DIS5ERTATIO HISTORICA, - uu.diva-portal.org1285080/FULLTEXT01.pdfdis5ertatio historica, de efficacia...

12
DIS5ERTATIO HISTORICA, de EFFICACIA CLIMATUM \ AD VARIAM GENTIUM INDOLEM PR/EC1PUE INGENIA ET MORES. CUJUS PARTEM QUINTAM VENIA AMPL1SSIM/E FAQULT. THILOS\ UPSAL. PRAsSIDE MAG. JAC. FRED. NE I KT ER Elqu. et Polit, Prof. Reg. et Skytt. R, A. E E. L L. M. Pullice Ventihndnm Sißit DANIEL WISTRÖM. * ostrogothüs. In auditorio Gvst. Maj. d. in dec. MDccEXXXvnr, IL A. M. S. UP SALINE, Typis Edmannianis*

Transcript of DIS5ERTATIO HISTORICA, - uu.diva-portal.org1285080/FULLTEXT01.pdfdis5ertatio historica, de efficacia...

DIS5ERTATIO HISTORICA,de

EFFICACIA CLIMATUM\

AD

VARIAM GENTIUM INDOLEM

PR/EC1PUEINGENIA ET MORES.

CUJUS PARTEM QUINTAMVENIA AMPL1SSIM/E FAQULT. THILOS\ UPSAL.

PRAsSIDE

MAG. JAC. FRED. NE IKT ERElqu. et Polit, Prof. Reg. et Skytt.

R, A. E E. L L. M.

Pullice Ventihndnm Sißit

DANIEL WISTRÖM.* ostrogothüs.

In auditorio Gvst. Maj. d. in dec. MDccEXXXvnr,IL A. M. S.

UP SALINE, Typis Edmannianis*

A

MONSIEUR

JAQUES DANKVARDTLILLJESTRÖM,MAJOR A CHEVAL

et

CHEVALIER de L'ORDRE ROYAL de L'EPEE..

MONSIEUR,

Sl fließ ausß imposßble de m aequiter envers Eons par lesparoles, cjiie par les effets. En Eons adresfant ces jeinl¬

ies , j ai moins- penféde ponvoiv Eons exprimev les fenti-me'-ts de vefpeft et de reconnoisfince, dont je ßtis penetré,qua procurer ä nies tbefes que.lqiP eclat, tn les produifapt fousEos aufpices. Le puhhc qut en verra, qne jai Pbonneurdi etre protegé par Eous, me croiva peiit etre quelque forte demerite,. et m en jttgera moins indigne de Jon tndulgence. Par-dunnez Monffeür ä un jeune homme, qui fans avoir eu lamoindre pretention a Eos hontés, Eous doit tont, d"avoirencore la prefomption de vouloir Eous etre redevnble dunereputation, ä la quelle il ne peut pas ajpirer par quelque au-tre voie.

Si mes voeux pour Eotve pwfperité, et pour ceUe de vo-tve illuflre famiüe, font exnuces, Eotre bonbeur Jera ausßpermanent, que ma veneration et mon attacbement , qui ne-ßneront jamais.

Je fuisMONSIEUR y

Potre treshumble et tres-obei/fimt JervitturDaniel Wistrom».

ADMODUM REVERENDO

ATQUE

PRAECLARISS1MO• DOMINO

PET RO KERNELL,ECCLESIJÉ ÅSBO FASTORI et PRiEPOSlTO

AVUNCULO OETIMO.,

Fifii > quibus benignior concesfit fortuna ad eam aera-tem parentibus trui, primirias ftudiorum parentibusofferre folent. A renerrima aerate orbus novum in TEreperii patrem, nec patris curam patrisque affe&um de-fderavu Filialem TIBI venerarionem, filialem amorem,filialem oblequentiam debeo & defpondeo. Fil i al i quoqiiepictare levidenfe munufculum TIBI offero, non dubitansquin paterna indulgentia , TU, hoc qualecunque amorismei & venerationis indicium, recipias. Labentibus for¬fan ann is melius quid pneftare continget; quod vero Vo¬tum ii eventu caret, pias tarnen preces pro Tua perennifalute, valiruras fore confido. Ero dum vixero

Nominis Tui?

etiltor devotisfimuFDamel WisxRom..

ADMODUM REVERENDO

atque

PRiECLARISSIMO,DOMINO MA

J A HANN I BERG,ECCLESIAEUM BJÖRKEBER Q et LEBERG PASTOKI,

Ob multi nfrminis in fe collata beneficia, pagellas has-ce dicare voluit, debuit

cuftcr devotisßtntisDanifx Wiström.

© ) 57 C

mentorum itaque potentiam in corpus 8c mentem bu»•manam paucis exempiis difcutere 8c probare conabimun

§. XIX. Homines ita a natura conftituri funt, ut adomne fere ciborum genus nati videantur, cum vix ullafitani-rnalium plaotarumque fpecies, quam gens aliqua in cibumnon receperir. Sed maximam, qua vi&um, inter diverfospopulos confpicijmus differentiam, quibusdam in deliciishabentibus, quae plurimi alii aveiTantur. Ejusdem cibinec ubique eft copia, cum aliud coelum, alias frutices,8c di ver fa animalia generet; 8c licet multae fpecies,plurimis locis communes fint, & fere ubique fponte■enafcantur, ipfi tamen ifti communes cibi, influente ccelivi, aliam nancifcuntur indolem Sc aliter in comedentesagunt g)j frufius quidam 8c carnes, qui quibusdam inlocis efculenti funt aliis in terris edi nequeunt p), 8cii vel ipfi. eandem retineant naturam, loci temperies incaufa efi, cur non ubique terrarum faluti manducan-tium pariter conducant «). Aqua, qua nemo viven-tium carere poterit, mirum in modum variat in pla-nis 8c palufiribus locis adeo facpisfime calce 8c putri-lagine referta efi, ut bibi nequeat; optima in genere

H ha-

o)On tbe productious of the vegetable Kingdom depend tbofe of the atimal,as tbe latter cannot exifi heyond a diu proportion to tbe general State of theformer. And as the qualities of the nnurrishemtttt depend on climate, the con~dition of the animal muß not only b c affc cled by the forne caufe, hut al/o hythe imtnediate acticu of tbofe caufts, ivhicb fo trtttch influetice the bealth andgroivtb] of tbe vegetalles. Wilson on the Jnßuence of Climate in animal andziegetahle Bodies.

p) Caro bubufni e. g. in inlula Domingo edinequif. Glandes in;Gracil& Hifpania melioris indolis funt, & ab liominibus manducantur; in noftrisregionibns tontum porcis inferviunt, licet Rudbeck 6i Gadd perhibeant, easo!im quoque in Suecia efas fuisfe.

q) Plurimi, qui legum Mofa ica rum genium (efprit) eruere agreift fttnt,prccepta de animalibus immundis fanitati tantnm populi profpexisfe credunt»rnulta enitn ex hifce animalibus, qus noftris in terris innoxiffunt ufus, no<centisiirnos in Palsftina efte&us exferere dicunrur»

& ) SS ( sn

habetur monrana, quippe cryftallina «Sc limpidisfima hane,excipit fluvialis, marina vero pesfima. Morbos endemi-cos potui tribui novimus. Aquis Alpinis tumida illaimpurantur gutura, quae tot Alpium incolas deformant,quibusque fatuiras plerumque adjun£ta eft. Vinorum in-genia pro patria fua elfe difcrimata, notisfimum eft; ca-lidisGmee terrae uvas ferunt deteriores «Sc frigidislimaenullas; maxime vero laudantur inträ quinquagefimum «Scvigefimum latitudinis gradum. Ceterae plagae, ut vitesrefpuunt, hane penuriam humoribus arte confe£tis fup-plere didicerunt, «Sc ex herbis, baccis «Sc praecipue fege-re potus conficiunt inebriantes, inter quos cerevifia «Scfpiritus illi eminent, quos vina combufta appellare fole-mus, quosque libi in potum, nefcio an quoque in vene-num, praeparant Septenrrionis accolae. Sic potus- a naturaloci dependet, «Sc pro ejus conditione variatus eft. Me-dicorum eft fufius cujuscumque potuum efficaciam expo-nere, nobis fufficiat ex ferinws eorum unum alterumqueexemplum compilare. Cerevifia minus quam vinum in-geniis conducere dicitur, led tanto magis corporis robori «Scproceritati r). Uluftris Linnaeus puerum Amftelodarwi a levifum memoravit s), qui cum a matre cerevifia enutri-tus fuerat, triennis ad eam ftaturam pervenerat, ut pon-dere feptem pondo Hollandicorum fteterit, ConftatLappones, qui fub eodem latitudinis gradu cum utri-usque Bothniae «Sc Nidrofienfis Dicecefeos incolis habitant,his tarnen ftatura, audacia «Sc corporis robore multumcedere. Infignis tarnen Lapponiae Svecanae pars non po-lo eft Arftico propior, quam memoratae illae Sveciae ScNorvegiae regiones, adeo 11t in frigoris majore intenfi-tate, ratio differentiae hujus minus commode quasratur ?

quamvis negare nolimus, Lapponiam ut fitu fuo editie¬rem

r) Vide Haller 1. c. Lib. XIX. §. 23, 0.4.s) Sandels in Svenßia Vettenfk, Academiens Hotidl. pro Anno 1745*

# ) 59 ( #

rem litoralibus terris aliquanto frigidiorem efte; praeci-puam vero hujus difpariratis caufam in disfimili Lappo-num vivendi ratione, Sc prsefertim in viftu poruque nosreperiffe nobis videmur, cum Sveci, Nor.vegi Sc Fenno-nes panem Sc cereviftam in cibum quotidianum aftumfe-rint, quorum ufus apud Lappones non invaluit; e con¬trario vinum combuftum a Lapponibus intemperantiusingurgitari fertur, qui potus corporis incrementum cre-ditur inhibere. Antiquis Grsecis Sc Romanis pnfci Gal*lise, Germaniae & Britannige incolse procera corporismole famofi Sc formidabiles erant s). Sidonius Apolli¬naris Burgundiones feptem pedum flatura dicit £). No-ftro vero "tempore Galli Italos Statura vix fuperanr. Pel-loutier u) conje£lura haud abfurda Celtarum Sraturameo imminutam arbitratur, quod cerevifiae ufus in illa gen¬te, excukis viribus, exolevit. Vinum combuftum aug-mento corporis ofbcere, exemplo Lapponum nuper allato,probabili cönje&ura oftenditur, cui conje&urse aliae quo-qtte eaeque fortiores rationes fidem conciliant; ufum enimejusmodi fpirituum animalium ftaturam infra foliram naturoeledern deprimere, experientia teftatur. Bononiae, ubi canes

h 2 iiii

Germnni, qui cum Ariovifio erntit, proceritnte procerisßmos fupera-bant. Appiam Celr. p. 1192. Corpora plus quam humana. Florus \>. VI. 4.Adokfcetites Britannos Roma videmus, qui altisftmos loci ejus Japerabant pe-dis Cemisfe. Strabo IV. Germanorum gentes difta, quod futit immania corporaIsjdorus Orig. L. IX c. 2 &c.

u) Lib. VIII ep. 9.v) Hiftoire de Celres Lib. II. c. I. A fegard des Celtes quoiqu' ett

nytnt penfé les anciens, je fuis perfuadé, qu'il venoit de la mattiere dorn ils femurrisfoient et fur tout de la bierre, qui etoit la boisfon commune de tous les peupletde l'F.urope, avant qu'ils eusjent appris des Oriemaux a planter la vigne er fairedu vin. Au moins eß il certain, qu'on ne trouveplus cn Efpagne, dans la Gauleet parmi les autres peuples qu'ont quitté la bierre , autant des gens d'utte vaflecorpulence, qu'en AUemngne et datts les autres Provinces du Nord, ou ton ufiettcore de cette boisfon.

® 5 c

Uli minnti vendibiles proflant, qui matronis nofttis infinu & animis funr, ufirarum eft fpiriru vini catulos nanosreddere. Exemplo de cerevifiae efficacia , recens citatoaliud in eodem loco adjungitur, quo Puerum Hedmorasa fe vifum Linnaeus narrar, qui a parentibus juftae ma-gnitudinis, fed pauperibus narus, a matre folo pane,vino combufto inrindlo ad feptem annorum aerarem nu-triebatur, adeo vero pufillus & maclienrus- fa£his eft,ut feptennis unum tantum pondo Sc tres marcas Svecicasgravis, circa | ulnee Svecite longitudinem fuhilirerir,quantum quidem puer alcer annum fecundum agens ha-buir- Sc cum nulla morbi alicujus adefienr indicia, pufil-lam pueri ftaturam unice cibo ifti asfignat. In animaii-bus magnitudo fere femper a nutrimenris depender. Ma-ximce e. g. funt vaccae Hollandicse Sc Frifiacser fed aliain loca translatae ad mediocritatem novae fuse patriae gen-tilem fenfim redeunr. Nec x) infolens videatur-, quodBuffon fcepius fe obfervasfe dicit, genres, qiise uberiori-bus Sc m-elioribus "friiuniur cibis, iis forma praeflare, quse

indi-

x) On peut regarder le Clmat comme la caufe premiere et presqid uniquede Ja couteur; tnais la nourriture fait benucoup a la forme. Des nourhura gros-ßeres ort mal preparces peuvent faire degetrerer l'Ffpece humaine; tous les peuplesqttivivent mißrablement font laids ou mal faits. J\ii Souvent rcmarqué, quedans les villngcs ou la pauvreié eft moins grnnde, que dans les nutres villagesvoifins, les hommes y font ausfi micux faits, et les vijagcs mpins laids. Otfonatnene des cbevaux d'Efpagne ou de Barbarie en France, il ne fem pns posßhkde perpetuer hur rttcg, ils cornmenctnt a degeticrer des la prewiere generation,et In troifteme ou quntrieme ces chevaux de race Barbe ou Ffpr.g/iole, fansaucun nielange avec d'amres races , tie Jaisferont pns de devenir des chevauxFravcois. Le climnt et la nöurriture infiuent donc fur la forme des animaux,d'une maniereß inarquée , qu' on ne peut pns douter de leurs effets. Es quoi-qu'ils font moins prompts, moins tipparens, mcins fenftbles fur les hommesfnousdevons conclure par analogie, que ces éffets ont ausfi Heu dans l'E/pece humaine,st qu'i/s■ fe manifeßent par Jes vnnetées 'qu'oti y trouve, Bi-ffon Hifb d&nor» d< i'hdmme.

m ) «i c ®

indigentia vel fterilitate foli nimis parco & tenui viflttVitarn trahere coguntur.

§. XX. E Jfoli etiarn indole derivare folenf, qui moresdiverfarum gentium difcernere tentarunt, quod gentes, quceterras frigidas tenent, Baccho & gulae magis quam call-dae cujusclam plag® habitatores, indulgeant, ipfo coelo iblats ad vitiurn impellente, abs quo seftus has cohibet y).Obfevvavi inquit Holleerg, in itinere mcoy ut quo vetnotio-res a feptenuione degunt homines eo frugnHores reperiantur.Paucos tantum ebrios vidi in Gnllia, neminem in /talta,Norvegi nimis genio indalgere videntur Dnnis, rnrfus Dani&T Germani nimiam deprehendunt frugalitafem GaVorum»Galit belluones videntur /talis, quibus itertun Hifpanica för¬des exofti eß z), Gentibus quoque Septentrionalibus co-piofior vi£tus neceflarius habetur, homines enim funt fri-gore edaciores a), Montesquieu arbitrarur corpora Bo-

H 5 rea-

y) Gentium Borealium immodeiar» potatio antiquis Gräpels in prover-binm abiir. Lacedamnttii cum viemcius bibere voluerunt, id Scythico more vi-vtre dixerunt. Herooot. VI. 44. Scytha meracitis bibunt. JEtian. L. II. c. 41.Jmmodice omitis Scythka natio vino fe ingur,gitat, et cibo replttur, Dio Cass.L. LI. Dicm nociemqtie cotitint/are potando nullt prohrutn, Tacitus de Gev-manis. Nec pvaefenris avi Germani, & nos Scythnrum cetera progenies ainoi ibus rncjorum ueftrorum hac quidem in re plane degeneres efle reputamur.

z) FpiHola de virae fuae curricnlo. "Dans les pays froids le cliniät femblefcrccr a wie certnine ivregnerie de Nation, bien dijferente de celle dt la prr-fbnrie. L'ivronnerie fe trouve etnblie par toute la terre, dans la pt »portion dela froideur et de 1'humidité du climat. PaJJcz de PEquatetir jusqu'a notre polvrnis y verrez tivrognerie nugmenter avec les degres de htitude. Pnjftz duttieme cquateur au pole opppofé, vous y trouverez l'ivrognerie aller vers le midi,cotiime de ce cc:e ci, eile avoit été vers le Nord* Montesquieu ETprit desloix Lib. XIV c.

a) In borealibus terris major ef? fomis poteflas, MuJto plus annonaepnratur navi Bus feptentriönem quam Auflrum perentibus; vide PoNTomnANEhß. Nat. Norvegia Tom, II. p. 499. Qyii Gronlandiam cdeunt fameltctfunt & nautse in terris Magellanicis vix fatiabiies. H=alleä J. c. §, £2*.

• ) t* c

realium uberiori cibo fortiora Sc proceriora b}, fed fimulgraviora fieri c). In bellis praecipue obfervatum eft,commeatum affluentiorem virtuti öc animis Borealiumexerciruum conducere. Rex CARO LUS XII ideo Ducesfuos follicite monuir, ut de milite bene alendo c 11 ram age-rent d). Idem de Danis fuis teftatur Pontoppidan, quos,ubi alimenta defunt, etiam animo deftcere rradit e). Nondubito quidem, quin exercitus, qui-commeatu deftituitur,femper minus prompte fua obeat oFficia , fed in Boreali-bus populis hoc praécipue obfervatum voluerunt.

§. XXI. Ebrietas licet ubique gentium teterrimumhabearur Vitium, conftat ramen ut Montesquieu f) Sc Mi¬chaelis g) obfervant, eam in terris calidis longe deteriora,quam in frigidis habere confeFlaria, Temulentia enimin locis aeftuofis in furorem Sc horrendam rabiem trans-

ire dicitur, cum in noftris terris ebrii faltem mitius fu-riant. Hoc fortafte in caufa eft, cur Codices diverfarumgentium evolventibus videre liceat, mitiores huic culpae

poenas

O La fotce des fihres des peuples du Nord fait que let fucs les plus gros-fiers fint tités des alimens. Montesquieu.

c) Mnthemotici contendunt, omntjs res juxtn polos efTe graviores , &leviores ad lineam a?quinoäi.i!em. A. Celsius hane difFerenliam Londini &Holmiie, rantam efie, docet, ut quaruiras ferri 10006 pondo nauticortimHolmia?, Londini tantum 10000 ejusdem fint ponderis. Sv. Vett. AcadtmiensHandlingar pro anno 1744.

d) Vide lireras Regis ad Comitem Magntim Stenbock vitat ejus aLoenbom iniertas.

0 2>anf?e 2(tIäs T. r. p. 31. lP(et)mng milbe be (jaroc, eflevé qdrebe Wc gott; fna bc ben unberftötte» fijertet af nian>en og fünf ec ftfe faa fnait.

f) Jl eft naturel que Iii, oti le vin efi contraire au elmat, et par conje-quent a la finté, lexces en foit plus fiverement puni, qne dans les pays, oufivrogtierie a peu de mauvais effets pour la perfinne: ou ellt a peu pour la So-cieté: ou eile ne rende pas hs bommes furieux, tuais fiulement flupides. MON¬TESQUIEU.

g) Aiofiifcbe Recht. Tom. VI. §.294.

) 63 C ®

poenas in frigidis, quam in calidis terris fuifle indi£las.Alcorano vini ufum profcriptum effe notisfimum eft.De antiqua Canhagine idem narratur h). Mösts i) fi-liiim immorigerum & bibuium lapidibus obrui jusfit.Romae feminis capitale fuit, fi vina biberenr, tantoque.rigore in feminas , qute hac in re peccaverant, faevitumeft, ut matrona ob reftgnatos cellte vinarise loculos inedianecata fit, quod A. Gellius k), Plinius /) öl Tertullia-nus m) narrant. Sub Romulo mulier, quae vinum atti-gerar, impune a marito fuo Mecennio vel Mecentio tru-cidata eft. Necesfitas feminis Romanis fuit, ut ofculapropinquis offerrent, quo vini odor indicium föret fi bi-bisfent. Paria de feminis Marfilienftbus öl Milefiisi^lianus») refert. * Solon o) judicem femel mero fauciume numero judicum movit. „ Servis quoque Athenienlibusinteidi£ium erat vina bibere p). Marcus Paulus q) deMalabaribus See. XIII tradit neminem, qui ebrius fuerat,teftem citari poffe. Idem de Plifpanis hodiernis TempleÖl BAyLE r) perhibent, nec gravius convicium Hifpanoobjici posfe dicunt, quam fi quis alterum bibacem vel vi-nofum appellet. Servus Dominum fuum, abs quo inju-rias quascunque fibi injun&as devorare cogitur, in Judi¬cium adducere poteft , fi ftbi temulentiam exprobaverit;adeo ut ebrietatem majus probrum, quam furta Hifpanireputent, ut öl hodierni Romani eam adulterio gravio-rem habeant.

XXII.

b) Vide Plato de Legibus L. II.i) Deuteron. XXI. 18. 21. confer. Michaelis 1. c.k) Noct. Att. L. X. 23.1) Hiß. tiJat. L. XIV. c. 13, 14.m) Apologet, c. 6.n) Vor. Ht/f. II. 3S.0) Diogenes Laört. in Sohne, Meursu Tbcmis Atticn. C. VIII./>) Meursius 1. c. c, IX,q) ]n Itinere fuo,r)\ Dictionnire Critique et Hiß, Art, Eremita,

il*- } ^4 C

§. XXII. Multa quoque alla exempla, vim cibo^mim, a coeli efficacia originatam adlhnunt. Difceptarifölet, utrum homo natura fit animal fruoivorum vel car-liivorum; hane litern, illirftris Haller'y) ita dijudica-tam voluit, ut homini fit fabrica inrer Carnivora & fru-givora media, 6c .de urraqti.e habeat, ita tarnen ut alt-quanto proprius ad herbivora accedat.' Hinc paucisfimsequidem ammantium plantarumq.ue fpecies usque ad ra-nas & ferpentes reperiantur, quibus gens qutedam nonve fearur. In § Vi hujiis disfertationis egimus de gentiumvariis nominibus, qua? iis ab antiquis fcriptonbusf a ciboearum familiari addita funt; ita de Rh>opbagis, Itiyopha-gis, Sarcopbagis &c Hiftoria loquitur. IpTe vero lociiitus, ubi Lftse gentes domeftica? fuerunt, eas (ine dubioad eibi varietatem pepulit, quam natura regionis com-modisfime lubminiftravit t). Hifloria primseva hornines inAlia meridiana deprehendit da&yiorum 6e frugum fera-cisfima, probabile eft, autiquisfimos homines (olo cibovegetabili 6c la£Le fuisfe contentos »). Neccsfitas verohomines ad carnium ufum adduxit, cum anguftiis loco-rum coa£li ad alias plagas fe transfunderent, Monui-rnus Europam nullos pfculentos fruebus, praeter quasdambaccas fponte proferre, quem defedhim induftriå huma¬na vix in tantum fupplere poterit, ut homines in hactelluris parte folo cibo vegetabili aii posfint, nec folisvegetabilibus copiofisfime licet ingurgitarentur, appetitui

noflro,

j) l. c. §. 2.t) Mediatos diverfarum vivendi rationum efTeåns iam attigimus, & in

fequentibus paulo adcuraiius ex fequemur.u) Eodem modo noüro quoque tempore in hifee tenis vivitur. In

Ferfia & iEgypto rarisfimus dicirur carnium ufus, ut Kampher Hojfel-quifl, & Touruefort narranf. Maxima pars ineofarum Corflaritinopolifolis fere cucumeribus vi&iraf. Erachtnani & plurimi Indi cnrnslem vi-ftum arpernantur. E Coenobiis .ffigypriacis inflimtum illud monafticumcarnium evitandi efurn per Europam ChriÜianam defluxif.