FARABI

Beyrut 1405/1985; F. W. Zimmermann. Al·ra· rabi's Commentary and Short Treatise on Aris· tatele 's De lnterpratatione, Oxford 1981 ; Han­na el-Fahüri- Halil el-Cer, Tarihu'f.{else{eti'l­'Arabiyye, Beyrut 1982, ll, 90·15S; Naciet-Tik­riti, el.Pelse{etü'l·af].lak.ıyye'l·Eflatuniyye 'in· de mü{ekkiri'l·İslam, Beyrut 1402 / 1982, s. 302·317; Abdüsselam b. Abdülali, el·Felse{e· tü's·siyasiyye 'inde'l-Farabf, Beyrut 1982; Eba l'faşr el·Farabi {i ?ikra'l·el{iyye li·ve{atih (tak­dim İbrahim Medkür). Kahire 1403 / 1983; Bay­raktar Bayraklı, Farabi'de Deulet Felsefesi, İs· tanbul 1983; F. Rosenthal, Merahicü 'l· 'ulema'i'l· müslimin (tre. Enis Feriha). Beyrut 1403/1983, s. 18, 54, 65, 137, 146, 180, 185; Mahmut Ka­ya, İslam Kaynakları lşığında Aristate/es ue Felsefesi; İstanbul 1983, s. 128·131, 242; Atıf el-lraki. Şevratü'l- 'ak.l {i ' l·felse{eti' l· 'Arabiy· ye, Kahire 1984, s . 87·118; N. Rescher, Tetau· vurü'l·mantık.ı'l·'Arabi(trc. Muhammed Meh­ran). Kahire 1985, s. 160, 295·307; H. Corbin, İslam Felsefesi Tarihi (tre. Hüseyin Hatemi), İstanbul 1986, s. 159·167 ; Hamid Tahir. el·Me· dinetü'l · {azıla beyne Efiatan ve'l·Farabf, Ka· hire 1406/1986; Necati Öner, Klasik Mantık, Ankara 1986, s. 164; M. Ali Ebü Reyyan, Tari· f].u 'f.{ikri'l-{else{f fi'l-İslam, İskenderiye 1986, s. 353·396; Muhammed Abid el-Ciibiri, l'laf:ı· nü ue 't· türiiş, Darülbeyza 1986, s. 55·86; a.mlf., Bünyetü 'l· 'ak/i'/- 'Arabf, Beyrut 1987, s. 418· 436; Macit Fahri, İslam Felsefesi Tarihi (tre. Kasım Turhan), istanbul 1987, s. 91·104; a.mlf., "The Ontological Argurnent in the Arabic Tradition: Case of Al-Fariibi", St/, LXVI (1986), s. 5·17; a.mlf .. "Felsefetü'l-Farabi el-J;ı.ull,Gy ­

ye ve şılatühii bi'l-al)liil,G'n-Nikomahya", el· Ebf:ıiiş, XXXVlll, Beyrut 1990, s. 41·61; a.mlf .. "Mantı~u Aristo beyne'l-Farabi ve İbn Rüşd", a.e., XL (ı 992), s~ 107 ·128; Mustafa Çağrı cı, İs· lam Düşüncesinde Ahlak, istanbul 1989, s. 73· 95; Uluslararası İbn Türk, Harezm[, Farabf, Beyrüni ve İbn Sina Sempozyumu Bildiri/eri, Ankara 1990 ; M. Galston, Politics and Excel· lence: The Political Philosophy o{ Al{B.rab[, Princeton 1990; M. Naci Bolay, Farabi ve İbn Sina'da Kavram Anlayışı, İstanbul 1990; Ah­med Şemseddin. el·Farabf, Beyrut 1411/1990; M. J. L. Young, Religion, Learning and Scien· ce in the Abbas id Period, Cambridge 1990, s. 378·388; ı. R. Netton, Al·tarabf and His School, London·NewYork 1992; Fahrettin Olguner, Fa· rabf, İzmir 1993; İbrahim Mustafa İbrahim, Me{­hümü'l· 'ak.l fi'l·fikri'l-{else{f, Beyrut 1993, s . 71·72; Necip Taylan. İslam Düşüncesinde Din Felsefe/eri, istanbul 1994, s. 111·174; J. La­meer. Al·rarabi and Aristate/ian Syllogistics, Leiden 1994; Aydın Sayılı. "Farabi ve Tefek­kür Tarihindeki Yeri", TTK Belleten, XV /57 (195 ı). s. 1·60; Ahmet Ateş, "Farabi'nin Eser­lerinin Bibliyografyası", a.e., s. 175·192; Fuad Haddad, "Al-Farabi's Views on Logic and Its R,elation to Grammer", /Q, Xlll/4 (1969), s. 192 ·207; Halil Cerr, "Far abi «Füsı1sü'l- Hi­kem»in Yazarı rrudır?" (tre. Kifayet Özaydın), AÜİFD, XVIII (1970). s. 153·162; S. Pines, "İbn Sina ve Risiiletü 'l-füsı1s fi'l-hikme'nin Ya­zarı" (tre. Kifayet Özaydın). ae., XIX (1973), s. 193·196; Korkis Awad- Mihail Awad, "Ra'i­dü'd-dirase 'an Ebi Naşr el-Farabi", el·Mev· rid, fV / 3, Bağdad 1395 / 1975, s. 165·268; Emel Esin, "Farabi'yi Yetiştiren Kengeres Türk Muhitinin Kültür ve Sanatı" , İTED, Vl/3·4

162

(1976), s. 81·140; Mehmet Aydın. "Farabi'nin Siyasi Düşüncesinde Saadet Kavramı", AÜİFD, XXI (1976). s. 303·316; a.mlf., "Farabi'nin Ru­hun Ölümsüzlüğüne Dair Görüşü İle İlgili Bazı Yanlış Anlamalar", Ankara Üniversitesi ilahiyat Fakültesi İslam ilimleri Enstitüsü Der· gisi, sy. 5, Ankara 1982, s. 121 ·128; Refik ei­Acem. "el-Mantı~ fi eb'iidihi'l-İsldrniyye ve'l­'Arabiyye beyne'l-Farabi ve'l-Gazziili':, el· Ebf:ıiiş, XXXV, Beyrut 1987, s. 21·52; Muhsin Mehdi, "Al-Fariibi's Imperfect State", JAOS, CX/ 4 (1990). s. 691· 720; Cirar Cehiimi, "I:Iu­rı1fü'l-Farabi lugatü felsefiyye em felsefe tü luga", Havliyyatü {er'i'l-edebi 'l· 'Arabiyye, sy. 5, Beyrut 1990, s. 125·133; Rıdvan es-Seyyid, "Medinetü'l-~aha' ve medinetü'l- felasi­fe" , el-İctihti.d, ll, Beyrut 1990, s. 123·132; S. Stroumsa, "Al Farabi and Maimonides on the Christian Philosophical Tra'dition", Isi., LXVlll (1991), s. 263·287; Kabir Ahmad Khan, "A Select Bibliography of Writings on al­Fiiriibi in English", Muslim World Book Re· view, XIII / 2, Leicester 1993; Alıdülhak Adnan, "Farabi", İA, N , 451· 469; Richard Walzer. "al­Fiiriibi", E/2 (İng.), Il, 778· 781.

~ MAHMUT KAYA

O MÜSİKİ. Felsefe dünyasında "Mu­allim- i Sanı· la kabı ile tanınan Farabi müsiki alanında da birçok tarihçi ve mü­siki nazariyatçısı tarafından "Muallim-i Ewel" olarak kabul edilmiştir. Farabi müsiki nazariyatını Aristo, Themistius ve Euclides gibi ünlü alimierin Arapça'ya tercüme edilen eserlerinden tanımıştır.

Ayrıca Ya'küb b. İshak ei-Kindi'nin bu alandaki çalışmalarından da haberdardı. Daha sonra yazdığı eserlerde ve özellikle el-Musf~a'l-kebir'de Yunanlılar'ın na­zariyatını şerhetmekle kalmamış, iyi bir fizikçi ve matematikçi olduğu için Yunan­lılar'dan eksik şekilde intikal eden na­zariyat bilgilerini tamamlamış, hatta bir­çok noktada onların hatalarını düzelt­miştir. Bundan başka çalgılarla ilgili ay­rıntılı incelemeler yapmış olması ve ses fiziğiyle ilgili çalışmalarında Yunanlılar'ı aşması ona müsiki tarihinde müstesna bir yer kazandırmıştır.

Müsiki ilmini nazari ve arneli olarak iki bölümde ele alan Farabfnin el-Musi~a·ı­kebir'i incelendiğinde onun sadece bü­yük bir nazariyatçı değil aynı zamanda müsiki sanatını fiilen icra eden bir sanat­kar olduğu açıkça görülür. Müsiki naza­riyatına olan vukufu sonucunda konuları büyük bir açıklıkla ifade edebilmesi, an­cak onun bu sanattaki yüksek icracılığı ile açıklanabilir. Birçok kaynakta sözü edilen, Farabfnin bir mecliste saz çala­rak orada hazır bulunanları önce güldü­rüp sonra ağiattığı ve sonunda herkesi uyutarak meclisten çıkıp gittiği şeklin­deki rivayetin tamamıyla hayal mahsulü olmadığı düşünüise bile burada büyük bir abartmanın bulunduğu muhakkaktır. Ayrıca bazı eserlerde ud ve kanunun Fa-

Farabi'nin KiUibü iJ:ışa' i'l·f~ii 'at adlı ri salesinin ilk iki sayfası (Manısa lı Halk Ktp., Mecmua, n<. ı705 , v<. 59' ·60 '1

rabY tarafından icat edildiğine dair ifa­delere rastlanmaktaysa da bu sazların Farabfden önce de kullanıldığı bilindiği­ne göre onun belki bu sazların düzenin­de bazı hamleler yapmış olabileceğini ka­bul etmek gerekir.

Farabfnin mOsikiye dair eserleri şun­lardır: 1. el-Musil,ca'l-kebir•. Asıl adı Ki­tabü Şınacati cilmi'l-mı1si~a olan bu eser İbn Ebu Usaybia'nın ifadesiyle el­Mı1si~a ·ı - k e bir adıyla şöhret bulmuştur (daha önce Kindi'nin eseri de bu adla anı l ­

maktayd ı ). İki bölümden meydana gelen el-Mı1si~a'l-kebir'in "ei-Medhal ila sı­

naati'l-müslka" başlıklı ilk bölümünün bazı kütüphanelerde müstakil bir nüsha halinde yer alması, başta Henry George Farmer olmak üzere birçok araştırmacı­

nın Farabi'nin bu adla ayrı bir eseri da­ha bulunduğunu ileri sürmesine sebep olmuştur. Özellikle Türkiye'de Farabi ile ilgili yayınlarda bu hataya sık sık rastlan­maktadır. Dünyanın çeşitli kütüphanele­rinde yazma nüshaları bulunan (Shiloah, s. ı 06- 1 07) eser aattas Abdülmelik Ha­şebe tarafından neşredilmiştir (Kahire 1967). 2. Kitabü İ!J.şa'i'l-i~iicat. MOsiki usullerine dair olan bu eserin tek nüs­hası 1958 yılında Ahmet Ateş tarafından Manisa il Halk Kütüphanesi'nde tesbit edilmiştir (nr. 1705, vr. 59b· 92b)_ Eserde

~J.\:;j~.}o~l~l~;.,...ı"j,J.J";,')..l.-~d­J;.~~~I;J ~G ..... "j!}.1§..1.1~1~·

-~ J \ J_..~v,;.._;'f"?~-':.t,\J~~'}~~~~ J~,;\:Ç,.:,ı.:.l_ı~-:"~Jj.<iı\~~1\..J"j:ıii:.!J

.s"~o~ı_,;c;,e,:;;~.::,;:;ıı~:.ıw.~s;ıa' ~_ı)i,:,..)t-~ (\:. 1~~ J.t.~_,.JG;,ı;.IJ.;:.~

' ~~.ı-~~ .:.ll :~.ı,_..,.ıl.:;;ı..:;J.W.~~Jci\....t.F''Y ~ç;)~w~~~!# ı;;_;,t:Ge~..;.& J.;,j.:.ııı~y\....>AV... i.~i·;.SY'Jı.i•)

. <Jı....)i;~ir:..~(~~;ı5-ii~~:kı~J ~.:Ui.;l»t~4~i~I_,~JılıNB!}o ,ı..ç.j(, · ·-· ı · .. · ···' · · · r ':~ ı · ı · ~J~_}Çt"-.:....J'} 0:ü-' ·_r..\y>..>~·~"~'

~ü~.;~.;ıt: 'f) 1U-~i;ı-\J~~ i/}:.~ ... /.J'I.t!.U::"-'.,J :.ııl. ~ı_,..,.y.ı~,:.~\ J-.;r~ . ..:.l~~-'u.:;W..:..~,\4-~ . .Y&~

,._;,;,;ı(,...ci~~:,cf'JI\N~i,>~JI~ı:Ji.~'j

-~~c~lıt~u!;llc-.:.~~.u.~c.-~ll<'~! ~(_,ı;ı_,\.J.:.ı.,.;.ıj .\.::lı,.~::.,ıfe.l~'ıii•\:..P

~~·;4~w~ic~ı.~ı.,\J;ı_ı~~ · ~\.:.ıll•-"'c;:~...,,~Jü.ÜUI..\.J~i · u:~ .. ·,,~.. , · ·' :: .- ·, fl ' ... , .. , • . , . ,~ . !ı::;_j-_,.~j,-..-.:t-t>~\.. ._:., l_ı-'1.J~.l;4\.i ·:

Ykaın terkipleri, temel usullerin taksima­tı ve tasnifi gibi konuları inceleyerek Ykaın arneli yönünü ele alan Farabi, ayrıca is­hak ei-Mevsıli'nin Te'lifü'n-nagam adlı eserindeki bazı görüşleriyle, Arap usulle­rini bırakıp Yunanlılar'ın usulleriyle meş­

gul olmasından dolayı Kindi'yi de tenkit etmiştir. 3. Kitab ti'l-i~ii cat. Farabi'nin usullere dair ikinci eseri olup burada Ykaın prensipleri üzerinde durulmuştur. Eserin tek nüshası Topkapı Sarayı Mü­zesi Kütüphanesi'ndedir (l ll. Ahmed, nr. 1878, vr. 160b- J67").

Farabi mOsikiyle ilgili bu eserlerinin dışında İJ:ışc'i, ü '1- c ulı1m adlı risalesin­de de mOsiki konusuna yer vermiştir.

Eserde melodilerin çeşitleri, nasıl terkip edildikleri, daha tesirli olmaları için ne gibi özelliklere sahip bulunmaları ge­rektiğini bilmeye yarayan bir ilim şek­

linde tarif edilen mOsiki müşahede ve uygulama yolu ile öğrenilen, yani mate­matiğin kapsamında bulunan bir ilim olarak incelenmiştir.

Farabi'nin Avrupa'nın muhtelif kütüp­hanelerinde bulunan mOsikiye dair çe­şitli yazıları , Henry George Farmer tara­fından kısaltılmış İngilizce tercümele­riyle birlikte al-Fiirabi's Arabic-Latin Writings on Muşic adıyla neşredilmiş­tir (Giasgow 1934).

lshak b. ibrahim ei-Farabi'nin DTvanü 'L·

edeb adlı

eserinin ilk iki sayfası (Süleymaniye Ktp.,

Ayasofya,

nr. 4678)

BİBLİYOGRAFYA :

Farabi, Kitabü iJ:ışa'i'l·f~a'at, Manisa İl Halk Ktp., nr. ı 705, vr. 59b·92b ; a.mlf. , Kitab fi'/­r~a'at, TSMK, lll. Ahmed, nr. 1878, vr. ı6ob. ı 67'; a.mlf.. el·MQsfka'l·kebtr (nşr. Gattas Ab­dü lmeli k Haşebe). K~hire ı967, 1·11; a.mlf., İh· sau 'l ·u/Qm (tre . Ahmet Ateş). istanbul 1989, s. ı04·106; Beyhaki, Tetimme, s.16·20; İ bn Ebü Usaybia. 'UyQnü'l ·enba', Beyrut, ts., s . 608; İbn Hallikan. Vefeyat, V, 153 ·157 ; H. G. Far­mer. A History of Arabian Music to the Xllf'h Century, London 1929, s. 175 ·177; a.mlf .. The Sources of Arabian Music (nşr. Hüseyin Nas­sar). Kah ire 1957, s. 159 · 167; a .mlf. . "The Influence of Al-Farabi's Ihsa al-ı.num on the Writers on Music in Western Europa", JRAS, sy. 3 ( 1 932), s. 56 ı · 592; A. Shiloah , The Theory of Music in Arabic Writing's (c. 900· 1900), München ı 979, s. 101 ·1 08; Said Zayed, f'leva· bigu'l ·fikri'l · 'Arabf, Kahire 1980, s. 67; Mü­na Sancakdar Şa'rani. TarffJ.u' l ·mQsfka'l · 'Ara· b iyye ve alatiha, Beyrut 1987, s. 188·195; G. D. Sawa, Music Performance Practice in the Early 'Abbasid Era 132·320 AH/ 750·932 AD, Toronto 1989, s. 1·1 07; Eckhard Neubauer. "Die Theorie vom İqii'", Oriens, XXXN, Leiden 1994, s. 103·173; Abdülhak Adnan, "Farabi", İA, IV, 455 ·456.

[j,J ALA.EDDİN lEBRİNİ

L

FARABI, İshak b. İbrahim

( u-!G wı ~Ir.! ,y, ı.9b:...l ı Ebu İbrahim İshak b. İbrahim el-Farabi

(ö. 350/961 [?])

Arap dili alimi, lugatçı. _j

282'de (895) doğan dil alimi ve edip Ebu Mansar ei-Ezheri'nin akranı olma­sına bakarak lll. (IX.) yüzyılın sonlarında veya IV. (X.) yüzyılın başlarında doğdu­

ğu söylenebilir. Türkistan'daki Farab şeh­rine nisbetle anılır. Katib Çelebi, nisbe­sini yanlışlıkla Faryabi şeklinde kaydet­miştir (Keşfü'?·?unan, ı . 774). Meşhur lu­gatçı İsmail ei-Cevheri'nin dayısı ve ho­cası olan Farabi'yi büyük Türk filozofu Ebu Nasr ei-Farabi ile karıştıranlar ol­muştur. Yemen'e gittiğine ve Divanü'l­edeb adlı eserini orada yazdığına dair bilgiler doğru değildir. Divanü'l-edeb'in bir nüshasını' Ebü'I-Aia ei-Maarrl'den ik­mal eden Yemenli bir şahsın Farabi ile karıştırılması sebebiyle onun Yemen'e gittiği zannedilmiştir. Muhtemelen ilk öğrenimini Farab'da yapan Farabi'nin daha sonraki tahsili ve hayatı hakkında kaynaklarda bilgi bulunmamaktadır. Ve­fat tarihi de kesin olarak belli değildir. Ancak SüyQti 350' de (961) öldüğünü zik­retmektedir.

Eserleri. 1. Divanü '1- ed eb. Arapça lu­gatların en önemlilerinden biridir. Bu eserde fiilierin türüne ve isiınierin ka­lıplarına göre bab ve fasıl sistemiyle bi-

163