³eespevee - Yojanayojana.gov.in/Yojana April 2014 Final.pdf · 2015-04-29 · ³eespevee eee 3...

³eespeveeSefÒeue 2014 3

³eespeveeefJekeÀeme meceefHe&le ceeefmekeÀ

v Je<e& 41 v v DebkeÀ 9 v v SefÒeue 2014 v v cetu³e 20 ©. v

Ùeespevee Jeie&CeerÛes veJes ojJeeef<e&keâ : ™. 100efkeâjkeâesU efkeâbcele : ™. 10Mespeejer je°^s(SDejcesue) Jeeef<e&keâ : ™. 530Ùegjeshe Je DevÙe je°^s(SDejcesue) Jeeef<e&keâ : ™. 730

cegKÙe mebheeokeâ

jepesMekegâceej Pee

Ghemebheeokeâ

DeefYe<eskeâ kegâceej

cegKehe=‰

peer.Heer. OeesHes

`³eespevee' ns efve³eespeve Dee³eesiee®³ee Jeleerves, keWÀê

mejkeÀej®³ee ceeefnleer Je he´meejCe ceb$eeue³ee®³ee

he´keÀeMeve efJeYeeieeleHexÀ eEnoer, Fbie´peer, cejeþer,

iegpejeleer, keÀVe[, lesuegiet, hebpeeyeer, Got&,

yebieeueer, leefceU, ceu³eeUce, Gef[³ee Je

Deemeeceer Yee<eebletve he´keÀeefMele nesles. osMee®³ee

meJee¥ieerCe efJekeÀemee®eer Kegueer ®e®ee& keÀjCeejs les

J³eemeheerþ Deens. `³eespevee'le heéfme× nesCeeN³ee

uesKeebleerue celes l³ee l³ee uesKekeÀeb®eer Demeleele.

Ùeespevesmee"er uesKe, Jeie&Ceer, peeefnjele F. meJe& he$eJÙeJenejemee"er heòee :Ùeespevee ceeefmekeâ keâeÙee&ueÙe701, yeer efJebie (7Jee cepeuee), keWâõerÙe meove, meskeäšj 10, meer.yeer.[er. yesueehetj,veJeer cegbyeF& 400 614. email - [email protected]

Deveg›eâceefCekeâe

peeieeflekeÀ DeLe&J³eJemLee DeeefCe Yeejle ö DeueeskeÀ Meerue 5 Yeejleeleerue Deee|LekeÀ Jee{ : keÀeceefiejer DeeefCe

YeefJe<³eö jeEJeê {esueeefkeÀ³ee 8

Yeejlee®eer Jeeì®eeue eEnot Deee|LekeÀ Jee{ ojekeÀ[s ®eeuet Deens keÀe?

ö kegÀceej ieewjJe, veefueve Yeejleer Je efhe´³eebkeÀe efmevne

12

GlheeokeÀ jespeieej DeeefCe efMe#eCee®es me#eceerkeÀjCe: Yeejleer³e ³egJekeÀebmeeþer efJeMes<e keÀe³e&¬eÀce

ö jeIeJeWê Pee 20

meJe&meceeJesMekeÀ efJekeÀemee®³ee ¢äerves Deeieeceer Je<ee&®³ee Deee|LekeÀ efve³eespevee®es efveoxMeebkeÀ

ö ®ebêkeÀeble heeìerue 28

keÀjefJe<e³ekeÀ megOeejCee DeeefCe peerSmeìer YeefJe<³eeleerue megOeejCeebmeeþer DeeJneves

ö censMe hegjesefnle 38

FbìjvesìJejerue ceeuekeÀer DeefOekeÀej: mJeeleb$³e DeeefCe jeäêr³e megj#esJej heefjCeece (efJeMes<e uesKe)

ö megveerue Deyeénce 44

Mesleerleerue heejbheefjkeÀ he´Leeb®es peleve ö yeeyee cee³eejece 49 Yeejleer³e DeLe&J³eJemLee: keÀeue Deepe DeeefCe GÐee ö nsceble osmeeF& 51 jespeieejefvee|celeerefJevee efJekeÀeme ö Deee|lekeÀe Jelme 58 Yeejlee®es njJeuesues Deee|LekeÀ heefjJele&ve: Yeejleer³e

DeLe&J³eJemLes®ee efJekeÀeme DeefCe mebj®eveelcekeÀ yeoueö kegÀCeeue mesve

Yeejleer³e DeLe&J³eJemLesle ke=À<eer, GÐeesie Je mesJee #es$ee®es ³eesieoeve

ö efveleerve ®eewOejer 66

G®®e keÀe³e&#eceles®ee megìmegìerle mìesJn ö Jner. pe³ehe´keÀeMe 71

SefÒeue 2014³eespevee

4

mebHeeokeÀer³e efye´ìerMe meÊes®³ee DebceueeKeeueer

³esC³eeheemetve les DeeOegefvekeÀ keÀeUeleu³ee Deee|LekeÀ megOeejCee mJeerkeÀejshe³e¥le Yeejlee®³ee Deee|LekeÀ Feflenemeeleerue efJeefJeOe ìhhes þUkeÀheCes efometve ³esleele. 1757 meeueer Peeuesu³ee hueemeer®³ee ue{eF&veblej Yeejleele Deewhe®eeefjkeÀheCes efye´ìerMeeb®eer JemeenleJeeoer meÊee DeeqmlelJeele ³esC³eehetJeea Yeejle ne peieeleerue meJee&le Þeerceble osMeebhewkeÀer SkeÀ neslee. ceesieueeb®³ee keÀeueKeb[eleerue keÀener Deboepeebvegmeej, Yeejle ner peieeleerue ogme´³ee ¬eÀceebkeÀe®eer DeLe&J³eJemLee nesleer DeeefCe peeieeflekeÀ DeLe&J³eJemLesleerue Yeejlee®ee Jeeìe peJeUheeme 25 ìkeÌkesÀ FlekeÀe neslee. efye´ìerMe JemeenleJeeoer meÊesves oesve MelekeÀebceO³es kesÀuesu³ee Mees<eCeecegUs Yeejleeleerue mebheÊeer®eer uetì Peeueer DeeefCe ³esLeerue GÐeesie veä keÀjC³eele Deeu³eeves osMeeleerue pevelesJej HeÀej ceesþer mebkeÀìs keÀesmeUueer. ³ee JemeenleJeeoer Mees<eCeekeÀ[s meelel³eeves ue#e JesOeCeejer heefnueer J³eÊeÀer nesleer, ceneve jeä^Jeeoer vesles oeoeYeeF& veewjespeer. l³eebveer kesÀuesu³ee efJeMues<eCeeletve®e 1947 meeueer osMeeuee meeJe&YeewcelJe efceUJetve osCeeN³ee mJeeleb$³e ®eUJeUer®ee mew×ebeflekeÀ hee³ee j®euee iesuee.

Yeejleeuee mJeeleb$³ee®³ee pees[eruee®e pe[lJe heéhle Peeuesueer DeLe&J³eJemLee efceUeueer. F.me.1900 les 1950 ³ee keÀeueKeb[ele Yeejlee®³ee SketÀCe osMeebleie&le Glheeove Jee{er®ee oj peJeUheeme Metv³e neslee. mJeleb$e Yeejleeves efve³eespevee®³ee heéªhee®ee DebieerkeÀej keÀjle Deee|LekeÀ hegvej&®evee DeeefCe efJekeÀeme heéf¬eÀ³es®eer keÀeme Oejueer. Yeeb[Jeueer meeOevemeecegieér®es Glheeove keÀjCeeN³ee GÐeesieeb®eer GYeejCeer keÀjC³ee®es O³es³e yeeUieCeeN³ee ceneueveesyeerme-HesÀu[ceve ³eeb®³ee heéªhee®³ee DeeOeejs Yeejlee®³ee mJe³ebhetCe& efJekeÀemee®ee hee³ee j®eC³eeme megªJeele keÀjC³eele Deeueer. leLeeefhe, 1980®³ee oMekeÀe®³ee heéjbYeer peeieeflekeÀerkeÀjCee®³ee heéf¬eÀ³esle J³eehekeÀ mJe©heeleerue Deeblejeäêr³e Deee|LekeÀ SkeÀerkeÀjCee®³ee ©heeves peieYej yeouee®es

Jeejs Jeent ueeieues. Yeejlee®ee efJekeÀemeoj, Ghenemeeves p³ee®ee GuuesKe èEnot efJekeÀemeoj' kesÀuee peele Demes, Je<ee&keÀeþer 3 ìkeÌkesÀ neslee. osMeeleerue peveles®³ee Jee{l³ee DeeMeeDeekeÀeb#ee hetCe& keÀjC³eemeeþer lees Del³eble keÀceer neslee. efve³eespeveye× Deee|LekeÀ heéf¬eÀ³esle efvecee&Ce Peeuesueer efJeke=Àleer ùee³emesvme hejceerì jepe' ®³ee ªheeves þUkeÀheCes efometve ³esle nesleer, p³eeletve veeskeÀjMene-kebÀ$eeìoej-jepekeÀejCeer ³eeb®³ee Deeheceleueyeer Jeiee&uee J³eJemLesletve DeefleefjÊeÀ ueeYe GkeÀUC³ee®es nkeÌkeÀ heéhle Peeues nesles. Deee|LekeÀ megOeejCeeb®³ee heéjbYeer®ee lees keÀeueKeb[ neslee. ³ee keÀeUele peeieeflekeÀ DeLe&J³eJemLesle efJeÊeer³e Yeeb[Jeue #es$ee®ee efJemleej keÀªve leele[erves keÀesCeleerner ueneve heeJeues G®eueueer peele veJnleer.

keÀpee&®eer hejleHesÀ[ keÀjC³eemeboYee&le Demeuesueer Deeblejjeäêr³e yebOeves heeUleevee®e LekeÀyeekeÀeroej þª ve³es ³eemeeþer Yeejleeuee mebj®eveelcekeÀ hegve&ceeb[Ceer keÀjeJeer ueeieu³eeves 1990®³ee oMekeÀe®³ee megªJeeleeruee Deee|LekeÀ megOeejCeeb®³ee heéf¬eÀ³esuee ieleer efceUeueer. DeLe&J³eJemLes®eer oejs Kegueer keÀjCes, efve³eb$eCes otj keÀjCes DeeefCe efJeÊeer³e lemes®e yeBkeÀeRie #es$eeceO³es ue#eCeer³e yeoue keÀjC³eemeeþer DeefleMe³e Jesieeves Deee|LekeÀ megOeejCee keÀjC³eele Deeu³ee. meeJe&peefvekeÀ #es$ee®³ee neleer SkeÀJeìuesu³ee DeLe&J³eJemLes®es yeepeejeefOeäerle cegÊeÀ DeLe&J³eJemLesle Peeuesues heefjJele&ve ner iegbleeiegbleer®eer DeeefCe yengmleefj³e heéf¬eÀ³ee nesleer. JeemleJeele ³ee heefjJele&veecegUs osMeebleie&le SketÀCe Glheeove Jee{er®ee oj 1991-92 les 2003-04 ³ee keÀeueeJeOeerle hee®e ìkeÌkeÌ³eebhes#ee peemle DeeefCe 2003-04 les 2011-12 ³ee keÀeueeJeOeermeeþer mene ìkeÌkeÌ³eeb®³eener Jej peeTve heesnes®euee. ieefjyeer®³ee hećeeCeele Peeuesueer Ieì, Lesì hejosMeer iegbleJeCegkeÀerle Peeuesueer Jee{ DeeefCe hejkeÀer³e ®euevee®³ee iebieepeUer®eer DeefOekeÀ

®eebieueer eqmLeleer ns osKeerue ³ee keÀeueeJeOeerleerue GuuesKeveer³e ³eMe Deens.

Demes Demeues lejer, ³ee keÀeueeJeOeerle osMeele efJe<eceles®³ee heeleUerle Peeuesueer Jee{osKeerue ue#eele I³eeJeer ueeiesue. 1990 DeeefCe 2000 ³ee oesvner oMekeÀeb®³ee heéjbYeer Peeuesu³ee DeY³eemeevegmeej meJee&efOekeÀ Þeerceble Demeuesu³ee ueeskeÀebhewkeÀer one ìkeÌkesÀ ueeskeÀebkeÀ[s SketÀCe mebheÊeerhewkeÀer 50 ìkeÌkesÀ mebheÊeer nesleer lej meJee&le keÀceer Þeerceble Demeuesu³ee 10 ìkeÌkesÀ ueeskeÀebkeÀ[s SketÀCe mebheÊeerhewkeÀer peemleerle peemle 0.4 ìkeÌkesÀ mebheÊeer nesleer. peefceveer®³ee yeeyeleerle yeefIeleues lej meJe& yeepetves efJe®eej keÀjlee efle®³ee JeeìCeerle DeefOekeÀ Demeceevelee Deens. yengleskeÀ meJe& Deee|LekeÀ ceeueceÊee ner SketÀCe ueeskeÀmebK³eshewkeÀer SkeÀ ìkeÌkeÌ³eebhes#ee keÀceer peCeeb®³ee ceeuekeÀer®eer' Demeu³eeves Deee|LekeÀ ceeueceÊes®eer ceeuekeÀer ner lej DeefOekeÀ keWÀêerle Peeuesueer Deens. mLee³eer mJe©hee®³ee meeOevemebheÊeerceOeerue efJe<eceles®eer heefjCeleerosKeerue mebOeeRceOeerue Demeceevelesle nesles DeeefCe l³eecegUs Deee|LekeÀ megOeejCeeb®³ee keÀeueKeb[ele Yeejleeves Deeheu³ee Deee|LekeÀ OeesjCeeb®es GÎerä cnCetve mJeerkeÀejuesu³ee jespeieej efvee|celeeryeeyeleosKeerue iebYeerj mJe©hee®eer eE®elee J³eÊeÀ kesÀueer peele nesleer. JesieJeeve efJekeÀemeojecegUs Ke´³ee DeLee&ves jespeieejefvee|celeer Peeueer veener. l³ee®ehećeeCes, SketÀCe osMeebleie&le Glheeoveele Glheeove #es$ee®ee Jeeìe efveJJeU 16 ìkeÌkesÀ®e jeefnu³eeves YeefJe<³eele efJekeÀemeeyejesyej jespeieejefvee|celeer nesC³ee®³ee MekeÌ³elesJej mebj®eveelcekeÀ yebOeves Deeueer.

JeemleefJekeÀ, jeäer³e mebheÊeer®³ee efvee|celeer heef¬eÀ³esle DeeheCe pesJne J³eehekeÀ mJeªheele DeeefCe HeÀej ceesþîee mebK³esves ueeskeÀebvee l³eeb®es efnle JneJes ³eemeeþer `Yeeb[Jeuee®³ee heefjIeele' SkeÀ$e DeeCet MekeÀlees lesJne®e nkeÌkeÀebJej DeeOeeefjle meceeJesMekeÀ efJekeÀemee®es heeªhe ³eMemJeer þª MekeÀles. MesJeìer, heefme× DeLe&le%e pee@ve je@efyevmeve ³eebveer cnìu³eeheceeCes, `Mees<eCe nesTve osC³eehes#ee meJee&le JeeF&ì keÀe³e lej keÀOeer®e Mees<eCe nesT ve osCes!'

ö Yee<eeblej ë jJeeRê peesMeer


peeieeflekeÀ DeLe&J³eJemLee DeeefCe Yeejleö DeueeskeÀ Meerue

meO³ee®³ee keÀeUeleerue peeieeflekeÀ DeLe&J³eJemLee iegbleeiegbleeR®³ee ®e{Gleejebletve peele Deens. yee¿eIeìkeÀeb®³ee ceoleerves ceeieCeer Je hegjJeþîee®ee meceleesue meeOeC³ee®eer Oe[he[ DecesefjkeÀe, ³egjeshe lemes®e peheeve meejK³ee Deee|LekeÀ cenemeÊee keÀjerle Deensle. vegkeÀl³ee®e heéfmeOo Peeuesu³ee peeieeflekeÀ DenJeeueevegmeej peeieeflekeÀ cenemeÊee Demeuesu³ee DecesefjkesÀheemetve les Deieoer veJ³eeves efJekeÀefmele nesCeeN³ee meJe& osMeebleerue DeLe&J³eJemLeebvee peeieeflekeÀ ceboer®ee HeÀìkeÀe yemeuee Deens. peeieeflekeÀ mlejeJej Deee|LekeÀ ceboer®es heefjCeece mheäheCes efomele Demeleebvee®e nesCeeN³ee Deee|LekeÀ vegkeÀmeeve YejheeF&®ee oj cee$e cnCeeJee eflelekeÀe meceeOeevekeÀejkeÀ veener.

oesve JesieJesieÈ³ee ¢äerkeÀesveebletve peeieeflekeÀ Deee|LekeÀ vegkeÀmeeve YejheeF&®es efJeMues<eCe keÀjlee ³esF&ue. SkeÀe yeepetme kesÀvesLe jesiee@HeÀ Je keÀecexve efjveneì& ³eebveer kesÀuesu³ee mebMeesOeveevegmeej, iesu³ee keÀener Je<ee¥le peeieeflekeÀ ceboercegUs Peeuesues Deee|LekeÀ vegkeÀmeeve

ns efJeefJeOe IeìkeÀeb®³ee ceoleerves vegkeÀmeevee®³ee mecehećeeCeele®e Yeªve efveIele Demeu³ee®es mekeÀejelcekeÀ ef®e$e Deepe heeneJe³eeme efceUles. hejbleg, ner vegkeÀmeeve YejheeF&®eer heéf¬eÀ³ee DeefleMe³e mebLe Demeu³ee®esner mebMeesOekeÀ veceto keÀjleele.

ogmejer yeepet heenlee ns mheä nesles keÀer, peeieeflekeÀ Deee|LekeÀ ceboer®³ee heefjCeeceebcegUs yeN³ee®e osMeebleerue Deee|LekeÀ Je=Ooer®ee {e®ee keÀesuece[uee Demetve l³eecegUs meO³ee meJe&$e DeeqmlelJeele DemeCeeje Deee|LekeÀ Je=Ooer®ee Keeue®ee oj ne ³esCeeN³ee keÀeUelener heene³euee efceUsue. lemes®e ³etSme, ®ee³evee Je ³egjesefhe³eve ³egefve³eveceOeerue pece&veer Je Flej cenlJee®³ee osMeebvee 2003 les 2007 ³ee keÀeUele Peeuesues meJe&®e Deee|LekeÀ ueeYe ns efJe<ece hećeeCeele eEkeÀJee Demeblegefuele mJeªhee®es nesles. l³ee keÀeUeleerue Deee|LekeÀ DemeceleesuecegUs®e DeveskeÀ osMeeb®³ee DeLe&J³eJemLeebvee Deepener Deee|LekeÀ leeCe meesmeeJee ueeiele Demetve l³eecegUs®e Je=Ooer®ee G®®elece oj ieeþCes DeeJeekeÌ³eeyeensj®es ue#³e Jeeìt ueeieues Deens.

neJe&[& efJeÐeeheerþeleerue le%e uee@jsvme meceme& ³eeb®³ee celes, DecesefjkesÀ®eer DeLe&J³eJemLee Deepe oerIe&keÀeueerve ieefleefnveles®³ee heefjeqmLeleerle Demeu³ee®es efomeles. hetJeea®es megieer®es efoJeme hejle ³esC³ee®eer ef®evns ve efomeC³eeceeies J³eJemLeebceOeerue megOeejCeeb®ee DeYeeJe Je l³eemeeþer Dehegjer he[Ceejer jepeefkeÀ³e F®íeMeÊeÀer®e keÀejCeerYetle Demeu³ee®es mheä nesles.

JesieÈ³ee he´keÀejs meebiee³e®es Peeu³eeme, Deee|LekeÀ vegkeÀmeeve YejheeF&®eer heéf¬eÀ³ee ceboeJeC³eeceeies iesu³ee keÀener keÀeUeleerue hećegKe yeoue pemes, peeieeflekeÀerkeÀjCe, Yeeb[Jeueer yeepeeje®es DeLe&J³eJemLesleerue Jee{les m$eesce, ceesþîee keÀe@heexjsìdme kebÀhev³ee®³ee Deee|LekeÀ Guee{eueeR®³ee uesKee DenJeeueebleerue veHeÀe Je keÀpee&T eEkeÀceleerleerue leHeÀeJele ns IeìkeÀ keÀejCeerYetle þjues. ³ee Deee|LekeÀ IemejCeer®ee meJee&efOekeÀ HeÀìkeÀe yemeuee lees peheeve ³ee jeäêuee. peheevehećeeCesle peieeleu³ee Flej ceesþîee osMeebveener Deee|LekeÀ vegkeÀmeeveer®eer PeU meesmeeJeer ueeieueer.


6

meO³ee peeieeflekeÀ Je=Ooer®ee oj ne 3 les 3.5 ìkeÌkesÀ SJe{e Deens. 2003- 2007 ³ee keÀeUele ne®e oj 5 ìkeÌkesÀ SJe{e neslee. l³eecegUs Deepe pees Jee{er®ee meJe&meeceev³e oj Deens lees®e pej ³esCeeN³ee keÀeUelener jeefnuee, lej Deee|LekeÀ J³eJenejebvee GÊespevee efceUC³eeSsJepeer Deee|LekeÀ ieefCeles ®egkeÀC³ee®ee®e mebYeJe peemle Deens, Demes OeesjCekeÀl³ee¥vee Jeeìles. ns®e ef®e$e JeemleJeelener keÀener hećeeCeele heene³euee efceUles Deens.

2003 les 2007 ³ee keÀeueeJeOeer®³ee leguevesves peieeleerue meJe&®e jeäebceO³es Deee|LekeÀ Je=Ooer®ee oj {emeeUuesuee Deens. hejbleg, Demes Demetvener peeieeflekeÀ mlejeJej Deee|LekeÀ ueeYeeb®ee oj ne Deee|LekeÀ ceboerDeeOeer®³ee one Je<ee¥®³ee mejemejerSJe{e Demeu³ee®es efomeles. ³eeleerue cegK³e HeÀjkeÀ ne keÀer, Go³eesvcegKe J³eJemLee ³ee 1994-2003 ³ee keÀeUeleerue mejemejerhes#eener peueo ieleerves efJekeÀmeerle nesle Deensle. ³eeGueì, efJekeÀmeerle DeLe&J³eJemLeeb®ee efJekeÀeme hetCe&heCes Leebyeuesuee Deens. l³eecegUs Jej GuuesKeuesueer efoIe&keÀeueerve ieefleefnveles®eer mecem³ee meJe&®e efJekeÀmeerle DeLe&J³eJemLee DevegYeJele Deensle. 2003-2007 ³ee keÀeUeleerue Deee|LekeÀ Je=Ooer®ee ueeYe ne kesÀJeU Go³eesvcegKe jeäebvee®e efceUeuee.

Demes Demeues lejerner, efJekeÀmeveMeerue DeLe&J³eJemLeebmeeþer ³esCeeN³ee keÀeUele meueie Deee|LekeÀ ueeYe mebYeJele veenerle, Demee DenJeeue peeieeflekeÀ veeCesefveOeervesner efouee Deens. oj[esF& GlheVe ue#eele Ieslee, efJekeÀmeerle DeLe&J³eJemLeebvee ³esCee-³ee keÀeUele GYeejer efceUsue, Demes þeceheCes cnCelee ³esT MekeÀles.

³ee®eer þesme keÀejCeceerceebmee osleebvee cegK³e ieesä heg{s ³esles, leer cnCepes Deepener DeveskeÀ

efJekeÀmeveMeerue DeLe&J³eJemLee DeveskeÀ yeeyeleerle efJekeÀmeerle jeäêbJej DeJeuebyetve Deensle. l³eecegUs DeveskeÀ yeeyeleerle pemes efJekeÀmeerle jeäêbvee keÀþerCe heefjeqmLeleerletve peeJes ueeieles Deens, leer®e eEkeÀJee l³eentve efyekeÀì Deee|LekeÀ mecem³ee efJekeÀmeveMeerue DeLe&J³eJemLeebvee megOoe DevegYeJeeJeer ueeiesue. HeÀÊeÀ l³ee®es mJeªhe Lees[s JesieUs Demesue.

YeejleeyeÎue efJemleejeves meebiee³e®es Peeu³eeme, Yeejleer³e DeLe&J³eJemLee megOoe SkeÀhe´keÀejs Deee|LekeÀ keÀmeesìer®³ee keÀeUeletve®e peele Deens. Deeheu³ee osMeeheg{erue DeeJneves JesieUer Je eflelekeÀer®e DeeJneveelcekeÀ Deensle. keÀener Je<ee¥hetJeea peer-20 jeäêb®³ee Peheeìîeeves efJemleejCeeN³ee DeLe&J³eJemLeeb®³ee ¬eÀceJeejerle Yeejlee®ee ogmeje ¬eÀceebkeÀ neslee. Deepe Fb[esvesefMe³eeves YeejleeJej ceele keÀjle ³ee ³eeoerle ogmejs mLeeve efceUJeues Deens. 1997 DeeefCe 2008 ³ee Je<ee¥ojc³eeve®ee efJekeÀemeoj heenlee Yeejleele Deee|LekeÀ mebLeheCee Deeuee Demetve l³ee®es og<heefjCeecener efomele Deensle.

lemes heenlee, ceO³ece ieleerves nesCeeN³ee Je=Ooer®³ee keÀeUele peeieeflekeÀ Deee|LekeÀ vegkeÀmeeveer YejheeF& HeÀejMeer DeeMeeoe³eer veener. keÀejCe l³eemeeþer ceesþîee hećeeCeeJej j®eveelcekeÀ megOeejCee nesCes DeeJeM³ekeÀ Deens. Yeejleeyeeyele Deepener Dehes#esves heeefnues peeles ³eeceeies oesve hećegKe keÀejCes Deensle. l³eehewkeÀer SkeÀ cnCepes Yeejleeleerue Jew³eefÊeÀkeÀ mlejeJej kesÀuee peeCeejer Deee|LekeÀ ye®ele Je ³esCeeN³ee keÀeUele Deee|LekeÀ¢äîee mJeeJeuebyeer DeMee ueeskeÀmebmeK³es®es (³egJeeJeiee&®es) ceesþs hećeeCe. Yeejleele oj[esF& GlheVee®³ee yejesyejerves ceesþîee ye®elener kesÀueer peeles. l³eecegUs iesu³ee Deee|LekeÀ DeekeÀ[sJeejervegmeej Iejiegleer ye®eleer®es hećeeCe iesu³ee one Je<ee¥le 10 ìkeÌkeÀ³eebveer Jee{ues

Deens. ogmejs cenlJee®eer Je Dee½e³e&keÀejkeÀ yeeye cnCepes, peieYejeleerue osMe ceeieC³eebJej efveye¥Oe Ieeuele Deensle keÀejCe l³eeb®³ee ceeieC³ee les Flej osMeebkeÀ[tve®e hetCe& keÀª MekeÀleele. Yeejle cee$e DeveskeÀ yeeyeleerle mJe³ebhetCe& Deens hejbleg, FLes Debleie&le hegjJeþîeeJeªve®e efJelegä ³esle Deensle.

Deee|LekeÀ lespeer®ee keÀeU ne Jee{er®ee G®®e oj Je l³eeDeveg<ebieeves GÓJeCeeN³ee Deee|LekeÀ mecem³ee mees[JeC³ee®ee GÊece keÀeU þjlees. hejbleg, yejs®eoe Deee|LekeÀ megOeejCeebkeÀ[s keÀevee[esUe keÀªve lespeer®³ee keÀeUele DeLe&J³eJemLesle keÀesCelesner yeoue ve keÀjlee JejJej®³ee HeÀe³eÐeebkeÀ[s®e heeefnues peeles. hegjJeþîeeJeªve GÓJeCeeN³ee Deee|LekeÀ mecem³eebyeeyele osMeebleie&le heeleUerJej Ghee³e³eespevee MekeÌ³e Deensle. ³eeleerue yejs®emes Ghee³e Debceueele DeeCeCes meeshes veener Je ns®e ³esCeeN³ee keÀeUeleerue Yeejleer³e Meemeveeheg{erue cegK³e DeeJneve Demesue.

Yeejleemeceesj DemeCeeN³ee Deee|LekeÀ mecem³eebceO³es heefnuee ¬eÀceebkeÀ ueeielees, lees ke=À<eer #es$eeleerue mecem³eeb®ee. ceneieeF&, keÀeceieejeJej DeJeuebyetve DemeCeejer MeslekeÀer J³eJemLee Je Meslecepetjeb®eer keÀcelejlee ³eebcegUs nesCeejs keÀceer ke=À<eer Glheeove, Je Mesleer J³eJemLesleerue hee³eeYetle megefJeOeeb®eer keÀcelejlee F. cegUs nesCeejs Deee|LekeÀ vegkeÀmeeve ³eebmeejK³ee keÀener hecegKe mecem³eeb®ee GuuesKe Yeejleer³e Mesleer#es$eeyeÎue keÀjlee ³esF&ue.

meO³ee®³ee Deee|LekeÀ mebleguevee®eer oesue³eceeve eqmLeleer heenlee Yeejleele GÊece he´Meemevee®³ee ceoleerves DeveskeÀ Deee|LekeÀ mecem³eebJej lees[iee keÀe{tve Deee|LekeÀ JeeJe oslee ³esF&ue.

peieYejeleerue meJe&®e jeäêble ceneieeF&®es SkeÀmeceeve ef®e$e Demeleebvee Yeejlee®³ee yeeyeleerle


meelel³eeves Jee{Ceejer ceneieeF& ner jep³ekeÀl³ee¥vee cegK³e mecem³ee Jeeìle veener, Demes®e efomeles. keÀejCe peieYejele DeVeOeev³ee®³ee eEkeÀceleer efve³ebef$ele keÀjC³ee®es Ghee³e ³eesefpeues peele Demeleebvee Yeejleele cee$e l³eeyeeyele keÀesCelesner þesme heeTue G®eueues peele veener.

peieYejeleerue osMeeb®³ee leguevesle Yeejleele DeVeOeev³ee®³ee eEkeÀceleer vesnceer®e JeepeJeerhes#ee keÀceer Demele. Deepener HeÀUsYeepeerheeuee Je DeVeOeev³eeb®³ee yeeyeleerle yeepeejeble ceneieeF& Demeleebvee Yeejleele cee$e mJemleele®e ³ee Jemlet GheueyOe Deensle. veJJeo®³ee oMekeÀeveblej Yeejleeves Deeheueer yeepeejhesþ Kegueer kesÀueer Demeueer lejer, l³ee®ee ueeYe Yeejleer³e ke=À<eer #es$eeuee cnCeeJee eflelekeÀe Ieslee Deeuesuee veener.

DeVeOeev³eeb®³ee eEkeÀceleer Jee{C³eeceeies hećegKe keÀejCe cnCepes ke=À<eer mene³³ekeÀ IeìkeÀeb®³ee eEkeÀceleerle nesCeejer JeejbJeej Jee{ Deens. Debeflece ieénkeÀebhe³e¥le ke=À<eerGlheVee®³ee Jee{erJe eEkeÀceleerceeies Mesleerleerue DehegN³ee meesF&megefJeOee Je heejbheeefjkeÀ efJeheCeve J³eJemLeebcegUs keÀceer hećeeCeeleerue ke=À<eer GlheVe, JeenletkeÀerojc³eeve nesCeejer ceesþîee hećeeCeeleerue Oeev³e Je Yeepeerheeu³ee®eer Jeeleenele F. keÀejCes Deensle. Mesleerleerue mecem³eebyeeyele Ghee³e³eespevee keÀjleebvee Jejerue hećegKe IeìkeÀebyeeyele megOeejCee keÀjCes DeeJeM³ekeÀ Deens.

Yeejleer³e DeLe&J³eJemLesleerue mecem³eebceO³es ogmeje ¬eÀceebkeÀ ueeielees lees Yeejleeleerue keÀeceieejeefOeÿerle GlheeoveheĆeeueer®ee. ceesþîee hećeeCeeJej GheueyOe Demeuesu³ee ceveg<³eyeUe®ee heÝeeJeer Jeehej keÀjC³eeJej Yej efouee iesu³eeme yesjespeieejer®³ee mecem³esJejner Ghee³e meehe[t MekesÀue. Mesleer #es$eele ceesþîee hećeeCeeJej ceveg<³eyeUe®eer DeeJeM³ekeÀlee Yeemeles.

DeveskeÀ yesjespeieej J³eÊeÀeRvee ³eesi³e heéfMe#eCe osTve Mesleer#es$eekeÀ[s JeUJeu³eeme Yeejleer³e DeLe&J³eJemLesuee l³ee®ee he´l³e#e ueeYe efceUt MekesÀue.

®eerve hećeeCes®e Yeejleeueener osMeer Glheeoves ceesþîee hećeeCeele GheueyOe Demeu³ee®ee HeÀe³eoe Deens. l³eeyejesyej®e Keepeieer #es$ee®ee efJekeÀeme Je Yeeb[Jeueer yeepeejeletvener Yeejleer³e DeLe&J³eJemLesuee yeUkeÀìer heéhle efceUle Deens. ®eerve hećeeCes®e Yeejleeueener peeieeflekeÀ mlejeJej Deeheueer Glheeoves ceesþîee hećeeCeele efJeleefjle keÀjC³ee®³ee mebOeer Deensle. ³ee mebOeeR®ee ueeYe GþJeu³eeme ®eervehećeeCes Yeejleer³e yeepeejceeueeueener peieYejele ceeieCeer efceUsue ³eele MebkeÀe veener. ³eeletve efceUCeeN³ee GlheVeeletve Yeejle Deeheueer efJeÊeer³e letì Yeªve keÀe{t MekeÀlees.

Yeejleeleerue eflemejer mecem³ee ner ³esLeerue keÀjJ³eJemLesyeeyele Demetve keÀjmebyebOeerle megOeejCeebyeÎue Yeejleele hegjsMeer peeieªkeÀlee efvecee&Ce Peeuesueer veener. ner ìeUlee ³esCeejer mecem³ee Deens. Deeheu³eekeÀ[s j®eveelcekeÀ yeeyeeRcegUs GÓJeCeejer Deee|LekeÀ letì Je ®e¬eÀekeÀej ieleerves efve³eefceleheCes nesCeejer efJeÊeer³e letì ³eeleerue HeÀjkeÀ JesieUe ie=efnle Oejuee peele veener. osMeeleerue Jeee|<ekeÀ Deee|LekeÀ uesKeeleerue efJeÊeer³e letìerle efoJemeWefoJeme Yej®e he[le Deens keÀejCe Jee{er®ee oj ne meelel³eeves keÀceer nesle Deens. meeJe&peefvekeÀ Je Keepeieer #es$eeleerue hejmhej menkeÀe³e& cenmetue letì Yeªve keÀe{C³eele cenlJee®eer YetefcekeÀe yepeeJesue. Deepe pejer Yeejleeleerue efJeÊeer³e letìercegUs osMeeuee Depetvehe³e¥le HeÀej ceesþs Deee|LekeÀ vegkeÀmeeve meesmeeJes ueeieuesues vemeues, efJeMes<eleë meeJe&peefvekeÀ #es$eeleerue peer[erheer®es hećeeCe

DeyeeefOele jeefnues Demeues, lejerner efve³eesefpele efJekeÀemeoj ieeþC³eemeeþer Je Deee|LekeÀ Jee{ermeeþer osMeeleerue Deee|LekeÀ mebj®evesle yeoue keÀjCes DeeJeM³ekeÀ Deens. meeceeefpekeÀ Je YeeweflekeÀ yeoueeb®ee heefjCeece DeLe&J³eJemLesuee yeUkeÀìer osT MekeÀlees, ns ue#eele IesTve OeesjCekeÀl³eebveer ³eesi³e yeoue kesÀues heeefnpes.

he´mlegle uesKee®ee meejebMe osleebvee cegK³e cegÎe hegvne DeOeesjsefKele keÀjlee ³esF&ue lees cnCepes, peeieeflekeÀ DeLe&J³eJemLee keÀesuece[uesueer vemeueer lejerner Deee|LekeÀ ceboerves Peeuesues vegkeÀmeeve Yeªve ³esC³eemeeþer ³eesi³e yeoue Je megOeejCeebkeÀ[s keÀevee[esUe kesÀuee peelees. ³eemeeþer meJe&®e jeäêbleerue OeesjCekeÀl³ee¥vee heefjeqmLeleer®ee Dee{eJee IesTve ³eesi³e heeJeues G®eueeJeer ueeieleerue. Yeejleer³e DeLe&J³eJemLesueener DeveskeÀ DeeJneveebvee meeceesjs peeJes ueeiele Deens. Mesleer #es$eele DeeJeM³ekeÀ yeoue Je Glheeove Jee{ermeeþer he´³elve keÀjCes iejpes®es Deens. l³eemeeþer GÊece he´Meemeve³eb$eCes®eer iejpe Deens, peer OeesjCekeÀl³ee¥veer meg®eJeuesues yeoue he´l³e#eele Debceueele DeeCesue. ³ee®es heefjCeeceer, Jee{er®ee G®®e oj Je Deee|LekeÀ efJekeÀeme meeOeCes Yeejleeme MekeÌ³e nesF&ue.

(DeueeskeÀ Meerue - Yeejleer³e he´MeemekeÀer³e efJeYeeiee®es meom³e. heÓeeveceb$³eeb®³ee Deee|LekeÀ meuueeieej heefj<eos®es meef®eJe cnCetve keÀe³e&jle. mebhekeÀe&meeþer F&cesue-www.aloksheel.com,[email protected])

ö Yee<eeblej : efveJesefolee YeesjkeÀj


8

Yeejleeleerue Deee|LekeÀ Jee{ : keÀeceefiejer DeeefCe YeefJe<³eö jeEJeê {esueeefkeÀ³ee

DeLe&J³eJemLesleerue Deee|LekeÀ Jee{er®ee meJee¥le heÝeeJeer meJe&J³eehekeÀ met®ekeÀ cnCepes mekeÀue Iejiegleer Glheeoveeleerue mejemejer Jeee|<ekeÀ Jee{ ne nes³e. DeMeer Jee{ peer YeewieesefuekeÀ meerceebleie&le Demeles®e l³eeefMeJee³e cetU keÀeueeOeeefjle eqmLej efkeÀcebleerJej DeJeuebyetve Demeles. p³ee®ee mejUmejU heefjCeece l³eekeÀeueeJeOeerle osMeeble Glheeefole nesCeeN³ee Jemlet Je mesJeeb®³ee mejemejer Jee{erleerue GheueyOelesJej neslees. pesJne Iejiegleer Glheeoveeleerue Jee{ Jee{l³ee ueeskeÀmebK³esMeer pegUJetve IesT heenles, lesJne DeeheCeebme oj[esF& GlheVeele mejemejer Jeee|<ekeÀ Jee{ heeneJe³eeme efceUles, peer lelkeÀeueerve ueeskeÀeb®³ee jenCeerceevee®³ee opee&Jej heéfleeEyeefyele nesles. cee$e, ns yengleebMeheCes ceesþîee osMeebvee ueeiet he[les. DeMee leNnsves mejemejer Jeee|<ekeÀ GlheVe MeesOeC³ee®es leerve oj eEkeÀJee efvekeÀ<e KeeueeruehećeeCes Deensle :

1) mekeÀue Iejiegleer Glheeove, 2) ueeskeÀmebK³ee, Je 3) oj[esF& GlheVe. ns meejs cenlJee®es efvekeÀ<e Demetve keÀesCel³eener jeäê®³ee oerIe&keÀeueerve Deee|LekeÀ efJekeÀemee®³ee keÀeceefiejer

Je mebYeeJ³elesJej heefjCeecekeÀejkeÀ Deensle. Yeejleeleerue Deee|LekeÀ Jee{er®ee Fefleneme

HeÀej jbpekeÀ Je yeesOehej Deens. keÀeueKeb[eleerue legueveelcekeÀ DeY³eemeeves mekeÀue Iejiegleer Glheeovee®es DeLe&hetCe& he=LekeÌkeÀjCe keÀ©ve Je<e& 1900 he³e¥le ceeies peelee ³esF&ue. (efMeJemegye´ïeC³eced 2004, neleskeÀj DeeefCe [eWiejs 2005) Meemevee®³ee Deee|LekeÀ OeesjCeeb®³ee DebleYet&le yeeyeeRvee he[leeUC³eemeeþer lemes®e keÀeueeveg©he DeLe&J³eJemLes®³ee keÀeceefiejerJej heÝeeJe hee[Ceejs IeìkeÀ þjJeC³eemeeþer, Yeejlee®³ee Deee|LekeÀ Jee{erJej keÀeueeveg©he cenlJee®es mebMeesOeve JesUesJesUer keÀjC³eele Deeues Deens. (neleskeÀj DeeefCe [eWiej 2005, yeeueke=À<Ceved DeeefCe hejceséejved 2007 DeeefCe {esueefkeÀ³ee 2014) ³eeb®³ee celes Yeejlee®³ee Deee|LekeÀ Jee{er®³ee Feflenemee®es SketÀCe hee®e cenÊJee®es ìhhes keÀjC³eele Deeues Deensle. 1) 1900-01 les 1950 -51,2) 1950-51 les 1980-81,3) 1980-81 les 1991- 92,

4) 1991- 92 les 2003- 04, Je5) 2003- 04 les 2011-12.

³ee heefnu³ee ìhh³eeleerue Deee|LekeÀ Jee{er®ee keÀeU meJee¥le keÀþerCe neslee. keÀejCe l³eeJesUsme Deeheuee osMe efye´ìerMe meeceép³ee®³ee DeKesj®³ee DeOe&MelekeÀele keÀeU kebÀþle neslee. mekeÀue Iejiegleer Glheeove heéfleJe<e& Jee{ues nesles DeeefCe l³ee®e hećeeCeele ueeskeÀmebK³eener Jee{le nesleer. ³ee®ee heefjCeece Demee Peeuee keÀer iesu³ee MelekeÀe®eer heefnueer heVeeme Je<ex oj[esF& GlheVe eqmLej®e nesles. cnCetve®e efye´ìerMe meeceép³ee®eer Yeejleeleerue MesJeì®eer heVeeme Je<ex keÀoeef®ele l³eeb®³ee 190 Je<ex SketÀCe keÀejkeÀeroealeerue YeeweflekeÀ Je meeceeefpekeÀ Yeeb[Jeueer megOeejCeeb®³ee ¢äerves meJee¥le megKeeJen keÀeU DemeeJeerle. keÀejCe ³ee keÀeUele jsuJes, yebojs, MeeUe, ceneefJeÐeeue³es, FeqmheleUs, yeBkeÀe DeeefCe Flej mebmLeeb®eer ceesþîee hećeeCeele mLeehevee Peeueer. p³eecegUs DeeheCe Demes mecepet MekeÀlees keÀer ueeskeÀeb®³ee jenCeerceevee®³ee opee&®eer eqmLejlee ner efye´ìerMeeb®³ee 1900 les 1951 ³ee Je<ee¥®³ee heefj#eCeeJe©ve efye´ìerMeeb®³ee 190 Je<ee¥®³ee keÀejefkeÀoealeerue


meJee¥le DehetJe& ieesä ceeveeJeer ueeiesue. iesu³ee oesve MelekeÀebceO³es eqmLejlesves Deeéemle Peeuesuee, JewYeJe Je megyeÊeves peieeleerue ueeskeÀeb®es DeekeÀ<e&Ce þjuesuee DeeefCe DeveskeÀ Þeerceble osMeebhewkeÀer SkeÀ Demee Deeheuee osMe 1950-51 veblej DeveskeÀ iejerye osMeebhewkeÀer SkeÀ þjuee.

oj[esF& GlheVee®³ee ³ee oerIe&keÀeueerve eqmLejlesuee Depetvener Flej hewuet nesles®e. pemes keÀer, l³ee heefjeqmLeleerle, kegÀCeer pej Deee|LekeÀ megeqmLeleerle ³esle Demesue lej kegÀCeeueelejer ogëeqmLeleerle {keÀueu³eeKesjerpe MekeÌ³e veJnles. ne meeje he´keÀej meeOeejCe Dee@hejsMeve efjme®e& ³ee efJe<e³eeleerue efPejes mece iesce ³ee mebkeÀuheveshećeeCes®e neslee. keÀejCe meceepeeleerue keÀeneRveer ³ee heíeleerkeÀ[s mebMe³eefceefÞele vepejsves heenC³eeme meg©Jeele kesÀueer, keÀer heíeleer keÀjCeejs ueeskeÀ Þeerceble nesC³ee®³ee F&<³exves JeekeÀ[³ee ceeiee&ves Jeeì®eeue keÀjle DemeeJesle. Flejeb®es cnCepes®e iejeryeeb®es neue keÀ© Je l³eeb®³ee mebOeer efnjeJetve ner Þeercebleer efceUJeueer DemeeJeer, Demeener mecepe neslee. ner mebkeÀuhevee Deepener cetU Oe©ve Deens. ³eecegUs GÐeespekeÀlesceOeerue meeceeefpekeÀ Je meebmke=ÀeflekeÀ yebOeves pemepeMeer cepeyetle nesle iesueer lemeleMeer Deee|LekeÀ heíeleeruee KeerU yemet ueeieueer. ueeskeÀeb®³ee jenCeerceevee®³ee opee&®eer oerIe&keÀeueerve eqmLejlee ns®e oMe&Jeles keÀer, GheYeesieles®ee {e®ee efJeMes<e yeouele veener DeeefCe l³ee GheYeesielesceO³es veJeerve yeoue nesle vemeu³eeves eEkeÀJee J³eJemLesleerue leb$e%eevee®³ee DeYeeJeecegUs ueeskeÀ leer®e Deved leer®e Jemlet Lees[³ee HeÀej HeÀjkeÀeves hegvne hegvne Dee³eg<³eYej GheYeesiele Demele. Jemlet®³ee ueghleles®ee lemes®e IemeeN³ee®ee oj he´®eb[ keÀceer neslee. l³ee®ehećeeCes hegveJee&hej keÀ©ve Jemlet pehetve JeehejC³ee®es mebmkeÀej, ñeesleeb®ee pehetve Jeehej, Dehe´®eefuele leb$e%eevee®ee Jeehej l³eehećeeCes keÀceer eEkeÀceleer®³ee ceeuee®ee Jeehej ³ee meJe³eer megOoe meceepeele yeN³ee®e hećeeCeele he´®eefuele nesl³ee.

³ee eqmLej ogä®e¬eÀeletve yeensj ³esCes ns mJeeleb$³e efceUJeu³eeveblej osMeeheg{s ceesþs DeeJneve nesles. meeJe&peefvekeÀ #es$eele yeN³ee®e mebmLeeb®eer GYeejCeer, yejer®e efve³eb$eCes, hejJeeves, keÀj ueeotve DeLe&Meem$eer³e DeeefCe YeeweflekeÀ efve³eespeveeb®ee mJeerkeÀej keÀ©ve Deeheu³eeuee meJe&meeceev³e ¢äîee lemes®e meeceeefpekeÀ ¢äîee meceepeeuee mJe³ebhetCe& keÀjeJe³ee®es nesles. ogmeN³ee ìhh³eele cnCepes 1950-81 ³ee keÀeUele meeJe&peefvekeÀ #es$ee®³ee nmle#esheeves les yeN³ee®e DebMeer meeO³e kesÀues. Kejsoer keÀer efvee|celeer ne J³eJemLeehekeÀer³e efle{e neslee Keje, heCe jeä^ mJe³ebhetCe& keÀjC³ee®eer peyeeyeoejer Demeu³eeves DeJeemleJe efvee|celeer cetu³ee®eer heJee& ve keÀjlee Dee³eeleeruee ogmeje he³ee&³e efveJe[C³eeJej efYemle nesleer. cee$e, lelkeÀeueerve yengleebMe vesl³eeb®ee efve³ee&leeryeeyele®ee efvejeMeeJeeo leguevesves peMeeme lemee ¢äerme he[le neslee. peeieeflekeÀ efve³ee&leerceOeerue Deeheuee ìkeÌkeÀe meelel³eeves Iemejle Demeuee lejer 1950- les 81 ³ee 30 Je<ee¥le Iejiegleer GlheVe heéfleJe<eea 3.5 ìkeÌkesÀ ³ee ojeves Jee{ues. heéLeefcekeÀ Deejesi³emesJes®ee ieéceerCe Yeeieele ceesþîee hećeeCeeJej efJemleej Peeuesuee Demeu³eecegUs ce=l³etoj Peheeìîeeves Ieìuee iesuee. heefjCeeceer ueeskeÀmebK³es®ee oj heéfleJe<eea 2.2 ìkeÌkesÀ Jee{uee. cee$e, veeWoJeuesueer oj[esF& GlheVeeleerue heéfleJe<ee&leerue Jee{ ner 1.2 ìkeÌkesÀ FlekeÀer DemeceeOeevekeÀejkeÀ neleer. he´l³e#eele oj[esF& GlheVeeleerue ner Jee{ 1.2 ìkeÌkesÀ Demeueer lejer leer Iejiegleer GlheVee®³ee 2.5 ìkeÌkesÀ Demee³euee nJeer nesleer, Demes efveeq½ele kesÀues iesues nesles.

1980 he³e¥le, ®eerveMeer leguevee keÀjlee Yeejleele DeLe&megOeejCeeb®eer iejpe Deens, ns meJee¥vee heìues nesles. 1980 ®³ee oMekeÀele ³ee ¢äerves J³eehekeÀ heeJeues G®eueueer iesueer. ®eueveJee{er®ee oj efve³ebef$ele keÀjC³eekeÀjlee efJeefvece³e ojeceO³es yeoue Ie[Jeues iesues.

efJeÊe OeesjCe efveeq½eleer®³ee efoMesle yejs®e yeoue keÀjC³eele Deeues lemes®e DeLe&#es$eele yeN³ee®e veJ³ee mebmLeeb®eer mLeehevee keÀjC³eele Deeueer. ³eeyejesyej®e YejerJe oerIe&keÀeueerve efJeÊeOeesjCes peenerj keÀjC³eele Deeueer, Je ceeefnleer leb$eb%eeve Je mebheke&À oUCeJeUCe ³ee cenlJee®³ee ñeesleeceO³es efJeMes<e ue#e osC³eele Deeues. eflemeN³ee ìhh³eele Deee|LekeÀ Jee{ heéfleJe<eea 3.5 ìkeÌkeÌ³eebntve megª nesTve 5.1 ìkeÌkesÀ SJe{er Jee{ueer Je l³ee®e megceejeme ueeskeÀmebK³ee oesve ìkeÌkesÀ³eebveer Ieìueer. cnCetve 1980 ceO³es oj[esF& GlheVe ³ee keÀeUele heéfleJe<eea 3 ìkeÌkesÀ ³ee ojeves Jee{ues.

efJeÊe OeesjCe, efjPeJn& yeBkesÀ®eer mJee³eÊe OeesjCes, J³eeJemeeef³ekeÀ OeesjCes, Yeeb[Jeueer yeepeej, nJeeF& G·eCe #es$e, yeBkeÀeRie DeeefCe efJecee #es$e DeMee DeveskeÀ DeLe&J³eJemLes®³ee DebieebceO³es ®eewL³ee ìhh³eele keÀener megefve³eesefpele Deee|LekeÀ OeesjCeeb®³ee DebceueyepeeJeCeer®eer êgleieleer efometve Deeueer. efMeJee³e megOeejCeebvee JeeJe osC³eele Deeuee. ³ee®eer meg©Jeele KeemeieerkeÀjCeeheemetve Peeueer. keÀejCe Deepehe³e¥le p³ee mesJee meeJe&peefvekeÀ #es$eehegjl³ee ce³ee&efole nesl³ee l³eebceO³es Keemeieer #es$eeuee megOoe menYeeieer nesC³ee®eer hejJeeveieer osC³eele Deeueer. hejJeeves jÎ keÀ©ve yeN³ee®e DeLe&efJe<e³ekeÀ GÐeesieebvee ceeskeÀUerkeÀ osC³eele Deeueer. osMeer DeLe&J³eJemLes®es Deeblejjeäêr³e DeLe&J³eJemLesMeer J³eeheej keÀjleevee ³esCeejs pekeÀele oj IeìJeues iesues Je Lesì hejosMeer iegbleJeCetkeÀ mJeerkeÀejC³eele Deeueer. lemes®e osMeer J³eeheeN³eebvee JeweféekeÀ mlejeJej JeeJe osC³eele Deeuee. lemes®e yengosMeer³e kebÀhev³eebvee heéslmeeefnle keÀjC³eele Deeues. l³ee keÀeUele mekeÀue Iejiegleer Glheeove mene ìkeÌkeÌ³eebhe³e¥le Jee{ues DeeefCe oj[esF& GlheVe ®eej ìkeÌkeÌ³eeb®³ee heg{s iesues.

2003-04 les 2011ö12 ³ee MesJeì®³ee ìhh³eele pejer efJeMes<e Deee|LekeÀ megOeejCee Ie[u³ee vemeu³ee lejer, DeLe&J³eJemLesves


10

hee®e les mene Je<ee¥hetJeea Ie[Jeuesu³ee megOeejCeebvee ³ee keÀeUele Meeéeleer Je yeUkeÀìer efceUeueer. MesJeì®³ee ®eej hee®e Je<ee¥le, veJ³ee efve³eceebMeer Je efve³eb$eCeebMeer Peeuesuee heefj®e³e, veJeerve iejpee, yebo, he³ee&JejCeer³e efJe<e³ekeÀ megOeejCee F. cegUs keÀener megOeejCee jÎyeeleue Peeu³ee. meve 2008 hetJeea®³ee mekeÀejelcekeÀ peeieeflekeÀ IeìkeÀeb®³ee pees[eruee Goej Deee|LekeÀ OeesjCe Je ®eUJeUeRmen meeshes keÀjefJe<e³ekeÀ OeesjCe Demeu³eecegUs G®®e efJekeÀemeojC³eeme ceole Peeueer. ³eeveblej mekeÀue Iejiegleer Glheeovee®eer Jeee|<ekeÀ Jee{ 8.4 ìkeÌkesÀ SJe{er nesleer DeeefCe oj[esF& GlheVe 6.5 ìkeÌkeÌ³eebhes#ee DeefOekeÀ nesles. veJeue cnCepes, jespeieej megOeejCee, Yetceeryeepeej megOeejCee, Lesì hejkeÀer³e iegbleJeCetkeÀ, he´l³e#e Dehe´l³e#e keÀj megOeejCee, Ke®e& megOeejCee F. DeeefCe DeMee DeveskeÀ #es$eeble Depetvener meceeOeevekeÀejkeÀ heíeleer heeneJe³eeme efceUeuesueer veener. Demes Demeu³eeves ³ee megOeejCeebcegUs YeefJe<³eele DeLe&J³eJemLeskeÀ[s Deee|LekeÀ Jee{ermeeþer GÊece mebOeer Deens.

Deee|LekeÀ Jee{er®es YeefJeleJ³e:

DeueerkeÀ[s 2007-08 ns Je<e& DeLe&J³eJemLes®eer GÊece keÀeceefiejer oeKeJeCeejb Je<e& cnCetve ieCeC³eele Deeues. Deee|LekeÀ Jee{er®³ee efvekeÀ<eemeboYee&le ne cenÊJee®ee DeY³eeme þ© MekesÀue keÀer, DeeheCe heéhle kesÀuesuee Deee|LekeÀ efJekeÀeme ne YetlekeÀeUeleerue efJekeÀemeehes#ee keÀceer veJnlee efMeJee³e DeeheCe lees hegvne hegvne ieeþt MeketÀ. ³eeletve DeeqmlelJeele Demeuesueer DeLe&J³eJemLes®³ee #eceles®eer efkeÀceeve ce³ee&oe heeneJe³eeme efceUles. 2010-11 ³ee Je<ee&ceO³es, DeeheCe ³ee efvekeÀ<eebvee meeO³e keÀjC³ee®³ee Deieoer peJeU Deeuees neslees. ³eeletve megmeeO³elee heeneJe³eeme efceUeueer DeeefCe DeLe&J³eJemLes®³ee DeeqmlelJeele #eceles®eer JeemleefJekeÀlee heeneJe³eeme efceUeueer.

2007-08 ³ee Je<ee&ceO³es, Yeejleer³e DeLe&J³eJemLesves kesÀuesueer keÀeceefiejer heent. mekeÀue

Iejiegleer Glheeove (IeìkeÀ cetu³emeboYee&le) 9.3 ìkeÌkesÀ, efve³ee&leerceOeerue Jee{ ([e@uejceO³es) 29%e ìkeÌkesÀ, ceneieeF&®³ee ojeleerue Jee{- (IeeTkeÀ ojeves) 4.7 ìkeÌkesÀ DeeefCe efkeÀjkeÀesU ojeves 6.2 ìkeÌkesÀ, hejkeÀer³e iebieepeUer 310 Deype [e@uej, mejemejer efJeefvece³e oj ©.40.3 heéfle [e@uej, ®eeuet efJeÊeer³e letì Deee|LekeÀ GlheVee®³ee leerve ìkeÌkesÀ, meb³egÊeÀ MeemekeÀer³e letì 4 ìkeÌkesÀ, meb³egÊeÀ cenmegueer letì Deee|LekeÀ Glheeovee®³ee 0.2 ìkeÌkesÀ F. cnCetve 2007-08 ns Je<e& ³ee meeN³ee heíeefleMeerue efvekeÀ<eebceO³es Deiesmej þjues. HeÀÊeÀ ieénkeÀ efveoxMeebkeÀ JeeieUlee Flej meJe& efvekeÀ<e he´Lecele meeO³e Peeues les kesÀJeU jeäêr³e ye®ele DeeefCe jeäêr³e iegbleJeCetkeÀ oj ³ee oesneWveer l³eeb®ee Jew³eefÊeÀkeÀ G®®eebkeÀ Deveg¬eÀces GDe®³ee 36.8 ìkeÌkesÀ Je 38.1 ìkeÌkesÀ ieeþuee iesuee cnCetve®e. ³ee keÀeUele Jee{erJe Yeeb[Jeueer GlheeokeÀlee hećeeCe peJeUpeJeU 4.1 ìkeÌkesÀ neslee.

cee$e 2007-08 veblej, DeLe&J³eJemLes®eer keÀeceefiejer ³ee meeN³ee efvekeÀ<eebJej keÀceeueer®eer Iemejueer. Deee|LekeÀ DeeefCe DeeéeemekeÀles®ee DeYeeJe (2008), lesueefkeÀceleeRmen ®e{uesu³ee Jemletb®³ee efkeÀceleer Je ³egjesPeesve®ee meeJe&Yeewce keÀpe&efJeUKee F. keÀejCeebcegUs ³eebJej DeeOeeefjle efJekeÀefmele DeLe&J³eJemLee iebYeerj ceboer®³ee ielexle ueesìu³ee iesu³ee DeeefCe efJekeÀmeveMeerue osMeebvee Deee|LekeÀ IemejCeeruee meeceesjs peeJes ueeieues. ³ee Deee|LekeÀ Ieìerletve efvecee&Ce Peeuesu³ee heefjeqmLeleerletve yeensj keÀe{C³eemeeþer mejkeÀejer Je Flej efJeÊeer³e mebmLee meb³egÊeÀheCes he´³elve keÀjle nesl³ee. Yeejleer³e DeLe&J³eJemLee leguevesves ³ee IemejCeerletve HeÀej peueo yeensj he[t MekeÀueer Je efleves Jee{eruee ®eeuevee efoueer. cee$e Jee{leer YeeJeJee{, mejkeÀejer Jemegueer DeeefCe ®eeuet Keel³eebleerue pees[letì, keÀceeueer®ee ®eueve Iemeeje DeeefCe

hejosMeer efJeefvece³e efveOeerleerue leesìe ³ee yeeyeleerle DeLe&J³eJemLee DemeHeÀue þjueer. meeJe&peefvekeÀ #es$eeleerue ye®eleer ³ee Deee|LekeÀ GlheVee®³ee 5 ìkeÌkesÀ (2007-08) heemetve 1.3% (2011-12) he³e¥le {sheeUu³ee. Keemeieer #es$eeleerue ye®eleer Deee|LekeÀ GlheVee®³ee 9.4 ìkeÌkesÀheemetve 7.2 ìkeÌkesÀ he³e¥le Iemeju³ee. heefjCeeceer, meJe&meeceev³e ye®ele oj 30.8 ìkeÌkesÀheemetve 6 ìkeÌkeÌ³eebveer Iemejuee. 2011-12 ®³ee keÀeUele iegbleJeCegkeÀer®ee oj 38.1 ìkeÌkesÀ heemetve 35 ìkeÌkesÀ DeeeECe Deee|LekeÀ GlheVee®³ee 6.2 ìkeÌkesÀhe³e¥le Iemejues. Jee{erJe Yeeb[Jeueer GlheeokeÀles®es hećeeCe 5.6 ìkeÌkesÀ he³e¥le Jee{ues iesues. ns hećeeCe DeLe&J³eJemLesleerue Yeeb[Jeue ñeesleeb®³ee keÀe³e&#eceles®eer ceesþ³ee hećeeCeele IemejCe oMe&Jeles keÀejCe iegbleJeCetkeÀ Deveglheeefole®e jenerueer.

hee³eeYetle lejletoer, keÀ®®³ee ceeuee®ee hegjJeþe, keÀjOeesjCes, he³ee&JejCeer³e cegÎs efvekeÀeueele keÀe{Ces, he´®eb[ iegbleJeCegkeÀ Demeuesu³ee he´keÀuheebvee JesUesJesUer ceev³elee osCes ³ee DeeefCe DeMee ieesäer MeemeveekeÀ[tve ve kesÀu³ee®ee Jee ogue&#e kesÀu³ee®ee heefjCeece cenÊJee®³ee #es$eeleerue Yeeb[Jeueer iegbleJeCetkeÀ IeìC³eele Peeueer. DeLe&J³eJemLes®eer #ecelee ceespeC³ee®³ee ¢äerkeÀesveeletve, ns meejs IeìkeÀ Meeéele mJe©hee®es veenerle DeeefCe kesÀJnener jÎ nesT MekeÀleele. pej keWÀê mejkeÀejves leele[erves efveCe&³e IesC³eeme meg©Jeele kesÀueer DeeefCe GJe&efjle oeJ³eebvee ceev³elee osC³ee®es DeejbYeues lej Keemeieer keÀe@heexjsì #es$eele DeefleefjÊeÀ iegbleJeCetkeÀermeeþer ®eebieues®e heéslmeenve hegjJeues peeF&ue. FlekesÀ®e veJns lej DeeqmlelJeeleerue he´keÀuheeb®³ee mebyebefOele ojebceO³esner megOeejCee nesF&ue.

DeMee leNnsves 36.8 ìkeÌkesÀ ne Iejiegleer ye®ele oj ieeþCes menpe MekeÌ³e Deens. l³ee®ehećeeCes 38 ìkeÌkesÀ iegbleJeCetkeÀ


oj efceUJeCesner MekeÌ³e Deens. l³eecegUs®e keÀoeef®ele Yeejlee®es meeceL³e& Gþtve efomesue. ³ee®es keÀejCe cnCepes, Yeejle ne [sceesieéefHeÀkeÀ ueeYeebMe GheYeesieCeeje peieeleerue HeÀej Lees[îee DeLe&J³eJemLeebceOeerue SkeÀ osMe Deens. meb³egÊeÀ jeä^mebIeeves Jele&Jeuesu³ee Deboepeevegmeej, Yeejlee®³ee ueeskeÀmebK³es®³ee 20 les 65 ³ee ÞecekeÀjer Je³eesieìeleerue ueeskeÀeb®eer mebK³ee Jee{le Deens DeeefCe leer DeMeer®e 2027-28 he³e¥le Demesue. l³eeveblej ³eeceO³es eqmLejlee ³esF&ue Je heg{s cee$e l³eele IemejCe mebYeJeles. hetJeeameejKeer heefjeqmLeleer hegvne efceUJeC³eekeÀefjlee meeOeejCe hebOeje les Jeerme Je<ex Jeeì heneJeer ueeiesue. ³ee®es keÀejCe pevce ce=l³et ojeceO³es nesCeejer Jee{. ner Jee{ SkeÀoe G®®eebkeÀer heeleUerJej heesn®eueer keÀer hegvne Lees[îeeHeÀej HeÀjkeÀeves GlejCeeruee ueeiesue. 2027-28 ³ee Je<ee¥he³e¥le ef[heW[vmeer iegCeesÊej hećeeCe GlejCeeruee ueeiesue. osMeebleie&le ye®eleoj ne Jee{eruee ueeieC³ee®eer mheä ef®evns Deensle. ne oj mekeÀue Iejiegleer Glheeovee®³ee 40-42 ìkeÌkesÀ Demesue, pees Deelee oef#eCe hetJe& DeeefMeDeeF& osMeebveer ieeþuesuee Deens.

efJekeÀeme oje®eer ner efJeefJeOeheeleUerJej®eer G®®e eEMeKejs henelee DeeheCe peemleerle peemle efJeosMeer iegbleJeCetkeÀ DeekeÀe|<ele keÀ© MekeÀlees, pees ®eebieuee hejleeJee lemes®e ieefleceeve yeepeej osT MekesÀue. p³eehećeeCes DeeheCe efJeosMeer iegbleJeCetkeÀ DeekeÀe|<ele keÀ© MekeÀlees. ³ee®e OeleeaJej Deeheu³ee ³esLeerue kebÀhev³eebvee osKeerue efJeosMeele efJemleej keÀjC³ee®eer mebOeer osT MekeÀlees. DeeefCe DeeheCe lesLeerue yeepeejhesþeosKeerue keÀeyeerpe keÀ© MekeÀlees. DeeheCe kesÀJeU oesve ìkeÌkesÀ FveHeÌuees ie=nerle Oejuee lejerner 2050 he³e¥le DeeheCe 10.5 ìkeÌkeÌ³eebhes#ee peemle Jeee|<ekeÀ efJekeÀeme oj ieeþt MeketÀ.

ueeskeÀmebK³ee Jee{er®ee oj yeN³eehewkeÀer IemejC³ee®eer ef®evns Deensle. Deboeefpele

DeekeÀ[sJeejervegmeej mejemejer Jeee|<ekeÀ SkeÀ ìkeÌkesÀ ie=nerle Oejueer Deens. ³ee®ee heefjCeece Demee keÀer, Deeheues oj[esF& GlheVe, mekeÀue Iejiegleer Glheeovee®³ee 9 ìkeÌkeÌ³eebhe³e¥le Jee{t MekeÀles. ne ceveeuee Del³eble GYeejer osCeeje DevegYeJe Demesue. keÀejCe oj 8 Je<ee¥veer oj[esF& GlheVe oghheì Peeuesues Demesue. Jemleg Je mesJee ³eeb®ee efceUkeÀleer®ee oj ne YetlekeÀeUele keÀOeerner ve ieeþuesuee Demet MekeÀlees. leer®e ieesä ueeskeÀeb®³ee ¬eÀ³eMeÊeÀer®eerner Demesue keÀejCe leerner Jee{uesueer Demesue. ieénkeÀ GheYeesieles®es êgleieleerves nesCeejs efJemleejerkeÀjCe heenlee, YeefJe<³eele GheYeesie vecegv³eeceO³es eEkeÀJee he@ìve&ceO³es keÀceeueer®ee yeoue mebYeJelees. ¬eÀ³e MeÊeÀer®ee ne DeeefJe<keÀej meelel³eeves yeouele jenerue. Jemlet ueghleles®ee DeeefCe IemeeN³ee®ee oj yeje®e Demesue. Jemletb®eer peheCetkeÀ vee MekeÌ³e þjsue vee J³eJene³e&. Jemlet DeeefCe ñeesleebJej®eer hegve&heéf¬eÀ³ee ne YeefJe<³eele SkeÀ ®eueleer Demeuesuee GÐeesie þjsue. cee$e, l³ee®es Iejiegleer mJe©he iesuesues Demesue. mesJee, ceveesjbpeve, ceeefnleer, oUCeJeUCe, mebMeesOeve DeeefCe efJekeÀeme Deeefo #es$es heécegK³eeves heÝeeJeer Demeleerue. Lees[keÌ³eele, Yeejlee®eer ³esCeeN³ee MelekeÀe®eer heefnueer heVeeme Je<ex ner ceeieerue DeOe&MelekeÀe®³ee hejmhej efJejesOeer Demeleerue.

Deee|LekeÀ Jee{, GÐeespekeÀlee DeeefCe GheYeesielesleerue JewefJeO³e ³eeb®eer êtleieleer ner ³esCeeN³ee keÀeUeleerue mebMeesOeve DeeefCe efJekeÀeme ³eebmeeþer®es hećegKe ñeesle Demeleerue. cee$e FlekesÀ®e veJns lej ³eemeeþer heÝeeJeer, kegÀMeue ceeveJeer ñeesle le³eej keÀjCeeN³ee OeesjCeeb®eer DeefOekeÀ iejpe Demesue. GÊece GÐeespekeÀebmeeþer yeepeejhesþsle Deeheues mLeeve le³eej keÀjCes, les efìketÀve þsJeCes, Þeceeslheeovee®eer ieleer Jee{JeCes, megOeeefjle leb$e%eevee®ee DeJeuebye keÀjCes DeeefCe Deeheu³ee Jemletb®es JesieUsheCe efìkeÀJetve þsJeCes, n³ee ieg©efkeÀuu³ee Deensle. Yeejlee®³ee

mJeefnlee®³ee ¢äerves Keemeieer #es$ee®eer Yeeieeroejer- l³ee®ee heÝeeJe Je efJeéeeme, ns YeefJe<³eeleerue efJekeÀemeeJejerue Yee<³e þ© MekesÀue.

meboYe&ë

1. heer. yeeueke=À<Ceved DeeefCe Sced hejceséejved (2007): Deb[jmìBeE[ie FkeÀe@vee@efcekeÀ ieésLe Fve Fbef[³eeë De hejeqkeÌJeefmeì, Deee|LekeÀ DeeefCe jepekeÀer³e meehleeefnkeÀ, peguew 14, heerheer 2915-22.

2. {esueefkeÀ³ee, jepeWê S®ed. (2014): me@ef¬eÀHeÀeF&pe jsMees DeB[ keÀe@mì Dee@HeÀ FvHeÌuesMeve HeÀe@j o Fbef[Deve FkeÀe@vee@ceer, DeeFDeeFSceS Jee\keÀie heshej veb. 2014-04.

3. neleskeÀj Sve. DeeefCe S. [eWiejs (2005): mì^keÌ®ejue yeérkeÌme Fve Fbef[Deepe ieésLe, FkeÀe@vee@efcekeÀ DeeefCe heesefueefìkeÀue meehleeefnkeÀ, Sefheúe 2, heerheer 1432-35.

4. efMeJemegye´ïeC³eced Sme. (2004): o ve@Meveue FvkeÀce Dee@HeÀ Fbef[³ee Fve o ìdJeWefìSLe mesv®egjer, Dee@keÌmeHeÀ[& ³egefveJne|meìer hesme. (jeEJeê {esueeefkeÀ³ee - Yeejleer³e

J³eJemLeeheve mebmLee, Denceoeyeeo ³esLes 1985 heemetve DeLe&Meem$e ³ee efJe<e³ee®es heéO³eehekeÀ. heéosefMekeÀ Deee|LekeÀ efJekeÀeme, heeqyuekeÀ HeÀeFveWme, nsuLe FkeÀesvee@efcekeÌme Jed ve@Meveue SkeÀeGbeEìie ³ee efJe<e³eele efJeMes<e DeY³eeme Je mebMeesOeve. keWÀê mejkeÀej®³ee meneJ³ee Jesleve Dee³eesiee®es ceepeer meom³e. mebhekeÀe&meeþer F&[email protected])

ö Yee<eeblej ë pegF& osMeHeeb[s


12

Yeejlee®eer Jeeì®eeue eEnot Deee|LekeÀ Jee{ ojekeÀ[s ®eeuet Deens keÀe?ö kegÀceej ieewjJe, veefueve Yeejleer Je efhe´³eebkeÀe efmevne

Deee|LekeÀ he´Mveele èfnbot Jee{ oj' ne keÀe³e he´keÀej Deens, Demee he´Mve meieÈ³eebvee®e he[Ces MekeÌ³e Deens. lej 1991 hetJeea cnCepes GoejerkeÀjCee®³ee Deieesoj Deeheuee Jeee|<ekeÀ Deee|LekeÀ Jee{ oj keÀceer neslee. l³eeuee eEnot Jeee|<ekeÀ Jee{ oj cnìues peeles. Yeejleele Deee|LekeÀ megOeejCeeveblej DenuegJeeefue³ee (1995), ÞeerefveJeemeve (2002) Je mìve& (2004) , JeerjceCeer (2004), leW[guekeÀj Je YeJeeveer (2007), heebieeefj³ee (2008) YeieJeleer Je heebieeefj³ee (2012) ³eebveer ³eeyeeyele DeveskeÀ GoenjCes meceesj ceeb[ueer Deensle. YeejleeJej vesnceer Demee Deejeshe kesÀuee peelees keÀer, 1950-90 ³ee keÀeUele Yeejlee®ee DeewÐeesefiekeÀerkeÀjCeyeeyele®ee ¢eqäkeÀesve HeÀej mebkegÀef®ele neslee. mLetue Deee|LekeÀ megOeejCeebcegUs Yeejleeleerue DeLe&keÀejCeeuee, DeLe&J³eJemLesuee ieleer efceUeueer. pesJne DeeheCe DeewÐeesefiekeÀerkeÀjCeekeÀ[s J³eehekeÀ vepejsletve heene³euee megªJeele kesÀueer lesJne yeoue Ie[t ueeieues. Yeejleer³e DeLe&J³eJemLee peemle Jee{er®ee oj efceUJesue, Demee Yeejleer³e OeesjCekeÀl³ee¥®ee

lees Dehesef#ele Demeuesuee Deboepe neslee. hejbleg GoejerkeÀjCeeveblej Peeuesuee efJekeÀeme ne Jeeoe®ee cegÎe Deens. DeLe&lep%e Demee oeJee keÀjleele keÀer, Yeejlee®eer DeLe&J³eJemLee Kegueer Deens l³eecegUs eEnot Deee|LekeÀ Jee{ oje®³ee JeemleJeeheemetve DeeheCe Kethe otj Deenesle. ³ee MeesOeefveyebOeele Deecner ns ceeb[C³ee®ee he´³elve kesÀuee Deens keÀer, heerDejmeve®³ee (Deej) meniegCekeÀe®ee Lesì mebyebOe ne SketÀCe jeäêr³e GlheVe Je Yeejleeleerue J³eeheejer letì ³eeb®³eeMeer Deens.

Jee{er®ee oj Je eEnot Jee{ oj

Deee|LekeÀ Jee{ ner SkeÀ meelel³ehetCe& heéf¬eÀ³ee Demeles. ³eeceO³es DeLe&J³eJemLesleerue jeäêr³e Glheeove Je GlheVe Jee{les (ìes[ejes Je eqmceLe 2003), me@c³egDeuemeve Je veejoe@me (2007) ³eeb®³ee celes Deee|LekeÀ Jee{ ner osMee®³ee SketÀCe Deee|LekeÀ GlheVee®es eEkeÀJee jeäêr³e Glheeovee®es efJemleejerkeÀjCe oMe&Jele Demeles. mJeeleb$³eeveblej Yeejleer³e DeLe&J³eJemLesuee DeveskeÀ Demeceleesueeb®ee meecevee keÀjeJee ueeieuee, l³eeJesUer DeLee&le®e efyeéfìMeeb®eer JemeenleJeeoer jepeJeì nesleer.

l³ee keÀeUele Yeejlee®ee DeewÐeewefiekeÀ hee³ee Ke®euesuee neslee. hee³eeYetle megefJeOee keÀcekegÀJele nesl³ee. DeLe&J³eJemLee mee®eu³eemeejKeer Peeueer nesleer. cnCepes®e leer he´Jeener veJnleer. 6 Sefheúe 1948 jespeer Yeejleeves Deeheuee heefnuee DeewÐeesefiekeÀ peenerjveecee heéfme× kesÀuee l³eele Keemeieer Je mejkeÀejer DeMee oesvner GÐeesieebvee cenÊJe osC³eele Deeues nesles. Yeejleeves efve³eespevee®es Demes heéªhe mJeerkeÀejues nesles pes hetJeea®³ee jefMe³eemeejK³ee meceepeJeeoer osMeebveer mJeerkeÀejues nesles. meceepeJeeoer ceO³eJeleea efve³eespevee®³ee heéªhe DeejeKe[îee®³ee DeeOeejs Yeejleeves 1951 heemetve efve³eespeve megª kesÀues. leLeeefhe, heefnu³ee heb®eJeee|<ekeÀ ³eespevesle GÐeesieeb®ee efJekeÀeme PeekeÀesUuesuee jeefnuee. l³eeJesU®eer DeewÐeesefiekeÀ Jee{ heeefnueer lej Deeheu³eeuee SkeÀ efvejeMeepevekeÀ ef®e$e efomeles. l³eevegmeej heefnu³ee heb®eJeee|<ekeÀ ³eespevesle SkeÀerkeÀ[s 1948-49 ®³ee keÀeUele DeewÐeesefiekeÀ DeemLeeheveeb®ee jeäêr³e GlheVeeleerue Jeeìe 6.6 ìkeÌkesÀ neslee Je l³eele DeJeIes 1 les 8 ìkeÌkesÀ ueeskeÀ keÀece keÀjerle nesles.


veJeerve DeewÐeesefiekeÀ OeesjCe 30 Sefheúe 1956 ceO³es peenerj keÀjC³eele Deeues Je ceesþîee hećeeCeele DeJepe[ GÐeesie Je DeewÐeesefiekeÀerkeÀjCe heéf¬eÀ³ee megª keÀjCes ne l³eeceeie®ee GÎsMe neslee. veJeerve megOeeefjle DeewÐeesefiekeÀ OeesjCee®es heefjefMeä De Je heefjefMeä ye Demes oesve Yeeie nesles Je heefjefMeä De Devegmeej keÀener Go³eesie ner mejkeÀejer ceeuekeÀer®es Je l³eeb®³ee peyeeyeoejer®es nesles. heefjefMeä ye ceOeerue GÐeesie ns meeJe&peefvekeÀ Je Keemeieer Demes efceÞe mJeªhee®es nesles.

eflemejer ³eespevee ner YeeJeer keÀeUeleerue HeÀe³eos Je jeäêr³e GlheVe lemes®e jespeieej efvee|celeer®es GefÎä þsJeCeejer nesleer. ³eeceO³es Yeeb[Jeue efJekeÀeme Je ®eebieues GÐeesie ³eeb®³ee efJekeÀemeeJej Yej neslee. ³eb$e efvee|celeer GÐeesieeb®³ee efJekeÀemeeuee heéOeev³e nesles Demes Demetvener DeewÐeesefiekeÀ Glheeovee®ee Jee{er®ee oj keÀceer neslee, l³eeveblej lees keÀceer nesle nesle mee®esyebo Peeuee, l³eeveblej leerve Je<ex DeLe&J³eJemLesle ®e{Gleej nesle jeefnues. 1968-69 ³ee Je<ee&le keÀener hećeeCeele hejleHesÀ[er®eer ef®evns efomeueer l³eeveblej 1969-74 ³ee ®eewL³ee ³eespevesle DeewÐeesefiekeÀ Jee{ keÀceer nesTve Glheeovee®es ue#³e 8 les 10 ìkeÌkesÀ Demeleevee les 3.9 ìkeÌkesÀ FlekesÀ keÀceer jeefnues. hee®eJeer heb®eJeee|<ekeÀ ³eespevee 1974 ceO³es megª Peeueer. mJe³ebhetCe&lesJej DeeOeeefjle Jee{ ne l³eeceeie®ee GÎsMe neslee. l³eele peemle Yej ne ueesKeb[, heesueeo, ueesnslej Oeelet, Keles, Keefvepe lesue, ³eb$e GYeejCeer, keÀesUmee Je Flej yeeyeeRJej neslee. 1974-75 ceO³es DeewÐeesefiekeÀ Jee{er®ee oj 2.5 ìkeÌkesÀ neslee lej 1975-76 ceO³es lees 5.7 ìkeÌkesÀ Peeuee, l³eecegUs DeLe&J³eJemLesuee efoueemee efceUeuee. meneJ³ee heb®eJeee|<ekeÀ ³eespevesuee 1960 ceO³es megªJeele Peeueer, ³ee ³eespevesle keÀener þesme yeoue meg®eJeC³eele Deeues nesles. ³eele DeewÐeesefiekeÀ

hejJeeves Je efve³eb$eCes efMeefLeue keÀjC³eele Deeueer. Dee³eele OeesjCe hetJeeahes#ee DeefOekeÀ ueJeef®ekeÀ keÀjC³eele Deeues, l³ee®ee heefjCeece cnCetve DeewÐeesefiekeÀ Glheeove Jee{ues. meeleJ³ee heb®eJeee|<ekeÀ ³eespevesuee 1985 ceO³es megªJeele Peeueer. ³ee ³eespevesle DeewÐeesefiekeÀ Jee{er®ee oj 8.5 ìkeÌkesÀ neslee, he´l³e#e Jee{er®es GefÎä 8.4 ìkeÌkesÀ nesles. îee ³eespevesle efJekeÀeme, Jee{ Je GlheeokeÀlee efJekeÀemeeJej Yej neslee. l³eecegUs DeewÐeesefiekeÀ heeleUerJej ner heb®eJeee|<ekeÀ ³eespevee ³eMemJeer Peeueer.

DenuegJeeefue³ee (1995) ³eebveer Demes oeKeJetve efoues keÀer, Yeejleer³e DeLe&J³eJemLesle HeÀej ®eebieueer keÀeceefiejer nesT MekeÀueer veener. l³eecegUs heé. jepeke=À<Cee ³eebveer ò eEnot jsì Dee@HeÀ ieésLe' ner mebkeÀuhevee ceeb[ueer. l³eeb®ee l³ee ceeie®ee nslet ne DeLe&J³eJemLesleerue efvejeMeepevekeÀ keÀeceefiejer oeKeJeCes ne neslee. ³eeleerue èfnbot' Meyoeuee Oecee&®³ee ¢äerves efJeMes<e DeLe& veener. Yeejlee®³ee mJeeleb$³eeveblej mJeerkeÀejC³eele Deeuesu³ee meceepeJeeoer J³eJemLesJej SkeÀ he´keÀejs les heéfleketÀue cele nesles. 1950 les 1980 ³ee keÀeUele DeLe&J³eJemLee mee®esyebo Peeueer nesleer, l³eele Jee{ veJnleer. mejemejer SketÀCe jeäêr³e GlheVe ns ³ee keÀeUele 3.5 ìkeÌkesÀ nesles. SketÀCe jeäêr³e GlheVee®ee leÊeÀe ¬eÀceebkeÀ 1leÊeÀe ¬eÀceebkeÀ-1 1950 les 1979 ³ee keÀeUeleerue SketÀCe jeäêr³e GlheVeeleerue Jee{

oMekesÀ SketÀCe jeäêr³e GlheVeeleerue (peer[erheer)

Jee{

1950-59 3.3

1960-69 4.4

1970-79 2.9

1950-79 3.5

m$eesle - Yeuuee (2009)1950-1979 ojc³eeve uesKekeÀeves ceeb[uesueer DeekeÀ[sJeejer

JeerjceCeer (2004) ³eeb®³ee celes 1991-92 ceeb[C³eele Deeuesu³ee veJ³ee Deee|LekeÀ OeesjCeeves Yeejlee®eer DeLe&J³eJemLee yeoueueer Je l³eecegUs eEnot Jee{er®ee oj ne 5 les 6 ìkeÌkesÀ FlekeÌ³ee veJ³ee Gb®eerJej peeTve þsheuee.

ceboerme¢Me Jee{erMeer mebyebefOele IeìkeÀ

Yeejleer³e DeLe&J³eJemLes®eer Jee{er®eer #ecelee mebK³eelcekeÀ Je j®eveelcekeÀ Demee oesve heeleÈ³eebJej mecepetve Ieslee ³esles. mebK³eelcekeÀ IeìkeÀ mecepetve Iesleevee efJeefJeOe efJeYeeieeleerue Jee{er®ee oj Je SkebÀojerle®e SketÀCe jeäêr³e GlheVeeleerue Jee{ efJe®eejele Iesleueer peeles. SketÀCe jeäêr³e GlheVee®es efJeefJeOe efJeYeeieebleie&le Peeuesue efJeYeepeve ns osMee®³ee Deee|LekeÀ Jee{er®es Kejs heéfleeEyeye Demeles. ke=À<eer #es$e SketÀCe jeäêr³e GlheVeele vesnceer®e DeeIee[erJej nesles. 1970 he³e¥le ke=À<eer #es$ee®eer ®e{leer keÀceeve nesleer. 1950-51 ³ee keÀeUele ke=À<eer Je mebyebefOele #es$ee®ee Jeeìe 55.3 ìkeÌkesÀ neslee Je Yeejleeleerue oesve oMekeÀeb®³ee efve³eespeveecegUs ke=À<eer Je mebyebefOele #es$eeb®³ee Jee{erle Ieì Peeueer veener. ³ee®es hećegKe keÀejCe cnCepes osMeeleerue GÐeesie ns DeefleMe³e JeeF&ì DeJemLesletve ceeie&¬eÀceCe keÀjerle nesles. DeewÐeesefiekeÀerjCee®eer heéf¬eÀ³ee ner menpe Je meesheer veJnleer l³eecegUs DeLe&J³eJemLes®³ee heíeleerle efle®ee Jeeìe veieC³e neslee.

Deee|LekeÀ Jee{er®ee keÀue Je megOeejCee

1991 ceOeerue hes®ehe´mebieeves Yeejleer³e OeesjCekeÀl³ee¥vee OeesjCee®³ee heueerkeÀ[s peeTve Dee³eeleeruee he³ee&³e MeesOeleevee efve³ee&leeruee GÊespeve osC³ee®es heéªhe mJeerkeÀejeJes ueeieues. Yeejleer³e DeLe&J³eJemLee peieeleerue Deee|LekeÀ megOeejCeebMeer, OeesjCeebMeer, hejosMeer iegbleJeCetkeÀ


14

OeesjCeebMeer, J³eeheej Je efJeefvece³e oje®³ee OeesjCeebMeer, keÀjmegOeejCeebMeer, keÀeceieej yeepeejhesþ megOeejCee Je Flej DeveskeÀ yeeyeeRMeer pees[ueer iesueer. ³ee megOeejCeeb®es heefjCeece l³eeb®³ee DebceueyepeeJeCeerveblej ue#eele Deeues. SketÀCe jeäêr³e GlheVe ns 1991-92 ceO³es kesÀJeU 1.43 ìkeÌkesÀ nesles les 1992-93 ceO³es 5.36 ìkeÌkesÀ Peeues. ³eele JesieJesieÈ³ee #es$eele vescekeÀer keÀMeer Deee|LekeÀ Jee{ nesle iesueer ns heefjefMeä meejCeer 6 ceO³es efoues Deens.

ke=À<eer Je mebyebefOele #es$e

Yeejleer³e DeLe&J³eJemLee HeÀej ceesþîee hećeeCeele MesleerJej DeJeuebyetve Deens Je efle®es cenlJe ns {esyeU jeäêr³e GlheVeeleerue Je jespeieej efvee|celeerleerue Jeeìe ³eeJej ceespelee ³esles. keÀceer Glheeove Je GlheeokeÀlee ³eecegUs ke=À<eer #es$eeleerue SketÀCe GlheeoveeJej heefjCeece neslees. ke=À<eer®³ee HeÀe³eÐeebyeeyele DekeÀe³e&#ecelee ne cegÎe vesnceer OeesjCeele Je iegbleJeCegkeÀer®³ee meboYee&le ceeb[uee iesuee Deens. ke=À<eer #es$eeleerue mLeeJej iegbleJeCetkeÀ ner Keemeieer Je meeJe&peefvekeÀ #es$eeleerue Deens Je leer mee®esyebo DeJemLesle Deens (DenuegJeeefue³ee 1993). ³eele Flej j®eveelcekeÀ IeìkeÀner ke=À<eer Je hetjkeÀ #es$eeb®³ee ceboieleerves nesCeeN³ee Jee{erme hetjkeÀ þjle Deensle. (heefjefMeä meejCeer 2) Je (heefjefMeä meejCeer 6)

GÐeesie

GÐeesieeb®³ee yeeyeleerle Deee|LekeÀ megOeejCee ³ee cetueYetle mJeªhee®³ee nesl³ee. OeesjCeelcekeÀ yeoueebcegUs GÐeesieebvee ®eeuevee efceUeueer. hejJeeveejepe yebo keÀjC³eele Deeues, Dev³eLee DeveskeÀ GÐeesieebvee hejJeeves ueeiele nesles. Deelee HeÀej Lees[îee GÐeesieebvee hejJeeves ueeieleele. l³eecegUs GÐeesieeb®ee efJekeÀeme Deee|LekeÀ megOeejCeeb®³ee Jeerme Je<ee&le Peheeìîeeves Peeuee. 1991-92 les 2010-11 ³ee keÀeUele

mejemejer Jee{ ner 5.7 ìkeÌkesÀ nesleer Je l³eeleer G®®eebkeÀer Jee{ ner 2006-07 ceO³es 12.17 ìkeÌkesÀ nesleer. keÀceerle keÀceer Jee{ ner 1991-92 ceO³es 0.34 ìkeÌkesÀ nesleer (heefjefMeä meejCeer 2 Je heefjefMeä meejCeer 6)

mesJee #es$e

Yeejlee®³ee SketÀCe jeäêr³e GlheVeele mesJee #es$ee®ee JesieJesieÈ³ee he´keÀejs Jeeìe Deens. 1991-92 ceO³es lees 43.9 ìkeÌkesÀ neslee lees 2012-13 ceO³es 59.29 ìkeÌkesÀ Peeuee. ceeefnleer leb$e%eeve, otjmeb®eej, yeBeEkeÀie mesJee, efJeceeve JeenletkeÀ, keÀjceCetkeÀ Je Flej DeveskeÀ #es$eeleerue mesJeebveer l³eele ceesþe Jeeìe heej hee[uee Deens. heCe l³eele nsner Kejs Deens keÀer, keÀener efJeefMeä mesJeebveer®e ®eebieueer keÀeceefiejer kesÀuesueer Deens. Deepe ceeefnleer leb$e%eeve DeeOeeefjle mesJee (Dee³eìerFSme), mebosMeJenve Je yeerheerDees (DeeGìmeese\meie) ³eemeeþer veeJeepeuee peelees. Deee|LekeÀ megOeejCeeveblej ³ee #es$ee®eer Jee{ ke=À<eer Je GÐeesie ³eeb®³ee leguevesle meceeve ieleerves ®eeuet jeefnueer. l³eeleerue Jee{er®ee oj 1991-92 ceO³es 4.96 ìkeÌkesÀ neslee lees veblej Jee{le®e iesuee Je DeveskeÀ Je<ex lees oesve DebkeÀer neslee.

Yeejleer³e DeLe&J³eJemLes®eer keÀeceefiejer

Yeejleer³e DeLe&J³eJemLee DeveskeÀ DeJemLeeletve iesueer Deens. 1980 hetJeea l³eele mee®esyeboheCee neslee heCe 1991 ceO³es hetCe& megOeejCee Peeu³eeveblej DeLe&J³eJemLee he´Jeener Peeueer. 1990 ceO³es pees helehes®ehe´mebie efvecee&Ce Peeuee neslee l³eecegUs Yeejleeuee Deee|LekeÀ megOeejCeeb®eer keÀeme OejeJeer ueeieueer. ke=À<eer Je hetjkeÀ J³eJemee³e, GÐeesie Je mesJee ³eeb®³ee Jee{er®³ee oje®eer ceO³ece heos heefjefMeä meejCeer 3 ceO³es oeKeJeueer Deensle. l³eeJeªve Yeejleer³e DeLe&J³eJemLes®es he´l³eskeÀ #es$eevegmeej ef®e$e DeefOekeÀ mheäheCes GYes jenles.

yee¿e IeìkeÀ- Deeleehe³e¥le DeeheCe Deee|LekeÀ Jee{erJej heefjCeece keÀjCeeN³ee osMeebleie&le IeìkeÀeb®eer ®e®ee& kesÀueer. heCe DeLe&J³eJemLes®³ee efJeMues<eCee®eer ®e®ee& yee¿e IeìkeÀeb®ee l³eeJej nesCeeje heefjCeece ue#eele Iesleu³eeefMeJee³e heefjhetCe& nesT MekeÀle veener. ³eeceO³es Dee³eele Je efve³ee&le ns oesve IeìkeÀ cenlJee®es Demeleele. J³eeheej meceleesue cnCepes efve³ee&le-Dee³eele (SkeÌme-Sce) ne DeekeÀ[e iesu³ee DeveskeÀ keÀeUeheemetve $eÝCe Deens. Dee³eele-efve³ee&le Keel³eele J³eeheejer letì Deens. heefjefMeä meeefjCeer 4 ceO³es efomeles l³eevegmeej J³eeheejer letì ceesþer Deens. {esyeU jeäêr³e GlheVe Je J³eeheejer Keel³ee®ee meceleesue ³eeb®eer 1991-12 les 2010-11 he³e¥le®eer DeekeÀ[sJeejer l³ee meejCeerle efoueer Deens.

SketÀCe jeäêr³e GlheVe Je J³eeheejer letì ³eeb®ee mebyebOe oeKeJeCeeje efveoxMeebkeÀ 0.58 Deens. ³ee®ee DeLe& l³eele keÀener hećeeCeele mekeÀejelcekeÀ mebyebOe neslee. ³ee menefveoxMeebkeÀeletve Demes efomeles keÀer, pesJne osMee®es SketÀCe jeäêr³e GlheVe Jee{ues l³eeJesUer efve³ee&le ner Dee³eeleerhes#ee peemle efomele veener, l³eele letì Jee{uesueer Deens. ns Jee{er®es oj ns Deee|LekeÀ megOeejCeebcegUs Dee³eele Jee{u³ee®es oeKeJeleele, heCe l³ee®ee Deeheu³ee Jee{er®³ee ojele ceesþe Jeeìe Deens. 1991-2000 ³ee keÀeUele peer Jee{ DeeheCe efceUJeueer leer 1991 ceO³es J³eeheejer GoejerkeÀjCe Peeues l³eehes#ee peemle efometve ³esles. Deeke=Àleer ¬eÀceebkeÀ 1 Demes oeKeJeles keÀer, {esyeU jeäêr³e GlheVee®ee Jee{er®ee oj Je J³eeheejer letì ³eeb®ee SkeÀceskeÀebMeer keÀmee mebyebOe Deens. cetU De#eeJej J³eeheejer letì oeKeJeueer Deens, leer DecesefjkeÀer oMeue#e [e@uejJej Deens, ogmeN³ee GY³ee De#eeJej SketÀCe jeäêr³e GlheVeeleerue Jee{ ìkeÌkesÀJeejerle oeKeJeueer Deens. meceeblej De#eeJej 1991-92 les 2010-11 ner Je<ex oeKeJeueer Deensle.


Deeke=Àleer ¬eÀceebkeÀ 1- {esyeU jeäêr³e GlheVee®ee oj Je J³eeheejer letì 1991-92 les 2010-11

*m$eesle heefjefMeä meeefjCeer 4 meO³ee®eer Jee{er®eer eqmLeleer

Yeejleer³e DeLe&J³eJemLee meO³ee DeveskeÀ mecem³eebvee leeW[ osle Deens Je DeLe&ceb$eeue³eeves Je Deee|LekeÀ keÀecekeÀepe efJeYeeieeves heéfme× kesÀuesu³ee DeekeÀ[sJeejerJeªve iesu³ee oesve Je<ee&le les efme×ner nesle Deens. 2010-11 les 2012-13 ³ee ojc³eeve peer efleceener ceeefnleer ke=À<eer Je hetjkeÀ J³eJemee³e, GÐeesie Je mesJee #es$e ³eeyeeyele osC³eele Deeueer Deens leer heefjefMeä meeefjCeer 5 ceO³es efoueer Deens. ke=À<eer Je hetj J³eJem³eebveer HeÀej JeeF&ì keÀeceefiejer kesÀuesueer efomeles Je 2010-11 ceO³es ³ee #es$eeleerue oj veer®eebkeÀer 1.2 ìkeÌkesÀ FlekeÀe ogmeN³ee efleceenerle neslee lees eflemeN³ee efleceenerle 11 ìkeÌkesÀ Peeuee. ³ee keÀeUele mejemejer Jee{er®ee oj ne 3.4 ìkeÌkesÀ neslee. DeewÐeesefiekeÀ #es$eelener OeesjCekeÀl³ee¥meeþer eE®eles®es JeeleeJejCe nesles l³eele mejkeÀejer GÐeesieeb®ee Jee{er®ee oj ne 2010-11 ®³ee heefnu³ee efleceenerle 4.4 ìkeÌkesÀ neslee lej 2012-13 ®³ee ogmeN³ee efleceenerle ner lees lesJe{e®e keÀe³ece jeefnuee. leLeeefhe mesJee #es$eele meelel³eeves Jee{ efometve ³esles mejemejer Jee{ ner 8.6 ìkeÌkesÀ nesleer lej {esyeU jeäêr³e GlheVee®³ee ne oj 6.9 ìkeÌkesÀ neslee.

efve<keÀ<e&:

Yeejleer³e DeLe&J³eJemLes®eer keÀeceefiejer heenlee leer Deee|LekeÀ megOeejCeeveblej ®eebieueer Peeueer ns Kejs Deens. hejbleg, DeeefMe³ee³eer efJekeÀeme yeBkesÀves pes megOeeefjle Deboepe efoues Deensle l³eeb®ee Je Flej mebmLeebveer efouesu³ee Deboepee®ee efJe®eej keÀjlee Yeejleer³e DeLe&J³eJemLee cebo ieleerkeÀ[s PegkeÀle Deens. ke=À<eer Je ke=À<eer hetjkeÀ J³eJemee³e Depetvener oesuee³eceeve eqmLeleerle Deens. l³ee®³ee Jee{er®ee oj ne melele yeouele Deens. ceO³e (ceerve) 3.01 ìkeÌkesÀ heemetve les megOeejCeesÊej keÀeUeleerue 4.09 ìkeÌkeÌ³eebhe³e¥le lees jeefnuee Deens. DeewÐeesefiekeÀ Jee{erleerue ceO³ecee ner 1991-92 les 2012-13 ojc³eeve 6.5 ìkeÌkesÀ les 3.16 ìkeÌkesÀ ojc³eeve jeefnueer Deens mesJee #es$eele 1991-92 les 2012-13 ³ee keÀeUele Jee{er®³ee ceO³eces®ee (ceerve) DeekeÀ[e 8.24 ìkeÌkesÀ neslee. vecegvee Jee{er®³ee ojeheemetve YejkeÀìC³ee®es hećeeCe 1.93 ìkeÌkesÀ cnCepes meJee&le keÀceer nesles. ³ee®ee DeLe& Yeejleemeeþer mesJee #es$eeleerue keÀeceefiejer ®eebieueer Peeueer Deens. Deee|LekeÀ megOeejCeeb®³ee Je J³eeheejer GoejerkeÀjCee®³ee efveCe&³eeveblej Yeejleer³e DeLe&J³eJemLes®es YeefJeleJ³e þjJeC³eele Dee³eele-efve³ee&le ³eemeejKes yee¿e IeìkeÀ cenlJee®es þjues p³eele J³eeheejer meceleesue cnCepes Dee³eele-efve³ee&le meceleesue ne SkeÌme-Sce $eÝCe

neslee Je megOeejCeeveblej®³ee keÀeUeleerue l³ee®eer eqmLeleer DeeCeKeer JeeF&ì Peeueer. hejmhejmeyebOe efveoxMeebkeÀ cnCepes SketÀCe jeäêr³e GlheVe Je J³eeheejer letì ³eeleerue mebyebOe oMe&JeCeeje DebkeÀ 0.58 neslee, l³eele SketÀCe jeäêr³e GlheVe Je J³eeheejer letì ³eele keÀener keÀeUele mekeÀejelcekeÀ mebyeOe efomelees. 1991 ®³ee megªJeeleeruee cnCepes 1991 ceO³es J³eeheejer letì Je SketÀCe jeäêr³e GlheVe ³eeleerue mebyebOe ceO³ece mJeªhee®es nesles l³eeb®³eeleerue iegCeesÊej keÀceer nesles heCe 1991 veblej ne DeekeÀ[e cnCepes iegCeesÊej Jee{ues (efmevne-Yeejleer 2012) heefjefMeä meeefjCeer 4 ceOeerue ceeefnleer®³ee DeeOeejs Demes cnCelee ³esles keÀer, SketÀCe jeäêr³e GlheVe Jee{ues lejer efve³ee&le Jee{uesueer efomele veener Gueì Dee³eele Jee{uesueer efomeles. Dee³eeleer®³ee leguevesle efve³ee&leer®ee heéflemeeo keÀcepeesj neslee. megOeejCeeblej Jee{er®³ee meebeqK³ekeÀer®ee efJe®eej kesÀuee lej 1991-92 les 2012-13 ³ee keÀeUele lees eEnot Jee{ ojehes#ee ceO³eeheemetve oj peeCeeje cnCepes 3.5 ìkeÌkesÀ neslee. efJeYeeieer³e Jee{ ojeb®eer ceO³ecee keÀe{e³e®eer lej GÐeesie #es$eele 6.5 ìkeÌkesÀ Je mesJee #es$eele leer 8.2 ìkeÌkesÀ nesleer. ³ee®ee DeLe& leer eEnot Jee{er®³ee ojehes#ee Kethe peemle Deens. meJee&le OekeÌkeÀeoe³ekeÀ yeeye cnCepes ke=À<eer Je hetjkeÀ J³eJemee³e ³eeb®³eeleerue Jee{er®³ee oje®eer ceO³ecee ³ee®e keÀeUele 3.01 ìkeÌkesÀ Deens. leer cee$e eEnot Jee{ ojehes#ee keÀceer ns ceev³e keÀjeJes ueeieles. ke=À<eer Je hetjkeÀ J³eJemee³e Jee{er®³ee ojele eEnot Jee{ oje®³ee heeleUeruee Deeues Deensle eEkeÀyengvee l³eehes#ee Keeueer ®eeueues Deensle. ³ee®ee DeLe& l³eeb®eer eqmLeleer jeceYejesmes Deens. megOeejCeesÊej keÀeUeleerue Jee{er®³ee keÀeceefiejerleerue ner keÀener DeeJneves Deensle. efJeYeeieer³e heeleUerJej mesJee #es$eeves ceesþer keÀeceefiejer kesÀueer Deens. mesJee #es$e ns Kejslej keÀceer ceveg<³eyeUeJej DeJeuebyetve


16

Demeleevee l³eebveer ner keÀeceefiejer kesÀueer. Yeejleer³e DeLe&J³eJemLesle ®e{Gleej ³esle Deensle Je megOeejCeesÊej meebeqK³ekeÀer DeekeÀ[s l³ee®eer mee#e osleele. Yeejleer³e DeLe&J³eJemLee Keef®ele®e eEnot Deee|LekeÀ Jee{ oje®³ee heeleUeruee peeCeej veener DeMeer Kee$eer Deecneuee Jeeìles Gueì l³eehes#ee Deee|LekeÀ Jee{er®ee oj peemle®e jenerue. Yeejlee®ee Deee|LekeÀ Jee{er®ee oj ne eEnot Deee|LekeÀ oje®³ee heeleUerhe³e¥le Keeueer peeF&ue, Demes cnCeCes DeefleMe³eesÊeÀer®es nesF&ue.

meboYe&met®eer:

S[eryeer (2013)- DeeefMe³ee efJekeÀeme yeBkeÀ Dee{eJee 2013, megOeeefjle , ieJnve&vme DeB[ heeqyuekeÀ meeqJn&me ef[uesJnjer, DeeefMe³ee³eer efJekeÀeme yeBkeÀ http://www.adb.org/sites/default/files/pub/2013/ado2013-update.pdf.

DenuegJeeefue³ee ceeWleskeÀ Sme. (1993)- Fbef[³ee[ FkeÀe@vee@efcele efjHeÀe@cme& http://www.planningcommission.gov.in/hindi/aboutus/speech/spemsa/msa012.pdf.

DenuegJeeefue³ee ceeWleskeÀ Sme. (1995)- HeÀmì& jepeke=À<Cee cesefceefj³eue ueskeÌ®ej 1995- FkeÀe@vee@efcekeÀ efjHeÀe@cme& HeÀe@j veeFvìerpe http://planningcommission.gov.in/aboutus/speech/spemsa/msa033.pdf.

DenuegJeeefue³ee ceeWleskeÀ Sme. (2002)- FkeÀe@vee@efcele efjHeÀe@cme& Fve Fbef[³ee efmevme 1991- n@pe ie@p³egDeefuePece Jeke&À[= peve&ue DeHeÀ FkeÀe@vee@efcekeÀ hejmheseqkeÌìJn, Jne@u³etce 16 vebyej 3 (mecej)

YeieJeleer, pes Je heebieeefj³ee. S., (2012)- Fbef[³eepe ìêFmì efJeLe [seqmìveer-

ef[yevkeÀeRie efceLme o@ì Deb[jceeFve heésiesme DeB[ De[seEmeie v³et ®e@ueWpesme -vee@F[e -keÀe@efuevme efyePeervesme.

Yeuuee megjefpele Sme. (2009)- Fbef[³ee FkeÀe@vee@efcekeÀ ieésLe 1950-2008- He@ÀkeÌìme DeB[ efyeueerHeÌme, hePeume DeB[ hee@efueefmepe, v³et efouueer - Dee@keÌmeme jerme®e& DeB[ FveJnsmìceWì.

[eìeyegkeÀ HeÀe@j [ermeerS®e (2013) [eìe HeÀe@j ³etpe Dee@HeÀ [sh³egìer ®esDejceve, hueeeEveie keÀefceMeve ieJnve&ceWì DeHeÀ Fbef[³ee http://planningcommission.nic.in/data/datatable/1705/databook_dch_160511.pdf.

FkeÀe@vee@efcekeÀ DeeGìuegkeÀ 2013-14- ne³eueeFìme FkeÀe@vee@efcekeÀ De[Jne³epejer keÀeweqvmeue ìt heerSce, ieJnve&cesì Dee@HeÀ Fbef[³ee http://eac.gov.in/reports/economicoutlook_201314_highlights.pdf.

HeÀeFJn F³eme& hueevme, hueeeEveie keÀefceMeve, ieJnve&ceWì Dee@HeÀ Fbef[³ee, v³et efouueer

Fb[mìêr³eue hee@efuemeer (1991), efceefvemìêr Dee@HeÀ HeÀe³eveevme, ieJnve&ceWì Dee@HeÀ Fbef[³ee, v³et efouueer.

ceesnve jekesÀMe (2008), o ieésLe jskeÀe@[& Dee@HeÀ Fbef[³eve FkeÀe@vee@ceer, 1950- 2008- De mìesjer

Dee@HeÀ memìsv[ meseÅJnipe DeB[ FveJnesmìceWì http://rbidocs.rbi.org.in/rdocs/Speeches/PDFs/83118.pdf.

cebLeueer FkeÀe@vee@efcekeÀ efjheesì& (2013), efceefvemìêr Dee@HeÀ HeÀe³eveevme, ef[heeì&ceWì Dee@HeÀ FkeÀe@vee@efcekeÀ DeHesÀDeme& (FkeÀe@vee@efcekeÀ ef[Jnerpeve)

w w w. f i n m i n . n i c . i n /stats_data/monthly_economic_report/2013/indjan13.pdf.

heebieeefj³ee, S (2008), Fbef[³ee- o Fcepe¥ì pee³ebì, v³et efouueer, Dee@keÌmeHeÀ[& ³egefveJne|meìer hesme.

me@c³egDeuemeve hee@ue S DeB[ vee@o&vme. efJeu³ece [er. (2007) FkeÀe@vee@efcekeÌme- SìervLe Sef[Meve, v³et efouueer, ìeìe ceekeÀieé@ efnue.

ÞeerefveJeemeve ìer.Sve (2002) FkeÀe@vee@efcekeÀ efjHeÀe@cme& DeB[ iueesyeue FbefìiesMeve Depe Dee@ve mìve&, Sve (2004), DeeqkeÌmeuejseEìie [sJnueheceWì, He´Àeeqvmeme yeesji³egvee@ve DeB[ yeesefjme huesmkeÀesefJekeÀ (Sef[Meve), Jeu[& yeBkeÀ hespe 31.

efmevne efhe´³eebkeÀe Je Yeejleer veefueve, n@pe ìs[ DeB[ ìsefuekeÀe@ce hee@efuemeer efjHeÀe@cme& nsuh[ Fbef[³ee Fve ieseEìie pee@yemed- mece SeqJn[vme He´Àe@ce Dee³eìerFSme ieésLe. heshej hesPesvìs[ Deì veeFeqvìefHeÀHeÌLe Fbef[³eve FkeÀe@vee@efcekeÀ DemeesefmeSMeve keÀe@vHeÀjvme, ieerleece ³egefveJne|meìer 29 ef[meWyej 2012

leW[guekeÀj Sme.[er DeB[ YeJeeveer ìer.S. (2007) Deb[jmìBeE[ie efjHeÀe@cme&- heesmì 1991 Fbef[³ee, v³et efouueer, Dee@keÌmeHeÀ[& ³egefveJne|meìer hesme.

lees[ejes cee³ekesÀue heer. DeB[ eqmceLe, mìerHeÀve meer (2003), FkeÀe@vee@efcekeÀ [sJnueheceWì SìLed Sef[Meve v³et efouueer, efheDeme&ve.

JeerjceCeer, DejeEJeo (2004)- Fbef[³eepe FkeÀe@vee@efcekeÀ ieésLe He´Àe@ce meesMeeefuemì jsì Dee@HeÀ ieésLe ìt Yeejleer³e jsì Dee@HeÀ ieésLe, Fbef[³eve keÀeweqvmeue HeÀe@j jerme®e& Dee@ve Fbìjve@Meveue FkeÀe@vee@efcekeÀ efjuesMevme, HesÀyegJeejer.


heefjefMeä: meeefjCeer 1 Yeejleeleerue efJeYeeieefvene³e Jee{er®es met$emeebeqK³ekeÀer met$e DevJe³eeLe&

ceO³e ∑x/N ∑ = yesjerpe (³eesie)vecegvee efJe®ejCe (S2) ∑(x-Mean)2/N-1 √ = Jeie&cetUvecegvee hećeeefCele efJe®eueve (Sme) √ ∑(x-Mean)2/N-1 x=®eueeb®³ee efJeefJeOe eEkeÀceleer

N= ceeefnleer meb®ee®ee vecegveevecegvee efhe³eme&ve menmebyebOe meniegCekeÀ(Deej)

n=cetu³e mebK³eex=®eueeb®ee meb®eY=®eueeb®ee ogmeje meb®e ∑xy=#e Je ³e ³eeb®³ee iegCeekeÀeje®eer yesjerpe∑x=heefnu³ee ®eue meb®ee®eer yesjerpe∑y= ogmeN³ee ®eueb meb®ee®eer yesjerpe∑x2=heefnu³ee ®eueeb®³ee meb®ee®³ee Jeiee¥®eer yesjerpe ∑y2= ogmeN³ee ®eueeb®³ee meb®ee®³ee Jeiee¥®eer yesjerpe

*m$eesle- uesKekeÀheefjefMeä meeefjCeer 2 Jee{er®eer Jeie&efvene³e ceeefnleer

ke=À<eer Je hetjkeÀ efve<keÀ<e&yesjerpe 66.41ceO³e 3.018636364∑(X-ceO³e)2 352.5430591vecegvee efJe®ejCe (Sme2) 16.78776472vecegvee hećeeefCele efJe®eueve (Sme) 4.097287483GÐeesie efve<keÀ<e&yesjerpe 143.93ceO³e 6.54227273∑(X-ceO³e)2 210.641786vecegvee efJe®ejCe (Sme2) 10.0305613vecegvee hećeeefCele efJe®eueve (Sme) 3.16710613mesJee efve<keÀ<e&yesjerpe 181.31ceO³e 8.24136364∑(X-ceO³e)2 78.2312591vecegvee efJe®ejCe (Sme2) 3.72529805vecegvee hećeeefCele efJe®eueve (Sme) 1.93010312SketÀCe jeäêr³e GlheVe efve<keÀ<e&yesjerpe 145.7ceO³e 6.622727∑(X-ceO³e)2 92.04044vecegvee efJe®ejCe (Sme2) 4.382878vecegvee hećeeefCele efJe®eueve (Sme) 2.093532

*m$eesle- heefjefMeä meejCeer 6 ceO³es GheueyOe ceeefnleer®es ieCeve

� � � ��∑�� ∑ ��∑��√�� ∑ x� ��∑ �� ∑�� ∑��


18

heefjefMeä meejCeer 31991-92 les 2012-13 ³ee keÀeUeleerue Jee{er®³ee ojeleerue ceO³e, vecegvee efJe®ejCe, vecegvee hećeeefCele efJe®eueve

#es$e ceO³e Jee{ oj vecegvee efJe®ejCe (Sme2) vecegvee hećeeefCele efJe®eueve (Sme)

ke=À<ee Je hetjkeÀ (X1) 3.018636364 16.7877647 4.097287483

GÐeesie (X2) 6.54227273 10.0305613 3.16710613

mesJee (X3) 8.24136364 3.72529805 1.93010312

SketÀCe jeäêr³e GlheVe (X4) 6.622727 4.382878 2.093532

*m$eesle- uesKekeÀebveer kesÀuesues ieCeve heefjefMeä meejCeer-4

J³eeheej meceleesue Je SketÀCe jeäêr³e GlheVeeleerue Jee{

Je<e& SketÀCe jeäêr³e GlheVeeleerue Jee{1 J³eeheej meceleesue (³etSme Sce [e@uej)2

1991-92 1.43 -15461992-93 5.36 -33451993-94 5.68 -10681994-95 6.39 -23241995-96 7.29 -48811996-97 7.97 -56631997-98 4.3 -64781998-99 6.68 -91711999-00 7.59 -128492000-01 4.3 -58992001-02 5.52 -75862002-03 3.99 -86932003-04 8.06 -143062004-05 6.97 -279812005-06 9.48 -460752006-07 9.57 -593212007-08 9.32 -885222008-09 6.72 -1184012009-10 8.59 -1096222010-11 9.32 -118633

• m$eesle 1 [ermeerS®e 2013 ceeefnleer hegeqmlekeÀe, [eìe HeÀe@j ³egpe Dee@HeÀ [sh³egìer ®esDejceve hueeeEveie keÀefceMeve, ieJnve&ceWì Dee@HeÀ Fbef[³ee (efve³eespeve Dee³eesiee®es GheeO³e#e Jeehejle Demeuesueer ceeefnleer.)

• Deee|LekeÀ meJnx#eCe 2012-13 DeLe& ceb$eeue³ee®ee Deee|LekeÀ keÀecekeÀepe efJeYeeie, Yeejle mejkeÀej, efouueer.


heefjefMeä meejCeer-5efleceener Jee{er®ee oj

Je<e& efleceener ke=À<eer Je hetjkeÀ GÐeesie mesJee jeä^er³e GlheVe2010-11 keÌ³et1 3.1 8.3 10 8.5

keÌ³et2 4.9 5.7 9.1 7.6keÌ³et3 11 7.6 7.7 8.2keÌ³et4 7.5 7 10.6 9.2

2011-12 keÌ³et1 3.7 5.6 10.2 8keÌ³et2 3.1 3.7 8.8 6.7keÌ³et3 2.8 2.5 8.9 6.1keÌ³et4 1.7 1.9 7.9 5.3

2012-13 keÌ³et1 2.9 3.6 6.9 5.5keÌ³et2 1.2 2.8 7.2 5.3

mejemejer1 3.4 4.4 8.6 6.9• m$eesle- ceeefmekeÀ Deee|LekeÀ DenJeeue (2013) DeLe& ceb$eeue³e 1 uesKekeÀebveer kesÀuesues Annex Table 6Deviations & Squared Deviations from Mean and Deviations from standard deviation of Growth Rates of Agriculture & Allied, Industry, Service Sector and GDP from 1991-92 to 2012-13

Year Agri. & Allied#

(X1)

(X1-Mean) (X1-Mean)2 (X1-S) Industry# (X2)

(X2-Mean) (X2-Mean)2 (X2-S) Services# (X3)

(X3-Mean) (X3-Mean)2 (X3-S) GDP# (X4) (X4-Mean) (X4-Mean)2 (X4-S)

1991-92 -1.95 -4.96864 24.687347 -6.04729 0.34 -6.20227 38.468187 -2.82711 4.69 -3.55136 12.61218368 2.759897 1.43 -5.19273 26.96441653 -0.663531992-93 6.65 3.631364 13.186802 2.552713 3.22 -3.32227 11.037496 0.052894 5.69 -2.55136 6.509456405 3.759897 5.36 -1.26273 1.594480165 3.2664681993-94 3.32 0.301364 0.09082 -0.77729 5.5 -1.04227 1.0863324 2.332894 7.38 -0.86136 0.741947314 5.449897 5.68 -0.94273 0.888734711 3.5864681994-95 4.72 1.701364 2.8946382 0.622713 9.16 2.617727 6.8524961 5.992894 5.84 -2.40136 5.766547314 3.909897 6.39 -0.23273 0.054161983 4.2964681995-96 -0.7 -3.71864 13.828256 -4.79729 11.29 4.747727 22.540914 8.122894 10.11 1.868636 3.49180186 8.179897 7.29 0.667273 0.445252893 5.1964681996-97 9.92 6.901364 47.62882 5.822713 6.39 -0.15227 0.023187 3.222894 7.53 -0.71136 0.506038223 5.599897 7.97 1.347273 1.815143802 5.8764681997-98 -2.55 -5.56864 31.009711 -6.64729 4.01 -2.53227 6.4124052 0.842894 8.93 0.688636 0.474220041 6.999897 4.3 -2.32273 5.395061983 2.2064681998-99 6.32 3.301364 10.899002 2.222713 4.15 -2.39227 5.7229688 0.982894 8.28 0.038636 0.001492769 6.349897 6.68 0.057273 0.003280165 4.5864681999-00 2.67 -0.34864 0.1215473 -1.42729 5.96 -0.58227 0.3390415 2.792894 11.19 2.948636 8.694456405 9.259897 7.59 0.967273 0.935616529 5.4964682000-01 -0.01 -3.02864 9.1726382 -4.10729 6.03 -0.51227 0.2624233 2.862894 5.37 -2.87136 8.244729132 3.439897 4.3 -2.32273 5.395061983 2.2064682001-02 6.01 2.991364 8.9482564 1.912713 2.61 -3.93227 15.462769 -0.55711 6.88 -1.36136 1.85331095 4.949897 5.52 -1.10273 1.216007438 3.4264682002-03 -6.6 -9.61864 92.518165 -10.6973 7.21 0.667727 0.4458597 4.042894 6.97 -1.27136 1.616365496 5.039897 3.99 -2.63273 6.931252893 1.8964682003-04 9.05 6.031364 36.377347 4.952713 7.32 0.777727 0.6048597 4.152894 8.06 -0.18136 0.032892769 6.129897 8.06 1.437273 2.065752893 5.9664682004-05 0.18 -2.83864 8.0578564 -3.91729 9.81 3.267727 10.678042 6.642894 8.13 -0.11136 0.01240186 6.199897 6.97 0.347273 0.120598347 4.8764682005-06 5.14 2.121364 4.5001837 1.042713 9.72 3.177727 10.097951 6.552894 10.91 2.668636 7.121620041 8.979897 9.48 2.857273 8.164007438 7.3864682006-07 4.16 1.141364 1.302711 0.062713 12.17 5.627727 31.671314 9.002894 10.06 1.818636 3.307438223 8.129897 9.57 2.947273 8.686416529 7.4764682007-08 5.8 2.781364 7.7359837 1.702713 9.67 3.127727 9.7826779 6.502894 10.27 2.028636 4.115365496 8.339897 9.32 2.697273 7.275280165 7.2264682008-09 0.09 -2.92864 8.576911 -4.00729 4.44 -2.10227 4.4195506 1.272894 9.98 1.738636 3.022856405 8.049897 6.72 0.097273 0.009461983 4.6264682009-10 0.81 -2.20864 4.8780746 -3.28729 9.16 2.617727 6.8524961 5.992894 10.5 2.258636 5.101438223 8.569897 8.59 1.967273 3.870161983 6.4964682010-11 7.94 4.921364 24.21982 3.842713 9.16 2.617727 6.8524961 5.992894 9.75 1.508636 2.275983678 7.819897 9.32 2.697273 7.275280165 7.2264682011-12 3.65 0.631364 0.39862 -0.44729 3.49 -3.05227 9.3163688 0.322894 8.2 -0.04136 0.00171095 6.269897 6.21 -0.41273 0.170343802 4.1164682012-13 1.79 -1.22864 1.5095473 -2.30729 3.12 -3.42227 11.711951 -0.04711 6.59 -1.65136 2.72700186 4.659897 4.96 -1.66273 2.764661983 2.866468Source: Authors calculations based on data book for DCH (2013, Planning Commission, Government of India

(veefueve Yeejleer - Yeejleer³e leb$e%eeve mebmLee heìvee ³esLeerue ceeveJ³eMeem$e Je meeceeefpekeÀ Meem$e efJeYeeiee®es men he´e®ee³e&. mebhekeÀe&meeþer F&[email protected], men uesKekeÀ kegÀceej ieewjJe - Yeejleer³e leb$e%eeve mebmLee heìvee ³esLeerue ceeveJ³eMeem$e Je meeceeefpekeÀ Meem$e efJeYeeieele pesÿ ([e@keÌìjue) DeY³eemekeÀ. mebhekeÀe&meeþer F&cesue- [email protected], [email protected], menuesefKekeÀe- efhe´³eebkeÀe efmevne - Yeejleer³e leb$e%eeve mebmLee heìvee ³esLeerue ceeveJ³eMeem$e Je meeceeefpekeÀ Meem$e efJeYeeieele pesÿ ([e@keÌìjue) DeY³eemekeÀ. mebhekeÀe&meeþer F&[email protected], [email protected])

ö Yee<eeblej- jepeWê ³esJeueskeÀj


20

GlheeokeÀ jespeieej DeeefCe efMe#eCee®es me#eceerkeÀjCe: Yeejleer³e ³egJekeÀebmeeþer efJeMes<e keÀe³e&¬eÀce

ö jeIeJeWê Pee

``yejs®e Þece DeeefCe JesU Ke®e& keÀªve SKeeoer J³eÊeÀer pesJne efMe#eCe Iesles, lesJne efle®eer leguevee SKeeo³ee ceneie[îee ³eb$eeyejesyej nesT MekeÀles. efMe#eCeecegUs J³eÊeÀer pes keÀece keÀje³euee efMekeÀles l³eeletve l³ee J³eÊeÀeruee, meJe&meeOeejCe keÀeceieejeuee peer cepegjer osC³eele ³esles l³eehes#ee efkeÀleerlejer DeefOekeÀ ceesyeouee efceUlees. SJe{s®e veJns lej l³ee®³ee efMe#eCeeJej Peeuesuee Ke®e&ner Yeªve efveIelees.'' (De@[ce eqmceLe, 1904(1776), he=ÿ ¬eÀceebkeÀ 101)

`ceeCemeeceO³es kesÀuesueer iegbleJeCetkeÀ ns meJee&le ceewu³eJeeve Demes Yeeb[Jeue Deens.' (DeeuHesÀ[ ceeMe&ue, 1961(1890) DeeJe=Êeer he=ÿ ¬eÀceebkeÀ 564).

meeOeejCeheCes 1776 heemetve DeLe&Meem$eeves efMe#eCeeuee cenÊJe osC³eeme meg©Jeele kesÀueer. efMe#eCe ne®e De@[ce eqmceLe ³eeb®³ee keÀecee®ee cegK³e DeeOeejmlebYe neslee. lej DeuHesÀ[ ceeMe&ue ³ee 19J³ee MelekeÀeleerue

SkeÀe cenÊJee®³ee DeLe&Meem$e%eevesosKeerue efMe#eCee®es cenÊJe DeOeesjsefKele kesÀues Deens. ³ee heeée&YetceerJej efJemeeJ³ee MelekeÀeleerue efJekeÀemee®³ee heéªheebceO³es ceeveJeer Yeeb[Jeuee®ee efJe<e³e nÎheej kesÀuesuee vemeuee lejer l³eeuee ieewCelJe osC³eele Deeues Deens, ner DeeOegefvekeÀ DeLe&Meem$ee®³ee Feflenemeeleerue SkeÀ ceesþer efJeef®e$e ieesä ceeveeJeer ueeiesue. ³eeceO³es n@j[-[escej DeeefCe veJe DeefYepeele hejbhejs®³ee heéªheeb®ee meceeJesMe Deens. meeOeejCeheCes 1980®³ee oMekeÀe®³ee MesJeìer MesJeìer DeeefCe 1990®³ee oMekeÀe®³ee meg©Jeeleeruee l³eeJesUer DeeqmlelJeele Demeuesu³ee efJekeÀemee®³ee heéªheeb®ee DehegjsheCee DeLe&Meem$e%eebvee peeCeJet ueeieuee. JesieJesieÈ³ee osMeebceO³es Demeuesu³ee efJekeÀemee®³ee ojeleerue DeeefCe oj[esF& GlheVeeleerue leHeÀeJele mheä keÀjleevee DeLe&Meem$e%eebvee Þece, Yeeb[Jeue DeeefCe leb$e%eeveeJej Yej ÐeeJee ueeiele Demes. ³ee®e keÀeUele Deee|LekeÀ efJekeÀemeemeeþer ceeveJeer

Yeeb[Jeuee®eer heéªhes ueeskeÀefhe´³e nesT ueeieueer DeeefCe lelkeÀeueerve heéªheeleerue $etìer peeCeJet ueeieu³ee. `SkeÀoe keÀe DeeheCe Deee|LekeÀ efJekeÀemee®ee efJe®eej keÀª ueeieuees lej ceeveJeer Yeeb[JeueeefMeJee³e ogmeN³ee keÀMeeefJe<e³eerner efJe®eej keÀjCes keÀþerCe Demeles', Demes cele veesyesue hegjmkeÀej heéhle je@yeì& u³egkeÀme ³eebveer 1988 ceO³es J³eÊeÀ kesÀues nesles.

³ee mew×ebeflekeÀ efJe®eejeuee ceesþ³ee hećeeCeeJej he´l³e#e DeJeueeskeÀve DeeefCe he´³eesiee®eer pees[ efceUeueer. 2001 ceO³es ye@jes ³eebveer SkeÀ he´³eesie kesÀuee. ³eeceO³es 1965 les 1995 ³ee keÀeUeleerue 100 osMeebceOeerue keÀener vecegv³eeb®ee DeY³eeme kesÀuee iesuee. efMe#eCe #es$eeleerue ³eMemJeer keÀeceefiejer®ee oj[esF& mekeÀue osMeebleie&le GlheVeeceO³es Jee{ nesC³eeJej cenÊJehetCe& heefjCeece neslees, Demes ³eeJeªve efometve Deeues. efJeMes<eleë hewMee®³ee ªheeleerue heejbheefjkeÀ Yeeb[Jeueer iegbleJeCegkeÀerhes#ee heefjJele&veMeerue


DeMee ceeveJeer Yeeb[JeueeceO³es kesÀuesu³ee iegbleJeCegkeÀer®ee peemle heefjCeece neslees, Demesner ³ee DeY³eemeeJeªve efometve Deeues Deens. SKeeos Je<e& peemle Iesleuesu³ee efMe#eCeecegUs oj[esF& mekeÀue osMeebleie&le GlheVee®³ee ojele (*1) 0.44 ìkeÌkesÀ Jee{ nesles DeeefCe efMe#eCeele kesÀuesu³ee iegbleJeCegkeÀer®³ee meeceeefpekeÀ ceesyeou³eele 7 ìkeÌkesÀ Jee{ nesles. efJeMes<eleë efJe%eeve DeeefCe ieefCelee®³ee efMe#eCeeves DeefOekeÀ ®eebieues heefjCeece, ³ee DeY³eemeeJeªve efometve Deeues Deensle. ceefnueebveener efMe#eCe osTve hegjsmes me#ece keÀjCes DeeJeM³ekeÀ Deens. Deee|LekeÀ efJekeÀeme Jesieeves keÀmee nesF&ue, ne mebMeesOevee®ee cenÊJee®ee efJe<e³e Peeuee lej DeMee efJekeÀemeemeeþer efMe#eCe ne®e cenÊJee®ee ceeie& Demet MekeÀlees, ³eeJejner SkeÀcele Peeues. ³eeceeieerue cegK³e mebosMe mheä Deens lees cnCepes, ceO³ece DeeefCe oerIe&keÀeueerve Deee|LekeÀ efJekeÀemeemeeþer Yeeb[JeueeceO³es iegbleJeCetkeÀ keÀjCes. ner yeeye efpelekesÀ cenÊJee®es Deens eflelekeÀer®e efMe#eCeeceO³es iegbleJeCetkeÀ keÀjCesner cenÊJee®es Deens, ne De@[ce eqmceLe DeeefCe DeeuHesÀ[ ceeMe&ue ³eeb®ee ¢eqäkeÀesve ³eesi³e®e neslee.

osMeeuee mJeeleb$³e efceUeu³eeveblej Deee|LekeÀ efJekeÀemee®³ee efve³eespeve heéf¬eÀ³esle Jej GuuesKe kesÀuesu³ee ceeveJeer Yeeb[Jeuee®ee meb®e³e keÀjC³eeyeeyele keÀe³ece®e Ghes#ee keÀjC³eele Deeueer DeeefCe Yeeb[Jeue, Þece DeeefCe keÀener hećeeCeele leb$e%eeve ³ee cegÎ³eebJej®e efJeMes<e ue#e keWÀefêle keÀjC³eele Deeues.

osMee®ee Deee|LekeÀ efJekeÀeme Peheeì³eeves Jne³e®ee Demesue lej Deelee cee$e Yeejleer³e efve³eespevekeÀejebveer efMe#eCeeJejerue Ke®e& ner Del³eeJeM³ekeÀ iegbleJeCetkeÀ Deens, Demee ¢eqäkeÀesve mJeerkeÀejC³ee®eer JesU Deeueer Deens. ³eeefMeJee³e Deee|LekeÀ efJekeÀemeeuee ®eeuevee osC³eeyejesyej®e,

efJe%eeve DeeefCe leb$e%eeveeJej efJeMes<e Yej osTve, ³egJekeÀeb®³ee efMe#eCee®ee Dee¬eÀcekeÀ keÀe³e&¬eÀce jeyeJeu³eeme Yeejleele veJ³eeves Go³eeuee ³esCeej³ee efhe{er®³ee DeeefCe ³egJekeÀeb®³ee me#eceerkeÀjCeemeeþer les Ghe³egÊeÀ þjsue. SJe{s®e veJns lej, ceO³ece DeeefCe oerIe&keÀeueerve Meeéele Deee|LekeÀ efJekeÀemee®eer Kejer keÀesveMeeruee ³eecegUs Ieeleueer peeF&ue.De) ueeskeÀmebK³es®³ee ¢eqäkeÀesveeletve

Yeejleeyeeyele®eer ueeYeoe³ekeÀ ieesä: efMe#eCeele kesÀuesu³ee iegbleJeCegkeÀer®ee

Deeheu³eeuee hejle ceesyeouee efkeÀleer efceUlees, ³ee®es hećeeCe pejer GheueyOe vemeues lejer ³egJee efhe{erle kesÀuesu³ee iegbleJeCegkeÀerletve efceUCeeje meeceeefpekeÀ ueeYe ye@jes ³eebveer J³eÊeÀ kesÀuesu³ee Deboepeehes#ee 7 ìkeÌkeÌ³eebntve DeefOekeÀ DemeCeej Deens DeeefCe YeefJe<³eelener lees efìketÀve jenCeej Deens.

leÊeÀe ¬eÀceebkeÀ 1 ceO³es meO³ee Yeejleeuee ueeskeÀmebK³es®³ee ¢eqäkeÀesveeletve keÀesCel³ee yeeyeeR®ee ueeYe efceUle Deens, ³eeefJe<e³eer ®e®ee& keÀjC³eele Deeueer Deens. ³eeceO³es Yeejlee®³ee meÐeeqmLeleer®eer DeeefCe #eceles®eer ®eerveyejesyej DeeefCe Flej keÀener osMeebyejesyej leguevee keÀjC³eele Deeueer Deens. ns osMe DeeefCe Yeejle ³eeb®eer 2009 ceO³es peieeMeer DeeefCe keÀener cenÊJee®³ee ieìebyejesyej®eer oj[esF& mekeÀue osMeebleie&le GlheVee®eer ¬eÀ³eMeÊeÀer [e@ueme&ceO³es meceeve nesleer cnCetve®e l³eeb®eer FLes efveJe[ keÀjC³eele Deeuesueer Deens.

meve 2012 ceO³es Yeejlee®eer 15 les 64 ³ee Je³eesieìeleerue keÀece keÀjCeeN³ee ueeskeÀmebK³es®es hećeeCe 65 ìkeÌkesÀ FlekesÀ nesles. he´®eefuele ueeskeÀmebK³es®ee keÀue yeIelee ns hećeeCe ®eerveueener ceeies ìeketÀ

MekesÀue FlekesÀ Deens. Yeejleele, pes ueeskeÀ Je=Oo Deensle DeeefCe keÀece keÀª MekeÀle veenerle, hejeJeuebyeer Deensle DeMeeb®es, keÀece keÀjCeeN³ee le©Ceeb®³ee leguevesle hećeeCe Del³euhe Deens. ³ee®ee®e DeLe&, le©Ce efhe{er®eer osMeeleerue Keepeieer Deee|LekeÀ ye®eleeRceO³es DeeefCe MeejerefjkeÀ Yeeb[JeueeceO³es Glheeove#eceefjl³ee iegbleJeCetkeÀ kesÀueer lej Lees[³ee®e keÀeUele l³eeb®eer YejYejeì Peeu³ee®es efometve ³esF&ue. Je<e& 2025 veblejner Yeejlee®eer ueeskeÀmebK³ee ®eerve®³ee leguevesle Jee{le®e jeefnueer lej Jej GuuesKe kesÀuesuee heíeleer®ee keÀue YeefJe<³eelener efìketÀve jenerue DeeefCe leeshe³e¥le Yeejle G®®e GlheVe eEkeÀJee G®®e ceO³ece GlheVe ieìeleerue osMe nesT MekesÀue.(*2)

keÀesCee®eener efJeéeeme yemeCeej veener DeMeer heefjeqmLeleer ³eesiee³eesieeves Yeejlee®³ee Jeeìîeeuee Deeueer Deens. peieeleerue keÀener osMeeb®³ee Jeeì³eeuee DeMeer heefjeqmLeleer keÀOeer®e Deeueer veJnleer. HeÀÊeÀ Yeejleer³eebkeÀ[s®e DeMeer mebOeer ®eeuetve Deeueer Deens.

ye) efMe#eCe #es$e - #ecelee DeeefCe keÀeceefiejer:

keWÀê mejkeÀejuee Yeejlee®³ee ³ee ueeYeoe³ekeÀ ieesäer®ee cnCepes®e ³egJee MeÊeÀer®³ee Yeeb[Jeuee®ee ueeYe I³ee³e®ee Demesue, lej le©Ceebvee ceesþ³ee heceeCeeJej efJeMes<eleë efJe%eeve DeeefCe ieefCele ³ee efJe<e³eeb®es efMe#eCe osCes iejpes®es Deens. GlheeokeÀ keÀeceele l³eecegUs DeLe&hetCe& jespeieej efvee|celeer nesF&ue. leÊeÀe ¬eÀceebkeÀ 2 ceO³es Yeejleeleerue efMe#eCe #es$eeleu³ee DeveskeÀ IeìkeÀeb®eer peieeleu³ee heefjeqmLeleerMeer leguevee keÀjC³eele Deeuesueer Deens.


22

³eeceO³es MeeUsle peeC³ee®es mejemejer Je³e ³eeyeeyele Yeejle peieeleerue 100 osMeebceO³es 65 J³ee ¬eÀceebkeÀeJej Deens. Kejs lej meÊeÀer®³ee efMe#eCee®ee keÀeueeJeOeer DeeefCe veT Je<ex Je³ee®³ee cegueebvee efMekeÀJeC³ee®es leeme ³ee oesve yeeyeer mees[u³ee lej peiee®³ee leguevesle Yeejlee®eer keÀeceefiejer HeÀejMeer meceeOeevekeÀejkeÀ veener. GmeUl³ee le©CeeF&®eer ceesþer MeÊeÀer YeejleekeÀ[s Demetve osKeerue peieeleu³ee heefnu³ee 100 efJeÐeeheerþebceO³es Yeejleeleerue veieC³e efJeÐeeheerþeb®ee meceeJesMe Deens DeeefCe ³eeyeeyele 22 osMeebceO³es Yeejlee®ee MesJeì®ee cnCepes 22 Jee ¬eÀceebkeÀ Deens. mJeeleb$³e efceUeu³eeveblej®³ee keÀeUele mekeÀue osMeebleie&le GlheVee®³ee efkeÀceeve 6 ìkeÌkesÀ efMe#eCeeJej Ke®e& kesÀuee peele neslee DeeefCe lees cegÎe Jeeoe®ee þjuee neslee. lej meve 2002 ceO³es ns hećeeCe 4.1 ìkeÌkesÀ FlekesÀ keÀceer Peeues. Yeejleeleerue G®®e efMe#eCeeyeeyele®eer 1980 DeeefCe 1990®³ee oesve oMekeÀebceOeerue keÀeceefiejer Dehe³eMeer Deens, Demes cele keÀener uesKekeÀebveer (heg<keÀj,2013) J³eÊeÀ kesÀues Deens. iesu³ee keÀener Je<ee¥le G®®e efMe#eCe #es$eekeÀ[s SkebÀoj®e yejs®e ogue&#e Peeu³ee®es leÊeÀe ¬eÀceebkeÀ 2 Jeªve mheäheCes efometve ³esles. 11J³ee heb®eJeee|<ekeÀ ³eespevesle (2007-2012) G®®e efMe#eCeeJej ceesþ³ee hećeeCeele Ke®e& keÀjC³eele Deeuee, lej 12 J³ee heb®eJeee|<ekeÀ ³eespeveslener (2012-2017) ³eemeeþer ceesþer lejleto keÀjC³eele Deeueer Deens. keWÀê DeeefCe jep³e mejkeÀejebvee G®®e efMe#eCe #es$eele mJeleë®eer DeMeer cele-celeeblejs

Deensle. ³eebmeejK³ee ieesäeRcegUs, G®®e efMe#eCeeJej ceesþ³ee hećeeCeeJej Ke®e& kesÀuee peeTvener l³ee®ee hegjshetj Ghe³eesie nesC³eeceO³es DeveskeÀ De[LeUs ³esle Deensle (heg<keÀj,2013). ³eecegUs G®®e efMe#eCeeyeeyele keWÀê DeeefCe jep³e mejkeÀejeb®es mebyebOe menkeÀe³ee&®es jenC³eeSsJepeer mheOex®es nesle Deensle.

leÊeÀe keÀceebkeÀ 3 ceO³es heéLeefcekeÀ DeeefCe ceeO³eefcekeÀ efMe#eCee®eer eqmLeleer efJeMeo keÀjC³eele Deeueer Deens. kesÀJeU 1999 ³ee Je<ee&le heefnueer ceO³es efMe#eCe IesCeeN³ee cegueebhewkeÀer 63 ìkeÌkesÀ lej cegueeRhewkeÀer 60 ìkeÌkesÀ efJeÐeeLeea hee®eJeer he³e¥le heesnes®eues. ns hećeeCe keÀefveÿ ceO³ece GlheVe osMeebhes#eener keÀceer Deens. Deieoer DeMee he´keÀejs FLes osC³eele ³esCeeN³ee efMe#eCee®³ee iegCeJeÊeskeÀ[s pejer DeeheCe ogue&#e kesÀues DeeefCe GlheVeevegmeej efMe#eCee®³ee GheueyOelesceO³es DemeCeejer Demeceevelee (*3) pejer ceev³e kesÀueer lejer ner DeekeÀ[sJeejer OeeskeÌ³ee®ee FMeeje þjsue.

keÀ) jespeieej #es$e - #ecelee DeeefCe keÀeceefiejer:

Yeejle DeeefCe Flej DeveskeÀ osMeebceOeerue yesjespeieejermebyebOeer®eer ceeefnleer {esyeU mJe©heele GheueyOe Deens. 2013 ®³ee peeieeflekeÀ efJekeÀeme efveoMe&keÀevegmeej osKeerue 2008-11 ³ee keÀeUele Yeejleele heg©<eeb®es yesjespeieejer®es hećeeCe 10% lej ceefnueeb®es yesjespeieejer®es hećeeCe 12% FlekesÀ nesles. ³ee®e keÀeUele p³eebveer kesÀJeU heéLeefcekeÀ efMe#eCe Iesleues Deens l³eeb®es yesjespeieejer®es hećeeCe 12% nesles, lej ceeO³eefcekeÀ DeeefCe eflemeN³ee #es$eele efMe#eCe Iesleuesu³eeb®es hećeeCe

Deveg¬eÀces 42% DeeefCe 23% nesles. ¬eÀceebkeÀ 4®³ee lekeÌl³eeceO³es

jespeieeje®³ee efJeMes<eleë ³egJekeÀeb®³eeleerue yesjespeieejer®³ee j®evesJej he´keÀeMe ìekeÀC³eele Deeuee Deens. 1991 ceO³es Yeejleele 15 Je<ee¥Jejerue J³eÊeÀeR®³ee ueeskeÀmebK³es®es jespeieejeMeer Demeuesues hećeeCe kesÀJeU 58% nesles DeeefCe 2011 ceO³es les 54% FlekesÀ Keeueer Deeues. ³egJekeÀeb®ee Þece #es$eele DemeCeeje menYeeie keÀceer DeeefCe keÀceer Je ceO³ece GlheVe Demeuesu³ee ieìebleerue osMeebhes#ee keÀceer Deens. SketÀCe jespeieejeceO³es efJeveeceesyeouee keÀjC³eele ³esCeeN³ee IejkeÀecee®es efJeMes<eleë ceefnueeb®³ee keÀecee®es hećeeCe he´®eb[ Deens. he´l³eskeÀ J³eÊeÀer®³ee mekeÀue osMeebleie&le GlheVeele 1990-92 ®³ee leguevesle 2009-11 ceO³es Jee{ Peeuesueer Demeueer lejer ®eerve DeeefCe keÀceer ceO³ece GlheVe Demeuesu³ee osMeeb®³ee leguevesle les Depetvener keÀceer®e Deens.

[) meceejeshe: Yeejleer³e ³egJee efhe{eruee efMe#eCe DeeefCe

jespeieejeb®³ee ceesþ³ee hećeeCeeJej efvecee&Ce nesle Demeuesu³ee mebOeeR®es cenÊJe DeOeesjsefKele keÀjCes, ne ³ee uesKeeceeieerue SkeÀcesJe GÎsMe Deens. cee$e, ³ee mebOeeR®ee ueeYe keÀMee he´keÀejs Ieslee ³esF&ue, ns meebieCes ³ee uesKee®³ee keÀ#esheefuekeÀ[®es Deens. lejermeg×e keÀener cenÊJee®es cegÎs ceeb[lee ³esleerue. heefnuee cegÎe cnCepes efMe#eCe #es$eele, efMe#ekeÀebmeejK³ee ceeveJeer Yeeb[Jeueele DeeefCe Flej Yeeb[JeueeceO³es meeJe&peefvekeÀ DeeefCe Keepeieer iegbleJeCegkeÀerle Jee{ nesCes DeeJeM³ekeÀ Deens. efMe#eCee®³ee heéLeefcekeÀ, ceeO³eefcekeÀ, eflemeN³ee #es$eele


DeeefCe J³eeJemeeef³ekeÀ DeMee meJe&®e #es$eeleerue iegCeJeÊesle Jee{ nesC³eemeeþer ceesþ³ee hećeeCeeJej iegbleJeCetkeÀ Jne³euee nJeer. ner J³eehekeÀ iegbleJeCetkeÀ osMeeleerue meeOevemebheÊeerle DeeefCe Lesì hejkeÀer³e iegbleJeCetkeÀ DeMee oesvner he´keÀejs nesCes DeeJeM³ekeÀ Deens. ³eeceO³es efJe%eeve, DeefYe³eebef$ekeÀer DeeefCe ieefCelee®³ee efMe#eCeeJej Yej osCes iejpes®es Deens. efMe#eCee®eer j®evee ³ee meJe& he´keÀej®³ee heefjJele&veeuee heéflemeeo osCeejer DeMeer®e Demeueer heeefnpes. efMe#eCee®³ee ³ee Jesieeves nesCe-³ee efJemleeje®es efve³eceve DeeefCe efve³eb$eCe keÀjCeejer SkeÀ ³eb$eCee GYeejCes DeeJeM³ekeÀ Deens. ³ee menkeÀejer mebIejep³ee®³ee ³eb$eCesle keWÀê DeeefCe jep³e mejkeÀejebvee menYeeieer keÀªve IesCes DeeJeM³ekeÀ Deens.jespeieej #es$eeyeeyelener Demes®e efveCe&³e

IesCes pe©jer®es Deens. osMee®ee vegkeÀlee®e ceesþ³ee hećeeCeeJej Deee|LekeÀ efJekeÀeme Peeuesuee Deens. cee$e, ³eeceO³es jespeieeje®³ee mebOeer efvecee&Ce Peeuesu³ee vemeu³eecegUs ne DeMeeéele efJekeÀeme Peeuee Deens. ceesþ³ee DeeefCe ueneve GÐeesieOebÐeebceO³es, Þece DeeefCe Glheeove yeepeejhesþs®³ee Jee{uesu³ee pee®ekeÀ efve³eceebcegUs keÀeceieejeb®es, osMeeleerue DeeefCe peieeleerue yeepeejhesþs®³ee iejpeebvee DeeJeM³ekeÀ DemeCeejs mLeueeblej DeeefCe l³ee iejpeebvegmeej mJeleëceO³es yeoue keÀjCes ³eeJej yebOeves ³esle Deensle. l³eeyeeyele efJe®eej nesCes DeeJeM³ekeÀ Deens.

meJee&le cenÊJee®es cnCepes meeJe&peefvekeÀ DeeefCe Keepeieer #es$eeleerue OeesjCekeÀl³ee¥®³ee ceveesJe=Êeerle yeoue Ie[tve ³esCes DeeJeM³ekeÀ Deens. meO³ee efJekeÀeme DeeefCe ieefjyeer ³eeJej osC³eele ³esCeeje Yej mecepeC³eemeejKee Deens. heCe

l³ee®eyejesyej efMe#eCe DeeefCe le©Ceeb®ee jespeieej ³eeyeeyele®ee Deeheuee ¢eqäkeÀesve peeshe³e¥le yeouele veener, leeshe³e¥le ceO³ece keÀeUele ceesþ³ee hećeeCeeJej efJekeÀeme DeeefCe ieefjyeerceO³es meelel³eeves Ieì nesCes MekeÌ³e veener. ³ee®eerner peeCeerJe nesCes DeeJeM³ekeÀ Deens. efMe#eCe DeeefCe ³egJekeÀebvee jespeieej ne®e Yeejlee®³ee efJekeÀemee®ee keWÀêeEyeot Demee³euee nJee.

leUìerhee :

(*1) - oj[esF& mekeÀue GlheVeeceO³es Jee{ nesC³eeceO³es ceeveJeer Yeeb[Jeuee®es ³eesieoeve yej®e ceesþs Deens. 1951-52 les 2012-2013 ³ee keÀeUele oj[esF& mekeÀue osMeebleie&le GlheVeele mejemejer 5.0 ìkeÌkesÀ Jee{ Peeueer Deens. (Yeejleer³e efjPeJn& yeBkesÀ®³ee ceeefnleerJej DeeOeeefjle).

(*2) - SkeÀ FMeeje ³ee efþkeÀeCeer ÐeeJeemee Jeeìlees. Yeejleer³e ueeskeÀmebK³ee ner peces®eer yeepet Demeueer lejer m$eer-heg©<eeb®ee meceleesue cee$e keÀceer nesleevee efomelees DeeefCe ner mecem³ee G®®e efMe#eCe DeeefCe GlheVe ³eecegUs DeeCeKeer iebYeerj yevele peeCeej Deens. (®eewOejer DeeefCe Pee).

(*3) - yeN³ee®e JesUe mejkeÀejer mebmLeeb®ee keÀue cegueeb®eer ieefjyeer l³eeb®³ee efMe#eCeeheemetve JesieUer keÀe{C³eekeÀ[s Demelees. ³ee oesvner he´Mveeb®ee SkeÀef$eleheCes efJe®eej Jne³euee nJee Demes cele ®eewOejer DeeefCe Pee (2013) ³eebveer J³eÊeÀ kesÀues Deens. efMe#eCe nkeÌkeÀ keÀe³eoe ³ee®ee DeLe& yeN³ee®e JesUe efveke=Àä opee&®³ee efMe#eCee®ee nkeÌkeÀ Demee®e IesC³eele Deeuee. l³eecegUs efMe#eCe osC³ee®eer he×lener JeeF&ì Deens DeeefCe efMekeÀCee´³eebveerner les %eeve DeOe&Jeì

Deelcemeele kesÀues Deens. ³eesi³e GefÎä ve þsJetve kesÀuesu³ee DeLe&mene³³eecegUs meeceev³eleë keÀu³eeCekeÀejer keÀe³e&¬eÀce Giee®e®e ueebyeJeues peeleele, Demes Pee ³eebveer (2014) oeKeJetve efoues Deens.

meboYe& :

- ye@jes, Deej.(2001) ¿egceve ke@Àefheìue ieésLe: efnmìêr DeB[ hee@efuemeer' DecesefjkeÀve FkeÀe@vee@efcekeÀ efjJ¿et : hesheme& DeB[ heésefmeeE[ipe, Jne@u³egce.91, ¬eÀ.2, heer heer.12-17.

- ®eewOejer, [er. DeeefCe Deej.Pee (2011) `FvkeÀu³egefmeJn ieésLe:ceeuev³egìêrMeve-Sp³egkesÀMeve eEuekeÀ' FkeÀe@vee@efcekeÀ ìeFcme, ef[meWyej 22, http://articles.economoictimes.indiatimes.com/2011-12-22/news/30546960 1 child- pover ty-r te- inclus ive-growth ³eeJej GheueyOe.

- ®eewOejer, [er. DeeefCe Deej. Pee (2013) `®eewOejer, [er.DeB[ Deej.Pee (2013) `Fb[er³eepe peW[j yee³eme Fve ®eeF&u[ hee@h³eguesMeve, efHeÀcesue Sp³egkesÀMeve DeB[ ieésFbie heé@mhesjerìer:1951 les 2011' Fbìjve@Meveue efjJ¿et Dee@HeÀ De@heueeF[ FkeÀe@vee@efcekeÌme, Jne@u³egce.27, ¬eÀ.1 he=.¬eÀ 23-43.

- Pee,Deej.(2014) ``JesueHesÀDej eqmkeÀcme DeB[ meesMeue heésìskeÌMeve Fve Fbef[³ee'' Fbìjve@Meveue peve&ue Dee@HeÀ meesMee@uee@peer DeB[ meesMeue hee@efuemeer,HeÀesLe&keÀeEceie.

- u³egkeÀme, Deej. p³egefve³ej(1988) `Dee@ve o ceske@ÀefvekeÌme Dee@HeÀ FkeÀe@vee@efcekeÀ [sJnueheceWì' peve&ue Dee@HeÀ cee@efveìjer


24

FkeÀe@vee@efcekeÌme,Jne@u³egce22, ¬eÀ.he=ÿ ¬eÀ.3-42.- ceeMe&ue, S. (1890) èfÒeeqvmeheume Dee@HeÀ FkeÀe@vee@efcekeÌme, Jne@u³egce 1 ìskeÌmì, 9Jes (JnsDeefjDejce) Sef[Meve 1961, efJeLe De@veesìsMevme

yee³e meer.[yu³et. efieueeryee@[, ueb[ve ce@keÀefceueve DeB[ kebÀheveer HeÀe@j o je@³eue meesmee³eìer.- heg<keÀj(2013) efJeue Fve¬eÀerp[ mhesv[eRie FchegJn Fbef[³eepe ne³ej Sp³egkesÀMeve meskeÌìj' SefMe³eve mee³ebefìmì, cee®e& 13,2013 http://

www.asianscientist.com/academia/increased-spending-improve-indias-highereducation-sector- 2013/ Jej GheueyOe- (accessed 28th February 2014).

- jescej, [er.(2006) De@[Jnevm[ ce@keÀjesFkeÀe@vee@efcekeÌme, 3jer DeeJe=Êeer, yeesmìve: ce@keÀieé efnue Dee³ee|Jeve.- eqmceLe, S. (1904) o JesuLe Dee@HeÀ vesMevme, 5Jeer DeeJe=Êeer, S[efJeve ke@Àveve, ueb[ve:cesL³egSve DeB[ kebÀheveer, he´Lece DeeJe=Êeer (1776).

leÊeÀe ¬eÀceebkeÀ 1: Yeejle DeeefCe Flej osMe/ieì ³eeb®³ee ueeskeÀmebK³es®ee legueveelcekeÀ DeY³eeme

oj npeejer hećeeCe ueeskeÀmebK³ee oMeue#e ceO³es mejemejer Jeee|<ekeÀ

ueeskeÀmebK³ee Jee{ (%)

Je³eevegmeej ueeskeÀmebK³es®eer j®evee 2012

DeJeuebefyelJee®es hećeeCe 2012

{esyeU ce=l³etoj 2011

{esyeU pevceoj 2011

2000 2012 2025 2000- 2012

2012 -2025

0- 14 15- 64

65+ keÀece keÀjCeeN³ee

Je³eesieìeleerue le©Ceeb®es

hećeeCe %

keÀece keÀjCeeN³ee

Je³eesieìeleerue Je=×eb®es hećeeCe

%

oj npeejer hećeeCe

oj npeejer hećeeCe

Yeejle 1,042.30 1,236.70 1,418.70 1 1 29 65 5 45 8 8 21®eerve 1,262.60 1,350.70 1,415.90 1 0 18 73 9 25 12 7 12cebieesefue³ee 2.4 2.8 3.3 1 1 27 69 4 39 5 7 23eqJnSleveece 77.6 88.8 95.8 1 1 23 71 7 32 9 6 16efHeÀefueefhevme 77.7 96.7 119. 2 2 35 62 4 56 6 6 25Fb[esvesefMe³ee 208.9 246.9 282 1 1 29 66 5 45 8 6 20peiee®eer ueeskeÀmebK³ee 6,102 .10 7,046.40 8,003.80 1 1 26 66 8 40 12 8 19keÀceer GlheVe 648.2 846.5 1,113.20 2 2 39 57 4 69 7 9 33ceO³ece GlheVe 4,243.30 4,897.80 5,555.00 1 1 27 67 6 40 10 8 19keÀefveÿ ceO³ece GlheVe 2,077.90 2,507.00 2,965.90 2 1 31 63 5 50 8 8 24G®®e ceO³ece GlheVe 2,165.40 2,390.80 2,589.10 1 1 22 70 8 31 11 7 15keÀceer DeeefCe ceO³ece GlheVe

4,891.50 5,744.30 6,668.20 1 1 29 65 6 44 9 8 21

hetJe& DeeefMe³ee DeeefCe he@efmeefHeÀkeÀ

1,812.20 1,991.60 2,142.80 1 1 21 71 8 30 11 7 14

³egjeshe DeeefCe ceO³e DeeefMe³ee

256.5 272.1 281.3 0 0 22 68 10 32 15 9 16

ue@efìve DecesefjkeÀe DeeefCe ke@Àefjefye³eve

500.3 581.4 660.2 1 1 28 66 7 42 11 6 19

ceO³e hetJe& DeeefCe GÊej DeeefHeÀkeÀe

276.6 339.6 413.3 2 2 30 65 5 47 7 6 24

oef#eCe DeeefMe³ee 1,382 .20 1,649.20 1,909.70 1 1 30 65 5 47 8 8 22Ghe- meneje DeeefHeÀkeÀe 663.7 910.4 1,261.00 3 3 43 54 3 80 6 12 38G®®e GlheVe 1,210.60 1302.10 1,335.60 1 0 17 67 16 25 23 9 12³egjes #es$e 315.1 333.8 331.4 0 0 15 66 19 23 29 9 10

DeeOeej : peeieeflekeÀ efJekeÀeme efveoMe&keÀ 2013 ; peeieeflekeÀ yeBkeÀ


leÊeÀe keÀceebkeÀ 2 Yeejleer³e efMe#eCee®eer peieeleerue Flej osMeebMeer mebK³eeMeem$eer³e leguevee

he´keÀej DeekeÀ[sJeejer ceeefnleer GheueyOe Demeuesues Je<e& peieeleerue mLeeve

MeeUsle peeC³ee®es mejmejer Je³e 5.1 Je<ex 2000 MebYejele 65Jes

meÊeÀer®³ee efMe#eCee®eer Je<ex 8Je<ex 1997 yeejeceO³es 8Jes heéLeefcekeÀ efMe#eCee®ee keÀeueeJeOeer 6 Je<ex 2002 177 ceO³es 62Jes ceeO³eefcekeÀ efMe#eCee®ee keÀeueeJeOeer 5 Je<ex 2002 176 ceO³es 155Jes heéLeefcekeÀ efMe#eCe hetCe& keÀjC³ee®ee keÀeueeJeOeer 90 ìkeÌkesÀ 2005 124 ceO³es 71Jes efMe#eCeeJejerue Ke®e& (mekeÀue osMeebleie&le GlheVee®eer ìkeÌkesÀJeejer)

4.1 2002 131 ceO³es 82Jes

9 Je<ex Je³ee®³ee efJeÐeeL³ee¥vee efMekeÀJeC³ee®ee keÀeueeJeOeer

1,051 leeme 2000 38 ceO³es 5Jes

heéLeefcekeÀ efMe#eCe osCeejs (ceefnueeb®es hećeeCe ìkeÌkesÀJeejer %)

44 2003 135 ceO³es 112Jes

oj npeejer heéLeefcekeÀ efMe#ekeÀeb®es hećeeCe (a) 3.21 2011 134 ceO³es 104Jeshe´l³eskeÀ efJeÐeeL³ee&meeþer heéLeefcekeÀ efMe#eCeeJej nesCeeje meeJe&peefvekeÀ Ke®e& (b)

7.2 2002 70ceO³es 61Jes

meJeexlke=Àä 100 efJeÐeeheerþs -hećeeCe heéfle 10 ueeKe ueeskeÀmebK³ee (c)

0.00177 2005 22 ceO³es 22Jee

a. Teaching staff in primary. Public and private. Full and part-time. All programs. Total is the total number of teachers in public and private primary education institutions. Teachers are persons employed full time or part time irrespective of their qualifications or the delivery mechanism, i.e. face-to-face and/or at a distance. This excludes educational personnel who have no active teaching duties (e.g. headmasters, headmistresses or principals who do not teach) and persons who work occasionally or in a voluntary capacity in educational institutions. Figures expressed per thousand population for the same year..

b. Public expenditure per student, primary level is the total reported current spending by the government on primary education, divided by the total number of pupils in primary education, expressed as a percentage of per capita GDP..

c. Number of universities in the top 100. Figures expressed per million population for the same year..

Source: "India Education: Statistical Profile", NationMaster. Retrieved from http://www.nationmaster.com/country-info/profiles/India/Education, accessed 28th February 2014,


26

leÊeÀe ¬eÀceebkeÀ 3 Yeejle DeeefCe Flej keÀener efveJe[keÀ osMe/ieì ³eeb®eer Mew#eefCekeÀ keÀeceefiejer

Gross Intake ratio in first

grade of primary education

Reaching grade 5, male % of

grade 1 students

Reaching grade 5, female % of

grade 1 students

Cohort Survival Rate Repeaters in Primary Education

Transition rate to secondary

education

Male % of

relevant age

group

Female % of

relevant age

group

Reaching last grade of primary education,

male % of grade 1 students

Reaching last grade of primary education, female % of grade 1 students

Male, % of enrolment

Female, % of

enrolment

Male %

Female %

2011 2011 1999 2010 1999 2010 2010 2010 2011 2011 2010 2010India 112 114 63 .. 60 .. .. .. 5 5 88 89China 109 110 82 .. 80 .. .. .. 0 0 .. ..Mongolia 106 104 .. 92 .. 94 92 94 0 0 98 99Viet Nam .. .. 80 .. 86 .. .. .. .. .. .. ..Philippines 130 120 69 75 79 82 72 80 3 2 99 97Indonesia 110 115 87 .. 92 .. .. .. 3 3 84 96World 114 111 .. .. .. .. 74 76 5 5 .. ..Low income 134 126 .. 60 .. 62 58 59 10 10 .. ..Middle income

111 109 .. .. .. .. 76 78 4 4 .. ..

Lower middle income

115 111 69 .. 72 .. 68 71 4 4 86 88

Upper middle income

104 106 83 .. 81 .. 88 88 4 4 .. ..

Low & middle income

115 112 .. .. .. .. 72 74 5 5 .. ..

East Asia & Pacific

106 109 83 .. 80 .. 88 89 2 1 .. ..

Europe & Central Asia

102 101 .. .. .. .. 98 99 1 1 99 98

Latin America & Caribbean

115 112 .. .. .. .. 81 86 9 8 .. ..

Middle East & North Africa

107 105 89 97 90 97 88 86 8 6 .. ..

South Asia 122 119 63 .. 60 .. 61 65 5 5 86 88Sub-Saharan Africa

120 111 .. 66 .. 67 58 57 8 9 .. ..

High income 101 100 .. .. .. .. 96 93 1 1 .. ..Euro area 100 99 .. .. .. .. 96 97 1 4 .. ..



leÊeÀe ¬eÀceebkeÀ 4- yesjespeieejerJej menpeer heefjCeece keÀjCeejs IeìkeÀ - Yeejlee®eer Flej osMeeb®³ee leguevesleerue heefjeqmLeleer

jespeieeje®es ueeskeÀmebK³esMeer Demeuesues hećeeCe jespeieejeJej heefjCeece keÀjCeejs IeìkeÀ keÀeceieejeb®eer GlheeokeÀlee

SketÀCe (15 eEkeÀJee l³eehes#ee peemle

Je³eesieìeleerue ueeskeÀeb®eer

ìkeÌkesÀJeejer %)

le©Ceeb®es hećeeCe (15les 24 Je³eesieì

%)

efJevee ceesyeouee IejkeÀece keÀjCeejs, SkeÀìs heg©<e

(heg©<e jespeieejer®es hećeeCe %)

efJevee ceesyeouee IejkeÀece keÀjCeeN³ee, SkeÀì³ee eqm$e³ee

(eqm$e³eeb®³ee jespeieejer®es hećeeCe %)

keÀece keÀjCeeN³ee he´l³eskeÀ J³eÊeÀer®es mekeÀue osMeebleie&le GlheVe (efJekeÀemee®ee oj

%)

1991 2011 1991 2011 1990-1992

2008-11 1990-1992

2008-11 1990-92 2009-11

India 58 54 46 34 .. 79 .. 85 1 5.2China 75 68 71 51 .. .. .. .. 6.8 9.4Mongolia 55 59 38 32 .. 57 .. 52 .. ..Viet Nam 77 75 73 59 .. .. .. .. 4.6 3.5Philippines 60 61 42 41 .. 42 .. 46 -3.3 2.7Indonesia 61 63 42 40 .. 62 .. 67 6.2 3.9World 62 60 52 42 .. .. .. .. 0.6 3.4Low income 72 72 59 56 .. .. .. .. -3.5 4.3Middle income 63 59 52 40 .. .. .. .. 2.7 5.7Lower middle income

58 55 43 36 .. .. .. .. 0.4 3.9

Upper middle income

67 63 60 45 .. .. .. .. 4.1 6.6

Low & middle income

64 61 53 43 .. .. .. .. 2.4 5.5

East Asia & Pacific 73 68 66 49 .. .. .. .. 6.7 7.9Europe & Central Asia

55 51 40 32 .. .. .. .. -5.9 4.1

Latin America & Caribbean

57 62 48 46 .. .. .. .. 0.8 2.4

Middle East & North Africa

41 41 26 23 .. .. .. .. 1.9 0.6

South Asia 59 55 47 37 .. .. .. .. 3.1 4.7Sub-Saharan Africa 64 65 47 47 .. .. .. .. -5.2 2.2High income 57 56 45 37 .. .. .. .. 0.9 1.9Euro area 50 51 42 34 .. .. .. .. 2.3 1.9


(jeIeJeWê Pee DeLe&le%e Je ke@Àveyesje ³esLeerue Dee@mìsefue³eve efJeÐeeheerþe®es meb®eeuekeÀ Deensle)

ö Yee<eeblej ë jesefnCeer hesþs


28

meJe&meceeJesMekeÀ efJekeÀemee®³ee ¢äerves Deeieeceer Je<ee&®³ee Deee|LekeÀ efve³eespevee®es efveoxMeebkeÀ

ö ®ebêkeÀeble heeìerue

meJe& Go³eesvcegKe DeLe&J³eJemLeebmeceesj Demeuesueer DeeJneves, Deeheu³ee osMeemeceesjosKeerue Deensle. efJeMes<eleë 2012 Je 13 ner Je<ex mebhetCe& peieemeeþer lemes®e Yeejleemeeþer DeefleMe³e Ke[lej nesleer. Deieoer ceespekesÀ®e osMe ³ee heefjeqmLeleerletve ceeie& keÀe{t MekeÀues DeeefCe l³eehewkeÀer Deeheuee Yeejle ne SkeÀ osMe Deens. DeLe&ceb$eer heer. ef®eobyejce ³eebveer meeoj kesÀuesu³ee 2014-15 ®³ee nbieeceer DeLe&mebkeÀuhee®ee mebheeefole DebMe efJe®eejele Ieslee ef®eobyejce ³eebveer ueeskeÀmeYesle 5,55,892 keÀesìeR®eer ³eespevee Je 12,07,892 keÀesìer ©he³eeb®ee efyeiej ³eespevee Ke®ee&®ee DeLe&mebkeÀuhe ceeb[uee. ³ee Debleefjce DeLe&mebkeÀuheele hećegKe keÀe³e&¬eÀce jeyeJeC³ee®³ee ceb$eeue³eemeeþer hegjsmee efveOeer efou³ee®es DeLe&ceb$³eebveer meebefieleues. l³eeceO³es-DeuhemebK³eebkeÀ keÀe³e&ceb$eeue³eemeeþer 3,711 keÀesìer, DeeefoJeemeer keÀe³e&ceb$eeue³e 4379 keÀesìer, ie=nefvecee&Ce DeeefCe iejeryeer efveJeejCe ceb$eeue³e 6000 keÀesìer, meeceeefpekeÀ

v³ee³e DeeefCe me#eceerkeÀjCe ceb$eeue³e 6730 keÀesìer, heb®ee³ele jepe ceb$eeue³e 21000 keÀesìer, Deejesi³e DeeefCe kegÀìgbye keÀu³eeCe ceb$eeue³e 33,725 keÀesìer, ceveg<³eyeU efJekeÀeme ceb$eeue³e 67,398 keÀesìer DeeefCe ieéceerCe efJekeÀeme ceb$eeue³e 82,202 keÀesìer ©he³es DeMeer lejleto keÀjC³eele Deeueer Demetve Devegmet®eerle peeleer Ghee³e³eespeveebmeeþer 48,368 keÀesìer Je DeeefoJeemeer Ghee³e³eespeveebmeeþer 3,726 keÀesìer ©he³eeb®eer lejleto keÀjC³eele Deeueer Deens. ceefnuee ye®ele ieìeb®eer mebK³ee 41 ueeKeebJej Demetve, ceefnueevcegKeer DeLe&mebkeÀuheemeeþer 97,533 keÀesìer DeeefCe cegueebmeeþer 81,024 keÀesìer ©he³eeb®eer lejleto keÀjC³eele Deeueer Deens. efMe#eCe Je hee³eeYetle megefJeOeebceO³es meJe&efMe#ee DeefYe³eeveemeeþer 27,365 keÀesìer, MeeUebleerue ceO³eebvn Yeespeve ³eespeveebmeeþer 13,152keÀesìer, jeäêr³e ceeO³eefcekeÀ efMe#eCe ³eespeveebmeeþer 4965 keÀesìer ªhe³eeb®eer lejleto keÀjC³eele Deeueer Deens. ieéceerCe ie=nefvee|celeermeeþer

16,000 keÀesìer, heÓeeveceb$eer ieéce me[keÀ ³eespeveebmeeþer 13,000 keÀesìer, hes³epeue hetle&lesmeeþer 11,000 keÀesìer, ieéceerCe mJe®ílesmeeþer 4,260 keÀesìer ©he³es efveOeer®eer lejleto keÀjC³eele Deeueer Deens. lej Menjeb®³ee efJekeÀemeemeeþer JNNUR Debleie&le 7060 keÀesìer ©he³es keWÀêer³e efveOeerletve efceUCeej Deens. lemes®e DeuhemebK³eebkeÀebvee 66,500 keÀesìeR®es ©. keÀpe& Jeeìhee®es GefÎä Demetve, ke=À<eerkeÀpee&®es ue#e 8 ueeKe keÀesìeR®es Deens. ®eeuet efJeÊeer³e Je<ee&le 263 oMeue#e ìve Oeev³ee®es Glheeove nesCeej Demeu³ee®ee Deboepe Demetve 2012-13 ®³ee 253.36 oMeue#e ìveehes#ee les peemle Deens. ke=À<eerefve³ee&leer®es ue#e 45 Deype [e@uej Demetve 2012-13 ceO³es leer 41 Deype [e@uej nesleer, lemes®e 2013-14 ®³ee megOeeefjle Deeboepee®³ee leguevesle Deeieeceer efJeÊeer³e Je<ee&le DeVe, Keles DeeefCe FbOebveeJejerue Devegoevee®es hećeeCe eEkeÀef®ele peemle Deens. FbOebveeJejerue Devegoeve 65000 keÀesìer


© lej mebhetCe& osMeele jeäêr³e DeVemegj#ee keÀe³eoe (efJeOes³ekeÀ )Deeceueele DeeCeC³eemeeþer 1,15,000 keÀesìer ©. ®eer lejleto keÀjC³eele Deeueer Deens .

2013-14 ceO³es efJeÊeer³e letì SketÀCe osMeebleie&le Glheeovee®³ee 4.6 ìkeÌkeÌ³eeJej cnCepes 4.8 ìkeÌkeÌ³ee®³ee OeeskeÌ³ee®³ee js<esKeeueer efve³ebef$ele kesÀueer peeF&ue. 2014-15 ceO³es efJeÊeer³e letì 4.1 ìkeÌkesÀ DeeefCe cenmegueer letì 3.3 ìkeÌkesÀ Demesue, cnCepes®e ®eeuet Keel³eeleerue letì iesu³ee Je<ee&le 88 Deype [e@uej nesleer. leer ³eeJe<eea 45 Deype [e@uej Demesue. ®eeuet efJeÊeer³e Je<ee&DeKesj efJeosMeer ®eueveele 15 Deype [e@uej®eer Jee{ Dehesef#ele Demetve KeeÐeheoeLee&®³ee ®eueveJee{er®ee oj 13.6 ìkeÌkesÀJeªve 6.2 ìkeÌkesÀ Peeuee Demeuee lejer Depetvener lees eE®eles®ee efJe<e³e þjuee Deens, Demes keWÀêer³e efJeÊeceb$eer heer. ef®eobyejce ³eebveer mheä kesÀues. SkebÀojerle®e 2014-15 ®³ee Debleefjce DeLe&mebkeÀuhee®ee mebheeefole DebMe efJe®eejele Ieslee, lees nbieeceer DeLe&mebkeÀuhe Demees, Jee hetCe& Je<ee&meeþer®ee Demees, ³ee efþkeÀeCeer keÀener ieesäer meceeve Demeleele. Goe. Deeheu³ee meceesjerue GefÎäîes DeeefCe Deee|LekeÀ yeeyeeRvee Demeuesues peeieeflekeÀ meboYe&ner les®e Demeleele. mehìWyej 2008 heemetve peeieeflekeÀ DeLe&J³eJemLes®eer eqmLeleer ne he´l³eskeÀ efJekeÀmeveMeerue osMee®³ee YeefJeleJ³eeJej efveCee&³ekeÀ heefjCeece keÀjCeeje IeìkeÀ yeveuee Demeu³eeves peeieeflekeÀ DeLe&J³eJemLee DeeefCe OeeskeÌ³eeb®eeLees[keÌ³eele hejeceMe& IesCes Gef®ele þjsue.

peeieeflekeÀ Deee|LekeÀ efJekeÀemee®ee oj 2011 ceO³es 3.9%,2012 ceO³es 3.1% Je 2013 ceO³es 3% neslee. ner DeekeÀ[sJeejer Deee|LekeÀ Deeefjäîee®es ef®e$e {esyeUceeveeves lejer hegjsmes mheä keÀjles.

ìueesyeue efjmkeÀ 2014' ®³ee DenJeeueele 31 peeieeflekeÀ OeeskeÌ³eeb®ee GuuesKe keÀjC³eele Deeuee Deens. l³eeleerue meJee&le cenlJee®³ee 10 OeeskeÌ³eebceO³es-efJeÊeer³e hes®ehe´mebie,Jee{leer yesjespeieejer, GlheVeeleerue leHeÀeJele, megMeemeveeleerue Dehe³eMe, DeVeOeevv³ee®eer mecem³ee, jepekeÀer³e DeeefCe meeceeefpekeÀ DeeqmLejlee F. ®ee meceeJesMe Deens. ner DeeJneves meJe& Go³ecegKe DeLe&J³eJemLeebmen Deeheu³ee osMeemeceesjner Demetve Deensle. l³ee®eyejesyej Deeieeceer GefÎä heéhleerceO³es efJeÊeer³e yeUkeÀìerkeÀjCe, YeeJe eqmLej þsJeCes, Oeev³e Glheeoveele mJe³ebhetCe&lee, efJekeÀemee®eer heéf¬eÀ³ee hegvne ieefleceeve keÀjCes, iegbleJeCegkeÀerle Jee{, efvee|celeer #es$eeuee heéslmeenve, efve³ee&leeruee ®eeuevee, he´keÀuheeb®³ee DebceueyepeeJeCeeruee Jesie osCes DeeefCe hesìêsefue³ece, Jeerpe, keÀesUmee, ceneceeie&, Jem$eesÐeesie F.cenlJee®³ee #es$eeleerue mecem³eebJej J³eJene³e& lees[iee keÀe{Ces, ner mejkeÀej®eer hećegKe GefÎäs Deensle. ³ee heeée&YetceerJej SketÀCe DeLe&J³eJemLes®es Deee|LekeÀ efve³eespeve keÀjleevee Deeieeceer DeLe&mebkeÀuhe meeoj keÀjCes, ns keÀesCel³eener DeLe&ceb$³eebheg{s leejsJej®eer keÀmejle DemeCeej ³eele MebkeÀe veener! keÀejCe SkeÀe yeepetme peeieeflekeÀ efJeÊeer³e Deeefjäîe, DeLe&J³emLesmeceesjerue DeeJneves DeeefCe Deeieeceer meJe&meceeJesMekeÀ efJekeÀemee®eer Gef×äîes hetle&lesmeeþer mejkeÀejuee keÀjeJee ueeieCeeje meeJe&peefvekeÀ Ke®e&, meJe&meeceev³e, ieesjiejerye ueeskeÀebvee meesF&meJeueleer ³eeletve Jee{leer efJeÊeer³e letì jesKeC³ee®es DeeJneve lej ogmeN³ee yeepetme Deeieeceer DemeCeeN³ee meeJe&ef$ekeÀ efveJe[CegkeÀer®³ee heeée&YetceerJej meeJe&peefvekeÀ Ke®e& keÀjC³eemeeþer heéhle keÀjC³eeme GlheVee®es m$eesle cnCepes keÀj DeeefCe keÀjsÊej oje®eer efveeq½eleer DeeefCe leer keÀjleevee nesCeejer iees®eer. ³eeletve ceeie&¬eÀce keÀjerle Deboepehe$ekeÀ ceeb[Ces DeeJneveelcekeÀ

lej DemeCeej ns cee$e efveeq½ele. ³ee efMeJee³e DeMee heeée&YetceerJej DeLe&mebkeÀuhe meeoj keÀjCes ns osMeeleerue pevelesuee, peCet SKeeoe veJeerve meghejefnì efmevescee efjueerpe nesC³eeDeeOeer peMeer GlmegkeÀlee Demeles DeMeer GlmegkeÀlee Deepe DeeheCeeme Deboepehe$ekeÀ meeoj nesC³eeDeieesoj pevelesceO³es hene³euee efceUles. SkebÀojerle®e Deee|LekeÀ efve³eespeve keÀjleevee les J³eÊeÀeriele Demees Jee meeJe&peefvekeÀ Demees keÀesCeeueener ce³ee&efole meeOevemeecegieérle Dece³ee&efole iejpee hetCe& keÀjeJ³ee ueeieleele, ns ef$ekeÀeueyeeefOele mel³e Deens. hejbleg, Ke®ee&Jej efve³eb$eCe (keÀeìkeÀmej) cnCepes keÀceerlekeÀceer kesÀuesuee Ke®e& veJns, Gueì pees Ke®e& legcner kesÀuee lees efkeÀleer MeneheCeeves kesÀuee ³eele®e keÀìkeÀmejeruee cenlJe Demeles cnCepes®e keÀu³eeCekeÀejer Ke®ee&uee keÀe$eer ve ueeJelee Flej Ke®e& keÀceer keÀjCes ns®e MeneheCee®es ue#eCe Demeles.

DeMee heeée&YetceerJej 2013-14 ceO³es efJeÊeer³e letì SketÀCe osMeebleie&le Glheeovee®³ee 4.6 ìkeÌkeÌ³eehe³e¥le jesKeC³eele ³eMe efceUsue. cnCepes®e ®eeuet Keel³eeleerue letì 45 Deype [e@uejhe³e¥le ce³ee&efole jenerue Je ®eeuet Deee|LekeÀ Je<ee&®³ee DeKesjhe³e¥le hejkeÀer³e ®euevee®³eeiebieepeUerceOes 15 Deype [e@uej ®eer Yej he[sue. oesve Je<ee&hetJeea®³ee eqmLeleer®³ee leguevesle Deepe Deeheueer DeLe&J³eJemLee DeefOekeÀ eqmLej Deens. efJeÊeer³e letìerceO³es Ieì nesle Deens. efve³ee&leeruee ®eeuevee efceUeueer Deens. DeveskeÀ efJekeÀeme he´keÀuheebvee mejkeÀejves efnjJee kebÀefoue oeKeefJeuee Deens. ³ee meJe& ieesäer Deheefjefcele keÀäecegUs meeO³e Peeu³ee Deensle. Oee[meer cnCelee ³esleerue Demes DeveskeÀ efveCe&³e mejkeÀejves Iesleues Deensle. ³ee®eer Deeblejjeäêr³e efJeMues<ekeÀ Je heleceeveebkeÀve mebmLeebveerner oKeue Iesle osMee®³ee heleceeveebkeÀve opee&le Ieì keÀjC³ee®eer l³eeb®eer Yee<ee yebo Peeueer Demetve èfJeÊeer³e


30

mheOexuee Deece®es meJeex®®e heÓeev³e Demesue', ns Je®eve Deecner hetCe& kesÀues Deens. Lees[keÌ³eele Deee|LekeÀ Jee{eruee meJeex®®e heéOeev³e Ðee³euee nJes, ns osMeeuee heìJetve osCes `³etheerS'®es SkeÀ cenlJee®es ³eMe Deens, Demes keWÀêer³e DeLe&ceb$eer ef®eobyejce Yee<eCeele meebiele nesles, leWJne les vescekesÀ ns®e DeOeesjsefKele keÀjerle nesles. ³ee l³eeb®³ee meebieC³ee®ee ceefleleeLe& ne®e keÀer `meJe&meceeJesMekeÀ efJekeÀeme', l³eemeeþer®³ee keÀu³eeCekeÀejer ³eespevee, ³ee meieÈ³ee®ee [esueeje GYee keÀjC³eemeeþer cegUele®e Deee|LekeÀ Jee{er®ee hee³ee efJemle=le DeeefCe cepeyetle keÀjeJee ueeielees. kesÀJeU keÀj Jee{efJeCes ne l³eeJej Ghee³e vemetve, keÀj Jee{efJeues keÀer GlheeoveKe®e& Jee{lees Je mheOee&lcekeÀlee keÀceer nesTve l³ee®ee efJekeÀemeeJej heefjCeece neslees.cnCepes®e `³etheerS'®eer efoMee yejesyej nesleer. Demes osMeeleerue DeveskeÀ le%e Je ceev³eJej keÀjleensle. hejbleg l³ee efoMesves efkeÀleer DeeefCe keÀesCeleer heeTues ìekeÀueer, ³ee®es cetu³eceeheve Jne³euee vekeÀes keÀe³e? ³esLes kesÀJeU JeefkeÀueer yeepetves efJe®eej keÀªve ®eeueCeej veener. keÀesCeleener keÀmeuesuee JekeÀerue Deeheu³ee efJejesOeele peeCeejer leL³es heg{s DeeCele veener lej DevegketÀue IeìkeÀeJej®e ue#e keWÀefêle keÀjlees. pemes Yeepeerheeuee Je peerJeveeJeM³ekeÀ Jemlet®es YeeJe keÀener DebMeer keÀceer Peeu³eeme ceneieeF&ojeuee DeeUe yemeCes, efJeÊeer³e letìeR®es hećeeCe keÀceer ³esCes, ner Deieoer leepeer Ie[ecees[. l³ee®es Dehe´l³e#eheCes Þes³e IesC³ee®ee he´³elve meÊeeOeejer keÀjleele. cee$e, ®eej ceefnv³eehetJeea ner efJeÊeer³e letì neleeyeensj iesueer nesleer, leWJne peeieeflekeÀ Deee|LekeÀ ceboer®es ceUYe DeeefCe l³ee®es heefjCeece DeMeer keÀejCes les heg{s keÀjle nesles. Deee|LekeÀ efJekeÀeme Jee{Jee³e®ee lej l³eemeeþer hees<ekeÀ heefjeqmLeleer efvecee&Ce keÀjC³ee®eer peyeeyeoejer mejkeÀej®eer Demeles. l³eeleerue meJee&le cenlJee®ee Yeeie cnCepes megMeemeve (ieJnve&vme). megMeemeveeme DeefYehesle Demeuesueer OeesjCeelcekeÀ

SkeÀJeekeÌ³elee DeeefCe meelel³e ³eeb®ee DeYeeJe Demeu³eeme SkeÀe®e JesUer pej JesieJesieÈ³ee efoMeebveer J³eefÊeÀuee Kes®eues lej leer J³eefÊeÀ peMeer YeebyeeJetve peeF&ue, leMeer mejkeÀej®eer DeJemLee Peeu³ee®es efme× nesles.

iesu³ee oMekeÀeleerue Yeejlee®ee peer.[er.heer.mejemejer 7 les 8% veer Jee{uee. ³ee Deee|LekeÀ Je=×ercegUs SketÀCe osMeeleerue GlheVe (GDP) Jee{eryeeyele Yeejlee®ee peieeleerue Deiesmej one jeäêcebO³es ¬eÀceebkeÀ ueeieuee Je ¬eÀ³eMeÊeÀer®³ee DeeOeejs Yeejle peieeleerue eflemejer MeÊeÀer Demeueer ns peejer DeefYeceeveemheo Demeues lejer ner heíeleer leUeleu³ee ceeCemeebhe³e¥le heesn®euesueer Deens keÀer veener, ³ee®ee efJe®eej nesCes DeeJeM³ekeÀ Deens ³ee®eer heéf®eleer meJee¥ieerCe efJekeÀemee®ee efveoxMeebkeÀe®³ee heefj¢M³eeJeªve mheä nesles. `Yeejle ceeveJe efJekeÀeme efveoxMeebkeÀe' ®³ee yeeyeleerle 2011 ceO³es 0.457 efveoxMeebkeÀJej peieele 134 Jee osMe Deens. ³et.Sve.[er.heer he´keÀeefMele kesÀuesu³ee DenJeeueele mejemejer Dee³egcee&ve, efMe#eCe Je oj[esF& GlheVe ³eeb®es heefjCeece efJekeÀemee®³ee efveoxMeebkeÀeJeªve efveoxefMele kesÀuesu³ee S®e.[er.Deej. cetu³eeceO³es/efJekeÀemeeceO³es Yeejle G®®e opee& ieeþCeeN³ee osMeeb®³ee leguevesle yeje®e ceeies Deens. cnCetve Yeejleeleerue Deejesi³e, efMe#eCe Je oeefjê³ee®eer DeueerkeÀ[erue meO³e eqmLeleer mebkesÀleebkeÀ Je ³eemebyebOeerle mejkeÀej®ee meeJe&peefvekeÀ Ke®e& DeeefCe efJekeÀemee®³ee eqmLeleer®ee hejeceMe& efJe®eejele IesTve Deboepehe$ekeÀeletve osMee®es Deee|LekeÀ efve³eespeve keÀjCes ³eesi³e þjsue. efMeJee³e ³ee ¢äerves efJe®eej keÀjCes Gef®ele þjsue.

meJe&meceeJesMekeÀ efJekeÀemee®ee : ceeveJeefJekeÀeme efveoxMeebkeÀ

1990 ceO³es me³egbÊeÀ jeä^mebIe efJekeÀeme keÀe³e&¬eÀceebleie&le megheéfme× DeLe&Meem$e%e

cenyetye-Gue-nkeÀ ³eeb®³ee ceeie&oMe&veeKeeueer ceeveJeer efJekeÀeme efveoxMeebkeÀ (H.D.I = Human Development Index) le³eej keÀjC³eele Deeuee. ³ee efveoxMeebkeÀÜejs osMee®³ee Deee|LekeÀ DeeefCe meeceeefpekeÀ heíeleer®es ceeheve keÀjC³eele ³esles. UNDP 1990 heemetve oj Je<eea ceeveJe efJekeÀeme DenJeeue he´keÀeefMele keÀjles. 1997 ceOeerue UNDP DenJeeueele ceeveJeer efJekeÀemee®³ee mebkeÀuheves®es mheäerkeÀjCe kesÀues Deens. efJekeÀmeveMeerue DeeefCe efJekeÀmeerle osMeeleerue meeceeefpekeÀ efJekeÀemee®³ee legueveelcekeÀ eqmLeleer®es he×leMeerj DeeefCe meJe&meceeJesMekeÀ efJeMues<eCe keÀjC³ee®ee he´³elve meb³egÊeÀ jeä^ efJekeÀeme keÀe³e&¬eÀce (UNDP) ves Deeheu³ee ceeveJe efJekeÀeme DenJeeueeceeHe&Àle kesÀuee Deens. ³ee DenJeeueeleerue cenlJee®ee cegÎe cnCepes ceeveJe efJekeÀeme efveoxMeebkeÀ nes³e.

``ceeveJeer efJekeÀemee®es ceeheve p³ee efveoxMeebkeÀe®³ee mene³³eeves kesÀues peeles, eEkeÀJee ueeskeÀeb®eer Jew³eefÊeÀkeÀ heíeleer efkeÀleer Peeueer Deens ³ee®es ceeheve p³ee DebkeÀe®³ee mene³³eeves kesÀues peeles l³ee efveoxMeebkeÀebvee ceeveJe efJekeÀeme efveoxMeebkeÀ (Human Resource Development Index) Demes cnCeleele''.

ceeveJeer efJekeÀemee®eer j®evee :

ceeveJe efJekeÀeme efveoxMeebkeÀ ne yengefceleer³e efveoxMeebkeÀ Demetve ne leerve efJeefJeOe meeceeefpekeÀ efveoxMeebkeÀe®ee efceUtve yeveuesuee mebefceÞe efveoxMeebkeÀ Deens. Deejesi³ee®³ee ceespeceeheemeeþer mejemejer Dee³egcee&ve, efMe#eCee®³ee cetu³eebkeÀveemeeþer mee#ejlee DeeefCe peerJeveceevee®³ee ceeheCeemeeþer oj[esF& osMeebleie&le JeemleJe GlheVe ns leerve efvekeÀ<e Demetve ceeveJeefJekeÀeme efveoxMeebkeÀ le³eej keÀjC³eemeeþer leerve efveoxMeebkeÀe®eer keÀceeue Je efkeÀceeve cetu³es efJe®eejele Iesleueer peeleele.


leÊeÀe ¬eÀ 1- S®e.[er.Deej.®eer keÀceeue Je efkeÀceeve cetu³es

De.veb. efveoxMeebkeÀ keÀceeue cetu³e efkeÀceeve cetu³e

1 mejemejer Dee³egcee&ve (Je<ex) 85 25

2 he´ew{ mee#ejlee oj (ìkeÌkesÀ) 100 00

3 meb³egÊeÀ veeceebkeÀve Devegheele (ìkeÌkesÀ) 100 00

4 oj[esF& mLetue osMeebleie&le Glheeove (DecesefjkeÀve [e@uejyejesyej®eer Kejsoer MeÊeÀer mecelee) ©. 40,000 100

he´l³eskeÀ GheefveoxMeebkeÀemeeþer keÀceeue Je efkeÀceeve cetu³e þjefJeC³eele Deeues. les 0 les 100 ceO³es ceespeues peeles. Jejerue leÊeÀe ¬eÀ.1 ceOeerue keÀceeue cetu³es osMee®eer Glke=Àÿ keÀeceefiejer lej efkeÀceeve cetu³es efveke=Àä keÀeceefiejer oMe&efJeleele. ceeveJeefJekeÀeme efveoxMeebkeÀ efveeq½ele keÀjleevee megªJeeleerme heefjCeece efveoxMeebkeÀ keÀe{uee peelees. he´l³e#e cetu³e-efkeÀceeve cetu³e heefjCeece efveoxMeebkeÀ = keÀceeue cetu³e-efkeÀceeve cetu³e

³ee met$ee®ee Jeehej keÀªve Dee³egcee&ve, mee#ejlee DeeefCe oj[esF& GlheVe ³eeb®ee he´l³eskeÀ heefjCeece efveoxMeebkeÀ keÀe{uee peelees DeeefCe ³ee leerve efveoxMekeÀeb®³ee heefjCeece efveoxMekeÀeb®eer meeOeer mejemejer keÀe{ueer peeles. lees cnCepes ceeveJe efJekeÀeme efveoxMeebkeÀ nes³e. L.E.I. + E.A.I. + S.L.I.H.D.I (Human Development Index) = 3 mejemejer Dee³egcee&ve efveoxMeebkeÀ + mejemejer %eevemebheeove efveoxMeebkeÀ + mejemejer peerJeveceeve efveoxMeebkeÀ ceeveJeefJekeÀeme efveoxMeebkeÀ =

3ceeveJeer efJekeÀeme efveoxMeebkeÀeceO³es meeceeefpekeÀ Je Deee|LekeÀ keÀu³eeCee®ee efJe®eej keÀjC³eele ³esle Demeu³eeves ne efveoxMeebkeÀ DeefOekeÀ JeemleJe Je

Ghe³egÊeÀ Deens. ceeveJeerefJekeÀeme efveoxMeebkeÀele Jee{ nesCes, ner megOeejCee ceeveueer peeles. UNDP efveoxMeebkeÀeJeªve osMee®es ®eej ieì hee[ues peeleele. l³eeceO³es Deefle G®®e, G®®e, ceO³ece, keÀceer efJekeÀeme efveoxMeebkeÀ, Yeejle ³eeceO³es ceO³ece efJekeÀeme efveoxMeebkeÀ Demeuesu³ee osMeeb®³ee ³eeoerle cees[lees. 2005 ®³ee ceeveJe efJekeÀeme efveoxMeebkeÀe®³ee DeeOeejs JesieJesieÈ³ee osMeeb®es JeieeakeÀjCe leÊeÀe ¬eÀ.2 ceO³es oMe&efJeues Deens.

leÊeÀe ¬eÀ.2-ceeveJeer efJekeÀeme efveoxMeebkeÀe®es JeieeakeÀjCe

De.veb. ceeveJeer efJekeÀeme ieì efveoxMeebkeÀ Goe.-osMe

1 G®®e 0.8 eEkeÀJee l³eehes#ee peemle vee@Jex, DecesefjkeÀe, peheeve

2 ceO³ece 0.5 les 0.8 ojc³eeve ®eerve, Yeejle, ÞeeruebkeÀe

3 keÀefveÿ 0.5 hes#ee keÀceer heeefkeÀmleeve, yeebieueeosMe

iueesyeue S®e.[er.Deej. 2008-09 ®³ee efveoxMeebkeÀe®ee ¢eqä#eshe Iesleu³eeme Yeejlee®ee ceeveJe efJekeÀeme efveoxMeebkeÀ (Deejesi³e, efMe#eCe, peer.[er.heer. Fb[skeÌme) meeTLe DeeefMe³ee Je peeieeflekeÀ efveoxMeebkeÀe®³ee leguevesle keÀceer Demeuesuee efometve ³eslees. ns meefJemlej heefj¢M³e leÊeÀe ¬eÀ 3. Je jsKeeef®e$e ¬eÀ. 1 Je©ve efveoMe&veeme ³esF&ue.


32

leÊeÀe ¬eÀ.3- Yeejle - meeTLe DeeefMe³ee - peeieeflekeÀ S®e.[er.Deej. 2007-08

S®e.[er.Deej. Yeejle meeTLe DeeefMe³ee peie

Dee³egcee&ve efveoxMeebkeÀ 0.639 0.651 0.708efMe#eCe efveoxMeebkeÀ 0.643 0.621 0.784peer.[er.heer. efveoxMeebkeÀ 0.553 0.562 0.768S®e.[er.Deej. efveoxMeebkeÀ 0.612 0.612 0.753

Jejerue leÊeÀe ¬eÀ.3 ceOeerue efveoxMeebkeÀ®ee legueveelcekeÀ ¢eqä#eshe jsKeeef®e$e ¬eÀ.1 Je©ve efveoMe&veeme ³esF&ue.jsKeeef®e$e ¬eÀ.1-Yeejle - meeTLe DeeefMe³ee Je peeieeflekeÀ efveoxMeebkeÀeMeer leguevee

Yeejlee®³ee DeefuekeÀ[erue ceeveJeer efJekeÀeme efveoxMeebkeÀemebyebOeermeO³eeqmLeleer meboYee&le-S®e.[er.Deej.2011 ceOeeruemekesÀleebkeÀeb®eer leguevee oef#eCe DeeefMe³ee Je peeieeflekeÀ mebkesÀleebkeÀebMeerheg{erue leÊeÀe ¬ebÀ.4 ceO³es oMe&efJeueer Deens.

leÊeÀe ¬ebÀ.4- S®e.[er.Deej.mebyebOeerle mekesÀleebkeÀ-2011

osMe mejemejer Dee³egcee&ve (Je<e&)

efMe#eCe mejemejer (Je<e&) MeeUsleerue mebYeeefJele JesU (Je<e&)

he´leerJ³eÊeÀer mekeÀue jeä^er³e GlheVe ([e@uej)

Yeejle 65.4 4.4 10.3 3468o.DeeefMe³ee 65.1 4.6 9.8 3435efJeée 69.8 7.4 11.3 10082

S®e.[er.Deej.2011 ®³ee leÊeÀe ¬eÀ.4 ceOeerue Yeejle o.DeeefMe³ee Je efJeée ³eeb®³ee mebkesÀleebkeÀeb®es legueveelcekeÀ heefj¢M³e heg{erue jsKeeef®e$e ¬eÀ.2 Je©ve mheä nesles.

jsKeeef®e$e ¬eÀ.2- Yeejle o.DeeefMe³ee Je efJeée ³eeb®³ee mebkesÀleebkeÀeb®es legueveelcekeÀ heefj¢M³e

सरआयम

६

रासर� मा�न(वष�)

िशसरास

६९.८

६५.१

६५.४

�

िश�ण सर�(वष�)

७.४

४.६

४.४

�व� द��ण

शाळतील सभा�वत वळ(वष�)

११.३

९.८

१०.३

ण आिशया भ

ती�य�� सकरा�ीय

��न(ल� %)

6.25

२.१२२.१५

भारत

कल

=


S®e.[er.Deej. 2007-08 Je 2011 ceOeerue mekesÀleebkeÀe®³ee Je Jejerue jsKeeef®e$e ¬eÀ.1 Je 2 ceOeerue legueveelcekeÀ heefj¢M³ee®ee ¢eqä#eshe efJe®eejele Iesleu³eeme Yeejlee®ee S®e.[er.Deej. Dee³egcee&ve-efMe#eCe-Je peer.[er.heer. efveoxMeebkeÀ, oef#eCe DeeefMe³ee hes#ee eEkeÀef®ele peemle Demeuee lejer peeieeflekeÀ efveoxMeebkeÀehes#ee legueveelcekeÀ ¢äîee keÀceer Deens. cnCetve Yeejleeleerue S®e.[er.Deej.cetu³e efveoxMeebkeÀeleerue Jee{ Ghes#eerle Demetve meJe&meceeJesMekeÀ efJekeÀemee®³ee ¢äerves cenlJe Demeuesu³ee S®e.[er.Deej. efveoxMeebkeÀ Jee{er®³ee ¢äerves ue#e osCes DeeJeM³ekeÀ Deens. cnCetve osMee®³ee efJekeÀemee®es Deeieeceer Deee|LekeÀ efve³eespeve keÀjleevee ceeveJeer efJekeÀeme efveoxMeebkeÀ Je mejemejer Je=×eroj ³eeb®ee Lees[keÌ³eele hejeceMe& efJe®eejele IesCes Gef®ele þjsue. keÀejCe kesÀJeU mejemejer Je=×erojeceO³es nesCeejer JesieJeeve Jee{ meJe&meceeJesMekeÀ Je efìkeÀeT#ece Deens keÀe? ns ³eLeeLe& Yeejlee®³ee ceeveJeefJekeÀeme efveoxMeebkeÀ DeeefCe mejemejer Je=×eroj ³eeb®³ee heefj¢M³ee®ee ceeefleleeLe& efJe®eejele Iesleu³eeme keÀe³e les mheä nesles.

Yeejleeleerue ceeveJeefJekeÀeme efveoxMeebkeÀ DeeefCe mejemejer Je=×eroj :

Yeejlee®ee Je=×eroj mejemejer 7 les 8 % Je=×eriele nesle Demeuee lejer mejemejer Dee³egcee&ve, efMe#eCe Je oj[esF& GlheVe meceeefJeä Demeuesu³ee ceeveJeer efJekeÀeme efveoxMeebkeÀeJeªve Yeejle G®®e opee& ieeþCeeN³ee osMeeb®³ee leguevesle yeje®e heeþerceeies Deens. ner yeeye heg{erue leÊeÀe ¬eÀ. 5 ceO³es mebkesÀleebkeÀeJeªve he´Kejlesves peeCeJeles.

leÊeÀe ¬eÀ.5- Yeejleeleerue ceeveJeer efJekeÀeme efveoxMeebkeÀ DeeefCe mejemejer Je=×eroj

Je<e& S®e.[er.Deej.efveoxMeebkeÀ Yeejle osMee®ee ¬eÀ. SketÀCe osMe mejemejer Je=×eroj1990 0.297 121 173 5.51991 0.308 123 160 1.31992 0.382 134 173 5.11993 0.436 134 173 5.91994 0.446 135 173 7.31995 0.451 134 173 7.31996 0.436 135 174 7.81997 0.545 138 175 4.81998 0.563 128 174 6.11999 0.571 115 162 6.42000 0.577 124 173 4.32001 0.590 127 175 5.82002 0.595 127 177 3.82003 0.602 127 177 8.52004 0.611 126 177 7.62005 0.619 128 177 9.42006 0.619 128 177 9.62007 0.619 134 182 9.32008 0.554 136 187 6.72009 0.612 134 182 8.42010 0.519 119 169 9.32011 0.547 134 187 6.8


34

Jejerue leÊeÀe ¬ebÀ.5 ceOeeruemebkesÀleebkeÀ efJe®eejele IesTve Yeejleeleerue 1990 les 2011 he³e¥le ceeveJeer efJekeÀeme efveoxMeebkeÀ Je mejemejer Je=×er oje®ee legueveelcekeÀ meefJemlej ¢eqä#eshe jsKeeef®e$e ¬ebÀ.2 Je©ve ¢eqä#esheeme ³esF&ue.jsKeeef®e$e ¬ebÀ.3- Yeejleeleerue S®e.[er.Deej. Je mejemejer Je=×eroj-legueveelcekeÀ ¢eqä#eshe

Jejerue leÊeÀe ¬ebÀ.5 Je jsKeeef®e$e ¬ebÀ.3 ceOeerue heefj¢M³eeJeªve efveoMe&veeme ³esles keÀer, Yeejleele mejemejer Je=×erojeceO³es p³ee hećeeCes heíeleer Peeueer l³ee Jesieeves ceeveJeer efJekeÀeme efveoxMeebkeÀeceO³es vemetve 1990-2011 ³ee keÀeUele Yeejleeves mejemejer Je=×erojele 7 les 8% ojevesJee{ kesÀueer. hejbleg Yeejlee®es S®e.[er.Deej. cetu³e 0.301 Je©ve Jee{lepeeTve 0.547 cnCepes peJeUpeJeU oghheìerkeÀ[s Jeeì®eeue keÀjle Deens. cee$e S®e.[er.Deej.efveoxMeebkeÀeleerue Jee{ Depetve Ghes#eCeer³e Deens. ceeveJeer efJekeÀeme efveoxMeebkeÀ ne Deee|LekeÀ heíeleer®ee meJe&meceeJesMekeÀ efveoxMeebkeÀ ceeveuee peelees. Yeejleeleerue S®e.[er.Deej. cetu³e efJe®eejele Iesleu³eeme Flej efJekeÀefmele osMeeb®³ee leguevesle Yeejleer³e DeLe&J³eJemLesle Deee|LekeÀ heíeleer leUehe³e¥le heÝeeJeerheCes heesnes®eueer heeefnpes. hejbleg leer heeefnpes eflelekeÀer heesnes®euesueer veener, Demes cnbìues lejer DeefleMe³eesÊeÀer®es þª ve³es. ns ¢M³e ceeveJeer efJekeÀeme efveoxMeebkeÀemebyebOeer DeueerkeÀ[erue meO³e eqmLeleer®ee {esyeU ceeveevesceeieesJee heg{eruekeÀener þUkeÀ yeeyeerJe©ve efveoMe&veeme ³esF&ue.• mejemejer Dee³egcee&ve - 2011 ®³ee peveieCeCesvegmeej Yeejleer³eeb®es mejemejer Dee³egcee&ve 66.8

Je<ex Deens. ³eele hegª<eeb®es mejemejer Dee³egcee&ve 65.77 Je<ex lej m$eer®es 67.95 Je<ex Deens.• efMe#eCe DeeefCe mee#ejlee oj - 2011 ®³ee peveieCeCesvegmeej mee#ejlee oj 74.4 ìkeÌkesÀ

Demetve ³eeceO³es heg©<e mee#ejlee oj 82.14% lej m$eer mee#ejlee 65.46 % Deens. efMe#eCeemebyebOeer eqmLeleer efJe®eejele Iesleu³eeme Yeejleeleerue J³eÊeÀermejemejer 10.3 Je<ex®e efMe#eCe Iesles. ³eeyeeyele®eer peeieeflekeÀ mejemejer 15 Je<ex FlekeÀer Deens.

• oeefjê³e-cetueYetle mesJee DeeefCe jespeieej - keWÀêer³e efve³eespeve Dee³eesiee®³ee DeekeÀ[sJeejervegmeej meve 2004-05 ®³ee leguevesle 2011-12 ceO³es ieefjyeeb®es hećeeCe 21.09% Demeu³ee®es meebefieleues Deens. Yeejleele 40 keÀesìer ueeskeÀ oeefjê³e js<esKeeueerue peerJeve peiele Deensle. DeMee ueeskeÀebvee ojjespe 20 ©. FlekesÀner GlheVe efceUle veener. Yeejlee®³ee SketÀCe

ueeskeÀmebK³es®³ee 11% ueeskeÀebvee mJe®í Je Meg×efheC³ee®³ee heeC³ee®³ee heéhleermeeþer he´Meemevee®³ee meesF& DehegN³ee Deensle. megmep³e he´Meemevee®³ee meesF& 70% ueeskeÀebvee heéhle nesle veenerle.Jemlegleë Deepe oeefjê³e otj keÀjCes Je

jenCeerceeveele megOeejCee keÀjC³eemeeþer GlheVe heéhleer cenlJee®eer Demetve l³eemeeþer jespeieej heéhleer ns yengmebK³e ueeskeÀeb®es meeOeve Deens. jespeieej efvee|celeerletve DeveskeÀ ueeskeÀebvee GlheVe heéhle nesTve l³eeb®ee J³eÊeÀeriele DeeefCe he³ee&³eeves osMee®ee efJekeÀeme nesC³eeme ceole nesF&ue. Yeejle ns yengmebK³e ueeskeÀmebK³ee DemeCeejs SkeÀ ³egJeeMeÊeÀerMeeueer jeä^ Deens. hejbleg Yeejleele yesjespeieejer ner DeveskeÀ mecem³eehewkeÀer SkeÀ Demetve ner Deepe®eer MeeskeÀebeflekeÀe Deens. 2004-05 ceO³es Yeejleele yesjespeieejer®ee oj 8.25% neslee. uesyej y³egjes ®³ee celes 2010-11 ceO³es yesjespeieejer®ee oj 9.8% Jee{uee Je 2012-13 ceO³es 9.3% neslee lej ®eerve ceO³es lees 4.1% Demetve ³etSmeS ceO³es 8.3% yesjespeieejer®ee oj Deens. efouueerleerue Fbeqmììîetì HeÀe@j ¿egceve [sJnueheceWìves mebMeesOeve keÀªve le³eej kesÀuesu³ee Yeejleer³e keÀeceieej Je jespeieej DenJeeue 2014 (Indain Labour And Employment Report) cnìues Deens keÀer, Yeejleele yeskeÀej ueeskeÀebhes#ee jespeieejer ueeskeÀebceO³es iejeryeer®es hećeeCe peemle Deens. ne DenJeeue keWÀêer³e ieéceerCe efJekeÀeme ceb$eer pe³ejece jcesMe ³eebveer 15 ef[meWyej, 2013 jespeer peenerj kesÀuee. ³ee efjheesì& ceO³es ceeieerue oMekeÀe®es 2012-13 he³e¥le efJeMues<eCe kesÀues Demetve, ³eevegmeej Yeejlee®eer DeO³ee&hes#ee peemle jespeieejer ueeskeÀmebK³ee heéfleefove 2 [e@uej hes#ee keÀceer keÀceJeles.


2011-12 ceO³es SketÀCe jespeieejehewkeÀer eflemejer J³eÊeÀer heoJeerOej eEkeÀJee G®®e heoJeerOej Deens. yeskeÀejer®es hećeeCe 15-20 Je³eesieìeceO³es peemle Deens. jespeieej heefjeqmLeleer efveoxMeebkeÀ (Employment Situation Index) heéhleerceO³es meele oMe&keÀeb®es ceeheve keÀjC³eele Deeues Demetve l³eeceO³es Deewhe®eeefjkeÀ, Deveewhe®eeefjkeÀ jespeieej, keÀeceeleerue menYeeiee®ee oj, yesjespeieejer, Jesleve, mebIeìve DeeefCe mJe³ebjespeieejeleerue ieefjyeeb®³ee Ieìvee F. ®ee meceeJesMe Deens. SkebÀojerle®e DeueerkeÀ[erue ner meJe& eqmLeleer efJe®eejele IesTve meJe&meceeJesMekeÀ efJekeÀemee®es G×eräheéhleer®³ee ¢äerves Deee|LekeÀ efve³eespeve keÀjleevee meeceeefpekeÀ efJekeÀemeemebyebOeer heéOeev³e¬eÀce DemeCes iejpes®es Demetve ³eemebyebOeer meeJe&peefvekeÀ Ke®ee&®eereqmLeleer keÀe³e oMe&efJeles? ³ee®es heefj¢M³e efJe®eejele IesCes ¬eÀceheéhle þjles. les leÊeÀe ¬eÀ.6 ceOeerue DeekeÀ[sJeejer Je jsKee®e$e ¬eÀ.4 Jeªve meefJemlej mheä nesles.leÊeÀe ¬eÀ.6

keWÀê mejkeÀej®ee meeceeefpekeÀ mesJeeJejerue SketÀCe Ke®e& (Plan & Non-plan)

IeìkeÀ SketÀCe Ke®e&(%)

2005-06 he´l³e#e

2010-11 he´l³e#e

2011-12 RE

2012-13 RE

1. meeceeefpekeÀ mesJee

a) efMe#eCe, KesU, ³egJekeÀeb®³ee J³eJemee³e mebyebefOele 3.71 4.56 4.38 4.52

b) Deejesi³e Je kegÀìgbye keÀu³eeCe 1.79 1.98 1.90 2.06

c) heeCeerhegjJeþe, Iejs F. 2.08 2.35 1.93 2.08

d) ceeefnleer DeeefCe Jemeleerie=n 0.30 0.21 0.19 0.17

e) Smemeer, Smeìer, Deesyeermeer keÀu³eeCeemebyebOeer 0.33 0.58 0.64 0.61

f) cepetj DeeefCe jespeieej 0.25 0.24 0.23 0.28

g) cetueYetle mesJee DeeefCe Deenej 0.84 1.01 1.19 1.25

h) Jee³eJ³e-hetJe& #es$e 0.00 0.02 1.65 1.88

i) Flej meeceeefpekeÀ mesJee 0.40 1.66 0.21 0.19

SketÀCe 9.89 12.61 12.31 13.04

2. ieéceerCe efJekeÀeme 3.12 3.51 2.07 2.74

3. heÓeeveceb$eer ieéce mece=× ³eespevee (PMGSY) 0.83 1.87 1.52 1.61

4. meeceeefpekeÀ mesJee, ieéceerCe efJekeÀeme DeeefCe PMGSY 13.75 18.00 16.79 17.39

5. keWÀê mejkeÀej®ee SketÀCe Ke®e& (%) 100.00 100.00 100.00 100.00

m$eesle: Deee|LekeÀ meJex#eCe DenJeeue 2012-13, ìerhe: RE=Revised Estimate, BE= Budget EstimateleÊeÀe ¬eÀ.6 ceOeerue meeceeefpekeÀ efJekeÀemee®³ee Ke®ee&mebyebOeer mebkesÀleebkeÀeb®ee ef®eef$ele mJe©heeleerue heefj¢M³e heg{erue jsKeeef®e$e ¬eÀ.4 Jeªve meefJemlej

¢eqä#esheeme ³esle Deens.


36

jsKeeef®e$e ¬eÀ.4- keWÀê mejkeÀej®eer meeceeefpekeÀ mesJeemebyebOeer Ke®ee&®eer eqmLeleer

keWÀê mejkeÀej®ee SketÀCe Ke®e& 100% Meer hee³eeYetle ceevetve leÊeÀe ¬eÀ.6 ceOeerue DeekeÀ[sJeejer

Je ³ee meebkesÀeflekeÀ ceeefnleer®es jsKeeef®e$e ¬eÀ.4 efJe®eejele Iesleu³eeme mejkeÀej®ee meeceeefpekeÀ mesJeeJejerue

Ke®e& keÀceer Demeu³ee®es efomeles lemes®e meeceeefpekeÀ mesJee, ieéceerCe mesJee Je PMGSY ³eeb®ee SkeÀef$ele

SketÀCe Ke®e&ner keÀceer Demeu³ee®es efomeles. heefjCeeceer Yeejleeleerue meeceeefpekeÀ efJekeÀeme Flej efJekeÀefmele

osMee®³ee leguevesle keÀceer Demeu³ee®es ceeveJe efJekeÀeme efveoxMeebkeÀeleerue cetu³eeJeªve mheä nesles. cnCetve

ner yeeye efJe®eejele IesTve osMee®es Deeieeceer Deee|LekeÀ efve³eespeve keÀjleevee meeceeefpekeÀ Je ceeveJeer

efJekeÀemeemebyebOeer IeìkeÀebvee heéOeev³e¬eÀce osCes Deiel³ee®es þjsue.

efve<keÀ<e& :

ceeveJee®³ee DeVe-Jem$e-efveJeeje ³ee cetueYetle DemeCeeN³ee iejpeebyejesyej Deepe efMe#eCe,

Deejesi³e, mJeemL³e ³eebveener eflelekesÀ®e Devev³emeeOeejCe cenlJe heéhle Peeues Demetve DeMee iejpeeb®³ee

hetle&lesmeeþer hegjsmes GlheVe cnCepes®e DeLe&heéhleer ne cenlJee®ee IeìkeÀ yeveuee Deens. Deee|LekeÀ efve³eespeve

keÀjleevee J³eÊeÀeriele Demees Jee meeJe&peefvekeÀ heeleUerJej Demees, SkeÀ he´Mve efveeq½ele GheeqmLele neslees

lees cnCepes, ce³ee&efole DemeCeeN³ee meeOevemeecegieérletve Dece³ee&efole iejpee keÀMee hetCe& keÀjeJ³eele?

hewmee ne ce³ee&efole Demetve ceeveJee®³ee he³ee&³eeves osMee®³ee iejpee ³ee Dece³ee&efole Deensle. DeMee

JesUer Deee|LekeÀ efve³eespeve keÀjleevee hee³eeYetle Je cetueYetle iejpeevee Deie´¬eÀce osTve meeO³e keÀje³e®eer

Gef×äîes þjJeeJeer ueeieleele. ner Gef×äîes meeO³e keÀjC³eemeeþer `DeLe&mebkeÀuhe' ns meeOeve cnCetve

JeehejeJes ueeieles. ³ee ¢äerves Deeieeceer Deee|LekeÀ efve³eespeveemeeþer `meJe&meceeJesMekeÀ Je efìkeÀeT#ece

efJekeÀeme' ns Gef×ä meeO³e keÀjC³eemeeþer Deeieeceer Deboepehe$ekeÀele ceeveJeer efJekeÀemeemebyebOeer

efveoxMebkeÀebvee Deie´¬eÀce osTve ns Gef×ä meeO³e keÀjCes Deeieeceer DeLe&ceb$³eebheg{s DeeJneve DemeCeej Deens.

Yeejlee®ee 1990-2011 ³ee keÀueeJeOeerle mejemejer Je=×eroj 7 les 8 ìkeÌkesÀ jeefnuee. hejbleg ner

Deee|LekeÀ heíeleer osMeeleerue leUeieeUeleerue ueeskeÀebhe³e¥le heesnes®eueer keÀe ³ee®es GÊej mebefOeiOe®e jenles.

pej Deee|LekeÀ heíeleer®eer heeUscegUs leUeieeUeleerue ueeskeÀebhe³e¥le heesnes®eJee³e®eer Demeleerue lej S®e.

[er.Deej.mebyebOeer IeìkeÀeb®³ee meeceeefpekeÀ Ke®ee&®ee Deee|LekeÀ efve³eespevee®³ee ¢äerves ieebYeer³ee&ves efJe®eej

keÀjeJee ueeiesue. Yeejlee®es S®e.[er.Deej.cetu³e1990 les 2011 ³ee keÀeueeJeOeerle 0.301

Jeªve 0.547 FlekesÀ Jee{ues Deens. ³eeceO³es

Depetve Jesieeves megOeejCee nesCes DeeJeM³ekeÀ

Demetve l³ee ¢äerves efMe#eCe, Deejesi³e, oj[esF&

GlheVe Jee{JeC³ee®³ee keÀu³eeCekeÀejer ³eespeveeb®eer

heÝeeJeer DebceueyeepeJeCeer, oeefjê³e keÀceer keÀjCes

hee³eeYetle megefJeOee, ieéceerCe efJekeÀeme, ke=À<eer

efJekeÀeme ³eemeejK³ee cetueYetle Je hee³eeYetle

efJekeÀemee®³ee efveoxMeebkeÀe®ee Deee|LekeÀ efve³eespeve

keÀjle Demeleevee heéOeev³e DemeeJes ueeiesue.

efJeMes<eleë l³ee ¢äerves ceeveJeer efJekeÀeme efveoxMeebkeÀ

meJe&meceeJesMekeÀ efveoxMeebkeÀ ceeveuee Demetve

³ee efveoxMeebkeÀeceO³es meeceeefpekeÀ Je Deee|LekeÀ

keÀu³eeCeeb®ee efJe®eej keÀjC³eele ³esle Demeu³eeves les

efveoxMeebkeÀ osMee®³ee efJekeÀemee®³ee ¢äerves Del³eble

cenlJee®es ceeveues peeleele. hejbleg Yeejlee®³ee

ceeveJeer efJekeÀeme efveoxMeebkeÀeleerue Jee{ Ghes#eerle®e

jeefnueer Deens. cee$e Yeejleele Deee|LekeÀ efve³eespeve

keÀjleevee ceeveJeer efJekeÀemeemebyebOeer IeìkeÀeb®³ee

efJekeÀemeeJejerue osMeebleie&le meeJe&peefvekeÀ Ke®ee&®es

hećeeCe keÀceer Deens. efJeMes<eleë Flej efJekeÀefmele

osMee®³ee leguevesle ns hećeeCe keÀceer Deens.

heefjCeeceer Yeejle ceeveJeer efJekeÀeme efveoxMeebkeÀe®³ee

met®eerle yeje®e ceeies jeefnuee Deens. Yeejlee®³ee

Deee|LekeÀ efJekeÀemeemebyebOeer Lees[keÌ³eele Demes

cnCelee ³esF&ue keÀer, Yeejleele JesieJeeve hejbleg

Demeblegefuele efJekeÀemee®eer eqmLeleer peeCeJeles.

Yeejleeuee G®®e ceeveJe efJekeÀeme efveoxMeebkeÀ

ieìele he´JesMe keÀjC³eemeeþer Deeieeceer Deee|LekeÀ

efve³eespeve keÀjleevee meJe&meceeJesMekeÀ efJekeÀemee®eer

hećegKe lejletoer®eer #es$es cnCetve ceeveJe efJekeÀeme

efveoxMeebkeÀemebyebOeer IeìkeÀeb®³ee efJekeÀemeeme

heéOeev³e¬eÀce osCes DeeJeM³ekeÀ Deens. leWJne ceeveJe

efJekeÀeme efveoxMeebkeÀele megOeejCee nesF&ue Je peWJne

ceeveJe efJekeÀeme efveoxMeebkeÀele Jee{ nesles leWJne


leer megOeejCee ceeveueer peeF&ue. leWJne Yeejlee®ee

`JesieJeeve, meJe&meceeJesMekeÀ Je efìkeÀeT#ece

efJekeÀeme' ns 12 J³ee heb®eJeee|<ekeÀ ³eespeves®es

Gef×ä meeO³e keÀjC³ee®³ee ¢äerves, Deeieeceer

Deee|LekeÀ efve³eespeve keÀjleevee `DeLe&mebkeÀuhe' ns

meeOeve cnCetve heÝeeJeerheCes Jeehejues peeF&ue ³eele

MebkeÀe veener !

meboYe& met®eer :

• Gopalkrushna B.V. and D.S.Leelavathi (Dec.2011) `Ìnfrastructure And Human Development In India : An Interstate Comparision'' Journal Of Global Economy, Vol. 07 No.4

• Manishkumar and Naresh Singla ``Regional Desparities In India : A Study Of Pre-and Post Reform Periods Journal Of Man And Development, Vol. xxxv No.3 Sept-2013

• Rais Ahmad ``Co-Operatives And Rural Development In India'' forward by prof. M.S. Swaminathan'', New Century Publications, New Delhi, India.

• Sampada Magzine (Dec.2013) inclusive growth sensible economic mantra, MCCIA, Pune

1. Òee®eerve Yeejleeleerue Òes#eeie=ns (cejeþer) ` 95/-

Dev³e keÀener HegmlekesÀ1. ceneosJe ieeseEJeo jeve[s (cejeþer) ` 25/-

2. DeeHeuee jeäêr³e OJepe (cejeþer) ` 110/-

ÒekeÀeMeve efJeYeeiee®eer veJeer HegmlekesÀ

• oÊe DeeefCe megbojce `Yeejleer³e DeLe&J³eJemLee', 66 Jeer DeeJe=Êeer, Sme ®eebo he´keÀeMeve, veJeer efouueer 110055.

• efJeÊe ceb$eeue³e Yeejle mejkeÀej Üeje hegjmke=Àle, mebheeokeÀ ceb[U ``Yeejleer³e DeLe&J³eJemLee ``heéfle³eesefielee meeefnl³e'' 2012 v³et efouueer

• ³egefvekeÀ yegueerìerve HesÀyegJejer 2014 hegCes 411004

• `³eespevee' efJekeÀeme mecee|hele ceeefmekeÀ HesÀyegJejer 2014 ceeefnleer Je he´meejve ceb$eeue³e v³et efouueer

• h t t p s : / / w w w .g o o g l e . c o . i n / ? g f e _rd=ctrl&ei=CdkeU6naF-eW8QepqIDQCA&gws_rd=cr#q=human+development+index+pdf+1990+to+2011

• h t t p s : / / w w w .g o o g l e . c o . i n / ? g f e _rd=ctrl&ei=CdkeU6naF-eW8QepqIDQCA&gws_rd=cr#q=planning+commission+of+india+in+1990+to+2012+pdf(®ebêkeÀeble heeìerue -

heëYet<eCe JemeblejeJeoeoe heeìerue ceneefJeÐeeue³e, meebieueer ³esLes DeLe&Meem$e efJeYeeiee®es mene³³ekeÀ DeefOeJ³eeK³eelee. mebhekeÀe&meeþer F&cesue - [email protected])


38

keÀjefJe<e³ekeÀ megOeejCee DeeefCe peerSmeìer YeefJe<³eeleerue megOeejCeebmeeþer DeeJneves

ö censMe hegjesefnle

mJeeleb$³eesÊej keÀeUeheemetve Yeejleeves vesnceer®e ³eespeveeye× Deee|LekeÀ efJekeÀemee®ee ceeie& Devegmejuee Deens. heejbYeer Yeejleer³e Deee|LekeÀ OeesjCee®es heeLeefcekeÀ Gefoodä ns meeceeefpekeÀ v³ee³eemen peueoieleerves efJekeÀeme Ie[Jetve DeeCeCes ns®e nesles. ns GefÎä ue#eele Ieslee, ³eespeveeye× Deee|LekeÀ efJekeÀemee®³ee keÀeueeJeOeerle, SkebÀoj Deee|LekeÀ efJekeÀemee®³ee ojeJej Deee|LekeÀ OeesjCee®ee cenlJehetCe& heefjCeece Peeuee. cee$e SketÀCe Deee|LekeÀ efJekeÀemee®ee Jesie Dehes#esheceeCes ®eebieuee veJnlee DeeefCe DeveskeÀ DeeIee[îeebJej heefjCeece Dehes#esvegmeej Deeues veenerle. ³ee®e heefjeqmLeleerle meehe[uesu³ee keÀener osMeebveer ³ee keÀeueeJeOeerle Jee{er®ee G®®e oj ieeþuee DeeefCe efJekeÀemee®³ee ceeiee&Jej Yeejleeuee Kethe®e ceeies ìekeÀues. 1991 ceO³es cnCepes osMeeves j®eveelcekeÀ Deee|LekeÀ megOeejCee keÀe³e&¬eÀcee®ee mJeerkeÀej keÀjC³eehetJeea efJekeÀemee®ee mebLe Jesie DeeefCe peceeKe®ee&®eer JeeF&ì eqmLeleer ³eecegUs Deee|LekeÀ mLew³e& keÀesmeUC³ee®³ee DeJemLesle®e nesles.

keÀjefJe<e³ekeÀ megOeejCee

1991 heemetve Deee|LekeÀ OeesjCee®ee cegK³e Yej ne keÀjefJe<e³ekeÀ OeesjCe DeeefCe he´Meemeveele SkebÀojerle megOeejCee jeyeJeC³eeJej efouee iesuee. megªJeeleeruee he´l³e#e keÀjebefJe<e³ekeÀ megOeejCeeb®es ue#³e ns keÀjj®evee megìmegìerle keÀªve l³eele J³eJene³e&lee DeeCeCes, G®®e heéhleerkeÀj DeeefCe Flej keÀjeb®³ee Jeie&Jeejerle keÀheele keÀjCes DeeefCe keÀjebceOeerue efJeKegjuesheCe otj keÀªve SkeÀmebOe yeveJeCes Je keÀj keÀceer keÀjCes F. yeeyeeRhegjles®e keWÀefêle nesles. lejermeg×e, GlheVe DeeefCe ceeueceÊesJejerue meJe& cetU keÀjebceO³es Peeuesu³ee DeveskeÀ yeoueebcegUs Deepe keÀjj®evee Del³eble iegbleeiegbleer®eer yeveueer Deens. heefjCeeceer heéhleerkeÀje®ee SkebÀoj cemegoe®e veJ³eeves le³eej keÀjC³ee®es he´³elve megª Peeues. he´l³e#e keÀj mebefnlee ³ee veeJeeves DeesUKeuee peeCeeN³ee megOeeefjle keÀe³eÐeebceO³es he´l³e#e keÀjefJe<e³ekeÀ Goe. heéhleer keÀj keÀe³eoe, ueeYeebMe efJelejCe keÀj, Deveg<ebefiekeÀ HeÀe³eÐeebJejerue keÀj,

mebheÊeer keÀj ³ee meJe& keÀe³eÐeeb®es SkeÀ$eerkeÀjCe keÀjC³eele Deeues Deens, p³eeÜejs Deee|LekeÀ¢äîee heefjCeecekeÀejkeÀ, keÀe³e&#ece DeeefCe meJee¥vee meceeve v³ee³e osCeejer cnCepes®e mecev³ee³ee (equitable) DeMeer he´l³e#e keÀj J³eJemLee he´mLeeefhele kesÀueer peeT MekesÀue.

Dehe´l³e#e keÀjeb®³ee yeeyeleerle, l³eeb®³ee ojebceOeerue leHeÀeJele keÀceer keÀjC³ee®eer, keÀjeb®es megmet$eerkeÀjCe keÀjC³ee®eer lemes®e keWÀêer³e Glheeove MegukeÀ DeeefCe efJe¬eÀer keÀjele cetu³eJee|Oele keÀj J³eJemLes®ee (Value Added Tax (VAT) meceeJesMe keÀjC³ee®³ee ¢äerves megueYe nesF&ue, DeMeer heeJeues G®eueC³eele Deeueer. ognsjer Jn@ì ®eer DebceueyepeeJeCeer ns ue#eCeer³e ³eMe Deens. keÀjeb®ee J³eJemee³eeJej he[Ceeje heÝeeJe (cascading effect) keÀceer keÀªve J³eJemee³e DeefOekeÀ mheOee&lcekeÀ yeveJeC³eeme l³ee®eer ceole Peeueer Deens. cee$e ner HeÀÊeÀ Deuhecegoleer®eer megOeejCee nesleer. keÀj J³eJemLesleerue $egìeR ognsjer Jn@ì ue#eele Iesle veener.


ognsjer Jn@ì Depetvener Keeueerue oes<eebheemetve cegÊeÀ Peeuesues veener.1. keWÀêer³e Jn@ì cnCepes®e mesveJn@ìcegUs

SKeeÐee JemlegMeer mebyebefOele heeefjYeeef<ekeÀ ceg{Îs GheeqmLele nesleele. Goe. leer Jemlet SKeeÐee efJeefMeä cetu³e ieìele cees[les keÀe Je l³eeletve®e efle®es cetu³e þjJeC³eeyeeyele cegÎs GheeqmLele nesleele. p³eeletve®e ceesþîee hećeeCeeJej Keìues oeKeue kesÀues peele Deensle.

2. ognsjer Jn@ì ®ee hee³ee ce³ee&efole Demeu³eeves keÀj J³eJemLee efve<he#eheeleer jenle veener DeeefCe lejerner leMeer®e DekeÀe³e&#eceefjl³ee Debceueele jenles.

3. mesJeebJejerue keÀj ne HeÀÊeÀ keWÀê mejkeÀej DeekeÀejles DeeefCe Jemlet keÀjeJej lees DeJeuebyetve vemelees. meb³egÊeÀ kebÀ$eeì eEkeÀJee Yee[sheÆer kebÀ$eeìe®ee Yeeie cnCetve Jemletb®ee hegjJeþe kesÀuee peele Demesue lej keÀj DeekeÀejCeerle De[®eCeer GÓJeleele.

4. efJe¬eÀer keÀjele meceeefJeä Demeuesuee mesve VAT DeeefCe mesve VAT Debleie&le efJe¬eÀer keÀje®ee yeouelee heÝeeJe ®eeuet jenlees®e. keWÀêer³e efJe¬eÀer keÀjeueener ner ieesä ueeiet Deens.

5. meO³ee®eer J³eJemLee ner Dee³eeleeruee DevegketÀue DeMeer he#eheeleer Demetve Dee³eeleermeeþer keÀ®®³ee ceeueeJejerue De¢M³e keÀj ie=efnle Oejuesues veenerle.

6. keWÀê Je jep³e ³ee oesvner mlejeJejerue keÀj he´Meemeve Del³eble iegbleeiegbleer®es DeeefCe efkeÀ®ekeÀì Deens.Jejerue oes<e ue#eele IesTve meO³ee keWÀê

Je jep³e mejkeÀejebkeÀ[tve DeekeÀejues peeCeejs ognsjer VAT, mesJee keÀj DeeefCe Dev³e keÀener JemletkeÀjeb®eer peeiee IesCeeje Jemlet Je mesJee keÀj (GST) ueeiet keÀjC³ee®ee he´mleeJe meeoj keÀjC³eele Deeuee Deens.

peerSmeìer®eer j®evee

2009 ceO³es peerSmeìer®eer efJemle=le ®eewkeÀì le³eej keÀjC³eemeeþer jep³eeb®³ee DeLe&ceb$³eeb®³ee G®®eeefOekeÀej meefceleerves SkeÀ meb³egÊeÀ keÀe³e&keÀejer ieì mLeeheve kesÀuee. ³ee ieìe®³ee celes, keWÀê mejkeÀejmeeþer Demeuesu³ee peerSmeìerceO³es mesveJn@ì (keWÀêer³e Glheeove MegukeÀemen), heeve cemeeuee, hesìêsefue³ece Je lebyeeKetpev³e heoeLee¥Jej ueeJeuesues DeefleefjÊeÀ Glheeove MegukeÀ, 1957 ®³ee DeefleefjÊeÀ Glheeove MegukeÀ keÀe³eÐeebleie&le (efJeMes<e cenlJee®³ee Jemlet) ueeJeuesues DeefleefjÊeÀ Glheeove MegukeÀ, keÀeTbìjJnseEueie MegukeÀe®³ee mJeªheeleerue Dev³e DeefleefjÊeÀ meercee MegukeÀ Je Iejiegleer DeeefCe Dee³eele ceeueeuee meceeve mebOeer osC³eemeeþer Dee³eele ceeueeJej ueeJeuesues Dev³e Iejiegleer keÀj (p³eeb®eer meO³ee meercee MegukeÀ cnCetve Jeie&Jeejer keÀjC³eele Deeueer Deens); keWÀê mejkeÀejves ueeJeuesues DeefOeYeej DeeefCe JeenveebceO³es Jeehejues peeCeejs eqmhejerì Je ne³e mheer[ ef[PesueJejerue efJeMes<e DeefleefjÊeÀ Glheeove MegukeÀ ³eeb®ee meceeJesMe neslees. jep³eebÜejs DeekeÀejC³eele ³esCeeN³ee keÀjebceO³es jep³e mejkeÀej®ee Jn@ì, Kejsoer keÀj, keÀjceCetkeÀ keÀj, ®ewveer®³ee JemletbJejerue keÀj DeeefCe pekeÀeleer®³ee peeieer vemeuesuee he´JesMe keÀj ³eeb®ee meceeJesMe neslees.

keÀ®®es hesìêsefue³ece Je hesìêsuepev³e heoeLee¥vee peerSmeìerletve JeieUC³ee®ee efveCe&³e heefjJele&veMeerue he×leer®³ee keÀjebletve ceesþer meeOevemebheÊeer GYeejC³eele ³esT MekesÀue, ³ee DevegceeveeJej DeeOeeefjle Deens. ³eecegUs Yeeb[Jeueer ceeueemen Dev³e keÀ®®³ee ceeueeJej J³eehekeÀ keÀj ueeJeues peeTve SkebÀojerle hesìêsefue³ece #es$ee®³ee keÀe³e&#ecelesJej®e l³ee®ee efJeheefjle heefjCeece nesF&ue. cnCetve®e, mebhetCe& hesìêsefue³ece #es$e®e peerSmeìer Debleie&le DeeCetve DeefOekeÀ GlheVe GYes

keÀjC³ee®eer iejpe Yeemeu³eeme peeoe Glheeove MegukeÀ Je efJe¬eÀer keÀj DeekeÀejeJee, Demes meg®eJeC³eele Deeues.

lebyeeKet®³ee yeeyeleerle leer peerSmeìer®ee hee³eeYetle Yeeie Demesue, Demee he´mleeJe ceeb[C³eele Deeuee Deens. keWÀê mejkeÀejuee Deeheu³ee ³eespeveebmeeþer peemleer®es keÀj m$eesle efceUJeC³ee®³ee ¢äerves efJeMes<e DeefleefjÊeÀ Glheeove MegukeÀ DeekeÀeª MekesÀue heCe jep³e mejkeÀejs keÀesCelesner peeoe keÀj ueeJeCeej veenerle. FLes SkeÀ he´Mve GYee jenlees. keWÀê DeeefCe jep³eebmeeþer keÀj j®eves®ee hee³ee Demee Demeceeve keÀe DemeeJee?

oesIeebveerner pees keÀener keÀj j®eves®ee cetU hee³ee ceev³e kesÀuee Demesue, l³eevegmeej he´mleeefJele peerSmeìerceO³es oesve IeìkeÀ Demeleerue - meerpeerSmeìer (keWÀê mejkeÀejves ueeJeuesues keÀj) DeeefCe SmepeerSmeìer (jep³e mejkeÀejebveer ueeJeuesues keÀj). keWÀê Je jep³e mejkeÀejmeeþer l³ee®es cenmetueer GlheVeeJej nesCeejs heefjCeece, SketÀCe keÀjeb®ee yeespee DeeefCe keÀje®eer meJe&meeOeejCe mJeerkeÀejen&lee ns ue#eele IesTve ³ee oesvner IeìkeÀeb®es oj þjJeC³eele ³esleerue.

³eemeboYee&le G®®eeefOekeÀej meefceleerves (EC) megªJeeleeruee Demes meg®eJeues nesles keÀer, ne oj 15 ìkeÌkeÌ³eeb®³ee peJeUheeme DemeeJee - meerpeerSmeìerÜej DeekeÀejC³eele ³esCeeje 7ìkeÌkesÀ oj Demesue Je SmepeerSmeìer®ee 8 ìkeÌkesÀ oj jenerue. meO³ee®ee jep³e Jn@ìmeeþer DeekeÀejC³eele ³esCeeje keÀj 13.5 ìkeÌkesÀ Demetve (5 ìkeÌkeÌ³eeb®³ee hes#ee Keeue®³ee Jeie&Jeejerleerue Je 13.5 ìkeÌkeÌ³eeb®³ee Jej®³ee Jeie&Jeejerleerue ojebmen) mesveJn@ìmeeþer lees 10 ìkeÌkesÀ lej mesJee keÀj 12 ìkeÌkesÀ Deens, ³ee DevegceeveeJej DeeOeeefjle ne oj keÀe{uee neslee.

ogmejerkeÀ[s keWÀê mejkeÀejves peerSmeìer ueeiet keÀjC³ee®³ee heefnu³ee Je<eea ojeb®eer


40

ef$emlejer³e Jeie&Jeejer Demesue, Demee he´mleeJe ceeb[uee neslee. peerJeveeJeM³ekeÀ JemletbJejerue 6 ìkeÌkesÀ, mesJeebJej 8 ìkeÌkesÀ lej 10 ìkeÌkesÀ hećeeCe oj Demesue. ogmeN³ee Je<eea hećeeCe oj 9 ìkeÀkeÌ³eebJej DeeCeC³eele ³esF&ue DeeefCe l³eeveblej®³ee Je<ee¥le 8 ìkeÌkesÀ Demesue. ³ee®e he×leerves peerJeveeJeM³ekeÀ JemletbJejerue 6 ìkeÌkesÀ keÀj ne eflemeN³ee Je<eea 8 ìkeÌkesÀ nesF&ue. DeMee leNnsves eflemeN³ee Je<eea peerSmeìer®ee SkeÀ®e oj Demesue.

jep³eebceO³es cee$e ³ee hewuetJej celeYeso Deensle. Jemlegleë keÀener jep³eeb®³ee DeLe&ceb$³eebveer hejosMeeb®ee vegkeÀlee®e oewje keÀªve Deeu³eeJej G®®eeefOekeÀej meefceleerves Demes cele J³eÊeÀ kesÀues keÀer, ³egjesheer³e osMeebceO³es Jn@ì heæ{×leerle JesieJesieUs keÀjeb®es oj Demeleevee Deeheu³ee osMeele leMeer J³eJemLee DeeCeCes FlekesÀ DeJeIe[ keÀe DemeeJes?

meO³ee®³ee ognsjer Jn@ì Debleie&le Deeblejjep³e J³eeheej ne cetU mLeeveeOeeefjle Deens. cnCepes®e efve³ee&le keÀjCeeN³ee jep³eekeÀ[tve keWÀêer³e efJe¬eÀer keÀj keÀe³eoe (meerSmeìer) 1956 vegmeej ieesUe kesÀuee peelees. cetU DeeOeeefjle meerSmeìer ne peerSmeìerMeer megmebiele vemeu³eeves l³ee®eer peeiee efve³ee&le keÀjC³eele ³eeJe³ee®³ee mLeeveeJej DeeOeeefjle SkeÀeeqlcekeÀ peerSmeìerves I³eeJeer, Demee he´mleeJe Deens. l³eecegUs Dee³eele keÀjCeeN³ee jep³eeble ceeue heeþJeleevee keÀesCeleener efve³ee&le keÀj vemesue. Yeeb[Jeueer Jemletbmen meJe&®e ceeue keÀesCel³eener keÀjeefJevee jJeevee kesÀuee peeF&ue. lemes®e efve³ee&leerJej Metv³e ìkeÌkesÀ keÀj Demesue. ³ee cegÐeeJej ³eehetJeea keÀener hećeeCeele mecePeeslee Peeuee Demeuee lejer JesieJesieÈ³ee Deeblejjep³e keÀjhe×leeR®³ee vecegv³eeb®ee peeot®ee hesìeje®e GIe[uee Deens, Demes efomeles. ns ogozJeer Deens DeeefCe l³ee®ee SkeÀoe®e mees#ecees#e ueeJeuee iesuee heeefnpes.

IeìveelcekeÀ ogªml³ee

mebefJeOeeveeleerue meO³ee®³ee lejlegoeRvegmeej, keWÀê mejkeÀejuee Glheeove #es$eeefMeJee³e Dev³e #es$eebceO³es keÀj ueeJeC³ee®ee DeefOekeÀej veener lej jep³eebvee mesJee keÀj DeekeÀejC³ee®ee DeefOekeÀej veener. cnCetve peerSmeìer ueeiet keÀjC³eemeeþer IeìveelcekeÀ ogªmleer keÀjCes, ner hetJe&Deì Deens. ns ue#eele IesTve®e keWÀêer³e DeLe&ceb$eeue³eeves 22 cee®e& 2011 jespeer 115 Jes ogªmleer efJeOes³ekeÀ ueeskeÀmeYesle heìueeJej þsJeues. ³ee ogªmleer efJeOes³ekeÀehetJeea G®®eeefOekeÀej meefceleer®³ee Dee@iemì les Dee@keÌìesyej 2010 ojc³eeve Peeuesu³ee leerve efJeefYeVe yewþkeÀebceO³es keWÀê mejkeÀejves heeþJeuesu³ee Ieìvee ogªmleer efJeOes³ekeÀe®³ee leerve cemegÐeeb®ee efJe®eej kesÀuee neslee, ns veceto keÀjCes ³eesi³e þjsue. efJeOes³ekeÀeleerue lejlegoeRyeeyele jep³eebvee keÀener iebYeerj mJeªhee®es Dee#eshe nesles DeeefCe les Keeueer efoues Deensle.

he´Lece, keÀjeb®ee oj, meJeueleer DeeefCe ce³ee&oe ³eebmeejK³ee cegÐeebJej efMeHeÀejMeer keÀjC³eemeeþer peerSmeìer ceb[Ue®eer mLeehevee keÀjC³ee®eer ³eespevee he´mleeefJele Ieìveeogªmleer efJeOes³ekeÀele kesÀueer Deens. ceb[U mLeeheve keÀjC³ee®es DeefOekeÀej efJeOes³ekeÀeves jeä^heleeRvee efoues Demetve keWÀêer³e DeLe&ceb$eer l³ee®es DeO³e#e Demeleerue Je keWÀêer³e cenmetue jep³eceb$eer lemes®e meJe& jep³eeb®es DeLe&ceb$eer l³ee®es meom³e Demeleerue. cee$e ceb[Ue®³ee meJe& hewuetbmeboYee&le jep³eebvee meceeve DeefOekeÀej DemeeJesle, DeMeer jep³eeb®eer YeeJevee Deens. jep³eebveer GheeqmLele kesÀuesues ns Dee#eshe efJe®eejele IesTve Deecner Demee he´mleeJe ceeb[uee keÀer, he´mleeefJele peerSmeìer ceb[U efJeÐeceeve G®®eeefOekeÀej meefceleer®³ee OeleeaJej mLeeheve keÀjC³eele ³eeJes, p³ee meefceleerves oMekeÀYejeheemetve keÀj he×leerle megOeejCee ueeiet

keÀjC³ee®eer ue#eCeer³e keÀeceefiejer kesÀueer Deens. l³ee vegmeej he´mleeefJele keWÀêer³e DeLe&ceb$eer DeeefCe jep³es Je keWÀêMeeefmele heósMeeb®es DeLe&ceb$eer ³eeb®es efceUtve peerSmeìer ceb[U mLeeheve kesÀues peeJes. keÀesCeleener yeoue keWÀê Je jep³eebJej meejKee®e heefjCeece keÀjCeeje Demeu³eeves keWÀêe®³ee cenmetue efnlee®eer l³eele DeeheesDeehe®e keÀeUpeer Iesleueer peeF&ue.

ogmejs, lebìs mees[JeC³eemeeþer peerSmeìer lebìe efveJeejCe heéefOekeÀjCe mLeeheve keÀjC³ee®eer lejleto efJeOes³ekeÀele Deens. keWÀê DeLeJee jep³e mejkeÀejebveer peerSmeìer ceb[Ue®³ee efMeHeÀejMeeR [eJeuetve efveCe&³e Iesleu³eeme l³eeletve efvecee&Ce nesCeejs lebìs mees[JeC³eemeeþer SkeÀ DeO³e#e Je oesve meom³e l³eele DemeCeej Deensle. DeMee mJeªhee®³ee heéefOekeÀjCee®eer KejesKej®e iejpe Deens keÀe, ³eeyeeyele jep³eebveer iebYeerj Dee#eshe Iesleues Deensle.

eflemejs, peerSmeìerletve hesìêsefue³ece heoeLee¥vee JeieUC³ee®³ee efveCe&³ee®ee HesÀjefJe®eej keÀje³euee nJee, ne ner jep³eeb®ee cegÎe Deens. keÀjeb®ee hee³ee J³eehekeÀ keÀjC³eemeeþer hesìêsefue³ece heoeLee¥vee peerSmeìer®³ee heefjYee<esle DeeCeC³ee®ee he´mleeJe ceeb[C³eele Deeuee Deens. ³ee Jemletbvee meO³ee peerSmeìer ueeiet kesÀuee vemeuee, peerSmeìer®eer heefjYee<ee Je Ieìveeogªmleer efJeOes³ekeÀele ³ee Jemletbvee peerSmeìer keÀ#esletve JeieUu³eecegUsner J³eJemLee keÀeìskeÀesj yeveCeej Deens. YeefJe<³eele, keWÀê Je jep³e mejkeÀejebveer ³ee JemletbJej keÀj ueeJeC³ee®ee efveCe&³e Iesleuee lej l³eemeeþer DeeCeKeer SkeÀe Ieìveeog©mleer®eer iejpe ueeiesue. YeefJe<³ekeÀeueerve ¢äerves, keÀjeb®ee efJemleej Ieìves®³ee yebOeveele peKe[tve þsJeCes MeneCeheCee®es þjCeej veener.

Jej GuuesKe kesÀuesu³ee cegÐeebJej ³eesi³e efveCe&³e IesC³eemeboYee&le keWÀê Je jep³e mejkeÀejebceO³es menceleer le³eej nesF&ue, DeMeer DeeMee J³eÊeÀ keÀjC³eele Deeueer Deens.


peerSmeìer®es he´Meemeve

peerSmeìer®es he´Meemeve keÀjC³eeyeeyele DeefOekeÀeje®ee cegÎe ne $eemeoe³ekeÀ þjuee Deens. G®®eeefOekeÀej meefceleerves efve³egÊeÀ kesÀuesu³ee peerSmeìerJejerue meb³egÊeÀ keÀe³e&keÀejer ieìeves DeMeer met®evee kesÀueer nesleer keÀer, þjJetve efouesu³ee keÀjce³ee&os®³ee Keeueerue keÀjoeles ns owvebefove he´MeemekeÀer³e yeeyeeRmeeþer (pemes keÀer, veeWoCeer, Jemegueer Je meerpeerSmeìer DeeefCe SmepeerSmeìermeboYee&le Dee³emeerìer®³ee yeeyeer) jep³eeleerue DeefOekeÀeN³eebvee peyeeyeoej jenleerue DeeefCe l³ee þjJetve efouesu³ee Guee{eueer®³ee Jejleer keÀj YejCeejs keÀjoeles keWÀê Je jep³eeleerue oesvner DeefOekeÀeN³eebvee peyeeyeoej Demeleerue.

G®®eeefOekeÀej meefceleerves ³ee cegÐeeb®ee DeeCeKeer heg{s peeTve efJe®eej kesÀuee Je S cee@[sue DeB[ De jes[ ce@he HeÀe@j peerSmeìer Fve Fbef[³ee ³eele Deeheues cegÎs ceeb[ues. l³eevegmeej he´MeemekeÀer³e keÀeceeb®eer peyeeyeoejer Jemlet eEkeÀJee

mesJeeb®³ee SketÀCe Guee{eueeR®³ee þjJetve efouesu³ee ce³ee&osJej DeeOeeefjle Demesue.

Jemletb®eer oer[ keÀesìer ©he³eebhe³e¥le®eer SketÀCe Guee{eue HeÀÊeÀ jep³eebJej meesheJeueer peeF&ue.

mesJeeb®eer oer[ keÀesìer ©he³eebhe³e¥le®es SketÀCe Guee{eue ner HeÀÊeÀ keWÀê mejkeÀej®³ee DeKel³eejerle ³esF&ue.

oer[ keÀesìer ©he³eebhes#ee peemleer®eer Guee{eue ner oesvner mejkeÀejebkeÀ[s meesheJeC³eele ³esF&ue- meerpeerSmeìermeeþer keWÀê mejkeÀejkeÀ[s lej SmepeerSmeìer®³ee he´Meemeveemeeþer jep³e mejkeÀejkeÀ[s.

peerSmeìer he´Meemeveemeeþer le³eej keÀjC³eele Deeuesueer Je Jej GuuesKe kesÀuesueer j®evee mejkeÀej®³ee oesvner mlejeb®ee menYeeie DeeJeM³ekeÀ keÀjCeejer Demesue, FlekesÀ®e veJns lej keWÀê Je jep³eeleerue keÀj he´Meemeveeleerue

DeefOekeÀejer J³eeheejer ³eeb®³eeleerue mebJeeo DeefveJee³e& keÀjCeejer Demesue.

lejerner keÀjoel³eeb®eer mees³e DeeefCe keÀj J³eJemLes®es heeueve keÀjC³eemeeþer®ee Ke®e& keÀceerle keÀceer JneJee, ner lelJes ue#eele IesTve meJe& he´MeemekeÀer³e he´ef¬eÀ³eebceO³es oesvner mejkeÀejebvee iegbleJeC³eehes#ee keWÀê Je jep³e mejkeÀejebJej efJeefMeä peyeeyeoejer meesheJeCes DeefOekeÀ J³eJene³e& þjsue, Demes meg®eJeC³eele Deeues.

³eemeeþer peerSmeìer J³eJene³e& he´Meemeveemeeþer Keeueerue DeejeKe[e he´mleeefJele keÀjC³eele Deeuee Deens.

he´Lece, peerSmeìer efJeYeeiee®eer (meerpeerSmeìer DeeefCe SmepeerSmeìer oesvner) oesvner mlejebJej mebhetCe& HesÀjj®evee kesÀueer heeefnpes. keWÀê Je jep³e mlejeJejerue he´l³eskeÀ keÀj efJeYeeiee®eer peyeeyeoejer, GÊejoeef³elJe DeeefCe DeefOekeÀej he´mLeeefhele nesF&ue, ³ee he×leerves ns kesÀues peeJes.

Subscription Coupon[For New Membership / Renewal / Change of Address]

I want to subscribe to :Yojana : 1 Yr. Rs. 100/-; 2 Yrs. Rs. 180/-; 3 Yrs. Rs. 250/- (Circle the period of subscription)

DD / MO No. date

Name (in block letters) :

Subscriberprofile : Student/Academician/Institution/Others

Address :

PIN :

Pleaseallowus4to6weekstothedespatchofthefirstissue.P.S. : For Renewal / change in address, please quote your subscription number.


42

ogmejs, keWÀêer³e mlejeJej DeefOekeÀeN³eeb®eer ce³ee&efole mebK³ee ue#eele IesTve l³eebvee ceesþîee mebK³esves Demeuesu³ee J³eeheeN³eeb®³ee meerpeerSmeìer DeeefCe SmepeerSmeìer mebyebefOele J³eJenejebJej osKejsKe keÀjC³eemeeþer efJeefMeä peyeeyeoejer osC³eele ³eeJeer, Demes he´mleeefJele keÀjC³eele Deeues Deens. J³eeheeN³eeb®eer veeWoCeer, keÀje®ee YejCee DeeefCe efJeJejCehe$es pecee keÀjC³eemeejK³ee owvebefove keÀecekeÀepee®eer peyeeyeoejer mebhetCe& jep³eevee osC³eele ³eeJeer. ogmeN³ee Meyoeble meebiee³e®es lej, J³eeheejer pesLes jenle Demesue lesLes l³eeb®eer veeWoCeer nesTve lesLes®e lees keÀje®ee YejCee keÀjsue. meeOeejCeheCes, J³eeheejer SkeÀe®e keÀj DeefOekeÀeN³eeMeer mebJeeo meeOesue.

eflemejs, veeWoCeerke=Àle J³eeheeN³eeves Yejuesuee keÀj mebyebefOele mejkeÀej®³ee yeBkeÀ Keel³eele pecee nesF&ue. cnCepes, SmepeerSmeìer keÀjeheemetve Deeuesues GlheVe ns jep³e mejkeÀej®³ee lej meerpeerSmeìer keÀjeletve pecee Peeuesues GlheVe keWÀê mejkeÀej®³ee Keel³eele pecee nesF&ue.

®eewLes, veJ³ee J³eJemLesle keÀeieohe$eeb®eer HesÀjhe[leeUCeer ner cepeyetle kesÀueer iesueer heeefnpes. ³eesi³e HesÀjhe[leeUCeer DeYeeJeer J³eeheejer keÀj YejCes ìeUleele DeeefCe keÀjhee$e efJe¬eÀerJej DeveeJeM³ekeÀ meJeuele ueeìleele. He´Àevme®³ee OeleeaJej keWÀêer³e lemes®e he´eosefMekeÀ mlejeJej keÀj®egkeÀJesefiejer efJejesOeer efJeYeeie mLeeheve keÀªve keÀjyegæ[Jesefiejer jesKelee ³esT MekeÀles. He´ÀevmemeejK³ee osMeebceOeerue DevegYeJeeb®³ee DeeOeejs, SmepeerSmeìer DeeefCe meerpeerSmeìer DeefOekeÀeN³eebceO³es peyeeyeoejer efJeYeeietve oslee ³esT MekeÀles, Demes meg®eJeC³eele Deeues. he´Lece GuuesefKele DeefOekeÀejer jep³eebceOeerue HesÀjhe[leeUCeer®³ee cegÐeebceO³es lej veblej GuuesKe keÀjC³eele Deeuesues DeefOekeÀejer Deeblejjep³e DeeefCe DeeblejosMeer³e MeeKee Demeuesu³ee keÀj he´keÀjCeebceO³es ue#e Ieeueleerue.

hee®eJes, keÀjoel³ee®eer he´l³e#e JewOeeefvekeÀ keÀjhee$e peyeeyeoejer DeeefCe l³eeves Yejuesuee keÀj ³eeleerue leHeÀeJele keÀceer keÀjC³eemeeþer

l³ee®³ee Deee|LekeÀ J³eJenejeb®eer leheemeCeer keÀjCes DeeJeM³ekeÀ Deens. cnCetve, Jemlet Je mesJeeb®³ee Guee{eueervegmeej Jeie&Jeejer keÀjC³eele Deeuesues efJeefYeVe he´keÀej®es keÀjoeles DeeefCe l³eeb®es efJeefYeVe mJeªhee®es Deee|LekeÀ J³eJenej ³eeb®ee DebleYee&Je nesF&ue, ³ee ¢äerves ³eesi³e DeMee uesKee leheemeCeer®eer iejpe Deens. lemes®e keÀj yeg[JeCeeN³eebvee DeesUKetve l³eeb®ee ³eesi³e yeboesyemle keÀjC³eemeeþer efJeefJeOe he´ef¬eÀ³eeb®ee l³eele meceeJesMe DemeeJee.

peerSmeìer uesKee leheemeCeerle (ceie les meerpeerSmeìer Demees DeLeJee SmepeerSmeìer) jep³eejep³eebleerue cegÐeebmen mLeeefvekeÀ yeeyeerner iegbleuesu³ee Demeu³eeves uesKeeleheemeCeer®eer peyeeyeoejer meerpeerSmeìer DeeefCe SmepeerSmeìer oesvner DeefOekeÀeN³eebJej efoueer peeJeer. meJe&meeOeejCeheCes, Deeblejjep³e hekeÀjCes ner meerpeerSmeìer ®³ee DeefOekeÀeN³eebveer I³eeJeerle. ³eecegUs hekeÀjCeeb®eer efveJe[ keÀjleevee SmepeerSmeìer®es G®®e mlejer³e

Yojana : Published in Hindi, English, Urdu, Tamil, Telugu, Malayalam, Kannada, Gujrati, Marathi, Punjabi Bengali, Assamese&Oriya

Send your subscription by DD / MO in the name of Director, Publications Division, addresses to :Advertisement & Criculation Manager, Publications Division, East Block-IV, Level VII,

R.K. Puram, New Delhi 110 066. Tel. : 6105590; Fax : 6175516 / 6193 Subscriptions wil arise also be accepted at our sales emporia:

Hall No.196, Old Secretariat, Delhi Ph.011-3968906 Rajaji Bhavan, Besant Nagar, Chennai, Ph.: 044-4917673 8, Esplande East, Kolkata Ph: 033-2488030 BiharStateCo-operativeBankBuilding,AshokaRajpath, Patna. Ph.: 0612-653823 Press Road Thiruvanthapuram Ph.: 0471-330650 27/6 Ram Mohan Rai Marg, Lucknow Ph.: 0522-208041 C-701, Kendriya Sadan, C.B.D. Belapur, Navi Mumbai StateArchaelogicalMuseum Building, Public Gardens. Hyderabad Ph.: 040-236393 1st Floor, F-Wing, Kendriya Sadan, Koramangala Bangalore Ph.: 080-5537244 CGOBhavan,A-Wing,A.B.Road, Indore 80, Malviya Nagar, Bhopal B-7/8, Bhawani Singh Road, Jaipur.

For Yojana Tamil, Telugu, Malayam, Kannada, Gujrati, Marathi, Bengali and Assamese please enrol yourself with Editors of the respective at the addressess given Below;

Editor, Yojana (Marathi), B-701, Kendriaya Sadan, C.B.D. Belapur, Navi Mumbai.Editor,Yojana (Gujarti),AmbikaComplex,1stFloor,AboveUCOBank,Paldi,Ahemdabad,Ph.:079-6638670Editor,Yojana (Assamese),NaujanRoad,UzanBazar,Guwahati,Ph.:0361-516792Editor, Yojana (Bengali), 8, Esplanade East, Ground Floor, Kolkata, Ph.: 033-2432576Editor,Yojana (Tamil),'A'Wing,GroundFloor,ShastriBhavan,Chennai,Ph:0444-8272382Editor,Yoajna (Telugu),10-2-1,F.D.C.Complex,ACGuards,Hyderabad,Ph:040-236579Editor,Yojana (Malayalam),'Reshmi'14/916Vazuthacadu,Thiruvanthapuram,Ph:0471-63826Editor, Yojana (Kannada), 1st Floor, 'F' Wing, Kendriya Sadan, Koramangala, Bangalore, Ph: 080-5537244.


DeefOekeÀejer DeeefCe meerpeerSmeìer ³eeb®³eele ³eesi³e mecevJe³e meeOeuee peeF&ue.

meneJes, SceDee³eSme ner SmepeerSmeìer DeeefCe meerpeerSmeìer ³ee oesvner keÀe³ee&ue³eeb®eer SkeÀeeqlcekeÀ keÀecekeÀepehe×leer Demesue. SmepeerSmeìer, meerpeerSmeìer, he@ve ¬eÀceebkeÀ DeeefCe keÀjefJe<e³ekeÀ ceeefnleer osJeeCeIesJeeCe J³eJemLee ³eeletve Dee³ekeÀj Je meercee MegukeÀ ³eeyeeyele ieesUe kesÀuesu³ee ceeefnleer®es SkeÀerkeÀjCe ne peerSmeìer heMeemevee®ee DeeJeM³ekeÀ IeìkeÀ Deens. mebyebefOele DeefOekeÀeN³eebkeÀ[s®e ns efJe<e³e jenleerue, cee$e Dev³e keÀj efJeYeeieeleerue DeefOekeÀeN³eebvee iejpe he[sue lesJne ner ceeefnleer efceUCesner iejpes®es Deens.

meejebMe

keWÀê Je jep³e mejkeÀej®eer Dehe´l³e#e keÀj J³eJemLee DeeefCe keWÀêe®eer he´l³e#e keÀj J³eJemLee ³eeceO³es peerSmeìer ueeiet kesÀu³eeves Deee|LekeÀ ¢äîee keÀe³e&#ece, efkeÀHeÀe³eleMeerj Je heejoMe&keÀ keÀj j®evee he´mLeeefhele nesC³eeme ceole nesCeej Deens. Yeejleer³e keÀjoel³eeuee osMeebleie&le lemes®e Deeblejjeäêr³e yeepeejhesþslener mheOee&lcekeÀ yeveJeCeejer ner keÀjj®evee Deens. cee$e leer ueeiet keÀjC³eeleerue De[LeUs otj keÀjCesner cenlJee®es Deens. l³ee®eyejesyej, jep³e mlejeJejerue Dev³e keÀjebceO³esner megOeejCee keÀjCes DeeJeM³ekeÀ Deens. jep³e Glheeove MegukeÀ, ceesìj Jeenve keÀj, he´Jeemeer Je Jemleg keÀj, mì@che æ[îegìer DeeefCe veeWoCeer keÀj ³eebmeejK³ee jep³eeleerue Dev³e keÀjebceO³es megOeejCee DeeCeC³ee®eer efJeMes<e keÀeUpeer I³eeJeer ueeieCeej Deens. YeefJe<³eeleerue efJekeÀeme Je YejYejeìer®³ee veJ³ee ef#eeflepeekeÀ[s osMeeuee vesC³eeme meg³eesi³e DeMeer Yeejleer³e keÀj J³eJemLee l³eecegUs DeeqmlelJeele ³esF&ue.

(censMe hegjesefnle - HeÀeQ[sMeve HeÀe@j heeqyuekeÀ SkeÀe@veesceerkeÌme Sv[ hee@efuemeer efjme®e&, veJeer efouueer ³ee mebmLes®es meb®eeuekeÀ. mebhekeÀe&meeþer F&[email protected])

ö Yee<eeblejë GcesMe kegÀuekeÀCeea

HesÀmeyetkeÀ peeefnjele

³eespevee ceeefmekeÀeves vegkeÀles®e Deeheues HesÀmeyetkeÀ heeve meg© kesÀues Deens. ³ee Dee@veueeF&ve

ceeO³eceeÜejs Jee®ekeÀebvee Deece®³eekeÀ[tve leelkeÀeU met®evee, Deece®es keÀe³e&¬eÀce Je Deeieeceer

DebkeÀebyeÎue ceeefnleer heéhle keÀjlee ³esF&ue DeeefCe l³eeJej heéflemeeoner oslee ³esF&ue.

oesve ceefnv³eeb®³ee keÀeueeJeOeerle Deece®³ee Jee®ekeÀebkeÀ[tve heéhle Peeuesu³ee 15,500

hes#ee DeefOekeÀ hemebleer efou³ee Demetve l³eeyeÎue Deecner l³eeb®es DeeYeejer Deenesle. Deeheuee

heeeEþyee Demee®e keÀe³ece jenerue, DeMeer Dehes#ee yeeUielees.

Deece®³ee HesÀmeyetkeÀ heeveeJej heesnes®eC³eemeeþer HesÀmeyetkeÀ®³ee me®e&Jej ³eespevee peve&ue

ìeF&he keÀje eEkeÀJee legce®³ee Fbìjvesì Dee@[sme yeejJej Keeueerue ueeRkeÀ ìekeÀe:

h t t p s : / / w w w. f a c e b o o k . c o m / p a g e s / Yo j a n a -journal/181785378644304?ref=hl

ke=Àhe³ee Deece®³ee HesÀmeyetkeÀ heeveeuee Yesì Ðee DeeefCe Deeheu³ee ceewu³eJeeve met®evee

Deece®³eehe³e¥le heesnes®eJee.


44

FbìjvesìJejerue ceeuekeÀer DeefOekeÀej: mJeeleb$³e DeeefCe jeäêr³e megj#esJej heefjCeeceö megveerue Deyeénce

iesu³ee Je<eea®ee GÊejeOe& Fbìjvesì DeefOekeÀeje®³ee ¢äerves Del³eble cenlJee®ee jeefnuee DeeefCe l³eeuee keÀejCe nesles S[Je[& mvees[sve. pece&ve ®e@vmesuej S@pesuee cekexÀue DeeefCe yeéefPeue®es DeO³e#e ef[uecee jewmesHeÀ ³eebvee DeeheCe megj#es®³ee keÀejCeeves veJns lej Deee|LekeÀ keÀejCeeJeªve DecesefjkeÀve ìsnUCeer®es ue#³e Peeu³ee®eer he´Lece peeCeerJe Peeueer. ³ee®ee l³eebveer peesjoej efve<esOe kesÀuee. Fefleneme, leb$e%eeve, YeewieesefuekeÀ eqmLeleer (topology) DeeefCe J³eeheej F.cegUs Fbìjvesì®³ee yeeyeleerle DecesefjkesÀ®eer GoejceleJeeoer, ngketÀceMene DeLeJee Fbìjvesì®ee keÀejYeejer cnCetve keÀeneRveer ceev³e kesÀuesu³ee YetefcekesÀ®eer hegvne keÀþesjheCes íeveveer nesT ueeieueer. Fbìjvesì®³ee cenlJehetCe& mebmLee (I star bodies) p³ee leebef$ekeÀ mecegoe³e cnCetve DeesUKeu³ee peeleele l³eeceO³es 1) Fbìjvesì keÀe@heexjsMeve HeÀe@j DemeeF&v[ vescme DeB[ vebyeme& (ICANN), 2) hee®e heéosefMekeÀ Fbìjvesì jsefpemìêrpe cnCepes DeeefHe´ÀkeÀve, DecesefjkeÀve, SefMe³ee-he@efmeefHeÀkeÀ, ³egjesheer³e Je

ue@efìve DecesefjkeÀve, 3) oesve hećeeCe efveeq½ele keÀjCeeN³ee mebIeìvee - Jeu[& JeeF&[ Jesye keÀvmee@e|ì³ece DeeefCe Fbìjvesì FbefpeefveDeeEjie ìemkeÀ HeÀesme& (IETF), 4) Fbìjvesì Deee|keÀìskeÌ®ej yees[& (IAB) DeeefCe 5) Fbìjvesì meesmee³eìer (ISOC) ³eeb®ee meceeJesMe neslees. ³ee mebmLeebceeHeÀ¥le 7 Dee@keÌìesyejuee cee@BìseqJnef[Dees mìsìceWì peejer kesÀues iesues. l³eevegmeej peieYejeleerue Fbìjvesì JeehejCeeN³eeb®eer J³eehekeÀ ìsnUCeer keÀªve l³eeb®³eeJej vepej þsJeC³ee®³ee vegkeÀl³ee®e GIe[keÀerme Deeuesu³ee he´keÀejecegUs Fbìjvesì JeehejCeeN³eeb®ee efJeéeeme hee³eoUer leg[Jeuee peele Demeu³eeyeÎue l³ee efveJesoveele leerJe´ eE®elee J³eÊeÀ keÀjC³eele Deeueer nesleer. `ÌCANN DeeefCe IANA ®³ee keÀecekeÀepee®³ee peeieeflekeÀerkeÀjCee®ee Jesie Jee{JeC³ee®es''... DeeJeenve l³ee efveJesoveele kesÀues nesles. ³ee®ee DeLe& ne neslee keÀe keÀer, Fbìjvesì DeefOekeÀejeleerue DecesefjkesÀ®eer efJeMes<e YetefcekeÀe mebheJeC³ee®eer F®íe DeKesj ³ee Fbìjvesì mebmLeebveer oMe&Jeueer Deens? lejermeg×e, l³eeb®³ee

YetefcekesÀleerue ³ee veeìîece³e yeouee®³ee ceeietve hegvne DeLee&Jej ce³ee&oe DeeCeCeejs efJeOeeve nesles®e. ``JeeleeJejCe efvecee&Ce keÀjC³ee®³ee efoMesves ner peeieeflekeÀerkeÀjCee®eer heéf¬eÀ³ee JneJeer, p³eele meJe& YeeieOeejkeÀ osMeebvee menYeeiee®eer meceeve mebOeer Demesue''. Fbìjvesì mebmLeebveer YeeieOeejkeÀ osMeebMeer FbìjvesìmeboYee&le OeesjCe þjJeC³eeyeeyele ®e®ee& keÀjC³ee®ee cegÎe JeeìeIeeìeR®³ee heefuekeÀ[s Deens, Demes mheä mebkesÀle l³eeletve efoues Deensle. HeÀoer ®esne[s ³eeb®³eeMeer Peeuesu³ee ®e®exveblej oesve efoJemeebveer DeO³e#e jewmesHeÀ ³eebveer eqìdJeìjJeªve peenerj kesÀues keÀer, yeéefPeue ³ee cegÐeeJej efJeefJeOe osMeeb®es mejkeÀej, GÐeesie, meceepe DeeefCe efMe#eCe ³ee #es$eeleerue OegjerCeeb®eer SkeÀ efMeKej heefj<eo YejJeCeej Deens. meeDees heeDeesuees ³esLes ³esl³ee 23 Je 24 Sefheúeuee nesCeeN³ee ³ee heefj<eos®es veecekeÀjCe `vesì cebef[³eue' (Net Mundial) Demes keÀjC³eele Deeues Demetve l³eele Fbìjvesì DeefOekeÀejebmeboYee&le lelJes eEkeÀJee heg{erue efJekeÀemeemeboYee&le 188 he´mleeJe ®e®exmeeþer meeoj keÀjC³eele ³esCeej Deensle.

efJeMes<e uesKe


ner yewþkeÀ Fbìjvesì he³ee&JejCeeleerue yenghe#eer³e keÀjej DeeefCe he´l³eskeÀ YeeieOeejkeÀ osMeeuee OeesjCe þjJeC³ee®³ee l³eeb®³ee nkeÌkeÀebyeeyele cenlJee®eer þjsue, Demes efveeq½eleheCes ceeveC³eele ³esle Deens.

yenghe#eer³elee DeeefCe yengYeeieOeejkeÀJeeo ³eeyeeyeleerle oMekeÀYejentve DeefOekeÀ keÀeUeheemetve Jeeo hesìuee Deens. yengYeeieOeejkeÀJeeo cnCepes he´Meemevee®ee SkeÀ he´keÀej Demetve l³eele he´l³eskeÀ YeeieOeejkeÀ osMeeme OeesjCe þjJeC³ee®³ee heéf¬eÀ³esle menYeeieer keÀªve IesC³ee®eer nceer osC³eele Deeueer Deens. (meuueecemeuele eEkeÀJee efveCe&³e heéf¬eÀ³esle- pes nJes Demesue les). 2003-2005 ³ee ojc³eeve Peeuesu³ee Jeu[& meefceì Dee@ve FvHeÀcexMeve meesmee³eìer®³ee (WSIS) heefj<eos®³ee meceejesheeveblej cebpetj keÀjC³eele Deeuesu³ee ìîegefveme DepeW[ele yengYeeieOeejkeÀJeeo he×leeruee ieé¿e þjJeC³eele Deeues. pewmes Les eqmLeleer jent osC³eeme DevegketÀue Demeuesu³eebkeÀ[tve ³ee efMeKej heefj<eosleerue DepeW[îeeme meb³egÊeÀ jeä^mebIee®³ee mebmLeeb®ee Fbìjvesì leey³eele IesC³ee®ee he´³elve cnCetve heeefnues iesues. hejbleg heefjCeeceer DeeqmlelJeele Deeuesu³ee ìîegefveme DepeW[ele he´l³eskeÀ YeeieOeejkeÀe®ee efveCe&³e heéf¬eÀ³esleerue menYeeie (multistakeholderism) ner®e heg{erue efoMee Demesue, ³ee celeeuee mheäheCes ceev³elee osC³eele Deeueer. l³ee®eyejesyej yenghe#eer³e DeefOekeÀej ³eb$eCee Fbìjvesì he´Meemevee®ee JewOe IeìkeÀ Demeu³ee®es mJeerkeÀejC³eele Deeues. YeeieOeejkeÀeb®³ee ³eeoerceO³es DeveskeÀ osMe, Keemeieer #es$e, veeiejer meceepe, DeeblejmejkeÀejer mebIeìvee, Deeblejjeäêr³e ceevekeÀ (standard) mebmLee DeeefCe Jej GuuesKe kesÀuesu³ee YeeieOeejkeÀ ieìebceO³es meceeefJeä Demeuesues efMe#eCele%e Je

leb$e%eeb®ee meceeJesMe Deens. ìîegefveme DepeW[eves Fbìjvesì DeefOekeÀej ceb®e (Fbìjvesì ieJnve&vme HeÀesjce) Je Jee|Oele menkeÀe³ee&®eer heéf¬eÀ³ee mLeeefhele kesÀueer. yeeje keÀueceer ngketÀceveec³eemen Dee³epeerSHeÀ®eer efJemle=le J³eeK³ee efveeq½ele keÀjC³eele Deeueer. meceesj ³esCeejs cegÎs efveeq½ele keÀjCes, l³eebvee peieYejeleerue cenlJee®³ee mebmLee DeeefCe meJe&meeceev³e peveles®³ee efveoMe&veeme DeeCeCes Je ³eesi³e Demesue lesLes efMeHeÀejMeer keÀjCes ³eeb®ee l³eele meceeJesMe neslee. Lees[keÌ³eele, ne meewc³e peieYejeleerue Fbìjvesì ³ee megefJeOee Jeeheje®es Je l³eeJejerue ceeuekeÀer nkeÌkeÀe®es keÀe³eos yeveJeCeeje ceb®e neslee. Jee{erJe menkeÀe³ee&®ee DeLe& meJe& osMeeb®³ee mejkeÀejebvee FbìjvesìMeer mebyebefOele Deeblejjeäêr³e OeesjCeelcekeÀ cegÐeebJej Deeheueer YetefcekeÀe Je peyeeyeoejer heej hee[C³ee®eer meceeve mebOeer osCes, Demee efveeq½ele keÀjC³eele Deeuee. cee$e Deeblejjeäêr³e OeesjCeelcekeÀ cegÐeebJej heefjCeece ve keÀjCeeN³ee owvebefove leebef$ekeÀ Je keÀe³ee&vJe³eve (operational) cegÐeeb®ee l³eele meceeJesMe keÀjC³eele Deeuesuee veener. lemes®e Deepe®³ee Ie[erueener l³eeyeeyele DeefOekeÀeefOekeÀ mheälee DeeCeC³ee®es he´³elve megª Deensle.

meele Je<ee¥veblej ogyeF&le Yejuesu³ee peeieeflekeÀ otjmeb®eej heefj<eoslener pewmes Les Jeeu³eebveer Fbìjvesì®ee leeyee IesC³ee®ee ne meb³egÊeÀ jeä^mebIee®ee DeeCeKeer SkeÀ he´³elve Demeu³ee®eer nekeÀeìer GþJeueer. DecesefjkeÀve Je®e&mJe ceev³e vemeCeeN³ee keÀener iewj DecesefjkeÀve jeäêbveerner pewmes Les YetefcekesÀMeer le[pees[ keÀjC³ee®eer F®íe heóe|Mele kesÀueer, keÀejCe Flej keÀesCel³eener osMeebhes#ee DecesefjkeÀve v³ee³eeue³e ceeveJeer nkeÌkeÀebyeeyele DeefOekeÀ peesceoej YetefcekeÀe IesF&ue, ³ee®eer l³eebvee Kee$eer heìueer nesleer. Jemlegleë meb³egÊeÀ jeä^mebIe DeeefCe Deeblejjeäêr³e DeefOekeÀejMeeneruee

DevegketÀue Demeuesu³eeb®³ee je#emeerkeÀjCeemeeþer (demonization) DecesefjkesÀves ®eebieuee hee³ee j®euee neslee. Fbìjvesì mJeeleb$³e ner efnuejer eÅkeÌueìve ³eeb®³ee vesle=lJeeKeeueerue DecesefjkeÀve hejjeä^ ceb$eeue³ee®eer mebkeÀuhevee nesleer. l³eebveer Deeheu³ee kegÀMeue JeÊe=ÀlJe Mewueervegmeej Demes cnìues nesles keÀer, peieele ®eebieues osMe Deensle, JeeF&ì osMe Deensle DeeefCe keÀener kegbÀheCeeJej®es (swing states) Deensle. DecesefjkeÀe, Fbiueb[ Je keÀener mkeBÀ[sveseqJn³eve osMe Fbìjvesì mJeeleb$³ee®es meceLe&keÀ nesles. ®eerve, jefMe³ee DeeefCe meewoer Dejsefye³ee Fbìjvesì DeefOekeÀeje®es efJeYeepeve keÀjCeeN³ee ngketÀceMeener osMeeb®eer GoenjCes nesle. DeeefCe Yeejle, yeéefPeue DeeefCe Fb[esvesefMe³ee ner kegbÀheCeeJej®eer jeäs nesleer. ogmeN³ee Meyoeble meebiee³e®es lej leer keÀesCel³eener yeepetme-®eebieueer yeepet eEkeÀJee JeeF&ì yeepe- PegketÀ MekeÀle nesleer.

Fbìjvesì mJeeleb$³ee®eer ner ngMeejerves ceeb[uesueer keÀuhevee oes<eebveer Yejuesueer nesleer. DecesefjkesÀleerue mesvmee@jefMehe jepeJeì ner ®eervehes#ee keÀesCel³eener DeLee&ves ®eebieueer veener. ®eerveceO³es jepekeÀer³e Yee<eCeebJej mesvmee@jefMehe Deens. efnuejer eÅkeÌueìve ³eeb®³eeJej he´®eb[ heÝeeJe Demeuesu³ee yeewef×keÀ mebheoe mJeeefcelJeJeeoer ieìecegUs (uee@yeer) DecesefjkeÀe %eeve efceUJeC³ee®ee ceeie&®e mesvmee@j keÀjles. keÀesCel³eener meeceev³e efoJeMeer, meebmke=ÀeflekeÀ Yee<eCeeuee yengceleecegUs jepekeÀer³e Yee<eCee®³ee leguevesle keÀmes PegkeÀles ceehe efceUles, ns peieYejeleerue ìsefueeqJnpeve ®e@veume®³ee hes#ekeÀeb®eer DeekeÀ[sJeejer Deeheu³eeuee menpe meebiesue. ®eerve®eer eEYele HeÀÊeÀ l³eeb®³ee veeieefjkeÀebJej ngketÀcele keÀª MekeÀles - efle®³ee keÀe³e&keÀ#esle ve ³esCeeN³ee peieYejeleerue vesefìPevmeJej ®eerve®³ee mesvmee@jefMehe®ee keÀenerner heefjCeece nesle veener. ogmejerkeÀ[s, DecesefjkesÀ®es


46

mesvmee@jefMehe®es keÀe³eos peJeUheeme peeieeflekeÀ heefjCeece keÀjle Demeleele. ³ee®es keÀejCe ns Deens keÀer, DecesefjkesÀleerue mesvmee@jefMehe jepeJeì ner FbìjvesìJejerue ceeefnleer yuee@keÀ DeLeJee efHeÀuìj keÀjC³eeJej heécegK³eeves DeeOeeefjle veener. leebef$ekeÀ DeeefCe Deee|LekeÀ ceO³emLe DeesUKetve l³eeb®³eeJej oyeeJe DeeCetve l³eeb®es ue#³e Dee@HeÀueeF&ve keÀjC³eeme Yeeie hee[ues peeles. ìsnUCeer®ee he´Mve ³eslees lesJne DecesefjkeÀe ner ®eervehes#eener IeelekeÀ Deens, Demes SKeeoe ³egefÊeÀJeeo keÀª MekesÀue. hegvne ®eerve®³ee mesvmee@jefMeheMeer leguevee kesÀu³eeme ®eerve l³eeb®³ee veeieefjkeÀeb®eer J³eehekeÀ hećeeCeeJej mejmekeÀì ìsnUCeer keÀjlees. heCe DecesefjkeÀve ìsnUCeer veeieefjkeÀebJej®e heefjCeece keÀjles, Demes veener lej Fbìjvesì JeehejCeeN³ee he´l³eskeÀ J³eÊeÀeruee ceeueJesDej, ìêspeve ns Jne³ejme, keÀcekegÀJele mee@HeÌìJesDej efJekeÀefmele keÀjCes, Sef¬eÀhMeve opee&, mesJee hegjJeþeoej kebÀhev³ee, Dee³eSmeheer, ve@Meveue ye@keÀyeesve FvHe´Àemì^keÌ®ej Je meyeceefjve DeeseqhìkeÀ kesÀyeumeceO³es oes<e þsJeC³ee®³ee leb$eemen yengmlejer³e heefJe$ee IesTve ue#³e kesÀues peeles. Fbìjvesì megj#ee iegª cnCetve DeesUKeues peeCeejs yegme eqMveDej Deeheu³eeuee meebieleele keÀer, ieghlelesefMeJee³e megj#ee Demet MekeÀle veener. DeeefCe mJeeleb$³eeuee megj#ee DeeefCe ieghlelee ³ee oesvner ieesäer DeeJeM³ekeÀ Demeleele. cnCetve®e J³eehekeÀ ìsnUCeer Del³eeJeM³ekeÀ Demeuesu³ee megj#esuee hee³eoUer leg[Jeles DeeefCe F&-keÀe@ceme&, F&-yeBeEkeÀie, yeewef×keÀ mebheoe, Jew³eefÊeÀkeÀ ceeefnleer DeeefCe ieesheveer³e ceeefnleer YesÐe yeveJetve yeepeejhesþeb®es ®eueveJeueve keÀcekegÀJele yeveJeles. megjef#ele Fbìjvesì Je ceeefnleer³egÊeÀ meceepe yeveJeC³eemeeþer osMe Je Keemeieer kebÀhev³eebkeÀ[tve meecetefnkeÀ ìsnUCeer mebheueer heeefnpes.

Yeejleemeeþer mebOeer:

DecesefjkesÀleerue yeewef×keÀ mebheoe efveye¥Oe

Demeuesu³ee he×leerhes#ee JesieUer DeMeer Yeejlee®eer

YetefcekeÀe Demetve, Yeejlee®ee efJeéeeme Deens keÀer,

Yee<eCe Je DeefYeJ³eÊeÀer mJeeleb$³eemeeþer %eeveehe³e¥le

heesn®elee ³esCes, ner hetJe&Deì Deens. peeieeflekeÀ

yeewef×keÀ mebheoe OeesjCe eEkeÀJee %eeveehe³e¥le

heesn®elee ³esC³ee®³ee DeefOekeÀejehegjles yeesuee³e®es

lej, osMeebleie&le OeesjCe DeeefCe peeieeflekeÀ

yeewef×keÀ mebheoe mebIeìves®es Deeblejjeäêr³e OeesjCe

þjJeC³ee®³ee yeeyeleerle Yeejle DeeIee[erJej

Deens. 1970 heemetve OeesjCe þjJeCeeN³eebveer

Deejesi³ee®³ee nkeÌkeÀe®es Deew<eOes efceUC³ee®³ee

nkeÌkeÀe®³ee mJeªheele meceLe&ve kesÀues Deens.

Deieoer DeefuekeÀ[s cnCepes petve 2013

ceO³es ¢äernerveebmeeþer ceje&kesÀMe keÀjej Ie[Jetve

DeeCeC³eele Yeejleeves cenlJee®eer YetefcekeÀe

yepeeJeueer. p³eeÜejs ¢äernerve ueeskeÀebvee Je

keÀe@heerjeF&ì OeejkeÀebvee keÀesCeleerner jkeÌkeÀce ve oslee

hegmlekeÀeb®es megueYe mJeªheeble - pej leMeer ceeefnleer

GheueyOe keÀªve osC³eele Deeueer vemesue lej -

l³eeb®es ©heeblej keÀjC³ee®ee nkeÌkeÀ osC³eele Deeuee

Deens. (³ee keÀjeje®ee DeheJeeo, ueJeef®ekeÀlee

eEkeÀJee ce³ee&oe cnCetvener GuuesKe kesÀuee peelees.)

ceje&kesÀMe keÀjej ne efJeefMeä Dehebieebmeeþer

(¢äernerve) DeeefCe efJeefMeä keÀe³ee&mebyebOeer (HeÀÊeÀ

keÀe@heerjeF&ì) Deens. ceje&kesÀMe keÀjeje®³ee

vescekesÀ efJeª× cnCepes keÀe@heerjeF&ì keÀe³eÐeeletve

Yeejlee®ee DehebielJeeyeeyele DeheJeeo keÀjC³eele

Deeuee Demetve DehebielJe DeeefCe efJeefMeä keÀe³e& ³ee

oesvneryeeyele ne keÀe³eoe leìmLe Deens. keÀjeje®³ee

³eMemJeer DebceueyepeeJeCeermeeþer, cnCepes SkeÀe

osMeeleerue Dehebieebmeeþer GheueyOe Demeuesueer

ceeefnleer peeieeflekeÀ mlejeJej GheueyOe keÀªve

osC³eemeeþer Fbìjvesì Del³eble cenlJee®es Deens, ns

ue#eele Ieslee Yeejleeves Fbìjvesì DeefOekeÀeje®³ee

Jeleg&Uele Deeheuee heÝeeJe DeefOekeÀ J³eehekeÀ

keÀjC³ee®eer lemes®e FvHeÀcexMeve meesmee³eìer®es

he´Meemeve DeefOekeÀ efJemleeefjle keÀjC³ee®eer JesU

Deeueer Deens.S[Je[& mvees[sve he½eele leLeekeÀefLele

kegbÀheCeeJej®³ee jeäêb®eer YetefcekeÀe peemle veweflekeÀ Demee³euee nJeer. leerJe´ jepekeÀer³e F®íeMeÊeÀer®ee Ghe³eesie keÀªve ³ee osMeebveer Deepe®³ee Ie[er®ee HeÀe³eoe GþJeuee heeefnpes. he´l³eskeÀeuee Deew<eOe efceUC³ee®ee nkeÌkeÀ SJe{îeehegjles ce³ee&efole ve jenlee he´l³eskeÀe®ee %eeveehe³e¥le heesn®eC³ee®ee nkeÌkeÀ ns DeefOekeÀej#es$e efceUJetve osC³eemeeþerner Yeejleeves DeefOekeÀ J³eehekeÀ he´³elve keÀjC³ee®eer JesU Deeueer Deens. hesìbì nkeÌkeÀ DeeefCe meÊeÀer®eer hejJeevee he×leer Jeeheªve hejJe[Ceejs Je DeefYeveJe ef[peerìue ne[&JesDej (efJeMes<eleë ceesyeeF&ue HeÀesvme) eflemeN³ee peieeuee Deeheu³eeuee GheueyOe keÀªve oslee ³esleerue. ³eecegUs hesìbìOeejkeÀ, veeefJev³ehetCe& mebMeesOekeÀ, GlheeokeÀ, ieénkeÀ DeeefCe mejkeÀej ³ee meJee¥®ee®e HeÀe³eoe nesTve Yeejlee®es mJeªhe peiee®eer Deew<eOeMeeUe SJe{s®e ve jenlee l³eeheg{s peeTve peieeleerue FueskeÌìê@efvekeÀ ogkeÀeve cnCetve nesF&ue, ³ee®eer Kee$eer efceUsue. yeé@[yeB[ keÀe@heerjeF&ì DeefOeYeej efkeÀJee keÀj ³eemeejKes mejmekeÀì MegukeÀeb®es cee@[sume JeehejC³ee®eer MekeÌ³eleener he[leeUtve heenlee ³esF&ue. p³eecegUs Fbìjvesì JeehejCeeN³eebvee mJemleele meeceieér efceUsue (cepeketÀj, heéflecee, eqJnef[Dees, Dee@ef[Dees, iescme DeeefCe mee@HeÌìJesDej) DeeefCe mebMeesOekeÀebvee Yeejleeleerue meJe& Fbìjvesì JeehejCeeN³eebkeÀ[tve keÀener je@³euìer efceUC³ee®eer Kee$eer Demesue. DecesefjkesÀves keÀe@heerjeF&ì DebceueyepeeJeCeerJej DeeOeeefjle he´mLeeefhele


kesÀuesueer efve³eb$eCe he×leer veä keÀjC³eemeeþer ³ee ceeiee&ves Depetve yejs®e heg{s peeJes ueeieCeej Deens. KeemeieerheCee®³ee DeefOekeÀeje®ee he´Mve ³eslees lesJne Deeheu³eeuee SkeÀe peeieeflekeÀ opee&®³ee KeemeieerheCeemebyebOeer keÀe³eoe keÀªve mJeleb$e, mJee³eÊe DeeefCe mJe³ebhesefjle Dee³egÊeÀ vescelee ³esF&ue, pees Keemeieer DeeefCe mejkeÀejer kebÀhev³eebvee Lees[îeeMee Yee[sheìdìîeeJej þsJet MekesÀue. l³eeveblej Deeheu³eeuee ceeveJeer nkeÌkeÀ lelJeeb®es heeueve keÀjCeejer Jew%eeefvekeÀ, ueeq#³ele ìsnUCeer he×leer®eer iejpe ueeiesue. ³eecegUs Yeejle SkeÀe®e JesUsme yeewef×keÀ mebheoe DeeefCe KeemeieerheCee®ee DeefOekeÀej ³eeyeeyele mJeie&Jele þjsue DeeefCe l³eeÜejs Keemeieer kebÀhev³eeb®eer ceesþer iegbleJeCetkeÀ DeekeÀe|<ele keÀjlee ³esF&ue. lemes®e peeieeflekeÀ mecegoe³e Je mJee³eÊe ceeO³eceeb®eer meefo®íener efceUJelee ³esF&ue. megj#esmeeþer KeemeieerheCee®ee DeefOekeÀej ner hetJe&Deì Deens, ns ue#eele Ieslee mee³eyej megj#es®³ee heefjhes#³eeletvener Yeejle Del³eble megjef#ele yevesue. DeLee&le®e, osMeeleerue efJeÐeceeve heefjeqmLeleer heenlee ns SkeÀ keÀeuheefvekeÀ mJehvejbpeve®e Deens, heCe Deeheu³eemeeþer heeþhegjeJee keÀjC³eeme ³eesi³e Demes mebYeeJ³e YeefJe<³ener Deens.

Fbìjvesì DeefOekeÀeje®eer mebOeer:

yengYeeieOeejkeÀ osMe DeeefCe yenghe#eer³e keÀjej ³eeb®³eeleerue leCeeJee®ee SkeÀ Yeeie Demee Deens keÀer, Fbìjvesì DeefOekeÀeje®eer SkeÀ®e DeeefCe peeieeflekeÀ mJeerkeÀejen& DeMeer J³eeK³ee veener. Fbìjvesì DeefOekeÀeje®³ee p³ee keÀener meveeleve J³eeK³ee Deensle l³ee Fbìjvesì®es cenlJehetCe& m$eesle pemes [escesve vesce, Dee³eheer S@[smesme DeeefCe meJn&me& cnCepes ogme-³ee Meyoele ICANN, IANA, efjpeveue jefpemìêrpe DeeefCe Dev³e Dee³e mìej

mebmLee ³eeb®³ee J³eJemLeeheveehegjl³ee®e ce³ee&efole Deensle. DeeefCe FLes®e DecesefjkeÀve SsefleneefmekeÀ Je®e&mJe mheä nesles. FLes®e yengYeeieOeejkeÀ cee@[sue Deeleehe³e¥le mheäheCes ceeb[C³eele Deeues Deens DeeefCe cnCetve meO³ee®eer Fbìjvesì DeefOekeÀeje®eer he×leer GOJemle keÀjleevee Deeheu³eeuee keÀeUpeer I³eeJeer ueeiesue. DecesefjkeÀve Je®e&mJe keÀceer keÀjC³eemeeþer {esyeUheCes ®eej YetefcekeÀe Deensle.1. peeieeflekeÀerkeÀjCe (meO³ee®³ee

yengYeeieOeejkeÀ osMeeb®³ee he×leerle DeOeerve jentve Flej osMeebvee DecesefjkesÀ®³ee yejesyejerves YetefcekeÀe ÐeeJeer.

2. Deeblejjeäêr³eerkeÀjCe (ICANN, IANA ®es keÀe³e&, jefpemìêrpe DeeefCe Dev³e Dee³e mìej mebmLeebvee meb³egÊeÀ jeä^mebIee®³ee efve³eb$eCeeKeeueer DeLeJee efvejer#eCeeKeeueer DeeCeCes)

3. IANA keÀe³e&he×leerle osMeeb®eer YetefcekeÀe mebhegäele DeeCeCes, DeeefCe

4. [escesve vesce DeeefCe vebyej J³eJemLeeheveele mheOe&keÀebvee he´JesMe osCes. SefheueceO³es yeeefPeueceOeerue heefj<eosle

Debeflece lees[iee keÀenerner efveIees, [escesve vesce DeeefCe Dee³eheer S@[sme efJeleefjle keÀjC³eeJej p³eeb®es efve³eb$eCe Demeles les Yee<eCe Je DeefYeJ³eÊeÀer mJeeleb$³eeJej heefjCeece keÀª MekeÀleele, ns Deieoer mheä Deens. Yeejleele cee$e leerve ©ì meJn&me& osMee®³ee meerceebceO³es®e Deensle, ns ue#eele Ieslee jeäer³e megj#esJej heefjCeece Deieoer®e ce³ee&efole Demesue DeeefCe DecesefjkesÀmeeþer Yeejleeleerue Fbìjvesì yebo hee[Ces peJeUheeme DeMekeÌ³e®e Deens.

DeefOekeÀ efJemleeefjle J³eeK³esmeeþer Fbìjvesì DeefOekeÀej DenJeeueeJejerue keÀe³e&keÀejer ieìeves meeJe&peefvekeÀ OeesjCeelcekeÀ cegÐeebJej ®eej

Jeie& kesÀues Deensle, pes Fbìjvesì he´Meemeveemeeþer cenlJee®es Deensle. De) hee³eeYetle megefJeOee DeeefCe Fbìjvesì m$eesle

- [escesve vesce J³eJemLee DeeefCe Fbìjvesì heésìeskeÀe@ue (IP) he´Meemeve, ©ì meJn&j J³eJemLes®es he´Meemeve, leebef$ekeÀ opee&, FbìjkeÀveskeÌMeve, veeefJev³ehetCe& Je keÀvJnpe¥ì leb$e%eeve, peeefnjeleermen otjmeb®eej hee³eeYetle megefJeOee ³ee®es J³eJemLeeheve. ns cegÎs Fbìjvesì he´Meemeveemeeþer Lesì cenlJee®es Deensle DeeefCe meO³ee®³ee mebIeìveeb®³ee heefjIeele l³eeb®eer peyeeyeoejerner ³esles.

ye) mhe@ce, vesìJeke&À megj#ee DeeefCe mee³eyej iegvns ³eemen Fbìjvesì®³ee Ghe³eesieeMeer mebyebefOele cegÎs. ns cegÎs Fbìjvesì DeefOekeÀejeMeer Lesì efveieef[le Demeues lejer peeieeflekeÀ menkeÀe³ee&yeeyele mheäerkeÀjCe efouesues veener.

keÀ) Demes cegÎs pes Fbìjvesìmeeþer cenlJee®es Deensle®e heCe l³eeb®ee heefjCeece Fbìjvesìhes#ee J³eehekeÀ DeLee&ves Deens Je l³eemeeþer efJeÐeceeve mebmLee peyeeyeoej Deensle cnCepes yeewef×keÀ mebheoe nkeÌkeÀ eEkeÀJee Deeblejjeäêr³e J³eeheej.

[) Fbìjvesì DeefOekeÀeje®³ee efJekeÀemeemebyebOeer cegÎs efJeMes<eleë efJekeÀmeveMeerue osMeeb®eer #ecelee Jee{JeCes.³eehewkeÀer keÀener Jeiee&leerue cegÐeebJej meb³egÊeÀ

jeä^mebIeeMeer mebueive yenghe#eer³e mebmLeeb®³ee heÝeeJeeletve osMeebveer kesÀuesu³ee keÀe³eÐeeb®³ee ceeiee&ves efveJeejCe keÀjC³eele Deeues Deens. pemes yeewef×keÀ mebheoe nkeÌkeÀebmeeþer peeieeflekeÀ yeewef×keÀ mebheoe mebIeìvee DeeefCe otjmeb®eej hee³eeYetle megefJeOeebmeeþer Deeblejjeäêr³e otjmeb®eej ³egefve³eve Deens. Flej


48

OeesjCeelcekeÀ cegÎs Goe.-mee³eyej iegvnsieejerJej yeg[ehesmì heefj<eosmeejK³ee ceeO³eceeletve DeveskeÀ osMeeb®³ee menYeeieeletve lej efÜhe#eer³e hejmhej keÀe³eosefJe<e³ekeÀ menkeÀe³e& keÀjej keÀªvener ceeie& keÀe{uee peele Deens. mhe@ce®ee cegÎe Keemeieer #es$e Deeheu³ee mJe³ebefve³ecevee®³ee - pemes cesmeseEpeie, ceeueJesDej DeeefCe ceesyeeF&ue iewjJeehej efJejesOeer keÀe³e&keÀejer ieìemeejK³ee he´³elveeb®³ee ceeO³eceeletve neleeUuee peele Deens. efheDeeEjie Je FbìjkeÀveskeÌMevemeejK³ee Deeblejjeäêr³e eEkeÀJee peeieeflekeÀ menkeÀe³e& Dehegjs Deens, DeMee cegÐeebJej Keemeieer J³eJemLee ieesheveer³e Deens DeeefCe l³eele meeJe&peefvekeÀ efnlee®es hegjsmes mebj#eCe kesÀues peele Deens keÀe, ns mheä Peeuesues veener.

Fbìjvesì®ee DeefOekeÀej vekeÌkeÀer kegÀCee®ee- meejebMe:

l³eecegUs meejebMe keÀe{leevee, KejesKej FbìjvesìJej DeefOekeÀej kegÀCee®ee, ne he´Mve Ghe³egÊeÀ veener. ³ee®es keÀejCe ns Deens keÀer, Fbìjvesì®es he´Meemeve JeemleJeele kegÀCeer®e keÀjle veener. efJeefJeOe ceevekesÀ (standards), leb$e-%eeve, osMe, efJeefYeVe Demes mlej DeeefCe YeewieesefuekeÀ eqmLeleer Je mesJee ³eeb®ee Fbìjvesì ne HewÀueeJeuesuee mecetn Deens. Fbìjvesì®es efJeefJeOe mecetn - mejkeÀej, Keemeieer #es$e, veeiejer meceepe DeeefCe leebef$ekeÀ Je Mew#eefCekeÀ mecegoe³e ³eeb®es efJeefJeOe ceb®e DeeefCe DeefOekeÀej #es$eeb®ee Goe. mJe³eb efve³eceve, menefve³eceve DeeefCe mejkeÀejer keÀe³eos ³eeb®ee Jeehej keÀªve efve³eceve keÀjC³eele Deeues Deens. DeefOekeÀ efve³eceve ns vesnceer®e yejesyej GÊej þjles keÀe³e? yenghe#eer³eJeeo DeeefCe yengYeeieOeejkeÀ Jeeo ³eeb®³eeletve Deeheu³eeuee efveJe[ keÀjC³ee®eer iejpe Deens keÀe³e? heéf¬eÀ³esmeeþer Deeheu³eeuee eqmLej J³eeK³eeb®eer iejpe Deens keÀe?

DeefOekeÀeje®³ee efJeefJeOe #es$eebmeeþer Deeheu³eeuee yengYeeieOeejkeÀJeeoe®³ee efJeefJeOe DeeJe=l³ee nJ³ee Deensle keÀe? ³ee®es DeeoMe& GÊej veener, veener, veener DeeefCe nes³e Demes Deens. ceeP³ee celes Fbìjvesì DeefOekeÀejeyeeyele ³eesi³e peeieeflekeÀ J³eJemLee ner efJekeWÀefêle, JewefJeO³ehetCe& eEkeÀJee yengJe®eveer mJe©hee®eer DeeefCe lejerner jeyeJelee ³esC³eepeesieer, yenghe#eer³e DeeefCe yengYeeieOeejkeÀ DeMee oesvner mebmLee Je ³eb$eCee Demeuesueer DeeefCe meeJe&peefvekeÀ efnlee®es Deefve³eceve DeeefCe efve³eceve keÀjCeejerner Demesue.

meboYe&met®eer :

1. Montevideo Statement on the Future of Internet Cooperation https://w w w . i c a n n . o r g / e n /news /announcements /announcement-07oct13-en.htm

2. DecesefjkeÀve ìsnUCeer®³ee efJejesOeeleerue

megª Demeuesu³ee ue{îeele peeieeflekeÀ

Fbìjvesì efMeKej heefj<eos®ee ³epeceeveheo

yeéefPeue Yet<eJeCeej Deens. http://r t . c o m / n e w s / b r a z i l -internet-summit-fight-nsa-006/

3. FvHeÀcexMeve meesmee³eìermeeþer ìîegefveme

DepeW[e http://www.itu.int/wsis/docs2/tunis/off/6rev1.html

4. Mumbai (I Root), Delhi (K Root) and Chennai (F

Root). See: http://nixi.in/en/component/content/article/36-other-activities-/77-root-servers

5. Fbìjvesì DeefOekeÀejeJejerue keÀe³e&keÀejer

ieìe®ee peeieeflekeÀ FvHeÀcexMeve

meesmee³eìer®³ee efMeKej heefj<eos®³ee

hetJe&le³eejer meefceleer®es DeO³e#e jepeotle

peeefveme keÀeke&Àefuevme DeeefCe Jeu[&

meefceì Dee@ve FvHeÀcexMeve meesmee³eìer®es

mejef®eìCeerme ³eesefMeDees Glmegceer ³eebvee

14 peguew 2005 jespeer meeoj

keÀjC³eele Deeuesuee DenJeeue http://www.wgig.org/WGIG-Report.html

(megveerue Deyeénce - meWìj HeÀe@j Fbìjvesì

Sb[ meesmee³eìer yebieueesj ³ee mebmLes®es keÀe³e&keÀejer

meb®eeuekeÀ. ceeefnleer Je mebJeeo leb$e%eeveeleerue

keÀceer Ke®ee&le menpe he´#esheCeemeeþer He´Àer

mee@HeÌìJes³ej efJekeÀefmele keÀjCeeN³ee `ceeefnleer'

³ee meeceeefpekeÀ mebmLes®es mebmLeehekeÀ.

mebhekeÀe&meeþer F&cesue- [email protected])

ö Yee<eeblejë GcesMe kegÀuekeÀCeea


Mesleerleerue heejbheefjkeÀ he´Leeb®es peleveö yeeyee cee³eejece

ceO³eheósMe jep³ee®³ee melevee efpe¿eeleerue efheþgjeie{ ns SkeÀ ogie&ce ieeJe. jeäêr³e iegvns veeWo MeeKes®³ee heenCeervegmeej 2010 Je<ee&®³ee leguevesle MeslekeÀN³eeb®³ee Deelcenl³eebceO³es heVeeme ìkeÌkeÌ³eebhes#ee peemle Jee{ Peeu³ee®eer veeWo DemeCeeN³ee hee®e jep³eebceO³es ceO³eheósMe jep³ee®ee meceeJesMe neslees. efJemebieleer®eer ieesä DeMeer keÀer, MeslekeÀN³eeb®³ee Deelcenl³eebvee DeeUe yemesue DeeefCe MeslekeÀN³eeb®³ee ³ee Yetceerle hegvne ke=À<eer mebmke=Àleer DeeCelee ³esF&ue, Demes GoenjCener efheþgjeie{ ³ee ieeJeele®e heene³euee efceUles.

³ee ieeJee®es jefnJeemeer Demeuesues SkeÀ MeslekeÀjer yeeyegueeue oefn³ee ns Deeheu³ee Mesleele osMeer yeveeJeìer®³ee efye³eeCeeb®³ee Jeeheje®es he´³eesie keÀjleele. SJe{s®e veener lej l³eeb®es peleve DeeefCe mebJeOe&vee mebyebOeerle veJ³ee he×leer MeesOetve keÀe{tve mebkeÀefjle efye³eeCeeb®³ee peeÈ³eele HeÀmeuesu³ee Deeheu³ee meeLeer MeslekeÀN³eebmeeþer ceeie&oMe&ve keÀjleele.

heemeä Je<eea³e yeeyegueeue oefn³ee ³eeb®³ee Iejer mebJee|Oele efye³eeCeeb®ee meeþe heene³euee efceUsue. ³eeceO³es yeeyegueeue ³eebveer keÀeUpeerhetJe&keÀ

peleve kesÀuesu³ee DeveskeÀ he´keÀej®³ee Oeev³eeb®eer yeer efye³eeCes, ieeF&®³ee MesCeeves meejJeuesu³ee ieesþîeele keÀeheCeer®³ee nbieeceeveblej meeþJeuesu³ee {ueh³ee heerþb oUe³e®eer peeleer F. MesleerMeer mebyebOeerle heejbheeefjkeÀ ieesäeR®ee Keefpevee Deens. Mesleer®es peeCekeÀej Demeuesues yeeyegueeue mJeosMeer efye³eeCeeb®ee Jeehej keÀjC³ee®es HeÀe³eos he´l³eskeÀeuee meebieleele Je ieeJeesieeJe YeìketÀve ieesUe kesÀuesu³ee DeeefCe hetCe& heejbheefjkeÀ Je vewmee|iekeÀ eqmLeleerle Jee{Jeuesuee meÊej vecegv³eeb®ee Deeheuee Oeev³e efye³eeCeeb®ee meeþe l³eebvee Yee³euee ³esCeeN³eebvee DeefYeceeveeves oeKeJeleele. yeeyegueeue ³eeb®³eevegmeej mebkeÀefjle efye³eeCeeb®³ee leguevesle mJeosMeer Yeelee®³ee efye³eeCeebcegUs Yeeleeuee ®eebieueer ®eJe ³esles DeeefCe l³eecegUs ®eebieueer eEkeÀcelener efceUles. mJeosMeer efye³eeCeeb®es Yeele efhekeÀ ieeF&®³ee MesCeemeejK³ee Keleebveer GÊece Jee{Jelee ³esles. ³eeGueì mebkeÀefjle eEkeÀJee Kegjìîee efhekeÀebmeeþer jemee³eefvekeÀ Keleeb®ee Jeehej Del³eeJeM³ekeÀ þjlees. efMeJee³e Glheeove Ke®e& Jee{tve peefceveer®ee keÀmener keÀceer neslees.

yeeyegueeue l³eeb®³ee celes, efhekeÀeuee neefvekeÀejkeÀ þjCeeN³ee keÀerìkeÀeb®ee yeboesyemle ceeMee, ceOeceeM³ee, cegbi³ee DeeefCe Flej keÀerìkesÀ vewmee|iekeÀefjl³ee keÀjleele. ieeb[gUs efoJemeeuee ®eesJeerme leeme keÀece keÀªve ceeleerleerue veeheerkeÀ IeìkeÀ KeeTve ceeleer ceT yeveJeleele Je efhekeÀe®eer peesceoej Jee{ nesC³eeme neleYeej ueeJeleele. DeefOekeÀ heeC³ee®eer iejpe DemeCeeN³ee mebkeÀefjle efye³eeCeeb®³ee leguevesle osMeer efye³eeCee®³ee efhekeÀebvee keÀeheCeer³eesi³e nesC³eeme keÀceer JesU ueeielees DeeefCe les ner vewmee|iekeÀ heéf¬eÀ³esletve®e nesles.

yeeyegueeue ³eeb®³eekeÀ[s Demeuesu³ee Oeev³e efye³eeCee®³ee he´l³eskeÀ vecegv³ee®eer keÀener mJeleb$e JewefMeäîes Deensle. mej³ee, efmeefkeÀ³ee, M³eecepeerj, efonguee DeeefCe meejsKeveer ³eemeejK³ee efye³eeCeeb®eer efhekesÀ meÊej les heb®³enÊej efoJemeeble le³eej nesleele lej vesJejer, Peeueesj, keÀjieer, cegveiej DeeefCe meskegÀjieej ner efye³eeCes MebYej les SkeÀMes Jeerme efoJemeeble le³eej nesleele DeeefCe yeeoue HetÀue, keÀesjekeÀcne, efJe<CegYeesie, efoueye#e efye³eeCes hesju³eeveblej SkeÀMes leerme efoJemeebveer le³eej nesles.

mlegl³e GHe¬eÀce


50

DemebK³e he´keÀeje®³ee osMeer efye³eeCeeb®es meeQo³e& DeeefCe l³eeb®³ee efJeefJeOe jbieeb®es keÀewlegkeÀ keÀjCeejer heejbheefjkeÀ ieerles Je ueeskeÀkeÀLee nUtnUt keÀeUe®³ee he[ÐeeDee[ ueeshe heeJele Demeleebvee®e mebkeÀefjle efye³eeCeebMeer ue{eF& peJeUheeme njuesu³ee osMeer Oeeve efye³eeCeeb®³ee mebJeOe&vee®eer yeeyegueeue ³eebvee Dees{ ueeieueer Je ³eeletve®e Mesleer®³ee heejbheefjkeÀ he×leer®es mebJeOe&ve DeeefCe peleveekeÀ[s®e he³ee&³eeves ke=À<eer mebmke=Àleer peheC³eekeÀ[s les Dees{ues iesues.

yeeyegueeue meebieleele keÀer hetJeea pesJne nJeeceevee®ee Deboepe meebieC³eeme jsef[Dees Je otjoMe&ve veJnles, lesJne Mesleer heéf¬eÀ³esleerue he´l³eskeÀ ìhh³eemeeþer Deece®³ee hetJe&peeb®³ee DevegYeJee®eer ceole Jne³e®eer. {ieeb®ee jbie, JeeN³ee®ee DeesIe DeeefCe heeTme he[C³ee®³ee he×leerJeªve hetJe&pe efvemeiee&®ee keÀue DepeceeJele Demele. ³eeyeeyele l³eebvee ceeefnle Demeuesueer SkeÀ pegveer cnCe- hetyee& pees hegjJeeF& heeyes, megKeer veoer³eeB veeJe ®eueeSB, les meebieleele. ³ee cnCeer®ee DeLe& Demee keÀer, hetJex®³ee leeN³eeb®³ee efoMesves Jeeje Jeent ueeieuee keÀer SJe{e he´®eb[ heeTme he[lees keÀer keÀesj[îee veÐeebceO³esner veeJe ®eeueJelee ³esF&ue. yeeyegueeue meebieleele keÀer hetJee&peebveer DeveskeÀ cnCeer Je ueeskeÀieerleebletve l³eeb®³eepeJeU®ee efvemeiee&mebyebOeerle %eevee®ee Jeejmee ³esCeeN³ee efhe{îeebhe³e¥le heesn®esue DeMeer ³eespevee kesÀueer nesleer. cnveer Je ueeskeÀieerles ne veJ³ee efhe{îeebvee hetJe&peeb®³ee %eeveeMeer pees[Ceeje SkeÀ ogJee®e ceeveuee heeefnpes. hejbleg DeveskeÀ ueeskeÀieerles cnCeer efJemce=leerle ceeies he[le ®eeueu³ee Demeu³eecegUs ogozJeeves ne ogJee®e Deepe legìle ®eeueuee Deens.

yeeyegueeue meebieleele peMeer Deece®eer osMeer efye³eeCes veä nesle Deensle lemes®e ke=À<eer mebyebOeer Meyomebheoener Deecner ieceeJele ®eeueuees Deenesle. Mesleer®eer keÀeces DeeefCe MeslekeÀer peerJeveJ³eJemLesYeesJeleer efHeÀjCeeN³ee

Deece®³ee mebhetCe& mebmke=ÀleerJej®e Ieeuee Ieeleuee iesuee Deens. Deelee HeÀÊeÀ leebotU, ient DeeefCe [eU ³ee MeyoebJej®e Deecner YeeieJelees. hetJeea Deece®³eekeÀ[s [eUer DeeefCe Oeev³ee®es DeveskeÀ he´keÀej Demele. ³eeceO³es mecee, keÀes[es, keÀìkeÀer, cetbie, G[ero, pJeej DeeefCe efleuueer DeMeer keÀener veeJes meebielee ³esleerue. Mesleer®eer he´l³eskeÀ hee³ejer, he´l³eskeÀ DeJemLee cnCepes efye³eeCes hesju³ee®³ee efoJemeeheemetve les efhekeÀe®³ee keÀeheCeerhe³e¥le MeslekeÀjer iegbleuesues Demele, Demes yeeyegueeue meebieleele. l³eeb®³eekeÀ[erue Mesleer®³ee nbieeceemebyebOeer cnCeer DeeefCe ueeskeÀieerleeb®ee DeHeÀeì mebień Deelee ceO³eheósMe pewJeefJeefJeOelee ceb[Ueves `me³eeveve kesÀ leLeer' ³ee hegmlekeÀeletve he´keÀeefMele kesÀuee Deens.

hetJeea®³ee efoJemeeble Mesleer®eer keÀeces ner mJe³ebhetCe& Demele. SkeÀ efceþe®ee DeheJeeo mees[uee lej MeslekeÀjer Deeheu³ee owvebefove iejpesmeeþer ueeieCeeN³ee Jemlet ieeJeeletve®e efceUJeerle Demele. l³eebvee DeeJeM³ekeÀ Demesue les meJe& keÀener les Deeheu³ee Mesleeletve efceUJeerle Demele. DeveskeÀ Oeev³es pemes pJeejer, cetbie, G[ero, letj, efleU eEkeÀJee keÀes[es les efhekeÀJeerle. mebefceÞe Mesleer ner keÀuhevee les jeyeJele Demele. l³eeletve ient, leebotU DeeefCe [eU efceUle Demes. lemes®e ieeJe®ee ueesnej Mesleermeeþer DeeJeM³ekeÀ Deewpeejs yeveJetve osle Demes. l³ee yeou³eele lees keÀeheCeer Peeu³eeveblej Oeev³eeleerue Jeeìe Iesle Demes. mebhetCe& ieeJe hejmhejeJeuebyeer nesles. yeeyegueeue ³esCeeN³ee he´l³eskeÀeuee ns®e keÀUkeÀUerves meebiet Feq®íleele keÀer Deeheu³ee osMeeleerue MeslekeÀjer efce$eeb®ee peerJe Jee®eJee³e®ee Demesue lej Deeheu³ee heé®eerve Mesleer®³ee heOoleer, hejbheje DeeefCe meJee&efOekeÀ cenlJee®es cnCepes heejbheefjkeÀ MeneCeheCe pemes osMeer efye³eeCes, yewueeves veebiejCeer DeeefCe ieeF&®³ee MesCee®es Kele ³eebkeÀ[s hegvne JeUe³euee nJes!

ÒekeÀeMeve efJeYeeiee®³ee `Fbef[³ee'

(Fbûepeer) Je `Yeejle' (eEnoer)

³ee Jeeef<e&keÀ meboYe& ûebLeeb®³ee Òeleer

kesÀvêer³e meove, meeryeer[er yesueeHetj,

veJeer cegbyeF&, efHeve 400614

³esLeerue keÀe³ee&ue³eele GHeueyOe

D e en s l e . ³ e e Ò e l e e r m e b û en e r

þ s J e t F e f ®íCe eN³ e e u e sK e k e À

Jee®ekeÀe bvee r DeeHeuee r ceeieCee r

yngovt .pa t ika242@

gmail.com ³ee mebkesÀlemLeUeJej

ke=ÀHe³ee veeWoJeeJeer.

uesKekeÀ / Jee®ekeÀebmeeþer vece´ met®evee

®ejKee efHeÀ®eme&

OeveeosMeeÜejs(®eskeÀ) osCeieer Ðee³e®eer Peeu³eeme leer ®ejKee ³ee veeJeeves ÐeeJeerle.mebhekeÀe&meeþer heÊee :Þeer.MebkeÀj Iees<e DeO³e#e,®ejKee [sJnueheceWì keÀc³egefvekesÀMeve vesìJeke&À [er- 1947 heeuece efJenej; iegjieeJe - 122017, nj³eeCee. www.charkha.org, email: [email protected]

ö Yee<eeblej : GcesMe kegÀuekeÀCeea


Yeejleer³e DeLe&J³eJemLee: keÀeue Deepe DeeefCe GÐeeö nsceble osmeeF&

peieeleerue DeveskeÀ GÐeesvcegKe osMeeb®³ee yeepeejhesþe (Fcee\peie ceekexÀìme) hegvne SkeÀoe DeeheÊeerie´mle Peeu³ee Deensle. DepeXefìvee Je Jnsvesmegj meejK³ee osMeebvee Deeheu³ee ®euevee®es efJeefvece³ecetu³e IeìJeeJes ueeieues Deens. legke&Àmleeve®ee efue³ee DeeefCe oef#eCe DeeefHe´ÀkesÀ®ee j@[, DecesefjkeÀve [e@uej®³ee leguevesle Ieìuee Deens. leguevesves ©he³eeves Deeheues cetu³e 60 ©he³es heéfle [e@uej SJe{s efìkeÀJetve Oejues Deens. Dee@iemì 2013 ceO³es ©he³ee®eer Iemejiegb[er meg© nesleer. DecesefjkesÀ®³ee HesÀ[juee efjPeJn&ves Deeheueer jesKeKejsoer keÀceer kesÀu³eeJej yeéPeerue, Fb[esvesefMe³ee, legke&Àmleeve, o. DeefHe´ÀkeÀe Je Yeejle ³eeb®³ee ®eueveeb®es cetu³e Deeìsue, Demee keÀ³eeme yeebOeuee peele neslee. ®eeuet legìer®ee [eWiej hejkeÀer³e Yeeb[JeueeJejerue efYeVe Je hee®ener osMeeble nesCeeN³ee mebmeoer³e efveJe[CegkeÀe ³eecegUs lesLeerue Deee|LekeÀ lmegveeceer ³esF&ue, DeMeer Yeerleer Jele&Jeueer peele nesleer. Yeejleele lej 1981 ³ee Je<eea Yeejleele hejkeÀer³e iebieepeUer®eer Ieeiej efjkeÀeceer Peeueer nesleer l³eemeejKes ®eueve mebkeÀì hegvne GÓJesue, DeMeer MekeÌ³elee Jele&Jeueer iesueer JeemleJeele lemes Peeuesues veener.

ef[meWyej 2013 heemetve DecesefjkesÀves ceeefmekeÀ jesKes Kejsoer keÀceer kesÀueer. l³eeveblej®³ee leerve ceefnv³eeble Flej ®eej osMeeb®³ee ®eueveeb®eer one les hebOeje ìkeÌkesÀ Iemejiegb[er Peeueer. hejbleg, Yeejleer³e ©he³ee HeÀÊeÀ leerve ìkeÌ³eebveer Glejuee. MesDej yeepeejeleerue MesDeme&®es yeepeejcetu³e leerme ìkeÌkeÌ³eebveer Jee{ues mesvmeskeÌme lej Deelee yeeJeerme npeej DebMee®³eener Jej iesuee Deens.

ns meJe& keÀMeecegUs Ie[ues lej, ®eeuet Keel³eeJej®eer letì DeeheCe ue#eCeer³eefjl³ee keÀceer kesÀueer. ogmejs cnCepes efjPeJn& yeBkesÀves hejosMemLe Yeejleer³eeb®³ee þsJeer DeekeÀe|<ele kesÀu³eecegUs ®eewleerme Deype [e@ueme& Deeheu³ee iebieepeUerle Deeues. JeemleefJekeÀ, ieleJe<eea Yeejlee®eer J³eeheejer letì ue#eCeer³eefjl³ee Ieìueer. GÐeesvcegKe yeepeejhesþebleerue lees SkeÀ efJe¬eÀce®e þjuee. ojcene 17 Deype [e@ueme&®ee Ke·e he[le neslee. Deepe ns hećeeCe one Deype [e@ueme&Jej Deeues Deens. keWÀê mejkeÀejves megJeCe& Dee³eeleerJej efveye¥Oe DeeCeues. lemes®e ©he³ee Iemejuee neslee l³eecegUs peeieeflekeÀ yeepeejeleerue Deeheueer mheOee& Jee{ueer Je efve³ee&le HeÀesHeÀeJeueer. osMeebleie&le

vejceeF&cegUs Yeeb[Jeueer ceeue Je heesueeoe®es Yebieej Jeiewjs meeefnl³ee®eer ceeieCeer Ieìueer. heefjCeeceer osMee®eer Dee³eele keÀceer Peeueer. ceeieerue oMekeÀeble Yeejleer³e DeLe&J³eJemLes®es peeieeflekeÀerkeÀjCe Peeues Deens. cnCepes Dee³eele efve³ee&le, efJeosMeer Yeeb[Jeue, Yeejleer³e yengjeäêr³e kebÀhev³eeb®es efJeosMeeleerue keÀle=&lJe, ef$eKeb[ele peeTve keÀeceefiejer yepeeJeCeejs leb$e%e ³ee meieU³eele®e Jee{ Peeueer Deens.

l³eecegUs meJe&®e yeeyeleerle vekeÀejelcekeÀles®ee mJej ueeJeC³eele DeLe& veener. meeJe&ef$ekeÀ efveJe[CegkeÀeble Deejeshe-he´l³eejeshe nesleele. iesu³ee one Je<ee¥le heíeleer®e Peeueer veener, Demes efJejesOekeÀ cnCeleele. lej ves$eefohekeÀ efJekeÀeme Peeuee Demee oeJee meÊeeOeejer keÀjleele. ³ee oesvneR®³ee ceO³es kegÀþslejer mel³e Demeles. he´®eeje®eer leerJe´lee Jee{ueer Demeu³eecegUs DeeheCe JeemleJe peeCetve Iesleues heeefnpes.

keWÀefê³e DeLe&ceb$eer heer. ef®eobyejce ³eebveer iesu³ee Deee|LekeÀ Je<ee&®ee cnCepes 2013-14 ³ee Je<ee&®ee DeLe&mebkeÀuhe ceeb[leevee SkeÀe osMeer


52

Glheeovee®³ee (peer[erheer) hee®e ìkeÌkesÀ efJeÊeer³e letìer®es ue#³e meceesj þsJeues nesles. les ieeþC³eele l³eebveer ³eMe efceUefJeues. lej efJeÊeer³e letì mene ìkeÌkesÀ he³e¥le jeKeC³ee®es GefÎäner efceUJeues Deens. l³eekeÀefjlee mejkeÀejves Ke®ee&le keÀheele kesÀueer. cee$e 35 npeej keÀesìer ©he³eeb®³ee FbOeve Devegoevee®eer lejleto Deeieeceer Je<ee¥le þju³eecegUsner keÀceer Ke®e& oeKeJeCes l³eebvee MekeÌ³e Peeues Deens. heCe l³eemeeþer lejleto kesÀueer Demeueer lejer efJeÊeer³e letì HeÀej lej 4.9 ìkeÌkesÀ he³e¥le iesueer Demeleer. efveJe[CegkeÀer®es Je<e& Demetvener ef®eobyejced ³eebveer nbieeceer DeLe&mebkeÀuheele efouesuee efJeÊeer³e efMemleerJej®ee Yej mJeeieleen& cnCeeJee ueeiesue.

2008 heemetve®³ee peeieeflekeÀ ceboerveblejner Yeejleeves Deeheuee peerJe Jee®eefJeC³eele ³eMe efceUJeues. cee$e 2009 Je 2010 ceO³es efHeÀmkeÀue keÀevceiee@efue[sMeve eEkeÀJee Deee|LekeÀ megmet$eerkeÀjCe keÀjC³ee®es ìeUC³eele Deeues.

DeLe&ceb$³eebveer ³eboe®ee DeLe&mebkeÀuhe meeoj keÀjleebvee leerve ìkeÌkesÀ meeOeejCe efJekeÀemeele Dehesef#ele Deens. ³ee®ee DeLe& Demee keÀer heg{erue efJeÊeer³e Je<ee&le ®eueve GlejJeC³ee®ee oj megceejs meele ìkeÌkesÀ Demesue. cnCepes Keje efJekeÀemeoj 6 ìkeÌkesÀ Demes Demetvener ef®eobyejce ³eebvee Jeeìles keÀer, þeskeÀ ojcenmetue 19 ìkeÌkeÌ³eebveer Jee{sue. hegvne 2014-15 ³ee Je<ee&le efJeÊeer³e letì HeÀÊeÀ 4.1 ìkeÌkesÀ Demesue Demes l³eebvee Jeeìles. mejkeÀejuee pej osMee®³ee heíeleer®ej Jesie Jee{Jee³e®ee Demesue lej l³eekeÀjerlee meeJe&peefvekeÀ Ke®e& Jee{JeeJee ueeiesue. lemes kesÀues veener, lej iegbleJeCekeÀ nesCeej keÀMeer ? heCe mejkeÀej®ee ³ee Je<eea efpelekeÀe ³eespevee Ke®e& neslee, lesJe{e®e heg{u³ee Je<ee&meeþer DemeCeej Deens.

keWÀê mejkeÀejves ceeieerue Je<eea jeäêr³e keÀewMeu³eeefJe<e³ekeÀ hećeeCehe$e Je Deee|LekeÀ

heéslmeenve ³eespevesme DeejbYe kesÀuee. l³ee Debleie&le SkeÀ ue#e 68 npeej le©Ceebveer Depe& kesÀuee Je l³eehewkeÀer 77 npeejebvee heéfMe#eCe osC³eele Deeues. 24 #es$eJeej kegÀMeue ceb[Us 422 heéfMe#eCe Yeeieeroej Je 17 cetu³eceeheve mebmLeeb®ee keÀe³e&¬eÀceele menYeeieer Peeues Deensle. 68 J³ee jeäêr³e vecegvee heenCeer keÀe³e&¬eÀcee®³ee 2011-12 ®³ee DenJeeueevegmeej yeskeÀejer®ee Jesie l³ee DeeOeer®³ee heenCeer®³ee leguevesle 1.2 ìkeÌkeÌ³eebveer Jee{tve 2.7 ìkeÌkesÀ Jej iesuee Deens. Menjer yesjespeieejer 3.2 ìkeÌkesÀ Jee{ueer. cnCepes ceboer®es keÀe³e heefjCeece nesleele les yeIee -osMee®ee efJekeÀemeoj SkesÀkeÀeUer pees 9 ìkeÌkesÀ neslee lees mee[s ®eej ìkeÌkesÀ³eebJej Deeuee Deens.

Deelee mejkeÀejves jeäêr³e Glheeove OeesjCe DeeKeues Demetve veT kegÀue þeskeÀ Glheeoveeleerue 25 ìkeÌkesÀ efnmmee Glheeove #es$eeletve ³eeJee, ns GefÎä Deens. hejbleg ner Dehes#ee Deens. Deelee 2010 les 2012 ojc³eeve Deveewhe®eeefjkeÀ #es$eele SkeÀ keÀesìer oesve ue#e jespeieej efvee|celeer Peeueer. hejbleg l³eeleerue 85 ìkeÌkesÀ jespeieejebvee meeceeefpekeÀ megjef#eleles®es ue#e efceUeues veJnles, ³eekeÀ[s Deeblejjeäêr³e cepetj mebIeìvesves ue#e JesOeues Deens.

Yeejlee®eer DeLe&J³eJemLee peer[erheer®³ee meboYee&le peieele DekeÀjeJ³ee mLeeveeJej Deens. hejbleg 2016-17 he³e¥le efJeÊeer³e letì leerve ìkeÌkeÌ³eebhe³e¥le DeeCeC³ee®es Deeheues GefÎä Demetve les ieeþCes DeeJneveelcekeÀ Deens. efJeosMeer Yeeb[Jeue DeekeÀe|<ele keÀ©ve ®eeuet Keel³eeJejerue letìner ce³ee&efole þsJee³e®eer Deens. eEkeÀcelemLew³e& Je efJekeÀeme ³eeyeeyeleerle meblegueve þsJeC³ee®eer peyeyeeoejer efjPeJn& yeBkesÀme G®eueeJeer ueeiesue.

osMeeuee heg{s vesC³eemeeþer keÀesCel³ee ieesäer keÀjeJ³ee ueeieleerue? efJeÊeer³e #es$eeyeÎue JewOeeefvekeÀ megOeejCee meefcel³eeb®³ee efMeHeÀejmeer jeyeJeeJ³ee ueeieleerue. hee³eeYetle megefJeOeeble Jee{

keÀªve keÀejKeeveoejer #es$ee®ee efJekeÀeme keÀjeJee ueeiesue. hee³eeYetle megefJeOee efvee|celeerkeÀefjlee meeJe&peefvekeÀ Keepeieer Yeeieeroejer keÀjeJeer ueeiesue. efve³ee&leerJejerue meJe& keÀj cees[erle keÀe{C³ee®eer iejpe Demetve osMeer keÀejKeev³eebvee keÀesCeleerner Keeme mebj#eCes osC³ee®eer DeeJeM³ekeÀlee veener. l³eebvee mheOexme lees[ o³ee³euee ueeJeCes DeeJeM³ekeÀ Deens.

mejkeÀejer Devegoeveebvee keÀþesjheCes keÀeceer ueeJeues heeefnpes. ie@me DevegoeveeyeÎue pemee IeesU Ieeleuee iesuee, lemee YeefJe<³eele lejer Ieeleuee peeT ve³es. Menjeb®eer hegveyee¥OeCeer keÀjC³ee®eer pe©jer Deens. osMeele MenjerkeÀjCeeves Jesie hekeÀ[uee Demetve, cnCetve veJeerve Menjs JemeJeeJeer ueeieleerue. hejbleg, veJ³ee Menjeble lejer Peeshe[heÆ³ee nesCeej veenerle ³ee®eer keÀeUpeer I³eeJeer ueeiesue.

ceeie®³ee one Je<ee¥le DeeheCe he´l³e#e keÀj mebefnlee eEkeÀJee [erìermeer Debceueele DeeCet MekeÀuees veener. efJecee og©mleer keÀe³eoe mebmeo meceble keÀª MekeÀueer veener. hejosMeer iegbleJeCetkeÀeruee hejJeeveieer efceUeueer, heCe SkeÀe ©he³ee®eer osKeerue veJeer iegbleJeCetkeÀ Peeuesueer veener. SkeÀe ®e@veueves kesÀuesu³ee heenCeervegmeej osMeeleerue yengmebK³e MeslekeÀN³eeb®³ee cegueebvee Mesleer keÀje³e®eer veener. keÀejCe Mesleerle HeÀe³eoe keÀceer Je keÀä peemle Deensle, Demes l³eebvee Jeeìles. MeslekeÀjer Mesleer mees[tve peeT ueeieu³eeme YeefJe<³eele DeeheCe GlheeoveeJejerue mJe³ebhetCe&lee veä nesTve DeeheCe hetJeeahećeeCes hejeJeuebyeer nesC³ee®eer Yeerleer Deens. cnCetve Mesleer Je MeslekeÀN³eebkeÀ[s efJeMes<e ue#e efoues heeefnpes.

Yeeb[Jeueeb®es Je ceneveiejeb®es peeieeflekeÀerkeÀjCe nesC³ee®es ns efoJeme Deensle. Menjeb®eer®e hegvej&®evee nesle Deens. hegCes-cegbyeF&meejK³ee Menjeble heeFce Sefj³eeleerue peefceveer keÀceer Deensle DeeefCe efJekeÀemekeÀ Je efyeu[j ³ee


peefceveer efceUJeC³eemeeþer keÀjC³eemeeþer peefceve ceeefHeÀ³eeb®eer ceole Iesleele. kesÀJeU ceevesJej megje þsJetve keÀeces nesle veenerle. l³eemeeþer jepekeÀejCeer Je heMeemekeÀeb®eer ceole ueeieles. ner ceole kesÀu³eeyeÎue l³eebvee veefjceve hee@F¥ì, Jeevês FLeues YetKeb[ efoues peeleele. Sme Deej S eqmkeÀceceO³es yeesieme Peeshe[erJeeu³eeb®eer veeJes IegmeJetve hue@ì {eheC³ee®es hekeÀejner lespeerle Deensle.

cegbyeF& efJeÊeer³e mesJeeb®es keWÀê keÀjC³ee®³ee ceeies mejkeÀej Demeu³eeves mìe@keÀ ceekexÀì, keÀcee@ef[ìer ceekexÀì, [sìe ceekexÀì, keÀjvmeer ceekexÀì ceO³es DeypeeJeOeer ©he³eeb®eer iegbleJeCetkeÀ nesle Deens. l³eecegUs peefceveer Je hue@ìme®es oj HeÀÊeÀ keÀe@heexjsìdmevee®e hejJe[t MekeÀleele. heefjCeeceer ns ceneveiej Demees Jee hegCes, veeefMekeÀmeejKeer Menjs Demeesle, leer cetU®es jefnJeemeer DeeefCe leUeieeUe®ee Jeie& ³eeb®³ee keÀ#esyeensj®eer yevele ®eeueueer Deensle. Jeebês ceeuee[ ³esLeerue pegv³ee yebieu³eebleerue jefnJeeMeebvee, keÀesUerJee[³eeleerue keÀesU³eebvee ngmekeÀeJetve ueeJeC³eemeeþer onMeleer®es ceeie& DeJeuebefyeues iesues Deensle.

peeieeflekeÀerkeÀjCe Je GoejerkeÀjCeecegUs ceneveiejebvee DeeefCe veeiejer peefceveeRvee DeefOekeÀ ceeieCeer efvecee&Ce Peeueer. ³ee®e keÀeUele Peeshe[heÆer hegve&efJekeÀeme ³eespeveebceO³es oeGo ìesUerves hee®eMes keÀesìer ©he³es iegbleJeues. Peeshe[heÆer Jeeu³eebvee nhlee osTve l³eeb®³eekeÀ[tve mebceleerhe$e IesCes. l³eebvee nekeÀuetve Peeshe[³ee eflemeN³ee®³ee®e veeJes ìêvmeHeÀj keÀjCes, efyeu[jMeer mebieveieve keÀjCes ns GÐeesie meg© Peeues.

Jeerpe, heeCeer, efMe#eCe, Deejesi³e ner meJe&®e #es$es ìhh³eeìhh³eeves Keepeieer #es$ee®³ee nJeeueer keÀjC³eele ³esT ueeieueer. mejkeÀejer Je heeefuekeÀe MeeUeb®eer Jeeleenle keÀjC³ee®ee keÀì j®eC³eele Deeuee DeeefCe Dev³e MeeUebveer yeesieme heìveeWoCeer oeKeJetve Devegoeves Jeeìueer. veJeceO³ece Jeie& DeeefCe Þeerceble Jeie& Deeheu³ee

heesjebvee keÀe@vnWì Je Fbìjve@Meveue mketÀueeble Ieeuet ueeieuee. ceesHeÀle Je meÊeÀer®es efMe#eCe veeJeehegjles Demetve ieesjieefjyeebvee MeeUe hejJe[sveeMeer Peeueer Deens. GoejerkeÀjCeevebj efMe#eCeeJejerue mejkeÀejer Je®e&mJe veä Peeues. meeJe&peefvekeÀ Deejesi³eemeeþer Keepeieer-mejkeÀejer Yeeieeroejer®³ee cegKeJeì³eeKeeueer KeepeieerkeÀjCe Jee{ues. l³eecegUs ieefjyeebvee Deepeejer he[C³ee®esner mJeeleb$³e veener. ye[³ee Keepeieer FeqmheleUeble npeejes ©he³es De@[Jnevme pecee kesÀues veenerle lej ©iveeuee oeKeue®e keÀ©ve Iesleues peele veener.

oj npeej ueeskeÀmebK³esceeies SkeÀ [e@keÌìj DemeeJee. DeMeer peeieeflekeÀ Deejesi³e mebIeìves®eer (World Health Organization) met®evee Deens. he´l³e#eele leerme npeej ueeskeÀ mebK³esme mesJee hegjJeC³eeN³ee heéLeefcekeÀ Deejesi³ekeWÀêele HeÀÊeÀ oesve [e@keÌìj Demeleele. keÀeceieejebmeeþer jep³e keÀeceieej efJecee ³eespevee Deens. leer DeMee jerleerves jeyeefJeueer peeles keÀer, Deepe leer vee keÀeceieejebvee nJeer Deens vee ceeuekeÀebvee. Deejesi³eeJejerue Ke®e& peer[erheer®³ee leerve ìkeÌkesÀ lej keÀjC³ee®es (Deepe SkeÀ ìkeÌkesÀ Deens) Je®eve hetCe& Peeuesues veener.

efJekeÀemeele meceeefJeä keÀªve Iesleuee ve iesuesuee keÀefveÿ mlej peieC³ee®eer®e Oe[he[ keÀjlees Deens. efve³ebef$ele DeLe&J³eJemLesle Ye´äe®eeje®³ee efJehegue mebOeer nesl³ee Je GoejerkeÀjCeeveblejosKeerue l³ee Jeeìe keÀceer Peeu³ee. hejbleg, iegbleJeCetkeÀer®eer iepeyepe efvecee&Ce Peeu³eeves Ye´äe®eej Jee{uee. jepekeÀer³e DeefYepeveebveer l³eeb®es HeÀe³eos kesÀues. cee$e he´®eb[ hećeeCeele Peeuesu³e Þeceeb®³ee Deveewhe®eeefjkeÀkeÀjCeecegUs Del³euhe JesleveeJej yeeje-yeeje leeme jeyeefJeC³ee®eer mebK³ee HegÀiele iesueer. mebIeefìle #es$ee®³ee Jesleveele legHeÀeve Jee{ DeeefCe DemebIeefìleeb®es cee$e peerCes njece, ne efJejesOeeYeeme Deens. peeieeflekeÀerkeÀjCeeveblejner Deeqmceleeb®es YeeJeveehe´#eesYeer jepekeÀejCe keÀceer Peeuesues veener.

Yeeb[JeueMeener cnCepes yesyeboMeener, Demes ceevetve ®eeueCeeN³eeb®³ee Jele&ceeveecegUs peieYej FlekeÀe #eesYe efvecee&Ce Peeuee Deens keÀer, ³ee Deee|LekeÀ onMeleJeeoeefJe©× efve<esOe keÀjC³eemeeþer Jee@ue mìerì leey³eele I³ee, Demes veejs efoues peele Deens. onMeleJeeoer Yeerleer keÀceer nesC³eeSsJepeer iesu³ee oesve oMekeÀebleerue ner eqmLeleer Deens keÀer, peieC³eeleerue Deefveeq½elelee Yeerleer DeeefCe Devehesef#elelee cegUer®e keÀceer Peeuesueer veener.

³etheerS mejkeÀejves SkeÀ ieesä kesÀueer Deens Je leer cnCepes hejosMeeleerue J³eÊeÀeRvee Lesì Yeejleer³e MesDej yeepeejele iegbleJeCetkeÀ keÀjC³ee®eer hejJeeveieer efoueer Deens. hetJeea HeÀÊeÀ hejosMeer mebmLeehekeÀ iegbleJeCetkeÀoejebvee®e ner ieesä keÀjlee ³esle nesleer. DemebK³e hejefkeÀ³eebvee ®eebieu³ee-®egbieu³ee Yeejleer³e kebÀheveerle hewmes ìeketÀve GÊece efjìve& efceUJeeJee, Demes Jeeìle Demeles. l³eebvee ns MekeÌ³e nesCeej Deens.

pesJne mejkeÀej De[®eCeerle Demeles, lesJne®e cenlJee®es efveCe&³e nesle Demeleele. keÀeBiesme he#eeletve leerJe´ efJejesOe Demeleevee®e Fbefoje ieebOeeRveer yeBkeÀeb®es jeäêr³ekeÀjCe keÀjC³ee®ee efveCe&³e Iesleuee, Yeejleeuee meesves ieneCe þsJeC³ee®eer heeUer Deeueer nesleer. eflepeesjerle [e@ueme& veJnles, lesJne®e GoejerkeÀjCee®es heJe& meg© Peeues neles.

ceO³eblejer [e@uej®³ee leguevesle ©he³ee 17 ìkeÌkeWÀveer Iemejuee. ³ee®es keÀejCe Ieìleer Yeeb[JeueMeener Dee³eele ns®e nes³e. [e@uej®eer ®eCe®eCe GlheVe Peeu³eeves ªhe³ee neojuee.

efjPeJn& yeBkesÀves peer DeekeÀ[sJeejer heéfme× kesÀueer Deens l³eevegmeej Yeejlee®eer ®eeuet Keel³eeJej®eer letì 2011-12 ³ee Je<ee&®eer ogmeN³ee efleceenerle SkeÀ jeäêr³e Glheeovee®³ee (peer[erheer) 3.7 ìkeÌkesÀ FlekeÀer Deens. l³eehetJeea®³ee Je<ee&le leer 4.3 ìkeÌkesÀ nesleer. veJeerve Je<ee&leerue ner lejer ®eebieueer yeeye Deens.

ceie heé@yuesce keÀmeuee neslee? Yeejlee®eer efve³ee&le Iemejueer nesleer. ³egjeshe-DecesefjkesÀleerue


54

ueeskeÀeb®es efKemes efjkeÀeces nesles. l³eecegUs les hetJeea FlekeÀe efJeosMeer ceeue Iesle veJnles.

2011-12 ³ee Je<ee&®³ee ogmeN³ee efleceenerle J³eeheejer letì 44 Deype [e@ueme& nesleer. DeeOeer®³ee Je<ee&le leer 37 Deype [e@ueme& nesleer. J³eeheejer letì cnCepes Dee³eele Je efve³ee&le ³eeb®³eeleerue HeÀjkeÀ. Deeheueer efve³ee&le ceboeJeu³eeves letì Jee{ueer. Yeejleeleerue DeewÐeesefiekeÀ Glheeovener Ieìles cnCetve, veenerlej ³ee keÀeUeleu³ee ceeue Je megìs Yeeie ³eeb®eer Dee³eelener Jee{ueer Demeleer. Dee³eele Kethe Je efve³ee&le keÀceer cnCepes Jeeì®e ueeieles. JeemleefJekeÀ, 2011 ®³ee leguevesle 2012 ceO³es efve³ee&le ogheìerves Jee{ueer. heCe cegUele efve³ee&leer®ee Jesie FlekeÀe Keeueer Deeuee neslee keÀer, l³ee leguevesle ner Jee{ nesleer ns, DeeheCe ceeveues heeefnpes.

Yeejlee®³ee Dee³eeleerle hesìêsue, lesue, DeeefCe JebieCee®ee Jeeìe he´®eb[ Deens. Sefheúe les mehìWyej 2011 ³ee Je<ee&le ner Dee³eele 71 Deype [e@peme&®eer nesleer. ³ee Dee³eeleerle efoJemeeieefCekeÀ legHeÀeve Yej he[le nesleer. FlekeÌ³ee Dee³eeleermeeþer hejkeÀer³e ®eueve DeeCee³e®es keÀesþtve? l³eemeeþer efve³ee&le efJekeÀeme Jne³euee nJee heCe peeieeflekeÀ ceboer Demeleevee ns keÀmes MekeÌ³e neles? veesJnWyej 2011 ceO³es lej efve³ee&le®ee Jesie DeJeI³ee 4 ìkeÌkeÌ³eebJej Deeuee.

ogmejer yeeye cnCepes efJeosMeeleerue J³eeheejer keÀpe&GYeejCeerle meejKeer Yej he[le Deens. peguew les mehìWyej 2011 ojc³eeve SketÀCe efJeÊeer³e Keel³eeJej®³ee Flej iegbleJeCegkeÀerle efJeosMeele DeeheCe peer J³eeheejer keÀpex GYeejueer l³ee®ee Jeeìe neslee 42 ìkeÌkesÀ. l³ee DeeOeer®³ee efleceenerhes#ee ner Jee{ Kethe®e cnCee³e®eer.

l³eele Deeblejjeäêr³e yeepeejehećeeCes hesìêsue ef[Pesue®³ee eEkeÀceleer þjJeC³eele Deeheu³eeuee lemes ³eMe Deeuesues veener. l³eecegUs meyeefme[erJej®³ee mejkeÀej®ee Ke®e& Jee{lees.

Yeejle Je hee½eel³e DeLe&J³eJemLee ³eeb®³eeleerue J³eepeojeleerue HeÀjkeÀecegUs efJeosMeele keÀpe& GYeejCeer keÀjCes DeekeÀ<e&keÀ þjles. ³ee oesvner ieesäeRcegUs yeen³e #es$eeuee PeU heesn®eles.

cnCepes efJeosMeeletve Yeeb[Jeue keÀceer ³esle Deens DeeefCe vegmeleer keÀpe& GYeejCeer cee$e Jee{le Deens. oesve Je<ee&hetJeea FLeu³ee MesDejyeepeejeleerue SkeÀ Deype [e@ueme& FlekeÀer iegbleJeCetkeÀ efleLeu³ee ueeskeÀebveer Jee{tve Iesleueer.

Yeejleele [e@ueme&®eer Yeeb[Jeuee®eer ®eCe®eCe Deens DeeefCe keÀpe& GYeejCeer®ee yeespee Jee{lees Deens. keWÀêmejkeÀejves ³ee®ee efJe®eej keÀªve ³eesi³e leer heeTues ìekeÀueer heeefnpesle.

hejkeÀer³e Yeeb[Jeue Demes Meyo pejer G®®eejues lejer keÀc³egefvemìeb®ee heesìPeU Gþlees. JeemleefJekeÀ heeq½ece yebieeue®es ceepeer cegK³eceb$eer p³eesleer yemet Je yegOoosJe YeÆe®ee³e& ³eebveer hejkeÀer³e iegbleJeCetkeÀ DeekeÀe|<ele keÀjC³eemeeþer efJeosMe oewjs kesÀues neles. ueeskeÀmeYes®es ceepeer DeO³e#e meesceveeLe ®eìpeea ³eebveer he. yebieeue DeewÐeesefiekeÀ efJekeÀeme ceneceb[Ue®es DeO³e#e cnCetve keÀece keÀjleevee efJeosMeer Yeeb[Jeuee®es meceLe&ve kesÀues nesles. hejosMeele peeTve veekeÀjer keÀjCeejs ceu³eeUerpeve pes hewmes cee³eosMeer Oee[leele l³eeJej kesÀjU®eer DeLe&J³eJemLee ®eeueles. efHeÀ[sue ke@ÀmìêW®ee keÌ³etyee, ®eeJexPe ³eeb®³ee eqJnSleveece DeeefCe hegefleve ³eeb®³ee jefMe³ee ceO³esner efJeosMeer Yeeb[Jeue Deens. 2012 ³ee Je<eea peiee®³ee SketÀCe Lesì efJeosMeer Yeeb[Jeueele (SHeÀ [er Dee³e) ®eerve®ee Jeeìe 18 ìkeÌkesÀ neslee. FkeÀe@vee@efcemì®³ee Deboepeevegmeej ®eeuet Je<ee&le Yeejlee®³ee efJekeÀeme 5.8 ìkeÌkesÀ lej ®eerve®³ee 5.5 ìkeÌkesÀ Demesue.

³ee®ee DeLe& efJeosMeer efveOeerKesjerpe jepekeÀejCe Je DeLe&keÀejCe keÀjlee ³esle veener, Demes veJns hejbleg YeejleemeejK³ee efJekeÀmeveMeerue osMeele Menjs DeeefCe ceO³ece Jeie& Peheeì³eeves

efJemleeefjle Deens. ieéefceCe Yeeieele hee³eeYetle megefJeOee efvecee&Ce keÀjC³ee®eer iejpe Deens. FvHe´ÀemìkeÌ®ejmeeþer 50 ue#e keÀesìer ©he³es ueeieCeej Deensle. lesJe{s Yeeb[Jeue Deeheu³eekeÀ[s veener. DecesefjkesÀ®eer DeLe&J³eJemLee megOeeju³eecegUs DeeefCe HeÀ[sjue efjPeJn&®³ee OeesjCeebcegUs lesLeerue p³ee efJeosMeer DeLe&mebmLee Yeejleele efveOeer IesTve Deeu³ee nesl³ee, l³ee cee³eosMeer hejleu³ee. ieleJe<eea oesve ceefnv³eeble Yeejleer³e MesDej yeepeejeletve 10 efyeueer³eve [e@ueme& yeensj efveIetve iesues. ®eeuet letì cnCepes®e Dee³eele efve³ee&le GlheVeeleerue leHeÀeJele Jee{Ces. 1991 ceO³es YeejleekeÀ[s HeÀÊeÀ hebOejJe[eYej hegjsue FlekesÀ®e hejkeÀer³e ®eueve nesles. les Deepe mene ceefnv³eebFlekesÀ Deens. hejbleg, GoejerkeÀjCeeveblej osMee®eer heefjeqmLeleer megOeejueer Deens heCe l³eecegUs iejpeener Jee{uesu³ee Deensle. l³eecegUs ne hejkeÀer³e ®euevemeeþe hegjsmee veener.

ner letì 85 efyeefue³eve [e@ueme&®eer Deens. J³eeheejer keÀpex, efJeosMeer keÀpex hejosMemLe Yeejleer³eebkeÀ[tve ³esCeejs efveOeer DeeefCe SHeÀ [er Dee³e ns Yeeb[Jeuee®es eqmLej m$eesle Deensle. l³eeceOetve 60 efyeefue³eve [e@ueme& efceUeues. lej MesDej/jesKes yeepeejeleerue heesì&HeÀesefueDees iegbleJeCetkeÀerle 20-25 efyeefue³eve [e@ueme& ³esleele. heCe peje KeÆ Peeues lejer heesì&HeÀesefueDees iegbleJeCetkeÀoej heUtve peeleele. Gueì, FLeu³ee kebÀhev³eele Jee keÀejKeev³eeble oerIe&keÀeueerve efveOeer iegbleJeCeejs ®eb®eue vemeleele. l³eecegUs l³eeb®³ee keÀ[tve peemleerlepeemle efveOeer ³esCes ns HeÀe³eÐee®es Demeles. mecepee ®eb®euelee eqmLej oesvner hekeÀej®es Yeeb[Jeue Deeues veener lej [e@uej®eer ®eCe®eCe efvecee&Ce nesF&ue. l³eecegUs ©he³ee DeeCeKeer KeueeJesue. lemes Peeu³eeme keÀ®®es lesue, keÀesUmee, [eUer ³eeb®³ee Dee³eeleerJej®ee Ke®e& Jee{sue. peerJeveeJeM³ekeÀ Jemlet, ceeueJeenletkeÀ heJeemeKe®e& meJe&keÀener ceneiesue.


mejkeÀejves vesceuesu³ee DejeEJeo cee³eejece meefceleerves 12 #es$eeble efJeosMeer Yeeb[Jeue iegbleJeCegkeÀer®eer ce³ee&oe Jee{JeC³ee®eer efMeHeÀejme kesÀueer nesles. mejkeÀejves 12 #es$eele leer Jee{Jeueer Deens. hesìêsefue³ece vewmee|iekeÀ Jee³et, keÀcee@ef[ìer SkeÌ®eQpe, hee@Jej SkeÌmeWpe, mìe@keÀ SkeÌme®eWpe, ef[hee@efPeìjerpe, Demesì, efjkeÀvmeì^keÌMeve kebÀheveerpe, ¬esÀef[ì FvHeÀjceWMeve kebÀhev³ee, eEmeieue yeB[ efjìsue, yesefmekeÀ Je mesu³etuej meeqJn&mesme, kegÀefjDej meeqJn&mesme, mebj#eCeGlheeove ³ee #es$eebvee Kegu³ee OeesjCee®ee ueeYe nesCeej Deens. keÀener #es$eeb®eer ce³ee&oe 25-50 ìkeÌkeWÀveer Jee{Jeueer Deens. lej keÀeneRvee hejosMeer Yeeb[Jeue DeeCeleevee mejkeÀej®³ee cebpegjer®eer iejpe YeemeCeej veener. l³eebvee Dee@ìesce@efìkeÀ keÌueerDejvme efceUCeej Deens. l³eecegUs Yeeb[Jeuee®eer DeeJekeÀ Je l³ee®eer he´l³e#e iegbleJeCetkeÀ nesTve he´keÀuhe meg© nesCes peemle Jesie ³esCeej Deens.

meeOes mesu³eguej HeÀesve®es GoenjCe IesT. ³esLes YeeieYeeb[Jeueele 49 ìkeÌkesÀ Jeeìe efJeosMeer Demeu³eeme DeeheesDeehe cebpegjer efceUCeej lej 49 les 100 ìkeÌkesÀ meeþer HeÀe@efjve FveJnsmìceWì hećeesMeve yees[e&keÀ[s (SHeÀ Dee³e heer yeer) keÀ[s peeJes ueeiesue. Jnes[eHeÀesve Je jefMe³ee®eer efmemìscee ³ee kebÀhev³ee ³ee®ee leelkeÀeU ueeYe IesTve 10 npeej keÀesìer ©he³es DeeCeleerue Demee nesje Deens. ìgpeer IeesìeU³eeveblej 122 hejJeeves jÎ kesÀues iesues Je otjmeb®eej efJemleej®e Leebyeuee. YeefJe<³eele mhe@keÌìce efueueeJeele peemle YeeJe efceUsue ³ee #es$ee®eer heíeleer nesF&ue. mebj#ekeÀ Glheeoveele Del³eeOegefvekeÀ leb$e%eeve DeeCeC³eele ³esCeej Deens. mebj#eCe meeceieér®eer Yeejle he´®eb[ hećeeCeele Dee³eele keÀjlees Je l³eeJej yejs®e ®eueve Ke®e& nesles. hejosMeer Yeeb[Jeuee®³ee yeUeves osMeebleie&le Glheeoveeme ®eeuevee efceUeueer lej l³eele Yeejlee®ee ueeYe®e Deens. efJecee #es$eeleerue hejkeÀer³e Yeeb[Jeuece³ee&oe 26 ìkeÌkesÀ Je©ve

49 ìkeÌkesÀ he³e¥le vesC³eele Deeueer Demeueer lejer, l³eeme mebmeos®eer ceev³elee efceUeuesueer veener.

peieele ®eerveveblej efJeosMeer Yeeb[Jeue DeekeÀe|<ele keÀjCeeje osMe cnCepes DecesefjkeÀe. l³eeveblej pece&veer, He´Àevme, efye´ìve, yeéPeerue, meewoer Dejsefye³ee. Yeejleele nesCeejer hejosMeer hewMee®eer DeeJekeÀ Del³euhe Deens. l³eecegUs meeceép³eJeeoe®es keÀesCelesner Dee¬eÀceCe Yeejleele ³esCeej veener.

DeLee&le kesÀJeU hejkeÀer³e Yeeb[JeueecegUs Ke®e& mecem³ee megìCeej veener 1981 ceO³es efJeÊeer³e hes®ehe´mebie efvecee&Ce Peeu³eeJej GoejerkeÀjCe mJeerkeÀeªve keÀener #es$es hejkeÀer³e Yeeb[Jeueeme DebMeleë Kegueer keÀjC³eele Deeues. l³eecegUs Yeejleele ¬eÀebleer Jeiewjs keÀener Peeueer veener. hejbleg, osMeele SkeÀ veJee ceO³eceJeie& efvecee&Ce Peeuee. efMe#eCee®ee efJemleej Peeu³eecegUs Menjs®e veJns lej Kes[³eehee[³eeleerue ieesjieefjyeeb®³ee cegueecegueeRvee hejosMee®es lesLeerue Jemletb®es mesJeeb®es DeekeÀ<e&Ce efvecee&Ce Peeues Deens. efJeosMeele G®®e efMe#eCe IesCeejs lesLes veeskeÀN³ee efceUJeCeejs ue#eeJeOeer le©Ce Deensle. l³eebvee efleLeu³ee meejKes jmles, hetue, efJeceeveleU, yebojs, keÀejKeeves, Meebleerie=ns, ieesoeces FLesner JneJeerle Demes Jeeìles.

l³eebvee Deeheu³ee peerJeveele mekeÀejelcekeÀ yeoue JneJee Demes Jeeìles. osMeebleie&le DeLe&J³eJemLee mJeyeUeJej ieefleceeve Peeueer lej þerkeÀ veenerlej Flej osMeeb®eer ceole nesT DeMeer l³eeb®eer YetefcekeÀe Deens. hejbleg efJeosMeer efveOeer Deeuee lejer mejkeÀejer keÀejYeej hetJeea FlekeÀe®e ef{ueheCeeves Je ueyee[erves nesle jeefnue, lej les Yeeb[Jeue Jee{Ceej veener, DeVeOeev³eehećeeCes kegÀpele®e jenerue.

peJeUheeme oesve oMekeÀeb®³ee IeesUeveblej mebmeosves oesve DeeþJe[³eebhetJeea kebÀheveer efJeOes³ekeÀ 2012 cebpetj kesÀu³eeves SkeÀoe®es iebiesle Iees[s

vneues! hetJeea®ee kebÀheveer keÀe³eoe 1956 meeueer keÀjC³eele Deeuee neslee. l³eeveblej uee³emevme hejefceì jepe Deeues DeeefCe iesues. KeeGpee cnCepes®e KeepeieerkeÀjCe, GoejerkeÀjCe DeeefCe peeieeflekeÀerkeÀjCe Deeues. meeJe&peefvekeÀ #es$e Dee¬eÀmlele peeTve Keepeieer Go³eesieOebÐee®es meeceép³e efvecee&Ce Peeues. keÀener yengjeäêr³e kebÀhev³eeb®eer Guee{eue ueneve osMeeb®³ee DeLe&J³eJemLeebhes#ee ceesþer Deens. l³eecegUs kebÀheveer keÀe³eÐeele yeoue DeeJeM³ekeÀ neslee. Deeheu³eekeÀ[®³ee jepekeÀer³e Oegce½e¬eÀerle ³ee keÀe³eÐee®eer hegjsMeer oKeue Iesleueer iesueer veener.

hetJeea®³ee keÀe³eÐeele 678 keÀueces nesleer lej veJ³ee keÀe³eÐeele 470 keÀueces Deensle. SKeeÐee kebÀheveerJej meecetefnkeÀ Keìuee (Jeìu³eeme - De@keÌMeve metì) oeKeue keÀjC³ee®eer lejleto veJnleer. leer veJ³ee keÀe³eÐeele keÀjC³eele Deeueer Deens. ceeie®³ee leerve Je<ee¥veer mejemejer oesve ìkeÌkesÀ jkeÌkeÀce meeceeefpekeÀ GÊejoeef³elJeemeeþer (meer Sme Deej keÀeheexjsì meesMeue efjmhee@eqvmeefyeefueìer) jeKetve þsJeeJeer ueeieCeej Deens. DeeOeer mJeleb$e meb®eeuekeÀeb®eer lejleto veJnleer. Deelee meb®eeuekeÀeb®eer mebK³ee 12 Je©ve 15 Jej vesC³eele Deeueer Deens. eqJnef[Dees keÀe@vHeÀjeÅvmeie DeLeJee FueskeÌìê@efvekeÀ ceeO³eceeletve meb®eeuekeÀ ceb[Ue®³ee yewþkeÀe Ieslee ³esleerue. kebÀheveer uee@ yees[& DeeefCe yees[& Dee@HeÀ Fb[eeqmì^³eue Sv[ HeÀe³eveeeqvMeDeue efjkeÀvmeì^keÌMeve (yeer Dee³e SHeÀ Deej ) ®eer peeiee ve@Meveue kebÀheveer uee@ ìê³ey³egveue IesF&ue.

1956 ®³ee kebÀhevee keÀe³eÐeele meceYeeie Je keÀpe&jesK³eeb®es efve³eceve kesÀues peele nesles. Deele meJe& he´keÀej®³ee efmekeÌ³eefjìerpe®es efve³eceve kesÀues peeF&ue. uesKee heefj#ekeÀebJej hetJeea efveye¥Oe veJnles. Deelee oj hee®e Je<ee¥veer uesKee heefj#ekeÀ yeoueeJee ueeiesue. l³eecegUs kebÀheveer J³eJemLeeheveeMeer meeìsueesìs nesTve


56

mel³ece meejKes he´keÀej Ie[C³ee®eer MekeÌ³elee keÀceer Demesue. uesKeeheefj#ekeÀeme SkeÀe JesUer peemleerle peemle 20 kebÀhev³eeb®es keÀece neleele Ieslee ³esF&ue.

³ee keÀe³eÐee®³ee heefnuee cemegoe mebmeosle 2008 meeueer meeoj keÀjC³eele Deeuee neslee. ³etheerS mejkeÀejuee Denesje$e ieefleheóeve keÀjCeeN³eebveener ³ee keÀe³eÐeeyeÎue mejkeÀejuee Oev³eJeeo osC³eeme njkeÀle veener. ³ee keÀe³eÐeecegUs kebÀhev³eeb®³ee J³eJemLeeheveeJej osKejsKe þsJeC³ee®ee efve³eceebceO³es megmet$elee ³esF&ue. lemes®e Yeejleer³e DeLe&J³eJemLee efve³ebef$ele keÀjC³ee®³ee mebmLeelcekeÀ j®eves®³ee hegveyee¥OeCeer®es ns keÀece Deens Je cnCetve®e les cenÊJee®es Deens. keÀesCel³eener yeepeej®eefuele DeLe&J³eJemLesceO³es KesUeb®es ³eesi³e efve³ece keÀjC³ee®eer DeeJeM³ekeÀlee Demeles.

v³ee³eeue³eerve heéf¬eÀ³esle ve efMejlee leeyee Je efJeueerveerkeÀjCe heéf¬eÀ³ee megueYe keÀjC³eele Deeueer Deens. meceYeeieeb®eer HesÀjKejsoer, keÀce&®eeN³eebmeeþer mìe@keÀ Dee@keÌMeve ³ee®ee keÀe³eÐeele J³eehekeÀ efJe®eej keÀjC³eele Deeuee Deens. peieefJeK³eele J³eJemLeeheve eE®elekeÀ heerìj [^keÀj®³ee celes, kebÀhev³ee ³ee cenlJee®³ee meeceeefpekeÀ mebmLee Deensle. l³eecegUs l³eeb®es efve³eb$eCe keÀmes kesÀues peeles, ns cenlJee®es þjles. meecetefnkeÀ Keìues, uesKeeheefj#ekeÀeb®eer efve³egÊeÀer, Je mJeleb$e meb®eeuekeÀ ³eecegUs keÀe@heexjsì ieJnve&vme megOeejCeej Deens.

Yeejleele 75 les 80 ìkeÌkesÀ J³eJemee³e kegÀìgbyekeWÀefêle Deensle. DeMeeJesUer YeeieOeejkeÀebvee DeefOekeÀ nkeÌkeÀ osCes, l³eebvee kebÀheveer®eer peemleerle peemle ceeefnleer osC³ee®es J³eJemLeeheveeJej yebOeve DeeCeCes kebÀhev³eebJej efve³eb$eCee®ee opee& ³ee keÀe³eÐeeÜejs ieeþlee ³esF&ue.

Yeejleeleerue yengmebK³e kebÀhev³ee meb®eeuekeÀ ceb[UeJej nes³eyeeb®eer efve³egÊeÀer

keÀjle Demeleele. Deecner heésHesÀMeveue Deenesle, DeMeer efìhekeÀer JeepeJeCeeN³eeb®eer efn®e he×le Demeles. keÀener kebÀhev³eeb®es efJeueerveerkeÀjCe Jeeoie´mle þjues. DeMeeJesUer meb®eeuekeÀ ceb[Uebveer ceewve helkeÀjues. meb®eeuekeÀebveer keÀOeer J³eJemLeeheveekeÀ[tve DeefOekeÀ ceeefnleer ceeieefJeueer Deens, Demes DeheJeeoeves®e Ie[les. keÀejCe l³eebvee J³eJemLeeheveeme De[®eCeerle DeeCee³e®es vemeles. meb®eeuekeÀ cnCetve YeÊes efceUleele, meJe&®e ueeYe Gheìlee ³esleele. efMeJee³e peemle he[tve efJe®eejues lej Gieer®e veejU efceUsue, DeMeer Yeerleer Demeles. JeemleefJekeÀ, meeceev³e YeeieOeejkeÀeb®es efnlej#eCe keÀjCes, ns kebÀheveer meb®eeuekeÀeb®es keÀece Demeles. hejbleg, les keÀesCee SkeÀe ieìe®es®e heéfleefveOeerlJe kesÀu³eemeejKes Jeeieleele. mJeleb$e meb®eeuekeÀ vesceu³eecegUs ngpejsefiejer keÀceer nesF&ue, DeMee Dehes#ee Deens. DeLee&le kebÀhev³eeb®eer J³eJemLeeheves keÀe³eÐee®eer [esUmeheCes DebceueyepeeJeCeer efkeÀlehele keÀe³eÐeeme JeUmee IeeueC³ee®es leb$e ³ee ceb[UeRvee DeJeiele Demesue®e. GoenjCeeLe& otjmeb®eej, Jeerpe, Fl³eeoer #es$eebmeeþer efve³eecekeÀ heéefOekeÀjCes mLeeheC³eele Deeueer. l³eeJej mejkeÀejer he´MeemekeÀeb®eer®e KeesieerjYejleer Peeueer. les mejkeÀej®eer®e ueeF&ve ®eeueJeleele. GÐee Keepeieer kebÀhev³ee mJeleb$e meb®eeuekeÀebveener Deeefce<es oeKeJeC³ee®ee he´³elve keÀjleerue, cnCepes keÀe³eÐee®³ee GÎsMeeme njleeU ve HeÀemeC³ee®eer peyeeyeoejer GÐeesieheleeR®eer osKeerue Deens.

kebÀhev³eebJej meeceeefpekeÀ keÀeces keÀjC³ee®eer peyeeyeoejer ìekeÀu³eecegUs ueies®e YeejeJetve peeC³ee®es keÀejCe veener. SkeÀlej ìsukeÀes, FvHeÀesefmememeejK³ee ceespekeÌ³ee kebÀhev³eebvee®e meceepekeÀe³ee&®eer iegCeJeÊee jeKelee ³esles. efMeJee³e meer Sme Deej ®³ee veeJeeKeeueer ceeuekeÀe®eer keÀv³ee, megveyeeF& DeMeeb®³ee uee[keÌ³ee he´keÀuheeJej®e Ke®e& kesÀuee peeF&ue, l³eebvee efcejJetve IesC³ee®eer newme YeeieJetve Ieslee ³esF&ue.

GÐeesieheleer mJeleë®³ee efKeMeeletve meceepekeÀe³e& keÀjC³eeSsJepeer kebÀheveer®³ee efKeMeeuee YeeskeÀ hee[leerue. hegvne l³ee®ee Ke®e& MesJeìer ieénkeÀe®³ee [eskeÌ³eeJej®e ìekeÀuee peeF&ue.

mejkeÀejves ceesþs®e heeTue ìekeÀues Deens, ns cee$e Kejs. ìeìe mevme, Dee³e[erSHeÀmeer, Fbef[³ee heesä, met³e&ceCeer HeÀe³eveevmeeRie DeMee SketÀCe 26 kebÀhev³eebvee Yeejleele yeBkeÀe mLeeheve keÀje³e®³ee Deensle. l³eemeeþer l³eebveer efjPeJn& yeBkesÀkeÀ[s Depe& kesÀuee Deens. l³ee hewkeÀer ceespekeÌ³ee kebÀhev³eebvee®e hejJeevee efceUCeej Deens. Deieoer he´l³eskeÀeves ceeie&oMe&keÀ met$eeb®es heeTve keÀesþs lejer heCe yeBeEkeÀie #es$eele yeoue nesT Ieeleues Deensle, ns cee$e vekeÌkeÀer®e.

efyeuee&, ìeìe mevme, yepeepe, ueeme&ve Sv[ ìgyeés, Deefveue DebyeeeEve®eer efjuee³evme ke@Àefheìue DeMee DeveskeÀebveer Depe& kesÀues Deensle. oesve c³eg®³egDeue HebÀ[, ®eej MesDej oueeueer HeÀe³eveevme kebÀhev³eebveer lej keÀener kebÀhev³eeveer efyeiej yeBeEkeÀie Ghe kebÀhev³eeb ceeHe&ÀleDepe& kesÀues Deensle. yeBkeÀ meg© keÀjC³eemeeþer peJeU hee®eMes keÀesìer ©he³eeb®eer iebieepeUer nJeer. þsJeeRceOeerue 27 ìkeÌkesÀ jkeÌkeÀce efjPeJn& yeBkesÀkeÀ[s jesKeerle þsJeeJeer ueeiesue 25 ìkeÌkesÀ MeeKee ieéceerCe Yeeieele GIe[eJ³ee ueeieleerue DeeefCe 40 ìkeÌkesÀ keÀpex heéOeev³e #es$eemeeþer cnCepes Mesleer efve³ee&le ueIegGÐeesie ³eemeeþer ÐeeJeer ueeieleerue.

DeefuekeÀ[®³ee keÀeUele Ye´äe®eeje®eer SkeÀeheeþesheeþ SkeÀ he´keÀjCes yeensj efveIeeueer l³eecegUs heéf¬eÀ³esJej yeejkeÀeF&ves ue#e þsJeeJes ueeiesue. DeLee&le efjPeJn& yeBkeÀ kegÀþu³ee®e oyeeJeeme yeUer he[le veener, ns Jee³e. Jner. js·er Je [er. megyyeejeJe ³eeb®³ee ieJnve&jheoe®³eekeÀeUele efmeOo Peeues. hejbleg keWÀefê³e DeLe&Keeles lemes®e yeBefkeÀie efJeYeeiee®ee keÀe³e YejJemee? efMeJee³e met³e&ceCeer, Fvecee@keÌme ce@vespeceWì meeqJn&mesme uesKeeheefj#eCe keÀjCeejer kebÀheveer lemes®e vees³e[e®eer


mceeì&iueesyeue Jn@®eme& ner veeJes HeÀejMeer kegÀCeeuee þeTkeÀ veenerle. ³ee Gueì ceeEnêe De@[ ceeEnê HeÀe³eveevme®ee ieéefceCe Yeeieele Iemeeje Deens. efleves yeBefkeÀieceO³es he´JesMe keÀjC³eele GlmegkeÀlee oeKeJeueer nesleer. heCe efjPeJn& yeBkeÀ®eer ceeie&oMe&keÀ met$es DeJ³eJene³e& Jeeìueer. SKeeoer efyeiej yeBeEkeÀie kebÀheveer DeeefCe l³ee®e mecetneleerue yeBkeÀ ³eeb®es menDeeqmlelJe meJee¥vee HeÀe³eosMeerj þjCeejs Deens, Demes keÀener he´Jele&keÀeb®es cnCeCes Demeues lejer ns efjPeJn& yeBkesÀme cebpetj veener. efveOeer®ee FkeÀ[tve eflekeÀ[s HesÀjHeÀej nesT ve³es ³eemeeþer o#elee Iesleueer®e heeefnpes.

veJeerve yeBkeÀebvee Deeheuee Deee|LekeÀ meJe&meceeve jkeÀces®ee efyeefPevesme hue@ve meeoj keÀjeJee ueeieCeej Deens DeeefCe ner vemeleer keÀìkeÀì Deens, Demes yeN³ee®e Depe&oejebvee Jeeìles.

lejer meg×e yeBefkeÀieceO³es leNns leNns®³ee kebÀhev³eebvee FlekeÀe jme JeeìC³ee®es keÀejCe keÀe³e? SkeÀlej osMeele he´l³eskeÀer leerve J³eÊeÀeRceeies oesIeebkeÀ[s ceesyeeF&ue Demelees. heCe leervehewkeÀer SkeÀe he³e¥le®e yeBeEkeÀie®³ee megefJeOee heesnes®euesu³ee Deensle. cnCepes®e 67 ìkeÌkesÀ ueeskeÀeb®ee yeBkesÀMeer mebyebOe®e Deeuesuee veener. l³eecegUs yeepeejhesþ he´®eb[ Deens. Flej Jemlet ueeskeÀ SkeÀ oesveoe®e Iesleele. heCe yeBkesÀle SkeÀoe Keeles GIe[ues keÀer les yebo kesÀues peele veener Deieoer cejshe³e¥le! S®e [er SHeÀ meer yeBkesÀves hebOeje Je<ee¥le SkeÀoe®e mJeleë®es yeepeejcetu³e neefmeue kesÀues, ns GoenjCe meieU³eebmeceesj Deens. hegvne jeäêr³eerkeÀjCe nesC³eehetJeea legce®³eekeÀ[s yeBeEkeÀie®ee hejJeevee DemeCes, ns heéfleÿs®es ceeveues peeF&ue ns efJeme© ve³es.

GoejerkeÀjCeeveblej 1994 heemetve (jeäêr³ekeÀjCeeme heb®eJeerme Je<ex ueesìu³eeveblej) yeBkeÀ hejJeeves osC³ee®es OeesjCe Kegues Peeues. lesJne eEnogpee®³ee Fb[dmeFb[ yeBkesÀme hejJeeveieer osC³eele Deeueer. lejerner veJeerve efhe{erleerue mene®e Keepeieer

yeBkeÀe DeeqmlelJeele Deensle. 2003 ³ee Je<eea ³esme yeBkesÀme hejJeevee efceUeu³eeJej SkeÀener veJeerve yeBkesÀme cebpegjer efoueer iesueer veener.

Deelee p³eebveer Depe& kesÀues Deensle, l³eeb®³eehewkeÀer kegÀCee®eer efveJe[ kesÀueer peeF&ue, les efjPeJn& yeBkesÀ®³ee G®®e mlejer³e meefceleer®³ee efveCe&³eeJej DeJeuebyetue Demesue. SkeÀoe cebpegjer efceUeueer keÀer he´Jele&keÀebvee oer[ Je<ee¥le meJe& heéf¬eÀ³ee hetCe& keÀ©ve yeBkeÀ meg© keÀjeJeer ueeiesue. he´Lece Yeeb[Jeuee®eer J³eJemLee keÀjeJeer ueeiesue. vee@ve-Dee@hejseEìie neseÅu[ie kebÀheveerkeÀ[s Deee|LekeÀ J³eJemee³e meghego& keÀjeJee ueeiesue DeeefCe yeBeEkeÀie®³ee hee³eeYetle leebef$ekeÀ megefJeOeeb efvecee&Ce keÀjeJ³ee ueeieleerue.

yeBeEkeÀie ns Kee³e®es keÀece veener l³eele efJeéeemeen&lee Je mesJes®eer iegCeJeÊee ns cenlJee®es IeìkeÀ Demeleele. SkeÀoe efJeéeemeeme le[e iesuee lej ueeskeÀ YejeYej þsJeer keÀe{tve Iesleele Je yeBkeÀ yeg[les. l³eecegUs p³eebveer kebÀhev³eeb®³ee þsJeeroej, YeeieOeejkeÀ, jesKeOeejkeÀ Je ieénkeÀ ³eebvee yeveefJeC³ee®es keÀece kesÀues DeMeebvee keÀesCel³eener heefjeqmLeleerle yeBeEkeÀie®es hejJeeves efoues peelee keÀecee ve³esle.

p³ee GÐeesieheleeRveer jeäêr³eke=Àle yeBkeÀe®eer npeejes keÀesìer ©. ®eer keÀpex yeg[Jeueer l³eebveer GÐee mJeleë®eer®e yeBkeÀ keÀe{tve peveles®³ee þsJeer [gyeJeu³ee lej keÀe³e keÀje³e®es ! cnCetve meeJeOeefiejer yeeUieeJeer ueeiesue. HeÀÊeÀ Yejhetj Yeeb[Jeue DemeCes hegjsmes veener l³eebveer ieesjiejeryeebhe³e¥le efJeÊeer³e mesJee heesn®eefJeC³ee®es keÀece kesÀues Deens keÀe³e, leMeer he´Jele&keÀe®eer le³eejer Deens keÀe³e, ns yeIeerleues heeefnpes. þsJeer mebkeÀuevee®es keÀece keÀe³e&#ecelesves keÀjCeeN³ee DeeefCe hele Demeuesu³ee Jee hele vemetvener Kee$eerhetJe&keÀ keÀpe& hejle HesÀ[leerue DeMeebvee®e keÀpe& Jeeìhe keÀjC³ee®ee DevegYeJe Demeuesu³ee kebÀhev³eeb®eer efveJe[ keÀjCes G®eerle nesF&ue. p³eebvee hejJeevee efceUsue l³ee kebÀhev³eebveer Deeheu³ee®e

mecetneleerue ogmeN³ee kebÀhev³eebvee keÀpex osTve ®eeueCeej veener.

Deeheu³eekeÀ[s þsJeeroej ieénkeÀeb®es mebj#ekeÀ keÀJe®e lejleto Demeu³eecegUs efjPeJn& yeBkeÀ veJeerve KesUe[tbvee hejJeevee Ðee³e®es ìeUle nesleer. Deelee ns hejJeeves efou³eeJej ³ee yeBkeÀeJeer heÝeeJeer osKejsKe þsJeeJeer ueeiesue. GÐeesie mecetneb®³ee yeBkeÀebveer Deeheu³ee®e ieesleeJeU³eeleerue kebÀhev³eebvee keÀpex osTve leer yeg[eueer Je yeBkeÀ efoJeeUKeesj þjueer DeeefCe leer Jee®eefJeC³eemeeþer mejkeÀejves ceole kesÀueer lej les De³eesi³e þjsue. DecesefjkesÀleerue he´l³eskeÀ ieesäeR®es DevegkeÀjCes keÀjC³ee®es keÀejCe veener.

Fbefoje ieebOeerveer yeBkeÀ jeäêr³eerkeÀjCe kesÀu³ee veblej®e yeBkeÀe®ee hemeeje Kes[³eehee[³eehe³e¥le efJemleejuee hejbleg lejermeg×e yengmebK³e pevelesuee yeBkeÀ cnCepes keÀe³e les®e þeTkeÀ veener. cnCepes jeäêr³eerkeÀjCee®³eener ce³ee&oe Deensle. Yeejleele yeBefkeÀie #es$eele efkeÀl³eskeÀ Je<ex mheOee&®e veJnleer. efJeosMeer yeBkeÀe, Keepeieer yeBkeÀe®ee he´JesMe ce³ee&efole nelee. YeefJe<³eele veJeerve yeBkeÀe ³esleerue, l³eebveer veHeÀe peªj keÀceJeeJee hejbleg, ieéceerCe YeeiekeÀ[sner ue#e ÐeeJes. Deepe lesLesner yeBefkeÀie®es ceekexÀì Deens. heCe ner ceeskeÀUerkeÀ osleevee®e yeBkeÀ ieénkeÀ HeÀmeJeuee peeCeej veenerle, Jeeìsue leMeer mesJeecetu³es DeekeÀejueer peeCeej veener, ns heene³euee nJes. yeBkeÀ ieénkeÀ mebj#eCeeLe& SkeÀ mJeleb$e efJeOee³ekeÀ ³eb$eCee lemes®e jsPeesu³etMeve keÀe@heexjsMeve®eer mLeehevee (yeBkeÀeb®ee yeespee keÀjoel³eebJej HeÀej he[t ve³es ns yeIeC³eemeeþer) keÀjeJeer, DeMeer met®evee he´mleeefJele keÀjC³eele Deeueer Deens. leer Deceueele DeeCeCes ³eesi³e þjsue. osMee®eer DeLe&J³eJemLee eqmLelhejeJemLesle Deens l³eele megOeejCee Ie[JeC³ee®es DeeJneve Deeheu³eeuee hesueJee³e®es Deens.

(nsceble osmeeF& - pesÿ efJe®eejJeble, uesKekeÀ DeeefCe jepekeÀer³e efJeMues<ekeÀ)


58

jespeieejefvee|celeerefJevee efJekeÀemeö Deee|lekeÀe Jelme

efJekeÀemee®³ee ceeiee&Jejerue Yeejlee®³ee Jeeì®eeueer®eer iesu³ee oMekeÀYejeleerue DeekeÀ[sJeejer efJemle=le mJeªheele GheueyOe Deens. 1990 ®³ee oMekeÀe®³ee megªJeeleeruee OeesjCeele Peeuesu³ee yeoueebheemetve efJekeÀemeoj, GlheVeeleerue Jee{, ye®ele DeeefCe iegbleJeCetkeÀ ³eebleerue Jee{, Lesì hejkeÀer³e iegbleJeCetkeÀ DeeefCe hejosMeer efJeÊeer³e mebmLeeb®³ee iegbleJeCegkeÀer®ee DeesIe ³ee meJee¥®ee J³eehekeÀ DeLee&ves mekeÀejelcekeÀ efoMesves he´Jeeme megª neslee. ogmeN³ee yeepetuee Jee{leer efJe<ecelee, meeceeefpekeÀ DemJemLelee, he´®eb[ hećeeCeele Peeuesues efJemLeeheve DeeefCe jespeieejefvee|celeer®ee DeYeeJe Demeuesuee efJekeÀeme ³ee mJeªheele ceespeeJeer ueeieuesueer peeieeflekeÀerkeÀjCee®eer eEkeÀcele DeOeesjsefKele keÀjCeejer efJemle=le hećeeCeeleerue DeekeÀ[sJeejer DeeefCe mebMeesOeveelcekeÀ ceeefnleerosKeerue GheueyOe Deens. ³ee oesvner yeepetb®eer heeþjeKeCe keÀjCeejer ceesþîee hećeeCeeleerue DeekeÀ[sJeejer, DevegYeJe DeeefCe he´³eesieeJej DeeOeeefjle cegÎe efme× keÀjCeeje hegjeJee DeeefCe efveoex<e leee|keÀkeÀ DeeefCe Jee®ekeÀebvee ceev³e keÀje³euee ueeJeCeejer

mheä ceeb[Ceer GheueyOe Deens. ³ee meboYee&leerue SkeÀe ¢eqäkeÀesveeJej ue#e keWÀêerle keÀjCes DeeJeM³ekeÀ Deens lees cnCepes, jespeieej efvee|celeer. megOeejCeebcegUs veJes jespeieej GheueyOe Peeu³ee®ee Deevebo megOeejCeeb®es heeþerjeKes J³eÊeÀ keÀjle Demeleele. lej keÀeneR®³ee celes Jee{l³ee Keemeieer iegbleJeCetkeÀer®ee Lesì mebyebOe jespeieej efvee|celeerMeer Demelees. ³ee cegodÐeebJej meceepeeleerue ceO³eceJeie& meceeOeeveer Demeu³ee®es mheäheCes efomeles. Ye´äe®eej DeeefCe JeefMeuesyeepeer ³eecegUs veeskeÀjer efceUt ve MekeÀCeeje iejerye, keÀäeUt leªCe ne Deelee yee@ueerJet[ceOeerue ef®e$eheìeb®³ee keWÀêmLeeveer efomele veener. ceO³eceJeiee&®³ee DeekeÀeb#ee, ³eMe DeeefCe Þeercebleer ³eeb®es heéfleeEyeye Deelee ³ee ef®e$eheìebceO³es hene³euee efceUles. ef®e$eheì ns meceepee®es heéfleeEyeye Demeles Demes pej ceeveues lej ceO³eceJeiee&ves iesu³ee 20-30 Je<ee&le DevegYeJeuesues vescekesÀ yeoue l³eele he´keÀ<ee&ves efometve ³esleele. GÐeesie peieleeuee he³e&Jes#ekeÀ eEkeÀJee J³eJemLeehekeÀ meeceev³eheCes ceO³ece Jeiee&letve®e efceUleele. Debiecesnveleer, kegÀMeue DeeefCe DekegÀMeue keÀeceieej ³eeb®³eemeboYee&le

efJekeÀemee®eer Jeeì®eeue Deieoer DeMeer®e Peeueer Demeu³ee®es keÀesCeer íeleerþeskeÀheCes meebiet MekesÀue keÀe? keÀeceieejeb®³ee mebIeìveeb®es mebhe Deelee yee@ueerJet[ceOeerue ef®e$eheìebletve DeeefCe keÀceer-DeefOekeÀ hećeeCeele he´l³e#e peerJeveeletve osKeerue iee³eye Peeues Deensle. cee$e, ns Kejs ceevee³e®es keÀe keÀer, keÀeceieej Jeie& meceeOeeveer Deens DeeefCe l³eebvee mebhe keÀjC³ee®eer DeeJeM³ekeÀlee Yeemele veener eEkeÀJee he´®eb[ hećeeCeele Demeblees<e Demetvener mebhe nesCeej veenerle ³ee®eer DeeheCe he´l³e#e eEkeÀJee he´l³e#eheCes Keyejoejer Iesleueer Deens, l³eecegUs mebhe iee³eye Peeues Deensle.

heefjCeece :

Jee{l³ee ceO³eceJeiee&cegUs DeLe&J³eJemLes®³ee Jee{eruee DeveskeÀ ceeiee¥veer ®eeuevee efceUsue DeMeer Dehes#ee nesleer. ve@Meveue keÀewvmeerue Dee@HeÀ DeuheeF&[ FkeÀesvee@efcekeÀ efjme®e& ³ee mebmLesves kesÀuesu³ee yeepeejeleerue ceeefnleeryeeyele IejebceO³es peeTve kesÀuesu³ee meJex#eCeevegmeej, `Yeejleeleerue ceneve ceO³eceJeiee&®³ee mebK³esle Jee{ Peeu³eeves' peerJeveeJeM³ekeÀ Jemletb®³ee


ceeieCeerle ue#eCeer³eefjl³ee Jee{ nesF&ue DeMeer Dehes#ee nesleer. ceO³eceJeieea³eeb®eer mebK³ee Jee{u³eeves Deee|LekeÀ Guee{eue efJemle=le mJeªheele Jee{sue DeeefCe Debefleceleë l³ee®ee HeÀe³eoe meceepeeleerue iejeryeeleerue iejeryeebhe³e¥le heesn®esue DeMeer keÀuhevee neslee. J³eJemee³e DeeefCe G®®e GlheVe ieìebvee keÀjebceO³es meJeueleer DeeefCe Dev³e HeÀe³eos osC³eeceeies ns®e cegK³e met$e nesles. peeieeflekeÀerkeÀjCe Peeuesu³ee Dev³e yengleskeÀ osMeebhećeeCes Yeejleeves iegbleJeCegkeÀermeeþer efJeefJeOe he´keÀejs heéslmeenve osT kesÀues Deens. ³eehetJeea GuuesKe kesÀu³eehećeeCes l³eeceeie®ee cetueYetle efJe®eej iegbleJeCegkeÀercegUs efJekeÀemeeuee ®eeuevee efceUsue, l³eeletve GlheVeele ceesþer Jee{ nesF&ue, DeefOekeÀ veeskeÀN³ee efvecee&Ce nesleerue, mejkeÀej®³ee GlheVeele ceesþer Jee{ nesF&ue (keÀjeb®³ee ªheeves), ceesþîeele hećeeCeele ye®ele nesF&ue (peer hegvne iegbleJeueer peeles) DeeefCe efJekeÀemee®³ee heéf¬eÀ³esuee ®eeuevee efceUsue Demee®e Deens. leLeeefhe, he´l³e#eele DeMeer megKeeJen heefjeqmLeleer efvecee&Ce nesCes eEkeÀJee ve nesCes ns DeveskeÀ IeìkeÀebJej DeJeuebyetve Demeles. Keemeieer iegbleJeCetkeÀeruee heéslmeenve efou³eeveblej iegbleJeCetkeÀer®ee DeesIe keÀeceieej hetjkeÀ leb$e%eeveeSsJepeer Yeeb[Jeueer leb$e%eeveekeÀ[s Jee{uee. keÀjeleerue meJeueleer, Devegoeves, JepeeJeì YeÊee ³ee meJee¥®eer meebie[, efvecee&Ce keÀjC³eele Deeuesu³ee jespeieejeb®³ee mebK³esMeer ve Ieeuelee iegbleJeCetkeÀ kesÀuesu³ee jkeÀcesMeer Ieeleueer iesueer. lejerner, efJeefJeOe GoenjCeebJeªve Demes efometve ³esles keÀer, iegbleJeuesu³ee jkeÀces®ee DeeefCe jespeieej Jee{er®ee hejmhej mebyebOe HeÀej ceesþîee hećeeCeele veJnlee eEkeÀJee efkeÀceeve hegjsmee veJnlee. Deee|LekeÀ heefjYee<esle Demes cnCelee ³esF&ue keÀer, heefjhetCe& jespeieejemeeþer leer Deì DeeJeM³ekeÀ Demesue hejbleg hegjsMeer vemesue.

³eecegUs®e efJekeÀemee®³ee meboYee&leerue Del³eble cenÊJee®³ee hewuetkeÀ[s- jespeieejeefMeJee³e

efJekeÀeme' ³ee cegodÐee®ee efJe®eej keÀª. 2004-05 DeeefCe 2009-10 ³ee ojc³eeve®³ee keÀeUele efJekeÀemee®ee oj G®®e heeleUerJej Demeleevee osKeerue keÀeceieejeb®³ee SketÀCe mebK³esle kesÀJeU 0.3 ìkeÌkesÀ Jee{ Peeueer. keÀener DeLe&le%eeb®³ee celeevegmeej, G®®e efJekeÀeme oje®ee mebhetCe& mekeÀejelcekeÀ heefjCeece efometve ³esC³eemeeþer Deeheu³eeuee òerIe&keÀeU' Jeeì heneJeer ueeieCeej Deens.

meesveue [s osmeeF& ³eebveer, `Yeejleeleerue ceO³eceJeie&' ³ee Deeheu³ee uesKeele jeäêr³e vecegvee heenCeerleerue efveefj#eCeebJej kesÀuesu³ee efJeMues<eCeele cnìues Deens keÀer, iesu³ee Jeerme Je<ee&le meceepeeleerue meJe& IeìkeÀeb®ee ueeYe nesle Demeleevee®e, J³eeJemeeef³ekeÀ DeeefCe mejkeÀejer DeefOekeÀejer / J³eJemLeehekeÀ ³eeb®ee meJee&efOekeÀ efJekeÀeme Peeuee Deens. Flejeb®³ee leguevesle [e@keÌìme&, FbefpeefveDej DeeefCe JekeÀerue DeMee G®®emlejeleerue J³eeJemeeef³ekeÀeb®³ee, 5000 ªhe³es DeeefCe l³eehes#ee peemle Demeuesues keÀewìgbefyekeÀ ceeefmekeÀ Ke®ee&®es hećeeCe DeefleMe³e Jesieeves Jee{ues Deens. 1983 ceO³es keÀewìgbefyekeÀ ceeefmekeÀ Ke®e& 5000 ªhe³es DeeefCe l³eehes#ee peemle Demeuesu³eeb®³ee ÞesCeerle SkeÀ-le=leer³eebMehes#ee Lees[îee keÀceer kegÀìgbyeeb®ee meceeJesMe neslee. lej F.me. 2000 he³e¥le efvecc³ee®³ee peJeUheeme J³eeJemeeef³ekeÀeb®³ee kegÀìgbyee®ee ceeefmekeÀ Ke®e& 5000 ªhe³es DeeefCe l³eehes#ee peemle neslee. ³ee®³ee Gueì Debiecesnveleer keÀeceieej DeeefCe keÀejeefiejebvee HeÀejmee ueeYe Peeuee veener lej MeslekeÀjer DeeefCe mJe³ebjespeieej keÀceeJeCeeN³ee J³eeJemeeef³ekeÀebvee ce³ee&efole mJeªheele ueeYe Peeuee. MeslekeÀjer, mJe³ebjespeieej Demeuesues DeuhekeÀeueerve J³eeJemeeef³ekeÀ, Debiecesnveleer keÀeceieej, keÀejeieerj ³eeb®es Deeheu³ee ueeskeÀmebK³esleerue hećeeCe he´®eb[ Deens. l³ee®eyejesyej, meceepeeleerue

Deee|LekeÀ¢äîee ogye&ue IeìkeÀebceO³es l³eeb®ee meceeJesMe nesle Demeu³eeves l³eeb®es keÀu³eeCe ne mejkeÀejer OeesjCes DeeKeleevee SkeÀ keÀUer®ee cegÎe Demeuee®e heeefnpes.

jespeieejefvee|celeerefMeJee³e efJekeÀeme ner eqmLeleer kesÀJeU Yeejleele®e Deens Demes veener. ³et.Sve.meer.ìer.S.[er. ®³ee v³et³ee@ke&ÀceOeerue keÀe³ee&ue³eeleerue keÀe³ee&ue³eerve hećegKe cegmmeer [sueeruesieve ³eebveer veceto kesÀu³eehećeeCes, ³ee osMeeb®³ee (Del³euhe efJekeÀeme Peeuesues osMe eEkeÀJee Sue.[er.meer.®³ee meboYee&ves) OeesjCeebceO³es Deecegueeie´ yeoue Peeues Deensle. 1980 ®³ee oMekeÀele l³eeb®³eehewkeÀer DeveskeÀebveer mebj®eveelcekeÀ hegvej&®evee keÀe³e&¬eÀce jeyeJeues. l³eele ns ie=efnle OejC³eele Deeues nesles keÀer efJekeÀemee®³ee neleele nele Ieeuetve jespeieejefvee|celeer DeeefCe iejeryeer efvecet&ueve nesF&ue, heCe he´l³e#eele les Peeues veener.

meJe& osMeebhewkeÀer ³etvee³eìs[ mìsìdmemen Del³eble GoejceleJeeoer DeeefCe DeefleMe³e efJekeÀefmele osMeebceO³es DeMee®e he´keÀej®eer mecem³ee he´keÀ<ee&ves meceesj Deeueer. [sueer v³etpe ³ee DecesefjkeÀve Je=Êehe$eeleerue heefjhetCe& jespeieej efJeª× jespeieejefvee|celeerefJevee efJekeÀeme ³ee uesKeele njceve [@ueer cnCeleele, 1946 ®ee heefjhetCe& jespeieej keÀe³eoe Demes Ieesef<ele keÀjlees keÀer, heefjhetCe& jespeieej ns DecesefjkeÀer OeesjCee®es cenÊJee®es O³es³e Demesue. heefjhetCe& jespeieeje®es O³es³e ieeþC³eemeeþer®es meeOeve cnCetve Deee|LekeÀ efJekeÀemeekeÀ[s lesJne yeefIeleues peele nesles. Deepe les meceerkeÀjCe efJeheefjle Peeues Deens. Deee|LekeÀ efJekeÀeme ns®e O³es³e Peeues Deens DeeefCe les O³es³e ieeþC³eemeeþer®eer meeOeves mJe³eb®eefuele ³eebef$ekeÀerkeÀjCe, hejosMeieceve, Deefveye¥Oe mLeueeblej Demeleerue lej l³ee®eer heefjCeleer yesjespeieejerle nesCeej. SketÀCe osMeebleie&le Glheeovee®³ee Jee{er®es he´Mebmeveer³e O³es³e ieeþC³eemeeþer osMeeuee l³ee®eer ner eEkeÀcele ceespeeJeer®e ueeiesue.


60

l³eecegUs ne pJeueble cegÎe kesÀJeU Yeejleehegjlee®e ce³ee&efole veener. ne peieYejele meJe&$e J³eehekeÀ mJeªheele ³esCeeje DevegYeJe Deens. osMee®³ee OeesjCeebyeeyele efJe®eejefJeefvece³e keÀjle Demeleevee DeeefCe leer efveeq½ele keÀjle Demeleevee mejkeÀejves ns IeìkeÀ efJe®eejele IesC³ee®eer DeeJeM³ekeÀlee Deens.

YeefJeleJ³e :

mebhetCe& peieYejeleerue Deee|LekeÀ efJekeÀemee®ee oj HeÀej ceesþîee hećeeCeele keÀceer nesC³ee®eer MekeÌ³elee ner DeefOekeÀ eE®eleepevekeÀ yeeye Deens. ceO³eceJeiee&uee efceUeuesues ueeYe DeeefCe l³ee®es HeÀe³eos Lees[îeeHeÀej hećeeCeele keÀe nesF&vee efvecve Jeiee&he³e¥le efPejheC³eeves nesCeeje heefjCeece Deeieeceer Je<ee¥ceO³es keÀceer nesT MekeÀlees. Yeejlee®ee efJekeÀeme Deelee oesve Je<ee&hetJeea Demeuesu³ee 8-9 ìkeÌkesÀ ojeSsJepeer megceejs 5 ìkeÌkesÀ ojeves nesCes Dehesef#ele Deens. DeLe&J³eJemLesuee ®eeuevee osCeeje Del³eble cenÊJee®ee IeìkeÀ cnCetve p³ee®³eeyeÎue Dehes#ee yeeUieueer peeles lees ceO³eceJeie& ieénkeÀkeWÀêerle DeLe&J³eJemLee efìkeÀJetve þsJeC³eemeeþer DeeJeM³ekeÀ ieleerves Jee{t MekeÀCeej veener.

efJekeÀemeecegUs jespeieejefvee|celeeruee ®eeuevee efceUeueer vemeu³ee®ee cegÎe ³ee uesKeele heécegK³eeves ceeb[C³eele Deeuee Deens, l³eeyeeyele keÀener peCe Demee he´Mve GheeqmLele keÀjleerue. DeLe&J³eJemLes®eer ieleer ceboeJele Demeu³eeyeÎue ceie eE®elee keÀjC³ee®es keÀejCe keÀe³e? mejkeÀej®³ee heéfleefveOeeRveer veceto kesÀu³eehećeeCes, 2008 ceOeerue Deee|LekeÀ mebkeÀìe®³ee keÀeUele pej jespeieej, veeskeÀ´³ee ieceJeeJ³ee ueeieu³ee Demeleerue lej l³eeletve ns efme× nesles keÀer Deee|LekeÀ efJekeÀemeecegUs jespeieej efvecee&Ce Peeues nesles. l³eeb®ee cegÎe ne neslee keÀer efJekeÀemeecegUs jespeieejefvee|celeer Peeueer veener ³ee cnCeC³eeuee keÀener DeLe& veener.

jespeieejefvee|celeer efMeJee³e efJekeÀeme ³ee®ee DeLe& Demee veener keÀer keÀesCelesner veJeerve jespeieej efvecee&Ce®e Peeues veenerle. jespeieejele Jee{ ³ee®ee DeLe& yeepeejeleerue SketÀCe jespeieejebceO³es he[uesueer Yej. cnCepes®e, veJ³eeves efvecee&Ce Peeuesu³ee jespeieejeb®eer mebK³ee Jepee hetJeeaheemetve GheueyOe Demeuesu³ee jespeieejeb®³ee mebK³esceO³es Peeuesueer Ieì (mebj®eveelcekeÀ yeoue, `DeefOekeÀ ®eebieu³ee' DeeefCe DeefOekeÀ Yeeb[JeuehetjkeÀ leb$eeb®ee Jeehej, mheOee& Jee{u³eecegUs yebo he[uesues `DekeÀe³e&#ece' keÀejKeeves, keÀjcegÊeÀ Dee³eele, Devegoeve keÀe{tve IesCes Fl³eeoer keÀejCeebveer). meJe&meeceev³eheCes, veblej®³ee cegodÐeebyeeyele®eer DeekeÀ[sJeejer cnCepes ieceeJeuesu³ee jespeieejeyeeyele®eer DeekeÀ[sJeejer keÀesCel³eener mJeªheele þsJeueer peele veener, lej Deieesoj®³ee cegodÐeeyeeyele®eer cnCepes veJ³eeves efvecee&Ce Peeuesu³ee jespeieejeyeeyele®eer DeekeÀ[sJeejer efJemle=le mJeªheele GheueyOe Demeles. leLeeefhe, ³eehetJeea GuuesKe kesÀu³eehećeeCes SketÀCe osMeebleie&le Glheeovee®ee efJekeÀemeoj ®eebieuee DemeC³ee®³ee keÀeueeJeOeerle (2004-05 DeeefCe 2009-10 ojc³eeve®ee keÀeueeJeOeer) G®®e efJekeÀemeoj Demeleevee osKeerue jespeieej efceUCeeN³eeb®³ee SketÀCe mebK³esle kesÀJeU 0.3 ìkeÌkesÀ Jee{ Peeuesueer efometve Deeueer. mJe³ebjespeieejele cee$e he´l³e#eele Ieì Peeueer nesleer.

Ghee³e³eespevee :

Del³euhe efJekeÀeme Peeuesu³ee osMeebyeeyele®³ee (Sue.[er.meer.) ³et.Sve.meer.ìer.S.[er. ®³ee DenJeeueele, jespeieejefvee|celeeryeeyele Del³euhe efJekeÀeme Peeuesu³ee osMeebvee leeW[ ÐeeJ³ee ueeieCeeN³ee DeeJneveebJej he´keÀeMe ìekeÀC³eele Deeuee Deens. l³eele Demes veceto keÀjC³eele Deeues Deens keÀer, hegjsmes opexoej jespeieej efvecee&Ce keÀjC³ee®es O³es³e ieeþC³eemeeþer Del³euhe efJekeÀeme Peeuesu³ee

osMeebveer iegbleJeCetkeÀ-efJekeÀeme-jespeieejefvee|celeer ³eeb®³eeleerue hejmhejmebyebOeeb®³ee ceeO³eceeletve Glheeove #eceleeb®³ee efJekeÀemeeJej DeeOeeefjle jespeieej efvee|celeer keÀjC³ee®eer iejpe Deens. Demee hejmhej mebyebOe efvecee&Ce keÀjC³eeleerue megjJeeleer®ee keÀUer®ee cegÎe cnCepes- iegbleJeCetkeÀ. ³ee DenJeeueele jespeieejefvee|celeer®ee efJe®eej keÀªve iegbleJeCetkeÀ efveeq½ele keÀjC³eeJej Yej osC³eele Deeuee Deens. mejkeÀej®eer OeesjCes, keÀjeleerue meJeueleer Fl³eeoeR®ee DeeOeej, efvecee&Ce nesCeeN³ee jespeieejeb®eer mebK³ee ne DemeeJee DeeefCe SketÀCe iegbleJeCegkeÀer®eer jkeÌkeÀce ne vemeeJee. iegbleJeCetkeÀ DeeefCe jespeieejefvee|celeer ³eeb®³eeleerue hejmhejmebyebOe ®eebieues þsJeC³ee®ee ne SkeÀ ceeie& Demet MekeÀlees.

³ee®³ee Deieoer efJeª× ìeskeÀe®ee ceeie&, Demeerce ÞeerJeemleJe DeeefCe DeMeeskeÀ keÀesþejer ³eebveer l³eeb®³ee ®ee\veie oer DeLe& ³ee hegmlekeÀele ceeb[uee Deens. p³eele, mejkeÀejkeÀ[tve Del³euhe ceole IesTve DeuhekeÀeueerve ieì keÀmes mJeeJeuebyeer Peeues ³ee®es oeKeues efoues Deensle. ueIeg efJekeWÀêerle Deee|LekeÀ DeeefCe meeceeefpekeÀ Ghe¬eÀceebletve jespeieej DeeefCe GhepeerefJekesÀ®³ee mebOeer keÀMee efvecee&Ce keÀjlee ³esleele ³ee®eer GoenjCes l³eele osC³eele Deeueer Deensle. eE®eles®eer yeeye DeMeer keÀer, Keemeieer iegbleJeCetkeÀ DeeefCe SketÀCe osMeebleie&le Glheeove Jee{ermeeþer kesÀu³ee peeCeeN³ee he´³elveebhećeeCes ³ee Ghe¬eÀceebvee mejkeÀejkeÀ[tve heeeEþyee efceUle veener. 2006 meeueer veesyesue Meeblelee hegjmkeÀej efceUeuesues cegncceo ³egvetme ³eebveer l³eeb®³ee yeBkeÀj ìt oer hetDej ³ee hegmlekeÀele, iejeryeeleerue iejeryeebvee efouesu³ee Del³eble Deuhe keÀpee&T jkeÀces®ee Ghe³eesie l³eebvee ueneve ieeJeeble J³eJemee³e megª keÀjC³eemeeþer DeeefCe oeefjê³eeletve mJeleë®eer cegÊeÀlee keÀªve IesC³eemeeþer keÀmee Peeuee, ³eeJej Yej efouee Deens.


ÞeefcekeÀeb®eer SketÀCe mebK³ee megceejs 50 keÀesìer Deens DeeefCe l³eeleerue 90 ìkeÌkeÌ³eebhes#ee peemle DemebIeefìle #es$eele keÀece keÀjle Deensle Demes ie=efnle Oejues lej ³eehewkeÀer keÀesCeleener SkeÀ ¢eqäkeÀesve heefjhetCe& jespeieeje®es O³es³e meeO³e keÀjC³eele me#ece þª MekeÀCeej veener. osMeele GÐeesie-J³eJemee³eemeeþer hees<ekeÀ JeeleeJejCe efvecee&Ce keÀjC³ee®ee®e ¢eqäkeÀesve Demeuee heeefnpes, p³eecegUs ueneve J³eeJemeeef³ekeÀ DeeefCe mJe³ebjespeieej Demeuesu³ee J³eÊeÀeRvee osKeerue Deeheuee J³eeheej-Goerce menpeheCes keÀjlee ³esF&ue. Deee|LekeÀ HeÀe³eÐeeb®ee mebyebOe iegbleJeCetkeÀ keÀjC³eele ³esCee´³ee SketÀCe jkeÀceshes#ee jespeieejefvee|celeerMeer peemle hećeeCeele pees[uee heeefnpes. ³eb$eebmeeþer iegbleJeCetkeÀ kesÀuesu³ee jkeÀceshes#ee keÀe³ecemJeªheer keÀce&®eejer cnCetve efouesu³ee veeskeÀ´³eeb®³ee mebK³esJej keÀjebceOeerue meJeueleer (JepeeJeì YeÊee Fl³eeoer ceeiee¥veer) DeJeuebyetve þsJelee ³esT MekeÀleele. ³ee DeeefCe ³eemeejK³ee Ghee³eeb®eer ceole DeefOekeÀ jespeieejefvee|celeer keÀjCeejer iegbleJeCetkeÀ JneJeer ³eemeeþer nesT MekeÀles. Demes Demeues lejer, Deeheu³ee osMeeleerue yengmebK³e pevelee Deepener Kes[sieeJeebceO³es jnele Demeu³eeves mejkeÀejves Kes[sieeJeebvee DeeefCe DeeefoJeemeer peceeleeRvee ceole osC³ee®eer efveleeble DeeJeM³ekeÀlee Deens. ³ee uesKeele ³eehetJeea veceto kesÀu³eehećeeCes, Deee|LekeÀ DeeefCe Dev³e mJeªheele kesÀuesu³ee íesìîeeMee ceoleercegUs ueeskeÀ mJe³ebjespeieej efceUJet ueeieues Deensle DeeefCe mJeeJeuebyeer Peeues Deensle ³ee®eer DemebK³e GoenjCes Deensle. keWÀê DeeefCe l³ee®eyejesyej DeveskeÀ jep³e mejkeÀejebveer l³eemeeþer keÀener mJeªheele heg{ekeÀej Iesleuee Deens. lejer osKeerue Depetve Kethe keÀener keÀjC³ee®eer DeeJeM³ekeÀlee Deens.

meboYe&met®eer :

1. oer iesì Fbef[³eve ceekexÀì, efjPeuìdme He´Àe@ce Sve.meer.S.F&.Deej.med ceekexÀì FvHeÀe@cexMeve meJnx Dee@HeÀ neTmenesu[dmeë http://www.ncaer.org/downloads/PPT/thegreatindianmarket.pdf

2. h t t p : / / a r t i c l e s .economictimes.indiatimes.c o m / 2 0 1 3 - 1 0 - 2 4 /n e w s / 4 3 3 6 5 7 7 0 _ 1 _greenf ie ld -p lan t -600-bottles-investment-plans

3. Deefcele Yeeogjer, oer HesÀme ³et JesDej DeHesÀ[ ìt meer, heeve 139

4. oer ìeF&cme Dee@HeÀ Fbef[³ee, 22 Sefheúe 2013, http://a r t i c l e s . t imesof ind ia .indiatimes.com/2013-04-22/india/38735264_1_employment-labour-nsso

5. efce[ue keÌueeme Fve Fbef[³ee, meesveue[s osmeeF&, http://www.sonaldedesai.org/indian_middle_class.pdf

6. Fbìj hesme meeqJn&me v³etpe Spevmeer, http://www.ipsnews.net/2013/11/j o b l e s s - g r o w t h - 2 1 s t -century-condition/

7. oer [sueer v³etpe, HetÀue Schuee@³eceWì Jnmexme pee@yeuesme ieésLe, njceve [@ueerë http://steadystate.org/full-employment-versus-jobless-growth/

8. ³et.Sve.meer.ìer.S.[er. - efuemì [sJnueh[ kebÀìêrpe efjheesì& 2013 - http://unctad.org/en/pages/PublicationWebflyer.aspx?publicationid=700

9. ®ee\veie oer DeLe&, oer ceskeÀeRie Dee@HeÀ iueesyeue Fbef[³ee, 2012, Demeerce ÞeerJeemleJe DeeefCe DeeefMe<e keÀesþejer, heWeqiJeve efJekeÀeRie.

10. yeBkeÀj ìt oer hetDej, cegncceo ³egvetme efJeLe DeBueve peesueerme, heWeqiJeve yegkeÌme Fbef[³ee, 2007. (Deee|lekeÀe Jelme - cew$e³eer

keÀe@uespe efouueer efJeÐeeheerþ ³esLes DeLe&Meem$e efJeYeeiee®³ee menheé®ee³ee&. mebhekeÀe&meeþer F&cesue - [email protected])

ö Yee<eeblej : jJeeRê peesMeer

ces, 2014

`Gpee& megj#ee'

³ee efJe<e³eeJej Demesue.

petve, 2014

`Yeejleeleerue ke=À<eer #es$e'

³ee efJe<e³eeJej Demesue.

Deeieeceer DebkeÀ


62

Yeejlee®es njJeuesues Deee|LekeÀ heefjJele&ve: Yeejleer³e DeLe&J³eJemLes®ee efJekeÀeme DeefCe mebj®eveelcekeÀ yeoue

ö kegÀCeeue mesve

efJekeÀeme DeeefCe mebj®eveelcekeÀ yeoue:

mJeeleb$³eesÊej keÀeUeleu³ee iesu³ee mene oMekeÀeble Yeejleer³e DeLe&J³eJemLesle DeveskeÀ mebj®eveelcekeÀ yeoue keÀjC³eele Deeues. 1955 meeueer ke=À<eer#es$ee®es Glheeove 57 ìkeÌkesÀ nesles. 2008 meeueer ns Glheeove kesÀJeU 19.8 ìkeÌkesÀ SJe{s Peeues. 1955 meeueer le³eej Glheeove #es$ee®ee mekeÀue jeä^er³e Glheeoveeleerue Jeeìe 9.9 ìkeÌkesÀ SJe{e neslee. 2008 meeueer ne®e DeekeÀ[e Jee{tve 10.6 ìkeÌkeÌ³eebhe³e¥le heesn®euee. mebIeefìle eEkeÀJee DeefOeke=Àle Glheeove #es$ee®ee efJekeÀeme ³ee keÀeueeJeOeerle 4.9 ìkeÌkeÌ³eebJe©ve 10.6 ìkeÌkeÌ³eebJej hees®euee ³ee #es$ee®³ee ³eesieoeveecegUs le³eej Glheeovee®³ee SketÀCe efJekeÀemeojele Jee{ Peeueer. cee$e Yeejleer³e DeLe&J³eJemLes®³ee mebj®eveelcekeÀ heefjJele&vee®es meJee&le ue#eCeer³e JewefMeäîe cnCepes, mekeÀue jeä^er³e Glheeoveele, mesJee #es$ee®ee Jee{uesuee Jeeìe. 1955 meeueer, mesJee #es$ee®eer ìkeÌkesÀJeejer 19.5 SJe{er

nesleer, leer®e 2008 meeueehe³e¥le 40.7 ìkeÌkesÀ SJe{er Peeueer. Yeejleer³e DeLe&J³eJemLes®³ee efJekeÀemee®eer he×le SkeÀmeejKeer veener, ns lej meJe&Þegle Deens. ns ue#eele Ieslee mesJee #es$ee®ee SketÀCe Glheeoveeleerue Jeeìe Dehes#eshes#ee efkeÀleerlejer peemle Deens. 1993 les 2004 ³ee keÀeueeJeOeerle osMeele J³eJemee³e #es$e (24.3 ìkeÌkesÀ) DeeefCe oÈCeJeUCe #es$e (20.3 ìkeÌkesÀ) ³ee mesJee #es$eeb®ee Del³eble peueo ieleerves efJekeÀeme Peeuee. oUCeJeUCe eEkeÀJee otjmebJeeo #es$ee®³ee efJekeÀemeele ceesyeeF&ue leb$e%eevee®ee cenÊJee®ee Jeeìe Deens. mejkeÀejves, otjmebJeeo #es$eeJej®eer Deeheueer ceÊesÀoejer mebheJetve ns #es$e Keepeeieer kebÀhev³eebmeeþer Kegues kesÀues, l³eecegUs otjmebJeeo #es$ee®ee efJekeÀeme Peeuee. (keÀesleJeeue, 2010). mejkeÀej®³ee Dee|LekeÀ megOeejCeeb®eener DeLe&J³eJemLesJej heefjCeece Peeuee. mesJee #es$eele hejosMeer efJeÊeer³e mebmLeebvee iegbJeJeCegkeÀer®eer ce³ee&oe efMeefLeue kesÀu³eecegUs mesJee #es$ee®³ee efJekeÀemeeJej l³ee®ee Lesì mekeÀejelcekeÀ heefjCeece Peeuee.

1990 ®³ee oMekeÀe®³ee meg©Jeeleeruee 10.5 ìkeÌkesÀ Demeuesueer iegbleJeCegkeÀer®eer ce³ee&oe veblej 30 ìkeÌkeÌ³eebhe³e¥le Jee{JeC³eele Deeueer. ³ee®ee heefjCeece cnCetve ceeefnleer leb$e%eeve #es$eeleerue Yeejleer³e Glheeoveeb®eer efve³ee&le 1992 veblej mene heìerves Jee{ueer

Glheeove #es$eemeboYee&le meebiee³e®es Peeu³eeme, ³ee #es$ee®es SkeÀ JewefMeäîe cnCepes, ³ee #es$eele oesve hejmhejefJejesOeer ieesäer SkeÀ$e Peeu³ee Deensle - SkeÀe yeepetuee leguevesves íesìs Demeuesues mebIeefìle #es$e, p³ee Debleie&le DeveskeÀ mebIeìerle DeeefCe mebjef#ele keÀeceieejeb®ee Jeie& lej ogmejerkeÀ[s DeveskeÀ íesìîee GÐeesie mebmLeeb®es DemebIeefìle #es$e, p³eeceOeerue keÀeceieejebvee leguevesves meeceeefpekeÀ megj#ee, jespeieeje®eer efveeq½eleer DeeefCe Flej megefJeOee efceUle veenerle. (cegPegceoej DeeefCe mejkeÀej 2008) mebIeefìle DeeefCe DemebIeefìle ³ee oesvner #es$eele keÀeceieejeb®eer GlheeokeÀlee DeeefCe keÀeceieejebvee efceUCeeje jespeieej ³eele ceesþer leHeÀeJele Deens. DemebIeefìle


#es$eeleu³ee GlheeokeÀles®³ee leguevesle mebIeefìle #es$ee®eer GlheeokeÀlee 28 heì DeefOekeÀ Demeles lej, mebIeefìle #es$eeleerue keÀeceieejebvee efceUCeeje jespeieej 2005-2006 meeueer DemebIeefìle keÀeceieejeb®³ee leguevesle 5 heì DeefOekeÀ neslee. DeefOekeÀ ue#eJesOekeÀ ieesä cnCepes, oesvner #es$eeleerue GlheeokeÀlesleerue leHeÀeJele efoJemeWefoJeme Jee{les Deens. 1984-1985 ceO³es mebIeefìle #es$eeleerue keÀeceieejeb®eer GlheeokeÀlee DemebIeefìle #es$eehes#ee 5 ìkeÌkesÀ DeefOekeÀ nesleer. mekeÀue jeäêr³e Glheeoveele, efJeMes<eleë 1980 meeueeheemetve mebIeefìle #es$ee®ee Jeeìe Jee{uee Deens. cee$e mJeeleb$³eeveblej®³ee 60 Je<ee&le DemebIeefìle #es$ee®ee efJekeÀemeoj cee$e mekeÀue jeäêr³e Glheeovee®³ee leguevesle hee®e ìkeÌkesÀ SJe{e keÀe³ece jeefnuee Deens. SketÀCe Glheeove #es$eele DemebIeìerle #es$ee®eb cenlJe Ieìle Demeueb, lejerner Glheeove #es$eele jespeieej efveceealeer keÀjC³ee®eb ³ee #es$ee®eb keÀece FlekeÌ³ee keÀeueeJeOeerle DeyeeOeerle jeefnueb Deens. 1984 les 85 ³ee keÀeUele SketÀCe Delheeove #es$eele, DemebIeìerle #es$eeleerue jespeieej efveceealeer 83% SJe{er nesleer. 2005-2006 ³ee keÀeUele ³ee ìkeÌkesÀJeejerle eEkeÀ®eerle cnCepes 80 ìkeÌkeÌ³eebhe³e¥le Ieì Peeueer. le³eej Glheeove #es$ee®es Demeuesues ns ognsjer ªhe DeeefCe DemebIeìerle #es$eebceOeerue keÀceer Glheeove (DeeefCe keÀceer jespeieej) ³ee mecem³ee keÀe³ece jeefnu³eeves, osMee®³ee DeLe&J³eJemLesle cenlJee®es DeeefCe peueoieleerveb yeoue nesle Demeleebveener, ³ee mecem³ee OeesjCeelcekeÀ eE®eles®ee efJe<e³e yeveu³ee Deensle. ³ee mecem³eebcegUs osMee®³ee DeLe&J³eJemLesJej efJehejerle heefjCeece neslees, oeefjê³e efvecet&ueveelener l³eecegUs De[LeUs ³esleele.

Yeejleer³e DeLe&J³eJemLes®³ee he×leer®es DeeCeKeer SkeÀ J³eJe®ísokeÀ ue#eCe cnCepes,

ke=À<eer #es$eeleerue keÀeceieejeb®es/cepetjeb®es Glheeove DeeefCe mesJee #es$eebceOes nUtnUt nesCeejs mLeueeblej. pemepemee osMee®ee efJekeÀeme neslees, DeeefCe lees ke=À<eer#es$eeheemetve Flej J³eJemee³eebkeÀ[s Jeeì®eeue keÀjlees, lemelemes cepetjner keÀceer Glheeove osCeeN³ee ke=À<eer#es$eekeÀ[tve, DeefOekeÀ le³eej Glheeoves DeeefCe mesJee DeMee DeefOekeÀ DeMee DeefOekeÀ jespeieej osCeeN³ee #es$eebkeÀ[s JeUleele. cepetjeb®es ke=À<eer #es$eekeÀ[tve Glheeove DeeefCe mesJee#es$eekeÀ[s efpelekesÀ peueo eqmLel³eblej nesles, lesJe{e DeLe&J³eJemLes®ee efJekeÀemeoj Jee{lees. ®eerve®³ee leguevesle, Yeejleele, cepetjeb®es ke=À<eer#es$eekeÀ[tve Glheeove DeeefCe mesJee #es$eekeÀ[s nesCeejs eqmLel³eblej ceboieleerves nesles. 1980 meeueer ke=À<eer#es$eeleerue jespeieeje®ee oj 68.7 ìkeÌkeÌkesÀ neslee. ®eerveceOes ner l³ee keÀeUele ne oj meeOeejCe lesJe{e®e, cnCepes, 68.1 ìkeÌkesÀ Demee neslee. cee$e, ³ee keÀeUele ne oj G®®e cnCepes 59.3 ìkeÌkesÀ SJe{e®e keÀceer Peeuee. (keÀes®e´j- 2006). lemes®e, ke=À<eer#es$eeleerue cepegjeb®es eqmLel³eblej cegK³eleë mesJee#es$eekeÀ[s Peeues. l³eecegUs 1983 meeueer mesJee#es$eele jespeieejefvee|celeer®ee Demeuesuee 20 ìkeÌkesÀ oj 2004 he³e¥le Jee{tve 29 ìkeÌkesÀ Peeuee. l³ee Gueì, ³ee keÀeUele Glheeove #es$eeleue jespeieejefvee|celeer®³ee ojele keÀnerner efJeMes<e yeoue Peeuee veener. 1983 meeueer 10.6 ìkeÌkesÀ Demeuesuee ne oj 200 4 meeueehe³e¥le kesÀJeU 11.7 ìkeÌkeÌ³eebhe³e¥le Jee{uee. DeefleMe³e GÊece efJekeÀemeoj Demeuesu³ee Glheeove DeeefCe mesJee #es$eebceOes, jespeieej efvee|celeer cee$e veieC³e lemes®e #eerCe nesleer. ³ee®ee heefjCeece jespeieej efvee|celeer keÀjC³ee®³ee Deee|LekeÀ efJekeÀemee®³ee #ecelesJej Peeuee.

l³eecegUs®e, Yeejlee®³ee DeLe&J³eJemLes®ee G®®e efJekeÀemeoj jespeieejefvee|celeer keÀjCeeje

veener. Glheeoveeceeie®eer jespeieeje®eer ueJeef®ekeÀlee - cnCepes mekeÀue jeäêr³e Glheeoveeleerue jespeieeje®es hećeeCe pes 19838-93 ³ee keÀeUele SkeÀ ìkeÌkeÀe nesles, les Ieìtve 0.40 ìkeÌkeÀe SJe{s Peeues, lej 1993 les 2004 les DeefOekeÀ®e keÀceer - cnCepes 0.29 ìkeÌkeÀe SJe{s Peeues. jespeieej Je=×er ner 1993 les 2004 ³ee keÀeUele 1.79 ìkeÌkesÀ nesleer lej 1990 ®³ee oMekeÀele Deee|LekeÀ Je=×er®ee oj GÊece Demeleebveener jespeieej Je=×er cee$e kesÀJeU 1.99 ìkeÌkeÌ³eebhe³e¥le Jee{ueer nesleer. 90 ®³ee DeeefCe 2000 ®³ee oMekeÀele jespeieej efvee|celeer®ee mejemejer ojner keÀceer®e Demeuee lejerner keÀeceieejebvee jespeieej efceUC³ee®³ee he×leerle yeoue Peeuee. cnCepes DekegÀMeue keÀeceieejebmeesyele®e, kegÀMeue keÀeceieejebveener jespeieej efceUt ueeieuee. oeefjê³e efvecet&uevee®³ee ¢äerkeÀesveeletve jespeieej efvee|celeer®³ee he×leerkeÀ[s yeIee³e®es Peeu³eeme, ³ee keÀeUele DekegÀMeue keÀeceieejebvee jespeieej efceUt ueeieuee. keÀesleJeeue (2010) ³eebveer veceto kesÀu³eehećeeCes 1980 ®³ee oMekeÀele, p³ee Glheeove #es$eeb®ee peueo ieleerves efJekeÀeme Peeuee, l³ee #es$eebceOes DekegÀMeue keÀeceieejebvee cee$e, jespeieej efceUle vemes. eEkeÀyengvee, DeveskeÀ #es$eele l³eebvee [eJeueues peele Demes. cee$e, 1990 meeueeveblej ner heefjeqmLeleer yeoueueer. l³eeveblej DeveskeÀ #es$eebceO³es DekegÀMeue keÀeceieejebveener hegjsMee hećeeCeele jespeieej efceUt ueeieuee. efJeMes<eleë J³eeheej DeeefCe yeebOekeÀece ³ee oesvner peueo ieleerves Jee{Cee³ee& #es$eele, DekegÀMeue ceveg<³eyeUe®eer ceeieCeer Jee{t ueeieueer. ³eeveblej, 1990 ®³ee meg©Jeeleeruee mekeÀue jeäêr³e Glheeoveele l³eeb®ee Jeeìener ue#eCeer³eefjl³ee Jee{uee. 1990 veblej cepetjebvee keÀeceeJeªve keÀceer keÀjC³ee®³ee hećeeCeelener Ieì Peeueer. efyeiej ke=À<eer #es$eeleerue jespeieej efvee|celeerlener


64

Jee{ Peeueer. 1983-93 ³ee keÀeueeJeOeerle 35.9 oMeue#e keÀeceieej efyeiej ke=À<eer #es$eele nesles, les 1993-2004 ³ee keÀeUehe³e¥le 60.2 oMeue#e SJe{s Peeues.

heefjJele&ve: pes keÀOeer®e veJnles.

Yeejleer³e DeLe&J³eJemLesle efJekeÀemeoj DeefleMe³e GÊece Demeleebveener jespeieejefvee|celeer®ee oj cee$e keÀceer®e Deens. l³eecegUs ne he´Mve keÀe³ecemJeªheer jenlees®e keÀer Demes keÀe nesles? ³ee he´Mvee®es GÊej MeesOee³e®es Demeu³eeme Deeheu³eeuee ns ue#eele I³eeJes ueeiesue, keÀer Yeejleer³e DeLe&J³eJemLes®³ee efJekeÀemee®eer SkeÀ þjeefJekeÀ mee®esye× he×le veener. Flej DeLe&J³eJemLeebceOes efJekeÀemee®ee pees SkeÀ hećeeefCele ceeie& Deeheu³eeuee efomelees, lemee ceeie& Yeejleele veener. DeeefMe³eeleerue Flej DeLe&J³eJemLee GoenjCeeLe&, peheeve, keÀesefj³ee, eEmeieehetj, lee³eJeeve, ®eerve DeeefCe eqJnSleveece ³eeb®³eele yeoue Peeuee Demetve Deee|LekeÀ efJekeÀemee®ee jesKe, efvee|celeer#ece efJekeÀemee®³ee keÀener Je<ee&le, ³ee osMeebleerue DeLe&J³eJemLeebceOes Glheeove #es$ee®ee efJekeÀeme jespeieejeefYecegKe neslee. ³ee meJe& osMeebceOeu³ee DeLe&J³eJemLee pemepeMee peeieeflekeÀ yeepeejhesþsle efMejkeÀeJe keÀje³euee ueeieu³ee, lemeleMeer efleLeu³ee DeLe&J³eJemLes®ee keÀue, ke=À<eer DeeOeeefjle GlheeoveebkeÀ[tve, Flej le³eej Glheeove #es$eebkeÀ[s PegkeÀuee. ke=À<eer#es$eele DeefOekeÀ hećeeCeele Demeuesu³ee keÀeceieejebvee, ceesþîee mebK³esves Glheeove #es$eele jespeieej efceUt ueeieuee. DeeefCe keÀeceieejeefOeÿerle Glheeove #es$ee®³ee J³eehekeÀ efJemleejecegUs ³ee osMeeb®³ee DeLe&J³eJemLes®ee efJekeÀemeoj ceesþîee hećeeCeele Jee{uee. cee$e, Yeejleele Demes Ie[ues veener. Yeejleele keÀeceieejeefOeäerle Glheeove #es$e Deee|LekeÀ efJekeÀemee®es Fbefpeve Peeues veener.

eEkeÀyengvee, FLes %eeveeefOeÿerle mesJee #es$e DeeefCe ceesþîee Yeeb[Jeuee®eer efvee|celeer keÀjCeejs keÀener GÐeesie ³eeb®³ee neleele efJekeÀemee®eer oesjer nesleer. DeeefCe ner oesvner #es$es jespeieejeefYeceg]Ke veJnleer. ke=À<eer#es$eele Lees[eryengle jespeieej GheueyOelee nesleer, cee$e efleLes ceeveOeve DeefleMe³e keÀceer nesles. keÀener DemebIeefìle mesJee #es$eebceOesner GoenjCeeLe& J³eeheej, ne@ìsue, Ghenejie=ns, DeMee efþkeÀeCeerner jespeieej neslee, cee$e DeMee #es$eelener cepegjer keÀceer®e efceUs. DeeefCe ³ee meJe& DemebIeefìle mesJee #es$eeb®eer heíeleer ner Flej #es$eeb®³ee efJekeÀemeeJej DeJeuebyetve Demeles, ner JemlegeqmLeleer Deens. l³eecegUs ner #es$es efJekeÀemee®eer heLeoMe&keÀ þ© MekeÀle veenerle. l³eecegUs®e ke=À<eer#es$eele Demeuesu³ee cepegjebvee DeefOekeÀeefOekeÀ jespeieej hegjJeC³eele l³eeb®³eeJej meeneefpekeÀ®e ce³ee&oe Deensle.

iesu³ee keÀener keÀeUele Glheeoves DeeefCe jespeieej ³ee oesvnerceOes SkeÀ mee®euesheCe Deeues Deens. lemes®e, mebIeefìle DeeefCe DemebIeefìle DeMee oesvner mesJee #es$eebceOes SketÀCe jespeieejele Jee{ Peeueer Deens. SketÀCe Glheeove DeeefCe SketÀCe jespeieej ³ee oesvner #es$eele mee®euesheCe lej Deeues Deens®e, efMeJee³e, mebIeefìle Glheeove #es$eeleerue jespeieejeefYecegKe #es$ener Deelee leguevesves keÀceer Peeues Deens. Demes keÀe Peeues? ³ee®eer DeveskeÀ keÀejCes Deensle. heefnues keÀejCe cnCepes, Yeejleeleerue GÐeesie #es$ee®ee ¢äerkeÀesve ne Deepener Yeeb[JeueeefOeÿerle Glheeovee®ee Deens. Yeeb[Jeueer Jemlet DeeefCe ceO³ece mlejeleerue Jemlet Glheeove #es$eele megOeejCee Peeu³eeves l³eebvee efceUCeejs mebj#eCe keÀceer Peeues Demeues lejerner Yeeb[JeueOeepeeaCee ¢äerkeÀesve DeÐeehe keÀe³ece Deens. DeeefMeDeeF& heósMee®ee efJe®eej kesÀu³eeme leguevesves Yeejleele oj Deepener peemle Deensle. (DeLegkeÀesjeuee 2009) ³eele Yej

cnCetve, 1996 les 2000 ³ee keÀeUele ceO³ece he´leer®eer Glheeoves DeeefCe Yeeb[Jeueer Jemlet ³ee oesvner #es$eeb®ee Jeeìe Deveg¬eÀces 28 DeeefCe 30 ìkeÌkesÀ SJe{e neslee. (oeme 2003) ogmejs keÀejCe cnCepes, jespeieej mebj#eCe efJe<e³ekeÀ Demeuesues keÀþesj keÀe³eos - pes peieeleerue yengleebMe mebIeefìle #es$eeleerue keÀeceieejebmeeþer Densle - l³eeb®³eecegUs GÐeesieeb®ee veHeÀe leguevesves keÀceer Peeuee Deens. efJeMes<eleë jespeieej mebj#eCe keÀe³eÐeebleie&le GÐeespekeÀebvee keÀeceieejebvee keÀe³ecemJeªheer keÀjejeJej jespeieej ÐeeJee ueeielees. l³eecegUs GÐeesieOebÐeeb®ee keÀue Yeeb[JeueeefYecegKe GlheeoveekeÀ[s DeefOekeÀ Demelees. ([e@Leea 2008) ³eeb®³ee celes ceesþîee GÐeesieOebÐeele cnCepes Demes GÐeesie p³eele 100 eEkeÀJee l³eengve DeefOekeÀ keÀeceieej jespeieejeJej Deensle DeeefCe l³eehewkeÀer peJeUheeme meieUs ns kebÀ$eeìer keÀeceieej Deensle - Demes keÀeceieej pes kebÀ$eeìoejebkeÀ[tve keÀeceeJej Deeues Deensle DeeefCe l³eebvee jespeieej mebj#eCe keÀe³eÐee®es keÀenerner ueeYe efceUle veenerle - cee$e DeMee GÐeesieebceOes keÀe³ecemJeªheer keÀeceieejeb®eer mebK³ee Jee{ueer Deens. jespeieej mebj#eCe keÀe³eoe ne DeMee GÐeesieOebÐeebvee ueeiet Deens, efpeLes 100 ntve DeefOekeÀ keÀeceieej Deensle. l³eecegUs, ³eeletve ns®e mhä nesles keÀer keÀeceieej keÀe³eÐeebcegUs GÐeespekeÀ keÀe³ecemJe©heer keÀeceieejebvee IesC³eehes#ee kebÀ$eeìer mJe©hee®³ee keÀeceieejebvee DeefOekeÀ hemebleer osleele. lej ogmejerkeÀ[s 100 hes#ee keÀceer keÀeceieej Demeuesu³ee GÐeesie#es$eebceOes keÀe³ecemJe©heer keÀeceieejeb®es hećeeCe Jee{ues Deens. ieghlee (2013) ³eeb®³ee celes, p³ee jep³eele keÀþesj keÀeceieej keÀe³eos Deensle, l³ee jep³eele keÀeceieejefYecegKe GÐeesie#es$eeb®ee meJe&meeOeejCe efJekeÀemeoj leguevesves keÀceer Deens DeeefCe jespeieej Je=×er®ee meJe&meeOeejCe ojner ceboeJeuesuee Deens.


mene, mesve DeeefCe cewleer (2013) ³eeb®³ee DeO³e³eveevegmeej, keÀe³ecemJe©heer keÀeceieejebvee heéOeev³e osCeejs keÀe³eos p³ee jep³eele Deensle, l³ee jep³eeleuee efJekeÀemeoj kebÀ$eeìer keÀeceieej jep³eebhes#ee DeefOekeÀ Deens.

jespeieejjefnle Je=×erceeie®es eflemejs

keÀejCe cnCepes, mebIeefìle Glheeove #es$eebmeceesj

hee³eeYetle megefJeOeebyeeyele Demeuesues DeveskeÀ

De[LeUs. (efJeMes<ele: Jeerpes®eer GheueyOelee)

DeeefCe mJe³ebGÐeespekeÀ lemeb®e ueIeg GÐeespekeÀebvee

³esCeeN³ee De[®eCeer. (Goe. GÐeesieebvee DeefOeke=Àle

hejJeeves efceUJeC³eemeeþer ÐeeJes ueeieCeejs

DeefOekeÀ MegukeÀ F.) l³eeefMeJee³e ueIeg GÐeesie

Deej#eCee®es OeesjCe, p³eecegUs ceesþîee GÐeesieebvee

keÀeceeieejeefYecegKe GÐeesie#es$eele GÐeesie meg©

keÀjC³eeme ceppeeJe (peesMeer 2010).

DeMee efJeefJeOe De[LeÈ³eebcegUs, jespeieej

efvee|celeerle Jee{ nesle veener. DeeefCe MesJeìer

hejosMeeletve mJemle Yeeb[Jeueer Jemletb®ee hegjJeþe

keÀjC³eeme hejJeeveieer osCeejer DeLe&J³eJemLee,

Deee|LekeÀ megOeejCeebcegUs Jee{uesu³ee mheOee&lcekeÀ

JeeleeJejCeecegUs osMeeleerue GÐeesieOebÐeebceOeerue

keÀewMeu³e DeeefCe Yeeb[Jeue #ecelee efveeq½ele®e

Jee{ueer Deens. Deieoer DemebIeefìle #es$eeleerue

GÐeesiebceO³esner ne heefjCeece efomelees. keÀejCe

l³eebveener MesJeìer hejosMeer GlheeoveebMeer mheOee&

keÀje³e®eer Deens.

³ee mebhetCe& uesKee®ee efve<keÀ<e& keÀe{e³e®ee

Peeu³eeme, DeeheCe ns ue#eele Iesleues, keÀer

efJekeÀmeveMeerue osMe, efJeMes<eleë pes DeeefMe³ee

Keb[eleerue osMe Deensle, l³eeb®³ee efJekeÀemee®³ee

ceeiee&hes#ee Yeejlee®ee efJekeÀemee®ee ceeie& keÀenermee

JesieUe DeeefCe Deesye[Oeesye[ Deens. DeveskeÀ

peCe ³ee he×leerJej ìerkeÀener keÀjleele. keÀejCe

Yeejleele meO³ee Demeuesuee %eeveeefOeÿerle

mesJee#es$e DeeefCe Yeeb[JeueeefOeÿerle Glheeove #es$e

³eeJej DeeOeejuesuee efJekeÀemeoj oerIe&keÀeueemeeþer

osMee®³ee DeLe&J³eJemLesuee efnlekeÀejkeÀ

þjCeej veener. ³ee he×leerceOes keÀeceieejeb®³ee

efnleeuee heéOeev³e efoues peele veener. DeeefCe les

osMee®³ee ¬eÀ³eMeÊeÀermeeþer eEkeÀJee meceeveles®³ee

¢äervesner ³eesi³e veener. keÀejCe Yeejleeleerue

DekegÀMeue keÀeceieebjebvee keWÀêerYetle Demeuesu³ee

Glheeove #es$eeves pees efJekeÀemee®ee hee³ee j®euee

Deens, l³eeJej ner j®evee DeeOeejuesueer veener.

l³eecegUs®e ³ee he×leerÜejs oeefjê³e efvecet&uevener

nesCes keÀefþCe Deens. (mesve 2008) mheä

meebiee³e®es Peeu³eeme, Yeejleeuee pej YeefJe<³eele

Deeheuee efJekeÀemeoj keÀe³ece þsJee³e®ee Demesue

DeeefCe l³ee®eJesUer meceleeefOeÿerle efJekeÀemee®es

OeesjCener jeyeJee³e®es Demesue lej ke=À<eerDeeOeeefjle

DeLe&J³eJemLeskeÀ[tve GlheeoveeefOeÿerle

J³eJemLeskeÀ[s heefjJeleeale nesC³ee®eer ieceeJeuesueer

#ecelee Yeejleeuee hegvne efceUJeeJeer ueeiesue.

(kegÀCeeue mesve - cesve®esmìj efJeÐeeheerþ,

³egvee³eìs[ eEkeÀie[ce (³etkesÀ) ³esLeerue Fbeqmììîetì

Dee@]HeÀ [sJeueheceWì hee@efuemeer Sb[ cewvespeceWì ³esLes

[sJeueheceWì FkeÀesvee@efcekeÌme ³ee efJe<e³ee®es heé®ee³e&.

yetkeÌme Jeu[& heeJeìea Fbeqmììîetì ³ee mebmLesle pesÿ

DeY³eemekeÀ cnCetve keÀe³e&jle. mebhekeÀe&meeþer

F&cesue- [email protected])

ö Yee<eeblejë jeefOekeÀe DeIeesj

1. Òesme Fve o vee@Le& Fmì (Fbûepeer) ` 145/-

2. yeer.Deej. Deebyes[keÀj (Fbûepeer) ` 125/-

3. Fbef[³eeë efyeHeÀesj DeB[ DeeHeÌìj o c³egìerveer (Fbûepeer) ` 100/-


1. yesiece nPejle cenue (efnboer)

2. jefPe³ee megueleeve (efnboer)

3. Heefj³eeJejCe mebiej#eCe ë

®egveewefle³ee Deewj meceeOeeve



66

Yeejleer³e DeLe&J³eJemLesle ke=À<eer, GÐeesie Je mesJee #es$ee®es ³eesieoeveö efveleerve ®eewOejer

Yeejleer³e DeLe&J³eJemLee ner v³etvelece GlheVe DemeCeejer efJekeÀmemeveMeerue DeLe&J³eJemLee Deens meeOeejCele: DeLe&J³eJemLesle mebj®eveelcekeÀ yeoue nesle Demeleebvee DeLe&J³eJemLes®ee efJekeÀeme nesle Deens Demes cnìues peeles. mebj®eveelcekeÀ yeoue cnCepes osMee®³ee SketÀCe jeäer³e GlheVeele ke=À<eer #es$ee®ee Jeeìe keÀceer nesle peeCes Je ke=À<eer #es$eeJej DeJeuebyetve DemeCeeN³ee ueeskeÀmebK³esle Ieì nesCes nes³e. ³eele efleUcee$ener MebkeÀe veener keÀer, Yeejleele ueeskeÀmebK³es®ee ceesþe Yeeie iejeryeerceO³es GojefveJee&n keÀjerle Deens. Yeejleele DemeCeejer iejeryeer ner ef®ejmLeeF& Demetve leer hetJee&heej ®eeuele Deeuesueer Deens. Deepe iejeryeer keÀceer nesle Demeueer lejerner l³ee®es heceeCe DeefleMe³e keÀceer Deens. mJe. yekeÀerce®ebê ®eìesheeO³ee³e ³eebveer l³eeb®³ee Jebos ceelejce ieerleele Yeejlee®³ee Yetceer®es `megpeueeced megHeÀueeced ceue³epe Meerleueeced', mem³eM³eeceueeced ceelejced ³ee Meyoeble kesÀuesues JeCe&ve DeeheCe DeefYeceeveeves ieelees. ³ee®e YeejleYetceer®³ee DeLe&J³eJemLesuee megeqmLeleerle DeeCeC³ee®es he³elve Deepe keÀjeJes ueeiele Deensle. Yeejleer³e

DeLe&J³eJemLes®es DeO³e³eve keÀjleebvee efJeefJeOe Deee|LekeÀ yeepetb®es DeO³e³eve keÀjCes iejpes®es Deens.

Yeejleer³e DeLe&J³eJemLes®ee he´Jeeme

mJeeleb$³eheéhleerveblej 8 Sefheúe 1948 ³ee efoJeMeer Yeejlee®es heefnues DeewÐeesieerkeÀ OeesjCe peeefnj Peeues. l³eeJesUer Deeheu³ee osMeele cegÊeÀ DeLe&J³eJemLesSsJepeer efceÞe DeLe&J³eJemLee mJeerkeÀejueer nesleer. efceÞeDeLe&J³eJemLesle meeJe&peefvekeÀ #es$e Je Keepeieer #es$e oesvneR®es menDeeqmlelJe Demeles. 30 Sefheúe, 1956 ceO³es Yeejlee®es ogmejs DeewÐeesieerkeÀ OeesjCe ceeb[C³eele Deeues. l³eeJesUer heb[erle peJeenjueeue vesn©b®³ee vesle=lJeeKeeueer Yeejleeves jMeer³eeleerue leerJe´ Deee|LekeÀ efJekeÀemeeves heÝeeefJele nesJetve efceÞeDeLe&J³eJemLes SsJepeer efve³eesefpele (DeesoMeelcekeÀ) DeLe&J³eJemLes®ee mJeerkeÀej kesÀuee. l³eeveblej 24 peguew 1991 ceO³es ceeb[C³eele Deeuesu³ee veJeerve DeewÐeesefiekeÀ OeesjCeeceO³es Yeejleeves DeeosMeelcekeÀ efve³eespeveeSsJepeer meg®ekeÀelcekeÀ efve³eespevee®ee DeJeuebye kesÀuee. 1991 veblej KeepeieerkeÀjCe,

GoejerkeÀjCe DeeefCe peeieeflekeÀerkeÀjCeeme megjJeele Peeueer. Yeejleer³e DeLe&J³eJemLesves cegÊeÀ DeLe&J³eJemLeskeÀ[s Jeeì®eeue megª kesÀueer.

Yeejleer³e DeLe&J³eJemLee: keÀener hecegKe JewefMeäs

Yeejleer³e DeLe&J³eJemLesle heecegK³eeves leerve #es$eeb®ee DeY³eeme kesÀuee peelees. 1) heeLeefcekeÀ #es$e, 2) efÜleer³ekeÀ #es$e DeeefCe 3) le=leer³e #es$e. ³ee leervner #es$eeb®ee efJekeÀeme he³ee&³eeves osMee®eer Deee|LekeÀ heieleer oeKeJelees. Yeejle®³ee mekeÀue jeäer³e GlheVeele efve³eespevee®³ee megjJeeleeruee 1951 ³ee Je<eea Mesleer #es$ee®ee cnCepes®e heeLeefcekeÀ #es$ee®ee Jeeìe 55.4 ìkeÌkesÀ neslee. ³ee keÀeUele GÐeesie Je mesJee #es$ee®ee HeÀejmee efJekeÀeme ve Peeu³eeves GÐeesie #es$e Je mesJee #es$ee®ee peer.[er.heer. ceOeerue Jeeìe Deveg¬eÀces 14.8 Je 29.8 ìkeÌkesÀ neslee. Deepe ³ee eqmLeleerceO³es yeoue Peeu³ee®es efometve ³esles. Yeejlee®eer Deee|LekeÀ heenCeer 2012-13 ®³ee DenJeeueevegmeej 1950-51 les 2012-13 he³e¥le efJeefJeOe #es$eeb®ee peer.[er.heer ceOeerue Jeeìe Keeueerue meejCeerle oMe&efJeC³eele Deeuee Deens.


mLetue jeäêr³e GlheVeeleerue (peer.[er.heer) efJeefJeOe #es$eeb®ee Jeeìe

Je<e& 1950-51

1960-61

1970-71

1980-81

1990-91

2000-01

2010-11

2012-13#es$e

ke=À<eer #es$e 55.4% 54.8% 46.3% 39.2% 32.2% 24.0% 17.2% 13.7%

GÐeesie#es$e 14.8% 28.6% 32.1% 36.6% 40.6% 49.3% 56.4% 59.3%

mesJee #es$e 29.8% 16.6% 21.6% 23.7% 27.2% 26.7% 26.4% 27.0%

• m$eesle : Yeejleeleerue Deee|LekeÀ heenCeer 2011-12, 2012-13 peer.[er.heer ceOeerue efJeefJeOe #es$eeb®ee Jeeìe heenlee Mesleer #es$ee®ee Jeeìe meelel³eeves keÀceer nesTve GÐeesie #es$eeyejesyej®e mesJee #es$eele peueoieleerves

Jee{ nesle Deens.

ke=À<eer #es$e/heéLeefcekeÀ #es$e:

ke=À<eer Yeejleer³e DeLe&J³eJemLes®ee keÀCee Deens. eEkeÀyengvee Yeejlee®eer DeLe&J³eJemLee ner ke=À<eerheÓeeve DeLe&J³eJemLee ceeveueer peeles. ceeieerue keÀener oMekeÀele DeewÐeesieerkeÀjCeeleerue heíeleercegUs ke=À<eer#es$ee®es Yeejleer³e DeLe&J³eJemLesleerue cenÊJe keÀceer Peeuesues veener. Deepener ke=À<eer J³eJemee³e ne osMeeleerue meJee&le ceesþe GÐeesie Demetve Mesleer ns osMeeleerue 65 ìkeÌkesÀ ueeskeÀmebK³es®³ee GojefveJee&ne®es meeOeve Deens. keWÀêer³e meebeqK³ekeÀer mebIeìvesÜeje heéhle DeekeÀ[sJeejervegmeej Yeejleele 1950-51 ³ee Je<ee¥ceO³es osMee®³ee peer.[er.heer ceO³es ke=À<eer#es$ee®ee Jeeìe 55.40 ìkeÌkesÀ neslee. hejbleg DeewÐeesieerkeÀjCe DeeefCe Deee|LekeÀ efJekeÀemee®³ee he´¬eÀer³esves peMeer ieleer heéhle kesÀueer lemelemee ke=À<eer®ee peer.[er.heer ceOeerue Jeeìe Ieìle peeTve lees 2012-13 ³ee Je<ee¥le 13.7 ìkeÌkesÀ SJe{e keÀceer Peeuee.

1979 ceO³es efLeDees[esj Megume ³eebvee efJekeÀemeelcekeÀ DeLe&Meem$eemeeþer veesyesue heeefjleesef<ekeÀ efceUeues. l³eebveer efJekeÀemee®ee cenlJee®ee hee³ee cnCetve ke=À<eer #es$ee®³ee cenlJee®eer peeCeerJe keÀªve efoueer nesleer. Yeejleeleerue peer.[er.heer ®³ee #es$eer³e j®evesJeªve Yeejle efJekeÀmeveMeerue osMe DemeC³ee®ee efve<keÀ<e& efveIelees. DecesefjkeÀe, peheeve, vee@Jex, Fbiueb[ ³ee efJekeÀefmele osMeebceO³es ke=À<eer #es$ee®ee peer.[er.heer ceOeerue Jeeìe mejemejer oesve ìkeÌkesÀ Deens. Yeejleele ke=À<eer #es$ee®ee peer.[er.heer ceOeerue Jeeìe keÀceer Demeuee lejer ke=À<eer #es$eeJej DeJeuebyetve DemeCeeN³eeb®eer mebK³ee heemeä ìkeÌkesÀ Deens. ns®e hećeeCe DecesefjkesÀle kesÀJeU oesve les leerve ìkeÌkesÀ Deens lej He´Àevme ceO³es meele ìkeÌkesÀ, Dee@mìsefue³ee ceO³es mene ìkeÌkesÀ DeeefCe DeuheefJekeÀefmele Je ceeieemeuesu³ee osMeele ns hećeeCe ceesþîee hećeeCeele cnCepes®e vesheeU ceO³es $³eeCeT ìkeÌkesÀ, yeebiueeosMeele heVeeme ìkeÌkesÀ lej ®eerve ceO³es De[gmeä ìkeÌkesÀ Deens.

Yeejle ne ke=À<eer heÓeeve osMe Demeu³eecegUs Yeejleeleerue keÀe³e&keÀejer ueeskeÀmebK³es®ee ceesþe Yeeie ke=À<eer #es$eeJej keÀece keÀjlees. 1950-51 ³ee Je<ee&ceO³es osMeele SketÀCe ueeskeÀmebK³eshewkeÀer meÊej ìkeÌkesÀ ueeskeÀmebK³ee ke=À<eer #es$eeceO³es keÀe³e&jle nesleer. 2012-13 ³ee Je<ee&ceO³es ³eele yeoue nesTve SketÀCe keÀe³e&keÀjer ueeskeÀmebK³eshewkeÀer ®eesheVe ìkeÌkesÀ ueeskeÀmebK³ee ke=À<eer #es$eele keÀe³e&jle Deens. ³eele leerme ìkeÌkesÀ ueeskeÀmebK³ee MeslekeÀjer Deensle lej heb®eJeerme ìkeÌkesÀ ueeskeÀ Meslecepetj Deensle. Yeejleele ke=À<eer DeeefCe iewj ke=À<eer #es$eele keÀece keÀjCeeN³ee ÞeefcekeÀeb®³ee mejemejer GlheVeeleerue Deblej Jee{le Deens. ner®e Yeejleeleerue OeesjCe efveOee&jCeeleerue hećegKe mecem³ee Deens.

Yeejleele DeewÐeesefiekeÀerkeÀjCeuee peesce efceUeuee l³eeceO³esner ke=À<eer®es ³eesieoevener cenlJehetCe& Deens. Yeejleele hećegKe GÐeesieebvee keÀ®®ee ceeue hegjefJeC³ee®es cenlJehetCe& ke=À<eer#es$eekeÀ[tve nesles. pemes Jem$e GÐeesie, meeKej, Jevemheleer GÐeesie Fl³eeoer. l³ee®e hećeeCes ueIet Je kegÀìerj GÐeesieeb®ee hećegKe DeeOeejner ke=À<eer®e Deens.

Yeejleer³e Mesleer®es Deeblejjeäêr³e J³eeheejelener cenlJehetCe& ³eesieoeve Deens. Yeejleeletve efve³ee&le kesÀu³ee peeCeeN³ee JemletbceO³es ®ene, lebyeeKet iejce cemeeues, HegÀues, HeÀUs, Fl³eeoeR®ee meceeJesMe neslees. Yeejlee®³ee SketÀCe efve³ee&leerle ke=À<eer Jemletb®ee Devegheele 1950-51 ceO³es meÊej ìkeÌkesÀ SJe{e neslee. Deepe DeewÐeesieerkeÀjCe DeeefCe mesJee #es$ee®³ee efJekeÀemeecegUs ³eele Ieì Peeueer Demeueer lejer lees 2011-12 ceO³es ne oj 12 ìkeÌkesÀ neslee.

Deepe Yeejleeleerue Mesleer #es$eeves peer heíeleer kesÀueer Deens l³eele hećegKe mLeeve heefnu³ee nefjle¬eÀebleeruee peeles. 1966 ®³ee keÀeUeheemetve Yeejleele KeN³ee DeLee&ves Mesleer®³ee efJekeÀemeeuee heéslmeenve efceUeues. Yeejleele Deepe ogmeN³ee nefjle¬eÀebleer®eer Iees<eCee pejer keÀjC³eele Deeueer vemeueer lejer Yeejleeleerue


68

2004 veblej®³ee MeemekeÀer³e ke=À<eer efJe<e³ekeÀ OeesjCeeb®ee jmlee ogmeN³ee nefjle¬eÀebleerkeÀ[s peeleebvee efomelees. ³ee®ee®e heefjCeece Yeejleeleerue efve³ee&leerle ke=À<eer #es$ee®es mLeeve cenlJehetCe& Deens.

GÐeesie #es$e/efÜleer³e #es$e:

Yeejleeleerue DeLe&J³eJemLesle GÐeesie #es$eele meJe&he´Lece peceMesopeer ìeìebveer 1877 ³ee Je<eea megªJeele kesÀueer. DecesefjkesÀletve ³eb$es Je Fefpehle ceOetve keÀehetme Dee³eele keÀªve l³eebveer cegbyeF&le mheereEveie kebÀheveer megª kesÀueer. 1854 ceO³es cenejeäêle cegbyeF& ³esLes heefnueer keÀehe[ efiejCeer megª Peeueer. lej 1854 ceO³es keÀesuekeÀl³eepeJeU èfjÞee' ³ee efþkeÀeCeer heefnueer leeie-efiejCeer megª Peeueer. 1970 ceO³es heefnuee heesueeo GÐeesie heeq½ece yebieeueceO³es megª keÀjC³eele Deeuee DeeefCe Yeejlee®³ee DeewÐeesieerkeÀjCeeuee megjJeele Peeueer.

mJeleb$e Yeejleele GÐeesie #es$eele efJeMes<e ue#e osCes iejpes®es nesles. heeeq½eceel³e osMeebveer Deieesoj®e DeewÐeesefiekeÀjCeeuee megjJeele kesÀueer nesleer. osMeele iejeryeer, DeVeOeev³ee®eer keÀcelejlee, Deejesi³e, ³eeb®³ee meesyele®e, GÐeesie, hee³eeYetle megefJeOee, efMe#eCe, efJe%eeve Je leb$e%eeve ³eekeÀ[s efJeMes<e ue#e osC³ee®eer iejpe Yeemet ueeieueer. l³eecegUs Yeejleele 8 Sefheúe 1948 ceO³es Þeer. M³eecehe´meeopeer cegKepeea ³eebveer heefnues DeewÐeesefiekeÀ OeesjCe peenerj kesÀues. l³eebvelej 30 Sefheúe 1956 ceO³es ogmejs DeewÐeesefiekeÀ OeesjCe peenerj keÀjC³eele Deeues. ³ee OeesjCeebleie&le Yeejleeleerue meeJe&peefvekeÀ #es$ee®ee DeefOekeÀ efJemleej keÀjC³eele Deeuee. lemes®e DeewÐeesefiekeÀ efJekeWÀêerkeÀjCeeJej Yej osTve ueIeg GÐeesie, Keeoer Je ieéce GÐeesieebvee cenÊJee®es mLeeve osC³eele Deeues.

1969 ceOeerue DeewÐeesefiekeÀ OeesjCeeuee hejJeevee OeesjCe Demesner cnìues peeles. Keepeieer #es$ee®³ee SkeÀeefOekeÀejMeeneruee efve³ebef$ele

keÀjC³eemeeþer SceDeejìerheer (Monopolies & Restrictive Trade Practices-Act) ne keÀe³eoe heeme keÀjC³eele Deeuee. 1973 ceO³es pes DeewÐeesefiekeÀ OeesjCe peenerj Peeues l³eeceO³es MeemekeÀer³e Je Keepeieer #es$ee®³ee SkeÀ$e ietbleJeCegkeÀerme heéslmeenve osC³eemeeþer meb³egÊeÀ #es$e mLeeheve keÀjC³eeme hejJeevee osC³eele Deeuee. lemes®e hejkeÀer³e ®euevee®³ee efve³eceveemeeþer FERA (Foreign Exchange Regulation–ACT) keÀe³eoe heeme keÀjC³eele Deeuee. 1977 ®³ee DeewÐeesefiekeÀ OeesjCeele efJekeÀemeeuee heéslmeenve osC³eekeÀefjlee efpeune GÐeesie keWÀêe®eer' (DIC-District Industrial Center) mLeehevee keÀjC³eele Deeueer.

Yeejleer³e DeLe&J³eJemLes®³ee efJekeÀemeeuee keÀueeìCeer osCeeN³ee DeewÐeesefiekeÀ OeesjCeeb®eer megjJeele 24 peguew 1991 heemetve Peeueer. Yeejleer³e GÐeesieebvee peeieeflekeÀ mheOexle efìkeÀlee ³eeJes ³eemeeþer veJeerve DeewÐeesefiekeÀ OeesjCeele cetueYetle yeoue keÀjC³eele Deeues. ³ee OeesjCeele peeieeflekeÀerkeÀjCe, GoejerkeÀjCe DeeefCe KeepeieerkeÀjCeeJej efJeMes<e Yej osC³eele Deeuee. cnCetve ³ee OeesjCeeuee Kee.G.pee. (LPG- Liberalizations, Privatizations & Globalizations) OeesjCe Demesner cnCeleele. ³ee OeesjCeeveevegmeej keWÀêMeemevee®³ee DeKel³eeefjle DemeCeejer GÐeesieeb®eer mebK³ee keÀceer keÀªve (8) keÀjC³eele Deeueer. ³ee veJeerve OeesjCeele hejkeÀer³e Lesì iegbleJeCetkeÀerme heéslmeenve osC³eele Deeues. GÐeesieebJejerue efve³eb$eCes efMeLeerue keÀªve yeepeejele efìkeÀeJe OejC³eemeeþer `cegÊeÀ Je ueJe®eerkeÀ' DeLe&J³eJemLee efvecee&Ce keÀjC³eeJej Yej osC³eele Deeuee. ³ee OeesjCeeÜejs Yeejlee®eer DeLe&J³eJemLee efceÞe DeLe&J³eJemLeskeÀ[tve cegÊeÀ DeLe&J³eJemLeskeÀ[s peeC³eeme megjJeele Peeueer. Yeejleeleerue meeJe&peefvekeÀ #es$eeleerue GÐeesieebvee

1) cenejlve GÐeesie (5 kebÀhev³ee) 2) veJejlve GÐeesie(15 kebÀhev³ee) DeeefCe 3) efceveerjlve GÐeesie (61 kebÀhev³ee) Demee opee& osC³eele Deeuee Deens.

Yeejleele ceesþîee GÐeesieeleerue keÀehe[ GÐeesie p³ee®ee Yeejlee®³ee peer[erheer ceO³es ®eej ìkeÌkesÀ Jeeìe Deens lej efve³ee&leerle 13.5 ìkeÌkesÀ Jeeìe Deens. lemes®e jespeieej efvecee&Ce keÀjC³eele ceesþe Jeeìe Demetve ne cenlJehetCe& GÐeesie Deens. lemes®e osMeeleerue DeLe&J³eJemLes®³ee efJekeÀemee®ee Je DeewÐeesefiekeÀerkeÀjCee®ee hee³ee cnCepes ueesn GÐeesie ne SkeÀ cenlJehetCe& GÐeesie Demetve Flej meJe& GÐeesieebvee ueeieCeejs heesueeo ³ee GÐeesieeheemetve le³eej nesles. Yeejleele mJeeleb$³eeheéhleerveblej ueesn GÐeesieeves peueo ieleerves heíeleer kesÀueer. 950-51 ceO³es osMeele one ueeKe ìve ueesn Glheeovee®eer #ecelee nesleer. Deepe 2011-12 ceO³es ner 734 ueeKe ìve SJe{er Jee{ueer Deens. lejerner DeeheCeeme heesueeoe®eer Dee³eele keÀjeJeer ueeieles. Yeejleeves 2005-06 ³ee Je<ee¥le 20243 keÀjes[ ©he³es heesueeoe®eer Dee³eele kesÀueer nesleer.

meeKej Glheeovee®³ee yeeyeleerle Yeejle peieele he´Lece ¬eÀceebkeÀe®ee osMe Deens lej GheYeesiee®³ee yeeyeleerlener he´Lece ¬eÀceeb®ee osMe Deens. peieeleerue 22 ìkeÌkesÀ meeKejs®es Glheeove SkeÀìîee Yeejleele nesles. ³ee GÐeesieeÜejs mejemejer 3.25 ueeKe ueeskeÀebvee jespeieej heéhle Peeuee Deens. Yeejleele 1950-51 ceO³es 11 ueeKe ìve meeKejs®es Glheeove nesle nesles lej 2011-12 ceO³es ³eele Jee{ nesTve 274 ueeKe ìve SJe{s Glheeove Je GheYeesie nesles. Yeejleele meJee&efOekeÀ meeKejs®es Glheeove cenejeäêle nesles. osMeeleerue SketÀCe GlheeoveehewkeÀer 90.95 (32.1 ìkeÌkesÀ) ueeKe ìve meeKej cenejeäêle Glheeefole nesles.


Yeejleele leeie (p³etì) GÐeesiee®eer megjJeele 1885 ³ee Je<eea Peeueer. leeiee®³ee SketÀCe peeieeflekeÀ Glheeovee®³ee 30 ìkeÌkesÀ Glheeove SkeÀìîee Yeejleele nesles. 2.5 ueeKe ueeskeÀebvee he´l³e#e lej ®eeUerme ueeKe ueeskeÀebvee Dehe´l³e#e jespeieej hegjefJeCeeje ne GÐeesie Deens. ³ee GÐeesieeÜejs osMeeletve ceesþîee hećeeCeele efve³ee&le nesle Demeu³eecegUs efJeosMeer cegêe mebień keÀjC³eele leeie GÐeesiee®es efJeMes<e cenÊJe Deens. 1950-51 ceO³es Yeejleele 890 ìve leeiee®es Glheeove nesle nesles. lej l³eehewkeÀer 790 ìve leeiee®eer Yeejle efve³ee&le keÀjerle Demes. 2011-12 ceO³es 1535 ìve leeiee®es Glheeove nesle Demetve 201 ìve leeiee®eer efve³ee&le nesles. lej 1382 ìve GheYeesie neslees. Demes Demeues lejer keÀ®®³ee ceeuee®eer mecem³ee, DeeOegefvekeÀ leb$e%eeve peemle eEkeÀceleer DeMee DeveskeÀ mecem³eebvee leeie GÐeesieeuee Deepe meeceesjs peeJes ueeiele Deens. lejer Yeejleer³e DeLe&J³eJemLesle ³ee GÐeesiee®es cenlJe Demeeceev³e Deens.

Yeejleele efmeceWì GÐeesiee®eer megªJeele iegpejele ceOeerue heesjyeboj ³esLes 1914 heemetve Peeueer. osMee®ee hee³eeYetle efJekeÀeme meeOeC³eemeeþer ³ee GÐeesiee®es mLeeve cenlJee®es Deens. 1950-51 ceO³es osMeele 27 ueeKe ìve Glheeove nesle nesles. lej 2011-12 ceO³es l³eele ceesþîee hećeeCeele Jee{ nesTve 2235 ueeKe ìve SJe{s Glheeove nesles.

Yeejleer³e DeLe&J³eJemLesle GÐeesie #es$e SkeÀ cenlJehetCe& #es$e Demetve osMeele hee³eeYetle megefJeOee efvecee&Ce keÀªve ke=À<eer #es$e Je mesJee #es$ee®³ee efJekeÀemeeuee ieleer heóeve keÀjC³eele ³ee #es$ee®eer YetefcekeÀe cenlJehetCe& Deens. Deepe osMe DeewÐeesieerkeÀerkeÀjCee®³ee efoMesves Jeeì®eeue keÀjerle Demeleebvee GÐeesie #es$e osMeeleerue iejpesyejesyej peeieeflekeÀ iejpe hetCe& keÀjC³eele Deeheueer ceesþer YetefcekeÀe yepeeefJele Deens.

mesJee #es$e / le=leer³e #es$e:

Yeejlee®³ee peer[erheerceO³es mesJee #es$ee®ee Jeeìe 2012-13 vegmeej 59.3 ìkeÌkesÀ Deens. mebhetCe& efJeéeele mesJee #es$ee®es mLeeve DeLe&J³eJemLes®³ee efJekeÀemeekeÀefjlee Del³eble cenlJehetCe& ceeveues peeles. 2011 ³ee Je<ee&ceOeerue peiee®³ee SketÀCe 70.2 efìûeer³eve [e@uej hewkeÀer mesJee #es$ee®ee Jeeìe 65.5 ìkeÌkesÀ neslee. ³ee eqmLeleerle Yeejlee®ee Je efJeéee®ee peer[erheer efJe®eejele Iesleu³eeme meJeex®®e hebOeje osMeele Yeejle veJeJ³ee ¬eÀceebkeÀeJej Demetve mesJee #es$ee®³ee Jeeìîee®ee efJe®eej kesÀu³eeme Yeejle oneJ³ee ¬eÀceebkeÀeJej neslee.

YeejleemeejK³ee efJekeÀmeveMeerue osMeele mesJee #es$ee®es cenlJe efJe®eejele Ieslee mesJee #es$eeleerue efJeefJeOe mesJeeb®ee DeY³eeme keÀjCes ¬eÀceheéhle þjles. o ve@Meveue DekeÀeGbìmed ®³ee JeieeakeÀjCeevegmeej Yeejleele mesJee #es$eeceO³es J³eeheej, ne@ìsue, jsmìe@jbì, JeenletkeÀ, meeþJeCe, oUCeJeUCe, efJeÊeer³e mesJee, Jew³eefÊeÀkeÀ mesJee Fl³eeoeR®ee meceeJesMe neslees. peeieeflekeÀ J³eeheej mebIeìvee lemes®e Yeejleer³e efjPeJe& yeBkesÀves mesJee #es$eele Jejerue mesJeebyejesyej yeebOekeÀece mesJes®eener meceeJesMe kesÀuee Deens. 2011-12 Je 2012-13 ³ee Je<ee¥ceO³es efJeefJeOe mesJeeb®ee SketÀCe peer[erheerceOeerue Jeeìe lemes®e ³ee mesJeeb®ee Deee|LekeÀ Je=×eroje®ee leheMeerue Keeueerue meejCeerle efouee Deens.

efJeefJeOe mesJeeb®ee GDP ceOeerue Jeeìe Je Je=×eroj 2011-12 Je 2012-13

mesJee 2011-12 2012-13

Jeeìe Je=×eroj Jeeìe Je=×eroj

J³eeheej, ne@ìsue Je jsmìe@jbì 18% 6.2% 25.1% 5.2%

JeenlegkeÀ, meeþJeCe Je oUCeJeUCe 7.1% 8.4% -- --

efJeÊemesJee, efJecee, efjDeue Fmìsì Je J³eJemee³e mesJee

16.6% 11.7% 17.2% 8.6%

meeceeefpekeÀ Je Jew³eefÊeÀkeÀ mesJee 14% 6% 14.3% 6.8%

SketÀCe mesJee #es$e 55.7% 8.2% 56.5% 6.6%

yeebOekeÀece #es$e 8.2% 5.6% 8.2% 5.9%

SketÀCe mesJee #es$e (yeebOekeÀece#es$eemen) 63.9% 7.9% 64.8% 6.5%

• m$eesle : Yeejleeleerue Deee|LekeÀ heenCeer, 2012-13meejCeerJeªve Demes mheä nesles keÀer, mesJeebhewkeÀer meJee&efOekeÀ Jeeìe J³eeheej, ne@ìsue Je

jsmìe@jbì mesJeeb®ee (2011-12 ceO³es 18.2 ìkeÌkesÀ Je 2012-13 ceO³es 25.1 ìkeÌkesÀ) Deens. 2011-12 peer[erheer Je=×eroj 6.2 ìkeÌkesÀ Demeleebvee mesJee#es$ee®ee Je=×eroj 8.2 ìkeÌkesÀ neslee. 2012-13 ceO³es peer[erheer Je=×eroj hee®e ìkeÌkeÌ³eeb®³ee peJeUheeme Demeleebvee mesJee#es$ee®ee Je=×eroj 6.6 ìkeÌkesÀ neslee. yeBeEkeÀie, Jeercee, efjDeue Fmìsì Je J³eJemee³e mesJeeb®ee Jeee|<ekeÀ Je=×eroj peemle Deens.


70

Yeejleele Deeblejjeäêr³e J³eeheej Je hejkeÀer³e iegbleJeCetkeÀ DeekeÀe|<ele keÀjC³eele ³ee #es$ee®es ³eesieoeve cenlJehetCe& Deens. Deeblejjeäêr³e mesJee J³eeheejele Yeejlee®³ee mesJee J³eeheeje®ee Jeeìe 1990 ceO³es 0.6 ìkeÌkesÀ neslee. lees 2000 ³ee Je<ee&le SkeÀ ìkeÌkeÀe DeeefCe l³eeveblej 2011 ceO³es 3.3 ìkeÌkesÀ Jee{uesuee Deens. Yeejleele 2000-01 les 2010-11 ³ee keÀeUele mesJeeb®eer efve³ee&le 23.4 ìkeÌkeÀ³eebveer Jee{ueer Deens, lej 2011-12 ceO³es meJee&efOekeÀ 34.2 ìkeÌkesÀ mesJee J³eJemee³eele Dee³eele Peeuesueer Deens.

2009-10 ³ee Je<ee&leerue DeekeÀ[sJeejervegmeej ieéceerCe Yeeieeleerue SkeÀ npeej jespeieej heéhle ueeskeÀeb®ee efJe®eej keÀjlee 679 J³eÊeÀer ke=À<eer #es$eele, 241 J³eÊeÀer mesJee #es$eele lej 80 J³eÊeÀer GÐeesie #es$eele keÀece keÀjerle Deensle. l³ee®e hećeeCes Menjer Yeeieeleerue SkeÀ npeej jespeieej heéhle J³eÊeÀeRhewkeÀer heb®³eenÊej J³eÊeÀer ke=À<eer #es$eele, meneMes $³eeSWMeer J³eÊeÀer mesJee #es$eele lej oesveMes yes®eeUerme J³eÊeÀer GÐeesie #es$eele keÀece keÀjerle Deensle. Yeejleele #es$eefvene³e jespeieejer®³ee hećeeCee®ee efJe®eej kesÀu³eeme 2009 ³ee Je<ee&ceO³es 53.2 ìkeÌkesÀ ke=À<eer #es$eele, 21. 5 ìkeÌkesÀ GÐeesie #es$eele lej 25.3 ìkeÌkesÀ mesJee#es$eele Deensle. lej 2011 ³ee Je<ee&le 53 ìkeÌkesÀ ueeskeÀ ke=À<eer #es$eele, 21 ìkeÌkesÀ GÐeesie #es$eele lej heb®eJeerme ìkeÌkesÀ ueeskeÀ mesJee#es$eele Deensle.

Yeejleer³e DeLe&J³eJemLesle efJekeÀemeele meelel³e ìerkeÀJetve þsJee³e®es Demesue lej ³ee eflevner #es$eeb®³ee efJekeÀemee®³ee ieleerle meelel³e þsJeCes DeeJeM³ekeÀ Deens. l³eemeeþer DeveskeÀ mlejebJej he´³elve keÀjeJes ueeieleerue. Yeejleer³e DeLe&J³eJemLesuee veJ³eeves ieleer heóeve keÀjCeeje

DeeCeKeer SkeÀ cenlJehetCe& #es$e cnCepes ceeefnleer leb$e%eeve #es$e nes³e. ³ee #es$ee®³ee DeeOeejs osMeele ke=À<eer, GÐeesie Je mesJee #es$ee®³ee efJekeÀemeeuee ieleer heóeve keÀjlee ³esT MekeÀles. DeLe&J³eJemLesle Yetceer, Þece, Yeeb[Jeue DeeefCe meb³eespekeÀ ³eeyejesyej®e Glheeovee®ee cenlJee®ee hee®eJee IeìkeÀ cnCepes ceeefnleer leb$e%eeve ne nes³e. Yeejleeleerue meJe&he´keÀej®es J³eJemee³e Deepe ³ee #es$eemeesyele pees[u³ee iesuesues Deens. Yeejlee®³ee peer[erheer ceO³es ³ee #es$ee®es ³eesieoeve 1994-95 ³ee Je<ee&le 0.63 ìkeÌkesÀ nesles, 2011-ue12 ³ee Je<ee&le l³eeceO³es Jee{ nesTve les 6.8 ìkeÌkesÀ Peeues. 2012-13 les hećeeCe 8 ìkeÌkesÀ Peeues.

meceejeshe:

YeejleemeejK³ee efJekeÀmeveMeerue osMeele DeLe&J³eJemLesle mebj®eveelcekeÀ yeoue Ie[le Demeleebvee DeLe&J³eJemLes®eener efJekeÀeme nesle Deens. Yeejleer³e DeLe&J³eJemLesle ke=À<eer #es$e, GÐeesie #es$e Je mesJee #es$eeb®es Del³eble cenlJe Demetve ns eflevner #es$e SkeÀceskeÀeb®³ee efJekeÀemeekeÀefjlee hejmhejhetjkeÀ ceole keÀjerle Deensle. `mesyej Jeu[& FkeÀe@vee@efcekeÀ ueerie' ³ee Fbiueb[ceOeerue mebmLesves l³eeb®³ee 2013 ceOeerue ueerie ìsyeueceO³es Yeejle Deee|LekeÀ eqmLeleerle meO³ee DekeÀjeJ³ee mLeeveeJej Demetve `heéosefMekeÀ eqmLeleer DeeefCe Deee|LekeÀ efJekeÀeme ³eecegUs Yeejlee®es mLeeve Gb®eeJele peeF&ue DeeefCe 2018 ³ee Je<eea Yeejle peieele eflemeN³ee ¬eÀceebkeÀe®eer Deee|LekeÀ cenemeÊee nesF&ue,' Demes YeekeÀerle kesÀues Deens.

meboYe&met®eer :

1. osmeues [e@. efkeÀjCe, mheOee& hejer#ee-1, oerhemlebYe he´keÀeMeve, peUieeJe, 2013

2. osmeues [e@. efkeÀjCe, mheOee& hejer#ee-1, oerhemlebYe he´keÀeMeve, peUieeJe, 2013

3. osmeeF& [e@. Je YeeuesjeJe [e@., Yeejleer³e DeLe&J³eJemLee, efvejeueer he´keÀeMeve, hegCes, 2013

4. oÊe Je cenepeve, oÊe SJeb megvojce Yeejleer³e DeLe&J³eJemLee, Sme, ®eebo SC[ kebÀheveer heé. efue., veF& efouueer, yeeJeveJee mebmkeÀjCe 2014

5. Yeejle 2013, he´keÀeMeve efJeYeeie met®evee Deewj he´meejCe ceb$eeue³e Yeejle mejkeÀej, veJeer efouueer, 2013

6. Yeejleer³e DeLe&J³eJemLee, heéfle³eesieerlee ohe&Ce, Deeieje, 2012

7. efceÞe Je hegjer, Yeejleer³e DeLe&J³eJemLee, efnceeue³ee heeqyueeEMeie neTme, veF& efouueer, 2007

8. Economy Survey of India 2012-13

9. NAASCOM. IT Industry India

10. www.indiabudget.nic in

(efveleerve ®eewOejer meerleeyeeF& keÀuee ceneefJeÐeeue³e, DekeÀesuee ³esLes mene³³ekeÀ heéO³eehekeÀ mebhekeÀe&meeþer F&-cesue : [email protected])


G®®e keÀe³e&#eceles®ee megìmegìerle mìesJnö Jner. pe³ehe´keÀeMe

kesÀjUceOeerue $es®eeUerme Je<eea³e Jner. pe³ehe´keÀeMe ³ee mebMeesOekeÀeves SkeÀ megìmegìerle heCe keÀece®eueeT mìesJn kesÀuee. ³ee mìesJnceO³es ve peUuesues pewefJekeÀ êJ³e Je neF[êskeÀeye&ve ³eeb®³ee hegvepJe&ueveemeeþer DeeCeKeer SkeÀ keÀ#e Demeu³eecegUs ®egueer®eer Deeweq<CekeÀ #ecelee Jee{tve heót<eCener keÀceer nesles.

yeslee®eer Deee|LekeÀ heefjeqmLeleer Demeuesu³ee kegÀìgbyeele pevceuesu³ee Jner. pe³ehe´keÀeMe ³eebvee ueneve Je³eele DeveskeÀ Deee|LekeÀ De[®eCeeRvee meeceesjs peeJes ueeieues. les meebieleele, oesve JesUs®³ee pesJeCee®eerner Yeéble Demee³e®eer cnCetve®e keÀer keÀe³e MeeUsle peeC³ee®es cegK³e keÀejCe, ogheej®³ee pesJeCee®eer Yeéble efceìeJeer ns®e nesles. Demes Demeues lejerner l³eebvee cegUele efMe#eCee®eer DeeJe[ nesleer. les SkeÀ ®eebieues efJeÐeeLeea nesles. efJe%eeve Je mebMeesOeveele l³eebvee efJeMes<e jme neslee. Meeues³e heeleUerJej nesCeeN³ee efJe%eeve heóMe&veele les MeeUsleHexÀ efve³eefceleheCes menYeeieer nesle Demele. l³eebveer hetJeea kesÀuesu³ee keÀener he´³eesieele keÀhheer®³ee mene³³eeves Jepeve efJeefMeä Gb®eerJej

MeesOe ³ee$ee

G®euelee ³esCes, lemes®e KesUeleueer íesìerMeer ceesìjyeesìves keÀener Deblejehe³e¥le peeTve mJeleë®e hejle ³esCes DeMee he´³eesieeb®ee meceeJesMe Deens.

Meeueeble hejer#ee GÊeerCe& Peeu³eeveblej l³eebvee heg{®³ee efMe#eCeemeeþer efJe%eeve MeeKesle he´JesMe efceUeuee veener. lemes®e peemle HeÀer Demeu³eecegUs efJeceeveefJeÐee heoefJekeÀe DeY³eeme¬eÀceelener l³eebvee he´JesMe Ieslee Deeuee veener. yeejeJeer®eer hejer#ee GÊeerCe& Peeu³eeveblej keÀesF&celetjuee Jeef[ueeb®³ee keÀecee®³ee efþkeÀeCeer peeTve les jespeboejerJej keÀeceieej cnCetve ©pet Peeues. ³ee keÀeceecegUs hewmes keÀceeJetve Deeheues efMe#eCe ®eeuet þsJelee ³esF&ue Demes l³eebvee Jeeìle nesles. hejbleg SkeÀe ogozJeer Ieìvesle l³eebveer l³eeb®eer meieUer hećeeCehe$es ieceeJeueer DeeefCe l³eeb®³ee efMe#eCee®³ee Gju³eemegju³ee DeeMeener mebhegäele Deeu³ee. l³eeveblej Je<e&Yejeves cnCepes 1989 ³ee Je<eea Deeheu³ee cetU ieeJeer hejletve efleLes l³eebveer HeÀUeb®ee íesìe J³eJemee³e megª kesÀuee.

ef®ekeÀve DeeefCe mìesJn ³eeb®ee mebyebOe

Deeheu³ee veJ³ee J³eJemee³ee®ee pece yemeJele Demeleevee l³eebveer kesÀjU Meem$e

meeefnl³e heefj<eoyeÎue (kesÀSmeSmeHeer- efJe%eeve, meeefnl³e DeeefCe ceeefnleer ³eebmebyebOeer®es mLeeefvekeÀ ceb[U) DeeefCe l³eebveer ueeskeÀefhe´³e kesÀuesueer Del³euhe eEkeÀceleerleerue OetjefJejefnle ®etue ³ee oesvneryeÎue SskeÀues. ³eecegUs kegÀletnueeheesìer l³eebveer Oetjjefnle ®etue keÀjCeeN³ee Deveì&Meer (DeheejbheefjkeÀ Tpee& Je ieéceerCe leb$e%eeve ³eeb®eer Spevmeer - DeheejbheefjkeÀ GpexmeboYee&le keÀece keÀjle Demeuesueer kesÀjU Meemevee®eer mebIeìvee) mebheke&À kesÀuee. ®etue le³eej keÀjC³ee®³ee J³eJemee³eeefJe<e³eer DeeJeM³ekeÀ ceeefnleer efceUJetve ne J³eJemee³e megª keÀjC³ee®es l³eebveer þjJeues. ³ee J³eJemee³ee®eer megªJeele keÀjleebvee pe³ehe´keÀeMe ³eebvee SkeÀe SkeÀe FeqmheleUemeeþer meecegoeef³ekeÀ ®etue le³eej keÀªve efoueer. ³ee ®egueer®es heefj#eCe keÀjle Demeleebvee DeJeI³ee 10 efceefveìeb®³ee Jeehejeveblej l³eebvee Oegje[îeepeJeU De®eevekeÀ pJeeuee efomet ueeieu³ee. ³eecegUs Dee½e³e& Jeeìtve l³eebveer leeye[leesye Deveì&®³ee lep%eebvee keÀUJeues. l³eeyeÎue lep%eebveer Demes meebefieleues keÀer, DehetCe& onve Peeuesues keÀeye&ve


72

keÀCe Oegje[îee®³ee efMejesYeeieer Demeuesu³ee

Dee@keÌmeerpeve®³ee mebhekeÀe&le ³esTve l³eebveer hesì

Iesleu³eecegUs pJeeuee efvecee&Ce nesleele. ³ee

ceeefnleer®³ee DeeOeejs pe³ehe´keÀeMe ³eebveer pesLes

oesve heeleÈ³eebJej pJeueve nesT MekesÀue DeMee

he´keÀej®³ee ®egueer®es heéfleceeve keÀjC³ee®ee efJe®eej

megª kesÀuee. ³ee mebMeesOeveelcekeÀ he´³eesie keÀjleebvee

l³eebveer veblej®es efkeÀl³eskeÀ ceefnves DeveskeÀ ®egueer

le³eej kesÀu³ee Je lees[u³ee, cees[u³ee Je hegvne

le³eej kesÀu³ee. ³eeefMeJee³e nJes®³ee neue®eeueeR®es

efvejer#eCe keÀjC³eemeeþer efvejefvejeÈ³ee he´keÀej®es

mìesJn le³eej kesÀues. pe³ehe´keÀeMe ³eeb®eer ef®ekeÀeìer

Je vesìeves kesÀuesues he´³eeme DeKesj keÀeceer Deeues

Je l³eeb®³ee he´³elveebvee ³eMe Deeues. l³eebveer oesve

heeleÈ³eebJej ueekeÀ[eb®es Oetjjefnle mebhetCe& onve

kesÀues. veblej heu³ee he´³eesiee®es heél³eef#ekeÀ l³eebveer

kesÀjU Meem$e meeefnl³e heefj<eosves Dee³eesefpele

kesÀuesu³ee keÀe³e&MeeUsuee meeoj kesÀues. heefj<eosves

l³eeb®³ee mìesJn®eer ®ee®eCeer kesÀueer lesJne, leer

30 ìkeÌkeÌ³eebntve DeefOekeÀ keÀe³e&#ece Demeu³ee®es

efometve Deeues. ³eeGueì Flej Oetjjefnle ®etueer

20 ìkeÌkeÌ³eebhes#eener keÀceer keÀe³e&#ece Demeleele,

Demes mheä Peeues. veblej Deeheu³ee ³eb$eCesle

DeefOekeÀ DeeCeKeer megOeejCee keÀªve l³eebveer

l³ee®eer efJe¬eÀer keÀjC³eeme meg©Jeele kesÀueer.

®etue

pe³ehe´keÀeMe ³eebveer keÀuhekeÀlesves le³eej

kesÀuesueer ®etue oesve keÀ#ee®eer Demetve keÀe³e&#ece

Je megìmegìerle Deens. ner ®etue meg©Jeeleeruee

meecegoeef³ekeÀ mJe³ebheekeÀemeeþer Jeehejueer peele

nesleer. l³eele veejUe®³ee keÀjJebìîee eEkeÀJee

ueeketÀ[ ³eeb®ee FbOeve cnCetve Jeehej keÀjlee ³eslees.

ner ®etue efJeìe, efmeceWì, ceeleer, yeer[

³eebheemetve efvecee&Ce kesÀuesueer Demetve l³eele

100 efkeÀueeshe³e¥le DeVe efMepeJeC³ee®eer

#ecelee Deens. ®egueer®ee meieÈ³eele Keeue®ee

keÀ#e ueesKeb[er peeUer®ee Demetve l³eeJej FbOeve

þsJeC³ee®eer J³eJemLee Deens, l³eeKeeueer nJesmeeþer

keÀ#e Deens. FbOeve peUu³eeveblej®ee Oetj, ve

peUuesu³ee ne³e[êskeÀeye&veyejesyej SkeÀ$e nesTve

Jej®³ee keÀ#eele peelees. efleLes nJesmeeþer yeejerkeÀ

efíês kesÀuesueer Deensle. ³ee keÀ#eele mebhetCe&

onve Ie[les, Je ogmeN³ee keÀ#eele DemeCeeN³ee

mJe³ebheekeÀe®³ee Yeeb[îeeuee GheueyOe Demeuesueer

hetCe& G<Celee efceUles. FbOeve keÀ#e meceesj®³ee

yeepetves FbOeve YejJeC³eemeeþer Keguee þsJeC³eele

Deeuee Demetve l³ee®es efve³eceve keÀjC³eekeÀjlee

Meìj hegjefJeC³eele Deeues Deens. ¿ee Meìjves

nJes®ee he´Jeenner efve³ebef$ele keÀjlee ³eslees, peer

nJee onvee®³ee JesUer Kegu³ee keÀ#eeletve Jeenles.

³eecegUs keÀeye&ve keÀCeeb®es hegveo&nve nesles, l³eeleerue

ve peUeuesues keÀCe, peeoe nJes®³ee mene³³eeves

peUtve peeleele. ³ee keÀe³e&lelhejlesefMeJee³e keÀceer eEkeÀcele

Je nmleJee¿elee (neleeves Jeentve vesCîeepeesies DemeCes) ner ³ee ®egueer®eer DeeCeKeer keÀener cenÊJee®eer JewefMeäîes Deensle. ueekeÀ[e®ee FbOeve cnCetve Jeehej keÀjles JesUer l³ee®eer onve #ecelee 37.67 ìkeÌkesÀ Je veejUe®³ee keÀjJebìîeeb®ee Jeehej keÀjleevee 29.48 ìkeÌkesÀ FlekeÀer Demeles. Fbefìiesìs[ ªjue ìskeÌvee@uee@peer meWìj, cebOetj, heuekeÌkeÀ[ ³esLeerue ®ee®eCeer efvekeÀeueevegmeej Je Dee³eDee³eìer iegJeeneìerceO³esner Peeuesu³ee ®ee®eCeervegmeej ®egueer®eer Deeweq<CekeÀ #ecelee 29.28 ìkeÌkesÀ FlekeÀer veeWoJeueer iesueer. Deveì&ves efouesu³ee

ceeefnleervegmeej, keÀeefuekeÀleceOeerue SkeÀe

ne@ìsueele, pesLes ³ee ®egueer®ee Jeehej kesÀuee

peelees. efleLes 30 ©he³es ojeves efceUCeeN³ee

75 veejUe®³ee keÀjJebìîeeb®³ee mene³³eeves

40 efkeÀuees leebotU efMepeJeuee peelees.

³ee®³ee Deieoer efJe©× Sueheerpeer ie@meceO³es

eflelekeÀe®e leebotU efMepeJeC³eemeeþer 10efkeÀuees

FbOevee®eer iejpe Demeles, p³ee®eer eEkeÀcele

400 ©he³es FlekeÀer nesles. keÀe³e&#ecelee,

eEkeÀcele, nmleJee¿elee ³ee leervener ieesäeR®ee

efJe®eej keÀjlee ner SkeÀ oge|ceU j®evee Demetve

³eemeeþer ³ee j®eveskeÀjlee pe³ehe´keÀeMe ³eebvee

ve@Meveue FveesJesMeve HeÀeGb[sMeve (SveDee³eSHeÀ)

³ee mebmLesves (1582 meerS®eF& 2011)

megìmegìerle ueekeÀ[er mìesJn®es hesìbì efceUJetve

efoues Je cee³e¬eÀes JnW®ej FveesJnsMeve HebÀ[ceOetve

³ee mìesJn®ee J³eeheej keÀjC³eemeeþer efveOeerner

hegjJeuee. pe³ehe´keÀeMe ³eebveer iesu³ee oesve Je<ee¥le

MebYejentve DeefOekeÀ mìesJn®eer efJe¬eÀer kesÀueer Demetve

ceneefJeÐeeue³es, FeqmheleUs Je heeefuekeÀebceOetve

l³eebvee Depetvener ceeieC³ee ³esle Deensle. Deepe

l³eeb®³eekeÀ[s 500 ®³ee Deemeheeme mìesJn®³ee

ceeieC³ee heúebefyele Deensle. J³eJemee³eJe=Ooermeeþer

mJeleb$e efvee|celeer MeeKes®eer Je ³ee leb$e%eeveemeeþer

pe³ehe´keÀeMe ³eebvee hejJeeveeOeejkeÀ F®ígkeÀ

J³eeJemeeef³ekeÀeb®eer DeeJeM³ekeÀlee Deens.

pesCeskeÀªve efJe¬eÀer®es keÀece l³eeb®³eeJej meesheJetve

les mJeleë mebMeesOeve Je efJekeÀemeele ue#e Ieeuet

MekeÀleerue. JeehejkeÀl³ee¥®³ee met®eveebvee l³eeb®³ee

uesKeer Del³eble cenÊJe Deens keÀejCe les l³eebvee

ceewu³eJeeve meuuee osleele Demee l³eebvee efJeéeeme

Jeeìlees. l³eebveer ceeefnleer efoueer keÀer, DeveskeÀ

ceefnuee ieénkeÀebveer l³eebvee mìesJn Jeeheªve


ceesuee®eer Deble¢&äer efoueer Deens. SkeÀerves l³eebvee

oesve yeve&j®ee mìesJn keÀjC³eeme meg®eJeues Deens.

nmleJee¿e ueekeÀ[er ®egueerefMeJee³e les

Oetjjefnle Je meecegoeef³ekeÀ ®egueerosKeerue le³eej

keÀjleele. l³eemeeþer ueeieCeejer hećeeCehe$es Je

Deveg%ehleer Deveì&keÀ[tve efoueer peeles. l³eebveer

Deeleehe³e¥le ®eej npeejentve DeefOekeÀ Oetjjefnle

®egueer Je meeleMes®³ee Deemeheeme meecegoeef³ekeÀ

®egueer efJekeÀu³ee Deensle.

³ee J³eJemee³eeJ³eefleefjÊeÀ pe³ehe´keÀeMe

DeveskeÀ meeceeefpekeÀ meccesueveebvee Yesìer osTve

efleLes Deeheues DevegYeJe keÀLeve keÀjleele.

2009 meeueer l³eebveer efle©Deveblehegjce FLes

Yejuesu³ee kesÀjU jep³e efJe%eeve leb$e%eeve Je

he³ee&JejCe heefj<eosle yee³eesceeme mìesJn®ee

efJekeÀeme Je cetu³eebkeÀve ³ee efJe<e³eeJej

heél³eef#ekeÀ keÀªve oeKeJeues. Tpee& mebJeOe&ve

Je J³eJemLeeheveemeeþer l³eebvee kesÀjU mejkeÀej®ee

Tpee& mebJeOe&ve hegjmkeÀej 2008 efceUeuee

Deens. SveDee³eSHeÀves l³eebvee jeä^heleer YeJeveele

cee®e& 2011 ³ee Je<eea Yejuesu³ee mebMeesOeve

heóMe&veele yeesueeJeues nesles. lees Deeheu³ee

Dee³eg<³eeleerue meJee&le DeefJemcejCeer³e efoJeme

Demeu³ee®es pe³ehe´keÀeMe meebieleele. 2012 ³ee

Je<eea SveDee³eSHeÀves veJeer efouueerleerue jeä^heleer

YeJeveele Dee³eesefpele kesÀuesu³ee meneJ³ee jeäêr³e

hegjmkeÀej meesnUeceO³es pe³ehe´keÀeMe ³eebvee jeäêr³e

hegjmkeÀej osTve l³eeb®ee ieewjJe kesÀuee.

ö Yee<eeblej : ª®eer Dee[keÀj

1. mJeeceer efJeJeskeÀevebo (eEnoer) ` 180/-

2. GHeWêveeLe DeMekeÀ (eEnoer) ` 160/-

3. AESTHATICIANS ` 90/-

4. WHO IS WHO OF INDIAN MARTYRS (I, II, III) ` 850/-(D)


Yojana condoles the demise of its founding Editor

Khushwant Singh. An author of repute, illustrious editor

and a popular columnist, he is considered a doyen of

Indian journalism. 'Yojana, like the plans themselves will

endeavour to embrace the entire field of development,

economic, educational, social and cultural'. Writing in the

inaugural issue of Yojana in January 1957, he had set the

tone of the magazine. His words of wisdom still inspire us

CoNDolENCES


74

legcneuee ns ceenerle Deens keÀe?heÝeeJeer DebceueyepeeJeCeermeeþer efve³eespeve Dee³eesiee®ee veJee he´keÀuheFbef[³ee ye@keÀyeesve FchueerceWìsMeve vesìJeke&À (Dee³e.yeer.Dee³e.Sve.)

yeejeJ³ee heb®eJeee|<ekeÀ ³eespevesceO³es keÀener OeesjCes DeeefCe ³eespevee ³eeb®³ee DebceueyepeeJeCeerle megOeejCee nesC³ee®eer efveleeble DeeJeM³ekeÀlee Deens, Demes Dee{Utve Deeues. ner megOeejCee Ie[Jetve DeeCeC³eemeeþer 19 Sefheúe, 2013 jespeer efve³eespeve Dee³eesieeleHexÀ Yeejleer³e DeeOeejYetle DebceueyepeeJeCeer ³eb$eCee' (India Backbone Implementation Network) he´keÀuhee®eer meg©Jeele Peeueer. meJe&meceeJesMekeÀ efJekeÀemeeuee peueo ieleerves ®eeuevee osCes, ns ³ee he´keÀuhee®es Debeflece GefÎä Deens. efpeune, jep³e DeeefCe keWÀê heeleUerJej yeN³ee®e he´keÀuhe DeeefCe ³eespeveeb®³ee DebceueyepeeJeCeerle DeveskeÀ $etìer Deensle, l³ee keÀMee he´keÀejs otj keÀjlee ³esleerue ³eeJej efJe®eej nesTve, Dee³e.yeer.Dee³e.Sve. keÀuheves®ee pevce Peeuee. Deejesi³e, efMe#eCe DeeefCe Flej meeJe&peefvekeÀ mesJeeb®ee opee& efveke=Àä jenC³eeuee mebmLeebceOeerue mecevJe³ee®ee DeYeeJe, DebceueyepeeJeCeerleerue ef{meeUheCee DeeefCe meoes<e efJelejCe heOoleer keÀejCeerYetle Deensle, Demee þhekeÀe þsJeC³eele Deeuee. ³ee meJe& oes<eebceOetve yeensj he[C³eemeeþer ieeWOeUe®es mecevJe³eele, JeeoefJeJeeoe®es meJee¥®ee menYeeie Jee{C³eele DeeefCe ³eespeveeb®³ee GefÎäeb®es he´l³e#e DebceueyepeeJeCeerle ©heeblej nesC³ee®eer iejpe J³eÊeÀ keÀjC³eele Deeueer.

Dee³e.yeer.Dee³e.Sve.®eer keÀuhevee peheeveceO³es DeefleMe³e ³eMemJeer þjuesu³ee `mebhetCe& iegCeJeÊee ®eUJeU' (Total Quality Movement) ³eeJej DeeOeeefjle Deens. 1960 DeeefCe 70®³ee oMekeÀele, peheeveceO³es ³ee ®eUJeUercegUs Keepeieer DeeefCe meeJe&peefvekeÀ #es$eeleerue mebmLeeb®³ee #eceleebceO³es ceesþs heefjJele&ve Ie[tve Deeues. efJeÐeeheerþ DeeefCe GlheeokeÀ ³eeb®³ee menYeeieeletve leebef$ekeÀ keÀewMeu³es DeeefCe he×leeRceO³es ceesþ³ee megOeejCee Ie[tve Deeu³ee. iegCeJeÊee DeeefCe keÀe³e&#ecelesJej Yej efouee iesu³eeves meJe& heeleÈ³eebJejerue efJelejCe he×leerceO³es peheeve®es SkeÀ DeeieUsJesieUs mLeeve efvecee&Ce Peeues. Yeejleeleerue Dee³e.yeer.Dee³e.Sve.he×leerceO³es menYeeie, mecevJe³e DeeefCe DebceueyepeeJeCeer ³ee®ee Jeehej keÀjC³eele Deeuee Deens. ³ee ®eUJeUer®es heefjCeece efometve ³esC³eemeeþer keÀener keÀeueeJeOeer peeC³ee®eer MekeÌ³elee Deens, lejerner ne SkeÀ Oee[meer DeeefCe Del³eble DeeJeM³ekeÀ Demee Ghe¬eÀce Deens.

peheeveceOeerue iegCeJeÊesJej DeeOeeefjle ³ee ®eUJeUerves keÀecee®³ee heéf¬eÀ³esceO³es peueo ieleerves megOeejCee Ie[tve ³esC³eemeeþer mebmLesDebleie&le DeeefCe mebmLeebleerue hejmhej menkeÀe³e& Jee{eJes cnCetve lesLeerue ®ecetbvee leb$e keÀewMeu³eeb®es heéfMe#eCe DeeefCe meeOeves hegjJeueer. Yeejleeleerue efve³eespeve Dee³eesieeves ³eehe´keÀej®eer ³eb$eCee Deeheu³ee osMeele heÝeeJeerheCes jeyeJeC³eemeeþer peheeveyejesyej®e keÀesefj³ee, yeéPeerue, ceuesefMe³ee DeeefCe pece&veer ³ee osMeebceOeerue mecevJe³e DeeefCe DebceueyepeeJeCeer ³eb$eCeebceOeerue ®eebieu³ee Ghe¬eÀceeb®eener DeY³eeme kesÀuee iesuee.

yeejeJ³ee heb®eJeee|<ekeÀ ³eespevesceO³es efve³eespeve, mebJeeo DeeefCe DebceueyepeeJeCeermeeþer DeveskeÀ DeefYeveJe Ghe¬eÀce neleer IesC³eele Deeues Deensle. Yeejleer³e he´MeemekeÀer³e keÀce&®eejer ceneefJeÐeeue³e (De@[efceefvemìsefìJn mìeHeÀ keÀe@uespe Dee@HeÀ Fbef[³ee), Yeejleer³e J³eJemee³e efJeÐeeue³e (o Fbef[³eve mketÀue Dee@HeÀ efyePevesme), meb³egÊeÀ jeä^ efJekeÀeme keÀe³e&¬eÀce (³et.Sve.[er.heer.), peeieeflekeÀ yeBkeÀ (Jeu[& yeBkeÀ) Deeoer mebmLeeb®³ee menYeeie, mecevJe³e DeeefCe efve³eespeveeletve efvecee&Ce keÀjC³eele Deeuesu³ee ceeefnleer peeueeletve (vesìJeke&À) keÀener cenÊJee®³ee #es$eeleerue jeäêr³e GefÎäs meeO³e keÀjC³eemeeþer ner ®eUJeU leb$e DeeefCe keÀewMeu³eeb®ee he´meej keÀjCeej Deens.

YeejleeceO³es he´®eb[ meghle #ecelee Deensle. cee$e, l³eeb®ee efJekeÀeme nesC³eeceO³es DeveskeÀ De[LeUs efvecee&Ce nesle Deensle. J³eJemLeebceO³es ©peuesu³ee DeveskeÀ De[®eCeeRcegUs DebceueyepeeJeCeerle Dehe³eMe ³esle Deens. cnCetve®e ³ee heéf¬eÀ³esle DeeefCe J³eJemLesle keÀece keÀjCeeN³eebveer Deeheueer otj¢äer DeeefCe YetefcekesÀ®eer mheälee jeKeCes cenlJee®es Deens. l³ee®eyejesyej Deeheu³ee efJe®eejeb®eer osJeeCe-IesJeeCe keÀjCes iejpes®es Deens. peheeveceOeerue `mebhetCe& iegCeJeÊee ®eUJeUer®³ee' OeleeaJej Deeheu³eekeÀ[erue ³ee Dee³e.yeer.Dee³e.Sve. ®eUJeUer®ee cegK³e GÎsMe vesìJeke&À®³ee ceeO³eceeletve efMekeÀC³ee®eer heéf¬eÀ³ee Jee{erme ueeietve #eceleeb®ee efJekeÀeme JneJee DeeefCe l³eecegUs keÀce&®ee´³eeb®ee menYeeie Jee{tve heÝeeJeer DebceueyepeeJeCeer nesTve ner SkeÀ J³eehekeÀ ®eUJeU JneJeer, Demee Deens. ³eespeveeb®ee ueeYe meJe&meeceev³eebhe³e¥le heesnes®eefJeC³eemeeþer l³eeb®³eeMeer mebJeeo meeOeC³ee®eer meceepe efJe%eevee®eer leb$e keÀewMeu³es DeeefCe iegCeJeÊeehetCe& meeOeves ³eeb®ee cesU ³ee Yeejleer³e DeeOeejYetle DebceueyepeeJeCeer ³eb$eCes' ®³ee vesìJeke&ÀceOetve meeOeuee peeJee, ner®e Dehes#ee Deens.

ö jesnerCeer Hesþs

³eespevee - Yojanayojana.gov.in/Yojana April 2014 Final.pdf · 2015-04-29 · ³eespevee eee 3...

Documents

Transcript of ³eespevee - Yojanayojana.gov.in/Yojana April 2014 Final.pdf · 2015-04-29 · ³eespevee eee 3...