Landform Analysis, Vol. 7: 43–52 (2008)

Ewolucja doliny Darżyńskiej Strugi jako efekt procesównaturalnych i antropogenicznych

The evolution of the Darżyńska Struga valley as a combined effectof natural and anthropogenic processes

Wac³aw Florek*1, Marek Majewski

1, Henryk Machajewski

2, Mariusz Ga³ka

3,

Joanna Pajewska1

1Akademia Pomorska w Słupsku, Zakład Geomorfologii i Geologii Czwartorzędu, ul. Partyzantów 27, 76-200 Słupsk2Uniwersytet Gdański, Zakład Archeologii, ul. Wita Stwosza 55, 80-952 Gdańsk 53Uniwersytet im. A. Mickiewicza, Collegium Geographicum, Zakład Biogeografii i Paleoekologii,ul. Dzięgielowa 27, 61-680 Poznań

Zarys treści: Badany obszar był przez ponad 30 lat przedmiotem zainteresowań archeologów, którzy odkryli tu wielokultu-rowe stanowisko obejmujące niemal cały okres od schyłku neolitu po wczesne średniowiecze. W latach 80. ubiegłego wiekuwykonano pierwsze prace geomorfologiczne i geologiczne, które dały obraz daleko idących zmian dna doliny i ich zboczy, alenie dały jednoznacznej odpowiedzi na pytanie, jakie przyczyny i w jakim okresie je spowodowały. W ostatnim czasie przepro-wadzono rozpoznanie paleobotaniczne, które wskazało przede wszystkim na istnienie wielu luk sedymentacyjnych w osa-dach organicznych, ale dostarczyło też dowody na znaczne przekształcenia środowiska doliny Darżyńskiej Strugi, które do-konywały się zarówno u schyłku plejstocenu, jak i w średniowieczu.

Słowa kluczowe: dolina rzeczna, neolit, epoka brązu, okres przedrzymski, okres rzymski, okres wędrówek ludów, wczesneśredniowiecze, osady deluwialne, aluwiacja

Abstract: The investigated area has been researched by archaeologists, who discovered a multi-cultural site spanning the pe-riod from the latest Neolithic to the early medieval times, for more than 30 years. The first geomorphological and geologicalstudy, carried out in the 1980s, led to the recognition of substantial changes in the morphology of the valley floor and the valleysides, but left the question of their causes open. The more recent palaeobotanical prospecting revealed numerous hiatuses inthe organic sedimentary record and indicated considerable environmental change in the Darżyńska Struga valley which tookplace in the latest Pleistocene and in the Middle Ages.In the latest Pleistocene the direction of meltwater drainage was to thesouth, using a part of marginal esker depression. After the valley of Łupawa was incepted, meltwater eroded a valley tractwhich is now the lower reach of the Darżyńska Struga. An erosional pavement (bed armour) originated in this way, currentlyunderlying the valley fill. Parallel to climate change and increase in rainfall, particularly after the climatic optimum, peat accu-mulation commenced. In the Subboreal period Neolithic settlements were established in the proximity of the valley, quicklyfollowed by intense denudational processes. The respective deposit is sandy diamicton of agricultural origin, prograding fromthe slopes onto the valley floor. Alluviation took place in the Middle Ages, as testified by pollen analysis and macrofossils frompeat sediments, and was the consequence of floods redistributing slope sediments over peaty substratum. In the recent timeschannelization and drainage works have resulted in water level lowering in both the channel and within the floodplain.

Key words: river valley, Neolithic, Bronze Age, pre-Roman Periode, Roman Periode, Great Migration Periode, Early me-dieval Periode, deluvial deposits, alluviation

43

* e-mail: florekw@pap.edu.pl

Wprowadzenie

Ponad 30 lat temu na północny zachód od wsiGłuszyno rozpoczęto badania archeologiczne, a w la-tach 80. XX w. pierwsze prace geomorfologiczne po-parte rozpoznaniem lotniczym. Po dłuższej przerwiew roku 2006 powrócono do badań geomorfologicz-no-geologicznych, a w ostatnich dwóch latach doko-nano pierwszego rozpoznania paleobotanicznej tre-ści osadów organogenicznych występujących na dnieDarżyńskiej Strugi.

Powrót do badań na tym obszarze został podykto-wany nowymi możliwościami merytorycznymi i orga-nizacyjnymi, a także zainteresowaniem problema-tyką przekształceń rzeźby i osadów pod wpływemdziałalności człowieka. Stanowisko Głuszyno, zewzględu na udokumentowaną archeologicznie trwa-łość osadnictwa, rokuje w tej kwestii duże nadzieje.

Sytuacja geomorfologiczna obszarubadań

Obszar badań położony jest na Wysoczyźnie Da-mnickiej (Augustowski 1970, Kondracki 1998), którajest częścią pasa wysoczyzn morenowych PobrzeżaBałtyku. Jej północna część znajduje się na rzędnych25–30 m n.p.m., zaś południowa osiąga 60–80 mn.p.m., około 20 m wyżej niż przylegająca do niej odzachodu Równina Sławieńska. Wysoczyzna Damnic-ka ma charakter wysoczyzny morenowej płaskiej, lubfalistej urozmaiconej pagórkami moren czołowych(sięgającymi 100 m n.p.m.), wałami ozów, ciągamipagórów kemowych i porozcinanej południkowo irównoleżnikowo biegnącymi rynnami, w większościobecnie wykorzystywanymi przez rzeki (Sylwestrzak1969, ryc. 1). W obrębie większych rynien i dolin wyż-sze poziomy morfologiczne mają genezę wodnolo-dowcową – są to niewielkie sandry lub terasy kemo-we (Borówka, Rotnicki 2000).

Teren badań leży na północny zachód od wsiGłuszyno, w północno-zachodniej części gminy Po-tęgowo. Obejmuje on niewielki fragment wysoczyznymorenowej płaskiej, mający charakter cypla ograni-czonego fragmentami rynien o przebiegu NW-SE iNE-SW, których dnem płynie w swym środkowymbiegu Darżyńska Struga, niewielki, prawobrzeżnydopływ Łupawy. Pierwsza część rynny pełniła wokresie deglacjacji, w trakcie wyróżnionej przez Syl-westrzaka (1969) fazy (subfazy) strzebielińskiej,funkcję rynny przyozowej formującego się ozu gra-pickiego. Jest ona relatywnie szeroka, a jej krawędziesą dość łagodnie nachylone. Druga część rynny jestwąska, a jej zbocza są znacznie nachylone. Obie doli-ny w trakcie tzw. postoju stowięcińskiego pełniłyfunkcję dolin odpływowych wód roztopowych. Wobu przypadkach dna rynien są zatorfione, nie wystę-pują w nich terasy, a współczesny kształt korytu rzeki

nadano podczas prac regulacyjnych, które objęły wy-prostowanie i pogłębienie koryta (ryc. 1).

Sytuacja archeologiczna

Stanowisko w Głuszynie było przedmiotem ba-dań archeologicznych w latach 1976–1995. Jest tostanowisko wielokulturowe, na którym stwierdzonoobecność bogatych pozostałości po osadnictwie zokresu neolitu, epoki brązu, a także okresów: przed-rzymskiego, rzymskiego, wędrówek ludów i wczesne-go średniowiecza (Machajewski 1992, 1995, Kurza-wa, Machajewski 1993).

Stanowisko to znane było z rozpoznania przepro-wadzonego przez archeologów z muzeów w Lęborkui w Słupsku, a w roku 1988 archeolodzy z Uniwersy-tetu im. A. Mickiewicza w Poznaniu podjęli tu bada-nia ratownicze na cmentarzyskach ludności z późne-go okresu rzymskiego i wczesnej fazy wędrówekludów usytuowanych w zachodniej części obszaru, naterenie przylegającym do dawnej piaskowni (ryc. 2).Poszukiwania osad, które można by powiązać z roz-poznanymi cmentarzyskami, prowadzone tradycyj-nymi metodami, to jest przez penetrację powierzchni(między innymi w ramach „Archeologicznego zdję-cia Polski”) i przy zastosowaniu płytkich sond geolo-gicznych (lasek geologicznych) nie przyniosły po-żądanych rezultatów.

W rozpoznaniu stanowiska istotną rolę odegrałowykorzystanie wielkoskalowych zdjęć lotniczych wy-konanych przez W. Florka i W. Rączkowskiego. Nazdjęciach z roku 1991 (ryc. 2) występują wyraźne for-my geometryczne o zarysie zbliżonym do prosto-kątów, których penetracja archeologiczna przepro-wadzona latem 1992 r. nie przyniosła jednakoczekiwanych efektów. Zdjęcia z 1992 r. ujawniajązupełnie inny obraz (fot. 1, ryc. 2). Widoczne są nanich dwa skupiska plam, które wielkością odpowia-dają takim obiektom archeologicznym, jak paleni-sko, jama, grób ciałopalny czy ziemianka (ryc. 2, fot.1). Archeologiczna weryfikacja skupiska form usytu-owanych na niewielkim wzniesieniu znajdującym sięw północnej części rozpoznanego obszaru, podjęta wroku 1993, wykazała na głębokości 0,3–0,5 m obec-ność licznych i różnorodnych obiektów. Stanowiłyone pozostałość po kilku osadach, które funkcjono-wały w okresie od II w. p.n.e. do XII w. n.e. (Kurza-wa, Machajewski 1993, Machajewski 1995, w druku).Badania te kontynuowano w latach 1994–1995. Wtym samym czasie zweryfikowano także drugie sku-pisko plam, widocznych na zdjęciu lotniczym z roku1992, związanych z „południowym” wzniesieniem.Również i w tym przypadku znaleziono ślady osad-nictwa. Trzeba dodać, że niewielkie ciemne plamypołożone na stokach wzniesień okazały się wyłącznienagromadzeniami materiału próchnicznego, bę-dącymi efektem procesów denudacyjnych bądź orki.

44

Wac³aw Florek, Marek Majewski, Henryk Machajewski, Mariusz Ga³ka, Joanna Pajewska

45

Ewolucja doliny Dar¿yñskiej Strugi jako efekt procesów naturalnych i antropogenicznych

0 2 4 km

Łu

pa

wa

1 2 3 4 5 6

7 8 9 10 11 12

13 14 15 16 17 18

19 20 21

Ryc. 1. Lokalizacja obszaru badań i geomorfologiczna sytuacja stanowiska badawczego (za Sylwestrzakiem 1969, niecozmienione)

1 – morena denna, 2 – moreny czołowe przeważnie akumulacyjne, 3 – zagłębienia powstałe po martwym lodzie, 4 – oz, 5 – rynny subgla-cjalne, 6 – doliny wód roztopowych, 7 – ostańce wysoczyznowe wśród powierzchni erozyjnych, 8 – terasy, 9 – terasy sandrowe, 10 – obsza-ry wydmowe, 11 – załomy wysoczyznowe, 12 – załomy teras, 13 – młode formy dolinne, 14 – długie stoki, 15 – zatorfione dna: wytopisk,rynien subglacjalnych, dolin wód roztopowych, 16 – równiny torfowe, 17 – załomy do 5 m, 18 – załomy od 5 do 10 m, 19 – załomy powyżej10 m, 20 – załomy o niewyraźnym przebiegu/granice morfologiczne form, 21 – obszar badań

Fig. 1. Location of study area and geomorphology of the investigated site (after Sylwestrzak 1969, partly changed)1 – moraine plateau, 2 – end moraines, mostly accumulating, 3 – dead ice depressions (kettle holes), 4 – esker, 5 – subglacial trough, 6 –meltwater valleys, 7 – moraine plateau remnants between erosional surfaces, 8 – terraces, 9 – outwash terraces, 10 – dunes, 11 – moraineplateau escarpments, 12 – terrace escarpments, 13 – young valley forms, 14 – long slopes, 15 – peaty bottoms of: kettle holes, subglacialtroughs, meltwater valleys, 16 – peat plains, 17 – escarpments to 5 m, 18 – escarpments from 5 to 10 m, 19 – escarpments over 10 m, 20 –indisticted escarpments/morphological borders of forms, 21 – investigated area

Badania stanowiska w Głuszynie wykazały, żebyło ono użytkowane nieprzerwanie od schyłku neo-litu po III/IV okres epoki brązu (2200–800 lat p.n.e.),a następnie od okresu przedrzymskiego po okres wę-drówek ludów (200 lat p.n.e.–500 lat n.e.). Najwcześ-niejsze pozostałości osadnicze (neolit, wczesny iśrodkowy okres epoki brązu) skupione są wpołudniowo-zachodniej i zachodniej części stanowi-

ska, natomiast późniejsze osady (okresprzedrzymski, rzymski, wędrówek ludów i wczesneśredniowiecze) w częściach: północnej, północ-no-wschodniej i wschodniej. Trzeba tu dodać, że wokresie rozwoju osad z późnego okresu rzymskiego iwczesnej fazy wędrówek ludów w części zachodniejstanowiska założono cmentarzysko związane zosadą.

46

Wac³aw Florek, Marek Majewski, Henryk Machajewski, Mariusz Ga³ka, Joanna Pajewska

1

2

3

4

5A

5B

6

7

8

9

10

11

12

13

DAR

ŻYŃSKA

STRU

GA

GRAPICE

GŁUSZYNO

STAN. ARCHEOL.

POTĘGOWO

Łupa

wa

SLUPSK

DAR

ŻYŃ

SKA

STR

UG

A

DARŻYNO

0 1 km

DA

RŻ

YŃ

SK

AS

TR

UG

A

0 50 100 m.

W2

Ryc. 2. Stanowisko Głuszyno – szkic fotointerpretacyjny1 – cieki, 2 – drogi, 3 – wykopy archeologiczne: A – stan z maja 1991, B – stan z maja 1992, 4 – odkrywki geologiczne, 5 – domniemanestruktury osadnicze: A – obiekt 1, B – obiekt 2, 6 – obiekty widoczne na zdjęciach z roku 1992, częściowo rozpoznane archeologicznie wlatach 1994–1996, 7 – nieczynna, częściowo zrekultywowana piaskownia, 8 – wylewisko nieczystości, 9 – las mieszany, 10 – buczyna, 11 –bór: młodnik, 12 – zakrzaczenia, 13 – łąki

Fig. 2. Głuszyno site – photo-interpretation sketch1 – drainage lines, 2 – roads, 3 – archaeological trenches: A – May 1991, B – May 1992, 4 – geological outcrops, 5 – suspected settlementstructures: A – object no. 1, B – object no. 2, 6 – objects seen on the 1992 photographs, partially recognized through archaeological pro-specting in 1994-96, 7 – disused sandpit, partially rehabilitated, 8 – sewage disposal site , 9 – mixed forest, 10 – beech forest, 11 – youngconiferous forest, 12 – bush, 13 – meadows

Najstarsze ślady osadnictwa to osady, obozowiskai prawdopodobnie cmentarzysko z okresu neolitułączone z ludnością kultury pucharów lejkowatych,amfor kulistych i ceramiki sznurowej. Z początkuepoki brązu pochodzą elementy osady i prawdopo-dobnie cmentarzysko ludności kultury trzcineckiejtypu Juodkrante, a z II i początku III okresu epokibrązu cmentarzysko ludności kręgu mogiłowego. OdIII do V okresu epoki brązu funkcjonowało cmenta-rzysko ludności kultury łużyckiej.

W okresie przedrzymskim na południowymwzniesieniu założono osadę kultury oksywskiej. Wy-tapiano tu żelazo z rud wysokofosforanowych, czegodowodem jest obecność ognisk dymarskich, jamprzydymarkowych i jam spaleniskowych. W tym sa-mym miejscu we wczesnym okresie rzymskim zbudo-wano osadę, którą łączy się z obecnością ludnościkultury wielbarskiej, fazy lubowidzkiej; w późnymokresie rzymskim zastąpiła ją ludność zaliczana dofazy cecelskiej. Jej osada skupiała się wokół placu owymiarach 22 na 30 m. Około 200 m na południowyzachód od osady, w miejscu występowania śladówosadnictwa z neolitu i epoki brązu, powstało cmenta-

rzysko. U schyłku wędrówek ludów (V/VI w n.e.) naopuszczonym już cmentarzysku kultury wielbarskiejzałożono krótkotrwałe cmentarzysko ludności po-chodzenia skandynawskiego.

Kolejne ślady osadnictwa na tym samym stanowi-sku, na którym funkcjonowały osady ludności oksyw-skiej i wielbarskiej, pochodzą dopiero z wczesnegośredniowiecza. Powstanie osady wczesnośrednio-wiecznej mogło pozostawać w związku z rozwojemgrodu w Potęgowie, odległego od Głuszyna o 4 km iusytuowanego również na krawędzi doliny Darżyń-skiej Strugi (Olczak, Siuchniński 1985).

Ze względu na to, iż wielopoziomowy układwarstw w pewnym stopniu uległ zniszczeniu, zwłasz-cza w południowo-zachodniej części stanowiska,treść kulturową poszczególnych warstw tylko wprzybliżeniu można traktować jako wskaźnik zasięgudawnego osadnictwa. Daje się jednak zauważyć pew-ną prawidłowość – groby różnych kultur występująjedynie w częściach: południowo-zachodniej i za-chodniej, natomiast obiekty związane z osadami re-jestrowane są na całej powierzchni stanowiska.

47

Ewolucja doliny Dar¿yñskiej Strugi jako efekt procesów naturalnych i antropogenicznych

W2

W4

DA

RŻ

YŃ

SK

AS

TR

UG

A

DARŻYŃSKA STRUGA

Fot. 1. Stanowisko Głuszyno i fragment doliny Darżyńskiej Strugi na panchromatycznym zdjęciu lotniczym (fot. W. Florek,W. Rączkowski)

Photo 1. Głuszyno site and fragment of the Darżyńska Struga valley floor on a panchromatic aerial photograph (photo W.Florek, W. Rączkowski)

Budowa geologiczna wysoczyznyi doliny Darżyńskiej Strugi

Ostatnie nasunięcie lądolodu pozostawiło nie-zbyt miąższą serię glin zwałowych oraz utworówwodnomorenowych i fluwioglacjalnych, przy czymcałkowita miąższość utworów czwartorzędowych nabadanym obszarze nieznacznie przekracza 65–70 m(Borówka, Rotnicki 1995, 2000). Powierzchnię wyso-czyzny w sąsiedztwie doliny Darżyńskiej Strugi i sta-nowiska archeologicznego pokrywają piaszczyste gli-ny i piaski gliniaste. Budowa geologiczna dolinyzostała rozpoznana w dwóch przekrojach geologicz-nych, z których jeden został w uproszczeniu przed-stawiony na rycinie 3, a szczegóły odnoszące się dojednej z odkrywek – na rycinie 4, pokazującej sek-wencję osadów występujących na prawym skłoniedoliny. Ten sam skłon doliny pokazany został na ryci-nie 4. Osady organiczne, poddane analizom palino-

48

Wac³aw Florek, Marek Majewski, Henryk Machajewski, Mariusz Ga³ka, Joanna Pajewska

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

11

50 cm

1,0 2,0 phi

Mz

0 1,0 2,0 phi

�1 Sk1

-0,3 0,30

C org.

0 2 3 51 4 7 %6

Głuszyno – W2

12

13

14

15

16

17

18

19

1,0 2,0 phi

Mz

0 1,0 2,0 phi

�1 Sk1

-0,3 0,30

C org.

0 2 31 4 5 7 %6

50 cm

ab

c

c

NWSE

SW NE

Ryc. 4. Stanowisko Głuszyno – odkrywka W2 w prawym zboczu doliny Darżyńskiej Strugia – mułki silnie zapiaszczone, b – piaski różnoziarniste, c – diamikton rolny; kropkami oznaczono miejsca poboru próbek; wykresyzmienności graficznych miar uziarnienia i zawartości materii organicznej

Fig. 4. Głuszyno site – exposure W2 on right side of the Darżyńska Struga valleya – strongly sandy silts, b – various grained sands, c – agricultural diamicton; places of samples taking are marked with dots; diagrams ofgraphic indices of grain size composition and organic matter contents

Głus z y no

Darżyńska Struga

SE NW

0 20 40 80 100 m.60

4880 ± 150

64

66

68

70

mn.p.m.

..

1800 ± 501

2 34 5

Ryc. 3. Stanowisko Głuszyno – przekrój geologiczny przezdolinę Darżyńskiej Strugi

1 – piaski różnoziarniste, 2 – bruk erozyjny, 3 – torfy o różnymstopniu rozkładu, 4 – osady deluwialne, 5 – namuły i antropo-geniczne osady dolinne

Fig. 3. Głuszyno site – geological cross-section across theDarżyńska Struga valley

1 – various grained sands, 2 – erosional pavement, 3 – peat tor-fy o różnym stopniu decomposition, 4 – deluvial deposits, 5 –muds and anthropogenic valley deposits

logicznej i makrofosyliów, zostały pobrane z odkry-wek usytuowanych w ciągu przekroju geologicznegoprzedstawionego na rycinie 3.

W przekroju tym najstarszymi odsłoniętymi osa-dami są piaski gliniaste podścielające zarówno osadystokowe, jak i osady wypełniające dolinę. Na dnie do-liny zalega na nich bruk erozyjny ze źle obrobionymigłazikami o średnicy do ok. 20 cm. W sąsiedztwie od-krywki W2 zalega on na głębokości 165 cm poniżejpowierzchni dna doliny. Bruk przykrywa ok. 25-cen-tymetrowa warstwa torfu przechodzącego w czarne,silnie zapiaszczone mułki organiczne (ryc. 3). Wiekradiowęglowy tej serii zamyka się w przedziale:4880±150 (KI-3716)–1800±50 (Gd-7852). Na nichspoczywają piaski różnoziarniste (ryc. 4, seria b), omiąższości ok. 10 cm, których strop zalega niemalhoryzontalnie, co może wskazywać na ich fluwialnągenezę. Na stoku leżą piaski o zróżnicowanej granu-lacji, o miąższości sięgającej 250 cm (na stoku) i ma-lejącej w kierunku dna doliny. Ich pozycja stratygra-ficzna oraz zasięg świadczą, że są to osady stokowe.Proces ich formowania był zapewne dwudzielny, oczym świadczy obecność kopalnego stoku (ryc. 4).Podstawowa część serii stokowej zazębia się z osada-mi dna doliny, co wyznacza ich wiek, przypadający naokresy subborealny i subatlantycki, przy czym jedy-nie stropowa partia deluwiów utworzyła się w okresieod średniowiecza. Osady stokowe są więc zapewnezwiązane genetycznie z działalnością człowieka, awięc, w nawiązaniu do terminologii Sinkiewicza(1998), można je zaliczyć do kategorii diamiktonurolnego.

Nieco inaczej przedstawia się sytuacja w odkryw-ce W4, gdzie w podłożu zalegają również piaski gli-niaste, których strop jest erozyjnie rozcięty. W dniedoliny, na bruku erozyjnym, leży silnie zapiaszczonymułek organiczny. Na stoku występują piaski z do-mieszką żwiru, z wyraźnie widocznym warstwowa-niem subhoryzontalnym, nawiązującym do stoku(ryc. 5), co świadczy o szybkim tempie powstawaniatej serii w wyniku spłukiwania. Ostatnie ogniwo two-rzy osad o zróżnicowanej granulacji: od mułków dożwirów, o miąższości od 150 do 60 cm. Przypominaon serię c rozpoznaną w odkrywce W2; jest więc torównież diamikton rolny.

Niezwykle ważne jest, że kolejne serie osadówstokowych wkraczają na osady wypełniające dno do-liny, co powoduje zmniejszenie szerokości jej dna.

Paleobotaniczny zapis ewolucjiśrodowiska doliny Darżyńskiej Strugi

Analiza makroszczątków roślinnych została wy-konana dla osadów pobranych z trzech odkrywek, zktórych dwie znajdują się u podnóża obu zboczy doli-ny, zaś trzecia – pośrodku jej dna, w przekroju poka-

zanym na rycinie 3. Analiza makroszczątków opie-rała się głównie na rozpoznaniu karpologicznych(nasion i owoców) fosyliów roślinnych spoczywa-jących w osadach biogenicznych. Pobrany osad orga-niczny oraz organiczno-mineralny szlamowano podstrumieniem gorącej wody na sitach o oczkach0,5 mm i 0,25 mm.

Analizę pyłkową wykonano dla rdzenia pobrane-go z odkrywki znajdującej się pośrodku dna doliny(ryc. 3) według przyjętych standardów (Faegri, Iver-sen 1989, Dybova-Jachowicz, Sadowska 2003). Wy-niki zostały przedstawione w postaci uproszczonegodiagramu, w którym wydzielono trzy lokalne pozio-my pyłkowe (L PAZ) (ryc. 6).

Analiza makroszczątków wykazała, że okres gro-madzenia się szczątków organicznych na dnie dolinyDarżyńskiej Strugi daje się podzielić na cztery pod-okresy różniące się wilgotnością (wilgotny–mniejwilgotny–wilgotnym–niej wilgotny). O takim prze-biegu kolejnych etapów rozwoju dna doliny świadcząspoczywające w osadzie makrofosylia roślin szuwa-rowych – Sparganium sp., Alisma plantago-aquatica –oraz turzyc bądź sitów. Warto jednak dodać, żewspomniana sekwencja może być również związana zprzemieszczaniem się koryta Darżyńskiej Strugi. Wtakiej interpretacji okresy dominacji roślin wodnychnależałoby wiązać z bliskością koryta rzeki, zaś okre-sy dominacji lądowych formacji wilgociolubnych zzarastaniem pozostawionych przez migrujące korytostarorzeczy (Gałka 2008, ryc. 7).

Wnioski płynące z analizy pyłkowej są niejedno-znaczne, ponadto wiele wskazuje na istnienie po-wierzchni erozyjnych bądź przerw w sedymentacjiosadów organogenicznych, a także na możliwośćkontaminacji osadów.

Spągowa część osadu (poziom G1 – ryc. 6) po-wstała najprawdopodobniej w późnym glacjale (choćjest zanieczyszczona młodszym materiałem), co od-powiada jej sytuacji geologicznej – spoczywa na bru-ku erozyjnym, najprawdopodobniej również uformo-wanym w tym okresie.

Poziom G1 kończy się poziomem o charakterzenieciągłości (erozyjnym?) i rozpoczyna się akumula-cja bagienna (poziom G2 – ryc. 6) ze składem inwen-tarza palinologicznego wskazującego na okres atlan-tycki bądź wczesny okres subborealny.

Zestawienie wyników analizy pyłkowej orazszczątków makroskopowych roślin (anal. Gałka) po-zwoliło wskazać epizod zbiornika wodnego (G1), wktórym ważnym składnikiem były glony z rodzajówBotryococcus i Pediastrum oraz epizod torfowiska(G2-3). Diagram pyłkowy uzupełnia w tym zakresiedane uzyskane na podstawie badań szczątków ma-kroskopowych roślin i wskazuje, że akumulacja torfuwiązała się z pojawieniem się roślin szuwarowych,m.in. Typha latifolia, Thelypteris palustris (Polypodia-ceae monolete) i przedstawicieli Cyperaceae. W bez-

49

Ewolucja doliny Dar¿yñskiej Strugi jako efekt procesów naturalnych i antropogenicznych

pośrednim otoczeniu stanowiska były obecne zaroślaolszynowe (Alnus glutinosa) i bagienne łąki związówką (Filipendula).

Dopiero stropowe próbki (poziom G3 – ryc. 6)odzwierciedlają działalność człowieka. Argumentypalinologiczne wskazują, że osad ten powstawał wokresie średniowiecza, prawdopodobnie nie wcze-śniej niż w XIV w. Świadczą o tym pojawiające się w

diagramie ziarna pyłku gryki zwyczajnej (Fagopyrumesculentum), która zaczęła być uprawiana na tym ob-szarze dopiero w tym czasie (inf. ustna M. Latałowa).W spektrach pyłkowych oprócz znacznego udziałuzbóż – pszenicy (Triticum-typ) i żyta (Secale) –stwierdzono obecność ziaren pyłku bławatka (Cen-taurea cyanus) (ryc. 6). Wymienione rośliny uznawa-ne są za ważne wskaźniki pól uprawnych (Behre

50

Wac³aw Florek, Marek Majewski, Henryk Machajewski, Mariusz Ga³ka, Joanna Pajewska

1

2

3

4

5

6

7

30cm

1,0 2,0 phi

Mz

0 1,0 2,0 phi

�1 Sk1

-0,3 0,30

C org.

0 2 3 51 4 7 %6

a

b

c

d

30cm

a

c

Głuszyno – W4

NW SE

SW NE

Ryc. 5. Stanowisko Głuszyno – odkrywka W4 w prawym zboczu doliny Darżyńskiej Strugia – piaski lekko gliniaste z domieszką żwiru, b – piaski i piaski ze żwirem o warstwowaniu subhoryzontalnym, c – diamikton rolny, d –mułki zapiaszczone z domieszką żwiru; kropkami oznaczono miejsca poboru próbek; wykresy zmienności graficznych miar uziarnienia izawartości materii organicznej

Fig. 5. Głuszyno site – exposure W4 on right side of the Darżyńska Struga valleya – slighty loamy sands with gravel admixture, b – sands and sands with gravel, subhorizontally laminated, c – agricultural diamicton, d –sandy silts with gravel admixture; places of samples taking are marked with dots; diagrams of graphic indices of grain size compositionand organic matter contents

1981, Latałowa 2003). W tej części diagramu pojawiasię też pyłek wielu innych roślin typowych dla zbioro-wisk synantropijnych (Plantago lanceolata, Artemi-sia, Rumex acetosella), które są wyraźnie skorelowa-ne ze spadkiem krzywej sosny (Pinus) i niewielkimzałamaniem krzywych drzew liściastych, zwłaszczalipy i dębu (Quercus).

Wnioski dotyczące datowania są oparte na regio-nalnych reperach palinologicznych (Latałowa 1989,Latałowa, Tobolski 1989).

Ewolucja środkowej części dolinyDarżyńskiej Strugi jako efekt procesównaturalnych i antropogenicznych

Schyłek glacjału to na badanym terenie okreswielkich przemian, związanych najpierw z przepły-wem wód roztopowych wewnątrz lądolodu i uformo-waniem ozów, w tym ozu grapickiego, oraz towa-rzyszących im obniżeń przyozowych, a następnie zekstraglacjalnym przepływem wód roztopowych,które wykorzystując rozmaite obniżenia, zaczęły for-mować sieć odwodnienia – zaczątek współczesnejsieci dolinnej. Wówczas wody roztopowe odpływałyteż na południe, wykorzystując fragment obniżenia

przyozowego (na wschód od „cypla głuszyńskiego”),a po uformowaniu doliny Łupawy utworzyły erozyjnądolinę ograniczającą „cypel głuszyński” od zachodu.Ze względu na większy spadek tej doliny wkrótcewody ekstraglacjalne zostały do niej przeciągnięte. Iwtedy utworzył się bruk erozyjny podścielający dziśosady wypełniające dno doliny.

Niejednoznaczną, w kontekście znanych datowańradiowęglowych, sytuację paleobotaniczną możnainterpretować w następujący sposób. Kontaminacjaosadów poziomu G1 jest związana z tym, że są to osa-dy płytkiego zbiornika wodnego, być może – staro-rzecza pozostawionego przez koryto, które penetro-wało niewielkiej miąższości pokrywę osadów; te zaśpowstały na bruku erozyjnym od schyłku glacjału doschyłku okresu atlantyckiego. Dowody już wcześniejzgromadzone przez Florka (1991, 1997) wskazują, żeaktywność wielu małych rzek mogła być w tym okre-sie bardzo ograniczona; zaczęła ona wzrastać pooptimum klimatycznym. W tej sytuacji nie dziwi teżgwałtowne przejście od fazy G1 do fazy G2 – akumu-lacji bagiennej. Tak zwykle dzieje się przecież zopuszczonym fragmentem koryta funkcjonującym wżyznym środowisku.

Wstępna analiza osadów stokowych wykazała, żepodstawowa ich część powstała w okresie aktywności

51

Ewolucja doliny Dar¿yñskiej Strugi jako efekt procesów naturalnych i antropogenicznych

Głuszyno 07/2

Ryc. 6. Stanowisko Głuszyno w dnie doliny Darżyńskiej Strugi (por. ryc. 3); uproszczony diagram palinologiczny (Pajewska2008)

Fig. 6. Głuszyno site in the Darżyńska Struga valley floor; simplified pollen diagram (after Pajewska 2008)

Ryc. 7. Stanowisko Głuszyno w dnie doliny Darżyńskiej Strugi (por. ryc. 3); diagram karpologicznych makrofosyliów roślin-nych (Gałka 2008)

Fig. 7. Głuszyno site in the Darżyńska Struga valley floor; plant macrofossils diagram (after Gałka 2008)

człowieka w rejonie „cypla głuszyńskiego”. Biorącpod uwagę zależności pomiędzy osadami organicz-nymi występującymi na dnie doliny a deluwiami, na-leży przyjąć, że już wcześniejsze etapy osadnictwaprahistorycznego, związane ze schyłkiem neolitu, ażpo okres rzymski, spowodowały uruchomienie pro-cesów stokowych. Skala odlesienia musiała byćznaczna, skoro powstawały wówczas w procesie spłu-kiwania serie osadów piaszczysto-żwirowych przypo-minające osady formujące się na tym obszarzewspółcześnie. Powstanie klasycznego diamiktonurolnego wiązać jednak należy z osadnictwem wcze-snośredniowiecznym, kiedy to również doszło douruchomienia procesu powstawania pokrywy osa-dów pozakorytowych (aluwiacji, o czym świadczą wy-niki rozpoznania palinologicznego i analizy ma-kroszczątków osadów torfowych), związanej zezwiększoną dostawą deluwiów na dno doliny, jak teżprawdopodobnie z ponadprzeciętnymi zdarzeniamihydrologicznymi. Mogły być one rezultatem zarów-no zmian klimatycznych, jak i odlesienia zlewni Dar-żyńskiej Strugi bądź ubocznym efektem inwestycjihydrotechnicznych (młyny). W czasach współczes-nych prace regulacyjne i melioracyjne doprowadziłydo obniżenia poziomu wody w rzece i w osadach rów-niny zalewowej.

Literatura

Behre K.E. 1981. The interpretation of anthropoge-nic indicators in pollen diagrams. Pollen et Spores,23(2).

Borówka R.K., Rotnicki K. 1995. Szczegółowa mapageologiczna Polski 1:50 000. Arkusz Główczyce(11). Ministerstwo Środowiska i Państwowy Insty-tut Geologiczny, Warszawa.

Borówka R.K., Rotnicki K. 2000. Objaśnienia doSzczegółowej mapy geologicznej Polski 1:50 000,ark. Główczyce (11). Ministerstwo Środowiska iPaństwowy Instytut Geologiczny, Warszawa, s. 34.

Dybova-Jachowicz S., Sadowska A. (red.) 2003. Pali-nologia. Wyd. Instytutu Botaniki PAN, Kraków.

Faegri K., Iversen J. 1989. Textbook of pollen analy-sis. J. Wiley&Sons Ltd., Chichester–Singapore.

Florek W. 1991. Postglacjalny rozwój dolin rzekśrodkowej części północnego skłonu Pomorza.WSP, Słupsk.

Florek W. 1997. Neoholoceńskie katastrofy hydrolo-giczne w dolinie Łupawy? [W:] W. Florek (red.),

Geologia i geomorfologia pobrzeża i południowe-go Bałtyku, 3: 63–71.

Florek E., Florek W., Machajewski H., RoguszczakD. 1997. Relacje pomiędzy osadnictwem pradzie-jowym i wczesnośredniowiecznym a narastaniempokrywy osadowej w dolinie Darżyńskiej Strugi.[W:] Warsztaty terenowe „Procesy, formy i osadyfluwialne na obszarze młodoglacjalnym Niżu Pol-skiego”, Toruń–Słupsk, 18–21 czerwca 1997, To-ruń, s. 71–76.

Gałka M. 2008. Głuszyno/07 K/Słupska. Wyniki anali-zy makrofosyliów roślinnych. Maszynopis w Instytu-cie Geografii Akademii Pomorskiej w Słupsku.

Kurzawa J., Machajewski H. 1993. Sprawozdanie zdotychczasowych badań archeologicznych na sta-nowisku 1 w Głuszynie, woj. Słupsk. PomoraniaAntiqua, 15: 239–264.

Latałowa M. 1989. Type region P-t: Baltic CoastalZone. Acta Palaeobotanica, 29(2): 103–108.

Latałowa M. 2003. Holocen. [W:] S. Dybova-Jacho-wicz, A. Sadowska (red.), Palinologia. Wyd. Insty-tutu Botaniki PAN, Kraków, s. 273–307.

Latałowa M., Tobolski K. 1989. Type region P-u:Baltic Shore. Acta Palaeobotanica, 29(2): 109–114.

Machajewski H. 1992. Skandynawskie elementy kul-turowe na Pomorzu Zachodnim z okresu wędró-wek ludów (2 połowa IV w.–początek VI w.),Przegląd Archeologiczny, 40: 71–96.

Machajewski H. 1995. Dwa cmentarzyska z późnegookresu rzymskiego i wczesnej fazy okresu wędró-wek ludów oraz z późnej fazy okresu wędrówek lu-dów na stanowisku 1 w Głuszynie, woj. słupskie,Folia Praehistorica Posnaniensia. VII: 155–235.

Machajewski H. (w druku) Osadnictwo z okresuprzedrzymskiego, rzymskiego i wędrówek ludówna stanowisku 1 w Głuszynie, woj. słupskie. Mate-riały Zachodniopomorskie.

Olczak J., Siuchniński K. 1985. Źródła archeologicz-ne do studiów nad wczesnośredniowiecznym osad-nictwem grodowym na terenie województwasłupskiego. T. 1. Poznań.

Pajewska J. 2008. Palinologiczne wskaźniki gospo-darki człowieka – Głuszyno. Maszynopis w Instytu-cie Geografii Akademii Pomorskiej w Słupsku.

Sylwestrzak J. 1969. Odpływ wód roztopowych na tlerecesji lądolodu we wschodniej części RówninySłupskiej i Wybrzeża Słowińskiego. Zeszyty Geo-graficzne WSP w Gdańsku, 11: 9–77.

52

Wac³aw Florek, Marek Majewski, Henryk Machajewski, Mariusz Ga³ka, Joanna Pajewska