Center of Academic Research and Studies

Εθνικισμός και Βαλκάνια

- Μαρία Μαργαρίτα Μελέτη

Πάτρα 2014

Περιεχόμενα

Εθνικισμός: Εισαγωγή-διαμόρφωση όρου στην Ευρώπη..........................................................................2

19ος αιώνας: Ελληνικός, βουλγαρικός, σερβικός εθνικισμός. Διαμόρφωση μετά τη Συνθήκη του Αγίου

Στεφάνου και το Συνέδριο του Βερολίνου. Μακεδονικό Ζήτημα.............................................................8

20ος αιώνας: Επανάσταση Νεότουρκων. Βαλκανικοί Πόλεμοι. Εξέλιξη Μακεδονικού ζητήματος.

Γιουγκοσλαβικός Εμφύλιος......................................................................................................................20

21ος αιώνας: Τα εθνικιστικά κόμματα υπό το πρίσμα του κοινοβουλευτισμού. Οι περιπτώσεις της

Ελλάδας και της Βουλγαρίας...................................................................................................................37

Ενδεικτική Βιβλιογραφία.........................................................................................................................51

Εθνικισμός: Εισαγωγή-διαμόρφωση όρου στην Ευρώπη

Τα τελευταία χρόνια, ιδίως μετά την πτώση του υπαρκτού σοσιαλισμού, το εθνικιστικό ρεύμα έχει

κάνει την επανεμφάνιση στην Ευρώπη. Δυστυχώς τα έθνη και ο εθνικισμός δεν μπορούν να

κατανοηθούν μόνο ως ιδεολογία ή μορφή πολιτικής αλλά θα πρέπει να εξετάζονται επίσης ως

πολιτισμικά φαινόμενα. Ο εθνικισμός ως κίνημα και ιδεολογία πρέπει να συσχετιστεί στενά με την

πολυδιάστατη έννοια της εθνικής ταυτότητας αλλά και να διευρυνθεί η σημασία του ώστε να

συμπεριλάβει την ιδιαίτερη γλώσσα, τα αισθήματα και τη συμβολική του.

Ο εθνικισμός είναι ίσως ο πιο ακαταμάχητος από τους σχετικούς με την ταυτότητα μύθους του

σύγχρονου κόσμου, όμως οι μορφές που προσλαμβάνει είναι ποικίλες. Οι μύθοι της εθνικής

ταυτότητας θεωρούν ως βάση της πολιτικής κοινότητας είτε το έδαφος είτε την καταγωγή ή και τα δυο

και αυτή η διαφοροποίηση αποτελεί μια σημαντική αν και υποτιμημένη πηγή αστάθειας και

συγκρούσεων σε πολλά μέρη του κόσμου.

Προκειμένου να κατανοήσουμε την εθνική ταυτότητα θα πρέπει πρώτα να αντιληφθούμε την έννοια

του ατομικού εαυτού γιατί με βάση αυτόν συνθέτεται. Η βασική κατηγορία για την θεμελίωση του

ατομικού εαυτού είναι το φύλο μια που καθορίζει και επηρεάζει πολλές τις ευκαιρίες και τις

δυνατότητες για αναγνώριση στη ζωή του ατόμου. Γεωγραφικά διαχωρισμένοι, ταξικά διαιρεμένοι και

εθνικά κατακερματισμένοι, οι διαχωρισμοί των φύλων χρειάζεται να συνδυαστούν με άλλες

περισσότερο συνεκτικές ταυτότητες προκειμένου να ενθαρρύνουν τη συλλογική συνειδητοποίηση και

να παρακινήσουν σε δράση.

Ακολουθεί η κατηγορία του χώρου, η εδαφική κατηγορία. Η ταύτιση με ένα συγκεκριμένο μέρος ή μια

ευρύτερη περιοχή είναι ευρέως διαδεδομένα φαινόμενα. Ο στενός ή ευρύτερος τοπικισμός φαίνεται

πως διαθέτει την ιδιότητα της συνεκτικότητας που συνήθως στερείται η κατά φύλλα διαφοροποίηση.

Οι περιφέρειες όμως εύκολα κατακερματίζονται σε μικρότερες περιοχές και οι τελευταίες

αποσυντίθεται σε μεμονωμένες εγκαταστάσεις. Στις περισσότερες περιπτώσεις ο τοπικισμός είναι

ανίκανος να στηρίξει την κινητοποίηση των διαφόρων πληθυσμών μιας περιοχής, με τα διαφορετικά

τους αιτήματα και τα μοναδικά τους προβλήματα. Επιπλέον, ο γεωγραφικός ορισμός της «περιοχής»

είναι δυσχερής, δεδομένου ότι συχνά διαθέτει πολλαπλά κέντρα και ασαφή όρια.

Ένας τρίτος τύπος συλλογικής ταυτότητας είναι ο κοινωνικο-οικονομικός, η κατηγορία της κοινωνικής

τάξης. Σύμφωνα με την μαρξιστική κοινωνιολογία η τάξη είναι η ανώτατη συλλογική ταυτότητα, η

μοναδική που διαθέτει πραγματική σημασία και η αποκλειστική κινητήρια δύναμη της ιστορίας. Αυτό

που καθιστά δύσκολο να πραγματευτεί κανείς την κοινωνική τάξη ως βάση μιας ανθεκτικής στο χρόνο

συλλογικής συνείδησης και η περιορισμένη συναισθηματική της έλξη και η έλλειψη πολιτισμικού

βάθους.

Οι τάξεις, όπως και η διαίρεση των φύλων, συνήθως είναι εδαφικά διάσπαρτες. Επιπλέον, δεδομένου

ότι σε μεγάλο βαθμό πρόκειται για κατηγορίες προσδιορισμένες από το οικονομικό συμφέρον. Καθώς

μάλιστα οι οικονομικοί παράγοντες υφίστανται ταχείες διακυμάνσεις μέσα στον χρόνο, οι πιθανότητες

να παραμείνουν οι διαφορετικές μεταξύ τους οικονομικές ομάδες ενταγμένες στην ίδια, ταξικά

προσδιορισμένη κοινότητα είναι μάλλον ισχνές. Το οικονομικό συμφέρον δεν αποτελεί κατάλληλο

υλικό για την συγκρότηση σταθερών συλλογικών ταυτοτήτων.

Με τον όρο τάξη εννοούμε μια κοινωνική σχέση. Σε κάθε κοινωνικό σχηματισμό υπάρχουν πάντα δύο

ή περισσότερες συγκρουόμενες τάξει, γεγονός που ευνοεί την όξυνση των ταξικών διαφορών και

επομένως την ενίσχυση των ταξικών ταυτοτήτων. Τόσο οι θρησκευτικές όσο και οι εθνοτικές

ταυτότητες προσπαθούν να περιβάλλουν περισσότερες από μία τάξεις στις κοινότητες που

δημιουργούν πάνω στις δικές τους βάσεις.

Ενώ οι ταξικές ταυτότητες πηγάζουν από τη σφαίρα της παραγωγής και των συναλλαγών, οι

θρησκευτικές προέρχονται από τις σφαίρες επικοινωνίας και της κοινωνικοποίησης. Οι αξίες, οι μύθοι

και οι παραδόσεις, τα σύμβολα κωδικοποιούνται σε έθιμα και τελετουργικά. Βέβαια, οι θρησκευτικές

κοινότητες συχνά συνδέονται στενά και με τις εθνικές ταυτότητες (π.χ. Αρμένιοι, Εβραίοι). Αυτό που

έχει ξεκινήσει ως θρησκευτική κοινότητα μπορεί τελικά να μετατραπεί σε κλειστή εθνοτική κοινότητα.

Η σύγχρονη χρήση των όρων «εθνότητα», «εθνοτικός» προέρχεται από την αρχαία ελληνική εθνικός

που σήμαινε τον ειδωλολάτρη. Αργότερα σήμαινε όλους αυτούς που δεν ήταν χριστιανοί. Στους

Ρωμαίους ο όρος natio σήμαινε τη ράτσα, τη φυλή και χρησιμοποιούταν για να διαχωρίσει τους ξένους

από τους πολίτες της Ρώμης, οι οποίοι ήταν πολιτισμένοι και πολιτικά οργανωμένοι άνθρωποι.

Αργότερα ο όρος «έθνος» θα χρησιμοποιηθεί για να περιγράψει μια συγκεκριμένη ομάδα ανθρώπων με

κοινή καταγωγή, γλώσσα ή ιστορία.

Η εθνότητα έχει κάνει με την πολιτικοποίηση της κουλτούρας και την ύπαρξη ενός κοινού νομικού

κώδικα πέρα και πάνω από τους τοπικούς νόμους σε συνδυασμό με κρατικές υπηρεσίες επιφορτισμένες

με την επιβολή του. Όλα τα μέλη του έθνους είναι ίσα απέναντι στον νόμο. Η ισότητα των μελών της

εδαφικά οριοθετημένης πολιτικής κοινότητας απέναντι στον νόμο θεωρείται ότι προϋποθέτει κάποιο

βαθμό κοινών αξιών και παραδόσεων, αποδεκτών από ολόκληρό τον πληθυσμό ή τουλάχιστον από

την κοινότητα που αποτελεί τον πυρήνα της. Τα έθνη πρέπει να διαθέτουν μια κοινή κουλτούρα και

πολιτική ιδεολογία, ένα σύνολο κοινών αντιλήψεων και βλέψεων, αισθημάτων και ιδεών, τα οποία

συνενώνουν τον πληθυσμό της πατρίδας. Η αποστολή της εξασφάλισης μιας κοινής δημόσιας μαζικής

κουλτούρας ανατίθεται σε κρατικές υπηρεσίες που αναλαμβάνουν την κοινωνικοποίηση του λαού, και

κυρίως στο δημόσιο εκπαιδευτικό σύστημα και τα μέσα μαζικής ενημέρωσης.

Έτσι τα χαρακτηριστικά της εθνικής ταυτότητας διαμορφώνονται ως εξής:

•Ιστορική εδαφική επικράτεια – η πατρίδα

•Κοινοί μύθοι και ιστορικές μνήμες

•Κοινή, μαζική δημόσια κουλτούρα

•Κοινά νομικά δικαιώματα και υποχρεώσεις για όλα τα μέλη

•Κοινή οικονομία και ελευθερία μετακίνησης εντός της επικράτειας

Συνεπώς, το έθνος μπορεί να οριστεί ως κατανομασμένος ανθρώπινος πληθυσμός που μοιράζεται μια

ιστορική εδαφική επικράτεια, κοινούς μύθους και ιστορικές μνήμες, μια μαζική, δημόσια κουλτούρα,

κοινή οικονομία και κοινά για όλα τα μέλη νομικά δικαιώματα και υποχρεώσεις.

Το έθνος παρατηρούμε ότι αντλεί στοιχεία από άλλα είδη συλλογικών ταυτοτήτων, εξηγώντας με

αυτόν τον τρόπο το πώς η εθνική ταυτότητα μπορεί να συνδυαστεί με άλλες ταυτότητες, ταξικές,

θρησκευτικές ή εθνοτικές, αλλά τις μεταλλάξεις της εθνικιστικής ιδεολογίας σε άλλες ιδεολογίες όπως

ο φιλελευθερισμός, ο φασισμός και ο κομμουνισμός. Η εθνική ταυτότητα είναι ο θεμελιωδώς

πολυδιάστατη και σε καμιά περίπτωση δεν μπορεί να περιοριστεί σε ένα και μόνο στοιχείο, ούτε καν

από τις ίδιες τις ομάδες των εθνικιστών, ούτε και είναι δυνατόν να επιβληθεί εύκολα και γρήγορα σε

ένα πληθυσμό με τεχνητά μέσα.

Στην Ευρώπη κατά το τέλος του 18ου ως τα μέσα του 19ου αιώνα συντελείται μια διπλή επανάσταση.

Αρχικά αυτή που ονομάζουμε «βιομηχανική επανάσταση», η οποία αλλάζει θεαματικά το δυναμικό της

παραγωγικής ικανότητας σε πολλά πεδία και τομείς της ανθρώπινης δραστηριότητας τινάζοντας στον

αέρα τις παραδοσιακές κοινωνίες και οικονομίες του ευρωπαϊκού κόσμου. Κατόπιν έρχεται η Γαλλική

Επανάσταση, η οποία προσφέρει το ιδεολογικό υπόβαθρο μιας διαφορετικής πολιτικής και κοινωνικής

άποψης και γίνεται η έμπνευση για έναν οικουμενικό, σχεδόν, ξεσηκωμό, με στόχο τον εθνικό

αυτοπροσδιορισμό. Ο όρος οικουμενικός δικαιολογείται, αν ανατρέξει κανείς σε παγκόσμιους

ιστορικούς χάρτες και δει πόσα απελευθερωτικά κινήματα διαδραματίστηκαν ανάμεσα στο 1811 και το

1840, παράλληλα με την παγκόσμια βρετανική οικονομική διείσδυση που αντλεί τη δύναμή της από τη

βιομηχανική επανάσταση.

Από την κήρυξη του πολέμου των Η.Π.Α. στους Βρετανούς και τη βρετανική διείσδυση στην Ιάβα το

1812, το μονοπώλιο των Ανατολικών Ινδιών, τους πολέμους για την ανεξαρτησία της Λατινικής

Αμερικής και τον Σιμόν Μπολιβάρ (1811-1826), την εξέγερση στην Πορτογαλία (1820), την

επανάσταση των φιλελεύθερων στην Ισπανία (1820), ως την εξέγερση του Μεξικού (1822), την

εξέγερση της Πολωνίας (1830), τα πρώτα συνδικάτα των βρετανών εργατών και την πρώτη νομοθεσία

για την απαγόρευση της παιδικής εργασίας (1819), ο κόσμος –και εκείνος που συνδεόταν εξαρχής με

την ευρωπαϊκή αποικιοκρατία και εκείνος που μόλις τώρα τη γνωρίζει- συγκλονίζεται κυριολεκτικά.

Μέσα σε αυτό το κλίμα της γενικής εξέγερσης προς τον στόχο του αυτοπροσδιορισμού καθιερώνεται ο

όρος εθνικισμός ως τάση της δημιουργία ενός έθνους ή την εθνική απελευθέρωση. Αυτή είναι η αρχική

σημασία του όρου κατά τον 19ο αιώνα και όχι η μεταγενέστερη, που πλησιάζει ενίοτε την έννοια

του σωβινισμού. Αποτέλεσμα του αναβρασμού είναι η ανάδειξη νέων κοινωνικών τάξεων που

διεκδικούν το δικαίωμα να μιλούν εκ μέρους του λαού, να τον συσπειρώνουν και να τον εξεγείρουν

ενάντια στις κατεστημένες μοναρχίες ή αυτοκρατορίες.

Ο εθνικισμός του 19ου αιώνα είναι αστικός, στον βαθμό που στηρίζεται στα κατώτερα και μέσα

επαγγελματικά στρώματα, τους διοικητικούς υπαλλήλους και τους διανοούμενους. Είχε δηλαδή

μεγάλη σχέση με τις μορφωμένες τάξεις, γεγονός που ώθησε στην εντυπωσιακή ανάπτυξη της

επαναστατικής πρωτοπορίας μέσα στα εκπαιδευτικά ιδρύματα. Παρόλα αυτά, η διαμόρφωση του

ενσυνείδητου εθνικισμού σε αυτή την περίοδο δεν εξαρτάται αποκλειστικά από τη μόρφωση, καθώς το

μεγαλύτερο τμήμα του ευρωπαϊκού πληθυσμού είναι ακόμη αναλφάβητο. Οι θρησκευτικές

πεποιθήσεις, οι αναγκαστικές μεταναστεύσεις εξαιτίας των πολεμικών συγκρούσεων και της πείνας, οι

πατριωτικές μυθολογίες, ακόμη και ο έντονος τοπικισμός ως ενάντια δύναμη, είναι παράμετροι που

δεν μπορούν να αγνοηθούν στην αναζήτηση των αιτίων διαμόρφωσης της εθνικής συνείδησης.

Σύμφωνα με τον Καρλ Ντόιτς (Karl Deutsch), o εθνικισμός διαμορφώνεται ανάλογα με τις δομές της

κοινωνίας μέσα στην οποία αναπτύσσεται. Έτσι, ο ελληνικός εθνικισμός παρουσιάζει τη δική του

ιδιομορφία, στην οποία παρατηρείται ένας συγκερασμός των ιδεών του αστικού εθνικισμού της

Γαλλικής Επανάστασης και του έντονου τοπικισμού, διεγερτικού ωστόσο σε εξεγέρσεις ενάντια σε

κάθε μορφής διακυβέρνηση. Η Ελλάδα είναι ο τόπος στον οποίο ολόκληρος ο λαός, παρόλες τις

καχυποψίες και τις εσωτερικές του αντιθέσεις, ξεσηκώθηκε για να διεκδικήσει ένοπλα το δικαίωμά του

στην εθνική αυτοδιάθεση. Εκεί που στην Ιταλία το κίνημα των Νοτιοϊταλών Καρμπονάρων απέτυχε σε

μεγάλο βαθμό να προσηλυτίσει τους δικούς του ληστές, στην Ελλάδα η Φιλική Εταιρεία με τη δράση

της είχε φροντίσει να ελκύσει στους κόλπους της τους ορεσίβιους παράνομους, με αποτέλεσμα να

εναρμονίσει αρκετά διαφορετικά μεταξύ τους στοιχεία, διανοούμενους, «κλέφτες», προκρίτους κ.α.,

προς τον σκοπό του κοινού απελευθερωτικού αγώνα.

Οι τοπικιστικές διαφορές και αντιζηλίες αναβίωσαν και έπαιξαν σημαντικό ρόλο στη διαμόρφωση της

πολιτικής στη μετεπαναστατική περίοδο. Η συρροή Ελλήνων που δε γεννήθηκαν στις

επαναστατημένες περιοχές στο νεοσύστατο ελληνικό κράτος, έδωσε την αφορμή για τη δημιουργία

νέων αντιθέσεων ανάμεσα στους αυτόχθονες γηγενείς και τους ετερόχθονες, εκείνους δηλαδή που

έρχονταν από τη Μικρά Ασία και τα Βαλκάνια, τα Επτάνησα ή τις ελληνικές κοινότητες της

διασποράς. Ωστόσο, αυτή η διαμάχη μετριαζόταν σε μεγάλο βαθμό από την επίδραση της Μεγάλης

Ιδέας, της ιδεολογικής έκφρασης του ελληνικού εθνικισμού, που είχε ως στόχο της την απελευθέρωση

όλων των Ελλήνων που βρίσκονταν υπό την τουρκική κυριαρχία και την ενσωμάτωσή τους σε ένα

έθνος-κράτος μεπρωτεύουσα την Κωνσταντινούπολη.

β) Διαφοροποίηση του όρου στα Βαλκάνια

Πιο συγκεκριμένα τα Βαλκάνια του 18ου αιώνα που βρίσκονται υπό την Οθωμανική κυριαρχία

περιστρέφονται γύρω από τον ελληνικό Διαφωτισμό, ο οποίος εμπεριείχε τόσο τον προβληματισμό για

την ιστορική συνείδηση και την εθνική αυθυπαρξία όσο και μια κοσμική αντίληψη του χώρου. Μετά

το ξέσπασμα της Γαλλικής επανάστασης, η πνευματική αναζήτηση από ελληνικής πλευράς

συμπλέχθηκε με την πολιτική, την ίδρυση δηλαδή του ελληνικού κράτους, οριοθετώντας έτσι την αρχή

της νεότερης ελληνικής ιστορίας. Η ιδέα της εθνικής παλιγγενεσίας είχε ως κύριο προβληματισμό για

τα κριτήρια και την οριοθέτηση της ελληνικότητας και της Ελλάδας ως χώρου. Ο προβληματισμός

αυτός για τα εθνικά όρια είχε ως αποτέλεσμα την περιχαράκωση τόσο των Βλάχων όσο και των

Σλάβων μετά τις κατά τόπους εντάσεις που δημιουργήθηκαν.

Η λεηλασία της Κωνσταντινούπολης και η κατάκτηση του Βυζαντίου από τους Οθωμανούς συνέβαλε

στη γέννηση της ελληνικής εθνικής συνείδησης. Μπορεί όλοι οι βαλκάνιοι λαοί να είχαν κάποια

συγγένεια με την Κωνσταντινούπολη, όμως η μοίρα της πόλης το 1453 και η μελλοντική της

απελευθέρωση εξελίχθηκαν περισσότερο ως στοιχεία της ελληνικής ιστορικής οδύνης.

Η οθωμανική περίοδος είναι για τους Βαλκανικούς λαούς μια αρνητική και οπισθοδρομική ιστορική

εμπειρία, ενώ η προηγούμενη ρωμαϊκή κατάκτηση της ίδιας περιοχής χαρακτηρίζεται ως γενναιόδωρη

και θετική συνεισφορά στον Δυτικό πολιτισμό. Αυτό οφείλεται εν μέρει στο γεγονός ότι η επίδραση

της αρχαίας Ελλάδας και της Ρώμης στη βαλκανική κοινωνία οδήγησε στη σύνθεση του

ελληνορωμαϊκού κόσμου του Βυζαντίου. Οι Οθωμανοί από την άλλοι αντιπροσώπευαν έναν ξένο λαό

που είχε ελάχιστα κοινά με τα έθιμα και τον πολιτισμό των αρχαίων Ελλήνων και των Ρωμαίων.

Σκοπός μας δεν είναι μια εκτενής ιστορική παρουσίαση των γεγονότων που οδήγησαν στην

συγκρότηση των Βαλκανικών κρατών, αλλά μια παρουσίαση για το πώς εδραιώθηκε ο εθνικισμός στην

περιοχή.

19ος αιώνας: Ελληνικός, βουλγαρικός, σερβικός εθνικισμός. Διαμόρφωση μετά τη Συνθήκη του Αγίου Στεφάνου και το Συνέδριο του Βερολίνου. Μακεδονικό Ζήτημα

Ο εθνικισμός στην περιοχή των Βαλκανίων δεν μπορεί να εξεταστεί χωρίς πρώτα να γίνει αντιληπτή η

δομή και η λειτουργία της τοπικής αυτοδιοίκησης στην Οθωμανική Αυτοκρατορία. Ο τοπικισμός των

βαλκανικών κοινοτήτων κατά τον 19ο αιώνα, ο οποίος βρισκόταν στο επίκεντρο και της Ελληνικής

Επανάστασης, ήταν υποπροϊόν της οθωμανικής πολιτικής απέναντι στου μη μουσουλμάνους υπηκόους

της, μια πολιτικής που αναγνώριζε τις θρησκευτικές κοινότητες, αλλά όχι και τα κοσμικά «έθνη». Αυτή

η προσέγγιση σε συνάρτηση με την γεωγραφία της περιοχής, είχε δημιουργήσει ομάδες διακριτών

κοινοτήτων. Αρχικά οι κοινότητες αυτές βάσιζαν την ταυτότητά τους στη θρησκεία και στη σύνδεση με

μια συγκεκριμένη περιοχή. Η οθωμανική απολυταρχία δεν ενθάρρυνε την πολιτική ενοποίηση και δεν

επέβαλε μια νέα κουλτούρα στις κατακτημένες βαλκανικές περιοχές.

Μπορεί στην επαρχία να κυριαρχούσε ο θρησκευτικός διαχωρισμός, αυτό όμως δεν συνέβαινε στα

μεγάλα αστικά κέντρα της αυτοκρατορίας, όπου κυριαρχούσε ο ταξικός διαχωρισμός. Εύποροι

χριστιανοί, ιδιαίτερα οι Φαναριώτες, καθώς και Εβραίοι ασκούσαν επιρροή ισάξια με εκείνη των

μουσουλμάνων, διατηρώντας όλα τα προτερήματα μιας πανίσχυρης ελίτ. Οι προεστοί (χριστιανοί

γαιοκτήμονες, αλλά και Οθωμανοί διοικητές διαμόρφωναν μια ολιγαρχία που τους διαφοροποιούσε

από τους άκληρους χωρικούς και τους φτωχούς μουσουλμάνους. Συνήθως αυτοί οι τοπικοί

αριστοκράτες προσκολλούνταν στα προνόμια που είχαν και επικέντρωναν τις προσπάθειές τους στην

απόσπαση περαιτέρω εκχωρήσεων από τους Οθωμανούς.

Εκτός από την πολιτική, θρησκευτική και κοινωνική διαστρωμάτωση που έφερε η οθωμανική

κυριαρχία, η περιφέρεια των Βαλκανίων υπέφερε και από εθνικό διαμελισμό. Τα Βαλκάνια

αποτελούσαν το σύνορο μεταξύ των χριστιανικών βασιλείων της πρώιμης σύγχρονης Ευρώπης και της

Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Κατά την περίοδο της οθωμανοκρατίας η Κροατία χρησίμευε ως

παρεμβαλλόμενη ζώνη ανάμεσα στον οθωμανικό στρατό και στις στρατιωτικές δυνάμεις των

Αψβούργων. Η περιοχή αποτέλεσε ένα διαρκές πεδίο μάχης για τους δύο στρατούς καταστρέφοντας

και ερημώνοντας μεγάλα μέρη της χώρας. Η εγγύτητα των Ανατολικών Βαλκανίων (Βουλγαρία και

Ρουμανία) με το κέντρο της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, την Κωνσταντινούπολη, σήμαινε άμεσο

έλεγχο των περιοχών από την σουλτανική εξουσία, προσελκύοντας πλήθος μουσουλμάνων εποίκων.

Η ελληνική αριστοκρατία, Φαναριώτες είχε καταφέρει να αποκτήσει πλούτο και εξουσία μια που από

τον 18οαιώνα είχαν το αποκλειστικό δικαίωμα να δεσπόζουν τα πριγκιπάτα της Μολδαβίας και της

Βλαχίας. Το μικρό ποσοστό των Σέρβων που κατάφεραν αναρριχηθούν σε υψηλόβαθμες θέσεις της

οθωμανικής κρατικής μηχανής, απορροφήθηκε από τους Φαναριώτες και διατήρησε ελάχιστες σχέσεις

με τη Σερβία.

Η απόκτηση σημαντικής διοικητικής ικανότητας και εμπειρίας από την τάξη των Ελλήνων εμπόρων

και εκείνων που υπηρετούσαν ως μέλη οθωμανικής κυβέρνησης, έγινε το χαρακτηριστικό της

Ελληνικής επανάστασης. Αντιθέτως η Σερβία είχε έλλειψη από έμπειρους ηγέτες και άτομα με

διοικητική τεχνογνωσία. Στη Βουλγαρία και στη Ρουμανία (Βλαχία και Μολδαβία) ξένη κυριαρχία

θεωρούνταν και η εξουσία από ομόθρησκους χριστιανούς. Αυτές οι περιοχές υπόκειντο σε μεγάλο

βαθμό στον έλεγχο ελληνορθόδοξων διοικητών και προεστών, των οποίων η θητεία στέρησε από τις

περιοχές αυτές την ευκαιρία να οργανώσουν μια αυτόχθονη πολιτική, οικονομική και εκκλησιαστική

ελίτ. Η διοίκηση των πργκιπάτων από τους Φαναριώτες, με ελάχιστες εξαιρέσεις, ήταν μια άσκηση

δημοσιονομικής εκμετάλλευσης με στόχο την ικανοποίηση των αυξανόμενων απαιτήσεων του

σουλτάνου.

Αποτέλεσμα αυτών των παραγόντων ήταν να παραμείνει ξένη αρχικά η ιδέα του έθνους-κράτους όχι

μόνο στον ευρύτερο πληθυσμό, αλλά και στην χριστιανική ελίτ, σε αντίθεση με την έννοια των

πολυεθνικών κοινοτήτων που παρέμεινε κληρονομιά από την βυζαντινή και οθωμανική κυριαρχία.

Απαιτήθηκε χρόνος για να συγχωνευθούν όλες αυτές οι διαφορετικές τοπικές και διακριτές κοινότητες

των Βαλκανίων σε ανεξάρτητες εθνικές οντότητες και σε κάποιες περιπτώσεις συνεχίζεται ακόμα. Τον

18ο αιώνα η πνευματική αναβίωση των Ελλήνων ξεκίνησε από τους Φαναριώτες της

Κωνσταντινούπολης και των παραδουνάβιων ηγεμονιών. Ενώ ήταν οι κύριοι φορείς του δυτικού

φιλελεύθερου πνεύματος, παρόλα αυτά αντιτάχθηκαν σθεναρά σε κάθε είδους επαναστατικό ρεύμα

που εκπορευόταν από τις αρχές της Γαλλικής Επανάστασης. Το οξύμωρο ήταν ότι παρείχαν εργασία

στους Έλληνες διανοούμενους και ελεύθερους επαγγελματίες της Κωνσταντινούπολης και των

ηγεμονιών, χρηματοδοτώντας άθελά τους τα πρώτα δειλά βήματα προς την εξέγερση.

Εκείνη την εποχή οι Φαναριώτες είχαν καταφέρει να καταλαμβάνουν τις ανώτατες θέσεις στους

κόλπους της κεντρικής οθωμανικής κυβέρνησης, ασκώντας παράλληλα έλεγχο σε σημαντικό κομμάτι

του εμπορίου της αυτοκρατορίας και διατηρώντας σχεδόν σε ασφυκτικό κλοιό την εμπορική ζωή των

μη μουσουλμάνων. Αρχικά είχαν υπηρετήσει ως αυτοκρατορικοί δραγουμάνοι, όμως με την ανώτατη

εκπαίδευσή τους και τις πολιτικές τους ικανότητες δεν άργησαν να προαχθούν στην τάξη των

ανώτερων συμβούλων του σουλτάνου και των υπουργών του σε θέματα εξωτερικών υποθέσεων.

Πραγματικά οι Φαναριώτες διοίκησαν τη Μολδαβία και τη Βλαχία με απολυταρχισμό, καταφέρνοντας

να επεκτείνουν την επιρροή τους και στην Ορθόδοξη Εκκλησία, εξουσιάζοντας μέχρι και το

Οικουμενικό Πατριαρχείο της Κωνσταντινούπολης. Βέβαια, η επιρροή που ασκήθηκε πρώτον

εφοδίασε το Πατριαρχείο με μια ταυτότητα, αυτής της ιστορικής συνέχειας του Βυζαντίου και

δεύτερον προστάτευσαν την Ορθόδοξη Εκκλησία, ανακόπτοντας τις διεισδύσεις των καθολικών στα

Βαλκάνια και στην Ιερουσαλήμ.

Τα μέλη της ελληνικής διανόησης προσπαθούσαν, εμπνευσμένοι από τις αρχές της Γαλλικής

Επανάστασης, να αφυπνίσουν τους χριστιανούς. Χαρακτηριστικό παράδειγμα ο Ρήγας, που τασσόταν

υπέρ της δημιουργίας μιας ελληνικής δημοκρατίας από χριστιανούς των Βαλκανίων και της Μικράς

Ασίας. Ενώ κάποιοι Φαναριώτες όπως τα αδέρφια Αλέξανδρος και Δημήτριος Υψηλάντης, γόνοι

ηγεμόνων των παραδουνάβιων ηγεμονιών, ασπάζονταν την βαλκανική ενότητα μέσα από την

παλινόρθωση της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας. Οι Φαναριώτες απεχθάνονταν τις οικονομικές και

πολιτικές αναταραχές, προτιμώντας είτε το οθωμανικό status quo, είτε την εδραίωση ενός εξίσου

απολυταρχικού αυτοκρατορικού καθεστώτος. Παρατηρούμε ότι στην πράξη όλες οι προσπάθειες

αποκατάστασης των Βαλκανίων ήταν παραλλαγές του ίδιου θέματος, της ανάστασης ενός Βυζαντινού

πολυεθνικού κράτους και αυτό γιατί και οι Φαναριώτες και οι διανοούμενοι δεν διέθεταν εθνική

συνείδηση. Η ιδέα του έθνους-κράτους γι’ αυτούς δεν είχε πολιτισμικό και ιστορικό προηγούμενο. Το

κοντινότερο αντίστοιχο βρισκόταν στις αρχαίες ελληνικές πόλεις-κράτη, οι οποίες όμως δεν ταίριαζαν

στο ιδανικό μια πολυεθνικής και πολυθρησκευτικής ομοσπονδίας.

Η παρακμή της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας έδωσε το έναυσμα και σε άλλους εύπορους Έλληνες

χριστιανούς να εξετάσουν τη δημιουργία μιας μορφής κράτους από τους ορθόδοξους υπηκόους του

σουλτάνου. Οι δραστηριότητες αυτές περιστρέφονται γύρω από δύο οργανώσεις που ιδρύθηκαν στις

αρχές του 19ου αιώνα. Το 1812 άνθρωποι που πίστευαν πως η παιδεία ήταν ο πρόδρομος ενός

απελευθερωτικού αγώνα, ίδρυσαν τη Φιλόμουσο Εταιρεία στην Αθήνα. Πολλοί από τους ηγέτες του

ελληνικού κινήματος της ανεξαρτησίας εκπαιδεύτηκαν στην Ευρώπη με τη βοήθεια των χρημάτων που

συγκέντρωσε αυτή η εταιρεία. Το 1814 Έλληνες έμποροι που κατοικούσαν στην Ρωσία ίδρυσαν στην

Οδησσό το δεύτερο κέντρο της επαναστατικής δραστηριότητας, τη Φιλική Εταιρεία. Αυτή, σε μια

προσπάθεια να περιβληθεί με μυστικότητα, υιοθέτησε μασονικά τελετουργικά που περιλάμβαναν

μυστικά σύμβολα και μια ιεραρχία μεταξύ των μελών. Τα ίδια τα στρώματα του μυστηρίου

συγκάλυπταν την έλλειψη ισχυρών οπαδών της οργάνωσης και υποστήριξης ή επαφής με κάποια από

τις Μεγάλες Δυνάμεις.

Στα τέλη του 18ου και τις αρχές του 19ου αιώνα η κυρίαρχη άποψη μεταξύ των Ελλήνων και των

άλλων Βαλκάνιων ριζοσπαστών και διανοούμενων ήταν πως η Οθωμανική Αυτοκρατορία βρισκόταν

στα πρόθυρα της κατάρρευσης και ότι η αυτοκρατορική Ρωσία προοριζόταν να γίνει ο παράγοντας του

τέλους της. Οι ηγέτες της Φιλικής Εταιρείας κατόρθωσαν να πείσουν πολλούς στα Βαλκάνια ότι ο

ευεργέτης που κρυβόταν πίσω από την εταιρεία ήταν ο τσάρος της Ρωσίας Αλέξανδρος Α΄. Με αυτό το

τέχνασμα άφηνε να εννοηθεί στα μέλη της ότι απολάμβανε την ξεκάθαρη υποστήριξη της Ρωσίας και

πως ήταν θέμα χρόνου τα τσαρικά στρατεύματα να κατατροπώσουν τα οθωμανικά και να

παλινορθώσουν το Βυζάντιο. Αυτή η προσεκτική κα ευφυής απάτη έδωσε τη δυνατότητα στη σχετικά

μικρή και άγνωστη οργάνωση εμπόρων να συγκεντρώσει σημαντικά κεφάλαια και να εγκαταστήσει

πράκτορες σε κάθε μεγάλο οθωμανικό αστικό κέντρο.

Όμως οι ιδρυτές της Φιλικής Εταιρείας ήταν ή απρόθυμοι ή ανίκανοι να κάνουν τη διάκριση μεταξύ

Ορθοδοξίας και ισοπεδωτικού εθνικισμού του 19ου αιώνα.

Θα ήταν λάθος να χαρακτηρίσουμε την Φιλική Εταιρεία ότι ήταν μόνο αφοσιωμένη στην Ελληνική

Επανάσταση και ανεξαρτησία. Ήταν έτοιμη να υποστηρίξει ανάλογα κινήματα στη Ρουμανία, τη

Σερβία και τη Βουλγαρία, μέχρι που η Ελληνική Επανάσταση μετά το 1821 άρχισε να εκφράζει

διακριτές εθνικές βλέψεις.

Ο λαϊκός πολιτισμός κατάφερε να επιβιώσει με τη δημοτική μουσική, τις ιστορίες, τα επικά ποιήματα

και την προφορική παράδοση. Στην ουσία, μια μορφή πολιτιστικής μνήμης πέρασε από γενιά σε γενιά.

Οι Οθωμανοί με την νομοθεσία τους, η οποία υπενθύμιζε στους χριστιανούς ότι ήταν κατεκτημένοι

λαοί, συνεισέφεραν και εκείνοι στη διατήρηση της ιδιαιτερότητας των βαλκανικών κοινοτήτων. Κάθε

κανόνας που υποχρέωνε τους χριστιανούς να μη φορούν συγκεκριμένα ρούχα, να απέχουν από την

οπλοφορία ή να πληρώνουν ειδικούς φόρους ενίσχυε διαρκώς την ξεχωριστή ταυτότητα και την

αίσθηση της κατώτερης θέσης τους. Αυτή η πολιτική θρησκευτικού αποκλεισμού ήταν ίσως ο

σημαντικότερος παράγοντας από εκείνους που συνέβαλαν στην επιβίωση των ορθόδοξων υπηκόων του

σουλτάνου. Μπορεί τα εξεζητημένα σημεία της ορθόδοξης πίστης να μην ήταν κατανοητά από τους

βαλκάνιους χριστιανούς, όμως οι επί αιώνες οθωμανικές πρακτικές συνέβαλαν στο να πειστούν ότι

ήταν μέλη μι ξεχωριστής κοινότητας.

Το σύνολο αυτών των χαρακτηριστικών διαμόρφωσε εν μέρει, την εξέλιξη του σύγχρονου βαλκανικού

εθνικισμού. Επιπλέον στοιχεία προστέθηκαν μετά την άνοδο μετεπαναστατικών κυβερνήσεων κάθε

νέας χώρας, με τη μορφή της εθνικής κουλτούρας. Τα καθεστώτα αυτά σε θέματα γλώσσας,

λογοτεχνίας, μουσικής, χορού, λαογραφίας και ιστορίας προσπάθησαν να ενσταλάξουν τη δική τους

ερμηνεία περί ταυτότητας. Ως έναν βαθμό, η λαϊκή κουλτούρα θυσιάστηκε προκειμένου να

αναβιώσουν κάποια χνάρι βυζαντινής κληρονομιάς. Το χάος που ακολούθησε μετά το ξέσπασμα των

πολέμων ανεξαρτησίας υποβίβασε τις περισσότερες βαλκανικές κοινότητες σε οικονομικά, κοινωνικά

και πολιτισμικά έρημες χώρες. Η μόνη διαθέσιμη οδός για τις μετεπαναστατικές κυβερνήσεις, ήταν η

συγκέντρωση των πολιτιστικών θεσμών και η επιβολή ενός συστηματικού προγράμματος εθνικών

προδιαγραφών σε ένα τοπίο που το διαστρέβλωναν τοπικές διαφορές και ταυτότητες ανεξερεύνητες

από τις πολιτικές ελίτ.

Οι στρεβλώσεις και οι προσαρμογές της γλώσσας και του πολιτισμού ως ασκήσεις εθνικής

επιβεβαίωσης και εθνικής καθαρότητας δεν ήταν αρκετές. Τα κινήματα ανεξαρτησίας είχαν ως

πρωταρχικό στόχο την αντικατάσταση της υποδούλωσης στου Οθωμανούς με τη βυζαντινή πολιτιστική

και πολιτική ηγεμονία ασπαζόμενα τις πεποιθήσεις της ανώτερης εκκλησιαστικής ηγεσίας. Όμως τα

θέλγητρα δημιουργίας ενός σύγχρονου εθνικού κράτους, κατά τα Δυτικά πρότυπα, διέλυσαν κάθε ιδέα

περί βαλκανικής ενότητας. Η επιτυχία της Ελληνικής Επανάστασης ήταν αρκετή για να παρακινήσει

και τις υπόλοιπες βαλκανικές εθνότητες να ζητήσουν την ίδρυση για την κάθε μία του δικού της έθνος-

κράτος και την αντίστοιχη ιστορική επικράτειά του. Προβλήθηκε έτσι και ένα νέο όραμα εθνικής

συνείδησης, πλασμένο με τέτοιο τρόπο, ώστε να αντικατοπτρίζει την ιστορική ταυτότητα της κάθε

βαλκανικής κοινότητας χωριστά. Η ιστορία πρόσφερε μια δικαιολογία για τις μεγάλες ήττες και μια

εξήγηση για την υποταγή στους Οθωμανούς καθώς οι πέντε αιώνες υποταγής έπρεπε να

εκλογικευτούν.

Δυστυχώς, τα βαλκανικά κράτη του 19ου αιώνα δεν κατάφεραν είτε να αγνοήσουν είτε να

τακτοποιήσουν τις φυλετικές ομάδες που είχαν μετατραπεί σε γηγενή μειονότητα εντός των συνόρων

του ιστορικού χώρου που διεκδικούσαν οι κυρίαρχες πλειοψηφίες. Οι μειονότητες αυτές

εγκατεστημένες, ως επί το πλείστον παρακείμενα των συνόρων της δικής τους ιστορικής πατρίδας, μια

κατάσταση που στην ουσία προσέφερε τις εγγυήσεις για διαρκείς τριβές, βία και εν τέλει

εθνικοαπελευθερωτικούς πολέμους.

Όπως αναφέραμε, οι βαλκανικοί απελευθερωτικοί πόλεμοι ήταν περίπλοκα μείγματα χειραφέτησης

από την οθωμανική κυριαρχία και εξέγερσης κατά χριστιανών και μουσουλμάνων διοικητικών. Αρχικά

οι εξεγέρσεις εναντίον της σουλτανικής εξουσίας δεν είχαν ούτε συνεκτικό πολιτικό υπόβαθρο, ούτε

στρατιωτικού πόρους προκειμένου να εξασφαλιστεί έστω και κάποιος βαθμός επιτυχίας. Και ενώ για

την Ελλάδα σε πρώτο στάδιο και αργότερα για τη Σερβία και τη Βουλγαρία η σωτηρία του

επαναστατικού κινήματος αναμενόταν να έρθει από το εξωτερικό, οι τοπικές εξεγέρσεις συχνά άρχιζαν

ως αποτέλεσμα ραδιουργιών από την μεριά της Αυστροουγγαρίας και της Ρωσίας και υποσχέσεων για

απελευθέρωση σε περιόδους εμπόλεμες με την Οθωμανική Αυτοκρατορία. Στις περιπτώσεις ήττας των

Ρώσων ή των Αψβούργων συμβιβάζονταν με την Υψηλή Πύλη ή αντιμετώπιζαν εξαναγκασμούς από

τις υπόλοιπες Μεγάλες Δυνάμεις με αποτέλεσμα να εγκαταλείπεται ο σκοπός των Βαλκανικών λαών.

Υπό αυτές τις συνθήκες ο οθωμανικός στρατός προέβαινε σε τρομερά αντίποινα (σφαγές, ερημώσεις

πόλεων και χωριών, αναγκαστικές προσηλυτίσεις).

Σαφώς ούτε η Ρωσία ούτε η Αυστροουγγαρία θα ήταν ικανές να πυροδοτήσουν μια εξέγερση αν δεν

υπήρχε η σπίθα. Για παράδειγμα στη Σερβία η επανάσταση ξεκίνησε στο πλαίσιο υποστήριξης των

σουλτανικών μεταρρυθμίσεων, στη Ρουμανία ως αντίδραση στους Έλληνες ηγεμόνες, ενώ η Ελληνική

εξυπηρετήθηκε σε μεγάλο βαθμό από την εξέγερση του Αλή Πασά των Ιωαννίνων.

Καθώς η ανυπαρξία εθνικών κρατών μέσα στην ιστορία των Βαλκανικών λαών έδινε τη δυνατότητα σε

κάθε κοινωνική τάξη των χριστιανών να οραματίζονται την μετεξέλιξη της Οθωμανικής

Αυτοκρατορίας όπως την επιθυμούσαν. Για παράδειγμα η τάξη των ελεύθερων επαγγελματιών και

εμπόρων τασσόταν υπέρ ενός ενωμένου βαλκανικού κράτους ή ομοσπονδίας με πρωτεύουσα την

Κωνσταντινούπολη. Η τάξη των Φαναριωτών σαφώς και επιθυμούσε την αντικατάσταση του

οθωμανικού καθεστώτος από ηγέτες προερχόμενους από την Ρωσία ή την Αυστροουγγαρία και στην

ανασύσταση της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας με χριστιανό αυτοκράτορα, φιλοδοξία ασφαλώς και της

Ορθόδοξης Εκκλησίας. Η κύρια πολιτική αντίληψη των Φαναριωτών κατά τον 19ο αιώνα ήταν η

εξελικτική πορεία της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, η οποία θα άλλαζε εκ των έσω και θα τους έδινε τη

δυνατότητα είτε για συνταγματικό πολιτικό έλεγχο είτε για την ανασύσταση του Βυζαντίου.

Κάτω από αυτό το πρίσμα ξεκίνησε η Ελληνική επανάσταση. Οι ιδέες όμως περί καθιέρωσης μιας

φιλελεύθερης κοινωνίας με συνταγματική κυβέρνηση που προωθούσαν οι διανοούμενοι δεν είχε

απήχηση καθώς τους έλειπαν οι οικονομικοί πόροι και το ανθρώπινο δυναμικό προκειμένου να

στηρίξουν μια εξέγερση οικονομικά και στρατιωτικά. Για την Ελληνική Επανάσταση και την

στρατιωτική της ηγεσία ήταν πιο εφικτή η μετεξέλιξη της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας καθώς ο φόβος

για αποτυχία του κινήματος, ιδίως μετά την κήρυξη ιερού πολέμου από τη μεριά του σουλτάνου,

καθιστούσε πρωταρχικό στόχο την επικράτηση του κινήματος. Έτσι, αιτήματα για καθολική ψήφο,

αντιπροσωπευτικής διακυβέρνησης, αγροτικής μεταρρύθμισης επανήλθαν στον προσκήνιο μόνο την

απόκτηση της ανεξαρτησίας των Βαλκανικών λαών.

Οι Έλληνες ήταν ο πρώτος υποτελής λαός που διέρρηξε τα δεσμά του με την Οθωμανική

Αυτοκρατορία. Μέσα σε λίγες δεκαετίες το ελληνικό παράδειγμα το ακολούθησαν και τα υπόλοιπα

βαλκανικά έθνη, των οποίων τα πολιτικά σύνορα αντικατόπτριζαν το ευρωπαϊκό ισοζύγιο δυνάμεων.

Όμως για τους πολίτες των βαλκανικών κρατών, τα κράτη τους ήταν ανολοκλήρωτα όσο καιρό τα

σύνορά τους παρέμεναν αταίριαστα με την τοπική ιστορία και γεωγραφία. Ήταν εμφανές ότι οι

επαναστάσεις δεν είχαν ολοκληρώσει τον κύκλο τους, με συνέπεια να μη μπορούν να λυθούν

εσωτερικές και εξωτερικές εντάσεις.

Έτσι, ξεκινά ένας κύκλος διεργασιών στο εσωτερικό των βαλκανικών κρατών με κύριο σκοπό την

απελευθέρωση αλύτρωτών αδερφών στα εδάφη της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Η Ελλάδα ως το

πρώτο βαλκανικό κράτος που απέκτησε την ανεξαρτησία του, ήταν και το πρώτο που επίσημα κάνει

εμφανές ότι τα σύνορα του δεν είναι αυτά που ορίστηκαν από τις Μεγάλες Δυνάμεις με το πρωτόκολλο

ανεξαρτησίας (1831), αλλά τα όριο του κράτους επεκτείνονται μέχρι εκεί που υπάρχουν αλύτρωτοι

Έλληνες μέσα στα όρια της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας.

Στις 14 Ιανουαρίου 1944 ο Ιωάννης Κωλέττης εισάγει τον όρο «Μεγάλη Ιδέα» στο ελληνικό

κοινοβούλιο. Από τότε και για όλο τον 19ο αιώνα καθίσταται διαρκής ιδεολογική αναφορά του νεαρού

ελληνικού κράτους, καθώς θέτει την προοπτική της εθνικής ολοκλήρωσης, αλλά και σημαντικός

παράγοντας διαμόρφωσης του πολιτικού λόγου, άλλοτε ως σημείο αναφοράς και άλλοτε ως συνθήκη

νομιμοποίησης της εκάστοτε προτεινόμενης πολιτικής. Ωστόσο, αποσυνδέεται γοργά από το πρόσωπο

του Κωλέττη και γίνεται κτήμα της εκάστοτε πολιτικής διακυβέρνησης, εντασσόμενη στο γενικότερο

πλαίσιο των σχέσεων της Ελλάδας με τις ευρωπαϊκές δυνάμεις.

Η ελληνική επανάσταση και ανεξαρτησία άνοιξε τον δρόμο για την εθνική ολοκλήρωση των Σέρβων

με την αναγνώριση της αυτονομίας τους ως φόρου υποτελούς στην Υψηλή Πύλη το 1839 με το

διάταγμα του Χάττι Σερίφ.

Αντιθέτως η εθνική συνείδηση των Βούλγαρων άργησε να αναπτυχθεί και αυτό συνέβη λόγω της

εγγύτητας της περιοχής με την οθωμανική πρωτεύουσα, άρα ήταν και πιο ευάλωτη στον διοικητικό και

πολιτικό συγκεντρωτισμό που εφάρμοσε η Υψηλή Πύλη μετά το πρώτο κύμα εθνικιστικών ξεσηκωμών

στη Σερβία και στην Ελλάδα. Ένας ακόμη παράγοντας ήταν ο ελληνικός έλεγχος στην βουλγαρική

εκκλησιαστική ιεραρχία και στους πολιτιστικούς και εκπαιδευτικούς θεσμούς, εμποδίζοντας την

ανάδυση μιας γηγενούς πνευματικής και πολιτικής ελίτ με δεσμούς στη Δύση.

Λίγο πριν το τέλος του Κριμαϊκού Πολέμου βρίσκει την Οθωμανική Αυτοκρατορία, κάτω από την

πίεση της αγγλικής και γαλλικής πολιτικής να προβαίνει στην μεγαλύτερη εσωτερική της

μεταρρύθμιση, το Χάτι Χουμαγιούμ (1856). Δημιουργήθηκε ένα προστατευτικό πλαίσιο για τις

μειονότητες εξασφαλίζοντας τα δικαιώματα για ισότιμη μεταχείριση, ίση απονομή δικαιοσύνης κ.ά. Το

Χάτι Χουμαγιούν χαρακτηρίστηκε η Magna Carta της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Παρ' όλο που οι

διατάξεις των συνθηκών αυτών περί θρησκευτικών ελευθεριών παραβιάζονταν συστηματικά οι

θρησκευτικές και εθνικές μειονότητες επωφελήθηκαν και προχώρησαν σε μαζική ίδρυση σχολείων,

ναών και άλλων ιδρυμάτων. Όμως οι μεταρρυθμίσεις, που σκοπό είχαν την αντιστάθμιση του

εθνικισμού και τη δημιουργία ενός κοσμικού κράτους, είχαν το αντίθετο αποτέλεσμα καθώς οι

μουσουλμάνοι, ιδίως από την Βοσνία-Ερζεγοβίνη αντιτάχθηκαν στην θυσία των προνομίων τους. Η

εσωτερική αναταραχή που ακολούθησε την εκμεταλλευτήκαν Βούλγαροι, Σέρβοι και Μαυροβούνιοι

που ξεσηκωθήκαν εναντία στην εξουσία του σουλτάνου.

Δεν θα αναλύσουμε τα γεγονότα που οδήγησαν σε αυτή την εξέγερση, αλλά θα εστιάσουμε στον

ρωσοοθωμανικό πόλεμο που ξέσπασε τον Απρίλιο του 1877, ανοίγοντας τον δρόμο για την ρωσική

επέμβαση στα Βαλκάνια. Η νίκη της Ρωσίας έδωσε κυρίαρχη θέση στη Βουλγαρία και η υπογραφή της

Συνθήκης του Αγίου Στεφάνου (3 Μαρτίου 1878) προκάλεσε διπλωματική κρίση στην Ευρώπη. Με

την συνθήκη αυτή:

•Ανακηρύχθηκε η Βουλγαρία σε αυτόνομη Ηγεμονία, περιλαμβάνοντας επίσης και όλα τα εδάφη

της Μακεδονιας, εκτόςΘεσσαλονίκης, Χαλκιδικής, Πιερίας, Ημαθίας, Γρεβενών και Κοζάνης.

•Αναγνωρίζεται η ανεξαρτησία Ρουμανίας, Σερβίας και Μαυροβούνιου από την οθωμανική

Αυτοκρατορία και παράλληλα τους δίνεται το δικαίωμα να προσαρτήσουν, η Ρουμανία

τη Δοβρουτσά, η Σερβία τις πόλεις Νις, Λέσκοβατς και Νόβι Παζάρ και το Μαυροβούνιο να

τριπλασιάσει την έκτασή του αποκτώντας διέξοδο στην Αδριατική.

•Η Ερζεγοβίνη και η Βοσνία καθίσταντο αυτόνομες υπό την κηδεμονία της Αυστρίας.

•Επίσης η Ρωσία εξασφάλιζε τα εδάφη που έχασε στον Κριμαϊκό πόλεμο καθώς επίσης εδάφη

στον Καύκασο και την Αρμενία.

Οι Μεγάλες Δυνάμεις θεωρούσαν ότι η ύπαρξη μιας Μεγάλης Βουλγαρίας την καθιστούσε αυτομάτως

ως ρωσικό πιόνι στην περιοχή των Βαλκανίων, δίνοντας στους Ρώσους πρόσβαση στη Μεσόγειο και

τον έλεγχο της Νοτιοανατολικής Ευρώπης. Επίσης Σερβία και Ελλάδα ένιωθαν αποξενωμένες από τη

ρωσική πολιτική και την προσάρτηση στην Βουλγαρία περιοχών που διεκδικούσαν.

Η αναθεώρηση δεν άργησε να έρθει. Το συνέδριο του Βερολίνου με την συνθήκη που επικυρώθηκε (13

Ιουλίου 1878) προχώρησε:

•Στην ίδρυση αυτόνομης Ηγεμονίας της Βουλγαρίας με βόρεια όρια τον Δούναβη και νότια τον

Αίμο.

•Στην αυτονόμηση της Ανατολικής Ρωμυλίας, που θα αποτελούσε ξεχωριστή επαρχία με χριστιανό

διοικητή διοριζόμενο από τον Σουλτάνο, χωρίς της διατήρηση οθωμανικού στρατού.

•Στην ανεξαρτησία της Σερβίας, Ρουμανιας και Μαυροβουνίου καθώς και στην επιδίκαση της

Βοσνίας-Ερζεγοβίνης στην Αυστροουγγαρία, υπό την επικυριαρχία όμως του Σουλτάνου. Η Σερβία

και το Μαυροβούνιο επεκτείνονται εδαφικά.

•Σε όποιες άλλες ευρωπαϊκές επαρχίες της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας υφίσταται ισχυρό

χριστιανικό στοιχείο υποχρεώνεται ο Σουλτάνος να εισαγάγει "διοικητικές μεταρρυθμίσεις".

Συνολικά περιλαμβάνονται 62 άρθρα. Από αυτά τα 1 – 12 και 22 αφορούν την Βουλγαρία. Τα άρθρα

13 – 21 αναφέρονται στην Ανατολική Ρωμυλία. Το άρθρο 23 αναφέρεται στην Κρήτη, ενώ το άρθρο 24

στη νέα χάραξη ελληνοτουρκικών συνόρων. Το άρθρο 25 αναφέρεται στην Βοσνία Ερζεγοβίνη, ενώ τα

επόμενα 26 – 33 στο Μαυροβούνιο. Τα άρθρα 34 – 42 στη Σερβία ενώ τα 43 – 51 στη Ρουμανία. Τα

άρθρα 52 – 57 αφορούν την ελεύθερη ναυσιπλοΐα του Δούναβη καθώς και θέματα αλιείας. Με τα

άρθρα 58 – 60 καθορίσθηκαν τα σύνορα μεταξύ Ρωσίας και Οθωμανικής Αυτοκρατορίας

παραχωρώντας στην Ρωσική Αυτοκρατορία τα εδάφη στην Ασία του Αρνταχάν, Καρς και Βατούμ, ενώ

παράλληλα η Πύλη παραχωρούσε εδάφη στην Περσία. Το 61ο άρθρο αναφέρεται στην Αρμενία, ενώ

το 62ο καθιερώνει γενικές αρχές επί των θρησκευτικών και εθνικών μειονοτήτων, την προστασία του

Αγίου Όρους και των προνομίων του. Οι αποφάσεις του συνεδρίου αποτέλεσαν διπλωματική ήττα της

Ρωσίας, που έχασε τους καρπούς των στρατιωτικών νικών σε βάρος της Υψηλής Πύλης, ενώ

δυσαρεστημένοι έμειναν τόσο οι Οθωμανοί, που έχαναν έτσι σχεδόν όλα τα ευρωπαϊκά εδάφη τους,

όσο και οι λαοί της Βαλκανικής, για διαφορετικούς λόγους ο καθένας.

Το ζήτημα της Μακεδονίας δεν εξετάστηκε σοβαρά στο Συνέδριο του Βερολίνου. Η Μακεδονία

αποτελούσε ένα μικρόκοσμο των Βαλκανίων καθώς στα εδάφη της συνυπήρχαν, μουσουλμάνοι,

Έλληνες, Βούλγαροι, Σέρβοι, Αλβανοί, Βλάχοι, Εβραίοι και Τσιγγάνοι. Αποτελούσε έναν στρατηγικό

κόμβο ζωτικής σημασία για την Ελλάδα, τη Βουλγαρία, τη Σερβία και την Οθωμανική Αυτοκρατορία,

ώστε τα περισσότερα βαλκανικά κράτη να επιθυμούν την κατάκτησή της.

Η προσάρτηση της Ανατολικής Ρωμυλίας από τη Βουλγαρία ήταν η αφορμή για την πρώτη πολεμική

σύρραξη μεταξύ των νεοϊδρυθέντων βαλκανικών κρατών. Οι λόγοι που οδήγησαν Σερβία και

Βουλγαρία στο πεδίο της μάχης ήταν η σερβική επιδίωξη να βρεθεί σε πλεονεκτική θέση ώστε να

αξιώσει μερίδιο από τη Μακεδονία και ταυτόχρονα να σταματήσει την ενσωμάτωση της αυτόνομης

επαρχίας με τη Βουλγαρία. Ο σερβικός στρατός ηττήθηκε με αποτέλεσμα να αλλάξει η τακτική του

Βελιγραδίου, στέλνοντας συμμορίες ανταρτών στην περιοχή της Μακεδονίας. Την τακτική αυτή την

ακολούθησαν λίγο αργότερα οι Βούλγαροι και οι Έλληνες ανοίγοντας ένα νέο κεφάλαιο για την

ιστορία της περιοχής, τον Μακεδονικό αγώνα.

Σκοπός των αντιπάλων ήταν ο εκφοβισμός ή η εξόντωση των αντίθετων στοιχείων και ο

προσεταιρισμός του πληθυσμού προς την Βουλγαρική και την Ελληνική εκκλησία και εθνικό φρόνημα,

δράση η οποία γρήγορα εξελίχθηκε σε αγώνα αλληλοεξόντωσης των εκατέρωθεν ενόπλων τμημάτων.

Η Ελλάδα είχε ως άξονα της πολιτικής της, πέρα από την προώθηση του εκπαιδευτικού και του

εκκλησιαστικού έργου, την κατανομή του ευρύτερου μακεδονικού χώρου σε ελληνική και σλαβική

ζώνη επιρροής. Η Σερβία, για την οποία το βιλαέτι του Κοσόβου (με πρωτεύουσα τα Σκόπια) δεν

συμπεριλαμβανόταν στον μακεδονικό χώρο, αλλά αποτελούσε την Παλαιά Σερβία, δεν ήταν βασικά

αντίθετη στη ιδέα της διανομής. Κατά τις σχετικές ελληνοσερβικές διαπραγματεύσεις στην τελευταία

δεκαετία του 19ου αιώνα η Αθήνα και το Βελιγράδι συμφωνούσαν ότι η νότια ζώνη ήταν ελληνική και

η βόρεια σλαβική, αλλά υπήρχαν ορισμένες διαφωνίες σχετικά με την επιδίκαση ορισμένων πόλεων

της μεσαίας ζώνης στην Ελλάδα ή τη Σερβία. Η Αθήνα παρακολουθούσε τις κινήσεις των

Βουλγαρομακεδονικών κομιτάτων και δεν απέκλειε βουλγαρική εξέγερση στη Μακεδονία.

Σημαντικό ρόλο στον ανταγωνισμό των βαλκανικών κρατών για επικράτηση στη Μακεδονία έπαιξε η

ίδρυση στη Θεσσαλονίκη της «Εσωτερικής Μακεδονικής Επαναστατικής Οργάνωσης» (ΕΜΕΟ).

Σκοπός της ήταν ο συντονισμός των προσπαθειών των χριστιανικών πληθυσμών της Μακεδονίας για

την απελευθέρωσή τους από τον Οθωμανικό ζυγό. Η οργάνωση αναφερόταν γενικά στα δικαιώματα

του «Μακεδονικού λαού» χωρίς εθνικές ή δογματικές διακρίσεις, δηλώνοντας «σταθερά ενωτική» και

«μαχητικά αντισωβινιστική».

Στην πραγματικότητα ήταν μία Βουλγαρική εθνικιστική οργάνωση με μυστική ατζέντα τον

εκβουλγαρισμό της Μακεδονίας και την απόσχισή της από την Οθωμανική Αυτοκρατορία ως

ενδιάμεσο στάδιο πριν την τελική ένωσή της με τη Βουλγαρία. Η διαδικασία του εκβουλγαρισμού

ήταν μεθοδική και είχε προσεκτικά σχεδιαστεί ώστε να κλιμακωθεί σταδιακά, με πρώτο στάδιο τον

εξαναγκασμό του συνόλου του ρευστής εθνικής συνείδησης χριστιανικού πληθυσμού να εκκλησιάζεται

σε εκκλησίες που θα υπάγονταν στην Εξαρχική (Βουλγαρική) εκκλησία αντί στις υπάρχουσες, οι

οποίες υπάγονταν στο Οικουμενικό Πατριαρχείο. Για το σκοπό αυτό ιδρύθηκαν σε όλη τη Μακεδονία

πολυάριθμες Εξαρχικές εκκλησίες. Σ' αυτές, ο εκκλησιασμός γίνονταν στη βουλγαρική γλώσσα και τα

ονόματα των βαπτιζομένων ήταν βουλγαρικά. Σε δεύτερη φάση το κομιτάτο άρχισε να ιδρύει

πολυάριθμα σχολεία στα οποία τα παιδιά θα διδάσκονταν τη βουλγαρική γλώσσα και θα κατηχούνταν

πλέον εθνικά.

Ενώ αρχικά η δράση του κομιτάτου είχε κάποια επιτυχία, σύντομα όμως έγιναν αντιληπτά τα

πραγματικά του κίνητρα, όταν ένοπλες ομάδες του (κομιτατζήδες) άρχισαν να εκτελούν και να

βασανίζουν ιερείς, δασκάλους, τοπικές προσωπικότητες, αλλά και απλούς πολίτες που αρνούνταν το

συγκαλυμμένο αυτό εκβουλγαρισμό που εντάθηκε κατά τη διάρκεια προετοιμασίας (1902-1903) για

την εξέγερση του Ίλιντεν Αυτό αφύπνισε την κοινή γνώμη στην Ελλάδα. Κατόπιν δραματικών

εκκλήσεων του Μητροπολίτη Καστοριάς Γερμανού, ο οποίος είχε αρχίσει ήδη να οργανώνει τοπικά

τμήματα αυτοάμυνας σε Καστοριά και Φλώρινα, ιδρύθηκε στην Αθήνα το Μακεδονικό Κομιτάτο από

τον δημοσιογράφο Δημήτρη Καλαποθάκη. Ακολούθησαν κάποιες αποστολές Ελληνικών ένοπλων

σωμάτων (κυρίως Κρητών και Μανιατών εθελοντών) στη Μακεδονία. Η επίσημη εμπλοκή

του Ελληνικού κράτους στη Μακεδονία πραγματοποιήθηκε μετά τον Ιανουάριο του 1904, όταν ο

οπλαρχηγός Κώττας Χρήστου επικεφαλής αντιπροσωπείας συναντήθηκε με το διάδοχο

Κωνσταντίνο. Αλλά οι εθελοντές και συνεπακόλουθα τα τμήματα πολλαπλασιάστηκαν θεαματικά μετά

τον θάνατο του Παύλου Μελά το 1904.

Οι αψιμαχίες μεταξύ Ελλήνων και Βουλγάρων αλλά και του καθενός ξεχωριστά με τον οθωμανικό

στρατό συνεχίστηκαν μέχρι την επικράτηση του κινήματος των Νεοτούρκων (1908). Οι Νεότουρκοι

προχώρησαν σε περιορισμό των μη μουσουλμανικών περιοχών, γεγονός που οδήγησε σε μια πιο

οργανωμένη αντίδραση των Βαλκανικών κρατών.

20ος αιώνας: Επανάσταση Νεότουρκων. Βαλκανικοί Πόλεμοι. Εξέλιξη Μακεδονικού ζητήματος. Γιουγκοσλαβικός Εμφύλιος

Η επανάσταση των Νεότουρκων από τη μια αποτέλεσε την αφορμή για τη δημιουργία του σύγχρονου

τουρκικού κράτους από την άλλη ήταν οδήγησε τα βαλκανικά κράτη και τις ευρωπαϊκές δυνάμεις να

αναθεωρήσουν τη στάση τους απέναντι στην Οθωμανική Αυτοκρατορία.

Με τον όρο Νεότουρκοι εννοούμε το τουρκικό εθνικιστικό κόμμα «Ένωση και Πρόοδος» (Ittihad ve

Terraki), από το οποίο ξεκίνησε η μεταρρύθμιση μέσω της επανάστασης που ξέσπασε στη

Θεσσαλονίκη το 1908. Στους κόλπους των Νεότουρκων εντάσσονται αξιωματικοί, πολιτικοί και

διανοούμενοι, οι οποίοι ξεσηκώθηκαν για την επαναφορά του Συντάγματος του 1876, υιοθετώντας το

σύνθημα Ελευθερία (Hurriyet), Ισότητα (Musavat) και Δικαιοσύνη (Adelat). Βασικοί στόχοι του

κινήματος ήταν η κατάλυση της απολυταρχίας του σουλτάνου Αμπντούλ Χαμίτ Β΄ και η εγκαθίδρυση

ενός κράτους βάσει των ευρωπαϊκών προτύπων, διατηρώντας την εδαφική ακεραιότητα της

αυτοκρατορίας και αντιστεκόμενο στις ευρωπαϊκές επεμβάσεις. Το κίνημα των Νεοτούρκων υπήρξε,

αρχικά, σε μεγάλο βαθμό, συνέχεια του κινήματος των Νεο-οθωμανιστών του 1876.

H Επανάσταση των Νεότουρκων ήταν η αφορμή να τερματιστεί ο Μακεδονικός αγώνας, καθώς και η

δράση των Ελλήνων αξιωματικών. Η Ελληνική κυβέρνηση ανακάλεσε (Ιούνιος 1908) όσους

αξιωματικούς βρίσκονταν ακόμα στη Μακεδονία και τους απέσπασε, ώσπου να τοποθετηθούν σε

κανονικές μονάδες, στο «Ειδικό Γραφείο Εθνικής Δράσεως». Οι Νεότουρκοι επιχείρησαν να

εκτουρκίσουν όλους τους πληθυσμούς του ευρωπαϊκού τμήματος της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Η

πολιτική αυτή προκάλεσε την αντίδραση των Βαλκανικών κρατών και την υλοποίηση της ιδέας για

κοινό αγώνα κατά των Τούρκων. Σε αρκετές περιπτώσεις οι Νεότουρκοι προσπάθησαν να

προσεταιριστούν τους βαλκανικούς λαούς και ιδίως τους Έλληνες, τις αντάρτικες ομάδες των οποίων

χρησιμοποίησαν συχνά, ώστε να διασχίζουν με ασφάλεια τη Μακεδονία. Οι διαβαλκανικές προστριβές

της περιόδου, ήταν επίσης η κατάλληλη ευκαιρία για την εφαρμογή μιας πολύπλοκης εξωτερικής

πολιτικής, στόχος της οποίας υπήρξε η ενίσχυση της βαλκανικής έριδας, μέσω μιας υποθετικής

προστασίας σε περίπτωση επικείμενης εισβολής κατά βαλκανικής χώρας από μία άλλη.

Οι Βαλκανικοί Πόλεμοι (1912-1913) αιφνιδίασαν και ανέτρεψαν τα σχέδια της δυτικής πολιτικής,

αναδιαμορφώνοντας την πολιτική γεωγραφία της νοτιοανατολικής Ευρώπης. Όμως η σύγκρουση αυτή

δεν υπήρξε καταλυτική καθώς η Βουλγαρία εξακολουθούσε να αποτελεί απειλή για την Ελλάδα και τη

Σερβία. Οι Βαλκανικοί Πόλεμοι μπορεί να κράτησαν λιγότερο από χρόνο όμως στο διάστημα αυτό

πρόλαβαν να φυτευτούν οι σπόροι της εκδίκησης. Η έκθεση που συνέταξε η επιτροπή του ιδρύματος

Κάρνεγκι για τους Βαλκανικούς Πολέμους αποτελεί τεκμήριο για τις βιαιοπραγίες που έπραξαν οι

εμπόλεμοι πρωταρχικός στόχος αμφότερων των πλευρών της σύγκρουσης ήταν η εξόντωση πιθανών

εχθρικών πληθυσμών. Τα όργανα πειθούς ήταν η πυρπόληση χωριών, τα βασανιστήρια, ο φόβος και οι

προσηλυτισμοί. Η έκθεση Κάρνεγκι αποτελεί τεκμήριο για το κάψιμο χιλιάδων κηρίων, σημειώνοντας

ότι η πυρπόληση χωριών και η απομάκρυνση του ηττημένου πληθυσμού είναι φυσιολογικό και

σύνηθες φαινόμενο στους βαλκανικού πολέμους και εξεγέρσεις.

Στη συνέχεια ο Α΄ Παγκόσμιος Πόλεμος άνοιξε τον δρόμο για την εδραίωση της Τουρκίας, δίνοντας

ταυτόχρονα τέλος στις ελληνικές φιλοδοξίες για ανασύσταση της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας και της

πολιτικής της «Μεγάλης Ιδέας».

Η ανταλλαγή των πληθυσμών, που επιβλήθηκε από της Μεγάλες Δυνάμεις στα Βαλκανικά κράτη με το

τέλος του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου και έφθασε στο αποκορύφωμά της με την Ελληνοτουρκική

ανταλλαγή το 1923, αποτέλεσε το εμπόδιο της μη επιστροφής των προσφύγων στις εστίες τους μετά το

τέλος του πολέμου. Με τον τρόπο αυτό τα Βαλκανικά απαλλάσσονταν από ένα μεγάλο πρόβλημα και

συνάμα απειλή για το εσωτερικό τους, που ήταν οι μειονότητες. Το μέτρο αυτό ευνόησε περισσότερο

την Τουρκία που κατάφερε να απαλλαγεί από το μεγαλύτερο όγκο των χριστιανικών πληθυσμών που

βρίσκονταν στο εσωτερικό της, ενώ αντιθέτως οι υπόλοιπες βαλκανικές χώρες υποχρεώθηκαν να

διατηρήσουν ένα σημαντικό ποσοστό μουσουλμάνων.

Ο ελληνοτουρκικός πόλεμος, που ξεκίνησε με την αποβίβαση του ελληνικού στρατού στο λιμάνι της

Σμύρνης (15 Μαΐου 1919) και το ολοκληρώθηκε με την καταστροφή της πόλης από τον κεμαλικό

στρατό το 1922, αποτέλεσε το χαρακτηριστικό παράδειγμα εθνοκάθαρσης. Οι κεμαλιστές, έχοντας ως

πρότυπο τις εθνοτικές εκκαθαρίσεις της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας κατά τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο

απέναντι σε Έλληνες και Αρμενίους, επιδόθηκαν με μεγαλύτερη βιαιότητα απέναντι στον ελληνικό

πληθυσμό της Μικράς Ασίας. Δεν ήταν μόνο η ανάγκη ταπείνωσης του ηττημένου στρατού που

οδήγησαν σε αυτές τις φρικαλεότητες, ήταν περισσότερο η ανάγκη δημιουργίας ενός εθνικού κράτους

που απείχε μακράν από τον πολυεθνικό χαρακτήρα της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, ιδίως πριν την

επιβολή του κινήματος των Νεοτούρκων (1908).

Σε αυτό το σημείο θα αναφερθούμε στη δράση της ΕΜΕΟ (Εσωτερική Μακεδονική Επαναστατική

Οργάνωση). Υπήρξε μια μυστική, βουλγαρόφωνη και επί το πλείστον τρομοκρατική οργάνωση που

συστάθηκε στην περιοχής της Μακεδονίας το 1893 και συγκεκριμένα στη Ρέσνα, της περιοχής

Πόλογκ. Αυστροουγγρικές πηγές αναφέρουν ότι μέχρι το 1902 είχε την ονομασία «Βουλγαρική

Μακεδονο-Αδριανουπολίτικη Επαναστατική Επιτροπή», διαδραματίζοντας σημαντικό ρόλο στα

πολιτικά πράγματα της Βαλκανικής και κυρίως της εσωτερικής πολιτικής ζωής σε Βουλγαρία και

Γιουγκοσλαβία μέχρι τη βίαιη διάλυσή της από τον τσάρο Μπόρις Β' της Βουλγαρίας το 1934.

Βασικός σκοπός της ήταν σύμφωνα με τους ιδρυτές της η απελευθέρωση της Μακεδονίας από τους

Οθωμανούς με το σύνθημα «Η Μακεδονία στους Μακεδόνες» και τη διατήρηση της βουλγαρικής

εθνικής ταυτότητας στις ευρωπαϊκές οθωμανικές κτήσεις. Στον όρκο που έδιναν τα μέλη της γίνονταν

σαφής διάκριση μεταξύ Βούλγαρων και Ελλήνων, τονίζοντας ότι οι χριστιανικές εθνότητες θα

συνεργάζονταν για την αποκήρυξη της οθωμανικής κυριαρχίας. Στη συνέχεια όμως χρησιμοποιήθηκε

από τον βουλγαρικό μεγαλοϊδεατισμό προκειμένου μέσω της επιδιωκόμενης αυτονόμησης του

γεωγραφικού χώρου της Μακεδονίας, που θα αποτελούσε το πρώτο βήμα, μέχρι να ακολουθήσει η

μελλοντική ενσωμάτωση με τη Βουλγαρία.

Βασικοί στόχοι δράσης για την υλοποίηση των παραπάνω ήταν δύο, αφενός μεν, αρχικά η δημιουργία

μιας αυτόνομης οντότητας και αφετέρου, οι μετακινήσεις πληθυσμών είτε εκούσιες, είτε αναγκαστικές

είτε ακόμα και αποτροπή νέων εγκαταστάσεων στη περιοχή, εκτός Βουλγάρων. Οι βασικοί παράμετροι

που ώθησαν τη δημιουργία της ΕΜΕΟ ήταν αναμφισβήτητα ο Πανσλαβισμός που καλλιεργήθηκε από

τη Ρωσία την περίοδο αυτή και η δημιουργία της βουλγαρικής Εξαρχίας, που συνέτεινε στη διάσπαση

των χριστιανικών πληθυσμών της περιοχής από την ενιαία υπαγωγή τους στο Οικουμενικό

Πατριαρχείο, ενώ η Συνθήκη του Βερολίνου (1878) αποτέλεσε άμεσα ή έμμεσα, ηθελημένα ή όχι, τη

γενέτειρα του Μακεδονικού ζητήματος και την κύρια αιτία αντιπαλότητας μεταξύ των Βαλκανικών

κρατών.

Η δράση της ΕΜΕΟ εντάθηκε κυρίως μετά τον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο στη δεκαετία του 1920, και

συνεχίστηκε με τον ίδιο τρομοκρατικό χαρακτήρα μέχρι και το 1945. Φυσική συνέπεια αυτής ήταν να

δημιουργηθούν εξ αρχής αντίπαλες εθνικιστικές οργανώσεις και να ακολουθήσουν συγκρούσεις

πολλές φορές μη ελεγχόμενες. Στη χρονική διάρκεια αυτή η ΕΜΕΟ μετέβαλε κάποιες φορές την

ονομασία της, είτε από εσωτερικές διασπάσεις, είτε κατ΄ εξέλιξη δράσης. Γενικά οργανώνοντας ένα

εκτεταμένο ένοπλο δίκτυο τρομοκρατίας στη περιοχή, ευθύνεται για αναρίθμητα εγκλήματα σε βάρος

αμάχων Ελλήνων της Μακεδονίας, όσο και άλλων εθνοτήτων Σέρβων, Εβραίων ακόμα και Τούρκων.

Κατά την περίοδο του Μεσοπολέμου, παρατηρείται η ανάγκη απαγκίστρωσης των Σλάβων της

Μακεδονίας από την ελληνική, σερβική και βουλγαρική επιρροή και η δημιουργία μιας συλλογικής

σλαβομακεδονικής ταυτότητας. Οι πολιτικές και ιδεολογικές αφετηρίες του «μακεδονισμού»

ουσιαστηκά τέθηκαν από την Τρίτη Κομμουνιστική Διεθνή (Κομιντέρν) το 1924. Έχει τεκμηριωθεί ότι

η Κομμουνιστική Διεθνής έβλεπε το Μακεδονικό ως ζήτημα τακτικής, ανάλογα με τις εκάστοτε

πολιτικές συγκυρίες, προβάλλοντας τη θέση για μια «Ενιαία και Ανεξάρτητη Μακεδονία σε μια

Βαλκανική Σοβιετική Δημοκρατία».

Aντί του όρου «βουλγαρικός λαός», όπως αναφερόταν σε προγενέστερες διακηρύξεις της Τρίτης

Διεθνούς, εισάγεται ο όρος «μακεδονικός λαός», «μακεδονικός πληθυσμός, χωρίς διάκριση

εθνότητας». Πρόθεση ήταν όλες οι εθνότητες της Μακεδονίας να διαμορφώσουν μία γηγενή

μακεδονική συνείδηση ως ένας «λαός» από πολιτική άποψη και να επιδιώκουν την δημιουργία μίας

«Ενιαίας και Ανεξάρτητης Μακεδονίας», για την υπονόμευση των βαλκανικών «αστικών» κρατών.

Κατά την Κομμουνιστική Διεθνή, οι μακεδονικές οργανώσεις στη Βουλγαρία δεν έπρεπε μονάχα να

αποδεσμευθούν από την επιρροή των βουλγαρικών «αστικών» πολιτικών παραγόντων, αλλά και να

αποξενωθούν από τον βουλγαρικό εθνικισμό.

Η νέα γραμμή που επιβάλλεται στην ΣΤ΄ Συνδιάσκεψη της Βαλκανικής Κομμουνιστικής Ομοσπονδίας

(Δεκέμβριος 1923, στη Μόσχα) και στο Ε΄ Συνέδριο της Κομμουνιστικής Διεθνούς (17 Ιουνίου-8

Ιουλίου 1924) είναι «Ενιαία και Ανεξάρτητη Μακεδονία σε μια Βαλκανική Ομοσπονδία», που μπορεί

να πραγματοποιηθεί «μόνο αν ο αγώνας του μακεδονικού λαού συμπορεύεται με τον αγώνα των

εργατών και αγροτών της Βαλκανικής». Είναι ευνόητο ότι μια τέτοια πολιτική αποσκοπούσε στη

διάβρωση των βαλκανικών κρατών, συμπεριλαμβανομένης και της Βουλγαρίας. Η πίεση που

ασκήθηκε στο «Κομμουνιστικό Κόμμα Ελλάδας» (Κ.Κ.Ε.), για να αποδεχθεί την απόφαση του Ε΄

Συνεδρίου για το Μακεδονικό Ζήτημα κατά το έτος 1924, δικαιολογήθηκε τη με το επιχείρημα ότι,

στον βαθμό που η θέση «Ενιαία και Ανεξάρτητη Μακεδονία» συμβάλλει στην επιτυχή έκβαση της

επαναστάσεως στη Βουλγαρία και στην Βαλκανική, το ΚΚΕ, ως κόμμα διεθνιστικό, οφείλει να την

αποδεχθεί, φθάνοντας ακόμα και σε σύγκρουση με την ελληνική αστική τάξη. Ο όρος «μακεδονικό

έθνος», ταυτιζόμενος αποκλειστικά και εμφατικά με το σλαβικό στοιχείο της Μακεδονίας, δεν

εισάγεται ακόμα στα κείμενα της Κομμουνιστικής Διεθνούς, αλλά το Μακεδονικό Ζήτημα δεν

θεωρείται πλέον βουλγαρικό ζήτημα.

Οι Βαλκάνιοι Κομμουνιστές δεν συνέλαβαν τότε την ουσία του προβλήματος. Επρόκειτο, φυσικά, για

το ζήτημα της ταυτότητος των Σλάβων της Μακεδονίας, τους οποίους η αναθεωρητική Βουλγαρία

χαρακτήριζε ως αλυτρώτους Βουλγάρους, πράγμα που θα μπορούσε να οδηγήσει στην προσχώρηση

της Βουλγαρίας στο γερμανικό στρατόπεδο στον επικείμενο πόλεμο. Η αμφισβήτηση της βουλγαρικής

ταυτότητος των Σλάβων της Μακεδονίας θα στερούσε την Βουλγαρία από το δικαίωμα διεκδικήσεων.

Ήδη κατά τις Διαβαλκανικές Συνδιασκέψεις (1930 - 1933) ήταν χαρακτηριστική η εμμονή της

Βουλγαρίας στην ανάγκη υπογραφής διμερών συμφωνιών για την προστασία των μειονοτήτων.

Η διανομή της Μακεδονίας, που υπήρξε η βάση της συμμαχίας μεταξύ Βουλγαρίας, Σερβίας και

Ελλάδας στον πόλεμό τους εναντίον της Τουρκίας και απέβη αμέσως ζήτημα, που οδήγησε σε νέο

πόλεμο της Σερβίας και της Ελλάδας και άλλων εναντίον της Βουλγαρίας, αποτελεί στη μεταπολεμική

περίοδο μόνιμη αιτία για την όξυνση των αντιφάσεων και του αγώνα μεταξύ των τριών κρατών για

κυριαρχία σε ολόκληρη την Μακεδονία και για έξοδο στο Αιγαίο. Από την άλλη πλευρά, τα μεγάλα

ιμπεριαλιστικά κράτη μετέτρεψαν την Μακεδονία σε προγεφύρωμα για πολεμικές ενέργειες κατά τον

παγκόσμιο ιμπεριαλιστικό πόλεμο και εκμεταλλεύονται τώρα το Μακεδονικό Ζήτημα για την ενίσχυση

των θέσεών τους στα Βαλκάνια. Έτσι, η Μακεδονία είναι μια από τις εστίες στον επικείμενο

ιμπεριαλιστικό πόλεμο.

Είναι σαφής η διαφοροποίηση των εννοιών «μακεδονικός λαός» (όλες δηλαδή οι εθνότητες της

Μακεδονίας, με την πολιτική σημασία του όρου «λαός») και «μακεδονικό έθνος», ως εθνική

κατηγορία με αποκλειστική αναφορά στους Σλάβους. Καθώς οι μέχρι τότε προσπάθειες της

Κομμουνιστικής Διεθνούς να εκμεταλλευθεί το Μακεδονικό Ζήτημα -κυρίως με την επαναστατική

ιδέα- δεν έφεραν τα ποθητά αποτελέσματα, η προσφυγή στην εθνική ιδέα ήταν λυσιτελέστερη. Ο

σλαβικός πληθυσμός χρησιμοποιούσε τον όρο (Σλαβο)Μακεδόνες ως γεωγραφικό όρο αλλά και ως

ανώδυνο όρο, που μπορούσε να ουδετεροποιήσει τον ίσως επικίνδυνο δημόσιο αυτοχαρακτηρισμό

«Βούλγαρος» στη Γιουγκοσλαβία και την Ελλάδα ή να εκφράσει έναν τοπικισμό, την έννοια του

«αυτόχθονος» σε αντιδιαστολή με τους «επήλυδες», τους Σέρβους εποίκους ή τους Έλληνες

πρόσφυγες. Συνειδησιακά, η αίσθηση της διαφορετικότητας από την ελληνική ή τη σερβική ιδέα

εκφραζόταν περισσότερο με μία φιλοβουλγαρική στάση, στον βαθμό που δεν μπορούσε να γίνει λόγος

για άτομα με ρευστή συνείδηση.

Στην ιστοριογραφία των Σκοπίων υποστηρίζεται η άποψη ότι η απόφαση της Κομμουνιστικής

Διεθνούς υπήρξε η πρώτη αναγνώριση του «μακεδονικού έθνους» ως αντικειμενικής πραγματικότητας

από διεθνή φορέα, γεγονός που είχε μεγάλη σημασία για τις μετέπειτα εξελίξεις. Όπως όμως προκύπτει

από τα πρωτόκολλα των συνεδριάσεων, το διαφορετικό περιεχόμενο των προσχεδίων της αποφάσεως

και της τελικής αποφάσεως αποδεικνύει ότι το «μακεδονικό έθνος» δε θεωρούνταν από την αρχή μία

δεδομένη πραγματικότητα. Η Κομμουνιστική Διεθνής ούτε αναφέρθηκε στους πρωτεργάτες του

σλαβομακεδονικού σεπαρατισμού, ούτε διευκρίνισε τα ιδιαίτερα εθνικά χαρακτηριστικά των

«Μακεδόνων», που τους διαφοροποιούσαν από τους Σέρβους, τους Έλληνες και τους Βουλγάρους.

Είναι χαρακτηριστικό ότι και οι ίδιοι οι Βαλκάνιοι Κομμουνιστές αδυνατούσαν να συλλάβουν την

έννοια της «εθνικότητος των Μακεδόνων» ως ιδιαίτερο «σλαβομακεδονικό έθνος». Δεν υπάρχει

αμφιβολία ότι ήταν μία πολιτική απόφαση της Κομιντερν, που επιβλήθηκε στα Βαλκανικά

Κομμουνιστικά Κόμματα. Με την απόφαση αυτή, αμφισβητούνταν στη Βουλγαρία το δικαίωμα να

διεκδικούν την απελευθέρωση των «Μακεδόνων» ως αλύτρωτων Βουλγάρων. Ταυτόχρονα, αίρονταν

οι διαφωνίες μεταξύ των Βουλγάρων και των Γιουγκοσλάβων Κομμουνιστών για την εθνική

ταυτότητα των «Μακεδόνων». Τώρα τα Βαλκανικά Κομμουνιστικά Κόμματα καλούνταν να

μεταλλάξουν τον γεωγραφικό όρο «Μακεδόνες» σε εθνικό όρο, αναφερόμενο αποκλειστικά στους

Σλάβους. Στις νέες συνθήκες που διαμορφώνονταν μετά την άνοδο του Ναζισμού, μία ισχυρή

Γιουγκοσλαβία θα έπρεπε να αποτελέσει ανάχωμα στην επέκταση του Χίτλερ στα Βαλκάνια. Με την

αναγνώριση της εθνικής ιδιαιτερότητας των «Μακεδόνων» και την αμφισβήτηση των βουλγαρικών και

των σερβικών διεκδικήσεων, το Μακεδονικό Ζήτημα θα μπορούσε να λυθεί εντός μιας νέας

Γιουγκοσλαβίας σε ομόσπονδη βάση. Δεν ήταν τυχαίο, επίσης, ότι ταυτόχρονα με την προετοιμασία

της αποφάσεως για την ύπαρξη «μακεδονικού έθνους» αποφασίσθηκε και η ίδρυση Κροατικού και

Σλοβενικού Κομμουνιστικού Κόμματος εντός του Κομμουνιστικού Κόμματος Γιουγκοσλαβίας.

Ωστόσο, υπάρχει και η ανθρωπολογική πλευρά του ζητήματος. Ο όρος «Μακεδών» χρησιμοποιούνταν

από τους Σλάβους ως γεωγραφικός, τοπικιστικός όρος, ενώ τα σλαβικά ιδιώματα που μιλούσαν οι

χωρικοί τα χαρακτήριζαν ως «μακεδονικά». Από την άποψη αυτή, δεν τίθετο ζήτημα ονομασίας.

Εύκολα ο γεωγραφικός όρος «Μακεδών» θα μπορούσε να προσλάβει εθνική διάσταση στη συνείδηση

των χωρικών, εάν υπήρχαν πολιτικές δυνάμεις να προωθήσουν αυτή τη μετάλλαξη και αν το

απαιτούσαν οι πολιτικές συνθήκες, όπως συνέβη στη διάρκεια του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου.

Δεν πρέπει να αγνοείται το γεγονός ότι ο αγροτικός σλαβικός πληθυσμός στη σερβική Μακεδονία

υπήρξε το θύμα ενός σερβοβουλγαρικού ανταγωνισμού αλλά και ενός ελληνοβουλγαρικού, αντίστοιχα,

στην ελληνική Μακεδονία. Ήταν φυσικό, λοιπόν, ο πληθυσμός αυτός να αντιμετωπίζει κρίση εθνικής

συνειδήσεως. Η περιπέτεια του Πρωτοκόλλου Πολίτη-Καλφώφ στην ελληνική επικράτεια, η μετέπειτα

εμμονή της Βουλγαρίας στην αναγνώριση βουλγαρικής μειονότητας από την Ελληνική Κυβέρνηση και

η γενικότερη αναθεωρητική πολιτική της Σόφιας καθιστούσαν επιτακτική την ανάγκη εξελληνισμού

των αλλογλώσσων και στην ελληνική Μακεδονία. Ανεξάρτητα από τις δυνητικές επιτυχίες του

εκσερβισμού και του εξελληνισμού σε μακροπρόθεσμη βάση, η εναλλακτική λύση του «μακεδονικού

έθνους» λειτουργούσε εξισορροπητικά στον παραδοσιακό σερβοβουλγαρικό και ελληνοβουλγαρικό

ανταγωνισμό και παρείχε στον πληθυσμό ένα αίσθημα ασφαλείας. Για τις ανάγκες αυτής της

«εθνογενέσεως» εύκολα θα μπορούσε να χαλκευθεί από πολιτικούς παράγοντες ένα εθνικό

ιδεολόγημα, με ασαφή την διαχωριστική γραμμή μεταξύ του μύθου και των ιστορικών δεδομένων,

ώστε να προσδοθεί στους Σλάβους της Μακεδονίας ένα «ένδοξο» παρελθόν.

Η μετέπειτα πολιτική της Κομμουνιστικής Διεθνούς στο Μακεδονικό καθορίσθηκε από την ανάγκη

συγκροτήσεως ενός ενιαίου αντιφασιστικού μετώπου, στο πνεύμα των αποφάσεων του Ζ΄ και

τελευταίου Συνεδρίου της ΚΔ, στις 25 Ιουλίου-20 Αυγούστου του 1935. Αμέσως μετά το πέρας του

συνεδρίου και υπό τον αντίκτυπο της δολοφονίας του Βασιλιά της Γιουγκοσλαβίας Αλεξάνδρου

Καραγιώργεβιτς , τον Οκτώβριο του 1934, δόθηκαν οδηγίες στα Βαλκανικά Κομμουνιστικά Κόμματα

για τον προσεταιρισμό των «μακεδονικών μαζών» στο αντιφασιστικό μέτωπο. Το σύνθημα της

«Ανεξάρτητης Μακεδονίας» εγκαταλείφθηκε προς όφελος της διεκδικήσεως στοιχειωδών εθνικών,

πολιτικών και οικονομικών δικαιωμάτων και ελευθεριών.

To Ζ΄ Συνέδριο της Κομμουνιστικής Διεθνούς έδωσε την δυνατότητα στα Βαλκανικά Κομμουνιστικά

Κόμματα να διαμορφώσουν -κατά ένα μεγάλο μέρος- αυτόνομα την πολιτική τους. Η θέση τους, όμως,

για την ύπαρξη «μακεδονικού έθνους» αποτελούσε πλέον μία νέα παράμετρο, που αναγκαστικά

υπολόγιζαν στη διαμόρφωση της πολιτικής τους θέσεως.

Το Βουλγαρικό Κομμουνιστικό Κόμμα θεωρούσε το Μακεδονικό κατά βάση ως βουλγαρικό ζήτημα

και αναφερόταν σε διαμελισμένα τμήματα του βουλγαρικού λαού σε Μακεδονία, Θράκη και

Δοβρουτζά. Η μόνη διαφοροποίηση του Κόμματος από την επίσημη βουλγαρική γραμμή για

αυτονομία της Μακεδονίας, ήταν η θέση του ότι τα εθνικά ζητήματα των Βαλκανίων -κατά συνέπεια

και το Μακεδονικό- δεν θα επιλύονταν οριστικά στα πλαίσια του υπάρχοντος καπιταλιστικού

συστήματος, αλλά εντός μιας σοσιαλιστικής κοινωνίας και βαλκανικής ομοσπονδίας σοβιετικού τύπου.

Στη Βουλγαρία δεν υπήρχε πρόσφορο έδαφος για την καλλιέργεια του σλαβομακεδονισμού. Πέρα από

την αντίδραση των βουλγαρικών κρατικών αρχών, αρνητική ήταν και η στάση ακαδημαϊκών κύκλων,

που αποκαλούσαν το «μακεδονικό» έθνος επινόηση του εργαστηρίου του ΒΚΚ και με ειρωνική

διάθεση εύχονταν να ζούσε ο ιδρυτής του Βουλγαρικού Κομμουνιστικού Κόμματος, Δημήταρ

Μπλαγκόεφ, καταγόμενος από την Βασιλειάδα της Καστοριάς, για να πληροφορηθεί την εθνικότητά

του. Αλλά και το ίδιο το ΒΚΚ απέφευγε μία άμεση σύγκρουση με τις βουλγαρικές αρχές,

περιοριζόμενο περισσότερο σε θεωρητικές διακηρύξεις και εφαρμόζοντας ευέλικτη πολιτική.

Η περιπέτεια στην οποία είχε εμπλακεί το 1924 το ΚΚΕ με την αποδοχή της αποφάσεως του Ε΄

Συνεδρίου της Κομιντέρν για «Ενιαία και Ανεξάρτητη Μακεδονία», είχε ως αποτέλεσμα στο μέλλον να

εμφανίζεται περισσότερο προσεκτικό αναφορικά με το Μακεδονικό Ζήτημα. Αν και θεωρητικά ίσχυε

το σύνθημα για «Ενιαία και Ανεξάρτητη Μακεδονία», σε πολιτικό επίπεδο το ΚΚΕ δεν ήταν

δραστήριο, επισύροντας τα επικριτικά σχόλια της Κομιντέρν. Όταν ο Ζαχαριάδης ανέλαβε την ηγεσία

του κόμματος και επισκέφθηκε, το φθινόπωρο του 1931, τη Μόσχα με μία κομματική αντιπροσωπεία,

υπέστη κριτική για την στάση του ΚΚΕ στο Μακεδονικό.

Έτσι, το ΚΚΕ επιδόθηκε με ζήλο στον προπαγανδισμό της θέσεως για την ύπαρξη «μακεδονικού

έθνους». Την 1η Φεβρουαρίου του 1935, η «Κομμουνιστική Επιθεώρηση» δημοσίευσε σε ελληνική

μετάφραση το άρθρο του Βασίλ Ιβανόφσκυ «η Μακεδονική εθνότητα». Ο Ιβανόφσκυ ήταν Βούλγαρος

δημοσιογράφος, αλλά έχοντας σπουδάσει στη Μόσχα, διέθετε μια θεωρητική μαρξιστική κατάρτιση

και για τον λόγο αυτόν προσπάθησε να θεμελιώσει ιστορικά το «μακεδονικό έθνος». Σκιαγράφησε

έναν ιστορικά υπαρκτό λαό, προελθόντα από την ανάμιξη των αρχαίων (μη Ελλήνων) Μακεδόνων με

τους Σλάβους, που δημιούργησε κράτος στην εποχή του Σαμουήλ (Ι΄-ΙΑ΄ αιώνας) και, στην

προσπάθειά του τον ΙΘ΄ αιώνα να επιτύχει την εθνική του αποκατάσταση, έπεσε θύμα της

αφομοιωτικής πολιτικής των Ελλήνων, των Σέρβων και των Βουλγάρων. Καθώς στο «μακεδονικό

έθνος» προσδόθηκαν ιστορικές καταβολές, ο όρος «Μακεδόνες» απέκτησε υπόσταση και υπερίσχυσε

του όρου «Σλαβομακεδόνες» στα δημοσιεύματα.

Μετά το αποτυχημένο βενιζελικό πραξικόπημα της 1ης Μαρτίου του 1935, το ΚΚΕ αντικατέστησε το

σύνθημα «Ενιαία και Ανεξάρτητη Μακεδονία» με το σύνθημα «πλέρια ισοτιμία στις μειονότητες». Η

μεταβολή αυτή δικαιολογήθηκε με την αλλαγή της εθνολογικής συνθέσεως στην ελληνική Μακεδονία,

«σε στενή σύνδεση των συνθηκών, μέσα στις οποίες αναπτύσσεται σήμερα το επαναστατικό κίνημα

γενικά στα Βαλκάνια και ειδικότερα στη χώρα μας, με βασικό καθήκον την αντιφασιστική και

αντιπολεμική πάλη». Ως κατακλείδα, επισημάνθηκε «ότι η αλλαγή του συνθήματος κάθε άλλο παρά

αδυνάτισμα της δουλειάς μας στη Μακεδονία και ανάμεσα στις εθνικές μειονότητες σημαίνει.

Αντίθετα, επιβάλλεται να δυναμώσουν οι προσπάθειές μας για την εξασφάλιση στις μειονότητες

πλέριων δικαιωμάτων. Το Κόμμα δεν παύει να διακηρύττει πως τελικά και οριστικά το Μακεδονικό

Ζήτημα θα λυθεί αδελφικά μετά τη νίκη της Σοβιετικής εξουσίας στα Βαλκάνια, που θα σκίσει τις

άτιμες συνθήκες της ανταλλαγής των πληθυσμών και θα πάρει όλα τα πραχτικά μέτρα, ώστε να

εξαλειφθούν οι ιμπεριαλιστικές τους αδικίες. Μόνο έτσι ο Μακεδονικός Λαός θα βρει την πλέρια

εθνική του αποκατάσταση».

Το ΚΚΕ στο Ζ΄ Συνέδριό του, τον Δεκέμβριο του 1935, επισημοποίησε την εγκατάλειψη της θέσεως

για «Ενιαία και Ανεξάρτητη Μακεδονία» και υιοθέτησε την γραμμή για «πλέρια ισοτιμία στις

μειονότητες». Η τακτική του κινήθηκε στο πλαίσιο της συγκροτήσεως ενός παλλαϊκού αντιφασιστικού

μετώπου. Πάντοτε, όμως, προπαγάνδιζε τη θέση για την ύπαρξη «μακεδονικού έθνους»,

προσπαθώντας ταυτόχρονα να εντάξει στις γραμμές του ως μέλη άτομα από τον χώρο των

Σλαβομακεδόνων, ιδιαίτερα από τη νέα γενιά, που είχε φοιτήσει σε ελληνικά σχολεία ή ακόμα και σε

Ανώτατα Εκπαιδευτικά Ιδρύματα.

Η προπαγανδιστική δραστηριότητα του ΚΚΕ είχε ως αποτέλεσμα να συγκροτηθεί ένας πυρήνας

Σλαβομακεδόνων στελεχών, όπως οι Λάζαρος Τερπόφσκυ, Ανδρέας Τσίπας, Πασχάλης Μητρόπουλος,

Μιχάλης Κεραμιτζής, Ηλίας Τουρούντζας, Γιώργος Τουρούντζας και άλλοι. Παρόλο που δεν είχαν

αποκοπεί εντελώς από τις φιλοβουλγαρικές τους ρίζες, ωστόσο παρουσίαζαν το Μακεδονικό ως μη

βουλγαρικό ζήτημα και συνδύαζαν τη λύση του με την «Σοσιαλιστική Επανάσταση».

Το Κομμουνιστικό Κόμμα Γιουγκοσλαβίας, παράνομο από το 1921, δεν ασχολήθηκε αρχικά με το

εθνικό ζήτημα. Σύμφωνα με την επίσημη ιδεολογία, οι Σέρβοι, οι Κροάτες και οι Σλοβένοι

χαρακτηρίσθηκαν ως τρεις φυλές του ιδίου έθνους, ενώ ως προϋπόθεση για την λύση των εθνικών

ζητημάτων θεωρήθηκε η Σοσιαλιστική Επανάσταση. Όταν κατά τα έτη 1923-1924 η Κομμουνιστική

Διεθνής προωθούσε μία κομμουνιστική επανάσταση στη Βουλγαρία και την αποσταθεροποίηση της

Βαλκανικής, τότε οι Γιουγκοσλάβοι Κομμουνιστές, υπό την πίεση της Μόσχας, άρχισαν να προσδίδουν

σημασία στο εθνικό ζήτημα. Το πρόβλημα, κατά την Κομμουνιστική Διεθνή, δεν ήταν η παραπομπή

της επιλύσεως των εθνικών ζητημάτων στην Κομμουνιστική Επανάσταση, αλλά η εκμετάλλευση των

εθνικών ζητημάτων προς όφελος της εξαπλώσεως του Κομμουνισμού. Στο Κομμουνιστικό Κόμμα

Γιουγκοσλαβίας διαμορφώθηκαν δύο πτέρυγες: μία «δεξιά» πτέρυγα, με επικεφαλής τον Σέρβο Σίμα

Μάρκοβιτς και μία «αριστερή», με επικεφαλής κυρίως Κροάτες. Ο Mάρκοβιτς δημοσίευσε το 1923 το

φυλλάδιό του με τίτλο «Το εθνικό ζήτημα υπό το φως του Μαρξισμού», στο οποίο, ξεκινώντας από τον

σταλινικό ορισμό για το έθνος, υποστήριξε ότι οι Κροάτες και οι Σλοβένοι έχουν το ίδιο δικαίωμα με

τους Σέρβους να ζητούν αυτονομία. Το εθνικό ζήτημα της Γιουγκοσλαβίας ήταν στην ουσία, κατά τον

Mάρκοβιτς, συνταγματικό ζήτημα και η διευθέτησή του έπρεπε να αναζητηθεί στην υιοθέτηση ενός

ομοσπονδιακού συντάγματος. Η άλλη πτέρυγα τόνιζε το δικαίωμα της αυτοδιαθέσεως, χωρίς όμως

αυτή να ερμηνεύεται αναγκαστικά ως απόσχιση. Το Ε΄ Συνέδριο της Κομμουνιστικής Διεθνούς

(Ιούνιος - Ιούλιος 1924) έλαβε απόφαση για την διάλυση της Γιουγκοσλαβίας, ως δημιουργήματος του

ιμπεριαλισμού, κάνοντας λόγο για απόσχιση της Κροατίας, της Σλοβενίας αλλά και για ενιαία και

ανεξάρτητη Μακεδονία. Ωστόσο, το ΚΚΓ δεν υιοθέτησε αμέσως τη γραμμή της ΚΔ. Στις αρχές του

1925, στις συζητήσεις των Γιουγκοσλάβων Κομμουνιστών παρενέβη και ο ίδιος ο Στάλιν, που πρότεινε

την ακόλουθη λύση: όσο η Γιουγκοσλαβία θα παρέμενε καπιταλιστικό κράτος, το κόμμα θα

υποστήριζε και το δικαίωμα της αυτοδιαθέσεως των λαών μέχρι την απόσχιση, αλλά σε περίπτωση

επικρατήσεως της σοβιετικής εξουσίας, θα εφάρμοζε το σοβιετικό πρότυπο, ένα δηλαδή ομοσπονδιακό

σύστημα. Η απόσχιση, κατά τον Στάλιν, δεν ήταν πάντοτε καθήκον των Κομμουνιστών.

Σχετικά με το Μακεδονικό, το ΚΚΓ το θεωρούσε αρχικά διαβαλκανικό ζήτημα (και όχι βουλγαρικό),

διαχωρίζοντάς το από το γενικότερο εθνικό ζήτημα της Γιουγκοσλαβίας. Είχε πάντοτε να

αντιμετωπίσει τις επεμβάσεις των Βουλγάρων Κομμουνιστών στα εσωτερικά του ζητήματα και ιδίως

την επιδίωξή τους να εντάξουν την σερβική Μακεδονία στη δική τους ζώνη ευθύνης. Λόγω του

έντονου σερβοβουλγαρικού ανταγωνισμού στη σερβική Μακεδονία, το ΚΚΓ απέφευγε να

χαρακτηρίζει τον σλαβικό πληθυσμό της περιοχής βουλγαρικό ή σερβικό, κάνοντας απλώς λόγο για

«Μακεδόνες» και «μακεδονικό πληθυσμό». Το 1924 ο Κώστα Νοβάκοβιτς εξέδωσε το φυλλάδιο «Η

Μακεδονία στους Μακεδόνες - η γη στους αγρότες», με το οποίο αναγνώριζε στους Μακεδόνες το

δικαίωμα να αυτοπροσδιορισθούν. Οι αρχές του Βελιγραδίου απήντησαν με κύμα διώξεων κατά μελών

του ΚΚΓ και του ιδίου του Νοβάκοβιτς.

Την απόφαση για την διάλυση της Γιουγκοσλαβίας και την ίδρυση ανεξαρτήτων δημοκρατιών έλαβε το

ΚΚΓ το 1928 στη Δρέσδη, στο αποκορύφωμα της σερβοκροατικής διενέξεως, αφού πρώτα

εξοβελίστηκε ο Mάρκοβιτς και κάμφθηκε η σερβική αντίσταση. Από το 1935 και εξής, υπό το φως των

αποφάσεων του Ζ΄ Συνεδρίου της ΚΔ για την δημιουργία ενιαίου αντιφασιστικού μετώπου, το ΚΚΓ

άρχισε να προσανατολίζεται προς την λύση της γιουγκοσλαβικής ομοσπονδίας. Στις νέες συνθήκες που

διαμορφώθηκαν μετά την άνοδο του Ναζισμού στη Γερμανία, η διάλυση της Γιουγκοσλαβίας θα

ωφελούσε τη ναζιστική Γερμανία. Έτσι, το ΚΚΓ αναγνώρισε το 1934, με βάση την απόφαση της

Κομιντέρν, την ύπαρξη «μακεδονικού έθνους», στο οποίο διέβλεπε την δυνατότητα καταπολέμησης

των βουλγαρικών διεκδικήσεων. Στην Πέμπτη Συνδιάσκεψη του ΚΚΓ, που συνήλθε τον Δεκέμβριο του

1934 στη Λουμπλιάνα, αποφασίσθηκε η ίδρυση «Κομμουνιστικού Κόμματος της Κροατίας,

Κομμουνιστικού Κόμματος της Σλοβενίας και στο εγγύτατο μέλλον Κομμουνιστικού Κόμματος

Μακεδονίας». Το 1937 ιδρύθηκε το Κομμουνιστικό Κόμμα Κροατίας και Σλοβενίας, αλλά δεν κατέστη

δυνατή η ίδρυση Κομμουνιστικού Κόμματος «Μακεδονίας», λόγω αδυναμίας εξεύρεσης στελεχών.

Ωστόσο, με πρωτοβουλία του ΚΚΓ συγκροτήθηκε το 1936 μία οργάνωση Σλαβομακεδόνων φοιτητών

(250 περίπου άτομα) των Πανεπιστημίων του Ζάγκρεμπ και του Βελιγραδίου, με την επωνυμία

«MANAPO - Makedonski Naroden Pokret - Μακεδονικό Λαϊκό Κίνημα». Το πολιτικό πρόγραμμα της

οργανώσεως προέβλεπε: «1) Ο μακεδονικός λαός έχει το δικαίωμα ελεύθερου εθνικού βίου στο

πλαίσιο μιας γιουγκοσλαβικής ομοσπονδίας, 2) το αίτημα αυτό μπορεί να υλοποιηθεί μονάχα με την

ανατροπή της μοναρχοφασιστικής δικτατορίας και ηγεμονίας και της αποκατάστασης της πλέον

διευρυμένης δημοκρατίας, 3) για τον λόγο αυτό, ο μακεδονικός λαός θα αγωνιστεί με τους άλλους

λαούς και τις προοδευτικές δυνάμεις στη Γιουγκοσλαβία για την απελευθέρωση των πολιτικών

κρατουμένων, για την ελευθερία του λόγου και του τύπου, για την κατάργηση όλων των

αντιδημοκρατικών νόμων, 4) ο μακεδονικός λαός ζητά να αποκατασταθούν διπλωματικές σχέσεις και

να συναφθεί σύμφωνο φιλίας με τη Σοβιετική Ένωση, 5) να απαιτηθεί η άμεση προκήρυξη ελεύθερων

βουλευτικών εκλογών με μυστική ψηφοφορία».

Το ΜΑΝΑΡΟ παρουσιάσθηκε ως εθνική, αλλά ταυτόχρονα και ως δημοκρατική, αντιδικτατορική

οργάνωση στο πλαίσιο της τακτικής του λαϊκού μετώπου. Ωστόσο, δεν μπόρεσε να βρει πολιτικούς

εταίρους στη Γιουγκοσλαβία. Οι προσπάθειες της οργανώσεως να συμμαχήσει με το Αγροτικό

Ρεπουμπλικανικό Κροατικό Κόμμα και την αριστερή πτέρυγα του Αγροτικού Σερβικού Κόμματος στις

εκλογές του 1938, δεν καρποφόρησαν. Ο Κροάτης ηγέτης Βλάτκο Μάτσεκ, που αγωνιζόταν για την

αυτονομία της Κροατίας, δεν ήθελε προφανώς να δυσαρεστήσει τους Σέρβους, συμμαχώντας με μία

αντικρατική οργάνωση που προπαγάνδιζε την ύπαρξη «μακεδονικού λαού». Για τον λόγο αυτό και

απέρριψε την προσφορά του ΜΑΝΑΡΟ για συμμαχία, με το επιχείρημα ότι ήταν πολύ επιβαρυμένος

με τις κροατικές υποθέσεις. Το ΜΑΝΑPO περιορίσθηκε στη γιουγκοσλαβική Μακεδονία και δεν

συμπεριέλαβε στο πρόγραμμά του την ελληνική και τη βουλγαρική Μακεδονία. Το ΜΑΝΑΡΟ δεν

μπόρεσε να ασκήσει σημαντική πολιτική επιρροή στη Μακεδονία και το 1939 έπαψε να υπάρχει ως

πολιτικός φορέας. Μετά την Σερβοκροατική Συμφωνία Τσβέτκοβιτς - Μάτσεκ του Αυγούστου του

1939, για την χορήγηση αυτονομίας στην Κροατία και τη συμμετοχή των Κροατών στην διοίκηση,

άλλοτε μέλη του ΜΑΝΑΡΟ σε φιλολογικές συζητήσεις εντός λογοτεχνικών κύκλων έθιξαν το ζήτημα

της χορηγήσεως αυτονομίας στη σερβική Μακεδονία και της αναγνωρίσεως των Σλαβομακεδόνων ως

ιδιαιτέρου λαού, όπως και το θέμα της κωδικοποιήσεως μιας σλαβομακεδονικής γλώσσης. Σε έναν

ενδιαφέροντα διάλογο που είχαν οι Κότσο Ράτσιν, Λιούπτσο Αρσώφ και Πάνκο Μπρασνάρωφ με τους

Σέρβους Καθηγητές Πανεπιστημίου Βούλιτς και Ράντονιτς, τον Δεκέμβριο του 1939, επέμεναν στην

ύπαρξη των Σλαβομακεδόνων ως ιδιαιτέρου έθνους, με καταβολές στην Αρχαιότητα και τον

Μεσαίωνα και απαίτησαν να χορηγηθούν στη σερβική Μακεδονία όσα είχαν αποκτήσει οι Κροάτες. Οι

Σέρβοι καθηγητές, που επιχειρηματολογούσαν με ιστορικά τεκμήρια και υπεραμύνονταν της πολιτικής

του εκσερβισμού, ήταν απόλυτα αρνητικοί. Ο Βούλιτς υποστήριξε μεταξύ άλλων και τα ακόλουθα:

«Tί θέλετε εσείς οι Μακεδόνες; Θα θέλατε αυτονομία όπως και οι Κροάτες. Οι Κροάτες τη γλώσσα

τους, που είναι η καϊκαβική και η τσακαβική (πρόκειται για διαλέκτους της σερβοκροατικής), την

θυσίασαν και υιοθέτησαν γλώσσα που δεν είναι δική τους, την στοκαβική (πρόκειται για διάλεκτο της

σερβοκροατικής που ομιλείται στη Σερβία). Εσείς θα θέλατε τη μακεδονική σας γλώσσα να τη

χρησιμοποιείτε ως λόγια… Όμως, ποιό θα ήταν το κέρδος; Στη Γερμανία ο Πρώσος δεν καταλαβαίνει

καθόλου το Βαυαρό, όμως είναι μαζί. Οι άνθρωποι ενώνονται… Τί θα κερδίσετε με τη χρήση αυτής

της γλώσσας στα σχολεία; Εδώ θα αρχίσει ένας αγώνας για την επικράτηση των διαλέκτων. Δεν βλέπω

κέρδος από το όνομα Μακεδονία. Οδηγεί σε πλάνη το να ανάγετε την καταγωγή σας στον Μέγα

Αλέξανδρο. Καταλαβαίνω, ζητάτε δικαιώματα, όμως ευκολότερα θα τα αποκτήσετε μαζί μας παρά

μόνοι. Αν οι Κροάτες δεν είχαν κάποτε κυρίαρχο κράτος (συνέλευση, μπάνο κλπ.), δεν θα ζητούσαν

αυτά που ζήτησαν. Εσείς ζητάτε κάτι που ποτέ δεν είχατε. Είστε νέοι ιδεαλιστές και υποφέρετε από

πλάνες… Ποτέ δεν άκουσα Σκοπιανό να λέει ότι είναι Μακεδόνας. Εσείς μεγαλώσατε στο περιβάλλον

αυτό, αποκαλείστε Μακεδόνες και θέλετε τη γλώσσα σας. Εγώ, αντίθετα, γνωρίζω πολλά άτομα από

την περιοχή αυτή που λένε ότι είναι Σέρβοι…».

Περισσότερο κατηγορηματικός υπήρξε ο Καθηγητής Ράντονιτς:

«Δεν μπορούμε να σας αναγνωρίσουμε ως εθνική ιδιαιτερότητα. Το λέω αυτό ως πολιτικός… Είναι

αλήθεια ότι χωρίς την κοιλάδα του Μοράβα και του Βαρδάρη δεν μπορούμε να υπάρξουμε. Είναι η

σπονδυλική στήλη της Γιουγκοσλαβίας μας. Η ιδέα είναι το κράτος να ενώσει όλες τις δυνάμεις μας

για να μπορέσουμε να κρατηθούμε. Πρέπει να βελτιωθεί η διοίκηση και όλοι πρέπει να είμαστε

ισότιμοι. Η Κροατία είχε ιδιαίτερο βίο και για τον λόγο αυτό έχει το δικαίωμα της αυτονομίας. Αν

παραχωρούσαμε νωρίτερα την αυτονομία, θα είχαμε σήμερα μεγαλύτερη συνοχή… Θα βελτιώσουμε

τη διοίκηση και θα σας χορηγήσουμε πλήρη ισοτιμία… Δεν μπορούμε ούτε να επιτρέψουμε ούτε να

αναγνωρίσουμε την εθνική ιδιαιτερότητα των Μακεδόνων, για πολιτικούς λόγους. Πρέπει να

διορθώσουμε τα λάθη και εσείς πρέπει να μάθετε την κοινή λόγια γλώσσα και όλα τελείωσαν».

Όπως ήδη αναφέρθηκε, δεν ιδρύθηκε Κομμουνιστικό Κόμμα Μακεδονίας και τα μέλη του

Κομμουνιστικού Κόμματος Γιουγκοσλαβίας στη σερβική Μακεδονία ήταν ολιγάριθμα. Καθώς η

κατάσταση στη σερβική Μακεδονία παρέμενε συγκεχυμένη, ο Δημητρώφ, μετά από συμφωνία με τον

Tίτο, απέστειλε την άνοιξη του 1940 από τη Μόσχα στη σερβική Μακεδονία τον Mετόντιγια Σάτορωφ,

ως Γραμματέα μιας Περιφερειακής Επιτροπής εντός του ΚΚΓ. Ο Σάτορωφ ήταν μέλος του

Βουλγαρικού Κομμουνιστικού Κόμματος. Τo γεγονός ότι ένα μέλος του Βουλγαρικού Κομμουνιστικού

Κόμματος ανέλαβε την αναδιοργάνωση των κομματικών βάσεων στη σερβική Μακεδονία, αποδεικνύει

ότι οι Βούλγαροι Κομμουνιστές επιδίωκαν να διαδραματίσουν έναν σημαντικό ρόλο σε μία μελλοντική

λύση του Μακεδονικού. Το 1940 Γραμματέας της Κεντρικής Επιτροπής του ΚΚΓ έγινε ο Τίτο, που

είχε ήδη επιστρέψει στη Γιουγκοσλαβία από τη Μόσχα. Στην Πέμπτη Συνδιάσκεψη του ΚΚΓ, τον

Οκτώβριο του 1940, αναγνωρίσθηκε το δικαίωμα της ισοτιμίας του μακεδονικού λαού σε μία

γιουγκοσλαβική ομοσπονδία. Στην ορολογία των Γιουγκοσλάβων Κομμουνιστών ο όρος «λαός»

σήμαινε κυρίαρχο έθνος.

Το ιδεολόγημα του «μακεδονισμού» αποτελούσε μία εναλλακτική λύση στον ανταγωνισμό των

βαλκανικών κρατών για επιρροή στον ευρύτερο μακεδονικό χώρο. Σε αντίθεση με την περίπτωση του

Mισίρκωφ, υπήρχαν τώρα πολιτικές δυνάμεις που στήριζαν μια σλαβομακεδονική λύση. Βέβαια, οι

βραχυπρόθεσμοι πολιτικοί στόχοι της Κομιντέρν δεν επιτεύχθηκαν και η Βουλγαρία προσχώρησε στις

δυνάμεις του Άξονα. Αλλά ο σλαβομακεδονισμός παρέμενε μία εθνική επιλογή. Ότι η πορεία αυτή δεν

ήταν μη αναστρέψιμη, στον βαθμό που η Βουλγαρία θα μπορούσε να εκπληρώσει την «ιστορική» της

αποστολή, είναι μία λογική υπόθεση. Ωστόσο, οι εξελίξεις στη διάρκεια του Δευτέρου Παγκοσμίου

Πολέμου απέβησαν κυρίως προς όφελος της σλαβομακεδονικής λύσεως με κύριο πρωταγωνιστή το

ΚΚΓ, που μετέτρεψε το Μακεδονικό σε γιουγκοσλαβικό ζήτημα.

Κατά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο η Βουλγαρία επιχείρησε να αποκαταστήσει τις εδαφικές απώλειες

που υπέστη το 1913, παρ’ όλο που το 1945 έχασε ξανά ό,τι είχε κερδίσει. Ο ελληνικός εμφύλιος (1946-

1949) εγκαινίασε τον Ψυχρό Πόλεμο και έδωσε στον Τιτό την ευκαιρία να κρατήσει αποστάσεις από

τον Στάλιν. Η ίδρυση της Γιουγκοσλαβίας (1929) έθεσε σε λειτουργία το ρολόι για τις βαλκανικές

κρίσεις της δεκαετίας του ’90 και το σύστημα του Τίτο το μόνο που έκανε ήταν να παγώσει τις

εντάσεις μέχρι το 1989, όταν η Σοβιετική ένωση άρχισε να καταρρέει.

Πολύ σύντομα, η ιδέα της γιουγκοσλαβικής ταυτότητας, όπως ασφαλώς και η έννοια της ίδιας της

Γιουγκοσλαβίας, αποτέλεσε παρελθόν. Το 1991 συστήνεται στη διεθνή κοινότητα η Κροατία και το

1992 οι λέξεις Βοσνία και εθνοκάθαρση χρησιμοποιούταν καθημερινά σε πολιτικό και διπλωματικό

επίπεδο. Η Δύση ήταν έτοιμη να δεχτεί την ανεξαρτησία των πρώην γιουγκοσλαβικών δημοκρατιών,

όμως δεν μπορούσαν να παραχωρήσουν ίση μεταχείριση στους Σέρβους της Κροατίας και της Βοσνίας

με αποτέλεσμα το ξέσπασμα του πολέμου. Η Γιουγκοσλαβία απέτυχε ως ομοσπονδιακό πείραμα.

Οι συνθήκες ανταλλαγής πληθυσμών σφράγισαν και το τέλος του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου. Και ενώ

όλες οι χώρες της κεντρικής κυρίως Ευρώπης το εκμεταλλεύτηκαν προκειμένου να επιτύχουν την

εθνική τους ομοιογένεια, Γιουγκοσλαβία του Γιόζιπ Τίτο αρνήθηκε να προχωρήσει σε μια τέτοια

διαδικασία. Η μεταπολεμική Γιουγκοσλαβία στηρίχθηκε στην δημιουργία 6 ομόσπονδων δημοκρατιών

μη ομοιογενών και 2 αυτόνομων περιοχών, προκαλώντας τον θαυμασμό του μεταπολεμικού κόσμου.

Όμως, το θαυμασμός του 1945 μετατράπηκε σε κατακραυγή το 1991.

Με τον θάνατο του Τίτο και την αργή παρακμή του ανατολικού μπλοκ η Γιουγκοσλαβία άρχισε να έχει

σοβαρά οικονομικά προβλήματα, φέρνοντας δυσαρέσκεια και αναταραχές, οι οποίες με την σειρά τους

έδωσαν χώρο στην αναβίωση των εθνικιστικών παθών της περιοχής. Αυτό που επακολούθησε ήταν

χειρότερο από τις προσδοκίες ακόμα και των πιο απαισιόδοξων αναλυτών, που δεν περίμεναν να

ξαναδούν πόλεμο στην καρδιά της Ευρώπης. Ειδοποιείς διάφορες με τις άλλες χώρες όπως η

Τσεχοσλοβακία που μπόρεσαν να διαλυθούν αναίμακτα είναι οι μεγάλες ιστορικές διαφορές των

Σερβοκροατών αλλά και η ύπαρξη ατόμων όπως ο Σλόμπονταν Μιλοσεβιτς και Φράνκο Τουτζμαν.

Το 1981 έγινε η πρώτη διαμαρτυρία των Αλβανών του Κοσσόβου ζητώντας την ανακήρυξη της

περιοχής ως αυτόνομης δημοκρατίας, μέρους της Γιουγκοσλαβίας. Η εξέγερση καταπνίγηκε από

κομμουνιστές όλων των εθνικοτήτων ως αντιδραστική. Το 1983 καταδικάζονται για διάδοση

"εθνικιστικού μίσους" μια ομάδα μουσουλμάνων ακτιβιστών με αρχηγό τον Αλίγια Ιζετμπέκοβιτς.

Μεταξύ 1986-89 σημειώνεται άνοδος του εθνικισμού στη Σερβία και δημοφιλέστερος πολιτικός της

χώρας γίνεται ο Σλόμπονταν Μιλόσεβιτς, ο οποίος υποστηρίζει ανοικτά ένα εθνικιστικό πρόγραμμα.

Μετά από διαμαρτυρίες των Σέρβων της ημιαυτόνομης επαρχίας του Κοσσυφοπεδίου ότι

καταπιέζονται από την αλβανική πλειονότητα αποστέλλονται στην περιοχή αστυνομικές δυνάμεις. Τον

Μάρτιο του 1989 η Σερβική Βουλή αποφασίζει να μειώσει δραστικά το βαθμό αυτονομίας του

Κοσσόβου και της Βοϊβοντίνας. Τον Ιούνιο του ίδιου χρόνου ο νέος Πρόεδρος της Σερβίας

Σλόμπονταν Μιλόσεβιτς με την ευκαιρία των εορτασμών των 600 χρόνων από η Μάχη του

Κοσσυφοπεδίου εκφωνεί στο χώρο της μάχης λόγο παρουσία ενός εκατομμυρίου Σέρβων υποσχόμενος

ότι "κανείς δεν θα τους νικήσει". Οι Αλβανοί ζητάνε την βοήθεια Κροατών και Σλοβένων, με

αποτέλεσμα οι σχέσεις με τη Σερβία να χειροτερεύουν διαρκώς. Το 1990 η «Ένωση Γιουγκοσλάβων

Κομμουνιστών» διασπάται σε εθνικά κόμματα. Διεξάγονται οι πρώτες ελεύθερες εκλογές μετά από 45

χρόνια και οι εθνικιστές κερδίζουν σε όλες τις περιοχές. Η Κροατία αρχίζει να συσσωρεύει κρυφά

οπλισμό. Εικόνες από αυτό προβάλλονται στην σερβική τηλεόραση, προκαλώντας την κοινή γνώμη.

Μετά τις εκλογές υπάρχει αυξανόμενη εθνικιστική βία, κυρίως στις περιοχές με ανάμικτο πληθυσμό

όπως στην Κράινα. Το 1991 η Σλοβενία και η Κροατία κηρύσσουν την ανεξαρτησία τους, με τη

Σλοβενία να το καταφέρνει σχεδόν αναίμακτα μετά από μόλις 10 ημέρες πολέμου με τον

Γιουγκοσλαβικό στρατό. Λόγω της μικρότερης εθνικής ομογένειας του ομοσπονδιακού κράτους της

Κροατίας και λόγω της χειρότερης παράδοσης μεταξύ Κροατών και Σέρβων, ο Γιουγκοσλαβικός

στρατός δεν αφήνει την Κροατία ανεξάρτητη χωρίς μάχη. Σύντομα η μάχη αποκτά τα χαρακτηριστικά

πολέμου μεταξύ Σέρβων και Κροατών. Το 1992 η Βοσνία-Εζεργοβίνη κηρύσσεται ανεξάρτητη και οι

βίαιες συγκρούσεις ξεκινούν καθώς η περιοχή χωρίζεται σύντομα σε δυο μέτωπα, τους Σέρβους και

τους Βόσνιους μουσουλμάνους μαζί με τους Κροάτες.

Για την Ελλάδα η διάλυση της Γιουγκοσλαβίας την έφερε αντιμέτωπη για μια ακόμη φορά με το

Μακεδονικό Ζήτημα. Οι μνήμες από την βουλγαρική κατοχή του ελληνικού τμήματος της Μακεδονίας

κατά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο καθώς και οι φρικαλεότητες που προκλήθηκαν κατά το Εμφύλιο

Πόλεμο ήρθαν στην επιφάνεια με αποτέλεσμα να προκληθεί υστερία με την ανεξαρτητοποίηση της

Δημοκρατίας της Μακεδονίας από την το Ομόσπονδο Γιουγκοσλαβικό κράτος.

Δεν πρέπει να παραλείψουμε την ότι την περίοδο 1950-1990 καλλιεργήθηκε στη γείτονα χώρα η ιδέα

του μακεδονικού έθνους και μακεδονικής γλώσσας, χωρίς να λείψουν οι αλυτρωτικές επιδιώξεις εις

βάρος της Ελλάδας. Παρ’ όλη την πολιτική αστάθεια την ίδια περίοδο στην ελληνική πολιτική σκηνή,

μπορούμε να πούμε με βεβαιότητα ότι η Αθήνα διατηρούσε όλο αυτό το διάστημα ορισμένες σταθερές:

δεν αναγνώριζε την ύπαρξη μακεδονικής μειονότητας στην Ελλάδα και απέφευγε ρητά και επίσημα να

αναγνωρίσει την ύπαρξη μακεδονικού έθνους και γλώσσας.

Στη νεοϊδρυθείσα δημοκρατία η αλβανική μειονότητα θα μπορούσε να είναι περίπου ισότιμη με

σλαβική πλειονότητα, όμως παρατηρούμε ότι από την κυβέρνηση των Σκοπίων υπάρχει η πολιτική

δημιουργίας μιας κοινωνίας σλαβόφωνων, χωρίς χώρο για τους Αλβανούς. Αν δεν έχει πουθενά αλλού

να στραφεί, η αλβανική μειονότητα θα ασκήσει πιέσεις για τη δημιουργία μιας Μεγάλης Αλβανίας,

προκειμένου να εξασφαλίσει την φυσική και πολιτισμική της ασφάλεια.

Πράγματι, μετά την σερβική πανωλεθρία το 1999 στο Κόσσοβο, στο κάλεσμα για τη δημιουργία μιας

μεγάλης Αλβανίας ανταποκρίθηκαν Αλβανοί από όλες τις πρώην γιουγκοσλαβικές δημοκρατίες. Ο

σερβικός πληθυσμός της περιοχής μειώθηκε δραματικά, ενώ την ίδια ώρα οι Αλβανοί, ζητώντας

εκδίκηση, έστρεφαν την οργή τους στα μεσαιωνικά σερβικά μνημεία, καταστρέφοντας τα.

Στη διαμάχη τώρα των Σέρβων, Κροατών και Μουσουλμάνων για τα εδάφη της Βοσνίας, αμφότερες οι

εθνότητες επιθυμούσαν να εκδιώξουν τις ανεπιθύμητες κοινότητες, προχωρώντας στην ουσία σε

εθνοκάθαρση και να αξιώσουν γη με την οποία είχαν ιστορικούς δεσμούς. Τα δημογραφικά στοιχεία

για την προπολεμική Βοσνία δείχνουν ότι ο μουσουλμανικός πληθυσμός είναι συγκεντρωμένος στις

μεγάλες πόλεις, ως γιατροί, τραπεζίτες, δικηγόροι, υπάλληλοι, γραμματείς και έμποροι, ενώ οι Σέρβοι

ασχολούνται με τη γεωργία κατέχοντας το 51,4% της γης (στοιχεία από το πρακτορείο Tranjug

9/9/1992). Οι πρωτοβουλίες όμως για τον τεμαχισμό της Βοσνίας ερμηνεύθηκαν από τους ντόπιους

Σέρβους ως προσπάθειες οικειοποίησης μέρους των αγροκτημάτων τους φόβους που ενισχύθηκε από

της σερβική πολιτική σκηνή.

Και ενώ η σερβική πλευρά επιδίωκε την αναβίωση της Μεγάλης Σερβίας αξιώνοντας το 51%-66% των

βοσνιακών εδαφών, οι ντόπιοι αγρότες ενδιαφέρονταν μόνο για το μέλλον της γης τους. Όλα τα

ειρηνευτικά σχέδια που προτάθηκαν από τους δυτικούς πολιτικούς είχαν ως κεντρικό άξονα την

διαχωρισμό της Βοσνίας σε τρεις τομείς, μουσουλμανικό, σερβικό και κροατικό. Το παράξενο ήταν ότι

σε όλες τις ειρηνευτικές προτάσεις ο σερβικός τομέας ήταν ο μεγαλύτερος σε έκταση, παρόλο που

όπως προείπαμε δεν ήταν η πολυπληθέστερη δημογραφικά ομάδα, αλλά είχε επιτύχει με την επιβολή

των όπλων επέκτεινε την εδαφική της επιρροή. Η δυτική πολιτική με τον τρόπο αυτό επιβράβευε όχι

μόνο τον πόλεμο, αδυνατώντας στην ουσία να επιβάλει την ειρήνη στην περιοχή, αλλά και την

ανεπάρκειά της να καταλάβει το πολυσύνθετο γιουγκοσλαβικό πρόβλημα.

21ος αιώνας: Τα εθνικιστικά κόμματα υπό το πρίσμα του κοινοβουλευτισμού. Οι περιπτώσεις της Ελλάδας και της Βουλγαρίας

Η πτώση των κομμουνιστικών καθεστώτων στα Βαλκανικά κράτη σε συνάρτηση με την πτώση του

υπαρκτού σοσιαλισμού σε ολόκληρη την Ευρώπη επέφερε το άνοιγμα των συνόρων και την εισροή

μεταναστών στα κράτη της Δυτικής Ευρώπης. Τα κράτη των Βαλκανίων αποτέλεσαν πηγές

μεταναστών, με εξαίρεση την Ελλάδα που ήταν χώρα εγκατάστασης ή προσωρινό πέρασμα. Αν και

στην Ελλάδα το μεταναστευτικό πρόβλημα αποτέλεσε την κύρια πηγή έκφρασης του εθνικισμού, στα

άλλα βαλκανικά κράτη αποτέλεσε η ένταξη στην Ευρωπαϊκή ένωση. Οι μειονότητες που μέσα στα

σοσιαλιστικά κράτη ήταν αποδέκτες όχι περιοριστικών μέτρων ως προς την ελευθερία του ατόμου και

της έκφρασής του, αλλά αντιμετωπίζονταν με καχυποψία. Η μουσουλμανική μειονότητα για

παράδειγμα στη Βουλγαρία θεωρούνταν ότι βρισκόταν υπό την άμεση επιρροή της Τουρκίας και στόχο

είχε την κατάρρευση του σοσιαλισμού στη χώρα. Με την ευρωπαϊκή προοπτική να ανοίγεται μπροστά

τους και τον γιουγκοσλαβικό εμφύλιο να βρίσκεται στο τέλος του, τα βαλκανικά κράτη νιώθουν για

μια ακόμη φορά να απειλούνται από τις μειονότητες. Αυτή τη φορά δεν είναι οι κατάσκοποι του

καπιταλισμού, αλλά τα όργανα της Ευρωπαϊκής Ένωσης που έχουν ως σκοπό την διάλυση της εθνικής

ταυτότητας που θεμελιώθηκε από τα σοσιαλιστικά καθεστώτα.

Έτσι, οι μειονότητες, στην Ελλάδα οι μετανάστες, και η Ευρωπαϊκή Ένωση είναι οι κύριοι παράγοντες

στροφής προς τον εθνικισμό. Ο φόβος για το διαφορετικό, το νέο, η αποδοχή της διαφορετικότητας και

της πολυπολιτισμικότητας, όπως εκφράζεται μέσα από την Ευρωπαϊκή Ένωση σε συνδυασμό με την

πρόσφατη οικονομική κρίση στρέφει όλο και περισσότερους πολίτες στα εθνικιστικά κόμματα. Αυτά

αποκτούν μέσω του κοινοβουλευτισμού τη δύναμη να εκφράσουν τις ανησυχίες – φόβους των πολιτών

όχι πάντα με ειρηνικά και δημοκρατικά μέσα.

Στην συγκεκριμένη ενότητα θα ασχοληθούμε με τις περιπτώσεις της Ελλάδας και της Βουλγαρίας και

τα εθνικιστικά κόμματα που αντιπροσωπεύουν μια σεβαστή μερίδα του πληθυσμού στα τοπικά

κοινοβούλια των δύο χωρών.

«Άτακα» (σημαίνει επίθεση στα βουλγάρικα) είναι το εθνικιστικό κόμμα της Βουλγαρίας και

ιδρύθηκε το 2005 από τον Volen Siderov. Αν και κάποιοι υποστηρίζουν ότι ανήκει στην άκρα δεξιά,

ενώ κάποιοι άλλοι στην άκρα αριστερά, το ίδιο το κόμμα διακηρύσσει ότι δεν είναι τίποτα άλλα από

ένα Βουλγαρικό κόμμα, δίνοντας έμφαση στον εθνικό του χαρακτήρα. Πρεσβεύει την

επανεθνικοποίηση των ιδιωτικών εταιρειών και δίνει πρωτεύουσα σημασία στους τομείς της

εκπαίδευσης, της δημόσιας υγείας και της κοινωνικής ευημερίας. Η «Άτακα» θεωρείται ως

υπερθνικιστικό, ρατσιστικό, ειδικότερα ως αντισημιτικό και κατά των Ρομά, όπως επίσης

διακατεχόμενο από πνεύμα ξενοφοβίας, αντιμουσουλμανικό και αντιτουρκικό. Αντιτίθεται στη

συμμετοχή της Βουλγαρίας στο ΝΑΤΟ και επιθυμεί την αναπροσαρμογή των όρων της ένταξης της

χώρας στην Ευρωπαϊκή Ένωση, ενώ τα μέλη του λαμβάνουν μέρος σε διεθνή συνέδρια υπέρ της

Ορθοδοξίας και εναντίον της παγκοσμιοποίησης. Πάντως το κόμμα έχει πολύ ισχυρούς δεσμούς με τη

Βουλγαρική Ορθόδοξη Εκκλησία.

Στις βουλευτικές εκλογές του 2005, 2009, και 2013 η «Άτακα» ήταν το τέταρτο σε δυναμικότητα

κόμμα κερδίζοντας στις δύο πρώτες 21 έδρες και στην τρίτη 23 σε σύνολο 240 εδρών. Στις προεδρικές

εκλογές του 2006 ο Siderov ήταν δεύτερος όμως του 2011 τερμάτισε τέταρτος. Στις τελευταίες

ευρωεκλογές κατάφερε να κερδίσει 2 από τις 18 έδρες που αντιστοιχούν στη Βουλγαρία.

Το κόμμα της «Άτακα» έχει εθνικιστικό προσανατολισμό, όπως προείπαμε. Το πολιτικό του

πρόγραμμα αποτελείται από δυο έγραφα, τις 20 αρχές και ένα πρόγραμμα με 10 άρθρα. Αυτά ορίζουν

τη Βουλγαρία ως ένα εθνικό κράτος και ορίζουν την υπεροχή του κράτους και του βουλγαρικού έθνους

απέναντι σε κάθε εθνική και θρησκευτική μειονότητα. Το πρόγραμμα του κόμματος απαρτίζεται από

μερικές ριζικές προτάσεις για αλλαγές στο βουλγαρικό σύνταγμα, όπως η θεσμοθέτηση της

Βουλγαρικής Ορθόδοξης Εκκλησίας και η αναγνώριση του ορθόδοξου δόγματος ως την επίσημη

θρησκεία, όπως τη συμμετοχή της εκκλησίας στο νομοθετικό έργο, στις σημαντικές αποφάσεις της

κυβέρνησης καθώς και τη διδασκαλία του εκκλησιαστικού δόγματος στην πρωτοβάθμια εκπαίδευση

Απαιτούν την διεξαγωγή έρευνας για όσους πλούτισαν με αδιαφανή μέσα όπως επίσης για όσους

πολιτικούς συμμετείχαν στη σύναψη δανείων με το εξωτερικό, την κατάσχεση των παρανόμως

αποκτηθέντων περιουσιακών στοιχείων και τη δημιουργία ενός ταμείο για δωρεάν ιατροφαρμακευτική

περίθαλψη από την κατασχεθείσα περιουσία. Μέχρι στιγμής το κόμμα του Siderov έχει αποκαλέσει

τους περισσότερους σύγχρονους Βούλγαρους πολιτικούς ως προδότες.

Σύμφωνα με τις 20 αρχές της, η υγεία, η κοινωνική ασφάλιση, η εκπαίδευση, η πνευματική και υλική

ευημερία του βουλγαρικού έθνους πρέπει να είναι η πρώτη προτεραιότητα της βουλγαρικής

κυβέρνησης. Επιδίωκε την αύξηση του κατώτατου μισθού στη Βουλγαρία, και εκτός από την

εθνικοποίηση όλων των επιχειρήσεων, την αποχώρηση της χώρας από το ΝΑΤΟ και την απομάκρυνση

τον ξένων βάσεων από τα βουλγαρικά εδάφη.

Το 2003 ο Volen Siderov ξεκίνησε την παρουσίαση μιας βραδινής εκπομπής με το όνομα «Επίθεση»

στον τηλεοπτικό Skat TV, απ’ όπου έγινε γνωστός στο ευρύ κοινό και πήρε και την ονομασία του και

το κόμμα, προτού κατοχυρωθεί επίσημα κατά τις βουλευτικές εκλογές του Ιουνίου του 2005. Η

«Άτακα» μπορεί να ήταν το νέο κόμμα στο κοινοβούλιο το 2005, όμως κατά τη διάρκεια της

διακυβέρνησης του Sergei Stanishev (2005–2009) στάθηκε πολέμιος της κυβέρνησης με πολλές

ενέργειες εναντίον της. Στις 3 Μαρτίου 2006, διεξήχθει στη Σόφια το συνέδριο του κόμματος, όπου ο

Siderov διακήρυξε ότι η Βουλγαρία δεν είναι ακόμη ελεύθερη, καθώς βρίσκεται υπό τουρκική

ηγεμονία, εννοώντας την «Κίνηση για τα Δικαιώματα και την Ελευθερία» που συμμετείχε στον

κυβερνητικό συνασπισμό. Στις αρχές του 2006 ο Siderov σύνταξε μία αναφορά εναντίον της

απόφασης της βουλγαρικής κυβέρνησης να εγκαταστήσει αμερικανικές βάσεις στη Βουλγαρία. Στις 3

Μαρτίου 2009 η «Άτακα» οργάνωσε ένα συλλαλητήριο, που το παρακολούθησαν 10.000 άτομα, για να

γιορτάσει την απελευθέρωση της Βουλγαρίας από τα «500 χρόνια υποδούλωσης από τους

Οθωμανούς». Αρκετοί πολιτικοί σχηματισμοί στη Βουλγαρία απέφευγαν να έρθουν σε επαφή ή σε

αντιπαράθεση με το κόμμα. Στις προεδρικές εκλογές του 2006 ο Siderov κατηγόρησε τον Βούλγαρο

πρόεδρο Parvanov ότι προκειμένου να επανενεκλεγεί στο ανώτατο αξίωμα της χώρας δέχτηκε τη

βοήθεια της μαφίας, νοθεύοντας το εκλογικό αποτέλεσμα.

Πριν την ίδρυση του κόμματος, ο Siderov ήταν συγγραφέας πέντε βιβλίων πάνω στην παγκόσμια

συνομοσιολογία με γενικό περιεχόμενο το πώς μια μικρή ομάδα μασόνων ελέγχει τον κόσμο με τη

βοήθεια διεθνών οργανισμών και αρχηγών κρατών σε ρόλους μαριονετών.

Το 2012 η «Άτακα» ξεκίνησε τις επαφές για την εκλογική ένωση όλων των εθνικιστικών κομμάτων

και οργανώσεων. Στις 3 Μαρτίου 2012, το κόμμα παρουσίασε το αριστερής ιδεολογίας σχέδιο

«Siderov – Ο νέος δρόμος της Βουλγαρίας». Το σχέδιο απαιτούσε ριζοσπαστική αύξηση του

κατώτατου μισθού και κατάργηση του νεοφιλελεύθερου μοντέλου στην οικονομία με άμεση

καταγγελία των συμβάσεων παραχωρήσεως εξόρυξης χρυσού, εθνικοποίηση των εταιρειών διανομής

ηλεκτρικής ενέργειας, την καταπολέμηση της διαφθοράς και των προγραμμάτων για την υποστήριξη

των μικρών και μεσαίων επιχειρήσεων. Το πρόγραμμα υποστηρίζει επίσης την απομάκρυνση του

ενιαίου φόρου και την ανάπτυξη ενός προοδευτικού φορολογικού συστήματος. Ο κατώτατος μισθός

και σύνταξη στη Βουλγαρία αγγίζουν τα 100 ευρώ και είναι οι χαμηλότεροι στην Ευρωπαϊκή ένωση. Η

«Άτακα» πρότεινε την αύξηση της κατώτατης σύνταξης στα 250 ευρώ και του μισθού στα 500.

Στις βουλευτικές εκλογές του 2009 η «Άτακα» εξέλεξε 21 βουλευτές, όμως λίγο αργότερα οι 11

ανεξαρτητοποιήθηκαν. Ο Siderov ισχυρίστηκε ότι εξαγοράστηκαν από τον Borisov. Βέβαια σε ένδειξη

καλής θέλησης ο Bor;isov πρότεινε να εφαρμοσθούν ορισμένες από τις προτάσεις της «Άτακα», όπως

το δημοψήφισμα που είχαν προτείνει εναντίον του τουρκικού δελτίου ειδήσεων που πρόβαλε η

Βουλγαρική Δημόσια Τηλεόραση. Κάτω από αυτό το πρίσμα η «Άτακα» συμφώνησε να προσχωρήσει

στον κυβερνητικό συνασπισμό, όμως η μη υπουργοποίηση έφερε τη ρήξη και την αποχώρησή της και

την ένωσή της με την αντιπολίτευση. Η «Άτακα» κατηγόρησε το κόμμα του Borisov και οι

προηγούμενες κυβερνήσεις ότι αποτέλεσαν πιόνια της ολιγαρχίας, μόνο την εφαρμογή των οδηγιών

και εντολών προς τις τουρκικές, αμερικανικές, ισραηλινές και άλλες πλευρές και με τη συμμετοχή της

Βουλγαρίας στον πόλεμο στη Συρία. Το 2011 μαζί με το «Βουλγαρικό Σοσιαλιστικό Κόμμα»

κατηγόρησαν το κόμμα του Borisov για εξαγορά και παραποίηση των εκλογών. Επίσης, υποστήριξαν

ότι ο Borisov προετοίμαζε εκλογική νοθεία στις κοινοβουλευτικές εκλογές του 2013. Η «Άτακα»

πρότεινε να τοποθετηθούν σκάνερ και κάμερες στις κάλπες, πρόταση που απορρίφθηκε.

Σύμφωνα με τον Volen Siderov, ο αριθμός των βίαιων δολοφονιών αυξήθηκε, οι περισσότερες εκ των

οποίων διεπράχθησαν από αυτούς που ο ίδιος αποκαλεί «Τσιγγάνους ληστές και επιδρομείς». Βέβαια

το κόμμα έχει αρνηθεί ότι είναι ρατσιστικό ή ξενοφοβικό. Κατηγορεί όμως την «Κίνηση για τα

Δικαιώματα και την Ελευθερία» ότι είναι μέλος μιας πολιτικής μαφίας και ότι ο αρχηγός της Ahmed

Dogan χλευάζει τον βουλγαρικό κοινοβουλευτισμό. Η αντιπαλότητα των δύο κομμάτων έφθασε στο

ζενίθ της το 2012, όταν η πλειοψηφία των δημοτικών συμβούλων της «Κίνησης» στην

πόληKardzhali με μικτό πληθυσμό, χριστιανών και μουσουλμάνων, αρνήθηκαν να τιμήσουν τον Vasil

Delov, κάτοικο της πόλης, και δήλωσαν ότι οι Βαλκανικοί Πόλεμοι ήταν εθνοκαθαρτικοί. Ο Siderov

προσπάθησε να πείσει το κοινοβούλιο να παραπέμψει τον Dogan στη δικαιοσύνη για «διεστραμμένη

ασέβεια» καθώς αμφισβήτησε την απελευθέρωση της Βουλγαρίας. Κανένα κόμμα δεν θέλησε να

στηρίξει την πρόταση με εξαίρεση την «Μουσουλμανική Κίνηση». Μετά από αυτό, η «Άτακα»

προσπάθησε να προσφύγει στο συνταγματικό δικαστήριο για την αποβολή του «Κινήματος για τα

Δικαιώματα και τις Ελευθερίες», αλλά για αυτό χρειαζόταν η υπογραφή 48 βουλευτών του

κοινοβουλίου Λίγο αργότερα, ο Siderov πρότεινε στο συνταγματικό δικαστήριο την μετονομασία της

πόλης Kardzhali σε «Delovgrad» καθώς ο Vasil Delov ήταν αυτός που απελευθέρωσε την πόλη από

την οθωμανική κατοχή όπως της κορυφής Musala σε «Αγίου Ιωάννη Ρίλας» μια που το όνομα ήταν

μουσουλμανικό από την οθωμανική κυριαρχία.

Η «Άτακα» υποστηρίζει την πυρηνική ενέργεια στη Βουλγαρία και αντιτίθεται στο κλείσιμο του

πυρηνικού σταθμού στο Kozloduy καθώς και τη δημιουργία ενός δεύτερου στο Belene. Επίσης

τάσσεται στο πλευρό της Βουλγαρικής Εκκλησίας εναντίον των gay parade οργανώνοντας μάλιστα

αντι- gay parade.

Επίσης είναι μέλος στην βραχύβια ομάδα του Ευρωκοινοβουλίου «Ταυτότητα, Παράδοση, Κυριαρχία»

που αποτελείται από 23 μέλη-κόμματα με δεξιές και εθνικιστικές απόψεις.

Ο Siderov πέρα από τις αντιμασονικές του θεωρίες και την αντίθεση του στη βουλγαρική συμμετοχή

στο ΝΑΤΟ είναι εναντίον και την Ευρωπαϊκής Ένωσης. Απαιτεί την επαναδιαπραγμάτευση των όρων

ένταξης της χώρας, καθώς θεωρεί τους όρους αντιβουλγαρικούς. Τρέφει μεγάλο σεβασμό για τον

Ρώσο πρόεδρο Vladimir Putin, τον οποίο και επισκεύτηκε στα 60άστα του γενέθλια (7 Οκτωβρίου

2012).

Η «Άτακα» υποστηρίζει ότι η τουρκική κυβέρνηση έχει ένα κρυφό σχέδιο για ένα νέα «αποικισμό» της

Βαλκανικής χερσονήσου, κατηγορώντας την για την ανέγερση χιλιάδων τζαμιών τα τελευταία 20

χρόνια στη Βουλγαρία και έχει περαιτέρω σχέδια αποικισμού. Η Βουλγαρία έχει τα περισσότερα

τεμένη αυτή τη στιγμή στην Ευρώπη ανά κάτοικο. Αντιτίθεται στην ένταξη της Τουρκίας στην

Ευρωπαϊκή Ένωση και έχει απαιτήσει από τον Τούρκο πρωθυπουργό Recep Tayyip Erdoğan

αποζημίωση 10 δις δολαρίων για την γενοκτονία από την περιοχή της Θράκης των Βούλγαρων αμέσως

μετά το τέλος των Βαλκανικών Πολέμων (1913). Επίσης, είναι υπέρ της κατάργησης της συνθήκης του

Νeuilly και τις επιστροφής των περιοχών Dimitrograd και Bosilegrad, οι οποίες προσαρτίστηκαν από

την Γιουγκοσλαβία μετά το τέλος του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου. Σύμφωνα με σερβικά απογραφικά

στοιχεία οι πληθυσμοί των περιοχών αυτών είναι Βούλγαροι, όπως και της περιοχής Strumica της

F.Y.R.Ο.M. O Siderov υποστηρίζει ότι η συνθήκη είναι άκυρη καθώς υπογράφτηκε από τη

Γιουγκοσλαβία το 1919, ένα κράτος που δεν υφίσταται πλέον, χωρίς να αντιπροσωπεύει την σημερινή

Σερβία και τη F.Y.R.Ο.M. και γι’ αυτό πρέπει να καταργηθεί.

Η Χρυσή Αυγή (επίσημη ονομασία: «Λαϊκός Σύνδεσμος - Χρυσή Αυγή») είναι ελληνικό πολιτικό

κόμμα. Ο χαρακτηρισμός που του δίνεται από τα Μ.Μ.Ε., πανεπιστημιακούς και πολιτικούς αναλυτές

είναι ως ακροδεξιά, φασιστική κααι νεοναζιστική οργάνωση, αν και οι εκπρόσωποί της από τη

δεκαετία του '90 αρνούνται αυτούς τους χαρακτηρισμούς και αυτοπροσδιορίζονται ως

«εθνικιστές». Έχει κατηγορηθεί για εξτρεμιστική δράση, άσκηση ρατσιστικής βίας, ακόμα και για

δολοφονικές απόπειρες.

Η Χρυσή Αυγή ιδρύθηκε από τον Νίκο Μιχαλολιάκο το 1980 ως οργάνωση με ναζιστικό χαρακτήρα

προσανατολισμένη γύρω από την έκδοση ομώνυμου περιοδικού. Στις αρχές της δεκαετίας του 1990,

περίοδο έντασης του Μακεδονικού ζητήματος, ανέπτυξε τη δράση της ξεκινώντας την οργάνωση

βίαιων επιθέσεων εναντίον μεταναστών και Ελλήνων, ενώ η συμμετοχή της σε εκλογές ήταν

ανεπιτυχής.

Τoν Δεκέμβριο του 1980 ξεκίνησε η έκδοση του περιοδικού «Χρυσή Αυγή» από τον Νίκο

Μιχαλολιάκο σε συνεργασία με άτομα που είχε γνωρίσει στη νεοφασιστική οργάνωση του Κώστα

Πλεύρη «4ηΑυγούστου» στην οποία είχε ενταχθεί το 1973. Στο περιοδικό γινόταν προβολή του

Χίτλερ, συνεργατών του καθώς και Ελλήνων δωσίλογων. Παράλληλα, ξεκίνησε η έκδοση βιβλίων

ίδιου περιεχομένου. Στα εξώφυλλα των δέκα πρώτα τευχών του περιοδικού εμφανιζόταν μια κυκλική

σβάστικα, η οποία από έναν ρούνο (Wolfsangel). Αν και αρχικά αποκλειόταν η πολιτική

δραστηριοποίηση της οργάνωσης, που περιοριζόταν σε ιδεολογική προπαγάνδα, από το 1981 ξεκίνησε

επικοινωνία με το νεοναζιστικό κόμμα της Ισπανία CEDADE και από τα μέσα του 1983 η εκδοτική

δραστηριότητα διαχωρίστηκε από τη λειτουργία της οργάνωσης "Εθνικοσοσιαλιστικό Κινήμα Λαϊκός

Σύνδεσμος".

Το 1984 σταμάτησε η έκδοση του περιοδικού, όταν ο Νίκος Μιχαλολιάκος ανέλαβε την ηγεσία της

νεολαίας της ΕΠΕΝ, έπειτα από εντολή του δικτάτορα Γεωργίου Παπαδόπουλου, όπως παραδέχεται ο

ίδιος. Αν και τη δεκαετία του 1980 αυξήθηκε η υποστήριξη σε ακροδεξιά πολιτικά κόμματα στην

Ευρώπη, δε συνέβη και το ίδιο στην Ελλάδα καθώς η ΕΠΕΝ απέτυχε να διατηρήσει το 2,29%.

Το 1987 συντάχθηκε για εσωτερική χρήση της οργάνωσης ένα καταστατικό, σφραγισμένο με

το Wolfsangel. Το καταστατικό, την ύπαρξη του οποίου η οργάνωση αρνείται, διαχωρίζει την «Χρυσή

Αυγή» ως ιδεολογική οργάνωση από τον «Λαϊκό Σύνδεσμο», που αποτελεί την πολιτική έκφρασή της.

Όπως προκύπτει από το καταστατικό, η οργάνωση χαρακτηρίζεται από πολύπλοκη δομή και τη

διάκριση της «οργανωτικής» ιεραρχίας των μελών από τη «διοικητική» ιεραρχία, που έχει στρατιωτική

δομή με 6 βαθμίδες και επιτάσσει την απόλυτη πειθαρχία των κατώτερων στους ανώτερους.

Ακολουθώντας τη χιτλερική «Αρχή του Αρχηγού» (Führerprinzip), ο «εθνικοσοσιαλιστής Αρχηγός»

αναγνωρίζεται ως «Ανώτατος Ηγέτης της Χρυσής Αυγής» και απορρίπτεται η δημοκρατική

διακυβέρνηση υπέρ μιας «Νεας Ευρωπαϊκής Εθνικοσοσιαλιστικής Πολιτείας», ενώ στα μέλη

επιβάλλεται ο ναζιστικός χαιρετισμός.

Το «Εθνικό Λαϊκό Κίνημα - Χρυσή Αυγή» ιδρύθηκε το 1985, αλλά ενεργοποιήθηκε το 1993

συμμετέχοντας σε συλλαλητήρια για τη Μακεδονία. Το 1990 μέλη της οργάνωσης συμμετείχαν ως

εθελοντές στο πλευρό των Σέρβων της Βοσνίας. Οι σερβικές δυνάμεις, κατηγορήθηκαν για ακρότητες

εις βάρος του άμαχου πληθυσμού Κροατών και Μουσουλμάνων κατά την διάρκεια των εχθροπραξιών.

Εκτός από τους «πυρήνες αγωνιστικής πρωτοβουλίας» των μεγάλων αστικών κέντρων, αναφέρονται

«ομάδες δράσης» με επικεφαλής τα ανώνυμα ηγετικά στελέχη των τοπικών οργανώσεων της «Χρυσής

Αυγής», σε 32 πόλεις της χώρας. Η πορεία της προσωποπαγούς ακροδεξιάς «Χρυσής Αυγής» και

των νεοναζί στην Ελλάδα ταυτίζεται με το γενικό γραμματέα της οργάνωσης Νίκο Μιχαλολιάκο, τον

οποίο τα μέλη τιμούν με ναζιστικό χαιρετισμό.

Τον Δεκέμβριο του 2005 ο γενικός γραμματέας της Χρυσής Αυγής, Νίκος Μιχαλολιάκος, ανακοίνωσε

την παύση των αυτόνομων πολιτικών δραστηριοτήτων της οργάνωσης. Η Χρυσή Αυγή υπήρξε ιδρυτής

του εθνικιστικού κόμματος «Πατριωτική Συμμαχία», η ενίσχυση του οποίου υπονοείται πως είναι ο

λόγος παύσης της πολιτικής της δραστηριότητας.

Τον Μάρτιο του 2007 τα μέλη και η ηγεσία της Χρυσής Αυγής, απέσυραν την υποστήριξή τους στην

«Πατριωτική Συμμαχία», η οποία με τη σειρά της οδηγήθηκε σε αναστολή κάθε δραστηριότητάς της.

Ισχυρίστηκαν πως η «Πατριωτική Συμμαχία» ξεκίνησε ως ένας εθνικιστικός φορέας και πως τελικά η

συνεργασία με διάφορες προσωπικότητες άσχετες με την οργάνωση, οδήγησαν στην εξαγωγή ενός

θολού ιδεολογικοπολιτικού τοπίου, το οποίο έπρεπε να παύσει. Τον ίδιο μήνα η «Χρυσή Αυγή»

πραγματοποίησε το 6ο συνέδριό της.

Τη θέση του αρχηγού της «Πατριωτικής Συμμαχίας» είχε ο Δημήτρης Ζαφειρόπουλος, στενός

συνεργάτης του Μιχαλολιάκου τα χρόνια 2002-2007, που ένα χρόνο μετά τη διάλυση της Συμμαχίας

δέχτηκε επίθεση με σπρέι και ξυλοκοπήθηκε άγρια μαζί με τη γυναίκα του, από ομάδα 30 τουλάχιστον

χρυσαυγιτών, μεταξύ των οποίων και ο νυν βουλευτής της «Χρυσής Αυγής», Ηλίας Κασιδιάρης.

Τον Ιούνιο του 2007 μέλη της συμμετείχαν στην πρώτη πανευρωπαϊκή εθνικιστική κινητοποίηση

εναντίον της συνόδου των οκτώ ισχυρότερων οικονομικά κρατών (Σύνοδος G8) στο Βερολίνο, στο

πλευρό του γερμανικού νεοναζιστικού NPD κι άλλων φασιστικών, εθνικιστικών οργανώσεων.

Στις Δημοτικές εκλογές του 2010 κέρδισε μία έδρα στο δημοτικό συμβούλιο του δήμου Αθηναίων. Στις

15 Ιανουαρίου 2011 έγινε συλλαλητήριο στην Αθήνα κατά του προγραμματισμένου φράκτη

στον Έβρο, ενώ παράλληλα οργανώθηκε από την Χρυσή Αυγή αντισυγκέντρωση στην περιοχή

του Αγίου Παντελεήμονα. Επικεφαλής ήταν ο δημοτικός σύμβουλος της «Χρυσής Αυγής» στον Δήμο

Αθηναίων, Νίκος Μιχαλολιάκος. Η προγραμματισμένη συναυλία στον Άγιο Παντελεήμονα

ακυρώθηκε. Άτομα που συμμετείχαν στην αντι-συγκέντρωση βρισκόντουσαν στην πλατεία από τις

07:00 το πρωί και απέτρεψαν την τοποθέτηση εξέδρας και μικροφωνικής εγκατάστασης. Η πορεία

όταν έφτασε ένα τετράγωνο πριν την πλατεία Αγίου Παντελεήμονα ακινητοποιήθηκε. Μέλη της

«Χρυσής Αυγής» προσπάθησαν να προσεγγίσουν τους διαδηλωτές και ήρθαν σε σύγκρουση με τις

δυνάμεις των ΜΑΤ τα οποία χρησιμοποίησαν χημικά για να τους απομακρύνουν.

Στις 17 Ιανουαρίου 2011, το θέμα της πορείας στον Άγιο Παντελεήμονα και την εμπλοκή της «Χρυσής

Αυγής» έφερε στο δημοτικό συμβούλιο του Δήμου Αθηναίων η δημοτική κίνηση «Ανταρσία στις

γειτονιές της Αθήνας». Ο Νικόλαος Μιχαλολιάκος με την παρουσία οκτώ μελών της «Χρυσής Αυγής»

αντέδρασε απευθύνοντας ναζιστικό-φασιστικό χαιρετισμό και αποχώρησε δηλώνοντας «να χαίρεστε

τους Πακιστανούς και τους Μπαγκλαντεσιανούς που τους κάνατε Έλληνες και σας ψηφίσανε». Η

αντίδραση του Μιχαλολιάκου σχολιάστηκε αρνητικά από τον δήμαρχο της Αθήνας Γιώργο Καμίνη, τον

πρόεδρο του δημοτικού συμβούλιου Παναγιώτη Μπέη και τον πρώην δήμαρχο Νικήτα Κακλαμάνη.

Ενώ η εκλογική ισχύς της «Χρυσής Αυγής» ως τις αρχές του 2012 ήταν μηδενική, από το Φεβρουάριο

ως τις βουλευτικές εκλογές του Μαΐου του 2012 γνώρισε ταχεία άνοδο, επωφελούμενη από την

κατάρρευση της επιρροής του «ΛΑΟΣ», εξαιτίας της συμμετοχής του στην κυβέρνηση του Λουκά

Παπαδήμου και την ανάδειξη της ασφάλειας και του μεταναστευτικού σε κύρια θέματα της

προεκλογικής περιόδου.

Στις εκλογές του Μαΐου έλαβε περίπου 440 χιλιάδες ψήφους, ποσοστό 7%, και εξέλεγε

21 βουλευτές. Στην επόμενη εκλογική αναμέτρηση του Ιουνίου διατήρησε το ποσοστό της και

κέρδισε 18 έδρες.

Ως κυριότερους λόγους για τους οποίους ψήφισαν τη «Χρυσή Αυγή», οι ψηφοφόροι της δήλωσαν την

έκφραση της διαμαρτυρίας και της αγανάκτησής τους και το μεταναστευτικό. Υψηλά ποσοστά

υποστήριξης σημειώθηκαν σε περιοχές όπως η Λακωνία, κάτι που δείχνει την πολιτική-ιδεολογική

συνέχεια των ψηφοφόρων της με την προδικτατορική, αλλά και

μεταπολιτευτική δεξιά, συντηρητική παράταξη. Ωστόσο, η σημαντικότερη μερίδα των ψηφοφόρων

προέρχεται από εργατικές-λαϊκές περιοχές της πρωτεύουσας και σχετίζεται με την υψηλή ανεργία και

την παρουσία μεταναστών.

Το Σάββατο 28 Σεπτεμβρίου 2013 μετά από εισαγγελικές έρευνες στοιχειοθετήθηκε η κατηγορία της

σύστασης εγκληματικής οργάνωσης από την «Χρυσή Αυγή» (με αφορμή την δολοφονία του

καλλιτέχνη-ράπερ Παύλου Φύσσα από τον Χρυσαυγίτη Ρουπακιά και άλλα ποινικά αδικήματα μελών

της ΧΑ στο παρελθόν) και η αντιτρομοκρατική υπηρεσία έκανε σύλληψη του Νίκου Μιχαλολιάκου,

του Ηλία Κασιδιάρη, του Ηλία Παναγιώταρου αλλά και του Γιώργου Πατέλη (αρχηγό τοπικής

οργάνωσης στην Νίκαια όπου μέλος της ήταν ο Ρουπακιάς ο οποίος δολοφόνησε τον Παύλο Φύσσα).

Χρονικό σημείο έναρξης της εγκληματικής οργάνωσης σύμφωνα με το εισαγγελικό πόρισμα είναι το

1987. Στο σύνολο οι συλληφθέντες είναι γύρω στους 20 ενώ ο συνολικός αριθμός των στελεχών που

αναζητούνταν για να συλληφθούν υπερέβαινε τους 30.

Τα αδικήματα για τα οποία διώκονται οι συλληφθέντες είναι:

•Δολοφονία του Παύλου Φύσσα

•Απόπειρα δολοφονίας αλλοδαπού στη Μεταμόρφωση Αττικής

•Απόπειρα δολοφονίας Αιγύπτιου στην Ιχθυόσκαλα

•Δεκάδες ξυλοδαρμοί

•Κατηγορία εκβιασμού καθώς φέρονται στελέχη της Χρυσής Αυγής να μετέχουν σε δίκτυο

εκβιασμών μικροπωλητών και καταστηματαρχών.

•Ξέπλυμα μαύρου χρήματος.

Η «Χρυσή Αυγή» υποστηρίζει την πολιτισμική ανωτερότητα του ελληνικού έθνους και της λευκής

φυλής. Από τα μέσα της δεκαετίας του '90 έπαψαν οι αναφορές στα έντυπα της οργάνωσης στον

εθνικοσοσιαλισμό και η ιδεολογία της προβάλλεται από τα μέλη της ως «εθνικισμός». Σύμφωνα,

ωστόσο, με κείμενο της εφημερίδας της οργάνωσης από το 2006, η αντικατάσταση των αναφορών

στον εθνικοσοσιαλισμό από «τους όρους εθνικισμός, λαϊκός εθνικισμός και κοινωνικός εθνικισμός δεν

σημαίνει ότι αλλάξαμε ιδέες», αλλά οφείλεται στο ότι η χρήση των δεύτερων κρίθηκε «περισσότερο

πολιτικά δόκιμη».

Η «Χρυσή Αυγή» αντιτίθεται με ακραίο τρόπο στη μετανάστευση (υποστηρίζοντας την απέλαση όλων

των μεταναστών και Ρομά), στην παγκοσμιοποίηση και στην πολυπολιτισμικότητα, εμφανίζοντας

επίσης αντισημιτικές ιδεολογίες. Οι βουλευτές της, Ηλίας Κασιδιάρης και Μιχάλης Αρβανίτης έχουν

εκφράσει άρνηση του εβραϊκού ολοκαυτώματος.

Υπεραμύνεται της ιστορικής αποκατάστασης του δικτάτορα Ιωάννη Μεταξά και συγκεκριμένα

υποστηρίζει την νομιμότητα του δικτατορικού καθεστώτος και ότι η αρνητική απάντησή του στο

ιταλικό τελεσίγραφο αποδεικνύει πατριωτισμό και πολιτική δεινότητα. Επίσης γίνεται εκτενής

αναφορά στις μεταρρυθμίσεις και στα κοινωνικά μέτρα που έλαβε η δικτατορική του κυβέρνηση.

Επίσης, υπερασπίζεται την δράση των κατοχικών ταγμάτων ασφαλείας εναντίον των δυνάμεων του

ΕΛ.ΑΣ κατά την περίοδο της κατοχής και αποδίδει τιμές στα ένοπλα θύματα της μάχης και της σφαγής

του Μελιγαλά.

Παρόλο που η Ιερά Σύνοδος της Εκκλησίας της Ελλάδας δεν έχει λάβει επίσημα θέση απέναντι στην

οργάνωση, αρκετοί μητροπολίτες τοποθετήθηκαν σχετικά με δική τους πρωτοβουλία. Κάποιοι

εκφράστηκαν θετικά απέναντί της, οι περισσότεροι, όμως, αρνητικά, ισχυριζόμενοι ότι η παγανιστική

και ρατσιστική της ιδεολογία είναι ασύμβατη με τη χριστιανική πίστη. Ανάμεσά τους και ο

Μητροπολίτης Πειραίως Σεραφείμ, ο οποίος, ενώ είχε παλαιότερα υποβάλει μήνυση κατά των

συντελεστών και ηθοποιών της θεατρικής παράστασης «Corpus Christi» μαζί με βουλευτές της

«Χρυσής Αυγής», τον Απρίλιο του 2013 την κατηγόρησε ότι «εμφορείται από τις ιδεοληψίες

σατανιστών αποκρυφιστών» και «αγωνίζεται για την επιβολή του νεοπαγανισμού της Νέας Εποχής».

Τα εγχώρια και διεθνή Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης έχουν αναφερθεί σε θέσεις, πράξεις, και τη

χρησιμοποίηση συμβόλων από μέλη της «Χρυσή Αυγής», συμπεριφορές τις οποίες έχουν επισημάνει

ως σχετιζόμενες με τις ιδεολογίες του ναζισμού και του φασισμού.

Το σύμβολο της «Χρυσής Αυγής» (μαύρος μαίανδρος με λευκό περίγραμμα σε κόκκινο φόντο) κατά

κριτικές θυμίζει τη σβάστικα. Βιβλία όπως « Ο Αγών μου» του Χίτλερ αλλά και άλλα τα οποία

πραγματεύονται την ανωτερότητα της λευκής φυλής βρίσκονται σε περίοπτη θέση τα κεντρικά γραφεία

της οργάνωσης στην Αθήνα. Έχουν καταγραφεί περιπτώσεις στις οποίες μέλη της,

συμπεριλαμβανομένου και του αρχηγού της Νίκου Μιχαλολιάκου, απηύθυναν χαιρετισμό όμοιο με

αυτόν που απηύθυναν οι ναζί και οι φασίστες. Η θέση της «Χρυσής Αυγής» είναι πως ο χαιρετισμός

αυτός είναι αρχαιοελληνικής προέλευσης, άποψη η οποία δεν είναι κοινώς αποδεκτή, καθώς και ότι

αποτελεί αναφορά στον χαιρετισμό που υιοθετήθηκε από το καθεστώς του Ιωάννη Μεταξά.

Ομάδες μελών της «Χρυσής Αυγής» έχουν παρομοιαστεί αρκετές φορές, με βάση τη δράση τους, με τα

τάγματα εφόδου Εθνικοσοσιαλιστικού κόμματος του Χίτλερ. Σε φωτογραφίες που λήφθηκαν στο

πρώτο Συνέδριο της Χρυσής Αυγής τον Φεβρουάριο του 1990, απεικονίζεται η αίθουσα του συνεδρίου

διακοσμημένη με τη σβάστικα και το Wolfsangel που απετέλεσε σύμβολο της παραστρατιωτικής

οργάνωσης Werwolf, που δημιούργησε το 1944 ο αρχηγός των Ες-Ες, Χάινριχ Χίμλερ.

O γενικός γραμματέας της «Χρυσής Αυγής», Νίκος Μιχαλολιάκος, το 2005 τίμησε μαζί με το

εθνικοσοσιαλιστικό κόμμα της Γερμανίας (NPD) στο Βερολίνο, την επέτειο της ήττας του Χίτλερ.

Αντιπροσωπεία της οργάνωσης συμμετείχε, μετά από πρόσκληση του «NPD», σε πορεία μνήμης στη

Δρέσδη για τα θύματα των συμμαχικών βομβαρδισμών. Ο Νίκος Μιχαλολιάκος έχει συμμετάσχει σε

εκδήλωση του Ιταλικού νεο-φασιστικού κόμματος «Forza Nuova», στην οποία ήταν και

ομιλητής. Επίσης μέλη της «Forca Nuova» και του «NPD» έχουν συμμετάσχει ως ομιλητές σε

επετειακή εκδήλωση της Χρυσής Αυγής για τα γεγονότα της κρίσης των Ιμίων.

Σύμφωνα με δημοσιογράφους και μαρτυρίες και από πρώην στελέχη της «Χρυσής Αυγής»

χρησιμοποιείται από τον κρατικό μηχανισμό για το χτύπημα συγκεντρώσεων Ελλήνων και αλλοδαπών

εργαζομένων, όπως και άλλων πολιτών. Επίσης υπάρχουν μαρτυρίες για ευνοϊκή μεταχείριση από

αρκετά ΜΜΕ (π.χ. δικαιολόγηση των περιπολιών μελών της οργάνωσης σε υποβαθμισμένες συνοικίες

της Αθήνας παρόλο που υπάρχουν καταγγελίες για βιαιοπραγίες εναντίον Ελλήνων και μεταναστών, ή

κλήση μελών της για συνεντεύξεις σε ΜΜΕ μετά από χρησιμοποίηση απειλών και εκφοβισμών εκ

μέρους της «Χρυσής Αυγής».

Υπάρχουν επίσης αναφορές για ειδική μεταχείριση της Χρυσής Αυγής από την ελληνική αστυνομία

πως λειτουργούν βοηθητικά και συμπληρωματικά κατά την διάρκεια συγκεντρώσεων και

διαδηλώσεων. Σύμφωνα με έκθεση της Εθνικής Υπηρεσίας Πληροφοριών που δημοσιεύτηκε στις 17

Απριλίου 2004 «τα περισσότερα μέλη της Χρυσής Αυγής οπλοφορούν παράνομα, προμηθευόμενοι με

όπλα από ορισμένους βουλευτές της «Νέας Δημοκρατίας» που παρουσιάζονται ως συνοδοί τους» αλλά

και ότι «η Χρυσή Αυγή διατηρεί ακόμη και σήμερα πολύ καλές σχέσεις και επαφές με εν ενεργεία και

απόστρατους αξιωματικούς και μόνιμους υπαξιωματικούς του ελληνικού στρατού». Η

οργάνωση «Αντιναζιστική Πρωτοβουλία» έχει προχωρήσει σε ημερίδες και έχει αποστείλει επιστολές

στο Υπουργείο Δικαιοσύνης προκειμένου να κηρυχθεί η «Χρυσή Αυγή» παράνομη σύμφωνα με την

Διεθνή Αντιρατσιστική Σύμβαση την οποία έχει υπογράψει η Ελληνική Δημοκρατία και έχει

επικυρώσει με νομοθετικό διάταγμα (Ν.Δ. 494/1970 ΦΕΚ Α΄, 77, 3 Απριλίου 1970). Την άποψη περί

κήρυξης της οργάνωσης εκτός νόμου, συμμερίστηκε αργότερα και το κόμμα των Οικολόγων

Πρασίνων.

Σύμφωνα με κοινωνιολόγους και αναλυτές, η «Χρυσή Αυγή» χρησιμοποιεί μια κλασική

μορφή λαϊκισμού και ιδιαίτερα τα τελευταία χρόνια προσπάθησε να χτίσει την εικόνα της φιλεργατικής

οργάνωσης, εξαιρετικά καχύποπτα απέναντι στις θεσμικές διαδικασίες. Ηπαγκοσμιοποίηση που

σημαίνει και προς έναν διεθνή καταμερισμό εργασίας άρα και έναν διεθνή ανταγωνισμό κάνει όλους

τους ανθρώπους του δυτικού κόσμου, που είχαν ή θεωρούσαν ότι έχουν κάποια κεκτημένα, να

αναδιπλώνονται σε εθνικές αναφορές και σε εθνικιστικά πολιτικά μορφώματα. Το πολιτικό σύστημα

της Ελλάδος, που ουσιαστικά, κονιορτοποιείται, κατακρημνίζεται, στηριζόταν στην ύπαρξη δύο

πολυσυλλεκτικών κομμάτων εξουσίας, στα οποία, συνυπήρχαν τα φιλοδυτικά και τα αντιδυτικά

στοιχεία που είναι διαχρονική διαίρεση στην ελληνική κοινωνική πραγματικότητα, από το

ύστερο Βυζάντιο, πολύ πιο έντονα στον ελληνικό διαφωτισμό του Κοραή και από τον εθνικό

διχασμό Βενιζελικών - αντιβενιζελικών. Αυτή η συνύπαρξη λοιπόν του «ΠΑΣΟΚ» με τη «Νέα

Δημοκρατία» δυτικόφιλων και αντιδυτικών, στοιχείων, υπό την κατάρρευση αυτών των κομμάτων,

λόγω της αναποτελεσματικότητάς τους, παύει να υπάρχει και πια το αντιδυτικό στοιχείο το

καρπώνονται άλλα κόμματα που βρίσκονται στις άκρες του πολιτικού φάσματος είτε στην άκρα

αριστερά είτε στην άκρα δεξιά. Η «Χρυσή Αυγή» δίνει έμφαση στο πρωτογενές, το παρορμητικό και

όχι στον δυτικό ορθολογισμό. Όλα τα χρόνια της μεταπολίτευσης και τώρα με την κρίση, ήταν

αναπόφευκτο κάποια στιγμή ως αντίδραση να υπάρξει η πολιτική ενίσχυση χώρων και σχημάτων της

άκρας δεξιάς που σε μεγάλο βαθμό επικαλούνται ή προβάλλουν τη δυνατότητα για μία δυναμική

αντίδραση βίαιη πεζοδρομιακού τύπου. Όταν τα κόμματα των άκρων ως άθροισμα υπερβαίνουν τα

κόμματα του μέσου της μεσότητας της κυβερνητικής ευθύνης τότε εκ των πραγμάτων το πολιτικό

σύστημα οδηγείται σε μία απραξία αδυναμία παρέμβασης εάν δε αυτό ενισχυθεί και με οικονομική

κρίση όπως το 1929 στη μεσοπολεμική Γερμανία μπορεί και να καταστάσεις εξαιρετικά επικίνδυνες

και ανεξέλεγκτες.

Αυτή η προσπάθεια για «κυριαρχία στο πεζοδρόμιο» απέναντι σε κάθε λογής «εθνικούς και φυλετικούς

εχθρούς» ακολουθεί μεθοδολογία των επιθέσεων στα κλασικά πρότυπα των μουσολινικών squadristi:

αστραπιαίες επιδρομές με μαχαίρια, ρόπαλα και σιδερολοστούς, σακάτεμα του θύματος (ή των

θυμάτων) και εξαφάνιση. Όταν το συμβάν καταγγελθεί, αν και η «Χρυσή Αυγή» συνήθως διαψεύδει τη

συμμετοχή -ακόμα κι όταν δράστες ήταν επώνυμα μέλη ή στελέχη της- προσπαθώντας να θολώσει τα

νερά, το αντίθετο συμβαίνει με τα έντυπα της οργάνωσης. Οι στήλες της εβδομαδιαίας εφημερίδας

«Χρυσή Αυγή» είναι γεμάτες με ανοιχτές προτροπές προς τα μέλη και τους οπαδούς της για τέτοια

δυναμικά ξεκαθαρίσματα.

Ενδεικτική Βιβλιογραφία

• Antonym Smith, Εθνική ταυτότητα, εκδόσεις Οδυσσέας

• David McCrone, Η κοινωνιολογία του εθνικισμού, εκδόσεις Ελληνικά Γράμματα

• Barbara Jelavich, History of the Balkans. 20th century vol.II, Cambridge University Press

• D. Dakin, The unification of Greece 1870-1923,London 1972

• Charles and Barbara Jelavich, The establishment of the Balkan National States 1804-1920, University of

Washington Press

• L. S. Stavrianos, The Balkans 1815-1914, Holt, Renehapt and Winston 1963

• R. W. Seton-Watson, The rise of nationality in Balkans,New York 1966

• Richard J. Crampton, Bulgaria 1878 – 1918: A History, East European Monographs, 1983

• Ζ. Καστελάν, Η ιστορία των Βαλκανίων, εκδόσεις Γκοβόστη

• Ιωάννης Κολιόπουλος, Ιστορία της Ελλάδας από το 1800. Το έθνος, η πολιτεία και η κοινωνία των

Ελλήνων, Θεσσαλονίκη 2000

• Μ. Νυσταζοπούλου-Πελεκίδου, Οι Βαλκανικοί λαοί. Από την τουρκική κατάκτηση στην εθνική

αποκατάσταση (14ος-19ος αι.), εκδόσεις Βάνιας

• Μαρία Τοντόροβα, Βαλκάνια. Η Δυτική φαντασίωση, Θεσσαλονίκη 2002

• Βασίλης Γούναρης, Τα Βαλκάνια των Ελλήνων. Από το Διαφωτισμό έως τον Α Παγκόσμιο Πόλεμο, εκδόσεις

Επίκεντρο

• Βασίλης Γούναρης, Το μακεδονικό ζήτημα από τον 19ο εώς στον 21ο αιώνα, εκδόσεις Αλεξάνδρεια

• Βερέμης Θ., Εθνική Ταυτότητα και Εθνικισμός στη Νεότερη Ελλάδα, εκδόσεις Μ.Ι.Ε.Τ.

• Μαρκ Μαζάουερ, Τα Βαλκάνια, εκδόσεις Πατάκη