FYBA Psychology

F.Y.B.A.

Psychology – Paper I

General Psychology

Revised syllabus in the subject of Psychology – Paper I General Psychology at the F.Y.B.A. to be

brought into force with effect from the academic year 2008 – 2009.

Objectives :-

1. To impart knowledge of the basic concepts and modern trends in Psychology.

2. To foster interest in the subject of Psychology and to create a foundation for further

studies in Psychology.

3. To make the students aware of the applications of Psychology concepts in various fields so

that they understand the relevance of psychology in different areas of life.

Terms I ( Topics 1 to 5)

4 lectures per week 48 lectures per term 9 lectures per topic and 3 lectures for computer

assisted demonstrations / quiz / administration of Psychology scales=

Topic 1 The Science of Psychology.

a) What is Psychology? b) Psychology then History of Psychology c) Psychology now Modern Perspectives d) Types of Psychological professionals e) Psychology The Science f) Ethics of Psychological Research g) Critical thinking h) Applying Psychology – Does astrology work? i) Psychology in India*

Topic 2 The Biological Perspective

a) Neurons and nerves: Building the Network b) The Central Nervous system c) The Peripheral Nervous system d) Inside the brain and structures of the brain e) The chemical connection : the Endocrine glands f) Applying Psychology – Differences between male and female brains

Topic 3 Consciousness : Sleep, Dreams, Hypnosis, and Drugs

a) What is Consciousness? b) Altered states – Sleep c) Dreams d) Altered states –Hypnosis e) Altered states – Psychoactive Drugs f) Applying Psychology – Sleep deprivation

Topic 4 Learning

a) Definition of Learning b) Classical Conditioning c) Operant Conditioning d) Cognitive learning Theory e) Observational Learning f) Applying Psychology – Behavior modification of a development challenged child

Topic 5 Memory

a) Memory: Encoding, Storage, Retrieval b) Models of memory – LOP and PDP c) The information – processing model – sensory, short–term and long-term memory. d) Retrieval of Long- Term Memories e) The reconstructive nature of Long- Term Memory Retrieval f) Forgetting g) Memory and the brain – the physical aspects of memory h) Applying Psychology- Current research in Alzheimer’s disease

Term 2 (Topics 6 to 10)

4 lectures per week 48 lectures per term, 9 lectures per topic and 3 lectures for computer

assisted demonstrations /quiz/ administration of Psychology scales.

Topics 6 Cognition. Thinking, Intelligence and Langrage

a) How people think b) Intelligence c) Language d) Applying Psychology- Mental exercises for better cognitive health

Topic 7 Motivation and Emotion

a) Approaches to understanding Motivation b) Hunger c) Emotion d) Applying Psychology – The how-to of happiness

Topic 8 Stress and Health

a) Stress b) Factors in the Stress Reaction c) Coping with stress d) Applying Psychology – Focus on wellness

Topic 9 Theories of Personality

a) Sigmund Freud and Psychologysis b) The Behaviorist view of Personality c) The Social Cognitive view of Personality d) Humanism and Personality e) Trait Theories f) The biology of Personality : Behavioral Genetics g) Assessment of Personality h) Applying Psychology – Personality testing on the internet

Topic 10 Statistics in Psychology ( Appendix section of the Text book)

a) Why do psychologists use statistics? b) Descriptive Statistics – Frequency distributions the Normal Curve, other distribution types skewed distributions.

c) Measures of central tendency – mean, median, mode d) Measures of variability – range and SD, Z scores e) Inferential Statistics – statistical significance f) The correlation coefficient

Important Notes -

1) The following points can be covered in sub-topic I-I psychology in India’- The history of Psychology in India; Current trends and fields of applications; Indian Psychology; Educational and career options for graduates and post-graduates in Psychology ( This sub- topic is only for students’ awareness not for examination)

2) In order to enrich learning’ the contents of the CD ‘Live! Psych’ that accompanies the textbook (interactive media simulations animations and experiments) should be integrated with teaching through demonstrations and discussions.

3) While teaching Topic 10 ‘ Statistics in Psychology’, raw scores can be generated by administering some simple Psychological scales / Personality questionnaires available online on the websites mentioned in the textbook or included in some books like ‘Comprehensive Stress Management’ by Greenberg (2002) Psychology Applied to Modern Life : Adjustment in the 21st Century’ ( Whiten & Looyed’2003) ‘ Applied industrial / Organizational Psychology’ (Aamodt‘2004) ‘Training Instruments in HRD and OD’ (Pareek’2003) or the scores obtained by students on the Quiz given in each chapter can be used for data analysis.

Book for Study

Ciccarelli’ S.K. & Meyer, G.E.(2008). Psychology ( Indian Subcontinent adaptation.)

New Delhi Dorling Kindersley (India) Pvt Ltd (South Asian Edition)

Books for Reference

1) Baron, R.A, & Kalsher, M.J. (2008) Psychology From Science to Practice ( 2nd ed.) Pearson Education inc. Allyn and Bacon.

2) Ciccarelli,S.K. & Meyer, G.E. (2006) Psychology Pearson Education inc. and Dorling Kindersley Publishing inc. New Delhi; first Indian reprint 2007.

3) Coon, D, & Mitterer, J.O.(2007) Introduction to Psychology Gateways to Mind and Behaviour (11th ed) Wadsworth / Thomson Learning publications, New Delhi, first Indian reprint 2007

4) Feldman, R.S. (2008) Understanding Psychology (8th ed) Mc Graw- Hill Publications, New York.

5) Kalat, J.W. (2005) Introduction to Psychology ( 7th ed) Wadsworth – Thomson

Learning Publications, Belmont, USA.

6) Lahey’ B. B. (2007) Psychology An Introduction (9th ed) Mc Graw- Hill

Publications, New York.

7) Passer, M. W, & Smith, R. E. Psychology. The Science of Mind and Behaviour

(3rd ed) Mc Graw- Hill publications, International edition, New York (2007)

8) Wade, C & Tavris, C.(2006) Psychology (8th ed) Pearson Education inc, Indian

reprint by Dorling Kindersley, New Delhi.

9) Wood, S.E., Wood, E.G. & Boyd. D ( 2008) The world of Psychology( 6th ed)

Pearson Education inc, Aliyn and Bacon.

10) Zimbardo, P.G. Johnson, R. L. & Weber. A. N. (2008) Psychology Core Concepts ( 5th ed)

Pearson Education inc, Allyn and Bacon.

1

ceevemeMeem$eeMeer heefj®ee

efkeYeeie ‚ 1

IeìkeÀ j®evee

1.1 ceevemeMeem$e cnCepes keÀe³e?

1.2 ceevemeMeem$ee®³ee keÀener J³eeK³ee

1.3 ceevemeMeem$ee®³ee Fefleneme

1.4 ceevemeMeem$ee®ee Giece

1.5 ceO³e³egie

1.6 ceevemeMeem$eebleie&le efJeefJeOe efJe®eejOeeje

1.7 ceevemeMeem$ee®³ee GHeMeeKee

1.1 ceevemeMeem$e cnCepes JeÀee?

DevesJeÀ MeleJeÀebhetkeea ceveg<eeme peieeefke<eeer ke ceveg<epeeleerefke<eeer JegÀlegn} keeìt }eie}s. ceevekeer ceve JeÀmes JeÀee& JeÀjerle

Demes eeefke<eeer®eer GlmegJeÀlee efvecee&Ce Pee}er. ceeveke megbmekeeo JeÀmee meeOeleele, Yee<ee JeÀMeer eqMeJeÀleele, efkeefkeOe Yeekevee Goe.

Òesce eEJeÀkee celmej JeÀMee Deelcemeele JeÀjleele eeefke<eeer®es efke®eej ceveele Glhevve nesT }eie}s DeeeqCe leeletve®e ceevemeMeem$e

ee efke%eevee®ee pevce Pee}e.

ceevemeMeem$e ns leg}veelceJeÀ o=äee SJeÀ vekes Meem$e Deens. SJeÀe MeleJeÀehetkeea les veekeeªheeme Dee}s. ceevemeMeem$eele

ceeveke ke ÒeeCeeb®ee kele&vee®ee DeYeeme JeÀs}e peelees. Psyche cnCepes Deelcee. Logos cnCepes DeYeeme.

ceevemeMeem$e cnCepes `Deelcee®ee DeYeeme.' leeveblej megceejs 4•• ke<ee&hetkeea `Psyche' ee Meyoe®ee DeLe& `ceve' Demee

}eke}e ies}e DeeeqCe ceevemeMeem$ee®eer keeKee 'cevee®ee DeYeeme' DeMeer JeÀjCeele Dee}er.

1.2 ceevemeMeem$ee®ee JeÀener keeKee:

kej efo}suee ceevemeMeem$ee®ee keeKee Deelee JegÀCeerner keehejerle veener. JegC[ìd (Wundt) ee Meem$e%ee®ee celes

'ceevemeMeem$ee®ee GoodsMe peeieªJeÀ kele&vee®eer ef®eefJeÀlmee JeÀjCes' ne Deens. 'peeieªJeÀlee' cnCepes keJeÌleer JeÀee JeÀjles

Deens nee®es Yeeve efle}e DemeCes nese. peskne SKeeoer keJeÌleer jeieekeles, Ieeyejles, efle}e leneve eEJeÀkee YetJeÀ }eieles leskne

efle}e lee®eer peeeqCeke nesle Demeles. DeMeer peeeqCeke nesCes cnCepes ' peeie=le DevegYeke ` nese. leevegmeej ceevemeMeem$ee®eer

keeKee `peeieªJeÀ DevegYekeeb®es Meem$e' efkebÀJee `yeesOeeJemLes®es Meem$e' DeMeer JeÀjCeele Dee}er.

ner keeKeeoseqKe} mekee&vegceles eqmkeJeÀej}er ies}er veener. Meem$e ns kemletefveÿ Deens. leele mekee&vee henelee ke

veeneUlee esleer} DeMee keemlekee®ee DeYeeme JeÀs}e peelees. ÒeeCeer ke ceeCemes JeÀee JeÀjleele ee®es efvejer#eCe, veeWo ke DeYeeme

JeÀjlee eslees. ee heeÞe&Yetceerkej ceevemeMeem$ee®eer keeKee ' ceevekeer ke ÒeeCeeb®ee ceeveJeslej kele&vee®es Meem$e' DeMeer JeÀjCeele

Dee}er.

ceveg<e ne meceepe efÒee ÒeeCeer Deens. pevceeheemetve ce=lethee¥le lees meceepeekej Deke}byetve Demelees. eqMeMeg Demeleevee

lee®eer JeÀeUpeer ceelee‚ efhelee Iesleele. heg{s Flej meeceeeqpeJeÀ IeìJeÀ lee®ee mebieesheveele neleYeej ueekeleele. ee

o=äerJeÀesveeletve henelee ceevemeMeem$ee®eer keeKee ' peerkeMeem$eere meceepeMeem$es' DeMeer nesles.

melejekee MeleJeÀeceOes ceevemeMeem$ee®ee heeee lelke%eeveele neslee. De@efjmìe@ì} meejKee lelkelkesleebveer ceevemeMeem$e cnCepes

Deelcee®ee DeYeeme JeÀjCee®es Meem$e' DeMeer ceevemeMeem$ee®eer keeKee JeÀs}er. 19 kee MeleJeÀele ' Psyche' ®eer keeKee

`ceve' DeMeer JeÀjCeele Dee}er. ke leecegUs 'ceevemeMeem$e cnCepes cevee®es Meem$e' DeMeer keeKee heg{s DeeCe}er ies}er. 19 kee

MeleJeÀe®ee hetkee&Oee&le®e Meem$e%eebvee `ceevemeMeem$e' ee DeYeemeeme Meem$eere o=efäJeÀesve Demeekee Demes keeìt }eie}s ke lee

o=äerves ceve ner meb%ee Deeesie keeì}er. ceevemeMeem$eere DeYeemee®ee keeì®ee}erle iet{ ke Dece=le& mebJeÀuhevee nUt ‚ nUt

veeefnMee Peeuee. JegC[ìd ke efìMevesj ee ceevemeMeem$e%eebveer yeesOeekemLes®eer mebJeÀuhevee heg{s DeeCe}er. ceevemeMeem$e®eer keeKee

`yeesOeeJemLes®es Meem$e' DeMeer JeÀjCeele Dee}er. heg{s efmeiceb[ He´Àe@F&[ eebveer DeyeesOe ceveeefke<eeer®ee mebJeÀuhevee ceeb[uee.

ceevemeMeem$e®eer keeKee hegvne SJeÀoe yeo}tve `yeesOeekemLee ke DeyeesOeekemLee' ee®ee DeYeeme JeÀjCeejs Meem$e' DeMeer JeÀs}er

ies}er. ceve, yeesOeekemLee, DeyeesOeekemLee nee mebJeÀuhevee ceeies he[uee. ke@ìmeve meejKee ceevemeMeem$e%eebveer `ceevekee®ee ke

ceeveJeslej ÒeeCeeb®ee kele&veekej' Yej efo}e ke ceevemeMeem$e®eer keeKee `ceevekeer ke ceeveJeslej ÒeeCeeb®ee kele&vee®ee DeYeeme'

DeMeer JeÀjCeele Dee}er. ner keeKee Deepener Òe®eef}le Deens. ee keeKesletve kele&ve ner mebJeÀuhevee mheä nesle ies}er.

ceevemeMeem$ele `kele&ve' ne SJeÀ leebef$eJeÀ Meyo Deens. ceveg<e kee ÒeeCeercee$e pes JeÀener JeÀjlees les cnCepes `kele&ve' meeceeve

Meyoele meebieee®es lej, SKeeoee ÒesjJeÀe}e efceUCeeje Òeeflemeeo cnCepes kele&ve nese.

(keJeÌleer)

S----------------------------► R

(GefÎHekeÀ ) (Òeeflemeeo)

(Stitnulus) (Response)

`ÒesjJeÀ' cnCepes DeMeer JeÀesCeleerner MeejerjerJeÀ Ieìvee ke eqmLeleer peeeesies %eeveWefoéebvee ®ee}vee efceUles. `ÒesjJeÀ' ne DeebleefjJeÀ

eEJeÀkee yeen³e Demet MeJeÀlees. [esUs, veeJeÀ, JeÀeve, lke®ee ke peerYesmeejKeer %eevebsoéres "jeefkeJeÀ ÒeJeÀeje®ee ÒesjJeÀebefke<eeer

mebkesovee#ece Demeleele. ner ÒesjJeÀs cnCepes, jbie, keeme, Deekeepe, ®eke ke mheMe& (iejce, Leb[, kesovee F.) ee ÒeJeÀeje®eer

Demeleele]

ÒeJeÀeMee®es efJeÀjCe [esUeebvee GefodoHeerle JeÀjles leeme ò=<e‚Gefodoheve' cnCeleele. Okeefve}njer JeÀeveebvee Gefo=heerle JeÀjles

leeme `Þeeke‚Gefodoheve' cnCeleele. ner yeene‚ mkeªhee®es ÒesjJeÀs Demeleele. DeebleefjJeÀ ÒesjJeÀ ne keJeÌleer®ee Mejerjeletve

efvecee&Ce neslees. Goe. YetJeÀ ke leneve.

DeeOegefvekeÀ ceevemeMeem$ee®eer J³eeK³ee ë

ueens ³ee Meem$e%ee®³ee celes, ` mepeerJe HeéC³eeb®³ee Jele¥vee®ee, yeesOeefvekeÀ efke´À³ee - HeéfkeÀ³eeb®ee DeY³eeme keÀjCeejs Meem$e cnCepes

ceevemeMeem$e nes³e.'

efmemejsefue DeeefCe efiueve ces³ej DeeefCe Dev³e ceevemeMeem$ee%eebveer ceeveme Meem$ee®eer J³eeK³ee Lees[³eeHeÀej HeÀjkeÀebves Jejerue

HećeeCes®e kesÀueer Deens.

`ceevemeMeem$e ns ceeveJe DeeefCe ceeveJeslej HeéC³eeb®³ee Jele&vee®ee, ceeveefmekeÀ efke´À³ee HeéfkeÀ³eeb®ee DeY³eeme keÀjCeejs Meem$e Deens

DeeefCe les kesÀJeU Meem$e vemetve leer SkeÀ keÀuee Deens.

ceevemeMeem$e : Meem$e JeÀmes?

ceevemeMeem$e ns jmee³eve, HeoeLe&efJe%eeve DeeefCe peerJeMeem$eeHećeeCes®e SkeÀ Meem$e Deens. ceevemeMeem$ee ceO³es ceeveJe DeeefCe

ceeveJesJelej ( HeMeg, He#eer, peue®ej HeéCeer F.) HeéC³eeb®es efveefj#eCe keÀjC³eemeeþer, l³eeb®³ee Jele&vee®ee Jemlegefve<þHeCes

(objective) DeY³eeme keÀjC³eemeeþer Heé³eesefiekeÀ HeOoleer®ee (Experimental method) DeJeuebye kesÀuee peelees.

n³eeKesjerpe meJex#eCe, mebK³eeMeem$eer³e HeOole, vewmeefie&keÀ JeeleeJejCeeleerue efvejer#eCe n³ee meejK³ee Meem$eer³e HeOoleeR®ee

DeJeuebye keÀ©ve Jele&ve mebyeOeerle ceeefnleer®es mebkeÀueve kesÀues peeles. ceerUeuesu³ee ceeefnleer®es efJeMues<eCe keÀ©ve ceeveJeer

Jele&veeyeeyele keÀener ie=nerlekesÀ, efkebÀJee efmeOoevle keÀuHevee ceeb[u³ee peeleele. ³ee efmeOoevle keÀuHevee Jemlegefve<þ HeOoleerves Hegvne

- Hegvne leHeemetve HeenCes DeeefCe l³ee DeeOeejs ceeveJeer Jele&veeyeeyele keÀener meJe&meeceev³e efve³ece He´mLeeefHele keÀjCes ne

ceevemeMeem$ee®ee nslet Demelees.

ceevemeerkeÀ HeeleUerJej Ie[tve ³esCeeN³ee efke´À³ee - HeéfkeÀ³eeb®ee DeY³eeme ceevemeMeem$ee%e keÀjleele. ceeveefmekeÀ -efke´À³ee

Heéfke´À³ee ceO³es efJeefJeOe YeeJevee, DeJeOeeve, Jesove, mebJesove, efJe®eej Heéfke´À³ee, HesjCee DeMee efkeÀleerlejer yeesOeefvekeÀ efke´À³ee -

Heéfke´À³eeb®ee (cognitive processes) meceeJesMe neslees. ³ee meJe& ceeveefmekeÀ efke´À³ee - HeéfkeÀ³ee DeeHeu³ee Jele&vee®ee®e SkeÀ

Yeeie Deens.

1.3 ceevemeMeem$ee®ee Fefleneme:

DevesJeÀ JeÀejCeebJeÀjerlee ceevemeMeem$ee®ee DeYeeme JeÀjCes iejpes®es Deens.

De) ceeveMeem$ee®ee Feflenemee®ee DeYeeme ve JeÀjlee ceevemeMeem$eeefke<eeer iebYeerjheCes efke®eej JeÀjCes DeMeJeÌe Deens.

ye) ceeveMeem$ee®ee mebMeesOeveele SsefleneefmeJeÀ meboYe& Deefvekeee& Demeleele.

JeÀ) SsefleneefmeJeÀ hee<ke&Yegceer®ee DeeOeejs meÐeheefjmLeerleer®es DeeJeÀ}ve JeÀjlee esCes meeshes peeles. Flej JeÀesCeleener

Meem$eele vemes} Ske{e o={mebyebOe ceevemeMeem$ee®ee lee®ee FeflenemeeMeer Deens.

[) ceevemeMeem$ee®ee Fefleneme ª#e vemetve leele ÒeeCeer ke ceevekepeeleer®es ÒeMve, mecemee, eeb®ee meKees} efke®eej

JeÀs}s}e efometve eslees.

F&) ceevemeMeem$eere Òeeesieeb®ee Fefleneme SJeÀe MeleJeÀe®ee Deme}e lejer ceeveMeem$ee®ee efveefj#eCe, o=äerJeÀesve ke

Devegceeveeb®ee efke®eej JeÀjlee ns peieeleer} mekee&le pegves Meem$e Deens Demes cnCeekes }eies}.

1.4 ceevemeMeem$ee®ee Giece:

ceevemeMeem$ee®ee Giece ceOe ‚ hetke& JeÀeUele 4•• yeer. meer. ceOes Pee}s}e Dee{Ulees. Òee®eerve ûeerJeÀ ke Òee®eerve

FeqpeHMeereve JeÀeUele ceevemeMeem$eere efke®eejeb®es hegjekes meehe[leele. 19 kee MeleJeÀe®ee ceOeehee¥le ceevemeMeem$ee}e

lelke%eevee®eer MeeKee cnCetve DeesUKe}s peeF&. Yejerke ceevemeMeem$eere efke®eejebvee ÒeJeÀì JeÀjCeejs megjkeeleer®es ceevemeMeem$e%e

cnCetve mee@JeÀ´sìerme, Huesìes ke De@efjmìe@ì} eebvee DeesUKe}s peeles. leebveer mkeebefveCe&ee®eer #ecelee cnCepes JeÀee? ceve JeÀmes

JeÀece JeÀjles? keJeÌleeR®es meceepeeMeer Deme}s}s veeles JeÀmes Demeles? DeMee ÒeMveeb®ee cegUehee¥le peeCee®ee Òeelve

lelkekeslleebveer MesJeÀ[es ke<e& JeÀs}e. lelke%eevee®ee cegUeletve DeKesjerme ceevemeMeem$ee®ee Giece Pee}e. efnheesJeÀ´@ìme ( 4•• ‚

377 yeer. meer. ) pee}e kewÐeJeÀMeem$ee®ee peveJeÀ cnCetve mebyeesOe}s peeles, leeves Demes cnì}s Deens JeÀer Mejerjeleer} efkeefkeOe

o´keeb®ee Demecelees}eletve ceeveefmeJeÀ efkeJeÀeme mebYekeleele. De@jermìe@ì} ( 384‚ 322 yeer. meer. ) neeûeerJeÀ lelkekeslee®eer,

ceeveke ke ÒeeCeebceOes ª®eer nesleer. vewmeefieJeÀ peiee®es Òele#e efvejer#eCe JeÀjCee®eer leeves MeesOe}s}er DeYeemeheOoleer JeÀskeU

efmeOeevleekej Deke}yetbve vekns lej DevegYekeefmeOo ke ÒeeesieefmeOo mkeªhee®eer Deens.

JeÀ´eF&mìhetke& meelekee MeleJeÀele Feqpehle®ee jepeeves JeÀs}s}e Òeeesie FeflenemeJeÀej cee@ì&ve Fvì eeb®eeceles

ceevemeMeem$eeceOeer} heefn}e Òeeesie neslee Demes ceeveCeeme njJeÀle veener. Feqpehle®ee jepee}e leheemetve henee®es nesles JeÀer

he=Lkeerle}ekej Feqpehle ner mekee&le pegveer Deens eEJeÀkee veener. lee®ee JeÀuhevesvegmeej yee}JeÀebkej JeÀesCeleener Yee<es®ee mebmJeÀej ve

JeÀjlee kee{efke}s lej les peer Yee<ee Dekeiele JeÀjleer} leer yengoe FeqpehleMeereve Yee<ee®e DemeCeej. Òele#eele JeÀªve

heneCeemeejKes pejer ne Òeeesie veme}e lejer jepee®ee me=peveMeer} JeÀuheves®eer keeKeeCeCeer JeÀs}er heeefnpes, lee®ee celes Yee<ee

ner ceveeletve pevce Iesles DeeeqCe cnCetve®e DeMee ÒeJeÀej®ee Òeeesie JeÀªve heneCee®eer lee®eer F®íe mlegle nesleer.

1.5 ceOeegie:

ceOeegieele ( 4•• ‚ 1450 S. [err.) heeef½eceele efkeodkeeveebveer ceevekeer kele&vee®ee DeYeeme Meem$eere o=äerJeÀesveeletve

ve JeÀjlee Oeeefce&sJeÀ o=äerJeÀesveeletve JeÀs}e. Devewmeefie&JeÀ eEJeÀkee kesieUs kele&ve JeÀjCeeNee keJeÌleer}e YetleÒesleelceeves heíe[}s

Deens ke leeves JeÀenerlejer heehe JeÀs}s Deens Demes ie=nerle Oej}s peeF&. eekejer} Ghe®eej Òesleelceeefke<eeer DeefOeJeÀ peeCetve IesCes

ee mkeªhee®ee Demes. peeot, Oeeefce&JeÀ efkeOeer ke leebef$eJeÀ Ghe®eej DeefleMee }essJeÀefÒee nesles. ceeveefmeJeÀefjlee efkeJeÀ=le

DemeCeeNeebvee Deceeveg<eheCes keeieefke}s peeF&. ee®e egieele Dejyeer cegme}ceeveebveer kewÐeJeÀMeem$eele cees}e®ee Deew<eOeeshe®eeje®eer

Yej Ieele}er ke ceeveefmeJeÀ ªiCeebmee"er kes[eeb®eer FeqmheleUs megª JeÀs}er.

ÒeMve:‚

De) ieeU}suee peeiee Yeje :‚

i) Meem$e cnCepes heOoleMeerjefjlee JeÀs}s}s‚‚‚‚ nese.

ii) ‚‚‚‚‚‚‚‚‚egieele peeot, Oeeefce&JeÀ efkeOeer ke leebef$eJeÀ Ghe®eej DeefleMee }esJeÀefÒee nesles.

iii) JeÀ´eF&mìhetke& meelekee MeleJeÀele ‚‚‚‚‚‚‚‚‚‚‚jepeeves JeÀs}s}e Òeeesie ceevemeMeem$eeleer} heefn}eÒeeesie

ceeve}e peelees.

iv) ceevemeMeem$ee®³ee mebMeesOeveele ‚‚‚‚‚‚‚‚‚‚‚ meboYe& Deefvekeee& Demeleele.

v) ceveg<e kee ÒeeCeercee$e pes JeÀener JeÀjlees les cnCepes ‚‚‚‚‚‚‚‚‚‚‚‚‚

2) ceevemeMeem$eeme Meem$e cnCetve efmeOo JeÀjCeeJeÀjerlee JeÀesCelee ieesbäeR®ee oeKe}e efo}e peelees?

3) ceevemeMeem$ee®³ee JeÀesCeleener ®eej keeKee meebiee?

4) ceevemeMeem$ee®ee Fefleneme DeYeemeCee®eer JeÀesCeleerner leerve JeÀejCes meebiee?

efkeYeeie ‚ 2

1.6 ceevemeMeem$eebleie&le efkeefkeOe efke®eejOeeje: (Schools of Psychology)

kele&vekeeo : (Behaviourism)

pee@ve yeer. ke@ìmeve (1878‚ 1959) eebvee kele&vekeeoe®es peveJeÀ ceeve}s peeles. ³ee Kesjerpe He@Jnuee@Jn, efmkeÀvej,

yeb[gje DeeefCe keÀe@uìj Fl³eeoer Meem$e%e Jele&veJeeoer Meem$e%e cnCetve DeesUKeues peeleele. ceve nee DeveeJeÀ}veere ceevekeer

Debiee®es DeOeeve JeÀjCes DeMeJeÌeÒeee Deens Demes leeb®es cele nesles. Deelceefveefj#eCe ner SJeÀ keeqJeÌleefveÿ heOoleer Demeueeves

leer DeMeem$eere Deens Demes leeves "eceheCes meebefiele}s. Deelceefveefj#eCeeHes#ee kesieUee kele&veeefOeÿerle ceevemeMeem$eere

DeYeemee®eer mebJeÀuhevee leeves ceeb[}er. Je@ìmeveves HeÀkeÌle efveefj#eCe#ece Jele&veeJej ue#e keWÀefêle kesÀues. ee mebJeÀuhevesvegmeej

heefjkesMeeleer} GefoodheJeÀeves Ie[ketve DeeCe}s}s kele&ve ee®es efvejer#eCe ke heefj#eCe JeÀªve ceevemeMeem$eere Ghehelleer efvecee&Ce

JeÀjlee esleele ns leeves oeKeketve efo}s. kemlegefveÿheCes he[leeUlee esCeeNee Ieìvee ke kele&veekej leeves }#e JeÀWoérle JeÀs}s.

ceveeMeer mebyebOeerle les ceevemeMeem$e ee lelJeÀeef}ve mebJeÀuhevesme leeves íso efo}e. efkemeekee MeleJeÀe®ee hegkee&Oee&le

kele&vekeeoeme DevesJeÀ ceevemeMeem$e%eebveer G®e}tve Oej}s. neke&[& efkeÐeeheer"eleer} yeer. SHeÀ eqmJeÀvej ee kele&vekeeoe®ee hegjmJeÀej

JeÀjCeeNee ceevemeMeem$e%eeb®ee mebMeesOeveebcegUs ceevemeMeem$eere %eeveele ceesb}e®eer Yej he[}er.

mece<ìerJeeoer ceevemeMeem$e : (Gestalt Psychology)

1912 ®³ee ojc³eeve DecesefjkesÀceO³es pesJne, Jele&veJeeo He®eefuele neslee l³ee®e JesUsme pece&veerle `mece<ìerJeeoer

ceevemeMeem$e Go³eeme ³esle nesles. pece&ve Yee<esleerue ìesmìeuì (Gestalt) ³ee Meyoe®ee DeLe& meceieélcekeÀ, meceg½e³eelcekeÀ,

®eebieueer mebHetCe& j®evee efkebÀJee DeekeÀej ³ee meboYee&le Iesleuee peelees.

Jeoe&³ecej, keÀe@HkeÀe Je kesÀnuej ³eebveer mece<ìerJeeoer ¢<ìerkeÀesve ceeb[uee. l³eeb®ee HećegKe DeY³eemeefJe<e³e cnCepes Jesove

DeeefCe mebJesove nes³e. l³eeb®³ee celes GÎerHekeÀe®es DeeHeCeeme nesCeejs mebJesove ns GÎerHekeÀe®³ee megì³ee-megì³ee IeìkeÀ Debiee®es ve

neslee, meceg½e³eelcekeÀ, meieélcekeÀ mJe©Heele Demes nesles. Goe. J³ekeÌleer meceesj efomeu³ee veblej leer®es Deesþ, [eskesÀ, veekeÀ,

®esnjsHeììer F. ®eer þsJeCe DecegkeÀ SkeÀe He´keÀej®eer Deens. cnCetve leer J³ekeÌleer cnCepes ceePee DecegkeÀ SkeÀ ceer$e Deens Demes megìs –

megìs IeìkeÀeb®es mebJesove Ie[tve ³esle veener. lej leer efJeefMe<ì J³ekeÌleer meceesj efomelee®e lees DeeHeuee DecegkeÀ SkeÀ ceer$e Deens.

³ee®es DeeHeCeeme lel#eCeer mebJesove Ie[tve ³esles. DeeHeCeeme nesCeejs yeen³e peiee®es mebJesove ns Deeke=Àleer DeeefCe DeeOeeejYetceer efkebÀJee

HeeMJe&Yetceer ³ee mJe©Heele Ie[tve ³esles. DeeHeCeeme Ie[tve ³essCeejs mebHetCe&leë meceg®®e³eelcekeÀ mebJesove ns GÎerHekeÀeleerue IeìkeÀ

Debiee®es HejmHejmebyebOe keÀmes Deensle ³eeJej DeJeuebyetve Demeles. Goe. Keeueerue Deeke=Àleerle kesÀJeU oesve GY³ee DeeefCe oesve

Dee[J³ee DeMee ®eej jsKee ve efomelee lees ®eewkeÀesve Demeu³ee®es mebJesovee Ie[tve ³esles. mece<ìerJeeoer ceevemeMeem$e%eebveer DeekeÀej

mebJesove, ieleer mebJesove Fl³eeoeR®ee meKeesue DeY³eeme kesÀuee Deens.

meO³ee mece<ìerJeeoer ceevemeMeem$eeleerue ³ee mebkeÀuHevee yeesOeefvekeÀ ceevemeMee

m$ee®³ee (cognitive Psychology) DeY³eemee®ee Yeeie yeveu³ee Deensle. Hejbleg mebJesovee

Kesjerpe yeesOeefvekeÀ ceevemeMeem$eele DeJeOeeve, DeO³e³e, mcejCe – efJemcejCe, efJe®eej Heéfke´À³ee,

mecem³ee Heefjnej Fl³eeoeR®ee DeY³eeme kesÀuee peelees.

3) j®eveeJeeoer ceevemeMeem$e ë (Structuralism)

S[Je[& efìMevesj ³eeves j®eveeJeeoer ceevemeMeem$ee®ee Hee³ee Ieeleuee. efìMevesj ne efJeunsce JegC[ìd ®ee efJeÐeeLeea Jegì ³eeves

1879 ceO³es pece&veerleerue uee³eHeefPebie ³esLes ceevemeMeem$ee®eer Heefnueer He´³eesieMeeUe mLeeHeve kesÀueer. efìMevesj ³eeves JegC[ìd®³ee

efJe®eeejebvee Heg{x efJemleeefjle kesÀuesues Dee{Utve ³esles. DeeHeu³ee ceeveefmekeÀ DevegYeJeeb®eer j®evee keÀMeer Deens ³eeb®³ee DeY³eemeeuee

l³ebeveer cenllJe efoues. yeesOeefvekeÀ DevegYeJee®es cnCepes®e ceeveJeer cevee®es cegueYetle IeìkeÀ peeCetve IesC³eeb®ee l³eebveer He´³elve kesÀuee.

cnCetve®e l³eebveer DeeHeu³ee DeY³eemeele Jesove, mebJesove, YeeJevee, Heéflecee Demes DevegYeJee®es pes cetU IeìkeÀ Deensle, l³ebe®³ee

DeY³eemeeme cenlJe efoues. DeeHeu³ee ceeveefmekeÀ IeìkeÀeb®es mJe©He vescekesÀ keÀmes Deens. ns peeCetve IesC³eemeeþer l³eebveer

Deelceefvejer#eCe efkeÀbJee mJeeefvejer#eCe (Introspection) HeOoleer®ee GHe³eesie kesÀuee. Deelceefveefj#eCe cnCepes mJeleë®e

mJeleë®³ee ceeveefmekeÀ DevegYeJeeb®es efvejer#eCe keÀ©ve l³ee®es DeLe&ieńCe keÀjCes nes³e. Goe. DeeHeu³ee efþkeÀeCeer pesJneb YeeJevee

efvecee&Ce nesleele, pemes DeeHeu³eeuee pesJne ogëKe nesles, jeie ³eslees F. lesJne DeeHeCe mJeleë l³ee®es efvejer#eCe keÀje³e®es. Goe.

DeeHeu³eeuee SKeeo³ee IeìvescegUs ogëKe Peeues lej l³ee JesUer vescekesÀ keÀe³e Jeeìues? l³eeJesUer DeeHeu³ee MeejerefjkeÀ DeeefCe

ceeveefmekeÀ HeeleUerJej vescekesÀ keÀesCeles yeoue Peeues? ³ee®es mJeleë®e efveefj#eCe keÀªve l³ee DevegYeJee®eer veeWo keÀjCes . DeMee

Deelceefveefj#eCeeletve yeesOeeefvekeÀ DeLeJee ceeveefmekeÀ DevegYeJee®es mJe©He vescekesÀ keÀmes Deens. ³eeyeeeyele keÀener HećeeCeele ceeefnleer

efceUt MekeÀles. Hejbleg DevegYeJee®es vescekesÀ keÀesCeles IeìkeÀ cenlJee®es Demeleele, ³ee yeeyeele j®eveeJeeoer ceevemeMeem$e%eeb ceO³es Jeeo

efvecee&Ce Peeues.

4) keÀe³e&Jeeoer ceevemeMeem$e : (Functionalism)

DecesefjkesÀleerue, neJe&[& efJeÐeeHeerþeleerue efJeu³ece pescme ³eeves keÀe³e&Jeeoer ceevemeMeem$ee®ee Hee³ee Ieeleuee (1842 –

1910) l³ebeveer j®eveeue#eer ceevemeMeem$ee®³ee Deelceefvejer#eCe HeOoleerJej DeeefCe ceeveefmekeÀ IeìkeÀeb®³ee l³eeb®³ee

efJeMues<eCee®³ee mJe©HeeJej efìkeÀe kesÀueer. efJeu³ece pescme DeeefCe l³ee®³ee menkeÀe³ee¥®³ee celes J³eefkeÌle®eer yeesOeeJemLee ner

DeO³e³eve mce=leer, YeeJe – YeeJevee, efJe®eej HeéfkeÀ³ee Fl³eeoeR®³ee keÀe³ee&ceOetve Dee{Utve ³esles. cnCepes®e ceve ns DeeHeu³eeuee

He´l³e#e peieele vescekesÀ keÀe³e& keÀjC³eeme ceole keÀjles. yeouel³ee HeefjefmLeleerMeer mecee³eespevee meeOeCes ns yeesOeeJemLes®es cegK³e

keÀe³e& Deens, Demes cele l³eebveer ceeb[sue.

l³eeb®³ee celes ceeveJeer cevee®es efkebÀJee yeesOeeJemLes®es mJe©He keÀmes Demeles, l³ee®eer j®evee keÀMeer Demeles, ³eeHew#ee l³ee®es

keÀe³e& keÀmes ®eeueles, ns peeCetve IesCes cenlJee®es Deens. cnCetve ne efJe®eejHe´Jeen `keÀe³e&Jeeo' cnCetve DeesUKeuee peelees. J³ekeÌleer

DeeefCe l³ee®³ee YeesJeleeue®eer HeefjefmLeleer ³eeleerue HejmHej mebyebOeeme l³ebeveer cenlJe efoues.

5) ceveesefJeMues<eCe efmeOoebvle (Psychoanolysis)

efmeiceb[ HeÀe@F&[ ³eeme ceveesefJeMues<eCee®ee pevekeÀ ceeveues peeles. He´@ÀeF&[ves He´Lece®e ceeveJeer cevee®eer j®evee DeeefCe DeyeesOe

cevee®eer mebkeÀuHevee ceeb[ueer. l³ee®³ee celes DeeHeu³ee Dele=Hle F®íe, DeebkeÀe#ee, ceevemeerkeÀ mebIe<e&, keÌuesMekeÀejkeÀ mce=leer DeeefCe

HeécegK³eeves oceve (Repress) kesÀuesu³ee uewefiekeÀ He´sjCee ³eeb®es JeemleJ³e DeyeesOe cevee®³ee HeeleUerJej Demeles. meceepeceev³e

vemeCeeN³ee ueQefiekeÀ He´sjCee, Dele=Hle F®íe, keÌuesMekeÀejkeÀ DevegYeJe ³eeb®es yeesOeeJemLesletve DeyeesOeeJemLes®³ee HeeleUerJej oceve

kesÀues peeles. ³ee DeyeesOe cevee®ee meJee&efOekeÀ HeÝeeJe DeeHeu³ee Jele&veeJej He[lees.

He´Àe@F&[ves DeeHeues efJe®eej ìHH³ee – ìHH³eeves ceeb[uesues Dee{Utve ³esleele. J³eefkeÌlecelJee®ee efJe®eej keÀjleevee l³eeves Fodce

(Id), Denced (Ego) DeeefCe efJeJeskeÀelcee efkebÀJee meod meod efJeJeskeÀyegOoer (Superego) ³ee mebkeÀuHevee ceeb[uîee lemes®e

eflemeN³ee ìHH³eele ceveesuewefiebkeÀ efJekeÀemee®³ee DeJemLee (Psychosexual stages) mHe<ì keÀjÀve Jele&veeJej nesCeeN³ee

l³ee®³ee HeefjCeeceeb®eer ®e®ee& kesÀuesueer Dee{Utve ³esles.

J³ekeÌleer®³ee DeyeesOeceveeleerue He´sjCee, keÌuesMekeÀejkeÀ DevegYeJe, mebIe<e& F. peeCetve IesC³eemeeþer l³eeves cegkeÌlemeen®e³e&

(Free Association) leb$ee®ee lemes®e `mJeHve efceceebmee' leb$ee®ee DeJeuebye kesÀuee. l³ee®³ee celes J³ekeÌleer®³ee efþkeÀeCeer

DemeCeeN³ee HećegKe DeyeesOe He´sjCee cnCepes uewefiebkeÀ He´sjCee DeeefCe Deeke´ÀcekeÀlee nes³e. ceveesefJeMues<eCee®ee HeÝeeJe keÀuee, meeefnl³e,

efMeuHekeÀuee Fl³eeoeRJej megOoe He[uesuee efometve ³eslees.

ceevemeMeem$eeleerue DeeOegefvekeÀ efkebÀJee mecekeÀeueerve ¢<ìerkeÀesve ë

19 J³ee MelekeÀe®³ee HegJee&Oeele ceeveJeer Jele&vee®es mJe©He DeY³eemeC³eemeeþer pes HejbHejeiele efJe®eej He´Jeen efkebÀJee ¢<ìerkeÀesve

ceeb[C³eele Deeues nesles, les DeefuekeÀ[®³ee keÀeUele keÀener HećeeCeele ogj meejC³eele Deeues Deensle. Demes pejer Demeues lejer

HejbHejeiele efJe®eej He´Jeeneleerue Jele&veJeeo, mece<ìerJeeo lemes®e ceveesefJeMues<eCe Deepener megOeeefjle mJe©Heele DeeOetefvekeÀ

ceevemeMeem$eeceO³es DeefmlelJeele Deensle. ³ee DeeOegefvekeÀ ¢<ìerkeÀesveebceO³es Heg{erue efJe®eej He´Jeeneb®ee meeceeJesMe neslees.

1) pewefJekeÀ ¢<ìerkeÀesve ë

J³ekeÌleerJele&ve DeeefCe ceeveefmekeÀ efke´À³ee – Heéfke´À³ee peeCetve IesC³eemeeþer l³eeceeieerue pewefJekeÀ DeefOe<ìeve DeY³eemeeves

Del³eeJeM³ekeÀ Demeles. DeeHeu³ee ceWotleerue efJeefJeOe keWÀêe®es, ceWotjmee³eveeb®es efve³eb$eCe DeeHeu³ee Jele&veeJej DeeefCe efYevve

ceeveefmekeÀ efke´À³ee HeéfkeÀ³eebJej Demeles. DeeHeu³ee Jele&veeceeieerue DeeefCe ceeveefmekeÀ HeéfkeÀ³ee ceeieerue vescekeÌ³ee veme pewefJekeÀ HeéfkeÀ³ee

MeesOeC³ee®ee He´³elve pewJeceevemeMeem$e%e keÀefjle Demeleele. DeeHeues mebJesove DeO³e³eve, mce=leer JesieJesieU³ee efJe®eej HeéfkeÀ³ee F.

®es efve³eb$eCe ceWotleerue JesieJesieU³ee keWÀêeÜejs kesÀues peeles.

Goe .- ceWot®³ee [eJ³ee DeOe&ieesueecetUs Yee<es®es DeekeÀueve Ie[tve ³esC³eeme ceole nesles. lej mLeeefve³e mebyebOee®es DeLe&ieńCe

cebsot®³ee GpeJ³ee DeOe&ieesueecegUs Ie[tve ³esles. lemes®e ceWotleerue efnHHeeske@ÀcHeme ceO³es mce=leer®es mebIeìve keÀ©ve ceeefnleer®es peleve

kesÀues peeles. (ceWot DeeefCe vemeHesMeer®³ee keÀe³ee&efJe<e³eer DeeefCe DebleÞeeJe mebyebOeerle ceeefnleer He´keÀjCe 2 ceO³es efouesueer Deens.)

2) Jele&veJeeoer ¢<ìerkeÀesve ë

Jele&veJeeoer ceevemeMeem$e%e efveefj#eCe#ece ` GodoerHeve DeeefCe Heéfleke´Àer³ee' ³eeb®³ee DeY³eemeeme cenllJe osleele. l³ee®³ee

celes, Jele&ve ns DeefYemebOeeveeletve Ie[tve ³esles. Je HeefjefmLeleerletve efJeefMe<ì meJeef³ebvee, Jele&ve He´keÀejebvee HeýeefuekeÀjCe efceUeu³ee

cegUs Jele&veeuee DeekeÀej efouee peelees. Lees[keÌ³eele Jele&ve ns DeefYemebOeeve DeeefCe HeýeueerkeÀjCee®ee HeÝeeJe Deens.

Goe. SKeeos cegue melele Kees[³ee keÀjCeejs Demesue efkeÀJebe Deeke´ÀcekeÀ Jele&ve keÀefjle Demesue Je Flejebveer l³eeyeeyele l³ee®es

keÀewletkeÀ kesÀues. (Oeve HeýeueerkeÀjCe) lej l³ee®ee Kees[meeU HeCee efkeÀJee l³eeb®es Deeke´ÀcekeÀ Jele&ve ¢{ nesle peeF&ue. pej ueneve

ceguee®³ee DeekeÀcekeÀ Jele&veeuee ³eesi³e JesUer efMe#ee kesÀueer. ($eÝCeHeýeuekeÀ) lej les ceguee Deeke´ÀcekeÀ Jele&ve keÀjC³ee®es ìeUt

ueeiesue. DeMee He´keÀejs DeeHeues Jele&ve ns DeefYemebOeeve, HeýeefuekeÀjCe DeeefCe DebleJ³e&efkeÌlekeÀ mebyebOee®ee HeefjCeece lemes®e HeefjefmLeleer

pev³e IeìkeÀ ³eeb®³ee Deblejefke´À³esletve efvecee&Ce nesles.

efye. SHeÀ. efmkeÀvej ³eebveer meeOeveelcekeÀ DeefYemebOeevee®ee DeJeuebye keÀ©ve Jele&veeuee keÀMee He´keÀejs DeekeÀej oslee ³eslees les

oeKeJetve efoues.

3) yeesOeefvekeÀ ¢<ìerkeÀesve ë

ceevemeMeem$eeleerue yeesOeefvekeÀ ¢<ìerkeÀesveeceO³es efJeefJeOe ceeveefmekeÀ efke´À³ee Heéfke´À³eeb®ee DeY³eeme kesÀuee peelees. mebJesove, mcejCe

– efJemcejCe, lekeÀe&vegceeve, efveCe&³eve, mecem³ee Heefjnej ³eeb®³ee DeY³eemeeme yeesOeefvekeÀ ceevemeMeem$e%e cenlJe osleele. l³eeb®³ee

celes, J³ekeÌleer®³ee efJeefMe<ì Jele&veeJej ue#e keWÀêerle keÀ©ve J³ekeÌleer®³ee ceeveefmekeÀ Heéfke´À³eeb®ee Jemletefve<þ HeOoleerves DeY³eeme

keÀjlee ³eslees. ceeveefmekeÀ HeéfkeÀ³eebDeeOeejs J³ekeÌleer Jele&vee®es DeLe&ieńCe keÀefjle Demeleebvee yeesOeefvekeÀ ceevemeMeem$e%e ceeveJeer ceve

DeeefCe mebieCekeÀ cnCepes®e ceeveefmekeÀ Heéfke´À³ee DeeefCe mebieCekeÀ ³eeleerue meeOec³ee&®ee DeeOeej Iesleele. yeen³e peieeleerue

GooerHekeÀ ceeefnleer efveJe[Ces efle®eer Dev³e ceeefnleerMeer leguevee keÀjCes. DeeefCe mce=leerle DemeCeeN³ee Dev³e ceeefnleerle leer meceeefJe<þ

keÀjCes, l³ee ceeefnleer®es ©HeeblejCe keÀjCes, efle®eer Hegvej&®evee keÀjCes F. efJeefJeOe ceeieea Heéfke´À³ee kesÀu³ee peeleele. yeesOeefvekeÀ

ceevemeMeem$e%eebveer DeeOetefvekeÀ ceevemeMeem$eele ceesuee®eer Yej Ieeleueer Deens.

4) DeeOetefvekeÀ ceveesefJeMues<eCe efmeodOeeble ë

megjJeeleer®³ee keÀeUele He´ÀeF&[ves ceeveJeer Jele&veeJej ueQefiekeÀ He´sjCee DeeefCe Deeke´ÀcekeÀ HesjCee ³eeb®ee meJee&&e fOekeÀ HeÝeeJe

keÀmee He[lees les meebefieleues l³eeves uewefiebkeÀ He´sjCee, ceveesueQefiekeÀ efJekeÀeme, Deeke´ÀcekeÀlee, ceeveefmekeÀ mebIe<e& ³eeJej Deel³ebeflekeÀ

Yej efouee. Hejbleg veblej®³ee keÀeUele keÀeue& ³egbie, De@[uej Fl³eeoerveer He´ÀF&[ves ceeb[uesu³ee keÀener mebkeÀuHeveeJej efìkeÀe kesÀu³ee.

DeeOetefvekeÀ ceveesefJeMues<eCe efmeodOeebleevegmeej ceeveJeer peerJeveele kesÀJeU ueQefiekeÀ He´sjCee Je Deeke´ÀcekeÀlee SJe{³ee®e keÀener

cenllJee®³ee He´sjCee veeefnle. Flej DeveskeÀ HesjCee Deensle. efkeÀ p³eeb®ee HeÝeeJe DeeHeu³ee Jele&veeJej He[le Demelees.Goe. ceele=lJe

He´sjCescetUs®e DeeF& DeeHeu³ee cegueebmeeþer nJes lesJe{s keÀ<ì keÀjC³eeme le³eej Demeles. He´mebieer mJeleë®ee peerJe OeeskeÌ³eeceO³es Ieeueles.

lemes®e mJe-peeleer®es mebj#eCe efn megodOee SkeÀ pevcepeele He´sjCee Deens. DeeefCe l³ee®ee DeeHeu³ee Jele&veeJej HeÝeeJe He[le

Demelees.

5) Glke´Àebleer Jeeoer ¢<ìerkeÀesve ë

Glke´ÀebleerJeeoer ceevemeMeem$e ns ®eeue&me [eefJe&ve ³eeves Glke´Àebleer mebbyebOeerle ceeb[uesu³ee efmeodOeebleeJej DeeOeejuesues

Deens. [eefJe&ve ®³ee celes, He=LJeerJej p³ee HeéCeer peeleeR®³ee efþkeÀeCeer yeouel³ee HeefjefmLeleerMeer mecee³eespeve meeOeC³ee®eer #ecelee

nesleer, peieC³eeme DeeJeM³ekeÀ DemeCeejs iegCeOece& nesles. les®e HeéfleketÀue HeefjefmLeleerle efìketÀve jent MekeÀues. DeeefCe He´peeleeRceO³es

³ee #eceleeb®ee DeeefCe iegCeOecee¥®ee DeYeeJe neslee, les He=LJeer leueeJe©ve veeceMes<e Peeues. ³ee ¢<ìerkeÀesvee vegmeej yeouel³ee

HeefjefmLeleerMeer, HeéflekegÀue HeefjefmLeleerMeer mecee³eespeve meeOeC³eemeeþer ceveg<³ee®³ee efþkeÀeCeer efvejefvejeU³ee pewefJekeÀ ³eb$eCee

lemes®e ceeveefmekeÀ ³eb$eCee efJekeÀefmele nesle iesu³ee.

Goe. yengleskeÀ meJee¥vee®e iees[ HeoeLe& DeeJe[leele. ³ee iees[ ®eJeer®eer DeeJe[ Glke´Àebleerleerue efJekeÀemee®ee SkeÀ Yeeie Deens.

DeeHeues HegJe&pe DeeoerceeveJe peerJeble jenC³eemeeþer efvejefvejeU³ee JevemHeleer, HeÀUs Keeble p³ebeveer keÀ[Jeì JevemHeleer Keeu³ee

DeeefCe l³ee efJe<eejer efveIeeu³eecegUs cejCe HeeJeues. DeeefCe p³ebeveer les Keeuîee veenerle les peerJeble jeefnues. DeeefCe l³eebveer efHekeÀuesueer

Heewef<ìkeÀ iees[ HeÀUs KeeGÀve l³ee HeefjefmLeleerMeer mecee³eespeve kesÀues. DeeefCe cnCetve®e nUtnUt iees[ ®eJeer®eer DeeJe[ efJekeÀefmele

nesle iesueer. DeeefCe l³ee®es pev³et Heg{erue efHe{erkeÀ[s mebke´Àceerle nesle iesues. cnCetve DeeHeCee meJee¥vee iees[ HeoeLe¥ DeeJe[leele.

DeeefCe keÀ[Jeì HeoeLe& DeeJe[le veener.

ceevekeleekeeo : (Humanism)

meve 1950 ®ee megceejeme kele&vekeeo ke ceveesefkeM}s<eCeeme Deekneve osCeeje SJeÀvekeerve efke®eej IesTve ®eUkeU megª

Pee}er. ceevekeer DeefYeÒesjCee ke kele&veeme mecepetve Iesleevee JeÀskeU DeyeesOe vekns lej yeesOeelceJeÀ DevegYekeeb®ee efke®eej JeÀjCes ner

cenlkee®es "jles Demes cnì}s ies}s. yeene heefjkesMeeleer} GefodoHekeÀebcegUs ceevekeer kele&ve efveebef]$ele nesles Demes ceeveCeeje

kele&vekeeo ke DeyeesOe ceveeleer} peeeqCekeebcegUs ceveg<ekele&ve efveebef$ele nesles ns ceeveCeeje ceveesefkeM}s<eCeeme efke®eej; ns oesvener

efmeOeevle ceevekeleekeeÐeebvee Deceeve nesles. ceevekeleekeeoer ceevemeMeem$e%e DeyeÏence ceem}es ke JeÀe}& je@peme& eeb®ee celeevegmeej

ceveg<e peeeqCekehetke&JeÀ Deeheuee Deeeg<ee®eer efoMee "jket MeJeÀlees. leJeÀ&Meem$eevegmeej efveCe&e IesCee®eer #ecelee lee®ee "eeer

kemeles. mkele:®ee Òeieleer ke DeelcekeemleefkeJeÀerJeÀjCee®ee ÒesjCesves Deehe}s me#eceerJeÀjCe JeÀjCeemee"er ÒelesJeÀ ceveg<e Peìlees

Demes ee ceevemeMeem$e%eeb®es cele Deens. ceevekeer ceveeleer} mke‚mebIe<e& ceevekeer F®íe, DeeJeÀeb#ee ke kele&veeme ®ee}vee oslees.

kele&veele ceevekeer ceveeskeeheeje®eer cegKe YegefceJeÀe Demeles. cegJeÌle F®íe, Yeekevee ke DevegYekee®ee mee#esHeer efke®eej ns IeìJeÀ

ceevekeleekeeoele cenlkee®es ceeve}s peeleele. ceevekeer DeefYeÒesjCee ke ÒeyeU F®íebvee mecepetve Iesleevee SJeÀ meceûe o=äerJeÀesve

ceevekeleekeeoer ceevemeMeem$e%eebveer DebefieJeÀej}e Deens.

yeesOeefvekeÀ Ghehelleer: (Cognitive Theory)

Deepe ceevemeMeem$e MebYej ke<e& pegves Demes Meem$e yeve}s Deens. JeÀskeU SKeeoer "UJeÀ Ghehelleer ÒeceeCe ve ceevelee,

Deepe®es ceevemeMeem$e%e efkeefkeOe efke®eejOeejeb®ee DeYeeme ke hegjmJeÀej JeÀjleevee Dee{Uleensle. eqMekeee efkeefkeOe mebmJeÀ=leeR®ee

efkeJeÀemeele ceevemeMeem$ee®eer YegefceJeÀe leheemeCee®ee Òeevle JeÀjerle Deensle. ceevemeMeem$ee®ee Fefleneme henelee Demes peeCekeles

JeÀer lees yeNee®e eqmLeleblejebceOetve ies}e Deens hejbleg Deepe cee$e JeÀesCeleener SJeÀ®e efmeOeevle IesTve ®eUkeU eEJeÀkee KeUyeU

nesleevee efomele veener. ceevemeMeem$e ne efkeefkeOe MeebKeeceOes efkeYeeie}suee Demee efke<ee jeefn}e Deens. lees meeleleeves yeo}le

Dee}e Deens ke GlJeÀ´eble nesle ies}e Deens.

ceevemeMeem$ee®eer JeÀe} ‚ js<ee ; (Time Line) Kee}er}ÒeceeCes:

eqKe´mlehetke& 4•• yeer.meer. efnHeeske´@Àìmeves Demes meg®eefke}s JeÀer MeejerjerJeÀ o´keeb®ee Demecelees}ecegUs

ceeveefmeJeÀ efkeJeÀ=leer mebYekeles.

Ke´mlehetke& 350 yeer.meer. De@efjmìesì}®ee ÒeeCeercee]]]$e ke ceveg<e kele&vee®ee DeYeemeeves

ceevemeMeem$eele vekes oe}ve GIe[}s.

S.[er. 4•• ‚ 1450 ceOeegieele kele&vee®ee DeYeeme Meem$eere o=äerJeÀesveeletve ve JeÀjlee lees

Oeeefce&JeÀ o=äerJeÀesveeletve JeÀs}e ies}e.

1506 S.[er. ceevekeleekeeoer }@ìerve }sKeve ceeJeÀex ceeªef}JeÀ eeves heefnueeboe

`ceevemeMeem$e' ner meb%ee keehej}er.

17•• ®ee hetkee&Oe& ceeveefmeJeÀ efkeJeÀ=leer Deme}s}s ªiCe kes[s "jefke}s peele ke leebvee

Deceeveg<e keeieCetJeÀ efceUs.

18•• ceOeer} JeÀe}Keb[ Fbi}b[ceOeer} 'keÌkeeJeÀj' ee GvkeYet´ JegÀbìgyeeves ceeveefmeJeÀ efkeJeÀ=leeb]vee

efoueepeeCeeNee Deceeveg<e kele&CetJeÀer®eeb jeieeves leeb®ee Ghe®eejemee"er

Oecee&oeemebmLee JeÀe{}er.

18•• ®ee ceOe pece&ve Meem$e%e ceg}j ke ns}ceesìesume eebveer Jesove ke mebkesove eeb®ee

heOoleMeerj DeYeeme megª JeÀs}e. JeÀkeìer®ee DeYeemee®es vekes Meem$e

'He´Àsvee@}e@peer' Goeeme Dee}

1841 Fbi}[ceOeer} kes[eeb®eer FeqmheleUs ke DeeÞeceebceOes heefn}e keekemeeefeJeÀ

ieì leeej Pee}e.

18•• ®ee GllejeOe& efmeiceb[ He´Àe@F&[ eebveer DeyeesOeceveekej DeeOeejerle ceveesefkeM}s<eCe

efkeJeÀefmele JeÀs}s.

1870 pece&veerle }shesme esLes `Jeb[' ee Meem$e%eeves heefn}er ceevemeMeem$eere

ÒeeesieMeeUe JeÀe{}er ke ÒeeeesefieJeÀ ceevemeMeem$ee®es heefn}s peve&} megª

JeÀs}s.

19•• `ceevemeeshe®eej' ke `ceevemeMeem$e' oesvner MeeKee keekemeeefeJeÀo=äee

HeÀesHeÀekeuee. kele&vekeeo }esJeÀefÒee Pee}e. ke@ìmeve ke eqmJeÀvej ee

ceevemeMeem$e%eebveer eeceOes Yejerke JeÀee& JeÀs}s.

1910 kejefoeeceej iesmìeuì ®eUkeU megª Pee}er. kejefoeeceej, JeÀesHeÀJeÀe,

JeÀesn}j ee ceevemeMeem$e%eebveer ner ®eUkeU meke&$e hemejefke}er ke ner

efke®eejOeeje HeÀesHeÀeke}er.

1950 ®es oMeJeÀ ceevekeleekeeo ®eUkeU ceevekee®ee #eceleebefke<eeer meJeÀejelceJeÀ efke®eej

JeÀjCeejer efke®eejOeeje.

1970 ®es oMeJeÀ yeeweqOoJeÀ efmeOeebvle ceeveefmekeÀ Heefke´À³eeJej Yej, Deepe SJeÀ®e DeMeer

JeÀesCeleerner efke®eejOeeje Deeqmlelkeele veener. ceevemeMeem$e ns

GlJeÀ´beleerkeeoer Meem$e Deens.

1.7 ceevemeMeem$ee®ee GheMeeKee :

1 ef®eefJeÀlmee ceevemeMeem$e : (Clinical Psychology)

ner ceevemeMeem$ee®eer mekee&le cees"er GheMeeKee Deens. ef®eefJeÀlmee ceevemeMeem$e%e (Psychologist) Ph.D. Demeleele

ke ceevemeeshe®eejle%e (Psychiatrist ) M.D. ner JewÐeefkeÀ³e HeoJeer OeejCe kesÀuesues Demeleele. ef®eefJeÀlmee ceevemeMeem$e%e

YeekeefveJeÀ oes<e MeesOetve JeÀe{leele ke leekej ceevemeeshe®eej JeÀjleele. keeqJeÌle®ee kele&veeleer} efkeJeÀ=leer®es efveoeve JeÀjCes ke

leekej ceevemeMeem$eere Ghe®eej JeÀjCes ee®es ÒeeqMe#eCe ef®eefJeÀlmee ceevemeMeem$e MeeKesle osleele. ee ÒeJeÀej®ee

Ghe®eejemee"er efkeefkeOe ceevemeMeem$eere ®ee®eCee, mecetnef®eefJeÀlmee heOoleer, efkeM}s<eCeheOoleer, efoIe&ceg}eKele heOoleer F. ®ee

keehej JeÀs}e peelees. ceevemeMeem$e%ee}e kewÐeJeÀMeem$eere o=äerJeÀesveeletve ceveesef®eefJeÀlmeeMeem$e ve eqMeJeÀueecegUs Mem$eefJeÀ´ee,

Deew<eOes F. mkeªheeleer} kewÐeJeÀere Ghe®eej meg®eefkelee esle veenerle. lees ceevemeeshe®eej leb$eeb®ee keehej JeÀjlees. ef®eefJeÀlmee

ceevemeMeem$e ner ceevemeMeem$ee®eer Deleble DeeOegefveJeÀ ke efkeMee} MeeKee Deens. ceveesªiCeemee"er Deme}s}er ªiCee}es ke

ceevemeeshe®eej JeÀWo´ele ns ceevemeMeem$e%e JeÀee&jle Demeleele. JeÌkeef®ele®e ef®eefJeÀlmee ‚ ceevemeMeem$e%e mkele:®ee kekemeee

JeÀjleevee efomeleele.

2 mecegheosMeJeÀ ceevemeMeem$e : (Counselling Psychology)

mecegheosMeJeÀ ceevemeMeem$e%e leg}vesves JeÀceer iebYeerj mkeªhee®ee YeekeefveJeÀ ke keweJeÌleerJeÀ ÒebMveevee neleeUleele.

}esJeÀeb®ee Mew#eeqCeJeÀ ke keekemeeefeJeÀ mecemeeb®es efvejeJeÀjCener ns ceevemeMeem$e%e JeÀjleele. Demes JeÀjleevee les efkeefkeOe

®ee®eCeeb®ee DeeOeejs keeqJeÌle®eer ke=lleer, o=äerJeÀesve (attitude), Deeke[ ke keeqJeÌlecel®ee®eer keweqMeÿs he[leeUtve heneleele.

hejbleg meke&®e mecegheosMeJeÀ JeÀener mecegheosMeJeÀ ceevemeMeem$e%e Demeleele Demes veener. MeeUe ke Flej mebmLeeble mecegheosMeJeÀe®es,

JeÀece JeÀjCeeNee mekee¥vee®e ceevemeMeem$eere ÒeeqMe]#eCe efceUe}s}s Demeles Demes veener. meke&meeOeejCeheCes, mecegheosMeJeÀ

ceevemeMeem$e%ee}e ceevemeMeem$eeleer} Ph.D ke SJeÀe ke<ee&®es mecegheosMeve‚ÒeeqMe#eCe Ieekes }eieles.

3 Mee}se ke mebmLeeceOeer} ceevemeMeem$e :

MeeUsleer} ceg}ebvee keweJeÌleerJeÀ heeleUerkej ®ee®eCee IesTve ceeie&oMe&ve JeÀjCeeNee mecegheosMeJeÀ ceevemeMeem$e%eebvee

'Mee}se ceevemeMeem$e%e' cnCeleele. SKeeoe efkeÐeeLeea pej MeeUsle efkeef®e$e ÒeJeÀej®es kele&ve JeÀjerle Demes} lej Mee}se

ceevemeMeem$e%e ®ee®eCee ke ceg}eKele IessTve mecemes®es efveoeve ke mecemee heefjnej JeÀjCee®ee Òeevle JeÀjleele. DeMee

efkeÐeeLee&®ee mecemee efvekeejCeemee"er heg{s JeÀesCeleer Gheeeeespevee JeÀjekeer ee®es ceeie&oMe&ve JeÀjleele. JeÀskeU efkeÐeeLee¥vee

mecegheosMeJeÀ ee veeleeves ceeie&oMe&JeÀ cnCetve ve jnelee les Mee}se eqMe#eJeÀ, kekemLeeheve ke DeefOeJeÀejer eebvee ceeie&oMe&ve

JeÀªve efveJeÀeshe keeleekejCe efveefce&leermee"er Òeevle JeÀjleele. ceevemeMeem$eere %eeve ke ÒesjCeeb®ee keehej JeÀªve Mew#eeqCeJeÀ

ÒeefJe´Àee DeefOeJeÀ ÒeYeekeer JeÀjCee®ee leeb®ee Òeelve Demelees.

4 ÒeeeesefieJeÀ ceevemeMeem$e : (Experimental Psychology)

ee MeeKesJeÀ[s megceejs 1• ìJeÌJeÀs ceevemeMeem$e%e keUleele. ee MeeKes®ee mebyebOe Òele#e }esekebÀeMeer esle veener. kele&vee®eer

ceg}Yetle lelkes he[leeUtve heneCeeJeÀ[s ee ceevemeMeem$e%eeb®ee JeÀ} Demelees. ÒeeeesefieJeÀ ceevemeMeem$ee®es JeÀee& pejer leelJeÀeU

Gheeeseqpele mkeªhee®es veme}s lejer efoIe&JeÀe}erve Gheeeseqpelke DemeCeejs Demeles. mebMeesOeve ke Òeeesieeb]Üejs vekes %eeve efveefce&Ces ke

pegves %eeve he[leeUCes ee®ee Gheeesie heg{er} efhe{erleer} ceevemeMeem$e%eebvee veJeÌJeÀer®e neslees. vekes efve<JeÀ<e&, vekeer ceeefnleer ke

vekeer Devegceeves lemes®e Ghehelleer efveefce&leer ner ee®e MeeKescegUs mebYekeles.

`Òeeesie' cnCepes JeÀener yeeyeeRkej efvejer#eCe "skeCes, JeÀener ieesäer cegodoece Ie[ketve DeeCeCes ke SKeeoee efke<eee®es eesie

efveefj#eCe ke heefj#eCe JeÀªve eesie lees efve<JeÀ<e& JeÀe{lee esCes nese. ÒeeesieebÜejs GefÎHekeÀ ke Òeefleke´Àer³ee eeleer} mebyebOe

mheä neslees.

S (STIMULUS ) ----------------> R (RESPONSE)

(GefÎHekeÀ) (Òeefleke´Àer³ee)

ee hewJeÀer JeÀener ÒesjJeÀ ke Òeeflemeeo IeìJeÀ mkeleb$e lej JeÀener Deke}byeerle mkeªhee®es Demeleele. peebvee Òeeesiee®ee kesUer Òeeesie

JeÀjCeeje efveebef$ele JeÀjlees DeMee IeìJeÀebvee mkeleb$e IeìJeÀ cnCeleele ke peebvee Òeeesiee®ee kesUer Òeeesie JeÀjCeeje efveebef$ele

JeÀjerle veener cee$e peeb®eele yeo} nesT MeJeÀlees DeMeebvee Deke}byeerle IeìJeÀ Demes mebyeesOeleele.

S ---------------------Organism------------------ R

(GefooddheJeÀ) keeqJeÌle (Òeefleke´Àer³ee)

(mkeleb$e HeefjJele&keÀ ) yeeU (Hejleb$e HeefjJele&keÀ)

SKeeoee yeeUe}e les yeeU j[Ceej®e

oj oesve leemeebveer veener eEJeÀkee DeefleMee

otOe heepe}s. JeÀceer kesUe j[s}.

HeÀeeos:

ceevemeMeem$eere ceeefnleer mebJeÀ}vee®eer ner mekeeslJeÀ=ä heOole ceeve}er peeles. hegvne‚ hegvne Òeeesie JeÀªve ceeefnleer

he[leeUtve heeefn}er peeles. efvejer#eCes JeÀjlee esleele.

ee heOoleerle ÒeeeWieeble&iele yeeyeeRkej ÒeeesieJeÀlee&}e efveeb$eCe "skelee esles.

Òeeesie heOoleMeerjefjlee JeÀsueecegUs efvejer#eCes Deieoer De®etJeÀ ke lebleesleble esleele.

ee heOoleervegmeej efceUefke}s}er ceeefnleer ke efvejer#eCes DeefOeJeÀ efkeMkeemeen& Demeleele.

leesìs:

efceUefke}s}er ceeefnleer JegÀef$ece ÒeeesieMeeUsle efceUefkeueecegUs KeNee peerkeveele keJeÌleer®eer kele&CetJeÀ efYevve mkeªhee®eer

"jCee®ee OeesJeÀe Demelees.

ceveg<ekele&ve ner SJeÀ iegbleeiegbleer®eer yeeye Deens. SJeÀe®e IeìJeÀe®ee heefjCeeceeves kele&ve Ie[le veener. leecegUs ns

efve<JeÀ<e& Òele#e peerkeveele JeÀenermes Deeesie "ª MeJeÀleele.

Òeeesieeleer} keJeÌleer Òeeesiee®ee kesUer JeÀ=ef$ece heOoleerves keeiet MeJeÀleele peecegUs efvejer#eCes ®egJetÀ MeJeÀleele, efve<JeÀ<e&

Deeesie "ª MeJeÀleele.

5 DeewÐeesefieJeÀ ceevemeMeem$e : (Industrial Psychology)

JeÀejKeeves, GÐeesieOebos ke mejJeÀejer Keeleele ceevemeMeem$ee®ee keehej Deieoer Deef}JeÀ[s JeÀs}e peeket }eie}e Deens.

megjkeeleerme yegOoercellee ke #ecelee ®ee®eCeeb®ee keehej JeÀªve JeÀece JeÀjCeeNee keeqJeÌleb®eer leeb®ee yegOoercellee ke JeÀ}sÒeceeCes

efkeefkeOe Keeleebmee"er efveke[ JeÀjCeele Dee}er.heefnuee ceneegOoele ee ®ee®eCeeb®ee keehej JeÀªve mewefveJeÀeb®eer efveke[ eesie

lee efkeYeeieemee"er JeÀjCeele Dee}er. veblej 1920 mee}er ee ®ee®eCeeb®ee keehej veesJeÀjerle }esJeÀebvee eesie Keeleele

efkeYeeieCeemee"er JeÀjCeele Dee}e.

Deepe ceevemeMeem$e%eebvee JeÀejKeeves ke JeÀbheveeceOes meuueeieej ke mebMeesOeJeÀ cnCetve vesceCeele esles ke les keekemeeefeJeÀ

ÒeeqMe#eCe osCes, veesJeÀjoejebkej osKejsKe JeÀjCes, hejmhebjeceOeer} mebkeeo kee{efkeCes, JeÀeceieej ke veesJeÀoebjevee meuuee osCes F.

JeÀeces JeÀjleele. kekemLeeheJeÀ ke JeÀeceieej vesles eebvee ns ceevemeMeem$e%e ÒeeqMe#eCe osleele.

6 kewJeÀeefmeJeÀ ceevemeMeem$e : (Developmental Psychology)

pevceeheemetve ce=lethee¥le, kee{lee keeevegmeej ceeveefmeJeÀlesle nesle peeCeejs yeo}, eeefke<eeer kewJeÀeefmeJeÀ ceevemeMeem$e%e

DeYeeme JeÀjleele. JeÀeskeUee keeele keJeÌleer®ee kele&veele ke #eceleebceOes cees"ee ÒeceeCeekej yeo} nesle Demeueeves kewJeÀeefmeJeÀ

ceevemeMeem$e%eeb®es }#e cegKelkes yee}ceevemeMeem$eekej JeÀWo´erle Pee}s}s Demeles. DeMee ceevemeMeem$ee®es oesve efkeYeeie

mebYekeleele.

‚ MegOo (Pure )

‚Gheeeseqpele (Applied)

MegOo kewsJeÀeefmeJeÀ ceevemeMeem$eele `}neve ceg}eb®ee efke®eejebceOes nesCeeje efkeJeÀeme' eekej mebMeesOeve JeÀs}s peeles lej

Gheeeseqpele kewJeÀeefmeJeÀ ceevemeMeem$eele kew®eejerJeÀ Demecelees} DemeCeeNee ceg}ebkej' DeYeeme JeÀs}e peelees.

7 keeqJeÌlecelke ke meceeeqpeJeÀ ceevemeMeem$e: ; (Personality and Social Psychology )

ef®eefJeÀlmee ceevemeMeem$e%eebÒeceeCes, meceeeqpeJeÀ keeqJeÌlecelke ceevemeMeem$e%e ®ee®eCeeb®ee cees"ee ÒeceeCeekej keehej

JeÀjleele.meeceeve keJeÌleeR®ee (normal persons) DeYeeme JeÀjCeeNee ceevemeMeem$e%eebvee keeqJeÌlecel®e ceevemeMeem$e%e

cnCeleele. meeceeeqpeJeÀ ceevemeMeem$e%eebvee meeceeeqpeJeÀ IeìJeÀeb®ee keJeÌleer®ee ceevemeMeem$eekej JeÀee heefjCeece neslees ns

peeCetve IesCeele jme Demelees. }neve cees"ee ieìebceOes nesCeejer meeceeqpeJeÀ oskeeCe‚ IeskeeCe eeb®es efkeM}s<eCe ns ceevemeMeem$e%e

JeÀjleele.

ÒeMve:

1) pees[ee pecekee:

(De) (ye)

‚ kele&vekeeo ‚ JeÀe}& je@peme&, DeyeÏence ceemuees

‚ ceevekeleekeeo ‚ 1970 ®es oMeJeÀ,

‚ iesmìeuì meceûeleekeeo ‚ ceveesªiCeebJeÀjerlee Oecee&oee mebmLee,

‚ yeeweqOoJeÀ Ghehelleer ‚ JeÀesn}j, JeÀesHeÀJeÀe

‚ JeÌkeeJeÀj heefjkeej ‚ efnheessJeÀ´@ìme

‚pee@ve yeer. ke@ìmeve

Š) ieeU}suee peeiee Yeje:

i) ceevekeleekeeoer }@ìerve }sKeJeÀ ‚‚‚‚‚‚‚‚‚‚ eebveer heeefnueeboe `eevemeMeem$e' ner meb%ee keehej}er.

ii) SJeÀesCeermekee MeleJeÀe®ee ceOeele ceg}j ke ns}ceesìesuPe ee Meem$eeb%eeveer ‚‚‚‚‚‚‚ke mebkesove eeb®ee

heOoleMeerj DeYeeme megª JeÀs}e.

iii) SJeÀesCeermekee MeleJeÀe®ee GllejeOee&le‚‚‚‚‚‚‚‚‚‚ eebveer DeyeesOeceveekej DeeOeejerle ceveesefkeM}s<eCe leb]$e

efkeJeÀefmele JeÀs}s.

iv) pece&veerle }shesPe esLes ‚‚‚‚‚‚‚ ee Meem$e%eeves heeefn}er ceevemeMeem$eere ÒeeesieMeeUe JeÀe{}er.

v) pece&ve Yee<esle `iesmìeuì' ®ee DeLe& ‚‚‚‚‚‚‚ Demee neslees.

‹) Lees[JeÌeele efìhee Ðee.

De) DeewÐeesefieJeÀ ceevemeMeem$e

ye) ÒeeeesefieJeÀ ceevemeMeem$e

JeÀ) Mee}se ke mebmLeelceJeÀ ceevemeMeem$e

2

pewefJekeÀ o=<ìerkeÀesve

IeìkeÀ j®evee

2.0 Gefo<ìs

2.1 leeW[DeesUKe

2.3 ceppeHesMeer Je ceppeeleblet peeUs le³eej keÀjCes

2.4 ceO³eJeleea ®esleemebL³ee

2.5 HeefjIeer³e ®esleemebL³ee

2.6 cesbot®ee Deble&Yeeie Je ceWot®eer j®evee

2.7 jemee³eefvekeÀ mebosMeJenve DeblemLeeve ie´bLeer

2.8 ceevemeMeem$ee®ee JeeHej ë m$eerJe Heg©<e ³eeb®³ee ceWotleerue HeÀjkeÀ

2.9 meebjeMe

2.10 ceevemeMeem$eer³e HesMee ë He´keÀej

2.11 ceevemeMeem$ee®es mJe©He

2.12 ceevemeMeem$e Je efveeflelelJes

2.13 ceevemeMeem$ee®³ee DeY³eemeHeOoleer

2.14 ef®eefkeÀlmekeÀ efJe®eej

2.0 Gefo<ìs ë

³ee He´keÀjCee®³ee DeKesjerme DeeHeCeeme ......

- ceppeeHesMeeR efJe<e³eer ceeefnleer, l³eeb®eer keÀe³ex Je He´keÀej ceeb[lee ³esleerue.

- ceWot®³ee efJeefJeOe j®evee Je keÀe³ex veceto keÀjlee ³esleerue.

- m$eer Je Heg©<e ³eeb®³ee ceWotleerue HeÀjkeÀ mHe<ì keÀjlee ³esleerue.

efJeYeeie - SkeÀ

2.1 leeW[ DeesUKe ë

ceevemeMeem$e ns ceeveJeer Jele&vee®ee DeY³eeme keÀjCeejs Meem$e Deens. ³eeceO³es DeeHeCe ceveg<³ee®³ee efvejer#eCeelcekeÀ

Jele&vee®ee DeY³eeme keÀjlees. ceeveJeer Jele&veeJej HeefjCeece keÀjCeeN³ee efJeefJeOe IeìkeÀb®eener DeY³eeme ³eeceO³es kesÀuee peelees. ceeveJeer

Jele&vee®ee DeLe& ueeJeCeejs DeveskeÀ o=<ìerkeÀesve Deensle HewkeÀer ceevemeef®eefkeÀlmee ¢<ìerkeÀesve - ceveg<³ee®³ee megHle ceveeJej yesleuesuee

Deens. yeewOoerkeÀ o=<ìerkeÀesve - ceveg<³ee®³ee efJe®eejebJej keWÀoérle kesÀuesuee Deens. Je Jele&veelcekeÀ o=<ìerkeÀesve ceveg<³ee®³ee DeO³e³eve

Heéfke´À³esJej yesleuesuee Deens. ceveg<³ee®³ee Jele&veeuee mecepetve IesC³eekeÀjerlee SkeÀ DeeieUeJesieUe cegoode GHeueyOe keÀ©ve osCeeje

ceeveJeer ceWot`ne osKeerue HeÀej cenlJee®ee ceeveuee iesuee Deens. ceveg<³ee®³ee ceveeleerue efJeefJeOe HeéfkeÀ³ee n³ee ceWotJej DeJeuebyetve

Demeleele cnCetve ceveg<³ee®³ee ceWoteefJe<e³eer ceeefnleer Je %eeve keÀ©ve IesCes DeeJeM³ekeÀ Deens.

³ee He´keÀjCeele cegK³elJes pewefJekeÀ ¢<ìerkeÀesveeletve ceveg<³ee®³ee Jele&veekeÀ[s Heeefnues peeCeej Deens. ³ee o=<ìerves HeneJe³ee®es

Demeu³eeme keÀener peerJeMeem$eer³e mebkeÀuHevee mecepetve IesCes DeeJeM³ekeÀ Deens. J³ekeÌleer Jele&vee®ee DeY³eeme keÀjleevee ceeveJeer

Mejerj®evee, l³eeleerue efJeefJeOe IeìkeÀ Je l³eeb®es keÀe³e& ³eeefJe<e³eer ceeefnleer keÀ©ve IesCes DeeJeM³ekeÀ Deens. ceeveJeer Mejerjele peeUs

le³eej keÀjCeeN³ee vemeHesMeer Je ceppeeHesMeer, l³eeb®eer keÀe³ex lemes®e ceO³eJeleer& vemeHesMeer peer efJeefJeOe yeewOoerkeÀ keÀe³ee¥keÀjerlee

peyeeyeoej Deens. HeefjIeer³e vememebmLee ner ceO³eJeleer& vememebmLee Je mebHetCe& ceeveJeer Mejerj ³eeleerue ogJee Demelees. ceWot®es peJeUtve

efvejer#eCe kesÀu³eeme Demes efomeles keÀer lees cegK³elJes ®eej Yeeieele efJeYeeieuee Deens. Deie´Keb[, ceO³eKeb[, kegbÀYeKeb[ Je

HeeMJe&Keb[. ceWotuee ®eej efJeYeeieele efJeYeeieC³eeHes#ee Demes cnìues lej DeefOekeÀ Þes³emkeÀj þjsue keÀer ceWotceOes DeveskeÀ He´keÀej®³ee

GHe- HeĆeeueer keÀece keÀjerle Demeleele Goe. mJee³ekeÌle ceppeemebmLes®es keÀe³e& YeeJeefvekeÀ DevegYeJee®³ee yeeyeleerle cenlJee®es keÀe³e&

keÀjles. kegbÀYeKeb[ ¢kedÀ Heéfleceeb®eer mce=leer Je MeyoeLe& mce=leer ³ee®es mebJeOe&ve keÀjC³ee®es keÀe³e& keÀjlees. ceWot®³ee efJeefMe<þ Yeeieele

JesoveevegYeJeeb®es DeLe&yeesOeve Je Jele&ve efve³eb$eCe MekeÌ³e nesles. Mejerje®³ee mvee³et, ie´bLeer, Jesove Fbefê³e F. YeeieebkeÀ[tve Deeuesues

vemeeJesie ieńCe keÀ©ve l³eeb®ee DeLe& ueeJeCes, Heéfleefke´À³ee Ie[Jetve DeeCeC³eemeeþer Mejerje®³ee YeeieekeÀ[s keÀejkeÀ vemelebletdÜeje

DeeosMe HeeþefJeCes. iebOe, mHeMe&, ogëKe, ÞeJeCe, ¢<³e Je DevegYeJe F. He´mebieeb®³ee mce=leer®es peleve keÀjCes, lemes®e ef®ebleve, ceveve,

DeO³e³eve, DeJeOeeve, efJe®eej keÀjCes, ³eespevee DeeKeCes, keÀuHevee keÀjCes, mJeHve HeneCes, me=peveMekeÌleerves veJeefveefce&leer keÀjCes

Fl³eeoer meJe& He´keÀej®³ee G®®e ceeveefmekeÀ HeéfkeÀ³ebe®es efveOee&jCe keÀjCes ner ceesþ³ee ceWot®eer cenlJee®eer keÀe³eW b Deensle. ceWot Je

ceppeejppet ³eeb®³ee ceOeerue ceeskeÀU³ee peeieebceO³es mesjyeés - mHee³eveue veeJee®ee êJeHeoeLe& Demelees. ³eecegUs ceWot Je

ceppeejppet®es Hees<eCe kesÀues peeles. meJe& He´´keÀeje®³ee MeejerjerkeÀ Heefke´À³ee Je ®eueveJeueve efMemleyeOo mJe©Heele ®eeueC³eekeÀjerlee

þjles leer cnCepes ie´bLeermebmLee, J³ekeÌleer®³ee Mejerjele efJeefJeOe mJe©Hee®³ee ie´bLeer Demeleele. l³eeceO³es JesieJesieUer jmee³eves le³eej

nesleele. leer jkeÌleele efcemeUleele Je ³ee jmee³eveebceeHe&Àle J³ekeÌleeruee mebosMe ieńCe Je DeekeÀueve nesles.

2.2 ceppeeHesMeer ( vemeHesMeer) Je ceppeelbelet ë peeUs le³eej keÀjCes

ceO³eJeleea ®esleemebmLes®es ( vememebmLes®es ) HeéLeefcekeÀ IeìkeÀ cnCepes ceppeeHesMeer (vemeHesMeer) Je ceppeeleblet.

(vemeleblet) vememebmLesceO³es DeieefCele vemeHesMeer meeceeJeuesu³ee Demeleele. ³eeHewkeÀer SkeÀ le=leer³eebMe ceppeeHesMeer Demetve þjuesu³ee

Flej HesMeer l³eebvee mene³³ekeÀ cnCetve keÀe³e& keÀjleele. mebHetCe& ceeveJeer Mejerjele 12 ceneHeodce

(12,000,000,000,000) FlekeÌ³ee He´®eb[ mebK³esves HesMeer Deensle. l³eeb®es peeUs MejerjYej efJeKegjuesusÀ Deens. efJeefJeOe

GefÎHekeÀeb®es ieńCe, mebkeÀueve keÀjCes DeeefCe veblej mvee³et, ie´bLeer ³ee meejK³ee DeJe³eJeebkeÀ[s HeeþefJeCes ns®e cegK³e keÀe³e& HesMeeRvee

keÀjeJes ueeieles. DeeefCe cnCetve®e ceppeemebmLesceOeerue j®eveelcekeÀ, keÀe³ee&lcekeÀ Je efJekeÀemeelcekeÀ IeìkeÀ cnCetve ceppeeHesMeeRvee

DeesUKeues peeles. DeMee ceppeeHebsMeervee `ceeefnleer JeenkeÀ' HesMeerner cnCeleele. ³ee HesMeerb efMeJee³e ceppeemebmLesle èfiue³ee HesMeer '

Demeleele. efiue³ee HesMeer ceeefnleerJeenkeÀ HesMeeR®³ee Hees<eCeeme DeeJeM³ekeÀ Demeleele. He´l³eskeÀ ceppeeHesMeer®ee DeekeÀej ©He Je

keÀe³e& efYevve Demeles. Hejbleg keÀener yeeyeer meejK³ee Demeleele Goe. HesMeer Mejerj, efMeKeeleblet, De#eleblet Je meerceeHeg®í.(

Deeke=Àleer ke´À. 2.1 Hene)

(Dee.keÀ. 2.1) vemeHesMeer®eer j®evee

efMeKeeleblet

HesMeer efYeÊeerkeÀe

HesMeer kesWÀê

cee³euesefve®es DeeJejCe

meercee Heg®í

cegK³e vemeleblet

meerceeHeg®íe®es ìeskeÀ

(vememebOeer®es ìeskeÀ)

j@ve JnerDej®eer Kee®e

HesMeer Mejerj (Cell Body) ë

HesMeer Mejerj ceppeeHesMeer®ee ceO³eJeleea Yeeie Deens. HesMeer keWÀêeYeesJeleer®ee ne Yeeie YegjkeÀì jbiee®ee Demetve ³eeceO³es

mee³eìes HueePece (Cytoplasm) jemee³eefvekeÀ êJeHeoeLe& Demelees. ³eeuee®e HesMeer êJe Demesner cnCeleele. HesMeer®³ee

Hees<eCeemeeþer DevveHees<ekeÀ Je Flej IeìkeÀ jkeÌleele Glmeefpe&le keÀjCbes ns keÀe³e& mee³eìesHueePece ®³ee ceoleerves HesMeer Mejerj

keÀjerle Demeles. HesMeer Mejerje®eer SkeÀ yeepet efvecegUleer nesle peeJetve lesLes cebppeeleblet efvecee&Ce neslees Flej efþkeÀeCeer efMeKeeleblet

HegÀìuesues Dee{Uleele.

cegK³eleblet ë (Axon)

HesMeer Mejerje®³ee SkeÀe yeepetuee pees ueebye Je Lees[emee pee[ leblet Dee{Ulees l³eeme cegK³e leblet Demes cnCeleele. cegK³e

leblet ceeHe&Àle ceppeeHesMeeRvee mebosMe Heesnes®eefJeuee peelees. ³ee lebletYeesJeleer Heebb{js Je pee[ Demes pes DeeJejCe Demeles l³eeme

`cee³eefueve ' Demes cnCeleele. Hee³ee®³ee Deebieþ³eeHeemetve ceppeelebletuee pees[Ceeje cegK³eleblet SkeÀ ceerìjHes#eener ueebye Demet

MekeÀlees. DeeCeuesu³ee vemeeJesiee®es ceppeeJesiee®es ogmeN³ee vemeHesMeerkeÀ[s, mLee³et Je ie´bLeerkeÀ[s Jenve keÀjCes ns cegK³eleblet®es keÀe³e&

Demeles. cegK³elebletkeÀ[tve peeCeeN³ee vemeeJesiee®es DeefOekeÀ JesieevesJenve ³ee `cee³eefueve' veeJee®³ee DeeJejCeecegUs nesles.

efMeKeeleblet ë (Dendrites)

efMeKeeleblet DeefleMe³e meg#ce Demeleele. Pee[e®³ee HeÀebo³ebeHe´ceeCes efJeKegjuesu³ee ³ee efMeKeelebletcegUs®e GefodoHevee®es

keÀe³e& nesles. Flej HesMeeRkeÀ[tve mebosMe efmJekeÀe©ve les HesMeerMejerjekeÀ[s HeeþefJeC³ee®es keÀe³e& ns efMeKeeleblet keÀjleele.

efMeKeeleblet®³ee keÀe³ee&®³ee efJe©Oo mJe©Hee®es keÀe³e& meerceeHeg®í keÀjleele.

meerceeHeg®í ë (Terminal Bultons)

cegK³eleblet pesLes mebHelees lesLes Del³eble meg#ce Demes HeÀeìs HegÀìuesues efomeleele. ³ee lebletvee meerceeHeg®í Demes cnCeleele.

vemeHesMeeR®³ee efMeKeeleblet GÎerHeerle nesTve pes vemeeJesie ie´nCe kesÀues peeleele les cegK³eleblet ceOetve meerceeHeg®í ³ee YeeieebHe³e&le

DeeCeues peeleele Je MesJeìer lesLetve ogmeN³ee ceppeeHesMeerkeÀ[s mebkeÀefcele kesÀues peeleele. (Dee. ke´À. 2.2 Hene)

meercee Heg®íe®es ìeskeÀ

meke´ÀceCe êJ³ee®es HegÀies

vememebOeer®eer j®evee

Dev³e HesMeer®ee efMeKeeleblet

vememebOeer®eer Kee®e

(Dee.keÀ. 2.2)

men³eespeve HesMeer ë v³egjesiueer³eue mesume

³ee HesMeerbvee iueer³eue mesume Demesner mebyeesOeues peeles. ieérkeÀ Meyo iuet DeLee&le ef®ekeÀì HeoeLe& ³eeHeemetve ³ee HesMeeR®es

veecekeÀjCe Peeues Deens. n³ee HesMeer ceppeeHesMeeRHes#ee JesieU³ee Demeleele. les ceppeelelebtvee l³ebe®es keÀe³e& keÀjC³eeme ceole

keÀjleele. les ceppeeleblet SskeÀceskeÀebHeemetve YeeweflekeÀ Je jemee³eefvekeÀ ¢<ì³ee, efJeueie þsJetve keÀe³e& keÀjC³eeme ceole keÀjleele. les

HeéCeJee³et®ee Je DeeJeM³ekeÀ jmee³eveeb®ee HegjJeþe efve³ebef$ele keÀjleele. efMeJee³e ogKeeHeleercegUs Jee DeepeejecegUs Peeuesueer

ceppeelebletb®eer neveer keÀe{tve ìeketÀve ceppeelbeletb®es keÀe³e& DeyeeefOekeÀHeCes ®eeuet þsJeleele. HeíeuYe ceO³eJeleea ceppeemebmLesle leerve

He´keÀej®³ee efiue³eeHesMeer Dee{Uleele. De@mìêsmeeF&ìmed, Deesueeriees[W[ê@meeF&ìmed Je cee³eke´Àesefiue³eue HesMeer nes³e.

De@mìêsmeeF&ìmed, HesMeer kesÀJeU ceWot Je ceppeejppte ceOes Dee{Uleele. l³eeb®ee DeekeÀej ®eeboCeermeejKee Demelees.

cebppeemebmLesleerue mebosMeJenveekeÀjerlee ueeieCeejs jemee³eefvekeÀ He³ee&JejCe efve³ebef$ele keÀjC³ee®es keÀe³e& ³ee HesMeer keÀjleele.

Deesueeriees[W[ê@meeF&ìmed ceO³eJeleea ceppeemebmLesceOes®e Dee{Uleele. keÀener De#eleblet®³ee YeesJeleer DeeJejCeelcekeÀ

efmveiOe HeoeLee&HećeeCes DemeCeejs cee³eefueve veeJee®es DeeJejCe efvecee&Ce keÀjleele. ³ee cee³eefueve DeeJejCeecegUs De#eleblet®eer

keÀe³e&#ecelee Jee{les Je vemee Jesiee®es efJeÐe=leJenvee®es keÀe³e& ieleerceeve nesles.

eflemeN³ee He´keÀej®³ee cee³eke´Àesefiue³eue HesMeer ³ee cegUele®e efHeÀjml³ee mJeYeeJee®³ee Demeleele Je l³ee ce=leHesMeeR®ee

keÀ®eje meeHeÀ keÀ©ve HesMeervbee meeceev³eHeCes keÀece keÀ© osleele.

vemeHesMeer cnCepes keÀe³e ?

efiue³eeHesMeer cnCepes keÀe³e ?

ceppeeJesie efkebÀJee vemeeJesie ë (Neural Impulse)

ceppeeHesMeerbceO³es efJeo³etle Yeej Demelees. ne efJeo³etleYeej p³eeme efJeo³etle jemee³eefvekeÀ Yeej Demes osefKeue cnCeleele,

HesMeerbceOeerue mebosMeJenvee®es keÀe³e& l³eecegUs Ie[tve ³esles. cegK³eleblet®³ee ìskeÀe[eJej GefoodHeerle Peeuesuee mebosMe cegK³elebletceeHe&Àle

meerceeHeg®í He³e¥le Jenve keÀjlees Je ³ee efyebotHeemetve ceppeeblelet keÀener mebke´ÀceCe êJ³e (Neuro transmitters) mees[lees. pes

Heg{speeJetve ogmeN³ee ceppeeHebsMeerMeer mebHeke&À meeOeleele. ³ee efþkeÀeCeer efJeÐe=le MekeÌleer®es ©Heeblej jemee³eefvekeÀ Gpexle nesles.

Lees[keÌ³eele vemeeJesie cnCepes HesMeerle Ie[tve ³esCeeje efJeo³etle – jemee³eefvekeÀ yeoue nes³e.

HetCe& DeLeJee veemleer efmeodOeeble ë (All or None Principle) (Dee. ke´À. 2.3 DeeefCe 2.4 Hene)

vemeeJesie efvecee&Ce nesC³eeme GefoodHekeÀ ne SkeÀe þjeefJekeÀ efkeÀceeve leerJe´les®ee DemeeJee ueeielees. Dev³eLee ceppeeHesMeer®es

GefoodHeve nesCeej veener Je vemeeJesiener efvecee&Ce nesCeej veener. ns vemeeJesie SkeÀe HesMeerkeÀ[tve ogmeN³ee vemeHesMeerkeÀ[s mebkeÀefcele

nesleele. SkeÀe meWsskeÀoe®³ee npeejeleerue SkeÀe Yeeieele ne vemeeJesie le³eej neslees Je ³eenerHes#ee keÀceer keÀeueeJeOeerle lees SkeÀe

HesMeerkeÀ[tve ogmeN³ee HesMeerkeÀ[s Heesne®eefJeuee peelees. ³ee Jenvee®eer oesve HećegKe JewefMe<þs Deensle. 1) Devegllespeve keÀeU 2) HetCe&

DeLeJee veemleer efve³ece. ³ee efve³eceele Demes efomeles keÀer yeen³e GefoodHekeÀe®³ee leerJe´lesJej vemeeJesiee®ee Jesie DeJeuebyetve vemelees.

SkeÀe þjeefJekeÀ #ecelebs®ee GefoodHekeÀ vemeeJesieemeeþer Hegjsmee Demelees. leelHe³e&, Demes keÀer pesJne vemeeJesie GlHevve nesleele lesJne

les HetCe& MekeÌleerefveMeer GefoodHeerle nesleele Dev³eLee GefoodHeerle nesle veenerle. Goe. pej SKeeo³ee `HeÀìekeÀe' HeÀes[e³e®ee

Demeuee lej lees Goyelleerves, cesCeyelleerves efkebÀJee ceMeeueerves, keÀMeevesner ueeJeuee lej lesJe{e®e DeeJeepe keÀjerle HegÀìlees.

vemeHesMeerceOeerue mebosMeJenve ë

pesJne vemeHesMeer GefoodHeerle nesleele lesJne l³ee meerceeHeg®íekeÀ[tve keÀener jmee³eves mees[leele. ³ee jmee³ebveevee

mebke´ÀceCe êJ³es Demes cnCeleele. ner mebke´ÀceCe êJ³e oesve ceppeeHesMeerceOeerue ceeskeÀU³ee peeiesle, p³ee peeiesme vememebOeer

(Synaptic Gap) Demes cnCeleele, lesLes mees[ueer peeleele. cegK³eleblet®³ee ìeskeÀeuee íesì³ee- íesì³ee HeeskeÀU ieeþer

Demeleele. ³eeveeb®e mebke´ÀceCe êJ³ee®es HegÀies Demes cnCeleele. p³eele mebke´ÀceCe êJ³e meeþefJeueer peeleele. pesJne SKeeoe

GefoodHekeÀ cegK³elebletkeÀ[tve He´´Jeeme keÀefjle ³ee HeeskeÀU ieeþerHe³e¥le Heesnes®elees lesJne lees ³ee ieeþerceOeerue êJeHeoeLee&me GefoodHeerle

OeveefJeÐegle Yeejerle keÀCe HesMeer efYeÊeerkesÀ®eer yeensjerue yeepet

vemeleblet

HesMeer efYeÊeerkesÀ®eer Deeleerue yeepet $eÝCe efJeÐegle

Yeejerle keÀCe

(Dee.ke´À. 2.3) vemelebletleerue Oeve DeeefCe $eÝCe efJeÐegle Yeejerle keÀCeeb®es mLeeve

(Dee.ke´À. 2.4)

GÎerHekeÀ

vemeeJesiee®es veme lebletleerue Jenve

keÀjlees Je oesve vemeHesMeerceOeerue ceeskeÀU³ee peeiesle mebke´ÀceCe êJ³e mees[ues peeles. m$eJeles. ns jmee³eve efMeKeelebletceOeerue ie´enkeÀ

keWÀêeJej peeles Je ³ee leNnsves oesve vemeHesMeerceOeerue mebosMeJenve nessles.

ceppeemebmLes®es mebieþve ë

ceppeemebmLesle oesve cegK³e MeeKee Demeleele. ceO³eJeleea ceppeemebmLee (CNS) Je meerceeiele (efmeceeJele&) ceppee

mebmLee (PNS). ceppeemebmLee ceeveJeeme DeeHeu³ee Deeleerue Je yeensjerue He³ee&JejCee¥Meer pees[C³eeme Je ³eesi³e He´keÀejs ³ee melele

yeoueCeeN³ee He³ee&JejCee¥Meer pegUJetve IesC³eeme ceole keÀjles. ceppeemebmLes®³ee MeejerjerkeÀ pe[Ce – Ie[Ceer®es %eeve leer

mecepetve IesC³eeme Je jesieefveJeejCe keÀjC³ee®³ee ¢<ìerves GHe³egkeÌle þjsue.

ceppeemebmLee (vememebmLee)

ceO³eJeleea ceppeemebmLee meerceeiele ceppeemebmLee

ceWot ceppeejppet/uebyeeceppee keÀeef³ekeÀ ceppeemebmLee mJee³eÊe ceppeemebmLee

menevegYeJeer efJeYeeie HejemenevegYeJeer efJeYeeie

ceO³eJeleea ceppeemebmLesceOes ceWot Je ceppeejppet Demes oesve Yeeie Demeleele Je les Jele&vee®es efve³eb$eCe keÀjleele. meerceeJeleea

ceppeemebmLee ner yeen³e DeJe³eJeeb®³ee yeepetuee DemeCeeN³ee efJeefJeOe ceppeeyebOe Je ceppeelebletHeemetve yeveueer Deens. ceWot mkebÀo,

ceppeejppet lemes®e Mejerje®³ee meJe& DeJe³eJeebvee pees[Ceejs ceppeeleblet ³eele cees[leele.

Central Nervous System

Nervous System

Peripherial Nervous System

Brain Spinal Cord

Somatic Nervous System

Autonomic Nervous System

Sympathetic System

Para – Sympathetic System

2.3 ceO³eJeleea ceppeemebmLeeë (Central Nervous System)

ceO³eJeleea ceppeemebmLesle Heg{erue Ie[ecees[er Ie[leele. JeeleeJejCeeleerue DevegYeJe efceUefJeC³eemeeþer meerceeJeleea

YeeieekeÀ[tve ³esCeeN³ee De#elebletceeHe&Àle peer ceeefnleer DeeCeueer peeles leer ceO³eJeleea ceppeemebmLesle meeþefJeCes Je l³eele DeeJeM³ekeÀ

les yeoue keÀjCes. keÀewMeu³e³egkeÌle neue®eeueeRJej efve³eb$eCe þsJeCes. mebJesoveerkeÀ ceeefnleer mcejCekeÀ#esle meeþefJeCes. veJeerve ke=Àleer

efMekeÀu³eeJej efke´À³eebceOes yeoue Ie[efJeCes. MeejerjerkeÀ efmLeleer®es efve³eb$eCe keÀjÀve keÀener He´sjkeÀeb®es GefodoHeve keÀjCes. PeesHesJej

efve³eb$eCe þsJeCes. Yee<ee Je efJe®eebj ³eebvee ®eeuevee osCes. Lees[keÌ³eele, mebJesove, DeO³e³eve, mcejCe, efJe®eej DeeefCe Yee<ee ³eemeeþer

ceO³eJeleea ceppeemebmLee keÀe³e& keÀjerle Demeles.ceO³eJeleea ceppeemebmLesleerue IeìkeÀ cnCepes ceWot Je ceppeejppet ³eebvee Mejerj

efJeMes<e mebj#eCe HegjefJeles. ns DeJe³eJe Mejerje®³ee ne[eb®³ee meebiee[³eele cnCepes keÀJeìer Je Heeþer®ee keÀCee ³eele megjef#eleHeCes

yemeefJeuesues Demeleele. ceWotHe=<þ veeJee®³ee mebjef#ele DeeJejCeeves ceWot Dee®íeouesuee Demelees. ceWot Je ceppeejppet ³eeb®³eeleerue

ceeskeÀU³ee peeiebeceO³es `mesjsyeésmHee³eveue' veeJee®ee êJeHeoeLe& Demelees. ³eecegUs ceWot Je ceppeejppet®es Hees<eCe kesÀues peeles. ceWotuee

Hegjsmee mekeÌleHegjJeþe keÀjC³eekeÀjerlee OeceC³eeb®es SkeÀ efkeÌue<ì peeUs efJeCeuesues Demeles. ceWotuee Je ceppeejppetuee jkeÌleHegjJeþe,

Hees<eCe Je mebj#eCe osC³ee®es keÀe³e& Mejerj HeécegK³eeves keÀjles Je Mejerjele efvecee&Ce nesCeeN³ee IeelekeÀ HeoeLee¥vee ceWotHeemetve otj

þsJeles. ceO³eJeleea ceppeememLes®³ee IeìkeÀeb®ee meefJemlej efJe®eej Heg{erue He´keÀjCeele keÀjÀ.

meerceeiele ceppeemebmLeeë (Peripheral Nervous System)

meerceeiele ceppeemebmLesceO³es ceWot Je ceppeejppetHeemetve efveIeeuesu³ee Je Mejerje®³ee meJe& DeJe³eJeebHe³e&le Heesnes®euesu³ee

®esleeleblebt®ee meceeJesMe neslees. meerceeiele ceppeemebmLesceO³es ceppeeleblet ns Mejerjeleerue DeJe³eJeebkeÀ[tve ceO³eJeleea

ceppeemebmLeskeÀ[s mebosMee®es Jenve keÀjleele lemes®e ceO³eJeleea ceppeemebmLeskeÀ[tve Mejerjeleerue mvee³et, ie´bLeer Je Flej

DeJe³eJeebkeÀ[s mebosMe Jenve keÀjleele. ³ee mebmLescegUs %eeveWefê³eeb ceeHe&Àle yeen³e peieeuee Heéflemeeo osC³ee®es keÀe³e& megkeÀj nesles.

³ee meerceeiele ceppeemebmLse®es oesve HećegKe Yeeie Deensle. 1) keÀeef³ekeÀ ceppeemebmLee 2) mJee³ekeÌle ceppeemebmLee

keÀeef³ekeÀ ceppeemebmLee ë(Somatic Nervous System)

%eeveWefê³eebvee efceUeuesu³ee mebJesovee ceO³eJeleea ceppeemebmLesceOes Jeentve DeeCeCeeN³ee ceppeelebletb®ee meceeJesMe keÀeef³ekeÀ

ceppeemebmLesle kesÀuee peelees. ceO³eJeleea ceppeemebmLesskeÀ[tve efJeefJeOe DeJe³eJeebkeÀ[s mebosMe IesTve peeCeejs ceppeeleblet ³eele

meceeefJe<ì nesleele. keÀejkeÀ ceppeelebletbcegUs Mejerjeleerue Heì³eeHeì³eeb®es mvee³et keÀe³ee&efvJele nesleele DeeefCe ³eecegUs®e DeeHeCe

nele, Hee³e, [eskesÀ nueJet MekeÀlees [esUs, keÀeve Je lJe®es®eer keÀe³ex Heej Hee[ueer. peeleele. ³eeceO³es Sbsef®íkeÀ Je Devewef®íkeÀ

efke´À³eeb®ee meceeJesMe neslees.

mJee³eÊe (vememebmLee) ceppeemebmLee ë(Autonomic Nervous System)

³ee ceppeemebmLes®es keÀe³e& ceWotceO³es Demeles. ceO³eJeleea ceppeemebmLesskeÀ[tve efveIeCeeN³ee ceppeelebletbcegUs

Deele[³eemeejK³ee DeefleMe³e veepetkeÀ DeJe³eJee®es keÀecekeÀepe megjÀ nesles. ueeUie´bLeer yejesyej®e Flejner keÀener ie´bLeerbceOetve

jkeÌlem$eeJe le³eej keÀjCes, Ëo³eeceOeerue efJeefMe<ì DeMee mvee³etb®³ee keÀe³ee&®es efve³eceve keÀjCes, ³eemeejKeer keÀe³ex mJee³ekeÌle

ceppeemebmLeskeÀ[tve Heej Hee[ueer peeleele. mJee³ekeÌle ceppeemebmLee peeie=le efve³eb$eCeeefMeJee³e DeeHeues keÀe³e& keÀjerle Demeles.

Jesoveeb®es ieńCe keÀjC³eeHes#ee Heéfleefke´À³ee keÀjC³ee®es®e keÀecekeÀepe HeecegK³eeves Heej Hee[ues peeles. mJee³ekeÌle ceppeemebmLee

j®eveelcekeÀ Je keÀe³ee&lcekeÀ ¢<ìerves ceO³eJeleea ceppeemebmLesJej DeJeueyetve Demeles. mJee³ekeÌle ceppeemebmLee SkeÀceskeÀbeMeer

efJejesOeeYeeme meeOeCeeN³ee oesve GHeieìele efJeYeeieuesueer Demeles –menevegYeJeer efJeYeeie Je HejemenevegYeJeer efJeYeeie.

menevegYeJeer HeĆeeueer ë( Sympathetic System)

ner HeĆeeueer meJe&meeOeejCeHeCes Mejerje®eer efke´À³ee Jee{efJeles. Mejerjeuee keÀesCel³eener OeeskeÌ³eeuee efkebÀJee cesnveleeruee

meeceesjs peeC³eekeÀjerlee ner HeĆeeueer le³eej keÀjles. He´sjkeÀeuee Heéflemeeo osleevee ner HeĆeeueer De@[êrve@ueerve m$eeJe Mejerjele

HeePejefJeles p³eecegUs ceveg<³eeuee DeefOekeÀ MekeÌleer HeéHle Peeu³eemeejKeer Jeeìles Je lees mebkeÀìeuee meeceesje peeC³eeme efmeOo neslees.

HejemenevegYeJeer HeCeeueer ë( Parasympathetic System)

menevegYeJeer HeĆeeueer®³ee efJejÀOo keÀe³e& ner HeĆeeueer keÀjles. nesefceDeesmì@efmeme cnCepes®e meeceev³e keÀe³e&HeĆeeueer megjÀ

þsJeC³ee®es keÀece ner HeĆeeueer keÀjles. Mejerjeuee efJeÞeebleer Je megOeejCee ([eie[gpeer ) keÀjC³eekeÀjerlee ueeieCeejer leCeeJemnerle

HeĆeeueer jeyeJetve Mejerjebleie&le DeJe³eJeeb®es keÀe³e& megjUerle ®eeuet þsJeC³ee®es keÀece HejemenevegYeJeer HeĆeeueer keÀjles. De@[êrve@efueve®ee

HeÝeeJe veenermes keÀjCeejs ner HeĆeeueer Mejerjele HeePejefJeles.

2.5 ceWot®ee Deble&Yeeie Je j®evee ë

³ee Yeeieele DeeHeCe mebHetCe& Jee{uesu³ee Heíeuye ceWotefJe<e³eer ®e®ee& keÀjCeej Deenesle. ceWot®es cegK³e leerve Yeeie – ceWot®ee

DeieÝeeie, ceO³e- ceWot Je HeeMJe& ceWot Demes He[leele Je Heg{erue ceppee veefuekeÀe ceppeejppet®es mJejÀHe OeejCe keÀjles. ceesþ³ee

ceWot®es ®eej Keb[ cnCepes Deie´Keb[, ceO³eKeb[, keÀgbYeKeb[ Je HeeMJe&Keb[ Demes Deensle. l³eeceeies ( Cerebellum) cnCepes

íesìe ceWot Demelees.

ceppeemkebÀOeë- (Brain Stem)

ceWot®ee meJee¥le ceeieemeuesuee Je efJekeÀefmele nesCeeje Yeeie cnCepes ceppeemkebÀOe nes³e. ³ee Yeeiee®es ®eej GHeYeeie

cnCepes jppetcetue (Medulla Oblongata), ceppeemeslet (Pons), ceO³eceWot (Midbrain),DeeefCe peeuece³e GooderHeve

³eb$eCee (Reticular Formation) Heg{s DeeHeCe ceppeemkebÀOeeuee `keÀefve<ì ceppeemkebbÀo' Je `Jeefj<þ ceppeemkebÀo' Demes

efJeYeeiet³ee.

keÀefve<ì ceppeemkebÀOe ë(Lower brain Stem)

³eele jppetcetue p³eeuee ceWot®es He´JesMeÜej Demes cnCeleele ³ee®ee meceeJesMe Demelees. ne Yeeie MJemevee®es, jkeÌleoeye

efve³eb$eCee®es, nNo³emHebove DeeefCe He®eve ³ee meejK³ee cenl®ee®³ee keÀe³ee¥®es efve³eceve keÀjlees. ceppeemesletcegUs ceeefnleer®es Jenve

ceppeejppet, ceWot, ueneve ceWot Je vemeHesMeerbceOes kesÀues peeles. Mejerje®ee leesue meebYeeUCes, ÞeJeCe Je ¢<ìerJesovee®es keÀe³e& ³ee

YeeieeceeHe&Àle kesÀues peeles. ®esnNN³eeJejerue ogëKe Jesove, leeHeceeve, mHeMe& Fl³eeoeR®es %eeve Hee@vme DeLee&le ceppeemeslet cegUs nesles.

J³ekeÌleeruee He[Ceejer mJeHves Je peeie=leeJemLee ³eeb®ee ceppeemeWletMeer mebyebOe Dee{Ulees. ³ee efJeYeeieele®e meesHes meleke&À Jele&ve

efve³ebef$ele nesles.

Jeefj<þ ceppeemkebÀOeë (Upper brain Stem)

Jeefj<þ ceppeemkebÀOe ne keÀefve<ì ceppeemkebÀOee®³ee Jejerue yeepetme Demelees. ³ee ceppeemkebÀOeele oesve cenl®ee®eer keWÀês

Demeleele – M®eslekeÀ (Thalamus) Je DeOeë M®eslekeÀ (Hypothalamus). ceO³eceWot®³ee Jejerue Yeeieele JeeìeC³ee®³ee

DeekeÀejeSJe{e ne Yeeie Demetve ceWot®³ee oesvner DeOe&ieeWueecegUs Dee®íeouee iesuesuee Demelees. l³eecegUs yeensjÀve efomele veener.

keÀe@He&me keÀueesmece ³ee veeJee®³ee DeeJejCeeves l³ee®es mebj#eCe kesÀues peeles. ³ee efþkeÀeCeer Ie[tve ³esCeejs meb³eespeve G®®e opee&®es

Demeles. Mejerje®³ee DeJe³eJeebkeÀ[tve Deeuesueer ceeefnleer efmJekeÀejCes Je ceWotceeHe&Àle ³eesi³e DeJe³eJeebkeÀ[s l³eeb®eer jJeeveieer keÀjCes ns

HeÀej®e cenl®ee®es keÀe³e& M®eslekeÀecegUs Ie[les. ³eecegUs®e l³eeuee ceWot®ee `Keepeieer ef®eìCeerme' Demes cnCeleele. o=<ìer,ÞeJeCe

mHeMe&, ogëKe, ®eJe, leeHeceeve Je MejerjefmLeleer®es %eeve keÀjÀve osCeejer efJeefJeOe keWÀês ³ee Yeeieele Demeleele. M®eslekeÀe®³ee

efkebÀef®ele Keeefueue Yeeieele [eUerSJe{³ee DeekeÀeje®ee DeOeëM®selekeÀ ne Yeeie Demelees. ceveg<³ee®³ee Jele&veeJej HeefjCeece

keÀjCeeN³ee YeeJeefvekeÀ GefoodHeveebMeer n³ee®ee peJeU®ee mebyebOe Demelees. Jele&veMeem$e%eebvee jme DemeCeeN³ee nmeCes, j[Ces,

jeieeJeCes ³eemeejK³ee YeeJeefvekeÀ Jele&veeJej DeOeëM®eslekeÀe®es efve³eb$eCe Demeles. ne³eHeesLe@ue@cemeceOetve®e menevegYeJeer keÀe³ex

DeLee&le leneve, YegkeÀ, uewefiebkeÀ efkeÀ³ee, Mejerje®es leeHeceeve ³eeb®es efve³eceve nesles.

ueneve ceWot ë (Cerebellum)

[eskeÌ³ee®ee keÀJeìerle ceesþ³ee ceWot®³ee Keeueerue yeepetme ceppeemeslet®³ee ceeieerue yeepetme ueneve ceWot Demelees.

mvee³etleeCe®es efve³eb$eCe lemes®e mvee³etb®³ee neue®eeueer®ee mecevJe³e meeOeCes Je Ssef®íkeÀ neue®eeueerle mecevJe³e meeOeC³ee®es keÀe³e&

ne ueneve ceWot keÀjlees. ®eeueCes, HeUCes, G[³eeceejCes, HeesnCes, Pee[eJej ®e{Ces, ³eeJej ne ceWot efve³eb$eCe þsJelees. Demes ceeveues

peeles keÀer yeewOoerkeÀ He´efkeÀ³ebeceOes ueneve ceWot efJeMes<e cenl®ee®eer YegefcekeÀe yepeeJele veener. Hejbleg ueneve ceWot meesH³ee keÀejkeÀ

neue®eeueeR®³ee mce=leer neue®eeueeR®³ee mce=leer meeþJetve þsJelees.

He´efleef#eHle efke´À³ee ë (Refex Action)

keÀener efke´À³ee Del³bele peueoHeCes keÀjCes DeeJeM³ekeÀ Demeles. meeOeejCeHeCes leerve les HebOeje meskebÀoebHe³e&le ³ee efke´À³ee

Ie[tve ³esleele. DeeCeeryeeCeer®³ee He´mebieer Del³eble peueo efveCe&³e IesC³ee®eer DeeJeM³ekeÀlee Demeu³eecegUs meJe& efke´À³ee ceWotSsJepeer

ceppeejppet DeeHeu³ee DeefOekeÀejele Heej Hee[lees. `ceppeejppet®³ee HeeleUerJej ceWot®³ee ceoleer efMeJee³e Ie[tve ³esCeeN³ee

Heéfleefke´À³eebvee, Heéfleef#eHleefke´À³ee Demes mebyeesOeleele.' [esU³eemeceesj ef®eueì Deeues Demeu³eeme HeeHeC³ee efceìCes, ®eìkeÀe

ueeielee®e nele ceeies Kes®eCes, efMWekeÀe ³esCes, þmekeÀe ueeieCes. peebYeF& ³esCes, DeÞeg ³esCes ...... DeMee DeveskeÀ Heé fleef#eHle efkeÀ³ee

Deensle. Heéfleef#eHle efke´À³ee Ie[tve ³esC³eekeÀjerlee SskeÀ JesokeÀ Je SkeÀ keÀejkeÀ vemeeJesie DeMee oesve®e vemeeJesieeb®eer DeeJeM³ekeÀlee

Demeles. l³eebvee Heéfleef#eHle ®eeHe Demes cnCeleele. n³ee efke´À³ee pevcepeele Je ve efMekeÀlee Ie[tve ³esleele.³ee Heéefle#eHle

efke´À³eebcegUs®e Mejerjmebj#eCe nesles.

2.6 jemee³eefvekeÀ mebyebOe ë

ie´bLeer mebmLee ë (Endocrine Gland)

Mejerjele DeveskeÀ ueneve – ueneve ie´bLeer Demeleele. ³ee ie´bLeerbvee Debleëm$eeJeer ieb´Leer Demes cnCeleele. ³ee meJe& ieb´LeeR®eer

efceUtve ie´bLeer mebmLee yeveles. He´l³eskeÀ ie´bLeerceOetve efJeefMe<þ He´keÀej®ee jemee³eefvekeÀ m$eeJe HeePejlees. l³eeme Debleëm$eeJe

(Hormnes) Demes cnCeleele. ie´bLeebr®es `veeueie´bLeer ' Je èfJeveeueie´bLeer ' Demes oesve He´keÀej He[leele.

De) veeue ie´bLeer ë

p³ee ie´bLeerceOetve efvecee&Ce nesCeeje m$eeJe veefuekesÀceeHe&Àle Fbefê³e HeeskeÀUerle Jee Mejerj He=<þeJej Hemejlees l³ee ie´bLeervee

veeue ie´bLeer Demes mebyeesOeleele. Goe. ueeUie´bLeer, Oece&ieb´Leer, DeÞe=ieb´Leer, mJeeogefHeb[ ie´bLeer ³ee veeueie´bLeer nesle.

ye) efJeveeue iebLeer ë

p³ee ie´bLeerceOetve efvecee&Ce nesCeeje m$eeJe mejU jkeÌleele efcemeUlees l³ebevee Debleëm$eeJeer ie´bLeer Demes cnCeleele. ³ee

ie´bLeerleerue Debleëm$eeJe peerJeve®eke´Àeleerue pewJe- jemee³eefvekeÀ HeéfkeÀ³ee ceesþ³ee HećeeCeele HeÝeeefJekeÀ keÀjerle Demeu³ee keÀejCeeves

³ee ie´bLeeRvee `peerJeve mebj#ekeÀ' cnCegvener mebyeesOeues peeles. ceevemeMeem$ee®³ee efJeÐeeL³ee&me pemes ceppeemebmLesefJe<e³eer ceeefnleer

DemeCes DeeJeM³ekeÀ Demeles l³ee®eHećeeCes ie´bLeermebmLseefJe<e³eer peeCetve IesCes ner cenlJee®es Demeles keÀejCe ie´bLeermebmLee efJeefJeOe

He´keÀej®³ee Jele&veeme HeÝeeefJele keÀjles.

efHe³egef<ekeÀe iebLeer ë (Pituitary Gland)

efnuee cemlekeÀie´bLeer Demesner cnCeleele. Flej meJe& ie´bLeebÀ®³ee keÀe³ee&Jej cemlekeÀ ie´bLeer®es efve³eb$eCe Demeu³eeves efleuee

HeÓeeve ie´bLeer Demesner cnCeleele. cemlekeÀ ie´bLeer®es oesve Yeeie He[leele-DeieÝeeie (anterior) Je HeeÞe&Yeeie (Posterior).

DeieÝeeieeleerue meesce@ìesìêsHeerve jmee³eve m$eeJeecegUs ne[eb®eer Je HesMeers®eer Jee{ nesles. MeejerjerkeÀ efJekeÀemeeme ceole nesles. Je ³ee

m$eeJee®³ee keÀcejlescegUs MeejerjerkeÀ Jee{ Kegbìles Je uewefiebkeÀ efJekeÀeme ceboeJelees. cemlekeÀ ie´bLeerceOetve m$eJeCeeN³ee Heésue@keÌìerve

jmee³eveecegUs yeeU pevceeuee Deeu³eeJej ceeles®³ee mleveeceOetve ogOe HeePejles. ACTH veeJee®³ee jmee³eve m$eeJeecegUs

De@[êrveueerve ie´bLeerceOes keÀe@ìeamee@ue®eer efveefce&leer nesles Je Mejerjeme leCeeJejner keÀjC³eeme leer ceole keÀjles. cemlekeÀ ie´bLeer®³ee

HeeÞJe&Yeeieeletve nesCeeN³ee jmem$eeJeecegUs Heesìeleerue mvee³etJej HeefjCeece neslees. jkeÌleoebye Jee{lees. ceg$eefHeb[ DeeefCe Deele[er

DeebkegÀ®eve HeeJeleele. Ëo³ee®es keÀe³e& ceboeJeles ³ee Yeeieele m$eJeCeeN³ee `De@vìer[e³egjsìerkeÀ' Je `Dee@efkeÌme³ee@efmeve' cegUs

ceg$eefHeb[e®es keÀe³e& megjUerle nesles Je m$eer³eeb®³ee He´megleer®³ee JesUer DeekegbÀ®eve- He´mejCe efke´À³ee Je ogOee®ee HegjJeþe megjUerle

neslees.

efHe³egef<ekeÀe ie´bLeer®es mLeeve ne³eHeesLe@ue@ceme cnCepes®e DeOeë Þ®eslekeÀe®³ee Keeueerue yeepetme Demeles. DeOeë

Þ®eslekeÀe®³ee Deleëm$eeJeeJej efHe³egef<ekeÀe ie´bLeer®es m$eeJe DeJeuebyetve Demeleele. Demes cnCelee ³esF&ue keÀer keÀener efJeefMe<þ

jmee³eveeb®³ee m$eJeC³eevegmeej DeOeë Þ®eslekeÀ efHe³egef<ekeÀe ie´bLeeR®es jemee³eefvekeÀ m$eeJe efve³e$eerle keÀjlees.

ceWotmlejer³e iebLeer ë (Pineal Gland)

M®eslekeÀe®³ee peJeU ceWot®³ee ceO³eYeeieer ceeie®³ee yeepetuee, ner ie´bLeer Demeles. ner SkeÀ ieg{ ie´bLeer cnCetve DeesUKeueer

peeles. keÀener lelJe%eeveer ³ee ie´bLeerme Mejerj Je ceve ³eebvee pees[Ceeje ogJee efkebÀJee Deelcee®es mLeeve cnCetve mebyeesOeleele, Delebsefê³e

#eceles®³ee ¢<ìerves efHevesue ie´bLeer®es keÀe³e& cenlJee®es ceeveleele. ner®ee `meneJes Fbefê³e’ cnCetvener GuuesKe kesÀuee peelees. n³ee

ie´bLeer®es vescekesÀ keÀe³e& Depetvener ³eeefJe<e³eer Depetvener De%eeve®e Demesue lejer MeejerjerkeÀ Jee{ Je ueQefiekeÀ HeefjHekeÌJeveeMeer ³ee

ie´bLeerletve m$eJeCeeN³ee jmee³evee®ee mebyebOe DemeeJee Demes ceeveleele.

uewefiekeÀ iebLeer ë (Sex Glands)

Je=<eCe ie´bLeer ë (Testes)

ner HegjÀ<eebceO³es Dee{UCeejer peveve ie´bLeer Deens. He´peveveekeÀjerlee DeeJeM³ekeÀ DemeCeejs Sperms cnCepes jsleHesMeer

³ee ie´bLeerle efvecee&Ce nesleele. ³ee jsleefHeb[eletve m$eJeCeeN³ee Sv[êsefpeve (Androgens) jmee³eveecegUs HegjÀ<eebceO³es ueQefiekeÀ

Jele&ve HeÝeeefJele nesles Je HegjÀ<emegueYe ue#eCes efomet ueeieleele.

efyepee[b keÀes<e ë (Ovaries)

He´peeslHeeoveemeeþer DeeJeM³ekeÀ Demeuesu³ee m$eer³eebceOeerue efyepee[b keÀes<ee ceeHe&Àle Deb[yeerpe efkebÀJee Deb[HesMeer efvecee&Ce

nesleele. m$eer³eeb®³ee ueQefiekeÀ ie´bLeerletve `Smìêspesve'(Estrogen) Je Heéspesmìesefpeve (Progestrogen) ns Deleëm$eeJe

le³eej kesÀues peeleele. ³eecegUs m$eer³eebceO³es `m$eer – megueYe ue#eCes efomet ueeieleele. DeeJeepe ceOetj nesCes, mleveeb®ee DeekeÀej

Jee{Ces, ceeefmekeÀ HeeUer megjÀ nesCes Je mebHetCe& Mejerjeme ieesueeF& HeéHle nesCes F.

kebÀþmLe ie´bLeer ë (Thyroid Gland)

mJej³eb$ee®³ee oesvner yeepetme kebÀþmLe ie´bLeer®es mLeeve Demeles. ³ee ie´bLeerme Mejerje®es `Hesme – ceskeÀj' cnCetve

mebyeesOeues peeles. ³ee ie´bbLeer®³ee m$eeJeeme `Lee³eje@efkeÌPeve' cnCeleele. ®e³eeHe®e³ee®eer efke´À³ee, HesMeerleerue leeHeceeve Je

Gpee&MekeÌleer®es efve³eb$eCe ner ie´bLeer keÀjles.

GHekebÀþmLe ie´bLeer ë (Parathyroid Gland)

Lee³eje@F&[ ie´bLeer®³ee yeepetuee oesvneryeepetme oesve GHekebÀþmLe ie´bLeer Dee{Uleele. Devve ieńCe kesÀu³eeveblej l³eeleerue

ke@ÀueefMe³ece Je He@ÀemHeÀjme Mejerje®³ee Jee{ermeeþer GHeueyOe keÀjÀve osC³ee®es keÀece n³ee ie´bLeer keÀjleele Je l³eecegUs Mejerjeleerue

ne[s cepeyetle nesleele. ³ee ieb´Leerletve m$eJeCeeN³ee He@jeLee@ceexve jmee³evee®³ee Deele m$eJeC³eeves JeejbJeej ceg$em$eeJe nesCes, YegkeÀ

ceboeJeCes, Gueì³ee nesCes, mveeb³eg®ee LekeÀJee ³esCes, efkeÀ[Ceermìesve nesCes F. oes<e mebYeJeleele.

Je=keÌkeÀmLe ie´bLeer ë (Adrenal Gland)

efkeÀ[veer®³ee ìeskeÀeJej ³ee ie´bLeer®es mLeeve Demeles. ³ee ie´bLeerletve DeveskeÀ mJeleb$e m$eeJe HeePejleele. l³eecegUs

Mejerjeleerue ceerþ, #eej, HeeCeer Je HeéfLeveeb®es efve³eceve kesÀues peeles. leCeeJe efmLeleerle ³eke=Àleeleerue meeþefJeuesues iuegkeÀespe

GHe³eesieele DeeCetve Mejerjele Gpee&MekeÌleer efvecee&Ce keÀjleele. keÀe@ìeamee@ue veeJee®ee ³ee ie´bLeerleerue m$eeJe Mejerjeleerue meeKej®es

HećeeCe efve³ebef$ele keÀjlees. keÀe@ìeave ³ee m$eeJeefceÞeCeHewkeÀer keÀe@ìeamee@ue Je keÀe@ìe&Peesve ns m$eeJe De@uepeea HeéfleyebOekeÀ, meebOesogKeer,

ceeveefmekeÀ DeeIeele Je YeeJeefvekeÀ #eesYe Meeble keÀjC³eekeÀjerlee ceveesjÀiCeeme Deew<eOee®³ee mJejÀHeele efoues peeles.

mJeeogefHeb[ DeLeJee efHuene ë (Pancreas)

peþje®³ee Keeue®³ee yeepetme mJeeoefHeb[ ie´bLeer Demeles. ³ee ie´bLeer®³ee Debleëm$eeJeeme `Fvmegefueve' Demes cnCeleele.

FvmegefuevecegUs jkeÌleeceOeerue meeKejs®es HećeeCe efve³ebef$ele kesÀues peeles. Fvmegefueve®es HećeeCe keÀceer Peeu³eeme jkeÌleeleerue meeKejs®es

HećeeCe Jee{les. ³eecegUs efvecee&Ce nesCeeN³ee Deepeejeuee `ceOegcesn' Demes cnCeleele. Fvmegefueve®es HećeeCe DeefOekeÀ Peeu³eeme J³ekeÌleer

Keeoe[ yeveles. LekeÀJee ³eslees, MJeemees®ídJeemeele De[LeUs efvecee&Ce nesleele Je J³ekeÌleer ef®ebleeletj yeveles

2.7 ceevemeMeem$ee®ee JeeHejë m$eer Je HegjÀ<e ceWotceOeerue Yeso ë

m$eer Je HegjÀ<e ³eeb®³ee ceWotceOes KejesKej®e HeÀjkeÀ Deens keÀe? efkeÀleerlejer Je<es& Demee®e mecepe neslee keÀer ceWot cnCepes

ceWot Deens m$eer®ee Demees keÀer HegjÀ<ee®ee. Hejbleg Deelee Meem$e%eebveer MeesOetve keÀe{ues Deens keÀer m$eer Je HegjÀ<ee®³ee ceWotle

j®eveelcekeÀ Je keÀe³ee&lcekeÀ Yeso Demeleele. ³eeHeg{erue efJeJes®eve kegÀCee®ee ceWot DeefOekeÀ Gllece Deens ns efmeOo keÀjC³eekeÀjerlee

vemetve m$eer – HegjÀ<e ³eeb®³ee cebsotceOeerue Yeso ³eeb®es JeemleefJekeÀ oMe&ve Ie[efJeC³eekeÀjerlee Deens.

yeéskeÀe efJeYeeieeuee Deeuesu³ee PeìkeÌ³eeceOetve m$eer³ee ueJekeÀj meeJejleele Je HegjÀ<e yeje®e keÀeueeJeOeer Iesleele ³ee®es

keÀejCe Meem$eer³e mebMeesOeveeletve Demes mHe<ì Peeues Deens keÀer Yee<es meboYee&leerue keÀesCel³eener keÀe³ee&meeþer kesÀJeU m$eer³ee ceWot®ee

GpeJee Yeeie osefKeue JeeHejleele lej HegjÀ<e Je efm$e³ee meeceev³eleë ceWot®ee [eJee Yeeie JeeHejleevee efomeleele. cnCetve®e yeéskeÀe

efJeYeeieeme yemeuesu³ee PeìkeÌ³eeveblej m$eer³ee GpeJ³ee yeepet®³ee ceWot®ee JeeHej keÀjerle ueJekeÀj megOeejCee oeKeefJeleele. Keeueer

ceWot®³ee oesvner efJeYeeieeleerue keÀe³ex Je HegjÀ<e m$eer³eeb®³ee yeeyeleerle l³ee®ee HeefjCeece ³ee®es mHe<ìerkeÀjCe efoues Deens. YeeJeefvekeÀ

DeefYeJ³ekeÌleer keÀjerlee m$eer³ee oesvner lej HegjÀ<e cebbsot®ee kesÀJeU GpeJee Yeeie JeeHejleele. ¢<³e Je DeJekeÀeMe mebyebOeer

peeefCeJsekeÀjerlee HegjÀ<e ceWot®ee [eJee Yeeie lej m$eer³ee oesvner Yeeie JeeHejleele.MeyomebHelleer Je J³eeK³eebkeÀjerlee m$eer³ee ceWot®es

oesvner Yeeie JeeHejleele. lej HegjÀ<e kesÀJeU [eJ³ee Yeeiee®ee JeeHej keÀjleele. J³eekeÀjCe Je Yee<eeleb$eekeÀjerlee HegjÀ<e mebHetCe& SkeÀ

Yeeie lej m$eer³ee ceWot®³ee [eJ³ee Yeeiee®ee kesÀJeU Heg{®ee Yeeie JeeHejleevee Dee{Uleele. nelee®³ee neue®eeueeRkeÀjerlee m$eer³ee

[eJ³ee efJeYeeiee®ee Heg{®ee Yeeie lej HegjÀ<e ceWot®ee mebHetCe& [eJee Yeeie JeeHejleele.

Demes osefKeue mHe<ì Peeues Deens keÀer HegjÀ<eeb®ee ceWot ne m$eer³eeb®³ee ceWotHes#ee DeekeÀejeves ceesþe Demelees. HegjÀ<eeb®³ee

ceWot®es mejemejer Jepeve 1325 ie´@ce FlekesÀ lej m$eeR³ee®³ee ceWot®es mejemejer Jepeve 1144 ie´@ce FlekesÀ Demeles. cee$e cebsot®es

Jepeve DeeefCe yegOoercellee ³eeb®ee Lesì mebyebOe veener. keÀe@He&me keÀesueesmece veeJee®es ceWot®³ee oesvner Yeeieebvee pees[Ceejs leblet

m$eer³eebceO³es DeefOekeÀ HećeeCeele Dee{Uleele. cee$e m$eer Je HegjÀ<e ³eeb®³ee Jele&veeleerue HeÀjkeÀ, efJe®eejeb®eer keÀe³ex Je YeeJeefvekeÀ

DevetYetleer Je DeefYeJ³ekeÌleer ³eeJej meeceeefpekeÀ Je meebmkeÀ=eflekeÀ JeeleeJejCee®eener HeefjCeece Demelees.

2.8 meejebMe ë

HegjeCekeÀeUeHeemetve ceeveJee®ee ceWot ns Meem$e%ebe®³ee jÀ®eer®es efþkeÀeCe yevetve jeefnues Deens. leb$e%eevee®³ee

DeeOegefvekeÀerkeÀjCeecegUs ceWot®³ee leHeemeCeer®es leb$e DeJeiele Peeues Deens Goe. CT mke@Àve,MRI, FMRI F. Deepe DeeHeCe Demes

cnCet MekeÀlees keÀer ceWot ne ceeveJee®³ee Jele&veekeÀjerlee peyeeyeoej Deens Je ceveg<³ee®³ee Mejerje®ee meJee&le cenlJee®ee Yeeie Deens.

He´Mve ë

1. ceO³eJeleea ®esleemebmLes®es cegK³e IeìkeÀ keÀesCeles ?

2. efìHee Ðeeë (i) meJe&Jee vewkeÀ efve³ece

(ii) ceppeeJesie cnCepes keÀe³e?

(iii) Heéfleef#eHle efke´À³ee

(iv) efHe³egef<ekeÀe ie´bLeer

3. ceWot®³ee j®eves®es Je efJeefJeOe Yeeieeb®es l³eeb®³ee keÀe³ee&men Lees[keÌ³eele JeCe&ve keÀje.

4. pees[³ee peceJeeë

(De) (ye)

De@[êrveue ie´bLeer (i) mJej³eb$ee®³ee yeepetme mLeeve

kebÀþmLe ie´bLeer (ii) Sv[êsefpeve

Deb[efHeb[ (iii) keÀe@ìeamee@ue êeJe

jsleefHeb[ (iv) ieg{ ie´bLeer

efHevesue ie´bLeer (v) Smìesefpeve Je Heéspesmìesefpeve

efJeveeue ie´bLeer (vi) peerJeve mebj#ekeÀ ie´bLeer

5. m$eer Je HegjÀ<ee®³ee cebsotceOeerue Yeso mHe<ì keÀje.

efJeYeeie – oesve

2.10 ceevemeMeem$eer³e HesMee ë He´keÀej –

GHe³eesefpele ceeveMeem$ee®ee Hee³ee®e cegUele ceevemeMeem$eer³e cegguelelJeeb®³ee DeeOeejs Flej efJeYeeieeleerue mecem³ee

efveJeejCe keÀjCes , ne Deens.

2.10.1 He´mleeJevee

ceevemeMeem$eer³e HesMesJejebvee efkebÀJee J³eeJemeeef³ekeÀebvee ueeskeÀbe®³ee ceeveefmekeÀ Deejesi³e Je meJe&meeceev³e peerJeveceeve

megjUerle keÀjC³eekeÀjerlee ceeveefmekeÀ J³eeOeeRJej GHe®eej keÀjCeejs cnCetve DeesUKeues peeles. ³eele cegK³elJes –ceevemeesHe®eej

le%e, ef®eefkeÀlmee ceevemeMeem$e%e, ef®eefkeÀlmee meeceeefpekeÀ mesJekeÀ, ef®eefkeÀlmee Heefj®eejerkeÀe, ceeveefmekeÀ Deejesi³e meceb$ekeÀ, Je

Flej DeveskeÀ He´keÀej ³esleele. DeveskeÀ peìerue Je DeeJneveelcekeÀ He´Mveeb®ee GneHeesn keÀjC³ee®ee He´³elve He´l³eskeÀ ceevemeMeem$e%e

DeeHeeHeu³ee þjeefJekeÀ #es$eeceOes keÀjerle Demelees. keÀener peCe keÀejCeefceceebmee keÀjerle Deensle lej ceeveMeem$eer³e %eevee®ee

GHe³eesefpele ¢<ìerkeÀesveeletve mecem³ee efveJeejCeekeÀjerlee JeeHej keÀjerle Deens. iejpe He[u³eeme DeeHeu³eeHes#ee JesieU³ee #es$eeleerue

– ceevemeMeem$e%eekeÀ[s les DeeHeu³eekeÀ[erue jÀiCe HeeþefJeleele Je l³ee®eer mecem³ee veeefnMeer nesF&ue Demee He´³elve keÀjleele.

2.10.2 ceevemeesHe®eej le%e

cnCepes keÀe³e?

ceevemeesHe®eej ner SkeÀ HećegKe JewÐekeÀer³e MeeKee Deens. ³eele ceeveefmekeÀ J³eeOeer®ee DeY³eeme Je GHe®eej neslees.

DeefuekeÀ[s ³ee #es$eeuee HeÀej cenl®e HeéHle nesleevee efomele Deens. ceevemeesHe®eejeceO³es ceveg<³ee®³ee ceeveefmekeÀ, YeeJeefvekeÀ Je

Jele&veefJe<e³ekeÀ DeepeejebJej GHe®eej kesÀues peeleele. Deew<eOeeb®³ee JeeHejeves l³eeOeer®³ee Fbefê³eefJe<e³ekeÀ m$eesleeJej GHe®eej kesÀues

peeleele. J³eeOeer®³ee YeeweflekeÀ Je Jele&veeefJe<e³ekeÀ yeeyeeR®ee Kegueemee Peeu³eeJej Deew<eOes Je Flej GHee³eeb®eer ³eespevee kesÀueer peeles.

ceevemeesHe®eej le%e keÀesCe Demelees?

ceeveefmekeÀ mecem³ee, Deepeej Je YeeJeefvekeÀ efJeke=Àleer efJe<e³eer GkeÀue Je GHe®eej keÀjCeeN³ee JewÐekeÀer³e J³eeJemeeef³ekeÀeme

ceevemeesHe®eejle%e cnCeleele. ceevemeesHe®eejle%eeb®eer ceeieCeer efoJemebsefoJeme Jee{le Deens.DeeOegefvekeÀ peerJeveceevee®³ee Jee{l³ee

leCeeJeecegUs ceeveefmekeÀ efJeke=Àleer Je Deepeejeb®es HeceeCe Jee{le Deens.

ceevemeesHe®eej le%e keÀesCe Demelees?

ceeveefmekeÀ mecem³ee, Deepeej Je YeeJeefvekeÀ efJeke=Àleer efJe<e³eer GkeÀue Je GHe®eej keÀjCeeN³ee JewÐekeÀer³e

J³eeJemeeef³ekeÀeme ceevemeesHe®eejle%e cnCeleele. ceevemeesHe®eejle%eeb®eer ceeieCeer efoJemesefoJeme Jee{le Deens. DeeOegefvekeÀ

peerJeveceevee®³ee Jee{l³ee leCeeJeecegUs ceeveefmekeÀ efJeke=Àleer Je Deepeejeb®es HećeeCe Jee{le Deens.

Mew#eefCekeÀ Hee$elee ë

MBBS ®³ee HeÜJeerveblej JewÐeefkeÀ³e ceneefJeÐeeue³eeletve M.D. ®eer HeodJeer HeéHle keÀjeJeer ueeieles. ner HeoJ³egllej

HeoJeer ceevemeesHe®eejeleerue Demeles. He´l³eskeÀ osMeele efJeefJeOe keÀeueeJeOeer Je efJeefJeOe efJe<e³e Demet MekeÀleele. Yeejleele ns HeéfMe#eCe

3 Je<ee¥keÀjerlee efoues peeles.

ceevemeesHe®eej le%e keÀe³e keÀjleele?

jÀiCee®³ee mecem³es®eer GkeÀue keÀjÀve l³eeme GHe®eej osCes; ne GHe®eej keÀesCel³eener leerve He´keÀeje®ee Demet MekeÀlees

- JewÐekeÀer³e Deew<eOeesHe®eej, meceb$eCe, ceeveefmekeÀ efkebbÀJee FueskeÌìêrkeÀ GHe®eej. keÀener JesUe mebceesnvee®ee osefKeue JeeHej kesÀuee

peelees. jÀiCebe®es Hegve&ëJemeve keÀjC³eemeeþer meeceeefpekeÀ

keÀe³e&keÀlex Je J³eJemee³e- mebOeer HegjefJeCeejs J³eeJemeeef³ekeÀ ³eeb®eerner ceole Iesleueer peeles.

ceevemeesHe®eej le%e HeécegK³eeves Keeueerue mesJee GHeueyOe keÀjÀve osT MekeÀleele.

ceeveefmekeÀ jesiee®es efveoeve keÀjCes, GHe®eeje®³ee mebYeeJeveeb®eer ®e®ee& keÀjCes Je GHe®eeje®eer efoMee þjefJeCes

Deepeeje®³ee MeejerjerkeÀ Je ceeveefmekeÀ He´ke´Àer³ee mecepetve IesCes Je ceeveefmekeÀ Deejesi³eeMeer DemeCeeje

MeejerjerkeÀ efmLeleer®ee mebyebOe peeCetve IesCes.

Deepeeje®es efveoeve keÀjCes.

Flej JewÐekeÀer³e J³eeJemeeef³ekeÀebMeer mebHeke&À keÀjÀve (pemes Deejesi³e efveiee keÀjCeejs J³eeJemeeef³ekeÀ,

ceevemeMeem$e%e, vemexme Je Flej Deejesi³eeMeer mebyebOeerle J³eeJemeeef³ekeÀ ) SkeÀ mebHetCe& Je meceie´ GHe®eejHeOoleer®ee

DeejeKe[e le³eej keÀjCes.

Deew<eOeesHe®eej osCes - ceeveefmekeÀ J³eeOeersbkeÀjerlee DeveskeÀ He´keÀeje®es Deew<eOeesHe®eej GHeueyOe Deensle.

2.10.3 ef®eefkeÀlmee ceevemeMeem$e%eë

ef®eefkeÀlmee ceevemeMeem$e%e ner ceevemeMeem$ee®eer HećegKe MeeKee Deens. ceveesefJeke=ÀleeR®es efveoeve keÀjÀve l³eeJej GHe®eej

keÀjCeeN³ee MeeKesme ef®eefkeÀlmee ceevemeMeem$e cnCeleele. ceveesefJeke=ÀleeR®³ee meboYee&le ef®eefkeÀlmee ceevemeMeem$e Je ceevemeesHe®eej

le%e ³eeb®es ³eesieoeve HeÀej cenl®ee®es Deens. ef®eefkeÀlmee ceevemeMeem$e%e ns Sce.S.,Heer.S®e. [er. HeoJeerOej Demeleele. ef®eefkeÀlmee

ceevemeMeem$e%e Je=lle – Fefleneme (Patient History ) HeOoleer Üeje jÀiCeeefJe<e³eer meKeesue ceeefnleer efceUefJeleele. lemes®e

ceevemeMeem$eer³e keÀmeesì³eeb®ee efJeke=Àleer efveoeveekeÀjerlee GHe³eesie keÀjleele. efJekeÀej otj keÀjC³eekeÀjerlee ceevemeesHe®eej-

HeOoleer®ee JeeHej keÀjleele. ceveesjÀiCeeue³es, Keepeieer jÀiCeeue³es Je meecegnerkeÀ ceeveefmekeÀ Deejesi³e keWÀêeletve les DeeHeu³ee mesJee

HegjefJeleele. ef®eefkeÀlmee ceevemeMeem$e%e ceveesefJeke=Àleer, mecee ³eespevee®eer mecem³ee, Jew³eefkeÌlekeÀ Je HeefjJesMeer³e keÀejCes, efyeIe[uesues

DeeblejJ³eefkeÌlele mebyebOe, DevegJebMeerkeÀ Je MeejerjerkeÀ IeìkeÀeb®ee MeesOe IesCes F. iees<ìerbefJe<e³eer Fueepe HegjefJeleele.

ef®eefkeÀlmee ceevemeMeem$e%e vescekesÀ keÀe³e keÀjleele?

ceeveefmekeÀ Je MeejerjerkeÀ efJekeÀej DevegYeefJeCeeN³ee keÀesCel³eener Je³eesieìeleerue J³ekeÌleermeesyele ef®eefkeÀlmee ceevemeMeem$e%e keÀece

keÀjleele. les cegK³elJesë

ef®eblee Je Deewoeefmev³e

iebYeerj ceeveefmekeÀ efJekeÀej

MeejerjerkeÀ J³eeOeerojc³eeve le[pees[ keÀjCes

cebppeemebmLesefJe<e³ekeÀ J³eeOeer / efJekeÀej

Hees<eCeeefJe<e³eer / DeenejeefJe<e³eer®³ee mecem³ee / efJekeÀej

Jele&ve mecem³ee / efJekeÀej

J³emeveeefOevelee

mJeleëMeer Je FlejebMeer pegUJetve IesC³eeefJe<e³eer mecem³ee

efMekeÀC³eeefJe<e³eer mecem³ee / De[®eCeer / le=ìer.

³ee keÀjerlee ef®eefkeÀlmee – ceevemeMeem$e%e Keeueerue He´keÀejs keÀece keÀjleele.

jÀiCee®³ee iejpee He[leeUCes, efJeefJeOe HeOoleeRÜeje jÀiCee®³ee Jele&vee®es Je iegCee®eer HeejKe

keÀjCes, He´l³e#e efvejer#eCe HeOoleer efkebÀJee cegueeKele leb$ee®ee DeJeuebyet keÀjCes.

SkeÀ ye[g- J³eeJemeeef³ekeÀ ieìe®ee Yeeie cnCetve keÀece keÀjCes p³eeceOes JewÐekeÀer³e meuueeieej,

Heefj®eeefjkeÀe, meeceeefpekeÀ keÀe³e&keÀlex, Mew#eefCekeÀ meuueeieej,Deejesi³e keÀe³e&keÀlex, Meeues³e

Heefj®eeefjkeÀ, efHeÀefpe³eesLesjefHemì Je Dee@keÌ³egHesMeveue LesjefHemì ³eeb®ee meceeJesMe Demelees.

³eesi³e GHe®eej, meceb$eCe, GHeosMe, ³eeb®ee JeeHej Flej J³eeJemeeef³ekeÀebmen keÀjCes.

ef®eblee, Deewoeefmev³e, J³eJeveeefOevelee, meeceeefpekeÀ Je Jew³eefkeÌlekeÀ keÀewìgbefyekeÀ He´Mve,

DeeJneveelcekeÀ Jele&ve Je ³eentve DeefOekeÀ iebYeerj mecem³eebkeÀefjlee GHe®eej osCes.

kegbÀìgyeele Je meceepeele jÀiCee®es Hegve&Jemeve keÀjCes.

GHe³eesefpele mebMeesOeve keÀjÀve GHeueyOe %eeveele DeefOekeÀ He´ceeCeeb®eer Yej ìekeÀCes.

2.10.4 mecegHeosMeve ceevemeMeem$e%e ë (Counselling Psychologist)

mecegHeosMeve cnCepes keÀe³e ?

meewc³e Je ceO³ece mJejÀHeeleerue ceeveefmekeÀ mecem³ee mees[efJeC³eekeÀjerlee HejmHej mebJeeoeletve meuuee cemeuele keÀjCes

cnCepes meceb$eCe nes³e. ³ee mecem³ee Deewoeefmev³e, ef®eblee, efvejeMee, F. He´keÀej®eer Demet MekeÀles.

mecegHeosMekeÀ keÀesCe Demelees ?

DeeHeCe DeeHeu³ee jespe®³ee peerJeveele DeveskeÀ J³ekeÌleer DeveskeÀefJeOe mecem³eebveer ie´emeuesu³ee Henelees. mecem³ee efJeefJeOe

He´keÀeje®³ee Demeleele. YeeJeefvekeÀ, Jew³ekeÌleerkeÀ, keÀewìgbefyekeÀ J³eeJemeeef³ekeÀ, yeewefOokeÀ, Mew#eefCekeÀ, JewJeeefnkeÀ F. DeMee

mecem³eebcegUs J³ekeÌleer DeelceefJeMJeeme njJetve yemeleele. keÀenerpeCe v³etveieb[eves Heíe[uesues Demeleele. iewjmecepeeletve JewJeeefnkeÀ

megKe njefJeuesues, DeY³eemeele ue#e ve ueeieu³eeves JewHeÀu³eeves PegkeÀuesues lej J³eeJemeeef³ekeÀ efJeJeb®evesletve leneve – YetkeÀ

njHeuesues DeveskeÀ peCe mebce$ekeÀ ceevemeMeem$e%eebkeÀ[s ³esleele. DeMee JesUer l³eeb®³ee mecem³eeb®ee meebieesHeebie efJe®eej keÀjÀve

l³eeJej ³eesi³e Demes Gllej MeesOeC³ee®es keÀe³e&, meuuee Je ceeie&oMe&ve keÀjC³ee®es keÀe³e& ceevemeMeem$e%e keÀjleele. mecem³eeie´mle

J³ekeÌleerMeer megjJeeleeruee efJeMJeeme mebHeeove keÀjÀve Je JeebjJeej met®evee osTve l³eeb®³eeleerue DeelceefJeMJeeme Jee{efJelee ³eslees.

³eesi³e meuuee Je ceeie&oMe&ve osC³eemeeþer meceb$eCe ceevemeMeem$e%e mecee³eespeve, DeefYe³eesi³elee, DeefYejÀ®eer Je J³eefkeÌlecel®e

ceeHevee®³ee ®ee®eC³eeb®ee ner JeeHej keÀjleevee efomeleele.

Mew#eefCekeÀ Hee$eleeë

ceevemeMeem$e efkebÀJee mecegHeosMeveele Heer. S®e. [er. ®eer. HeoJeer Iesleuesues ceevemeMeem$e%e ns keÀece keÀjÀ MekeÀleele.

mecegHeosMekeÀ vescekesÀ keÀe³e keÀjleele ?

jÀiCeeyejesyej efJeMJeemee®es Je Deeoje®es veeles efvecee&Ce keÀjCes.

meceb$eCee®ee keÀjej le³eej keÀjCes p³eele vescekesÀ keÀe³e cegoosd ®e®exuee I³ee³e®es (Deieoer Keepeieer yeeyeeRmen ) ns þjefJeCes.

FlejebMeer menpeemenpeer ®e®exuee IesT MekeÀle veenerle DeMee mecem³ee meceb$ekeÀ meesyele ®eef®e&C³eeme jÀiCeeuee He´eslmeenerle

keÀjCes.

jÀiCee®es cnCeCes meefke´À³eHeCes SskeÀCes Je l³ebe®eer efmLeleer mecepetve IesCes.

ceveele keÀesCeleener keÀue ve þsJelee efveHe#eHeeleerHeCeeves jÀiCee®es keÀLeve SskeÀCes Je efmJekeÀejCes.

jÀiCeeuee l³ee®³ee mecem³es efJe<e³eer ienjer peeefCeJe keÀjÀve osCes.

jÀiCee®³ee keÀLeveeleerue Jee Jele&veeleerue meelel³ee®ee DeYeeJe Dee{Uu³eeme l³eeme DeeJneve osCes.

jÀiCeebvee mecem³ee efveJeejCeekeÀjerlee DeeJeM³ekeÀ DemeCeeN³ee Heg{erue efveJe[er Je efveCe&³e IesC³eeme ceole keÀjCes.

jÀibveevee DeeJeM³ekeÀ Demeu³eeme Flej ceevememeesHe®eej J³eeJemeeef³ekeÀebkeÀ[s HeeþefJeCes.

2.10.5 Mew#eefCekeÀ DeLeJee Meeues³e ceevemeMeem$e%e ë (Educationalor School

Psychologist)

yeeuekesÀ Je efkeÀMeesjJe³eerve cegueeb®³ee DeO³e³eve efJe<e³ekeÀ mecem³eebvee efveJeejC³eekeÀjerlee ef®eefkeÀlmee ceevemeMeem$ee®eer

Je Mew#eefCekeÀ ceevemeMeem$ee®eer ceguelelJes ns ceevemeMeem$e%e JeeHejleele. Meeues³e ceevemeMeem$e%e ns ceevemeMeem$ee®es

DeY³eemekeÀ; yeeue Je efkeÀMeesjJe³eerve cegueeb®ee efJekeÀeme, DeO³e³eve, kegÀìgbye, HeeuekeÀl®e, DeO³e³eve efmeOoeble Je J³eefkeÌlecelJee®es

efmeOoeble ³eeefJe<e³eer peeCeCeejs Demeleele.

Mew#eefCekeÀ ceevemeMeem$e%e keÀesCe Demelees ?

efJeÐeeL³ee¥b®³ee Meeues³e peerJeveeMeer pegUJetve IesC³ee®³ee HeéfkeÀ³esle ceole keÀjCeeje IeìkeÀ cnCetve Meeues³e

ceevemeMeem$e%e DeesUKeuee peelees. DeO³e³eve, meeceeefpekeÀ Je keÀeQìgefyekeÀ mebyebOe, YeeJeefvekeÀ meceleesue F.keÀjerlee HeécegK³eeves

keÀece kesÀues peeles. ef®eefkeÀlmee ceevemeMeem$e%eeHes#ee efMe#eCe #es$eeleerue HeéfMe#eCe, yeeueefJekeÀeme Meem$e Je Jele&veMeem$e,

Mew#eefCekeÀ ceevemeMeem$e ³ee efJe<e³ee®ee Meeues³e ceevemeMeem$e%ee®ee DeY³eeme DeefOekeÀ Demelees. efMe#eCe #es$eeleerue HeoJeer Je

ceeveMeem$ee®es %eeve ³eeJej DeeOeejerle meceb$eCe Meeues³e ceevemeMeem$e%e keÀjlees. ³eekeÀefjlee J³eefkeÌleiele efkebÀJee ieì®e®ee& kesÀueer

peeles. Meeues³e keÀe³e&ke´Àceeb®es cegu³eceeHeve, yeewefOokeÀ cetu³eefveOee&jCe, Meeues³e cegueeb®eer ieUleer LeebyeefJeC³eekeÀjerlee GHee³e³eespevee

DeeKeCes F. keÀeces ns ceevemeMeem$e%e keÀjleele. DeO³e³eveeleerue De[®eCeer DeesUKeCes Je l³eeJej GHee³e meg®eefJeCes ns l³eeb®es

HećegKe keÀe³e& Demeles. l³eebvee `MeeUe meceb$ekeÀ' Demesner cnCeleele.


ceevemeMeem$eeleerue HeoJ³egllej HeoJeer Je meceb$eCeeleerue HeéfMe#eCe ne cegueYetle Hee³ee iejpes®ee Demelees. Heer. S®e. [er. ner

DeefOekeÀ®eer Hee$elee Demet MekeÀles. yeeuekesÀ neleeUC³ee®ee DevegYeJe, l³eeefJe<e³eer HeéfMe#eCe, efJeefJeOe iejpee Demeuesu³ee

cegueebefJe<e³eer efMe#eCe Je mecepe DemeCes HeÀe³eo³ee®es þjles.

Meeues³e ceevemeMeem$e%e vescekesÀ keÀe³e keÀjleele ?

yengleebMe Meeues³e ceevemeMeem$e%e Keeueerue mesJee HegjefJeleele.

DeO³e³eve Je Jele&vee®³ee mecem³eebJej HeÝeeJeer GHee³e³eespevee keÀjleevee efMe#ekeÀ, HeeuekeÀ Je J³eJemLeeHekeÀ ³eeb®³eeMeer

mecevJe³e meeOeCes.

yeeueceevemeMeem$e Je yeeueefJekeÀemeMeem$ee®ee Jele&ve Je DeO³e³eve ³eeJej nesCeeje HeefjCeece ³ee®eer mecepe efvecee&Ce keÀjC³eeme

ceole keÀjCes.

DeO³e³eveemeeþer yeeuekeÀe®eer ngMeejer Je keÀewMeu³es ³eeb®es cetu³eefveOee&jCe keÀjCes.

meeceeefpekeÀ - YeeJeefvekeÀ efJekeÀeme Je yeeuekeÀe®es ceeveefmekeÀ Deejesi³e leHeemeCes.

DeO³e³evee®es He³ee&JejCe leHeemeCes Je MeeUsme SkeÀ megjef#ele Je HeÝeeJeer Mew#eefCekeÀ efþkeÀeCe yeveefJeC³eeme ceole keÀjCes.

Meeues³e keÀecekeÀepee ceOes De[LeUs efvecee&Ce keÀjCeeN³ee efJeÐeeLee¥®³ee HejmHejeleerue mecem³ee Je keÀewìgbefyekeÀ HeMve mees[efJeCes.

mecee³eespevee®es cegueeb®es Je l³ebe®³ee kegÀìgbyee®es HeMve mees[efJeC³eeme He´l³e#e kegÀìgbye Je cegueebmeesyele keÀece keÀjCes.

Mew#eefCekeÀ-¢<ì³ee keÀcepeesj Je DeO³e³eveele De[®eCeer DemeCeeN³ee yeeuekeÀebkeÀefjlee mJeble$e Mew#eefCekeÀ DeY³eemeke´Àce

efveefce&Ces.

Meeues³e J³eJemLeeHeveele mecepe, menveefMeuelee, efYevvelesefJe<e³eer efmJekeÀ=leer efvecee&Ce keÀjCes.

MeeUsle megjef#ele Je DeO³e³eveeme HegjkeÀ Demes JeeleeJejCe peesHeemeCeejer mebmLee yeveefJeC³eekeÀjerlee keÀe³e&ke´Àceeb®eer efveefce&leer

keÀjCes.

2.10.6 mebIeìveelcekeÀ ceeveMeem$e%e Jee DeewÐeesefiekeÀ ceevemeMeem$e%e (Occupational Psychologist

& Industrial Psychologist)

mebIeìveelcekeÀ ceevemeMeem$e%e keÀesCe Demeleele?

ns ceevemeMeem$e%e keÀecee®³ee efþkeÀeCeer nesCeeN³ee ceeveJeer Jele&vee®ee DeY³eeme keÀjleele. ns J³eeJemeeef³ekeÀ kebÀHev³eebceOes

peeJetve DeeHeueer mesJee HegjefJeleele, keÀeceieejeb®eer efveJe[, keÀeceieebje®es Jesleve, ceeuekeÀ- keÀeceieej mebyebOe Je keÀeceieejebvee

GHeueyOe DemeCeejs JeeleeJejCe DeMee DeveskeÀ IeìkeÀeb®ee DeY³eeme ³ee MeeKesle kesÀuee peelees. DeewÐeesefiekeÀ #es$eeleerue Heíeleer ner

³eesi³e keÀeceekeÀefjlee ³eesi³e keÀeceieej efveJe[Ces, l³eeb®eer GlHeeove#ecelee Jee{efJeCes, GlHeeovee®eer HeÝeeJeer peeefnjele keÀjCes,

efJelejCe megjUerle nesCes ³ee meJee¥Jej DeJeuebyetve Demeles.keÀeceieejebvee HeéfMe#eCe osCes, ceeuekeÀebvee `keÀeceieej- DeefYecegKe' He´Je=lleer

peesHeemeC³eeme He´Je=lle keÀjCes,F.iees<ìer megkeÀjHeCes keÀjC³eekeÀjerlee mebIeìveelcekeÀ Jee DeewÐeesefiekeÀ ceevemeMeem$e%e mesJee

HegjefJeleele. GlHeeovee®eer Jee{ ner keÀeceieej, keÀce&®eejer, He³e&Jes#ekeÀ Je J³eJemLeeHekeÀeb®³ee ceveesOew³ee&Jej DeJeuebyetve Demeles. ns

ceveesOew³e& Jee{efJeC³eemeeþer DeewÐeesefiekeÀ ceevemeeMeem$e%e efJeefJeOe He´keÀej®³ee keÀe³e&ke´Àceeb®eer DecebueyepeeJeCeer keÀjÀve GÐeesiee®³ee

meJee¥efieCe efJekeÀemeekeÀjerlee DeeHeueer mesJee osleele.


ceevemeMeem$eeleerue cegueYetle HeoJeer Je Hegjsmes HeéfMe#eCe efkebÀJee DeewÐeesefiekeÀ ceevemeMeem$eeleerue Heer.S®e.[er.

Keeueerue Deeþ efJeYeeieele keÀewMeu³e DemeCes iejpes®es Demeles.

ceeveJe- ³eb$e ³eeb®³eeleerue HejmHejmebyebOe.

He³ee&JejCeer³e j®evee, keÀe³e&- megueYeerkeÀjCe, Deejesi³e Je megjef#elelee ³eeefJe<e³eer %eeve.

Jew³eefkeÌlekeÀ efveJe[ Je cetu³eefveOee&jCe, Je ³eekeÀefjlee ueeieCeeN³ee ®ee®eC³ee, j®evee F.

keÀce&®eeN³eeb®es keÀjer³ej efJekeÀeme Je mJecetu³e efveOee&jCe ³eeefJe<e³eer ceeefnleer.

J³eefkeÌleefJekeÀeme Je meceb$eCe

HeéfMe#eCe (iejpee DeesUKeCes, HeéfMe#eCe DeejeKe[e yeveefJeCes, HeéfMe#eCee®es cetu³eceeHeve keÀjCes )

keÀeceieej mebyebOe Je DeefYeHe´sjCee

mebIeìveelcekeÀ efJekeÀeme Je yeoue.

mebIeìveelcekeÀ ceevemeMeem$e%e vescekesÀ keÀe³e keÀjleele?

SKeeo³ee ieìe®es Je mebIeìves®eer JeemleefJekeÀ mebmke=Àleer peeCetve IesC³eekeÀjerlee HeOoleeR®eer j®evee keÀjCes Je lees GHe³eespeCes.

³eecegUs veJeerve mebmke=Àleer mebJe&Oeveeme Je keÀecee®eer Gefo<ìs þjefJeC³eeme ceole efceUles.

J³ekeÌleer Je ieì ³eeb®³eeyejesyej keÀece keÀjleevee vesle=lJeiegCe, ieìeble keÀe³e& keÀjC³ee®eer #ecelee Je meecegnerkeÀ mecegn-#eceleeb®ee

efJekeÀeme meeOeCes.

keÀeceieej mebyebOe efvejesieer þsJeC³eekeÀjerlee Je keÀce&®eeN³eebceOes DeefYeHesjCee peeieefJeC³eekeÀjerlee meuuee osCes.

yeebOeer Je cegueeKeleer, cetu³eefveOee&jCeelcekeÀ ®ee®eC³ee, ef®eefkeÀlmee- ceevemeMeem$eer³e ®ee®eC³ee ³eeb®³ee JeeHejeves keÀeceieej

efveJe[ HeéfkeÀ³ee Je cegu³eceeHeve HeéfkeÀ³ee megueYe keÀjCes.

HeéfMe#eCe DeejeKe[³eeb®eer efveefce&leer Je cetu³eefveOee&jCeekeÀjerlee DeejeKe[³eeb®eer efveefce&leer keÀjCes.

GlHeeove#ecelee Jee{efJeC³eekeÀefjlee meuuee Je met®evee osCes.

kebÀHeveer®eer Deejesi³e Je mebj#eCe #ecelee Jee{efJeCes, DeHeIeelee®eer keÀejCes Je ìeUC³ee®³ee GHee³eespeveeb®ee MeesOe IesCes.

leCeeJe ìeUCes Je leCeeJee®es J³eJemLeeHeve ³eeefJe<e³eer meuuee, HeéfMe#eCe osCes Je leb$e efMekeÀefJeCes.

2.10.7 Deejesi³e ceevemeMeem$e%e ë(Health Psychologist)

ceeveJeer Deejesi³e peHeC³eemeeþer Je DeepeejeJej HeéfleyebOe keÀjC³eemeeþer ns ceevemeMeem$e%e DeeHeueer mesJee HegjefJeleele.

MeejerjerkeÀ Je ceeveefmekeÀ Deejesi³ee®ee mebyebOe ³eeJej mebMeesOeve keÀjleele. Jew³eefkeÌlekeÀ Deejesi³e megOeejC³eekeÀjerlee ceveg<³eeves

peerJeveMewueerle keÀesCeles yeoue keÀjeJsele ³ee®es ceeie&oMe&ve keÀjleele.efJeefJeOe Deejesi³e megefJeOeeb®es cetu³eceeHeve keÀjleele.

ns lemes veJeerve #es$e Demetve ceevemeMeem$eer³e ceguelelJeeb®ee JeeHej ceveg<³ee®ee ¢<ìerkeÀesve, Jele&ve Je efJe®eej ³eeb®ee Deejesi³eeJej

nesCeeje HeefjCeece leHeemeC³eekeÀjerlee keÀjleele. efmeieejsì®es mesJeve keÀjCes mees[Ces, GvneHeemetve lJe®es®es mebj#eCe F. efJe<e³eer

ceeie&oMe&vee®eer mesJee HegjefJeueer peeles. cegK³e nslet efvejesieer peerJeve Je J³eeOeer ìeUC³eekeÀjerlee %eeve osCes, ne nes³e.

Deew<eOeesHe®eejeves efvecee&Ce Peeuesues JeeF&ì HeefjCeece, Deejesi³e ³eb$eCes®eer GHe³eesefielee Je iebYeerj Deepeejeleerue mecee³eespeve

efJeYeeieele osefKeue keÀe³e& kesÀues peeles. nuueer, pevelesceOes Deejesi³eeefJe<e³eer peeefCeJepeeie=leer Peeueer Deens. Jepeve keÀceer keÀjCes Je

#ecelee efJekeÀeme ³eeJejner yeN³ee®e HećeeCeele keÀece kesÀues peele Deens.


Deejesi³e ceevemeMeem$eeleerue HeoJ³egllej HeoJeer Je mebMeesOeveeme megjJeele. Yeejleele ³eeefJe<e³eer®es Mew#eefCekeÀ keÀe³e&ke´Àce

HeÀejmes GHeueyOe veenerle Hejlegb pemepeMeer ceeieCeer Jee{sue lemeleMeer Mew#eefCekeÀ mebOeer GHeueyOe nesF&ue.

Deejesi³e - ceevemeMeem$e%e vescekesÀ keÀe³e keÀjleele ?

Deejesi³eeuee DemeCeejs OeeskesÀ keÀceer keÀjC³eemeeþer keÀecee®³ee efþkeÀeCeer Je peerJeveceeveele DemeCeeN³ee $egìeR®ee leHeeme Je

ceevemeMeem$eer³e efmeOeevleeb®³ee DeeOeejs l³eeb®es efvejmeve keÀjCes.

Deejesi³ekeÀejkeÀ Jele&vee®eer peeefCeJe keÀjÀve osCes Je Deejesi³eefJe<e³ekeÀ ceeveMeem$eer³e ¢<ìerkeÀesveeme Heéslmeenve osCes.

Deejesi³epeleve keÀjCeejs J³eeJemeeef³ekeÀ Je jÀiCe ³eeb®³eeceOes megmebJeeo Ie[Jetve DeeCeCes.

Deejesi³e, J³eeOeer Je J³ekeÌleer ³eeb®³eeceOeerue yeewefOokeÀ He´efkeÀ³eebyeeyele mebMeesOeve keÀjCes.

iebYeerj J³eeOeercegUs nesCeejer ceeveefmekeÀ Je keÀewìgbefyekeÀ DeefmLejlee peerJeveceeveeleerue yeoueeb®³ee DeeOeejs otj keÀjCes.

2.10.8 efke´À[e ceevemeMeem$e%e ë (Sports Psychologist)

efke´À[e ceevemeMeem$e%e cnCepes keÀe³e ?

ceevemeMeem$ee®eer ner SkeÀ GieJeleer MeeKee Deens. ³ee ceevemeMeem$e%eeÜejs efJeefJeOe J³ee³eece Je efke´À[ebkeÀefjlee HetjkeÀ

þjCeeN³ee ceevemeMeem$eer³e efmeodOeeblee®ee MeesOe Iesleuee peelees. KesUe[tbvee efoueer peeCeejer HesjCee, DeefYeHe´sjCee Je=Ooer, ceveesOes³ex

Jee{efJeC³eekeÀjerlee ueeieCeejs ceeie&oMe&ve, meceb$eCe lemes®e KesUeJej HeefjCeece keÀjCeejs meeceeefpekeÀ IeìkeÀ, MeejerjerkeÀ IeìkeÀ,

ceeveefmekeÀ meyeueerkeÀjCe Je mekeÀejelcekeÀlee ³eeefJe<e³eer efJe®eej ³ee MeeKesle kesÀuee peelees. KesUe[tbceO³es meebefIekeÀ YeeJevee le³eej

keÀjCes, vesle=lJe iegCe Je=OoeRiele keÀjCes, HejmHej osJeeCe-IesJeeCeerletve mecee³eespevee meeOeCes, efKeuee[tJe=lleer jÀpeeefJeCes,

menkeÀe³ee&®eer Je=lleer Jee{efJeCes F. iees<ìer efkeÀ´[e ceevemeMeem$e%ee®³ee meuu³eeves Je ceoleerves MekeÌ³e nesleele.


ner SkeÀ veJ³eeves efvecee&Ce Peeuesueer MeeKee Deens. ceevemeMeem$e Je efke´À[eefJe<e³ekeÀ %eeve GHe³eesieer þjles.

ceevemeMeem$ee®eer HeoJ³egllej HeoJeer Je ceevemeMeem$e Je efke´À[e ³ee efJe<e³eer®es mebMeesOeveeme Deie´ke´Àce efceUlees. Yeejleele

DeeefuekeÀ[s®e HeoJ³egllej HeoJeer keÀjerlee efke´À[e- ceevemeMeem$ee®ee efJe®eej megjÀ Peeuee Deens. Goe. Hebpeeye efJeÐeeHeerþ Je

Deefceìer efyePevesme mkegÀue,³eg.Heer.

efke´À[e ceevemeMeem$e%e vescekesÀ keÀe³e keÀjleele ?

OeeJeHeìtbvee keÀceeue ceeveefmekeÀ Deejesi³e He´eHle keÀjÀve osC³eekeÀjerlee ceeveMeem$eer³e GHe®eej osCes p³eepeesies efke´À[e-

efJe<e³ekeÀ DeeJeekeÀe Je=OoeRiele nesF&ue.

#ecelee efJekeÀemee®ee He´³elve keÀjCes Jew³ekeÌleerkeÀ efJekeÀeme, Deejesi³e Je mecee³eespeve keÀewMeu³eeb®ee efJekeÀeme keÀjCes.

efke´À[eHeìtbb®eer #ecelee, ceeveefmekeÀ Deejesi³e Dee³eg<³eYej keÀmes Jee{sue ³eeJej mebMeesOeve keÀjCes.

2.10.9 iegvnsieejer®es ceevemeMeem$e%e ë(Forensic Psychologist)

efmeodOeeble :

ceevemeMeem$ee®es efmeodOeeble, %eeve Je keÀewMeu³e JeeHejÀve iegvnsieejeme mecepetve IesCes Je iegvneDevJes<eCeele ceole keÀjCes

ns keÀe³e& iegvnsieejer MeesOeCeejs ceevemeMeem$e%e keÀjleele. iegvnsieeje®³ee Jele&veeJej keÀesìe&le le%e efìHeCCeer keÀjC³ee®es keÀe³e&ner les

keÀjleele.


iegvnsieejer DevJes<eCe ³ee efJe<e³eele HeoJeer Je HeoJ³egllej HeoJeer, ner cegueYetle Hee$elee. ceevemeMeem$e%e ³ee efJe<e³eeleerue

%eeve mebHeeove keÀjÀve ns keÀe³e&#es$e efveJe[t MekeÀleele. Yeejleeleerue DeveskeÀ efJeÐeeHeerþs ³ee efJe<e³eele HeoJeer Je ef[Hueescee

®eeueefJeleele. cegbyeF& efJeÐeeHeerþ ne efJe<e³e ueJekeÀj®e megjÀ keÀjC³ee®³ee efJe®eejele Deens.

iegvne DevJes<eCe ceevemeMeem$e%e vescekesÀ keÀe³e keÀjleele?

GHe®eej keÀe³e&ke´Àce le³eej keÀjCes Je jeyeefJeCes.

iegvnsieejeb®es Deeke´ÀcekeÀ Jele&ve megOeejCes, keÀce&®eejer Je kewÀo³eeb®³ee yeouel³ee iejpeebvee He´eflemeeo osCes, keÀce&®eejer Je

kewÀo³eeb®³ee ceveeJejerue leCeeJe keÀceer keÀjCes.

kewÀo³eeb®³ee iees<eJeeje le³eej keÀjC³eekeÀjerlee mebK³eeMeem$eer³e DeeOeej IesCes Je SKeeoer veJeerve keÀuHevee jÀ{

keÀjC³eekeÀjerlee l³eeme þesme DeMee mebMeesOeveele HegjeJee osCes.

keÀesìe&le HegjeJes meeoj keÀjCes, ceevemeMeem$eer³e megOeejie=ns Je legjbÀieebvee meuues osCes, iegvne®eer ef®eefkeÀlmee keÀjCes.

iegvnsieejeb®³ee Hegve&JemeveekeÀjerlee keÀe³e&ke´Àce yeveefJeCes, DeekeÀcekeÀ iegvnsieejebvee neleeU³eemeeþer ceeie& meg®eefJeCes. #eesYe –

J³eJemLeeHeve, meeceeefpekeÀ #ecelee Je yeewefOekeÀ keÀewMeu³eeb®es He´efMe#eCe lemes®e oejÀ®³ee J³emevecegkeÌleer keÀjerlee GHe®eej osCes.

iegvnsieejeb®es ceevemeMeem$e%e Heesefueme ³eb$eCee, v³ee³e J³eJemLee Je meJe& He´keÀej®³ee iegvnsDevJes<eCe mebmLeebyejesyej keÀece keÀjÀ

MekeÀleele.

He´Mve ë

1.ceevemeMeem$eerleerue HesMeeb®eer ³eeoer keÀje.

2.Lees[keÌ³eele efìHee Ðeeë (i) mebce$ekeÀ ceevemeMeem$e%e

(ii) Mew#eefCekeÀ ceevemeMeem$e%e

(iii) ceevemeesHe®eej le%e

3. iegvnsieejer®es ceevemeMeem$e cnCepes vescekesÀ keÀe³e Je l³eemeeþer ueeieCeejer Mew#eefCekeÀ Hee$elee ³ee®eer ®e®ee&

keÀje.

efJeYeeie leerve

2.11 ceevemeMeem$ee®es mJejÀHe ë (Nature of Psychology)

ns meJe&Þegle Deens keÀer ceevemeMeem$ee®ee Hee³ee Meem$eer³e lelJe%eeveeJej DeeOeejerle Deens. n³ee mel³eeuee DeveskeÀ

efJe®eejJeble Je ceevemeMeem$e%eebveer efmeOo kesÀues Deens. DeeOegefvekeÀ ceevemeMeem$ee®ee Yej

Meem$eer³e HeOoleersJej Deens. ³ee®e Meem$eer³e HeOoleersb®³ee DeeOeejs YeeweflekeÀMeem$e, jmee³eveMeem$e, JewÐekeÀer³eMeem$e ³ee

Meem$eeb®ee efJekeÀeme MekeÌ³e Peeuee Deens. ceevemeMeem$eelener ®ee®eCeer, efmeodOeeble efJekeÀeme, Devegceeve efveefce&leer Je Hetve&efvecee&Ce F.

Meem$eer³e lelJes JeeHejueer peeleele. megmebyeOo efvejer#eCe ne Meem$ee®ee cenlJee®ee efvekeÀ<e þjlees. He´³eesiee®³ee ceeO³eceeletve DeeefCe

j®eveelcekeÀ o=<ìerves Ie[CeeN³ee Ieìveeb®es Jemlegefve<þ efveej#eCe DeeefCe ceeHeve keÀjÀve ceeefnleer®eer HeOoleMeerj j®evee keÀjCes

cnCepes®e Meem$eer³e ¢<ìerkeÀesveeletve mebMeesOeve keÀe³e& keÀjCes nes³e. kesÀuesues efvejer#eCe Je He´³eesie l³ee®e HeOoleerves ogmeN³ee

J³ekeÌleerme, ogmeN³ee efþkeÀeCeer Hegvne keÀjlee ³esGÀve l³eeletve DeeOeer®es efve<keÀ<e& He[leeUtve Henelee ³esCes Meem$eer³e¢<ì³ee

DeeJeM³ekeÀ Demeles.

Meem$ee®eer JewefMe<þ³es KeeueerueHe´ceeCes Deensle.

Meem$eeceOes efJe<e³eeleerue JeemleJeJeeoer Ieìvee Je %eeve ³eeb®ee meeþe Je l³eebvee efmeOo keÀjCeejs efve³ece Je ceguelelJes

Demeleele.

mel³ee®ee MeesOe IesC³eeJej Yej Demelees.

keÀejCes Je HeefjCeece ³eeb®es veeles He´mLeeefHele keÀjles.

Jemlegefve<þ mebMeesOeve Je Meem$eer³e HeOoleeR®ee DeJeuebye keÀjles.

efve<keÀ<ee¥®eer He[leeUCeer keÀjC³ee®es HeefjCeece efvecee&Ce keÀjles.

þesme efmeOeevleeJej DeeOeejerle GHe³eesefpelee.

Meem$eer³e efve³ece meJe&ceev³e Je kegÀþsner l³ee®e HeOoleer®es ueeiet nesCeejs Demeleele.

Ieìveeb®es mHe<ìerkeÀjCe MekeÌ³e nesles.

³ee®e OeleeaJej ceevemeMeem$ee®es mJejÀHe He[leeUtve Heenlee ³esF&ue.

ceevemeMeem$eeceOes JeemleJeJeeoer efmeodOeeble Je l³ebevee efmeOo keÀjCeejs efve³ece Je ceguelelJes Deensle.

ceevemeMeem$ee®es GHe³eesefpele efJeYeeie Deensle. Goe. Mew#eefCekeÀ ceevemeMeem$e, DeewÐeesefiekeÀ ceevemeMeem$e, ef®eefkeÀlmee

ceevemeMeem$e.

ceevemeMeem$eele JeeHeju³ee peeCeeN³ee HeOoleer Je leb$es Meem$eer³e mJejÀHee®eer Deensle. Goe. efvejer#eCe, He´³eesieHeOoleer,

Hegve&He[leeUCeer ³eecegUs ceeveJeer Jele&vee®³ee cetu³eefveOee&jCeeme JeemleefJekeÀlee Je efJeMJeemeen&lee He´eHle nesles.

SKeeo³ee He´³eesiee®eer Hegve&He[leeUCeer Dev³e He´mebieer, Dev³e J³ekeÌleerkeÀ[tve kesÀueer peeJet MekeÀles Je efve<keÀ<ee¥®eer He[leeUCeer

MekeÌ³e nesles.

He´mLeeefHele mel³es, Ieìvee Je efve³eceebvee meJe&peieYej meJe&ceev³elee Deens.

Jejerue meJe& JewefM<þ³eebJejÀve Demes cnCelee ³esF&ue keÀer ceevemeMeem$e SkeÀ Meem$e Deens. ceevemeMeem$e pejer YeeweflekeÀMeem$e

Je jmee³eveMeem$e meejKes MegOo Je HećegKe Meem$e vemeues lejer l³eeleerue Jemlegefve<þlee, Heé³eesefiekeÀlee, megJ³eJeefmLele efvejer#eCe

Je Jemlegefve<þ Ieìveeb®ee DeeOeej ns efvekeÀ<e ceevemeMeem$eeme `Meem$e' cnCetve mLeeve osleele.

ceevemeMeem$eele Deelcee, ceve Fl³eeoeR®ee DeY³eeme kesÀuee peelees DeMeer Heg<keÀU ueeskeÀbe®eer ®egkeÀer®eer mecepetle Deens. Decegle&

Je De¢<³e cevee®³ee DeY³eemeeves ceeveJeemebyeOeer®³ee %eeveele efJeMes<e Yej He[Ceej veener cnCetve cevee®³ee mJejÀHeeefJe<e³eer efYeceebmee

ve keÀjlee ceevemeMeem$e%eebveer ceveg<³eJele&vee®³ee DeY³eemeeme megjJeele kebsÀueer. Jele&ve ne ceevemeMeem$ee®ee HećegKe DeY³eemeefJe<e³e

Deens, ceeveJee®ee Deelcee efkebÀJee ceve veJns. Jele&ve cnCepes DeMeer keÀesCeleerner ceeveJeer efke´À³ee Jee ceeveJeslej HeéC³eeb®eer efke´À³ee peer®es

ceeHeve efvejer#eCe kesÀues peeJet MekeÀles. ceeveJee®³ee MeejerjerkeÀ neue®eeueer lemes®e Ssef®íkeÀ Je Devewef®íkeÀ MeejerjerkeÀ efke´À³ee

l³ee®eHećeeCes F®íe, efJe®eej, Jesovee, DeekeÀeb#ee, mcejCe Fl³eeoer ceveesJ³eeHeej ³eeb®eener Jele&veele meceeJesMe neslees.

DeeHeCe meJe&®e Demes ceevelees keÀer ceevemeMeem$eer³e mebMeesOeveeleerue efve<keÀ<e& J³ekeÌleervegmeej Je efJeefJeOe celeebvegmeej yeouet

MekeÀleele Jee l³eele keÀceeueer®eer leHeÀeJele Demet MekeÀles. cee$e ns efve<keÀ<e& efvecee&Ce keÀjCeejer mebMeesOeve HeéfkeÀ³ee ner

JemlegefveHþmJejÀHee®es efvejer#eCe, He´³eesie Je ®ee®eC³ee ³eemeejK³ee Meem$eer³e Ie[Ceer®eer vekeÌkeÀer®e Deens.

He´Mveë

1. Meem$ee®eer JewefM<þ³es veceto keÀje.

2. ceevemeMeem$e `Meem$e' Deens ns He[leeUs osTve efmeOo keÀje.

3. ®etkeÀ keÀer yejesyej les meebiee –

(i) ceevemeMeem$eele Deelcee Je ceve ³eeb®ee DeY³eeme kesÀuee peelees-

(ii) megmebyeOo efvejer#eCe ne Meem$ee®ee cenlJee®ee efveke&À<e þjlees-

(iii) DeeOegefvekeÀ ceevemeMeem$ee®ee Yej Meem$eer³e HeOoleeRJej Deens-

(iv) Jele&ve ne ceevemeMeem$ee®ee HećegKe DeY³eemeefJe<e³e Deens--

(v) Meem$e YeefJe<³eeleerue YeeefkeÀles keÀjÀ MekeÀles-

efJeYeeie - ®eej

2.11 ceevemeMeem$e Je efveeflelelJesë (Ethics & Psychologist)

kegÀCeerner Henele vemeleeveeosefKeue ³eesi³e les®e Jele&ve keÀjCes, cnCepes efveleercellee nes³e.

leeW[ DeesUKe ë

ceeveJeer Je ceeveJeslej HeéC³eeb®³ee Jele&vee®³ee DeY³eemeemeeþer keÀener He´³eesie keÀjeJes ueeieleele. ceeveJeeyejesyej®e keÀener HeéC³eeb®eener

He´³eesieemeeþer JeeHej kesÀuee peelees. ceevemeMeem$eer³e mebMeesOeve ns meefpeJeeb®³ee peerJeveeefJe<e³eer®es %eeve efceUJetve l³eeb®es peerJeve

DeefOekeÀ mece=Oo keÀjC³ee®³ee Goelle nsletves kesÀues peeles. cee$e veweflekeÀ¢<ì³ee efJe®eej kesÀu³eeme keÀener cegueYetle efveeflelel®es

HeeUCes iejpess®es þjles. efvejer#eCe Jee mebMeesOeve keÀjleevee HeéC³ebe®³ee vewmeefiekeÀ Jele&veeJej yebOeves Ieeleueer peeleensle keÀe?

ceeveJeeb®³ee Keepeieer Dee³eg<³eele vekeÀes FlekeÀer {JeUe{JeU Jee oKeue efoueer peeles³e keÀe? ³eeefJe<e³eer®eer mele&keÀlee jeKeCes

iejpes®es Deens.

ceevemeMeem$eer³e mebMeesOeveele efvejer#eCeeKeeueer Jee He´³eesieele meeefceue J³ekeÌleeR®ee menYeeie efceUefJeCes HeÀej®e iejpes®es Demeles.

SKeeo³ee J³ekeÌleer efJe<e³eer ceeefnleer efceUefJeleevee l³ee®ee l³ee J³ekeÌleer®ee Jew³ekeÌleerkeÀ peerJeveeJej efJeHejerle HejerCeece nesT ve³es

³eeefJe<e³eer®eer peyeeyeoejer ceevemeMeem$e%eeJej Demeles. keÀesCel³eener HeefjefmLeleerle veweflekeÀcegu³eeb®eer Hee³eceuueer nesCeej veener ns

Heeefnues peeles.l³eekeÀjerlee ceevemeMeem$eer³e mebMeesOevee®eer keÀener efveleerlelJes APA cnCeles `DecesjerkeÀve mee³ekeÀesuee@efpekeÀue

DemeesefMe³eveves' efveefM®ele kesÀueer Deensle.

ceguelelJe ë De HeÀe³eoe Je keÀu³eeCe

p³eeb®³eeyejesyej keÀece keÀje³e®es Deens DeMee J³ekeÌleerbs®ee HeÀe³eoe JneJee Je keÀesCeleerner vegkeÀmeeve nesT ve³es ³eemeeþer

DeeìeskeÀeì He´³elve keÀjCes. ceevemeMeem$e%eeb®³ee J³eeJemeeef³ekeÀ ke=ÀleerceOes p³eeb®³ee meesyele keÀece keÀjeJe³ee®es l³eeb®es keÀu³eeCe

mebYeJelees keÀer veener, l³eeb®ee nkeÌkeÀYebie lej nesle veener vee F. efJe<e³eer mele&keÀlee DemeCes iejpes®es Deens. mebMeesOeveeleerue

HeébC³ee®ee ³eesi³e mebYeeU keÀjCes Je l³eeb®esner keÀu³eeCe keÀjCes ns HeneCes DeefveJee&³e þjles. keÀceerle keÀceer neveer Je Fpee nesF&ue

Demes keÀesCel³eener Devewmeefie&keÀ Je De®eevekeÀ GodYeJeuesu³ee He´mebieer HeneJes.

ceguelelJe ë ye FceeveerHeCee Je peyeeyeoejer

p³eeb®³eeyejesyej keÀece keÀje³e®es Demeles DeMee J³ekeÌleeRmeesyele efJeMJeemee®es veeles ceevemeMeem$e%e efvecee&Ce keÀjlees. p³e

ieìebyejesyej Jee mecegnemeesyele keÀece keÀjeJe³ee®es l³eeb®³ee meceJesle keÀece keÀjleevee DeeHeCeeJej DemeCeeN³ee J³eeJemeeef³ekeÀ Je

Meem$eer³e peyeeyeoejer®es Yeeve ceevemeMeem$ee%eeme Demee³euee nJes. DeeHeu³ee Jele&CetkeÀer®ee opee&, megmHe<ìlee Je DeeHeu³ee

J³eJemee³ee®³ee ce³ee&osefJe<e³eer peeefCeJe þsJetve ceevemeMeem$e%eeves DeeHeu³ee #es$eeMeer F&ceeve yeeUieeJes.

ceguelelJe ë keÀ SkeÀelcelee

ceevemeMeem$e%eeves De®etkeÀlee, HeéceeefCekeÀHeCee Je mel³eHeje³eCelee n³ee®ee Meem$e, efMekeÀJeCe, Je He´l³e#e, ke=Àleer

keÀjleevee oeKeuee ÐeeJee. ceeveMem$e%e Keesìs yeesueCes, ®eew³e&keÀce& keÀjCes, HeÀmeJeCetkeÀ keÀjCes, ueeb[erueyee[er keÀjCes, mel³ee®eer

®egkeÀer®eer ceeb[Ceer keÀjCes F. He´keÀeje®³ee keÀ=leer keÀjerle veenerle. ®egkeÀer®³ee keÀyegueer osCes. DeJeemleJe Je®eves osCes F. iees<ìer

ìeUeJ³eele. DeeHeu³ee HesMeeuee veeceg<keÀer ³esF&ue Demes Jele&ve ìeUeJes Je SkeÀ meJe& o=<ìerves efJeMJeemeen& J³ekeÌleer cnCetve DeeHeueer

Heéflecee peesHeemeeJeer.

ceguelelJe ë [ v³ee³eerHeCee

ceevemeMeem$e%e ceevemeMeem$eele ueeieCeeje KejsHeCee Je l³eeletve ³ee Meem$eeme nesCeeje KejeKegje HeÀe³eoe peeCetve

Demeleele. cnCetve®e mece opee&®³ee HeOoleer, Heefke´À³ee, JeeHejÀve Je ³eesi³e v³ee³eerHeCee oeKeJetve ceevemeMeem$eele vekeÀUle ³esCeejs

Jew³ekeÌleerkeÀ keÀue keÀceer keÀjC³ee®ee He´³elve keÀjleele. Jemlegefve<þlee HećeeCe ceevetve yeekeÀer meJe& ®egkeÀer®³ee ke=Àleer yeepetuee

meejleele. v³ee³eerJe=lleerves ³eesi³e efve<keÀ<e& meceesj DeeCeleele.

ceguelelJe ë F& ueeskeÀeb®³ee nkeÌkeÀebefJe<e³eers Je mevceeveeefJe<e³eer Deeoj

ceevemeMeem$e meJe& ueeskeÀeb®ee mevceeve Je Deeoj jeKeles Je l³eeb®³ee SkeÀebleeefJe<e³eer®³ee nkeÌkeÀemebyebOeer meleke&À Demelees.

l³eeb®³ee iegHleles®³ee iejpesefJe<e³eer peeCetve Demeles. ceevemeMeem$e%eevee keÀuHevee Demeles keÀer ueeskeÀeb®³ee mebmke=Àleer, J³eefkeÌleiele

yeeyeer, Je³e, Oece&, efuebieYeeJe, DeHebielJe, Yee<ee, mebHeefllekeÀ efmLeleer ³eeefJe<e³eer iegHlelee, Deeoj jeKeCes iejpes®es Demeles.

DeeHeu³ee ceveeleerue keÀesCel³eener keÀue, DeeJe[- veeJe[, Hemebleer F. iees<ìer ueeskeÀeb®³ee keÀu³eeCe, Deeoj, mevceeve jeKeleevee

Dee[ ³esJet osT ve³esle.

efveleerlelJes ë- HeÀe³eoe Je keÀu³eeCe

- F&ceeveerHeCee Je peyeeyeoejer

- SkeÀelcelee

- v³ee³eerHeCee - ueeskeÀeb®³ee nkeÌkeÀ Je mevceeveeefJe<e³eer Deeoj.

2.12.1 APA ®eer HeéC³eeb®³ee mebMeesOeveeJejerue ceeieoMe&keÀ lelJesë

De) iejpeë

mHe<ì Meem$eer³e ¢<ìerkeÀesveeletve neleer Iesleuesu³ee mebMeesOeveele DeeJeM³ekeÀlee Demeu³eeme®e HeéC³eeb®ee Deble&YeeJe

keÀjeJee. DeMee mebMeesOeveeletve ceeveJe Je HeéC³eeb®ee GHe³eesiee®es efve<keÀ<e& Je ceeefnleer He´leerle JneJeer.

ye) peHeCetkeÀer®ee opee & ë

HeéC³eebvee Deble&Yetle keÀjCeeN³ee mebMeesOeveele HeéC³eeb®³ee peHeCetkeÀerkeÀjerlee He³ee&JeCeer³e keÀeUpeer Je megjef#ele ³eeb®ee

efJeMes<e efJe®eej kesÀuee peeJee p³eecegUs HeéC³eeb®es keÀu³eeCe ogue&ef#eues peeCeej veener.

keÀ) mJeemLeë

HeéC³eeb®³ee mJeemLee®eer efJeMes<e keÀeUpeer I³eeJeer. He´³eesieeojc³eeve HeéC³eeb®es He´peveve keÀjleevee l³eeb®³ee mJeemL³eeme

Fpee nesCeej veener ns HeneJes.

[) ³eesi³e JeeieCetkeÀ ë

He´³eesieMeeUsleerue HeéC³eebvee ceeCetmekeÀer®eer JeeieCetkeÀ ÐeeJeer. keÀceerle keÀceer Jesovee Je $eeme nesF&ue ³ee®eer o#elee I³eeJeer.

HeéC³eebvee cejCe Deeues lej les Jesovee jnerle DemeeJes. HeéC³eeb®eer ef®ejHeÀe[ keÀjleevee. Yetue osTve ceie®e ns He´³eesie efmeOo

keÀjeJesle. Dee@HejsMeve ceOetve lJejerle yejs nesC³eekeÀjerlee Deew<eOeesHe®eej keÀjeJesle.

ceeveJeer He´³egkeÌleebJej mebMeesOeve keÀjleevee keÀener ceeie&oMe&keÀ lelJes Je Deìer APA ves efJeefnle kesÀu³ee Deensle. l³ee Heg{erueHećeeCes,

GlmHegÀle& menYeeie ë (Voluntary Participation)

ceevemeMeem$eer³e He´³eesieebceOes He´³egkeÌleeves GlmHegÀleHeCes menYeeieer Peeues Heeefnpes. l³ee®³eeJej keÀmeuesner o[HeCe Demelee

keÀecee ve³es. oyeeJener Demet ve³es. Del³eble ceeskeÀUsHeCeeves l³eeves He´³eesieele menYeeieer JneJes. He´³eesieele menYeeieer Demeleevee

lees nJes lesJne He´³eesieeletve yeensj He[t MekeÀlees. mebMeesOeveele jneJe³ee®es keÀer veener ns þjefJeC³ee®es mebHetCe& mJeeble$³e

He´³egkeÌleeme Demeues Heeefnpes.

HetJe&mebceleer ë(Informed Consent)

He´l³e#e mebMeesOevekeÀe³e& megjÀ keÀjC³ee Deieesoj He´³egkeÌleekeÀ[tve uesKeer mebceleerHe$e Iesleues Heeefnpes. He´³eesieele vescekesÀ

kesÀues peeCeej Deens, He³eesiee®es mJejÀHe Je J³eeHleer keÀe³e DemeCeej Deens F. He´³eesieeefJe<e³eer®eer ceeefnleer He´³egkeÌleeuee mecepesue

DeMee Yee<esle osCes DeefveJee³e& Deens. DeMeer ceeefnleer ve oslee®e SKeeo³ee J³eefkeÌleme He´³eesieele meeefceue keÀjÀve IesCes

DeveweflekeÀ Deens.

ceeefnleer ueHeefJeCes ë (Deception)

ceevemeMeem$eer³e mebMeesOeveeceO³es He´³egkeÌlee®³ee KeN³eeKegN³ee Je vewmeefie&keÀ Heéfleefke´À³ee efceUefJeC³eemeeþer meYeesJeleeue®³ee

JeeleeJejCeele keÀener yeoue keÀjeJes ueeieleele. keÀOeer – keÀOeer legcner KegHe yegOoerceeve Deenele, legcner KetHe me#ece Deenele

Demes Keesìs efve<keÀ<e& menpeHeCes meebefieleues peeleele. He´³egkeÌleeuee les Kejs Jeeìtve lees l³eevegmeej Heéfleefke´À³eelcekeÀ Jele&ve

oeKeefJelees. ne mejmekeÀì meJe&®e He´³eesieebceOes Demee Keesì³ee®ee DeeOeej Iesleuee peeJet ve³es. IesTve He³eesie keÀjCes iejpes®es

Demeles lejer He´³eesie mebHeu³eeveblej ueies®e®e ³ee HeÀmeJeCegkeÀer®es keÀejCe Je Kejs mJejÀHe He´³egkeÌleeuee meebefieleues peeJes.

mebef#eHle ceeefnleer osCes ë (Debriefing)

³eeuee `He´³eesie He½eele cegueeKele` Demesner cnìues peeles. kesÀuesu³ee He³eesiee®es efve<keÀ<e& He´³egkeÌleebvee mecepesue DeMee

Yee<esle meebieCes iejpes®es Demeles. He´³eesiee®es Mew#eefCekeÀ,meeceeefpekeÀ cenlJe l³eecegUs ue#eele ³esles Je He´³egkeÌleeHeemetve ueHeJetve

þsJeuesueer ceeefnleer ner l³eeuee keÀUles. DeMeer mebef#eHle ceeefnleer efou³eeves He´³egkeÌleeb®eer efJeMJeemeen&lee peesHeemelee ³esles.

ceeefnleer®eer iegHleleeë (Confidentially of Data)

mebMeesOeveeceOes efJeMJeemen&lee peHeCes KetHe cenl®ee®es Demeles. He´³egkeÌleeves efouesu³ee Keepeieer ceeefnleer®es

meeJe&ef$eefkeÀkeÀjCe kesÀues peeJet ve³es. leer meJe& ceeefnleer iegHle þsJeC³ee®es yebOeve He´³eesie keÀl³ee&Jej Deens. He´³egkeÌleeves mHe<ì

kesÀuesu³ee celeebcegUs lees kegÀþsner De[®eCeerle ³eslee keÀecee ve³es, ns HeneJes. kesÀJeU mebMeesOevee®³ee keÀeceemeeþer He´³egkeÌleeb®³ee

celeeb®ee JeeHej kesÀuee peeJee.

He´³egkeÌleeb®es nkeÌkeÀ ë (Participants Rights)

ceevemeMeem$e%eeves efkebÀJee mebMeesOekeÀeves He´³egkeÌleeb®³ee nkeÌkeÀeefJe<e³eer peeiejÀkeÀ DemeeJes. ns nkeÌkeÀ KeeueerueHećeeCes

Deensle.

o ceeefnleer

o He´JesMe

o efveJe[

o megjef#elelee

o iegHlelee / SkeÀeble

o Deeoj

Jej veceto kesÀuesueer efveleerlelJes keÀener HećegKe efveleerlelJse Deensle. p³ee p³ee mebmLeeceOes DeMee He´keÀej®es He´³eesie ceeveJeer J³eefkeÌlebJej

kesÀues peeleele, l³ebevee He´³eesie keÀjC³eeHetJeea Flej Meem$e%eeb®³ee keÀefceìerkeÀ[tve leMeer HejJeeveieer IesCes yebOevekeÀejkeÀ Deens.

He´Mve ë

1. ceeveJeer He´³egkeÌleebJej mebMeesOeve keÀjleevee APA ves efJeefnle kesÀuesueer ceeie&oMe&keÀ lelJes ' ³eeJej

meefJemlej ®e®ee& keÀje.

2. ceevemeMeem$ee®eer lelJes' ³eeJej meefJemlej ®e®ee& keÀje.

3. pees[³ee peceJee ë

(i) ceeefnleer ueHeefJeCes - megjef#elelee / efveJe[

(ii) He´³egkeÌleeb®ee nkeÌkeÀ - HeéCeer mebMeesOeveeleerue ceeie&oMe&keÀ lelJe

(iii) mebef#eHle ceeefnleer osCes - De®etkeÀlee, HeeceeefCekeÀlee, mel³eHejeCelee

(iv) iejpe - DeHeefjne³e& HeefjefmLeleerle ceev³elee

(v) SkeÀelcelee - `He´³eesie He½eele cegueeKele '

efJeYeeie – Hee®e

2.13 ceevemeMeem$ee®³ee DeY³eemeHeOoleer ë (Methods of Studying Psychology)

keÀesCel³eener Meem$ee®³ee Feflenemeele JesieJesieU³ee DeY³eemeHeOoleer JesUesJesUer Go³eeme ³esleele Je l³ee Meem$ee®³ee

mebMeesOevee®³ee DeeJeekeÌ³eele ceesuee®eer Yej ìekeÀleele. keÀener pegv³ee DeY³eemeHeOoleer keÀeUe®³ee DeesIeele keÀeueyeen³e þjleele.

Hejbleg l³eebveer l³ebe®³ee SsefleneefmekeÀ keÀeUele meoj Meem$eeuee meceepeele mLeeve efceUJetve osC³eekeÀjerlee Deveceesue keÀe³e& kesÀuessues

Demeles. He´l³eskeÀ Meem$eele keÀener þjeefJekeÀ HeefjCeeces Je HeOoleer®ee mebMeesOeveemeeþer DeJeuebye kesÀuee peelees. pemepeMeer Meem$ee®eer

J³eeHleer Je mJejÀHe yeouele peeles lemeleM³ee DeY³eemeHeOoleer efJekeÀeefmele nesle peeleele.

De) Jemlegefve<þ efvejer#eCe HeOoleerë (Objective Observation Method)

efvejer#eCe cnCepes nsletHetJe&keÀ kesÀuesueer HeneCeer nes³e. keÀesCel³eener He´mebieekeÀ[s, IeìveskeÀ[s DeY³eemeHetCe& jerleerves HeneCes

cnCepes efvejer#eCe . efvejer#eCe efveoex<e nesC³eemeeþer keÀener Deìer HeeUeJ³ee ueeieleele, l³ee DeMeeë

ceeveJeer He´³egkeÌlee®es Jee HeéC³ee®es efvejer#eCe vekeÀUle keÀjeJes. Demes efvejer#eCe vewmeefie&keÀ nesles. ìesmesue'(1929) ³ee

ceevemeMeem$e%eeves ueneve cegueeb®³ee efvejer#eCeemeeþer `SkeÀoMeea keÀe®es®³ee' Keesu³eeb®ee GHe³eesie kesÀuee.

efvejer#eCe keÀjleevee yeejkeÀeJes efìHeC³eekeÀjerlee ogefye&Ce, ke@Àcesje, ìsHejskeÀe@[&j veeWoJener F. GHekeÀjCeeb®ee JeeHej keÀjeJee.

ceeveJeer HetJe&ień Je Jew³ekeÌleerkeÀ oes<e efvejer#eCeele ³esJet ve³esle cnCetve SKeeo³ee Ieìves®es DeveskeÀ J³ekeÌleeRveer meebefOekeÀHeCes

efvejer#eCe keÀjeJes.

vescekesÀ keÀMee®es efvejer#eCe keÀje³e®es les mebMeesOekeÀeves DeeieeT þjefJeues. Demeu³eeme efvejer#eCeele vescekesÀHeCee ³eslees Je veeWoer

IesC³eeme ceole nesles.

efvejer#eCee®³ee cegK³e HeOoleer KeeueerueHećeeCesë

Deelce efvejer#eCe vewmeefie&keÀ efvejer#eCe efve³eespeveyeOo efvejer#eCe

(Introspection) (Natualistic (Systematic

observation) observation)

Deelcee efvejer#eCe ë

DeeHeCe®e DeeHeu³ee ceveele [eskeÀeJetve HeneCes cnCepes Deelceefvejer#eCe nes³e. Deble&cegKe nesTve mJeleë®³ee DevegYeJee®es

efvejer#eCe Je efveJesove keÀjCes ³eele DeHesef#ele Demeles. efJeu³ece JegC[ì (1879) ³ee Meem$e%eeves He´Lece ³ee HeOoleer®ee JeeHej

kesÀuee. Deelceefvejer#eCeekeÀjerlee He³egkeÌleeves Jemlegefve<þ JneJes ³eemeeþer l³eeves He´³egkeÌleebvee efJeMes<e HeéfMe#eCe efoues nesles.

ceveg<³ee®³ee YeeJeYeeJevee, peeefCeJee, F®íe- DeekeÀeb#ee, Jeemevee,He´sjCee, DeefYejÀ®eer DeeefCe DeefYeJe=lleer ³eeb®³eemeejK³ee

ceveesJ³eeHeejeb®ee þeJe IesC³eemeeþer Deelceefvejer#eCe HeOoleer HeÀe³eosMeerj þjles. èfì®evesj' (1898) ³ee Meem$e%eeves ³ee

HeOoleerme Meem$eer³e mJejÀHe HeéHle keÀjÀve efoues.

ce³ee&oe Je oes<eë

³ee HeOoleerÜejs efceUeuesueer ceeefnleer J³eefkeÌleiele mJejÀHee®eer Demeles, efle®es ³eLeeLe& DeekeÀueve ogmeN³eeuee kesÀJeU

keÀLeveecegUs nesF&ue Demes veener. ceeefnleer®³ee Jemlegefve<þles efJe<e³eer MebkeÀe efvecee&Ce nesleele.

ner HeOoleer kesÀJeU mJeleë®³ee ceveesJ³eeHeejebkeÀjerlee®e JeeHejueer peeJet MekeÀles. Flejeb®es ceveesJ³eeHeej ³eeb®ee ceeieesJee ³ee

HeOoleerves Ieslee ³esle veener.

p³ee Jemlet®es efvejer#eCe keÀjeJe³ee®es leer keÀener keÀeU efmLej jneJeer ueeieles Hejbleg F®íe, YeeJevee, keÀuHevee F.®es mJejÀHe

MeerIe´lesves yeoueles. l³eecegUs De®etkeÀ Deelceefvejer#eCe Ie[sue®e Demes veener.

HeÀkeÌle Heéw{ Je meJe&meeceev³e J³eefkeÌlebkeÀjerlee®e ner HeOoleer JeeHejele ³esJet MekeÀles. ueneve cegues, Jes[mej Je ceveesjÀiCe

J³ekeÌleer, HeéCeer ³eebvee Deelceefvejer#eCe keÀjlee ³esle veener.

cevee®es efvejer#eCe Jemlegefve<þles®³e HećeeCeele yemet MekesÀue keÀe ner MebkeÀe jneles. ceeveJeer OeejCeeb®es De[LeUs peeCeJele

jneleele lemes®e ceeveJeer Deelceefvejer#eCeeves efve<keÀ<ee&®es De®etkeÀ Je HeefjCeecekeÀejkeÀ keÀjCes MekeÌ³e nesle veener.

vewmeefie&keÀ efvejer#eCe ë

vewmeefiekeÀ efmLeleerle kesÀuesuee Jele&vee®ee HeOoMeerj DeY³eeme cnCepes vewmeefie&keÀ efvejer#eCe. HeéC³eeb®³ee Jele&vee®ee

DeY³eeme keÀjC³eemeeþer menmee ner HeOoleer JeeHejueer peeles. Ie[CeeN³ee Ieìvesme keÀesCeleener De[LeUe efvecee&Ce ve keÀjlee

mebMeesOekeÀ Ieìves®es Jee Jele&vee®es DeefueHleHeCes efvejer#eCe keÀjerle Demelees. efvejer#ekeÀe®eer YegefcekeÀe leìmLe Demeu³eeves Ieìvesle Jee

Jele&veele ke=Àef$ecelee ³esC³ee®eer MekeÌ³elee vemeles. p³ebe®es efvejer#eCe keÀjeJe³ee®es Demeles l³eebvee l³ee®eer keÀuHevee ³esJet ve³es cnCetve

meeJeOeefiejer yeeUieueer peeles. ³ee HeOoleerle efceUeuesueer ceeefnleer keÀener JesUe DeveewHe®eejerkeÀ HeOoleer®eer Demeles. l³eecegUs ³ee

ceeefnleer®es Meem$eer³e cegu³ener keÀceer Demet MekeÀles. cee$e J³ekeÌleer®es meeceev³e Jele&ve pemes®³ee lemes DeY³eemelee ³esles ner ³ee

HeOoleer®eer meJee&le ceesþer GHeueyOeer Deens. ³eeÜejs yeen³e-³eLeeLe&lee ®eebieueer He[leeUlee ³esles.

ce³ee&oe Je oes<eë

efvejer#ekeÀe®eer J³eefkeÌleefve<þlee, Jemlegefve<þ Je DeefYeefveleer jefnle efvejer#eCe efceUCes vesnceer®e MekeÌ³e nesle veener. JeemleJee®eer

Deens leMeer®e Je Deens eflelekeÀer®e veeWo efvejer#ekeÀeves keÀjeJe³eeme nJeer.l³eele J³ekeÌleerefYevvelee, HetJe&ień Je mecepe ³eeb®ee

Heéog&YeeJe nesT MekeÀlees.

efvejer#ekeÀeves veesbo keÀjleevee Jemlegefve<þles®³ee HeefuekeÀ[s peeJetve DeLe& keÀe{Ces ®egkeÀer®es þjÀ MekeÀles. efMeJee³e efvejer#ekeÀeves

Deieesoj®e keÀener DeHes#ee keÀjÀve þsJeuesu³ee Demeleerue lej l³eeb®eener HeefjCeece efvejer#eCeeJej efveef½eleHeCes nesT MekeÀlees.

ceeveMeem$eer³e efvejer#ekeÀeves efveieńeves HetJe&ień Je DeHes#ee ³eebHeemetve otj jeefnues Heeefnpes.

p³eeb®es efvejer#eCe nesle Deens l³ee He´³egkeÌleebvee lemes ue#eele Deeu³eeme Jele&veele vewmeefie&keÀlee jnele veener. l³eeb®³ee Jele&veele

HeÀjkeÀ He[lees. ne HeefjCeece keÀìe#eeves ìeUe³euee nJee.

efve³eespeveyeOo efveefj#eCe ë

³ee HeOoleer®³ee efvejer#eCee®es oesve HekeÀej He[leele.

Jemlegefve<þ efvejer#eCe Heé³eesefiekeÀ efvejer#eCe

Jemlegefve<þ efvejer#eCeë

efvejer#eCe vewmeefie&keÀ Je Kegu³ee JeeleeJejCeele kesÀues peeles. efvejer#eCee®ee efJe<e³e, HeOoleer Je DeejeKe[e HetJe&efve³eespeve

Demelees. He´³eesieeleerue He´MveemebyebOeer peemleerle peemle Jemlegefve<þlee DeeCeC³ee®ee He´³elve ³ee efvejer#eCeele kesÀuee peelees. ³ee

HeOoleerle ke=Àef$ecelee Deefpeyeele vemeles. vewmeefie&keÀ jerleerves Heéfleefke´À³ee keÀMee efvecee&Ce nesleele ns®e peeCetve IesC³ee®ee Go=sM³e

Demelees. meeceeefpekeÀ Jele&veeefJe<e³eer®eer DeveskeÀ Gllejs peeCetve IesC³eemeeþer Jemlegefve<þ efvejer#eCe HeOoleer JeeHejleele.

Heé³eesefiekeÀ efvejer#eCe ë

³ee efvejer#eCeeceOes HeefjefmLeleer efve³ebef$ele keÀjÀve, keÀener IeìkeÀebceOes nJes lemes HeefjJele&ve Ie[Jetve l³ebe®³ee HeefjCeeceeb®es

efvejer#eCe kesÀues peeles. efJeefMe<þ keÀe³e&keÀejCeer®ee JeeHej kesÀuee peelees. ns efvejer#eCe vewmeefie&keÀ efvejer#eCeeHes#ee Deieoer JesieUs

Deens. Heé³eesefiekeÀ mebMeesOeveele ³ee HeOoleer®ee JeeHej neslees.

efve³eespeveHetCe& efvejer#eCeele Ieìves®es MekeÌ³e lesJe{³ee peJeU peeJetve efvejer#eCe keÀjeJes Je l³ee®eer lJejerle veeWoner keÀjeJeer. Heg{s l³ee

veeWoerJejÀve meefJemlej efJeMues<eCe keÀjlee ³esT MekesÀue.

ye)Je=lle – Fefleneme HeOoleerë(Case History Method)

ef®eefkeÀlmee ceevemeMeem$eele ner HeOoleer HeécegK³eeves JeeHejueer peeles. yejs®eoe ceeveJeer Jele&veeJej He´³eesie keÀjlee ³esle

veenerle. He´³eesie keÀjCes MekeÌ³e vemeles Jee les F<ì vemeles. DeMee JesUer Jele&vee®eer Je l³eeleerue mecem³eeb®eer keÀejCes MeesOeC³eekeÀjerlee

HetJe&Feflenemeele [eskeÀJeeJes ueeieles. ³ee HeOoleer®ee JeeHej keÀjleevee J³eefkeÌlemebyebOeer meKeesue Je meJe&bkeÀ<e ceeefnleer efceUefJeC³ee®ee

He´³elve kesÀuee peelees. ³eele J³eefkeÌle®eer DevegJebefMekeÀ ceeefnleer,HetJe&peeb®ee Fefleneme, HeeuekeÀ, Flej peJeU®es veeles JeeF&keÀ,

efMe#ekeÀ, efce$e, Mespeejer ³eeb®³eekeÀ[tvener efJeefJeOe mJejÀHeeleerue ceeefnleer ieesUe kesÀueer peeles. ceveg<³epeerJeveeleerue þUkeÀ Ieìvee,

YetlekeÀeU, J³ekeÌleer®eer YetlekeÀeUeefJe<e³eer®eer mce=leer F. iees<ìer cenlJee®³ee þjleele. ³ee HeOoleerle J³ekeÌleer®es He´l³e#e efvejer#eCe,

®ee®eC³ee IesCes, cegueeKele IesCes, HeMveeJeueer osTve Gllejs efuentve IesCes F. meeOeveeb®ee osefKeue JeeHej kesÀuee peelees.èfHe³eepes' ³ee

ceevemeMeem$e%eeves yeeuekeÀeb®³ee yeesOeelcekeÀ efJekeÀemeeyeeyele ³ee®e HeOoleer®ee DeJeuebye keÀjÀve mebMeesOeve kesÀues.

ce³ee&oe ë

³ee HeOoleerle osefKeue vewmeefiekeÀ efvejer#eCe HeOoleerHećeeCes®e J³eefkeÌleefve<þ DeefYeveleer®eer (bias)

MekeÌ³elee veekeÀejlee ³esle veener.

ceeefnleer efceUJeC³eekeÀefjlee He´³egkeÌlee®³ee keÀLeveeJej®e meJe&mJeer DeJeuebyetve jneJes ueeieles. J³ekeÌleer®es efveJesove l³ee®³ee

HetJe&peerJevee®³ee mce=leerJej DeJeuebyetve Demeles Je les lebleesleble Demesue®e Demes veener.

keÀener efJeefMe<þ HeefjefmLeleer efvecee&Ce Peeueer keÀer leer®³ee yeeyeleerle ceeefnleer efceUJeC³eekeÀjerlee ner HeOoleer DeJeuebyeerueer

peeles. l³ee HeefjefmLeleer meboYee&leerue ceeefnleer®e kesÀJeU ieesUe kesÀueer peeles. mebMeesOekeÀ HeefjefmLeleer®es efve³eb$eCe keÀjÀ MekeÀle

veener.

keÀ) meJex#eCe HeOoleer ë (Survey Method)

meceepeeleerue efJeefJeOe IeìkeÀeb®ee HeéefleefveefOekeÀ mJejÀHeele DeY³eeme keÀjC³eekeÀefjlee meJex#eCe HeOoleer JeeHejC³eele

³esles. cegueeKele Je He´MveeJeueer®ee JeeHej ³eele kesÀuee peelees. HeéefleefveefOekeÀ ieìe®eer efveJe[ keÀjÀve ueeskeÀcelee®ee keÀewue mecepetve

IesC³eemeeþer meJes&#eCe JeeHejleele. ueeskeÀeb®eer celes peeCetve IesT l³ee ceeefnleer®es mebkeÀueve ³ee HeOoleerle kesÀues peeles. He$e,

Jele&ceeveHe$es, ceeefmekeÀ, HeÀesve, ceesyeeF&ue HeÀesve,F&- cesue, He@ÀkeÌme, Sme. Sce. Sme. ³ee Üejs ueeskeÀcelee®eer ®ee®eHeCeer kesÀueer peeles.

meJex#eCeeÜejs efJeHegue HeceeCeele Je J³eeHekeÀ mJejÀHeele efceUCeejer ceeefnleer mebMeesOekeÀeme GHe³egkeÌle þjles. ner HeOoleer Keef®e&keÀ

veener lemes®e JesU KeeT osefKeue veener. DeveskeÀ He´Mve HeÀej ceesþ³ee ueeskeÀmebK³esMeer efveie[erle Demeleele. Goe. ngb[e HeOoleer,

yeeueefJeJeen, efJeYekeÌle kegÀìgbye, J³emeveeefOevelee, celeoevee®es Je³e F. meJe& ueeskeÀebvee He´Mve efJe®eejÀve ceeefnleer ieesUe keÀjCes

DeMekeÌ³e Demeu³eeves HeéefleefveefOekeÀ vecegvee ieìe®eer efveJe[ kesÀueer peeles.

ce³ee&oe ë

p³eeb®³eekeÀ[s DeeOegefvekeÀ meeOeves (mebieCekeÀ, ceesyeeF&ue F.) veenerle l³eeb®³eeHe³e¥le Heesnes®elee ³esle veener Je les DeeHeueer celes

veeWoJet MekeÀle veenerle. DeefMeef#ele Je ieéceerCe Yeeieeleerue J³ekeÌleeRvee meJex#eCeele menpeemenpeer Yeeie Ieslee ³esle veener.

DeveskeÀoe ceeCemes DeeHeues Kejs cele ve oslee, Keesìer celes peer menpe ceev³e nesleele DeMeer jepekeÀejCeer Je OeesjCeer

HeOoleer®eer celes veeWoJeleele Je efoMeeYetue keÀjleele.

efveJe[uesuee ieì mebyebOeerle pevemebK³es®es De®egkeÀ HeéfleefveefOelJe keÀjCeeje Demesue®e Demes veener.

He´Mveeb®eer ³eesi³e ceeb[Ceer kesÀueer vemeu³eeme efve<keÀ<e& ®egkeÀer®ee efveIet MekeÀlees.

DeefYeveleer, HetJe&ień, DeekeÀme, mJeeLe& Je De%eeve ³eeves celes Heótef<ele nesGÀ MekeÀleele.

[) Heé³eesefiekeÀ HeOoleerë (Experimental Method)

Jele&vee®³ee efvejer#eCee®eer ner SkeÀ HeOoleer Deens. ³ee HeOoleerle mebMeesOeve keÀjCeeN³ee®³ee neleele meJe& cenlJee®eer met$es

Demeleele. lees HeefjefmLeleer®es iejpesvegmeej efve³eb$eCe keÀjÀ MekeÀlees. He´³eesiee®eer ³eespevee meJe&mJeer mebMeesOekeÀe®³ee neleer Demeles.

nJeer leer HeefjefmLeleer lees efvecee&Ce keÀjÀ MekeÀlees. Je l³ee®ee ceeveJeer Jele&veeJej keÀe³e HeefjCeece neslees ³ee®es efveefj#eCe keÀjÀ MekeÀlees

ceevemeMeem$ee®³ee DeY³eemee®eer meJee&le cenlJee®eer, efJeMJemeveer³e Je efveoex<e HeOoleer cnCetve ³ee HeOoleerkeÀ[s Heeefnues peeles. %eeve

efceUefJeleevee kesÀJeU Devegceeve ve keÀjlee l³eeJej He´l³e#e He´³eesie keÀjÀve veJeerve ceeefnleer efceUefJeCes ns Heé³eesefiekeÀ HeOoleer®ess HecegKe

Gefo<ì Deens. ceevemeMeem$eele He´³eesie HeéCeer Je ceeveJeebJej kesÀues peeleele. He´l³eskeÀ He´³eesieeuee SkeÀ efJeefMe<þ j®evee, efveef½le

DeejeKe[e, He´³eesiee®es ìHHes Demeleele.

HeÀe³eosë

Heé³eesefiekeÀ HeOoleerle keÀe³e&keÀejCe mebyebOee®ee JesOe Ieslee ³eslees. He´³eesiekeÀl³ee&®³ee efve³eb$eCeecegUs He´³eesieeleerue nJee lees IeìkeÀ

yeouelee ³eslees, Flej IeìkeÀ efmLej þsJelee ³esleele. l³eecegUs keÀesCel³ee IeìkeÀe®ee Jele&veeJej HeefjCeece Deens ns DeesUKelee

³esles.

Heé³eesefiekeÀ HeOoleerle ceeHeve MekeÌ³e nesles. kesÀJeU keÀe³e Deens ns®e veener lej les efkeÀleer HećeeCeele Deens ns meebielee ³esles.

He´³eesiee®eer HegvejeJe=lleer HeÀkeÌle ³ee®e HeOoleerle MekeÌ³e nesles. Hegvne Hegvne He´³eesie keÀªve efve<keÀ<e& De®etkeÀ Deens ns efveoeve

keÀjlee ³esles.

³ee HeOoleerleerue efve<keÀ<e& DeefOekeÀ Jemlegefve<þ Demeleele.

ce³ee&oe ë

He´³eesieMeeUs®eer ke=Àef$ecelee ner ceesþer ce³ee&oe Deens. He´³egkeÌleeuee DeeHeCe He´³eesieMeeUsle Deenesle, DeeHeu³ee Jele&vee®es

efvejer#eCe, ceeHeve nesle Deens Je l³ee®³ee veeWoer kegÀCeerlejer keÀjerle Deens. n³ee peeefCeJesHeemetve cegkeÌle neslee ³esle veener.

Heé³eesefiekeÀ HeOoleerle yeen³e efve³eecekeÀebJej efve³eb$eCe þsJelee ³esles cee$e DeebleefjkeÀ Je YeeJeefvekeÀ IeìkeÀebJej efve³eb$eCe þsJeCes

keÀþerCe nesles.

He´³eesieeb®³ee yeeyeleerle veweflekeÀles®es HeMve GHeefmLele nesleele. ceeveJeer Jele&vee®³ee keÀener DebieeJej He´³eesie keÀjCes MekeÌ³e nesle

veener.

He´Mve ë

1. Jemlegefve<þ efvejer#eCe HeOoleerle ³esCeeN³ee GHeefvejer#eCe HeOoleer efJe<e³eer ceeefnleer Ðee.

2. Je==llesFefleneme Je meJex#eCe HeOoleer®³ee ce³ee&oe mHe<ì keÀje.

3. ®etkeÀ keÀer yejesyej les meebiee –

(i) Heé³eesefiekeÀ HeOoleerle DeeblejerkeÀ Je YeeJeefvekeÀ IeìkeÀebJej efve³eb$eCe þsJelee ³esle veener

(ii) DeefMeef#ele Je ieéceerCe pevelesuee meJex#eCeele menpeemenpeer Yeeie Ieslee ³esle veener

(iii) Deelceefvejer#eCe ner HeOoleer keÀesCel³eener Je³eesieìekeÀjerlee JeeHejlee ³esles

(iv) meJex#eCe cnCepes nsleHetJe&keÀ kesÀuesueer HeneCeer nes³e

(v) Deelceefvejer#eCeele Fleje®³ee ceveesJ³eeHeejeb®ee ceeieesJee Ieslee ³esle veener

efJeYeeie – meneJee

2.14 ef®eefkeÀlmekeÀ efJe®eej ë (Critical Thinking)

èfJe®eej keÀjCes' ne SkeÀ cenlJee®ee ceeveJeer DevegYeJe Deens. ceeveJe DeeHeu³ee peeie=leeJemLesle melele keÀmeuee lejer

efJe®eej keÀjerle Demelees.PeesHesle osefKeue ner efJe®eejeb®eer Þe=bKeuee keÀe³ece Demeles, n³ee DeJemLesleerue efJe®eebje®es He´keÀìerkeÀjCe

mJeHveeb®³ee ceeO³eceele nesles. efJe®eej keÀje³e®ee veener Demes þjefJeues lejer Hegvne J³eefkeÌle efJe®eej keÀjC³eeme®e He´Je=lle nesles.

efJe®eej ner SkeÀ DeebleefjkeÀ mJejÀHee®eer efke´À³ee Deens Je leer melele ®eeuet Demeles. `DeeHeu³ee DevegYeJee®³ee DeeOeejs efceUeusÀu³ee

ceeefnleer®es mebieþve'cnCepes efJe®eej Demes {esyeUceeveeves cnCelee ³esF&ue.

ef®eefkeÀlmekeÀ efJe®eej ë

ef®eefkeÀlmekeÀ efJe®eeje®³ee mebkeÀuHevesme peieYej He´®eb[ cenlJe efceUt ueeieues Deens. Demee efJe®eej J³eefkeÌleme

iegbleeiegbleer®³ee mebkeÀuHevee DeefOekeÀ megmHe<ì Je vescekesÀHeCeeves mecepetve IesC³eeme ceole nesles. ef®eefkeÀlmekeÀ efJe®eeje®ee JeeHej

keÀefþCe mebkeÀuHevee meesH³eejerleerves mecepeC³eeme neslees. efoveke´Àceele yeN³ee®e JesUe, yeN³ee®e Hebmeieer J³eefkeÌleme mJeleb$³eHeCes efveCe&³e

I³eeJee ueeielees. ns efveCe&³e %eeve Je DevegYeJeeJej DeeOeejerle Demeleele. ef®eefkeÀlmekeÀ efJe®eeje efMeJee³e mecem³es®ee yegOoeruee Heìsue

Demee efveCe&³e IesCes keÀþerCe Demeles.

ef®eefkeÀlmekeÀ efJe®eej ³ee meb%es®es cegU efJemeeJ³ee MelekeÀe®³ee GllejeOe&le Deens. nuueer ner meb%ee MeeUe, keÀe@uespe,

Dee@efHeÀmesme F. efþkeÀeCeer keÀesCel³ee vee keÀesCel³ee mJejÀHeele SskeÀe³euee efceUles.

èf®eefkeÀlmekeÀ efJe®eej' cnCepes vescekesÀ keÀe³e ?

J³eeK³ee ë

èf®eefkeÀlmekeÀ efJe®eej cnCepes keÀejCeefceceebmee DemeCeejs efveCe&³e' ( yes³ej, 1995)

`keÀe³e keÀjeJes efkebÀJee keÀMeeJej efJeMJeeme þsJeeJee n³ee®ee JesOe IesCeeje keÀejCeefceceebmee Demeuesuee Je HeéflemeeoelcekeÀ efJe®eej

cnCepes ef®eefkeÀlmekeÀ efJe®eej' (vee@jerme Je Sefveme,1981)

èf®eefkeÀlmekeÀ efJe®eej cnCepes keÀejCeefceceebmeekeÀjÀve keÀe³e keÀjeJes efkebÀJee keÀMeeJej efJeMJeeme þsJeeJee ³eeefJe<e³eer®ee efveCe&³e'

(vee@jerme, efmìHeÀve, 1985)

èf®eefkeÀlmekeÀ efJe®eej cnCepes leke&ÀmebyeOo efve<keÀ<ee&®ee Ie[Ce nes³e' (efmeceve Je keÀeHueeve, 1989)

èf®eefkeÀlmekeÀ efJe®eej cnCepes SKeeoer iees<ì efmJekeÀejeJeer, veekeÀejeJeer keÀer efveCe&³e ueebyeJeeJee ³ee®ee efJe®eejebleer kesÀuesuee

¢{efve½e³e' (cetj Je HeejkeÀj, 1994)

Jejerue efJeJes®eveeves ns mHe<ì nessles keÀer ef®eefkeÀlmekeÀ efJe®eej cnCepes keÀjCes cnCepes mecepe efvecee&Ce keÀjCes, ¢<ìerkeÀesvee®es

cegu³eceeHeve keÀjCes Je mecem³ee Heefjnej keÀjCes nes³e. ³ee eflevner efke´À³eebceO³es He´Mve efJe®eejues peeleele DeeefCe cnCetve®e

ef®eefkeÀlmekeÀ efJe®eejele mecepetve IesC³eemeeþer, cetu³eceeHeveemeeþer Je mecem³ee Heefjnejemeeþer He´Mve efJe®eejC³ee®³ee efke´À³esle

DeeHeCe iegbleuesues efomelees, Demes cele cee³ejevee Je efJekeÌìj ³eebveer 1992 ceOes J³ekeÌle kesÀues.

Lees[keÌ³eele Demee efJe®eej cnCepes mJe-efoioefMe&le,mJeleë®³ee efMemleerle, mJeleë®e efve³ebef$eCe kesÀuesues, mJe

megOeejCeskeÀjerlee kesÀuesues G®®e-HeeleUerJejerue He´³elve nesle. ef®eefkeÀlmekeÀ efJe®eej keÀjCeeN³ee J³ekeÌleer yegOoerJeeoeves,

keÀe³e&keÀejCeYeeJe DemeCeejs Je Flejebvee peHeCeejs peerJeve peieC³ee®ee He´³elve keÀjleele.

ef®eefkeÀlmekeÀ efJe®eej cnCepes MekeÌ³eleeb®es Je Devegceebvee®es cegu³eceeHeve keÀjerle l³ebe®³eeefJe<e³eer HegjeJ³ee®³ee DeeOeejs efveCe&³e

IesCes. ceeveJe ne YeeJeefvekeÀ, DeefYeefveleerie´mle Je HetJe&ień peHeCeeje HeéCeer Deens. Hejbleg ef®eefkeÀlmekeÀ efJe®eej cnCepes keÀesCeleerner

YeeJevee Dee[ ³esJet ve oslee efJe®eej keÀjC³ee®eer #ecelee.DevegYeJe Je HeéfMe#eCeeves Demee efJe®eej keÀjC³ee®eer #ecelee Je=Ooerbiele nesT

MekeÀles.

ef®eefkeÀlmekeÀ efJe®eej keÀjleevee keÀener cegueYetle JewefMe<þ³eeb®ee efJe®eej keÀjCes DeeJeM³ekeÀ Deens. lekeÀ&efJe®eej keÀjCeejer

J³ekeÌleer ,

cenlJee®es He´Mve Jee mecem³ee megmHe<ìHeCes ceeb[t MekeÀles.

keÀesCeleener efveCe&³e HetCe& efJe®eejevleer Iesleevee DeeJeM³ekeÀ ceeefnleer®eer peceJeepeceJe keÀjles.

Kegu³ee ceveeves efJe®eej keÀjles.

iegbleeiegbleer®³ee mecem³eeb®es meceeOeeve keÀjleevee HeÝeeJeerHeCes mebJeeo meeOetve Flejeb®es efJe®eej mecepetve Iesles.

ef®eefkeÀlmekeÀ efJe®eejele keÀener keÀewMeu³es meeceeJeuesueer Deensle. l³eeHewkeÀer keÀener HećegKe JewefMe<þ³es KeeueerueHeceeCes Deensle.

-yegOoerHeeceeC³eJeeo – YeeJevesHes#ee HegjeJ³eeuee, HećeeCeeuee Je yegOoeruee Heìsue l³eeJej®e efJeMJeeme þsJeCeeje.

-mJe- peeefCeJe – mJeleë®³ee iejpee, DeefYeefveleer ³eeefJe<e³eer peeefCeJe Demeu³eeves l³eebvee efveCe&³eele {JeUe- {JeU keÀjÀ osle

veener.

-Kegueer ceeveefmekeÀlee- JesieJesieU³ee He³ee&³eebveer efJe®eej keÀjC³eeme le³eej DemeCes Je HeéceefCekeÀHeCes mJeleë®³ee ®egkeÀeb®eer ogjÀmleer

keÀjC³ee®eer le³eejer DemeCes.

- efMemle – leke&À Je yegOoerHeéceeC³eJeeo JeeHejÀve efMemleyeOoHeCes efJe®eej keÀjC³ee®eer le³eejer.

-efveCee&³ekeÀlee IeeF&IeeF&ves efveCe&³e ve Ieslee meJe& MekeÌ³elee He[leeUtve, HegjeJes leHeemetve ceie®eëefveCe&³e IesCes.

ef®eefkeÀlmekeÀ efJe®eejebves ®eej DeeOeejë-

keÀener®e mel³es He[leeUtve, ®ee®eCeer keÀjÀve HeneJeer ueeieleele, Flej JeemleJe iees<ìer®es HeÀkeÌle HegjeJes leHeemeeJesle.

meJe& HegjeJes meejK³ee opee&®es vemeleele. keÀener HegjeJes Flej HegjeJ³eebHes#ee Jej®e{ Demeleele.

SKeeo³ee iees<ìerle DeeHeues Heeb[erl³e, Demeues cnCepes DeeHeCeeme meJe&®e iees<ìer menpe peceleele. Demes veener.

MekeÌ³elee DemeCes cnCepes MeeMJeleer veJns. keÀener MekeÌ³elee Demet MekeÀleele lej keÀener iees<ìers®eer

MeeMJeleer Demeles, ³eeleerue HeÀjkeÀ mecepeCes.

ef®eefkeÀlmekeÀ efJe®eeje®³ee Hee®e Hee³eN³ee ë

(De) Devegceeve keÀe³e Deens ?

(ye) Devegceeveeme DemeCeejs HećeeCe Jee HegjeJee keÀe³e ? lees ³eesi³e Je efJeMJemeveer³e Deens keÀe?

(keÀ) HegjeJee mecepetve IesC³ee®es efkebÀJee HegjeJ³ee®ee DeLe& ueeJeC³ee®es DeeCeKeer keÀener ceeie& Deensle ?

([) efveCe&³eebHe´le peeC³eemeeþer DeeCeKeer keÀener HegjeJes Deensle keÀe?

(F&) neleer Demeuesu³ee HegjeJ³eeb®ee Je MekeÌ³eleeb®ee efJe®eej keÀjlee keÀesCelee yegOoerHeéceeC³eJeeoer efveCe&³e

mebYeJelees ?

èf®eefkeÀlmekeÀ efJe®eeje®³ee keÀewMeu³ee®ee' DeY³eeme keÀMeemeeþer keÀje³e®ee?

ef®eefkeÀlmekeÀ efJe®eej cnCepes kesÀJeU ceeefnleer®es mebkeÀueve veJns. DeMee J³ekeÌleer peerme yeN³ee®e iees<ìeR®eer ceeefnleer Deens

Je peer®eer mce=leer ®eebieueer Deens leer ef®eefkeÀlmekeÀ efJe®eej keÀjÀ MekesÀue®e Demes veener. ef®eefkeÀlmkeÀ efJe®eej keÀjCeejer J³ekeÌleer

ceeefnleer®³ee HeefjCeeceeb®es DeeOeejs Devegceeve keÀjÀ MekeÀles Je DeJeiele ceeefnleer®³ee DeeOeejs mecem³ee- Heefjnej keÀjÀ MekeÀles. leer

ceeefnleer efceUefJeC³eemeeþer ceeefnleer®es m$eeslener MeesOet MekeÀles. efJeefJeOe lelJeleslle, ceevemeMeem$e%e iesueer DeveskeÀ Je<ex

èf®eefkeÀlmekeÀ efJe®eejmejCeer®ee'DeY³eeme keÀjerle Deensle keÀejCe Meeues³e, ceneefJeÐeeue³eerve Je J³eeJenejerkeÀ peieele lemes®e

Jew³ekeÌleerkeÀ veelesmebyeOeele ³eMe HeéHleermeeþer èf®eefkeÀlmkeÀ efJe®eej' keÀjCes iejpes®es þjles.

ef®eefkeÀlmekeÀ efJe®eej Dee³eg<³eele He´l³sekeÀ #es$eele ³eMe HeeHle keÀjÀve oslees-

megmHe<ìHeCes Je yegOoerHeéceeC³eJeeoer efJe®eej keÀjC³ee®eer #ecelee ³eesi³e efveCe&³e IesC³eeme ceole keÀjles. J³ekeÌleer pej

Mew#eefCekeÀ, mebMeesOeve, DeeefLe&keÀ, J³eJemLeeHeve DeLeJee keÀe³eosefJe<e³ekeÀ #es$eele keÀece keÀjerle Demesue lej ef®eefkeÀlmekeÀ efJe®eej

keÀjeJee®e ueeielees. Hejbleg lejerner Demee efJe®eej keÀjC³ee®eer #ecelee keÀesCel³eener #es$eeHegjleer ce³ee&oerle vemeles. keÀesCel³eener

keÀejefkeÀoea®³ee ³eMeekeÀjerlee èf®eefkeÀlmkeÀ efJe®eej'YejIeesme ceole keÀjÀ MekeÀlees.

Mew#eefCekeÀ DeLe& keÀejCeele ef®eefkeÀlmekeÀ efJe®eejebvee cenlJeHetCe& mLeeve Deens-

peeieeflekeÀ mlejeJejerue Mew#eefCekeÀ DeLe&keÀejCe ceeefnleer Je leb$e%eevee®³ee ®eeueerves ®eeueues Deens. J³ekeÌleerme yeoueeme

lJejsves Je HeÝeeJeerHeCes meeceesjs peeJes ueeieles. yeouel³ee Mew#eefCekeÀ DeLe&keÀejCeele yegOoer-ueJeef®ekeÀHeCes JeeHejC³ee®³ee keÀewMeu³eebvee

HeÀej ceesþer ceeieCeer Deens. ceeefnleer®eer ef®eefkeÀlmee keÀjCes, mecem³ee mees[efJeC³eekeÀjerlee ceeefnleer®es efJeefJeOe m$eesle mebkeÀefuele

keÀjCes ³ee keÀewMeu³eebvee cenlJe Deens. PeHeeì³eeves yeoueCeeN³ee keÀe³e&#es$eele ef®eefkeÀlmekeÀ efJe®eej keÀjC³ee®eer #ecelee HeÀej

cenlJee®eer ceeveueer peeles.

ef®eefkeÀlmekeÀ efJe®eejecegbUs Yee<ee Je meeojerkeÀjCee®es keÀewMeu³e Jee{les-

DeeHeu³ee keÀuHevee ceeb[C³ee®eer keÀuee ef®eefkeÀlmekeÀ efJe®eej keÀjC³ee®³ee meJe³eerves Je=OoeRiele nesles. DeO³e³eveele osefKeue

ieÐee®eer leke&ÀMegOo j®evee DeekeÀueve keÀjC³eemeeþer ef®eefkeÀlmekeÀ efJe®eejmejCeer®ee GHe³eesie neslees. ef®eefkeÀlmekeÀ efJe®eejeves

DeekeÀueve #eceleener Jee{les.

ef®eefkeÀlmekeÀ efJe®eejeves me=peveMeeruelee Jee{les-

kesÀJeU veJeerve keÀuHevee peJeU Demeu³ee keÀer mecem³ee-HeefjnejekeÀjerlee me=peveMeerue GHee³e meg®eleele Demes veener. l³ee

veJeerve keÀuHevee neleeceOeerue mecem³eskeÀjerlee GHe³egkeÌle Je efveie[erle Demee³euee nJ³eele.veJeerve keÀuHeveeb®es cegu³eceeHeve, efveJe[

Je DeveeJeM³ekeÀ keÀuHeveeb®ee efve®eje keÀjC³eekeÀjerlee ef®eefkeÀlmekeÀ efJe®eej keÀewMeu³eeb®ee GHe³eesie neslees.

mJeleë®es Heefleefyebye GceìefJeC³eemeeþer ef®eefkeÀlmekeÀ efJe®eebje®ee GHe³eesie neslees-

peerJeve DeLe&HegCe&lesves Je j®eveelcekeÀ HeOoleerves peieC³eekeÀjerlee J³ekeÌleerme mJeleë®es efveCe&³e Je cegu³es ³eeb®es mHe<ìerssskeÀjCe

ÐeeJes ueeieles. ³ee mJe- cegu³eceeHevee®³ee Heéfke´À³esme meeOeves HegjefJeC³ee®es keÀe³e& ef®eefkeÀlmekeÀ efJe®eej keÀjleele.

He´Mveë

1. ef®eefkeÀlmekeÀ efJe®eeje®³ee keÀesCel³eener oesve J³eeK³ee efuene.

2. ef®eefkeÀlmekeÀ efJe®eeje®eer cegueYetle JewefMe<þ³es mHe<ì keÀje.

3. ef®eefkeÀlmekeÀ efJe®eejmejCeer®ee DeY³eeme keÀMeemeeþer keÀje³e®ee Demelees les meHećeeCe ceeb[e.

4. ef®eefkeÀlmekeÀ efJe®eebje®es ®eej DeeOeej keÀesCeles?

3

yeesOeeJemLee

efveêe,mJeHves, mebceesnve Je Deceueer HeoeLe&

efJeYeeie – 1

IeìkeÀ j®evee

3.1 yeesOeeJemLee

3.2 yeesOeeJemLes®eer J³eeK³ee

3.3 efveêe

3.4 efveêeveeMe

3.5 efveês®³ee efJeke=Àleer ë- efveêe efyeIee[e®es He´keÀej

3.6 Flej efveêe efJeke=Àleer

3.7 mJeHves

3.8 mebceesnve

3.9 ceeveme - efke´À³eeMeerue Deceueer HeoeLe&

3.1 yeesOeeJemLeeë

DeO³e³evee®ee efJe<e³e cnCetve yeesOeeJemLes®ee iee{ mebyebOe ceevemeMeem$ee®³ee Flej efJe<e³eebMeer ³eslees les cnCepes mebJesove,

mce=leer, Yee<ee, mecem³ee Heefjnej F. yeesOeeJemLes®eer YegefcekeÀe kesÀJeU DeeHeu³ee Jele&veeuee efve³ebef$ele keÀjCes FlekeÀer®e vemetve leer

Jele&veeuee efoMee oMe&vee®es Je efve³eb$eCee®es keÀe³e&ner keÀjles.

yeesOeeJemLee cnCepes®e peeie=leeJemLee. yeesOe cnCepes peeefCeJe. ceeveJeer ceve SkeÀ iet{ Je De¢<³e DeMee mJe©Heele

Mejerjele Jeeme keÀjles. DeeHeues Mejerj SkeÀ JesieUs®e keÀe³e& keÀjerle Demeles Je ceve cee$e ogmeN³ee®e efJe®eejele iegbleuesues Demeles.

cevee®³ee mee#eerves®e pejer meejs J³eJenej Ie[le Demeues lejer ceve cee$e peueeMe³eeleerue ceeMeemeejKes ®eb®eueHeCes JeeJeejles,

#eCeele FLes lej #eCeele YetlekeÀeUele lej #eCeele YeefJe<³ekeÀeUele [eskeÀeJet Heneles. cevee®³ee yeesOeeJemLes®es efmeiceb[ He´À@eF&[

³eeves leerve He´keÀej meebefieleues Deensle. yeesOeeJemLee, DeyeesOeeJemLee Je megHleyeesOeeJemLee, meceesj Ie[CeeN³ee Je peeCeJeCeeN³ee

GefoodHekeÀeb®eer peeCeerJe keÀªve osles leer yeesOeeJemLee. cevee®³ee ieeY³eeleerue He´mebieeb®eer Jemlet®eer efkebÀJee J³eefkeÌle®eer mce=leer keÀener

keÀeU efJe®eej keÀjÀve yeesOeeJemLesle DeeCelee ³esles leer megHle yeesOeeJemLee Je yeeueHeCeer®³ee efkebÀJee YetlekeÀeUe®³ee mce=leer cevee®³ee

kegÀHeerle peHeCeejer HeCe l³eeHeemetve J³eefkeÌleme DeyeesOe þsJeCeejer leer DeyeesOeeJemLee, He´@ÀeF&[®³ee celes J³ekeÌleeruee yeeueHeCeer Deeuesues

DevegYeJe, DeJ³ekeÌle efJe®eej, HeémebefiekeÀ mce=leerr, $eemeoe³ekeÀ efJe®eej ns meJe& DeyeesOeeJemLesle ceveele o[Hetve þsJeuessues Demeleele.

³ee oceve (Repressed) kesÀuesu³ee oefcele mce=leer ceveg<³e Jele&veeJej HeÝeeJe ìekeÀleele Demes He´@ÀeF&[ cnCelees.

3.2 yeesOeeJemLes®eer J³eeK³ee ë

`þjeefJekeÀ #eCeer J³ekeÌleer DevegYeJele Demeuesues mebJesove, efJe®eej Je YeeJeveeb®eer peeefCeJe keÀjÀve osCeejer cevee®eer

peeie=leeJemLee cnCepes®e yeesOeeJemLee'.

meYeesJeleeue®³ee HeefjmLeerleer®eer peeefCeJe Je HeefjefmLeleerleerue yeoueebMeer nesCeejs mecee³eespeve Je DeekeÀueve n³ee iees<ìer

yeesOeeJemLesle®e mebYeJeleele. vescekeÌ³ee GefoodHeerkeÀe®eer efveJe[ keÀ©ve meceesj®³ee J³ekeÌleeruee ³eesi³e Heéfleefke´À³ee osCes, mecem³ee –

Heefjnej keÀjCes, efJe®eej keÀjCes, YeeJevee Je ke=ÀleerJej efve³eb$eCe þsJeCes ³ee meJe& iees<ìer J³ekeÌleeruee yeesOeeJemLesle®e MekeÌ³e nesleele.

peeie=leeJemLesleerue yeoueuesu³ee efmLeleerleerue DevegYetleer ë (Altered States of Consciousness)

³ee efmLeleer®eer J³eeK³ee DeMeer keÀjlee ³esF&ue ë `ceeveefmekeÀ ke=ÀleeRceOes opee&lcekeÀ Je j®eveelcekeÀ yeoue oeKeefJeCeejer

yeesOeeJemLee cnCepes®e peeie=leeJemLseleerue yeoueuesu³ee efmLeleerleerue DevegYetleer nes³e'. DeMee DeJemLee efJeefJeOe He´keÀej®³ee

Demeleele. DeMeeJesUer efJe®eej DebOegkeÀ, DemHe<ì, DemebyeOo nesleele efkebÀJee efJe®eejnerveleener DevegYeJeeme ³esles. DeMee DeJemLesme

keÀejCeerYetle þjleele les Deceueer HeoeLe&, Deew<eOeesHe®eej, keÀener þjeefJekeÀ megvve keÀjCeejs DevegYeJe F.efveêeJemLee, mJeHveeJemLee,

efJeYećeeJemLee, mebceesnveeJemLee, O³eeve- OeejCee, Deceueer HeoeLee&b®³ee mesJeveeves Deeuesueer iebgieer F. efmLeleerle peeie=lee-

JemLesleerue DevegYetleer yeoueleele.

³eeefMeJee³e, yeesOeeJemLee, DeyeesOeeJemLee Je megHleeJemLesKesjerpe cevee®³ee De%eele HeeleUerJej keÀener efke´À³ee Ie[le

Demeleele. l³ebe®ee yeesOe DeeHeCeeme nesle veener cnCetve l³ebevee(Non- Conscious) De%eele yeesOeeJemLee cnCelee

³esF&ue.jkeÌleoeyeeleerue yeoue, Deeke=Àleer Jee Hee½e&Yegceer®es nesCeejs mebJesove, DeekeÀueve F.keÀener yeeyeer De%eele- yeesOeeJemLes®eer

GoenjCes Deensle.

peeie=leeJemLes®es leerve mlej Deensle.

- He´l³e#e peeie=leeJemLee (Direct Conscious)

- He´Jeener peeie=leeJemLee (Flowing Conscious)

- efoJeemJeHveeJemLee (Day Dreaming)

He´l³e#e peeie=leeJemLee-

pesJne DeeHeCe SKeeos keÀe³e& keÀjerle Demelees lesJne DeeHeues HetCe& ue#e l³ee ke=ÀleerJej keWÀêerle Peeuesues Demeles. efn SkeÀ

peeefCeJes®eer DeJemLee Demeles. GoenjCeeLe& - yegOoeryeU KesUle Demeleevee DeeHeCe HetCe& ue#e meeWieì³ebeJej keWÀêerle kesÀuesues

Demeles. DeeHeCe SkeÀeiećeveeves,megJ³eJeefmLeleHeCes les keÀe³e& keÀjerle Demelees. kegÀþues ner yeewOoerkeÀ keÀe³e& keÀjleevee ner®e DeJemLee

Demeles. ³ee®e peeefCeJesuee He´l³e#e peeie=leeJemLee cnìues peeles. peeie=leeJemLesleerue He´l³eskeÀ®e ke=ÀleerkeÀjerlee SkeÀeie´lee, ue#e

keWÀoérle keÀjCes Je l³eeleerue yeejkeÀeJ³eeb®es DeJeOeeve þsJeues lej ke=Àleer DeefOekeÀ HeefjCeecekeÀejkeÀjerl³ee Heej He[les.

He´Jeener peeie=leeJemLee-

peeie=leeJemLee pejer HeefjCeecekeÀejkeÀ Demeueer, JeemleJee®eer peeefCeJe keÀjÀve osCeejer Demeueer lejer efmLej vemeles.

HeeC³ee®³ee He´JeeneHećeeCes leer SkeÀe peeieer efmLej ve jnelee leer SkeÀe efJe®eejeJejÀve ogmeN³ee efJe®eejeJej He´JeenerHeCes Jenele peeles.

J³ekeÌleer®es efJe®eej SkeÀe peeieer efmLej vemeleele, les melele yeouele Demeleele. DeeHeCe DeeOeer®³ee oesve efceefveìeb®ee efJe®eej kesÀuee

lej Demes efomeles keÀer lesJe{³ee keÀeueeJeOeerle DeeHeu³ee ceveele DemebK³e efJe®eej ³esGÀve iesuesues Demeleele. ner He´Jeener

peeie=leeJemLee nes³e.

efoJeemJeHveeJemLeeë

ceveeleerue F®íe, keÀecevee, DeekeÀeb#ee ³eeefJe<e³eer®eer GIe[³ee [esU³eemeceesj ®eeueCeejer ef®e$eHeÀerle cnCepes

efoJeemJeHveeJemLee. efmeiceb[ He´@ÀeF&[®³ee celes J³ekeÌleer®³ee Dele=Hle F®íe Je iejpee ³eecegUs efvecee&Ce Peeuesu³ee leeCee®ee e fve®eje

efoJeemJeHveebcegUs neslees. keÀejCe Dele=Hle F®íeb®eer Hetleea ceveg<³e efoJeemJeHveebcegUs keÀjleess. keÀejCe Dele=Hle F®íeb®eer Hetleea ceveg<³e

efoJeemJeHveeÜejs keÀªve Ieslees. DeveskeÀ mebMeesOeveeletve Demes efomeues Deens efkeÀ kebÀìeUuesu³ee DeJemLesleerue, efve<keÀer³eHeCes

yemeuesueer J³ekeÌleer efoJeemJeHves DeefOekeÀ Heneles. peeie=leeJemLesle J³ekeÌleer®es ceve melele efke´À³eeMeerue Demeles. cee$e pesJne keÀener

efJeefMe<ì efJe®eej Jee ke=Àleer keÀjerle vemeles lesJne J³ekeÌleer efoJeemJeHveeJemLesle Jee He´Jeener peeie=leeJemLesle JeeJejleevee Dee{Ulse.

ceveg<³ee®³ee Jele&veeJej DeyeesOecevee®ee HeÝeeJe efkeÀleer ns mHe<ì keÀjleevee He´@ÀeF&[ ³eebveer ceeveJeer cevee®eer leguevee

efnceveieeMeer kesÀueer Deens. les cnCeleele keÀer efnceveiee®ee kesÀJeU SkeÀ oMeebMe Yeeie yeensjÀve efomet MekeÀlees Je Gjuesuee veGÀ

oMeebMe Yeeie HeeC³eeKeeueer Demelees. ceeveJeer cevee®es Demes®e Deens. ceveJee®es yengleebMeer Jele&ve ns DeyeesOe HeeleUerJejÀve Je

efve³ebef$ele nesle Demeles.

He´Mve ë

1 Lees[keÌ³eele efìHee Ðeeë

De)yeesOeeJemLee

ye) peeie=leeJemLesleerue yeoueuesueer efmLeleer

keÀ) efoJeemJeHveeJemLee

2 pees[³ee pegUJee ë

(De) (ye)

(i) Gefo¢HekeÀeb®eer peeefCeJe ö O³eeve OeejCee

(ii) efJe®eejnerveles®ee DevegYeJe ö He´l³e#e yeesOeeJemLee

(iii) GIe[³ee [esU³eemeceesjerue ef®e$eHeÀerle ö yeesOeeJemLee

(iv) ue#e HetCe&HeCes ke=ÀleerJej keWÀêerle - efoJeemJeHveeJemLee

efJeYeeie – 2

3.3 efveêeë

efveêe ner He´l³eskeÀ meefpeJee®eer peerJeMeem$eer³e iejpe Deens. efveêe ner SkeÀ®e DeJemLeevemetve les DeveskeÀ DeJemLeeb®es

efceÞeCe Deens. efvemeiee&ves meJe& HeéCeercee$eebvee ner PeesHes®eer osCeieer efoueer Deens. meJe&meeceev³eHeCes jespe je$eer J³ekeÌleer PeesHes®³ee

DeeOeerve nesles Je mekeÀeUer Hegvne peeie=leeJemLesle ³esles. efJeefJeOeefke´À³eebcegUs efMeCeuesu³ee Mejerjeuee efJeÞeebleer®eer iejpe Yeemeles Je

l³eecegUs oj 20- 22 leemeebveer ceeveJeeme keÀener leeme PeesHe I³eeJeerMeer Jeeìles. He´l³eskeÀ ceveg<³ee®³ee keÀecee®³ee mJejÀHeevegmeej

PeesHes®eer JesU þjles. Goe. je$eHeeUer keÀjCeeN³ee ceeCemeebvee mekeÀeUer PeesHe I³eeJeer ueeieles HeCe yengleebMeer ueeskeÀ je$eer

PeesHeleele. meJe&meeceev³eHeCes Gllece Deejesi³eekeÀjerlee 5-6 leemeeb®eer PeesHe HegjsMeer Demeles. cee$e keÀener keÀejCeemleJe SKeeo³ee

efoJeMeer JesUsJej PeesHet ve MekeÀuesueer J³ekeÌleer jeefnuesueer PeesHe Heg{erue efoJeMeer YejÀve keÀe{les. DeMee He´keÀejs ceeveJeer peerJeveele

24 leemee®³ee efoJemeele efke´À³eeMeeruelee Je efveêe ³eeb®es þjeefJekeÀ ®eke´À megjÀ Demeles.ne³eHeesL@eue@ceme ceOeerue HejeJewef½ekeÀ

(Supracosmic) keWÀêeceeHe&Àle PeesHes®es ®ekeÀ efve³ebef$ele kesÀues peeles.

yesMegOoeJemLee, Deceueer HeoeLe& mesJeveeves Deeuesueer yesnesMeer, mebceesnveeJemLee efkebÀJee Yetue efou³eeves ³esCeejer iegbieer

³eeHes#ee efveêeJemLee JesieUer Demeles.

3.3.1 J³eeK³ee ë

efveêe ner Mejerje®eer SkeÀ DeMeer vewmeefie&keÀ efmLeleer Demeles keÀer p³ee DeJemLesle MeejerjerkeÀ neue®eeueer Je mebJesove

ieénkeÀlee ceboeJeles, Mejerjeleerue mvee³et efMeefLeue Peeuesues Demeleele Je JesieU³ee He´keÀej®³ee ceWotuenjer Dee{Uleele.

efveêeJemLesleerue MeejerjerkeÀ yeoue

efveêeJeMe J³ekeÌleer yeesOeeJemLesHes#ee SkeÀe JesieU³ee peieele He´JesMe keÀjles. efveêeefmLeleer®ee Meem$eer³e ¢<ìerkeÀesveeletve DeY³eeme

keÀjleevee ne@vme yeie&j ³ee pece&ve ceveesefJekeÀej le%eeuee Keeueerue HećegKe yeoue nesleevee efomeues.

1. efveoéJemLesle J³ekeÌleer®³ee ceWotle jbie-uenjer DeefOekeÀ ue³eyeOo Je efve³eefcele Demeleele.

2. uenjerb®eer leerJe´lee nUt – nUt Jee{le peeles. uenjeR®³ee efke´À³eeMeeruelescegUs Deeboesueve efJemleejner Jee{lees.

3. Þeemees®íJeemee®ee Jesie ceboeJelees, Mejerje®es leeHeceeve Je jkeÌleoeye keÀceer neslees.

4. mvee³et efMeefLeue nesleele Je Mejerjeuee SkeÀ He´keÀej®eer De®esleve DeJemLee ³esles.

efveês®³ee efJeefJeOe DeJemLee

HetCe& peeie=leeJemLesletve J³ekeÌleer nUt – nUt DeOe& peeie=leeJemLesle Je veblej nUt – nUt efveêeOeerve nesles. peeie=leeJemLesletve

efveêeJemLesle peeleevee Keeueerue DeJemLee efometve ³esleele.

1. efveês®eer Heefnueer DeJemLee ë ( DeuHeÀeuenjeR®eer DeJemLee)

efveêeDeJemLesle peeleevee J³ekeÌleer efoJ³ee®es yeìCe yebo keÀjeJess leMeer ueeieueer®e peeie=leeJemLesletve efveêeJemLesle peele veener.

peeie=leeJemLesleerue peeefCeJe nUt – nUt ceboeJele J³ekeÌleer He´Lece He´Jeener peeie=leeJemLesle veblej efoJeemJeHveeJemLesle Je Heg{s nUt–

nUt efveês®³ee DeeOeerve nesles. ner vee peeie=le vee efveoéJemLee cnCepes®e `ceesnefveês®eer DeJemLee' nes³e.

FueskeÌìêsFveefmeefHeÀueesieéHeÀ'(Electroencephalo Graph – EEG ) ³ee GHekeÀjeÜejs ceWotuenjerb®es ceeHeve keÀjlee ³esles.

³eeuee®e ceefmle<keÀeuesKe Demes cnCeleele peeie=leeJemLesleerue efyeìe uenjeR®es jÀHeeblej PeesHes®³ee iegbieer®³ee DeJemLesme

DeuHeÀeuenjerle nesles DeeefCe cnCetve®e ³ee DeOe&Jeì PeesHes®³ee DeJemLesme DeuHeÀeuenjer®eer DeJemLee Demesner cnCeleele.

Lees[³eeM³ee DeeJeepeeves ³ee DeJemLesleerue J³ekeÌleer peeieer nesT MekeÀles. ³ee DeJemLesle Deepetyeepetuee Ie[CeeN³ee Ieìveeb®es

mebJesove DemHe<ì Je cebo nesT ueeieles. mvee³et efMeefLeue nesGÀ ueeieleele.meJe&meeOeejCeHeCes [esUs efceìu³eeJej 10-15

efceefveìs ner DeJemLee Demeles Je l³eeHeg{s J³ekeÌleer efveês®³ee Heg{u³ee DeJemLesle peelees.

2. efveos®eer ogmejer DeJemLeeë ( efLeìe uenjersb®eer DeJemLee)

efveo´s®eer ³ee DeJemLesle DeuHeÀe uenjerbs®es jÀHeeblej efLeìe uenjerle nesles. PeesHe ueeielee#eCeer PeesHes®eer ner DeJemLee megjÀ

nesles. efveo´s®eer ³ee DeJemLesle J³ekeÌleer nuekeÌ³ee PeesHesle Demeles Je nekeÀ ceeju³eeves Jee mHeMe& kesÀu³eeves menpe peeieer nesT

MekeÀles.

3. efveos®eer leermejer DeJemLee ë (iee{ PeesHes®eer DeJemLee )

³ee DeJemLesle efLeìe uenjebrs®es jÀHeeblej [suìe uenjerle nesles. ceWot®³ee uenjer DeefOekeÀ efve³eefcele Je ue³eyeOo

mJejÀHeele efometve ³esleele. efveês®³ee ³ee DeJemLesle J³ekeÌleer iee{ PeesHesle Demeles. jkeÌleoeye keÀceer Je ïo³ee®eer ieleer cebo Demeles.

PeesHes®³ee ³ee DeJemLesletve J³ekeÌleeruee menpeHeCes peeies keÀjCes keÀþerCe Demeles.

4. efveos®eer ®eewLeer DeJemLee ë (Heíee{ PeesHes®eer DeJemLee)

³ee DeJemLesle DeefleMe³e keÀceer leerJe´les®³ee [suìe uenjer Dee{Uleele. ³ee DeJemLesle J³ekeÌleer mebHetCe&HeCes efveêeOeerve Je

iee{ PeesHesle Demeles. ³ee DeJemLesletve J³ekeÌleeruee peeies keÀjCes DeJeIe[ Demeles. ieoe – ieoe nueJetve efkebÀJee peesjeves nekeÀ

ceejÀve J³ekeÌleeruee cenled He´meemeeves peeies keÀjlee ³esles.

3.4 efveêeveeMeë (Insomnia)

MeejerjerkeÀ Þeceeves LekeÀuesu³ee Mejerjeuee Meeble iee{ PeesHe Iesleueer keÀer leepesleJeeves Jeeìles. cnCetve®e efoJemee®³ee 24

leemeeble keÀceerle keÀceer 5 – 6 leeme PeesHeCes DeeJeM³ekeÀ Demeles. keÀener peCeebvee cee$e I³eeJeerMeer Jeeìueer lejer HegjsMeer PeesHe ³esle

veener. cnCepes je$eYej l³ee peei³ee®e Demeleele. je$eer Lees[erMeer PeesHe ³esles Je veblej je$eYej PeesHe®e ³esle veener. Demes

efve³eefcele mJejÀHeele DeeþJe[s, ceefnves nesle jeefnues lej l³eeuee ` efveêeveeMe'Demes cnCeleele.

efveêeveeMee®es oesve HekeÀej mebYeJeleele

PeesHe ve ueeieC³ee®ee efveêeveeMe –(Sleep – onset insomnia)

nJeer lesJne J³ekeÌleerme PeesHe ueeiele veener HeCe pej PeesHe ueeieueer lej Heg{s ®eebieueer PeesHe nesles.

ueJekeÀj peeie ³esC³ee®ee efveêeveeMe (Early – awakening insomnia )

³ee He´keÀejele J³ekeÌleeruee efle®eer PeesHe HetCe& nesC³eeDeeOeer®e peeie ³esles. keÀOeer – keÀOeer ceO³eje$eer®e lej keÀOeer Yeu³ee

Heneìs J³ekeÌleer Gþtve peeles Je veblej Hegvne PeesHe ³esle®e veener.

HegjÀ<eebHes#ee m$eer³eebceO³es efveêeveeMee®es HećeeCe peemle Dee{Ules. vewjeM³e, ceeveefmekeÀ leCeeJe Je ef®eblee ner efveêeveeMee®³ee

oes<ee®eer HecegKe keÀejCes Deensle. keÀener J³ekeÌleeRvee PeesHes®³ee ieesU³ee Iesleu³eeKesjerpe PeesHe ³esle®e veener.

efveêeveeMeeJej GHee³e cnCetve ns keÀ©ve HeneJes ë efveêeveeMe ie´mle J³ekeÌleeRveer

-efoJemee Deefpeyeele PeesHet ve³es.

- PeesHesHetJeea GllespekeÀ Hes³e IesCes ìeUeJes.

- þjeefJekeÀ JesUer PeesHeC³ee®eer meJe³e ueeJeeJeer.

- PeesHe ve ³esC³eeefJe<e³eer ef®eblee keÀjCes ìeUeJes.

PeesHes®es He´keÀejë

J³ekeÌleer nuekeÌ³ee PeesHesHeemetve Heíee{ PeesHesHe³e¥le DeJemLee Heej keÀjerle peeles. PeesHesceOes nesCeejer [esU³ee®eer neue®eeue

ue#eele IesGÀve Meem$eer³e ¢<ì³ee PeesHes®es oesve He´keÀej meebefieleues Deensle.

MeerIe´ves$e neue®eeue efveoe – (Rapid eye movement –REM sleep)

³ee DeJemLesle [esU³ebe®eer yebo HeeHeC³eeb®³ee Deele MeerIe´ neue®eeue megjÀ Demeles. ³ee He´keÀej®³ee PeesHesle J³ekeÌleer

PeessHes®³ee Heefnu³ee DeJemLesHeemetve ®eewL³ee DeJemLesHe³e¥le He´Jeeme keÀjles Je Hegvne ®eewL³ee DeJemLesHeemetve Heefnu³ee DeJemLesle

³esles. je$eYejele 4-5 JesUe ner DeeJele&ves Jee ®eke´À megjÀ jneles. ³ee®e He´keÀeje®³ee REM PeesHesle J³ekeÌleer mJeHves yeIelees,

n³ee He´keÀeje®³ee PeesHessves ceeveefmekeÀ leeCe – leCeeJe, mebIe<e& ³eeb®ee efve®eje neslees. DeMee He´keÀeje®eer iee{ PeesHe ueneve

cegueebceOes DeefOekeÀeDeefOekeÀ HeceeCeele Je Je=Oo J³ekeÌleeRceOes Del³euHe HeceeCeele efometve ³esles. `PeesHe ns ®eewme<ì jesiebe®es

Deew<eOe Deens' ner cnCe ³ee He´keÀej®³ee PeesHesJejÀve®e ®eueveele Deeueer DemeeJeer.

efmLejves$e efveêe ë (Non –REM sleep)

³ee He´keÀej®³ee PeesHes®³ee DeJemLesle [esU³eeb®eer HeeHeCeerDee[ MeerIé neue®eeue efometve ³esle veener. ner PeesHe HeécegK³eeves

MeejerjerkeÀ LekeÀJee YejÀve keÀe{C³eemeeþer DeeJeM³ekeÀ Demeles. yemeu³ee – yemeu³ee PeesHeCes, He´Jeemeeleerue [guekeÀer ³ee

He´keÀej®³ee PeesHesHewkeÀer DemeeJ³eele.

efveêe Jeb®eve ë (Sleep Deprivation)

He´l³eskeÀ J³ekeÌleer®³ee peerJeveele keÀOeer vee keÀOeer Demee DevegYeJe ³eslees®e. efveês®eer Jeb®evee cnCepes iejpe Demeuesu³ee

HećeeCeele efveêe ve efceUCes nes³e. PeesHes®³ee leke´ÀejeRcegUs,DeeflekeÀ<ì keÀjerle jeefnu³eeves Jee Deew<eOeesHe®eejeves, PeesHe

ueebyeefJeC³ee®³ee He´mebieer efveêe- Jeb®evee peeCeJeles. DeMee He´keÀej®³ee iee{ Je DeeJeM³ekeÀ HećeeCeeleerue efveêe Jeb®evescegUs

MeejerjerkeÀ Je ceeveefmekeÀ Deepeej mebYeJeleele. efveêe Jeb®evesle Keeueerue ue#eCes efometve ³esleele.

-LejLejCeejs nele

-DeJeOeeve nervelee

-SkeÀìkeÀ DeJekeÀeMeele yeIeCes

-DeOeexefvceueerle [esUs

-meJe&meeOeejCe megKee®ee DeYeeJe

- ef®e[ef®e[

- jeie ³esCes

- vewjeM³e

- DebOegkeÀ ¢<ìer

-DeeYeeme nesCes.

efveês®³ee Jeb®evescegUs DeveskeÀ MeejerjerkeÀ Je ceeveefmekeÀ og<HeHeefjceeCe mebYeJeleele. efJe®eej keÀjC³ee®³ee #ecelesceOes DeYeeJe,

leCeeJepev³e HeefjefmLeleer mebYeeUC³ee®eer kegÀJele keÀceer nesCes, YeeJeveeJeMelee ³esCes, jesie HeéflekeÀejkeÀ MekeÌleer®ee DeYeeJe F. iees<ìer

nesT MekeÀleele. PeesHe DeeHeu³ee MeejerjerkeÀ ³eb®eCesleerue SkeÀ cenlJee®es Debie Deens. PeesHes®³eemebHetCe& Jeb®evesves ce=l³etner mebYeJelees.

3.5 efveês®³ee efJeke=Àleer ë efveêe efyeIee[e®es He´keÀej ë

1. De@Heefve³ee ë (Apnea)

De@Heefve³ee cnCepes PeesHesle MJeeme yebo He[C³ee®eer efJeke=Àleer. Je=Oo, Je³emkeÀj Je PeesHesle IeesjCeeN³ee J³ekeÌleerceOes ner efJeke=Àleer

Dee{Ules. ner efJeke=Àleer mLetue J³ekeÌleercebOes DeefOekeÀ HećeeCeele efometve ³esles. peJeU peJeU DeOee& efceefveì efkebÀJee peemle

keÀeueeJeOeerkeÀjerlee MJeemees®íJeeme yebo neslees. De@@Heefve³ee®³ee jÀiCeebvee PeesHesle Hegjsmee HeéCeJee³et GHeueyOe nesle veener.

De@Heefve³ee®es oesve He´keÀej Deensle.

De) PeesHesle De[LeUe efvecee&Ce keÀjCeeje De@Heefve³ee ë

ne He´keÀej meJee&efOekeÀ Dee{UCeeje Deens. PeesHeues Demelee IeMeele keÀenerlejer De[LeUe efvecee&Ce neslees. peesjeves Ieesjleevee

megceejs 10 les 60 meskebÀo FlekeÀe JesU MJee®íesMJeeme Leebyelees, Demes HeneC³eele Deeues Deens. Jejerue nJee vesCeejer veefuekeÀe

DejbÀo DemeCes, JeebefMekeÀ oes<e, mLetueHeCee Je PeesHesHetJeea ceÐemesJeve ner keÀener keÀejCes De@Heefve³ee efvecee&Ce keÀjleele.

ye) ceO³eJeleea efveêe De@Heefve³ee ë (Central Sleep Apnea)

³ee He´keÀej®ee De@Heefve³ee ceWotkeÀ[tve MJee®íesMJeemee®ee F&Meeje GefMeje Deeu³eeves mebYeJelees. MJeeme IesC³eemeeþer

PeesHesletve peeies JneJes ueeieles. Demes keÀOeer- keÀOeer MeskeÀ[es JesUe keÀjeJes ueeieles. ³ee PeesHesletve peeies nesC³ee®eer mce=leer

meJe&meeOeejCeHeCes J³ekeÌleerme jnele veener.

De@Heefve³ee®eer {esyeU ue#eCes ë

ceesþ³eeves IeesjCe.

PeesHesletve Gþu³eeJej peeCeJeCeeje efvejÀlmeen Je efoJemeYej peeies jneC³eeme nesCeeje $eeme.

Gþu³eeJej [eskesÀ –ogKeer peeCeJeles.

iegoceju³eemeejKes Jeeìtve je$eer PeesHesletve peeie ³esCes.

IeeceeIegce nesTve GþCes.

je$eerletve JeejbJeej yeeLejÀce®³ee HesÀN³ee.

iee{ PeesHe ueeieC³eeme $eeme.

mLetue DemeCes HeCe kesÀJeU ns®e keÀejCe Demet MekeÀle veener.

ceesþe MJeeme IesC³eemeeþer PeesHesletve peeie ³esCes.

2. veekeÀexuesHmeer ë (Narcolepsy)

³ee efJeke=Àleerle peeiesHeCeer ceOes – ceOes PeesHes®es PeìkesÀ ³esleele. keÀener J³ekeÌleeR®es PeesHesJej efve³eb$eCe ve jnelee peeiesHeCeer keÀe³e&

keÀjlee –keÀjlee De®eevekeÀ keÀener efceefveìs PeesHes®³e lebêerle peeleele. DeefleMe³e DeYeeJeeves Dee{UCeeje efveêeefJekeÀej Demetve

ueessskeÀmebK³es®³ee kesÀJeU DeOee& ìkeÌkeÀe J³ekeÌleeRceOes ner efJeke=Àleer Dee{Ules. ceeveefmekeÀ leCeeJe Je DemJemLelee ns ³ee ceeieerue cegK³e

keÀejCe Deens. De®eevekeÀHeCes mvee³et efMeefLeue He[t ueeieleele Je MeejerjerkeÀ neue®eeueer Leb[eJeleele. cee$e ner efveo´e REM efveêe

vemeles. melele meleke&À jneC³ee®eer iejpe DemeCeeN³ee J³eJemee³eele Goe. [^e³eJneRie, ceMeerveJej keÀece keÀjCes, DeJepe[ Jeneves Je

GHekeÀjCes neleeUCes F. ner efJekeÀ=leer iebYeerj mecem³ee efvecee&Ce keÀjÀ MekeÀlees.

3.6 Flej efveêe efJeke=Àleer ë

Deefleefveêe ë (Hypersomnia)

keÀener J³ekeÌleer kegÀbYekeÀCee&meejK³ee KetHe JesU PeesHeleele. yemeu³ee yemeu³ee osefKeue IeesjÀ ueeieleele. ³ee efJekeÀejeme

Deefleefveêeoes<e Demes cnCeleele.

PeesHesle yeesueCes ë (Sleep Talking)

keÀener cegues lemes®e Heéw{ ceeCemesner PeesHesle ye[ye[leevee Dee{Uleele. keÀOeer DemHe<ì Meyo lej keÀOeer HetCe& JeekeÌ³e

yeesuetve oeKeefJeleele. ®egketÀve ve meebieC³eemeejKeer ceeefnleer osefKeue PeesHesleerue yeesueC³eeletve J³ekeÌle nesles. keÀOeerlejer Demee

He´mebie DebieeJej yeslelees. meeOeejCeleë DeefleYeb³ekeÀj mJeHves He[le Demeleevee efkebÀJee efveoéYeceCe DeJemLesle ne He ´keÀej

Ie[lees.

PeesHesle oele KeeCes ë (Bruxism)

keÀener J³ekeÌleeR®es PeesHesle oeleeJej oele Jeepeleele. l³ee®eJesUer l³eebb®³ee Mejerjeleerue mvee³etble ®eslevee efometve ³esles.

ueneve ceguesner PeesHesle oeleeJej oele Ieemeleevee, DeeHeìleevee efometve ³esleele. ne oes<e PeesHes®³ee megjJeeleer®³ee

DeJemLeebceOes efometve ³eslees Je ³ee®es keÀejCe cnCepes peerJeveeleerue leeCe – leCeeJe Je jeiee®ee efve®eje ve nesCes ns Demeles.

efveêeYeceCeë (Sleep Walking ) PeesHesle ®eeueCes

keÀener J³ekeÌleer PeesHesle ®eeuet ueeieleele. Heíee{ efveêsle Demeleevee J³ekeÌleer Gþtve Iejele efHeÀjeJes Jee ojJeepee GIe[tve

Iejeyeensjner YećeCe keÀjles. efkeÀMeesjJe³eerve cegueebceOes ne He´keÀej DeefOekeÀ mebYeJelees. DeMeeJesUer J³ekeÌleerves [esUs DeOe&Jeì

GIe[s efkebÀJee l®eef®ele Heb´meieer HetCe& GIe[s Demeleele. J³ekeÌleer jml³eeJejÀvener OeeskesÀ ìeUle. J³eJeefmLele ®eeueleele cee$e

PeesHes®³ee iegbieercegUs DeHeIeele mebYeJeleele. leCeeJeie´mle HeefjefmLeleerle Heéw{ J³ekeÌleerner efveêeYeceCe keÀjleevee efomeleele. cee$e

DeMee HeefjefmLeleerle J³ekeÌleer met®evee ieńCe keÀjleele. met®evee efou³eeme peeJetve Hegvne efyeíev³eeJej PeesHeleele. ner

efveêeYećeCe efmLeleer efJeMes<e efJeke=Àleer ceeveueer peele veener.

efveêeJemLesle nesCeeje Deefve³ebef$ele ceg$em$eeJe ë (Enuresis)

uenevecegues yejs®eoe PeesHesle HeebIejÀCe Deesues keÀjleele. keÀener He´mebieer Heéw{ J³ekeÌleerner Deepeejer, ieYe&ieUerle Demeleevee

PeesHesle HeebIe©Ceele®e ceg$eefJemepe&ve keÀjleele. ne oes<e cegK³elJes PeesHes®³ee Heefnu³ee Je ogmeN³ee DeJemLesle mebYeJelees.

Ye³eevekeÀ mJeHveebMeer ne Deefve³eb$eerle ceg$em$eeJe mebyebOeerle Demelees. MeejerjerkeÀ keÀejCes pemes vemeHesMeerleerue oes<e efkebÀJee

ueIeJeer ceeiee&leerue De[LeUs DeeefCe ceeveefmekeÀ oes<e pemes efYeleer, jeie, ue#e DeekeÀ<eg&ve IesC³ee®eer Je=lleer n³eeceOetve cegueebceOes

ne efJekeÀej efometve ³eslees.

Jejerue meJe& HećegKe DeMee efveêe – efJeke=Àleer Deensle.

He´Mve ë

1) HećegKe efveêe – efJekeÀebjeefJe<e³eer ceeefnleer Ðee.

2) De@Heefve³ee ³ee efveêeoes<eemebyebOeer mHe<ìerkeÀjCe osleevee l³ee®eer HećegKe ue#eCes veceto keÀje.

3) efìHee Ðee.

De)efveo´s®eer Jeb®evee

ye) efveêeveeMe

keÀ)efveês®³ee efJeefJeOe DeJemLee

4) pees[³ee pegUJee ë

De ye

-DeuHeÀeuenjersb®eer DeJemLee mebHetCe& efveêeefOevelee, iee{ PeesHe

- peeiesHeCeer PeesHes®es PeìkesÀ ³esCes De@Heefve³ee

-efveês®eer ®eewLeer DeJemLee veekeÀeuesHmeer

- PeesHesle MJeeme yebo He[C³ee®eer efJeke=Àleer efveês®eer Heefnueer DeJemLee

5)èfveêe ner meefpeJeeb®eer peerJeMeem$eer³e iejpe Deens '- mHe<ì keÀje.

efJeYeeie – 3

3.7 mJeHves ë (Dreams )

mJeHves ne DeeHeu³ee efveês®ee meJee&le jmeHetCe& Je ogue&ef#ele Demes Debie Deens. efmeiceb[ He´@ÀeF&[ ³ee ceevemeMeem$e%eeves

mJeHveebJej yejs®e mebMeesOeve kesÀues Je 1900 meeueer `mJebHveeb®ee DeLe& 'veeJee®ee ie´bLe HeéfmeOo kesÀuee. mJeHveebvee mLeU, keÀeU,

JesUs®³ee ce³ee&oe vemeleele. mJeHvse keÀOeer legìkeÀ, DemHe<ì, efJe®eej lej keÀOeer ìUkeÀHeCes mcejCeele jneCeejer Demeleele.

ceveeleerue keÀener Dele=Hle Jeemevee, Heéflecee, DeekeÀebMee Je keÀuHevee mJeHvee®³e ceeO³eceeletve ceveë®e#egmeceesj Gceìleele Je mJeHves

peeCeefJeleele.

3.7.1 mJeHvee®eer J³eeK³eeë

-mJeHves cnCepes ceveg<³ee®³ee Deble&ceveele peeiesHeCeer IeesUCeejs efJe®eej Jes<eeblej keÀjÀve HeéflekeÀelcekeÀ mJe©Heele PeesHesle efomeCes

nes³e.

- yegOoer®eer JewefJeO³eHetCe& Je Depees[ Ieìvee peer REM efveêsle DevegYeJeeme ³esles.

-He´l³e#e DevegYeJe, He´mebie, J³ekeÌleer efkebÀJee Jemlet DevegHeefmLele Demeleeveener PeesHesle les KejesKejer®es Deens Demes Jeeìe³euee ueeieles

l³eeuee mJeHve Demes cnCeleele.

mJeHveeefJe<e³eer He@ÀeF&[®es mHe<ìerskeÀjCe ë mJeHve cnCepes F®íeHetleea ë

He´@ÀeF&[®³ee celes mJeHves cnCepes DeyeesOecevee®eer Yee<ee Demeleele. DeyeesOeceveele Deveble He´keÀeje®³ee F®íe oefcele mJejÀHeele

Demeleele. l³eele uewefiebkeÀ F®íeb®eener meceeJesMe Demelees. ³ee F®íeb®es He´keÀìerkeÀjCe cnCepes®e mJeHves nesle. oefcele F®íebvee

DeMeer YeemeelcekeÀ DeefYeJ³keÌleer osTve mJeHves leCeeJe otj keÀjC³eeme ceole keÀjleele. DeyeesOeceveeleerue DeekeÀeb#ee®eer

HeéflekeÀelcekeÀ DeefYeJ³ekeÌleer cnCepes mJeHves Demes He´À@eF&[ves ceev³e kesÀues Deens. mJeHveeÜejs DeeHeCe DeyeesOe ceveele KeesueJej

peeGÀve megHleeJemLesleerue mebIe<e& Je He´sjCee ³eeb®ee MeesOe IesT MekeÀlees. mJeHveeb®³ee oesve HeeleU³ee Demeleele.

De) He´keÀì DeeMe³e ë (Manifest Content)

³ee mJejÀHeele mJeHves DevegYeJeeme ³esleele. ³eele He´À@eF&[uee jÀ®eerveJnleer.

ye) DeHe´keÀì DeeMe³e ë(Latent Content)

Demes DeeMe³e pes He´keÀìerkeÀjCeekeÀjerlee GlmegkeÀ Deensle Hejbleg ogëKekeÀejkeÀ Je DeefmJekeÀejen& Demeu³eeves JesieU³ee mJejÀHeele

J³ekeÌle nesleele. HeéflekeÀelcekeÀ mJejÀHeele ns DeeMe³e mJeHveeceOes J³ekeÌle kesÀues peeleele. cnCetve®e DeHe´keÀì mJeHveeb®ee DeLe&

ueeJeC³ee®ee He´³elve kesÀuee peelees. mJeHves DeeHeu³ee megHle ceveeleerue DeveskeÀ iees<ìer He´keÀì keÀjles. He´À@eF&[®³ee celes ` mJeHve ne

DeyeesOe ceveele [eskeÀefJeC³ee®ee jepeceeie& Deens , cnCetve®e mJeHveeb®ee DeLe& ueeJeCes iejpes®es Demeles.

Ye³eeJen mJeHveeb®es efJeJejCe ë

Ye³eeJen mJeHveeb®es oesve He´keÀej mbeYeJeleele.

1) Ye³e³egkeÌle mJeHve 2) Ye³eeeflejskeÀer mJeHve

1) Ye³e³egkeÌle mJeHveë (Night mare) leguevesves keÀceer efYeleeroe³ekeÀ Demeleele. DeMee mJeHveele mebkeÀìs, efYeleeroe³ekeÀ nuues,

Yetle- ®esìkeÀerCe F. ®es oMe&ve, ce=l³etme¢<³e HeefjefmLeleer Deeoer iees<ìerbcegUs Ye³ekebÀHeerle nesTve J³ekeÌleer peeieer nesles. Ye³e³egkeÌle

mJeHves REM efveês®³e keÀeUele He[leele. DeeHeCe IeeyejÀve peeies neslees Je cnCetvener ner mJeHves ue#eele jneleele. ner mJeHves

REM PeesHesle ³esleele.

2) Ye³eeflejskeÀer mJeHveë (Night Terror) ³ee mJeHveele J³ekeÌleer efkebÀkeÀeUer HeÀess[tve peeieer nesles. ner mJeHves leguevesves keÀceer

HećeeCeele ³esleele Hejbleg DeefOekeÀ efYeleeroe³ekeÀ Je DemJemLe keÀjCeeje DevegYeJe osleele. IeeceeIetce nesTve, ¿o³ee®eer ieleer Jee{tve,

MJemevee®eer ieleer Jee{tve, íeleer o[Heu³ee®eer YeeJevee DevegYeJeeme ³esles. Mejerj Gllespeerle Peeu³eemeejKes Yeemeles Hejbleg ³ee

mJeHvee®eer mce=leer DebOegkeÀ Demeles.

Ye³e³egkeÌle mJeHves Ye³eeeflejskeÀer mJeHves

1) REM PeesHesle He[leele. 1) Heíee{ PeesHesle efkebÀJee PeesHes®³ee megjJeeleer®³ee

keÀeueKeb[ele He[leele.

2)Ye³ekebÀefHele nesTve peeie ³esles. 2) efkebÀkeÀeUer HeÀes[tve peeie ³esles.

3) keÀceer efYeleeroe³ekeÀ Demeleele. 3) Deel³ebeflekeÀ efYeleeroe³ekeÀ Demeleele.

4)efoIe&keÀeU DevegYeJe 15 les 45 efceefveìs mJeHves

®eeueleele.

4)DeuHekeÀeU DevegYeJe 10 les 20 efceefveìs mJeHves

®eeueleele.

5)mJeHvee®eer mce=leer lebleesleble mJejÀHeele Demeles. 5) mJeHvee®eer mce=leer Oegmej mJejÀHeele Demeles.

6)3 les 7 Je<ee&®³ee Je³eele meJee&efOekeÀ HećeeCeele

³esleele.

6) 3 les 5 Je<ee&®³ee cegueeb®³eele efomeleele Je

keÀOeer-keÀOeer Heéw{ J³ekeÌleermener DevegYeJe ³eslees.

7)efmePeesHesÀefve³ee, mebJesoveMeeruelee, efYeleer,

vewjeM³e, ef®eleebletjlee, leeCe – leeCeJeie´mle

HeefjefmLeleerle ner mJeHves ³esleele.

7)ceÐeeefOevelee, leerJe´ ceeveefmekeÀ mebIe<e&, YeeJeefvekeÀ

leeCe-leCeeJe, Deel³beeflekeÀ ef®eblee ³ee HeefjefmLeleerle

ner mJeHves He[leele.

8) mJeHveeojc³eeve MeerIe´ ves$e neue®eeue. 8)mJeHveeojc³eeve efmLej – ves$elee.

3.7.2 mJeHveeb®eer cenlJee®eer keÀe³exë

1) efveês®es megj#eej#ekeÀ ë

PeesHesceOes Demeleevee yeensjerue GefoodHekeÀeb®es mebJesove cebo Peeuesues Demeles. cee$e lejerner leerJe´ GefoodHekeÀ Pee sHecees[ keÀjÀ

MekeÀleele. cnCetve He´keÀeMe Peesle, ceesþe DeeJeepe, ieeWieeì, mHeMe&Jesove ³eecegUs J³ekeÌleer®eer efveêeYebie nesT ve³es cnCetve mJeHveeb®ee

He[oe kesÀuee peelees Je l³eecegUs efveêe Yebie nesle veener. PeesHes®es mebj#eCe kesÀues peeles. yeen³e JeeleeJejCeemeejK³ee®e Heéflecee Je

DevegYeJe mJeHveele megjÀ Demeu³eeves J³ekeÌleer efveJeeble PeesHeles.

2) iejpe HegjefJeCeejs otle ë

ceveg<³ee®³ee Dele=Hle MeejerjerkeÀ efkebÀJee ceeveefmekeÀ F®íe Je iejpee Demeleele. He´l³e#eele pejer l³ebe®eer HetCe&lee nesGÀ MekeÀle

vemesue lejer mJeHveele les MekeÌ³e nesles. l³eecegUs ³ee ceeO³eceeletve iejpeeb®eer Hetleea nesTve J³ekeÌleerme DeeblejerskeÀ meceeOeeve efceUles.

Goe. yeef#eme efceUeu³ee®es mJeHve, efmevesleejkeÀebmeceJesle Yesìer®es mJeHve, uee@ìjer ueeietve ueeieesueeie ÞeeRcele Peeu³ee®es mJeHve,

megboj jceCeerMeer ueive Peeu³ee®es mJeHve F.

3) meg®ekeÀ mJeHves ë

mJeHveeb®³ee ceeO³eceeletve DeveskeÀoe met®evee efceUle Demeleele. MeejerjerkeÀ oes<eeb®³ee, veJeefveefce&le keÀuHeveeb®³ee, DeOe&Jeì

jeefnuesu³ee keÀeceeceOeerue ogJes meeHe[u³ee®³ee F. DeyeesOeceveeleerue keÀener vescekesÀ met®ekeÀ YeeJe mJeHveeceOes He´keÀì nesleele Je

keÀuHevee mHegÀjleele.

4)mecem³ee meceeOeeve ë

peeiesHeCeer p³ee mecem³es®es Gllej MeesOeC³ee®ee He´³elve keÀjerle Demelees, Devegllejerle GHee³eeb®ee Heeþueeie keÀjerle Demelees,

mebMeesOeveele kegÀþslejer ³esTve De[keÀuesues Demelees. ceWot efMeCetve peelees Je GHee³e meeHe[le veener. DeMee mecem³eeb®eer GkeÀU

DeveskeÀoe mJeHveebÜeje nesles. ceWot PeesHes®³ee Meeble DeceueeKeeueer ³eesi³e efJe®eej keÀjÀ MekeÀlees Je Gllej PeesHesle meg®ele

He´Mve ë

1)mJeHveeb®eer keÀe³ex keÀesCeleer?

2) Ye³e³egkeÌle mJeHves Je Ye³eeeflejskeÀer mJeHves ³eeleerue HeÀjkeÀ mHe<ì keÀje.

3)efìHee Ðee.

De) mJeHveeefJe<e³eer He´@ÀeF&[®es mHe<ìerskeÀjCe.

ye)mJeHveeb®³ee efJeefJeOe J³eeK³ee.

efJeYeeie – 4

3.8 mebceesnve ë

mebceesnveeefJe<e³eer®es iet{ DeekeÀ<e&Ce Heé³eesefiekeÀ keÀe³e&ke´Àce, peeot®es He´³eesie Je efì.Jner. Jejerue mebceesnvee®³ee meboYe&leerue

keÀe³e&ke´Àce Jee ef®e$eHeìebcegUs Jee{le®e iesues Deens. mebceesnveefmLeleer cnCepes Yeejuesueer, DeeOeerve DeJemLee. p³ee J³ekeÌleer®³ee

DeceueeKeeueer Demeles efle®³ee met®eveeb®es Heeueve mebceesefnle J³ekeÌleer De®etkeÀHeCes keÀjles. iet{ efJeÐee cnCetve SkesÀkeÀeUer DeesUKeues

peeCeejs ` mebceesnve ' DeefuekeÀ[s Meem$eer³e mebMeesOeveeves efmeOo Peeues Deens. cee$e Deew<eOeesHe®eej cnCetve mebceesnvee®ee JeeHej

Depetvener Jeeoe®ee efJe<e³e Deens.

3.8.1 mebceesnvee®eer J³eeK³ee ë

mebceesnveeJemLee cnCepes yeesOeeJemLes®eer DeMeer efJeue#eCe efmLeleer p³eele J³ekeÌleer efveêsmeceeve efmLeleerle peeles Je

mebceesnvekeÀl³ee&®³ee met®eveebvegmeej Jeeieles.

mebceesnvee®³ee Hee³eN³ee Je leb$es ë

keÀesCe kegÀCeeuee mebceesnerle keÀjerle Deens ³eeJej DeeOeejerle mebceesnve Heéfke´À³es®³ee keÀener Hee³eN³ee KeeueerueHećeeCes Deensle.

p³ee®³eeJej mebceesnve keÀjeJe³ee®es Deens l³ee J³ekeÌleeruee DeJeOeeve SkeÀeie´ keÀjÀve mebceesnkeÀe®³ee [esU³eele HeneC³eeme

meebefieleues peeles.

mebceesefnle keÀjeJe³ee®es DemeCeeN³ee J³ekeÌleerme met®evee efou³ee peeleele. Goe. `legcner LekeÀuesu³ee Deenele Je legcneuee

Deejece keÀjeJeemee Jeeìle Deens. legcner legce®es mvee³et efMeefLeue Je Mejerj nuekesÀ keÀje Je efveês®³ee mJeeOeerve Jne.'

mebceesnkeÀ meceesjerue J³ekeÌleeruee meebielees keÀer keÀesCel³eener iees<ìerJej ue#e kebsÀêerle keÀjÀ vekeÀe Je mebceesnkeÀe®³ee met®eveebkeÀ[s

ue#e Ðee.

J³ekeÌleeruee mJeleëefJe<e³eer KeesueJej efJe®eej keÀjC³eeme meebieC³eele ³esles.

efJeefJeOe He´keÀejebveer J³ekeÌleeruee mebceesnerle keÀjlee ³esles. meJe&meeOeejCeHeCes JeeHejues peeCeejs leb$e cnCepes J³ekeÌleeruee meebieCes

keÀer legcneuee Deelee Meeble Jeeìles³e, PeesHe ³esles³e, [esUs GIe[s þsJeCes keÀþerCe Jeeìles³e.

SkeÀe Meeble, meb³eceer DeeJeepeele mebceesnkeÀeves Demes met®eJeeJes keÀer He´³egkeÌle Deelee nUt- nUt cevee®³ee Meeble Deejeceoe³eer

HeeleUerJej Keesue Keesue peele Deens.mebceesnkeÀ Demesner megef®ele keÀjlees keÀer cevee®³ee ³ee Meeble- Keesue – Deejeceoe³eer

HeeleUerJej J³ekeÌleer mebceesnkeÀe®³ee met®evee lebleesleble HeeUCeej Deens.

SkeÀe ogmeN³ee leb$eele mebceesnkeÀ J³ekeÌleeruee SKeeo³ee íesì³ee JemletJej ue#e keWÀêerle keÀjeJe³eeme ueeJelees. ner Jemlet

®ekeÀ®ekeÀerle mJejÀHee®eer Demetve mebceesnkeÀ leer nueefJele jnelees. mebceesnkeÀ ngkeÀceer mJejÀHee®ee ceesþe Je cevee®ee Heie[e

IesCeeje DeeJeepener keÀe{t MekeÀlees. Hejbleg, DeeOegefvekeÀ mebceesnkeÀ DeMee ngkeÀceer DeeJeepee®ee JeeHej keÀjerle veenerle.

J³ekeÌleer mJeleëuee mebceesnerle keÀjÀ MekeÀlees. p³eeme mJe-mebceesnve cnìues peeles. ³eemeeþer HeéfMef#ele mebceesnkeÀe®eer iejpe

vemeles.

meJe&®e J³ekeÌleeRvee mebceesnerle keÀjCes MekeÌ³e vemeles. kesÀJeU met®evee#ece J³ekeÌleer®e menpeHeCes mebceesnerle nesleele.

meceepeeleerue megceejs 15…J³ekeÌleer p³ee menpeHeCes HeÝeeefJele nesCeeN³ee, keÀuHeveeefJeMJeele jceCeeN³ee YeeJeveeJeMe

nesCeeN³ee,Flejeb®³ee DeeOeerve peeCeeN³ee Demeleele l³ebevee®e mebceesnerle keÀjlee ³esles.

mebceesnve DeJemLes®eer JewefMe<þ³es ë

1. Deejece Je Meebleer ë

mebceesnve DeJemLesle mvee³et efMeefLeue nesleele Je ceveele KeesueJej Meeble efveJeeble Jeeìles Je l³eeletve Deejece Je Meebleer ³eeb®ee

DevegYeJe efceUlees.

2. mJe-efve³eb$eCee®ee DeYeeJe ë

mebceesnerle Peeuesueer J³ekeÌleer HegCe&HeCes mebceesnkeÀe®³ee DeeOeerve Demeles. SkeÀHe´keÀej®³ee efveêeJemLesle

Demeles Je mJeleë mJeleb$eHeCes efJe®eej keÀjC³ee®³ee efmLeleerle vemeles.mJeleëJej mJeleë®es keÀener®e efve³eb$eCe jnele veener.

3. Yeće Je DeeYeeme ë

mebceesnerle J³ekeÌleer mJeHveeHećeeCes kesÀJeU keÀuHevesves efJeefJeOe JesoveevegYeJe IesT MekeÀlees. Leb[erves kegÀ[kegÀ[les, nJesle G[les,

Heesnles, HeUles, ceesþeuee ì^keÀ ®eeueJeles F. vemeuesu³ee iees<ìebr®³ee kesÀJeU met®evescegUs l³eeb®es DeeYeeme nesleele. Goe. GkeÀUl³ee

keÀe@HeÀer®ee ojJeU keÀe@HeÀer vemeleeveener peeCeJelees. ceOegj mebieerlee®ee Yeće nesT MekeÀlees.

4. DemeeOeejCe Jele&veë

mebceesnerle DeJemLesle J³ekeÌleer vesnceer keÀjCeej veener Demes Jele&ve keÀjÀ MekeÀles. HetCe&HeCes mebceesnkeÀe®³ee leey³eele Demeu³eeves

l³ee®³ee meg®evesvegmeej Jeeieles. Goe. vee®eCes, ieeCes, HeéC³eeHećeeCes Deesj[Ces Fl³eeoer.

5. Jesovee Meceveë

mebceesnerle J³ekeÌleeruee efJeefMe<þ met®evee efou³eeme efleuee efle®³ee Mejerjeleerue Jesovee peeCeJesveeMee nesleele. GHe®eej cnCetve

³ee®e JewefMe<þ³ee®ee JeeHej kesÀuee peelees. keÀener He´keÀeje®³ee Mem$eefke´À³ee keÀjleevee efkebÀJee JesoveeMeceveemeeþer ner HeOoleer

GHe³egkeÌle þjles.

6. Hejeieceve ë

mebceesefnle J³ekeÌleerme ceveeves efle®³ee yeeUHeCeele, leejÀC³eele IesGÀve peelee ³esles. Hejeieceve cnCepes ceeies peeCes.

Je³eele ceeies peeTve keÀener þjeefJekeÀ þUkeÀ He´mebieeb®³ee mce=leer GpeU keÀjlee ³esleele Je l³eecegUs ceeveefmekeÀ efJeke =ÀleeR®es efveoeve

Je GHe®eej MekeÌ³e nesleele.

mebceesnvee®es efmeodOeeble ë

mebceesnvee®³ee oesve meJee&le ueeskeÀefHe´³e efmeodOeeble KeeefueueHećeeCes ë

mebceesnvee®ee efJeIeìve efmeodOeeble ë (Dissociation theory)

Dejvesmì efJeueieeF& ³eeves 1991 ceOes ne efmebOeevle ceeb[uee. l³ee®³ee celeevegmeej mebceesnve ns yeesOeHeeleUerJej keÀe³e&

keÀjles.Hejbleg,cevee®ee Demee SkeÀ Yeeie Demelees p³eeme `ígHee efvejer#eCe' cnCelee ³esF&ue pees yeesOeHeeleUerJej ®eeUCeeme keÀe³ee&®es

efvejer#eCe keÀjerle Demelees. ne `ígHee efvejer#eCe'peeefCeJes®³ee HeefuekeÀ[s Demelees. Hejbleg yeesOeHeeleUerJej ue#e þsJetve Demelees.

`ígHee efvejer#eCe'ns DeMee ceeveefmekeÀ ³eb$eCesme efouesues jÀHekeÀ Deens peer ceveg<³ee®³ee peeefCeJesHeefuekeÀ[s Demetve ceveg<³ee®³ee

ceveesJ³eeHeejeJej ue#e þsJetve Demeles Je lees®e mebceesefnle J³ekeÌleer®³ee peeefCeJesHeefuekeÀ[s efle®³ee ³eb$eCes®ee leeyee IesTve Jele&ve

keÀjles. ceeveJeer cevee®es ³eeJesUer efJeIeìve nesles Je SkeÀ eflemejs®e DeefmlelJe cevee®ee leeyee IesTve ³ebb$eCee ®eeueefJeles.

meeceeefpekeÀ – yeesOeelcekeÀ efmeodOeeble ë (Social – cognitive theory)

³eeuee®e `YegefcekeÀe JeþefJeC³ee®ee efmebOeevle' Demesner cnCeleele. mebceesnkeÀ Je mebceesnerle J³ekeÌleerceOes efvecee&Ce Peeuesues

meeceeefpekeÀ Je HeémebefiekeÀ mebyebOe J³ekeÌleeruee mebceesnkeÀe®³ee met®eveeb®es Heeueve keÀjC³eeme Yeeie Hee[les. leer DeeHeesDeeHe®e

mebceesnkeÀeme DeeHeu³ee cevee®ee leeyee osles. mebceesnveeefJe<e³eer®eer J³ekeÌleer®eer DeHes#ee, ¢<ìerkeÀesve, OeejCee ³eeb®eer ner ³eeme ceole

nesles. ³ee efmeodOeebleele mebceesnvee®e cevee®eer SkeÀ JesieU³ee HeeleUerJejerue DeJemLee ve ceevelee efoioMe&keÀeves meebefieleuesuee

DeefYeve³e meeojerkeÀjCe Demes®e mJejÀHe ceeveleele. ³eele mebceesnkeÀ efoioMe&keÀ Je He´³egkeÌle DeefYeveslee Demelees.

mebceesnvee®es GHe³eesieë

1) Je³ee®³ee HejeieceveecegUs yeeueHeCeer®es efJemce=leerle iesuesues He´mebie DeeþJet MekeÀleele. iegvnsieejeme, DeepeeN³eeme, ceveesjÀiCeeme

Demes YetlekeÀeUele HeeþJetve iegvn³ee®es HegjeJes Je Deepeeje®eer keÀejCes MeesOelee ³esleele.

2) J³emeve, efveoéveeMe, Ye´³e, ef®eblee, leCeeJe Je JeeF&ì meJe³eer ³eeHeemetve mebceesnveeleerue met®eveebcegUs cegkeÌleelee efceUt MekeÀles.

3) DeY³eemeele, efke´À[e#es$eele Je J³ekeÌleer®ee Jew³ekeÌleerskeÀ DeelceefJeMJeeme Jee{Jetve ³eMemJeer keÀeceefiejer keÀjC³eekeÀjerlee

mebceesnvee®ee GHe³eesie neslees. mJeleë®³ee #eceles®ee keÀceeue meercesHe³e¥le GHe³eesie keÀjC³eekeÀjerlee mebceesnve met®evee ceole

keÀjleele.

4) JesoveeMeceveekeÀjerlee nesCeeje mebceesnvee®ee GHe³eesie ner SkeÀ efJeue#eCe GHeueyOeer Deens. Mem$eefke´À³eskeÀjerlee Yetue ve oslee

mebceesnve MekeÌ³e Deens. efoIe&keÀeueerve Deepeejele JesoveeMecevee keÀjerlee mebceesnve GHe³egkeÌle þjles. ceeveefmekeÀ êewye&u³eele

osefKeue GYeejer DeeCeC³eekeÀjerlee mebceesnve ceole keÀjles.

5) ceeveefmekeÀ efJeke=ÀleerceOes efveoeve keÀjC³eekeÀjerlee Je Heg{s GHe®eejHeOoleer cnCetve mebceesnve yejs®e GHe³egkeÌle þjles.

He´Mve ë

1) ieeUuesu³ee peeiee Yeje.

(i) Je³ee®³ee õõõõ cegUs yeeueHeCeer®es efJemce=leerle iesuesues He´mebie DeeþJet MekeÀleele.

(ii) mebceesnvee®ee efJeIeìve efmeodOeeble Dejvesmì efJeueiee[& ³eeves meve õõõ ceOes ceeb[uee.

(iii) mebceesnve DeJemLesle mvee³et õõõö nesleele.

(iv) meceepeeleerue megceejs õõõõ…J³ekeÌleer menpeHeCes mebceesnerle nesCeeN³ee Demeleele.

(v) `meeceeefpekeÀ yeesOeelcekeÀ efmeodOeeble ' õõõõõ efmeodOeeble Demesner cnCeleele.

2) mebceesnvee®es GHe³eesie mHe<ì keÀje.

3) mebceesnvee®eer J³eeK³ee osTve mebceesnve DeJemLes®eer JewefMe<þ³es veceto keÀje.

efJeYeeie – 5

3.9 ceeveme – efkeÀ´³eeMeerue Deceueer HeoeLe& ë (Psycho-active drugs)

ceeveme – efke´À³eeMeerue Deceueer HeoeLee¥vee `yeesOeeJemLee yeoueefJeCeejs Deceueer HeoeLe& ' Demesner cnCeleele. yeesOeeJemLee

yeoueC³eeme Yeeie Hee[Ceejs Demes ns HeoeLe& Demeleele. kesÀJeU yeesOeeJemLee veJns lej Jele&ve Je ceeveefmekeÀ efmLeleer yeoueeJe³eeme

Yeeie Hee[Ceejs Demes ns Deceueer HeoeLe& Deensle. ³eeHewkeÀer keÀener Deceueer HeoeLe& JewÐeefkeÀ³e J³eeJemeeef³ekeÀe®³ee meuu³eeves

keÀe³eosMeerjjerl³ee GHe®eejekeÀjerlee GHeueyOe nesleele Je keÀeneR®ee JeeHej keÀe³eÐeeves efveef<eOo kesÀuee Deens.

Deceueer HeoeLee¥®³ee JeeHeje®es HeefjCeece ë

ceeveme – efkeÀ´³eeMeerue Deceueer HeoeLee¥®³ee JeeHejeleerue cenlJee®ee OeeskeÀe cnCepes l³eeJej nesCeejs ceeveefmekeÀ Je MeejerjerkeÀ

DeJeuebefyelJe.

MeejerjerkeÀ DeJeuebefyelJeë

SKeeo³ee Deceueer HeoeLee&®ee JeeHej mees[tve efouee efkebÀJee LeebyeefJeu³eeme MejerjeceOes efJeefJeOe DemegjJeeJen Je

OeeskeÀeoe³ekeÀ Heéfleefke´À³ee Gceìleele Je ue#eCes efomet ueeieleele. Deceueer HeoeLee¥Jej MeejerjerkeÀ DeJeuebefyelJe Demeu³eeme DeMee

He´keÀeje®³ee MeejerjerkeÀ Heéfleefke´À³ee efomet ve³esle cnCetve Deceueer HeoeLe& efkebÀJee [îe Iesle®e jneJee ueeielees. efJeefJeOe Deceueer HeoeLe&

Jee Deew<eOeevegmeej Heéfleefke´À³ee Je ue#eCeeb®es mJejÀHe yeoueles. J³emeveer J³ekeÌleer Deceueer HeoeLee¥®ee JeeHej mees[u³eeves nesCeeN³ee

MeejerjerkeÀ Heéfleefke´À³ebevee IeeyejÀve J³emeve ®eeuet®e þsJelees, DeMee ue#eCeebvee DeHeJesMeve (Withdrawal) ue#eCes cnCeleele.

Deceueer HeoeLee¥®³ee Deenejer iesuesueer J³ekeÌleer l³eeefMeJee³e jent MekeÀle veener. þjeefJekeÀ JesUsveblej lees HeoeLe& ve Iesleu³eeme leerJe

DeHeJesMeve Heéfleefke´À³ee Gceìleele. MeejerjerkeÀ DeJeuebefyelJee®eer leerve ue#eCes Heg{erueHećeeCesë

1. JeeHeje®eer mekeÌleer

2. efve³eb$eCee®ee DeYeeJe

3. JeeHejeves nesCeeN³ee HeefjCeeceeb efJe<e³eer yesefHeÀkeÀerjer

ceeveefmekeÀ DeJeuebefyelJeë

ceeveefmekeÀ DeJeuebefyelJeeceOes lees efJeefMe<þ æ[îe IesC³ee®eer leerJe´ F®íe efvecee&Ce nesles keÀejCe l³ee Kesjerpe vesnceer keÀe³ex

keÀjCes keÀþerCe nesles. ceeveefmekeÀ Je MeejerjerkeÀ mlejeJej Iesle Demeuesu³ee Deceueer HeoeLee&®eer leerJe´ iejpe Jee leueHeÀ YeemeCes

cnCepes®e ceeveefmekeÀ DeJebueefyelJe nes³e. l³eeKesjerpe DeeHeCe jent®e MekeÀle veener DeMeer YeeJevee efvecee&Ce nesles. ceeveefmekeÀ

DeJeuebefyelJee®eer ue#eCes MeejerjerkeÀ DeHeJesMeve ue#eCeebHes#ee meewc³e mJejÀHee®eer Demeleele. keÀeskesÀvemeejK³ee GllespekeÀ HeoeLee¥®ee

JeeHej ceeveefmekeÀ DeJeuebefyelJe efvecee&Ce keÀjles.

Deceueer HeoeLee¥®eer menveMeeruelee ë(Drug Tolerance)

SKeeoe æ[îe JeejbJeej IesC³ee®eer meJe³e Demeueer keÀer lees [îe l³ee®e cee$esle Iesleu³eeme HetJeeaFlekeÀer veMee efvecee&Ce

keÀjerle veener.nJee lees HeefjCeece meeOeC³eemeeþer ceie [îe®eer cee$ee efkebÀJee JeejbJeeefjlee Jee{JeeJeer ueeieles. DeMeeHe´keÀejs, vesnceer®eer

veMee ³esC³eekeÀjerlee [îe®es HećeeCe Jee{JeeJes ueeieles ³eeme®e `Deceueer HeoeLe& Jee [îe®eer menveMeeruelee' cnCeleele. keÀener [îevee

cee$e DeMeer menveMeeruelee vemeles Je l³eeb®es HećeeCe Jee{efJeC³ee®eer iejpe Yeemele veener. Hejbleg, yejs®eoe Flej Deceueer Je

GllespekeÀ HeoeLe& Je oejÀ ³ee HeoeLee¥vee DeMeer menveMeeruelee Demeles.

DeHeJesMeve ë (Withdrawal)

DeHeJesMeve ue#eCes ns ceeveefmekeÀ Je MeejerjerkeÀ DeJeuebefyelJee®ee þesme HegjeJee Deens. meelel³eeves SKeeo³ee [îe Jee

oejÀ®es mesJeve kesÀu³eeme DeHeJesMeve efometve ³esles. meewc³e [eskesÀogKeer, ceUceU, jkeÌleoeyeele Jee{ Je Mejerj ogKeCes F.

meejKeer DeHeJesMeve ue#eCes efomet ueeieleele.Mejerjeleerue jkeÌleeceOes Deceueer HeoeLee&®ee cee$ee SkeÀe þjeefJekeÀ HeeleUer Hes#ee keÀceer

Peeu³eeme ner ue#eCes Dee{Uleele. meewc³e ue#eCeebceO³es Ieece HegÀìCes, neleeb®eer LejLej, [îe IesC³ee®eer leerJe´ F®íe Je

DeMekeÌleHeCee peeCeefJeCes F. ®ee meceeJesMe Demelees lej leerJe´ ue#eCeebceOes ceUceU,Gueì³ee, leeHe ³esCes, ¿o³ee®eer Oe[Oe[

Jee{Ces,Heesìele cegj[e ³esCes Je Yeeme nesCes F. ®ee meceeJesMe neslees. ³ee meJe& ue#eCeebvee mebHeg<ìele DeeCeC³eemeeþer meesHee Ghee³e

cnCepes p³ee [îe®³ee mees[C³eecegUs ner DeHeJesMeve ue#eCes efomet ueeieueer Deensle lees®e [îe Hegvne mesJeve keÀjCes Je keÀjerle®e

jneCes. p³eecegUs J³emeveeOeervelee Jee{erme ueeieles.

[îe®es Jeefie&keÀjCe ë

1) GllespekesÀ ë (Stimulants) - Dee@cHeÀerìeceeF&ve(Amphetamines)

- keÀeskesÀve (Cocaine)

- efvekeÀesìerve (Nicotine)

- ke@ÀefHeÀve (Caffine)

2) vewjeM³e efvecee&Ce keÀjCeejs [îe –

(Depressants)

- efveêeIegìer (Barbiturates)

- ef®ebleeMeecekeÀ ceeveme – efke´À³eeMeerue

[îe (Anti-enxiety Psychiatric

Drug)

3) ceefoje - (Alcohol)

4) DeHetÀpev³e Deceueer HeoeLe& - (Narcotics)

- DeesHeer³ece (Opium)

- cee@efHe&Àve (Morphine)

- nsje@Fve (Heroin)

- cesLee[esve (Methadone)

5) efJeYećekeÀejkeÀ Deceueer HeoeLe& -

(Hallucinogens)

- LSD (Lysergic Acid diethylamide)

- cesmkeÀeueerve (Mescalive)

6) ceejerpegDeevee –

keÀener HećegKe Deceueer HeoeLe& ë

DeHetÀpev³e Deceueer HeoeLe& ë(Narcotics)

DeHetÀHeemetve le³eej kesÀuesues HeoeLe& JesoveeMeecekeÀ Demeleele. SkeÀHe´keÀej®eer lebêer, Oegboer efvecee&Ce keÀjÀve les ceveeJejerue

leeCe keÀceer keÀjleele. Yeejleele HetJee&Heej ueneve cegueebvee Meeble keÀjC³eemeeþer efkebÀJeee PeesHe ³esC³eemeeþer DeHetÀ®ee JeeHej kesÀuee

peele Demes. DeHetÀJej HeéfkeÀ³ee keÀjÀve efJeefJeOe He´keÀej®es Deceueer [ie le³eej kesÀues peeleele.

ceeefHe&Àve (Morphine)

ne Jesovee MeecekeÀ Je iegbieer DeeCeCeeje Deceueer HeoeLe& Deens. keÀ®®³ee DeHetÀ Heemetve cee@HeÀeave®eer HeeJe[j kesÀueer peeles.

JesoveeMeecekeÀ cnCetve DeveskeÀ Deew<eOeebceOes Dee@efHe&Àve®ee JeeHej kesÀuee peelees. veMee keÀjC³eemeeþer osefKeue cee@efHeÀve®ee GHe³eesie

keÀjleele. cee$e ³eecegUs J³emeveefOelee efvecee&Ce nesles.

ieo& (Brown Sugar)

ne DeHetÀ®ee DeMegOo jÀHeeleerue HeoeLe& Demetve leerJe´ mJejÀHee®ee HeefjCeece oslees. ieo& menmee efmeieejsìceOes YejÀve

Dees{ueer peeles. efkebÀJee peeUtve leer JeeHeÀ veekeÀeJeeìs Dees{leele. keÀOeer keÀOeer De@u³egefceefve³ece®³ee He_³eeJej ieo&®eer HeeJe[j

leeHeJetve lees Oetj veekeÀeves ngieuee peelees. ieo& lJejerle DeemekeÌleer efvecee&Ce keÀjCeeje Deceueer HeoeLe& Deens. ieo&®eer veMee 5-6

leeme efìkeÀles Je Hegvne ieo& IesC³ee®eer leerJe´ F®íe efvecee&Ce nesles. ieo&®eer DeHeJesMeve ue#eCes iebYeerj Je keÌues<eoe³ekeÀ Demeleele.

efnje@F&ve ë (Heroin)

efnje@F&ve ns DeHetÀ®es MegOo mJejÀHe Demeles. efnje@F&ve peieYejele efJeefJeOe veeJeeves DeesUKeueer peeles. efnje@F&ve cee@efHe&Àve

Hes#eener leerJe´ mJejÀHee®ee, OeeskeÀeoe³ekeÀ DeHeJesMeve ue#eCes efvecee&Ce keÀjCeeje Je DeemekeÌleer efvecee&Ce keÀjCeeje Deceueer HeoeLe&

Deens. efnj@eF&ve®es FbpeskeÌMeve Iesleues peeles, Demes keÀjleevee lJe®es®³ee Keeueer megF& ìes®eleele l³eeuee èfmkeÀve Hee@efHebie 'Demes

cnCeleele. efnje@F&ve leHeefkeÀjer meejKes nbgieleelener. efkebÀJee efnje@F&ve®eer ieesUer keÀjÀve Keeleele. megjJeeleerme DeMeeHe´keÀejs efnje@F&ve

Iesleele Je Heg{s efnje@F&ve®eer menveMeeruelee (tolerance) efvecee&Ce Peeu³eeJej megF& Lesì vemesle®e ìes®eleele.

efveêeiegìeR ë (Barbiturates)

efveêeiegìeR ceO³es yeeye&jerkeÀ De@efme[®ee JeeHej kesÀuesuee Demelees. keÀener efveêeiegìer DeuHekeÀeU lej keÀener oerIe&keÀeU

iegbieer efvecee&Ce keÀjleele. efveêeiegìer ef®eblee Je leeCeleCeeJe veeefnmee keÀjC³eekeÀjerlee Deew<eOe mJejÀHeele ner JeeHejleele Je keÀener

DeepeejebJej Goe. efveêeveeMe, G®®e jkeÌleoeye F. Deew<eOe cnCetve keÀe³e& keÀjleele. yeN³ee®e keÀeueeJeOeerkeÀjerlee efveêeiegìeR®es

J³emeve kesÀu³eeme ceWotJej efJeHejerle HeefjCeece neslees. J³ekeÌleerlJee®es efJeIeìvener mebYeJeles. MeejerjerkeÀ Je ceeveefmekeÀ DeJeuebefyelJe

efvecee&Ce nesles. efveêeiegìebrs®ee GHe³eesie lJejerle iegbieer ³esC³eekeÀjerlee, efveêeveeMeeJej Deew<eOe cnCetve, peerJeveeleerue De[®eCeerJej

Deceueer Gleeje cnCetve kesÀuee peelees Je Heg{s ns meJe&peCe efveêeiegìeR®es DeemekeÌle Je J³emeveer yeveleele. efveêeiegìeb rs®eer DeHeJesMeve

ue#eCes cnCepes DeHemceeje®ee PeìkeÀe, Mejerjeruee kebÀHe megìCes, efveêeveeMe nesCes, ceUceU, Gueìer, cegj[e, ¿o³ee®eer Oe[Oe[

Je DeMekeÌleHeCee ner Deensle.

efvekeÀesìerveë (Nicotine)

efvekeÀesìerve ne SkeÀ efJe<eejer DeukeÀueer³egkeÌle HeoeLe& Demetve lees lebyeeKetceOeerue HećegKe efke´À³eeMeerue IeìkeÀ Demelees. ne

HeoeLe& efmeieejsì, KeeC³ee®ee lebyeeKet, efmeieej Je keÀener efkeÀìkeÀveeMekebÀeceOesner Dee{Ulees. ne HeoeLe& DeemekeÌleer efvecee&Ce

keÀjlees. J³ekeÌleeruee DeemekeÌleer efvecee&Ce Peeu³eeveblej lebyeeKet efkebÀJee efmeieejsì®es mesJeve mees[u³eeme leerJe´ DeHeJesMeve ue#eCes

efomeleele.

efvekeÀesìerve®es HeefjCeece KeeueerueHećeeCes ë

De) ceO³eJeleea ceppeemebmLesme Gllespevee osGÀve efkeÀ³eeMeerue yeveJeles.

ye) leCeeJe veeefnmee keÀjÀve ceveëefmLeleer Deeveboer yeveefJeles.

keÀ) G®®ejkeÌle oeye Jee{efJelees Je ïo³ejesiee®eer Je keÀke&Àjesiee®eer MekeÌ³elee Jee{efJeles.

[) DeeflemesJeveeves o=<ìer DebOegkeÀ nesles, ceveeleerue ieebsOeU Jee{lees Je cegj[e ³eslees.

ke@ÀHesÀve (Caffeine)

ke@ÀHesÀve ns jmee³eve DeveskeÀ Hes³es Je HeoeLee&bceO³es meeHe[les. peieYej ke@ÀHesÀve®es mesJeve kesÀues peeles Je l³eeme

meceepeceev³eleener Demeles. cee$e ke@ÀHesÀve®³ee DeeflemesJeveeves mecem³ee GHeefmLele nesT MekeÀles. ®ene, keÀ@eHeÀer, ®ee@keÀuesì,

KeeskeÀu³eeJejerue Deew<eOes, keÀeskeÀekeÀesuee meejKeer MeerleHes³es F. ceOes ke@ÀHesÀve ne Gllespeve HeoeLe& Demelees. ke@ÀHesÀve®³ee

o=<HeefjCeeceebceOes DeHeJesMeveeHes#ee DeemekeÌleer Je J³emeveeefOevelee HećegKe Demeles. Flej Deceueer HeoeLee&b®³ee DeHeJesMeve ue#eCeebHes#ee

ke@ÀHesÀve®eer DeHeJesMeve ue#eCes meewc³e Je veieC³e Demeleele. ke@ÀHesÀve®eer DeHeJesMeve ue#eCes cnCepes DemJemLelee, meewc³e [eskesÀogKeer,

Gllespevee, efveêeveeMe, Heesìe®³ee leke´Àejer F. Deensle.

ceefoje (Alcohol)

ceÐe ne SkeÀ iegbieer DeeCeCeeje HeoeLe& Demetve lees Meke&Àje³egkeÌle HeoeLe& DeebyeJetve l³eeb®³ee JeeHesÀuee meeþJetve l³eeHeemetve

yeveefJeuee peelees. ceÐee®eer keÀener JewefMe<þ³es KeeueerueHećeeCes Deensle.

-lees vewjeM³e Je iegbieer efvecee&Ce keÀjCeeje HeoeLe& Demeuee lejer DeveskeÀebvee ®ewlev³e efvecee&Ce keÀjÀve oslees.

-ceWot®eer keÀener keWÀês ceÐeeves leelHegjleer keÀe³e& keÀjC³eeme DemeceLe& nesleele. l³eecegUs vesnceer®eer keÀe³ex keÀjCes keÀþerCe nesles. Goe.

yeesueCes, ®eeueCes F.

- ceÐee®³ee DeeflemesJeveeves mvee³etb®eer ³eb$eCee keÀesuece[tve He[les Je yeewefOokeÀ HeéfkeÀ´³ee ³eesi³eefjleerves keÀe³e&jle jnele veenerle.

ceÐe yeveefJeC³eekeÀjerlee Oeev³es, HeÀUs Je Yeep³ee ³eeb®ee GHe³eesie kesÀuee peelees. Goe. ient, cekeÀe, êe#es, meHeÀjb®eo, yeìeìs F.

HeoeLe& DeebyeJetve l³eeb®³ee JeeHesÀletve leerJe´ ceÐeHe´keÀej (efJnmkeÀer Je jce )yeveefJeues peeleele. He´l³eskeÀ®e ceÐeele FLesvee@ue veeJee®ee

HeoeLe& JeeHejleele. lees DeefleMe³e menpeHeCes jkeÌleele efYevelees Je Mejerje®³ee meJe& YeeieebHe³e&le Heesnes®elees. J³ekeÌleerves efkeÀleer

HećeeCeele ceÐemesJeve kesÀues Deens ns leHeemeC³eekeÀjerlee `MJeeme ef®eefkeÀlmekeÀ' veeJee®es GHekeÀjCe JeeHejues peeles. J³ekeÌleerves

Glme&efpele kesÀuesu³ee nJesleerue ceÐee®es HećeeCe ns GHekeÀjCe De®etkeÀHeCes oeKeJeles Je l³ee³eesies jkeÌleeleerue ceÐee®es HećeeCe efveefM®ele

keÀjlee ³esles.

ceÐee®es HeefjCeece ë

ceÐee®es leelHegjles Je ogjieeceer, oesvner He´keÀej®es HeefjCeece efometve ³esleele. ceÐeecegUs yejer®e keÀe³ex efJemkeÀUerle nesleele.

keÀejkeÀ mecevJe³e {emeUlees.

Heéfleefke´À³es®ee keÀeueeJeOeer Jee{lees, Heéfleefke´À³ee ceboeJeles.

ceÐeecegUs ieebsOeU efvecee&Ce neslees, o=<ìer DebOegkeÀ nesles, SskeÀC³ee®eer Je efveCe&³e#ecelee keÀceer nesles.

Flej Deceueer HeoeLee¥®³ee ceeveeves ceÐee®eer DeHeJesMeve ue#eCes iegbleeiegbleer®eer Deensle.

1) ceÐee®es efoIe&keÀeueerve HeefjCeeceë

ceÐee®³ee leelHegjl³ee HeefjCeeceebefJe<e³eer DeeHeCe %eele Demelees Hejbleg ceÐee®es keÀener otjieeceer HeefjCeece osefKeue Deensle. ceÐeecegUs

Keeueer efouesues otjieeceer og<HeefjCeece mebYeeJeleele.

DeHeJesMeve ue#eCes ë

keÀener cenlJee®eer DeHeJesMeve ue#eCes cnCepes neleebvee kebÀHe megìCes, ceUceU Je Jeebl³ee, ef®eblee, efJeYeće, ef®e[ef®e[sHeCee

Je efveêeveeMe F. nesle. leerJe´ mJejÀHee®³ee DeHeJesMeve ue#eCbeeceOes Mejerjeuee kebÀHe megìCes, Ye³eeJen Yeće neCes F. iees<ìer

³esleele.

DeJe³eJeebvee F&pee ë

ceÐee®³ee oerIe&keÀeueerve HeefjCeeceele DeJe³eJeebvee nesCeejer F&pee ne cenlJee®ee og<HeefjCeece Deens. efoIe&keÀeU

DeefleceÐemesJeveecegUs Mejerjeleerue HesMeer Je Fbefê³eeJej efJeHejerle HeefjCeece nesleele. Mejerjeleerue ceÐe Mejerjele peerJevemelJes Je

HeéfLeveeb®³ee keÀcejlescegUs nesCeejs jesie mbeYeeJeleele. ³ekeÀ=lee®es efJekeÀej,G®®e – jkeÌleoeyee®ee efJekeÀej, ®esnN³eeJej

leebyetmeHeCee,[esUs ueeue nesCes, megpeCes F. iees<ìer mebYeJeleele. efoIe&keÀeueerve F&pesceOes `[scesvMeer³ee' Je `Jeefve&keÌme Deepeej'

³eemeejKes efJekeÀej nesC³ee®eer MekeÌ³elee yeUeJeles. `[scesvMeer³ee' cnCepes yegOoerYe´b<eeHećeeCes yeewOoerkeÀ #eceleeb®ee Nneme nesCes p³eeme

`ceWotJej efJe<eHe´³eesie nesCes' mvee³etb®ee mecevJe³e efyeIe[Ces Je efvejLe&keÀ yejUCes DeMeer ue#eCes efomeleele.ceÐee®³ee DeeflemesJeveeves

Lee³eeefceve veeJee®³ee peerJevemelJee®ee DeYeeJe efvecee&Ce neslees Je `Jeefve&keÌme' jesie neslees.

3) Deejesi³eeJej og<HeefjCeeceë

ceÐeecegUs meJe&meeOeejCe Deejesi³eele efyeIee[ efvecee&Ce neslees. ceÐee®³ee HeóerIe& mesJeveeves ¿o³ee®es jesie, ceWot®ee efyeIee[, Hueerne

³ee DeJe³eJee®eer Kejeyeer Je ³ekeÀ=lee®³ee keÀe³ee&le De[LeUe efvecee&Ce neslees.

4) ieYe&Jeleer m$eer®³ee ieYee&®³ee Jee{erle oes<eë

ieYe&Jee{erMeer ceÐeHeéMevee®es veeles mebMeesOeveeletve efmeOo Peeues Deens. ieYe&Jeleer m$eerves ceÐeHeeve kesÀu³eeme Jee ceÐeHeer m$eer®³ee

veJeeiele yeeUele MeejerjerkeÀ oes<e efvecee&Ce Peeuesues Dee{Uues Deens. DeMeer yeeuekesÀ ceeflecebo Demeleele. ³ee efJekeÀ=leerme `HesÀìue

DeukeÀesnesue efmev[esce' (FAS) Demes cnCeleele. meggceejs 750 HewkeÀer 1 J³ekeÌleerme ner efJekeÀ=leer Demeles. FAS Demeuesueer

J³ekeÌleer.

-Deefle nUt DeMeer ieYee&leerue Jee{.

-®esnN³eeJejerue MejerjeJejerue DeJe³eJeeble efJekeÀ=leer.

-ceO³eJeleea ®esleemebmLesle efJekeÀ=leer, oeKeefJeles.

ceejerpegDeeveeë (Marijuana)

ceejerpegDeevee ³ee Deceueer HeoeLee&®³ee JeeHejeves ` leelHegjlee Glmeen ' Jeeìlees. keÀejkeÀ mecevJe³e

{emeUlees Je efJeYeće mebYeeJelees. 1960 les 70 ®³ee oMekeÀele ceejerpegDeevee HeÀej ueeskeÀefHe´³e Demee

Deceueer HeoeLe& neslee. `nMeerMe' ³ee Deceueer HeoeLee&Meerner l³ee®ee peJeU®ee mebyebOe Deens.

ceejerpegDeevee ³ee Deceueer HeoeLee&®ee HeefjCeece yeN³ee®e iees<ìeRJej DeJeuebyetve Demelees.

- æ[îe®eer cee$ee Je opee&

- mesJevekeÀl³ee&®eer ceveëefmLeleer Je J³eefkeÌlecelJe

- mesJevekeÀl³ee&®es YetlekeÀeueerve DevegYeJe

- meeceeefpekeÀ Hee½e&Yegceer

- mesJevekeÀl³ee&®³ee DeHes#ee

ceeefjpegDeevee [ie®es cegK³e HeefjCeece KeeueerueHećeeCes Deensle.

ceveëefmLeleerceOes JeejbJeej yeoue (Mood Swings)

HejekeÀesìer®es JesoveevegYeJe p³eele ceveg<³eeme DeeHeCe nJesle lejbiele Demeu³ee®es efkebÀJee [esU³eeHeg{s efJeefJeOe jbie vee®ele

Demeu³ee®es DevegYeJe ³esleele.

DeeeflcekeÀ Gunemee®eer YeeJevee Je l³eeceeieesceeie Ye³eie´mlelee, efJeYeće Je efveêe ³eeb®ee DevegYeJe.

ceejerpegDeevee®³ee meelel³ee®³ee mesJeveeves mce=leerYeće neslees lemes®e SkeÀeie´les®ee, DeefYeHesjCee Je mJeëHeéfleces®ee Nneme

neslees.

ceejerpegDeevee®³ee mesJeveeves keÀener megKeeJen DevegYeJener ³esleele Goe. meceeieceeleerue Deevebo Jee{lees.

DeeflemesJeve Je lesner menpeHeCes HeÝeeJeerle nesCeeN³ee J³ekeÌleer®³ee meesyele kesÀues lej keÀceeueer®ee Deevebo, nem³ee®eer

keÀejbpeer Je ye[ye[sHeCee efvecee&Ce neslees. cee$e yeje®e keÀeU DeeflemesJeve ®eeuet þsJeu³eeme efvejÀ®íen,efMeefLeuelee,

vewjeM³e YeeJevee Je efJeYeće ns HeefjCeece efometve ³esleele.

Deefle cee$ee mesJeve kesÀu³eeme ceveesjÀiCeeHećeeCes ue#eCes efometve ³esleele. Goe. ef®ebleeletjlee, vewjeM³e, efJeYeće F.

Lees[³ee DeJeOee&leerue MeeefjjerkeÀ HeefjCeeceecebOes ¿o³ee®eer ieleerle ceO³ece Jee{, Heéfleefke´À³ee osC³eele efJeuebye, yegyegUeb®es

DeekegbÀ®eve, [esU³eeb®eer Keepe, leeW[ megkesÀ nesCes Je YegkeÀ Jee{Ces yeeyeer ³esleele.

ceejerpegDeeveecegUs ceeefnleer®eer DeekeÀueve, mebkeÀueve, efJelejCe F. Heéfke´À³ee ceWotceOes efJeuebyeeves nesles.

He´Mve ë

1) Lees[keÌ³eele efìHee Ðee.

De) ceejerpegDeevee

ye) ceÐee®es HeefjceeCe

keÀ) Deceueer HeoeLee¥®es HeefjceeCe

[) efvekeÀesìerve

2) He´l³eskeÀer oesve – veeJes Ðeeë

I) ke@ÀHesÀve³egkeÌle HeoeLe&

II) ceÐeyeveefJeC³eekeÀjerlee JeeHejues peeCeejs KeeÐeHeoeLe&

III) DeHetÀpev³e Deceueer HeoeLe&

IV) GllespekesÀ

3) [^ie®es Jeefie&keÀjCe mHe<ì keÀje.

4

DeO³e³eve

efJeYeeie – 1

IeìkeÀ j®evee

4.1 He´mleeJevee

4.2 J³eeK³ee

4.3 DeO³e³evee®eer JewefMe<ì³es

4.4 DeO³e³evee®eer ©Hes

4.5 DeO³e³evee®es He´keÀej

4.6 DeO³e³eveeJej HeefjCeece keÀjCeejer efve³eecekesÀ

4.7 DeO³e³evee®es He´keÀej

4.1 He´mleeJeveeë (Introduction)

DeO³e³eve Heéfke´À³ee ceeveJeer peerJeveeleerue SkeÀ cenlJee®es Debie Deens. DeO³e³eve cnCepes MeeUe keÀe@uespeeleerue kesÀJeU

HegmlekeÀer efMe#eCe veJns. peerJeveeleerue HećegKe IeìkeÀ Goe. Yee<ee, mebmke=Àleer, ¢<ìerkeÀesve, OeejCee, HeOoleer, keÀewMeu³es, cegu³es

³eebvee efMekeÀCes Je DebefiekeÀejCes cnCepes®e DeO³e³eve nes³e. J³ekeÌleer®³ee pevceeHeemetve ce=l³etHe³e¥le DeefJejle ®eeuet jneCeejer ner

Heéfke´À³ee Deens. ceveg<³ee®³ee efJe®eej, ÞeOoe, keÀewMeu³es Je Hél³e#e ke=Àleerme ®eeuevee DeO³e³eveecegUs efceUles. DeO³e³eveecegUs

J³ekeÌleer®³ee %eeveele Je #eceleebceOes Je=Ooer nesles. meYeesJeleeue®³ee HeefjefmLeleerMeer mecee³eespeve keÀjC³ee®eer #ecelee,

YeeJeveeefJe<keÀejeb®eer ³eesi³e OeeìCeer, efJe®eejeb®eer keÀ#eeJe=Ooer, yeouel³ee JeemleJee®es Yeeve, veelesmebyebOee®eer peHeCetkeÀ, meeceeefpekeÀ

yeebefOeuekeÀer F. DeveskeÀ iees<ìer ceveg<³eeme efMekeÀtve Deelcemeele keÀjeJ³ee ueeieleele. ceveg<³ee®³ee meceie´ Jele&veeMeer mebyeefOele DeMeer

ner DeO³e³evee®eer Heéfke´À³ee Deens. cnCetve®e DeO³e³eveeefJe<e³eer mebJee&efieCe mecepe efvecee&Ce keÀjÀve IesCes iejpes®es Deens.

4.2 J³eeK³ee ë (Definition)

`DevegYeJe Je Jele&ve ³eeb®³eele nesCeejer megOeejCee cnCepes DeO³e³eve nes³e.'- (vee@ce&ve ceve )

`mejeJe Je DevegYeJe ³eeb®³eecegUs Jele&veele Ie[tve ³esCeeN³ee meeHes#e Je keÀe³ece®³ee yeoueebvee DeO³e³eve cnCeleele.'-

(cee@ie&ve efkebÀie Je je@efyevmeve )

`nUt – nUt Jele&veHeĆeeueerle Ie[tve ³esCeejs yeoue cnCepes DeO³e³eve nes³e.'- ( efieueHeÀes[&)

`ceveg<³ee®ee keÀesCel³eener He´keÀejs efJekeÀeme Ie[Jetve DeeCeCeejer Je HeefjJesMee®es mJejÀHe HetJeeaHes#ee efvejeUs keÀjCeejer

keÀesCeleerner efke´À³ee cnCepes DeO³e³eve nes³e.'- (Jeg[JeLe&)

4.3 DeO³e³evee®eer JewefMe<þ³es ë (Characteristics of Learning)

DeO³e³eveeves Jele&veele yeoue Ie[Jetve ³eslees ë

DeO³e³eveecegUs Jele&veele ®eebieues Je JeeF&ì yeoue Ie[tve ³esleele. ns yeoue meJe&meeOeejCeleë efìkeÀeJet mJejÀHee®es

Demeleele. pes yeoue leelHegjles Demeleele, ef®ejmLee³eer vemeleele DeMeebvee DeO³e³eve cnCele veenerle. Goe. [ê³eefJnbie efMekeÀCes,

mJewHeekeÀ efMekeÀCes, mee³ekeÀue ®eeueefJeC³eeme efMekeÀCes.³eeceOes Jele&ceeve Ie[tve Deeuesuee yeoue keÀe³ecemJejÀHeer Demelees. keÀener

efoJeme mJewHeekeÀ kesÀuee veener cnCetve keÀener HeekeÀefke´À³ee Hegvne keÀOeer®e keÀjlee ³esCeej veenerle Demes vemeles

DeO³e³eveele mejeJee®es cenlJe ë

DeO³e³eveele leelHegjl³ee yeoueebvee cenlJe veener. SKeeoer iees<ì efMekeÀueer keÀer leer keÀe³ecemJejÀHeer keÀjlee ³ee³euee nJeer

lej®e les DeO³e³eve þjÀ MekeÀles. Goe. mee³ekeÀue ®eeueefJeC³eeme efMekeÀueer lej keÀener keÀeU leer ve ®eeueJetve osefKeue Hegvne

He´³elve kesÀu³eeme ®eeueefJelee Deeueer Heeefnpes. cee$e DeMee He´keÀeje®es DeO³e³eve mejeJeeKesjerpe mebYeJele veener. mejeJeeves DeO³e³eve

HekeÌkesÀ Je keÀe³ecemJejÀHeer nesC³eeme ceole nesles. mee³ekeÀue ®eeueefJeCes, ceesìej ®eeueefJeCes, ìe³eefHebie keÀjCes, HeesU³ee ueeìCes F.

He´keÀej®³ee iees<ìer mejeJeecegUs®e efMekeÀlee ³esleele.

DeO³e³eveeleerue yeoue megOeejerle mJejÀHee®es nesle peeleeleë

DeO³e³eveecegUs nesCeejs yeoue megOeejerle mJejÀHee®es nesle peeleevee efomeleele. DeeOeer neleele Hesvmeerue OejCes, ceie efiejJeCes,

De#ejs jsKeeìves Je Heg{s JeekeÌ³es®³ee JeekeÌ³es efueefnCes efkebÀJee mee³ekeÀue OejCes, DeeOeejeves l³eeJej ®e{C³eeme efMekeÀCes, mejU

ceeiee&Jej mee³ekeÀue ®eeueefJeCes, ieesue HesÀN³ee ceejCes Je Heg{s mejeF&leHeCes mee³ekeÀueJej mJeej nesTve cewueesvecesue peeCes.

DeO³e³eveele kesÀJeU keÀe³ecemJejÀHeer yeoue DeHes#eerle vemetve efMekeÀuesu³ee keÀewMeu³eele efkebÀJee %eeveele megOeejCee nesle peeCes ne ner

Yeeie cenlJee®ee Demelees. ns met$e keÀesCel³eener He´keÀej®³ee keÀewMeu³e efMekeÀC³eeme ueeiet þjles. Goe. mJewHeekeÀ, ef®e$ekeÀuee,

HeesnCes F.

èfke´À³ee – HeéfleefkeÀ´³ee ' ne mebyeOe DeO³e³eveecegUs ¢{ neslees ë

GefoodHekeÀ Je Heéfleefke´À³ee ³eeceOeerue mebyebOe DeO³e³eveeves ¢{ neslees. keÀesCel³ee GefoodHekeÀeme keÀesCelee Heéflemeeo o³eeJes ns

DeO³e³eveeves meeO³e nesles. Goe. nele Yeepeuee keÀer leeye[leesye HeeC³eeKeeueer OejCes, efmeiveue ueeue He[uee keÀer iee[er

LeebyeefJeCes, oejeJejerue yesue Jeepelee®e oej GIe[Ces,DeeF&ves [esUs Jeìeju³eeme ieHHe yemeCes F. DeLee&le GefoodHekeÀ Je

Heéfleefke´À³ee ³eeleerue mebyebOe pees[C³ee®³ee Heéfke´À³esme DeO³e³eve cnCelee ³esF&ue.

4.4 DeO³e³evee®eer jÀHes ë (Form of Learning)

1) vekeÀejeLeea DeefYe³eespeve ë (Negative Adaptation)

DeO³e³evee®eer DeveskeÀ jÀHes mebYeJeleele. l³eeHewkeÀer `vekeÀejeLeea DeefYe³eespeveele'J³ekeÌleer SKeeo³ee GefoodHekeÀeme les

vesnceer®es®e Peeu³eeves mejeJeles Je DeejbYeer osCeejer Heéfleefke´À³ee osF&veeMeer nesles. Goe. mejeJeeves kegÀ$ee ogOeeJeeu³eeJej Je

ceesuekeÀjCeerJej YegbkesÀveemee neslees. efkesÀJee Mespeejer ®eeueuesu³ee yeebOekeÀeceeJejerue ceesþ – ceesþeues DeeJeepe mejeJeeves keÀebveevee

$eeme osF&veemes nesleele. efkebÀJee ìsefueHeÀesve®³ee Iebìerves megjJeeleerme keÀeve ìJekeÀejCeeje ìe@ceer Heg{s lemes keÀjsveemee neslees. ³ee

He´keÀej®³ee Jele&veleerue HejerJele&veeme ` vekeÀejeLeea DeefYe³eespeve ' cnCeleele.

2) meJe³e ë (Habit)

vesnceer les®e Je lemes®e keÀe³e& kesÀu³eeves J³ekeÌleeruee leMeer meJe³e pe[les. mebmkeÀejebcegUs ner meJe³e pe[les. efJeMes<eleë

He´sjCeeb®es efJeefMe<þ leNnsves meceeOeeve keÀjC³ee®eer meJe³e mebmkeÀejebMeer DeJeuebyetve Demeles. MeekeÀenejer efkebÀJee ceebmeenejer Deenej

mesJeve keÀjCes, jespe Gþues keÀer ®ene efHeCes efkebÀJee otOe efHeCes, PeesHeleevee DeeF&®³ee®e ceeb[erJej PeesHeCes, efJeefMe<þ efce$eeb®ee

menJeeme DeeJe[Ces, F.

3) DeefYemebOeeve ë (Conditioning)

DeO³e³evee®ee SkeÀ cenl®ee®es jÀHe cnCepes mJeeYeeefJekeÀ DeefYemebOeeve. SkeÀe GefoodHekeÀeMeer efveie[erle Demeuesueer

mJeeYeeefJekeÀ Heéfleefke´À³ee pees[erves ³esCeeN³ee ogmeN³ee GefoodHekeÀeMeer pees[ueer peeles ³eeuee®e ` DeefYemebOeeve ' Demes cnCeleele. ner

ogmejer GefoodHekesÀ cetU GefoodHekeÀe®³ee pees[erves DeOee& meWkeÀo DeeOeer, veblej efkebÀJee GefoodHekeÀemeesyele®e ³esleele. Goe.

[e@keÌìjeb®³ee FbpeskeÌMeve efou³eeves j[Ceejs cetue Heg{s-Heg{s [e@keÌìjeb®³ee oMe&veeves®e j[t ueeieles, keÀekeÀebveer efouesu³ee

®ee@keÀuesìcegUs DeeveboCeejs yeeuekeÀ Heg{s keÀekeÀebvee Heengve®e Deeveboles, ogOee®³ee yeeìueerme leeW[ ueeJeues keÀer Deesþeb®eer efJeefMe<þ

neue®eeue keÀjCeejs yeeU Heg{s –Heg{s yeeìueer Heentve®e Deesþeb®eer neue®eeue megjÀ keÀjles.F.

4.5 DeO³e³evee®es He´keÀej ë (Types of Learning)

ceeveJeer DeO³e³evee®es leerve He´keÀej mebYeJeleele.

De) ceewefKekeÀ DeO³e³eve ë(Verbal Learning)

Meyo ner ceeveJeeuee efceUeuesueer cenlJee®eer osCeieer Deens. kesÀJeU OJeefve veJns lej Meyo mebHeoscegUs ceeefnleer®eer

osJeeCeIesJeeCe , DeekeÀueve, DeO³e³eve MekeÌ³e nesles. yeesueerYee<ee, Meyo, mebK³ee ns®e GefoodHekeÀ yevetve Heéfleefke´À³ee efceUefJeC³ee®es

keÀe³e& keÀjleele. ueneve cegues SsketÀve – SsketÀve Yee<ee efMekeÀleele. Jemletb®eer veeJes, J³ekeÌleerb®es veeles, meceepe, Mespeej ³eeb®³eeMeer

pees[ues peeCes, HejmHej ceeefnleer, YeeJevee, cetu³es ³eeb®eer osJeeCe IesJeeCe kesÀJeU ceewefKekeÀ mebJeeoeves MekeÌ³e nesles. meeceeefpekeÀ

J³eJeneje®es cenl®ee®es meeOeve cnCetve Yee<eskeÀ[s Heeefnues peeles. MeeUe Je ceneefJeÐeeue³eerve efMe#eCeele mebJeeo,Yee<ee Je Meyo

³eebvee Devev³emeeOeejCe cenl®e Deens.

ye) keÀejkeÀ DeO³e³eve ë (Motor Learning)

keÀewMeu³es Deelcemeele keÀjC³eekeÀjerlee keÀejkeÀ DeO³e³evee®eer iejpe Yeemeles. ceeveJee®es keÀejkeÀ Jele&ve mejeJee®es efmeOo

nesles. megjJeeleeruee keÀejkeÀ keÀewMeu³es efMekeÀleevee peeefCeJeHetJe&keÀ neue®eeueer keÀjeJ³ee ueeieleele Je Heg{s – Heg{s mejeJeeves

Heéfleef#eHle efke´À³esHeceeCes menpe Je DeeHeesDeeHe neue®eeueer nesleele. Goe. [ê³eefJnbie keÀjCes, HeesnCes, mee³ekeÀue ®eeueefJeCes, Yebe[er

IeemeCes, Yeepeer ef®ejCes, leyeuee JeepeefJeCes F. keÀener neue®eeueer Je efke´À³ee HeÀkeÌle mvee³et mecevJe³eeJej®e DeJeuebyetve Demeleele

Goe. vele&ve ³eesi³e mJejÀHeeleerue He³elve Je yeN³ee®e keÀeueeJeOeerkeÀjerlee kesÀuesuee mejeJe cee$e keÀesCelesner keÀejkeÀ keÀewMeu³e meeO³e

keÀjÀve osT MekeÀlees.

keÀ) mecem³ee Heefjnej ë (Problem Solving)

Jejerue oesvner DeO³e³eve He´keÀejele HeéfleefkeÀ´³ee®e efMekeÀJeueer peeles cee$e mecem³ee Heefjnejele HeémebefiekeÀ HeefjefmLeleer

DeesUKetve Heéfleefke´À³ee keÀesCeleer ÐeeJeer ns®e J³ekeÌleeruee MeesOee³e®es Demeles. mecem³es®eer GkeÀue keÀjleevee mebHetCe& HeefjefmLeleer

mecepetve IesGÀve, DevegYeJe Je %eevee®ee JeeHej keÀjÀve, ³eesi³e Heéfleefke´À³ee þjJetve, l³ee®ee HeÝeeJeer JeeHej keÀjÀve mecem³ee Heefjnej

keÀjeJee ueeielees. mecem³es®eer keÀejCeefceceebmee keÀe³e, cetU keÀMeele Deens Je mebYeeJ³e keÀesCel³ee He´keÀejs Meyo, ke=Àleer F.

ceeO³eceeletve l³ee®es meceeOeeve keÀjlee ³esF&ue ³ee meJee¥®ee meebieesHeeie efJe®eej keÀjÀve mecem³ee mees[efJeC³eele DeO³e³eve cenlJee®eer

YegefcekeÀe Heej Hee[les. efMekeÀuesu³ee efJeefJeOe ceewefKekeÀ, keÀejkeÀ Je yeewefOokeÀ keÀewMeu³ebe®ee GHe³eesie keÀjÀve mecem³ee Heefjnej kesÀuee

peelees. ns SkeÀ DeO³e³eve keÀewMeu³e Deens.

4.6 DeO³e³eveeJej HeefjCeece keÀjCeejer efve³eecekesÀ ë (Determinants of Learning)

(De) He´³egkeÌleeMeer efveie[erle DemeCeejer efve³eecekesÀ ë (Subjective Determinants)

DeO³e³eve J³ekeÌleer keÀjerle Demeu³ee keÀejCeeves efle®³eeceOeerue iegCe JewefMe<þ³eeb®ee DeO³e³eveeJej efveef½eleHeCes HeefjCeece

neslees. lesJne He´³egkeÌleebMeer efveie[erle DemeCeeN³ee efve³eecekeÀeb®ee efJe®eej keÀjCes cenl®ee®es þjles.

1) HeefjHekeÌJeleeë

ceveg<³eeceOeerue #eceleeb®ee Peeuesuee mebHetCe& efJekeÀeme cnCepes HeefjHekeÌJelee HeéHle nesCes. pevceeHeemetve DeesìerHeesìele

DemeCeeje ieYee&Me³e m$eer®³ee efkeÀMeesjeJemLesle HetCe&HeCes efJekeÀefmele nesTve keÀe³ee&me efmeOo nesles HeefjHekeÌJevee®es GoenjCe Deens.

lemes®e megjJeeleerme yeesìeb®³ee mvee³etbceOes keÀejkeÀ mecevJe³e ve Deeu³eeves ueneve cegueeme Hesvmeerue leerve yeesìebceOes Heéw{ebHeceeCes

Oejlee ³esle veener. lees leer cegþerceOes HekeÀ[lees. lejer HeefjHekeÌJelescegUs mebHetCe& efJekeÀeme nesTve ceveg<³e l³ee – l³ee Je³eeceOeerue

Mew#eefCekeÀ Heéfke´À³ee neleeUC³eeme Je DeO³e³eveeme efmeOo neslees. ³eesi³e l³ee HeefjHekeÌJeveeveblej DeO³e³eveeme megjJeele kesÀu³eeme

JesU Je Þecelej Jee®eleele®e Hejbleg ®eebieues DeO³e³evener mebYeJeles.

2) DeeJe[ Jee keÀue ë

DeO³e³eveeleerue iees[er efkebÀJee jme ne l³ee J³ekeÌleeruee Demeuesu³ee GHepele #eceleebJej DeJeuebyetve Demelees.

GoenjCeeLe& mebieerlee®ee metj De®etkeÀ HekeÀ[C³ee®eer #ecelee Je ieeC³ee®ee ieUe DemeCeeN³ee J³ekeÌleerme ieeCes efMekeÀC³eele jme

Jeeìlees Je lees iee³eve ueJekeÀj Deelcemeele ner keÀjlees. He´l³eskeÀ J³ekeÌleerle mJeYeeJeleë®e keÀener iegCe JewefMe<þs Demeleele. keÀener

#eceleener GHepele®e HeéHle Peeuesu³ee Demeleele. Goe. MeejerjerkeÀ ueeefuel³e pes ve=l³eemeeþer iejpes®es Demeles. ef®e$ekeÀuee,

ieefCeleer #ecelee, Gllece DeeJeepe, KesUe[tbkeÀefjlee ueeieCeeje keÀejkeÀ Je mvee³etb®ee mecevJe³e F. DeMee #ecelee DeesUKetve ³eesi³e

HeéfMe#eCe efou³eeme DeHesef#ele DeO³e³eve Ie[tve Deeu³ee®es efomeles. DeeJe[ Je keÀue lemes®e #eceleeb®ee efJe®eej keÀjÀve DeY³eemee®eer

MeeKee efveJe[eJeer.

3) Fbefê³e- #ecelee ë

ceeveJee®³ee Heb®esefê³eebceeHe&Àle mebJesove nesles Je l³eeletve®e Heg{s DeO³e³eve mebYeJeles. p³ee J³ekeÌleer Hee®ener

%eeveWefê³eebceeHe&Àle HetCe& #ecelesves DeO³e³eve keÀjÀ MekeÀleele l³ee DeefOekeÀ ieleerves Heg{s peeleele. cee$e ³eeGueì DebOe, cetkeÀ-

yeefOejcegues kesÀJeU Fbefo´³e-#ecelee keÀceer Demeu³eeves ceeies He[uesueer efomeleele.

4) J³ekeÌleer®es Je³e ë

ceeveJee®³ee Je³eeJej l³ee®eer HeefjHekeÌJelee, MeejerjerkeÀ-yeewOoerkeÀ efJekeÀeme Je DeekeÀueve #ecelee DeJeuebyetve Demeles.

pemepeM³ee MeejerjerkeÀ Je yeewOoerkeÀ #ecelee Jee{leele DeO³e³eve HeefjCeecekeÀejkeÀ nseles. Jee{l³ee Je³eevegmeej ue#e SkeÀeie´

keÀjC³ee®eer #ecelee Jee{les, DeO³e³evee®³eeefJe<e³eer®es cenlJe mecepeles lemes®e peieeefJe<e³eer®³ee HetJee&vegYeJee®eer Hetbpeer efJemleejles Je

cnCetve®e DeO³e³eve DeefOekeÀ He´YeeJeerHeCes keÀjlee ³esles. ueneve cegues ®eb®eue, mJe®íboer Demeleele. SkeÀe efþkeÀeCeer SkeÀeie´lesves

yemeC³ee®eer #ecelee l³eeb®³eele keÀceer Demeles. DeO³e³evee®es peerJeveeMeer DemeCeejs mekeÀejelcekeÀ veeles leer mecepet MekeÀle veenerle

lemes®e keÀOeer-keÀOeer DeefYeHe´sjCes®eer keÀcelejleener peeCeJeles. lemes®e Je³eesJe=Oo ceeCemes MeejerjerkeÀ J³eeOeerves J³eie´ Demeleele,

SkeÀeie´lee efìkeÀJet MekeÀle veenerle, veJeerve keÀener efMekeÀC³eeme GlmegkeÀ vemeleele DeeefCe cnCetve®e ³egJekeÀ Je Heew{ J³ekeÌleer

DeO³e³eveele efJeMes<e He´ieleer oeKeefJeleele.

5) J³ekeÌleer®es efuebieë

DeO³e³evee®³ee yeeyeleerle m$eer – HegjÀ<e ne Yeso mebYeJele veener. cee$e HetJee&vegYeJe, DeeJe[ Je mebOeer ³ee yeeyeleerle keÀener

JesUe efm$e³ee ceeies jeefnuesu³ee efomeleele. ueneveHeCeeHeemetve Peeuesues nsletHegjsmmej DeefYemebOeeve Je mebmkeÀej,meeceeefpekeÀ

ceev³elee, efuebieYesoe®es Iejele Je meceepeele DemeCeejs JeeleeJejCe ³eecegUs keÀener keÀe³e&#es$es HegjÀ<eeb®eer Je keÀener keÀe³e&#es$es

m$eer³eeb®eer Demes {esyeU Jeefie&keÀjCe meceepeele HeneJe³eeme efceUles. cee$e ceevemeMeem$eer³e¢<ì³ee efJe®eej kesÀuee lej keÀesCel³eener

#eceleeb®³ee yeeyeleerle m$eer³ee keÀceer vemeleele. l³eecegUs DeO³e³eve #ecelesefJe<e³eer m$eer- HegjÀ<e Demee efuWeieYeso keÀjlee ³esCeej

veener.

6) DeefYeHe´sjCeeë

SKeeo³ee iees<ìeruee efMekeÀC³ee®eer DeebleefjkeÀ F®íe cnCepes DeefYeHesjCee, Heefj#eskeÀjerlee DeY³eeme keÀjC³ee®eer He´sjCee

efceUles,G®®e HeoekeÀjerlee keÀece keÀjC³ee®eer He´sjCee, Heefnuee ke´ÀceebkeÀ efceUefJeC³eekeÀjerlee Denesje$e DeY³eeme keÀjC³ee®eer He´sjCee,

efke´ÀkesÀì ìerceceOes efveJe[ nesC³eekeÀjerlee efoJeme je$e vesì He´@keÌìerme keÀjC³ee®eer He´sjCee, yeejerkeÀ nesC³eekeÀjerlee [e³eefìbie

keÀjC³ee®eer DeefYeHesjCee F. GoenjCes Deensle DeefYeHe´sjCesves Ie[uesu³ee meeLe&keÀles®eer. DeO³e³eveekeÀjerlee ner cnCepes®e kegÀþueerner

veJeerve iees<ì efMekeÀC³eekeÀjerlee keÀenerlejer efceUJeC³ee®eer He´sjCee GHe³egkeÌle þjles.

7) J³ekeÌleer®eer yegOoercellee ë

J³ekeÌleer®eer yegOoercellee Je DeO³e³eve #ecelee ³eeb®ee peJeU®ee mebyebOe Demelees. kesÀJeU SkeÀeie´lee, He´sjCee, DeeJe[ efkebÀJee

HeefjHekeÌJelee ³eeJej DeO³e³eve DeJeuebyetve vemeles. J³ekeÌleer®³ee yeewOoerkeÀ #ecelesefMeJee³e DeO³e³eve mebYeJele®e veener. meJe&meeceev³e

yegOoer®³ee J³ekeÌleerHes#ee yegOoerceeve J³ekeÌleer iees<ìer®es DeekeÀueve, mebkeÀueve Je l³eeb®eer mce=leer þsJetve DeO³e³eveele efJeMes<e ieleer

oeKeJet MekeÀleele. keÀceer yegOoerceeveeHes#ee peemle yegOoerceeve J³ekeÌleer ueJekeÀj efMekeÀles.

ye)Heeþ³eJemletMeer mebyebOeerle DemeCeejer efve³eecekesÀë(Objective Determinants)

1) DeLe&HetCe&lee ë

Heeþ³eJemlet efkebÀJee peer iees<ì DeY³eemee³e®eer leer DeLe&HetCe& DemeCes iejpes®es Deens. efvejLe&keÀ iees<ì efMekeÀC³eele

J³ekeÌleeruee keÀenerner iec³e JeeìCeej veener. peerJeveeMeer efveie[erle DemeCeejs %eeve Je keÀewMeu³es efMekeÀC³eele J³ekeÌleeruee cnCetve®e

jÀ®eer Jeeìles. Demes %eeve DeLe&HetCe& Jeeìles. cnCetve®e mJeleë®³ee Yee<esleerue efMe#eCe DeefOekeÀ DeLe&HetCe& Jeeìles.

2) ueebyeer Je Keesueer ë

p³ee®³ee efJe<e³eer efMekeÀe³e®es l³ee Oe[³ee®eer, He´keÀjCee®eer ueebyeer Je Keesueer ³eeJej les efMekeÀC³eeme ueeieCeeje JesU

DeJeueyetbve Demelees. peer iees<ì keÀceer keÀeueeJeOeerle Je menpeHeCes efMekeÀlee ³esles DeMee iees<ìer®es DeO³e³eve keÀjCes meeshes Jeeìles. Je

les ef®ejkeÀeue mce=leerle þsJeCes ner menpe MekeÌ³e nesles.

3) DeeJe[ - veeJe[

DeO³e³eve efJe<e³ee®eer DeeJe[ Demeu³eeme les efMekeÀCes megkeÀj nesles. DeY³eemee®eer efJeMes<e DeeJe[ vemeuesuee megceej

efJeÐeeLeea efmevesceeb®eer ieeCeer cee$e menpe Heeþ keÀjÀ MekeÀlees, mee³ekeÀue – mkegÀìj®³ee efjHesjeRieceOes Deie´smej Demelees.

DeeJe[l³ee efJe<e³ee®es DeO³e³eve Deevebo osles Hejbleg veeJe[er®³ee efJe<e³eele Deefpeyeele jÀ®eer ve Jeeìu³eeves Deevebo e fceUle veener Je

menpe DeekeÀueve mebYeJele veener. Heeþ³eHegmlekeÀ Jee®ee³euee Iesleues keÀer [esU³eeJej PeeHe[ ³esCeeje efJeÐeeLeea keÀeobyejer Jee

iees<ìer®es HegmlekeÀ je$eer GefMejeHe³e¥le peeietve Jee®ele yemelees. DeeJe[l³ee iees<ìer®es DeO³e³eve DeefOekeÀ ieleerves, DeefOekeÀ ®eebieu³ee

HeOoleerves Je ef®ejkeÀeU mcejCeele jeefnue Demes nesles lej veeJe[l³ee, Deevebo ve osCeeN³ee iees<ìer®es DeO³e³eve menpemeeO³e

Jeeìle veener Je efJemcejCeelener ueies®e peeles.

4) HeefjJesMe ë

DeO³e³eveemeeþer YeesJeleeue®es YeeweflekeÀ JeeleeJejCe mekeÀejelcekeÀ Jee vekeÀejelcekeÀ HeefjCeece meeOele Demeles.

DeY³eemeemeeþer YeesJeleeue®es JeeleeJejCe He´mevve, Meeble Je Deeuneooe³ekeÀ Demesue lej DeY³eeme ®eebieuee neslees. YejHetj

Gpes[, KesUleer nJee, mees³eermkeÀj yemeC³ee®eer peeiee, Meeblelee ³eeb®ee DeO³e³eveeJej ®eebieuee HeefjCeece neslees. oerIe&keÀeU

DeY³eeme keÀjeJeemee Jeeìlees. cee$e ieeWieeì, DbeOeejer Keesueer, IeeceeIetce keÀjCeeje GkeÀe[e, DemJe®í JeeleeJejCe, De[®eCeer®eer

peeiee, iewjmees³eer®es Deemeve F. iees<ìer DeO³e³eveeme ueeieCeejer SkeÀeie´lee nesGÀ osle veenerle. DeY³eemeele ceve ueeiele veener

l³eecegUs HeefjJesMe SkeÀ cenlJee®es efve³eecekeÀ Deens, Demes ceeveues peeles.

He´Mveë


(i) DeO³e³evee®eer JewefMe<þ³es

(ii) DeO³e³evee®es He´keÀej (iii) DeO³e³eveeJej HeefjCeece keÀjCeejer He´³egkeÌleeMeer efveie[erle DemeCeejer efve³eecekesÀ

(iv) DeO³e³evee®eer jÀHes

(v)

2) ieeUuesu³ee peeiee Yeje ë

De) DevegYeJe Je Jele&ve ³eeb®³eele nesCeejer õõõõö cnCepes DeO³e³eve nes³e.

ye) DeO³e³eveeves õõõõõö yeoue Ie[tve ³eslees.

keÀ) ceeveMeem$eer³e ¢<ì³ee efJe®eej kesÀu³eeme keÀesCel³eener #eceleeb®³ee yeeyeleerle m$eer³eeõõõõ-

vemeleele.

[) `efkeÀ³ee õõõõ ne mebyebOe DeO³e³eveecegUs ¢{ neslees.

efJeYeeie – 2

4.7 DeO³e³evee®es He´keÀej ë

(i) DeefYepeele DeefYemebOeeve ë cnCepes®e meen®e³ee&Üejs DeO³e³eve (Classical Conditioning Learning by

Association )

jefMe³eve Mejerj efJe%eeve Meem$e%e FJneve HeeJeueesJn ³eebveer He´³eesieMeeUsle kegÀ$³eebJej keÀener He´³eesie kesÀues. l³eeb®³ee ue#eele

Deeues keÀer kegÀ$³eeb®³ee leesb[ele Devve þsJeu³eeveblej l³eeb®eer vewmeefie&keÀ Heefleefke´À³ee cnCetve l³eeb®³ee leeW[ele ueeU GlHevve nesles.

ueeU ner kesÀJeU DevveHeoeLe& þsJeu³eecegUs nesles Demes veener lej IebìeveeoemeejK³ee Devewmeefie&keÀ GefoodHekeÀecegUsner nesles pesJne

Iebìeveeoe®ee mebyebOe Devve efceUC³eeMeer ueeJeuee peelees. l³eeb®³ee ³ee mebMeesOeveeme veesyesue HegjmkeÀejeves mevceeefvele keÀjC³eele

Deeues.

meoj He´³eesieele kegÀ$³eeuee He´³eesieMeeUsle ³eesi³e efþkeÀeCeer GYes keÀjC³eele Deeues. l³ee®³ee leeW[ele keÀener veefuekeÀe

yemeefJeu³ee iesu³ee. kegÀ$³ee®³ee leeW[eleerue ueeU veefuekeÀebJeeìs Keeueer ³esTve SkeÀe ceespeHee$eele He[sue DeMeer J³eJemLee kesÀueer.

kegÀ$³ee®³ee LeeUerceOetve Devve osC³ee®eer mees³e kesÀueer. Devve osC³ee®³ee keÀener meskebÀo Deieesoj Iebìeveeo keÀjC³eele ³esF& Je

l³eeveblej Devve osC³eele ³esF&. Demes keÀener JesUe meelel³eeves kesÀu³eeveblej Demes ue#eele Deeues keÀer Devve ®eeJeu³eeveblej efvecee&Ce

nesCeejer ueeU Deelee Iebìeveeoeveblej m$eJet ueeieueer. Demes efomeues keÀer Iebìeveeo Peeuee cnCepes Devve efceUCeej Demes

DeO³e³eve Peeues. Iebìeveeo ³ee Devewmeefie&keÀ GefoodHekeÀeMeer ueeU HeePejC³ee®eer efke´À³ee DeefYemebOeerle Peeueer. kegÀ$ee ner Heéfleefke´À³ee

mJeleëntve efMekeÀuee-Iebìeveeoe®es meen®e³e& ueeU GlHeeoveeMeer Peeues cnCetve ³ee He´keÀejeuee `DeefYepeele DeefYemebOeeve ' cnìues

peeles.

DeefYemebOeeve Heéfke´À³escegUs oesve iees<ìeRceOeerue meen®e³e& mebyebOee®es %eeve J³ekeÌleeruee nesT MekeÀles. l³eecegUs SkeÀe IeìvesJejÀve

ogmeN³ee veblej Ie[CeeN³ee mebYeeJ³e Ieìves®ee Deboepe ³esJet MekeÀlees. Goe. ueneve yeeUeuee DeeF&ves G®euetve IesTve l³ee®³ee

ieeueeuee yeesì ueeJeues keÀer lees ceeve JeekeÀ[er keÀjÀve efle®³ee yeesìeuee ®eesKet ueeielees. DeeF&®³ee peJeUerkeÀercegUs Je ieeueeuee

Peeuesu³ee mHeMee&ves lees Deelee DeeHeu³eeuee otOe efceUCeej Demes mecepelees Je Heéfleefke´À³ee oslees. SkeÀe GefoodHekeÀeMeer

mJeeYeeefJekeÀHeCes efveie[erle DemeCeejer Heéfleefke´À³ee l³ee GefoodHekeÀemen ³esCeeN³ee ogmeN³ee GefoodHekeÀemener pees[ueer peeles l³eeme

DeefYemebOeeve Demes cnCeleele.

DeefYemebOeeveeceOeerue keÀener Meem$eer³e mebkeÀuHeveeë

1) DeveefYemebOeerle GefoodHekeÀ ë (Unconditioned Stimulus) - U.S.

Demes GefoodHekeÀ p³eeuee DeO³e³eveeefMeJee³e DeHesef#ele DeMeer Heéfleefke´À³ee efceUles Je leer vewmeefie&keÀefjl³ee efceUles. ³ee

Heéfleefke´À³esmeeþer DeO³e³eve keÀjeJes ueeiele veener.Goe. HeeJeueesJn®³ee He´³eesieeleerue DevveHeoeLe& l³eecegUs ueeU DeeHemegkeÀ®e

HeePejÀ ueeieles. efkebÀJee í[er ceeju³eeJej efJeÐeeL³ee¥uee DeeHemegkeÀ®e j[t ³esles.

2) DeefYemebOeerle GefoodHekeÀ ë(Conditioned Stimulus) - C.S.

Demee GefoodHekeÀ p³eeuee DeveefYemebOeerle GefoodHekeÀeMeer meen®e³e& Peeues lej®e DeHesef#ele HeéfleefkeÀ³ee efceUles DeLeJee

kesÀJeU l³ee GefoodHekeÀele Heéfleefke´À³ee efvecee&Ce keÀjC³ee®eer #ecelee vemeles. l³eeuee leìmLe GefoodHekeÀ Demesner cnCeleele. Goe.

HeeJeueesJne®³ee He´³eesieeleerue Iebìeveeo pej Devve efceUJeC³eeMeer pees[uee iesuee lej®e Heg{s peeJetve Iebìeveeo SsketÀve ueeU efvecee&Ce

nesF&ue.

3) DeveefYemebOeerle Heéfleefke´À³ee ë(Unconditioned Response) - U.R.

DeO³e³eveeefMeJee³e DeveefYemebOeerle efkebÀJee vewmeefiekeÀ GefoodHekeÀeuee efoueer iesuesueer Heéfleefke´À³ee cnCepes DeveefYemebOeerle

Heéfleefke´À³ee nes³e. Goe. HeeJeueesJn®³ee He´³eesieele DevveHeoeLe& leeW[ele iesu³eeJej ueeU HeePejCes ner Heéfleefke´À³ee efkebÀJee í[er

ueeieu³eeJej j[t ³esCes ner Heéfleefke´À³ee cnCepes vewmeefie&keÀ GefoodHekeÀeuee efceUeuesueer vewmeefie&keÀ HeéfleefkeÀ³ee Deens. efle®es DeO³e³eve

keÀjeJes ueeiele veener.

4) DeefYemebOeerle Heefleefke´À³ee ë(Conditioned Response) - C.R.

pesJne kegÀ$³ee keÀ[tve ueeU ieUCes ner Heéfleefke´À³ee DeefYemebOeerle GefoodHekeÀeuee efceUles lesJne l³ee Heéfleefke´À³esme

DeefYemebOeerle Heéfleefke´À³ee cnCeleele. Goe. Iebìeveeoeuee efceUCeejer ueeU HeePejC³ee®eer Heéfleefke´À³ee efkebÀJee ceemlejeb®³ee

neleeleerue Gieejuesueer í[er Heentve j[t HegÀìC³ee®eer HeéfleefkeÀ³ee ³ee DeefYemebOeerle Heéfleefke´À³ee nesle. (Deeke=Àleer 4 ë 1 Hene)

DeveefYemebOeerle GefÎHekeÀ DeveefYemebOeerle Heéfleefke´À³ee

(U.S.) (U.R.)

Goe. Devve Goe. ueeueeslHeeove

DeefYemebOeerle GefÎHekeÀ DeefYemebOeerle Heéfleefke´À³ee veener

(C.S.)

Goe. Ieìebveeo Goe. kegÀ$³ee®es keÀeve ìJekeÀejCes ueeueeslHeeove veener.

DeefYemebOeerle GefÎHekeÀ DeveefYemebOeerle GefÎHekeÀ DeveefYemebOeerle Heéfleke´Àer³ee

(C.S.) (U.S.) (U.R.)

Goe. Ieìebveeo Goe. Devve Goe. ueeueeslHeeove

DeefYemebOeerle GefÎHekeÀ DeeefCe DeveefYemebOeerle GefÎHekeÀ oesvner

(C.S.) (U.S.)

pees[erves 20 – 25 JesUe meeoj keÀjCes Je veblej HeÀkeÌle DeefYemebOeerle GefÎHekeÀ (C.S.) osCes.

DeefYemebOeerle GefÎHekeÀ DeveefYemebOeerle GefÎHekeÀ veener DeveefYemebOeerle Heéfleke´Àer³ee

(C.S.) (U.S. veener) (C.R.)

Goe. Ieìebveeo Goe. Devve efoues veener Goe. ueeueeslHeeove

Deeke=Àleer 4.1 DeefYepeele DeefYemebOeeve vescekesÀ keÀmes Ie[tve ³esles.

DeefYepeele DeefYemebOeevee®es cenlJe ë

DeefYepeele DeefYemebOeeveeuee ceeveJeer peerJeveele HeÀej cenlJe Deens. ceeveJeeves DeeHeu³ee peerJeveele DeveskeÀ Heéfleefke´À³ee,

DeveskeÀ He´keÀej®es Jele&ve ³ee Heéfke´À³esceeHe&Àle®e efMekeÀues Deens.ceeveJeeme meJe³eer ueeJeC³ee®es keÀece DeefYemebOeeveeves kesÀues Deens.

YeeJevee, YeeJeefvekeÀ Heéfleefke´À³ee,ceeveJeer Je=lleer,efJeke=Àleer Je ceeveJeer Jele&vee®³ee iegbleeiegbleer®³ee He´MveebMeer DeefYemebOeeve Heéfke´À³es®ee

mebyebOe Deens, ceevemeesHe®eejeceO³es DeefYemebOeeve Heéfke´À³esme DeefleMe³e cenlJe Deens.

(ii) meeOekeÀ DeefYemebOeeveë (Instrumental Conditioning)

` DeefYepeele DeefYemebOeeveeMeer 'pemes HeeJeueesJn ³ee ceevemeMeem$e%ee®es veeJe pees[ues iesues Deens lemes®e `meeOekeÀ

DeefYemebOeeveeMeer' yeer.SHeÀ. efmkeÀvej ³ee ceevemeMeem$e%ee®es veeJe pees[uesues Deens. efmkeÀvejuee meeOekeÀ DeefYemebOeevee®ee pevekeÀ

cnìues Deens.

meeOekeÀ DeefYemebOeeveele meeO³e HeéHle keÀjC³eemeeþer He´³egkeÌleeuee keÀesCeleer lejer efJeefMe<þ Heéfleefke´À³ee keÀjC³eeme efMekeÀeJes ueeieles.

YeesJeleeue®³ee JeeleeJejCeele yeoue Ie[Jetve DeeCeC³eemeeþer J³ekeÌleeruee keÀesCeleer lejer efke´À³ee efkebÀJee meeOekeÀ Jele&ve keÀjeJes

ueeieles, cnCetve®e ³ee DeefYemebOeeveeuee meeOekeÀ- DeefYemebOeeve cnìues peeles.

efmkeÀvejves He´³eesieemeeþer SkeÀe YegkesÀu³ee Gbefojeuee SkeÀe Hesìerle þsJeues. ³ee ®eewkeÀesveer Hesìerle SkeÀ DeMeer keÀU Jee

Pe[He Demeles keÀer peer oeyeueer keÀer Devvee®eer ieesUer Pe[HespeJeUerue Jeeìerle He[les. YegkesÀu³ee Gbojeves neue®eeueerme megjJeele

kesÀueer Je l³eecegUs ` keÀU ' oeyeueer iesueer keÀer Devvee®eer ieesUer Jeeìerle He[s. keÀU oeyeueer keÀer Gbojeme Devvee®eerr ieesUer efceUs.

Gbefoj megjJeeleerme keÀener keÀeU MeesOekeÀ neue®eeueer keÀjlees Je Demes yejs®eoe Ie[u³eeJej vescekesÀHeCeeves keÀU oeyetve Devvee®eer

ieesUer efceUJelees. ³eeHećeeCes keÀU oeyeCes (Instrumental behaviour) DeeefCe Devvee®eer ieesUer efceUJeCes (Reinforcer)

³eeb®³eele mebyebOe He´mLeeefHele neslees. Heg{erue He´l³eskeÀ JesUer l³ee Gbojeuee l³ee Hesìerle þsJeues lees Flej DeveeJeM³ekeÀ He´³elve ve

keÀjlee leer `keÀU' oeyelees Je Devve efceUJelees. keÀU oeyeueer keÀer Devve efceUles ns lees efMekeÀlees. ³ee He´³eesieele keÀU oeyeC³ee®eer

efke´À³ee DeefYemebOeevee®eer keÀjC³eemeeþer Devvee®ee meeO³e cnCetve GHe³eesie kesÀuee Deens.³ee He´keÀeje®³ee DeefYemebOeevee®eer GoenjCes

cnCepes efkeÀleer Je keÀMeeHe´keÀejs DeY³eeme kesÀu³eeves DeeHeu³eeuee ®eebieues iegCe efceUleele ns mecepeues keÀer DeeHeCe l³ee®eHe´keÀejs

DeY³eeme keÀjlees, Pee[eJejerue HeÀUs Hee[C³ee®eer De®etkeÀ HeOoleer Deelcemeele Peeueer keÀer DeeHeCe l³ee®eHećeeCes vescekeÀer ke=Àleer

keÀjlees, DecetkeÀ SkeÀe He´keÀejs kesÀuesueer HeekeÀke=Àleer ®eefJe<ì Peeu³eeme l³ee®e ke=Àleer®ee DeJeuebye keÀjlees.F.

(iii) He´³elve – Hećeeo HeOoleer ë(Trial and Error method)

Lee@ve&[eF&keÀ ³ee ceevemeMeem$e%eeves `He´³elve-Hećeeo'³ee HeOoleer®ee HegjmkeÀej kesÀuee. l³eeves Gbefoj,ceebpej,memee F.

meejK³ee HeéC³eebJej He´³eesie kesÀues.

He´³eesieë – He´³eesieemeeþer He´³egkeÌle cnCetve SkeÀ YegkeÀues ceebpej efveJe[C³eele Deeues. SkeÀe yeepetves ueesKeb[er iepe Demeuesueer Je

l³eeuee ojJeepee Demeuesueer Hesìer le³eej keÀjC³eele Deeueer. Hesìer®³ee Deeleerue efJeefMe<þ keÀU oeyeueer keÀer ojJeepee GIe[s.

Hesìeryeensj SkeÀe yeMeerle DevveHeoeLe& þsJeues.HesìerceOes YegkesÀues ceebpej þsJeC³eele Deeues. ceebpejeuee iepeeceOetve yeMeerle KeeC³ee®es

HeoeLe& efomele nesles cee$e Hesìer®ee ojJeepee yebo Demeu³eeves l³eeme yeensj He[tve l³ee yeMeerHe³e¥le peelee ³esle veJnles. Hesìeryeensj

He[C³eekeÀjerlee ceebpejeves yejs®e He´³elve kesÀues. ³esjPeeN³ee ceejCes, iebpeeJej Hebpee ceejCes, iegjiegjCes, efHeÀmekeÀejCes, ojJeepeeJej

Oe[keÀe ceejCes, ueeWKe[er iepeebMeer PeìHeìCes, veKeebveer Deesjyee[Ces,F. ceOes –ceOes yeMeerleerue DevveHeoeLee&keÀ[s les

DeeMeeUYetleHeCes Henelener nesles. He´³elve keÀjlee-keÀjlee ceebpeje®ee Hee³e l³ee efJeefMe<þ keÀUerJej He[lees Je keÀU oeyeueer peeTve

ojJeepee GIe[lees. ceebpej lJejerle yeensj ³esTve DevveHeoeLe& Ye#eCe keÀjles. ojJeepee keÀmee GIe[uee iesuee ns cee$e ceebpejeme

mecepele veener. cee$e ne®e He´³eesie DeveskeÀoe kesÀu³eeJej ojJeepee keÀmee GIe[uee peelees ns ceebpejeme þeTkeÀ nesles. Heg{s-Heg{s

ceebpej DeveeJeM³ekeÀ neue®eeueer ìeUles,keÀceer JesUele, keÀceerle –keÀceer ®egkeÀe keÀjerle. menpeHeCes leer efJeefMe<þ keÀU oeyetve oej

GIe[les Je yeMeerleerue DevveHeoeLe& efceUefJeles.

DeLee&le He´l³eskeÀ JesUer les ceebpej YegkesÀues Demeleevee®e ne He´³eesie kesÀuee iesuee Dev³eLee ceebpejeves yeMeerleerue Devve

efceUefJeC³eemeeþer He´³elve kesÀues vemeles.

³ee He´³eesieeletve Demes efometve ³esles keÀer He´³eesiee®³ee Jee{l³ee mebK³esyejesyej DevegYeJeeves ceebpeje®³ee DeveeJeM³ekeÀ

neue®eeueer keÀceer neGÀ ueeieu³ee. He´³elve Je mejeJe Jee{uee leMeer ®egkeÀeb®eer mebK³ee keÀceer Peeueer Je JesUner keÀceer ueeiele

iesuee.³ee He´³elve Hećeeo HeOoleerle He´³elveecebgUs nUt nUt ®egkeÀe keÀceer keÀjerle DevegYeJeeves Heg{s-Heg{s efyeve®egkeÀHeCes SKeeoer iees<ì

keÀjC³eeme efMekeÀues peeles.

(iv) cece&o=<ìerÜeje DeO³e³eve ë(Learning by Insight)

cece&¢<ìerÜeje DeO³e³eve ne yeesOeefvekeÀ DeO³e³evee®ee eflemeje He´keÀej Demetve GJe&efjle oesve He´keÀej Heg{erue efoues

Deensle. keÀesnuej ³ee ceevemeMeem_e%eeuee mece<ìerJeeoer ceevemeMeem_ee®ee pevekeÀ cnCeleele. l³ee®³ee celes ceeveJeer DeO³e³eveele

meceie´HeCes HeefjefmLeleer®es DeekeÀueve keÀjÀve cece&¢<ìervess leer mecem³ee mees[efJeC³ee®es meeceL³e& Demeles. l³eekeÀjerlee He´³elve

Hećeeoe®eer DeeJeM³ekeÀlee Yeemele veener. yegOoercelles®³ee G®®e ÞesCeerleerue HeéCeer Je ceeveJe mecem³ee megjJeeleeruee®e meceie´HeCes

mecepetve Iesleele Je cece&¢<ìerves leer mees[efJeleele. ³eeceOes mecem³es®es cece& ue#eele Deeues keÀer mecem³ee ®egìkeÀermejMeer mees[efJelee

³esles.

He´³eesieë keÀesnuejves megueleeve veeJee®³ee ef®eHeebPeerJej He´³eesie kessÀues. l³eeHewkeÀer SkeÀe He´³eesieele efHebpeN³eele megueleeveuee þsJeues Je

l³ee efHebpeN³ee®³ee ceO³eYeeieer Gb®eeJej kesÀUer®ee SkeÀ Ie[ ìebietve þsJeuee. YegkesÀu³ee ef®eHeebPeerves G[³ee ceeªve kesÀUer

efceUefJeC³ee®ee He´³elve kesÀuee. veblej He´³eesieeleerue meeOeve cnCetve þsJeuesu³ee oesve SkeÀele-SkeÀ yemeCeeN³ee keÀeþ³ee SkesÀkeÀ keÀjerle

IesTve Ie[eHe³e&ble Heesnes®eC³ee®eer MeLe& kesÀueer. ceie kebÀìeUtve efHebpeN³ee®³ee keÀesHeN³eele yemetve keÀeþ³eebMeer KesUt ueeieuee. p³ee

#eCeer l³eeuee mecepeues keÀer n³ee keÀeþ³ee SkeÀele SkeÀ yemeleele Je l³eeHeemetve SkeÀ ceesþer keÀeþer le³eej nesles, l³ee#eCeer l³eeves

lJejsves peeJetve l³ee keÀeþ³eeb®³ee ³eesi³e JeeHejeves Ie[ efceUefJeuee. ³ee He´³eesieele megueleeveves `cece&¢<ìer' cnCepes®e Deble&¢<ìer®ee

JeeHej keÀjerle kesÀUer efceUJeueer Je mecem³ee mees[efJeueer.

`cece&¢<ìer' DeO³e³evee®eer JewefMe<þs ë

1) cece&¢<ìer Je yegOoercellee ³eeb®ee Ieefve<ì mebyebOe Deens.

2) ceeveJe lemes®e ceeveJeslej ceeveJe Je ceeveJeslej G®®eÞesCeerleerue HeéCeer cece&¢<ìer®ee JeeHej keÀjleele.

3) Je³e Jee{sue lemee cece&¢<ìer®ee JeeHej DeefOekeÀ HećeeCeele Je HeÝeeJeerHeCes kesÀuee peelees.

4) He´³elve-Hećeeoeletve yejs®eoe cece&¢<ìer DeJelejles.

5) DevegYeJe mebHevvelee Je JesoveerkeÀ DevegYeJeeb®es mebIeìve, meb³eespeve ³eecegUs cece&o=<ìer Jee{les, efJekeÀefmele nesle.

6) cece&¢<ìercegUs SkeÀe®e mecem³eskeÀ[s JesieJesieU³ee yeepetbveer Heenlee ³esles.

DeMeer ner cece&¢<ìer cnCepes DeO³e³eveekeÀjerlee JeeHejuesueer yegOoer®eer kegÀMeeie´lee, mcejCeMekeÌleer,leke&ÀMekeÌleer, HetJee&vegYeJe, cessbot®eer

meefkeÀ´³elee,efJe®eejeb®eer YegefcekeÀe ceeveefmekeÀlee lemes®e efJeefMe<þ mecem³eskeÀ[s meJe& yeepetbveer HeneJeC³ee®ee ¢<ìerkeÀesve ³eeb®ee

SkeÀef$ele, meceie´ HeefjCeece nes³e.

(v) efveefj#eCeelcekeÀ DeO³e³eve ë(Learning by Observation)

Deuyeì& yeeb[gje ³ee ceevemeMeem$e%ee®³ee celes keÀener iees<ìer DevegYeJeuesu³ee Je efMekeÀuesu³ee vemeleeveener kesÀJeU

efveefj#eCeeletve l³ee keÀjlee ³esleele. DeMee DeO³e³eveeme efveefj#eCeelcekeÀ DeO³e³eve cnCelee ³esles. yeeb[gjeb®³ee celes ogmeN³ee®³ee

Jele&vee®es efvejer#eCe keÀjÀve lemes®e Jele&ve keÀjCes cnCepes efkeÀllee efiejefJeCes Je yejs®eoe Demee efkeÀllee efiejJetve DeeHeCe

DevegkeÀjCeeletve efMekeÀle Demelees. Goe. cebefojele peeleevee meJe& Flej ueeskeÀ Heeo$eeCes yeensj keÀe{tve þsJeleele cnCetve DeeHeCener

keÀe{lees, þjeefJekeÀ He´keÀejs nele pees[tve l³eeJej cemlekeÀ þsJelees Je efouesues leerLe& HeéMeve keÀjÀve Peeu³eeJej kesÀmeeJejÀve nele

efHeÀjJelees,F. DeMeeHe´keÀej®es DeveskeÀ mJejÀHeeleerue meeceeefpekeÀ, veweflekeÀ, Oeeefce&keÀ Jele&ve J³ekeÌleer efvejer#eCeeletve Je

DevegkeÀjCeeletve efMekeÀles. Demes meJe&Þe=le Deens keÀer yeeuekesÀ Iejeleerue ceesþ³ee J³ekeÌleeR®es efvejer#eCe yeejkeÀeF&ves keÀjleele Je lemes®e

Jele&ve Deelcemeele keÀjleele.Goe. yemeC³ee®eer HeOole, yeesueC³ee®eer HeOole, neJe-YeeJe meJe³eer F. efvejer#eCe keÀjÀve l³eeHećeeCes

efkeÀllee efiejefJeCes ner DeO³e³evee®eer cenl®ee®eer yeeye Deens. keÀOeer- keÀOeer ns DevegkeÀjCe Je efkeÀllee efiejefJeCes (modeling)

peeefCeJeHetJe&keÀefjl³ee kesÀues peeles lej keÀOeer – keÀOeer vekeÀUle DeeHeu³eeJej HeÝeeJe DemeCeeN³ee J³ekeÌleeR®es DeeHemegkeÀ®e DevegkeÀjCe

kesÀues peeles. efveefj#eCeeletve DeO³e³eve HeOoleer®ee HeefjCeece JeeF&ì meJe³eer Je Jele&ve efMekeÀC³eelener nesles. efnmebkeÀ efmevescee,

®esleeJeCeejer DeMueerue ¢<³es, DemeeceeefpekeÀ Jele&vee®es Heg<ìerkeÀjCe keÀjCeeN³ee ceeefuekeÀe ³eeletvener JeeF&ì Jele&ve efMekeÀC³ee®ee

HeefjCeece mebYeJelees. ³ee DeO³e³eve He´keÀeje®eer Yee<ee efMekeÀCes, meeceeefpekeÀ Jele&ve efMekeÀCes, ceveesJe=lleer Je l³eeb®es He´keÀìerkeÀjCe

efMekeÀCes Je SkebÀoj®e J³ekeÌleercelJe meekeÀejC³eele efJeMes<e YegefcekeÀe Demeles.

`yeewOeefvekeÀ DeO³e³eve efmeOoeble' - ³eeb®³ee celes DeO³e³eveele Debleie&le ceeveefmekeÀ Heéfke´À³ee cenlJee®³ee þjleele ìesU³eele,

yegpej, DeuJeì& yeeb[gje F. ®³ee ceeies yeesOeeefvekeÀlesle nesCeejs yeoue DeO³e³eveele Deefle efkebÀJee efJeefMe<ì vemeHesMeer

GIeer³eerle nesC³eeHes#ee cenlJee®eer YetefcekeÀe yepeeJeleele.

³eemeboYee&le

1) S[Je[& ìesUceveves megHle DeO³e³eveeJej He´³eesie kesÀues Je l³eeletve oeKeJetve efoues keÀer Heeefjleesef<ekeÀe

efMeJee³e osKeerue DeO³e³eve Ie[le Demeles. Hejbleg les He´keÀì ve neslee megHle jneles Je ³eesi³e JesUer

He´keÀì nesles.

2) ceeìeave mesueerieceveves mebHeeefole Demene³elesJej He´³eesie kesÀues. HeefjefmLeleer DeeHeu³ee DeeìeskeÌ³eeyeensj®eer

Deens ns J³ekeÌleer®³ee ue#eele Deeu³eeJej mebHeeefole Demene³eles®eer Heéfleefke´À³ee J³ekeÌleer osles.

3) cece&¢<ìer DeO³e³eve

He´Mveë

1) He´³elve – Hećeeo HeOoleerÜejs DeO³e³eveeleerue He´³eesie meefJemlej efuene.

2) efìHee Ðee.

(i) cece&¢<ìerÜejs DeO³e³eve (ii) efvejer#eCeelcekeÀ DeO³e³eve (iii) meeOekeÀ DeefYemebOeeve

3) pees[³ee peceJee.

(De) (ye)

(i) He´³elve Hećeeo HeOoleer - Deuyeì& yeeb[gje

(ii) DeefYepeele DeefYemebOeeve - keÀesnuej

(iii) cece&¢<ìerÜeje DeO³e³eve - Lee@ve&[eF&keÀ

(iv) efvejer#eCeelcekeÀ DeO³e³eve - yeer.SHeÀ.efmkeÀvej

- Jeoef³ecej

4) ³eeoer mJejÀHeele efuene ë

De) cece&¢<ìer DeO³e³evee®eer JewefMe<þs.

ye) DeefYemebOeeveeceOeerue Meem$eer³e mebkeÀuHevee.

5

mce=leer

efJeYeeie – 1

IeìkeÀ j®evee

5.1 He´mleeJevee

5.2 J³eeK³ee

5.3 mce=leer He´keÀer³es®eer keÀener þUkeÀ JewefMe<þs

5.4 mce=leer®eer oesve cenlJee®eer Heé©Hes

5.5 JesoefvekeÀ mce=leer

5.6 DeuHekeÀeueerve mce=leer

5.7 efoIe&keÀeueerve mce=leer

5.8 efoIe& mce=leer®es He´keÀej

5.9 efoIe&keÀeueerve mce=leer®es Hel³eeve³eve

5.10 efJemcejCe

5.11 efJemce=leer efJe<e³eer®es ¢<ìerkeÀesve

5.12 mce=leer ueesHe

5.1 He´mleeJevee ë

mce=leer cnCepes DeeþJeCeer. YetlekeÀeUeleerue pes DevegYeJe, ceeefnleer, Heéflecee Je cenlJee®es #eCe DeeHeCe ceWotle meeþJetve

þsJelees Je iejpe He[u³eeme Jele&ceeve keÀeUeleerue GHe³eesieemeeþer Hegvne mce=leer HeìueeJej DeeCetve DeeþJet MekeÀlees, l³eeuee

ceevemeMeem$eer³e Yee<esle mce=leer cnCeleele. ceevemeMeem$eele mce=leer- efJemce=leer ³ee efJe<e³eeuee HeÀej cenlJe Deens Je yeesOeelcekeÀ

ceevemeMeem$eele l³eeJej yejs®e mebMeesOeve Peeues Deens. mce=leer ner SkeÀ cenlJee®eer yeesOeeefvekeÀ HeéfkeÀ´³ee Demetve l³ee®ee owvebefove

peerJeveeMeer iee{e mebyebOe Deens. ceevemeMeem$eele mce=leer Jej Hee³eeYetle mebMeesOeve keÀjCeejs keÀener ceevemeMeem$e%e cnCepes nce&ve

Sefyebien@me,pee@pe& mHeefue¥ie, De@ìefkeÀvemeve Je efMeefHe´Àve ns nesle. mce=leeruee `mcejCe'Je efJemce=leeruee èfJemcejCe'cnìues peeles.

5.2 J³eeK³ee ë

`HetJee&vegYeJee®es HegvejÀppeerJeve cnCepes mce=leer efkesÀJee mcejCe.'(mìeTì)

ìeleDevegYeJeeb®eer meeþJeCe DeeefCe DeeþJeCe cnCepes mce=leer nes³e.'(efJeucece pescme )

`JesoefvekeÀ ceeefnleer®es mebkesÀleerkeÀjCe, meeþJeCe Je HegvejÀppeerJeve keÀjCeejer yeesOeelcekeÀ Heéfke´À³ee cnCepe mce=leer.'

`DeO³e³eveeÜejs OeejCe keÀsuesu³ee DevegYeJeebvee GpeeUe osCes Je les Hegvne ceveëHeìueeJej DeeCeCes cnCepes mcejCe keÀjCes

nes³e.'

`DeMeer ke=ÀleerMeerue HeĆeeueer p³eele JesoveevegYeJeebceeHe&Àle efceUeuesueer ceeefnleer IesCes, l³eeb®es ³eesi³e Dee³eespeve keÀjCes, meeþJeCes

Je ³ee Yeeb[ejeletve leer®es Hegvne leepesHeCeeves Hegve&HeéHeCe keÀjCes cnCepes mce=leer.'(De@ueve ye@[sueer )

ceeveMeem$eevegmeej mce=leer Heéfke´À³esle leerve GHe-HeéfkeÀ³ee ³esleele, mebkesÀleerkeÀjCe, meeþJeCe Je Hegvee&HeéHeCe.

meebkesÀleerkeÀjCe – (Encoding)

JesoveevegYeJeeletve efceUeuesueer ceeefnleer mebekesÀeflekeÀ mJejÀHeele mce=leer J³eJemLesle meeþefJeueer peeles. meebkesÀeflekeÀjCe ner

mce=leer®eer Heefnueer DeJemLee Deens. HeefjJesMeeletve efceUCeejer JesoefvekeÀ ceeefnleer Je MeejerjerkeÀ GefoodHekesÀ ceWotceOeerue mce=leer keWÀêele

Heéflecee Je mebkesÀleeb®³ee ©Heele þsJeueer peeleele. ns meebkesÀleerkeÀjCe ¢<ì Je Yee<³e oesvner mJejÀHeeleerue Demeles.

meeþJeCe - (Storage)

meebkesÀeflekeÀ mJejÀHeeleerue ceeefnleer mce=leerceOes mebmkeÀefjle keÀjÀve peleve kesÀueer peeles. meeþJeCeerceOes Heg{erue mebYeeJ³e

JeeHejekeÀjerlee ceeefnleer peHetve þsJeueer peeles. ceeefnleer keÀceer keÀeueeJeOeer keÀjerlee cnCepes®e DeuHemce=leer cnCetve efkebÀJee DeefOekeÀ

keÀeueeJeOeerkeÀjerlee cnCepes®e oerIe&mce==leer cnCetve þsJelee ³esles.

Hegve&HeéHeCe efkebÀJee Hel³eeve³eve ë (Retrieval)

³ee HeéfkeÀ³esle meeþJeCeerleerue ceeefnleer Heéflecee, Yee<³e efkebÀJee JesoveerkeÀ mJejÀHeele Hegvne mce=leerHeìueeJej DeeCetve l³eeb®ee

leguevesle He´l³e#e JeeHej kesÀuee peelees. oerIe&mce=leerceOes Hegve&HeéHeCe ner leguevesle ogOe&j Heéfke´À³ee Deens. He gve&HeéHeCe ve Peeu³eecegUs

yejs®eoe efJemcejCe mbeYeJeles. Hegve&HeéHeCeemeeþer F&Meejs, DeeþefJeC³eeme ceole keÀjleerue Demes IeìkeÀ iejpes®es Demeleele. mce=leer ner

SkeÀ efJeMeeue meeþe Demelees.

5.3 mce=leerHeéfke´À³es®eer keÀener þUkeÀ JewefMe<þs ë

mce=leerle kesÀJeU YetlekeÀeueerve ieleDevegYeJe®e meeþJeues peeJet MekeÀleele.

mce=leer Je DeO³e³eve ³ee Heéfke´À³eeb®es Ieefve<ì veeles Deens.

Hegve&HeéHeCe ner He´l³e#e mce=leer peeie=leer®eer efke´À³eeMeerue HeéfkeÀ³ee Deens.

mce=leer®es DeuHemce=leer Je oerIe&mce=leer Demes oesve He´keÀej mebYeJeleele.

mce=leer®eer HeejÀHes ë (Models of Memory)

mce=leer Je mce=leerceOeerue ceeefnleer®eer meeþJeCe ³eeb®es He´l³e#e efvejer#eCe keÀjlee ³esle veener. cnCetve mce=leerJej mebMeesOeve

keÀjCeeN³ee ceevemeMeem$e%eebveer efJeefJeOe Heé©Heeb®³ee DeeOeejs mce=leer keÀMeer keÀe³e& keÀjles ³ee®es mHe<ìerkeÀjCe osC³ee®ee He´³elve kesÀuee

Deens. ³ee Heé©HeebcegUs DeeHeCeeme keÀUles keÀer,

- mce=leer keÀmes keÀe³e& keÀjles.

- meebkesÀeflekeÀ ceeefnleer kegÀþs Je keÀMeer meeþefJeueer peeles.

- yeens©ve ³esCeejer ceeefnleer keÀMeer neleeUueer peeles.

- mce=leer®es efJeefJeOe mlej Demeleele keÀe ? F.

5.4 mce=leer®eer oesve cenlJee®eer Heé©Hes ë

De) mebmkeÀjCe mleje®es Hee©He ë(Levels of Processing model LOP)

1972meeueer efke´ÀkeÀ Je ueeskeÀnì& ³ee ceevemeMeem$e%eebveer ienve efkebÀJee Keesue mebmkeÀjCe mleje®es Heé©He ceeb[ues.

mce=leerner keÀHH³eekeÀHH³eele þsJeueer peeles ³ee mebkeÀuHevesme l³eebveer veekeÀejues. l³eeb®³ee mebMeesOeveevegmeej mce=leer ner SkeÀmebIe

Heéfke´À³ee Demetve %eeveWefo´³eebÜejs ieńCe kesÀuesu³ee ceeefnleerJej JejJej®es efkebÀJee meKeesue mebmkeÀjCe kesÀues peeles Demes l³eebveer cnìues

. cnCetve®e mce=leer HeéfkeÀ³esle ceeefnleerJej nesCeejs mebmkeÀjCe cenlJee®es Deens ns ³ee Heé©Heele mHe<ì kesÀues Deens. oerIe&keÀeueerve

mce=leer keÀjerlee ceeefnleerJej meKeesue mebmkeÀjCe nesCes iejpes®es Deens p³eele ceeefnleer DeLee& menerle mecepetve Iesleueer peeles.

l³eecegUs ceeefnleer efìkeÀC³ee®ee keÀeueeJeOeer Jee{lees. JejJej®es mebmkeÀjCe Peeuesueer mce=leer ueies®e efJemcejCeele peeles cee$e meKeesue

mebmkeÀjCeecegUs efvecee&Ce Peeuesueer mce=leer DeefOekeÀ megyekeÀ, DeeefKeJejsefKeJe kebÀieesjs DemeCeejer Demeles cnCetve leer oerIe&keÀeU

mcejCeele jneles. Goe. Kejsoeruee peeleevee leeW[Heeþ kesÀuesueer ³eeoer keÀener keÀeUeves efJemejueer peeles. cee$e DeLe& mecepetve

IesGÀve ¢<³eebvee [esU³eemeceesj DeeCetve DeeþJeCeerle þsJeuesueer keÀefJelee oerIe&mce=leer yeveles.

ye) mecebelej efJelejCe mebmkeÀjCe Heé©He ë(Parallel Distributed Processing Model PDP)

1986meeueer pescme ce@keÀkeÌuesue@[ Je [sefJn[ ©ceueneì& ³ee oesIeebveer ns Heé©He ceeb[ues, ³ee efmeodOeebleele Demes

cnìues Deens keÀer mce=leer mebke´ÀceCe Heéfke´À³ee ìHH³eeìHH³eeves ve neslee ceWotceOeerue Heéfke´À³ee SkeÀe®e JesUer mebmkeÀejerle nesTve

mce=leer efvecee&Ce nesles. efJeefJeOe He´keÀej®es JesoveevegYeJe Goe. ¢<³e, ÞeeJ³e, iebOeerle, mHeMe&, jbie, ©He, ©ef®e, DeekeÀej F. ®³ee

mce=leer SkeÀe®e JesUer ceWot®³ee efJeefJeOe Yeeieele meeþJeu³ee peeleele. ns meJe& efJeYeeie SkeÀceskeÀbeMeer SkeÀe peeU³eeHećeeCes pees[uessues

Demeleele. mce=leer peeie=le nesleevee HejmHejebMeer DevegyebOeerle ns efJeYeeie SkeÀceskeÀebMeer ³eesi³e vesìJeke&À keÀjleele Je mce=leer He´keÀì

nesles.³eemeeþer ceWotleerue meJe&®e efJeYeeie peeie=le Peeues Heeefnpes Demes veener lej keÀener JesUe SKeeo-ogmeN³ee Heéfleces®³ee efkebÀJee

JewefMe<þ³ee®³ee DeeOeejs mce=leer peeie=le nesles.

ne efmeodOeeble DeefuekeÀ[uee Demeu³eeves l³eeme HéceeefCele keÀjCeejs Hegjsmes mebMeesOeve Depetve JneJe³ee®es Deens. lemes®e kesÀJeU SkeÀe

DevegYeJeele ceeefnleer®es FlekesÀ ienve DeO³e³eve keÀmes Ie[les ³ee®es mHe<ìerkeÀjCener ³ee efmeOeevleele efceUle veener.

keÀ) ceeefnleer Heefke´À³eekeÀjCe Hee©He ë (Information Processing Model )

³ee HeéjÀHeeme De@ìefkeÀvme Je MesHe´Àerve ³eeb®ee ef$emce=leer efmeOeevle Demesner cnCeleele. 1968 meeueer ceeb[uesu³ee ³ee

HeéjÀHeele mce=leer®es leerve He´keÀej ceeb[ues Deensle- JesoefvekeÀ mce=leer, DeuHekeÀeefueve mce=leer Je oerIe&mce=leer He´l³eskeÀ DeJemLes®eer

keÀener JewefMe<þs Deensle. ³eeceOes ceeefnleer keÀMeer Je kegÀþs meeþJeueer peeles Je Hegvne peeie=le nesles ³ee Heéfke´À³esefJe<e³eer efJeJes®eve

Dee{Ules. JesoefvekeÀ DevegYeJe ieńCe kesÀu³eeveblej DeuHekeÀeU (Deieoer 2-3meWkeÀo ) JesoefvekeÀ keÀHH³eele OeejCe kesÀues peeleele.

Heg{®eer HeéfkeÀ³ee ve Peeu³eeme les ueies®e®e ueesHe HeeJeleele Je l³ee®³eekeÀ[s Hegjsmes ue#e HegjefJeu³eeme les Heg{s DeuHemce=leer®³ee

keÀHH³eele He´JesMe keÀjleele.³ee keÀHHeele osefKeue kesÀJeU 20-30 meWkeÀo JesUsHe³e¥le ner ceenerleer OeejCe kesÀueer peeles. Heg{s l³ee

ceeefnleerme DeLe&HetCe&lee Heóeve keÀªve leer oerIe&mce=leer Jee `keÀe³ece®ee keÀHHee '³ee keÀHHeele GpeUCeer Je efJemleej GpeUCeer

leb$eeceeHeÀ&le OeejCe kesÀueer peeles. He´l³eskeÀ keÀHH³eele keÀceer DeefOekeÀ keÀeU ceeefnleer efìketÀve jneles. DeuHemce=leer keÀHH³eeleerue

ceeefnleer DeLe&HetCe& Demeles Je oerIe&mce=leer keÀHH³eeleerue ceeefnleer efle®³ee cetU mJejÀHeemen DeLe&HetCe& efjl³ee mebieńerle kessÀuesueer

Demeles. (Dee. ke´À. 2.2 Hene)

mejeJe, meebkesÀeflekeÀjCe

STM LTM

yeen³e peieeleerue

GefÎHekeÀ efJemcejCe HegvejeJenve

(OJeveer,He´keÀeMe,F.) DeuHekeÀeefueve efoIe&keÀeueerve mce=leer

JesoefvekeÀ mce=leer mce=leer

S.M

Deeke=Àleer 5.1 DejefkeÀvmeve DeeefCe efMeHe´Àerve ³ee®es mce=leer efJe<e³ekeÀ HeéjÀHe.

5.5 JesoefvekeÀ mce=leer ë (Sensory Memory)

JesoefvekeÀ mce=leer ne mce=leer HeéfkeÀ³es®ee Heefnuee ìHHee Deens. Heb®esefê³eebceeHe&Àle nesCeejs ¢<ìer,ÞeeJ³e, mHeMe&, iebOe,

jÀef®eJesovee®eer veeWo IesTve ³ee GefoodHekeÀeb®³ee YeeweflekeÀ JewefMe<þ³eeb®eer ceWotceOes keÀener #eCe meeþJeCe keÀjC³ee®³ee ³ee mce=leer®³ee

ìHH³eeme JesoefvekeÀ mce=leer cnCeleele. JesoefvekeÀ mce=leer mebJesoveeMeer pees[uesueer Demetve DeJeOeeve nener ³ee mce=leer®ee SkeÀ

cenlJee®ee Yeeie Deens. ³ee mce=leer®es oesve He´keÀej Deensle.

- cetle& mce=leer (Iconic Memory) -¢<³e – JesoefvekeÀ mce=leer

- HeéflemeeoelcekeÀ mce=leer (Echoic Memory) ÞeeJ³eJesoefvekeÀ mce=leer efpe®ee ÞeJeCeeMeer mebyebOe Demelees.

cetle& mce=leerle ¢<ìerJesoveecegUs efvecee&Ce nesCeeN³ee mce=leerme meeþefJeues peeles. cetle& cnCepes Heéfleceeb®eer mce=leer. ¢<³e

ceeefnleer®³ee yeeyeleerle meskebÀoele 1/4 Yeeie FlekeÌ³ee DeuHe JesUele ¢<ì GefoodHekeÀe®eer veesbo Iesleueer peeles. mce=leer®³ee ³ee

ìHH³eeJej ceeefnleer pejer DeefOekeÀ keÀeU jenle vemeueer lejer JesoefvekeÀ mce=leerle mebJesoveelcekeÀ DevegYeJee®eer ngyesngye Heéfleke=Àleer

efomeles. cegle& mce=leerHes#ee HeéflemeeoelcekeÀ mce=leer keÀener DeefOekeÀ keÀeU cnCepes 3/4 meWkeÀoeHe³e&le jneles.

pee@pe& mHeefue¥ie ³eeves 1963 ceOes JesoefvekeÀ mce=leerJej keÀener He´³eesie kesÀues. l³eeHewkeÀer `ce³ee&efole DenJeeue leb$e'(Partial

Report Technique) ³ee He´³eesieebleie&le l³eeves JesoefvekeÀ mce=leerefJe<e³eer keÀener iees<ìer peeCeC³ee®ee He´³elve kesÀuee.

megceejs 16iees<ìer SkeÀef$eleHeCes cegle& mce=leerle keÀ®®³ee efkebÀJee HeéfkeÀ³ee ve kesÀuesu³ee mJejÀHeele meeþJeu³ee peeGÀ

MekeÀleele.³ee He´³eesieele mHeefue¥ie ³eeves

W P X T

M R C S

L H Y D

JejerueHećeeCes 12 Fbie´peer DeeÐeeMejs He´³eesieele Yeeie Iesleuesu³ee He´³egkeÌleebvee 20meskebÀo FlekeÀe JesU oeKeefJeueer.

l³eeveblej leervener DeesUerbHewkeÀer kegÀþu³eener SkeÀe DeesUerleerue De#ejs DeeþJee³euee meebefieleues peeF&ue Demes DeeOeer®e He´³egkeÌleebvee

keÀUefJeC³eele Deeues nesles. De#ejs oeKeefJeu³ee iesu³eeveblej ueies®e®e DeeþJee³euee meebefieleues lesJne He´³egkeÌleebvee mebyebOeerle

DeesUerleerue yejer®e De#ejs DeeþJeueer cee$e 4 meskeÀboeveblej DeeþefJeC³eeme meebefieleues lesJne DeesUerleerue SKeeos®e De#ej DeeþJet

MekeÀues.³eeJejÀve Demes efomeles keÀer JesoefvekeÀ mce=leer HeÀej ®eìkeÀve ueesHe HeeJeles. JesoefvekeÀ mce=leer melele mebke´Àefcele nesle Demeles.

o=<³e mJe©Heeleerue ceeefnleer ueesHe HeeJeles Je veJeerve ceeefnleer l³ee efþkeÀeCeer Hegvne keÀener®e meskeÀboebmeeþer meeþefJeueer peeles. ¢<³e

JesoefvekeÀ mce=leer cnCepes®e cetle& mce=leer meeOeejCeleë SkeÀe meskebÀoeHes#ee keÀceer JesU Je ÞeeJ³e JesoefvekeÀ mce=leer cnCepes®e

HeéflemeeoelcekeÀ mce=leer 4-5 meskebÀo FlekeÀe JesU mcejCeele jneles. uee@ie (1980) Je ueesHìme (1985) ³eeb®³ee

mebMeesOeveevegmeej o=<³e GefodoHekeÀ veeefnmes Peeu³eeveblej megceejs 200 les 400 efceefuemeskebÀoeHe³e¥le cnCepes®e SkeÀe

meskebÀoeHes#eener keÀceer JesU He³e¥le cetle& mce=leer efìkeÀles.

5.6 DeuHekeÀeefueve mce=leerë (Short Term Memory)

ner mce=leer®eer ogmejer DeJemLee Deens. ³ee mce=leerme `keÀe³ee&lcekeÀ mce=leer' Demes ner cnìues peeles. Jesove Fbefê³eebÜejs

efceUeuesu³ee ceeefnleer®ee keÀener Yeeie pesJne Heg{erue HeéfkeÀ³esmeeþer efveJe[uee peelees lesJne lees DeuHekeÀeefueve mce=leerceO³es ³eslees.

efceUeuesueer ceeefnleer pej ³eesi³e DeJeOeeve osTve efceUefJeueer Demesue lej leer®ee JesoefvekeÀ keÀHH³eele®e ueesHe ve neslee leer Heg{erue

Heéfke´À³esmeeþer DeeHeesDeeHe®e DeuHekeÀeueerve mce=leer keÀ#eele ueesìueer peeles. Goe.ceeefmekeÀ Jee®eleevee l³eeceOeerue nsDejDee@F&ue®eer

peeefnjele ue#e osTve Heeefnueer keÀer nsDej Dee@F&ue®es veeJe, l³eele JeeHejuesu³ee cee@[sue®es veeJe, efle®es keÀHe[s, Hee½e&Yegceer.

F.®eer veeWo nesles. DeMee He´keÀejs ceeefnleer pesJne DeuHekeÀeefueve mce=leer keÀ#eele ³esles lesJne efle®³eeJej DeveskeÀ Heéfke´À³ee nesleele.

l³eeHewkeÀer GpeUCeer keÀjCes (Rehearsal) DeeefCe OeejCee keÀjCes (Retention) ne oesve HeéfkeÀ³ee cenlJee®³ee þjleele.

HewkeÀer GpeUCeer keÀjCes ³ee Heéfke´À³esle pej Hegvne – Hegvne leer®e ceeefnleer efceUle jeefnueer, leer®eer GpeUCeer nesle jeefnueer lej

leer ³ee ìHH³eeJej peemle keÀeU jent MekeÀles. Goe. jcePeeve Heìsue veeJee®³ee ceeCemee®ee HeÀesve efoJemeele leerve JesUe Deeuee Je

l³eeves legce®³ee Jeef[ueebkeÀjerlee efvejesHe efouee lej l³ee ceeefnleer®eer GpeUCeer Peeu³eeves les veeJe Je efvejesHe ue#eele veerì

jne³euee ceole nesles. GpeUCeercegUs SKeeoe Hee{e Heeþ keÀjCes, ³eeoer ue#eele þsJeCes, veeJes ke´ÀceJeej ue#eele þsJeCes, HeÀesve

vebyej ve efuentve Ieslee DeeþJeCeerle þsJeCes F.iees<ìer MekeÌ³e nesleele. OeejCee keÀjCes cnCepes ceeefnleer ¢{ keÀjCes nes³e. ceeefnleer

DeuHekeÀeefueve mce=leer keÀ#esle jenC³ee®eer #ecelee J³ekeÌleer mejeJeeves Jee{Jet MekeÀles. ³eeuee®e OeejCee cnCeleele. pemeepemee

keÀeU peelees lemeleMeer DeuHemce=leerleerue ceeefnleer efJemcejCeele peeles. Fbefê³eebveer ieńCe kesÀuesu³ee ceeefnleer®³ee mce=leer Yeeb[ejele

jneC³ee®ee keÀeU pesce-lesce 20 les 30 meskebÀo FlekeÀe Demelees. GefoodHekeÀ veeefnmee Peeu³eebvelejner keÀener keÀeU He³e¥le

ieénkeÀ HesMeerJej peer Heéflecee Gceìtve jeefnuesueer Demeles, l³ee DeeOeejs mcejCe keÀsues peeles les DeuHekeÀeefueve Demeles.

ne keÀHHee cnCepes SkeÀ íesìer Hesìer®e peCet. SkeÀe®e JesUer DeveskeÀ DevegYeJe ³eele keÀeWyeC³ee®ee He´³elve kesÀu³eeme les

Gueìtve yeensj He[leerue efMeJee³e l³eeleerue ceeefnleer®es oerIe&mce=leerlener ©Heeblej nesCeej veener. cee$e DeuHekeÀeefueve mce=leer ner

mce=leer®eer cenlJeHetCe& DeMeer DeJemLee Deens. DeLe&HetCe&jerl³ee kesÀuesueer GpeUCeer DeuHemce=leer Jee{efJeC³eeme GHe³eesieer þjles.

pee@pe& efceuej (1956)³eeb®³ee DeuHemce=leerJejerue mebMeesOeveeletve Demes efometve Deeues keÀer ceveg<³e DeuHemce=leerle SkeÀe

JesUer vescekeÌ³ee meele iees<ìer efkebÀJee Hee®e les veGÀ iees<ìer þsGÀ MekeÀlees. l³eeb®ee peieHeéfmeOo HeýebOe ` The magical

number 'Seven': Plus or minus two’ ns®e veceto keÀjlees. pee@pe& efceuej ³eebveer `DebkeÀDeeJeekeÀe ®ee®eCeer ' (Digit

– Spam Test) ®³ee DeeOeejs DeuHemce=leer®eer ce³ee&oerle keÀ#ee efmeOo kesÀueer. ner ®ee®eCeer DeMeerë l³eebveer keÀeieoeJej Keeueerue

DebkeÀ efuentve efoues.

6, 3, 9, 7, 4, 6, 2, 3, 9, 4

les He´³egkeÌleebvee oj meskebÀoeuee SkeÀ ³ee ieleerves ceesþ³eeves ke´Àceeves G®®eeje³euee meebefieleues. veblej [esUs efceìtve Hegvne ne ke´Àce

meebiee³euee meebefieleuee. keÀener JesUe Demes kessÀu³eeJej ue#eele Deeues keÀer DeefOekeÀebMe J³ekeÌleer l³eeleerue `meele' DebkeÀ yejesyej

ke´Àceeves meebiet MekeÀleele. HeÀej®e keÀceer J³ekeÌleer ke´Àceeves `veGÀ' DebkeÀ meebiet MekeÀleele.

efJeefJeOe mebJesoveeceeHe&Àle efceUeuesueer ceeefnleer DeuHemce=leerle jent MekeÀles. OeejCee keÀjCes ner DeuHemce=leer®eer ogmejer

Heéfke´À³ee p³eele J³ekeÌleer Jemletb®ee ieì keÀ©ve l³eeb®eer mce=leer þsJeC³ee®ee He´³elve keÀjles. ieì efkebÀJee Chunk ns DeuHemce=leer®es

meJee&le íesìs HeefjceeCe Deens. ieì cnCepes oerIe&keÀeefueve mce=leerle DemeCeejs HeéfleefveefOekeÀ SkeÀkeÀ. Goe. YPPAH ³ee Meyoele

Hee®e ieì Deensle. cee$e HAPPY ³ee Meyoele SkeÀ®e HeéfleefveefOekeÀ ieì Deens. l³ee®eHećeeCes SKeeoe JeekedÀÌHe®eej Jee cnCe

Demesue lej l³eemener SkeÀ®e HeéefleefveefOekeÀ ieì ceeveuee peeJet MekeÀlees. `DeebOeUe ceeielees SkeÀ osJe oslees oesve [esUs' efkebÀJee

`neleele keÀUmee, ieeJeeuee JeUmee'.

DeìefkeÀvemeve Je efMeHe´Àerve (1968),yeéGÀve (1958), Heerìjmeve Je Heerìjmeve (1959) F.

ceevemeMeem$e%eeb®³ee mebMeesOeveeletve Demes efmeOo Peeues Deens keÀer DeuHemce=leer®ee keÀeU 12 les 30 meskebÀo FlekeÀe Demelees. lees

Jee{JeeJe³ee®ee Demeu³eeme 12 les 30 meskebÀoeceOes GpeUCeer keÀjeJeer ueeieles veener lej mce=leer®ee ueesHe neslees. oesve He´keÀej®eer

GpeUCeer Demeles.

HeeþHegjeJee GpeUCeer (Maintainance Rehearsal)ë kesÀuesueer ef®eefkeÀlmee peMeer®³ee leMeer ³eb$eJele Hegvne efiejefJeCes.

DeLe&HetCe& efJemleejerle GpeUCeer (Elaborative Rehearsal ) : GefoodHekeÀe®eer DeefOekeÀ KeesueJej Je DeLe&HetCe&

ef®eefkeÀlmee nes³e.

5.7 oerIe&keÀeefueve mce=leer ë (Long Term Memory ) LTM

ceeefnleer®eer HeéfkeÀ³ee keÀjCeeN³ee ³eb$eCesle oerIe&keÀeefueve mce=leer ne MesJeì®ee ìHHee ceeveuee peelees. ³ee keÀHH³eele efJeefJeOe

He´keÀej®³ee Dece³ee&o mce=leer®eer oerIe&keÀeU meeþJeCe keÀjÀve þsJeueer peeles. He´l³eskeÀ J³ekeÌleer®es mJeleë efJe<e³eer®es

%eeve,HeefjJesMeemebyebOeer Je peieeleerue Flej J³ekeÌleeR efJe<e³eer®es %eeve oerIe&mce=leerle meeþefJeues peeles. ¢<ì, ÞeeJe, jÀef®e,

iebOe,mHeMe& ³eeefJe<e³eer®es DevegYeJe HeeflekeÀelcekeÀ mJejÀHeele cesbot®³ee efþkeÀeCeer meeþefJeues peeleele. oerIe&keÀeefueve mce=leerceOeerue

ceeefnleer DeeHeCe nJeer lesJne peeie=le keÀjÀ MekeÀlees. ³ee keÀHH³ee®eer meeþJeCe – keÀ#ee Dece³ee&o Demeles. DeuHekeÀeefueve

ceeefnleerJej ³eesi³e mebmkeÀejCe nesTve leer oerIe&keÀeefueve mce=leerkeÀ#esle efmLejeJeueer keÀer J³ekeÌleer®³ee ce=l³etHe³e&le ner mcejCe

#ecelee ve<ì nesle veener. ie´bLeeue³eeHećeeCes SkeÀ efJeefMe<þ HeĆeeueer JeeHejÀve efJe<e³e, meve, J³ekeÌleer F.®³ee mce=leer ke´ÀceJeej

J³ekeefmLeleHeCes peleve keÀjÀve þsJeu³ee peeleele.

oerIe&keÀeefueve mce=leer DeuHekeÀeefueve mce=leerHes#ee ®eej yeeyeleerle JesieUsHeCee oMe&efJeles.

(i) ceeefnleer®es He´l³eeJenve.

(i i) ceeefnleer®³ee OeejCes®es mJejÀHe.

(i i) efJemce=leer®eer keÀejCes.

(i v) cesbotleerue mce=leer – meeþJeCeer®eer mLeeves

ceeefnleer®es Hel³eeJenve ë

DeuHekeÀeefueve mce=leer®es He´l³eeJenve menpe Demeles. cee$e oerIe&keÀeefueve mce=leer®ee DeeJeekeÀe Heb´®e[ ceesþe Demeu³eeves

He´l³eeJenveemeeþer iejpe Demesue lesJe{er®e ceeefnleer peeie=le kesÀueer peeles. Goe. HeefnueerceOes DeeHeu³ee Jeiee&le nesleer l³ee cegueer®es

veeJe DeeþJeleevee Flej DeveskeÀ meboYe& ®eeUJeleele Hejbleg vescekesÀHeCeeves efle®es veeJe Heg{s ³esles.

ceeefnleer OeejCes®es mJejÀHe ë

DeuHekeÀeefueve mce=leerceOes JesoveevegYebJeeb®³ee mJejÀHeele®e ceeefnleer OeejCe kesÀueer peeles cee$e oerIe&mce=leerle

JesoveevegYeJeebmen ceeefnleer®eer OeejCee keÀjleevee efle®ee DeLe& osefKeue ue#eele Iesleuee peelees. MeyoeLee¥®es mebkesÀle peemle ue#eele

þsJeues peeleele.

efJemce=leer®eer keÀejCesë

DeuHekeÀeefueve mce=leer®eer GpeUCeer kesÀueer iesueer veener lej leer ueies®e ueesHe HeeJeles. cee$e oerIe&keÀeefueve mce=leerle

ceeefnleer®eer meeþJeCe DeLeJee OeejCee Peeueer keÀer leer keÀe³ecemJejÀHeer Demeles.

ceWotleerue mce=leer®eer mLeeves ë

DeuHekeÀeefueve mce=leer Deie´Keb[e®³ee YeeieeJej meeþJetve þsJeueer peeles. oerIe&keÀeefueve mce=leer cee$e ceWot®³ee efnHHeeske@ÀcHeme ³ee

Yeeieele He´Lece ³esles Je Heg{s ceWot®³ee efJeefJeOe Yeeieele meeþJeueer peeles. efJeefJeOe He´keÀej®³ee GefoodHekeÀebmeeþer JesieJesieU³ee peeiee

vescetve efouesu³ee Demeleele.

meYeesJeleeue®³ee HeefjJesMeeleerue GefoodHekeÀebcegUs JesoefvekeÀ mce=leer efvecee&Ce nesleele. l³eeceOetve®e DeuHekeÀeueerve mce=leer

mebYeJeles.DeuHekeÀeefueve mce=leer®eer GpeUCeer kesÀu³eeme Je DeLe&HetCe& DeekeÀueve kesÀu³eeme oerIe&keÀeefueve mce=leer yeveles.

DeuHekeÀeefueve mce=leer®es GpeUCeer DeYeeJeer efJemcejCe mbeYeJeles.

5.8 oerIe&mce=leer®es He´keÀejë

1) Heéfke´À³ee mce=leer ë (Non – declarative Or Procedural Memory )

efJeefJeOe keÀewMeu³es, meJe³eer Je Flej keÀe³ee&lcekeÀ keÀejkeÀ keÀewMeu³eeb®eer meeþJeCe keÀjCeejer mce=leer cnCepes DeJee®ekeÀ mce=leer

nes³e. iee[er keÀMeer ®eeueJeeJeer, DeebIeesU keÀMeer keÀjeJeer, mJewHeekeÀeefJe<e³eer®eer keÀewMeu³es ³eeb®ee ³eele meceeJesMe neslees. SKeeoer

iees<ì keÀMeer keÀjeJeer efkebÀJee l³ee iees<ìer®eer ke=Àleer keÀMeer keÀjeJeer lemes®e GefoodHekeÀ Je Heé flemeeo ³eeleerue mebyebOe DeJee®ekeÀ

mce=leerle Jemelees. ³ee He´keÀej®³ee keÀewMeu³es efkebÀJee ke=ÀleerefJe<e³eer®³ee mce=leerme DeJee®ekeÀ mce=leer DeLeJee DeJ³ekeÌle mce=leer cnìues

peeles. ³ee mce=leeruee DeJee®ekeÀ mce=leer DeLeJee DeJ³ekeÌle mce=leer cnìues peeles. ³ee mce=leeruee DeJ³ekeÌle mce=leer cnCeleele. keÀejCe

³ee mce=leerbkeÀ[s J³ekeÌleerme peeefCeJeHetJe&keÀ ue#e ÐeeJes ueeiele veener. SkeÀoe meJe³eer yeeCeu³ee,keÀewMeu³es Deelcemeele Peeueer keÀer

He´³elve ve keÀjlee efke´À³esuee Heéfleefke´À³ee efceUleele Je efke´À³ee DeeHeesDeeHe Ie[tve ³esleele.

2) Jee®ekeÀ mce=leer : ( Declarative Memory )

peeie=le Je JeemleJe mJejÀHeeleerue mce=leerme Jee®ekeÀmce=leer cnCeleele. ³eeceOes %eeveeOeejerle mce=leer p³eeceOes mLeU, keÀeU,

Yee<ee, He´mebie, ceeefnleer, %eeve Deeoer JeemleefJekeÀ mce=leer Demeleele. Jee®ekeÀ mce=leerme He´keÀì mce=leer Demesner cnCeleele.

peeie=leHeCes p³ee®es mcejCe keÀjÀ MekeÀlees DeMee mce=leer cnCepes veeJes, J³eefkeÌleefJeMes<e, MeyoeLe&, mebkeÀuHevee F. iees<ìer efJe<e³eer®³ee

mce=leer ³ee He´keÀejele cees[leele cnCetve jÀ{ DeLee&ves mce=leer p³eeuee cnCeleele leer ner®e nes³e. Goe. Heefj#esceOes Gllejs ³ee®e

mce=leerletve meg®eleele. He´keÀì mce=leer®es oesve Yeeie Demeleele – Ieìvee He´mebieeb®eer mce=leer Je Meyomce=leer.

3) Ieìvee – He´mebieeb®eer mce=leer ë

J³ekeÌleer®³ee mJeleë®³ee peerJeveeleerue mLeue–keÀeue efJe<e³ekeÀ DeeþJeCeer ³ee mce=leer ceO³es peleve keÀjÀve þsJeu³ee peeleele.

peerJeveevegYeJeeleerue leejerKe -Jeej Je peeiesefJe<e³eer®³ee mce=leer ³ee He´keÀejele cees[leele. ®eefj$eelcekeÀ HeeMJe&Yetceer Demeuesu³ee Je

YeeJeefvekeÀ mHeMe& ueeYeuesu³ee J³eefkeÌlepeerJeveeleerue efJeefJeOe Ieìvee Je He´mebie ³ee oerIe&keÀeefueve mce=leerle leHeMeerueebmen veeWoefJeuesues

Demeleele. ³ee He´mebieele mJeleë®es ³eMe (Heefnueer Deeues lesJne efceUeuesueer ì^e@HeÀer Je MeeyeemekeÀer), efYeleeroe³ekeÀ DevegYeJe (

mee³ekeÀueJejÀve He[u³eeves Hee³eeuee Peeuesues He@´ÀkeÌ®ej)keÀewlegkeÀ, uee[(HeoJeeroeveemeeþer cegoodece HejieeJeentve Deeuesues Deepeer –

Deepeesyee, l³eebveer efouesues ceneie[s Ie[³eeU), veeJe[les He´mebie (peerJeueie cewef$eCeerMeer Peeuesues keÀ[ekeÌ³ee®es Yeeb[Ce, MeeUsle

efceUeuesueer efMe#ee, cegbyeF& yee@cyemHeÀesmìele oesve efoJeme De[keÀuesues yeeyee) F. cegK³e He´mebie peleve kesÀues peeleele.

4) Meyomce=leer : ( Semantic Memory)

³ee mce=leerle Meyoeb®es DeLe&, l³eeceOeerue HejmHejmebyeOe Je l³eeb®³ee mebJeeoeleerue Je efJe®eejebceOeerue JeeHeje®es efve³ece meeþJeues

peeleele. ner Meyoeb®³ee DeLee&Meer efveie[erle DeMeer mce=leer Demetve l³eele mLeue-keÀeuee®eer ieCevee nesle veener. Meyoeb®es peie Je

l³eeb®ee JeeHej ³eeefJe<e³eer®es mebIeìerle %eeve p³eele JeemleefJekeÀ iees<ìer, cetuelelJes, veeles Je ³eespevee ³eeb®ee meceeJesMe neslees.

leke&Àmegmebiele efjleerves ner ceeefnleer meeþefJeu³eecegUs J³ekeÌleerme l³eeletve leeefke&ÀkeÀ Devegceeve keÀe{Ces MekeÌ³e nesles. leguevesle

Meyomce=leer He´mebie Je Ieìveeb®³ee mce=leerHes#ee DeefOekeÀ mebIeìerle Demeles Je He´mebie – Ieìveeb®³ee mce=leerHes#ee keÀceer HeceeCeele ³ee

mce=leer®es efJemcejCe mebYeJeles.

He´Mve ë

1) KeeefueueHewkeÀer keÀesCel³eener leerve meb%ee mHe<ì keÀjeë

JesoefvekeÀ mce=leer

mebkesÀleerkeÀjCe

DeJee®ekeÀ mce=leer

Ieìvee – He´mebiee®eer mce=leer

2) oerIe&keÀeefueve mce=leerefJe<e³eer meefJemlej ceeefnleer Ðee.

3) efìHee Ðee.

Jee®ekeÀ mce=leer

DeuHekeÀeueerve mce=leer

ceeefnleer mebke´ÀceCe HeéfkeÀ³ee Heé©He

mce=leer Heéfke´À³es®eer JewefMe<þ³es

4) pees[³ee peceJee

(De) (ye)

12 les 30 meskebÀo - HeéflemeeoelcekeÀ mce=leer®ee keÀeU

3 les 4 meskebÀo - mce=leer Heéfke´À³es®ee DeejeKe[e

JeeIe Je vee@ce&ve - DeuHe – mce=leer®ee keÀeU

pee@pe& efceuej - mebmkeÀjCe mleje®es Heé©He

efke´ÀkeÀ Je ueeskeÀFì& - DebkeÀ – DeeJeekeÀe ®ee®eCeer

5) mce=leer®es meebkesÀeflekeÀjCe, meeþJeCe Je He´l³eve³eve ³ee keÀuHevee GoenjCeemen mHe<ì keÀje.

6) mce=leer®³ee oesve J³eeK³ee osGÀve oerIe&mce=leer®³ee keÀesCel³ee ner oesve He´keÀejeb®eer ®e®ee& keÀje.

efJeYeeie – 2

5.9 oerIe&keÀeefueve mce=leer®es He´l³eeve³eve ë(Retrieval of Long – Term Memory)

oerIe&keÀeefueve mce=leerletve ceeefnleer®es He´l³eeve³eve keÀjCes,leer vescekesÀHeCeeves DeeþJeCes ns meesHes veener.mce=leer®³ee

meeþ³eeceOetve ceeefnleerme Hegvne mce=leerHeìueeJej peeie=le keÀjC³ee®³ee Heéfke´À³esme He´l³eeve³eve cnCeleele. He´l³eeve³eve F&Meejs

He´l³eeve³eve keÀjC³eele ceesuee®eer ceole keÀjleele. ns F&Meejs cnCepes mce=leerceOetve SKeeoer iees<ì peeie=le keÀjleevee ceole keÀjCeejs

GefoodHekeÀ nes³e. ³eebvee met®ekeÀ DeeþJeCeer Demesner mebyeesOeleele pes DeeHeu³ee oerIe&mce=leer ieb´Leeue³eeletve vescekeÌ³ee keÀesCel³ee

efJeYeeieeletve ceeefnleer®es He´l³eeve³eve keÀjeJe³ee®es ceeefnleer efceUJee³e®eer ³ee®es ceeie&oMe&ve keÀjleele. DeeHeu³ee HeefjJesMeeleerue

keÀesCeleerner Jemlet, Ieìvee Demes GefoodHekeÀ þjÀ MekeÀles.

He´l³eeve³evee®³ee oesve cenlJee®³ee Heéfke´À³ee cnCepes

mebmkeÀjCe efJeMes<elee efveoMe&ve lelJe (Encoding Specificity)

DeJemLee DeJeuebyeve DeO³e³eve (State Dependent Learning)

mebmkeÀjCe efJeMes<elee efveoMe&velelJe ë

He´mebie Je Ieìveeb®³ee mce=leerletve pesJne He´l³eskeÀ ceeefnleerMeer pees[uee iesuesuee DeLe&yeesOe meeoj kesÀuesu³ee met®ekeÀecegUs peeie=le

neslees lesJne DeMee He´l³eeve³evekeÀjerlee `mebmkeÀjCe efJeMes<elee efveoMe&ve lelJe'JeeHejues Deens Demes cnCeleele. iees[ve Je ye@[sueer

³eebveer 1975 ceOes SkeÀe He´³eesieeletve ns oeKeJetve efoues keÀer mce=leer®es He´l³eeve³eve meJeewllece nesles pej DeO³e³evee®ee HeefjJesMe Je

He´l³eeve³evee®ee HeefjJesMe SkeÀ®e Demesue HeeC³eeKeeueer Demeleevee DeeþJeCeerle þsJeuesueer ³eeoer HeeC³eeKeeueer Demeleevee®e

®eìkeÀve mcejles Je keÀeþeJej Demeleevee mcejCeele þsJeuesueer ³eeoer keÀeþeJej Demeleevee®e meJeewlleceefjl³ee mcejles.

DeJemLee DeJeuebyeve DeO³e³eve ë

mce=leer p³ee efJeMes<e HeefjmLeleerleerue DevegYeJeebcegUs efvecee&Ce Peeueer Demeles l³ee®e MeejerjerkeÀ efkebÀJee ceeveefmekeÀ HeefjefmLeleerle

Jee DeJemLesle Demeleevee l³ee mce=leerb®es He´l³eeve³eve menpeHeCes nesT MekeÀles. veMesleerue DeJemLesle efMekeÀuesu³ee iees<ìer veMesleerue

DeJemLesle®e DeefOekeÀ mcejleele. keÀejCe pesJne SKeeoer iees<ì efMekeÀueer peeles lesJne mce=leerle JeeleeJejCeeleerue JewefMe<þ³esner

veeWoJeueer peeleele. Heg{s He´l³eeve³evee®³ee JesUer ³ee JewefMe<þ³eeb®³ee mebJesoveecegUs mce=leerle meeþefJeuesu³ee meeefnl³ee®es He´l³eeve³eve

keÀjC³eeme ®eeuevee efceUles. Goe. DeeHeCe pesJne Deeveboer Demelees lesJne HetJee&³eg<³eeleerue Deeveboce³eer He´mebiee®³ee DeeþJeCeer

³esleele. Goe. kegÀìgyeebleerue meJe&peCe pesJne ueivekeÀe³ee&meeþer SkeÀ$e peceleele lesJne HetJeea®³ee DeveskeÀ megKeo He´mebieeb®³ee mce=leer

ceveeceOes lejUleele ³ee Gueì DeeHeCe pesJne ogëKeer ceveëefmLeleerle Demelees lesJne ceveele HegJee&³eg<³eeleerue ogëKeo He´mebie®e

mcejleele. DeebleefjkeÀ DeJemLee DeMeeHe´keÀejs He´l³eeve³eveekeÀjerlee met®ekeÀ YegefcekeÀe Heej Hee[les Je ³ee®e DeJemLee DeJeuebyeve

DeO³e³eve Jee He´l³eeve³eve cnCeleele.

He´l³eenJeve Je DeesUKeë (Recall and Recognition)

oerIe&mce=leerletve ceeefnleer®es He´l³eeve³eve keÀjleele DeeHeCe SkeÀlej He´l³eeJenve efkebÀJee DeesUKe ³ee iees<ìeR®ee JeeHej keÀjlees. ³ee

oesvener HeOoleer mce=leer ceeHeveekeÀjerlee JeeHejleele. He´l³eeJenve cnCepes mce=leer He´l³eeve³evee®eer DeMeer HeOoleer p³eele

mce=leerceOeerue ceeefnleer HeÀej keÀceer He´l³eeve³eve®eer DeMeer HeOoleer p³eele mce=leerceOeerue ceeefnleer HeÀej keÀceer yeen³emJejÀHeer

met®ekeÀeb®³ee ceoleerves Kes®etve DeeCeueer peeles. DeesUKe cee$e ³eeHes#ee JesieUer Heéfke´À³ee Demetve l³eele SKeeo³ee ceeefnleerMeer,

HeéflecesMeer efceUlee–pegUlee GefoodHekeÀ Deeuee keÀer l³eeme DeeOeer®³ee mce=leeRMeer pegUJetve HeneC³ee®eer #ecelee DemeCes DeeJeM³ekeÀ

Demeles. mebMeesOeveeletve Demes efmeOo Peeues Deens keÀer `DeesUKe' ner He´l³eeJenveeHes#ee 'meesHeer DeMeer He´l³eeve³evee®eer HeOoleer

Deens.

Deieoer DeesþebJej efkebÀJee Deieoer efpeYes®³ee ìeskeÀeJej ë (Tip of the Tongne - TOT)

oerIe&mce=leerle efJemcejCee®eer DeveskeÀ keÀejCes Deensle. l³eeHewkeÀer SkeÀ cnCepes 'He´l³eeve³evee®es DeHe³eMe' ns Glleceefjl³ee

Heeefnues peeles les `Deieoer DeesþebJej' efkebÀJee `Deieoer efpeYes®³ee ìeskeÀeJej' ner DeHetJe& Ieìvee. ³ee®ee MeesOe He´Lece ne@Je[&

³egefveJnefme&ìerleerue ceevemeMeem$e%e je@pej yeéTve [sefJn[ ce@keÀvesue ³eebveer 1966 meeueer ueeJeuee. `Deieoer DeesþebJej' ³ee

Ieìvesle SKeeos ceeefnleer®es veeJe Jee Meyo pes DeeHeCeeme vekeÌkeÀer þeTkeÀ Deens les DeeþJeC³eele DeHe³eMe ³esles. mce=lee rceOes

meeefnl³e Demeles Hejbleg l³ee®es Hegve&HeéHeCe nesle veener. DeMee efmLeleerle DeeHeCe pes meeefnl³e DeeþefJeC³ee®ee He´³elve keÀjerle

Demelees l³ee®³eeMeer meeOec³e& Demeuesues yejs®e Flej meeefnl³ee®es Hegve&HeéHeCe nesle Demeles. Goe. `megOee ' ns veeJe DeeþefJele

Demeu³eeme megpeelee, megcesOee, megefvelee ner veeJes DeeþefJeleele Hejbleg `megOee' keÀener DeeþJele veener.

ke´ÀefcekeÀ efkebÀJee ÞesefCe – mLeeve HeefjCeece, Deeefo – Deble HeefjCeece ë

(Serial position effect, Primary effect & Recency effect)

mce=leerletve ceeefnleer®es Hegve&ë He´l³eeJenve keÀjleevee ne HeefjCeece efometve ³eslees. 1962 meeueer cegj[e@keÀ veeJee®³ee

ceevemeMeem$ee%eeves He´³egkeÌleebvee SkeÀ ueebye ³eeoer Heeþeblejeme efoueer. He´l³eskeÀ veJ³ee Meyoemen He´³egkeÌleeves Deieesoj®eer meJe& ³eeoer

keÀesCel³eener ke´Àceeves Hegvne DeeþJee³e®eerr Demes meebefieleues. l³eeJejÀve Demes ue#eele Deeues keÀer ³eeoer®³ee megjJeeleer®³ee ieebs<ìerHes#ee

MesJeì®³ee, vegkeÀl³ee®e Heeþeblejerle kesÀuesu³ee iees<ìer DeefOekeÀ mHe<ìHeCes DeeþJeleele. meJee&le keÀceer Hegve&ë He´l³eeJenve ns

³eeoerleerue ceOeu³ee iees<ìeR®es nesles. ceeefnleer mebieńe®³ee megjJeeleer®³ee Je MesJeì®³ee Yeeieeleerue ceeefnleer DeefOekeÀ De®etkeÀHeCes

DeeþJeCes Je ceOeu³ee HeÀUerleerue ceeefnleer keÀceer HeceeCeele DeeþJeCes ³ee He´keÀejeme ` ceeefuekeÀe-mLeeve HeefjCeece cnCeleele.' ³eele

oesve HeefjCeece mebYeJeleele.

Deeefo HeefjCeece

Deble HeefjCeece

HeéLeefcekeÀ HeefjCeeceele ceeefnleer mebieńe®³ee megjJeeleer®³ee Yeeieeleerue ceeefnleer Flej YeeieeHes#ee meJee&efOekeÀ De®etkeÀHeCes DeeþJeles.

cee$e efvekeÀì®³ee HeefjCeeceele mebieńe®³ee MesJeì®³ee Yeeieeleerue ceeefnleer Flej YeeieeHes#ee meJee&efOekeÀ De®etkeÀHeCes DeeþJeles.

®egkeÀer®es mekeÀejelcekeÀ ë (False Positive)

³ee He´keÀeje®³ee Ieìvesle DeesUKe keÀjleevee ®egkeÀe nesC³ee®eer mebYeeJevee efomeles. ³ee He´keÀejele J³ekeÌleeRvee Jeeìle

Demeles keÀer les vescekeÀe GefoodHekeÀ DeesUKet MekeÀleele HeCe mel³eele cee$e Demes vemeles. mebMeesOeveeletve Demes efve<keÀ<e& efveIeeues

Deensle keÀer SKeeo³ee iegvn³ee®es mee#eeroej yejs®eoe DeMee He´keÀejs DeefmlelJeele vemeuesuee GefoodHekeÀ mel³e ceevetve ®egkeÀer®³ee

ceeCemeeuee iegvnsieej cnCetve DeesUKeleele Je efvejHejeOe ceeCemeeuee iegvnsieej þjefJeleele. ®egkeÀer®³ee mekeÀejelcekeÀles®³ee

ceeveefmekeÀles®³ee peeU³eele yejs®eoe iegvne DevJes<eCeeleerue mee#eeroej De[keÀuesues efomeleele. SefuePeeyesLe uee@Hìme efnves

kesÀuesu³ee mebMeesOeveevegmeej Demes efomeues keÀer ceveg<³e mce=leer ner mLeerj efkebÀJee ve yeoueCeejer iees<ì vemetve l³eele meelel³eeves

yeoue Ie[tve ³esle Demelees. J³ekeÌleer l³eeb®³ee He´mebieeb®³ee mce=leer vekeÀUleHeCes keÀe³ece yeouele, megOeejle Je Hegve&Heefj#eCe keÀjerle

Demeles. He´l³e#e He´mebieebveblej®³ee mce=leerosefKeue les l³ee He´mebieeb®³ee mce=leerle vekeÀUleHeCes Deble&Yetle keÀjerle Demeleele.

þUkeÀ -megmHe<ì mce=leer ë (Flash bulb Memory)

oerIe&mce=leerle He´JesMe keÀjC³eeDeeOeer mce=leer®eer GpeUCeer nesCes iejpes®es Demeles. Hejbleg keÀenerJesUe HeÀej keÀceer efkebÀJee

veieC³e GpeUCeer Jee mee®esyeOo yeebOeCeer efMeJee³e mce=leer oerIe&mce=leerle oeKeue nesleele DeMeebvee `DeeHeesDeeHe mee®es yeebOeCeer'

(Automatic Encoding ) Demes cnCeleele. keÀener He´keÀej®³ee ceeefnleer®eer oerIe&mce=leerle DeeHeesDeeHe oeKeue nesC³ee®eer

He´Je=lleer Demeles Je l³eebvee efJeMes<e GpeUCeer®eer iejpe Yeemele veener. DeMee mce=leeRvee oerIe&mcejCeele oeKeue nesC³eeme ceole

keÀjlees lees YeeJeefvekeÀ Oeeiee. l³eecegUs HeóerIe& keÀeueeJeOeer veblejner keÀener Ieìvee þUkeÀHeCes- megmHe<ìHeCes DeeþJeleele, DeMeebvee

þUkeÀ -megmHe<ì mce=leer cnCeleele. ³ee mceb=leer®³ee yeeyeleerle YeeJevee Je He´sjCeeb®ee keÀe³e&Yeeie HeÀej cenlJee®ee Demelees. leerJe´

OekeÌkeÀeoe³ekeÀ YeeJeefvekeÀ He´mebie HeóerIe& keÀeueeJeOeerveblejner eflelekeÌ³ee®e megmHe<ìHeCes mcejCeele jnelees. l³ee He´mebiee®³ee

Deepetyeepet®³ee Ieìveener leHeefMeueJeejHeCes DeeþJeleele. Goe. Fbefoje ieebOeeR®eer nl³ee, cegbyeF&Jej Peeuesuee DeeflejskeÀer nuuee Je

ne@ìsue leepeceneue®eer yejyeeoer, ueeletj®ee YegkebÀHe, peHeeveceOeerue efJeOJebmekeÀ megveeceer F. OekeÌkeÀeoe³ekeÀ Ieìveeb®³ee mce=leer

megmHe<ìHeCes mcejCeele jneleele. yeéTve Je kegÀefuekeÀ ³eebveer ³eeJej yejs®e mebMeesOeve kesÀues Deens Je `megyeesOe-megmHe<ì mce=leer®es '

oesve cenlJee®es met®ekeÀ meebefieleues Deensle les KeeefueueHećeeCes.

ceesþ³ee HećeeCeeleerue DeeM®e³e&keÀejkeÀlee

ceesþ³ee HećeeCeeleerue YeeJeefvekeÀlee Je YeeJeefvekeÀ ¢<ì³ee cenlJe.

cee$e ³ee mce=leer®eer cenlJee®eer ce³ee&oe cnCepes ner mce=leer Kejer Deens keÀer Keesìer ³eeefJe<e³eer®eer JeemleefJekeÀlee leHeemeC³ee®ee ceeie&

vemelees.

5.10 efJemcejCe ë

SKeeoer iees<ì iejpe Demeleevee veerìHeCes ve DeeþJeCes efkebÀJee Deefpeyeele ve DeeþJeCes ³eeme efJemce=leer efkebÀJee efJemcejCe

Demes cnCeleele. oerIe&mce=leerle ³eesi³ejerleerves OeejCee efkebÀJee meeþJeCe Peeuesueer vemeles DeMee iees<ìer efJemeju³ee peeleele.

mce=leerHećeeCes®e efJemce=leer ner osefKeue SkeÀ vewmeefie&keÀ Heéfke´À³ee Deens. owvebefove peerJeveelener keÀeueeblejeves GHe³eesieele ve DeeCeu³ee

peeCeeN³ee DeveskeÀ mce=leer Je Ieìvee efJemeju³ee peeleele. yenjerkeÀ ³ee Meem$e%ee®³ee celes keÀener efJeMes<e ceewefuekeÀ mce=leer GpeUCeer

ve keÀjleener mcejCeele jneleele. efJemcejCeeefJe<e³eer DeefOekeÀ peeiejÀkeÀlee lesJne efvecee&Ce nesles pesJne JeejbJeejefjl³ee J³ekeÌleer

jespe®³ee peerJeveeleerue cenlJee®³ee iees<ìer efJemejles. Goe. ®e<cee,jÀceeue,Heme&, efkeÀuu³ee, DecetkeÀ Jemlet kegÀþs þsJeueer les, DecegkeÀ

J³ekeÌleer®es veeJe, efHe´Àpe keÀMeekeÀjerlee GIe[uee les, F. JeeOe&keÌ³eeves efJemce=leer Jee{les Demes DeeHeCe DevegYeJelees. cee$e leejÀC³eele

efJemcejCe Jee{ues keÀer ceeCetme YeebyeeJelees, $eemelees.

efJemcejCe cnCepes keÀe³e?

YetlekeÀeUeleerue mce=leer ve DeeþefJeC³ee®eer Heéfke´À³ee.

Ieìvee Jee J³ekeÌleeRefJe<e³eer®eer ceeefnleer ³eesi³e JesUer ve DeeþJeCes,

keÀOeer®e ve DeeþJeCes efkebÀJee l³eeceOeerue keÀener Yeeie ve DeeþJeCes.

mce=leerkeÀ#eeletve nJes Demesue lesJne vescekeÀer mce=leer peeie=le ve keÀjlee ³esCes.

He´l³eeve³eve Je He´l³eeJenvee®eer DekeÀe³e&#ecelee.

nce&ve Sefyebien@me ³eeb®ee efJemce=leer JekeÀ ë (Hermann Ebbinghaus and the forgetting Curve)

Sefyebien@me ³ee ceevemeMeem$e%eeves efJemce=leerJej yejs®e Meem$eer³e He´³eesie kesÀues Deensle. l³eeves efJemcejCee®es ceeHeve

keÀjC³eekeÀjerlee mJeleëuee®e He´³egkeÌle yeveJetve leerve De#ejer efvejLe&keÀ Meyo IesTve l³ee®es Heefj#eCe kesÀues.l³eelegve®e Heg{s `

Sefyebien@®ee efJemcejCe Jeke´À' le³eej Peeuee. ³ee mJeleëJejerue He´³eesieele l³eeves DeLe&nerve Meyoeb®eer SkeÀ ³eeoer le³eej kesÀueer. Heeþ

nesF&He³e¥le l³eeves l³ee ³eeoer®es HeþCe kesÀues. keÀesþsner ®etkeÀ ve neslee ³eeoer Heeþ Peeu³eeveblej l³eeves He´l³eeJenve Iesleues.

JesieJesieU³ee keÀeueKeb[eveblej cnCepes 20 efceefveìs, 24leeme, oesve efoJeme, l³ee ³eeoer®es He´l³eeJenve IesC³eele Deeues. l³eeletve

Demes efomeues keÀer DeO³e³eve kesÀuesu³ee efJe<e³ee®ee DeOee& Yeeie Heefnuee kesÀJeU 20 efceefveìele®e efJemejuee peelees. DeO³e³eveeveblej

Heefnu³ee 8 leemeele efJemcejCee®es He´ceeCe Del³eble peemle Je peueo Demeles. 9leemeeveblej 40…Hes#ee keÀceer IeìkeÀ DeeþJeleele.

l³eeveblej efJemcejCee®eer ieleer ceboeJeles.10 efkebÀJee 21 efoJemeebveer Hegvne l³ee®es ceeHeve kesÀu³eeme efJemce=leerle HeÀejmee efomele

veener. Sefyebien@me®³ee celes efJemce=leer ner mejUHeCes keÀeU peelees leMeeHe´ceeCeele nesleevee efomele veener. lej efJemcejCe ns

megjJeeleerme PeHeeì³eeves nesles Je Heg{s SkeÀe®e ieleerves nesles. Keeueerue Deeke=Àleerle `Sefyebien@me efJemcejCe Jeke´À 'oeKeefJeuee Deens.

100…- -0

77…- 20 efceefveìs -25

1leeme

50…- 8leeme -75

25…- -200

~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~

2 4 6 8 10 15 20 25 31

efJemce=leer®ee keÀeueKeb[ (efoJeme )

SketÀCe efJem

ce=l

eer

efJem

ce=l

eer®es ÒeceeCe

OeejCes®

es ÒeceeCe

(%)

5.11 efJemce=leerefJe<e³eer®es ¢<ìerkeÀesve ë (Views about forgetting)

efJemce=leer keÀe nesles? mee®esyeebOeCeer®eer DekeÀe³e&#ecelee, mce=leer®ee Nneme, mce=leermeeþJeCeerleerue DeJejesOe keÀer Hegve&ëHeéCeCeeleerue

De[LeUe?

1) meeþJeCeerleerue oes<e ë (Encoding Failure)

Heb®esefê³eebkeÀ[tve efceUeuesueer ceeefnleer ieńCe keÀjleevee l³eeleerue keÀener ceeefnleer®ee veeMe neslee Je Gjuesueer keÀener

keÀeueewIeele ueesHe HeeJeles. meeþJeCeerleerue oes<e cnCepes efJemce=leer®eer oeì MekeÌ³elee. p³ee ceeefnleer®es ³eesi³e ieńCe Peeuesues veener Je

l³eecegUs ³eesi³e meeþJeCe Peeuesueer veener leer ceeefnleer DeeþJeCeej keÀMeer?

2) mce=leer®ee Nneme ë (Memory Decay Theory)

DeO³e³eveeveblej pemepemee keÀeueeJeOeer efveIetve peelees lemelemes mce=leer®es efJemcejCe nesT ueeieles. DevegYeJee®es DeMeb

efJemkeÀUerle nesle peeleele. ceeefnleer nUt-nUt veeMe HeeJet ueeieles. GpeUCeer®eer mebOeer ve efceUeu³eeves keÀeueeJeOeerveblej mce=leer®es

þmes veeefnmes nesle peeleele. efJemce=leer®es meJee&le HećegKe keÀejCe ceeveues peeles. efMekeÀuesu³ee iees<ìer pej Hegvne Hegvne DeeþJeu³ee

lej®e l³ee ue#eele jneleele. veenerlej l³ebe®es þmes keÀceer nesle nesle HetCe& HeCes veeMe HeeJeleele. ³eeGueì þmes efpelekesÀ DeefOekeÀ

Ieììd mcejCe eflelekesÀ®e DeefOekeÀ ®eebieues.

3)J³el³e³e efmeodOeeble ë (Interference Theory)

oerIe&keÀeefueve mce=leer®³ee Hegve&HeeHeCeele keÀener De[LeUe efvecee&Ce Peeuee Je ne De[LeUe Flej Deieesoj®³ee

mce=leerb®³eecegUs efvecee&Ce Peeuee Demesue lej ceeefnleer mcejCes keÀþerCe nesles. Je ne J³el³e³e efJemce=leerme keÀejCe þjlees. Goe.

DeeHeu³eeuee 6 Jeerle Demeleevee keÀesCeles efMe#ekeÀ ieefCele efMekeÀJee³e®es ns DeeþJeleevee pej DeeHeues 9Jeerle ieefCele efMekeÀefJeCeejs

efMe#ekeÀ ceOes®e vepejs meceesj ³esT ueeieues lej ³eesi³e leer ceeefnleer DeeþefJeC³eele De[LeUe efvecee&Ce neslees. De[LeUe efvecee&Ce

keÀjCeeN³ee Ieìvee efkebÀJee ceeefnleer cetU IeìvesMeer efpelekeÀe meejKesHeCee oeKeefJele Demesue eflelekeÀe J³el³e³e DeefOekeÀ. mce=leer®³ee

J³el³e³ee®es oesve He´keÀej mbeYeJeleele.

DeeOeer®³ee efkebÀJee Deieúe#eer DeO³e³evee®ee De[LeUe.

veblej®³ee efkebÀJee HetJe&ue#eer DeO³e³evee®ee De[LeUe.

DeeOeer®³ee efkebÀJee Deieúe#eer DeO³e³eveele J³ekeÌleerme DeeOeer®eer Ieìvee Jee IeìkeÀ J³el³e³e efvecee&Ce keÀjlees. Goe. efce$ee®ee pegvee

vebyej DeeþJelees Je veJee vebyej DeeþJele veener. cewef$eCeer®es HegJee&Þeceer®es Dee[veeJe DeeþJeles ueiveeveblej®es yeoueuesues ®eìkeÀve

DeeþJele veener.

veblej®³ee efkebÀJee HetJe&ue#eer DeO³e³eveele ³eeGueì veJee vebyej DeeþJelees pegvee DeeþJele veener efkebÀJee ueiveeveblej®es Dee[veeJe

DeeþJeles pegves DeeþJele veener.

efmeodOeeble

4)Hegve&yeebOeCeer efmeodOeeble ë (Reconstruction Theory)

³ee efmeOeevleevegmeej mce=leer®³ee j®evesle yeoue Peeu³eecegUs efJemcejCe nesles. 1932 ceOes mej He´ sÀ[^erkeÀ yeeì&uesì ³eebveer ne

efmeodOeeble ceeb[uee. mce=leer®³ee keÀHH³eeleerue ceeefnleer®eer j®evee keÀeueeblejeves FlekeÀer yeoueles keÀer veerì DeesUKet ³esle veener Je

cnCetve®e efJemcejCe nesles. ceveg<³ee®³ee ceeveefmekeÀles HeceeCes vekeÀUleHeCes mce=leer®³ee j®evesle yeoue kesÀuee peelees. Goe.

veeJe[l³ee HeoeLee&®eer, veeJe[l³ee J³ekeÌleer efJe<e³eer®eer efJemce=leer DeeHeesDeeHe Ie[les.

5)He´Àe@F&[®ee oceve efmeodOeeble ë (Repression Theory)

ceveg<³e ne mJeYeeJeleë®e megKe ueesuetHe Je megKeeefYecegKe Demelees. l³eecegUs pes He´mebie,p³ee mce=leer, pes efJe®eej, p³ee

Jemlet l³eeuee vekeÀesMee keÌues<eoe³ekeÀ Jeeìleele l³ee peeefCeJes®³ee #es$eeceOetve noodHeej nesleele Je l³ee efJemce=leerle ueesìu³ee

peeleele. Goe. oelee®³ee [e@keÌìjkeÀ[s peeC³eemeeþer Iesleuesueer DeHee@Fvìcesvì (oelee®es ogKeCes keÌues<eoe³ekeÀ Demeu³eeves),

meemetuee efueefnuesues He$e Heesmì keÀjC³eeme efJemejCes (meemet ner keÌues<eoe³ekeÀ J³ekeÌleer Demeu³eeves ) SKeeo³ee ueivemeceejbYeeuee

peeC³eeme efJemejCes (leerLes YesìCeeN³ee J³ekeÌleer vekeÀesMee Demeu³eeves )F.

5.12 mce=leerueesHe : (Amnesia)

De) ceeveefmekeÀ mce=leerueesHe ë (Mental Amnesia)

leerJe´ ceeveefmekeÀ DeeIeele efJemce=efleme keÀejCeerYetle þjleevee efomeleele. Del³eble efHe´³e J³ekeÌleer®es efveOeve, He´sceYebiee®ee

PeìkeÀe, De®eevekeÀ Peeuesuee MeejerjerkeÀ DeHeIeele, MesDejceekexÀìceOes Peeuesues He®eb[ DeeefLe&keÀ vegkeÀmeeve ceveg<³eeme ieefnje

ceeveefmekeÀ OekeÌkeÀe osleele Je l³eecegUs J³ekeÌleer mJeleë®es veeJe, mJeleë®eer DeesUKe efJemeªve yemeleele. keÀenerJesUe ne mce=leerueesHe

keÀener þjeefJekeÀ keÀeueeJeOeer®eer mce=leer iee³eye keÀjlees. Goe. DeeHeCe kegÀìgbefye³eebmen He´Jeemeele Demeleevee Je DeeHeCe®e iee[er

®eeueefJele Demeleevee Peeuesu³ee DeHeIeelee®³ee mce=leer®ee mce=leerueesHe Peeu³eeves J³ekeÌleerme vescekeÀe lesJe{e®e DeHeIeelee®ee Yeeie

DeeþJele veener.

ye) pewefJekeÀ mce=leerueesHe ë (Biological Amnesia)

ceWotceOes mce=leer®eer meeþJeCe kesÀueer peeles HeCe keÀener keÀejCeemleJe ceWot®eer mce=leer OeejCe #ecelee ceboeJeles, ceWot®³ee

HesMeer veeMe HeeJeleele Je l³eecegUs efJemce=leer mebYeJeles. ceWot®es Deepeej Goe. DeuPee³ecej,Heeefke&Àvemevme DeeefCe yeje®ekeÀeU ceÐeHeer

Demeuesu³ee J³ekeÌleeRceOes n³ee mecem³ee efometve ³esleele. DeMeeHe´keÀej®ee pewefJekeÀ mce=leerueesHe nUtnUt Jee{lees Je DeKesjerme mebHetCe&

mce=leerYe´bMe mebYeJelees. ³eeceO³es DeHeIeeleeves efkebÀJee Mem$eefke´À³esves ceWotuee Fpee nesCes, jkeÌleHegjJeþe keÀceer nesCes F. keÀejCeeves

pewefJekeÀ mce=leerueesHe efkekeÀefmele nesleevee efomelees.

keÀ) MewMeJeeJemLesleerue mce=leerueesHe ë (Infantile Amnesia)

³eeme yeeu³eeJemLesleerue mce=leerueesHe Demesner cnCeleele. leerve Je<ex Je³eeHe³e¥le®³ee mce=leer ve DeeþJelee ³esCes ³eeme®e

MewMeJeeJemLesleerue mce=leerueesHe Demes cnCeleele. Je³ee®³ee leerve Je<ee&He³e¥le®³ee DevegYeJeeb®³ee mce=leer J³ekeÌleerme Deefpeyeele DeeþJele

veenerle. DeeIeelee®³ee efkebÀJee Del³eble Deeveboer #eCee®³eener mce=leer mcejle veenerle. ³ee mce=leerueesHee®eer oesve keÀejCes

ceevemeMeem$e%e meebieleele.

1) ceWot®ee DeHeefjHekeÌJe efJekeÀeme 2) Yee<ee keÀewMeu³ee®ee DeYeeJe.

DeuePee³ecej DeepeejeefJe<e³eer®es mebMeesOeve ë (Research in Alzheimers Disease)

`DeuePee³ecej ' ³ee mce=leerueesHee®ee meJee&le DeefOekeÀ Dee{UCeeje He´keÀej Deens. pece&ve JewÐekeÀMeem$e le%e `Deuee@F&me

DeuePee³ecej' ³eebveer 1906 meeueer ner efJeke=Àleer MeesOeueer. megceejs 40 ueeKe Yeejleer³e ³ee Deepeejeves ie´mle Deensle. kesÀJeU

cegbyeF& ceneveiejele megceejs 40,000 FlekesÀ DeuePee³ecej®es jÀiCe Deensle.

DeuePee³ecej Deepeejele cesbotleerue HesMeeR®ee veeMe neslees. ³eecegUs mce=leer, efJe®eej Je Jele&ve ³eeJej Deefve<ì HeefjCeece

neslees. meeceeefpekeÀ peerJeve, owvebefove keÀecekeÀepe Je pevceYej peesHeemeuesu³ee íboeceOesner De[®eCeer efvecee&Ce nesleevee efomeleele.

DeuePee³ecej PeHeeì³eeves Jee{lees Je MesJeìer ce=l³et mebYeJelees. DeepeJej lejer ³ee DeepeejeJej keÀener Deew<eOeesHe®eej veenerle.

Hejbleg He´sce – efpeJneUeves Je ³eesi³e efveiee jeKeu³eeme jÀiCee®ee $eeme keÀceer nesC³eeme ceole nesles.

DeuePee³ecej Deepeeje®eer ue#eCes ë

³ee cegl³et Ie[efJeCeeN³ee Deepeejele cebsot DeekegbÀ®eve HeeJelees. ³ee Deepeeje®eer keÀener meeceev³e ue#eCes KeeueerueHećeeCes

Demeleele.

(i) De³eesi³e Jele&ve Je J³eefkeÌlecelJeele yeoue

(ii) YeìkeÀCes, Jemlet ueHeefJeCes lemes®e KeeCes Je PeesHeCes ³eele J³el³e³e.

(iii) ef®e[ef®e[sHeCee, vewjeM³e, ef®eblee Je Deewoeefmev³e.

(iv) ieeWOeUe®eer efmLeleer JesU, peeiee, efoveebkeÀ ³eeefJe<e³eer mebYećee®eer DeJemLee.

(v) Yee<ee, ieefCele, Decetle& efJe®eej Je v³ee³eefveJee[e keÀjleevee mecem³ee peeCeefJeCes.

(vi) Deepeeje®³ee iebYeerj efmLeleerle efJeYeće Je mebYecee®eer DeJemLee efvecee&Ce nesles.

(vii) Deepeeje®³ee MesJeì®³ee ìHH³eele mJeleë Jejerue MeejerjerkeÀ keÀe³ee&Jejerue mebHetCe& leeyee peeCes.

DeuePee³ecej DeepeejeJejerue Ghee³e ë

DeuePee³ecej DeepeejeJej Ghee³e ne meJe&meceeJesMekeÀ Demee Demee³euee nJee p³eele Deepeeje®³ee ue#eCeeb®ee meceie

efJe®eej kesÀuee peeF&ue. Heefnueer Hee³ejer cnCepes ³ee Deepeeje®es De®etkeÀ efveoeve keÀjCes, ner nes³e. Deieesoj Flej meJe& mce=leerueesHe

Je mebYećee®eer keÀejCes veekeÀejÀve ³ee Deepeeje®eer efveM®eerleer kesÀueer Heeefnpes. Deepeeje®³ee megjJeeleer®³ee keÀeUele efveoeve

Peeu³eeme Deew<eOeesHe®eeje®³ee ceoleerves Deepeeje®ee efJekeÀeme ceboeJelee ³eslees, jÀiCee®ee peerJeve –opee& jeKelee ³eslees Je l³ee®es

owvebefove keÀe³e& megOeejlee ³esles.

ogmejer Hee³ejer cnCepes ©iCee®³ee kegÀìgbefye³eebveer Je mJeleë©iCeeves ³ee Deepeeje®³ee Heg{erue keÀeUele ³esCeeN³ee

mecem³eebkeÀefjlee mJeleëuee le³eej keÀjCes Je l³ee®es J³eJemLeeHeve keÀjCes, ner nes³e. ceeveefmekeÀ efmLeleer®eer IemejCe

LeebyeefJeC³eekeÀjerlee Je ceboeJeC³eekeÀjerlee keÀener veJeerve Deew<eOes yevele Deensle. Hejbleg leer menpeHeCes Je meJe&$e GHeueyOe veenerle.

1997 meeueer efye´ìveceOes GHeueyOe Peeuesues `[esvesHesPeerue 'ns DeuePee³ecej Jejerue Heefnues Deew<eOe nes³e. jÀiCeeme MekeÌ³e nesF&ue

leesJej meeceev³e peerJeve peieC³eeme Je meeceev³e efove®e³ee& Dee®ejC³eeme Heésl³eenve ÐeeJes. vesnceer®eer efove®e³ee& Je DeeþJeCeer keÀjÀve

³esCeejer meeOeves Hees<ekeÀ þjleele. Hejbleg pemepemee Deepeej yeUeJelees lemelemes ©iCeeme DeefOekeÀ DeeOeeje®eer Je megÞeg<es®eer iejpe

Yeemeles.

Yeejleele ³ee Deepeejeyeoodue HeÀejmes %eeve peveceevemeele efometve ³esle veener. keÀener mesJeeYeeJeer mebmLeebvee ³eeefJe<e³eer®eer

keÀUkeÀU Demetve l³ee DeuePee³ecej DeepeejeefJe<e³eer peeefCeJe –peeie=leer keÀjerle Deensle. l³eeHewkeÀer keÀener KeeueerueHećeeCes ë

- DeuePee³ecej De@v[ efjuesìs[ ef[meDee@[&me& meesmee³eìer Dee@HeÀ Fbef[³ee.

- ef[iveerìer HeÀeTb[sMeve.

He´Mve ë


(i) efJemce=leer®es ¢<ìerkeÀesve

(ii) ®egkeÀer®es mekeÀejelcekeÀ

(iii) J³el³e³e efmeOeevle

(iv) DeuePee³ecej efJe<e³eer mebMeesOeve

(v) megyeesOe megmHe<ì mce=leer

(vi) Deieoer efpeYes®³ee Mebs[³eeJej .

2) pees[³ee peceJeeë

(De) (ye)

iees[ve Je ye@[ueer (1975) - Deieoer efpeYes®³ee MeW[³eeJej

ye´eTve Je ce@keÀvesue (1966) - oceve efmeodOeeble

He´Àe@F&[ - Hetve&yeebOeCeer efmeodOeeble

HesÀ[erkeÀ yeeì&uesì - mebmkeÀjCe efJe<es<elee efveoMe&ve lelJe

3) efJemcejCe cnCepes keÀe³e les veceto keÀje Je nce&ve Sefyebien@me ®³ee efJemce=leer Jeke´ÀeefJe<e³eer

meefJemlej ceeefnleer Ðee.

4) oerIe&keÀeefueve mce=leer®es Hel³eeve³eve ³eeJej efJeJes®eve keÀje.

6

yeesOeefvekeÀ Heéfke´À³eeë efJe®eej,yegOoercellee

efJeYeeie -1

6.1 efJe®eej

6.2 J³eeK³ee

6.3 ceO³emLeer

6.4 mebkeÀuHevee

6.5 yegOoercellee

6.6 DeYeeef<ekeÀ efkebÀJee ke=ÀleerMeerue ®ee®eC³ee

6.7 yegOoercelles®es efmeodOeeble

6.8 yegOoercelles®es He´keÀej

6.9 leke&À efJe®eej

6.10 leke&À efJe®eeje®es He´keÀej

6.11 mee³eueesefpePece

6.12 mecem³ee - Heefjnej

6.13 mecem³ee - Heefjneje®es efve³ece

mecepetve IesCes, DeekeÀueve keÀjCes, efJe®eej keÀjCes, keÀejCeefceceebmee MeesOeCes, v³ee³e keÀjCes, cegu³eceeHeve keÀjCes,

keÀuHevee efJeueeme keÀjCes F. Heéfke´À³ee p³eele ceeefnleer keÀjÀve IesCes efkebÀJee peeefCeJe efvecee&Ce nesCes DebleYeg&le Demeles, DeMee

Heéfke´À³ebevee yeesOeefvekeÀ HeéfkeÀ³ee cnCeleele.

6.1 efJe®eej ë (Thinking)

efJe®eej keÀjCes ne SkeÀ Del³eg®®e ceeveJeer DevegYeJe Deens. DeeHeCe peeiesHeCeer melele keÀenerlejer efJe®eej keÀjerle Demelees.

PeesHesle osefKeue DeeHeueer efJe®eej Heéfke´À³ee megjÀ jneles. leer peeie=leeJemLesHes#ee keÀceer HeceeCeele Demeles Je p³ee®es mHe<ìerkeÀjCe

cnCepes `mJeHves 'nesle. DeeHeCe efkeÀleerner þjJeues keÀer efJe®eej keÀje³e®ee veener lejer Hegvne keÀUle - vekeÀUle DeeHeCe efJe®eej

keÀjÀ ueeielees. efJe®eejeb®eer ner ÞegbKeuee megjÀ®e jneles. meJe&meeOeejCeHeCes efJe®eej keÀjCes cnCepes DeeHeu³ee DevegYeJeeletve

ceeefnleer®eer pe[CeIe[Ce keÀjCes nes³e. Demes keÀjleevee J³ekeÌleer DeveskeÀefJeOe Heéflecee, Yee<es®eer meebkesÀeflekeÀ ef®evns F. ®ee JeeHej

keÀjles.

6.2 J³eeK³ee ë

DeeHeu³ee ceepeer DevegYeJeeleerue efJeefJeOe Debiee®eer Hetve&j®evee keÀjCes cnCepes efJe®eej keÀjCes nes³e.

efJe®eej cnCepes keÀuHeveeb®eer SkeÀ DeefJejle ÞegbKeuee

pesJne SKeeoer mecem³ee meeceesjer ³esles, efJe®eej megjÀ nesleele, l³ee mecem³es®eer ef®eefkeÀlmee nesles, Gllej MeesOeues

peeles, ke=Àleer þjefJeueer peeles, n³ee Heéfke´À³esme efJe®eej HeéfkeÀ³ee cnCeleele.

pesJne keÀuHeveeefJeueeme ³eespeveeyeOo Demetve lees SkeÀ efJeefMe<þ nsletves He´sjerle Demelees, l³eeme efJe®eej cnCeleele.

HetJee&vegYeJee®³ee efJeefJeOe Debieeb®eer ceveeleu³ee ceveele pegUJeepegUJe keÀjCes cnCepes efJe®eej keÀjCes (veece&ve ceve)

cee$e, meJee&efOekeÀ HećeeCeele JeeHejueer peeCeejer Meem$eer³e J³eeK³ee KeeueerueHećeeCes Deens.

èfJe®eejebceOes meebkesÀeflekeÀ ceO³emLeer®ee meceeJesMe nelees?

meebkesÀeflekeÀ ë pesJne J³ekeÌleer efJeefJeOe iees<ìeR®ee efJe®eej keÀjerle Demeles l³eeJesUer l³ee Jemlet, J³ekeÌleer, HeefjJesMe [esU³eemeceesj

npej vemeleele. DeMeeJesUer efJe®eej keÀjC³eekeÀjerlee l³ee iees<ìeR®³ee Heéfleceeb®ee JeeHej kesÀuee peelees. Goe. oesve efoJemeebHetJeea®³ee

menueerefJe<e³eer efJe®eej keÀjCes, uee@ìjer efpebkeÀu³ee®es efoJeemJeHve HeneCes, SKeeo³ee Deeieeceer keÀe³e&ke´Àcee®eer DeeKeCeer keÀjCes.

6.3 ceO³emLeer ë

efJe®eej ne `He´sjkeÀ DeJemLee' Je `Heéflemeeo - DeJemLee '³eeleerue ojer YejÀve keÀe{erle Demelees. n³ee oesve

DeJemLeebceOeerue ceO³emLe cnCetve efJe®eej keÀece keÀjlees. Goe. SKeeoer cegueieer ogkeÀeveele iesueer efleves DeveskeÀ [sme Heeefnues,

efJe®eej kesÀuee Je l³eeHewkeÀer SkeÀ [^sme Kejsoer keÀjC³ee®ee efveCe&³e Iesleuee.

efJe®eeje®es cegueYetle IeìkeÀ ë

I) Yee<ee ë (Language )

Yee<ee ner efJe®eeje®es meJee&le cenl®ee®es meeOeve Deens. Yee<esle mebkesÀle efkebÀJee HeéflekesÀ Demeleele. ner HeéflekesÀ Meyoeb®³ee

mJejÀHeele Demeleele. Meyoebvee DeLe& Demeleele. efJeefMe<þ meboYee&le JeeHejuesu³ee Meyoebvee efJeefMe<þ DeLe& Demelees. Meyo

efueefnuesues, yeesueer mJejÀHeeleerue, íeHeerue efkebÀJee ye´sueefueHeerleerue Demeleele. HeÀkeÌle ceveg<³eeuee®e l³ee®es efJe®eej MeyoebceOetve

J³ekeÌle keÀjlee ³esleele.

II) HeeflekesÀ Je HeéflekeÀef®evns ë (Signs & Symbols)

DeeHeCe Mebyoevee l³eeb®³ee HeéflekeÀef®evnebJejÀve mecepelees. p³eeHećeeCes À ' cnCepes `De'DeeefCe l³ee®eHećeeCes Yee<es®³ee

efueHeer®es Flej mebkesÀle cnCepes HeéflekeÀef®evns Deensle. Flej He´keÀej®³ee ef®e$eeefueHeerleerue meb%ee osefKeue HeéflekeÀeb®es keÀe³e&

keÀjleele. Goe. ueeue HegÀueer cnCepes JewÐekeÀer³e mesJee, mJeefmlekeÀ cnCepes cebieue He´mebie, Oeeefce&keÀ efJeOeer, Gueìe ueeue ef$ekeÀesCe

cnCepes kegÀìgbye efve³eespeve, ueeue efHeJeUe-efnjJee jnoejer®ee efmeiveue, kebÀ[keÌìj®eer Iebìer, ìsefueHeÀesve jeRie, jmee³eve,

ìeU³ee, kegÀkeÀj®eer efMeÆer F. He´keÀej®es mebkesÀle DeeHeCe owvebefove peerJeveele JeeHejerle Demelees.

III) Heéflecee ë(Images)

Heéflecee cnCepes He´l³e#e DevegYeJee®eer Oegmej vekeÌkeÀue nes³e. mebMeesOeveeletve ns mHe<ì Peeues³e keÀer ueneve cegues efJe®eej

keÀjleevee Heéw{eb®³ee leguevesle Heéfleceeb®ee peemle JeeHej keÀjleele. jespe®³ee owvebefove peerJeveele DeeHeCe DeveskeÀ Heéfleceeb®ee JeeHej

keÀjlees. l³eeHewkeÀer keÀener ÞeeJ³e keÀener ¢<³e mJejÀHee®³ee, keÀener mHeMee&Meer lej keÀener JeemeeMeer efveie[erle DeMee Demeleele.

keÀener efceÞe mJejÀHee®³ee osefKeue Demeleele. n³ee Heéfleceeb®ee JeeHej DeeHeCe efJe®eej HeéfkeÀ³esle keÀjlees Je l³eecegUs efJe®eej

Heéfke´À³esle ceesuee®eer Yej He[les. keÀener J³ekeÌleer Heéfleceeb®ee peemle HećeeCeele lej keÀener keÀceer HećeeCeele JeeHej keÀjleele.

jepekeÀjCeer, ieefCeleer efkebÀJee lelJeJeslles Heéfleceeb®ee JeeHej keÀceer Je Meyoeb®ee JeeHej peemle HećeeCeele keÀjleele. ³eeGueì keÀuee

#es$eeMeer efveie[erle, JeemletMeem$e%e, j®eveekeÀej F. J³ekeÌleer Heéfleceeb®ee JeeHej DeefOekeÀ HećeeCeele Je ef$eefceleer mJejÀHeele

keÀjleele.

keÀOeer - keÀOeer DeeHeCe DeeHeu³ee F®ísHećeeCes Je DeekeÀeb#esvegmeej Heéfleceeb®eer efveefce&leer keÀjlees Je l³ee®ee JeeHej efJe®eej

keÀjC³eekeÀjerlee keÀjlees. Goe. SKeeo³ee veJeerve Menjele Hellee MeesOetve keÀe{Ces. J³ekeÌleeruee pesJne Hellee mecepeeJetve meebefieleuee

peelees lesJne J³ekeÌleer l³ee ceeefnleer®ee SkeÀ `yeewefOokeÀ vekeÀeMee' DeeHeu³ee [eskeÌ³eele le³eej keÀjles. ³esCeeN³ee Deeieeceer

DevegYeJee®eer®e Heéflecee J³ekeÌleer®³ee ceveele Gceìles. Hegvne pesJne J³ekeÌleer l³ee®e Menjele lees®e Hellee MeesOele ³esles lesJne HetJeea®³ee

Heéflecee efleuee DeesUKelee ³esleele. J³ekeÌleer DeeHeCe ³eesi³e efþkeÀeCeer peelees³e keÀer veener ns l³eeJejÀve He[leeUtve Heent MekeÀles.

6.4 mebkeÀuHevee : (Concepts)

mebkeÀuHevee n³ee efJe®eejeb®ee SkeÀ cenlJee®ee IeìkeÀ Deens. mebkeÀuHevee n³ee efJeefMe<þ ieìele meceeefJe<ì nesCeeN³ee meJe&

Jemletb®³ee efJe<e³eer Demeles. n³ee meJe& SkeÀe ieìeleerue JemletbceO³es meejKes iegCeOece& Dee{Uleele. mebkeÀuHevee n³ee JemletbefJe<e³eer,

J³ekeÌleeRefJe<e³eer Je IeìbveeefJe<e³eer Demeleele. `HegÀues' ner SkeÀ mebkeÀuHevee Demetve peieele DemebK³e He´keÀej®eer HegÀues Demeleerue. cee$e

leer meejer `HegÀues' ³ee mebkeÀuHeves®es efJeefMe<þ iegCeOece& OeejCe keÀjCeejer Demeleele. mebkeÀuHevee ceeCetme, kegÀ$ee, m$eer, ìsyeue,

HebKee, Pee[, cebefoj, ceneefJeÐeeue³e F. efJe<e³eer Demeleele. mebkeÀuHevee DevegYeJeeletve Je HeéfMe#eCeeletve efMekeÀu³ee peeleele.

mebkeÀuHevee Meyo, HeéflekeÀef®evns Jee mebkesÀleeletve J³ekeÌle nesleele. Goe. (+) cnCepes DeefOekeÀ keÀjCes ,(-)cnCepes Jepee keÀjCes.

( √) cnCepes Jeie&cetU keÀe{Ces F. mebkeÀuHeveeb®³ee DeeOeejs efJe®eej keÀjCes ne ceeveJee®ee efJeMes<e iegCeOece& Deens. cnCetve l³eeJej

DeefOekeÀ efJe®eej keÀjÀ ³ee.

mebkeÀuHevee keÀMee yeveleele ?

mebkeÀuHeves®eer J³eeK³ee ë `meejK³ee JeeìCeeN³ee iegCeOecee¥keÀefjlee efoues peeCeejs HeéflekeÀef®evn cnCepes mebkeÀuHevee' `SKeeo³ee

Jemlet®³ee Je Ieìveeb®³ee ieìeme p³eele meejKes iegCeOece& Deensle, efoues peeCeejs mebyeesOeve cnCepes mebkeÀuHevee nes³e.'

yeeuekeÀebceOes efJe®eej Heéfke´À³esme megjJeele Peeu³eeJej l³eebvee ³esCeeN³ee DevegYeJeeJej les efJe®eej keÀjleele. Je l³eeletve

mebkeÀuHevee le³eej nesT ueeieleele. mebkeÀuHevee efJeefJeOe iees<ìeR®³ee Demet MekeÀleele. peme - pemee yeeuekeÀeb®ee efJekeÀeme nesle

peelees, efJeefJeOe mebkeÀuHeveeb®eener efJekeÀeme nesle peelees. mebkeÀuHevee efveef½eleer nesle Demeleevee Jemlet®³ee efJeefJeOe iegCeOecee¥®ee

efJe®eej kesÀuee peelees. l³eecegUs efJeefMe<þ iees<ìer®es veeJe HegkeÀejues keÀer l³ee Jemlet®³ee veeJeeyejesyej efle®³eeMeer efveie[erle efJeefMe<þ

iegCeOece& ceveele mHe<ì nesleele. HeéCeer Jemletb efkebÀJee cetle& mJejÀHeeleerue iees<ìeRefJe<e³eer mebkeÀuHevee menpe yeveleele Hejbleg JesUs

efJe<e³eer leelJeerkeÀ efkebÀJee Decetle& mJejÀHee®³ee mebkeÀuHevee cee$e ceesþsHeCeer yeveleele.

mebkeÀuHevee le³eej nesleevee efJeefJeOe Heéfke´À³eebceeHeÀ&le l³ee yevele Demeleele.

1) mebJesove:

Jesoveebefo³eebÜejs efceUCeejer ceeefnleer mecepetve IesC³ee®³ee yeewefOokeÀ Heefke´À³esme mebJesove cnCeleele. ner SkeÀ cegueYetle

Heéfke´À³ee Demetve J³ekeÌleer,Jemlet, Ieìvee efkebÀJee DevegYeJe ³eeb®es mebJesove Peeu³eeefMeJee³e mebkeÀuHevee efveefce&leerme ueeieCeeje

keÀ®®eeceeue efceUt MekeÀCeej veener cnCetve mebkeÀuHevee efveefce&leer keÀjerlee mebJesove cenlJee®es þjles.

2) efJeMues<eCe ë

mebJesoveeletve efceUeuesu³ee ceeefnleer®es efJeMues<eCe nesleevee GefoodHekeÀe®³ee iegCeOecee¥®es efJeMues<eCe kesÀues peeles. l³eeletve®e

Jeefie&keÀjCe mebYeJeles.

3) DecetleeakeÀjCe : (Abstraction)

iegCeebvee DecetleeakeÀjCe jÀHe osCes cnCepes®e l³eebvee J³ekeÌleer, Jemlet, Ieìvee ³eeHeemetve JesieUs keÀjÀve l³eeb®ee DevegYeJe

IesCes nes³e. DecegleeakeÀjCeeÜejs ef®eefkeÀlmee (analysis) efkebÀJee He=LLekeÀjCe (Synthesis) keÀjlee ³esles.

Goe. Hesve, Jener, mee[er,HeÀU ³ee meJe& Jemlet Je l³eeb®es DeekeÀej, jÀHe, mHeMe&, GHe³eesie ³ee o=<ìerves efYevve Deensle. HeCe l³ee

meJe& Jemlet jbieeves pej leebye[³ee Demeu³ee lej l³eeb®ee `leebye[sHeCee DevegYeJeeves peeCeCes ³eeuee DecetleeakeÀjCe cnCeleele.

mebkeÀuHeveeb®³ee efveefce&leerle Decetle&keÀjCeeuee HeÀej cenlJee®es mLeeve Deens.

4) meeceev³eerkeÀjCe : (Generalisation)

Decetle& mJejÀHeele DevegYeJeuesuee SKeeoe iegCeOece& ogmeN³ee SKeeo³ee Jemletle Dee{UCes cnCepes meeceev³eerkeÀjCe nes³e.

Lees[keÌ³eele, DeveskeÀlJeeceOes pes meeceev³e Dee{Ules les MeesOetve keÀe{C³ee®eer Heéfke´À³ee. Goe. `leebye[sHeCee 'cnCepes keÀe³e ns

keÀUu³eeJej leebye[e efoJee, leebye[er ceesìej, leebye[er HegÀues n³ee Jemlet ³ee®e Jeiee&le cees[leele ns p³eeJesUer mecepeles l³eeJesUer

l³ee Heéfke´À³esuee meeceev³eerkeÀjCe Demes cnCeleele.

mebkeÀuHeveeb®es efJeefJeOe He´keÀej ë

De) Jemlet Je HeéC³eebefJe<e³eer®³ee mebkeÀuHevee ë

HeÀUe / Ke[t / Pee[ / HegÀue / Iees[e / nlleer F.

ye) mebK³es efJe<e³eer®³ee mebkeÀuHevee ë

oesve / Hee®e / MebYej / npeej / ueeKe F.

keÀ) ieìebefJe<e³eer®³ee mebkeÀuHevee ë

ieg®íe / LeJee /keÀUHe / peceeJe / ieì F.

[) iegCeOecee¥ efJe<e³eer®³ee mebkeÀuHevee ë

iees[ / He´sceU / Metj / HeéceeefCekeÀ / Ye[keÀ F.

F) DeekeÀej Je cegu³eeefJe<e³eer®³ee mebkeÀuHevee ë

peJeU / otj / ueneve / ceesþe / peemle / keÀceer F.

HeÀ) JesUs efJe<e³eer®³ee mebkeÀuHevee ë

keÀeue / Deepe / GÐee / Je<e& / Jeej / ceefnves F.

Jejerue mebkeÀuHeveebceOes Heefnu³ee leerve He´keÀej®³ee mebkeÀuHevee n³ee cetle& mJejÀHeeleerue (oeKeefJelee ³esleerue DeMee) DeeefCe Flej

meJe& Decetle& mJejÀHeeleerue Deensle. Decetle& mJejÀHeeleerue mebkeÀuHevee GefMeje mecepeleele.

J³ekeÌleeruee efJe®eeje®ee keÀe³e HeÀe³eoe neslees?

³eesi³e efveCe&³e IesC³eeme ceole nesles.

ieebsOeU keÀceer neslees.

HeÝeeJeer mebIeìveekeÀjerlee GHe³eesie neslees.

DeefOekeÀ ³eesi³eHe´keÀejs ef®eefkeÀlmee keÀjlee ³esles.

DeefOekeÀ veeefJev³eHetCe&lee DeeCelee ³esles.

efJe®eejeb®es He´keÀej:

efJe®eejeb®³ee yeewefOokeÀ Heéfke´À³es®es KeeueerueHećeeCes Jeefie&keÀjCe mebYeJeles.

1) cetle& efJe®eej ë

efJe®eejeb®eer meJee&le cegueYetle HeéfkeÀ³ee Deens. mebJesovee®³ee Hee³eeJej ns efJe®eej DeJeuebyetve Demeleele. JesoveevegYebJee®es

DeekeÀueve keÀjC³ee®³ee HeéfkeÀ³esme mebJesove cnCeleele. ner efJe®eej Heéfke´À³ee cetle& mJejÀHeeleerue Jemlet Je Ieìvee JeeHejÀve kesÀueer

peeles. ueneve cegues ner efJe®eej Heéfke´À³ee meJee&efOekeÀ HećeeCeele JeeHejleele.

2) Decetle& efJe®eej ë

mebkeÀuHeveeb®³ee ceoleerves Decetle& efJe®eej Heéfke´À³ee Ie[les. ³ee He´keÀej®³ee Decetle& efJe®eejele Yee<ee cenlJee®eer YegefcekeÀe Heej

Hee[les. cetle& efJe®eejebHes#ee ner efJe®eejHeéfke´À³ee Jejer<þ opee&®eer Demeles. ner Heéfke´À³ee mebMeesOevee®³ee keÀeceele ceole keÀjles.

3) HejeJele&veMeerue efJe®eej :

efJe®eejeb®eer ner DeefOekeÀ Jeefj<þ opee&®eer HeéfkeÀ³ee Deens. leer meeO³ee efJe®eejebHes#ee SkeÀ JesieUer Heéfke´À³ee Deens. ³ee

efJe®eejebcegUs iegbleeiegbleer®³ee mecem³ee mees[efJeC³eeme ceole nesles. ³eele efJe®eejeb®es Hegve&mebIeìve keÀjÀve mecem³esueemeeceesjs

peeC³ee®³ee veJ³ee Jeeìe MeesOeu³ee peeleele, De[LeUs otj keÀmes keÀjeJesle ³eeefJe<e³eer efJe®eej kesÀuee peelees. ³ee efJe®eeje Heéfke´À³esle

³eb$eJele He´³elve - Hećeeo ner HeOoleer ve neleeUlee l³eele yeewefOokeÀ ¢<ìerkeÀesve JeeHejuee peelees. mecem³ee HeefjnejekeÀjerlee

lekeÀe&®ee DeeOeej Iesleuee peelees.

4) me=peveMeerue efJe®eej:

keÀnerlejer veJeefvecee&Ce keÀjCeeN³ee efJe®eejebvee me=peveMeerue efJe®eej cnCeleele. Jemlet, He´mebie Jee Ieìveebvee mecepetve

IesC³eekeÀjerlee Je l³eeb®es JeCe&ve keÀjC³eekeÀjerlee veJeerve keÀuHeveeb®eer efveefce&leer kesÀueer peeles. ³ee efJe®eejHeefke´À³esletve veJeveJeerve

keÀuHevee pevce Iesleele. me=peveMeerueles®es yegOoercellesMeer veeles Demeles. jÀ{eryeOo efJe®eejbe®eer Heg<ìer keÀjCeejs veJeveJeerve keÀuHevee

ceeb[t MekeÀle veenerle. JesieUe efJe®eej keÀjCeeN³eebvee SkeÀe®e mecem³es®eer JesieJesieUer Gllejs meg®eleele. me=peveMeerue efJe®eejebceOetve

veJes GHe³egkeÌle Demes keÀenerlejer efvecee&Ce nesle Demeu³eeves l³eeb®ee meeceeefpekeÀ HeíeleerkeÀjerlee GHe³eesie neslees.

5) mekeÀejelcekeÀ efJe®eej ë

mekeÀejelcekeÀ efJe®eej Heéfke´À³ee ner DeMeer ceeveefmekeÀ efmLeleer Deens, p³eeceO³es vesnceer mees³eer®es®e efve<keÀ<e& efveIeleerue

Demes ceeveues peeles. ns leCeeJe efve³eb$eCee®es SkeÀ keÀewMeu³e ceeveues peeles. mekeÀejelcekeÀ efJe®eeje®es HeÀe³eos-

leCeeJe keÀceer keÀjlees.

leCeeJeelcekeÀ He´mebieeme meeceesjs peeC³eeme ceole keÀjlees.

HeéflekeÀejMekeÌleerme Heg<ìer oslees.

DeelceefJeMJeeme Je mJe - mecepe ³eele megOeejCee Ie[efJelees.

DeeeflcekeÀ Meebleer, Deevebo Je megjef#elelee oslees.

Oes³³e HetleeakeÀjerlee DeefYeHe´sjCee oslees.

DeeblejerkeÀ MekeÌleer Jee{efJelees.

peerJeveceeveele Je=Ooer keÀjlees.

He´Mve ë

1) ³eeoer keÀje.

De)efJe®eejeb®es HeÀe³eos.

ye)mekeÀejelcekeÀ efJe®eeje®es HeÀe³eos

keÀ) efJe®eejeb®es He´keÀej

2) pees[³ee pegUJee ë

(De) (ye)

JesUs efJe<e³eer®eer mebkeÀuHevee Metj

iegCeOecee&efJe<e³eer®eer mebkeÀuHevee keÀeue

DeekeÀejeefJe<e³eer®eer mebkeÀuHevee keÀUHe

mebK³esefJe<e³eer mebkeÀuHevee Hee®e

ieìebefJe<e³eer mebkeÀuHevee ueneve

Pee[

3 ) Lees[keÌ³eele efìHee Ðee.

De) DecetleeakeÀjCe

ye) efJe®eeje®ee cegueYetle IeìkeÀ - He´eflecee

keÀ) mebkeÀuHevee

efJeYeeie – 2

6.5 yegOoercellee ë

yegOoercelles®es mJejÀHe ë

yegOoercellee ne Meyo DeeHeCe DeefleMe³e menpeHeCes DeeHeu³ee owvebefove peerJeveele JeeHejlees. efJeefJeOe J³ekeÌleeRveer

yegOoercelles®es efJeefJeOe He´keÀejebveer JeCe&ve kessÀues Deens. MeeUsleerue efMeef#ekesÀ®³ee ¢<ìerves SKeeoe efJeÐeeLeea lesJne ngMeej þjlees pesJne

lees DeeHeues Oe[s J³eJeefmLeleHeCes efMekeÀlees. SKeeo³ee megHejceekexÀì®ee ce@vespej DeeHeu³ee efJekes´Àl³eeme ngMeej þjefJelees pesJne lees

DeeHeu³ee ie´enkeÀe®es meceeOeeve keÀjlees Je l³eeme GlHeeove mejeF&leHeCes efJekeÀlees. SKeeo³ee Jeke&ÀMee@He J³eJemLeeHekeÀeme DeeHeuee

keÀefve<þ keÀce&®eejer lesJne®e yegOoerceeve Jeeìsue pesJne leer J³ekeÌleer DeeHeu³ee neleeb®ee Je nl³eejeb®ee JeeHej efMeleeHeÀerves keÀjÀ

MekesÀue. Jejerue GoenjCeele ` yegOoercellee ' ³ee Meyoeves DeekeÀueve `keÀewMeu³e'DeMee DeLee&ves kesÀues iesues Deens.

6.5.1 J³eeK³ee

1) nsletHetJe&keÀ ke=Àleer keÀjCes, leke&ÀHetCe& efJe®eej keÀjCes Je DeeHeu³ee HeefjefmLeleerMeer HeefjCeece keÀejkeÀHeCes mecee³eespeve keÀjCes

cnCepes yegefodOecellee nes³e.`DeMee J³ekeÌleer yegOoerceeve Demeleele p³ee DeeHeu³ee keÀeceele efve<Ceele Demeleele, Demes keÀece p³eele

leejlec³e (Judgement), DeJeOeeve (Attention), keÀejCeefceceebmee (Analysis),mcejCeMekeÌleer (Memory),

Meyomeb®e³e

(Vocabulary) F.®ee JeeHej keÀjeJee ueeielees.

mees³eerkeÀjerlee Meem$e%eebveer yegOoercellee leerve Jeiee&le efJeYeeieueer Deens.

Decegle& yegOoercellee

³eebef$ekeÀ yegOoercellee

meeceeefpekeÀ yegOoercellee

Decegle& yegOoercelleeë

Meyo, meefcekeÀjCes, DebkeÀ DeeefCe Deeke=Àl³ee n³ee He´keÀeje®³ee HeéflekeÀebvee Je keÀuHeveebvee mecepetve IesC³eemeeþer Decetle&

yegOoercellee DeeJeM³ekeÀ Demeles. Decetle& yegOoercellee Demeuesueer J³ekeÌleer HeéflekeÀebceOeerue veeles ³eesi³e efjleerves mecepetve IesGÀ

MekeÀles. Je l³eecegUs mecem³es®eer GkeÀue ner keÀjÀ MekeÀles. [e@keÌìme&, JeefkeÀue, meeefnefl³ekeÀ, J³eeJemeeef³ekeÀ, GÐeespekeÀ

³eeb®³eeceOes ³ee He´keÀeje®eer yegOoercellee yeN³ee®e HećeeCeele Dee{Ules.

³eebef$ekeÀ yegOoercellee ë

n³eeceOes efJeefJeOe ³eb$eemeesyele keÀece keÀjC³ee®eer #ecelee Deble&Yetle nesles. ³eb$es Je efJeefJeOe He´keÀej®eer meeOeves ³eebvee

neleeUC³ee®eer ne leesìer Demeles. ceske@ÀefvekeÀ, Fbefpeefve³ej Je keÀejKeev³eeleerue keÀeceieej ³eebvee n³ee He´keÀej®eer ³eebef$ekeÀ

yegOoercellee Demeles.

meeceeefpekeÀ yegOoercelleeë

Jew³eefkeÌlekeÀ Je meeceeefpekeÀ yeeyeleerle megjUerleHeCes keÀe³e& keÀjC³ee®³ee #ecelesme meeceeefpekeÀ yegOoercellee cnCeleele.

efJeke´sÀles, ceO³emLeer efkebÀJee jepekeÀejCeer ueeskeÀ meeceeefpekeÀ ¢<ì³ee yegOoerceeve Demeleele. n³ee He´keÀejele cees[CeeN³ee J³ekeÌleer

menpelesves efce$e yeveJet MekeÀleele. mJeleë®³ee Jele&CetkeÀerJej efve³eb$eCe þsJet MekeÀleele. ueeskeÀebMeer peceJetve IesC³ee®es keÀmeye

l³eeb®³eekeÀ[s Demeles.

mebMeesOeveeletve Demes efveoMe&veeme Deeues Deens keÀer yegOoerceeve J³ekeÌleer efJeefJeOe #es$eele DeeHeueer Heíeleer keÀjÀ MekeÀles,

³eMe efceUJet MekeÀles. p³ee ceer yegOoerceeve Demeleele DeMee J³ekeÌleer meJe&®e yeeyeleerle megceej Heíeleer keÀjleele.

yeefodOecelles®es efmeodOeeble

6.5.1 yegOoercelles®es ceeHeve ë

yegOoercellee ceeHevee®³ee yeN³ee®e HeOoleer Je ®ee®eC³ee Deensle.

De) efyeves®eer HeeLeefcekeÀ ®ee®eCeer ë

DeuHe´sÀ[ efyeves n³ee Heb´sÀ®e Meem$e%eeme (1857 – 1911) yegOoercellee ceeHevee®eer Heefnueer ®ee®eCeer efvecee&Ce

keÀjC³ee®ee ceeve efceUeuee Deens. 1905 meeueer He´WÀ®e Meem$e%e `LesDees[esj – mee³eceve' n³ee®³ee yejesyej efyevesìves èfyeves –

mee³eceve yegOoercellee ÞesCeer' HeéfmeOo kessÀueer. efMe#eCeele ceeies jeefnuesu³ee ceboyegOoer Demeuesu³ee cegueebvee MeesOeC³eekeÀjerlee Je

l³eeb®³eekeÀjerlee Heg{s peemleer®es HeéfMe#eCe osC³eekeÀjerlee He@efjmeceOeerue MeeUebceOes ner ®ee®eCeer Heefnu³eeboe JeeHejC³eele Deeueer.

n³ee ®ee®eCeer®³ee ÞesCeerle 1908 Je 1911 ceOes Hegvne keÀener ogjÀml³ee keÀjC³eele Deeu³ee.

Meyo Je mebK³esMeer efveie[erle mecem³ee mees[efJeCes, keÀejCes –HeefjCeece ³eeleerue veeles MeesOeCes, ef®eefkeÀlmee efkebÀJee

leke&ÀefJe®eeje®ee JeeHej keÀjCes, He´Mveeb®eer Gllejs osleevee l³ee He´MveebefJe<e³eer mecepe Je Deboepe þjJeCes F. efJe<e³eer cegueeb®eer

le³eejer He[leeUtve HeneC³ee®es keÀece ner ®ee®eCeer keÀjles. 3-15 ³ee Je³eesieìeleerue cegueebkeÀjerlee JesieJesieU³ee ieìele ner

®ee®eCeer GHeueyOe kesÀueer iesueer.

efJeefJeOe yeeuekeÀeb®³ee yegOoercellesuee Je #ecelesuee ieìebceOes efJeYeeieleevee `ceeveefmekeÀ Je³e' (mental Age) ner meb%ee

efkebÀJee mebkeÀuHevee efyevesìves Heg{s DeeCeueer. yeeuekeÀe®eer yegOoercellee l³eeves ieeþusÀu³ee ` ceeveefmekeÀ Je³eeJej'þjefJeueer peeJet

ueeieueer. Goe. SkeÀe mene Je<ee&®³ee yeeuekeÀeves Deeþ Je<ee& b®³ee Je³eekeÀjerlee Demeuesueer ®ee®eCeer menpelesves mees[efJeueer lej

l³ee®es ceeveefmekeÀ Je³e Deeþ Je<ex FlekesÀ osefKeue Demet MekeÀles.

efyevesì®eer cetU ®ee®eCeer Sue.Sce. ìce&ve n³ee Meem$e%eeves 1937 meeueer megOeejueer. l³eeves ceeveefmekeÀ Je³ee®eer

keÀuHevee Heg{s DeeCeKeer efJekeÀefmele keÀjerle ‘IQ’- Intelligent Quotent ‘ Demes

yegOoercellee He[leeUlee ³esCeejs keÀes<ìkeÀ yeveefJeues. n³eeme meJe&meeOeejCe HeCes ‘IQ’ Demes cnCeleele. ìce&veves yegOoercelles®es

ceeveefmekeÀ Je³e Je MeejerjerkeÀ Je³e ³ee®es HećeeCe SkeÀe meceerkeÀjCeeÜejs ceeb[ues.

ceeveefmekeÀ Je³e (MA)

IQ. = õõõõõõ-öƒ100

MeejerjerkeÀ Je³e (CA)

‡ Mental Age =MA

Chronological Age = CA

ye) Heéw{ebkeÀjerlee yegOoercellee ®ee®eCeerë

16 Je<eeb&®³ee cegueebkeÀjerlee efvecee&Ce kesÀuesueer yegOoercellee ®ee®eCeer Heg{s yeouetve Heéw{ebkeÀjerleener ueeiet kesÀueer iesueer.

Demes ie=nerle OejC³eele Deeues keÀer yegOoercelles®eer Jee{ 13 Je<ee&veblej ceboeJeles Je 16Je<ee&veblej HetCe&HeCes Leebyeles.

ner ®ee®eCeer 6 Yeeef<ekeÀ Je 5 De- Yeeef<ekeÀ GHe ®ee®eC³eeb®eer yeveueer Deens. l³ee KeeefueueHećeeCes

Yeeef<ekeÀ ®ee®eC³ee ë

De) ceeefnleer®eer GHe®ee®eeCeer ë

meeceev³e%eeve Je ceeefnleer leHeemeC³eekeÀjerlee Goe. SkeÀe HegÀìele efkeÀleer Fb®e Demeleele?

ye) mecepes®eer GHe®ee®eeCeerë

meJe&meeceev³e mecepe leHeemeC³eekeÀjerlee Goe. veeCeer Oeelet®eer keÀe yeveefJeleele ?

keÀ) DebkeÀeb®eer GHe®ee®eCeerë

DebkeÀeb®eer ceeefuekeÀe Hegvne –Hegvne meebieC³ee®eer #ecelee leHeemeC³eemeeþer n³eele MelekeÀeHeemetve les one keÀesìerHe³e¥le

keÀesCelesner DebkeÀ mejU Je Gueì³ee ke´Àceeves meebieCes F.®ee meceeJesMe neslees. Goe. efMe#ekeÀeves cnìues 8-4-3 lej efJeÐeeL³ee&ves

les Gueì³ee ke´Àceeves meebiee³e®es , 3-4-8.

[) meceevelJee®eer GHe®ee®eCeerë

ner ®ee®eCeer meJe& GHe®ee®eC³eele meJee&le Gllece þjueer Deens. n³eeceOes oesve Jemlet Jee IeìveebceOeerue mebyebOe peeCetve

I³ee³e®eer #ecelee leHeemeueer peeles.Goe. keÀesCel³ee He´keÀejs Gllespevee Je cejiej uesHeCeele meec³e Deens? ìsyeue Je Keg®eea

keÀesCel³ee He´keÀejs meejKeer Deens?

F&) ieefCelee®eer GHe®ee®eCeer ë

lekeÀ&efJe®eej leHeemeC³eemeeþer ³ee ®ee®eCeerle 10 mecem³ee (ieefCeles) efou³eepeeleele l³ee DeefOekeÀeDeefOekeÀ keÀþerCe

mJejÀHee®³ee nesle peeleele.

HeÀ) MeyomebHeoe GHe®ee®eCeerë

³eele MeyomebHeoe (Vocabulary) leHeemeueer peeles. MeyomebHeoe yegOoercelles®es SkeÀ efJeMJeemeen& HeefjceeCe mecepeues

peeles. ³ee GHe®ee®eCeerle meesHes Je keÀþerCe 42Meyo efoues peeleele p³eeb®ee DeLe& meebiee³e®ee Demelees. Goe. ìsye]ue, Lecee&efceìj

meejKes Meyo.

6.6 DeYeeef<ekeÀ efkebÀJee ke=ÀleerMeerue ®ee®eC³ee

(i) ef®e$e –J³eJemLeeHeve GHe®ee®eCeer ë ³eele keÀener ef®e$eeb®ee mecetn Demelees lees pesJne SkeÀeveblej SkeÀ ³ee ke´Àceeves

ueeJeuee peelees lesJne SkeÀ keÀLee keÀLeve nesles.

(ii) ef®e$e–HetCe&keÀjCes GHe®ee®eCeer ë SkeÀ ef®e$eceeefuekeÀe J³ekeÌleerme efoueer peeles. He´l³eskeÀ ef®e$eeceOeerue keÀener Yeeie

cegoodece JeieUuesuee Demelees. J³ekeÌleerves lees Yeeie DeesUKee³e®ee Demelees. ner ®ee®eCeer yegOoercellesleerue GCesHeCee

menpe oeKeefJeles.

(iii) þeskeÀU³ebe®eer GHe®ee®eCeer ë efouesues jbieerle þeskeÀUs DeMeeHe´keÀejs ceeb[e³e®es Demeleele keÀer l³eeletve efouesueer ve#eer

yevet MekesÀue.

(iv) Jemlet-SkeÀef$ekeÀjCe GHe®ee®eCeer ë ³eeceOes leerve peeriemee@ keÀes[er efoueer peeleele. He´l³eskeÀ JesUer DeekeÀej

DeefOekeÀeDeefOekeÀ keÀþerCe nesle peelees. SkeÀe JesUer SkeÀ Demes ns keÀes[s mees[Jee³e®es Demeles.

(v) DebkeÀ –HeéflekeÀef®evns GHe®ee®eC³ee ë ³ee ®ee®eCeerle SkeÀe HeéflekeÀef®evneMeer SkeÀe DebkeÀe®eer meebie[ IeeueeJe³ee®eer

Demeles. ³eeceOes þjefJeuesu³ee mebkesÀleef®evneb®ee JeeHej keÀjÀve ner meebie[ IeeueeJe³ee®eer Demeles. Goe. 3,15,5 Je

efouesues mebkesÀleef®evn + ,& Demeu³eeme 3&5 †15 Demes Gllej DeHesef#ele Demeles.

He´l³eskeÀ GHe®ee®eCeerme iegCe efoues peeleele. Yeeef<ekeÀ Je De-Yeeef<ekeÀ ®ee®eCeeR®es iegCe SkeÀ$e keÀjÀve ³eebvee

Je³eesieìevegmeej IQ HećeeCes oeKeefJeues peeles.

6.7 yegOoercelles®es efmeodOeeble ë

(i) efmHeDejceve®ee efÜ-IeìkeÀ efmeodOeeble ë

1904 meeueer efmHeDejceve ³ee efyeìerMe ceevemeMeem$e%eeves ne efmeodOeeble ceeb[uee. ³ee efmeodOeebleevegmeej, yegOoer®³ee

He´l³eskeÀ keÀe³ee&le oesve IeìkeÀeb®eer GHeefmLeleer Demeles Demes cnìues Deens. efmHeDejceveves ³ee oesve IeìkeÀebvee `G’ IeìkeÀ Je `S’

IeìkeÀ cnìues Deens. ³eeleerue `G’ IeìkeÀ ne DeebleefjkeÀ Demetve lees efMe#eCeeves DeeCelee ³esle veener, ³eeme `meJe&meeOeejCe –

yeewOoerkeÀ MekeÌleer' Demes cnCeleele. lej `S’ ne IeìkeÀ `G’ IeìkeÀeves He´sjerle Demetve efMe#eCe Je HeéfMe#eCeeves HeÝeeefJele Demelees.

efmHeDejceve®³ee n³ee efmeodOeebleeves mHe<ì kesÀues keÀer meJe& yeewefOokeÀ keÀe³ex SkeÀceskeÀebme Lees[³ee –DeefOekeÀ HećeeCeele

He´sjerle keÀjleele. Je efÜ-IeìkeÀ efmeodOeeble ³ee meJe&®e yeeyeleerle ueeiet neslees. He´l³eskeÀ®e yeewefOokeÀ keÀe³e& `G’Je `S’ IeìkeÀebvegmeej

keÀener DeMeer mJe-He´sjerle Je keÀener DebMeer HeéfMe#eCeeves Deelcemeele Peeuesues Demeles.

SKeeoer efJeÐeeefLe&veer peer ieefCeleele ngMeej Demesue leer Meem$eelener ngMeej Demet MekesÀue, MeejerjerkeÀ Deejesi³e Je efle®es

nmlee#ejner ®eebieues Demesue DeeefCe lejerosefKeue n³ee DebieYetle yegOoercelles®ee efJekeÀeme `S’ IeìkeÀeJejner DeJeuebyetve Demesue.

Goe. SKeeo³ee J³ekeÌleer®eer Yee<ee, ieefCele efkeÀJee Meem$eeleerue Heíeleer efleuee efceUeuesu³ee efMe#eCeeJej Je efMe#ekeÀeJejner

DeJeuebyetve Demeles.

(ii) yengIeìkeÀ efmeodOeeble ë

Lee@cemeve' ³ee Meem$e%eeves efÜ-IeìkeÀ efmeodOeebleeuee keÀ[e[tve efJejesOe oMe&efJeuee. l³eeves meJe&®e yeewefOokeÀ

Ie[ecees[erbceOes DeLeJee efke´À³eebceOes `G’ IeìkeÀe®eer GHeefmLeleer efmJekeÀejueer. cee$e `S’ IeìkeÀ kesÀJeU SkeÀ®e IeìkeÀ cnCetve

ieCeuee peeC³eeme efJejesOe kesÀuee. l³eeves `S1, S2, S3 DeMee IeìkeÀeb®³ee ieìe®³ee GHeefmLeleer®ee Deeień Oejuee. l³eeves

Demee efve<keÀ<e& keÀe{uee keÀer meJe&meeceev³e yegOoercellesHes#ee JesieU³ee DeMee lejer keÀener #ecelee Demet MekeÀleele p³eeceOes Flej

DeveskeÀ yeewefOokeÀ keÀe³e& keÀjCeeN³ee #eceleeb®ee ner DebleYee&Je Demet MekeÀlees.

(iii) DeveskeÀ IeìkeÀ efmeodOeebleë

1941 meeueer `Lemì&ve ' ³ee ceevemeMeem$eeves DeMee meJe& #eceleeb®ee mecetn MeesOeC³ee®ee He´³elve kesÀuee p³ee, meJe&

efceUtve yegefOocellee yeveles. l³eeves Keeueer efouesu³ee meJe& #ecelee He[leeUC³eekeÀjerlee efJeefJeOe ®ee®eC³ee efveefce&u³ee ë

De) Yeeef<ekeÀ mecepe ë (yeesueerYee<es®eer mecepe ) MeyoYeb[eje®eer ®ee®eCeer

ye) MeeefyokeÀ kegÀMeuelee ë Meyoeb®ee YejYej efJe®eej keÀjCes, De#ejeb®eer Gueìe Heeueì keÀjÀve

Meyo yeveefJeCes, ³ecekeÀ pegUefJeCes F.

keÀ) DebkeÀ ë ieefCeles Je ceespeCeer

[) DeJekeÀeMeefJe<e³ekeÀ ë j®evee keÀjCes, ef®e$es keÀe{Ces, ¢<³e DeekeÀejeceOeerue veeles MeesOeCes F.

F&) mcejCeMekeÌleer ë DeeþJeCeer Je mce=leer F.

HeÀ) ieńCeMeerueles®eer ieleer ë¢<³eeleerue yeejkeÀeJ³eeb®es ieńCe keÀjCes, oesve ef®e$eeleerue HeÀjkeÀ DeesUKeCes F.

ie) lek&eÀefJe®eejë ³eesi³e Gllej MeesOeCes.

I.Q. lekeÌlee

I.Q. keÀ#ee

(I.Q. Range)

ueeskeÀmebK³esleerue HećeeCe

(…Population)

Jeefie&keÀjCe

(Classification)

140 ®³ee Jej 1.5… HeéfleYeeJeeve /DeueewkeÀerkeÀ yegOoer

(Genious)

120 les 139 11… DeeflekegÀMeeie´ yegOoer

(Very Superior)

110 les 119 18… G®®e –meJe& meeOeejCe yegOoer

(High Average)

90 les 109 47… meJe& meeceev³e yegOoer

(Average)

80 les 89 14… efvecve –meJe& meeceev³e yegOoer

( Low Average)

70 les 79 6… efmeceeJeleer&& cebolee

(Borderline defective)

70 ®³ee Keeueer 2.5… celeercebolee

( Mental Retardation)

6.8 yegOoercelles®es He´keÀej

`iee[&vej '³ee ceevemeMeem$eeves meele He´keÀej®eer yegOoercellee meebefieleu³ee Deensle.

1) Yeeef<ekeÀ yegOoercellee ë

Meyo efMekeÀC³ee®eer Je mecepeC³ee®eer #ecelee, mece=Oo Yee<ee, J³eekeÀjCe, Yee<es®ee JeeHej, F. cnCepes Yeeef<ekeÀ

yegOoercellee. Goe. keÀJeer, uesKekeÀ, He$ekeÀej F, ceOes ner yegOoercellee Demeles.

2) mebieerleefJe<e³ekeÀ yegOoercellee ë

mebieerle DeesUKeCes, mecepetve IesCes Je efvecee&Ce keÀjCes F. keÀjlee peer #ecelee ueeieles leerme mebieerle-efJe<e³ekeÀ

yegOoercellee cnCeleele. efJeefJeOe JeeÐe JeepeefJeCes, mebieerle osCes (®eeueer j®etve )mebieerle efoioMe&ve keÀjCes ³eekeÀjerlee mebieerle –

efJe<e³ekeÀ yegOoercellee ®eebieueer DemeeJeer ueeieles.

3) DebkeÀ Je leke&À#ecelee efJe<e³ekeÀ yegOoercelleeë

leke&À mecepetve IesCes Je l³eeefJe<e³eer peeefCeJe DemeCes Je DekeÀebceOeerue peeot mecepetve IesCes ³eeme ueeieCeejer #ecelee nerme

DebkeÀ –lekeÀ& efJe<e³ekeÀ yegOoercellee cnCeleele. DeMee J³ekeÌleeR®ee lekeÀ&efJe®eej Je ieefCele ®eebieues Demeles.

4) DeJekeÀeMeefJe<e³ekeÀ yegOoercellee ë

¢<³e DeJekeÀeMee®eer mecepe DemeCes cnCepes DeJekeÀeMeefJe<e³ekeÀ yegOoercellee nes³e. efoMeeb®es %eeve, ef$eefcele DeekeÀueve,

HegleU³eeb®eer efveefce&leer keÀjCes F. meeþer n³ee He´keÀej®eer #ecelee iejpes®eer Demeles. JeemletefJeMeejo, veeJee[er, cetleeakeÀej F.

J³ekeÌleerceOes n³ee He´keÀej®eer yegOoercellee cegyeuekeÀ HećeeCeele Dee{Ules.

5) MeejerjerkeÀ –ieleerpev³elee efJe<e³ekeÀ yegOoercellee ë

MeejerjerkeÀ neue®eeueeRJej ³eesi³e efve³eb$eCe, Jemletb®eer ³eesi³e neleeUCeer ieleerceeve MeejerjerkeÀ neue®eeueer F. ®ee

meceeJesMe ³ee He´keÀej®³ee yegOoercellesceOes neslees. mvee³ebtJejerue efve³eb$eCe, peueo neue®eeueer, ueeefuel³eHetCe& neue®eeueer Je Mejerj®ee

leesue ³eeceOes MeejerjerkeÀ – ieleerpev³e yegOoercellee He[leeUlee ³esles. Goe. KesUe[t ve=l³eebievee ³eebvee lemes®e ®eebieues nmlee#ej,

MeejerjerkeÀ neue®eeueer, neJeYeeJe, YeeJevee ®esnN³eeJej GceìJeCes F.meeþer ner yegOoercellee DeeJeM³ekeÀ Demeles.

6) HejmHej – mebyebOeeleerue yegOoercellee ë

(meeceeefpekeÀ yegOoercellee ) ueeskeÀeb®ee ceveesJ³eeHeej DeesUKeCes, ceveëefmLeleer peeCeCes , mJeYeeJe, He´sjCee, F®íe,

DeekeÀeb#ee peeCeCes Je l³eevegmeej Heéflemeeo osCes ³eekeÀjerlee ner yegOoercellee ueeieles. DeMee He´keÀej®eer yegOoercellee DemeCeeN³ee

J³ekeÌleer FlejebMeer ®eebieues mebyebOe He´mLeeefHele keÀjÀ MekeÀleele. Flejebvee mecepet MekeÀleele. l³eeb®³eeMeer megmebJeeo meeOet MekeÀleele.

®eebieues efJeke´sÀles, GÐeespekeÀ Je GHe®eejle%e ³eeb®³eele ner yegOoercelee efJeHegue HećeeCeele Dee{Ules.

7) mJe-mecepe yegOoercellee ë

mJeleë®eer yeuemLeeves DeesUKeCes, mJeleë®³ee F®íe, yegOoercellee Je Jele&CetkeÀer efJe<e³eer ³eesi³e mecepe DemeCes ³eekeÀjerlee

ner yegOoercellee ueeieles.

He´Mve ë

1) yegOoercelles®es keÀesCelesner oesve efmeodOeeble mHe<ì keÀje.

2) efyevesì®³ee HeéLeefcekeÀ ®ee®eCeer®eer meefJemlej ceeefnleer Ðee.

3) ieeUuesu³ee peeiee Yeje ë

De) õõõõõ-³ee ceevemeMeem$e%eeves meele He´keÀeje®eer yegOoercellee meebefieleueer Deens.

ye) õõõõõ³ee Meem$e%eeves efÜ-IeìkeÀ efmeodOeebleeuee keÀ[e[tve efJejesOe oMe&efJeuee.

keÀ) efyevesì®eer cetU ®ee®eCeer Sue.Sce. ìce&ve ³ee Meem$e%eeves õõõõmeeueer megOeejueer.

[) 1941 meeueer õõõõõõö³ee ceevemeMeem$e%eeves `DeveskeÀ IeìkeÀ efmeodOeeble

meebefieleuee.

4) pees[³ee peceJeeë

(De) (ye)

- I.Q 140 ®³ee Jej keÀefve<þ –meJe& meeceev³e yegOoer

- I.Q 90 les 109 efmeceeJelee&r cebolee

- I.Q 120 les 139 celeercebolee

- I.Q 70 ®³ee Keeueer meJe& meeceev³e yegOoer

- I.Q 70 les 79 He´efleYeeJevee /DeueewkeÀerkeÀ yegOoer

DeeflekegÀMeeie´ yegOoercellee

efJeYeeie – 3

6.9 lekeÀ& efJe®eej

leke&ÀefJe®eej cnCepes v³ee³eMeem$eeuee OejÀve leke&À MegOo efJe®eej keÀjCes nes³e. meeOee efJe®eej DeeefCe leke&À efJe®eej ³eele

HeÀjkeÀ Deens. meeO³ee efJe®eejeves mecem³ee megìsue®e Demes veener keÀejCe meeOee efJe®eej keÀjCeeN³ee J³ekeÌleeR®³ee efJe®eejeb®eer efoMee

Je mJejÀHe ³eesi³e Je efveef½ele Demesue®e Demes veener. cee$e leke&À efJe®eejele efJe®eejeb®eer ³eesi³e efoMee, ³eesi³e mJejÀHe Je

keÀejCeefceceebmee lemes®e þjefJekeÀ Gefo<ì Demeles. leke&À efJe®eej ne HeOoleMeerj Je DeLe&HetCe& Demelees. pesJne Gefo<ì meeO³e nesles

lesJne leke&À efJe®eej mebHelees. leke&À efJe®eej ner SkeÀ efJeefMe<þ He´keÀej®eer He´efke´À³ee Demetve l³ee®ee mecem³ee HeefjnejekeÀjerlee osefKeue

JeeHej kesÀuee peelees.

leke&À efJe®eejele ³eesi³e efve<keÀ<ee&me HeÀej cenlJe Deens. efve<keÀ<e& cnCepes HegjeJ³eele ueHeuesues Devegceeve ³eesi³e lekeÀe&ves

efmeOo keÀjCes nes³e. J³ekeÌleer efve<keÀ<ee&®eer ner Heefke´À³ee owvebefove peerJeveele Je Meem$eer³e #es$eele meelel³eeves JeeHejlees. yengleebMeer

ceeveJeer efJe®eej efve<keÀ<ee&me Heesnes®eleele. Goe. HeeTme vemeleeveener pej veoer®es HeeCeer ie{tU Demesue lej DeeHeCe Demee efve<keÀ<e&

keÀe{lees keÀer veoer®³ee GiecemLeeveer®³ee [eWiejeJej efkebÀJee Jeeìsleerue He´Jeeneleerue [eWiejeU Yeeieele HeeTme He[le DemeCeej.

efpeLetve veoer FLeJej Deeueer Deens n³ee efve<keÀ<ee&uee lekeÀe&®ee DeeOeej Deens.

6.10 leke&ÀefJe®eeje®es He´keÀej

leke&À efJe®eeje®es oesve He´keÀej Deensle.

1) efJeieceveelcekeÀ efJe®eej ë (Indictive Reasoning)

n³ee efJe®eejele DeeHeCe SkeÀe efJeefMe<þ DevegYeJee®³ee DeeOeejeJej SkeÀe meJe&meeceev³e DevegYeJeekeÀ[s peelees. owvebefove

J³eJenejeleerue efJeefMe<þ DevegYeJee®³ee DeeOeejeJej SkeÀ meeceev³e efve<keÀ<e& keÀe{uee peelees Je l³eeHeemetve SkeÀ efve<keÀ<e&efJeOeeve

le³eej nesles, pes meeceev³e mJejÀHee®es Demeles. jespe®³ee DevegYeJeele DeveskeÀ IeìkeÀ Ie[leele, l³ee efJeefMe<þ IeìveebceOes

meejKesHeCee Dee{Ulees, l³eeceOetve®e meeceev³e lelJe MeesOeues peeles. ³ee Heéfke´À³esuee efJeieceveelcekeÀ efJe®eej cnCeleele. Heg{s ³ee

efJeieceveelcekeÀ efJe®eejeletve keÀe{uesues Devegceeve DeeHeCee OeejCee efkebÀJee ceev³elee yeveleele.

Goe. keÀeJeU³eeuee HebKe Demeleele.

ef®eceCeeruee HebKe Demeleele.

HeesHeìeuee HebKe Demeleele.

meeceev³e efJeOeeve yengleskeÀ meJe&®e He#eebvee HebKe Demeleele.

2) efveieceveelcekeÀ efJe®eej ë (Deductive Reasoning)

efJeieceveelcekeÀ efJe®eeje®³ee Gueì efoMee efveieceveelcekeÀ efJe®eej HeéfkeÀ³esle Dee{Ules. J³ekeÌleerkeÀ[s meJe&meeceev³e efJe®eej

Demeleele. J³ekeÌleer efJeefMe<þ mJejÀHee®³ee DevegYeJeeble les JeeHejles Je l³eeb®eer mel³elee He[leeUtve Heneles. Lees[keÌ³eele meebiee³e®es

lej SKeeo³ee meJe&meeceev³e efJeOeevee®eer efkebÀJee OeejCes®eer mel³elee He[leeUtve HeeneC³eeuee efveieceveelcekeÀ efJe®eej Demes

cnCeleele.

Goe. J³ee³eeceeves YetkeÀ ueeieles.

HeesnCes ne J³ee³eece Deens.

HeesnC³eeves YetkeÀ ueeieles.

leke&À efJe®eejeb®ee GHe³eesie mecem³ee - Heefjnejemeeþer ®eebieuee neslees.

6.11 mee³eueesefpePece

`mee³eueesefpePece ' cnCepes oesve efJeOeeveebceOetve Devegceeve keÀe{Ces nes³e.

Goe. All ‘A’ is ‘B’ - (meJe& ceveg<³eHeéCeer cel³e& Deensle.)

(All Humans are mortal)

All ‘C’ is ‘A’ - (meJe& MeslekeÀjer ceveg<³eHeéCeer Deensle.)

(All Farmers are humans)

All ‘C’ is ‘B’ - (meJe& MeslekeÀjer cel³e& Deensle.)

(All Farmers are mortal)

Jejerue He´keÀej®ee `mees³eueesefpePece ' efMekeÀC³eeme meesHee Hejbleg JeeHejC³eeme eflelekeÀemee megueYe vemeu³eeves mecem³ee

efvecee&Ce nesleele. J³ekeÌleer®³ee YeeJevee J³ekeÌleer®³ee efJe®eejebvee ie{tU keÀjleele. l³eecegUs efJe®eejeb®ee Hee³ee ³eesi³e Deens keÀer

De³eesi³e ns þjefJelee ³esle veener. DeMee JesUer `mee³eueesefpePece'mebMe³eemHeo þjÀ MekeÀlees.

Goe. All ‘A’ is ‘B’ - (meJe& MeslekeÀjer ceveg<³eHe´eCeer Deensle.)

(All Farmers are humans)

All ‘B’ is ‘C’ - (meJe& ceveg<³eHe´eCeer cel³e& Deensle.)

(All Humans are mortal)

All ‘C’ is ‘A’ - (meJe& cel³e& MeslekeÀjer Deensle.)

(All mortals are Farmers)

All ‘A’ is ‘B’ All ‘A’ is ‘B’

(All Men are mortal) (All Farmer are men)

All ‘C’ is ‘A’ All ‘B’ is ‘C’

(All Farmers are Men) (All Men are mortal)

All ‘C’ is ‘B’ All ‘C’ is ‘A’

(All Farmers are Mortal) (All mortals are Farmers)

-Valid -Invalid

³eesi³e Hee³ee De³eesi³e Hee³ee

A

C

B

(I)

A CB

(II)

6.12 mecem³ee –Heefjnej

pesJne J³ekeÌleeruee l³ee®es Gefo<ì þeJetkeÀ Demeles Hejbleg l³ee®³eeHe³e¥le keÀmes Heesnes®ee³e®es les ceeefnle vemeles lesJne

mecem³ee efvecee&Ce nesles. J³ekeÌleer DeeHeu³ee Heéflecee, mebkeÀuHevee Je ceeieerue DevegYeJeeb®ee JeeHej keÀjÀve DeeHeueer mecem³eeHetleea

keÀjC³ee®ee He´³elve keÀjlees. Hejbleg mecem³ee Heefjnejele ³eMe ³esC³eeme keÀejCeerYetle þjlees. J³ekeÌleer®ee HetJee&vegYeJe HeefjefmLeleer®eer

DevegketÀuelee Je J³ekeÌleer®ee ³eesi³e lekeÀ& efJe®eej .

mecem³ee GYeer jnelee#eCeer J³ekeÌleer efleuee mees[efJeC³eekeÀjerlee efJeefJeOe He³ee&³e MeesOet ueeieles. pes He³ee&³e De³eesi³e

Jeeìleele DeMeebvee mees[tve efoues peeles. ³eesi³e Gllej MeesOeC³ee®³ee Heéfke´À³esle MesJeìer J³ekeÌleerkeÀ[s SkeÀ ³eesi³e He³ee&³e Gjlees.

MeesOeuesuee He³ee&³e vekeÌkeÀer ³eesi³e He³ee&³e Deens keÀe ³ee®eer He[leeUCeer kesÀueer peeles. He[leeUCeervegmeej He³ee&³e ³eesi³e Deens ns

efmeOo Peeu³eeJej ner efJe®eejHeéfke´À³ee Leebyeles.

Goe.

n³ee keÀes[³ee®es Gllej efceUefJeleevee J³ekeÌleer DeveskeÀ He³ee&³e He[leeUtve Heenles.

DeKesjerme ³eesi³e He³ee&³e meeHe[uee

keÀer lees Hegvne He[leeUtve Heneles. l³ee®eer mel³elee Heìueer keÀer `mecem³ee –

Heefjneje®eer efJe®eej 'Heéfke´À³ee mebHeles.

³ee keÀes[³ee ceO³es He´l³eskeÀ mebK³ee ogmeN³ee mebK³es®ee Jeie& Deens. vescekesÀ ns ue#eele

Deeues keÀer 12 ®ee Jeie& kesÀuee keÀer mecem³ee megìles.

6.13 mecem³ee Heefjneje®es efve³ece

1) DeueieesjerLece ë(Algorithm)

DeueieesjerLece ne SkeÀ Demee efve³eceeb®ee meb®e Demelees keÀer lees pej ³eesi³ejerl³ee mecem³ee Heefjnejele JeeHejuee lej mecem³es®es

meceeOeeve vekeÌkeÀer®e meeHe[les. Goe. Jejerue keÀes[³eele Jeie& efkebÀJee Jeie&cetU MeesOeCes ne efve³ece neslee. DeueieesjerLece meJe&®e

He´keÀej®³ee mecem³eebceOes Demeleerue®e Demes veener. DeueieesjerLece Jemlet efve<þ Demeleele.

2) n³egjermìerkeÌme ë (Heuristics)

n³egjermìerkeÌme®es efve³ece cnCepes HetJee&vegYeJeeJej DeeOeejerle DeMee J³ekeÌleerves þjefJeuesu³ee mecem³ee Heefjneje®³ee keÀener HeOoleer

efkebÀJee ³egkeÌl³ee nesle. n³egjermìerkeÌme J³eefkeÌleefve<þ Demeles. Goe. yegOoeryeU KesUCeeN³eeb®³ee mJeleë®³ee ³egkeÌl³ee þjuesu³ee

Demeleele. cee$e n³egjermìerkeÌme vesnceer ³eMemJeer nesF&ue Demes veener.

49 5

81 12

? 9

25 7

Goe. n@vee@³e ìe@Jej mecem³ee ë

1-C, 3 Jej

2-B, 2 Jej

3-C, 2 Jej

4-A, 3 Jej

5-C, A Jej

6-B, 3 Jej

7-C, 3 Jej

Jejerue mecem³esleerue efve³ece ë-

ceesþ³ee ®ekeÀleer®³ee Jej íesìer ®ekeÀleer He´l³eskeÀJesUer DemeeJeer. íesì³ee ®ekeÀleerJej ceesþer ®ekeÀleer ìeketÀ ve³es.

SkeÀeJesUer SkeÀ®e ®ekeÀleer nueJeeJeer. 1vebyej®³ee veUerleerue ®ekeÀl³ee peMee®³ee leM³ee ke´Àceele vebyej 3 ®³ee veUerle

Heesnes®eJeeJ³eele Je lesner 10 Hes#ee keÀceer JesUe ®ekeÀleer G®euetve.

Jejerue mecem³ee- Heefjnejele J³ekeÌleer He´ceeCes mecem³ess®es Gllej Demesue. He´l³eskeÀe®es n³egjermìerkeÌme JesieJesieUs Demeles.

mecem³ee –Heefjneje®³ee HeOoleer ë

mecem³ee Heefjneje®³ee JesieJesieU³ee HeOoleer Deensle. l³eeHewkeÀer keÀener Keeueer efou³ee Deensle. efJeefJeOe J³ekeÌleer

l³eeHewkeÀer efJeefJeOe HeOoleer JeeHejleele.

De)He´³elveJeeoë

mecem³es®es Gllej MeesOeC³eemeeþer, meJe& yeepetbveer He³elve keÀjC³eele ³eslees. mecem³esefJe<e³eer HeÀejmee ue#eHetJe&keÀ efJe®eej

ve keÀjlee J³ekeÌleer efJeefJeOe leb$eeb®ee JeeHej keÀjerle Demeles. J³ekeÌleer He´³elve keÀjles. De³eMemJeer nesles, Hegvne He´³elve keÀjles. ³ee

meJe& He´³elveebletve MesJeìer SKeeoe He´³elve kesÀJeU ³eesiee³eesieecegUs ³eMemJeer neslees. ceeveJeslej He´eCeer ³ee He´³elveJeeoe®³ee HeOoleer®ee

JeeHej DeefOekeÀ Je Jej®esJej keÀjleele. Goe. ®eeJeer®³ee peg[i³ee®es kegÀuetHe GIe[leevee SkeÀeveblej SkeÀ ®eeJeer DeeHeCe ueeJeC³ee®ee

He´³elve keÀjlees. ³eesiee³eesieeves 5 Jeer efkebÀJee 15Jeer ®eeJeer ueeieles Je kegÀuetHe GIe[les.

1 2 3

ye) ³eebef$ekeÀ HeOoleer ë

DeeOeer Iesleuesues HeéfMe#eCe veJeerve HeefjefmLeleerle Deieoer ³eb$eJele JeeHejues peeles. n³ee HeOoleerle mecem³ee

HeefjnejekeÀjerlee HetJeea®³ee DevegYeJeeb®ee JeeHej kesÀuee peelees. efJeMes<e efJe®eej kesÀuee peele veener. JesieUer keÀuHevee MekeÌleer JeeHejueer

peele veener. Goe. J³ekeÌleeruee efle®³ee Iej®ee Hellee efJe®eeju³eeme þjuesueer efþkeÀeCes, GpeJeerkeÀ[s pee, [eJeerkeÀ[s JeUe ns

Deieoer ³eebef$ekeÀHeCes meebefieleues peeles. Goe. HeeìeakeÀjerlee cesveg þjefJeleevee efJeMes<e efJe®eej ve keÀjlee vesnceer®ee®e þjeefJekeÀ cesvet

þjefJeC³eele ³eslees.

keÀ) vescekesÀ ue#³eJesOekeÀ HeOoleer ë

megjJeeleerme J³ekeÌleer mecem³es®eer GkeÀue keÀjC³eekeÀjerlee He´³elve Hećeeo HeOoleer®ee JeeHej keÀjles. Hejbleg pesJne yeN³ee®e

He´³elveJeeoeveblej J³ekeÌleerme mecem³ee mees[efJelee ³esle veener, lesJne J³ekeÌleer mecem³esJej ue#e kebsÀêerle keÀjles Je vescekesÀ

ùe#e'DeLeJee `keÀejCe' keÀe³e Deens ³ee®ee MeesOe Iesles. l³eecegUs mecem³es®es Gllej efceUles. ner mecem³ee Heefjneje®eer ³eb$eCee

J³ekeÌleer mce=leerle peleve keÀjles Je efle®ee JeeHej DeMee meejK³ee SKeeo³ee mecem³ee Heefjnejele Hegvne keÀjles.

Goe. iegvnsieejeuee MeesOetve keÀe{leevee HetJeea lemee®e iegvne keÀjCeeN³ee J³ekeÌleeruee MeesOeues Demeleevee Deceueele DeeCeuesueer

³eb$eCee jeyeefJeueer peeles.

[) leke&À efJe®eej ë

SKeeo³ee mecem³es®³ee meceeOeeveekeÀjerlee l³ee mecem³esefJe<e³eer leke&À efJe®eej nesCes DeeJeM³ekeÀ Demeles. leke&À megmebiele

efJe®eej Je ie=efnlekesÀ (ie=nerle OejÀve ®eeueuesu³ee iees<ìer ) HeÀej cenlJee®eer þjleele. efJe®eejeb®eer SkeÀ Þe=bKeuee le³eej nesles Je

leer®e J³ekeÌleerme GllejeHe³e¥le Heesnes®eefJeles. Goe. Jener njJeueer Demeleevee leer MeesOeC³eekeÀjerlee Giee®e keÀHeeìs ve Oegb[eUlee,

DeeHeCe leer MesJeìer keÀOeer Je kegÀþs Heeefnueer Deens n³ee®ee ³eesi³e efJe®eej keÀjÀve leer kegÀþs jent MekeÀles, kegÀþs Demet MekeÀles,

kegÀCeeuee efoueer Demet MekeÀles keÀe ³eeefJe<e³eer leke&À ue{Jetve leer MeesOetve keÀe{Ces.

6.12 mecem³ee –Heefjnejeleerue De[LeUs

1) meJe³e Je ceveesv³eeme ë (Habit and Mental Set )

pej J³ekeÌleer SkeÀe®e He´keÀej®eer mecem³ee Hegvne – Hegvne mees[efJele jeefnueer,lej SkeÀe efJeefMe<þ He´keÀej®ee ceveesv³eeme

le³eej neslees. n³ee ceveesv³eemee®ee J³ekeÌleer®³ee Heg{erue mecem³ee – HeefjnejeJej DevegketÀue Jee HeéfleketÀue HeefjCeece neslees. Goe.

J³ekeÌleerpej ieefCeles Jee keÀes[er pej SkeÀe efJeefMe<þ HeOoleerves mees[efJele jeefnueer lej l³ee HeOoleer®eer meJe³e nesles. l³eeveblej meJe&

He´keÀej®³ee ieefCeleebmeeþer leer®e HeOole JeeHejC³ee®eer meJe³e pe[les. cee$e ³eecegUs JesieU³ee Oeleer&®eer mecem³ee mees[efJelee ³esCeej

veener. ner meJe³e Je ne ceveesv³eeme FlekeÀe ¢{ neslees keÀer J³ekeÌleer JesieU³ee HeOoleer®ee efJe®eej keÀjC³eeme He´Je=lle nesle veener.

2) keÀe³ee&lcekeÀ leeþjlee ë (Functional Fixedness)

keÀener J³ekeÌleeR®ee SKeeoer Jemlet þjeefJekeÀ HeOoleerves JeeHejC³eekeÀ[s keÀue Demelees. leer Jemlet Flej keÀesCel³eener

HeOoleerves JeeHejueer peele veener. cevee®³ee n³ee OeejCesme keÀe³ee&lcekeÀ leeþjlee cnCeleele.Goe.®ece®ee ne KeeC³eemeeþer

JeeHejleele. `keÀe³ee&lcekeÀ leeþjlee 'Debieer yeeCeuesu³ee J³ekeÌleerme Demes met®ele®e veener keÀer l³ee®eer ceeieerue yeepet

mketÀ[ê³eJnjHećeeCes JeeHejueer peeJet MekeÀles.

J³ekeÌleerves ner ceeveefmekeÀlee yeoueC³ee®ee He´³elve kesÀu³eeme mecem³ee Heefjnejele l³ee®ee GHe³eesie nesT MekesÀue. Goe.

SKeeo³ee efJeÐeeL³ee&uee SkeÀ ®eewkeÀesve keÀe{eJe³eeme meebefieleuee DeeefCe l³ee®³eekeÀ[s HetÀìHeÆer vemeu³eeves lees vegmelee®e yemetve

jeefnuee. n³ee Jele&veele `keÀe³ee&lcekeÀ leeþjlee 'peeCeJeles. l³eeuee JesieUe efJe®eej keÀjÀve ns peeCeJeues Demeles keÀer Hesvmeerue®ee

efkebÀJee Jener®³ee keÀeþeb®ee HeÆerHećeeCes JeeHej keÀjlee ³eslees lej l³ee®eer mecem³ee megìueer Demeleer.

He´Mve ë

1) Lees[keÌ³eele ìerHee Ðee.

mee³eueesefpePece.

mecem³ee Heefjnejeleerue De[LeUs.

n³egjermìerkeÌme.

leke&À efJe®eeje®es He´keÀej.

2) ieeUuesu³ee peeiee Yeje.

De) ceeveJeslej HeéCeer õõõöHeOoleer®ee JeeHej DeefOekeÀ Je Jej®esJej keÀjleele.

ye) SKeeo³ee mecem³es®³ee meceeOeeveekeÀjerlee l³ee mecem³es®ee õõõ- nesCes DeeJeM³ekeÀ

]] Demeles.

keÀ) õõõõne SkeÀ efve³eceeb®ee meb®e Demelees pees mecem³ee – Heefjnejele JeeHejuee

peelees.

[) õõõõ- cnCepes oesve efJeOeeveebceOetve Devegceeve keÀe{Ces nes³e.

7

ÒesjCee DeeeqCe Yeekevee

efkeYeeie 1

IeìkeÀ j®evee

7.1 He´mleeJevee

7.2 He´sjCes®es mJe©He

7.3 He´sjCes®eer J³eeK³ee

7.4 He´sjCes®eer efJeefJeOe JewefMe<ì³es

7.5 YetkeÀ -He´sjCee / #egOee He´sjCee

7.6 YeeJevee

7.7 He´sjCee

7.8 YeeJevee - efmeodOeeble

7.1 He´mleeJevee ë

Òemlegle efkeYeeieele ÒesjCee ¿ee mebJeÀuheves®ee DeYeeme JeÀjleebvee, ÒeecegKeeves YetJeÀ ³ee mebJeÀuheves®eer Yeekevee ke ÒesjJeÀ

cnCetve mecepetve IesCeej Deenesle- ÒesjCee ner mebJeÀuhevee DeefOeJeÀ ®eebieuee heOoleerves mecepetve IesCeeJeÀefjlee, ÒeLece DeeheCeebme

JeÀener ÒeMve efke®eejues peeCeej Deensle, pej DeeheCeebme efke®eejues, legce®es Oese, GefÎäîe JeÀee? JeefJeÌlehejlkes ¿ee ÒeMvee®es

GÊej yeoueCeej Deens, Goe. JeeKeelee, [e@JeÌìj, jepeefJeÀe veslee F. ceneefkeÐeeueelee esleebvee JeÀMee®es efvejer#eCe JesÀues

JeÀe? jespe ceneefkeÐeeueeele JeÀe peelee? efkeÐeeLeea DeYeeme JeÀe JeÀjleele? Deepe "jeefkeJeÀ®e [^sme DeLekee yegì JeÀe

Ieeleuee? ¿ee ÒelesJeÀ ÒeMvee®ee GÊejeletve legce®eer DeefYe©®eer (Deeke[) ke iejpe efometve esles. DeMeeÒeJeÀej®es kele&ve

JeÀjCeeceeies JeÀesCeleslejer ÒesjJeÀ (Motive) Demeles, Goe. pej ceneefkeÐeeueeele esleebvee SKeeoe KeeÐeheoeLe& ¢efäme he[uee

Demesue lej ¿ee Je=Àleerletve YetJeÀ ¿ee ÒesjCes®eer (Motivation) peeCeerke nesles. DevesJeÀ GÊespeJeÀebceOetve "jeefkeJeÀ SJeÀe

GÊespeJeÀeJeÀ[s (GefÎheJeÀeJeÀ[s) DekeOeeve osCee®eer Je=Àleer cnCepes ÒesjCee nese, eEJeÀkee "jeefkeJeÀ heefjeqmLeleerle "jeefkeJeÀ

heOoleerves kele&ve JeÀjCee®eer Je=Àleer cnCepes ÒesjCee nese. DeeheCee mekee¥vee ceeefnle®e Deens JeÀer, ceevemeMeeðe cnCepes ceevekeer

kele&vee®ee DeYeeme nese, cnCetve®e ÒesjCee ¿ee mebJeÀuhevesves mebhetCe& ceevemeMeeðe Jeeheues Deens Demes cnCeCeeme njJeÀle veener.

ceevekeer cevee®eer heefjheJeÌkelee ke DeOeevee®ee heefjCeece cnCepes®e ceevekeer kele&vee®es efkeefkeOe hewuet /ÒeJeÀej nese.

7.2 ÒesjCes®es mkeªhe:

ÒesjCesuee Fbie´peerle `Motivation' Demes cnCeleele. Motivation ne Meyo (`Movere') `ceesJnj' ¿ee ue@efìve

Meyoeheemetve leeej Peeuee Deens. ceesJnj®ee DeLe& `ieleer' Demee neslees.

Oesehetleea®ee efoMesves GÊeseqpele JeÀjCeejer DeebleefjJeÀ MeJeÌleer cnCepes ÒesjCee nese. ÒesjCescegUs kele&vee®eer efoMee ke

leerke´lee "jles. kele&vee®eer efoMee cnCepes Oesehetleea®ee efoMesves eesie Demeuesues kele&ve nese.

7.3 ÒesjCes®eer JeeKee:

``ÒesjCee ner JeÀee& JeÀjCeeme Òeke=Êe JeÀjCeejer ke kele&veeuee efoMee osCeejer, DeebleefjJeÀ- MeefJeÌle (GÊespevee) nese.''

efHeÀMej (ueeYeeEmeie ke eflekeejer, 1971).

``efkeefkeOe ÒeJeÀej®ee yee¿e eqmLeleerle, "jeefkeJeÀ heOoleerves meceeeespeve JeÀjCeemee"er, ceveeuee ke Meefjjeuee leeej

JeÀjCeejer DeebleefjJeÀ MeJeÌleer cnCepes ÒesjCee'' nese.

jesmhesve, HeÀe@JeÌme DeeeqCe ie´siejer (1972)

kejerue JeebKeebkeªve ÒesjCee cnCepes :

ceevekee®ee cetueYetle iejpee ke ÒesjCee eeletve efvecee&Ce Peeuesueer, Meefjje®eer DeebleefjJeÀ eqmLeleer eEJeÀkee GÊeseqpele

DekemLee (Òe®eesefole DekemLee) peer JeefJeÌleceOes "jeefkeJeÀ ÒeJeÀej®ee leeCe efvecee&Ce JeÀªve, JeÀee& JeÀjCeeme Yeeie hee[les.

GefÎäîehetleea®ee /Oesehetleea®ee efoMesves ke OeseeMeer mebyebefOele iejpehetleea®ee ¢efäves (efvecee&Ce nesCeejer) JesÀueer

peeCeejer efJe´Àee cnCepes ÒesjCee nese.

DeebleefjJeÀ ®eeuevee efvecee&Ce JeÀjCeeNee MeefJeÌleuee®e ÒesjCee cnCeleele.

- DeOeeveeletve mebheeefole JesÀuesueer ÒeefleefJe´Àee DeLekee pevcepeele Òeke=Êeer osKeerue ÒesjCee Demet MeJeÀles.

7.4 ÒesjCes®eer efkeefkeOe keweqMeäîes :

GhejesJeÌle JeeKeeb®ee DeeOeejs ÒesjCes®eer Keeueerue keweqMeäîes meebielee esleele:-

1) ÒesjCee ner SJeÀ DeebleefjJeÀ MeefJeÌle Deens, leer Òele#e efomele veener.

2) efkeefkeOe kele&veeletve ÒesjCes®es Deeqmlelke peeCekeles. ceevekee®es kele&ve "jkeCeeNee ÒesjJeÀekeªve (GefÐeheJeÀekeªve)

ÒesjCes®es Deeqmlelke peeCekeles.

3) ÒesjJeÀ kele&veeuee "jeefkeJeÀ efoMee osleele.

4) ÒesjCee®eJe´À Je´Àce heg{erueÒeceeCes:-

iejpee→ ÒesjCee→ ÒeueesYeve (GefÐeheJeÀ)→ yeef#eme, heeefjleesef<eJeÀ, ceesyeouee

Need→ Drive → Incentive → Reward

ÒesjCee®eke´À

He´sjCee / iejpe - GodoerHekeÀ - GodoerHekeÀHeeleUerr ö

1) He´sjCes®es Me³eve → Hegvne ogmejer He´sjCee

Mejerjeuee DeekeMeJeÀ DemeCeeNee pewkejmeeeveeb®ee hegjke"e pesJne Mejerjeuee nesle veener, leeletve®e iejpe efvecee&Ce

nesles. ¿ee iejpesletve Mejerje®eer peer GefÐeefhele DekemLee (Òe®eesefole) efvecee&Ce nesles leeuee®e ÒesjCee cnCeleele. Òe®eesefole

(GefÐeefhele) eqmLeleerle GefÐeheJeÀe®ee efoMesves nesCeeNee kele&veeuee ÒeueesYeve (Incentive) Demes cnCeleele. ÒeueesYeveecegUs

efkeeqMeä Oesee®ee efoMesves kele&ve nesles. Lees[JeÌeele Mejerjebleie&le yeoueebcegUs eEJeÀkee Flej JeÀener JeÀejCeebcegUs JeJeÌleeruee

JeÀee&Òeke=Êe JeÀjCeejer MeJeÌleer cnCepes ÒesjCee nese. keemleefkeJeÀ heenlee GefÐeheJeÀ ns®e ÒeueesYeve nesles, peeÜejs Oesehetleea®es

kele&ve Ie[les. ÒeueesYeveeÜejs ÒesjCeehetleea nesles. pej ¿ee Je=Àleerletve meceeOeeve efceUeues lej lees efceUeuesuee ceesyeouee, ye#eerme

nese, ke leeletve JeefJeÌleuee meceeOeeve efceUeues veener lej lee®es ªheeblej eqMe#ee DeLekee ÒesjCe ÒeyeueerJeÀjCeele nesles.

DeMeeÒeJeÀejs ÒeueesYeve ke Oese eele HeÀjJeÀ Deens. iejpeeb®eer hetle&lee JeÀjCes ns Oese nese lej Oesehetleeamee"er eesie ieesä

DeLekee meeOevee®ee keehej JeÀjCes cnCepes ÒeueesYeve nese. Lee@ve&[eF&JeÀ ke mJeÀervej®ee efmeodOeebleevegmeej:- Lee@ve&[eF&JeÀ®ee

Òeelve-Òeceeo ee Òeeesieele Demeuesues YetJesÀues ceebpej ke efhebpeNeeyeensj "skeuesueer ceeMee®eer ef[Me, ceebpej "skeuesuee yee@JeÌmeuee

JegÀuethe ueekeuesues Demeles. eeceOes ceebpej YetJesÀues Demeueeves, ceemee efceUefkeCeemee"er Oe[he[ JeÀjCeej cnCepes®e Oesehetleea®ee

Òeelve JeÀjCeej, hejblet yee@JeÌme GIe[ueekej ceebpejeuee ceeMeeSskepeer FuesJeÌì^erJeÀ Mee@JeÀ efouee lej JeÀee nesF&ue? Demes

JesÀueeves ceebpeje®eer yee@JeÌme®ee yeensj he[Cee®eer efJe´Àee yebo nesF&ue. Lees[JeÌeele ÒesjCee cnCepes Oesehetleeamee"er JesÀuesues kele&ve

nese. kejerue GoenjCeele ceebpej YetJesÀues Demeueeves YetJeÀ ner iejpe lee®eele efvecee&Ce nesles, ke ceemee (DeVe) ns ÒeueesYeve

nese. ceebpej Oesehetleeamee"er (YetJeÀ YeeiekeCeemee"er) yee@JeÌme®ee yeensj he[Cee®ee hejle hejle Òeelve JeÀjles. eeleerue Oese

JeÀesCeles? ÒesjCee JeÀesCeleer?

kejerue GoenjCeele YetJeÀ ns ÒesjCe ÒeueesYeve efceUefkeCeeJeÀefjlee ceebpejele GefÐeefhele DekemLee efvecee&Ce JeÀjles eeme

ÒesjCee Demes cnCeleele. DeVe efceUefkeCes ns Oese nese. ceebpeje®eer Oesehetleeamee"er yee@JeÌmeceOeerue Oe[he[ (Je=Àleer, kele&ve)

cnCepes ÒesjCee nese. lee®ee "jeefkeJeÀ Je´Àce Demeueeves leeme ÒesjCee®eJe´À Demes cnCeleele.

ÒeMve:- 1) ÒesjCe cnCepes JeÀee?

2) ÒesjCee Je´Àce meebietve, GoenjCeemen mheä JeÀje.

3) ÒesjCes®eer oesve keweqMeäîes meebiee.

4) ÒesjCes®eer SJeÀ JeeKee equentve DeLe& mheä JeÀje.

7.4 ÒesjCes®es efkeefkeOe ÒeJeÀej :

ceevekeer ÒesjCesceeies ceevemeMeeðeere JeÀejCe Demeles, ÒesjCee efvecee&Ce JeÀjCeejs ÒecegKe JeÀejCe cnCepes ceevekeer Je=Àleer ke

ceevekeer kele&ve. efkeeqMeä ÒeJeÀej®ee Oesehetleea®ee efoMesves kele&ve JeÀjCeeme Yeeie hee[Ceejer DeebleefjJeÀ Tpee&, DeebleefjJeÀ MeJeÌleer

cnCepes ÒesjCee nese.

1) ÒeeLeefceJeÀ /cetueYetle iejpee:-

peieCeemee"er DeekeMeJeÀ DemeCeeNee pewefkeJeÀ ÒesjCeeb®ee meceekesMe eeÒeJeÀejele neslees. YetkeÀ, leneve, Òesce, ueQefieJeÀ

ÒesjCee, leCeekecegJeÌleer, kesoveecegJeÌleer ke Flej ÒeeLeefceJeÀ ÒesjCeeb®ee eele meceekesMe neslees.

2) ogece ÒesjCee:-

ceevemeMeeðee®es DeOeeve JeÀªve mebheeefole JesÀuesuee ÒesjCeeb®ee eele meceekesMe neslees. ¿ee ÒesjCee JeefJeÌlehejlkes

yeoueleele. peerkeveeleerue efkeefkeOe lelkes, cetues ke Flej cenlkee®ee ieesäeR®ee eele meceekesMe neslees.

ogece ÒesjCesletve efvecee&Ce nesCeejer kele&CetJeÀ cnCepes peeCeerkehetke&JeÀ JesÀuesues kele&ve nese. JeJeÌleerves Oesehetleea®ee

efoMesves JesÀuesues peeCeerkehetke&JeÀ kele&ve cnCepes ogece ÒesjCee nese. ee ÒesjCesle SKeeoer ieesä efceUefkeCee®es, mebheeove JeÀjCee®es

JeefJeÌleuee efkeMes<e DeeJeÀ<e&Ce Demeles. (peer mkele:JeÀ[s veenerle)

meke&meeceeveheCes ogece ÒesjCes®es oesve cegKe ÒeJeÀej Deensle.

DeebleefjJeÀ DeeeqCe yeen³e ÒesjCe.

yeen³e-ÒesjCe (Extrinsic- Motivation):-

yeen³eÒesjCe cnCepes ÒeueesYeve, DeLekee heeefjleesef<eJeÀ osTve Dehesef#ele yeoue Ie[ketve DeeCeuesues kele&ve nese.

Goe. megÆerleerue menueermee"er hewMeeb®eer ye®ele JeÀjCeeme meebefieleues peeles, lesJne veJeÀes Demeuesuee Ke®e&

ìeUCeeJeÀ[s DeefOeJeÀ ue#e osTve ye®ele kee{keueer peeles, heefjCeeceebleer Meskeìer Demes efveoMe&veeme esles JeÀer, megÆer®ee

menueermee"er KejesKej hegjsmes hewmes peceues Deensle, cnCepes kejerue Òemebieele menue ns ÒeueesYeve osTve Dehesef#ele heefjCeece

meeOeuee peelees, (ye®ele JeÀjCee®ee ke=Êeeruee GÊespevee, yeef#eme osTve).

DeebleefjJeÀ - ÒesjCe:-

[esUeeveeb Òele#e ve efomeCeeNee ÒeueesYeveeletve pes kele&ve Ie[les. les cnCepes DeebleefjJeÀ ÒesjCe nese.

JeÀesCeleener ÒeJeÀej®ee ÒeueesYeveeeqMekeee Demes kele&ve Ie[les Demes cnCeCes ®egJeÀer®es "jsue. Debeflece Oese cnCepes

Deble&ceveeuee megKeekeCeejs Demeles, pes Òele#e efomele veener, hejblet lee®eer peeCeerke nesles.

DeMeeÒeJeÀejs pesJne SKeeoe efkeÐeeLeea SKeeÐee efke<eeele ®eebieueer ie´s[ efceUefkeCee®es "jefkeles, cnCepes®e DeÒele#eheCes

lees efke<ee ®eebieuee heOoleerves mecepetve IesTve leele efve<Ceele le%e nesles. kejerue GoenjCeele ®eebieueer ie´s[ ns (Reward)

Òele#e efomeCeejs heeefjleesef<eJeÀ, ÒeueesYeve Deens, hejblet efke<eee®es efceUeuesues meKeesue %eeve cnCepes ceevemeMeeðeere ¢<ìee

Deble&ceveeuee megKeekeCeejs ÒeueesYeve nese.

ÒesjCeeoeeer eMemkeer kele&CetJeÀ:-

®eebieuee ke heefjCeeceJeÀejJeÀ kele&veele kejerue oesvner ÒeJeÀejeb®ee meceleesue jeKeuee peelees. pejer ÒeueesYeve DeebleefjJeÀ

Demeues lejerosKeerue.

®eebieuee ÒeyeueerJeÀjCee®ee ÒeefJe´Àelse DeebleefjJeÀ ke yeen³e ÒeueesYeveeb®ee meceekesMe neslees, peeuee yengmebKe ueesJeÀ eMe

mecepeleele. DeMeeÒeJeÀejs DeebleefjJeÀ ke yeen³e ÒeueesYeveeÜejs, Je=Àleer®ee, kele&vee®ee meceleesue jeKetve, efveke[JeÀ Oese meeOeCeeme

Òesefjle JeÀªve cenlJe=Àle mebheeefole JeÀjlee esles.

1) efmeOoer ÒesjCee / mebHeeove HesjCee (Achievement Motivation):-

³eeuee®e GHeueyOeer®eer HesjCee Demesner cnCeleele. efmeOoer ÒesjCee ns Oesehetleeamee"er efceUCeejs ÒesjCe nese.

DeMeeÒeJeÀej®eer ÒesjCee Demeuesueer JeJeÌleer Oese mebheeove JeÀjerle eMee®es eqMeKej iee"les. ¿ee ÒeJeÀej®ee ÒesjCesle JeJeÌleer®ee

¢äerves ÒeueesYeveehes#ee mebheeefole JesÀuesues eMe DeLekee iegCekeÊee cenlkee®eer Demeles.

2) mebueivelee ÒesjCee (Affiliation- Motivation):-

Flejeb®ee menkeeme nkeenkeemee keeìCes ke SJeÀ$e jenCee®eer Òeke=Êeer cnCepes mebueivelee ÒesjCee nese. ceeveke ne

meceepeefÒee ÒeeCeer Deens. mebueivelee ÒesjCescegUs JeJeÌleer FlejebMeer mebheJe&À meeOetve DeeblejefJe´Àee mebyebOe ÒemLeeefhele JeÀjleele ke

Flejeb®ee menkeemeele SJeÀ$e jenleele. DeeHeues kegÀefCelejer Deens Je DeeHeCe megOoe kegÀCee®es lejer Deenesle efn YeeJevee ³ee He´sjCes

ceO³es Demeles.

3) me#eceles®eer / efveHegCeles®eer ÒesjCee (Competence Motivation):-

mekeexlJe=Àä JeÀece JeÀjCee®eer F®íe ns ee ÒesjCesleerue ÒesjJeÀ nese. DeMee ÒeJeÀej®es ÒesjCe Demeuesueer JeJeÌleer

JeÀesCeleener ÒeJeÀej®ee De[LeUeekej ceele JeÀjerle, mepe&veMeeruelesves, JeÀece JeÀjCee®ee heOoleerleerue kesieUsheCeeves, JeÀeceele

efvehegCelee efceUketve, DevegYekeeletve eqMeJeÀle peeleele.

4) ÒeYeglke ÒesjCee (Power Motivation):-

Flejebkej ke®e&mke ieepekeCee®eer Òeke=Êeer ke DeefOeJeÀ MeefJeÌleceeve cnCetve Flejebkej ÒeYeeke hee[Cee®ee JeefJeÌle®ee

Òeke=Êeeruee ÒeYetlke ÒesjCee Demes cnCeleele. JeÀesCeleener ÒeJeÀej®ee OeesJeÀe helJeÀªve DeLekee DeeJe´ÀceJeÀ Je=ÀleerÜejs J³ekeÌleer

Flejebkej ke®e&mke ieepekeleele.

5) ¢efäJeÀesveelceJeÀ ÒesjCee. (Attitude - Motivation):-

efke®eej JeÀjCee®eer, peeCeerke JeÀjCee®eer ke leer oMe&efkeCee®ee heOoleer®ee eeceOes meceekesMe neslees. mkele:kejerue

efkeMkeeme ke FlejebJeÀ[s yeIeCee®ee ¢äerJeÀesve cnCepes ner ÒesjCee nese. DeMeeÒeJeÀej®eer ÒesjCee cnCepes YetleJeÀeUeleerue

ÒeefleefJe´Àee ke Yeefke<eJeÀeUe®eer peeCe nese.

6) ÒeueesYeve ÒesjCee (Incentive- Motivation):-

JeefJeÌle DeLekee mecetneuee ÒeueesYeve osTve JeÀee& JeÀjCeeme Òeke=Êe JesÀues peeles. ne ¢efäJeÀesve cnCepes, ``Demes

JesÀueekej ns efceUsue'' JeÀesCelesner ÒeueesYeve ÒesjJeÀ osTve Ie[ketve DeeCeuesuee ®eebieueer Je=Àleer DeLekee JeÀee& nese.

7) YeerleeroeeJeÀ ÒesjCee (Fear- Motivation):-

ÒeecegKeeves JeÀesCeleener ÒeJeÀej®es Yeerleer ÒesjCe nesTve JeefJeÌle®ee F®ísefkeªOo JeÀee& JeÀjketve Iesleues peeles.

DeMeeÒeJeÀej®eer ÒesjCee íesìee JeÀeceebJeÀefjlee GheegJeÌle Demetve, JeÀece ®eìJeÀve ke leeye[leesye JeÀªve Iesleues peeles.

JeÀesCeleener ÒeJeÀej®ee ÒesjCesves GmHegÀle& Demeuesueer JeefJeÌle ner DeGlmHegÀle& JeJeÌleerhes#ee DeefOeJeÀ ®eebieuee heOoleerves

JeÀece JeÀjles. ÒesjCee JeJeÌleeruee JeÀeceemee"er GlmHegÀle&heCes leeej JeÀjCeeyejesyej®e JeJeÌleer®es kele&ve osKeerue "jefkeles. Goe.

YetJesÀves JeeJetÀU Peeuesueer JeJeÌleer DeVe efceUefkeCeemee"er, leneveuesueer JeJeÌleer heeCeemee"er, ke kesoves®es ie´emeuesueer JeJeÌleer

kesoveecegJeÌleermee"er JeeJetÀU Demeles.

8) ÒesjCes®ee GheheÊeer (efmeodOeeble) (Theories of Motivation):-

ÒesjCee ner mebJeÀuhevee peeCetve IesCeemee"er ÒesjCeeefke<eeJeÀ efmeodOeeblemecepetve IesCes iejpes®es Deens. ÒesjCes®ee

GheheÊeerletve meke&meeceeve iejpee, lelke, F®íe, Dehes#ee eeb®eer ceeefnleer efceUles. ceevekeerkele&veeme ÒesjCee osCeeNee ieesäer

mecepetve IesCeeJeÀefjlee ceevemeMeeðe%eebveer efkeefkeOe leb$e meceepeekeCee®ee Òeelve JesÀuee, ke efkeefkeOe ceevemeMeeðe%eebveer

Deeheeheuee ¢efäJeÀesveeletve efmeodOeebleceeb[ues.

efkeefkeOe ÒesjCeeefmeodOeebleele meece pejer Demeues lejerosKeerue leeb®ee pewefkeJeÀ ke heee&kejCeere ¢äerJeÀesveele cee$e

efkeefkeOelee Dee{Ules. yengmebKe GheheÊeerceOes (efvemeie& ke heeuevehees<eCe) oesvneb®ee JeÀceer- DeefOeJeÀ ÒeceeCeele meceekesMe Deens.

9) menpe- Òeke=Êeer- efmeodOeeble(Instinct- Theory):-

³eeuee®e GHepele He´Je=Êeer Demesner cnCeleele. ÒesjCee ner pewefkeJeÀ ke pev³etb®³ee j®evesletve efvecee&Ce nesles. ÒeeeqCecee$eebleerue

meke& peeleerle menpe- Òeke=Êeer ner Ghepele®e Demeles. ee efmeodOeeblee®eer ceOekeleea JeÀuhevee, peieCee®eer ÒesjCee nese, peer

Ghepele DemeCeejer menpeÒeke=Êeer nese, ÒesjCee ke kele&ve ns pewefkeJeÀ efJe´Àesletve efvecee&Ce Peeues Deens, cnCepes®e kele&ve, efJe´Àee

(JeÀce&) ner osKeerue menpeÒeke=Êeer nese.

Flej ÒeeeqCecee$eeÒeceeCes®e ceevekeepeeleerceOes osKeerue DeeF&®eer YetefceJeÀe cnCepes j[CeeNee yeeUeuee mebj#eCe, ceees®eer

Tye osCes ner nese, JeÀe? menpeÒeke=Êeer efmeodOeebleebvegmeej efle®eeceOes cetuele:®e Demeuesueer ner menpeÒeke=Êeer nese, peer

JeÀesCeleener ÒeJeÀej®es DeOeeve DeLekee DevegmebOeeve efJe´Àee veJns, DeLekee Flejeb®es DevegJeÀjCe, efvejer#eCe JeÀªve JesÀuesues kele&ve

veJns, lej leer pevcele:®e DemeCeejer MegOo pewefkeJeÀ efJeÀee nese.

efkeuece ce@JeÀ[gieue (William - McDougal (1908):-

eeb®ee celes menpeÒeke=Êeer ¿ee kele&vee®es®e efkeefkeOe ÒeJeÀej Deensle, les heg{erueÒeceeCes:

1. JeÀesCelesner DeOeeveeeqMekeee JesÀuesues kele&ve

2. leeleerue Yeeke ns SJeÀmeejKes®e Demeleele.

3. meke& ÒeeeqCecee$eeble SJeÀmeejKeer®e Demeles.

Goe. he#eerpeeleerle meke& he#eer SJeÀmeejKes®e ke SJeÀmeejKeer®e Je=Àleer JeÀªve SJeÀmeejKes®e Iejìs yevekeleele. hejblet

pes he#eer SJeÀìs ke kesieUs jenleele les osKeerue Flej he#eebÒeceeCes®e Iejìs yevekeleele, leeb®eer ner Je=Àleer JeÀesCeleener ÒeJeÀej®es

DeOeeve JeÀªve veJns, lej Flej he#eeb®ee DevegJeÀjCeeletve JesÀuesueer Je=Àleer, kele&ve nese. heg{s ce@JeÀ[gieue Demesner efke®eej

ceeb[leele JeÀer, ceevekeer kele&ve osKeerue he#eebÒeceeCes®e Flejeb®ee DevegJeÀjCeeletve, JesÀuesueer Je=Àleer nese. Goe- heeueJeÀlkee®eer

YetefceJeÀe, Deyeesuee, celmej, ueQefieJeÀ ÒesjCee F.

menpeÒeke=Êeer efmeodOeebleeyeeyele DemeCeejs celeYeso:- efkeefkeOe ceevemeMeeðe%eeb®es menpeÒeke=Êeer efmeodOeebleeefke<eeer celeYeso

efometve esleele JeÀejCe menpeÒeke=Êeer meeke&ef$eJeÀ SJeÀmeejKee vemetve, JeefJeÌlehejlkes yeoueleele (Goe. celmej, kesiekesieUee

JeefJeÌlebceOes celmej ner Yeekevee SJeÀmeejKeer®e vemeles.)

Deepe- menpeÒeke=Êeer GheheÊeervegmeej pewefkeJeÀ (cetueYetle) ÒesjJeÀeyeÎue menpeÒeke=Êeer SJeÀmeejKeer®e Demeueer lejer ceeveefmeJeÀ

Yeekevee®ee ÒesjJeÀeÒeleer cee$e menpeÒeke=Êeer yeouele peeleele. hejblet ÒeeCeebkej JesÀuesuee menpeÒeke=Êeer®ee DeYeemeele eehes#ee

leerke´- mkeªhee®ee menpeÒeke=Êeer efometve Deeuee.

peerkemeceepeMeeðee®ee celeevegmeej:- eeceOes ceeveke ke Flej ÒeeCeebleerue pevegJeÀeb®ee (jbieceCeer genes) ke yeouele peeCeeNee

kele&vee®ee (DeYeeme) meceekesMe neslees. ne efke®eejÒekeen menpeÒeke=ÊeerceOetve efvecee&Ce Peeuesuee Demeuee lejer leer hetCe&heCes

menpeÒeke=Êeer veJns.

ÒecegKe cegÎs:- peerkemeceepeMeeðe%eeb®ee celes, vewmeefie&JeÀ efveke[er®ee ÒeefJe´Àesletve pes meeceeeqpeJeÀ kele&ve Ie[les leeletve Òepeveve

ÒeefJe´Àee megueYe nesles. DeMeeÒeJeÀejs ÒeeLeefceJeÀ ÒesjCee cnCepes DeebleefjJeÀ Tpee& peer SJeÀe efhe{erletve ogmeNee efhe{erle pevegJeÀeb®es

(genes) mebJeÀceCe Ie[ketve DeeCeles.

kejerue efmeodOeebleeletve Òesefjle nesTve ®eeume& [eefke&veves efmeOo JesÀues JeÀer, iesuee 15 oMeue#e Je<ee&le ceeveke

Òepeeleer®ee meeceeeqpeJeÀ ke MeeefjjerJeÀ efJekeÀemeele GlJe´Àebleer Ie[tve Deeueer. DeieeqCele ke<ee¥heemetve kele&ve ÒeJeÀej pevegJeÀebceeHe&Àle

SJeÀe efheef{letve ogmeNee efheef{le mebJe´Àefcele nesleele, leeuee Devegmeªve meeceeeqpeJeÀ ke meebmJe=ÀefleJeÀ efkeJeÀemee®es eEJeÀkee

heefjkele&vee®es mheäerJeÀjCe JeÀjlee esles Demes meebieCeeje efmeodOeeblecnCepes [eefke&vekeeo. efye´ìerMe lelke%e nye&ì&- mhesvmej eeves

ee efmeodOeebleeceeieerue cetueYetle lelke ÒeLece ceeb[ues. lee®ee celes meeceeeqpeJeÀ JeÀee& ÒeecegKeeves mheOee& DeeeqCe mebIe<e& eeb®eeÜejs

®eeueles.

menpeÒeke=Êeer efmeodOeebleekej nesCeeNee ìerJeÀelceJeÀ efueKeeCeeletve Demes efmeOo nesles JeÀer, ceeveke mkele:®ee

DeeqmlelkeeJeÀefjlee, Deeqmlelke efìJeÀketve "skeCeeJeÀefjlee, peerkeveceeve Gb®eekeCeeJeÀefjlee melele heefjeqmLeleerMeer meecevee JeÀjle

Demelees, ceevekeer peerkevee®es ns meke& iegCe lee®ee peervmekej®e Dekeuebyetve Demeleele. meceepepeerkeMeeðe%eeb®ee celes cee$e ceevekeer

peerkevee®es cetueYetle lelke, Oese cnCepes peerkeve ke Òepeveve nese. leeb®ee celes ceevekee®ee peerkevee®eer eMemkeerlee ner,

pegvegJeÀeb®es mebJeÀceCe SJeÀe efheef{letve ogmeNee efheef{le JeÀjCeele Deens. Goe. ceeveke ke Flej ÒeeCeer leeb®ee efheueeb®es heeueve

hees<eCe JeÀe JeÀjleele? JeÀejCe cegues cnCepes Yeefke<eJeÀeUeleerue efhe{erle pevegJeÀeb®es mebJe´ÀceCe, DeLekee Yeefke<eelener mkele:®eer

efhe{er efìJeÀketve "skeCee®ee megueYe ceeie& nese. efheueeb®eer JeÀeUpeer IesCeele pejer mkeleeie efomele Demeuee lejer ner ke=Êeer cnCepes

mkele:®eer efhe{er efìJeÀketve "skeCeemee"er JesÀuesuee SJeÀ mkeeLeea Òeelve nese. n@efceueìve®ee celes, pees ÒeeCeer pevegJeÀere mebJeÀceCe

heg{®ee efhe{erle mebJe´Àefcele JeÀjCeele, ke Deeqmlelke efìJeÀefkeCeele eMemkeer neslees lees®e ee meceepepeerkeveemee"er Devegªhe nese.

kejerue ¢efäJeÀesveeletve ceevekeer peerkeveeleerue mheOee&, DeeJe´ÀceJeÀlee, ueQefieJeÀ - ÒesjCee, ÒeYeglke ner ÒesjJeÀ mecepetve Ieslee

esleele.

eeÜejs®e m$eer ke hegª<eeleerue ueQefieJeÀ ÒesjCeeb®ee DeYeeme JeÀjCes osKeerue MeJeÌe nesles. Goe. SJeÀe DeYeemeebleer Demes

efometve Deeues JeÀer, SJeÀ megboj hegª<e DeLekee m$eer efYeVeeÅueieer DeveesUKeer JeJeÌleeruee Keeueerue ÒeMve efke®eejles, leguee ceer

efkeÐeeueee®ee Deekeejele yeefIeleues nesles, Kethe megboj Deens ke heg{erue ÒeMve JeÀjles a) ``let je$eer ceePeeyejesyej esCeej JeÀe?

b) ceePee jenlee ef"JeÀeCeer esCeej JeÀe? c) ceePeeyejesyej (PeesheCeeme) je$eer Meesme esCeej JeÀe? ee®ee heefjCeece

cnCepes: eeleerue eflemeNee ÒeMveeuee JeÀesCelesner m$eer menceleer osCeej veener (75%) (nesJeÀejeLeea hegª<eeb®ee leguevesle) ¿eeuee

menpeÒeke=Êeer cnCelee esF&ue JeÀe? eEJeÀkee efke®eejÒeke=Êeerleerue ne HeÀjJeÀ menpeÒeke=ÊeereqMekeee Flej JeÀesCelee JeÀejCeecegUs Deens

JeÀe?

heg{erue SJeÀe mebMeesOeve Demes Dee{Utve Deeues JeÀer, m$eerree DeesJnetuesMeve®ee (Ovulation) m$eerryeerpe HeÀequele

nesCee®ee JeÀeueekeOeerle efkekeenyee¿e mebyebOeele iegbleCee®eer MeJeÌelee DeefOeJeÀ Demeles, pesJne lee (Pregnant) iejesoj

jenCee®eer MeJeÌeleeosKeerue DeefOeJeÀ Demeles. (DeLee&le ner yeesOeekemLesle Conscious nesCeejer efJe´Àee veJns)

(Seems - Selfish) kejJeÀjCeer mkeeLeeake=Êeer:- kej kej efomeCeejer ner mkeeLeea Òeke=Êeer Demeueer lejerosKeerue

leeceeies ogmeNeeJeÀefjlee JesÀuesuee leeie Demelees. Goe. esCeeNee keeoUe®eer ®eentue osleebvee yue@JeÀye[& mkele:®ee ce=leg®ee

OeesJeÀe mkeerJeÀejlees JeÀe? eeletve yue@JeÀye[&®eer heg{®ee efhe{eruee, efheueebvee kee®ekeCee®eer leUceU Demeles. (mkele:®ee ce=let®ee

OeesJeÀe mkeerJeÀeªve) cnCepes®e Gueìhe#eer lees peemleerle- peemle pegvegJebÀ (genes) heg{erue efhe{erle mebJe´Àefcele JeÀjCeele

eMemkeer neslees.

mkele:®eer pegvegJebÀ heg{erue efhe{erle eqpeefkele jenCeemee"er Demeuesueer ner Oe[he[ nese (mkele:®es Deeqmlelke heCeeuee

ueeketve). cnCetve kejJeÀjCeer pejer ner mkeeLeeake=Êeer Demeueer, lejerosKeerue leeceeies cee$e efve:mkeeLeea ke=Êeer Deens.

ÒesjCee- efmeodOeeble:- (Drive- Theories):-

ÒesjCee cnCepes Mejerje®eer DeebleefjJeÀ leeCecee eqmLeleer, peer Oesehetleea®ee efoMesves JeÀee& JeÀjCeeme Òeke=Êe JeÀªve

DeebleefjJeÀ leeCe JeÀceer JeÀjCeeme ceole JeÀjles.

yengmebKe ÒeeCeer MeeefjefjJeÀ - meceleesue jeKeCee®ee Òeelve JeÀjleele- Goe. ceevekeer Mejerje®es meke&meeceeve

leeheceeve 98.60F FleJesÀ Demeles. Mejerje®es leeheceeve JeÀceer Peeueeme ng[ng[er Yejles, ke kee{ueeme Ieeceefveefce&leer nesles,

DeMeeÒeJeÀejs Mejerjeleerue mkeeeÊe-cepeemebmLee (ANS) Mejerjeleerue meceleesue-DekemLee efìJeÀkeCee®ee Òeelve JeÀjles.

pesJne ÒesjCeeefveefce&leer nesles, lesJne JeÀee& JeÀjCee®es ÒesjCe efceUtve, ceevekeer

JeÀeee&letve /kele&veeletve Mejerjebleie&le leeCe JeÀceer JeÀjCeeme ceole nesles, cnCepes®e ÒesjCee#ee neslees.

Goe. YetJeÀ ueeieueekej Mejerjebleie&le DemkemLelee efvecee&Ce nesTve DeVe efceUefkeCee®eer ÒesjCee peeie=JeÀ nesles, ke KeeCee®eer

F®íe efvecee&Ce nesTve, JeÀenerlejer Keeuues peeles, peeeesies ÒesjCeehetleea nesTve ÒesjCee#ee neslees ke Mejerjebleie&le Demeuesueer

meceleesue DekemLee hegve:M®e ÒemLeeefhele nesles.

ÒesjCee GheheÊeer - De[®eCeer /ceee&oe /$egìer:-

1)JeÀener ceevekeer ÒesjJeÀebceOes Mejerjebleie&le- meceleesueeqmLeleer ner efvejLe&JeÀ Demeles- %eevee®eer leneve.''... ne JeÀee ÒeJeÀej

Deens?

2)ÒesjJeÀeeqMekeee osKeerue ÒesjCeeefveefce&leer nesles. Goe: ceeveke ne HeÀJeÌle YetJeÀ YeeieefkeCeemee"er DeVe Ieslees Demes- veJns.

efkeMkeeme DemeCeej veener, JeJeÌleer yeensj peeTve ®ece®eceerle Yejhesì peskeueeveblejosKeerue ìe@HeÀer, ®ee@JeÀuesì KeeCee®eer F®íe

JeÀjlees JeÀe?

ÒeueesYeve efmeodOeeble(Incentive - Theory):-

ÒeueesYeve ner SJeÀ ÒesjJeÀ MeJeÌleer Demeles. ÒeefleefJe´Àee JeÀjCeemee"er GÐegJeÌle JeÀjCeejer JeÀesCeleerner yeen³e Ieìvee

cnCepes ÒeueesYeve Demesner cnCelee esF&ue.

ÒeueesYeve ke ÒesjCee eeleerue HeÀjJeÀ heg{erue JeÀener cegÎeeb®ee DeeOeejs mheä nesF&ue.

ÒesjCesceOes DeebleefjJeÀ MeefJeÌle Oesehetleea®ee ¢äerves GefÐeefhele JeÀjles lej ÒeueesYeve cnCepes yeen³e-GÊespeJeÀeÜejs

kele&veeuee efoMee efoueer peeles, peer mJeÀervej®ee efmeodOeebleeMeer efceUleerpegUleer Deens, ¿ee efmeodOeebleeÜejs pewefkeJeÀ ke vewmeefie&JeÀ

ÒeueesYeveeÜejs kele&veeleerue HeÀjJeÀ oMe&efkeuee Deens.

Goe. legcner MeeUsle peeleele, JeÀejCe DeMee kele&veeletve JeÀesCeleslejer heeefjleesef<eJeÀ (ÒeueesYeve) legcneme efceUles, lej JeÀesCeleener

pewefkeJeÀ iejpesletve /ÒeYeekeeletve veJns. eeletve Demes efmeOo nesles JeÀer, ÒesjCee peeie=leer ner yeen³e-GefÐeheJeÀecegUs nesles.

ce@muees®eer iejpeevegJe´Àce GheheÊeer:-

ce@muees®ee efmeodOeeblene pewke-meeceeeqpeJeÀ iejpeebkej ìeJeÀuesuee SJeÀ ¢efä#eshe nese. ee iejpee ceevekeer ÒesjCesme

JeÀMeeÒeJeÀejs JeÀejCeerYetle "jleele ¿ee®eer®e GheheÊeer nese. ceeveke ne cetuele: ®eebieuee mkeYeekee®ee Demetve, lee®eele DevesJeÀ

meghle MeJeÌleer Demeleele, lee®eele DevesJeÀ ®eebieuee ÒeJeÀej®es iegCe Demeleele. ee iegCeeb®ee ke meghle MeJeÌleer®ee meeneeeves

efkeJeÀemee®ee efoMesves lee®es Òeelve megª Demeleele®e. eeletve®e Je´ÀceMe: G®®e ceevekeer iejpee DeeeqCe Debeflecele:

Deelceeefke<JeÀeje®ee efoMesves lee®es Òeeeme Ie[leele. ee efke®eejOeejsletve®e ce@mueesves: iejpeeb®ee KeeueerueÒeceeCes iejpeevegJe´Àce

efmeodOeebleceeb[uesuee Deens.

ce@muees®ee kele&veÞesCeerleerue iejpeevegJe´Àce:-

(1) cetueYetle / MeeefjefjJeÀ iejpee:- eeceOes DeVe, heeCeer ke Flej cenlkee®ee iejpeeb®ee meceekesMe neslees. ee iejpee hetCe&

Peeuee veenerle lej ceevekeer peerkeve mebhegäele esF&ue. cnCetve ÒeLece ee iejpee hetCe& JeÀjCes Deleble cenlkee®es Deens.

(2) mebj#eCe ke megjef#elelee:- MeeefjefjJeÀ iejpee hetCe& Peeueekej megjef#eleles®eer iejpe efvecee&Ce nesles. JeJeÌleer

megjef#elelee, mLewe&, mkeekeuebyelke, mebj#eCe, efveYe&elee F. iejpeeb®ee efke®eej JeÀjles ke DeefOeJeÀ megjef#ele ke mLewe&

DemeCeeNee peerkeveeuee ÒeeOeeve osles.

(3) menkeeme DeeeqCe Òescee®eer iejpe:- peerkeveeleerue mLewe& ke megjef#eleles®eer iejpe hetCe& Peeueeveblej JeJeÌleeruee menkeeme

ke Òescee®eer iejpe Yeemeles. ee iejpesle efce$e, JegÀìgbyeeleerue meome ke Flej mecetneyejesyej veeles /mebyebOe efvecee&Ce

JeÀjCee®eer iejpe Yeemeles.

(4) mke- DeeojYeeke:- menkeeme ke Deve Òescee®eer iejpe hetCe& Peeueekej mke- DeeojYeekee®eer iejpe efvecee&Ce nesles.

Òeefleÿe, ceeve, mevceeve, mkeeleb$e, Deeoj ee Yeekeveeb®ee eele meceekesMe neslees.

(5) %eeveelceJeÀ iejpe (Cognitive Need):- %eeve efceUefkeCee®eer, Flejebvee, peieeuee /peerkeve mecepetve IesCee®eer

F®íe ke kele&ve eeb®ee meceekesMe neslees. MeeUe, ceneefkeÐeeueeele legcner HeÀJeÌle ie´s[ efceUefkeCeemee"er veJns lej %eeve

mebheeove JeÀjCeemee"er peele Demeeue lej ee iejpes®eer heefjhetCe&lee nesles.

(6) meeQoe&¢äer®eer iejpe:- kejerue iejpee hetCe& Peeueekej ner iejpe efvecee&Ce nesles. eeceOes meeQoe& ke Je´ÀceyeOoles®ee

meceekesMe neslees. efkeMkeeleerue meeQoe&, Je´ÀceyeOolee peeCetve Iesleueekej mkele:®ee DeeqmlelkeeJeÀefjlee ÜbÜ JeÀjCee®eer

iejpe mebheles. kejerue meke& iejpee hetCe& Peeueekej mebieerle, JeÀuee mebheeove JeÀjCee®eer Dees{ ueeieles. efheJeÀ[&ves

ce@muees®ee meeQoe&yegOoer®es JeÀewlegJeÀ /mlegleer JesÀueer Deens.

(7) Deelceefke<JeÀeje®eer iejpe:- peerkeveeleerue DeefleMee G®®e ke JeÀ"erCe DeMeer ner heeejer, peehee¥le Kethe JeÀceer ueesJeÀ

heesnes®et MeJeÀleele. DeelceefkeJeÀejecegUs JeJeÌleeruee mkele:®ee ceee&oe DeesUKelee esleele. ce@mueesves meebefieleueeÒeceeCes,

``JeJeÌleer JeÀee nesT MeJeÀles eenerhes#ee cenlkee®es Deens, JeJeÌleer JeÀee Deens les- peerkeveele Kejs Òesce ke yegeqOoceÊee

efceUeueer veener lej efvejeMee heojer he[les. Goe. pej ef®e$eJeÀuesle efvehegCe Demeuesueer JeJeÌleer [e@JeÌìj yeveueer lej

efvejeMee®e nesles JeÀejCe mkele:®es iegCe, ceee&oe DeesUKeCeeme leer JeJeÌleer DemeceLe& "jueer.

ÒeMve:-

1) ÒesjCes®es efkeefkeOe ÒeJeÀej meebiee.

2) DeebleefjJeÀ ke yee¿e ÒesjJeÀ cnCepes JeÀee?, GoenjCeemen mheä JeÀje.

3) pewefkeJeÀ iejpeskej DeeOeeefjle ÒesjCeeefmeodOeeblemheä JeÀje.

4) ÒesjCes®ee ceevekeleekeeoer efmeodOeeblemheä JeÀje.

7.5 YetkesÀ®eer – ÒesjCee / #egOee He´sjCee ë

ner SJeÀ cetueYetle- MeeefjefjJeÀ iejpe Deens. ceevekee®ee cetueYetle iejpeebkej DeeOeeefjle efkeefkeOe

ÒesjCeeefmeodOeebleevegmeej, ceevekeer ÒesjCee ¿ee ÒesjJeÀebkej DeeOeeefjle Demeleele. JeÀener cenlkee®ee ÒesjCee- YetJeÀ (#egOee), leneve,

ueQefieJeÀ - ÒesjCee, DeeJe´ÀceJeÀlee F.

YetJeÀ cnCepes JeÀee?

YetJeÀ ner SJeÀ cetueYetle iejpe Deens. pej oerIe&JeÀeU DeVe efceUeues veener lej YetJesÀ®ee kesovee nesT ueeieleele,

YetJesÀ®eer peeCeerke nesles. YetJesÀ®eer kesovee ke pe"je®es DeeJegbÀ®eve ns oesvner jJeÌlee®ee jemeeeefveJeÀ iegCeebkej Dekeuebyetve Demeleele.

YetJeÀ ¿ee ÒesjCes®ee Giece (neeheesLe@ueeceme- Hypothalamus) DeOeMkeslee#esheJeÀeceOes nesTve, eJe=Àleeletve JeÀener jmeeeve

ðekeCeecegUs YetJesÀ®ee kesovee heesìele peeCekeleele ke DemkemLelee kee{les. HeÀJeÌle DeVe ve efceUCes ns®e YetJesÀ®es JeÀejCe Demet

MeJeÀle veener. YetJesÀ®eer Flej JeÀejCes heg{erueÒeceeCes:-

YetJesÀ®ee ÒesjJeÀ SJeÀ®e (DeVe) veener. meg©keeleer®ee JeÀeUeleerue Òeeesieeletve Demes efmeOo Peeues JeÀer, pe"je®es

DeeJegbÀ®eve-efkeJegbÀ®eve nesT ueeielee®e YetJesÀ®eer peeCeerke nesles. heesì efjJeÀeces Demeueekej heesìe®es DeeJegbÀ®eve nesTve YetJeÀ

ueeieles. heesìe®ee DeeJegbÀ®eve-efkeJegbÀ®eveeme®e heesìele JeÀekeUs Deesj[Ces Demesner cnCeleele. JeÀesCelesner DeVe Iesleuee®ee 12 les

24 leemeeveblej heesìele-JeÀekeUs Deesj[Cee®eer peeCeerke nesles. YetJesÀ®ee SJeÀe DeeJegbÀ®eve-efkeJegbÀ®eveeuee 30 mesJebÀo ueeieleele,

hejblet heesìele YetJeÀves DeeJegbÀ®eve-efkeJegbÀ®evee®eer heesìele JeÀekeUs Deesj[Cee®eer efJeÀee 30-45 mes. jenles. veblej JesÀuesuee

Òeeesieebleer Demes efmeOo Peeues JeÀer, Mejerjeletve pe"j JeÀe{tve Iesleueeveblej osKeerue YetJesÀ®eer peeCeerke nesles.

jJeÌleeleerue- meeKej:- ner jJeÌleeleerue ÒecegKe IeìJeÀ nese. pesJne jJeÌleeleerue meeKej JeÀceer nesles, lesJne YetJesÀ®eer peeCeerke

nesles, peer ceOegcesneRceOes DeefOeJeÀ ÒeceeCeele Dee{Ules. kew%eeefveJeÀeb®ee celes iuegJe@Àiee@ve ke Fvmegequeve ner oesve Deble:m$eeke

mkeeogeEhe[eJeÀ[tve Mees<eues peeleele ke YetJesÀ®eer peeCeerke nesles. FvmegequevecegUs jJeÌleeleerue meeKej efveebef$ele JesÀueer peeles, lej

iuegJe@Àiee@vecegUs leer kee{les pesJne jJeÌleeleerue iuegJeÀespe®eer heeleUer SJeÀe "jeefkeJeÀ heeleUer®ee Keeueer peeles lesJne YetJesÀ®eer

peeCeerke nesles ke KeeCee®eer F®íe efvecee&Ce nesles ke jJeÌleeleerue iuegJe@Àiee@ve®eer heeleUer "jeefkeJeÀ heeleUerhes#ee kee{les lesJne YetJeÀ-

YeeieCee®eer peeCeerke nesTve DeVe IesCee®eer efJe´Àee Leebyeles.

Hypothalamus DeOeéeslee#esheJeÀ:- jJeÌlee®ee jemeeeefveJeÀleskej ke neeheesLe@ueecemeceOes YetJeÀ ¿ee Yeekeves®ee Giece

neslees, Demes Òeeesieebleer efometve Deeues. YetJesÀ®ee yeesOeekemLesleerue (Conscious) Giece HeÀesjye´sve (Forebrain) ceWot®ee

Keeue®ee Yeeieele neslees. neeheesLe@ueeceme®es oesve Yeeie (Ventromedial Hypothalamus) kej®ee- ceOeuee

yeepet®ee DeOeéeslee#esheJeÀ ke (Lateral Hypothalamus). yeensjerue yeepet®ee DeOeéeslee#esheJeÀ, YetJesÀkej efveeb$eCe

"skeleele. eeyejesyej®e ceWotleerue Flej Yeeieeb®eener eele meceekesMe neslees pemes equeefcJeJeÀ efmemìerce, ìscheesjue- ueesye F.

YetJeÀ ee ÒesjCesle jJeÌlee®eer jemeeeefveJeÀlee, ceWotceOes Ie[CeeNee efJeÀee eeyejesyej®e meeceeeqpeJeÀ, meebmJe=ÀefleJeÀ

IeìJeÀeb®eeosKeerue meceekesMe neslees. Goe. KeeCee®eer- Deeke[, MeeefjefjJeÀ mebj®evee, lees®e lees®e heCee®ee JebÀìeUe, SJeÀìsheCee,

vewjeMe, Demegjef#elelee, eE®elee, o[heCe, meeceeeqpeJeÀ ke meebmJe=ÀefleJeÀ ®eeueerjerleer, DeVe ÒeeMevee®ee mekeeer, DeVee®ee keeme ke

¢Me F. cnCetve YetJeÀ ner ÒesjCee DeebleefjJeÀ IeìJeÀebyejesyej®e yee¿e-IeìJeÀebkej osKeerue Dekeuebyetve Deens.

YetJesÀ®ee kesovee (Hungee - Pang):- YegJesÀves heesìe®ee nesCeeNee DeeJegbÀ®eve efkeJegbÀ®eveecegUs heesìele kesovee nesleele, ke

YegJesÀ®eer peeCeerke nesles. DeVe Iesleueeveblej 12-24 leemeeveblej DeMeeÒeJeÀej®ee kesovee heesìele nesleele. YegJesÀ®ee SJeÀe

DeeJegbÀ®eve- efkeJegbÀ®eveeme 30 mes. lej kejerue ÒeceeCes YetJesÀ®eer peeCeerke 30-45 efceefveìebJeÀefjlee jenles ke 30-150

efceefveìele YetJeÀ-cees[uee®eer peeCeerke nesles. YeekeefveJeÀ Òe#eesYeecegUs osKeerue heesìe®es DeeJegbÀ®eve nesles. jJeÌleeleerue meeKej JeÀceer

Peeueeves YetJesÀ®eer peeCeerke nesles, peer ceOegcesneRceOes peemle ÒeceeCeele Dee{Ules. jJeÌleeleerue meeKej JeÀceer PeeueecegUs efvecee&Ce

Peeuesueer YetJeÀ 3-4 efokeme peemle Demeles ke veblej nUtnUt JeÀceer nesles. leeªCeele YetJeÀ leerke´ mkeªhee®eer Demeles,

lee®eyejesyej heesìe®es Deejesie ®eebieues Demeueeme osKeerue YetJeÀ ®eebieueer Demeles. YetJesÀ®ee kesovescegUs efvecee&Ce nesCeejs heesìe®es

DeeJegbÀ®evee®es ÒeceeCe cee$e keeevegmeej kee{le peeles.

ÒeMve:-

ìerhee equene

1) YetJeÀ

2) YetJesÀ®ee kesovee

3) YetJesÀ®eer JeÀejCes

efkeYeeie 2

7.6 Yeekevee

ceevekeer peerkeveele Yeekeveebvee Deveve cenlke Deens. peerkevee®ee yeje®emee Yeeie ne Yeeke- Yeekeveebveer Jeeheuesuee Deens.

ceevekeer peerkeveele ®eebieueele ®eebieues yeoue Ie[ketve DeeCeCeemee"er Yeekevee JeÀejCeerYetle Demeleele lee®eÒeceeCes keeF&ì

Yeekeveebveer FeflenemeosKeerue Ie[lees. meJeÀejelceJeÀ ke veJeÀejelceJeÀ DeMee oesvnerÒeJeÀej®ee Yeekevee cenlkee®ee Deensle.

Deevebo-og:Ke, DeeMee-efvejeMee, Òesce DeeeqCe Yeerleer, DeeJeÀ<e&Ce-ÒeefleJeÀ<e&Ce F. DevesJeÀ Yeekevee jespe®ee peerkeveele DevegYekeeme

esleele. YeekeveebeqMekeee peerkeveele JeLe& Deens. YeekeveebcegUs peerkeveeuee jbie ke íìe Òeehle nesleele, heefjCeeceer peerkeveeleerue

Deevebo, ke Deemkeeo kee{lees. Goe. ®eebieuee iegCeebcegUs efceUCeeje Deevebo ef®ejJeÀeue efìJeÀlees hejblet Yeekevee Deefleleerke´leerves

peeie=JeÀ /GÊeseqpele nesCes cnCepes OeesJeÌee®eer met®evee nese. peeeesies efce$e-Me$et yevet MeJeÀleele, Deboepe ®egJeÀleele ke JeJeÌleeruee

DeefOeJeÀ og:Keer yevekeleele. Yeekevee cnCepes JeÀee?

Yeekevee- JeeKee ke mkeªhe:-

FceesMeve ne Meyo `FceesJnj' ee ue@efìve Meyoeheemetve leeej Peeuee Demetve lee®ee DeLe& (ceesJnj-ieefleceeve JeÀjCes)

nueketve mees[Ces, Òe#egyOe, GÊeseqpele JeÀjCes, nese. Yeekeveeefveefce&leerves ceveele KeUyeU efvecee&Ce nesles.

Yeekeves®ee efvejefvejeUee JeeKee KeeueerueÒeceeCes:-

``Mejerje®eer DeeeqCe cevee®eer iegbleeiegbleer®eer (Complex) eqmLeleer, peele Yeeke, Yeekevee ke Mejerjebleie&le yeoue

Ie[tve, Òesefjle DekemLee efvecee&Ce JesÀueer peeles.''

``Yeekevee ner iegbleeiegbleer®eer yengIeìJeÀere Me=bKeuee Deens, peeeesies ÒesjCeeefveefce&leer nesTve, efJeÀee ÒeefleefJeÀee Ie[tve

esleele.''

``Yeekevee ner cevee®eer KeUyeUpeveJeÀ DeMeer eqmLeleer, peer Mejerjebleie&le yeoue, kele&ve ke peeCeerkesletve efometve esles.''

Yeekeves®eer keweqMe<ìîes:-

Yeekeveeb®eer kesiekesieUer keweqMeäîes Demeleele, efkeefkeOe Yeekeveeb®eer efkeefkeOe keweqMeäîes Demetve, efvejefvejeUee kele&veeletve

lee Òeeflele /efmeOo nesleele.

- Yeekevee ke pewefkeJeÀ /ÒeeLeefceJeÀ iejpeeb®ee pekeU®ee mebyebOe Deens.

- DevesJeÀefkeOe JeÀejCeebveer Yeekevee JeJeÌle nesleele.

- "jeefkeJeÀ Yeekevee "jeefkeJeÀ kele&veeletve JeJeÌle nesles.

- YeekeveebcegUs Mejerjebleie&le DevesJeÀ yeoue Ie[leele pemes mkeeeÊe ceppeemebmLee (ANS), Deble:ðeekeer ie´bLeerceOes, ke

efvejefvejeUee DekeekeebceOes.

- Yeekeveeb®eer leerke´lee Kethe DeefOeJeÀ Demeueeme, "jeefkeJeÀ Òemebie Ie[tve iesueeveblejosKeerue, lee®es he[meeo ceeies jenleele,

eEJeÀkee yeje®e JeÀeU efìJeÀleele, peeuee YeekeeqmLeleer (Mood) cnCeleele.

- Yeekevee cnCepes cevee®eer DeveeJeÀueveere eqmLeleer nese.

- kesU ke eqmLeleerhejlkes Yeekevee yeoueleele.

- Yeekevee ee yengIeìJeÀere Deensle.

Yeekeveeb®ee GÎsMe (Purpose):-

Yeekeveeb®ee GÎsMe, nslet JeÀee? Yeekeveeb®ee heefjCeece JeÀee? Yeekeveeb®ee ceveekej JeÀee heefjCeece neslees? F. Heg{erue

He´ceeCes

7.7 ÒesjCee :

ÒesjCee (Motivation is e-motion) cnCepes (ieefleceeve Yeekevee' nese. ÒesjCeeefveefce&leer JeÀjCee®es JeÀee& Yeekevee

JeÀjleele. YeekeveebeqMekeee peerkeve efvejLe&JeÀ Deens. ÒesjCeeefveefce&leerves Mejerjebleie&le leCeeJeekemLee DeLekee leCeekejefnle DekemLee

efvecee&Ce nesTve, jJeÌlekeeefnveeb®es DeeJegbÀ®eve DeLekee ÒemejCe nesles. Yeekevee ceveeyejesyej®e MejerjeÜejsosKeerue ÒeJeÀì nesleele,

DeMeeÒeJeÀejs YeekeveebcegUs JeJeÌleeruee megKecee DeLekee leCeekehetke& DekemLes®eer peeCeerke nesles, heefjCeeceer lkeefjle JeÀee&efmeOoer

JeÀjCeeme lelhej,Òe®eesefole nesles DeLekee megKecee eqmLeleerle efkeÞeebleer Iesles.

DeebleefjJeÀ - heefjCeece (Internal - Signals):-

JeÀesCeleener ieesäer®es DeeJeÀueve nesCes cnCepes JeÀee? YeekeveebÜejs JeÀe{uesues leJe&À - efkeleJe&À ®eebieues DeLekee keeF&ì

Deensle, ee®eer peeCeerke nesles. Yeekeveeefke<eeJeÀ mke-mebkesove efmeodOeebleke %eeveªheer efmeodOeebleeletve Yeekevee mecepetve IesCeeme

ceole nesles.

Deeheuee lelkeevegmeej SKeeoer ieesä Ie[ueeme, leer keeF&ì Deens Demes Devegceeve JeÀe{ues peeles, lemes®e pesJne ceve-

ogKekeCeejer SKeeoer ieesä Ie[les lesJne leer osKeerue megKeJeÀejJeÀ veener ee®eer peeCeerke nesles. heg{s JeÀee nesF&ue, ee

efke®eejevesosKeerue Yeekevee leerke´ nesleele, cnCetve JeÀOeerner ®eebieuee efveCe&e IesCes / Je=Àleer JeÀjCes ns eesie®e Deens.

meeceeeqpeJeÀ yeoue:-

pemes Ëoee®es ogKeCes nelee®ee ogKeCeeletve ÒeJeÀì nesles, lee®eÒeceeCes DeebleefjJeÀ YeekeveeosKeerue yeen³e MejerjeÜejs

ÒeJeÀì nesleele. Goe. ®esnNee®ee veJkeo mveeegbceOetve, 30 mveeetbÜejs Yeekevee ÒeJeÀì nesleele.

YeekeveebÜejs yee¿ekele&veeletve metef®ele nesCeejs yeoue kele&vee®eer efoMee "jkeleele. ke´ÀesefOele JeefJeÌlekej legìtve he[Ces

®egJeÀer®es "jsue. Ieeyejì JeJeÌleeruee ceole JeÀjCes cnCepes Je=Àle%eles®eer Yeekevee nese.

Yeekeveeb®eer GheegJeÌlelee:-

ÒesjCee peeie=leer JeÀjCeeme Yeekeveeb®ee ®eebieuee Gheeesie neslees. mkele:®ee Yeekeveeb®es efvejer#eCeeletve, mkele:®es Deble&ceve

peeCetve IesCeeme ceole nesles. YeekeveebÜejs Deble&ceveeleerue meghle efke®eej peeCetve IesCeeme ceole nesles. DeMeeÒeJeÀejs Yeekevee

mkele:®ee ke Flejeb®ee ceveeleerue meghle efke®eej peeCetve IesCeeme GheegJeÌle "jleele.

Yeekeveeb®es IeìJeÀ :- (i.e. Compenents of Emotion):-

Yeekeveeb®eer "jeefkeJeÀ SJeÀ JeeKee JeÀjCes JeÀ"erCe Demeues, lejer Yeekeveeefveefce&leer JeÀMeecegUs nesles, JesÀJne nesles ke

Yeekeveebkej efveeb$eCe JeÀmes "skeCeej? ns peeCetve IesCes, cnCepes Yeekeveeb®es IeìJeÀ peeCetve IesCes nese. ceevemeMeeðee®ee efkeefkeOe

JeÀ#eebÒeceeCes®e YeekeveeosKeerue yengIeìJeÀere Deensle. eeceOes %eeveelceJeÀ, MeeefjefjJeÀ ke kele&ve ee IeìJeÀeb®ee DeYeeme ke ®e®ee&

JeÀjCes eesie "jsue.

%eeveelceJeÀ IeìJeÀ (Cognitive - Level):-

ne IeìJeÀ YeekeveebMeer mebyebefOele Demetve leeb®ee pekeU®ee mebyebOe Deens.

keg[keLe& ke keÀesnsueyeie& eeb®ee celeevegmeej Yeekeveeb®es mebkesove efvejefvejeUee mkeªheele nesles les cnCepes -

megKeJeÀejJeÀ- og:KeoeeJeÀ DeeeqCe DeMeJeÌle- meMeJeÌle F.

Yeekeveeb®es mebkesove nesles cnCepes Yeekeveeb®eer leerke´lee ke megKeJeÀejJeÀlee peeCekeCes nese. Goe. pej efce$e DeLekee

cewef$eCeerMeer celeYeso /keeoefkekeeo Peeueeveblej, JeÀener Yeekevee ceveeuee peeCekeleele, pemes og:Ke, pesJne Deieoer pekeU®ee

efce$e- cewef$eCeerMeer DeMeeÒeJeÀej®es keeo nesleele lesJne cee$e kejerue Yeekeveeb®eer leerke´lee kee{les.

1) Yeekeveebkej mebMeesOeve JeÀjleebvee, DevegYekeuesuee DevegYekeeyeÎue DeLekee ceveeleerue Yeeke, Yeekevee peeCetve Iesleuee

iesuee. efvejefvejeUee mke-DenJeeue osKeerue Yeekeveeb®ee DeYeeme JesÀuee.

2) Fbie´peer Yee<esle ®eejMes ÒeJeÀej®ee veekeeves mebyeesOeuesuee kesiekesieUee Yeekevee Deensle. hejblet pesJne Sad og:Ke Demes

cnìues peeles, lesJne Sad ee Yeekeves®ee Flej ®eejMes Yeekeveeb®ee leguevesle DeLe& JeÀee?

3) Yeekevee ®eìJeÀve yeouele vemeueeves ke Yeekeveebkej efveeb$eCe DeeCeCes JeÀ"erCe Demeueeves, Yeekeveeb®ee DeYeeme JeÀjCes

cee$e DekeIe[ Deens.

4) Yeekevee JeJeÌleerhejlkes yeoueleele lemes®e leeb®eer peeCeerkeosKeerue megKeJeÀejJeÀ les heemetve og:KeoeeJeÀ F. DevesJeÀ

ÒeJeÀejs yeoueles. Goe. ÒeceesMeve, ye{leer efceUCes = peemle hewmes efceUCes hejblet lee®eyejesyej peyeeyeoejer kee{Ceej,

DeeeqCe peemlekesU Iejeheemetve otj jnekes ueeieCeej- eeletve SJeÀe®e DevegYekeeletve megKe ke og:Ke ee oesvner Yeekevee

JeÀMeeÒeJeÀejs peeCekeleele ns efmeOo nesles.

MeeefjefjJeÀ yeoue:-

Yeekeveeefveefce&leer mkeeeÊe-cepeemebmLesle nesles, ke Mejerjele ®ewleve, peeie=leer, GefÐeefhele DeLekee MeeefjefjJeÀ GefÐeheve

Ie[ketve DeeCeles. (Sseq®íJeÀ /Deveweq®íJeÀ) Goe. yeHeÀe&®ee jes[keªve peeleevee JeÀej®eeueJeÀe®ee JeÀejkejerue efveeb$eCe megìues

ke JeÀej Deefleieefleceeve Peeueer lej? Ëoee®eer Oe[Oe[ kee{les, jJeÌleoeye, Mkemevee®eer ieleer keeìles, [esUs cees"s nesleele F.

MeeefjefjJeÀ yeoue yengmebKe YeekeveebceOes Ie[tve esleele. Yeekevee JeÀesCeleerner Demeueer lejer Mejerjebleie&le yeoue Ie[ketve

DeeCeleele, leeceOes Keeueerue MeejerjerJeÀ eb$eCeeb®ee meceekesMe neslees.

(1) ceOekeleea mkeeeÊe ceppeemebmLee (CNS):- equeeqcyeJeÀ efmeeqmìce, ceWothe=ÿ (Cortex)

(2) heefjmejere ceppeemebmLee (PNS):- MeeefjefjJeÀ DeeeqCe mJee³elle ceppeemebmLee

hejblet. yeNee®e kesUe YeekeveebcegUs Mejerjebleie&le Ie[Ceejs yeoue ns DeefleMee met#ce mkeªhee®es Demeleele, pes Òele#e-

[esUeebvee efomele veener, DeMee kesUer Keeueerue eb$eCesÜejs les efomeleele:-

(1) GSR (Galvanic - Skin - Response) efkeÐegle - lkeef®ee yeoue:-

lke®esceOetve meewce mkeªhee®ee efkeÐegle Òekeen Òekeeefnle JesÀueeme lke®ee efkeÐegle Òekeeneuee efkejesOe JeÀjles. YeekeefveJeÀ eqmLeleerle

lke®es®eer efkeÐegle Òekeeneuee efkejesOe JeÀjCee®eer #ecelee ceboekeles ne yeoue ie@ueJneveesceerìj®ee meeneeeves ceeheve JesÀuee peelees.

Ieecee®ee ie´bLeer GÊeseqpele PeeueecegUs efkeÐegle- Òekeenele pes ®e{- Gleej nesleele, les ie@ueJn@veesceerìjkej oMe&efkeues peeles.

(2) SJeÀmecee - yengjsKeer (Polygraph) /yengefkeOe DeeuesKe:-

eeme®e `Demel³e MeesOeer ®ee®eCeer' (lie-detector) Demesner cnCeleele. YeekeefveJeÀ eqmLeleerle Meefjjebleie&le nesCeejs yeoue-

Ëoee®eer ieleer, mveeetbceOeerue leeCe F. SJeÀe®e kesUer yengefkeOe DeeuesKeeÜejs oMe&efkeues peeleele.

kele&veeleerue- yeoue:- DeyeesOe Yeekevee

Meyoeefkevee nekeYeeke DeLekee kele&veeÜejs Yeekevee JeJeÌle nesleele. Goe. eqmcele neme, ceg"er keUkeCes, hee" efHeÀjefkeCes

F.

Yeekeveeb®ee DeYeemeele FJeÀceeve ee Meeðe%ee®eer JeÀeceefiejer cenlkee®eer Deens. FJeÀceeveves Òeeesieele JeÀener HeÀesìesie´eHeÀ

ÒeeesieJeÀlee¥vee oeKeefkeueer ke HeÀesìesie´eHeÀceOeerue JeJeÌleerb®ee ®esnNeekejerue Yeeke DeesUKeCeeme meebefieleues, Òeeesieebveer Demes

efmeOo Peeues JeÀer, JeÀener "jeefkeJeÀ Yeekevee efkeefkeOe mebmJe=ÀleerceOes meejKee®e ÒeJeÀejs JeJeÌle nesleele. Goe. eqmceleneme ns

Deeveboe®es ÒeefleJeÀ Deens. HeÀesìesleerue nekeYeekeeletve meele cetueYetle Yeekevee JeJeÌle nesleele. Deevebo, og:Ke, jeie, Yeerleer,

DeeM®ee&, eflejmJeÀej, Ie=Cee F.

kejerue Òeeesieele - DebOe ueesJeÀebceOes osKeerue kejerue Yeekevee Dee{Uuee.

ÒeMve:-

1. Yeekeveeb®eer JeeKee equene.

2. Yeekeveeb®eer JeÀener GoenjCes Ðee.

3. Yeekeveeb®es IeìJeÀ meebiee.

4. Yeekeveeb®es Deyeesue- Yeeke meebiee.

5. pees[ee ueekee.

A B

1) ie@ueJneveer lkeJedÀ DevegefJe´Àee 1) %eeveelceJeÀ heeleUer

2) yengefkeOe DeeuesKe 2) kele&veeleerue yeoue

3) FJeÀceeve 3) Deve=le-MeesOe ®ee®eCeer (Lie- detector)

4) lke®esleerue efkeÐegleÒekeeneleerue yeoue-ceeheve.

efkeYeeie- 3

7.8 Yeekevee - efmeodOeeble

A] pescme ueBie®ee Yeekevee- efmeodOeeble:-

efkeuece pescme ke pescme ueBie ee [@efveMe Meem$e%eebveer Yeekeveeefke<eeJeÀ efmeodOeebleceeb[uee, oesvner Meem$e%eebveer

ceeb[uesues efmeodOeebleyengleebMeer meejKes Demeueeves ee GheheÊeerme pescme-ueBie®ee efmeodOeebleDemes cnCeleele.

meke&meeceeveheCes Yeekeveeefveefce&leer®ee Je´Àce heg{erueÒeceeCes:- vewmeefie&JeÀ /heee&kejCeere ÒeYeeke (GefÐeheJeÀ)→

ceevemeMeem$eerre DevegYeke → Mejerjebleie&le yeoue (Yeekevee)

hejbleg

pescme- ueBie efmeodOeebleevegmeej :-

heee&kejCeere ÒeYeeke (GefÐeheJeÀ)→ Mejerjebleie&le yeoue→ ceevemeMeem$eerre (Yeekevee) DevegYeke.

pescme DeeeqCe ueBie®ee celeevegmeej, ``ceePee Mejerje®ee LejJeÀehe G[lees cnCetve ceuee Yeerleer keeìles''. pesJne

pebieueeletve peeleebvee eEmen efomelees, lesJne ÒeLece Mejerje®ee LejJeÀehe G[lees ke veblej Yeerleer®eer Yeekevee efvecee&Ce nesles. Mejerje®ee

LejJeÀehe G[euee cnCetve Yeerleer ner; Yeekevee efvecee&Ce Peeueer.

pescme®ee celeevegmeej:-

GefÐeheJeÀeuee Devegmeªve ÒeLece ``MeejerjerJeÀ efJe´Àee Ie[leele, ke veblej efkeeqMeä Yeekeveeefveefce&leer nesles.'' meeceeve

JeÀuhevesvegmeej cee$e ÒeLece Yeekevee, ke veblej MeeefjefjJeÀ neue®eeueer ne Je´Àce Demelees. Goe. pebieueer ÒeeCeer (Demkeue) ¢äerme

he[ueeme ÒeLece neleheee JebÀhe heekeleele, Ieece HegÀìlees ke veblej Yeerleer®eer Yeekevee nesles. (pescme- ueBie®ee celes- og:Ke

Peeueeme j[Cee®eer Yeekevee nesles, nele heee DeeheìCes - ke veblej jeieefveefce&leer nesles. MeeefjefjJeÀ yeoueebeqMekeee

Yeekeveeefveefce&leer nesles, leeme %eeveelceJeÀ (Cognitive) Yeekevee Demes mebyeesOeleele. Goe. eEmeneuee heengve heueeeve

JeÀjCee®eer efJe´Àee, hejblet leeletve efYeleer ne Yeeke efvecee&Ce nesle veener.

$egìer /ceee&oe /ìerJeÀelceJeÀ uesKeve:-

pescme ueBbie®ee efmeodOeebleekej Dee#eshe Iesleebvee JeÀener ceevemeMeem$e%eebveer Òeeesieeves efmeOo JesÀues Deens JeÀer,

Mejerjebleie&le yeoueeb®ee eqMekeeemegOoe YeekeveelceJeÀ ÒeefleefJe´Àee Ie[tve esleele.

a] Je@Àveve- yee[& efmeodOeeble(Cannon - Bard - Theory):-

heeMke&Yetceer /Òemleekevee:- Je@Àveve ke yee[& ee oesve Meem$e%eebveer, pescme-ueBie®ee Yeekevee-

efmeodOeebleekej ìerJeÀelceJeÀ uesKeve JeÀªve heg{erue efmeodOeebleceeb[uee:-

Je@Àveve ves (1929) ceOes pescme- ueBie®ee efmeodOeebleeJej ìerJeÀe JesÀueer leer heg{erueÒeceeCes:-

1) efvejefvejeUee Yeekeveebveer Mejerjebleie&le pes yeoue nesleele les meejKes®e Demeleele. Goe. Deevebo ke og:Ke JeJeÌle

JeÀjleebvee [esUeebceOetve DeÞet esleele.

2) ÒelesJeÀ Yeekeves®ee DeYeeme JeÀjleebvee Mejerjebleie&le FbefêeebceOes nesCeejs yeoue DeYeemeCes DeLekee efvejer#eCe JeÀjCes ns

DeMeJeÌe Deens.

3) YeekeveebcegUs Mejerjebleie&le nesCeejs yeoue ns DeefleMee (cebo) /meekeJeÀeMe ieleerves Ie[leele hejblet les HeÀej JeÀeU

efìJeÀle veener heefjCeeceer ns yeoue DeYeemeCes cee$e JeÀ"erCe Deens. Goe. og:Keo Ieìvee Ie[ueekej, ÒelesJeÀ kesUsme

og:Ke ner Yeekeveeefveefce&leer nesCeeDeeOeer j[Cee®eer efJe´Àee nesles®e Demes veJns? eEJeÀkee og:Ke ner Yeekevee j[CeeDeeOeer

efvecee&Ce nesles Demes veJns.

4) Mejerjebleie&le yeoue YeekeveebeqMekeee osKeerue nesT MeJeÀleele- Goe. Jeeeeceeves Ëoee®eer ieleer kee{les, hejblet

Yeekeveeefveefce&leer nesle veener.

meke&meeceeveheCes pesJne JeÀe@ìxJeÌme ke JeWÀefêe ceppeemebmLesuee GefÐeheJeÀeefke<eeer Le@ueecemeÜejs mebosMe heesnes®eleele

lesJne Yeekeveeefveefce&leer nesles. Lees[JeÌeele neeheesLe@ueeceme®ee GefÐeheveeletve YeekeeefveJeÀ - DevegYeke ke DeebefleefjJeÀ FbefêeebceOes

yeoue Ie[leele ee oesvner efJe´Àee SJeÀe®e kesUer Ie[tve esleele heefjCeeceer Yeekeveeefveefce&leer nesles.

hejblet Deeheueeuee ceeefnle®e Deens, HeÀJeÌle Le@ueeceme®e Yeekevee efveefce&leer JeÀjle veener lej equeeqcyeJeÀ efmeeqmìce,

neeheesLe@ueeceme ke Flej Dekeekeeb®eeosKeerue Yeekeveeefveefce&le meceekesMe neslees, cnCetve ne SJeÀ %eeveelceJeÀ (Cognitive)

efmeodOeebleDeens.

C) yeesOeelceJeÀ ¢efäJeÀesve:- (Cognitive - View)

Me@keÌìj ke eEmeiej eeb®ee efÜIeìJeÀ efmeodOeeble:-

ee efmeodOeebleevegmeej peiee®es DekeueesJeÀve JesÀueeveblej Deeheueeuee JeÀee keeìues heeefnpes les yee¿e peie®e "jefkeles.

veblej lee YeekeefveJeÀ DekemLesuee JeÀesCe JeÀejCeerYetle Deens les DeeheCe "jefkelees.

a) yee¿epeieleeleerue JeÀener GefÐeheJeÀ GÊeseqpele DekemLee efvecee&Ce JeÀªve Ëoee®eer Oe[Oe[ kee{keleele, heesìe®es

DeeJegbÀ®eve nesles ke Mkeemees®íkeemee®eer ieleer kee{les.

b) JeJeÌleeruee meYeeskeleeuee®es DekeueesJeÀve JesÀueeveblej JeÀee keeìues heeefnpes ns yee¿epeie®e "jkeles.

ÒeefmeOo Me@keÌìj - eEmeiej Yeekevee - efmeodOeeble:-

ee Òeeesieele mke-F®ísves meeceerue nesCeeNee JeefJeÌble®ee meceekesMe JesÀuee iesuee. Òeeesieele peerkevemelkeeuee heee&eer

DemeCeeNee megÒee@eqJeÌPeve ee Deew<eOee®ee heefjCeeceeb®ee ke JeefJeÌle®ee yeesOeelceJeÀ DekemLes®ee DeYeeme JesÀuee. SJeÀ mecetneuee

FefhevesefHeÀve®es FbpesJeÌMeve DeLekee heefjCeeceefkejnerle Deew<eOe (Placebo) osCeele Deeues. leCeekehetCe& DekemLesle De@ef[^ve@equeve ee

ie´bLeerletve FefhevesefHeÀve ns jmeeeve ðekeles, peecegUs jJeÌleoeye kee{Ces, Ëoee®eer ieleer, Mkeemees®íkeemee®eer ieleer kee{les

DeMeeÒeJeÀejs pee ieìeuee FefhevesefHe´Àve®es FbpesJeÌMeve efoues nesles, leeb®eer MeeefjefjJeÀ DekemLee DeefOeJeÀ ÒeceeCeele GefÐeefhele

Peeuesueer efomeueer, ogmeNee ieìehes#ee.

Me@keÌìj ke eEmeiej eebveer FefhevesefHe´Àve®es FbpesJeÌMeve IesCeeNee ieìeuee, Deew<eOee®ee heefjCeeceebefke<eeer hetke&met®evee efoueer

nesleer. eeceOes neleheeeeb®ee LejJeÀehe, Ëoee®eer Oe[Oe[, Ieece esCes F. heefjCeece meebefieleues iesues, lej ogmeNee ieìeuee cee$e

Deew<eOeeb®ee heefjCeeceeefke<eeer JeÀesCeleerner hetke&met®evee efoueer veener. DeYeemeebleer Demes efometve Deeues JeÀer, pee ieìeuee

Deew<eOee®ee heefjCeeceeefke<eeer hetke&met®evee efoueer iesueer lees ieì leebvee peeCeerke nesCeeNee Yeekevee mecepetve IesCeeJeÀefjlee

yee¿epeieleele GheueyOe DemeCeeNee GefÐeheJeÀeb®ee DeeOeej Iesleuee lej hetke&JeÀuhevee ve efouesuee ieìeuee mkele:®ee Yeekeveeb®es

mkeDeeJeÀueve Peeues. SJeÀmeejKee®e DemeCeeNee oesvner ieìeuee JeÀesCelee ÒeJeÀej®ee Yeekeveeb®eer peeCeerke Peeueer? me@®emìj ke

eEmeiej efmeodOeebleevegmeej- Yeekevee cnCepes Deeheueeuee JeÀee keeìues heeefnpes ns meYeeskeleer®ee peiee®es DekeueesJeÀve JesÀueeveblej

"jles. megÒee@eqJeÌPeve efouesuee leermeNee ieìeuee mkeleb$e Keesueerle "skeues. leeleerue JeÀener ÒeeespeJeÀ Deleeveboeves lej JeÀener leerke´

jeieeves Je´ÀesefOele Peeues. DeefleMee keweeefJeÌleJeÀ DeMeer ÒeMveekeueer ee ieìeuee osCeele Deeueer, peeceOes leeb®es JeÀewìgbefyeJeÀ

GlheVe, yeeueheCe ke Peeshes®ee mekeeer ke ueQefieJeÀ ÒesjCeebefke<eeer ÒeMve efke®eejCeele Deeues.

Me@keÌìj ke eEmeiej eebveer leeveblej ÒelesJeÀe®ee ÒeefleefJe´Àeeb®es efvejer#eCe JesÀues Demelee leeb®ee Demes ue#eele Deeues JeÀer

ee ieìeves leeb®ee DeebleefjJeÀ GefÐeefhele DekemLesuee Devegªhe DeMee Yeekevee JeJeÌle JesÀuee. (Placebo) heefjCeeceefkejnerle

Deew<eOe efouesuee mecetn cee$e DeefleMee efveeq<Je´Àe ke Goemeerve neslee, leebveer JeÀesCeleener Yeekevee JeJeÌle JesÀuee veenerle.

FefhevesefHeÀve osCeele Deeuesuee ieìeves Deew<eOee®ee heefjCeeceeefke<eeer hetke&metef®ele ve JesÀuesuee ieìeves,- Deeveboe®ee, megKee®ee

Yeekevee JeJeÌle JeÀjCeeNee mecetneÒeceeCes®e Yeekevee JeJeÌle JesÀuee.

Lees[JeÌeele yee¿epeieleeleerue meboYe& Deeheueeuee JeÀee keeìues heeefnpes les meg®eefkeleele ke leevegmeej DeeheCe

YeekevegYeke neslees, eekeªve Demes efmeOo nesles JeÀer, Deeheuee JeefJeÌleiele YeekeefveJeÀ ÒeefJe´Àelse yeesOeelceJeÀ DeeeqCe heefjeqmLeleere

IeìJeÀeb®ee cenlkehetCe& menYeeie Demelees.

ÒeMve:-

1) pescme ueBie®ee efmeodOeebleeb®ee ceee&oe meebiee.

2) Je@Àveve-yee[&®ee efmeodOeeble.

3) Yeekeveeb®es JeÀee& ke Gheeesie.

efkeYeeie-4

jespe®ee peerkeveeleerue Deevebo kee{efkeCeemee"er JeÀjekeee®ee JeÀener ieesäer (Tips):-

1) peerkeveeleerue Deevebo osCeeNee ieesäer DeesUKeeeuee eqMeJeÀe. Deevebo efceUefkeCee®eer iejpe mekee¥ceOes meejKeer®e

Demeueer lejer Deevebo efceUefkeCee®es ceeie& cee$e JeefJeÌlehejlkes yeoueleele. mkele:®ee kesieUsheCee peeCetve Iee ke eE®elee,

JeÀeUpeerheemetve otj jne.

2) peerkeveeJeÀ[s yeIeCee®ee ¢efäJeÀesve yeouee, vesnceer peerkevee®ee meJeÀejelceJeÀ yeepetJeÀ[s yeIee. ceveeves pejer

veJeÀejelceJeÀ ieesäeR®ee efke®eej JeÀjCeeme Yeeie hee[ues lejer leeJeÀ[s ogue&#e JeÀjCee®ee Òeelve JeÀje. ÒelesJeÀ

heefjeqmLeleer®ee meJeÀejelceJeÀ ke ®eebieuee yeepetJeÀ[s ue#e Ðee.

3) ceveeuee YeekeCeejs, efkeÞeebleer Deejece osCeejs, ÒemeVe JeÀjCeejs mebieerle SsJeÀe.

4) Deevebo osCeejs Oese eespeveehetke&JeÀ efceUkeCee®ee Òeelve JeÀje. DeMeeÒeJeÀejs Òeelveeves legce®eer ceeveefmeJeÀeqmLeleer Kethe

®eebieuee ÒeJeÀejs leeej nesTve peerkeveeleerue Decetue Oese efceUefkeCeemee"er legcner Òesefjle nesCeej.

5) Deeveboer ueesJeÀeb®ee meeefVeOeele jne. veJeÀejelceJeÀ efke®eejebveer Iesjuesuee ueesJeÀebceOes jeefnueeves legcnerosKeerue lemes

yeveeue. (Goe. meeLeer®ee DeepeejeÒeceeCes [Infectious])

6) pesJne SKeeoer ieesä ®egJeÀer®es Ie[sue lesJne mkele:uee ke Flejebvee oes<e osCeehes#ee leer megOeejCee®ee Òeelve JeÀje.

KejesKej Deeveboer DemeCeejs ueesJeÀ mkele:®ee ®egJeÀeryeÎue j[Ceehes#ee, Lees[e efke®eej JeÀªve, leer ®etJeÀ ke leer

heefjeqmLeleer megOeejCee®ee Òeelve JeÀjleele.

7) JeÀesCeleener mecemes®ee GÊej heee&eeyeÎue efke®eej JeÀje, ÒeMvee®ee Deens.

8) mkele:®es efke®eejeb®es DekeueesJeÀve JeÀje, pesJnepesJne ceveele veJeÀejelceJeÀ efke®eej esleerue lesJne lesJne ceveeuee Deevebo

osCeeNee meJeÀejelceJeÀ efke®eejeb®ee efke®eej JeÀje.

9) ojjespe ceveeuee Deevebo osCeeNee JeÀener ieesäeR®ee Lees[ekesUe lejer efke®eej JeÀje. DeMeeÒeJeÀejs Ieeuekeuesuee

Lees[ekesUe, peerkeveeleerue meJeÀejelceJeÀ ieesäeRkej ue#e osCeeme Òesefjle JeÀªve, peerkeve Deevebocee yevekeCeeme

ceole JeÀjsve.

10) vesnceer DeeheCe JeÀee JesÀues veener eeJeÀ[s yeIeCeehes#ee, DeeheCe JeÀee JesÀues Deens, DeLekee JeÀee JeÀjlee esF&ue ee®ee

efke®eej JeÀje.

JeÀener kesUe efokemee®eer meg©keele, Deepe Kethe JeÀener JeÀjee®eb DeMee efke®eejeves nesles hejblet efokemee®ee Meskeìer cee$e

leeleerue JeÀener JeÀeex hetCe& ve Peeueeves efvejeMee nesles.

11) legcner JeÀee JesÀues Deens eekej ceve JeWÀefêle JeÀje, JeÀee JesÀues veener eekej veJns. efokemeYejele Kethe JeÀece JesÀues

Demesue hejblet efokemee®ee Meskeìer cee$e JeÀener íesìer JeÀeces JesÀueer veenerle cnCetve efvejeMee nesF&ue Demes JeÀjCes eesie

veener.

12) jespe mkele:JeÀefjlee JeÀenerlejer ®eebieues JeÀje Goe. ®eebieues hegmleJeÀ Iee, mkele:uee Deeke[Ceeje heoeLe& KeeCes,

Deeke[Ceeje JeÀee&Je´Àce otjoMe&vekej yeIeCes, efmevescee heeneCes DeLekee ®eewheeìerkej efHeÀjeeuee peeCes. F.

13) Deevebo efceUefkeCeeJeÀefjlee heefjeqmLeleervegmeej mkele:®ee ceveeske=Êeerle yeoue Ie[ketve DeeCeekee. JeÀener kesUe, "jeefkeJeÀ

eqmLeleerle Meeble jenCes osKeerue eesie Demeles hejblet DeMee heefjeqmLeleerleosKeerue DeeMes®ee efJeÀjCe MeesOetve og:Kecee

heefjeqmLeleerletve ceeie& JeÀe{ekee.

14) mkele:®es Deejesie meebYeeUCes ne osKeerue Deevebo mebheeove JeÀjCee®ee ceeie& nese. ÒeceeCeehes#ee DeefOeJeÀ DeLekee JeÀceer

kepeve DemeCes eeletve osKeerue veJeÀejelceJeÀ Yeekevee efvecee&Ce nesleele. Jeeeeceeves Meefjjeleerue Sv[e@jefHeÀvme

(Endorphins) kee{ueeves Deevebo kee{Ceeme ceole nesles.

15) cepesoej JeÀee&JeÀce yeIeCeeletveosKeerue ceveesjbpeve nesles.

16) Deevebo efceUefkeCee®eer ke mecepetve IesCee®eer hee$elee Deeheuee Debieer Demeekeer. pes mkele:uee Deevebo

efceUefkeCeeJeÀefjlee hee$e mecepele veener les Deeveboeheemetve kebef®ele /otj®e jenleele. iejpe keeìueeme mkele:uee

kesUeskesUer Deevebo efceUefkeCee®es metef®ele JeÀje.

17) jespe Lees[e kesUe lejer mkele:uee Òesefjle JeÀjCeeNee hegmleJeÀe®es kee®eve JeÀje.

18) jespe®ee Lees[e kesUe lejer mkele:JeÀefjlee, JeÀenerlejer ®eebieues Je=Àle JeÀjCeele Ieeuekee. ceveeuee ke Mejerjeuee

efkeÞeebleer osCeeJeÀefjlee DeeuneooeeJeÀ keeìCeejs mveeve, Deenej Ieekee, pesCesJeÀªve ceeveefmeJeÀ eqmLeleerle ®eebieues

yeoue Ie[tve esF&ue.

19) jespe ogmeNeeuee Deevebo osCeejer SKeeoer lejer Je=Àleer JeÀjekeer, Goe. ®eebieues Yee<ee, ceole JeÀjCes, yemeceOetve peeleebvee

mkele:®eer peeiee SKeeoee iejpekebleeuee osCes F. legcner pesJne ogmeNeeuee Deevebo oslee, leeletve legcneuee lej Deevebo

efceUlees®e lemes®e FlejpeCeosKeerue legcneuee Deevebo osCee®ee Òeelve JeÀjleele.

20) vesnceer Deeveboer jenCee®ee Òeelve JeÀje.

21) Deeveboer JeefJeÌleyejesyej Me$etlke JeÀª veJeÀe, Gueìhe#eer leeb®ee DeeveboeJeÀefjlee legcnerosKeerue Òeelve JeÀje.

22) Deevebo ne SKeeoee mebmeiee&ÒeceeCes Deens, cnCetve vesnceer Deeveboer JeJeÌleerb®ee menkeemeele jene.

23) ceveeÒeceeCes SKeeoer ieesä Ie[le vemesue lesJne mkele:uee leeheemetve otj "skeCee®ee Òeelve JeÀje pesCesJeÀªve ceve

Meeble jenCeeme ceole nesF&ue. mkele:uee heefjeqmLeleerheemetve otj "skeCes cnCepes Deequehle veJns lej ®eebieues ke

keeF&ìe®ee mkeerJeÀej JeÀªve, meceleesue jeKeCes nese, peeeesies mkele:ceOeerue Debleie&le Meeblelee efvecee&Ce nesTve

Deevebo efceUCeeme ceole nesF&ue.

24) vesnceer nmelecegKeer jne. mkele:®eer leguevee Flejebyejesyej JeÀª veJeÀe.

Deeveboe®eer "jeefkeJeÀ JeeKee JeÀjCes JeÀ"erCe pejer Demeues, lejer ÒelesJeÀpeCe Deevebo efceUefkeCeeJeÀefjlee ÒeelveMeerue

Demelees. JeÀener JeefJeÌleb®ee celes Deevebo cnCepes megowke, lej JeÀeneR®ee celes Deevebo cnCepes owke lej JeÀenerb®ee celes og:Ke ns®e

owke Demeles.

kej veceto JesÀuesuee ieesäer, jespe®ee peerkeveele Dee®ejCeele DeeCeueeves, Decetue eMe ke Deevebo mebheeove

JeÀjCeeme ceole nesF&ue.

ÒeMve:

(1) Keeueerue mebJeÀuheveeb®es meefkemlej mheäerJeÀjCe Ðee.

(De) Deevebo

(ye) meJeÀejelceJeÀ ceevemeMeem$e

(2) jespe®ee peerkeveeleerue Deevebo kee{efkeCeemee"er JeÀener Gheee met®ekee-

(3) Deevebo efceUefkeCee®ee Oeeefce&JeÀ ke DeeeqlceJeÀ ¢äerJeÀesve eeefke<eeer efkekes®eve JeÀje.

8

leCeeke ke Deejesie

efkeYeeie – 1

IeìkeÀ j®evee

8.1 He´mleeJevee

8.2 `leCeeJe' cnCepes keÀe³e?

8.3 leCeeJee®es He´keÀej

8.4 leCeeJee®ee HeefjCeece

8.5 leCeeJee®eer keÀejCes

8.6 leCeeJee®es JeieeakeÀjCe

8.7 leCeeJeeuee efceUCeejer He´efleefke´À³ee

8.8 mego={lee

8.1 He´mleeJevee

Deepe®es peerkeve HeÀej OeJeÀeOeJeÀer®es, ieleerceeve ke DeeJneveelceJeÀ Peeues Deens. Deeheuee Yeeskeleeue®ee meceepeele

DevesJeÀ OeJeÌJeÀeoeeJeÀ ke DeeM®ee&JeÀejJeÀ Ieìvee DeeheCe henelees. onekeerleuee cegueeuee ceOegcesne®es efveoeve, efleMeerleuee

JeJeÌleeruee ÛoeefkeJeÀeje®ee PeìJeÀe, hejer#es®ee ne@ueceOes efkeÐeeLeeaveeruee ceg®íe&, veesJeÀjer iesueeves he#eIeelee®ee PeìJeÀe

lemes®e vewjeMeeletve leªCeeb®eer Deelcenlee..... ee meke& yeeyeleerle ue#eCes ke heefjCeece pejer MeejerefjJeÀ mkeªheeleerue Demeues

lejer JeÀejCes cee$e ceeveefmeJeÀ mkeªheeleerue Demeleele. leele mekee&efOeJeÀ cenlkee®es ceeveefmeJeÀ JeÀejCe cnCepes `leCeeke' ns nese.

8.2 `leCeeke' cnCepes JeÀee?

`leCeeke' ner SJeÀ DevesJeÀ hewuet DemeCeejer ÒeefJe´Àee Deens. Deeheuee Yeeskeleeue®ee heefjkesMeeleerue Ieìvee ke Òemebieebvee

meeceesjs peeleevee ne leCeeke efvecee&Ce neslees.

`peeb®eecegUs ceeveefmeJeÀ ke MeejerjerJeÀ JeÀee&#ecelesle efkeIeìve Ie[tve esles eEJeÀkee lemee OeesJeÀe mebYekelees DeMee IeìveebÜeje

GodYekeCeejer ÒeefJe´Àee cnCepes leCeeke nese'- (HeÀesJeÀve ke ìsuej)

leCeeke eEJeÀkee leeCe ne vesnceer®e keeF&ì Demelees Demes ceevet vees. lee®ee JeÀceer-peemle ÒeceeCeevegmeej lee®es heefjCeece efometve

esleele. JeÀceer ÒeceeCeeleerue leeCe mkeeYeeefkeJeÀ Demetve lees JeÀenerkesUe ÒesjJeÀe®es JeÀee& JeÀjleevee efomelees. Goe. hejer#ee pekeU

Deeuee®ee leeCeeves efkeÐeeLeea DeYeemeeuee ueeielees. cee$e ne leCeeke DeefOeJeÀ eEJeÀkee leerke´ mkeªhee®ee Peeueeme lees DeefleefjJeÌle

o[heCe leeej JeÀjlees ke efkeJe=Àle mkeªhee®ee yeespee JeJeÌleerkej ìeJeÀlees. eE®elee kee{les. JeJeÌleer DemeneeheCee DevegYekeles.

heefjCeecele: JeJeÌleer®es ceveesmkeemLe efyeIe[les ke lee®ee Òele#e DeÒele#e heefjCeece JeJeÌleer®ee MeejerjerJeÀ Deejesieekej

mebYekelees.

leCeeke ÒelesJeÀ®e ceveg<e DevegYeefkele Demelees. cee$e JeJeÌleer®ee iegCeefkeMes<eebkej, DeeblejerJeÀ MeJeÌleer ke heefjeqmLeleer®es

mebkesove leer JeÀMeer JeÀjles eekej leCeekeeuee leer JeÀMeer ÒeefleefJe´Àee osF&ue, lees JeÀmee eqmkeJeÀejsue ke lee®ee efle®ee ceeveefmeJeÀ-

MeejerjerJeÀ Deejesieekej JeÀee heefjCeece nesF&ue ns "jles.

leCeekee®es yeesOeelceJeÀ

cegueebJeÀve - DeYeeme Peeuee Deens

eEJeÀkee veener

DeheeMee®eer efYeleer

/ DeY³eeme

Peeuesuee veener

eMee®eer DeeMee /

DeY³eeme Hegjsmee

Peeuesuee veener

leCeekee®ee efkeIeeleJeÀ

heefjCeece- DeepeejheCe

esCes.

leCeekee®ee efkeOee³eJeÀ

heefjCeece- DeeCeKeer DeY³eeme

keÀ© Je Jej®ee vebyej efceUJet.

leCeekepeve GefÎheeJeÀ

(heefj#ee pekeU esCes)

(heefj#ee

pekeU esCes)

8.2 leCeekee®es ÒeJeÀej:

(1) efkeIeeleJeÀ leCeeke: (Distress)

pesJne SKeeoer DeeJneveelceJeÀ heefjeqmLeleer JeJeÌleeruee Peshesue Demes keeìle veener, leeletve DeheeMe esCee®eer efYeleer

meleeket ueeieles, heefjCeeceeb®eer eE®elee Yes[meekeles ke DeeheCe ner heefjeqmLeleer efveebef$ele JeÀª MeJetÀ Demee DeelceefkeMkeeme keeìle

veener, lesJne ceveg<e nej ceevelees. nleyeue neslees. DeMee heefjeqmLeleerle leCeeke efvecee&Ce neslees. cee$e lees veJeÀejelceJeÀles®ee

Yeekevesletve efvecee&Ce Peeueeves lees efkeIeeleJeÀ mkeªhee®ee Demelees. Goe. JeÀecee®ee Dekeepekeer yeespee, De®eeveJeÀheCes he[uesuee

eEJeÀkee kee{uesuee peyeeyeoeNee, DeeefLe&JeÀ vegJeÀmeeve, JegÀìgbyeeleerue JeJeÌleer®es cees"s DeepeejheCe F. eecegUs JeJeÌleerme melele

eE®elee, $emlelee, jeie, efvejeMee, DemeneeheCee ee Yeekeveeb®ee DevegYeke eslees ke leCeeke ceve ke Mejerjekej DeeIeele JeÀjlees.

(2) efkeOeeeJeÀ leCeeke: (Eustress)

ne ®eebieuee ÒeJeÀej®ee leCeeke mecepeuee peelees. ee eesie ÒeceeCeeleerue leeCeeJeÀ[s JeefJeÌle SJeÀ DeeJneve,

JeÀee&hetleeaJeÀjerlee ÒesjCee osCeejs SJeÀ meeOeve cnCetve heneles. leeceOeerue DeeJneve hetCe& JeÀjleevee SJeÀe ÒeJeÀej®eer efkepeeÞeer

DevegYekeles. [esUeemeceesjerue GÎsMe meeOe JeÀjCeeJeÀjerlee efveeespeveyeOo Òeelve JeÀjles. Goe. mheOee& hejer#eebceOes heeme

nesCeeJeÀjerlee efkeÐeeLeea efveeespeveyeOo DeYeeme JeÀjleele ke DeMeeÒeJeÀejs leeejer Peeueer Demeueeme hejer#esuee meeceesjs

peeCeeme Deeveboeves leeej nesleele, GlmegJeÀ efomeleele. ee ÒeJeÀej®ee leCeekeeletve Òeelve Ie[leele. JeJeÌleeruee Òeieleer®eer

mebOeer efceUles, cnCetve®e Demee leCeeke JeJeÌleer meJeÀejelceJeÀ ceveeves eqmkeJeÀejles. leecegUs peerkeveeuee DeefYeÒesjCee efceUles.

(3) DeeflejerJeÌle leCeeke: (Hyper Stress)

peemleer®ee JeÀeceecegUs ke kee{lee peyeeyeoejerves efvecee&Ce nesCeeje leeCe, pees JeJeÌleer menpeheCes hesuet MeJeÀle veener,

DeMee leCeekeeuee `DeeflejerJeÌle leCeeke' cnCeleele. "jeefkeJeÀ JeÀeueceee&osle DevesJeÀ ÒeJeÀej®eer JeÀeces JeÀjekeer ueeieCes, DevesJeÀ

DeeIee[eebkej YetefceJeÀe heej hee[ekeer ueeieCes eecegUs ne leeCe mebYekelees. Goe. m$eeruee veesJeÀjer, Iej, Iejeleerue yeeueJesÀ, ke=Oo,

Deepeejer JeefJeÌle, Yeepeer-yeepeej, mkeebheeJeÀ, meeceeeqpeJeÀ GheJe´Àce, F. ieesäer meebYeeUeJee ueeieleele. DeMeele Iejele

ueive JeÀee&, cegbpe eEJeÀkee Iej yeoueCee®ee Ieeì Ieeleuee lej JeÀecee®ee yeespee hesuele veener ke leeletve leCeeke efvecee&Ce neslees.

efJeÀleerner efveeespeve JesÀues lejer meke& JeÀeceebvee eesie veee oslee esle veener. DeeflejerJeÌle leCeekeecegUs JeÀee&#eceleener JeÀceer nesles.

(4) Dehegje leeCe: (Hypo Stress)

JeJeÌleeruee pesJne DeeJneveelceJeÀ JeÀece efceUle veener lesJne leer JebÀìeUles. efle®ee eesieleshes#ee JeÀceer Òeleer®es JeÀece

efceUeueeves ne leeCe efvecee&Ce neslees. DeMee JeJeÌleer DemkemLe nesleele. ÒesjCeenerve nesleele. peerkeveele lees®e-lees-heCee eslees.

DeeJneve ke yeoueeves ceveg<e lejlejerle neslees. Goe. iegCekellee, eqMe#eCe, DevegYeke Demetvener eesielesvegmeej JeÀece ve efceUCes,

Glmeener- JeÀee&lelhej JeJeÌleeruee vegmeles yemetve jneCee®es JeÀece efceUCes, veJeÀes Demeuesues efjJeÀeceheCe F., ner GoenjCes ee

ÒeJeÀej®ee leCeeke efvecee&Ce JeÀjleele.

8.4 leCeekee®ee heefjCeece:

kesiekesieUee mlejekejerue leCeekee®es kesiekesieUs heefjCeece ceveg<e peerkeveekej nesleele.

(1) Keeue®ee mlej

(2) ceOece mlej

(3) G®®e mlej

`Keeue®ee mlejeleerue' leCeeke JebÀìeUe, kewHeÀue, DeeUme, Peeshes®ee leJe´Àejer, efveªlmeen, peyeeyeoejer ìeUCee®eer Òeke=Êeer ke

SJeÀ ÒeJeÀej®ee iebpe ®e{kelees.

`ceOece mlejeleerue' leCeeke Deeheueer JeÀee&#ecelee kee{efkelees. ceeveefmeJeÀ mele&JeÀlee, DeefYeÒesjCee, Gllece JeÀee&MeJeÌleer, lespemkeer

mce=leer, yeouee®eer F®íe ke MeebleheCee efvecee&Ce JeÀjlees.

`G®®e mlejeleerue' leCeeke ceveg<eeuee LeJeÀkee oslees. leecegUs JeJeÌleer GÐeceMeerue jnele veener. ee leCeekee®es HeÀuemke©he

ieueerleiee$elee, Dehegjer Peeshe, ef®e[ef®e[sheCee, Keeueekeuesueer mke-Òeeflecee, efkemejeUtheCee, keejbkeej nesCeeNee ®egJeÀe,

Demheälee, vesìJesÀheCeeleerue DeYeeke F. ieesäer mebYekeleele.

8.5 leCeekee®eer JeÀejCes: (Causes of Stress)

mes[esueeF&ve eebveer 1982 ceOes leCeekeeb®eer JeÀener ÒecegKe JeÀejCes MeesOeueer leer KeeueerueÒeceeCes Deensle-

(1) Dehegjer meeOeve-meecegie´er ke Dehegje efveOeer. mkele:®ee peerkeveekej DemeCeejs Dehegjs efveeb$eCe osKeerue leCeeke efvecee&Ce JeÀjles.

(2) keefjÿebJeÀ[tve efceUCeeje Dehegje hee"eRyee. mebÒes<eCe ke ceeieeskee efceUCeeme esCeejs JeleeoseqKeue leCeeke efveefce&leele.

(3) DeeflejerJeÌle JeÀecee®ee yeespee ke oyeeke.

(4) mekee&veer efceUtve ìeJeÀuesuee oyeeke JeJeÌleerme ieeWOeUtve ìeJeÀlees ke leer leCeekeie´mle nesles. Goe. ueiveeJeÀjerlee cegueieer

hemeble JeÀjleevee.

(5) veerì meg®evee ve efouee iesueecegUs vesceJeÀer JeÀee YegefceJeÀe heej hee[ekeer eeefke<eeer DemeCeejer mebefoiOelee. Goe.

keefjÿeb®ee iewjnpesjerle Deeheueekej vesceJeÀer JeÀesCeleer peyeeyeoejer Deens ns ve JeÀUueecegUs.

(6) JeÀeeoee®ee JeÀ®eeìîeele meehe[ueecegUs leCeekeie´mlelee esles. Goe. mebpee olleves pekeU yeeUieuesuee yebogJeÀercegUs

lees JeÀeeÐee®ee JeÀ®eeìîeele meehe[uee ke heg{s efJeÀleerlejer ke<e& lee®ee $eeme Yeesieekee ueeieuee.

(7) Deepetyeepet®ee eb$eCeebkej Deeheuee leeyee vemeueeves peerkeve efkemJeÀUerle nesles ke leCeeke kee{lees.

(8) heeueJeÀlkee®ee efkeefkeOe peyeeyeoeNee heej hee[leevee leCeeke peeCekelees.

(9) Mespeejer ke meceepeeleerue Flej JeJeÌleerbMeer peceketve Iesleevee lemes®e leeb®eeMeer keeoie´mle heefjeqmLeleer efvecee&Ce Peeueeme

leCeeke peeCekelees.

8.6 leCeekee®es keieeaJeÀjCe:

leCeekee®es keieeaJeÀjCe oesve cegKe IeìJeÀele nesles.

↓

mebmLeelceJeÀ leCeeke peerkeveeleerue leCeeke

(De) mebmLeelceJeÀ leCeeke: (Institutional Stress)

JeÀecee®ee ef"JeÀeCeer DemeCeeNee leCeekeeuee mebmLeelceJeÀ leCeeke cnCeleele. mekee&le meeceeveheCes Dee{UCeeje

mebmLeelceJeÀ leCeeke cnCepes JeÀeceemeboYee&leerue Dehes#ee, MeejerjerJeÀ, Dehes#ee, hejmhejebleerue Dehes#ee, YetefceJesÀefke<eeer Dehes#ee,

YetefceJesÀleerue Demheälee, YetefceJesÀleerue mebIe<e&, JeÀecee®ee yeespee, DekeemleJe Dehes#ee, kesUs®ee yeeyeleerleerue DekeemleJe Dehes#ee,

veesJeÀjerefke<eeer Demegjef#elelee F. ieesäer mebmLeelceJeÀ leCeeke efvecee&Ce JeÀjleele.

mke®íles®ee DeYeeke, MeejerjerJeÀ LeJeÀekeìer®es JeÀece, SJeÀeblee®ee DeYeeke, meeseer-megefkeOeeb®ee DeYeeke leCeeke efvecee&Ce JeÀjlees.

ÒelesJeÀ JeÀce&®eeNeeuee meke&meeOeejCe megefkeOee nJee Demeleele pej lee veeJeÀejuee iesuee lej leCeeke efvecee&Ce neslees.

hejmhejebceOeerue Dehes#ee ke ieìe®eer yebOeves leCeeke efvecee&Ce JeÀjleele. leecegUs "jeefkeJeÀ heOoleerves, "jeefkeJeÀ ÒeceeCeele JeÀece

JeÀjCes, Deeheuee GÐeceMeeruelesuee DeìJeÀeke IeeueCes, ieìe®ee hejbhejeb®es Yeeve "sketve JeÀece JeÀjCes eecegUs DevesJeÀ yebOeves esleele

ke leeCe efvecee&Ce neslees. ieìeceOeerue Deeqmlelke efìJeÀketve "skeCeeJeÀjerlee ÒelesJeÀpeCe Oe[he[le Demelees. vesle=lkee®es efkeefkeOe

ÒeJeÀej leCeeke efvecee&Ce JeÀjleele. keefjÿ pej JeÀ"esj, neleeKeeueerue JeefJeÌlebefke<eeer Deeqpeyeele hekee& ve JeÀjCeejs, mkeleb$eheCes

efveCe&e IesCeeme cegYee ve osCeejs, ngJegÀceMeener ke=lleer®es Demeleerue lej leeb®ee neleeKeeueer JeÀece JeÀjleevee leCeeke peeCekelees.

mebIe<e& efvecee&Ce JeÀjCeejs kele&ve ke JeefJeÌlecelke leeCe efveefce&lees. mebmLesceOeerue keeleekejCe cewef$ehetCe& ke kee{erme Òeeslmeenve osCeejs

vemesue lej JeÀce&®eeNeebceOeerue hejmhej mebIe<e& leCeeke efvecee&Ce JeÀjlees. peyeeyeoejer®es eesie keeìhe JesÀues vemeueeme YegefceJeÀebceOes

mebIe<e& efvecee&Ce neslees. eqMekeee vesceJesÀheCeeves YegefceJeÀe ke Dehes#ee eeb®es DeeJeÀueve ve Peeueeves JeJeÌleer®eer Iejiegleer peyeeyeoeNee ke

mebmLesleerue peyeeyeoeNee eeceOes Dees{eleeCe nesles. ceveeleerue efke®eej ke Òele#e yeesueCeeleerue DeeMe³e eeceOesner mebIe<e&

Peeueeme leCeeke kee{lees. JeefJeÌleme JeÀener yesJeÀeeosMeerj eEJeÀkee DevewefleJeÀ JeÀjekes ueeieueeme leCeeke efvecee&Ce neslees.

(2) peerkeveeleerue leCeeke: (Life Stresses)

peerkeveeleerue leCeekee®es oesve Yeeie Deensle.

(De) peerkeveeleerue yeoueebcegUs esCeejs leeCe - JeJeÌleer®ee peerkeveele nesCeejs cenlkee®es ke cees"s yeoue leCeeke efvecee&Ce

JeÀjleele ke mejlesMeskeìer Deepeejner mebYekeleele. Goe. heleer kee helveer®es efveOeve, JeÀe[ercees[, kewkeeefnJeÀ efkeYeJeÌleheCee, JewÀo,

veesJeÀjer peeCes F.

(ye) peerkeveeleerue OeJeÌJeÀe- meocee- Demee JeÀesCeleener cees"e yeoue peecegUs JeJeÌleer®ee ¢äerJeÀesveele, YeekeefveJeÀlesle

efJeÀbkee kele&veele yeoue Ie[tve eslees. heeUscegUs nueefkeCeeje OeJeÌJeÀe peerkeveeleerue yeoueehes#ee JeÀceer kesUele DeeeqCe DeefOeJeÀ

LesìheCes heefjCeece JeÀjlees. Goe. veesJeÀjer peeCee®ee OeJeÌJeÀe megjkeeleerme yemelees, lees peerkeveele og:Ke efvecee&Ce JeÀjlees, heer[e

oslees ke leecegUs peerkeve yeoueles.

leCeeke menve JeÀjCeemee"er DeekeMeJeÀ ieesäer:

efce$eceb[UeR®ee hee"eRyee.

DeelceefkeMkeeme ke Flejebvee ÒeYeeefkele JeÀjCee®eer MeJeÌleer.

meJeÀejelceJeÀ ¢äerJeÀesve.

efkeveesoyegOoer.

eqmkeJeÀejCee®eer ke=lleer ke pes Ie[leseles ®eebieueemee"er eekej efveÿe.

mebece ke Meebleer.

leCeekeekej ceele JeÀjCeeNee Gheeeeb®es %eeve.

ÒeMve:

(1) Lees[JeÌeele efìhee Ðee:-

(De) leCeekee®eer JeÀejCes.

(ye) leCeekee®es ÒeJeÀej.

(JeÀ) mebmLeelceJeÀ leCeeke

([) efkeOeeeJeÀ leCeeke

(F&) leCeeke menve JeÀjCeemee"er ueeieCeeNee DeekeMeJeÀ ieesäer.

(2) ieeUuesuee peeiee Yeje:

(i) ------------ mlejeleerue leCeeke Deeheueer JeÀee&#ecelee kee{kelees.

(ii) ------------- eebveer 1982 ceOes leCeekee®eer JeÀener ÒecegKe JeÀejCes MeesOeueer.

(iii) peemleer®es JeÀece ke kee{lee peyeeyeoejerves ------------ leCeeke efvecee&Ce neslees.

(iv) peerkeveeleerue leCeekee®es oesve Yeeie Deens- yeoueebcegUs nesCeeje leCeeke ke peerkeveele De®eeveJeÀheCes yemeCeeje------:

efkeYeeie oesve

8.7 leCeekeeuee efceUCeejer ÒeefleefJe´Àee:

leCeeke JeÀMeeheOoleerves eqmkeJeÀejekee ns JeJeÌleer®ee JeefJeÌlecelkeekej Dekeuebyetve Demeles.

`De' ÒeJeÀej®es JeefJeÌlecelke Demeuesueer JeJeÌleer HeÀej IeeF& JeÀjCeejer, DeeJe´ÀceJeÀ, kesUs®ee yeeyele meleJe&À, mheOee&

JeÀjCeejer ke ®eìJeÀve ÒeefleefJe´Àee osCeejer DeMeer Demeles. pej leebveer mkele:uee efveeb$eCeele "skeues veener eEJeÀkee Deeheuee iegCeeb®es

eesie JekemLeeheve JesÀues veener lej leCeeke ke leCeekeeletve Deepeej mebYekeleele.

eeGueì `ye' ÒeJeÀej®es JeefJeÌlecelke DemeCeejer JeJeÌleer Meeble, kesUs®ee yeeyele JeÀceer meleJe&À ke Oeerj Oeª MeJeÀCeejer

Demeles. lee ieesäeRJeÀ[s DeefOeJeÀ ieebefYeee&ves heeneleele ke JeÀmee Òeeflemeeo Ðeekee eeefke<eeer efke®eej JeÀjleele ke leecegUs leCeeke

menpeemenpeer esT osle veenerle.

eÅueieYeeke ke leCeeke:

m$eeree ke hegª<e leCeeke kesiekesieUee heOoleerves neleeUleele. m$eereebceO³es hegª<eebhes#ee leerve heì DeefOeJeÀ kesUe

vewjeMe esCee®eer MeJeÌelee Demeles. eeme leeb®es Debleðeeke JeÀejCeerYetle Demeleele. ðeereeb®es meeceeeqpeJeÀ mebyebOe DeefOeJeÀ ¢{,

ÒeYeekeer ke DeeOeej osCeejs Demeleele leecegUs lee leCeekee®es JekemLeeheve DeefOeJeÀ ®eebieueejerleerves JeÀª MeJeÀleele.

leCeekee®es megjkeeleer®es DevegYeke:

DeeF&®ee ieYee&le Demeleevee Deeuesuee DevegYekeebkej leCeekee®ee Òeeflemeeo Dekeuebyetve Demelees. DeeF&ves leCeekeeuee

efouesuee Òeeflemeeo yeeUekej heefjCeece JeÀjlees. iejesojheCee®ee megjkeeleer®ee JeÀeUele ceelee leCeekeie´mle ke efvejeMe Demeueeme

efle®es ke ceguee®es efveJeÀeshe veeles yevele veener.

leCeeke ke efveeb$eCee®ee JeWÀêeEyeot:

DeeF& keef[ueeb®ee HeÀejJeÀleerveblej cegueeb®ee ceveele leCeeke efvecee&Ce neslees lee®es JeÀejCe meceepeele leeyeeyele keeF&ì

yeesueues peeles, keef[ueebyejesyej JeÀceer kesU efceUlees ke meeceeeqpeJeÀ heefjeqmLeleer yeoueles. ee mekee¥kej ceguee®es JeÀener®e efveeb$eCe

vemeles ke leeuee Demes keeìt ueeieles JeÀer lee®es peie efveeb$eCeelceJeÀ veener. mebMeesOeveeletve Demes efmeOo Peeues Deens JeÀer peeb®es

mkele:kej efveeb$eCe DeefOeJeÀ Deens DeMee JeJeÌleerbvee®e G®®e Òeleer®ee leCeeke osCeeNee DeefOeJeÀeje®ee peeieebkej efveegJeÌle JeÀjekes.

leCeeke efveeb$eCee®es hee®e ceeie&:

Deepe®ee OeJeÀeOeJeÀer®ee peerkeveele leCeekeeves meke&$e eqMejJeÀeke JesÀuesuee efomelees. Deeheues ceve ns YeekeefveJeÀ ke

ceeveefmeJeÀ mecemeeb®es peeUs Peeuesues Deens. leCeekeeves Deeheuee jJeÌleeleerue iuegJeÀespe®es ÒeceeCe kee{les ke leecegUs jJeÌleoeye ke

ceOegcesne®es efkeJeÀej pe[leele. Deepe®ee peerkeveMewueer®es ns Deepeej ceeveues peeleele. Ieìves®ee DeeOeer, leer Ie[le Demeleevee ke

Ie[tve iesueeveblej DeeheCe leecegUs efvecee&Ce nesCeeNee leCeekee®es Gheee JeÀª MeJeÀlees. yeernj ke ce@JeÀie´eLe eebveer 1996 ceOes

leCeeke efveeb$eCee®ee hee®e kesUe meebefieleuee Deensle.

(i) leeheoeeJeÀ Ieìvee Ie[CeeDeieesoj®e leCeekee®eer MeJeÌelee ue#eele IesTve leekej Gheeeeespevee JeÀjCes.

(ii) leCeekee®eer MeJeÌelee Demeleevee Gheeeeespeves®eer MeJeÌeleener eespetve "skeCes. Goe. MeðeefJeÀes®ee DeeOeerheemetve®e

hesveefJeÀueme& IesCeeme megjkeele JeÀjCes.

(iii) Ieìvee Ie[le Demeleevee esCeeNee leCeekee®es efveeb$eCe JeÀjCeeJeÀjerlee ue#e ogmejerJeÀ[s keUkeCes. Goe. MeejerjerJeÀ

kesovee MeceefkeCeeJeÀjerlee SKeeoe yew"e KesU KesUCes, ieeCeer SsJeÀCes F.

(iv) ÒeefleefJe´ÀeelceJeÀ leCeeke JekemLeeheve ns JeÌues<eoeeJeÀ Ieìvee Ie[tve iesueeveblej JesÀues peeles. Goe. DeheIeele Peeuee

Deens ns eqmkeJeÀejCes.

(v) Gjuesuee ieeUe®es G®®eeìve JesÀueeÒeceeCes ns leCeeke JekemLeeheve Ieìvee Ie[tve iesueeveblej

yeNee®e JeÀeUeveblej lee Ieìvesleerue ®eebieuee ieesäer Dee"ketve JesÀues peeles. Goe.

DeheIeeleeveblej Demee efke®eej JeÀjCes JeÀer `peerkeekej®es heeeebkej®e yesleues'!

leCeekee®es JekemLeeheve:

leCeeke JekemLeehevee®es keweJeÌleerJeÀ Gheee:

(1) Jeeeece: Jeeeeceeves Mejerj ®egmle, ceve lejlejerle jneles ke leecegUs DeelceefkeMkeeme kee{lees.

(2) cenlkeevegmeej Je´Àcekeejer: JeÀeceebvee cenlkeevegmeej Je´Àcekeejer Ðee. DeeOeer JeÀesCeles JeÀece JesÀues heeefnpes, JeÀesCeles veblej

JeÀªve ®eeuesue, ns "jkee ke leeÒeceeCes JeÀje. meke& JeÀeces SJeÀ$eheCes pecee Peeueer JeÀer iegblee leeej neslees.

(3) JegÀìgbefyeeebmecekesle Deejece : cegues, JegÀìgbefyee, efce$e eeb®eeyejesyej efHeÀjeeuee peekes. KesUekes, ieHhee ceejeJeele.

leCeekehetCe& heefjeqmLeleerle Deejeceoeeer ieesäer JesÀueeves JeÀee&lelHejlee kee{les.

(4) eesieeYeeme: eesieemeves ke Oeeve JeÀªve ef®elle SJeÀeie´ nesCeeme ceole nesles.

(5) kesUs®es JekemLeeheve: kesUs®es eesie JekemLeeheve JesÀueeme kesUs®ee meogheeesie JeÀjlee eslees.

(6) Gefoäs "jefkeCes: JeÀecee®es Gefoä "jefkeCes ke leevegmeej JeÀece JeÀjCes eeletve JeÀeces eesieefjleerves heej he[leele.

(7) le[pees[ JeÀjCes: heefjeqmLeleerMeer le[pees[ JeÀªve JeÀener ÒesjCeeb®es meceeOeeve JeÀjCes ke JeÀener ÒesjCeebJeÀ[s mebhetCe&

ogue&#e JeÀjCes DeMeer le[pees[ JeÀjCes iejpes®es Demeles.

(8) peerkeveMewueerle yeoue JeÀjCes: mkele:ceOeerue leCeekee®ee KeeCeeKegCee DeesUKeCes ke leeÒeceeCes DeejesiehetCe& peerkeve

peieCee®ee Òeelve JeÀjCes.

(9) menveMeeruelee kee{efkeCes: ÒeefleJetÀue IeìveebcegUs JeÀesuece[tve ve peelee leie OejCee®eer #ecelee kee{ketve menveMeeruelee

efvecee&Ce JeÀjCes nener SJeÀ cenlkee®ee Gheee Deens.

(10) heewäerJeÀ ke meJeÀme Deenej: ®eewjme Deenejeves ceveg<ee®es MeejerjerJeÀ Deejesie Gllece jneCeeme ceole nesles. Gllece

Deejesie Demeueeme leCeekee®es JekemLeeheve JeÀjCeeme ceole efceUles.

(11) meJeÀejelceJeÀlee: leCeeke GlheVe JeÀjCeeNee IeìJeÀebefke<eeer veJeÀejelceJeÀ efke®eej JesÀueeme leCeeke kee{lees.

lee®eÒeceeCes meJeÀejelceJeÀ efke®eej JesÀueeme leCeekeeme meeceesjs peeCee®es yeU kee{les.

(12) kepeve kee{erkej efveeb$eCe: kepeve efveebef$ele Demesue lej leeCe efveeb$eCe menpe MeJeÌe nesles.

mebmLeelceJeÀ leCeekee®es JekemLeeheve:

mebmLesle JeÀece JeÀjCeeje ÒelesJeÀ JeÀce&®eejer ne lee mebmLes®ee®e SJeÀ Yeeie Demelees. yeNee®e mebmLee leCeekecegJeÌle

keeleekejCe ke JeÀce&®eeNee®es ceve leCeekejefnle JeÀjCeeJeÀjerlee leCeeke-efveeb$eCee®eer JeÀee&MeeUe jeyeefkeles. menueer, cesUekes, meCe

meepejs JeÀjCes, JeÀce&®eeNeebvee yeef#emes osCes F. ieesäer JeÀªve oseqKeue keeleekejCeeleerue JeÀecee®ee leeCe JeÀceer JesÀuee peelees.

JeÀce&®eeNeeuee JekemLeeheveele meeefceue JeÀªve IesCes, JeÀecee®es eesie keeìhe JeÀjCes, peyeeyeoeNee keeìtve osCes, JeÀce&®eeNeeb®ee

met®evee efke®eejele IesCes, JeÀuhevee ke celeeb®eer oskeeCe-IeskeeCe JeÀjCes F. ieesäeR®ee ceoleerves mebmLeelceJeÀ leCeeke ceee&osle "skelee

eslees.

eeeqMekeee,

- Deeheuee efYeleeruee meeceesjs peeCes,

- kele&ceeveJeÀeUele keekejCes ke Deepetyeepet®ee ieesäeR®es efvejer#eCe JeÀjCes,

- veJeÀejelceJeÀ efke®eejebvee Leeje ve osCes,

- mkele:uee JeÀee&ceive "skeCes,

- efYeleer eEJeÀkee o[heCeeme ceveeletve JeÀe{tve ìeJeÀCes,

- mkele:efke<eeer mkeeefYeceeve yeeUieCes, F. ieesäer JeÀce&®eeNeeuee leCeeke JekemLeeheveeme ceole JeÀjleele.

8.8 meg¢{lee:

meg¢{les®eer mebJeÀuhevee:

ceve, Mejerj ke Deelcee®ee meceleesue pees meke& JeÀener íeve Deens DeMeer Yeekevee efvecee&Ce JeÀjlees leeme meg¢{lee Demes

cnCeleele. peerkeveceeveele meJeÀejelceJeÀ yeoue Ie[ketve DeeCeueeves meg¢{lee esles. JeJeÌleer Deeheueeuee Demeuesuee %eeve ke

DevegYekee®ee peesjekej efveke[ JeÀjerle Demeles, Je=Àleer JeÀjerle Demeles ke Deeeg<eele heg{s peele Demeles, mkele:®ee MeejerjerJeÀ,

meeceeeqpeJeÀ, YeekeefveJeÀ. yeewOoerJeÀ efkeJeÀeme Ie[ketve DeeCele Demeles.

meg¢{les®eer JeeKee DeMeer JeÀjlee esF&ue- `Deeeg<e mebhetCe& #ecelesvegmeej peieCee®ee "jketve JesÀuesuee melele®ee Òeelve?

meceleesue ke DeejesiehetCe& peerkeve peieCeekej meg¢{les®ee efkeMkeeme Demelees. Deejesie ke Deevebo eeb®es megjsue efceÞeCe cnCepes

meg¢{lee.

meg¢{lee kee{erme ueekeCeejs IeìJeÀ cnCepes JeÀener ieesäeR®ee mebJeÀuheveeb®eer eesie mecepe DemeCes. nee mebJeÀuhevee DeMee:

- veMeerye

- Deejesieemee"er®ee mekeeer

- DeOeelce

- JegÀìgbye

- heee&kejCe

- JeÀeceeefke<eeer peeieªJeÀlee

- Oeve

- megj#ee

- Deejesie meskee

- meeceeeqpeJeÀ hee"eRyee

- efkejbbiegUe.

JeJeÌleerves DeejesiehetCe& peerkeveeJeÀjerlee mkele:®e peyeeyeoejer eqmkeJeÀejueer heeefnpes.

ceveg<eeme leCeeke hetCe&heCes ìeUlee esle veener. leeuee leCeekee®es JekemLeeheve JeÀmes JeÀjekes ns eqMeJeÀlee esles. peerkeveele Deevebo

ke meceeOeeve efceUefkeCeemee"er leCeekee®es efveeespeve JeÀjCes MeJeÌe Deens.

ÒeMve:

(1) ÒelesJeÀer 5 cegÎs meebiee.

(De) mebmLeelceJeÀ leCeekee®es efveeb$eCe JeÀjCee®es Gheee.

(ye) leCeeke efveeb$eCee®es yeernj ke ce@JeÀie´eLe eeb®es ceeie&.

(JeÀ) meg¢{lee kee{erme ueekeCeejs IeìJeÀ.

(2) leCeeke efveeb$eCee®es ceeie& JeÀesCeles ns GoenjCeemen mheä JeÀje.

9

JeefJeÌlecelke

efkeYeeie – 1

IeìkeÀ j®evee

9.1 He´mleeJevee

9.2 J³eefkeÌlecelJeeefJe<e³eer®³ee keÀener ©{ mecepegleer

9.3 J³eefkeÌlecelJeeJej HeefjCeece keÀjCeejs IeìkeÀ.

9.4 cevee®eer efJeYeeieCeer

9.5 J³eefkeÌlecelJee®es JeieeakeÀjCe

9.6 efmeiceb[ HeÀe@F&[ ³eebveer efouesu³ee efJekeÀemee®³ee ceveesueQefiekeÀ DeJemLee.

9.7 J³eefkeÌlecelJee®ee Jele&veJeeoer ¢<ìerkeÀesve

9.8 J³ekeÌleercelJee®ee ceeveJeleeJeeoer ¢<ìerkeÀesve

9.9 keÀeue& je@peme&®ee J³ekeÌleercelJe efmeodOeeble

9.1 Òemleekevee:

meeceeve JeJeÌleerheemetve mebMeesOeJeÀehee¥le ÒelesJeÀ®e peCe `JeefJeÌlecelke' ee meb%es®ee keehej keejbkeej JeÀjerle Demelees.

hejbleg leebvee DeefYeÒesle DemeCeeje DeLe& kesieUe Demet MeJeÀlees. JeefJeÌlecelkeele DevesJeÀefkeOe hewuet ke iegCeOecee¥®ee meceekesMe nesle

Demelees. meeceeve JeJeÌleer®ee uesKeer JesÀkeU Mejerjeäer, ÒeYeeke hee[Cee®eer MeJeÌleer, cewef$ehetCe&lee F. ieesäeR®ee DebleYee&ke

JeefJeÌlecelke ee Meyoele neslees. cee$e ceevemeMeem$eer³e ¢<ìîee efke®eej JesÀueeme JeefJeÌlecelke ner SJeÀ meke&meceekesMeJeÀ DeMeer

mebJeÀuhevee Deens.

JeeKee :

JeefJeÌlecelke cnCepes JeefJeÌle®eer Mejerjj®evee, kele&veefkeMes<e, DeefYe©®eer, DeefYeke=lleer, #ecelee, eesielee DeeeqCe JeÀewMeues

eeb®es keweqMe<þîehetCe& mebIeìve nese.' (vee@ce&ve ceve)

ÒelesJeÀ JeJeÌleer®ee peerkeveele efkeefkeOe Òemebieevee meeceesjs peeleevee ke ©Uleevee efomele Demeuesues kele&vee®es keweqMe<þîehetCe&

meceeeespeve (eele efke®eej ke Yeekeveeb®ee meceekesMe neslees) cnCepes

JeefJeÌlecelke nese. (efceMesue)

JeefJeÌlecelkee®es heefjkesMeeMeer keweqMe<þîehetCe& meceeeespeve efveOee&jerle JeÀjCeeNee ceveesMeejerjerJeÀ heOoleer®ee ieleerMeerue

mebIeìveeuee JeefJeÌlecelke Demes cnCeleele.' (Dee@ueheesì& )

9.2 JeefJeÌlecelkeeefke<eeer®ee JeÀener ©{ mecepegleer :

(1) JesÀkeU DeeJeÀ<e&JeÀ Mejerjeäer cnCepes JeefJeÌlecelke.

(2) Flejebkej ÒeYeeke hee[Cee®eer #ecelee cnCepes JeefJeÌlecelke.

(3) JeefJeÌlecelke ner pevcepeele osCeieer Deens. les Òeelveebveer JeÀcekelee esle veener.

(4) JeefJeÌlecelke cnCepes DevegkebeqMeJeÀ iegCeOece& Deensle pes JeÀener ueesJeÀebvee pevceeves efceUeuesues Demeleele.

(5) JeÀener JeefJeÌlebvee JeefJeÌlecelke Demeles ke JeÀeneRvee les vemeles.

cee$e, kejerue meke& iewjmecepetleer Demetve JeefJeÌlecelke ns ÒelesJeÀe®es kesieUs Demeles. JesÀkeU Mejerjeäer®eer DeeJeÀ<e&JeÀlee

cnCepes JeefJeÌlecelke veJns. lees SJeÀ iegCe Deens peele DevesJeÀ iegCeOecee¥®ee DebleYee&ke Demelees. JesÀkeU ÒeYeeke hee[Cee®eer #ecelee

cnCepes JeefJeÌlecelke veJns. JeefJeÌlecelke oskeoÊe osCeieer vemetve les Ie[keekes ueeieles. DevegYeke, heefjÞece ke DeOeeveeletve les

HegÀuele peeles. mekeeer eEJeÀkee mkeYeeke cnCepes JeefJeÌlecelke veJns. mkeYeeke keweqMeÿs, ®eejer$e, Mejerjmeewÿke F. cnCepes

JeefJeÌlecelkee®es JesÀkeU SJesÀJeÀ Debie Deens.

9.3 JeefJeÌlecelkeekej heefjCeece JeÀjCeejs IeìJeÀ:

ceveg<ee®ee kele&veekej ke leeeesies ceveg<ee®ee JeefJeÌlecelkeekej ÒeYeeke ìeJeÀCeejs IeìJeÀ Keeueer efoues Deensle.

DevegkebeqMeJeÀlee ke heefjeqmLeleer®ee heefjCeece JeefJeÌlecelke Ie[Ceerle Demelees®e. eeeqMekeee JeÀener Flej pewefkeJeÀ ke meeceeeqpeJeÀ

IeìJeÀeb®eener JeefJeÌlecelkeekej heefjCeece Demelees.

(1) MejerjyeebOee:

JeJeÌleer®eer Gb®eer, jbie, yeejerJeÀ eEJeÀkee mLetue Mejerjeäer, meg[ewue kee yes[ewue yeebOee eeb®ee JeefJeÌlecelkeekej heefjCeece

neslees. MeejerjerJeÀ Jebie pemes DebOelke, yeefnjsheCee, heesequeees, JegÀye[, ®esnNeekejerue efkeJe=Àle Dekeeke eeb®ee JeefJeÌlecelkeekej

efkehejerle heefjCeece neslees. JeÀeUer, yegìJeÀer, JesÀmeeU, DeeflemLetue JeJeÌleer vetveieb[ peesheemeleevee efomeleele lej Gb®e,

me[heeleU, ieesjer ceeCemes menpe íehe hee[tve peeleele. MeejerjerJeÀ meg[esueheCee ke jbieJeÀebleer JeefJeÌlecelkee®eer cenlkee®eer yeepet

Deens.

(2) Mejerjele m$ekeCeejer pewefkeJeÀ jmeeeves:

ceveg<ee®ee mkeYeeke ne yeNee®e ÒeceeCeele Mejerjele m$ekeCeeNee Deble:ðeekeer ie´bLeeR®ee ðeekeekej Dekeuebyetve Demeles.

ceveg<ee®eer MeejerjerJeÀ, ceeveefmeJeÀ, uewefieJeÀ kee{ lemes®e leeb®es ceveesJeeheej ee ie´bLeeR®ee m$eekeeves efveebef$ele nesleele. cnCetve

Mejerjele m$ekeCeejer pewefkeJeÀ jmeeeves JeefJeÌlecelkee®ee Ie[Ceerle cenlkee®eer ceeveueer Deensle.

(3) JeJeÌleer®ee Debieer kemeCeeNee #ecelee:

JeJeÌleer®ee "eeer DemeCeeNee DevesJeÀ #ecelee Goe. yegOoerceÊee, MeejerjerJeÀ MeJeÌleer, JeÀee&#ecelee, Oee[me,

ÞeceMeJeÌleer, efJe´À[e vewhegCe, megjsue Deekeepe, ef®e$eJeÀuee, keJeÌle=lke #ecelee, mce=leer F. DevesJeÀ iegCeOece& JeefJeÌlecelkeele Yej

Ieeueleele. leecegUs ee MeejerjerJeÀ, ceeveefmeJeÀ, meeceeeqpeJeÀ ke JeÀueelceJeÀ #ecelee JeefJeÌlecelke Ie[CeerJeÀjerlee cenlkee®ee

"jleele.

(4) JeÀewìgbefyeJeÀ heefjeqmLeleer:

JegÀìgbyeeleerue JeJeÌleerb®ee yeeueheCeer ke leeªCeele Deeheuee ceveekej cees"e heie[e Demelees. JegÀìgbyeele efJeÀleer JeJeÌleer

Deensle, leeb®es hejmhejmebyebOe JeÀmes Deensle, Iejele ÒelesJeÀeuee efJeÀlehele mkeeleb$e efoues peeles, JegÀìgbyee®es meeceeeqpeJeÀ mebyebOe

JeÀmes Deensle, Iejele Òesce, JeÀewlegJeÀ, uee[, eqMemle F. ieesäeR®es ÒeceeCe eesie Deens JeÀe, YeeT-yeefnCe Deensle JeÀe ke leeb®es

SJeÀcesJeÀebMeer veeles JeÀmes Deens, DeeF&-keef[ueebceOes megmebkeeo Deens JeÀe, JegÀìgbyee®es meeceeeqpeJeÀ mLeeve, DeeefLe&JeÀ eqmLeleer, SJeÀ$e

JegÀìgbyeheOoleer JeÀer efkeYeJeÌle JegÀìgbye heOoleer, JeJeÌleer®ee heeueJeÀeb®es DeJeÀeueer efveOeve, JeÀe[ercees[ F. DevesJeÀ yeeyeer

JeefJeÌlecelkeekej heefjCeece JeÀjleele. He´Àe@F&[®ee celes yeeuekeeele nesCeeNee JeÀewìgbbefyeJeÀ mebmJeÀejebvee DeefleMee cenlke Deens.

(5) meeceeeqpeJeÀ heefjeqmLeleer:

ceveg<eekej lee®ee Yeeskeleeue®ee meceepee®ee heefjCeece nesle Demelees. JeÀewìgbefyeJeÀ heefjIeeyeensj SJeÀ meeceeeqpeJeÀ

heefjIe Demelees. eele efce$e, veeleueie, eqMe#eJeÀ, Mespeejer, Jekemeeeeleerue men®ej F. ®ee meceekesMe neslees. peeleer JekemLee ke

Flej ÒeJeÀej®ee keie&ÒeOeeve j®evee eeb®eener heefjCeece JeefJeÌlecelke Ie[Ceerkej nesle Demelees. meceepee®eer DeeefLe&JeÀ megyeÊee,

DeeqmLejlee, egOome¢Me heefjeqmLeleer, YeeTyebOeJeÀer, meebmJe=ÀefleJeÀ yew"JeÀ ee®eener heefjCeece JeefJeÌlecelkeefkeJeÀemeekej neslees.

jepeefJeÀe eqmLejlee, ª{er-hejbheje, meeceeeqpeJeÀ OeejCee, YeewieesequeJeÀ heefjeqmLeleer F. ieesäer ner cenlkee®ee "jleele.

1) J³eefkeÌlecelJee®ee efJekeÀeme vescekeÀe keÀmee Ie[lees?

l³eeb®es vescekesÀ keÀe³e cenlJee®es Demeles ³ee meboYee&le efJeefJeOe ceevemeMeem$e%eebveer DeeHeeHeues mebMeesOeve keÀ©ve efJeefJeOe

¢<ìerskeÀessve ceeb[ues Deensle. ³eeHewkeÀer keÀener cenlJee®es ¢<ìerkeÀesve Je l³ee mebyebOeerle efmeodOeeble Lees[keÌ³eele Heg{erueHe´ceeCes -

efmeiceb[ He´Àe@F[ ke leeb®ee JeefJeÌlecelkeefke<eeJeÀ ceveesefJeÞues<eCeelcekeÀ efmeodOeeble: efmeodOeeble

1856 meeueer Dee@eqmì^ee osMeeleerue He´sÀF&yeie& ee ieekeer efmeiceb[ He´Àe@F&[®ee pevce Peeuee. keee®ee ®eewLee ke<eea

eqJnSVee esLes mLeueeblejerle Peeues ke Deeeg<ee®ee cenlkee®ee JeÀeU leebveer esLes®e Jeleerle JesÀuee. lee eqJnJeÌìesjereve

JeÀeueKeb[ele ueQefieJeÀ mebyebOeebvee efveleerceÊes®es ÒeKej JeÀke®e nesles. JesÀkeU ÒepeveveeJeÀjerlee®e lee®ee keehej JeÀjCes ceeve nesles.

leeves ceeLee& yesvexpe ee m$eerMeer Òesceefkekeen JesÀuee. leeves `vemeefke%eeve ceevemeeshe®eej' #es$eele peesmesHeÀ yegDej eeb®eemen JeÀece

megª JesÀues. ceevemeeshe®eej le%e cnCetve lees veekeeªheeme Deeuee. lee JeÀeUer leeves ceeb[uesuee `ueQefieJeÀ ÒesjCee' ke `meghle

cevee®ee' mebJeÀuhevee OeJeÌJeÀeoeeJeÀ keeìuee. leecegUs He´Àe@F&[kej yejer®e ìerJeÀe Peeueer. 1939 meeueer Je@Àvmej®ee jesieeves

He´Àe@F&[®es efveOeve Peeues.

9.4 cevee®eer efkeYeeieCeer:

He´Àe@F&[®ee celes cevee®es leerve Yeeie Demeleele. ÒeJeÀì ceve, meghle ceve ke Òe-meghle ceve.

(De) yeesOeeJemLee : (Conscious Mind)

He´Àe@F&[®ee celes ÒeJeÀì ceveeleerue ceeefnleer®eer JeJeÌleerme hetCe& JeÀuhevee Demeles. ne cevee®ee mekee&le kejerue Yeeie nese.

ceveg<ee®ee meÐeheefjeqmLeleerleerue ie´nCe, mce=leer, efke®eej, JeÀuhevee, Yeekevee eeefke<eeer®eer peeeqCeke ÒeJeÀì ceveele Demeles. ner

DekemLee `DeuheJeÀeequeve mce=leer' ÒeceeCes Demeles.

(ye) DeOe& yeesOeeJemLee : (Preconscious Mind)

ceveg<eeme pee JeÀuhevee, Yeekevee, Ieìvee, mecemee, OeejCee ke efke®eej eeb®eer peeeqCeke ee #eCeeuee vemeles hejbleg pes

JeÀesCeleener #eCeer ÒeJeÀì ceveele DeeCelee esleele; les Òe-meghle ceveele "skeuesues Demeleele. ÒeJeÀì ceveeleerue efke®eej ÒeefJe´Àesle ¿ee

ieesäer vemeleele. hejbleg Deleble megueYeefjleerves les ÒeJeÀì ceveele oeKeue nesT MeJeÀleele. ÒeJeÀì ceveeMeer megmebiele DeMeer ner

DekemLee Demeles. Deepe ¿ee Yeeieeuee `megmheä oerIe&JeÀeueerve mce=leer' Demes cnCeleele. hejbleg He´Àe@F&[®ee celes cevee®es ns oesve

Yeeie HeÀej ueneve Demeleele.

(JeÀ) DeyeesOeeJemLee : (Unconscious Mind)

He´Àe@F&[®ee efmeodOeeblee®ee ne mekee¥le cenlkee®ee Yeeie nese. meghle ceve ns ceevekee®ee JeefJeÌlecelkee®es ke kele&vee®es cenlkee®es

met®eJeÀ Deens. meghle ceveele meke& ÒeJeÀej®ee DeefYeÒesjCee Demeleele. meeOee cnCepes DeVe efceUefkeCee®eer F®íe, mebYeesiee®eer

F®íe DeeeqCe ienve cnCepes me=peveMeeruelee F. ÒeJeÀì ceveeheemetve ne mekee&le cees"e cevee®ee Yeeie ueheuesuee jnelees. ner ÒesjJesÀ

ceveg<eeme ígHee heOoleerves kee ÒeefleJeÀelceJeÀ mkeªheele Òeehle nesleele. mkeHves, G®®eejeleerue oes<e, Demes kele&ve pes veJeÀUle

Ie[les, ns meke& meghleceveeleerue ÒesjJeÀebcegUs Ie[leele. efJeÀleerner Òeelve JesÀues lejer meghle ceveeleerue mce=leer ÒeJeÀì nesle veenerle.

He´Àe@F&[®ee celes mkeHves ner meghle cevee®ee jepeceeie& Deens.

Deeke=Àleer ke´À. 9.1 He´Àe@F&[ves efouesueer ceeveJeer cevee®eer j®evee.

9.5 JeefJeÌlecelkee®es keefie&JeÀjCe:

He´Àe@F&[®ee celes JeefJeÌlecelkee®es leerve Yeeie Demeleele. leeb®eele veeìîehetCe& oskeeCe-IeskeeCe Demeles. leebvee ID

(menpeÒeke=Êeer), EGO (efveeb$eJeÀ) efkebÀJee Denced ke SUPEREGO (meodmeodefkekesJeÀ) efkebÀJee efJeJeskeÀelcee Demes cnCeleele.

(1) menpeÒeke=Êeer efkebÀJee Foced : (ID)

ne JeefJeÌlecelkee®ee heefnuee ke mekee&le DeefkeJeÀefmele Yeeie Deens. ne vekepeele yeeueJeÀele Deeqmlelkeele Demelees. ne

mebhetCe&heCes meghle Demelees. eeceOes cegueYetle pewefkeJeÀ iejpee Goe. leneve, YetJeÀ, peerkevej#ee, ueQefieJeÀlee F. ®ee meceekesMe neslees.

ner menpeÒeke=Êeer GlmHegÀle& Demetve leer `megKelelkeevegmeej' JeÀee& JeÀjles. megKelelkeevegmeej iejpes®eer hetle&lee ner leeye[leesye nesCes

iejpes®es Demeles. leeceeieerue heefjCeeceeb®ee efke®eej leele meceeefkeä vemelees. He´Àe@F&[®ee celes DeeJe´ÀceJeÀlee ke uewbefieJeÀ Yeekevee

JeJeÌleerceOes leerke´lesves Demeleele. F[ cnCepes®e menpeÒeke=Êeer®es JeÀee& cevee®ee DeyeesOe heeleUerkej megª Demeles. leecegUs lee

ÒesjCeeb®es Deeqmlelke JeJeÌleerme peeCekele veener. menpeÒeke=Êeer®ee ªheeves ÒelesJeÀ ceveg<eele SJeÀ heMeg keeme JeÀjerle Demelees. ne

ceveg<ee®ee DeefkeJeÀefmele Yeeie mkeeLeea, melele Deevebo efceUefkeCee®ee Òeelveele Demelees. ogmeNeeuee leecegUs nesCeeNee

eeleveeb®eer leeuee lecee vemeles. ee DekemLesleerue DeYe&JeÀeme ÒeeLeefceJeÀ mkeªhee®eer efke®eej ÒeefJe´Àee JeÀªve Deeheuee iejpeeb®eer

hetleea JeÀªve IesCes Ske{s®e Dekeiele Demeles. cee$e JeJeÌleer pemepeMeer cees"er nesle peeles, efle®ee JegÀìgbye ke meceepeeleerue Flej

JeJeÌleerbMeer mebyebOe eslees ke efleuee peieeceOeerue keemlekelee JeÀUt ueeieles lemelemee Fiees cnCepes efveeb$eJeÀ ke meghejFiees cnCepes

meodmeod efkekesJeÀ efkeJeÀefmele nesCeeme megjkeele nesles.

(2) efveeb$eJeÀ: (EGO)

keemlekee®es efveeb$eCe JeÀjCee JeÀjerlee ee JeefJeÌlecelkee®ee ogmeNee Yeeiee®eer efveefce&leer Peeueer Deens. He´Àe@F&[ves `

efveeb$eJeÀ ' Yeeieeuee JeefJeÌlecelkee®ee JekemLeeheJeÀ cnìues Deens. ee Yeeieeuee G®®e yeewefOoJeÀ ÒeefJeÀee ®eeueleele. Fiees®es

yeesOeeJemLee

DeOe& yeesOeeJemLee

DeyeesOeeJemLee

JeÀee& keemlekeles®ee lelkeekej DeeOeejerle Demeles. menpeÒeke=lleerves efvecee&Ce nesCeeNee iejpee keemleefkeJeÀ mke©heele ke mebIe<e&

ìeUtve Òeehle JeÀjCeeJeÀjerlee ee efveeb$eJeÀe®eer ceole nesles. iejpes®eer leelJeÀeU hetle&lee JeÀjleevee JeÀener Deeesie ceeie&

Dekeuebyeekes ueeiele Demeueeme ne ` efveeb$eJeÀ ' DeeheCeeme Lees[s LeebyeCee®eer met®evee JeÀjlees. Goe.

Deieoer ueneve keeele YetJeÀ ueeieues JeÀer j[Ces, YesJeÀCes, ogmeNee®ee leeìeleerue DeVeeJeÀ[s DeOeeMeerheCes heneCes ke Òemebieer

ogmeNee®ee leeìele nele ìeJetÀve DeVe G®eueCes F. ieesäer cetue JeÀjles. cee$e Lees[emee cees"e cegueiee efJeÀleerner YetJeÀ ueeieueer

lejer Lees[e Leebyesue ke Deeheues leeì heg{îeele esCee®eer keeì heeefnue eEJeÀkee vece´lesves ` legcner ceueener Lees[smes Ðeeue JeÀe?' DeMeer

efkevebleer JeÀjsue. hejJeÌeeb®ee Iejer Demeuee lej YegJesÀues jneCes hemeble JeÀjsue heCe DeMee ÒeJeÀejs DeVeemee"er DeeUkeCeer JeÀjCeej

veener. ns meke& Fiees eEJeÀkee efveeb$eJeÀ efkeJeÀefmele Peeueeves nesles. F[®ee ueQefieJeÀ ke MeejerjerJeÀ iejpee, F®íe ke kele&veekej Fiees

efveeb$eCe "skelees. ee JeÀeceeJeÀjerlee `efveeb$eJeÀ' yeeweqOoJeÀ #eceleeb®ee keehej JeÀjlees.

3) meodmeodefkekesJeÀ yegOoer : (Super Ego)

ee mekee&le Debeflece ìHHeele JeefJeÌlecelke vewefleJeÀles®es ÒeeefleefveefOelke JeÀjles. eesie ke Deeesie eeb®eer eqMe#eJeÀ, heeueJeÀ

ke Flej IeìJeÀ eeb®eeJeÀ[tve efceUeuesueer eqMeJeÀkeCe cnCepes®e efveeflecellee nese.ee meodmeodefkekesJeÀ yegOoer®es oesve Yeeie

Demeleele. `DeeoMe&' peele vewefleJeÀles®ee opee& efveeqM®ele neslees. eecegUs meeceeeqpeJeÀ ¢äerves eesie kele&ve JeÀjCeeme ceveg<e

Òeke=lle neslees. ogmeje Yeeie Demelees lees `efkekesJeÀ'. pees JeefkeÌleme vewefleJeÀ¢<ìîee Deeesie kele&ve JeÀjCeeme hejeke=lle JeÀjlees.

eemee"er lees DehejeOeerheCee®eer Yeekevee efvecee&Ce JeÀjlees ke Gueìhe#eer eesie vewefleJeÀ kele&ve JesÀueeme ceveele 'ieke&' `meceeOeeve'

eeb®eer Yeekevee efvecee&Ce JeÀjlees.

JeefkeÌlecelkee®ee kejerue leervener IeìJeÀebceOeerue mebIe<e& meg© Demeuee lejer leeb®eeleerue

`menpeÒeke=Êeer' ke `meodmeodefkekesJeÀ yegOoer' eeb®eele SJeÀ meeOece& Deens. ns oesIesner DekeemleefkeJeÀ mke©heele Demeleele.

menpeÒeke=Êeerkej efveeb$eCe "sketve ke keemlekee®es Yeeve "sTve menpeÒeke=lleer ke

meodmeodefkekesJeÀ eeb®eeleerue mebIe<e& JeÀceer JeÀjCee®es JeÀee& efveeb$eJeÀ Fiees JeÀjerle Demelees. cegueYetle iejpee hetCe& JeÀjCeemee"er

`menpeÒeke=lleer' Oe[he[les. ceevekeer Òeefleÿs®es j#eCe JeÀjCee®ee Òeelve `meodmeodefkekesJeÀ' JeÀjlees. eeletve efkeefkeOe mebIe<e&

efvecee&Ce nesleele. ee mebIe<ee¥heemetve efveeb$eJeÀ-Fieesuee kee®eefkeCeeJeÀjerlee JeJeÌleer `mebj#eCe eb$eCeeb®ee' keehej JeÀjles.

9.6 efmeiceb[ He´Àe@F&[ eebveer efouesuee efkeJeÀemee®ee ceveesueQefieJeÀ DekemLee :

(Freud's Psychosexual Stages of Development)

DeyeesOeekemLesleerue Dele=hle ÒesjCee ke oceve JesÀuee peeCeeNee F®íe ke iejpeeb®ee JeefJeÌlecelkeekej heefjCeece neslees.

lemes®e ueQefieJeÀ keemeveeb®ee JeJeÌleer®ee kele&veekej ÒeYeeke efomelees. He´Àe@F&[®ee celes yeeueJeÀe®ee efkeJeÀeme JeÀece Òeke=Êeervegmeej

neslees ke lee®ee Je´Àce iegoJoej ke peveveWefêes eeb®eeMeer mebyebOeerle Demelees. ueQefieJeÀ ÒesjCee JeJeÌleer®ee pevceeheemetve efkeefkeOe

mkeªheele JeÀeee&eqvkele nesleevee efomeles. menpeÒeke=ÊeerceOeerue ueQefieJeÀ Gpee& SJeÀe DekeekeeJeÀ[tve ogmeNeeJeÀ[s peeles. cnCetve®e

ee DekemLeebvee efkeJeÀemee®ee ceveesueQefieJeÀ DekemLee cnCeleele. peerkeveeleerue heefnueer hee®e ke<ex JeefJeÌlecelkee®ee GYeejCeerle

cegueYetle YegefceJeÀe yepeekeleele. ee keeeleerue megKeo, og:Keo DevegYekeeb®ee yeerpeeletve®e heg{s JeÀeecemkeªheer efomeCeejer

JeefJeÌlecelke keweqMeÿs DeeJeÀej Iesleele.

ceveesueQefieJeÀ efkeJeÀemee®ee hee®e DekemLee Deensle.

(1) cegKeekemLee: (Oral Stage)

pevceeveblej heg{erue 18 ceefnves ner DekemLee mebYekeles. ee DekemLesle yeeueJeÀe®ee meke& efJe´Àee cegKeeJeÀ[s JeWÀêerle

Peeuesuee Demeleele. ee DekemLesle yeeU Dees" ke peerYes®ee ceoleerves DeeF&®es mleveheeve JeÀªve JeÀecemegKe Òeehle JeÀjerle

Demeles. pee cegueebvee cegKeekemLesle megKe Òeehle nesle veenerle leer cegues efve<Je´Àere, JeÀhe[e ®eesKeCes, Debie"e ®eesKeCes, veKes

JegÀjle[Ces F. ÒeJeÀej®es kele&ve JeÀjleevee efomeleele ke Òeew{ekemLesle nÆer, ogjeieńer, JebÀpeg<e yeveleele.

(2) iegoekemLee: (Anal Stage)

keee®ee 18 ceefnveebheemetve 3 ke<ee&hee¥le ner DekemLee Demeles. ee keeele yeeueJeÀ vewmeefie&JeÀjerlee ceue-ceg$e

efkemepe&vee®ee efJeÀeebkej efveeb$eCe "skeeeuee eqMeJeÀleele. iegoÜeje®ee ke ceg$eeMeee®ee mveeetbkej efveeb$eCe "skeCee®ee

efJe´Àesletve megKe efceUefkeCee®ee Òeelve JeÀjleele. cee$e JeÀener kesUe heeueJeÀ ee efJe´Àeebkej uekeJeÀj leeyee efceUefkeCee®eer meJeÌleer

JeÀjleele, JeÀ[JeÀheCes keeieefkeleele DeeeqCe leecegUs Demes cegue ee DekemLesleerue megKeeme cegJeÀles. Demes cetue Òeew{heCeer Deeleuee

iee"er®es, Deefle ÒeceeCeele KeeCeejs, Deefle Oegce´heeve JeÀjCeejs, ¢ä Òeke=Êeer®es, DeefleefjJeÌle ÒeceeCeele le[pees[ JeÀjCeejs nesles.

(3) MewMveekemLee: (The Phallic Stage)

³eeuee®e uewefiebkeÀeJemLee Demesner cnCeleele. ner DekemLee 3 Nee ke<ee&heemetve 6 Jee ke<ee&hee¥le Demeles. ee keeele

cegueeb®es ue#e ceue-ceg$e efkemepe&ve efJe´Àeebkeªve ueQefieJeÀ DekeekeebJeÀ[s keUleevee efomeles. ueQefieJeÀ Dekeekeebvee mheMe& JeÀjCes, leer

neleeUCes eeletve megKe efceUkeCes megª nesles. lemes®e efYeVeeÅueieer heeueJeÀebyeÎue (cegueerme keef[ueebyeÎue ke cegueeme DeeF&yeÎue)

DeeJeÀ<e&Ce efvecee&Ce nesles. eeuee®e `Fef[heme' ke `FuesJeÌìê' ieb[ Demes mebyeesOeleele. cegueeuee DeeF&efke<eeer keeìCeeNee

DeeJeÀ<e&Ceeuee `Fef[heme' lej cegueeruee keef[ueebefke<eeer keeìCeeNee DeeJeÀ<e&Ceeuee `FuesJeÌìê' ieb[ cnCeleele. Fbefêeeb®eer neleeUCeer

JeÀjCeeyeeyele Iejele keef[ueOeeNeebJeÀ[tve yebOeves Ieeleueer peeleele. leecegUs cegueebceOes ueQefieJeÀ eE®elee GodYekeles. DeMeer cegues

Òeew{ekemLesle mkele:efke<eeer ieke&, yeshekee&F&, yesefHeÀefJeÀjer yeeUieleele.

(4) meghleJeÀecegJeÀ DekemLee: (Latency Stage)

ner DekemLee keee®ee mene ke<ee¥heemetve ueQefieJeÀ heefjheJeÌkelee Òeehle nesF&hee¥le Demeles. megceejs 6 ke<ex les 13-14 ke<ex

FleJeÀe JeÀeU yeeueJeÀ ee DekemLesle Demelees. ee JeÀeUele ueQefieJeÀ F®íe meghleekemLesle peeleele. ee oyeuesuee ueQefieJeÀ Gpex®es

ªheeblej MeeUse GheJe´ÀceebceOes Yeeie IesCes, cewoeveer KesU- KesUCes, me=peveMeerue ieesäer meeJeÀejCes eele JesÀues peeles. ee JeÀeUele

ueQefieJeÀ ¢äee JeÀesCeleerner vekeerve keweqMeÿs Dee{Ule veenerle.

(5) peveveJeÀecegJeÀ DekemLee: (Genital Stage)

ee DekemLesle cegue heeQie[ekemLesle esles. ee DekemLesle KeNee DeLeea ueQefieJeÀ peerkeveeme megjkeele nesles. ueQefieJeÀ megKe

Òeehle JeÀjCeemee"er cegues nmlecewLegve JeÀjCes, ÒeCeejce meeefnle kee®eCes ee ieesäer JeÀjleevee Dee{Uleele. efYeVe-eÅueieer

JeefJeÌleefke<eeer DeeJeÀ<e&Ce efvecee&Ce nesles. heefnuee hee®e ke<ee&le efveJeÀeshe ueQefieJeÀ efkeJeÀeme Peeuee Demeueeme cegues-cegueer ee

JeÀeUele efveJeÀeshe ke vewmeefie&JeÀ ueQefieJeÀmegKee®ee DevegYeke IesT MeJeÀleele.

ÒeMve:

(1) meefkemlej ìerhee Ðee.

(De) efkeJeÀemee®ee ceveesueQefieJeÀ DekemLee

(ye) He´Àe@F&[ves efouesues JeefJeÌlecelkee®es keefie&JeÀjCe

(JeÀ) JeefJeÌlecelkeekej heefjCeece JeÀjCeejs IeìJeÀ

(2) pees[ee pecekee:

(De)mlebYe (ye)mlebYe

18 ceefnves 3 ke<ex cegKeekemLee

pevceeheemetve 18 ceefnves iegoekemLee

3 les 6 ke<ex meghle- JeÀecegJeÀ DekemLee

heeQie[ekemLesveblej MewMveekemLee

6 ke<ex les 12-13 ke<ex peveve-JeÀecegJeÀ DekemLee


(De) eesie ke Deeesie ee®eer heeueJeÀ, eqMe#eJeÀ ke meceepeeleerue Flej IeìJeÀ eeb®eeJeÀ[tve efceUeuesueer eqMeJeÀkeCe cnCepes

-------------- nese.

(ye) ueQefieJeÀ ke MeejerjerJeÀ iejpee, F®íe ke kele&veekej efveeb$eCe "skeCeemee"er `efveeb$eJeÀ' Fiees -----------

#eceleeb®ee keehej JeÀjlees.

(JeÀ) leneve, YetJeÀ, peerkevej#ee, ueQefieJeÀlee F. ®eer menpeÒeke=Êeer GlmHegÀle& Demetve leer

`-----------' vegmeej JeÀee& JeÀjles.

([) --------- meeueer Dee@eqmì^ee osMeeleerue He´sÀF&yeie& ee ieekeer efmeiceb[ He´Àe@F&[®ee pevce Peeuee.

efkeYeeie - 2

9.7 JeefJeÌlecelkee®ee kele&vekeeoer ¢äerJeÀesve:(Behaviourist View of Personality)

DeOeevee®ee cegueYetle lelkeebkej kele&vekeeo DeeOeejuesuee Deens. kele&vekeeoevegmeej meke& ÒeJeÀej®es kele&ve ns

DeOeeveeves Deelcemeele JesÀuesues Demeles. kele&vekeeoevegmeej mekee ke mejekeeves eb$ekele Peeuesues DeOeevemeeOe Òeeflemeeo eeb®ee

ieì cnCepes ceevekeer JeefJeÌlecelke nese. meJeÀejelceJeÀ hee"eRyee ke yeef#emeebcegUs ceevekeer kele&ve ¢{ nesCeeme ceole nesles.

lee®eÒeceeCes eqMe#ee ke veJeÀejelceJeÀ ÒeeflemeeoecegUs efJeefMe<ì ceevekeer kele&ve ve nesCeeme ceole nesles. yeeueheCeeheemetve JeJeÌleerme

efceUCeeNee yeef#emes ke eqMe#es®ee heefjCeecemkeªhe ceevekeer JeefJeÌlecelke Ie[les. Goe. yeesueIeske[e cegueiee Demeueeme lee®ee

yeeueheCeer lee®ee yeesueIeske[sheCeeme Yejhetj hee"eRyee ke JeÀewlegJeÀ efceUeueeves leeves ne iegCeefkeMes<e Deelcemeele JesÀuesuee Demelees.

heg{s ee®e mekeeerme efce$e, menJeÀejer eeb®eer hegäer efceUles ke mekeeer®es ªheeblej JeefJeÌlecelkee®ee cegueYetle IeìJeÀeble nesles.

yeeb[gje, heekeueesJn ke eqmJeÀvej ns kele&vekeeoer efmeodOeeblee®es megjkeeleer®es DeYeemeJeÀ Deensle. kele&vekeeo

JeefJeÌlecelkee®ee `ceveesef®eefJeÀlmeJeÀ' ke `ceevekeleekeeoer' ¢äerJeÀesve mebhetCe&heCes veeJeÀejlees.

9.8 JeefJeÌlecelkee®ee ceevekeleekeeoer ¢efäJeÀesve: (Humanism and Personality)

`yeesOeheeleUerkej nesCeeNee ÒeefJe´Àee ee HeÀejMee cenlkee®ee vemeleele' ns He´Àe@F&[®es cele Deye´ence ceemuees, JeÀeue&

je@peme& F. ceevemeMeem$e%eebvee ceeve veJnles. leeb®ee celes, JeJeÌleerves yeesOeheeleUerkej Iesleuesuee efveCe&eekej®e lee JeJeÌleer®es

YeefkeleJe Dekeuebyetve Demeles. cee$e DeyeesOe ceve Òemebieer efveCe&e ÒeefJe´Àesle De[LeUs efvecee&Ce JeÀjles ns He´Àe@F&[®es cele leebvee heìle

nesles. ceevekeleekeeoer ¢äerJeÀesve yeeUieCeeNee JeJeÌleerbvee `mke-mebJeÀuhevee' (Self Concept) cenlkee®eer keeìles. peeuee

DeeheCe yegOoerceeve Deenesle Demes keeìles lees G®®e-eqMe#eCe IesCee®ee efveCe&e Ieslees. mkele:®es meskeeYeekeer, ÒesceU ceve

DeesUKeCeejer JeJeÌleer heefj®eejerJeÀe nesCee®ee Òeelve JeÀjles. ceevekeleekeeoer ¢äerJeÀesveeefke<eeer DeYeeme JeÀjCeeNee

ceevemeMeem$e%eebvee Demes peeCekeues JeÀer Yeeskeleeue®ee heefjkesMeecegUs ke meceepeecegUs JeJeÌleeruee vesceJesÀheCeeves `mke-mebJeÀuhevee'

yeveefkeCes JeÀ"erCe nesles, leele Jelee efvecee&Ce neslees. meeOeejCeheCes 1950 ®ee oMeJeÀeheemetve ceevekeleekeeoer efke®eejmejCeer

Goeeme Deeueer. DevesJeÀ ceeveMeem$e%eeb®ee mebMeesOeveeletve, ÒeyebOeebletve, Òeeesieeletve ke leebveer meeJeÀejuesuee mebJeÀuheveebceOetve

leer leeej Peeueer, ceevekeleekeeoer ¢äerJeÀesveeefke<eeer JeÀeue& je@peme&, Deye´ence ceemuees, eqJnJeÌìj He´@ÀJeÀume, efHe´Àìmed heue&me,

jesuees ces F. veer Deeheuee mebJeÀuhevee ceeb[uee Demeuee lejer leehewJeÀer ÒeYeekeer "juee lee JeÀeue& je@peme& ke ceemuees eeb®ee®e

mebJeÀuhevee.

9.9 JeÀeue& je@peme&®ee JeefJeÌlecelke efmeodOeeble: (Carl Rogers Theory of Personality)

je@peme&®ee celes ÒelesJeÀ JeefJeÌleceOes SJeÀ ÒeJeÀej®eer DeeblejerJeÀ MeJeÌleer Demeles. ner MeJeÌleer ceveg<eeme mkele:®ee "eeer

DemeCeeNee #ecelee DeesUKeCeeme ceole JeÀjles. ner®e MeJeÌleer JeJeÌleerme JeÀewMeue mebheeove JeÀjCeeJeÀjerlee ke efkeJeÀefmele

nesCeeJeÀjerlee Òeeslmeenerle JeÀjles DeeeqCe JeJeÌleer®ee #eceleeb®ee DeefOeJeÀeefOeJeÀ Gheeesie JeÀªve efleuee heefjhetCe& JeJeÌleer yeveCeeme

ceole JeÀjles. ee DeeblejerJeÀ efJe´Àesme `mke-keemleefkeJeÀlee' Demes cnCeleele. ÒelesJeÀ JeJeÌleerme efveke[er®es mkeeleb$e Demeles.

mke-efkeJeÀemeeJeÀjerlee GÊece "jsue DeMeer efveke[ les JeÀjleele. JeefJeÌlecelke efkeJeÀemeele ns DeebleefveoxMeve (self- direction)

ÒeYeekeer YegefceJeÀe yepeekeles ke efkeJeÀeme Ie[ketve DeeCeles.

peerkeveele mebIe<e& Demelees ner ieesä ceeve JeÀªve oseqKeue ceevekeleekeeoer efke®eej Òekele&JeÀ ceevekepeeleerJeÀ[s

meJeÀejelceJeÀlesves heneleevee efomeleele. peerkeveeleerue cegueYetle ÒesjCeeb®es meceeOeeve JeÀjleevee meeceesNee esCeeNee mebIe<ee&®ee

YeeskeNeele De[JeÀuesuee JeJeÌleer G®®e ÒesjCeeb®ee hetleea®ee efke®eejner JeÀª MeJeÀle veenerle, Demes ceevemeMeem$e%eeb®es cele Deens.

ceemuees®eer `ÒesjCeeb®eer Glejb[' (Hierarchy of Motives) ns®e meebieles.

ÒelesJeÀ JeJeÌleer Deeheuee keemleke heefjkesMee®es mkele:®ee JegÀkeleervegmeej DeeJeÀueve JeÀªve Iesles ke leevegmeej

Deeheuee JeefJeÌlecelkeeuee DeeJeÀej osCee®ee Òeelve JeÀjles. eeuee JeefJeÌleefveÿlee (Subjectivity) Demes mebyeesOeleele.

JeefJeÌleefveÿlee cnCepes ÒelesJeÀ JeJeÌleer®ee Deeeg<eeJeÀ[s yeIeCee®ee ¢äerJeÀesve efYeVe Demelees, keemlekelesefke<eeer®ee peeeqCekee

kesieUee Demeleele. JeJeÌleer®es JeefJeÌlecelke cnCepes Kejslej efle®ee keemlekelesefke<eeer®ee keweJeÌleerJeÀ celeeb®es Lesì ÒeefleeEyeye

Demeles. DeeheCe JeÀesCe Deenesle, JeÀee Deenesle eeefke<eeer®eer JeefJeÌleefveÿ mecepe cnCepes `mke-mebJeÀuhevee' nese.

JeefJeÌlecelkee®ee ¢äerves ner mebJeÀuhevee cenlkee®eer Demeles.

je@peme& eebveer mke-mebJeÀuheves®es oesve ÒeJeÀej efoues Deensle.

- keemleefkeJeÀ mke-mebJeÀuhevee: JeefJeÌle®es mkele:®ee #ecelee ke iegCeOecee¥efke<eeer Demeuesues DeeJeÀueve.

- DeeoMe& mke-mebJeÀuhevee: JeefJeÌleuee DeeheCe JeÀmes Demeekes eeefke<eeer JeÀee keeìles les.

JeefJeÌle®eer mke-mebJeÀuhevee ®egJeÀer®eer Demeueeme cnCepes®e keemleefkeJeÀ vemeueeme mkele:efke<eeer ®egJeÀer®ee mecepegleer leeej

nesleele. leeletve®e heg{s mecemee efvecee&Ce nesleele.

®egJeÀer®eer mecepe- mecemee eesie mecepe- meceeOeeve

keemleefkeJeÀ-mke DeeoMe& mke keemleefkeJeÀ mke DeeoMe&mke

ÒelesJeÀ JeJeÌleerbceOes mkele:®ee efkeJeÀeme Ie[efkeCee®eer DeeblejerJeÀ MeJeÌleer Demeles. hejbleg JeefJeÌleJeÀ[tve leer JeÌkeef®ele®e keehejueer

peeles.

JeefJeÌlecelkee®ee iegCelelke efmeodOeeble: (Trait theory of Personality)

Dee@ueheesì& eebveer 1936 meeueer ne efmeodOeeble ceeb[uee. JeefJeÌlecelkee®eer DeMeer keweqMeÿes peer JeJeÌleerceOes JeÀceer-

DeefOeJeÀ ÒeceeCeele Demeleele ke JeJeÌleer®ee kele&veekej heefjCeece JeÀjleele DeMee iegCeOecee¥vee iegCeefkeMes<e (Traits) cnCeleele.

efkeefkeOe Òemebieele, efkeefkeOe ef"JeÀeCeer ke efkeefkeOe ÒeJeÀej®ee heefjeqmLeleerle JeJeÌleer SJeÀmeejKeer®e keeieleevee efomeles leer ee

iegCeefkeMes<eebcegUs. Goe. SKeeoee JeJeÌleer®ee iegCeefkeMes<e `cew$eerhetCe& DemeCes' ne Demeueeme leer DeveesUKeer JeJeÌleerbMeer megOoe

ceveceesJeÀUer keeietve pekeUerJeÀ meeOeles. Dee@ueheesì&®ee celes JeefJeÌlecelke iegCeefkeMes<eebcegUs heefjeqmLeleerveg©he "jeefkeJeÀ heOoleer®es

kele&ve Ie[les. Goe. ueepeeUt JeJeÌleer, Òekeemeele menÒekeeMeebMeer mebYee<eCe ìeUtve hegmleJeÀ kee®eCes hemeble JeÀjles, ceesJeÀUee

mkeYeekee®eer JeJeÌleer cee$e vepejevepej JeÀjerle, eqmceleneme osles ke mebYee<eCe JeÀjCeeme megjkeele JeÀjles. cew$eer JeÀjles. lee®ee

mebMeesOeveeletve MeyoJeÀesMeeleerue megceejs 3,500 mLeerj iegCekeweqMeÿes MeesOeueer Deensle. IeìJeÀ keweqMeÿeeb®ee Debleerce ìHHeekej

leeves meke& mLeerj iegCekeweqMeÿes leerve ÒeJeÀejele efkeYeeieueer.

(1) ÒeOeeve iegCekeweqMeÿes: (Cardinal Traits)

ner iegCekeweqMeÿes JeJeÌleer®ee Deeeg<eele ke®e&mke ieepeefkeCeejer Demeleele. SKeeo- ogmeNee iegCeeke©ve JeJeÌleer®es

mebhetCe& JeefJeÌlecelke ÒeYeeefkele Peeuesues efomeles. ee ÒeOeeve iegCeeke©ve leer JeJeÌleer DeesUKeueer peeles. mebhetCe& Deeeg<e JeJeÌleer ee

iegCee®ee DeefYeJeJeÌleerle Jeleerle JeÀjles. Goe. Yeercee®eer MeJeÌleer meeOevee, Depeg&vee®ee hejeJe´Àce, JeÀCee&®es Deewoee&, efnìuej®ee

pet-Üs<e, eqMekeepeer®ee OeesjCeerheCee, ceoj ìsjsmeeb®eer meskeeYeekeer ke=Êeer, vesleepeeR®ee JeÀCeKej ue{eTheCee, cenelcee ieebOeer®eer

Deefnbmee F. DeYeekeeves®e JeJeÌleerbceOes ÒeOeeve iegCe Dee{Uleele.

(2) JeWÀêere iegCekeweqMeÿes: (Central Traits)

JeefJeÌlecelkeele meeleleeves JeJeÌle nesCeeNee iegCekeweqMeÿeebvee JeWÀêere iegCekeweqMeÿes cnCeleele. Dee@ueheesì&®ee celes

ÒelesJeÀ JeJeÌleerle Demes JeÀener iegCe Demeleele pes "UJeÀheCes hegvne-hegvne Òeleerle nesleele. meke&meeceeve JeJeÌleerbceOes yengoe ns

iegCeefkeMes<e efomeleele. leeb®eer Jeehleer ÒeOeeve iegCekeweqMeÿeebhes#ee JeÀceer Demeles. Demes iegCeefkeMes<e cnCepes GÊece JekeÌle=lJe,

JeÀkeerceve, Oee[meer ke=Êeer, ÒeeceeeqCeJeÀheCee, Goejlee, JeÀ"esj ÒeMeemeve, F. meebielee esleerue.

(3) ogece iegCekeweqMeÿes: (Secondary Traits)

ns iegCe JeWÀêere iegCeeb®ee hes#ee JeÀceer cenlkee®es Demeleele, heefjeqmLeleervegmeej yeoueleele. JeÀener Òemebieer ee iegCeeb®ee

kele&veekej ÒeYeeke efometve eslees cee$e ee iegCeefkeMes<eebÜejs JeefJeÌlecelkee®eer DeesUKe yevele veener. Goe. KeeCee®ee mekeeer,

hees<eeKeeb®ee ÒeJeÀejeefke<eeer hemebleer, efJe´À[e ÒeJeÀejeefke<eeer, hegmleJeÀeb®ee ÒeJeÀejeefke<eeer hemebleer, F.

Je@Àìsue eeb®ee JeefJeÌlecelkeefke<eeJeÀ efmeodOeeble: (Catell's Theory of Personality)

`jsceb[ yevee&[ Je@Àìsue' ee ceevemeMeem$e%eeves npeejes JeJeÌleerb®eer JeefJeÌlecelke ®ee®eCeer (Test data), ÒeMveekeueer

(Questionnaire data) ke peerkeveke=ÊeevleeÜejs (Life History data) ceeefnleer efceUefkeueer ke leevegmeej ceevekee®ee

cegueYetle iegCeeb®eer eeoer JesÀueer. ee ceeefnleer®es meebeqKeJeÀere efkeMues<eCe JeÀªve 16 ÒecegKe iegCeeb®eer eeoer leeej JesÀueer.

iegCeefkeMes<eeb®es oesve ÒeJeÀej Je@Àìsueves meebefieleues.

- oMe&veer iegCeefkeMes<e (Surface Trait)

- cetU iegCeefkeMes<e (Source Traits)

oMe&veer iegCe kejkej®es lej cetU DeLekee m$eesle iegCeefkeMes<e ns JeÀeece®es mLeeeer iegCe Demeleele. Je@Àìsue®ee 16

iegCeefkeMes<eeb®es keCe&ve leeves efke©Oo DeLeea Meyoeb®ee pees[erves JesÀues Deens. ns meesUe heeeeYetle iegCe JeJeÌleer®ee yee¿ekele&veeletve

menmee ue#eele esle veenerle. cee$e leeb®ee ÒeYeeke JeefJeÌlecelke Ie[Ceerkej yeje®e Demelees. oMe&veer iegCeefkeMes<e JegÀCeemener menpe

ue#eele esCeejs Demeleele.

Je@Àìsueves mheä JesÀuesues 16 iegCeefkeMes<e ke leeb®es efke©Oo ©he:

(1) Outgoing- ceveceesJeÀUe x Reserved - efYe[mle, JegÀ{e

(2) Highly Intelligent- yegOoerceeve x Low Intelligence- DeuheyegOoer

(3) Emotionally Stable- YeekeefveJeÀ¢äee eqmLej x Emotional- YeekeveeÒeOeeve

(4) Dominant- ke®e&mke ieepeefkeCeeje x Submissive- veceles IesCeeje

(5) Surgency- Glmeener / ceveceewpeer x Desurgency- iebYeerj

(6) Conscientious- efke®eejer x Expedient- leelhegjlee HeÀeeoe heeneCeeje

(7) Adventurous- Oee[meer x Timid- efYe$ee

(8) Sensitive- mebkesoveMeerue x Tough Minded- JeÀ"esj

(9) Trusting- efkeMkeemet x Suspicious- mebMeeKeesj

(10) Practical- keemlekekeeoer x Imaginative- JeÀuhevesle jceCeeje

(11) Forthright- mheäkeJeÌlee x Shrewd- ®eletj

(12) Self- Assured- DeeMkemle x Apprehensive- YeeYeerle

(13) Experimenting- ÒeeesieMeerue x Conservative- hegjeCecelekeeoer

(14) Self- Sufficient- mkeebhetCe& x Group Oriented- mecegnekeuebyeer

(15) Controlled- efveebef$ele x Un-Controlled- Deefveebef$ele, yeseqMemle

(16) Relaxed- leCeekejnerle x Tense- leCeekeie´mle

kejerue meesUe IeìJeÀeb®es (iegCeefkeMes<eeb®es) efkeMues<eCe JeÀªve leeb®es hegvne ®eej ÒecegKe JeefJeÌlecelke IeìJeÀele keefie&JeÀjCe JesÀues

Deens.

(De) Adjustment Vs. Anxiety

meceeeespeveeqMeuelee efke©Oo eE®elee

(ye) Intraversion Vs. Extraversion

Debleceg&Kelee efke©Oo yeefnceg&Kelee

(JeÀ) Emotionally Tender minded Vs. Emotionally Alert

YeekeefveJeÀ¢äee ce=ot cevee®ee efke©Oo YeekeefveJeÀ¢äee meleJe&À

([) Subduedness Vs. Independence

vece efke©Oo mkeleb$eke=Êeer®ee

DeeePeWJeÀ®ee JeefJeÌlecelke iegCeefkeMes<e efmeodOeeble: (Eysenck's Trait Theory)

DeeePeWJeÀ®ee JeefJeÌlecelke- iegCeefkeMes<e efmeodOeeble DevegkebeqMeJeÀ ke pewefkeJeÀ IeìJeÀebkej DeeOeejerle Deens. n@vme

DeeePeWJeÀ ee efye´ìerMe ceevemeMeem$e%eeves (n@vme DeeF&PeWJeÀ) JeefJeÌlecelkee®es cegueYetle ®eej IeìJeÀ meebefieleues Deensle.

(1)Debleceg&Kelee efke©Oo yeefnceg&Kelee JeefJeÌlecelke IeìJeÀ:

(Intraversion Vs Extraversion Personality Dimension)

(2)oesueeeceeve DekemLee (®esleeheoeqMelee) efke©Oo YeekeefveJeÀ eqmLejlee

(Neuroticism Vs Emotional Stability)

(3)ceveesefkeJe=Àleer (Psychoticism)

(4)yegOoerceÊee (Intelligence)

ee kejerue iegCeefkeMes<eebceOes yegOoerceÊee ne iegCeefkeMes<e #eceleskej Dekeuebyetve Demeueeves leeuee kele&ve iegCeeb®ee MegOo

IeìJeÀ ceevelee esle veener. cnCetve kejerue leerve®e IeìJeÀ JeefJeÌlecelkee®ee yeeyeleerle cenlkee®es Deensle. ee leerve IeìJeÀebJoejs

JeJeÌleer®ee kele&vee®es mheäerJeÀjCe oslee esles, Demes DeeePeWJeÀ ceevelees.

DeeePeWJeÀ®ee celes pee JeJeÌleerle ceveesefkeJe=Àleer®es ÒeceeCe peemle Demeles leer mkeYeekeele Keeueerue iegCeefkeMes<e

oeKekeles- Je´tÀjheCee, kewjYeeke, Leb[heCee, efke<ecelee lemes®e meeceeeqpeJeÀ ©{er ke hejbheje Pegiee©ve osCeeNee, efveÿtj,

DeelceJeWÀêer, meceepeefkejesOeer ke=Êeer ke Je´tÀj- egOoheì eEJeÀkee efYeleeroeeJeÀ ef®e$eheìele jme IesCeeNee JeJeÌleer.

ceveesefkeJe=Àleer®es ÒeceeCe Deuhe Demeueeme DeMee JeJeÌleer efveebef$ele kele&vee®ee, oeeUt, mecepetleoej, meceepeeleerue

efveleer- efveeceeb®es heeueve JeÀjCeeNee Demeleele.

yeefnceg&Keer JeJeÌleer meceepeele efcemeUCeejer, ye[ye[er, meYee- meceejbYeele jceceeCe nesCeejer, ceveceewpeer, meeceeeqpeJeÀ

JeÀeee&le Yeeie IesCeejer, Oee[meer, GÊeseqpele nesCeejer ke yeouee®es mkeeiele JeÀjCeejer Demeles lej Debleceg&Keer JeJeÌleer Meeble,

eE®eleveMeerue, SJeÀebleefÒee, JeÀueelceJeÀ, YeekeveeMeerue, nUkeer, efYe[mle, meceepeeheemetve otj jneCeejer ke GÊeseqpele nesCes

ìeUCeejer Demeles.

cevee®eer oesueeeceeve DekemLee eEJeÀkee ®esleeheoeqMelee Òeke=Êeer DemeCeeNee JeJeÌleer uenjer, ceeveefmeJeÀefjlee DemkemLe,

eE®eleerle, DehejeOeerYeeke DemeCeeNee, lee"j ke GÊeseqpele Demeleele. YeekeefveJeÀ eqmLejlee ne iegCeefkeMes<e DemeCeeNee JeJeÌleer

Meeble, meceleesue mkeYeekee®ee, leCeekejnerle, heg{eJeÀej IesCeeNee ke efveebef$ele kele&ve DemeCeeNee Demeleele.

ceveesefkeJe=Àleer ne iegCeefkeMes<e DemeCeeNee JeJeÌleerme yegOoerceeveles®eer pees[ efceUeueeme lee peerkeveele eMemkeer nesT

MeJeÀleele. OegjbOej jepeJeÀejCeer yevet MeJeÀleele. leeb®ee eMee®ee ceeiee&le esCeeNee JegÀCeeueener YeekeveekeMe ve neslee yeepetuee

mee©ve heg{s peeket MeJeÀleele. Debleceg&Keerke ceveesefkeJe=Àleer DemeCeeNee JeJeÌleer JeÀheìer, HeÀmeJee ke Je´tÀj Demeleele.

GefÎheJeÀeb®ee Òeeflemeeoele leer®e leer Je=Àleer JesÀueeves mekeeer efvecee&Ce nesleele. nUt- nUt mekeeeRletve JeefJeÌlecelke iegCe

efkeJeÀefmele nesleele. DevesJeÀ JeefJeÌlecelke iegCeeletve "UJeÀ JeefJeÌlecelke IeìJeÀ ÒemLeeefhele neslees Demes DeeePeWJeÀ®ee JeefJeÌlecelke

iegCeefkeMes<e efmeodOeeble meebielees.

JeefJeÌlecelke ceehevee®ee heOoleer:

I] cegueeKele : (Interview)

cegueeKele ns JeefJeÌlecelke ceehevee®es mekee&le pegves leb$e Deens. cegueeKele j®eveeyeOo, JeÀener ÒeceeCeele j®eveeyeOo

eEJeÀkee cegJeÌle mke©hee®eer Demeles. cegueeKele ne ceevemeMeeðe%e ke ÒeegJeÌle eeceOeerue ÒeMveesÊejeb®ee mke©heeleerue mebkeeo

Demelees. cegueeKeleerle yeesueer lemes®e nekeYeeke oseqKeue cegueeefveOee&jerle JesÀues peeleele. cegueeKeleer®es cenlke keehejCeeNee®ee

DevegYekeekej Dekeuebyetve Demeles. cegueeKele IesCeeje ÒeeqMeef#ele Demeekee ueeielees. j®eveeyeOo cegueeKele DeefOeJeÀ kemletefveÿ

ceeefnleer peceket MeJeÀles. cegueeKele ner mejU-meesheer ke JeÀceer Keef®e&JeÀ heOole Deens. cegueeKeleer®ee JeÀener ceee&oener Deensle.

- DeOee&-heeTCe leemee®ee cegueeKeleerke©ve mebhetCe& JeefJeÌlecelkee®ee Gueie[e nesle veener.

- cegueeKeleer®ee kesUer ®eebieues efveebef$ele kele&ve JeÀjCeejer JeJeÌleer keemlekeele lemes®e kele&ve JeÀjCeejer Demesue Demes veener.

- cegueeKele ner JeefJeÌleefveÿ heOole Deens leecegUs leeceOes cegueeKele IesCeeNee®ee celeeb®ee heefjCeece peeCekelees.

- JeefJeÌlecelkee®ee mebhetCe& hewuetb®es ceeheve JeÀjCeeme ner heOoleer DemeceLe& "© MeJeÀles.

II] Òe#esheCe ®ee®eCeer: (Projective Test)

ee ®ee®eCeerÜejs JeefJeÌlecelke ceeheve JeÀjleevee JeJeÌleerme DeveeJeÀueveere eEJeÀkee Demheä GefÎheJeÀeme Òeeflemeeo

osCeeme meebefieleues peeles. ee ®ee®eCeerÜejs DeyeesOe ceve, ueheuesuee Yeekevee ke DeeblejerJeÀ mebIe<e& mheä nesleele.

JeefJeÌlecelkee®ee ceveesef®eefJeÀlmeJeÀ efmeodOeebleekej ner ®ee®eCeer DeeOeejerle Demeles. lemes®e mebj#eCe eb$eCes®ee Òe#esheCeekejner leer

DeeOeejuesueer Demeles. Deeheuee F®ísvegmeej cegJeÌleheCes GÊejs efoueer peeket MeJeÀleerue DeMee mke©hee®eer ner ®ee®eCeer Deens.

DekeyeesOeve, íghes JeefJeÌlecelke ke lee®es hewuet MeesOetve JeÀe{Ceemee"er ee ®ee®eCeer®ee Gheeesie neslees.

jesMeeJe&À®eer MeeF&®ee ef"heJeÌee®eer ®ee®eCeer: (Rorschach Ink Blot Test)

ner mekee&efOeJeÀ ÒeceeCeele keehejueer peeCeejer Òe#esheCe ®ee®eCeer Deens. 1921 meeueer nce&ve jesMeeJe&À eeves ner ®ee®eCeer

efveefce&ueer. ee ®ee®eCeerle ÒeegJeÌleeuee MeeF&®ee ef"heJeÌeeletve efvecee&Ce Peeuesuee oesvner yeepet meejKee Demeuesuee ÒeceeCeyeOo

10 DeeJe=Àlee (5 Je=À<Ce-Oekeue ke 5 jbieerle) SJeÀeceeietve SJeÀ oeKeefkeuee peeleele. ef®e$e heeefnueekej `les JeÀMee®es

Demesue'? `ef®e$e heentve legcneuee JeÀee Dee"keues? F. ÒeMveeb®eer GÊejs Ðeekeee®eer Demeleele. ÒeegJeÌleeb®ee GÊejele lee®ee

Yeekevee-ÒesjCeeb®es ÒeefleeEyeye Demeles. veJeÀUleheCes leeceOetve ceevekeer Deblejbie GIe[ nesleele.

jesMeeJe&À®ee ®ee®eCeerle Demes efomeues JeÀer meceepeeleerue DevesJeÀ JeJeÌleer meke&meeOeejCe ÒeefleefJe´Àee osleele. kesieUer ÒeefleefJe´Àee

DeYeekeeves®e Dee{Ules. ®ee®eCeer®ee mheäerJeÀjCeeletve Keeueerue cegÎs Oeeveele Deeues.

De) jbie ee IeìJeÀe®ee efke®eej JeÀjCeeNee JeJeÌleerbceOes YeekeefveJeÀ keweqMe<"es DeefOeJeÀ Dee{Uleele.

ye) jbieeb®ee Deeqpeyeele efke®eej ve JeÀjCeeNeebceOes Yeekevee yeesLeì, efvejme Demeleele.

JeÀ) ieefleceeve ceevekeer Dekeeke efomeCeeNee JeJeÌleer efokeemkeHveele ke JeÀuheveeefkeMkeele jceCeeNee Demeleele.

[) ceevekeer Mejerje®es Dekeeke DeefOeJeÀ efomeCeeNee JeJeÌleer ÒeJe=Àleer mkeemLeeyeeyele DeefOeJeÀ eE®elee JeÀjleele.

III] ke=ÊeFefleneme heOoleer: (Case Study Method)

JeefJeÌleefke<eeer meKeesue ceeefnleer efceUefkeCeeJeÀjerlee ee heOoleer®ee keehej JesÀuee peelees. JeefJeÌle®ee mkeYeeke, lee®ee

kele&vee®ee Denkeeue, JeJeÌleerpeerkeveeleerue cenlkee®ee Ieìvee, kewÐeefJeÀe Fefleneme, Mew#eCeerJeÀ Òekeeme, meeceeeqpeJeÀ-DeeefLe&JeÀ

eqmLeleer, kewkeenerJeÀ mebyebOe F. efke<eeer JeefJeÌleiele ceeefnleer efceUketve JeefJeÌle®es JeefJeÌlecelke peeCetve IesCes meeshes nesles. JeJeÌleer®ee

meÐeeqmLeleer®ee eesie Deboepe yeebOetve leekej Gheee meg®eefkelee esleele. eeÒeceeCes meKeesue ke meke& yeepetbefke<eeer ceeefnleer efceUketve

JeefJeÌle®ee mecemes®es JeÀejCe mecepetve Iesleues peeles. ke=ÊeFeflenemee®ee GÎsMe cnCepes ÒeegJeÌlee®ee peerkeveeefke<eeer mekee¥efieCe

ceeefnleer efceUketve JeefJeÌleuee mecepetve IesCes ns Demeles. He´Àe@F&[ves ee ceeiee&®ee Dekeuebye JeÀ©ve ceevemeMeem$eele JeJeÌleerefke<eeer

eesie ceeefnleer mebJeÀequele JeÀjCee®es SJeÀ meeOeve efceUketve efoues.

ke=ÊeFeflenemee®ee JeÀener ceee&oe Deensle.

(1) ner heOoleer SJeÀe JeJeÌleerhegjleer®e ceee&oerle Deens. SJeÀe JeJeÌleer®ee ke=Êe-Feflenemee®ee Gheeesie ogmeNee JeJeÌleerJeÀjerlee

nesle veener. leeletve meeceeveerJeÀjCe mebYekele veener.

(2) ceevemeMeem$e%ee®eer JeefJeÌleiele ceee&oe, Deeke[-veeke[ lee®ee ceeefnleer-mebJeÀueveele Jelee DeeCet MeJeÀles.

¢äerJeÀesve ogef<ele Demeueeme leelhee& ®egJeÀer®es efveIet MeJeÀles.

(3) ee heOoleer®eer kemletefveÿlee ceee&oerle Demeles. ÒeegJeÌlee®ee ceeefnleer osCeeleerue ÒeeceeeqCeJeÀheCee ke mebMeesOeJeÀe®eer ceeefnleer

efceUefkeCeeleerue efveJeÀeshelee eekej yejs®e JeÀener Dekeuebyetve Demeles. ner SJeÀ JeefJeÌleefveÿ heOoleer "jles.

JeÀener HeÀeeos KeeequeueÒeceeCes:

- kele&vee®eer mebYeeJe JeÀejCes mecepetve IesCeeme ceole nesles.

- JeefJeÌle®eer meKeesue ceeefnleer efceUkelee esles.

- SJeÀe JeefJeÌle®es GoenjCe ogmeNee JeJeÌleer®ee yeeyeleerle ceeie&oMe&JeÀ "© MeJeÀles.

IV] efvejer#eCe heOoleer:

ee leb$eeceOes JeefJeÌle®es JeefJeÌlecelke peeCetve IesCeemee"er JeefJeÌle®es efvejer#eCe JesÀues peeles. leeyejesyej ceehevee®ee

Flej JeÀener heOoleeR®eer meebie[ Ieeuetve JeefJeÌle®ee kele&vee®es ceeheve JesÀues peeles. ns efvejer#eCe vewmeefie&JeÀ heefjeqmLeleerle ÒeegJeÌle

mkeeYeeefkeJeÀ kele&ve JeÀjleevee JesÀues peeles ke leevegmeej kele&vee®es cetueefveOee&jCe ke cetueceeheve nesles. ÒeeesieMeeUsleerue

efvejer#eCeeJeÀjerlee oseqKeue heefjeqmLeleer efveebef$ele "skeueer peeles. efveefj#eCeeleerue cenlkee®es cegÎs keCe&veelceJeÀ heOoleerves veeWoefkeues

peeleele. Je=Àef$ece DeLekee mebhetCe&heCes vewmeefie&JeÀ heefjeqmLeleerle efvejer#eCe JeÀjleevee DeeOeejemee"er kee meboYee&mee"er cegueeKele

eEJeÀkee ke=Êe-Fefleneme heOoleerceOetve mebJeÀequele JesÀuesuee ceeefnleer®ee Gheeesie neslees. efvejer#eCeemee"er SJeÀ mee®esyeOo DeejeKe[e

leeej JeÀ©ve kemletefveÿ efvejer#eCe JeÀjCeekej Yej efouee peelees. meg#ceheCes efvejer#eCe JesÀueeves DevesJeÀ cenlkee®ee yeeyeer

efveoMe&veeme esleele. efvejer#eCe heOoleer Flej heOoleeR®eer Jeehleer kee{efkeCeemee"er hetjJeÀ cnCetve keehejueer peeles. Goe.

yeeuekee[erle cegueeb®es efvejer#eCe JeÀjCeeJeÀjerlee mkeleb$e Demee íghee efvejer#eCe JeÀ#e Demelees. peeceOes mebMeesOeJeÀ yemetve yeje®e

kesU cegueebvee ve efomelee SJeÀe íesìeeMee iekee#eeceOetve efveefj#eCe JeÀjerle Demelees ke Deeheues efvejer#eCe DeejeKe[eele veeWoefkele

Demelees.

ceee&oe:

- efvejer#eJeÀe®ee keweJeÌleerJeÀ ¢äerJeÀesve efvejer#eCeele [esJeÀeket MeJeÀlees.

- Deeheues efvejer#eCe nesle Deens ns mecepeueeme ÒeegJeÌle vewmeefie&JeÀ ÒeefleefJe´Àee osle veener. lee®ee keeieCeele Je=Àef$ecelee esles.

- meke&®e Òemebie, Ieìvee ke heefjeqmLeleeR®es efvejer#eCe JeÀjlee esle veener.

- meke& ÒeJeÀej®eer heefjeqmLeleer ke heefjkesMe ÒeeesieMeeUsle efveefce&lee esle veener.

ÒeMve:

(1) efìhee equene:

(De) JeÀeue& je@peme& eeb®ee JeefJeÌlecelkeefke<eeJeÀ efmeodOeeble.

(ye) JeefJeÌlecelkee®ee iegCelelke efmeodOeeble.

(JeÀ) Je@Àìsue eeb®ee 16 iegCeefkeMes<eebmen JeefJeÌlecelke efmeOoeevle.

(2) pees[ee pecekee:

(De) (ye)

1921 Dee@ueheesì&

Oee[meer nce&ve jesMeeJe&À

1936 efYe$ee

yeeb[gje, heekeueesJn, eqmJeÀvej ceevekeleekeeoer efke®eejmejCeer

1950 kele&vekeeoer efmeodOeeble DeYeemeJeÀ

ceemuees ÒesjCeeb®eer Glejb[

(3) DeeePeWJeÀ®ee JeefJeÌlecelke iegCeefkeMes<e efmeodOeeblee®es ®eej cegueYetle IeìJeÀ JeÀesCeles?

(4) ke=Êe-Fefleneme heOoleer®es HeÀeeos ke ceee&oe mheä JeÀje.

(5) cegueeKele ke efvejer#eCe heOoleer®ee ÒelesJeÀer leerve ceee&oe meebiee.

10

ceevemeMeem$eere mebKeeMeem$e

efkeYeeie -1

IeìkeÀ j®evee

10.1 He´mleeJevee

10.2 J³eeK³ee

10.3 ceevemeMeem$eeleerue mebK³eeMeem$ee®ee GHe³eesie

10.1 He´mleeJeveeë

ceevemeMeem$e ke mebKeeMeem$e eeb®ee pekeU®ee mebyebOe Deens. ceevemeMeem$ee®ee mebMeesOeveekej Yej Demelees.

mebMeesOeveele mebKeeMeem$eere %eevee®ee Gheeesie JeÀªve keemleefkeJeÀ Devegceeves ke efve<JeÀ<e& JeÀe{lee esleele. mebKeelceJeÀ

ceeefnleer®es mebJeÀueve, keefie&JeÀjCe, ef®eefJeÀlmee ke efkeMues<eCe JeÀjCee®es JeÀee& mebKeeMeem$e JeÀjles. ceevemeMeem$eere ceeefnleer®es

mebKeeMeem$e keeheªve efve<JeÀ<e& JeÀe{Ceejs megjkeeleer®es mebKeeMeem$e%e cnCepes He´Àeeqvmeme ieueìesve, ®eeue&med mheerDejceve,

efkeuece iee@mesì, JeÀeue& efheDejmeve F.

ceevemeMeem$e%eeuee mebKeeMeem$ee®es %eeve Demeueeme lees mebJeÀequele ceeefnleer®es Meem$eereefjlee efkeMues<eCe JeÀªve vekes %eeve

efvecee&Ce JeÀª MeJeÀlees. De®etJeÀ efve<JeÀ<e& JeÀe{t MeJeÀlees. ceevemeMeem$eeuee Meem$e cnCetve ceevelee efceUCeeJeÀjerlee ner Meem$eere

MeeKee ceoleveerme "jueer Deens. ceevemeMeem$eeleerue efkeefkeOe ®ee®eCee ke ÒeeesieebÜejs peceefkeuesueer ceeefnleer heg{s mebKeeMeem$eere

mebJeÀuhevee keeheªve Meem$eere DeeOeejekej ÒeceeeqCele JesÀueer peeles. ee®ecegUs ceevemeMeem$eeceOes mebMeesOeve JeÀjCeeNee ÒelesJeÀeuee

mebKeeMeem$ee®es cegueYetle %eeve Demeeeuee nkes.

10.2 JeeKee:

`HeefjceeCeelcekeÀ mkeªheeleerue ceeefnleer®eer efkeeqMeÿ heOoleerves ceeb[Ceer JeÀªve lee DebJeÀeb®ee DeLe& ueekeCes, leekeªve

efve<JeÀ<e& JeÀe{Ces, cnCepes mebKeeMeem$e nese.'

`mebKeeMeem$e cnCepes HeefjceeCeelcekeÀ mJejÀHeele ceeefnleer pecee JeÀjCes, efle®eer ceeb[Ceer JeÀjCes, efkeMues<eCe JeÀjCes ke

DeLe&MeesOeve JeÀjCes nese.'

(Je´Àe@JeÌmeìve ke Je´ÀeT[sve)

10.3 ceevemeMeem$eeleerue mebKeeMeem$ee®ee Gheeesie:

(1) Gheeeseqpele ceevemeMeem$eele Demeuesuee efkeefkeOe mecemeebceOes leewueefveJeÀ DeYeeme JeÀjCeeme ke leeletve ceeefnleer®es

De®etJeÀ efkeMues<eCe JeÀjCeele mebKeeMeem$eere %eevee®eer ceole nesles.

(2) mebJeÀequele ceeefnleer®ee meejebMe JeÀe{tve leeceOeerue efkeefkeOe JeÀue MeesOeCee®es JeÀee& mebKeeMeem$e JeÀjles.

(3) Meem$eere efve<JeÀ<e& JeÀe{tve leevegmeej eesie Demes Devegceeve "jefkeCeeme mebKeeMeem$e Gheeesieer "jles.

(4) ceevekeer #ecelee ke iegCeOecee¥®es mebKeelceJeÀ ceeheve JeÀjCeeJeÀjerlee mebKeeMeem$e ceole JeÀjles.

(5) mebKeeMeem$e peceefkeuesuee DeeJeÀ[eeb®ee mkeªheeleerue ceeefnleer ke iegCeebvee mecepesue DeMee megìmegìerle mkeªheeleerue

leJeÌleebÜejs ceeb[Ceeme Gheeesieer "jles.

(6) leewueefveJeÀ ¢äee efke®eej JeÀjCeeJeÀjlee leguevee JeÀjlee esF&ue DeMeeÒeJeÀejs ceeefnleer®es keefie&JeÀjCe ke efkeMues<eCe JeÀjles.

(7) ceeefnleer mebJeÀueveeme keehejCeele esCeejer ®ee®eCeer ÒeceeeqCele JeÀjCee®es JeÀecener mebKeeMeem$e JeÀjles.

(8) JeJeÌleer®es JeÀee& ceehevee®eer megìmegìerle meesheer ke leewueefveJeÀ heOoleer mebKeeMeem$eecegUs GheueyOe nesles. mebKeeMeem$eere

heefjceeCeeb®ee mkeªheele SJeÀe®e leJeÌleele efkeefkeOe ÒeJeÀej®ee iegCeOecee¥®eer ceeefnleer Yejlee esles ke SJeÀe®e ¢äer#esheele

leekeªve efve<JeÀ<e& JeÀe{Ces meeshes nesles.

(9) cees"ee ieìeb®ee ceeJeÀe¥®eer mejemejer JeÀe{Ces, mekee&efOeJeÀ ke mekee&le JeÀceer iegCeebJeÀ JeÀe{Ces, leekeªve MeleJeÀer

DeeJeÀ[skeejer MeesOeCes F. ieesäer megJeÀj nesleele.

(10) mebKeeMeem$eeleerue efkeefkeOe DeeJe=Àlee ke j®eveeb®ee keehej JeÀªve ceeefnleer eesie mkeªheele ceeb[lee

esles.

mebKeeMeem$e vesceJesÀ JeÀee JeÀjles?

mebKeelceJeÀ meeceieér pecee JeÀjCes: ceevemeMeem$eere mebMeesOeveele cees"ee ÒeceeCeekej mebKeeMeem$eere ceeefnleer ieesUe JesÀueer

peeles. leeJeÀjerlee ®ee®eCeer eEJeÀkee ÒeMveekeueer®ee Gheeesie neslees.

meeceieér®eer ceeb[Ceer JeÀjCes: peceefkeuesueer ceeefnleer JeÀesäJesÀ, leJeÌles, mlebYe, meejCeer, DeeuesKe FleeoeR®ee ceoleerves

JekeeqmLele ceeb[ueer peeles.

efkeMues<eCe JeÀjCes: MesJeÀ[skeejer, ÒeceeCe, mejemejer F. ®ee keehej JeÀªve peceefkeuesuee meeceieér®es efkeMues<eCe JesÀues peeles.

efve<JeÀ<e& JeÀe{Ces: peceefkeuesuee ke efkeMues<eCe JesÀuesuee ceeefnleerletve eesie DeLe& MeesOeuee peeles ke efve<JeÀ<e& JeÀe{lee eslees.

mebK³ee Meem$eeleerue HećegKe Meem$eer³e HeOoleer ë

keCe&veelceJeÀ mebKeeMeem$e: (Descriptive Statistics)

mee®esyeOo mkeªheele ceeefnleer®eer ceeb[Ceer JeÀjCes, meejebMe JeÀe{Ces ke leer meeoj JeÀjCee®es JeÀee& keCe&veelceJeÀ

mebKeeMeem$e JeÀjles. efouesuee mebJeÀequele ceeefnleer®es meejebMeele keCe&ve JeÀjCee®es JeÀee& ner mebKeeMeem$eere ÒeefJe´Àee JeÀjles.

DeeJeÀ[skeejer efJeÀbkee DeeuesKeeb®ee keehej JeÀªve mebJeÀequele ceeefnleer meeoj JesÀueer peeles.

keCe&veelceJeÀ mebKeeMeem$eele keejbkeejerlee efkelejCe (Frequency Distribution), mlebYeeuesKe (Histogram),

keejbkeejerlee yengYegpee (Frequency Polygon), meceleesue keJe´À (Normal Curve), JeWÀêere Òeke=Êeer®eer ceeheJesÀ

(Measures of Central Tendency) cnCepes ceOeceeve (Mean), DebJeÀieeqCeleere ceOeceeve (Arithmetic

Mean), ceOeiee (Median), yengueJeÀ (Mode) lemes®e ÒeceeCe efke®eueve (Standard Deviation) F. ®ee meceekesMe

neslees.

(1) keejbkeejerlee efkelejCe:- (Frequency Distribution)

efceUeuesuee ceeefnleer®es ueneve ieì leeej JeÀªve lee jJeÀeveele vesceJesÀ efJeÀleer ìJeÌJesÀ ceeefnleer he[ueer Deens, ns

eekeªve mecepeles. SJeÀe JeÀesäJeÀele ner ceeefnleer keefie&JeÀjCe JeÀªve YejCes iejpes®es Demeles. `efouesues IeìJeÀ JeÀesCelee

ÒeceeCeele efouesuee efvejefvejeUee keiee&le efkelejerle Peeues Deensle les oeKeefkeCeeNee heOoleerme keejbkeejerlee efkelejCe Demes

cnCeleele'.

efouesuee ceeefnleer®ee DeeOeejs JeÀesäJeÀ leeej JesÀues peeles. leele efkeefkeOe jJeÀeves JeÀªve leele keie&keej keejbkeejerlee veceto

JesÀueer peeles. GoenjCeeoeKeue DeeheCe FeÊee 5 keer®ee DebJeÀieeqCele efke<eeele meneceener heefj#esle megceejs 30 efkeM$eeLee¥vee

80 iegCeebhewJeÀer efceUeuesuee iegCeeb®ee `keejbkeejerlee efkelejCe leJeÌlee' leeej JeÀªee.

efkeM$eeLee¥vee efceUeuesues iegCe: 35, 31, 28, 17, 41, 56, 60, 71, 36, 31, 51, 63, 71, 73, 59, 30,

34, 29, 67, 76, 19, 55, 57, 60, 44, 41, 54, 37, 39, 70.

kejerue iegCeeb®eer keejbkeejerlee JeÀesäJeÀ KeeueerueÒeceeCes:

keie& leeUe js<ee keejbkeejerlee

1-10 - -

11-20 II 2

21-30 III 3

31-40 IIII II 7

41-50 III 3

51-60 IIII III 8

61-70 III 3

71-80 IIII 4

SJetÀCe = N= 30

ÒelesJeÀ ieìeleerue efkeM$eeLeea mebKee kejerue JeÀesäJeÀele veceto JesÀueer Deens. ÒelesJeÀ efJeÐeeLee¥mee"er SJeÀ leeUe js<ee ceejueer

peeles. ®eej js<ee GYee Peeuee JeÀer hee®ekeer js<ee eflejheer ceejueer peeles ke hee®e®ee SJeÀ ieì leeej neslees. leeUejs<ee

ceespeCeeJeÀjerlee ner heOoleer meesheer "jles. DeMeeÒeJeÀejs keejbkeejerlee efkelejCe leJeÌlee efkeeqMeä ieìebceOeerue efkelejCe oeKeefkelees.

(2) mlebYeeuesKe:

meebeqKeJeÀer ceeefnleer megmheäheCes ceeb[Ceemee"er `mlebYeeuesKe' ner veJeÀeMeeMeem$eere heOole keehejueer peeles. GYee

mlebYeeb®ee meneeeves keieeaJe=Àle keejbkeejerlee oeKeefkeCeeje SJeÀ DeeuesKe Deens. keejbkeejerlee efkelejCeemee"er mekee&efOeJeÀ ÒeceeCeele

keehejueer peeCeejer heOoleer Deens. eecegUs oesve ieesäeR®es lkejerle DeeJeÀueve nesles.

- keiee¥ceOeerue efkelejCe mlebYee®ee meneeeves oeKeefkeueeves mekee&le DeefOeJeÀ ke mekee&le JeÀceer DebJeÀ JeÀesCelee ieìele cees[leele

ns mecepeles.

- efvejer#eCeeleerue (ieìeieìeleerue) HeÀjJeÀ SJeÀe ¢äer#esheele mheä JeÀjles.

mlebYeeuesKeele `X' ke `Y' Demes oesve De#e Demeleele. `X' ee Dee[Jee De#eekej keie& eEJeÀkee ieì Demeleele lej `Y' ee

GYee De#eekej keejbkeejerlee mheä JesÀuesueer Demeles. meke& Deeele mlebYeeb®eer ªboer meejKeer Demeles hejbleg Gb®eer cee$e

keejbkeejerles®ee ÒeceeCeele oeKeefkeueer peeles. mlebYeeuesKeeleerue SJetÀCe mlebYeeuesKeeb®es DeeJeÀejceeve SJetÀCe cnCepes®e N Ske{s

Demeles ke ÒelesJeÀ mlebYeeuesKe lee-lee keiee&le efouesuee DebJeÀebSke{e Demelees.

9

8

7

6

5

4

3

2

1

1-1

0

11

-2

0

21

-3

0

31

-4

0

41

-5

0

51

-6

0

61

-7

0

71

-8

0

JeejbJeejerl

ee efJeÐ

eeLeea mebK

³ee

- iegCeeb®es keie&-

(keejbkeejerlee efkelejCeeleerue JeÀesäJeÀeceOeerue DeeJeÀ[skeejer keehe©ve kejerue pees[ mlebYeeuesKe JeÀe{uee Deens.)

(3) keejbkeejerlee yengYetpee: (Frequency Polygon)

ne oseqKeue keejbkeejerlee oeKeefkeCeeje SJeÀ DeeuesKe Deens. cee$e eele SJeÀ meueie js<ee keejbkeejerlee oMe&efkeles.

mlebYeeuesKeeÒeceeCes ìesJeÀe®es eEyeot `X' ke `Y' De#eekejerue oeKeefkeuesuee mebKesvegmeej kee cegueevegmeej JeÀe{ekes ueeieleele.

leeveblej les eEyeot SJeÀe js<esves pees[leele. cee$e eeJeÀjerlee keiee&®es ieì ve Ieslee (Goe. 31 les 40 iegCeebJeÀ) JeÀesCelesner SJeÀ

cetue (31 eEJeÀkee 40) Iesleues peeles eEJeÀkee (31 les 40 ceOeerue ÒelesJeÀ cegue Iesleues peeles Goe. 31, 32, 33-----

40.) ÒelesJeÀ®e cetue Iesleues peeles. les `X' JeÀer `y' De#eekej Demeekes ns eesie efke®eej JeÀªve "jkeekes ueeieles. ogmeNee

heOoleervegmeej keie&ieìeleerue cetuee®es ceOecetue Iesleues peeles. Goe. 31 les 40 iegCeebJeÀeceOeerue iegCeebJeÀ cnCepes 35 Demes

"jketve De#eekej 35 ns cetue IesTve DeeuesKe ceeb[uee peelees.

Goe.

mes.ceer. Gb®eer cegueeb®eer mebKee

150-154 10

154-158 15

158-162 20

162-166 12

166-170 8

- keejbkeejerlee yengYegpee-

- mes.ceer. ceOeerue Gb®eer-

-

`mlebYeeuesKe' ke `keejbkeejerlee yengYegpee' eele HeÀejmee HeÀjJeÀ veener. cee$e SJeÀe®e DeeuesKe JeÀeieoekej SJeÀentve DeefOeJeÀ

keejbkeejerleeb®eer leguevee JeÀjee®eer Demeueeme `keejbkeejerlee yengYegpee' DeefOeJeÀ GheegJeÌle "jlees.

(4) keleg&UeuesKe: (Pie Chart)

pesJne ceevemeMeem$eere mebMeesOeveele oesveentve DeefOeJeÀ IeìJeÀeb®ee DeYeeme JesÀuee peelees lesJne keleg&UeJeÀej

DeeuesKee®ee Gheeesie neslees. SJeÀe®e ¢äer#esheele 5-6 IeìJeÀebefke<eeer®eer ÒeceeCe mke©heeleerue ke legueveelceJeÀ ceeefnleer mheä

JeÀjCeeje Demee ne DeeuesKe Deens. cee$e 7-8 IeìJeÀebhes#ee DeefOeJeÀ IeìJeÀebJeÀjerlee ne DeeuesKe keehejCes meeseer®es vemeles.

SJeÀe®e keleg&Uele MesJeÀ[skeejer®es ÒeceeCe efoueeves leguevee JeÀjCeeme ceole nesles. keleg&Ue®ee 3600

®ee ÒeceeCeele ÒeehleebJeÀeb®es

ìJeÌJesÀkeejerle ©heeblej JesÀues peeles. ne leJeÌlee mecepeCeeme meeshee Demelees.

20

15

10

5

150 154 158 162 166 170

keejbkeejerl

ee

eqMe#eCeekejerue Ke®e&

ceeefmeJeÀ

ye®ele

Deejesieekejerue

Ke®e&

JeÀhe[sueÊes, ®ewve

eekejerue Ke®e&

IejYee[s, keerpeefyeue, heeCeer

efyeue F.

ceO³eceJeefie&³e Iejeleerue

Ke®ee&®es DeboepeHe$ekeÀ DeenejeJejerue

Ke®e&

(5) meceleesue keJe´À: (Normal Curve)

meceleesue keJe´Àeuee `meceleesue mebYeeJe keJe´À' eEJeÀkee `Iebìs meejKee keJe´À' Demesner cnCeleele. ee keJe´ÀeceOeerue iegCeebJeÀ

ÒeceeCeyeOo mke©heele efkelejerle Demeleele. cnCepes®e ceOeYeeieer ceOeceeve Demetve oesvner yeepetme ÒeceeCeyeOolesle ÒeehleebJeÀ

efkeYeeieuesues Demeleele. ee keJe´ÀeceOes ceOeceeve (Mean), ceOeiee (Median) ke yengueJeÀ (Mode) SJeÀe®e eEyeotkej

Demeleele.

meceleesue keJe´Àe®eer keweqMeÿes:

(i) meceleesue keJe´Àe®ee ceOeceeveekejerue ÒeehleebJeÀ ke ceOeceeveeKeeequeue ÒeehleebJeÀeb®eer mebKee meejKeer Demeles.

(ii) ceOeceevee®ee ef"JeÀeCeer meceleesue keJe´Àe®eer Gb®eer mekee&efOeJeÀ Demeles. lee®eÒeceeCes ceOeceeve, ceOeiee ke yengueJeÀ ns

SJeÀe®e eEyeotkej Demeleele.

(iii) ceOeceevee®ee ef"JeÀeCeer Demeuesueer mekee&efOeJeÀ Gb®eer oesvner yeepetme megjkeeleerme nUt, veblej kesieeves ke leeveblej nUt ¿ee

Je´Àceeves JeÀceer nesle peeles. keJe´Àe®eer Keeequeue heeleUer meke&meeOeejCeheCes De#eeme ìsJeÀle veener.

meceleesue mebYeeJe keJe´À:

Adopter's Categories:

eqmkeJeÀejCeeNeeb®es keefie&JeÀjCe:

34% 34%

10%

6% 10% 6%

Innovators Early Early Late Laggards

Adopters Majority Majority GeqMeje ceeieemeuesues

JeÀuheJeÀ heg{ejerle uekeJeÀj eqmkeJeÀejCeejs

eqmkeJeÀejCeejs yengleebMe

yengleebMe

kejerue meceleesue keJe´Àele vekeerve JeÀuhevee eqmkeJeÀejCeeNeeb®es keefie&JeÀjCe oeKeefkeues Deens.

(6) efke<eefcele keJeÀ efkebÀJee efJe<ece efJelejCe : (Skewed Curve)

DeeOeer heeefnuesuee `meceleesue mebYeeJe keJe´Àele' ÒeehleebJeÀeb®es efkelejCe ceOeceevee®ee oesvner yeepetme meceeve ÒeceeCeele

Peeuesues Deens. cee$e pesJne ÒeehleebJeÀeb®es keefie&JeÀjCe ns ceOeceevee®ee JeÀesCeleener SJeÀe yeepetme Peeuesues Demeles lesJne lees keJe´À

`efke<eefcele keJe´À' ceeveuee peelees. efke<eefcele keJe´Àele ceOeceeve ke ceOeiee ns SJeÀe®e ef"JeÀeCeer vemeleele lej les kesiekesieUee

ef"JeÀeCeer Demeleele.

efke<eefcele keJe´À JesÀJne leeej neslees?

efke<eefcele keJe´Àe®es oesve ÒeJeÀej mebYekeleele.

- $e+Ce efke<eefcele keJeÀ ( Negatively Skewed Curve)

- Oeve efke<eefcele keJe´À (Positively Skewed Curve)

$e+Ce efke<eefcele keJe´Àele efkelejerle ÒeehleebJeÀ ceOeceevee®ee DeeOeer®ee Yeeieele DeefOeJeÀ ÒeceeCeele Demeleele ke Oeve efke<eefcele

keJe´Àele ÒeehleebJeÀ ceOeceevee®ee heg{erue Yeeieele efkelejerle Demeleele.

Goe.

yengueJeÀ

ceOeceeve

ceOeiee

- $e+Ce- efke<eefcele keJe´À-

yengueJeÀ

ceOeceeve

ceOeiee

- Oeve- efke<eefcele keJe´À-

$e+Ce efke<eefcele keJe´À DeMeekesUer leeej neslees pesJne DeefOeJeÀ ÒeehleebJeÀ ceOeceevee®ee [eJee yeepetme Demeleerue. Goe. iegCeeb®es

efkelejCe- keiee&le peemle iegCeebJeÀ efceUefkeCeejer cegues DeefOeJeÀ Demeleerue, ®ee®eCeer meesheer Demeueeves DeefOeJeÀ cegueebvee ®eebieues

iegCeebJeÀ efceUeuesues Demeleerue.

Oeve efke<eefcele keJe´À DeMeekesUer leeej neslees pesJne DeefOeJeÀ ÒeehleebJeÀ ceOeceevee®ee GpeJee yeepetme Demeleerue. Goe. iegCeeb®es

efkelejCe JesÀueeme pej DeefOeJeÀ cegueebvee JeÀceer iegCeebJeÀ efceUeues Demeleerue eEJeÀkee ®ee®eCeer JeÀ"erCe DemeueecegUs iegCeebJeÀ JeÀceer

efceUefkeCeeNee cegueeb®eer mebKee peemle Demesue.

(7) JesÀbêere Òeke=Êeer®eer ceeheJesÀ: (Measures of Central Tendency)

JeWÀêere Òeke=Êeer®eer leerve ceeheJesÀ heg{s efouesueer Deensle.

(I) ceO³e /ceOeceeve: (Mean)

’ceO³e cnCepes DebkeÀieefCeleer³e mejemejer nes³e.“ mebHetCe& HeéHleekeÀeb®eer (scores) yesjerpe keÀ©ve l³eeme SketÀCe

JeejbJeeefjlesves / mebK³esves Yeeieu³eeme ceO³e efceUlees. Goe. 1+ 2+ 3+ 6+ 8= 20 / 5 = 4

mebK³ee Meem$eele DemebIeìerle HeéHleekeÀeb®ee ceO³e keÀe{C³eemeeþer Heg{erue met$e JeeHejleele.

_

= ,

_

ceO³e, HeéHlebebkeÀ , yesjerpe, SketÀCe mebK³ee

HeéHlebebkeÀe®eer yesjerpe

ceOee®es HeÀeeos:

1) ceO³e mecepeC³eeme Je keÀe{C³eeme meesHee Deens.

2) mecegne®ee ceO³e ne l³ee mebHetCe& mecegne®es HeéfleefveOeerlJe keÀjerle Demelees.

3) ceO³e ne yewefpekeÀ mJe©Hee®ee Deens. ³ee®ee DeLe& oesve JesieJesieU³ee mecegneb®es ceO³e SkeÀ$eerle keÀ©ve l³eeb®ee meeceeefnkeÀ

ceO³e keÀe{lee ³eslees.

4) ìeskeÀekeÀ[erue HeéHleekeÀeb®ee HeefjCeece ceO³eeJej neslees. cnCepes®e Del³eble keÀceer efkebÀJee peemle cegu³e DemeCeeN³ee

HeéHleekeÀebcegUs ceO³ee®es cetu³e yeoueles. Goe. Jejerue GoenjCee®ee ceO³e `4' Deeuee Deens. pej Jejerue

HeéHleekeÀebleerue 2 HeéHleebkeÀe®³ee peeieer 12 HeéHleebkeÀ Demesue lej-

1+ 12 + 3+ 6+ 8= 30

_

= †

30

5† &6' 6

x = ³esF&ue.

5) oesve mecegne®³ee Jele&vee®ee legueveelcekeÀ DeY³eeme keÀjC³eemeeþer ceO³e GHe³egkeÌle þjlees.

(II) ceOeiee: (Median)

’ ceO³eiee cnCepes efJelejCeeleerue (HeéHleekeÀebleerue) Demes mLeeve keÀer p³ee®³ee Jej DeeefCe Keeueer MeskeÀ[e 50

HeéHleebkeÀ ³esleele.

ceO³eiee ns kebsÀefê³e He´Je=lleer®es ceeHekeÀ Demeues lejer leer ’mLeeveer³e mejemejer“ Demeles.

ceO³eiee (mdn) keÀe{C³eemeeþer Heg{erue met$e JeeHejleele.

mdn †

1

2

+ mdn ceO³eiee, SketÀCe HeéHleebkeÀe®eer mebK³ee

Goe.- 5,4,3,12,6 ³ee He´HleekeÀeb®eer ceO³eiee keÀe{C³eemeeþer He´bLece meJe& HeéHlebkeÀ ®e{l³ee efkebÀJee Glejl³ee ke´Àceeves ceeb[tve

I³eeJesle. HeéHlekeÀ ®e{l³ee ÞesCeer ceO³es ë 3,4,5,6,12 SketÀCe HeéHleebkeÀ Hee®e Deensle. cnCetve

mdn †

+5 1

2

mdn † =6

3

2

³ee DeLe& leermeN³ee mLeeveeJejerue HeéHlebekeÀ ceO³eiee Deens. Jejerue efJelejCeeble `5' ne HeéHleekeÀ leermeN³ee mLeeveeJej Deens.

cnCepes Jejerue efJelejCeeb®eer ceO³eiee `5' Deens. ³ee HeéHlebkeÀe®³ee Jej DeeefCe Keeueer MeskeÀ[e 50 HeéHleebkeÀ ³esleele cnCepes®e

`5' ®ee ceO³eies®³eeJej oesve DeeefCe Keeueer oesve Demes HeéHleebkeÀ ³esleele.

pesJneb HeéHlekeÀeb®eer mebK³ee mece Demeles lesJne Heg{erue HećeeCes ceO³eiee keÀe{leele. Goe.- 1,3,4,5,6,12 ³ee

GoenjCeeceO³es HeéHlekeÀeb®eer mebK³ee `6' Deens.

mdn †

+12

†

+6 1

2

†

7

2

† 3.5

³ee DeLe& 3.5 ³ee mLeeveeJej ceO³eiee ³esles. cnCepes®e 4 DeeefCe 5 HeéHleebkeÀe®³ee ceO³es ceO³eiee ³esles. cnCetve

+4 5

2

†

9

2

† 4.5 ³ee®ee DeLe& Jejerue efJelejCee®eer ceO³eiee 4.5 SJe{er Deens.

ceO³eies®es HeÀe³eos ë

1) ìeskeÀekeÀ[erue HeéHleebkeÀe®ee ceO³eiesJej HeefjCeece nesle veener.

2) pesJne efJe<ece efJelejCe Demeles lesJne ceO³e (mean) ne mecegne®es HeéfleefveOeerlJe keÀ© MekeÀle veener. DeMeeJesUer

ceO³eiee keÀe{Ces Gef®ele þjles.

3) HeéHlebekeÀ pesJne JeCe& mJejÀHeeleerue ÞesCeer ceO³es oMe&Jeues peeleele lesJneb l³eeb®eer ceO³eiee keÀe{lee ³esles Hejbleg ceO³e

keÀe{lee ³esle veener. Goe. A+, A, B+, B, C.

4) ceO³eiee keÀe{C³eemeeþer HeéHleebkeÀ ®e{l³ee efkeÀbJee Glejl³ee ÞesCeerceO³es ceeb[eJes ueeieleele Hejbleg HeÀejMeer DeekeÀ[scees[

keÀjeJeer ueeiele veener.

(III) yengueJeÀ / Yegn&<ìkeÀ : (Mode)

’efJelejCeele JeejbJeej ³esCeeN³ee HeéHleekeÀebme ceO³e cnCeleele meecev³eleëefJelejCee®ee ceO³e (

_

) yenglekeÀe®³ee

cegu³ee®³ee peJeUHeeme Demelees. Keeueerue efJelejCeele `13' ne yenglekeÀ Deens. keÀejCe `13' ne HeéHlebekeÀ meJee&efOekeÀJesUe

Deeuesuee Deens. 11, 13,14,13,20,13,18,9,13 Hejbleg keÀener JesUe SkeÀe®e efJelejCeele 2 efkebÀJee l³ee Hes#ee peemle

yenglekeÀ Demet MekeÀleele.

Goe.- 5,7,6,7,3,6,2,7,6 Jejerue efJelejCeele 7 DeeefCe 6 Demes oesve yenglekeÀ Deensle.

yenguekeÀe®es HeÀe³eos ë

1) pesJne mecegne®³ee mejemejer®eer ®eìkeÀve ceeefnleer nJeer Demeles lesJne yenglekeÀ keÀe{uee peelees. l³eemeeþer HeÀejMeer

DeekeÀ[scees[ keÀjeJeer ueeiele veener.

2) yenglekeÀeJej ìeskeÀekeÀ[erue HeéHleebkeÀe®ee HeefjCeece nesle veener.

3) efJejleCe ceesþs Demesue lej yenguekeÀ efveOee&jerle keÀjCes efJeMJemeveer³e Demeles ueneve efJelejCe Demesue lej yenguekeÀ

keÀe{Ces efJeMJemeveer³e þjle veener.

4) pesJne efJelejCeeleerue meJe& HeéHleebkeÀeJej meejK³ee®e HećeeCeele Yej IeeJe³ee®ee vemelees Hejblet efJelejCee®³ee mejemejer®ee

(ceO³ee®ee) Deoebpe I³ee³e®ee Demelees lesJne yenglekeÀe®ee GHe³eesie keÀjleele.

heefjkele&veMeerueles®eer heefjceeHekesÀ:

efkemleej: (Range)

èfkemleej' ns heefjkele&veMeerueles®es mekee&le cegueYetle, meeshes ke meeOes mejU heefjceeCe Deens. `ÞesCeerleerue mekee&le ueneve

ÒeehleebJeÀ ke mekee&le cees"e ÒeehleebJeÀ eeleerue HeÀjJeÀe®es cegue cnCepes efkemleej.' mekee&efOeJeÀ ke mekee&le ueneve cnCepes efJeÀceeve

ÒeehleebJeÀeleerue HeÀjJeÀ cnCepes efkemleej Demesner cnCelee esF&ue. efkemleej ns efveeefceleheCes keehejues peeCeejs heefjceeCe vemetve

lee®es JeÀejCe cnCepes ns heefjceeCe keehe©ve vesceJeÀe efve<JeÀ<e& JeÀe{lee esle veener. ns SJeÀ {esyeU heefjceeCe Deens.

ÒeehleebJeÀ efoues Demelee mekee&le cees"ee ÒeehleebJeÀeletve mekee&le ueneve ÒeehleebJeÀ kepee JesÀueeme ÞesCeer®ee efkemleej JeÀUlees.

ÒeceeCe efke®eueve: (Standard Deviation)

ÞesCeerleerue ceeefnleer®eer Jeehleer mecepetve IesCeemee"er ÒeceeCe efke®euevee®ee keehej JeÀjleele. heefjkele&veMeerueles®es ceeheve

JeÀjCeejs ns SJeÀ efkeMkemeveere heefjceeCe Deens. efouesuee efJelejCeeleerue ÒelesJeÀ ÒeehleebJeÀeb®es ceOeceeveeheemetve®es efke®eueve

leeb®ee $e+Ce ke Oeve ef®evnebmenerle IesCes. meke& efke®eueveeb®es keie& JeÀjCes cnCepes $e+Ce ef®evn DeeheesDeehe®e peeles. leeveblej meke&

efke®eueveeb®ee keiee¥®eer yesjerpe JeÀjCes ke lee yesjpesme ÒeehleebJeÀeb®ee SJetÀCe mebKesves YeeieCes. eeke©ve efke®eueveeb®ee keiee¥®eer

mejemejer efceUsue. lee mejemejeR®es keie&cetU JeÀe{ues cnCepes efouesuee ÒeehleebJeÀeb®es ÒeceeCeefke®eueve efceUles.

ÒeceeCe efke®eueve oMe&efkeCeeJeÀjerlee efmeicee ef®evn keehejleele. cnCetve

Standard Deviation = SD eEJeÀkee = 2 2d

Goe. efJelejCeeleerue ÒeehleebJeÀ cnCepes®e (x) = 11, 12, 14, 14,16, 18, 18, 20, 21.

ceOeceeve = 16

ceOeceeveeheemetve efke®eueve = (d)

= - 5, -4, -2, -2, 0, +2, +2, +4, + 5.

efke®eueveeb®ee keie& = (d2) = 25, 16, 4, 4, 0,4, 4, 16, 25.

d2 = keiee&b®eer yesjerpe = 98

ÒeceeCe efke®eueve SD eEJeÀkee = 2d n = 998 = 10.88

= 3.3

ÒeceeCe- efke®euevee®ee keehej JesÀJne neslees?

(i) mekee&efOeJeÀ efkeMkemeveere Demes eqmLej mke©hee®es heefjkele&veMeerueles®es heefjceeCe nkes Demeueeme.

(ii) heg{s peeketve men-mebyebOe ke mebKeeMeem$eeleerue Flej heefjceeCes ueeiet JeÀjekeee®eer Demeueeme.

(iii) pesJne keweJeÌleerJeÀ ÒeehleebJeÀeb®eer oesve eEJeÀkee DeefOeJeÀ ®ee®eCeebveer leguevee JeÀjekeee®eer Demeueeme.

ÒeceeCe efke®euevee®eer mekee&le cees"er ceee&oe cnCepes lee®ee keehej mejeF&leheCes JeÀjCeeme mebKeeMeem$e ke ceevemeMeem$ee®ee

DeYeeme lemes®e eesie ÒeeqMe#eCee®eer iejpe Demeles. DeÒeeqMeef#ele JeJeÌleerme ÒeceeCe- efke®euevee®ee keehej JeÀjCes JeÀ"erCe keeìles

JeÀejCe les mekee&efOeJeÀ ke efJeÀceeve ÒeehleebJeÀeb®ee yeeyele mebkesoveeMeerue Demeles.

Z ÒeehleebJeÀ: (Z- Scores)

ÒeceeCe efke®euevee®ee cee$esle oMe&efkeuesuee ÒeceeeqCele ÒeehleebJeÀebleerue ÒeeefleefveefOeJeÀ mke©hee®es, keweJeÌleerJeÀ He´eHleebkeÀ ke ieìeleerue

efkeÐeeLee¥®ee ceOeceeve, ceO³e eeleerue HeÀjJeÀ cnCepes Z ÒeehleebJeÀ nesle.

Goe. 10 keer®ee keiee&leerue `JeÀ' ee efkeÐeeLee&uee Yegieesue efke<eeele 51 iegCe efceUeues. MeeUsleerue Flej efkeM$eeLee¥vee lee®e

efke<eeele efceUeuesuee iegCeeb®es ceOeceeve 40 DeeeqCe ÒeceeCe efke®eueve 10 Demeueeme, lee `JeÀ' veekee®ee efkeM$eeLee&®ee

Yegieesueeleerue Z ÒeehleebJeÀ

51-40 = 11 = 1.1 Demee Demesue.

10 10

kejerue GoenjCeele pej ceOeceeveehes#ee ÒeehleebJeÀ JeÀceer Demesue lej Z ÒeehleebJeÀ $e+Ce mke©heele esF&ue.

Z ÒeehleebJeÀe®es Gheeesie:-

SKeeÐee ÒeehleebJeÀe®es efJelejCeeleerue vesceJesÀ ef"JeÀeCe meebieles. Goe. efkepee veekee®ee 9 ke<ee¥®ee ceguee®es kepeve 40

efJeÀueesie´@ce Demeueeme Flej lee®e keee®ee cegueeb®ee leguevesle lee®es kepeve JegÀ"s Deens ns Z ÒeehleebJeÀecegUs mecepeg

MeJeÀles.

efkeefkeOe ÞesCeeRceOeerue ÒeehleebJeÀebMeer oseqKeue leguevee MeJeÌe nesles. Goe. ieerleeves 72% iegCeebJeÀ efle®ee jmeeeveMeem$e

heefj#esle efceUefkeues ke 61% peerkeMeem$eele efceUefkeues lej JeÀMeele efle®eer Òeieleer DeefOeJeÀ Deens ns mecepetve IesT

MeJeÀlees.

meebeqKeJeÀer Devegceeve: (Statistical Inference)

ner meebeqKeJeÀer Meem$ee®eer MeeKee vecegvee ieìe®ee DeeOeejekej Devegceeve JeÀe{Ceeme ceole JeÀjles. DeefveeqM®elelee

Demeleeveener DeelceefkeMkeemeeves efveCe&e IesCee®eer leeJeÀo ee®e Meem$eere MeeKescegUs efceUles. mebMeesOeJeÀebvee JeÀesCeles heefjCeece

DevegceeveeJeÀjerlee leeej Deensle ke JeÀesCeles JesÀkeU eesieeeesieeves efceUeuesues heefjCeece Deensle eeceOeerue HeÀjJeÀ ee MeeKescegUs

JeÀjlee eslees. DevegceeveelceJeÀ mebKeeMeem$ee®ee efkeefkeOe heOoleer Deensle. mebMeesOevee®ee heOoleervegmeej, leeleerue mkeleb$e ke

Dekeuebefyele IeìJeÀebvegmeej mebKeeMeem$eere heOoleer®eer efveke[ JeÀjekeer ueeieles. DevegceeveelceJeÀ mebKeeMeem$eele efkeefkeOe

®ee®eCeeb®ee keehej JesÀuee peelees. cegKelkes ìer- ìsmì, SHeÀ ìsmì ke JeÀeemkeÌJesDej ìsmì (X2 test) F.

menmebyebOe: (Correlation)

’oesve IeìJeÀebceOeerue, oesve HeefjJele&keÀebleerue (Variables) efkebÀJee oesve keÀmeesì³eeb®³ee He´eHleekeÀebleerue HejmHej

mebyebOe cnCepes menmebyebOe nes³e.“ menmebyebOe oMe&efkeleevee lees Metve les + 1 DeeeqCe Metve les - 1 ee JeÀ#esle oMe&efkeuee peelees.

menmebyebOe leerve ÒeJeÀej®ee Demelees. DeeefCe ceevemeMeem$eeceO³es menmebyebOe vesnceer + 1 DeeeqCe Metve les – 1 Hes#ee keÀceer

Dee{Uttve ³eslees. Goe + 0.80, - 0.30 Fl³eeoer.

- Oeve menmebyebOe (Positive Correlation)

- $e+Ce menmebyebOe (Negative Correlation)

menmebyebOe oesve eEJeÀkee leentve DeefOeJeÀ ieesäeRceOes oseqKeue oeKeefkelee eslees.

1) Oeve menmebyebOe Demeueeme SJeÀe IeìJeÀele kee{ Peeueeme ogmeNee IeìJeÀelener kee{ nesles ke Ieì Peeueeme ogmeNee

IeìJeÀelener Ieì nesles. Goe. kee{lee keeeyejesyej mecepegleoejheCeener kee{lees eEJeÀkee JeJeÌleer®eer pee[er JeÀceer Peeueer JeÀer

kepevener JeÀceer nesles.

2) $e+Ce menmebyebOe Demeueeme SJeÀe IeìJeÀele kee{ Peeueeme ogmeNee IeìJeÀele Ieì nesles ke SJeÀe IeìJeÀele Ieì

Peeueeme ogmeNee IeìJeÀele kee{ nesles, ee mebyebOeeuee $e+Ce- menmebyebOe cnCeleele. Goe. meeKejs®eer eEJeÀcele kee{ueeme

efle®ee ceeieCeerle Ieì nesles. eEJeÀkee kee kee{les leMeer DeheefjheJeÌkelee JeÀceer nesles eEJeÀkee kemlet®ee Glheeovee®eer DeekeeJeÀ kee{ueer

JeÀer lee®eer eEJeÀcele JeÀceer nesles.

Oeve menmebyebOe- kee kee{ues JeÀer heefjheJeÌkelee kee{les.

kee kee{ues /heefjheJeÌkelee kee{ueer

$e+Ce menmebyebOe- Yeeke kee{ues JeÀer ceeieCeer Ieìles.

Yeeke kee{ues /ceeieCeer Ieìles.

3) Megv³e menmebyebOe (tero correlation)

pesJne SkeÀe IeìkeÀe®³ee (HeefjJele&keÀe®³ee) cegu³eele Jee{ Peeueer Demelee efkebÀJee Ieì Peeueer Demelee ogmeN³ee

HeefjJele&keÀe®³ee cegu³eele efJemkeÀUerle HeCes Jee{ efkebÀJee Ieì Ie[tve ³esles. efkebÀJee ogmeN³ee HeefjJele&keÀe®es cetu³e efmLej jenles DeMee

JesUer Metv³e menmebyebOe ³eslees. Goe meceepeMeem$e%eebvee Deeke´ÀcekeÀlee DeeefCe menkeÀe³e&Meeslelee ³ee oesve Jele&veHe´keÀejeceO³es

(IeìkeÀeceO³es) Megv³e menmebyebOe Dee{Utve Deeuee Deens. cnCepes p³eeb®³ee efþkeÀeCeer Deeke´ÀcekeÀlee Deens l³eeb®³ee efþkeÀeCeer keÀOeer

keÀOeer menkeÀe³e&Meerue les®es JeCe&ve Dee{Ules. lej keÀOeer keÀOeer Dee{Utve ³esle veener.

ÒeMve:

(1) efìhee Ðee:

(De) ceevemeMeem$eeceOeerue mebKeeMeem$ee®ee Gheeesie.

(ye) keejbkeejerlee efkelejCe

(JeÀ) efke<eefcele keJe´À

([) ÒeceeCe efke®eueve


(i) mebKeeMeem$e cnCepes mebKeelceJeÀ ceeefnleer pecee JeÀjCes, efle®eer ceeb[Ceer, ----------- ke DeLe&MeesOeve JeÀjCes

nese.

(ii) efouesues IeìJeÀ JeÀesCelee ÒeceeCeele efouesuee efvejefvejeUee keiee&le efkelejerle Peeues Deensle ns oeKeefkeCeeNee

heOoleerme, --------------- efkelejCe Demes cnCeleele.

(iii) meebeqKeJeÀer ceeefnleer megmheäheCes ceeb[Ceemee"er ----------- ner veJeÀeMeeMeem$eere heOole keehejueer peeles.

(iv) ----------- oMe&efkeCeeJeÀjerlee x ns heefjceeCe keehejleele.

(3) DeeJe=Àleer JeÀe{tve GoenjCes M$ee.

De) keejbkeejerlee yengYegpee

ye) meceleesue keJe´À

JeÀ) keleg&UeuesKe

[) mlebYeeuesKe

He´Lece Je<e& keÀuee

ceevemeMeem$e DeY³eemeHeef$ekeÀe ke´À.1

meeceev³e ceevemeMeem$e

met®evee ë (1) keÀesCelesner Hee®e He´Mve mees[Jee.

(2) meJe& He´Mveebvee meceeve iegCe Deensle.

1) ceevemeMeem$ee®eer J³eeK³ee efuene ceevemeMeem$ee®³ee cenlJee®³ee O³es³e ®e®ee& keÀje. 20

2) De) Devegceeefmle<keÀ keÀe³ee&®eer ceeefnleer Ðee. 10

Ye) ®esleeHesMeer®³ee mebj®eves®es efJeJes®eve keÀje. 10

3) efveês®es ìHHes keÀesCeles? efveêe efJeke=Àleer mHe<ì keÀje. 20

4) DeefYepeele DeefYemebOeeve Je meeOekeÀ DeefYemebOeeve n³ee meb%ee mHe<ì keÀje. 20

5) mce=leerueesHee®eer J³eeK³ee efuene. mce=leerueesHee®³ee He´keÀejeyeÎue ®e®ee& keÀje. 20

6) He´sjCes®eer J³eeK³ee Ðee. mce=leerueesHe He´keÀejeyeÎue ®e®ee& keÀje. 20

7) efìHee Ðee. keÀesCelesner ®eej 20

De) He´³eesie HeOole ye) ®esnN³eeJejerue neJeYeeJe

keÀ) yeesOeeJemLes®³ee HeeleU³ee [) mJeHveebvee®es efmeOoeble

F) MeejerefjkeÀ yeoue HeÀ) yeesOeelcekeÀ cetu³eceeHeve

8) yegOoercellee cnCepes keÀe³e? yegOoercelles®³ee efJeefJeOe efmeOoeblee®es JeCe&ve keÀje. 20

9) efìHee Ðee. keÀesCel³eener ®eej. 20

De) ceveesefJeMues<eCeJeeo (Psychoanalysis) ye) JebMeeiece #ecelee

keÀ) Deeke´ÀcekeÀlee [) meeceev³e DevegketÀueve mebj#eCe

F) celeercebolJe HeÀ) JesMuej®eer yegefOoceeHeve ®ee®eCeer

10) leeCeeMeer ue{e osC³eemeeþer DemeCeeN³ee efJeefJeOe leb$ee®es efJeJes®eve keÀje. 20

He´Lece Je<e& keÀuee

ceevemeMeem$e DeY³eemeHeef$ekeÀe ke´À.1

meeceev³e ceevemeMeem$e

met®evee ë (1) keÀesCelesner Hee®e He´Mve mees[Jee.

(2) meJe& He´Mveebvee meceeve iegCe Deensle.

1) ceevemeMeem$ee®eer J³eeK³ee Ðee DeeefCe ceevemeMeem$e DeYmeemeC³ee®³ee DeHe´e³eesefiekeÀ HeOoleer mHe<ì keÀje. 20

2) He=mìceppee mebmLes®es JeCe&ve keÀ©ve l³ee®es keÀe³e& efuene. 20

3) DeO³e³eve cnCepes keÀe³e? ³eesi³e He´³eesiee®³ee meen³eeves DeefYepeele DeefYemebOeevee®eer mebkeÀuHevee mHe<ì keÀje.20

4) De) efoIe&keÀeueerve mce=leer- keÀ#ee®eer ceeefnleer efuene. mce=leer megOeej HeOoleerJej efìHHeCeer efuene. 10

ye) He´yeueerkeÀjCee®³ee lekeÌl³eeJej ìerHe efuene. 10

5) mce=leerueesHee®eer J³eeK³ee efuene. mce=leerueesHee®³ee oesve IeìkeÀeb®eer ®e®ee& keÀje. 20

6) YeeJevesleerue uewefiebkeÀ Je meebmke=ÀeflekeÀ HeÀjkeÀe®eer meefJemlej ®e®ee& keÀje. 20

7) He´sjCee ner meb%ee mHe<ì keÀje. Hes´jCes®³ee He´®eesovee GlHeÊeer®es JeCe&ve keÀje. 20

8) leeCeeJee®eer J³eeK³ee Ðee. leeCeeJee®³ee efJeefJeOe GHeÊeeryeÎue ®e®ee& keÀje. 20

9) J³eefkeÌlecelJee®eer J³eeK³ee Ðee. J³eefkeÌlecelJeceeHevee®³ee efJeefJeOe HeOoleer®eer ®e®ee& keÀje. 20

10) kesÀvêer³e He´Je=Êeer Je HeefjJele&ve efMeue He´Je=lleer ceeHevee®eer ®e®ee& keÀje. 20

meboYe& met®eer

1) ceevemeMeem$e cetU uesKekeÀ efmemejsueer, oef#eCe DeeefMe³ee, cejeþer DeeJe=lleer efHeDejmeve

Sp³egkesÀMeve, F.me. 2008 Üejs HekeÀeefMele.

2) DeeOegefvekeÀ ceevemeMeem$ee®eer DeesUKe, He´e. keÀJeeCes megjsMe DeeefCe HemeejkeÀj Deejleer,

efJeHetue HeyueerkesÀMeve, efiejieebJe, cegbyeF& - 400 004.

FYBA Psychology

Documents

Transcript of FYBA Psychology