UNCORRECTED PROOF

KABANATA 10KAYAMANAN AT KARALITAAN

 

            Kinabukasan, sa gitna ng pagkakamangha ng buong nayon, ay nakituloy sa bahay ni Kabesang Tales ang mag-aalahas na si Simoun na may kasamang dalawang bataan na may pasang malalaking takba na nababalutan ng lona.  Sa gitna ng kanyang pagdaralita ay hindi nalilimutan ni Kabesang Tales ang magandang ugali ng tagarito, kaya’t nagugulumihanan, sapagka’t wala siyang sukat maihandog sa dayuhang iyon.  Datapwa’t may taglay nang lahat ng bagay si Simoun, mga alila at kakanin, at wala siyang nais kundi ang manirahan ng isang gabi’t isang araw sa bahay na iyon, sapagka’t siyang pinakamalaki sa nayon at sa dahilang napapagitna sa San Diego at sa Tiyani,1 mga bayang inaakala niyang maraming mamimili.  Inusisa ni Simoun ang kalagayan ng mga daan at itinanong kay Kabesang Tales kung sukat na ang kanyang rebolber upang makapagtanggol sa mga tulisan.

            “May mga baril na malayo ang abot,” ang sagot ni Kabesang Tales na natatanga.

            “Hindi na pahuhuli ang rebolber na ito,” ang sagot ni Simoun na nagpaputok, na ang pinatamaan ay isang punong bunga na may dalawang daang hakbang ang layo.2

1MGA PALIWANAG:

Makikita rito ang kalupitan ni Rizal ng pinaglagyang dako na kagaganapan ng kabanatang ito; Sa pagitan ng SAN DIEGO at TIYANI. Sa pag-aaral sa Noli Me Tangere: Deciphered (kabanata 2) ay nilinaw ng nagsasaliksik na hinango ni Rizal ang pangalan ng san Diego sa isa sa bastion ng Intramuros na nakaharap sa Luneta at naging saksi sa mga naganap na pagbitay sa mga nakalaban ng kolonyal na pamahalaan ng Espanya sa Pilipinas. Ang pangalan ng Tiyani bilang isang bayan ay hinango ni Rizal sa isang instrumento na ginagamit sa pagbunot ng balahino na nakatanim sa balat. Ang katulad ni Kabesang Tales ay isang 2

Ang rebolber na ganitong kalayo na epektibong naabot ng punlo ay kailangan na mayroong mahabang barrel at sa kapanahunang iyon, isa sa maaring tumutugma ay ang Colt .38 SAA. Ang modelong ito ng Colt ay maaring nakikita ni Rizal sa Europa sa panahon na siya ay nagsasanay sa pag-baril.

            Namalas ni Kabesang Tales ang pagkahulog ng ilang bunga nguni’t hindi umimik at nagpatuloy sa pag-iisip.

            Unti-unting dumarating ang mga taong akay ng kabantugan ng mga hiyas na dala ng mag-aalahas.  Isa’t isa’y nagbabatian ng maligayang pasko, nangag-uusap nang tungkol sa misa, mga santo, masamang ani, nguni’t gayunman ay gugugulin ang kanilang naiipon sa pagbili ng mga bato at mga bagay-bagay na galing sa Europa.3  Balitang-balita na ang mag-aalahas ay kaibigan ng Kapitan Heneral at hindi magiging isang kalabisan ang pakikipagkilala sa kanya dahil sa mga bagay na baka mangyari.4

            Si Kapitan Basilio ay dumating na kasama ang kanyang asawa, ang kanyang anak na si Sinang at ang kanyang manugang na nangahahandang gumugol ng hindi bababa sa tatlong libong piso.

            Naroroon si Hermana Penchang upang bumili ng isang singsing na brilyante na ipinangako niya sa Birhen sa Antipolo;5 iniwan niya sa bahay si Huli na isinasaulo ang isang munting aklat na nabili niya ng dalawang kuwalta sa kura; ang arsobispo ay nagbibigay ng apatnapung araw na indulgencia sa sino mang bumasa o makadinig ng pagbasa ng aklat na iyon.

            “Jesus!” ang sabi ng mabait na mapanata kay Kapitana Tika, “ang kaawa-awang batang iyon ay lumaki ritong na tulad ng kabuting itinanim ng tikbalang…!  May makalimampung ipinabasa ko nang malakas ang aklat nguni’t walang naisaulo ni bahagya;6 waring isang buslo ang ulo, puno lamang samantalang nasa tubig.  Marahil ay hindi

3 Ipinapapansin dito ang kaugalian ng mga Pilipino na nagrereklamo ng kahirapan, subalit pilit na bumibili ng mga kagamitang pang-karangyaan.

4 Mapapansin din sa bahaging ito ang isa sa pangunahing konsiderasyon ng ilang mga mayayaman sa pagbili ng mga mamahaling kalakal ay upang magkaroon ng kaibigan o koneksiyon sa mga inpluwensiyal na tao.5

Singsing para sa birhen ng Antipolo. Sana magkaroon ng inbentaryo kung ilang singsing mayroon ang patron. Ito ay dahilan sa nagkaroon ng alegasyon noon na may naging pari na tumakas kasama ang alahas at nag-asawa na sa ibang bansa.6

Ang mahalaga kay Hermana Penchang ay masaulo ang mga aral ng simbahan bilang kaniyang pamantayan ng kabananalan. Subalit, ang pagdarasal o panalangin ni Juli ay hindi ritualismo na katulad ni Penchang at kaniyang pagdarasal sa Birhen ay higit na nakasalalay sa pagpapahayag ng kaniyang sariling pananalig.

dalawampung taong indulhensiya ang aming tinamong lahat, kasama ng aso’t pusa sa pakikinig sa kanya.”7

            Inihanda ni Simoun sa mesa ang dalawang takba na kanyang dala:  ang isa’y malaki-laki kaysa isa.

            “Marahil ay ayaw kayo ng hiyas na double , ni batong huwad lamang…8 Itong ali,” ang sabing tinukoy si Sinang, “ay brilyante marahil ang ibig…”

            “Iyan nga po, mga brilyante at mga matatandang brilyante, mga matatandang bato ha po?” ang sagot, “ang magbabayad ay si Tatay at ibig niya ang mga matatandang bagay, mga bato sa una.”9

            Kung gaano ang pagbibiro ni Sinang sa kakaunti at masama pang Latin na nalalaman ng kanyang asawa ay gayon din naman ang sa maraming Latin na nalalaman ng kanyang ama.

            “Sadya nga pong mayroon akong mga hiyas na lubhang matatanda,” ang sagot ni Simoun na inalis ang balot ng munting takba.

            Iyo’y isang sisidlang yari sa asero, na kininis, at maraming palamuting bronse at mga matitibay at pasuut-suot na panagka.           

“Mayroon po akong mga palamuti ng leeg ni Cleopatra, mga sadyang tunay, na nakuha sa mga piramide, mga singsing ng mga senador at mga ginoong Romano, na nakuha sa mga labing muog ng Cartago…”10

7 Isa sa paraan ng pagpapatawa o pang-iinsulto ni Rizal sa mga munting aklat pang-relihiyon na ipinagbibili ng mga alagad ng simbahan na may pangakong inpluwensiya. Pansinin ang element ng blasphemy sa pagsasabi ni Hermana Penchang na pati ang aso at pusa ay nakasama sa indulhensiya.8 Ang alhajas de doublé ay nangangahulugan na alahas na may katulad o imitasyon. Maaring ang katulad ay sa anyo ng tunay ha hiyas o kaya ay sa huwad na tinatawag natin ngayon na fancy.

9 Ihanda ng mga mambabasa ang kanilang isipan ang mga sikreto ng alahas na ipinagbibili ni Simoun.

10 Makikita rito ang ekwasyon ng kahalagahan at kabantugan ng alahas sa mga taong nagmay-ari nito.

          “Marahil ay ang mga ipinadala ni Anibal, nang matapos ang labanan sa Cannes!” ang sabing walang kapingas-pingas na biro at lipos-kagalakan ni Kapitan Basilio.11

            Ang mabuting ginoo natin, kahi’t na nakabasa ng mararaming kasulatan, na tungkol sa matatandang kapanahunan, ay hindi pa nakakakita ng mga bagay-bagay ng panahong iyon dahil sa walang museo rito sa Pilipinas …12

            “May dala rin ako ritong mga mahahalagang hikaw ng mga marangal na babae sa Roma, na nakuha sa bahay-liwaliwan ni Annio Mucio Papilino sa Pompeya…”13

11

Ang tinutukoy rito ay ang Labanan ng Cannae (Italya) na naganap Agosto 2, 216 BC sa kapanahunan na nagaganap an gang Ikalawang Digmaang Punico. Halos malipol ni Hannibal ang hukbong Romano sa nasabing labanan, ang mga kawal Romano na kabilang na mula sa mga marangal na ang ay natatangi dahilan sa sila ay mayroong mga gintong singsing. Sinasabi na ipinag-utos ni Hannibal sa kaniyang mga tauhan ang pagsamsam ng mga sinsing mula sa daliri ng mga bangkay ng mga Romano na umabot sa 200 piraso at ipinadala ni Hannibal sa Cathage bilang patunay ng kaniyang tagumpay sa labanan. http://en.wikipedia.org/wiki/Battle_of_Cannae#Aftermath

Subalit pansinin ang ginawa ni Rizal na paraan ng pagpapahayag ni Kapitan Basilio – walang biro at lipos na ng kagalakan. Nakikita kaya ni Rizal sa paraang ito ang maaring maging pagsamsam ng mga nagwagi sa bangkay ng kanilang nasawing kalaban. Katulad ng malakihang pagsamsam ng mga rebolusyonaryo ng Noveleta sa mga armas mula sa bangkay ng mga nasawing Espanyol sa labanan ng Calero noong Nobyembre 1896.

12 Ipinakita rito ni Rizal ang kaniyang personal na pagkainis sa kawalan ng museo sa Pilipinas sa kaniyang kapanahunan.

MALAMAN SANA NG MGA MAMBABASA NG ANOTASYON NA ITO, NA ANG MALAKING PANAHON NA SINUSULAT NI RIZAL ANG EL FILIBUSTERISMO AY SA MISMONG BULWAGANG AKLATAN NG BRITISH MUSEUM SA LONDON, ENGLAND. Maaring ang isa sa lugar sulatan na ginamit ni Rizal sa loob ng aklatan ay nagamit ni Karl Marx noong sinusulat naman nito ang Das Kapital.

Sa panahon lamang ng mga Amerikano naitayo ang Museo ng Pilipinas na unang nalagay sa 158 Calle Anlouague, Binondo, Maynila. (Kahilera ng bahay bilang 148 na Tanggapan naman ng Rentas Internas na siyang bahay na ginamit ni Rizal para kay Kapitan Tiyago sa Noli).

13 Sa pagkakataon na ito ay ipinakita naman ni Rizal ang bahagi ng mga alahas na ipinagbibili ni Simoun ay mula sa nakakariwasang mamamayan Pompeii, isang lunsod ng Roma sa na natabunan ng pagsabog ng bulkang

            Iginalaw-galaw ni Kapitan Basilio ang kanyang ulo, na ang ibig sabihin ay alam niya ang mga bagay na tinuran, at ninanasa niyang mamalas kaagad ang mga mahalagang labing iyon.14  Sinasabi naman ng mga babae na ibig nilang magkaroon ng galing sa Roma, mga kuwintas na binenditahan ng Papa, mga reliquias na nakapagpapatawad ng mga kasalanan na hindi na kailangan ang mangumpisal, atbp.15

            Nang mabuksan ang takba at maalis ang bulak na panakip ay namalas ang isang lalagyang puno ng singsing, agnos, guardapelo, krus, panusok, atbp.  Ang brilyante na sinalitan ng mga batong may sari-saring kulay ay kumikinang at nagniningning sa gitna ng mga bulaklak na ginto, na iba’t iba ang kulay, may gisok na esmalte at may sari-saring lilok at kudya.

            Inalis ni Simoun ang bandeha at lumitaw ang isa na puno ng mga kahanga-hangang hiyas na dapat nang nakasisiya sa guniguni ng pitong binibini sa pitong araw na sa kinabukasan ay magdaraos ng sayawang parangal sa kanila.  Ang ayos ay sari-sari, mga pagkakasalit-salit ng mga bato at perlas na anyong mga hayup-hayupang may mga kulay bughaw at balok na nanganganinag; ang mga sapiro, esmeralda, rubi, turkesa at brilyante ay magkakasamang anyong tutubi, paruparo, panilan, pukyutan, uwang, ahas, himbubuli, isda, bulaklak, kumpol, atbp.; may suklay na ayos diyadema, gargantilya, palamuti ng leeg na perlas at brilyante, na dahil sa kagandahan ay hindi tuloy napigil ng ilang dalaga ang isang pahangang “naku” at si Sinang ay napapalatak, kaya’t kinurot siya ng kanyang inang si Kapitana Tika sapagka’t baka lalong mahalan ng mag-aalahas ang dalang lako.  Patuloy pa rin si Kapitana Tika sa pagkurot sa kanyang anak, kahi’t ito’y may asawa na.

Vesuvius noong 79 AD. Ang Pompeii ay natabunan ng abo sa loob ng mahigit na isa at kalahating libo taon. Noong matuklasan ang guho ng Pompeii ay natuklasan ang isang lungsod na preserbado sa abo ang huling sandali ng pagkawasak, magmula sa mga kaayusan ng mga nasawi, ang pamayanan, at ang mga alahas.

Sa pagkakataon na ito ay makikita sa bahaging ito ng kabanata ni Rizal na ang alahas na ipinagbibili ni Simoun ay nagmula sa pa rin sa kasawian ng mga nakakariwasa sa buhay.14

Pansinin sana na nalalaman ni Kapitan Basilio ang lihim sa likuran ng bawat alahas na ipinagbibili ni Simoun. 15 Mapapansin ang pagkakaiba ni Kapitan Basilio ukol sa lungsod ng Roma na higit na naka-pokus sa panahon ng antikwidad. Samantalang ang mga babae ang kanilang kaalaman sa Roma ay naka-pokus lamang sa Vaticano.

            “Hayan po ang mga brilyante sa una,” ang sabi ng mag-aalahas, “ang singsing na iyan ay inari ng prinsesa Lamballe,16 at ang mga hikaw na iyan ay sa isang dama ni Maria Antonieta.”17

            Ang itinuro’y ilang magagandang brilyanteng solitaryo na kasinlaki ng butil ng mais, ang kintab ay mangasul-ngasul, mainam, na waring taglay pa nila ang mga pangingilabot noong kapanahunang tinawag na mga araw ng hilakbot.18

            “Ang dalawang hikaw na iyan!” ang sabi ni Sinang na ang tingin ay sa kanyang ama at ipinagsasanggalang ng kamay ang bisig na nalalapit sa kanyang ina.19

            “Ilang lalo pang matatanda, ang mga Romano,” ang sagot ni Kapitan Basilio na sabay ang kindat.20

16 Maria Luisa of Savoy (Maria Teresa Luisa; 8 September 1749 – 3 September 1792) was a member of the House of Savoy. She was married at the age of 16 to Louis Alexandre de Bourbon, Prince de Lamballe, the heir to the greatest fortune in France. After her marriage, which lasted a year, she went to court and became the confidante of Queen Marie Antoinette. Her death in the massacres of September 1792 during the French Revolution sparked a movement of anti-revolutionary propaganda[citation needed], which ultimately led to the development and implementation of the Reign of Terror. (Wikipedia)

17 Just before the execution, Marie Antoinette gave the ring to Princess Lubomirska, one of her closest friends. At the Princess death, without a son as her heir, her huge fortune and jewelry were passed on to her four daughters (three of them were married to members of the Potocki's family). In 1955, the diamond was shown in Versailles for the occasion of the exhibition called "Marie Antoinette, Archduchess, Dauphine and Queen". Finally Christie's sold the ring at Geneva on Maj 12th, 1983, but it remained unsold. (Information from Jan Belfour, "Famous diamonds")http://www.ladyreading.net/marieantoinette/det1-en.html

18 Ipinapansin na ang ilan sa mga alahas ni Simoun ay mula sa makapangyarihang tao na nasawi sa himagsikan ng mga karaniwang tao laban sa mapang-api at mapagsamantalang uri – ito ang Rebolusyong Pranses.19

Isang pagbibiro ni Rizal sa kamangmangan ni Sinang, dahilan sa ginsuto ng babae ang dalawang alahas na mula sa mga biktima ng bitayan.20

Ang kindat ni Kapitan Basilio ay isang lihim na anyo ng pag-saway at pagbabanta ni Rizal sa kaniyang mga mambabasang Espanyol na huwag nilang kunin ang mga alahas na magtutulad sa kanila sa mga biktima ng Rebolusyong Pranses.

            Inisip ng mapanatang si Hermana Penchang na kung iyon ay ihandog niya sa Birhen sa Antipolo ay pahihinuhod at ipagkakaloob ang kanyang pinakamasidhing hangad:21  malaon nang humihingi siya ng isang kababalaghang bunyag na kahalo ang kanyang pangalan upang di na mapawi ang pag-aalala sa kanya rito sa lupa, at pagkatapos ay magtuloy sa langit, gaya ni Kapitana Ines ng mga kura, kaya’t itinanong ang halaga.  Nguni’t tatlong libong piso ang turing ni Simoun.  Ang matandang babai’y nag-antanda.  “Susmariosep!”22

            Inilahad ni Simoun ang pangatlong lalagyan.

            Punung-puno ng mga orasan, kalupi, lalagyan ng posporo at mga agnos na pinalamutihan ng brilyante at maninipis na mumunting larawang esmalte.

            Ang pang-apat ay siyang kinalalagyan ng mga lagas na bato, na nang buksan ay isang paghanga ang kumalat sa bahay; napapalatak na muli si Sinang, kaya’t kinurot siya ng kanyang ina, nguni’t ito man ay nakabitiw din ng isang paghangang “Sus Maria!”

            Hanggang sa mga sandaling iyon ay wala pang nakakakita ng gayong karaming kayamanan.  Sa kahong iyon, na may balot na tersiyopelong bughaw na mangitim-ngitim, na may mga halang, ay namamakas, ang katunayan ng mga pangarap sa “Isang libo’t isang gabi,” ang pangarap ng mga salamisim sa kasilanganan.  Mga brilyanteng kasinlaki ng mga garbansos na nagkikinangan, nagtatapon ng kislap na nakasisira ng mata, na waring ibig na matunaw o mag-alab sa kintab; mga esmeraldang galing sa Peru, na iba’t iba ang tapyas at ayos, 23 mga rubi sa India na mapupulang wari’y patak ng

21

Sa bahaging ito ay nagbigay si Rizal ng isang blasphemous na pagbibiro, sa pamamagitan ng pagpili ni Hermana Penchang ng mga alahas ng biktima ng Himagsikang Pranses. Sa pagbibiro na ito ay halos nais patungkulan ni Rizal ang larawan ng pag putol sa ulo ng Birhen ng Antipolo.22

Ang mga sumunod na pananalita ay isang paraan ng pagtatago ni Rizal ng kaniyang nais na ipahiwatig sa kaniyang lihim na pagbibiro ukol sa alahas ng mga biktima ng himagsikan na nais na bilihin ni Hermana Penchang para sa Birhen ng Antipolo.23

Bago pa man ang pananakop ng Espanya sa Peru, ito ay mayroon ng minahan ng esmerald. Ilan sa mga batong esmeralda sa panahon ng pangingibabaw ng Katolisismo sa Peru ay inihandog o ipinagkaloob sa ilang monastery sa Timugang America na sinasabing ang ilan sa mga ito ay ipinagbili ng mga monghe at pinalitan ng salamin o bubog na may kulay.

dugo,24 mga sapiro sa Ceylon na bughaw at puti, mga turkesa sa Persia, perlas na makinis ang balat, na ang ilan sa kanila’y namumula-mula, mangabu-ngabo at maitim.  Ang makapagbubulay ng anyo ng sisidlang iyon ay iyon lamang nakakita sa gabi ng isang kuwitis na nagsabog ng mumunting liwanag na sari-saring kulay, na ang kinang ay nakapagpapalamlam sa mga walang kupas na bituin.

            Waring upang lalong maragdagan ang pagkakamangha ng mga kaharap ay hinalu-halo ni Simoun ng kanyang kayumanggi at mahabang daliri ang mga bato at waring naigagaya sa taginting at sa pagdudulasang wari’y patak ng tubig na nagbibigay-kulay sa bahaghari.  Ang kinang ng gayong maraming tapyas at ang kahalagahan nila’y nakaaakit sa mga mata.  Pumikit si Kabesang Tales, na lumapit dahil sa nasang makakita naman, at lumayong bigla na wari’y upang mapawi ang isang masamang akala.  Ang gayong karaming kayamanan ay waring nakaalipusta sa kanyang kahirapan; naparoon ang taong iyon na ipinagparangalan ang kanyang malaking yaman, sa araw pa namang sinusundan ng araw na ang bahay na iyong itinayo ng sariling kamay ay iiwan dahil sa kakulangan sa salapi at sa sukat mag-ampon.25

            “Narito ang dalawang brilyanteng itim na pinakamalaki sa lahat,” ang sabi ng mag-aalahas, “mahirap tapyasin sapagka’t napakatitigas…ang batong ito na may kaunting kulay pula ay brilyante rin, gayon din naman itong luntian na marami ang nag-aakalang esmeralda raw.  Tinawaran na iyan sa akin ng anim na libong piso ng Insik na si Quiroga upang ibigay sa isang señora na malakas ang kapit…26 At hindi pa ang mga luntian ang pinakamahal sa lahat kundi itong mga bughaw.”

William Bingley. Useful Knowledge: Or a Familiar Account of the Various Productions of Nature (2008) 24 Ang halagas ng hiyas na rubi ay umaayon sa kaniyang kulay na rito ang pinakamataas ang halaga ay ang kulay dugo.25

Sa bahaging ito ay makikita ang kalupitan ni Rizal ng pag-gawa ng sitwasyon upang bihagin ang atensiyon ng kaniyang mga mambabasa. Pinagtagpo niya ang laki ng kayamanan at ang labis na karalitaan sa ilalim ng bubungan ni Kabesang Tales.26

Ipinapakita ni Rizal na ang kerida ng isang mataas na opisyal ng pamahalaan ay nakikinabang sa pagpapakabit. Ang alahas ang pinakamahusay na regalo sa mga babaeng katulad ng binabanggit ni Rizal.

            At ibinukod ang tatlong bato na hindi naman lubhang kalakihan nguni’t lubhang makakapal at mabuti ang pagkakatapyas, na may kaunting kulay-bughaw.

            “Kahit na mumunti iyan kaysa mga luntian,” ang patuloy, “ay ibayo ang halaga.  Tingnan ninyo ito na pinakamaliit sa lahat, na ang timbang ay hindi hihigit sa dalawang kilatis, nabili ko ng dalawampung libong piso at ngayo’y hindi ko maibibigay nang kulang sa tatlumpung libo.  Upang mabili ko lamang iyan ay nilakbay ko pang sadya.  Itong isa, na nakuha sa mina sa Goloconda,27 ay tatlong kilatis at kalahati ang timbang at ang halaga’y higit sa anim na pung libo.  Tinatawaran sa akin iyan ng labindalawang libong libras esterlinas ng Virrey sa India,28 sa pamamagitan ng isang sulat na tinanggap ko kamakalawa.”

27 Golkonda, a ruined city of south-central India and capital of ancient Kingdom of Golkonda (c. 1364–1512), is situated 11 km west of Hyderabad.

The most important builder of Golkonda was Ibrahim Quli Qutub Shah Wali, the fourth Qutub king. Ibrahim was following in the spirit of his ancestors, the Qutub Shahi kings, a great family of builders who had ruled the kingdom of Golkonda from 1512. Their first capital, the fortress citadel of Golkonda, was rebuilt for defense from invading Mughals from the north. They laid out Golkonda's splendid monuments, now in ruins, and designed a perfect acoustical system by which a hand clap sounded at the fort's main gates, the grand portico, was heard at the top of the citadel, situated on a 300-foot (91 m)-high granite hill. This is one of the fascinating features of the fort.

Golkonda was once renowned for the diamonds found on the south-east at Kollur Mine near Kollur (modern day Guntur district), Paritala (modern day Krishna district) and cut in the city during the Kakatiya reign. India Diamond#History, at that time, had the only known diamond mines in the world.

The Mines of Golkonda themselves yielded diamonds of trifling quantity. Europeans knew that diamonds were found only in these fabled mines. Golkonda was, in fact, the market city of the diamond trade, and gems sold there came from a number of mines. The fortress city within the walls was famous for diamond trade.

Magnificent diamonds were taken from the mines in the region surrounding Golkonda, including Darya-e Nur, meaning sea of light, at 185 carats (37 g), the largest and finest diamond of the crown jewels of Iran.

Its name has taken a generic meaning and has come to be associated with great wealth. Gemologists use this classification to denote a diamond with a complete (or almost-complete) lack of nitrogen; "Golconda" material is also referred to as "2A".Wikipedia

28 Viceroy ng India – tumutukoy sa pinakamataas na pinunong Ingles sa India na kumakatawan sa hari ng Britanya sa panahon na ang India ay nasa ilalim ng kolonyalismo ng Britanya.

            Sa harap ng gayong karaming kayamanan na naipon sa kamay ng taong iyon, na palagay kung mangusap, ay nagdaramdam nang wari’y paggalang na may halong sindak ang mga naroroon… Makailang pumalatak si Sinang at hindi siya kinurot ng kanyang ina sapagka’t natutubigan marahil o kaya’y sa dahilang inaakala niya na ang isang mag-aalahas na kagaya ni Simoun ay hindi magnanasang magtubo ng limang piso pa, humigit-kumulang, sa isang bulalas na hindi napigil.  Ang lahat ay nakatingin sa mga bato, walang nagpapamalas ng nasang humipo, nangatatakot.  Natitigilan sila dahil sa pagkakamangha.  Si Kabesang Tales ay sa kaparangan nakatanaw at iniisip ang isa lamang sa mga brilyanteng iyon, ang pinakamunti marahil, ay sapat nang maitubos sa kanyang anak, huwag maiwan ang bahay at marahil ay maipagpagawa ng ibang bukid… Diyos!   Diyata’t ang isa lamang sa mga batong iyon ay mahalaga pa kaysa tahanan ng isang tao, sa ikaliligtas sa panganib ng isang dalaga, sa kapayapaan ng isang matanda sa kanyang mga huling araw!

            At dahil sa waring nahuhulaan ni Simoun ang kanyang iniisip ay sinabi sa mga kaharap na magkaka-anak na:29

            “At tingnan ninyo, tingnan ninyo, dahil lamang sa isa sa maliliit na batong bughaw na ito, na wari’y walang kamalay-malay at di makasasama sa kanginuman, malinis na wari’y buhanging natanggal sa langit, sa isa lamang nito na ihandog sa ukol na panahon ay nagawa ng isang tao ang ipatapon ang kanyang kagalit, isang magulang na may inaampong mga kaanak, na wari’y nanggulo sa bayan…at dahil sa iisang munting bato pang gaya nito, mapulang wari’y dugo, gaya ng nasang paghihiganti, at kumikislap na gaya ng luha ng mga tahanan, napagbalikan ng ama ang kanyang mga anak, ng asawa ang kanyang kabiyak ng puso, at marahil ay nailigtas ang isang buong mag-aanak sa isang maralitang sasapitin.”30

            At samantalang tinatapik-tapik ang sisidlan, aniya ay:           

“Mayroon ako rito, gaya ng nasa tataguan ng mga manggagamot,” ang patuloy sa wikang Tagalog na hindi tumpak, “ang buhay at ang kamatayan, ang lason at lunas, at sa isang

29 Makikita rito ang husay ni Rizal na tukuyin para sa lahat ang kaniyang pahayag at paratingan naman ng ispesyal na mensahe ang higit niyang pinatutungkulan. Si Simoun ay nagsasalita sa lahatan, subalit ang pinaka-pokus ng kaniyang mensahe ay si Cabesang Tales.

30 Sa pamamagitan ng pangungusap ni Simoun ay nagawa ni Rizal na ipakita ang kinang ng kayamanan upang mabulag ng katiwalian ang mga namamahala sa bayan.

dakot na ito ay magagawa ko ang lunurin sa luha ang lahat ng naninirahan rito sa Pilipinas!”31

            Ang lahat ay sindak na napatingin sa kanya sapagka’t nababatid nilang tunay ang sinabi.  Sa boses ni Simoun ay napupuna ang isang kakaibang tinig at matalas na tingin ang wari’y namumulas sa kanyang salaming bughaw sa mata.32

            Waring upang maputol ang pagkakamangha ng mga taong iyon sa pagkamalas sa mga batong nakita ay itinaas ni Simoun ang bandeha at inilantad ang ilalim na pinagtataguan ng sancta sanctorum.  Mga sisidlang balat sa Rusya, na hiwa-hiwalay dahil sa mga halang na bulak ang siyang pumupuno sa kailalimang ang balot ay tersiyopelong mangabu-ngabo ang kulay.  Lahat ay nag-aantay na makakita ng mga kahanga-hanga.  Inantay ng asawa ni Sinang na makakita ng karbungko,33 mga batong nag-aapoy at kumikinang sa gitna ng kadiliman.  Si Kapitan Basilio ay nasa pinto ng kaluwalhatian; makakakita ng bagay na may katuturan, bagay na katunayan, ang katawan ng kanyang mga laging pinangarap.

            “Ang palamuting ito sa leeg ay kay Cleopatra,” ang sabi ni Simoun at maingat na kinuha ang isang kahang lapad na ang ayos ay kalahating buwan – isang hiyas na hindi mahahalagahan, isang bagay na nararapat lamang ilagay sa mga museo, sa mga pamahalaang mayayaman lamang nauukol.34

31

Pansinin na ang mga alahas na ito ay itinulad ni Rizal sa mga gamut na nasa taguan ng isang doctor. Magagawa nito na bigyan ng lason at lunas at lunurin ng luha ang mga naninirahan (habitantes sa orihinal na tekstong Espanyol). Mula sa mga Filipino hanggang sa mga dayuhan.32 Ang aktwasyon na ito ni Simoun ay bunga ng kaniyang galit sa sistema, na kaniyang lihim na ipinararating kay Cabesang Tales sa pamamagitan ng pailalim na paraan. Sinuman na mahusay na babasa ng mga bahaging naipaliwanag na ay makikita ang

33 A cabochon or cabachon, from the Middle French caboche (head), is a gemstone which has been shaped and polished as opposed to faceted. The resulting form is usually a convex top with a flat bottom. Cutting en cabochon is usually applied to opaque gems, while facetting is usually applied to transparent stones. (Wikipedia)34

Mapapansin sa bahaging ito ang inpluwensiya ng mga exhibit ng British Museum sa pagsulat ni Rizal sa El Filibusterismo. Mga mayayamang bansa lamang ang makapag-iingat ng ganitong kahalagang mga relikya sa kasaysayan ng sangkatauhan.

            Iyon ay isang wari’y kolyar na binubuo ng iba’t ibang palawit na ginto na mga ayos anitong uwang na kulay dahon at bughaw, at sa gitna’y   may isang ulo ng buwitre na gawa sa bato, na ang kilabot ay katangi-tangi, na napapagitna sa dalawang pakpak na nakabuka, sagisag at hiyas ng mga haring babae sa Ehipto.35

            Nang makita ni Sinang ay ikinimbot ang ilong at ngumiwing paalipusta na wari’y bata,36 at si Kapitan Basilio, kahi’t na may malaking hilig sa mga lumang ari, ay hindi nakapagpigil ng isang “aba” na anak ng hindi kasiyahang-loob dahil sa nakita.37

            “Isang mainam na hiyas na naingatang mabuti, kaya’t mayroon nang dalawang libong taon ang tanda.”

            “Psh!” ang sabi agad ni Sinang upang di mahulog sa tukso ang kanyang ama at nang di bilhin.38

            “Hangal!” ang sabi nito, na napigil ang kanyang hindi kasiyahang-loob na una,39 “ano ang malay mo kung umalinsunod sa kolyar na iyan ang kalagayan ngayon ng kabuhayan ng tao?40  Sa pamamagitan niyan marahil ay nasilo ni Cleopatra si Cesar, si Marco Antonio…41 iyan ay nakadinig ng mga panunumpa sa pag-ibig ng dalawang lalong bantog na mandirigma sa kanilang kapanahuhan, iyan ay nakadinig ng mga banggit na lubhang ayos at  malinis na wikang Latin, at maanong magamit mo na lamang siya!”

35 Kailangan ng isang mahusay na imahinasyon upang mailagay sa isipan ang tunay na nais na ilarawan ni Rizal sa kolyar ni Cleopatra.36

Nabastusan si Sinang sa kaniyang pagkakita sa hugis ng kolyar.

37 Nabastusan din si Kapitan Basilio.38

Ayaw ipabili ni Sinang sa kaniyang ama, dahilan sa nababastusan siya sa hitsura.39

Nagkakaroon na ng interest si Kapitan Basilio.40

Alam ni Kapitan Basilio ang halaga ng sex sa pagtatamo ng kapangyarihan ng mga babae.41

Para kay Kapitan Basilio, ang kolyar ni Cleopatra ay isang hindi direktang pang-akit o pagpapahiwatig ng babae sa dalawang makapangyarihang pinuno ng Roma. Ang kasaysayan ni Cleopatra VII ay isang halimbawa ng isang babae na ginamit ang kaniyang pang-akit upang maging makapangyarihan. Una ay ang kaniyang relasyon kay Julius Caesar at sinundan naman ng relasyon kay Mark Anthony.

            “Ako?  Ni hindi ko pa iyan tawaran ng tatlong piso!”

            “Kahit na dalawampu’y matatawaran, gonga (hangal),” ang sabing animo’y may pagkabatid ni Kapitana Tika, “mabuti ang ginto at maaaring gawing ibang hiyas kung tunawin.”42

            “Ito’y isang singsing marahil ni Sila,”43 ang patuloy ni Simoun.

            Ang singsing ay maluwang, buo ang ginto at may isang tatak.

            “Iyan marahil ang tatak na itinitik sa mga kahatulang pagpatay noong siya ang nag-uutos,” ang sabing namumutla sa pagkatigagal ni Kapitan Basilio.

            At tinangkang siyasatin at hulaan ang ibig sabihin ng tatak, datapwa’t kahi’t nagpilit at pinihit-pihit ay wala siyang nabasa, sa dahilang hindi siya  maalam ng paleografia (sining ng pagkilala at pagbasa sa katitikan at mga tanda ng mga lumang aklat at kasulatan).

            “Napakalaki ng daliri ni Sila!” ang sabi tuloy, “masusuot na ang dalawang daliri ng sino man sa atin; sinasabi ko na nga ba’t tayo’y pumapaurong.”

            “Mayroon pa akong mga ibang hiyas dito…”

            “Kung ang lahat ay kagaya niyan, salamat na lamang!” ang sagot ni Sinang, “ibig ko na ang mga bago.”44

            Ang bawa’t isa’y pumili ng isang hiyas, may kumuha ng isang singsing, may isang orasan, may isang agnos.  Ang binili ni Kapitana Tika ay isang agnos na may kapiraso ng batong nadiinan ng ating Poong Jesucristo sa ikatlong pagkaparapa;45 si Sinang ay isang hikaw at si Kapitan Basilio ay ang tali ng orasang pabili ng alperes, ang mga 42 Isang paraan ng pagpapatawa ni Rizal upang takasan o hindi mapansin ang kaniyang seryosong pagtalakay ukol sa kolyar ni Cleopatra.43 Ang tinutukoy ay si Lucius Cornelius Sulla (138-78 BC) Heneral na Romano at sa panahon ng kaniyang pamumuno sa Roma bilang diktador ay pinasimulan niya ang sistema ng pagpapatay sa lahat ng mga pinaghihinalaang kalaban ng estado na tinantiya na umabot sa 1,500 hanggang 9,000 katao ang kaniyang naipapatay.

44 Pansinin na ang higit na ipinaliwanag ni Rizal sa pamamagitan ng Simoun ay ang mga lumang alahas na may mga lihim na pasaring sa kasaysayan at kasalukuyan. Subalit isang bagong alahas ang magiging pokus ng pagtalakay ni Rizal mula sa bahaging ito.45

hikaw ng babae na pabili ng kura at iba pang bagay na panghandog;46 ang iba namang magkaka-anak na taga-Tiyani ay bumili rin, hanggang may ibibili, upang di mahuli sa mga taga-San Diego.

            Si Simoun ay namimili rin naman ng mga lumang hiyas, nakikipagpalitan, kaya’t dinala roon ng mga mapag-impok na ina ang mga hiyas na hindi na nila magamit.

            “At kayo, wala po ba kayong ipagbibili?” ang tanong ni Simoun kay Kabesang Tales, dahil sa nakitang minamalas nitong may taglay na inggit ang mga pagbibili at pagpapalitan.

            Sinabi ni Kabesang Tales na ang mga hiyas ng kanyang anak ay naipagbili na at ang mga natitira ay mga walang halaga.

            “At ang agnos ni Maria Clara?” ang tanong ni Sinang.

            “Siya nga pala!” ang bulalas ng lalaki, at biglang kuminang ang paningin.           

“Iyon ay isang agnos na may brilyante at esmeralda,” ang sabi ni Sinang sa mag-aalahas, “na ginamit ng aking kaibigan bago magmongha.”

            Si Simoun ay hindi sumagot; sinundan ng tingin si Kabesang Tales.47

            Matapos mabuklat ang ilang kahon ay natagpuan ang hiyas.  Pinagmasdang mabuti ni Simoun, makailang binuksan at isinara; iyon nga ang agnos na suot ni Maria Clara noong pista sa San Diego, na, sa pagkahabag ay ibinigay sa isang ketongin.

            “Ibig ko ang pagkakaayos,” ang sabi ni Simoun, “sa magkano po ninyo ipagbibili?”

Ipinapapansin ni Rizal na preperensiya ng mga mapanata sa panahong iyon sa mga alahas na may mitolohiyang pang-relihiyon.46

Marami sa binili ni Kapitan Basilio ay hindi para sa kaniya, kundi upang iregalo sa mga makapangyarihan sa bayan. Ok lang ang gintong panali sa orasan para sa alferes ng San Diego pero ang pagpapatawa ni Rizal ay ang pabili ng kura paroko na mga hikaw na pambabae – siguro ibibigay ng kura sa mga birhen!47

Alam ni Simoun ang alahas na iyon, kasama niya bilang si Ibarra si Maria Clara noong gabi ng kapistahan sa San Diego at ipagkaloob ng dalaga ang agnos bilang limos sa ketongin.

            Kinamot ni Kabesang Tales ang kanyang ulo, na hindi malaman kung ano ang gagawin, kinamot ang tainga at pagkatapos ay tumingin sa mga babae.

            “Naiibigan ko ang agnos na iyan,” ani Simoun, “ibig baga ninyong ibigay sa isang daan…limang daang piso?  Ibig ninyong ipagpalit ng iba?  Pumili kayo ng inyong ibig.”48

            Si Kabesang Tales ay walang imik at nakamulalang pinagmamasdan si Simoun na wari’y alinlangan sa kanyang nadidinig.

            “Limang daang piso?” ang bulong.

            “Limang daan,” ang ulit ng mag-aalahas na nabago ang boses.49

            Kinuha ni Kabesang Tales ang agnos at pinihit-pihit; malakas na tumitibok ang kanyang pilipisan, ang kanyang mga kamay ay nanginginig.  Kung humingi pa kaya siya ng lalong malaki?50 

Makapagliligtas sa kanila ang agnos na iyon:  ang pagkakataong iyon ay mainam at hindi na mangyayaring muli.

            Kinikindatan siya ng mga babae upang ipagbili na,51 tangi lamang si Penchang, na, sa pangangambang baka tubusin si Huli ay nagwikang:

            “Kung ako’y pakakaingatan ko iyang wari’y relikyas…ang mga nakakita kay Maria Clara sa kumbento ay nagsasabing namalas nilang payat na payat na hindi halos makapagsalita, kaya’t inaakalang mamamatay na banal… Pinupuri siya ni Padre Salvi sapagka’t

48 Mapansin sa pagkakasunod-sunod ng presyo na alok ni Simoun ay mapapansin ang labis na pagnanais niya na mapasakanya ang agnos ng dati niyang kasintahan.49

Ang boses ay nagpapakita ng kataasan ng alok na presyo at pagnanais na mapasakanya ang agnos. Mga huling presyo na katulad sa larong Kuwarta o Kahon.50

Pansinin ang pagkakatulad nito sa isang kalahok na nasa larong Kuwarta o Kahon.51

Ito namamang mga babae ay parang mga tagapanood ng Kuwarta o Kahon na nanunulsol na kunin na ang huling presyong alok.

siya niyang pinagkumpisalan.  Baka dahil doon kung kaya hindi iyan ipinagbili ni Huli at pinili pa ang masangla siya.”

            Ang pahiwatig na ito’y nagkaroon ng kabuluhan.

            Nakapigil kay Kabesang Tales ang pagkaalaala sa kanyang anak.

            “Kung ipahihintulot ninyo,” aniya, “ay tutungo ako sa bayan at isasangguni ko sa aking anak; babalik ako rito bago magtakipsilim.”

            Nagkasundo sila sa gayon at umalis noon din si Kabesang Tales.           

Nguni’t nang nasa labas na siya ng nayon ay natanaw niya sa malayo, sa isang landas na patungo sa kagubatan, ang prayleng nangangasiwa sa hacienda at ang isang taong nakikilala niyang siyang kumuha ng kanyang mga lupain.  Ang pagkagalit ng isang lalaking nakakita sa kanyang asawa na pumapasok na kaakbay ng ibang lalaki sa isang silid na lihim ay hindi papantay sa sulak ng galit ni Kabesang Tales sa pagkakakita sa dalawang iyon na patungo sa kanyang mga bukid, sa mga bukid na kanyang ginawa at inasahan niyang maipamamana sa kanyang mga anak.52  Sa wari niya’y nagtawanan ang dalawang iyon, nililibak siya sapagka’t walang magawa; pumasok sa kanyang alaala ang sinabing:  hindi ko ibibigay ang mga iyon kundi sa dumilig sa kanila ng sariling dugo at maglibing doon ng asawa’t anak…           

Napahinto, hinaplos ng kamay ang noo at ipinikit ang mga mata; nang muling dumilat ay nakitang namimilipit sa katatawa ang taong iyon at sapol ng prayle ang kanyang tiyan upang di pumutok sa katuwaan; at pagkatapos ay nakita niyang itinuro ang kanyang bahay at muling nangagtawanan.53

            May humaging sa kanyang mga tainga, naramdaman sa kanyang

pilipisan ang lagutok ng isang hagupit, ang ulap na pula’y sumipot na muli sa kanyang paningin, muling namalas ang katawang bangkay ng kanyang asawa’t anak at sa piling ay ang lalaki at ang prayleng nagtatawa na pigil ang tiyan.               

52 Nagawang mailarawan ng buong katotohanan ni Rizal ang tindi ng galit ni Kabesang Tales. Ito ay dahilan sa panahong iyon ay inaalisan na ang kaniyang pamilya ng lupang sinasaka sa Calamba.53 Sa pagpapa-alis sa pamilya ni Rizal sa Calamba ay kasama sa kanilang lilisanin ay ang kanilang bahay na bato.

Nalimot niya ang lahat, lumiko at tinungo ang landas na nilalakaran ng lalaki at ng prayle; yaon ang landas na patungo sa kanyang bukirin.           

Si Simoun ay nabagot sa kaaantay kay Kabesang Tales nang gabing iyon.           

Nang magising siya kinabukasan ay napunang ang supot na katad na kinalalagyan ng kanyang rebolber ay walang laman; nang kanyang buksan ay nakakuha sa loob ng kaputol na papel na kinababalutan ng agnos na may esmeralda at brilyante54 at kinasusulatan ng ilang salita sa wikang Tagalog, na ang sinasabi ay:           

“Ipagpatawad po ninyo, ginoo, na kahi’t nasa aking bahay ay pagnakawan ko kayo; nguni’t ang pangangailangan ay siyang nag-udyok sa akin, datapwa’y iniwan kong kapalit ng inyong rebolber ang agnos na pinakananasa ninyo.  Kailangan ko ang armas at makikisama na ako sa mga tulisan.  Ipinagbibilin ko sa inyong huwag ipagpatuloy ang inyong lakad sapagka’t sa dahilang wala na kayo sa aking bahay ay hihingan namin kayo ng malaking tubos pag kayo’y aming nabihag.” – Telesforo Juan de Dios55

            “Natagpuan ko rin ang taong aking hinahanap!” ang bulong ni

Simoun, “may kaunti pang balisa…nguni’t lalong mabuti; matutong gumanap sa kanyang ipinangako.56

            Ipinag-utos sa kanyang alila na tumungo sa Los Baños, na, sa

dagat-dagatan magdaan, at dalhin ang malaking maleta, at doon siya hintayin, sapagka’t siya’y sa katihan magdaraan na dala ang kinalalagyan ng mga batong mahahalaga.           

54 Sa pamamagitan ng bahaging ito ay nilagyan ni Rizal ng kasaysayan ang isang alahas na napasakamay ni Simoun – ang agnos ni Maria Clara. Basahin ang sanaysay ni Dolores Feria na Does Maria Clara's Locket Have Any Significance? sa aklat ni pinatnugutan ni Petronino Bn. Daroy na ang may pamagat na Rizal: Contrary Essays.

55 Basahin ang kahulugan ng pangalan ni Kabesang Tales (Kabanata 4).56

Kung hindi lamang piksiyon ang nobelang ito ay maari nating maitanong kung sinadya ba ni Simoun na gawin ang bilihan ng alahas sa bahay ni Kabesang Tales.

Ang pagdating ng apat na guwardiya sibil ay lalo pang nakagalak sa kanya.57  Huhulihin ng mga sibil si Kabesang Tales, nguni’t sa dahilang hindi nakita ay si Tandang Selo ang dinala.           

Tatlong patayan ang nangyari nang gabing iyon.  Ang prayleng nangangasiwa sa hacienda at ang bagong hahawak ng mga lupa ni Kabesang Tales ay nangatagpuang patay, basag ang ulo at may sumpal na lupa sa bibig, sa kalapit ng mga lupain nito; sa bayan, ang asawa ng bagong mag-aari ng lupa na pinatay ay patay ding inumaga, na puno rin ng lupa ang bibig at pugot ang ulo, at may kasiping na papel na kinasusulatan ng pangalang “Tales” na ang ipinanulat ay daliring isinawsaw sa dugo…           

Manahimik kayo, mapayapang taga-Kalamba!58  Sa inyo’y walang nagngangalang Tales, sino man sa inyo’y hindi siyang nakagawa ng kasalanan!  Ang mga pangalan ninyo’y Luis Habaña, Matias Belarmino, Nicasio Eisagani, Cayetano de Jesus, Mateo Elejorde, Leandro Lopez, Antonio Lopez, Silvestre Ubaldo, Manuel Hidalgo, Paciano Mercado,59 kayo ang buong bayan ng Kalamba!  Nilinis ninyo ang inyong mga bukirin, ginugol ninyo sa kanila ang buong buhay, ang mga naimpok, mga pagpupuyat, pagtitipid, at pagkatapos ay inalis sa inyo, pinalayas kayo sa inyong mga tahanan at ipinagbawal sa iba ang kayo’y patuluyin!  Hindi pa nasiyahang lapastanganin ang katwiran kundi niyurakan sampu ng mga banal na kaugalian ng inyong bayan…60 Naglingkod kayo sa Hari at sa Espanya, at nang sa ngalan nila’y pinag-usig ninyo ang katwiran,61 ay itinapon kayo’t sukat nang hindi man nilitis, inilayo kayo sa yakap ng inyong mga asawa at sa halik ng inyong mga anak… Mahigit sa tiniis ni Kabesang Tales ang tiniis ng bawa’t isa sa inyo, nguni’t gayon man, ay wala sa inyong naghiganti.  Hindi nagkaroon sa inyo ng lingap ni kaawaan at pinag-usig pa kayo hanggang sa kabilang buhay, gaya ng ginawa kay Mariano Herbosa…62 Lumuha kayo o matuwa sa mga liblib na pulong 57 Sa mga kapanahon na sulat ni Rizal ay nasabi niya sa kaniyang kaibigan mabuti ang maraming hinuhuli para sa kapakanan ng bayan. (reminder: locate and cite the letter)

58 Sa bahaging ito ay alam ni Rizal ang impact ng kabanatang ito, lalo na sa kaniyang mga kababayan sa Calamba na dumadaan na sa magkatulad na karanasan.

59 NOTA: Kailangang pag-aaralan ang mga taong binanggit na ito ni Rizal60

Banal na kaugalian ng bayan – hospitalitidad.

61 Pinag-usig ang Katwiran – dumulog sa korte ang mga magsasaka ng Calamba.62

inyong nilalagalag nang hindi alam ang sasapitin!  Kinakandili kayo ng Espanya at sa malao’t madali ay tatamuhin ninyo ang katwiran!63

 

ang bayaw ni Rizal na si Mariano Herbosa ay hindi pinayagan ng pari ng Calamba na mailibing sa sementeryong Katoliko dahilan daw sa hindi nangungumpisal. Sa sinulat na artikulo ni Rizal na may pamagat na Profanacion na nalimbag sa La Solidaridad ay kaniyang sinabi na ang tunay na dahilan kaya hindi pinayagang mailibing si Hermano Herbosa ay dahilan sa ito ay kaniyang bayaw. Mula sa insidenteng ito ay hiniling ni Rizal na ang mga sementeryo sa Pilipinas ay ilipat sa pangangasiwa ng pamahalaan at huwag manatili sa kamay ng simbahan.

 “Unfortunately the evil is not new, it dates back to the remote past. Rizal had already denounced it in the first pages of  Noli me tangere. His adversaries are only showing that he is right.” 

63 Propetikal ang sinabi ni Rizal sa bahaging ito ng El Filibusterismo, ang Hacienda ng Calamba ay isa sa mga ipinagbili ng simbahan sa pamahalaang Amerikano at napasakamay ng mga magsasaka ng Calamba.