คมอการปองกนควบคมโรคตดตออบตใหม 311

โรคตดเชอเอนเทอโรไวรส

(ENTEROVIRUS DISEASES)

โรคแผลในคอหอยจากเชอเอนเทอโรไวรส

(Enteroviral vesicular

pharyngitis) ICD-9 074.0; ICD-10 B08.5

(Herpangina,Aphthouspharyngitis)

โรคมอ เทา ปาก

(Enteroviral vesicular

stomatitis with exanthem) ICD-9 074.3; ICD-10 B08.4

(Hand,FootandMouthDisease)

โรคคออกเสบมตอมนำาเหลองโต

(Enteroviral lymphonodular

pharyngitis) ICD-9 074.8; ICD-10 B08.8

(Acutelymphonodularpharyngitis,Vesicularpharyngits)

1. สถานการณโรค :

ทวโลก :พบรายงานการระบาดของโรคตดเชอเอนเทอโรไวรสได

ทวโลกโดยเฉพาะในแถบแปซฟกตะวนตกมการรายงานโรคในประเทศ

ออสเตรเลยบรไนจนญปนมาเลเซยเกาหลสงคโปรและเวยดนาม

สวนประเทศนอกเขตแปซฟกตะวนตกพบมการรายงานคอนขางนอย

การตดเชอทเกดจากเชอเอนเทอโรไวรส 71 พบมการรายงานตงแตป

พ.ศ. 2515 โดยมรายงานผปวยอาการรนแรง มการตดเชอในระบบ

ประสาทนำาทวมปอดและเสยชวตในรฐแคลฟอรเนยสหรฐอเมรกา

จากนนพบการระบาดในทอนๆตามมาดงนการระบาดในรฐนวยอรก

คมอการปองกนควบคมโรคตดตออบตใหม 312

สหรฐอเมรกา(พ.ศ.2515,2520)ออสเตรเลย(พ.ศ.2515-2516,

2529)และสวเดน(พ.ศ.2516)ญปน(พ.ศ.2516)บลแกเรย(พ.ศ.2518)ฮงการ (พ.ศ. 2521) ฝรงเศส (พ.ศ. 2522) และในป พ.ศ. 2551มรายงานการระบาดของโรคมอ เทา ปาก ทงจากประเทศจน(มองโกเลย เขตปกครองพเศษฮองกง มาเกา) กวา 70,000 รายเสยชวต60รายสงคโปรและไตหวนสวนประเทศในภมภาคเอเชยพบรายงานการระบาดของโรคเอนเทอโรไวรส71ในหลายประเทศเชนมาเลเซย(พ.ศ.2540)ไตหวน(พ.ศ.2541)สงคโปร(พ.ศ.2543)และในปพ.ศ.2552มการระบาดในประเทศจนพบผปวยดวยโรคตดเชอเอนเทอโรไวรส1.1ลานรายในจำานวนนมอาการรนแรง13,810รายและเสยชวต 353 ราย และลาสดป พ.ศ. 2554การระบาดของโรคตดเชอเอนเทอโรไวรสในประเทศเวยดนาม พบผปวยตดเชอมากกวา23,000รายและเสยชวตกวา70รายประเทศในเขตรอนชนสามารถเกดโรคนไดแบบประปรายตลอดปพบมากขนในชวงฤดฝนซงอากาศเยนและชนนอกจากนยงมรายงานจากการศกษาในประเทศนอรเวยพบมผปวยตดเชอเอนเทอโรไวรส71ทไมแสดงอาการในชมชนดวย ประเทศไทย : เรมมการตรวจพบเชอ Enterovirus 71 ในผปวยโรคมอ เทา ปาก โดยสถาบนวจยวทยาศาสตรสาธารณสขในป พ.ศ. 2541 เรมมการเฝาระวงรายงานและสอบสวนผปวยสงสยตดเชอเอนเทอโรไวรส 71 และปองกนควบคมโรคนบตงแตนนมาตอมามการศกษาผปวยโรคมอ เทา ปาก ในประเทศไทยพบวาผปวยสวนใหญอายตำากวา 2 ป และประมาณครงหนงตดเชอเอนเทอโรไวรส71ทมอาการไมรนแรงจากรายงานการเฝาระวงโรคโดยสำานกระบาดวทยาพบวาสวนใหญมการระบาดในโรงเรยนอนบาลและศนยเดกเลก

คมอการปองกนควบคมโรคตดตออบตใหม 313

ระหวางป พ.ศ. 2548 - 2552 มรายงานผปวยตอเนองตลอดทงป มกพบผปวยโรคนเพมขนในชวงฤดรอนตอกบตนฤดฝน โดยมผปวยสงสดในเดอนมถนายน ยกเวนป พ.ศ. 2550 ทพบวามผปวยสงขนตงแตเดอนกนยายน สงสดในเดอนธนวาคม จากนนลดลงจนกลบมาเปนปกตในเดอนมนาคมของปถดไปเปนการระบาดครอมปโรคนมกพบผปวยสวนใหญในเดกอายตำากวา 5 ป และภาคทมอตราปวยสงสด คอ ภาคเหนอ มเดกเลกกอนวยเรยนเสยชวตจากเชอเอนเทอโรไวรส71รวม6ราย(โดยมอาการกานสมองอกเสบกลามเนอและปอดอกเสบ และการหายใจลมเหลว แตพบมอาการโรคมอ เทาปากเพยง1ราย)สำาหรบการเฝาระวงโรคทางหองปฏบตการสวนใหญพบเชอไวรสคอกแซกกเอมอาการไมรนแรง

2. ลกษณะโรค : โรคแผลในคอหอย (Vesicular pharyngitis)เปนโรคทเกดลกษณะเฉยบพลนหายไดเอง โดยทวไปจะมไข เจบคอมตมพองใสขนาด 1 - 2 มม.บนฐานซงมสแดง กระจายอยบรเวณคอหอย และตมพองใสจะขยายกลายเปนแผลคลายแผลรอนใน โดยมากพบทบรเวณดานหนาของตอมทอนซล เพดานปาก ลนไก และตอมทอนซลและมกเปนอยนาน4-6วนหลงเรมมอาการมรายงานพบวาอาจพบอาการชกจากไขสงรวมไดรอยละ 5 แตไมมรายงานผเสยชวต โรคมอ เทา ปาก(Handfootandmouthdiseaseorvesicularstomatitiswithexanthema)ตางจากโรคแผลในคอหอยโดยลกษณะแผลในปากคอนขางกระจายกวางในชองปากกระพงแกมและเหงอกรวมทงดานขางของลนลกษณะตมพองใสอาจอยนาน7-10วนและจะมผนหรอตมพองใสเกดทบรเวณฝามอนวมอ(รปท12)และฝาเทาหรอบรเวณกนโดยทวไปหายไดเองพบนอยมากททำาใหเสยชวตไดในเดกทารก

คมอการปองกนควบคมโรคตดตออบตใหม 314

รปท 12 : ตมพองโรคมอเทาปากทฝามอ

โรคคออกเสบมตอมนำาเหลองโต (Acute lymphonodularpharyngitis)แยกจากโรคแผลในคอหอยโดยลกษณะแผลทคอนขางแขงนนกระจายมตมกอนสขาวหรอเหลองขนาดประมาณ3-6มม.อยบนฐานรอบสแดงและพบมากบรเวณลนไกดานหนาตอมทอนซลและคอหอยดานหลงแตไมพบผนหรอตมพอง อยางไรกตาม ตองวนจฉยแยกโรคออกจากโรคแผลในปากจากเชอเรม(Herpessimplexstomatitis)พบขนาดแผลใหญและลกกวามความเจบปวดมากกวาและพบบรเวณดานหนาของปากโรคเหลานไมควรจะสบสนกบโรคมอเทาปากทเกดจากโรคปากเทาเปอยในสตว(Foot-and-mouth disease) ซงตดตอในคนททำางานในฟารมนมคนเลยงสตว และสตวแพทย โรคปากเทาเปอยในสตว (Foot-and-mouthdisease)พบในโคกระบอแกะและสกรและสวนนอยพบกบเจาหนาทหองปฏบตการทตรวจไวรสชนดนเปนพาหะใหเกดการ

ระบาดในสตวได

การตรวจวนจฉยทางหองปฏบตการการตรวจทางนำาเหลองวทยา

ไมพบความแตกตางไวรสชนดนกบไวรสคอกแซกก บ 5 ททำาใหเกด

โรคแผลพพองในสกรซงสามารถตดตอมายงมนษยได

คมอการปองกนควบคมโรคตดตออบตใหม 315

การแยกชนดของเชอนนจำาเปนอยางยงในชวงทเกดการระบาดซง

สามารถพบเชอไดจากตวอยางจากแผลโพรงจมกและอจจาระนำามา

เพาะแยกเชอหรอฉดเพาะเชอในลกหน(sucklingmice)เชอมหลาย

สายพนธยอยทำาใหเกดอาการคลายกนและไมมแอนตเจนทใชรวมกน

การตรวจวนจฉยทางนำาเหลองเบองตนจะทำาไมไดจนกวาจะแยกเชอ

ออกมาเพอนำามาตรวจวนจฉยแบบเฉพาะเจาะจงกบการตรวจทาง

นำาเหลองของเชอชนดนนๆ

3. เชอกอโรค : เชอไวรสคอกแซกกเอ1-10,16และ22มกทำาให

เกดแผลในคอหอย สำาหรบโรคมอ เทา ปากนนมกเกดจากเชอไวรส

คอกแซกกเอ16เปนสวนใหญและสวนนอยพบเชอไวรสคอกแซกกเอ

4,5,9,10เชอคอกแซกกบ2,5และพบนอยทเกดจากเอนเทอโร

ไวรส 71 สำาหรบโรคคออกเสบมตอมนำาเหลองโต มกมสาเหตจาก

เชอคอกแซกก เอ 10 สวนเอนเทอโรไวรสตวอนๆ สามารถกอโรคใน

กลมนไดเชนกนซงพบเปนสวนนอย

4. การเกดโรค : ทวโลกมรายงานโรคแผลในคอหอยและโรคมอ

เทาปากเกดขนทงแบบประปรายและการระบาดพบผปวยมากชวง

ฤดรอนและตนฤดใบไมรวงและสวนใหญพบในเดกอายตำากวา10ป

แตในผใหญ (โดยเฉพาะวยรน) มกไมคอยพบ สวนการระบาดของ

โรคคออกเสบมตอมนำาเหลองโตสวนใหญพบในเดกมกเกดชวงฤดรอน

และตนฤดใบไมรวงเชนเดยวกน โรคกลมนมกเกดระบาดไดบอยใน

สถานททมเดกจำานวนมากอยรวมกนเชนศนยเดกเลกหรอโรงเรยนอนบาลเปนตน

คมอการปองกนควบคมโรคตดตออบตใหม 316

5. แหลงรงโรค :พบเชอเฉพาะในมนษยเทานน

6. วธการแพรโรค : จากการสมผสโดยตรงกบเชอทปนเปอนในนำามกนำาลายหรออจจาระของผปวยหรอผทมเชอแตไมแสดงอาการหรอจากการไอจามรดกนแตไมพบหลกฐานการแพรเชอตดตอผานทางแมลงนำาอาหารหรอจากทอนำาทง

7. ระยะฟกตวของโรค : โดยเฉลย 3 - 5 วน สำาหรบโรคแผลในคอหอยและโรคมอ เทา ปาก และโรคคออกเสบมตอมนำาเหลองโตมระยะฟกตวประมาณ5วน

8. ระยะตดตอของโรค :ตดตอไดงายในชวงระยะแรกของโรคอาจตดตอไดนานเนองจากพบเชอในอจจาระผปวยไดนานหลายสปดาห

9. ความไวและความตานทานตอการรบเชอ : คนทไมเคยตดเชอสามารถตดเชอไดเหมอนกนทกคน ภมตานทานจำาเพาะตอเชอเกดขนชวงระยะเวลาหนงในผทไดรบเชอทมอาการหรอไมแสดงอาการและยงไมทราบระยะเวลาทแนนอนและอาจเปนโรคซำาจากการไดรบเชอคอกแซกกเอตางชนดได

10. การเกบและนำาสงตวอยางตรวจทกรมวทยาศาสตรการแพทย กระทรวงสาธารณสข : การวนจฉยการตดเชอเอนเทอโรไวรสทางหองปฏบตการสถาบนวจยวทยาศาสตรสาธารณสข กรมวทยาศาสตรการแพทย มเทคนคการตรวจ3ชนดคอ 10.1 การตรวจวนจฉยโดยการแยกเชอในเซลลเพาะเลยง(viralisolation)เปนวธการมาตรฐานโดยสามารถแยกเชอไดจากสงสงตรวจ

แลวนำามาพสจนเชอโดยวธmicro-neutralizationtest(micro-NT)

คมอการปองกนควบคมโรคตดตออบตใหม 317

10.2 การตรวจวนจฉยทางนำาเหลองวทยา(serology)เปนการ

ตรวจหาการเพมขนของระดบภมคมกนชนด IgG ในซรมคโดยวธ

micro-neutralizationtestซงตองมระดบของภมคมกนในซรมเจาะ

ครงทสอง(convalescentserum)สงกวาในซรมเจาะครงท1(Acute

serum)อยางนอย4เทา(4-foldrising)จงจะแปลวาใหผลบวก

10.3 การตรวจวนจฉยโดยวธMoleculardiagnosisเชนวธ

ReverseTranscription-PolymeraseChainReaction(RT-PCR)

โดยใช specific primer ของไวรสเอนเทอโร 71 หรอไวรสในกลม

เอนเทอโรแลวนำามาศกษาลำาดบเบสเปรยบเทยบกบสายพนธทพบใน

ตางประเทศเพอทราบแหลงทมาของไวรสทพบในประเทศไทย

ชนดตวอยางสงตรวจ วธการเกบและวธการนำาสง

เทคนค การตรวจ

ชนดตวอยางสงสงตรวจ ปรมาณ

และภาชนะการสงสงสงตรวจและขอควรระวง

-Viralisolation

-Moleculardiagnosis

1)Stool4-8ก. เกบเรวทสดภายใน14วนของวนเรมปวยในภาชนะสะอาดแลวปดฝาใหแนน

-ปดฉลากแจงชอผปวยวนทเกบและชนดของตวอยางบนภาชนะใหชดเจน

-ใสภาชนะทเกบตวอยางในถงพลาสตกรดยางและแชตวอยางในนำาแขงทมากเพยงพอจนถงปลายทาง

2)Throatswab/Nasopharyn-gealswab

เกบเรวทสดภายใน7วนของวนเรมปวยในหลอดทม viral transport media (VTM) สำาหรบโรคมอเทาปาก*แลวปดฝาใหแนน

คมอการปองกนควบคมโรคตดตออบตใหม 318

เทคนค การตรวจ

ชนดตวอยางสงสงตรวจ ปรมาณ

และภาชนะการสงสงสงตรวจและขอควรระวง

3)Nasopharyn-gealsuction

เกบใสภาชนะสะอาดแลวปดฝาใหแนน

-สงตวอยางทนทหลงเกบตวอยางในกรณทไมสามารถสงไดทนทใหเกบในชองแชแขง

4)CSF เกบใสภาชนะสะอาดแลวปดฝาใหแนน

*ตดตอขอรบVTMไดทสถาบนวจยวทยาศาสตรสาธารณสขและศนยวทยาศาสตรทง14แหง

-Serology Acuteandconvalescenceserum(Pairedserum)

-เกบซรม2ครงครงละประมาณ1มล.

-เกบซรมครงแรกภายใน3-5วนของวนเรมปวยและครงท2หางจากครงแรกไมนอยกวา14วน

-ปดฉลากแจงชอผปวยวนทเกบและชนดของตวอยางบนภาชนะใหชดเจน

-ใสภาชนะทเกบตวอยางในถงพลาสตกรดยางและแชตวอยางในนำาแขงทมากเพยงพอจนถงปลายทาง

คมอการปองกนควบคมโรคตดตออบตใหม 319

11. วธการปองกนและควบคมโรค : ก. มาตรการปองกนโรค : ลดการแพรกระจายเชอระหวางคนสคน เชน การลดความแออด และการมระบบถายเทอากาศทด การลางมอบอยๆ และการปฏบตตามหลกสขอนามยสวนบคคลและอนามยสงแวดลอมทดอยางสมำาเสมอ ข. การควบคมผปวย ผสมผส และสงแวดลอม : 1. การรายงานโรค : ตองรายงานตอเจาหนาทสาธารณสขหากพบผปวยโรคมอเทาปากทมอาการรนแรงและการระบาดของโรคอยางรวดเรว 2. การแยกผปวย : ระมดระวงเรองการสมผสสงขบถายตางๆของผปวย 3. การทำาลายเชอ :กำาจดขยะนำามกนำาลายเสมหะและสงขบถายของผปวยดวยความระมดระวง สวมถงมอ เครองปองกนรางกายทเหมาะสมและลางมอดวยนำาและสบทกครงหลงสมผส 4. การกกกน : ไมม 5. การใหภมคมกนแกผสมผส :ไมมวคซนปองกน 6. การสอบสวนผสมผสและแหลงโรค :ดำาเนนการเฉพาะในกลมผปวยเดกเลกหรอเดกกอนวยเรยน 7. การรกษา : ไมมการรกษาเฉพาะใชการรกษาตามอาการ ค. มาตรการเมอเกดการระบาด : รบแจงสถานการณและลกษณะของโรคใหแพทยและบคลากรสาธารณสขทราบทนทเมอมอบตการณของโรคเพมขนเพอการเฝาระวงการระบาดรวมทงควรแยกผปวยและเดกทมไขและสงสยวามการตดเชอไมใหคลกคลกบเดกปกตระมดระวงการสมผสนำามก นำาลาย หรอสงขบถายของผปวย ถาพบผปวยในหองเรยนเดยวกนมากกวา 2 คน อาจพจารณาปดโรงเรยน/

คมอการปองกนควบคมโรคตดตออบตใหม 320

สถานศกษาชวคราวเปนเวลา5วนเพอทำาความสะอาดและลดโอกาสการแพรกระจายของโรค ง. ภยพบตทอาจเกดขน : ไมม จ. มาตรการควบคมโรคระหวางประเทศ : ศนยความรวมมอขององคการอนามยโลกใหการสนบสนนตามความจำาเปน สบคนขอมลเพมเตมไดท http://www.who.int/collaboratingcentres/database/en/

เอกสารอางอง1. กรมควบคมโรค, กระทรวงสาธารณสข. ใน: สตวแพทยหญง

ดารกา กงเนตร, บรรณาธการ. แนวทางการปองกนควบคมโรคตดตออบตใหมสำาหรบบคคลากรสาธารณสข.พมพครงท1.กรงเทพมหานคร: โรงพมพชมนมสหรณการเกษตรแหงประเทศไทยจำากด;2551.

2. กรมวทยาศาสตรการแพทย. คมอการเกบตวอยางสงตรวจทางหองปฏบตการ.ใน:การตรวจวนจฉยโรคจากไวรสกลมเอนเตอโร.กระทรวงสาธารณสข;2552.หนา25.

3. Heymann DL, editor. Control of CommunicableDiseasesManual. 19th ed.Washington DC: AmericanAssociationofPublicHealth;2008.

4. WHO.AGuidetoClinicalmanagementandPublicHealthResponseforHand,FootandMouthDisease(HFMD).2011[cited20118August];Availablefrom:www.wpro.who.int /NR/rdonlyres/E803F3C4-420B-46A2-B2E6-778B52A71F83/0/ Guidancefortheclinicalmanagemen-

tofHFMD.pdf.