DRAFT - ARPA Institutearpainstitute.org/public_archives/25th_Anniversary_Talks/Joulfaian.pdf ·...
19
DRAFT Armenia’s prolonged transition David Joulfaian Georgetown University [email protected] Since its independence in 1991, Armenia’s transition to a market economy has been subject to numerous shocks. The latter include blockades and wars, as well as indirect shocks reverberating from regional and international geopolitical tensions experienced by its neighbors. Leading examples include its blockade by Turkey, instability in Georgia, sanctions on Russia, and global and regional economic crises. In addition, Armenia did little in the 1990s to allow for foreign investment or for greater economic engagement and integration of the Diaspora. Moreover, there are considerable social tensions and lapses in governance that limit the prospects of growth. Herein reviewed will be some of the challenges Armenia has faced over the past quarter century and their effects on its economy will be explored. Among others, these include the reversion into a more agrarian economy (greater share of individuals engaged in farming), the disappearance of its past industrial base, immigration and demographic imbalances (more women than men), little in foreign investments, and no meaningful migration from the Diaspora reflecting on the absence of economic rights and legal protection. __________ This is work in progress. The views expressed herein are those of the author and are not representative of any institution he is affiliated with. 1. Introduction Armenia experienced a precipitous contraction in its economy immediately after its independence in 1991. Its economy grew at rapid rates a decade later which lasted through the onset of the Global Recession of 2008. While the country had barely made a full recovery from this Global phenomenon, the performance of its economy was further exacerbated by geopolitical tensions affecting its neighbors and indirectly shaping its economy. All these shocks have preempted Armenia’s transition to market economy as well as its development into a prosperous economy. While the country had little control over the size and severity of the external shocks it was exposed to, some of the wounds were self-inflicted. In the immediate years following independence policy makers deliberately kept foreign investors at bay by shunning business privatization opportunities, and thereby limiting funds available for investments in Armenia. More critically, they preempted the economic engagement and integration of the diaspora at a time when the country was experiencing a massive exodus of its citizenry and a collapsing economy, as well as at a time when the country lacked the human capital necessary to transition it into a modern market economy; such expertise simply did not exist. Absent some other agents, the diaspora could have been a catalyst in the transition process. But they have to be let in first. Same applied to foreign investments. Some sectors and institutions in the country have made major strides in transition. Examples include the central bank in regulating monetary policy and in collaborating very closely with international organizations. Other governmental bodies have also made substantial advances reflecting on the substantial technical assistance and training provided by western donors and international organizations. More importantly, there are thriving newly formed businesses that are able to navigate the norms of a market economy. But others have fallen behind. Examples of the latter include the degradation of academic institutions and the reversal of a sizeable portion of the country’s labor force to farming. With Armenian universities producing some 10,000 graduating students annually, or about 250,000 since independence, this degradation has serious and long lasting effects on the economy.
Transcript of DRAFT - ARPA Institutearpainstitute.org/public_archives/25th_Anniversary_Talks/Joulfaian.pdf ·...
DRAFT
Armenia’sprolongedtransitionDavidJoulfaianGeorgetownUniversitydj418@georgetown.eduSinceitsindependencein1991,Armenia’stransitiontoamarketeconomyhasbeensubjecttonumerousshocks.Thelatterincludeblockadesandwars,aswellasindirectshocksreverberatingfromregionalandinternationalgeopoliticaltensionsexperiencedbyitsneighbors.LeadingexamplesincludeitsblockadebyTurkey,instabilityinGeorgia,sanctionsonRussia,andglobalandregionaleconomiccrises.Inaddition,Armeniadidlittleinthe1990stoallowforforeigninvestmentorforgreatereconomicengagementandintegrationoftheDiaspora.Moreover,thereareconsiderablesocialtensionsandlapsesingovernancethatlimittheprospectsofgrowth.HereinreviewedwillbesomeofthechallengesArmeniahasfacedoverthepastquartercenturyandtheireffectsonitseconomywillbeexplored.Amongothers,theseincludethereversionintoamoreagrarianeconomy(greatershareofindividualsengagedinfarming),thedisappearanceofitspastindustrialbase,immigrationanddemographicimbalances(morewomenthanmen),littleinforeigninvestments,andnomeaningfulmigrationfromtheDiasporareflectingontheabsenceofeconomicrightsandlegalprotection.__________Thisisworkinprogress.Theviewsexpressedhereinarethoseoftheauthorandarenotrepresentativeofanyinstitutionheisaffiliatedwith.
1.IntroductionArmeniaexperiencedaprecipitouscontractioninitseconomyimmediatelyafteritsindependencein1991.ItseconomygrewatrapidratesadecadelaterwhichlastedthroughtheonsetoftheGlobalRecessionof2008.WhilethecountryhadbarelymadeafullrecoveryfromthisGlobalphenomenon,theperformanceofitseconomywasfurtherexacerbatedbygeopoliticaltensionsaffectingitsneighborsandindirectlyshapingitseconomy.AlltheseshockshavepreemptedArmenia’stransitiontomarketeconomyaswellasitsdevelopmentintoaprosperouseconomy.Whilethecountryhadlittlecontroloverthesizeandseverityoftheexternalshocksitwasexposedto,someofthewoundswereself-inflicted.Intheimmediateyearsfollowingindependencepolicymakersdeliberatelykeptforeigninvestorsatbaybyshunningbusinessprivatizationopportunities,andtherebylimitingfundsavailableforinvestmentsinArmenia.Morecritically,theypreemptedtheeconomicengagementandintegrationofthediasporaatatimewhenthecountrywasexperiencingamassiveexodusofitscitizenryandacollapsingeconomy,aswellasatatimewhenthecountrylackedthehumancapitalnecessarytotransitionitintoamodernmarketeconomy;suchexpertisesimplydidnotexist.Absentsomeotheragents,thediasporacouldhavebeenacatalystinthetransitionprocess.Buttheyhavetobeletinfirst.Sameappliedtoforeigninvestments.Somesectorsandinstitutionsinthecountryhavemademajorstridesintransition.Examplesincludethecentralbankinregulatingmonetarypolicyandincollaboratingverycloselywithinternationalorganizations.Othergovernmentalbodieshavealsomadesubstantialadvancesreflectingonthesubstantialtechnicalassistanceandtrainingprovidedbywesterndonorsandinternationalorganizations.Moreimportantly,therearethrivingnewlyformedbusinessesthatareabletonavigatethenormsofamarketeconomy.Butothershavefallenbehind.Examplesofthelatterincludethedegradationofacademicinstitutionsandthereversalofasizeableportionofthecountry’slaborforcetofarming.WithArmenianuniversitiesproducingsome10,000graduatingstudentsannually,orabout250,000sinceindependence,thisdegradationhasseriousandlonglastingeffectsontheeconomy.
TheremainderofthepaperdocumentsthevariousfeaturesofArmenia’spost-independenceeconomyandhowitmayhavebeenshapedbythevariousshocksexposedto.Itconcludeswithasetofsuggestionstoacceleratethetransitionprocess.2.Post-IndependenceArmenia2.1TheCollapseoftheeconomyWithinayearofitsindependence,theGDPofArmeniashrankbyover40percent.Itwasnotuntil1994thatsomeuptickintheeconomywasnoticed.TheAsianfinancialcrisisof1997andtheensuingfinancialcrisisinRussiainlate1998mayhavesloweddowntheexpansionintheeconomy.Figure1providesasummaryofthetrendsintheeconomy’supswingsanddownswings.Figure1.GDPgrowthrates:1991-2016
Source:www.armstat.am.Duetochangesinmethodology,timeseriesisnotconsistent.
WhatFigure1doesnotcapture,orratherreveal,istheevolvingstructureoftheeconomyandthedestructiveattributesofthetransition.Indeed,muchofthepre-existingindustrialstructurehasdisappearedandwithitmuchoftheemploymentopportunities.Moretothepoint,in1990some31percentofworkerswereemployedinindustry,whichisdefinedtoincludemanufacturing,mining,andpublicutilities.By2015,thatfractionhaddroppedto11percent.Thereverseisobservedforagriculturalemployment,asshowninTable1,whereoveronethirdofemploymentisintheagriculture.Table1.LaborComposition:Numberofworkers(000s)Sector 1990 2015Industry 398(31%) 121(11%)Agriculture 115(9%) 379(35%)Other 1169 694Total 1,284 1,073
-45.0%
-35.0%
-25.0%
-15.0%
-5.0%
5.0%
15.0%
1991
1992
1993
1994
1995
1996
1997
1998
1999
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
2011
2012
2013
2014
2015
2016
2.2MigrationImmediatelyinaftermathofthebreakupoftheSovietUnionin1991,aswellastheonsetofregionalhostilities,itisestimatedthatoveramillionindividualsleftArmenia.Figure2documentstheextentofmigrationtoday.Itexaminesdepartureslessarrivalsinarrivingataproxyforthenumberthatmayhavemigratedfromthecountry.Priorto2000,figuresareavailableonlyfortravelbyair.Netdeparturesbyairpeakedin1992,followingtheyearofthecountry’sindependence,andshowninFigure2.Overall,netdeparturesbyallmodes(air,land,rail)declinedandeventurnednegativeastheeconomyrapidlygrewinthemid2000s.ButthetrendreversedwiththeonsetoftheGlobalRecession,andacceleratedaftersanctionswereimposedonRussiabytheWest.Oneintriguingobservationisthatwhilenetdeparturesincreasedinrecentyear,theyseemtobesmallornegative(in-migration)fortravelersbyair.Thereareseveralpossiblescenariosatplayhere,andcertainlywarrantfurtherstudy.Figure2.DepartureslessarrivalstoArmeniaTotalandbyAir
Source:StateMigrationService,othersAtitsindependencein1991,theLebanese15yearcivilwarhascometoitsconclusion.Butbythistimemanyliveswereruinedandfinancescrippled.Yet,therewasnoexodustoArmeniabyLebaneseArmenians.Similarly,theGulfWarinIraqravagedthatcountry’seconomy.YetagaintherewasnomassexodustoArmenia.ThisisallatatimewhenArmenia’sinstitutionsofhigherlearningwerefunctioningandmuchofitsindustrialbasestillintact.Indeed,evenafterthenewconstitutionintroducedin2005andlawsamended,veryfewseemtohavemadeArmeniahome.Thisshouldnotbesurprisingastheeconomicandintellectualbaseofthecountryhasbecomeashadowofitpast.Table2providesfiguresonthenumberofindividualsenteringandexitingArmeniafor2013-2015,themostrecentyearsforwhichdataispublished.CountriesofcitizenshipoftravelersarerankedbythenumberoftravelersenteringArmenia.ThenumberofpotentialmembersofthediasporamovingtoArmeniaisquitesmallassuggestedbyfiguresforRussia,Georgia,Iran,France,Lebanon,andSyria.
-50000
0
50000
100000
150000
200000
250000
byAir
Total
Table2.EntrytoandExitfromArmenia,bycitizenship
2013
2014
2015
Entry Exit NetExit Entry Exit NetExit Entry Exit NetExit
Armenia 1,452,101 1,494,112 42,011 1,585,316 1,632,390 47,074 1,562,580 1,610,252 47,672Russia 398,181 393,391 -4,790 468,511 468,711 200 445,078 445,355 277Georgia 333,575 330,917 -2,658 343,384 342,016 -1,368 310,948 308,949 -1,999Iran 94,948 94,500 -448 116,227 115,339 -888 144,551 143,837 -714USA 22,912 22,849 -63 24,595 24,567 -28 33,719 34,025 306Ukraine 23,755 23,343 -412 26,883 26,195 -688 27,636 27,764 128France 17,950 18,028 78 19,662 19,826 164 19,164 19,230 66Germany 14,309 14,450 141 15,403 15,444 41 15,911 15,940 29Turkey 10,032 10,097 65 10,157 10,152 -5 9,436 9,366 -70Poland 7,295 7,269 -26 10,964 10,998 34 9,310 9,340 30Italy 9,089 9,078 -11 9,365 9,389 24 7,401 7,406 5UK 5,485 5,490 5 6,123 6,134 11 7,103 7,086 -17Netherlands 5,560 5,534 -26 6,756 6,721 -35 7,024 7,016 -8Iraq 1,505 1,474 -31 1,334 1,102 -232 6,378 6,376 -2Belarus 3,847 3,871 24 4,894 4,908 14 6,071 6,050 -21Israel 4,346 4,334 -12 4,783 4,778 -5 5,778 5,837 59Kazakhstan 4,486 4,464 -22 5,059 4,950 -109 5,487 5,562 75Lebanon 3,911 3,640 -271 4,340 4,030 -310 5,454 5,171 -283Belgium 3,729 3,783 54 4,273 4,263 -10 4,599 4,595 -4Syria 5,090 3,220 -1,870 4,736 2,997 -1,739 4,340 3,099 -1,241India 2,467 2,309 -158 4,314 4,132 -182 3,951 3,899 -52Other 51,812 51,442 -370 57,517 57,226 -291 67,365 66,556 -809Total 2,476,385 2,507,595 31,210 2,734,596 2,776,268 41,672 2,709,284 2,752,711 43,427
Source:ArmstatAgoodcomparatorcountryisthestateofIsraelfollowingtheturbulentyearsofitsfounding.FollowingtherevolutioninEgyptandthesubsequentnationalizingofprivatebusinessesin1956,aswellastheeventsinHungaryandtheCzechRepublic,about870thousandindividualsimmigratedtoIsraelasshowninTable3.Atthetime,Israelwasnotwelldevelopedwithharshlivingconditions,andtheriskofwarwasomnipresent.Incontrast,thegovernmentofArmeniaatthetimedidnotconsiderThedifferencebetweenArmeniashortlyafteritindependenceandthatifIsrael,isthatthelattergrantedJewscitizenshipregardlessoftheirhostcountriesandtheirsocialandeconomicstatus.Thisenabledthemtointegrateandovertimecontributetotheprosperityofthecountry.Incontrast,policymakersinArmeniamadeitvirtuallyimpossibleforthemigrationofandoverallcontributionofthediasporaatlarge.Fewwelloffmembersofthediasporahavecontributedandfundedanumberofprojects.Buttheyaretoofewtoshapeviewsortocontributeinalargeandcontinuousmannertotheperformanceoftheeconomy.Somemembersofthediasporainthewestdidattempttobuyhomesandstartbusinesses.Butbecausetheycouldnotobtainlegalownershipofsuchproperty,theyoftenreliedonalocalpartnertopurchaseapropertyorstartabusinessregisteredinthelocal’sname.Oftenthesedidnotturnwellaslocals,beingregisteredasthelegalowners,tookcompletepossessionofthepropertiesorappropriatedexistingfunds.
Table3.IsraeliPopulationandImmigration(in1000s)
Source:StudyingTexts:AGemaraoftheIsraeliEconomy,availableathttp://www.nber.org/papers/w11352.pdf2.3DemographicImbalanceWelloveradecadeago,studieshavedocumentedagrowthinmaletofemalebirthratiossuggestiveoffemalepre-selectiveabortions.Itisestimatedthateachyearabout1,400girlsarenotbornbecauseoftheseabortions.Gradually,andoveranumberofyears,thesestudiesfoundtheirwayintotheArmenianmainstreamandbyAugust6,2016,thegovernment’sbanonsuchabortionswentintoeffect.Notwithstandingthemoralandethicalconsiderations,theprimaryfocusofthemediaandpolicymakershascenteredonthedemographicimbalancetheseabortionswillcreateinthefutureasfewerwomenwillbeavailabletosatisfythenumberofavailablemen.Yetthereisvirtualsilenceonthedemographicimbalancethathasexistedforclosetwodecadesnow,albeitonethatfavorsmen.Demographicdata,enhancedbyCensusdata,providesclearevidencethattherearemorewomenthanmenvirtuallyforeveryadultagegroup.Whilethecausesforthelowfemaletomaleratiocanbemany,theexodusinthe1990s,ofmeninparticular,canbeaprimarycontributingfactor.Thebiggerquestionthatneedstobeaddressedistheeffectsofsuchimbalanceontheeconomyandthefabricofsociety.WhatarethesociologicalconsequencesofhavingtoofewmenchasingtoomanywomeninasocietylikeArmenia,inparticulargiventheexistingeconomicdeprivations?AnotherquestionofinterestisthestateofyoungmotherswhosehusbandshadmigratedtoRussiaintheearly1990sandhadneverreturned.Figure3.Maletofemaleratiobyage,basedon2011Census
Source:http://armstat.am/en/?nid=209.DeFactopopulationis2,871,771whereasDeJureis3,018,854.
Byonebarometer,womenhavenotfaredwellintheneweconomy.Perhapsthismaybeexplainedbythedemographicimbalance,orperhapsbythechangingsocietalattitudesandmorals.Indeed,women,whenabletofindjobs,oftengetpaidlessthanmen.Thistrendisalsoobservedbyeducationalattainment.Table4,usingatenyearoldsurvey(latestavailabletoauthor),providesevidenceonthegapinearningsbetweenmenandwomeninArmenia.
Table4.ReturntoEducation–Averagemonthlysalaries(Drams)
Education Men WomenIncompletesecondary 31,131 15,322Generalsecondary 36,313 20,578Secondaryspecial 36,172 17,386Incompletehigher 46,771 22,298Higheducation 50,228 20,675Total 40,761 19,287
Source:Forthcoming,ArmenianJournalofEconomics2.4Foreigninvestments(FDI)Reflectingonthepolicymakersdeliberateattemptstokeepforeignownershipout,littleinprivatizationtookplaceinthefirstdecadeofthecountry’sindependence.Indeed,andby1998,thecumulativeforeigndirectinvestmentstoodatabout$200milliononly.ThebulkofthisamountcanbeattributedtotheacquisitionofthetelecomfirmArmentelbytheGreekOTE,ortheHellenicTelecommunicationsOrganizationS.A.Overtheyears,FDIgrewandothersplayersenteredtheeconomyinadditiontoGreece.Table5providesfiguresonthecumulativegrossFDIthrough2016sortedbythelargestinvestingcountry.ItalsoprovidestheoutstandingstockofFDIaswell.ThestockisdefinedasFDIlessdepreciationandamortization.Italsocorrectsforanypossibledoublecountry.Ifaninvestorhadsoldtheirinvestmentstonationalofanothercountry,theStockmeasurewouldcorrectforthat.Asanexample,theGreekinvestmentinArmentel,whichwassoldtoaRussianinvestor,nownolongershowsupasGreekinvestment(e.g.$257.2millionbecome$0.3milliom).
Table5.FDIThrough2016($millions)
GrossFDI NetStock
Country Through2016 Through2016Russia 3,429.6 1,827.7France 944.7 185.8Germany 380.9 163.4Argentina 328.1 255.6Greece* 257.2 0.3UnitedStates 254.8 166.9Luxembourg 241.0 78.4Lebanon 198.2 173.5UnitedKingdom 193.1 104.6Switzerland 192.0 20.6Cyprus 167.9 184.7Canada 125.1 3.0Othercountries 658.1 689.4Totalinvestments 7,370.9 3,853.9*GreecedominatedmuchoftheFDIinthe1990swithitsacquisitionofArmentel.2.5RelianceonRussia
OftenaclaimismadethatRussiacontrolsmuchofArmenia’seconomy.Ofcoursethisisamythsincetheeconomyistoosmalltomatter,andtheclaimsmostaresimplyreflectiveofanexaggeratedsenseofimportance.Asimilarclaimwasmadeoveradecadeago,butatthattimeitwasGreecereflectingonthenationalityoftheownerofthetelecommonopolyArmentel.WhereRussiamatters,andperhapscontributestothestateofthetransitionorlackofthereof,aretheseasonalemploymentopportunitiesavailableforArmenianmigrantworkers.Thesemigrantworkersaregenerallyengagedinmanualwork,andwhotypicallyleavetheirfamiliesforanumberofmonthsandtransferfundsbackhome.Figure4,whichisclosetoadecadeold,illustratesthedestinationoftheseworkers.Figure4.DestinationofdeparturesfromArmenia
Source:DerivedfromZvartnotsairportdepartureschedule.Fordetails,seehttp://aea.am/files/data/Flights.xlsMuchoftheemploymentisseasonalinnaturejudgingfromthepatternofremittancethattheseworkerssendhomethroughcommercialbanks.Figure5showsthatremittancesstarttoriseinspringandtypicallypeakaroundthesummermonths.Whencomparedtooverallremittances,ornettransferstoArmenia,transfersfromRussiadominate.Indeed,attimenettransfers(inflowtoArmenialessoutflow)fromRussiaexceedthetotaltransfer.
Figure5:Monthlynettransfersreceivedbyindividualsthroughcommercialbanks
Amuchclearertrendemergeswhenthedataisaggregatedandpresentedonanannualbasis.Weobservethesurgeinnetremittancesthrough2008,astheglobalfinancialcrisissetsinin2009.Withrecovery,theflowofremittancesgrewandpeakedin2013,beforetheprecipitousdropfollowingthewesternsanctionsimposedonRussiaandthelikelydamagetheymayhavecauseditseconomy.AstheRussianeconomyfaltered,sodidremittancestoArmenia.Figure6:Annualnettransfersreceivedbyindividualsthroughcommercialbanks
Asalludedtoearlier,itshouldbenotedthatgrossremittancesaremuchhigherthanportrayedabove.ButthesearereducedbytransfersoroutflowsfromArmenia.Asanexample,inflowsstoodat$1.532billionin2016,whileoutflowsstoodat$716million,yieldingnettransfersof$716million.Thetrendinoutflowsshouldbeaninterestingtopicofstudy.
- 200
400
600
800
1,000
1,200
1,400
1,600
2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016
Total
Russia
3.Wheredowegofromhere?ConsideringthecurrentstateofArmenia’seconomyandinstitutions,acriticalquestioniswheredowegofromhere.Obviously,thereisnotmuchthatcanbedonetoundothepoliciesofthepast,orbringbacktheoldsovietfactoriesandfacilities.Butthereismuchtodomovingforward.Increasepublicspendingoneducation ConstrainedbybudgetlimitsRedirectinternationalassistance LessemphasisonpoliticsandmoreoneducationRedirectforeignreformassistance RequireeducationspendingasacomponentofanyreformormodernizationinitiativeGoA:improvebusinessenvironmentArmenianuniversities:Improveeconomicsandfinanceeducation(onlyAUAmattersnow)Diaspora:investinresearch ThereislittlevisibleresearchontheeconomyofArmenia.References
Հայաստանի Երկարամեայ Փոխանցումը !Դաւիթ Ճուլֆաեան Ճորճթաունի Համալսարան [email protected]!!19912ի անկախութենէն իվեր, Հայաստանի դէպի շուկայական տնտեսութիւն փոխանցումը բազմաթիւ ցնցումներու ենթարկուեցաւ։ Շրջափակումներէն ու պատերազմէն անդին, նաեւ անուղղակի ցնցումներու ենթարկուեցաւ ան, որոնք արձագանքն էին դրացի երկիրներուն անցուցած փորձութիւններուն, շրջանային եւ համաշխարհային երկրաքաղաքական ճնշումներուն։ Առաջին օրինակն է Թուրքիոյ շրջափակումը, եւ անշուշտ Վրաստանի անկայունութիւնը, Ռուսիոյ վրայ գործադրուած սահմանփակումները, եւ համաշխարհային ու շրջանային տնտեսական տագնապները։ Առաւել եւս, Հայաստան գրեթէ ոչ մէկ քայլ առաւ արտօնելու օտարերկրեայ ներդրումներ՝ Սփիւռքը ներգրաւելու եւ բաժնեկից դարձնելու, երկիրը տնտեսապէս աւելիով զարգացնելու համար։ Տակաւին բաւական չափով ընկերային ճնշումներ եւ կառավարական բացթողումներ կան որոնք կը սահմանափակեն տնտեսական զարգացումը։ Այստեղ պիտի արժեւորուին Հայաստանի վերջին քառորդ դարուն դիմագրաւած կարգ մը մարտահրաւերները եւ անոնց ազդեցութիւնը տնտեսութեան վրայ։ Ի միջի այլոց, վերադարձը դէպի գիւղատնտեսութեան (աւելի մեծ թիւով մարդիկ գիւղատնտեսութեամբ կ՚զբաղուին), ճարտարարուեստի իր նախկին արտադրականութեան ոչնչացումը, արտագաղթն ու ժողովրդագրական անհաւասարութիւնը (աւելի կիներ քան տղամարդիկ), քիչ արտաքին ներդրում, եւ ջնջին սփիւռքեան ներգաղթ, արտացոլերով տնտեսական իրաւունքի եւ օրինական պաշտպանուածութեան պակասը։ __________!Այս աշխատանքը շարունակական է։ Այստեղ արտայայտուածները կը պատկանին հեղինակին եւ ոչ թէ իր աշխատած հաստատութեան։ !1.#Ներածական #!Հայաստան մեծ կցկում մը ապրեցաւ 19912ի անկախութենէն անմիջապէս վերջ։ Տասնամեակ մը ետք իր տնտեսութիւնը աճեցաւ արագ որը տեւեց մինջեւ համաշխարհային տնտեսական 20082ի տագնապը։ Ճիշդ երբ երիրը ապագինեցաւ անցնող համաշխարհային տագնապէն ետք, տնտեսական կատարողութիւնը կրկին համաերկրային ճնշումներու տակ վատացաւ, որը ազդեց եւս իր անմիջական դրացիներուն եւ աննուղղակիօրէն ձեւաւորեց իր տնտեսութիւնը։ !Այս բոլոր ցնցումները արգիլած են Հայաստանի դէպի շուկայական տնտեսութիւն փոխանցումը, ինչպէս նաեւ բարգաւաճ տնտեսութեան մը կազմաւորումը։ Ճիշդ է որ ան ոչ մէկ ձեւով կրնար ազդել դուրսի ցնցումներուն ոչ չափին ոչ ալ վատութեանը, սակայն կարգ մը վերքերը իր իսկ պատճառով էին։ Անկախութենէն անմիջապէս հետոյ քաղաքականութեան պատասխանատուներ դիտմամբ արտաքին ներդրումներու արգելք եղան՝ չարտոնելով սեփականաշնորհելու առիթները, եւ այսպիսով Հայաստանի մէջ սահմանափակելով ներդրումային գումարները։ Աւելին, անոնք արգելք հանդիսացան Սփիւռքի մասնակցութեան եւ գործակցութեան երբ երկիրը մեծ չափով արտագաղթի մէջ էր եւ տնտեսութիւնն ալ փլատակ, եւ երբ երկրին մէջ ջկային մասնագէտ տարրեր որոնք կարենային առաջնորդել դէպի շուկայական տնտեսութիւն, պարզապէս այսպիսի մասնագէտներ չկային։ Բացակայ մասնագէտներուն տեղ Սփիւռքը կրնար միջոց ծառայել փոխանցման մէջ։ Բայց պէտք էր առիթ տրուէր։ Նոյնը պատահեցաւ օտար ներդրողներուն։ !Որոշ հաստատութիւններ եւ մասնագիտութիւններ մեծ յառաջդիմութիւն արձանագրած են փոխանցման մէջ։ Օրինակներ են՝ դրամատուներու կողմէ դրամի կառավարման քաղաքականութեան
հարցը եւ գործակցութիւնը միջազգային կազմակերպութիւններու հետ։ Այլ կառավարական մարմիններ եւս որոշ յառաջդիմութիւններ արձանագրած են, արտացոլերով գնահատելի մասնագիտական օգնութիւնը արեւմտեան տօնորներու եւ կազմակերպութիւններու։ Առաւել եւս, կան կարգ մը գործարարներ որոնք լաւապէս գիտեն նաւարկել շուկայական տնտեսութեան մօտեցումներով։ Սակայն, ուրիշներ ետ մնացած են։ Օրինակ՝ բուհերու տկարացումը եւ ժողովուրդին մեծ մասին վերադարձը դէպի գիւղատնտեսութիւն։ Համալսարաններու 10,0002էն աւելի տարեկան շրջանաւարտները եւ անկախութենէն ետք 250,000,!այս տկարացումը լուջ եւ երկարամեայ ազդեցութիւն կունենայ տնտեսութեան վրայ։ Գրութեան մնացեալ մասը կը պարզաբանէ Հայաստանի յետանկախութիւն տնտեսութեան պատկերը եւ թէ ինչպէ՞ս կը ձեւաւորուէր բոլոր ստացած ցնցումներէն ետք։ Եզրակացութիւնը կը ներկայացնէ կարգ մը առաջարկներ առագացնելու համար փոխանցման գործընթացը։ !2.#Յետ-Անկախ Հայաստանը #!2.1!Տնտեսութեան փլուզումը! Անկախութենէն մէկ տարի վեջ, Հայաստանի ՀՆԱ-ն 40!տոկոսով կծկուէցաւ։ Միայն 19942էն ետք էր որ դրական շարժում նկատուէցաւ տնտեսութեան մէջ։ 19972ի ասիական տնտեսական տագնապը եւ անոր յաջորդող 19982ի!Ռուսիոյ տագնապը դանդաղեցուցած են տնտեսութեան ընդարձակումը։ Պատկեր 12ին մէջ կ՚ամփոփուի տնտեսութեան վերիվայրումները։ !Figure!1.!ՀՆԱ-ի պահուածքը:!199122016!!
!Աղբիւր:!www.armstat.am.!Մեթոտաբանութեան տարբերութեան պատճառով, ժամանակային յաջորդականութիւնը համահունչ չէ։ !
Պատկեր!12ը ցոյց չի տար տնտեսութեան կառոյցային փոփոխութիւնը եւ փոխանցման քանդիչ ազդեցութիւնը։ Արդարեւ, նախկին ճարտարարուեստի մեծ մասը անհետացած է իր հետ տանելով աշխատանքի կարելիութիւնները։ !19902ին գործաւորներուն !31!տոկոսը գործարաններու մէջ կաշխատէին,!որ կը պարունակեր արտադրամասերը, հանքագործները եւ էներկահամակարգը։ 20152
-45.0%
-35.0%
-25.0%
-15.0%
-5.0%
5.0%
15.0%
1991
1992
1993
1994
1995
1996
1997
1998
1999
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
2011
2012
2013
2014
2015
2016
ին այդ տոկոսը իջած էր 11-ի։ Հակառակը գիւղատնտեսութեան պարագային, ինչպէս տախտակ 12ը ցոյց կուտայ, ուր մէկ երրորդէն աւելին գիւղատնտեսութեամբ կ՚զբաղուին։ !!!Տախտակ #1.#Գործերու տեսակները :#ԳՈրծաւորներու թիւը (000(ներ )#!Գործ 1990! 2015!Ճարտարարուեստ 398!(31%)! 121!(11%)!!Գիւղատնտեսութիւն 115!(9%)! 379!(35%)!Այլ 1169! 694!Ընդհանուր 1,284! 1,073!!!2.2!!Արտագաղթ!!19912ի Սովետական Միութեան փլուզումէն անմիջապէս ետք, եւ շրջանի պատերազմներու սկզբնական շրջանին, մօտաւորապէս մէկ միլիոն բնակչութիւն լքեցին Հայաստանը։ Պատկեր 22ը կը ներկայացնէ արտագաղթը այսօր։ Ան կը քննարկէ մեկնողները նուազ վերադարձողները։ 20002էն առաջ միայն օդանավային ճամբորդներու թիւերը կան։ !Ընդհանուր օդանաւով մեկնումները գագաթնակէտին հասան 19922ին, յաջորդելով անկախութեան տարիին, եւ պատկեր 2-ին մէջ ցոյց տրուած է ընդհանուր մեկնումները բոլոր միջոցներով (Օդային, հանրակարք եւ շոգեկարք) նուազեցան եւ նոյնիսկ ներհոսք եղաւ երբ տնտեսութիւնը արագ զարգացում ունեցաւ 2000!թ. Սակայն այս դրութիւնը փոխուէցաւ համաշխարհային տագնապին հետ, եւ նոյիսկ արագացաւ արեւմուտքի Ռուսիոյ վրայ դրած սահմանափակումներուն պատճառով։ Հետաքրքրական նկատողութիւն է որ, հակառակ որ վերջերս ընդհանուր մեկնումները աւելցան, անոնք փոքր են կամ նուազ (արտագաղթ) օդային ճամբորդներու պարագային։ Այս երեւոյթը կրնայ տարբեր պատճառներով պատահիլ, սակայն աւելի մանրամասն քննարկման կը կարօտի։ !Պատեր!2.!Մեկնումներ Հայաստանէն նուազ ժամանումներ Հայաստան Օդի ճամբով։ !
!!Աղբիւր:!Հայաստանի Արտագաղթի ծառայութւին,!եւ այլք !
250000!
0!
50000!
100000!
150000!
200000!
250000!
by!Air!
Total!
Հայաստանի 19912ի անկախութեան ատեն, Լիբանանի քաղաքացիական պատերազմը աւարտած էր արդէն։ Սակայն, այն պահուն արդէն իսկ շատ մը կեանքեր փճացած եւ տնտեսութիւնը քայքայուած էր։ Հակառակ ասոր Լիբանանցի հայերու մեծ արտագաղթ դէպի Հայաստան տեղի չունեցաւ։ Նոյնպէս Իրաքի պարագային տնտեսութիւնը քանդուեցաւ։ Եւ այն ատեն եւս մեծ արտագաղթ դէպի հայաստան տեղի չունեցաւ։ Այս բոլորը կատարուէցան երբ դեր Հայաստանի Բուհերը լաւ էին եւ ճարտարարուեստին մեծ մասը կ՚աշխատեր։ Նոյիսկ 20052ի նոր սահմանադրութենէն եւ օրէնքներու փոփոխութիւններէն ետք շատ քիչեր Հայաստանը որդեգրեցին որպէս իրենցը։ Այս զարմանալի չէ որովհետեւ երկրին տնտեսական եւ մտաւորական հիմը տակաւին կը համենան որպէս անցեալի ստուերը։ !Տախտակ 22ը ցոյց կուտայ 201322015!մեկնողներու եւ եկողներու թիւը, այն տարիներուն երբ թիւերը առկայ էին։ Ճամբորդներու երկիրը ըստ թիւի նեկայացուած են։ Սփիւռքէն Հայաստան փոխադրուողներու թիւը՝ Ռուսիոյ, Վրաստանի, Իրանի, Ֆրանսայի, Լիբանանի եւ Սուրիոյ հետ համեմատած շատ քիչ են։ !Տախտակ!2.!Ելք եւ մուտ Հայաստան, ըստ քաղաքացիութեան !!
! !2013!
! !2014!
! !2015!
!
!Entry! Exit! Net!Exit! Entry! Exit! Net!Exit! Entry! Exit! Net!Exit!
Հայաստա 1,452,101! 1,494,112! 42,011! 1,585,316! 1,632,390! 47,074! 1,562,580! 1,610,252! 47,672!
Ռուսիա 398,181! 393,391! 24,790! 468,511! 468,711! 200! 445,078! 445,355! 277!
Վրաստան 333,575! 330,917! 22,658! 343,384! 342,016! 21,368! 310,948! 308,949! 21,999!
Իրան 94,948! 94,500! 2448! 116,227! 115,339! 2888! 144,551! 143,837! 2714!
ԱմՆ 22,912! 22,849! 263! 24,595! 24,567! 228! 33,719! 34,025! 306!
Ուքրային 23,755! 23,343! 2412! 26,883! 26,195! 2688! 27,636! 27,764! 128!
Ֆրանսա 17,950! 18,028! 78! 19,662! 19,826! 164! 19,164! 19,230! 66!
Գերման 14,309! 14,450! 141! 15,403! 15,444! 41! 15,911! 15,940! 29!
Թուքիա 10,032! 10,097! 65! 10,157! 10,152! 25! 9,436! 9,366! 270!
Լեհաստա 7,295! 7,269! 226! 10,964! 10,998! 34! 9,310! 9,340! 30!
Իտալիա 9,089! 9,078! 211! 9,365! 9,389! 24! 7,401! 7,406! 5!
Անգլիա 5,485! 5,490! 5! 6,123! 6,134! 11! 7,103! 7,086! 217!
Նետրլանտ 5,560! 5,534! 226! 6,756! 6,721! 235! 7,024! 7,016! 28!
Իրաք 1,505! 1,474! 231! 1,334! 1,102! 2232! 6,378! 6,376! 22!
Պելառուս 3,847! 3,871! 24! 4,894! 4,908! 14! 6,071! 6,050! 221!
Իզրաէլ 4,346! 4,334! 212! 4,783! 4,778! 25! 5,778! 5,837! 59!
Ղազախստ 4,486! 4,464! 222! 5,059! 4,950! 2109! 5,487! 5,562! 75!
Լիբանան 3,911! 3,640! 2271! 4,340! 4,030! 2310! 5,454! 5,171! 2283!
Պէլճիքա 3,729! 3,783! 54! 4,273! 4,263! 210! 4,599! 4,595! 24!
Սուրիա 5,090! 3,220! 21,870! 4,736! 2,997! 21,739! 4,340! 3,099! 21,241!
Հնդկաստ 2,467! 2,309! 2158! 4,314! 4,132! 2182! 3,951! 3,899! 252!
Այլք 51,812! 51,442! 2370! 57,517! 57,226! 2291! 67,365! 66,556! 2809!
Ընդհանուր 2,476,385! 2,507,595! 31,210! 2,734,596! 2,776,268! 41,672! 2,709,284! 2,752,711! 43,427!
Աղբիւր:!Armstat!!Բախտատականի համար Իսրայէլ լաւ օրինակ է, իր անկախութեանը յաջորդող վերիվայրումներով։ Եգիպտոսի 19562ի յեղափոխութենէն ետք անձնական գործարաններու ազգայնացումը, Հունգարիոյ եւ Չէխիոյ դէպքերը, շուրջ 870!հազար մարդ ներգաղթեցին Իսրայէլ, ինչպէս ցոյց կուտայ Տախտակ 32ը։ Այն ատեն տակաւին Իսրայէլ լաւ կազմաւորուած չէր եւ ապրելու պայմանները վատ էին, եւ
պատերազմը անխուսափելի։ Հակառակը, հայաստանի կառավարութիւնը նկատի չառաւ ներգաղթ կազմակերպել։ Հայաստանի եւ Իսրայէլի միջեւ տարբերութիւնը անկախութենէն ետք այն է որ՝ վերջինս արտօնեց ներգաղթ բոլոր հրեաներուն առանց երկրի կամ քաղաքացիութեան եւ կամ իրենց տնտեսական եւ ընկերային մակարդակին խտրականութեան։ Այս մօտեցումը առիթ ընծայեց ժողովուրդը միաձուլելու եւ այս կերպով նպաստելու երկրի բարգաւաճման։ Հայաստանի պարագային հակառակը՝ քաղաքականութիւն տնօրինող մարդիկ գրեթէ անկարելի դարձուցին ներգաղթը եւ կամ Սփիւռքահայի ներդրումը։ Քանի մը ունեւոր Սփիւռքահայեր նպաստեցին ֆինանսաւորելով քանի մը ծրագրեր։ Սակայն անոնք շատ քիչ են նկատարելիօրէն եւ շարունակական ազդեցութիւն ունենալու համար տնտեսութեան զարգացման վրայ։ Որոշ արեւմուտքի հայեր նոյնիսկ գնեցին տուներ եւ գործեր սկսան։ Բայց քանի որ չի կրցան օրինական տէր դառնալ իրենց գնած տուներուն, ապաւինեցան տեղացի գործընկերներու վրայ եւ գործի իրաւունքը եւ տունը գրել տուին տեղացիին անունով։ Հաճախ այս մօտեցումը լաւ չի վերչացաւ, որովհետեւ տեղացի գործակիցը գրաւեց ստացուածքն ալ անոր հետ կապուած գումարներն ալ։ !Տախտակ!3.!Իսրաէլի բնակչութիւնը եւ ներգաղթը (10002ներ)!
!Աղբիւր:!Ուսունասիրութիւն:!Իսրայէլի տնտեսութիւնը,!հետեւեալ Կայքէջին մէջ!http://www.nber.org/papers/w11352.pdf!!2.3!Բնակչութեան անհաւասարակշրութիւն !!Տասնամեակէ մը աւելի առաջ, արական եւ իգական ծնունդներու համաեմատութեան հետ կապուած ուսումնասիրութիււներ ցոյց կուտան որ նախընտրեալ վիժումները շատ են։ Կը կարծուի որ աւելի քան 1,400!աղջիկներ ծնելու կարելիութենէն զրկուեցան սոյն վիժումներու պատճառով։ Օր ըստ օրէ եւ տարիներու ընթացքին այս սերտողութիւնները տեղ հասան եւ Հայկական աշխարհին մէջ տարածուէցան եւ Օգոստոս 6,!20162ին,Կառավարութիւնը օրէնքով արգիլեց նման վիժումները !Նկատի չառած բարոյական եւ աստուածաբանական նկատառումները, գլխաւոր կեդրոնացումը թէ՚ լրատուամիջոցներուն եւ թէ՚ քաղաքական մարդոց աւելի ժողովրդագրական բնոյթ ուներ, քանզի վիժումները կրնան յառաջացնել այնպիսի կացութիւն ուր բաւարար աղջիկներ չ՚՚ըլլան տղոց համար։ Սակայն համարյա լռութիւն կը տիրէ անցնող երկու տասնամեակի գոյացած նման անհաւասար թիւի կացութենէն, նոյնիսկ որ տղամարդոց ի նպաստ էր այդ թիւը։ Ժողովրդագրական տեղեկութիւնները, բարելաւուած մարդահամարի թիւերով, հստակ պատկերացում կուտայ որ աւելի կիներ կան քան տղամարդիկ բոլոր տարիքի մեծահասակ խումբերու մէջ։ Թէեւ տղու եւ աղչկայ համեմատութեան պատճառները շատ են, սակայն 19902ականներու տղամարդոց արտագաղթը, կրնայ գլխաւոր պատճառը նկատուիլ։ Աւելի կարեւոր խնդիրը այն է որ պէտք է արծարծուին այս անհաւասարակշրութեան ազդեցութիւնը տնտեսութեան եւ ընկերային հասարակութեան վրայ։ Ին՞չ են
ընկերային հետեւանքները քիչ թիւով տղաներ ունենալու որոնք իրենց հարմար աղջիկ կը փնտրեն Հայաստանի մէջ, մանաւանդ ներկայ տնտեսական նեղութիւններու ներքոյ։ Այլ կարեւոր հարց է երիտասարդ կիներու խնդիրը որոնց ամուսինները արտագաղթեցին 19902ականներուն ու չվերադառցան։ !Պատկեր!3.!Տղաներու եւ աղջիկներու համեմատութիւնը,!20112ի!Մարդահամարով
!Աղբիւր:!http://armstat.am/en/?nid=209.!Օրինական մարդահամարն է!2,871,771!եւ սակայն ընդուուածը !3,018,854.!!Մէկ չափանիշով, կիներու վիճակը լաւ չէ նոր տնտեսութեան մէջ։ Թերեւս կարելի է բացատրել այս իրողութիւնը ժողովրդագրական անհաւասարկշրութեան որպէս արդիւնք, եւ կամ փոփոխուած բարոյական եւ ընկերային վարուելակերպի։ Կիները, երբ կարենան գտնել գործ ,աւելի պակաս կը վճարուին։ Այս նաեւ նկատելի է կրթական մակարդակին մէջ։ Տաս տարուան հարցախոյզի մը արդիւնքը՝ տախտակ 42ը ցոյց կուտայ որ Հայաստանի մէջ շահոյթի մեծ տարբերութիւն կայ տղամարդոց եւ աղջկանց միջեւ։
Տախտակ!4.!Վերադաձ դէպի կրթութիւն!–!Միջին ամսական!(Դրամ)!
Education Men WomenIncomplete1secondary 31,131 15,322General1secondary1 36,313 20,578Secondary1special1 36,172 17,386Incomplete1higher1 46,771 22,298High1education1 50,228 20,675Total 40,761 19,287 !
Աղբիւր:!Հայկական Տնտեսագիտութիւն, Թերթ !2.4!Օտարերկրեայ Ներդրումներ!(FDI)!!Քաղաքագէտներու դիտումնաւոր փորձի պատճառով, արգիլելով օտարերկրացիներու ստացուածք ունենալու կարելիութիւնը, շատ քիչ սեփականաշնորհումներ եղան անկախութեան առաջին տասնամեակին։ Իրապէս, 19982ին ընդհանուր արտաքին ներդրումները կը կազմէին միայն $200!
միլլիոն։ Այս գումարին ալ մեծ մասը կարելի է նկատել Արմէնթէլի հեռայաղորդակցութեան ցանցի գնումը, Յունական OTE,!եւ կամ Hellenic!Telecommunications!Organization!S.A.!կողմէ։ !Տարիներու ընթացքին, Օտարերկրեայ ներդրումները աճեցան եւ Յունականին կողքին այլեաւայլ կազմակերպութիւններ եւս մտան տնտեսութիւն։ Տախտակ 52ը ցոյց կուտայ պատկերը օտարերկրեայ ներդրումներու մինջեւ 2017,!ամենամէծ ներդրող երկրէն սկսեալ։ Նաեւ ցոյց կուտայ արժէզրկումն ու հարակից ծախսերը։ Նաեւ նկատի կառնէ եւ կը շտկէ կրկնակի ծախսեր։ Եթէ ներդնող մը ծախեց իր ստացուածքը տեղացիի մը եւ կամ այլ օտաերկրացիի մը, այդ եւս կը ճշդուի։ Օրինակ՝ Յուանկան ներդումը Արմէնթէլին մէջ, որը ծախուեցաւ Ռուսական ներդնողի մը, այժմ ցոյց չի տրուիր որպէս Յունական ներդրում (օրինակ!$257.2!միլիոնը!եղաւ!$0.3!միլիոն)։
!Տախտակ!5.!Ներդրում մինջեւ!2016!($Միլիոն)!
!Ընդհանուր!FDI! Փայաբաժին!
Փայաբաժին Երկիր Մինջեւ!2017! Մինջեւ!2017!Ռուսիա 3,429.6! 1,827.7!Ֆրանսա 944.7! 185.8!Գէրմանիա 380.9! 163.4!Արճանդինա 328.1! 255.6!Յունաստան*! 257.2! 0.3!ԱՄՆ 254.8! 166.9!Լիւքսէնպուրկ 241.0! 78.4!Լիբանան 198.2! 173.5!Անգլիա 193.1! 104.6!Զուիցերիա 192.0! 20.6!Կիպրոս 167.9! 184.7!Քանատա 125.1! 3.0!Այլ Երկրներ 658.1! 689.4!Ընդհանուր 7,370.9! 3,853.9!*!Յունաստանը գրաւեց մեծ մասը!FDI2ի!19902ականներուն!Գնեով Արմէնթելը.!!!2.5!Ռուսիո Վրայ Կախվածութիւնը !Հաճախ կսուի որ Ռուսիա կը կառավարէ ՀՀ տնտեսութեան մեծ մասը։ Սակայն այս միայն ըսի-ըսաւ է որովհետեւ ՀՀ տնտեսութիւնը շատ փոքր է նկատելի ըլլալու համար, եւ բոլոր յայտարարութիւնները պարզապէս ցոյց կուտան կարեւորութեան չափազանցուած զգացում մը։ Նմանօրինակ Արմէնթելի յայտարարութիւն մը եղած էր տասնամեակէ մը առաջ, սակայն այդ ժամանակ Յունաստանն էր տէրը հեռահաղորդակցութեան ընկերութեան։ !Ու՞ր Ռուսիա կարեւոր է, եւ թերեւս կը նպաստէ եւ կամ կը խանգարէ փոխանցումը, եղանակային աշխատանքներու ապահովումն է հայ գաղթողներուն համար։ Այս աշխատողները ընդհանրապէս ծանր աշխատանք տանողներ են, եւ որոնք կը թողուն իրենց ընտանիքները մի քանի ամիսով եւ կը փոխանցեն գումար իրենց ընտանիքներուն։ Տախտակ 42ը, որը տաս տարուան է, ցոյց կուտայ այս գործաւորներուն գաղթավայրերը։ !!Տախտակ!4.!Հայաստանէն Արտագաղթի ուղղութիւնը!!
!Աղբիւր:!Զվարդնոց օդակայանի ջուերթներու Ցուցակ.!Հաւելեալ տեղեկութիւններու համար նայիլ։!http://aea.am/files/data/Flights.xls!!Աշխատանքին մէծ մասը եղանակային են, դատելով դրամատուներու միջոցով իրենց փոխանցած գումարներու ժամանակէն։ Նկար 52ը ցոյց կուտայ որ գումարի փոխանցումները կը բարձրանան գարնան եւ գագաթնակէտին կը հասնին ամրան։ Երբ բաղդատենք ՀՀ ընդհանուր փոխանցումներուն, Ռուսիայէն եկածները ամէնաշատն են։ Իրապէս, երբեմն Ռուսիայէն ընդհանուր փոխանցումները (ներմուծում նուազ արտածում) աւելի են քան բոլոր փոխանցումները միասին։ !
Պատկեր!5:!Ամսական ընդհանուր փոխանցում!ստացուած անձերու կողմէ!դրամատուներէն!!!
!!Եթէ բոլոր փոխանցումները հաւաքուին եւ տարեկանով ներկայացուին աւելի հստակ պատկեր կուտայ։ Կ՚երեւի փոխանցումներու բարձրացումը մինջեւ 2008,!երբ համաշխարհային տնտեսական տագնապը եկաւ 20092ին։ Երբ լաւացաւ, փոխանցումները սկսան բարձրանալ եւ գագաթին հասան 20132ին, ճիշդ առաջ քան Ռուսիոյ վրայ դրուած սահմանափակուները եւ անոր ազդեցութիւնը ՀՀ տնտեսութեան վրայ։ Երբ Ռուսիոյ տնտեսութիւնը վատացաւ, ՀՀ փոխանցումնըրն ալ պակսեցան միեւնոյն ատեն։ !Պատկեր!6:!Տարեկան ընդհանուր փոխանցում!ստացուած անձերու կողմէ!դրամատուներէն!!!!
!!Ինչպէս ըսուեցաւ նախապէս, ընդհանուր փոխանցումները շատ աւելի էին քան վերը ցոյց կը տրուի։ Սակայն, ասոնցմէ հանուած են ՀՀ ելքերը։ Օրինակ, ներփոխանցումները կազմեցին $1.532!պիլիոն 20162ին եւ ելքերը միայն $716!միլիոն էին, ուստի ընդհանուր փոխանցումը կը տրուի $716!միլիոն։ Ելքերու խնդիրը հետաքրքրական ուսումնասիրութեան նիւթ է։
!2!!!!
!200!!
!400!!
!600!!
!800!!
!1,000!!
!1,200!!
!1,400!!
!1,600!!
2004!2005!2006!2007!2008!2009!2010!2011!2012!2013!2014!2015!2016!
Total!
Russia!
3.#Ասկէ ետք դէպի ու՞ր։ !Նկատի առնելով ներկայ կացութիւնը ՀՀ տնտեսութեան եւ կազմակերպութիւններուն, կարեւոր հարցումը հետեւեալն է՝ ասկէ ետք դէպի ու՞ր։ Հստակ է որ շատ բան կարելի չէ ընել անցեալի խնդիրները լուծելու համար, եւ կամ հին Սովետական համակարգը (գործարաններն ու կառոյցները) ետ բերել։ Սակայն, ապագայի համար ընելիքները շատ են։ 1.!Աւելցնել կրթական պիւտճէն (ըստ պիւտճէի սահմանափակումներուն) !2. Վերաուղղել միջազգային օգնութիւնները (Քիչ շեշտ քաղաքականութեան վրայ եւ աւելի կրթութեան) !3. Վերուղղել արտասահմանեան Բարեկարգման օգնութիւնները (պահանջել կրթական բաժին բոլոր նոր բարեփոխումներու ծրագիրներուն որպէս անբաժանելի մաս) !4. ՀՀ Կառավարութիւն՝ բարելաւել պիւզինէս կատարելու դրոյթը։ !5. ՀՀ Բուհեր՝ Բարելաւել տնտեսական եւ ֆինանսական բաժինները !6. Սփիւռք՝ Ներդնել հետազոտութիւններու վրայ (շատ քիչ տեսանելի բան կայ ՀՀ տնտեսութեան մասին հետազոտուած)։ !References!!
