GAI INSTTTUTIONES - Université Grenoble Alpes · 2017-06-07 · b) in tomo XI illius seriei, cui...

STUDIA GAIANAediderunt

M. DAVID, R. FEENSTRA, H. L. W. NELSONVOLUMEN I

GAI INSTTTUTIONESSECUNDUM

CODICIS VERONENSIS APOGRAPHUMSTUDEMUNDIANUM ETRELIQUIAS IN

AEGYPTO REPERTAS

ITERUM EDIDIT

M. DAVID

EDITIO MINOR

PRAEFATIO AD EDITIONEM PRIMAM

Iuris studiosis et ceteris omnibus, quorum in manus hicliber uenerit, salutem.

Iam diu consuetudo laudabilis in patria nostra obtinuit,ut tirones iuris studiosi fontibus iuris Romani incumberentet quidem praecipue Gai Institutionibus, quarum partemante, partem post Antonini Pii mortem (anno p. Chr. n.CLXI) conscriptam esse ueri simile est. Forte quadamfelici accidit, ut hoc opus, quo nullum aliud iuris Romaniillius temporis scientiam magis aluit, temporis liuori eripe-retur: anno enim MDCCCXVI B. G. Niebuhr ille inbibliotheca capitulari Veronensi codicem palimpsestum(num. XIII) inuenit, qui Institutiones sub S. Hieronymiscriptis quibusdam latentes exhibet litteris uncialibussaeculi V uel VI exaratas. Praeterea paucos abhinc annosAegypti fertile solum fragmenta quaedam luci reddidit,quorum pars locos Gaianos exhibet, qui in codice Veronensiinterieruntl.

Codicem Gaianum primus excussit I. F. L. Goeschenadiuuantibus Imm. Bekker et M. A. de Bethmann-Holl-weg; qui munere difficillimo tam strenue functi sunt, utiam anno MDCCCXX editio princeps Goescheno curantepublici iuris fieret. Post hos uiros codicem recognouerunt

1 a) in tomo XVII papyrorum Oxyrhyncho oriundarum (num.2103) A. Hunt in lucem dedit tria fragmenta, quae tertio saeculotribuit. Pertinent ad §§ 57, 68-723 Hbri quarti. Significamus calittera O.

b) in tomo XI illius seriei, cui nomen ,,Pubblicazioni dellaSocicta Italiana per la ricerca dei papiri greci e latini in Egitto.Papiri greci e latini" (num. 1182) V. Arangio-Ruiz decem paginascodicis membranacei edidit, quem quarto saeculo adscripsit. Conti-nent libri tertii §§ 153, 154 a et b, 167-174 et libri quarti §§ 16-18.Hunc codicem, qui nunc Florentiae seruatur, significamus littera F.

VIII PRAEFATIO AD EDITIONEM PRIMAM

coniplures alii; unum nomino Guilelmum Studemund, cuiuscuris indefessis2 editiones recentiores nituntur omnes3.

Codicem istum initio CXXIX folia litteras continentiahabuisse certum est; perierunt tria, duo uero partim exaliis fontibus suppleri possunt (cf. huius editionis pagg.49* 79» 126). Omnia paene folia utrimque litteris contectasunt, et quidem plerumque uiginti quattuor lineis quadra-ginta fere litterarum. Ualde dolendum est, non paucafolia liquoribus arti chemicae debitis tam misere corruptaesse, ut textus recte legi iam non possit; raro nobis con-tingit, ut quae interierint alii fontes Gai uerba adducentessuppleant. Accedit quod ipse codex, quatenus legi potest,mendis scatet. Scribae enim — quorum alter tres primoslibros exarauit, quartum alter — non tantum alia ortho-graphia atque ipse Gaius usi sunt, notas et compendia rectereddenda parum curauerunt, fortasse etiam sermonis pro-prietatem nonnumquam adulterauerunt, sed etiam litteras,quas archctypus continebat (ut puta R et P, C et G, Ctt Q),aliam pro alia adhibuerunt, nec non notas et compendia,quae permulta archetypum exhibuisse pro certo habendumest, minus recte litteris explicauerunt; praeterea, ut fierisolet, homoeoteleutis in errorem ducti sententiarum partesuel etiam totas sententias omiserunt. Postremo ueri similecst nonnumquam glossemata inter lineas uel in marginescripta in ipsum textus tenorem recepta esse. Num uero

a Gaii Institutionum commentarii quattuor codicis Veronensisdenuo collati apographum confecit et iussu academiae regiae scien-tiarum Berolinensis edidit Guilelmus Studemund; LipsiaeMDCCCLXXIV; cf. etiam: Supplementa ad codicis Veronensisapographum Studemundianum composuit Guilelmus Studemundin ,,Collectio librorum iuris Anteiustiniani", tom. I p. XIX-XXXIX.

3 editioties, quae his temporibus praecipue usurpantur, notamushasce:I. Baviera, Fontes iuris Romani Anteiustiniani, pars altera; Flo-

rentiae 1940;P. C. Bizoukides, Gaius; Thessalonicae MCXXXVII et sequ.;P. F. Girard (F. Senn), Textes du droit romain; Paris 1937;P. Krueger et G. Studemund, Gai Institutiones ad codicis Vero-

nensis apographum Studemundianum; Berolini MCMXII;B. Kuebler, Gai Institutiones; Lipsiae MCMXXXIX;F. de Zulueta, The Institutes of Gaius, part I ; Oxford 1946.

PRAEFATIO AD EDITIONEM PRIMAM IX

textus Institutionum codice Veronensi traditus plurimisglossis consulto mutatus et deprauatus sit — id quod hodienon raro asseueratur — non possum quin dubitem; quodut recte inuestigari possit, necesse erit in Gaiani sermonisproprietatem — Guilelmi Kalb, Bernardi Kuebler, EduardiFraenkel, Einari Loefstedt, I. B. Nordeblad ceterorumqueuirorum doctorum, qui de Gai sermone egerunt uestigiaprementes — altius inquiramus.

In hac editione minore curanda — quam Deo uolentepaucos abhinc annos sequetur maior, collaborantibusI. C. van Oven et H. L. W. Nelson — operam dedi, uttextus a codice Veronensi quam proxime abesset. Nihilneglegere conatus sutn nisi scripturas orthographiae sae-culorum V/VI deputandas et menda leuiora, quae via acratione digesta editionis maioris prolegomena exhibebunt.Ex locis Gaianis a scriptoribus posterioribus forma immu-tata laudatis 4 eos tantum adduxi, quae ad Gai ipsa uerbainstauranda aliquid opis afferre possunt. Fragmenta inAegypto inuenta, ut quae non minoris moraenti quamcodex Veronensis putanda sint, ubique adhibui.

Lacunas quas quomodo suppleamus non habemus, nullomodo in ipso textu supplere conatus sum. Legentibus idminus commodum fore probe noui, sed ante omnia idagendum putaui, ne quid Gaiani sermonis imaginem tur-baret.

In paginarum margine sinistro paginarum codicis Vero-nensis numeros notavi.

Denique gratiae mihi quam maximae agendae suntcollegis meis I. C. van Oven et I. H. Waszink, antecesso-ribus in Uniuersitate Lugduno-Bataua, quorum auxiliopraesenti permulta me debere libenter confiteor.

Lugduni Batauorum Idibus Maiis MCMXXXXVIII.4 haec excerpta, quae partitn in iuris collectionibus, praecipue in

Iustiniani Digestis et Institutionibus, partim apud grammaticosseruata sunr. colleRit et digessit P. C. Bizotikides in tomo tertioet quarto editionis suae (Thessalonicae MCMXXXIX et MCMXL).

PRAEFATIO AD EDITIONEM SECUNDAM

Editionem alteram recensenti bifarium mihi consiliumproposui: primum ut quidquid adhuc effeceram in illaeditione maiore quam una cum Hcnrico Nelson collega meoTraiectino praeparare coepi, huic quoque libello minoriprocederet; deinde ut ubicumque textum codicis Veronensisuel f ragmentorum Aegyptiorum non secutus eram, lectionesuariantes typis italicis indicarentur. De rationibus autemquibus in codice gaiano emendando usi sumus, ampliusdictum est in apparatibus criticis et in commentariis inter-pretatoriis quos editioni maiori subiecimus.

Postremo gratias agere debeo Francinae Hanemaayerdiscipulae meae, quae in plagulis legendis mihi adfuit.Jacobo de Koning quoque, qui officinam typographicamin aedibus Brilliants moderatur, pro operis suis assiduecommodatis gratia habenda est. Hanc quoque alterameditionem iurisprudentiae Romanae studiosorum commodisinseruituram esse ualde spero.

Dabam Lugduni Batauorum mense octobri annoMCMLXIII.

CONSPECTUS RERUM

COMMENTARIUS PRIMUS: DE PERSONISPag.

§ 1 De iure ciuili et iure gentium 3§ 2 - 7 De fontibus iuris Romani 3§8 De iuris diuisione 4§ 9- 35 De liberorum honiinum et seruorum,

item de ingenuorum et libertinorumdifferentia 4

§ 36- 47 Ad legem Aeliam Sentiam et ad legemFufiam Caniniam 8

§ 48-123 De alia personarum diuisione: quaedamsui iuris sunt, quaedam alieno iuri suntsubiectae 9

§ 51-107 De his, qui in potestate sunt 10§ 108-115b De his, quae in manu sunt 18§ 116-123 De his, qui in mancipio sntit 20§ 124-141 Quibus modis ii, qut alieno iuri subiecti

sunt, eo iure liberentur 21§ 142-200 De alia personarum diuisione: quaedam

in tutela sunt, quaedam in curatione,quaedam neutro iure tenentur . . . . 2 5

§ 143-196 De tutela 25§ 197-198 De curatione 32§ 199-200 De satisdatione tutorum et curatorum . . . 32

C O M M E N T A R I U S S E C U N D U S : D E R E B U S I

§ 1- 18 De rerum diuisione 35§ 19- 96 De singularum rerum adquisitione et

alienatione 37

XII CONSI'ECTUS RERUM

Pag.§ 19- 37 De traditione, de mancipatione, de in iure

ccssione hereditatis quoque 37§ 38- 39 De obligationis nouationc 39§ 4 0 - 6 1 D e d i u i s i o n e d o m i n i i e t d c u s u c a p i o n e . . . 3 9§ 62- 64 Quibus alienare liceat 42§ 65- 79 De occupatione alluuione ceterisque naturalibus

adquisitionibus 42§ 80- 85 De alienatione et adquisitione per eas personas,

quae in tutela sunt 45§ 8 6 - 9 6 P e r q u a s p e r s o n a s n o b i s a d q u i r a t u r . . . . 4 5

§ 9 7 - 2 8 9 D e a d q u i s i t i o n e p e r u n i u e r s i t a t e m . . . 4 7

§ 97-100 Quibus modis per uniuersitatem res nobisadquirantur 47

§ 101-108 De generibus testamcntorum 47§ 109-111 De testamentis militum 49§ 112-113 Quibus permissum sit testamentum facerc . . 49§ 114-137 De testamentis ordinandis, praecipue de heredis

institutione et exheredatione 49§ 138-151a Quibus ex causis testamenta infirmentur et de

honorum possessione secundum tabulas . . . 54§ 1 5 2 - 1 6 3 D e l i e r e d u m q u a l i t a t e e t d i f f e r e n t i a . . . . 5 6§ 164-173 De cretione 58§ 174-184 De substitutionibus 59§ 185-190 De seruis hercdibus instituendis 61§ 191-223 De legatis 62§ 224-228 Dc modo legatorum : lex Furia, Uoconia, Fal-

cidia 67§ 229-245 De inutiliter rclictis legatis 68§ 246-289 De fideicommissis 71

COMMENTARIUS TERTIUS: DE REBUS II

§ 1- 24 De intestatorum hereditatibus ex legeXII tabuiarum 79

§ 25- 38 De bonorum possessionibus 82§ 39- 76 De bonis Hbertoruin 84§ 77- 87 Ue bonorum emptione ceterisque suc-

cessionibus 91

CONSPECTUS RERUM Xl l l

Pag.

§ 88 De obligationum diuisione 93§ 89-181 De obligationibus, quae ex contractu

nascuntur 93§ 90- 91 De obligationibus re contractis 93§ 92-127 De obligationibus uerbis contractis . . . . 94§ 128-134 De obligationibus litteris contractis . . . . 101§ 135-162 De obligationibus consensu contractis . , 101§ 163-167a Per quas personas obligationes nobis adqui-

rantur 107

§ 168-181 Quibus modis obligationes tollantur . . . . 108

§ 182-225 De obligationibus, quae ex delictonascuntur 111

§ 183-208 De furtis 111§ 209 De ui bonis raptis 115§210-219 De damno iniuria dato uel lege Aquilia . . . 116§ 220-225 De iniuria 118

C O M M E N T A R I U S Q U A R T U S : D E A C T I O N I B U S

§ 1- 10 De actionum diuisione 122§ 11-31 De legis actionibus 123§ 13- 17 De legis actione sacramento 123§ 17a De legis actione per iudicis postulationem . . 126§ I7b- 20 De legis actione per condictionem . . . . 126§ 21-25 De legis actione per manus iniectionem . . . 127§ 26- 29 De legis actione pcr pignoris capionem . . . 128§ 30- 31 De legis actionibus sublatis 129

§ 32- 68 De formulis 129§ 32- 38 De generibus formularum 129§ 39- 44 De partibus formularum 131§ 45- 47 De formulis in ius uel in factum conceptis . . 132§ 48- 52 De pecuniaria condemnatione 133§ 53- 60 De plus aut minus petendo 134§ 6 1 - 6 8 De compensatione et deductione 136§ 69- 74a De actionibus ex contractu earum per-

sonarum, quae in potestate sunt . . . 138§ 75- 79 De actionibus ex maleficio earum per-

sonarum, quae in potestate sunt . . . 140

XIV CONSPECTUS RERUM

Pag.§ 80 De actionibus ex contractu earum per-

sonarum, quae in manu mancipioue sunt . 141§ 81 De hominum mortuorum noxae deditione 142§ 82- 87 De alieno nomine instituendis actionibus 142§ 88-102 De satisdationibus 143§ 103-114 Quibus modis actiones finiantur . . . 145§ 115-125 De exceptionibus 147§ 126-129 De replicationibus duplicationibus tri-

plicationibus 149§ 130-137 De praescriptionibus 150§ 138-170 De interdictis 151§ 139-141 De significatione interdictorum 151§ 142-160 De interdictorum diuisione 152§ 161-170 De ordine et exitu interdictorum 155

§ 171-182 De poena temere litigantium 157§ 183-187 De in ius uocando et de uadimonio . . 159

TABULA SIGLORUM ET NOTARUM

V. = codex Veronensis secundum apographum Stude-mundianum.

F. = codex Papiri greci e latini XI 1182.O. = codex The Oxyrhynchus Papyri XVII 2103.[ ] = quae uerba a Gaio abiudicanda uidentur, ea his

uncinis saepsimus.< > = quae uerba a codice Veronensi absunt, lacunae

signo non relicto, ea his uncinis saepsimus.= puncta singula significant singulas litteras, quae

legi nequeunt.|| = his lineolis significamus confinia paginarum codicis

Veronensis, quarum numeros in margine sinistro no-tamus.

hae litterae = litterae inclinatae siue supplementa demon-strant, spatio in codice Veronensi exstante siue emen-dationes codicis.

Bruns = C. G. Bruns (O. Gradenwitz), Fontes iuris Ro-mani antiqui; Tubingae MCMIX.

Coll. = Mosaicarum et Romanarum legum collatio.Dig. = Digesta Iustiniani.Gai. Augustod. = Fragmenta interpretationis Gai Insti-

tutionum Augustodunensia.Gai epit. = Epitome Gai, quae exstat in lege Romana

Wisigothorum.Inst. = Institutiones Iustiniani.Theoph. = Theophili antecessoris paraphrasis Graeca In-

stitutionum.Ulp. = Ulpiani liber singularis regularum.

GAI INSTITUTIONUM COMMENTARIIQUATTUOR

COMMENTARIUS PRIMUS

[GAIUS]

1 [I. DE IURE CIUILI ET NATURALI.] 1. Omnes populi,qui legibus et moribus reguntur, partim suo proprio, par-tim communi omnium hominum iure utuntur: nam quodquisqne * populus ipse sibi ius constituit, id ipsius pro-prium est uocaturque ius ciuile, quasi ius propriumciuitatis; quod uero naturalis ratio inter omnes hominesconstituit, id apud omnes populos peraeque custodituruocaturque ius gentium, quasi quo iure omnes gentesutuntur. Populus itaque Romanus partim suo proprio, par-tim cowmuni omnium hominum iure utitur. quae singulaqualia sint, suis locis proponemus. 2. Constant autem iurapopuli Romani ex legibus, plebiscitis, senatus consultis,constitutionibus principum, edictis eorum, qui ius edicendihabent, responsis prudentium. 3. Lex est, quod populusiubet atque constituit. plebiscitum est, quod plebs iubetatque constituit. plebs autem a populo eo distat, quodpopuli appellatione uniuersi ciues significantur, connume-ratis et patriciis; plebis autem appellatione sine patriciisceteri ciues significantur; unde olim patricii dicebant ple-biscitis se non teneri, quia sine auctoritate eorum facta

2 essent; sed postea || lex Hortensia lata est, qua cautumest, ut plebiscita uniuersum populum tenerent: itaque eomodo legibus exaequata sunt. 4. Senatus consultum est,quod senatus iubet atque constituit; idque legis uicemoptinet, quamuis fuerit quaesitum. 5. Coiwtitutio prin-cipis est, quod imperator decreto uel edicto uel epistulaconstituit; nec umquam dubitatum est, quin id legis uicemoptineat, cum ipse imperator per legem imperium accipiat.6. Ius autem edicendi habent magistratus populi Romani.sed amplissimum ius est in edictis duorum praetorum,urbani et peregrini, quorum in prouinciis iurisdictionempraesides earum habent; item in ^dictis aedilium curulium,

1 suppl. ex Dig. i, i, 9 (Inst. 1, 2, 1).

4 GAI INSTIT. I 6-I5

quorum iurisdictionem in prouinciis populi Romani quaes-tores habent: nam in prouincias Caesaris omnino quaesto-res non mittuntur, et ob id hoc edictum in his prouincitsnon proponitur. 7. Responsa prudentium sunt sententiaeet opiniones eorum, quibus permissum est iura condere.quoruni omnium si in unum sententiae concurrant, id quodita sentiunt, legis uicem optinet; si uero dissentiunt, iudicilicet quam ue/it sententiam sequi: idque rescripto diuiHadriani significotur.

[II. DE IURIS DIUISIONE.] 8. Onine autem ius, quoutiniui*, uel ad personas pertinet uel || ad res uel ad actio-nes. et prius uideamus de personis.

[III. DE CONDICIONE HOMINUM.] 9. Et quidem summadiuisio de iure personarum haec est, quod omnes hominesaut liberi sunt aut serui. 10. Rursus liberorum hominumalit ingenui sunt, alit libertini. 11. Ingenui sunt, qui liberinati sunt; libertini, qui ex iusta seruitute manumissi sunt.12. Rursus libertinorum <.genera sunt tria: aut enim ciuesRomani aut Latini aut dediticiorum> l numero sunt. dequibus singiilis dispiciamus; ac prius de <^>diticiis.

[IV. DE DED/TICIIS UEL LEGE AELIA SENTIA.] 13. Legeitaque Aelia Sentia cauetur, ut qui serui a dominispoenae nomine uincti sunt, quibusue stigmata inscriptasunt, deue qulbus ob noxam quaestio tormcntis habitas\t et in ea noxa fuisse conuicti sunt, quique ut ferro autcum bestiis depugnarent traditi sunt, inue ludum custo-diamue coniecti fuerint, et postea uel afr eodem domino uelab alio manumissi, eiusdem condicionis liberi fiunt, cuiuscondicionis sunt peregrini deditici*.

[V. DE PEREGRINIS DED/TICIIS.] 14. Uocantur autemperegrini dediticii hi, qui quondam aduersus populumRomanutn armis susceptis pugnauerunt, deinde uicti sedediderunt. 15. Huius ergo turpitudinis seruos quocumquemodo et cuiuscumque aetatis manumissos, etsi pleno iuredominorum fuerint, numquam aut ciues Romanos aut La-tinos fieri dicemus, sed omni modo dediticiorum numeroconstitut intellegemus.

1 suppl. ex Gai epit. 1, 1 pr.

GAI INSTIT. I l 6 - 2 4 5

16. Si uero in nulla tali turpitudine sit seruus, manumis-4 sum modo ciuem Romanum modo Latinum fieri dice||mus.

17. Nam in cuius personam tria haec concurrunt, ut maiorsit annorum triginta et ex iure Quiritium domini et iustaac legitima mantimissione liberetur, id est uindicta autcensu aut testamento, is ciuis Romanus f it; sin uero aliquideorum deerit, Latinus erit.

[V/. DE MANUMISSIONE UEL CAUSAE PROBATIONE.]

18. Quod autem de aetate serui requiritur, lege Aelia Sen-tia introductum est: nam ea lex minores xxx annorumseruos non aliter uoluit manumissos ciues Romanos fieri,quam si uindicta apud consilium iusta causa manumissio-nis adprobata liberati fuerint. 19. Iusta autem causa manu-missionis est, ueluti si quis filium filiamue aut fratremsororemue naturalem aut alumnum aut paerfagogum autserwum procuratoris habendi gratia aut ancillam matrimonncausa apud consilium manumittat.

[VII. DE CONSILIO ADHIBENDO.] 20. Consilium autemadhibetur in urbe Roma quidem quinque senatorum etquinque equitum Romanorum puberum, in prouincus autemuiginti recuperatorum ciuium Romanorum. idque fit ultimodie conuentus; sed Romae certis diebus apud consiliummanumittuntur. maiores uero triginta annorum serui sem-per manumitti solent, adeo ut uel in transitu manumittan-tur, ueluti cutn praetor aut pro consule in balneum uel intAeatrum eat. 21. Praeterea minor triginta annorum seruusmanumissus potest ciuis Romanus fieri, si ab eo domino,qui soluendo non erat, testamento eum liberum et heredem

5 relictum .. . . || (ucrsns 24 lcgi non possunt) 22.6 — ]| homines Latini Juniani appellantur: Latini ideo, quia

adsimulati sunt Latinis coloniarits; Iuniani ideo, quia perlegem Iuniam libertatem acceperunt, cum olim serui uide-rentur esse. 23. Non tamen illis pmnittit lex Iunia uel ipsistestamentum facere uel ex testamento alieno capere ueltutores testamento dari. 24. Quod autem diximus ex testa-mento eos capere non posse, ita intellegemus, ne quid in-

fe derecto hereditatis legatorumue nomine eos posse

6 GAI INSTIT. I 24-31

capere dicamus; alioquin per fideicommissum capere pos-sunt.

25. Hi uero, qui dediticiorum numero sunt, nullo modoex testamento capere possunt, non magis quam quilibet pe-regrinus, [quia?] nec ipsi testamentum facere possunt secun-dum id quod magis placuit 26. Pessima itaque libertaseorum est, qui dediticiorum numero sunt; nec ulla lege autsenatus consulto aut constitutione principali aditus illis adciuitatem Romanam datur. 27. Quin etiam in urbe Romauel intra centesimum urbis Romae miliarium morari pro-hibentur. et si qui contra ea fecerint, ipsi bonaque eorumpublice uenire iubentur ea condicione, ut ne in urbe Romauel intra centesimum urbis Romae miliarium seruiant neueumquam manumittantur; et si manumissi fuerint, seruipopuli Romani esse iubentur. et haec ita lege Aelia Sentiacottprehensa sunt.

[QUIBUS MODIS LATINI AD CIUITATEJf RoMANAAf PERUE-NIANT.] || 28. Latini uero multis modis ad ciuitatemRomanam perueniunt. 29. Statim enim ex lege Aelia Sentiacautum est, ut minores triginta annorum manumissi etLatini facti si uxores duxerint uel ciues Romanas uel La-tinas coloniarias uel eiusdem condicionis, cuius tt ipsiessent, idque testati fuerint adhibitis non minus quamseptem testibus ciuibus Romanis puberibus et filium pro-creauerint, cuin ts filius anniculus esse coeperit, datur eispotestas per eam legem adire praetorem uel in prouincuspraesidem prouinciae et adprobare se ex lege Aelia Sentiauxorem duxisse et ex ea filium anniculum habere. et si is,apud quem causa probata est, id ita esse pronuntiauerit,tunc et ipse Latinus * et uxor eius, si et ipsa eiusdemKcondicionis sit, et filius eius, si et ipse eiusdetn> condi-cionis sit, ciues Romani esse iubentur 30. Ideo autem inipso ixlio uerba adiecimus 'si et ipse eiusdem condicionissit', quia si uxor Latini ciuis Romana est, qui ex eanascitur, ex nouo senatus consulto, quod auctore diuoHadriano factum est, ciuis Romanus nascitur. 31. Hoctamen ius adipiscendae ciuitatis Romanae etiamsi soli

1 Iunianus add. corrector.

GAI INSTIT. I 31-35 7

minores triginta annorum manumissi et Latini factiex lege Aelia Sentia habuerunt, tamen postea senatus con-sulto, quod Pegaso et Pusione consulibus factum est, etiammaioribus triginta annorum manumissis Latinis factis con-cessum est. 32. Ceterum etiamsi ante decesserit Latinus,quam anniculi filii causam probet, potest mater eius

8 causam probare; et sic et ipsa fiet || ciuis Romana, si La-tina fuerit (uersus 2%) ipse filius ciuis Ro-manus sit, quia ex ciue Romana matre natus est, tamendebet causam probare, ut suus heres patri fiat. 32a.<Quae> uero diximus de filio annicul<o, eadem et defilia annicula> dicta intellegemus. 32b. (uersus 21)

id est fiunt ciues Romani, si Romae inter uigilessex annis militauerint. postea dicitur factum esse se-natus consultum, quo data est illis ciuitas Romana,si trienniutn militiae expleuerint. 32c Item edicto ClauditLatini ius Quiritium consecuntur, si nauem marinamaedificauerint, quoe non minus quam decem milia modio-rum frumenti capiat, eaque nauis uel quae in eius locumsubstituta est, sex2 annis frumentum Romam portauerit.33. Praeterea a Nerone constitutum est, ut si Latinus, quipatrimonium sestertium cc miHum plurisue habebit, inurbe Roma domttm aedif icauerit, in quam non minus quampartem dimidiam patrimonit sui itnpenderit, ius Quiritiumconsequatur. 34. Denique Traianus constituit, ut si Latinusin urbe triennio pistrinum exercuerit, in quo in dies singulosnon minus quam centenos modios frumenti pinseret, ad

9 ius Quiritium peruentllaf. (uersus 3) 35. Prae-terea possunt maiores triginta annorum manumissi etLatini facti iteratione ius Quiritium consequi. quo/riginta annorum manumittant (uersusmanumissus uindicta aut censu aut testamento fit ciuisRomanus et eius libertus fit, qui eum iterauerit. ergo siseruus \n bonis tuis, ex iure Quiritium meus erit, Latinus

1 Gaius agere uidetur de lege Uisellia, cf. Ulp. 3, 5. Magna parseditorum cum Huschkio supplet: Praeterea ex lege Uisellia tammaiores quatn minores XXX annorum manumissi et Latini factiius Quiritium adipiscuntur.

2 suppl ex Ulp. 3, 6.


quidem a te solo fieri potest, iterari autem a me, non etiama te potest et eo modo meus libertus fit. sed et ceterismodis ius Quiritium consecutus meus libertus fit. bono-rum autem, quae cum is mori^tur reliquerit, tibi pos-sessio datur, quocumque modo ius Quiritium fuerit con-secutus. quod si cuius et in bonis et ex iure Quiritium sit,manumissus ab eodem scilicet et Latinus fieri potest et iusQuiritium consequi.

36. Non tamen cuicumque uolenti manumittere licet.37. Nam is, qui * in f raudem creditorum uel in f raudempatroni manumittit, nihil agit, quia lex Aelia Sentia inpe-dit libertatem. 38. Item eadem lege minori xx annorumdomino non aliter manumittere permittitur, quam uindicta

10 si apurf con||silium iusta causa manumissionis adpro&atafuerit. 39. Iustae autem causae manumissionis sunt, uelutisi quis patrem aut matrem aut paedagogum aut conlacta-neum manumittat. sed et illae causae, quas superius tnseruo minore xxx annorum exposuimus, ad hunc quoquecasum, de quo loquimur, adferri possunt. item ex diuersohae causae, quas in minore xx annorum domino rettulimus,porrigi possunt etiam ad seruum minomn xxx annorum.40. Cum ergo certus modus manumittendi minoribus xx an-norum dominis per legem Aeliam Sentiam constitutus sit,euenit, ut qui xmi annos aetatis expleuerit, licet testamen-tum facere possit et in eo heredem sibi instituere legataquerelinquere possit, tamen si adhuc minor sit annorum xx,libertatem seruo dare non potest. 41. Et quamuis Latinumfacere uelit minor xx annorum dominus, tamen nihilominus debet apud consilium causam pro&are et ita posteainter amicos manumittere.

42. Praeterea lege Fuffa Caninia certus modus consti-tutus est in seruis testamento manumittendis. 43. Nam ei,qui plures quam duos neque plures quam decem seruoshabebit, usque ad partem dimidiam eius numeri manumit-

11 tere permittitur; ei uero, qui plures || quam x nequepluresquam xxx seruos habebit, usque ad tertiam partem eiusnumeri manumittere permittur. af ei, qui plures quam xxx

1 JM/>/>/. ex Inst. 1, 6 pr.


neque plures quam centum habebit, usque ad partem quar-tam potestas manumittendi rfatur. nouissime ei, qui pluresquam c habebit [nec plures quam D], non plures ei manu-mittere permittitur quam quintam partem neque plur< > atur *, sed praescribit lex, ne cui plures manumittereliceat quam c. quod si quis unura seruum omnino aut duoshabet, ad hanc legem non pertinet; et ideo liberam habetpotestatem manumittendi. 44. Ac ne ad eos quidem otnninohaec lex pertinet, qui sine testamento manumittun/. itaquelicet iis, qui uindicta aut censu aut inter amicos manumit-tunt, totam familiam suam liberare, scilicet si alia causa noninpediat libertatem. 45. Sed quod de numero seruorumtestamento manumittendorum diximus, ita intellegemus,ne umquam ex eo numero, ex quo dimidia aut tertia autquarta aut quinta pars liberari potest, /»a«a'ores manu-mittere liceat quam ex antecedenti numero licuit. et hocipsa lege pronxsnm est: erat enim sane abjurdum, utx seruorum domino quinque liberare liceret, quia usque addimidiam partem eius numeri manumittere ei conceditwr,XII serttos habenti non plures liceret manumtrtere quam

12 1111; at eis qui plures quam x neque || {24 uersus13 legi non possunt) 2 || 46. Nam etsi testamento scriptis

in orbem seruis libertas data sit, quia nullus ordo manumis-sionis inuenitur, nulli liberi erunt, quia lex Fufia Caninia,quae in fraudem eius facta sint, rescindit. sunt etiam spe-cialia senatus consulta, quibus rescissa sunt ea, quae infraudem eius legis excogitata sunt.

47. In summa sciendum est, <quod> lege AeliaSentia cautum sit, ut creditonim fraudandorum causa ma-numisst li&eri non fiant, hoc etiam ad peregrinos per-tinere — senatus ita censuit ex auctoritate Hadriani —,cetera uero iura eius legis ad peregrinos non pertinere.

48. Sequitur de iure personarum alia diuisio. nam quae-dam personae sui iuris sunt, quaedam alieno iurt subiec-

1 neque plures <^quam D Itabenti maior potestas manumittendid>atur suppl. Bizoukides; mtdtas alias uias supplendi patereconsentaneum est.

2 conferendae sunt Ulp. 1, 24, 25, Gai epit. 1, 2, 2-4.


tae sunt. 49. Rursus earum personarum, quoe alienoittri subiectae sunt, aliae in potestate, alioe in manu, alioein mancipio sunt. 50. Uideamus nunc de hts, quoe alieno iurisubiectae sint: <.nam> si cognouerimus, quae istae per-sonae sunt, simul intellegemus, quae sui iuris sint. 51. Acprius dispiciamus de iis, qui in aliena potestate sunt.

52. In potestate itaque sunt serui dominorum. quae qui-dem potestas iuris gentium est: nam apud omnes peraequegentes animaduertere possumus dominis in seruos uitaenecisque potestatem esse; et quorfcumque per seruum ad-quiritur, id domino adquiritur. 53. Sed hoc tempore neque

14 ciuibus i| Romanis nec ullis aliis hominibus, qui sub impe-rio populi Romani sunt, licet supra modum et sine causain seruos suos soeuire: nam ex constitutione sacratissimiiniperatoris Antonini qui sine causa seruuni suum occide-rit, non minus teneri iubetur, quam qui alienum seruumocciderit. sed et maior quoque asperitas dominorum pereiusdem principis constitutionem coercetur: nam consultusa quibusdam praesidibus prouinciarum de his seruis, quiad fana deorum uel ad statuas principum confugiunt, prae-cepit, ut si intolerabilis uideatur dominorum saeuitia,cogantur seruos suos uendere. et utrumque recte fit:male enim nostro itire uti non debemus; qua rationeet prodigis tnterdicitur bonorum suorutn administra-tio. 54. Ceterum cum apurf ciues Romanos duplex sit domi-nium — nani uel in bonis uel ex iure Quiritium uel exutroque iure cuiusque semus esse intellegatur —, ita demumseruum in potestate domini esse dicemttj, si in bonis eiussit, etiamsi simui ex iure Quiritium eiusdem non sit: namqui nudum ius Quiritium in seruo habet, is potestatemhabere non intellegitur.

55. Item in potestate nostra sunt liberi nostri, quos iustisnuptits procreauimus. quod ius proprium ciuium Romano-rum est. fere enim nulli alii sunt homines, qut talem infilios suos habent potestatem, qualem nos ha&emus, idque

• 5 diiifw Ha||drianw^ edicto, quod proposuit de his, qui sibiHberisque suis ab eo ciuitatem Romanam petebant, signi-ficauit. nec me praeterit Galatarum gentem credere in

GAI INSTIT. I 55-62 II

potestatem parentum liberos esse. 56. (duo uersus uacuirelicti sunt) *• si ciues Romanas uxores duxerint ueletiam Latinas peregrinasue, cum quibus conubium ha-beanf: cum enim conubium id efficiat, ut liberi patriscondicionem sequantur, euenit, ut non ciues Romanifiant, sed etiam in potestate patris sint. 57. Und* etueteranis quibusdam concedi solet principalibus con-stitutionibus conubium cum his Latinis peregrinisue, quasprimas post missionem uxores duxerint; et qui ex eomatrimonio nascuntur, et ciues Romani et in potestatemparentum fiunt.

58. Non tatnen omnes nobis uxores ducere licet2: nama quarundam nuptiis abstinere defcemus. 59. Inter eas enimpersonas, quae parentum liberorumue /ocum inter se opti-nent, nuptiae contrahi non possunt, nec inter eas conuMumest, uelut inter patrem et filiam uel inter matrem et filiumuel inter auum et neptem. et si tales personae inter se coie-

16 rint, nefarias || et incestas nuptias contraxisse dicuntur. ethaec adeo ita sunt, ut quamuis per adoptionem parentumliberorumue loco sibi esse coeperint, non possunt inter sematrimonio coniungi, in tantum ut etiam dissoluta adoptioneidem iuris maneat. itaque eam quae mihi per adoptionemfil iaO aut> neptis loco esse coeperit, non potero eam ttxo-rem ducere, quamuis eam emancipauerim. 60. Inter eas quo-que personas, quae ex transuerso gradu cognatione iungun-tur, est quaedam similis obseruatio, sed non tanta. 61. Saneinter f ratrem et sororem prohibitae sunt nuptiae, siue eodempatre eademque matre nati fuerint siue alterutro eorum.sed si qua per adoptionem soror mihi esse coeperit, quam-diu quidem constat adoptio, sane inter me et eam nuptiaenon possunt consistere; cum uero per emancipationemadoptio dissoluta sit, potero eam uxorem ducere; sed etsi ego emancipatus fuero, nihil imjtedimento erit nuptiis.62. Fratris filiam uxorem ducere licet; idque primum in

1 Krueger putat, talia fete uerba periisse: Itaque liberos suosin potestate habent ciues Romani. Alii lacunam aliter supplent.

2 duorum uersuutn lacuna a librario relicta aliqua quidem exparte ex Inst. 1, io, 1 supplenda est.


usum ucnit, cum diutts Claudius Agrippinam, fratris suifiliam uxorem duxisset; sororis uero filiam uxorem ducerenon licet. et haec ita principalibus constitutionibus signifi-

'7 cantur. || 63. Itcm amitam et materteram uxorem ducerenon licet; item eam quae mihi quondam socrus aut nurusaut priuigna aut nouerca fuit. ideo autem diximus 'quon-dam\ quia si adhuc constant eae nuptiae, per quas talisadfinitas quaesita est, alia ratione mihi nupta esse nonpotest, quia neque eadem duobus mipta esse potest nequeIdem duas uxores habere. 64. Ergo si quis nefarias atqueincestas nuptias contraxerit, neque uxorem habere uideturneque liberos; itaque hi qui ex eo coitu nascuntur, matremquidem habere uidentur, patrem uero non utique; nec obid in potestate eius sunt, quales sunt hi, quos mater uulgoconcepit: nam et h» patrem habere non intelleguntur, cum/s et incertus sit; unde solent spurii filii appellari uela Groeca uoce quasi rr-opcilyv concepti uel quasi sine patrefilii.

65. Aliquando aittem euenit, ut liberi, qui statim ut «ati *sunt, parcntum in potestate non fiant, ii postea tamen redi-gantur in potestatem. 66. Uelut si Latinxxs ex lege AeliaScntia uxore ducta filium procreauerit aut Latinum exLatina aut ciuem Romanum ex ciue Romana, non habebiteum in potestate; scd si postea. causa />robata ius Quiri-tium(f) consecutus fuevit, simul ergo eum in potestate ||

18 sua habere incipit. 67. Iteni si cinis Romanus Latinam autperegrinam uxorem duxerit per ignorantiam, cum eamciuem Romanam esse crederet, et filium procreauerit, hicnon est in potestate eius, quia ne qutdem ciuis Romanus est,sed aut Latinus aut peregrinus, id est eius condicionis, cuiuset mater fuerit, quia non aliter quisque ad patris condicio-nem accedit, quam si inter patrem et matrem eius conubiumsit; sed ex senatus consulto permittitur causam erroris pro-6are; et ita uxor quoque et filius ad ciuitatem Romanamperueniunt, et ex eo tempore incipit filius in potestatepatris esse. idem iuris est, si eam per ignorantiam uxorem

1 2l/i xtersus uacui relicti sunt, qui ex parte suppleri possunt exInst. 1, 10, 13.


duxerit, quae dedi/tciorum numero est, nisi quod uxor nonfit ciuis Romana. 68. Item si ciuis Romana per erroremnupta sit peregrino tamquam ciui Romano, permittitur eicausam erroris probare; et ita filius quoque eius et maritusad ciuitatem Romanam perueniunt, et aeque simul incipitfilius in potestate patris esse. idem iuris est, si peregrinotamquam Latino ex lege Aelia Sentia nupta sit: nam et dehoc specialiter senatus consulto cauetur. idem iuris estaliquatenus, si ei qui dedificiorum numero est, tamquamciui Romano aut Latino e lege Aelia Sentia nupta sit; nisiquod scilicet qui dediticiorum numero est, in sua condi-cione permanet, et ideo filius, quamuis fiat ciuis Romanus,in potestatem patris non redigitur. 69. Item si Latina pere-

19 grino, cum eum Latinum esse cre||deret, nupserit, potestex senatus consulto filio nato causam erroris probare; etita omnes fiunt ciues Romani, et filiiu in potestatepatris esse incipit. 70. Idem constitutum est, s\ Lati-nus per errorem peregrinam quasi Latinam aut ciuemRomanam e lege Aelia Sentia uxorem duxerit. 71. Prae-terea si ciuis Romanus, qui se credidisset Latinum esse, etob id Latinam <uxorem duxerit>, permittitur eis filionato erroris causam profeare, tamquam e lege AeliaSentia uxorem duxissent. item his, qui cum ciues Romaniessent, peregrinos se esse credidissent et peregrinas uxoresduxissent, permittitur ex senatus consulto, fiiio nato, cau-sam erroris pro&are. quo facto fiet uxor ciuis Romana, etf ilius quoque natus non solum ad ciuita.tem Romanam perue-nit, sed etiam in potestatew patris redigitur. 72. Quae-cumque de filio esse diximus, eadem et de filia dictaintellegemus. 73. Et quantum ad erroris causam pro&an-dam attinet, nihil interest, cuius aetatis filius sit(2 uersus) si minor anniculo sit filius filiaue, causapro&ari non potest. nec me praeterit in aliquo rescriptodiui Hadriani ita esse constitutum, tamquam quod aderroris quoque causam pro&andam (2V2 uersics)

20 dedit. || 74. Si peregrinus ciuem Romanam uxorem dttxe-rit, an ex senatus consulto causam pro&are possit, quaesi-tum est. (i1/* uersus) hoc ei specialiter con-


cessum est. sed cum peregrinus ciuem Romanam uxoremduxisset et filio nato aiias ciuitatem Romanam consecutusesset, deinde cum quaereretur, an causam pro&are posset,rescri/>sit imperator Antoninus proinde posse eum causampro&are, atque si peregrinus manslsset. ex quo colligimusetiam peregrinum causam pro&are posse. 75. Ex its quaediximus, apparet, siue ciuis Romanus peregrinam siue pere-grinus ciuem Romanam uxorem duxerit, eum qui nasciturperegrinum esse, sed si quidem per errorem tale matrimo-nium contractum fuerit, emendari uitium eius ex <sena-tus> consttlto secundum ea, quae superius diximus. si ueronullus error interuenerit, <sed> scientes suam condicio-nem ita coierint, nullo casu emendatur uitium eius matri-nionii.

76. Loquimur autem de his scilicet, <tnter> quosconubium non sit: nam alioquin si ciuis Romanus pere-grinam, cum qua ei conubium est, uxorem duxerit, sicutsupra quoque diximus, iustum matrimonium contrahiter,et tunc ex hts qui nascitur, ciuis Romanus est et in pote-state patris erit. 77. Itaque si ciuis Romana peregrino, cumquo ei conubium est, nupserif, peregrinum sane procreaf;et is iustus patris filius est, tamquam si ex peregrina eum

21 procreasset. || hoc tamen tempore <ex> senatus consulto,quod auctore diuo Hadriano sacratissimo factura est, etiamsinon fuerit conubium inter ciuem Romanam et peregrinum,qui nascitur iustus patris filius est. 78. Quod autem dixi-mus, inter ciuetn Romanam peregrinumque nisi conubiumsit(?), qui nascitur peregrinum esse, lege Minicia cautumest, uf is quidem deterioris parentis condicionem sequatur.eadem \ege ex diuerso cauetur, ut si peregrinam, cutn qua eiconubium non sit, uxorem dnxerit ciuis Romanus, pere-grinus ex eo coitu nascatur. sed hoc maxime casu ne-cessaria lex Minicia: nam remota ea lege diuersameondicionem sequi debuisset, quia ex eis, inter quos nonest conuMum, qui nascitur iure gentium matris condiciontaccedit. qua parte autem iubet lex ex ciue Romano et pere-grina peregrinum nasci, superuacua uidetur: nam et re-mota ea lege hoc utique iure gentium futurum erat.


79. Adeo autem hoc ita est, ut ex (2% uersus)non solum exterae nationes et gentes, sed etiam quiLatini nominantur; sed ad alios Latinos pertinet, quiproprios populos propriasque ciuitatey habebant et erantperegrinorum numero. 80. Eadem ratione ex contrario exLatino et ciue Romana, siue ex lege Aelia Sentia siue alitercontracfum fuerit matrimonium, ciuis Romanus nascitur.

22 fuerunt || tamen, qui putauerunt ex lege Aelia Sentia con-tracto matrimonio Latinum nasci, quia uidetur eo casu perlegem Aeliam Sentiam et Iuniam conubittm inter eos dari

et semper conubium efftcit, ut qui nascitur patris con-dicioni accedat , aliter uero contracto matrimonio eumqui nascitur iure gentium matris condicionem sequi et ob idesse ciuem Romanum. sed hoc iure utimur ex senatus con-sulto, quo auctore diuo Hadriano significatur, ut quoquomodo ex Latino et ciue Romana natus ciuis Romanusnascatur. 81. His conuenienter et illud senatus consultumdiuo Hadriano sacratissimo auctore signif icauit, ut ex Lati-no et />eregrina, item contra <qui> ex peregrino et LatinanascitMr, is matris condicionem sequatur. 82. Illud quoquehis consequens est, quod ex ancilla et libero iure gentiumseruus nascitur, et contra ex libera et seruo liber nascitur.83. Animaduertere tamen debemus, ne iuris gentium regulamue/ lex aliqua uel quod legu uicem optinet, aliquo casticommutauerit. 84. Ecce enim ex senatus consulto Claudia-no poterat ciuis Romana, quae alieno seruo uolente dominoeius coitt, ipsa ex pactione libera permanere, sed seruumprocreare: nam quod inter eam et dominum istius seruiconuenerit, ex senatus consulto ratum esse iubetur. sedpostea diuus Hadrianus iniquitate rei et inelegantia iuris

23 motus restituit iuris gen||tium regulam, ut cum ipsa mulierlibera permaneat, liberum pariat. 85. <Ex diuerso{ ?) e lege— > * ex ancilla et libero poterant /ibert nasci: nam ea legecauetur, ut si quis cum aliena ancilla, quam credebat liberamesse, coierit, si quidem mascu/i nascantur, Hberi sint, siuero feminae, ad ewm pertineawt, cuius mater awcilla fuerit.sed et in hac specie diuus Uespasianus indegantia iuris

1 de qua lege Gaius egerit, igttotum est.

l 6 GAI INSTIT. I 85-92

motus restituit iuris gentium regulam, ut omni modo,etiamsi masculi nascantur, serui sint eius, cuius et materf uerit. 86. Sed illa pars eiusdem legis salwa est, ut ex liberaet seruo alieno, quem sciebat seruum esse, serui nascantur.itaque apud quos talis lex non est, qui nasdtur iure gen-tium matris condicionem sequitur et ob id liber est.

87. Quibus autem casibus matris et non patris condicio-nem sequitur qui nascitur, isdem casibus in potestate eumpatris, etiamsi is ciuis Romanus sit, non esse plus quammanifestum est. et ideo superius rettulimus quibusdamcasibus per errorem non iusto contracto matrimonio sena-tum interuenire et emendare uitittm matrimonii eoquemodo plerumque efficere, ut in potestatem patris filiusredigatur. 88. Sed si ancilla ex ciue Romano conceperit,deinde manumissa ciuis Romana facta sit et tunc pariat,

24 licet ciuis Romanus sit qui nascitur, || sicut pater eius, nontamen in potestatem patris est, quia neque ex iusto coituconceptus cst, neque ex ullo senatus consulto talis coitusquasi iustus constituitur.

89. Quod autem placuit, si ancilla cx ciue Romano con-ceperit, deinde manttniissa pepererit, qtii nascitur liberumnasci, noturali ratione fit: nam hi qui illegitime concipiun-tur, statum sumunt ex eo tempore, quo nascuntur. itaquesi ex libera nascuntur, liberi fiunt, nec interest, ex quomater eos conceperit, cum ancilla fuerit; at hi, qui legitimeconcipiuntur, ex conceptionis tempore statum sumunf. 90.Itaque si cut mulieri ciui Romanae praegnati aqua et igniinterdictum fuerit, eoque modo peregrina iacta. tunc pariat,conplures distinguMiit et putant, si quidem ex iustis nup-tiis conceperit, ciuem Romanum ex ea nasci, si uero uolgoconceperit, peregrinum ex ea nasct. 91. Item si quamulier ciuis Romana praegnas ex senatus consulto Clau-diano ancilla facta sit ob id, quod alieno seruo inuito etdenuntiante domino eius <icoierit~>, conplures distinguuntet existimant, si quidem ex iustts nuptiis concepttw sit,ciueni Romanum ex ea nasci, si uero uolgo conceptus sit,scruum nasci eius, cuius mater facta esset ancilla. 92. Pe-regrina quoque si uulgo conceperit, deinde ciuis Romana


tunc pariat, ciuem Romanum parit; si uero ex pe-25 regrino || secundum leges moresque peregrinorum conce-

perit, ita uidetur ex senatus consulto, quod auctore diuoHadriano factum est, ciuem Romanum parere, si et patrieius ciuitas Romana donetur.

93. Si peregrinus sibi liberisque suis ciuitatem Roma-nam petierit, non aliter filit in potestate eius fiunt, quamsi imperator eos in potestatem redegerit. quod ita demumis facit, si causa cognita aestimauerit hoc filiis expedire;diligentius autem exactiusque causam cognoscit de im-puberibus absentibusque: et haec ita edicto diui Hadrianisignificantur. 94. Item si quis cum uxore praegnate ciui-tate Romana donatus sit, quamuis is qui nascitur, utsupra dixiwttj, ciuis Romanus sit, t amen in potes ta tepatris non fit: idque subscriptione diui sacratissimi Ha-driani significatur. qua de causa, qui intellegit uxoremsuam esse praegnatem, dum ciuitatem sibi et uxori abimperatore petit , simul ab eodem petere debet, ut eumqui natus erit in potestate sua habeat. 95. Alia causa esteorum, qui Latit iure cum liberis suis ad ciuitatem Roma-nam perueniunt: nam horum in potestate fiunt liberi.quod ius quibusdam peregrinis ciuitatibus datum est uela populo Romano uel a senatu uel a Caesare. 96

! aut maius est Latium aut minus: maius estLat ium, cum et hi qui decuriones leguntur , et ei qui

26 honorem aliquem aut || magis t ra tum gerunt , ciuitatemRomanam consecuntur ; minus La t ium est, cum hi t an-tum, qui uel magistratum uel honorem gerunt, ad ciui-tatem Romanam perueniunt. idque conpluribus epistulisprincipum significatur.

97. Non solum tamen naturales liberi secundum eaquae 2 diximus, in potestate nostra sunt, uerum et hi quosadoptatnus. 98. Adoptio autem duobus modis fit: aut po-puli auctoritate aut imperio magistratus uel praetoris.99. Populi auctoritate adoptamus eos, qui sui iuris sunt:

1 talia fere suppleri posse uidentur: huius iuris duae speciessunt: nam.

2 suppl. ex Inst. 1, 11 t>r.Studia Gaiana I 2

l 8 GAI INSTIT. I 99-IO9

quoe species adoptionis dicitur adrogatio, quia et is qui adop-tat rogatttr, id est interrogatur, an uelit eum, quem adopta-turus sit, iustum sibi filium esse; et is qui adoptatwrrogatur, an id fieri pat ia tur ; et populus rogatur, an idfieri iubeat. imperio magistratus adoptamus eos, qui inpotestate parentium sunt, siue pr imum gradum liberorumoptineant, qualis est filius et filia, siue inferiorem, qualisest nepos neptis, pronepos proneptis. 100. E t quidem illaadoptio, quae per populum fit, nusquam nisi Romae fit;at haec etiam in prouinciis apud praesides earum fierisolet. 101. Item per populum feminae non adoptantur: nam

27 id magis placuit; apud || praetorem uero uel in prouinciisapurf proconsulem legatumue etiam feminae solent adop-tari. 102. Item impuberem apud populum adoptari ali-quando prohibitum est, aliquando permissum est: nam exepistula optimi imperatoris Antonini, quam scripsitpontificibus, si iusta causa adoptionis esse uidefeitur,cum quibusdam condicionibus permissum est. apudpraetorem uero et in prouinciis apud proconsulemlegatumue cuiuscumque aetatis adoptare possumus.103. lllud uero utriusque adoptionis commune est,quod et hi qui generare non possunt, quales sunt spadones,adoptare possunt. 104. Feminae uero nullo modo adoptarepossunt, quia ne quidem naturales liberos in po-testate habent. 105. Item si quis per populum siue apudpraetorem uel apud praesidem prouinciae adoptauerit,potest eundem alii in adoptionem dare. 106. Sed et illaquaestio, an minor natu maiorem natu adoptarepossit, utriusque adoptionis communw est. 107. Illud pro-prium est eius adoptionis, quae per populum fit, quod isqui liberos in potestate habet, si se adrogandum dederit,non solum ipse potestati adrogatoris subicitur, sed etiamliberi eius in eiusdem fiunt potestate famquam nepotes. ||

28 108. (<?4/5 uersus uacui sunt) i quod et ipsum iusproprium ciuium Romanorum est. 109. Sed in potestatequidem et masculi et feminae esse solent; in manum autem

1 Goescheno auctore omnes fere editores addiderunt: Nunc dehis personis uideamus, quae in manu nostra sunt. quod rell.

GAI INSTIT. I IO9-II5a 19

feminae tantum conueniunt. 110. Olim itaque tribus modisin manum conueniebant: usu, farreo, coemptione. 111. Usuin manum conueniebat, quae anno continuo nupta per-seuerabaf: nam uelut annua possessione usu capiebatur,in familiam uiri transiebat filiaeque locum optinebat.itaque lege duodeciw tabularum cautuw est, ut si quanollet eo modo in manum wariti conuenire, ea quo-fannis trinoctio abesset afque eo modo cuiusque anni<Mj«m> interrumperet . serf hoc totum ius partim legibussublatum est, partim ipsa desuetudine obliteratum est.112. Farreo in manum conueniunt per quoddam genussacrificii, quod Ioui Farreo fit: in quo farreus panisadhibetur, unde etiam confarr^atio dicttur; conplura prae-terea huius iuris ordinandi gratia cum certis et sollemnibusuerbis praesentibus decem testibus aguntur et fiunt. quodius etiam nostris temporibus in usu est: nam flaminey

29 maiores, id est Diales, Martiales, Quirinales, item || regessacrorum, nisi ex farreatis nati «on leguntur; ac ne ipsiquidem sine confarreatione sacerdotium habere possunt.113. Coemptione uero in manum conueniunt per manci-pationem, id est per quandam imaginariam uenditio-nem: nam adhibitis non mmus quam v testibus ciuibusRomanis puberibus, item Hbripende, emit eum <tnulier etis> mulierem, cuius in manum conuenit. 114. Potest autemcoemptionem facere mulier non solttm curr. marito suo,sed etiam cum extraneo. scilicet aut matrimonii causafacta coemptio dicitur aut fiduciae: quae enim cum maritosuo facit coemptionem, < « f > apurf eum filiae loco sit,dicitur matrimonii causa fecisse coemptionem; quae ueroalterius rei causa facit coemptlonem aut cum uiro suoaut cum extraneo, uelut tutelae euitandae causa, diciturfiduciae causa fecisse coemptionem. 115. Quod est tale:si qua uelit quos habet tutores reponere et alium nancisci,illis tutoribus <auctoribus> coemptionem facit; deindea coemptionatore remancipata ei, cui ipsa uelit, et ab eo

30 uindicta || manumissa incipit eum habere tuforem, < o >quo manumissa es t ; qui tutor fiduciarius dicitwr, sicutinferioribus appare&it 115a. Olim etiatn testamenti fa-

20 GAI INSTIY, I II5a-I2O

ciendi gratia fiduciaria fiebat coemptio: tunc enim nonzMter feminae testamenti faciendi ius habebant, exceptisquifewjdam personis, quam si coemptionem recissent re-mancipataeque et manumissae fuissent; sed hanc necessi-tatem coemptionis faciendae ex auctoritate diui Hadrianisenatus remisit. 115b. {2l/2 uersus) x nihilo mi-nus filiae loco incipit esse: nam si omnino qualibet ex causauxor in manu uiri sit, placutV eatn filiae iura nancisci.

116. Superest, ut exponamus, quae personae in mancipiosint. 117. Omnes igitur liberorum personae, siue masculinisiue feminim sixus, quae in potestate parentis sunt, man-cipari ab hoc eodem modo possunt, quo etiam serui manci-pari possunt. 118. Idem iuris est in earum personis, quaetn manu sunt: nam feminae a coemptionatoribus eodemmodo possunt tnancipari, adeo ut quamms ea so/a apudcoemptionatorem f iliae loco sit, quae ei nupta sit tamen ni-

31 hilo minus etiam || quae ei nupta non est nec ob id filiaeloco sit, ab eo mancipari possit. 118a. Plerumque < / M W >solum et a parentibus et a coemptionatoribus mancipantur,cum uelint parentes coemptionatoresque <ex> suo iure easpersonas dimittere, sicut inferius euidentius apparebit. 119.Est autem mancipatio, ut supra quoque diximus, imaginariaquaedam uenditio; quod et ipsum ius proprium ciuiumRomanorum est. eaque res ita agitur: adhibitis non minusquom quinque testibus ciuibus Romanis puberibus et prae-terea alio etusdem condtctonis, qui libram aeneam teneat,qui appellatur libripens, is qui mancipio accipit, remtenens ita dicit: HUNC EGO HOMINEM EX IVRE QUIRITIUMMEUM ESSE AIO /SQUE MIHI EMPTUS ESTO HOC AEREAENEAQUE LIBRA; deinde oere percutit libram idque aesdat ei, a quo mancipio accipit, quasi preti* loco.120. Eo modo et seruiles et liberoe personae man-cipantur. animalia quoque, quae mancipi sunt, quoin numero habentur froues, equi, muli, asini, item

1 Krueger putat Gaium haec fere dixisse: eam feminam, quaefiduciae causa cuin cxtraneo coemptionem fecerit, filiae loco apudeum non esse; sed quae f iduciae causa cum uiro suo fecerit coetnp-tionem etc.


praedia tam urbana quam rustica, quae et ipsa man-clpi sunt, qualia sunt Italica, eodem modo solentmancipari. 121. In eo solo praedtorum mancipatio a cetero-rum mancipatione differt, quod personae seruiles etliberae, item animalia, quae mancipi sunt, nisi in praesentia

32 sint, mancipari non possunt adeo quidem || ut eum,<qui> mancipio accipit, adprehendere id ipsum, quod etmancipio datwr, necesse s i t : unde etiam mancipatio di-citwr, quia manu res capitur , praedia uero absentiasolent mancipari. 122. Ideo autem aes et libra adhibetur, quiaolim aereis tantum nummis utebantur: et erant asses, dupon-dit, semisses, quadrantes, nec ullus aureus vel argentuusnummus in usu erat, sicut ex lege x n tabularum intellegerepossumus. eorumque nummorum uis et potestas non innumero erat, sed in pondere: nam illis temporibus( ?) asseslibrales erant et dwpondit scilicet erant bilibres(?); undeetiam dupondius dictm est, quasi duo pondo, quod nomenadhuc in usu retinetwr. semiss^j quoqne et quadrant^ prorata scilicet portione ad pondus examinati erant; quam obrem( ?) qui daba? olim pecuniam non numerabat eam sedappendebat; unde serui, quibus permittitur administratiopecuniae, dispensatores appellati sunt et zdhuc itocantur.123. (i1/? uersus) 2 quidem quae coemptionemfaceret, non redigitur in seruilem condicionem, af ex dmer-so( ?) o parentibus et a coemptionatonbus mancipafi manci-pataeue seruorum loco constituuntur, adeo quidem ut ab eo,

33 cuius in mancipio || sunt, neque hereditates neque legata ali-ter capere possunt, quam <si> simul eodem tes tamentoliberi esse iubeantMr, sicuti iuris est in persona seruorum.sed differentiae ratio manifesta est, cum a parentibus et acoemptionatoribus isdem uerbis mancipio accipiuntur, qui-bus serui; quod non similiter fit in coemptione.

124. Uideamus nunc, quo modo hi qui alieno iurisubiecti sunt, eo iure Ii6erentur. 125. Ac prius de his dis-piciamus, qui in potestate sunt. 126. Et quidem seruiguemadmodum potestate liberentwr, ex his mteWegere pos-

1 Gaius explicauisse uidetur, quibus rebus differat condiciofeminae in ntanu ab eortfm condicione, qui in mancipio sint.


sumus, quae de seruis manumittendw jwperius exposuimus.127 !. Hi uero, qui in potestate />arentis sxmt, mortuo eosui iuris fiunt. sed hoc e/tstinctionem recipit: nam mortuopatre sane omni modo fili» filiaeue sui iuris efficiuntwr;mortuo uero auo non omni modo nepotes neptesue sui iurisfiunt, sed ita, si post tnortem aui in patris sui potestatemrecasuri non sint. itaque si moriente auo pater eorum etuiuat et in potestate patris fuertt, tunc post obitum aui inpatris sui potestate fiunt; si uero is, quo tempore auiwmoritur, aut iam movtuus est aut exiit de potestate <pa-tris, tunc hi, quia in potestatem> eius cadere non possunt,

34 sui iuris fiunt. 128. Cum || autem is cui ob aliquod male-ficium ex lege Cornelia aqua et igni interdicitur, ciuitatemRomanam amittat, sequitur, ut quia eo modo ex nutnerociuium Romanorum tollitMr, proinde ac mortuo eo desinantliberi in potestote eius esse: nec enim ratio patitur, ut pere-grinae condicionis homo ciuem Romanum in potestatehabeat. pari ratione et si ei qui in potestate parentis sit,aqua et igni interdictum fuerit, desinit in potestate paren-tis esse, quia aeque ratio non patitur, ut peregrinae condi-cionis homo in potestate sit ciuis Romani parentis. 129. Quodsi ab hostibus captus f uerit parens, quamuis seruwj hostiumfiat, tamen pendet ius liberorum propter ius postliminii,quod hi qui ab hostibus capti sunt, si reuersi f uerint, omniapristina iura recipiunt; itaque reuersus habebit liberos inpotestate: si uero illic mortuws sit, erunt quidem liberi suiiuris, sed utrum ex hoc tempore, quo mortuus est apudhostes parens, an ex illo, quo ab ho^tibus captus est, dubi-tari potest. ipse quoque filius neposue si ab hostibus captusfuerit, similiter dicemus propter ius postliminu potestatemquoque parentis in suspenso esse. 130. Praeterea exeuntliberi uirilis sexus de parentis potestate, st flamines Diaies

35 tnaugurentur et || feminini sexus, si uirgine^ Uestalescapiantur. 131. Olim quoque, quo tempore populus Roma-nus in Latinas regiones colonias deducebat, qui tus.niparentis in coloniam Latinam nomen dedissent, desinebantin potestate />arentis esse, quia efficerentur alterius

1 supplementa debentur Inst. 1, 12 pr.

GAI INSTIT. I I3I-I34 23

ciuitatts ciues. 132. Praeterea emancipatione desinuntliberi in potestatem parentwm esse. serf filius quidemtribur mancipationibus, ceteri uero li&eri siue mas-culini sexus siue feminini una mancipatione exeunfde parent ium po t e s t a t e : lex enim x n tabularumtantum in persona filit de tribus mancipationibus loqui-tu r his ue rb i s : 'si PATER <.TER> FILIUM UENUM DUir, A

PATRE FILIUS LIBER ESTO'. eaqtte res i ta a g i t u r : mancipatpater filium alicui; is eum uindicta manumittit; eo factoreuertitur in potestatem patris; is eum iterum mancipat ueleidem uel alii — sed in usu est eidem mancipari — isqueeum postea similiter uindicta manumit/it; eo facto rursus inpotestatem patris reuertitur; tertio pater eum mancipat ueleidem uel ali* — sed hoc in usu est, ut eidem mzncipetur —eaque mancipatione d^sinif m potestate patris ess^, tffiamsinondum manumissus sit, seof adhuc in causa mancipii.

36 || (in pag. 36 paucis uerbis exceptis nihil legi potest)133 !. Admonendi autem sumus liberum esse arbi-

triutn ei, qui filiutn et ex eo nepotem in potestate habebit,filium quidem de potestate dimittere, nepotem uero inpotestate retinere; et{ ?) ex diuerso filium quidem in potes-tate retinere, nepotetn uero manumittere, uel omnes sui iurisefftcere. eadem et de pronepote dicta esse intellegetnus.

37 134. 2 || et duae intercedentes manumissiones proin-de fiunt, ac fieri solent, cum ita eum pater de potestatedimittit, ut sui iuris efficiatur. deinde aut patri remancipa-tu r , et ab eo is qui a d o p t a t uindicat apud praetorem filiumsuum esse, et illo contra non uiruftcante < o > praetoreuindicanti filius addicitur; aut non remancipatur patri, sedab eo uindicat is qui adoptaf, apud quem in tertia manci-patione est; sed sane commodius est patri remancipari. inceteris uero liberorum personis seu masculini seu femininisexus una scilicet mancipatio sufficit, et aut remancipanturparenti aut non remancipantur. eadem et in prouinciis apud

1 suppl. ex Diff. 1, 7, 28; Inst. 1, 12, 7.2 ad sensum demonstrandum Krueger et alii suppl: Praeterea

parentes eos liberos in potestate habere desinunt, quos aliis inadoptionem dederunt. et in filio quidem, si in adoptionem datur,tres mancipationes etCr

24 GAI INSTIT. 1 134-139

praesidem prouinciae solent fieri. 135. Qui ex filio semeliterumue mancipato conceptus est, licet post tertiam man-cipationem patris sui nascatur, tamen in aui potestate est;et ideo ab eo et emancipari et in adoptionem dari potest. ziis qui ex eo filio conceptus est, qui in tertia mancipationeest, non nascitur in aui potestate; sed eum Labeo quidemexistimat tn eiusdem mancipio esse, cuius et pater sit;tttimur autem hoc iure, ut quamdiu pater eius in mancipiosit, pendeat ius eius; et si quidem pater eius ex mancipa-tione manumissus erit, cadat in etus potestatem; si uero is,

38 dum in mancipio sit, de||cesserit, sui iuris fiat. 135a. Ea-dem scilicet {il/i uerstts) x ut supra diximus,quod in filio faciunt tres mancipationes, hoc facit unamancipatio in nepote.

136. (zY\ uersus) Maximi et Tuberonis cau-tum est, ut haec quod ad sacra tantum uideatur in manucsse, quod uero ad ceteras causas proinde habeatur, afquesi in manum non conuenisset. • (/Ve uersus) 2

potestate parentis liberantur; nec interest, an in uirt suimanu sint an extranei, quamuis hae soloe loco filiarumhabeantur, quae in uiri manu sint

137. (3 uersus) desinunt in manu esse; et siex ea mancipatione manumissae fuerint, sui iuris efficiun-tur. 137a. {$XA uersus) nihilo magis potestcogere || quam et filia patrem. sed filia quidem nullomodo patrem potest cogere, etiamsi adoptiua sit, haec autemrepudio niisso compellere potest, atque si ei numquam nuptafuisset.

138. H» qui in causa mancipii sunt, quia seruorum locoha&entur, uindicta, censu, testamento manumissi sui iurisfiunt. 139. Nec tamen in hoc casu lex Aelia Sentia locumhabet. itaque nihil requirimus, cuius sit is qui manumittitet qui manumittitur; ac ne i\\ud quidem, an patronum credi-toremue manumissor habeat; ac ne numerus quidem lege

1 Krueger et alii proposuerunt: dicemus de eo qui ex nepotesemcl mancipato necdum manumisso conceptus fuerit. nam utsupra etc.

2 Huschke et alii suppl.: eae uero mulieres, quae in manumconueniunt per coemptiopem, potestate parentis rell.

GAI INSTIT. I 139-I46 25

Fufia Caninia finitus in his personis locum habet. 140.Quin etiam inuito quoque eo cuius in mancipio sunt, censulibertatem consequi possunt, excepto eo quem pater ealege mancipio dedit, ut sibi remancipetur: nam quodammodo tunc pater potestatem propriam reseruare sibi uide-tur eo ipso, quo mancipio recipit. ac ne is quidem diciturinuito eo cuius in mancipio est, censu libertatem consequi,quem pater ex noxali causa mancipio dedit, ueluti quod furtieius nomine damnatus est et eum mancipio actori dedit:nam hunc actor pro pecunia habet. 141. In summa ad-monendi sumus aduersus eos, quos in mancipio habemus,

40 nihil nobis || contumeliose facere licere; alioquin iniuria-rwn teneMmur. ac ne diu quidem in eo iure detinenturhomines, serf plerumque hoc fit dicis gratia uno momento;nisi salicet ex noxali causa manciparentur.

142. Transeamus nunc ad aliam diuisionem. nam ex hispersonis, quae neque in potestate neque in manu neque inmancipio sunt, quaedam uel in tutela sunt uel in curatione,quaedam neutro iure tenentur. uideamus igitur, quae intutela, quae in curatione sint: ita enim intellegemus ceterospersonas, quae neutro iure tenentur. 143. Ac prius dispi-ciamus de his, quae in tutela sunt.

144. Permissum est itaque parentibus liberis, quos inpotestate sua habent, testamento <fufo>res dare: mascu-lini quidem sexus inpuberibus, < >que J, cum nu/>taesint. ueteres enim uoluerunt feminas, etiamsi perfec-tae aetatis sint, propter animi leuitatem in tutela esse.145. Itaque si quis filio filiaeque testamento tutorem de-derit, et ambo ad pubertatem peruenerint, filius qui-dem desinit habere tutorem, filia uero nihilo minus intutela permanet: tantum enim ex lege Iulia et PapiaPoppaea iure liberorum tutela liberantur feminae. lo-

41 quimur autem || exceptis uirginibus Uestalibus, quasetiam ueteres in honorem sacerdotii liberas esse uoluerunt:itaque. etiam lege xn tabularum cautum est. 146. Nepoti-bus autem neptibusque ita demum possumus testamento

1 fortasse supplendum est: <feminini autem sexus cuiuscumqueactatis, puberibus quo>que,

26 GAI INSTIT. I I46-156

tutores dare, si post mortem nostram in patris sui potesta-tem iitre recasuri non sint. itaque si filius meus mortismeae tempore in potestate mea sit, nepotej ex eo nonpoternnt ex testamento meo habere tutorem, quamuisin potestate mea fuerint: scilicet quia mortuo me in patrissui potestate futuri sint. 147. Cum tamen in compluribusaliis causis postumi pro iam natis habeantur, et in hac causaplacuit non minus postuniis quam iam natis testamentotutores dari posse, si modo in ea causa sint, ut si wiuisnobis nascantur, in potestate nostra fiant. hos etiam here-des instituere possumus, cum extraneos postumos heredesinstituere permissum non stt. 148. Quae in manu estproinde ac si filiae, item nurui quae in filti manu estproinde ac n^pti tutor dari potest. 149. Rectissime autemtutor sic dari potest: L. TITIUM LIBERIS MEIS TUTOREM

DO, L. <TITIUM UXORI MEAE> TUTOREM DO. Sed et Sl itascriptum sit: LIBERIS ME/S uel UXORI MEAE TITIUS TUTOR

42 ESTO, recte datus intellegitur. 150. In persona tamen || uxo-ris, quae in manu est, rece/>ta est etiam tutoris optio, idest ut Hceat ei permittere quem uelit ipsa tutorem sibioptare, hoc modo: TITIAE UXORI MEAE TUTORIS OPTIONEMDO. quo casu licet uxori <.tutorem optare> uel in omnesres uel in unam forte aut duas. 151. Ceterum autplena optio datur aut angusta. 152. Plena ita darisolet, ut proxum^ supra diximus. angusta ita dari solet:TITIAE UXORI MEAE TUTORIS OPTIONEM DUMTAXAT SEMELDO, aut DUMTAXAT BIS DO. 153. Quae optiones plurimuminter se differunt. nam quae plenam optionem habet, potestsemel et bis et ter et saepius tutorem optare; quae ueroangus<tam> habet optionem, si dumtaxat semel data estoptio, amplius quam semel optare non potert; si tantum bis,amplius quam /?is optandi facultatem non habef. 154. Uo-cantur atitem hi, qui nominatim testamento tutores dantur,datiui; qui ex optione sumuntur, optiui.

155. Quibus testamento quidem tutor datus non sit, iisex lege xn <.tabtdarum> agnati sunt tutores, qui uocanturlegitimi. 156. Sunt autem agnati per uirilis sexus personascognatione iuncti, quasi a patre cognati, ueluti frater eodem

GAI INSTIT. I I56-163 2J

patre natus, fratris filius neposue ex eo, item patruws et43 patrui || filius et nepos ex eo. at hi qui per feminini sexus

personas cognatione coniunguntur, non sunt agnati, sed aliasnaturali iure cognati. itaque inter auunculum et sororis fili-um non agnatio est, sed cognatio. item amitae, materteraefilius non est mihi agnatus, std cognatus; et inuicem scili-cet ego illi eodem iure coniungor, quia qui nascunturpatris, non matris familiam secuntur. 157. Sed olim qui-dem, quantum ad legem x u tabularum attinet, etiamfeminae agnatos habebant tutores. sed postea lex Claudialata est, quae quod ad feminas at t inet , <tales> tu te -las sustulit; i taque masculus quidem inpubes fratrempufrerem aut patruMm habet tutorem, femina uero talemhabere tutorem non potest. 158. Sed adgnationis quidem iuscapitis dtfminutione perimitur, cognationis uero ius eomodo non commutatur , quia ciuilis ratio ciuilia quidemiura corrumpere potest, naturalia uero non potest. 159. Estautem capitis deminutio prioris status permutatio. eaquetribus modis accidit: nam aut maxima est capitis demlnu-tio, aut minor, quam quidam mediam uocant, aut minima.

160. Maxima est capitis d^minutio, cum aliquis simul etciuitatem et libertatem amittit; quae accidit incensis, qui

44 ex forma censua||li ueniri iu&entur. quod ius (/2 /3

uersus) qui contra eam legem in urbe Roma donii-cilium habuerint; item feminae, quae ex senatus consultoClaudiano ancillae fiunt eorum dominorum, quibus inuitiset denuntiantibus dominis cum seruis eorum coierint.161. Minor siue media est capitis deminutio, cum ciuitasamittitur, libertas retin^tur; quod accidit ei, cui aqua etigni interdictum fuerit. 162. Minima est capitis deminutio,cum et ciuitas et libertas retinetur, sed status hominisconmutatur; quod accidit in his qui adoptantur, item inhis quae coemptionem faciunt, et in his qut mancipiodantur quique ex mancipatione manumittuntur; adeo qui-dem,- ut quotiens quisque mancipetur aut manumittatur,totiens capit* dtfminuatur. 163. Nec sokim maionfewj<.capitis> deminutionibus ius adgnotionis corrumpitur, serf

minima; et ideo si ex duobm liberis alterum pater

28 GAI INSTIT. I 163-I7O

emancipauerit, post obitum eius neuter alteri adgnationis iuretutor esse poterit. 164. Cum autem ad agnatos tutela perti-neat, non simul ad omnes pertinet, sed ad eos tantum, qui

45 proximo gradu sunt . || (uersus 17) 165. Exeadem lege xn tabularum liberfarum et inpuberumKbertorum tutela ad patronos liberosque eorum per-tinet. quae et ipsa tutela legitima uocatur, non quia nomi-natim l ea lege de hac tutela cauetur, sed 1 quia proindeaccepta est per interpretationem, a/que si uerbis legis intro-ducta2 esset: eo enim ipso quo hereditates * Hbertorum

46 libertarumque, si || intestati decessissent, iusserat lex adpatronos liberosue eorum pertinere, crediderunt ueteresuoluisse legem etiam tutelas ad eos pertinere, quia etagnatos quos ad hereditatem uocauit, eosdem et tutoresesse iusserat.

[ D E FIDUCIARIA TUTKLA} 166. Exemplo patronorumrece/>tae sunt et aliae tutelae, quae fiduciariae uocantur,id est quae ideo nobis competunt, quia liberum caput man-cipatum nobis uel a parente ttel a coemptionatore manumi-serimus. 167. Sed Latinarum et Latinorum impuberumtutela. non omni modo ad manumissores lifcerosqu* eorumpertinet, sed ad eos quorum ante manumissionem ex iureQuiritium <fuerunt: unde si ancilla ex iure Quiritium>tua sit, in bonis mea, a me quidem solo, non etiam a temanumissa Latina fieri potest, et bona eius ad me perti-nent, sed eius fwtela tib\ competit: nam ita lege Iuniacauetur. itaque si ab eo cuius et in bonis et ex iure Quiri-tium ancilla fuerit, facta sit Latina, ad eundem et bona ettutela pertinent.

168. Agnatis et patronis et liberorum capitum manumis-soribus permissum est feminarum tutelam alii in iurecedere; pupillorum autem tutelam non est permissum

47 cedere, quia non uidetur one||rosa, cum tempore pubertatisfiniatur. 169. Is autem cui ceditur tutela, cessicius tutoruocatur. 170. Quo mortuo aut capite deminuto reuertiturad eum tutorem tutela, qui cessit; ipse quoque qui cessit

1 suppl. ex Inst. 1, 17.9 $ic Inst. i, 17: accepta V.


si mortuws aut capite deminutus sit, a cesstcio tutela disce-dit et reuertitur ad eum, qui post eum, qui ce&serat, secun-dum gradum in ea tutela habuerif. 171. Serf quantum adagnatos pertinet, nihil hoc tempore de cessicia tutela quoe-ritur, cum agnatorum tutelae in feminis lege Claudiasublatae sint. 172. Sed fiduciarios quoque quidam putaue-runt cedendae tutelae ius non habere, cum ipsi se onerisubiecerint. quod etsi placeat, in parente tamen, qui filiamneptemue aut proneptem alteri ea lege mancipio dedit, utsibi remanciparetur, remancipatamque manumisit, idemdici non debet, cum is et legitimus tutor habeatur: et nonminus huic quam patronis honor praestandus est.

173. Praeterea senatus consulto mulieribus permissumest in absentis tutoris locum alium petere. quo petito priordesinit; nec interest, quam longe aberit is tutor. 174. Sedexcipitur, ne in absentis patroni locum liceat libertae tuto-

48 rem petere. 175. Patroni || autem loco habemus etiamparentem, qui ex eo quod ipse sibi rewiancipatam filiamneptemue aut proneptem manumisit, legitimam tutelamnanctus est. huius quidem liberi fiduciari» tutoris loconumerantur; patroni autem libert eandem tutelam adipis-cuntur, quam et pater eorum habuit. 176. Sed aliquandoetiam in patroni absentis locum permittitur tutorem petere,ueluti ad hereditatem adeundam. 177. Idem senatus censuitet in persona pupilli patroni filii. 178. Nam et lege Iulia demaritandis ordinibus ei, quae in legitima tutela pupilli sit,permittitur dotis constituendae gratia a praetore urbanotutorem petere. 179. Sane patroni filius, etiamsi inpubessit, libertae efficietwr tutor, quamquam in nulla re auctorfieri potest, cum ipsi nihil permissum sit sine tutoris aucto-ritate agere. 180. Item si qua in tutela legitima furiosi autmuti sit, permittitur ei senatus consulto dotis constituendaegratia tutorem petere. 181. Quibus casibus saluam maneretutelam patrono patronique filio manifestum est. 182.Praeterea senatus censuit, ut si tutor pupilli pu/»tllaeuesuspectus a tutela remotus sit, siue ex iusta causa fueritexcusatus, in locum eius alius tutor detur. quo facto priortutor amittit tutelam. 183. Haec omnia similiter et Romae


49 et in pro||uinciis obseruantur, scilicet ut in prouinciis apraeside prouinciae tutor petcndus sit.

184. Olim cum legis actiones in usu erant, etiam ex illacausa tutor dabatur, si inter tutorem et mulierem pupil-lumue lege agendum erat: nam quia ipse tutor in re suaauctor esse non poterat, alius dabatur, quo auctore legisactio peragere tur ; qui dicebatur praetorius tutor, quia apraetore urbano da&atur. sed post sublatas legis actiones qui-dam putant hanc speciem dandi tutoris in usu esse desisse;aliw atitem placet adhuc in usn esse, si legitimo iudicioagatur.

185. Si cui nullus omnino tutor sit, ei datur in urbeRoma ex lege Atilia a praetore urbano et maiore partetribunorum plebis, qui Atilianus tutor uocatur; in prouinciisuero a praesidibus prouinciarum lege Iulia et Titia.186. Et ideo si cui testamento tutor sub condicioneaut ex die certo datus sit, quamdiu condicio aut dies pendet,tutor dari potest; item si pure datus fuerit, quamdiu nemoheres existat, tamdiu ex his legibus tutor petendus est; quidesinif tutor esse, posteaquam aliquis ex testamento tutoresse coeperit. 187. Ab hostibus quoque tutore capto ex htslegibus tutor peti debet; qui desinit tutor esse, si is quicaptus est, in ciuitatem reuersus fuerit: nam reuersusrecipit tutelam iure postliminn. ||

50 188. E x his apparet, quot sint speciej tutelarum. si ueroquoeramus, in quot genera hae species dtducantur, longaerit disputatio: nam de ea re ualde ueteres dubita«erunt.nos qui diligentius hunc tractatum exsecuti sumus et inedicti interpretatione et in his libris, quos ex Quinto Muciofecimus, hoc jo/um tantisper sufficit admonuisse, quodquidam quinque genera esse dixerunt, ut Quintus Mucius;ali* tria, ut Seruius Sulpicius; ali* duo, ut Labeo; a\ii totgenera esse crediderunt, quot etiam species essent.

189. Sed inpufreres quidem in tutela esse omnium ciuita-tium iure contingit, quia id naturali ratione conueniens est,ut is qui perfectoe aetatis non sit, alterius tutela regatur;nec fere ulla ciuitas est, in qua non licet parentibus liberissuis inpuberibus testamento tutorem dare; quamuis, ut

GAI INSTIT. i 189-195^ 31

supra diximus, soli ciues Romani uideantur tantum liberossuos in potestate habere. 190. Feminas uero perfectaeaetatis in tutela esse fere nulla pretiosa ratio suasisseuidetur. nam quae uulgo creditur, quia leuitate animi ple-rumque decipiuntwr et aeguum erat eas tutorum auctoritateregi, magis jpeciosa uidetur quam uera: mulieres enimquae perfectae aetatis sunt, ipsoe sibi negotia tractant, et

51 in quibusdam || causis dicis gratia tutor interponit auctori-tatem suam; saepe etiam inuitus auctor fieri a praetorecogitur. 191. Unde cum tutore nullum ex tutela iudiciummulieri datur; af ubi pupillorum pupillarumue negotiatutores tractanf, eLr post pubertatem tutelae iudicio ratio-nem reddunt. 192. Sane patronorum et parentum legitimaetutelae uim aliquam habere intelleguntur eo, quod hi nequearf testamentum faciendum neque ad res mancipi alienan-das neque ad obligationes suscipiendas auctores fiericoguntur, praeterquam si magna causa alienandarum rerummancipi obligationisqu^ suscipiendae interaeniat. eaqueomnia ipsorum causa constituta sunt, ut quia ad eos intesfa-tarum mortuarum hereditates pertinent, neque per testa-mentum excludantur ab hereditate neque alienatis pr^tio-sioribus rebus susceptoque aere alieno minus locwples adeos hereditas peniemat. 193. Apurf peregrinos non simi-liter, ut apud nos, in tutela sunt feminae; sed tamenplerumque quasi in tutela sunt: ut ecce lex Bithynorum, siquid mulier <confro>hat, maritum auctorem esse iu^etaut filium eius puberem.

194. Tutelo autem liberantur ingenuae quidem trium<Mberorum iure, libertinae uero quattuor, si in patroni^1

liberorumue eius legitima tutela sint: nam et ceteroe, quaealterius generis tutores habeant, uelut Atilianos aut fidu-

52 ciarios, trium liberorum || iure tutela liberantur. 195. Po-test autem pluribus modis libertina alterius generis <fu-torem> habere, ueluti si a femina manumissa sit; tunc enime lege Atilia petere debet tutorem, uel in prouinc<iw e lege/tt/>ia et Titia: nam in patronae tutela esse non potest.195a. Item si < o > masculo manumissa <si t> et auctore eo

1 suppl. Hollweg et alii.

32 GAI INSTIT. I I95a-2OO

coemptionem fecerit, deinde remancipata et manumissa sit,patronum quidem habere tutorum desinit, incipit autemhabere eum tutorem, a quo manumissa est, qui fidu-ciarius dicitur. 195b. Item si patronuj eiusue filiusin adoptionem se dedit, debet liberta e lege Atilia uelIulia et Titia tutorem petere. 195c. Similiter ex isdemlegibus petere debet tutorem liberta, si patronusdecesserit nec ullum uirilis sexus liberorum in familiavtlxqueni. 196. Masculi autem cum puberes esse coe-perint, tutela liberantur. puberem autem Sabinus quidemet Cas^ius ceterique nostri praeceptores eum esse putan/,qui habitu corporis pubertatem ostendit, id est eum quigenerare potest; sed in his qui pubescere non possunt,quales sunt spadones, eam aetatem esse spectandam, cuiusaetatis puberes fiunt. sed diuersae scAolae auctores annisputant pubertatem aestimandam, id est eum puberem esse

53 existimant, qui \\ xim annos expleuit (?) (24 uersus)54 197. — ad eam \\ aetatem peruenerit, in qua res

suas tueri possit, sicuti apud peregrinas gentes custo-diri superius indicauimus. 198. Ex isdem causis et inprouinciis a praesidibus earum curatores dari jolent.

199. Ne tamen et pupillorum et eorum, qui in curationesunt, negotia a tutoribus curatoribusque consumantur autdeminuantur, curat praetor, ut et tutores <et> curatoreseo nomine satisdent. 200. Sed hoc non est perpetuum: namet tutores testamento dati satisdare non coguntur, quia fidescorum et diligentia ab ipso testatore probata est; et cura-tores, ad quos non e lege curatto pertinet, sed uel a consuleuel a praetore uel a praeside prouinciae dantur, plerumquenon coguntur satisdare, scilicet quia satis hon^i electijrunt.

COMMENTARIUS SECUNDUS

55 1. Superiore commentario de iure personarum 1 expo-suimus; modo uideamus de rebus, quoe uel in nostropatrimonio sunt uel extra nostrum patrimonhim haftentur.

2. Summa itaque rerum diuisio in duos articulos diduci-tur : nam aliae sunt diuini iuris, aliae humani. 3 . Diuiniiuris sunt ueluti res sacra* et religiosae. 4. Sacroe sunt,quae diis superis consecratae sun t ; religiosae, quae diisManibus relictae sunt. 5. Sed sacrum quidem hoc solumexistimatur, quod ex auctoritate populi Romani consecro-fum est, ueluti lege de ea re lata aut senatus consulto facto.6. Religiosum uero nostra uoluntate facimus mortuuminferentes in locum nostrum, si modo eius mortui funusad nos pertineat. 7. Std in prouindali solo placet plerisque/ocum reltgiosum non f ieri, quia in eo solo dominium populiRomani est uel Caesaris, nos autem possessionem tantumuel usumfructum habere uidemur; utique tamen, etiamsinon sit reli^iosum, pro reli^ioso hafeetur. item quod inprouincus non ex auctor i ta te populi Romani conse-cratum est, proprie sacrum non est, tamen pro sacro habe-tur. 8. Sanctae quoque res, uelut muri et portae, quodammodo diuini iuris sunt 9. Quod autem dimm iuris est, id

56 nullius in bonis est; id uero, quod humani || iuris est, ple-rumque alicuius in bonis est. potest autem et nullius inbonis esse: natn res hereditariae, antequam aliquis heresexistat, nullius in bonis sunt2 (8 fere uersus)domino. 10. Hae autem, quae humani iuris sunt, autpubX\o.ae sunt aut priuatae. 11. Quae publicae sunt, nullzttuidentur in bonis esse; ipsius enim uniuersitatis esse cre-duntwr. priuatae sunt, quae singulorum hominttw sunt.

1 suppl. ex Inst. 2, 1 pr.2 cf Dig. 1, 8, 1 pr.

36 GAI INSTIT. II I2 - l6

12. Quaedam praeterea res corporales sum, quaedamincorporales. 13. <.Corporales> hae, quae tangi possunt,uelut fundus homo uestis aurum argentum et deniquealiae res innumera&iles. 14. Incorporal^ sunt, quae tanginon possunt, qualia sunt ea, quae < m > iure con-sistunt, sicut hereditas ususfructus obligationes quo-quo modo contractae. nec ad rem perKtinet, quod in here-ditate res corporalcs con>tintntur, et fructus qui ex fundopercipiuntur, corporales sunt, et quod ex aliqua obligatione

57 nofeis debetur, id || plerumque corporale est, ueluti*fundus homo pecunia • nam ipsum ius successionis etipsum ms utendi fruendi et ipsum ius obligationis incor-porale est. eodem numero sunt iura praediorum urbanorumet rusticorKm. (24 uersus) ius altius tollendtaedes (?) et officiendi luminibus uicini aedium aut nonextollendi, ne luminibus uicini officiatur. item fluminum etstilicidiortim idem ius (3>£ uersus) ius aquaeducendae. haec iura praediorum (?) tam urbanorum quamrusticorum sertufutes uocanfur. 14a. Esf et alia ( ? ) rerumdiuisio (? ) : nam aut mancipi sunt aut nec mancipi. mancipisunt (24 ucrsus) item aedes in Italico solo{2l/2 uersus) seruitutes praediorum urbanorum necmancipi sunt. item stipendiaria praedia et tributaria necmancipi sunt. 15. Sed quod diximus ea animalia, quaedomari solent (?) , mancipi esse, (i£4 uersus) 2 — ||

58 statim ut nata sunt, mancipi esse putanf; Nerua uero et Pro-culus et ceteri diuersae sc^olae auctores non aliter ea man-cipi esse putant quam si domita sunt; et si propter nimiamferitatem domari non possunt, tunc uideri mancipi esse inci-pere, cum ad eam aetatem peruenerint, qua domari solent.16. At f erae bestiae nec mancipi sunt, uelut ursi leones, itemea animalia quae fere 6estiarum nutnero sunt, uelut ele-ph&nti et cameli. et ideo ad rem non pertinet, quod haecanimalia etiam collo dorsoue domari solent: nam ne nomenquidem eorum animalium illo tempore fuit, quo con-

1 suppl. ex Dig. 1, 8, 1, 1 (Inst. 2, 2, 2).2 cxspectes nostri quidem praeceptores statim ut nata sunt,

mancipi esse putant. Sed hoc tton explet lacunam.

GAI INSTIT. II 16-27 37

sti tuebatur quasdam res mancipi esse, quasdam necmancipi. 17. Item fere omnia, quae incorporalia sunt, necmancipi sunt exceptis seruitutibus praediorum rusticorum;nam eas mancipi esse constat, quamuis sint ex numerorerum incorporalium.

18. Magna autem differentia est inter mancipi res et necmancipi. 19. Nam res nec mancipi ipsa traditione plenoiure alterius fiunt, si modo corporales sunt et ob id reci-piunt traditionem. 20. Itaque si tibi uestem uel aurum uelargentum tradidero jiue ex uenditionis causa siue ex dona-tionis siue quauis alia ex causa, statim tua fit ea res, si

59 modo ego eius dominus sim. 21. /n eadem || causa suntprouincialia praedia, quorum alia stipendiaria alia tributa-ria uocamus. stipendiaria sunt ea, quae in his prouincitssunt, quae propriae populi Romani esse intelleguntur; tri-butaria sunt ea, quae in his prouinciis sunt, quae propriaeCaesaris esse creduntur. 22. Mancipi uero res[sunt, quae?]per mancipationem ad alium transferuntur; unde etiammancipi res sunt dictae. quod autem ualet mancipatio,<.idem ualet ct in iure cessio. 23. Sed? mancipatio> quidemquemadmodum tiat, supenore commentario tradidimus. 24.In iure cessio autem hoc modo fit: apud magistrarumpopuli Romani uel praetorem [uel apurf praesidem prouin-ciae] is, cui res in iure ceditur, rem tenens ita dicit: HUNCEGO HOMINEM EX IURE QUIRITIUM MEUM ESSE AIO ; deindepostquam hic uindicauen/, praetor interrogat eum, quicedit, an contra uindicet; quo negante aut tacente tunc ei,qui uindicauerit, eam rem addicit; irfque legis actio uoca-tur. hoc fieri potest etiam in prouinciis apurf praesidesearum. 25. Plerumque tamen et fere semper manci-pationibus utimur: quod enim ipsi per nos praesentibusamicis agere possumus, hoc non est necesse cum maioredifficultate apurf praetorem aut apurf praesidem prouinciaeagere. 26. Quod si neque mancipata neque in iure cessa

60 sit res mancipi || (24 uersus) || —(64 /5 uersus)61 27. admonendi sumus (2/3 uersus)

esse, prouincialis soli nexum non esse (V3 uersus)significationem: solum Italicutn mancipi est, prouin-

38 GAI INSTIT. II 27-35

ciale nec mancipi est. aliter enim ueteri lingua — (unusuersus) —.

28. Incorporales < m > traditionem non recipere mani-festum est. 29. Sed iura praediorum urbanorum in iurecedi possunt; rusticorum uero etiam mancipari possunt.30. Ususfructus in iure cessionem tantum recipit: namdominus propri^tatis ali* usumfructum in iure cedere po-test, ut ille usumfructum habeat et ipse nudam proprieta-tem retineat. ipse usufructuarius In iure cedendo dominopropritftatis usumfructum efficit, ut a se discedat et con-uertatur in proprietatem; alit uero in iure cedendo nihilominus ius suum retinef: creditur enim ea cessione nihilagi. 31. Sed haec scilicet in Italicis praediis ita sunt, quia

6a et ipsa praedia mancipationem || et in iure cessionemrecipiunt. alioquin in prouincialibus praedits siue quisusumfructum siue ius eundi agendi aquamue ducendi uelaltius tollendi aedes aut non tollendi, ne luminibus uiciniofficiatur, ceteraque similia iura constituere uelit, pactioni-bus et sfipulationibus id efficere potest, quia ne ipsa quidempraedia mancipationem aut < m > iure cessionem recipiunf.32. Sed cuni ususfructus et hominum et ceterorum ani-malium constitui possit, intellegere debemus horam usum-fructum etiam in prouinciis per in iure cessionem constituiposse. 33. Qtiod autem diximus usumfructum in iure ces-sionem tantum recipere, non est temere dictum, quamuisetiam per mancipationein constitui possit eo, quod in man-cipanda proprietate detrahi potest: non enim ipse usus-fructus mancipatur, sed cum in mancipanda proprktatededucatur, eo fit, ut apurf alium ususfructus, apuaf aliumpropritftas sit.

34. Hereditas quoque in iure cessionem tantum recipit.35. Nam si is, a<i quem ab intestato legitimo iure pertinethereditas, in iure eam alit ante aditionem cedat, id est ante-quam Aeres extiterit, proinde fit heres is, cui in iurecesserit, ac si ipse per legem ad hererftVatem uocatus esset.

63 post obligationem uero si cesserit, nihilo minus ipse || herespermanet et ob id creditoribus tenebitur; debita ueropereunt eoque modo defcitores hereditarit lucrum f aciunt;


corpora uero eius hereditatis proinde transeunt ad eum,cui cessa est hereditas, ac si ei singula in iure cessa fuis-sent. 36. Testamento autem scriptus heres ante aditamquidem hereditatem in iure cedendo eam alit nihil agif;postea uero quam adierit si cedat, ca accidunt, quae proxim*diximus de eo, ad quera ab intestato legitimo iure pertinethereditas, si post obligationem <in> iure cedat. 37. Idemet de necessarits heredibus diuersoe scAoloe auctores exis-timant, quod nihil uidetur interesse, utrum <.aliquis>adeundo hereditatem statim f iat heres an inuitus existot;quod quale sit, suo loco appareMf. sed nostri praeceptoresputant nihil agere necessarium heredem, cum in iure cedathereditatem.

38. Obligationes quoquo modo contractae nihil eorumrecipiunt: nam quod mihi ab aliquo debetur, id si uelimtibi deberi, nullo eorum modo, quibus res corporales adalium transferuntur, id efficere possum; sed opus est, utiu&ente me tu ab eo stipuleris; quae res efficit, ut a meliberetur et incipiat tibi teneri. quae dicitur nouatio obliga-tionis. 39. Sine hac uero nouatione non poterlr tuo nomine

64 agere, sed debes ex persona mea quasi cognitor || aut pro-curator meus experiri.

40. Sequitur ut admoneamus apud peregrinos quidemunum esse dominium: nam aut dominus quisque est autdominus non intellegitur. quo iure etiam populus Romanusolim utebatur: aut enim ex iure Qmritium unusquisquedominus erat aut non intellegebatur dominus. sed posteadiuisionem accepit dominium, ut alius possit esse ex iureQuiritium dominus, alius in bonis habere. 41. Nam si tibirem mancipi neque mancipauero neque in iure cessero,serf tantum tradidero, in bonis quidem tuis ea res ef f icitur,ex iure Quiritium uero mea permanebit, donec tu eampossidendo usucapias: jemel enim impleta usucapioneproinde pleno iure incipit, id est et in bonis et ex iureQuiritium tua res esse, ac si ea mancipata uel in iure cessa<esset. 42. Usucapio autem > mobilium quidem rerumanno completur, fundi uero et aedium biennio: et ita legeXII tabularum cautum est.

4O GAI INSTIT. II 43-5O

43. Ceterwm etiam earum rerum usucapio nobis conpetit,quae non a domino nobis traditae fuerint, siue mancipisint eae res siue nec mancipi, si modo eaj bona fide acce-perimus, cum crederemus eum, qui traderet, dominum esse.44. Quod ideo receptum uidetur, ne rerum dominia diutiusin incerto essent, cum sufficeret domino ad inquirendam

65 rem suam anni aut || bienni* spatium, quod tempus ad usu-capionem possessori tr ibutum est.

45. Serf aliquando etiamsi maxime quis bona fide alie-nam rem possideat, non tamen ill* usucapio procedit, uelutsi quis rem furtiuam aut ui possessam possideaf: nam fur-tiuam lex X I I tabularutn usucapi prohibet, ui possessamlex Iulia et Plautia. 46. Item prouincialia praedia usuca-pionem non recipiunt. 47. Res mulieris <quoque>, quoe inagnatomm ttttela erat, [res mancipi] usucapi non poterant,praeterquam si ab ipsa tutore <,auctore> traditae essent:et ita lege x n tabularum cautum est. 48. Item liberoshomines et res sacras et religiosas usucapi non posse mani-festum est. 49. Quod ergo uulgo dicitur furtiuarum rerumet ui possessarum usucapionem per legem x n tabularumprohibttam esse, non eo pertinet, ut ne ipse iur quique peruim possidtt, usucapere />ossit — nam huic alio r a t ioneusucapio non compet i t , quia scilicet mala fide possidet —;sed nec ullus alius, quamquam ab eo bona fide emerit,usucapiendi ius habeat. 50. Unde in rebus mo&ilibus nonfacile procedit, ut bonae fidei possessori usucapio compe-tat x, quia qui alienam rem uendidit et tradidit, furtumcommittit; idemque accidit etiam, si ex alio causa tradatur.sed tamen hoc aliquando aliter se habet: nam si heres remdefuncto commodatam aut locatam uel apud eum d^posi-

66 tam existimans eam esse here||ditariam, uendiderit autdonauerit, furtum non committit. item si is, arf quemancillae ususfructus pertinet, partum etiam suum esse cre-dens uendiderit aut donauerit, furtum non committit:/urtum enim sine affectu furandi non committitur.aliis quoque modis accidere potest, ut quis sine uitio furtirem alienam ad aliquem transferat et efficiat, ut a posses-

1 suppl. ex Inst. 2, 6. 3

GAI INSTIT. II 5O-58 41

sore usucapiatur. 51. Fundi quoque aheni potest aliquisjine ui possessionem nancisci, quae uel ex neglegentia do-mini uacet, uel quia dominus sine successore decesserit uellongo tempore afuerit; quam si ad aliutn bona fide accipien-tem transtulerit, poterit usucapere possessor et quamuisipse, qui uacantem possessionem nactus est, intellegat alie-num esse funofum, tamen nihil hoc bonae fidei />osses-sori ad usucapionem nocef, < c w m > inprofcata sit eorumsewtentia, qui putauerint iundi iurtum fieri pawe.

52. Rursus ex contrario accidit, ut qui sciat alienam remse possidere, usucapiat, uelut si rem hereditariam, cuiuspossessionem heres nondttm nactus est, aliquis posjederit:nam ei concessum <est «,m>capere, si modo ea res est,quae recipit usucapionem. quae species possessionis etusucapionis pro herede uocatur. 53. E t in t an tum haec

67 usucapio concessa est, || ut et res, quae solo continentur,anno usucapiantur. 54. Quare autem hoc cosu etiam solirerum annua constituta sit usucapio, illa ratio est, quodolim rerum hereditariarum possessiones ut ipsae heredi-tates usucapi credebantur, scilicet anno: lex enim x u tabu-larum soli quidem res biennio usucapi iussit, ceteras ueroanno. ergo hereditas in ceteris rebus uidebatur esse, quiasoli non est [quia neque corporalis est] . <et> quamuispostea creditum sit ipsas hereditates usucapi non posse,tamen in omnibus rebus hereditariis, etiam quae soloteneantur, annua usucapio remansit. 55. Quare autem om-nino tam inproba possessio et usucapio concessa sit, illaratio est, quod uoluerunt ueteres maturius hereditatesadiri, ut essent qui sacra facerent, quorum illis temporibussumma obseruatio fuit, ut et creditores haberent, a quosuum consequerentur. 56. Haec autem species possessioniset usucapionis etiam lucratiua uocatur: nam sciens quisquerem alienam lucrifacit. 57. Sed hoc tempore tam nonest lucrat iua: nam ex auctori tate Hadriani senatusconsultum factum est, ut tales usucapiones reuocarentur.et ideo potest heres ab eo, qui retn usucepit, hereditatempetendo proinde eam rem consequi, atque si usucapta non

68 essef. || 58. Necessario tamen herede extante nihil ipso


iure pro herede usucapi potest. 59. Adhuc etiam ex aliiscausis sciens quisque rem alienam usucapit: nam qui remalicui fiduciae causa mancipio dederit uel in iure cesserit,si eandem ipse possederit, potest usucapere, anno scilicet,<non solum res tnobilis sed et> soli si sit. quoe speciesusucapionis dicitur usureceptio, quia id, quod aliquando ha-buimus, recipimus per usucapionem. 60. Sed cum fiduciacontrahitur aut cum creditore pignoris iure aut cum amico,quo tutius nostroe res apud euw essent, si quidem cum amicocontracta sit f iducia, sane omni modo conpetit usttreceptio;si uero cum creditore, soluta quidem pecunia omni modoconpetit, nondum uero soluta ita demum competit, si nequeconduxerit eam rem a creditore deftitor neque precario ro-gauerit, ut eam rem possidere liceret; quo casu lucratiuausucapio conpetit. 61. Item si rem obligatam sibi populusuendiderit eamque dominus posstfderit, concessa est usure-ceptio; sed hoc casu praedium Wennio usurecipitur. et hocest, quod uolgo dicitur ex praediatura possessionem usureci-pi: nani qui mercatur a populo, praediator appellatur.

62. Accidit aliquando, ut qui dominus sit, alienandae rei69 potestatem non habeat, et qui dominus non sit, || 0/1'enare

possit. 63. Nam dotale praedium maritus inuita muliereper legem Iuliam prohibetur alienare, quamuis ipsius sit,uel mancipatum ei dotis causa uel in iure cessum uel usu-captum. quod quidem ius utrum ad Italica tantum praerfiaan etiam ad prouincialia pertineat, dubitatur. 64. Ex diuersoagnatus furiosi curator rem furiosi alienare potest ex legeXII tabularum; item procurator • (uersus dinridiuslegi nequit) * ; item creditor pignus ex pactione,quamuis eius ea res non sit. sed hoc forsitan ideo uideaturfierl, quod uoluntate debitoris intellegitur pignus alienari,qui olim pactus est, ut liceret creditori pignus uendere, sipecunia non soluatur.

65. Ergo ex his, quoe diximus, a/»paret quaedam naturaliture alienari, qualia sunt ea, quae traditione alienantur,quaedam ciuili: nam mancipationis et in iure cessionis etusucapionis ius proprium est ciuium Romanorum.

1 forsitan supplendum sit rem absentis, si hoc ei concessum est.


66. Nec tamen ea tantum, quae traditione nostra fiunt,naturali nobis ratione adquiruntur, sed etiam quae occu-pando ideo consequi poterimus (?), quio antea nullius es-sent, qualia sunt omnia, quae terra mar» caelo capiuntwr.67. Itaque si f eram frestiam aut uolucrem aut piscem c*per«-mus, quidquid ( ? ) captum fuerit, id nostrum esse incipit(?)

70 et eo ujque nos t rum esse intellegitur, || donec nos t racustodia coerceatur. cum uero custodiam nos t ram eua-serit et in na tura lem se l iber ta tem receperit, rursusoccupantis fit, quia nostrMW esse desini t ; na tura lemautem l ibertatem recipere uidetur , cum aut oculosnos t ros euaserit , aut licet *n conspectu sit nos t ro ,difficilis tamen eius persecutio sit. 68. In tis autem ani-malibus, quoe ex consuetudine abire et redire solent, ueluticolumbis et apibus, item ceruis qui in siluas ire et rediresolent, talem habemus regulam traditam, ut si reuertendianimum habere desierint, etiam nostra esse desinant et fiantoccupawtium; reuertendi autem animum uidentur desinerehabere, cum reuertendi consuetudinem deseruerint. 69. Eaquoque quae ex hostibus capiuntur, nattirali ratione nostrafiunt.

70. Sed et id quod per alluuionem nobis adicitur, eodemiure nostrum fit; per alluuionem autem \d uidetur adici,quod ita paulatim flumen agro nostro odicit, ut aestimarenon possimus, quantum quoquo momento temporis adicia-tur; hoc est, quod Molgo dicitur per adluuionem id adiciuideri, quod ita paulatim adicitur, ut oculos nostros fallat.71. Itaque si flumen partem aliquam ex tuo praedio re-jciderit et ad meum praedium pertulerit, haec pars tua

71 ma||net. 72. At si in medio flumine insula nata sit, haeceorum omnium communw est, qui ab utraque parte f luminispropre ripam praedia possidenf; si uero non sit in mediof lumine, ad eos pertinet, qui ab ea parte, quae proxuma est,iuxta ripam praedia habent. 73. Praeterea id quod in solonostro ab aliquo aedificatum est, quamuij ille suo nomineaedificauerit, iure naturali nostrum fit, quia superficiessolo cedif. 74. Multoque magis id accidit et in planta, quamquis in solo nostro posuerit, si modo radici^us terram com-


plexa fuerit. 75. Idem contingit et in / rumento , quod insoio nostro ab aliquo satum fuerit. 76. Sed si ab eo peta-mtts f ructum uel aedificium et inpensas in aedificiumuel in seminaria uel in sementem factas ei soluere nolimus,poterit nos per exceptionem doli mali repellere, utique sibonae- fidei possessor fuerit. 77. Eadem ratione probatumest, quod in cAartulis siue membranis meis aliquis scrip-serit, licet aureis litteris, meum esse, quia litterae c/tartulissiue membranis cedunf: itaque si ego eos libros easquemembranas petam nec inpensam scripturae soluam, perexceptionem doli mali summoueri potero. 78. Serf si in ta-bula mea aliquis pinxerit ueluti imaginem, contra pro&a-

72 tur: || magis enim dicitur tabulam picturae cedere. cuiusdiuersitatis uix tdonea ratio redditur. certe secundum hancregulam si me possidente petas imaginem tuam esse necsoluas pretium tabuloe, poteris per exceptionem doli malisummoueri ; at si tu possideas, consequens est, ut utilismihi actio aduersum te dari debeat; quo casu nisi soluaminpcnsain picturae, poteris me per exceptionem doli maiirepellere, utique si bonae fidei possessor fueris. \\\ud palamest, quod siue tu subripuen.? tabuiam siue alius, conpetitmihi furti actio.

79. In aliis quoque speciebus naturalis ratio requiritur.proinde si ex tmis <Caut olinis aut spicis^1 meis uinumatit oleum aitt frumentum feceris, quaeritur utrum meumsit td iiiniiin aut oleuni aut frumentuin an tuwm. item siex auro aut an/ento meo uas aliquod feceris uel ex tabulismeis nauem aut armarium aut subsellium fabricaueris, itemsi ex lana mea uestimentum feceris uel si ex uino et mellemeo mulsum feceris siue ex medicamentis meis emplastrumuel collyrium feceris, <quaeritur, utrum tuum sit idquod feceris,> an meum. quidam materiam et substan-tiam spectandam esse putant, id est ut cuius materiasit, illius et res, quae facta sit, uideatur esse; idque maximeplacuit Sabino et Cassio; alii uero eius rem esse putant,qui fecerit; idque maxime diuersae scholae auctoribus

73 uisum est; || sed eum quoque cuius materia et substantia

1 cf. Dig. 41, i, 7, 7.


fuerit, furti aduersus eum, qui subripuerit, habere actio-nem; nec minus aduersus eundem condictionem ei com-petere, quia extinctae res, licet uindicari non possint, con-dici tamen furibus et quibusdam aliis possessoribus pos-sunt.

[R.1 V. DE PUPILLIS AN ALIQUID A SE ALIENAREPOSSUNT.] 80. Nunc admonendi sumus neque feminamneque pupillum sine tutore auctore rem mancipialienare posse; nec mancipi uero feminatn quidemposse, pupillum non posse. 81. Ideoque si quandomulier mutuam pecuniam alicui sine tutore auctoredederit, quia facit eam accipientis, cum scilicet ea. pecuniares nec mancipi sit, contrahit obligationem. 82. At si pu-pillus idem fecerit, quia non facit accipientis suam pecu-niam, nullawt controhit obligationem. unde pupilllus uindi-care quu/em nummos suos potest, sicubi extent, id estintendere{ ?) suos ex iure Quiritium esse (uersus 5)

83. Et ex contrario omnes res tam mancipi quam74 nec mancipi mulien&MJ || et pupillis sine tutore auctore soltti

possunt, quoniam meliorem condicionem suam facere eisetiam sine tutore auctore concessum est. 84. Itaque si debitorpecuniam pupillo soluat, facit quidem pecuniam pupilli, sedipse non liberatur, quia nullam obligationem pupillus sinetutore auctore dissoluere potest, quia nullius rei alienatio eisine tutore auctore concessa est. serf tamen si ex eapecunia locupletior factus sit et adhuc petat, per excep-tionem doli mali summoueri potest. 85. Mulieri uero etiamsine tutore auctore recte solui potest: nam qui soluit,liberatur obligafione, quia res nec mancipi, ut proxumediximus, a se dimittere mulieres etiam sine tutore aucto-re possunt. quamquam hoc ita est, si accipiat pecuniam;af si non accipiat, et habere se dicat et per acceptilationemuelit defcitorem sine tutore auctore liberare, non potest.

86. Adquiritur autem nobis non solum per nosmet ipsos,sed etiam per eos, quos in potestate manu mancipioue habe-mus; item per eos seruos, in quibus usumfructum habe-mus; item per homines liberos et seruos alienos, quos bona

1 rubrica.


fide possidemus. de quibus singulis diligenter dispiciamus.87. Igitur liberi nostri, quos in potestate habemus,item quod serui <«ortr>i mancipio accipiunt uel extraditione nanciscuntur, sitte quid stipulentur uel ex aliaqualibet causa adquirunt, id nobis adquiritur: ipse enini,

75 || qui in potestate nostra est, nihil suum habere potest. etideo si heres institutus sit, nisi nostro iussu hereditatemadire non potest; et si ittbewtibus nobis adierit, hereditajnobis adquiritur, proinde a/que si nos ipsi heredes institutiessemus; et conuenienter scilicet legatum per eos nobisadquiritur. 88. Dum tamen sciamtw, si alterius in bonis sitseruus, alterius ex iure Quirit ium, ex omnibus causis eisoli per eum adquirt , cuius in b o t m est. 89. Non solttmautem proprietas per eos, quos in potestate habemus, ad-quiritur nobis, sed etiam possessio: cuius enim rei posses-sionem adepti fuerint, id nos possidere u idemur ; undeetiam per eos usucapio procedit. 90. Pe r eas uero personas,quas in manu mancipioue habemus, proprietas quidemadquiritur nobis ex omnibus causis sicut per eos, qui inpotestate nostra sunt ; an autem possessio adquiratur,quaeri solet, quia ipsaj non possidemus. 91 . D e his a u t e mseruis, in quibus tantum usumfructum habemus, ita pla-cuit, ut quirfquid ex re nostra uel ex operis suis adquirant,id nobis adquira tur ; quod uero extra eas causas, id ad domi-num propritftatis pertineat. itaque si iste seruus heres in-stitutus sit legatumue quod ei datum fuerit, non mihi seddomino propri^tatis adquiritur. 92. I d e m placet de eo, qui

76 a nobis bona fide possidetur, || siue liber sit siue alienusseruus: quod enim placuit de usufructuario, idem probaturetiam de bonae fidei possessore. itaque quod extra duasistas causas adquiri tur, id uel ad ipsum pertinet, si liber est,uel ad dominum, si seruus sit. 93. Sed bonae fidei pos-sessor cutn usucepit seruum, quia eo modo dominus fit, exomni causa per eum sibi adquirere potest. usufructuariusuero usucapere non potest: primum quia non possidet, sedhabet ius utendi [et] fruendi, deinde quia scit alienumseruum esse. 94. De illo quaeritur, an per eum seruum, in

GAI INSTIT. II 94-IO2 47

quo usumfructum hafcemus, possidere aliquom rem et usu-capere poss imus , quia ipsum non poss idemus . per eumuero, quem bona fide possidemus, sine dubio et possidereet usucapere possumus . loquimur autem in u tnsque per-sonis secundum definitionem, quam proxume exposuimus;id est si quid ex re nostra uel ex operis suis adquirant [, idnobis adquir i tur] . 95. E x iis apparet per liberos homines,quos neque iuri nostro subiectos habemus neque bona fidepossidemuj, item per alienos seruos, in quibus neque usum-fructum habemus neque iustam possessionem, nulla excausa nobis adquiri posse. et hoc est, quod uulgo diciturper extraneam personam nobis adquiri non posse. tantumde possessione quoeritur, an per procMratorem nobis adqui-

77 ratur. 96. In summa sciendum est his, qui in || postestatemanu mancipioue sunt, nihil in iure cedi posse: cum enimtstarum personarum nihil suum esse possit, conueniens estscilicet, ut nihil suum esse [posse] in iure uindicare possint.

97. Hactenus * tantisper admonuisse sufficit, quem-admodum singulae res nobis adquirantur: nam legatorumius, quo et ipso singulas res adquirimus, opportunius alioloco referemus. uideamus itaque nunc, quibiw modis peruniuersitatem res nobis adquirawtur. 98. Si cui heredesfacti sumus siue cuius bonorum possessionew petierimussiue cuius bona emerimus siue quem adoptauerimus siuequotn in manum ut uxorem receperimus, eius res ad nostranseunt 99. Ac priws de heredita/ibus dispiciamus, qua-rum duplex condicio est: nam uel ex testamento uel abintestato ad nos pertinent. 100. Et prius est, ut de his dis-piciamus, quae nobis ex testamento obueniunt.

101. Testamentorum autem genera initio duo fuerunt:nam aut calatis comitits testamentum faciebant, quae comi-tia bis in anno testamentis faciendis destinata erant, aut inprocinctu, id est cum belli causa arma sumebant: procinc-tus est enim expeditus et armatus exercitus. alterum ita-que in pace et in otio faciebant, alterum in proelium exituri.

78 102. Accessit deinde tertium || genus testamenti, quodper aes et libram agitur: qui neque calatis comitits

1 cf. Inst. 2, 9, 6

48 GAI INSTIT. II IO2-IO5

neque in procinctu testamentum fecerat, is si subita morteurguebatur, amico familiam suam, id est patrimoniumsuum, mancipio dabat eumque rogabat, quid cuique postmortem suam dan uellef. quod testamentum dicitur peroes et libram, scilicet quia per mancipationem peragitur.103. Sed illa quidem duo genera testamentorum in desue-tudinem abierunt; hoc uero solum, quod per aes et libramfit, in usu retentum est. sane nunc altter ordinatur quamolim solebat. namqut' olim familiae emptor, id est qui atestatore familiam accipiebat mancipio, heredis locum op-tinebat, et ob id ei mandabat testator, quid cuique postmortem suam dari uellet; nunc uero alius heres testamentoinstituitur, a quo etiam legata relinquantur, alius dicisgratia propter ueteris iuris imitationem familiae emptorarfhibetur. 104. Eaque res ita agitur: qui facit <testatnen-/wm>, arfhibitis, sicut in ceteris mancipationibus, v testibusciuibus Romanis puberibus et libripende, postquam tabulastestamenti scripserit, mancipat alicui dicis gratia familiamsuam. in qua re his uerbis familiae emptor utitur: FAMI-

LIAM PECUNIAMQUE TUAM ENDO MANDATEL/4 CUSTODELA-QUE MEA <ESSE AIO, EAQUE>, QUO TU IURE TESTA-

79 MENTUM || FACERE POSSIS SECUNDUM LEGEM PUPLICAM,HOC ^ERE, et ut quidam adiciunt, AENEAQUE LIBRA, ESTOMIHI EMPTA; deinde aere percutit libram idque aes dattestatori uelut pretii loco. deinde testator tabulas testamentitenens ita dicit: HAEC ITA UT IN HIS TABULIS CERISQUESCRIPTA SUNT, ITA DO ITA LEGO ITA TESFOR ITAQUE UOS,QUIRITES TESTIMONIUM MIHI PERHIBETOTE; et hoc diciturnuncupatio: nuncupare est enim palam nominare, et sanequae testator specialiter in tabulis testamenti scripserit, eauidetur generali sermone nominare atque confirtnare. 105.In testibus autem non debet is esse, qui in potestatem estaut familiae emptoris aut ipsius testatoris, quia propterueteris iuris imitationem totum hoc negotium, quod agiturtestamenti orrfmandi gratia, creditur inter familiae empto-rem agi et testatorem; quippe olim, ut proxime diximus,is qui familiam testatoris mancipio accipiebat, heredis locoerat; itaque reprofcatum est in ea re domesticum testimo-

GAI INSTIT. II IO5-114 49

nium. 106. Unde et si is, qui in potestate patris est, fami-liae emptor adhibitus sit, pater eius testis esse non potest;ac ne is quideni, qui m eadem potestate est, uelut fratereius. sed si filius familias ex castrensi peculio post missio-

80 nem faciat testamentum, nec pater eius recte testis || adhi-betur nec is qui iu potestate patris sit. 107. De libripendeeadem, quae et de testibus dicta esse intellegemus: nam etis testium numero est. 108. Is uero qui in potestate heredisau£ legatarit est, cuiusue heres ipse aut legatarius inpotestatera est, quique in eiusdem potestate est, adeo testis etlibripens ac/hiberi potest, ut ipse quoque heres out legata-rius iure arfhibeantur. sed tamen quod ad heredem pertinet,quique in eius potestate est, cuiusue »s in potestate erit,minime hoc iure uti debemus.

[ D E TESTAMENTIS MiLiruM.] 109. Serf haec diligens ob-seruatio in ordinandis testamentis militibus propter nimiaminperitiam constitutiombus principum remissa est: namquamuis neque legitimum numerum testium adhtbuerintneque uendiderint familiam neque nunaipauerint testa-mentum, recte nihilo minus testantur. 110n Praeterea per-missum est iis et peregrinos et Latinos inftituere heredesuel lis legare, cum alioqttin peregrini quidem ratione ciuiliprohibeantur capere hereditatem legataque, Latini uero perlegem Iuniam 111. Caelibes quoque, qui lege Iulia heredi-tatem legataque capere uetantur, item orbi, id est qui liberosnon habent, quos lex (48 uersus in V. perierunt) •

81 || • (uersus 21 legi nequeunt) 112. — ex auctori-tate diui Hadriani senatus consultum factum est, quo per-missum est sui iuris feminis etiam sine coemptione testa-

82 mentum facere, si modo non niinores essent || annonimXII, scilicet ut quae tutela liberatae non essent, futore auc-tore testari d e b e < r £ > n t 113. Uidentur ergo melioris con-dicionis esse feminoe quam masculi: nam masculus minorannorwm XIIII t es tamentum facere non potest, etiamsi tu-tore auctore testamentum facere uelit, femina uero potest:<.nam statim ut maior estf> xn annorum testamentifaciumfi ius nanci^citur.

114. Igitur si quaeramus, an ualeat testamentum, inpri-Studia Gaiana I 4.

5O GAI INSTIT. II I I 4 - I 2 I

mis aduertere debemus, an is qui id fecerit, habiterit testa-mouti factionem; deinde si habuerit, requiremus, an secun-dum iuris ciuilis regulam /cstatus sit, exceptis militibus,qui/'M.v propter nimiani impcritiam, ut diximus, quomodouelint ucl quonnu/fl poss\n\. permittitur testamentumfacere.

115. Non tamen ut iure ciuili ualeat testamentum, suf-ficit ea obserua/io, quam supra expcmiimus de familiaeuenditione et de testibus et de nuncupationibus. 116. Anteoninia requirendum est, an institutio heredis sollemni morefacta sit: nam aliter facta institutione nihil proficitfamiliam testatoris ita uenire testesque ita adhibere aut<J ' /O> ntt/JOipare testamentum, ut supra diximus. 117.Solleninis autem institutio haec est: TIT/US HERES ESTO;sed et illa iam conprobata uidetur: TITIUM HEREDEM ESSE ||

&3 IUBEO; at illa non est conprobata: TITIUM HEREDEM ESSEUOLO; serf et illae a plerisque inprobatae sunt: TITIUMHKREDKM INSTITUO, itetll HERF.DEM FACIO.

118. Obseruandum praeterea est, ut si mulier, quae intutela. cst. faciat testamentum, tutoir auctore faceredebeat: alioquin inutiliter iure ciuili testabitur. 119. Frae-tor tamen, si septem signis testium signatum sit testamcn-tiun, scriptis heredibus secundum tabulas testamenti bono-rum posscssioncm pollicetur, si nerno sit, a.d quem abintestato iure legitimo pertineat hereditas, uelut fratereodem patre natus aut patruus aut fratris filius. <ef> itapoterunt scripti heredes retinere hereditatem: nam idemiuris est et si alia ex causa testamentum non ualeat, uelutquod familia non uenierit aut nuncupationis uerba testatorlocutus non sit. 120. Sed uideamus, an etiam si frater autpatruus extent, potiores scriptis heredibus habeantwr: re-scri/>to enim imperatoris Antonini significatitr eos, qui se-cundiww tabulas testamenti non iure factas bonorum posses-sionein petierint, posse aduersus eos, qui ab intestato uindi-cant hereditatem, defendere se per exceptionem doli mali..121. Quod sane quidem ad masculorum testamenta pertinerecertum est; itetn ad f eminarum. quae ideo non utiliter tes-tatae sunt, quod uerbi gratia familiam non uendiderint aut


84 nuncupationis uerba locutae non sint. || an atttem et ad eatestamenta feminarum, quae sine tutoris auctoritate fece-rint, liaec eonstitutio pertineat, uidebimus. 122. Loquimurautem de his scilicet feminis, quae non in legitima paren-tium aut patronorum tutela sunt, sed [de his quae?] alte-rius generis tutorej habent, qui etiam inuiti coguntur auc-tores fieri. alioquin parentem et patronwm sine auctoritateeius facto testamento non summoueri palam est.

123. Item qui filium in potestate habet, curare debef, uteum uel heredem instituat uel nominatim exheredet; alio-quin si eum silentio praeterierit, inutiliter testabitur, adeoquidem ut nostri praeceptores existiment, etiamsi uiuopatre filiws defunctus sit, neminem heredem ex eo testa-mento existere posse, jcilicet quia statim ab initio nonconstiterit institutio. sed diuersae scholae auctores, siquidem filiw^ mortis patris tempore uiuat, sane impedi-mento eum esse scriptis heredibus et illum ab intcstatoheredem fieri confitentur; si uero ante morteni patrisinterceptus sit, posse ex testamento heredztatem adiri pu-tant, nullo iam filio impedimento; quia scilicet existimant<no«> statitn ab initio inutiliter fieri testamentum filiopraeterito. 124. Ceteras uero liberorum personas si praeter-ierit testator, ualet testamentum. <sed> praeteritae istoe

85 personae scriptis heredibus in || partem accrescunt, si suiheredes sint, in uirilem, si extranei, in dimidiam; id est siquis tres uerbi gratia filios, heredes instituerit et filiampraeterierit, filia adcrescendo pro quarta parte fit heres etea ratione id consequitur, quod ab intestato patre moxtuohabitura esset; af si extraneos ille heredes instituerit etfiliam praeterierit, filia adcrescendo ex dimidia parte fithere^. quae de filia diximus, eadem et de nepote dequ^omnibus liberorum personis scu masculini seu /emininisexus dicta intellegemus. 125. Quid ergo est? licet /taesecundum ea, quae diximus, scriptis heredibus dimidiampartem detrahant, tamen praetor eis contra tabulasbonorum possessionem promittif; qua ratione extraneiheredes a tota hereditate repelluntur et efficiuntur sine reheredes. 126. Et hoc iure utebamwr, quasi nihil inter femi-


nas et masculos interesset. sed nuper imperator Antoninussignificauit rescri/>to suo non plus nanci^ci feminas perbonorum possessionem, quam quod iure adcrescendi conse-querentttr. quod in emancipataruni quoque persona obser-uaudum esf, ut hac quoquc quod adcrescendi iure habitura?essefif, si in potestate fuissent, id ipsum etiam per bono-rum possessionem habeant. 127. Sed si quidem filius apatre cxheredetur. nominatim exheredari debet; alioquinnon potest satis exheredari. nominatim autem ejrheredari

86 uidetur, siue ita exhere||det«r: TITIUS FILIUS MEUS

EXHERES ESTO; sitlC ita: FILIUS MEUS EXHERES ESTO, 11011adiecto proprio nomine. 128. Ceterae uero liberorum per-sonfle nel feininini sexus uel masculini satis inter ceterosexliercdanlur, id csl his ucrbis: CETERI OMNES EX-TTKRrnKs si'NTo, quac ucrha sfatim post mstitutionemhemlmn adici solent. sed hoc ita est iurc ciuili. 129. Nampraetor omncs uirilis sexus Wberorum pcrsonas, id estnepntes quoque et pronepotes — (^1/^ uersus legi ne-qucunt) .

130. Postunii (|uoqtie libert uel heredes instkm debentuol exheredari. 131.x Et \n eo par omnium condidocst, quod et in filio postumo ct in quolihet cx ceteris///>eris siue feminini scxus siue masculini praeterito ualetquidein testamentum, scd postca agnatione posiumi siuepMstmnae rutnpitur, et ea rntione totum m//rmatur.itaque si mulier e r qua postumus aut postuma spera-1)«'U ur, abovtum fccerit, nihil impeditnento est scriptis here-dibus ad hercditatem adcundam. 132. 2 Sed feminini qui-dem sexus personae uel nominatim exheredari solent uelmter ceteroj, dum tamen si inter ceteros exhercdentur,oliijuid eis legetur, ne uidcantur per obliuionem praeter-itae essc. niasculini ucro scxus persoms placuit non aliter

87 rccle exhcrcdari, quam si nomina\\tim exheredentur, hoc sci-licct modo: QUICUMQUE MIHI FILIUS GENrrus FUERIT EX-//ERES ESTO. {lacunam circiter 8 uersuum) 133. 3

1 su[>[>l. ex Inst. 2, 13, 1.2 suppl. cx Fnst. 2, 13, 1.:' supt>l. cx Dig. 28, 3, 13 (Inst. 2, 13, 2).


Postumorum autetn loco sur.t et hi, qui in sui heredislocum succedendo quasi agnascendo fiunt parentibus suiheredes. ut ecce si filium et ex eo nepotem neptemue inpotestate habeam, quia filius gradu praecedit, is solusiura sui heredis habet, quamiiis nepos quoque et neptisex eo in eadem potestate sint. sed si filius meus me uiuomoriatur, incipit nepos neptisue in eius locum succedere, eteo modo iura suorum heredum quasi agnatione nanciscun-tur. 134. ! Ne ergo eo modo rumpatur mihi testzmentum,sicut ipsum filium uel heredem mstituere uel exheredaredebeo, ne 110» iure faciam testamentum, ita et «epotetnweptemue ex eo necesse est mihi uel heredem instituereuel exheredare, ne forte, si filius meus me uiuo moriatur( ?)aut qualibet ratione exeat de potestate mea{ ?), succedendo in

88 locum eius nepos neptisue \\ quasi adgnatione rumpat testa-mentum: idque leg£ Iunia Uelloea prouisum est, in quasimul exheredationis modus notatur, ut uirilis sexus nomi-natim, feminini uel nominatim uel inter ceteros exhereden-tur, dum tamen iis, qui inter ceteros exheredantur, aliquidlegetur. 135. £mancipatos 2 liberos iure ciuili neque heredesinstituere neque exheredare necesse est, quia non sunt suiheredes; sed praetor omnes tam feminini quam masculinisexus, si heredes non instituantur, exheredari iubet, uirilissexus nominatim, feminini uel nominatim uel inter ceteros.quodsi neque heredes instituti fuerint neque ita ut supradiximus exheredati, praetor promittit eis contra tabulasbonorum possessionem. 135a. In potestate £atm non sunt,qui cum eo ciuitate Romana donati sint nec in accipiendaciuitate Romana pater pctiit ab imperatore, ut eos in po-testate haberef, aut si petitt, non impetrauit: nam qui<in> potestatem patris ab imperatore rediguntur, nihildifferunt a suis heredibus. 136. Adoptiui filit, quamdiu ma-nent in adoptioiitf, naturalium loco sunt; emancipati uero< a > patre adoptiuo neque iure ciuili neque quod ad edic-tum praetoris pertinet inter liberos numerantur 137. Qua

1 cf. Dig. 28, 3. 13 (Inst. 2, 13, 2).2 mancipatos V.


ratione accidit, ut ex diuerso, quod ad naturalem paren-tem pertinet, quamdiu quidem sint in adoptiua familia,extraneorum numero habeantur; si uero emancipati f uerint

89 ab adoptiuo patre, tunc incipiant || in ea causa esse, quafuturi essent, si ab ipso naturali patre <emancipati>fuissent.

138. Si quis poj/ factum testamentum adoptauerit sibifilium aut per populum eum, qui sui iuris est, aut perpraetorem eum, qui in potestate parentis fuerit, omni modotestamentum eius rumpitur quasi agnatione sui heredis.139. Idem iuris est, si cui post factum testamentum uxorin manum conueniat, uel quae in manu fuit, nubat: nameo modo filiae loco esse incipit et quasi sua. 140. Nec pro-dest, suie haec siue ille, qui adoptatus est, in eo testamentosit institutus institutaue: nam de exheredatione eius super-itacimm uidetur quaerere, cum testamenti faciundi tem-pore suorum heredum numero non fuent. 141. Filiusquoque, qui ex prima secundaue mancipatione manumitti-tur, quia reuert i tur in potestatem patriam, rumpif antefactum testamentum. nec prodest, <si> in eo testamento'heres institutus uel exheredatus fuerit. 142. Simile ius olimf uit in eius persona, cuius nomine ex senatus consulto erro-ris causa probatur, quia forte ex peregrina uel Latina,quae per errorem quasi ciuis Romana uxor ducta esset,natus esset: nam siue heres institutus esset a parente siueexheredatus, siue uiuo patre causa probata siue post mor-

90 teni eitis, omni modo qnasi adgna||tione rumpebat testamen-tum. 143. Nunc uero ex nouo senatus consulto, quod auc-tore diuo Hadriano factum est, si quidem uiuo patre causapro/'atur, aeque ut olim omni modo rumpit testamentum;si uero post mortem patris. praeteritus quidem rumpit tes-tamentum, si uero heres in eo scriptus est uel exheredatus,non rumpit testamentum, ne scilicet diligenter facta testa-menta rescinderentur eo tempore, quo renouari non possent.

144. Posteriore quoque testamento, quod iure factMtnest, superius mmpitur. nec interest, an extiterit aliquisex eo heres an non extiterit: hoc enim solum specta-tur, an existere potuerit. ideoque si quis ex posteriore

GAI INSTIT. II I44-I48 55

testamento, quod iure factum est, aut noluerit heresesse aut uiuo testatore aut post mortem .eius, antequamhereditatem adiret, decesserit aut per crtetionem exclu-sus fuerit aut condicione, sub qua heres institutus est,defectus sit aut propter caelibatum ex lege /ulia sum-motus fuerit ab hereditate, quibus casibus pater fami-lias intestatus moritur. nam et prius testamentum nonualet ruptum a posteriore, et posterius aeque nullasuires habet, cum ex eo nemo heres extiterit.

145. Alio quoque modo testamenta iure facta infirma»-tur, uelut <cum> is, qui fecerit testamentum, capitedeminutttj sit; quod quibus modis accidat, primo com-

91 mentario relatum est. 146. Hoc autem casu in||rita fieritestamenta dicemus, cum alioquin et quae rumpuntur,inrita fiant, <et quae statim ab initio non iure fiunt, inritasunt; et ea quae iure facta postea propter capitis deminu-tionetn inrita fiunt> 1 possunt nihilo minus rupta dici.sed quia sane commodius erat singulas causas singulisappellationibus distingui, ideo quaedam non iure fieridicuntur, quaedam iure facta rumpi uel inrita fieri.

147. Non tamen per omnia inutilia sunt ea testamenta,quae uel ab initio non iure facta sunt uel iure facta posteainrita facta aut rupta sunt. nam si septem testium sigrvssignata sint testamenta, potest scriptus heres secundumtabulas bonorum possessionem petere, si modo defunctustestator et ciuis Romanus et suae potestatis mortis temporefuerit. nam si ideo inritum fiat testamentum, quodputa ciuitatem uel etiam libertatem testator amisit out »s,<si> in adoptionem se dedit, mortis tempore in adoptiuipatris potestate fuit, non potest scriptus heres secundurntabulas bonorum possessionem petere. 148. <Qni au-/t'/;i> secundum tabulas testamenti, quae aut statimab initio non iure factae sint aut iure factae postea ruptaeitel inritae erunt, bonorum possessionem accipiunt, si modopossunt hereditatem optinere, habebunt bonorum posses-sionem cum re; si uero ab his auocari hereditas potest,

1 suppl. ex Inst. 2, 17, 5.

56 GAI INSTIT. II I48-I54

habebunt bonorum possessionem sine re. 149. Nam si quisheres iure ciuili institutus sit uel ex primo uel ex posterioretestamento, uel ab intestato iure legitimo heres sit, is potest

92 ab i»s hereditatem auocare; si uero nemo || sit alius iureciuili heres, ipsi retinere hereditatem possunt, nec ullumius aduersus eos habent cognati, qui legitimo iure defi-ciunttir. 149a. AWquando tamen, sicut jupra qttoque no-tauimus, etiam legitirrns quoqwe heredibus potiores scri/>tihabentur, ueluti si ideo non inre factum sit testamentum,quod familia non uenierit aut nuncupationis uerba testatorlocuttts non sit: nam cum adpnati petunt hereditatem, pertxceptionem doli tnali ex constitutione imperatoris Antoninisummowzn \>ossux\t. 150. (iy2 uersus legi non pos-sunt) natn ita demum( ?) ea. lege bona caduca fiunt etad populum deferri iubentur, si defuncto nemo heres autbonorum possessor existat,( ?)

151. Potest, ut iure facta testamenta nuda uoluntateinfirmentur. apparet non posse e.r eo so\o \nfirmar\testamentum, quod postea testator id noluerit ualere.usque adeo, ut si linum eius inciderit, nihilo minusiure ciuili ualeat. quin etiam si delewerit quoque autconbiusmf tabulas testamenti, non ideo [minus] de-sinent ualere, quae ibi fuerunt scripta. licet eorum proba-tio difftrtVtj sit. 151a. Quid ergo est? si quis ab intestatobonorum possessionem petierU et is qui ex eo testamentoheres est, petat hereditatem (^/3 uersus) ||

93 perueniat hereditas: et hoc ita rescripto imperatoris Anto-nini significatur.

152. Heredes autem aut necessarii dicuntur aut sui etnecessarn aut extranei. 153. Necessarius heres est serwaycum libertate heres institutus, ideo sic appellatus, quia siueuelit siue nolit, omni modo post mortem testatoris protinusliber et heres est. 154. Unde qui facultates suas suspectashabet, solet seruuni suum primo aut secundo uel etiamulteriore gradu liberum et heredem instituere, ut si credi-toribus satis non fiat, potius huius heredis quam ipsiustestatoris bona ueneanf, id est ut ignominia, quae acci-dit ex uenditione bonorum, hunc potius heredem quam

GAI INSTIT. II 154-l6l 57

ipsum testatorem contingat; quamquam apurf FufidiumSabino placeat eximendum eum esse ignominia, quia nonsuo uitio sed necessitate iuris bonorum uenditionem pate-retur; sed alio iure utknur. 155. Pro hoc tamen incommodoillud ei commodum praestatur, ut ea quae post mortempatroni sibi adquisierit, si«e ante bonorum uenditionemsiue postea, ipsi reseruentur. et quamuis pro portxonebona uenierint, iterum ex hereditaria causa bona eius nonuenient, nisi si quid ei ex Aereditaria causa fuerit adquisi-

94 tum, || uelut si Latinus < > x adquisierit, locupletior fac-tus sit; cum ceterorum hominum, quorum bona uenierintpro portione, si quid postea adquirant, etiam saepius eorumbona ueniri solent. 156. Sui autem et necessarii heredessunt uelut filius filiaue, nepos neptisue ex filio, <et>deinceps ctteri qui modo in potestate morientis fuerunt.sed uti nepos neptisue suus heres sit, non sufficit eum inpotestate aui mortis tempore fuisse, sed opus est, ut paterquoque eius uiuo patre suo desierit suus heres esse autmorte interceptus aut qualibet ratione Hberatus potestate;tum enim nepos neptisue in locum sui patris succedunt.157. Sed sui quidem h^redes ideo appellantur, quia domes-tici heredes sunt et uiuo quoque parente quodam mododomini existimantur; unde etiam si quis intestatus mor-tuws sit, prima causa est in successione liberorum. neces-sarii uero ideo dicuntur, quia omni modo, uelint<nolint, tam> ab intestato quam ex testamento here-des fiunt. 158. Sed his praetor permittit abstinere seab hereditote, ut potius parentis bona ueneant. 159.Idem iuris est et < m > uxoris persona, quae in manuest, quia filiae loco est, et in nuru quae in manu filii est,quia neptis loco est. 160. Quin etiam similiter abstinendi

95 potest\\atem facit praetor etiam ei, qui in causa mancipiiest, [id est<ter> mancipato]2, cum liber et heres institutussit, quamuis necessarius non etiam suus heres sit, tamquamseruus. 161. Ceteri, qui testatoris iuri subiecti non sunt,

1 uelut si Latinus <^defuncttis sit et per ea guae^> adquisieritMommsen.

2 qui in causa id est mancipato mancipi est V.

58 GAI INSTIT. II l6 l -167

extranei heredes appellantur. itaque liberi quoque nostri, quiin potestate nostra non sunt, heredes a nobis instituti sicutextranei uidentur. qua de causa et qui a matre heredesinstituMiitur, eodem numero sunt, quia feminae liberosin potestate non habent. serui quoque qui cum Mbertateheredes instituti sunt et postea a domino manumissi, eodemnumero habentur. 162. Extraneis autem heredibus delibe-randi potestas data est de adeunda hereditate uel nonadeunda. 163. Sed siue is, cui a&stinendi potestas est,inmiscuerit se bonis hereditarits, siue is cui de adeundadeliberare licet, adierit, postea relinquendae hereditatisfacultatem non habet, nisi si minor sit annorum xxv:nam huius aetatis hominibus [permissum est], sicut inceteris omnibus causis deceptis, ita etiam si temere dam-nosam hereditatem susceperint, praetor succurrit. scioquidem diuum Hadriamun etiam maiori xxv annorumueniam dedisse, cum post oditam hereditatem grande aesalienum, quod aditae hereditatis tempore latebat, appa-ruisset. ||

96 164. Extraneis heredibus solet cretio dari, id est finisdeliberandi, ut intra certum tempus uel adeant heredita-tem uel, si non adeant, temporis fine summoueantur. ideoautem cretio appellata est, quia cernere est quasi decer-nere et constituere. 165. Cum ergo ita scri/>tum sit: HERESTITIUS ESTO, adicere de&emus: CERNITOQUE IN CENTUMDIEBUS PROXUMIS, QUIBUS SCIES POTERISQUE. QUODNI ITACREUERIS, EXHERES ESTO. 166. Et qui ita heres institutuscst. si uelit heres esse, debebit intra diem cretionis cernere,id est haec uerba dicere: OUOD ME P. MEUIUS TESTA-MENTO SUO HEREDEM 1NSTITUIT, EAM HEREDITATEM ADEOCERNOQVE. quodsi vta non creuerit, finito tempore cre-tionis exclttditur; nec quicquam proficit, si pro heredegerat, id est si rebus hereditariis tamquam heres utatur.167. At is qui sine cretione heres instifutus sit aut qui abintestato legitimo iure ad hereditatem uocatur, potest autcernendo aut pro herede gerendo uel etiam nuda uoluntatesuscipiendoe hereditatis heres fieri. eique liberum est,quocumque tempore uoluerit, adire hereditatem; <,sed>

GAI INSTIT, II 167-I74 59

solet praetor postulantibus hereditarns creditoribus tem-pus constituere, intra quod, si ueltt, adeat hereditatem,si minus, ut liceat creditoribus bona defuncti uendere.

97 168. Sxcut autem qui cum cretione || heres instittttus est,nisi creuerit hereditatem, non fit heres, ita non aliterexcluditur, quam si non creuerit intra id tempus, quocretio finita s\t. itaque licet ante diem cretionis constituerithereditatem non adire, tamen paenitentia actus superantedie cretionis cernendo heres esse potest. 169. At is quisine cretione heres institutus est quique a'p intestato perlegem uocatur, sicut uoluntate nuda heres fit, ita et con-traria destinatione statim ab hereditate repellitur. 170. Om-nis autem cretio certo tempore constringitur. in quam remtolera&ile tempus uisum est centum dierum. potest tamennihilo minus iure ciuili aut longius aut breuius tempusdar i ; longius tamen interdum praetor coartat. 171. Etquamuis omnis cretio certis diebus constringatur, tamenalia cretio uulgaris uncatur, alia certorum dierum: uulgarisilla. quam supra exposuimus, id est in qua odidunturhaec uerba: QUIBUS SCIET POTERITQUE; certorum dierum,in qua detractis his uerbis cetera scribuntur. 172. Quarumcretionum magna differentia est: nam uulgari cretionedata nulli dies conputantur. nisi quibtts scierit quisquese heredem esse institutum et possit cernere; certorumitero dierum cretion^ data etiam nescientt se heredem

98 institutum esse numeranttir dies con||tinui. item ei quoque,qui aliqua ex causa cernere prohibetur, et eo amplius ei,qui sub condicione heres imtitutus est, tempus numeratur.173. Unde [melius et aptius est uulgari cretione uti] con-tinua haec cretio uocatur, quia continui dies numerantur;sed quia tam dura est haec cretio, altera magis in usu habe-tur: unde etiam uulgaris dicta est.

[ D E suBSTirc/TioNiBUS.] 174. Interdum duos pluresuegradus heredum facimus, hoc modo: L. TITIUS HERES ESTOCERNITOQUE IN DIEBUS < C > PROXIMIS, QUIBUS SCIES P OTERISQUE. QUODNI ITA CREUERIS, EXHERES ESTO. TUMMEUIUS HERES ESTO CERNITOQUE IN DIEBUS CENTUM e t

reliqua. et deinceps in quantum uelimus, substituere

6O GAI INSTIT. II 174-l8l

possumus. 175. Et licet nobis uel unum in wnius locumsubstituere <uel> plurey, et contra in plurium locum uelunum uel plures substituere. 176. Primo itaque gradu scri/>-tus heres hereditatem cernendo fit heres, et substitutus ex-cluditur; non cernendo summouetur, etiamsi pro herede ge-rat, et in locum eius substitutus succedit. et deinceps siplures gradus sint, in singulis simili ratione idem contingit.177. Sed si cretio sine exheredatione sit data, id est in haecuerba: si NON CREUERIT, TUM P. MEUIUS HERES ESTO,illurf diuersum inuenitwr, quod si prior ortrissa cretionepro herede gerat, substitutum in partem admittit,

99 et fiunt ambo aequis partibus || heredes. quodsi nequecernat neque pro herede gerat, tum sane in uniuersumsummouetur, et substitutus in totam hereditatem succedit.178. Sed Sabino quidem placuit, quamdiu cernere et eomodo heres fieri possit prior, etiamsi pro herede gesserit,non tamen admitti substitutum; cum uero cretio finita sit;tum pro herede gerente admitt/ substitutum. alits ueroplacuit etiam superante cretione posse eum pro herede ge-rendo in partem substitutum admittere et amplius ad cre-tionem reuerti non posse.

179. Liberis nostris inpuberibus, quos in potestate habe-mus, non solum ita, ut supra diximus, substituer? possu-mus, id est ut si heredes non extiterint, alius nobis heressit, sed eo amplius ut, etiamsi heredes nobis extiterint etadhuc inpuberes mortui fuerint, jit iis aliquis heres; ueluthoc modo: TITIUS FILIUS MEUS MIHI HERES ESTO. SI FILIUSMEUS MIHI <HERES NON ERIT, SIUE MIHI HERES> * ERIT ETHIC PRIUS MORIATUR QUAM IN SUAM TUTELAM UENERIT,TUNC SEIUS HERES ESTO. 180. Quo casu si quidem nonextiterit heres filius, substitutus patri fit heres; si ueroheres extiterit et ante pubertatem decesserit, ipsi filio fitheres substitutus. quam ob rem duo quodam rnodo sunt

100 testamenta, || aliurf patris, aliurf filii, tamquam si ipse filiussibi heredem instituisset; aut certe unum est testamentumduarum hereditatum. 181. Ceterum ne post obitum paren-tis pericuio insidiarum subiectus uideretur pupillus, in

1 cf. Inst. 2, 16, 3.

GAI INSTIT. II 181-187 6l

usu est uulgarem qttidem substitutionem palam facere,id est eo loco, quo pupillum heredem instituimus uul-garis substitutio <autcm> ita uocat ad hereditatem substi-tutuni, si omnino pupillus heres non extiterit; quod accidit,cum tiiuo parente moritur ; quo casu nullum substitutimaleficium suspicari possumus, cum scilicef uiuo testatoreomnia, quae in testamento scripta sint, ignorentur; at illam*[autem| substitutionem, per quam, etiamsi heres extiteritpupillus et intra pubertatem decesserit, substittkum uoca-nius, separatim in inferioribus tabuli^ scribimus easque ta-bulas proprio lino propriaque cera consignamus et in prio-ribus tabulis cauemus, ne inferiores tabulae uiuo filio etadhuc inpubere aperiantur. serf longe futius est utrumquegenus substitutionis separatim in inferioribus tabulis con-signari, quia si tta consignatae uel separatae fuerint substi-tutione^, ut diximus, zx priore potest intellegi in altera

101 quoque idem esse substitutus. || 182. Non solum autcmheredibus institutis inpuberibus liberis ita substituere pos-swmus, ut si ante pubertatem mortui fuerint, sit is heres,quem nos uoluerimus, sed etiam exhererfatis. itaque eocasu si quid pupillo ex hereditatibus legatisue aut donatio-nibus propinquorum adquisitum fuerit, id omne ad sub-stttutum pertinet. 183. Quaecumque diximus de substitu-tione inpuberum liberomm uel heredum institutorum uelexheredatorum, eadem etiam de postumis inteilegemus.184. Extraneo uero heredi instituto ita substituere nonpossumuj, ut si heres extiterit et intra aliquod tempusdecesserit, alius ei heres sit; sed hoc solum no&is permis-sum est. ut eum per fideicommissum obligemus, ut heredi-tatem nostram totam uel <.pro> parte restituat; quod iusquale sit, suo loco trademus.

185. Sicut autem liberi homines, ita et serui tam nostriquam alieni heredes scribi possunt. 186. Sed noster seruussimul et liber et heres esse iuberi debet, id est hoc modo:STIC/fUS SERUUS MEUS LIBER HERESQUE ESTO, t l d : HERESLIBERQUE ESTO. 187. Nam si sine libertate heres institu-tus sit, etiamsi postea manumissus fuerit a domino,heres esse non potest, quia institutio in persona eius

62 GA INSTIT. II 187-I95

non constt/it. ideoque licet alienatus sit, non potestiussu domini noui cernere hereditatem. 188. Cum libenate

102 uero heres || institutus si quidem in ea<dem> causa du-rauerit,fit ex testamento Mber et inde necessarius heres. siuero ab ipso testatore manumissus fuerit, suo arbitrio here-ditatem adire potest; quodsi alienatus sit, iussu noui dominiadtre hereditatem debet. qua ratione per eum dominus fitheres: nam ipse neque heres neque liber esse potest. 189.Alienus quoque seruus heres institutus. si in eadem causaduraueri t , iussu domini hereditatem adire debet; si ueroalienatus ab eo fuerit aut uiuo testatore aut post mortemeius, antequam cernat, debet iussu noui domini ceraere; siuero manumissus est. suo arbitrio adire hereditatem potest.190. Si autem seruus alienus heres insti tutus est uulgaricretione data, ita mtcllegitur dies cretionis cedere, si ipseseruus scierit se heredem instifutum esse; nec ullum impe-dimentum sit, quominus cert iorem dominum faceret, u tillius iussu cernere possit.

191. Post haec uideamus de legatis. quae pars iuris extrapropositam quidem materiam uidetur: nam loquimur dehis iuris figuris, quibus per uniuersitatem res no&is adqui-runtur; sed cum omnimodo de tes tament is deque here-dibus, qui testamento instituuntur, locuti sumus, non sine

103 causa sequenti loco || poterit haec iuris materia tractari.[DE L E G A T I S ] 192. Legatorum itaque genera sunt quat-

tuor: aut enim per uindicationem legamus aut per dam-nationem aut sinendi modo aut per praeceptionem.

193. Per uindicationem hoc modo legamus: TITIO uerbigratia HOMINEM STICHUM DO LEGO; sed si a l t e ru<f ru>muerbum positum sit, ueluti DO aut LEGO, aeque per uindi-cationem legatum es t ; item, ut magis itisum cst, et siita legatum fuerit: SUMITO uel ita: SIBI HABETO ucl ita:CAPITO, aeque per uindicationem legatum est. 194. Ideooutem per uindicationem legatum appellatur, quia postaditam hereditatem statim ex iure Quiritium res legatari*fit; et si eam rem legatarius uel ab herede uel ab alio quo-cumque, qui eam possidet, petat, uindicare debet. id estintendere suam retn ex iure Quirit ium esse 195. In eo

GAI INSTIT. II I95-I99 63

solo dissentiunt prudentes, quod Sabinus quidem et Cas-sius ceterique nostri praeceptores, quod ita legatum sit,statim post aditam hereditatem putant fieri legatari»,etiamsi ignoret sibi legatum esse dimissum : et posteaquamscierit et cejjerit legato, proinde esse atque si legatum nonesset; Nerua uero et Proculus ceterique illius sc/tolae auc-tores non aliter putant rem legatarii fieri, quam si uolueriteam ad se pertinere. sed hodie ex diui Pii Antonini ||

104 cons t i tu t ione hoc magi s iure uti w/demur, quod Proculoplacuit: nam cum legatus fuisset Latinus per uindicationemcoioniae, 'Del iberent ' , inquif, 'decuriones, an ad se uelintpertinere, proinde ac si uni legatus esset'. 196. / /aeautem solae res per uindicationem legantur recte, quae exiure Quiritium ipsius testatoris sunt. sed eas quidem res,quae pondere, numero, mensura constant. placuit sufficere,si mortis tempore sint ex iure Ouiritium testatoris, uclutiuinum, oleum, frumentum, pecuniam numeratam; ceterasres uero placuit utroque tempore testatoris ex iure Quiri-tium esse debere, id est et quo faceref testaraentum, et quomoreretur; alioquin inutile est legatum. 197. Sed sane hocita est iure ciuili. postea uero auctore Nerone Caesaresenatus consultum factum est, quo cautum est, ut si eamrem quisque legauerit. quae eius numquam fuerit, proindeutite sit legatum, atque si optimo iure relictum esset. optu-mum autem ius est per damnationem legatt, quo genereetiam aliena res legari potest, sicut inferius apparebit. 198.Sed si quis rem suam legauerit, deinde post testamentumfactutn eam alienauerit, plerique putant non solum iureciuili inutile esse legatum, sed nec ex senatus consulto

105 confirmari. quod ideo dictum || est, quia et si per damna-tionem aliquis rem suam legauerit eamque postea alie-nauerit, plerique putant, licet ipso iure debeatur legatum,tamen legatarium petentem posse per exceptionem dolimali repelli, quasi contra uoluntatem defuncti petat. 199.IWud constat, si duobus pluribusue per uindicationem eademres legata sit, siue coniunctim sitie disiunctim, et omnesueniant ad legatum, partes ad singulos pertinere et defi-cientis portionem collegatario adcrescere. coniunctim autem

64 GAI 1NSTIT. II I99-205

ita legatur: TITIO ET SEIO HOMINEM STICHUM DO LEGO ;disiunctim ita: L. TITIO HOMINEM STICHUM DO LEGO.SEIO EUNDEM HOMINEM DO LEGO. 200. Illud quaeritur, quodsub condicione per uindicationem legatum est, pen-dente condicione cuius esset. nostri praeceptores heredisesse putant exetnplo statuliberi, id est eius serui, qui tes-tamento sub aliqua condicione liber esse iussus est, quemconstat interea heredis seruum esse. sed diuersae scholaeauctores putant nullius interim eam rem esse; quod multomagis dicunt de eo, quod sine condicione pure legatum est,antequam legatarius ac/mittat legatum.

201. Per daninationem hoc modo legamus: IIERES MEUSSTICtfUM SERUUM MEUM DARE DAMNAS ESTOJ Sed e t si

106 DATO || scriptuni fuerit, per damnationeni legatum est.202. Eogue genere legati etiam aliena res legari potest, ttaut heres redimere et p raes ta re au t oest imationemeius dare debeat. 203. Ea quoque res, quae in rerumnatura non est. si niodo futura est, per darnnationemlegari potest, uelut fructus qui in illo fundo nati erunt,aut quod ex illa ancilia na tum erit. 204. Quod autern italegatuni est, post aditam hereditatem, etiamsi pure legatumest, non ut per uindicationeni legatum continuo legatarioadquiritur, sed nihilo minus heredis est. et ideo legatariusin personam agere debet, id est intendere heredem sibi dareopor t e r e ; et t um heres <rem>, si mancipi sit, mancipiodare aut in iure cedere possessionemque tradere debet; sinec mancipi sit, sufficit, si tradiderit. nam si mancipi remtan tum tradideri t nec mancipaueri t , usucapione plenoiure fit legatarit. completur au tem usucapio, sicut alioquoque loco diximus, mo&ilium quidem re rum anno,earum uero quae solo teneantur , biennio. 205. Es t et illadifferentia huius <et> per uindicationem legati, quod sieadem res duobus pluribusue per damnationem legata sit,si quidem coniunctini, plane singulis partes de&entur, sicutin illo per uindicationem legato iuris est( ?); si uero disiunc-

107 tim, singulis solida de&etur. ita fit, || ut scilicet heres alterirem, alteri aestimationem eius praestare debeat. et in con-


itmctis deficientis portio non ad collegatarium pertinet,sed in hereditate remane/.

206. Quod autem diximus deficientis portionem in perdamnationem quidem legato in hereditate retineri, in peruindicationem uero collegatario accrescere, admonendisumus ante legem Papiam hoc iure ciuili ita fuiss*; postlegem uero Papiam deficientis portio caduca fit et ad eospertinet, qui in eo testamento liberos habent. 207. Et quam-uis prima causa sit in caducis uindicandis heredum libe-ros habentium, deinde si heredes lifreros non habeant, lega-tariorum liberos habentium, tamen ipsa lege Papia signifi-catur, ut collegatarius coniunctus, si liberos habeat, potiorsit heredibus, etiamsi liberos habebunt. 208. Sed plerisqueplacuit, quantum ad hoc ius, quod lege Papia coniunctisconstituitur, nihil interesse, utrum per uindicationem anper damnationem legatum sit.

209. Sinendi modo ita legamus: HERES MEUS DAMNASE5TO SINERE L. TITIUM HOMINEM STICtfUM SUMERE SIBIQUEHABERE. 210. Quod genus legati plus quidem habet<quam> per uindicationem legatum, minus autemquam per damnafionem: nam eo modo non solum suam

108 rem || testator utiliter legare potest, sed etiam heredis sui,cum alioquin per uindicationem nisi suam rem legare nonpotest, per damnationem autem cuiuslibet extranei remlegare potest. 211. Sed si quidem mortis testatoris temporeres uel ipsius testatoris sit uel heredis, plane utile legatumest, etiamsi testamenti faciendi tempore neutrius fuerit.212. Quodsi post mortem testatoris ea res h^redis essecoeperit, quoeritur, an utile sit legatum. et plerique putantinutile esse. quid ergo est? licet aliquis eam rem legauerit,quae neque eius umquam fuerit neque postea heredis eiusumquaw esse coeperit, ex senatus consulto Neronianoproinde uidetur, ac si per damnationem relicta esset. 213.Sicut autem per damnationem legata res non statim postaditam hereditatem legataru efficitur, sed manet herediseo usque, donec is heres tradendo uel mancipando uel iniure cedendo legatari* eam fecerit, ita et in sinendi modolegato iuris est. et ideo huius quoque legati nomine in

Studia Gaiana I 5

66 GAI INSTIT. II 2l3-2l8

personam actio est QUIDQUID IIEREDEM EX TESTAMENTODARE FACERE OPORTET. 214. Sunt tanicn, qui putant exhoc legato non uideri obligatum heredem, ut mancipet aut

109 in iure cedat || aut tradat, sed sufficere, ut legatarium remsumere patiatur; quia nihil ultra ei testator imperauit,quam ut sinat, id est patiatur, legatarium rem si£»i habere.215. Maior illa dissensio in hoc legato interuenit, si eandemrem duobus pluribusue disiunctim legasti. quidam putantutrisque solidam deberi, sicut per damnationem1; non-nulli occupantis esse meliorem condicionem aestimant,quia, cum eo genere legati damnetur heres patientiampraestare, ut legatarius rem habeat, sequitur, ut si prioripatientiam praestiterit et is rem sumpserit, secums sitaduersus eum, qui postea legatum petierit, quia neque habefrem, ut patiatur eam ab eo sumi, neque dolo malo f ecit, quo-minus eam rem haberet

216. Per praeceptionem hoc modo legomus: L. TITII/SHOMINEM STICHUM PRAECIPITO. 217. Sed nostri quidempraeceptores nulli alii eo modo legari posse putantnisi ei, qui aliqua ex parte heres scri/>tus esset. praeciperecnirn esse praecipuum sumere; quod tantum in eius per-sono procedit, qtri aliqua ex parte heres institutus est, quodts extra portionem hereditatis praecipuum legatum ha6i-turus sit. 218. Ideoque si extraneo legatum fuerit, inutile

-io est legatum, adeo ut Sabinus || existimauerit ne quidem ex<senatus> consulto Neroniano posse conualescere: 'nameo', inquit, 'senatus consulto ea tantum confirmantur, quaeuerborum uitio iure ciuili non ualent, non quae propteripsam personam legatari* non defcerentur'. sed Iuliano etSexto placuit etiam hoc casu ex senatus consulto confir-inari legatum: nam ex uerMs etiam hoc casu accidere, utiure ciuili inutile sit legatum, inde manifestum esse, quodeidem alits uerbis recte legatur, uelut per uindicationem, [et]per damnationem, sinendi modo; tunc autem uitio personaelegatum non ualere, cum ei legatum sit, cui nullo modolegari possit, uelut peregrino, cum quo testamenti f actio non

1 sicut per uindicationem V. Polenaar et alii Itaec uerba glos-setna esse putauerunt.

GAI INSTIT. II 2l8-224 67

sit. quo plane casu senatus consulto locus non est. 219.Item nostri praeceptores, quod ita legatum est, nullaratione putant posse consequi eum, cui ita fuertt lega-tum, quam iudicio familiae erciscundae, quod interheredes de hereditate erciscunda. id est diuidunda, accipisolet: officio enim iudicis id contineri, ut ei, quod perpraeceptionem legatum est, adiudicetur. 220. Unde intelle-gimus nihil aliud secundum nostrorum praeceptorumopinionem per praeceptioneni legari posse, nisi quod testa-toris sit. nulla enim alia res quam hereditaria deducitur inhoc iudicium. itaque si non suam rem eo modo testator

111 legauerit, || iure quidem ciuili inutile erit legatum, sed ex^enatus consulto confirma&itur. aliquo tamen casu etiamalienam rem <per> praeceptionem legari posse fatentur;ueluti si quis eam rem legauerit, quam creditori fiduciaecausa mancipio dederit: nam officio iudicis coheredes cogiposse existimant soluta pecunia /uere eam rem, ut possitpraecipere is, cui ita legatum sit. 221. 5ed diuersae sckolaeauctores putant etiam extraneo per praeceptionem legariposse, proinde ac si ita scriiatur: TITIUS HOMINEM STI-CHUM CAPITO, superuacuo adiecta PRAE syllabo; ideoqueper uindicationem eaw rem legatam uideri. quae sententiadicitur diui Hadriani constitution? confirmata esse. 222.Secttndum hanc igitur opinionem si ea res ex iure Quiri-tium defuncti fuerit, ^otest a legatario uindicari, siue «sunus ex heredibus sit siue extraneus. quod A in bonis tan-tum testatoris fuerit, extraneo qtiidem ex senatus consultoutile erit legatum, heredi uero familiae ^rciscundae iudicisofficio praestabitur; quod si nullo iure fuerit testatoris,tam heredi quam extraneo ex senatus consulto utile erit.223. Siue tamen heredibus secundum nostrorum opinionemsiue etiam extraneis secundum illorum opinionem duobuspluribusue eadem res coniunctim aut disiunctim legata

112 fuerit, singuli || partes ha&ere debent.[AD LEGEM FALCIDIAM. lJ1] 224. Sed oltm quidem

licebat totum patrirrjnium legatis atque libertatibus ero-gare nec quicquam heredi relinquere praeterquam inane

1 rubrica.


nomen heredis; u/que lex xn tabularum permittereuidebatur, qua cauetur, ut quod quisque de re sua testatusesset, id ratum hafceretur, his uerbis: 'UTI LEGASS/T SUAERE/, ITA ius ESTO'. quare qui scripti heredes erant,ab hereditate se abstinebant; et idcirco plerique intestatimoriebantur. 225. Itaque lata est lex Furia, qua exceptispersonis quibusdam ceteris plus mill* assibus legatorumnomine mortisue causa capere permissum non est. sed ethoec lex non perfecit, quod uoluit: qui enim uerbi gratiaquinque milium oeris patrimonium habebat, poterat quin-que hominibus singulis millenos asses legando totumpatrimonium erogare. 226. Ideo postea lata est lex Uoco-nia, qua cautum est, ne cui plus legatorum nomine mortisuecausa capere liceret, quam heredes caperenf. ex qua legeplane quidem aliquid utique heredes habere uidebantur.sed tamen fere uititim simile nascebatur: nam in multaslegatariorum personas distribulo patrimonio poterat <.tes-tator> adeo heredi minimum relinquere, ut non expediret

113 heredi huius lucri gra||tia totius hereditatis onera susti-nere. 227. Lata est itaque lex Falcidia, qua cautum est,ne plus ei legare liceat quam dodrantem. itaque necesseest, ut heres quartam partem hereditatis habeat. et hocnunc iure utimur. 228. In libertatibus quoque dandisnimiani licentiam conpescuit lex Fufia Caninia, sicut inprimo commentario rettulimus.

[jl' ! DK INUTILITER RELICTIS LEGATIS # *] 2 2 9 . A l l t ehcredis institutionem <m>utiliter legatur, scilicet quiatestamenta uim ex institutione heredis accipiunt; et ob iduektt caput et fundamentum intellegitur totius testamentiheredis institutio. 230. Pari ratione nec libertas ante heredisinstitutionem dari potest. 231. Nostri praeceptores nectutores eo loco dari posse existimanf,; serf Labeo et Procu-lus tutorem posse dari, quod nihil ex hereditate erogaturtutoris datione. 232. Post mortem quoque heredis inutiliterlegatur, id est hoc modo: CUM HERES MEUS MORTUC/S ERIT,DO LEGO, aut DATO. ita autem recte legatur: CUM HERESMORIATUR, quia non post mortem heredis relinquitur, sed

1 rubrica.

GAI INSTIT. II 232-238 ; 69i1

ultimo uitae eius tempore. rursum ita non potest legari:PRIDIE QUAM HERES MEUS MORIETUR J quod 11011 pretiosa

"4 ratione receptum uidetur. || 233. Eadem et de libertatibusdicta intellegemus. 234. Tutor uero an post mortem heredisdari possit, quoerentibus eadem forsitan poterit esse quaes-tio, qua<? de <eo tutore> agitatur, qui ante heredum institu-tionem datur. [DE POENAE CAUSA RELICTIS LEGATIS.] 235.Poenae quoque nomine inutiliter legatur. poenae autem no-mine legari uidetur, quod coercendi heredis causa relinqui-tur, quo magis heres aliquid f aciat aut non f aciat, uelut quodita legatur: si HERES MEUS FILIAM SI/AM TITIO IN MATRI-MONIUM COLLOCAUERIT, X MILIA SEIO DATO, Uel l t a : SI FILIAMTITIO IN MATRIMONIUM NON COLLOCAUERIS. X MILIA TITIODATO. sed et si <quis, si> heres uer&i gratia intra bienniummonumentum si&i non fecerit, x milia Titio dari iusserit,poenoe nomine legatum est. et denique ex ipsa definitionemultas similes species circumspicere possumus. 236.Nec libertas quidem poenae nomine dari potest, quamuisde ea re fuerit quaesitum. 237. De tutore uero nihil pos-sumus quaerere, quia non potest datione tutoris heresconpelli quidquam facere aut non facere. Ideoque nondatur poenae nomtne tutor, <et si ita tutor> datus fuerit,magis sub condicione quam poenae nomine datus uidebitur.

238. Incertae personae legatum inutiliter relinquitur.incerta autem uidetur persona, quam per incertam opi-

"5 nionem || animo suo testator subicif, udut cutn ita legatumSlt: QUI PRIMUS AD FUNUS MEUM UENERIT, EI HERES MEUSx MILIA DATO. idem iuris est, si generaliter omnibus legaue-rit: QUICUMQUE AD FUNUS MEUM UENERIT. \n eadem causaest, quod ita relinquitur: QUICUMQUE FILIO MEO IN MATRI-MONIUM FILIAM SUAM CONLOCAUERIT, EI HERES MEUS XMILIA DATO. ilW quoque [in eadem causa est], quod itarelinquttur: QUI POST TESTAMENTUM CONSULES DESIGNATIERUNT, aeque incertis personis legari uidetur. et deni-que aliae multae huiusmodi species sunt. sub certauero demonstratione incertae personae recte legatur,Uelu t : EX COGNATIS MEIS, QUI NUNC SUNT QUI PRIMUSAD FUNUS MEUM UENERIT, EI X MILIA HERES MEUS DATO.


239. Libertas quoque non uidetur incertae personaedari posse, quia lex Fufia Caninia iubet nominatimseruos liberari. 240. Tutor quoque certus dari debet.241. Postumo quoque alieno inutiliter legatwr. <est>autem alienus postumus, qui natus inter suos heredes tes-tatori futurus non est. ideoque ex <?mancipato quoque filioconceptus nepos extraneus postumus cst; item qui in uteroest eius, quae [in] iure ciuili non intellegitur uxor, extra-

n6 neus postumus patris intelle||git«r. 242. Ac ne heres qui-dem potest institui postumus alienus: est enim incertapersona. 243. Cetera uero, quae supra diximus, ad legataproprie pertinent. quamquam non inmerito quibusdamplaceat poenoe notnine heredem institui non posse. nihilenim interest, utrum legatum dare iubeatur heres, sifecerit aliquid atit non fecerit, an coheres ei adiciatur, quiatam coheredis adiectione quam legati datione compellitur,ttt aliquid contra propositum suum faciat aut non faciat.

244. An ei qui in potestate sit eius, quem heredem in-stituimus, recte lef/emus, quoeritur. Seruius recte legariputat, sed euanescere legatum, si quo tempore dies lega-torum cedere solet, adhuc in potestate sit; ideoque siuepure legatum sit et uiuo testatore in potestate heredis essedesierit, siue sub condicione et ante condicionem id acci-derit, deberi legatum. Sabinus et Cassius sub condicionerecte legari, pure non recte putant: licet enim uiuo testa-tore possit desinere in potestate heredis esse, ideo tameninutile legatum intellegi oportere, quia quod nullas uireshaluturum foret, si statim post testamentum factum deces-sisset testator, hoc ideo ualere, quia uttam longius traxerit,

117 absurdum essef. scd \\ diuersae scholae auctores nec subcondicione recte legari. quia quos in potestate habemus,eis non magis sub condicione quam pure debere possumus.245. Ex diuerso constat ab eo, qui in potestate <tua>estf herede instituto recte tibi legari; sed si tu per eumheres extiteris, ettanescere legatum, quia ipse tibi lega-tum debere non possis; si «ero filius emancipatus autseruus manumissus erit uel in alium translatus, et ipseheres extiterit aut alium fecerit, deberi legatum.


246. Hinc transeamus ad fideicommissa. 247. Et priusde hereditatibus uideamus.

248. Inprimis igitur sciendum est opus esse, ut aliquisheres recto iure instituatur eiusque fidei committatur, uteam hereditatem alii restitttat. alioquin inutile est testamen-tum. in quo nemo recto iure heres instituitur. 249. Uerbaautem utilia fideicommissorum haec [recte] maxime in usuesse uidentur: PETO, ROGO, UOLO, FIDEI COMMITTO, quaeproinde firma singula sunt, atque si omnia in unum con-gesta sint. 250. Cum igitur scripserimus: < L . > TITIUSHERES ESTO, possumus adicere: ROGO TE, L. TITI, PE-TOQUE A TE, UT CUM PRIMUM POSSIS HEREDITATEM MEAMADIRE, GAIO SEIO REDDAS RES77TUAS. pOSSUtnUS a u t e m e tde parte restituenda rogare; et liberum est uel sub oon-

118 dicione uel pure relinquere || fideicommissa uel ex diecerta. 251. Restituta autem hereditate is, qui restituit,nihilo minus heres permanet; is uero, qui recipit heredi-tatem, aliquando heredis loco est, aliquando legatarit.252. Olim autem ntc heredis loco erat nec legatarii, sedpotius emptoris. tunc enim in wsu erat ei, cui restituebaturhereditas, nummo uno eam hereditatem dicis causauenire. et quae stipulationes inter <uenditorem heredi-tatis et emptorem interponi solent, eacdem interponeban-tur inter~> * heredem et eum, cui restituebatur hereditas,id est hoc modo: heres quidem stipulabatur ab eo, cuirestituebatur hereditas, ut quidquid hereditario nominecondemnatus fuisset siue quid alias bona fide dedissef,eo nomine indemnis csszt; et omnino si quis cum eo here-ditario nomine ageret, ut recte defenderetur. ille ueroqui recipiebat hereditatem, inuicem stipulabatur, ut si quidex hereditate ad heredem peruenisset, id sibi restitueretur;ut etiam pateretur eum hereditarias actiones procuratorioaut cognitorio nomine exequi. 253. Sed posterioribus tem-poribus Tre&ellio Maximo et Annaeo Seneca consulibussenatus consultum factum est, quo cautum est, ut si cuihereditas ex fideicommissi causa restituta sit, actiones quaeiure ciuili heredi et in heredem conpeterent, <ei> et in eum

1 suppl. Gocschcn cx II 254, 257; cf. ctiam Gai. Augustod. 67.


darentur, cui ex fidetcommisso restituta esset hereditas.per qtiod senatus consultum desierunt illae cautiones in usu

119 liaberi. || proetor euim utiles actiones ei et in eum, quirecepit hereditatem, quasi heredi et in heredem dare coepit,raeque in edicto proponuntur. 254. Sed rursus quia here-des scripti, cum aut totam hereditatem aut poene totamplerumque restituere rogabantur, adire hereditatem obnullum aut minimum lucrum recusabant atque ob id ex-tinguebantur fideicommissa, postca Pegaso et Pusione<consulibus> senatus censuit, ut ei qui rogatus esthereditatem restituere, proinde liceret quartam partemretinere, atque e lege Falcidia in legatis retinenda con-ceditur; ex singulis quoque rebus, quae per fideicommis-sum relincuntur, eadem retentio permissa est. per quodsenatus consultum ipse onera hereditaria sustinet.ille autem qui ex fideicommisso reltquam partemhereditatis recipit, legatam partiarii loco est, id est eiuslegataru cui pars bonorum legatur; quae species legatipartitio uocatur, quia cum herede legatarius partitur here-ditatem. unde effectum est, ut quae solent stipulationesinter heredem et partiarium legatarium interponi, eaedeminterponantur inter eum, qui ex fideicommissi causa reci-pif hereditatem, et heredem, id est ut et lucrum et dam-num hereditarium pro rata parte inter eos commune sit.

120 255. Ergo si quidem non plus quam dodrantem || here-ditatis scriptus heres rogatus sit restituere, tum ex Tre-frelliano senatus consulto restituitur hereditas; et in utrum-que actiones hereditariae pro rata parte dantur, in here-dem quidem iure ciuili, in eum tiero qui recipit heredita-tem, ex senatus consulto Trebe l l iano . q u a m q u a m h e r e setiam pro ea parte, quam restituit, heres permanet eiqueet in eum solidae actiones competunt; sed non ulteriusoneratur, nec ulterius illi dantur actiones, quam apud eumcommodum hereditatis remanet. 256. At si quis plus quamdodrantem uel etiam totam hereditatem restituere rogatussit, locus est Pegasiano senatus consulto. 257. Serf is quisemel adierit hereditatem, si modo sua uoluntate adierit,siue retinuerit quartam partem siue noluerit retinere, ipse


uniuersa onera heredi tar ia sustinef. sedf qua r t a quidemretenta quasi partis et pro parte stipulationes interponidebent tamquam inter partiarmm legatarium et heredem;si uero totam hereditatem restituerit, ad exemplum emptoeet uenditae heredi ta t i s s t ipulat iones interponendae sunt.258. Sed si recuset scr iptus heres adire he red i t a t em obid, quod dicat eam sibi suspectam esse quas damnosam,cauetur P ^ a s i a n o senatus consulto, ut desiderante eo, cui

121 restituere rogatus est, iussu |! praetoris adeat et restituat,proindeque ei et in eum qui receperit actiones dentur, aciuris esset ex senatus consulto Trebelliano. quo casu nullisst ipulat ionibus opus est, quia simul et huic qui restituitsecuritas datur, et actiones hereditariae ei et in eum trans-feruntur, qui receperit hereditatem. 259. Nihil autem in-teres t , u t r u m aliquis ex asse heres institufuj aut totamhereditatem aut pro parte restituere rogetur, an ex parteheres institutus aut totam eam partem aut partis partemrestituere rogetur: nam et hoc casu de quarta parte eiuspartis ratio ex Pegasiano senatus consulto haberi solet.

260. Potest autem quisque etiam res singulas per fidei-commissum rel inquere, uelut fundum hominem uestema r g e n t u m pecuniam, et uel ipsum heredem rogare , utalicui restituat, uel legatarium, quamuis a legatario legarinon possit 261. Item potest non solum propria testatorisres per fideicommissum relinqui, sed etiam heredis autlegatarit au t cuiuslibet a l ter ius . i taque et l ega ta r ius nonsolum de ea re rogari potest, ut eam alicui restituat, quaeei legata sit, sed etiani de alia, siue ipsius legatarit siuealiena sit. sed hoc solum obseruandum est, ne plus quis-quam rogetur aliis restituere, quam ipse ex testamento

122 ceper i t : nam || quod amplius est, inut i l i ter rel inquitur .262. Cum autem aliena res per fideicommissum relinqui-tur, necesse est ei, qui rogatus est, aut ipsam redimere etpraestare aut aestimationem eius soluere, sicut iuris est, siper damnationem aliena res lega ta sit. sunt t amen , quiputant, si rem per fideicommissum relictam domlnus nonuendat , ext ingui f ideicommissum; sed aliam esse causamper damnationem legati.

74 OAI INSTIT. II 263-273

263. Lifrertas quoque seruo per fideicommissum daripotest, ut uel Zieres rogetur manumittere uel legatarius.264. Ntr intcrcst, utrum de suo proprio * seruo testatorroget an de eo, qui ipsius heredis aut legatarit uel etiamextranei sit. 265. Itaque et alienus seruws redimi et manu-mitti debet. quod si dominus eum non uendat, sane extin-guitur fideicommissa libertas, quia hoc casu pretii compu-tatio nulla interuenit. 266. Qui autem ex fideicommissomanumittitur, non testatoris fit libertus, etiamsi testatorisseruus fuerit, sed eius, qui manumirtit. 267. At qui d^rectotestamento liber esse iubetur, uelut hoc modo: STICHUS

SERUUS LIBER ESTO, liel h o C : STlCHUAf SERUUM MEUM

LIBERUM ESSE IUBEO, is ipsius tcstatons fit lifrertus. necalius ullus d^recto ex testamento libertatem habere potest,quam qui utroque lempore testatoris ex lurc Quiritiumfuerit, et quo f&ceret 2 testamentum et quo moreretur. ||

[Rubrica]. 268. Multum autem difierunt ea, quae perfideicommissum relmcMntur, ab his quae derecto iurelegantur. 269. Nam ecce per fideicommissum post mortemIieredis relinqtii potest, cum alioquin legatum ita r(?/ictuminutile sit. 270. Item intestatus moriturus potest ab eo, adquem bona eius pertinent, iideiconunissum alicui relinquere;cuni alioquin ab eo legari non possit. 270a. Item legatwncodicillis relictum non aliter ualet, quam si a testatore con-firmati fuerint, id est nisi in testamento cauenf is testator,ut quidquid in codicillis scripserit, id ratum sit; fideicom-missum uero etiam non confirmatis codicillis relinquipotest. 271. Item a legatario legari non potest, sed fidei-commissum relinqui potest. quin etiam ab eo quoque cuiper fideicommissum relinquimus, rursus alu per fideicom-missum relinquere possumus. 272. Item seruo alieno d^rectoliftertas dari non potest, sed per fideicommissum potest.273. Item codicillis nemo heres institwi potest neque exhe-redari, quamuis testamento confirmati sint; at is qui tes-tamento heres institutus est, potest codicillis rogari, uteam hereditatem alii totam uel ex parte restituat, quamuis

1 cf. Inst. 2, 24, 2.a cf. Inst. 2, 24, 2.


124 testamento codicilli confirmati non sint. || 274. Item mu-lier, qttae ab eo qui cen tum milia aer is census est , perlegem Uoconiam heres institui non potes t , t a m e n fidei-commisso relictam sibi hereditatem capere potest. 275.Latini quoque qui hereditates legataque derecto iure legeIunia capere prohibentur, ex fideicommisso capere pos-sunt. 276. Item cum senatus consulto prohibitum sitproprium seruum minorem annis x x x liberum et heredeminstituere. plerisque placet posse nos iubere liberum esse,cum annorum x x x erit, et rogare, ut tunc illi restituaturhereditas. 277. Item quamuis non <Cpossimus> post mor-tem eius, qui nobis heres extiterit, alium in locum eiusheredem instituere, tamen possumus eum rogare, ut CUMMORIETUR, alii eam hereditatem totam uel ex parte restituat;et quia post mortem quoque heredis fideicommissum daripotest, idem efficere possumus et si ita scripserimus: CUM

TITIUS HERES MEUS MORTUt/S ERIT, UOLO HEREDITATEM

MEAM AD p. M£UIUM PERTINERE. utroque autem modo,tam hoc quam ilio, Titiu^ heredem suum obligatumrelinquif de fideicommisso restituendo. 278. Praeterealegata </>£r> formulam petimus; fideicommissa ueroRomae quidem apud consulem uel apud eum praetorem,qiti praecipue de fideicommissis ius dicit, persequimur, inprouinciis uero apu<i praesidem prouinciae. 279. Item de

125 fideicommissis semper || in urbe ius dicitur, de legatis uero ,cum res aguntwr. 280. Item fideicommissorum usurae etfructus debentur, si modo moram solutionis fecerit, quifideicommissum debebit; legatorum uero usurae non de-bentur, idque rescripto diui Hadriani significatur. sciotamen Iuliano placwisse in eo legato, quod sinendi modorelinquitur, idem iuris esse quod in fideicommissis; quamsententiam et his temporibus magis optinere uideo. 281.J.tem legata Graece scripta non ualent; fideicommissa ueroualent. 282. Item si legatum per damnationem relictumheres infifr'etur, in duplum cum eo agitur; fideicommissiuero nomine semper in simplum persecutio est. 283. Item<iquod> quisque ex fideicommisso plus debito per erro-rem soluerit, repetere potest; at id quod ex causa falsa


per damnationem legati plus de&ito solutum sit, repeti nonpotest. idem scilicet iurts est de eo [legato], quod non debi-tum uel ex hac uel ex illa causa per errorem solutumfuerit.

"3584. Erant etiam aliae differentiae, quae nunc non sunt.285. Ut ecce peregrini poterant fide/commisso ca/»ere etfcre haec fuit origo fideicommissortMH. sed postea idprohibitum est, et nunc ex oratione diui sacratissimiHadriani senatus consultum factum est, ut ea fidei-

126 commissa fijco uindicarentur. 286. Caeli&es || quoque, quiper Iegem Iuliam hereditates legataque capere prohibentur,olim fideicommissa uidebantur capere posse. 286a. Itemorbi, qui per legem Papiam ob id, quod liberos non habent,dimidias partes hereditafum legatorumque perdunt, olimsolida fideicommissa uidebantur capere posse. sed posteasenatus cunsulto Pe^asiano proinde fideicommissa quoqueac legata hereditatesque capere pro szmisse prohibiti sunt,eaque translata sunt ad eos qui <in eo> testamento liberoshabent, aut si IIUIIMS liberos habeb/t, ad populum, sictitiiuris est in legatis et in hereditatibus, quoe eadem autsimil» ex eauOa uel tota ucl cx parte caduca fiunt{ ?). 287./>tem olim incertae personae uel postumo alieno per fidei-coinmissum relinqui poterat, quaniuis neque heres instituineque legari ei possit. std senatus consulto, quod auctorediuo Hadriano factum est, idem in fideicommissis quod inlegatis hereditatibusque constitutum est. 288. Item poenaenomine iam non dubitatttr nec per fideicommissum quidemrelinqui posse.

289. Serf quanmis in multts iuris partibus longe latiorcausa sit fideicommissorum quam eorum, quae d^rectoreltncunttir, in quibusdam tantvundem ualent, tamen tutor11011 aliter testamento dari potest quam derecto, ueluti hocmodo: LIBERIS MEIS Tmus TVTOR ESTO, uel ita: LIBERISMEIS TITIUM TUTOREM DO ; per fideicommissum uero darinon potest.

COMMENTARIUS TERTIUS

GAI INSTIT. III 1-8 79

1. * Intestatorum hereditates <ex> lege xn tabularumprimum ad suos heredes pertinent. 2. Sui autem heredesexistimantur liberi, qui in postestate morientis fuerunt,uelnti filius filiaue, nepos neptisue <.ex /t/io>, proneposproneptisue ex nepote filio nato prognatus prognataue.nec interest, <iutrum> naturales <sint> liberi an adop-tiui. ita demum tamen nepos neptisue et pronepos pronep-tisue suonim heredum numero sunt, si praecedens personadesierit <m potestate parentis esse, siue morte id acci-derit> siue alia ratione, ueluti emancipatione: nam si perid tetnpus, quo quis nioriatur 2, filius in potestate eius sit,nepos ex eo suus heres esse non potest. idem et in ceterisdeinceps liberorutn personis dictutn intellegemus. 3. Uxorquoque, quae in manu est, sua heres est, quia filiae locoest. iteni nurus, quae in filii manu est, nam et haec neptisloco est. sed ita demum erit sua heres, <si> filius, cuiusin manu est, cum pater moritur, in potestate eius nonsit. idemque dicemus et de ea, quae <in> nepotis manumatrimonii causa sit, quia proneptis loco est. 4. Postumiquoque, <.qui> si uiuo parente nati essent, in potestatceius futuri forent, sui heredes sunt. 5. Idetn iuris est dehis, quorum nomine ex lege Aelia Sentia uel ex senatus

127 consulto post || mortem patris causa probatur: nam et hiuiuo patre causa probata in potestate eius futuri essent.6. Quod etiam de eo filio, qui ex prima secundaque manci-pationr post mortem patris manumittitur, intellegemus. 7.Igitur cum filius filiaue et ex altero filio nepotes neptesueextant, pariter ad hereditatem uocantwr; nec qui graduproximior est, ulteriorem excludit: ae Mum enim uidebaturnepotes neptesue in patris sui locum portionemque succe-dere. pari ratione et si nepos neptisque sit ex filio et exnepote pronepos <pro >neptisue, simul omnes uocantur adhereditatem. 8. Et quia placebat nepotes neptesue, itempronepotes proneptesue in parentis sui locum succedere,

1 hoc folium, quod in V. periit, aliquatcnus suppleri potest exColl. 16, 2, 1-5 (c/. etiatn Inst. 3, 1, \-2b et Gai epit. 2, 8 pr., 1).Lectio nimirutn incerta est.

2 quisque morietur Coll. 16, 2, 2; quis moreretur Inst. 3, 1, ib.

80 GAI INSTIT. III 8-14

conueniens esse uisum est non in capita, sed < tn> stirpeshereditatem diuidi, ita ut ftlius partem dimidiam heredi-tatis ferat et ex altero filio duo pluresue nepotes alteramdimidiam; iteni si ex duobus filiis nepotes extent et exaltero filio unus forte uel duo, ex altero tres aut quattuor,ad unum aut ad dtios dimidia pars pertineat et ad tres autquattuor altera dimidia.

9. Si nullus sit suorum heredum, tunc hereditas pertineti*8 || ex eadem lege xn tabularum ad agnatos. 10. f/ocantur

autem adgnati, qui legitima cognatione iuncti sunt. legitimaautem cognatio est ea. quae per utrilis sexus personaj-coniungitur. itaque eodem />atre nati frates agnaft sibisunt, qui etiam consanguinei * uocantur, nec requiritur, anetiam matrem eandem habuerint. item patruws fratris filioet inuicem is illi agnatus est. eodem numero sunt fratrespatrueles inter se, id est qui ex duobus fratribus progene-rati sunt, quos plerique et consobrinos uocant; qua rationescilicet etiam ad plures gradus agnationis peruenire pote-rimus. 11. Non tamen omnibus simul agnatts dat lex xntabularum hereditatem, sed his qut tum, cum certum estaliquem intestatum decessisse, proximo gradu sunt. 12.Nec in eo iure successio est. ideoque si agnatus proximushereditatem omiserit uel, antequam adierit, decesserit.sequentibus nihil iuris ex lege competit. 13. Ideo autem11011 mortis tempore quis proximus erit, requirimwj, sed eotempore, quo certum fuerit aliquem intestatum decessisse,quia si quis testatnento facto decesserit, melius esse uisumest tunc 2 requiri proximum, cum certum essecoeperit neminem ex eo testamento fore heredem. 14. Quod

129 ad feminas tamen attinet, in hoc iure aliud in || ipsarumhereditatibus capiendis placuit, aliurf in ceterorum bonis 3

ab his capiendis. nam feminarum hereditates proinde adnos agnationis iure redeunt atque masculorum, nostrae uerohereditates ad feminas ultra consanguineorum gradum non

1 suppl. ex Inst. 3, 2, 1 (Coll. 16, 2, 10).2 tunc requiri Coll. 16, 2, 13 (tunc demum requiri Kuebler).3 bonis, quod Collationis codices ignorant (16, 2, 14), ab cditori-

bus hodiernis pro glosscmate habclur.

GAI INSTIT. III I4-24 8 l

pertinent. itaque soror fratri sororiue legitima heres est,amita uero et fratris filia legitima heres esse Knon potest;sororis autem nobis loco est> x etiara mater aut nouerca,quae per in manum conuentionem apuof patrem nostrumiura filiae nancta est. 15. Si ei qui defunctus erit, s\t frateret alterius fratris filius, sicut ex superioribus intellegitur,frater potior est, quia gradu praecedit. sed alia facta estiuris interpretatio inter suos heredes. 16. Quodsi defunctinullus frater extet, <Csed> sint liberi fratrum, ad omnesquidem hereditas pertinet; sed quaesitum est, si dispariforte numero sint nati, ut ex uno unus uel duo, ex alterotres uel quattuor, utrum in stirpes diuidenda sit hereditas,sicut inter suos heredes iuris est, an potius in capita. iamdudum tamen placuit in capita diuidendam esse heredita-tem. itaque quotquot erunt ab utraque parte personae, intot portiones hereditas diuidetur, ita ut singuli singulasportiones ferant.

17. Si nullus agnatus sit, eadem \ex xn tabularum gen-ttles ad hereditatem uocat. qui sint autem gentiles, primo

130 com||mentario rettulimus; et cum illic admonuerimustotum gentilicuim ius in desuetudinem abitsse, superua-cimm est hoc quoque loco de eadem re curiosius tractare.

18. Hactenus lege xn tabularum finitae sunt intestato-rum hereditates. quod ius quemadmodum strictum fuerit,palam est intellegere. 19. Statim enim emancipati li&erinullum ius in hereditatem parentis ex ea lege habent, cumdesierint sui heredes esse. 20. /dem iuris est, si ideo lifrerinon sint in potestate patris, quia sint cum eo ciuitate Ro-mana donati nec ab imperatore in potestatem redacti fue-rint. 21. Item agnati capite deminuti non admittuntur ex ealege ad hereditatem, quia nomen agnationis capitis demi-nutione perimitur. 22. Item proximo agnato non adeuntehereditatem nihilo magis sequens iure legitimo admittitur.23. Item feminae agnatae, quaecumque consanguineorumgradum excedunt, nihil iuris ex lege habenf. 24. Similiternon admittuntur cognati, qui per feminini sexus personasnecessitudine iunguntur, adeo quidem, ut nec inter matrem

1 suppl. ex Coll. 16, 2, 14.

Studia Gaiana I 6


et filium filiamue ultro citroque hereditatis capiendae iusconpetat, praeter([uatn si per in manum conuentionemconsanguinitatis iura inter eos constiterint.

25. Scd hae iuris iniquitates edicto praetoris emendatae131 || sunt. 26. Nam liberos omnes l, qui iegitimo iure deficiun-

tur, uocat ad hereditatein, proinde ac si in potestateparentis mortis tempore fuissent, siue soti sint, siue etiamsui heredes, id est qui in potestate patris fuerunt, concur-rant. 27. Adpnatos autem capite deminutos non secundogradit post suos heredes uocat, id est non eo gradu uocat,quo per legem uocarentur, si capite minuti non essent, sedtertio proximitatis nomine. licet enim capitis deminutioneius legitimum perdiderint. certe cognationis iura retinent.itaque si quis alitts sit, qui integrum ius agnationis habebit,is potior erit, etiamsi longiore gradu fuerit. 28. Idem iurisest, ut qtiidam putant, in eius agnati persona, qui proximoagnato omittente hereditatem nihilo niagis iure legitimoadniittitur; sed sunt qui putant hunc eodem gradu a prae-tore uocari, quo etiam per legem agnatis hereditas datur.29. Feminae certi' agnatae, quae consanguineorum gradumexcedunt, tertio gradu uocantur, id est si neque suus heresneque agnatus ullus erit. 30. Eodem gradt* uocantur etiam('ae personae.quae per feminini sexus personas copulataesunt. 31. Liberi quoque, qui in adoptiua familia sunt, adnaturalium parentum hereditatem hoc eodem gradu uo-cantur.

13-2 32. Quos autem || /raetor uocat ad hereditatem, hiheredes ipso quidem iure non fiunt: nam praetor heredesfacere non \>otcst; pcr lcgcm cniin tantum uel similem iurisconstitutioHcm hcredcs /iimt, uelut per senatus consultumet constitutionem principalem. sed cum eisdem praetor<(/a/ Inmorum [>ossessioncm> 2, loco heredum constittiun-Uir.

33. Adhtic autcm ctiam alios conplures gradus praetorfacit in bonorum possessionibus dandis, dum td agi/, ne

1 cos omnes V.- .v»/1/*/. cx Inst. 3, 9, 2.


quis sine successore moriatur 1. de quibus in his cowmen-tari/s consulto non aghnus, quia( ?) hoc ius totum propriiscom men ta r i i s executi sumus.(Y) 33a. Hoc so lum a d m o -nuisse sufficit (14 uersus paucis uerbis exceptis legi

133 nequeunt) || (19 fere uersus)34. 2 Aliquando tamen neque emendandi neque impug-

nandi ueteris iuris, sed magis confirmandi gratia polliceturbonorum possessionem. nam illis quoque, qui recte factotestamento heredes institnti sunt, dat secundum tabulas

134 bonorum possessionem. item ab w| | testa/o heredes suoset agnatos ad bonorum possessionem uocat. quibus casibus^eneficium eius in eo solo uidetur aliquam utilitatemhabere, ut xs qui ita bonorum possessionem petit, inter-dicto, cuius principium est QUORUM BONORUM, uti possit.cuius interdicti quae sit utilitas, suo loco propenemus; alio-quin remota quoque bonorum possessione ad eos hereditaspertinet iure ciuili.

35. Ceterum saepe quibusdam ita datur bonorum pos-sessio, ut is cui data sit, <HOM> optineat hereditatem;quae bonorum possessio dicitur sine re. 36. Nam si uerbigratia iure facto testamento heres instifutus cre«erit here-ditatem, sed bonorum possesslonem secundum tabulas tes-tamenti petere noluerit, contentus eo, quod iure ciuiH heressit, nihilo minus ii, qui nullo facto testamento ad intes-tati frona uocantur, possunt petere bonorum possessionem;sed sine re ad eos hereditas 3 pertinet, cum testamentoscriptus heres euincere hereditatem possit. 37. Idem iurisest, si intestato aliquo mortuo suus heres nolueri/ peterebonorum possessionem, contentus legitimo iure. Scili-cet(?)4 agnato competit quidem bonorum possessio, sedsine re, quia euinci hereditas a suo herede potest. et illudconuenien<ter dice>tur, si ad agnatum iure ciuili pertinet

1 suppl. ex Inst. 3, 9, 2.2 suppl. ex Inst. 3, 9, 1.3 uocabulum hereditas falsam glossam esse (Gaius sane dixisset

bonorum possessio) Polenaar auctore otnnes editores nostri tem-poris existimant.

4 legitimo iure. Id si fiet Afoinmscn et alii; nam et Holhveg ctalii.

84 GAl INSTIT. III 37-42

hereditas et h adierit hereditatem, sed [si] bonorum pos-sessionem petere noluerit, et si quis ex proximis cognattspetierit, sine re habebit bonorum possessionem proptereandem rationem. 38. Sunt et ali* quidam similes casus,

*35 quorum aliquos || superiore commentario tradidimus.39. Nunc de libertorum ftonis uideamus. 40. Olim itaque

licebat liberto patronurn suum impune testamento prac-terire: nam ita demum lex xn tabularum ad hereditatemliberti uocabat patronum, si intestatus mortuws esset liber-tus nullo suo herede ivlicto. itaque intestato quoque mortuoli&erto, si is suum heredem reliquerat, nihil in fronis eiuspatrono iuris erat; et si quidem ex naturalibus liberis ali-quem suum heredem reliquisset, nulla uide&atur esse que-rella; si uero uel adoptiuus filius filiaue uel uxor, quoe inmanu esset, sua heres essef, aperte inigwum erat nihil iurispatrono superesse. 41. Qua de causa postea praetorisedicto haec iuris iniquitas emendata est. siue enim faciattestamentum litartus, iubetur ita testari, ut patrono suopartem dimidiam fronorum suorum relinquaf, et si autnihil aut minus quam partem dimidiam reliquerit, daturpatrono contra tabulas testamenti partis dimidiae bonorumpossessio; si uero intestatus moriatur suo herede relictoadoptiuo filio uel uxore, quae in manu ipsius esset, uelnurw, quae in manu fili* eius fuerit, datur aeque patronoaduersus hos suos heredes partis dimidiae bonorum pos-

136 sessio. prosunt autem liberto ad ex||cludendum patronumnaturales liberi, non solum quos in potestate mortis tem-pore habet, sed etiam emancipati et in adoptionem dati, simodo aliqua ex parte heredes scripti sint aut praeteriticontra. * tabulas testamenti bonorum possessionem exedicto petierint: nam exheredatt nullo modo repelluntpatronum. 42. Postea lege Papia aucta sunt iura patrono-rum, quod ad locupletiores libertos pertinet: cautum estenim ea lege, ut ex bonis eius, qui sestertiorum centummilium plunsue (?) 2 patrimonium rtliquerit et pauciores

1 cf. Inst. 3, 7, 1.2 lectio incerta est, sed cf. Inst. 3, 7, 2: qui sestertiorum centum

milium patrimonium reliquerit.


quam tres liberos habebit, siue is testamento facto siueintestato mortuus erit, uirilis pars patrono debeatur; ita-que cum unum filium unamue filiam heredem reliquent li-bertus, proinde pars dimidia patrono debetur, ac si sine ullofilio filiaue moreretur; cum uero duos duasue heredes reli-querit, tertia pars debetttr; si tres relinquat, repelliturpatronus. 43. In bonis libertinarum nullam iniuriam anti-quo iure patiebantur patroni. cum enim hae in patronorumlegitima tutela essent, non aliter scilicet testamentum facerepoterant quam patrono auctore; itaque siue auctor ad

n7 testamentum faciendum || factus erat (i^i uersus)ctus erat *, sequebakm (?) hereditas. si uero auctor

el ia.ctus non erat et intestata liberta moriebatur ad(unus fere uersus) tinebat2: nec enim ullus olim (?)

possit patronum a bonis Wbertae re-pellere 3. 44. Sed postea lex Papia cum quattuor liberorumiure libertinas tutela patronorum liberaret et eo modoconcederet eis etiam sine tutoris auctoritate testamentumfacere prospexit (?) 4, ut pro numero liberorwm, quos li-berta mortis tempore habuerit, uirilis pars patrono debea-tur; ergo ex bonis eius, quae omnia (2% uersus)

hereditzs ad patronum pertinet.45. Quae diximus de patrono, eadem intellegemus et de

filio patroni, item de ne/>ote ex filio, pronepo/e orto ex ne-pote filio nato progwato. 46. Filia uero patroni et neptis exfilio et pronep/w ex nepote ftlio nato prognafo o\im qui-dem /ege 5 xn tabularum patrono ditum est; prae-tor(?) sexus patronorum libera^

1 Krueger et alii censent, lacunam sic ad sententiam exempligratia suppleri posse: factus erat, aut sibi imputare debebat, quodheres ab ea relictus non erat, aut ipsum ex testamento, si heres ab earelictus erat, sequebatur hereditas.

2 Huschke et alii supplent ad eundem, quia suos heredes feminahabere non potest, hereditas pertinebat.

3 Httschke et alii supplent: nec enim ullus olim alius iure ciuiliheres erat, qui posset patronum a bonis libertae intestatae repellerc,

4 sic supplent Knebler et alii; cf. etiatn Ulp. 29, 3.5 forsitan supplcndwn sit olim quidetn <habebant idem>. ius

quod ex lege.

86 GAI INSTIT. III 46-5I

138 testa||menti * Hberti < a w £ > ab in t e s t a to con t rafilium adoptiuum uel uxorem nurumue, quae in manufuerit, bonorum possessionem petat, trium liberorum iurelege Papia consequitur; aliter hoc ius non habet. 47. Serfut ex bonis libertoe testatae quattuor liberos habentis uirilispars ei debeatur, ne liberorum quidem iure consequitur, utquidam putant; serf tamen intestata liberta mortua uerfcalegis Papiae faciunt, ut ei uirilis pars debeatur ; si uerotestamento facto mortua sit liberta, tale ius ei datur, qualedatum est contra tabulas testamenti liberti, id est quale etuirilis sexus patronorum liberi con t ra tabulas t e s t amen t iliberti habent, quamuis parum diligenter ea pars legisscripta sit. 48. E x his apparet cr t raneos heredes patrono-rum longe remotos csse ab omni eo iure, quod uel in mtes-tatorum bonis uel cotttra. tabulas testamenti patrono com-petit.

49. Patronae olim ante legem Papiani hoc solum iushabebant in bonis libertorum, quod etiam patronis ex legeX I I tabularum datum est. nec enim ut contra tabulas testa-menti ingrati liberti uel ab intestato contra filium adop-tiuum uel uxorem nurunuie bonorum possessionem partisdimidiae peterent, praetor simlliter ut de patrono liberis-que eius curabat. 50. Sed lex Papia duobus liberis honora-

139 /ae ingenuae patronae, || libertinae tribus, eadem fere iuradedit, quoe ex edicto praetoris patroni habent; trium ueroliberorum iuir honoratae ingenuae patronae ea iura dedit,quae per eandeni legeni patrono data sunt; libertinae autempatronae non idem iuris praestitit. 51 . Quod autem adlibertinarum bona pertinet, si quideni intestatae decesse-rint. nihil noui patronae liberis honoratae lex Papiapraestat; itaque si neque ipsa patrona neque liberta capite(\eminuta sit, ex lege xn tabularum ad eam hereditas per-tinet, et excluduntur libertae liberi; quod iuris est, etiamsi liberis honorata non sit patrona: numquam enim, sicutsupra diximus, feminae suum heredem habere possunt. si

1 forsitan scribenduin sit: praetor autem uocat tantum mascu-lini sexus patronorum liberos acl honorum possessionem; filia uerout contra tabulas testamenti (sic fcre Polcnaar).

GAI INSTIT. III 5I-56 87

uero uel huius uel illius capitis deminutio interueniat, rur-sus liberi libertae excludunt patronam, quia^ legitimo iurecapitis deminutione />erempto euenit, ut liberi libertae cog-nationis iure potiores habeantur. 52. Cum autem testamentofacto moritur liberta, ea quidem patrona, quae liberis/ionorata non est, nihil iuris habet contra libertae testamen-tum; e/' uero, quae liberis honorata sit, hoc ius tribuiturper legem Papiam, quod habet ex edicto patronus contratabulas lifrerti.

53. Eadem lex patronae filio liberis honorato ... * patroni140 iura dedit; sed in hitius persona etiam unius || fili?' filiaeue

ius sufficit.54. Hactenus omnia iura quasi per indicem tetigisse satis

est. alioquin diligentior interpretalio propriis commentariisexposita est.

55. Sequitur, ut de bonis Latinorum libertinorum dispi-ciamus. 56. Quae pars iuris ut manifestior fiat, admonendisumus, id quod alio loco diximus, eos qui nunc LatiniIuniani dicuntur, olim ex iure Quiri t ium seruos fuisse, sedauxilio praetoris in li&ertatis formo seruar i so l i tos ; undeetiam res eorum peculi/ iure ad patronos pertinere solita est.postea uero per legem Iuniam eos omnes, quos praetor inlibertate tuebatur, Hberos esse coepisse et appel la tos esseLatinos Iunianos: Latinos ideo, quia lex eos liberos proindeesse uoluit, atque si essent ciues Romani ingenui, qui exurbe Roma in Latinas colonias deducti Latini coloniarii essecoeperunt; Iunianos ideo, quia per legem Iuniam liberifacti sunt, etiamsi non essent ciues Romani. legis itaqueIuniae lator cum intellegeret futurum, ut ea fictione resLatinorum defunctorum ad patronos pertinere desinerent,quia scilicet neque ut serui decederent, ut possent iure

141 peculii res eorum ad patronos pe r t ine re , neque || l ibert iLatini [hominis](?) bona possent manumissionis iuread patronos pertinere, necessarium existimauit, ne benefi-cium istis datum in iniuriam patronorum conuerteretur.cauere [uoluit], ut bona eorum proinde ad manumissorespertinerent, ac si lex lata non esset. itaque iure quodam

1 cre(?) V., fere Krueger et alii,


modo peculii bona Latinorum ad manumissores ea legepertinent. 57. Unde accidit, ut longe differant ea iura,quae in bonis Latinorum ex lege Iunia constituta sunt, abhis, quae in hereditate ciuium Romanorum libertorum ob-seruantur. 58. Nam ciuis Roraani liberti hereditas adextraneos heredes patroni nullo modo pertinet; ad filiumautem patroni nepotesque ex filio et pronepotes ex nepote<filio nato> prognatos omni modo pertinet, etiamsi < a >parente fuerint ex/ieredati; Latinorum autem bona tam-quam peculta seruorum etiam ad extraneos heredes perti-nent et ad Hberos marmmissoris exheredatos non pertinent59. Item ciuis Romani liberti hereditas ad duos pluresuepatronos aequaliter pertinet, licet dispar in eo seruo do-minium habuerint; bona wero Latinorum pro ea partepertinent, pro qua parte quisque eorum dominus ixient.60. Item in hereditate ciuis Romani liberti patronus alteriuspatroni filium excludif, et filius patroni alterius patroni

'42 nepotem repellit; bona autem La||tinorum et ad ipstimpatronum et alterius * patroni heredem simul pertinent,pro qua parte ad ipsum manumissorem pertinerent. 61.Item si unius patroni tres forte liberi sunt et alterius unus,hereditas ciuis Romani liberti in capita diuiditur, id esttres fratres tres portiones ferunt et unus quartam; bonauero Latinorum pro ea parte ad successores pertinent, proqua parte ad ipsum manumissorem pertinerent. 62. Itemsi alter ex h\s patronis suam partem in hereditate ciuisRomani liberti spernat uel ante moriatur, quam cernat,tota hereditas ad alterum pertinet; bona autem Latini proparte decedentis2 patroni caduca f iunt et ad populumpertinent.

63. Postea Lupo et Largo consulibus senatus censuit, utbona Latinorum primum ad eum pertinerent, qui eos libe-rasset; deinde ad liberos eorum non nominatim exAereda-tos, uti quisque proximus esset; tunc antiquo iure ad here-des eorum qui liberassent pertinerent. 64. Quo senatus

1 a d (expunctum) lterius V.; fortasse legendum est ad alterius(sic Goescheno anctore omnes fere cditores).

9 ointtes fere editores textum corrigentes s<;ribm\t deficientis,


consulto quidam <id> actum esse putant , ut in bonis Lat i -norum eodem iure utamur, quo u t imur in hereditate ciuiumRomanorum libertinorum. \dque maxime P e g a s o p l a c u i t ;quae sententia aperte falsa est. nam ciuis Roman i liberti

143 heredi tas numquam ad extraneos patroni heredes || per-t ine t ; bona autem La t ino rum etiam ex hoc ipso senatusconsulto non obstant ibus liberis manumissor is et iam ad ex-traneos heredes pert inent. item in hereditate ciuis Romaniliberti li&eris manumissoris nulla exheredat io nocet, in bonisLa t ino rum nocere nominat im factam exheredat ionem ipsosenatus consulto significatur. uer ius est ergo hoc solumeo senatus consulto ac tum esse, ut manumissor is liberi, quinominatim exheredati non sint, praeferantur extraneisheredibus. 65. Itaque emancipatus filius patroni praeteri-tus, quamuis contra tabulas testamenti parentis sui bono-rum possessionem non petierit, tamen extraneis heredibusin bonis Latinorum potior habetur. 66. Item f ilia ceteriquesui heredes licet iure ciuili inter ceteros exheredati sint etab omni heredi ta te patris sui summoueantur, tamen inbonis Latinorum, nisi nominatim a parente fuerint exhere-dati, potiores erunt extraneis heredibus. 67. Item ad libe-ros, qui ab hereditate parentis se abstinuerunt,bona.1 Latinorum pertinent; exheredat i 2 nullomodo dici possunt, non magis quam qui testamento silen-tio praeteriti sunt. 68. E x his omnibus satis \\\ud apparet,

144 si is qui Latinum fecerit 1| {21 uerstts exceptispaucis uerbis legi nequeunt) 69. Item illurf quoqueconstare uidetur, si solos liberos ex disparibus partibus

145 patronuj ( j l / 3 uersus) — || tant 3 , ad eos pertinere,quia ntrllo interueniente extraneo herede senatus consultolocus non est. 70. Sed si cum liberis suis etiam extraneumheredem patronus reliquerit, Caelius Sabinus ait tota bonapro uirilibus partibus ad liberos defuncti pertinere, quia

1 fortasse supplendum est: mhilo tninus bona {Lachmann et alii)uel: nihilo minus tatnen bona (Huschke et alii).

2 Krueger et alii scribunt: nani hi quoque exheredati.3 Krueger censet, lacunam e. g. hoc modo explere possis: patronus

heredes instituerit, ex isdem partibus bona Latini, si patriexistant

9O GAI INSTIT. III 7O-73

cuni extrane«s here^ interuenit, non habet lex Iunia locum,sed senatus consultum; Iauolenus autem ait tantum eampartem ex senatus consulto liberos patroni pro uirilibuspartibus habituros esse, quam extranei heredes ante sena-tus consultum lege Iunia habituri essent, reliquas ueropartes pro hereditari/s partibus ad eos pertinere. 71. Itemquoeritur, an hoc senatus consultum ad eos patroni liberospertineat, qui ex filia nepteue procreantur, id est ut neposmeus ex filia potior sit in bonis Latini mei quam extraneusheres; item <an> ad maternos Latinos hoc senatus con-sultum pertineat, quoeritur, id est ut in bonis Latini ma-terni potior sit patronae filius quam heres extraneusmatris. Cassio placuit utroque casu locum esse senatus con-sulto; sed huius sententiam plerique inprobant, quiasenatus de his liberis <patronorum et>(?) patronarumnihil sentiat, qui aliam familiam sequerentur; idque ex eo;i/»paret, quod nominatim exheredatos summoueat: namuidetur de his sentire, qui ex/ieredari a parente solent, siheredes non instituantur; neque autem matri filium filiam-uc neque auo || materno nrpotem neptemue, si eumcamue heredem non instituat, ex/ieredare necesse est, siuede iure ciuili quaeramus siue de edicto praetoris, quo prae-teritis liberis contra tabulas testamenti bonorum possessiopromittitur.

72. AHquando tamen ciuis Romanus litertus tamquamLatinus moritur, uelut si Latinus saluo iure patroni abimperatore ius Quiritium consecutus fuerit: nam ut diuusTroianus constituit. si Latinus inuito uej ignorante patronoius Quiritium ab imperatore consecutus sit, quibus casibus,dum uiuit iste libertus, ceteris ciuibus Romanis libertissimilis est et iustos liberos procreat, moritur autem Latiniiure, nec ei liberi eius herecW esse possunt; et in hoc tan-tum habet testamenti faetionem, «t patronum heredem in-stituat eique, si heres esse noluerit, alium substituerepossit. 73. Et quia hac constitutione uidebatur effectum,ut ne umquam isti homines tamquam clues Romani more-rentur, quamuis eo iure postea tui essent, quo uel exlege Aclia Sentia uel ex senatus consulto ciues Romani


essent, diuus Hadriantis, iniquitate rei motus, auctor fuitsenatus consulti /aciundi, ut qui ignorante uel recusantepatrono ab imperatore ius Quiritium consecuti essent, sieo iure postea usi essent, quo ex lege Aelia Sentia uel exsenatus consulto, si Latini manjissent, ciuitatem Ro-manam consequerentur, proinde ipsi haberentur, ac si legeAelia Sentia uel senatus consuito ad ciuitatem Romanamperuenissent. ||

147 74. E o r u m autem, quos lex Aelia Sentia dediticiorumnumero facit, bona modo quasi ciuiutn Romanorum Yiber-torum, modo quasi La t inorum ad patronos pertinent.75. N a m e o r u m bona . qui si m aliquo uitio non essent,manumissi ciues Romani fu tun essent, quasi ciuium Ro-m a n o r u m p a t r o n i s eadem lege tr ibuuntur . non tamen h\habent etiam testamenti factionem; nam id plerisque pla-cuit, nec inmerito: nam incredibile uidebatur pessimaecondicionis hominibus uoluisse legis latorem testamentifaciundi ius concedere. 76. Eorum uero bona, qui si nonin aliquo uitio essent, manumissi futuri Latini essent,proinde tribuwntur patronis, ac si Latim decessissent. necme praeterit non satis in ea re legis /atorem uoluntatemsuam uerbis exprejjisse.

77. Uideamus autem et de ea. successione, quae nobisex emptione bonorum competit. 78. Bona autem ueneuntaut uiuorum aut mortuorum: uiuorum, uelut eorum, quifraudationis causa latitant nec absentes defenduntur; itemeorum, qui ex lege Iulia ftonis cedunt; item iudicatorumpost tempus, quod tis partiw lege xn tabularum, partimedicto praetoris ad expediendam pecuniam tribuitur. mor-tuorum bona weneunt uelut eorum. quibus certum estneque heredes neque bonorum possessores neque ullum

148 alium || iustum successorem existere. 79. Si quidem uiuibona ueneant, mbet ea p r a e t o r per dies con t inuos x x xpossideri et p roscr ib i . si u e r o m o r t u i , pos t dies x v ;postea iub<?t conuenire creditores et ex eo numero magis-t rum creari, id est eum, per quem bona ueneant. itaque si

i bona ueneant, in diebus < x , si mortui, in diebus~>( ?)


v fieri iubet [si mortui, in dimidio] (?) *. Diebus itaqueuiui bona xxx, mortui uero xx emptori addici iubet. quareautem tardius uiuentiutn bonorum uenditionem compleriiubet, illa ratio est, quia de uiuis curandum erat, ne facilebonorum uenditiones paterentur. 80. Neque autem bonorumpossessorwm neque bonorum emptorum res pleno iurefiunt, sed in bonis efficiuntur; ex iure Quiritium autemita demum adquiruntur, si uswceperwnt. interdum quidembonorum emptoribus ne MSUS quidem capio contingit, uelutsi per eos bonorum emptor {2 uersus)81. Item quae debita sunt aut ipse debuit nequebonorum possessor nequc bonorum emptor ipso iuredebeat de omnibus rebus (unus uersus)

\n sequenti commentario 2 proponemus. ||M9 82. Sunt autem etiam alteritts generis successiones, quae

neque lege xn tabularum neque praetoris edicto, sed eoiure, <quod> coiucnsu receptum est, introductae sunt.

83. Etenim cum pater familias se in adoptionem deditmulierque in manuin conuenit, omnes eius res incorporaleset corporales, quaeque ei de&itae sunt, patri adoptiuocoemptionatoriue adquiruntur exceptis his, quae per capitisdeminutionem pereunt, quales sunt ususfructus, operarumobligatio libertorum, quae per iusiurandum contracta est,et 3 legitimo iudicio. 84. Ex diuerso quos isdebutf, qui se in adoptionem dedit quaeque in manum con-utnit, non transit ad coemptionatorem aut ad patremadoptiuum, nisi si hereditarium aes alienum iuerit; tunc 4

enim, quia ipse pater adoptiuus aut coemptionator heresfit, derecto tenetur iure; \s uero, qui se adoptandum dedit,quaeque in manum conuenit, desinit esse herey; de eo uero,quod proprio nomine eat' personae debuerint, licet neque

1 sic Mommsen, alii atiter coniciunt.2 Gaius egisse uidetur de ficticiis actionibus, quae comme-

morantur in IV 34, 35.3 Studemund: f>ost et e.g. lites quae aguntur lectioni incertae

nmbrae non contradicunt. Rudorffo auctore onutes fere editorcssupplent lites contestatae.

* possis etiam legcre de eo,

GAI INSTIT. III 84-9O 93

pater adoptiuus teneatur neque coemptionator nec * ipsequidem, qui se in adoptionem dedit, quaeque in manumconueni t , m a n e a t ob l iga tus obligataque, quia scilicet percapitis drminutionem liberetur, tamen in eum eamue utilis

150 actio datur rescissa || capitis deminutione; et si aduersushanc actionem non defendantur, quae bona eorum futurafuissent, si se alieno iuri non subiecissent, uniuersa uenderecreditoribus praetor permittif.

85. Item si legitimam hereditatem heres, antequam cer-nat aut pro herede gerat, alit in iure cedat, pleno iure fitille heres, cui cessa est hereditas, proinde ac si ipse perlegem ad hereditatem uoca re tu r . quodsi pos tea quam heresex t i t e r i t , cesseri t , adhuc heres manet et ob id [a] credi-toribus ipse tenebitur; sed res corporales transferet, proindeac si singulas in iure cessisset, defcita uero pereunt, eoquemodo debitores hereditarit lucrum faciunt. 86. Idem iurisest, si testamento scriptus heres, postea quam heres extite-rit, in iure cesserit hereditatem; ante aditam uero heredi-tatem cedendo nihil agit. 87. SUMS autem et necessariusheres an aliquid agant in iure cedendo, quoeritur. nostripraeceptores nihil eos agere existimant; diuersae sc/iolaeauctores idem eos agere putant, quod ceteri post adifamhereditatem; nihil enira interest, utrum aliquis cernendoaut pro herede gerendo heres fiat an iuris necessitate here-ditati adstringatur. ||

151 88. Nunc transeamus 2 ad obligationes, quarum summadiuisio in duas species diducitur: omnis enim obligatio uelex contractu nascitur uel ex delicto.

89. Et prius uideamus de his, quae ex contractu nascun-tur. harum autem quattuor genera sunt: aut enim re<con>trahitur obligatio aut uerbis aut Utteris aut con-sensu.

90. Re contrahitur obligatio uelut mutui datione; <m«-tui autem datio> 3 proprie in his [fere](?) rebus contingit, qua^ res pondere nuniero mensura constanf, qualis est

1 uel simile aKquid.2 suppl. ex Inst. 3, 13 pr.8 suppl. ex Inst. 3, 14 pr. (cf. Dig. 44, 7, 1, 2).


pecunia numerata uinum oleum frumentum aes argen-tum aurum; quas res aut numerando aut metiendo autpendendo in hoc damus, ut accipientium fiant et quando-que nobis non eacdem, sed aliae eiusdem naturoe reddan-tur. unde etiatn mutuum appellatum est, quia quod ita tib\a nie datum est, ex nieo tuwm f it. 91. Is quoque, qui nondebitum accepit ab eo, qui per errorem soluit, re obiigatur;nam proinde ei condici potest si PAKET EUM DARE OPOR-TERE, ac si tnutuum accepisset. unde quidam putant pupil-luin aut mulierem, cui sine tutoris auctoritate non debitumper errorem datum est, non teneri condictione, non magisquam mutui datione. sed haec species obligationis nonuldetur ex contractu consistere, quia is qui soluendi ani-mo dat, magis distrahere uult negotium quam contrahere.

152 92. Uerbis || obligatio fit ex interrogatione et responsione,Uelut DARI SPONDES? SPONDEO. DABIS ? DABO, PROMITTIS?

PROMITTO, FIDEPROMITriS ? FIDEPROMITTO, FIDEIUBES ?

FIDEIUBEO, FACIES? FACIAM. 93. Sed haec quidem uerbo-rum obligatio DARI SPONDES? SPONDEO propria ciuiumRomanorum est; ceterar uero iuris gentium sunt, itaqueinter omnes homines, siue ciues Romanos siue peregrinos,ualent. et quamuis ad Graecam uocem expressae fuerint,uelut hoc modo < Sx<rei<;; 5W<J-« ' OfjLoXoyelc; h^oXcyoo- TTIGTEIKS\svet$; Trfarei xtXsvco- xoivt<rei<;\ 7rotv)7a1^>, etiam haetamcn inter ciues Romanos ualent [tamen], si modoGraeci sermonis intellectum habeant; et e contrario quam-uis Latine enuntientur, tamen etiam inter peregrinosualent, si niodo Latini sermonis intellectum habean/. at illauerfrorum obligatio DARI SPONDES? SPONDEO adeo propriaciuium Romanorum est, ut ne quidem in Graecum sermo-nem per interpretationem proprie transf^rri possit, quam-uis dicatur a Graeca uoce figurata esse. 94. Unde dicituruno casu hoc uerbo peregrinum quoque obligari posse,uelut si imperator noster principem alicuius peregrini po-puli de pace ita interroget: PACEM FUTURAM SPONDES? uel

1 l/s uerstts vacuus relictus est; haec Graeca suppleta sunt exTheoph. i, 15, 1.

GAI INSTIT. III 94-IOO 95

ipse eodem modo interrogetur. quod nimium subtiliterdictum est, quia si quid aduersus pactionem fiat, non exstipulatw agitur, sed iure belli res uindicatur. 95. Illurfdubitari potest, si quis || ( i j uersus paucis uerbisexceptis legi nequeunt) 95a. — si debitor mulierisiussu eius, dum doti dicat c|uod debet. alius autemobligart eo modo non potest et ideo si quis aliwj — {2 uer-sus) 96. Item uno loquente \VA) q \ V A )haec sola causa est, ex qua iureiurando contrahitwr obliga-

154 tio. sane ex alia nulla causa iureiurando homines || oblififan-ttir, utique cum quaeritur de iure Romanorum: nam apWperegrinos quid iuris sit, singularum ciuitatiutn iura requi-rentes aliud intellegere poterimus 2.

97. Si id quod dari stipulamur, tale sit, ut dari non pos-sit, inwtilis est stipulatio, uelut si quis homirem liberum,quem sertium esse credebat, aut mortuum, quem uiuumesse credebat, aut locum sacrum uel religiosum, quem puta-ba£ humani iuris esse, dari stipuletur. 97a. < > 3 aequeinutilis est stipulatio. 98. Item si quis sub ea condicionestipuletur, quae existere non potest, uelut 'si digito cae-lum tetigerit', inutilis est stipulafto. sed legatum subinpossibili condicione relictum nostri praeceptores proin-de deberi putant. ac si sine condicione relictum esset;diuersa^ scAolae auctores non minus legatum inutile existi-mant quam stipulationem. et sane uix idonea diuersitatisratio reddi potest. 99. Praeterea inutilis est stipulatio, siquis ignorans rem sua/n esse dari sibi eam stipuletur;quip/>? quod alicuius est, id ei dari non potest. 100.Denique inutilis est talis stipulatio, si quis ita dari

1 cf. Gai Epit. 3, 9, 4. Item et alio casu uno loquente et sineinterrogatione alii promittente contrahitur obligatio, id est, si liber-tus patrono aut donum aut munus aut operas se daturum esseiurauit. In qua re supradicti liberti non tatn uerborum solemnitatequam iurisiurandi religione tenentur. Sed nulla altera persona hocordine obligari potest.

2 ,,post poterimus aut nihil in V. extitit aut in aliis ualere uelsimile aliquid" (Krucgcr).

3 ad. Inst. 3, 19, 1 ducc Lachmanno ontnes fere editores addunt:Item si quis rem, quae in rerutn natura esse non potest, uelut hip-pocentaurum, stipuletur.

96 GAI INSTIT. III IOO-IO4

stipuletur: posr MORTEM MEAM DARI SPONDES? uelita: <POST MORTEM TUAM DARI SPONDES? ualet autem,si quis ita dari stipuletur: CUM MORIAR, DARJ SPONDES?

155 Uel l /O> * CUM MORIERIS, DARI || SPONDES? id est,ut in nouissimum uitae tempus stipulatoris aut pro-missoris obligatio conferatur: nam inelegans esseuisum est ab heredis persona incipere obligationem.rursum ita stipulari non possumus: PRIDIE QUAMMORIAR, a u t PRIDIE QUAM MORIERIS, DARI SPONDES ?quia non potest aliter intellegi 'pridie quam aliquismorietur', quam si mors secuta sit; rursus morte secuta inpraeteritum rerfucitur stipulatio et quodam modo talis est:HEREDI MEO DARI SPONDES? quae sane inutilis est. 101.Quoecumque de morte diximus, eadem et de capitis d^mi-nutione dicta intellegemus. 102. Adhuc inutilis est stipu-latio, si quis ad id, quod interrogatus erit, non respanderit,uelut si sestertia x a te dari stipuler, et tu jestertia v[milia] promittas, aut si ego pure stipuler, tu sub condi-cione promittas. 103. Praeterea inutilis est stipulatio, si eidari stipulemur, cuius iun subiecti non sumus. unde i\\udquoesitum est, si quis sibi et ei, cuius iuri subiectus nonest, dari stipuletur, in quantum ualeat stipulatio. nostripraeceptores putant in uniuersum ualere, et proinde ei soli,qui stipulatus sit, solulum de&eri, atque si extranei nomen

156 non adiecisset. sed diuersae scAolae auctores || dimidiumei deberi existimant; pro altera uero parte inutilem essestipulationem. 103a. Alia causa est, (uersus ^/2 ex-ceptis nonnullis uerbis legi nequeunt) 2 104. Praetereainutilis est stipulatio, si ab eo stipuler, qui iuri meo subiec-tus est, item si is a me stipuletur. seruus quidem et qui inmancipio est et fi\ia fatnilias et quae in manu est, non

1 hoc suppleuit Huschke, cf. II 232; Gai Epit. 2, 9, 7; Inst. 3,19. 15-

2 Krueger et alii cogitant de stipulatione mihi aut Titio darispondes et supplent: si ita stipulatus sim MIHI AUT TITIO DARISPONDES? quo casu constat mihi solidum deberi et me solum ex eastipulatione agere posse, quamquam etiam Titio soluendo liberaris.Huschke cogitat de sHpulatione ad Inst. 3, 19, 4: SERUO uel FILIOFAMILIAS MEO ET MIHI DARI SPONDES?

GAI INSTIT. m 104-114 97

solum ipsi, cuius iuri subiecti subiectaeue sunt, obli-gari non possunt, sed ne alii quidem ulli. 105. Mutumneque stipulari neque promittere posse palam est. idemetiam in surdo receptum est; quia et is qui stipulatur, uer-ba promittentis, et qui promittit, uerba stipulantis exaudiredebet. 106. Furiosus nullum negotium gerere potest, quianon intellegit, quid agat. 107. Pupillus omne negotiumrecte gerit, [ita tamen] ut tamen, sicubi tutoris auctoritasnecessaria sit, acfhibeatur <itutor>, uelut si ipse obligetur;nam alium sibi obligare etiam sine tutoris auctoritate potest.108. Idem iuris est in feminis, quae in tutela sunt. 109.Serf quod diximus de pupillo, utique de eo uerum est, quiiam aliquem intellectum habet; nam infans et qui infanti

'57 proximus est non multum a furioso || differt, quia huiusaetatis pupilli nullum intellectum habent. sed in his pupillisyropter uttlitatem ^enignior iuris interpretatio facta est.

110. Possumus tamen ad id quod stipulamur, aliumarfhibere, qui tdem stiputetur; quem uulgo adstipulatoremuocamus. 111. Sed huic proinde actio conpetit proindequeei recte soluitur ac nobis; sed quidquid consecutus erit,mandati iwdicio nobis restituere cogetur. 112. Ceterum po-test etiam aliis uerbis uti adstipulator, quam quibus nosusi sumus. itaque si uerbi gratia ego ita stipulatus sim:DARI SPONDES? ille sic adstipulari potest: IDEM FIDE TUAPROMITTIS? uel: IDEM FIDE IUBES ? uel contra. 113. Itemminus adstipulari potest, plus non potest. itaque si egosestertia x stipulatus sum, ille sestertia v stipulari potest;contra uero plus non potest. item si ego pure stipulatussim, ille sub condicione stipulari potest; contra uero nonpotest. non solum autem in quantitate, sed etiam in tem-pore minus et plus intellegitur; plus est enim statim aliquiddare, minus est post tempus dare. 114. In hoc autem iurequaedam singulari iure obseruantur. nam adstipulatoris

158 heres non habet actionem. item || seruus adstipulando nihilagit, qut ex ceteris omnibus causis stipulatione dominoadquirit. idem de eo qui in mancipio est, magis placuit:nam et is serui loco est. is autem qui in potestate patrisest, agit aliquid, sed parenti non adquirit, quamuis ex om-Studia Gaiana I 7

98 GAI INSTIT. III 11

nibus ceteris causis stipulando ei adquirat; ac ne ipsi qui-deni aliter actio conpetit, quam si sine capitis deminutioneexierit de potestate parentis, ueluti morte eius aut quod ipseflamen Dialis inauguratus est. eadem de filia familias etqtuie in manu est, dicta intellegemu^ *.

115. Pro eo quoque qui promittit, solent alit obligari,quorum alios sponsores, alios fidepromissores, alios fide-iussores appellamus. 116. Sponsor ita interrogatur: IDEMDARI SPONDES? fidepromissor <ita>: IDEM FIDEPROMITTIS?fideiussor ita: IDEM FIDE TUA ESSE IUBES? uide&imtis dehis autem, quo nomine possint proprie a/>pellari, qui itainterrogantur: IDEM DABIS? IDEM PROMITTIS? IDEM FA-CIES ? 117. Sponsores quidem et fidepromissores et f ideius-sores saepe solemus accipere, dum curamus, ut diligentiusnobis cautum sit; adstipulatorem uero fere tunc solumarfhibemus, cum ita stipulamur, ut aliquid post mortemnostram detur; < > 2 stipulando nihil agimus, adhibeturarfstipttlator, ut is post mortem nostram agat; qui si quid

159 fuerit consecutus, || de restitucndo eo mandati iudicioheredt meo tenetur.

118. Sponsoris uero et fidepromissoris similis condicio<est>, fideiussoris ualde dissimilis. 119. Nam illi quidemnullis obligationibus accedere possunt nisi uer&orum, quam-uis interdum ipse qui 3 promiserit, non fuerit obligatus,uelut si mulier aut pupillus sine tutoris auctoritate autquilibet pos/ niortem suam dari promiserit. at illurf quae-ritur, si seruus aut peregrinus spoponderit, an pro eosponsor auf fidepromissor obligetur. 119a. Fideiussoruero omnibus obligationibus, id est siue re siueuerbis siue lttteris siwe consensw contractae fuerint obli-gationes, adic* potest. af ne ilhuJ quidem interest, utrurnciuilis an naturalis obligatio sit, cui adiciatur; adeo quidem,ut pro seruo quoque obligetur. siue extraneus sit, qui aseruo fideiussorem accipiaf, siue ipse dominus in id, quod

1 intellegemus pro eo? V.2 Mommsen et alii talia fere intercidisse suspicantur: quia enim

nobis ut post mortem nostram tletur.8 ucl qui quid (quid V.).

GAI INSTIT. III II9a-I22 99

sibi debeatur. 120. Praeterea sponsoris et fidepromissorisheres non tenetur, nisi si de peregrino fidepromissorequaeramus et alio iure ciuitas eius utatur; fideiussorisautem etiam heres tenetur. 121. Item sponsor et fide-promissor lege Furia biennio liberantur, et quotquoterunt numero eo tempore. quo pecunia peti potest, in totpartes dtducitur inter eos obligatio, et singuli < m > uirilespartes obligantm1; fideiussores uero perpetuo tenen-

160 tur, et quotquot erunt numero, singult in solidutn || obli-gantur. itaque liberum est creditori, a quo utlit, rolidum 2

petere. sed nunc ex epistula diui Hadrtam conpeWitur2

creditor a singulis, qui modo soluendo sint, parte.* petere.eo igitur distat haec epistula a lege Furia, quod si quisex sponsoribus aut fidepromissoribtts soluendo non sit,hoc onus ad < > 3 ceterorum quoque pertinet. 121a.Sed cum lex Furia tantum in Italia locum habeat, euenit,ut in ce tem prouinciis sponsores quoque et fidepromis-sores proinde ac fideiussores in perpetuum teneantur etsinguli in soWdum obligentur, nisi ex epistula diui Ha-driani hi <\\ioque adiuuenfwr in parte. 122. Praeterea intersponsores et fidepromissores lex Apuleia quandam socie-tatem introduxit. nani si quis horum plus sua portionesoluerit , de eo quod amplius dederi t , a i luersus ceterosactiones constituit. quae lex ante legem'Furiam lata est,quo tempore in solidum obligabantur. unde quaeritur, anpost legem Furiam adhuc legis Apuleiae beneficiuinsupersit; et utique extra Italiam superest: nam lex qutdemFuria tantum in Italia ualet, Apuleia uero etiam in ceterisprouinciis. sed an etiam < m > /falia beneficium legis Apu-leiae supersit, ualde quaeritur. od fideiussores <autem>Apuleia non pertinet. itaque si creditor ab uno totumconsecutus fuerit, huius solnis detrimentum erit, scilicetsi is pro quo fideiussit, soluendo non sit. sed ut ex ||

161 supra dictu apparet, »s a quo creditor totum petit, poterit1 hocabentur V. (uocabuntur Kuebler).2 suppl. Goeschen ex Inst. 3, 20, 4.3 Mommsen et alii exempli causa addunt ceteros non pertinet;

sed ex fideiussoribus etsi unus tantum soluendo sit, ad hunc onup.

1OO GAI INSTIT. III 1 2 2 - 1 2 6

ex epistula diui Hadriani desiderare, ut pro parte in sedetur actio. 123. Praeterea lege Cicereia cautum est, ntis qui sponsores aut fidepromissores accipiat, praedicafpalam et declaret. et de qua re satis accipiat, et quotsponsores aut fidepromissores in eam obligationemaeccpturus sit; et nisi praedixerit, permittitur sponsoribuset fidepromissoribus intra diem xxx praeiudicium pos-tulare, quo quoeratur, an ex ea lege praedictum sit; etsi iudicatum fuerit praedictum non esse, liberantur. qualege fideiussorum nientio nulla fit; sed in usw est, etiamsi fideiussores accipiamus, praedicere.

124. Sed beneficium leg/j Corndiae omnibus commttneest. qua lege ideni pro eodeni apud eundem eodem annouetatur in ampliorem sutnmam obligari creditae pecuniaequam in xx milio; et quamuis sponsores uel fidepromis-sores in amplam pecuniam, uelut si sestertium c milium< > !. pecuniam autem creditam dicimus non solumeam, quam credendi causa damus, std omnem, quam tuw,cum contrahitwr obligatio, certum esf debitum iri, id estsinc ulla condicione deducitur in obligationem; itaquect ea pecunia, quam in diem certum dari stipulamur,eodem numero est, quia certum tst eam debitttm iri, licetpost tempus petatur. appellatione autem pecuniae omnesres in ea lege significantur; itaque si uinum uel frumen-

162 tum et si fundum || uel hominem stipulemur, haec lexobseruanda est. 125. Ex quibusdam tamen causis permittitea lcx in infinitimi satis accipere, ueluti si dotis nomineuel eius, quod ex testamento t\b'i debeatur, aut iussu iudicissatis accipiatur. et adhuc lege uicesima hereditatium caue-tur, ut ad eas satisdationes, quae ex ea lege proponuntur, lexCornelia non pertineat. 126. In eo quoque iure par condicioest omnium, sponsorum fidepromissorum fideiussorwm,quod ita obligari non possiuf, ut [regula] plus debeant,qttam deb^t is, pro quo obligantur. at ex diuerso, ut minusdebeant, obligari possunt, sicut in adstipulatoris personadiximus; nam ut adstipulatoris, ita et horum obligatio

1 Krucgcr cxempli gratia addidit: < se obligauerint, tamendumtaxat XX tenentur>.

GAI INSTIT. III I26-I35 j I O 1

accessio est princtpalis obligationis, nec plus in accessioneesse potest quam in principali reo *. 127. In eo quoque paromnium causa est, quod si qms pro reo soltierit, eiusreciperandi causa habet cum eo mandati iudicium; ethoc ampHus sponsores ex lege Publilia propriam habentactionem in duplum, quae appellatur depenst.

128. Litteris obligatio fit ueluti in nominibus trans-scripticiis. fit awtew nomen transscripticium duplicimodo, uel a re in personam uel a persona in personam.129. <A re in personam trans>scriptio fit, ueluti siid quod tu ex emptionis causa aut conductionis autsocietatis mihi debeas, id expensum tibi tulero. 130. Apersona in personam transscriptio fit, ueluti si id qttod

163 mihi Titius debet, tibi id ex||pensum tulero, id est siTitius te delegauerit mihi. 131. Alia causa est eommnominum, quae arcaria uocantur: in his enim rei, nonlitterarum obligatio consistit, qui/>pe non aliter ua~let, quam si numerata sit pecunia; numeratio autempecuniae rei facit obligationem. qua de causa recte dice-mus arcaria nomina nullam facere obligationem, sed obli-gationis f actae testimonium praebere. 132. Unde proprie 2

dicitwr arcariis nominibus etiam peregrinos obligari, quianon ipso norrone, sed rmmeratione /»ecuniae obligantur;quod genus obligationis iuris gentium est. 133. Trans-scripticiis uero nominibus an ob/igentur peregrini, meritoquaeritttr, quia quodam modo iuris ciuilis est talis obli-gatio; quod Neruae placuit. Sabino autem et Cassio uisumest, si a re in personam fiat nomen transscripticium, etiamperegrinos obligari; si uero a persona in personam, nonobligari. 134. Praeterea litterarum obligatio fieri uideturchirogra/>Ais et syngra/>/»is, id est si quis debere se autdaturum se jcribat, ita scilicef, si eo nomine stipulationon fiat. quod genus obligationis proprium peregrino-rum est.

135. Consensu fiunt obligationes in emptionibus et1 in principali re Inst 3, 20, 5.2 de ,,proprie" (non ut Huschke et alii uoluerunt, ,,non proprie")

cf. Goudsmit.

102 GAI INSTIT. III I35-I4I

uenditionibus, iocationibus conductionibus, societatibus,manda t i s . 136. Ideo a u t e m tstis modis coruensu dicimus

164 obligationes contrahi, quto neque uerborum || nequescripturae ulla proprietas desideratur, sed sufficit eos, quinegotium gerunt, consensisse. unde inter absentes quoquetalia negotia contrahuntur, ueluti per epistulam aut perinternuntium, cum alioquin uer&orum obligatio interabsentes fieri non possit. 137. Item in his contractibusalter alteri obligatur de eo, quod alterum alteri ex bonoet aequo praestare oportet, cum alioquin in uerborumobligationibus alius stipuletur alius promittat et in nomi-nibus alius expensum ferendo obligef alius obligetur.138.1 Sed absenti expensum ferri potest, etsi uerborumobligatio cum absente contrahi non possit.

[DE VMPTIONE ET UENDITIONE] 139. £mptio et uenditiocontrahitur2, cum de pretio conwenerit quamuis nondumpretium numeratum sit ac ne arra quidem data fuerit: namquod arrae nomine datur, argumentum est emptionis etuenditionis contractae. 140. Pretium autem certum essedebet. nam alioquin si ita inter nos conuenerit, ut quantiTitius retn oestimanerit, tanti sit em/>ta, Labeo negauit ullamuim hoc negotium habere; cuius opinionem Cassius probat.Ofilius et eam emptionem et uenditionem; cuius opinionemProculus secutus est. 141. Item pretium in numerata pecu-

165 nia con||sistere debet. nam in ceteris rebus an pretium essepossit, ueluti homo aut toga aut fundus alterius rei <pre-tium csse possitt>

a ualde quaeritur. nostri praeceptoresputant etiam in alia re posse consistere pretium; unde illurfest, quod uulgo putant per permutationem rerum emptio-nem et uenditionem contrahi, eamque speciem emptionijuenditionisque uetustissimam esse; argumentoque utunturGraeco poeta Homero, qui aliqua parte sic ait:

xp" olviZovTO KxpyKOfAouvrec 'Ayxioi,/.sv yjc?.xx, xXKoi 5 l

1 pars ediiorum f>utat, ucrba huius paragraphi ut glossema ex-pellandu esse, alii existimant, ea ponenda esse post § 136.

2 suppl. ex Inst. 3, 23 pr.3 suppl. ex Inst. 3, 23 2.

GAI INSTIT. III 141-146 IO3

%£ piVOlC, XKKOl V XVT^fTl (306<r<TtV,

[et reliqua.] diuersae scholae auctores dissentiunt aliudqueesse existimant permutationem rerum, aliurf em/>tionem etuenditionem; alioquin non posse rem expediri permutatisrebus, quoe uideatur res uenisse et quae pretii nomine data£sse, sed rursus utramque rem uideri et uenisse et utram-que pretii nomine datam esse absurdum uideri. sed ait Coe-litis Sabinus, si rem tibi Lienalem habenti, ueluti fundum,[acceperim et](?) pretii nomine hominem forte dederim,fundum quidem uideri uenisse, hominem autem pretii no-mine datum esse, ut fundm acciperetur.

142. Locatio autem et conductio similibus regulis consti-tu/tur; nisi enim merces certa statuta sit, non uideturlocatio et conductio contrahi. 143. Unde si alieno arbitriomerces permissa sit, uelut quanti Titius aestimauerit, ||

166 quaeritur, an locatio et conductio contrahatur. qua de causasi fullottt polienda curandaue, sarcinatori sarcienda uesti-menta dederim nulla statim mercede constituta, postea tan-tum daturus, quanti inter nos conuenerit, quoeritur, anlocatio et conductio contrahatur. 144. Uel si rem tibi uten-dam dederim et inuicem aliam rem utendam acceperim,quaeritur, an locatio et conductio contrahatur. 145. Adeoautem emptio et uenditio et locatio et conductio familiari-tatem aliquam inter se habere uidentur, ut in quibusdamcausis quaeri soleat. utrum emptio et uenditio contrahatur,an locatio et conductio. ueluti si qua res in perpetUMmlocata sit. quod euenit in praediis municipum, quae ea legelocantur, ut quamdiu id uectigal praestetur, neque ipsiconductori neque heredi eius praedium au/eratur; sed ma-gis placuit locationem conductionemque ease. 146. Item[quoeritur] si gladiatores ea lege tibi tradiderim, ut insingulos, qui integri exierint, pro sudore denarit xx mihidarentur, in eos uero singulos, qui occisi aut debilitati fue-rint, denari» mille, quaeritur, utrum emptio et uenditio an

1 Graeca (//. 7, 472 seq.) scriba otnisit. Suppleta suttt ex Inst.3, 23, 2.

IO4 GAI INSTIT. III I46-151

locatio et conductio contrahatur. et magis placuit eorum,qui integri exierint, locationcm et conductionem contrac-tam uideri, at eorum, qui occisi aut debilitati sunt, emptio-nem et uenditionem esse; idque ex accidentibus apparet,

167 tamquam sub condicione || facta cuiusque uenditione autlocationc. iam enim non dubitatur, quin sub condicione resuenirt aut locari possint. 147. Item quaeritur, si cum auri-fice mihi conuenerit, ut is ex auro suo certi ponderis cer-taeque formae anulos mihi faceref et acciperet uerbi gratiadenarios cc, utrum emptio et uenditto an locatio et conduc-tio contrahatur. Cassius ait materiae quidem emptionemuendi t ionemque cont rah i , o p e r a r u m a u t e m locationem etconductionem; sed plerisque placuit emptionem et uenditio-nem contrahi. atqui si meum aurum ei dedero mercede proopera constituta, conuenit locationem conductionem con-trahi.

148. Societatem coire solemus aut totorum b o n o r u maut unius alicuius negotit, uelut i manc ip io rum emendo-rum au t uendendorum. 149. Magna autem quaestio fuit,an ita coiri possit societas, ut quis maiorem partem lucre-tur, minorem damni praestet. quod Quintus Mucius <con-tra naturam societatis essc exislimauit ct ob id non esseratum habendum. sed Seruius Sulpicius, ctiius> * etiampraeualuit sententia, adeo ita coiri posse societatem ex/jti-mauit, ut dixerit illo quoque modo coiri posse, ut quis nihilomnino damni praestet, serf lucri partem capiat, si modoopera eius tam pretiosa uideatur, ut atquum sit eum cumhac pactione in societatem admitti: nam et ita posse coinsocietatem constat, ut unus pecuniam conferat, alter non

168 conferat || et tamen lucrum inter eos conmune sit; saepeenim opera alicuius pro pecunia ttalet. 150. Et ilhid cer-tum est, si de partibus lucri et damni nihil inter eos conue-nerit, tamen aequis ex partibus commodum ut incommo-dum inter eos commune esse; sed si in altero partes expres-sae fuerint, uelut in lucro, in altero uero omissae, in eo quo-que quod omissum est, similes partes erunt. 151. Manet

1 suppl. ad Inst. 3, 25, 2.

GAI INSTIT. III I5i-i54b 105

autem societas eo usque, donec in eodem sensu x perseue-rant; at cum aliquis renuntiauerit societati. societas solui-tur. sed plane si quis in hoc renuntiauerit societati, utobueniens aliquod lucrum solus habeat, ueluti si mihi toto-rum bonorum socius, cum ab aliquo heres esset relictus, inhoc renuntiauerit societati. ut hereditatem ^olus lucri fa-ciat, cogetMr hoc lucrum communicare; si quid uero aliurflucri fecerit, quod non captauerit, ad ipsum solum pertinet.mihi uero, quidquid omnino post renuntiatam societatemadquiritur, soli conceditur. 152. Soluitur adhuc societasetiam morte socii. quia qui societatem contrahit, certampersonam sibi eligit. 153. Dicitur etiam capitis d^minutionesolui societatem, quia ciuili ratione capitis deminutio2

morti coaequatur; sed utique si acftiuc consentiant in socie-tatew. noua «idetur incipere societas. 154. Item si cuiusex sociis bona publice aut priuatim uenierint, soluitur

169 societas. Sed haec 3 quidem 3a || societas, de qua loquimur,id est quae nudo consensu contrahitur, iuris gentium est;itaque inter omnes homines naturali ratione consistit.154a. 4 Est autem aliud genus soci^tatis proprium ciuiumRomanorwm. olim enim mortuo patre familias, inter suosheredes quaedam erat legitima simul et naturalis societas,quae appella&a/nr ercto non cito, id est dominio non diniso:erctnm 5 enim dominiutn est, «nde erm dominus dicitur;ciere antem diuidere est: unde coedere et secare et diui-dere6 dicimus. 154b. AUi quoque qui uolebant eandemhabere socitftatem, poterant id consequi apud praetoremcerta legis actione. in hac autem soci^tate f ratrum . . . . 7

ceterorumue, qui ad exemplum fratrMm suorum societatemcoierint, illud proprium erat, quod uel unus ex sociis com-

1 forsitan legendum sit consensu (cf. Inst. 3, 25, 4; Gai epit. 3,9- 17)-

2 hinc incipit F. inde a tio.3 ea F.3 a quoque? V.4 §§ I54a et b desunt in V., sed cf. F. (A. 14 seq., B).5 sic fere suppl. Arangio-Ruiz.6 et diuidere del. Arangio-Ruiz et alii.7 exspect. suorum

106 GAI INSTIT. III I54b-l6o

munem seruum manumittendo liberum faciebat et omnibuslibertum adquirebat: item unus rem communem man-cipando *.

155. Mandatum consistit, siue nostra gratia mandemussiue aliena; itaque siue ut mea negotia geras siue ut alte-lius mandauerim, contrahitur mandati obligatio, et inuicemalter alteri tenefrimur in id, quod uel me tibi uel te mihibona fide praestare oporte/. 156. Nam si tua gratia tibimandem, superuacuum est mandatum; quod enim tu tuagratia facturus sis, id de tua kententia, non ex meo man-datu facere debes; itaque si otiosam pecuniam domi tehabentem hortatus fuerirn, ut eam faenerares, quamuisram ei mutuam dederis, a quo seruare non potueris, nontamen habebis mecum manda/i actionem. item si hortatussim, ut xem aliquam emeres, quam<uw> non expedierittibi eam emisse, non tamen tibi mandati ttnebor. et adeohaec ita sunt, ut quaeratur, an mandati teneotur, qiti man-daitit tibi, ut Titio pecuniam faenerares. [Sed] Seruiusnegatiit: non magis hoc casu obligattan^w consistere pu-tauit, quam si generaliter alicui mandetur, uti pecuniamsuatn faeneraret. <sed> sequimur Sabini opinionem con-tra sentientis, qttia non aliter Titio credidisses, quam sitibi mandatum esset. 157. Illud constat, si quis de ea re

170 mandet, quae contra bonos mores || est, non contrahi obliga-tionem, ueluti si fr'bi mandew, ut Titio furtum aut iniu-riam facias. 158. Item st quis <quid> post mortem meamfaciendum <m*At> mandet, inutile mandatum est, quiageneraliter pJacuit ab heredis persona obligationem inciperenon posse. 159. Sed recte quoque confractum{ ?) 2 manda-tum, si dum adhuc integra res sit, reuocatum fuerit, eua-nescit, 160. Item si adhuc integro mandato mors alteru-trius altcuius interueniat, id est uel eius, qui mandarit, ueleius, gui mandatum susceperit, soluitur mandatum; sedutilitatis causa receptum est, ut si mortuo eo. qui mihimandauerit, ignorans eum decessisse exsecutus fuero man-

1 Arangio-Ruis ouctore editores supplent: eius faciebat, qui man-cipio accipiebat; hic finit F., sed cf. III 167.

2 cf. Inst. 3, 26, 9; consummatur V.

GAI INSTIT. III 160-167 I O 7

datum, posse me agere mandati actione; alioquin iusta etprobabilis ignorantia damnum mihi [non] aefferet. et huicsimile est, quod plerisque placuit, si debitor meus manu-misso dispensatori meo per ignorantiam soluerit, liberarieum, cum alioquin stricta iuris ratione non posset liberarieo, quod alix soluisset quam cui soluere deberet. 161. Cumautem is, cui recte mandauerim, egressus fuerit manda-tum, ego quidem eatenus cum eo /tabeo mandati actionem,quatenus mea interest inplesse eum mandatum, si modo im-plere potuerit; at ille mecum agere non potest. itaque simandatierim tibi, ut uerbi gratia fundum mihi sestertiis c

171 emeres, tu sestertiis CL emeris, non habebis mecum || man-dati actionem, etiamsi tanti uelis mihi dare fundum, quantiemendum tibi mandassem; idque maxime Sabino et Cassioplacuit. quod si minoris emeris, habebis mecum scilicetactionem, quia qui mandat, ut c milibus emeretur, is utiquemandare intellegitur, uti minoris, si posset, emeretwr. 162.In summa sciendum <est, — > 1 aliquid gratis dederim,quo nomine si mercedem statuissem. locatio et conductiocontraheretur, mandati esse actionem, ueluti si fulloni po-lienda curandaue uestimenta <Cdederim> aut sarcinatorisarcienda.

163. Expositis generibus obligationum, quae ex con-tractu nascuntur, admonendi sumus adquiri nobis non so-lum per nosmet ipsos. sed etiam per eas personas, quae innostra potestate manu mancipioue sunt. 164. Per liberosquoque homines et alienos seruos, quos bona fide posside-mus, adquiritur nobis; sed tantum ex duabus causis, idest si quid ex operis suis uel ex re nostra adquirant. 165.Per eum quoque serimm, in quo usumfructum habe-mus, similiter ex duabus istis causis nobis adquiritur.166. Sed qui nudum ius Quiritium in seruo habet, licetdominus sit, minus tamen iuris in ea re habere intellegiturquam usufructuarius et bonoe fidei possessor. nam placetex nulla causa [alia] ei adquiri posse; adeo ut, etsi nomi-natim ei dari stipulatus fuerit seruus mancipioue nomine

172 eius acceperit, || quidam existimant nihil ei adquiri. 167.1 Goescheno auctore Kuebler et alii add. quotiens faciendum.

IO8 GAI INSTIT. III 167-I7O

Conmunem seruum pro dominica parte dominis adqui-rere certum est, excepto x eo, quod uni nominatim stipu-lando aitt mancipio accipiendo illi soli adquirif, uelutcum ita stipuletur: TITIO DOMINO MEO DARI SPONDES?aut cum ita mancipio accipiat: HANC REM EX IUREQUIRITIUM LUCII TITI/ DOMINI MEI ESSE AIO, EAQUE EIEMPTA ESTO HOC AERE ^ENEAQUE LIBRA l a . 167a . Illurfquaerittir, a» quod domini nomen 2 adiectum e/f icit, idemfaciat unius ex dominis iussum intercedens. nostri prae-ceptores proinde 3 ei qui iusserit, soli adquiri existimant,atque si nominatim ei soli 4 stipulatus esset seruus manci-pioue 6 accepisset; diuersae scholae auctores proinde utris-que adquiri putant, ac si nullius iussum interuenisset.

168. 6 Tollitur autem obligatio praecipue solutione eius,quod debeatur. unde quaeritur, si quis consentiente credi-tore aliurf pro alio soluerit, utrum ipso iure liberetur, quodnostris praeceptoribus placet 7, an ipso iure maneat obliga-tus, sed aduersus petentem per exceptionem8 doli malidefendi debeat, quod diuersae scholae auctoribus uisum est.

169.9 Itctn per acceptilationem tollitur obligatio.acceptilatio atttem est ueluti imaginaria solutio. quodenim 10 ex uerborum obligatione tibi debeam, id si uelismihi remittere, poterit sic fieri, ut patiaris haec uerba

173 m]|e dtcere: QUOD EGO TIBI ^1 PROMISI, HABESNE ACCEP-

TUM ? et tu respondeas: HABEO. 170. Quo genere, ut dixi-mus, tolhmtxir illae obligationes, quae in uerbis( ?) 12

1 hinc dcnuo incipit F. ittde ab -cepto.l a aeneaque libra deest in F.2 quod nomen domini F.3 perinde V.* soli deest in F.5 mancipioue quid( ?) F.a in F. praecedunt haec uerba: quibus modis soluuntur obligz-

tiones Rubrica.7 placuit F.8 sic F., petentem exceptione V.9 in F. praecedunt haec uerba: Rubrica de acceptellatione Rubrica.10 nam quod F.11 quod tibi ego F.18 tolluntur rell. om. V., cf. F.

GAI INSTIT. III I7O-I75 IO9

consistunt *, non etiam ceterae; consentaneum enim uisuraest 2 uerbis factam obligationem posse aliis uerbis dissol-ui. sed id quod ex alia causa debeatur, potest in stipula-tionem deduci et per acceptilationem dissolui 3. 171. Quam-uis autem fiat acceptilatio4 imaginaria solutione, tamenmulier sine ttitore auctore acceptum facere5 non po-test, citm alioquin solui ei sine tutore auctore possit.172. Item, qttod debetttr, pro parte recte soluitur6; anautem in partem acceptum fieri 7 possit, quaesitum <est>.

173. Est et 8 alia species imaginariae solutionis, per aese/ libram; quod et ipsum genus certis in 9 causis receptwmest, ueluti si quid eo nomine debeatwr, quod per aes etlibram gestum sit, siue quid ex iudicati causa debeatur.174. Adhibentur non minus quam quinque testes ef libri-pens; deinde is qui liberatwr, ita oportet loquatur 10: QUODEGO TIBI TOT MILIBUS n CONDEMNATIAS SUM, ME £ 0 NO"M/NE 1 2 A TE SOLUO LlflEROQUE HOC AERE AENEAQUE LI-BRA 1 3 . HANC TIBI LIBRAM PRIMAM POSTREMAMQUE EX-PENDO <SECUNDUM> LEGEM PUBLICAM. deinde assepercutit libram eumque dat ti a quo liberatur, uelutisoluendi causa. 175. Similiter legatarius heredem eodemmodo liberat de legato, quod per damnationem relictumest, ut tamen scilicet, sicut iudicatus condemnat«w se essesignificat, ita heres testamento se dare damnatum essedicat. de eo tamen tantum potest heres eo modo lib^rari,

1 cf. etiam Inst. 3, 29, 1.2 est uisum F.3 dissolni F., om. V.4 suppl. De Zulueta ad F.5 acceptilationem facere F.8 sic F.; debet recte solui recte soluit V.7 acceptilatio fieri F.8 sic F., etiam V.e ex F.10 ita dicit? F.11 milibus sestertium iudicio(?) F.12 eo nomine me F.13 hic finit F. sed cf. IV 16.

IIO GAI INSTIT. III I75-180

quod pondere numero constet, et ita si certum sit. quidam174 et de eo, || quod mensuia constat, idem existimant.

176. Praeterea nouatione tollitur obligatio, ueluti si quodtu niihi debeas, a Titio dari stipulatus sim: nam interuentunouoe personae noua nascitur obligatio et prima tollitwrtranslata in posteriorem, adeo ut mterdum, licet posteriorstipulatio inutilis sit, tamcn prima nouationis iure tollatur.ueluti si quod mihi debes, a Titio post mortem eius uel amuliere pupilloue sine tutore auctore stipulatus fuero;quo casu rem amit to: nam et prior debitor liberatur, etposterior obligatio nulla est. non idem iuris est, si a seruostipulatus fuero: nam tunc <prior> proinde arfhuc obli-gatus tenetur, ac si postea a nullo stipulatus fuissem. 177.Sed si eadem persona sit, a qua postea stipuler, ita demumnouatio fit, si quid in posteriore stipulatione noui sit. fortesi condicio uel dies aut sponsor x adiclatur aut ctetrahatur.178. Sed quod de sponsore diximus, non constat: namdiuersae sc/iolae auctoribus placuit nihil ad nouationemproficere sponsoris adiectionem aut detracfionem. 179.Quod autem diximus, si condicio adiciatur, nouationemfieri, sic intellegi oportet, ut ita dicamus factam nouatio-neni, si condicio extiterit; alioquin si defecerit, durat priorobligatio. sed uideamwj, num is qut eo nomine agat, dolimali aut pacti conuenti exceptione possit summoueri, quiauidetur inter eos id actum. ut ita ea res peteretur, si poste-

175 rioris || stipulationis exstiterit condicio. Seruius tainc-uSulpicius existimauit statim et pendente condicione nowa-tionem fieri, et si defecerit condicio, ex neutra causa agiposse <et> eo modo rem perire; qui consequenter et illurfrespondit, si quis id quod sibi L. Titius deberet, a seruofuerit stipulatus, nouationem fieri et rem perire, quia cumseruo agi non posset. <sed> in utroque casu alio iure uti-mur. nec magis his casibus nouatio fit, quam si id quod tumihi debeas, a peregrino, cum quo sponswj 2 conmunio nonest, SPONDES uerbo stipulatus sim.

180. Tollitur arfhuc obligatio litis contestatione, si modo1 uel sponsor aut dies V., aut dies aut fideiussor Inst. 3, 29. 3.2 uel sponsionis ; sponsio V.

GAI INSTIT. III 180-184 I I I

legitimo iudicio fuerit actum: nam tunc obligatio quidemprincipalis dissoluitwr, incipit autem teneri reus litLs1 con-testatione. sed si condemnatus sit, sublata litis contestationeincipit ex causa iudicati teneri. et hoc <est>, quod apudueteres scriptum est ante litem contestatam dare debito-rem oportere, post litem contestatam condemnari oportere,post condemnationem iudicatum facere oportere. 181. Undefit, ut si legitimo iudicio debitww petiero, postea de eoipso iure agere non possim, quia inutiliter intendo DARIMIHI OPORTERE, quia litis contestatione dari oportcre de-siit, aliter atque si imperio continenti iudicio cgeri.n; tuncenim nihilo minus obligatio durat, et ideo ipso iure posteaagere possum, sed debeo per exceptionem rei iudicatae uelin iudicium deductae summoueri. quae autem legitima

176 <sint> || iudicia et quae imperio contineantwr( ?), se-quenti conmentario referemus.

182. Transeamus nunc ad obligationes, quae ex delictonascuntur, ueluti si quis furtum fecerit, bona rapuerit,damnum dederit, iniuriam commiserit. quarum omniumrerum uno genere constJtit obligatio, cum ex contractu obli-gationes \n mi genera dtducantur, sicut supra exposuimus.

183. Furtorum autem genera Seruius Sulpicius et Ma-surius Sabinus 1111 esse dixerunt, manifestum et nec mani-festutn, conceptum et oblatum; Labeo duo, manifestum<et> nec manifestum: nam conceptum et oblatum speciespotius actionis esse furto cohaerentes quam genera furto-rum; quod sane uerius uidetur, sicut inferius appare&it.184. Manifestum fwrtum quidam id esse dixerunt, quorfdum fit. deprehenditur. alit uero ulterius, quod eo locodeprehenditMf, ubi fit, uelut si in oliweto oliMarum, inuineto uuarum furtum factum est, quamdiu in eo oliwetoaut uineto fur sit; aut si in domo furtum factum sit,quamdiu in ea domo fur sit. alii adhuc ulterius eo usqwe.. . . 1 manifestum furtum esse dixerunt, donec perferreteo, quo perferre fur destinasset. alii adhuc ulterius. quan-doque eam rem fur tenens uisus fuerit; quae sententianon optinuit. sed et illorum sententia, qui existimauerunt,

1 forsitan legendum sit: factum.


donec perferret eo, quo fur destinasset, deprehensum fur-tum manifestum esse, ideo non uidetur probari, quia

177 m a g n a m recipit dubi ta t ionem, u t r u m || un ius diei anetiarn plurium dierum spatio id terminandum sit; quod eopertinet, quia saepe in aliis ciuitatibus su&reptor res in aliasciuitates uel in alias prouincias destinant fures perferre. exduabus itaque superioribus opinionibus alterutra adpro-batttr; magis tamen plerique posteriorem probant. 185. Necmanifestum furtum qim/ sit, ex /is quae diximus, intelle-gitur. nam quod manifestum non est, id nec manifestumest. 186. Conceptum furtum dicitnr. cum apud aliquemtestibus praesentibus furtiua res quaesita et inuenta est :nam in eum propria actio constituta est, quamuis fur nonsit, quae appellatur concepti. 187. Oblatum furtum dicitur,cum res furtitta tibi ab aliquo oblata sit eaque apurf te con-cepta sit, «tique si ea mente data tibi fuerit, ut apurf tepotitts quam apud eum qui dederit, conciperetur. nam tibi,apud quem concepta est, propria aduersus eum qui optulit,quamuis fur non sit. constituta est actio, <quae> appel-latur obloti. 188. Est etiam prohibiti furti <.actio> ad-uerstis eum, qui furtum quoerere uolentem prohibuerit.

189. Poena manifesti furti ex \tge xn tabularum capi-talis erat. nam liber werberatus addicebatur ei, cui furtumfecerat; utrum autem seruus ef ficeretur ex addictione anadiudicati loco constitueretur, ueteres quaerebant. in seruuma^que uerberatwm animadiiertebatur. Sed postea inprobataest asperitas poenae et tam ex serui persona quara ex liberi

178 quadrupli actio praetoris edicto constituta est. || 190. Necmanifesti furti poena per legem < x / / > tabularum dupli in-rogatur, eamque etiam praetor consemat. 191. Concepti etoblatt poena ex lege xn tabularum tripli esf, eaque similitera praetore seruatur. 192. Prohibiti actio quadrupli est excdicto praetoris iwtroducta. lex autem eo nomine nullam poe-nam constituit; hoc solum praecepit, ut qui quaerere uelit,nudus quaerat, Hcto x cinctus, lancem habens; qui si quidinuenerit, iubet id lex furtum manifestum esse. 193. Quidsit autem linum 2, quaesitum est; sed uerius es/ consuti

1 num linteo(?) (sic V.). 2 num linteum(?) (sic V.).

GAI INSTIT. III I93-I98 113

genus esse, quo necessariae partes tegerentur. Quae res[lex] tota ridicula est: nam qui «estitum quaerere prohi-bet, is et nudum quaerere prohibiturus est, eo magis quodita quoesita re <Let> inuenta maiori poenoe subiciatur.deinde quod lancem siue ideo haberi iubeat, ut manibusoccupatis nihil subiciat, siue ideo, ut quod inuenerif, ibiimponat, neutrum eorum procedit, si id quod guaeratur,eius magnitudinis aut naturae sit, ut neque subici neque ibtinponi possit. certe non dubitatur, cuiuscumque materiaesit ea lanx, satis legi fieri. 194. Propter hoc tamen, quodlex ex ea causa manifestum furtum esse iubet, sunt quiscribunt furtum manifestum, aut lege <.intellegi> * autnatura: lege id ipsum, de quo loquimur, natura illud, dequo superius exposuimus. sed uerius est natura tantummanifestum furtum intellegi; neque enim lex facere potest,ut qui manifestus fur non sit, manifestus sit, non magisquam qui omnino fur non sit, fur sit, et qui adulter aut

179 homicida non sit, adulter uel || /tomicida sit; at illtuf sanelex facere potest, ut proinde aliquis poena, teneatur, atquesi furtum uel adulterium uel homicidium adniijisset, quam-uis nihil eorum admiserit. y

195. Furtum autem fit non solum, cum qiife intercipiendicausa rem alienam omouet, std generaliter, cum quis remalienam inuito domino contrectat 196. Itaque si quis re,quae apud eum deposita sit, utatur, furtum committit; etsi quis utendam rem acceperit eamque in alium usumtranstulerit, furti obligatur, ueluti si quis argentum uten-dutn acceperit, quasi amicos ad cenam inmtaturus [rogaue-rit], et id peregre secum tulerit, aut si quis equum ges-tandi gratia commodatum longius [cum] aliquo duxerit,quod ueteres scripserunt de eo, qui in aciem perduxisset.197. Placuit tamen eos, qui r^bus commodatis aliter uteren-tur quam utendas accepissent, ita furtum committere, siintel/egant, id se inuito domino facere eumque, si intel-lexisset, non permissurum ; ot( ?) si permissurum credant,extra furti crimen uideri, optima sane distinction^, quodfurtum sine dolo malo non committitur. 198. Sed et si

1 uel fieri (Kniep).Studia Gaiana I 8

114 G A I INSTIT. III I98-202

credat aliquis inuito domino se rem <con>trectare, dominoauteni uolente id fiat, dicitur furtum non fieri. unde illurfquaesitum [et probatum] est: cum Titius seruum meum.solliatattmt, ut quasdam res mihi subriperet et ad eum

i.So perferret, <ct scruus> || id ad me pertulmt, ego, dumuolo Titium in ipso delicto deprehendere, permisertm seruoquasdam res ad eum perferre, utrum l furti an serui cor-ruptt iudicio teneatwr Titius mihi, an neutro? responsumneutro eum teneri, furti ideo, qtiod non inuito me res con-trectau^rit, serui corrupti ideo, quod deterior seruus factusnon est. 199. Interdum auteni etiam liberorum hominumfurtum fit, uelut si quis liberorum nostrortim, qui in pote-state nostra sunt, siue etiam uxor, quae in manu nostra sit.siue etiam iudicatus uel auctorattts meus subreptus /uerif.200. Aliquando etiam suae rei quisque furtum committit,ueluti si debitor rem, quam creditor» pignori dedit, sub-traxerit, uel s'\ bonae fidei possessori rem meam possidentisubripuerim. unde placuit eum, qui serwum suum, quemalius bona fide possidebat, ad se reuersum celauerit, fur-tum committere. 201. Rursus ex diuerso interdum alienasres occupare et usucapere concessum est nec creditur fur-tuin fieri, uelut res hereditarias, quarum heres non estnactus possessionem, nisi necessarius heres extet: nam ne-cessario herede extante placuit nihil pro herede usucapipossr. item de/?itor rem, quam fiduciae causa creditorimancipauerit aut in iure cesserit, <sccun>dum ea quaein superiore commentario rettulimus, sine furto possidereet usucapere potest. 202. Interdum furti tenetur, ciim 2 ipse

181 furtum non fecerit, qualis || est, cuius ope consilio furtumfactum est. in quo numcro est, qui nummos tibi excussit,ut eos alius su&riperet, uel obstitit tibi, ut alius stt&ri-peret, aut oues aut bouts tuas fugauit, ut alius easexciperet. et hoc ueteres scripserunt de eo, qui pan-110 rubro fugauit armentum; sed si quirf per las-ciuiam et non data opera, ttt furtum committeretur,factum sit, uide&imus, an utilis actio dori debeat, cum

1 quaesituin (?) est (?) (ex glossemate (?)) umtrum V.2 cum V., qui Inst. 4, 1. 11.


per legem /4quiliam, quae de damno lata <est>, etiamculpa puniatur.

203. Furti autem actio ei conpetit, cuius interest remsaluam esse, licet dominus non sit. itaque nec domino aliterconpetit, quam si eim intersit rem non perire. 204. Undeconstat creditorem de pignore subrepto furti agere posse;adeo quidem, ut quamuis ipse dominus, id est ipse debitor,eam rem subripuerit, nihilo minus creditori conpetat actiofurti. 205. Item si fullo polienda curandaue aut sarcinatorsarcienda uestimenta mercede certa acceperit eaqu? furtoamiserit, ipse furti habet actionem, non dominus, quiadomini nihil mtertst ea non periisse, cum iudicio locatia fullone aut sarcinatore suum <<ron>sequi posstt, simodo is fullo aut sarciwator rei praestanda* (?) suffi-ciat: nam si soluendo non est, tunc quia ab eo dominussunm consequi non potest, ipsi furti actio conpetit, quiahoc casu ipsius interest rem saluam esse. 206. Quae de

182 fullone || aut sarcinotore diximus, eadem transferemuset ad eum, cui rem commodauimus: nam ut illi mercedemcapiendo custodiam praestant, ita hk quoque utendt com-modum percipiendo similiter necesse habtft custodiampraestare. 207. Sed is apud quem res deposita est, custo-diam non praestaf tantumque in eo obnoxius est, si quidipse dolo <>«a/o> (P ) 1 fecerit: qua de causa < J / " >res ei subrepta fuerit, quia restituenda? eius nomme de-positi non tenetur nec ob id eius interest rem saluam esse,furti [itaque] agere non potest, sed ea actio domino con-petit.

208. In summa sciendum est qua^situm esse, an impubesrem alienam amouendo furtum faciat. plerisque placet,quia furtum ex ad/ectu consistit, ita demum obligari eocrimine impuberem, si proximus /mbertati sit et ob idintellegat se delinquere.

209. Qui res alienas rapit, tenetur etiam furti. quis enimmagis alienam rem inuito domino <con>trectat quamqui rapit ? itaque recte dictum est2 eum improbum

1 sic Inst. 4, 1, 17.2 sic fnst. 4, 2 pr., rectum est V.

I l6 GAI INSTIT. III 209-215

furem esse; sed propriam actionem eius deUcti. no-mine p rae to r in t roduxi t , quae appe l la tur ui fconorumraptorum, et est intra annum quodnipli [actio], postannum simpli. quae ac t io uti l is est, ^tsi quis unam remlicet minimam rapuerit.

210. Damni iniuriae actio constituitwr per legem Aqui-liam, cuius primo capite cautum est, < u £ > si quis hominem

183 al ienum || alienamuz * quadrupedem, quae />ecudum nu-mero sit, iniuria occiderit, quanti ea res in eo anno plurimifuit, tantum domino dare damnetur. 211. Is iniuriaautem occidere intellegitur, cuius dolo aut culpa id accide-rit, nec ulla alia lege damnum, quod sine iniuria datur,reprehendifur; itaque inpunitus est, qui sine culpa et dolomalo casu quodam damnum committit. 212. Nec solumcorpus in actione huius legis aest imatur ; sed sane siseruo occiso plus dominus capiat damni, quam pretiumserui sit, id quoque aestimatur, uelut si seruus meus abaliquo heres institutus, antequam iussu meo hereditatemcerneret, occisus fuerit; non enim tantum ipsius pretiumaestimatur, sed et hereditatis amissae quantitas. item si exgemellis uel ex comoedis uel ex sympAoniacis unus occisusfuerit. non solum occisi fit cestimatio, sed eo amplius<id> quoque conputatur, quod ceteri qui supersunt,depr^tiati sunt. idem iuris est etiam, si ex pari mularumunam uel etiani ex quadrigis ^quorum unum occiderit.213. Cuius autem serum occisus est, is liberum arbitriumhabet uel capitali crimine reum facere eum, qui occiderit,uel hac lege damnum persequi. 214. Quod autem adiec-tum est in hac lege 'quanti in eo anno plurimi ea resfuerit', \\\ud efficit, si clodum puta aut luscum seruumocciderit, qui in eo anno integer fuit, <ut — > 2 aestima-tio fiat; quo fit, ut qms plus mterdum <co«>sequatur,

184 quam ei damnum || datum est.215. Capite secundo <aduersus> adstipulatorem, qui

pecuniam in fraudem stipulatoris acceptam fecerit, quanti1 sic Inst. 4, 3 pr. et Dig. 9, 2, 2 pr.; eamue V.2 Krucger, ducibus ex parte Inst. 4, 3, 9, suppi: ut non quanti

fucrit, cum occideretur, sed quanti in eo anno plurimi fuerit.


ea res est, tawti actio constituitur. 216. Quo et ipsa partelegis damni nomine actionem introduci manifestum est;sed id caueri non fuit necessarium, cum actio mandati adeam rem sufficeret; nisi quod ea lege aduersus infitiantemin duplum agitur.

217. Capite tertio de omni cetero damno cauetur. itaquesi quis seruum uel eam quadrupedem, quae pecudum nu-mero ^st, <uulnerauerit siue eam quadrupedem, quaepecudum numero non est> x, uelut canem, aut feram&estiam, uelut ursum, leonem, uulnerauerit uel occiderit,hoc capite actio constituitMr. in ceteris quoque animalibus,item in omnibus rebus, quae anima carent, damnum iniuriadatum hac parte uindicatur. si quid enim ustum aut rup-tum aut fractum </wm'f>, actio hoc capite constituitttr,quamquam potuerit sola rupti appellatio in omnes istas cau-sas sufficere; ruptum <enim intellegitur, quod quoquo mo-do corruptum> 2 est; unde non solum usta [aut rupta] ( ?)aut fracta, serf etiam scissa et collisa et effusa et quo-quo modo uitiata aut perempta atque deteriora facta hocuerbo continentur. 218. Hoc tamen capite non quanti in eoanno, sed quanti in cliebus xxx proxurrus ea res fuerit, dam-natwr is, qui damnum dederit. ac ne 'plurimi' quidem uer-bum adicitur; et ideo quidam />utauerunt liberum esseiudict ad id tempus ex diebus xxx aestimationem redigere,

185 quo plurimi || res fuit, uel ad id, quo minoris fuit. sedSabino placuit proinde hafrendum ac si etiam hac parte'plurimi' uerbum adiectum esset: nam legij latorem con-tentum fuisse, <quod prima parte eo ne/bo usus csset.219. Ceterum> 3 placuit ita demum ex ista lege actionemesse, si quis corpore suo damnum dederit,; ideoque 4 aliomodo damno dato utiles actiones dantttr, uelut si quisalienum hominem aut pecudem incluserit et /ame necauerit,aut iumentum tam uehementer egerit, ut rump^retwr; itemsi quis alieno seruo persuaserit, ut in arborem ascenderet

1 suppl. ex Inst. 4, 3, 13.2 suppl. ex Inst. 4, 3, 13.3 cf. Inst. 4, 3, 15-16.4 sic Inst. 4, 3, 16; quo V.

I l8 GAI INSTIT. III 219-224

uel in puteum descenderet, et < u > si ascendendo autdescendendo ceciderif, aut mortuus fuerit aut aliqua partecurporis laesus sit. Scdx si quis alienum jeruum de]>onte aut ripa in flumen proiecerit et si suffocatus fuerit,hic quoqxic corpore suo damnum dedissi eo, quod proiece-rit, non difficiliter intellegi potest.

220. Iniuria autem committitur non solum, cum quispugno puta aut fuste percussus uel etiam uerberatus erit,sed etiam si cui conuicium factum ftterit, siue quis ftonaalicuius quasi debitoris sciens eum nihil sibi debere pro-scripserit, siue quis ad infamiam alicuius libellum autcarmen scripserit, siue quis matrem familiaj aut praetexta-tum adsectatus fuerit, et denique aliis pluribus modis. 221.Pati autem iniuriam uidemur non solum per nosmet ipsos,sed etiam per liberos nostros, quos in potestate habemus,

186 || item per uxores nostras, quamuis in manu nostra <non>sint2; itaque si /iliae meae, quae Titio nupta est,iniuriam feceris, non solum filiae nomin? tecum agi iniu-riarum potest, uerum etiam meo quoque et Titii norrune.222. Seruo autem ipsi quidem nulla iniuria intellegitwrf ieri, sed domino per eum fieri uidetur; non tamen iisdemmodis, quibus etiam per liberos nostros uel uxores iniu-riam pati uidemur. sed ita, cum quid atrocius commissumfuerit, quod apert<? in <co«>tumeliam domini fieri uide-tur, ueluti si quis alienum seruum uerberauerit; et in hunccasum formula proponitur; at si quis jeruo conuiciumfecerit uel pugno eum percusserit, non proponitttr ulla for-mula nec temere pctenti datur.

223. Poena autem iniuriarum ex \ege xn tabularwwpropter membrum quidem ruptum talio erat; propter osuero fractum aut conlisum trecentorum assium poena erat,fuelut] si libero os fractum erat; at si seruo, CL; propterceteras uero iniuiias xxv assium poena erat constituta. etmdebantur illis temporibus in magna paupertate satisidoneae istae pecunianae poena^. 224. Sed nunc alio iure

1 sic Inst. 4, 3, 16; item p. V.2 sic Hiischkc et alii; Motnmsen et alii ucrba cum in manu nostra

sint tamquum glosscma vxpellunt.

GAI INSTIT. III 224-225 I I 9

utimur: p^rmittitwr enim nobis a praetore ipsis iniu-riam aestimare, et iudex uel tanti condemnat, quanti nosaestimauerimus, uel minoris, prouf illt uisum fuerit; sed

187 cum atrocem iniuriam praetor || aestimare soleat, si simulconstituerit, quantae pecuniae eo nomine fieri debeat uadi-monium, hac ipsa quantitate taxamiu formulam, et iudex,qui possit uel minoris damnare, plerumque tamen propteripsius praetoris auctoritatem non audet minuere condem-nationem. 225. Atrox autem iniuria aestimatur uel exfacto, uelut si quis ab aliquo uulneratus aut uerberatusf ustibusue caesus fuerit; uel ex loco, uelut si cui in theatroaut in foro iniuria facta sit; uel ex persona, uelut si ma-gistratus iniuriam passus fuerit, uel senatoribus * abhumili persona facta sit iniuria.

ILIB. III. EXPLIC.] 21 num senatori? (sic Inst. 4, 4, 9).2 pagina 188 uaaui rclicta cst.

COMMENTARIUS QUARTUS

122 GAI INSTIT. IV I-9

'89 1. Sttpcrcst, ut de actionibns loquamur l. et si quaera-mus(?), quot genera actionum sint, uerius uidetur duoesse, in rein et in j)ersonam. nam qui im esse dixeruwY exsponsion»fm generibus, non animaduerterunt quasdam spe-cies actionum inter genera se rettulisse. 2. In personamactio est, qua agimus [quotiens] cum aliquo, qui nobis uelex contractu uel ex delicto obligatus est, id est cum inten-dimus DARE FACF.RK PRAESTARE OPORTEKE. 3. In vem actioest, cum aut corporalem rem intendimus nostram esse aut/us aliquod nobis conpetere, uelut utench' aut utendi fruen-di, eundi, agendi aquamue ducendi uel altius tollendi pros-piciendiue, <aut cum> actio ex dtuerso aduersario est ne-gatiua. 4. Sic itaque discretis actionibus certum est nonposse nos rem nostram ab alio ita petere: si PARET EUM DAREOPORTERE; nec enim qttod nostrum est, nobis dari potest,cum sciltcet icl dari nobis intellegatur, quod <j7a datur,ut> 2 nostrum fiat; nec res, quae <nostra iam est>,2

nostra ampltus fieri potest. plane odio furum, quo magispluribus actionibus teneantur, receptum est, ut extra poe-nam dupii aut quadrupli rei recipiendae nomine fures ex 3

hac actionr teneantwr: si PARKT EOS DARE OPORTERE, quamuissit etiani aduersus eos haec actio, qua rem nostram esse peti-mus. 5. Appellantur auteni in rem quidem actiones uindica-tiones, in personam uero actiones, quibus DARf FIERIUEOPORTERE intendimus, condictiones.

190 6. Agimus autem interdum, ut rem tantum con||sequa-nuir, interdum ut poenatn tawtum, alias ut rem et poenam.7. Rem tantum persequimur uelut actionibus, Kquibus^ex contractu agimus. 8. Poenam tantum conseqtumur uelutactione furti et iniuriarum et secundum quorundam opinio-neni actione ui bonorum raptorum: nam ipsius rei et uin-dicatio et condictio nobis conpetit. 9. Rem uero et poenampersequimur uelut ex his causis, ex quibus aduersus infi-tiantem in duplum agimus; quod accidit per actionem iudi-ca/j, depensi, damni inmr/ae legis Aqui/ia^ aut legatorumnoniine, quae per damnationem certa relicta sunt.

1 suppl. e.v Inst. 4, 6 />r. 2 cf. Inst. 4, 6, 14.:l num etram? (sic hist. 4, 6, 14).

GAI INSTIT. IV IO-I4 123

10. Quaedam praeterea sunt actiones, quae ad legis actio-nem exprimuntur, quaedam sua ui ac potestate constant.quod ut manifestum fiat, opus est, ut prius de legis actioni-bus loquamur.

11. Actiones, quas in usu ueteres /labuerunt, legis actio-nes appellabawtur uel ideo quod legibus proditae erant,quip/v tunc edicta praetoris, quibus conplures actionesintroductae sunt, nondum in usu habebantur, uel Ideo quiaipsarum legum uerbis accommodatae erant et ideo Immu-tabiles proinde atque leges obserua&antur. unde eum qui deui/ibus succisis ita egisset, ut in actione uites nominaret,responsum est, rem perdidisse, guia L debuisset arbo-res nominare, eo quod lex xn tabularum, ex qua de uitibussuccisis actio conpeteret, generaliter de arboribus succisis

191 loqueretur. 12. Lege autem agebatur modis || quinque: sa-cramento, per iudicts postulationem, per condictionem, permanus iniectionem, per pignoris ca/>ionem.

13. Sacramenti actio generalis erat. de quibus enim rebusut aliter ageretur, lege cautum non erat, de his sacramentoagebatur. eaque actio proinde periculosa erat falsi 2

atque hoc tempore periculosa est actio certae creditae pecu-niae propter sponsionem, qua periclitatur reus, si temereneget, <et> restipulationem. qua periclitatur actor, si nondebitum petat: nam qui uictus erat, summam sacramentipraestabat poenae nomine; eaque in publicum cedebat prae-desque eo nomine praetori dabantur, non ut nunc sponsioniset restipulationis poena lturro cedit adueryariz, qui uicerif.14. Poena autem sacramenti aut quingenaria erat aut quin-quagenaria. nam de rebus mille aeris plurisue quingentisassibus, de minoris uero quinquaginta assibus sacramentocontendebatur: nam ita lege xn tabularum cautum erat.<o/> si de Wbertatc hominis controuersia erat, etiamsi pre-tiosissimus homo esset, tamen ut L assibus sacramento con-tenderetwr, eadem lege cautum est fauore scilicet liber-

1 uel cum; cum quia V.2 damnatis Dc Zulueta Mommseno auctore, alii conuictis. inde a

atque hoc usque ad uictus erat nonnulla uerba in V per errorem bisscripta sunt.

124 G A I INSTIT. IV I4 - l6

192 tatis, ne <?n<?rarentur adsertores. || (ziVi uersus ex-ceptis paucis uerbis legi nequcunt) l 15. ad

iQ.? iudicem accipiendum || uenirent. postea uero reuersis da-batur. ut autem <die> xxx iudex detur 2, per legem Pina-riam factum est; ante eam autem \egem stafim dabaturiudex. illud ex superioribus intellegimus, si de re minorisquam < M > aeris agebatur, quinquagenario sacramento,non quingenario eos contendere solitos fuisse. postea ta-nien quani iudex datiu esset, comperendinum diem, ut adiudicem uenirent, denuntiabant; deinde cum ad iudicemuenerant, antequam apud eutn causam perorarent, solebantbreuiter ei et quasi per indicem rem exponere; quae dice-batur causae collectio 3, quasi causae suae in breue coactio.

16. Si in rem agebatur, mobilia quidem et mouentia,quae modo in ius adferri adduciue possent, in iure uindica-frantur ad hunc niodum: qui uindicabat, /estucam tenebat;deinde ipsam rem adprehendebat, uelut hominem, et itadicebat: HUNC EC.O HOMINKM EX IURE QUIRITIUM MEUMESSE AIO SECUNDUM SUAM CAUSAM ; SICUT DIXI, ECCE TIBI,UINDICTAM INPOSUI, et siinul hoinini festucam inponebat.aduersarius eadem similiter dicebat et faciebat. cum uter-que uindicasset, praetor dicebat: MITT/TE AMBO HOMINEM.illi mittebant. qui prior uindica<uerat, sic dice>bat (?) :POSTULO, ANNE DICAS, QUA EX CAUSA UINDICAUERIS ? illerespondebat: ius FEC/, SICUT UINDICTAM INPOSUI. deindequi prior uindicauerat, dicebat: QUANDO TU INIURIA TJIN-

194 DICAUISTI, || D AERIS 4 SACRAMENTO TE FROVOCO', aduer-sarius quoque dicebat similiter: ET EGO TE 5 ; aut si resinfra mille asses erat6, scilicet L asses7 sacramen-

1 Gaius tractauisse uidetur de actione sacramenti, qtia in per-sonam agitur.

3 num daretur?a onmes fere editores, Psetuio-Ascomum (in Verrem 2, 1, 9, 26 —

Bruns II 71) tcstem citantes, coni. coniectio.4 quingcnlis assibu^ F., qui hinc denuo incifrit.•r> aduersarius quoque — ego te otn. F.rt aut si res — erat ont. V.7 quinquagenarium scilicet F.

GAl INSTIT. IV 16-17 125

tum * nominabant2. deinde eadem sequebantur, quae cum 3

in personam ageretur. postea praetor secundum alterum eo-rum uindicias dicebat, id est interim aliquem possessoremconstituebat, eumque iubebat praedes aduersario dare litis etuindiciarum, id est 4 rei et f ructuum; alios autem praedesipse praetor ab utroque accipiebat sacramenti causa, quod 5

id in publicum cedebat. festuca autem utebantur quasi hastaeloco, signo quodam iusti dominii, quando iusto dominio eamaxime 6 sua esse credebant, quae ex hostibus cepissent;unde in centumwtralibus iudiciis hasta proponitur 7. 17. Siqua res talis erat, ut sine incommodo non posset 8 in iusadferri uel adduci, uelut9 si columna aut nauis10 autgrex n alicuius pecoris esset, pars aliqua inde sumebatur,eaque in ius adferebatur !2, deinde in eam partem quasi intotam rem praesentem fiebat uindicatio; itaque [uel] 13

ex grege uel una ouis aut capra 14 in ius adducebatur, ueletiam pilus inde 15 sumebatur et1 6 in ius adferebatur; exnaue uero et columna aliqua pars defringebatur; similitersi de fundo uel de aedibus siue de hereditate controuersiaerat, pars aliqua inde sumebatur et in ius adferebatur, et ineam partem proinde atque in totam rem praesentem fiebatuindicatio, uelut ex fundo gleba sumebatur et ex aedibustegula, et si de hereditate controuersia erat, aeque || 17

1 sacramenti V.2 nominabat( ?) F.3 quaecumque V., quae si F.4 idem F.5 uel quia; sacramenti quod V.; sacramenti causa quia F.6 iusti dominii quando — maxime F.; iusti dominio XXI. me V.7 sic F.; praeponitur V.8 possit F.9 uerbi gratia F.10 aut nauis om. V.11 conrex F.12 eaque in ius adferebatur o»«. V.13 uel om. F. 14 siue capra F.15 inde om. F.1(5 post uocabulum et unum folium in F. pcriit.17 fotiasse supflendum cst: res aliqua inde sumebatur.

126 GAI INSTIT. IV 17-19

(folium dcpcrditum in codicc V., cuius pagina posteriorsuppletur codicc F.) que legis actione n?stitufum est.

17a. Per iudicij />ostulationem ageba/wr, si qwa de reut ita agerc/ur lex iusj/sse/, sxcuti lex xn /abularum de eoquod ex stipu/attone petitur. eaque res talij* erat. quiagebat sic dicebat: EX SPONSIONE TE MIHI X MILIA SES-

TERTIUM DARE OPORTERE AIO: ID POSTULO AL4S ANNEG£S 2. aduersarius dicebat non oportere. actor 3 dicebat:gUAMX) TU NEGAS, TE PRAETOR IUDICEM SIUE ARBITRUMPOSTULO UTI DE5 4. itaque in eo genere actionis sine poenaquisque negabat. item de hereditate diuidenda inter cohe-redes eadem lex per iudicis postulationem agi iussit. Idemfecit lex Licinma, si de a/tqua re comniMni diuidcndaageretur. itaque nommata causa ex qua agebatwr statimarbiter petebatur.

17b. Per condictionem ita a^ebatur: AIO TE MIHI SES-TERTIUM X MILIA DARE OPORTERE: ID POSTULO AIAS 5

AA (?) 6 NEGES. aduersarius dicebat non oportere. actor

dicebat: QUANDO TU NEGAS, IN DIEM TRICENSIMUM TIBIIUDICIS CAPIENDI CAUSA coNDico. deinde die 7 tricensimo 8

ad iudicem capiendum praesto esse debebant. condicereautem dcnuntiare est prisca 9 lingua. 18. Itaque haec qui-dem actio proprie condictio uocabatur 10. nam actor aduer-sario denuntiabat, ut ad iudicem capiendttm u die xxxadesset; nunc uero non proprie condictionem dicimus ac-tionem in personam, <(/wa> intendimus dari nobis opor-tere. nulla enim hoc tempore eo nomine denuntiatio fit. 19.Haec autem legis actio conslituta est per legem Siliam etCalpurniam, lege quidem Silia certae pecuniae, lege uero

1 talis. (nulb niodo talis fere) F.2 aies an negas F.3 auctor F.4 dest F.5 aies F.6 num aut? (sic F.).7 hic fcre iterwn incipit V.8 XX V. teste Studemund.0 pristina F.10 uocatur F.11 nt ut nd acripieiKliim F., qni his twrbis finit.

GAI INSTIT. IV I9-24 127

Calpurnia de omni certa re. 20. Quare autem haec actiodesiderata sit, cum de eo quod noMs dari oportet, potueri-imts aut sacramento aut per iudicis postulationem agere,tialde quaeritur.

21. Per manus iniectionem aeque <de> his rebus age-batur, de quibus ut ita ageretur, lege adiqua. cautum est,uelut iudicati lege x n tabularum. quae actio talis erat:qui agebat, sic dicebat: QUOD TU MIHI IUDICATUS siueDAMNATUS ES SESTERTIUM X MILIA, QUANDOQt/fi ( ?) x

NON SOLUISTI, OB EAM REM EGO TIBI SESTERTIUM XMILIUM IUDICATI MANUM INICIO, et simul aliquam partemcorporis eius prendebat; nec licebat iudicato manum sibidepellere et pro se lege agere, sed uindicem dabat, qui prose causam agere solebat. qui uindicem non dabat, domttmducebatur ab actore et uinctebatur. 22. Postea quaedam

196 leges ex alus quibusdom causis || pro iudicato manus iniec-tionem in quosdam dederunt, sicut lex Publilia in eum,pro quo sponsor depewdisset, si in sex mensibus proximts,quam pro eo depensum esset, non soluisset sponsori pecu-niam; item lex Furia de sponsu aduersus eum, qui a spon-sore plus quam uirilem partem exegisset, et denique con-plures aliae \eges in multis causis talem actionem dederunt.23. Sed aliae leges ex quibusdam causis2 constitueruntquasdam actiones per manus iniectionem, sed puram, id estnon pro iudicato, uelut \ex <Furia> testamentaria aduer-sus £urn, qui legatorum nomine mortisue causa plus iif 3

assibus cepisset, cum ea lege non esset exceptus, ut ei pluscapere liceret; item lex Marcia aduersus faeneratores, utsi usttras exegissent, de his reddendis per manus iniectio-nem cum eis ageretur. 24. Ex quibus legibus et si quae aliaesimiles essent, cum agebatur, <reo licebat> manum sibidepellere et pro se lege agere. natn et actor in ipsa legisactione non adiciebat hoc uerbum PRO IUDICATO, sed no-minata causa, ex qua agebat, ita dicebat: OB EAM REM EGOTIBI MANUM INICIO ; cutn hi, quibus pro iudicato actio data

1 quandoc V.2 in mnltis causis ex quibusdam si V.3 C V.


erat, nominata causa, ex qua agebawt, ita inferebant: OBEAM REM EGO TIBI PRO IUDICATO MANUM INICIO. neC m e

praeterit in forma legis Fur iae testamentariae PRO I U D I -CATO uerbuni inseri, cuwt in ipsa lege non sit; quod uide-

197 tur || nulla ratione factum. 25. Sed postea lege Uallia,excepto iudicato et eo pro quo depensum est, ceteris om-nibus, cum quibus per manus iniectionem agebatur, per-missum est sibi manum depellere et pro se agere. itaqueiudicatus et is, pro quo depensum est, etiam post hanclegein uindicem dare debebant et nisi darent , domum duce-bantur. irfque quamdiu legis actiones in usu erant,semper ita obseruabatur; unde nostris temporibus is, cumquo iudicati depensiue agitur, iudicatum solui satisdarecogitur.

26. Per pignoris capionem lege agebatur de quibusdamrebus moribus, <de quibusdam rebus> lege. 27. Introduc-ta est moribus rei militaris: nam et propter stipendium lice-bat militi ab eo, qui < t d > ( ? ) distn&uebat, nisi daret, pig-nus capere; dicebatur autem ea pecunia, quae stipendit no-mine dabatur,aes militare. item propter eam pecuniam licebatpignus capere, ex qua equus emendus erat; quae pecuniadicebatur aes equestre. item propter eam pecuniam, ex quahordeum equis erat conparandum; quae pecunia dicebaturaes hordiarium. 28. Lege autem introducta estpignoris capiouelut lege x n tabularum aduersus eum, qui hostiam emissetnec pretium redderet; item aduersus eum, qui mercedemnon redderet pro eo iumento, quod quis ideo locasset, utinde pecuniam acceptaw in da/»em, id est in sacrificium,

198 inpenderet; || item lege censoria data est pignoris ca/>iopublicanis uectigalium publicorum populi Romani aduer-sus eos, qui aliqua lege uectigalia deberent. 29. Ex omni-bus autem istis causis certis uerbis pignus capiebatur, etob id plerisque placebat hanc quoque actionem legis actio-nem esse; quibusdam autem placebat <legis actionem nonesse>(?), primum quod pignoris ca/»io extra ius perage-batur, id est non apurf praetorem, plerumque etiam absent?aduersario, cum alioquin ceteris actionibus non aliter utipossent quam apurf praetorem praesente aduersario; prae-

GAI INSTIT. IV 29-34 129

terea quod nefa^to quoque die, id est quo non licebat legeagere, pignus capi poterat.

30. Seof istae omnes legis actiones paulatim in odiumuenerunt. namque ex nimia subtilitate ueterum, qui tunciura condiderunt, eo res perducta est, ut uel qui minimumerrasset, l\tem perderet; itaque per legem ^ebutiam etduas Iulias sublatae sunt istae legis actiones, effectumqueest, ut per concepta uerba, id est per formulas, litig^mus.31. Tantum ex duabus causis permissum est [id legis ac-tionem facere] lege agere, damni infecti et si centumuiraleiudicium fufurum est; sane * cum ad centumuiros itur,ante lege agitur sacramento apue/ praetorem urbanum uelperegrinum [praetorem]; damni uero infecti nemo uultlege agere, sed potius stipulatione, qua<? in edicto propositaest, obligat aduersarium suum, idque et commodius

199 ius et plenius est. per pignoris || capionem {24 uersus200 legi nequeunt) 2 || apparet. 32. Contra 3 in ea forma,

quae publicano proponitwr, talis fictio est, ut quanta pecu-nia olim, si pignus captum esset, id pignus is a quo captumerat luere deberet, tantam pecuniam condemnetur. 33.Nulla autem formula ad condictionis fictionem exprimitur:siue enim pecuniam siue rem aliquam certam de&itam nobispetamus, eam ipsam dari nobis oportere intendimus necullam adiungimus condictionis fictionem; itaque simul in-tellegimus eas formulas, quibus pecuniam aut rem aliquamnobis dart oportere intendimus, sua ui ac potestate ualere.eiusdem naturae sunt actiones commodati, fiduciae, nego-tiorum gestorum et aliae innumerabiles.

34. Habemus adhuc al teriuj generis fictiones tn qui-busdam formulis, uelut cum is qui ex edicto bonorumpossessionem petit, ficto se herede agit: cum enim praeto-rio iure, non legitimo, succedat in locum defuncti, nonhabet directas actiones et neque id quod defuncti fuit, po-test intendere suum esse neque id quod ei debebatur, potest

1 sane q(?) V.; Krueger et alii coni. sane quidem.2 Gaius haud dvbie de pignoris capione peregit et rettertitur ad

actiones, quae ad legis actionem expritnuntur, cf. IV 10.3 num item? cont V.

Studia Gaiana I 9


intendere <nfan> s\ln oportere; itaque ficto se heredeintendit, uelut hoc modo: IUDEX ESTO. SI AULC/S AGERIUS,id est si ipse actor, L. TITIO HERES ESSET, TUM SIFUNDUA/, DE QUO AGITUR, EX IURE QUIRITIUM EIUS £SSEOPORTERET; et si * praeposita simili fictionehcredis (?) 2 ita subicitur: TUM SI PAKERET 3 NUMERIUMNEGIDIUM A. <AGERIO> SESTERTIUM X MILIA DAREOPORTERE. 35. Similiter et bonorum emptor ficto seherede agit. sed interdum et alio modo agere solet: ||

201 natn ex persona eius, cuius bona emerit, sumpta inten-tione conuertit condemnationem in suam personam,id est ut quod illius esset uel illi dan oporteret, eonomine aduersarius huic condemnetur. quae speciesactionis appellatur /?uttliana, quia a praetore PublioRutilio, qui et bonorum uenditionem introduxisse dici-tttr, conparata est. superior autem species actionis, quaficto se herede bonorum emptor agit, Seruiana uocatur.36. < > 4. datur autem haec actio ei, qtti ex iusta causatraditam sibi rem nondum usu cepit eamque amissapossessionc petit: nam quia non potest eam ex iureQuiritium suam esse intendere, fingitur rem usu cepis-se, et ita quas» ex iure Quiritium dominus factus esset,intendit uelut hoc modo: IUDEX ESTO. SI QUEM HOMINEM

A. AGERIUS EMIT <ET> IS EI TRADITUS EST, ANNOPOSSEDISSET, TUM SI F.UM HOMINEM, DE QUO AGITUR,EIUS EX IURE QUIRITIUM ESSE OPORTERET ef reliqua. 37.Item ciuitas Romana peregrino fingitur, si eo nomine agataut cum eo agatur, quo nomine nostris legibus actio con-stituta est, si modo iustum sit eam actionem etiam arf pere-grinum extendi. uelut si furtt agat peregrinus aut cum eoagatwr, [in] formula ita concipitur: IUDEX ESTO. SIPARET < / . . TITIO OPE> CONSILIOUE DIONIS HERMAElFILI/ FURTUM FACTUM ESSE PATERAE AUREAE, QUAM OB

1 exspectes illi debeatur pecunia uel simile aliquid.3 sic Mommscn et alii.3 num paret? (sic V. teste Gocscheno).* excmpH gratia addere possis: Item usucapio fingitur in ea

actione, quae Publiciana uocatur (Krueger et alii).

OAI INSTIT. IV 37-43 131

REM EUM, SI CIUIS ROMANUS ESSET, PRO FURE DAMNUMDECIDERE OPORTERET et reliqua; item si peregrinus furtiagat, ciuitas ei Romana f ingitur. similiter si ex lege Aquilia

202 peregrinus damni || iniuriae agat aut cum eo agatur, fictaciuitate Romana iudidum datur. 38. Praeterea aliquandofingimus aduersarium nostrum capite deminutum non esse:nam si ex contractu nobis obligatus obligataue sit et capitedeminutus deminutaue fuent, uelut mulier per coemptio-nem. masculus per adrogationem, desinit iure ciuili deberenobis, nec derecto intendi potest siM dare eum eamue opor-tere; sed ne in potestate eius sit ius nostrum corrumpere,introducta est [actio] contra eum eamue actio utilis res-cissa capitis deminutione, id est in qua fingitur capitedeminutus deminutaue non esse.

39. Partes autem formularum hae sunt: demonstratio,intentio, adiudicatio, condemnatio. 40. Demonstratio est eapars formulae, quae prmcipio( ?) 1 ideo mseritur, ut demon-straretur res, de qua agitur, uelut haec pars formulae: QUODA. AGERIUS N. NEGIDIO HOMINEM UENDIDIT, l t e m haeC : QUODA. AGERIUS <APUD> N. NEGIDIUM HOMINEM DEPOSUIT. 4 1 .Tntentio est ea pars formulae, qua actor desideriumsuum concludit, uelut haec pars formulae: si PARET N.NEGIDIUM A. AGERIO SESTERTIUM X klLIA DARE OPORTERE;item haec: QUIDQUID PARET N. NEGIDIUM A. AGE-RIO DARE FACERE <OPORTERE;> item haec: si PARETHOMINEM EX IURE QUIRITIUM A. AGERII ESSE. 4 2 . A d i l l -dicatio est ea pars formulae, qua permittitur iudici remalicui ex litigatoribus adiudlcare, uelut si inter coheredesfamiliae erciscundae agatur aut inter socios communi diui-dundo aut inter uicinos finium regundoruir.: nam illic itaes t : QUANTt/M ADIUDICARI OPORTET, IUDEX, TITIO ADIU-DICATO. 43. Condemnatio est ea pars formulae, qua

203 iudici condemnandi |! absoluendiue potestas pmnittitur,uelut haec pars formulae: IUDEX, N. NEGIDIUM A. AGERIOSESTERTIUM X MILIA CONDEMNA. SI NON PARET, ABSOLUE;item haec: IUDEX N. NEGIDIUM A. AGERIO DUMTAX/JT <ATMIUA> CONDEMNA. si NON PA/?ET, ABSOLUITO; item haec:

1 praecipue(?) V.


IUDEX, N. NEGIDIUM A. AGERIO [ x MILIA] CONDEMNATO et reli-qua, ut non adiciatur DUMTAXAT. 44. Non tamen istae omnejpartes simul inueniuntur; sed quaedam inueniuntur, quae-dam 11011 inueniuntwr certe intentio aliquando sola inueni-twr, sicut in praeiudicialibus formulis, qualis est qua quae-ritur, aliquis libertus sit, uel quanta dos sit, et aliae com-plures; demonstratio autem et adiudicatio et condemnationumquam solae inuenluntur; nihil enim otnnino Kdemon-stratio> sine intentione uel condemnatione ualet; itemcondemnatio stne demonstratione uel intentione, uel adiu-diea<f;V) sine demonstray-tione nullas uires habet, <et>ob id numquam solae inueniuntur.

45. Secl eas quidem formulas, in quibus de iure quaeri-tur, in ius conceptas uocamus, quales sunt, quibus inten-tlimus nostrum esse aliquid ex iure Quiritium au/ nobisdari oportere aut pro fure damnum <decidi oportere;snnt et aliac, in> * quibus iuris ciuilis intentio est. 46.Ceteras uero in factum conceptas uocamus, id est, in qui-Ims nulUi talis intentio concepta 2 est, <sed> initio for-inulae nominato eo quod factum est, adictuntur ea uerba,per quae iudici damnandi absoluendiue potestas datur;qualis est formula, qua utitur patronus contra li&ertum,

204 qui eum contra edictum praetoris in ius uocauit: || namin ea ita est: RFCUPERATORES SUNTO. SI PARET ILLUMPATRONUM AB ILLO [PATRONO] LIBERTO CONTRA EDICTUMILLIUS PRAETORIS IN IUS UOCATUM ESSE, RECUPERATO-RES, ILLUM LIBERTUM ILLI PATRONO SESTERTIUM XMILIA CONDEMNATE. SI NON PARET, ABSOLUITE. Ceterae

quoque formulae, quae sub titulo DE IN IUS UOCANDO pro-positae sunt. in factum conceptae sunt, uelut aduersuseum, qui in ius uocatus neque uenerit neque uindicemdederit; item contra eum, qui ui exemerit eum, qui in iusuocaretur; et denique innumeraiiles eius modi aliae for-mulae in alfto proponuntur. 47. Sed ex quibusdam causispraetor et in ius et in factum conceptas formulas proponit,

1 suppl. partim ad IV 37, partim od Gai. Augustod. 80.2 an talis intentionis conceptio? sic Mispoulct, Lencl ct alii;

talis intentionis concepta V.


uelwti depositi et commodati. illa enim formula, quae itaconcepta est: IUDEX ESTO. QUOD AULUS AGERIUS APUD

NUMERIUM NEGIDIUM MENSAM ARGENTEAM DEPOSU/T, QUADE RE AGITUR, QUIDQUID OB EAM REM NUMERIUM NEGI-DIUM AULO AGERIO DARE FACERE OPORTET FX FIDE BONA,EIUS [IDEMJ, IUDEX, NUMERIUM NEGIDIUM AULO AGERIOCONDEMNATO *. SI NON PARET, ABSOLUITO, in 1US COncep ta

est. af illa formula, quae ita concepta est: IUDEX ESTO. SIPARET AULUM AGERIUM APUD NUMERIUM NEGIDIUM MEN-SAM ARGENTEAM DEPOSUISSE EAMQUE DOLO MALO NUME-RII NEGIDII AULO AGERIO REDDITAW NON ESSE, QUANTIEA RES ERIT, TANTAM PECUNIAM, IUDEX, NUMERIUM NEGI-DIUM AULO AGERIO CONDEMNATO. SI NON PARET, ABSOL-UITO, in factum concepta est. similes etiam commodatiformulae sunt.

48. Omnium autem formularum, quae condemnationemhabent, ad pecuniariam aestimationem condemnatio concep-

205 ta est. itaque et si corpus aliquod petamu^, || uelut fun-dum hominem uestem argentum, iudex non ipsam remcondemnat £um, cum quo actum est, sicut olim f ieri solebat,<sed> aestimata re pecuniam eum condemnat. 49. Con-demnatio autem uel certae pecuniae in formula proponituruel incertae. 50. Certae pecuniae uelut in ea formula, quacertam pecuniam petimus: nam illic ima parte formulae itae s t : IUDEX NUMERIUM NEGIDIUM AULO AGERIO SESTER-TIUM X MILIA CONDEMNA. SI NON PARET, ABSOLUE. 5 1 .Incertae uero condemnatio pecuniae duplicem significa-tionem habet. est enim una cum aliqua praefinitione, quaeuulgo dicitur cum taxatione, uelut si incertum aliquid peta-mus: nam illic ima parte formulae ita est: IUDEX, NUME-RIUM NEGIDIUM AULO AGERIO DUMTAXAT SESTERTIUMX MILIA CONDEMNW, SI NOtf PARET, ABSOLUE. liel ince r t aest et infinita, uelut si rem aliquam a possidente nostramesse petamus, id est si in rem agamuj uel ad exhiben-dum: nam illic ita est: QUANTI EA RES ERIT, TANTAM

1 condemnato nr V.; Huschke et alii notam nr explicant legendonisi restituat; sed fortasse hae litterae ortae suttt ex eis quae moxsequuntur s n p a . (Studetnund).

134 «AI INSTIT. iv 5i-53d

PECUNIAM, IUDEX, NUMERIUM NEGIDIUM AULO AGERIOCONDEMNA. Sl NON PARET, ABSOLUITO. quid ttgO est ?

iudex, si condemnet, certam pecuniam condemnartdebet, etsi certa pecunia in condemnatione posita non sit.52. Debet autem iudex attendere, ut cum certae pecuniaecondemnatio posita sit, neque maioris neque minoris sum-nia posito condemnet, alioquin litem suam facit; item sitaxatio posita sit, ne pluris condemnet quam taxatu?» sit:alios enim similitcr litem suam facif. minoris autem dam-

206 nare || ei permissum est. at si etiam (iy2 uersus)qui formulani accipit, intendere debet, nec ampliuscerta condemnatione constringi (2 uersus)

usque uelit.53. Si quis intentione p/uj conplexus fuerit, causa ca-

dit l, id est rem perdit, nec a praetore in integrum restitui-tur, excepfi? quibusdara casibus, in quibus />rae-tor non patitur (y uersus) 53a. 2 Plus autemquattuor modis petitur: re, tempore, loco, causa. re, uelutsi quis pro x milibus, quae el debentur, xx milia petierit,aut si is, cuius ex parte res esset, totam eam aut maiore expartr suain esse intendenV. 53b 3. Tempore, ueluti si quisante diem uel ante condicionem peticrit. 53c 4. Loco, uelutisi, quod certo loco dari promissum est, id alio loco sinecommemoratione eius loci petatur, uelut si is, qui ita stipu-latus fucrit: EPHESI DARE SPONDES? deinde Romac[iure intendat DARI SIBI OPORTERE(?). (uersusunus) dare mihi oportere (2j/2 uersus)

207 || petere. id est non adiecto loco. 53d. Causa pluspetitur, uelut si quis in intentione tollat electionemde&itoris, quam *s habet obligationis iure, uelttt si quisita stipulatus sit: SESTERTIUM X MILIA AUT HOMINEMSTICHUM DARE SPONDES? deinde alterutrum [eorum] exhis petat; nam quamuis petat, quod minus est, plus tamenpetere uidetur, quia potest aduersarius interdum facilius

1 suppl. ad Inst. 4, 6, 33.2 suppl. cx Inst. 4, 6, 33a.3 suppl. ex Inst. 4, 6, 33b.4 suppl. Ktwblcr ct alii ad Inst. 4, 6, 33C.

GAI INSTIT. iv 53^-58 135

id praestare, quod non petitur. similiter si quis genus stipu-latus sit, deinde speciem petat, uelut si quis purpuram sti-pulatus sit generaliter, deinde Tyriam specialiter petat;quin etiam licet uilissimam petat, idem iuris est propteream rationem, quam proxime diximus. idem iuris est, siquis generaliter hominem stipulatus sit, deinde nominatimaliquem petat, uelut Stichum, quamuis uilissimum. itaquesicut ipsa stipulatio concepta est, ita et intentio formulaeconcipi debet. 54. Illud satis apparet in incertis formulisplus peti non posse, quia cum certa quantitas non petatur,sed QUIDQUID aduersarium DARE FACERE OPORTERET(?) *intendatur, nemo potest plus intendere. idem iuris est, etsi in rem incertae partis actio data sit. uelut talis: QUAN-

TAM PARTEM PARET IN EO FUNDO, QUO D£ AGITUR, a c t o r i s

ESSE. quod genus actionis in paucissimis causis dari solet.55. Item palam est, si quis aliud pro alio intenderit, nihileum periclitari eumque ex integro agere posse, quia nlhilante uidetur egisse. uelut si is, qui hominem Stichum

208 || petere deberet, Erotem petierit, aut si quis ex testa-mento dan sib'\ oportere intenderit, cui ex stipulatu debe-batur, attt si cognitor aut procurator intenderit sifri darioportere. 56. Sed plus quidem intendere, sicut supra dixi-mus, periculosum est; minus autem intendere licet. sed dereliquo intra eiusdem praeturam agere non permittitur:nam qui ita agit, per exceptionem excluditur, quae excep-tio appellatur litis diuiduae. 57. At si in condemnatione pluspojitum sit, quam oportet, actoris quidetn periculum nul-lum est; sed<t'j qui> iniquam formulam acceperit, inintegrum restituitur, ut minuatur condemnatio. si uerominus positum fuerit, quam oportet, hoc solum consequitur<actor,> quod posuit: nam tota quidem res in iudiciumdeducitur, constringitur autem condemnationis fine, quamiudex egredi non potest. nec ex ea parte praetor in inte-grum restituit: facilius enim reis praetor succurrit quamactoribus. loquimur autem exceptis minoribus xxv anno-rum; nam huius aetatis hominibus in omnibus rebus lapsispraetor succurrit. 58. Si in demonstratione plus aut minus

1 an oportet?

I36 GAI INSTIT, IV 58-61

positum sit, nihil in iudicium deducitur, et ideo res inintegro manet; et hoc est, quod dicitur falsa demonstrationerem non perimi. 59. Sed sunt, qui putant minus recte con-prehendi, ut qui forte Stichum et Erotem emerit, recteuidetur ita demonstrare: quod ego de te hominem Erotememi, et si uelit, de Sticho alia formula agat, quia

209 uerum est eum, || qui duos emerit, singulos quoque emisse;idque ita maxime Lafooni uisum est. sed si is qui unumemerit, de duobus egerit, falsum demonstrat. idem et inaliis actionibus est, uelut commodati et depositi. 60. Sednos apurf quosdam scriptum inuenimus in actione deposittet denique in ceteris omnibus, ex quibus damnatus unus-quisque ignominia notatur, eum qui plus quam oporteretdemonstrauerit, litem perdere; uelut si quis una re depositaduas pluresue <ck>posuisse demonstrauerit, aut si is cuipugno mala percussa est, in actione iniuriarum etiam aliampartem corporis percussam si&i demonstrauerit; quod andefteamus credere uerius esse, diligentius requiremus. certecum duae sint depositi formulae, alia in ius concepta, aliain factum, sicut .vupra quoque notauimus, et in ea quidemformula, quoe i« ius concepta est, initio res de qua agiturdemonstratorio modo designetur, deinde inferatur iuriscontentio * his uerbis: QUIDQUID OB EAM REM ILLUM ILLIDARE FACERE OPORTET; iii ea uero, quae in factum concep-ta cst, statim initio mtentionis alio modo res, de qua agitur,designetur his uerbis: si PARET ILLUM APUD <ILLUMREM> iLLAAf DEPOSUISSE, dubitare non debemus, quin siquis in formula, quae in factum composita est, plures resdesignauerit, quam deposuerit, litem perdat, quia in inten-

210 tione pltts poj2 || (24 ucrsus legi nequeunt)— (24 uersus legi nequeunt) 61. 3 — || continetur, ut211

3121 rttt intentio? (sic Boecking, Polenaar, Kuebler et alii).3 Gocschen et alii scntentiam ita pcrf.: posuisse uidelur.3 tfi pog. 3io ct 211 Gaius fortasse agebat, quae in Inst. 4, 6,

36-38 lcguvtur; deinde incepit tractatus de compensatione, de quain Inst. 4, 6, 30 hacc leguntur: In bonae fidei autem iudiciis liberapotestas permitti uidetur iudici ex bono et aequo aestimandi, quan-tum actori restitui debeat. in quo et illud continetur, ut si quid


habita ratione eius, quod inuicem actorem ex eadem causapraestare oporteret, in reliquum eum, cum quo actum est,condemnare. 62. Sunt autem bonae fidei iudicia haec: exempto uendito, locato conducto, negotiorum gestorum,mandati, depositi, fiduciae, pro socio, tutelae, rei uxo-riae *. 63. Lifrerum est tamen iudici nullam omnino inui-cem conpensationis rationem habere; nec enim aperte for-mulae uerbis praecipitur; sed quia id bonae fidei iudicioconueniens uidetur, ideo officio eius contineri creditur.64. Alia causa est illius actionis, qua argentarius experitur:nam is cogitur cum conpensatione agere, et ea conpen-satio uerbis formulae exprimitur, adeo quidem, ut [ita-que (?)] ab initio conpensatione facta r.iinus intendatsibi dan oportere. ecce enim si sestertium x milia de&eatTitio, atque ei xx debeantur, sic intendit: si PARET TITIUM

SLBI X MILIA DARE OPORTERE AMPLIUS QUAM IPSE TITIODEBET. 65. Item [de(?)] bonorum emptor cum deductioneagere mbetur, \d est ut in hoc solum aduersarius eiuscondemnetur, quod superest deducto eo, quod inuicem eibonorum emptor defraudatoris nomine debet. 66. Interconpensationem autem, quae argentario opponitur, et de-ductionem, quae obicitur bonorum emptori, illa differentiaest, quod in conpensationem hoc solum uocatur, quodeiusdem generis et naturae est: ueluti pecunia cum pe-cunia conpensatur, triticum cum tritico, uinum cum

213 uino, adeo || ut quibusdam placeot non omni modo uinumcum uino aut triticum cum tritico conpensandum, sed itasi eiusdem naturae qualitatisque sit. in deductionem autemuocatur et quod non est eiusdem generis; itaque si [uero]pecuniam petat bonorum emptor et inuicem frumentumaut uinum is debeat, deducto quanti id erit, in reliquumexperitur. 67. Item uocatur in dedttctionem et id, quodin diem debetur; conpensatur autem hoc solum, quod

inuicem actorem praestare oporteat, eo compensaio in reliquumis, cum quo actum est, condemnari debeat.

1 forsitan enumeratio non sit plena, cf. Inst. 4, 6, 28 (uerba man-dati — uxoriae bis scripta sunt).

I38 GAI INSTIT. IV 67-7I

praesenti die defretur. 68. Praeterea conperuationis quidemratio in intentione ponitur; quo fit, ut si facta conpen-satione plus nummo uno intcndat argentarius, causa cadatet ob id rein perdat. deductio * uero ad condemnationempunitur, quo loeo plus petenti periculum non interuenit;utique bonorum emptore agente, qui licet de certa pecuniaagat, incerti tamen condemnationem concipit.

69. Quia tamen superius mentionem habuimus deactione, qua in pecultmn filiorum familias seruorumqueageretur 2, opus est, ut de /tac actione et de ceteris, quaeeorundum3 noniine in parentes doininosue dari solent 4,diligentius admoneamus. 70. lnprimis itaque si iussupatris dominiue negotium gestum erit, in solidum praetoractionem in patrem dominumue conparauit; et recte, quiaqui ita negotium gerit, magis patris 5 dominiue quam f ilii

214 seruiue fidem sequitur. 71. Eadem ratione || comparauitdttas alias actiones, exercitoriam et instiforiam. tunc autemexercitoria locum habet, cum pater dominusue filiumseruumue magistrum natu praeposuerit et quid cum eoeius rei gratia cui praepositw /uerit 6 [negotium] gestumerit. cum enim ea quoque res ex uoluntate patris dominiuecontrahi uideatur, aequissimum esse uisum est in solidumacticmcm dari; quin etiam licet extraneum quisque ma-gistrum naiu" praeposuerit, siue seruum siue liberum,tamen ea praetoria actio7 in eum redditur. ideo autemexereitoria actio8 appellatur, quia exercitor uocatur is,;\d (jueni cottidianus nauis quaestus peruenit. instiforia ueroformula tum locum habet, cum quis tabernae aut cuilibetnegotiationi filium seruumue aut9 quemlibet extraneum,

1 hic incipit O. fr. 2 + i « ucrbo cfrductum.- jric O., agatur V.3 in eorundein O.4 licet O."» patros?l O.« |K>Rt(?) fuerit V.7 tamen ea praetoria actio V., exercitona actio O.s idco cxercitoria autem O.tt seruumuc suum (?) ue/ O.


siue serwum siue liberum, praeposuerit et quid * cum eoeius rei gratia cui praepositus est contractum fuerit ideoautem instiforia uocatur, quia qui tabernae praeponitur,instifor appellatwr. quae et ipsa formula in solidum est.72. Praeterea tri&utoria quoque actio in patrem dominumueconstituta est, cum f ilius seruusu? in peculian merce2

sciente patre dominoue3 negotietur; nam si quid* eiusrei gratia cuni eo contracfum fuerit, ita praetor4 ius

215 dicit, ut quidquid in his mercibus || 5 erit, quodque 6 indereceptum erit, id 7 pater rfominusue inter se, si quid de-bebitur, et ceteros creditores pro rata portione distri-buunt. et si creoJiVores querantur minus sibi distributum,quam oporteret, in id quod deest hanc eis actionem polli-cetur, quae ut diximus, tributoria uocatur. 72a. Est etiamde peculio et de in rem uerso actio a praetore constituto.licet enim negotium ita gestum sit cum filio struoue, utneque uoluntas neque consens«j patruy dominiue inter-uenerit, si quid tamrn ex ea. re, quae cum illis gestz (?)est, in rcm patris dominine wersum sit, quatenus in reinems ( ?) uersttm fuerit, eattnus datur actio ( ?) (quaesequuntur in O., paucis tierbis exceptis, legi nequeunt)73. Cum autem quaeritur, quantum in peculio sit, ante

-216 rfe||ducitur8, quod patri dominoue quique in eius potes-tate sit, a filio seruoue debetur, et quod superest, hocsolum peculium esse intellegitur. aliquando tamen id, quodei debet filius seruusue, qui in potestate patris dominiuesit, non deducitur ex peculio, uelut si is, cui debet, in huiusipsius peculio sit. 74. Ceterum duMum non est, quin et isqui iussu patris dominiue contraxit cuique exercitoria uel

1 quis O.2 cum filius serwusue constituta est cum filius seruusue in peculiari

quioptio( ?) merce V.; jeruosue cx peculiari merce O.3 dominoque O.•* praetor ita O.5 m V. pag 215 fere nihil legi potest; lacuna ex parte cxplctur

codice O.6 sic Inst. 4, 7, 3; quod O.7 id Inst; ita O.8 suppl. ex Inst. 4, 7, 4<r.

I4O GAI INSTIT. IV 74-77

instiforia formula competit, de peculio aut de in rem uersoagere possit; sed nemo tam stultus erit, ut qui aliqua illa-rum actionttm sine dubio solidum consequi possif, indifficultatem se deducat probandi habere peculium eum,cum quo contraxerit, exque eo peculio posse sibi satis fieri,uel id quod persequitur in rem patris dominiue uersum esse.74a. /s quoque, cui tributoria actio conpetit, de peculiouel de in rem uerso agere potest. sed huic sane plerum-que expedit hac potius actione uti quam tributoria: namin tributoria eius solius pecuiii ratio ha&etur, quod inhis mercibus est, [in] quibus negotiatur filius seruusuequodque inde receptum erit, af in actione peculii, totius *. etpotest quisque tertia forte aut quarta uel etiam minoreparte peculii negotiari, maximam uero partem peculii ina\\\s rebus habere; longe magis, si potest adprobari, idquod contraxit 2, in rem patris dominiue uersum esse, adhanc actionem transire debet: nam, ut supra diximus,

217 || eadem formula et de peculio et de in rem uerso agitu*-.75. Ex maleficio filiorum familias seruorumque, ueluti si

furtum fecerint aut iniuriam commiserint, noxales actionesproditae sunt, uti liceret patri dominoue aut litis aestimati-onetn sufferre aut noxae dedere. erat enim miquum nequi-tiam eorum ultra ipsorum corpora parentibus dominisuedamnosani esse. 76. Constitutae sunt autem noxales actio-nes aut legibm aut edicto praetoris: legibus, uelut furtilege XII tabularum. damni iniuriae fuelut] lege Aquilia;edicto praetoris, uelut iniuriarum et ui bonorum raptorum.77. Omnes autem noxales actiones capwf sequuntur: namsi filius tuus serwusue noxam commiserit, quamdiu \n tuapotestaie est, tc.um est actio; si in alterius potestatemperuenerit, cum illo incipit actio esse; si sui iuris coeperitesse, directa actio cum ipso est, et noxae deditio extingui-tur. ex diuerso qitoque directa actio noxalis esse inctpit.naiii si pater familias noxam commiserit et ts se in adro-

1 fortasse scribendum est: at in actione < d e peculio> peculiitotius, cf. Dig. 14, 4, 11 (sic Krueger et alii).

2 forsitan ante uocabulum contraxit perierit aliquid, e.g. dederitis qui.

GAI INSTIT. IV 77-OO 141

gationem ti&i dederit aut ser«us tuus esse coeperit,<^«oc/> quibusdam casibus accidere primo commentariotradidimus, incipit tecum noxalis actio esse, quae ante direc-ta fuit. 78. Sed si filius patri aut serwus domino noxamcommiserit, nulla actio nascitur: nulla enim omnino interme et eum, qui in potestate mea est, obligatio nasci potest:

218 ideoque etsi in alienam || potestatem peruenerit aut suiiuris esse coeperit, neque cum ipso neque cum eo, cuiusnunc in potestate est, agi potest. unde quaeritur, si alienusseruus filiusue noxam commiserit mihi et is postea in meaesse coeperit potestate, utrum intercidat actio an quiescat.nostri praeceptores intercidere putant, quia in eum casumdeducta sit, in quo actio (?) consistere non potuerit, ideo-que licet exierit de mea potestate, agere me non posse.diuersae scholae auctores, quamdiu in mea potestate sit,quiescere actionem putant, qu/o ipse mecum agerenon possum, cum uero exierit de mea potestate, tunc eamresuscitari. 79. Cum autem filius familias ex noxali causamancipio datur, diuersae scholae auctores putant ter eummancipio dari debere, quia lege x n tabularum cautum sit,<.ne aliter filius de potestate patris> * extat, quam si terfuerit mancipatus; SaMnus et Cassius ceperique nostraescholae auctores sufficere unam mancipatlonem credide-runt et i\\as tres legis x n tabularum ad uoluntarias manci-pationes pertinere.

80. Haec ita de his personis, quae in potestate <sunt>,siue ex contractu siue ex maleficio earum esset 2-quod uero ad eas personas, quae in manu mancipioue sunt,ita ius dicitur, ut cum ex con/ractu earum ageretur, nisi abeo, cuius iuri subiectae sint, in solidum defendantur, bonaquae earum fwtura forent, si eius (?) iuri subiectae nonessent, ueneant. sed cum rescissa capitis dcminutione cum

219 iis imperio continenti iudtcto || agitur 3, (24 uersus1 suppl. Goesclten.2 inomisia {uel simile) esset V. ex lect. Biuhm.; controuersia

sit Huschke et alii.3 quae sequantur nescimus. Huschke sententiam hoc modo per-

fecit: si aduersus eatn actionem non defendantur, etiam cum ipsa


2X> leqi nequeunt) 1 81. Quid || ergo est? etiamsi(lixiinus . . non 2 permissum fuerit ei mortuos homines de-dere, tanien et si quis eum dederit, qui fato suo uita ex-cesserit, aeque liberatur

82. Nunc admonendi suinus agerr nos aut nostro nomineaut alieno, ueluti cognitorio. procuratorio, tutorio, cura-torio, cum olim, quo tempore legis actiones in usu fuissent,alieno nomine agere non liceret. praetcrquam ex certiscausis. 83. Cognitor autem eertis uerbis in litem coramaduersario substituitur. nam actor \ta cognitorem dat:QUOD EGO A TE uerbi gratia FUNDUM PETO, IN EAM REM

LUCIUM TITIUM TIBI COGNITOREM DO ; aduersarius ita:QUIA TU A ME FUNDUM PETIS, IN EAM < / ? E M > TIBI PUBLI-

UM MEUIUM COGNITOREM DO. potest, ut actor ita dicat:QUOD EGO TECUM AGERE UOLO, IN EAM REM COGNITOREMDO; aduersarius ita: QUIA TU MECUM AGERE UIS, IN EAMREM COGNITOREM DO; nec interest, praesens an absens cogni-tor detur. sed si absens datus fuerit, cognitor ita erit, si co-gnouerit et susceperit officium cognitoris. 84. Procuratoruero nullis certis uerbis in litem substituitur, sed ex solomandato et absente et ignorante aduersario constituitur;quin etiam sttnt, qui putant eum quoque procuratoremuideri, cui non sit mandatum, si modo bona fide accedatad negotium et caueat ratani rem dominum habiturum;quamquam et \\\e cui mandatum <cst>, plerumque satis-

221 dare debet, || quia saepe mandatum initio litis in obscuroesf et postea apurf iudicem ostenditur. 85. Tutores autemet curatores quemadmodum constituantur, primo commen-tario rettulimus. 86. Qui autem alieno nomine agit, in-tentionem quidem ex persona domini sumit, condemnatio-nem autem in suani personam conuertit. nam si uerbigratia L. Titius </>ro> P. Meuio agat, itaformula concipitur: si PARET NUMERIUM NEGIDIUM PUBLIO

mnliere, duin in manu est, agi potest, quia tum tutoris auctoritasnecessaria non est.

1 Gaiunt dc pauperie egisse, testatur Gai. Augustod. 81-87.2 lectio incertissima cst.


MEUIO SESTERTIUM X MILIA DARE OPORTERE, IUDEXNUMERIUM NEGIDIUM LUCIO TITIO SESTERTIUM X MILIACONDEMNA. si NON PARET, ABSOLUE; in rem quo-que si agat, intendit: PUBLII MEUII REM ESSE EX IUREQUIRITIUM, et condemnationem in suam personam con-uertit. 87. Ab aduersarii quoque parte si interueniat ali-quis, cum quo actio constituitur, intenditur dominum DAREOPORTERE, condemnatio autem in eius personam conuer-titur, qui iudicium acceperit; sed cum in rem agitur, nihil< m > intention? facit eius persona, cum quo agitur, siuesuo nomine siue alieno aliquis iudicio interueniat: tantumenim intenditur rem actoris esse.

88. Uideamus nunc, quibus ex causis is, cum quo agitur,uel hic, qui a.<gitt co>gatttr satisdare. 89. Igitur si uerbigratia in rem tecum agam, satis niihi dare de&es; acquumenim uisum est, te eo quod interea tibi rem, quae an zdte pertineat duftium tst, possidere conceditur, cum satis-datione cauere, ut si uictus sis nec rem ipsam restituasnec litis aestimationem sufferas, sit mihi potestas aut tecum

222 agendi aut cum sponsoribus || tuis. 90. Multoque magisdebes satisdare mihi, si alieno nomine iudicium accipias.91. Ceterum cum in rem actio duplex sit, aut enim performulam petitoriam agitwr aut per sponsionem, si quidemper formulam petitoriam agituf, illa stipulatio locum habet,quae appellatur IUDICATUM SOLUI, si uero per sponsionem,illa, quae appellatur PRO PRAEDE LITIS ET UINDICIARUM.92. Petitoria autem formula haec est, qua actor intenditrem suam esse. 93. Per sponsionem uero hoc modo agimus:prouocamus aduersarium tali sponsione: si HOMO, QUO DEAGITUR, EX IURE QUIRITIUM MEUS EST, SESTERTIOS XXVNUMMOS DARE SPONDES ? deinde formuiam edimus, quointendimus sponsionis summam nobis dart oportere; quaformula ita demum uincimus, si pro&auerimus rem nostramesse. 94. Non tamen Ziaec summa sponsionis exigitur: nonenim poenalis est, sed praeiudicialis, et propter hoc solumfit, ut per eam de re iudicetur; unde etiam is, cum quoagitwr, non restipulatur. ideo autem appellata est PROPRAEDE LiTis UINDICIARUM stipulatio, quia in locum prae-

144 G A 1 INSTIT. IV 94-IO2

dium successit, quod olim, cum lege agebatur, pro lite etumdiciis, id est pro re et fructibus, a possessore petitoridabantur praedes. 95. Ceterum si apud centumuiros agitur,summam sponsionis non per formulam petimus, sed per le-gis actionem: sacramento enim reutn prouocamuj;eaque sponsio sestertium cxxv nummorum ixeri

22* solet (?) || propter legem Crepermm. 96. Ipse autemqui in rem agit, si suo nomine agat, satis non dat. 97. Acnec si per cognitorem quidem agatur, wlla satisdatio uel abipso uel a domino desideratur. cum enim certis et quasisollemnibus uerbis in locum domini substituatur cognitor,merito domini loco habetur. 98. Procurator uero si agat,satisdare iubetwr ratani rem dominum habiturum: pericu-lum enim est, ne iterum dominus de eadem re experiatur.quod periculum <non> interuenit, si per cognitoremactuni f uerit, quia de qua re quisque per cognitorem * ege-rit, de ea non magis amplius actionem habet, quam si ipseegerit. 99. Tutores et curatores eo modo, quo et procura-tores satisdare de&ere uerba edicti faciunt; sed aliquandoillis satisdatio remittitur. 100. Haec ita, si in rem agatur;si uero in personam, ab actoris quidem parte, quandosatisdari debeat quaerentes, eadem repetemus quae dixi-nius in actione, qua in rem agitur. 101. Ab eius uero parte,cum quo agitur, si quidem alieno notmm aliquis interue-niat, omni modo satisdari debet. quia nemo alienae rei sinesatisdatione defensor idoneus intellegitur; sed si quidemcum cognitore agatur, dominus satisdare iubetur, si uerocum procuratore, ipse procurator. idem et de tutore et decuratore iuris est. 102. Quod si proprio nomine aliquis

224 iudicium [aliquid] accipiat || in personam, certis excausis satisdare solet, quas ipse praetor significat. quarumsatisdationum duplex causa est: nam aut propter genusactionis satisdatur aut propter personam 2, quia suspectasit. propter genus actionis, uelut iudicati depensiue aut

1 uerba indc ab actum fuerit usque ad per cognitorem in V. bisscripta sunt.

2 num pro persona? (sic V., ubi uerba propter genus — suspectasit bis scripia sunt).

GAI INSTIT. IV IO2-IO9 145

cum de moribus mulieris agttur; propter personam, uelut sicutn eo agitur, qui decoxerit cuiusue bono a creditoribuspossessa proscriptaue sunt. siue cum eo herede agatur,quem praetor suspectum aestimauerit.

103. Omnia autem iudicia aut legitimo iure consistuntaut imperio continentwr. 104. Legitima sunt iudicia, quaein urbe Roma uel intra primum urbis Romae miliaruminter omnes ciues Romanos sub uno iudice accipiuntur;eaque O > lege Iulia iudiciana, nisi in anno et sex mensi-bus iudicata fuerint, expirant. et hoc est, quod utilgo dici-tur e lege Iulia litem anno et sex mensibus mori. 105.Imperio uero continentur recuperatoria et quae sub unoiudice accipiuntur interueniente peregrini persona iudicisaut litigatoris; in ea * causa sunt, quaecumque extra primumurbis Romae miliarium tam inter ciues Romano^ quaminter peregrinos accipiuntur. ideo autem imperio contineriiudicia dicuntur, quia tamdiu ualent, quamdiu is qui eapraecepit, imperium habebit. 106. Et si quidem imperiocontinenti iudicio actum fuerit, siue in rem siue in per-

225 sonam, siu? ea formula quae in fa||ctum concepta est,siue ea quae in ius habet intentionem, postea nihi/ominus ipso iure de eadem re agi potest; et ideo necessariaest exceptio rei iudicatae uel in iudicium deductae. 107.S'i uero legitimo iudicio in personam actum sit ea for-mula, quae iuris ciuilis habet intentionem, postea ipso iurede eadem re agi non potest, et ob id exceptio superuacuaest; si uero uel in rem uel in factum actum f uerit, ipso ittrenihilo minus postea agi potest, et ob id exceptio necessariaest rei iudicatae uel in iudicium deductae. 108. Alia causafuit olim legis actionum: nam qua de re actum semel erat,de ea postea ipso iure agi non poterat; nec omnino ita, utnunc, usus erat illis temporibus exceptionumi 109. Ceterumpotest ex lege quidem esse iudicium, sed legitimum nonesse; et contra ex lege non esse, sed legitimum esse: namsi uerbt gratia ex lege Aquilia uel Ollinia 2 uel Furia in

1 forsitatt legendutn sit eadem, sicut omnes fere editores coni-ciunt.

2 hacc lcx ignota cst; fortasse nomcn corruptum cst.Studia Gaiana I 10

I46 . GAl INSTIT. IV IO9-II4

prouinciis agatur, iinperio continebitur iudicium; idem-que iuris est, ct si Romae apud recuperatores agamus uelapud unum iudicem interuenicnte peregrini persona; etex diuerso si ex ea causa, cx qua nobis edicto praetorisdatur actio, Romac sub uno iudice inter omnes ciues Ro-manos accipiatur iudicium, legitimum est.

110. Quo loco admonendi sumus eas quidem actiones,quae ex lege senatusue consultis proficiscuntur, perpetuo

226 solere praetorem accommodare, || eas uero, quae ex pro-pria ipslus iurisdictione pendent, plerumque intro annumdare. 111. Aliquando tamen * imitatur iuslegitimum, quales sunt eae, quas bonorum possessonbus 2

eeterisque, qui heredis loco sunt, accommodat. furti 2 quo-que manifesti actio, quamuis ex ipsius praetoris iurisdic-tione />roficiscatur, perpetuo datur; et merito, cum procapitali poena pecuniaria constituta stt.

112. Non omnes actiones, quae in aliquem aut ipso iurecompetunt aut a praetore dantur, etiam in heredem aequeconpetunt aut dari solent: est enim certissima iuris regula

•ex maleficitj poenales actiones in heredem nec conpeterenec dari solere, uelut furti, ui bonorum raptorum, iniu-riarum, damni iniuriae. sed heredibus3 actoris huius-modi actiones competunt nec denegantur , exceptainiuriarum actione et si qua alia similis inueniaturactio. 113. Aliquando tamen <.etiatn>(?) ex con-tractu actio neque heredi neque in heredem conpetit: namadstipulatoris heres non ha&et actionem, et sponsoris etfidepromissoris heres non tenetur.

114. Superest ut dispiciamus, si ante rem iudicatamis, cum quo agitur, post acceptum iudicium satisfaciatactori, quid officio iudicis conueniat, utrum absoluere anideo potius damnare, quia iudicii accipiendi tempore in eacausa fuerit, ut damnari debeat. nostri praeceptores absol-uere eum de&ere exis t imant ; nec interest , cuius generis

227 sit iudicium. et || hoc est, quod uolgo dicitur Sabino et1 Mommscn ct alii suppl.: et perpetuo eas dat, scilicet cum.2 siippl. ex Inst. 4, 12 pr.3 heredibus eiusdem(?) uidelicet(P) actoris V.

GAI INSTIT. IV II4-119 147

Cassio placere omnia iudicia absolutoria esse. (circi-ter 22 Htterae) * de bonae fidet iudiciis autem idemsentiunt, quia in eiusmodi iudiciis liberum est officiumiudicis. tantumdem et de in rem actionibus putant, quia

{i6l/2 uersus) — actum fuit.115. Sequitur, ut de exceptionibus dispiciamus. 116.

228 Conparatae || sunt autem exceptiones defendendorumeorum gratia, cum quibus agitur. saep^ enim accidit, utquis iure ciuili teneatur, sed iniquum sit eum iudicio con-demnari. uelut < J » > stipulatus sim a te pecuniam tam-quara credendi causa numeraturus nec numerauerim: nameara pecuniam a te peti posse certum est. dare enim teoportet, cum ex stipulatu teneris; sed quia iniquum estte eo nomine condemnari, placet per exceptionem doli malite defendi debere. item si pactus fuero tecum, ne id quodmihi debeas a te />etam, nihilo minus id ipsum a te peterepossum dan mihi oportere, quia obligatio pacto conuentonon tollitur; sed placet debere me petentem per exceptio-nem pacti-conuenti repelli. 117. In his quoque actionibus,quae <Lnon~> in personam sunt, exceptiones locum habent.uelut si metu me coegeris aut dolo induxeris, ut tibi remaliquam mancipio darem: nam st eam rem a me petas,datur mihi exceptio, per quam, si metus causa te fecisseuel dolo malo arguero, repelleris. item si fundum litigio-sura sciens a non possidente emeris eumque a possidentepetas, opponitur tibi exceptio, per quam omni modo sum-moueris. 118. Exceptiones autem alias in edicto praetorhabet propositas, alias causa cognita accommodat. quaeomnes uel ex legibus uel ex his, quae legis uicem optinent,substantiam capiunt uel ex iurisdictione praetoris proditae

229 sunt. || 119. Omnes autem exceptiones in contrariumconcipiuntur, quam adfirmat is cum quo agitur: namsi uerbi gratia reus dolo malo aliquid actorem faceredicat, qui forte pecuniam petit , quam non numerauit ,sic exceptio concipitur: si IN EA RE N I H I L DOLO MALOAULI AGERII FACTUM SIT NEQUE FIAT ; item si dicat [ut]

1 sententiae satisfactum est legendo: diuersae scholae auctoribusde strictis iudiciis contra placuit (Kuebler et alii).

I48 GAI INSTIT. IV II9-I24

contra pactionem pecuniam peti, ita concipitur excep-t i o : SI INTER AULUM AGERIUM ET NUMERIUM NEGIDIUM

NON CONUENIT, NE EA PECUNIA PETERETUR J et denique itlceteris causis similiter concipi solet, ideo scilicet quia omnisexceptio obicitur quidem a reo, sed ita formulae inseri-twr, ut condicionalem faciat condemnationem, id estne aliter iudex eum cum quo agitur condemnet, quamsi nihil in ea re, qua de agitur, dolo actoris factum sit;item ne aliter iudex eum condemnet, quam si nullurnpactum conuenfum de non petenda pecunia factum erit.

120. Dicuntur autem exceptiones aut peremptoriae autdilatoriae. 121. Percmptoriae sunt, quae perpetuo ualentnec euitari possunt, uelut quod metus causa aut dolo maloaut quod contra legem senatusue consultMm factum estaut quod res iudicata est uel in iudicium deducta est, itempacti conuenti quod /actum est, ne omnino pecuniapeteretur. 122. Dilatoriae sunt .exceptiones, quae ad tem-pus ualent, ueluti illius pacti conuenti, quod factum estuerbi gratia, ne intra quinquennium peteretur: finito enitneo tempore || non habet locum exceptio. cui similis excep-tio est litis diuiduae et rei residuae: nam si quis partemrei petierit et intra eiusdem praeturam reliquam partempetat, hac exceptione summouetur, quae appellatur litisdiuiduae; item si is, qui cum eodem plures lites habebat,de quibusdam egerit, de quibusdam distulerit, ut ad aliosiudices eant, si intra eiusdem praeturam de his qua^distulerit agat, per hanc exceptionem quae appellatur reiresiduae summouetur. 123. Obseruandum est autem ei, cuidilatoria obicitur exceptio, ut differat actionem; alioquinsi obiecta exceptione egerit, rem perdit: non enim postillud tempus, quo integra re <eam> euitare poterat, adhucei potestas agendi superest re in iudicium deducta et perexceptionem perempta. 124. Non solum autem ex tempore,sed etiam ex persona dilatoriae exceptiones intelleguntur,quales sunt cognitoriae; uelut si is qui per edictum co-gnitorem dare non potest, per cognitorem agat, uel dandiquidem cognitoris ius habeat, sed eum det, cui non licetcognituram suscipere: nam si obiciatur exceptio cognitoria,

GAI INSTIT. IV I24-I29 149

si ipse talis erit, ut ei non liceat cognitorem dare, ipse agerepotest ; si uero cognitori non liceat cognituram suscipere,per alium cognitorem aut per semet ipsum liberam habetagendi potestatem, et tam hoc quam illo modo euitare

231 <potest~> exceptionem. quod si dissi||mulauerit eamet per cognitorem egerit, rem perdit. 125. Std perempto-ria quidem exceptione si reus per errorem non fuerit usus,in integrum restituitur adiciendae exceptionis gratia. dila-toria uero si non fuerit usus, an in integrum restituotur,quaeritur.

126. Interdum euenit, ut exceptio, quae prima facieiusta uideatur, iniqu? noceat actori. quod cum accidat, aliaadiectione opus est adiuuandi actoris gratia. quae adiectioreplicatio uocatur, quia per eam replicatur atque resoluituruts exceptionis: nam si uerbi gratia pactus sum tecum,ne pecuniam, quam mihi debes, a te peterem, deinde posteain contrarium pacti sumus, id est ut petere mihi liceat,et, si agam tecum, excipias tu, ut ita demum mihi con-demneris, si non conuenerit, ne eam pecuniam peterem,nocet mihi exceptio pacti conuenti; namqu? nihilo minushoc uerum manet, etiamsi postea in contrarium pactisumus; sed qu/a iniquum est me excludi exceptione, repli-catio mihi datur ex posteriore pacto hoc modo: si NONPOSTEA CONUENIT, UT MIHI EAM PECUNIAM PETERE LICE-RET. 126a. Item si argentarius pretium rei, quae in auctio-nem uenerit, persequatur, obicitur ei exceptio, ut ita de-mum emptor damnetur, si ei res quam emerit tradita est;et est iusta exceptio. sed si in auctione praedictum est, neante emptori <res> traderetur, quam si pretium soluerit.

232 replicatione || tali argentarius adiuwatur: AUT SI PRAEDIC-TUM EST, NE ALITER EMPTORI RES TRADERETUR, QUAM SIPRETIUM EMPTOR SOLUERIT. 127. Interdum autem euenit.ut rursus replicatio, quae prima facie iusta sit, inique reonoceat; quod cum accidat, adiectione opus est adiimandirei gratia, quae duplicatio uocatur. 128. Et si rursus [si]ea prima facie iusta uideatur, sed propter aliquam causaniinique actori noceat, rursus adiectione ppus est, quaactor adiuwetur, quae dicitur triplicatio. 129. Quarum om-

I5O GAI INSTIT. IV I29-I33

nium adiectionum usum interdum etiam ulterius, quamdiximus, uarietas negotiorum introduxit.

130. Uideamus etiam de praescriptionibus, quae recep-tae sunt pro actore. 131. Saepe enim ex una eademqueobligatione aliquid iam praestari oportet, aliquid in futurapraestatione est, uelut cum in singulos annos uel mensescertam pecuniam stipulati fuerimus. nam finitis quibus-dam annis aut mcnsibus huius quidem temporis pecuniampraestari oportet, futurorum autem annorum sane quidemobligatio contracta intellegitur, praestatio uero adhuc nullaest; si ergo uelimus id quidem, quod praestari oportet,petere et in iudicium deducere, futuram uero obligationispraestationem in integro relinquere, necesse est, ut cumhac praescriptione aganius: EA RES AGATUR, CUIUS REIDIES FU/T. alioquin si sine hac praescriptione egerimus,

233 ea scilicet formula, qua incertum petimus, || cuius intentiohis uerbis concepta est: QUIDQUID PARET NUMERIUM NE-

GIDIUM AULO AGERTO DARE FACERE OPORTERE, tOtam obH-

gationem, id est etiani futuram, in hoc iudicium deducimus,et quae ante tempus obligatio (/£4 uersus) *131a. Item si uerbi gratia ex empto agamus, ut nobis fun-duj mancipio detur, debemus hoc modo praescribere: EARES AGATUR DE FUNDO MANCIPANDO, Ut pOStea, Sl UelilTlUS

uacuam possessionem nobis tradi, (i*4 uerstis leginequeunt) 2 sumus, totius illius iuris obligatio illaincerta actione: QUIDQUID OB EAM REM NUMERIUM NEGI-

DIUM AULO AGERIO DARE FACERE OPORTET, p e r i n t en t lO-nem consumitur, ut postea nobis agere uolentibus deuacua possessione tradenda nulla supersit actio. 132. Prae-scriptiones sic(?) appellatas esse ab eo, quod onte for-niulas praescribuntur, plus quam manifestum est. 133. Sed/tts quidem temporibus. sicut supra quoque notauimus,omnes praescriptiones ab actore profiscuntur. olim autemquaedam et pro reo opponebantur, qualis illa erat prae-

1 Gaius cxpressisse uidetur, etiam futuram obligationem, quant-uis ex ea condemnatio fieri non possit, litis contestatione consumi.

2 Kuebler et alii ad sensum sic suppl.: contra debitorem eademactione uti possimtis. alioquin si minus diligentius in ea.


scriptio: EA RES AGATUR, S/ IN EA RE PRAEivmci\3M.{?)HEREDITATI NON FIAT, quae nunc in speciem exceptionisdeducta est et locum habet, cum petitor hereditatts aliogenere iudicii praeiudicium hereditati faciat, uelut cumsingulas res petaf: est enim iniquum per unius(?)

234 x || {24 uersus legi nequeunt) 134.235 iwte«||tione formulae det est, cui d a n opor te t ;

et sane domino dari oportet, quod seruus stipulatur; at inpraescriptione de /acto quaeritur, quod secundum natu-ralem significationem uerum esse debet. 135. Quaecumqueautem diximus de seruis, eadem de ceteris quoque personis,quae nostro iuri subiectae sunt, dicta intel/egemus. 136.Item admonendi sumus, si cum ipso agamus/qui incertumprorrmerit, ita nobis formulam esse propositam, ut prae-scriptio inserta sit formula^ loco demonstrationis hocmodo: IUDEX ESTO. QUOD AULUS AGERIUS DE NUMERIO

NEGIDIO INCERTUM STIPULATUS EST, CUIUS REI DIES FUIT,QUIDQUID OB EAM REM NUMERIUM NEGIDIUM AULOAGERIO DARE FACERE OPORTET et reliquo. 137. A/( ?)si cum sponsore aut fideiussore agatur, praescribi solet inpersona quidem sponsoris hoc modo: EA RES AG^TUR,QUOD AULUS AGERIUS DE LUCIO TITIO INCERTUM STIPU-LATUS EST, QUO NOMINE NUMERIUS NEGIDIUS SPONSOR

EST, cuius REI DIES FUIT ; iii persona tiero fideiussoris: EARES AGATW?, QUOD NUMERIUS NEGIDIUS PRO LUCIO T/TIOINCERTUM FIDE SUA ESSE IUSSIT, CUIUS REI D/ES FUIT;deinde formula subicitur.

138. Superest, ut de interdictis dispicianms.139. Certis igitur ex causis praetor aut proconsul princi-

paliter auctoritatem suam f iniendis controuersits interponlt.quod tum maxime facit, cum de possessione aut quasi pos-sessione inter aliquos contenditur; et in summa aut iubetaliquid fieri aut fieri prohibet. formulae autem et uerbo-

236 rum conceptiones, quibus in || ea re ut i tur , interdictadecretaue <uocantur>. 140. Uocantur autem decreta, cumfieri aliquid iubet, uelut cum praecipit, ut aliquid exhibea-

1 Krueger sententiam sic perfecit; per unius rei netitionemHniuersae hereditati praeiudiciutn fieri,

152 GAI 1NSTIT. IV 14O-I47

tur aut restituatur, interdicta uero, cum prohibet fieri,uelut cum praecipit, ne sine witio possidenti uis fiat,neue in loco sacro aliquid fiat. unde omnia interdicta autrestitutoria aut exhibitoria aut prohibitoria uocantur. 141.Nec tamen cum quid iusserit fieri aut fieri prohibuerit,statim pfractum est negotium, sed ad iudicem recuperato-resue itur et ibi editis formulis quaeritur, an aliquid aduer-sus praetoris edictum factum sit, uel an factum non sit,quod is fieri iusserit. et modo cum poena agttur, modosine poena: cum poena, uelut cum per sponsionem agttur,sine poena, uelut cum ar^iter petitur; et quidem ex prohi-bitoriis interdictis semper per sponsionem agi solet, exrestitutoriis uero uel exhibitoriis modo per sponsionem.modo per formulam agitur, quae ar&itraria uocatur.

142. Principalis igitur diuisio in eo est, quod aut prohi-bitoria sunt interdicta aut restitutoria aut exhibitoria. 143.Scquens in eo est diuisio, quod uel adipiscendae possessio-nis causa conparata sunt uel retinendae uel reciperandae.144. Adipisccndae possessionis causa interdictum accom-modatur bonorum possessori, cuius principium est QUORUMBONORUM ; eiusque uis et potestas haec est, ut quod quis-que ex his bonis, qttorum possessio alicui data est,pro herede aut pro possessore || possideret, id ei cuibonorum possessio data est, restituatur. pro herede autempossidere uidetur tam is qui heres est, quaw is qui putatse heredem esse; pro possessore is possidet, qui sine causaaliquam rem hereditariam uel etiam totam hereditatemscicns ad se non pertinere possidet. ideo autem adipiscen-dae possessionis uocatur <intcrdictum>, quto ei tantumutile est, qui nunc primum conatur adipisct rei possessionem;itaque si quis adeptus possessionem amiserit, desinit ei id in-terdictum utile esse. 145. Bonorum quoque emptori similitefproponitur interdictum, quod quidam possessorium uocant.146. Item ei, qui publica bona emerit, eiusdem condicionisinterdictum proponitur, quod appellatur sectorium, quodsectores uocantur qui publice bona mercantur. * 147. Inter-

1 post mercantur in V. repetita sunt uerba qui publice bona mer-cantur.

GAI INSTIT. IV I47-I53 153

dictum quoque, quod appellatur Saluianum, apiscendaepossessionis <causa> comparatum est, eoque utitur domi-nus fundi de rebus coloni, quas is pro x mercedibus fundipignori futuras pepigisset. 148. Retinendae possessioniscausa solet interdictum reddi, cum ab utroque parte deproprietate alicuius rei controuersia est, et ante quaeritur,uter ex litigatoribus possidere et uter petere debeat. cuiusrei gratia comparata sunt UTI POSSIDETIS et UTRUBI. 149.Et quidem UT/ POSSIDETIS interdictttm de fundi uel ae-dium possessiowe redditur, UTRUBI uero de remm mobi-lium possession?. 150. Et si quidem de fundo uel aedibus ||

238 interdicitur, eum potiorem esse praetor iubet, qui eo tem-pore quo interdictum redditur nec ui nec clam nec pre-cario ab aduersario possideat; si uero de re mob\\\, aimpotiorem esse iubet, qui maiore parte eius anni nec tti necclam nec precario ab aduersario possedertt; idque satisipsis uerbis interdictorum significatur. 151. Sed (?) iuUTRUBI interdicto non solum sua cuique possessio prodest,sed etiam alteriws, quam iustum est ei acmlere, uelut eiuscui heres extiterit, eiusque a quo emerit uel ex donationeaut dotis nomine acceperit. itaque si nostrae possessiontiuncta alterius iusta possessio exsuperat aduersarii posses-sionem, nos eo interdicto uincimus. nullam autem propriampossessionem habenti accessio temporis nec datur nec daripotest. nam ei, quod nullum est, nihil accedere potest. sedet si witiosam habeat possessionem, id est aut ui aut clamaut precario ab aduersario adquisitam, non datur acces-sio. nam ei <.possessio> sua nihil prodest. 152. Annusautem retrorsus numeratur. itaque si tu uerfri gratia VIIImensibus possederis prioribus et ego vn posterioribus, egopotior ero, quod tnum pnorum mensium possessio nihiltibi in hoc interdicto prodest, quod alterius anni possessioest. 153. Possidere autem nidemur non solum, si ipsi possi-deamus, sed etiam si nostro nomine aliquis in possession?sit, licet is nostro iuri subiectus non sit, qualis est colonuset inquilinus. per eos quoque, apud quos deposuerimus autquibus commodauerimus aut quibus gratuitam habita-||

l js pro Inst. 4 15, 3; ipse V,

154 G A I INSTIT. IV 153-160

239 tionem />raestiterimus, ipsi * possidere uidenmr. et hoc est,quod uolgo dicitur retineri possessionem posse per quem-libet, qui nostro nomine sit in possessione. quin etiam ple-riqtie putant animo quoque retinen possessio <nem, id estut quamuis neque ipsi sitnus in possessione> 2 neque nos-tro nomine alius, tamen si non relinquendae possessionwanimo, sed postea reuersuri inde discesserimus, retinerepossessionem uideamur. apisci uero possessionem per quospossimus, secundo commentario rettulimus; nec ulla dubi-tatio est, quin animo possessionem apisci non possimus.154. Reciperandae possessionis causa solet interdictumdari, si quis ex possessione ui deiectits sit: nam ei proponi-tur interdictum, cuius principium est UNDE TU ILLUM UIDEIECISTI, per quod is qui deiecif cogitur ei restituere reipossessionem, si modo is, qui deiectus est, nec ui nec clamnec precario possidet: namque eum, qui a me ui aut clamaut precario possidet, inpune deicio. 155. Interdum tamenetsi eum ui deiecerim, qui a me ui aut clam aut precariopossideret, cogor ei restituere possessionem, uelut si armiseum ui deiecerim: nowt propter atrocitatem delicti in tan-tutn patior actionem, ut omni modo debeam ei resti-tuere possessionem. armorum autem appellatione non so-lum scuta et gladios et galeas significari intellegemus, sedet fustes et lapides.

156. Tertia diuisio interdictorum in hoc est, quod autsimplicia sunt aut duplicia. 157. Simplicia sunt, uelut inquibus alter actor, alter reus est, qualia sunt omnia restitu-

240 toria aut exhibitoria: namque actor || est, qui desiderataut exhiberi aut restitui, reus is est, a quo desideratur, utexhibeat aut restituat. 158. Prohibitoriorum autem inter-dictorum alia duplicia, alia simplicia sunt. 159. Simfplicia sunt, uelttt quibus prohibet praetor in loco sacroattt in flumine publico ripaue eius aliquid facere reum:nam actor est qui desiderat, ne quid fiat, reus is quialiquid facere conatur. 160. Duplicia sunt uelut UTI POSSI-

1 habitationem restituerimus aut quibus gratuitam habitationeraipsi V.

3 odd. ducibus Inst. 4, 15, 5.

GAI INSTIT. IV 16O-165 J 5 5

DETIS interdictum et UTRUBI. ideo autem duplicia uocan-tur, quod />ar utriusque litigatoris in his condicio est, necquisquam praecipue reus uel actor intellegitur, sed unus-quisque tam rei quam actoris partes sustinet; quippe prae-tor pari sermone cum utroque loquitur, nam summa con-ceptio eorum interdictorum haec est: UTI NIWC POSSIDE-

TIS, QUO MINUS ITA POSSIDEATIS, UIM FIERI UETO; i temalterius: UTRUBI HIC HOMO, DE QUO AGITUR, [APUDQUEM] MAIORE PARTE HUIUS ANNI FUIT, QUO MINUS ISEUM DUCAT, UIM FIERI UETO.

161. Expositis generibus interdictorum sequitur, ut deordine et de exitu eorum dispiciamus; et incipiamus a sim-/»licibus. 162. <Si> igitur restitutorium uel exhibitoriuminterdictum redditur, uelut ut restituatur ei possessio, quiui deiectus est, aut exhibeatur libertus, cui patronus operasindicere uellet, modo sine periculo res ad exitum perduci-tur, modo cum periculo. 163. Namque si arbitrum postu-lauerit is, cum quo agitur, accipit formulam, quae appel-

241 latur || arbitraria, et iudicis arbitrio si quid restitui uelexhi&eri debeat, id sine periculo exhib^t aut jestituit et itaabsoluitw; quod si nec restituat neque exhioeat, quanti eares est, condemnatMr. sed et actor sine poena experiturcum eo, quew neque exhibere neque restituere quicquamoporteref, praeterquam si calumniae iudicium ei opposi-tum fuerit decimae partis. quamquam Proculo placui/ nonesse permittendum( ?) x calumniae iudicio uti et(?), quiarfeitrum postulauenV, quasi hoc ipso confessus uideaturrestituere se uel exhibere defeere. sed alio iure utimur etrecte: />otius enim ut modestiore uia litiget, arbitrum quis-que petit, quam quia confitetur. 164. Obseruare <autem>debet is, qui uult arbitrum petere, ut statim petat, ante-quam ex iure exeat, id est antequam a praetore rf^cedat:sero enim petentibus non indulgetur. 165. Itoque siarbitrum non petierit, sed tacitus de iure exierit, cumpericulo res ad exttum perducitwr: nam actor prouocataduersarium sponsion?, <quod> contra edictum prae-

1 fic Gou4stnit et alii.

I56 GAI INSTIT. IV 165-167

toris non exhibuerit aut non restituerit; ille autem aduer-sus sponsionem aduersarii restipulatur; deinde actor qui-dem sponsionis formulam edit aduersario, ille huic inuicemrestipulationis. sed actor sponsionis iormulae subicit (?) etaliuJ iudicium de re restituenda uel exhibenda, ut si spon-

242 sione uicerit, nisi ei res exhibeatur aut res t i tua tur * ||243 (24 uersus) || {24 uersus exceptis paucis244 uerbis legi nequeunt) || 166 2 fructus lici-

tando, is tant isper in possessione constituitur, si modoaduersario suo fructuaria stipulatione cauent, cuius uis etpotestas haec est, ut si contra eum de possesswne pronun-ticrtum /uerif, eam summam aduersario soluat. haec autemlicendi contcntio fructus licitatio uocatur, scilicet quia(il/i uersus) postea alter alterum sponsione prouocat,quod aduersus edictum praetoris possidenti sibi uis factacst, et inuicem ambo restipulantur aduersus sponsionem

(4 uersus) 166a. — iudex 3, apud quem de ea reagitur, illud scilicet requirit, <qnod> praetor interdictoconplexus est, id est uter eorum eum fundum easue aedesper id tenipus, quo interdictwm redditur, nec ui nec clamnec precario possideret. cum iudex id explorauerit et fortesecundum me iudicatum sit, aduersarium mihi et sponsioniset restipulationis summas, quas cum eo feci, condemnat etconuenienter me sponsioms et restipulationis, quae mecumfactae sunt, absoluit; et hoc amplius si apud aduersariumuieuni possessio est, qiuo is fructus licitatione uicit, nisi

245 restituat mihi possessionem, Cascelliano siue || secutorioiudicio condemnatur. 167. Ergo is, qui fructus licitationeuicit, si non probat ad se pertinere possessionem, sponsioniset restipulationis et fructus licitationis summam poenaenoinine soluere et praeterea pos^fssionem restituere iube-tur et hoc amplius fructus quos interea percepit reddit:

1 Krueger et alii sentcntiam duce Hollweg ita pcrficiunt: quantiea res erit, aduersarius ei conclemnetur.

- in eis, qiuie praecedunt, Gaiits agcre coeperat de interdictisduplicibus. Krueger et alii inititim pagiitae sic explent: et quisuperauerit.

3 initium paragraphi Krueger et alii sic restitwtnt: deinde editisformulis sponsionum et restipulationutn iudex,


summa enim f ructus J licitationis non pretium est f ructuum,sed poenae nomine soluitur, quod quis alienam possessio-nem per hoc tewpus retinere et facultatem fruendi nawcisciconatus est. 168. Ille autem, qui fructus licitatione uictusest, si non probawerit ad se pertinere possessionem, tan-tum sponsionis et restipulationis summam poenae nominedebet. 169. Admonendi tamen sumus liberum esse ei, quifructus licitatione uictus erit, omissa fructuaria stipula-tione, sicut Cascelliano siue secutorio iudicio de poj j^ j ionereciperanda experitur, ita sitniliter de fructus licitationeagere. in quam rem proprium iudicium conparatum est,quod appellatur fructuarium, quo nomine actor iudicatumsolui satis acciptf. dicitur autem et hoc iudicium secuto-rium, quod sequitur sponsionis uictoriam; sed non aequeCascellianum uocatttr. 170. Sed quia nonnulli interdictoreddito cetera ex interdicto facere nolebant atque ob id

246 non poterat res expediri, praetor || in eam rem prospexitet comparauit interdicta, quae secundaria appellamus, quodsecundo loco redduntur. quorum uis et potestas haec est, utqui cetera ex interdicto non faciat, uelut qui uim nonfaciat aut fructus non liceatur aut qui fructus licitationissatw non det aut si sponsionw non faciot sponsionisueiudicia non accipiat, siue possideaf, restituat aduersariopossessionem, siue non possideat, uim illi possidenti nonfaciat. itaque etsi alias potuenf interdicto UTI POSSIDETIS

uincere, si cetera ex interdicto per in-terdictum secundarium 2 (14 uersus nonnullis uerbis

247 exceptis legi nequeunt) || (21 uersus) — 171. 3

— tnodo pecuniaria poena modo iurisiurandi religioneeaque praetor (uersus unus) — aduer-

1 uerba inde ab quos interea usque ad f ructus bis in V. scripta sunt.2 sic supplet Huschke: si cetera ex interdicto fecisset, si non fecit,

tamen per interdictum secundiarium uincitur.3 sensus ultimorutn uersuum suppleri potest ex Inst. 4, 16 pr.: nunc

admonendi sumus, magnani curam egissje eos, qui iura sustinebant, nefacile homines ad litigandum procederent; quod et nobis studio est.idque eo maxime fieri potest, quod temeritas tam agentium quameorum, cum quibus agitur, modo pecuniaria poena, modo iurisiurandireligione, modo metu infamiae coercetur.

I58 GAI INSTIT. IV 171-178

248 sus mfitiantes ex quibusdam l || causis duplt actio consti-tuitur, uelut si iudicati aut depensi aut damni iniuriae autlegatorum per damnationem relictorum nomine agitur. exquibusdam causis sponsionem facere permittitur, uelut depecunia certa credita et pecunia constituta, sed certa? qui-dem creditae pecuniae tertiae partis, constitutae uero pe-cuniae partis dimidiae. 172. Quod si neque sponsionis nequedupli actionis periculum ei cum quo agi tur coniungaturac ne statim quidem ab initio pluris quam simpli sit actio,permitt i t praetor i iuiurandum exigere NON CALUMNIAECAUS^ INFITIAS IRE. unde quamuis heredes uel qui here-dum loco ftabentur 2 obligati stnt, item feminispupillisque 3 periculo sponsionis, iubet tamen eosiurare. 173. Statim autim ab initio pluris quam sitnpli actioest uelut furti manifesti quadrupli, nec manifesti dupli,concepti et oblati tripli: nam ex his causis et aliis quibus-dam, siue quis ntget siue fateatur, pluris quam simpli estactio.

174. Actoris quoque calumnia coercetur modo calum-niae iudicio, modo contrario, modo iureiurando, modorestipulatione. 175. Et quidem calumniae iudicium aduer-sus omnes actiones locum habet et est decimae partis,practerquam quod (?) aduersus adsertorem tertiae partisest. 176. Liberum est autem ei, cum quo agitur, aut calum-niae iudicium opponere aut iusiurandum exigere NONCALUMNIAE CAUSA AGERE. 177. Contrar ium autem iudi-

249 cium ex certis causis constituifwr, || uelut si iniuriarumagatur, et si cum muliere eo nomine agatur, quod dicaturuentris nomine in possessionem missa dolo malo ad aliumpossessionem transtulisse, et si quis eo nomine agat, quoddicat se a praetore in possessionem missum ab alio quoadmissum non esse. sed aduersus iniuriarum quidem actio-nem decimae partis datur, aduersus uero duas istas quin-tae. 178. Seuerior autem coercttio est per contrarium iudi-

1 cf. Inst. 4, 16, 1.2 Studemund et alii coni.: simplo tenus.3 excusatio sit a Mommsen et alii; feminae pupillique eximantur

Studemund et alii.


cium: nam calumniae iudicio decimae partis nemo damna-tur nisi qui intellegit non recte se agere, sed uexandi aduer-sarii gratia actionem instituit potiusque ex iudicis erroreuel iniquitate uictoriam sperat quam ex causa ueritatis.calumnia enim in adfectu est, sicut furti crimen. contrariouero iudicio omni modo damnatur actor, si causam nontenuerit, licet aWqua. opinione inductus crediderit se recteagere. 179. Utique autem ex quibus causis contrario iudicioagi potest, etiam calumniae iudicium locum habet; sedalterutro tantum iudicio agere permittitur. qua ratione siiusiurandum de calumnia exactum fuerit, quemadmodumcalumniae iudicium non datur, ita et contrarium non daridebet. 180. Restipulationis quoque poena ex certis causisfieri solet; et quemadmodum contrario iudicio omni modocondemnatur actor, si causam non tenuerit, nec requiritur,an scierit non recte se agere, ita etiam restipulationis poe-

250 na otnni || modo damnatur actor, si uincere non potuerit.181. Qui autem restipulationis poenam patitur, ei nequecalumniae iudicium opponitur neque iurisiurandi religioiniungitur; nam contrarium iudicium ex his causis locumnon habere palam est.

182. Quibusdam iudiciis damnati ignominiosi fiunt,uelut furti, ui bonorum raptorum, iniuriarum, item prosocio, fiduciae, tutelae, mandati, depositi. sed furti aut ui<bonorum> raptorum aut iniuriarum non solum damnatinotantur ignominia, sed etiam pactt, ut in edicto praetorisscriptum est; et recte: plurimum enim interest, utrum exdelicto aliquis an ex contractu defeitor sit. nec tamenulla parte edicti id ipsum nominatim exprimitur, ut aliquisignominiosus esset, sed is qui prohibetwr et pro alio postu-lare et cognttorem dare procuratoremue f habere, item</>ro>curatorio aut cogniforio nomine iudicio interuenire,ignominiostts esse dicitur(?).

183. In summa sciendum est eum, qui cum aliquo con-sistere uelit, < tn ius uocare> o/»ortere et eum qui uoca-tus est, si non uen^rit, poenam ex edicto praetoris com-mittere. quasdam tamen personas sine permissu praetorisin ius uocare non licet, uelut parentes patronos patronos,

l6o GAI INSTIT. IV 183-187

item liberos et parentes patroni patronaeue; et in eMm quiaduersus ea egerit, poena constituitur. 184. Cum autem inius uocatus fuerit aduersarius neque eo die finiri potueritnegotium, uadimonium ei faciendum est, id est ut promittatse certo die sisti. 185. Fiunt autem uadimonia quibusdamex causis pura, id est sine satisdatione, quibusdam cum

251 satisdation*, || quibusdam iureiurando, quibusdam recupe-ratoribus suppositis, id est ut qui non steterit, is protinusa recuperatoribus in summam uadimonii condemnetur;eaque singula diligenter praetoris edicto significantur. 186.Et si quidem iudicati depensiue agetur, tanti fit uadimo-nium, quanti ea res erit; si uero ex ceteris causis, quantiactor iurauerit non calumniae causa postulare sibi wadimo-nium promitti: nec tamen <pluris quatn partis dimidiaenec> x pluribus quam sestertium c milibus fit uadimo-nium. itaque si centum milium res erit nec iudicati depen-siue agftur, non plus quam sestertium quinquaginta mi-Wum fit uadimonium. 187. Quas autem personas sine per-lnissu praetoris inpune in ius uocare non possumus, eas-deni nec uadimonio inuifas obligare [non] possumus, prae-terquam si praetor aditus permittat.

1 add. Huschke et alii.

GAI INSTTTUTIONES - Université Grenoble Alpes · 2017-06-07 · b) in tomo XI illius seriei, cui...

Documents

Transcript of GAI INSTTTUTIONES - Université Grenoble Alpes · 2017-06-07 · b) in tomo XI illius seriei, cui...