0

Food and Agriculture Organization of the United Nations

Project

GCP/RER/019/LUX

Development Assistance to Farmers in Remote Areas of Montenegro and Kosovo

ZDRAVSTVENO STANJE ŽIVOTINJA

1

ZDRAVSTVENO STANJE

ŽIVOTINJA

Project GCP/RER/019/LUX

Development Assistance to Farmers in Remote Areas

of Montenegro and Kosovo

Regional Office for Europe and Central Asia

Food and Agriculture Organization of the United Nations

This publication has been produced with the assistance of Mr. Kerim Zejnilovic, core consultant. FAO is grateful for his contribution to this project and its forerunners over a six-year period. Results of the project animal health activities stand as lasting testament to his knowledge and commitment.

2

The designations employed and the presentation of material in this publication do not imply the expression of any opinion whatsoever on the part of the Food and Agriculture Organization on of the United Nations (FAO) concerning the legal or development status of any country, territory, city or area or of its authorities, or concerning the delimitation of its frontiers or boundaries. The mention of specific companies or products of manufacturers, whether or not these have been patented, does not imply that these have been endorsed or recommended by FAO in preference to others of a similar nature that are not mentioned. All rights reserved. FAO encourages reproduction and dissemination of material in this publication. Non-commercial uses will be authorized free of charge. Reproduction for resale or other commercial purposes, including educational purposes, may incur fees. Applications for permission to reproduce or disseminate FAO copyright materials and all other queries on rights and licences, should be addressed by e-mail to copyright@fao.org or to the Chief, Publishing Policy and Support Branch, Office of Knowledge Exchange, Research and Extension, FAO,Viale delle Terme di Caracalla, 00153 Rome, Italy.

3

SADRŽAJ

MASTITIS ........................................................................................................................................................... 5

NAJČEŠĆI UZROČNICI MASTITISA .............................................................................................................. 7 DIJAGNOSTIKA MASTITISA .......................................................................................................................... 8 LIJEČENJE MASTITISA ................................................................................................................................. 8 PREVENTIVA MASTITISA ............................................................................................................................. 9 PREPORUKE FARMERIMA ......................................................................................................................... 10

EHINOKOKOZA I HIDATIOZA DOMAĆIH ŽIVOTINJA ................................................................................... 11

FASCIOLOZA ILI METILJAVOST .................................................................................................................... 14

ŠUGA ................................................................................................................................................................ 17

ZARAZNA ŠEPAVOST OVACA ...................................................................................................................... 19

INFEKTIVNI BOVINI RINOTRAHEIT –IBR INFEKTIVNI PUSTULOZNI VULVOVAGINIT - IPV .................... 23

UTICAJ ISHRANE NA ZDRAVSTVENO STANJE ŽIVOTINJA ....................................................................... 24

VAŽNOST I UTICAJ NAČINA DRŽANJA ŽIVOTINJA NA ZDRAVSTVENO STANJE ŽIVOTINJA ................ 28

HIGIJENSKI USLOVI NA FARMAMA ............................................................................................................ 28

BIOSIGURNOST NA FARMAMA ..................................................................................................................... 31

IZOLACIJA ŽIVOTINJA NA FARMI ............................................................................................................... 31

BOLESTI OBUHVAĆENE OPERATIVNIM PROGRAMOM ............................................................................. 33

TUBERKULOZA– TBC ................................................................................................................................. 33 ENZOOTSKA LEUKOZA GOVEDA .............................................................................................................. 34 BRUCELOZA ................................................................................................................................................ 35 BJESNILO .................................................................................................................................................... 37 ANTRAKS ..................................................................................................................................................... 37

4

5

MASTITIS Nesumnjivo najvažniji, kako zdravstveni tako i ekonomski problem, posebno u intenzivnoj proizvodnji mlijeka, je upala mliječne žlijezde - mastitis. Posljedice mastitisa Na zdravlje životinja:

- smanjena funkcija četvrti - smanjena proizvodnja mlijeka - liječenje/izlučenje krava

Na zdravlje ljudi:

- izvor infekcije za ljude (mlijeko krava obolelih od tuberkuloze,bruceloze,listerioze,Q groznice) - loš kvalitet mlijeka - zaostaci (rezidue) u mlijeku (alergije)

Finansijski gubici:

- smanjena proizvodnja mlijeka - loš kvalitet mlijeka - troškovi liječenja - nemogućnost isporuke mlijeka tokom liječenja - izlučenje i nabavka novog grla

6

Uzročnici mastitisa

- Bakterije (Stafilokoke,Streptokoke, Koliformne bakterije, Mikoplazme) - Virusi - Gljivice

Faktori koji doprinose pojavi mastitisa su:

- Loš smještaj i loša higijena držanja - Nepravilna,neredovna i nehigijenska muža - Povreda vimena i sisa - Nepravilna i neredovna ishrana - Nehuman postupak sa životinjama - Stres - Nasledna predispozicija

Putevi infekcije mliječne žlijezde krava:

- Preko sisinog kanala - Preko povreda i rana na koži - Putem krvi(sistemska infekcija organizma)

Mastitisi se najčešće javljaju kao subklinički i klinički mastitis.

7

Subklinički mastitis

- približno 90-95% ukupnih slučajeva mastitisa - teško se utvrđuje - vime izgleda normalno i mlijeko se čini normalno - smanjena količina mlijeka - povećan broj somatskih ćelija

Otkriva se pregledom mlijeka CMT testom. Klinički mastitis

- približno 5-10% ukupnih slučajeva mastitisa - lako uočljivo - otok,bol,toplota,crvenilo vimena,promijenjeno mlijeko(grudvice i krpice u mlijeku) - promjena opšteg stanja (temperatura, puls, disanje)

Vlasnik uočava promjene i zove veterinara

NAJČEŠĆI UZROČNICI MASTITISA

Streptococcus agalactiae agalactiae isključivo živi u vimenu zaraženih krava. Toliko je zarazan da jedna jedina kupljena krava može brzo da inficira polovinu stada. Slučajevi mastitisa rijetko prevazilaze subkliničku ili blagu kliničku fazu, ali često dugo traju izazivajući zapaljenja tkiva za proizvodnju mlijeka. Streptococcus agalactiae je jedina bakterija koja se antibioticima lako iskorjenjuje.To je jedini patogeni agens protiv koga su antibiotici prilično efikasni tokom laktacije (efikasnost: 80-90%) i tokom zasušenja. Stepen izlječenja je manji kod kasno ustanovljene bolesti. Staphylococcus aureus Ova bakterija je uobičajeni izazivač infekcija vimena u svim delovima svijeta; prema različitim istraživanjima, odgovorna je za neke nivoe infekcija kod 50-95% stada. Mastitis izazvan Staphylococcus aureus izaziva zapaljenje tkiva i smanjuje proizvodnju mlijeka; zaražene četvrti proizvode i do 50% manje mlijeka. Zbog pomenutih razloga, Staphylococcus aureus izaziva najveći ekonomski gubitak u

8

mnogim regionima.U nekim stadima, mnoge junice su zaražene već pri svom prvom teljenju. Staphylococcus aureus se brzo razmnožava na koži, posebno naprsloj koži sise, i lako se vezuje za sluz u kanalu sise ili rezervoara. Pošto period inkubacije može biti dug, mnoge krave se inficiraju Staphylococcus aureus bez pokazivanja bilo kakvih znakova. Infekcije su često okarakterisane niskim brojem somatskih ćelija (< 200,000), naročito na početku laktacije ili infekcije. Ukoliko infekcija istraje, broj ćelija se često povećava ili varira između 200.000 i 800.000. Infekcija se često razvija u hronični subklinički mastitis, moguće sa ponovljenim blagim ili umerenim napadom. Infekcija najčešće dovodi do obrazovanja malih gnojnih čireva i, eventualno, formiranje ožiljnog tkiva. Ovi gnojni čirevi štite bakterije od kravine prirodne imunološke odbrane, ali i od dejstva antibiotika. Broj bakterija i leukocita u mlijeku se smanjuje za neko vreme. Mliječna kultura uzeta iz zaraženog kvadranta u tom trenutku možda neće pokazati prisustvo Staphylococcus aureus. Gnojni čir može da se otvori nekoliko nedjelja ili mjeseci kasnije, i da izazove ponovno pojavljivanje bakterija, povećanog broja ćelija i kliničkih znakova. Vremenom, gnojni čir raste razvijajući se u izrasline koje mogu da se opipaju u pomuženoj ili suvoj četvrti.Proizvodnja mlijeka je mala kao i šanse za izlečenje bolesti u ovom slučaju je preporučljivo uništavanje krava. Staphylococcus aureus može da oslobodi toksine u mlijeku, izazivače bolesti kojom se konzumenti zaraze preko hrane. U rijetkim slučajevima, ovi toksini su odgovorni za gangrenozni mastitis čevrt postaje primjetno otečen.

DIJAGNOSTIKA MASTITISA

- Klinička slika - CMT test - Laboratorijska analiza

LIJEČENJE MASTITISA

- bolesnu životinju odvojiti od zdravih ako je moguće (pregrada, zadnje mjesto rezervoari

mikroorganizama, mogu inficirati ostale krave)

- obavezno musti posljednju (posebna mašina za mužu)

- nakon muže obavezno detaljno pranje i dezinfekcija mašine za mužnju, pribora i ruku muzača

9

- liječenje mastitisa provodi isključivo veterinar(antibioticima na osnovu antibiograma)

- mlijeko liječenih životinja nije za upotrebu

- provjera uspješnosti liječenja

- liječenjem u zasušenju treba tretirati svaku četvrt vimena koristeći ljekove za zasušenje (smanjuje se rizik od pojavljivanja kliničkog i subkliničkog mastitisa tokom naredne laktacije)

PREVENTIVA MASTITISA

- higijena muzača (obavezno pranje i dezinfekcija ruku prije muže ,poželjno bi bilo i prije prijelaza na svaku

- slijedeću kravu) - ispravna priprema krava za mužu(pranje vimena i sisa,brisanje i sušenje vimena i sisa) - pregled vimena prije muže - dezinfekcija sisa prije muže - izmuzivanje prvih mlazeva mlijeka prije svake muže(kontrola mlijeka na crnoj podlozi) - mastitis test - pravilna muža - dezinfekcija sisa odmah nakon muže

10

PREPORUKE FARMERIMA

- dobri higijenski uslovi u objektima za životinje - dobra ishrana - period zasušenja od 60 dana - prije prve isporuke mlijeka nakon telenja obavezno uraditi mastitis test

NAJČEŠĆI MOGUĆI ISHODI MASTITISA SU:

1. Vlasnik je životinju izliječio, poštuje karencu lijeka napisanu na preskripciji i nakon poslednje aplikacije lijeka u vime, određeni broj dana ne predaje mlijeko na otkupno mjesto niti ga sam konzumira

2. Isto kao i prethodno, ali bez poštovanja karence, te predaje mlijeko sa ostatkom lijeka ili ga sam konzumira

3. Nekoliko dana provodi terapiju sa određenim lijekom bez uspjeha, a nakon toga mijenja terapiju opet bez uspjeha

4. Nakon opisanog u tački 3. zove veterinara i obrazlaže mu sve što je radio da bi izliječio kravu 5. ...bez objašnjenja veterinaru 6. Odmah nakon uočavanja upale vimena vlasnik zove veterinara

11

EHINOKOKOZA I HIDATIOZA DOMAĆIH ŽIVOTINJA

Šta je to ehinokoza? Oboljenje životinja i ljudi izazvano larvenim oblicima pantljičare E. Granulosus Ko prouzrokuje ehinokokozu? E. granulosus pripada grupi trakastih crva i u odraslom obliku parazitira kod karnivora (pas, lisica, vuk). Uzročnik je rasprostranjen širom svijeta.Jaja E.granulosus su dosta otporna u spoljašnjoj sredini, i ostaju sposobna za infekciju duže vrijeme.

Kako se inficiraju životinje? Životinje se inficiraju unosom jaja iz izmeta psa koji u svojim crijevima nosi pantljičaru:

- sa zelenih površina - sijenom - vodom - unosom izmeta pasa u torovima (svinje)

Infekcija životinja moguća je svuda gdje psi defeciraju,a najčešće na paši gdje se jaja raznesu vodom po pašnjaku.Moguća je infekcija i preko stočne hrane ako psi defeciraju u nju kao i vodom za pće ako psi defeciraju pored bunara ili stajaćih voda odakle se životinje napajaju.

Kako se inficira čovjek? Čovjek se inficira unosom jaja:

- neposrednim dodirom sa dlake psa - konzumacijom neopranog voća i povrća iz otvorenih bašti - lošim navikama da se travkama čiste zubi, da se grickaju i sl.

Kako se ispoljava u oboljelom organizmu? U organizmu životinja i ljudi koji su se inficirali jajima E.granulosis razvijaju se ciste ili mjehuri različite veličine naročito u jetri i plućima (od vrlo sitnih kao zrno graška pa do vrlo krupnih do veličine dječje glave pa i fudbalske lopte)

12

Kako izgleda oboljela životinja?

- Ehinokoza je podmukla bolest dugog toka - Kod životinja je često u policističnom obliku - Životinje slabo napreduju, a često i mršave - U zavisnosti koji organ je zahvaćen promjenama, javlja se žutica (jetra), obilan iscjedak iz nosa i

otežano disanje (pluća). - Ciste se mogu naći svuda u organizmu pa i u srcu i mozgu

Koji je način liječenja?

- kod domaćih životinja bolest je neizlečiva - kod ljudi jedini način liječenja je hirurški tretman - jedino se kod pasa može sprovesti uspešna terapija jer se radi o odraslom obliku parazita koji

parazitira u crevima i osetljiv je na većinu savremenih antihelmintikana Kako se bolest najčešće širi?

- najčešće se psi zaraze jedući promijenjene organe zaklanih životinja - povećan broj pasa lutalica - izmetom pasa, naročito lutalica, inficira se široko područje - sasušeni izmet u kome se nalaze jaja vetrom se prenosi na još veću udaljenost

13

1. Jaja pantljičare u fecesu psa; 2. Infekcija ovce odnosno čovjeka jajima E. Granulosus; 3. Razvoj larvenog oblika u ovci ili čovjeku; 4. Hidatidna cista; 5. Infekcija psa; 6. Odrasla polno zrela pantljičara

Ko ima ulogu u širenju ehinokokoze?

- psi koji imaju kontakt sa stokom(ovčarski psi i psi lutalice) - način držanja životinja(pašnjački,stajski) - kulturni i higijenski nivo stanovništva - veterinarska kontrola zaklanih životinja(izbjegavati klanje životinja van klanica kada su organi za

ehinokokoznim cistama zaklanih životinja dostupni psima) - postojanje stočnih grobalja za neškodljivo uklanjanje životinjskih leševa

Kako se suzbija ehinokokoza? Postupak je kompleksan, a najefikasnije se sprovodi prekidanjem lanca kada se zreo uzročnik nalazi u crijevima psa. Šta to znači praktično?

- dehelmintizacija ili čišćenje pasa od parazita najmanje dva puta godišnje - smanjenje broja pasa lutalica - klanje zivotinja u klanicama pod veterinarsko sanitarnom kontrolom - neškodljivo uklanjanje konfiskata - edukacija stanovništva

14

FASCIOLOZA ILI METILJAVOST

To je oboljenje domaćih životinja koje prouzrokuje veliki metilj – Fasciola hepatica. Spada u jednu od najčešćih i najraširenijih bolesti ovaca, goveda i koza. Stacionarnog je karaktera, vezana za vlažna, podvodna i močvarna područja. Gubici su veoma veliki i zavisno od stepena infekcije životinja ispoljavaju se u različitim vidovima. Kako nastaje infekcija? Životinje se inficiraju larvenim oblikom :

- sa zelenih površina - senom - vodom

15

Kliničko ispoljavanje fascioloze zavisi prvenstveno od broja parazita u jetri i protiče u: - akutnom toku - hroničnom toku

Akutni tok karakteriše se znacima peritonita i akutnog hepatita a zapaža se:

- potištenost - zamor - smanjenje apetita - zaostajanje za stadom - dugo ležanje - tjelesna tepmeratura povećana - disanje ubrzano i otežano

Hroničan tok bolesti javlja se u poznu jesen, zimi i početkom proljeća i rezultati su djelovanje zrelih metilja i karakteriše se:

- kaheksijom - anemijom - hidremijom

Kakva je klinička slika?

- uglavnom obole starije životinje - bolest je dugog toka - životinje se postepeno iscrpljuju i mršave - u uznapredovalom toku bolesti može se pojaviti žutica i malokrvnost što se vidi po žutoj ili porculanski

beloj boji sluzokoža - u terminalnoj fazi javljaju se otoci po telu naročito u medjuviličnom prostoru kod ovaca i koza, a na

djerdanu kod goveda - ukoliko se na vreme ne preduzme lečenje dolazi do uginuća

16

Dijagnoza se vrši na osnovu:

- kliničkih simptoma bolesti - koprološkog pregleda - patološko anatomske sekcije

Liječenje Bolesne i kahektične životinje neophodno je izvjesno vrijeme prije i poslije hraniti lako svarljivom hranom, bogatom ugljenim hidratima, vitaminima i kalcijumovim solima .Za liječenje fascioloze danas se proizvodi veliki broj ljekova a prema svom sastavu dijele se u nekoliko grupa:

- hlorisani ugljovodonici - halogenisani fenoli - benzanilidna jedinjenja

17

Profilaksa: - dehelmintizacija svih životinja u enzotskim područijima u jesenjem periodu deset dana po ulasku u

štalu i proljećnom periodu deset dana pred izlazak na pašu - biotermičko tretiranje životinjskog đubreta - stroga kontrola prometa inficiranih jetri u klanicama - uništavanje pužića

ŠUGA

Šuga je kontagiozno oboljenje domaćih i divljih životinja, hroničnog toka, koje karakterišu svrab i promjene na koži. Štete od ovog oboljenja mogu da budu veoma značajne. Zbog oštećenja na koži naročito su izražene kod ovaca. Ona se javlja u svim krajevima naše zemlje mada ređe nego ranije.Obzirom da je veoma kontagiozno oboljenje veoma se brzo širi sa jedne životinje na drugu tako ako se uvede inficirana životinja u stado inficira se veoma brzo veliki broj životinja. Uzročnici su vrste iz rodova Sarcoptes i Notoedres (prodiru u epiderm) I iz rodoba Psoroptes, Otodectes, Chorioptes i Cnemidocoptes (žive na površini kože) U stado ovu bolest unosimo kupovinom invadiranih životinja ili boravkom stada na pašnjaku gdje je boravilo invadirano stado. Kliničko pojavljivanje oboljenja najčešće je u jesen I zimu (stado je u štali,kontakt i visoka vlažnost vazduha pogoduju širenju oboljenja). Lošom ishranom smanjuje se opšta otpornost ovaca pa one brže obolijevaju od ovaca u dobroj kondiciji.

18

Klinička slika

Šugarci se najčešće zadržavaju na mestima koja su najbolje obrasla vunom, a to je duž grebena i na leđima. U početku nema vidljivih promjena na koži niti na runu. Životinje su malo uznemirene i povremeno se češu. Paraziti buše epiderm i prouzrokuju zapaljenje, dolazi do eksudacije i stvaranja krasta. Dolazi do opadanje vune, u početku malog dijela, a kasnije se uvećava

Dijagnoza se postavlja na osnovu kliničke slike i na osnovu nalaza šugaraca na koži koji mogu da se vide i golim okom s obzirom da žive na površini kože Liječenje:

- tretiranje ovaca akaricidima (kupanjem, prskanjem, kvašenjem i trljanjem) - parenteralno tretiranje ljekovima u zimskom periodu

Profilaksa:

- sprečavanje unošenja uzročnika u neinfestirano stado - kad se unese, da se što je moguće ranije i efikasnije spriječi dalje širenje - sve životinje se preventivno kupaju prije izlaska na zajednički pašnjak u proljeće - ne dozvoliti miješanje tretiranih i netretiranih životinja na zajedničkim pašnjacima - ne uvoditi ovce u ovčarnike u kojima su boravile šugave životinje prije 2 mjeseca - prostorije u kojima su boravile ovce potrebno je takođe tretirati akaricidima - ne koristiti pribor koji potiče iz stada gdje ima šuge

19

ZARAZNA ŠEPAVOST OVACA

Zarazna šepavost ovaca je oboljenje akropodijuma (papaka) i već duže vrijeme je značajno prisutna u ovčarstvu Crne Gore. Prava epizootiološka slika je praktično nepoznata, ali je oboljenje značajno prisutno, sa tendencijom daljeg širenja. Prema nekim istraživanjima na sjeveru Crne Gore je zaraženo preko 60% stada ovaca, zavisno od meteoroloških uslova i delovanja drugih predisponirajućih činilaca. Izvori infekcije su:

- Bolesne ovce - Kliconoše(ovce koje ne pokazuju simptome bolesti, ali su nosioci uzročnika oboljenja) - Kontaminirana sredina(stelja,pašnjaci, ispusti)

Nastanku i širenju bolesti pogoduju:

- Vlaga (kišovito vrijeme, vlažna prostirka) - Neredovno i nepravilno obrezivanje papaka

Da bi se zarazna šepavost ovaca širila i prenosila moraju postojati putevi kojim će se uzročnik bolesti prenositi i širiti. Ti putevi su različiti, a prema njihovoj prirodi mogu biti direktni i indirektni

Direktni putevi se ostvaruju zajedničkim boravkom bolesnih životinja sa zdravim, bilo na pašnjacima ili u torovima.

Indirektni putevi prenošenja uzročnika najčešće su ovce koje su poticale iz nelegalne trgovine, nepoznatog porijekla .

20

Vrata infekcije predstavlja međupapčano tkivo i rožina papka.Prijemčive životinje su podjednako ovce svih kategorija i uzrasta, što znači da i mlađe kategorije ovaca nisu imune na uzročnika bolesti. Generalno posmatrano, širenje bolesti se dešava:

- Pri srednjim dnevnim temperaturama koje su stalno iznad 10 C - U kišnom periodu od 2-3 meseca, u kome je više od 50 mm padavina mesečno.

Stalna izloženost papaka vlazi dovodi do pojave dermatitisa međupapčanog tkiva, što je glavni preduslov za pojavu zarazne šepavosti.Vlaga je neophodna kao činilac za širenje bolesti. Obilne padavine i jaka rosa, posebno ako je pašnjak dugačak i održava vlažnu makro-sredinu i sa lošom drenažom zemljišta, predstavlja uslove za razvoj bolesti . Zajedno, svi ovi uslovi karakteristični su za period širenja bolesti. Poznato je, da infekcija u stadu opstaje u hladnim i vlažnim uslovima.U većini slučajeva, povrede su klinički varljive kao džepovi inficiranog tkiva ispod rožine, i mogu se ispoljiti kao blaga infekcija, limitirana na koži između papaka.

Nevidljiva infekcija kože između papaka, može da traje nedeljama.

Oboljenje predstavlja polibakterijsku infekciju, a najčešći uzročnici su: - Dichelobacter nodosus - Fusobacterium necrophorum

Bolest je uglavnom lokalnog karaktera i ispoljava se u vidu :

- Lakših do težih promjena na papcima (šepavost) - U interdigitalnom prostoru dolazi do zapaljenske reakcije sa svim znacima dermatitisa do nekroze - Eksungulacija (,,izuvanje papaka,,)

21

Liječenje Liječenje oboljelih ovaca je kompleksne prirode i još uvek nema mogućnosti efikasne vakcinacije.Primjenom tradicionalnih preparata u terapeutske svrhe kod oboljelih ovaca nisu postizani zadovoljavajući rezultati. Principi liječenja:

- Izdvojiti bolesna i sumnjiva grla - Odstraniti svu propalu i podminiranu rožinu na oboljelim papcima - Aplikovati efikasan lijek

Izdvajanje bolesnih i sumnjivih grla vrši se prilikom pregleda stada treba pregledati sve papke, bez obzira da li grla šepaju ili ne. Odstranjivanje propale i podminirane rožine na oboljelim papcima:

- Odstraniti sve propale djelove rožine - Odstranjivanje rožine raditi na jednom mjestu - Odstranjenu rožinu i propalo tkivo treba spaliti ,a prostirku dezinfikovati

Aplikovanje efikasnog lijeka:

1. Lokalno: - Dezinfekcija - Lokalno tretiranje antibioticima

2. Parenteralno tretiranje antibioticima

Dezificijensi:

- Bakar-sulfat (CuSO4) 10-20% - Formalin 5-10% - Cink sulfat (ZnSO4) 10-20%

Prema novim saznanjima cinksulfat predstavlja najefikasnije sredstvo za dezinfekciju papaka i program mjera za suzbijanje i iskorenjivanje zarazne šepavosti ovaca treba zasnivati na primjeni rastvora cink-sulfata koji ispoljava efikasno terapeutsko dejstvo:

- jeftiniji je u odnosu na druge preparate, - stabilniji je u rastvoru, - manje je toksičan za ljude i životinje, odnosno, ekološki je prihvatljiv - jednostavniji je za primjenu i treba ga sprovoditi u periodu ne širenja infekcije.

22

Primjena rastvora soli cinka u terapeutske svrhe omogućava efikasno suzbijanje i iskorenjivanje zarazne šepavosti ovaca. Primjena rastvora cink-sulfata u tretmanu zarazne šepavosti ovaca, osim terapeutske i profilaktičke, ima i ekonomsku opravdanost. U toku kliničkih ispitivanja efikasnosti primjene rastvora cink-sulfata, nisu zapažena neželjena dejstva.

Lokalno tretiranje antibiotika u obliku spreja Parenteralno tretiranje antibioticima

Bilo bi nerealno i nemoguće očekivati optimalne proizvodne rezultate kod ovaca ukoliko ne postoji plan zdravstvene zaštite životinja, koji se može efikasno realizovati. Zdravstvena zaštita ovaca se mora stalno sprovoditi, kako u torovima, tako i na pašnjacima, uz uredno vođenje matičnog knigovodstva, kao preduslova za realizaciju postavljenih ciljeva, za suzbijanje i iskorenjivanje ove bolest.

23

INFEKTIVNI BOVINI RINOTRAHEIT –IBR INFEKTIVNI PUSTULOZNI VULVOVAGINIT - IPV

IBR je virusno kontagiozno oboljenje koje se najčešće pojavljuje u dvije forme: - Respiratorna infekcija(gušća populacija goveda) - Genitalna infekcija (manje guste populacije goveda)

Respiratorni oblik se može proširiti u stadu:

- Kontaktom - Kapljičnom infekcijom

Genitalni oblik se prenosi:

- Parenjem - Vještačkim osjemenjavanjem(kontaminiranom spermom)

Respiratorni oblik:

- Povećana tjelesna temperatura 40-42 C - Pojačana salivacija - Serozni do mukopurulentni iscjedak iz nosa - Disanje ubrzano i površno - Kašalj - Gubitak apetita i tjelesne mase

Genitalni oblik: - Pad proizvodnje mlijeka - Otok vulve - Bolno,otežano i učestalo mokrenje - Mukozni(na početku bolesti) a kasnije mukopurulentni eksudat - Pobačaj

24

Dijagnoza se postavlja na osnovu:

- Epizootolških istraživanja - Kliničke slike - Laboratorijske analize

Specifična terapija ne postoji. Oboljele životinje izolovati u zasebnu prostoriju . Sekundarne bakterijske infekcije suzbijati antibioticima i sulfonamidima. Profilaksa

- Poštovanje zooprofilaktičkih mjera - Vakcinacija postoji,ali se kod nas ne sprovodi

UTICAJ ISHRANE NA ZDRAVSTVENO STANJE ŽIVOTINJA

Anatomske i fiziološke specifičnosti svojstvene preživarima bitno utiču na potrebe za hranljivim materijama i mogućnosti podmirivanja tih potreba u preživara. Pri organizovanju ishrane potrebno je prije svega poznavati:

- Mogućnost uzimanja hrane, - Uticaj kabaste hrane u obroku, - Uticaj koncentrovane hrane u obroku, - Potrebe za energijom, proteinima, mineralima i vitaminima

Potrebe za hranljivim materijama mogu se izraziti kao:

- Dnevne uzdržne - Produktivne Visoka produkcija predstavlja veliko opterećenje za organizam posebno na digestivne organe, jetru,

vime, polne organe pa ti organi najčešće i obole. Jedan od najznačajnih kompleksa koji uzrokuje zdravstvene poremećaje ili pogoduju njihovom nastanku

su upravo greške u ishrani. Te greške u ishrani uzrokuju: - Deficit energije - Suficit energije - Deficit proteina - Deficit aminokiselina - Suficit proteina - Deficit vitamina - Deficit minerala - Nepravilan odnos kalcijuma i fosfora

25

Deficit energije

Uzroci: - Manjak hrane - Hrana nedovoljne koncentracije energije - Greške u tehnologiji ishrane - Zdravstveni poremećaji - Paraziti - Infekcije

Posljedice:

- Loša kondicija - Opasnost od zdravstvenih poremećaja - Niska produktivnost - Ketoza - Sterilitet

Deficit proteina Uzroci:

- -Ishrana hranom siromašnom proteinima (kukuruzna silaža, žitarice, loše sijeno, repa, kukuruzovina)

Posljedice:

- Niska mlječnost - Rađanje slabo vitalnog podmlatka - Manja otpornost - Sterilitet

ODNOS IZMEDJU MASTI I PROTEINA (M/B) U MLIJEKU MORA BITI IZMEDJU 1.1 - 1.5 KOD PRAVILNO SASTAVLJENOG OBROKA

Suficit energije Uzroci:

- Obilno davanje kvalitetne hrane - Preobilno davanje koncentrata - Davanje iste hrane u različitim

produktivnim statusima Posljedice:

- Utovljavanje - Teška teljenja/jagnjenja - Slabija mlječnost - Veća opasnost od metaboličkih

poremećaja - Kisela indigestija uz deficit balasta

Suficit proteina Uzroci:

- Ishrana obrocima sa više od 18% sirovih proteina u suvoj materiji

- Višak uree Posljedice:

- Alkalna indigestija - Intoksikacija - Oštećenje jetre - Sklonost ketozi - Sklonost oboljenju papaka

26

Deficit aminokiselina (metionin,lizin) Uzroci:

- Ishrana krava visoke mlječnosti bez kvalitetne proteinske hrane Posljedice:

- Niža mlječnost - Sklonost ketozi - Sklonost reproduktivnim poremećajima

Deficit vitamina A Uzroci:

- Ishrana hranom deficitarnom karotinom (loše sijeno, slama, žitarice itd...) - Ulazak u zimu bez zaliha vitamina A u jetri - Metiljavost

Posjledice:

- Manja mlječnost - Slabija ugojenost - Manja otrpornost - Rađanje slabog podmlatka - Sklonost upalama i infekcijama - Ovarijalni poremećaj - Endometritis i retencija

27

Deficit vitamina D Uzroci:

- Obroci bez sijena sušenog na suncu - Stajsko držanje bez ispusta

Posljedice:

- Osteomalacija - Ležanje prije i poslije porođaja - Manja mlječnost - Poremećaj u plodnosti - Potenciranje nepravilnog iskorišćavanja kalcijuma i fosfora

Deficit minerala Uzroci:

- Hrana siromašna Na, Cu, Co, Mn, J, Se Posljedice:

- Niska mlječnost - Smanjeni apetit - Slaba i avitalna telad/jagnjad - Reproduktivni poremećaj - Degenerativne promjene na mišićima

Nepravilan odnos Ca i P Uzroci:

- Višak Ca (leguminoze) - Deficit Ca (silaža, kukuruz, slama) - Deficit P (kabasta hrana) - Obroci bez koncentrata i VMD

Posljedice:

- Niska mlječnost - Smanjen apetit - Reproduktivni poremećaj - Ležanje prije i poslije porođaja - Osteomalacija

28

VAŽNOST I UTICAJ NAČINA DRŽANJA ŽIVOTINJA NA ZDRAVSTVENO STANJE ŽIVOTINJA

HIGIJENSKI USLOVI NA FARMAMA

Zoohigijena je nauka koja proučava uticaj ekoloških faktora na zdravlje i produkciju životinja. S većim stepenom iskorišćavanja domaćih životinja kao i s njihovim većim brojem , važnost zoohigijenskih uslova se povećava. Struktura objekta odnosno štale, njihova opremljenost i funkcionalnost bitan je faktor u kompleksu zoohigijenskih uslova. Neadekvatan materijal korišćen za gradnju štala može dovesti do fizičkih povreda životinja ili psihičkih trauma. Manjak stelje na hrapavim površinama dovodi do povreda koljena, zglobova i papaka.

Klimatski i vremenski poremećaji, radijacija ili slično, uz faktore koje stvara sam čovjek prilikom organizacije samog proizvodnog procesa (npr. smještajne prilike, upotreba razne mehanizacije i novih tehnologija), mogu poremetiti zdravlje.U intenzivnoj stočarskoj proizvodnji postoji potreba za stvaranjem specifičnih ambijentalnih prilika za pojedinu životinjsku vrstu .Bolesti koje se javljaju u intenzivnom držanju stoke su u direktnoj su vezi s okolinom Njihovom nastanku pogoduju sljedeći faktori:

- mikroklimat štale (temperatura,vlaga,ventilacja,osvijetljenost) - Krave mogu podnijeti niske temperature samo ako je suvo i ako nema promaje u štali. Temperatura

mora biti između -10 i 20C.Optimalna temperatura u štali je oko 10C.Ako je temperatura u štali povećana smanjeno je odavanje toplote,tako da one uzimaju manje hrane , a posljedica je manja produktivnost.

- Dobra ventilacija u štali mora da postoji i treba da je takva da je u štali suvo, da nema promaje, i da je sveže kad kada je napolju veoma toplo.

- Osvijetljenost u štali mora da je veoma dobra,poželjno je da prirodne svjetlosti ima što više (najmanje 1/3 osvjetljenja), a na svakih 5 krava oko 60 vati prirodna svjetlosti. Prosječni procenat vlažnosti treba da bude oko 65%.

Način držanja životinje:

- vezano, - slobodno, - kombinovano

29

Za sve štale važi osnovno pravilo da budu:

- Jednostavne i jeftine - Dovoljno prostrane - Suve i svijetle - Provjetrene - Pristupačne za mehanizaciju

Danas se sve više grade štale sa slobodnim boksevima koji obezbjeđuju puni komfor.Mora se obezbijediti dobra prostirka(slama ili piljevina) u debljini najmanje od 3 cm.Pod može biti prekriven i gumenom strunjačom koja predestavlja dobar termoizolacioni materijal,lako se čisti a prosječan vijek trajanja mu je oko 10 god.

Držanje krava u štalama, ne podrazumijeva samo zaštitu životinja od različitih spoljnih faktora, već nudi bolje uslove za praćenje ishrane krava, za povećanje proizvodnih sposobnosti (lakša manipulacija sa kravama i jednostavnija kontrola određenih pojava), prilagođavanje navika krava savremenim načinima proizvodnje, zaštitu pašnjaka itd

30

Dobrobit i smještaj trebaju da ispune sljedeće funkcije - Slobodu od gladi i žeđi: prema tome domaće životinje ne smiju gladovati, hrana koja im se daje

mora biti zdravstveno ispravna i ukusna, to jest da konzumiranje hrane nije posljedica velike gladi životinja, već normalnih fizioloških potreba. Pored toga, treba obezbijediti dovoljne količine pitke vode.

- Slobodu od temperaturnih i fizičkih tegoba: Objekti u kojima se drže životinje trebaju omogućiti životinjama zaštitu od spoljašnjih uticaja, a prije svega od izrazito niskih i visokih temperatura. Objekti trebaju biti izgrađeni tako da omoguće osnovni komoditet životinjama koje se drže u njima, da životinje imaju dovoljno mjesta za odmor, za ishranu, nuždu.

- Slobodu što prirodnijeg ponašanja: životinje trebaju normalno da ispoljavaju svoje prirodne potrebe. - Slobodu od bola,bolesti i povreda: Higijena u štalama se mora redovno održavati, mogućnosti

širenja nekih bolesti i infekcija treba onemogućiti, ili bar svesti na minimum. U objektima ne smije biti oštrih ivica, rupa u podu, ne adekvatnih stepenica i drugo, na čemu bi se životinje mogle ozlijediti.

- Slobodu od straha: Sa životinjama se ne smije obhoditi na loš način, koji bi uzrokovao trajan stres. Taj faktor je veoma važan što se tiče cjelokupne reprodukcije, ishrane i proizvodnje.

31

BIOSIGURNOST NA FARMAMA BIOSIGURNOST obuhvaća provođenje mjera kojima se sprječava unos uzročnika zaraznih bolesti u uzgoj životinja odnosno širenje uzročnika bolesti među životinjama i stadima. Za biosigurnost je odgovoran proizvođač odnosno vlasnik životinja.

Glavni zadatak provođenja biosigurnosnih mjera na farmi je prevencija, kontrola i eradikacija ekonomski značajnih zaraznih bolesti. PLAN BIOSIGURNOSTI koji osigurava potpuno i efektno sprovođenje biosigurnosnih mjera uključuje: 1. Planiranje:

- uvođenja novih životinja na farmu, - premještanja životinja unutar farme, - stavljanje u promet,

2. Praćenje zdravstvenog stanja životinja kroz:

- promjene u proizvodnji, - kliničke znakove bolesti, - promjene u ponašanju, - promjene u uzimanju hrane i vode.

3. Vođenje propisanih evidencija:

- bilježenje u registar životinja na farmi svake promjen brojnog stanja životinja, - vođenje podataka o uginućima životinja, - vođenje podataka o stavljanju životinja u promet - vođenje podataka o liječenju i karenciji - bilješke o posjetama gazdinstva od strane veterinarskog inspektora

IZOLACIJA ŽIVOTINJA NA FARMI

Izolacija novih životinja i životinja koje se vraćaju na farmu s mjesta gdje su bile u kontaktu s drugim životinjama (npr. izložbe, sajmovi) treba da traje najmanje dvije nedjelje. Izolacija znači smještaj životinja u odvojene objekte. Ukoliko je nemoguće postići potpunu izolaciju životinje je potrebno izolirati pomoću pregrada u istom objektu, odnosno spriječiti kontakt s ostalim životinjama naročito korištenje hranilica i pojilica koje koriste i zdrave životinje. Odjeću i obuću koju nosite u objektu u kojem su smještene izolovane životinje potrebno je promijeniti prije ulaska u objekte s životinjama koje nisu u izolaciji.

IZ BIOSIGURNOSNIH RAZLOGA U OBJEKTE SA ŽIVOTINJAMA PRISTUP JE DOZVOLJEN SAMO OVLAŠTENIM OSOBAMA

Opremom koja je bila u kontaktu sa stokom ili je onečišćena tjelesnim izlučevinama stoke može se prenijeti zarazna bolest, oprema koja je u kontaktu sa životinjama mora se redovno čistiti i dezinfikovati I treba držati prostor za hranjenje životinja čistim.

32

Takođe treba: - Onemogućiti ulazak glodarima, mačkama i drugim životinjama u prostore gdje se skladišti hrana za

životinje, - Redovno obavljati dezinfekciju, dezinsekciju i deratizaciju na gazdinstvu. - Osigurati otpremanje i neškodljivo uklanjanje uginulih životinja u skladu sa zakonskim odredbama u

što kraćem roku, - Redovito čistiti, prati i dezinfikovati objekte, vozila i opremu, - Redovito održavati objekte kako bi ostali u dobrom stanju, što uključuje redoviti popravak ograda koje

onemogućavaju ulazak divljih životinja na gospodarstvo, spriječiti ulaz glodavaca i drugih životinja na mjesta gdje se skladišti hrana,

- Osigurati da sve sirovine koje se unose na farmu potiču iz sigurnih i kontrolisanih izvora.

33

BOLESTI OBUHVAĆENE OPERATIVNIM PROGRAMOM

TUBERKULOZA– TBC

Tuberkuloza – TBC je opasna zarazna bolest koja pripada grupi zoonoza te je neophodno preventivno dijagnostičko ispitivanje na TBC svih goveda starijih od 6 nedjelja primjenom intradermalnih tuberkulinskih testova jednom godišnje na cijeloj teritoriji Republike Crne Gore. U slučaju da je reaakcija na jednokratni tuberkulinski test sumnjiva ili pozitivna sprovode se mjere za suzbijanje i iskorijenjivanje tuberkuloze goveda :

- izolacija i zabrana kretanja životinja koja je imala sumnjivu ili pozitivnu reakciju - zabranu korišćenja mlijeka krave koja je imala sumnjivu ili pozitivnu reakciju osim za ishranu životinja

na istom gazdinstvu nakon termičke obrade najmanje na temperature pasterizacije - izvođenje komparativnog tuberkulinskog testa

Gazdinstvo se stavlja pod službeni nadzor i sprovode se odgovarajuće mjere.

Životinje koje ponovo pozitivno reaguju upućuju se na klanje, ili se vrši eutanazija(ako nema uslova za klanje i neškodljivo uklanjanje leša), a vlasnicima pripada naknada štete za zaklane ili eutanizirane životinje prema tržišnoj vrijednosti iste.

Dijagnoza se postavlja laboratorijskim ispitivanjem parenhimatoznih organa zaklane ili eutanizirane životinje.

Podaci o broju ispitanih životinja na TBC i broju pozitivnih slučajeva TBC u Crnoj Gori za peroid 2008.-2012.godine.

Godina Broj ispitanih Broj pozitivnih

2008. 65845 3

2009. 60446 4

2010. 64359 2

2011. 62055 0

2012. 62999 0

34

ENZOOTSKA LEUKOZA GOVEDA

Enzootska leukoza goveda je opasna zarazna bolest goveda koja je prisutna u Crnoj Gori. Dijagnostičkom ispitivanju na enzootsku leukozu podvrgavaju se sva goveda starija od 24 mjeseca života. Laboratorijsko-dijagnostičko ispitivanje vrši Specijalistička veterinarska laboratorija ELISA testom iz uzoraka krvnih seruma. Oboljelim od enzootske leukoze smatraju se goveda kod kojih se: - utvrdi pozitivna serološka reakcija - molekularnim metodama dokaže prisustvo nukleinskih kiselina virusa enzootske leukoze goveda; ili - prilikom klanja, na organima i tkivima, utvrde morfološke i patohistološke promjene karakteristične za enzootsku leukozu goveda. Kada je enzootska leukoza goveda službeno potvrđena na zaraženom gazdinstvu se sprovode slijedeće mjere:

1. Odvajanje, izolaciju i označavanje goveda: - kod kojih je prisutnost enzootske leukoze goveda službeno potvrđena, - za koje veterinarski inspektor smatra da su zaražena; 2. Zabrana korišćenja mlijeka zaraženih krava, osim za ishranu životinja na istom gazdinstvu nakon što je to mlijeko prošlo termičku obradu najmanje na temperaturi pasterizacije ili za isporuku mljekari radi obrade najmanje na temperaturi pasterizacije; 3. Klanje ili eutanazija u slučaju da ne postoje uslovi za klanje, goveda iz tačke 1 ovog člana i neškodljivo uklanjanje leševa pod službenim nadzorom, u što kraćem roku, a najkasnije u roku od 30 dana od dana kada vlasnik ili lice odgovorno za goveda primi službeno obavještenje o potvrđenoj bolesti; 4. Odgovarajuća obrada kojom se izbjegava kontaminacija, ako se trupovi, polutke, četvrti, komadi i iznutrice inficiranih životinja koriste za ishranu životinja.

35

Podaci o broju ispitanih životinja na ELG i broju pozitivnih slučajeva ELG u Crnoj Gori za peroid 2008.-2012.godine.

Godina Broj ispitanih Broj pozitivnih

2008. 65845 30

2009. 47515 7

2010. 46647 11

2011. 43939 11

2012. 44000 11

BRUCELOZA

Bruceloza je opasna zarazna bolest životinja od koje oboljevaju i ljudi. Ovo posebno dobija na značaju kada se zna da je ovo oboljenje prisutno u okruženju Crne Gore (Kosovo, Bosna I Hercegovina, Srbija) i da postoji realna opasnost pojavljivanja bruceloze i na teritoriji Crne Gore. Ispitivanje na brucelozu se vrši jednom godišnje kod

- svih goveda starijih od 12 mjeseci osim mužjaka namijenjenih za tov - ovaca I koza starijih od 6 mjeseci

Obavezno je i dijagnostičko ispitivanje goveda, osim mužjaka namijenjenih za tov, ovaca i koza: 1) kod pobačaja - po isteku 15 dana od pobačaja; 2) ako se kod životinja utvrde klinički znaci bruceloze - abortus, zaostajanje posteljice, orhitis i epididimitis, artritisi koji se mogu dovesti u vezu sa ostalim kliničkim znacima; 3) ako su bile u kontaktu sa ljudima ili životinjama za koje se sumnja da su zaražene ili su oboljele od bruceloze. Kad je bruceloza goveda službeno potvrđena u stadu, na zaraženom gazdinstvu sprovode se slijedeće mjere: 1. odvajanje, izolaciju i označavanje goveda do klanja ili eutanazije u slučaju da ne postoje uslovi za klanje: 2. klanje goveda ili eutanaziju u slučaju da ne postoje uslovi za klanje i neškodljivo uklanjanje leševa pod službenim nadzorom; 3. sprovođenje odgovarajućeg dijagnostičkog postupka kod svih prijemčivih životinja u skladu sa posebnim propisom; 4. zabranu korišćenja i prometa proizvoda od goveda sa zaraženog gazdinstva; 5. zabranu korišćenja mlijeka zaraženih krava, osim za ishranu životinja na istom gazdinstvu nakon što je to mlijeko prošlo termičku obradu najmanje na temperaturi pasterizacije; 6. zabranu korišćenja i isporuke mlijeka ostalih krava iz stada, osim radi termičke obrade najmanje na

36

temperaturi pasterizacije u mljekari pod službenim nadzorom; 7. neškodljivo uklanjanje i uništavanje bez odlaganja fetusa, mrtvorođene teladi, teladi uginule od bruceloze nakon teljenja i/ili placenti, osim u slučaju da ih treba ispitati; 8. uništavanje bez odlaganja, spaljivanjem ili zakopavanjem nakon natapanja dezinficijensom slame, stelje ili drugih sredstava ili supstanci koje su bile u kontaktu sa zaraženom životinjom, teletom, placentom ili drugim zaraženim materijalom; 9. skladištenje stajskog đubriva iz objekata koje koriste životinje na mjestu kojem životinje sa gazdinstva nemaju pristup; 10. tretiranje stajskog đubriva i osoke na gazdinstvu odgovarajućim sredstvom za dezinfekciju prema upustvu proizvođača i zabranu njihovog korišćenja u trajanju od najmanje tri nedjelje, pri čemu upotreba dezinficijensa nije neophodna ako se stajsko đubrivo pokrije slojem neinficiranog đubreta ili zemlje.

Vlasnicima pripada naknada štete za zaklane ili eutanizirane životinje prema tržišnoj vrijednosti iste.

Rezultati pregleda goveda na TBC, brucelozu i enzootsku leukozu se obavezno upisiju u mliječnu kartu (pojedinačnu kartu za svako grlo) koju izdaje nadležna veterinarska ambulanta nakon dobijanja rezultata ispitivanja.

37

BJESNILO

S obzirom na permanentno pojavljivanje bjesnila u pojedinim opštinama, neophodna je što obimnija akcija vakcinacije pasa i mačaka kao osnovnog vida spriječavanja prenošenja bjesnila na ljude. Zadnjih godina oboljenje je registrovano kod:

- Lisica - Domaćih životinja (goveda,mačke)

Slučajevi pojave bjesnila u Crnoj Goru u periodu od 2008.-2012.godine

Godina Broj ispitanih Broj pozitivnih

2008. 38 5

2009. 54 6

2010. 59 10

2011. 21 3

2012. 0 1

ANTRAKS

Antraks je opasna zarazna bolest životinja i opasna zoonoza. Na teritoriji Crne Gore postoje područja pojavljivanja ove zaraze (Andrijevica) zbog infekcije tla, takva područja se poglašavaju distriktima U distriktima se mora vakcinisati sva prijemčiva stoka u toku 20 godina poslije poslednjeg slučaja. Vakcinaciju treba sprovesti prije izdiga na planinske pašnjake.