Hikmeti'l-İslfımiye'nin -...
Transcript of Hikmeti'l-İslfımiye'nin -...
Osmanlı Son Dönem l(urumla:rından
Daru'l Hikmeti'l-İslfımiye'nin Din Eğitimi Ve Üğretimi Alanındaki Faaliyetleri
Activities oflslamic Academy (Daru'l-Hikmeti'l-İslamiye) as . Oı'ıe of the Late Ottoman
Institutions in the field of Religious Education and Training
Zekeriya AKMAN*
Özet
Osmanlı Devfetinin yılalış sürecinde Meşihat Makaım 'nu bağlı olarak kımı/muş olan Dônı 'f-Hikmeti '1-isfômiye faaliyet sıirdiirmıiş olduğu dönemde okulfardaki dili eğitimi ile yakından ifgifenmiştir. Kurum, din eğitimi ver- . mekle olan Medresetü'l- Vaizi11, Medresefii '1-Eimme ve '1-Hulaba ve Medresetii '1-irşiid ile doğnıda11 ilgilenin iş. Bu okullarm miifredat, öğretmen atama/arı, idari ve mali sorımfarı hakkında çalışmalar yapmış. Bu okullarm yam sıra genel eğitim-öğretim kuramiarındaki din eğitiminin işleyişi, eksiklerinin giderilmesi ve bu komıda kilap/ar yazılması hususımda da çalışmalar yapmış ur. Az sayıda üyeden oluşaıt bir iist kw-ııl niteliğinde olan Diinı '1-Hil..ıııeli '1-islômiye genel eğitimöğrelim kunımfaruıdaki din eğitimine doğrudan müdahale etmemiş.Fakat kendisine gelen şikayetleri değerlendirip, bu doğrultuda çalışmalar yapmışflr.
Aualıtar Kelimeler
Osmanlı, Din Eğilimi, Diinı '1-Hil..-ıııeti '1-isliimiye, Medrese
Giriş
Dôru'l-Hilaneti'l-İslôıniye, Osmanlı Devleti'nin yılalış sürecinde~ Meşihat Makamı'na bağlı olarak 12 Ağustos 1334/1918 de kurulmuş ve 21 Teşrin-i Evvel 1338/ 1922 tarihine kadar faaliyetlerini sürdürmüştür. Kurum dört yıllık çalışmalan süresince kendisine kanunla verilmiş olun görevleri yerine getirmiştir. ı Eğitim alanındaki çalışmalar, biı kurumun faaliyetleri arasında önemli bir yere sahiptir.
*or. inönıl Üniversilesi ilahiyal Fakiiliesi
Abstract
The /slamic academy worked ımder the Higlı Religious Authority, and invo/ved primarify in the religious educalion al sclıools during lhe /ast days of Ottoman state. Tlıe foundation ıvas direct Iy intei:ested in the school of preachers, the school of inıams and'orators and the school of annoımcemeııt. lt ıvas also involved in curriculımı, teacher assignments, administrative andjinancial probfems of these sc/ıoo/s. Besides, it dea lt witlı implementation of educationaf programs and pub/islıtng oj text books. The lslamic Academy, ıvlıiclı ıvas oj as upreme·council clıaracter. consisted oj a few members and it. d id not intervene direct Iy in religious educatio11 in the oiMr sc/ıoo/s providing general education and training. lt only.took care oj the comp/aints brought up and worked toıı·ards resolving the issues ra i sed.
Keywo·rds
Ouoman State, Refigious Educatioll, Dônt '1-Hikmeti '1-islômiye, Madrasalı.
Dôru'l-Hikmeti'l-İslômiye Talimatnômesi'nin 32. maddesine göre; "Ümmetin dini.· terbiyesine ve İsiörn'ın fazı! meziyetlerinin inkişafına çalışmakla görevli olan Dôru'l Hikme, bütün mekteplerde dini iliınierin tedris tarzına, ahlôk ve İslôm şinrının uygulama derecesine agôh olmak ve neticesi hakkında teşebbüslerde bulunmakla mükellef olup bu çerçevede maarif nezôreti ile münasebetlerde bulunarak mütalaa ve kararlarını
Meşihat Makamı'na arz eder." ifadesi ve 33. maddede belirtilen "Dôru'l-Hilaneti'l-İsltlmije;· Medaris Nizamnô~
İSLAMi ARAŞTIRMALAR DERGiSI, CİLT: 20, SAYI: .1, KIŞ, 2007; SAYFA: 85- 94; ISSN:1300-0373
ZEKERIYA AKMAN
mesi2 mudbince ilmiye medreseleri nde yetişecek olon dini ilimler muallimlerinin tahsil de recesi ve terbiyeleri ile tayin şekillerini murakobe . ede r. •J yetkisine dayonorak eğitim-öğretim kurumlan ile ilgilenmiştir.
Dôru'l-Hilaneti'l-İslômiye'nin c ılmış olduğu kororIara baktığımızda, bunlonn büye ~k bölümünü, eğitim kurumlan ile ilgili olonlar teşkil etmiştir. Dini eğitim veren okullonn yanında, genel r !ğitim kurumlannda okutulan din dersleri hususunda c ,o çeşitli kararlar olon kurum, bunlonn uygulanması hu susundo Maarif işbirliği yapmıştır. Kurum, bazı okul' .arda okutulan sadece dini dersler ile ilgilen'ir iken, tom omıylo din eğitimi veren bazı okulların idare, müfredc ıt ve bütün ihtiyaçlannın giderilmesi hususlorındo, çalışmalar yapmıştır.
Kurumun eğitim ve öğretim ol anında yapmış olduğu faaliyetleri, öncelikle doğrudon idare etmiş olduğu med· reselerden boşlayorak tanı tmo} ·o çalışacağız.
A. Doğrudan İ dan: Ettikleri Eğitim Ve Öğretim Kur ·umları
a. Medresetu'l-Vôizir ı
Dini konularda halkın oyc' ımiatılması ve dini n gereklerinin anlatılması monosın a gelen vaaz, isiörn'ın ilk döneminden itibaren var ola n bir görevdir. Bir nevi din tebliği olon bu görevi ya pc ın kişiye vôiz, yapılan bu göreve de vôizlik denilınişti r.4 Bu yönüyle bakıldığında Hz. Peygamberi İslfun dinin in ilk vôizi olarak değerlendirmek mümkündür. s Vooı .lar, islôm tarihinin hemen her döneminde dini hüküır ılerin anlatılmasının yanındo, doğrudon veya doloylı olarak siyasi içerik de taşı· mışlardır. Bazı dönemlerde · yönetim tarzının meşruiyetini halka anlatmak amaayi o vaoz ve hutbelerden yororlonılmıştır.6 İnsanlan dini konularda aydınlotmak gibi son derece önemli ve aynı zamonda bilgi ve beceriyi gerektiren vôizlik ve bu göı ·evi yapaniann yetiştirilmesi, farklı kurumlarda yapılı ruştır. urorihi süreçte vôizler medreselerin kuruluşuno kadar, cami ve evlerde yetişti
rilen illimlerden oluşuyo· rdu. Kuruluşundon 1913 yılına kadar medreseler diğer c un görevlileri gibi (Kadı, imam, müezzin) vôizlerin de y etiştirildiği müesseseler olmuştur."7 Osmanlı Devletine le Tanzimat'tan sonra eğitim ve
. öğretim kurumlarında başlayan yerıileşmeler çerçevesinde, mektep ve medn !Se şeklinde farklı bir uygulamoya gidilmiştir. Bu süreç .te yeni kurulan okulların yanında, medreseler de var: ııklorını sürdürmüşlerdir. Bu dönemde medreseler g~ ;ıel manoda varlıklarını sürdürmekle birlikte, yopılaı ında bazı yeni düzenlemelere gidilmiştir. Medreselerin. genel yapısı içinde yeni bazı eği-
iSLAMİ ARAŞTI Rl\IIALAR DERGiSi 86
tim kurumlan oluşturulmuştur. w1909'do medreseleri ıslah için, Meşihotto kurulmuş olon lslah-ı Medaris Encrımeni, medreselerde ihtisosloşmoyı ön görüp, Tefsir, Fıla'n ve Hadis ... gibi şu belere oyırmış ve programlarını haz ırlomıştı. İşte bu yeni oluşum içerisinde vôizin ve m\!.rşidin yetiştirmeye mahsus bir şube de önemli yer tuı;uyordu. Fakat bu girişim, sonuç elde edilmeden encümen doğılmıştır."8 Mikinci Meşrutiyet Döneminde İs.lôm o;ini'nin halka en doğru şekilde anlatılması görevini ü·;tlenmiş olon vôizler, bu vazifelerini tom olarak yapa· madıkları için basın-yayında tenkitlere uğromış,voo· z larındaki aksaklıki ann giderilmesi amacıyla nasıl yap· r naları gerektiği ile ilgili fıkirler ileri sürülmüştür."9
"İkinci Meşrutiyet döneminde vôizlere yönelik r!leştiriler, vôizlerin iyi yetiştirilmesi ve her isteyenin 'kürsüye çılanosının önlenmesi yönünde tedbirlerin alınması gerçeğini ortoya koyuyordu. •ıo Bunun yanında dönemin süreli yayınlarında, örnek voozlor yayınlanmış ve bu şekilde vôizlerinin görevlerini daha iyi yapmalarına gayret edilmiştir. Bu eleştiri ve tartışmaların sonucunda vôiz yetiştirmek için özel bir meslek okulunun açılması flloi ortaya çılanıştır. Vôiz yetiştirmek üzere, özel bir medrese kurulmasına yönelik ilk teşeb
büs, Şeyh Reşit Rıza tarafındon yapılmıştır. Reşit Rıza vôiz yetiştirmek için, daha önce Suriye, Mısır ve Tunus'ta açılmış olon medreseleri n bir benzerinin İstonbul do kurulmasını teklif etmiştir. u Reşit Rızo'nın, yoğun bir Arapça eğitimin verilmesini istediği bu medresenin kurulması için İstanbul'da yapmış olduğu çalışmolardan sonuç çılanomıştır_ıı İkinci Meşrutiyet döneminde vooz müessesesine verilen ehemmiyet doğrultusunda, Evkaf Nezöreti· tarafından vôizlerin daha iyi yetiştirilmesi için Medresetü'l- Vôizin adıyla özel bir medresenin açılması gündeme gelmiştir. 28 Aralık 1912 tarihinde Medresetü'l-Vôizin açılmış ve Soğuk Çeşme-Voni Efendi Medresesinde öğretime başlamıştır. Daha sonra Bayezid Med resesi'ne nakledilen bu okul, Evkaf Nezôretinin bünyesinde kurulmuştur.13 Eğitim süresi dört yıl olon ve 20- 35 yaş orasındaki öğrencilerin giriş hakkına sahip olduğu bu okulun ilk müdürlüğiine, Mirlivolık'ton
emekli Davut Paşa atanmıştır. Medresenin 6 Şubat 1913 tarihli nizomnômesinde açılış amacı şöyle ifade edilmiştir. uAhkam:ı Aliye-i Kur'ôniyye ve Sünnet-i Seniyye-i Nebeviyye dairesinde mevôiz·i hasene-l içtimaiye icrosıylo din-i mübin-i İsiörn'ın müessis-i medeniyet ve fazilet olduğunu cihan-ı insoniyete neşredebilecek erbab-ı kemali yetiştirmektir."t4 Yine 19 Şubat 1914 tarihli Medresetii'l-Yôizin Nizamnômesinin birinci maddesinde; "Ahkôm-ı Aliye-i Kur'ôniyye ve Sünen-i Seniyye-i
CİLT: 20, SAYI:I, KIŞ, 2007
OSMAN LI SON DÖNEM KURUMLARlNDAN DAR 'UL-HİKMETİ'L-iSLAMiYE ...
Nebeviyye dairesinde Mekarim-i ahlô.ki.ye'yi ve Din-i Mübin-i İsliim'ın terakkiyar-ı ~edeniyeye hôdim hikemi celile ve meviiiz-i hasene-i ictimaiyesini neşr ve tômim edecek erbab-ı irşad ve duat yetiştinnek maksadıyla Evkof-ı Hümayun Nezdreti Müessesat-ı İlıniye Müdiriyeti' ne merbüt olmak üzere Medrese;tül viii'zin namı ile bir ddru'l-ulum-ı iili tesis edilmiştir.•ıs
Bu amaçlar doğrultusunda yüksek dereceli bir medrese olarak tesis edilen bu okulda akutulacak dersler; "Tefsir-i Şerif., Hadis-i Şerif, ilmi Kelôm, ilmi Fıkıh, ilmi Usul-i Fıloh, Feraiz, Tarih, Siyer-i Nebi, Coğrafya, TürkArap-Fars Edebiyatı. Riyazôt, ilm-i Hey'et, Tabint Bilgisi ve Kimya, Felsefe (Mantık, Ruhbilim, Ahldk, Metafizik, Felsefe ve İsliim Felsefesi Tarihi), Toplum ve Eğitim Bilgisi, Hukuki Bilgiler, İktisat ve Maliye, Sağlık Bilgisi, Beden Eğitimi, Hitabet ve Mev'ize dersleri olarak belirlenmiştir. "16
Sınavlo öğrenci alınon bu medreseye girecelc olon kişinin; sabıkosız. sağlıklı, .organ eksikliği veya kekeme-liği olmaması gerekiyordu. Öğrencilerden mezuniyet sonrası ne.ziiretin göstereceği görevde, dört yıl süreyle mecburi hizmette bulunmolon istenmiştir.l7
Nitelikli vdiz yetiştirmek üzere tesis edilen Medresetü'l.Vdizin, kuruluşunu takiben ilk iki yılda, başonlı bir eğitim öğretim verememiştir. Bu boşansızlık okulun idaresindeki eksiklikler, öğretmenierin tayin ve tespitindeki hatalar ve okul programının, öğrencilerin seviyesinin üzerinde ~lmasından koynoklanmıştır.18 Görülen bu yetersizliğin giderlimesi için her ne kadar çaba harcanmışso da, memleketin içinde bulunmuş olduğu savaşlar sebebiyle, kendisiyle hedeflenen amaçlara tam olarak ulaşılamamış. Medresetü'l-Vôizin, 1919 sonlarında. Medresetü'l Eimme ve'l-Huteba ile birleştirilip Medresetii'l· İrşôd adıyla yeni bir medreseye dönüştürülmüştür. ı9
Medresetü'l-Vdizin, Medresetü'l-İrşôd bünyesine katıldıkton sonra, viiizin şubesi adıyla vaiz yetiştione görevini sürdürmüştür. 1919 yılı sonlannda kurulan Medresetü'I-İrşôd ise, doğrudan Diiru'l-Hikmeti'l-İslômiye'ye bağlanmıştır. 12 Ağustos 1918'de faaliyetlerine başlayon Diiru'l-Hikmeti'l-İslômiye'rıin, kuruluşundan hemen sonra 1912'de eğitim-öğretime başlamış olan Medresetü'I-Vôizin ile ligilendiğini gönnekteyiz. Yaptığımız araşunnada. Medresetü'l.Viiizin ile ilgili bilgi veren kitap veya mokolelerde, bu okul ile Diiru'l- Hilaneti'l-İs
ldıniye arasında bir bağlantı olduğuna dair her hangi bi_r kayda rostlomodık. Fakat Diiru'l·Hikmeti'l·İsliimiye' rifu faaliyetlerine baktığımızda, Medresetü'l İrşdd'ın
JOURNAL OF ISLAM lC RESEARCH 87
kuruluşuno kadar ki sürede, Evkof Neziireti'ne bağlı olmasına rağmen, Medresetü'l-Vôizin'in idaresi, öğretmen ataması, öğrencilerinin sorunlan. ekonomik durumu gibi konularda bu okul ile ilgilendiğini ve hatta kendisine bağlı bir kurum derecesinde faaliyetlerinde söz sahibi olduğunu gönnelcteyiz. Diiru'l-Hikmeti'l-İsldmiye, 22 Mayıs 1335/~919 tarihinde yapmış olduğu toplantı da; ~Medresetü'l·Vôizin birinci ve ikinci sınıf Edebiyat-ı Arobiye muallimi Maruf Rusafi Efendi bir seneden beri dersine devam etmediği ve vazifesinin Şevket Bey tarafından vekôleten ifa lolındığı medrese-i mezkure müdüriy~tind.en bildirilmiş olmakla, mümôileyhin müstafi oddıyla yerine tarih-i mübaşeretinden itibaren Şevket Bey'in tayini münasip olacağı zırnnında makamı Meşihat-penohiye tezkire yazılmasına karar verilmiştir."Zll Bu korardan da anlaşılacağı üzere Ddru'l- Hikmeti'l-İslômiye Medresetü'l-Viiizin'in öğretmen atomolonnda yetki kullanmıştır.
Yine Diiru'l-Hikmeti'I-İslıimiye'nin aynı gün yapmış olduğu toplantıda; Medresetü'l.Vôizln'in kôtibi Tevfik Efendi'den gelen talep görüşülmüştür. Bu tolebe göre, medrese müdüriyetirıin münhal olmasından dolayı, mezuniyet diplomalonnın kim tarafından mühürleDip onaylanacağı sorulmuştur. Bu tolebe cevaben; medreseye asil müdür tayinine kadar, okulun idaresi ve diplo· malann onaylanması hususunda, Kôtip Tevfık Efendi' nin vekôleten görevlendirilmesi karara boğlonmıştır.ıı
Dôru'l-Hikmeti'l-İsliirniye, Medresetü'l-Ydizin'in idari taleplerinin yanında, öğrencilerinin istekleri doğrul
tusunda d~ kararlar almıştır. 14 Temmuz 1335/1919 tarihli toplantı do Medresetü'l-Vilizin son sınıf öğrencisi Ali Haydar Efendi'nin; son imtihanlar neticesine göre · mezun sayılma talebi ele alınıp. bu sonuçlara göre diploma olamayacağı. gelecek ilcmal sınavlarında başanlı olabilmesi halinde kendisine diplama verileceği karon alınmışnr.ıı Bir diğer toplantıda ise; Dôru'l-Hilafeti'l A· liyye Süleymaniye Medresesi giriş sınavlannda başanlı olan üç kişinin, Medresetü'l·Vôizin'e kayıtlannın kabul edilmesi yönündeki talepleri değerlendirilmiş ve bunların okula kabulü hususunda Medresetü'l.Vôizin Müdüriyeti'ne yazı yazılmıştır. n
Dôru'l-Hikmeti'l-İsliimiye, bu dönem içerisinde, Medrese-tü'l-Viiizin'in sadece eğitim ve idari sorunlan ile alakadar olmamış. okulun mali ihtiyaçlan konusunda da kararlar almıştır. Medresetü'l-Vôizln'in bir losım eşyasının Meşihat Makamı'na nakli karşılığında verilmesi gereken beş yüz kuruş ncıkliye ücreti için. Evkaf-ı Hümayun Nezôreti'ne yazı yazılmıştır.Z-4 Kurumun 18 Ağ us-
VOLUME: 20, NO: 1, WINTER, 2007
ZEKERIYA AKMAN
tos 1335/1919 tarihli toplantısında. Medresetü'l- Vnizin öğrencileri için düzenlenec~ on beş diplomanın, kôğıt parası ve hattat ücreti karşılığı olmak üzere bin kuruşun. okul mutemedine verilmesi.· Evkaf Nezôreti'nden talep edilmiştir. zs
Medresetü'l-Vôizin'in genel giderlerinin yanında, personelinin maaşlan hususunda da kararlar alan Dôru'l- Hikmeti'l-İslômiye, müdür vekili Kôtip Tevfik Efendi'ye müdür maaşı olan aylık 1500 kuruşun yansının verilmesi kararlaştırılmıştır.26 Dôru'l-Hikmeti'l-İslômi
ye, Medresetü'l-Vôizin öğrencilerinin bitirme sınavlan ve bunlarda görev yapacak kişilerin tespiti, imtihan tarihlerinin belirlenmesi gibi konularda da çalışmalar
yapmıştır. Nitekim 19 Temmuz 1335/1919'da yapılan toplantıda: Medresetü'l-Vôizin son sınıf öğrencilerinin, Bayezid Cami'inde yapılacak mezuniyet sınavlarında, görevli kişilerin hazır bulunmalan hususunun. günlük gazetelere ilan verilerek duyurulması karar!aştırılmıştır. Bu sınavda görev yapmak üzere Ders Vekôleti'n· den bir üye talep edilmiş ve bu konunun bilgi mahiyetinde Evkaf Nezôreti'ne bildirilmesi kabul edilmiştirP
Dôru'l·Hikmeti'l-İslômiye'nin, kuruluşundan itibaren Medresetü'l-Vôizin'in Medresetü'l-İrşôd bünyesine katıldığı tarihe kadar, bu okulun idaresi ve çeşitli ihtiyaçların giderilmesi yönünde çok sayıda kararlar aldığını görmekteyiz. Dôru'l·Hikmeti'l-İslômiye'ye böyle bir görevin verildiğine dair özel bir hüküm ile karşılaşmamamıza r.ağmen. kururnun yazışmaianna ve Karar Defterine baktığıİnızda, bu görevi üstlenmiş olduğu anlaşılmaktadır. Medresetü'l.Yôizin, Medresetü'l-Eimmeve'lHütebô ile birleştirilip Medresetü'l-İrşad'a dönüştürüldükten sonra Dôru'l-Hikrneti'l-İslômiye'ye doğrudan
bağlanmış ve bu ),<urum tarafından idare edilmiştir.
b. Medresetü'l-Eirnrne ve'l-Hütebô
İsiörn ve Osmanlı toplumunda önemli bir yeri olan imamlık müessesesine ve bu göreviicra eden imamların yetiştirilmesine, her zaman ehemmiyet verilmiştir. Zira imamlık görevi sadece namaz !aldırmak olarak anlaşılmamış, hükümet ile halk arasındaki birçok işe aracılık eden çok işlevli bir vazife, olarak algılarımıştır. Osmanlı döneminde irnamlar: h~lkı dini konularda aydınlat~ak, gerektiğinde öğretmenlik yapmak, evlenme ve boşaılına işlerini yürütmek, nüfus kayıtlarını tutmak gibi, farklı alanlarda görev üstlenmişlerdir.zs İmamlar, bazen de d~vletin duyurulannı halka iletme görevini yapmış· !ardır. Nitekim ilk Türkçe gazete olan Takvim-i Vakaiyi' nin çı.loşı gündeme geldiğinde Alxandre Blocque'nin ver-
iSLAMİ ARAŞTIRMALAR DERGiSi 88
miş olduğu layihada: gazetenin imamlar tarafından halka okunması, teklif edilmiştir.29 Hatipler ise, Cuma ve Baytam namazlannda hutbe okumak suretiyle, halkı dini konularda aydırılatma görevini yürütmüşlerdir.
Osmanlı Devleti'nde İkinci Meşrutiyet dönemine kadar imamlar, genel medreselerde yetişmekte idi. Çoğu zaman imamlar. medreseyi bi tirmed en imamlık görevine başlamışlardır. "İmam atamalannda genelde bu hizmeti yerine getirmek için yeterli donanırnda, dolayısıyla dini bilgilere mücehhez ve iyi ahlôk sahibi olmak şartları aranmakta, ancak eğitim durumları için belirli bir kural her zaman için söz konusu olmamaktaydı."Jo Os· manlı Devleti'nin son dönemlerinde, İmam yetiştirmek üzere bazı okulların açılması gündeme gelmiştir. "Ma· halle imam ve hatiplerinin eğitimleri için 1882-83 senesinde Menşe-i Eimme ve'l·Hutebô adıyla üç adet mektep açılmış olmakla beraber, bunların semereli olmadıklan görülmüştür. 1888 senesinde kabul edilen mahalle imamlarının eğitimleri ve tayinleri ile ilgili yeni nizamname tatbikatından ötürü de bu mekteplerin kapatıl
ması dhetine gidilmiştir. •Jı İkinci Meşrutiyet dönemine gelindiğinde, mahalle ve köy imamlannın yetersizliği ve iyi bir eğitimden geçmedikleri, yeterli sayıda imarnın yetiştirilemediği gibi konular yaygın bir şekilde tartışılmıştır. Bu dönemde genel medreselerin yeniden düzenlenıneşi çerçevesinde nitelikli imoıri ve hatip yetiştirmek amacıyla, 1913 tarihinde, Medresetü'l-Eimme ve'!· Hüteba kurulmuştur.J2 Medresetü'l-Eirnme ve'l-Hütebô' nın eğitim süresinin ve öğrenci sayısının azlığı sebebiyle okuldan ziyade bir yıllık kurs niteliğinde olduğu düşü
nülebilir.JJ
Medrese: imam hatipler kısmı, ezan ve ilahi kısım olmak üzere iki şubeden oluşmaktaydı. Bu okulda okutulan dersler, her kısım için ayrı ayrı belirlenmiştir. Buna göre:
İmam ve Hatip Kısmı:
Kur'ôn-ı Kerim Nazariyôtı ve Tatbikatı, Malumdt-ı I<anuniye, I<elôm İlrni, Ahkôm-ı Ni-kôh ve Talak, Hitôbeti Arabiye Nazariyôtı ve Tatbikatı, Türkçe Hitôbet, Alıkdm-ı ibadet.
Ezan ve İlahi Kısım:
Kur'ôn-ı Kerim Nazariyôtı ve Tatbikatı, Ahkôm·ı
ibadet, Ezan ve ilahi Nazariyön ve Tatbikatı şeklinde belirlenmiştir. 34
Müfredatı bu şekilde belirlenen okulun, öğrenci ·sayısının azlığı dikkat çekicidir. Nitekim Ceride-i İlıniye'de
CiLT: 20, SAYI:!, KIŞ, 2007
OSMANLI SON DÖNEM KURUMLARlNDAN DAR'UL-HİKMETİ'L-ISLAMİYE ...
· yayınlanan, okulun 1919 senesi yılsonu sınav sonuçlanna göre; Eiİnme ve Hütaba losınından sınaviara altı kişi katılmış, bunlardan ü_çü başarılı olmuştur. Yine Ezen ve ilahi losınından sınaviara katılan yedi öğrenciden, altısı başanlı olmuştur. Eimme ve Hüteba losınından dört kişinin aynı zamanda Ezen ve ilahi losınının sınavianna da katılmasından dolayı, bu okuldan bitinne sınavlanna giren öğrencilerin toplam sayısının, dokuz olduğu anlaşılmaktadır.Js
Medresetcı'l-Eimme ve'l-Hütebô, Medresetü'l-Ydizin ile birlikte 1919'da Medresetü'l-İrşdd adıyla yeni bir medreseye dönüştürülmüş ve Ddru'I-Hikmeti'l·İsldrniye'ye bağlanmıştır.
Dôru'l-Hiikmeti'l-islômiye kuruluşundan itibaren dini konulann bütünüyle aldkadar olduğu gibi, bu yön- • de eğitim veren okullar ile de ilgilenmiştir. Ddru'l-Hikmeti'l- isldrniye'nin Medresetü'I-Eimme ve'l-Hütebd ile ilgili çalışmaları, Medresetü'l-Yôizin'e nispeten daha sınır-lı olmuştur. Bunun nedeni, okulun öğrenci sayısının azlı-
ğı ve bu okuldan gelen taleplerin sınırlı olmasından kaynaklanmış olmalıdır.
Dôru'l-Hikmeti'l-islômiye'nin 17 Haziran 1335/1919 tarihli toplantısında, Medresetü'l-Eimme ve'l-Hütebd Kôtibi Şevki Efendi'nin kôtiplik görevi yanında, Damat İbrahim Paşa Camü Müezzinliği de yaptığı ve kendisine sadece müezzin maaşının verildiği şeklindeki talebi değerlendirilmiştir. Neticede, söz konusu kişiye m\iezzinlik maaşının yanı sıra, otuz kuruşluk kôtiplik maaşının da verilmesi kararlaştırılmıştır.36 Diğer bir toplantıda ise; Kôtip Şevki Efendi'nin maaşma zam talebi uygun bulunarak, talep EvkafNezôreti'ne iletilmiştir.37 Bu medrese lağv edildikten sonra da, a5ıkta kalan personelinin talepleri de Dôru'l-Hikmeti'l-İsldrniye tarafından değerlendirilmiş ve bunların yeni görevlere yerleştirilmeleri sağlanmıştır.3s
Bu kararlardan anlaşılan, Medresetü'l-Eirnme ve'lHütebô personeli, Evkaf Nezôreti'ne bağlı olmalanna rağmen, bu kurum nezdindeki taleplerinin, Dôru'I·Hikmeti'l- İslômjye vasıtasıyla yapıldığıdır. Bu nedenlerle EvkafNezôreti'ne bağlı olan bu medreseyi Dôru'l-Hikmeti'l-İsldrniye tarafından doğrudan idare edilen bir okul olarak değerlendirmek mümkün değilsede, ondan bağımsız olduğu sonucunu çıkartmak da mümkün değildir.
c. Medrese tü '1-İrşôd
: Eykaf Nezôreti'ne bağlı olarak faaliyetlerini sürdüren Medresetü'l-Vôizin ve Medresetü'l-Eimme ve'l- Hü-
JOURNAL OF ISLAMIC RESEARCH 89
tebô, 1919 yılında birleştirilerek, Medresetii'l-irşôd adıyla, yeni bir medreseye dönüştürülmüşlerdir. "Uzunca bir süredir dikkat çeken vd izlerdeki yetersizliğe son vermek, kalifiye imam ve müezzinler yetiştirmek amacıyla"39 kurulan bu medrese, Dôru'l-Hikmeti'l-İslômiye'ye bağ· lanmıştır. Vôizin ve Eimme ve'l-Hiiteba olmak üzere iki şubeden oluşan bu medresenin nizarnnômesinin, her ne kadar Ceride-i ilmiye'de onaylanmak üzere olduğu belirtilmiş ise de, daha sonra böyle bir nizarnname yayınlanmamıştır. Böyle bir nizamnômenin kaleme alındığı ve Meşihat Makamı'na gönderildiği, Dôru'l-Hik-meti'l-İslômiye Karar Defterinde de ifade edilmiş, fakat ne Ceride-i ilmiye'de ne de Dôru'l-Hikmeti'l- İsiörniye kayıtlarında bu nizamnômenin metni verilmemiştir.4o Medresenin vôizin şubesinin tahsil süresi üç, Eimme ve'l-Hüteba losmınınki ise iki yıl olarak belirlenmiştir. V dizin şubesine her yıl on öğrencinin alınarak, bunlann Dônı'l-Hilôfeti'lAliyye Medresesi öğrencileri gibi bütün ihtiyaçlannın giderileceği ve kendilerine aylık yüzer kuruş verileceği belirtilmiştir. Vôizin şubesini bitirenlerin, yüksek okul mezunu sayılacakları ve bu okullardan mezun olanlara tanınan bütün haklardan faydalanabilecekleri ifade edilmiştir. Bu konuda Medresetü'l-İrşôd mezunlanndan birisinin okulun statüsü ile ilgili sorusuna, Dôru'lHikmeti'l-İslômiye, okulun mekôtib-i dliyeden sayılacağı karannı vermiş ve böyle kabul edilmesi için Maarif Nezôreti'ne yazı yazılmıştır.41 Yine bu şube mezunlanndan, ruus alanlann, zeyl meşihatlerine, kara ve deniz askeri lotalannın imamlıklarına, vilayet, liva ve kasabalann vôizliklerine tayin edilmeleri ön görülmüştür. Eimme ve'l·Hiitaba şubesi mezunlannın ise asilleten veya vekôleten imamlık ve müezzinlik görevine atanmaları kararlaştınlmıştır.42
Medresetü'l-irşôd'ın kuruluşunda, bu okulda okutulacak dersler ise şu şelcilde belirlenmiştir.
Vôizin Şubesi:
Tefsir-i Şerif, Hadis-i Şerif, ilm-i Kelôm, ilm-i Fıkıh, ilm-i Usül-i Fıkıh, Feraiz, Alıkdm-ı Evkôf, Mezôhib-i İsidmiye ve 1\.ıruk-ı Aliye, Edyôn, ilm-i Ahldk, S iyer-i N ebi ve Tarih-i İslôm, Edebiyat-ı Türkiye ve İnşô, Edebiyat-ı Fôrisiye, Tarih-i Felsefe, ilm-i İctima, Hıfzı's-sihha, Hitabet ve Mev'iza.
Eimme ve'l-Hüteba Şubesi:
Tertil-i Kur' ön-ı Kerim, Fı.loh, Tecvid, Hadis-i Şerif, Bazı Suver-i Şerife'nin Tefsiri, ilm-i Vücuh-ı Kıraat, Ahlôk, Hitôbet, Malumdt-ı Kanfıniye, Usul-i inşa, Musiki.43
Dôru'l-Hikmeti'l-İslômiye, idaresi kendisine bağla-
VOLUM E: 20, NO: I, WINTER, 2007
ZEKERiYA AKMAN
nan bu medresenin; yönetimi, öğretmen ataması, öğrencilerinin sorunlan, giderleri gibi birçok sorunuyla ilgilenmiştir. Dôru'l-Hikmeti'l-İslômiye'nin çalışmalanna
baktığımızda, bu medrese ile ilgili olanlar önemli bir yer tutmaktadır. Zira faaliyetleri süresince 273 konuda kararlar alan, Dôru'l-Hikmeti'l-İslôrniye'nin bu kararlarnun Jork kadan, Medresetü'l-İrşôd haklondadır. Medresetü'l- İrşôd ilk kurulduğunda, sadece ·vôiztn şu·besinin idaresi, Dôru'l-Hikmeti'l-İslômiye'ye verilmiştir. Dôru'l- Hikmeti'l-İslôrniye,19 Temmuz 1335 tarihinde yapmış olduğu toplantıda; Hütebô şubesinin de kendisine bağlanmasını talep etmiş ve bu konuda şu kararı almıştır. "Evkaf-ı Hümayun Nezôreti'nce idare edilmekte olan Medresetü'l-Vôiztn ve Medresetü'l-Eimme ve'l-Hütebô'nın nôrnlan Medresetü'l-İrşôd'a kalb edilmek ve bütçeleri şimdilik nezôret-i müşarun-ileyhôda kalmak üzere, bütün levôzımôtı. ile beraber Dôru'l-Hikmeti'l İslôrniye'ye rabtı lüzumuna dair, evvelce kaleme alınan madde-i nizômiye, ol·babtaki esbôb-ı miicibi üzere Makam·ı Meşthat-ı Ulyôya takdim kılınmış. olup, ahiren yalruz Medresetü'l-Vôizln Dôru'l-Hikmeye ilhak olarak, Medresetü'l-Hutebô'nın hariç bırakıldığı ve sadece kadrosu gönderilmelde ikti fa ol unduğu anlaşılmakla Medrese-i me.zkfirenin dahi Makôm-ı eelil-i Meşihatpenahiye rabt olunduğunun resmen iş'ar olunmasına dair, Evkôf·ı Hümayün Nezôret-i Celilesi'ne tezkire-i sarniye-i Meşilıat-penahi tastirine karar verildi."44 Medresetü'l-İrşôd'ın ilk kuruluşunda, sadece vôizin bölümü, Dôru'lHikmeti'l-İslômiye'ye bağlanmıştır. Hutebô şubesinin, Dôru'l·Hikmeti'l-İslôrniye'ye bağlanmasına dair bu kararda belirtilen yazıya verilen cevabı, Meşihat Arşivi'nde ve kurumun kayıtlannda bulamadık, Fakat sonraki süreÇ içerisinde Dôru'I-Hikmeti'l-İslômiye'nin, Huteba şubesinin idaresi hususunda yetki kullandığım görmekteyiz. Bu yönde alınmış olan kararlar göstermektedir ki, vôizin ile birlikte, bu şubenin de idaresi Dôru'l-Hikmeti'lİslôrniye'ye verilrniştir.4s
Dôru'l-Hikmeti'l-İslôrniye'nin 1 Eylül 1335/1919 tarihli toplantısında, ken~ilerine bağlı olan Medresetü'lİrşôd, Eimme ve'l-Hutebô şubesinde, Vücuh-ı Kıraat tedrisi yapıldığından dolayı, Evkôf Nezôreti'nce idare edil-
. mekte olan Dôru'l-Huffaz'ın da bu kurumdan aynlıp, kendilerine bağlanması talep edilrniştir.46
Dôru'I-Hikmeti'I-İslômiye'nin Medresetü'l-İrşôd için yapmış olduğu çalışmaların, idari, ekonomik ve eğitim ile alakalı yönlerinin bulunmasından dolayı bunlan ayn ayn değerlendirmenir:, konunun daha iyi tanıtılmasına katlo sağlayacağı kanaatindeyiz.
İSLAMi ARAŞTIRMALAR DERGiSi 90
Medresenin İdaresi ve Yapılan Eğitim ve Öğretim ile İlgili Çalışmalar:
Medresetü'l-İrşôd idaresi, idarecilerinin atanmalan, görevden alınmaları, maaşlannın belirlenmesi, Dôru'lHikmeti'I-İslômiye'nin onayı ile gerçekleşmiştir. 14 Ağustos 1335/1919 tarihli Dôru'I-Hikmeti'I-İslômiye toplantısında, yeni kurulan Medresetü'l-İrşôd'ın müdürlüğüne aylık 2500 kuruş maaşla Dersiamdan Yenişehirli Ahmet Şakir Efendi atanmıştır. Müdür yardımalığına ise, aylık 1500 kuruş maaşla Medresetü'l-Vôiztn kôtibi ve müdür vekili Tevfık Efendi atanmıştır. Yine bu toplantıda medresenin kôtipliğine aylık 1200 kuruş ücretle, Mekatib-i İdadiye mezunlarından Ayetullah Efendi'nin atanması kararlaştırılmıştır.47 Okulun müdürü Ahmet Şakir Efendi'nin vefatından sonra, yerine müdür yardımcısı Tevfik Efendi vekôleten atanmıştır. Medresetü'lirşôd Müdüriyeti'nden yapılan talep doğrultusunda Dôru'l-Hikmeti'l-İslôrniye Tevfık Efendi'ye müdür maaşı verilmesini, Evkaf Nezôreti'nden talep etmiştir.48
Dôru'l·Hilaneti'I-İslômiye, almış olduğu bütün kararlarda olduğu gibi, Medresetü'l-İrşôd ile ilgili kararları da, bir üst makam olan Meşlhat'a göndermekte idi. Bu nedenle, medreseye atanacak idareci, öğretmen ve memurlar öncelikle Dôru'l-Hilaneti'l-İslômiye tarafindan belirlenip, alacakları ücretler tespit edildikten sonra, onay için Meşihat Makamı'na gönderilmiştir. Medresetü'!- irşôd kurulduğunda, daha önce var olan öğretmen kadrosunda da önemli değişiklikler yapılmıştır.49
Dôru'l-Hikmeti'l-İslômiye, medresenin idareci atamalannda olduğu gibi, öğretmen ve diğer görevli memurların tayinlerini de belirlemiştir. Ne kadar öğretmenin görevlendirileceğine dair, Evkaf Nezôreti'nden alınan kadro miktan doğrultusunda, atamalar yapılmıştır. so
Dôru'l·Hikmeti'l-İslômiye Karar Defteri'nde, bu medreseye atanmış olan öğretrnenlerin isimleri ve okutaeaklan dersler belirtilmiştir. Biz burada bunlardan birkaç örnek vermek ile yetineceğiz. 4 Teşrini Sani 1335/1919 tarihli toplantıda; Medresetü'l-İrşôd Vôizin Bölümü, ikinci sınıfında okutulan felsefe dersine, Muhammed Ali Ayni Bey'in, Fizyoloji dersine, Osman Bey'in, TertU-i Kur'ôn dersine ise Hafız Hasan Efendi'nin tayin olmasına karar veril~ştir.sı
Diğer bir toplantıda ise, Medresetü'l-İrşdd Vôizin şubesi birinci sınıf, İlm-i Kelôm muallimi Kamil Efendi'nin ve ikinci sınıf İl m-i Kelôm muallimi Hasan Lômi Efendi'nin istifaları nedeniyle, yerlerine Medrese-i Süley-
CİLT: 20, SAYI:!, KIŞ, 2007
'·
OSMANLI SON DÖNEM KURUMLARlNDAN DAR'UL-HİKMETi'L-İSLAMiYE ...
maniye muallimlerinden Kamil Efendi ve Hoca Nurullah Efendilerin ôsaleten tayinleri '\!ygun görülmüştür. sı
Medreseye yapılan · öğretmen tayinlerinin yanında, istifa, becôyiş ve izin alma taleplerinin kabulüne de Dôru'l-Hila:neti'l-İslômiye karar verpıiştir. Nitekim 6 Kônün-ı Evvel 1336/1920 tarihinde, Ali Rıza Efendi'nin Medresetü'l·İrşôd Huteba şubesi hitabet dersi muallimliğinden istifası görüşülüp kabul edilmiş, yerine Dersiamdan Bekir Efendi'nin tayinine ittifakla karar verilmiştir.53 Medresetü'l-İrşôd Ahlôk muallimlerinden Nurullah Efendi'nin, Bulgaristan'a gitmek için i~ ay ·izin talebi kabul edilmiş, yerine Abdurrahman Sami Efendi'nin vekweti uygun görülmüştür.54 6 Teşrini Evvel 1335/1919 tori.hli kararda ise, Fıkıh muallimi Şevket Efendi ile Kelôm muallimi Fehmi Efendi'nin becôyiş talepleri kabul edilmiştir. ss
Medresetü'l-İrşôd'ın idareci ve öğretmenlerinin tayinlerinin yanında, diğer personelinin de talepleri, Dôru'l-Hila:neti'l-İslômiye tarafından yerine getirilmiştir.
Nitekim bu medresede görev yapmış olon kôtip ve hademelerin tayin, istifa, azil işlemleri Dôru'l-Hikme-ti'!İslômiye tarafından yürütülmüş, personelinin izin taleplerine de cevap verilmiştir. 4 Eylül 1335/1919 tarihinde yapılmış olan toplantıda, Medresetü'l-İrşôd kadrosunda bulunan 450 kuruşluk bir ve 300 kuruşluk iki haderne kodresuno Ahmet Ağa, Hüseyin Ağa ve Sornotyalı Hüseyin Efendi'nin tayinleri münosip görülmüştür.s6 Diğer bir toplantıda. ise Medresetü'l-İrşôd bademesi iken memleketine gidip, terk-i hizmet eden Ahmed Ağanın yerine Mustafa Efendi"~ tayinine karar verilmişt!-r.57
Medresede kôtip olarak görev yapan Ayetullah Efendi'nin, Bulgaristan'a gitmek için izin talebi kabul edilmiş ve yerine vekaıeten atama yapılmıştır. ss Aye-tullah Efendi'nin, Bulgaristan'dan izin süresinin bitiminde dönmemesinden dolayı, bobası Dôru'l-Hikmeti'l-İslômiye'ye müracaat ederek, bu ülkedeki mevcut şortlan gerekçe gösterenniş, oğlunun müstofi sayılrnamasını talep etmiştir. sg
Medresetü'.l-İrşôd öğrencilerinin okula kabulleri, sınav tarihlerinin belirlenmesi, mezuniyet . sonrası çeşitli görevlere atanmalan gibi konular do, Dôru'l-Hikmeti'Iİslômiye'ı:ıin gündemine alınmıştır. Nitekim Medresetü'l-İrşôd, Vôizin şubesi talebelerinden Şevki Efendi'nin Harb-i Umümi dolayısıyla giremediği imtihanlannın yapılıp, ikinci sınıfa terfii kabul edilmiştir.60 Yine mcg~re~i nedeniyle irntihonlora kotılamamış olan Ahmed Leziz Efendi'nin talebi değerlendirilmiş ve tekrar
JOURNAL OF ISLAMIC RESEARCH 91
imtihan edilip başarılı olması halin4e. üçüncü sınıfa kaydına karar verilmiştir.6ı
5 Şubat 1337/1921 tarihinde ise, Medresetü'l-İrşôd müdüriyetinin; ders tatili ve sınav tarihlerinin belirlenmesini isteyen talebi değerlendirilmiştir. Buna göre derslerin Recep ayının on beşinde biririlmesi ve imtihanların Şubat'ın on beşinde başlayıp yirmisinde sonlandmlması uygun görülmüştür.62
Dôru'l-Hikmeti'l-İslômiye, Medresetü'l-İrşôd mezunlannın memuriyetlere atanmalan konusunda do gayret sarf etmiştir. S Kônün-ı Sôni.1336/1920 tarihinde ders vekwetinden ve Babı Fetvô makamlanndan memuriyetlere Medresetü'l-İrşôd mezunlannın tercihen alınması talep edilmiştir.ôJ
Medresenin Mali İhtiyaçlarının Giderilmesine Dair Yapılan Çalışmalar
Medresetü'I-İrşôd'ın idaresinden Dôru'l-Hikrneti'l İslômiye sorumlu iken, mali ihtiyaçlannın giderilmesi EvkafNezôreti'ne bıralalmıştır. Fakat Medrese için bütçe belirlenmesi ve giderlerinin tespiti Dôru'l-Hikmeti'lİslômiye tarafınd0:n yapılmış, bunun için gerekli olon para, Evkof Nezôreti'nden talep edilmiştir. Dôru'l-Hikmeti'l islômiye, medreseden kendisine intikal eden ihtiyaçlan temin için öncelikle değerlendirme yapıp, kaynak tespit ettikten sonra, talepte bulunmuştur. Öğrencilere verilmesi gereken mooşlor, Dôru'l-Hikmeti.'l-İslômiye tarafından takip edilmiş, ödemeler geciktiğinde, bunların ödenmesi için kararlar alınmıştır.64 Medresetü'l-İrşôd'ın sabun, kömür ve gaz gibi bazı ihtiyaçlannın giderilmesine dair, Dôru'l-Hikmeti'I-İslômiye tarafındon çeşitli zamonlarda kararlar alınmıştır.6s Aynca medresede görev yapan hademelerin elbiselerinin yenilenmesi için, 8 Eylül 1335/1919 tarihinde Evkaf Nezôreti'ne yazı yazılmıştır. Bunun yanında, öğrencilere elbise temini için de çalışmalar yapılmıştır.66 Yine öğrenciler için gerekli olan ıos adet kitabın alınıp gönderilmesi, 6 Kônün-ı Evvel 1336/1920 tarihinde, Evkof Nezôreti'nden talep edilmiştir.67
Dôru'l-Hikmeti'l-İslômiye'nin, çok soyıda karanndan anlaşılınoktadır ki, Medresetü'l·İrşôd ve öğrencilerinin ihtiyaçlan, bu kurum tarafından tespit edilip sağ
lanmıştır.
Dôru'I-Hikmeti'l-İslômiye 21 Teşrin-i Evvell338/1922 tarihinde yapmış olduğu son toplantısında, yine Medresetü'l-İrşôd'ın sorunlonnı görüşmüş ve bu okulun öğrencilerinden gelen talepleri değerlendirrniştir. Bu toplantı-
VOLUM E: 20, NO: 1, WINTER, 2007
ZEKERiYA AKMAN
dan sonra bir daha toplanamamış olan Dôru'l-Hilaneti'lİslômiye'nin Medresetü'l-İrşôd ile münasebeti de böylece bu tarihte sona ermiştir.
Medresetü'l-İrşôd'ın öğrenci sayısı da kendisinden önce kurulmuş olan Medresetü'l-Vôizin ve Med.resetü'lEimme ve'l-Hütebô ·gibi istenilen düzeyde olmamıştır. Büyük beklentilerle kurulmuş olan bu medreseleriİı gerekli rağbeti görmemeleri ve az sayıda öğrencinin mezun olmuş olmasının, kanaatimizce önemli bir nedeni de o dönemde yaşanmış olan savaşlardır.6s Nitekim bu okullarakayıt yaptırmış olan bazı öğrenciler, o dönemde yaşanmakta olan savaş gibi zor şartlar nedeniyle, sınavIara katılamamışlar ve tekrar imtihan edilmeleri talebiyle, Dôru'l-Hikmeti'l-İslômiye'ye müracaat etmişlerdif.69 Bütün bu olumsuz şartlara rağmen Medresetü'l-İrşôd, medreselerin kapatıldığı tarihe kadar varlığını sürdürmüştür.
B. Genel Eğitim-Öğretim Kurumları İle İlgili Faaliyetleri
Dôru'l·Hikmeti'l-İslômiye faaliyetleri süresince, ken· disine yasa ile verilmiş olan mektep ve medreselerdeki din eğitiminin işleyişini takip etmiştir. Dôru'l-Hilaneti'l· İslômiye 9 Haziran 1335/1919 tarihli toplantmnda, ge· ne! eğitim kurumlarına yönelik kendilerine verilmiş olan görev, şu şekilde açıklanmıştır: ~Dersaadet ve taş·
radaki bi'l-cümle mektepte uliim·ı diniye tedrisôtının ve ahlôk ve şeôir-i İslômiyenin suret·i tatbikinin müra·ka· be altında bulundurulması ve icabı hale göre tedbir ittilıazı Meşihat-ı İslômiye'ye ait olduğuna ve Makam-ı Meşihat-ı Ulyô'nın bu görevi Dôru'l·Hikmeti'l-İslômiye ve şuubôtı vasıtasıyla icra eyleyeceğine dair Dôru'l- Hikmeti'l-İslômiye nizamnôme-i mahsusunun 5. maddesini izahen bir madde-i müteferride kaleme alınması hususuna karar verildi.*70 Fakat Dôru'l-Hikmeti'l-İshimiye Karar Defteri'nde kaleme alınmasına karar verilen bu maddeyi göremedik. Muhtemelen böyle bir madde yazılmamış ve Dôru'l·Hilaneti'l·İslômiye bu görevini okullan ve yapılan eğitimi denetleme şeklinde yapmamış. kendi çalışma yöntemi doğrultusunda gelen şikôyet ve talepleri değerlendirmek, bunlan gerekli yerlere bildirmek ile yetinmiştir. Araştırmamızın bu bölümünde Dôru'l·Hik· meti'l-İslômiye'nin genel eğitim ve öğretim kurumlanna yönelik yapmış olduğu faaliyetlerden bazı örnekler vererek bu yöndeki çalışmalannı tanıtmaya çalışacağız.
Dôru'l-Hilaneti'l-İslômiye, kuruluşundan losa bir süre sonra, mekteplerd~ okurulacak Kıraat-ı Kur'ôn dersi için kitap yazılması hususunda bir komisyon teşkiline
ISLAMI ARAŞTIRMALAR DER.GİSİ 92
karar verilmiştir. Buna göre Dôru'l-Hikmeti'l-İslômiye
başkôtibi Akif Bey, Darulfünün Medresesi müderrisi umumisi Ahmet Naim ve Medrese-i Süleymaniye müder· rislerinden Ferit Bey olmak üzere üç kişilik bir komisyon oluşturulmuştur. Bu komisyon üyelerinin Pazartesi günleri Dôru'l-Hikmeti'l-İslômiye'de bulunarak çalışmalanna karar verilmiştir. 1ı
Dôru'l-Hiloneti'l-İslômiye, okuUardaki din dersleri için kitap yazılması yanında, bu derslerin içeriği ve saatlerinin belirlenmesi yönünde de çalışmalar yapmıştır.
Nitekim Mekatip-i İdôdiye'de, Ulum-ı Diniye derslerine tahsis lolınan vakitlerin, yetersiz olduğuna karar verilmiştir. Bu doğrultuda Bandırma Müftülüğü'nden Dôru'lHilaneti'l-İslômiye'ye gelen şikôyet değerlendirilmiştir. Bütün mekteplerde dini ilimierin tedris tarzı, ahlôk ve şeôir-i İslômiye'nin uygulama derecesi konusunda bilgi sahibi olmak ve ona göre teşebbüste bulunma görevinin Dôru'l-Hilaneti'l-İslômiye'ye ait olduğu ifade edilerek, MaarifNezôreti'ne yazı yazılmıştır. Buna göre Mekatip-i İdôdiye ve Sultaniye de dini ilimierin tedrisi için, haftada kaç saat tahsis edildiği ve hangi kitaplann okutuldu· ğu Maarif Nezôreti'nden sorulmuştur.n Dôru'l-Hilaneti'l-İslômiye, genel mekteplerde okutulan Din dersi saatlerinin azlığını ve öğretmenlerinin yetersizliğini 29 Mart 1335/1919 tarihinde yapmış olduğu toplantıda, gündemine almış ve bu hususta bazı karari~ vermiştir. Toplantıda, din derslerinin saatlerinin azlığı, bu derslere giren öğretmenierin iktidarsızlığı ve Fünün-ı Riyôziye ve Hikemiye öğretmenlerinin de konuşmalannda, öğrencinin akôidini ifsat edecek tarzda beyanatlar verdikleri tespit edilmiştir. Bu nedenlerle; Ul~m-ı_Dini~ ders_Eatlerinin yeterli düzeye çıkartılması, öğretmenierin muktedir kişilerden seçilmesi, Fen dersi öğretinenlerinin de İslôm akldesini muhafaza eden kişilerden oluşturulması ve öğrencilerin dini alddesini bozacak konuşmalar yapan kişilerin engeUenmesi, Maarif Nezôreti'nden talep edilmiştir.73
Dôru'l-Hikrneti'l-İslômiye bu örneklerde de görüldüğü gibi okullarda Din eğitimi alanında görmüş olduğu eksikliklerin giderilmesini MaarifNezôreti'nden talep et-· miştir. Bu okullar kendisine bağlı olmadıgı için Dôru'lHikmeti'l-İslômiye, görülen eksiklikleri tespit etmek ve değerlendirmek ile yetinmiştir.
Dôru'l-Hikmeti'l-İslôrniye, bu okullarda yapılan Din eğitiminin yaru sıra, bunlara yönelik dini ve ahlôki endişelerle yapılan şikôyetleri de gündemine almışbr. 3 Teşrin-i Sônl 1335/1919 tarihli toplantıda; bazı mekteplerde çalışanların, çalgı çalıp içki içtikleri ve çevreyi ra-
CİLT: 20, SAYI:!, KIŞ·, 2007
'.
OSMANLI SON DÖNEM KURUMLARlNDAN DAR'UL-HİKMETİ 'L-İSLAMİYE . ..
hatsız ettikleri konusu ele alınmış, bu durumun hemen engellenmesi Dôhiliye Nezôreti'nden talep edilmiştir.74
Diğer bir toplantıda· ise kız ve erkek Dôrülfiinfınlannın birbirinden aynlıp, ayn binolara taşınmaları takdir edilmiş ve bu hususta İslôınl ôdôp.ve terbiyeye dikkatin önemi vurgulanmıştır. Ayrıca yapılan bu uygulamanın diğer okullar için de örnek alınması hususunda Meşihat Makamı'nın, Medis-i Vükelô ve Maarif Nezôreti nezdinde girişimde bulunması istenmiştir.75
Dôru'l-Hikıneti'l-İslômiye, eğitim kuruınİanna mensup öğrencilerden ve personelden kendisine gelen talepleri de karşılıksız bırakınnmış ve bunların sorunlannın giderilmesine dair girişimlerde bulunmuştur. Dôru'lMuallimôt-ı Aliyye Medresesindeki eğitimini bitirip henüz bir yere tayinleri yapılmayan bir grup taşralı kız öğrencinin, kalacak yerlerinin olmadığı yönünde haber alınmıştır. Mevcut şartların zorluğunu binaen ailelerinden para alamayan bu öğrenciler için, Maarif Nezôreti'ne kaynak aktanlması ve bunların şartlar iyileşinceye kadar medreselerde kalmaları konusunda, gerekli ödeneğin tahsisi Maliye Nezôreti'nden istenmiştir.76
Dôru'l-Hikıneti'l-İslômiye, kendisine talep geldiği
takdirde bazı okullarda oluşturulan sınav komisyonlarında görev yapması için üye belirlemi ştir. Nitekim bir toplantıda, Medrese-i Süleymaniye'nin giriş imtihanlan için oluşturulacak komisyona, azadan bir kişinin gönderilmesine karar verilmiştir.n
Sonuç Dôru'l-Hikmeti'l-İslômiye Nizamnômeşi'nde belir
tilmiş-olan din eğitimine dair çalışmalar yapma görevini, faaliyetleri süresince yerine getirmiştir. Kurumun almış olduğu bütrün karariann yazılı olduğu deftere baktığımızda din eğitimine dair faaliyetlerin, yapılan çalışmalar arasında önemli bir yere sahip olduğunu görmekteyiz. Dôru'l-Hikmeti'l-İslômiye kuruluşundan sonra, daha önce var olan Medresetü'l-Vaizin, Medresetü'l- Eimme ve'l·Hutaba'nın işleyişinde yetki üstlenmiştir. Bu okullarda okuyan öğrendierin sorunları, öğretmen atamaları ve okutulan derslere dair kararlar almıştır. 1919 yılında bu iki . medresenin birleştirilmesi ile kurulan Medresetü'l-İrşôd doğrudan Dôru'l-Hikmeti'l- İslômiye· ye bağlanmıştır. Dôru'l-Hikmeti'l-İslômiye, bu okullar dışındaki eğitim kurumlannda verilmekte olan ·din eğitimine doğrudan müdahale etmemiştir. Genel eğitim kurumlanndaki din derslerinin içeriği ve ders saatleri konusunda kendisine gelen şikôyetleri değerlendirmiş ve görmüş olduğu eksikliklerin giderilmesini Maarif Ne-
JOURNAL OF ISLAM lC RESEARCH 93
zôreti'nden talep etmiştir. Dôru'l-Hikmeti'l-İslômiye Kurumu, az sayıda üyeden oluşan bir kurul olmasından dolayı, bütün okulları teftiş etmeye veya buralarda yapılan eğitim-öğretimin gidişatma müdahale etme şansına sahip değildi. Bir üst kurul hüviyetinde olan Dôru'lHikmeti'l-İslômiye , ancak kendisine gelen talep ve şikôyetler doğrultusunda, okullara ve yapılan eğitime müdahale etmiştir. Dôru'l-Hikmeti'l-İslômiye'nin faaliyetlerine ve almış olduğu kararlara baktığımızda, Osmanlinın son döneminde okullarda verilmekte olan din eğitiminde önemli bir etkiye sahip olduğunu görmekteyiz.
2
:ı
4
5
6
7
8
9
DiPNOTLAR
Geniş bilgi için bkz. Zekeriya Akman, Dôru'l·Hikmeti'l·İslômiye Kurumu 1918·1922, Basılmamış Doktora tezi, Ankara, 2006.
Bkz. Medreseleri n yeniden yapılandmiması çerçevesinde 27 Şu
bat 1910 tarihinde çıkartılmış olan 48 maddeden oluşan bir ni· zamnômedir. Yine 30 Eylül! Ekim 1914 tarihinde ıslah·ı Medaris Nizamnômesi adıyla 27 maddeden oluşan diğer bir nizamnôme çıkanılmışnr. Bu konuda geniş bilgi için balanız; Nesimi Yazıo, "İkinci Meşrutiyetten Cuınhuriyete Din Görevlisi Yetiştiren Kurumlar Üzerine Bazı Gözleml~r·. Cin Öğretimi Dergisi, S. 36, An:
kara, Eylül·Ekim 1992, s. 31-33; Recai Doğan,· İkinci Meşrutiyet
Dönemi Eğitim Hareketlerinde Din Eğitim ve Öğretimi". AüiFD, S. 38, Ankara, 1998, s. 413-418; Nesimi Yazıcı,· Osmanlı Dönemi Medreselerinde Fen Bilimlerinin Tedrisaıı Konusunda Bazı Düşün·
celer·. AÜİFD, c. 38, Ankara, 1998. s. 115·119; Nesimi Yazıo, "Os· - manlılann Son Döneminde Din Görevlisi Yetiştirme Çabalan Üzerine Bazı Gözlemler·. Diyanet Dergisi, Ekim·Kasım·Aralık 1991, c. 27, S. 4, s. 66-74; Zeki Salih Zengin, "Kurtuluş Savaşı Döneminde
ve Cumhuriyetin Başlannda Türkiye'de Medreseler ve Din Eğitimi" AÜİFD,c. XUII, Ankara, 2002, S. 2 s. 279-280.
Ceride·i İlrniye. S. 41, istanbul, R. Evvel, 1337, s. 1201-1202.
Mehmet F. Bayraklar, Türkiye de Vôizlik. istanbul, 1997, s. 49.
Nesi mi Yazıcı, "Osmaıılılann Son Döneminde Din Görevlisi Yetiş· tirme Çabalan Üzerine Bazı Gözlemler·. Diyanet Dergisi, Ankara,
Eldm·Kasım· Aralık 1991, c. XXVII, S. 4, s. 102.
İsmail Kara, islômcılann Siyasi Görüşleri, İstanbul, 1994, s. 88-9.
Mehmet Faruk Bayraktar, A.g.e., s. 49.
Nesi mi Yazıcı, A.g.m., s. 105.
Recai Doğan, A.g .m., s. 424.
10 Recai Doğan, A.g.m., s. 425.
VOLUM E; 20, NO; I, WINTER, 2007
ZEKERiYA AKMAN
11 Yaşar Sa nka ya, Medreseler ve Modemlfime, istanbul. ı997, s.ı79. ı2 Rfiit Rıza, "Meşrutiyet istanbul'una seyahat ve Dôru'I·İim ve'J.
irşad Projesi", Tre. İrfan ince, istanbul Araştırmalan 5, istanbul, ı998, s. ı67- ı70.
13 Nesimi Yazıo. A.g.m., s. ıos-ı06; Mustafa Ergün, İkinci Mfiruti· yet Devrinde Eğitim Hareketleri, Ankara. ı996, s. 348; Recai Do· ğan. ·osmanlının Son Döneminde Yaygın Din Eğitiminde Vaaz ve Vôizlik", Diyanet ilmi Dergi, c. XXXV. S. ı. Ankara, Ocak-Şubat· Mart ı999, s. ı99.
ı4 Mehmet F. Bayraklar, A.g.e., s.49; Mustafa E'rgün, A.g.e .. s.347. ı5 Hüseyin Atay, Osmanlılarda Yüksek Din Eğitimi, istanbul, ı983,
s.c308. ı6 Recai Doğan, • İkinci Meşrutiyet Dönemi Eğitim Hareketlerinde
Din Eğitim ve Öğretimi", AÜiFD, S. 38, Ankara, ı998, s. 427; Nesi· mi Yazıcı, ·osmanhlann Son Döneminde Din Görevlisi Yetiştirme
Çabalan Üzerine Bazı Gözlemler", Diyanet Dergisi. Ankara, E'kim· Kasım-Aralık ı99ı, c. xxvıı. S. 4, s. 49; Recai Doğan, "Osmanlının Son Döneminde Yaygın Din Eğitiminde Vaaz ve Vôizlik", Diyanet ilmi Dergi, c. XXXV, S. ı. Ocak-Şubat-Mart 1999. s. ı99. Aynca Medresetü'l·Vôizin'de okutulan ders programı ve öğretim kadro· su hakkında geniş bilgi için Bkz: Ceride·i ilmi ye. S. 9, istanbul,
R.evvel1333, s. 573·579. 17 Hüseyin Atay, A.g.e., s. 308; Nesimi Yazıcı, ·osmanlılann Son Dö
neminde Din Görevlisi Yetiştirme Çabalan Üzerine Bazı Gözlem· ler", Diyanet Dergisi, Ekim-Kasım-Aralık 1991, c.xxvn, S. 4, s.107.
18 "Medresetü'I·Vöizin", Sebilurreşad, c.n. S. 273, istanbul, 2ı Teşrin· i Sôni 1329, s. ı94-195.
19 Nesimi Yazıcı, A.g.m., s. ıı2. 20 Diiru'l·Hikmeti'l-isliimiye Karar Defteri, istanbul Müftülüğü Meşi·
hat Arşivi. Kayıt No:1787. s. 20. 2ı Karar Defteri, s. 21. 22 Karar Defteri, s. 23. 23 Karar Defteri, s. 28. 24 Karar Defteri, s. 22. 25 Karar Defteri, s. 29. 26 Karar Defteri, s. 24.
27 Kara~ Defteri, s. 24. 28 Nesimi Yazıo, A.g.m .• s. ı ı2.; Recai Doğan,· ikinci Meşrutiyet Dö·
nemi Eğitim Hareketlerinde Din Eğitim ve Öğretimi", AÜİFD. S. xxxvnı. Ankara, ı998, s. 428.
29 Nesimi Yazıcı, Takvim-i Vakayi Belgeler, Ankara, ı983. s. 79. · 30 Kemal Beydilli, Osmanlı Döneminde imamlar ve Bir imarnın Gün·
lüğü, istanbul, 2001, s. 4. 3ı Kemal Beydilli. A.g.e., s. 26. 32 Nesi mi Yazıo,A.g.m .. s. ı ı2-ı IS; Recai Doğan. A.g.m., s. 428-429;
Hii.seyin Atay, A.g.e., s. 311·3ı2.
33 Nesimi Yazıo. A.g.m., s. ı ıs. 34 Ceride·i İlmiye, S. 48, istanbul, Zilkade 1337, s. sıs-sı6. 3S Ceride·i İlmiye, S. 48, s. sıs-516; Nesimi Yazıo, A.g.m .. s. ı.ıs. 36 Karar Defteri, s. 22. 37 Karar Defteri, s. 25. 38 Karar Defteri, s. 39. 39 Nesimi Yazıcı, Kamil Miras Hayatı ve Eserleri, Ankara, 2002. s. 23.
40 Ceride·i İlmiye, S. SI, İstanbul, R.Evvel1338, s. ı639, Karar Defte· ri, s. 24.
41 Karar Defteri, s. 34.
İSLAMi ARAŞTIRMALAR DERGiSi 94
42 Ceride·i ilmi ye, S.Sl, s.ı639-ı64ı; Nesimi Yazıo, A.g.m .. s.ll6·117; Hüseyin Atay, A.g.e .. s. 313-3ı4.
43 Ceride·i ilm.iye, S. 54, istanbul, R.Evvelı338, s. ı639-1641. 44 Karar Defteri, s. 24. 45 Karar Defteri, s. 32. 46 Karar Defteri, s. 32. 47 Karar Defteri, s. 28. 48 Dôru'I·Hikrneti'l·islömiye Müsvedde Defteri, istanbul Müftülüğü
Meşihat Arşivi. Kayıt No: ı786, s. 57. 49 Bu konuda Bkz. Ceride·i İlmiye, S. sı, s. 1640-41. 50 Karar Defteri. s. 31. SI Karar Defteri, s. 38. S2 Karar Defteri, s. 42. 53 Karar Defteri, s. 74. 54 Karar Defteri, s. 91. 55 Karar Defteri, s. 36. 56 Karar Defteri. s. 32. 57 Karar Defteri, s. 34. 58 Karar Defteri, s. 63.
59 Müsvedde Defteri, s. 34. 60 Karar Defteri, s. 36. 6ı Karar Defteri. s. 46.
62 Karar ·Defteri. s. 76. 63 Karar Defteri, s. 44.
64 Karar Defte·ri, s. 59. 65 Karar Defteri, s. 41,66. 66 Karar Defteri, s. 76. 67 Karar Defteri, s. 74.
68 Bu konuda benzer kanaatler için bkz. Hikmet Özdemir, Ulusun Direnişinde Üniversitenin Rolü. Ankara. 2003, s. 14.
69 Karar Defteri, s. 36. 70 Karar Defteri, s. 21. 71 Karar Defte.ri, s. 14. 72 Karar Defteri, s. 18. 73 Karar Defteri, s. ı9. 74 Karar Defteri·, k38:--··
75 Karar Defte·ri, s. ı8. 76 Karar Defteri, s. 52. 77 Karar Defte.ri, s. 26
CİLT: 20, SAYI: I, KIŞ, 2007