Artzibarko aldaera deituizanaren inguruan

(7 – barnera begirako zenbait erkaketa)

Koldo ARTOLA

FONTESLINGVÆ VASCONVM

stvdia etdocvmenta

Año XLV • Número 116 • 2013SEPARATA

FONTESLINGVÆ VASCONVM

stvdia etdocvmenta

Año XLVNúmero 116

2013

La reduplicación compleja en euskera: notas acerca desu formación y sus paralelos en otras lenguasIván Igartua 5

Artzibarko aldaera deitu izanaren inguruan(7 – barnera begirako zenbait erkaketa)Koldo Artola 31

Iruñe ondoko euskal testu zahar berri batEkaitz Santazilia 91

‘Cer alcatte edo alcatte ondo’ Un dato para la geografía históricadel euskera en la Llanada alavesa (Axpuru y Heredia)Roberto González de Viñaspre / Pedro Uribarrena 121

Euskararen laguntzaile ahantziaz: *iron aditzaren historiaManuel Padilla 131

Basque complex predicates and grammar changeJuan Carlos Odriozola / Xabier Altzibar 171

Biformulatzaile urruntzaileak: euskarazkodiskurtso-markatzaileen hiztegia osatzeko atariko azterketaInes Garcia-Azkoaga 191

Euskararen belaunez belauneko jarraipena eta hizkuntzasozializazioa Nafarroako familia euskaldunetan (1970-2012)Paula Kasares 209

Sobre Deredia, nombre original y forma usada eneuskara de HerediaMikel Gorrotxategi 235

Topónimos alaveses de base antroponímica acabadosen –(i)anoPatxi Salaberri Zaratiegi 245

Bai/ez galderen pertzepzioaren aldeak informatzaileen amahizkuntzaren arabera: euskararen prosodia gaitasuna lantzekozenbait datu argigarriIñaki Gaminde / Asier Romero / Aintzane Etxebarria / Urtza Garay 273

Artzibarko aldaera deituizanaren inguruan

(7 – barnera begirako zenbait erkaketa)

Koldo ARTOLA*

Saio honen azpitituluak dioen modura eta laburki esanik, aldaera honenbaitan sailkaturiko zortzi herritan bildu den hainbat datu dakargu hona

oraingoan, haien arteko erkaketatik zer eta zenbaterainokoa duten komuneta zer ez ikusteko asmoz.

Lurralde hauetan euskararen ahozko transmisioa XX. mendeko gerla zibi-la hasterako etenik zegoen jada, hizkera-molde honen azken hiztunak, gutxi-gorabehera, aipatu mendearen hasieran sortuak baitziren. Guk elkarrizketatugenituenean, duela hogeita hamar urte inguru, hitz egiteko dorpe xamar zeu-den, batzuk ia ezinean, urte luzetako ahanztura-prozesu baten ondorio.Sarrera xume honetan, beraz, zer aurkeztu behar askorik ez izateaz gainera,zalantzatan gaude aukeraturiko bide hau abiarazirik asmatu izana, zailtasunasko aurkitu baitugu ekarritako hitzak sailkatzen hasi eta han-hor-hemenkahainbeste eta hainbeste ohar eta zehaztasun egin behar izatean, inoiz hasiri-ko bidean atzera egiteko tentaldia izateraino.

Izan ere, horretarako prestatu leihatiletan lekua irabazi nahi eta, hitzenbaten aldaera idazterakoan, era honetan jokatu dugu: 1) Antzeko, hurbilekoedota sinonimoak direnen artean, (,) idatzi dugu; 2) Antonimo direnen ka-suetan, (/); eta 3) Zerikusi beharreko hitzen kasuetan (abendu eta maiatz,kasu), (;). Baldin herri batean garbi bildu bada eta beste batean garbitu (edo-ta zikin eta zikindu), batzuetan zein bere leihatilan idatzi dugu, baina inoiz,leihatilan leku izanez gero, bata bestearen ondoan. Gainera, bere baitan bes-

31[1] ISSN 0046-435X, Fontes Linguae Vasconum (FLV), nº 116 (2013), 31-89

* Donostiako Aranzadi Zientzi Elkarteko Etnografi Sailekoa.Esker biziak damazkiot, arazo gehienbat gramatikalak direla-eta, Euskal Filologian lizentziatua

den eta laguntzaile izan dudan Xabier semeari.

KOLDO ARTOLA

[2]32

telako datu interesgarriren bat eskaintzen duen zenbait hitzi leku egin diogu,dela modismoa, dela atzizkia edo dena delakoa.

Diogunez, ez dugu garbi ikusten tamainako ur handitan sartzeak mereziizan duen (hainbeste datu eta iturri kontsultatu, irakurri, berrirakurri... hau,hori eta hura berriro errepasatu beharra...), baina, egia esateko, arazoaz kon-turatu orduko saioa aski aurreraturik zegoenez, tira, zirt edo zart, bururatze-raino eramatea izan da gure azken erabakia. Irakurleak barkatuko ahal digudatuen aurkezpena batere ortodoxoa ez izatea. Datuok, nolanahi ere, hordaude eta baldin zerbaitetarako balioko badute, horrekin konformatukogara.

Herrioi zutabe bana prestatu eta mendebaldetik ekialderanzko norabide-an ordenatu ditugu: lehenengo Hego-Esteribarko Ilurdotz1 eta ondorenArtzibarko zazpi herriak: Espotz, Uritz, Hiriberri, Arrieta, Lakabe, Orotz-Betelu (kasu honetarako herri artzibartartzat jo duguna, orain ez hain aspal-di hala izan baitzen) eta Azparren. Aurrenik, baina, aipatu herrien,datu-emaileen, biltzaileen, materialen eta bilketa-daten berri ematen duenkoadroa prestatu dugu:

HERRIAK BERRIEMAILEAK BILTZAILEAK MATERIALAK NOIZKOAK

Ilurdotz Joaquin Garrues Goñi Koldo Artola inkestak eta hizketak 1981-1986

Espotz Manuel Zazpe Garde Koldo Artola inkesta bat 1985-1986

Uritz Juan Cruz Elizalde Louis-Lucien Bonaparte kristau-ikasbide bat 1865 urte ingur.

Hiriberri Francisca Larrageta Monaut,Lino Méndez Expósito,Soledad Arbonies Larrageta,Paca Larrageta Imirizaldu etaAmbrosio Usoz Imirizaldu

Koldo Artola elkarrizketak 1971-1983

Hiriberri Ambrosio Usoz Imirizaldu Aranzadi, EAEL2 inkesta eta elkarrizk. 1979

Hiriberri Soledad Arbonies Larrageta Aitor Arana elkarrizketak 2002

Arrieta Saturnino Etxamendi Larrea Koldo Artola inkestak eta elkarrizk. 1981-1992

Arrieta Juana Ibarrola Euskaltzaindia, IKER3 inkesta (Erizk. Iruk.) 1922

Lakabe Javier Ibarra Murillo Orreaga Ibarra prediku bat 1925 urte ingur.

Orotz-Betelu German Garmendia Arturo Campion Orreaga izeneko testua 1880 urte ingur.

Orotz-Betelu Angela Orradre etaFermin Arbunies

Euskaltzaindia, IKER4 inkestak (Erizk. Iruk.) 1922 urte ingur.

Orotz-Betelu Juan Simon Goñi,haren emazte Pilar etaFermina Iturri

Aita Donostia toberak (RIEV) 1924

Orotz-Betelu Juana Orradre Ana Maria Echaide inkesta (Eusk. en Nav.) 1976?

Orotz-Betelu Gregorio Arzelus Arzelus Koldo Artola inkesta-apurrak 1983-1987

Azparren Gregoria Bizkai Eskabel etaAgueda Bizkai Iribarren

Koldo Artola inkesta eta apurrak 1983-1985

1 Herrixka honetatik hurbileko Irotzen Javier Irigaray adiskideak, 1974an, bildu zituen datuetarikbatzuk kontuan izan ditugu, hauek, gutxi izatean, zutabe bat egiteko adina eman ez badute ere.

2 Biltzailea: Fermín Leizaola.3 Biltzailea: Resurrección María de Azkue.4 Biltzailea: Aita Eusebio Etxalarkoa. Herri honetan jaso ziren bi inkestetako baten erantzuleak

Angela Orradre eta Graciana Ezkabel izan ziren, baina hau, sortzez oroztarra ez zenez, ez dugu kon-tuan hartu. Angela Orradre izan zen, gainera, erantzurik gehienak eman zituena.

ISSN 0046-435X, Fontes Linguae Vasconum (FLV), nº 116 (2013), 31-89

ARTZIBARKO ALDAERA DEITU IZANAREN INGURUAN (7 – BARNERA BEGIRAKO...

33

Urizko eta Lakabeko datuetan, ulertzen erraza denez, gai erlijiosoarekin ze-rikusia duten hitzak dira nagusi, baina bada, era berean, lexikoaren aldetik ja-kingarria den hitz mordoska ederra. Gainerako herrietan, ordea, alderantzizkojoera dugu, bestelako hitzak baitira nagusi eta giro erlijiosokoak, berriz, gutxia-go.

Artzibarko Arrieta eta Hiriberri dira saio honetan prestatu dugun erkaketa-rako ardatza, bi herriok aldaera edo barietatearen erdialdean eta ibarraren ipa-rraldean baitaude. Ditugun daturik gehienak ere bi herri hauetan eskuraturikgaude eta, hauek honela, bietako bat, ARRIETA, hautatu dugu lagin-erakusle na-gusitzat. Arrazoia da herri honetan dugun ia informazio guztia lagun bakar bati,Saturnino Etxamendiri, zor zaiola (herriko beste iturriren batetik ekarritako da-tuak oso urriak dira) eta hari, agian, aurpegia eman liezaiokeen Hiriberrik aur-kezten dituen datuak, berriz, hainbat laguni zor zaizkiola, artean kanpokoeragina nozitu duen baten bati. Arrietak ‘agintzen’ du, beraz, bera baita, nola-bait esateko, erreferentzi puntua, berari begira baitaude beste herrietan bilduri-ko datuak. Badira, haatik, ibarrean erabiliak izanagatik, saio honetara ekarrigabeko hitz asko eta asko, gure nahia ez baita hiztegi bat egitea izan, Aitor Aranaadiskideak hain ederki burutu zuenaren antzekoa, hona dakartzagun herri des-berdinen arteko hitzen antzekotasunak zein diferentziak agerian ezartzea baizik.

Zenbait dokumentutan aurkitu ditugun grafiak direla eta, azkenik, Urizkokristau-ikasbidekoa oraingo moldeetara egokitu dugula esan beharrean gaude.Honela, eskuizkribuan dakuskigun ainguiru, facilqui, virgina, aprovechatu, ara-gui, ausi, verce, amberce eta vacar gisako hitzak, adibide soil batzuk aipatzeaga-tik, guk aingiru, fazilki, birjina, aprobetxatu, aragi, autsi, bertze, anbertze etabakar idatzi ditugu, hurrenez hurren.

Ana Maria Echaidek El euskera en Navarra izeneko lanean erabili zuen alfa-beto fonetikoaren grafia ere, Orotz-Beteluko inkestari dagokion bezainbatean,ohiko ortografiaren moldeetara egokitu dugu, emaitzok gainerako datuenekinberdintze aldera.

Eta, besterik gabe, saioari hasiera emango diogu, aipatu erkaketarako ba-tzuetan pare bat herriren arteko datuak bakarrik baliatu ditugula esanik eta ja-rraiko oharra egin ondoren:

Saioaren eremutzat hartu dugun esparrua eta haren baitako datu-iturriak es-kaini dizkiguten herrien kokapena irakurleari modu erraz batez erakusteko,mapa-parea prestatu dugu.

Lehenengoan, saio hauetan guztietan lanaren oinarritzat baliatu dugunLouis-Lucien Bonaparteren mapaz lagunduta agertzen denekoan, esku arteandugun eremuaren proiekzioa ikus daiteke, aipatu modu errazean aurkeztua.

Bigarrenean, eremu hauxe dugu soil-soilik, bestean baino tamaina handia-goan. Saioaren funtsa diren herrixken izenak –herrixka diogu, denak baitira he-rri txikiak, haietako batek, Espotzek, gaur egun, biztanle bakarra besterik ezduena– itxura errektangularreko kaiolatxo banatan sartu ditugu haien kokape-na zehazteko asmoz, mendebaldeko bazterrean Hego-Esteribarko Ilurdotz etaekialdekoan Artzibarko Azparren ageri direla.

Litekeena da, agian, maparen erdialdean ageri den Arriasgoiti izena,Esteribarren eta Artzibarren artean kokatua, inorentzat bitxia izatea, gauregun ez baita era horretan izendatzen. Kontua da 1943. urtean ibar hauLizoainibar izenekoari batu zitzaiola, ordutik hona Lizoainibar-Arriasgoitiizenekoa osatzeko.

[3] ISSN 0046-435X, Fontes Linguae Vasconum (FLV), nº 116 (2013), 31-89

KOLDO ARTOLA

[4]34 ISSN 0046-435X, Fontes Linguae Vasconum (FLV), nº 116 (2013), 31-89

Esk

uartean

dugu

nerem

ua,

L.L.

Bon

aparterenmap

aren

arab

era.

ARTZIBARKO ALDAERA DEITU IZANAREN INGURUAN (7 – BARNERA BEGIRAKO...

35[5] ISSN 0046-435X, Fontes Linguae Vasconum (FLV), nº 116 (2013), 31-89

Tamaina

hand

iago

koerem

ube

ra,h

errien

koka

pena

aise

ikus

teko

eran

.

KOLDO ARTOLA

[6]36 ISSN 0046-435X, Fontes Linguae Vasconum (FLV), nº 116 (2013), 31-89

Ilurdotz

Espotz

Uritz

Hiriberri

Arrieta

Lakabe

Orotz-Betelu

Azparren

abar,

adar

abar

abar,

adar

abar,

adar

5ab

ar

aben

du6

aben

duab

endu

7ab

endu

abise

tuab

isatu

abisa

tu

abrats

/pob

repo

bre,

eska

sab

rats

/pob

reab

rats

/pob

reab

erastasu

nab

rats,

abarats

abre,a

ziend

a8azien

daab

reab

re,a

ziend

a

adin

adin

adin

agur

9saluda

tuag

urad

io,a

loag

urtu

adios,

abur

egin

aextian

,aixt

ianaextian

,aixt

ianaix

tian

afari,

afaldu,

afaltu

afari

afari,

afaldu

afari,

afaldu

afari,

afaldu

agertu

,age

riag

ertu

(edo

)age

riplan

tatu

agertu

,aga

rtu10

agertu

ageri

ago;

ezpa

inag

o;ezpa

inag

oag

o;ezpa

inag

o,ab

o;ezpa

in11

ezpa

inag

oag

o;aiz

pain*?

agotz,

agoz

tegi

12ag

otz,

aotz,

aozte

giag

otz,

aotz,

aozte

gi

5Le

hene

ngolerroho

netan

jaso

tzen

den

hitzaga

ztelan

iazk

o‘ram

a’da

.Hitzen

erda

razk

oesan

ahia

adieraztea

komen

igarriairud

ituzaigun

ean

azaldu

dugu

halako

a.Ilur

dotzen

,lau

ré-

lia,l

auré

labá

rba

t(‘una

ramade

laur

el’).

6Ilur

dotzen

,mug

atur

ik,a

bend

ue.J

oera

hauhe

rrih

onetan

gertatzenda

bereziki

etaba

ita,

gutxiago

tanba

daere,

Esp

otzen,

aurrek

osilaba

nie

douba

tizan

ezge

ro(iku

s,hu

rren

gole-

rroa

n,ab

isetu

hitzaetapa

reka

tuArrietanetaOro

tzen

bildur

ikoe

kin)

.Uriztik

ekialderan

zkohe

rrietanez

dugu

halako

rikikus

ten,

salbue

spen

urrirenba

tean

ezba

da.

7Er

izkizu

ndiI

ruko

itzak

(EI)

Arrietako

hilabe

te-iz

engu

ztiakda

kartza:i

zotz

ila,o

tsaila

,mar

txo,

april,

mai

atz,

gara

garz

aroa

,gar

ila,a

buzt

ua,u

rri,

lasta

il,az

aroeta

aben

dua.

Hiribe

rrikoLino

Men

dez,

1971

ean,

hone

lamintzatuzitzaigu

n:ez

táki

te...

otsá

lla,p

afeb

rero

béti;

desp

ués,

ener

o,no

sécó

mo

es...

mar

txóa

,desp

uésa

príll

a,ab

ril;

desp

ués,

pam

ayo,

may

átza

,yde

spué

s,pa

juni

o,ga

rartzá

-ro

a,de

spué

sgar

ílla

yno

sé(..

.),ag

ósto

a,bu

eno,

esoya

esco

mo

caste

llano

,desp

uésu

rría

esset

iem

bre.

Herri

hone

tan,

gainera,

azar

oere,

‘nov

iembre’,b

ilduge

nuen

.Orotz-B

eteluk

oizen

guztiakho

nela:

izot

zila

,otsa

lla,m

artx

oa/m

artx

ua,a

prila

/api

rila

,may

atza

,gar

agar

tzar

oa,g

arila

,abu

stue,

urria,

lasta

ila/l

asta

lla,a

zaro

aetaab

endo

a/a

bend

ue(E

I).Ilurdoz

kobe

rriemaileak

ere,

azke

nik,

koad

roa-

renezke

ralde

an,h

ilabe

tegu

ztienizen

akem

aten

asmatuzu

en:i

zotz

ille,

otsa

lle,m

artx

oa,a

príle

,mae

tza,

gara

garz

ároa

,gar

ile,a

gozt

ue,u

rrie,l

asta

ille,

azar

oaetaab

endu

e.8Ilur

dotzen

ábre

=ca

balle

ría,

berriemailearen

arab

era.

9Ilur

dozk

oag

urho

riotoitz

ezag

unba

tentestuing

urua

nso

ilik.

Arrietako

berriemaileak

,zereg

inho

rretarak

o,ab

eerab

ilizu

en:A

beM

aria

,eta

Laka

beko

apaizak

AveM

aria

idatzi.

10Arrietan

plan

tatu

ereba

i,‘age

rtu’

aditzarenesan

ahiaz:

plan

tátz

enza

irá

jótz

era;

etaHiriberrinerean

tzera:

león

a,zá

nbra

!altz

íner

apl

antà

tuzé

kida

n(A

.Uso

z).U

rizk

oleihatila

nida-

tzirikoa

,bestalde,

secr

etua

cag

uerc

enba

tetikateradu

gu;e

zda

kigu

,beraz,p

artizipior

akozein

eraha

utatuk

ozu

enEliz

alde

k.11

Arrietan,

mug

atur

ikez

paña

,Ilurd

otz,

Esp

otz,

Hiriberri

etaLa

kabe

nbe

zala.A

zken

herrih

onetan

eramug

atua

soilik,

leihatila

nartiku

luaz

gabe

turikag

ertzen

bada

ere.

12Le

rroho

netan:

‘paja’

eta‘pajar’.Hiriberrin,

boka

lartek

o-g

-eror

iarenon

dorioz

,aut

zeradipt

onga

tuaereba

i.

ARTZIBARKO ALDAERA DEITU IZANAREN INGURUAN (7 – BARNERA BEGIRAKO...

37[7] ISSN 0046-435X, Fontes Linguae Vasconum (FLV), nº 116 (2013), 31-89

Ilurdotz

Espotz

Uritz

Hiriberri

Arrieta

Lakabe

Orotz-Betelu

Azparren

agua

ntatu

agua

ntatu,

yasan13

agua

ntatu,

sopo

rtatu

familie

aide,

familia

aide,

familia

aide,

familia

aide

ainain

ain,a

inba

tain

ain

aingiru

,ang

iruain

giru

aingiru

ainge

ru

aise,

aixe

aisa,

fazilk

iais

a,ais

eerrazk

iais

a,ais

e

aite;

ama

aita;

ama

aita;

ama

aita;

ama

aita,

aitta;a

ma

aita;

ama

aita;

ama

aita;

ama

aiteg

uria

aitag

urea

aitag

urea

aitag

uria

aitag

urea

aitee

taam

aait

ataa

ma

aitae

taam

akait

ak,a

itatamak

aitetam

akgu

raso

ak14

aitak

aitat

aama

aitu,

entzu

n15ait

uait

u,en

tzun

aitu

aitu

aitu

aitu*

aitu

aixkide

,aizk

ide

aixkide

aiskide

,aixk

ide

aixkide

,aizk

ide16

adisk

ide

aixkide

aize,

aizetu

aize

aize,

zearraize

aize,

aizeratu17

aize

zigarraize

aizko

raaiz

kora

aizko

ra,a

ixkor

aaiz

kora

aizko

raaiz

kora

aliza

nal

izan

aliza

n18al

izan

al(iz

an)

aldare

aldare

aldare

aldare,

aldere19

kanb

iatu,

kanb

ietu

mud

atu

aldatu,

kanb

iatu20

aldatu,

kanb

iatu

aldatu

13Hiriberrinbilduhitz

hauus

tezNafarro

aBeh

erek

oade

nka

ntuba

tetikaterata:

Zak

upo

lbor

atrip

an,n

orek

beha

rdu

yasa

(n.)

(A.U

soz).

14La

kabe

koIb

arra

apaizakerab

ilihitz

hone

kerem

uho

netatikka

npok

oadiru

dien

arren

(EAEL

-en

arab

era,

Aur

itzetaLe

karo

zke

ndut

a,Belatetik

men

deba

lderaag

ertzen

daba

ka-

rrik),

Lizarrag

aElkan

okoa

renizkr

ibue

tan(g

urat

soak

/bur

atso

ak)etaAitaEsteb

anAdo

aing

oarene

tan(g

urat

suak

/bur

asoa

k)ka

usid

aiteke

.15

Ilur

dotzen

sóñu

e...

aitz

én,alde

batetik,

eta

igén

dian

aitz

éndu

tm

éza,

bestetik.Uritzen

,be

rriz,‘ent

zun’

mezarek

inlotu

rik,

nolaba

itesatek

o:eta

nola

veau

teen

zun

[mez

a]?,

eta

Hiriberrinalde

rant

ziz:

mez

aai

tuut

eliz

aned

ota

goiz

ero

orra

xtat

zen

gara

eliz

ara

juat

eko

mez

aai

tzer

a(S

.Arb

onies).

16Arrietan,

EIde

lako

an,a

iskid

e.17

Leihatila

hone

tan:

‘vient

o,aire’e

ta‘ave

ntar’.Ilur

dotzen

,aíz

eba

tind

érko

a,un

aire

fuer

teem

anzigu

ten,

etaAzp

arreng

oleihatila

ndu

guna

vien

tocr

uzad

ode

lnor

tede

laesan

.18

Arrietan‘aha

l’irag

anga

itzzein

irag

anko

rrarek

in:j

oaten

alga

raed

ota

iten

aldu

zu,a

dibide

z.Aha

lera

irud

ikatzeko

besterik

ereba

daor

dea:

ibil

daik

eed

ota

etxa

kety

an,a

dibide

z.Eta

Ilur

dotzen

erean

tzera,

algi

ndue

nbe

zala

bildur

ikba

ikau

deeta,

ahalerabe

stemod

uanirud

ikatzeko

,ize

nda

ikeed

ota

yan

(t)z

aket.A

zparreng

oda

tuetan

,azk

enik,j

oan

naik

eda

kusagu

.19

Laka

beko

baliz

koalda

eraho

nisu

smag

arri

deritzog

u,ez

baitug

uinoizad

itu;

akatsba

tote?

20Hiriberriko

leihatila

hone

tansartzenez

den

truk

atuereba

i,S.

Arb

oniesekA.A

rana

riem

ana.

KOLDO ARTOLA

[8]38 ISSN 0046-435X, Fontes Linguae Vasconum (FLV), nº 116 (2013), 31-89

Ilurdotz

Espotz

Uritz

Hiriberri

Arrieta

Lakabe

Orotz-Betelu

Azparren

alde

alde

alde

alde,

aldei

nald

eald

e

aldi,ald

iero*

aldi,ald

iero

aldi

aldi,ald

iero

aldi

aldi

alegratu

alegratu

alaitu

,poz

tu

alke,

alketu

alke

alke,

alketu

alke,

alketu21

alke

alor;

pent

ze;d

ermio

alor

alor;

larre

alor;

soro

;sario

22alo

ralo

r

neka

zari

labor

ari,lab

rado

realo

rreko

langille

neka

zari

altxa

tu,a

ltzatu

altxa

tualt

xatu

altxa

tu23

altxa

tu*

altzin

/gibel

aitzin

,aitz

enalt

zin/g

ibel,

gibil

altzin

/gibel,

atze

24alt

zinalt

zin,a

tzin/g

ibil

altzu

ralt

zur,atzu

ralt

zur,alt

xur

altzu

r,alt

xur

aitzu

ralt

zur

alubie;

baba

alubia;

baba

baba

alubia;

baba

alubia

alubia

tzipo

;lintsu

ski

alz;t

zipu;

koro

sti25

altz;

koro

stiko

rosti

;lintxus

ki

alleg

atu,

elleg

atu

alleg

atu

elleatu

,elle

gatu

alleg

atu,

elleg

atu26

arrib

etu

elleg

atu

elleg

atu

amab

erjin

eam

abirj

ina

amab

erjin

aam

aberjin

a27am

abirj

iña

amab

erjin

a

amain

ikus

tera

Jang

oiko

ainikus

tera

amaren

ikus

tera

-tera:a

mai

kuste

ra28

21Le

rroa

n:‘vergü

enza’e

ta‘ave

rgon

zar’.

22Arrietan

alur

gisako

alda

eraereba

i.Aldaera

hauad

itur

ikga

ude,

aspa

ldi,Erron

kariba

rkoIzab

anetaUztarro

zenere.

23Arrietan,

etaba

itaingu

rumarih

onetan

guztian,

altx

atu‘escon

der’

daoh

iki,inoiz,

hitzaren

zaba

lerazed

oan

tzek

otasun

az,b

estetarako

erab

iliizan

bada

ere.

24Arrietan

altx

inereba

ieta,g

ibel

hitzaren

mug

atzearid

agok

ione

z,jarraiko

adibidean

labu

rbild

uada

kusagu

:Orá

iar

túbe

rtze

át?be

rtzé

eski

néra

,ta,

gibl

á,dé

nain

gurú

s-in

gurú

s,pa

-rá

tzen

züté...

ógia

,oáñ

oèr

rega

bé.L

akab

ekoizkr

ibua

n,mug

atzean

,ñ-d

una:

altz

iña.

Oro

tz-B

etelun

,azk

enik,a

urre

tikerebildur

ikda

go(E

I),b

aina

bertso

batzue

ntestuing

urua

nba

karrik.

25Arrietako

leihatila

hone

tan:

‘alis

o’,‘ch

opo’

eta‘acebo

’(tx

ipuereba

i);I

lurd

otzetaAzp

arreng

olin

tsusk

i/lin

txus

ki,b

erriz,

‘saúc

o’da

.26

Arrietan

alleat

ueta

lleat

uereba

i.27

Hon

axe

hetasu

nakleihatila

zleihatila

:1)Arrietan,

inoiz

ama

berx

inaereba

i;2)

Ilur

dotzen

ama

berk

ineereba

i;3)

Urizk

okr

istau-

ikasbide

an,a

ma

verg

inaeta

ama

virg

inaereba

i;4)

Hiriberrin,

ama

berk

inaereba

i,etaare

birjiñ

a,otoitz

baten

testuing

urua

n:Eú

skal

Erríak

dauk

áam

ába

tsénd

oa;z

éin

zëra

zúBirjiñ

áArá

ntza

zúko

ba(F.L

arrage

ta);

5)La

kabe

koizkr

i-bu

an,V

irgi

na/V

irgi

nia

/Virgi

ñagisako

alda

erak

daku

skigu,

azke

neko

aau

rrek

obiak

bainoge

hiag

otan

;eta

6)Oro

tz-B

etelun

,Am

aBer

gine

n,Am

aBer

giñe

nde

bota

.28

Batzu

etan

,aldi

gutxitan

egia

esatek

o,-ter

a/-tze

rabu

kaerak

ono

minalizazioarieg

okitur

iko

osag

arri

zuzena

kge

nitibo

aha

rtzen

du,lerro

hone

tan

ikus

daitek

een

mod

uan,

baina

Ilur

dotzen

haune

kezge

rtatuda

etaArrietako

materialetanha

lako

rikez

zaiguag

eri.

ARTZIBARKO ALDAERA DEITU IZANAREN INGURUAN (7 – BARNERA BEGIRAKO...

39[9] ISSN 0046-435X, Fontes Linguae Vasconum (FLV), nº 116 (2013), 31-89

Ilurdotz

Espotz

Uritz

Hiriberri

Arrieta

Lakabe

Orotz-Betelu

Azparren

idiei

ndak

oaix

kide

inda

ko*

arim

ainda

kosemeainda

koam

ainda

ko29

beka

taria

inda

koam

ainda

koam

ainda

ko

amek

a;am

airu

amek

a;am

airu

amek

aam

eka;

amair

u30am

eka;

amair

uam

eka;

amair

uam

eka;

amair

u

boka

oam

en

ametsi

n,am

eske

taam

etsi

nam

eske

tanait

u

amor

ioam

orio

anaia

,ana

ie31an

aia,a

naea

anaia

,ana

ëaan

aia,a

naëa,a

naea

anai

anea

anay

a

andr

e,mazteki

andr

e,em

asteki

andr

e,em

asteki

andr

e,em

azteki

andr

e,mazteki

32em

azteki,m

azteki

andr

e,mazteki

mazteki

arim

a,espirit

uan

ima

anim

a,espirit

uan

ima,

arim

a33an

ima

anim

elean

imale

,arim

alean

imale

34

anitz

,aun

itzan

itz,a

unitz

anitz

,laski

anitz

,aniz,

latz

anitz

,aun

itz35

anitz

,aun

itzau

nitz

apa

pott

apa36

29Hon

a,‘-(

a)rend

ako’

atzizk

iaren

ondo

rioz

,Arrietan

ditu

gun

emaitzaba

tzuk

:Jan

góik

oind

áko

/am

áind

ako

/aité

inda

ko/a

itátx

indá

koeta

aurr

èind

akó.

Plur

alerak

o,be

rriz

(‘-en

dako

’ka

surako

,alegia),h

auek

:aiénd

ako

/biénd

ako

/lau

nénd

ako

/med

ikue

ndák

o/u

suén

dakó

/eul

tziend

áko

/den

ènda

kóeta

erro

tazá

iend

akò.

Hiriberrin,

sing

ularrarekin,

dipt

onga

tuga

beko

emai-

tzak

ereba

i,jend

eare

ndak

o,ad

ibidez.

30Hiriberrin,

baina,

hizk

etaldi

aske

an,o

géita

mai

ká.

31Ilur

dotzen

,zen

batzailearek

in,a

naib

etetaHiriberrin

anai

bat.

Oro

tz-B

eteluk

oG.A

rzelus

iéne

anéa

keta

anéa

batb

ilduge

nion

.32

Hon

axe

hetasu

nakleihatila

zleihatila

:1)Arrietan,

maz

teki

horrez

gainera,

maz

teeta

emak

ume;

2)Esp

otzen

emas

tiki/m

astik

iereba

i;3)

Urizk

okr

istau-

ikasbide

anem

aste

ereba

i;4)

Hiriberrin,

emaz

teki-z

gainera,

maz

te/m

azteki

ereba

i,hiru

retanerega

zt.‘mujer’,zent

zuzaba

lean

:maz

téki

laná

koè

kdi

ré,b

á-ba

i,oé

kdi

re;e

unér

obe

rbér

ak,b

erbé

rak,

bai(

F.La

rrag

eta).

Batzu

etan

,ha

lere,m

azte

‘esp

osa’

adierarekin

aditu

izan

dugu

;5)

Laka

beko

leihatila

nag

ertzen

dena

ri,em

akum

ege

hitu

beha

rzaio;eta

6)AitaDon

ostiak

bildu

Oro

zko

tobe

ran

maz

te/

emaz

te‘m

ujer’e

reba

i.33

Laka

beko

testua

nar

imaasko

zge

hiag

otan

anim

aba

ino.

34Arrietan,

bestean

imalia

batizen

datzek

o,saia

adibidez,g

azt.

‘bicho

’hitza

erab

ilizu

enbe

rriemaileak

:guá

zen

yá...

ílik

dagó

edo,

bítx

ogo

i.35

Hon

axe

hetasu

nakleihatila

zleihatila

:1)Arrietan

aniz

,ani

txeta

anix

ereba

i,etaba

ita

ausa

rkiere;

2)Ilur

dotzen

andi

tz,a

undi

tzeta

asko

ereba

i,azke

nha

ueske

rrik

asko

esap

ide

soile

anbilduba

dugu

ere;

3)Uritzen

,hon

akoga

ldera-eran

tzun

etatik

aterata:

-N

ordi

rem

iserico

rdio

soac

?-La

squi

urrica

lcen

dire

nacor

añic

estrañ

oequ

in.H

erri

hone

tako

izkr

ibua

n,ga

inera,

anits

/ani

saldaerakda

kusk

igu;

eta4)

Oro

tz-B

eteluk

oEI

delako

anan

itxeta

asko

,eta

azke

nha

uor

obat

AitaDon

ostiaren

datu

etan

ere.

36Gazt.

‘beso’;h

onaArrietako

adibidea:á

iteit

aám

a,em

ànne

kó...

ápa

bána

.Hon

aIlur

dozk

oa:e

mán

tzió

ápa

batk

opétan

.Hiriberrin,

orde

a,po

ttaem

anzigu

nF.

Larrag

etak

,mug

a-tu

a:ka

tsúpó

tta,p

ótta

...id

ánpó

tta...

kátsu

.

KOLDO ARTOLA

[10]40 ISSN 0046-435X, Fontes Linguae Vasconum (FLV), nº 116 (2013), 31-89

Ilurdotz

Espotz

Uritz

Hiriberri

Arrieta

Lakabe

Orotz-Betelu

Azparren

apal,

apald

uap

alap

aldu(su

a)

apez;k

uran

dera

apez

apez,frail(

l)e;s

orgin

apez,fraile

;sor

gin

apez

apez,a

bade

apez

abue

lo;a

buela

apitx

i;am

itxi

apitx

i;am

itxi

apitx

i;am

itxi37

aitho

na,a

buelo

apitx

i,ait

aitxi

atxi*

;amitx

i

ar;t

zintze

retxintxare

arar*;

txintza

re38

ar

arag

i;ezur

arag

i;ezur

arag

iarag

i;ezur

arag

i;ezur

arag

i;ezur

aran

;gerezi;piku

39aran

*aran

;gerezi;piku

aran

;gerezu

zoko

rroaratze

aratze,p

otxo

loaratze,a

ratxe40

aratze*,

tzoko

rro

sarra

zi/a

trazi

eror

asi

yana

zi-arazi:

yana

zierna

razi;

adier

azi

arbo

learbo

la*arbo

le,arbo

laarbo

learbo

learbo

la

arda

ntze;a

lkitz

alkiz?

arda

ntza;a

lkitz

41

ardi;a

xuri,

bildots

ardi;a

xuri

ardi;a

xuri,

bildots

ardi;a

xuri,

bildots42

ardi

ardi;a

tsuri

ardo

;ozp

inardo

ardo

ardo

;ozp

inardo

;ozp

inardo

;ozp

inardo

area;leg

ar43

area

area

legar

argi

/itze

largi

/itze

largi

argi,a

rgitu

/itza

largi,a

rgitu

/itza

largi

/itza

largi,a

rgitu

argi*/

itzal*

37Le

rroa

n:‘abu

elo’

eta‘abu

ela’,b

aina

leihatile

tanag

ertzen

ezdirenbe

stehitz

batzuk

ereba

ditu

gu:A

rrietan

aita

txie

taam

atxi,e

taHiriberrin

aitetx

ieta

amat

xi,k

asu.

Laka

beko

Ibarrak

aith

ona

edo

abue

loaidatzi

zuen

ean;

‘aittona

’esan

nahi

izan

zuen

ote?

Hitzha

u,ad

ituere,

ezdu

guArtziba

rren

seku

laad

ituba

inaAitaEus

ebio

Etxalarko

ak,O

rotz-B

etelun

,api

txie

taai

-ta

itxih

oriezga

inera,

bildueg

inzu

en.B

estalde,

Ilur

dozk

oleihatila

nag

erid

iren

erda

lmailegu

akbe

stezenb

aith

erritaneread

ituditu

gu,ino

izeu

skal

hitzek

inba

tera;h

ots,

Hiriberrin

abue

-la

,Lak

aben

abue

loetaOro

tz-B

etelun

abue

loeta

abue

la.

38Le

rroa

n:‘gus

ano’

eta‘lo

mbr

iz’.Ilur

dotzen

,mug

atur

ik,t

zint

zerieem

anzigu

ten.

39Ilur

dotz

etaHiriberriko

leihatile

tan:

‘cirue

la’,‘cereza’

eta‘higo’.A

rrietan,

gere

xu/g

erex

ioereba

i.40

Lerroho

netan‘te

rnero’

dugu

.Ilurd

otzen

tzok

orro

/txo

korr

oereba

i,tamaina

renarab

era,

antza(A

zparrene

nere

tzok

orro

/txo

korem

anzigu

ten)

,eta

Hiriberriko

potx

oloho

ri4-

5hi-

labe

teko

ada

S.Arb

oniesenarab

era(A

.Arana

).41

Lerroa

n:‘viña’

eta‘pod

adera’.

42Le

rroa

n:‘ove

ja’e

ta‘cor

dero’.Ilur

dotzen

,bild

ots,

cord

ero

deun

año,

más

om

enos

,berriem

ailearen

arab

era.

43Ilur

dozk

oleihatila

n‘arena

’eta

‘grava

,arenisca’.¿

Pied

raun

poco

cascad

a,ro

ta,p

ara

hace

rca

rreter

as?esan

zuen

,berebu

ruarig

alde

tuzbe

zala,b

erriem

aileak

.Azp

arrene

n,ba

ina,

legá

-rr

a=

laar

ena.

ARTZIBARKO ALDAERA DEITU IZANAREN INGURUAN (7 – BARNERA BEGIRAKO...

41[11] ISSN 0046-435X, Fontes Linguae Vasconum (FLV), nº 116 (2013), 31-89

Ilurdotz

Espotz

Uritz

Hiriberri

Arrieta

Lakabe

Orotz-Betelu

Azparren

44Hon

aArrietako

adibide-pa

rea:

séku

laen

áiz

áitu

//an

,alm

òrza

tzén

aigi

ná,i

lléba

teki

n.Hiriberriko

datu

etan

ere

mus

éan

àitz

entz

irén

daku

sagu

;Ilurd

ozko

etan

,orá

iaid

é,íd

iek

buz-

tértze

n,etaIb

arra

laka

betarrak

ere,

bere

alde

tik,

jarr

aika

tzen

ariz

elai

kidatzi

zuen

.45

Arrietako

lagu

narent

zataz

án(t)z

a‘m

arda

no’z

en(‘a

hari

aita’,aleg

ia)eta

aria

‘elc

arne

ro’.Ilur

dozk

oarent

zatar

tzán

tza

=m

arda

no,c

ompa

ñero

dela

oveja,

eta

aríe

kastr

át=

carn

ero,

yaca

strad

o.46

Arrietako

lagina

indu

aria

esalditikateradu

gu,g

azt.

‘hahilado

’.Aldih

onetan

,lerro

osoa

nba

rren

a,ar

ie/a

riahitzamug

atur

ikda

mag

u.47

Lerroa

n:‘ágil,pr

onto,ligero’.

48Le

rroa

n:‘rob

le’,‘hay

a’eta‘boj’.

49Arrietako

berriemailearia

rraë

,arr

aeetaare

arra

a(h

aumug

atur

ik)ad

itudiog

u,‘tr

ucha

’esana

hiarek

in.I

lurd

otzen,

haatik,a

rrainho

nenizen

aski

ezag

unaad

ituge

nuen

,Hiriberrin

ereman

tend

uzena

.50

Laka

beko

arra

nkur

aga

zt.‘qu

eja’

dugu

,eta

Oro

tz-B

eteluk

oa‘con

goja,inq

uietud

’.51

Hiribe

rrin

arra

ntza

leereba

i,ba

ina‘ar

rainon

tzi’gisan,

hots,‘am

uarraina

ked

ukitz

ekotresna

edoon

tzim

oduk

oba

t’,S.

Arbon

iesekA.A

rana

riad

ierazi

bezala.B

itxid

irudi

hone

k,ba

ina.

52Arrietan

arre

paereba

i(EI

),ha

lano

latresen

a.Ilur

dotzen

,err

opaereba

i.53

Ilur

dozk

oap

ertu

hona

koesaldian

:par

átu

nítu

en...

láttx

ö,lá

txöá

k,ep

érap

ertz

éko.

Liteke

enaal

daho

r,ag

ian,

arra

patu

>ar

rape

tu>

arpe

tu>

aper

tugisako

garape

naga

uzatuizan

a?Hots,

disimila

zio,

labu

rbilk

etaetametatesia

gertatuizan

a?54

Uritzen

,arr

azoñ

icga

bega

izqu

ijuz

gace

ndu

enac

batetikaterata.

Arrietanere,

mug

atur

ik,a

rraz

oñaem

anzigu

ten.

Oro

tz-B

etelun

-iobu

kaerada

kusagu

,lerro

kobe

stehe

rrietanag

er-

tzen

ezde

na,n

ahiz

Arrietan,

HiriberrinetaIlur

dotzen

,kasu,

arra

tiodu

gun.

ari,ai

(izan

)ari,ai

(izan

)ari,ai

(izan

)44ari(

izan)

ari(

izan)

ai(iz

an)

ari,artza

ntz

artza

ntz

ari

ari,azan

tz45

arie;

erro

katu

aria

in*

aria,

aria

inaria,

aria

in46

aria;

erro

katu

arin,z

alui

arin,a

rinki

arin,z

alui

arin,z

alui47

zalui

arin

aritz

;bag

u;ezpe

laritz

;bag

o;ezpe

laritz

;bag

o;ezpe

laritz

;bag

o;ezpe

l48aritz

;bag

o

amör

rai

arrai

arrai(n

),am

orrai

arrain,a

rrai49

arrai

amarrai*?

keja,

kejat

uarrank

ura50

arrank

ura

arrant

za,a

rrant

zatu

arrant

zaarrant

zu;a

rrant

zari51

arran(

t)zale

arrepa

,arro

patre

sna*

arro

pa,t

resn

aarrapa

,tresn

a52tre

sna

arrapa

tu,a

pertu

53arrapa

tu*

arrapa

tu,a

rrepa

tuarrapa

tu

arrats;

a(r)t

salde

arrats;

a(r)t

salde

arrats

arts;

a(rra

)tsald

earrats,

arts;

a(r)t

salde

arrats

a(t)s

alde

arrazo

in54

arrazo

inarrazo

inarrazio

KOLDO ARTOLA

[12]42 ISSN 0046-435X, Fontes Linguae Vasconum (FLV), nº 116 (2013), 31-89

Ilurdotz

Espotz

Uritz

Hiriberri

Arrieta

Lakabe

Orotz-Betelu

Azparren

arreba

arreba

;aizp

a*arreba

arreba

;aizp

aarreba

arri;

plan

txa?

arri

arri

arri;

lauza,loz

a55arri

arri

arrik

oaldi

moz

korra

ldi

arrik

oaldiko56

Arrit

a,Ar

ritara57

Arrit

a,Ar

ritara

Arrie

tako

estra

ñatu

arrit

uarrit

u

arro

ituarro

itu,z

alapa

rtaarro

itu,z

alapa

rta58

arro

itu

arro

narras

arras

arro

n,arro

nt,a

rras

arras

erau

si;erau

siin

agua

erek

iarro

si,arro

siain

arro

si,arro

siain

59arro

tsiarraus

i*

ertean

artean

,erte

anertean

artean

,erte

anartean

,erte

an60

artean

;bita

rtean

korra

leartegi,k

orrale

artegi,k

orrale

arteo,

artio

artio

artëo,

artio

,arte

arteo,

artio

61artio

artio

artu

/utzi

artu

/utzi

artu

/utzi

artu

/utzi

artu

/utzi

62artu

/utzi

artu

/utzi

artu

ustel

usteldu

artxo

ustel

artxo63

artza

i;motzale

artza

in,a

rdiza

inartza

i(n);

motzale64

artza

iartza

iartza

i

55Le

rroho

netan:

‘piedr

a’eta‘lo

sa’.

56Arrietako

hau‘harrika

ldi’izan

litek

e,ba

i-etaIlur

dotzen

bildur

ikoa

ere,

zertxo

bait

desitxur

atur

ikbiak

.Hiriberriko

lagina

hitzaren

buka

erarib

egiraidatzi

dugu

hor.

57Hiriberrin

Arr

ieta

raereba

i,ha

lano

laIr

eber

rira

.58

Lerroa

n:‘ruido

’eta

‘albor

oto’.A

rrietan

garr

oitu

ereba

ieta,m

ugatur

ik,b

ehin

bede

ren,

arró

itiua

k,Bidan

kozeko

harako

hura

(u+

a=

iua)

oroitaraziz.

59Le

rroa

n:‘bos

tezar’.

Arrietanho

nela:g

izón

akar

rósia

iten

du.I

lurd

otzen,

eráu

siíte

ndu

.60

Laka

ben

bita

rtea

nereba

i,Oro

tz-B

etelun

bezala.

61Le

rroho

netan:

‘hasta’.Ilur

dotzen

,iba

tenon

dotik,

ead

idaiteke

:ora

iertio

,adibide

z.62

Lerroa

n:‘to

mar,c

oger’e

ta‘dejar’.Urizk

o‘utzi’

usteco

batetikateradu

gu:e

tadi

ligen

cia

iten

estu

enac

jura

men

tuai

nco

stum

brea

usteco

.Lak

abek

o‘artu’,b

erriz,

hona

koesalditik:

Artza

kau

rtxo

goyeta

eman

ziok

bere

amai.A

ditz

lagu

ntzaile

tripertson

alak

,datibor

ako,

-io-

ezau

garria

daraku

shem

enzein

bestezenb

aita

dibide

tanere,

etaez

-ako

-gisak

oa,A

rrietanetaHiriberrin

bezala.

63Azp

arrenhe

rrixka

men

ditsua

nsa

gárr

aár

tsóaem

anzigu

ten(‘a

rrak

joa’,a

ntza),

‘ustela’

edo,

aleg

ia.

64Le

rroa

n:‘pastor’eta‘esq

uilado

r’.Hiriberriko

A.U

sozek,

lehe

neng

ohitzamug

atzean

,artza

ñákem

anba

zuen

ere,

S.Arb

oniesek

artz

aiem

anzion

Aitor

Arana

ri:a

rtza

iala

nian

kan-

poan

.

ARTZIBARKO ALDAERA DEITU IZANAREN INGURUAN (7 – BARNERA BEGIRAKO...

43[13] ISSN 0046-435X, Fontes Linguae Vasconum (FLV), nº 116 (2013), 31-89

Ilurdotz

Espotz

Uritz

Hiriberri

Arrieta

Lakabe

Orotz-Betelu

Azparren

asarratu

,enf

adatu65

asarratu

asarratu

,enf

adatu

aspe

rtuase;

asealdi66

aspe

rtu

asi/

aka(ba

)tu67

asi,ab

iatu/a

kaba

tuasi/

finitu

asi/

akab

atu,

finitu

asi

asi

aski;g

orki;s

obra

aski;frank

oaski;frank

o;so

bra

aski;frank

o;so

bra68

aski;p

rank

o

aste;ileb

ete,

elibe

teila

bete

aste;ilab

ete

aste;ilab

ete69

aste;illa

bete

aste;ilab

ete,

illab

ete

aste

astelen

;aste

arte

asteazke

nigan

deastelen

;aste

arte

astelen

;aste

arte

70astelen

;aste

arte

asto;b

ior;

man

doasto;b

ior

asto;b

eor;

man

doasto;b

eor;

man

do71

asto

asto;b

ior;

man

do

atari;giltz

e;fu

rrillo

atari

atari;giltz

a72atari;giltz

a;fu

rrillo

atari;ixk

orte

atari;ixk

orte

atera,

atra

/sartu

atra

atra

/sartu

atera,

atra

/sartu

atera,

atra

/sartu

atra

/sartu

atera,

atra

/sartu

73atra

/sartu

*

aterpe

,berok

iaterbe

ator

ra;z

ipon

ator

raator

ra;z

ipon

ator

ra;t

xipon

74xip

onator

ra

atzo

;erene

gu75

atzo

atzo

atzo

;erene

(g)u

atzo

atzo

*

65Ilur

dotz

hone

tan

kolera

tuerda

lmailegu

aereba

i.66

Arrietako

leihatila

hone

tan:

‘hartar’eta‘hartazgo’.U

rizko

izkribua

nas

pertua

c‘hartos/as’d

ugu:

Bien

aben

tura

tuac

direna

cju

sticias

desey

uch

utsen

atu

enac

,cein

ayec

izai

ndire

aspe

rtua

c.67

Ilur

dotzen

,aka

batu

/aka

tuho

riez

gainera,

mug

etuereba

i:m

ugétuk

odú

gugá

urko

,lo

term

inar

emos

para

hoy.

68Le

rroa

n:‘bastant

e,su

ficient

e’,‘ab

unda

nte’

eta‘dem

asiado

’.Ilur

dotzen

,aur

rene

kosilaba

n-i

batizan

ezge

ro,-

eizaten

dugu

ohikih

urreng

oan:

óngi

éski

idur

idú

edota

négu

górk

ión

a,ót

zike

bé.H

erri

hone

tatikhu

rbil,

hego

alde

xeag

okoIrotzen,

‘fran

ko’e

man

zioten

HipolitoetaFe

lisaM

ariñelaren

aan

ai-arreb

ekJavier

Irigaray

ri, 1

974a

n:Lu

rm

efrán

koZál

bakó

.69

Arrietan

ilbete

/ilebe

teereba

i,etaHiriberrin

ilebe

te/i

llabe

te.I

lurd

ozko

elib

etehitzean,

agian,

berriemailearen

zalant

zaed

oziur

tasu

nezaeg

onlit

eke.

Iroz

koda

tuetan

dena

dela,

Ilur

doztik

hurb

il,ill

abéteda

kusagu

.70

Arrietan,

astelena

,aste

artea,

astia

zken

a,or

tzeg

un,o

rtzi

lare

(…)eta

igan

de/i

ande

/ien

de/i

rian

de/i

dian

de.I

lurd

otzen,

astelena

,aste

artea,

asteaz

kena

,ortze

une,

ortz

ileria,

laru

nbet

eta

igen

de.H

iriberrin,

astelen,

astear

te,a

steaz

ken

(…)la

runb

ateta

igan

de/i

ende

/ëya

nde.

Oro

tz-B

eteleu

n,azke

nik,

astelen,

astear

te,a

steaz

ken,

ortz

egun

,ortzi

lare

a/o

rtzi

leria,

laru

nbat

a(idi

akoi

tza

/ida

koitz

a/i

rako

itza

ereba

i)eta

igan

de.

71Le

rroho

netako

hitz

ezag

unez

gainera,

mul

edu

guIlur

dotzen

eta

man

dom

ulaEsp

otzen.

HiriberrinetaArrietan,

bior

ereba

i.La

kabe

koa

asto

keriahitzetik

ateradu

gu.

72Le

rroho

netan‘pue

rta’,‘lla

ve’e

ta‘pestillo

,cerro

jo’d

ugu.

Oro

tz-B

eteluk

oetaAzp

arreng

oix

korte(h

erri

hone

tan

iskór

te/e

skór

teereba

i)pu

erta

deal

ambr

epa

race

rrar

cam

inos

yca

m-

posd

a,be

rtak

obe

rriemaile

A.B

izka

iren

semeLu

isAlberto

Mug

etak

esan

zigu

nez.

73Oro

tz-B

etelun

atea

/atera

tubilduge

nion

,oro

bat,

G.A

rzelus

i.74

Lerroa

n:‘cam

isa’

eta‘ju

bón,

chaleco’.«

Zip

onagizo

nezk

oenko

ratiloade

lazeha

ztudu

Arb

oniesan

dreak»

(A.A

rana

).75

Ilur

doztarrakho

nela:a

tzó,

eren

égu,

laur

dené

gu...

ayer,a

ntea

yery

eldí

aan

terior

.

KOLDO ARTOLA

[14]44 ISSN 0046-435X, Fontes Linguae Vasconum (FLV), nº 116 (2013), 31-89

76Le

rroho

netako

izen

orde

zein

erak

usleak

maiz

g-rekin

agertzen

dira;A

rrietan

gaueta

gizó

ngá

u.Esp

otzen

izen

orde

mod

uradu

gu:g

áuér

reda

;Azp

arrene

nerak

usle

gisa:n

óina

daétxe

gáu?

etaLa

kabe

nau

dadu

gu,a

ldeba

tetik,

eta

Am

aed

erga

ube

stetik.

77Le

rroa

n:‘la

drido’

eta‘la

dran

do’.Arrietan,

txak

úrra

...au

nká

àitz

endá

‘elp

erro

está

ladr

ando

’,etaIlur

dotzen

erean

tzera:

tzák

urre

dagó

...áu

nkes.

78Le

rroa

n:‘grand

e’eta‘eno

rme’.A

rrietan,

larr

iere

bai.Hiriberrin

ikar

aba

kanba

tereba

i,ho

nela

bota

baitzu

enL.

Men

dezzena

k:ot

zábe

tí,ik

ára

ótza

.A.A

rana

k,be

realde

tik,

ga-

lant

bilduzion

S.Arb

oniesi

etaba

itaAitaDon

ostiak

Oro

tz-B

eteluk

otobe

ranere.

Laka

beko

larr

i,ka

suho

netan,

‘grave’izatera

dator:

beka

tula

rria

n,ad

ibidez.

79Le

rroa

n:ga

zt.‘crecer’;

larr

ituArrietako

berriemaileak

baka

rrik

eman

zuen

.Ilurd

otzen,

aund

ituga

zt.‘crecer’e

ta‘agran

dar’.

Oro

tz-B

etelun

azid

ugu:

Mez

kiritz

enaz

ia(E

I).

80Le

rroa

n:‘cab

ra’e

ta‘chivo

’.Le

ihatile

tanko

katzek

oleku

rikizan

ezba

dugu

ere,

antz

ume‘cab

rito’b

ildudu

guIlur

dotzen

,eta

antx

umeEsp

otzenetaArrietan.

81‘H

ijova

rón’

galderariH

iriberrinem

anikoeran

tzun

ada

mut

ikoho

rika

suho

netan,

nahizba

tzue

tanad

ineanau

rrerajoan

dako

bati

buru

zereerab

ilide

n:Em

éngo

mut

íkoa

?ezk

óndu

zén

arré

kin

ere;

gertát

uzé

nta

,ezk

òndu

zíre

n(A

.Uso

z).

82Le

rroa

n:‘m

anojo,

gavilla

’.Azp

arreng

oA.B

izka

ihon

elamintzatuzen:

max

kíld

a/m

askí

lda…

para

darde

com

era

lasc

abra

s;se

echa

enla

max

adér

a.83

Lerroa

n:‘cen

iza’

(eta

‘polvo

’?)du

gu.A

rrietako

lagu

nak,

‘cen

iza’-rak

o,un

eba

tean

erra

utse

tabe

steba

tean

auts

eman

zigu

n,bi

hitzen

arteko

naha

smen

edozalant

za-p

unttur

enba

terak

utsiz.

84Hiriberriko

A.U

sozmintzo:

Eta.

..ar

bolea

xeat

uik,

abar

rika

tuzi

inde

na(E

AEL

-II,

214.

testua

).85

Lerroa

n:‘pellejo’,‘piel’eta‘pelo’.H

itza

mug

atzean

,Hiriberri,A

rrieta

etaOro

tz-B

etelun

bilo

adu

gu;I

lurd

otz,

Esp

otzetaAzp

arrene

nbi

loazein

bilu

a.

Ilurdotz

Espotz

Uritz

Hiriberri

Arrieta

Lakabe

Orotz-Betelu

Azparren

au,g

au;o

ri,oi,

goi;u

re,gu

rega

u;go

i;ur

a,gu

raau

,gau

;ori;

ura,

gura

au,g

au;o

ri,go

(r)i;ur

a,gu

raau

,gau

;ori,

go(r)

i;ura,

gura76

au,g

au;o

ri,go

i;ur

aau

,gau

;ori,

gori*

,ura

au,g

au;o

ri,go

ri

alfer

aufer

,ofer

aufer

alfer

aufer

aun,

aunk

e,au

nketu

aun,

aunk

a77

aund

iau

ndi,an

dian

diau

ndi,an

di,g

aitz

aund

i,an

di,g

aitz78

aund

i,lar

riau

ndi,an

di,g

aitz

aund

i

aund

ituau

nditu

aumen

tatu

aund

ituau

nditu

,larrit

u79au

nditu

azi

aund

itu*

aunt

z;ak

erau

ntz;

aker

aunt

zau

ntz;

aker

80au

ntz;

antxum

eau

ntz;

antxum

e

aur,um

e;mut

iko

ume;

mut

tiko

aur,um

eau

r,um

e;mut

iko81

aur,um

e;mut

iko

aur,um

eau

r,um

e;mut

iko

aur

ormen

aurm

enau

rmen

,maskilda82

maskilda,

max

kilda

aurp

egi;matel

aurp

egi

aurp

egi

aurp

egi

aurp

egi

aurp

egi

aurp

egi

auts,

autz;

erraut

sau

ts*au

s,au

ts;erraut

sau

ts;erraut

s83au

ts

autsi

autsi

autsi

,aut

xiau

tsi,x

eatu

84au

tsiau

tsiau

tsi

auzo

,auz

oko,

bezin

oau

zo,b

arrid

eau

zo,b

ezino

azal;

larru

;bilo

azal*

;larru

;bilo

azal;

larru

;bilo

azal;

larru

;bilo

85bilo

azal*

;larru

;bilo

ARTZIBARKO ALDAERA DEITU IZANAREN INGURUAN (7 – BARNERA BEGIRAKO...

45[15] ISSN 0046-435X, Fontes Linguae Vasconum (FLV), nº 116 (2013), 31-89

86Le

rroa

n:‘se

milla,

simient

e’eta‘grano

’.Ilur

dotzen

piko

rez

dazitu

renba

tenalea

baka

rrik,larru

azaleanateraoh

iden

piko

rtaereba

ibaizik:

piko

rba

tbau

tzor

neik

in.O

rotz-B

eteluk

ohitzak

,azk

enik,k

anpo

koaizatearenitxu

radu

agian.

87Le

ihatila

hone

tan:

‘tejón’

eta‘liró

n’.H

iriberrin

azko

nar/a

zkon

arro

ereba

i,azke

nho

nierda

lgen

eroa

eran

tsita.

Ilur

dotzen

etaAzp

arrene

nbu

rtxi

ntxa

‘ard

illa’

bilduda

.88

Lerroa

n:‘piern

a’,‘pie’

eta‘nalga’.Hiriberrin,

azta

l‘talón’

ereba

i,Ilur

dotzen

bezala,e

tahe

rrih

onetan

,halab

er,a

nka‘pata’:a

utsí

zió

ánka

,eta

zola

‘plant

ade

lpie’e

re.O

rozk

olagi-

naEI

-nag

erid

iren

bertso

batzue

tatikateradu

gu:P

etiriZ

anga

gorr

ia.

89Le

rroa

n:‘único

’eta

‘sólo’.Hon

aArrietan

bildua

:1)es

kopé

ta,k

áño

baká

rrek

öa;e

ta,2

)ka

rgát

uzu

épo

lbór

asba

kárr

ik.U

rizk

oizkr

ibua

nho

nako

adibidea

dugu

:Jesuc

risto

aren

sem

eJa

unba

carr

ain

baita

n.90

Arrietanho

nela:b

akót

xak

bére

sásk

ieked

ota

mát

saba

kótx

akbé

reiz

éna.

91Arrietan,

batzue

tan,

balim

adaereba

i.92

Lerroho

netako

bihe

rritan

baka

rrik,A

rrietanetaOro

tz-B

etelun

,‘aca

daun

o’,‘aca

daseis’

eta‘a

cada

siete’

dugu

.Ilurd

ozko

bana

baka

rtia,i

batenon

dotik,

‘ben

a’:o

gibe

na.

93Le

rroa

n‘pero,

mas’d

ugu,

alda

eraren

batekbe

sterik

pent

sarazi

bade

zake

ere.

Ilur

dotzen

beña

/beñ

oereba

i,ha

ienau

rrek

osilaba

nie

douba

tizan

ezge

ro.

94Lerro

hone

tan,

berriz,e

rkak

etarak

o‘baino

’dug

u.H

iriberrin,

gain

era,

ezik

bildu

genu

enA.U

sozen

ahot

ik:e

nége

zúrr

a,na

iágo

zíla

,ezí

kbe

ré...

egía

k?dé

nak,

déna

paño

.

Ilurdotz

Espotz

Uritz

Hiriberri

Arrieta

Lakabe

Orotz-Betelu

Azparren

azi;piko

razi;biko

razi;biko

razi;biko

r86ga

rau

azi*

azke

nazke

nazke

nazke

n,aske

nazke

nazke

n,atzen

azko

n;bu

rtzintze

azko

n;mux

ar87

azko

n?bu

rtxintxa;

mux

ar

azpi;z

ango

;azta

lazpi?;

zang

oazpi;z

ango

;ank

aazpi;z

ango

;ank

a88zang

o;an

ka*?

zang

o;an

ka?

badu

egun

urte

badu

zenb

aitur

teor

aidu

laure

gun

baiet

z,ba

iez/e

zetz

baiet

z/ezetz

baiet

z,ba

etz/

ezetz

baka

r,ba

karri

kba

karri

kba

kar,so

lamen

teba

kar,ba

karri

kba

kar,ba

karri

k89ba

karri

kba

karri

kba

karri

k

paze

/gerra

bake

bake

/gerra

bake

/gerra

gerra

bako

tx,b

akar

bako

tx,b

akoitx

bako

txba

kotx

90ba

koitz

,bak

otx

barin

,bad

inbe

zue

balin

bada

balin

bada

balin

bada

91ba

daba

da

balio

izan

balia

tu,a

prob

etxa

tuba

lio(iz

an)

balio

izan

bana

bana

;seir

a;zazp

ira92

bana

;seir

a;zazp

ira

baña

,bañ

oba

ña,b

año

baña

,baia

,bañ

oba

ña,b

eña,

baño

93ba

ñaba

ñaba

ia

baño

,beñ

oba

ñoba

ño,e

ziba

ño,e

zikba

ño94

baño

baño

,bañ

aba

ño

KOLDO ARTOLA

[16]46 ISSN 0046-435X, Fontes Linguae Vasconum (FLV), nº 116 (2013), 31-89

Ilurdotz

Espotz

Uritz

Hiriberri

Arrieta

Lakabe

Orotz-Betelu

Azparren

baratze

;erts

iba

ratze

;esi

baratze

;esi95

baratze

baratze

;erts

i*

baratxur

i;tip

ule

baratxur

i;tip

ula

baratzu

ri;tip

ula

tipula

bark

atu

bark

atu

bark

atu

bark

atu

bark

azio

bark

azio,b

arka

men

duba

rkazio

bark

amen

du

barn

e,ba

rna*

barre

naba

rna96

barre

n,ba

rne/

kanp

oba

rne/

kanp

oka

npo,

landa

barn

e/ka

npo

barn

e/ka

npo

barn

eba

rne,

barre

n/k

anpo

barn

e*/k

anpo

barra

tuzaba

ldu

barra

tu,e

datu

97zaba

ldu

baru

baru

*ba

ru,b

arut

uba

ruba

ru

basta

,tzalm

aba

ste,t

xalm

aba

staba

sta,jalm

atxalm

a,jal

ma-mon

tura

ulia

undi

bet

debo

zioan

diba

tair

egaix

toba

tba

t:do

rreau

ndib

at98

eriotze

onba

t

batean

batean

99ba

tean

bateyo

,bateia

tu10

0ba

tayo

,batay

atu

bateo

bateo

bateo

batza

rreba

tzarre

batzu

k,ba

tzuek

101

batzu

ikba

tzuk

batzu

k,ba

tzuba

tzuk,

batzu

ekba

tzuek

batzu

kba

tzuk*

bazk

ari;alm

ortzu

bazk

ari

bazk

ari

bazk

ari;alm

ortzu

bazk

ari;alm

ortzu

102

bazk

ari;ald

amor

tzuba

zkari

bazta

rba

zterre

koba

zter

bazte

r103

bazte

rtuba

zter

bazte

rreko

95Le

rroa

n:‘hue

rto’

eta‘se

to’:

alór

ra...

ésis.

..ér

tsidu

esan

zuen

Arrietako

berriemaileak

.96

Lerroho

netan:

‘atrav

ésde

’.Hitzha

u,Hiriberrin,

kant

uttikib

aten

baitan

txertatu

rikeg

oteaga

tikge

ratu

zaigu,

antza,

labu

rtu

gabe

,ing

uruk

ohe

rrietan

ezbe

zala:U

sos,

Muñ

ain,

Laka

be,G

orra

izti(

k)ba

rren

a...(A

.Uso

z).

97Le

rroho

netan:

‘exten

der,espa

rcir’.Arrietan,

espa

rbat

uereba

i.Oro

tz-B

eteluk

ohitza

EI-tik

hartudu

gu,b

ereesan

ahia

bestelak

oaizan

daitek

eenarren,

ezba

itag

ozeha

ztur

ik.

98Le

rroho

netara

ohikoesam

olde

akek

arri

baditu

guere,

batzue

tan

batz

enba

tzaileaad

jektiboa

renau

rreraigarotada

kusagu

:etx

eba

taun

dieIlur

dotzen

;lan

bate

derr

aHiriberrin;

eul-

tzib

ated

erra

Arrietan;

eta

aláb

abá

tóna

Azp

arrene

n,ka

su.

99Gazt.

‘ala

vez’.I

lurd

ozko

berriemailearig

alde

tuge

nion

:Bat

eo¿n

o?-N

o,ba

tëan

,izanzeneran

tzun

a.10

0Ilur

dotzen

etaUritzen

:‘ba

utizo’

eta‘bau

tizar’.

Uritzen

bata

yuereba

i.10

1Ilur

dotzen

,-ib

aten

ondo

tik,

betz

ukizan

daitek

e.Elkan

okoLi

zarrag

akba

tzuk

irag

anga

itzean

eta

batz

uekirag

anko

rrarek

inzerabilen.

102Arrietan

alam

orzu

ereba

i(EI

),etaba

ita

amar

reta

koere.

103Le

rroho

netako

sustraian

bazt

er‘rincó

n,or

illa’

bada

ere,

Esp

otzetaAzp

arreng

oba

zter

reko

horiek

besterik

dira,‘tron

coex

trem

ero’,a

legia.

ARTZIBARKO ALDAERA DEITU IZANAREN INGURUAN (7 – BARNERA BEGIRAKO...

47[17] ISSN 0046-435X, Fontes Linguae Vasconum (FLV), nº 116 (2013), 31-89

Ilurdotz

Espotz

Uritz

Hiriberri

Arrieta

Lakabe

Orotz-Betelu

Azparren

bear,

biar

bear,

biar,

bar,be

rbe

ar,biar

bear,

biar

bear

bear,

biar

bear

bede

ikatu10

4be

deikatu

bedika

tube

deikatu

bene

dika

tu

bede

ratzi

,bed

ratzi

bede

ratzi

bede

ratzi

,bed

ratzi

bede

ratzi

,bed

ratzi

bede

ratzi

,bed

ratzi

bede

ratzi

bede

ratzi

,bed

ratzi

begi;b

iarri;

sudu

rbe

gi;b

earri

;sud

urbe

gi;b

earri

;sud

urbe

gi;b

earri

;sud

urbe

gi;b

iarri;

sudu

r105

begi;b

earri

begi;b

egarri;

sudu

rbe

gi;b

iarri*

;sud

ur

bein;b

einbe

tbe

in;b

einetag

eyag

osbe

inbe

in;b

einba

tes10

6be

inbe

in

mire

tube

ida,

beira

,so

be(g)ir

atu,

mira

tu10

7be

iratu

,zait

ube

giratu

;zain

du

peka

tari

beka

tari,

peka

tari

beka

tari

beka

tari,

peka

tari

peka

tari

beka

tu,o

ben,

kulpe

beka

tu,p

ekatu,

kulpa

peka

tube

katu

,obe

n,ku

lpa

beka

tu,p

ekatu

beka

tu

belar

;asu

nbe

larbe

lar;a

sun

belar

;axu

n,ax

ün10

8be

larbe

lar;a

txun

belau

nbe

laun

belau

n;be

laurik

obe

laun;

belau

niko

belau

n

beldur

;lotsa

beldur

beldur,lotsa

beldur,b

ildur,lotsa

bildur

beldur

lotsa

tulotsa

tube

ldur

tu,lo(

t)satu10

9lotsa

tu

kolaz

iobe

ndizi

obe

ndizi

one

bend

izion

a110

104Le

rroho

netan‘ben

decir’

mailegu

-hitza

dugu

.Ilurd

otzen

bede

inka

tu/b

edeink

etu

/ben

edik

etuereba

i.10

5Bia

rrie

radipt

onga

tuaHiriberrinerebilduda

.10

6Arrietako

berriemaileak

bein

eta

aldi,b

iakerab

ilioh

izitue

n:bé

inba

téz

/béin

batése

dota

aldí

batéz

/ald

íbat

és.I

lurd

otzen,

bertze

bein

ereba

i,aldi

baka

rba

tezba

ina.

107Le

rroho

netanga

zt.‘cu

idar,p

rotege

r,mirar’d

ugu,

zeha

ztasun

akzeha

ztasun

;Arrieta

hone

tan,

kuid

atuereba

i(EI

).Hiriberrin,

otoitz

batentestuing

urua

n,ho

nela:g

uard

aeta

bei-

daza

izten

eska

rmen

toga

ixto

guzi

ti(P.L

arrage

ta),

eta

soereba

i:ái

resó

,áiresó

anèg

onní

tzen

nibí

údaz

(A.U

soz).H

erri

hone

tan,

halabe

r,be

gira

tueta

kuid

atubilduda

.Lak

aben

,azk

enik,

beid

a(tu

)alda

eraereba

da:b

eida

zala

.10

8Le

rroa

n:‘hierb

a’eta‘o

rtiga’.E

tahu

rren

goan

,‘ro

dilla

’eta

‘dero

dilla

s,arro

dilla

do’.

109Be

ldur

(tu)

eta

lotsa

(tu)

hitzek

antzek

oesan

ahia

badu

teere,

Ilurdotzen

lotsa

tu‘es

pant

ar’e

man

zigu

ten:

tzór

ien

lotsá

tzek

o,tz

óriek

lotsá

tzek

ó,o

sea,

paespa

ntar

pája

ros.Azk

enik,E

I-nda

ku-

sagu

nOrotz-B

eteluk

olotsa

turikga

zt.‘estupo

r’hitzarie

man

ikoeran

tzun

ada

.11

0-ió

nbu

kaerak

omailegu

-hitz

ek-z

iozein

-zio

neeg

itendu

tehe

rrih

auetan

.1)I

lurdotzen,

debo

zio,

kola

zio,

konb

ertsa

zio,

oblig

azio

,ope

razi

o,or

azio

,pro

zesio

etatent

azio.E

zdu

guia

-ione

bu-

kaerad

unik

ikus

ten,

kont

ribu

zion

iaed

oke

nduta;

2)Uriz

kokrist

au-ik

asbide

an,c

olac

io,c

ontricio

,atricio

,dev

ocio

,inc

linac

io,o

bligac

io,o

casio

,ten

tacio…

baina

aten

cion

e,co

mun

ione

eta

pasio

/pa-

sione

;3)

Hiri

berrin,ob

ligaz

io,pr

ozesio

,teleb

isio,

oraz

io/or

azio

ne,af

izio

ne,pr

obisi

one,

misi

oneeta

bend

izio

ne;4)

Arrietan,

direzi

o,ob

ligaz

io,or

azio

,af

izio

ne,in

yekz

ione

,ok

asio

ne,pr

ozesio

ne,

bend

izio

na;e

ta5)

Laka

ben,

dive

rsio

,oca

sio,t

enta

zio,

pasio

neeta

proc

esio

/pro

cesio

na.

KOLDO ARTOLA

[18]48 ISSN 0046-435X, Fontes Linguae Vasconum (FLV), nº 116 (2013), 31-89

Ilurdotz

Espotz

Uritz

Hiriberri

Arrieta

Lakabe

Orotz-Betelu

Azparren

bera,b

eda

bera,g

auza

bera

bera,b

erbe

rabe

rabe

rbera

bera

bera*

berant

berant

,beran

sko

igua

l,igua

lmen

igua

l,igua

lki

igua

l,igua

lki

berd

in,igu

albe

rdin,igu

al,igua

lki

igua

lki

bere;a

rren,

aren

111

bere;a

rren,

aren

bere;a

ren

bere;a

rren,

aren

bere;a

ren

bere;a

ren

berla

,beala,

abiat

112

beala

beria

la,be

alabe

reala

,beala

beala

suke

ldeanbe

rean

ortxeb

erean

berean

:anbe

rean

egun

berean

aparte

berexi,

berxi11

3be

rexi,

berxi,ap

arte

bero

/otz

/epe

lbe

ro/o

tzbe

ro/o

tz/e

pel

bero

/otz

otz

otz

bero

/otz

berre

gun,

berre

unbe

rreun

berre

gun,

berre

un11

4be

rregu

n

berri

berri

berri

,berrit

ube

rri

berri

z,be

rritz

berri

sbe

rriz,

berri

robe

rriz,

berri

sbe

rriz

berri

z

bertz

e;ain

bertz

ebe

rtze;

anbe

rtze

bertz

e;ain

bertz

e115

bertz

e;ain

bertz

ebe

rtze;

ainbe

rtze

bertz

e

bertz

elaz,

ezteren

bertz

enaz,e

zperen

bertz

enaz,b

ertze

nas11

6

bezk

o;tu

pin11

7tu

pin

berzko

,bezko

;tup

inbe

xko

tupin

beso

;besap

ebe

sobe

so;b

esap

ebe

sobe

sobe

sobe

so*

bezti

tube

stitu

bezti

tube

stitu

,beztit

ube

ztitu

bete

/uts

bete

/uts

bete

bete

/uts,

ustu

bete

/uts

bete

/ustu

bete

/uts

bete

/uts

111Ilur

dotzen

arre

nge

hiag

oar

enba

ino,

etaArrietangu

ztiz

alde

rant

ziz.

Azk

enhe

rrih

onetan

,batzu

etan

,izenba

tenon

dotikoh

iki,

gare

nereba

i.11

2Berriem

aile

ilurd

oztarraren

arab

era,

abia

t‘en

segu

ida’

da,e

tabe

ala‘lu

ego,

unpo

comás

tard

e’.

113Hon

aUrizk

oizkr

ibua

nidatziriko

a:Et

apa

rticem

bada

ostia

óve

retst

enba

daca

licea

nda

gona

,per

ticen

óbe

rtste

nda

Jesu

crist

o?11

4Hiriberrin

bieu

nereba

i.11

5Hiriberrin

beste

,bestz

eeta

bezt

egisako

alda

erak

bilduziren,

etaba

ita

ainb

este

ere,

baina,

diru

dien

ez,h

alak

oakhe

rritik

kanp

oen

tzun

etabe

rega

natu

zitu

enA.U

sozzena

k.Uso

zko

leihatila

kobe

rtze

/anb

ertz

ebikotea

gukge

ukor

aing

omolde

etaraek

arri

dugu

,eta

berd

injoka

tudu

gube

stezenb

aith

itzekinere,

guztiz

asmatuizan

azziur

tasu

nos

oaez

izan

arren.

Laka

beko

izkr

ibua

n,azke

nik,

anbe

rtze

eta

ainb

este

ereba

i.11

6Arrietan

beste

nase

reba

i,etaHiriberrin

bertze

la.B

iherri

haue

xetan,

gainera,

sorik(gazt.

‘por

lomen

os’),

hemen

dikka

npor

aere,

Esteribar-E

rroiba

rren

etaAezko

aalde

an,g

utxie-

nez(azk

enho

netan

saur

ikad

itudu

gu),

aski

ezag

una.

117Le

rroho

netan:

‘calde

ro,c

alde

ra’e

ta‘m

armita’.E

ta,h

urreng

oan,

‘brazo

’eta

‘sob

aco’.

ARTZIBARKO ALDAERA DEITU IZANAREN INGURUAN (7 – BARNERA BEGIRAKO...

49[19] ISSN 0046-435X, Fontes Linguae Vasconum (FLV), nº 116 (2013), 31-89

Ilurdotz

Espotz

Uritz

Hiriberri

Arrieta

Lakabe

Orotz-Betelu

Azparren

kunp

litu

bete,k

unplitu

bete,k

unplitu

bezein,a

dine

bezanb

atbe

zain

bezain,b

ezein

118

bezala

bezala

bezala

bezala

bezala

bezala,

besala

bezala

baizi

k,ezik

baizi

k,ba

ixik11

9ezik

bezik

*ba

izik

bezp

era

bezp

era

bezp

era

bi,b

ide;

pare

bi,b

ida

bibi,b

ida;

pare

bi,b

ida;

pare

bi,b

ida

bi,b

ida

biaje

biaje

biaje

bida

ldi12

0

bier;e

tzibiar,

bier

biar;e

tzibiar;e

tzibiar;e

tzibiar;e

tzi

arrepa

tuikak

oardia

biarreka

koga

uza

biga

rren,

bige

rren

biga

rren

biga

rren

biarren,

biga

rren

biga

rren

biga

rren

biga

rren*

bilet

u/o

patu

aurk

itubilat

u/t

opatu

bilat

u/t

opatu12

1billa

tu/o

patu

bilat

u/a

rkitu

bilat

u

bildu,

junt

etu,

apile

tubildu

bildu

bildu,

junt

atu,

unitu

bildu

bildu

bildu,

junt

atu

biotz;

errai,pu

lmon

biotz*

biotz

biotz;

alsai,

pulm

onbiotz;

errai,als

ai122

biotz

biotz;

errai

pulm

one?

biremon

,bire

men

biramon

biramon

,bire

mun

123

bisit

e,bisit

etu

bisit

atu

bisit

a,bisit

atu

bisit

a,bisit

ain

bizar

bizar,bizarzu

bizarts

u

bizi,

bizit

u;bizit

zebizi;

bizit

zabizi

bizi,

bizit

ubizi,

bizit

ubizi;

bizit

za,b

izitze

118Arrietan

beza

inoh

ikoa

goada

beze

inba

inoeta

beza

aneread

itudu

gu.U

rizk

okr

istau-

ikasbide

anve

zanb

ates,v

ezam

batesz

ein

veza

mba

tezda

kusagu

.Eta

Ilur

dotzen

,zué

iadí

ne(‘t

an-

toco

moavo

sotros’b

atetik

aterata),e

taar

inealda

eraereba

i.11

9Urizk

oizkr

ibua

n-ica

nbu

kaerad

unaereba

i,be

hinbe

deren,

ingu

ruha

uetanzine

zbitxia

bada

ere:

Cer

enga

ticob

raon

achi

nacve

catu

mor

talean

estir

em

erito

riac

ezsa

tisfa

tore

acva

i-tsi

can

impr

etat

orio

rioa

c(sic)...Hiriberrin

ezik

bilduge

nuen

;hon

aad

ibidea:e

ztá

báte

zík,

bat,

mut

íko,

mut

íko

bát(

L.M

énde

z).

120Hon

aAzk

uekbe

rehizteg

iandioe

na:«

Bidaldi

(AN,B

,G,m

s-Lo

nd.)

cam

inat

a:p

rom

enad

e,m

arch

e.Bidaldi

on,b

uen

viaj

e,vo

nvo

yage».

121Le

rroa

n:‘bus

car’,

‘hallar,en

cont

rar’…

dugu

,ing

uruho

netangu

ztian–b

este

zenb

aitleku

tanbe

zala,b

iden

abar

esan

da–,

kont

zept

uakmaizna

hasirikag

ertzen

badira

ere.

Arrietan

billa

tuereba

i,etaAzp

arrene

n,‘bus

car’

eta‘hallar’,

biak

berd

in,h

onak

oesaldian

:ta

gure

artz

aia

fan

daar

a,fa

nda

bila

,ta

eztu

bila

tu.O

rotz-B

etelun

,bila

tu‘enc

ontrar’.

122Le

rroa

n:‘cor

azón

’eta

‘víscera,p

ulmón

’.12

3Arrietanho

nako

alda

erak

erebilduge

nitu

en:b

idem

on/b

idem

un/b

idar

mon

.

KOLDO ARTOLA

[20]50 ISSN 0046-435X, Fontes Linguae Vasconum (FLV), nº 116 (2013), 31-89

Ilurdotz

Espotz

Uritz

Hiriberri

Arrieta

Lakabe

Orotz-Betelu

Azparren

bizk

erbizk

arbixk

ar,bizk

arbizk

ar12

4bizk

arbizk

ar*

bizk

ar*

bizk

erlar

ru;x

aka

xaka

;txa

marreta

bizk

erlar

ru,z

amarro

125

biztu

,bist

u/i

tzeldu

bistu

/itze

ldu

bistu

(pizt

uera)

biztu

,bist

u/i

tzali

biztu

/itza

li126

itzali

biztu

/itza

li,ize

rki

bolat

ubo

latu

bolat

ubo

latu,

goratu

127

egan

*(fan

)

bord

aka

serio

bord

a;bo

rdald

ebo

rda;

bord

alde

boro

ndate

boro

ndate

boro

ndate

boro

ndate12

8bo

rond

ate

bortz

,bor

z;zo

rtzi

bortz

;zor

tzibo

rtz;z

ortzi

bortz

,bor

z;zo

rtzi12

9bo

rtz;z

ortzi

bortz

;zor

tzibo

rtz,b

orz;

zortz

i

bota,t

iretu

bota,t

iratu

bota

bota,b

otatu,

tiratu

bota,b

otatu,

tiratu

bota,b

otatu

bota,b

otatu

buelt

aka

buelt

a130

buelt

aka

buelt

a,bu

eltak

a

bular

;soin;

lepo

lepo

bular

;soin

bular

;soin;

lepo

bular

;soin;

lepo13

1alt

zoso

inbu

lar;lep

o

bulketu

bulkatu

bulkatu

bulkatu

bulkatu

buluzi

biluxik

*bu

lusi,

buluzi13

2bu

luzi,

buluxi

buluzi,

buluxi

buluz…

bilutsi

burd

ine;

ferratu

133

burd

iñe;

ferratu

burd

ina,

burd

iña

burd

ina,

burd

iña

burd

ina

burri

ña*

buru

buru

buru

;kop

eta

buru

;kop

eta

buru

,kasko

buru

;kop

eta

buru

124Le

rroho

netanesan

ahid

esbe

rdinak

ditu

gu;h

ots,

Arrietan

bizk

ar‘esp

alda

’bad

aere,

Hiriberrin,

horretarak

oba

i,bi

xkar

eman

zigu

ten,

baina

bizk

ar‘colina’

gisa

edo.

Laka

beko

ser-

moian

bizk

artz

ekohitzadu

gu,‘ba

bestek

o’esan

ahiaz,

antza.

Eta

Oro

tz-B

etelun

,azk

enik,b

izka

r‘hom

bro’

eman

zigu

ten(G

.Arzelus

).12

5Le

rroa

n:bi

zker

larr

u‘esp

alde

ro’,

xaka

‘cha

queta’

eta

txam

arre

ta‘zam

arra’,ha

uArrietanem

anikoa

renan

tzera.

Ilur

dotzen

,bestalde,

tzak

a/z

aka

/xak

aalda

erak

bilduge

nitu

en,h

a-lako

entamaina

renarab

era,

antza.

126Le

rroa

n:‘enc

ende

r’eta‘apa

gar’.

Arrieta

hone

tan

bistu

eta

bixt

uereba

i;Hiriberrin

itzeli/

itzeldu

,eta

Ilur

dotzen

bixt

ueta

itzeli,

azke

nha

uge

uklagu

ndut

a.12

7Le

rroa

n:‘volar’.Arrietanda

kusagu

ngo

ratu

hori

osozaba

ldur

ikez

bada

goere,

Bur

unda

koBak

aiku

nzera

bildur

ikga

ude:

góra

ibílt

zen

dok

/gór

afa

ndé

kbó

laka

n.12

8M

ailegu

-hitzha

u(‘v

olun

tad’)lagu

nba

tzue

k‘bon

dad’

delako

arek

inna

hastek

ojoeraizan

dute.

129Hiriberrin,

halabe

r,bo

stbildur

ikga

ude,

lehe

nago

ereiruz

kind

ube

steka

surenba

tean

adierazi

bezala.

130Urizk

oad

ibideho

netan‘aldi’esan

ahiaz:

med

itatu

vuelta

vatesv

eneficio

indi

gune

tan.

131Le

rroa

n:‘pecho

’,‘cue

rpo,

hombr

o’eta‘cue

llo’.La

kabe

koal

tzoho

rrek

,aldiz,‘rega

zo’d

irud

i:¡O

hdo

atsu

aeta

zorion

ekoa

Am

aVirgi

nare

nal

tzoa

nilt

zea

erde

xten

duen

a!13

2Urizk

oizkr

ibua

nbu

lienag

ertzen

da,b

aina

gero

osoga

rbie

zda

goen

zerb

aite

rant

sizitzaion

hitzari,‘buluz

ien’

gisa

uzteko

asmoz

,beh

arba

da.O

rotz-B

eteluk

oinke

stan

(EeN

)bu

z-ku

rria

n/b

uluz

kurr

ian‘desnu

do’.

133Le

rroho

netako

Ilur

dotzen

etaEsp

otzen‘hierro’

eta‘herrar’

dugu

.Ilurd

otzen

burd

iñeeta

burr

iñeereba

i.

ARTZIBARKO ALDAERA DEITU IZANAREN INGURUAN (7 – BARNERA BEGIRAKO...

51[21] ISSN 0046-435X, Fontes Linguae Vasconum (FLV), nº 116 (2013), 31-89

Ilurdotz

Espotz

Uritz

Hiriberri

Arrieta

Lakabe

Orotz-Betelu

Azparren

gerre

n,ke

rren

burtx

inbu

rtxin;g

erren

burzin;g

erren13

4ge

rren

busti

/ido

rtu,e

iartu

busti

/sek

atu

busti

/ido

rtubu

sti

putzu

,potzu

buzu

abu

tzu,p

utzu

,put

subu

tzu,p

utzu

135

buttu

puzu

;arb

utxu

buzte

rri;fale

uztarri

;fale

buzta

rri;fale

136

buzti

n;loi

busti

nbu

ztin;

loi

buzti

n;loi13

7loi

buzti

n

dañu

dañu

,dañ

oda

ño,t

xand

rio

bat(e

)re,ja,

jai13

8ja

daus

/ezd

aus

daus

,deu

s,ja

daus

,batere,

batre

deus

deus

,dau

sja

defen

datu

defen

ditu

deitu

;non

bratu

deitu

deitu

deitu

;aipatu

deitu

;non

bratu

deitu

;aipatu

deitu

demon

iode

mon

io,d

iabru

demon

io,d

iabru

139

denb

ora

denb

ora

denb

ora

denb

ora,

asti

denb

ora,

teno

re14

0ga

rai

denb

ora

urtu

urin

urtu

desin

141

urtu

*

desp

eitu

desp

eitu

dibe

rtitu

dibe

rtitu

dibe

rsio

134Le

rro

hone

tara

burd

inazko

tresna

pare

batek

arri

dugu

:Arrietan,

mug

atur

ik,bu

rziñ

aetaEsp

otzen,

burtxi

n,un

apa

lica

paen

reda

rel

fueg

ode

laesan

zigu

ten.

Hem

endikez

oso

urru

n,Olaibarko

Olaitzhe

rrixka

nzeha

zki,lana

besho

nenno

lako

tasu

naho

beki

zeha

ztuzu

enJo

seM

ariM

akirriainzena

k:bu

rtxi

n/b

urtz

íne=

elhi

erro

para

rem

over

elfu

ego:

béiti

koez

kí-

nebu

rdíñ

ete

góiti

koez

kíñe

letó

na.B

igarrenhitza,

berriz,g

erre

naleg

ia,‘espe

do,a

sado

rde

hierro’d

a.Ilur

dotzen

gertatumod

uan,

Arrietanere

gerr

en/k

erre

nalda

erak

bilduge

nitu

en.

135But

zuasko

tanad

ituge

nion

esaten

berriemaile

arrietarrari;p

utzu

,beh

inba

karrik.A

zparrene

nar

butx

uem

anzigu

tenhitz-elkarke

tan,

izen

soila

aipa

tzean

putz

uem

anik

ere.

Oro

tz-

Beteluk

oEe

Nde

lako

anbu

ttuku

ada

kusagu

(‘elp

ocico’,‘la

charca’,an

tza),‘bu

tzu’

hitzaren

xumeg

arri

gisa

gure

ustez.

136Le

rroa

n:‘yug

o’eta‘esq

uila’.Ilur

dotzen

,idí

eín,

beái

n…fá

leaem

anzigu

ten,

alde

batetik,

eta

faleái

nm

íe,‘el

bada

jo’,be

stetik.

137Le

rroa

n:‘arcilla’

eta‘lo

do,f

ango

’.Arrietan,

mug

atur

ik,l

oeaem

anzigu

ten.

Oro

tz-B

etelun

loia

/loy

aga

zt.‘ch

arca’b

ilduzen,

bainaba

ita

loes

ziki

ndu‘ens

uciar,en

loda

r’ere(E

I).

138Ilur

dozk

olagu

nari,leiha

tilanidatziriko

ezga

inera,

gaie

taya

ialdaerakad

itudizk

iogu

inoiz.

Hiriberrin

yaus

alda

eraereba

i,etaare

batre/b

atezein

xubitxia

behin:

ezta

kitn

ikxu

-rik,

A.A

rana

kbildulege

z.13

9Arrietaninoiz,

mug

atzean

,-ia

ereba

i:di

ábriek

ínpá

rtebá

limád

u...

140Arrietako

berriemaileak

eralabu

rtua

erab

ilizu

enha

lako

batean

:orá

i,de

nbrá

orre

kín,

etxa

itéla

juan

,eta,L

akab

eko

gara

ihor

rekerede

nbor

arek

inzeriku

siadu

elairud

itzen

zaigu:

Kal

variok

oeg

unag

urga

rria

nsem

ezat

uak

alai

tuza

izte

ziñe

z,ze

rgat

ikzu

enbi

cigu

ziko

gara

yeta

niz

ain

duzi

eAm

am

aita

garr

iare

nla

gunt

za.

141Le

rroho

netan,

oroha

r,‘derretir’

dugu

,Arrietako

aho

riba

inoa

go‘desha

cer’

bada

ere.

KOLDO ARTOLA

[22]52 ISSN 0046-435X, Fontes Linguae Vasconum (FLV), nº 116 (2013), 31-89

Ilurdotz

Espotz

Uritz

Hiriberri

Arrieta

Lakabe

Orotz-Betelu

Azparren

tzilin

tzen

dilin

gan,

txilint

xan

dilin

dan

diru

;maid

idiru

diru

;sos

,xox

;pezta

diru

;sos

;pezta

142

diru

doktrin

a,do

trina

doktrin

a,do

trina

dotri

na,d

otriñ

a

ebak

ieb

aki,ko

rtatu

ebak

ieb

aki

ebatsi

ebatsi

ebatsi

ebatsi

ebek

,ogu

ek,a

ugue

keb

ekeb

ekeb

ek,a

bek,

auek

143

ebek

,abe

keb

ekeb

ek

ebetan

*eb

etan

,ebe

taik

ebetaik

,etaik

ebetan

,ebe

taik

144

eben

edan

,eran

edan

,eran

edan

edan

,ean

edan

,eran,

ean

edan

edan

edan

eder,

polit

,pro

pi14

5po

llit

eder,

pollit,

polit

eder,

polit

eder,

prop

ied

er,po

litpo

lit,p

ropi

edo,

ero,

oro

edo,

ero

edo,

eoed

o,eo

146

edo

edo,

o

eroz

eineroz

eined

ozein

edoz

ein,e

rozein

147

edoz

ein

egia,

egie

egia;

egias

kieg

iaeg

ia148

egi,eg

ia;ziñ

ezeia

,egiya

,egia

inein

,in

egin,in,

ejeku

tatu

egin,e

in,in/d

esin

egin

/deseg

in14

9eg

ineg

in,e

in,in

in/a

barri

katu

egon

egon

,eon

egon

egon

,eon

egon

,eon

egon

egon

egon

egun

,gau

reg

u,ga

ureg

u,eg

un,e

uneg

u,ga

ur15

0ga

ureg

u,eg

un,g

aur

egu

142Arrietan

duro

eta

zortzi

koereba

i,ga

raid

esbe

rdinetak

otxan

pone

nizen

ak.I

lurd

otzen

mai

ndi‘marav

edí’alda

eraereba

i,bitxia

agian.

143Hiriberrin,

inoiz,

gaue

k/g

uekereba

i,izen

bati

lotu

rikoh

iki.Ilur

dozk

oleihatila

nag

erid

iren

ogue

k/a

ugue

kho

riek

bene

tanbitxiakdira.

144Arrietan

auetai

keta

abee

taik

eread

ituizan

dugu

inoiz,

ohikoa

izan

ezarren.

145Agian

fr.‘pr

opre’tik(gazt.

‘asead

o,lim

pio’).

Laka

beko

pred

ikua

nereag

ertzen

da,b

aina

ezda

kigu

zeha

zkie

sana

hibe

rberadu

en:Y

rudi

edo

figur

ade

nen

artean

opat

zen

ditu

enor

-ta

rako

prop

iena

daEr

rege

nlib

rula

ugar

rena

cond

atze

ndi

guna

.14

6Aur

karitzak

o‘ala’rikez

dugu

ikus

ten

saio

hone

kba

rneha

rtzen

duen

espa

rrua

n;Urizk

oizkr

ibua

neg

uia

den

ero

ez?da

kusagu

etaArrietan

zein

Ilur

dotzen

egia

zen

edo

gezu

rrabil-

durikga

ude,

besteakbe

ste.

147Arrietan

eroz

einmaizago

,agian

,edo

zein

baino.

Laka

beko

izkr

ibuk

oed

ozeñ

ekin

hitzean,

ñ-aag

eriandu

gube

rriroere.

148Le

rroho

netan‘(l

a)ve

rdad

’dug

u.Oro

tz-B

eteluk

oEI

delako

aneiaeta

egiy

a,biak

bitxix

amarrak,

gure

ustez.

149Arrietanere,

Hiriberrinbe

zala,b

aditug

ueralabu

rtua

k:ein

/inalde

batetik,

eta

desin

bestetik.A

zparreng

oab

arrika

tuho

ri‘desha

cer‚

destro

zar(elp

edrisco)

’delaesan

zigu

ten.

150Gaztelaniazko

‘hoy

’dug

ulerroho

netan,

nahizArrietako

berriemaileak

,ino

iz,g

aurhitza‘estano

che’

adieraztek

oerab

ilizu

en.E

taha

uez

herrih

orretanba

karrik,E

spotzenere

etó-

rrik

oda

gáur

(‘estano

che’)em

anba

itzigu

ten.

ARTZIBARKO ALDAERA DEITU IZANAREN INGURUAN (7 – BARNERA BEGIRAKO...

53[23] ISSN 0046-435X, Fontes Linguae Vasconum (FLV), nº 116 (2013), 31-89

Ilurdotz

Espotz

Uritz

Hiriberri

Arrieta

Lakabe

Orotz-Betelu

Azparren

egua

rri,e

goarri

egue

rri

egue

rdi

egue

rdi;ga

berd

ieg

uerd

i;ga

berd

ieg

uerd

i;ga

berd

i

egun

,eun

/gau

egun

egun

/gau

egun

,eun

/gau

egun

/gau

151

egun

/gau

egun

,eun

/gau

egun

/gau

egun

;mile

eun;

mila

,mile

egun

;mila

,milla

egun

;mila

egun

;mille

mila

mila

egun

ero,

egun

erok

oeg

unero,

egun

erok

o152

eune

ro,e

guno

rosk

oeg

unero,

egun

osko

egun

ero

egun

ero

igite

,igitei;sega

itai,sega

dera;t

alla

e(g)ita

i;tallu

,tall

a(e)it

ai,eg

ite;t

allu15

3eg

itai

sega

dera;t

alla,

dalla

eizi,aiz

ieiz

a*eiz

i;eiz

teri

eizi;izt

ari

kaza

ekarri,

karri

,kar

154

ekarri

ekarri,

karri

ekarri,

karri

ekarri

ekarri

kend

uek

endu

eken

du,k

endu

eken

du,k

endu

155

kend

u

eldu,

etor

tzen

eldu

eldu

eldu

eldu,

etor

tzen15

6eld

u,da

torre

neld

u

elize;m

eza

eliza;m

eza,

mesa

eliza;m

eza;

ezkila

eliza;m

eza;

ezkila15

7eli

za;m

eza

eliza;m

eza

eliza

elkar,

elkarrekin

elkarrekin,

elkarreki

elkarrenartean

elkar,

elkarreki(n

)elk

ar,elk

arrekin15

8elk

arelk

arrekin

elle,

ella;

kuru

xeele

;kur

ixaell

e,artil

la;ku

reixa

elle;

kuresa

159

ile;k

urex

aell

e*,e

le*

elleb

aell

eba

elleb

a,illeb

aell

eba,

ille16

0

eltze;k

azola

eltze*;

kazo

laelt

ze;k

azola

eltze;k

azola

eltze

eltze

151G

aueta

gaba

,hau

mug

atur

ik,b

ildur

ikga

udeArrietan,

HiriberrinetaIlur

dotzen

.Urizk

oizkr

ibua

nerega

uzabe

radu

guetaOro

tzen

,hala

Orr

eaga

balada

nno

laEI

delako

an,g

isa

bereko

emaitzak

daku

skigu.

152Uritzen

egun

eros

koereba

i.15

3Le

rroa

n:‘hoz

’eta

‘gua

daña

’.Arrietan,

‘sega

dor’

adieraztek

o,eita

ria.

Eta,t

allu-z

gainera,

talla

ereba

i.Heg

o-Esteribarko

Irotzenere,

tállu

e‘la

guad

aña’.

154Ilur

dotzen

,besteak

beste,

ník

karnu

énereba

i.15

5Arrietan

eken

duasko

zerege

hiag

otan

dugu

kend

uba

ino.

156Gazt.

‘(él)

vien

e’ad

ieraztek

o‘heldu

da’z

ein

‘etortzen

da(o

rain)’

dugu

,ohiki,h

erri

haue

tan.

Baldin

Oro

tz-B

eteluk

oda

torr

enho

ri(E

I),f

idag

arriaba

da,e

zda

gure

egun

otarairi-

tsi,Arrietan

atos

temod

ukoag

interako

adizki

trinko

batzuk

adituba

ditu

guere.

157Arrietan,

inoiz,

eski

laereba

i.15

8Arrietan,

EIde

lako

an,a

lkar

ikus

iko

dugu

.15

9Le

rroa

n:‘la

na’e

ta‘tijera(s)’.

Ilur

dotzen

,kur

ixe/k

uriz

eereba

i,etaEsp

otzen

arku

rixa

kardiei

ileamoz

teko

mod

ukoa

k.16

0Le

ihatila

hone

tako

bihitzak

,batazein

bestea,g

azt.

‘sobr

ino/

a’da

.

KOLDO ARTOLA

[24]54 ISSN 0046-435X, Fontes Linguae Vasconum (FLV), nº 116 (2013), 31-89

Ilurdotz

Espotz

Uritz

Hiriberri

Arrieta

Lakabe

Orotz-Betelu

Azparren

eman

,man

eman

eman

eman

,man

eman

,man

161

eman

eman

;man

eman

,man

eman

dire

yatera

xatera

ematea

eman

dira

yatera

162

emen

dik;

andik

emen

dik

andik

emen

dik;

ordik;

andik

emen

dik;

ordik;

andik16

3or

tikem

endik;

ortik

emen

dik

emen

go;o

rko;

ango

emen

go;o

rgo;

ango

emen

go;o

rgo;

ango

emen

goem

engo

entend

atu,

entend

ituen

tend

atu,

entend

ituen

tend

ituen

tend

atu16

4

abil

entre

gu,t

rebe

entre

gu,t

rebe

165

eper;ina

re,ine

reep

ernina

reep

er;n

inare16

6niña

re

ibili,ibe

li,erab

iliibili

ibili,e

bili

era(b)

ili,e

rebli16

7ibili

usetu

usatu

usatu

erab

ili,e

raili

erak

utsi*

erak

utsi

erak

utsi

erak

utsi,

iraku

tsi16

8erak

utsi

eman

,man

eman

eman

eram

an,e

reman

,eman

eram

an,e

man

,man

eman

eram

an,e

man

,man

eman

erau

ntsi

/aterd

uerau

ntsi

erau

ntsi

/atertu

169

erbi;b

asur

deerbi

erbi;b

asur

deerbi;b

asur

deerbi*;

basu

rde

161Ia

herrig

uztietan

,aferesiade

laeta,

man

izan

ohid

ugu

maiz,

eman

bainoge

hiag

otan

gainera.

Laka

ben,

gero

aldirako

,em

anen

daku

sagu

,baina

hau

eralit

erarioada

,hizke

taldian

seku

laad

ituez

dugu

na.H

orretarako

,em

ain

/mai

nizan

dira

ohikoe

nak.

162Arrietako

leihatila

hone

tan‘eman

dit’du

guetaIlur

dotzen

erega

uzabe

ra.E

saldih

auya

tera

hori

kont

uanizan

ikek

arri

dugu

hona

,int

eresga

rria

delako

an.

163Arrietan

andi

ereba

ieta

Hiriberrin

emen

di,o

rtie

taan

di.L

akab

ekolagina

,berriz,

testuing

urude

sego

kiba

tean

:Idu

ritz

enza

ida

urrika

ltasu

nean

alqu

iortik

Am

aVirgi

ñak

nik

erra

-na

ker

raten

dizi

ela.

164Arrietan,

Hiriberrin,

Uritzen

etaIlur

dotzen

,kon

pren

ditu

ereba

i.16

5Le

rroho

netan:

‘esfor

zado

,dilige

nte’

eta‘háb

il,ha

bilid

oso’.I

lurd

otzen,

mug

atur

ik,a

bile

edota

abill

e.16

6Le

rroa

n:‘perdiz’

eta‘golon

drina’.A

rrietanetaAzp

arrene

nazke

nizen

hone

kiko

zalant

zakizan

bazitu

zten

ere,

azke

nean

‘ven

cejo’d

elaesan

zigu

ten.

Hiriberrin,

aldiz,

‘mur

ciélag

o’gisa

bilduzen.

167Le

rroho

netara

ibili

ekarri

dugu

,‘an

dar’

aleg

ia,h

erri

haue

tan

maizlerrok

oleihatile

tan

ikus

daitek

een

mod

uan

erab

ilia.

Uritzen

‘kam

inatu’

ereba

i,ad

itzirag

anko

rrarek

inga

ine-

ra:c

amin

adez

azun

send

ach

utsene

ticce

inva

itire

man

dam

entu

ac...

etaHiriberrinerean

tzera,

aditzirag

anko

rrarek

in,‘erab

ili’m

odua

n:ib

íltze

ngi

nizt

énak

.16

8Le

rroa

n:‘ens

eñar’e

ta‘m

ostrar’,biak

ereaski

naha

sirik,

adibidede

sberdine

narab

era.

169Le

rroa

n:‘bor

rascafu

erte,tempe

stad

’(ho

nela

adierazi

zigu

ten

Ilur

dotzen

)eta‘escam

par’.

J.Irigaray

kIrotzen

bildu

ahap

aldietan

‘iaun

zi’d

akus

agu:

Élka

nóko

zéla

iéta

nbó

tatz

én-

zuen

iaún

ziá.

ARTZIBARKO ALDAERA DEITU IZANAREN INGURUAN (7 – BARNERA BEGIRAKO...

55[25] ISSN 0046-435X, Fontes Linguae Vasconum (FLV), nº 116 (2013), 31-89

Ilurdotz

Espotz

Uritz

Hiriberri

Arrieta

Lakabe

Orotz-Betelu

Azparren

erdi;e

rdizk

e/os

oerdi

erditsu

/oso

erdi;e

rdiban

a/os

oerdi;e

rdizk

a/os

oerdi

erek

i,ed

eki;azaro

azaroa

inerek

i,ire

ki;a

roerek

i;aro17

0erek

i,ed

eki,ed

iki

erek

i

erna

ri;erditu

,libretu

erditu

,libratu

*erditu

erna

ri;erditu

,libretu

erna

ri;erditu

,libratu

171

erditu

,libratu

*

eri;azazka

leri*;

azazka

leri;erib

eatz

eri;azazka

l,azaska

leri;azazka

l172

eri,iri

eri;atzazk

al

eri,ga

izki(

egon

)ga

izki(

egon

)eri

eri,ga

ixoeg

oneri

geizk

i(eg

on)

eri,ga

izki(

egon

)

eriotze

eriotze

eriotze

eriotze

,erio

tzaeriotza

,erio

tze

gaitz

min

gaitz

erita

sun

erita

sun,

gaitz

173

erita

sun,

min

erle;

erlek

ume

erle

erle;

erlume

erle

erle

erna

tu17

4erna

tuiat

zarri

ero,

edo

ero,

erotu;

erok

eria

ero,

erotu,

zoratu

xoratu

;ero

keria

eror

i,ed

odi,bo

taeror

ieror

i,eroi

eror

ieror

i,bo

ta17

5eror

ieror

ieror

i

eros

i,ed

osi/

saldu

eros

i/saldu

eros

i/saldu

eros

isaldu

erran,

edan

erran

erran

erran,

esan

erran17

6erran

erran

erran

erre;e

gosi

erre

erre;e

gosi;

irekin

erre;e

gosi;

irekin

erre

erre

erre*

170Le

rroho

netan:

‘sembr

ar’e

ta‘te

mpe

ro’.Arrietan

hone

laesan

zigu

ten:

aró

óna

dagó

eta,

inén

dugú

eultz

íbát

edér

ra.H

iriberriko

A.U

sozekhitz

bera

erab

ilizu

enbe

hin

esku

tizba

-tean

:Lan

eco

aror

ikez

ta.I

lurd

otzen,

baina,

azar

obilduge

nuen

:azá

roa

es...

eltie

mpo

dela

siem

bra,

azár

oa,s

í.17

1Le

rroa

n:‘estar

preñ

ada,

encint

a’eta‘parir’.Arrietako

berriemaileak

argitu

zuen

:lib

rátu

daem

akum

ea,e

taér

dida

anim

alia.H

iriberrin

aurr

ain

du‘hapa

rido

’ere

bai(

EAEL

).17

2Le

rroho

netan:

‘ded

o’eta‘uña

’.Urizk

oer

ibea

tzho

ri‘erp

uru’

da:e

scuy

eco

erib

eaza

siru

rgu

ruce

nite

a.Oro

tz-B

eteluk

oG.A

rzelus

ekha

inoh

ikoa

den

ería

eman

bazigu

nere,

EeN

delako

aniria

bitxia

agertzen

da.

173Le

rroho

netan:

‘enf

ermed

ad’e

ta‘m

al’.Urizk

oga

itzho

ri,k

asuho

netan,

zent

zuespiritu

aleanda

kusagu

:Jan

goicoa

clib

raga

izal

aga

iz,p

elig

roespi

ritu

aleeta

corp

oral

gucietai

c.17

4Arrietako

erna

tuho

ri‘despe

rtar’b

ideda

;ho

naad

ibidea,Egu

berrietako

kant

uba

ten

baitan

guri

iritsia:

Jaik

i,ja

ikiar

tzai

ñak,

erna

tugo

izea

n,Belen

gozi

udad

ean

Jesu

sja

ioda

ta.

Laka

beko

lagina

erna

razi

batetikha

rtudu

gu.O

rotz-B

etelun

,baina

,besterikbilduzu

enA.M

.Ech

aide

k.17

5‘B

ota’

aditza

asko

tanad

itudu

gu‘ero

ri’e

gokiaren

sino

nimogisa.H

ots,

bota

da=

eror

ida.

Ilur

dotzen

,edo

diereba

i,be

hinbe

deren.

176Batzu

etan

,aditzariz

enba

itad

itzlagu

ntzaile

atxikitzean,

labu

rketak

etasand

hiak

sortzendira.H

onela,

ArrietanetaHiriberrin

erra

teun

temod

ukoem

aitzak

ohikoga

uzaizan

dira,

bainaez

Ilur

dotzen

.Herri

hone

tan

eros

ten

dute

bildur

ikga

udeed

ota,

emaitzahitz

baka

rreanag

ertu

zge

ro,e

mat

eute,m

etatesiarenezeinarrastor

ikga

be.I

lurd

otzen,

nonbe

rriemaileak

,ba-

tzue

tan,

r(r)

eta

dna

hasten

zitu

en,e

danereem

anzu

en,iru

zkin

xelebr

eba

teran

tsiz:‘Sí,p

ero...así,ha

blan

doen

conv

ersación

,por

ejem

plo,

pues...

más

suav

e,más

bonito,e

dan:

nik

eda-

ten

dut(

...),

sí...

¡erra

nes

muy

torp

e!un

apa

labr

afu

erte’.Ezdu

guus

te,b

aina

,harkho

riho

rrelaesan

agatik,b

alizko

alda

eraha

uzaba

ldur

ikeg

onde

nik,

ezba

itug

ube

steinon

aditu.

KOLDO ARTOLA

[26]56 ISSN 0046-435X, Fontes Linguae Vasconum (FLV), nº 116 (2013), 31-89

Ilurdotz

Espotz

Uritz

Hiriberri

Arrieta

Lakabe

Orotz-Betelu

Azparren

errege

;alkate

alkate

erregina

errege

;alkate

erre(g)e;a

lkate

errege

errege

;erre

gina

erre(g)e;a

lkate*

erregu

;alm

ute

almut

eerregu

;alm

ute

erreinu

erreinu,

erreiñu

erreiño

erreka

;zub

izu

bierreka

;zub

ierreka

;zub

ierreka

erremed

ioerremed

ioremed

io

errepo

ski,repo

ski

errepo

ski

errepo

ski

erresto

,erre

stuerresto

erresto

errestr

atu17

7

errezatu

;erre

gutu

errezatu

,otoitz

egin

errezu

,erre

zatu

errezatu

erretza

tu;e

rregu

tuotoitz

in

errezib

iturezib

itu17

8

erri;

plaza

erri

erri

erri;

plaza

erri;

plaza

erri;

plaza

erri

rosario

erro

sario

erro

sario

erro

sario

,ros

ario

erro

ta;e

rrotari

erro

taerro

ta;e

rrotazai

erro

taerro

ta

erde

tsi,e

retxi?

erde

tsi,a

lkan

zatu

erde

tsiertsi

179

erde

tsi

ertze

;gibel

ertze

;gibel*

?ertze

;gibel

ertze

,erts

e;gibe

l180

ertze

ertze

;gibel*

eru;

zalke,

malk

arzalke

malk

areru;

zalke,

malk

ar18

1

eska

patu

,iye

si*igasiin,

ias(in

)eska

patu

,esk

apu

eska

patu

;esk

apu18

2iye

si,igesi

177Gazt.

‘arrastrar’d

aho

ri.I

lurd

ozko

etaUrizk

oer

resto

hitza,

orde

a,‘rastro’

da,H

iriberriko

abe

zala;h

au,b

aina

,Arana

kbildu

man

dorr

esto

hitzetik

ateradu

gu.

178Hiriberriko

A.U

sozekeraho

netanidatzia:

Bea

rco

Bor

onda

teO

nan

recivi

tued

ota

Zur

eca

rta

badu

zem

bait

egun

recibi

tudu

gula

.17

9Arrietako

hitz

hone

ker

detsi

aditzaren

eralabu

rtua

diru

di:Bah

!eg

únba

tén.

..-ga

tík,ze

rúko

bidé

a...

nòla

bérz

ea?

ertsí

koda

.Hon

aUrizk

oad

ibidea:iz

anga

icen

dign

oer

deist

eco

Jesu

crist

oin

prom

esac

.Hon

aLa

kabe

koa:

¡Oh

doat

sua

eta

zorion

ekoa

Am

aVirgi

nare

nal

tzoa

nilt

zea

erde

xten

duen

a!18

0Le

rroa

n:‘in

testino’

eta‘hígad

o’.

181Le

rroa

n:‘gerón

’,‘veza’

eta‘pajade

veza’.Azk

uek,

baina,

«pajade

beza

yge

rón

(sic),

paill

ede

vesce(B

N-s,R

)»de

ladioetaIribarrene

kho

nako

a:«M

ALC

ARRA.L

apa

jade

laslegu

-minos

asyespe

cialmen

tela

delasha

bas.

Cua

ndoes

deve

zase

llama

mal

carr

abl

anca.[

Pamplon

a,Cue

nca,

Zon

aM

edia]».I

lurd

otzen,

eru

/ier

obilduge

nuen

.18

2-tubu

kaerak

opa

rtizipioek

,geroa

ldia

egitek

oatzizk

iaha

rtzean

,-tik

oeg

iten

dute

maizsaio

hone

kba

rneha

rtzendu

enerem

ugu

ztian,

-tuk

ogisako

erak

adituba

ditu

guere.

Arrietako

datu

etan

,esaterak

o,ek

endi

ko,eska

patik

o,ar

gitik

o,ilu

ndik

o,ko

npon

diko

,pa

gatik

o/pa

gatu

koeta

geld

itiko

gisako

adibideak

ditu

gu;Hiriberrin,

sald

iko,

eska

patik

o,ez

kond

iko,

arrim

atik

o,ju

ntat

iko,

konp

rend

itiko

eta

alko

rzat

iko,

baina

artu

ko;L

akab

en,z

autik

o/ez

outik

o(b

aina

baita

arribe

tuko

eta

gertat

ukoere);e

taIlur

dotzen

,ken

diko

,sal

diko

,sen

datik

o,pa

ratik

o/p

arat

uko.

sinesta

tiko,

enfa

datik

oeta

ilund

iko.

Urizk

oizkr

ibua

n,or

dea,

-tuk

obu

kaerak

daku

skigu:

geld

ituko

eta

ikus

iko.

ARTZIBARKO ALDAERA DEITU IZANAREN INGURUAN (7 – BARNERA BEGIRAKO...

57[27] ISSN 0046-435X, Fontes Linguae Vasconum (FLV), nº 116 (2013), 31-89

Ilurdotz

Espotz

Uritz

Hiriberri

Arrieta

Lakabe

Orotz-Betelu

Azparren

eska

tueska

tueska

tueska

tueska

tueska

tueska

tueska

tu

eske

(ure

ske)

eske

anibili

eske

(ure

ske)

eske

r,eska

reske

reske

r;grazia

eske

r;be

arrik

;grazia

eske

r;be

arrik

183

eske

r,eska

r;grazia

eske

reske

r

eske

rmil,

eska

rmile

eske

rmila

eske

rmila

eske

rmila

184

eska

rmille

eske

rmila

eske

rmila

eskind

uofrezit

ueskind

u,ofrezit

ueskind

u,eskini

eskr

iture

in;leit

ueskr

ibitu

eskr

ibitu

;leit

ueskr

ibitu

;leit

ueskr

itura

leitu

esku

;uko

ndo*

esku

esku

esku

;uko

ndo

esku

;uko

ndo18

5esku

esku

esku

in/e

zker

186

esku

i/ezke

resku

i/ezke

resku

i/ezke

resku

i,esku

in/e

zker

esku

i/ezke

resku

ri*?/

ezke

r

esne

;gazta

esne

;gazta

esne

esne

;gazta

esne

,ezn

e;ga

ztaesne

;gazta

esne

,ezn

e;ga

zta

espe

ratu

espe

ratu

espe

ratu

,esp

eroa

nespe

ratu

espe

ratu

187

espe

ran

esplikatu

esplikatu

adier

azi

astali,

tapa

tu;t

apa

tapa

tuestali,

tapa

tu;e

stalki

estali;

tapa

estra

bile,

estra

bille

estra

bile

estra

bile18

8

etor

ri,torri

etor

ri,torri

etor

rietor

ri,torri

etor

ri,torri

189

etor

rietor

ri,itu

rrietor

ri,torri

enem

igo

etsai

etsai,ko

ntrario

etsai,ko

ntrario

etxe

,etxa,

itxe,

itxa

etxe

etxe

etxe

,itxe

etxe

,etse

,itxe

etxe

etxe

etxe

183Arrietako

bear

rikha

uga

zt.‘grac

iasa’

edoda

.Hon

aad

ibideba

t:be

árrik,

eskú

anda

ukez

ién

gáuz

aoé

kbe

stzén

as,e

zín

ereat

rakó

,em

éndi

k.18

4Ilur

dotzen

,Esp

otzenetaAzp

arrene

neske

rrik

asko

ereba

ieta

Oro

tz-B

etelun

eska

rrik

asko

eta

eske

rrik

anitz

(EI).

185Le

rroa

n:‘m

ano’

eta‘cod

o’.E

I-ko

Oro

tz-B

eteluk

oda

tuetan

esku

ea(m

ugatur

ik,n

onba

it)etabu

kaerabe

reko

bestehitzen

bat(m

aistr

uea,

adibidez),

agerid

a.Hon

ened

oan

tzek

omug

atzerenba

tge

ukeread

itudu

guinoiz,

Ilur

dotzen

bereziki,b

itxiaizan

arren.

186Ilur

dotzen

esku

ñeem

anzigu

ten,

mug

atur

ik,e

taArrietanere

esku

ñe,h

erri

hone

tan

-ebu

kaeraeg

oera

horretan

ezoh

ikoa

izan

arren.

Urizk

oEliz

alde

kescu

yeco

alde

anidatzi

zuen

.18

7La

kabe

kohitz

honi

lotu

rikArtziba

rrerak

obitxia

irud

itzenzaigun

adizkiada

kusagu

:zer

espe

ratu

diro

ke!

188Le

rroa

n:‘cua

dra’,N

afarro

anzeha

ros

ohe

datu

riko

mailegu

a.18

9Ilur

dotzen

,eto

rrieta

torr

iaferesidun

azga

inera,

itor

rieread

itu

diog

uin

oizbe

rtak

obe

rriemaileari,

gutxitan

bada

ere.

Ech

aide

ren

EeN

delako

an,b

aina

,itu

rrida

kusagu

;fida-

garria

ote?

KOLDO ARTOLA

[28]58 ISSN 0046-435X, Fontes Linguae Vasconum (FLV), nº 116 (2013), 31-89

Ilurdotz

Espotz

Uritz

Hiriberri

Arrieta

Lakabe

Orotz-Betelu

Azparren

amain

ondo

anon

enon

doan

aren

ondo

anetxe

ainon

doan

190

bere

ondo

anug

aldeain

ondo

an

etzan,

etzin

goatzera

fanetzan

etzan19

1etzang

ugo

atzera

fan

eultz

i;estra

(t)zie

eultz

ieu

ltzi;estra

ziaeu

ltzi,estra

zia19

2

euri

euri

euri;

txur

rusta

kaeu

ri;bu

rrusta

ka19

3eg

uri,eu

riau

ri

eusk

era/

erde

raeu

skera,

uske

raus

kara

eusk

ara/

erde

raeu

skara/

erde

ra19

4eu

skara,

uska

raus

kera

eyartu

,sek

atu19

5seka

tu;t

xuka

tuey

artu

,sek

atu

txuk

u

paratu

,pad

atu,

paatu

paratu

ezarri,

yarri

,paratu

ezarri,

paratu

196

paratu

zaut

u,zaun

duezau

tueza(g)ut

u,zaut

u197

(e)za

utu,

ezau

ndu

eza(g)ut

u,zaut

u

ezin

eros

i*?ezin

eken

du19

8ezin

atra,e

zinbilat

uezin

yoan

ezko

ndu

ezko

ndu

ezko

ndu

ezko

ndu

ezko

ndu

ezko

ndu

esko

ndu

ezko

ndu

ezti;

argizeri

ezti*

?;argizeri

ezti

ezti;

argi(t)

zari19

9ezti

ezti*

eztu

leztu

l*eztu

l;atija

eztu

l;atija

200

eztu

l;atija

eztu

l

190Le

rro

hone

tan,

oro

har,

etaArrietako

kasu

anzeha

zki,

gazt.‘ju

nto

a(o

cercade

)la

casa’g

enuk

e,etxe

ondo

anerebildu

dugu

narren.

Oro

tz-B

eteluk

oleihatila

nag

eride

naAita

Don

ostiak

bildur

ikoa

da;G.Garmen

diak

idatzi

Orr

eaga

balada

ngu

atze

aren

ondo

anda

kusagu

,ge

nitibo

aren

erab

ilerari

dago

kion

ezau

rrek

oak

baino

kutsu

literario

hand

iago

adu

ena.

Leihatila

raek

artzek

o,be

raz,

hura

jatorrag

oairud

ituzaigu.

191Le

rroa

n:‘ech

arse,t

umba

rse’

edo.

Ilur

dotzen

guat

zera

juan

ereba

i,Esp

otzenetaAzp

arrene

nan

tzera.

Oro

tz-B

eteluk

oetza

ngu‘alcob

a’izan

litek

e,lit

eralki

‘luga

rde

opa

ratu

mba

r-se’,gu

reus

tez(E

I).

192Le

rroho

netan:

‘parva’e

ta‘tr

illo’.A

rrietan

eultx

iere

bai.

193Le

rroa

n:‘lluv

ia’e

ta’(l

love

r)acá

ntaros’.Uztarro

zeneread

ituge

nuen

hitz

hauaspa

ldi,Fide

laBerna

tah

aztezina

renah

otik:é

uria

ridi

ón,z

urrú

staka

dión

...qu

eestá

llovi

endo

,llu

eve

muc

ho.A

rrietan,

bestalde

,egu

riereba

i.19

4ArrietanetaHiriberrin

eusk

ara

/usk

araeta

eusk

era

/usk

eraalda

erak

bildua

kizan

dira.A

rrietan,

erge

raereba

i.19

5Ilur

dotzen

iyar

tu/i

gartu

/iar

tualda

erak

ereba

i.Hiriberriko

txuk

atu‘se

car’

ereba

da,b

aina

‘enjug

ar’e

sana

hiaz.

196ArrietanetaHiriberri

zarr

iaditz

aferesidun

aereba

i.Arrietan,

inoiz,

jarr

ieta

paat

u/p

artu

ereba

i.19

7Hiriberrin

izau

nduereba

i;La

kabe

koizkr

ibua

nez

agut

u/e

zout

u/z

outu,e

tage

roaldian

hone

la:E

ztu

beñe

rem

akur

keri

batz

autik

oed

ota

Jaun

aren

gand

ikez

outik

odi

tugr

azia

kbe

-ka

tariai

ndak

o.19

8Ezina

renideiaem

atek

oHiriberriko

A.U

sozek,

behin,

Iparraldeanha

inezag

unade

neg

itur

aerab

ilizu

en:n

íkez

tútd

éuse

reeìten

ál,n

iónd

iker

é,ké

ba!

199Le

rroho

netan‘m

iel’eta‘cera’

dugu

,eta

hurren

goan

‘tos’eta‘estor

nudo

’.Oro

tz-B

eteluk

oa,e

ztul

kahitzetik

aterata.

200Le

rroa

n:‘to

s’eta‘estor

nudo

’.

ARTZIBARKO ALDAERA DEITU IZANAREN INGURUAN (7 – BARNERA BEGIRAKO...

59[29] ISSN 0046-435X, Fontes Linguae Vasconum (FLV), nº 116 (2013), 31-89

Ilurdotz

Espotz

Uritz

Hiriberri

Arrieta

Lakabe

Orotz-Betelu

Azparren

fabor

e,merzede

fabor

e,mertxed

efab

ore

fabor

e

falta

falta,falt

atu,

utsi

nfal

taiza

n(fa

ltatu

?)fal

ta,falt

atu,

falta

in

falsu

faltsu

faltso

fama

fama

famatu

fama

famatu

fede

fede

ferreta;b

urut

efer

reta;b

urut

e201

ferreta,e

rrada

ferreta,r

ada;

buru

te

festa;d

antza

festa,x

aifes

ta,y

ai,xa

i;da

ntza

festa;d

antza

202

jai;d

antza

xai;da

ntza

dant

za

konf

iatu

fiatu

,fiag

aitz

fiatu

form

afig

ura,

imaje

nitx

ura,

pint

afig

ura,

form

a203

figur

a,iru

di

fite,

laster,pr

iseka

laster

fite,

laster,las

terk

afit

e,las

ter,pr

isaka

204

fite

laster

maiz

maiz

maiz

205

frank

oald

izmaiz

frant

ses

frant

s,fra

ntzes

frant

s,fra

ntses

fresk

ofre

sko,

fresk

atu

fresk

o,fre

skatu

frutu

fruto,fru

tufru

tafru

tu

juñe

,juñ

a;ba

surd

efu

ña;b

asur

defu

ina;

basu

rde20

6ba

surd

ai

gabe

gabe

gabe

gabe

207

gabe

gabe

gaitz

gaitz

gaitz

gaitz

;gaix

kike

ria20

8

201Le

rroa

n:‘herrada

’eta

‘rod

ete’.

202Arrietan

lant

zaezoh

ikoba

teread

itur

ikga

ude,

aspa

ldiE

rron

kariba

rkoUztarro

zenbe

zala.

203Hon

aArrietako

adibideba

t;er

ráteun

té...

gizó

na...

è(r)

ozéin

figúr

a...

ártz

en...

duéla.

Urizk

ohitzafig

urik

hitzetik

ateradu

gu,a

gian

,‘fig

urarik’itxaron

beha

rkoba

zenere.

Hiriberriko

adibidea

hona

koesaldian

:ta,

zúta

kizú

zé,z

éitx

úrak

oan

imál

iaze

nur

á?Eta,O

rotz-B

eteluk

oa,a

zken

ik,jarraikoa

:Yru

died

ofig

ura

dene

nar

tean

...20

4Arrietan

egur

rean

ereba

i.Eta,H

iriberrin

laist

er/l

aiste

rka.

205Hiriberriko

S.Arb

oniesmintzo:

mai

zto

rrik

oda

;‘m

aiz’

eta

‘ani

tzal

diz’

berd

inda

(A.A

rana

).20

6Le

rroa

n:‘gardu

ña’e

ta‘ja

balí’.O

rotz-B

eteluk

oba

surd

aiho

riG.A

rzelus

ekem

anzu

en,b

irritanga

inera.

207Le

rroho

netan

guztian

gabe

besterik

agertzen

ezba

daere,

hemen

dikhe

goalde

ra,h

alaElortziba

rkoZab

aleg

inetaEgu

esibarko

Elkan

onno

laUrrau

lgoitiko

Ado

aine

nba

geerab

il-tzen

zela

jakiterikba

dugu

,ezagu

tzen

direnleku

otak

oizkr

ibua

kikus

ita;

hori

bai,hiru

retanere

gabe

-rek

inba

tera.

208Arrietan

mak

urereba

i,ga

ixtik

eria

gisako

alda

eraz

gainera.

KOLDO ARTOLA

[30]60 ISSN 0046-435X, Fontes Linguae Vasconum (FLV), nº 116 (2013), 31-89

Ilurdotz

Espotz

Uritz

Hiriberri

Arrieta

Lakabe

Orotz-Betelu

Azparren

gaixo

,pob

re20

9ga

ixoga

ixoga

xo,g

aixo

gaizt

o,ga

ixto,

txar

gaixt

oga

isto,

txar

gaizt

o,ga

ixto,

txar

gaixt

o,txar

210

gaizt

oga

izto,

gaixt

o,txar

gaizt

o,ga

ixto

gaizk

i,ga

izkixe

gaizk

iga

izki

gaizk

i211

galdin,g

aldetu21

2ga

ldetu*

?ga

ldin

galdin

galdin

galdin

galdetu

galdin*

galdu

galdu

galdu

galdu;

galaz

iga

ldu

galdu

galtz

a213

galtz

akga

ltzak

galtz

a

aren

gana

aren

gana

-gan

a:aeng

ana21

4

ganb

ela;a

spil21

5ga

nbela

;azp

il,aspil

ganb

ella;

aspil

Juan

goikoa

gand

ikan

drea

reng

anik

-gan

ik:a

enga

nik

Jaun

aren

ganik

gaña

n,ga

ñetik

gaña

n,ga

ñetik

216

gaña

n,ga

ñean

gañe

an,g

añetik

gañe

an

gañe

ra,g

añerak

o*ga

ñerako

gañe

ra,g

añara

gañe

ra,g

añerak

oga

ñera,g

ainerak

oga

ñera

garar

garaga

rga

raga

rga

raga

r;luzern

a217

garaga

r*;luz

erna

garaitu

garaitu

garaitu

,gain

ditu

garaitu

209Ilur

dozk

oga

ixoho

ri‘urrikarri’mod

uan

dugu

Ilur

dotzen

:Pó

bre

áurr

e!gá

ixoa

!Arrietako

aerean

tzera:

Jóño

,gá

ixo

béak

!(ga

zt.‘pob

resva

cas’)

esan

zuen

berriemaile

arrietarrak.

Laka

benditu

gunbi

adibideetarikba

t,ha

labe

r,‘pob

re,d

igna

delástim

a’mod

urada

kusagu

:Eliz

ako

Sakr

amen

tuak

gure

arim

aga

ixoa

azka

rraz

ikot

ebi

tikot

asun

aren

bede

aldi

izug

arri

ura

egi-

teko

,baina

besteanzent

zuafek

tibo

aag

erikoa

da:n

ola

neri

Am

aga

ixoa

lagu

ndu

dira

zun.

Serm

oiho

netan

koita

uhitzaereba

da,b

aina

ezda

kigu

ingu

ruho

netako

aizan

den.

210Arrieta

hone

tan

gaix

tobe

sterik

bilduez

dugu

narren,

hurb

ileko

Hiriberrin

gaiz

to/g

aixt

o/g

aisto

alda

erak

ditu

gu.

211Arrietan

gaix

kieta

gaisk

iere

bai.Ilur

dotzen

gaiz

kixe,b

ereesan

ahib

ereziarekin:

dágá

izki

,gai

zkíx

eité

ko,e

sun

poco

difíc

ilde

hace

r.Urizk

oizkr

ibua

n,ad

berb

ioaz

gainera,

izen

aere

izan

daitek

e:N

orcite

ndu

bada

veca

tum

orta

lava

da,g

aizq

uiite

ndue

nacde

seyu

ricga

be?Eta,A

rrietara

itzu

liz,-

kiatzizk

iaeran

tsirikohitz

mor

dosk

ada

kusagu

:pol

iki,

eder

ki,e

rrep

oski

,fia

rki

eta

ausa

rki,

gutxiene

z.21

2Le

rroho

netan‘pregu

ntar’d

ugu.

Ilur

dotzen

gald

atuereba

i.21

3Ilur

dozk

obe

rriemaileak

gáltz

aes...

lam

edia

esan

zuen

.21

4Arrietan

orre

ngan

aeta

gure

gana

ereba

i,ba

ina

amai

ngan

a.Ilur

dotzen

arre

ngan

agisako

alda

eraeta

nere

gana

ereba

i,ba

inaba

ita

aitein

gana

eta

amai

ngen

aere(A

rrietan

amai

nga-

na).

Uritzen

,azk

enik,a

reng

ana

/zur

egan

a/g

ureg

anada

kusagu

.21

5Le

rroho

netara

bi‘peseb

re’m

otaezbe

rdinak

ekarri

ditu

gu.I

lurd

otzen,

gainera,

max

ader

aem

anzigu

ten.

216Urizk

oizkr

ibua

nn-

rekinereba

i,be

hinbe

deren:

Mai

tace

cogu

reJa

una

gauz

agu

cien

gane

tic...

217Le

rroho

netan:

‘ceb

ada’

eta‘alfa

lfa’.

ARTZIBARKO ALDAERA DEITU IZANAREN INGURUAN (7 – BARNERA BEGIRAKO...

61[31] ISSN 0046-435X, Fontes Linguae Vasconum (FLV), nº 116 (2013), 31-89

Ilurdotz

Espotz

Uritz

Hiriberri

Arrieta

Lakabe

Orotz-Betelu

Azparren

garb

i,xa

u/z

ikin

garb

i/zik

inga

rbi/

zikin

garb

i/zik

inga

rbi/

zikin

garb

i/zik

in

garb

itu,x

autu

garb

ituga

rbitu

/zikindu

garb

itu/z

ikindu

218

zikindu

garb

itu/z

ikindu

garb

itu

gari;

ezka

ndia

gari

gari

gari;

ezka

ndia21

9ga

riga

ri

gariz

ume;

pazk

uaga

rizim

a;ba

zko

bazk

oaga

rizum

a;ba

zkua

220

gariz

uma

iziga

rrine

kaga

rri-garri:

alkeg

arri

izuga

rriizi

garri

gasta

tu,g

astu

gasta

tu,g

astu

gasta

tu

katu

,gatu;

basaka

tuga

tu;b

asag

atu*

gatu

;basag

atu

gatu

;basag

atu22

1ga

tua*

gatz;

azuk

ere22

2ga

tzga

tz;azuk

are

gatz;

azuk

re,z

ukre

gatz

gauz

ega

uze,

gauz

aga

uza

gauz

aga

uza,

gaut

zaga

uze,

gauz

gauz

a

gazte

/zar;a

tso22

3ga

zte/z

arga

ste/z

arga

zte,g

azteria

/zar

gazte

/zar;a

tsozar

gazte

,gaste

/zar

gazte

/zar;a

tso

geya

go,y

ago

yago

geya

goge

yago

,yag

oge

iago,

yago

224

yago

geag

o,ya

goya

go,y

ao

geldi-g

eldie

geldi-g

eldia

geldi-g

eldia22

5em

ekie

mek

i

gelditu

,baratu

gelditu

,paratu

gelditu

,geil

tuge

lditu

,geil

tu22

6

218Le

rroho

netan‘la

var,lim

piar’e

ta‘ens

uciar’.

Ilur

dozk

obi

hitzak

gazt.‘lava

r’dira;g

arbi

tu,a

dibide

z,au

rpeg

ia,e

taxa

utu,

arro

pa.H

erri

hone

tan

ziki

nduerebildur

ikga

ude,

leku

rik

ezag

atik

leihatila

raek

arri

ezdu

gunarren.

219Le

rro

hone

tan:

‘trigo’

dugu

aurren

iketa,

biga

rren

hitzarida

gokion

ez,ho

naIribarrene

k(V

N)dioe

na:«E

ZCANDIA.Escan

diao

espe

ltaqu

ese

daco

mo

pien

soalasca

balle

rías.

Triti

cum

espe

lta[R

onca

l,Sa

lazar,va

llede

Erro]

.//T

rigo

quese

dade

comer

alga

nado

[V.d

eRon

cal]».

220Le

rroa

n:‘C

uaresm

a’eta‘Pascu

a’.I

lurd

oztikhu

rbile

koIrotzen‘bazko

’eman

zioten

Irigaray

ri:B

azko

gúzi

oilz

ár.

221Le

rroa

n:‘gato’

eta‘gatomon

tés’.

Arrietan

katu

/kat

tuereba

i;azke

na,e

dotxikia

izateaga

tiked

o,ag

ian,

balio

afek

tibo

aerak

usteag

atik

erab

ilia,

antza.

Hiriberrin

katu

eta

basa

ka-

tuereba

i.22

2Ilur

dotzen

,mug

atur

ik,g

atze

aeta

azuk

eria

eman

zigu

ten.

Esp

otzenere,

mug

atur

ikba

karrik,g

atze

a.22

3Ilur

dotzen

atso

‘anc

iano

/a’.Hitzakzenb

aitleku

tanha

lako

kutsumespr

etxu

garria

izaten

du.

224Arrietan,

geya

o,ia

goeta

yaoereba

i.Ilur

dozk

oge

yago

hori

salbue

spen

ada

gure

lagine

tan,

ohiko

yago

-ren

alda

men

ean.

Hiriberrin

gehi

ago,

geëa

go(i

hertsi

batekin)

,gea

goeta

geio

ereba

i,ya

goezag

unaz

gainera.

225Arrietan

polli

ki,e

mek

ieta

erre

posk

iere

bai.Ik

us,g

eroa

go,p

olik

i-po

likia

ere.

Ilur

dotzen

man

tso-m

antso

aereba

i,etaare

repo

ski/

erre

posk

iere,d

espa

cico

,berriem

ailearen

arab

era.

226ArrietanetaHiriberrin,

bietan

,geiltu

eralabu

rtua

zga

inera,

bara

tuerebilduge

nuen

.Ilurd

otzen,

inoiz,

para

tuereba

i,irag

anga

itzmod

ura:

pará

tuzé

ágo,

agó,

agó.

..bé

iti,t

enía

mu-

cho

dolo

ry

seec

hóbo

caab

ajo.

Eta

Urizk

opa

ratu

,kasuho

netanere,

irag

anga

itzean

:eta

para

cen

daJa

ngoi

coai

ngr

acia

n.

KOLDO ARTOLA

[32]62 ISSN 0046-435X, Fontes Linguae Vasconum (FLV), nº 116 (2013), 31-89

Ilurdotz

Espotz

Uritz

Hiriberri

Arrieta

Lakabe

Orotz-Betelu

Azparren

gero

gero

gero

;sarri

gero

;sarri22

7ge

roge

ro;s

arri

bataiat

uasg

eros

tikjuan

eske

rosti

kge

rosti

k228

giltz

urrin

gerru

ntze

gerru

ntze

gerru

ntze

229

giltx

urru

nbe

ltzur

rin*?

pasatu

,pastu

230

pasatu

gerta

tu,p

asatu,

pastu

gerta

tu,p

asatu,

pastu

gerta

tu,p

astu

,iraga

npa

satu

gezu

r;ge

zurti

gezu

rtige

zur

gezu

r;ge

zurk

i,ge

zurti

gezu

r;ge

zurk

ige

zur

gisa,m

anera

gisa,g

ixa,m

odu

gisa,m

odu

gisa

orob

at*

orba

t,ala

ber

gisa

beria

ngisa

berean

onratu

onratu

gizeits

u231

gizaixo

gizen,

lodi

/me

gizen,

lodi

gizen,

lodi

/me

meh

e232

gizo

n;sena

rgizo

n;sena

rgizo

ngizo

n;sena

rgizo

n;sena

rgizo

ngizo

n;sena

rgizo

n;sena

r*

goatze,g

uatze

goatze,g

uatze

guatze

goatze,g

uatze

,oe

goatze,g

uatze

guatze

guatze,g

oatze

goatze,g

uatze

gobe

rnu,

gobe

rnatu

gobe

rnu,

gobe

rnatu

gobe

rnu

gusto

,gan

aasmo,

gustu

gogo

,txir

rinta

gogo

,gus

toasmo

gogo

gogo

gogo

r/be

ratz

gogo

r/be

ratz*

beratx

gogo

r/be

ratz,

beratx

gogo

r/be

rats,

beratz

bigu

ngo

gor/

bigin?

goiti

,gor

a/be

iti23

3go

iti/b

eiti

goiti

goiti

,gor

a/be

iti,b

era

goiti

,gor

a/be

iti,b

era

goiti

,gor

a/be

itigo

iti/b

eiti

227Arrietako

sarr

ihitza

berriemailearen

emazte

Fran

ciscaZilb

etik,h

urbileko

Esn

otzhe

rrikoa

k(E

rroiba

r),e

rabilizu

en:N

iban

áem

ezar

á;sà

rriá

rtio

!22

8Uritzen

,erd

iasg

eros

ereba

i.22

9Arrietan

gerr

untz

iaketa

giltz

urru

nak(b

iakga

zt.‘losriño

nes’)

,leh

enka

suan

gizaku

meena

ketabiga

rren

eanan

imaliena

k.Hiriberrinerebi

hitzak

bildudira.

230Hon

aIlur

dozk

oesan

ahiak:

1)‘pasar,t

rans

currir’:

olá

pàste

ngi

ndué

...eg

úne;

2)‘pasar,t

rans

mitir’:

abísu

e...

pasté

ko;e

ta,3

)‘pasar,o

currir’:

ála

pastu

zédé

na.G

aine

rako

herrietanbil-

duriko

akerean

tzera.

231Li

teke

enada

Arrietan

bildur

ikohitz

hau,

lerrok

oezke

ralde

rabe

giratu

rik,

zeha

tzaez

izatea

baina,

zent

zuag

atik,e

gokiairud

itzen

zaigu,

berriemaileaho

nela

mintzatuba

itzen:

gi-

zon

gize

itsua

zela

,giz

onon

a.La

kabe

kogi

zaix

oho

ri,a

ldiz,A

rrietako

aren

antzek

oaizan

arren,

esan

ahiaga

tikde

sberdina

da,g

azt.‘elp

obre,e

ldesgrac

iado

’edo

:Yltz

eko

zego

laik

giza

ixoa

nau-

siaer

ran

zion

mut

ilai..

.Prediku

berean

ingu

ruha

uetanbitxid

enko

itauba

tereba

da:e

derza

itEr

roib

arta

rm

aiteak

eder

zait

leng

oak

erak

utsi

dizi

enbi

detik

joan

zaiz

ten,

koita

uak?

232Hon

elaJ.

Ibarrarenizkr

ibua

n,testuing

uruaski

ilune

an,b

aina

.23

3Le

rroho

netan:

‘arriba’

eta‘aba

jo’.Urizk

ogo

itiho

rren

esan

ahia,k

asuho

rretan

,‘altzina’

edo‘aur

rera’m

oduk

ohitzen

antzek

oada

:dau

stsa

neta

edan

gabe

,gab

asco

amab

ieta

icgo

iti.

Eta,O

rotz-B

eteluk

oG.A

rzelus

ekho

nela:f

andu

goití

ra(‘h

asu

bido

’)eta

etor

rida

beití

ra(‘h

aba

jado

’),lehe

neng

oka

suan

‘fandu

k’be

harluke

enarren.

ARTZIBARKO ALDAERA DEITU IZANAREN INGURUAN (7 – BARNERA BEGIRAKO...

63[33] ISSN 0046-435X, Fontes Linguae Vasconum (FLV), nº 116 (2013), 31-89

Ilurdotz

Espotz

Uritz

Hiriberri

Arrieta

Lakabe

Orotz-Betelu

Azparren

goiz,

goizi

an,g

oizik

goiz,

goizi

ango

izgo

iz,go

izean

goiz,

goizë

an23

4go

izgo

iz,go

izian

goiz,

goize

an

kont

ent

kont

entu

,gus

tian

gootik,g

ustora

235

kont

entu

,gus

tora

gora,a

undi,luz

eau

ndi,an

diluze

gora,luz

ego

ra,luz

e236

luze

aund

i

goratu

goratu

,etxek

i237

goratu

goratu

goratu

,gor

aldu

goratu

gorri

;berde

;azu

lgo

rrigo

rri;b

erde

;azu

l238

gorri

;berde

gorri

;berde

gorri

gose;e

garri

gose;e

garri

gose;e

garri

gose;e

garri

gose;e

garri

gose;e

garri

*

dultz

e/kirit

zgo

xo/g

aixto?

dultz

ego

xogo

xo/p

irats23

9ezti

/kira

tz

guarda

tugu

arda

tugu

arda

tu,a

txiki

guarda

tugu

arda

tu

gure,g

eren

gure

gure,g

auren

gure,g

auren

gure

gure

gure

gure

guru

tzegu

rutze

guru

tzegu

rutze

guru

tze24

0gu

rutze

guti,

gutia

go,g

utieg

ogu

ti,gu

txi,gu

tiago

*gu

ti,eska

sgu

ti,gu

tti,g

utiag

ogu

ti,gu

tiago

gutxi,gu

tiago

guti,

eska

sgu

ti,gu

tiago

*

guti

gorabe

ragu

tigo

ra-b

era

guzi,

dena

guzi,

dena

guzi,

gizi

guzi,

guzti

,den

agu

zi,de

na,d

ana24

1gu

zi,gu

zti,d

ena

guzi,

guzti

,den

ade

na

234Arrietan,

gainera,

goiz

tatu

/goi

statu

‘mad

ruga

r’.23

5Arrietan,

‘loha

réco

ngu

sto’

gisako

galderariem

aniko

eran

tzun

agù

storá

inéu

nt;òr

iin

éunt

gústó

raizan

zen

eta,

Ilur

dotzen

,ín

endú

tko

ntén

t.Hitzha

uxe,

halabe

r,Arrietan

eta

Hiriberrinbildua

dugu

etaare

kont

esko

ere.

236Arrietan

gora

eta

luze

gazt.‘alto’d

ugu

(azk

enha

u‘la

rgo’

ereizan

daitek

een

arren)

,eta

Hiriberrin

erebe

rdin,b

aina

Esp

otzen

etaAzp

arrene

nau

ndiem

anzigu

ten.

Ezk

eralde

komut

urrean

,Ilur

dotzen

,ag

eridiren

aund

ieta

luze

horiek

‘grand

e’eta‘la

rgo’rako

baka

rrik

ez,‘alto

’rako

ereem

anzizk

igut

en.Eta,EI

-ren

arab

era,

azke

nik,

luze

a‘la

rgo’

bildu

zen

Oro

tz-

Betelun

etaArrietan.

237Urizk

o‘etxek

i’ho

riho

nela:Z

orciga

rren

afa

lsutesti

mon

ioricec

hequ

iez

deza

gula

,Elkan

okoLi

zarrag

aktestuing

urube

rean

erab

ilizu

ener

akitx

ihitzetikalde

ndux

erik

(III

-Ser

m).

238A.U

sozek,

EAEL

-erako

eran

tzun

akem

anzitu

enean,

‘verde

’gisak

oga

lderariu

rdin

eman

zion

eran

tzun

a.Fida

garria

ote?

239Le

rroa

n:‘dulce’e

ta‘hed

or’.Uritzen

,Sal

veizen

ekootoitzaren

testuing

urua

n:O

dulceV

irgi

naM

aria

.Lak

abek

oserm

oian

ezti

zent

zuespiritu

aleaneta,

-tas

unatzizk

iaeran

tsirik,k

i-ra

stasu

n.24

0La

kabe

kogu

rutz

eho

rretan

huts

batbide

dago

,gur

utze

nSa

ndut

ikirak

urtzen

baitabe

rtak

oizkr

ibua

n.24

1Le

rroho

netan,

‘todo

,tod

os,t

odas’.Urizk

oizkr

ibua

n,be

hin

bede

ren,

‘gizi’irak

urda

itek

e:G

uicisd

iren

acm

ortif

icat

uacve

ren

pasio

neta

n.Aka

tsaoteda

?Zaraitzuk

oEsp

artzan

ere,

inoized

obe

hin,

horrelak

oaen

tzun

dugu

-eta.O

rotz-B

etelun

,‘de

na’ida

tzib

adug

uere,

déne

kbí

zidi

réesan

zuen

G.A

rzelus

ek.

KOLDO ARTOLA

[34]64 ISSN 0046-435X, Fontes Linguae Vasconum (FLV), nº 116 (2013), 31-89

Ilurdotz

Espotz

Uritz

Hiriberri

Arrieta

Lakabe

Orotz-Betelu

Azparren

idraut

e;moz

orro

iautre

;moz

orro

iraut

e,i(r

)aut

re24

2ka

rnab

almuz

uzarko

idi;ad

ar;p

ertik

eidi;ad

aridi;ad

ar;m

utur

idi;ad

ar;m

utur

idi;pe

rtika

iduk

i,iru

ki,izen

iruki

iduk

ied

uki,iza

n,ize

niduk

i,iru

ki,izan

iduk

i,ed

uki

iduk

i,iru

ki,izan

izan

idur

i,idur

ituiru

riidud

i,idur

ituidur

iidur

i,idur

ituidur

iidur

i

igan

,ige

n,iye

ngo

itira

yoan

igan

,ian

ian,g

oitit

uigan

,ian

,ien

243

iyan

ian,iya

n,go

itira

fanian

igor

ri,eg

orri

egor

ri*,b

ieldu

igor

ri,iorri

,ego

rriigor

ri,iorri

,bial

i244

biali

igor

ri*

ikasi,ikesi

ikasi

ikasi

ikasi,ikesi

ikasi

ekasi,ikasi*

iketz

iketz,

ikatz

ikatz,

iketz

ikatz

ikatz*

ikus

i,ek

usi,ku

siikus

iikus

iikus

i,ku

siikus

i,ku

siikus

iikus

iikus

i,ek

usi

il,ill

/bizi

il/b

iziil/b

izi;b

istu24

5il/b

iziil,

ill/b

iziil,

ill/b

irpizt

uil/b

izirik

il

iler;

txitx

irio24

6ila

r;txitx

irio

ilar;

txitx

irio,

txitx

iruila

r*,iler

*;tsi

tsirio

txitx

irio

ilar;

txitx

iria*

ilarra

ka,e

skoa

ilarre

skoa

ilarre

skoa

,esk

oa24

7

iling

i;zaldare24

8zaldare

ilind

i;pien

soiling

i

ilun,

ilund

uilu

nilu

n,ilu

ndu

ilun,

ilund

u,illun

duillun

kiilu

nbe

ltzun

,ilund

u

kont

ent

triste

ilun,

triste

/aleg

reilu

n/a

legera

ilun,

triste

,goibe

l249

242Le

rro

hone

tan:

‘carna

val’eta‘disfraz’.

Arrietako

berriemaileraren

emazte

esno

ztarrari

zordiog

uizen

hori,be

realda

erek

in:iráu

te,iráu

tre...

iáut

rede

cían

,sí.

Ilur

dotzen

,iráu

te/

idiá

ute/i

ráut

realda

erak

ereba

i,etaAzp

arrene

n,m

uzuz

árko

a=

care

tade

carn

aval

.Heg

o-Esteribarrera

itzu

liz,M

ariñelaren

aan

ai-arreb

airoz

tarrek

‘iote’e

man

zioten

Irigaray

ri:I

ótegú

zio

ilbér

ri.

243Arrietan,

EIde

lako

an,i

ddan

.Ilurd

otzen

iran

/ien

ereba

ieta,g

aine

ra,g

azt.

‘hasu

bido

,haba

jado

’adierazteko

,jua

nda

goiti

re/e

torr

idebe

itire

aditudu

gu.I

ngur

ukohe

rrietanere

antzera.

244Arrietan

bial

duereba

i,Esp

otzenem

anikoa

renan

tzera.

245Urizk

oleihatila

hone

tan:

‘mor

ir’,

‘vivir’e

ta‘re

sucitar’.

Bertako

izkr

ibua

ner

resu

cita

tu/r

esuc

itatu

ereba

i:Et

aor

duan

veau

teile

cre

sucita

tu?Azp

arrene

n,eg

iaesatera,

élik

da‘está

mue

rto’

bilduge

nuen

.24

6Le

rroa

n:‘guisant

e’eta‘garba

nzo’.O

rotz-B

eteluk

oatx

itxirierr

ihitzetik(‘c

ampo

sembr

adode

garb

anzo

s’)ateradu

gu.

247Arrietako

berriemaileak

bereiztenzu

en:i

larr

-esk

oa(gazt.

‘escob

ade

brezo’);

bertze

a,esko

a.Ilur

dotzen

ilerr

akaereba

i.24

8Le

rroho

netan:

‘tizó

noro

ñade

ltrigo

’eta

‘piens

o’.I

lurd

ozko

berriemaileak

zald

are‘piens

ode

gran

o’em

anzigu

n.24

9Oro

tz-B

etelun

betil

un/b

eltz

urie

tabi

otzi

lunereba

i(EI

).

ARTZIBARKO ALDAERA DEITU IZANAREN INGURUAN (7 – BARNERA BEGIRAKO...

65[35] ISSN 0046-435X, Fontes Linguae Vasconum (FLV), nº 116 (2013), 31-89

Ilurdotz

Espotz

Uritz

Hiriberri

Arrieta

Lakabe

Orotz-Betelu

Azparren

inde

r,fie

r,bizk

or25

0fia

r,azka

rinda

rinda

r,fia

r,azka

rinda

r,fia

r,fie

razka

rinda

r,azka

r,fu

erte

azka

r*

infer

nuinfer

nuinfer

nuinfer

nuinfer

nu

ingu

ru,ing

uretu

ingu

ru,ing

uratu

ingu

ru,ing

uratu

ingu

ruingu

ru

ipar,

ifar

ipar

iperralde25

1

ipur

di;izte

ripur

di;izta

r*?

ipur

di;ixtar

ipur

di;izta

ripur

diipur

di

iraba

zi,ira

tzi,iretzi

igarazi25

2ira

ziira

bazi,

iazi

iraun

,ireun

iraun

iraun

iraun

kor

erek

i,ed

eki/

ertsi

erek

i/ertsi

ireki,e

reki

/erts

iire

ki,e

reki

/erts

i253

edek

ieriki/

ertsi

,etsi

irin;

erro

tuiri

niri

n,iri

ndu;

ioiri

n;io,iotu25

4iyo

irin*

irriin

erri

(egin)

irriin

irriin

irri

irriin

iru;iru

egun

iru;iru

eun

iru,iru

r255

iru;iru

eun

iru;iru

egun

iruiru

iruetan

ogei

iruetan

ogei

iruetan

ogei25

6iru

etan

ogei

irutano

ai*?

iruga

rren,

iruge

rren

iruga

rren

iruga

rren,

irurgarren

iruga

rren

iruga

rren

iruga

rren

iruga

rren*

Iruñe

,Iru

ñera

Iruñe

,Iru

ñera

Iruñe

,Iru

ñera

257

Iruñe

tik

iruzk

i;ile

rgi;iza

riru

zki;ile

rgi;iza

r*iru

zki

iruzk

i;ila

rgi;iza

riru

zki;ila

rgi;ize

r258

iruzk

i;ila

rgi;iza

riru

zki;ila

rri?

250Ilur

dotzen

,ind

erho

nako

esaldian

:aiz

eba

tin

dérk

oa,u

nai

refu

erte.B

este

aldi

batean

,azk

arhitzaba

i,em

anzu

enbe

rriemaileak

,geu

klagu

ndur

ik,b

aina

.Esp

otzen,

gizo

nfia

rra

‘hom

brede

muc

hoge

nio’.L

akab

ekoa

,azk

arra

zihitzetik

aterata.

251Arrietanbe

sterik

ereem

anzigu

ten,

ipar

beltz

,elv

ient

o,el

cier

zone

gro,

oscu

ro…

aleg

ia,z

eraga

ineratur

ik:e

nseg

uida

tení

ala

slan

garr

as…

pur-

pur-

pur-

pur…

lang

árra

kor

.25

2Urizk

oizkr

ibua

nho

nela:B

ayJa

una:

eroc

ein

verc

ege

rero

s(sic)

obra

oneq

uin

hina

cJa

ngoi

coar

engr

acia

neta

Indu

genc

iac(sic)ig

arac

is.25

3Le

rroa

n:‘abr

ir’e

ta‘cerrar’.

Ilur

dotzen

etaArrietan

ertz

iere

bai.Hon

aArrietanbilduad

ibideba

t:ér

tzib

eardú

gu...

arríes;á

rris

béte

bear

dugú

...at

árig

oi.

254Le

rroa

n:‘harina’

eta‘m

oler’.Arrietan,

mug

atur

ik,i

rina

eta

iriñ

e,biak

gaud

ebildur

ik.

255Urizk

oEliz

alde

kirur

guru

cen

itiaidatzi

zuen

,izena

rige

nitibo

aeran

tsiz.

256Hiriberrin

irut

anog

eiereba

i,ba

inaAitor

Arana

kirur

ogei

bilduzion

S.Arb

oniesan

dereari.Era

hone

tako

molde

a,ha

atik,A

rtziba

rren

etabe

reingu

ruan

neke

z,Zaraitzur

aino

joan

beha

rizan

dugu

aditzeko

,nah

izhe

men

dikhe

goalde

ra,a

spaldi,J

oaqu

ínLi

zarrag

aElkan

okoa

kerab

ilizu

en:E

zzá

zpia

ldis

sola

men

te,b

aiiruo

guéi

taam

arzá

zpis

ére(D

CC).

257Arrietan,

gainera,

Iruñ

en/I

ruñe

an.H

iriberrin,

Iruñ

en/I

ruñe

ko/I

ruñe

tik.E

ta,I

lurd

otzen,

Iruñ

en/I

ruñe

ko/I

ruñe

tik/Ir

uñer

añoere.

258Le

rroa

n:‘so

l’,‘lu

na’e

ta‘estrella

’.Arrietan,

irus

kieta

illar

giereba

i.Ilur

dotzen

izer

ereba

i,ba

tere

harritzenez

duen

a.

KOLDO ARTOLA

[36]66 ISSN 0046-435X, Fontes Linguae Vasconum (FLV), nº 116 (2013), 31-89

Ilurdotz

Espotz

Uritz

Hiriberri

Arrieta

Lakabe

Orotz-Betelu

Azparren

bota

ixuri

isuri,

bota

isurtu

,bota

ixuri

itoito

,itto

/ats

ito/a

ts259

ats

itseso;

ugeld

e,ub

elde

itxaso*

;uga

lde

itseso;

ugald

eits

oso;

ugald

e,ug

elde

itxaso;

ugald

e;ibai26

0

otso

,itsu

*;so

rits

uits

utasun

itsu;

sor,elk

orits

u;so

r261

itsu

utsi;

sor*

itzus

i,zaka

r262

itsus

iits

usi

itsus

i,zaka

rits

usi

itsus

i

iturri

;ask

aitu

rriitu

rriitu

rri;a

ska

iturri

;ask

aitu

rri

etzaur

;urre

;gaztaña

itxao

r,itx

ur;g

aztaña

itxor,int

xor;

urra

263

kasta

ñaetxa

ur

itz,y

olas

itzyo

las,m

intza

ire26

4itz

,ele,

mintza

itzitz

,mintzo

itz

itzuli

itzuli,biur

tuitz

uli,biur

riitz

uli,biur

ri,biur

tu26

5itz

uli

itzuli

ixilki

ixildu

ixilik

,ixil

duixi

lka,

ixildu26

6ixi

ldu

izan,

izen,

izend

uize

niza

niza

niza

n,ize

niza

niza

niza

n

izein

da,izein

deize

inda

izane

nda

izein

daize

inda

,izain

daiza

nenda

267

259Le

rroa

n:‘aho

gar’

eta‘alie

nto’.J

avierIrigaray

kHeg

o-Esteribarko

Irotzenbilduzitu

enah

apaldietan

‘atz’d

akus

agu:

Kár

ra,J

abier,

atxa

párr

a,im

itateko

ireat

za!

260Oro

tz-B

etelun

,Orr

eaga

deituba

lada

n,ib

ayaga

zt.‘torren

te’d

a.26

1Le

rroa

n:‘ciego

’eta

‘sord

o’.I

lurd

otzen

bilduge

nuen

otso

hori

–ond

oren

itsuem

anzigu

ten,

bainage

ukbu

ltzatur

ik–ez

zaigufid

agarriairud

itzen.

Hiriberriko

leihatila

nag

erid

enelko

rhitzaIp

arraldek

oada

,Nafarro

aBeh

erek

oabe

reziki,A

.Uso

zekAmeriketan

eman

ikour

teetan

beretu

a,an

tza.

Oro

tz-B

etelun

,«co

nartícu

loits

uea»

daku

sagu

EI-en.

Eta

Azp

arrren

gout

siho

ri,m

etatesidun

a,Erron

kariba

rkoUztarro

zeneta,

behiala,

Bidan

kozenerebe

zala.

262Ilur

dotzen

itsus

iker

ahitzaerebilduge

nuen

:ník

innu

é,in

nió

nére

anáy

aizé

ñube

titsú

sikér

a(gazt.

‘unad

emán

feo’

edo)

.Urizk

oauq

uidu

ratis

usia

cba

tetikateraetaeg

okitudu

gu,

Eliz

alde

klehe

neng

obi

hizk

iakalda

tuzitu

enus

tez.

263Ilu

rdoz

koleihatila

n:‘nue

z’,‘av

ellana

’eta

‘castaña

’.Arrieta

etaIlu

rdoz

ko‘hur’(‘av

ellana

’)mug

atur

ikem

aten

dugu

hemen

.Ilurdotzen,

bestalde

,eltz

aur/e

ltxau

ralda

erak

erejaso

ditugu

.26

4Hiriberrin

iard

ukia

eta

eras

ia–g

azt.

‘cha

rlar’e

do–ereba

i(A.U

soz),e

taareA.A

rana

kbildur

iko

elek

etaere:

seim

azteki

torr

idireelek

etan

iteko

(S.A

rbon

ies).

265Gazt.

‘volve

r’,‘dar

vuelta’e

dota

‘dev

olve

r’.Gaine

rako

leihatile

tanho

nela:1

)Ilur

dotzen

,‘vo

lver’;

2)Uritzen

,aldeba

tetik,

‘volve

r’:itz

uliz

quiz

ugu

rega

na,z

ureve

guim

iserico

rdio

soor

iec,

eta,

bestetik,‘de

volver’:

gueldi

cend

aob

ligac

iogr

aveva

tequ

iniz

ulce

ralem

añol

enca

usat

uditu

enda

ñugu

ciac; 3

)Hiriberrin,

‘volve

r’ed

ota‘dev

olve

r’;4)

Laka

ben,

alde

batetik,

zalant

zazk

o‘volve

r’ba

t:em

ekie

mek

ieta

mai

teki

Jaun

goik

ozu

enAita

ren

etxe

raitz

ultz

endi

zie,

eta,

bestetik,‘de

volver’:

bere

Jesú

sJau

ngoi

koar

iesk

atuk

odi

oitz

ultz

eko

graz

iaem

andi

ziol

a.Uritzen

,bes-

talde,

‘biurtu’

idatzi

dugu

,esk

uizk

ribu

anvi

ul-ag

ertzen

bada

ere:

Gue

ldicen

daob

ligac

ioai

quiv

ereon

raeta

fam

aeq

uend

udio

navi

ulce

ra.

266Arrietan

ixil-

ixila

ereba

i(EI

-nisi

lisil

a);I

lurd

otzen

i(t)xi

l-i(t)x

ileetaOro

tz-B

etelun

ixil

mix

ileta

ixilk

am

ixilk

a(E

I).

267La

kabe

koeralit

erario

hau,

Urizk

oleihatila

nereag

erid

ena,

ezda

batere

ohikoa

hizk

etaldi

librean

;Iba

rrak

berak,

hala,i

zain

dela

idatzi

zuen

halako

batean

,ino

izka

npok

oadi-

rudien

izan

goba

terab

ilirikere.

ARTZIBARKO ALDAERA DEITU IZANAREN INGURUAN (7 – BARNERA BEGIRAKO...

67[37] ISSN 0046-435X, Fontes Linguae Vasconum (FLV), nº 116 (2013), 31-89

Ilurdotz

Espotz

Uritz

Hiriberri

Arrieta

Lakabe

Orotz-Betelu

Azparren

izen

izen

izen,

nonb

reize

n,no

nbre

izen

izotz;

kask

arab

arizo

tz;arri

izotz;

kask

arag

arizo

tz;zit

zor26

8izo

tz;txitx

orka

zkarab

ar

Ja(u

)ngo

iko,

Jainko

Jang

oiko

Jang

oiko

Jang

oiko

,Yinko

Jang

oiko

,Yinko

269

Jang

oiko

,Jau

ngoiko

Jang

oiko

,Jau

ngoiko

Jang

oiko

,Yan

goiko

jaun;

naus

ina

usi

jaun;

xabe

jaun;

naus

ijau

n;na

usi,jab

e270

jaun;

naus

ijau

n,ya

un;n

ausi

naus

i

joan

,jua

n,yo

an27

1yo

an,fan

juan

joan

,jua

n,yo

anjoan

,jua

n,jun

joan

,lek

utu

joan

,yoa

n,yu

an,fan

fan

soldata,

jorn

alaso

ldata

jorn

ala

yunk

e,yu

nketu

xunk

o,xu

nka

junk

o

junt

etu,

bildu

yunt

atu,

reun

itujunt

atu,

xunt

atu,

unitu

yunt

atu,

junt

atu

junt

atu,

unitu

,bild

ujunt

atu

justu

-justu

,jus

to-ju

stojusto

justo

-justo

272

kalfo

r*;a

tzapa

rtxap

elats;

atzapa

r*ka

lfor;

atzapa

rka

lforro

;atza

par27

3ka

lforro

;atza

par

kana

bite;n

abala

kanibe

taka

nibe

ta;n

abala

kanibe

ta;n

abala

274

kanibe

taka

nibe

ta;n

abaja

kant

u,ka

ntatu

kant

atu

kant

u,ka

ntatu

kant

u,ka

ntatu

kant

u,ka

ntatu

kapa

r;ite

kain

275

kapa

r;ita

kain

kapa

rka

par,ak

ain;itaka

in

karri

ke;b

ide;

xend

abide

send

aka

rrika

;bide

karri

ka;b

ide;

xend

a276

bide

karri

ka,k

ale;b

ide

bide

268Le

rroa

n:‘hielo’e

ta‘granizo

’.Arrietan,

zitz

oreta

tzitz

ar,b

iak;

Ilur

dotzen

,kàs

kara

bárpí

xko

batí

ndu

(‘granizo

’,aleg

ia),

baina

arri

ttipi

eta

txin

txór

raereba

i(ha

u,gr

aniz

om

uype

-qu

eñín,o

men

);eta,

Esp

otzen

arria,

gazt.‘gran

izo’,p

ero

más

gord

o.26

9Ilur

dotzen

Yain

koereba

i;Hiriberrin

Juan

goik

oetaYo

ango

iko;

Oro

tz-B

etelun

Yaun

goik

o.27

0M

ugatur

ik,I

lurd

otzenetaEsp

otzen,

naus

iezein

naus

iaem

anzigu

ten;

bestehe

rrig

uztietan

naus

ia.

271Ilur

dotzen

,gaine

ra,y

uaneta

fuan

,eta

Hiriberrin

ioan

.Lak

abek

oleku

tu,e

giaesatera,

joan

bainoa

goga

zt.‘au

sent

arse’d

a.27

2Hau

bezalako

esap

ideakoh

ikoa

kizan

dira

ingu

ruha

uetan–e

taez

haue

tanba

karrik–,

Ilurdoz

kolagine

tanereagerib

ezala.

Uriz

koju

stohitzak

bestelak

oesan

ahia

du,h

alere,

‘zintzo’,alegia.

273Le

rroa

nhe

gaztih

arrapa

kari

bat(agian

‘cerníca

lo,h

alcó

n’)eta‘garra’,azke

nha

u,Esp

otzenetaArrietan,

lagu

ntzarekin.

Heg

azti

haue

narteko

antzek

otasun

akdirela

eta,

haienize-

nakzeha

zterak

oanbe

rriemaileek

zalant

zaha

ndiakizan

zitu

zten

.Eta,h

auha

inda

hone

la,e

zenIribarrene

kbe

rak,

bere

VN-n

,«CALF

ORRO,M

ilano

»dioe

n,alde

batetik,

eta«G

ALF

ORRO,g

a-vilán»

,bestetik.

274Le

rroa

n:‘cuc

hillo

’eta

‘nav

aja’.I

lurd

otzenho

nako

alda

erak

ditu

gu:g

anab

ite/k

anib

ete/g

anib

ete/g

anib

et.L

eiha

tiletanhitzaren

eramug

atua

idatzi

dugu

.27

5Le

rroa

nan

imalienbizk

arro

i(ga

zt.‘ga

rrap

ata’)de

sberdina

kditu

gu;d

irud

iene

zka

pared

oak

aina

kardiek

-eta

izan

ohid

ituz

tena

kdira

eta

itaka

inak

,nag

usiki,be

hiek

.27

6Le

rroa

n:‘calle’,‘cam

ino’

eta‘se

nda’.O

rotz-B

eteluk

oka

lehitza,

ingu

ruha

uetarako

bitxia

irud

itzanzaigun

a,AitaE.E

txalarko

akka

ntaba

tenba

rrua

n(E

I)etaAitaDon

ostiak

bere

lane

an,b

iekesku

ratu

zuten.

KOLDO ARTOLA

[38]68 ISSN 0046-435X, Fontes Linguae Vasconum (FLV), nº 116 (2013), 31-89

277Le

rroho

netako

Esp

otzen

‘cad

ena’

eta‘llar’d

ugu,

etaAzp

arrene

nla

ratz

a=

laca

dena

delh

ogar.H

iriberriko

katia

ztat

uho

ri,a

laba

ina,

‘enc

aden

ar’d

a.Ilur

dotzen

tzirín

tzia

/tzi

lin-

tzia

‘laca

dena

’eman

zigu

ten,

eta

tzírín

du‘colga

r’.27

8Le

rroa

n:‘arado

,artilu

giopa

raarar’(

zenb

aiteratak

oaizan

daitek

eena

).Ilur

dotzen

gold

eereba

i.27

9Arrieta

hone

tanetaUritzen

kom

ekat

uereba

i,Ilur

dotzen

bildube

zala.

280Arrietan

arre

glat

ueta

afer

akin

ereba

i,azke

nha

uzent

zuzaba

lean

,ant

za.E

ta,b

esterikereba

i:ar

raña

tu/a

rreñ

atu,

aleg

ia.

281Esp

ozko

mailegu

-hitzha

ube

rriemailearen

anaiaSa

lvad

orZazpe

ribilduge

nion

.28

2Gazt.

‘cue

nto’

eta‘cue

nta’,b

ietarako

balio

duko

ntuho

rrek

.Oro

tz-B

eteluk

oko

ndu,

baina,

‘cue

nto’

da.

Ilurdotz

Espotz

Uritz

Hiriberri

Arrieta

Lakabe

Orotz-Betelu

Azparren

karro

;gale

ra;lera

karro

;lera

karro

;lera

karro

;lera

karro

karro

;lera*

kasik

,kasi

kasik

,kua

sikka

si-ka

si

kasu

inka

soin

kaso

in,k

asuin

kaso

in,k

asuin

katea;

tzirin

tzeka

tea;

laratze

277

katia

ztatu

katea,

katia

laratza

zikinke

ria;e

roke

ria-k

eria:

zikinke

riaerok

eria;

astoke

ria

kolde;

kutre

;area27

8ko

lde,

golde;

kutre

*ko

lde,

golde

kolde;

kutre

-nab

arre

kolde

kutre

;arra

stra;

area

kolore;z

apor

eko

lore;z

abor

eko

lore

komek

atu

komek

adur

ako

mulga

tuko

mek

adur

a279

konb

eni,ko

men

iko

men

i

konf

esatu

konf

esatu,

konf

esio

konf

esatu

konf

esatu

konf

orme

konf

orme

konp

ondu

,arre

glatu

konp

otu

konp

ondu

,molda

tuko

npon

du;m

olda

tu28

0

kons

olatu

kons

olatu

kons

olatu

kont

atu

kont

atu

kont

atu

kond

atu

kont

atu

kont

estatu

281

erresp

onditu

erresp

onda

tuko

ntestatu

erresp

onditu

kont

rako

ntra

kont

ra

kont

uko

ntuem

anko

ntu

kont

u282

kond

u

gorp

utz

gorp

uz,g

orpu

tzgo

rput

z,ko

rput

zko

rput

zgo

rpuz

korp

utz

krist

alekr

istale

krist

ala

ARTZIBARKO ALDAERA DEITU IZANAREN INGURUAN (7 – BARNERA BEGIRAKO...

69[39] ISSN 0046-435X, Fontes Linguae Vasconum (FLV), nº 116 (2013), 31-89

Ilurdotz

Espotz

Uritz

Hiriberri

Arrieta

Lakabe

Orotz-Betelu

Azparren

krist

aukr

istio,k

ristau

krist

io,k

ristau28

3kr

istau

krist

au

kuad

ratu

kuad

ratu

gusta

tuku

adratu

,gus

tatu

284

atsegin,

eder

izan

kuku

so;z

orri;

bartz

kuku

so*;

zorri

kuku

so;z

orri

kuku

sa;z

orri;

bartz

285

zorri

kuku

sa;z

orri

kuxte;

plater

kuxe

ta;t

ened

ore

kuxe

ta;p

later

kutxeta;

plater

286

kuxe

ta

labe;

labe-atari;pa

lalab

e;pa

lalab

e;atari;pa

la287

labur

/luz

ella

gur/

luze

luze

labur

/luz

elab

ur,llab

ur/l

uze

luze

luze*

lagun

,lau

n,lau

ndu

lagun

,lau

n,lag

undu

laun,

la(g)un

dula(

g)un

,lau

ndu28

8lag

un,lag

undu

lagun

lanob

ra,t

raba

julan

lan;lan

gile28

9lan

gile;

lanbide

landu

,nab

astatu

mak

inatu

landu

landu

290

laño;

langa

r;go

ibel*

goibel

langa

r;go

ibel

laño;

langa

r291

laño

langa

r

larrain;s

arde

;pax

ular

rain;s

arde

;pax

ular

rain;s

arde

;pax

u292

larrain

sard

e;bigo

;arp

o

laulau

laur

laulau

,lau

r293

laur

lau,lau

rlau

283Arrietan,

elka

rrizke

taaske

batean

,kristi

o–h

orrega

tikhitz

honi

lerroa

nem

aten

diog

unlehe

ntasun

a–etaEgu

berrietako

kant

aba

ten

barrua

n,be

rriz,k

rista

u;Ilur

dotzen

,hon

ako

esaldian

:kristá

uek

dúte,d

úgu,

Kristo

aín

fédi

a;Urizk

oizkr

ibua

ncr

itau

(sic)ag

erid

a,ba

inabe

steleku

batean

crist

aba;

eta,

Laka

beko

Ibarrakhitz

hau

besterik

ezzu

enerab

ili,b

ostba

tal-

dizerab

ilita

ere.

284Le

rroa

n:‘agrad

ar,g

ustar’.

Laka

beko

‘ede

rizan

’hor

ihon

elaerab

ilizu

enJavier

Ibarra

apaizak:

eder

zait

Erro

ibar

tarm

aiteak

eder

zait

leng

oak

erak

utsi

dizi

enbi

detik

joan

zaiz

ten.

285Le

rroho

netan‘pulga’,‘piojo’e

ta‘lien

dre’

dugu

,hur

rene

zhu

rren

,eta

hurren

goan

‘cuc

hara’,‘te

nedo

r’eta‘plato’.

286Le

rroa

n:‘cuc

hara’e

ta‘plato’.Ilur

dotzen

,gaine

ra,t

ened

oreem

anzigu

ten,

Esp

otzenbe

zala.

287Le

rroa

n:‘hor

no’,‘por

tezu

elade

lhor

no’e

ta‘pala’.A

rrietan

atak

aereba

i,at

ari-rensino

nimotzat.

288Arrietan,

laun

asko

zaldi

gehiag

otan

lagu

nba

ino.

289Arrietan

egin

zale

ereba

i(EI

).29

0Arrietako

land

uho

ri,h

or,g

azt.

‘arar’

dazeha

zki.Ilur

dotzen

naba

statu

ereba

i:na

bást(

a)rá

,nab

ástra

joái

nge

ra,i

rem

osa

cutrea

r.29

1Le

rroho

netan

naha

smen

naba

riada

.Ilurd

otzen,

Arrietan

etaOro

tz-B

etelun

laño

/lan

oga

zt.‘nieb

la’d

a,ba

inaIlur

dotzen

‘nub

e’ereba

da.E

spotzen

etaHiriberrin,

berriz,g

oibe

l‘nub

oso,

nube

’dug

u.Eta

Ilur

dotz,H

iriberri

Arrieta

etaAzp

arrene

ndu

gun

lang

arra

‘llov

izna

’.29

2Le

rroa

n:‘era’,‘hor

quillade

púas’e

ta‘fa

jo’.M

ugatur

ikIlur

dotz,H

iriberri

etaArrietan,

hiru

retan,

larr

aña‘la

era’.A

rrietan

xard

eereba

i,xu

meg

arri

gisa

agian.

293Arrietan,

laba

k‘lo

scu

atro’(

EI);

Uritzen

,lau

rizan

agatik,a

mal

au,e

tala

urga

rren

azein

laug

arre

na.H

iriberrin,

hizk

etaldi

aske

an,a

mal

auzein

amal

aur.

Oro

tz-B

etelun

laur

ak(E

I),

Arrietanez

bezala.

KOLDO ARTOLA

[40]70 ISSN 0046-435X, Fontes Linguae Vasconum (FLV), nº 116 (2013), 31-89

Ilurdotz

Espotz

Uritz

Hiriberri

Arrieta

Lakabe

Orotz-Betelu

Azparren

labetan

ogei

lauetan

ogei

lauetan

ogei29

4lau

etan

ogei

lege;

man

amen

tu29

5leg

eleg

e;man

damen

tuman

amen

duleg

e

leyo;

tella

tuleo

;tell

atu

leio,

leo;t

ellatu

lego

leio

leku

leku,

paraje

leku,

toki

leku,

toki

leku,

toki

lenbixk

o,lim

ixko

lemixk

olen

tabisik

o,lem

ixiko

lenda

bizik

o,lim

izilem

iziko

,leb

ixiko

296

lenbizik

o,lem

ixilen

bizik

olem

iziko

*

len,len

eko

len,len

ik,len

danik

len,len

golen

,len

dik

len,len

golen

,len

danik

eman

baño

lenlem

añolen

lenba

ñolen

lenba

ñolen

lengu

su,len

gosu

lengu

sua

lengu

su,len

gusia

lengu

sulen

gusu

;len

gusia

lengu

sia29

7

apald

uler

tuler

tu29

8

leze,

koba

,kue

balez

elez

e

libro

libro

,libru

libro

,libru

libru

libur

u

liztu

,lixt

ulis

tulis

tu29

9lix

tuliz

tu*

lisu,

lixu,

lizu

txor

rota;x

abon

300

lixu;

xabo

n;txur

ruta

lixu

loin

loai

nlo

in,lok

artu

loin,lok

artu

lo,loa

in,lok

artu

loin

lotu

/soltatu

lotu

lotu

,atxiki/

solta

tulotu

/lastatu

,lastu

301

lotu

sasib

ertar;

idoitar

bazta

ndar

lusarta

r302

erro

ibartar

bazta

ndar

294Hiriberri

hone

tan

laur

oeta

nog

eieta

laur

ogei

erebildua

kizan

dira.

295Uritzen

man

dam

entu

ereba

i.29

6Arrietan,

lenb

izi/

lem

ixie

reba

i,etaIlur

dotzen

lem

ixik

o/l

emix

ko/l

imix

ko.U

rizk

oizkr

ibua

n,ha

labe

r,alda

era-multzoba

tda

:lem

itsico,

lem

itsco

,lem

isco…

lehe

nsilaba

asim

ilatu

-riko

limits

ico-az

gainera.

297Azp

arreng

ohitz

hori

‘lapr

ima’

da;I

lurd

otzen

etaEsp

otzen

leng

usua

eman

zigu

ten

‘elp

rimo’

zein

‘lapr

ima’

adieraztek

o;Hiriberrin,

aldiz,

leng

usia

‘elp

rimo’

bildu

zion

Ferm

inLe

izao

lakA.U

sozi

(EAEL

)etagu

kge

ukereL.

Men

dezi.

298Elkarrenarteko

antzek

otasun

adu

tenhitzak

badira

ere,

Ilur

dozk

oap

aldu

‘pisar,a

plastar’

esan

ahiazbilduge

nuen

;Hiriberri

etaArrietako

lertu,

berriz,‘reve

ntar’d

a.29

9Le

rroa

n:‘sa

liva’.E

Ide

lako

an,m

ugatur

ik,l

istue

agerid

aArrietan,

arraro

xamarra

irud

itzenzaigun

a,ezinezko

aez

bada

ere.

300Le

rroho

netako

Arrietan:

‘colad

a’,‘jabó

n’eta‘orific

iode

desagü

ede

lafreg

adera’.A

zken

zeha

ztap

enha

uIribarrene

nVN

delako

tikateradu

gu.

301Le

rroa

n:‘atar’

eta‘so

ltar’.

Hiriberrin,

lehe

nka

suan

,atx

ekie

reba

i.30

2Le

rroho

netange

ntiliziogu

txib

atzu

kditu

gu.I

lurd

otzen

urda

itzer

ereba

ieta

Oro

tz-B

etelun

erro

nkar

iar.

ARTZIBARKO ALDAERA DEITU IZANAREN INGURUAN (7 – BARNERA BEGIRAKO...

71[41] ISSN 0046-435X, Fontes Linguae Vasconum (FLV), nº 116 (2013), 31-89

Ilurdotz

Espotz

Uritz

Hiriberri

Arrieta

Lakabe

Orotz-Betelu

Azparren

mad

arikatu30

3mald

ezitu

mad

arikatu

mai;

alki,sil

lemai;

katedr

amai;

katedr

amai;

alki,ka

tedr

a304

alki

mai

mai;

katedr

a

main

dre,

main

tremain

dre,

larri30

5lar

riman

dar

maestr

o;esko

lamais

tra;e

skola

mais

tru;e

skola30

6mais

truea

estim

etu,

naiizen

mait

atu

mait

emait

eizan

mait

e,mait

atu

mait

e

mak

ilemak

ile,m

akille

mak

ila,m

akilla

mak

ila,m

akilla30

7mak

ilamak

ila

mak

urtu

mak

ur,m

akur

tumak

ur,m

akur

tu30

8mak

ur

mald

a,sasi,

larlar

mald

a,sasi30

9

mall

u;zerra

;itze

pika

mall

umall

u;zerra

mall

u;zerra

;itze

310

martil

lo

man

datu

,ord

enatu

orde

natu

man

atu

man

datu

,ord

ena

man

atu,

man

datu

agindu

mare

mare*

311

limak

o

marka

,marka

tumarka

tumarka

,marka

tu

mats;

matso

ko31

2mats

mats

303Ilur

dotzen

bildupa

rtizipio

haube

rriemaileak

behin,

Heg

o-Esteribarko

zenb

aithe

rrig

ogoa

n,errezitatu

zuen

koplaan

tzek

oba

tetikateradu

gu:Z

abal

díka

mad

arík

a,Ir

otzé

kin

bá-

dard

úka,

Zur

iéiñ

enpe

rtík

a...

304Le

rroho

netako

mai

hitzarid

agok

ione

z,Arrietan

etaEsp

otzen,

mug

atur

ik,m

aiaeta

mae

a;Ilur

dotzen

may

aeta

may

e;etaAzp

arrene

n,m

aya.

Eta

alki

zein

katedr

a-ri

dago

kien

ez,

berriz,A

rrietan,

‘ban

co’e

ta‘silla

’direlaesan

zigu

ten.

Ilur

dozk

obe

rriemailearen

tzat,h

aatik,

álki

bet‘

banc

ope

queñ

o,sin

resp

aldo

’zen

.30

5Arrietako

leihatila

hone

tan‘sá

bana

’dug

u,bi

eratak

oaba

ina.

Lehe

neng

oam

aind

re,o

hiko

a,etabiga

rren

ala

rri(

haube

reziada

,baina

:‘sába

nade

laera’,a

legia).

306Le

rroa

n:‘m

aestro’e

ta‘escue

la’.Oro

tz-B

eteluk

oEI

-koeran

tzun

mug

atua

,guk

berariaz

bere

horretan

utzia,

deigarriaeg

iten

zaigu.

307M

akil

batb

ildudu

gu,h

alab

er,A

rrietanetaHiriberrin,

eta

mak

ilbe

tIlurd

otzen,

hitz

hone

nbu

kaerak

oabe

rezk

oaez

balit

zbe

zala.

308Berriem

aile

arrietarraren

ahotan

hitz

hone

kesan

ahih

auek

ditu

:1)ga

zt.‘torcido’;e

ta,2

)‘m

al’,de

sgracia’.I

lurd

otzen

esan

ahib

erezidun

ada

kusagu

:nim

akúr

tuni

tzé,

yom

ehi

cetrav

ieso

...la

únek

iib

íltze

n.Hiriberriko

L.M

ende

zek‘pen

a,de

sgracia’

esan

ahiazerab

ilizu

enau

rren

ik:m

akúr

radá

baiä

estu

té...

kònp

rend

ítzen

éreeta‘peo

r’esan

ahiazge

ro:m

akúr

raeg

ún,

egún

mak

úrra

go,a

tzó

bañó

mak

úrre

ago,

órai

.Aitor

Arana

kS.

Arb

oniesan

derearib

ikur

kam

akur

kainteresgarriabilduzion

.Lak

abek

olagina

,azk

enik,m

akur

keri

hitzetik

ateradu

gu.

309Le

rroho

netako

Arrietan

mál

da‘m

ata’

edo,

agian,

‘zarza,m

aleza’

daeta

sásia

‘árb

oles

ymaleza’.I

lurd

ozko

mal

da‘egu

rrem

alda

’hitzetikateradu

gueta

sasie

‘con

junt

ode

zarzas’d

ela

esan

zigu

ten.

310ArrietanetaIlur

dotzen

‘martillo

’,‘sierra’e

ta‘clavo

’dug

u,etaArrietan

saka

mal

lu‘pico’

ereba

i.31

1Arrietanlagu

ntzazbilduge

nuen

‘bare’

hitzaren

alda

eraha

u,ga

zt.‘lim

aco’.

312Le

ihatila

hone

tan:

‘uva’e

ta‘rac

imo’.

KOLDO ARTOLA

[42]72 ISSN 0046-435X, Fontes Linguae Vasconum (FLV), nº 116 (2013), 31-89

Ilurdotz

Espotz

Uritz

Hiriberri

Arrieta

Lakabe

Orotz-Betelu

Azparren

mear/

zaba

lmear*

mear/

zaba

lmear/

zaba

lzaba

lzaba

l

albait

ero

dotore

dotore;a

lbait

ero31

3med

iko

mom

entu

mem

entu

,mom

entu

inste

ntmem

entu

,ins

tant

men

di;b

izker

men

dimen

di;k

asko

men

di;k

asko

men

di

meren

dumeren

dumeren

dube

rend

u314

merex

imerezi

merka

tu;ferie

merka

tumerka

tu;feria

merka

tu;feria

merka

tumerka

tu*

merke

/garesti,

kario

merke

/kario

merke

mi;or

tz;ag

inmi;or

tzmi;or

tzmi;or

tz;ag

in31

5mi*;

ortz

mi;or

tz

miru

;buz

ten

buzta

nmiru

;buz

tan

miru

*;bu

ztan31

6bu

ztan*

mob

itumob

imen

tumog

itu,m

ogim

entu

mog

itu,m

obitu

317

mug

itu

mok

oka(

ari)

mok

okan

(ari)

318

moz

tumotz,

moz

tumotx,

moz

tu31

9motz

moz

kortu

moz

kortu

moz

kortu

moz

kor,moz

kortu

moz

kortu

,mox

kortu

moz

kor,mor

kortu

mug

etu

mug

amug

a320

mug

a

mun

dumun

dumun

dumun

dumun

dumun

du

muñ

ekmuñ

ak*

muñ

akmuñ

akmuñ

ak

313Le

rroa

n:‘doc

tor’

eta‘veterinario’.Urizk

odo

tore

aelizaren

baitak

oga

uzetan

halako

mag

isterioa

duen

arilotube

harzaio.

314Oro

tz-B

eteluk

ohitza

bere

ndia

arraro

batetikateradu

gu(E

eN).

315Le

rroa

n:‘le

ngua

’,‘dient

e’eta‘m

uela’.Ilur

dotzen

,leh

enag

okosilaba

nie

doueg

onez

gero

,egi

nizan

daitek

e.31

6Le

rroa

n:‘m

ilano

’eta

‘cola’.A

zken

hone

tarako

,Ilurd

otzen,

puzt

enereba

i.31

7Hiriberrin

moi

tu/m

uitu

ereba

i.31

8Le

rroa

n:‘re

gaña

r,reñir’.

319Arrietako

mot

x,itxu

raz,

‘motz’

hitzaren

xumeg

arriada

:Den

bóra

artá

nba

zé,k

ande

léro

ingí

sa...

olax

éko...

mót

x-m

ótxa

,arg

izar

íak

iruk

itzék

oán

,tsú

tik...

320M

uga,

berez,

‘límite,

linde

,fro

ntera’

baldin

bada

ere,

Ilur

dotzen

mug

etu‘te

rminar’e

man

zigu

ten.

Hem

endikhu

rbil,

Irotzhe

rrixka

n,‘m

ugaikide

’bild

uzu

enJ.

Irigaray

k:m

úgai

-ki

deLá

boak

ó.

ARTZIBARKO ALDAERA DEITU IZANAREN INGURUAN (7 – BARNERA BEGIRAKO...

73[43] ISSN 0046-435X, Fontes Linguae Vasconum (FLV), nº 116 (2013), 31-89

Ilurdotz

Espotz

Uritz

Hiriberri

Arrieta

Lakabe

Orotz-Betelu

Azparren

mut

ile,m

utila

mut

ile,m

utille

mut

il,mut

illa

mut

ila,m

utilla32

1mut

ilamut

ilamut

ila

naiizen

nai

naiizan,

deseatu

nai,de

siratu

nai(

izan)

,mait

ena

ina

i,na

iizan

nai32

2

nasi

nasi32

3na

asi

nasi

nasi

nega

rin,

niga

rin

niar

einniga

rin

nega

r,niga

r,niar

inne

gari

n,niar

inne

gar

niga

regin

niga

rin

neur

ri;pe

supizu

,pisu

ne(g)u

rri;p

izu,p

isune

gurri

;pizu

neka

tune

katu

neka

tu;n

ekag

arri

neka

tu,a

itu32

4ne

katu

,ang

abetu

akatu

akait

u,ak

atu

nere;z

ure

nere

nere;z

ure,

zere

nere,e

ne,n

eure

ne(r)

e,nie,

ene32

5ne

re,n

ire;z

ure

nere,e

ne,n

e;zere

nere

aren

baita

nne

reba

itan

nerekin;

arek

inne

rekin

norekin,

noreki

arek

inne

rekin;

arek

i326

beraikin;a

rekin

nerekin;

zurekin

neretako

;zur

etak

ozu

retako

;beretak

ozu

retako

neretako

;zur

etak

ogu

retako

neri

niri

neri,

nei,en

ine

rine

ri

nesako

,neska

txa

nesako

,neska

tone

sako

,neska

to32

7ne

sako

,neska

tone

skatxa

iñon

nion

,niong

onion

,niond

iknion

,niond

ik32

8nion

dik

321Aldih

onetan

emaitzarik

gehi

enak

mug

atut

aem

anditu

gu.M

util,

bestalde

,gaz

t.‘chi

cojove

n’zein

‘criad

o’izan

daitek

e,Arrietan,

azke

nho

netarako

,etsek

om

utila

eman

ba-

zigu

ten

ere.

Herri

hone

tan,

gain

era,

mut

tiko

/mut

xiko

pareadu

guxu

meg

arritzat

etaH

iriberrin

mut

tiko

.Oro

tz-B

etelun

mut

iko

gazt

e‘m

ucha

cho’

daeta

mut

il‘criad

o’,h

auLak

aben

beza

laA.M

.Ech

aide

ren

inke

stetan

.Hau

etaz

gain

era,

Hiriberrin

etaEsp

otzen

zerb

itza

riem

anzigu

ten,

azke

nho

netan

lagu

ntza

rekin.

322Azp

arrene

n,do

i-do

inik

nau[

t]ba

tetikaterata.

Era

hone

tako

lotu

rakoh

ikoa

kdira

espa

rruho

netangu

ztian.

Hon

ela,

Arrietanesaterak

o,na

uketor

ri?ba

tdu

gu;H

iriberrin,

nauz

uer

ran?

;Esp

otzen,

zerbo

tauz

uor

?;eta,

Ilur

dotzen

,nau

zuge

lditu

yatera

?...a

dibide

z.32

3Urizk

oizkr

ibua

n,na

steco

aba

tetikaterata;

ezdiru

di‘na(ha

)stu’m

oduk

opa

rtizipioaitxa

ronziteke

enik,e

zker-esk

uine

koem

aitzak

ikus

ita.

324Arrietako

aitu

hori,‘ak

itu’

batetikote,

‘eztak

it’ba

tetik,

batzue

tan,

ezta

itad

itzende

nmod

uan?

Hon

a,ed

ozeinka

sutanere,

adibidea:à

itzen

baná

iz,e

ztak

ít...

émen

geld

itu[k

o]ná

iz.

Laka

beko

anga

betu

hitzaho

nako

testuing

urua

n:La

gund

une

zazu

Nirebi

otza

oñaz

ieta

erio

tzar

enbi

ldur

ikar

agar

riak

inne

katu

eta

anga

betu

ikda

gola

ik.

325Hor

iezga

inera,

biga

rren

pertso

narako

,HiriberrinetaArrietan

zure

ereba

i.32

6Herri

haue

tan

-kin

atzizk

idun

hitzak

asko

zge

hiag

otan

bilduditu

gu-k

ibuk

aeradu

nakba

ino.

327Arrietan,

Ilur

dotzen

etaHiriberrin

nesk

aereba

i,eta,

azke

nhe

rrih

onetan

etaOro

tz-B

etelun

nesk

atxa

,Ilurd

otzenetaAzp

arrene

nbe

zala.H

itzo

nesan

ahia,z

ehaztasu

nenba

tgo

ra-

behe

ra,g

azt.

‘chica

,moz

a’da

,batzu

etan

‘sirvient

a,criada

’izanba

daitek

eere.

Arrietan,

gainera,

nexk

atoa

dugu

xumeg

arritzat.E

chaide

ren

EeN-n

,neska

txa‘m

ucha

cha’

daeta

nesk

ato‘cria-

da’O

rotz-B

etelun

.32

8Arrietan

nion

dik

/niu

ndik

etaHiriberrin

neon

/niu

neta

ñion

ereba

i.

KOLDO ARTOLA

[44]74 ISSN 0046-435X, Fontes Linguae Vasconum (FLV), nº 116 (2013), 31-89

Ilurdotz

Espotz

Uritz

Hiriberri

Arrieta

Lakabe

Orotz-Betelu

Azparren

iñor,iño

rrek

nior

nior,n

eor,niok

329

nior,ñ

or,n

iok,

iñok

iñor

iñok

noiz

noiz,

nois

noiz,

noizn

aino

iz,no

izbeit

noiz

noiz

noize

men

kano

izeam

enka

330

nola

nola

nola,

nolan

aino

la,no

lanai

nola

nola

ainon

akan

aiakbe

zala

nola

baiti

reno

laxil

uakba

ititu

onek

nola…

:zeruk

obidian

olab

erzea

nola

neri

mait

atudirazu

ntant

odiru

gube

zala

nolab

aitno

lapait

,nolab

eit33

1

non

non

non

non,

nona

i,nu

nai

non,

nonb

aitno

nno

nno

n

nonba

itzau

de33

2no

ntorri

zaidan

nonfal

tatze

ndiren

nond

ik...

biar

zuen

nond

iketor

rikoba

itano

ndik

bota

zuen

333

nond

ikno

ndik

nor,no

rbait

nor

nor,no

rbait

nor,no

rbait

,nor

nai

nor,no

rbait

,nor

nai

nor

nor

nora

nora,n

oran

aino

ra,n

oran

aino

rat,

norana

i334

obek

ixeoñ

o-ñ

o:ga

zteño

auteman

,nab

aitu

sent

ituau

teman

,sen

titu

oartu

,sen

titu33

5sent

i(tu)

obe,

oben

,obe

kiob

e,ob

en,o

beki

obe,

oben

,obe

kiob

e,ob

en,o

beki

obe

obek

i

obed

ituob

editu

odol;izerd

i;zo

lda

odol;izerd

iod

olod

ol;izard

i;zo

lda

odol;izerd

i336

odol

odol;izard

i*

329Le

rroho

netako

izen

orde

batzuk

erga

tibo

anem

anditu

gu,k

asuba

tzue

tan

r-renga

lera

ageriange

ratzen

delako

.33

0Arrietan

nuza

men

kaereba

i,‘deve

zen

cuan

do’.

331Arrietan

nola

pete

reba

i.33

2Urizk

oha

uirag

analdiko

erada

;‘ha

iek’

aleg

ia:b

aitsi

clim

bora

non

baiz

aude

arim

aju

stoac

.33

3Arrietako

lagina

kont

aera

hone

nba

itan

:Así

nitz

á...

buèlta

mat

én,y

ánó

ndik

bóta

zuén

pàus

oá?to

pàtu

nuézé

poat

.Hots,

‘non

dik’

galdetzaile

adu

guho

r.Ilur

dotz

etaUrizk

oak,

al-

diz,

erlatibo

-adibide

akdira.

334Oro

tz-B

eteluk

ono

rath

oriA

.Eus

ebio

Etxalarko

akbildur

ikobe

rtso

batzue

tanba

karrik;A

rrietan,

haatik,o

nat/

unat

bildur

ikga

ude,

Urizk

oizkr

ibua

nere

onat

agerid

ela.

335Le

rroa

n:‘adv

ertir,

notar,

sent

ir,oir,

escu

char’’.

Hon

aArrietako

adibideba

t:sent

ítzen

men

tziré:

«ttém

iattá

,tettá

,tettá

»,àe

nya

rdúk

ian?

ta...

Ilur

dozk

ona

baitu

hori,b

aina

,‘ad

ver-

tir,oir’

da:t

zakú

rren

aúnk

ena

bàitu

nué.

336Le

ihatila

hone

tan:

‘sang

re’e

ta‘su

dor’;

Ilur

dozk

oleihatila

riga

ineratu

diog

unzo

ldahitzaz

hone

lamintzatu

zitzaigu

nbe

rriemailea:

átra

zaió

odól

aeta

géro

in(t)z

aió

zóld

atxo

át...

zóld

a,un

card

enal

.Esp

otzen,

hots,h

itzakmug

atzean

tran

tsizioko

gune

tzat

joda

itek

eenhe

rrian,

izer

dieeta

izer

dia,

biak

.

ARTZIBARKO ALDAERA DEITU IZANAREN INGURUAN (7 – BARNERA BEGIRAKO...

75[45] ISSN 0046-435X, Fontes Linguae Vasconum (FLV), nº 116 (2013), 31-89

Ilurdotz

Espotz

Uritz

Hiriberri

Arrieta

Lakabe

Orotz-Betelu

Azparren

ogei;

berro

gei

ogei;

berro

gei

ogei

ogei;

berro

gei

ogei;

berro

gei

ogei

ogei;

berro

gei

ogei;

berro

gei

ogi;or

antza

;oratu

ogi

ogi

ogi;op

ilog

i;or

antza

337

ogi;or

antza

;ore

ogi

oian

,oya

n,oy

enoë

anoian

oian

,oëan,

oyan

oyan

oian

,oya

n

ola,

orla;

alaala

ola,

olax

e;ala

,alax

eola,

orla;

ala33

8ola;

ala

olio;u

ntzie

olio

oliad

ura

olio

olio;o

lioad

ura33

9olio

olo;

arto;a

ñegu

oloa

;arto

;zen

teno

olo;

arto;a

ñegu

olo;

arto;a

ñegu

340

olo;

arto

olo;

arto*

ollar

;ollo

ollar

;ollo

ollar

;ollo

ollar

;ollo

ollo

ollar

;ollo

emen

omen

,men

omen

,emen

,men

341

on;o

ngi

onon

;ong

i342

on;o

ngi

on;o

ngi

on,z

intzo

;ong

ion

;ong

i,on

tsaon

onara;

arara,

ara

arara

onara;

orrara;a

rara

343

onara;

orrara;a

rara

orra

orra

ara

lurre

raño

;zub

ireño

soñe

raño

onarañ

o;arañ

oon

arañ

o;zu

biraño

egun

daño

;ord

urañ

oeg

unda

ño34

4

onat

onat,u

nat

arata

onata;

orrata;a

rata

onata;

arata

onata;

arata34

5

onda

sun*

onda

sun

onda

sun

afalduon

doan

erranon

doan

torri

ondö

anon

doan

346

337Le

ihatila

hone

tan:

‘pan

’eta

‘leva

dura’.Ilur

dotzen

,gaine

ra,o

ratu

‘amasar’d

ugu(A

rrietan

amas

atuem

anzigu

ten)

etaOro

tz-B

etelun

ore‘m

asa’.

338Arrietaneraintent

sibo

akol

axeeta

alax

e,Hiriberrinbe

zala.

339Le

rroa

n:‘aceite’

eta‘extremau

nción,

viático’.I

lurd

ozko

untz

ieho

ri‘la

(san

ta)un

ción

’bideda

.34

0Le

rroa

n:‘ave

na’,‘m

aíz’

eta‘cen

teno

’.Oro

tz-B

eteluk

o‘olo’h

itza

oloe

rrib

atetik

hartudu

gu(‘c

ampo

sembr

adode

aven

a’,a

legia).

341Arrietan,

eraaferesidun

aho

nela:a

sím

entz

ekó.

..ap

laká

tzen

.34

2Urizk

oon

giho

ri,a

dberbioa

zga

inera,

izen

aereizan

daitek

e:eta

alca

nzat

uJa

ngoi

coai

nga

nicon

guie

spiritu

alac

eta

corp

oral

ac...

Oro

tz-B

eteluk

oEI

-kooh

artxoba

tean

,bestalde,

zera

irak

urda

itek

e:en

elm

arge

nsu

perior

dice

:‘on

tsaba

tzut

aneta

bertze

tan

ongi’.La

kabe

nda

kusagu

nzi

ntzo

hitza,

azke

nik,

bitxia

irud

itzenzaiguingu

ruha

uetarako

.34

3Hiriberrin

araereba

i.La

kabe

n,or

ra‘heah

í’mod

ura:

Orr

aba

,nirekr

istau

mai

teak

…34

4Oro

tz-B

etelun

egun

dain

oerebilduzen(E

I).

345Oro

tz-B

eteluk

olagina

kAitaDon

ostiak

bildur

ikolane

anag

ertzen

dira;o

nera

erebilduzen.

346Gazt.

‘despu

ésde

’.Arrietan

sartu

ondo

andu

guetabe

stehe

rrietan

erean

tzera:

Ilur

dotzen

,afa

ldu

ondo

an;U

ritzen

,err

anon

doan

;eta,H

iriberrin,

torr

ion

döan

,kasu.

Uritzen

eta

Hiriberrin

ondo

rean

ereba

da.H

onaUrizk

oad

ibidea:e

taon

dore

anem

anesqu

erra

cin

dion

bene

ficio

andi

as.H

onaHiriberriko

a:Bah

!ond

órea

neg

onná

izbá

i,or

,mez

ánta

...

KOLDO ARTOLA

[46]76 ISSN 0046-435X, Fontes Linguae Vasconum (FLV), nº 116 (2013), 31-89

Ilurdotz

Espotz

Uritz

Hiriberri

Arrieta

Lakabe

Orotz-Betelu

Azparren

onga

rrion

garri

onga

rri;m

uñiga34

7on

garri

;muñ

iga

onga

rrion

garri

;muñ

iga

ortaik

ortaik

ontaik;o

rtaik

ontaik;o

rtaik

348

ontaik;o

rtaik

ortaik,g

ortaik

ontan;

artan

ontan;

artan

ontan;

ortan;

artan

ontan;

ortan;

artan34

9on

tan;

artan

ontas;

ortas;

artas

ontas;

ortas;

artas

ontaz;

ortaz;

artaz35

0on

taz;

ortaz;

artaz

untzi

;parad

ore

untzi

ontzi

;esp

etera35

1un

tzi*

oñaze,

min

oñatze

dolore

352

oñaze,

min

oñaze,

min

oñaze,

min

min

oñez,o

ñes;

ortu

tsik

urtu

xikoñ

ez;u

rtuxik

353

oñes,o

ñez

oñetara

oñez

orai;

beti

orai

orai;

beti

orai;

beti;

aspa

ldi35

4or

ai;be

ti;aspa

ldi

orai;

beti

orai;

beti;

aspa

ldi

orai;

beti;

aspa

ldi

orain

dik,

orañ

ik,o

añik

orain

oor

añik

orain

o,oa

ño35

5or

año,

oaño

,oraiñik

orañ

eko

orain

o,or

aiño,

oaño

orazio,e

rrezo

orazio,o

toitz

orazio,o

toitz

356

orazio*

orazio,o

toitz

otoitz

oteiz

*

aketz;

artama

ordo

ts;artama35

7or

dots

ordo

ts

347Le

rroa

n:‘fiem

o’eta‘boñ

iga’.H

iriberrin

muñ

igez

tatu

ereba

i,ga

zt.‘ab

onar

(elc

ampo

)’.Txu

lapa

ingo

Beo

rbur

unm

uñig

étuad

itudu

gu,e

ta,E

zkab

arteko

Ano

tzen

,muñ

ikétu.

348Arrietako

leihatila

nag

ertzen

dena

rigo

rtai

keran

tsib

ehar

zaio

etaLa

kabe

koario

ntat

ik.H

iriberriko

orta

ik,b

erriz,

dela

‘hor

taz’

mod

uan:

oroi

tzen

naiz

orta

ik,d

ela‘hor

rega

tik’

gisa,

kaus

almod

uaned

o:ah

,bàñ

aeg

úez

túte

dán!

ortá

ikar

túut

píxk

aba

t…Izen

enba

tilotu

rik,

batzue

tan,

gont

aiketa

gortai

kereba

i.34

9Arrietan

arda

ngisako

alda

eraereba

i.Hiriberrin,

kasu

enarab

era,

gortan

eta

gartan

ereba

i.Ilur

dotzen

,leh

enag

okosilaba

n-i-b

atizan

ezge

ro,a

ldaera

egon

daitek

e:gó

itiér

tan

báda

zelá

ibet.

350Arrietan

orta

sere

bai.Urizk

oda

tuak

jaso

direnleihatila

koda

tuei

gartas

gehitu

beha

rzaie.O

rotz-B

etelun

,ont

as,o

rtas

,artas

etaare

onez

az,o

rrez

az,a

retz

azere(E

I).A

zken

haue

k,fid

agarriak

ote?

351Le

rroa

n:‘vasija

’eta

‘parad

or,a

rmario

vasijero’.Azp

arrene

n,ha

atik,u

ntzi

a‘elf

rega

do’e

man

zigu

ten,

lagu

ndut

aga

inera.

352H

au,b

ehar

bada

,zen

tzuespiritu

alean:

nola

izat

eado

lore

ave

rebe

catu

es.

353Le

rroho

netan:

‘apie’

eta‘desca

lzo’.L

akab

en‘a

lospies’.

354Hiriberrin

oai,

orai

n,oa

ñ,or

an(!)

eta

ueie

reba

i.35

5Hiriberrin,

lurralde

haue

tarako

ohikoa

ezdiru

dien

oain

dioereba

ieta

baita,

bestalde

,ora

ñikere.

Laka

beko

orañ

ekoho

rrek

‘oraingo

’dirud

i.Oro

tz-B

etelun

,ora

itik

/ora

indi

k/o

rain

-da

nikerebilduzen.

356Hiriberrin

oraz

ione

ereba

i.La

kabe

koIb

arrakidatziriko

pred

ikua

n,be

rriz,p

rofeta

Elise

oare

not

oizt

enbi

tartez

bada

ere,

‘otoitz’

ekarri

dugu

hona

,oto

itzen

tran

skripz

ioak

astu

nade

-lako

an.

357Esp

otzenetaIlur

dotzen

‘verraco

’eta

‘cerda

’.Bilek

uonartean

koka

tuErroiba

rkoUrn

izan

ere

ordo

tsbilduge

nuen

.

ARTZIBARKO ALDAERA DEITU IZANAREN INGURUAN (7 – BARNERA BEGIRAKO...

77[47] ISSN 0046-435X, Fontes Linguae Vasconum (FLV), nº 116 (2013), 31-89

Ilurdotz

Espotz

Uritz

Hiriberri

Arrieta

Lakabe

Orotz-Betelu

Azparren

ordu

bet;

oron

bat

ordu

ordu

ordu

;oro

nba

tor

du;o

ronba

ta35

8or

duor

dulau

ordu

ordu

en,o

rdua

n,or

dun

ordu

enor

duan

ordu

an,o

rdue

n359

ordu

an,o

rdue

nor

duan

,ord

uen

oroitu

,oraitu

oroitu

oroitu

/atze

ndu

oroitu

/atze

ndu

atzend

uor

oitu

,gog

oratu36

0

orratz;

kapo

rratz

orratz;

kapo

rraz

orratz

orratxipi;ka

porra

tz361

orratx,o

rratz

orratz*

;kap

orraz

orraztu

362

orrasta

tuor

razta

tu

orre;o

llaga

,olla

kaor

re;o

llaga

orre;o

llaga

363

orre;o

llaga

Orre

aga

Orre

aga,

Orre

a364

Orre

aga,

Orre

aOrre

aga,

Orre

a,Orri

a

orga

tik;a

rreng

atik

orreng

atik,o

rgatik

orreng

atik,o

rgatik

orrega

tik;e

nega

tikor

rega

tik;a

yeng

atik

ortots;

ineztu

reor

tots

osots;

iñaztu

raor

tots;

iñaztu

ra36

5os

ots

ortots*

ortze

un;o

rtzilä

reor

tzegu

n;or

tziler

eor

tzegu

n;or

tzilar

eor

tzegu

n;or

tzilar

e

ortzi

enterra

tuor

tzi36

6ilo

rtzi,lurp

eratu

ortzi

ortzi

enterra

tu

tio,o

saba

?;tie

tio;t

iaos

aba;

izeba

osab

a;ise

batio

;tia

osasun

osasun

osasun

osasun

ozka

,ozk

atu,

pike

tuoz

kain,o

zka,

oska

oska

,pikatu

358Arrietan,

‘hor

a’eta‘la

una’

etaba

ita,

ondo

ren,

bior

onak

ere,

zein

ordu

denad

ieraztean.

Hiriberrin

oron

bat‘la

una’

eta

bior

onetan

‘alasdo

s’.Ilur

dotzen

ordu

bet‘un

aho

ra’,ba

i-na

erlojuko

ordu

zeha

tzak

aipa

tzerak

oan,

ordu

anor

onba

t‘la

una’.U

ztarro

zeneread

ituge

nuen

‘oren’

hori

aspa

ldi,eran

tzun

aem

atek

oso

ilik:

òren

báko

txa.

..la

una.

359Hiriberrin

ordi

an/o

rdea

nereba

i.36

0Oro

tz-B

eteluk

oinke

stan

(EeN

)aa

zint

ubitxib

atag

erid

a,oh

iko‘atzen

du’re

nor

dez.

361Arrietan,

ustez‘alfiler’

–Lizarraga

Elkan

okoa

kor

rach

iqui

nerab

ilizu

en(D

CC)–

eta‘agu

ja’.Ilur

dotzen

,kap

orrá

tz,a

guja

para

coser

colcho

nesy

cosa

sgru

esas

eta,

Azp

arrene

n,‘agu

jasalm

era’

dela

esan

zigu

ten.

362Ilur

dozk

ohitz

hauez

datorgu

ztiz

batHiriberrin

etaArrietan

bildur

ikoa

rekin.

Bon

apartek‘cispa

mplon

és’d

eitu

zuen

azpieu

skalki

beraren

espa

rrua

n,Odietak

oba

rietateari

atxi-

kirikzeha

zki,‘orrax

tatu’b

ilduge

nion

aspa

ldiE

zkab

arteko

Ano

tzen

sortuCeled

onia

Zen

ozan

dreari:O

rra(

i)xt

átu;

pa’p

eina

r,or

raxt

átze

ntz

irén

ámak

.36

3Le

rroa

n:‘ene

bro’

eta‘argom

a’.A

rrietan,

hone

tarako

,ote

/ota

kaereba

i.36

4Hiriberrin

Orr

iaga

ereba

i,dipt

onga

turik.

365Le

rroa

n:‘tr

ueno

’eta

‘relámpa

go’.Arrietan,

lehe

nka

surako

,ortot

s/os

otsa

ldaerakda

kusk

igu.

Ilur

dotzen

,gáu

rdúg

uor

tótsa

áund

ie,t

rona

dagr

ande

eman

zigu

ten.

Arrietan,

Hiriberrin

etaLa

kabe

n,ha

labe

r,tx

imist

‘ray

o’du

gu.

366Urizk

okr

istau-

ikasbide

kopa

sarteba

tean

erro

tazism

oaag

erid

a:Zaz

piga

rren

ahi

len

ostea.

KOLDO ARTOLA

[48]78 ISSN 0046-435X, Fontes Linguae Vasconum (FLV), nº 116 (2013), 31-89

Ilurdotz

Espotz

Uritz

Hiriberri

Arrieta

Lakabe

Orotz-Betelu

Azparren

ostatu

;tab

erna

ostatu

tabe

rna,

taba

rna

ostatu

;tab

erna

367

tabe

rna

oztik

oos

tiko

osto,o

stro;

lore

osto;o

rbel;

lore*

osto;o

rbel;

lore,flore

osto;o

rbel;

lore

osto

osto;lor

e*?

oted

ago

oted

aothe

dago

oted

ira

otso

;azari,

azeri

otso

;azari

otso

;azari,

axari

otso

;azari,

axari36

8otso

otso

*

oyu;

marraka

oyu

oyu;

orro

oyu,

oiu;

marraka

369

oyu;

marraka

pareta

pareta,p

arete,

parede

pareta

parti

tupa

rtitu

parti

tu37

0pa

rtitu

zatik

atu

patata

pataka

patata;p

ataterri

patata,lur

-saga

r371

patata,p

atak

a

pazie

nzie

pazie

nzia

pazie

nzia

peazpian

pe,a

zpian

pe,a

zpiti

kazpian

pens

amen

tupe

nsam

entu

pens

amen

tupe

nsam

entu

pens

atu

pinu

,pined

ipinu

pino

;iratze

pina

re;i(r)

atze

372

pipe

rpipe

r,pipa

rpipe

r;zia

pe37

3bipa

r

pito;b

arrabil

pitil

in;b

arrabil*

pito;b

arrabil

pitil

i;ba

rrabil37

4pitil

in;b

arrabil

367Ilur

dotzen

taba

rnamod

ukoalda

eraereba

i,Hiriberrinag

erib

ezala.

368Arrietan,

azer

i/ax

eria

ldaerakereba

i.36

9Le

rroho

netako

Arrietan

‘grito’e

ta‘balido’

(mar

rask

aereba

i)du

gu:a

úntz

am

arrá

kan.

Ilur

dozk

obe

rriemaileak

ardí

edá

mar

ráka

seman

zigu

n,‘balan

do’,aleg

ia.O

rotz-B

eteluk

oO

rrea

gaba

lada

n,be

realde

tik,

oyub

a,mug

atur

ik.

370‘Z

atitu’,aleg

ia.Hon

aHiriberriko

adibidea:eta

gold

apur

uor

rek

dauk

abi

biar

ri,bi

alde

tara

;ar

eklu

rra

partitz

endu

bial

deta

rata

iten

dula

nba

ted

erra

(EAEL

II,21

4etno

t.).

Laka

beko

zatik

atuho

ri,b

aina

,hor

ibaino

gehiag

o‘despe

dazar,de

shac

er’e

doda

:…eta

bertze

kin

ortz

ilek

ura

bere

biot

zaza

tikat

urik

eman

zuen

.37

1Arrietako

lur-

saga

rho

riIp

arraldean

osozaba

ldur

ikohitzada

,fr.

‘pom

me-de

-terre’m

ailegu

tikek

arria.

Hiriberriko

pata

terr

i‘ca

mpo

sembr

adode

patatas’

edoda

,eta

Azp

arreng

opa

taka

horrek

,azk

enik,A

ezko

akoetaZaraitzuk

oibarretatiko

erag

inada

raku

s.37

2Le

rroa

n‘pino’,‘pina

r’eta‘helecho

’,etaho

nenazpiko

an‘pim

ient

o’eta‘m

ostaza’.

373Le

ihatila

hone

tan:

‘pim

ient

o’eta‘m

ostaza’.Hitzha

u,Elkan

okoLi

zarrag

akerab

ilizu

ena,

ezdu

guingu

ruha

uetako

herrietanikus

ten,

bainahe

dadu

raha

ndikoa

izan

da,g

ureoh

a-rrei

beha

tuba

tem

an-eta,E

rgoien

goDor

raon

,Sak

anak

oUha

rten

,Txu

lapa

ingo

Beo

rbur

un,E

rroiba

rkoUrn

izan

etaZaraitzuk

oEsp

artzan

aurk

ituba

itug

u.37

4Arrieta

hone

tan,

lehe

nka

surako

,pitx

ilineta

buzt

anereba

i.

ARTZIBARKO ALDAERA DEITU IZANAREN INGURUAN (7 – BARNERA BEGIRAKO...

79[49] ISSN 0046-435X, Fontes Linguae Vasconum (FLV), nº 116 (2013), 31-89

Ilurdotz

Espotz

Uritz

Hiriberri

Arrieta

Lakabe

Orotz-Betelu

Azparren

piz,

gern

u;ka

kapixa

;kak

apiza,p

ixa,g

ernu

;kak

apix,

gern

u;ka

kapixa

piza,p

ixa;k

aka

pixk

a,pixk

e375

pixk

apixk

a,pu

xka,

pitta

tpixk

a,pu

xka

mazku

ri*pitzu

ntze,p

izont

zipizu

ntzi

podo

re,m

anu

pode

re

polik

i-poliki

polik

i-polikia

polliki-p

ollik

i376

polliki

larru

tular

rutu

porro

skatu37

7

porta

tupo

rtatu

pozo

ñapo

zoña

378

prestatu

prestatu

prestatu

,plan

tatu

379

plan

tatu

prob

atu

prob

atu

prob

etxu

prob

etxu

punt

ze,e

rren

pint

xapu

ntza

punt

xa38

0pu

ntxa

pusk

e,pu

sketu

pusk

a,pu

skatu

pusk

a,pu

skatu

zati38

1

roga

tibe;

letan

ialet

ania

roga

tiba;

konjur

atu

urrik

ariosa

-sa:t

aberna

risa

375Ilur

dotzen

pizk

e/p

izko

/pix

ko/p

uxko

ereba

i.37

6La

kabe

nem

ekie

mek

iere

bai.H

au,b

aina

,Artziba

rtik

kanp

okoa

otede

nga

ude.

377Le

rroho

netako

Ilur

dotzen

etaHiriberrin

‘despe

llejar’

baldin

badu

guere,

Arrietako

hitza,

hori

bainoge

hiag

o,‘destroz

ar,d

espe

dazar’

da.E

lkan

okoLi

zarrag

akm

orro

xkat

uerab

ilizu

en(B

onap

arte

onda

reko

esku

izkr

ibua

k,I-

Serm

).37

8Po

zoña

fran

tses

mailegu

a,ho

rrela,

mug

atur

ik,A

rrietan

etaHiriberrin

‘ven

eno’tzat

eman

bazigu

ten

ere,

azke

nhe

rrih

onetak

oS.

Arb

oniesekArana

riesan

zion

‘poz

oñajeniotxa-

rrek

ope

rtso

nakdu

ela’.

379‘Prestatu’

hitzaren

sino

nimogisa

hona

koad

ibidean:

géro

,artséan

,mer

èndu

áted

érra

plan

tàtz

enzü

té,t

a...AitaDon

ostiak

Oro

tzen

bildutobe

ran,

berriz,S

oñea

non

gipl

anta

turik

=qu

eca

ebi

enal

cuer

po.

380‘E

rren

’daho

ri,g

azt.

‘esp

ina’;e

lorr

ipun

txaem

anzigu

ten,

adibidez,A

rrieta

hone

tan.

Ilur

dozk

obe

rriemailea,

bere

alde

tik,

hone

lamintzatuzen:

púnt

zeba

tsár

tuzá

ideér

ibeteá

n.38

1La

kabe

koho

riza

tikat

uhitzetik

ateradu

gu.I

lurd

otzen,

bestalde

,pus

keho

rrez

gainera,

pusk

aereem

anzigu

ten.

KOLDO ARTOLA

[50]80 ISSN 0046-435X, Fontes Linguae Vasconum (FLV), nº 116 (2013), 31-89

Ilurdotz

Espotz

Uritz

Hiriberri

Arrieta

Lakabe

Orotz-Betelu

Azparren

sable38

2ezpa

tasable

ezpa

ta

saga

r;ud

ere38

3saga

r;ud

ere

saga

r;ug

are

saga

r;ud

are

saga

rsaga

r

sagu

;arra

tiosagu

;arra

ttusagu

;arra

tio,a

rratu

sagu

;arra

tio38

4arratonia*?

salbatu

salbatu

salbatu

salbatu38

5salbatu

saldo

saldo,

mun

txo

saldo,

multsu

386

saldo

salta

tu,b

rinka

tubr

inka

tusalta

tu,b

rinka

tusalta

tu,b

rinka

tuya

uzie

insalta

tu

sand

u;sant

asand

u,sant

i;sand

asand

u,sant

usand

u;sant

a387

sand

usant

u,sand

u,saindu

sant

ifika

tusant

ifika

tusant

ifika

tusant

ifika

tu

sask

i;espo

rta;z

are

sask

ito;e

spor

tasask

i;espo

rta;z

are

sask

i;espo

rta38

8xa

xkito

;esp

ortako

a*

erau

ntsi,

erau

ntsi

xaus

i,xa

utzi

saut

si,ya

utsi

saut

si,jau

tsi,jetsi38

9ya

uzi

saut

si*

segitu

,seg

ido

kont

inua

tusegitu

,se(gi)d

osegitu

,seg

ido

jarraikatu39

0ur

ren?

segu

rosegu

ru,s

egur

o,segu

rsegu

ru,s

egur

sekr

etu

sekr

etu

beiñ

ere

seku

la,seku

lanseku

laseku

la,seku

lan39

1seku

laseku

la

382Le

rroho

nekasko

tarako

ematen

ezba

duere,

Ilur

doztik

hurb

ileko

Irotzen‘ezp

ata’em

anzioten

J.Irigaray

ri:é

zpat

azu

éla

Géliá

(n).Bilt

zaile

akazke

nhitz

hone

nesan

ahia

argitu

zuen

:El

ía,p

uebl

ode

lval

lede

Egüé

s,m

ugan

teco

nAm

ucai

n.38

3Ilur

dotzen

sega

rereba

i,be

hinba

inoge

hiag

otan

,gaine

ra.

384Le

rroa

n:‘ratón

’eta

‘rata’.X

umeg

arriak

direla-eta,H

iriberrin

xagu

ereba

ieta

Ilur

dotzen

arra

ttio.

385Arrietako

adibidea

ahalera-ka

suan

dugu

:giz

òngo

rrék

(sic),

ézta

ikesá

lba.

..ni

úndi

ker

e!La

kabe

kolagina

Salb

azal

eaih

itzetikha

rtudu

gu.

386Arrietan,

ardi

-sal

doga

zt.‘re

baño

deov

ejas’eta

ari-m

ultsu

(edo

-mul

tzo)

‘reba

ñode

marda

noso

carn

eros’.

Hiriberrin

mon

txoalda

eraereba

i,alde

batetik,

eta

anda

nabe

stetik

(A.U

soz).I

lurd

otzen,

bide

naba

resan

ik,a

rdi-sa

ldoeta

ari-sa

ldobilduge

nuen

.38

7Urizk

oizkr

ibua

n,inoized

obe

hin,

sain

duereba

i.38

8Arrietan

sask

ito/x

axki

tomod

ukoxu

meg

arriak

ereba

i,azke

neko

alda

eran

biko

iztu

aga

inera.

Azp

arrene

n,za

reereba

i.38

9Le

rroa

n:‘bajar,d

escend

er’.Arrietan

sout

si,ia

tsieta

erat

siereba

i,azke

nha

utestuing

urufid

agaitz

batenba

rrua

nba

daere.

390Hon

aLa

kabe

koad

ibidea:J

arra

ikat

zen

ariz

elai

kH

erod

es...

391Batzu

tanga

zt.‘nu

nca’:b

ah!s

ekúl

a...

arén

etxe

án,e

ztút

ear

ráëba

tikú

si(A

rrieta),

etabe

stetan

‘siem

pre’:s

ekúl

aor

óitz

enna

iz...

(Hiriberri).

ARTZIBARKO ALDAERA DEITU IZANAREN INGURUAN (7 – BARNERA BEGIRAKO...

81[51] ISSN 0046-435X, Fontes Linguae Vasconum (FLV), nº 116 (2013), 31-89

392Arrietan,

gain

era,

-sko

/-x

koxu

meg

arriak

bera

nsko

eta

bexk

ohi

tzetan

daku

skigu,

gutien

ez.Ilur

dozk

olagine

anin

oizk

oxu

meg

arriaren

zent

zuaia

galdur

iksu

matzen

uste

dugu

. 393Ilur

dozk

o‘su

’hitzari

dago

kion

ez,s

ubia

dugu

–bia

ldiz

mug

atua

,nolab

ait–

,ond

okolerrok

osu

behitzarek

in–g

azt.

‘serp

ient

e’–,

haumug

atzende

nean

,bateraetor

riz.

394Arrietan

sube

ereba

i.Ilur

dotzen

,bestalde,

mus

ker‘la

garto’

ereba

i,eta,

Hiriberrin

puzk

ar.

395A.U

sozhiribe

rtarrakho

nela

idatzi

zuen

:Ezk

ira

atra

chen

dels

upesta

rre.

396Arrietan,

‘dar

elpe

cho,

criar’,E

spot

zetaAzp

arrene

nbe

zala,b

aina

Ilur

dotzen

aziem

anzigu

ten

(‘criar’e

ta‘edu

car’).

Arrietako

berriem

aileak

,halab

er,b

ular

raem

anerab

ilizu

en.

Ilurdotz

Espotz

Uritz

Hiriberri

Arrieta

Lakabe

Orotz-Betelu

Azparren

seme;

alaba

seme;

alaba

seme

seme;

alaba

seme;

alaba

seme

seme;

alaba

*seme;

alaba

send

atu

send

atu

send

atu

seña

leseña

leseña

leseña

latu

bezk

oko

ntesko

-sko:

kont

esko

392

andixk

o,be

xko

soka

soka

soka

,kor

da,e

rremal

soka

,kor

daramal

soña

tu,s

oñu

sona

tu,s

oñatu

sona

tu,s

oñatu

sortu

jaio

jayo

sortu

sortu

,jaio

sortu

sortu

*

su,g

ar;k

e393

su;k

esu

,gar;k

esu

;ke

su,g

arsu

,sug

ar,su

kar

su;k

e

sube

;sog

andilla

suga

?su

ge;s

ugan

dilla

suge

;sog

andilla

394

suga

ndila

suka

lde,

suke

lde

suka

lde;

supe

star39

5su

kalde;

zupa

zter

supa

ster

erro

tari

beka

tari,

peka

tari

eizteri

-tari:

iztari

beka

tari,

peka

tari

peka

tari

tzerri

togi

txerrit

egi

-tegi,

-togi:

tzerri

togi,

ikazto

gitxerrit

egi

tipule;

baratxur

iba

ratxur

i*tip

ula;

baratxur

itip

ula;

baratzu

ritip

ula

baratxur

i

titi;bu

lerrain

punt

etit

i;tit

imut

ur*

titi;tit

imut

urtit

i;tit

imut

urtit

i

azi

titie

eman

titia

eman

,azi

titia

eman

396

titia

eman

trank

iltra

nkil

tratu

tratu

tratu

KOLDO ARTOLA

[52]82 ISSN 0046-435X, Fontes Linguae Vasconum (FLV), nº 116 (2013), 31-89

Ilurdotz

Espotz

Uritz

Hiriberri

Arrieta

Lakabe

Orotz-Betelu

Azparren

tripe

,sab

eltri

pe*

sabe

ltri

pa,t

ripe,

sabe

l397

tripa

,sab

el,pa

ntza

tripa

*,sabe

ltri

pa*

tripo

t;ur

dei;txist

ortri

pot;

txinga

r;txixt

ortri

pot;

urda

i;ziz

tor39

8tri

pot;

tzisto

r,txist

or

txam

arreta;m

antona

txam

arreta;x

aka

txak

eta

txam

arreta;m

antona

399

man

tona

*

txiki,tti

ki,t

xipi

txipi

txiki,txipi,tti

pitxiki,txikin,t

xipi40

0txiki

txiki

txiki,tti

ki,t

xar

txinur

ritxinur

ritxinur

ritxinur

ri401

txinur

ri,tzi

ñurri

erro

da,e

rrota

402

erro

da?

erru

eda

txirr

ika

rued

a

txist

u,txist

ulari

txist

u,txist

ulari

txite

;erru

ntxito

;erru

n*txita

;paa

tutxita

;paratu40

3tzi

ta;p

aratu,

errin

*

arditxo;

etxe

txo

-txo,

-tto:

404

aurtx

o;mait

etxo

pajet

xo;g

aztetxo

txog

a;be

lorra

i405

bele

beltz

txoa

;kue

rbo

bele

apezarro

i?

txok

andr

e,txuk

andr

eetxe

koan

dre

txok

andr

etxok

andr

e

tzori;

egal*

;lum

etxor

ie;luma*?

txor

i;eg

al;luma40

6txor

i;eg

al*?;

plum

atxor

i;luma

txor

i;eg

al*;p

luma

tzorro

tztxor

rotz,

txor

roztu

tzorro

tz,zo

rroztu

zorro

ztu,t

xorro

stu

397Le

rroho

netako

sabe

lhitza

‘Agu

rM

aria’o

toitzaren

testuing

urua

nda

kusagu

soilik,

Oro

tz-B

etelun

izan

ezik

(hor

rega

tik,

aldi

hone

tan,

trip

amailegu

-hitzari

lehe

ntasun

aem

aniza-

na).

Arrietan

pant

zaun

dia(‘t

ripó

n’ed

o)esaldi

iraing

arri

batenba

itan

agertzen

zaigu:

Aíu

rdé…

trip

áund

ia!p

antz

áund

ia!

398Le

rroa

n:‘m

orcilla

(decerd

o)’,‘to

cino

’eta

‘long

aniza’.

399Le

rroa

n:‘zam

arra’e

ta‘m

antón’.I

lurd

otzen

xaka

/zak

aereba

i,‘cha

queta,

american

a’,E

spotzenbe

zala.

400Arrietan,

txar

/tta

rereba

i,etaIlu

rdotzen

txar

/tta

rha

uekbe

raketaba

itatti

piere.

Arrietako

txik

inho

rine

kezad

itudu

guArtziba

rren

,Zaraitzuk

oibarrean

ohikohitzaizan

denarren.

401Arrietan

tzin

urri

/zi

nurr

iere

bai,tamaina

renarab

era,

antza.

402Ilur

dozk

obe

rriemaileak

erró

tain

kostí

llek‘lo

sradios

dela

rued

a’em

anzigu

n,etaba

ita

erru

edaere.

Arrietako

txirrika

gurp

iltxikia

bide

da,u

meba

tekibilt

zen

hastek

oerab

ilioh

idu

entaka

-tak

aba

tena

,alegia.

403Le

rroa

n‘polluelo’

eta‘pon

er(h

uevo

s)’.Bigarrenho

netarako

,Ilurd

otzen,

para

tuereba

i,ba

inaeu

skaraon

gien

ezag

utzenzu

tene

ker

runesaten

omen

zuten.

404-txo

buka

erak

oxu

meg

arri

haue

kdirela-eta,I

lurd

otzen,

berari

dago

kion

leihatila

raek

arri

ditu

gune

zga

inera,

basta

rtxo

ereem

anzigu

ten(gazt.

‘arzón

’)etaOro

tz-B

etelun

gazt

etto

/ga

zteñ

o.Bestelako

xumag

arriak

erebildudira:O

rotzen

berean

etaArrietan

man

ddodu

gu,e

ta,a

zken

herrih

onetan

ttalo

eta

gaxt

e,ad

ibidez.

405Ilur

dozk

oleihatila

n:‘cho

va’e

ta‘cue

rvo’.

406Hiriberrin

plum

aereba

i;Ilur

dotzen

plum

e.

ARTZIBARKO ALDAERA DEITU IZANAREN INGURUAN (7 – BARNERA BEGIRAKO...

83[53] ISSN 0046-435X, Fontes Linguae Vasconum (FLV), nº 116 (2013), 31-89

407Le

rroho

netako

txor

taleku

batzue

tan‘tr

ago’

daetabe

steba

tzut

an‘gota’.L

akab

ekoIb

arrakho

nela

idatzi

zuen

:Sem

eare

naz

ken

odol

tant

akbe

rebi

otz

min

bera

tuan

artz

en.

408AitaPo

licarpo

Iraizo

zkoa

mintzo:

tzak

ur‘perro

gran

de,p

errazo

’.C

fr.los

tres

grad

ostz

akur

zaku

rtx

akur

(FLV

,32)

.Ant

zeko

iruz

kina

egin

zuen

,halab

er,t

zerr

ihitzaoina

rrih

ar-

turik.

Ilur

dozk

obe

rriemaileak

,haa

tik,

tzak

urre

,elp

errico

esan

zuen

halako

batean

,hasierako

tz-ho

rrek

garaib

ateanizan

bide

zuen

zent

zuha

ndigarriaga

ldur

ik.

409Ilur

dotzen

haube

zalako

izen

genitibo

duna

–eta

gauz

abe

rahu

rren

golerrok

oarena

–da

raku

sten

adibideakos

our

riak

direla

esan

beha

rreanga

ude;

Uritzen

adibideba

tzuk

baditu

-gu

,Hiriberrinos

ogu

txie

taArrietanba

tereez.

410’U

rde’

hitza,

ohiki,no

rbaitiraint

zeko

erab

iliizan

da.A

rrietan,

adibidez,u

rdéa

!zúr

ean

áia

dába

ibild

uge

nuen

etaHiriberrin

Aitor

Arana

kur

dem

ozko

rra.

Azp

arreng

oGrego

ria

Bizka

ik,a

zken

ik,u

rdé,

tzer

ría

taon

gárr

iaaise

zikint

zenzenba

tiesaten

zitzaiolajakina

razi

zigu

n.41

1Esp

otzen,

mug

atur

ik,u

deaem

anzigu

ten.

412Hitzha

u,Arrietan,

biga

uzatarak

oem

anzigu

ten;

1)‘re

verenc

iar’:

ukúr

ture

beré

nzia

itekó

?ta

,agu

abe

ndita

...ár

tu?ka

npór

a;eta,

2)‘bajar

(algo)

’:uk

úrtu

pant

alón

ak,s

áutsí

,ta.

..Ilur

dotzen

,‘ag

acha

r’ad

ieraztek

o:uk

úrtz

enga

ráar

tzék

oón

goak

.Lak

abek

oau

spek

atu,

baina,

lerrobe

reko

hitzetatik

pittin

batu

rrun

tzen

da,‘po

strarse’

baitaho

ri,g

ureus

tez,

‘inclinarse,r

e-ve

renc

iar’

baino.

413Le

rroa

n:‘m

osca’e

ta‘araña

’.41

4Le

rroa

n:‘grasa’e

ta‘m

anteca’.Azp

arreng

oga

ntza

‘grasa’m

odur

aem

anzigu

ten,

halere.

Ilurdotz

Espotz

Uritz

Hiriberri

Arrieta

Lakabe

Orotz-Betelu

Azparren

txor

ta*

txor

tatxor

tatxor

ta,t

rago

407

tant

a

tzaku

rtza

kur

tzaku

r,txak

urtza

kur,zaku

r,txak

ur40

8tza

kur,zaku

r,txak

urtza

kur

tzorie

nlotsa

tzeko

409

fedearenko

nfesatzeko

sagu

enilt

zeko

-t(z)e

ko:g

aria

biltz

eko

amain

ikus

tera

Jang

oiko

ainikus

tera

bend

izion

eabo

tatze

ra-t(

z)era:a

mai

kuste

ra

tzerri

tzerri

tzerri

,txe

rri;u

rde

tzerri

,txe

rri;u

rde41

0zerri

,txe

rri,x

erri

tzerri

;urd

e

ude;

negu

udea;n

egu41

1ud

a;ne

guud

a;ne

guud

a;ne

gu

uketu

ukatu

ukitu

ukitu

,ukidu

rauk

ituuk

ituuk

itu

ukur

tuerrebe

renz

iatu

ukur

tu41

2au

spek

atu

uli;armigu

uli

uli;arba

nbilo

uli;arman

bilo

413

armam

ilo,a

rmam

elouli?

ur;e

lur

ur;e

lur

urur

;elur

ur;e

lur

urur

;elur

urbil/

urru

nur

bil/

urru

nur

bil/

urru

n,ur

rinur

bil/

urru

nur

bildu

urbil/

urru

n,ur

ruti

urru

n*

urin;m

anteka

urin

urin;s

ain,g

antz

urin;s

ain41

4ur

in,g

rasa

sain,g

antz

KOLDO ARTOLA

[54]84 ISSN 0046-435X, Fontes Linguae Vasconum (FLV), nº 116 (2013), 31-89

Ilurdotz

Espotz

Uritz

Hiriberri

Arrieta

Lakabe

Orotz-Betelu

Azparren

lizar,

lizer

urki

urki;liza

r;astig

ar41

5liz

arur

ki;a

stiga

r

urre;z

iler,zil

arur

re;z

illar,

zilar

urre;z

ilar

zillar

urrik

aldu41

6ur

rikal

urrik

imen

du

urrin

,urri

ndu

urrin

,usm

a,us

aitu41

7ur

rin,u

sain

urrin

,sum

atu

atxo

nur

rin

urte,u

rtero

;aur

ten

urte

urte

urte,u

rtero

;aur

ten

urte,u

rtero

;aur

ten

urte;a

urten

urte*

uso;

kafie

;arro

tzeus

o;nido

;arro

tzearro

itze

uso;

kafia

;arro

ltze

uso;

kafia

;arro

ltze41

8us

o;arro

ltze,

arru

ltze

nido

;arro

tze

uste;s

inestatu

sinestatu

,sinetsi41

9us

teus

te;jinestatu

uste

uste

nere

ustezs

artu

gine

nnikus

teezten

nikus

tetzi

puad

en42

0

gaizk

ixe;g

utixe

orixe

;ortx

e-xe:

orlax

e;an

txe

antxe

(e)m

entxen

zilko

,tzil

koxil

koxil

ko42

1xil

ko,z

ilko

zeizt

u,tze

iztu

yaitz

i

yakin,

xakin,

jakin

xakin

yakin42

2ya

kin,

iakin

yan,

xan,

janya

nxa

nya

n,jan

yan,

ian,x

anya

n,xa

n,jan

yan,

xan

yard

oki,mintze

tuya

rduk

i,xa

rduk

ixa

rduk

i,mintza

tuya

rduk

i,mintza

tuya

rduk

i,mintza

tu42

3sard

uki,txardu

kixa

rdok

i,sard

uki

415Arrietako

leihatila

n:‘abe

dul’,

‘fresno

’eta

‘arce’.

416Urizk

oizkr

ibua

n‘com

pade

cerse’

daho

ri;ho

naad

ibidea:La

zqui

urrica

lcen

dire

nac

orañ

icestrañ

oequ

in.Hon

aLa

kabe

koa:

egite

ndu

baka

rrik

emaz

teki

urrika

ltsu

arek

in.Oro

tz-

Beteluk

oEI

-kobe

rtso

etan

,uriki

men

duaag

erid

a.41

7Uritzen

urrin‘olor’da

:nol

ava

itere

urrina

,col

orea

eta

zapo

reaeta

usai

tu(edo

usai

ndu?)‘oler,olfatear’:

sudu

rres

usai

cea.

Mug

atur

ik,u

rrin

a/u

rriñ

edu

guArrietan,

urriñe

Ilur

dotzen

,ur

rina

Uritzen

eta

usañ

aHiriberrin.

Oro

tz-B

etelun

,azk

enik,a

txon

‘olor’.

418Arrietan

arra

öltz

eereba

ieta,H

iriberrin

arro

tzezein

arra

utze.

419Urizk

oizkr

ibua

nsin

es-,

sinets-,t

sines-,

tsiñe

s,xi

nes-

eta

xiñe

s-gisako

alda

erak

ereba

ditu

gu,g

utxien

ez.A

rrietan

jinetsi

ereba

i.42

0‘U

ste’

aditzarekinad

itzlagu

ntzaile

ekoh

iko

-(e)

labu

kaerarik

gabe

,-(e

)nha

rtzendu

teingu

rumarih

auetan

guztietan.

Hon

ela,

Arrietan

nik

uste

ebat

sizu

tenetaHiriberrin

nik

uste

kanb

iatu

denmod

ukoad

ibideakditu

gu.

421Le

rroho

netan‘ombligo’

dugu

.Arrietako

eran

tzun

age

ukbu

ltzatur

ikem

anba

zigu

tenere,

EIde

lako

anxi

lkoag

erid

aga

rbiki.

422A.U

sozekeraho

netanad

ierazia:

eta

gueldi

tugu

ira

cont

entu

ikzu

rebe

rrio

nak

yaki

tea.

423Arrietan,

EIde

lako

an,x

ardu

kiaetaHiriberrin

xard

ukih

orib

eraetaare

eras

iere,‘ch

arlar’

edo.

Ilur

dotzen

,yar

duki

/xar

duki

ereba

ieta

Oro

tz-B

etelun

bestehitz

batzuk

erebildu

ziren:

elek

a,m

intz

oeta

izke

ta(E

I).

ARTZIBARKO ALDAERA DEITU IZANAREN INGURUAN (7 – BARNERA BEGIRAKO...

85[55] ISSN 0046-435X, Fontes Linguae Vasconum (FLV), nº 116 (2013), 31-89

Ilurdotz

Espotz

Uritz

Hiriberri

Arrieta

Lakabe

Orotz-Betelu

Azparren

eska

ñuxa

rralki,xa

rleku

yarra

lki42

4eska

ño

yarri

/yaik

iya

rri/y

eiki

xarri

/xaik

iya

rri,x

arri

/yaik

iya

rri,x

arri

/yaik

i425

yarri

,xarri

/yaik

iya

rri/x

eiki

yend

e,jen

de42

6jen

deye

nde,

jende

,jen

teye

nde,

jende

,jen

teye

nde

yoyo

xoyo

yo,jo;

egur

tu42

7yo

,yok

atu

yo*

yoku

,yok

atu

yoku

;yos

tatu

yoku

,yok

atu42

8yo

katu

juramen

to*42

9juramen

tojuramen

tuyu

ramen

tuyo

ratu

?juramen

to

yosi,

zoztu

yosi,

yostu

yosi

yosi*

tosta

,tzo

zta,t

ostatu

dosta

,dos

tatu

430

yosta

,yos

take

ta

azain

;azal

zain*;

azal*

zain

zain;a

zal

zain;a

zal43

1azal

zaku

;alpor

txa

zaku

zaku

;alpor

txa

zaldi,zamari

zaldi

zaldi

zaldi,zamari43

2zamari

eros

zale,

eros

tun

kriaz

ale;s

albazale

man

ejazale

-zale:

erek

izale43

3saltz

alle;

salbazale

ilzale

;ede

kizale

zamuk

e;artola

zamuk

a;artola

zamuk

a;artola43

4

zanp

atu,

apald

u435

zanp

atu,

aplas

tatu

zanp

atu

424Arrietan

yarr

álki

a‘asien

to’.Hiriberrin,

«Arb

oniesan

dreakzeha

ztudu

atario

ndok

oka

npoa

ldek

ojarlek

uari

esaten

ziotela

xarr

alki

a»(A

.Arana

).42

5Le

rroa

n:‘se

ntarse’y

‘leva

ntarse’.Arrietan

yeik

i/xa

iki/

jaik

i/jeik

iere

baie

taEI

delako

anxe

iki.

Hiriberrin

yeik

izein

xaik

ieta

Oro

tz-B

etelun

xaik

i/xe

iki/

jaik

i.42

6Ilur

dotzen

xend

e/tse

ndeereba

i.42

7Le

rroa

n:‘peg

ar’e

ta‘zur

rar’.

Oro

tz-B

eteluk

oG.A

rzelus

ek,h

alere,

yoeta

yoka

tuem

anzigu

n,sino

nimoa

kba

iliran:

gizó

na(sic)yo

kátu

dútz

ákur

ra.

428Le

rroa

n:‘ju

ego’

eta‘ju

gar’.

Ilur

dotzen

xoku

eta

xoka

tuereba

i.42

9Erd

almailegu

hau,

Ilur

dotzen

geuk

bultz

atur

ikesku

ratu

a,Iroz

koda

tuetan

agerid

a:Ju

ram

entu

aund

iek

Erro

ibar

kó.

430Hiriberriko

leihatila

n:‘ju

ego’

eta‘ju

gar’,

umeenjolaseid

agok

iene

tanba

tezere.

431Le

rroho

netan:

‘raíz’

eta‘cor

teza’.Ilur

dotzen

azañ

abilduge

nuen

,mug

atur

ik,b

itxiabe

rez,

alde

batetik,

etaarebu

kaeraren

alde

tik,

bestetik.

432Zen

bait

herritan

zaldia

zamaritik

bereiztendu

te;leh

enen

goazaldio

soada

etabiga

rren

aos

atua

,lan

erak

o-etaerab

iltzende

na.

433Le

rroho

netan

-zal

e/-

zalle

buka

erak

ditu

gu.A

rrietan‘se

mbr

ador’d

uguka

suho

netan,

baina

nasta

zale

eta

iltza

leereba

i.Uritzen

,sal

batz

aleereba

da.

434Le

rroho

netanman

doetazamariei,or

oha

r,ga

uzak

garraiatzeko

ezarri

ohiz

aien

‘gan

cho’

pare

batenizen

akditu

gu.

435Ilur

dotzen

zanp

atuga

zt.‘pisarla

uva’

edota‘golpe

arel

cent

eno’

izan

daitek

e,ad

ibidez,b

esteak

beste.

KOLDO ARTOLA

[56]86 ISSN 0046-435X, Fontes Linguae Vasconum (FLV), nº 116 (2013), 31-89

Ilurdotz

Espotz

Uritz

Hiriberri

Arrieta

Lakabe

Orotz-Betelu

Azparren

zape

ta;e

zpartin

zape

ta*;

espa

rtin

zape

ta;e

spartin

zape

ta;e

spartin

436

zape

tazape

ta*;

ezpa

rtin

larrapo

,arra

po,z

apo

zapo

437

larrapo

,zap

o

zarte

gie;

trebe

de43

8zarta

iaka

xozarta

in;t

rebe

de

zartu

zartu

zartu

,tzartu

zartu

zartu

zartu

zato;p

ike

zaito

zato,z

ako43

9

zerta

kozerta

ko44

0zetako

zeetak

o,zend

ako

zein

baita

zein...

dire

zein…

den

zelai

;aldap

azelai

;aldap

azelai

;aldap

a441

zenb

ait,z

einba

itzenb

aitzenb

ait,z

einba

itzenb

ait44

2zenb

aitzenb

ait

zenb

atzenb

atzenb

atzenb

atzenb

atzenb

at,z

enba

it,zemat

zenb

at

zergatik,z

ertaik

zergatik,z

enda

kozergatik,z

enda

kozeng

atik,z

enda

ko44

3zergatik

zerend

ako

zeng

atik

zergatik

baita

444

zeng

atik...

baita

zeng

atik

baiti

re44

5zeng

atik...

eztir

ezergatik...

dire

436Arrietako

berriemaileak

,beh

inbe

deren,

oñetak

oakhitzaerab

ilizu

en.H

iriberrin

zapa

taeta

ezpa

rtin

ereba

i.43

7Le

rroho

netan‘sa

po’izene

koan

fibioaren

eusk

arazko

deitur

ade

sberdina

kditu

gu.

438Ilur

dotz

etaAzp

arreng

oleihatile

tan:

‘sartén

’eta

‘aro

contres

pies’.

439Arrietan

xato

/xak

oxu

meg

arriak

ereba

i,ga

zt.‘od

repe

queñ

o,bo

tade

vino

’.Ilur

dozk

opi

keho

ri,b

estalde,

‘pez’d

a.44

0Urizk

oizkr

ibuk

o‘ze

rtak

o’renba

tek,

batzue

tan,

‘zergatik’d

irud

i:C

erta

code

icen

dire

evec

Biena

vent

uran

zac?

441Arrieta

hone

tan,

mug

atur

ikho

nela:z

elai

aeta

zela

ea.

442Hiriberrin

zenb

aitx

uk(L

.Men

dez)

eta

zenb

aitz

uk(A

.Uso

z)ereba

i.Hon

ek,g

aine

ra,z

eren

bait

erab

ilizu

enbe

hin,

ustezNafarro

aBeh

erek

oade

nka

ntuba

tenba

itan

.44

3Le

rroho

netako

‘zergatik’z

ein‘ze

ndak

o’ha

laga

lderak

nola

eran

tzun

akeg

itek

oba

liatu

akizan

dira.A

rrietan,

adibidez,z

énga

tikitz

áldu

ksú

a?ed

otaze

ndák

oitz

áldu

zusú

a?gisako

galderak

ditu

gu,b

aina

baita

zéng

atik

zúk

eztú

zuná

i,ed

ota

zénd

ako…

autsá

ezpá

steko

…trèsne

tará

ere.

Uritzen

,‘zergatik’e

rant

zuteko

ereba

i:ce

rgat

icar

taso

roig

aice

nce

ruan

dago

nas..

.bai-

na‘ze

ndak

o/zerend

ako’

bada

orob

atho

rretarak

o,ka

usal

mod

uraed

o:Biena

vent

urat

uacespi

ritu

esca

seco

ac,c

eren

daco

dago

Cer

uco

erre

iñua

.Hiriberrin

erean

tzera;

galderak

egitek

oba

ka-

rrik

ez,k

ausalm

odua

neran

tzun

aem

atek

oereba

ibaizik:

zénd

ako...

ardí

batí

l,ilt

zén

bazí

nko

iòte

baték.

..(A

.Uso

z).E

ta,L

akab

ekoizkr

ibua

nerean

tzera:

zerg

atik

zuen

bici

guzi

koga

raye

tan

izai

ndu

zieAm

am

aita

garr

iare

nla

gunt

zaed

otaAitaDon

ostiren

zere

ndak

osa

rtu

nitz

anla

nbid

eoi

etan

=po

rque

mem

etíe

nta

lest

raba

jos.

444Uritzen

‘zeng

atik

baita’

ereba

i:ce

ngat

icva

itaEs

piritu

puro

a...Arrietanbildumolde

tikhu

rbila

go.

445Uritzen

inoiz‘ze

reng

atik’e

reba

i:C

eren

gatic

Cristo

cga

raitu

baicitu

eve

reer

ioce

areq

uin.

ARTZIBARKO ALDAERA DEITU IZANAREN INGURUAN (7 – BARNERA BEGIRAKO...

87[57] ISSN 0046-435X, Fontes Linguae Vasconum (FLV), nº 116 (2013), 31-89

446Ilur

dotzen

,mug

agab

ean

lurr

eetamug

atur

iklu

rrea

eman

zigu

nbe

rtak

obe

rriemaileak

.Oro

tz-B

eteluk

oEI

-ko

bertso

etan

zein

AitaDon

ostiak

oarene

tan

para

bisu

hitzaereba

da,

zent

zuerlijioso

zerab

ilia.

447In

guru

haue

tan

bei(

mug

agab

ean)

eta

bea(m

ugatua

n)au

rkitzeaoh

ikoga

uzada

.EI-nda

kusk

igun

beia

(Arrieta)eta

beya

(Oro

tz-B

etelu)

hitz

mug

atua

karraro

akeg

iten

zaizkigu

.44

8Le

rroho

netan‘cinch

a’eta‘cor

rea’

dugu

;jarraikoa

n‘gitan

o’.

449Hon

aArrietan

bildu

adibideak:

1)zú

lgau

‘estamad

era’:é

txea

inxu

tén.

..ar

ríkö

akta

...zu

lékö

ak;2

)eg

urra

k‘lo

stron

cos’;

eta,

3)ól

bat‘una

tabla’.I

lurd

otzen

zure

eman

zigu

ten,

mug

atur

ik:z

úreba

t‘un

mad

ero’

eta

óla‘la

tabla’,b

aina

hone

k‘m

adera’

–eka

ia,a

legia–

adieraztek

oereba

liode

zake

elairud

itzen

zaigu:

arká

kba

zuétà

pabá

t?tá

pa...

olák

ota

pá!o

sea,

una

tapa

dem

ader

a,ol

áko,

óla.

..Esp

ozko

berriemaileak

erebe

reizie

ginzu

en:z

úla‘(l

a?)mad

era’,z

uléx

koku

xéta

gaineratuz

,eta

egúr

raed

oeú

rra‘la

leña

’.45

0Azp

arreng

oAgu

edaBizka

imintzo:

1)zu

me‘m

imbr

e’,p

lant

am

ásre

cia

quela

‘zum

arík

a’;eta2)

zum

arík

a,va

rafin

ade

mim

bre,

más

fino

queel

zum

e.45

1Ilur

dotzen

,mug

atuz

gero

,zur

giñe

eta

argi

ñe.

452Uriz

koizkribua

nho

nela:1

)Bor

zgar

rena

Eliza

ama

Sand

uari

amar

ren

eta

prim

iciac

tchut

senqu

iitea;

eta,

2)Bi

enab

entu

ratu

acdi

rena

cjus

ticia

sdese

yuch

utsen

atu

enac

,cein

ayec

izai

ndire

aspe

rtua

c.

Ilurdotz

Espotz

Uritz

Hiriberri

Arrieta

Lakabe

Orotz-Betelu

Azparren

zepo

,tranp

a;lat

xozepo

zepo

,tranp

a;sare

zepo

;sare*

zer,zerb

ait;z

einzer;

zein

zer,zerb

ait;z

einzer,ze,z

erba

it;zein

zer,ze,z

erba

it;zein

zer

zer,ze;z

einzer,zerb

ait*

zerb

itzu,

zerb

itzatu

zerb

itzatu

zerb

itzu

zerenmed

ios

(aren)

bitarte

z

zeru

;lur

446

zeru

;lur

zeru

;lur

zeru

;lur

zeru

;lur

zeru

;lur

zeru

;lur

zeru

;lur

zezen;

bei,be

azezen;

bei,be

azezen;

bei,be

azezen;

bei,be

a447

zezen;

bea

zezen?

;bea

zulo,z

uletu

zulo,z

ilozil

o,xil

o,zil

atu

zilo,

xilo,

zilatu

zilo

zilo

zingile;

ede

zintxa

zingila*

;ede

,ere

448

zito

jito

zito

zito,

xito

zor;

paga

tuzo

r;pa

gatu

zor;

paga

tuzo

r;pa

gatu

,patu

zuku

zuku

;talo

zuku

;talo

zuku

;talo

talo

zuku

;talo

zure,e

gur;

olzu

la,eg

ur,e

urzu

l,eg

urzu

l,eg

ur;o

l449

egur

egur

zume;

zumerika

zume

zume;

zumarika45

0

zurgin;a

rotz;

argin45

1zu

rgin;a

rotz

zurgin;a

rotz

zurgin;a

rotz;

argin

argin

surgin*;

arotz*

zuri

/belt

zzu

ri/b

eltz

zuri,

xuri

/belt

zzu

ri,xu

ri/b

eltz,

beltx

xuri,

txur

i/be

ltztxur

i,xu

ri/b

eltz,

beltx

tzutik

tsutik

zutik

,txu

tikzu

tik,x

utik,t

sutik

txut

ik,t

sutir

iktxut

i

txux

en,x

uxen

452

txux

enzu

zen,

xuxe

nzu

zent

asun

zuzent

asun

KOLDO ARTOLA

[58]88

BIBLIOGRAFIA

APAT-ECHEBARNE, A. [Irigarai, A], 1974, Una geografía diacrónica del euskara en Navarra,Iruñea, Diario de Navarra.

ARANA, A., 2004, Hegoaldeko goi-nafarrera. Artzibarko aldaera (Hiztegia), Hiria.ARANZADI ZIENTZIA ELKARTEA-ETNOLOGIA MINTEGIA, 1983-1990, Euskalerriko Atlas

Etnolinguistikoa (EAEL), Donostia.ARTOLA, K., 1992, «Hegoaldeko goi-nafarreraren azentua dela-ta (hurbiltze-saiakera)», FLV, 60.— 1992, «Ezkabarteko euskara, Iruñeko udal dermioaren ondokoa, Celedonia Zenoz an-

drearen ahotan» (Aingeru Irigarayri omenaldia), Eusko Ikaskuntza.— 2006-2007 eta 2010-2012, «Artzibarko aldaera deitu izanaren inguruan (1, 2, 3, 4, 5 eta

6)», FLV, 103-104 eta 112-115.AZKUE, R. M. de, 1969, Diccionario vasco-español-francés (repr. facsímil), Bilbo, La Gran

Enciclopedia Vasca.BONAPARTE, L. L., 1863, Carte des sept provinces basques montrant la délimitation actuelle de

l’euscara et sa division en dialectes, sous-dialectes et variétés, Londres.CAMINO, I., 1997, Aezkoako euskararen azterketa dialektologikoa, Nafarroako Gobernua.— 2003, Hego-Nafarrera, Nafarroako Gobernua.— 2003, «Hego-Nafarreraren egituraz», FLV, 94.CAMPION, A., 1971, Orreaga. Balada escrita en el dialecto guipuzcoano. Acompañada de ver-

siones á los dialectos bizcaino, labortano y suletino y de diez y ocho variedades dialectales dela region bascongada de Nabarra desde Olazagutía hasta Roncal, Bilbao, edición separadade la Gran Enciclopedia Vasca.

DE DONOSTIA, J. A., 1924, «Apuntes de Folklore Vasco-Toberas», RIEV, XV, Bilbo, La GranEnciclopedia Vasca, 1971.

ECHAIDE, A. M., 1989, El euskera en Navarra-Encuestas lingüísticas (1965-1967), Donostia,Eusko Ikaskuntza.

ELIZALDE, J. C., Catecismo en bascuence, dialecto vulgar de Uriz (Valle de Arce), ‘ColecciónBonaparte’ren 60 zk.ko eskuizkribua, 1865. urtearen ingurukoa. NafarroakoDiputazioaren Artxibo Orokorrean. (Lan hau, duela urte gutxi, Bonaparte ondareko es-kuizkribuak - Hegoaldeko goi-nafarrera-3 izenburuko liburuan argitaratua izan da. Ikus,beheraxeago, LAN TALDEA).

ERIZKIZUNDI IRUKOITZA 1984, [euskara 1925], IKER - 3, Bilbo, Euskaltzaindia. (Ana MariaEchaidek prestaturiko lana; bertan jasotzen dira, besteak beste, 1920ko hamarkadanArrietan eta Orotz-Betelun bilduriko emaitzak).

ESTORNES LASA, J., «Erronkari’ko uskaraz elestak / Fraseología roncalesa», FLV, 40.IBARRA, O., 1995, «Cispamplonés hizkeraren inguruan», ASJU, XXIX, 1.— 1997, «Erroko testu argitaragabe bat eta beste batzuen iruzkina», FLV, 75.— 2007, Erroibarko eta Esteribarko Hiztegia, Euskaltzaindia.— 2008, «Orreagako elizan aurkitutako On Javier Ibarraren prediku bat Artzibarko hizke-

ran idatzirikoa», FLV, 107.IRIBARREN, J. M., 1984, Vocabulario navarro (nueva edición preparada y ampliada por

Ricardo Ollaquindia), Pamplona, Institución Príncipe de Viana.IRIGARAY IMAZ, J., 1979, «Rescoldos del euskera en Iroz (Valle de Esteribar, Navarra)», FLV, 31.LAN TALDEA, 1996, Bonaparte ondareko eskuizkribuak - Hegoaldeko goi-nafarrera-3 -

Lizarragaren sermoiak, Bilbo, Deustuko Unibertsitatea (Deiker), Euskal IkaskuntzenInstitutua.

LIZARRAGA, J., 1979, Doctrina christioarén cathechima, Juan Apecechea Perurenak prestatua,Iruñea, Diputación Foral de Navarra eta Euskaltzaindia.

MUJIKA, P., 1965, Diccionario castellano-vasco, Bilbao, El Mensajero del Corazón de Jesús.— 1981, Diccionario vasco-castellano, Bilbo, Editorial Mensajero.ONDARRA, F., 1985, «Escritos en vascuence del P. Esteban de Adoáin (1808-1880)», FLV, 46.POLICARPO DE IRAIZOZ, Aita, 1978-1979, «Vocabulario y fraseología de Joaquín Lizarraga»,

FLV, 29, 30, 31 eta 32.YRIZAR, P. de, 1992, Morfología del verbo auxiliar alto navarro meridional, Euskaltzaindia.ZABALEGIKO APEZA, M. SSª (Maria Santisima) Errosariocoaren Predicua veste salutaciovatequi

- Zavaleguin 1785. urtean. (Lan hau goraxeago aipatu Bonaparte ondareko eskuizkribuak- Hegoaldeko goi-nafarrera-3 izenburuko liburuan argitaratu zen).

ISSN 0046-435X, Fontes Linguae Vasconum (FLV), nº 116 (2013), 31-89

ARTZIBARKO ALDAERA DEITU IZANAREN INGURUAN (7 – BARNERA BEGIRAKO...

89[59]

LABURPENA

Artzibarko aldaera deitu izanaren inguruan (7 – Barnera begirako zenbait erkaketa)Oraingoan, saio honen aurrekoetan erabilitako zenbait datu baliatuz eta arehauetatik kanpoko beste batzuk –L. L. Bonaparteren euskalki-sailkapenagogoan beti–, aldaera honen baitan sailkatu zortzi herriren arteko lexikoa etahoni loturiko zertzelada batzuk aurkeztu eta erkatu ditugu, haien artekoantzekotasunak zein ezberditasunak agerian uzteko asmoz.Giltza hitzak: Artzibarko aldaera; euskara; dialektologia; hiztegia.

RESUMEN

Acerca de la llamada variedad de Arce (7 – Algunas comparaciones lexicales internas)En esta ocasión, valiéndonos tanto de datos empleados en anteriores entregascomo de otras fuentes, presentamos, siempre con base en la clasificación dia-lectal del príncipe L. L. Bonaparte, un conjunto de palabras y algunos aspec-tos referidos a las mismas y recogidas en ocho pueblos pertenecientes a estavariedad, con el fin de someterlas a comparación y ver así en qué medidacoinciden.Palabras clave: variedad de Arce; euskera; dialectología; vocabulario.

ABSTRACT

About the so-called variety of Arce (7 – Some internal lexical comparisons)In this ocassion, using both data already mentioned in previous deliveries andother sources as well, we present, always on the basis of the dialect classifica-tion by Prince L. L. Bonaparte, a set of words and some aspects concerningthem, collected in eight villages belonging to this variety, in order to submitthem to comparison and see to what extent they match whith each other.Keywords: variety of Arce; Basque; dialectology; vocabulary.

ISSN 0046-435X, Fontes Linguae Vasconum (FLV), nº 116 (2013), 31-89