Guerre Des Gaules

Guerre des Gaules I 1 ________________________________________________________________________________________________________________________________

C. Iulius Caesar

De Bello Gallico

Liber primus

Vocabulaire fourni dès Déglon 69

1. Gallia est omnis diuisa in partes tres, quarum unam

incolunt Belgae, aliam Aquitani, tertiam qui ipsorum lingua

Celtae, nostra Galli appellantur. Hi omnes lingua, institutis,

legibus inter se dif-ferunt. Gallos ab Aquitanis Garumna flumen,

a Belgis Matrona et Sequana diuidit. Horum omnium fortissimi

sunt Belgae, prop-terea quod a cultu atque humanitate

prouinciae longissime absunt, minimeque ad eos mercatores

saepe commeant atque ea quae ad effeminandos animos

pertinent important, proximique sunt Germanis, qui trans

Rhenum incolunt, quibuscum continenter bellum gerunt. Qua

de causa Heluetii quoque reliquos Gallos uirtute praecedunt,

quod fere cotidianis proeliis cum Germanis contendunt, cum

aut suis finibus eos prohibent, aut ipsi in eorum finibus bellum

gerunt.

Eorum una pars, quam Gallos obtinere dictum est, initium

capit a flumine Rhodano, continetur Garumna flumine,

Oceano, finibus Belgarum, attingit etiam ab Sequanis et

Heluetiis flumen Rhenum, uergit ad septentriones. Belgae ab

extremis Galliae finibus oriuntur, pertinent ad inferiorem partem

fluminis Rheni, spectant in septentrionem et orientem solem.

dividere,o,visi,visum: partager; séparer • incolere,o,ui: habiter

Belgae,arum m.pl.: les Belges • Aquitani,orum m.pl.: les Aquitains • Celtae,arum m.pl.: les Celtes

lex,legis f.: la loi

Garumna,ae f.: la Garonne • Matrona,ae f.: la Marne

Sequana,ae f.: la Seine • propterea quod: parce que

humanitas,atis f.: la civilisation

commeare: aller

effeminare: amollir, affaiblir • pertinere,eo,ui (ad + Acc.): tendre à • importare: apporter, importer

continenter: continuellement

praecedere,o,cessi,cessum (Acc.): l’emporter (sur) • fere: presque • cotidianus,a,um: quotidien • proelium,ii n.: le combat

contendere,o,tendi,tentum: lutter, se mesurer • prohibere,eo,ui,itum (Abl.): écarter (de)

continere,eo,ui,tentum: (ici) borner, limiter

Oceanus,i m.: l’Océan • ab (Abl.): (ici) du côté de • Sequani,orum m.pl.: les Séquanes

vergere,o (ad): être orienté, tourné (vers) • septentriones,um m.pl.: le septentrion, le nord

extremus,a,um: extrême, dernier • oriri,ior,ortus sum: commencer • pertinere,eo,ui (ad + Acc.): s’étendre (jusqu’à) • inferior,ius: inférieur septentrio,onis m.: le septentrion, le nord • oriens,ntis: levant

2 Guerre des Gaules I ________________________________________________________________________________________________________________________________

Aquitania a Garumna flumine ad Pyrenaeos montes et eam

par-tem Oceani quae est ad Hispaniam pertinet; spectat inter

occa-sum solis et septentriones.

2. Apud Heluetios longe nobilissimus fuit et ditissimus

Orge-torix. Is, M. Messala M. Pisone consulibus, regni cupiditate

inductus coniurationem nobilitatis fecit et ciuitati persuasit ut de

finibus suis cum omnibus copiis exirent: “Perfacile esse, cum

uirtute omnibus praestarent, totius Galliae imperio potiri.” Id hoc

facilius eis persuasit quod undique loci natura Heluetii

continen-tur: una ex parte flumine Rheno latissimo atque

altissimo, qui agrum Heluetium a Germanis diuidit; altera ex

parte monte Iura altissimo, qui est inter Sequanos et Heluetios;

tertia lacu Lemanno et flumine Rhodano, qui prouinciam

nostram ab Helue-tiis diuidit. His rebus fiebat ut et minus late

uagarentur et minus facile finitimis bellum inferre possent; qua

ex parte homines bel-landi cupidi magno dolore afficiebantur.

Pro multitudine autem hominum et pro gloria belli atque

fortitudinis angustos se fines habere arbitrabantur, qui in

longitudinem milia passuum CCXL, in latitudinem CLXXX

patebant.

3. His rebus adducti et auctoritate Orgetorigis permoti

consti-tuerunt ea quae ad proficiscendum pertinerent

comparare, iumentorum et carrorum quam maximum

numerum coemere,

Aquitania,ae f.: l’Aquitaine • Pyrenaeus,a,um: des Pyrénées

occasus,us m.: le coucher

dis,ditis = dives,divitis • Orgetorix,igis m.: Orgétorix

M. Messala,ae m.: Marcus Messala • M. Piso,onis m.: Marcus Pison

inducere,o,duxi,ductum: pousser • conjuratio,onis f.: le complot

perfacilis,is,e: très facile

praestare,o,stiti,statum (Dat.): l’emporter (sur) • potiri,ior,itus sum: s’emparer (de: Abl.)

undique: de toutes parts • continere,eo,ui,tentum: (ici) enfermer

dividere,o,visi,visum: séparer • Jura,ae m.: le Jura

Sequani,orum m.pl.: les Séquanes

Lemannus,i m.: le Léman

vagari: vagabonder

inferre,fero,intuli,illatum (Dat.): porter (chez, contre) • bellare: faire la guerre

afficere,io,feci,fectum (Abl.): affecter, affliger (de) • multitudo,inis f.: le (grand) nombre

fortitudo,inis f.: la vaillance

arbitrari: penser, juger • longitudo,inis f.: la longueur • passus,us m.: le pas (1,5 m.) • CCXL (ducenta et quadraginta): deux cent quarante latitudo,inis f.: la largeur • CLXXX (centum et octoginta): cent quatre-vingts • patere,eo,ui: s’étendre

auctoritas,atis f.: l’influence, l’autorité • Orgetorix,igis m.: Orgétorix • constituere,o,ui,utum: décider

pertinere,eo,ui (ad + Acc.): concerner • comparare: préparer

jumentum,i n.: la bête de somme/de trait • carrus,i m.: le chariot, le fourgon • coemere,o,emi,emptum: acheter (en masse)


sementes quam maximas facere, ut in itinere copia frumenti

sup-peteret, cum proximis ciuitatibus pacem et amicitiam

confirmare. Ad eas res conficiendas biennium sibi satis esse

duxerunt: in ter-tium annum profectionem lege confirmant. Ad

eas res conficien-das Orgetorix deligitur. Is sibi legationem ad

ciuitates suscepit. In eo itinere persuadet Castico,

Catamantaloedis filio, Sequano, cuius pater regnum in

Sequanis multos annos obtinuerat et a senatu populi Romani

amicus appellatus erat, ut regnum in ciui-tate sua occuparet

quod pater ante habuerat; itemque Dumnorigi Haeduo, fratri

Diuiciaci, qui eo tempore principatum in ciuitate obtinebat ac

maxime plebi acceptus erat, ut idem conaretur per-suadet

eique filiam suam in matrimonium dat. Perfacile factu esse illis

probat conata perficere, propterea quod ipse suae ciuitatis

imperium obtenturus esset: “Non esse dubium quin totius

Galliae plurimum Heluetii possent; se suis copiis suoque exercitu

illis regna conciliaturum” confirmat. Hac oratione adducti inter

se fidem et iusiurandum dant et regno occupato per tres

potentissi-mos ac firmissimos populos totius Galliae sese potiri

posse spe-rant.

4. Ea res est Heluetiis per indicium enuntiata. Moribus suis

Orgetorigem ex uinculis causam dicere coegerunt; damnatum

poenam sequi oportebat ut igni cremaretur. Die constituta cau-

sementis,is f.: les semailles • suppetere,o,ivi,itum: être en suffisance

confirmare: affermir; confirmer

biennium,ii n.: deux ans

profectio,onis f.: le départ

deligere,o,legi,lectum: choisir • legatio,onis f.: l’ambassade

Casticus,i m.: Casticus • Catamantaloedis,is m.: Catamantaloedis • Sequanus,i m.: le Séquane

occupare (Acc.): s’emparer (de) • item: de même • Dumnorix,igis m.: Dumnorix

Haeduus,i m.: l’Héduen • Diviciacus,i m.: Diviciacus • principatus,us m.: le premier rang

plebs,plebis f.: la plèbe • acceptus,a,um (Dat.): bien vu (de)

matrimonium,ii n.: le mariage • perfacilis,is,e: très facile • factu: ... à faire

probare: prouver • conatum,i n.: l’entreprise • propterea quod: parce que

conciliare: procurer, faire gagner

jusjurandum, jurisjurandi n.: le serment

potiri,ior,itus sum (Gén.): s’emparer (de)

indicium,ii n.: la dénonciation

Orgetorix,igis m.: Orgétorix • vinculum,i n.: le lien, la chaîne

oportere,et,uit (prop. inf.): falloir (que) • ignis,is m.: le feu • cremare: brûler • constituere,o,ui,utum: décider


sae dictionis, Orgetorix ad iudicium omnem suam familiam, ad

hominum milia decem, undique coegit et omnes clientes

obaera-tosque suos, quorum magnum numerum habebat,

eodem condu-xit; per eos ne causam diceret se eripuit. Cum

ciuitas, ob eam rem incitata, armis ius suum exsequi conaretur

multitudinemque hominum ex agris magistratus cogerent,

Orgetorix mortuus est; neque abest suspicio, ut Heluetii

arbitrantur, quin ipse sibi mor-tem consciuerit.

5. Post eius mortem nihilo minus Heluetii id quod

constitue-rant facere conantur, ut e finibus suis exeant. Vbi iam

se ad eam rem paratos esse arbitrati sunt, oppida sua omnia,

numero ad duodecim, uicos ad quadringentos, reliqua priuata

aedificia incendunt; frumentum omne, praeterquam quod

secum portaturi erant, comburunt, ut, domum reditionis spe

sublata, paratiores ad omnia pericula subeunda essent; trium

mensium molita cibaria sibi quemque domo efferre iubent.

Persuadent Rauracis et Tulin-gis et Latouicis finitimis suis uti,

eodem usi consilio, oppidis suis uicisque exustis, una cum iis

proficiscantur; Boiosque, qui trans Rhenum incoluerant et in

agrum Noricum transierant Noreiam-que oppugnarant,

receptos ad se socios sibi adsciscunt.

6. Erant omnino itinera duo, quibus itineribus domo exire

possent: unum per Sequanos, angustum et difficile, inter

montem

dictio,onis f.: la plaidoirie • ad (Acc.): (ici) environ, près de

undique: de toutes parts • cliens,ntis m.: le client, le protégé • obaeratus,i m.: le débiteur

numerus,i m.: le nombre • eodem: au même endroit (direction)

ob (Acc.): à cause de

incitare: exciter, irriter • exsequi,or,secutus sum: accomplir, exécuter • multitudo,inis f.: la multitude

suspicio,onis f.: le soupçon • arbitrari: penser, juger

consciscere,o,scivi,scitum (Acc.): décider, se résoudre (à)

nihilo minus: ne... pas moins, néanmoins • constituere,o,ui,utum: décider

arbitrari: penser, juger • numerus,i m.: le nombre

vicus,i m.: le village • quadringenti,ae,a: quatre cents • aedificium,ii n.: la ferme, le bâtiment isolé

praeterquam: sauf, excepté • portare: transporter

comburere,o,ussi,ustum: brûler (complètement) • reditio,onis f.: le retour

subire,eo,ii,itum: (ici) affronter • molitum cibarium,ii n.: de la farine

quisque,cujusque: chacun • Rauraci,orum n.pl.: les Rauraces • Tulingi,orum m.pl.: les Tulinges

Latovici,orum m.pl.: les Latovices

exurere,o,ussi,ustum: brûler (complètement) • una: ensemble • Boii,orum m.pl.: les Boïens

incolere,o,ui: habiter • Noricus,a,um: du Norique • Noreia,ae f.: Norée

recipere,io,cepi,ceptum: recevoir • adsciscere,o,scivi,scitum: adjoindre, associer

omnino: en tout



Iuram et flumen Rhodanum, uix qua singuli carri ducerentur;

mons autem altissimus impendebat, ut facile perpauci

prohibere possent; alterum per prouinciam nostram, multo

facilius atque expeditius, propterea quod inter fines Heluetiorum

et Allobro-gum, qui nuper pacati erant, Rhodanus fluit, isque

nonnullis locis uado transitur. Extremum oppidum Allobrogum

est proximum-que Heluetiorum finibus Genaua. Ex eo oppido

pons ad Helue-tios pertinet. Allobrogibus sese uel persuasuros,

quod nondum bono animo in populum Romanum uiderentur,

existimabant, uel ui coacturos, ut per suos fines eos ire

paterentur. Omnibus rebus ad profectionem comparatis, diem

dicunt, qua die ad ripam Rho-dani omnes conueniant: is dies

erat a. d. V. Kal. Apr. L. Pisone A. Gabinio consulibus.

7. Caesari cum id nuntiatum esset, eos per prouinciam

nos-tram iter facere conari, maturat ab Vrbe proficisci et quam

maxi-mis potest itineribus in Galliam ulteriorem contendit et ad

Gena-uam peruenit. Prouinciae toti quam maximum potest

militum numerum imperat (erat omnino in Gallia ulteriore legio

una); pontem qui erat ad Genauam iubet rescindi. Vbi de eius

aduentu Heluetii certiores facti sunt, legatos ad eum mittunt

nobilissimos ciuitatis, cuius legationis Nammeius et Verucloetius

principem locum obtinebant, qui dicerent “Sibi esse in animo

sine ullo

Jura,ae m.: le Jura • carrus,i m.: le chariot, le fourgon

perpauci,ae,a: très peu (nombreux) • prohibere,eo,ui,itum: interdire, barrer

expeditus,a,um: dégagé • propterea quod: parce que • Allobroges,um m.pl.: les Allobroges

nuper: récemment • pacare: pacifier • fluere,o,fluxi,fluxum: couler • nonnulli,ae,a: quelques

vadum,i n.: le gué • extremus,a,um: dernier • Allobroges,um m.pl.: les Allobroges

Genava,ae f.: Genève

pertinere,eo,ui (ad + Acc.): (ici) conduire (chez) • nondum: ne... pas encore

profectio,onis f.: le départ • comparare: préparer

a. d. V.: «ante diem quintum» • Kalendae,arum f.pl.: les calendes (1er du mois) • Aprilis,is,e: d’avril • L. Piso,onis m.: Lucius Pison

A. Gabinius,ii m.: Aulus Gabinius

maturare: se hâter

ulterior,ius: ultérieur, transalpin • contendere,o,tendi,tentum: gagner en hâte • Genava,ae f.: Genève

numerus,i m.: le nombre • omnino: en tout

rescindere,o,scidi,scissum: couper

legatio,onis f.: l’ambassade • Nammeius,ii m.: Nammeius • Verucloetius,ii m.: Vérucloetius • princeps,cipis (adj.): premier


maleficio iter per prouinciam facere, propterea quod aliud iter

haberent nullum; rogare ut eius uoluntate id sibi facere liceat”.

Caesar, quod memoria tenebat L. Cassium consulem occisum

exercitumque eius ab Heluetiis pulsum et sub iugum missum,

concedendum non putabat; neque homines inimico animo,

data facultate per prouinciam itineris faciendi, temperaturos

ab iniuria et maleficio existimabat. Tamen, ut spatium

intercedere posset dum milites quos imperauerat conuenirent,

legatis respondit “Diem se ad deliberandum sumpturum; si quid

uellent, ad Idus Apr. reuerterentur.”

8. Interea ea legione quam secum habebat militibusque qui

ex prouincia conuenerant a lacu Lemanno, qui in flumen

Rhodanum influit, ad montem Iuram, qui fines Sequanorum ab

Heluetiis diuidit, milia passuum decem nouem murum, in

altitudinem pedum sedecim, fossamque perducit. Eo opere

perfecto, praesi-dia disponit, castella communit, quo facilius, si

se inuito transire conarentur, prohibere possit. Vbi ea dies quam

constituerat cum legatis uenit et legati ad eum reuerterunt,

negat se more et exem-plo populi Romani posse iter ulli per

prouinciam dare et, si uim facere conentur, prohibiturum

ostendit. Heluetii, ea spe deiecti, nauibus iunctis ratibusque

compluribus factis, alii uadis Rhodani, qua minima altitudo

fluminis erat, nonnunquam interdiu, saepius

maleficium,ii n.: le méfait, la déprédation • propterea quod: parce

que voluntas,atis f.: la volonté

L. Cassius,ii m.: Lucius Cassius

pellere,o,pepuli,pulsum: repousser • sub (Acc.): sous (avec mouvement) • jugum,i n.: le joug

facultas,atis f.: la possibilité • temperare (ab): s’abstenir (de)

spatium,ii n.: le délai, le temps • intercedere,o,cessi,ssum: intervenir, s’écouler

deliberare: délibérer, réfléchir • Idus,uum f.pl.: les ides (13e jour d’avril)

Aprilis,is,e: d’avril • reverti,or,versus sum: revenir

Lemannus,i m.: le Léman

influere,o,fluxi,xum: se jeter (dans) • Jura,ae m.: le Jura • Sequani,orum m.pl.: les Séquanes

dividere,o,visi,visum: séparer • passus,us m.: le pas (1,5 m.) • altitudo,inis f.: la hauteur

sedecim: seize • fossa,ae f.: le fossé • perducere,o,duxi,ductum: conduire, tracer • praesidium,ii n.: le poste

disponere,o,posui,positum: disposer • castellum,i n.: la redoute, le fortin • communire,io,ivi,itum: construire, fortifier • quo (Subj.): afin que prohibere,eo,ui,itum: empêcher • constituere,o,ui,utum: décider

revertere,o,rti,rsum: revenir • negare: dire que... ne... pas • exemplum,i n.: l’exemple

prohibere,eo,ui,itum: empêcher • dejicere,io,jeci,jectum: jeter à bas

jungere,o,junxi,junctum: joindre, unir • ratis,is f.: le radeau • complures,es,a: plusieurs, un bon nombre de • vadum,i n.: le gué altitudo,inis f.: la profondeur • nonnunquam: quelquefois • interdiu: de jour


noctu, si perrumpere possent conati, operis munitione et militum

concursu et telis repulsi, hoc conatu destiterunt.

9. Relinquebatur una per Sequanos uia, qua Sequanis inuitis

propter angustias ire non poterant. His cum sua sponte

persua-dere non possent, legatos ad Dumnorigem Haeduum

mittunt, ut eo deprecatore a Sequanis impetrarent. Dumnorix

gratia et largi-tione apud Sequanos plurimum poterat et

Heluetiis erat amicus, quod ex ea ciuitate Orgetorigis filiam in

matrimonium duxerat et cupiditate regni adductus nouis rebus

studebat et quam plurimas ciuitates suo beneficio habere

obstrictas uolebat. Itaque rem sus-cipit et a Sequanis impetrat

ut per fines suos Heluetios ire patian-tur, obsidesque uti inter

sese dent perficit: Sequani, ne itinere Heluetios prohibeant,

Heluetii, ut sine maleficio et iniuria trans-eant.

10. Caesari renuntiatur Heluetiis esse in animo per agrum

Sequanorum et Haeduorum iter in Santonum fines facere, qui

non longe a Tolosatium finibus absunt, quae ciuitas est in

prouin-cia. Id si fieret, intellegebat magno cum periculo

prouinciae futu-rum, ut homines bellicosos, populi Romani

inimicos, locis paten-tibus maximeque frumentariis finitimos

haberet. Ob eas causas ei munitioni quam fecerat T. Labienum

legatum praefecit; ipse in Italiam magnis itineribus contendit

duasque ibi legiones conscri-

noctu: de nuit • perrumpere,o,rupi,ruptum: forcer le passage

• munitio,onis f.: la fortification concursus,us m.: l’assaut, l’afflux • repellere,o,reppuli,repulsum:

repousser • conatus,us m.: la tentative • desistere,o,stiti,stitum (Abl.): renoncer (à) Sequani,orum m.pl.: les Séquanes

angustiae,arum f.pl.: le défilé • sponte (sua): par (soi)-même

Dumnorix,igis m.: Dumnorix • Haeduus,i m.: l’Héduen

deprecator,oris m.: l’intercesseur • impetrare: obtenir • largitio,onis f.: les largesses

Orgetorix,igis m.: Orgétorix • matrimonium,ii n.: le mariage

res novae f.pl.: le changement (politique)

obstringere,o,strinxi,strictum: attacher, lier

prohibere,eo,ui,itum (aliquem aliqua via): interdire (un passage à qqn) • maleficium,ii n.: le méfait, la déprédation

renuntiare: annoncer, rapporter

Sequani,orum m.pl.: les Séquanes • Haedui,orum m.pl.: les Héduens • Santones,um m.pl.: les Santons

Tolosates,ium m.pl.: les Tolosates

bellicosus,a,um: belliqueux • patere,eo,ui: être ouvert

frumentarius,a,um: riche en blé • ob (Acc.): à cause de

munitio,onis f.: la fortification • T. Labienus,i m.: Titus Labiénus

contendere,o,tendi,tentum: gagner en hâte


bit, et tres quae circum Aquileiam hiemabant ex hibernis

educit, et qua proximum iter in ulteriorem Galliam per Alpes

erat cum his quinque legionibus ire contendit. Ibi Ceutrones et

Graioceli et Caturiges, locis superioribus occupatis, itinere

exercitum prohi-bere conantur. Compluribus his proeliis pulsis,

ab Ocelo, quod est citerioris Prouinciae extremum, in fines

Vocontiorum ulterio-ris Prouinciae die septimo peruenit; inde in

Allobrogum fines, ab Allobrogibus in Segusiauos exercitum

ducit. Hi sunt extra Pro-uinciam trans Rhodanum primi.

11. Heluetii iam per angustias et fines Sequanorum suas

copias traduxerant et in Haeduorum fines peruenerant

eorumque agros populabantur. Haedui, cum se suaque ab iis

defendere non possent, legatos ad Caesarem mittunt rogatum

auxilium: “Ita se omni tempore de populo Romano meritos esse,

ut paene in con-spectu exercitus nostri agri uastari, liberi eorum

in seruitutem abduci, oppida expugnari non debuerint.” Eodem

tempore Ambarri, necessarii et consanguinei Haeduorum,

Caesarem cer-tiorem faciunt sese, depopulatis agris, non facile

ab oppidis uim hostium prohibere. Item Allobroges, qui trans

Rhodanum uicos possessionesque habebant, fuga se ad

Caesarem recipiunt et demonstrant sibi praeter agri solum nihil

esse reliqui. Quibus rebus adductus, Caesar non exspectandum

sibi statuit dum,

Aquileia,ae f.: Aquilée • hiemare: passer l’hiver, hiverner

• hiberna,orum n.pl.: les quartiers d’hiver • educere,o,duxi,ductum: tirer de ulterior,ius: ultérieur, transalpin • Alpes,ium f.pl.: les Alpes

contendere,o,tendi,tentum: (ici) se hâter (de) • Ceutrones,um m.pl.: les Ceutrons • Graioceli,orum m.pl.: les Graiocèles

Caturiges,um m.pl.: les Caturiges • occupare: occuper • prohibere,eo,ui,itum (Abl.+Acc.): interdire (un passage à qqn)

complures,es,a: plusieurs • proelium,ii n.: le combat • pellere,o,pepuli,pulsum: repousser • Ocelum,i n.: Ocèle

citerior,ius: citérieur, cisalpin • extremus,a,um: dernier • Vocontii,orum m.pl.: les Voconces • ulterior,ius: ultérieur, transalpin Allobroges,um m.pl.: les Allobroges

Segusiavi,orum m.pl.: les Ségusiaves

angustiae,arum f.pl.: le défilé • Sequani,orum m.pl.: les Séquanes

traducere,o,duxi,ductum: faire passer • Haedui,orum m.pl.: les Héduens

populari: dévaster, ravager

rogatum (supin): pour demander

vastare: dévaster • servitus,utis f.: l’esclavage

abducere,o,duxi,ductum: emmener

Ambarri,orum m.pl.: les Ambarres • necessarius,ii m.: l’ami • consanguineus,i m.: le parent

depopulatus,a,um: ravagé, dévasté

prohibere,eo,ui,itum (ab): écarter (de) • item: de même • Allobroges,um m.pl.: les Allobroges • vicus,i m.: le village

possessio,onis f.: la propriété • se recipere: se retirer

praeter (Acc.): excepté

dum: (jusqu’à ce) que


omnibus fortunis sociorum consumptis, in Santonos Heluetii

peruenirent.

12. Flumen est Arar, quod per fines Haeduorum et

Sequano-rum in Rhodanum influit, incredibili lenitate, ita ut

oculis in utram partem fluat iudicari non possit. Id Heluetii ratibus

ac lin-tribus iunctis transibant. Vbi per exploratores Caesar

certior fac-tus est tres iam partes copiarum Heluetios id flumen

traduxisse, quartam fere partem citra flumen Ararim reliquam

esse, de tertia uigilia cum legionibus tribus e castris profectus,

ad eam partem peruenit quae nondum flumen transierat. Eos

impeditos et inopi-nantes aggressus, magnam partem eorum

concidit: reliqui fugae sese mandarunt atque in proximas siluas

abdiderunt. Is pagus appellabatur Tigurinus: nam omnis ciuitas

Heluetia in quattuor pagos diuisa est. Hic pagus unus, cum

domo exisset, patrum nostrorum memoria, L. Cassium consulem

interfecerat et eius exercitum sub iugum miserat. Ita, siue casu,

siue consilio deorum immortalium, quae pars ciuitatis Heluetiae

insignem calamitatem populo Romano intulerat, ea princeps

poenas persoluit. Qua in re Caesar non solum publicas sed

etiam priuatas iniurias ultus est, quod eius soceri L. Pisonis auum,

L. Pisonem legatum, Tigurini eodem proelio quo Cassium

interfecerant.

13. Hoc proelio facto, reliquas copias Heluetiorum ut conse-

consumere,o,sumpsi,sumptum: épuiser • Santoni,orum m.pl.: les

Santons

Arar,is m.: la Saône • Haedui,orum m.pl.: les Héduens • Sequani,orum m.pl.: les Séquanes

influere,o,fluxi,xum: se jeter (dans) • incredibilis,is,e: incroyable • lenitas,atis f.: la douceur

uter,utra,utrum ?: lequel (de deux) ? • fluere,o,fluxi,fluxum: couler • ratis,is f.: le radeau • linter,tris f.: la barque

jungere,o,junxi,junctum: joindre, unir

traducere,o,duxi,ductum: faire traverser

fere: à peu près • citra + Acc.: en deçà de

nondum: ne... pas encore • inopinans,ntis: pris au dépourvu

concidere,o,cidi,cisum: tailler en pièces

abdere,o,didi,ditum: cacher • pagus,i m.: le canton

Tigurinus,a,um: des Tigurins

dividere,o,visi,visum: partager

L. Cassius,ii m.: Lucius Cassius

sub (Acc.): sous (avec mouvement) • jugum,i n.: le joug • sive... sive: soit... soit

immortalis,is,e: immortel • calamitas,atis f.: le malheur

inferre,fero,intuli,illatum (Dat.): apporter, causer (à) • princeps,cipis (adj.): premier • persolvere,o,i,solutum (Acc.): payer, s’acquitter de ulcisci,or,ultus sum: venger

socer,eri m.: le beau-père • L. Piso,onis m.: Lucius Pison • avus,i m.: le grand-père

proelium,ii n.: le combat

proelium,ii n.: le combat • consequi,or,secutus sum: (ici) poursuivre


qui posset, pontem in Arare faciendum curat atque ita

exercitum traducit. Heluetii, repentino eius aduentu commoti,

cum id quod ipsi diebus XX aegerrime confecerant, ut flumen

transirent, illum uno die fecisse intellegerent, legatos ad eum

mittunt; cuius lega-tionis Diuico princeps fuit, qui bello Cassiano

dux Heluetiorum fuerat. Is ita cum Caesare egit: “Si pacem

populus Romanus cum Heluetiis faceret, in eam partem ituros

atque ibi futuros Helue-tios ubi eos Caesar constituisset atque

esse uoluisset; sin bello persequi perseueraret, reminisceretur et

ueteris incommodi populi Romani et pristinae uirtutis

Heluetiorum. Quod improuiso unum pagum adortus esset, cum

ii qui flumen transissent suis auxilium ferre non possent, ne ob

eam rem aut suae magnopere uirtuti tribueret aut ipsos

despiceret. Se ita a patribus maioribus-que suis didicisse, ut

magis uirtute contenderent quam dolo aut insidiis niterentur.

Quare ne committeret ut is locus ubi constitis-sent ex calamitate

populi Romani et internecione exercitus nomen caperet aut

memoriam proderet.”

14. His Caesar ita respondit: “Eo sibi minus dubitationis dari,

quod eas res quas legati Heluetii commemorassent memoria

teneret, atque eo grauius ferre quo minus merito populi Romani

accidissent; qui si alicuius iniuriae sibi conscius fuisset, non fuisse

difficile cauere; sed eo deceptum, quod neque commissum

Arar,is m.: la Saône

traducere,o,duxi,ductum: faire traverser • repentinus,a,um: subit

legatio,onis f.: l’ambassade

Divico,onis m.: Divico • princeps,cipis m.: le chef • Cassianus,a,um: de/contre Cassius

constituere,o,ui,utum: décider • sin: mais si, si au contraire

persequi,or,secutus sum: poursuivre • perseverare: continuer • reminisci,or: se rappeler • incommodum,i n.: le dommage, le désagrément pristinus,a,um: antique, ancien • improviso: à l’improviste

pagus,i m.: le canton • adoriri,ior,ortus sum: attaquer

ob (Acc.): à cause de • magnopere: grandement, beaucoup

tribuere,o,ui,utum: attribuer, imputer

contendere,o,tendi,tentum: lutter, se mesurer • dolus,i m.: la ruse

niti,or,nisus sum: s’appuyer sur (Abl.) • quare: c’est pourquoi • committere,o,misi,missum (ut): (ici) s’exposer au risque (de)

calamitas,atis f.: le malheur • internecio,onis f.: le massacre

eo (compar.): d’autant • dubitatio,onis f.: le doute, l’hésitation

commemorare: rappeler

eo... quo (avec compar.): d’autant (plus)... que... (plus) • meritum,i n.: (ici) la faute, la responsabilité

sibi conscius (Gén.): conscient (de)

committere,o,misi,missum: commettre (un acte)


a se intellegeret quare timeret, neque sine causa timendum

puta-ret. Quod si ueteris contumeliae obliuisci uellet, num etiam

recentium iniuriarum, quod eo inuito iter per prouinciam per uim

tentassent, quod Haeduos, quod Ambarros, quod Allobrogas

uexassent, memoriam deponere posse? Quod sua uictoria tam

insolenter gloriarentur, quodque tam diu se impune iniurias

tulisse admirarentur, eodem pertinere. Consuesse enim deos

immortales, quo grauius homines ex commutatione rerum

dole-ant, quos pro scelere eorum ulcisci uelint, his secundiores

inter-dum res et diuturniorem impunitatem concedere. Cum ea

ita sint, tamen, si obsides ab iis sibi dentur, uti ea quae

polliceantur factu-ros intellegat, et si Haeduis de iniuriis quas

ipsis sociisque eorum intulerint, item si Allobrogibus satis faciant,

sese cum iis pacem esse facturum.” Diuico respondit: “Ita

Heluetios a maioribus suis institutos esse uti obsides accipere,

non dare, consuerint; eius rei populum Romanum esse testem.”

Hoc responso dato discessit.

15. Postero die castra ex eo loco mouent. Idem facit Caesar

equitatumque omnem, ad numerum quattuor milium, quem ex

omni prouincia et Haeduis atque eorum sociis coactum

habebat, praemittit, qui uideant quas in partes hostes iter

faciant. Qui cupidius nouissimum agmen insecuti alieno loco

cum equitatu Heluetiorum proelium committunt; et pauci de

nostris cadunt.

quare: à cause de quoi

quod si: et si; mais si • contumelia,ae f.: l’affront

recens,ntis: récent

Haedui,orum m.pl.: les Héduens • Ambarri,orum m.pl.: les Ambarres • Allobroges,um m.pl. (Acc. -as): les Allobroges

vexare: maltraiter • deponere,o,posui,positum: déposer; abandonner

insolens,ntis: qui n’a pas l’habitude (de: Gén.); insolite; excessif; arrogant • gloriari: se vanter, se glorifier • impune: impunément

eodem: au même résultat (direction) • pertinere,eo,ui (ad + Acc.): tendre à

immortalis,is,e: immortel • quo (Subj.): afin que • commutatio,onis f.: le changement

ulcisci,or,ultus sum: punir • secundus,a,um: favorable • interdum: parfois

diuturnus,a,um: long, prolongé (temps) • impunitas,atis f.: l’impunité

inferre,fero,intuli,illatum (Dat.): apporter, causer (à) • item: de même • satis facere (Dat.): donner satisfaction (à)

Divico,onis m.: Divico

testis,is m.: le témoin • responsum,i n.: la réponse

numerus,i m.: le nombre

Haedui,orum m.pl.: les Héduens

praemittere,o,misi,missum: envoyer en avant

novissimum agmen: l’arrière-garde • insequi,or,secutus sum: poursuivre • alienus,a,um: (ici) défavorable

proelium,ii n.: le combat • committere,o,misi,missum: engager (combat)


Quo proelio sublati Heluetii, quod quingentis equitibus tantam

multitudinem equitum propulerant, audacius subsistere

nonnun-quam et nouissimo agmine proelio nostros lacessere

coeperunt. Caesar suos a proelio continebat ac satis habebat

in praesentia hostem rapinis, pabulationibus populationibusque

prohibere. Ita dies circiter quindecim iter fecerunt, uti inter

nouissimum hos-tium agmen et nostrum primum non amplius

quinis aut senis milibus passuum interesset.

16. Interim cotidie Caesar Haeduos frumentum, quod essent

publice polliciti, flagitare. Nam propter frigora, [quod Gallia sub

septentrionibus, ut ante dictum est,] posita est, non modo

fru-menta in agris matura non erant, sed ne pabuli quidem satis

magna copia suppetebat; eo autem frumento quod flumine

Arare nauibus subuexerat, propterea minus uti poterat quod iter

ab Arare Heluetii auerterant, a quibus discedere nolebat. Diem

ex die ducere Haedui; conferri, comportari, adesse dicere. Vbi

se diutius duci intellexit et diem instare, quo die frumentum

militi-bus metiri oporteret, conuocatis eorum principibus,

quorum magnam copiam in castris habebat, in his Diuiciaco et

Lisco, qui summo magistratui praeerat, quem uergobretum

appellant Hae-dui, qui creatur annuus et uitae necisque in suos

habet potesta-tem, grauiter eos accusat quod, cum neque emi

neque ex agris

multitudo,inis f.: la multitude • propellere,o,puli,pulsum: repousser • audax,acis: hardi, audacieux • subsistere,o,stiti: résister, tenir tête • nonnunquam: quelquefois lacessere,o,ivi,itum: harceler

continere,eo,ui,tentum: (ici) retenir • in praesentia: pour le moment

rapina,ae f.: le pillage, la rapine • pabulatio,onis f.: la récolte de fourrage • populatio,onis f.: les ravages, les déprédations • prohibere,eo,ui,itum: empêcher, détourner circiter: environ • quindecim: quinze

amplius: davantage, plus • quini,ae,a: cinq (distributif) • seni,ae,a: six (distributif)

passus,us m.: le pas (1,5 m.) • interesse,sum,fui (inter): être (entre), séparer

interim: pendant ce temps • cotidie: chaque jour • Haedui,orum m.pl.: les Héduens

flagitare: demander instamment, réclamer • frigus,oris n.: le froid • sub (Abl.): sous

septentriones,um m.pl.: le septentrion, le nord • modo: seulement

maturus,a,um: mûr • pabulum,i n.: le fourrage

suppetere,o,ivi,itum: être à disposition • Arar,is m.: la Saône

subvehere,o,vexi,vectum: transporter, faire monter • propterea... quod: parce que

avertere,o,i,rsum: détourner

ducere,o,duxi,ductum: (ici) étirer, faire traîner • comportare: transporter, rassembler

instare,o,stiti: être imminent

metiri,ior,mensus sum: mesurer • oportere,et,uit (prop. inf.): falloir (que) • convocare: convoquer, réunir • princeps,cipis m.: le chef Diviciacus,i m.: Diviciacus • Liscus,i m.: Liscus

praeesse,sum,fui (Dat.): être à la tête (de) • vergobretus,i m.: le vergobret

creare: élire, nommer • annuus,a,um: annuel • nex,necis f.: la mort


sumi posset, tam necessario tempore, tam propinquis hostibus,

ab iis non subleuetur; praesertim cum magna ex parte eorum

pre-cibus adductus bellum susceperit[; multo etiam grauius

quod sit destitutus queritur].

17. Tum demum Liscus, oratione Caesaris adductus, quod

antea tacuerat proponit: “Esse nonnullos, quorum auctoritas

apud plebem plurimum ualeat; qui priuatim plus possint, quam

ipsi magistratus. Hos seditiosa atque improba oratione

multitudi-nem deterrere ne frumentum conferant quod

debeant: praestare, si iam principatum Galliae obtinere non

possint, Gallorum quam Romanorum imperia perferre; neque

dubitare quin, si Heluetios superauerint Romani, una cum

reliqua Gallia Haeduis libertatem sint erepturi. Ab isdem nostra

consilia quaeque in castris geran-tur hostibus enuntiari; hos a se

coerceri non posse. Quin etiam, quod necessariam rem

coactus Caesari enuntiarit, intellegere sese quanto id cum

periculo fecerit et ob eam causam quam diu potu-erit

tacuisse.”

18. Caesar hac oratione Lisci Dumnorigem Diuiciaci fratrem

designari sentiebat; sed, quod pluribus praesentibus eas res

iac-tari nolebat, celeriter concilium dimittit, Liscum retinet.

Quaerit ex solo ea quae in conuentu dixerat. Dicit liberius atque

auda-cius. Eadem secreto ab aliis quaerit; repperit esse uera.

“Ipsum

necessarius,a,um: (ici) urgent, pressant

sublevare: soulager, aider • praesertim: surtout

destituere,o,ui,utum: abandonner • queri,or,questus sum: se plaindre

tum demum: alors seulement • Liscus,i m.: Liscus

proponere,o,posui,positum: présenter, déclarer • nonnulli,orum m.pl.: quelques-uns • auctoritas,atis f.: l’influence, l’autorité

plebs,plebis f.: la plèbe • privatim: à titre privé

seditiosus,a,um: séditieux • improbus,a,um: malhonnête • multitudo,inis f.: la foule

deterrere,eo,ui,itum (ne): détourner (de) • praestare,praestat: il vaut mieux

principatus,us m.: la suprématie

perferre,fero,tuli,latum: supporter

una: ensemble • Haedui,orum m.pl.: les Héduens • libertas,atis f.: la liberté

enuntiare: annoncer, révéler • coercere,eo,ui,itum: réprimer • quin etiam: bien plus

necessarius,a,um: inévitable

ob (Acc.): à cause de

Liscus,i m.: Liscus • Dumnorix,igis m.: Dumnorix • Diviciacus,i m.: Diviciacus

designare: désigner • sentire,io,sensi,sensum: (ici) se rendre compte (que) • praesens,ntis: présent • jactare: débattre, agiter

dimittere,o,misi,missum: renvoyer • retinere,eo,ui,tentum: retenir

conventus,us m.: l’assemblée, la réunion • audax,acis: hardi, audacieux

secreto: en secret


esse Dumnorigem, summa audacia, magna apud plebem

propter liberalitatem gratia, cupidum rerum nouarum.

Complures annos portoria reliquaque omnia Haeduorum

uectigalia paruo pretio redempta habere, propterea quod illo

licente contra liceri audeat nemo. His rebus et suam rem

familiarem auxisse et facultates ad largiendum magnas

comparasse; magnum numerum equitatus suo sumptu semper

alere et circum se habere; neque solum domi, sed etiam apud

finitimas ciuitates largiter posse; atque huius potentiae causa

matrem in Biturigibus homini illic nobilissimo ac potentissimo

collocasse; ipsum ex Heluetiis uxorem habere, sororem ex matre

et propinquas suas nuptum in alias ciuitates collocasse. Fauere

et cupere Heluetiis propter eam affinitatem, odisse etiam suo

nomine Caesarem et Romanos, quod eorum aduentu potentia

eius deminuta et Diuiciacus frater in antiquum locum gratiae

atque honoris sit restitutus. Si quid accidat Roma-nis, summam in

spem per Heluetios regni obtinendi uenire: impe-rio populi

Romani non modo de regno, sed etiam de ea quam habeat

gratia desperare.” Reperiebat etiam in quaerendo Caesar,

quod proelium equestre aduersum paucis ante diebus esset

fac-tum, initium eius fugae factum a Dumnorige atque eius

equitibus (nam equitatui, quem auxilio Caesari Haedui miserant,

Dumnorix praeerat); eorum fuga reliquum esse equitatum

perterritum.

plebs,plebis f.: la plèbe

liberalitas,atis f.: la générosité • res novae f.pl.: le changement politique • complures,es,a: plusieurs, un bon nombre de

portorium,ii n.: le péage • Haedui,orum m.pl.: les Héduens • vectigal,alis n.: la redevance, l’impôt

redimere,o,emi,emptum: racheter • propterea quod: parce que • liceri,eor,licitus sum: offrir un prix, se porter acquéreur • contra: contre (lui) res familiaris f.: le patrimoine, les biens • augere,eo,auxi,auctum: augmenter (qqch.) • facultates,um f.pl.: les ressources

largiri,ior,itus sum: faire des largesses • comparare: (ici) se procurer, acquérir • numerus,i m.: le nombre

sumptus,us m.: la dépense, les frais • alere,o,alui,al[i]tum: nourrir, entretenir • circum (Acc.): autour de

largiter: beaucoup

Gén. + causa: en vue de, pour • Bituriges,um m.pl.: les Bituriges

nuptum (supin): en mariage

favere,eo,favi,fautum (Dat.): favoriser • cupere (Dat.): (ici) soutenir (qqn), être bien disposé (pour) • affinitas,atis f.: la parenté (par alliance)

deminuere,o,ui,utum: diminuer, amoindrir

modo: seulement


praeesse,sum,fui (Dat.): être à la tête (de) • perterrere,eo,ui,itum: terrifier, effrayer


19. Quibus rebus cognitis, cum ad has suspiciones

certissimae res accederent, quod per fines Sequanorum

Heluetios traduxis-set, quod obsides inter eos dandos curasset,

quod ea omnia non modo iniussu suo et ciuitatis, sed etiam

inscientibus ipsis fecisset, quod a magistratu Haeduorum

accusaretur, satis esse causae arbitrabatur quare in eum aut

ipse animaduerteret aut ciuitatem animaduertere iuberet. His

omnibus rebus unum repugnabat, quod Diuiciaci fratris

summum in populum Romanum studium, summam in se

uoluntatem, egregiam fidem, iustitiam, temperan-tiam

cognouerat: nam ne eius supplicio Diuiciaci animum

offen-deret uerebatur. Itaque priusquam quidquam conaretur,

Diuicia-cum ad se uocari iubet et, cotidianis interpretibus

remotis, per C. Valerium Troucillum, principem Galliae

prouinciae, familiarem suum, cui summam omnium rerum fidem

habebat, cum eo collo-quitur; simul commonefacit quae ipso

praesente in concilio [Gallorum] de Dumnorige sint dicta, et

ostendit quae separatim quisque de eo apud se dixerit: petit

atque hortatur ut sine eius offensione animi uel ipse de eo,

causa cognita, statuat uel ciuita-tem statuere iubeat.

20. Diuiciacus multis cum lacrimis Caesarem complexus

obse-crare coepit ne quid grauius in fratrem statueret: “Scire se

illa esse uera, nec quemquam ex eo plus quam se doloris

capere,

suspicio,onis f.: le soupçon

Sequani,orum m.pl.: les Séquanes • traducere,o,duxi,ductum: faire traverser

modo: seulement • insciente (me): à (mon) insu

arbitrari: penser, juger • quare: à cause de quoi • animadvertere,o,i,rsum (in + Acc.): sévir (contre)

repugnare (Dat.): s’opposer (à)

Diviciacus,i m.: Diviciacus

voluntas,atis f.: la (bonne) volonté • egregius,a,um: exceptionnel, remarquable • justitia,ae f.: la justice, l’équité • temperantia,ae f.: la modération supplicium,ii n.: le supplice • Diviciacus,i m.: Diviciacus

priusquam: avant que

cotidianus,a,um: quotidien • interpres,etis m.: l’interprète • removere,eo,movi,motum: éloigner, écarter

C. Valerius,ii Troucillus,i m.: Gaïus Valérius Troucillus • princeps,cipis m.: le chef • familiaris,is m.: l’ami intime

colloqui,or,locutus sum (cum + Abl.): s’entretenir (avec qqn)

commonefacere,io,feci,factum: rappeler • praesens,ntis: présent • concilium,ii n.: l’assemblée

Dumnorix,igis m.: Dumnorix • separatim: séparément

quisque,cujusque: chacun • hortari (ut): exhorter (à)

offensio,onis f.: l’offense

Diviciacus,i m.: Diviciacus • complecti,or,plexus sum: embrasser • obsecrare (ut/ne): supplier (de)

eo... (compar.): d’autant (plus)


propterea quod, cum ipse gratia plurimum domi atque in

reliqua Gallia, ille minimum propter adulescentiam posset, per

se creuis-set; quibus opibus ac neruis non solum ad minuendam

gratiam, sed paene ad perniciem suam uteretur; sese tamen et

amore fra-terno et existimatione uulgi commoueri. Quod si quid

ei a Cae-sare grauius accidisset, cum ipse eum locum amicitiae

apud eum teneret, neminem existimaturum non sua uoluntate

factum; qua ex re futurum uti totius Galliae animi a se

auerterentur.” Haec cum pluribus uerbis flens a Caesare

peteret, Caesar eius dextram prendit, consolatus rogat finem

orandi faciat; tanti eius apud se gratiam esse ostendit uti et

reipublicae iniuriam et suum dolorem eius uoluntati ac precibus

condonet. Dumnorigem ad se uocat; fratrem adhibet; quae in

eo reprehendat ostendit; quae ipse intel-legat, quae ciuitas

queratur, proponit; monet ut in reliquum tem-pus omnes

suspiciones uitet; praeterita se Diuiciaco fratri condo-nare dicit.

Dumnorigi custodes ponit ut quae agat, quibuscum loquatur

scire possit.

21. Eodem die ab exploratoribus certior factus hostes sub

monte consedisse milia passuum ab ipsius castris octo, qualis

esset natura montis et qualis in circuitu ascensus qui

cognosce-rent misit. Renuntiatum est facilem esse. De tertia

uigilia, T. Labienum, legatum pro praetore, cum duabus

legionibus et iis

propterea quod: parce que

opes,um f.pl.: les richesses, les ressources • nervus,i m.: (ici) l’énergie, la vigueur • minuere,o,ui,utum: diminuer (qqch.)

fraternus,a,um: fraternel

existimatio,onis f.: l’opinion • vulgus,i n.: le commun; la foule • quod si: et si; mais si

voluntas,atis f.: la volonté

avertere,o,i,rsum: détourner

prendere,o,i,nsum: prendre, saisir • consolari: consoler • orare: prier, supplier • tanti esse: valoir tant, avoir tant de prix

condonare: sacrifier (qqch. à) • Dumnorix,igis m.: Dumnorix

adhibere,eo,ui,itum: faire venir • reprehendere,o,ndi,nsum: blâmer

queri,or,questus sum (Acc.): se plaindre (de) • proponere,o,posui,positum: présenter, exposer

suspicio,onis f.: le soupçon • vitare: éviter • praeterire,eo,ii,itum: passer • condonare (aliquid alicui): pardonner (qqch. par égard pour qqn)

sub (Abl.): au pied de

considere,o,sedi,sessum: s’établir, prendre position • passus,us m.: le pas (1,5 m.)

circuitus,us m.: le (pour)tour • ascensus,us m.: la montée, l’accès


T. Labienus,i m.: Titus Labiénus


ducibus qui iter cognouerant, summum iugum montis

ascendere iubet; quid sui consilii sit, ostendit. Ipse de quarta

uigilia eodem itinere quo hostes ierant ad eos contendit,

equitatumque omnem ante se mittit. P. Considius, qui rei

militaris peritissimus habeba-tur et in exercitu L. Sullae et postea

in M. Crassi fuerat, cum exploratoribus praemittitur.

22. Prima luce, cum summus mons a Labieno teneretur, ipse

ab hostium castris non longius mille et quingentis passibus

abes-set, neque (ut postea ex captiuis comperit) aut ipsius

aduentus aut Labieni cognitus esset, Considius equo admisso

ad eum accurrit; dicit montem, quem a Labieno occupari

uoluerit, ab hostibus teneri: id se a Gallicis armis atque insignibus

cogno-uisse. Caesar suas copias in proximum collem subducit,

aciem instruit. Labienus, ut erat ei praeceptum a Caesare ne

proelium committeret nisi ipsius copiae prope hostium castra

uisae essent, ut undique uno tempore in hostes impetus fieret,

monte occu-pato, nostros exspectabat proelioque abstinebat.

Multo denique die per exploratores Caesar cognouit, et

montem a suis teneri, et Heluetios castra mouisse, et Considium,

timore perterritum, quod non uidisset pro uiso sibi renuntiasse. Eo

die, quo consue-rat interuallo hostes sequitur et milia passuum

tria ab eorum cas-tris castra ponit.

jugum,i n.: la crête (de montagne)

contendere,o,tendi,tentum: se hâter

P. Considius,ii m.: Publius Considius • peritus,a,um (Gén.): expérimenté (en)

L. Sulla,ae m.: Lucius Sylla • M. Crassus,i m.: Marcus Crassus

praemittere,o,misi,missum: envoyer en avant

prima lux: l’aube • Labienus,i m.: Labiénus

passus,us m.: le pas (1,5 m.)

comperire,io,comperi,pertum: découvrir, apprendre

Considius,ii m.: Publius Considius • equo admisso: à bride abattue

accurrere,o,i: accourir • occupare: occuper

insigne,is n.: l’insigne

subducere,o,duxi,ductum: ramener, retirer

praecipere,io,cepi,ceptum: prescrire • proelium,ii n.: le combat

committere,o,misi,missum: engager (combat)

undique: de toutes parts

abstinere,eo,ui,tentum (Abl.): s’abstenir (de) • multus,a,um: (ici) avancé

perterrere,eo,ui,itum: terrifier, effrayer


intervallum,i n.: l’intervalle


23. Postridie eius diei, quod omnino biduum supererat cum

exercitui frumentum metiri oporteret, et quod a Bibracte,

oppido Haeduorum longe maximo et copiosissimo, non amplius

milibus passuum XVIII aberat, rei frumentariae prospiciendum

existima-uit; <itaque> iter ab Heluetiis auertit ac Bibracte ire

contendit. Ea res per fugitiuos L. Aemilii, decurionis equitum

Gallorum, hostibus nuntiatur. Heluetii, seu quod timore

perterritos Roma-nos discedere a se existimarent, eo magis

quod pridie, superiori-bus locis occupatis, proelium non

commisissent, siue eo quod re frumentaria intercludi posse

confiderent, commutato consilio atque itinere conuerso, nostros

a nouissimo agmine insequi ac lacessere coeperunt.

24. Postquam id animum aduertit, copias suas Caesar in

pro-ximum collem subduxit equitatumque qui sustineret hostium

impetum misit. Ipse interim in colle medio triplicem aciem

instru-xit legionum quattuor ueteranarum; in summo iugo duas

legio-nes, quas in Gallia citeriore proxime conscripserat, et

omnia auxilia collocauit, ita ut supra se totum montem

hominibus com-pleret; impedimenta sarcinasque in unum

locum conferri et eum ab iis qui in superiore acie constiterant

muniri iussit. Heluetii, cum omnibus suis carris secuti,

impedimenta in unum locum con-tulerunt; ipsi confertissima

acie, reiecto nostro equitatu, pha-

omnino: en tout • biduum,i n.: deux jours • superesse,sum,fui:

rester metiri,ior,mensus sum: mesurer • oportere,et,uit (prop. inf.): falloir

(que) • Bibracte,is n.: Bibracte Haedui,orum m.pl.: les Héduens • copiosus,a,um: riche • amplius:

davantage, plus passus,us m.: le pas (1,5 m.) • res frumentaria,ae f.: le ravitaillement

• prospicere,io,spexi,spectum: veiller à avertere,o,i,rsum: détourner • contendere,o,tendi,tentum: gagner en

hâte fugitivus,i m.: le déserteur • L. Aemilius,ii m.: Lucius Emilius

• decurio,onis m.: le décurion seu... sive: soit... soit • perterrere,eo,ui,itum: terrifier, effrayer

eo... (compar.): d’autant (plus) • superior,ius: supérieur

occupare: occuper • proelium,ii n.: le combat • committere,o,misi,missum: engager (combat)

intercludere,o,clusi,clusum (Abl.): couper (de) • confidere,o,fisus sum: être sûr, escompter • commutare: changer complètement

novissimum agmen: l’arrière-garde • insequi,or,secutus sum: poursuivre

lacessere,o,ivi,itum: harceler

animum advertere: (= animadvertere) remarquer

subducere,o,duxi,ductum: ramener, retirer

interim: pendant ce temps • triplex,plicis: triple

veteranus,a,um: de vétérans • jugum,i n.: la crête (de montagne)

citerior,ius: citérieur, cisalpin

supra (Acc.): au-dessus de • complere,eo,evi,etum: remplir

impedimenta,orum n.pl.: les bagages • sarcinae,arum f.pl.: les paquetages

superior,ius: supérieur • munire,io,ivi,itum: fortifier

carrus,i m.: le chariot, le fourgon

confertus,a,um: serré • rejicere,io,jeci,jectum: rejeter • phalanx,angis f.: la phalange


lange facta, sub primam nostram aciem successerunt.

25. Caesar, primum suo, deinde omnium ex conspectu

remo-tis equis, ut, aequato omnium periculo, spem fugae

tolleret, cohortatus suos, proelium commisit. Milites, e loco

superiore pilis missis, facile hostium phalangem perfregerunt. Ea

disiecta, gladiis destrictis in eos impetum fecerunt. Gallis magno

ad pug-nam erat impedimento quod, pluribus eorum scutis uno

ictu pilo-rum transfixis et colligatis, cum ferrum se inflexisset,

neque euel-lere neque, sinistra impedita, satis commode

pugnare poterant, multi ut, diu iactato bracchio, praeoptarent

scuta e manu emit-tere et nudo corpore pugnare. Tandem

uulneribus defessi, et pedem referre et, quod mons suberat

circiter mille passuum, eo se recipere coeperunt. Capto monte

et succedentibus nostris, Boii et Tulingi, qui hominum milibus

circiter XV agmen hostium claudebant et nouissimis praesidio

erant, ex itinere nostros latere aperto aggressi, circumuenire, et

id conspicati Heluetii qui in montem sese receperant, rursus

instare et proelium redintegrare coeperunt. Romani conuersa

signa bipertito intulerunt: prima et secunda acies, ut uictis ac

submotis resisteret; tertia, ut uenientes sustineret.

26. Ita ancipiti proelio diu atque acriter pugnatum est. Diutius

cum sustinere nostrorum impetus non possent, alteri se, ut coe-

sub (Acc.): sous (avec mouvement) • succedere,o,cessi,cessum:

s’approcher removere,eo,movi,motum: éloigner, écarter

aequare: rendre égal

cohortari: exhorter • proelium,ii n.: le combat • committere,o,misi,missum: engager (combat) • superior,ius: supérieur phalanx,angis f.: la phalange • perfringere,o,fregi,fractum: enfoncer • disjicere,io,jeci,jectum: disperser

destringere,o,strinxi,strictum: dégainer

impedimentum,i n.: l’embarras, la gêne • scutum,i n.: le bouclier • ictus,us m.: le coup

transfigere,o,fixi,fixum: transpercer • colligare: lier/clouer ensemble • inflectere,o,flexi,flexum: recourber • evellere,o,i: arracher

sinistra,ae f.: la main gauche • commodus,a,um: (ici) commode

jactare: secouer, agiter • bracchium,ii n.: le bras • praeoptare: préférer • emittere,o,misi,missum: (ici) lâcher

defessus,a,um: épuisé

subesse,sum: être proche • circiter: environ • passus,us m.: le pas (1,5 m.)

se recipere: se retirer • succedere,o,cessi,cessum: s’approcher

Boii,orum m.pl.: les Boïens • Tulingi,orum m.pl.: les Tulinges • XV: (quindecim) quinze

claudere,o,clausi,clausum: fermer • novissimus,a,um: dernier • praesidium,ii n.: la protection • ex itinere: dès (leur) arrivée, sans délai • latus,eris n.: le côté, le flanc aperire,io,perui,pertum: ouvrir, découvrir • circumvenire,io,veni,ventum: entourer, cerner • conspicari: apercevoir instare,o,stiti: menacer, presser • redintegrare: reprendre

signa convertere: faire une conversion, changer de front • bipertito: en deux parties • signa inferre: attaquer

submovere,eo,movi,motum: repousser • resistere,o,stiti (Dat.): résister (à)

anceps,cipitis: double • proelium,ii n.: le combat


perant, in montem receperunt, alteri ad impedimenta et carros

suos se contulerunt. Nam hoc toto proelio, cum ab hora

septima ad uesperum pugnatum sit, auersum hostem uidere

nemo potuit. Ad multam noctem etiam ad impedimenta

pugnatum est, prop-terea quod pro uallo carros obiecerant, et

e loco superiore in nostros uenientes tela coniciebant, et

nonnulli inter carros rotas-que mataras ac tragulas subiciebant

nostrosque uulnerabant. Diu cum esset pugnatum,

impedimentis castrisque nostri potiti sunt. Ibi Orgetorigis filia

atque unus e filiis captus est. Ex eo proelio circiter milia

hominum CXXX superfuerunt, eaque tota nocte continenter

ierunt; nullam partem noctis itinere intermisso, in fines Lingonum

die quarto peruenerunt, cum, et propter uulnera militum, et

propter sepulturam occisorum, nostri, [triduum morati,] eos

sequi non potuissent. Caesar ad Lingonas litteras nuntiosque

misit, ne eos frumento neue alia re iuuarent: “Qui si iuuissent, se

eodem loco quo Heluetios habiturum”. Ipse, triduo intermisso,

cum omnibus copiis eos sequi coepit.

27. Heluetii, omnium rerum inopia adducti, legatos de

dedi-tione ad eum miserunt. Qui cum eum in itinere

conuenissent, seque ad pedes proiecissent suppliciterque locuti

flentes pacem petissent, atque eos in eo loco quo tum essent

suum aduentum exspectare iussisset, paruerunt. Eo postquam

Caesar peruenit,

se recipere: se retirer • impedimenta,orum n.pl.: les bagages

• carrus,i m.: le chariot, le fourgon se conferre: se rendre (qque part)

vesper,eri m.: le soir • avertere,o,i,rsum: détourner

multus,a,um: (ici) avancé • propterea quod: parce que

vallum,i n.: le retranchement • objicere,io,jeci,jectum: (ici) opposer • superior,ius: supérieur

conjicere,io,jeci,jectum: jeter (en masse) • nonnulli,orum m.pl.: quelques-uns • rota,ae f.: la roue

matara,ae f.: le javelot (gaulois) • tragula,ae f.: le javelot (à courroie) • subjicere,io,jeci,jectum: (ici) jeter (par-dessous)

potiri,ior,itus sum (Abl.): s’emparer (de)

Orgetorix,igis m.: Orgétorix

circiter: environ • CXXX: centum et triginta (130) • superesse,sum,fui (ex): survivre (à)

continenter: sans arrêt • intermittere,o,misi,missum: interrompre

Lingones,um m.pl. (Acc. -as): les Lingons

sepultura,ae f.: l’enterrement • triduum,i n.: trois jours

nuntius,ii m.: le messager

intermittere,o,misi,missum: laisser passer

inopia,ae f.: le manque • deditio,onis f.: la capitulation

convenire,io,veni,ventum (ici): (ici) rencontrer

projicere,io,jeci,jectum: jeter à terre • supplex,icis: suppliant


obsides, arma, seruos qui ad eos perfugissent, poposcit. Dum

ea conquiruntur et conferuntur nocte intermissa, circiter

hominum milia VI eius pagi qui Verbigenus appellatur, siue

timore perter-riti ne armis traditis supplicio afficerentur, siue spe

salutis inducti quod in tanta multitudine dediticiorum suam

fugam aut occultari aut omnino ignorari posse existimarent,

prima nocte e castris Heluetiorum egressi ad Rhenum finesque

Germanorum conten-derunt.

28. Quod ubi Caesar resciit, quorum per fines ierant, his uti

conquirerent et reducerent, si sibi purgati esse uellent,

imperauit; reductos in hostium numero habuit; reliquos omnes,

obsidibus, armis, perfugis traditis, in deditionem accepit.

Heluetios, Tulin-gos, Latobrigos in fines suos, unde erant profecti,

reuerti iussit, et quod, omnibus frugibus amissis, domi nihil erat

quo famem tolerarent, Allobrogibus imperauit ut iis frumenti

copiam face-rent: ipsos oppida uicosque quos incenderant

restituere iussit. Id ea maxime ratione fecit, quod noluit eum

locum, unde Heluetii discesserant, uacare, ne propter

bonitatem agrorum Germani, qui trans Rhenum incolunt, ex suis

finibus in Heluetiorum fines transirent et finitimi Galliae

prouinciae Allobrogibusque essent. Boios, petentibus Haeduis,

quod egregia uirtute erant cogniti, ut in finibus suis collocarent

concessit; quibus illi agros dederunt

perfugere,io,fugi: se réfugier • poscere,o,poposci: réclamer

intermittere,o,misi,missum: laisser passer • circiter: environ

pagus,i m.: le canton • Verbigenus,a,um: du canton d’Urba • sive... sive: soit... soit • perterrere,eo,ui,itum: terrifier, effrayer

supplicium,ii n.: le supplice • afficere,io,feci,fectum (Abl.): infliger (qqch.) • inducere,o,duxi,ductum: pousser

multitudo,inis f.: la foule • dediticius,ii m.: (le soldat qui s’est rendu) • occultare: cacher

omnino: complètement

contendere,o,tendi,tentum: gagner en hâte

rescire,io,ivi: découvrir, apprendre

reducere,o,duxi,ductum: ramener • purgare: disculper


perfuga,ae m.: le déserteur • deditio,onis f.: la capitulation • Tulingi,orum m.pl.: les Tulinges

Latobrigi,orum m.pl.: les Latobriges • reverti,or,versus sum: revenir

fruges,um f.pl.: les moissons • fames,is f.: la faim

Allobroges,um m.pl.: les Allobroges

vicus,i m.: le village

ratio,onis f.: la raison, le motif

vacare: être vide • bonitas,atis f.: la (bonne) qualité

incolere,o,ui: habiter

Boii,orum m.pl.: les Boïens • Haedui,orum m.pl.: les Héduens • egregius,a,um: exceptionnel, remarquable


quosque postea in parem iuris libertatisque condicionem atque

ipsi erant receperunt.

29. In castris Heluetiorum tabulae repertae sunt, litteris

Grae-cis confectae, et ad Caesarem relatae, quibus in tabulis

nomina-tim ratio confecta erat qui numerus domo exisset

eorum, qui arma ferre possent; et item separatim pueri, senes

mulieresque. [Quarum omnium rerum] summa erat capitum

Heluetiorum milia CCLXIII, Tulingorum milia XXXVI, Latobrigorum

XIV, Rau-racorum XXIII, Boiorum XXXII; ex his, qui arma ferre

possent, ad milia nonaginta duo. Summa omnium fuerunt ad

milia CCCLXVIII. Eorum qui domum redierunt, censu habito, ut

Cae-sar imperauerat, repertus est numerus milium centum et

decem.

30. Bello Heluetiorum confecto, totius fere Galliae legati,

principes ciuitatum, ad Caesarem gratulatum conuenerunt:

“Intellegere sese, tametsi pro ueteribus Heluetiorum iniuriis

populi Romani ab his poenas bello repetisset, tamen eam rem

non minus ex usu terrae Galliae quam populi Romani accidisse,

propterea quod eo consilio florentissimis rebus domos suas

Hel-uetii reliquissent, uti toti Galliae bellum inferrent imperioque

potirentur locumque domicilio ex magna copia deligerent,

quem ex omni Gallia opportunissimum ac fructuosissimum

iudicassent, reliquasque ciuitates stipendiarias haberent.”

Petierunt uti sibi

par,paris: égal • libertas,atis f.: la liberté • condicio,onis f.: la

condition, le statut recipere,io,cepi,ceptum: recevoir

tabulae,arum f.pl.: les registres

nominatim: par nom, nommément

ratio,onis f.: le compte • numerus,i m.: le nombre

item: de même • separatim: séparément

summa,ae f.: la somme, le total

CCLXIII (ducenta sexaginta tria): 263 • Tulingi m.pl.: les Tulinges • XXXVI (sex et triginta): 36 • Latobrigi m.pl.: les Latobriges • Rauraci n.pl.: les Rauraces XXIII (tria et viginti): 23 • Boii m.pl.: les Boïens • XXXII (duo et triginta): 32

nonaginta: nonante

CCCLXVIII (trecenta sexaginta octo): 368 • census,us m.: le recensement

fere: presque

princeps,cipis m.: le chef • gratulatum (supin): pour féliciter

tametsi: quoique, bien que

repetere,o,ivi,itum: réclamer

ex usu (Gén.): utile (à)

propterea quod: parce que • florere,eo,ui: être florissant

inferre,fero,intuli,illatum (Dat.): porter (chez, contre)

potiri,ior,itus sum (Abl.): s’emparer (de) • domicilium,ii n.: la demeure • deligere,o,legi,lectum: choisir

opportunus,a,um: avantageux • fructuosus,a,um: fertile

stipendiarius,a,um: tributaire


concilium totius Galliae in diem certam indicere idque Caesaris

facere uoluntate liceret: “Sese habere quasdam res quas ex

com-muni consensu ab eo petere uellent”. Ea re permissa,

diem conci-lio constituerunt et iureiurando ne quis enuntiaret

nisi quibus communi consilio mandatum esset inter se sanxerunt.

31. Eo concilio dimisso, iidem principes ciuitatum qui ante

fuerant ad Caesarem reuerterunt petieruntque uti sibi secreto in

occulto de sua omniumque salute cum eo agere liceret. Ea re

impetrata, sese omnes flentes Caesari ad pedes proiecerunt:

“Non minus se id contendere et laborare ne ea quae dixisssent

enuntiaretur quam uti ea quae uellent impetrarent, propterea

quod, si enuntiatum esset, summum in cruciatum se uenturos

uiderent.”

Locutus est pro his Diuiciacus Haeduus: “Galliae totius

fac-tiones esse duas: harum alterius principatum tenere

Haeduos, alterius Aruernos. Hi cum tantopere de potentatu

inter se multos annos contenderent, factum esse uti ab Aruernis

Sequanisque Germani mercede arcesserentur. Horum primo

circiter milia XV Rhenum transisse; posteaquam agros et cultum

et copias Gallo-rum homines feri ac barbari adamassent,

traductos plures; nunc esse in Gallia ad C et XX milium

numerum. Cum his Haeduos eorumque clientes semel atque

iterum armis contendisse; mag-

concilium,ii n.: l’assemblée • indicere,o,dixi,dictum: déclarer, fixer

voluntas,atis f.: la volonté • communis,is,e: commun

consensus,us m.: l’accord • permittere,o,misi,missum: permettre

constituere,o,ui,utum: décider • jusjurandum, jurisjurandi n.: le serment • enuntiare: révéler

sancire,io,sanxi,sanctum (ne): s’engager (à ne pas), interdire (de)

concilium,ii n.: l’assemblée • dimittere,o,misi,missum: renvoyer • princeps,cipis m.: le chef

revertere,o,rti,rsum: revenir • secreto: en particulier

occultus,a,um: secret

impetrare: obtenir • projicere,io,jeci,jectum: jeter à terre

contendere,o,tendi,tentum (ut/ne): (ici) solliciter • laborare (ut/ne): (ici) s’inquiéter (que)

enuntiare: révéler • propterea quod: parce que

cruciatus,us m.: le supplice

Diviciacus,i m.: Diviciacus • Haeduus,i m.: l’Héduen • factio,onis f.: le parti

principatus,us m.: la suprématie

Arverni,orum m.pl.: les Arvernes • tantopere: tellement, à tel point • potentatus,us m.: la primauté, l’hégémonie

contendere,o,tendi,tentum: lutter • Sequani,orum m.pl.: les Séquanes

merces,edis f.: le salaire • arcessere,o,ivi,itum: faire venir • circiter: environ • XV (quindecim): quinze

posteaquam: après que

barbarus,a,um: barbare • adamare (Acc.): s’éprendre (de) • traducere,o,duxi,ductum: faire traverser


cliens,ntis m.: le client, le protégé • semel: une fois • iterum: une seconde fois


nam calamitatem pulsos accepisse, omnem nobilitatem,

omnem senatum, omnem equitatum amisisse. Quibus proeliis

calamitati-busque fractos, qui et sua uirtute et populi Romani

hospitio atque amicitia plurimum ante in Gallia potuissent,

coactos esse Sequanis obsides dare, nobilissimos ciuitatis, et

iureiurando ciui-tatem obstringere sese neque obsides

repetituros, neque auxilium a populo Romano imploraturos,

neque recusaturos quominus perpetuo sub illorum dicione

atque imperio essent. Vnum se esse ex omni ciuitate

Haeduorum, qui adduci non potuerit ut iuraret aut liberos suos

obsides daret. Ob eam rem se ex ciuitate profu-gisse et Romam

ad senatum uenisse auxilium postulatum, quod solus neque

iureiurando neque obsidibus teneretur. Sed peius uictoribus

Sequanis quam Haeduis uictis accidisse, propterea quod

Ariouistus, rex Germanorum, in eorum finibus consedisset

tertiamque partem agri Sequani, qui esset optimus totius

Galliae, occupauisset et nunc de altera parte tertia Sequanos

decedere iuberet, propterea quod paucis mensibus ante

Harudum milia hominum XXIV ad eum uenissent, quibus locus

ac sedes para-rentur. Futurum esse paucis annis uti omnes ex

Galliae finibus pellerentur atque omnes Germani Rhenum

transirent: neque enim conferendum esse Gallicum cum

Germanorum agro neque hanc consuetudinem uictus cum illa

comparandam. Ariouistum autem,

calamitas,atis f.: le malheur • pellere,o,pepuli,pulsum: repousser,

chasser proelium,ii n.: le combat

frangere,o,fregi,fractum: briser • hospitium,ii n.: les liens d’hospitalité

jusjurandum, jurisjurandi n.: le serment

obstringere,o,strinxi,strictum: attacher, lier • repetere,o,ivi,itum: réclamer

implorare: implorer • recusare (quominus): refuser (que)

perpetuo: perpétuellement • sub (Abl.): sous • dicio,onis f.: l’autorité, le pouvoir

jurare: prêter serment

ob (Acc.): à cause de • profugere,io,fugi: s’enfuir

postulatum (supin): pour demander

propterea quod: parce que

Ariovistus,i m.: Arioviste • considere,o,sedi,sessum: s’installer

Sequanus,a,um: séquane

occupare (Acc.): s’emparer (de)

Harudes,um m.pl.: les Harudes

XXIV (quattuor et viginti): 24

pellere,o,pepuli,pulsum: repousser, chasser

consuetudo,inis f.: l’habitude, la coutume • victus,us m.: le genre de vie • comparare (cum + Abl.): comparer (à)


ut semel Gallorum copias proelio uicerit, quod proelium factum

sit ad Magetobrigam, superbe et crudeliter imperare, obsides

nobilissimi cuiusque liberos poscere et in eos omnia exempla

cruciatusque edere, si qua res non ad nutum aut ad

uoluntatem eius facta sit. Hominem esse barbarum, iracundum,

temerarium: non posse eius imperia diutius sustineri. Nisi quid in

Caesare populoque Romano sit auxilii, omnibus Gallis idem esse

facien-dum quod Heluetii fecerint, ut domo emigrent, aliud

domicilium, alias sedes remotas a Germanis petant,

fortunamque, quaecum-que accidat, experiantur. Haec si

enuntiata Ariouisto sint, non dubitare quin de omnibus obsidibus

qui apud eum sint grauissi-mum supplicium sumat. Caesarem

uel auctoritate sua atque exer-citus, uel recenti uictoria, uel

nomine populi Romani deterrere posse ne maior multitudo

Germanorum Rhenum traducatur Gal-liamque omnem ab

Ariouisti iniuria posse defendere.”

32. Hac oratione ab Diuiciaco habita, omnes qui aderant

magno fletu auxilium a Caesare petere coeperunt.

Animaduertit Caesar unos ex omnibus Sequanos nihil earum

rerum facere quas ceteri facerent, sed tristes, capite demisso,

terram intueri. Eius rei quae causa esset miratus ex ipsis quaesiit.

Nihil Sequani res-pondere, sed in eadem tristitia permanere.

Cum ab his saepius quaereret neque ullam omnino uocem

exprimere posset, idem

semel: une fois • proelium,ii n.: le combat

Magetobriga,ae f.: Magétobrige • crudelis,is,e: cruel

poscere,o,poposci: réclamer • exemplum,i n.: l’exemple

cruciatus,us m.: le supplice • edere,o,edidi,editum (in + Acc.): (ici) perpétrer (contre) • nutus,us m.: le signe de tête • voluntas,atis f.: la volonté iracundus,a,um: irascible • temerarius,a,um: impulsif

emigrare: émigrer, déménager • domicilium,ii n.: la demeure, le domicile

removere,eo,movi,motum: éloigner, écarter • quicumque,quaecumque,quodcumque: quel(le) que

enuntiare: annoncer, révéler

supplicium,ii n.: le supplice • auctoritas,atis f.: l’autorité

recens,ntis: récent • deterrere,eo,ui,itum (ne): détourner (de)

multitudo,inis f.: la multitude • traducere,o,duxi,ductum: faire traverser

Diviciacus,i m.: Diviciacus

animadvertere,o,i,rsum: remarquer


demittere,o,misi,missum: baisser

tristitia,ae f.: la tristesse • permanere,eo,mansi,mansum: persister

omnino: du tout (après nég.) • exprimere,o,pressi,ssum: tirer, faire sortir


Diuiciacus Haeduus respondit: “Hoc esse miseriorem et

grauio-rem fortunam Sequanorum quam reliquorum, quod soli

ne in occulto quidem queri neque auxilium implorare auderent,

absen-tisque Ariouisti crudelitatem uelut si coram adesset

horrerent, propterea quod reliquis tamen fugae facultas

daretur, Sequanis uero, qui intra fines suos Ariouistum

recepissent, quorum oppida omnia in potestate eius essent,

omnes cruciatus essent perfe-rendi.”

33. His rebus cognitis, Caesar Gallorum animos uerbis

confir-mauit pollicitusque est sibi eam rem curae futuram:

“Magnam se habere spem et beneficio suo et auctoritate

adductum Ariouistum finem iniuriis facturum.” Hac oratione

habita, concilium dimisit. Et secundum ea multae res eum

hortabantur quare sibi eam rem cogitandam et suscipiendam

putaret, in primis quod Haeduos, fratres consanguineosque

saepenumero a senatu appellatos, in seruitute atque [in]

dicione uidebat Germanorum teneri eorum-que obsides esse

apud Ariouistum ac Sequanos intellegebat; quod in tanto

imperio populi Romani turpissimum sibi et reipu-blicae esse

arbitrabatur. Paulatim autem Germanos consuescere Rhenum

transire et in Galliam magnam eorum multitudinem uenire,

populo Romano periculosum uidebat; neque sibi homines feros

ac barbaros temperaturos existimabat quin, cum omnem

Haeduus,i m.: l’Héduen

occultus,a,um: secret • queri,or,questus sum: se plaindre • implorare: implorer • absens,ntis: absent

Ariovistus,i m.: Arioviste • crudelitas,atis f.: la cruauté • velut: comme • coram: en présence, sur place • horrere,eo,ui: frémir, trembler propterea quod: parce que • facultas,atis f.: la possibilité

intra (Acc.): à l’intérieur de • recipere,io,cepi,ceptum: recevoir

cruciatus,us m.: le supplice • perferre,fero,tuli,latum: supporter

confirmare: affermir

auctoritas,atis f.: l’influence, l’autorité • Ariovistus,i m.: Arioviste

concilium,ii n.: l’assemblée • dimittere,o,misi,missum: renvoyer

secundum (Acc.): après, en plus de • hortari: exhorter • quare: à cause de quoi


consanguineus,i m.: le parent • saepenumero: souvent

servitus,utis f.: l’esclavage • dicio,onis f.: l’autorité, le pouvoir


arbitrari: penser, juger • paulatim: peu à peu

multitudo,inis f.: la multitude

periculosus,a,um: dangereux

barbarus,a,um: barbare • (sibi) temperare (quin): s’abstenir (de)


Galliam occupauissent, ut ante Cimbri Teutonique fecissent, in

Prouinciam exirent atque inde in Italiam contenderent,

[praeser-tim cum Sequanos a Prouincia nostra Rhodanus

diuideret]; qui-bus rebus quam maturrime occurrendum

putabat. Ipse autem Ariouistus tantos sibi spiritus, tantam

arrogantiam sumpserat ut ferendus non uideretur.

34. Quamobrem placuit ei ut ad Ariouistum legatos mitteret,

qui ab eo postularent uti aliquem locum medium utriusque

collo-quio deligeret: uelle sese de re publica et summis

utriusque rebus cum eo agere. Ei legationi Ariouistus respondit:

“Si quid ipsi a Caesare opus esset, sese ad eum uenturum fuisse;

si quid ille se uelit, illum ad se uenire oportere. Praeterea se

neque sine exer-citu in eas partes Galliae uenire audere quas

Caesar possideret, neque exercitum sine magno commeatu

atque molimento in unum locum contrahere posse. Sibi autem

mirum uideri quid in sua Gallia, quam bello uicisset, aut Caesari

aut omnino populo Romano negotii esset.”

35. His responsis ad Caesarem relatis, iterum ad eum Caesar

legatos cum his mandatis mittit: “Quoniam tanto suo populique

Romani beneficio affectus, cum in consulatu suo rex atque

ami-cus a senatu appellatus esset, hanc sibi populoque

Romano gra-tiam referret, ut in colloquium uenire inuitatus

grauaretur neque

occupare (Acc.): s’emparer (de) • Cimbri,orum m.pl.: les Cimbres

• Teutoni,orum m.pl: les Teutons contendere,o,tendi,tentum: se hâter vers • praesertim: surtout

dividere,o,visi,visum: séparer

mature: promptement • occurrere,o,curri,cursum (Dat.): s’opposer (à)

spiritus,us m.: l’orgueil • arrogantia,ae f.: l’arrogance

quamobrem: c’est pourquoi • (mihi) placet,uit: je décide • Ariovistus,i m.: Arioviste

postulare (ab aliquo ut): demander (à qqn de) • uterque,utraque,utrumque: chacun des deux • colloquium,ii n.: l’entretien deligere,o,legi,lectum: choisir

legatio,onis f.: l’ambassade

(mihi) opus est (Abl.): (j’ai) besoin (de)

oportere,et,uit (prop. inf.): falloir (que) • praeterea: en outre

possidere,eo,sedi,sessum: posséder

commeatus,us m.: le ravitaillement • molimentum,i n.: l’effort, la peine

contrahere,o,traxi,tractum: rassembler

omnino: (ici) en général

responsum,i n.: la réponse • iterum: une seconde fois

mandatum,i n.: les instructions

afficere,io,feci,fectum (aliqua re aliquem): accorder (qqch à qqn.)

colloquium,ii n.: l’entretien • invitare: inviter • gravari: refuser


de communi re dicendum sibi et cognoscendum putaret, haec

esse quae ab eo postularet: primum, ne quam multitudinem

hominum amplius trans Rhenum in Galliam traduceret; deinde

obsides quos haberet ab Haeduis redderet, Sequanisque

permit-teret ut quos illi haberent uoluntate eius reddere illis

liceret; neue Haeduos iniuria lacesseret neue his sociisque

eorum bellum infer-ret. Si [id] ita fecisset, sibi populoque

Romano perpetuam gra-tiam atque amicitiam cum eo

futuram; si non impetraret, sese (quoniam M. Messala M. Pisone

consulibus senatus censuisset uti quicumque Galliam

prouinciam obtineret, quod commodo reipublicae facere

posset, Haeduos ceterosque amicos populi Romani

defenderet), se Haeduorum iniurias non neglecturum.”

36. Ad haec Ariouistus respondit: “Ius esse belli ut qui

uicis-sent iis quos uicissent quemadmodum uellent imperarent;

item populum Romanum uictis non ad alterius praescriptum,

sed ad suum arbitrium imperare consuesse. Si ipse populo

Romano non praescriberet quemadmodum suo iure uteretur,

non oportere se a populo Romano in suo iure impediri. Haeduos

sibi, quoniam belli fortunam tentassent et armis congressi ac

superati essent, stipen-diarios esse factos. Magnam Caesarem

iniuriam facere, qui suo aduentu uectigalia sibi deteriora

faceret. Haeduis se obsides red-diturum non esse, neque his

neque eorum sociis iniuria bellum

communis,is,e: commun

postulare (ab): demander (à) • multitudo,inis f.: la multitude

amplius: davantage, plus • traducere,o,duxi,ductum: faire passer

Haedui,orum m.pl.: les Héduens • Sequani,orum m.pl.: les Séquanes • permittere,o,misi,missum: permettre


lacessere,o,ivi,itum: harceler • inferre,fero,intuli,illatum (Dat.): porter (chez, contre)

perpetuus,a,um: perpétuel

impetrare: obtenir

M. Messala,ae m.: Marcus Messala • M. Piso,onis m.: Marcus Pison • censere,eo,ui,censum (ut): décider (que)

quicumque: quiconque • commodo (Gén.): sans préjudice (pour)

Ariovistus,i m.: Arioviste

quemadmodum: comme • item: de même

praescriptum,i n.: l’instruction, l’ordre

arbitrium,ii n.: le jugement; le bon plaisir

praescribere,o,psi,ptum: prescrire, ordonner • quemadmodum: comment • oportere,et,uit (prop. inf.): falloir (que)


congredi,ior,gressus sum: combattre • stipendiarius,a,um: tributaire

vectigal,alis n.: la redevance, l’impôt • deterior,ius: inférieur, diminué


illaturum, si in eo manerent quod conuenisset stipendiumque

quotannis penderent; si id non fecissent, longe iis fraternum

nomen populi Romani afuturum. Quod sibi Caesar denuntiaret

se Haeduorum iniurias non neglecturum, neminem secum sine

sua pernicie contendisse. Cum uellet, congrederetur:

intellecturum quid inuicti Germani, exercitatissimi in armis, qui

inter annos XIV tectum non subissent, uirtute possent.”

37. Hae eodem tempore Caesari mandata referebantur et

legati ab Haeduis et a Treueris ueniebant: Haedui questum

quod Harudes, qui nuper in Galliam transportati essent, fines

eorum popularentur; sese ne obsididus quidem datis pacem

Ariouisti redimere potuisse; Treueri autem, pagos centum

Sueborum ad ripas Rheni consedisse, qui Rhenum transire

conarentur; his praeesse Nasuam et Cimberium fratres. Quibus

rebus Caesar uehementer commotus maturandum sibi

existimauit ne, si noua manus Sueborum cum ueteribus copiis

Ariouisti sese coniunxis-set, minus facile resisti posset. Itaque, re

frumentaria quam celer-rime potuit comparata, magnis

itineribus ad Ariouistum conten-dit.

38. Cum tridui uiam processisset, nuntiatum est ei Ariouistum

cum suis omnibus copiis ad occupandum Vesontionem, quod

est oppidum maximum Sequanorum, contendere, [triduique

uiam a

inferre,fero,intuli,illatum (Dat.): porter (contre)

• convenire,io,veni,ventum (Acc.): convenir (de) • stipendium,ii n.: le tribut quotannis: chaque année • pendere,o,pependi,pensum: payer • fraternus,a,um: de frère

denuntiare: annoncer, déclarer

contendere,o,tendi,tentum: lutter, se mesurer • congredi,ior,gressus sum: se battre

exercitatus,a,um: entraîné, exercé

XIV (quattuordecim): 14 • tectum,i n.: le toit; la maison • subire,eo,ii,itum: aller/entrer sous


Haedui,orum m.pl.: les Héduens • Treveri,orum m.pl.: les Trévères • questum (supin): pour se plaindre

Harudes,um m.pl.: les Harudes • nuper: récemment • transportare: transporter, faire passer

populari: dévaster, ravager • Ariovistus,i m.: Arioviste

redimere,o,emi,emptum: racheter • pagus,i m.: le canton • Suebi,orum m.pl.: les Suèves

considere,o,sedi,sessum: s’installer, s’établir

praeesse,sum,fui (Dat.): être à la tête (de) • Nasua,ae m.: Nasua • Cimberius,ii m.: Cimbérius

maturare: se hâter

conjungere,o,junxi,junctum: joindre, unir

resistere,o,stiti (Dat.): résister (à) • res frumentaria,ae f.: le ravitaillement

comparare: (ici) se procurer • contendere,o,tendi,tentum: se hâter vers

triduum,i n.: trois jours • Ariovistus,i m.: Arioviste

occupare: occuper • Vesontio,onis f.: Besançon

Sequani,orum m.pl.: les Séquanes • contendere,o,tendi,tentum: se hâter vers


suis finibus processisse]. Id ne accideret magnopere sibi

praeca-uendum Caesar existimabat. Namque omnium rerum

quae ad bellum usui erant summa erat in eo oppido facultas,

idque natura loci sic muniebatur ut magnam ad ducendum

bellum daret facul-tatem, propterea quod flumen Dubis ut

circino circumductum paene totum oppidum cingit; reliquum

spatium, quod est non amplius pedum DC, qua flumen

intermittit, mons continet magna altitudine, ita ut radices montis

ex utraque parte ripae fluminis contingant. Hunc murus

circumdatus arcem efficit et cum oppido coniungit. Huc

Caesar magnis nocturnis diurnisque itineribus contendit,

occupatoque oppido ibi praesidium collocat.

39. Dum paucos dies ad Vesontionem rei frumentariae

com-meatusque causa moratur, ex percontatione nostrorum

uocibus-que Gallorum ac mercatorum, qui ingenti magnitudine

corporum Germanos, incredibili uirtute atque exercitatione in

armis esse praedicabant (saepenumero sese cum eis

congressos ne uultum quidem atque aciem oculorum dicebant

ferre potuisse), tantus subito timor omnem exercitum occupauit

ut non mediocriter omnium mentes animosque perturbaret. Hic

primum ortus est a tribunis militum, praefectis reliquisque qui ex

Vrbe amicitiae causa Caesarem secuti non magnum in re

militari usum habebant: quorum alius alia causa illata quam sibi

ad proficiscendum neces-

magnopere: grandement, beaucoup • praecavere,eo,cavi,cautum

(ne): empêcher (que), prendre garde (que ne... pas)

usus,us m.: l’usage; le besoin • facultas,atis f.: (ici) l’abondance

munire,io,ivi,itum: fortifier • facultas,atis f.: la possibilité

propterea quod: parce que • Dubis,is m.: le Doubs • circinus,i m.: le compas • circumducere,o,duxi,ductum: tracé en cercle

cingere,o,cinxi,cinctum: entourer • spatium,ii n.: l’espace, la distance

amplius: davantage, plus • DC (sescenti,ae,a): 600 • intermittere,o,misi,missum: (ici) laisser un espace • continere,eo,ui,tentum: (ici) enfermer, borner altitudo,inis f.: la hauteur • radix,icis f.: la base • uterque,utraque,utrumque: l’un et l’autre

contingere,o,tigi,tactum: toucher • circumdare,o,dedi,datum: placer autour • efficere,io,feci,fectum: faire, réaliser

conjungere,o,junxi,junctum: relier • nocturnus,a,um: de nuit • diurnus,a,um: de jour

praesidium,ii n.: le poste

Vesontio,onis f.: Besançon • res frumentaria,ae f.: le ravitaillement • commeatus,us m.: l’approvisionnement

Gén. + causa: en vue de, pour • percontatio,onis f.: les questions

magnitudo,inis f.: la grandeur

incredibilis,is,e: incroyable • exercitatio,onis f.: l’entraînement

praedicare: raconter • saepenumero: souvent • congredi,ior,gressus sum: se battre

subito: tout à coup • occupare (Acc.): s’emparer (de) • mediocris,is,e: ordinaire

perturbare: troubler • oriri,ior,ortus sum: naître, commencer

tribunus militum: le tribun militaire • praefectus,i m.: le préfet

Gén. + causa: pour • res militaris f.: l’art de la guerre • usus,us m.: l’usage, l’expérience

inferre,fero,intuli,illatum: (ici) invoquer, prétexter • necessarius,a,um: inévitable, indispensable


sariam esse diceret, petebat ut eius uoluntate discedere liceret;

nonnulli, pudore adducti, ut timoris suspicionem uitarent

rema-nebant. Hi neque uultum fingere neque interdum

lacrimas tenere poterant: abditi in tabernaculis aut suum fatum

querebantur aut cum familiaribus suis commune periculum

miserabantur. Vulgo totis castris testamenta obsignabantur.

Horum uocibus ac timore paulatim etiam ii qui magnum in

castris usum habebant, milites centurionesque quique equitatui

praeerant, perturbabantur. Qui se ex his minus timidos existimari

uolebant non se hostem uereri, sed angustias itineris et

magnitudinem siluarum quae intercede-rent inter ipsos atque

Ariouistum, aut rem frumentariam ut satis commode supportari

posset timere dicebant. Nonnulli etiam Cae-sari nuntiarant,

cum castra moueri ac signa ferri iussisset, non fore dicto

audientes milites neque propter timorem signa laturos.

40. Haec cum animaduertisset, conuocato consilio

omnium-que ordinum ad id consilium adhibitis centurionibus,

uehementer eos incusauit: “Primum, quod aut quam in partem

aut quo consi-lio ducerentur sibi quaerendum aut cogitandum

putarent. Ario-uistum, se consule, cupidissime populi Romani

amicitiam appe-tisse; cur hunc tam temere quisquam ab officio

discessurum iudi-caret? Sibi quidem persuaderi, cognitis suis

postulatis atque aequitate condicionum perspecta, eum

neque suam neque populi


nonnulli,orum m.pl.: quelques-uns • pudor,oris m.: le sens de l’honneur, la honte • suspicio,onis f.: le soupçon • vitare: éviter • remanere,eo,mansi,mansum: rester interdum: parfois

abdere,o,didi,ditum: cacher • tabernaculum,i n.: la tente • queri,or,questus sum (Acc.): se plaindre (de)

familiaris,is m.: l’ami intime • communis,is,e: commun • miserari: déplorer • vulgo: couramment, partout

testamentum,i n.: le testament • obsignare: sceller, cacheter

paulatim: peu à peu

centurio,onis m.: le centurion • praeesse,sum,fui (Dat.): être à la tête (de)

angustiae,arum f.pl.: le défilé • intercedere,o,cessi,ssum: se trouver (entre)

Ariovistus,i m.: Arioviste • res frumentaria,ae f.: le ravitaillement

commodus,a,um: (ici) commode • supportare: apporter • nonnulli,orum m.pl.: quelques-uns

signa ferre: se mettre en marche

dictum,i n.: la parole • signa ferre: se mettre en marche

convocare: convoquer, réunir

adhibere,eo,ui,itum: faire venir, associer (à) • centurio,onis m.: le centurion

incusare: accuser, blâmer


appetere,o,ivi,itum: rechercher

postulatum,i n.: la demande

aequitas,atis f.: l’équité • condicio,onis f.: la condition • perspicere,io,spexi,spectum: voir clairement, reconnaître


Romani gratiam repudiaturum. Quod si furore atque amentia

impulsus bellum intulisset, quid tandem uererentur? aut cur de

sua uirtute aut de ipsius diligentia desperarent? Factum eius

hos-tis periculum patrum nostrorum memoria, cum Cimbris et

Teuto-nis a C. Mario pulsis, non minorem laudem exercitus

quam ipse imperator meritus uidebatur; factum etiam nuper in

Italia seruili tumultu, quos tamen aliquid usus ac disciplina quam

a nobis accepissent subleuarent. Ex quo iudicari posse

quantum haberet in se boni constantia, propterea quod quos

aliquamdiu inermes sine causa timuissent, hos postea armatos

ac uictores superas-sent. Denique hos esse eosdem Germanos

quibuscum saepenu-mero Heluetii congressi, non solum in suis

sed etiam in illorum finibus, plerumque superarint, qui tamen

pares esse nostro exer-citui non potuerint. Si quos aduersum

proelium et fuga Gallorum commoueret, hos, si quaererent,

reperire posse diuturnitate belli defatigatis Gallis Ariouistum,

cum multos menses castris se ac paludibus tenuisset neque sui

potestatem fecisset, desperantes iam de pugna et dispersos

subito adortum magis ratione et consi-lio quam uirtute uicisse.

Cui rationi contra homines barbaros atque imperitos locus

fuisset, hac ne ipsum quidem sperare nos-tros exercitus capi

posse. Qui suum timorem in rei frumentariae simulationem

angustiasque itineris conferrent facere arroganter,

repudiare: rejeter • quod si: et si; mais si • amentia,ae f.:

l’égarement impellere,o,puli,pulsum: pousser • inferre,fero,intuli,illatum: porter

(contre)

Cimbri,orum m.pl.: les Cimbres • Teutoni,orum m.pl: les Teutons

pellere,o,pepuli,pulsum: repousser, chasser

nuper: récemment • servilis,is,e: des esclaves

tumultus,us m.: (ici) le soulèvement • usus,us m.: l’expérience • disciplina,ae f.: la discipline

sublevare: aider

constantia,ae f.: la fermeté • propterea quod: parce que • aliquamdiu: quelque temps • inermis,is,e: sans armes

victor,oris: victorieux

saepenumero: souvent

congredi,ior,gressus sum: se battre

plerumque: le plus souvent • par,paris: égal


diuturnitas,atis f.: la longueur

defatigare: épuiser

palus,udis f.: le marais

dispersus,a,um: dispersé • subito: tout à coup • adoriri,ior,ortus sum: attaquer • ratio,onis f.: le plan; la méthode

contra (Acc.): contre • barbarus,a,um: barbare

imperitus,a,um: inexpérimenté

res frumentaria,ae f.: le ravitaillement

simulatio,onis f.: le faux semblant • angustiae,arum f.pl.: le défilé • conferre,fero,tuli,collatum: (ici) reporter • arrogans,ntis: arrogant


cum aut de officio imperatoris desperare aut praescribere

uide-rentur. Haec sibi esse curae: frumentum Sequanos, Leucos,

Lin-gones subministrare, iamque esse in agris frumenta matura;

de itinere ipsos breui tempore iudicaturos. Quod non fore dicto

audientes neque signa laturi dicantur, nihil se ea re commoueri:

scire enim quibuscumque exercitus dicto audiens non fuerit aut

male re gesta fortunam defuisse aut aliquo facinore comperto

auaritiam esse conuictam; suam innocentiam perpetua uita,

felici-tatem Heluetiorum bello esse perspectam. Itaque se quod

in lon-giorem diem collaturus fuisset repraesentaturum et

proxima nocte de quarta uigilia castra moturum ut quam

primum intelle-gere posset utrum apud eos pudor atque

officium an timor uale-ret. Quod si praeterea nemo sequatur,

tamen se cum sola decima legione iturum, de qua non

dubitaret; sibique eam praetoriam cohortem futuram.” Huic

legioni Caesar et indulserat praecipue et propter uirtutem

confidebat maxime.

41. Hac oratione habita, mirum in modum conuersae sunt

omnium mentes summaque alacritas et cupiditas belli gerendi

innata est, princepsque decima legio per tribunos militum ei

gra-tias egit quod de se optimum iudicium fecisset, seque esse

ad bellum gerendum paratissimam confirmauit. Deinde

reliquae legiones cum tribunis militum et primorum ordinum

centurioni-

praescribere,o,psi,ptum: prescrire, donner des ordres

Sequani,orum m.pl.: les Séquanes • Leuci,orum m.pl.: les Leuques • Lingones,um m.pl.: les Lingons

subministrare: fournir • maturus,a,um: mûr

dictum,i n.: la parole

signa ferre: se mettre en marche

quicumque: tous ceux qui

comperire,io,comperi,pertum: découvrir, apprendre

convincere,o,vici,victum: démontrer, prouver • innocentia,ae f.: l’intégrité • perpetuus,a,um: continu • felicitas,atis f.: la chance

perspicere,io,spexi,spectum: voir clairement

conferre,fero,tuli,collatum: (ici) reporter • repraesentare: faire sur-le-champ

utrum... an: si... ou si • pudor,oris m.: le sens de l’honneur

quod si: et si; mais si • praeterea: en outre

praetorius,a,um: prétorien

cohors,rtis f.: la cohorte • indulgere,eo,indulsi,indultum (Dat.): être bienveillant (pour) • praecipue: principalement, surtout

confidere,o,fisus sum (Dat.): compter sur

modus,i m.: la manière

alacritas,atis f.: l’ardeur, l’entrain

innasci,or,natus sum: naître (dans) • princeps,cipis: premier • tribunus militum: le tribun militaire

confirmare: affirmer, confirmer

centurio,onis m.: le centurion


bus egerunt uti Caesari satisfacerent: “Se neque unquam

dubi-tasse neque timuisse neque de summa belli suum iudicium

sed imperatoris esse existimauisse”. Eorum satisfactione

accepta et itinere exquisito per Diuiciacum, quod ex Gallis ei

maximam habebat fidem, ut milium amplius quinquaginta

circuitu locis apertis exercitum duceret, de quarta uigilia, ut

dixerat, profectus est. Septimo die, cum iter non intermitteret,

ab exploratoribus certior factus est Ariouisti copias a nostris

milibus passuum XIV abesse.

42. Cognito Caesaris aduentu, Ariouistus legatos ad eum

mit-tit: “Quod antea de colloquio postulasset, id per se fieri

licere, quoniam propius accessisset, seque id sine periculo

facere posse existimare.” Non respuit condicionem Caesar,

iamque eum ad sanitatem reuerti arbitrabatur, cum id quod

antea petenti dene-gasset ultro polliceretur; magnamque in

spem ueniebat pro suis tantis populique Romani in eum

beneficiis, cognitis suis postula-tis, fore uti pertinacia desisteret.

Dies colloquio dictus est ex eo die quintus. Interim saepe ultro

citroque cum legati inter eos mit-terentur, Ariouistus postulauit

ne quem peditem ad colloquium Caesar adduceret: “Vereri se

ne per insidias ab eo circumuenire-tur; uterque cum equitatu

ueniret; alia ratione sese non esse uen-turum.” Caesar, quod

neque colloquium interposita causa tolli

satisfacere,io,feci,factum (Dat.): donner satisfaction (à)

summa,ae f.: (ici) la conduite générale

satisfactio,onis f.: l’excuse

exquirere,o,quisivi,situm (Acc.): s’informer (de) • Diviciacus,i m.: Diviciacus

amplius: davantage, plus • circuitus,us m.: le (pour)tour

aperire,io,perui,pertum: ouvrir, découvrir

intermittere,o,misi,missum: interrompre

Ariovistus,i m.: Arioviste • passus,us m.: le pas (1,5 m.)


colloquium,ii n.: l’entretien • postulare: demander

respuere,o,ui: rejeter • condicio,onis f.: la condition

sanitas,atis f.: la santé, le bon sens • reverti,or,versus sum: revenir • arbitrari: penser, juger • denegare: refuser

postulatum,i n.: la demande

pertinacia,ae f.: l’entêtement • desistere,o,stiti,stitum (Abl.): renoncer (à)

interim: pendant ce temps • ultro citroque: dans un sens et dans l’autre, de part et d’autre

postulare: demander

circumvenire,io,veni,ventum: cerner, piéger

uterque,utraque,utrumque: l’un et l’autre • ratio,onis f.: la manière

interponere,o,posui,positum: opposer, faire intervenir


uolebat neque salutem suam Gallorum equitatui committere

audebat, commodissimum esse statuit omnibus equis Gallis

equi-tibus detractis, eo legionarios milites legionis decimae, cui

quam maxime confidebat, imponere, ut praesidium quam

amicissimum si quid opus facto esset haberet. Quod cum fieret,

non irridicule quidam ex militibus decimae legionis dixit: “Plus

quam pollicitus esset Caesarem facere: pollicitum se in cohortis

praetoriae loco decimam legionem habiturum, ad equum

rescribere.”

43. Planities erat magna et in ea tumulus terrenus satis

gran-dis. Hic locus aequo fere spatio ab castris Ariouisti et

Caesaris aberat. Eo, ut erat dictum, ad colloquium uenerunt.

Legionem Caesar quam equis deuexerat passibus ducentis ab

eo tumulo constituit. Item equites Ariouisti pari interuallo

constiterunt. Ariouistus ex equis ut colloquerentur et praeter se

denos ut ad colloquium adducerent postulauit. Vbi eo uentum

est, Caesar initio orationis sua senatusque in eum beneficia

commemorauit: “Quod rex appellatus esset a senatu, quod

amicus, quod munera amplissime missa; quam rem et paucis

contigisse et pro magnis hominum officiis consuesse tribui”

docebat; “illum cum neque aditum neque causam postulandi

iustam haberet, beneficio ac liberalitate sua ac senatus ea

praemia consecutum”. Docebat etiam: “Quam ueteres

quamque iustae causae necessitudinis ipsis

commodus,a,um: avantageux

detrahere,o,traxi,tractum: enlever • legionarius,a,um: légionnaire

confidere,o,fisus sum (Dat.): compter sur • imponere,o,posui,positum: mettre sur, faire monter • praesidium,ii n.: la protection

opus est (Abl.): il y a besoin (de) • factum,i n.: l’acte, l’action • irridiculus,a,um: non plaisamment, sans faire rire

praetoria cohors f.: la cohorte prétorienne (garde du général en chef)

rescribere,o,scripsi,scriptum: (ici) assigner, promouvoir

planities,iei f.: la plaine • tumulus,i m.: l’éminence, le tertre • terrenus,a,um: de terre • grandis,is,e: grand

fere: à peu près • spatium,ii n.: l’espace, la distance • Ariovistus,i m.: Arioviste

colloquium,ii n.: l’entretien

devehere,o,vexi,vectum: emmener • passus,us m.: le pas (1,5 m.) • ducenti,ae,a: deux cents

constituere,o,ui,utum: établir, installer • item: de même • par,paris: égal • intervallum,i n.: l’intervalle

colloqui,or,locutus sum: s’entretenir • praeter (Acc.): outre, en plus de • deni,ae,a: dix (distributif)

postulare: demander

commemorare: rappeler

munus,eris n.: le cadeau

amplus,a,um: important • contingere,o,tigi,tactum: arriver, échoir (à qqn)

officium,ii n.: (ici) le service • tribuere,o,ui,utum: attribuer, accorder • docere,eo,ui,doctum: apprendre (qqch. à qqn); montrer

aditus,us m.: l’accès • justus,a,um: juste

liberalitas,atis f.: la générosité • consequi,or,secutus sum: obtenir

necessitudo,inis f.: les liens, l’amitié


cum Haeduis intercederent, quae senatus consulta, quoties

quamque honorifica in eos facta essent; ut omni tempore totius

Galliae principatum Haedui tenuissent, prius etiam quam

nostram amicitiam appetissent. Populi Romani hanc esse

consuetudinem, ut socios atque amicos non modo sui nihil

deperdere, sed gratia, dignitate, honore auctiores uelit esse;

quod uero ad amicitiam populi Romani attulissent, id iis eripi

quis pati posset?” Postula-uit deinde eadem quae legatis in

mandatis dederat: “Ne aut Hae-duis aut eorum sociis bellum

inferret, obsides redderet; si nullam partem Germanorum

domum remittere posset, at ne quos amplius Rhenum transire

pateretur”.

44. Ariouistus ad postulata Caesaris pauca respondit, de suis

uirtutibus multa praedicauit: “Transisse Rhenum sese non sua

sponte, sed rogatum et arcessitum a Gallis; non sine magna spe

magnisque praemiis domum propinquosque reliquisse; sedes

habere in Gallia ab ipsis concessas; obsides ipsorum uoluntate

datos; stipendium capere iure belli, quod uictores uictis

imponere consuerint; non sese Gallis, sed Gallos sibi bellum

intulisse: omnes Galliae ciuitates ad se oppugnandum uenisse

ac contra se castra habuisse; eas omnes copias a se uno

proelio pulsas ac superatas esse; si iterum experiri uelint, se

iterum paratum esse decertare; si pace uti uelint, iniquum esse

de stipendio recusare,

Haedui,orum m.pl.: les Héduens • intercedere,o,cessi,ssum: exister

entre • senatus consultum,i n.: le sénatus-consulte (décret du sénat) • quoties: combien de fois honorificus,a,um: honorable

principatus,us m.: la suprématie • prius...quam: avant que

appetere,o,ivi,itum: rechercher • consuetudo,inis f.: l’habitude, la coutume

modo: seulement • deperdere,o,didi,ditum: perdre (qqch. de)

dignitas,atis f.: la dignité, le prestige • augere,eo,auxi,auctum: augmenter (qqch.)


inferre,fero,intuli,illatum (Dat.): porter (chez, contre)

remittere,o,misi,missum: renvoyer

amplius: davantage, plus

Ariovistus,i m.: Arioviste • postulatum,i n.: la demande

praedicare: (ici) vanter, célébrer

sponte (sua): de (son) propre chef • arcessere,o,ivi,itum: faire venir


stipendium,ii n.: le tribut • imponere,o,posui,positum: imposer

inferre,fero,intuli,illatum (Dat.): porter (contre)

contra (Acc.): contre

proelium,ii n.: le combat • pellere,o,pepuli,pulsum: repousser, chasser

iterum: une seconde fois

decertare: livrer combat, en découdre • recusare: refuser


quod sua uoluntate ad id tempus pependerint. Amicitiam

populi Romani sibi ornamento et praesidio, non detrimento,

esse opor-tere; idque se ea spe petisse. Si per populum

Romanum stipen-dium remittatur et dediticii subtrahantur, non

minus libenter sese recusaturum populi Romani amicitiam quam

appetierit. Quod multitudinem Germanorum in Galliam

traducat, id se sui muni-endi, non Galliae impugnandae causa

facere; eius rei testimonium esse quod, nisi rogatus, non uenerit

et quod bellum non intulerit sed defenderit. Se prius in Galliam

uenisse quam populum Romanum. Nunquam ante hoc tempus

exercitum populi Romani Galliae prouinciae finibus egressum.

Quid sibi uellet? Cur in suas possessiones ueniret? Prouinciam

suam hanc esse Galliam, sicut illam nostram. Vt ipsi concedi

non oporteret, si in nostros fines impetum faceret, sic item nos

esse iniquos, quod in suo iure se interpellaremus. Quod fratres a

senatu Haeduos appellatos dice-ret, non se tam barbarum

neque tam imperitum esse rerum ut non sciret neque bello

Allobrogum proximo Haeduos Romanis auxilium tulisse, neque

ipsos in his contentionibus quas Haedui secum et cum Sequanis

habuissent auxilio populi Romani usos esse. Debere se suspicari

simulata Caesarem amicitia, quod exer-citum in Gallia habeat,

sui opprimendi causa habere. Qui nisi decedat atque

exercitum deducat ex his regionibus, sese illum

pendere,o,pependi,pensum: payer

ornamentum,i n.: l’honneur • praesidium,ii n.: la protection • detrimentum,i n.: le dommage • oportere,et,uit (prop. inf.): falloir (que)

remittere,o,misi,missum: renvoyer • dediticius,ii m.: (le soldat qui s’est rendu) • subtrahere,o,traxi,tractum: soustraire

recusare: refuser, rejeter • appetere,o,ivi,itum: rechercher

multitudo,inis f.: la multitude • traducere,o,duxi,ductum: faire passer • munire,io,ivi,itum: fortifier, protéger

impugnare: attaquer • Gén. + causa: en vue de, pour • testimonium,ii n.: le témoignage

prius...quam: avant que

possessio,onis f.: la propriété

item: de même

interpellare (Acc.): empêcher, interrompre (qqn) • Haedui,orum m.pl.: les Héduens

barbarus,a,um: barbare • imperitus,a,um (Gén.): inexpérimenté, ignorant

Allobroges,um m.pl.: les Allobroges

contentio,onis f.: le conflit


Gén. + causa: en vue de, pour

deducere,o,duxi,ductum: emmener • regio,onis f.: la région


non pro amico sed pro hoste habiturum; quod si eum

interfecerit, multis sese nobilibus principibusque populi Romani

gratum esse facturum (id se ab ipsis per eorum nuntios

compertum habere), quorum omnium gratiam atque amicitiam

eius morte redimere posset. Quod si decessisset et liberam

possessionem Galliae sibi tradidisset, magno se illum praemio

remuneraturum et quaecum-que bella geri uellet sine ullo eius

labore et periculo confectu-rum.”

45. Multa ab Caesare in eam sententiam dicta sunt, quare

negotio desistere non posset: “Neque suam neque populi

Romani consuetudinem pati uti optime merentes socios

desereret; neque se iudicare Galliam potius esse Ariouisti quam

populi Romani. Bello superatos esse Aruernos et Rutenos ab Q.

Fabio Maximo, quibus populus Romanus ignouisset neque in

prouinciam rede-gisset neque stipendium imposuisset. Quod si

antiquissimum quodque tempus spectari oporteret, populi

Romani iustissimum esse in Gallia imperium: si iudicium senatus

obseruari oporteret, liberam debere esse Galliam quam bello

uictam suis legibus uti uoluisset.”

46. Dum haec in colloquio geruntur, Caesari nuntiatum est

equites Ariouisti propius tumulum accedere et ad nostros

ade-quitare, lapides telaque in nostros conicere. Caesar

loquendi

quod si: et si; mais si

princeps,cipis m.: le chef • gratus,a,um: agréable (à: Dat.)

nuntius,ii m.: le message • comperire,io,comperi,pertum: découvrir, apprendre

redimere,o,emi,emptum: racheter

possessio,onis f.: la possession

remunerari: payer en retour, récompenser • quicumque,quaecumque,quodcumque: tout... qui/que

quare: à cause de quoi

desistere,o,stiti,stitum (Abl.): renoncer (à)

consuetudo,inis f.: l’habitude, la coutume • deserere,o,ui,sertum: abandonner

potius... quam: plutôt... que • Ariovistus,i m.: Arioviste

Arverni,orum m.pl.: les Arvernes • Ruteni,orum m.pl.: les Rutènes • Q. Fabius,ii Maximus,i m.: Quintus Fabius Maximus

redigere,o,egi,actum: réduire (à/en)

stipendium,ii n.: le tribut • imponere,o,posui,positum: imposer • quod si: et si; mais si

quisque,quaeque,quodque: chaque, (tous) les • oportere,et,uit (prop. inf.): falloir (que) • justus,a,um: juste

observare: observer, respecter

lex,legis f.: la loi

colloquium,ii n.: l’entretien

Ariovistus,i m.: Arioviste • tumulus,i m.: l’éminence, le tertre • adequitare: s’approcher à cheval

conjicere,io,jeci,jectum: jeter


finem fecit seque ad suos recepit suisque imperauit ne quod

omnino telum in hostes reicerent. Nam etsi sine ullo periculo

legionis delectae cum equitatu proelium fore uidebat, tamen

committendum non putabat, ut pulsis hostibus dici posset eos

ab se per fidem in colloquio circumuentos. Posteaquam in

uulgus militum elatum est qua arrogantia in colloquio Ariouistus

usus omni Gallia Romanis interdixisset impetumque in nostros

eius equites fecissent, eaque res colloquium ut diremisset, multo

maior alacritas studiumque pugnandi maius exercitui iniectum

est.

47. Biduo post Ariouistus ad Caesarem legatos mittit: “Velle

se de his rebus quae inter eos agi coeptae neque perfectae

essent agere cum eo; uti aut iterum colloquio diem constitueret

aut, si id minus uellet, ex suis legatis aliquem ad se mitteret.”

Collo-quendi Caesari causa uisa non est, et eo magis quod

pridie eius diei Germani retineri non potuerant quin in nostros

tela conice-rent. Legatum ex suis sese magno cum periculo ad

eum missu-rum et hominibus feris obiecturum existimabat.

Commodissimum uisum est C. Valerium Procillum, C. Valerii

Caburi filium, summa uirtute et humanitate adulescentem

(cuius pater a C. Valerio Flacco ciuitate donatus erat), et

propter fidem et propter linguae Gallicae scientiam, qua multa

iam Ariouistus longinqua

se recipere: se retirer

omnino: du tout (après nég.) • rejicere,io,jeci,jectum: relancer, lancer en réponse

delectus,a,um: d’élite • proelium,ii n.: le combat

committere,o,misi,missum (ut): (ici) s’exposer au risque (de) • pellere,o,pepuli,pulsum: repousser, chasser

circumvenire,io,veni,ventum: cerner, piéger • posteaquam: après que • vulgus,i n.: la foule

arrogantia,ae f.: l’arrogance

interdicere,o,dixi,dictum: interdire

dirimere,o,emi,emptum: séparer, rompre

alacritas,atis f.: l’ardeur, l’entrain • injicere,io,jeci,jectum: (ici) inspirer

biduum,i n.: deux jours • Ariovistus,i m.: Arioviste

iterum: une seconde fois • colloquium,ii n.: l’entretien • constituere,o,ui,utum: décider

si minus: si...ne...pas • colloqui,or,locutus sum: s’entretenir

eo... (compar.): d’autant (plus)

retinere,eo,ui,tentum: retenir • conjicere,io,jeci,jectum: jeter

objicere,io,jeci,jectum: (ici) exposer (à) • commodus,a,um: avantageux

C. Valerius,ii Procillus,i m.: Gaïus Valérius Procillus • Caburus,i m.: Caburus

humanitas,atis f.: la culture

Flaccus,i m.: Flaccus • donare (aliquem aliqua re): faire don de, gratifier (qqn de qqch.)

scientia,ae f.: la connaissance • longinquus,a,um: long


consuetudine utebatur, et quod in eo peccandi Germanis

causa non esset, ad eum mittere, et una M. Metium, qui

hospitio Ario-uisti utebatur. His mandauit ut quae diceret

Ariouistus cognos-cerent et ad se referrent. Quos cum apud se

in castris Ariouistus conspexisset, exercitu suo praesente

conclamauit: “Quid ad se uenirent? an speculandi causa?”

Conantes dicere prohibuit et in catenas coniecit.

48. Eodem die castra promouit et milibus passuum sex a

Cae-saris castris sub monte consedit. Postridie eius diei praeter

castra Caesaris suas copias traduxit et milibus passuum duobus

ultra eum castra fecit eo consilio uti frumento commeatuque

qui ex Sequanis et Haeduis supportaretur Caesarem

intercluderet. Ex eo die dies continuos quinque Caesar pro

castris suas copias pro-duxit et aciem instructam habuit ut, si

uellet Ariouistus proelio contendere, ei potestas non deesset.

Ariouistus his omnibus die-bus exercitum castris continuit,

equestri proelio cotidie con-tendit. Genus hoc erat pugnae,

quo se Germani exercuerant: equitum milia erant sex, totidem

numero pedites uelocissimi ac fortissimi, quos ex omni copia

singuli singulos suae salutis causa delegerant: cum his in proeliis

uersabantur. Ad eos se equites recipiebant; hi, si quid erat

durius, concurrebant, si qui, grauiore uulnere accepto, equo

deciderat, circumsistebant; si quo erat lon-

consuetudo,inis f.: l’habitude • peccare: faire du mal

una: ensemble • M. Metius,ii m.: Marcus Métius • hospitium,ii n.: les liens d’hospitalité

praesens,ntis: présent • conclamare: s’écrier

an ?: est-ce ? • speculari: espionner • Gén. + causa: en vue de, pour • prohibere,eo,ui,itum: empêcher

catena,ae f.: la chaîne

promovere,eo,movi,motum: avancer (qqch.) • passus,us m.: le pas (1,5 m.)

sub (Abl.): au pied de • considere,o,sedi,sessum: prendre position, s’établir • praeter (Acc.): le long de

traducere,o,duxi,ductum: faire passer • ultra (Acc.): au-delà de

commeatus,us m.: l’approvisionnement

Sequani,orum m.pl.: les Séquanes • Haedui,orum m.pl.: les Héduens • supportare: apporter • intercludere,o,clusi,clusum (Abl.): couper (de) continuus,a,um: ininterrompu, de suite • producere,o,duxi,ductum: faire avancer

Ariovistus,i m.: Arioviste • proelium,ii n.: le combat

contendere,o,tendi,tentum: lutter, se mesurer

continere,eo,ui,tentum: retenir, maintenir • cotidie: chaque jour • contendere,o,tendi,tentum: lutter, se mesurer

totidem: (tout) autant de • numerus,i m.: le nombre • velox,ocis: rapide, agile

Gén. + causa: en vue de, pour

deligere,o,legi,lectum: choisir

(se) recipere: se retirer, se replier • concurrere,o,curri,cursum: se rassembler, accourir

decidere,o,cidi: tomber (de) • circumsistere,o,steti: entourer


gius prodeundum aut celerius recipiendum, tanta erat horum

exercitatione celeritas ut, iubis equorum subleuati, cursum

adae-quarent.

49. Vbi eum castris se tenere Caesar intellexit, ne diutius

commeatu prohiberetur, ultra eum locum quo in loco Germani

consederant, circiter passus DC ab his castris idoneum locum

delegit, acieque triplici instructa ad eum locum uenit. Primam

et secundam aciem in armis esse, tertiam castra munire iussit.

[Hic locus ab hoste circiter passus DC, ut dictum est, aberat.] Eo

cir-citer hominum numero XVI milia expedita cum omni equitatu

Ariouistus misit, quae copiae nostros terrerent et munitione

pro-hiberent. Nihilo setius Caesar, ut ante constituerat, duas

acies hostem propulsare, tertiam opus perficere iussit. Munitis

castris, duas ibi legiones reliquit et partem auxiliorum, quattuor

reliquas in castra maiora reduxit.

50. Proximo die, instituto suo Caesar e castris utrisque copias

suas eduxit; paulumque a maioribus castris progressus, aciem

instruxit hostibusque pugnandi potestatem fecit. Vbi ne tum

qui-dem eos prodire intellexit, circiter meridiem exercitum in

castra reduxit. Tum demum Ariouistus partem suarum copiarum

quae castra minora oppugnaret misit. Acriter utrinque usque ad

ues-perum pugnatum est. Solis occasu suas copias Ariouistus,

multis

prodire,eo,ii,itum: s’avancer

exercitatio,onis f.: l’entraînement • celeritas,atis f.: la rapidité • juba,ae f.: la crinière • sublevare: soulever • adaequare: égaler

commeatus,us m.: l’approvisionnement • prohibere,eo,ui,itum: empêcher • ultra (Acc.): au-delà de

considere,o,sedi,sessum: prendre position, s’établir • circiter: environ • passus,us m.: le pas (1,5 m.) • DC (sescenti,ae,a): 600 • idoneus,a,um: convenable deligere,o,legi,lectum: choisir • triplex,plicis: triple

munire,io,ivi,itum: fortifier

numerus,i m.: le nombre • expeditus,a,um: en tenue de combat, légèrement équipé

Ariovistus,i m.: Arioviste • terrere,eo,ui,itum: terroriser • munitio,onis f.: les travaux de retranchement • prohibere,eo,ui,itum: empêcher

nihilo setius: néanmoins, ne... pas moins • constituere,o,ui,utum: décider

propulsare: repousser • munire,io,ivi,itum: fortifier

reducere,o,duxi,ductum: ramener

uterque,utraque,utrumque: l’un et l’autre

educere,o,duxi,ductum: faire sortir

prodire,eo,ii,itum: s’avancer • circiter (Acc.): vers, autour de • meridies,iei m.: midi

reducere,o,duxi,ductum: ramener • tum demum: alors seulement • Ariovistus,i m.: Arioviste

utrinque: de part et d’autre • vesper,eri m.: le soir

occasus,us m.: le coucher


et illatis et acceptis uulneribus, in castra reduxit. Cum ex captiuis

quaereret Caesar quam ob rem Ariouistus proelio non

decertaret, hanc reperiebat causam quod apud Germanos ea

consuetudo esset, ut matres familiae eorum sortibus et

uaticinationibus decla-rarent utrum proelium committi ex usu

esset necne; eas ita dicere: “Non esse fas Germanos superare si

ante nouam lunam proelio contendissent.”

51. Postridie eius diei Caesar praesidio utrisque castris quod

satis esse uisum est reliquit, omnes alarios in conspectu hostium

pro castris minoribus constituit, quod minus multitudine militum

legionariorum pro hostium numero ualebat, ut ad speciem

alariis uteretur. Ipse, triplici instructa acie, usque ad castra

hostium accessit. Tum demum necessario Germani suas copias

castris eduxerunt generatimque constituerunt paribus interuallis,

Haru-des, Marcomannos, Triboccos, Vangiones, Nemetes,

Sedusios, Suebos, omnemque aciem suam raedis et carris

circumdederunt, ne qua spes in fuga relinqueretur. Eo mulieres

imposuerunt, quae in proelium proficiscentes passis manibus

flentes implorabant ne se in seruitutem Romanis traderent.

52. Caesar singulis legionibus singulos legatos et quaestorem

praefecit, uti eos testes suae quisque uirtutis haberet. Ipse a

dex-tro cornu, quod eam partem minime firmam hostium esse

ani-

inferre,fero,intuli,illatum: porter (contre)

ob (Acc.): à cause de • proelium,ii n.: le combat • decertare: livrer combat, en découdre

consuetudo,inis f.: l’habitude, la coutume

sors,sortis f.: le sort • vaticinatio,onis f.: l’oracle, la prophétie • declarare: faire connaître

utrum... necne: si... ou non • committere,o,misi,missum: engager (combat) • ex usu esse: être utile

fas n.: permis, possible

contendere,o,tendi,tentum: lutter, se battre

praesidium,ii n.: la protection • uterque,utraque,utrumque: l’un et l’autre

alarius,ii m.: le soldat auxiliaire

constituere,o,ui,utum: établir, installer • multitudo,inis f.: la multitude

legionarius,a,um: légionnaire • numerus,i m.: le nombre

triplex,plicis: triple

tum demum: alors seulement • necessario: par nécessité

educere,o,duxi,ductum: faire sortir • generatim: par nation • constituere,o,ui,utum: disposer • par,paris: égal • intervallum,i n.: l’intervalle • Harudes,um m.pl.: (n. peuple) Marcomanni m.pl.: (id.) • Tribocci m.pl.: (id.) • Vangiones,um m.pl.: (id.) • Nemetes,um m.pl.: (id.) • Sedusii m.pl.: (id.)

Suebi m.pl.: (id.) les Suèves • raeda,ae f.: le chariot (à quatre roues) • carrus,i m.: le chariot, le fourgon • circumdare,o,dedi,datum: entourer imponere,o,posui,positum: mettre sur

proelium,ii n.: le combat • passus,a,um: ouvert, tendu • implorare: implorer

servitus,utis f.: l’esclavage

testis,is m.: le témoin • quisque, cujusque: chacun

animadvertere,o,i,rsum: remarquer


maduerterat, proelium commisit. Ita nostri acriter in hostes, signo

dato, impetum fecerunt, itaque hostes repente celeriterque

procurrerunt, ut spatium pila in hostes coniciendi non daretur.

Relictis pilis, comminus gladiis pugnatum est. At Germani,

cele-riter ex consuetudine sua phalange facta, impetus

gladiorum exceperunt. Reperti sunt complures nostri milites, qui

in phalan-gas insilirent et scuta manibus reuellerent et desuper

uulnerarent. Cum hostium acies a sinistro cornu pulsa atque in

fugam con-iecta esset, a dextro cornu uehementer multitudine

suorum nos-tram aciem premebant. Id cum animaduertisset P.

Crassus adu-lescens, qui equitatui praeerat, quod expeditior

erat quam ii qui inter aciem uersabantur, tertiam aciem

laborantibus nostris subsi-dio misit.

53. Ita proelium restitutum est, atque omnes hostes terga

uer-terunt neque prius fugere destiterunt quam ad flumen

Rhenum milia passuum ex eo loco circiter L peruenerunt. Ibi

perpauci aut uiribus confisi tranare contenderunt aut lintribus

inuentis sibi salutem reppererunt. In his fuit Ariouistus, qui

nauiculam deliga-tam ad ripam nactus, ea profugit; reliquos

omnes equitatu conse-cuti nostri interfecerunt. Duae fuerunt

Ariouisti uxores, una Sueba natione, quam domo secum

eduxerat, altera Norica, regis Voccionis soror, quam in Gallia

duxerat, a fratre missam: utra-

proelium,ii n.: le combat • committere,o,misi,missum: engager

(combat) signum,i n.: le signal

procurrere,o,curri,cursum: s’élancer • spatium,ii n.: l’espace, la distance • conjicere,io,jeci,jectum: jeter

comminus: (au) corps à corps

consuetudo,inis f.: l’habitude, la coutume • phalanx,angis f. (Acc. pl. -as): la phalange

excipere,io,cepi,ceptum: recevoir • complures,es,a: plusieurs, un bon nombre de

insilire,io,silui,sultum: sauter (sur, contre) • scutum,i n.: le bouclier • revellere,o,velli,vulsum: arracher • desuper: d’en haut

pellere,o,pepuli,pulsum: repousser • conjicere,io,jeci,jectum: jeter

multitudo,inis f.: la multitude

premere,o,pressi,pressum: presser, enfoncer • P. Crassus,i m.: Publius Crassus

praeesse,sum,fui (Dat.): être à la tête (de) • expeditus,a,um: dégagé

subsidium,ii n.: le renfort, le soutien

proelium,ii n.: le combat • tergum,i n.: le dos • vertere,o,verti,versum: tourner

desistere,o,stiti,stitum: cesser

passus,us m.: le pas (1,5 m.) • circiter: environ • L (quinquaginta): 50 • perpauci,ae,a: un tout petit nombre (de)

confidere,o,fisus sum (Dat.): compter sur • tranare: traverser à la nage • contendere,o,tendi,tentum: s’efforcer • linter,tris f.: la barque Ariovistus,i m.: Arioviste • navicula,ae f.: le petit bateau, l’esquif • deligare: attacher

nancisci,or,nactus sum: trouver • profugere,io,fugi: s’enfuir • consequi,or,secutus sum: (ici) poursuivre

Suebus,a,um: suève • natio,onis f.: la peuplade, la nation • educere,o,duxi,ductum: emmener • Noricus,a,um: du Norique

Voccio,onis m.: Voccion • uterque,utraque,utrumque: l’un et l’autre


que in ea fuga periit. Duae filiae: harum altera occisa, altera

capta est. C. Valerius Procillus, cum a custodibus in fuga trinis

catenis uinctus traheretur, in ipsum Caesarem hostes equitatu

persequentem incidit. Quae quidem res Caesari non minorem

quam ipsa uictoria uoluptatem attulit, quod hominem

honestissi-mum prouinciae Galliae, suum familiarem et

hospitem, ereptum e manibus hostium sibi restitutum uidebat,

neque eius calamitate de tanta uoluptate et gratulatione

quidquam fortuna deminuerat. Is se praesente de se ter sortibus

consultum dicebat utrum igni statim necaretur an in aliud

tempus reseruaretur: sortium bene-ficio se esse incolumem. Item

M. Metius repertus et ad eum reductus est.

54. Hoc proelio trans Rhenum nuntiato, Suebi, qui ad ripas

Rheni uenerant, domum reuerti coeperunt; quos ubi qui proximi

Rhenum incolunt perterritos senserunt, insecuti magnum ex his

numerum occiderunt. Caesar, una aestate duobus maximis

bellis confectis, maturius paulo quam tempus anni postulabat in

hiberna in Sequanos exercitum deduxit; hibernis Labienum

prae-posuit; ipse in citeriorem Galliam ad conuentus agendos

profec-tus est.

C. Valerius,ii Procillus,i m.: Gaïus Valérius Procillus • trini,ae,a: trois (distributif)

catena,ae f.: la chaîne • vincire,io,vinxi,vinctum: lier, enchaîner • trahere,o,traxi,tractum: traîner

persequi,or,secutus sum: poursuivre • incidere,o,cidi: tomber sur

voluptas,atis f.: le plaisir

familiaris,is m.: l’ami intime

calamitas,atis f.: le malheur

gratulatio,onis f.: les actions de grâce • deminuere,o,ui,utum: diminuer, amoindrir

praesens,ntis: présent • sors,sortis f.: le sort • consulere,o,sului,sultum: délibérer, consulter • utrum... an: si... ou si • ignis,is m.: le feu necare: tuer • reservare: mettre de côté, réserver

incolumis,is,e: sain et sauf • item: de même • M. Metius,ii m.: Marcus Metius

reducere,o,duxi,ductum: ramener

proelium,ii n.: le combat • Suebi,orum m.pl.: les Suèves

reverti,or,versus sum: revenir

incolere,o,ui: habiter • perterrere,eo,ui,itum: terrifier, effrayer • sentire,io,sensi,sensum: (ici) se rendre compte (que) • insequi,or,secutus sum: poursuivre numerus,i m.: le nombre

mature: tôt • postulare: demander

hiberna n.pl.: les quartiers d’hiver • Sequani m.pl.: les Séquanes • deduxit: il emmena • Labienus,i m.: Labiénus • praeponere,o,posui,positum (Dat.): mettre à la tête (de) citerior,ius: citérieur, cisalpin • conventus,us m.: l’assemblée

Guerre Des Gaules

Documents

Transcript of Guerre Des Gaules