DE MU'rINO 'rI'fINO

Priapi eultus eum exeunte IV. a. ChI'. n. saeeulo e patriaHellespontiml. alio transferretur atque brevi tempore pertotum orbemGraecum pervagaretur, in multasregionespervenit,ubi iam pridem similes dei ithyphallici eolebantur. Qui IlOVO

deo auetoritate pares adeo non erant, ut sacra eorum temporaproeedante aut omnino desarerentur aut eum Wo .quasicommunicarentur, eum homines a deo I,ampsaceno eos iamllOn discernerent atque unum quem eredebant deum unonomine Priapi appellarellt; veterum igitur deorum nominaaut prorsus interierunt aut cognominum loco permanserunt.Quam varia autem sorte nonnulli quos AUiai venerabanturhuius farinae dei usi assent, lluper in dissertatione meaexposui (de dis Atticis Priapi sim iIibus, Bonnae 1926)1);nune quid apud Italos Priapus effecerit eOllsideremus.

Atqua tempora saLis antiquo hie deus in Italiam migravit.Afranius quidem togatarum scriptor prologum eum induxitatque de origine sua ita feeit iocantem (v. 403 s.), ut Romaniseum tune haudquaquam ignotum fuisse conieias. Buechelerusigitur, Kl. Schriften I p. 328 (Mus. Rhen. XVIII 1863 p. 381),postquam Asia provincia Romanorum facta esset, Lampsacoeum Homam translatum esse censuit. Atqui ilIa, aetate deus,Hellespontiaeus' patriae finibus sese iam pridem adeo noneontinebat, ut non minus faeile ex aliis regionibus cultuseins Itomanis affen'i potuisse videatur. Et iam antequamregnum Pergamenorum in ius atque dicionem Romanorumconcessit, Priapus in Italia notus fuit: in huius rei testi­monium afferat quispiam artis quaedam monumenta adGraecorum exemplum facta, imprimis vascula Calena inofficina K. Atilii BI. sive II. saeculo fabricata, in quibusPanem et Amorem Venere inspectante luctari videmus prope

') De Tychone cf. nune C. Jllllian, Rev. etud. ane. XXIX 1927p. 170 S8. (at p. 93 s.).

Da Mutino Titino 419

hermam Priapi in l'upe constitutum 1); illis ipsis autem tem­poribns Priapum non modo ab ai'tificibus fictum, sad etiamnte ut postea eultum esse versieuli testantur satis memora­biles nuper prope Catinam oppidnm in Sicilia inventi, quosIII. fere (vel II.) saeculo Rubrius quidam Samius vel potinsfilius eius ut patris vota solveret utraque !ingna hermaePriapi bifrontis custodis hortuli subscribendos cnravit 2). Undeautem iam ilIa aetate cultum Priapi in Italiam translaturnesse pntabimus? Ecquis dubitabit, quin inde potissimumvenerit, ubi maxime f10ruerit - Alexandriam dico eultuseius quasi metropolim, quae quantum habuerit apud Romanosauctoritatis quis est nesoiat? In hae autem urbe Pto­lemaeus Philopator, ut eratBacchi cultor paene fanaticus 8),ita Priapum filium eius, quem saepe nna oum i1Io cultumesse constat, maiorum exemplo (Callix. apo Ath. V p. 201UID) non neglexerat: testis Euphronius grammaticus idemque

1) Ruius imaginis complura exstant exempla: R. Pagenstecher,Die calenisehe Reliefkeramik, Berol. 1909 p. 57 nl". 62 tab. 10. Arch.Jahrb. XXVII 1912 p. 151 s. nr. 62. A. Minto, Boll. d' Arte VI 1912p. 215. ExempllllD Bonnense (quod a F. Leone museo provincialidonatum iude in museum academicum tram3latum est, illV. lll". 869)Paesti invenillm K. Atilii nomine signatum est. Roc potissimumexeml>lum inspicienti dubium esse non potest, quin Priapi sit hermll.ilIe in rupe conslitutus, non Panis, id quod ipse Leo, Bult deli' lust.1874 p.89, ll.liique crediderunt j Priapum primus Pagenstecher agnovit,postell. tnmen Minto 1. c. l'm'sns hermam Pani assiguavit, Amoris alltemadversarium phallum enormem avis pedibus iucedentem esse prae­dicavit. argnmento ludus imaginis cf. O. Bie, Areh. Jahrb. IV1889 p. 129 ss. K. \Vernieke apo Hoseh. s. v. Pau co!. 1457 s. M. Bulltrd,Hev. Mud. aue. XXVI 1924 p. 208 sS. Iu altera imagine Pl'iapihermam snb arbore astantem videmus Satyro vinum ex amphora ineratel"a transfnndenti j exemplis a Pagenstechero eollectis (Ueliefkeramikp. 37 nr.25 tab. 7 et 14) adde exemplum Matritense: G. Leroux,Vllses grecs et italo-grecs du mus, arch. de Madrid, 1912 p.318 ur. 635.

•) V. Casagrandi, Archivio storieo por la Sicilia orientale XVlII1921 p. 185 ss. G. Libertini, Not. Scavi 1922 p. 493 sS. R. Sabbadini(et C. Q. Zuretti), Boll. fil. class. XXX 1923 p. 19 S. W. eroenert inRondii Sllppl. gpigr. II 1925 p. 95 ur.I'l33. Fr. Ribezzo, Riv. Indo­greeo-ital. JX 1925 p. 65 s. F. C. Wiek, Athenaeum N. S. IV 1926p. 167 sS. (PhW 1927 COL 93).

3) Cf. decretum eius Ägypt. Urk. Berlin VI Ul". 1211-A. Meineke, Anal. Ale:>:. p. 341 SS. O. Orusius, Phi!. 1903 p. 128.P. Perdrizet, BuH. 80c. luch. d' Alexandl"ie XII 1910 p. 53 i!S. Uev.etud. ane. XII 1910 p. 217 sS. W. Sehnbart, Arch. f. Pap. V 1913p. 89 s. Ägypten, Berol. 1922 p. 85. 88 s. Of. p. 420 n. 2.

27*

420 H. Herter

}Joeta, qui iBo regnante plenum volumen carminum ,Pria­peorum' confecit 1). Iam vero ardentissimum illud Bacchicaereligionis studium, quo Aegyptii tunc tenebantur, mox nonminns apud !talos viguisse inter omnes constat: rectissimeigitur H. Reitzenstein aliique 2) ex Aegypto venisse conie­cerunt, qui Halis Bacchanalia attulerunt; eum Bacchanalibusantem quin Priapi cllitum attulerint non dubito 3), et aliisimaginibus et illis picturis c1arissimis atque pulcerrimisnisus quae in villa ab Aurelio Item prope Pompeios effossarepertae sunt, quarum inter argumenta ad Bacchi religionempertinentia etiam sacrificium porculi est, quem Priapi hermaeSatyrus et Amor immolaturi sunt 4.). Tamen per longumtempus Priapus haud ita magnae audoritatis fuisse vide­tur; elariore loco Augusti demum aetate haberi coeptus est,eum poetarum non minus quam artificum studiis florebat.Quem autem Jocum in Romanorum religione öbtinere potuit?Hortorum quidem tuteJam, quam prius Veneri mandatamfuis!'e sei mus Öl, postell. 3d Priapum detulerunt (ci. titulumRubrii; Fur. Bibac. fr. 1 Morel; al.); terrae fecunditatemut Priapo ita multis omni tempore numinibus debebant, aquibus ille eil. re differebat, quod propriam sibi habebatphalli erecti enormitatem. Attamen nnus fnit apud Romanosdeus eodem l'igno conspicuus, Mut in 11 s Ti tin u s 6): oritur

') Cf. Christ-Schmid Il 1 ~ p. 150. Wilamowitz, Herrn. XXX LV1899 p.635. Gl'iech. Verskunst p. 128.252 s. n.2. Hellenist. DichtungI p. 167 n. 1. 221.

2) R. Reitzenstein, Al'ch. f. Religionswiss. XIX 1916/9 p. 191 SS.

Die hellenistischen Mysterienl'eligionen 8 p. 101 ss Wilamowitz, PlatonIr p. 85. U. Wileken, Arch. f. Pap. VI 1920 p. 4-13 s. C. Cichorius,Römische Studien p. 21 ss. A. D. Nock, Class. Re\'. XXXVJII 1924­p. 105 s.

3) Eandem coniecturam in transitu pl'oposuit A. Maggi in Pria­peorum editione (Neap. 1923) p. XIV. Ceterum iam ante Philopatoristempora Priapum in notiliam Italornm hic illie venire potnisse quispl'aefracte negal'e audeat?

') G. da Petl'a, Not. SC!l,vi 1910 p. 143 tab XL S. Reinach, Rapert.da paintul'es p. 237 fig.5. H. Lechat, Rev. etud. ane. XIX 1917 p.173.D. Comparetti, Le llozze di Baeco ed Arianna, Flor. [1921) p. 48.

') Cf. Buecheler I. e. G. Wissowa, Heligion und Kultus derRöme1'2 p. 289 D. 1 et 5.

~) Discedo enim a Fascino ,deo' incertae memoriae tPlin. n. h.XXVIII 39; cf. Kuhnert apo PW S. v. fascinum col. 2012. Wissowa,ReJ.2 p. 243 H. 6. Diss. meae p.47). In Liberi sacris Lavinii a,libiquenntiquitus phallum cultnm esse Varro tradidit (ant. div. XVI fr. 42

De Mntino 'fitino 421

igitur quaestio, quaenam hoie deo eum deo advena necessitudointercesserit. Hane autem quaestionem llt discernamlls,ipsius Mutini Titini "im !lC naturam perspiciamos oportet;testimonia satis pauea atque exilia hoc loco appono 1) :

1. LucH. 78 M.:Nam quid moetino subrectoque hoie opus signo 2)?

2. Varro ant. div. XIV fr. 59 Agahd (p. 176):a) Tertnll. ad nato II 11 exk: si de nuptialibus disseram,

Afferenda est ab afferendis dotibus. ordinati pro plldor!- et Mutunus et Tutunus et dea Pertllnda et Subigus etPrema mater.

Cf. apo!. 25, 3: Sterculus et Mntunns et Larentina pro­vexit imperium.

b) Arnob. IV 7: Tutonus, cnins immanibus pudendisbouentique faseino l'estras inequitare matronas et auspicabileducitis et optatis.

Cf. IV 11: et quia non supplices Mutuno procumbimusatque Tutuno , ad interitum res lapsas atqne ipsum dicitismundum leges suas et constituta mutasse?

Mutuno Gelenius (hoc e uno P) TutllllO Sabae~ts (est utuno PI.

c) Lactant. dil'. inst. I 20, 36: Tutinus, in cuius sinupudendo nubentes praesident, ut iIIarum pudicitiam priordeue delibasse videatur.

d) Augustin. eil'. dei VI 9: Adest enim (sc. in cubiculo)dea Virginiensis et deus pater Subigus et dea mater Premaet dea Pertunda et Venus et Priapus. .... Sed quid hocdicam, cum ibi sit et Priapus nimius masculus, super cuiusimmanissimum et turpissimum fascinum sedere nova nuptaiubebatl1r more honestissimo et religiosissimo matronarmn '?

Cf. VII 24: in celebratione nuptiarum super Priapi sca­pum nova nupta sedere iubebatur.

Agahd; cf. WiS50wa, ReP p.299. W. ScllUr apo PW s. v. Liber paterco1. 69), quapropter ipsum olim phallum fnisse L. Denbner apo Chantepiede Ia Saussaye, Lehrbuch der U p. 440, couiecit.

') De Mutino Titino cf. Preller-Jordan, Röm. Myth.s n p. 218 s.R. Peter apo Rosch. s. v. Indigitamenta co1. 204 ss. Wissowa, RePp. 243 s. O. Weinreich apo Rosch. s. v. Tutunus.

2) De hoc versu cf. quae Marxius docuit in commental'io et IHo­legg. p. XLIII 5S. Dei nomine Lncilius metonymiee fascinum dicit(a Scaevola in anulo vel alibi gestatum), cf. diss. mene p. 56. SedcI. etiam p. 424 n. 2.

422 li. lierter

m e-

M.) s. v. .Mutini Titini Sacellulllvelatae togis praetextatis solebant

vicensimum dextn1.o ubi et colitur et .

ula .

1'aul. p. 143 L.Itomae fnit. cui ll1ulieressacrificare.

Cf. Gunlth. Rowoldt, Librorum ponWiciorum Romallornm doeaerimoniis saerifieionun reliquiae, dias, Hal. 1906 p. 89 s. fr. 157.L. 6 -11 supplementa a Sel1Jigero, Ursino, Mnellero propositll, emupltruU1 certa grltvibusquo dnbitationibus obno:da sint (cf. Peter I. e.

IV 34: sine dalt Humina suxerunt (sc. Illdaei), sine Cu­nina in eunis fuerunt, sine Educa et Potina escam potUlnquesumpserunt, sine tot diis pueriliblls educati Bunt, sine diisconiugalibus coniugati, sine cultu Priapi coniugibus mixti.

e) Augustin. civ. dei IV 11: Mutnnus \el 'futunus, qniest apud Graecos Priapus.

Ö. Varronem Mutnnum inter deos a Homulo constitutos(Augustin. civ. dei IV 23) enumerasse Agahd p. 157 s. (ant.div. I fr. 39) coniecit, ,quod Festus [test. 4J Mutini sacellumab urbe condi ta ad principatum Augusti mansisse testatur,turn quod Augustinus aum ante Cloacinam enmnerat, quaeael Tatium referenda est (vd. fr.40)'.

a) Allgustin. civ. dei IV 23: an forte iuste est indignabtFelicitas, quod et tam sero et nOll ad honorem, sed ad COll­tumeliam potius invitata est, ut cum ea coleretur Priapuset Cloacina et Pavor et Pallor et Febris et cetera n011 11U­mina colendorum, sed crimina colentinm?

b) Augustin. civ. dei II 14: Sed eum (sc. Platonem) tamen,quando quidem ipsi voluut semideum, praeferendumesse censemus si non Romulo et Herculi . . . ., eerte velPriapo a!icui Cynocephalo, post,remo vel Febri, quae Ho­mani numina partim peregrina receperunt, partim sua. pro­pria sacraverunt.

4. Ifest. p. 142 L. (154 M.) s. v. Mutini Titini sa­cellum fuit in Veliis, adversull1 'j- ll1utum MusteUinumin angi<portu), de quo aris sublatis balneariasunt <f)acta domus On. D<omitii> Calvini, CUIll man-

5 sisset ab urbe condita <ad pri)ncipatull1 Augustiet sancte cultum

manifestum est,<s)extum et

<diver>ticulum

De Mutiuo Titino 423

col. 206. Jordau, Topographie I 2 p. 419 n. 134. Wissowa, ltel."p. 243 n. 4), novissimi eclitoris exemplo lldbibere nolo; cf. p. 432.

Commemorasse hoc loco satis 11abeo autoschediasma gloss. 8alo­monis (ed. August. Hain 14134. VouHieme Berol. 100, .cf. CGIL Ip. 16788.), quod Goetz laudat in Tha8. emend. s. v. tutulu8:Tutulus sacerdos minorum deorum ut priapus (,h. e. Tntnnus' Goetz;cx Fulgent. expos. serm. ant. 14: Varto in pontificaliblls ait tutulossllcerdotes did brevium de01'11m, cf. schoL ad Attonis polipt. p. 43tJr. 77 cd. Goetz).

Haec testimonia perlegenti aatis apparet Mutinum Titi~

num phallicum fuisse deum antiquissimum, siquidem ,ab urbeeondita' eolebatur, humanique generis feeunditati prospexisse:ante nuptias quidem vi'rgines, priusquam togarn praetextamdeponerent 1), huie deo in sacello in Veliis sito saeri:fieabant;inter ipsas aulern nuptiarum caerimonias, ut fecllndae fierentsimulque a malonlm lluminum impetu immunes 2), dei pludlumexperiebantur S), quem ritum immanem tempore eultuqueprocedente mitigatulll esse ac postremo prorsus intercidissetuo iure conicias; omnino denique in coniugiis opem eiusvaluisse eonsentanemll est. His autem officiis Mutinus utrumsese continuerit an omnibus animalibus atque ipsi terrae fe~

cunditatem dederit, testimoniis destituti discernere iam nonpossumus. Haliquulll taman nominum testimonium, quo acou­ratio1'am notitiam eins consequamur. Variant sane fonnae,quae traduntur: atque prio1'i8 quidam nominis antiquissimaforma haud dubium quin apud Lucilium axstet, quippe quivetarem dipthongum, quamquam eil. i8m ante illam aetatemex consuetudine sermonis evanllerat atque buic poetae ipsiin usu non arat, tamen in hoc nomine ut sacro servavarit.Hane varo scripturam antiquam non' permansisse Var1'o etFestus auctores sunt, qui ex recentiore pronuntiandi eonsue­tudine vocalem u scripsernnt. Da mediae autem syllabaevocali atque alterius nominis omu] forma iudicium haud ita

') Cf. Wis:;owll., !tel." p. 243 n. 4. E. Samter, Gehurt, Hochlleitnnd Tod, Lips. 1911 p.92 n.3. Weiureich 1. c.

') Cf. A. Rossbnch, Untersuchungen übel' die römische Ehe, Stnttg.18j3 p. 369 sS. M. P. NiJSSOIl, Griech. Feste p. 366 s. E. Fehrle, Diekultische Keuschheit, RGVV VI 1910 p.42. Weill1'eich l. c. H. J:Rose,The Roman Questions oE Plutarch, thon. 1924 p. 84 s. 88.

3) Hic ritus, quem tantopere scriptores ecclesiustiei indignantur,quo tempore intel' nuptias perpetratus sit, 110n constat (cf. H. BlÜmner,Röm. Privataltertiimer p. 361 n, 3); videtul' autern in tlmlamo nonminus ql1am in sacello ipso fieri potuisse.

424 IL Herter

promptum videtur, OUUl Festum ,Mutinus Titinus' scripsissecertum sit, Varro utrum ,<Mutinus) Tutinus' an ,MutunusTutunus' scripsisse videatur, inter Lactantii auctoritatem etoeterorum patrum ecclesiae dubii haereamus. Praeproperequidem Agahd (ad Varr. ant. div. XIV fr.59 p. 176 adn.)maiori numero accessit ,Mutunum Tutunum' apud Varronemfnisse ratus; eqnidem a Varrone utramque scripturam pro­latam esse aut certe in libris iam satis antiquis temporibusformas variasse oenseo. Sed ut in prius nomen priore 1000

inquiramus, formam quae est ,Mutinus' antiquiorem esse velI,ucilii et Festi consensu probatur; accedit, ut eodem suffixo(inus) aliorum deorum ,minutorum' nomina haud pauca for­mata esse inveniamus, quae F. Stolz, Aroll. f. lat. Lex. X1898 p. 167ss., collegit (cf. Usener, Götternamen p.8). Ra­dicem autem ,mut' eandem esse quam in vocabulo ,muto'(,mutonium') dudumconstat 1); Mutinus igitur intellegi poteratquasi ,mutoniatus' (cf. p. 425 n. 2) deus magno mutone instructus,sed antiquioribus temporiblls hoc fieri nondum poterat, cumRomani deos haud ferme ad humanum modum cogitationeinformabant. Intellegebatur igitur tune deus, qui mutonisactibus praesideret, eins potissimum mutonis i. e. pali, quoprimitus mala averruncandi causa novae nuptae devirginataeesse videntur 2). Sed mittamus prisca tempora. Vocabulumappellativum ,mut(t)o" eum LueiIii aetate in usu fuisset,

1) ]am Salmasius, Plin. r';xerc. p. 219b, nomen dei a Graeco VOCR­

bu1o/H'HoS (Hesych. s. v. fkVHOS' (vveos. ual r.o rvvatuE1ov) derivaverat,quod a Llttino quod est ,muto' a.lienurn non esse videtur (cf. A. Sonoy,Arch. f. lat. Lex. X 1898 p. 382s.); duas vocabuli Graecl notiones inLI\tino quoque sermone entltre F. Holthausen, Zeitsehr. f. vergl. Sprach.forsch. XLVI 1914 p. 178 s., ostendit, cum vocabula ,mutus' et ,muto'(,Stummel') inter se cognata esse doceret. Mytonem tamen, Mytilenarumurbis eponymum, quem iam Th. Panofka, Terracotten des Museumszu Bel'lin, Berot 1842 p. 106, et Usener, Götternamen p. 327 s.(cf. Gruppe, Griech. Myth. p. 853 n. 6), cum Mutino comparaverunt,ab his vocabulis seiuogas "madeo.

2) Videtur igitur ex hoc ritu deus ortus esse velut Pilumnus expHi usu sol1emni (L. Deubner, Neue Jahrb. XIV 1911 p. 332 sS.; cf.nune 'Ohantepie da Ia Saussaye, Lehrb. d. Religionsgeaeb.4 p. 431 as.H. J. Rose, Journ. rom. stud. HI 1913 p. 233 Rom. Quest. p. 78 s.);

cl1im mutonem homines, cum numen quoddam ei inesse diviuumpaulatim animos indl1xissent (vdut Termino), forma derivativa appel­htre potuisse non videntur: an LllCilillS (p. 421 n. 2) vetllstissi1l1umusum vocabl1li mutiullS (= muto) servavit?

De MlItino TitillO 425

paulatim obsolevit 1); in loeum eins successit vocabulum ,mu­tnnium' non minus sordidum, quod 1. p. Chr. n. saeculoerebrius dictum esse videmus 2). Homines igitur Homani eumdei Mulini nomen pronuntiarent, huius vocabuli admonitifaeile eo deducebantur, ut suffixo corrupto ,Mutunum' aumappellarent 3), praesertim eum exempla huius terminationisin deorum nominibus (velut Neptuni, Portuni) non deesseviderentnr. Quo autern tempore novam hane formam ortamesse putabimus? Antiquitus Romanos non ,mutunium', sed,mutonium' dixisse et Lucilii v. 959 4) usu et vocabuli rationedemonstratur, quod ut ,lenonius, fullonius' ab 60 quod ast,muto' derivaturn, cum prima adiectivum fuisset, mox prosubstantivo positum esse F. Marx ad illum versum Luciliiadnotavit. Primo aulern p. Chr. n. saeculo 0 in u abierat,

') Hoc voeabulnm eum vivmn esset LucH. 307 usurpavllrat, abhoc Hol'. sat. I 2, 68 sumpsisse iam veteres intel'pretes animadverterunt;postell. i8 gl'ammatiens, ad qnem glossa eod. Leid. 191 3 apo G. Loewe,Pl'odromus p. 304 (muto priapns) redit, nnus co usus est. Tamen ingente Titia eognominis loco mansisse testes Q. Titius Mutto ,homosol'didisslmus' (Oie. pro Scanl"O 23. pro Fund. fr. 1) et T. Titins T. f.Mutto Aqllileiensi8 (Oll, V 1412. 8473, cf. Holder, Altkelt. SpracllschlltzII 6(6); cf. Mentulllm Oatllllianum. In vocabulo appellativo t litteraplemmque geminllhatur (sicut in voeabulo ,littera'), in eognornillesernper, id qnod erltt exspeetandum (F. Sommer, Handb. der lat. Laut·u. Formenlehre 2. 3 p. 202 88. Stolz·Leumanu, Lat. Laut· n. Formenlehrep.1428., cf. etiam Holthansen I. e. p. 179); in dei Mutini nomine nongeminabatnr, eum letus in prima Syllllbll non esset: ,muttonium' exposteriorum temporum eonsuetudine nonnmnqllam in glos8iB Ps.-Philo­xeni (p. 425 n. 4) scripturn videtul" es~e.

2) Mutuninm CIL IV 1939 CLE 231, 2. muthunillm CIL IV 1940.mutunium neo,; OGIL III 351, 46. mutnnilltus Priap. 52, 10 (eorl'.Buceheler). Mllrt. III 73, 1 ct XI 63,2. In Priap. 72, 2 ,mutinio' legunt,sed ,mutunio' eorrigtmdllm videtnl' (ef.,mutiniatus' v. I. Priap. 52,10),nisi forte quod in ,pluribns' eodieibus traditur ,mutino' pro reetohabere mavis. De correpta syllaba prima adiectivi cf. Usener, Glitter­namen p. 327. F. Man, Molossische und bakeheische Wortrormell,Lips. 1922 p. 31 8.

3) Hune in modnm novam formam ortam esse eH.am Stolzins I. e.p. 169 videtur arbitl'atus esse.

') OGIL II p. 131,61 (p. 2321\1U nr. 56 LlIistnor): muttouillm ni.!0­

ßau"avl:ov (i. e. :reOßaIJKaVtOv) 110'/),,/<;1,00$ (ex Fusto ? cf. G. Gnatz, CGlLI p.31. P. Wessner ibd. p.3(6). OGlL II p. 131,62 (nr.57 L.): mut·tonills neO{JCHJ>taVtOv. Ibd. p' 132,5 (nr. 64 L.): mutoninm ni.!0u{fetHY..Ibid. p. 132,12 (ur. 71 L.): mutoninm nvQ,:"vtGv. Cf. G. Loewe, Pro­dromns p. 302 SS.

426 H. Herte I'

vulgari videlicet illa pronllntiandi ratione, qua pro eo quodest ,sobrius' ,suber' , pro ,formosns' Jormunsus' dieebant(Stolz I. c. Marx, Mol. und bakeb. Wortformen p. 31 s.);quam pronuntiationem in Priapeis inveniri mirum non est,cum voeabulum ipsul11 ex trivio hos poetas arripuisse appa­reat. Iam vel'O Varronis temporibus vulgus u pro 0 pronun­tiare eoepisse quis est qni neget (F. Sommer, Handb. d. lat.Laut· u. Formenlehre 2.3 p. 68)? Verisimillimllm igitur est deinominis novam formam, quae est ,Mutunns', iam 1. a. Chr.n. saeclllo in usum venisse, ipsulll autem Varronem deumvuJgarem vulgari nomine appellasse vel potius ntramque no­mil1is formam exhibuisse.

Iam in posterills nomen inquiramus; cuius formam anti­quissimam apud Festum exstare apertum est. Haee autemforma, quae est ,Titinus', paulatim in eam formam depravataest, qnae apud Lactal1tium legitur ,Tutinus'; quam ita natamesse A. Sonny, Arch. f. lat. Lex. X 1898 p. 383, inteJlexit, utvoeali:; u, quae in prima syJlaba nominis :Mutini erat, eademin primam alterius nominis irreperet, eUll1 duo haee nominapronuntiando plerumque inter se continuarentur; annomi­natiol1em enim in sermone sacro multum valuisse suo iurenuper contendit H. GÜntert, Von der Sprache der Götter undGeister, HaI. 1921 p.68. In eo tamen haud minimum fuisseexistimo momentum, quod hoc modo Dotione vocabuli quodest ,tutus' oblata quid nomen signifiearet homines faeiliusintellegere posse sibi videbantur (cf. p. 430). Mox pro nativosuffixo -inus- non modo in nomen Mutini, sed etiam in nomenTutini novum illud suffixum -unus- iilatum esse quid mirum?Apparet igitur ab antiquissima forma, quae est ,Titinus"proficisei debere si quis originem IlUius nominis expliearevelit; falsa veriloquia, quae recentioribus formis nituntur,non iam curamus 1). Ab antiquissima forma primus A. SonnyI. c. aliique postea (F. Marx ad LuciI. v. 78; G. Wissowa,Ges. Abhand\. p. 325 n. 1; al.) explicationem nominis repe­tiverunt F. Buechelerum secuti, qui antea Arch. f. lat. Lex. II1885 p. 118 ss. et 508 vocabulo ,titus', quod genus aliquod

1) Pleraqne Peter co!. 205 8. enumeravit. Nihil Titino fnit cumTutano, quem Usener, Kleine Schriften IV p. 16 not. (cf. P. Sltl'ltsin,HeHos und Kemuno8, Aenop. 1924 p. 39) et Götternamen p. 327 (antoemu iam J. A. Hartung, Die Religion der Römer, Er!. 1836 II p. 258),eUl1dem fnisse putavit, cf. vVeinreich 1. c. Cf. etiam p. 430 n. 1.

Do Mlltino 'ritino .+27

columbarum agrestium significat 1), simili modo atque voca­bulo turturis notionem phalli subieetam esse testimonio ve­teris scholiastae ad Pers. 1,20 2

) demonstraverat. Atqui hanesignifieationem obscaenam tam antiquam tamque frequentem1'uisse, ut priscus deus inde nomen acciperet, quis est quieredat? Neque enim verum est, (juod G. Kaibel, GGN 1901p. 49058., aliiqne eo auetore eontenderunt radicem tit- iaminde ab omni antiquitate phallicam notionem habuisse. Ti­tanas quidem, quorum in nomine vil11 inesse Kaibeliuspntavit, ithyphallico5 antiqnitus fnisse M. Pohlenz, NeueJahrb. XIX 1916 p. 57888., SUD iure negavit (item JL Bappapo Rosoh. s. v. Titanen col. 990); fuenmt sane, qui priscoshos deos inter iJeovr; Tl:f!tanrooStr; referrent (Phot. et Suid. s.v. Tttii,'ac; ßoiiv) , fuerunt, qui ntii'lla traderent nau}Sl2aot'I/1Jvocari (Hesych. s. v. ntal1) sive 'Xh:au5o'J! 'Xal netroArjli (Eustath.S 279 p. 985,51), sed ioco hoc nomen ita usurpariEustathius l. c. diserte dixit aliitque locis (A 370 p. 849,55et iJ 335 p. 1597, 29) ab verbo nral1i&tl1 in turpem sensumdetorto bn:s{vc.t'V sc. 1:0 atOOl011) hoc nomen derivarificavit: comici igitur poetae ludum, qui vetere ilIa etymologia.obscaene abusus esset, .grammaticorum illis Ioeis subessePohlenz rectissime p. 580 s. exposuit (cf. A. lVIeineke, FCG Ip. 1008. 411. F. Solmsen, lag. Forsch. XXX 1912 p. 37 not.Bapp 1. Veram antem nominis Titanum nuperA. Nehring, Glotta XIV 1925 p. 1538S., ab Asiae (minoris)incolis antlquissimis repetivit ll) eonmdemque sermoni eetera

') Ac! ea, qnae Buechelerus congessit (cf. A. W. Thompson, CIass.Phil. XIII 1918 p. 21 s.) adele haec: titus (Polem. Silv. Ll\>t.ol'c. [ChrOIl.min. IJ p. 543,26 M.). titos palumbes (Lib. gloss. p. 564 nr. 231 ed.Brit. ex Jsidor. etym. XII 7,62). tetlt (Serv. ecI. 1, cf. Walde,Etym. Wörterbuch 2' S. Y. ticio (Not. 'l'ir. 102, inde ticiunculus (ibd.102, 12 titinnglus (Polem. Silv. Laterc. ]J. 261\'1.) i. 0. titiunculusI.M. Niedermann, Jelg. Forsch. XXVI 190H p. 56 n. 1). G. Goetz in'rhos. emend. confert ,pipio, pipiunculns', ef. imprimis eGlL 11347, 12 enm IV 377,18 (W. M. Chtss. PhiI. XIII 1918 p. 8).

2) Titos dicH Romanos senatores aut 11. 'rito Tntio regeSabinorum ant certe a membri virilis magnilndine dicti tili.' Lyd. demag. I 19 priorem explicationem Persio ipsi tribnit, nlteram omittit.Cf. Riv. fil. XL 1912 p. 36, 202.

3) P. Kretschmer, Glotta XIV IH25 p. ;309 s., nomen 'l'itmmm,protindogermanicum' habet" i. e. lingnae oomm Illdogormanornm IH1­

scribit, qui ante Graecos in Grao('.iam Asiamque immigmv€\nmt pTi.scorumque incolanun sermoni mulla do suo immisen€\l'unt.

428 H. Herter

nomina, quae Kaibelius aJlegaverat, tribuit Tt7:lU';, Tnv6r;,Tl7:VeOt, item nomina gtrllsca, inter quae principem locumpraenomen Tilus tenet 1). Vocabulum autem 7:l7:t~, quod Phot.s. v. et aviculam parvam et membrum sive virile sive mu­liebre significare dicit 2), cum his nominibus coniungendumnon est, quippe quod aviculae voce imitanda formatum esseappareat sieut voeabula titiare, ndl;sw (cf. pipare, ~m;ll;sw),

tn:(t)vßtl;sw, ipsum denique nomen columbae agrestis ,titus';avicularnm autem haec nomina postea ut aHa complura inobscaenum sensum abierunt (Nehring p. 155 ss. 168 S.)3).Igitur phallicam vim oum in vocabulis titus et 'Ctdc; non anti­quitus, in iIIis autem nominibus numquam fuisse eoncedendumsit, ne 'ritini quidem in nomine aPlJaret, falsique suntii viri doeti, qui Panda Cela aliisque Imius generis numinibuscomparatis duplici nomine Mutini Titini contrarias partesprovinciae eius comprehendi et utriusque sexus naturamsignificari putaverunt 4).

') Refutavit autem 80lmsenii sententiam (Idg. Forsch. XXX HH2p. 32 ss. cf. 10), qui partim priores viral! doctos Eecutus Tityi, Tityrorum,Titi, Titiae, ipsius denique ut videtur ,Tituni' nomina a I'adice tu(,schwellen') reduplicata esse putlwel'at, cf. A. B. Cook, Zeus I 1914p. 655 s. n. 2. Titini quidam nomen ab hac radice derivari val pl'optereanon potest, quod vocaJis n postea ut dixi in secundam syJlnbamillata est; form 11m antem ,Titunus' nmquam fuisse nego.

2) Phot. s. v. udr;' Pqa'l)) of!vUhov' cffll"alvet nai Ta rVVC€tlHli:ovalOOLOv' l:tdr; ru'q 11 niqilor;. Cf. AeL Dionys. fl'. 87 Schw.

3) Pl'aenomen Titus, quod A. Zimmermann, Mus. Rhen. L 1895p. 159 s., Arch. f. 1at. Lex. IX 1896 p. 592, Zeitschr. f. Sprach­forsch. L 1922 p. 148 s., atque M. Niedermanu, Forsch. XXVI1909 p. 55 ss., columbae impositum esse putaverunt, Nehring p. 156recte a nomine columbne seiunxit atque hanc a vocis sonitu appeJlata,messe docuit (item iam Buecheler L c. p. 118 s.; cf. P. Wessnel' CGlLI p. 342); potuit in hnius rei Rl'gllmentllm etiam form am ,teta' (p.427n. 1) vertere. Quod vero phaJlum qnoque pl'oprio vocabulo primitusdesignatum esse non (p. 156 s.), tl'ia vocabula a interse diversa exstitisse hand ita verisimile puto. Ceterum vocabulumobscaeuum 'ElTor; in Graecol'um sermone non fuit; aplld Hesych. enims. v. 'IÄc!oJ1J illinria Kaibelium hoc vocabulum in verba scriptoris in­culcasse in dias. meu p. 56 s. exposni. Saltationem, cui nomen fuit'l'itius, a Sex. Titio denominatam esse quid est cur Cicel'Oni Brut. 225diffidamus explicallti (cf. Sonny I. c. p. 383 not.)?

') Ceterum ut vocabu1um titus obscaenam notionem antiquitushabuisse fingam, quomodo nominis Mutioi notioui contraria esse potuithaec radix, qUllm ipsam qlloque plerumque membrum virile, nonmuJiebre signilicllre videmus? Quid qnod E. Lattes, Arene e Roma V

De Mntino Titino 429

Reeta nominis Titini explicatio aJiavia assequenda est,atque ea quidam, quam feliciter in nominibus mnltorumhuiu!! generis dearum explicandis Schulzii vestigia secutusW. F. OUo, Mus. Rhen. LXIV 190B p. 449 ss., ingressns est(cf. Wissowa, Rel.!! p.33. E. Eicke!, Der altrömische Gottes­begriff, Lips. 1921 p. 56 ss.). Is enim demonstravit e numeroeOfum deorum minutorum, quos Varro XIV. libro antiquita­turn divinarum tractavit, multas olim deos gentlliciospostea a pontificibus in indigitamenta receptos ab illo deni­que ,viro Romanorum eruditissimo' quibusvis nominum ved­loquiis niso in numero deorum ,certorum' relatos esse. Re­putantibus igitur exempla ab Ottone colleeta - quorum maximead nostram rem faciunt Sentinus, deus Sentiorum vel Senti­niorum, Hostilina, dea Hostiorum (Otto p. 454), Potina, deaPotinorum vel Potiniorum, StatiJinus, deus Statiliorum (p. 455),Rusina, dea Rusiorum vel Uusiniorum (p. 456) - dllbium essenon potest, quin Titinus deus Titiorum (sive Titiniorum) fuerit.Ceterum gentem aJiquam'in saeello iHo Veliimsi sacra MutiniTitini procurasse iam H. Jordan, Topographie II p. 257,opinatus est. Mutinus igitur, quia praecipua renerationea Titiis colebatur, eodem modo ab his eognomen videtlll'traxisse quo Minerva Matusia a Matusiis (Schulze, Lat. Eigen­namen p. 200) ,eI Ianus Curiatius a Curiatiis (Otto p. 450) velLares Hostilii ab Hostiliis (Otto, Arch. f. lat. Lex. XV 1908p.120. Wiener Stud. XXXIV 1912 p. 321 s.). Haud perperamtamen fortasse iudicabimus, si Titinum, denm Titiorum, primosui iurig fuisse, postea eum Mutino quasi cohlilesisse statue­mus , id quod neseio an inde colligi possit, quod scriptoresecclesiastici aut haec duo nomina quasi diversorum deorumdisiunguntl) ant alterutrum solum proponunt. Quodsi taliumdeorum gentiliciorum cultum ex. mortuorum venerationeortum eSRe eum Bickelio p. 60 ss. suspicamur, hune deumfecunditatis auctorem in numero eorum fuisse mirum Donest. Sed utut haee res sese babet, Mutinus, quem a prin­cipio inter numina popularia fnisse certum est, satis antiquis

1902 col. 539 s. n. 1, item atque olim Salmasius rem ita invertit, ntpriore nomine enm voeabulo Graeeo ftvn6S (p. 424 n. 1) eomparatosexum muliebrem in Mutini Titini nomine Tariore exemplo 10co prioJ'emesse confirmaret?

I) Cf. tamen Varr. Bat. Men. 506 B.: Anna ae Peranna. (Wissowaapo PW s. v. c@l. 2224).

430 H. Hertel'

tell1poribus Titinus cognominatus est, ut duo nomina Inunanomore ha,bere videretur (cf. Otto, Wiener Stud. XXXIV 1912p. 326). Tell1poris autem longinquitate alterum nomen adgentell1 Titiorum pertinere prorsus obliti homines deum Tu­tinul1l vooare consueverunt; quodsi tutorem aum intellectumesse recte conieoi, in eius rei testimonium hoc nomen afferripotest falsas deorum gentiliciorum nominum etymoJogias nonomnes a Varrone excogitatas, sed }Jartim ex cOtllmuni opi­nione sumptas esse, id quod Bickel p. 66 ss. (cf. PhW 1921col. 838 n. 3) confirmavit, Wissowa, Herm. LVI 1921 p. 122s., non prorsus negavit 1). Apud Varronem autf:lm hic deusvere phallieus cum aliis eiusdem generis numinibus eongre­gatus erat, quae non omnia a prineipio officiis nuptialibusfuneta erant velut Prema et Subigus, qui ab ipso vulgo adrem veneream relati esse videntur (Wissowa, Ges. Abh. p.319.Herm. I. c. p.124. Bickel I. c. p.34. PhW 1921 col. 834 noL).

Iam videmus Carolul1l Lenormant eosqae qui ad eiussententiarn aeeesserunt 2) verum fm'tasse invenisse, eum Mu­tinum Titinulll effictul1l esse crederent in denario a Q. Titioanno 90 fere a. Chr. n. percusso et a Traiano restituto: atenim effingebatur non ut suo nomine simile nomen eiusgentis designaret (,comme type parlant'), sed ex ea videlieetcausa, quod proprius eins deus fuit. In hoc antem denario,

') Infeliciter aceidit, quod Val'l'onis etymologiam testes ipsam nonafferullt: sed euro deum Tlltinum sive Tutunum eum voeasse eertumsit, unde Imius llominis veriloquium eum petivisse putaml1s nisi averbotuendi? Quam faeile autem hominibus Imius verbi in mentem venerit,inde poteris intelJegere, quod non modo nostra aetate hanc vim inTutini nomine inesse multi sibi persuaserunt, sed etiam antiquis tem­poribus Titanas Tutanos esse interpretabantur Commodiano lnstr. I20, 1 teste (iocum tamen scriptoris esse arbitratur P. L. Oiceri, Riv.fil. XLII 1914 p. 576). Cf. Paul. ex Festo s. v. tituli.

2) Oh. Lenormant, Rev. 11UI11. 1838 p. 11 s. el Nouvelle galeriemythologique p. 6. Secuti eum sunt A. de Longperier, Rev. num. 1839p. 178 ss. (= illuvres ed. G. Sehlnmberger vol. II Par. 1883 p. 15 ss.)aliique multi, imprimis catalogorum scriptores (p. 431 n. 1). De con­iecturis priorum' cf. Eckhal, Doctr. num. veto V p. 325. H. Cohen,Monnaies de la republique rom. communement appelees medailles eon­sulaires, Paris J857 p. 314. Duc de B1acas, Hist. de la mOllIlaieromaine par Th. Mommsen II Par. 1870 p. 411 S. n. 2. De capitibusillis marmoreis ad Iani form am inter se coniunetis, quae L011gperierp. 182 s. (19) Baechi imberbis et Mutini Titini esse arbitratur, eumimago praesto mihi non sit, EnI}XW.

De Mutino 'l'itillO 481

euius haud pauea exempla servata sunt I}, p111crum eiuseaput conspicitur bene capillatmn, diadematum, alat.mn, barbain acutum desinente insigne, omnino ad Hacehi similitudinemexpressum. Hune igitur deum hac iniagineC. Cavedopi, Ann. deH' lnst. XI 1839 p. 316 s. (cf. E. da Chanot,IGaz. areh. I 1875 p. llO ss.), putavit, praesertim cum eundemimberbem a Q. Titio in alio denario (BabeloD ur. 2. Grneberlur. 2225j8) effictum esse videret. Melin8 tamen Lenormantlhoe caput cum eapite Priapi a Lampsacenis nummis impressoieomparayerat, qU6mdeum illi, eUin Bacehi :filium haberent,patris simillimum facere consueverant. Differunt sane non-inihil deus Q. Titii et Priapus Lampsacenus cum aliis rebus:tum alis, quas iIIi ut alii8 numinibus phallicis Titius addidit,l.differt etiam Pegasi imago, qua utriusque nummi pars!aversa ornata est: tanta igitur similitudo non est, ut denariuslTitii ex tetradrachmis Lampsacenorum expressus esse videa-Itur; attamen necellsitudinem quandam inter hos nummosiintercedere haud facile negaveris, praesertim eum utraqueipars utrique respondeat. Quid si Titins ilIe suae gentis denma Priapo haud diversum esse credidit? Varronem certe Muti-;num Titinum eundem habuisse atque Priapum Angustinns(cf. ill1primis test. 2 e) testis est; at ipsius hoc fuit commen­tum vel paucorum hominum: populi 'universi hane opinionemfuisse statui non potest. Varronis enim aetate nomen MutiniTitini in ore vuigi esse adeo non desierat, nt eius formu;vulgari pronuntiatione aliquantum mutaretur; hoc antern,argumento probatur hUDe deum paulatim ad Immiliores velmsticos descendisse: in urbe Augusti temporibus saeellum.eius adeo fuit desertl1ll1, ut aris sl1blatis balnearia de eofaeerent idque ea aetate, qua veteres religiones reviviscerentatque templa vetusta restituerentur (cf. A. D. Nock, Class.Rev. XXXIX 1925 p. 60 ss.). Priapus igitllr deus eius similli­mus, cum animos hominum non modo in:fimorulIl, sed clarorumnobiliumque tune teneret, tamen in sacellnm veteris dei nonpenetravit 2} neque cultu eonfuso pristinam iIIi religioneni

') Cf. imprimis .E. Babelon, Monuaies de la repnblique rOn111.ine IIiPar. 1886 p. 489 $. nr. 1. H. A. Gruebel', Coins of the roman republi~

in the British Museum, Lond.191O, vol. I nr.2220-24 tab. XXXVI 1;2) Vides, qnam temere Maggi in edit. Priap. p. 25 sacellum Priapi,

quo Priap. 21. pertillere putat, idem esse atque vetustissimum ilIudMuHni saeellum coniecerit. Cetel'l1m iam Ji'. Jj'iedler, Antike erotiseh~

Bildwerke in Houbeus röm. Antiquarium, Castr. Veto 1839 p. 13 S.'

Mutillum a Priapo snmmotum esse intellexerat.

432 H. Harter: Da Mutino Titino

restituit. Aliis tamen Ioeis etiamtum enltum Mutini Titinidumase Festus i. e. Verrins Flaccus testari videtur, cum adid tempus aum eoli tempore significat; qllamdillvero permanserit ignoramus. Fuerit sane apud rusticos eon­suetudinis temwissimos etiam posterioribus saeculis in ali­quo numero atque honore: Priapum qui adorabant, Mutinumnon eurabant. Patres vero ecclesiae ex Varronis libris UID­bram excitasse videntur; vivos cultus qui impugnabant, iisilla aetate non eum Mutino, sed eUID Priapo res fuit.

Bonnae.Hans Hertel'.