240

TONOZ

BBLYOGRAFYA :

J. Ferguson, History of Architecture, London1865, s. 186-190; Baukunde des Architekten,Berlin 1880, s. 19-25; Doan Hasol, Ansiklope-dik Mimarlk Szl, stanbul 1975, s. 441-443; Doan Kuban, Mimarlk Kavramlar, stan-bul 1980, s. 37-38; J. Fleming v.dr., The Pengu-in Dictionary of Architecture, Suffolk 1981, s.334-335; Metin Szen Uur Tanyeli, SanatKavram ve Terimleri Szl, stanbul 1986, s.238; SA, IV, 2011-2014.

Seluk Mlyim

TOP

Bir ateli silh tr.

Gherile, kkrt ve odun kmr ka-rmndan oluan barutun gelitirilmesive barutla alan ateli silhlarn sava-larda kullanm ge Ortaa tarihinin ennemli olaylarndan biridir. lk ateli silh-lar 1280lerden itibaren inliler tarafndankullanlmtr. Bu yeni silh yirmi otuz yliinde hem slm lemine hem hristiyanAvrupaya ulat. zellikle 1320 ve 1330-larda Avrupadaki meydan muharebele-rinde ve kuatmalarda ilk defa grld.Topun ve barutlu el silhlarnn gelitiril-mesi ve slm lemindeki yaygnlamasn-da Osmanllar nemli rol oynad. Ateli si-lhlarn Osmanllar tarafndan ne zaman-dan beri kullanld kesin olarak bilinme-mektedir. Bu konuda Trk ve yabanc ta-rihilerin verdii en eski tarihler (1354,1364, 1386 ve 1389) sz konusu olaylar-dan birka nesil sonra yaayan kpaa-zde (. 889/1484ten sonra), Ner, Ke-malpaazde ve ikr gibi vakanvislere

dayandndan tartmaya aktr. AncakOsmanllarn ateli silhlarla XIV. yzylnson eyreinde Venedik, Dubrovnik, Bos-na, Srbistan, Ceneviz ve Bizans gibi dev-letler veya onlarn tebaalar vastasyla ta-nm olmalar muhtemeldir. Yldrm Ba-yezid zamannda (1389-1402) yaam birtimar sahibi olan Topu merden bahse-den II. Murad devrine ait bir timar icmaldefterindeki kayt Osmanllarda topulu-un Yldrm Bayezid dneminde bir ku-rum halinde teekkl ettiinin iareti di-ye gsterilir. Osmanllar stanbulun 1392,1402 ve 1422 yllarndaki kuatmalarndatop denediler, fakat bunlardan bir neticealamadlar; 1430da Selnik muhasarasn-da ise topu baar ile kullandlar. 1440lar-daki Osmanl-Macar savalar esnasndahristiyan sahra topuluu ve tabur (Wa-genburg) taktiiyle de tantlar. Bu tarih-ten sonra toplar gerek muhasaralarda ge-rekse meydan muharebelerinde daha danem kazand. 1453te stanbulun fethi-nin de gsterdii gibi Osmanllar topu veyeni barut teknolojisini hem kuatmalar-da hem gemileri batrmada ok etkili bi-imde devreye soktular.

Avrupa devletlerinde topularn zanaat-krlardan profesyonel askerlere dn-mesi 1500 ile 1700 tarihleri arasndakiuzun bir zaman diliminde gerekletiihalde, Osmanllarda toplarn dkm vekullanmyla grevlendirilen Kapkulu Oca-nn yaya ksmndan olan Topu Ocamuhtemelen II. Murad devrinde teekkletmiti. Toplarn ve top mhimmatnn ta-nmas ve top arabalarnn imal edilme-siyle vazifeli Top Arabaclar Ocann iseXV. yzyln ikinci yarsnda olutuu tah-min edilir. Daha nce bu vazifeyi grenlerTopu Ocana bal olmaldr. Hazinedenulfe alan topu ve top arabaclarnn sa-ys Kann Sultan Sleyman zamanndahemen hemen iki katna kp Macaris-tandaki uzun savalar (1593-1606, 1683-1699) ve Girit Sava (1645-1669) esnasn-da da nemli art gsterdi. Ancak bu ra-kamlarn vilyet kalelerinde grevli, vilyethazinelerinden maa alan veya timar sahi-bi olan topu ve top arabaclarn ierme-diini unutmamak gerekir. Mesel 1568-de hazineden ulfe alan topularn says1204 nefer iken 1569da Budin vilyeti ka-lelerinde grevli, ou Budin hazinesindenulfe alan veya timarl 700 nefere yakntopu mevcuttu. 920-921de (1514-1515)merkezde topu says 348, top arabacla-r 372 idi. 934te (1527-28) bu rakam 695topu, 943 top arabacsna ykseldi. 975-te (1567-68) 1204 topu, 678 top araba-

kaplarda girii hazrlayan byk kemerderin bir tonoza dnerek bu unsura bireyvan grn kazandryordu. Kmbetmimarisinde takap ve i mekn tonozlartldkten baka toprak alt kat (kripta)hemen daima bir tonozla kapatlarak stkat iin salam bir alt yap salanyordu.

Anadolu Trk mimarisinin gelime s-recindeki asl deime kubbe-mekn ili-kisinde younlatndan tonozun konu-mu da buna gre deimitir. Medrese,kervansaray ve trbelerde st rt ba-lamnda fazlaca bir deiim grlmezkenkkl deime temel ibadet yaplar olancamilerde ortaya kmaktadr. Seluklu veBeylikler dnemleri boyunca enlemesinegelien ibadet meknlarnda blnmuzun hacimler tonozla rtlmtr. XV.yzyldan itibaren geniletilen merkez or-ta mekn teknik bakmdan ancak kub-beyle rtlebileceinden bu srete uzun-lamasna meknlar rten tonozun konu-mu buna gre deimi, bu unsur mekn-lardaki galerilere (dhil tarik), ana bina-nn dndaki uzun meknlara (hric ta-rik), son cemaat yerine ya da avlu revak-larna doru kenara ekilmitir. Osman-l mimarisinde yaygn biimde arasta vekapal arlar rten tonoz, sokak ilevigren alt geitlerle bunun zerine inaedilen eitli hacimleri tadndan en akl-c zmlerle uygulanmtr. stanbuldaklasik Osmanl eserlerinin son rneklerin-den saylan Eminn Yenicami Klliyesin-de hnkr kasr altndaki tonozlu geileHekimolu Ali Paa Klliyesindeki ktp-hane altndaki tonozlu gei dikkat ekicirneklerdir.

Eminnnde Yenicami Hnkr Kasrn ve Hekimolu Ali Paa Ktphanesini tayan tonozlar

241

ve bacaluka zellikle ne kmaktadr. Os-manllar 8 ile 22 okkalk (10 ile 27 kg.) ta-ne atan toplar hem sefer hem kuatmaiin uygun buluyordu. Ancak 14 ve 16 ok-ka (17 ve 20 kg.) glle atan toplar kale-kb (sur / kale dven) denilen muhasaratoplaryd. Bunlarn ou 14, 15 ve 16 ok-ka apl olmakla beraber XVII. yzyldaaralarnda 12 okka (15 kg.) yuvarlak ya-ni glle atan daha kk toplar da vard.ayka toplarnn ismi topla tehiz edil-mi ayka (Slavca chaika veya mart) ka-yklarndan gelmektedir. Ksa aykalar 8,9 ve 12 kar (176, 198 ve 264 cm.), ortaboy aykalar 14, 15 ve 16 kar (308, 330ve 352 cm.), en uzun olanlar 18, 19, 20 ve21 kar (396, 418, 440, 462 cm.) boyun-dayd. Tabloda da grlecei zere ay-ka, balyemez ve bacaluka toplarnn ap-lar byk eitlilik gstermektedir. An-cak aykalar arasnda 2, 2.5 ve 5 okka a-pndaki paralar ndirdi. Kkeni ve ismi-nin menei belirsiz olan balyemez top-larnn ou 5-22 okka (6-27 kg.) dkmedemir taneler atan paralardan ibaret-ti. XVII. yzyln sonlarnda daha kkbalyemezlerin says azd. 1097de (1686)Tophnede dklen 104 topun sadeceikisi balyemez olup bunlar 14 ve 11 okka-lk toplard (BA, DBM TPH, nr. 18598, s.3). Bilhassa kale topu ve muhasara topla-

r olarak kullanlan balyemezler aykalar-la birlikte Osmanl gemilerinde kullanld.Avrupada basilisco, basilic vb. isimlerletannan ve Osmanl kaynaklarnda bacilis-ka, bacaluka, bacaloka, badaloka, ba-daluka, badoluka, badoloka ve bedo-loka eklinde geen toplar en popler veyaygn Osmanl kuatma ve kale toplary-d. Byk bacalukalar 20 ve 18 kar (440ve 396 cm.), ksa olanlar 9 ve 10 kar (198ve 220 cm.) uzunluundayd. Bazan ksaolanlar da 22 kg. (18 okka) arlnda nis-beten byk taneler atabiliyordu. En b-yk paralarn (top- bacaluka- bzrg)arl 11 tonu aabiliyordu. Ancak Os-manl basilisklerinin ou aplar 11 okkaile 22 okka arasnda deien kk top-lard. Baz Osmanl belgelerinde bacalu-ka ile kanon / kanun e anlaml gibi kul-lanlrsa da dier durumlarda kanon dahakk olan 11 okka apl basiliskleri belirt-mektedir.

Osmanl seferlerinde en ok kullanlantoplar genellikle orta tipte ve kk ap-lyd. Bu kategoridekiler kolunburna, darb-zen ve h toplardan ibaretti. Osmanlkaynaklarnda kolunburna, kolumburna,kolomburina, kolumburina, kolunburina vekolunburuna diye geenler daha hafif sah-ra toplaryd. Osmanl kolunburnalar s-panyol, talyan veya ngiliz kulverinleriylekarlatrldnda genel kanaatin aksineAvrupadakilerinden ou defa daha ha-fif kalyordu. Darbzen, zarbzen, zarbuzan(dvc top) ad verilen toplarn byk(h veya zarbuzan- bzrg) ve orta (mi-yne veya zarbuzan- vasat) tipleri muha-sarada, daha kk paralar ise (zarbu-zan- kek) sahra topu olarak meydanmuharebelerinde i grrd. Osmanl kay-naklarnda h kelimesi herhangi bir to-pun daha byk modelini ifade etmeklebirlikte bu terim ok hafif ama nisbetenuzun toplar iin de kullanlmtr.

cs; 1598de 2827 topu, 700 top araba-cs; 1609da 1552 topu, 684 top araba-cs; 1080de (1669-70) 2793 topu, 432top arabacs; 1106da (1694-95) 5869 top-u, 1299 top arabacs mevcuttu. Savadnemlerinde bu saylar giderek artyordu.1698den sonra merkezde istihdam edi-lenlerin saysnda azalma oldu. 1700de3592 topu, 788 top arabacs; 1116da(1704) 3437 topu, 695 top arabacs tes-bit edildi. 1738-1739 savalar dnemindesaylar 7279 topu, 2274 top arabacs ola-rak belirlendi. 1769da yeniden bir doldu ve 1351 topu, 180 top arabacs tes-bit edildi.

Avrupada ve Osmanllarda grlen ilktoplar dvme demirden yaplm olup ay-rlabilen barut haznesine sahipti ve arka-dan doldurulmaktayd. lk balarda kkve kaba olan bu toplar XV. yzyla gelin-diinde byk bombartlara dnt. Os-manllar da ayn yolu takip ederek 1517-1518de Tophne-i mirede yirmi iki adetdvme byk demir top yaptlar. 32, 25ve 22 kar (714, 558 ve 491 cm.) uzunlu-undaki bu toplar ortalama arlklarnagre (6210 kg.) o dnemde bilinen en b-yk toplard. XVI. yzyln bandan itiba-ren Osmanllarn imal ettikleri toplarn o-u dvme demirden ok daha gvenilir,dhil barut haznesiyle tek para halindedklen, birleimi genellikle % 89,5 ile %91,4 bakr ve % 10,5 ile % 8,6 kalay olan,ta glle veya dkme demir yuvarlak atantun toplard. Osmanllarn Ftih SultanMehmed zamannda bazlar 15-17 ton ge-len, 200 ile 700 kg. arlnda glle atanve o dnemin en byk silhlarndan sa-ylan dev toplar dkp kullanmalar topdkm teknolojisinde ne derecede ilerle-diklerinin gstergesidir. Ancak bu tr top-larn dkm ve nakliyesi son derece zorolup kullanm da birka nemli kuatmave kale savunmasyla snrl kalmtr.

Kanon snfndan byk Osmanl mu-hasara toplar arasnda ayka, balyemez

TOP

ayka, balyemez ve bacaluka toplarnn aplar (XVI-XVIII. yzyl)

ap=glle arl / okka ap=glle arl / kg.

Byk aykalar 28, 36, 42, 44, 45, 50, 55 34, 44, 52, 54, 55, 61, 68

Orta boy aykalar 20, 22, 24 25, 27, 30

Kk aykalar 2, 2.5, 5, 10, 11, 12, 14 2.5, 3, 6, 12, 15, 17

Balyemezler (Evliya elebide) 25, 30, 40, 50, 60 31, 37, 50, 61, 74

Balyemezler (envanterlerde) 5, 7, 9, 11, 14, 16, 18, 20, 22 6, 9, 11, 14, 17, 20, 22, 25, 27

Kk bacalukalar 1, 4, 6, 11 1,2, 5, 7, 14

Byk bacalukalar 14, 16, 18, 20, 22, 23 17, 20, 22, 25, 27, 28

(goston, Barut, Top ve Tfek, s. 108-116)

Ftih Sultan

Mehmed

dnemine ait

tun darpzen

(stanbul

Asker Mzesi,

Envanter, nr. 1)

242

TOP

tfekler olmas mmkndr. 1565te Ma-caristann baz kalelerinde bulunan aka-lozlar 10 ve 12 dirhem (31 ve 37 gr.) taneatard. spanyollarn ve yenierilerin tfek-lerinin bile 50 gramdan daha ar kurunatt gz nne alnrsa bunlar gerektenok kk anti-personel silhlard.

Osmanl ve Avrupa toplarn mukayeseeden Batl tarihilerin Osmanl topulu-unun esasta hantal ve ar dev toplar-dan olutuunu, dolaysyla Osmanl topteknolojisinin daha kk ve hareketli top-lar imal edebilen Avrupa top teknoloji-sinden geride kaldn ileri srmeleri ha-taldr. Tophne-i mire vridat ve mas-rifat defterleriyle imparatorluun balcakalelerinin cebehne defterleri incelen-diinde Osmanllarn 30 ile 500 gr. mer-mi atan en kklerinden 31 ile 74 kg.arlkta glle atan byk balyemez veaykalara kadar eitli toplar dkp kul-landklar sonucuna ulalr. Ayn tesbit mer-misi eri rota izen ksa havan toplar iinde geerlidir.

BBLYOGRAFYA :

BA, MD, nr. 5, hk. nr. 1428, 1709; nr. 7, hk. 32,1215, 1216, 1401; BA, MAD, nr. 3150, s. 125;nr. 3448, s. 230, 248; nr. 3992, s. 19; nr. 7668;BA, DBM CBH, nr. 18368, s. 7-14; BA, DBMTPH, nr. 18597, s. 7; nr. 18617, 18618, s. 20-25;nr. 18645, s. 22-23; nr. 18696, s. 2; sterreic-hische Nationalbibliothek (NB), Handschriften-sammlung Mxt., nr. 599, 617; Topular KtibiAbdlkdir (Kadr) Efendi Tarihi (haz. Ziya Yl-mazer), Ankara 2003, I-II, tr.yer.; L. Marsigli,Ltat militaire de lempire ottoman, The Ha-gue-Paris 1732, I-II, tr.yer.; Uzunarl, Kapu-kulu Ocaklar, s. 45-60; P. Wittek, The EarliestReferences to the Use of Firearms by the Otto-mans (D. Ayalon, Gunpowder and Firearms inthe Mamluk Kingdom iinde), London 1956, s.141-143; Mcteba lgrel, Osmanl Topuluu-nun lk Devri, Prof. Dr. Hakk Dursun Yldz Ar-maan, Ankara 1995, s. 285-293; G. goston,Osmanl mparatorluunda Harp Endstrisi veBarut Teknolojisi (1450-1700), Osmanl, Anka-ra 2000, VI, 621-632; a.mlf., Barut, Top ve Tfek:Osmanl mparatorluunun Askeri Gc veSilah Sanayisi (trc. Tanju Akad), stanbul 2006,

s. 54, 108-123; a.mlf., Ottoman Artillery andEuropean Military Technology in the Fifteenthand Seventeenth Centuries, AOH, XLVII/1-2(1994), s. 19-26; C. Heywood, Notes on the Pro-duction of Fifteenth-Century Ottoman Cannon,Writing Ottoman History: Documents and In-terpretations, Aldershot 2002, makale XVI, s. 3-9; Salim Aydz, XV ve XVI. Yzylda Tophne-imire ve Top Dkm Teknolojisi, Ankara 2006;dris Bostan, 16. yy. Balarnda Tophane-i Ami-re ve Top Dkm Faaliyetleri, Halil nalck Ar-maan, Ankara 2009, I, 249-280; Halil nalck,Osmanllarda Ateli Silhlar, TTK Belleten, XXI/83 (1957), s. 508-512; Turgut Iksal, Eski TrkToplar ve stanbul Tophanesinde Bulunan BirKayt Defteri, BTTD, I/3 (1967), s. 61-63.

Gbor goston

TOPAL OSMAN

(1883-1923)

Mill Mcadele dnemindeDou Karadeniz kesiminde

faaliyet gsterenmahall milis glerinin reisive muhafz taburu komutan.

Giresunun Hac Hseyin mahallesindedodu. Ticaretle uraan Feridunzde Ha-c Mehmet Efendinin oludur. Dzenli bireitim grmedi, gen yata kayklk yap-maya balad. 1912de Balkan Savana as-kerlik bedeli dendii halde gnll ola-rak katld. orlu yresindeki atmalar-da diz kapandan yaraland. Bundan do-lay Topal lakabyla anld. Giresuna dn-dkten sonra I. Dnya Savana kadar ti-caretle urat. Savan balamas zeri-ne Dou Karadeniz blgesinde Ruslarla ibirlii yapan Rum ve Ermeni eteleriylemcadeleye giriti. Kurduu milis gle-riyle Giresun ve yresinde sz sahibi oldu.Teklt- Mahssann dou cephesinde-ki faaliyetlerinde aktif grev ald. Batumcephesinde 700-800 gnllsyle Ruslarakar savat. Blgede hkmet ilerine ka-rt gerekesiyle hakknda trl ikyet-ler yaplmaya baland. 25 Austos 1916-

Kk toplar sama, eynek, prang, mis-ket ve akaloz gibi adlarla anlmaktayd.Genellikle dkme demirden olan ve adn-dan da anlalaca gibi ounlukla salkmatmak iin kullanlan samalar hem kale-lerde hem gemilerde, bilhassa Karadenizve ince donanmalarn gemilerinde kulla-nlmaktayd. Tophanede 1695-1696 ylla-rnda dklen sama toplarnn ortalamaarl 35,6 kg., 1704-1705te dklenle-rin 42 kg. civarnda iken 1109da (1697-98) dklen iki tanesi ok daha ar olup190 kg. gelmekteydi (BA, KK, nr. 5654, s.16, 30; BA, MAD, nr. 2652, s. 25). Eynek adverilen toplar daha da kkt. Tophane-de 1695-1696da dklen altm iki eyne-in ortalama arl 22,7 kg. olup 1109-da (1697-98) dklenler 11,7 kg. idi (BA,MAD, nr. 2732, s. 32). 1070te (1659-60) Se-lnik Kalesinde bulunan orta boy (miyne)eynek toplar 150 dirhem (461 gr.) mermiatyordu (BA, MAD, nr. 3447, s. 248). Ey-nekler esas itibariyle imparatorluun b-yk nehirlerinde faaliyet gsteren gemi-lerde kullanlyordu. 50 dirhem mermi atanpranglar ve 50, 100, 150 dirhem tane atanmisketler en kk apl toplard. Osman-l kaynaklarnda akaloz, akloz, akolos,akalos, akulos, akulus, sakolos, saka-los, akaloz, akalos, akanoz diye anlansilhlarn ismi kanca tfek mnasna ge-len Macarca szakllas kelimesinden gel-mektedir. Kanca ateli silh, gl geritepmesini nlemek amacyla skca bir du-vara veya sipere raptedilerek kullanlyor-du. Macar szakllaslarndan farkl ekil-de Osmanl akalozlarnn kundaa yerle-tirildii ve top arabalaryla tand sy-lenegelmitir. Ancak baz Osmanl aka-lozlarnn Avrupann kancal tfeklerine(mesel Alman hackenbchse) benzer ar

Kolunburna, darpzen ve h toplar (XVI-XVIII. yzyl)

ap / okka ap / kg.Topun Topun

uzunluu (cm.) arl (kg.)

Kolunburna XVI. yzyl 1.5, 2.5, 5, 7 2, 3, 6, 9

Kolunburna XVII. yzyl 2, 3, 4, 5, 6, 7, 2, 4, 5, 6, 7, 220, 264, 3309, 10, 11, 14, 16 9, 11, 12, 14, 17, 20

Darpzen 50, 100, 150, 200, 154, 307, 460, 88, 110, 132, 54, 73, 162,300 dirhem 614, 922 gr. 154, 352 432, 540ve 1.2 okka ve 1.3, 2.5 kg.

h 50, 80, 100, 150, 154, 307, 460, 614, 110, 242, 330 169,159-182,200, 300 dirhem 922 gr. ve 1.3, 325-395,ve 1, 1.25, 1.5 1.5, 1.8 kg. 508-620

(goston, Barut, Top ve Tfek, s. 116-123)

Kann

Sultan

Sleyman

adna dklen

tun darpzen

(stanbul

Asker

Mzesi,

Envanter, nr. 9)