De Latine dicendi normis quas criptores recentiores (vel neoterici) ervae videntur Terentius Tunberg

Quamvis imperium Romanum in Europ regionibus ad occidentem pectantibus culo po Chrium natum quinto exinctum eet, homines docti, qui eas regiones incolebant, res maioris momenti ermone Latino uque ad culum duodeviceimum tractare pergebant. Tantum igitur per temporis patium lingua Latina orebat: qu ne noro quidem culo ad interitum adducta e - aliquot enim adhuc homines Latine cribunt loquunturque. At inde a culo quinto extove po Chrium natum nullius gentis propria e lingua Latina: nemo latinitatem, ut ita dicamus, una cum lacte materno bibit. Nam ver latinitatis fontes, quamvis nullo culo non fuerint homines, qui Latine loquebantur et cribebant, inde ab ultimis criptoribus Romanis uque ad vitam noram emper in libris et litteris reperiuntur. Quam ob cauam, eti novis additis vocabulis et veterum vocum enibus hinc illinc auctis ad res et cogitationes emper accommodabatur novas hominibuque antiquis inauditas, multo tamen minus mutabatur lingua Latina quam lingu vernacul. Exeunte autem medio illo vo, quod vocatur, hoc e culo quarto decimo et ineunte quinto decimo, ad ingulas artes et diciplinas cholaicas tantopere accommodabatur lingua Latina ut theologorum, dialecticorum, legiarum, modiarum (ea nomina illis culis ad tales cholaicos nominandos adhibebantur) ermones a compage et conructione verborum apud veteres auctores conpicua magis magique declinare cperint. Periculum erat ne ermo Latinus in tot latinitates evaderet, quot tum erant diciplin cholaic. Alii vero, qui udia humanitatis protebantur eamque ob cauam humani appellabantur, quorum ecta et peruaio primum in Italia iisdem illis annis exorta e, hoc periculum luce clarius perpexerunt. Qui cum hac de caua, tum ob alias cauas, uos quales edulo et impigre hortabantur ut norm Latine cribendi et dicendi ad veterum auctorum, hoc e claicorum, qui ita nominantur, uum revocarentur. Quorum veigiis initerunt plerique omnes, qui Latine cribentes culis inequentibus inclaruerunt, quamquam voces aliquot et locutiones medio illo vo exort numquam penitus unt ublat, apud eos prertim qui ius vel theologiam protebantur.

Nonnulli autem credere volunt, quos inter numerantur quidam rerum gearum vel peritiimi,[1] linguam Latinam totum per medium vum quodammodo vivam fuie: at udiorum humanitatis fautores omnia genera cribendi et loquendi ad exempla veterum Romanorum et prcipue Ciceronis revocantes ermonem Latinum ad interitum redegie. Tantum autem abe ut eam ermonis curam a udiorum humanitatis fautoribus adhibitam litteris Latinis exitio fuie credamus, ut linguam Latinam propter normas dicendi ab humanitatis udiois reitutas multo diutius in uu manie afrmare audeamus. Cuius rei documenta cum multis e fontibus elucent, tum prcipue in libro inveniuntur optimo, quem his noviimis annis compouit Ioephus IJewijn, profeor Lovanienis.[2]

Pauciimi quidem Ciceroniani, qui tunc vocabantur, et extremarum partium ectatores, omnem ermonem Latinum dictis et locutionibus Ciceronis et eius qualium circumcribere cupiebant: at plerique criptores qui aut litterarum renacentium tate aut culis etiam recentioribus oruerunt, ut maximi Ciceronem, maximi Carem imabant permultaque ex his duobus ibi deumebant, ita tamen verba et locutiones ex aliis Latinitatis auctoribus antiquis, vel ex iis qui Ciceronis tate oruerant, vel ex iis qui ub imperatoribus vixerant, libenter unt mutuati.[3] Quorum perpauci, i res antiquis hominibus inauditas tractandi neceitas inciderat, a vocibus poerioris latinitatis adhibendis aut novis ngendis prorus abhorrebant.[4] Ex hoc lingu Latin uu communi unt exorta commoda nonnulla. Omnes enim eloquenti candidati normas Latini ermonis, utpote qu apud eos auctores, qui a tempore Ciceronis uque ad Quintiliani tatem oruient, magnam partem invenirentur,[5] haud magno negotio dicere et agnocere poterant. Exceptis quibusdam altercationibus, qu ineunte tate litterarum renacentium inter 'Ciceronianos' et 'Apuleianos' et alios extremarum partium ectatores ort unt, conenus quidam de dicendi normis inter doctos homines fuie videtur.[6] Quocirca, quamvis lingu vernacul ad artes liberales et ad diciplinas in academiis tractandas magis magique uurparentur, lingu Latin uus communis diu perabat.[7]

Lingu Latin uus eti haud umquam funditus ublatus valde tamen his tribus culis noviimis minutus e. Nam in Italia ipa ut terram illam intueamur, ubi udia humanitatis c. XIV ad vitam, ut ita dicamus, primo unt revocata eruditi homines iam ineunte culo exto decimo a conuetudine Latine loquendi et cribendi decicere cperunt, linguaque vernacula, prertim ermo Tucus, in lingu Latin locum magis magique apud eos ubituebatur. Aliis in regionibus, velut in candinavia, velut in Batavia, multo diutius, hoc e in culum duodeviceimum, etiam in undeviceimum uque, Latine loqui et cribere pergebant docti et eruditi homines.[8]

Nos igitur, quicumque tate nora Latine loqui cribereve cupimus, i quot et quales in litteris Latinis recentioribus fuerint progreus coniderare voluerimus, aliquid utile dicere poterimus: ipos videlicet litterarum renatarum prceptores et alios, qui eorum veigiis initerint, pecimina nobis ermonis Latini tradidie, qui non olum ad commercia cholaica, ed etiam ad cottidiana et familiaria accommodari poet.

Haud ane eri pote ut omnia verba et omnes locutiones, prertim familiariter colloquentium et confabulantium, a Cicerone et Care olis expetantur quamquam hos duos tamquam principes conituere volumus, id quod bonarum litterarum prceptores emper factitaverunt. Permulti autem, qui oluta oratione criperunt, iique Romani et antiqui, quales unt eneca, Quintus Curtius, Plinius Iunior, Quintilianus, alii multi, etiam pt,[9] prertim Horatius et Ovidius, locutiones nobis verbaque apta prbent, qu nec apud Ciceronem nec apud Carem leguntur. At his locutionibus haud facile carebimus (quippe quibus verborum ubertas et volubilitas permultum augeantur), i copiam quandam verborum et locutionum in promptu habere voluerimus quibus qulibet mentis ena non olum expedite, ed etiam eleganter exprimamus.

Non alia prcepta apud eloquenti prceptores optimos leguntur, qui inde ab tate litterarum renatarum oruerunt. Teis advocetur Marcus Antonius Muretus, qui anno 1526 in Gallia irpeque Gallica natus poea ummum locum inter oratores Italos meritus e. Hc unt eius verba:

Adhibebo iudicium, habebo dilectum (ic), et cum ex iis potiimum, qui antiquitatis ipi principes vii unt, Cicerone, Care, Terentio, aliis, quam plurima umpero, cum orationis me genus ad eorum exemplar, quam maxime potuero, conformaro, ex aliis quoque belliimum quodque carpam, et, quo quique maxime excelluie videbitur, id imitari atque exprimere conabor: neque in iis modo, quos paulo ante nominavi, ed in Tertulliano, Arnobio, Hieronymo, Auguino, Ambroio, et, quod magis mireris, Appuleio, Caiodoro, Martiano etiam et idonio Apollinari multa reperiam, quibus uo loco poitis oratio uberior et ornatior at. Et alibi, ed eodem in opuculo hc leguntur verba: Diu et ipe in eo errore veratus um, ut nii qui aut Ciceronis tate aut paulo ante vixient aut certe illi tati uppares fuient non atis dignos ee arbitrarer, quorum exemplo, qui Latine aut cribere aut loqui vellent, niterentur. ed poea, re tota mecum accuratius coniderata, vius ipi mihi um nimio plus mihi umere, qui de eneca, Livio, Valerio, Celo, Quinctiliano, Columella, utroque Plinio, Tacito, uetonio, Velleio, Q. Curtio, Lactantio aliique eiusmodi criptoribus ... temere pronuntiare auderem Etiami hoc demus, novata ee multa ab iis, qui po Ciceronem fuerunt, quid cau e cur ea reiicere debeamus? ... Equidem exiimo Ciceronem, i ad Quinctiliani et Plinii et Taciti tempora vitam producere potuiet, et Romanam linguam multis vocibus eleganter conformatis eorum udio auctam ac locupletatam vidiet, magnam eis gratiam habiturum atque illis vocibus cupide uurum fuie.[10]

Inveniebantur quidem initia ac fundamenta omnis eloquenti, qua orebant recentiores, in conructione verborum, in locutionibus, in vocibus, qu apud Ciceronem, Carem, Livium, Plinium, alios auctores probatos unt conpicu: at diligenter quoque unt legenda opera iporum neotericorum, qui veterum auctorum linguam ad res et ad cogitata nova bene accommodaverint. Audiantur verba Ioannis Georgii Walchii grammatici litterarumque Latinarum periti, qui ineunte c. XVIII oruit.

recentiores cum veteribus coniungendos ee exiimo, partim ut cognocamus quomodo illi veteres int imitati et facilius percipiamus ea adplicare et ad uum quendam adferre, qu in ipa Latinitate profecimus; partim, quia recentiores auctores maiori (ic) uavitate voluptateque leguntur, quam vetuiores, quoniam argumenta illorum tempori atque ingenio noro magis unt adcommodata.[11]

Quamvis igitur compages et conructio verborum atque dicendi formul edem apud nos permaneant, qu apud veteres auctores, et apud recentiores, qui quidem antiquos imitati int, crebro reperiantur, vocabula tamen nobis vel recentiima nonnumquam uurpanda vel prorus nova (eti perraro) unt ngenda. Quod nii per occaionem fecerimus, lingua Latina ad luum quendam redigetur, vel ad exercitia qudam, qu tantum in conclavibus cholaicis int utilia, ubi pueri puellque Romanos ee antiquos ee ngere point, nec ullum argumentum huius vit proprium tractare. Nequaquam negamus Latine dicendi, declamandi, colloquendi exercitationem in cholis utilem ee; qu utinam pius ad docendum adhibeatur! ed Latine loquendi uum paulo latius patere et ad plures pertinere poe credimus, quippe cuius ope commercia iucunda cum aliis, prertim cum alienigenis, qui quidem et ipi Latine ciant, frequentare queamus. Exemplum ad imitandum ab ipo Cicerone umatur, utpote a quo vocabula lingu Latin int addita nonnulla![12]

Quando conveniunt vocabula recentia et nova? Res cilicet multiplex et involuta, qu haud emper legibus prceptique niatur, cuius enus et intellectus ex ermonibus noris, e lectione aidua nobis quodammodo innacatur oporteat. Attamen hc prcepta, eaque generalia, fortae ab omnibus accipientur.

i quid nobis fuerit verbis exprimendum non olum hominibus Romanis inauditum, ed etiam cuius imile nihil apud auctores Romanos aut recentiores decribatur, ad voces tate recentiima ctas aut prorus novas confugere debemus. Nolumus in circumitionibus verborum ultra modum verari, id quod quidam Latine cribentes faciunt, qui prorus omnia vel recentiima et antiquis temporibus abona Ciceronis tantum vocibus decribere cupiant: qualem dicendi rationem vitare volumus, ne impediamur quominus expedite dicamus et ab auditoribus intellegamur.

At quibus vocabulis novis utemur? Idonea nonnumquam unt in promptu. Etenim nova vocabula Latina unt hice centum annis excogitata permulta. t autem interdum ut ua quique Latine loquendi udious nova proponat vocabula, propoitaque tueatur vel pertinaciime. piucule igitur accidit ut multa et inter e valde dicrepantia vocabula exent, quibus eadem res ignicetur. ynonymia (ut Martiani Capell vocabulo utamur) non e mala neque funea, dummodo ne verborum copia in confuionem quandam exeat et dicordiam. Itaque caute nonnumquam eligendum e (et perandum fore ut conenus aliquando exet maior). Exant lexica quibus talium vocabulorum (id e recentium et noviimorum) magna continetur copia.[13] Denique, i nihil idoneum his lexicis traditum e, aliquando, id quod upra diximus, vocabula nora ngamus oportet -- qualia cilicet a quam plurimis intellegantur.

Ad horas unius cuiuque diei computandas, nominandas, nocendas necee nobis e vocibus aliquando uti recentioribus. Nos enim omnino aliter atque veteres Romani olemus tempora computare. Non iam noctes noras in vigilias dividimus. Non iam olariis nitimur. Carebant horologiis mechanicis Romani antiqui - ne quid dicamus de electronicis. Neciebant horas uas in minutas et ecundas dipertire.[14]

Menes noros Nonis et Idibus non iam metimur. i tali modo tate nora emper loqui conati imus, necee nonnumquam it audientibus cunctari, cogitare, computare, ut tempus more Romano decriptum etiam ecundum rationem noram intellegant -- ne quid dicamus de eo quod annus Romanus paucioribus continebatur diebus quam annus noer! Nolumus enim quodam antiquitatis imitand udio id tantum efcere ut ermo noer impediatur norque voces a vita abon ee videantur.[15]

Haud abs re erit qudam de notis numeralibus, id e de rationibus numeros cribendi, hoc loco memorare. Homines Latine cribentes notas numerales ratione Arabica iam medio illo, quod appellatur, vo conformare cperunt: quam cribendi rationem ad fere omnem rerum magnitudinem decribendam multo commodiorem ee quam Romanam compererunt. Litterulas upra criptas nonnumquam addebant, quibus caus ignicaretur. Ut duo exempla ante oculos habeamus; notis numeralibus, qu unt 1201, idem ignicatur quod verbis, qu unt "milleimo ducenteimo primo"; not numerales, qu unt 1201m, idem ibi volunt quod verba, qu unt "milleimum ducenteimum primum." Quamquam quidam grammatici, qui tate litterarum renacentium oruerunt, notas Romanas in uum communem revocare conati unt, res haud omnino ex eorum ententia evenit. Nam inde a culo exto decimo po Chrium natum mos apud Latine cribentes e ut not numerales Roman cum in librorum et capitulorum indicibus, tum etiam in monumentis lapideis et in titulis inciis uurpenturhoc e, ornatus cauaceteroquin not numerales in libris et criptis Latinis more Arabico decribantur.[16]

Reat ut paucula de pronuntiatu dicamus. Multis in regionibusprertim quas incolunt Anglice loquentespronuntiatus 'reitutus' (qui vocatur) iam e initutus et uu receptus. Non pauci lingu Latin prceptores, qui nunc in Europa docent, emper eagitant ut omnes hoc pronuntiatu reituto utantur.[17] Et fortae perandum e omnes eodem pronuntiatu tandem aliquando uuros ee. Attamen nationes ali aliter adhuc voces Latinas enuntiare olent. Viget etiam nunc apud multos homines pronuntiatus Italicus qui e in eccleia Romana et catholica uitatus. Pronuntiatus ille, quem reitutum nunc appellare homines conueverunt, a philologis conctus e ex indiciis onorum, quibus homines nobiles, qui Rom Caris et Ciceronis tate habitaverunt, verba enuntiae putantur. Vix autem credere poumus eodem hoc modo (quem reitutum nuncupavimus) homines doctos, qui in Italia ed extra urbem, vel in Hipania vel in Gallia vel in aliis regionibus ad imperium Romanum pertinentibus habitaverint, olitos ee verba Latina ex ore mittere. Exploratum enim e enuntiandi modos varios atque inter e dicrepantes vel culo primo ante Chrium natum intra Romani imperii nes exitie: ne in Italia quidem unam verba Latina enuntiandi rationem umquam valuie.[18] Pro certo prterea habemus omnibus fere temporibus et tatibus, quibus lingu Latin uus longe lateque it diuus, modos enuntiandi valde diimiles ee ervatos.

Auctores igitur umus ut qudam enuntiandi varietates tolerentur. Quis enim umquam ab Anglice loquentibus exegit ut omnes more Britannico, vel ut omnes more Americano (ut alios verba Anglica enuntiandi modos prtermittamus) emper ex ore eunderent. Qui igitur verba Latina ecundum rationem Italicam (qu etiam eccleiaica vocatur) enuntiare maluerit, quidni uo in more pereveret? t cilicet interdum ut advenam ratione quadam nobis plane inuitata voces Latinas enuntiantem gre primo intellegamus: at hc novitas ferme (id experti conrmare audemus) po horas tres quattuorve ummum aut minuitur aut evanecit. Hc tamen, ententia quidem nora, de pronuntiatu prcipienda unt eduloque obervanda - primum ut, qui uum enuntiandi morem elegerit, in eo pereveret, neve veluti vacillans voces Latinas aliter alio tempore ex ore mittat; deinde ut, quocumque modo litteras cononantes enuntiare oliti imus, yllabarum tamen menuras et accentus quam exactiime ervare emper conemur.

ufciant ergo hc pauciima qu iam tractavimus ad rem noram conrmandam, hoc e ad indicandum qualis ermo Latinus vit nor aptus ee videatur. Ut nem tandem faciamus, legantur Laurentii Vall, viri doctiimi, qui culo oruit quinto decimo po Chrium natum, hc verba:

"Illud (i.e. imperium Romanum) iam pridem, tanquam ingratum onus, gentes nationeque abiecerunt; hunc (i.e. ermonem Latinum) omni nectare uaviorem, omni erico plendidiorem, omni auro gemmaque pretioiorem putaverunt et quai deum quendam e celo demium apud e retinuerunt. Magnum igitur Latini ermonis acramentum e! Magnum profecto numen! qui apud peregrinos, apud barbaros, apud hoes ancte ac religioe per tot ecula cuoditur...."[19]

[1] Conpicua e talis ententia in opere quod cripit H. Rashdall, quod The Univerities of Europe in the Middle Ages incribitur (tom. III, pp. 343 344). Editionem recentiorem laudamus, quam paraverunt F. M. Powicke et A.B. Emden (Oxonii, 1987).

[2] In libro qui incribitur Companion to Neo-Latin udies, tom. I (Lovanii, 1990), pp. 41- 43.

[3] T. O. Tunberg, Ciceronian Latin: Longolius and Others, in commentariis quibus titulus Humaniica Lovanienia 46 ( 1997), 13 - 61, et R. abbadini, oria del ciceronianismo e di altre queioni letterarie nell et della rinacenza (Augu Taurinorum, 1885).

[4] M. Benner et E Tengrm, On the Interpretation of Learned Neo-Latin, udia Grca et Latina Gothoburgenia 39 (Gothoburgi, 1977) et L. Olchki, Gechichte der neuprachlichen wienchaftlichen Literatur, duo tomi (Lipi 1922).

[5] Illis enim culis eloquentiam Romanam maxime viguie opinatus e Laurentius Valla. Qui quidem ut hc eloquentia iterum tate ua (c. videlicet XV po Chrium natum) oreret, opus illud maximum condidit, quod Elegantiarum lingu Latin libri ex incribitur. Quid de auctoribus antiquis imitandis enerit Valla nemo accuratius oendit quam A. Caacci, in opuculo, c. n. Gli Elegantiarum libri di Lorenzo Valla, in ephemeride Atene e Roma, 2 er., 7 (1926), pp. 187-203.

[6] Benner et Tengrm (op. cit. ann. 4); Olchki (op. cit. ann. 4).

[7] Itaque inter eos, qui ermone Latino utebantur, quamvis alius alia gente oriundi eent, communis qudam res publica Latine cribentium multa cula exitie videtur. Nam eti uam quique quai formam guramque dicendi expreit, plerique omnes de compage et conructione verborum, de loquendi normis, de dicendi formulis conentiebant. Quo conenu quidni adhuc gaudeamus? i de Latinitate, hoc e de normis vel legibus incorrupte loquendi obervandis conenerint omnes, alii alios Latine loquentes quacumque gente ortos quam facillime intellegent. Lingua enim Latina i ullius gentis civitatique tandem propria fuerit, in rem prorus aliam mutetur ermonis communis utilitatem amiura.

[8] Companion (ann. 2), ibid.: I. IJewijn, "Latin Literature in eventeenth-Century Rome," in commentariis quibus titulus Eranos 93 (1995), 78-99; inpiciatis et alium librum, cui titulus A Hiory of Nordic Neo-Latin Literature, ed. M. S. Jenen (Odene 1995), in quo tractatur, recenetur, decribitur conuetudo Latine cribendi, qu in regionibus eptentrionalibus diutiime permanit.

[9] Nam loci e ptis electi colloquiis familiaribus nonnumquam conveniunt.

[10] In libro XV Variarum lectionum, et in Tom. III librorum eriei, qui incribuntur M. Antonii Mureti opera omnia, ed. C. H. Frotcher, Tom. I, Tom. II, Tom. III (Lipi, 1834-1841), pp. 328, 332. Ut unum aliud exemplum aeramus, legantur dicta Ioannis urmii, grammatici prclari et lyceorum conditoris, quo vix quiquam udia humanitatis inter Germanos vehementius c. XVI propagavit. Primus labor, inquit urmius, Ciceroni tribuatur, et quod huic dee, id conquire aliunde. Et paulo poea eodem in libello hc verba addit urmius: Quod vero dee, id ab aliis non accipere dementia e ( Ioannis urmii ad Werteros fratres nobilitas literata [Argentorati, per Wendelinum Rihelium, 1549]. f. 35r 36r. ).

[11] In opere cui index Io. Georgii Walchii Hioria critica Latin lingu (Lipi, umptu Io. Friderici Gleditchii et lii, 1716), p. 268.

[12] citu in primis unt digna, qu Cicero ipe hac de re dicit (in opere quod De nibus incribitur: 3.3 et 3.10).

[13] Hc lexica a nonnullis hominibus hoc tempore adhibentur: S. Albert, Imaginum vocabularium Latinum (araviponti, 2009); F. Derdt et G. Licoppe, Calepinus novus (Bruxellis, 2002); Lexicon recentis Latinitatis, curante opere fundato cui nomen Latinitas (in urbe Vaticana, 1992, 1998); C. Helfer, Lexicon Auxiliare (araviponti, 1991).

[14] J. Wrchmidt, "Beitrag zu einem deutch-lateinichen Wrterbuch phyikalich-mathematicher Fachausdrcke," ocietas latina (1941), p 72

[15] De variis menes annoque computandi rationibus, quibus po veterum Romanorum tatem ui unt Latine cribentes, plurima dici pount e libris quales unt: A. Cappelli, Cronologia, cronograa, e calendario perpetuo (ed. altera, Mediolani 1930); H. Grotefend, Tachenbuch der Zeitrechnung des deutchen Mittelalters und der Neuzeit, ed T. Ulrich (ed. decima, Hannover 1960). Ut exemplum ante oculos habeant lectores, ecce prfationis clauula, qu in Ratione udiorum ocietatis Ieu invenitur: Datum Rom 8. ianuarii 1599. ( Inpiciatur libellus, cui titulus Ratio udiorum: Plan raionn et initution des tudes dans la Compagnie de Jus, quem paraverunt A. Demouier et D. Julia, interpretationem Gallicam addiderunt L. Albrieux et D. Pralon-Julia, annotationes cripit M.-M. Compre [Luteti Pariiorum 1997], p. 73)

[16] Ad notas numerales pectant non pauc eruditorum commentationes, velut: M.-Th. d'Alverny, "Un nouveau manuel de palographie mdivale,' Le moyen ge 81 ( 1975), pp. 507-14; G. F. Hill, The Development of Arabic Numerals in Europe Exhibited in ixty-four Tables (Oxonii, 1915); B. Bicho, "Die ogennanten 'griechichen' und 'chaldichen' Zahlzeichen des abendlndichen Mittelalters," critti di paleograa e diplomatica in onore di Vincenzo Federici (orenti, 1944), pp. 327-34.

[17] Pronuntiatus ille reitutus exponitur a S. Allen, profeore clariimo, in libro, qui incribitur Vox Latina: A Guide to the Pronunciation of Claical Latin, ed. altera (Cantabrigi, reimpr., 1989).

[18] De variis Latine loquentium onis, qui etiam imperio Romano orente audiebantur, plurima dicere poumus ex opere ampliimo, quod auctore Adams nuper e editum, c. t. The Regional Diverication of Latin 200 BC AD 600 (Cantabrigi, 2007).

[19] Laurentii Vallenis de elegantia lingue latine prmium primum' in opere a Mariangela Regolioi compoito, quod incribitur Nel Cantiere del Valla. Elaborazione e montaggio delle 'Elegantie (Rom 1993), p. 1.