ftp/wrhamann/spandautalk2003.pdf · 3 0 i n i t i a l m a s s [M] 0. 0 8 0. 5 1. 3 2 8 2 5 5 0 f i...

31
Bruno-H.-Bu ¨ rgel-Sternwarte Berlin 11. April 2003 Wolf-Rainer Hamann, Universita ¨ t Potsdam Sterbende Sonnen und das kosmische Recycling Woher stammen die Stoffe, aus denen wir bestehen ?

Transcript of ftp/wrhamann/spandautalk2003.pdf · 3 0 i n i t i a l m a s s [M] 0. 0 8 0. 5 1. 3 2 8 2 5 5 0 f i...

Page 1: ftp/wrhamann/spandautalk2003.pdf · 3 0 i n i t i a l m a s s [M] 0. 0 8 0. 5 1. 3 2 8 2 5 5 0 f i n a l m a s s [M] 0. 0 8 0. 5 0. 6 1. 4 3 time S p e c t r a l t y p e M K G F A

Brun

o-H.

-Bur

gel-S

tern

warte

Ber

lin11

. Apr

il 200

3

Wo

lf-R

ain

er

Ha

ma

nn

, U

niv

ers

itat

Po

tsd

am

Ste

rben

de S

onne

nun

d da

sko

smis

che

Rec

yclin

g

Wo

he

r st

am

me

n d

ie S

toff

e,

au

s d

en

en

wir

be

ste

he

n?

Page 2: ftp/wrhamann/spandautalk2003.pdf · 3 0 i n i t i a l m a s s [M] 0. 0 8 0. 5 1. 3 2 8 2 5 5 0 f i n a l m a s s [M] 0. 0 8 0. 5 0. 6 1. 4 3 time S p e c t r a l t y p e M K G F A

02

Die

che

mis

chen

Ele

men

te

Ato

mke

rne

we

rde

n g

eb

ilde

t a

us:

Prot

onen

(pos

itiv e

lekt

risch

gel

aden

)N

Neut

rone

n (e

lekt

risch

neu

tral)

Pro

ton

en

un

d N

eu

tro

ne

n h

ab

en

etw

a g

leic

he

Ma

sse

Sta

rke

Wec

hsel

wir

kung

ha

lt d

ie K

ern

e z

usa

mm

en

Ker

nlad

ungs

zahl

Z b

est

imm

t d

as

chem

isch

e E

lem

ent

- E

lekt

ron

(neg

ativ

elek

trisc

h ge

lade

n)

Was

sers

toff

(Z =

1),

1 H

NN

-

-

Heliu

m (Z

= 2

), 4 He

Page 3: ftp/wrhamann/spandautalk2003.pdf · 3 0 i n i t i a l m a s s [M] 0. 0 8 0. 5 1. 3 2 8 2 5 5 0 f i n a l m a s s [M] 0. 0 8 0. 5 0. 6 1. 4 3 time S p e c t r a l t y p e M K G F A

03

Ker

nrea

ktio

nen

K

ern

lad

un

gsz

ah

l Z =

Za

hl d

er

Pro

ton

en

b

est

imm

t d

as

che

mis

che

Ele

me

nt

V

ers

chm

elz

un

g (

Fu

sio

n)

von

Ke

rne

n e

rfo

rde

rt h

oh

e

Te

mp

era

ture

n u

nd

Dru

cke

(

Ab

stoß

un

g g

leic

hn

am

ige

r L

ad

un

ge

n!)

A

nla

ge

run

g e

ine

s N

eu

tro

ns

ist

leic

ht

mog

lich

F

reie

Ne

utr

on

en

ze

rfa

llen

(H

alb

we

rtsz

eit

15

min

)

Page 4: ftp/wrhamann/spandautalk2003.pdf · 3 0 i n i t i a l m a s s [M] 0. 0 8 0. 5 1. 3 2 8 2 5 5 0 f i n a l m a s s [M] 0. 0 8 0. 5 0. 6 1. 4 3 time S p e c t r a l t y p e M K G F A

04

Che

mis

che

Zus

amm

ense

tzun

g de

r S

onne

Ma

sse

na

nte

ilE

lem

en

tS

ymb

ol

Z

0.7

1W

ass

ers

toff

H1

0.2

8H

eliu

mH

e2

0.0

09

4S

au

ers

toff

O8

0.0

04

0K

oh

len

sto

ffC

60

.00

11

Eis

en

Fe

26

...

...

...

...

0.0

00

00

00

00

92

Go

ldA

u7

9

In d

er

Erd

kru

ste

:L

eic

htf

luch

tige

Ele

me

nte

ab

reic

he

rtS

chw

ere

Ele

me

nte

ab

ge

reic

he

rt (

z.B

. E

ise

n

Erd

kern

)

Page 5: ftp/wrhamann/spandautalk2003.pdf · 3 0 i n i t i a l m a s s [M] 0. 0 8 0. 5 1. 3 2 8 2 5 5 0 f i n a l m a s s [M] 0. 0 8 0. 5 0. 6 1. 4 3 time S p e c t r a l t y p e M K G F A

05

Die

Ele

men

tent

steh

ung

beim

Urk

nall

Na

ch c

a.

3 M

inu

ten

:

‘‘Au

sfri

ere

n’’

de

r P

roto

ne

n u

nd

Ne

utr

on

en

(e

twa

gle

ich

e A

nza

hl)

Inn

erh

alb

de

r e

rste

n S

tun

de

, ko

nku

rrie

ren

d:

Ze

rfa

ll d

er

fre

ien

Ne

utr

on

en

(H

alb

we

rtsz

eit

15

min

)E

infa

ng

de

r fr

eie

n N

eu

tro

ne

n

En

tste

hu

ng

vo

n 2

H,

3H

e,

4H

e,

7L

iK

eine

Bild

un

g ‘‘S

chw

ere

r E

lem

en

te’’

C,

N,

O,

...,

Fe

, ..

., A

u .

.. !

4H

e

3H

e

2H

7L

i

-10-50

-3-2

-10

12

Dic

hte

pa

ram

ete

r lo

g (

ΩB)

log (Massenbruchteil)

BEOBACHTETE WERTE

0.0

10

.11

10

Au

sbe

ute

ha

ng

t a

b v

on

Ba

ryo

ne

nd

ich

te Ω

B

Be

ob

ach

tete

Ha

ufig

keit

von

2H

, 3H

e

ΩB ≅

0.1

Ge

sam

tdic

hte

de

s K

osm

os

verm

utli

ch Ω

= 1

Re

st:

du

nkl

e M

ate

rie

(n

ich

t-b

ary

on

isch

)

u

nd

du

nkl

e E

ne

rgie

Ω =

ΩB +

ΩD

M +

ΩΛ

Page 6: ftp/wrhamann/spandautalk2003.pdf · 3 0 i n i t i a l m a s s [M] 0. 0 8 0. 5 1. 3 2 8 2 5 5 0 f i n a l m a s s [M] 0. 0 8 0. 5 0. 6 1. 4 3 time S p e c t r a l t y p e M K G F A

E =

m c2

06

Ele

men

tent

steh

ung

in S

tern

en

Ste

rne

auf

der

Hau

ptre

ihe

Z

en

tra

les

Wa

sse

rsto

ff-B

ren

ne

n

Ke

rnfu

sio

n W

ass

ers

toff

H

eliu

m

(H

He

)

‘‘Ma

sse

nd

efe

kt’’

0.8

%

Um

wa

nd

lun

g in

En

erg

ie

L

eb

en

sda

ue

r d

er

So

nn

e a

uf

de

r H

au

ptr

eih

e:

b

is W

ass

ers

toff

im Z

entr

um v

erb

rau

cht

ist

-

ca.

9 M

illia

rde

n J

ah

re

Da

von

be

reits

vo

rbe

i: 4

.6 M

illia

rde

n J

ah

re (

Alte

r d

er

Erd

e)

M

ass

ere

ich

e S

tern

e le

be

n k

urze

r:

z.B

.: 1

00

M,

ab

er

10

6L

n

ur

1 M

illio

n J

ah

re

K

ein

e P

rod

ukt

ion

sch

we

rer

Ele

me

nte

au

f d

er

Ha

up

tre

ihe

!

Page 7: ftp/wrhamann/spandautalk2003.pdf · 3 0 i n i t i a l m a s s [M] 0. 0 8 0. 5 1. 3 2 8 2 5 5 0 f i n a l m a s s [M] 0. 0 8 0. 5 0. 6 1. 4 3 time S p e c t r a l t y p e M K G F A

07

Ent

wic

klun

g de

r S

onne

zum

Rot

en R

iese

n

R

ad

ius

wa

chst

au

f ub

er

10

00

R

E

nd

e d

er

Erd

e!

A

nst

eig

en

de

Le

uch

tkra

ft

nie

dri

ge

Ob

erf

lach

en

-Te

mp

era

tur

( ‘‘rot’’

)

Wa

sse

rsto

ff-S

cha

len

bre

nn

en

ze

ntr

ale

s H

eliu

m-B

ren

ne

n

4

He

+ 4

He

+ 4

He

1

2C

, te

ilwe

ise

4H

e +

12C

1

6O

E

rhe

blic

he

r M

ass

en

verl

ust

du

rch

"S

tern

win

d"

(wie

vie

l?)

-101234

54

Ob

erf

lach

en

tem

pe

ratu

r in

Kilo

-Ke

lvin

log

T (

Ob

erf

lach

en

tem

pe

ratu

r in

Ke

lvin

)

log L (Leuchtkraft in Sonnenleuchtkraften)

Null-Alter-Hauptreihe

Rote Riesen

Horiz

onta

last

So

nn

e

10

05

02

01

05

2

En

twic

klu

ng

ein

es

Ste

rns

von

1 M

im H

ertz

spru

ng-R

usse

ll-D

iagr

amm

Page 8: ftp/wrhamann/spandautalk2003.pdf · 3 0 i n i t i a l m a s s [M] 0. 0 8 0. 5 1. 3 2 8 2 5 5 0 f i n a l m a s s [M] 0. 0 8 0. 5 0. 6 1. 4 3 time S p e c t r a l t y p e M K G F A

08

Asy

mpt

otis

cher

Rie

sena

st

(en

gl.

Asy

mpt

otic

Gia

nt B

ranc

h, A

GB

)

He

lium

im K

ern

ers

chop

ft

Zw

ei-

Sch

ale

n-B

ren

ne

n

An

ste

ige

nd

e L

eu

chtk

raft

In

sta

bili

tat:

Th

erm

isch

e P

uls

e

Ab

we

chse

lnd

es

Bre

nn

en

de

r b

eid

en

Sch

ale

n

Null-Alter-Hauptreihe

AGB

-1012345

54

Ob

erf

lach

en

tem

pe

ratu

r in

Kilo

-Ke

lvin

log

T (

Ob

erf

lach

en

tem

pe

ratu

r in

Ke

lvin

)

log L (Leuchtkraft in Sonnenleuchtkraften)

So

nn

e

10

05

02

01

05

2

Ab

wech

seln

de A

uspr

agun

g vo

n Ko

nvek

tions

zone

n

v

on a

ußen

bis

ins

Zwisc

hens

chal

en-G

ebie

t

v

on d

er H

e-Br

enns

chal

e in

s Zw

ische

nsch

alen

-Geb

iet

Da

durc

h Tr

ansp

ort v

on H

in 12

C-an

gere

icher

tes

Gebi

et

Reak

tion

12C

+ 1 H

13

N

13C

+ e+

Re

aktio

n 13

C +

4 He

16O

+ N

eutro

n

Neut

rone

nque

lle fu

r dive

rse

Kern

reak

tione

n

Erz

eu

gu

ng

de

r so

g.

s-P

roze

ss-E

lem

en

te

Page 9: ftp/wrhamann/spandautalk2003.pdf · 3 0 i n i t i a l m a s s [M] 0. 0 8 0. 5 1. 3 2 8 2 5 5 0 f i n a l m a s s [M] 0. 0 8 0. 5 0. 6 1. 4 3 time S p e c t r a l t y p e M K G F A

09

Wie

kom

men

die

erz

eugt

en E

lem

ente

wie

der

in U

mla

uf?

M

an

che

(n

ich

t a

lle!)

Ste

rne

sin

d n

ach

Ve

rla

sse

n

d

es

AG

B a

uße

n d

urc

hm

isch

t

Bre

nn

pro

du

kte

ers

che

ine

n a

n d

er

Ob

erf

lach

e

Ste

rn p

uls

iert

un

d w

irft

Ma

teri

al i

n d

ie H

ohe

(M

ira

-Ve

ran

de

rlic

he

)

In d

en

Ve

rdic

htu

ng

en

bild

et

sich

‘‘Sta

ub’

- P

art

ike

l au

s K

oh

len

sto

ff (

Ruß

)

- .

.. o

de

r a

us

Sili

kate

n u

nd

an

de

ren

Oxi

de

n

Ste

rnst

rah

lun

g w

ird

vo

m S

tau

b s

tark

ab

sorb

iert

S

tern

nu

r n

och

im I

nfr

aro

t si

chtb

ar

R

ucks

toß

de

r P

ho

ton

en

be

sch

leu

nig

t S

tau

b

S

tau

bg

etr

ieb

en

e S

tern

win

de

Page 10: ftp/wrhamann/spandautalk2003.pdf · 3 0 i n i t i a l m a s s [M] 0. 0 8 0. 5 1. 3 2 8 2 5 5 0 f i n a l m a s s [M] 0. 0 8 0. 5 0. 6 1. 4 3 time S p e c t r a l t y p e M K G F A

10

Zen

tral

ster

ne P

lane

tari

sche

r N

ebel

M

ass

en

verl

ust

du

rch

"S

tern

win

d"

im R

iese

n-S

tad

ium

T

ypis

che

Re

stm

ass

e:

0.6

M

Ma

xim

ale

Re

stm

ass

e 1

.4M

(fu

r A

nfa

ng

s-M

ass

en

bis

8M

)

We

nn

Wa

sse

rsto

ff-H

ulle

(fa

st ?

) vo

llsta

nd

ig v

erl

ore

n

s

chn

elle

Ko

ntr

akt

ion

(in

10

00

0 J

ah

ren

)

Ho

he

Ob

erf

lach

en

-Te

mp

era

tur,

sch

ne

ller

Ste

rnw

ind

"Z

usa

mm

en

sch

ieb

en

" d

es

fruh

ere

n W

ind

s zu

m P

lane

tari

sche

n N

ebel

U

V-S

tra

hlu

ng

bri

ng

t d

en

Ne

be

l zu

m L

eu

chte

n

Null-Alter-Hauptreihe

Plan

etar

ische

Neb

el

-1012345

54

Ob

erf

lach

en

tem

pe

ratu

r in

Kilo

-Ke

lvin

log

T (

Ob

erf

lach

en

tem

pe

ratu

r in

Ke

lvin

)

log L (Leuchtkraft in Sonnenleuchtkraften)

So

nn

e

10

05

02

01

05

2

Ring

nebe

l in d

er L

eier

Page 11: ftp/wrhamann/spandautalk2003.pdf · 3 0 i n i t i a l m a s s [M] 0. 0 8 0. 5 1. 3 2 8 2 5 5 0 f i n a l m a s s [M] 0. 0 8 0. 5 0. 6 1. 4 3 time S p e c t r a l t y p e M K G F A

11

Bild

er P

lane

taris

cher

Neb

el

Ha

nte

l-N

eb

el

Page 12: ftp/wrhamann/spandautalk2003.pdf · 3 0 i n i t i a l m a s s [M] 0. 0 8 0. 5 1. 3 2 8 2 5 5 0 f i n a l m a s s [M] 0. 0 8 0. 5 0. 6 1. 4 3 time S p e c t r a l t y p e M K G F A

12

Bild

er P

lane

taris

cher

Neb

el

NG

C7

02

7

Page 13: ftp/wrhamann/spandautalk2003.pdf · 3 0 i n i t i a l m a s s [M] 0. 0 8 0. 5 1. 3 2 8 2 5 5 0 f i n a l m a s s [M] 0. 0 8 0. 5 0. 6 1. 4 3 time S p e c t r a l t y p e M K G F A

13

HST-

Bild

er P

lane

taris

cher

Neb

el

Katz

enau

gen-

Nebe

l

Page 14: ftp/wrhamann/spandautalk2003.pdf · 3 0 i n i t i a l m a s s [M] 0. 0 8 0. 5 1. 3 2 8 2 5 5 0 f i n a l m a s s [M] 0. 0 8 0. 5 0. 6 1. 4 3 time S p e c t r a l t y p e M K G F A

14

HST-

Bild

er P

lane

taris

cher

Neb

el

Stu

nd

en

gla

ss-N

eb

el

Page 15: ftp/wrhamann/spandautalk2003.pdf · 3 0 i n i t i a l m a s s [M] 0. 0 8 0. 5 1. 3 2 8 2 5 5 0 f i n a l m a s s [M] 0. 0 8 0. 5 0. 6 1. 4 3 time S p e c t r a l t y p e M K G F A

15

"Kom

eten

artig

e K

note

n" im

Hel

ix-N

ebel

Deta

ilauf

nahm

e m

it de

m H

ubbl

e Sp

ace

Tele

scop

e (H

ST)

Page 16: ftp/wrhamann/spandautalk2003.pdf · 3 0 i n i t i a l m a s s [M] 0. 0 8 0. 5 1. 3 2 8 2 5 5 0 f i n a l m a s s [M] 0. 0 8 0. 5 0. 6 1. 4 3 time S p e c t r a l t y p e M K G F A

16

Wei

ße

Zw

erge

E

nd

sta

diu

m f

ur a

lle S

tern

e m

it A

nfa

ng

sma

sse

n b

is 8

M

Typ

isch

e M

ass

e:

0.6

M,

hoc

hst

en

s 1

.4M

P

lan

eta

risc

he

Ne

be

l ha

be

n s

ich

ve

rflu

chtig

t

Ke

ine

nu

kle

are

En

erg

iee

rze

ug

un

g m

eh

r

Kle

ine

r R

ad

ius

(ca

. 1

% d

es

So

nn

en

rad

ius)

, e

xtre

m h

oh

e D

ich

te

En

tart

ete

r K

ern

, m

eis

t a

us

Ko

hle

nst

off

un

d S

au

ers

toff

H

oh

e S

chw

ere

be

sch

leu

nig

un

g a

n d

er

Ob

erf

lach

e

Null-Alter-Hauptreihe

Plan

etar

ische

Neb

el

Weiße Zwerge

-1012345

54

Ob

erf

lach

en

tem

pe

ratu

r in

Kilo

-Ke

lvin

log

T (

Ob

erf

lach

en

tem

pe

ratu

r in

Ke

lvin

)

log L (Leuchtkraft in Sonnenleuchtkraften)

So

nn

e

10

05

02

01

05

2

Page 17: ftp/wrhamann/spandautalk2003.pdf · 3 0 i n i t i a l m a s s [M] 0. 0 8 0. 5 1. 3 2 8 2 5 5 0 f i n a l m a s s [M] 0. 0 8 0. 5 0. 6 1. 4 3 time S p e c t r a l t y p e M K G F A

17

Wie

man

ein

en W

eiß

en Z

wer

g zu

r E

xplo

sion

bri

ngen

kan

n

En

ge

s D

op

pe

lste

rnsy

ste

mU

rsp

run

glic

h m

ass

ere

ich

ere

r S

tern

wir

d z

ue

rst

We

iße

r Z

we

rg2

. S

tern

will

sic

h z

um

Ro

ten

Rie

sen

au

fbla

he

nM

ate

rie

(W

ass

ers

toff

!) s

trom

t zu

m W

eiß

en

Zw

erg

ub

er

U.U

. ko

ntin

uie

rlic

he

Ve

rbre

nn

un

g a

uf

de

r O

be

rfla

che

An

wa

chse

n d

es

C/O

-Ke

rns

bis

zu

r C

ha

nd

rase

kha

r-G

ren

zma

sse

(1

.4M

)W

eiß

er

Zw

erg

be

gin

nt

zu k

olla

bie

ren

Te

mp

era

tur-

An

stie

gE

xplo

sive

Zun

du

ng

vo

n C

-Bre

nn

en

(w

eg

en

En

tart

un

g)

We

iße

r Z

we

rg w

ird

vo

llsta

nd

ig z

err

isse

nS

uper

nova

Typ

Ia

Page 18: ftp/wrhamann/spandautalk2003.pdf · 3 0 i n i t i a l m a s s [M] 0. 0 8 0. 5 1. 3 2 8 2 5 5 0 f i n a l m a s s [M] 0. 0 8 0. 5 0. 6 1. 4 3 time S p e c t r a l t y p e M K G F A

18

Das

dra

mat

isch

e S

chic

ksal

der

mas

sere

iche

n S

tern

e

Ho

he

Le

uch

tkra

ft,

kurz

e L

eb

en

sda

ue

rS

tark

e S

tern

win

de

en

tfe

rne

n G

roß

teil

de

r M

ass

e (

Wol

f-R

ayet

-Ste

rne

)z.

T.

ep

iso

dis

che

r M

ass

en

au

swu

rf (

sog

. Lu

min

ous

Blu

e V

aria

bles

)A

usg

ew

orf

en

es

Ma

teri

al b

ilde

t N

eb

el

Null-Alter-Hauptreihe

Plan

etar

ische

Neb

el

Weiße Zwerge

01234567

54

Ob

erf

lach

en

tem

pe

ratu

r in

Kilo

-Ke

lvin

log

T (

Ob

erf

lach

en

tem

pe

ratu

r in

Ke

lvin

)

log L (Leuchtkraft in Sonnenleuchtkraften)

So

nn

e

60

M

40

M

25

M

Lum

inou

s Bl

ue V

aria

bles

Wol

f-Ra

yet-

Ster

ne

10

05

02

01

05

2B

eisp

iele

:H

om

un

kulu

s-N

eb

el u

m η

Ca

rin

ae

Rin

gn

eb

el u

m W

olf-

Ra

yet-

Ste

rne

Fa

lls R

est

ma

sse

ub

er

1.4

M:

Gra

vita

tion

sko

llap

s S

up

ern

ova

od

er

γ-R

ay

Bu

rst

Page 19: ftp/wrhamann/spandautalk2003.pdf · 3 0 i n i t i a l m a s s [M] 0. 0 8 0. 5 1. 3 2 8 2 5 5 0 f i n a l m a s s [M] 0. 0 8 0. 5 0. 6 1. 4 3 time S p e c t r a l t y p e M K G F A

19

Der

Lum

inou

s B

lue

Var

iabl

e η

Car

inae

Se

hr

leu

chtk

raft

ige

r, m

ass

ere

ich

er

Ste

rnE

ng

es

Do

pp

el-

od

er

Me

hrf

ach

syst

em

Au

sbru

ch v

or

15

0 J

ah

ren

(

Ne

be

l ist

sch

on

alte

r)

Ab

b.:

Ho

mu

ncu

lus-

Ne

be

l(H

ub

ble

Sp

ace

Te

lesc

op

e)

Page 20: ftp/wrhamann/spandautalk2003.pdf · 3 0 i n i t i a l m a s s [M] 0. 0 8 0. 5 1. 3 2 8 2 5 5 0 f i n a l m a s s [M] 0. 0 8 0. 5 0. 6 1. 4 3 time S p e c t r a l t y p e M K G F A

20

Rin

gneb

el u

m d

er W

olf-

Ray

et-S

tern

WR

124

Le

uch

tkra

ft L

= 1

06 L

Ma

sse

nve

rlu

stra

te:

M =

10

-4 M

pro

Ja

hr

No

ch 1

3%

Wa

sse

rsto

ff

e

rst

am

An

fan

g d

er

W

R-P

ha

se (

WN

8)

Au

fna

hm

e:

Hu

bb

le S

pa

ce T

ele

sco

pe

Page 21: ftp/wrhamann/spandautalk2003.pdf · 3 0 i n i t i a l m a s s [M] 0. 0 8 0. 5 1. 3 2 8 2 5 5 0 f i n a l m a s s [M] 0. 0 8 0. 5 0. 6 1. 4 3 time S p e c t r a l t y p e M K G F A

21

Die

spe

ktra

le Z

erle

gung

des

Lic

htes

‘‘Luc

ken’

’ =

Sp

ekt

ralli

nie

n:

ho

he

r In

form

atio

nsg

eh

alt

Ch

em

isch

e E

lem

en

te T

em

pe

ratu

r, D

ich

te G

esc

hw

ind

igke

itB

lau

Ro

t

Sp

ekt

rum

ein

es

Ste

rne

s

We

llen

lan

ge

Intensitat Gro

be

r V

erl

au

f: ‘‘K

on

tinu

um

’’

Page 22: ftp/wrhamann/spandautalk2003.pdf · 3 0 i n i t i a l m a s s [M] 0. 0 8 0. 5 1. 3 2 8 2 5 5 0 f i n a l m a s s [M] 0. 0 8 0. 5 0. 6 1. 4 3 time S p e c t r a l t y p e M K G F A

22

Wol

f-R

ayet

-Ste

rne

En

tde

cku

ng

: 1

86

7 v

on

C.

Wo

lf &

G.

Ra

yet

Bri

ef

an

die

Aca

dem

ie F

ranc

aise

:"‘3

Ste

rne

mit

he

llen

Em

issi

on

slin

ien

im S

chw

an

"’

Ab

b.:

Sp

ekt

rum

ein

es

Wo

lf-R

aye

t-S

tern

sca

. 2

00

WR

-Ste

rne

in u

nse

rer

Ga

laxi

s b

eka

nn

t(K

ata

log

W

R-N

r.)

Zu

m V

erg

leic

h:

Sp

ekt

rum

ein

es

Ha

up

tre

ihe

n-S

tern

sm

it "a

hn

lich

er

Te

mp

era

tur

WR1

38 =

HD1

9307

7

01234

46

00

47

00

λ/Ao

Normalized Flux

HeII4686 HeII4686

24Ao

= 15

00km

/s

10 L

ac (O

9 V)

012

46

00

47

00

λ/Ao

Normalized Flux

Page 23: ftp/wrhamann/spandautalk2003.pdf · 3 0 i n i t i a l m a s s [M] 0. 0 8 0. 5 1. 3 2 8 2 5 5 0 f i n a l m a s s [M] 0. 0 8 0. 5 0. 6 1. 4 3 time S p e c t r a l t y p e M K G F A

23

"‘Spe

ktra

l-F

it"’:

Ver

glei

ch M

odel

l - B

eoba

chtu

ng

An

ge

pa

sste

Mo

de

llpa

ram

ete

r:M

ase

nve

rlu

stra

te M

= 1

.6 1

0-5

M/y

r W

ind

ge

sch

win

dig

keit

v

8

= 1

40

0 k

m/s

Beob

acht

ung

Mod

ell

Br

24

(W

N7

)He II

N IVH I

H I

N VNIIIHe II

He II + H IN V

N IV

He II

CIV nocalc.He I

He II + H I

01234

40

00

45

00

50

00

55

00

60

00

65

00

λ/A

o

Normalized Flux

Page 24: ftp/wrhamann/spandautalk2003.pdf · 3 0 i n i t i a l m a s s [M] 0. 0 8 0. 5 1. 3 2 8 2 5 5 0 f i n a l m a s s [M] 0. 0 8 0. 5 0. 6 1. 4 3 time S p e c t r a l t y p e M K G F A

24

Ste

rnw

inde

kon

tinu

ierl

ich

es,

ra

dia

les

Ab

stro

me

n v

on

Ma

teri

eH

oh

e G

esc

hw

ind

igke

iten

: b

is z

u 3

00

0 k

m/s

(~

0.0

1c)

Ho

he

Ma

sse

nve

rlu

stra

ten

M [

in S

on

ne

nm

ass

en

pro

Ja

hr

= M

/yr]

Me

cha

nis

mu

sM

[M

/yr]

Typ

Ko

ron

a1

0-1

4S

on

ne

Str

ah

lun

gsd

ruck

au

f S

pe

ktra

llin

ien

10

-7 .

.. 1

0-5

O,

BS

tra

hlu

ng

sdru

ck (

?)

10

-5 .

.. 1

0-4

Wo

lf-R

aye

tS

tra

hlu

ng

sdru

ck a

uf

Sta

ub

10

-4R

ote

Ub

err

iese

n

En

tsch

eid

en

de

Be

de

utu

ng

fur

:

Ste

rne

ntw

ickl

un

g

En

dm

ass

e <

< A

nfa

ng

sma

sse

!

Ko

smis

che

n M

ate

rie

kre

isla

uf

Page 25: ftp/wrhamann/spandautalk2003.pdf · 3 0 i n i t i a l m a s s [M] 0. 0 8 0. 5 1. 3 2 8 2 5 5 0 f i n a l m a s s [M] 0. 0 8 0. 5 0. 6 1. 4 3 time S p e c t r a l t y p e M K G F A

25

Ste

rnw

inde

im H

ertz

spru

ng-R

usse

ll-D

iagr

amm

20

01

00

50

30

20

10

53

2

B

Uber

riese

n A

Lum

inou

s Bl

ue V

aria

bles

(LBV

)

Zent

ralst

erne

, O-s

ubdw

arfs

Koro

nae

αSco

A

αHer

A

Rote

Ries

enStau

b-ge

trieb

ene

Win

de

0123456

5.0

4.5

4.0

3.5

Te

ff/k

K

log

(T

eff/K

)

log (L/L)

τSco

O, O

fW

olf-R

ayet

(WN)

Wol

f-Ra

yet

(WC)

60

M

20

M

Page 26: ftp/wrhamann/spandautalk2003.pdf · 3 0 i n i t i a l m a s s [M] 0. 0 8 0. 5 1. 3 2 8 2 5 5 0 f i n a l m a s s [M] 0. 0 8 0. 5 0. 6 1. 4 3 time S p e c t r a l t y p e M K G F A

26

End

stad

ium

mas

sere

iche

r S

tern

e (u

ber

8M

)

C/O

-Ke

rn k

an

n w

eite

re B

ren

np

roze

sse

zun

de

nC

, O

Na

, N

e,

S,

Si

56F

eZ

wie

be

lsch

ale

na

rtig

er

Au

fba

u

Fe

(E

ise

n)

kan

n k

ein

eF

usi

on

sen

erg

ie li

efe

rnF

e-K

ern

ub

er

1.4

M

Gra

vita

tion

sko

llap

s N

eu

tro

ne

nst

ern

Na

chst

urze

nd

e M

ate

rie

pra

llt a

b

Exp

losi

on

Su

pe

rno

va (

auß

er

Typ

Ia

)S

eh

r h

oh

er

Flu

ß v

on

Ne

utr

on

en

Ne

utr

on

en

ein

fan

g

r-P

roze

ß-E

lem

en

teE

inzi

ge

r b

eka

nn

ter

Me

cha

nis

mu

s zu

r B

ildu

ng

de

r sc

hw

ere

n E

lem

en

te

Page 27: ftp/wrhamann/spandautalk2003.pdf · 3 0 i n i t i a l m a s s [M] 0. 0 8 0. 5 1. 3 2 8 2 5 5 0 f i n a l m a s s [M] 0. 0 8 0. 5 0. 6 1. 4 3 time S p e c t r a l t y p e M K G F A

27

Sup

erno

va 1

987A

Exp

lod

iert

e a

m 2

5.

Fe

bru

ar

19

87

in d

er

Gro

ße

n M

ag

ella

nsc

he

n W

olk

e (

16

00

00

Lic

htja

hre

)E

rste

Su

pe

rno

va m

it id

en

tifiz

iert

em

Vo

rga

ng

er

(Sp

ekt

ralty

p B

)1

3 N

eu

trin

os

reg

istr

iert

Mo

de

ll b

est

atig

t

Au

fna

hm

e:

zeh

n J

ah

re s

pa

ter

(Hu

bb

le S

pa

ce T

ele

sco

pe

)

Rin

ge

: fr

uher

er S

tern

win

d,

vom

Blit

z d

er

Exp

losi

on

zum

Le

uch

ten

an

ge

reg

t

Page 28: ftp/wrhamann/spandautalk2003.pdf · 3 0 i n i t i a l m a s s [M] 0. 0 8 0. 5 1. 3 2 8 2 5 5 0 f i n a l m a s s [M] 0. 0 8 0. 5 0. 6 1. 4 3 time S p e c t r a l t y p e M K G F A

28

Der

Cra

b-N

ebel

Ub

err

est

de

r S

up

ern

ova

A.D

. 1

05

4 im

Ste

rnb

ild S

tier

En

tfe

rnu

ng

60

00

Lic

htja

hre

Ne

utr

on

en

ste

rn d

reh

t si

ch 3

0 M

al p

ro S

eku

nd

e (

‘‘Pu

lsa

r’’)

En

erg

iere

ich

e T

eilc

he

nst

rah

len

re

ge

n N

eb

el z

um

Le

uch

ten

an

Im s

ich

tba

ren

Lic

ht

Im R

ontg

en

-Lic

ht

(Sa

telli

t C

ha

nd

ra)

Page 29: ftp/wrhamann/spandautalk2003.pdf · 3 0 i n i t i a l m a s s [M] 0. 0 8 0. 5 1. 3 2 8 2 5 5 0 f i n a l m a s s [M] 0. 0 8 0. 5 0. 6 1. 4 3 time S p e c t r a l t y p e M K G F A

29

Cas

siop

eia

A

Ub

err

est

ein

er

Su

pe

rno

va v

on

etw

a 1

66

7K

ein

e h

isto

risc

he

Be

ob

ach

tun

g -

zu

ge

rin

ge

He

llig

keit?

Ke

in N

eu

tro

ne

nst

ern

ge

fun

de

nE

xplo

sio

nsw

olk

e r

am

mt

in d

as

inte

rste

llare

Me

diu

mH

oh

e G

esc

hw

ind

igke

it h

oh

e T

em

pe

ratu

r

Im s

ich

tba

ren

Lic

ht

(HS

T)

Im R

ontg

en

-Lic

ht

(Ch

an

dra

)

Page 30: ftp/wrhamann/spandautalk2003.pdf · 3 0 i n i t i a l m a s s [M] 0. 0 8 0. 5 1. 3 2 8 2 5 5 0 f i n a l m a s s [M] 0. 0 8 0. 5 0. 6 1. 4 3 time S p e c t r a l t y p e M K G F A

30

initia

l mas

s[M

]

0.08

0.5

1.3

28

2550

final

mas

s[M

]0.

080.

50.

61.

43

time

Spec

tral t

ype

MK

GF

AB

O

MA

IN S

EQ

UE

NC

E (

= c

ore

hydr

ogen

bur

ning

)ra

diat

ive

core

conv

ectiv

e co

reτ Nu

c > τ Hu

bble

Brow

nDw

arf

Re

d G

ian

t (s

hell H

bur

ning

)de

gene

rate

He

core

heliu

m f

lash

Hertz

spru

ngGa

p

Re

d G

ian

t(c

ore

He &

she

ll H b

urni

ng)

met

al p

oor s

tars

: Hor

izont

al B

ranc

h (H

B)

Asym

ptot

ic Gi

ant B

ranc

h (A

GB) S

tar

(she

ll He

& sh

ell H

bur

ning

)th

erm

al p

uls

es

PN

eje

ctio

n

Cent

ral S

tar o

f Pla

neta

ry N

ebul

a (C

SPN)

surfa

ce: H

-rich

or [

WC]

-type

Whi

te D

warf

heliu

m c

ore

Wh

ite

Dw

arf

carb

on-o

xyge

n co

re

Ne/

Mg

?

Re

dS

up

erg

ian

t(s

hell H

bur

ning

)

(He

burn

ing)

+(C

bur

ning

)+ ...

WN-

late

Blu

eSu

per-

gia

nt

WNL

(1)

LB

VW

NL (2

)(H

she

ll)

WN-

early

(He

burn

ing)

WC

(He

burn

. C

bur

n.

...)

grav

itatio

nal c

olla

pse

Blac

k Ho

le

Supe

rnov

aNe

utro

n St

ar

Page 31: ftp/wrhamann/spandautalk2003.pdf · 3 0 i n i t i a l m a s s [M] 0. 0 8 0. 5 1. 3 2 8 2 5 5 0 f i n a l m a s s [M] 0. 0 8 0. 5 0. 6 1. 4 3 time S p e c t r a l t y p e M K G F A

31

Zus

amm

enfa

ssun

g

Wo

he

r st

am

me

n d

ie c

he

mis

che

n E

lem

en

te?

Urk

na

ll: W

ass

ers

toff

, H

eliu

mS

pa

tph

ase

n d

er

Ste

rne

ntw

ickl

un

g:

C,

N,

O,

Ne

, M

g,

...

Su

pe

rno

vae

: E

ise

n,

Nic

kel,

sch

we

re E

lem

en

te .

..

Wie

we

rde

n d

ie E

lem

en

te ‘‘re

cycl

ed’

’?E

xplo

sio

ne

n (

Su

pe

rno

vae

)E

rup

tion

en

(M

ass

en

verl

ust

-Au

sbru

che

)S

tern

win

de

(ko

ntin

uie

rlic

he

r M

ass

en

verl

ust

)

Die

ge

zeig

te P

rase

nta

tion

ist

ube

r an

onym

ous

ftp

erh

altl

ich

:S

erv

er:

ftp

.ast

ro.p

hys

ik.u

ni-

po

tsd

am

.de

/pu

b/w

rha

ma

nn

File

s: s

pa

nd

au

talk

20

03

.ps

(5M

B),

sp

an

da

uta

lk2

00

3.p

s.g

z (3

.2M

B)