gardacvaleba da dakrZalva Tamar mefisa -...
Transcript of gardacvaleba da dakrZalva Tamar mefisa -...
Temur kenkebaSvili
ggaarrddaaccvvaalleebbaa ddaa ddaakkrrZZaallvvaa
TTaammaarr mmeeffiissaa
!
gamomcemloba `universali~ Tbilisi 2010
gardacvaleba da dakrZalva Tamar mefisa
2
uak (UDK) 94(478.22) `1160-1213~
k — 404
redaqtori: istoriis doqtori, Tbilisis
saxelmwifo universitetis profesori
andro gogolaZe
warmodgenil naSromSi gamokvleulia wyaroebi Ta-
mar mefis gardacvalebisa da dakrZalvis Sesaxeb.
moyvanilia sxvadasxva istorikosTa varaudebi aR-
niSnul sakiTxTan dakavSirebiT. gamoTqmulia axali
mosazrebebi.
winamdebare broSura gakuTvnilia specialiste-
bisTvisa da saqarTvelos istoriiT dainteresebuli
sazogadoebisaTvis.
wignis gamosacemad daxmarebisTvis uRrmes madlobas
vuxdiT qalbaton naTia leHJavas.
© T. kenkebaSvili, 2010
gamomcemloba `universali~, 2010
Tbilisi, 0179, i. WavWavaZis gamz. 19, �: 22 36 09, 8(99) 17 22 30
E–mail: [email protected] ISBN 978-9941-12-947-6
Temur kenkebaSvili
3
Sesavali
qarTul istoriografiaSi erT-erTi problema-
turi adgili ukavia Tamar mefis gardacvalebis,
dakrZalvisa da misi saflavis adgilmdebareobis
sakiTxs. miuxedavad imisa, rom Tamaris mefobis Se-
saxeb cnobebs ramodenime qarTuli saistorio wya-
ro gvawvdis es sakiTxi mainc gaurkvevlad rCeba. am
sakiTxTan mimarTebaSi TiToeuli qarTuli Tu uc-
xouri saistorio wyaro gansxvavebul mosazrebas
gadmogvcems, ris gamoc muSaoba Zneldeba. magram
qarTveli istorikosebis, ivane javaxiSvilis, kor-
neli kekeliZis, simon yauxCiSvilis, Tedo Jorda-
nias, niko berZeniSvilis da sxvaTa naSromebis wya-
lo-biT SesaZlebeli xdeba imdroindeli istoriu-
li situaciis aRdgena da Sefaseba.
naSromSi gamokvleulia qarTuli da ucxouri
wyaroebi, romlebic exeba Tamar mefis sicocxlis
bolo periods da misi gardacvaleba-dakrZalvis
sakiTxs.
dabolos, Tavs movaled vTvliT didi madloba
movaxsenoT am wignis redaqtors, istoriis doq-
tors, Tbilisis saxelmwifo universitetis pro-
fesors andro gogolaZes naSromze muSaobisas ga-
weuli daxmarebisaTvis.
gardacvaleba da dakrZalva Tamar mefisa
4
Tamar mefis gardacvaleba da
dakrZalva
xiarulad ambisagan metyueli piri aw mwu-
xarebisa mimarT miiqcevis. rameTu megul-
vebis aw [me] warmoTqma yovlisa soflisa
saglovelisa ambisa~.1 ase iwyebs mematiane
Tamar mefis gardacvalebis ambis Txrobas.
`naWarmagevs gardmodga mefe Tamar, da mis wina-
Se iyunes yovelni didebulni da warCinebulni, da
iurvna da ganagna saqmeni samefosa TÂisisani, da
ufrosRa eklesiaTa da monasterTani. da mun dgo-
masa Sina gamoaCnda seni rame momaoÃrebeli Cueni,
romeli dRiTi-dRe damZimdeboda mis zeda da did-
xan farvida, raTa aravin Seawuxos, garna urgebel
iqmna raÁ Wiri, ara mimTualveli kurnebisa, maSinRa
ganacxada, rameTu dedobrivman uZlurebaman gan-
grZobilTa Sina mÃedrobaTa ara Tavs idva Seum-
Txuevelad miSueba agebulebisa.~
`da aqa sabralobel miCns didad erTgulni igi
kacni, Tu viTar ugulebels yues egodeni tkivneu-
lobaÁ misi: rameTu warmoiyuanes kuboTa
tfi-
lis[s], da Semdgomad mcireTa dReTa enebaT Cueu-
lebisaebr, raTa dasos ganvidnen~.2 (kubo `ese ars
1 basili ezosmoZRvari, cxovreba mefeT-mefisa Tamarisi.
qarTlis cxovreba, teqsti dadgenili yvela ZiriTadi xelna-
weris mixedviT s. yauxCiSvilis mier. t. II. Tb. 1959. gv. 144; ba-
sili ezosmoZRvari, cxoreba mefeT-mefisa Tamarisi. iv. ja-
vaxiSvilis red. Tb. 1944. gv. 32. 2 basili ezosmZRvari qarTlis cxovreba, s. yauxCiSvilis
red. gv. 144.
`m
Temur kenkebaSvili
5
qalTa da kacTa Casajdomeli, aqlemTa asakidebe-
li, gina xeliT satarebeli~ — sulxan-saba orbeli-
ani; vaxuSti batoniSvili ki ase gangvimartavs: `ku-
bo — `taxtrevani~3).
daso iyo Tbilisis midamoebSi, mTian adgilas,
xSiri tye (maRnari), sadac mefe Tavisi kariT zaf-
xulsa da Semodgomas atarebda.4 `daso ars maRna-
risa da hÃSirisa romelTaca fiCxTa saxeli ars~5
`iswafdes da mun wariyvanes kuboTave da didad
gaZnelda seni igi uwyalo. da kualad warmoiyua-
nes agaraTa cixesa~.6
sad iyo agaraTa cixe? istoriulad dadasture-
bulia, rom igi dRevandeli kojris cixea.7
`da uqm iqmna mis zeda yovelive bunebaTa gamome-
Ziebloba mkurnalTa Ãelovnebisa...~
`... da merme ukanasknel Ãma aRmouteva, da yovelTa
mSvidoba misca, esreT metyuelman: <qriste Rmer-
To [Cemo] mxoloo, dausrulebelo meufeo caTa da
queyanisao, Sen Segvedreb samefosa amas, romeli
Sen mier merwmuna, da ersa amas patiosniTa sisxli-
Ta SeniTa mosyidulisa, da SvilTa amaT CemTa, ro-
melni Sen momcen, da merme sulsa Cemsa>. maSin gan-
3 vaxuSti batoniSvili, aRwera samefosa saqarTvelosa. qar-
Tlis cxovreba. dadgenili yvela ZiriTadi xelnaweris mi-
xedviT s. yauxCiSvilis mier. t. IV. Tb. 1973. gv. 933. 4 n. berZeniSvili, Zveli Tbilisis toponimikidan. Jurn. `mi-
momxilveli~. 1951. #2. gv. 54. 5 vaxuSti batoniSvili. qarTlis cxovreba. s. yauxCiSvilis
red. t. IV. Tb. 1973. gv. 191. 6 qarTlis cxovreba, mariam dedofliseuli nusxa. e. TayaiS-
vilis red. Tb. 1906. gv. 530; basili ezosmoZRvari. qarTlis
cxovreba, s. yauxCiSvilis red. t. II. gv. 144. 7 n. berZeniSvili, dasax naSromi; T. kenkebaSvili, kojris is-
toria. Tb. 2009. gv. 6.
gardacvaleba da dakrZalva Tamar mefisa
6
vides yovelni mwared mtiralni. da Tamar daiZina
Zili igi marTalTa, da aResrula mze qarTlisa, da
saflavman sadidebelad TÂisad dagvaWirva cxov-
reba msoflio yovelTa qristianeTa~.8
marTalia, qarTlis cxovrebaSi naTqvamia, Tamar
mefe agaraTa cixes gardaicvalao, magram misi gar-
dacvalebis adgili mainc sadavo sakiTxia, radgan
iqve sweria: `miicvala mefe Tamar Ãmelsa dgomasa
Sina~.9
ras unda niSnavdes `Ãmelsa~? es sityva Seswavli-
li aqvs akad. k. kekeliZes. igi am sityvas gadamweris
Secdomad Tvlis da ambobs: `Ãmelsas~ magivrad `ta-
ba—Ãmelsa~ unda eweroso. n. berZeniSvilis azriT:
agaraTa cixes `im dros, Cans taba—Ãmelac ewodebo-
da~—o.10
T. Jordania fiqrobs, rom `Ãmelsa dgomasa
Sina~ unda niSnavdes marxvas, `rodesac akrZalulia
Tevzi, Rvino da zeTi da Cvenis azriT es unda iyos
mariamobis marxva~-o.11
(iv. javaxiSvils ki, am sit-
yvaze yuradReba ar aqvs gamaxvilebuli). me mgonia,
rom sityva `Ãmelsa~ gadamweris Secdoma an marxva
ki ara, aramed sityvis `taba—Ãmelsa~-s Semoklebu-
li forma unda iyos. aq, veTanxmebiT n. berZeniSvi-
lis azrs. rogorc Cans, im dros am adgils `taba—
8 mariamiseuli qarTlis cxovreba. gv. 530-531; z. WiWinaZe.
qarTlis cxovreba. dasabamiTgan meaTcxramete saukunemde.
wII. tI. tf. 1898. gv. 488; basili ezosmoZRvari. qarTlis cxov-
reba, s. yauxCiSvilis red. t. II. gv. 144-146. 9 istoriani da azmani SaravandedTani, k. kekeliZis red. Tb.
1941. gv. 40; istoriani daazmani SaravandedTani. qarTlis
cxovreba, s. yauxCiSvilis red. t. II. gv. 112. 10
n. berZeniSvili, dasax. naSromi. gv. 55. 11
T. Jordania, qronikebi da sxva masala saqarTvelos isto-
riisa. tf. 1892. Tb. 2004. gv. 301.
Temur kenkebaSvili
7
Ãmela~ ewodeboda. (`zemo tabaxmelas anu kojors~
gardaicvala Tamario).12
amas amtkicebs isic, rom
ioane batoniSvils Tavis qarTlis istoriaSi (rome-
lic kalmasobaSia Setanili) uweria, rom Tamar mefe
`zemo taba—Ãmelas~ gardaicvalao.13
romel wels gardaicvala Tamari? mariam de-
dofliseul qarTlis cxovrebaSi da basili ezos-
moZRvaris `cxovreba mefeT-mefisa Tamarisi~-Si
TariRi ar aris. mxolod sweria: `TTuÀsa ianvarsa
i′À~,14
(rac udris 18 ianvars) gardaicvalao. isto-
rikosebi ZiriTadad asaxeleben Tamaris gardacva-
lebis sam TariRs, esenia: 1207, 1210 da 1212 wlebi.
1207 weli gamoricxulia. iv. javaxiSvili 1207 wels
gamoricxavs zaqaria amirspasalaris gardacvale-
bis wliT. zaqaria amirspasalari gardaicvala 1212
wels, xolo Tamar mefe amis Semdeg unda gardac-
vliliyoo.15
Cven 1207 wlis uaryofas avxsni daviT
soslanis gardacvalebiT. daviT soslani gardaic-
vala 1207 wels16
da ra Tqma unda, misi gardacvale-
bis Semdeg, Tamaris gardacvalebamde, ramodenime
xans unda gaevlo. Cven, Tamaris gardacvalebis
12
n. berZeniSvili, saqarTvelos istoriis sakiTxebi. t. VIII.
Tb. 1979. gv. 308. 13
istoriani da azmani,…k. kekeliZis red. gv. 41. 14
basili ezosmoZRvari. qarTlis cxovreba, s. yauxCiSvilis
red. t. II. gv. 146. 15
iv. javaxiSvili, qarTveli eris istoria. t. II. Tb. 1931. gv.
290; zaqaria amirspasalaris gardacvalebis aRniSnuli Tari-
Ri uweria vardansac. ix. Всеобщая История Вардана Великаго,
Перевелъ Н. Эминъ. Москва. 1861г. стр. 172. 16
qarTlis cxovreba, ana dedofliseuli nusxa. s. yauxCiSvi-
lis red. Tb. 1942. gv. 242; iv. javaxiSvili, dasax. naSromi.
gv. 279-280.
gardacvaleba da dakrZalva Tamar mefisa
8
wlebidan 1212 welic unda gamovricxoT, radganac
1212 wlis ivniss, ivlissa da agvistoSi mimdinare-
obda mTiulTa ajanyebis CaxSoba da am periodSi
Tamar mefe cocxalia.17
rac Seexeba 1210 wels... am periodis numizmati-
kuri masalebis gamokvlevis Sedegad saintereso
daskvnebi aqvs gamotanili T. dunduas.18
igi numiz-
matikur masalebze dayrdnobiT fiqrobs, rom Ta-
mar mefe 1210 wels unda gardacvliliyo,19
magram
ar gamoricxavs imasac, rom SesaZlebelia `am dro-
isTvis dedam gadasca giorgis samefo xelisufle-
bis didi nawili~20
am welTan dakavSirebiT aRsa-
niSnavia, rom ara marto numizmatikuri masala,
aramed ramodenime qarTuli da ucxouri wyaro
TiTqos adastureben Tamaris gardacvalebis Ta-
riRad 1210 wels. magaliTad: qarTuli wyaroebi-
dan: baraTaSviliseuli qarTlis cxovreba, ro-
melSic Tamaris gardacvalebis TariRad sweria:
`qoronikonsa ul~ rac udris 1210 wels
(780+430=1210).21
ucxouri wyaroebidan: romis pa-
pis iokenti III —is mier 1211 wels miwerili episto-
le laSa-giorgisadmi: `saqarTvelos brwyinvale
17
istoriani da azmani,…k. kekeliZis red. gv. 42. 18
g. dundua, T. dundua, qarTuli numizmatika. t. I. Tb. 2006.
gv. 201-210. 19
iqve. gv. 208. igives amtkiceben T. natroSvili da g. jafari-
Ze. ix. maTi: cda erTi TariRis dadgenisa. `macne~, enisa da li-
teratures seria, 1974, #1. gv. 151-165. 20
T. dundua, T. qamuSaZe, antikuri da feodaluri xanis sa-
qarTvelos numizmatika. Tb. 2007. gv. 25. 21
iv. javaxiSvili, dasax. naSromi. gv. 290.
Temur kenkebaSvili
9
mefes mowodeba wminda miwis dasacavad~.22
agreTve
arsebobs haxbatis monastris 1210 wlis somxuri
warwera, romelic zaqaria amirspasalaris saxeli-
Taa amoWrili: `welTa RmrTivcxebulisa mefeT me-
fisa giorgisa, didisa mefisa Tamaris ZisaTa~, sa-
dac amirspasalari ambobs Seswira: `mefisa (da ara
mefeTa-i.j.) dRegrZelobisaTvis~.23
magram, Tamari aSkaraa rom 1210 wlis Semdeg coc-
xalia. Tundac amas mowmobs zemoT dasaxelebuli
mTiulTa ajanyebis likvidacia (1211-12ww.), zaqa-
ria amirspasalaris gardacvaleba (1212 w.). 1212
wlis zafxulis Semdeg Tamari `zamTars dvins24
iy-
vis da zafxuls kolas da celis tbasa, zogjer
gardavidis afxazeTs: geguTs da cxums~.25
am cita-
tidan Cans, rom 1212 wlis Semdeg Tamari ramdenime
wels kidev cocxali iyo. k. kekeliZe miiCnevs, rom
`sityvebi, `iyvis, zogjer gardavidis~, maCvenebe-
lia moqmedebis mravalgzisobisa, amitom SegviZ-
lia vifiqoT, rom 1212 wlis zafxulis Semdeg Tama-
ris sikvdilamde gauvlia ara erTs zamTarsa da
zafxuls~.26
iv. javaxiSvilis azriT Tamar mefe
1213—1214 ww. unda gardacvliliyo, magram am
wlebs qarTlis cxovreba (da arc sxva raime cnoba)
ar adasturebs. aRsaniSnavia isic, rom iv. javaxiS-
22
a. gogolaZe, mefe xucesis transformirebuli varianti de
buas epistoleSi. m. lorTqifaniZe 85. Tb. 2007. gv. 375. 23
iv. javaxiSvili, dasax. naSromi. gv. 290. 24
yauxCiSviliseul gamocemaSi: `durs iyvis~. ix. basili
ezosmoZRvari. qarTlis cxovreba, s. yauxCiSvilis red. t. II.
gv. 111. 25
istoriani da azmani,…k. kekeliZis red. gv. 42; mariamiseuli
qarTlis cxovreba. gv. 527. 26
istoriani da azmani,…k. kekeliZis red. gv. 42.
gardacvaleba da dakrZalva Tamar mefisa
10
vilis azrs bevri mecnieri eTanxmeba. (r. metreve-
li fiqrobs, rom Tamari gardaicvala 1213 wlis
ianvarSi.27
) akad. k. kekeliZis azriT Tamaris gar-
dacvalebas ar SeiZleba adgili hqonoda arauad-
res 1215 wlisa. istoriani da azmanSi sweria: `aRav-
sna episkoposni da saydarni SewirviTa Tavisu-
falyvna eklesiani xarajisa da begarisagan gaazna-
urdes queyanisa moqmedni da gadidebuldes azna-
urni da gaÃelmwifdes didebulni mefobasa Sina
amissa aTerTmetTa moqcevaTa JamTa Tamar samgzis
sanatrelo romelman simSvidiTa daviTianiTa sib-
rZniTa solomonianiTa simxniTa da sauravTa Re-
sis da xvales ar migdebiTa aleqsandrianiTa...~28
ras unda niSnavdes `aTerTmetTa moqcevaTa Jam-
Ta~? k. kekeliZis azriT igi unda mianiSnebdes Ta-
maris mefobis srul wels,29
magram SeuZlebelia
Tamars TerTmeti weliwadi emefa. rogorc Cans
`aTerTmetTa~ gadamweris Secdomaa da mis adgil-
ze unda eweros: `ocdaaTerTmetTa moqcevaTa Jam-
Ta30
e.i. 1215 weli (1184+31=1215). agreTve ierusa-
limis `svinaqsarSi~ romelic XIII saukunis I naxe-
varSi yofila gadawerili, Semonaxulia kategori-
uli cnoba Tamaris gardacvalebis Tvisa da ric-
xvis Sesaxeb, masSi dasaxelebulia 27 ianvari: 27
ianvris qveS miwerilia: `amasave dResa gancvala
aqad ese aqaQ ese mefobaQ cxorebad da sufevad sau-
kunod netarebiT moÃsenebulman Tamar dedofal-
man, romlisa ÃsenebaQ da kurTxevaQ saukunomca
27
r. metreveli, mefe Tamari. Tb. 1991. gv. 206. 28
istoriani da azmani,…k. kekeliZis red. gv. 17. 29
iqve, gv. 43. 30
iqve.
Temur kenkebaSvili
11
ars~.31
iqve ramodenime adgilas sweria: `amaT wmi-
daTa meoxebiTa moiÃsene, ufalo, suli Tamar de-
doflisa~.32
erTi SexedviT TiTqos `kojor-tabaxmelas sa-
xafxulo sadgurSi avadmyofi qalis ayvana da no-
ember-dekemberSi aq gaCereba arc iyo savaraudo:
noember-dekemberSi iq ufro civa, vidre kabenis
qvabulSi, sadac akad n. berZeniSvilis azriT `da-
so~ arsebobda~33
`magram aq namdvilad winaaRmde-
goba araa: Tamaris avadmyofoba daiwyeboda naWar-
magevs zafxulSi, mis gadayvan-gadmoyvanas adgili
eqneboda zafxulsa da Semodgomis periodSi, xolo
gardacvalebas, taba xmelas, 27 ianvars~.34
amitom,
am wyaroTagan gamomdinare savaraudod Tamari un-
da gardacvliliyo 1215 wlis 27 ianvars.
`aqa raRa jer ars Tquma, garna bavTis[a] RaRadi.
bneli unaTlo, da glova unugeSinis-[m]cemo. rame-
Tu, vin iyo nugeSinis mcemeli, odes mwuxareba zo-
gadi iyo yovelTaTÂis... Ãmasa Tana vaebisasa ques-
knelnica SeiZrnes. yovelni flasiTa [Seimosrnes].
esreT gvanda, daRaTu Cuen Tana iglovdesca da yo-
veli sofeli.~
`maSin ukue aRmoiyuanes da mcireTa Sina dReTa
mcxeTad dadves, da merme ukanasknel TÂiT munve
gelaTs daamkvidres TÂssa Sina samarxosa, didebad
31
i. lolaSvili, Tamar mefis akldama gelaTSi. Tb. 1989. gv. 8-9. 32
istoriani da azmani,…k. kekeliZis red. gv. 42. 33
i. SaiSmelaSvili, Cauqrobeli didebis qalaqi. Tb. 1987. gv. 32. 34
istoriani da azmani,…k. kekeliZis red. gv. 42.
gardacvaleba da dakrZalva Tamar mefisa
12
mun Sina damkuidrebulTa pap[a]Ta da mamaTa misTa,
saxelovanTa didTa mefeTa Tana~35
gelaTis didebuli taZari aago daviT aRmaSene-
belma bagrationTa gvaris saZvaled. daviT IV iyo
pirveli bagrationi, romelic dakrZales gelaTSi.
mis STamomavlebs (daviT-narinis CaTvliT: 1293w.)
am taZarSi asaflavebdnen. amitom, rodesac Tama-
ris istorikosebi amboben: Tamari `gelaTs daam-
kvidres TÂssa Sina samarxosa~, sruliad sando uw-
yebaa.
35
z. WiWinaZe, dasax. naSromi. gv. 488—489; mariamiseuli qar-
Tlis cxovreba. gv: 532—533; basili ezosmoZRvari. qarTlis
cxovreba, s. yauxCiSvilis red. t. II. gv. 146.
Temur kenkebaSvili
13
de buas epistole da varaudebi
Tamar mefis neStis
ierusalimSi gadasvenebis
Sesaxeb
amar mefis saflavis adgilis sakiTxTan mi-
marTebaSi aucilebelia ganvixiloT fran-
gi jvarosani raindis de buas epistole, gagzavni-
li siria-palestinis sazRvridan safrangeTSi, be-
zansoneli arqiepiskoposis amede de tramlesadmi.
misi Sinaarsi aseTia:
`Rirssa, qristes mier mamasa da meufes a(made-
os), RvTis gangebiT bezans(onis) arqiepiskoposs —
morCili msaxuri g... de bua, amen.
... aw ismineT sxva ram sakvirveli da sayuradRe-
bo. ambad miviRe, da saqmis siWeSmarite sando moci-
qulTagan (macneTagan36
) gavigeT, rom iveriiTagan
vinme qristianeni, giorganebad wodebulni, uric-
xvi mxedrobiT da qveiTi jariT RvTis aRmafrTo-
vanebel daxmarebiT ZalaTa friad aRWurviliT,
urwmuno warmarTTa winaaRmdeg swrafad aRdgnen
da, aiRes ra ukve 300 cixe da 9 didi qalaqi, magarni
daipyres xolo sustni nacartutad aqcies. aRniS-
nul qalaqTagan erTi, evfratze mdebare, yvela
warmarTTa qalaqTagan ufro warCinebuli yofila
da didi, im qalaqis patroni babilovnis sulTnis
Svili iyo; da zemonaTqvam qristeangagan tyved
36
v. CaCaniZe, petre iberieli da qarTuli monastris arqeo-
logiuri gaTxrebi ierusalimSi. Tb. 1974. gv. 27.
T
gardacvaleba da dakrZalva Tamar mefisa
14
qmnils, Tavi moekveTa, Tumca uzomo oqros ganZis
micema aRuTqva~.
`kerZod raRa mogaxsenoT? zemo aRniSnulni
wminda ierusalimis miwis saxsnelad movlen da
mTel sawarmarTos daimorCileben. mefe maTi war-
Cinebuli, Teqvsmeti wlisaa, aleqsandres badali
ZaliT da sikeTiT, Tumca ara sarwmunoebiT. Wabuki
ese dedamisis dedoflis uZlieresis Tamaris
neSts Tan atarebs, romelmac, sanam cocxlobda,
ierusalimad wasvlis aRTqma dasdva, da Svilsa
Tvissa sTxova, Tu miicvaleboda, rom Zvlebi misi
uflis saflavTan waesvenebiaT. man ki dedis Txov-
naTa yuradmRebelma da dedis aRTqmis Sesrulebis
msurvelma, daapira misi (gvamis) wminda qalaqSi wa-
moReba warmarTTa nebiT Tu uneblied...~37
pirvel rigSi Cven SevexebiT werilis daTariRe-
bis sakiTxs, xolo Semdeg ganvixilavT mas Tamaris
saflavis adgilTan mimarTebaSi.
ra istoriuli movlenebia asaxuli de buas
epistoleSi da rodis daiwera igi?
z. avaliSvili fiqrobs, rom werili dawerilia
1207-08 wlebSi da masSi aisaxa qarTvelTa mier mo-
povebuli didi gamarjveba. es didi gamarjveba un-
da yofiliyo basianis omi, rac Seexeba evfratze
mdebare qalaqs, romelic qarTvelebma aiRes, igi
aris kari (karin, e.i. erzrumi).38
T. natroSvilisa da g. jafariZis azriT, de buas
werilSi aisaxa qarTvelTa 1210 wlis laSqroba
37
z. avaliSvili, jvarosanTa droidan. Tb. 1989. gv. 97-98; v.
CaCaniZe, dasax. naSromi. gv. 27-28. 38
z. avaliSvili, dasax. naSromi. gv. 98-101.
Temur kenkebaSvili
15
xlaTze da epistole dawerilia 1211 wels. maTi az-
riT werilSi moxseniebuli evfratze mdebare uc-
nobi qalaqi aris xlaTi. xlaTidan Camodis mdinare
murad-su, romelsac somxebi WeSmarit evfrats
eZaxian. murad-su somxeTis Suagulidan iRebs sa-
Taves da uerTdeba arzrumidan momaval evfrats,
maTi azriT, swored es meore evfrati unda hqon-
des nagulisxmevi de buas.39
es is laSqrobaa xlaT-
ze, rodesac qarTvelTa jars sardlobda ivane
mxargrZeli, xlaTis sulTani ki meliq al-auhadi
qalaqSi Seketiliyo da cxvirs ver hyofda gareT.
rogorc wyarodan viciT, es ambavi moulodnelad
marcxianad SemoutrialdaT qarTvelebs. ivane
mxargrZelis windauxedaobam qalaqis aRebis TiT-
qmis damTavrebuli saqme CaSala. qarTveli mxedar-
TmTavari moulodnelad tyved Cauvarda alyaSe-
mortymuli qalaqis mecixovneebs. amis gamo qar-
Tvelebma qalaqze gadamwyveti ieriSi veRar gabe-
des sardlis sicocxlis safrTxeSi Cagdebis SiSiT
da dauzavdnen Sah-armens.40
d. niniZe fiqrobs, rom de buas werilSi SeiZleba
asaxuliyo didi laSqroba iranSi 1210 wels, rode-
sac zaqaria amirspasalaris meTaurobiT qarTve-
lebma marandi, Tavrizi, zenjani, yazvini da sxva
qalaqebi da epistole Sedgenilia 1211 wels.41
39
T. natroSvili, g. jafariZe, cda erTi TariRis dadgenisa.
`macne~, enisa da literatures seria #2, 1974. gv. 168-189. 40
iqve. #2. gv. 377. 41
d. niniZe, saqarTvelo-evropis diplomatiuri kontaqtebi
XIII s. I naxevarSi, qarTuli diplomatiis istoriis narkvevebi.
naw. I. Tb. 1998. gv. 398-412.
gardacvaleba da dakrZalva Tamar mefisa
16
gansxvavebuli mosazrebebi aqvs gamoTqmuli a.
gogolaZes.42
igi fiqrobs, rom werilSi legenda-
ruli ioane mefe-xucesi (presviteri) axla laSa-
giorgis saxiTaa warmodgenili: `...swored ioane me-
fe-xucesis legenda safuZvlad daedo de buas we-
rilis istorias. XIII saukunidan kvlav gacocxlda
jvarosanTa warmodgebSi TiTqmis miviwyebuli mi-
Tiuri mefis saxe da laSa-giorgis Tanxmobam, mona-
wileoba mieRo axal jvarosnul laSqrobebSi, am
Tqmulebas axali sicocxle STabera~.43
marTlac, es Zalian waagavs XII s.-Si Seqmnil miTs
ioane presviteris Sesaxeb, miTs romliTac Sem-
dgomi ori saukunis ganmavlobaSi suldgmulob-
dnen jvarosnebi.
`aSkarad etyoba am cnobas (de buas epistole-
T.k.) zRapruli elferis kvali. msgavsad ioanes
laSqrobisa, romelmac im dros ukve ararsebuli
ekbatana aiRo da tigross moadga, aseve laSa-gior-
gim evfratze mdebare romeliRac didi qalaqi ai-
Ro. orive es laSqroba Seicavs zogad istoriul-
geografiul xazebs~.44
sayuradReboa mkvlevaris
mier gamoTqmuli mosazrebebi laSa-giorgisa da
ioane presviteris identurobis Sesaxeb.
....legendebi ioane presviterze gansakuTrebiT
vrceldeboda V jvarosnuli laSqrobis (1217-1221
ww.) periodSi.
42
a. gogolaZe, dasax. naSromi. gv. 376. am TariRs fiqrobs a.
TvaraZec (1210-11ww.). ix. misi. saqarTvelo da kavkasia evro-
pul wyaroebSi. Tb. 2004. gv. 139-140.
43 a. gogolaZe, dasax. naSromi. gv. 381.
44 iqve, gv. 380.
Temur kenkebaSvili
17
XIII s.-Si, jvarosanTa warumatebeli laSqrobebis
gamo, kvlav cocxldeba legenda ioane presviteris
Sesaxeb. magaliTad ai ramodenime maTganic:
papi honorius III ase swerda safrangeTis arqie-
piskoposebs: `okeanis iqiTa mxridan kardinalma pe-
lagiusma macnoba, rom mefe daviTi, ioane xucesad
wodebuli, kaci RmrTismoSiSi, SeiWra SeiaraRebu-
li ZalebiT sparseTSi da spars sultanze gamar-
jvebis Semdeg aiRo da daipyro misi qveyana 24 dRe-
Si. is iq daeufla mraval cixe-qalaqsa da banaks.
iqidan man ise swrafad waiwia win, rom (axla) misi
laSqari imyofeba sul 10 dRis savali gzis moSo-
rebiTTviT didebuli da saxelganTqmuli qalaqi
baRdadidan, sadac binadrobs umaRles mRvdel-
TmsaxurTagan sarkinozad saxeldebuli xalifa.
aseTi muqariT xalapiis sultanma, Zmebis — damas-
kosa da babilonis sultanTa saxliskacma, brZana,
rom Semoabrunos zemoxsenebuli mefis winaaRmdeg
Tavisi jari, romelic damietaze alyaSemortymul
qristianul armias ebrZoda.
...pelagiusma avinonSi acnoba: marTlmorwmune
da kargad SeiaraRebuli qarTvelebis qveyana
gvTxovs da gvevedreba, rom masac darTon neba sar-
kinozebTan sabrZolvelad~.45
V jvarosnuli laSqrobisas, 1217 wels, jvaros-
nebma mTavari dartymebi miitanes egvip-teze, ker-
Zod damietaze. swored damietaSi Sexvdnen erTma-
neTs saqarTvelos mefis da papis legatis kardi-
45
Рихард Хенниг, Неведомые земли. Пер. с немецкого А. В.
Лисовской. III. Москва. 1962. стр. 29. agreTve ix. i. lolaSvili,
dasax. naSromi. gv. 45.
gardacvaleba da dakrZalva Tamar mefisa
18
nal pelagiusis elCebi.46
rogorc Cans, pelagiusis
mier, honorius me-III-sadmi nacnobebi ambavi qar-
TvelTa Sesaxeb, swored am Sexvedris gamoZaxili
unda yofiliyo.
kidev erTi cnoba jvarosanTa matianidan:
`mTels qristianul samyaroSi dadioda xmebi,
rom indoeTis mefe daviTi, ioane xucesad saxelde-
buli, uaxlovdeba didi jariT (dasavleTis qvey-
nebs). aman daipyro sparseTi, media, sxva mraval
sarkinozTa miwebi da baRdadis xalifa baldaks,
sarkinozTa umaRles qurums, SeuTvala, rom mas
surs SeebrZolos xalifasa da yvela warmarTs, Tu
igi ar miiRebs qristianul sarwmunoebas. xolo da-
mietis misadgomebTan myof laSqars da ierusali-
mis mxares aRuTqva dasaxmareblad misvla~.47
Jak de-vitris 1221 wlis werilSi romis pap hono-
rius III-sadmi aRniSnulia, rom indoeTis mefis —
daviTis jarebi 15 dRis savalze idgnen antioqii-
dan da moiCqarodnen wminda saflavis gasaTavi-
sufleblad da wminda samefos aRsadgenad.48
aseTive moaruli legendaa de buas werilSi moT-
xrobili ambavic, romelic Sexamebulia mexuTe
jvarosnuli laSqrobis periodis istoriul situ-
aciasTan.
mexuTe jvarosnuli laSqroba, romelsac vati-
kani xangrZlivi propagandis Sedegad amzadebda da
romelSic monawileobas iRebdnen ungreTis mefe
andraS II didi laSqriT, samxreT germaniis Tavade-
46
a. gogolaZe, dasax. naSromi. gv. 382. 47
Р. Хенниг, dasax. naSromi. gv. 26-29. 48
a. gogolaZe, ioane presviteris legendis istoriuli da
bibliuri safuZvlebis Sesaxeb. Tb. 2005. gv. 17.
Temur kenkebaSvili
19
bi TavianTi vaslebiT, avstriis hercogi leopold
VI da holandielebi grafi vilhelmis meTauro-
biT, didi marcxiT damTavrda.49
es mxedrioni evro-
pidan daiZra 1217 wels. axal molaSqreebs siriaSi
civad Sexvdnen: siriaSi myof frankebs ar undo-
daT egviptelebTan brZola, radgan maTTan kargi
savaWro urTierToba hqondaT gabmuli da, buneb-
rivia, xelaxali omi maT saqmianobas xels SeuSli-
da. 1218 wlis aprilSi Zlivs Segrovdnen jvarosne-
bi akraSi. andraS II ungreli, romelic TiTqmis er-
Ti weli icdida usaqmod akraSi, darwmunda, rom
maTi laSqroba uSedego iqneboda da Tavisi jariT
evropaSi gaemgzavra, xolo danarCenma jvarosneb-
ma xangrZlivi paeqrobis Semdeg gadawyvites mTava-
ri ieriSi mietanaT egvipteze, rogorc musulmanu-
ri samyaros mTavar citadelze. maSinve maT Semo-
artyes alya qalaq damietas da xangrZlivi brZo-
lis Semdeg, 1219 wlis noembris dasawyisSi, qalaqi
ieriSiT aiRes da aaoxres. maSin jvarosnebma did-
Zali alafic igdes xelT. magram maTi warmateba ma-
le dasrulda. 1221 wlis ivnisSi, rodesac isini ga-
davidnen Setevaze mansuris mimaTulebiT, md. ni-
losi adidda da qristes mxedarTa banaki wyaldi-
dobam gaanadgura. am stiqiis winaaRmdeg sabrZol-
velad muslimebi adreve iyvnen mzad da, rogorc ki
wyaldidoba daiwyo, maT jvarosnebs ukandasaxevi
gza gadauWres. ltolvili qristianebi uwesrigod
garbodnen damietisaken. imave wlis seqtemberSi ki
egviptelTa iZulebiT, maT es dapyrobili qalaqic
miatoves da ase moralurad da fizikurad ganad-
49
М. Забров, Крестовые походы. Москва. 1956 г. стр. 212-213.
gardacvaleba da dakrZalva Tamar mefisa
20
gurebulma meomrebma evropisaken mimaval xomal-
debs miaSures. amiT sabolood damTavrda jvaro-
sanTa mexuTe laSqroba.50
romis papis mociqulebma da tamplierebma, ro-
melnic egvipteSi imyofebodnen da evropisaken ga-
mamxnevebel werilebs agzavnidnen, kargad grZnob-
dnen jvaronuli omebis ususurobas; TviT laS-
qrobis monawilenic rwmundebodnen, rom uimedod
miiswrafodnen wminda adgilebisaken; amitom mo-
laSqreTa moraluri simtkicisa da rwmenis asamaR-
leblad kaTolike misionerebi avrcelebdnen le-
gendebs ioane xucesad wodebul daviT mefeze da,
Tu ki maT raime istoriuli safuZveli miecemodaT
axali gamamxnevebeli ambebis SesaTxzvelad, arc
amgvar saqmeze iRebdnen xels.51
Cveni azriT, de buas epistole gamoZaxilia
swored mexuTe jvarosnuli laSqrobis dros
gavrcelebuli legendebisa da dawerilia im
wlebSi, rodesac qalaq damietaSi myofi jvaros-
nebi wminda adgilebisaken salaSqro SetevisaT-
vis emzadebodnen. amas xeli Seuwyo laSa-gior-
gis Tanxmobamac monawileoba mieRo jvarosnul
laSqrobebSi. epistoles aSkarad etyoba zRap-
ruli elferis kvali da igi atarebs propagan-
distul xasiaTs. masSi ganaxlebuli, amjerad
realuri adamianis saxiTaa warmodgenili le-
gendaruli ioane mefe-xucesi. Cven vfiqrobT,
rom de buas werili dawerili unda iyos 1219-
1220 wlebSi.
50
i. lolaSvili, dasax. naSromi. gv. 46-47. 51
iqve, gv. 47.
Temur kenkebaSvili
21
***
axla, rac Seexeba epistoleSi aRniSnul Tamar
mefis ierusalimSi gadasvenebis sakiTxs.
pirvel rigSi unda aRvniSnoT, rom ar arsebobs
qarTuli cnoba, romelSic dasaxelebuli iqneba
faqti Tamar mefis ierusalimSi gadasvenebis Sesa-
xeb. iv. lolaSvili samarTlianad SeniSnavs, rom
`Tamaris ukanaskneli sityvebi cnobilia kargad.
Tu momakvdavi mefe ierusalimSi dakrZalvis sur-
vils ganacxadebda, amas Tamaris erT-erTi istori-
kosi ueWvelad ityoda~.52
marTlac, saeWvoa Tamar
mefis mier datovebuli anderZis Sesaxeb scodno-
da siria-palestinis sazRvarze myof frang rainds
da ar scodnoda qarTveli mefis karze myof rome-
lime istorikoss.
S. nucubiZe cdilobda, rom qarTul istoriul
wyaroebSi epova Tamaris ierusalimSi wasvlis mis-
wrafebis Sesaxeb. man TiTqos `ipova~ kidec qar-
Tlis cxovrebis citata, romelSic moTxrobilia
Tamaris karze arsebuli samRvdelTmsaxuro wese-
bis Sesaxeb: `saeklesio locvad wesi locvisa da-
ukleblad aResrulebodis, viTarca tibikoni mo-
aswavebda da ganweseba palestinisaÁsa monastrisa
mogviTxrobs, yoveli sruliad. darbazis kars myo-
fi wirvad vervin daakldeboda: mwuxri, dileul,
samxri, viTarca Tqmul ars~.
cxadia, aq arc Tamaris sicocxlis ukanasknel
periodzea laparaki, arc ierusalimis jvris mo-
nasterSi `locvisa da monaniebisaTvis~ swrafvaze
52
i. lolaSvili, dasax. naSromi. gv. 34.
gardacvaleba da dakrZalva Tamar mefisa
22
da arc de buas werilis msgavs legendarul ander-
Zze. Tamaris pirveli istorikosi aRniSnavs, Tu sa-
mefo karze saeklesio wirva-locvis wesi rogor
da ris mixedviT sruldeboda. `ase rom, de buas we-
rilis `anderZi~ haerzea gamokidebuli da masSi is-
toriuli sinamdvilis natamalic ki ar moipove-
ba~.53
ramdenad realuria SesaZlebloba, rom laSa-gi-
orgis Tamaris neSti gadaesvenebina ierusalimSi?
rogorc zemoT aRvniSneT, laSa-giorgim ramodeni-
me SeteviTi operacia ganaxorciela xlaTis, ar-
zrumis karnu-qalaqisa da sxvaTa mimarTulebiT,
magram man ver SeZlo brZola jvarosnebTan erTad
wminda qalaqis ganTavisuflebisTvis. laSa-gior-
gis didi survili hqonda imisa, rom gaelaSqra ie-
rusalimze, magram man es ver SeZlo, radgan sruli-
ad moulodnelad saqarTvelos sazRvrebs mon-
RolTa laSqari moadga. amas adasturebs 1223 wels
rusudan mefis mier miwerili werili romis pap ho-
norius III-admi. masSi vkiTxulobT:
`Cemi Zma, qarTvelTa mefe miicvala da misi same-
fo me mergo. aw viTxov Tqvens kurTxevas CvenTvis
da yvela Cven qveSevrdom qristianeTaTvis! damie-
taSi myofis Tqvenis elCisagan miviReT Tqveni di-
debuli rCeva da brZaneba, rome Cemi Zma, wasuliyo
qristianebis Sesawevnelad. isic am zraxvasa da
wasvlis mzadebaSi iyo, rodesac borotni TaTarni
Semovidnen Cvens qveyanaSi... didi ubedureba miaye-
nes Cvens ersa da dagvixoces eqvsi aTasi kaci. Cven
maT ar vufrTxildebodiT, radgan qristianebi
53
i. lolaSvili, dasax. naSromi. gv. 35.
Temur kenkebaSvili
23
gvegona, magram rodesac vscaniT, rom kargi qris-
tianebi ar iyvnen, maSin SevkribeT yoveli Cveni Za-
la da win aRvudeqiT; ocdaxuTi aTasi kaci gavuw-
yviteT, bevric davatyveveT da danarCeni maTi
mxedroba Cvenis qveynidan gavdevneT. ai, amis gamo
aq davrCiT da Tqvenis elCis brZanebisamebr ver wa-
movediT~.54
amasve wers romis paps ivane aTabagi:
`gauwyebT, rom Cemi batoni mefe miicvala da mis
adgils Tqvenis locva-kurTxevis madliTa da Za-
liT sxva avirCieT mefed. Tqvenma wminda mar-
TlbrZanebam, romelic damietaSi myofis elCis mi-
er warmogvivlineT, moawia mefemde da Cemamde. xo-
lo, roca Cven didis ZaliT movamzadeT jari, cxe-
nosnebi, sursaTi da vapirebdiT wasvlas qristia-
nebis Sesawevnelad da wminda adgilebis dasaxsne-
lad, am dros TaTarni, jvriT winamZRvrbulni, Se-
moviden Cvens qveyanaSi, qristianobis moCvenebiT
mogvatyues da eqvsiaTasamde kaci gagviwyvites.
xolo Semdgom ra vscaniT, rom WeSmariti qristia-
nebi ar iyvnen,... 25 aTasi cxenosani gavuwyviteT,
zognic davatyveveT da danarCenic Cvenis sazRvre-
bidan gavdevneT. es gaxlavT mizezi imisa, rom ver
SevasruleT Tqveni brZaneba, Tqvenis elCis mier
gamocxadebuli~.55
es epistoleebi aSkarad metyveleben, rom laSa-
giorgis ganuzraxavs daxmareboda jvarosnebs
`wminda adgilebis dasaxsnelad~ musulmanTagan. am
54
m. TamaraSvili, istoria kaTolikobisa qarTvelTa Soris.
namdvilis sabuTebis SemotaniTa da ganmartebiT XIII sauku-
nidgan vidre XX saukunemde. Tb. 1902. gv. 7. 55
iqve. gv. 9.
gardacvaleba da dakrZalva Tamar mefisa
24
mizniT mas daurazmavs mxedrobac, laSqrobisaTvis
saWiro sursaTic moumaragebia, palestinaSi myof
jvarosanTa Soris ki darxeula xma, rom `georgia-
nebad wodebuli iberieli qristianebi~ aRdgnen da
Wabuki mefis meTaurobiT midian ierusalimisken
salaSqrodo, magram mongolebis moulodnel Se-
mosevas laSa-giorgisaTvis ganzraxvaze xeli au-
Rebinebia, xolo jvarosnebs didi imedebi gascru-
ebiaT, raki saWio gamxdara rusudan mefes da ivane
aTabags ecnobebinaT romis papisaTvis misi brZane-
bis Seusruleblobis mizezi. i. lolaSvili fiq-
robs, rom `aseT viTarebaSi Tqma imisa, TiTqos qar-
TvelTa laSqarma laSa-giorgis winamZRolobiT
Tamaris neSti uxifaTod miasvena da dakrZala igi
qarTvelTa monasterSi (Tu macxovris saflavis
taZarSi), ara marto TviTneburi da litoni gancxa-
debaa, aramed igi moaswavebs zemoxsenebul episto-
leTa gauTvaliswineblobas~.56
Tu sarwmunoa frangi raindis cnoba, TiTqos
Teqvsmeti wlis laSa-giorgim saflavidan amoiRo
dedamisis Zvlebi ierusalimSi, qristes saflavTan
dasakrZalavad, rogor moxda, rom Tamaris isto-
rikosebs an JamTaaRmwerels da gviani xanis avto-
rebs, romelTac dagvitoves cnobebi Tamaris gar-
dacvalebisa da dakrZalvis DSesaxeb, erTi sityvac
ki ar wamoscdaT am mniSvnelovani ambebis Sesaxeb?
Tu es gadasceneba namdvilad moxda, upirvelesad
am faqts aRniSnavdnen Tamaris pirveli da meore
istorikosebi, romelnic TavianT Txzulebebs
werdnen Tamaris savaraudo gadasvenebis Semdeg
56
i. lolaSvili, dasax. naSromi. gv. 37.
Temur kenkebaSvili
25
axlo xanaSi, xolo Tu laSa-giorgi qarTvelTa
laSqriT ierusalimSi Cavida dedis anderZis Sesas-
ruleblad, amas ki ueWvelad ityoda jer laSas-
droindeli mematiane, Semdeg ki JamTaaRmwereli,
romelTac aRweres laSa-giorgis cxovreba da
moRvaweoba, magram rogorc cnobilia, es istori-
kosebi Tamaris neStis gadasvenebisa da laSa-gior-
gis ierusalimSi Casvlis Sesaxeb arafers ar ambo-
ben, imitom, rom Tamari dakrZales gelaTSi da
iqidan aravis ar gadausvenebia ierusalimSi.
....aqve aucileblad unda ganvixiloT l. tuxaS-
vilis mier moyvanili cnoba, romelic gamougzav-
nia ikoniis sultans (?) saqarTvelos mefisaTvis:
`pasuxi mefe daviTs, afxazis patrons~57
. masSi naT-
qvamia: `mowyalebani, romliTac ubiwoebis safar-
velis, TvalssawierTa dedofalT dedoflis mimo-
weris Taobaze ganmarteba mogveca, eWvi ar aris,
moTxovna im ubiwos sispetakisa imaze metia, riTac
mefuri uzenaesobiTa da xelmwifuri didebule-
biT monebs SeiZleboda Cveneboda; da patiosani
warmoSobiT, vrceli gonebiT, mtkice rjuliTa da
pirisgaTavebiT is patroni, ubiwoebis safarveli,
ucnobi ar aris, radgan is gvari Cinebuli Tvisebi-
Ta da Rirseuli warmatebebiT cnobilia. RmerTma
(ididos saxeli misi!) Cven, monebs, im ubiwoebis sa-
farvelis xelmwifur saqmianobaTa sazRaurad mas-
ze locvis dros Semweoba uxvad mogvaniWos da zak-
vaTa ubedurobaTagan dagvifaros, raTa rac dRe
gava, (Cven,) monobaSi myofT; werili meti vikiTxoT
57
mefe daviTSi igulisxmeba laSa-giorgi. l. tuxaSvili fiq-
robs, rom saxeli gangeb aris Secvlili, radgan baraTi kon-
fidencialuria.
gardacvaleba da dakrZalva Tamar mefisa
26
da Cvenda sasikeTod, yovel wuTs pativiTa da mo-
wiwebiT davicvaT, radganac samsaxuri misi udide-
si Senovnebisa da didebuli akvanisa rumis klima-
tis xalxebisgan (alahimc acocxlebs didxans maT
sulTnebs!) gardauvalia da aucilebeli.
miTiTeba, romelic gorjesTanis mefeebTan
(Cvens) TxovnaTa gamo iyo nabrZanebi, mefuri wya-
lobisa da xelmwifuri darigebis momxiblaobisa-
gan daSorebuli ar yofila. pasuxad Cvengan qeba,
xotba, Sesxma da locva-kurTxeva im saidumloebis
dacviT miiReT. SemdegSi mimoweraTa Sara, gzavni-
lebaTa savali da TxovnaTa gza gakafuli hqoniaT
da (urTierTobis) ganaxlebisa da ganxorcielebis
saqme droebis Sesabamisad da am Zvel gvarTan nia-
dagi kavSiris xarisxi gamoCenili (aSkara) yofila
mama-papisagan da winaparTagan da anderZiT gan-
sxvavebuli dedoflisa (alahimc Semosavs mas mite-
vebiT!). umaRlesi sakrebulos es gvari winaparTa
kvalze, im gvaris rCevebis sazRaurad aqvs (miuz-
Ravs ufali ara mdabalT), awic mimowerisa da kav-
Siris gza gaxsnilaT iguleT, vinZloT axal-axali
saqmeni gvauwyoT da saWiroebisamebr werilis mi-
mowera ar dagviZviroT, raTa mis Sesrulebas ma-
Sinve SevudgeT, maRalma ufalmamc inebos!~58
am sakmaod burusiani baraTidan aSkarad ikveTe-
ba erTi ram, mefeTa-mefe Tamars dautovebia ra-
Rac anderZi. rumis qveyana (ikonia) mzad aris
daexmaros am anderZis Semsrulebels. barTSi TiT-
qos ori qalia moxsenebuli. erTi cxadad gansvene-
58
l. tuxaSvili, narkvevebi qarTuli diplomatiis istorii-
dan. w. I. Tb. 1994. gv. 227-228; m. Todua, qarTul-sparsuli eti-
udebi. t.III. Tb. 1979. gv. 5-6.
Temur kenkebaSvili
27
bulad aris moxsenebuli. meore konteqstiT zus-
tad ar Cans, vin aris. TiTqos es cocxali uflis-
wulia, radgan mis samsaxurisTvis rumis qveyana
(e.i. ikonia) mzad aris. l. tuxaSvilis azriT, SesaZ-
lebelia saubari yofiliyo Tamaris neStis gadas-
venebaze (e.i. misi neStis selCukianTa miwaze gata-
rebaze). Cven viziarebT m. Toduas azrs, romelic
fiqrobda, rom werilSi saqme exeba mefe Tamaris
qaliSvilis gaTxovebas selCukianTa romeliRac
ufliswulze. an Cveni azriT SesaZloa aq raime fa-
rul politikur garigebaze iyos saubari. yovel
SemTxvevaSi es werili Tamaris gadasvenebis faq-
tTan mimarTebaSi ar gamogvadgeba....
gardacvaleba da dakrZalva Tamar mefisa
28
Tamar mefis ekvderi gelaTSi
aukuneTa ganmavlobaSi Taobidan Taobaze
gardamaval cnobas, Tamaris saflavis
gelaTSi arsebobis Sesaxeb, adastureben
ZvelqarTuli werilobiTi wyaroebi da gelaTis
samonastro tadicia.
gelaTi ramdenime nagebobis ansamblia da, raki
Tamaris samarxi saistorio wyaroebSi saxeldebiT
ar aris aRniSnuli, amitom misi povna didad Wirs.
farsadan gorgijaniZe da vaxuSti bagrationi am-
boben, rom Tamari daflulia yovlad wminda
RvTismSoblis eklesiaSio. es taZari aris mTavari
arqiteqturuli nageboba, romelic gelaTis cen-
trSia aRmarTuli da qarTuli xuroTmoZRvrebis
ubrwyinvales nimuSs warmoadgens. vaxuStis TqmiT,
am taZarSi Tamaris garda dakrZaluli yofilan
daviT aRmaSenebeli (unda aRiniSnos, rom dRes ge-
laTSi SemorCenili gvaqvs mxolod daviT aRmaSe-
neblis saflavis qva, romelSic adamianis
arsebobis raime kvali, arqeologiuri gaTxris Se-
degad ar aRmoCnda59
), giorgi III, laSa-giorgi, ru-
sudani, ulu-daviTi da narin-daviTi, magram dRes-
dReisobiT iq arc erTi bagrationi mefis saflavi
ar Cans. es aixsneba sxvadasxva mizeziT. gelaTi or-
gzis aaoxres da dawves gareSe mtrebma.60
rogorc werilobiTi wyaroebidan irkveva XVI sa-
ukunis 20-ian wlebSi imerTa mefe bagrats, dasav-
59
k. grigolia, Tamar mefis saflavis saidumloeba. `ciskari~,
1966w. #9. gv. 98. 60
i. lolaSvili, dasax. naSromi. gv. 49.
s
Temur kenkebaSvili
29
leT saqarTvelos kaTalikos evdemon CxetiZesa da
genaTel episkoposs melqizedek sayvareliZes di-
di saaRmSeneblo samuSaoebi CautarbiaT.61
masalebis uqonlobis gamo ar irkveva, ra bedi
ewiaT bagrationTa samarxebs gelaTis dawvis an
aRdgenis dros. is ki cxadia, rom imerTa mefeebma
da sasuliero moRvaweebma es didi istoriuli na-
geboba TavianT saZvaled aqcies.
1519 wlis gelaTur gujarSi aRniSnulia, rom
xsenebul bagrats wm. giorgis eklesia, dangreuli
da gapartaxebuli, auSenebia, mouxatvinebia da sa-
Wiro inventariTac Seumkvia. igi wers: `aw mravli-
Ta gulismodgi-nebiTa ÃelsvyaviT saydrisa da mo-
nastrisa wmidisa giorgis meored aRSenebaT. da
odesme sadedoflo yofiliyo da aw Cuen samarxad
da saZualed SevqmeniT~.
XVIII saukuneSi didi taZris dasavleTiT miSene-
buli ekvderi Tavis ojaxisTvis moawyo aleqsan-
dre mesamem. iq dakrZaluli arian TviT aleqsan-
dre da misi meuRle, kaxTa mefe Teimuraz pirvelis
qaliSvili darejani.
XVIII saukuneSi imerTa mefem giorgim (1703-
1720ww.) aRadgina RvTismSoblis eklesiis macxov-
ris ekvderi, romelic im xanad ukve gauqmebuli
iyo;
1730 wels aleqsandre mefem imave eklesiis sam-
xreTiT mdebare ekvderi ganaaxla da Sig Tavisi me-
uRle damarxa.
61
b. lominaZe, gelaTi. Tb. 1955. gv. 21-26; i. lolaSvili. dasax.
naSromi. gv. 50.
gardacvaleba da dakrZalva Tamar mefisa
30
XVIII-XIX saukuneebSi gelaTis mTavari taZris Si-
da nawilic moifina sasuliero da saero pirTa
saflavebiT.62
1757-58 ww. gelaTi lekebs gadauwviaT. romelic
XIX saukunis dasawyisSi kvlav aRdgenilia.63
cnoba, gelaTSi Tamaris samarxis (zusti) adgil-
mdebareobis Sesaxeb Cndeba XIX saukunis 40-ian
wlebSi. uTiTeben mTavari taZris samxreT-aRmo-
savleTis minaSens, romelic `Tamar mefis ekvde-
ris~ saxeliTaa cnobili.64
imereTis mitropolits
daviT wereTels rusi mogzauris andria muravio-
visTvis, gelaTSi yofnis dros, uTqvams, rom `so-
lomon pirvelis mamis aleqsandre giorgis Zis
dromde yovelwliurad Tamaris xsenebis dRes am
ekvderSi Tamaris saflavis qvas axdidnen da panaS-
vids ixdidneno~.65
es wesi Sewyvetila 1730 wlidan,
rodesac, rogorc zemoT aRvniSneT, aleqsandre
imerTa mefem (1721-1752ww.) am ekvderSi daasaflava
Tavisi meuRle mariam beJanis asuli dadiani. Cve-
namde moRweulia erTi gelaTuri sigeli, romel-
Sic moTxrobilia, Tu aleqsandre mefem rogor mi-
iTvisa sxvisi ekvderi, ganaaxla da akurTxa sxva sa-
xelwodebiT.66
sigelSi vkiTxulobT:
`..... esreT ganmaZliera ufalman Cemman, xolo me
ara davadger sjulsa sameufosa da mravalTaebr
bralTa CemT Tvis sacTurianma sofelma warmiRo
Cemisa Tvalnica naTel meuRle Cemi dadianis beJa-
62
i. lolaSvili, dasax. naSromi. gv. 50. 63
iqve. gv. 50. 64
iqve. gv. 51. 65
b. lominaZe, dasax. naSromi. gv. 45. 66
i. lolaSvili, dasax. naSromi. gv. 51.
Temur kenkebaSvili
31
nis asuli dedofalT dedofali mariam. mas Jamsa
Seedva vaebaÁ samefosa Cemsa. vinaiTgan daudgro-
melman warmdinareman sofelman esreT ganago, war-
viRe cxedari sasurvelisa Cemisa mefeTa sasafla-
osa gelaTs. xolo saZvaleni mefeTani aRvsiliyu-
nes mravliTa SewirulobiTa Sigan egutrisi da
erT glexiTa da soflebiTa gawyobiTa ara rai ak-
ldaT. amisTvis calked vinebeT miReba micvalebu-
lisa Cemisa, rameTu meneba sayvarelisa Cemisa egu-
teris patiosneba raoden Zal medva. iyvnes mun ge-
laTisa kerZo marjueniT ekuteri daviwyebuli,
JamTa viTarebisagan ara vin uwyoda Tu visi saZ-
vale yofiliyo anu saxelsa zeda wmidisa Seneba
saydrisa. Ãel vyavT gaSenebad da Semkobad misa,
wili vigdeT saxelsa zedan R’issa da w’Ta misTa
zeda Tu risa ars da aRmovÂda saxeli simÃnisa mo-
saxelesa andria pirvelgamorCeulisa da friad
mTnda ese da movimowmeT afxazeTisa k’zi grigoli
da sxvani mitropolitni da episkoposni da aRvage-
bine sakurTxeveli saxelsa zeda andria mociquli-
saTa damyarebiTa ÃelTa maTTa da mun miviReT de-
dofali kurTxeuli meuRle Cemi saukunod mosax-
seneblad~.67
am dokumentis mixedviT gamodis, TiTqos 1730
wlisaTvis Tamar mefis ekvderi ZvelTaganve yofi-
la daviwyebuli. magram es namdvilad ase iyo? araa
gamoricxoli, rom SesaZlebelia aleqsandre mefem
`kidevac gaZarcva Tamaris saflavi, radganac aseT
saqmeebSi igi daxelovnebuli iyo. man sajarod ga-
67
s. kakabaZe, dasavleT saqarTvelos saeklesio sabuTebi. t. I.
Tb. 1921. gv. 120.
gardacvaleba da dakrZalva Tamar mefisa
32
Zarcva gelaTis RvTismSoblis xaxulis xati sru-
lebiT araa gaskviri, rom igi, Tu rames ipovida Ta-
maris ekvderSi, advilad miiTvisebda mas~.68
`sadac
mefem ikadra ZvelqarTuli unikaluri Zeglis
xelyofa, araa gasakviri, rom masve mieTvisebina
sxvisi ekvderi, masSi daesaflavebina Tavisi meuR-
le mariam dadiani, xolo Seeqmna yalbi dokumenti,
TiTqos es ekvderi `ZvelTaganve daviwyebuli~
iyo~.69
rogorc Cans, aleqsandre mefis sigeli Sei-
cavs tyuil cnobas imasTan dakavSirebiT, rom 1730
wlamde es ekvderi daviwyebuli yofila. radganac
am ekvderSi 1730 wlamde yovelwliurad axdidnen
Tamaris saflavis qvas da panaSvids ixdidnen. es
tradicia Sewyda mxolod imis gamo, rom aleqsan-
dre mefem miiTvisa bagrationTa gvaris saZvale!
68
i. lolaSvili, dasax. naSromi. gv. 52. 69 iqve, gv. 52-53.
Temur kenkebaSvili
33
***
garda zemoTmoyvanili cnobebisa aRsaniSnavia
is faqti, rom 1919 wels eqvTime TayaiSvilma awar-
moa arqeologiuri gaTxrebi gelaTis taZris `Ta-
mar mefis ekvderSi~.
ekvderi, rogorc Cans, XIII saukunis nagebobaa,
miSenebulia samxreT-aRmosavleTsi mxridan mTa-
var taZarze da misi freskebi orgzis aris moxatu-
li. e. TayaiSvili wers: `aSkarad etyoba ori wyeba
freskebisa: erTi ufro Zveli, meore ufro axali,
zed Zvelzed daxatuli~... im freskac, romelsac
Tamaris freskad miiCneven aqvs warwera `mefeTa-
mefe~ (saxeli Camorecxilia). es piri daxatulia
anafasSi mTeli taniT, gvirgviniTA da samefo Cac-
mulobiT, mTavari taZrisa da ekvderis momijnave
kedelze im saflavis maRla, sadac Tamars gulis-
xmoben dakrZalulad. rogorc Cans, minaSenis saxu-
ravsa da mTavari taZris kedels Soris wvimis wya-
li Caparula da es freska wyals imdenad dauziane-
bia, rom axla sadavod aris qceuli — vin aris iq ga-
mosaxuli: mefe-qali Tu mefe-kaci? i. lolaSvilis
azriT, am portretis fragmentebi warmoaCenen me-
fe-qalis figuras, romelic Zliera hgavs Tamaris
cnobil freskebs. `mefe daxatulia mTeli taniT,
romelsac hfaravs koWebamde CamogrZelebuli ka-
ba, da mis dabla moCans patara, qalis fexebi. xele-
bi marcxniv hqonia gaSverili savedreblad. Sara-
vandedSi Caxatuli gvirgvini ki, romelic am me-
feT-mefes adgas Tavs, aSkarad emsgavseba mefe qa-
lis gvirgvins.~ Cven veTanxmbiT i. lolaSvilis
gardacvaleba da dakrZalva Tamar mefisa
34
azrs, romelic fiqrobs, rom es aris Tamar mefis
portreti.70
garda Tamar mefisa am ekvderSi kidev daxatuli
arian daviT-narini (beris tanisamosiT), daviT-na-
rini (saero tanisamosiT) da misi Svili vaxtang me-
fe. es mxatvroba ki imas adasturebs, rom gelaTis
RvTismSoblis taZris samxreT-aRmosavleTs mina-
Seni aris Tamais, misi Svilebisa da SviliSvilebis
saZvale. es ki imaze metyvelebs, rom imerTa mefee-
bisTvis kargad unda yofiliyo cnobili, raki 1730
wlamde xsenebuli ekvderi aravis daukavebia. ase
rom aleqsandre imerTa mefis gancxadeba, TiTqos
es ekvderi 1730 wlamde `ZvelTaganve daviwyebuli~
iyo simarTles ar unda Seesabamebodes. am ekvder-
Si, rogorc ukve aRvniSneT, sanam aleqsandre mefe
mas miiTvisebda yovelwliurad Tamaris saflav-
Tan ixdidnen panaSvids. Tu es saZvale am dromde
`daviwyebuli~ iqneboda maSin mas Tavisuflad dai-
kavebdnen sxva mefeebi, magram maT es ar ikadres,
radganac kargad moexsenebodaT, rom es bagrati-
onTa gvaris saZvale iyo.71
...am arqeologiuri gaTxrebis Sedegad gaixsna
ara Tamaris saflavi, aramed sxva samarxi, romel-
sac e. TayaiSvilma uwoda `saojaxo saflavi~, masSi
dakrZaluli yofla oTxi micvalebuli. varcli-
sebr kuboSi aRmoCnda dabali qalis ConCxi, ro-
melsac Tavze gadafarebuli hqonia ubralo qsovi-
li; iqve kubos qveS da gverdebze areulad — axal-
70
i. lolaSvili, dasax. naSromi. gv. 61-62. 71
iqve, gv. 63.
Temur kenkebaSvili
35
gazrda mamakacis Zvlebi, ori Tavis qala axalgaz-
rdebisa. erTic — bavSvisa.
aRmoCenili qalis neSti, rogorc Cans, aris
aleqsandre mefis meuRle darejani. erTi Tavis qa-
la, i. lolaSvilis azriT, unda ekuTvnodes daviT-
narinis Svils vaxtangs. xolo danarCeni ori micva-
lebulis vinaoba ucnobia.72
am arqeologiuri gaTxris Sedegad im saflavSi
romelic e. TayaiSvilma gaTxara, Tamar mefis neS-
ti ar aRmoCnda. gasaTvaliswinebelia is faqtic,
rom `Tamar mefis ekvderSi~ ori saflavis qvaa: er-
Ti devs iatakis gaswvriv Crdilo-dasavleTis ked-
lebTan (mis qveS dafluli arian vaxtang daviTis
Ze da mariam dadiani, kidev ori ucnobi micvalebu-
li), xolo meore — samxreT-dasavleTis kedlebTan
da iatakidan odnav amaRlebulia. e. TayaiSvilma
gaxsna pirveli samarxi, meoresTvis xeli ar ux-
lia.73
i. lolaSvilis azriT, Tamar mefe swored am
samarxSi unda iyos dakrZaluli. Cven ar gamovric-
xavT am faqts, rom SesaZlebelia gaerTianebuli
saqarTvelos mefeebis: daviT aRmaSeneblis, demet-
re pirvelis, giorgi III-is, Tamaris, daviT sosla-
nis, laSa-giorgisa da rusudanis gvamebi marTlac
gelaTSi iyvnen dakrZalulni, rasac adasturebs
Tundac gelaTis samonastro tradicia. magram
Cven ar gamovricxavT arc im faqts, rom SesaZlebe-
lia Tamar mefis neSti, misi wmindanad Seracxvis
Semdeg, Cveulebisamebr gadaesvenebinaT gelaTSi-
ve, sakurTxevelTan axlos.
72
i. lolaSvili, dasax. naSromi. gv. 65-66. 73 iqve, gv. 68.
gardacvaleba da dakrZalva Tamar mefisa
36
boloTqma
Cven, wyaroebis gamokvleviTa da SedarebiTi ana-
lizis safuZvelze vfiqrobT, rom Tamar mefe gar-
daicvala 1215 wlis 27 ianvars, agaraTa cixeSi,
dakrZales gelaTis didebul monasterSi. miuxeda-
vad amisa Tamar mefis gardacvaleba da misi safla-
vis adgil-samyofelis dadgena mravalmxriv saWi-
roebs gamokvlevas mecnierTa mier da moxaruli
viqnebiT Tu aqedan romelime Tvalsazrisi mainc
gamodgeba samecniero msjelobis sagnad.
Temur kenkebaSvili
37
Темур Кенкебашвили
Кончина и захоронение Царици Тамар
В грузинской историографии одной из проблемой является кончина Царици Тамари, и местонахождении ее могили, Несмотря на то, что многие грузинские источники дают сведения о Царице Тамаре, этот вопрос остаеться откритым. Это ослажняеться и тем, что дата и место кончини разные исторические источники и ученные называют разные даты. Например 1207, 1210, 1212, 1213
годы. На основании наших источников и сравнительного анализа мы думаем что Царица Тамара скончилась 27 январия 1215 года. Это мнение впервые озвучено
грузинским ученным Корнели Кекелидзе. Что касаеться местом кончины, грузинские источники называют Агара, которая сегодния называеться Коджорская крепость. В одном из произведении историка Царици Тамари- "История и восхвaление венценосцев”, написано, что Царица Тамара скончилась “хмелса дгомаса шина”. Значение слово “хмели” ученные дают разное объяснение. Мы думаем, что слово “хмели” укароченная форма географического места “Таба-хмела”. Какраз Агара (Коджорская) крепость находиться в Табахмела-Коджори. А местом захоронения исторические источники называют Великолепный Гелатский Монастир. Но существует эпистоле французского рыцаря крестоносца Де Буа. В
gardacvaleba da dakrZalva Tamar mefisa
38
котором мы читаем, что Царевич Лаша-Георгий переносит прах матери в Иерусалим на захоронение. Мы в первую очередь косаемся даты эпистоле. На это эпистоле ученные тоже имеют разное мнение. Мы эпистоле датируем 1219-1220 г, Т,к, эпистоле приближено пятого крестового похода, кроме этого мы соглашаемся с историком Андро Гоголадзе, что в данном эпистоле названный Лаша-Георгий представлен легендарный Иоан Пресветере. Факт переноса праха Царици Тамари в Иерусалим мы абсолютно исключаем. Мы считаем, что прах Царици Тамари сегодния находиться на територии грузии. Кончинча Царици Тамари и местонахождение ее захоронении требует всестороннего исследования со старон ученных. Мы будем рады если, одно из наших версии станет обектом дискуссии.
Temur kenkebaSvili
39
Temur Kenkebashvili
The death and burial of The King Tamar
In Georgian historiography the death, burial and grave location of the great Georgian Queen Tamar (The King Tamar-as she is called in Georgian history) is considered still problematic. In spite of the fact that several historical sources provide us with the information about her reign, this question is still unspecified. Besides, it is complicated, because different scientists name different dates of her passing away and location of her grave. For example: 1207, 1210, 1212, 1213 years. We, according on investigations and analyzing of different sources think that Queen Tamar passed away on the 27-th of January in 1215. This consideration was firstly announced by Georgian scientist Korneli Kekelidze, and when speaking about the location of her grave, Georgian narrative sources name The Agarata castle, which nowadays is called Kojori castle, but in one of the works of Tamar’s historian named “ Histories and Praises of Crowned Monarchs” is written following words that king Tamar passed away “Khmelsa dgomasa shina”…which means -“Being on a dry place”….The meaning of the word “khmeli (dry)” is discussed in different ways by different scientists. We think that the word “khmeli”-(dry) is shorten form of the geographical place name “Taba-Khmela”. The Agarata (Kojori) castle is located exactly near “Kojori-Taba khmela” region…..And as a burial place historical sourses name The Gelati Monastery.
Besides there exists the Epistle of French knight crusader De Bua, where we can read that Lasha-Giorgi, (the
gardacvaleba da dakrZalva Tamar mefisa
40
king), takes his mother’s plural remains to Jerusalem to bury. We first of all point the epistle date. The scientists still have the different opinions about this. We date the Epistle of 1219-1220 years, and this Epistle is close to historical situation of the fifth crusade war. Besides this, we agree with historian Andro Gogoladze that in character of Lasha-Giorgi who is named in this Epistle, is shown legendary Joanne Presbyter. And if we spoke about taking the plural remains of Queen Tamar to Jerusalem, we exclude that fact, and we think that the remains of Queen Tamar is still somewhere in Georgia. Nevertheless the question of death of the Great King Tamar and define the location of her grave is still under consideration and needs the scientific investigation and we’d be glad if any point of views given above is helpful to scientists.
Temur kenkebaSvili
41
gamoyenebuli wyaroebi da
literatura
wyaroebi
1. Всеобщая История Вардана Великаго, Перевелъ Н.
Эминъ. Москва. 1861 г.
2. T. Jordania, qronikebi da sxva masala saqar-
Tvelos istoriisa. tf. 1892 w.
3. z. WiWinaZe, qarTlis cxovreba. dasabamiTgan
meaTcxramete saukunemde. w. II. t. I. Tf. 1898
w.
4. qarTlis cxovreba, mariam dedoflise-uli
nusxa. e. TayaiSvilis red. Tb. 1906w.
5. s. kakabaZe, dasavleT saqarTvelos saekle-
sio sabuTebi. t. I. Tb. 1921 w.
6. istoriani da azmani SaravandedTani, k. keke-
liZis red. Tb. 1941 w.
7. qarTlis cxovreba, ana dedofliseuli nus-
xa. s. yauxCiSvilis red. Tb. 1942 w.
8. basili ezosmoZRvari, cxoreba mefeT-mefisa
Tamarisi. iv. javaxiSvilis red. Tb. 1944 w.
9. basili ezosmoZRvari, cxovreba mefeT-mefi-
sa Tamarisi. qarTlis cxovreba. teqsti dad-
genili yvela ZiriTadi xelnaweris mixedviT
s. yauxCiSvilis mier. t. II. Tb. 1959 w.
10. vaxuSti batoniSvili, aRwera samefosa sa-
qarTvelosa. qarTlis cxovreba. dadgenili
gardacvaleba da dakrZalva Tamar mefisa
42
yvela ZiriTadi xelnaweris mixedviT s. yaux-
CiSvilis mier. t. IV. Tb. 1973 w.
literatura
11. m. TamaraSvili, istoria kaTolikobisa qar-
TvelTa Soris. namdvilis sabuTebis Semota-
niTa da ganmartebiT XIII saukunidgan vidre
XX saukunemde. Tb. 1902 w.
12. iv. javaxiSvili, qarTveli eris istoria. t. II.
Tb. 1931 w.
13. n. berZeniSvili, Zveli Tbilisis toponimiki-
dan. Jurn. `mimomxilveli~. 1951 w. #2.
14. b. lominaZe, gelaTi. Tb. 1955 w.
15. М. Забров, Крестовые походы. Москва. 1956 г.
16. Рихард Хенниг, Неведомые земли. Пер. с
немецкого А. В. Лисовской. III. Москва. 1962 г.
17. k. grigolia, Tamar mefis saflavis saidum-
loeba. `ciskari~, 1966 w. #9.
18. v. CaCaniZe, petre iberieli da qarTuli mo-
nastris arqeologiuri gaTxrebi ierusalim-
Si. Tb. 1974 w.
19. T. natroSvili, g. jafariZe. cda erTi Tari-
Ris dadgenisa. `macne~, enisa da literatu-
res seria, 1974 w, #1-2.
20. m. Todua, qarTul-sparsuli etiudebi. t.III.
Tb. 1979 w.
21. n. berZeniSvili, saqarTvelos istoriis sa-
kiTxebi. t. VIII. Tb. 1979 w.
Temur kenkebaSvili
43
22. i. SaiSmelaSvili, Cauqrobeli didebis qala-
qi. Tb. 1987 w.
23. z. avaliSvili, jvarosanTa droidan. Tb. 1989
w.
24. i. lolaSvili, Tamar mefis akldama gelaTSi.
Tb. 1989 w.
25. r. metreveli, mefe Tamari. Tb. 1991.
26. l. tuxaSvili, narkvevebi qarTuli diploma-
tiis istoriidan. w. I. Tb. 1994 w.
27. d. niniZe, saqarTvelo-evropis diploma-tiu-
ri kontaqtebi XIII s. I naxevarSi, qarTuli
diplomatiis isto-riis narkvevebi. naw. I. Tb.
1998 w.
28. a. TvaraZe, saqarTvelo da kavkasia evropul
wyaroebSi. Tb. 2004 w.
29. a. gogolaZe, ioane presviteris legendis is-
toriuli da bibliuri safuZvlebis Sesaxeb.
Tb. 2005 w.
30. g. dundua, T. dundua, qarTuli numizmati-
ka. t. I. Tb. 2006 w.
31. a. gogolaZe, mefe xucesis transformi-rebu-
li varianti de buas epistoleSi. m. lorTqi-
faniZe 85. Tb. 2007 w.
32. T. dundua, T. qamuSaZe, antikuri da feoda-
luri xanis saqarTvelos numizmatika. Tb.
2007 w.
33. T. kenkebaSvili, kojris istoria. Tb. 2009 w.
gardacvaleba da dakrZalva Tamar mefisa
44
gamomcemloba `universali~
Tbilisi, 0179, i. WavWavaZis gamz. 19, �: 22 36 09, 8(99) 17 22 30
E-mail: [email protected]