DE VERGETEN FILMS VAN

josephSTRICK

filmhuis den haag presenteertfeb - apr 2011

MET:MuSCLE bEaCh

thE SaVagE EyE thE baLCOny

uLySSES tROpiC OF CanCER intERViEWS With My Lai VEtERanS

a pORtRait OF thE aRtiSt aS a yOung Man

ROad MOViE CRiMinaLS

TE ZIEN IN:TE ZIEN IN:FiLMhuiSFiLMhuiS dEn haagChaSSé CinEMaChaSSé CinEMa BREDAChaSSé CinEMa BREDAChaSSé CinEMaEyE FiLM inStituut nEdERLandEyE FiLM inStituut nEdERLandAMSTERDAMAMSTERDAMFiLMhuiS hOORnFiLMhuiS hOORnFOCuS FiLMthEatERFOCuS FiLMthEatER ARNHEMFORuMiMagESFORuMiMagES GRONINGENFiLMthEatER ‘t hOOgtFiLMthEatER ‘t hOOgt UTRECHTLantaREnVEnStERLantaREnVEnStER ROTTERDAMLuMièRELuMièRE MAASTRICHTLux NIJMEGEN NIJMEGENpLaza FutuRapLaza FutuRa EINDHOVENpLaza FutuRa EINDHOVENpLaza FutuRaVERKadEFabRiEKVERKadEFabRiEK'S-HERTOGENBOSCH 'S-HERTOGENBOSCH

..............................................

..............................................

..............................................

introductie ............................................................................................

..............................................

EEn uitdaging

Na het succesvolle retrospectief van de Italiaanse regisseur Valerio Zurlini in 2006 presenteert Filmhuis Den Haag opnieuw een ‘vergeten’ cineast: Joseph Strick. Op 1 juni vorig jaar overleed de in 1923 geboren Amerikaanse filmregisseur, scenarioschrijver, producent en ondernemer Joseph Strick. In Nederland zweeg de nationale filmpers; alleen in Hans Beerekamps blog ‘Het schimmenrijk’ werd melding van zijn overlijden gemaakt. Een duidelijk geval van een vergeten regisseur. En dat maakt nieuwsgierig. Het blijkt moeilijk om Joseph Strick onder één noemer te vatten: hij wilde, als non-conformist, in ieder geval nergens bijhoren. Niet bij de American New Wave, waaronder zijn film The savage eye werd geschaard, en niet bij andere eigenzinnige regisseurs die, vanaf begin jaren ’60, modernistische literatuur verfilmden, onder wie Jack Cardiff (Sons and lovers naar D.H. Lawrence, 1960), Orson Welles (The trial naar Franz Kafka, 1962), Tony Richardson (Mademoiselle naar Jean Genet met een scenario van Marguerite Duras, 1966), en Luis Buñuel (Belle de jour naar Joseph Kessel, 1967).

Een tweede karakteristiek van Strick is dat zijn oeuvre uiteenlopend of, mooier geformuleerd, veelzijdig is. Dit valt extra op bij het bescheiden aantal films dat hij uiteindelijk heeft gerealiseerd. Zijn stijl en onderwerpskeuze varieert dan ook van experimenteel (zoals Muscle beach 1948 en The savage eye 1959), via het niet-bestaande genre van ‘onverfilmbare’ literatuur (namelijk The balcony van Jean Genet in 1963, twee romans van James Joyce, Ulysses en A portrait of the artist as a young man, in respectievelijk 1967 en 1977, en Henry Miller’s Tropic of cancer in 1970), naar documentair (bijvoorbeeld het baanbrekende Interviews with My Lai veterans in 1971). Ook verdiepte hij zich in de zelfkant van de Amerikaanse samenleving, allereerst met de speelfilm Road movie (1974), om uiteindelijk na een lange pauze zijn filmcarrière in 1996 af te sluiten met Criminals, wederom een documentaire, die een

relatief ongefilterde blik biedt hoe criminelen zichzelf, hun slachtoffers en hun misdaden zien.

Strick was, met andere andere woorden, een filmmaker die niet in een hokje te duwen valt. Hij heeft geen consistent oeuvre met alleen maar meesterwerken nagelaten, maar al zijn films zijn wel onconventioneel en inventief. Het zijn films die uitlokken tot nadenken en napraten aan de bar.Genoeg reden, hopen wij, om uw nieuwsgierigheid op te wekken naar deze vergeten cineast. Om u nog een duwtje in de rug te geven: Joseph Strick mag dan vergeten zijn, de literaire meesterwerken waarop hij vier van zijn films baseerde zijn dat zeker niet.Ook sommige acteurs en actrices met wie hij samenwerkte, spreken nog steeds tot de verbeelding: Shelley Winters (A place in the sun, The night of the hunter, Lolita, The Poseidon adventure), Peter Falk (The great race, Husbands en natuurlijk Columbo), Lee Grant (Valley of the dolls, Shampoo, Mulholland Dr.), Leonard Nimoy (Invasion of the bodysnatchers en natuurlijk Star Trek), Rip Torn (The Cincinnati kid, The man who fell to earth, Men in black), Ellen Burstyn (The last picture show, The exorcist, Alice doesn’t live here anymore), en Magali Noël (La dolce vita, Amarcord).

Met negen films, inleidingen, lezingen en dit magazine, proberen wij Strick bij u te introduceren als een fascinerende, grensverleggende regisseur. Een beschimpte en bejubelde man die, los van Hollywood, carrière maakte, morele en politieke taboes doorbrak en het aangedurfde om onverfilmbare literatuur op het witte doek te brengen. Hij won een Oscar voor zijn nu nog steeds actuele documentaire Interviews with My Lai veterans en was met The savage eye de schepper van een opvallend poëtisch cinematografisch essay over het naoorlogse Amerika, waarin een geestelijk vacuüm de pendant van de materiële welvaart lijkt te vormen. Wij hopen dat zijn films u zullen uitdagen.Leendert de Jong,programmeur Filmhuis Den Haag

COLOFOnProgramma / Leendert de JongOrganisatie / Gaby BrinkmanMarketing / Hildert Raaijmakers(Eind)redactie / Erik DaamsVormgeving / Jan HeijnenDruk / DeltaHage, Den HaagOplage / 10.000Editie 193 B, bijlage bijFilmhuisMagazine februari 2011

Volg De vergeten films van Joseph Strick op Facebook: Word vriend van Joseph Strick en/of van Joe's Movies.

..............................................2

Naast retrospectieven van beroemde sterren als Anna Magnani, Romy Schneider of Isabelle Huppert presenteerde Filmhuis Den Haag in 2007 een terugblik op de ‘vergeten’ Italiaanse regisseur Valerio Zurlini. Het overzicht had een verrassend groot succes. Nu vragen we opnieuw aandacht voor een uit het oog verloren cineast: Joseph Strick. Tussen 1948 en 1996 regisseerde hij slechts twaalf films: drie korte en een lange documentaire, zeven speelfilms en een tvfilm. Van de speelfilms zijn er slechts drie eerder in Nederland te zien geweest.Joseph Strick, geboren op 6 juli 1923 in Braddock, Pennsylvania USA, werd tijdens de Tweede Wereldoorlog opgeleid tot fotograaf bij de Amerikaanse luchtmacht. Nadat hij was afgezwaaid, maakte hij enkele korte docu’s: Muscle beach haalde zelfs het festival van Cannes! In 1959 vestigde hij zijn naam in avant-gardistische kringen met de documentair vormgegeven speelfilm The savage eye.Naast het filmmaken heeft Strick vanaf medio jaren ’50 een carrière opgebouwd als uitvinder en zakenman. Hij richtte enige technologische bedrijven op en verkocht ze weer, mede om daarmee zijn films te financieren. Een grote klapper maakte hij in 1977 met zijn uitvinding van de ‘six-axis motion stimulator’, die in attracties van Disney-parken wordt gebruikt. In 1995 regisseerde hij Criminals, zijn laatste en natuurlijk weer confronterende beeldverslag van de menselijke malaise in onze ‘moderne tijden’. Hij overleed op 1 juni 2010 in Parijs.

VRiEndEn in dE FiLMKunStOver Stricks jeugd is niet veel bekend, behalve dat hij opgegroeide met westerns en komische zwijgende films. Aan het eind van de jaren ’30 raakte hij geïnteresseerd in de filmkunst en bezocht hij regelmatig de bibliotheek van het Museum of Modern Art in New York. Hij sloot zich aan bij een groep linkse filmmakers, onder wie Ben Maddow, Irving Lerner en Sidney Meyers. Ze waren betrokken bij de heftige discussies over politiek en esthetica die gevoerd werden binnen het in 1934 opgerichte collectief Nykino. Voor vele intellectuelen in Amerika (en Europa) was de Sovjet cinema uit de jaren ’20 een voorbeeld en inspiratiebron.Strick ging in militaire dienst en nam als luchtfotograaf deel aan operaties tegen Duitse onderzeeboten. In het leger kon hij beschikken over professionele filmapparatuur en een laboratorium om het materiaal te ontwikkelen. Na demobilisatie keerde hij terug naar Los Angeles, waar hij in 1945 met Anne Laskin trouwde. Omdat hij inmiddels besloten had filmregisseur te worden, zocht hij zijn vrienden weer op. Maddow gaf

biografie..............................................

..............................................

JOSEph StRiCK, EEn biOgRaFiSChE SChEtS

hem in overweging om allereerst te leren wat visueel bijzonder is. Met andere woorden: neem een camera, ga op pad en draaien maar. Dit was niet de meest voor de hand liggende manier om eind jaren ’40 bij de film te komen, maar Strick volgde dit advies op.Samen met Irving Lerner maakte Strick zijn eerste film in 1948: Muscle beach, een licht-satirisch beeldessay over Californisch strandvermaak. Het gegeven doet sterk denken aan Bert Haanstra, maar Stricks kadrering en montagestijl is strak en flitsend. In 1953 schakelde hij over naar fictie met het misdaaddrama The big break, opgenomen op New Yorkse straten. In 1959 volgde The savage eye, een stilistisch grensverleggend docudrama over een vrouw die, in afwachting van haar scheiding, een nieuw leven in Los Angeles begint. Strick deelde de regie met zijn vrienden Maddow en Meyers. Na dit succes hengelde hij niet naar een Hollywoodcontract, maar besloot hij het geruchtmakende toneelstuk Le balcon van Jean Genet te bewerken tot scenario. Het is zijn eerste adaptatie van vier literaire klassiekers die algemeen als onverfilmbaar werden beschouwd. The balcony werd door de pers in 1963 wisselend ontvangen, maar deed het goed bij het publiek.

pROFESSiOnELE dWaRSLiggERIn 1964 besloten Strick en zijn vrouw Anne om uit elkaar te gaan. Hij vestigde zich in Groot-Brittannië. Voor de Royal Shakespeare Company regisseerde hij An evening of Aristophanes, en in 1966 maakte hij voor de de BBC de tv-docu The hecklers, waarin de Britse verkiezingstrijd werd gevolgd. Hij filmde openbare vergaderingen, meestal van achterin de zaal, om te laten zien hoe politici omgingen met vragen van tegenstanders en onderbrekingen door querulanten.In 1962 greep Strick de kans om de filmrechten van het magnum opus van James Joyce te kopen. Meer dan welke roman ook, garandeerde dit boek problemen voor zijn bewerker. Toen Ulysses vijf jaar later uitkwam, werd Strick dan ook hevig aangevallen. Literaire smaakmakers meenden bij voorbaat dat zo’n film alleen maar een mager uittreksel kon zijn. De internationale filmkritiek reageerde juist positief! In de landen waar Ulysses ongecensureerd vertoond mocht worden, was het een succes.Vervolgens regisseerde en produceerde Strick in 1970 Tropic of cancer, naar de beruchte roman uit 1934 waarin Henry Miller zijn schaamteloze avonturen in Parijs tijdens de Depressiejaren had geboekstaafd. Recensenten waren dit keer bijna unaniem kritisch. Een steen des aanstoots was het feit dat Strick wel de Parijse locaties handhaafde, maar besloten had het tijdperk van het boek in te ruilen voor een contemporaine setting. Bij de Amerikaanse première werd de film meteen voor boven de 18 jaar gekeurd en in Groot-Brittannië en andere landen volgde een vertoningsverbod. Een groot succes kon de film dus niet boeken. Met Interviews with My Lai veterans, een in 1971 uiterst sober gefilmd ooggetuigenverslag over een oorlogsmisdaad die ondertussen voor wereldwijde commotie had gezorgd, won Strick een Oscar in de categorie Beste Korte Documentaire.In 1973 ging hij naar Amerika voor de opnames van Road movie, zijn eerste speelfilm die niet op een bestaand boek was gebaseerd maar op een eigen verhaal. Toch continueerde Strick daarna zijn liefde voor het oeuvre van James Joyce. Opnieuw slaagde hij erin

om de uitdagende stijl van Joyce over te brengen in een filmisch script. Zijn respect voor het boek verleidde hem ditmaal de tekst te letterlijk te volgen, waardoor A portrait of the artist as a young man (1977) wat stijfjes overkomt. Niettemin werd het scenario genomineerd voor een Oscar.

MiLiEubEWuStE pROduCEntNaast het filmmaken had Strick nog een tweede carrière. Vanwege zijn zakelijke beslommeringen na de uitvinding van de ‘six-axis motion stimulator’ heeft hij tussen 1977 en 1995 geen eigen films gemaakt. Wel produceerde hij in 1983 de speelfilm Never cry wolf van Carroll Ballard, waarin de bedreigingen voor de habitat van wolven en Inuit in Noord-Canada feitelijk en overtuigend werden neergezet. Even succesvol was zijn productie in 1992 van Survive the savage sea, een tv-film over het ware verhaal van Dougal Robertson, die zijn boerderij had verruild voor een zeewaardig jacht om met vrouw en vier kinderen op wereldreis te gaan. Na een aanvaring met een groep orca’s duurde het weken voordat een zoektocht werd gestart, want er was geen tijd geweest om een SOS uit te zenden. Ondertussen dobberden ze in een rubberboot op een weinig bevaren stuk van de oceaan richting Tahiti. Volgens recensies heeft regisseur Kevin Dobson overkill aan speciale effecten of overconcentratie op de dramatische gebeurtenissen vermeden. Dat zal wellicht mede te danken zijn geweest aan het scenario van Fred Haines, met wie Strick intertijd aan Ulysses had geschaafd.Al veel eerder heeft Strick zich voor dit ‘milieubewuste’ genre ingezet. In 1967 was hij producent van The legend of the boy and the eagle van Jack Gouffer, een fraaie film over een Hopi-legende. Twee jaar later volgde Ring of bright water, ondanks de rare titel een prachtige, typisch Engelse film. Gouffer bewerkte het semibiografische boek van Gavin Maxwell tot een Londenaar met een suffe baan die een otter uit een dierenwinkel koopt, naar Schotland verhuist, en daar in een haveloze cottage het ware leven ontdekt. Een zeer verfrissende film, want er is geen happy end! En in 1972 produceerde Strick weer een film van Gouffer, nu een geslaagde biopic over de ‘ontdekker’ van de evolutietheorie, The Darwin adventure.

COnSEQuEnt KRitiSChE bLiKIn 1995 regisseerde Strick zijn laatste film, Criminals. De premisse lijkt afgekloven: mensen die openhartig over hun misdaden vertellen. De film begint met gedetineerden die gewoon geen geluk hebben gehad, zoals een vrouw die opgepakt werd voor prostitutie. Naarmate de film vordert, worden de opgebiechte misdaden zwaarder en de implicaties duisterder. Strick toont namelijk aan dat misdaad zich niet beperkt tot duidelijke boeventypes in gevangenissen, maar zich daarentegen alom door de maatschappij verspreidt. Hij maakt zijn punt door tussen de interviews opnames van beveiligingscamera’s te monteren, waarop te zien is hoe godsvrezende voorgangers geld stelen terwijl ze de kerkcollecte tellen, of hoe medewerkers van een vliegveld koffers bij de bagageband leegroven.Zelfstandig en los van de filmindustrie maakte Joseph Strick films die morele en politieke taboes doorbraken. Zijn creatieve onafhankelijkheid en zijn non-conformistische houding hebben geresulteerd in een fascinerend oeuvre.

3

filmbeschrijvingen ............................................................................................

..............................................

MuSCLE bEaCh

Haantjesgedrag! Door hormonen aangestuurde subculturen omspannen alle tijden. Zestig jaar geleden betrapte Strick in zijn allereerste film vrijetijdsgymnasten en amateur-gewichtheffers op een strand in Californië, verslingerd aan hun persoonlijke invulling van de Amerikaanse droom: het bezit van een ‘beautiful body’.Muscle beach is een poëtische lofzang – zonder dialoog – op de jeugd en het zonnige strandleven. Spelende kinderen in de branding en meisjes in bikini, ijsco’s en moeiteloos zwevende meeuwen, dat soort werk. De soundtrack bestaat natuurlijk niet uit nummers van The Beach Boys, maar uit songs die geschreven zijn en uitgevoerd worden door Earl Robinson. Tussen haakjes, deze filmcomponist werd enige jaren later door de anticommunistische hetze onder leiding van senator McCarthy gedwongen Hollywood te verlaten. Wellicht vanwege de fraaie voyeuristische blik op puberale verleidingskunstjes werd Muscle beach geselecteerd voor het festival van Cannes.Joseph Strick & Irving Lerner / 19489 minuten digitaal

..............thE SaVagE EyE

Een vrouw komt aan op het vliegveld van Los Angeles. Zij is een van de weinige passagiers op wie niemand vol spanning staat te wachten. Een stem spreekt haar aan en ontfutselt haar de eerste confidenties. Judith ex-McGuire moet haar leven weer op de rails krijgen na een echtscheiding, maar zij ontdekt een kille stad, vol figuren die zowel buitenissig als sinister zijn.Judith doodt de tijd tussen de alimentatiecheques met winkelen en bezoekjes aan een schoonheidssalon of een eenzame bar. Soms gaat zij uit, met een man die in haar een meewerkend voorwerp vermoedt. Iedereen lijkt te jachten naar banaal vermaak: tierende toeschouwers bij een worstelwedstrijd worden gespiegeld aan nachtclubbezoekers die gefascineerd staren naar de sensuele striptease van Venus the Body. Een travestietenshow kan vermakelijk of juist treurig zijn. Ook de religieuze fanaticus die zijn goedgelovige gehoor instant zegeningen belooft, biedt een mooie metafoor voor de intellectuele en emotionele leegte bij de dolende homo metropolicus. Pas na een auto-ongeluk besluit zij zichzelf niet langer te kwellen. Door een bloedtransfusie realiseert Judith zich dat zij gered is juist dankzij mensen uit die anonieme massa die zij verachtte. Nu accepteert zij haar psychische en lichamelijke blessures als problemen die zij te boven kan komen.

De verhaallijn wordt gedomineerd door een onzichtbaar blijvende man, die gezegend is met een stem alsof hij een hard-boiled detective inspreekt. Zijn gewetensvolle voice-over plus de realistische beelden à la een ‘film noir’ zorgen ervoor dat de kijker de hele tijd zit te wachten op een moord. Het uitblijven van zo’n standaard ontlading maakt The savage eye eigenlijk des te wranger: het is een intieme weergave van de ‘condition humaine’, en tegelijkertijd niet een ontluisterende docu over schlemielen aan de verkeerde kant van de streep.De drie regisseurs hebben de film samengesteld uit opnames die ze in de loop van een paar jaar tijdens hun vrije weekends maakten. De camera werd gehanteerd door enkele enthousiastelingen die een beroemde naam in de cinema zouden worden: Haskell Wexler, Helen Levitt en Jack Couffer. (Een noot om hun bijdragen op waarde te schatten: Wexler brak al snel door dankzij zijn medewerking aan Mike Nichols’ verfilming van Who’s afraid of Virginia Woolf? uit 1966, waarvoor hij de Oscar voor zw/w camerawerk kreeg; Levitt zou vooral faam verwerven met haar foto’s van straatscènes in New York; Couffer raakte bekend als cameraman en regisseur van vele (natuur)documentaires, waaronder Jonathan Livingston Seagull, de verfilming in 1973 van Bach’s bestsellende cultboek.)The savage eye won in Engeland de BAFTA Flaherty Documentary Award en op het festival van Venetië de persprijs. De recensies waren dan ook juichend. De Haagsche Courant oordeelde: “Wie enig belang stelt in de mens van vandaag èn in de manier, waarop talentvolle, gevoelige filmkunstenaars die mens via de film kunnen tekenen, mag zich The savage eye, deze zeventig minuten durende reeks onvoorstelbare en vaak onvergelijkelijke beelden niet laten ontgaan.” De NRC had ook oog voor iets anders dan een zielknijpende inhoudelijke analyse: “Deze uitzonderlijke film maakt indruk. Niet alleen door de ontroerende, aangrijpende, soms schokkende voorstelling der beelden, maar ook door de geïnspireerde samenvoeging ervan, de montage dus.” The Sunday Times vatte alles mooi samen: “Documentary is somehow not the right category. The Savage Eye is not a document. It is a muffled explosion.

The picture is funny, pathetic, cruel, terrible.”Joseph Strick, Sidney Meyers & Ben Maddow / USA 1959Met Barbara Baxley, Gary Merrill, Herschel Bernardi, Jean Hidey68 minuten zw/w digitaal Engels gesproken, niet ondertiteld..............thE baLCOny

De openingssequentie zou je meteen op het verkeerde been kunnen zetten: is dit een stadsguerrilla die grimmig wordt uitgevochten of een ludieke protestdemonstratie die door klungelig ingrijpen van de overheid wat uit de hand loopt? The Sunday Telegraph concludeerde indertijd, “They have turned Jean Genet’s play into a magnificent film.” En dat is een terecht compliment aan regisseur Joseph Strick, scenarist Ben Maddow en cameraman George Folsey, die op vaak speelse wijze een bewust toneelmatige enscenering weten te koppelen aan een (sur)realistisch politiek pamflet.Een luxueus bordeel verkoopt illusies, niet zozeer van seks alswel van macht. Betalende klanten kunnen zich, dankzij een zorgvuldige keuze van props alsof het een filmstudio betreft, een uurtje lang een Bisschop, Rechter of Generaal wanen. Een pompbediende in bisschoppelijk gewaad laat een prostituée allerlei zonden bekennen, maar is geschokt wanneer zij opeens volhoudt dat haar biecht de volle waarheid is. Het spel kan echter nooit uit de hand lopen, want Madame Irma houdt alles in haar kantoortje via verborgen camera’s in de gaten. Het is nog onschuldig vermaak dat de clientèle uiterlijke schijn met prestige verwart, maar buiten de deur wordt de stad geteisterd door werkelijke rellen. Wanneer enkele gezagsdragers door opstandelingen zijn vermoord, nemen drie klanten van het bordeel op instigatie van Madame en op bevel van de Politiechef de rollen van deze machthebbers over. Hun miraculeuze verschijnen

..............................................4

the savage eye

muscle beach

tijdens een autorit door de stad zorgt ervoor dat de orde hersteld kan worden. En dan wil dit drietal, dronken van een onbegrensde macht, hun maskerade volhouden. Op dat moment grijpen Irma en de Politiechef in, want zij zijn de ware vertegenwoordigers van economische ondernemingszin en de staat. Irma wil echter niets weten van een vooraanstaande positie buiten haar vertrouwde bordeel: “Jullie kunnen rustig naar huis gaan. Alles is een illusie”, verzekert zij het publiek, “zelfs het echte leven.” En na een gloedvolle toespraak herdefinieert de Politiechef, die ongewild toch begon te dromen van een almachtige rol, zichzelf in een theatrale worsteling met de laatste, al verslagen revolutionaire leider.

Genet benadrukte het symbolische karakter van zijn stuk, en wees didactische of realistische bijbedoelingen scherp van de hand. Nadat hij in 1955 een eerste versie van Le Balcon had geschreven, werd de tweede, meer politiek uitgewerkte versie in 1960 in Frankrijk gepubliceerd. Ondertussen was de wereldpremière in 1957 in Londen geweest. Genet protesteerde fel tegen de regieopvattingen van Peter Zadek die hij beschuldige van een verkrachting van zijn stuk in een soort “Folies Bergère-stijl”. Politieagenten verhinderden hem zelfs om op de openingsavond het theater binnen te gaan! De Amerikaanse première in New York in 1960 werd met loftuitingen en prijzen overladen: het zou met 672 voorstellingen het toenmalige record van off-Broadway theaterproducties ruim verbreken. In november 1961 kreeg Strick tijdens een persoonlijke ontmoeting met Genet toestemming voor een verfilming. Ook deze versie ontmoette veel waardering van critici, mede vanwege een fantastische sterrenbezetting: Shelley Winters als de biseksuele Madame Irma, een nog nauwelijks bekende Lee Grant als haar assistente en part-time minnares Carmen, Peter Falk als de politiechef en Leonard Nimoy als de revolutionair Roger, drie jaar voordat hij zijn ware identiteit als mr. Spock zou ontdekken.Ondanks de subtiele humor van Stricks enscenering en de fantasievolle inhoud van Genets toneelstuk verdween de film al snel uit de bioscopen. Maar het is een cultklassieker die elke culturele kaalslag glorieus kan pareren.Joseph Strick / USA 1963Met Shelley Winters, Peter Falk, Lee Grant, Leonard Nimoy84 minuten zw/w digitaal Engels gesproken, niet ondertiteld / Foto op pagina 8..............uLySSES

Op het internet staat het magnum opus van James Joyce hoog in top-10 lijstjes van ‘boeken die nooit uitgelezen zijn’. Ook uw redacteur, die in zijn jeugd het ambitieuze plan had de literaire wereldcanon door te werken, staakte de arbeid terwijl er nog zeker driekwart te gaan was, na noest geploeter en het plichtsgetrouw raadplegen van vele verklarende voetnoten. Ook Marilyn Monroe vond het een moeilijk boek en las passages hardop om de tekst beter te kunnen begrijpen. De masculiene blik waarmee de zomerse snapshots van Marilyn, zittend op een draaimolen en verdiept in een gebonden uitgave van

filmbeschrijvingen..............................................Ulysses, worden bekeken, leidde tot de ‘beschuldiging’ dat zij haar verheven lectuur acteerde. Mede op getuigenis van fotografe Eve Arnold is het echter overduidelijk dat Marilyns pose, ondanks het gestreepte badpak of een erg sexy zwart/witte bikini, geen fake was.Ruud Hisgen, literator en publicist, bekent eerlijk dat hij eerst ook niet door het boek heen kwam, maar het zien van Stricks film tijdens een bar slecht bezochte nachtvoorstelling in de Haagse studentenbioscoop Kriterion was een keerpunt in zijn leven: mede dankzij Molly’s erotische hoogtepunten ontpopte hij zich als fanatiek joyceaan. In het 100ste geboortejaar van zijn held organiseerde hij samen met Adriaan van der Weel op Bloomsday een marathonvoorlezing van Ulysses in het Haags Filmhuis: slechts één meisje van de Britse school hield het de volle 26 uur vol. Zo’n evenement werd op meerdere plekken ter wereld gehouden, maar Hisgen en Van der Weel zorgden voor een unieke overtreffende trap: ze vierden Joyce’s 100ste geboortedag met een vertaling van Pomes Penyeach en andere gedichten en in datzelfde jaar werden in Den Haag op andere data ook nog Dubliners, A Portrait en Finnegans Wake integraal voorgelezen. Alles, ja werkelijk alles van Joyce, van het eerste gedicht tot de laatste letter van Finnegans Wake is in 1982 hier te beluisteren geweest. Vanaf 1985 groeide een min of meer jaarlijkse traditie om op Bloomsday een thema uit Joyce’s oeuvre centraal te stellen. Het jubileum van de twintigste keer zal in 2011 gevierd worden met een samenvatting van Ulysses à la Strick. Maar op 20 februari zal Hisgen, samen met mede-joyceaan Adriaan van der Weel, hoogleraar moderne boekgeschiedenis aan de RU Leiden, alvast een ode aan Joyce èn Strick brengen.

Stephen Dedalus werkt als onderwijzer maar smacht ernaar een groot dichter te worden. Tijdens een strandwandeling overpeinst hij allerlei klassieke en complexe theorieën, maar kijkt hij ook naar flanerende meisjes en prakkiseert hij over zijn net overleden moeder voor wie hij niet wilde bidden. Leonard Bloom is een joodse advertentieacquisiteur die van afspraak naar afspraak loopt, boodschappen doet, luncht en een begrafenis bijwoont, terwijl zijn verbeelding op hol slaat met gedachten en dromen, fantasieën en emoties. Aan het eind van de dag raken Bloom en Dedalus in gesprek in de rosse buurt, en Bloom troont zijn dronken metgezel mee naar huis. Boven in bed ligt Leonards vrouw Molly, een sensuele zangeres die – in een fameus geworden monologue intérieur – zichzelf verliest in haar echte en verbeelde ontrouw.

De invloed van Joyce op de wereldliteratuur is onmiskenbaar. Zijn verslag van de omzwervingen van Leopold Bloom en Stephen Dedalus door Dublin op 16 juni 1904 in de vorm van een schier eindeloze ‘stream of consciousness’ is deels gebaseerd op de structuur van ‘s wereld eerste bestseller, de Odyssee van Homerus. Strick en Fred Haines maakten een fors ingedikt script dat genomineerd werd voor een Oscar voor beste scenario. Die reactie was een stuk positiever dan van het festival van Cannes, dat eigenmachtig een aantal al te platvloerse en schockerende onderschriften schrapte. En dat leek weer op de manier hoe het boek indertijd werd ontvangen. Sylvia Beach van de boekhandel Shakespeare and Company in Parijs liet al in 1922 een beperkte oplage drukken. In Amerika gold na klachten over het obscene karakter van bepaalde hoofdstukken een publicatieverbod, dat na een uitgelokt proces in 1933 werd opgeheven. In Engeland verscheen de eerste druk pas in 1936. Het verbod van de Ierse filmkeuring op openbare vertoning van Stricks film werd pas in 2000 opgeheven!Afgezien van de voorspelbare reactie dat zo’n veelgelaagde roman eigenlijk niet verfilmd kan worden, waren de recensies behoorlijk complimenteus. De Volkskrant: “Joseph Strick opent in slechts enkele uren een van de moeilijkste meesterwerken uit de literatuur voor de doorsnee-bioscoopbezoeker van deze tijd.” En De Tijd: “Het is een prachtige, boeiende en tegelijk vermoeiende film, die geen ogenblik verslapping van de aandacht kan velen.” The Sunday Times had niet veel omhaal van woorden nodig: “Joseph Strick’s Ulysses honourably attempts to transfer to the screen an enormous literary experiment, an excursion into districts of thought and feeling never before explored in fiction. The general shape has been miraculously preserved, the voyage of the central characters through time and memory against the background, both scummy and beautiful, of Dublin in 1904. The achievement of Mr. Strick’s film is to make the relations clear and often moving. Anyhow, the film and particularly the soliloquy, faultlessly delivered by Barbara Jefford, and brilliantly accompanied by visual narrative, has something valuable not only to teenagers but to us all: a knowledge of life, vulgar, lusty, squalid and rebellious, tender, passionate and, goodness knows, funny.” De International Herald Tribune deed het veel korter: “A superb screen translation of Joyce’s Ulysses.”Joseph Strick / UK/USA 1967Met Milo O’Shea, Barbara Jefford, Maurice Roëves, Martin Dempsey132 minuten zw/w digitaal Engels gesproken, niet ondertiteld

..............................................

ulysses

filmbeschrijvingen..............................................tROpiC OF CanCER

Henry Miller heeft zijn saaie baan in New York opgezegd, met het romantische ideaal in Parijs schrijver te worden. Daar hoort bij dat hij bij vrienden geld moet bietsen en zichzelf uitnodigt voor een maaltijd en een slaapplaats. Wanneer zijn vrouw Mona uit Amerika overkomt, walgt zij zo van zijn levensstijl dat zij hem verlaat. Hij begint achter vrouwen aan te zitten, terwijl hij aan cafétafeltjes (à la Jean-Paul Sartre) zijn literaire droom blijft najagen.

Joseph Strick schrikt niet terug voor verfilmingen van algemeen onverfilmbaar geachte literatuur. Bij Ulysses werken zijn rondzwervingen 45 jaar na dato langs de originele locaties in Dublin wonderwel, zelfs ondanks het immense snoeiwerk om de film binnen behapbare lengte te houden. Hetzelfde procédé blijkt minder vruchtbaar bij zijn adaptatie van Henry Miller’s Tropic of Cancer (Kreeftskeerkring). Deze semi-autobiografische roman groeide na publicatie in Parijs in 1934 en een direct verbod in Amerika dat gehandhaafd bleef tot 1961, uit tot een legendarisch cultboek. Eigenlijk ontstond de faam om de verkeerde redenen. Vergeleken met Joyce heeft Miller minder letterkundig belang: de opschepperige beschrijving van zijn seksuele avontuurtjes, de obscene taal en krachttermen, en het tegendraadse plezier in zijn eigen asociale gedrag maakten Miller vooral tot een burgermansschrik, en niet meteen tot een begenadigd auteur. De even beroemde en beruchte dichter Ezra Pound noemde Tropic of Cancer “a dirty book worth reading”, waarbij de klemtoon op het adjectief moet liggen.Strick verfilmde Millers boek expres in Parijs, maar de schockerende thema’s uit het leven van een Amerikaanse bohémien tijdens de Grote Depressie werken niet meer als ze naar een swingender tijd worden overgezet. In Parijs was de revolutie van mei ‘68 net voorbij, maar de vrije moraal nog ongebroken. En Stricks expliciet blote scènes doen nu, nog eens veertig jaar later, helemaal gedateerd aan. Wat niettemin in Stricks versie overblijft, is een vaak humoristische toon bij vele nogal losstaande scènes, zoals Mona’s afschuw in een vlooienhotel, Henry’s tijdelijke baantje als leraar Engels in Dijon of de explosieve relaties van en met zijn vrienden Fillmore en Carl.De Haagse krant Het Binnenhof besloot zijn recensie positief: “De thans 84-jarige schrijver, die zelf nog een moment als figurant te zien is, kan bijzonder tevreden zijn met de visualisering van zijn debuut.” Een andere krant meldde echter dat deze “kwasi-gedurfde” film bij het bioscooppubliek flopte: “Zelfs op de naam van de schrijver en op de titel van zijn bekendste en meest verboden boek heeft Tropic of cancer het niet langer dan een week in Alhambra kunnen uithouden. Meer aandacht verdiende de film overigens niet.” Toch biedt Strick een intrigerend tijdsbeeld, zeker voor literatuurliefhebbers met een historisch bewustzijn. Joseph Strick / USA 1970Met Rip Torn, Ellen Burstyn, James Callahan, David Baur, Magali Noël87 minuten kleur digitaal Engels gesproken, niet ondertiteld

intERViEWS With My Lai VEtERanS

Vijf ex-soldaten, die op 16 maart 1968 aanwezig waren geweest in My Lai, vertellen feitelijk en onopgesmukt wat ze gedaan hebben en vooral waarom ze tot zulk ongebreideld geweld waren overgegaan. Tijdens de oorlog in Vietnam waren er vaker ‘search and destroy’ missies. “Je was ervoor opgeleid”, “Ik kreeg het bevel en als ik het niet deed, zou ik zelf neergeschoten worden”, “Het was zinloos, maar soms moeten zinloze dingen ook gebeuren”. Sommigen zouden het weer doen, anderen onttrokken zich aan het bloedbad, hoewel ze ook niet protesteerden.Anderhalf jaar na het ‘incident’ ontstond er wereldwijd commotie over deze ‘collateral damage’ zoals die altijd en in elke oorlog optreedt, ondanks alle pogingen van hogerhand om oorlogshandelingen te presenteren als zorgvuldige chirurgische ingrepen. Legerleiding en politiek verantwoordelijken brengen lippendienst aan humanitaire overwegingen of restrictieve bepalingen in de Geneefse Conventie, maar altijd is er wel een fotograaf aanwezig bij Wounded Knee (1890) of een WikiLeaks die een filmpje van een helicopteraanval op Iraakse burgers kan openbaren (2010). Joseph Strick weigerde zich met voorspelbare pro- en contra-argumenten in te laten en ging terug naar de bron: “Er waren ongeveer honderd Amerikaanse soldaten die meededen in de slachtpartij van meer dan 500 weerloze Vietnamese burgers in het dorp My Lai. Er was geen verzet. Iedereen, man, vrouw en kind, werd gewoonweg afgeslacht. Om deze waanzin te kunnen begrijpen, zochten we de VS af naar deelnemers aan die actie die erover wilden praten. Het leger had zijn veteranen opgedragen niet te praten, maar we vonden toch zeven mannen die ervoor kozen dat bevel te negeren.” Strick bouwde zijn verslag niet op als een strafrechtelijk requisitoir of als een politieke aanklacht. Zijn film vindt juist zijn kracht via gewone gesprekken die dankzij

zorgvuldige montage tot een shockerend inzicht leiden. “We creëeren zelf de vijand”, “De ware oorlogsmisdaad is daar te zijn”. De conclusie in de recensie van de New York Times luidde dan ook terecht: “The effect of the testimony - rueful, factual, unsentimental - is terrifying, and almost indescribably sad.” De film won een Oscar in 1971, een zege voor de waarheid maar een schrale troost voor alle slachtoffers.Joseph Strick / USA 197122 minuten kleur digitaal Engels gesproken, niet ondertiteld

..............................................

............................................................................................6

tropic of cancer

a portrait of the artist as a young man

ROad MOViE

Het lijkt een weinig geïnspireerde keuze, maar zelden heeft een road movie een trefzekerder titel gehad. Alles draait hier om de weg waarover talloze vrachtwagens rijden, om viaducten waaruit opeens vrachtwagens opduiken, om bochten waar vrachtwagens in dubbele rijen elkaar inhalen, om benzinestations waar vrachtwagens tanken en wegcontroles waar politieagenten boetes uitdelen, om industriegebieden vol schreeuwerige reclames en truckerscafés waar hoeren staan te drentelen. De weg wordt rechtstreeks bekeken door een voorruit, al dan niet bewasemd, of diagonaal getoond vanuit de berm. De weg is niet alleen een vervoermiddel voor trucks, opleggers en ladingen: om van de weg toch een verhaal en zelfs een drama te maken, volgt Joseph Strick een vrouw en twee chauffeurs. De American Dream ligt voor dit trio ver voorbij hun beperkte horizon.Hoewel zij nog jong is, heeft Janice het gevoel dat zij al eeuwen klem zit in een leven waaruit ontsnappen onmogelijk is. Haar pooier dwingt haar mee te gaan met truckers, zodat zij tijdens de lange ritten geen kant op kan. Deze keer wordt zij opgepikt door Gil en Hank, die een lading diepvriesvlees naar Chicago brengen. De eerste is een hork, die haar tijdens de rit in de slaapcabine verkracht. De tweede jongeman is veel aardiger, maar toch besluit zij impulsief om wraak te nemen. Na elke ‘tegenslag’ besluit zij hen toch uit de penarie te helpen, maar iedere keer wordt zij opnieuw door het duo in de zeik gezet, en dan bedenkt zij weer een nieuwe wraakactie. Het einde komt bijna als een verlossing uit alle deprimerende uitzichtloosheid.Joseph Strick / USA 1974Met Regina Baff, Barry Bostwick, Robert Drivas88 minuten kleur digitaal Engels gesproken, niet ondertiteld

a pORtRait OF thE aRtiSt aS a yOung Man

James Joyce (Dublin, 2 februari 1882 – Zürich, 13 januari 1941) werd in 1999 door Time genoemd als een van de 100 belangrijkste personen uit de twintigste eeuw. Op een lijst uit 1998 van de 100 beste Engelstalige romans uit de twintigste eeuw staat zijn fameuze roman Ulysses helemaal bovenaan, en A Portrait of the Artist as a Young Man prijkt op de derde plaats. Die laatste titel is – afgezien van de verhalenbundel Dubliners – het eerste boek van Joyce dat in druk verscheen, opmerkelijk genoeg in New York, in 1916. Hij fictionaliseerde daarin zijn kinder- en jeugdjaren in Dublin, tot het moment dat hij na afloop van zijn studie aan University College besloot schrijver te worden en in 1902 voor het eerst naar Parijs ging. Dat was voor hem de uitweg uit een jeugd die gedomineerd werd door snobisme, sociale daling, armoede, Iers nationalisme en een verpletterende katholieke cultuur. Zijn vader John – in boek en film Simon Dedalus – was een gentleman die failliet ging aan het beheer van een distilleerderij en mislukte in ettelijke andere ondernemingen; zijn moeder Mary Jane – alias May – was een uitstekend pianiste en een katholieke kwezel. James – natuurlijk vermomd als zijn autobiografische alter ego Stephen – was een schuchter jochie die op zijn eerste kostschool al meteen door een pestkop in een sloot werd gegooid. Zijn aanvankelijke religieuze roeping raakte hij kwijt na het lezen van ‘verboden’ boeken, lange discussies met vrienden, het onderling ruilen van pikante foto’s en het aanhoren van een hel en verdoemenis prekende priester. Die laatste factor wordt glorieus vertolkt door Sir John Gielgud: elke toeschouwer met enig voorstellingsvermogen kan zich levendig indenken dat Stephen na afloop van die boetepreek zich het hart uit het lijf moest kotsen.

Joseph Strick heeft een getrouwe bewerking van A portrait binnen anderhalf uur gemaakt, naar een scenario van Judith Rascoe dat vele scènes rechtstreeks uit het boek heeft geplukt. De uitvoerige gesprekken en meningsverschillen over religieuze en filosofische thema’s zijn dan ook gevisualiseerd via langdurige maaltijden, gesprekken aan de bar en woordrijke wandelingen. De Toronto Globe and Mail meende: “Joseph Strick has done it again. The director who ten years ago did the seeming impossible by transferring James Joyce’s Ulysses to the screen has topped himself with his vivid version of A Portrait of the Artist as a Young Man. This Portrait is a fully

realized work of art by an acknowledged master.” Time daarentegen vond de cinematografische verbeelding nogal conventioneel: “Sober. Earnest. Respectful. And, alas, excruciating. [.] Portrait is an academic reading of a classic, faithful in its way to the overall structure of the original, but entirely lacking in the spirit that makes it live.”Joseph Strick / Ierland 1977Met Bosco Hogan, Thomas P. McKenna, Rosaleen Linehan, John Gielgud92 minuten kleur digitaal Engels gesproken, niet ondertiteld..............CRiMinaLS

Joseph Strick verzon een meeslepende vorm voor een inhoudelijk extreme documentaire over misdaad in Amerika. Hij koppelt informatieve, soms bijna gezellige gesprekken met verschillende wetsovertreders aan beelden van bewakingscamera’s, video-opnamen van politieteams die uitgelokte misdaden in flagrante uitvoering vastlegden, en bij toeval zelf gefilmde heterdaadjes.In de verhoren door agenten, verklaringen aan officieren van Justitie en Stricks eigen interviews klinken verontrustend banale bekentenissen. De geportretteerde verdachten en misdadigers zijn afkomstig uit alle denkbare categorieën, van kindermishandeling, overvallen op supermarkten en inbraken, tot pedofilie, geweldsmisdrijven, verkrachting en moord. Het is haast een opluchting om te zien hoe een geestelijk leider clandestien een offerblok leeghaalt.Het onverschillige oog van de camera weigert te knipperen, terwijl het dit zeer reële stukje American Life opneemt. C.K. Williams, die zich als dichter, winnaar van een Pulitzer Prize en linkse intellectueel vaak in het publieke debat heeft gemengd, geeft bovendien een subliem geformuleerd kritisch commentaar bij deze deprimerende stoet criminele activiteiten. Aan het eind van de film worden de geïnterviewden met een fotootje en een korte omschrijving van hun strafmaat eventjes geïdentificeerd, alsof het de aftiteling van een speelfilm betreft. Criminals is echter een onthullende documentaire over de wijze waarop een superconsumptiemaatschappij een deel van de bevolking wegkiepert en bij het afval zet, achteloos maar met heel veel inzet van menskracht, inventiviteit en financiële middelen. “A traumatising work.”Joseph Strick / USA 199673 minuten kleur digitaal Engels gesproken, niet ondertiteld

..............................................

..............................................7

road movie criminals

a portrait of the artist as a young man

schema februari - april 2011..............................................

..............................................FiLMhuiS dEn haagSpui 191 Den Haag(070) 365 60 30www.filmhuisdenhaag.nl

VR 18 FEB Inleiding door Erik Daams + Interviews with My Lai veterans Muscle beach/The savage eye ZA 19 FEB Opening met Muscle beach/ The savage eyeZO 20 FEB Ulysses + lezing door Ruud Hisgen en Adriaan van der Weel Muscle beach/The savage eye MA 21 FEB UlyssesDI 22 FEB The balconyWO 23 FEB The balconyDO 24 FEB Tropic of cancer VR 25 FEB Tropic of cancer ZA 26 FEB Road movie ZO 27 FEB Road movie A portrait of the artist as a young manMA 28 FEB A portrait of the artist as a young man DI 01 MRT Interviews with My Lai veterans/Criminals WO 02 MRT Interviews with My Lai veterans/Criminals ..............ChaSSé CinEMaClaudius Prinsenlaan 8 Breda (076) 530 31 32www.chasse.nl/cinema

ZO 10 APR The balcony DI 12 APR A portrait of the artist + InleidingZO 17 APR Muscle beach/The savage eye DI 19 APR Tropic of cancerZO 24 APR Ulysses DI 26 APR Interviews with My Lai veterans/Criminals ..............EyE FiLM inStituut nEdERLandVondelpark 3 Amsterdam (020) 589 14 00www.eyefilm.nl

DO 24 FEB Muscle beach/The savage eye VR 25 FEB Muscle beach/The savage eye ZA 26 FEB UlyssesZO 27 FEB Ulysses + een middag over film èn boek met James Joyce-vertalers Erik Bindervoet en Robbert-Jan HenkesMA 28 FEB The balconyDI 01 MRT The balconyWO 02 MRT Tropic of cancerDO 03 MRT Tropic of cancerVR 04 MRT Road movieZA 05 MRT Road movieZO 06 MRT A portrait of the artist as a young man MA 07 MRT A portrait of the artist as a young man DI 08 MRT Interviews with My Lai veterans/Criminals WO 09 MRT Interviews with My Lai veterans/Criminals

FiLMhuiS hOORnKorte Achterstraat 2 a Hoorn(0229) 23 22 96www.filmhuishoorn.nl

ZA 12 MRT Tropic of cancer + InleidingZO 13 MRT Ulysses..............FOCuS FiLMthEatERKorenmarkt 42 Arnhem(026) 442 42 83www.focusarnhem.nl

WO 16 MRT Muscle beach/The savage eye + Inleiding WO 23 MRT A portrait of the artist as a young man WO 30 MRT Ulysses WO 06 APR Tropic of cancerWO 13 APR Interviews with My Lai veterans/Criminals WO 20 APR Road movie WO 27 APR The balcony..............FORuMiMagESHereplein 73 Groningen(050) 312 04 33www.forumimages.nl

ZA 05 MRT Muscle beach/The savage eye + Inleiding ZO 06 MRT Interviews with My Lai veterans/Criminals The balcony UlyssesMA 07 MRT Tropic of cancerDI 08 MRT Road movieWO 09 MRT A portrait of the artist as a young man ..............FiLMthEatER ‘t hOOgtHoogt 4 Utrecht(030) 232 83 88www.hoogt.nl

DO 24 FEB Road movieVR 25 FEB The balcony ZA 26 FEB Interviews with My Lai veterans/Criminals ZO 27 FEB Muscle beach/The savage eye MA 28 FEB Tropic of cancer + InleidingDI 01 MRT Ulysses WO 02 MRT A portrait of the artist as a young man ..............LantaREnVEnStEROtto Reuchlinweg 996 Rotterdam(010) 277 22 77www.lantarenvenster.nl

ZO 20 MRT Ulysses + InleidingWO 23 MRT Muscle beach/The savage eye MA 28 MRT A portrait of the artist as a young man WO 30 MRT Tropic of cancer

LuMièREBogaardenstraat 40 b Maastricht (043) 321 40 80www.lumiere.nl

VR 15 APR Ulysses ZA 16 APR Tropic of cancer ZO 17 APR A portrait of the artist + Inleiding ..............LuxMariënburg 38-39 Nijmegen(0900) 589 46 36 www.lux-nijmegen.nl

DO 07 APR A portrait of the artist as a young man VR 08 APR Muscle beach/The savage eye + Inleiding ZA 09 APR Tropic of cancerZO 10 APR Ulysses..............pLaza FutuRaLeenderweg 65 Eindhoven(040) 294 68 48www.plazafutura.nl

WO 09 MRT Muscle beach/The savage eye + Inleiding WO 16 MRT UlyssesWO 30 MRT The balconyWO 06 APR Road movieWO 13 APR Tropic of cancerWO 20 APR Interviews with My Lai veterans/Criminals WO 27 APR A portrait of the artist as a young man ..............VERKadEFabRiEKBoschdijkstraat 45 ‘s-Hertogenbosch(073) 681 81 60www.verkadefabriek.nl

WO 13 APR Muscle beach/The savage eye + Inleiding WO 20 APR A portrait of the artist as a young manWO 27 APR Ulysses..............The savage eye heeft als voorfilm Muscle beach.Criminals heeft als voorfilm Interviews with My Lai veterans.Vertoningstijden: zie websites van de theaters.

dE VERgEtEn FiLMS Van JOSEph StRiCK in 12 nEdERLandSE FiLMthEatERS

..............................................

the balcony