DE AMORINS A ESPARTA: O TEMA DE ULISSES EM HÉLIA ... … · leva a narradora, personagem...

9
HVMANITAS - Vol. LIV (2002) 401-417 LUíSA DE NAZARé FERREIRA Universidade de Coimbra DE AMORINS A ESPARTA: O TEMA DE ULISSES EM HÉLIA CORREIA* Âbstract: Analysis of the references made to Ulysses and occasionally to Penélope in Hélia Correia' s A Casa Eterna (1991) and O Rancor - Exercício sobre Helena (2000), which particularly emphasize two main issues: the reception of the Homeric model and those references' meaning within the works' structure. A carreira literária de Hélia Correia tem sido marcada por uma coerência temática notável. O mundo rural impõe-se como território privile- giado para a exploração da natureza do ser humano, no que ele tem de mais edificante e perverso, com um detalhe obsessivo e perturbador, numa linha estética que a crítica classificou de camiliana e expressionista. A sua escrita é profundamente contaminada pela linguagem poética, mas capta com rigor os diferentes registos linguísticos do falar do povo português 1 . Neste mundo ficcional em que as vidas humanas estão como que submetidas a forças telúricas, em que a crendice religiosa, a superstição pagã e a intolerância das gentes ditam as suas leis com extrema severidade, há também lugar para a ternura, para a solidariedade e para a compreensão entre os homens. Este artigo constitui um desenvolvimento da comunicação apresentada ao Congresso Internacional Penélope e Ulisses (Coimbra, 18 e 19 de Abril de 2002), organização conjunta de Euroclássica, APEC, Instituto de Estudos Clássicos e Centro de Estudos Clássicos e Humanísticos. Ao Prof. Doutor José Ribeiro Ferreira, à Dr. a Cláudia Cravo e ao Dr. Nuno Simões Rodrigues agradecemos as oportunas observações e sugestões. 1 Sobre estes aspectos, vide a recensão de Fernando Venâncio ao romance A Casa Eterna: Colóquio/Letras 123/124 (Janeiro-Junho 1992) 385-386, e Magalhães 1995:98-100.

Transcript of DE AMORINS A ESPARTA: O TEMA DE ULISSES EM HÉLIA ... … · leva a narradora, personagem...

HVMANITAS - Vol LIV (2002) 401-417

LUiacuteSA DE NAZAReacute FERREIRA

Universidade de Coimbra

DE AMORINS A ESPARTA O TEMA DE ULISSES EM HEacuteLIA CORREIA

Acircbstract Analysis of the references made to Ulysses and occasionally to Peneacutelope in Heacutelia Correia s A Casa Eterna (1991) and O Rancor - Exerciacutecio sobre Helena (2000) which particularly emphasize two main issues the reception of the Homeric model and those references meaning within the works structure

A carreira literaacuteria de Heacutelia Correia tem sido marcada por uma coerecircncia temaacutetica notaacutevel O mundo rural impotildee-se como territoacuterio privileshygiado para a exploraccedilatildeo da natureza do ser humano no que ele tem de mais edificante e perverso com um detalhe obsessivo e perturbador numa linha esteacutetica que a criacutetica classificou de camiliana e expressionista A sua escrita eacute profundamente contaminada pela linguagem poeacutetica mas capta com rigor os diferentes registos linguiacutesticos do falar do povo portuguecircs1 Neste mundo ficcional em que as vidas humanas estatildeo como que submetidas a forccedilas teluacutericas em que a crendice religiosa a supersticcedilatildeo pagatilde e a intoleracircncia das gentes ditam as suas leis com extrema severidade haacute tambeacutem lugar para a ternura para a solidariedade e para a compreensatildeo entre os homens

Este artigo constitui um desenvolvimento da comunicaccedilatildeo apresentada ao Congresso Internacional Peneacutelope e Ulisses (Coimbra 18 e 19 de Abril de 2002) organizaccedilatildeo conjunta de Euroclaacutessica APEC Instituto de Estudos Claacutessicos e Centro de Estudos Claacutessicos e Humaniacutesticos Ao Prof Doutor Joseacute Ribeiro Ferreira agrave Dra Claacuteudia Cravo e ao Dr Nuno Simotildees Rodrigues agradecemos as oportunas observaccedilotildees e sugestotildees

1 Sobre estes aspectos vide a recensatildeo de Fernando Venacircncio ao romance A Casa Eterna ColoacutequioLetras 123124 (Janeiro-Junho 1992) 385-386 e Magalhatildees 199598-100

40 LUIacuteSA DE NAZAREacute FERREIRA

O tiacutetulo da primeira obrabdquo0 Separar das Aguas publicada em 1981 remete para um tema predominante na narrativa de Heacutelia Correia a desigualshydade social e a luta pela sua subversatildeo que tambeacutem estaacute presente no romance de 1991 A Casa Eterna que assinala definitivamente a sua maturidade e consagraccedilatildeo como escritora2 A dimensatildeo social natildeo eacute no entanto a vertente mais caracteriacutestica deste romance profundamente marcado pela anaacutelise psicoloacutegica

A dedicatoacuteria a Antoacutenio Ramos Rosa e o tiacutetulo extraiacutedo do poema sobre a velhice do Eclesiastes (cap XII) citado em epiacutegrafe anunciam como figura centrai do romance o poeta Aacutelvaro Baiatildeo Roiacutez que no final da sua vida decide regressar agrave casa onde nascera a Viccedilosa situada na povoaccedilatildeo de Amorins aparentemente para morrer

Fruto de um casamento pouco feliz entre uma fidalga e um descendente de espanhoacuteis nascido numa famiacutelia que o viacutecio e a turbulecircncia natildeo haviam poupado4 a vida de Alvarinho parece marcada fatalmente pelo desgosto e pela solidatildeo que ele proacuteprio constroacutei como um exiacutelio existencial que se agrava na velhice Eacute a impossibilidade de um registo biograacutefico normal que leva a narradora personagem igualmente central a perseguir o rasto do poeta no sentido de reconstituir as circunstacircncias da sua morte e o seu pershycurso de vida nas suas proacuteprias palavras a laquojuntar o fim com o princiacutepio para que um ilumine o outro e o esclareccedilaraquo (p 144) O facto suposto de ter sido sua amante explica em parte esta atitude mas se as motivaccedilotildees exactas nos escapam a narradora sabe desde o princiacutepio da sua caminhada que procura algo de impossiacutevel (p 25)

Estou como ele no largo de Amorins Estou como uma crianccedila na areia procurando-lhe o rasto para colocar os peacutes exactamente onde ele os colocou

Segurando uma mala e tendo muito frio

Transformaacute-lo agora em personagem eacute natildeo o encontrar e tecer uma espeacutecie de glosa agrave sua volta

O iniacutecio do capiacutetulo sobre a famiacutelia Sotto eacute em relaccedilatildeo a este aspecto exemplar laquoOs chaacutes de D Antonieta Sotto tecircm lugar depois das seis da tarde Eacute um de vaacuterios meios a que ela deitou matildeo para separar as aacuteguas que andam agora muito misturadas com a democracia e um poder de compra que natildeo define as ciassesraquo (p 167) Citamos a partir da Ia ediccedilatildeo Lisboa Publicaccedilotildees Dom Quixote 1991

Sobre o significado do tiacutetulo vide Magalhatildees 1995 100-102 4 Esta fatalidade denuncia-se no nome da proacutepria casa Viccedilosa derivado de

Viciosa revela Juacutelio Santoro um antigo criado da famiacutelia (p 146)

DE AMORINS A ESPARTA O TEMA DE ULISSES EM HEacuteLIA CORREIA 403

Na verdade natildeo eacute Aacutelvaro que encontra em Amorins mas apenas as impressotildees que provocou nos que o conheceram Por conseguinte a consshytruccedilatildeo desta obra depende inteiramente da memoacuteria das pessoas que a narrashydora jornalista de profissatildeo entrevistaraacute e das suas proacuteprias reflexotildees e conshyjecturas que filtram essa memoacuteria Porque como ela afirma laquouma busca ainda que comece por mero desfastio natildeo se conteacutem que natildeo seduza e envolva o buscador na teia do seu veacuteuraquo (p 216) Por ironia se era o fim de Aacutelvaro que buscava eacute precisamente esse fim que dada a ausecircncia de dados concretos seraacute obrigada a inventar A sua pesquisa permite no entanto tornar mais proacuteximo o homem que existia aleacutem do poeta excepcional o seu caraacutecter os seus gostos e obsessotildees os motivos da sua permanente insatisfaccedilatildeo

Uma das entrevistadas eacute D Filomena Careacuteu musa e objecto dos devashyneios de juventude de Aacutelvaro talvez a uacutenica mulher que o poeta amara de verdade Debruccedilada agrave janela sobre as roseiras escutava atentamente a histoacuteshyria que o jovem Alvarinho costumava contar-lhe em episoacutedios e que nunca terminava (p 78)

Era a histoacuteria de um homem Queria voltar agrave terra e nunca conseguia Por isto ou por aquilo As mais das vezes eram mulheres rainhas que o prendiam Bruxas sereias mulheres maacutes e mulheres boas Queriam ficar com ele porque ele era bonito Ε ele no seu barquinho zac zac

por aqueles mares de Deus

A presenccedila do tema de Ulisses em A Casa Eterna natildeo se limita agrave simshyples evocaccedilatildeo dos gostos literaacuterios de Alvarinho Note-se que a arquitectura geral do romance se apoia como dissemos na memoacuteria das personagens construccedilatildeo semelhante agrave da Odisseia que depende em grande parte da memoacuteria de Ulisses e de outras figuras como os aedos5 Por outro lado o romance apresenta vinte e quatro capiacutetulos o que pode ser simples coincishydecircncia ou uma alusatildeo agrave divisatildeo tradicional da epopeia homeacuterica

Mais interessante em nosso entender eacute o facto de a pesquisa da narrashydora revelar afinidades de caraacutecter e existenciais entre Aacutelvaro e Ulisses que se tornam mais niacutetidas agrave medida que o romance se aproxima do seu desenshylace Destas afinidades se daacute conta a proacutepria investigadora que reteacutem no

5 Santos 1996 141 considera que A Casa Eterna eacute um romance de estrutura circular sobre o tempo e a memoacuteria no qual a autora volta a falar de viagens interiores Dessa vez uma histoacuteria que gira em torno da vida de um poeta com ressonacircncias do mito do eterno retorno Sobre a presenccedila deste tema vide especialmente Joseacute Jorge Letria Heacutelia Correia o eterno retorno Jornal de Letras de 14051991 e Magalhatildees 1995 101

404 LUIacuteSA DE NAZAREacute FERREIRA

espiacuterito as palavras de D Filomena e interpreta do seguinte modo o comportamento do poeta nas veacutesperas da sua morte (p 221)

Entatildeo depois de ter lavado a alma com Lizette nos dias da Viccedilosa Aacutelvaro dispusera-se a enchecirc-la como se desistisse de morrer E olhando em volta achara apenas aquele molde para vazar a sua pershysonagem Era o molde de um homem andarilho de um homem com o rosto muito gasto por ventos e afagos de mulheres

A existecircncia de Aacutelvaro fora marcada como a de Ulisses pela erracircncia pelo desgosto e pela presenccedila opressora das mulheres Nascido no seio de uma famiacutelia onde a linhagem materna dominava Aacutelvaro sente desde muito cedo a omnipresenccedila do sexo feminino desde a ama Marjoana a avoacute D Carlina a menina Filomena Careacuteu agraves muitas mulheres da sua vida laquoFilhos conforto asseioraquo nas palavras do poeta laquoera tudo o que elas queshyriam darraquo (p 148) e que ele nunca procurara Por isso a jovem Lizette com quem partilha os uacuteltimos tempos da sua vida surge como um territoacuterio desshyconhecido pronto a ser explorado (p 91)

Antes da morte na preparaccedilatildeo da morte passava-se por estranhos territoacuterios pensou jogos de luz pavores deslumbramentos Talvez tambeacutem estivesse prevista essa experiecircncia de tocar noutro mundo de conhecer de perto gente e falas e viacutecios que toda a sua vida se tinham deslocado paralelos a si na cozinha da quinta nos bairros populares

Liza eacute uma laquotransfusatildeo de sangue brutoraquo (p 130) um raio de luz na existecircncia soturna do poeta que desempenha o laquopapel de morte de anjo transmigradorraquo (p 150) A relaccedilatildeo com a jovem que desperta a indignaccedilatildeo dos familiares de Aacutelvaro e o falatoacuterio entre o povo eacute uma espeacutecie de vinshyganccedila como se quisesse apenas aprofundar um fosso jaacute existente entre si e a comunidade Mas eacute tambeacutem uma prova da sua incapacidade de renunciar ao canto da sereia no que se distingue claramente de Ulisses que soube aproshyveitar das deusas e mulheres que encontrou na sua odisseia o que melhor tinham para lhe oferecer O heroacutei recusa todavia a imortalidade de Calipso7

e a juventude de Nausiacutecaa pelo que a acircnsia do regresso eacute tambeacutem um gesto

laquoPenso no que contou D Filomena como Aacutelvaro lhe inventava as histoacuterias de um homem perdido entre sereias Devia imaginaacute-las assim desencantadasraquo (p 159) Cf p 223 laquoΕ o Ruccedilo fala agora de barcos de mil portos dos areais onde cantavam as nativas de cujo feiticcedilo Aacutelvaro soacute pudera escapar porque um velho marujo o preveniraraquo

7 Cf Od 5 203-224

DE AMORINS A ESPARTA O TEMA DE ULISSES EM HELIA CORREIA 405

de aceitaccedilatildeo do envelhecimento e da morte Aacutelvaro habituara-se a olhar o espaccedilo feminino como um mar de tentaccedilotildees e de perigos mas quando encontra Liza havia perdido o medo nas suas palavras laquoTinha decerto atrashyvessado o espelho o mundo feminino jaacute natildeo o assustava natildeo o levava jaacute a esconder a cabeccedila amando o crime e as belas frases que o imitam Assistia aos efeitos do poder ao estrago e agrave animaccedilatildeo que provocavaraquo (p 117) Aacutelvaro natildeo fora capaz no entanto de entender a forma devota como as mulheres procuravam protegecirc-lo ateacute depois da morte pois eacute uma mulher que ele distinguiu ao confiar-lhe o gato de estimaccedilatildeo8 que tenta resgataacute-lo do esquecimento aceitando escrever a sua biografia quando a tarefa parecia impossiacutevel aos olhos de um especialista (cf pp 18-19)

Se ao contraacuterio de Ulisses Aacutelvaro natildeo consegue resistir ao canto das sereias ambos partilham o mesmo dom da palavra a capacidade extraorshydinaacuteria de contar histoacuterias e de encantar os que os escutam

Na Iliacuteada num passo famoso da τειχοσκοπία Antenor recorda a ida

de Ulisses a Troacuteia e elogia a sua eloquecircncia atraveacutes de uma comparaccedilatildeo

muito singular (3 221-224)

αλλ οτε δη όπα τε μεγάλην έκ στήθεο είη

και επεα νιφάδεσσιν έοικότα χειμερίηισιν

ούκ αν επειτ Όδυσήί γερίσσειε βροτοϊ άλλοbull

ού τότε γ ώδ Όδυσήο άγασσάμεθ εΐδο ίδόντε

Mas quando do peito soltava aquela voz potente

e as palavras semelhantes a flocos de neve invernais

depois natildeo havia outro mortal que rivalizasse com Ulisses Ε entatildeo jaacute natildeo nos quedaacutevamos a apreciar a sua aparecircncia

Eacute esta eloquecircncia que denuncia um espiacuterito arguto uma prudecircncia e sensatez dignas de um verdadeiro liacuteder qualidades que fazem de Ulisses uma presenccedila essencial em momentos decisivos e que o levam a aceitar funccedilotildees tatildeo diversas como a de espiatildeo ( 10 240-525) e de diplomata A sua per-

8 Sobre a simbologia da presenccedila do gato no romance vide a interpretaccedilatildeo de Magalhatildees 1995 102

9 Traduccedilatildeo de Maria Helena da Rocha Pereira in Rocha Pereira 1997 43 Sobre o sentido da comparaccedilatildeo vide Kirk G S 1985 The Iliad A Commentary Vol I Cambridge 296-297 comm ad 221-222 O especialista observa que eacute difiacutecil saber qua o sentido exacto da comparaccedilatildeo das palavras com os flocos de neve pois tambeacutem o cair da neve natildeo eacute sempre igual Eacute possiacutevel que o poeta pretenda sublinhar aleacutem da forccedila da voz a cadecircncia e beleza do discurso de Ulisses

406 LUIacuteSA DE NAZAREacute FERREIRA

suasatildeo natildeo eacute suficiente para o ecircxite da embaixada que no iniacutecio da guerra vai a Troacuteia reclamar Helena (3 204 sqq) nem consegue convencer Aquiles a regressar ao combate (9 169 sqq) No entanto eacute Ulisses quem vai buscar o rei dos Mirmidotildees agrave Ftia e o convence a participar na guerra (11 767-790) quem devolve Criseida ao pai (1 308-311 430-447) e preside agrave reconciliaccedilatildeo entre Aquiles e Agameacutemnon no canto XIX

Na Odisseia o rei de iacutetaca natildeo eacute apenas o heroacutei que muito sofreu Nas palavras de Nestor eacute o guerreiro astucioso e cheio de enganos (3 120-122) o chefe valente e pleno de artifiacutecios (3 163 άμφ Όδυσήα ανακτά

δαίφρονα ποικιλομήτην)10 Filho do valoroso Laertes e neto de Autoacutelico pelo lado materno o mestre em roubos e perjuacuterios (cf 19 395-396) Ulisses revela um talento raro para narrar ou inventar histoacuterias a seu respeito como observa o rei dos Feaces (11 363-369)

ώ Όδυσεΰ το μεν ου τί ο εΐσκομεν είσορόωντε

ήπεροπήά τ έμεν και έπίκλοπον οΐά τε πολλού

365 βόσκει γαία μέλαινα πολυσπερέα άνθρωπου

ψεύδεά τ άρτύνοντα όθεν κέ τι ουδέ ϊδοιτο-

σοι δ επί μεν μορφή έπεων ενι δε φρένε έσθλαί

μΟθον δ ώ οτ αοιδό επισταμένα) κατέλεξα

πάντων Άργείων σεο τ αύτοΰ κήδεα λυγρά

Ulisses ao olharmos para ti natildeo julgamos que sejas um charlatatildeo e um dissimulador como muitos

365 que alimenta a terra negra homens de muitas raccedilas

que inventam histoacuterias falsas que ningueacutem pode reconhecer As tuas palavras satildeo belas os pensamentos nobres e expuseste um relato com habilidade como um aedo as tristes desventuras de todos os Argivos e as tuas

Alciacutenoo elogia a forma sofisticada como Ulisses expotildee as suas desshyventuras sugerindo que encantou os que o escutaram com a sua eloquecircncia agrave semelhanccedila do aedo que deleitava os convivas do banquete com o seu canto e cujo repertoacuterio incluiacutea temas tristes como os nostoi dos guerreiros de Troacuteia mas tambeacutem as faccedilanhas dos deuses e dos heroacuteis

O proacuteprio Ulisses refere a astuacutecia como caracteriacutestica particular do seu caraacutecter e motivo principal da sua gloacuteria quando revela a sua identidade na corte dos Feaces (Od 9 19-20) Cf as palavras de Atena em 13 291-299

11 As histoacuterias tristes nas palavras de Helena na Iliacuteada (6 357-358) tinham mais probabilidade de se tornarem mateacuteria de canto Eacute natural que o aedo de iacutetaca na

DE AMORINS A ESPARTA O TEMA DE ULISSES EM HELIA CORREIA 407

Este natildeo eacute o uacutenico momento do poema em que Ulisses eacute comparado a um aedo Na verdade eacute atraveacutes de um siacutemile do mesmo tipo que Eumeu revela a Peneacutelope o que sentiu ao escutar o mendigo-Ulisses narrar as suas desventuras (17 518-521)

ώδ δ otildeY άοιδόν άνήρ ποτιδέρκεται ο τε θεών εξ

άείδηι δεδαώ έπε ίμερόεντα βροτοισι

520 του δ άμοτον μεμάκσιν άκουέμεν όππότ άείδηι-

ώ έμε κείνο έθελγε παρήμενο εν μεγάροισι

Como quando um homem dirige o olhar para um aedo que

[pelos deuses

instruiacutedo canta palavras agradaacuteveis aos mortais 520 sem parar se agitam ao ouvi-lo quando ele canta

assim aquele homem me encantava sentado na minha sala

Este siacutemile insiste no aspecto que o anterior apenas sugeria o encanto que Ulisses provocou em Eumeu pela forma habilidosa como dispotildee as palavras na sua narrativa fantaacutestica obtendo os efeitos de um aedo que alishynha os versos de modo a suscitar acima de tudo o deleite do seu auditoacuterio A comparaccedilatildeo de Ulisses a um aedo culmina no siacutemile do canto XXIacute (vv 404-411) que natildeo serve tanto para ilustrar as suas capacidades oratoacuterias mas antes a facilidade e habilidade que demonstra no manejo do arco

Temos portanto um heroacutei comparado a um poeta e um poeta Aacutelvaro que comparamos ao heroacutei Ulisses No entanto mesmo neste domiacutenio satildeo flagrantes as diferenccedilas de atitude entre os dois protagonistas Na verdade se o dom da palavra aproxima Ulisses dos outros seres humanos no caso de Aacutelvaro natildeo obstante o seu talento poeacutetico e o encanto que causava nas

ausecircncia do seu senhor tenha preferecircncia pelo canto triste do regresso dos guerreiros que entristece profundamente Peneacutelope (cf Od 1 325 sqq cf Od 8 487-490 496-499 os feitos e os sofrimentos dos heroacuteis) Aquiles na sua tenda afastado do combate celebra os κλέα ανδρών (II 9 189) as faccedilanhas dos homens como o aedo do palaacutecio de Alciacutenoo (cf Od 8 73) que inclui no seu repertoacuterio a querela de Ulisses e de Aquiles (v 75) o estratagema do cavalo de madeira (vv 485-520) mas tambeacutem os amores de Ares e de Afrodite (vv 266-366)

12 Sobre esta funccedilatildeo essencial do ofiacutecio do aedo homeacuterico cf por exemplo Od 1346 369 4 17 8 44-45 265 9 1-11 1327

13 Para um estudo desta sequecircncia de siacutemiles e da sua funccedilatildeo na Odisseia vide Moulton Carol 1977 Siacutemiles in the Homeric Poems Gotildettingen 145-152

408 LUIacuteSA DE NAZAREacute FERREIRA

mulheres o gosto peias histoacuterias epelos livros afastaram-no irremediavelshy

mente dos outros como conta D Filomena (pp 60-61)

Eu gostava das histoacuterias Eram histoacuterias dos livros tudo coisas que aprendia sozinho A Marjoana queixava-se dizia a toda a gente que era um tresler aquilo que ma comia Mas comigo era dado Havia quem esperasse seguimento isso havia Mas natildeo Ele natildeo se ia casar ficar na quinta Haacute pessoas bem sabe ele haacute pessoas fadadas mais para o natildeo que para o sim Por isso ele se arrimava tanto aos livros natildeo eacute Satildeo poacute satildeo feitos do que natildeo existe

A mesma D Filomena diz que Aacutelvaro laquoFalava de palavras Ele sabia os sentidos das palavras que tinham existido antigamenteraquo (p 77) palavras que para o poeta haviam sido sempre mais importantes do que as pessoas como observa a narradora num outro passo do romance (p 117)

As pessoas passavam e extinguiam-se como um fulgor um fogo azul que se ergue e se dissipa sobre o muro do caminho deixando atraacutes de si paiavras soacute palavras que essas sim ele escondia e acariciava dispunha como um ouro de avarento

Um interesse que suscitava a incompreensatildeo dos que o rodeavam como

Santoro o filho do caseiro (p 138)

- Sabe do ele gostava o Baiacircozinho De palavras Um doido por palavras A vasculhar nos livros a ver de onde eacute que vinham e para onde eacute que iam sempre na intenccedilatildeo de complicar Porque a palavra interessa eacute no momento para a gente se entender eacute ou natildeo eacute Ele natildeo Sempre a desinquietar

As histoacuterias que Aacutelvaro contava seduziam mulheres como D Filomena ou Estelinha mas haviam ocupado o lugar dos afectos e das pessoas Como observa Santoro laquoNunca se importou com o pensar dos outros Ele nunca quis mas foi saber dos outros Palavras Aiacute tem o Alvarinho Ε no enterro

fora o aranzel do padre ningueacutem falou ningueacutem lhe fez o discursoraquo (p 144) Todavia eacute neste aspecto que parece residir o elo de seduccedilatildeo entre o poeta e a narradora laquoHaacute de repente um fio entre mim e o Aacutelvaro que se torna visiacutevel como uma semelhanccedila de postura ou um trejeito reveladores de consanguinidaderaquo (p 78)

Talvez influenciado pelas inuacutemeras histoacuterias que lera na juventude como a de Ulisses Aacutelvaro procurou saindo de Amorins uma existecircncia

DE AMORINS A ESPARTA O TEMA DE ULISSES EM HEacuteLIA CORREIA 409

extraordinaacuteria e gloriosa Mas decepcionou-se com esta vida da qual desiste entregando-se a um envelhecimento precoce como se pretendesse apenas chamar a morte Nas palavras da narradora laquoEle natildeo envelhecera pela forccedila dos anos mas pela determinaccedilatildeo de envelhecerraquo (p 23) Quando desgastado pela vida decide regressar agrave casa onde nascera a razatildeo parece oacutebvia para os que entatildeo o acolheram como Perpeacutetua caseira da Viccedilosa (p 185)

Via-se bem que o homem tinha querido era acabar-se ali Que tinha vindo sei laacute por onde e a custo com aquele crescimento da aacutegua nos pulmotildees como quem quer a proacutepria cama ou a matildee jaacute vi casos para se dar a morrer Porque o trago da morte eacute muito azedo e ele entendeu tomaacute-lo onde nascera

Do mesmo modo tambeacutem D Filomena sentira que Aacutelvaro regressara com a morte sobre os ombros Mas se nas palavras da narradora o poeta laquovoltara aos Amorins porque queria o vazio porque queria ser ele a ir ao seu encontro desarmado e sem puacuteblico como se se tratasse de uma entrega amoshyrosaraquo (p 115) eacute precisamente num lugar da sua memoacuteria da infacircncia na represa que se mantivera laquoigual agrave que Aacutelvaro encontrara escondida na lemshybranccedila enquanto tudo tudo se tinha transformadoraquo (p 87) que surgiraacute a uacuteltima tentaccedilatildeo volvendo-se aquele espaccedilo em laquoninho da sereiaraquo (cf p 86) Se o regresso agrave casa da famiacutelia eacute uma uacuteltima tentativa de recuperar uma existecircncia feliz deitada a perder Aacutelvaro recua perante a velhice de D Filoshymena que parece constituir o elo mais fiel ao seu passado em Amorins optando por passar os uacuteltimos tempos da sua vida junto de uma mulher demasiado jovem e sem cultura Ε por esta atitude ou porque a laquoquinta

parece que espicaccedilava a raiva que atirava com a gente para o mundo aos pontapeacutesraquo (p 111) o regresso de Aacutelvaro eacute sentido pelos habitantes da vila com pavor como se de uma provocaccedilatildeo se tratasse votando-o ao mesmo desprezo que os pretendentes de Peneacutelope dedicam a Ulisses Aacutelvaro natildeo tem agrave sua espera um povo e uma famiacutelia que anseiam pelo seu regresso natildeo tem de lutar para recuperar o que lhe foi roubado nem eacute sequer reconhecido pelo catildeo que o surpreende agrave entrada da Viccedilosa14 A vontade de permanecer incoacutegshynito e de alcanccedilar sob esta identidade secreta laquoalguns prazeres de infacircnciaraquo esfuma-se rapidamente na presenccedila da caseira que reconhece nele os traccedilos visiacuteveis dos Baiotildees (p 29) Eacute como dono que entra em sua casa e natildeo como

14 Momento do romance que evoca a ceacutelebre cena de reconhecimento de Ulisses pelo seu velho catildeo Argos que morre imediatamente a seguir (Od 17 291--327) que Maria Helena da Rocha Pereira traduziu in Heacutelade Antologia da Cultura Grega (Coimbra 1998 7 ed) 88

410 LUIacuteSA DE NAZAREacute FERREIRA

um mendigo disfarccedilado embora seja essa a sua aparecircncia numa casa jaacute em ruiacutenas assolada pelo silecircncio pelo vazio pelos bolores e pelos poacutes cuja decadecircncia acompanha a do seu uacuteltimo proprietaacuterio

A histoacuteria de Ulisses eacute evocada peias recordaccedilotildees de D Filomena sobre a infacircncia e juventude vividas em comum com Aacutelvaro Nunca chegou a saber que o rei de iacutetaca recuperou o seu lar junto de Peneacutelope porque o poeta nunca lhe contou o fim da histoacuteria Quando Aacutelvaro regressa a casa perto dos 50 anos (p 14) chega demasiado tarde e para morrer terminando os dias ao lado de uma jovem completamente desconhecida Ulisses recusara a imorshytalidade que Calipso lhe oferecia mas Aacutelvaro escolhera a companhia de pesshysoas estranhas que o olhavam com admiraccedilatildeo mas que nunca conseguiram preencher o imenso vazio da sua vida

D Filomena recorda tambeacutem que o poeta costumava dizer que o seu nome laquoera o de um rouxinolraquo (p 77) a ave que simboliza a perfeiccedilatildeo do canto mas tambeacutem a ligaccedilatildeo iacutentima entre o amor e a morte prenuacutencio por conseguinte da separaccedilatildeo dos amantes15 A referecircncia ao tema do rouxinol esclarece simbolicamente o que sabiacuteamos acerca de Aacutelvaro que ele nunca fora capaz de voltar para junto da menina que se debruccedilava sobre as roseiras agrave sua espera No entanto a histoacuteria do rouxinol que se chamava Filomena remete especificamente para um mito grego que conheceu diversas versotildees e uma fortuna surpreendente nas literaturas gregas e latinas Em traccedilos gerais eacute um mito etioloacutegico que associa o canto melancoacutelico do rouxinol a um crime de filiciacutedio cometido por uma matildee desesperada Curiosamente a versatildeo

15 Cf Chevalier Jean Gheerbrant Alain 1982 Dictionnaire des Symboles Paris 826 Este tema tem como sabemos um lugar importante na literatura portuguesa como ilustram as obras Menina e Moccedila de Bernardim Ribeiro e Viagens na Minha Terra de Almeida Garrett

16 No mito grego a ligaccedilatildeo entre amor e morte natildeo podia ser mais forte uma matildee (Aeacutedon ou Procne conforme as versotildees) mata o filho (iacutetis ou iacutetiio) inspirada por um acto de loucura (cf Od 19 518-523) ou pelo desejo de se vingar da infidelidade do marido (Tereu ou Zeto) que violentara a cunhada e ainda lhe cortara a liacutengua para que ela natildeo revelasse agrave irmatilde o sucedido Procne viria a descobrir a verdade e ou por vinganccedila ou levada pela loucura matou o filho uacutenico e deu-o a comer ao proacuteprio pai No entanto arrependeu-se e implorou a piedade dos deuses que comovidos com o seu sofrimento a transformaram num rouxinol e agrave sua irmatilde Filomela numa andorinha Esta versatildeo era mais conhecida e foi divulgada em Atenas graccedilas a uma das trageacutedias perdidas de Soacutefocles intitulada Tereu Desde muito cedo a tradiccedilatildeo grega associou a morte de iacutetis ao canto melancoacutelico do rouxinol que eacute um constante itu itu porque a ave continua a chamar pelo filho que matou na sua condiccedilatildeo anterior enquanto a andorinha que perdeu a liacutengua quando era mulher apenas pode soltar um chilreio teimoso desprovido de som Os autores latinos devido ao erro de

DE AMORINS A ESPARTA O TEMA DE ULISSES EM HEacuteLIA CORREIA 411

homeacuterica encontra-se num siacutemile da Odisseia (19 518-523) por meio do qual Peneacutelope ao falar com o mendigo-Uliacutesses compara a sua inquietaccedilatildeo por natildeo saber o que fazer - se ficar no palaacutecio com o filho velar pelos seus bens permanecendo fiel ao seu esposo ou se seguir um dos pretendentes - ao sofrimento dessa mulher que matou o seu uacutenico filho inspirada pela loucura No entanto a rainha de iacutetaca estaacute sem o saber na presenccedila do marido D Filomena todavia ficou para sempre sozinha sob o olhar de compaixatildeo dos habitantes de Amorins laquoposta em desterro na sua proacutepria salaraquo nas palavras da narradora (p 61) tal Peneacutelope mas sem pretendentes a desgasshytarem o patrimoacutenio uma laquomorta-vivaraquo o laquoprimeiro animal no cinturatildeo de caccedila do Aacutelvaro Roiacutezraquo (p 127)

A Odisseia natildeo eacute apenas a histoacuteria do regresso de um heroacutei agrave sua paacutetria Ε tambeacutem um poema sobre a recuperaccedilatildeo custosa de uma identidade perdida Talvez fosse isso que Aacutelvaro procurava ao regressar agrave casa onde havia passhysado a infacircncia e a juventude Eacute provavelmente o desejo de apreender a vershydadeira identidade do poeta que leva a narradora ateacute Amorins No entanto eacute a sua anaacutelise perspicaz que permite colmatar as inuacutemeras falhas com que se depara no final do inqueacuterito recorrendo agrave sua capacidade de deduccedilatildeo ou de invenccedilatildeo Descobre entatildeo que Aacutelvaro partilhava com Ulisses o maravilhoso talento de contar histoacuterias mas a sua vida emerge como uma reconstruccedilatildeo vaga feita a partir de memoacuterias e de impressotildees em que realidade e ficccedilatildeo se misturam com a mesma intensidade como se ele proacuteprio natildeo tivesse sido mais do que uma personagem de uma histoacuteria que havia inventado (cf pp 231-232)

A Casa Eterna e a peccedila de teatro publicada no mesmo ano de 1991 Perdiccedilatildeo - Exerciacutecio sobre Antiacutegona11 vieram revelar o afecto de Heacutelia Correia pela Greacutecia antiga e sobretudo um olhar inovador sobre os seus mitos e temas literaacuterios Numa entrevista18 a propoacutesito da sua segunda peccedila de teatro O Rancor - Exerciacutecio sobre Helena editada no ano de 2000 (Reloacuteshygio dAacutegua Editores) a escritora revelou que se sentiu feliz com a possibili-

um autor ou a uma confusatildeo etimoloacutegica confundiram as metamorfoses atribuindo agrave andorinha o nome de Procne e ao rouxinhol o de Filomela Eacute esta tradiccedilatildeo que parece estar subjacente agrave explicaccedilatildeo que Aacutelvaro dava acerca do nome de D Filomena Sobre as fontes do mito vide LIMC VII sv Prokne et Philomela (Evi Touloupa) Sobre o mito em geral Burkert W 1983 Homo Necans An Anthropology of Ancient Greek Sacrificial Ritual and Myth BerkeleyLALondon 179-185

17 Seguido de Florbela Lisboa Publicaccedilotildees Dom Quixote 1991 18 Jornal de Notiacutecias de 06112001 entrevista orientada por Maria Teresa

Horta

412 LUIacuteSA DE NAZAREacute FERREIRA

dade de cruzar histoacuterias como jaacute bavia feito em Perdiccedilatildeo Em O Rancor em que trata em particular o tema da culpa de Helena na guerra de Troacuteia19 parte do canto IV da Odisseia cruzando o episoacutedio da recepccedilatildeo a Teleacutemaco no palaacutecio de Esparta com a histoacuteria de Orestes resultando deste processo um olhar mais transgressor do que inovador sobre estes temas

Como em A Casa Eterna o ponto de partida da acccedilatildeo eacute a procura de informaccedilotildees sobre uma pessoa desaparecida neste caso Ulisses A recepccedilatildeo a Teleacutemaco fornece o pretexto para a evocaccedilatildeo de alguns episoacutedios da vida dos reis de iacutetaca a uma famiacutelia mais inclinada a falar da vida alheia do que em resolver as suas desavenccedilas A guerra acabou mas deixou marcas proshyfundas nos seus protagonistas Cedo nos apercebemos do confronto que se agudiza no decurso do drama entre os valores heroacuteicos defendidos pelos homens e os desejos femininos de paz e de harmonia laquoAs mulheres falam contra a guerra os homens zangam-se Eacute sempre assimraquo (p 14) afirma Helena que natildeo suporta ser acusada de uma culpa que na realidade natildeo sente (p 72) Por sua vez o proacuteprio Menelau reconhece laquoParece que ainda temos o deus da guerra em noacutes e natildeo sabemos jaacute o que fazer com eleraquo (p 31) Se o passado de crimes da famiacutelia dos Atridas paira como uma maldishyccedilatildeo fatal para este ambiente hostil onde reinam o fingimento a ironia o gracejo e a resignaccedilatildeo (p 42) contribui a figura cruel de Pirro o filho de Aquiles e marido de Hermiacuteone20 Cabe a estas trecircs personagens - Helena Menelau e Pirro - a evocaccedilatildeo de alguns episoacutedios da vida dos pais de Teleacuteshymaco que ele ignorava Motivadas por razotildees diversas este exerciacutecio de memoacuteria deixa igualmente transparecer os seus juiacutezos de valor acerca dos reis de iacutetaca

Enquanto Menelau comeccedila por declarar que Ulisses era como se fosse seu irmatildeo (pp 12 15) Helena repara antes no belo modo como fala Teleacuteshymaco vendo nesta qualidade uma heranccedila de seu pai Ό manhoso (p 15)

A astuacutecia tradicionalmente atribuiacuteda ao heroacutei em particular na Odisseia eacute o

Sobre este aspecto vide a nossa recensatildeo O Rancor mdash Exerciacutecio sobre Helena de Heacutelia Correia BEC 34 (Dezembro de 2000) 147-154

20 Em O Rancor Hermiacuteone jaacute casou haacute algum tempo ao passo que o canto IV da Odisseia se inicia com a referecircncia ao seu casamento recente No momento em que Teleacutemaco chega ao palaacutecio de Esparta o rei Menelau oferece uma boda pelas nuacutepcias dos filhos e a princesa fora enviada agrave Ftia a fim de ser desposada pelo filho de Aquiles Outra diferenccedila em relaccedilatildeo ao poema homeacuterico eacute a exclusatildeo da figura de Pisiacutestrato filho de Nestor que acompanha Teleacutemaco na sua deslocaccedilatildeo a Esparta

21 Na Odisseia Helena eacute a primeira a reparar nas semelhanccedilas fiacutesicas entre Teleacutemaco e Ulisses e as suas observaccedilotildees conduzem agrave revelaccedilatildeo da identidade do hoacutespede (4 140-146)

DE AMORINS A ESPARTA O TEMA DE ULISSES EM HEacuteLIA CORREIA 413

primeiro traccedilo de caraacutecter apontado a Ulisses e as histoacuterias a seguir referidas pelos reis de Esparta visam no fundo ilustrar esta faceta que se evidenciou por exemplo na forma como interveio no casamento de Menelau com Helena (pp 16-17) e no estratagema do cavalo de madeira que permitiu a com-quista de Troacuteia (p 22) A manha de Ulisses alude comicamente o rei de Esparta quando aconselha (p 24) laquoSecirc tu bom filho de teu pai Teleacutemaco Inventa qualquer truque ao estilo dele uma surdez por exemploraquo A sugestatildeo no entanto salienta a falta de caraacutecter de Menelau que natildeo eacute capaz de enfrentar o genro e pocircr ordem na sua famiacutelia

Uma histoacuteria antiga da eacutepoca anterior agrave guerra de Troacuteia eacute motivo para o filho de Aquiles denegrir a imagem de Ulisses chamando-lhe cobarde mas com a intenccedilatildeo principal de atingir Teleacutemaco (p 24) A esse episoacutedio antigo que natildeo chega a ser contado tenta regressar Helena vendo nele mateacuteshyria para uma laquoconversa mais inocenteraquo (p 26) Quando Menelau e Agameacute-non se apresentaram em iacutetaca a fim de convocarem Ulisses para a expediccedilatildeo a Troacuteia o heroacutei simulou estar louco porque soubera atraveacutes de um oraacuteculo que se participasse na empresa militar regressaria apenas ao vigeacutesimo ano e sozinho Como observa a proacutepria Helena a artimanha do pai de Teleacutemaco reduziu-se a uma histoacuteria laquoengraccedilada embora natildeo sem consequecircnciasraquo (p 36) porque foi logo desmascarado por Palamedes cuja perspicaacutecia rivalishyzava com a de Ulisses Este natildeo se pocircde negar a participar na guerra mas tambeacutem nunca perdoou ao filho de Naacuteuplio

O episoacutedio da loucura que obscurece o heroiacutesmo de Ulisses mas sublishynha a sua astuacutecia a sensatez a dedicaccedilatildeo agrave famiacutelia e ao seu povo24 natildeo figura na epopeia homeacuterica nem tatildeo pouco Palamedes mas nos Poemas

Ciacuteprios (Κύπρια έπη) obra eacutepica provavelmente posterior que versava sobre acontecimentos anteriores agrave guerra de Troacuteia25 Trata-se de um exemplo

22 Mas cuja influecircncia real eacute contestada por Helena laquoHaacutes-de dizer que teu irmatildeo influiu muito nessa escolha Teu irmatildeo Agameacutemnon Jaacute nesse tempo conhecia bem as artes da estrateacutegia e o poder das duplas alianccedilas de famiacuteliaraquo (p 17)

Na Odisseia o papel de Ulisses na conquista de Troacuteia eacute evocado por Helena (4240-258) Cf vv 271-289

Sobre o significado deste episoacutedio na caracterizaccedilatildeo do heroacutei de iacutetaca vide Mactoux 197531-32

S No canto XXIV da Odisseia (vv 115-117) a alma de Agameacutemnon recorda que os Atridas se haviam dirigido a iacutetaca a fim de convocar Ulisses Sobre o tratamento do tema da loucura de Ulisses nos Poemas Ciacuteprios conhecemos apenas o resumo de Proclo (Davies M 1988 Epicorum Graecorum Fragmenta Gotildettingen p 31 40-43) έπειτα του ηγεμόνα άθροίζουσιν έπελθόντεξ την Ελλάδα και μαίνεσθαι προσποιησάμενον Οδυσσέα έπι τώι μη θέλειν

414 LUIacuteSA DE NAZAREacute FERREIRA

e satildeo numerosos nos Poemas Homeacutericos da omissatildeo de um mito ou reduccedilatildeo

a uma simples reminiscecircncia devido agrave ausecircncia de ethos ou pela presenccedila de

elementos fantaacutesticos26 Heacutelia Correia adopta de certo modo uma postura

oposta contestando as versotildees mitoloacutegicas e literaacuterias mais tradicionais e natildeo

deixando de parte as menos conhecidas

Pirro continuaraacute a agredir Teleacutemaco chegando ao ponto de negar o

heroiacutesmo de Ulisses Quando Menelau observa que fora ele quem resgatara o

συστρατεύεσθαι έφώρασαν Παλαμήδουϊ ύποθεμενου togravev υίόν Τηλέμαχον έπΐ κόλασιν έξαρπάσαντε (Depois tendo percorrido a Heacutelade reuacutenem os chefes Ε surpreenderam Ulisses a fingir estar louco por natildeo querer ser aliado Por sugestatildeo de Palamedes arrebataram o filho Teleacutemaco) Os Poemas Ciacuteprios satildeo atribuiacutedos por Heroacutedoto (2 117) a Estasino de Chipre

O modo como Palamedes desmascarou Ulisses eacute contado de modo diferente pelos autores tardios que preservaram o mito Segundo alguns arrancou Teleacutemaco aos braccedilos de Peneacutelope e ameaccedilou que o matava com a espada (Apollod Epit 3 7 cf Plin HN 35 40 129 Luc Dom 30) Outros contam remontando talvez ao mito original que Ulisses atrelou agrave charrua um boi juntamente com um cavalo e quando os chefes gregos chegaram a iacutetaca encontraram-no a semear sal Palamedes compreenshydeu imediatamente o estratagema e desmascarou Ulisses ao colocar o pequeno Teleacutemaco agrave frente do arado (Plin HN 35 40 129 Hyg Fab 95 Serv A 2 81) Sobre esta versatildeo vide a interpretaccedilatildeo de Graves R 1990 Os mitos gregos Trad port Fernanda Branco Lisboa 160 f n 6) 4) e sobre as fontes do mito em geral Frazer 1 G 1989 (1deg ed 1921) Apollodorus The Library Cambridge Mass 176-177 n 2 (comm ad Apollod Epit 3 7)

Este mito inspirou a Soacutefocles uma trageacutedia que se perdeu intitulada Ulisses louco (Odysseus Mainomenos cf TrGF IV F 462-467) e artistas plaacutesticos como Eufranor do seacutec V aC que teraacute deixado em Eacutefeso uma famosa pintura mural baseada neste tema Sobre este assunto vide UMC VI sv Palamedes (Susan Woodford)

26 Sobre este assunto vide Rocha Pereira Μ H 1995 Histoacuteria mito e racionalismo na Iliacuteada in As liacutenguas claacutessicas investigaccedilatildeo e ensino - II Actas Coimbra 21-35

27 Em nossa opiniatildeo o confronto entre as histoacuterias favoraacuteveis aos heroacuteis e as que apenas servem a verdade dos vencidos ou a dos esquecidos eacute um dos temas de O Rancor Note-se que haacute um profundo contraste entre o deslumbramento inicial de Teleacutemaco quando se vecirc na presenccedila de Menelau e de Pirro - laquoaqueles que os poetas cantam jaacute tal como cantam os feitos imortaisraquo (p 20) - e a observaccedilatildeo iroacutenica e incisiva da escrava Etra num momento em que a grandiosidade e o heroiacutesmo das duas personagens foram completamente abalados (p 38) laquoNatildeo tens sono Natildeo viste jaacute tudo o que querias ver Jaacute conheceste dois heroacuteis de Troacuteia Jaacute te sentaste aos peacutes da grande Helena Se tiveres jeito para versejar levas mateacuteria para uma epopeiaraquo No decurso do drama este confronto evolui para uma oposiccedilatildeo entre falsidade poeacutetica e veracidade factual e culmina no 3o Acto com a diplomacia sublime de Menelau que face a um Orestes ingeacutenuo que natildeo hesita em proclamar-se o assassiacutenio de Pirro exclama laquoQue disparate Isso foi mesmo aquilo que aconteceuraquo (p 104)

DE AMORINS A ESPARTA O TEMA DE ULISSES EM HEacuteLIA CORREIA 415

corpo de Aquiles (p 27) Pirro contrapotildee dizendo que a pretensatildeo do heroacutei

fora apenas apoderar-se das armas que havia de disputar com Aacutejax (p 28)

Tal como acontecera anteriormente o filho de Aquiles evoca um episoacutedio

que na opiniatildeo dos autores antigos manchava o caraacutecter de Ulisses Recor-

de-se que quando o heroacutei desce ao Hades no canto XI da Odisseia (vv 543-

-564) encontra a alma do chefe de Salamina ainda magoada pelo desfecho da

disputa Neste tema se baseia a trageacutedia Aacutejax de Soacutefocles28

Peneacutelope tambeacutem eacute evocada nesta recepccedilatildeo Na sequecircncia da apresenshy

taccedilatildeo de Etra Teleacutemaco confessa que a matildee havia sido traiacuteda pelas escravas

(pp 17-18) Ao mencionar o ambiente de desordem que habita o palaacutecio de

iacutetaca e a anguacutestia de Peneacutelope pela presenccedila dos pretendentes (p 19) natildeo se

livra do olhar ciacutenico de Pirro que o acusa de natildeo ter coragem para defender a

matildee (p 20) Menelau atalha conciliador observando que laquoa nobre Peneacutelope

dispotildee de recursos subtis que natildeo implicam um choque de armasraquo (p 20)

A sabedoria e astuacutecia da rainha de iacutetaca j aacute na Odisseia constituem traccedilos

marcantes do seu caraacutecter29 Em O Rancor estas qualidades satildeo vistas por

A contenda entre Ulisses e Aacutejax pelas armas de Aquiles inspirou autores gregos e latinos bem como artistas de todas as eacutepocas Apoacutes a morte do maior guerreiro Teacutetis apresentou a magniacutefica armadura realizada por Hefestos descrita no canto XVIII da Iliacuteada como preacutemio de uma competiccedilatildeo entre os heroacuteis gregos A vitoacuteria foi atribuiacuteda ao rei de iacutetaca talvez por influecircncia de Atena pelo menos na versatildeo da Odisseia (11 547) Este tema foi tratado nos poemas do ciclo eacutepico na Etioacutepida atribuiacuteda a Arctino de Mileto cujo tiacutetulo se inspira num episoacutedio da guerra de Troacuteia protagonizado pelo chefe dos Etiacuteopes Meacutemnon (cf Davies M 1988 Epicorum Graecorum Fragmenta Gotildettingen p 47 29-30) e na Pequena Iliacuteada atribuiacuteda a Lesques de Mitilene que se iniciava com este episoacutedio (cf Davies M 1988 Epicorum Graecorum Fragmenta Gotildettingen p 52 3-5) De acordo com Aristoacuteteles (Poeacutetica 1459b4-7) foram estas duas obras que inspiraram Esquilo que compocircs um drama que se perdeu intitulado Julgamento das Armas (Hoplon Krisis cf TrGF III F 174-178) e Soacutefocles Sobre o tratamento do mito vide Stanford W B 1963 Sophocles Ajax With Introduction Revised Text Commentary Appendixes indexes and Bibliography London xix-xxiv

29 A primeira imagem que o poeta nos oferece eacute a da mulher sofredora que chora a ausecircncia do marido recolhida nos seus aposentos e se entristece quando escuta o aedo Feacutemio cantar acerca do regresso infeliz dos Aqueus (Od 1 325-329) Assediada pelos numerosos pretendentes hostis encontra coragem e arguacutecia para os enganar (vide nota seguinte) Natildeo eacute por acaso que a foacutermula περίφρων Πηνελόπεια muito sensata Peneacutelope aparece quarenta vezes em fim de verso Aquele adjectivo tambeacutem aplicado a Euricleia quatro vezes caracteriza habitualshymente a rainha A prova do arco que propotildee aos pretendentes (19 570-581) bem como a referecircncia ao segredo da construccedilatildeo do leito (23 164-23) pela qual potildee agrave prova Ulisses ilustram na perfeiccedilatildeo a sua prudecircncia

416 LUIacuteSA DE NAZAREacute FERREIRA

Helena como uma espeacutecie de extensatildeo de Ulisses Ό manhoso (p 20) Conshy

firmando as palavras dos reis de Esparta Teleacutemaco menciona o estratagema que a matildee tinha inventado tecer uma mortalha para Laertes que desfazia durante a noite (p 21) Mas logo se impotildee a visatildeo racionalista de Menelau e Pirro que manifestam a sua estranheza pelo facto de os pretendentes natildeo terem desconfiado de nada O rei de Esparta sugere mesmo que talvez conheshycessem as intenccedilotildees de Peneacutelope desde o princiacutepio mas tivessem preferido ignoraacute-las laquoTalvez ateacute fingissem de maneira a todos prolongarem a estada e atirarem as culpas a Peneacuteloperaquo (p 21) Natildeo eacute esta na verdade a versatildeo da Odisseia0 mas as palavras do Atrida denunciam o olhar criacutetico da escritora e o seu afastamento das versotildees mais tradicionais dos mitos gregos

O brinde de Menelau ao laquoregresso de Ulisses satildeo e salvoraquo (p 37) garantido a Teleacutemaco no iniacutecio da recepccedilatildeo potildee fim agraves alusotildees aos reis de iacutetaca que ocupam uma grande parte do Io Acto

Teleacutemaco demora um certo tempo a compreender que a corte de Esparta soacute aparentemente eacute uma laquocorte bem-dispostaraquo (p 42) Esperava encontrar uma famiacutelia feliz pelo fim da guerra e pelo regresso do seu rei ou seja um ambiente igual ao que eacute descrito no iniacutecio do canto IV da Odisseia

No entanto a abordagem de Heacutelia Correia eacute mais realista Natildeo se prende apenas aos temas mitoloacutegicos mas procede agrave anaacutelise psicoloacutegica das persoshynagens esmiuccedila as suas intenccedilotildees e formas de agir Ao contraacuterio do que pensa Teleacutemaco natildeo estamos perante os heroacuteis do canto eacutepico mas figuras de carne e osso que vivem dramas semelhantes aos dos tempos modernos iacutetaca surge neste contexto portanto como um espaccedilo de santidade para usarmos a sugestatildeo ciacutenica de Pirro (p 34) mesmo se na opiniatildeo de Teleacutemaco corre o risco de se desmoronar pela ausecircncia do seu rei (p 30) As alusotildees a Ulisses e Peneacutelope evidenciam por outro lado que Menelau e Helena estatildeo juntos apenas fisicamente mas continuam separados pelos valores que cada um defende Natildeo os une certamente a comunhatildeo de pensamentos que Ulisses nas palavras saacutebias que dirige a Nausiacutecaa no Canto VI da Odisseia

(vv 182-184) considera essencial para a felicidade de uma famiacutelia

30 Na Odisseia os pretendentes reconhecem a beleza dos trabalhos da rainha a sua nobreza de espiacuterito (cf 2 115-121) mas eacute evidente o desagrado perante uma artimanha que os ludibriou durante trecircs anos Antiacutenoo eacute o primeiro a mencionar o estratagema (2 89-110) precisamente para criticar a excessiva astuacutecia (κέρδο) de Peneacutelope Uma segunda referecircncia ocorre no diaacutelogo entre esta e o mendiacutego-Ulisses (19 139-156) Finalmente confirmando que o procedimento da rainha humilhara profundamente os pretendentes a alma de Anfimedonte recorda no Hades o episoacutedio da mortalha de Laertes (24 129-146) Sobre a personalidade de Peneacutelope na Odisseia vide Mactoux 197521-27

DE AMORINS A ESPARTA O TEMA DE ULISSES EM HELIA CORREIA 417

REFEREcircNCIAS BIBLIOGRAacuteFICAS

LIMC VI sv Odysseus (Odette Touchefeu-Meynier) VI sv Peneacutelope (Thomas Ganschow)

Mactoux Marie-Madeleine 1975 Peneacutelope Legende et mythe Paris

Magalhatildees Isabel Allegro de 1995 A distorccedilatildeo do olhar denuacutencia e anuacutencio xiacuteA Casa Eterna de Heacutelia Correia in O sexo dos textos e outras leituras Lisboa 93-102

Mouratildeo Luiacutes laquoO belo coraccedilatildeo azul das coisasraquo acerca de A Casa Eterna de Heacutelia Correia in ltwww ciberkioskptensaiosheliahtmlgt

Ribeiro Ferreira Joseacute 1999 Temas claacutessicos na literatura portuguesa contemshyporacircnea in Raiacutezes Greco-Latinas da Cultura Portuguesa Actas do I Congresso daAPEC Coimbra 395-429

Rocha Pereira M H 1996 Eros e philia no nostos de Ulisses in Nascimento Aires Α Jabouille Victor J V Lourenccedilo Frederico Edd Eros e Philia na Cultura Grega (Coloacutequio Lisboa 23-24 Novembro de 1995) Actas Lisboa 5-12

1997 Os caminhos da persuasatildeo na Iliacuteada in Ribeiro Ferreira Joseacute Coord A Retoacuterica Greco-Latina e a sua Perenidade Actas do Congresso (11-14 Marccedilo de 1997) Coimbra Vol 1 39-56

1998 (8a ed) Estudos de Histoacuteria da Cultura Claacutessica Vol 1 Cultura Grega Lisboa

Santos Maria Nazareacute Gomes dos 1996 Correia Heacutelia in Machado Aacutelvaro Manuel Org e dir Dicionaacuterio de Literatura Portuguesa Lisboa 140-141

Stanford W B Luce J V 1974 The Questfor Ulysses London

van Thiel H Ed 1991 Homeri Odyssea Hildesheim

van Thiel H Ed 1996 Homeri [lias Hildesheim

40 LUIacuteSA DE NAZAREacute FERREIRA

O tiacutetulo da primeira obrabdquo0 Separar das Aguas publicada em 1981 remete para um tema predominante na narrativa de Heacutelia Correia a desigualshydade social e a luta pela sua subversatildeo que tambeacutem estaacute presente no romance de 1991 A Casa Eterna que assinala definitivamente a sua maturidade e consagraccedilatildeo como escritora2 A dimensatildeo social natildeo eacute no entanto a vertente mais caracteriacutestica deste romance profundamente marcado pela anaacutelise psicoloacutegica

A dedicatoacuteria a Antoacutenio Ramos Rosa e o tiacutetulo extraiacutedo do poema sobre a velhice do Eclesiastes (cap XII) citado em epiacutegrafe anunciam como figura centrai do romance o poeta Aacutelvaro Baiatildeo Roiacutez que no final da sua vida decide regressar agrave casa onde nascera a Viccedilosa situada na povoaccedilatildeo de Amorins aparentemente para morrer

Fruto de um casamento pouco feliz entre uma fidalga e um descendente de espanhoacuteis nascido numa famiacutelia que o viacutecio e a turbulecircncia natildeo haviam poupado4 a vida de Alvarinho parece marcada fatalmente pelo desgosto e pela solidatildeo que ele proacuteprio constroacutei como um exiacutelio existencial que se agrava na velhice Eacute a impossibilidade de um registo biograacutefico normal que leva a narradora personagem igualmente central a perseguir o rasto do poeta no sentido de reconstituir as circunstacircncias da sua morte e o seu pershycurso de vida nas suas proacuteprias palavras a laquojuntar o fim com o princiacutepio para que um ilumine o outro e o esclareccedilaraquo (p 144) O facto suposto de ter sido sua amante explica em parte esta atitude mas se as motivaccedilotildees exactas nos escapam a narradora sabe desde o princiacutepio da sua caminhada que procura algo de impossiacutevel (p 25)

Estou como ele no largo de Amorins Estou como uma crianccedila na areia procurando-lhe o rasto para colocar os peacutes exactamente onde ele os colocou

Segurando uma mala e tendo muito frio

Transformaacute-lo agora em personagem eacute natildeo o encontrar e tecer uma espeacutecie de glosa agrave sua volta

O iniacutecio do capiacutetulo sobre a famiacutelia Sotto eacute em relaccedilatildeo a este aspecto exemplar laquoOs chaacutes de D Antonieta Sotto tecircm lugar depois das seis da tarde Eacute um de vaacuterios meios a que ela deitou matildeo para separar as aacuteguas que andam agora muito misturadas com a democracia e um poder de compra que natildeo define as ciassesraquo (p 167) Citamos a partir da Ia ediccedilatildeo Lisboa Publicaccedilotildees Dom Quixote 1991

Sobre o significado do tiacutetulo vide Magalhatildees 1995 100-102 4 Esta fatalidade denuncia-se no nome da proacutepria casa Viccedilosa derivado de

Viciosa revela Juacutelio Santoro um antigo criado da famiacutelia (p 146)

DE AMORINS A ESPARTA O TEMA DE ULISSES EM HEacuteLIA CORREIA 403

Na verdade natildeo eacute Aacutelvaro que encontra em Amorins mas apenas as impressotildees que provocou nos que o conheceram Por conseguinte a consshytruccedilatildeo desta obra depende inteiramente da memoacuteria das pessoas que a narrashydora jornalista de profissatildeo entrevistaraacute e das suas proacuteprias reflexotildees e conshyjecturas que filtram essa memoacuteria Porque como ela afirma laquouma busca ainda que comece por mero desfastio natildeo se conteacutem que natildeo seduza e envolva o buscador na teia do seu veacuteuraquo (p 216) Por ironia se era o fim de Aacutelvaro que buscava eacute precisamente esse fim que dada a ausecircncia de dados concretos seraacute obrigada a inventar A sua pesquisa permite no entanto tornar mais proacuteximo o homem que existia aleacutem do poeta excepcional o seu caraacutecter os seus gostos e obsessotildees os motivos da sua permanente insatisfaccedilatildeo

Uma das entrevistadas eacute D Filomena Careacuteu musa e objecto dos devashyneios de juventude de Aacutelvaro talvez a uacutenica mulher que o poeta amara de verdade Debruccedilada agrave janela sobre as roseiras escutava atentamente a histoacuteshyria que o jovem Alvarinho costumava contar-lhe em episoacutedios e que nunca terminava (p 78)

Era a histoacuteria de um homem Queria voltar agrave terra e nunca conseguia Por isto ou por aquilo As mais das vezes eram mulheres rainhas que o prendiam Bruxas sereias mulheres maacutes e mulheres boas Queriam ficar com ele porque ele era bonito Ε ele no seu barquinho zac zac

por aqueles mares de Deus

A presenccedila do tema de Ulisses em A Casa Eterna natildeo se limita agrave simshyples evocaccedilatildeo dos gostos literaacuterios de Alvarinho Note-se que a arquitectura geral do romance se apoia como dissemos na memoacuteria das personagens construccedilatildeo semelhante agrave da Odisseia que depende em grande parte da memoacuteria de Ulisses e de outras figuras como os aedos5 Por outro lado o romance apresenta vinte e quatro capiacutetulos o que pode ser simples coincishydecircncia ou uma alusatildeo agrave divisatildeo tradicional da epopeia homeacuterica

Mais interessante em nosso entender eacute o facto de a pesquisa da narrashydora revelar afinidades de caraacutecter e existenciais entre Aacutelvaro e Ulisses que se tornam mais niacutetidas agrave medida que o romance se aproxima do seu desenshylace Destas afinidades se daacute conta a proacutepria investigadora que reteacutem no

5 Santos 1996 141 considera que A Casa Eterna eacute um romance de estrutura circular sobre o tempo e a memoacuteria no qual a autora volta a falar de viagens interiores Dessa vez uma histoacuteria que gira em torno da vida de um poeta com ressonacircncias do mito do eterno retorno Sobre a presenccedila deste tema vide especialmente Joseacute Jorge Letria Heacutelia Correia o eterno retorno Jornal de Letras de 14051991 e Magalhatildees 1995 101

404 LUIacuteSA DE NAZAREacute FERREIRA

espiacuterito as palavras de D Filomena e interpreta do seguinte modo o comportamento do poeta nas veacutesperas da sua morte (p 221)

Entatildeo depois de ter lavado a alma com Lizette nos dias da Viccedilosa Aacutelvaro dispusera-se a enchecirc-la como se desistisse de morrer E olhando em volta achara apenas aquele molde para vazar a sua pershysonagem Era o molde de um homem andarilho de um homem com o rosto muito gasto por ventos e afagos de mulheres

A existecircncia de Aacutelvaro fora marcada como a de Ulisses pela erracircncia pelo desgosto e pela presenccedila opressora das mulheres Nascido no seio de uma famiacutelia onde a linhagem materna dominava Aacutelvaro sente desde muito cedo a omnipresenccedila do sexo feminino desde a ama Marjoana a avoacute D Carlina a menina Filomena Careacuteu agraves muitas mulheres da sua vida laquoFilhos conforto asseioraquo nas palavras do poeta laquoera tudo o que elas queshyriam darraquo (p 148) e que ele nunca procurara Por isso a jovem Lizette com quem partilha os uacuteltimos tempos da sua vida surge como um territoacuterio desshyconhecido pronto a ser explorado (p 91)

Antes da morte na preparaccedilatildeo da morte passava-se por estranhos territoacuterios pensou jogos de luz pavores deslumbramentos Talvez tambeacutem estivesse prevista essa experiecircncia de tocar noutro mundo de conhecer de perto gente e falas e viacutecios que toda a sua vida se tinham deslocado paralelos a si na cozinha da quinta nos bairros populares

Liza eacute uma laquotransfusatildeo de sangue brutoraquo (p 130) um raio de luz na existecircncia soturna do poeta que desempenha o laquopapel de morte de anjo transmigradorraquo (p 150) A relaccedilatildeo com a jovem que desperta a indignaccedilatildeo dos familiares de Aacutelvaro e o falatoacuterio entre o povo eacute uma espeacutecie de vinshyganccedila como se quisesse apenas aprofundar um fosso jaacute existente entre si e a comunidade Mas eacute tambeacutem uma prova da sua incapacidade de renunciar ao canto da sereia no que se distingue claramente de Ulisses que soube aproshyveitar das deusas e mulheres que encontrou na sua odisseia o que melhor tinham para lhe oferecer O heroacutei recusa todavia a imortalidade de Calipso7

e a juventude de Nausiacutecaa pelo que a acircnsia do regresso eacute tambeacutem um gesto

laquoPenso no que contou D Filomena como Aacutelvaro lhe inventava as histoacuterias de um homem perdido entre sereias Devia imaginaacute-las assim desencantadasraquo (p 159) Cf p 223 laquoΕ o Ruccedilo fala agora de barcos de mil portos dos areais onde cantavam as nativas de cujo feiticcedilo Aacutelvaro soacute pudera escapar porque um velho marujo o preveniraraquo

7 Cf Od 5 203-224

DE AMORINS A ESPARTA O TEMA DE ULISSES EM HELIA CORREIA 405

de aceitaccedilatildeo do envelhecimento e da morte Aacutelvaro habituara-se a olhar o espaccedilo feminino como um mar de tentaccedilotildees e de perigos mas quando encontra Liza havia perdido o medo nas suas palavras laquoTinha decerto atrashyvessado o espelho o mundo feminino jaacute natildeo o assustava natildeo o levava jaacute a esconder a cabeccedila amando o crime e as belas frases que o imitam Assistia aos efeitos do poder ao estrago e agrave animaccedilatildeo que provocavaraquo (p 117) Aacutelvaro natildeo fora capaz no entanto de entender a forma devota como as mulheres procuravam protegecirc-lo ateacute depois da morte pois eacute uma mulher que ele distinguiu ao confiar-lhe o gato de estimaccedilatildeo8 que tenta resgataacute-lo do esquecimento aceitando escrever a sua biografia quando a tarefa parecia impossiacutevel aos olhos de um especialista (cf pp 18-19)

Se ao contraacuterio de Ulisses Aacutelvaro natildeo consegue resistir ao canto das sereias ambos partilham o mesmo dom da palavra a capacidade extraorshydinaacuteria de contar histoacuterias e de encantar os que os escutam

Na Iliacuteada num passo famoso da τειχοσκοπία Antenor recorda a ida

de Ulisses a Troacuteia e elogia a sua eloquecircncia atraveacutes de uma comparaccedilatildeo

muito singular (3 221-224)

αλλ οτε δη όπα τε μεγάλην έκ στήθεο είη

και επεα νιφάδεσσιν έοικότα χειμερίηισιν

ούκ αν επειτ Όδυσήί γερίσσειε βροτοϊ άλλοbull

ού τότε γ ώδ Όδυσήο άγασσάμεθ εΐδο ίδόντε

Mas quando do peito soltava aquela voz potente

e as palavras semelhantes a flocos de neve invernais

depois natildeo havia outro mortal que rivalizasse com Ulisses Ε entatildeo jaacute natildeo nos quedaacutevamos a apreciar a sua aparecircncia

Eacute esta eloquecircncia que denuncia um espiacuterito arguto uma prudecircncia e sensatez dignas de um verdadeiro liacuteder qualidades que fazem de Ulisses uma presenccedila essencial em momentos decisivos e que o levam a aceitar funccedilotildees tatildeo diversas como a de espiatildeo ( 10 240-525) e de diplomata A sua per-

8 Sobre a simbologia da presenccedila do gato no romance vide a interpretaccedilatildeo de Magalhatildees 1995 102

9 Traduccedilatildeo de Maria Helena da Rocha Pereira in Rocha Pereira 1997 43 Sobre o sentido da comparaccedilatildeo vide Kirk G S 1985 The Iliad A Commentary Vol I Cambridge 296-297 comm ad 221-222 O especialista observa que eacute difiacutecil saber qua o sentido exacto da comparaccedilatildeo das palavras com os flocos de neve pois tambeacutem o cair da neve natildeo eacute sempre igual Eacute possiacutevel que o poeta pretenda sublinhar aleacutem da forccedila da voz a cadecircncia e beleza do discurso de Ulisses

406 LUIacuteSA DE NAZAREacute FERREIRA

suasatildeo natildeo eacute suficiente para o ecircxite da embaixada que no iniacutecio da guerra vai a Troacuteia reclamar Helena (3 204 sqq) nem consegue convencer Aquiles a regressar ao combate (9 169 sqq) No entanto eacute Ulisses quem vai buscar o rei dos Mirmidotildees agrave Ftia e o convence a participar na guerra (11 767-790) quem devolve Criseida ao pai (1 308-311 430-447) e preside agrave reconciliaccedilatildeo entre Aquiles e Agameacutemnon no canto XIX

Na Odisseia o rei de iacutetaca natildeo eacute apenas o heroacutei que muito sofreu Nas palavras de Nestor eacute o guerreiro astucioso e cheio de enganos (3 120-122) o chefe valente e pleno de artifiacutecios (3 163 άμφ Όδυσήα ανακτά

δαίφρονα ποικιλομήτην)10 Filho do valoroso Laertes e neto de Autoacutelico pelo lado materno o mestre em roubos e perjuacuterios (cf 19 395-396) Ulisses revela um talento raro para narrar ou inventar histoacuterias a seu respeito como observa o rei dos Feaces (11 363-369)

ώ Όδυσεΰ το μεν ου τί ο εΐσκομεν είσορόωντε

ήπεροπήά τ έμεν και έπίκλοπον οΐά τε πολλού

365 βόσκει γαία μέλαινα πολυσπερέα άνθρωπου

ψεύδεά τ άρτύνοντα όθεν κέ τι ουδέ ϊδοιτο-

σοι δ επί μεν μορφή έπεων ενι δε φρένε έσθλαί

μΟθον δ ώ οτ αοιδό επισταμένα) κατέλεξα

πάντων Άργείων σεο τ αύτοΰ κήδεα λυγρά

Ulisses ao olharmos para ti natildeo julgamos que sejas um charlatatildeo e um dissimulador como muitos

365 que alimenta a terra negra homens de muitas raccedilas

que inventam histoacuterias falsas que ningueacutem pode reconhecer As tuas palavras satildeo belas os pensamentos nobres e expuseste um relato com habilidade como um aedo as tristes desventuras de todos os Argivos e as tuas

Alciacutenoo elogia a forma sofisticada como Ulisses expotildee as suas desshyventuras sugerindo que encantou os que o escutaram com a sua eloquecircncia agrave semelhanccedila do aedo que deleitava os convivas do banquete com o seu canto e cujo repertoacuterio incluiacutea temas tristes como os nostoi dos guerreiros de Troacuteia mas tambeacutem as faccedilanhas dos deuses e dos heroacuteis

O proacuteprio Ulisses refere a astuacutecia como caracteriacutestica particular do seu caraacutecter e motivo principal da sua gloacuteria quando revela a sua identidade na corte dos Feaces (Od 9 19-20) Cf as palavras de Atena em 13 291-299

11 As histoacuterias tristes nas palavras de Helena na Iliacuteada (6 357-358) tinham mais probabilidade de se tornarem mateacuteria de canto Eacute natural que o aedo de iacutetaca na

DE AMORINS A ESPARTA O TEMA DE ULISSES EM HELIA CORREIA 407

Este natildeo eacute o uacutenico momento do poema em que Ulisses eacute comparado a um aedo Na verdade eacute atraveacutes de um siacutemile do mesmo tipo que Eumeu revela a Peneacutelope o que sentiu ao escutar o mendigo-Ulisses narrar as suas desventuras (17 518-521)

ώδ δ otildeY άοιδόν άνήρ ποτιδέρκεται ο τε θεών εξ

άείδηι δεδαώ έπε ίμερόεντα βροτοισι

520 του δ άμοτον μεμάκσιν άκουέμεν όππότ άείδηι-

ώ έμε κείνο έθελγε παρήμενο εν μεγάροισι

Como quando um homem dirige o olhar para um aedo que

[pelos deuses

instruiacutedo canta palavras agradaacuteveis aos mortais 520 sem parar se agitam ao ouvi-lo quando ele canta

assim aquele homem me encantava sentado na minha sala

Este siacutemile insiste no aspecto que o anterior apenas sugeria o encanto que Ulisses provocou em Eumeu pela forma habilidosa como dispotildee as palavras na sua narrativa fantaacutestica obtendo os efeitos de um aedo que alishynha os versos de modo a suscitar acima de tudo o deleite do seu auditoacuterio A comparaccedilatildeo de Ulisses a um aedo culmina no siacutemile do canto XXIacute (vv 404-411) que natildeo serve tanto para ilustrar as suas capacidades oratoacuterias mas antes a facilidade e habilidade que demonstra no manejo do arco

Temos portanto um heroacutei comparado a um poeta e um poeta Aacutelvaro que comparamos ao heroacutei Ulisses No entanto mesmo neste domiacutenio satildeo flagrantes as diferenccedilas de atitude entre os dois protagonistas Na verdade se o dom da palavra aproxima Ulisses dos outros seres humanos no caso de Aacutelvaro natildeo obstante o seu talento poeacutetico e o encanto que causava nas

ausecircncia do seu senhor tenha preferecircncia pelo canto triste do regresso dos guerreiros que entristece profundamente Peneacutelope (cf Od 1 325 sqq cf Od 8 487-490 496-499 os feitos e os sofrimentos dos heroacuteis) Aquiles na sua tenda afastado do combate celebra os κλέα ανδρών (II 9 189) as faccedilanhas dos homens como o aedo do palaacutecio de Alciacutenoo (cf Od 8 73) que inclui no seu repertoacuterio a querela de Ulisses e de Aquiles (v 75) o estratagema do cavalo de madeira (vv 485-520) mas tambeacutem os amores de Ares e de Afrodite (vv 266-366)

12 Sobre esta funccedilatildeo essencial do ofiacutecio do aedo homeacuterico cf por exemplo Od 1346 369 4 17 8 44-45 265 9 1-11 1327

13 Para um estudo desta sequecircncia de siacutemiles e da sua funccedilatildeo na Odisseia vide Moulton Carol 1977 Siacutemiles in the Homeric Poems Gotildettingen 145-152

408 LUIacuteSA DE NAZAREacute FERREIRA

mulheres o gosto peias histoacuterias epelos livros afastaram-no irremediavelshy

mente dos outros como conta D Filomena (pp 60-61)

Eu gostava das histoacuterias Eram histoacuterias dos livros tudo coisas que aprendia sozinho A Marjoana queixava-se dizia a toda a gente que era um tresler aquilo que ma comia Mas comigo era dado Havia quem esperasse seguimento isso havia Mas natildeo Ele natildeo se ia casar ficar na quinta Haacute pessoas bem sabe ele haacute pessoas fadadas mais para o natildeo que para o sim Por isso ele se arrimava tanto aos livros natildeo eacute Satildeo poacute satildeo feitos do que natildeo existe

A mesma D Filomena diz que Aacutelvaro laquoFalava de palavras Ele sabia os sentidos das palavras que tinham existido antigamenteraquo (p 77) palavras que para o poeta haviam sido sempre mais importantes do que as pessoas como observa a narradora num outro passo do romance (p 117)

As pessoas passavam e extinguiam-se como um fulgor um fogo azul que se ergue e se dissipa sobre o muro do caminho deixando atraacutes de si paiavras soacute palavras que essas sim ele escondia e acariciava dispunha como um ouro de avarento

Um interesse que suscitava a incompreensatildeo dos que o rodeavam como

Santoro o filho do caseiro (p 138)

- Sabe do ele gostava o Baiacircozinho De palavras Um doido por palavras A vasculhar nos livros a ver de onde eacute que vinham e para onde eacute que iam sempre na intenccedilatildeo de complicar Porque a palavra interessa eacute no momento para a gente se entender eacute ou natildeo eacute Ele natildeo Sempre a desinquietar

As histoacuterias que Aacutelvaro contava seduziam mulheres como D Filomena ou Estelinha mas haviam ocupado o lugar dos afectos e das pessoas Como observa Santoro laquoNunca se importou com o pensar dos outros Ele nunca quis mas foi saber dos outros Palavras Aiacute tem o Alvarinho Ε no enterro

fora o aranzel do padre ningueacutem falou ningueacutem lhe fez o discursoraquo (p 144) Todavia eacute neste aspecto que parece residir o elo de seduccedilatildeo entre o poeta e a narradora laquoHaacute de repente um fio entre mim e o Aacutelvaro que se torna visiacutevel como uma semelhanccedila de postura ou um trejeito reveladores de consanguinidaderaquo (p 78)

Talvez influenciado pelas inuacutemeras histoacuterias que lera na juventude como a de Ulisses Aacutelvaro procurou saindo de Amorins uma existecircncia

DE AMORINS A ESPARTA O TEMA DE ULISSES EM HEacuteLIA CORREIA 409

extraordinaacuteria e gloriosa Mas decepcionou-se com esta vida da qual desiste entregando-se a um envelhecimento precoce como se pretendesse apenas chamar a morte Nas palavras da narradora laquoEle natildeo envelhecera pela forccedila dos anos mas pela determinaccedilatildeo de envelhecerraquo (p 23) Quando desgastado pela vida decide regressar agrave casa onde nascera a razatildeo parece oacutebvia para os que entatildeo o acolheram como Perpeacutetua caseira da Viccedilosa (p 185)

Via-se bem que o homem tinha querido era acabar-se ali Que tinha vindo sei laacute por onde e a custo com aquele crescimento da aacutegua nos pulmotildees como quem quer a proacutepria cama ou a matildee jaacute vi casos para se dar a morrer Porque o trago da morte eacute muito azedo e ele entendeu tomaacute-lo onde nascera

Do mesmo modo tambeacutem D Filomena sentira que Aacutelvaro regressara com a morte sobre os ombros Mas se nas palavras da narradora o poeta laquovoltara aos Amorins porque queria o vazio porque queria ser ele a ir ao seu encontro desarmado e sem puacuteblico como se se tratasse de uma entrega amoshyrosaraquo (p 115) eacute precisamente num lugar da sua memoacuteria da infacircncia na represa que se mantivera laquoigual agrave que Aacutelvaro encontrara escondida na lemshybranccedila enquanto tudo tudo se tinha transformadoraquo (p 87) que surgiraacute a uacuteltima tentaccedilatildeo volvendo-se aquele espaccedilo em laquoninho da sereiaraquo (cf p 86) Se o regresso agrave casa da famiacutelia eacute uma uacuteltima tentativa de recuperar uma existecircncia feliz deitada a perder Aacutelvaro recua perante a velhice de D Filoshymena que parece constituir o elo mais fiel ao seu passado em Amorins optando por passar os uacuteltimos tempos da sua vida junto de uma mulher demasiado jovem e sem cultura Ε por esta atitude ou porque a laquoquinta

parece que espicaccedilava a raiva que atirava com a gente para o mundo aos pontapeacutesraquo (p 111) o regresso de Aacutelvaro eacute sentido pelos habitantes da vila com pavor como se de uma provocaccedilatildeo se tratasse votando-o ao mesmo desprezo que os pretendentes de Peneacutelope dedicam a Ulisses Aacutelvaro natildeo tem agrave sua espera um povo e uma famiacutelia que anseiam pelo seu regresso natildeo tem de lutar para recuperar o que lhe foi roubado nem eacute sequer reconhecido pelo catildeo que o surpreende agrave entrada da Viccedilosa14 A vontade de permanecer incoacutegshynito e de alcanccedilar sob esta identidade secreta laquoalguns prazeres de infacircnciaraquo esfuma-se rapidamente na presenccedila da caseira que reconhece nele os traccedilos visiacuteveis dos Baiotildees (p 29) Eacute como dono que entra em sua casa e natildeo como

14 Momento do romance que evoca a ceacutelebre cena de reconhecimento de Ulisses pelo seu velho catildeo Argos que morre imediatamente a seguir (Od 17 291--327) que Maria Helena da Rocha Pereira traduziu in Heacutelade Antologia da Cultura Grega (Coimbra 1998 7 ed) 88

410 LUIacuteSA DE NAZAREacute FERREIRA

um mendigo disfarccedilado embora seja essa a sua aparecircncia numa casa jaacute em ruiacutenas assolada pelo silecircncio pelo vazio pelos bolores e pelos poacutes cuja decadecircncia acompanha a do seu uacuteltimo proprietaacuterio

A histoacuteria de Ulisses eacute evocada peias recordaccedilotildees de D Filomena sobre a infacircncia e juventude vividas em comum com Aacutelvaro Nunca chegou a saber que o rei de iacutetaca recuperou o seu lar junto de Peneacutelope porque o poeta nunca lhe contou o fim da histoacuteria Quando Aacutelvaro regressa a casa perto dos 50 anos (p 14) chega demasiado tarde e para morrer terminando os dias ao lado de uma jovem completamente desconhecida Ulisses recusara a imorshytalidade que Calipso lhe oferecia mas Aacutelvaro escolhera a companhia de pesshysoas estranhas que o olhavam com admiraccedilatildeo mas que nunca conseguiram preencher o imenso vazio da sua vida

D Filomena recorda tambeacutem que o poeta costumava dizer que o seu nome laquoera o de um rouxinolraquo (p 77) a ave que simboliza a perfeiccedilatildeo do canto mas tambeacutem a ligaccedilatildeo iacutentima entre o amor e a morte prenuacutencio por conseguinte da separaccedilatildeo dos amantes15 A referecircncia ao tema do rouxinol esclarece simbolicamente o que sabiacuteamos acerca de Aacutelvaro que ele nunca fora capaz de voltar para junto da menina que se debruccedilava sobre as roseiras agrave sua espera No entanto a histoacuteria do rouxinol que se chamava Filomena remete especificamente para um mito grego que conheceu diversas versotildees e uma fortuna surpreendente nas literaturas gregas e latinas Em traccedilos gerais eacute um mito etioloacutegico que associa o canto melancoacutelico do rouxinol a um crime de filiciacutedio cometido por uma matildee desesperada Curiosamente a versatildeo

15 Cf Chevalier Jean Gheerbrant Alain 1982 Dictionnaire des Symboles Paris 826 Este tema tem como sabemos um lugar importante na literatura portuguesa como ilustram as obras Menina e Moccedila de Bernardim Ribeiro e Viagens na Minha Terra de Almeida Garrett

16 No mito grego a ligaccedilatildeo entre amor e morte natildeo podia ser mais forte uma matildee (Aeacutedon ou Procne conforme as versotildees) mata o filho (iacutetis ou iacutetiio) inspirada por um acto de loucura (cf Od 19 518-523) ou pelo desejo de se vingar da infidelidade do marido (Tereu ou Zeto) que violentara a cunhada e ainda lhe cortara a liacutengua para que ela natildeo revelasse agrave irmatilde o sucedido Procne viria a descobrir a verdade e ou por vinganccedila ou levada pela loucura matou o filho uacutenico e deu-o a comer ao proacuteprio pai No entanto arrependeu-se e implorou a piedade dos deuses que comovidos com o seu sofrimento a transformaram num rouxinol e agrave sua irmatilde Filomela numa andorinha Esta versatildeo era mais conhecida e foi divulgada em Atenas graccedilas a uma das trageacutedias perdidas de Soacutefocles intitulada Tereu Desde muito cedo a tradiccedilatildeo grega associou a morte de iacutetis ao canto melancoacutelico do rouxinol que eacute um constante itu itu porque a ave continua a chamar pelo filho que matou na sua condiccedilatildeo anterior enquanto a andorinha que perdeu a liacutengua quando era mulher apenas pode soltar um chilreio teimoso desprovido de som Os autores latinos devido ao erro de

DE AMORINS A ESPARTA O TEMA DE ULISSES EM HEacuteLIA CORREIA 411

homeacuterica encontra-se num siacutemile da Odisseia (19 518-523) por meio do qual Peneacutelope ao falar com o mendigo-Uliacutesses compara a sua inquietaccedilatildeo por natildeo saber o que fazer - se ficar no palaacutecio com o filho velar pelos seus bens permanecendo fiel ao seu esposo ou se seguir um dos pretendentes - ao sofrimento dessa mulher que matou o seu uacutenico filho inspirada pela loucura No entanto a rainha de iacutetaca estaacute sem o saber na presenccedila do marido D Filomena todavia ficou para sempre sozinha sob o olhar de compaixatildeo dos habitantes de Amorins laquoposta em desterro na sua proacutepria salaraquo nas palavras da narradora (p 61) tal Peneacutelope mas sem pretendentes a desgasshytarem o patrimoacutenio uma laquomorta-vivaraquo o laquoprimeiro animal no cinturatildeo de caccedila do Aacutelvaro Roiacutezraquo (p 127)

A Odisseia natildeo eacute apenas a histoacuteria do regresso de um heroacutei agrave sua paacutetria Ε tambeacutem um poema sobre a recuperaccedilatildeo custosa de uma identidade perdida Talvez fosse isso que Aacutelvaro procurava ao regressar agrave casa onde havia passhysado a infacircncia e a juventude Eacute provavelmente o desejo de apreender a vershydadeira identidade do poeta que leva a narradora ateacute Amorins No entanto eacute a sua anaacutelise perspicaz que permite colmatar as inuacutemeras falhas com que se depara no final do inqueacuterito recorrendo agrave sua capacidade de deduccedilatildeo ou de invenccedilatildeo Descobre entatildeo que Aacutelvaro partilhava com Ulisses o maravilhoso talento de contar histoacuterias mas a sua vida emerge como uma reconstruccedilatildeo vaga feita a partir de memoacuterias e de impressotildees em que realidade e ficccedilatildeo se misturam com a mesma intensidade como se ele proacuteprio natildeo tivesse sido mais do que uma personagem de uma histoacuteria que havia inventado (cf pp 231-232)

A Casa Eterna e a peccedila de teatro publicada no mesmo ano de 1991 Perdiccedilatildeo - Exerciacutecio sobre Antiacutegona11 vieram revelar o afecto de Heacutelia Correia pela Greacutecia antiga e sobretudo um olhar inovador sobre os seus mitos e temas literaacuterios Numa entrevista18 a propoacutesito da sua segunda peccedila de teatro O Rancor - Exerciacutecio sobre Helena editada no ano de 2000 (Reloacuteshygio dAacutegua Editores) a escritora revelou que se sentiu feliz com a possibili-

um autor ou a uma confusatildeo etimoloacutegica confundiram as metamorfoses atribuindo agrave andorinha o nome de Procne e ao rouxinhol o de Filomela Eacute esta tradiccedilatildeo que parece estar subjacente agrave explicaccedilatildeo que Aacutelvaro dava acerca do nome de D Filomena Sobre as fontes do mito vide LIMC VII sv Prokne et Philomela (Evi Touloupa) Sobre o mito em geral Burkert W 1983 Homo Necans An Anthropology of Ancient Greek Sacrificial Ritual and Myth BerkeleyLALondon 179-185

17 Seguido de Florbela Lisboa Publicaccedilotildees Dom Quixote 1991 18 Jornal de Notiacutecias de 06112001 entrevista orientada por Maria Teresa

Horta

412 LUIacuteSA DE NAZAREacute FERREIRA

dade de cruzar histoacuterias como jaacute bavia feito em Perdiccedilatildeo Em O Rancor em que trata em particular o tema da culpa de Helena na guerra de Troacuteia19 parte do canto IV da Odisseia cruzando o episoacutedio da recepccedilatildeo a Teleacutemaco no palaacutecio de Esparta com a histoacuteria de Orestes resultando deste processo um olhar mais transgressor do que inovador sobre estes temas

Como em A Casa Eterna o ponto de partida da acccedilatildeo eacute a procura de informaccedilotildees sobre uma pessoa desaparecida neste caso Ulisses A recepccedilatildeo a Teleacutemaco fornece o pretexto para a evocaccedilatildeo de alguns episoacutedios da vida dos reis de iacutetaca a uma famiacutelia mais inclinada a falar da vida alheia do que em resolver as suas desavenccedilas A guerra acabou mas deixou marcas proshyfundas nos seus protagonistas Cedo nos apercebemos do confronto que se agudiza no decurso do drama entre os valores heroacuteicos defendidos pelos homens e os desejos femininos de paz e de harmonia laquoAs mulheres falam contra a guerra os homens zangam-se Eacute sempre assimraquo (p 14) afirma Helena que natildeo suporta ser acusada de uma culpa que na realidade natildeo sente (p 72) Por sua vez o proacuteprio Menelau reconhece laquoParece que ainda temos o deus da guerra em noacutes e natildeo sabemos jaacute o que fazer com eleraquo (p 31) Se o passado de crimes da famiacutelia dos Atridas paira como uma maldishyccedilatildeo fatal para este ambiente hostil onde reinam o fingimento a ironia o gracejo e a resignaccedilatildeo (p 42) contribui a figura cruel de Pirro o filho de Aquiles e marido de Hermiacuteone20 Cabe a estas trecircs personagens - Helena Menelau e Pirro - a evocaccedilatildeo de alguns episoacutedios da vida dos pais de Teleacuteshymaco que ele ignorava Motivadas por razotildees diversas este exerciacutecio de memoacuteria deixa igualmente transparecer os seus juiacutezos de valor acerca dos reis de iacutetaca

Enquanto Menelau comeccedila por declarar que Ulisses era como se fosse seu irmatildeo (pp 12 15) Helena repara antes no belo modo como fala Teleacuteshymaco vendo nesta qualidade uma heranccedila de seu pai Ό manhoso (p 15)

A astuacutecia tradicionalmente atribuiacuteda ao heroacutei em particular na Odisseia eacute o

Sobre este aspecto vide a nossa recensatildeo O Rancor mdash Exerciacutecio sobre Helena de Heacutelia Correia BEC 34 (Dezembro de 2000) 147-154

20 Em O Rancor Hermiacuteone jaacute casou haacute algum tempo ao passo que o canto IV da Odisseia se inicia com a referecircncia ao seu casamento recente No momento em que Teleacutemaco chega ao palaacutecio de Esparta o rei Menelau oferece uma boda pelas nuacutepcias dos filhos e a princesa fora enviada agrave Ftia a fim de ser desposada pelo filho de Aquiles Outra diferenccedila em relaccedilatildeo ao poema homeacuterico eacute a exclusatildeo da figura de Pisiacutestrato filho de Nestor que acompanha Teleacutemaco na sua deslocaccedilatildeo a Esparta

21 Na Odisseia Helena eacute a primeira a reparar nas semelhanccedilas fiacutesicas entre Teleacutemaco e Ulisses e as suas observaccedilotildees conduzem agrave revelaccedilatildeo da identidade do hoacutespede (4 140-146)

DE AMORINS A ESPARTA O TEMA DE ULISSES EM HEacuteLIA CORREIA 413

primeiro traccedilo de caraacutecter apontado a Ulisses e as histoacuterias a seguir referidas pelos reis de Esparta visam no fundo ilustrar esta faceta que se evidenciou por exemplo na forma como interveio no casamento de Menelau com Helena (pp 16-17) e no estratagema do cavalo de madeira que permitiu a com-quista de Troacuteia (p 22) A manha de Ulisses alude comicamente o rei de Esparta quando aconselha (p 24) laquoSecirc tu bom filho de teu pai Teleacutemaco Inventa qualquer truque ao estilo dele uma surdez por exemploraquo A sugestatildeo no entanto salienta a falta de caraacutecter de Menelau que natildeo eacute capaz de enfrentar o genro e pocircr ordem na sua famiacutelia

Uma histoacuteria antiga da eacutepoca anterior agrave guerra de Troacuteia eacute motivo para o filho de Aquiles denegrir a imagem de Ulisses chamando-lhe cobarde mas com a intenccedilatildeo principal de atingir Teleacutemaco (p 24) A esse episoacutedio antigo que natildeo chega a ser contado tenta regressar Helena vendo nele mateacuteshyria para uma laquoconversa mais inocenteraquo (p 26) Quando Menelau e Agameacute-non se apresentaram em iacutetaca a fim de convocarem Ulisses para a expediccedilatildeo a Troacuteia o heroacutei simulou estar louco porque soubera atraveacutes de um oraacuteculo que se participasse na empresa militar regressaria apenas ao vigeacutesimo ano e sozinho Como observa a proacutepria Helena a artimanha do pai de Teleacutemaco reduziu-se a uma histoacuteria laquoengraccedilada embora natildeo sem consequecircnciasraquo (p 36) porque foi logo desmascarado por Palamedes cuja perspicaacutecia rivalishyzava com a de Ulisses Este natildeo se pocircde negar a participar na guerra mas tambeacutem nunca perdoou ao filho de Naacuteuplio

O episoacutedio da loucura que obscurece o heroiacutesmo de Ulisses mas sublishynha a sua astuacutecia a sensatez a dedicaccedilatildeo agrave famiacutelia e ao seu povo24 natildeo figura na epopeia homeacuterica nem tatildeo pouco Palamedes mas nos Poemas

Ciacuteprios (Κύπρια έπη) obra eacutepica provavelmente posterior que versava sobre acontecimentos anteriores agrave guerra de Troacuteia25 Trata-se de um exemplo

22 Mas cuja influecircncia real eacute contestada por Helena laquoHaacutes-de dizer que teu irmatildeo influiu muito nessa escolha Teu irmatildeo Agameacutemnon Jaacute nesse tempo conhecia bem as artes da estrateacutegia e o poder das duplas alianccedilas de famiacuteliaraquo (p 17)

Na Odisseia o papel de Ulisses na conquista de Troacuteia eacute evocado por Helena (4240-258) Cf vv 271-289

Sobre o significado deste episoacutedio na caracterizaccedilatildeo do heroacutei de iacutetaca vide Mactoux 197531-32

S No canto XXIV da Odisseia (vv 115-117) a alma de Agameacutemnon recorda que os Atridas se haviam dirigido a iacutetaca a fim de convocar Ulisses Sobre o tratamento do tema da loucura de Ulisses nos Poemas Ciacuteprios conhecemos apenas o resumo de Proclo (Davies M 1988 Epicorum Graecorum Fragmenta Gotildettingen p 31 40-43) έπειτα του ηγεμόνα άθροίζουσιν έπελθόντεξ την Ελλάδα και μαίνεσθαι προσποιησάμενον Οδυσσέα έπι τώι μη θέλειν

414 LUIacuteSA DE NAZAREacute FERREIRA

e satildeo numerosos nos Poemas Homeacutericos da omissatildeo de um mito ou reduccedilatildeo

a uma simples reminiscecircncia devido agrave ausecircncia de ethos ou pela presenccedila de

elementos fantaacutesticos26 Heacutelia Correia adopta de certo modo uma postura

oposta contestando as versotildees mitoloacutegicas e literaacuterias mais tradicionais e natildeo

deixando de parte as menos conhecidas

Pirro continuaraacute a agredir Teleacutemaco chegando ao ponto de negar o

heroiacutesmo de Ulisses Quando Menelau observa que fora ele quem resgatara o

συστρατεύεσθαι έφώρασαν Παλαμήδουϊ ύποθεμενου togravev υίόν Τηλέμαχον έπΐ κόλασιν έξαρπάσαντε (Depois tendo percorrido a Heacutelade reuacutenem os chefes Ε surpreenderam Ulisses a fingir estar louco por natildeo querer ser aliado Por sugestatildeo de Palamedes arrebataram o filho Teleacutemaco) Os Poemas Ciacuteprios satildeo atribuiacutedos por Heroacutedoto (2 117) a Estasino de Chipre

O modo como Palamedes desmascarou Ulisses eacute contado de modo diferente pelos autores tardios que preservaram o mito Segundo alguns arrancou Teleacutemaco aos braccedilos de Peneacutelope e ameaccedilou que o matava com a espada (Apollod Epit 3 7 cf Plin HN 35 40 129 Luc Dom 30) Outros contam remontando talvez ao mito original que Ulisses atrelou agrave charrua um boi juntamente com um cavalo e quando os chefes gregos chegaram a iacutetaca encontraram-no a semear sal Palamedes compreenshydeu imediatamente o estratagema e desmascarou Ulisses ao colocar o pequeno Teleacutemaco agrave frente do arado (Plin HN 35 40 129 Hyg Fab 95 Serv A 2 81) Sobre esta versatildeo vide a interpretaccedilatildeo de Graves R 1990 Os mitos gregos Trad port Fernanda Branco Lisboa 160 f n 6) 4) e sobre as fontes do mito em geral Frazer 1 G 1989 (1deg ed 1921) Apollodorus The Library Cambridge Mass 176-177 n 2 (comm ad Apollod Epit 3 7)

Este mito inspirou a Soacutefocles uma trageacutedia que se perdeu intitulada Ulisses louco (Odysseus Mainomenos cf TrGF IV F 462-467) e artistas plaacutesticos como Eufranor do seacutec V aC que teraacute deixado em Eacutefeso uma famosa pintura mural baseada neste tema Sobre este assunto vide UMC VI sv Palamedes (Susan Woodford)

26 Sobre este assunto vide Rocha Pereira Μ H 1995 Histoacuteria mito e racionalismo na Iliacuteada in As liacutenguas claacutessicas investigaccedilatildeo e ensino - II Actas Coimbra 21-35

27 Em nossa opiniatildeo o confronto entre as histoacuterias favoraacuteveis aos heroacuteis e as que apenas servem a verdade dos vencidos ou a dos esquecidos eacute um dos temas de O Rancor Note-se que haacute um profundo contraste entre o deslumbramento inicial de Teleacutemaco quando se vecirc na presenccedila de Menelau e de Pirro - laquoaqueles que os poetas cantam jaacute tal como cantam os feitos imortaisraquo (p 20) - e a observaccedilatildeo iroacutenica e incisiva da escrava Etra num momento em que a grandiosidade e o heroiacutesmo das duas personagens foram completamente abalados (p 38) laquoNatildeo tens sono Natildeo viste jaacute tudo o que querias ver Jaacute conheceste dois heroacuteis de Troacuteia Jaacute te sentaste aos peacutes da grande Helena Se tiveres jeito para versejar levas mateacuteria para uma epopeiaraquo No decurso do drama este confronto evolui para uma oposiccedilatildeo entre falsidade poeacutetica e veracidade factual e culmina no 3o Acto com a diplomacia sublime de Menelau que face a um Orestes ingeacutenuo que natildeo hesita em proclamar-se o assassiacutenio de Pirro exclama laquoQue disparate Isso foi mesmo aquilo que aconteceuraquo (p 104)

DE AMORINS A ESPARTA O TEMA DE ULISSES EM HEacuteLIA CORREIA 415

corpo de Aquiles (p 27) Pirro contrapotildee dizendo que a pretensatildeo do heroacutei

fora apenas apoderar-se das armas que havia de disputar com Aacutejax (p 28)

Tal como acontecera anteriormente o filho de Aquiles evoca um episoacutedio

que na opiniatildeo dos autores antigos manchava o caraacutecter de Ulisses Recor-

de-se que quando o heroacutei desce ao Hades no canto XI da Odisseia (vv 543-

-564) encontra a alma do chefe de Salamina ainda magoada pelo desfecho da

disputa Neste tema se baseia a trageacutedia Aacutejax de Soacutefocles28

Peneacutelope tambeacutem eacute evocada nesta recepccedilatildeo Na sequecircncia da apresenshy

taccedilatildeo de Etra Teleacutemaco confessa que a matildee havia sido traiacuteda pelas escravas

(pp 17-18) Ao mencionar o ambiente de desordem que habita o palaacutecio de

iacutetaca e a anguacutestia de Peneacutelope pela presenccedila dos pretendentes (p 19) natildeo se

livra do olhar ciacutenico de Pirro que o acusa de natildeo ter coragem para defender a

matildee (p 20) Menelau atalha conciliador observando que laquoa nobre Peneacutelope

dispotildee de recursos subtis que natildeo implicam um choque de armasraquo (p 20)

A sabedoria e astuacutecia da rainha de iacutetaca j aacute na Odisseia constituem traccedilos

marcantes do seu caraacutecter29 Em O Rancor estas qualidades satildeo vistas por

A contenda entre Ulisses e Aacutejax pelas armas de Aquiles inspirou autores gregos e latinos bem como artistas de todas as eacutepocas Apoacutes a morte do maior guerreiro Teacutetis apresentou a magniacutefica armadura realizada por Hefestos descrita no canto XVIII da Iliacuteada como preacutemio de uma competiccedilatildeo entre os heroacuteis gregos A vitoacuteria foi atribuiacuteda ao rei de iacutetaca talvez por influecircncia de Atena pelo menos na versatildeo da Odisseia (11 547) Este tema foi tratado nos poemas do ciclo eacutepico na Etioacutepida atribuiacuteda a Arctino de Mileto cujo tiacutetulo se inspira num episoacutedio da guerra de Troacuteia protagonizado pelo chefe dos Etiacuteopes Meacutemnon (cf Davies M 1988 Epicorum Graecorum Fragmenta Gotildettingen p 47 29-30) e na Pequena Iliacuteada atribuiacuteda a Lesques de Mitilene que se iniciava com este episoacutedio (cf Davies M 1988 Epicorum Graecorum Fragmenta Gotildettingen p 52 3-5) De acordo com Aristoacuteteles (Poeacutetica 1459b4-7) foram estas duas obras que inspiraram Esquilo que compocircs um drama que se perdeu intitulado Julgamento das Armas (Hoplon Krisis cf TrGF III F 174-178) e Soacutefocles Sobre o tratamento do mito vide Stanford W B 1963 Sophocles Ajax With Introduction Revised Text Commentary Appendixes indexes and Bibliography London xix-xxiv

29 A primeira imagem que o poeta nos oferece eacute a da mulher sofredora que chora a ausecircncia do marido recolhida nos seus aposentos e se entristece quando escuta o aedo Feacutemio cantar acerca do regresso infeliz dos Aqueus (Od 1 325-329) Assediada pelos numerosos pretendentes hostis encontra coragem e arguacutecia para os enganar (vide nota seguinte) Natildeo eacute por acaso que a foacutermula περίφρων Πηνελόπεια muito sensata Peneacutelope aparece quarenta vezes em fim de verso Aquele adjectivo tambeacutem aplicado a Euricleia quatro vezes caracteriza habitualshymente a rainha A prova do arco que propotildee aos pretendentes (19 570-581) bem como a referecircncia ao segredo da construccedilatildeo do leito (23 164-23) pela qual potildee agrave prova Ulisses ilustram na perfeiccedilatildeo a sua prudecircncia

416 LUIacuteSA DE NAZAREacute FERREIRA

Helena como uma espeacutecie de extensatildeo de Ulisses Ό manhoso (p 20) Conshy

firmando as palavras dos reis de Esparta Teleacutemaco menciona o estratagema que a matildee tinha inventado tecer uma mortalha para Laertes que desfazia durante a noite (p 21) Mas logo se impotildee a visatildeo racionalista de Menelau e Pirro que manifestam a sua estranheza pelo facto de os pretendentes natildeo terem desconfiado de nada O rei de Esparta sugere mesmo que talvez conheshycessem as intenccedilotildees de Peneacutelope desde o princiacutepio mas tivessem preferido ignoraacute-las laquoTalvez ateacute fingissem de maneira a todos prolongarem a estada e atirarem as culpas a Peneacuteloperaquo (p 21) Natildeo eacute esta na verdade a versatildeo da Odisseia0 mas as palavras do Atrida denunciam o olhar criacutetico da escritora e o seu afastamento das versotildees mais tradicionais dos mitos gregos

O brinde de Menelau ao laquoregresso de Ulisses satildeo e salvoraquo (p 37) garantido a Teleacutemaco no iniacutecio da recepccedilatildeo potildee fim agraves alusotildees aos reis de iacutetaca que ocupam uma grande parte do Io Acto

Teleacutemaco demora um certo tempo a compreender que a corte de Esparta soacute aparentemente eacute uma laquocorte bem-dispostaraquo (p 42) Esperava encontrar uma famiacutelia feliz pelo fim da guerra e pelo regresso do seu rei ou seja um ambiente igual ao que eacute descrito no iniacutecio do canto IV da Odisseia

No entanto a abordagem de Heacutelia Correia eacute mais realista Natildeo se prende apenas aos temas mitoloacutegicos mas procede agrave anaacutelise psicoloacutegica das persoshynagens esmiuccedila as suas intenccedilotildees e formas de agir Ao contraacuterio do que pensa Teleacutemaco natildeo estamos perante os heroacuteis do canto eacutepico mas figuras de carne e osso que vivem dramas semelhantes aos dos tempos modernos iacutetaca surge neste contexto portanto como um espaccedilo de santidade para usarmos a sugestatildeo ciacutenica de Pirro (p 34) mesmo se na opiniatildeo de Teleacutemaco corre o risco de se desmoronar pela ausecircncia do seu rei (p 30) As alusotildees a Ulisses e Peneacutelope evidenciam por outro lado que Menelau e Helena estatildeo juntos apenas fisicamente mas continuam separados pelos valores que cada um defende Natildeo os une certamente a comunhatildeo de pensamentos que Ulisses nas palavras saacutebias que dirige a Nausiacutecaa no Canto VI da Odisseia

(vv 182-184) considera essencial para a felicidade de uma famiacutelia

30 Na Odisseia os pretendentes reconhecem a beleza dos trabalhos da rainha a sua nobreza de espiacuterito (cf 2 115-121) mas eacute evidente o desagrado perante uma artimanha que os ludibriou durante trecircs anos Antiacutenoo eacute o primeiro a mencionar o estratagema (2 89-110) precisamente para criticar a excessiva astuacutecia (κέρδο) de Peneacutelope Uma segunda referecircncia ocorre no diaacutelogo entre esta e o mendiacutego-Ulisses (19 139-156) Finalmente confirmando que o procedimento da rainha humilhara profundamente os pretendentes a alma de Anfimedonte recorda no Hades o episoacutedio da mortalha de Laertes (24 129-146) Sobre a personalidade de Peneacutelope na Odisseia vide Mactoux 197521-27

DE AMORINS A ESPARTA O TEMA DE ULISSES EM HELIA CORREIA 417

REFEREcircNCIAS BIBLIOGRAacuteFICAS

LIMC VI sv Odysseus (Odette Touchefeu-Meynier) VI sv Peneacutelope (Thomas Ganschow)

Mactoux Marie-Madeleine 1975 Peneacutelope Legende et mythe Paris

Magalhatildees Isabel Allegro de 1995 A distorccedilatildeo do olhar denuacutencia e anuacutencio xiacuteA Casa Eterna de Heacutelia Correia in O sexo dos textos e outras leituras Lisboa 93-102

Mouratildeo Luiacutes laquoO belo coraccedilatildeo azul das coisasraquo acerca de A Casa Eterna de Heacutelia Correia in ltwww ciberkioskptensaiosheliahtmlgt

Ribeiro Ferreira Joseacute 1999 Temas claacutessicos na literatura portuguesa contemshyporacircnea in Raiacutezes Greco-Latinas da Cultura Portuguesa Actas do I Congresso daAPEC Coimbra 395-429

Rocha Pereira M H 1996 Eros e philia no nostos de Ulisses in Nascimento Aires Α Jabouille Victor J V Lourenccedilo Frederico Edd Eros e Philia na Cultura Grega (Coloacutequio Lisboa 23-24 Novembro de 1995) Actas Lisboa 5-12

1997 Os caminhos da persuasatildeo na Iliacuteada in Ribeiro Ferreira Joseacute Coord A Retoacuterica Greco-Latina e a sua Perenidade Actas do Congresso (11-14 Marccedilo de 1997) Coimbra Vol 1 39-56

1998 (8a ed) Estudos de Histoacuteria da Cultura Claacutessica Vol 1 Cultura Grega Lisboa

Santos Maria Nazareacute Gomes dos 1996 Correia Heacutelia in Machado Aacutelvaro Manuel Org e dir Dicionaacuterio de Literatura Portuguesa Lisboa 140-141

Stanford W B Luce J V 1974 The Questfor Ulysses London

van Thiel H Ed 1991 Homeri Odyssea Hildesheim

van Thiel H Ed 1996 Homeri [lias Hildesheim

404 LUIacuteSA DE NAZAREacute FERREIRA

espiacuterito as palavras de D Filomena e interpreta do seguinte modo o comportamento do poeta nas veacutesperas da sua morte (p 221)

Entatildeo depois de ter lavado a alma com Lizette nos dias da Viccedilosa Aacutelvaro dispusera-se a enchecirc-la como se desistisse de morrer E olhando em volta achara apenas aquele molde para vazar a sua pershysonagem Era o molde de um homem andarilho de um homem com o rosto muito gasto por ventos e afagos de mulheres

A existecircncia de Aacutelvaro fora marcada como a de Ulisses pela erracircncia pelo desgosto e pela presenccedila opressora das mulheres Nascido no seio de uma famiacutelia onde a linhagem materna dominava Aacutelvaro sente desde muito cedo a omnipresenccedila do sexo feminino desde a ama Marjoana a avoacute D Carlina a menina Filomena Careacuteu agraves muitas mulheres da sua vida laquoFilhos conforto asseioraquo nas palavras do poeta laquoera tudo o que elas queshyriam darraquo (p 148) e que ele nunca procurara Por isso a jovem Lizette com quem partilha os uacuteltimos tempos da sua vida surge como um territoacuterio desshyconhecido pronto a ser explorado (p 91)

Antes da morte na preparaccedilatildeo da morte passava-se por estranhos territoacuterios pensou jogos de luz pavores deslumbramentos Talvez tambeacutem estivesse prevista essa experiecircncia de tocar noutro mundo de conhecer de perto gente e falas e viacutecios que toda a sua vida se tinham deslocado paralelos a si na cozinha da quinta nos bairros populares

Liza eacute uma laquotransfusatildeo de sangue brutoraquo (p 130) um raio de luz na existecircncia soturna do poeta que desempenha o laquopapel de morte de anjo transmigradorraquo (p 150) A relaccedilatildeo com a jovem que desperta a indignaccedilatildeo dos familiares de Aacutelvaro e o falatoacuterio entre o povo eacute uma espeacutecie de vinshyganccedila como se quisesse apenas aprofundar um fosso jaacute existente entre si e a comunidade Mas eacute tambeacutem uma prova da sua incapacidade de renunciar ao canto da sereia no que se distingue claramente de Ulisses que soube aproshyveitar das deusas e mulheres que encontrou na sua odisseia o que melhor tinham para lhe oferecer O heroacutei recusa todavia a imortalidade de Calipso7

e a juventude de Nausiacutecaa pelo que a acircnsia do regresso eacute tambeacutem um gesto

laquoPenso no que contou D Filomena como Aacutelvaro lhe inventava as histoacuterias de um homem perdido entre sereias Devia imaginaacute-las assim desencantadasraquo (p 159) Cf p 223 laquoΕ o Ruccedilo fala agora de barcos de mil portos dos areais onde cantavam as nativas de cujo feiticcedilo Aacutelvaro soacute pudera escapar porque um velho marujo o preveniraraquo

7 Cf Od 5 203-224

DE AMORINS A ESPARTA O TEMA DE ULISSES EM HELIA CORREIA 405

de aceitaccedilatildeo do envelhecimento e da morte Aacutelvaro habituara-se a olhar o espaccedilo feminino como um mar de tentaccedilotildees e de perigos mas quando encontra Liza havia perdido o medo nas suas palavras laquoTinha decerto atrashyvessado o espelho o mundo feminino jaacute natildeo o assustava natildeo o levava jaacute a esconder a cabeccedila amando o crime e as belas frases que o imitam Assistia aos efeitos do poder ao estrago e agrave animaccedilatildeo que provocavaraquo (p 117) Aacutelvaro natildeo fora capaz no entanto de entender a forma devota como as mulheres procuravam protegecirc-lo ateacute depois da morte pois eacute uma mulher que ele distinguiu ao confiar-lhe o gato de estimaccedilatildeo8 que tenta resgataacute-lo do esquecimento aceitando escrever a sua biografia quando a tarefa parecia impossiacutevel aos olhos de um especialista (cf pp 18-19)

Se ao contraacuterio de Ulisses Aacutelvaro natildeo consegue resistir ao canto das sereias ambos partilham o mesmo dom da palavra a capacidade extraorshydinaacuteria de contar histoacuterias e de encantar os que os escutam

Na Iliacuteada num passo famoso da τειχοσκοπία Antenor recorda a ida

de Ulisses a Troacuteia e elogia a sua eloquecircncia atraveacutes de uma comparaccedilatildeo

muito singular (3 221-224)

αλλ οτε δη όπα τε μεγάλην έκ στήθεο είη

και επεα νιφάδεσσιν έοικότα χειμερίηισιν

ούκ αν επειτ Όδυσήί γερίσσειε βροτοϊ άλλοbull

ού τότε γ ώδ Όδυσήο άγασσάμεθ εΐδο ίδόντε

Mas quando do peito soltava aquela voz potente

e as palavras semelhantes a flocos de neve invernais

depois natildeo havia outro mortal que rivalizasse com Ulisses Ε entatildeo jaacute natildeo nos quedaacutevamos a apreciar a sua aparecircncia

Eacute esta eloquecircncia que denuncia um espiacuterito arguto uma prudecircncia e sensatez dignas de um verdadeiro liacuteder qualidades que fazem de Ulisses uma presenccedila essencial em momentos decisivos e que o levam a aceitar funccedilotildees tatildeo diversas como a de espiatildeo ( 10 240-525) e de diplomata A sua per-

8 Sobre a simbologia da presenccedila do gato no romance vide a interpretaccedilatildeo de Magalhatildees 1995 102

9 Traduccedilatildeo de Maria Helena da Rocha Pereira in Rocha Pereira 1997 43 Sobre o sentido da comparaccedilatildeo vide Kirk G S 1985 The Iliad A Commentary Vol I Cambridge 296-297 comm ad 221-222 O especialista observa que eacute difiacutecil saber qua o sentido exacto da comparaccedilatildeo das palavras com os flocos de neve pois tambeacutem o cair da neve natildeo eacute sempre igual Eacute possiacutevel que o poeta pretenda sublinhar aleacutem da forccedila da voz a cadecircncia e beleza do discurso de Ulisses

406 LUIacuteSA DE NAZAREacute FERREIRA

suasatildeo natildeo eacute suficiente para o ecircxite da embaixada que no iniacutecio da guerra vai a Troacuteia reclamar Helena (3 204 sqq) nem consegue convencer Aquiles a regressar ao combate (9 169 sqq) No entanto eacute Ulisses quem vai buscar o rei dos Mirmidotildees agrave Ftia e o convence a participar na guerra (11 767-790) quem devolve Criseida ao pai (1 308-311 430-447) e preside agrave reconciliaccedilatildeo entre Aquiles e Agameacutemnon no canto XIX

Na Odisseia o rei de iacutetaca natildeo eacute apenas o heroacutei que muito sofreu Nas palavras de Nestor eacute o guerreiro astucioso e cheio de enganos (3 120-122) o chefe valente e pleno de artifiacutecios (3 163 άμφ Όδυσήα ανακτά

δαίφρονα ποικιλομήτην)10 Filho do valoroso Laertes e neto de Autoacutelico pelo lado materno o mestre em roubos e perjuacuterios (cf 19 395-396) Ulisses revela um talento raro para narrar ou inventar histoacuterias a seu respeito como observa o rei dos Feaces (11 363-369)

ώ Όδυσεΰ το μεν ου τί ο εΐσκομεν είσορόωντε

ήπεροπήά τ έμεν και έπίκλοπον οΐά τε πολλού

365 βόσκει γαία μέλαινα πολυσπερέα άνθρωπου

ψεύδεά τ άρτύνοντα όθεν κέ τι ουδέ ϊδοιτο-

σοι δ επί μεν μορφή έπεων ενι δε φρένε έσθλαί

μΟθον δ ώ οτ αοιδό επισταμένα) κατέλεξα

πάντων Άργείων σεο τ αύτοΰ κήδεα λυγρά

Ulisses ao olharmos para ti natildeo julgamos que sejas um charlatatildeo e um dissimulador como muitos

365 que alimenta a terra negra homens de muitas raccedilas

que inventam histoacuterias falsas que ningueacutem pode reconhecer As tuas palavras satildeo belas os pensamentos nobres e expuseste um relato com habilidade como um aedo as tristes desventuras de todos os Argivos e as tuas

Alciacutenoo elogia a forma sofisticada como Ulisses expotildee as suas desshyventuras sugerindo que encantou os que o escutaram com a sua eloquecircncia agrave semelhanccedila do aedo que deleitava os convivas do banquete com o seu canto e cujo repertoacuterio incluiacutea temas tristes como os nostoi dos guerreiros de Troacuteia mas tambeacutem as faccedilanhas dos deuses e dos heroacuteis

O proacuteprio Ulisses refere a astuacutecia como caracteriacutestica particular do seu caraacutecter e motivo principal da sua gloacuteria quando revela a sua identidade na corte dos Feaces (Od 9 19-20) Cf as palavras de Atena em 13 291-299

11 As histoacuterias tristes nas palavras de Helena na Iliacuteada (6 357-358) tinham mais probabilidade de se tornarem mateacuteria de canto Eacute natural que o aedo de iacutetaca na

DE AMORINS A ESPARTA O TEMA DE ULISSES EM HELIA CORREIA 407

Este natildeo eacute o uacutenico momento do poema em que Ulisses eacute comparado a um aedo Na verdade eacute atraveacutes de um siacutemile do mesmo tipo que Eumeu revela a Peneacutelope o que sentiu ao escutar o mendigo-Ulisses narrar as suas desventuras (17 518-521)

ώδ δ otildeY άοιδόν άνήρ ποτιδέρκεται ο τε θεών εξ

άείδηι δεδαώ έπε ίμερόεντα βροτοισι

520 του δ άμοτον μεμάκσιν άκουέμεν όππότ άείδηι-

ώ έμε κείνο έθελγε παρήμενο εν μεγάροισι

Como quando um homem dirige o olhar para um aedo que

[pelos deuses

instruiacutedo canta palavras agradaacuteveis aos mortais 520 sem parar se agitam ao ouvi-lo quando ele canta

assim aquele homem me encantava sentado na minha sala

Este siacutemile insiste no aspecto que o anterior apenas sugeria o encanto que Ulisses provocou em Eumeu pela forma habilidosa como dispotildee as palavras na sua narrativa fantaacutestica obtendo os efeitos de um aedo que alishynha os versos de modo a suscitar acima de tudo o deleite do seu auditoacuterio A comparaccedilatildeo de Ulisses a um aedo culmina no siacutemile do canto XXIacute (vv 404-411) que natildeo serve tanto para ilustrar as suas capacidades oratoacuterias mas antes a facilidade e habilidade que demonstra no manejo do arco

Temos portanto um heroacutei comparado a um poeta e um poeta Aacutelvaro que comparamos ao heroacutei Ulisses No entanto mesmo neste domiacutenio satildeo flagrantes as diferenccedilas de atitude entre os dois protagonistas Na verdade se o dom da palavra aproxima Ulisses dos outros seres humanos no caso de Aacutelvaro natildeo obstante o seu talento poeacutetico e o encanto que causava nas

ausecircncia do seu senhor tenha preferecircncia pelo canto triste do regresso dos guerreiros que entristece profundamente Peneacutelope (cf Od 1 325 sqq cf Od 8 487-490 496-499 os feitos e os sofrimentos dos heroacuteis) Aquiles na sua tenda afastado do combate celebra os κλέα ανδρών (II 9 189) as faccedilanhas dos homens como o aedo do palaacutecio de Alciacutenoo (cf Od 8 73) que inclui no seu repertoacuterio a querela de Ulisses e de Aquiles (v 75) o estratagema do cavalo de madeira (vv 485-520) mas tambeacutem os amores de Ares e de Afrodite (vv 266-366)

12 Sobre esta funccedilatildeo essencial do ofiacutecio do aedo homeacuterico cf por exemplo Od 1346 369 4 17 8 44-45 265 9 1-11 1327

13 Para um estudo desta sequecircncia de siacutemiles e da sua funccedilatildeo na Odisseia vide Moulton Carol 1977 Siacutemiles in the Homeric Poems Gotildettingen 145-152

408 LUIacuteSA DE NAZAREacute FERREIRA

mulheres o gosto peias histoacuterias epelos livros afastaram-no irremediavelshy

mente dos outros como conta D Filomena (pp 60-61)

Eu gostava das histoacuterias Eram histoacuterias dos livros tudo coisas que aprendia sozinho A Marjoana queixava-se dizia a toda a gente que era um tresler aquilo que ma comia Mas comigo era dado Havia quem esperasse seguimento isso havia Mas natildeo Ele natildeo se ia casar ficar na quinta Haacute pessoas bem sabe ele haacute pessoas fadadas mais para o natildeo que para o sim Por isso ele se arrimava tanto aos livros natildeo eacute Satildeo poacute satildeo feitos do que natildeo existe

A mesma D Filomena diz que Aacutelvaro laquoFalava de palavras Ele sabia os sentidos das palavras que tinham existido antigamenteraquo (p 77) palavras que para o poeta haviam sido sempre mais importantes do que as pessoas como observa a narradora num outro passo do romance (p 117)

As pessoas passavam e extinguiam-se como um fulgor um fogo azul que se ergue e se dissipa sobre o muro do caminho deixando atraacutes de si paiavras soacute palavras que essas sim ele escondia e acariciava dispunha como um ouro de avarento

Um interesse que suscitava a incompreensatildeo dos que o rodeavam como

Santoro o filho do caseiro (p 138)

- Sabe do ele gostava o Baiacircozinho De palavras Um doido por palavras A vasculhar nos livros a ver de onde eacute que vinham e para onde eacute que iam sempre na intenccedilatildeo de complicar Porque a palavra interessa eacute no momento para a gente se entender eacute ou natildeo eacute Ele natildeo Sempre a desinquietar

As histoacuterias que Aacutelvaro contava seduziam mulheres como D Filomena ou Estelinha mas haviam ocupado o lugar dos afectos e das pessoas Como observa Santoro laquoNunca se importou com o pensar dos outros Ele nunca quis mas foi saber dos outros Palavras Aiacute tem o Alvarinho Ε no enterro

fora o aranzel do padre ningueacutem falou ningueacutem lhe fez o discursoraquo (p 144) Todavia eacute neste aspecto que parece residir o elo de seduccedilatildeo entre o poeta e a narradora laquoHaacute de repente um fio entre mim e o Aacutelvaro que se torna visiacutevel como uma semelhanccedila de postura ou um trejeito reveladores de consanguinidaderaquo (p 78)

Talvez influenciado pelas inuacutemeras histoacuterias que lera na juventude como a de Ulisses Aacutelvaro procurou saindo de Amorins uma existecircncia

DE AMORINS A ESPARTA O TEMA DE ULISSES EM HEacuteLIA CORREIA 409

extraordinaacuteria e gloriosa Mas decepcionou-se com esta vida da qual desiste entregando-se a um envelhecimento precoce como se pretendesse apenas chamar a morte Nas palavras da narradora laquoEle natildeo envelhecera pela forccedila dos anos mas pela determinaccedilatildeo de envelhecerraquo (p 23) Quando desgastado pela vida decide regressar agrave casa onde nascera a razatildeo parece oacutebvia para os que entatildeo o acolheram como Perpeacutetua caseira da Viccedilosa (p 185)

Via-se bem que o homem tinha querido era acabar-se ali Que tinha vindo sei laacute por onde e a custo com aquele crescimento da aacutegua nos pulmotildees como quem quer a proacutepria cama ou a matildee jaacute vi casos para se dar a morrer Porque o trago da morte eacute muito azedo e ele entendeu tomaacute-lo onde nascera

Do mesmo modo tambeacutem D Filomena sentira que Aacutelvaro regressara com a morte sobre os ombros Mas se nas palavras da narradora o poeta laquovoltara aos Amorins porque queria o vazio porque queria ser ele a ir ao seu encontro desarmado e sem puacuteblico como se se tratasse de uma entrega amoshyrosaraquo (p 115) eacute precisamente num lugar da sua memoacuteria da infacircncia na represa que se mantivera laquoigual agrave que Aacutelvaro encontrara escondida na lemshybranccedila enquanto tudo tudo se tinha transformadoraquo (p 87) que surgiraacute a uacuteltima tentaccedilatildeo volvendo-se aquele espaccedilo em laquoninho da sereiaraquo (cf p 86) Se o regresso agrave casa da famiacutelia eacute uma uacuteltima tentativa de recuperar uma existecircncia feliz deitada a perder Aacutelvaro recua perante a velhice de D Filoshymena que parece constituir o elo mais fiel ao seu passado em Amorins optando por passar os uacuteltimos tempos da sua vida junto de uma mulher demasiado jovem e sem cultura Ε por esta atitude ou porque a laquoquinta

parece que espicaccedilava a raiva que atirava com a gente para o mundo aos pontapeacutesraquo (p 111) o regresso de Aacutelvaro eacute sentido pelos habitantes da vila com pavor como se de uma provocaccedilatildeo se tratasse votando-o ao mesmo desprezo que os pretendentes de Peneacutelope dedicam a Ulisses Aacutelvaro natildeo tem agrave sua espera um povo e uma famiacutelia que anseiam pelo seu regresso natildeo tem de lutar para recuperar o que lhe foi roubado nem eacute sequer reconhecido pelo catildeo que o surpreende agrave entrada da Viccedilosa14 A vontade de permanecer incoacutegshynito e de alcanccedilar sob esta identidade secreta laquoalguns prazeres de infacircnciaraquo esfuma-se rapidamente na presenccedila da caseira que reconhece nele os traccedilos visiacuteveis dos Baiotildees (p 29) Eacute como dono que entra em sua casa e natildeo como

14 Momento do romance que evoca a ceacutelebre cena de reconhecimento de Ulisses pelo seu velho catildeo Argos que morre imediatamente a seguir (Od 17 291--327) que Maria Helena da Rocha Pereira traduziu in Heacutelade Antologia da Cultura Grega (Coimbra 1998 7 ed) 88

410 LUIacuteSA DE NAZAREacute FERREIRA

um mendigo disfarccedilado embora seja essa a sua aparecircncia numa casa jaacute em ruiacutenas assolada pelo silecircncio pelo vazio pelos bolores e pelos poacutes cuja decadecircncia acompanha a do seu uacuteltimo proprietaacuterio

A histoacuteria de Ulisses eacute evocada peias recordaccedilotildees de D Filomena sobre a infacircncia e juventude vividas em comum com Aacutelvaro Nunca chegou a saber que o rei de iacutetaca recuperou o seu lar junto de Peneacutelope porque o poeta nunca lhe contou o fim da histoacuteria Quando Aacutelvaro regressa a casa perto dos 50 anos (p 14) chega demasiado tarde e para morrer terminando os dias ao lado de uma jovem completamente desconhecida Ulisses recusara a imorshytalidade que Calipso lhe oferecia mas Aacutelvaro escolhera a companhia de pesshysoas estranhas que o olhavam com admiraccedilatildeo mas que nunca conseguiram preencher o imenso vazio da sua vida

D Filomena recorda tambeacutem que o poeta costumava dizer que o seu nome laquoera o de um rouxinolraquo (p 77) a ave que simboliza a perfeiccedilatildeo do canto mas tambeacutem a ligaccedilatildeo iacutentima entre o amor e a morte prenuacutencio por conseguinte da separaccedilatildeo dos amantes15 A referecircncia ao tema do rouxinol esclarece simbolicamente o que sabiacuteamos acerca de Aacutelvaro que ele nunca fora capaz de voltar para junto da menina que se debruccedilava sobre as roseiras agrave sua espera No entanto a histoacuteria do rouxinol que se chamava Filomena remete especificamente para um mito grego que conheceu diversas versotildees e uma fortuna surpreendente nas literaturas gregas e latinas Em traccedilos gerais eacute um mito etioloacutegico que associa o canto melancoacutelico do rouxinol a um crime de filiciacutedio cometido por uma matildee desesperada Curiosamente a versatildeo

15 Cf Chevalier Jean Gheerbrant Alain 1982 Dictionnaire des Symboles Paris 826 Este tema tem como sabemos um lugar importante na literatura portuguesa como ilustram as obras Menina e Moccedila de Bernardim Ribeiro e Viagens na Minha Terra de Almeida Garrett

16 No mito grego a ligaccedilatildeo entre amor e morte natildeo podia ser mais forte uma matildee (Aeacutedon ou Procne conforme as versotildees) mata o filho (iacutetis ou iacutetiio) inspirada por um acto de loucura (cf Od 19 518-523) ou pelo desejo de se vingar da infidelidade do marido (Tereu ou Zeto) que violentara a cunhada e ainda lhe cortara a liacutengua para que ela natildeo revelasse agrave irmatilde o sucedido Procne viria a descobrir a verdade e ou por vinganccedila ou levada pela loucura matou o filho uacutenico e deu-o a comer ao proacuteprio pai No entanto arrependeu-se e implorou a piedade dos deuses que comovidos com o seu sofrimento a transformaram num rouxinol e agrave sua irmatilde Filomela numa andorinha Esta versatildeo era mais conhecida e foi divulgada em Atenas graccedilas a uma das trageacutedias perdidas de Soacutefocles intitulada Tereu Desde muito cedo a tradiccedilatildeo grega associou a morte de iacutetis ao canto melancoacutelico do rouxinol que eacute um constante itu itu porque a ave continua a chamar pelo filho que matou na sua condiccedilatildeo anterior enquanto a andorinha que perdeu a liacutengua quando era mulher apenas pode soltar um chilreio teimoso desprovido de som Os autores latinos devido ao erro de

DE AMORINS A ESPARTA O TEMA DE ULISSES EM HEacuteLIA CORREIA 411

homeacuterica encontra-se num siacutemile da Odisseia (19 518-523) por meio do qual Peneacutelope ao falar com o mendigo-Uliacutesses compara a sua inquietaccedilatildeo por natildeo saber o que fazer - se ficar no palaacutecio com o filho velar pelos seus bens permanecendo fiel ao seu esposo ou se seguir um dos pretendentes - ao sofrimento dessa mulher que matou o seu uacutenico filho inspirada pela loucura No entanto a rainha de iacutetaca estaacute sem o saber na presenccedila do marido D Filomena todavia ficou para sempre sozinha sob o olhar de compaixatildeo dos habitantes de Amorins laquoposta em desterro na sua proacutepria salaraquo nas palavras da narradora (p 61) tal Peneacutelope mas sem pretendentes a desgasshytarem o patrimoacutenio uma laquomorta-vivaraquo o laquoprimeiro animal no cinturatildeo de caccedila do Aacutelvaro Roiacutezraquo (p 127)

A Odisseia natildeo eacute apenas a histoacuteria do regresso de um heroacutei agrave sua paacutetria Ε tambeacutem um poema sobre a recuperaccedilatildeo custosa de uma identidade perdida Talvez fosse isso que Aacutelvaro procurava ao regressar agrave casa onde havia passhysado a infacircncia e a juventude Eacute provavelmente o desejo de apreender a vershydadeira identidade do poeta que leva a narradora ateacute Amorins No entanto eacute a sua anaacutelise perspicaz que permite colmatar as inuacutemeras falhas com que se depara no final do inqueacuterito recorrendo agrave sua capacidade de deduccedilatildeo ou de invenccedilatildeo Descobre entatildeo que Aacutelvaro partilhava com Ulisses o maravilhoso talento de contar histoacuterias mas a sua vida emerge como uma reconstruccedilatildeo vaga feita a partir de memoacuterias e de impressotildees em que realidade e ficccedilatildeo se misturam com a mesma intensidade como se ele proacuteprio natildeo tivesse sido mais do que uma personagem de uma histoacuteria que havia inventado (cf pp 231-232)

A Casa Eterna e a peccedila de teatro publicada no mesmo ano de 1991 Perdiccedilatildeo - Exerciacutecio sobre Antiacutegona11 vieram revelar o afecto de Heacutelia Correia pela Greacutecia antiga e sobretudo um olhar inovador sobre os seus mitos e temas literaacuterios Numa entrevista18 a propoacutesito da sua segunda peccedila de teatro O Rancor - Exerciacutecio sobre Helena editada no ano de 2000 (Reloacuteshygio dAacutegua Editores) a escritora revelou que se sentiu feliz com a possibili-

um autor ou a uma confusatildeo etimoloacutegica confundiram as metamorfoses atribuindo agrave andorinha o nome de Procne e ao rouxinhol o de Filomela Eacute esta tradiccedilatildeo que parece estar subjacente agrave explicaccedilatildeo que Aacutelvaro dava acerca do nome de D Filomena Sobre as fontes do mito vide LIMC VII sv Prokne et Philomela (Evi Touloupa) Sobre o mito em geral Burkert W 1983 Homo Necans An Anthropology of Ancient Greek Sacrificial Ritual and Myth BerkeleyLALondon 179-185

17 Seguido de Florbela Lisboa Publicaccedilotildees Dom Quixote 1991 18 Jornal de Notiacutecias de 06112001 entrevista orientada por Maria Teresa

Horta

412 LUIacuteSA DE NAZAREacute FERREIRA

dade de cruzar histoacuterias como jaacute bavia feito em Perdiccedilatildeo Em O Rancor em que trata em particular o tema da culpa de Helena na guerra de Troacuteia19 parte do canto IV da Odisseia cruzando o episoacutedio da recepccedilatildeo a Teleacutemaco no palaacutecio de Esparta com a histoacuteria de Orestes resultando deste processo um olhar mais transgressor do que inovador sobre estes temas

Como em A Casa Eterna o ponto de partida da acccedilatildeo eacute a procura de informaccedilotildees sobre uma pessoa desaparecida neste caso Ulisses A recepccedilatildeo a Teleacutemaco fornece o pretexto para a evocaccedilatildeo de alguns episoacutedios da vida dos reis de iacutetaca a uma famiacutelia mais inclinada a falar da vida alheia do que em resolver as suas desavenccedilas A guerra acabou mas deixou marcas proshyfundas nos seus protagonistas Cedo nos apercebemos do confronto que se agudiza no decurso do drama entre os valores heroacuteicos defendidos pelos homens e os desejos femininos de paz e de harmonia laquoAs mulheres falam contra a guerra os homens zangam-se Eacute sempre assimraquo (p 14) afirma Helena que natildeo suporta ser acusada de uma culpa que na realidade natildeo sente (p 72) Por sua vez o proacuteprio Menelau reconhece laquoParece que ainda temos o deus da guerra em noacutes e natildeo sabemos jaacute o que fazer com eleraquo (p 31) Se o passado de crimes da famiacutelia dos Atridas paira como uma maldishyccedilatildeo fatal para este ambiente hostil onde reinam o fingimento a ironia o gracejo e a resignaccedilatildeo (p 42) contribui a figura cruel de Pirro o filho de Aquiles e marido de Hermiacuteone20 Cabe a estas trecircs personagens - Helena Menelau e Pirro - a evocaccedilatildeo de alguns episoacutedios da vida dos pais de Teleacuteshymaco que ele ignorava Motivadas por razotildees diversas este exerciacutecio de memoacuteria deixa igualmente transparecer os seus juiacutezos de valor acerca dos reis de iacutetaca

Enquanto Menelau comeccedila por declarar que Ulisses era como se fosse seu irmatildeo (pp 12 15) Helena repara antes no belo modo como fala Teleacuteshymaco vendo nesta qualidade uma heranccedila de seu pai Ό manhoso (p 15)

A astuacutecia tradicionalmente atribuiacuteda ao heroacutei em particular na Odisseia eacute o

Sobre este aspecto vide a nossa recensatildeo O Rancor mdash Exerciacutecio sobre Helena de Heacutelia Correia BEC 34 (Dezembro de 2000) 147-154

20 Em O Rancor Hermiacuteone jaacute casou haacute algum tempo ao passo que o canto IV da Odisseia se inicia com a referecircncia ao seu casamento recente No momento em que Teleacutemaco chega ao palaacutecio de Esparta o rei Menelau oferece uma boda pelas nuacutepcias dos filhos e a princesa fora enviada agrave Ftia a fim de ser desposada pelo filho de Aquiles Outra diferenccedila em relaccedilatildeo ao poema homeacuterico eacute a exclusatildeo da figura de Pisiacutestrato filho de Nestor que acompanha Teleacutemaco na sua deslocaccedilatildeo a Esparta

21 Na Odisseia Helena eacute a primeira a reparar nas semelhanccedilas fiacutesicas entre Teleacutemaco e Ulisses e as suas observaccedilotildees conduzem agrave revelaccedilatildeo da identidade do hoacutespede (4 140-146)

DE AMORINS A ESPARTA O TEMA DE ULISSES EM HEacuteLIA CORREIA 413

primeiro traccedilo de caraacutecter apontado a Ulisses e as histoacuterias a seguir referidas pelos reis de Esparta visam no fundo ilustrar esta faceta que se evidenciou por exemplo na forma como interveio no casamento de Menelau com Helena (pp 16-17) e no estratagema do cavalo de madeira que permitiu a com-quista de Troacuteia (p 22) A manha de Ulisses alude comicamente o rei de Esparta quando aconselha (p 24) laquoSecirc tu bom filho de teu pai Teleacutemaco Inventa qualquer truque ao estilo dele uma surdez por exemploraquo A sugestatildeo no entanto salienta a falta de caraacutecter de Menelau que natildeo eacute capaz de enfrentar o genro e pocircr ordem na sua famiacutelia

Uma histoacuteria antiga da eacutepoca anterior agrave guerra de Troacuteia eacute motivo para o filho de Aquiles denegrir a imagem de Ulisses chamando-lhe cobarde mas com a intenccedilatildeo principal de atingir Teleacutemaco (p 24) A esse episoacutedio antigo que natildeo chega a ser contado tenta regressar Helena vendo nele mateacuteshyria para uma laquoconversa mais inocenteraquo (p 26) Quando Menelau e Agameacute-non se apresentaram em iacutetaca a fim de convocarem Ulisses para a expediccedilatildeo a Troacuteia o heroacutei simulou estar louco porque soubera atraveacutes de um oraacuteculo que se participasse na empresa militar regressaria apenas ao vigeacutesimo ano e sozinho Como observa a proacutepria Helena a artimanha do pai de Teleacutemaco reduziu-se a uma histoacuteria laquoengraccedilada embora natildeo sem consequecircnciasraquo (p 36) porque foi logo desmascarado por Palamedes cuja perspicaacutecia rivalishyzava com a de Ulisses Este natildeo se pocircde negar a participar na guerra mas tambeacutem nunca perdoou ao filho de Naacuteuplio

O episoacutedio da loucura que obscurece o heroiacutesmo de Ulisses mas sublishynha a sua astuacutecia a sensatez a dedicaccedilatildeo agrave famiacutelia e ao seu povo24 natildeo figura na epopeia homeacuterica nem tatildeo pouco Palamedes mas nos Poemas

Ciacuteprios (Κύπρια έπη) obra eacutepica provavelmente posterior que versava sobre acontecimentos anteriores agrave guerra de Troacuteia25 Trata-se de um exemplo

22 Mas cuja influecircncia real eacute contestada por Helena laquoHaacutes-de dizer que teu irmatildeo influiu muito nessa escolha Teu irmatildeo Agameacutemnon Jaacute nesse tempo conhecia bem as artes da estrateacutegia e o poder das duplas alianccedilas de famiacuteliaraquo (p 17)

Na Odisseia o papel de Ulisses na conquista de Troacuteia eacute evocado por Helena (4240-258) Cf vv 271-289

Sobre o significado deste episoacutedio na caracterizaccedilatildeo do heroacutei de iacutetaca vide Mactoux 197531-32

S No canto XXIV da Odisseia (vv 115-117) a alma de Agameacutemnon recorda que os Atridas se haviam dirigido a iacutetaca a fim de convocar Ulisses Sobre o tratamento do tema da loucura de Ulisses nos Poemas Ciacuteprios conhecemos apenas o resumo de Proclo (Davies M 1988 Epicorum Graecorum Fragmenta Gotildettingen p 31 40-43) έπειτα του ηγεμόνα άθροίζουσιν έπελθόντεξ την Ελλάδα και μαίνεσθαι προσποιησάμενον Οδυσσέα έπι τώι μη θέλειν

414 LUIacuteSA DE NAZAREacute FERREIRA

e satildeo numerosos nos Poemas Homeacutericos da omissatildeo de um mito ou reduccedilatildeo

a uma simples reminiscecircncia devido agrave ausecircncia de ethos ou pela presenccedila de

elementos fantaacutesticos26 Heacutelia Correia adopta de certo modo uma postura

oposta contestando as versotildees mitoloacutegicas e literaacuterias mais tradicionais e natildeo

deixando de parte as menos conhecidas

Pirro continuaraacute a agredir Teleacutemaco chegando ao ponto de negar o

heroiacutesmo de Ulisses Quando Menelau observa que fora ele quem resgatara o

συστρατεύεσθαι έφώρασαν Παλαμήδουϊ ύποθεμενου togravev υίόν Τηλέμαχον έπΐ κόλασιν έξαρπάσαντε (Depois tendo percorrido a Heacutelade reuacutenem os chefes Ε surpreenderam Ulisses a fingir estar louco por natildeo querer ser aliado Por sugestatildeo de Palamedes arrebataram o filho Teleacutemaco) Os Poemas Ciacuteprios satildeo atribuiacutedos por Heroacutedoto (2 117) a Estasino de Chipre

O modo como Palamedes desmascarou Ulisses eacute contado de modo diferente pelos autores tardios que preservaram o mito Segundo alguns arrancou Teleacutemaco aos braccedilos de Peneacutelope e ameaccedilou que o matava com a espada (Apollod Epit 3 7 cf Plin HN 35 40 129 Luc Dom 30) Outros contam remontando talvez ao mito original que Ulisses atrelou agrave charrua um boi juntamente com um cavalo e quando os chefes gregos chegaram a iacutetaca encontraram-no a semear sal Palamedes compreenshydeu imediatamente o estratagema e desmascarou Ulisses ao colocar o pequeno Teleacutemaco agrave frente do arado (Plin HN 35 40 129 Hyg Fab 95 Serv A 2 81) Sobre esta versatildeo vide a interpretaccedilatildeo de Graves R 1990 Os mitos gregos Trad port Fernanda Branco Lisboa 160 f n 6) 4) e sobre as fontes do mito em geral Frazer 1 G 1989 (1deg ed 1921) Apollodorus The Library Cambridge Mass 176-177 n 2 (comm ad Apollod Epit 3 7)

Este mito inspirou a Soacutefocles uma trageacutedia que se perdeu intitulada Ulisses louco (Odysseus Mainomenos cf TrGF IV F 462-467) e artistas plaacutesticos como Eufranor do seacutec V aC que teraacute deixado em Eacutefeso uma famosa pintura mural baseada neste tema Sobre este assunto vide UMC VI sv Palamedes (Susan Woodford)

26 Sobre este assunto vide Rocha Pereira Μ H 1995 Histoacuteria mito e racionalismo na Iliacuteada in As liacutenguas claacutessicas investigaccedilatildeo e ensino - II Actas Coimbra 21-35

27 Em nossa opiniatildeo o confronto entre as histoacuterias favoraacuteveis aos heroacuteis e as que apenas servem a verdade dos vencidos ou a dos esquecidos eacute um dos temas de O Rancor Note-se que haacute um profundo contraste entre o deslumbramento inicial de Teleacutemaco quando se vecirc na presenccedila de Menelau e de Pirro - laquoaqueles que os poetas cantam jaacute tal como cantam os feitos imortaisraquo (p 20) - e a observaccedilatildeo iroacutenica e incisiva da escrava Etra num momento em que a grandiosidade e o heroiacutesmo das duas personagens foram completamente abalados (p 38) laquoNatildeo tens sono Natildeo viste jaacute tudo o que querias ver Jaacute conheceste dois heroacuteis de Troacuteia Jaacute te sentaste aos peacutes da grande Helena Se tiveres jeito para versejar levas mateacuteria para uma epopeiaraquo No decurso do drama este confronto evolui para uma oposiccedilatildeo entre falsidade poeacutetica e veracidade factual e culmina no 3o Acto com a diplomacia sublime de Menelau que face a um Orestes ingeacutenuo que natildeo hesita em proclamar-se o assassiacutenio de Pirro exclama laquoQue disparate Isso foi mesmo aquilo que aconteceuraquo (p 104)

DE AMORINS A ESPARTA O TEMA DE ULISSES EM HEacuteLIA CORREIA 415

corpo de Aquiles (p 27) Pirro contrapotildee dizendo que a pretensatildeo do heroacutei

fora apenas apoderar-se das armas que havia de disputar com Aacutejax (p 28)

Tal como acontecera anteriormente o filho de Aquiles evoca um episoacutedio

que na opiniatildeo dos autores antigos manchava o caraacutecter de Ulisses Recor-

de-se que quando o heroacutei desce ao Hades no canto XI da Odisseia (vv 543-

-564) encontra a alma do chefe de Salamina ainda magoada pelo desfecho da

disputa Neste tema se baseia a trageacutedia Aacutejax de Soacutefocles28

Peneacutelope tambeacutem eacute evocada nesta recepccedilatildeo Na sequecircncia da apresenshy

taccedilatildeo de Etra Teleacutemaco confessa que a matildee havia sido traiacuteda pelas escravas

(pp 17-18) Ao mencionar o ambiente de desordem que habita o palaacutecio de

iacutetaca e a anguacutestia de Peneacutelope pela presenccedila dos pretendentes (p 19) natildeo se

livra do olhar ciacutenico de Pirro que o acusa de natildeo ter coragem para defender a

matildee (p 20) Menelau atalha conciliador observando que laquoa nobre Peneacutelope

dispotildee de recursos subtis que natildeo implicam um choque de armasraquo (p 20)

A sabedoria e astuacutecia da rainha de iacutetaca j aacute na Odisseia constituem traccedilos

marcantes do seu caraacutecter29 Em O Rancor estas qualidades satildeo vistas por

A contenda entre Ulisses e Aacutejax pelas armas de Aquiles inspirou autores gregos e latinos bem como artistas de todas as eacutepocas Apoacutes a morte do maior guerreiro Teacutetis apresentou a magniacutefica armadura realizada por Hefestos descrita no canto XVIII da Iliacuteada como preacutemio de uma competiccedilatildeo entre os heroacuteis gregos A vitoacuteria foi atribuiacuteda ao rei de iacutetaca talvez por influecircncia de Atena pelo menos na versatildeo da Odisseia (11 547) Este tema foi tratado nos poemas do ciclo eacutepico na Etioacutepida atribuiacuteda a Arctino de Mileto cujo tiacutetulo se inspira num episoacutedio da guerra de Troacuteia protagonizado pelo chefe dos Etiacuteopes Meacutemnon (cf Davies M 1988 Epicorum Graecorum Fragmenta Gotildettingen p 47 29-30) e na Pequena Iliacuteada atribuiacuteda a Lesques de Mitilene que se iniciava com este episoacutedio (cf Davies M 1988 Epicorum Graecorum Fragmenta Gotildettingen p 52 3-5) De acordo com Aristoacuteteles (Poeacutetica 1459b4-7) foram estas duas obras que inspiraram Esquilo que compocircs um drama que se perdeu intitulado Julgamento das Armas (Hoplon Krisis cf TrGF III F 174-178) e Soacutefocles Sobre o tratamento do mito vide Stanford W B 1963 Sophocles Ajax With Introduction Revised Text Commentary Appendixes indexes and Bibliography London xix-xxiv

29 A primeira imagem que o poeta nos oferece eacute a da mulher sofredora que chora a ausecircncia do marido recolhida nos seus aposentos e se entristece quando escuta o aedo Feacutemio cantar acerca do regresso infeliz dos Aqueus (Od 1 325-329) Assediada pelos numerosos pretendentes hostis encontra coragem e arguacutecia para os enganar (vide nota seguinte) Natildeo eacute por acaso que a foacutermula περίφρων Πηνελόπεια muito sensata Peneacutelope aparece quarenta vezes em fim de verso Aquele adjectivo tambeacutem aplicado a Euricleia quatro vezes caracteriza habitualshymente a rainha A prova do arco que propotildee aos pretendentes (19 570-581) bem como a referecircncia ao segredo da construccedilatildeo do leito (23 164-23) pela qual potildee agrave prova Ulisses ilustram na perfeiccedilatildeo a sua prudecircncia

416 LUIacuteSA DE NAZAREacute FERREIRA

Helena como uma espeacutecie de extensatildeo de Ulisses Ό manhoso (p 20) Conshy

firmando as palavras dos reis de Esparta Teleacutemaco menciona o estratagema que a matildee tinha inventado tecer uma mortalha para Laertes que desfazia durante a noite (p 21) Mas logo se impotildee a visatildeo racionalista de Menelau e Pirro que manifestam a sua estranheza pelo facto de os pretendentes natildeo terem desconfiado de nada O rei de Esparta sugere mesmo que talvez conheshycessem as intenccedilotildees de Peneacutelope desde o princiacutepio mas tivessem preferido ignoraacute-las laquoTalvez ateacute fingissem de maneira a todos prolongarem a estada e atirarem as culpas a Peneacuteloperaquo (p 21) Natildeo eacute esta na verdade a versatildeo da Odisseia0 mas as palavras do Atrida denunciam o olhar criacutetico da escritora e o seu afastamento das versotildees mais tradicionais dos mitos gregos

O brinde de Menelau ao laquoregresso de Ulisses satildeo e salvoraquo (p 37) garantido a Teleacutemaco no iniacutecio da recepccedilatildeo potildee fim agraves alusotildees aos reis de iacutetaca que ocupam uma grande parte do Io Acto

Teleacutemaco demora um certo tempo a compreender que a corte de Esparta soacute aparentemente eacute uma laquocorte bem-dispostaraquo (p 42) Esperava encontrar uma famiacutelia feliz pelo fim da guerra e pelo regresso do seu rei ou seja um ambiente igual ao que eacute descrito no iniacutecio do canto IV da Odisseia

No entanto a abordagem de Heacutelia Correia eacute mais realista Natildeo se prende apenas aos temas mitoloacutegicos mas procede agrave anaacutelise psicoloacutegica das persoshynagens esmiuccedila as suas intenccedilotildees e formas de agir Ao contraacuterio do que pensa Teleacutemaco natildeo estamos perante os heroacuteis do canto eacutepico mas figuras de carne e osso que vivem dramas semelhantes aos dos tempos modernos iacutetaca surge neste contexto portanto como um espaccedilo de santidade para usarmos a sugestatildeo ciacutenica de Pirro (p 34) mesmo se na opiniatildeo de Teleacutemaco corre o risco de se desmoronar pela ausecircncia do seu rei (p 30) As alusotildees a Ulisses e Peneacutelope evidenciam por outro lado que Menelau e Helena estatildeo juntos apenas fisicamente mas continuam separados pelos valores que cada um defende Natildeo os une certamente a comunhatildeo de pensamentos que Ulisses nas palavras saacutebias que dirige a Nausiacutecaa no Canto VI da Odisseia

(vv 182-184) considera essencial para a felicidade de uma famiacutelia

30 Na Odisseia os pretendentes reconhecem a beleza dos trabalhos da rainha a sua nobreza de espiacuterito (cf 2 115-121) mas eacute evidente o desagrado perante uma artimanha que os ludibriou durante trecircs anos Antiacutenoo eacute o primeiro a mencionar o estratagema (2 89-110) precisamente para criticar a excessiva astuacutecia (κέρδο) de Peneacutelope Uma segunda referecircncia ocorre no diaacutelogo entre esta e o mendiacutego-Ulisses (19 139-156) Finalmente confirmando que o procedimento da rainha humilhara profundamente os pretendentes a alma de Anfimedonte recorda no Hades o episoacutedio da mortalha de Laertes (24 129-146) Sobre a personalidade de Peneacutelope na Odisseia vide Mactoux 197521-27

DE AMORINS A ESPARTA O TEMA DE ULISSES EM HELIA CORREIA 417

REFEREcircNCIAS BIBLIOGRAacuteFICAS

LIMC VI sv Odysseus (Odette Touchefeu-Meynier) VI sv Peneacutelope (Thomas Ganschow)

Mactoux Marie-Madeleine 1975 Peneacutelope Legende et mythe Paris

Magalhatildees Isabel Allegro de 1995 A distorccedilatildeo do olhar denuacutencia e anuacutencio xiacuteA Casa Eterna de Heacutelia Correia in O sexo dos textos e outras leituras Lisboa 93-102

Mouratildeo Luiacutes laquoO belo coraccedilatildeo azul das coisasraquo acerca de A Casa Eterna de Heacutelia Correia in ltwww ciberkioskptensaiosheliahtmlgt

Ribeiro Ferreira Joseacute 1999 Temas claacutessicos na literatura portuguesa contemshyporacircnea in Raiacutezes Greco-Latinas da Cultura Portuguesa Actas do I Congresso daAPEC Coimbra 395-429

Rocha Pereira M H 1996 Eros e philia no nostos de Ulisses in Nascimento Aires Α Jabouille Victor J V Lourenccedilo Frederico Edd Eros e Philia na Cultura Grega (Coloacutequio Lisboa 23-24 Novembro de 1995) Actas Lisboa 5-12

1997 Os caminhos da persuasatildeo na Iliacuteada in Ribeiro Ferreira Joseacute Coord A Retoacuterica Greco-Latina e a sua Perenidade Actas do Congresso (11-14 Marccedilo de 1997) Coimbra Vol 1 39-56

1998 (8a ed) Estudos de Histoacuteria da Cultura Claacutessica Vol 1 Cultura Grega Lisboa

Santos Maria Nazareacute Gomes dos 1996 Correia Heacutelia in Machado Aacutelvaro Manuel Org e dir Dicionaacuterio de Literatura Portuguesa Lisboa 140-141

Stanford W B Luce J V 1974 The Questfor Ulysses London

van Thiel H Ed 1991 Homeri Odyssea Hildesheim

van Thiel H Ed 1996 Homeri [lias Hildesheim

406 LUIacuteSA DE NAZAREacute FERREIRA

suasatildeo natildeo eacute suficiente para o ecircxite da embaixada que no iniacutecio da guerra vai a Troacuteia reclamar Helena (3 204 sqq) nem consegue convencer Aquiles a regressar ao combate (9 169 sqq) No entanto eacute Ulisses quem vai buscar o rei dos Mirmidotildees agrave Ftia e o convence a participar na guerra (11 767-790) quem devolve Criseida ao pai (1 308-311 430-447) e preside agrave reconciliaccedilatildeo entre Aquiles e Agameacutemnon no canto XIX

Na Odisseia o rei de iacutetaca natildeo eacute apenas o heroacutei que muito sofreu Nas palavras de Nestor eacute o guerreiro astucioso e cheio de enganos (3 120-122) o chefe valente e pleno de artifiacutecios (3 163 άμφ Όδυσήα ανακτά

δαίφρονα ποικιλομήτην)10 Filho do valoroso Laertes e neto de Autoacutelico pelo lado materno o mestre em roubos e perjuacuterios (cf 19 395-396) Ulisses revela um talento raro para narrar ou inventar histoacuterias a seu respeito como observa o rei dos Feaces (11 363-369)

ώ Όδυσεΰ το μεν ου τί ο εΐσκομεν είσορόωντε

ήπεροπήά τ έμεν και έπίκλοπον οΐά τε πολλού

365 βόσκει γαία μέλαινα πολυσπερέα άνθρωπου

ψεύδεά τ άρτύνοντα όθεν κέ τι ουδέ ϊδοιτο-

σοι δ επί μεν μορφή έπεων ενι δε φρένε έσθλαί

μΟθον δ ώ οτ αοιδό επισταμένα) κατέλεξα

πάντων Άργείων σεο τ αύτοΰ κήδεα λυγρά

Ulisses ao olharmos para ti natildeo julgamos que sejas um charlatatildeo e um dissimulador como muitos

365 que alimenta a terra negra homens de muitas raccedilas

que inventam histoacuterias falsas que ningueacutem pode reconhecer As tuas palavras satildeo belas os pensamentos nobres e expuseste um relato com habilidade como um aedo as tristes desventuras de todos os Argivos e as tuas

Alciacutenoo elogia a forma sofisticada como Ulisses expotildee as suas desshyventuras sugerindo que encantou os que o escutaram com a sua eloquecircncia agrave semelhanccedila do aedo que deleitava os convivas do banquete com o seu canto e cujo repertoacuterio incluiacutea temas tristes como os nostoi dos guerreiros de Troacuteia mas tambeacutem as faccedilanhas dos deuses e dos heroacuteis

O proacuteprio Ulisses refere a astuacutecia como caracteriacutestica particular do seu caraacutecter e motivo principal da sua gloacuteria quando revela a sua identidade na corte dos Feaces (Od 9 19-20) Cf as palavras de Atena em 13 291-299

11 As histoacuterias tristes nas palavras de Helena na Iliacuteada (6 357-358) tinham mais probabilidade de se tornarem mateacuteria de canto Eacute natural que o aedo de iacutetaca na

DE AMORINS A ESPARTA O TEMA DE ULISSES EM HELIA CORREIA 407

Este natildeo eacute o uacutenico momento do poema em que Ulisses eacute comparado a um aedo Na verdade eacute atraveacutes de um siacutemile do mesmo tipo que Eumeu revela a Peneacutelope o que sentiu ao escutar o mendigo-Ulisses narrar as suas desventuras (17 518-521)

ώδ δ otildeY άοιδόν άνήρ ποτιδέρκεται ο τε θεών εξ

άείδηι δεδαώ έπε ίμερόεντα βροτοισι

520 του δ άμοτον μεμάκσιν άκουέμεν όππότ άείδηι-

ώ έμε κείνο έθελγε παρήμενο εν μεγάροισι

Como quando um homem dirige o olhar para um aedo que

[pelos deuses

instruiacutedo canta palavras agradaacuteveis aos mortais 520 sem parar se agitam ao ouvi-lo quando ele canta

assim aquele homem me encantava sentado na minha sala

Este siacutemile insiste no aspecto que o anterior apenas sugeria o encanto que Ulisses provocou em Eumeu pela forma habilidosa como dispotildee as palavras na sua narrativa fantaacutestica obtendo os efeitos de um aedo que alishynha os versos de modo a suscitar acima de tudo o deleite do seu auditoacuterio A comparaccedilatildeo de Ulisses a um aedo culmina no siacutemile do canto XXIacute (vv 404-411) que natildeo serve tanto para ilustrar as suas capacidades oratoacuterias mas antes a facilidade e habilidade que demonstra no manejo do arco

Temos portanto um heroacutei comparado a um poeta e um poeta Aacutelvaro que comparamos ao heroacutei Ulisses No entanto mesmo neste domiacutenio satildeo flagrantes as diferenccedilas de atitude entre os dois protagonistas Na verdade se o dom da palavra aproxima Ulisses dos outros seres humanos no caso de Aacutelvaro natildeo obstante o seu talento poeacutetico e o encanto que causava nas

ausecircncia do seu senhor tenha preferecircncia pelo canto triste do regresso dos guerreiros que entristece profundamente Peneacutelope (cf Od 1 325 sqq cf Od 8 487-490 496-499 os feitos e os sofrimentos dos heroacuteis) Aquiles na sua tenda afastado do combate celebra os κλέα ανδρών (II 9 189) as faccedilanhas dos homens como o aedo do palaacutecio de Alciacutenoo (cf Od 8 73) que inclui no seu repertoacuterio a querela de Ulisses e de Aquiles (v 75) o estratagema do cavalo de madeira (vv 485-520) mas tambeacutem os amores de Ares e de Afrodite (vv 266-366)

12 Sobre esta funccedilatildeo essencial do ofiacutecio do aedo homeacuterico cf por exemplo Od 1346 369 4 17 8 44-45 265 9 1-11 1327

13 Para um estudo desta sequecircncia de siacutemiles e da sua funccedilatildeo na Odisseia vide Moulton Carol 1977 Siacutemiles in the Homeric Poems Gotildettingen 145-152

408 LUIacuteSA DE NAZAREacute FERREIRA

mulheres o gosto peias histoacuterias epelos livros afastaram-no irremediavelshy

mente dos outros como conta D Filomena (pp 60-61)

Eu gostava das histoacuterias Eram histoacuterias dos livros tudo coisas que aprendia sozinho A Marjoana queixava-se dizia a toda a gente que era um tresler aquilo que ma comia Mas comigo era dado Havia quem esperasse seguimento isso havia Mas natildeo Ele natildeo se ia casar ficar na quinta Haacute pessoas bem sabe ele haacute pessoas fadadas mais para o natildeo que para o sim Por isso ele se arrimava tanto aos livros natildeo eacute Satildeo poacute satildeo feitos do que natildeo existe

A mesma D Filomena diz que Aacutelvaro laquoFalava de palavras Ele sabia os sentidos das palavras que tinham existido antigamenteraquo (p 77) palavras que para o poeta haviam sido sempre mais importantes do que as pessoas como observa a narradora num outro passo do romance (p 117)

As pessoas passavam e extinguiam-se como um fulgor um fogo azul que se ergue e se dissipa sobre o muro do caminho deixando atraacutes de si paiavras soacute palavras que essas sim ele escondia e acariciava dispunha como um ouro de avarento

Um interesse que suscitava a incompreensatildeo dos que o rodeavam como

Santoro o filho do caseiro (p 138)

- Sabe do ele gostava o Baiacircozinho De palavras Um doido por palavras A vasculhar nos livros a ver de onde eacute que vinham e para onde eacute que iam sempre na intenccedilatildeo de complicar Porque a palavra interessa eacute no momento para a gente se entender eacute ou natildeo eacute Ele natildeo Sempre a desinquietar

As histoacuterias que Aacutelvaro contava seduziam mulheres como D Filomena ou Estelinha mas haviam ocupado o lugar dos afectos e das pessoas Como observa Santoro laquoNunca se importou com o pensar dos outros Ele nunca quis mas foi saber dos outros Palavras Aiacute tem o Alvarinho Ε no enterro

fora o aranzel do padre ningueacutem falou ningueacutem lhe fez o discursoraquo (p 144) Todavia eacute neste aspecto que parece residir o elo de seduccedilatildeo entre o poeta e a narradora laquoHaacute de repente um fio entre mim e o Aacutelvaro que se torna visiacutevel como uma semelhanccedila de postura ou um trejeito reveladores de consanguinidaderaquo (p 78)

Talvez influenciado pelas inuacutemeras histoacuterias que lera na juventude como a de Ulisses Aacutelvaro procurou saindo de Amorins uma existecircncia

DE AMORINS A ESPARTA O TEMA DE ULISSES EM HEacuteLIA CORREIA 409

extraordinaacuteria e gloriosa Mas decepcionou-se com esta vida da qual desiste entregando-se a um envelhecimento precoce como se pretendesse apenas chamar a morte Nas palavras da narradora laquoEle natildeo envelhecera pela forccedila dos anos mas pela determinaccedilatildeo de envelhecerraquo (p 23) Quando desgastado pela vida decide regressar agrave casa onde nascera a razatildeo parece oacutebvia para os que entatildeo o acolheram como Perpeacutetua caseira da Viccedilosa (p 185)

Via-se bem que o homem tinha querido era acabar-se ali Que tinha vindo sei laacute por onde e a custo com aquele crescimento da aacutegua nos pulmotildees como quem quer a proacutepria cama ou a matildee jaacute vi casos para se dar a morrer Porque o trago da morte eacute muito azedo e ele entendeu tomaacute-lo onde nascera

Do mesmo modo tambeacutem D Filomena sentira que Aacutelvaro regressara com a morte sobre os ombros Mas se nas palavras da narradora o poeta laquovoltara aos Amorins porque queria o vazio porque queria ser ele a ir ao seu encontro desarmado e sem puacuteblico como se se tratasse de uma entrega amoshyrosaraquo (p 115) eacute precisamente num lugar da sua memoacuteria da infacircncia na represa que se mantivera laquoigual agrave que Aacutelvaro encontrara escondida na lemshybranccedila enquanto tudo tudo se tinha transformadoraquo (p 87) que surgiraacute a uacuteltima tentaccedilatildeo volvendo-se aquele espaccedilo em laquoninho da sereiaraquo (cf p 86) Se o regresso agrave casa da famiacutelia eacute uma uacuteltima tentativa de recuperar uma existecircncia feliz deitada a perder Aacutelvaro recua perante a velhice de D Filoshymena que parece constituir o elo mais fiel ao seu passado em Amorins optando por passar os uacuteltimos tempos da sua vida junto de uma mulher demasiado jovem e sem cultura Ε por esta atitude ou porque a laquoquinta

parece que espicaccedilava a raiva que atirava com a gente para o mundo aos pontapeacutesraquo (p 111) o regresso de Aacutelvaro eacute sentido pelos habitantes da vila com pavor como se de uma provocaccedilatildeo se tratasse votando-o ao mesmo desprezo que os pretendentes de Peneacutelope dedicam a Ulisses Aacutelvaro natildeo tem agrave sua espera um povo e uma famiacutelia que anseiam pelo seu regresso natildeo tem de lutar para recuperar o que lhe foi roubado nem eacute sequer reconhecido pelo catildeo que o surpreende agrave entrada da Viccedilosa14 A vontade de permanecer incoacutegshynito e de alcanccedilar sob esta identidade secreta laquoalguns prazeres de infacircnciaraquo esfuma-se rapidamente na presenccedila da caseira que reconhece nele os traccedilos visiacuteveis dos Baiotildees (p 29) Eacute como dono que entra em sua casa e natildeo como

14 Momento do romance que evoca a ceacutelebre cena de reconhecimento de Ulisses pelo seu velho catildeo Argos que morre imediatamente a seguir (Od 17 291--327) que Maria Helena da Rocha Pereira traduziu in Heacutelade Antologia da Cultura Grega (Coimbra 1998 7 ed) 88

410 LUIacuteSA DE NAZAREacute FERREIRA

um mendigo disfarccedilado embora seja essa a sua aparecircncia numa casa jaacute em ruiacutenas assolada pelo silecircncio pelo vazio pelos bolores e pelos poacutes cuja decadecircncia acompanha a do seu uacuteltimo proprietaacuterio

A histoacuteria de Ulisses eacute evocada peias recordaccedilotildees de D Filomena sobre a infacircncia e juventude vividas em comum com Aacutelvaro Nunca chegou a saber que o rei de iacutetaca recuperou o seu lar junto de Peneacutelope porque o poeta nunca lhe contou o fim da histoacuteria Quando Aacutelvaro regressa a casa perto dos 50 anos (p 14) chega demasiado tarde e para morrer terminando os dias ao lado de uma jovem completamente desconhecida Ulisses recusara a imorshytalidade que Calipso lhe oferecia mas Aacutelvaro escolhera a companhia de pesshysoas estranhas que o olhavam com admiraccedilatildeo mas que nunca conseguiram preencher o imenso vazio da sua vida

D Filomena recorda tambeacutem que o poeta costumava dizer que o seu nome laquoera o de um rouxinolraquo (p 77) a ave que simboliza a perfeiccedilatildeo do canto mas tambeacutem a ligaccedilatildeo iacutentima entre o amor e a morte prenuacutencio por conseguinte da separaccedilatildeo dos amantes15 A referecircncia ao tema do rouxinol esclarece simbolicamente o que sabiacuteamos acerca de Aacutelvaro que ele nunca fora capaz de voltar para junto da menina que se debruccedilava sobre as roseiras agrave sua espera No entanto a histoacuteria do rouxinol que se chamava Filomena remete especificamente para um mito grego que conheceu diversas versotildees e uma fortuna surpreendente nas literaturas gregas e latinas Em traccedilos gerais eacute um mito etioloacutegico que associa o canto melancoacutelico do rouxinol a um crime de filiciacutedio cometido por uma matildee desesperada Curiosamente a versatildeo

15 Cf Chevalier Jean Gheerbrant Alain 1982 Dictionnaire des Symboles Paris 826 Este tema tem como sabemos um lugar importante na literatura portuguesa como ilustram as obras Menina e Moccedila de Bernardim Ribeiro e Viagens na Minha Terra de Almeida Garrett

16 No mito grego a ligaccedilatildeo entre amor e morte natildeo podia ser mais forte uma matildee (Aeacutedon ou Procne conforme as versotildees) mata o filho (iacutetis ou iacutetiio) inspirada por um acto de loucura (cf Od 19 518-523) ou pelo desejo de se vingar da infidelidade do marido (Tereu ou Zeto) que violentara a cunhada e ainda lhe cortara a liacutengua para que ela natildeo revelasse agrave irmatilde o sucedido Procne viria a descobrir a verdade e ou por vinganccedila ou levada pela loucura matou o filho uacutenico e deu-o a comer ao proacuteprio pai No entanto arrependeu-se e implorou a piedade dos deuses que comovidos com o seu sofrimento a transformaram num rouxinol e agrave sua irmatilde Filomela numa andorinha Esta versatildeo era mais conhecida e foi divulgada em Atenas graccedilas a uma das trageacutedias perdidas de Soacutefocles intitulada Tereu Desde muito cedo a tradiccedilatildeo grega associou a morte de iacutetis ao canto melancoacutelico do rouxinol que eacute um constante itu itu porque a ave continua a chamar pelo filho que matou na sua condiccedilatildeo anterior enquanto a andorinha que perdeu a liacutengua quando era mulher apenas pode soltar um chilreio teimoso desprovido de som Os autores latinos devido ao erro de

DE AMORINS A ESPARTA O TEMA DE ULISSES EM HEacuteLIA CORREIA 411

homeacuterica encontra-se num siacutemile da Odisseia (19 518-523) por meio do qual Peneacutelope ao falar com o mendigo-Uliacutesses compara a sua inquietaccedilatildeo por natildeo saber o que fazer - se ficar no palaacutecio com o filho velar pelos seus bens permanecendo fiel ao seu esposo ou se seguir um dos pretendentes - ao sofrimento dessa mulher que matou o seu uacutenico filho inspirada pela loucura No entanto a rainha de iacutetaca estaacute sem o saber na presenccedila do marido D Filomena todavia ficou para sempre sozinha sob o olhar de compaixatildeo dos habitantes de Amorins laquoposta em desterro na sua proacutepria salaraquo nas palavras da narradora (p 61) tal Peneacutelope mas sem pretendentes a desgasshytarem o patrimoacutenio uma laquomorta-vivaraquo o laquoprimeiro animal no cinturatildeo de caccedila do Aacutelvaro Roiacutezraquo (p 127)

A Odisseia natildeo eacute apenas a histoacuteria do regresso de um heroacutei agrave sua paacutetria Ε tambeacutem um poema sobre a recuperaccedilatildeo custosa de uma identidade perdida Talvez fosse isso que Aacutelvaro procurava ao regressar agrave casa onde havia passhysado a infacircncia e a juventude Eacute provavelmente o desejo de apreender a vershydadeira identidade do poeta que leva a narradora ateacute Amorins No entanto eacute a sua anaacutelise perspicaz que permite colmatar as inuacutemeras falhas com que se depara no final do inqueacuterito recorrendo agrave sua capacidade de deduccedilatildeo ou de invenccedilatildeo Descobre entatildeo que Aacutelvaro partilhava com Ulisses o maravilhoso talento de contar histoacuterias mas a sua vida emerge como uma reconstruccedilatildeo vaga feita a partir de memoacuterias e de impressotildees em que realidade e ficccedilatildeo se misturam com a mesma intensidade como se ele proacuteprio natildeo tivesse sido mais do que uma personagem de uma histoacuteria que havia inventado (cf pp 231-232)

A Casa Eterna e a peccedila de teatro publicada no mesmo ano de 1991 Perdiccedilatildeo - Exerciacutecio sobre Antiacutegona11 vieram revelar o afecto de Heacutelia Correia pela Greacutecia antiga e sobretudo um olhar inovador sobre os seus mitos e temas literaacuterios Numa entrevista18 a propoacutesito da sua segunda peccedila de teatro O Rancor - Exerciacutecio sobre Helena editada no ano de 2000 (Reloacuteshygio dAacutegua Editores) a escritora revelou que se sentiu feliz com a possibili-

um autor ou a uma confusatildeo etimoloacutegica confundiram as metamorfoses atribuindo agrave andorinha o nome de Procne e ao rouxinhol o de Filomela Eacute esta tradiccedilatildeo que parece estar subjacente agrave explicaccedilatildeo que Aacutelvaro dava acerca do nome de D Filomena Sobre as fontes do mito vide LIMC VII sv Prokne et Philomela (Evi Touloupa) Sobre o mito em geral Burkert W 1983 Homo Necans An Anthropology of Ancient Greek Sacrificial Ritual and Myth BerkeleyLALondon 179-185

17 Seguido de Florbela Lisboa Publicaccedilotildees Dom Quixote 1991 18 Jornal de Notiacutecias de 06112001 entrevista orientada por Maria Teresa

Horta

412 LUIacuteSA DE NAZAREacute FERREIRA

dade de cruzar histoacuterias como jaacute bavia feito em Perdiccedilatildeo Em O Rancor em que trata em particular o tema da culpa de Helena na guerra de Troacuteia19 parte do canto IV da Odisseia cruzando o episoacutedio da recepccedilatildeo a Teleacutemaco no palaacutecio de Esparta com a histoacuteria de Orestes resultando deste processo um olhar mais transgressor do que inovador sobre estes temas

Como em A Casa Eterna o ponto de partida da acccedilatildeo eacute a procura de informaccedilotildees sobre uma pessoa desaparecida neste caso Ulisses A recepccedilatildeo a Teleacutemaco fornece o pretexto para a evocaccedilatildeo de alguns episoacutedios da vida dos reis de iacutetaca a uma famiacutelia mais inclinada a falar da vida alheia do que em resolver as suas desavenccedilas A guerra acabou mas deixou marcas proshyfundas nos seus protagonistas Cedo nos apercebemos do confronto que se agudiza no decurso do drama entre os valores heroacuteicos defendidos pelos homens e os desejos femininos de paz e de harmonia laquoAs mulheres falam contra a guerra os homens zangam-se Eacute sempre assimraquo (p 14) afirma Helena que natildeo suporta ser acusada de uma culpa que na realidade natildeo sente (p 72) Por sua vez o proacuteprio Menelau reconhece laquoParece que ainda temos o deus da guerra em noacutes e natildeo sabemos jaacute o que fazer com eleraquo (p 31) Se o passado de crimes da famiacutelia dos Atridas paira como uma maldishyccedilatildeo fatal para este ambiente hostil onde reinam o fingimento a ironia o gracejo e a resignaccedilatildeo (p 42) contribui a figura cruel de Pirro o filho de Aquiles e marido de Hermiacuteone20 Cabe a estas trecircs personagens - Helena Menelau e Pirro - a evocaccedilatildeo de alguns episoacutedios da vida dos pais de Teleacuteshymaco que ele ignorava Motivadas por razotildees diversas este exerciacutecio de memoacuteria deixa igualmente transparecer os seus juiacutezos de valor acerca dos reis de iacutetaca

Enquanto Menelau comeccedila por declarar que Ulisses era como se fosse seu irmatildeo (pp 12 15) Helena repara antes no belo modo como fala Teleacuteshymaco vendo nesta qualidade uma heranccedila de seu pai Ό manhoso (p 15)

A astuacutecia tradicionalmente atribuiacuteda ao heroacutei em particular na Odisseia eacute o

Sobre este aspecto vide a nossa recensatildeo O Rancor mdash Exerciacutecio sobre Helena de Heacutelia Correia BEC 34 (Dezembro de 2000) 147-154

20 Em O Rancor Hermiacuteone jaacute casou haacute algum tempo ao passo que o canto IV da Odisseia se inicia com a referecircncia ao seu casamento recente No momento em que Teleacutemaco chega ao palaacutecio de Esparta o rei Menelau oferece uma boda pelas nuacutepcias dos filhos e a princesa fora enviada agrave Ftia a fim de ser desposada pelo filho de Aquiles Outra diferenccedila em relaccedilatildeo ao poema homeacuterico eacute a exclusatildeo da figura de Pisiacutestrato filho de Nestor que acompanha Teleacutemaco na sua deslocaccedilatildeo a Esparta

21 Na Odisseia Helena eacute a primeira a reparar nas semelhanccedilas fiacutesicas entre Teleacutemaco e Ulisses e as suas observaccedilotildees conduzem agrave revelaccedilatildeo da identidade do hoacutespede (4 140-146)

DE AMORINS A ESPARTA O TEMA DE ULISSES EM HEacuteLIA CORREIA 413

primeiro traccedilo de caraacutecter apontado a Ulisses e as histoacuterias a seguir referidas pelos reis de Esparta visam no fundo ilustrar esta faceta que se evidenciou por exemplo na forma como interveio no casamento de Menelau com Helena (pp 16-17) e no estratagema do cavalo de madeira que permitiu a com-quista de Troacuteia (p 22) A manha de Ulisses alude comicamente o rei de Esparta quando aconselha (p 24) laquoSecirc tu bom filho de teu pai Teleacutemaco Inventa qualquer truque ao estilo dele uma surdez por exemploraquo A sugestatildeo no entanto salienta a falta de caraacutecter de Menelau que natildeo eacute capaz de enfrentar o genro e pocircr ordem na sua famiacutelia

Uma histoacuteria antiga da eacutepoca anterior agrave guerra de Troacuteia eacute motivo para o filho de Aquiles denegrir a imagem de Ulisses chamando-lhe cobarde mas com a intenccedilatildeo principal de atingir Teleacutemaco (p 24) A esse episoacutedio antigo que natildeo chega a ser contado tenta regressar Helena vendo nele mateacuteshyria para uma laquoconversa mais inocenteraquo (p 26) Quando Menelau e Agameacute-non se apresentaram em iacutetaca a fim de convocarem Ulisses para a expediccedilatildeo a Troacuteia o heroacutei simulou estar louco porque soubera atraveacutes de um oraacuteculo que se participasse na empresa militar regressaria apenas ao vigeacutesimo ano e sozinho Como observa a proacutepria Helena a artimanha do pai de Teleacutemaco reduziu-se a uma histoacuteria laquoengraccedilada embora natildeo sem consequecircnciasraquo (p 36) porque foi logo desmascarado por Palamedes cuja perspicaacutecia rivalishyzava com a de Ulisses Este natildeo se pocircde negar a participar na guerra mas tambeacutem nunca perdoou ao filho de Naacuteuplio

O episoacutedio da loucura que obscurece o heroiacutesmo de Ulisses mas sublishynha a sua astuacutecia a sensatez a dedicaccedilatildeo agrave famiacutelia e ao seu povo24 natildeo figura na epopeia homeacuterica nem tatildeo pouco Palamedes mas nos Poemas

Ciacuteprios (Κύπρια έπη) obra eacutepica provavelmente posterior que versava sobre acontecimentos anteriores agrave guerra de Troacuteia25 Trata-se de um exemplo

22 Mas cuja influecircncia real eacute contestada por Helena laquoHaacutes-de dizer que teu irmatildeo influiu muito nessa escolha Teu irmatildeo Agameacutemnon Jaacute nesse tempo conhecia bem as artes da estrateacutegia e o poder das duplas alianccedilas de famiacuteliaraquo (p 17)

Na Odisseia o papel de Ulisses na conquista de Troacuteia eacute evocado por Helena (4240-258) Cf vv 271-289

Sobre o significado deste episoacutedio na caracterizaccedilatildeo do heroacutei de iacutetaca vide Mactoux 197531-32

S No canto XXIV da Odisseia (vv 115-117) a alma de Agameacutemnon recorda que os Atridas se haviam dirigido a iacutetaca a fim de convocar Ulisses Sobre o tratamento do tema da loucura de Ulisses nos Poemas Ciacuteprios conhecemos apenas o resumo de Proclo (Davies M 1988 Epicorum Graecorum Fragmenta Gotildettingen p 31 40-43) έπειτα του ηγεμόνα άθροίζουσιν έπελθόντεξ την Ελλάδα και μαίνεσθαι προσποιησάμενον Οδυσσέα έπι τώι μη θέλειν

414 LUIacuteSA DE NAZAREacute FERREIRA

e satildeo numerosos nos Poemas Homeacutericos da omissatildeo de um mito ou reduccedilatildeo

a uma simples reminiscecircncia devido agrave ausecircncia de ethos ou pela presenccedila de

elementos fantaacutesticos26 Heacutelia Correia adopta de certo modo uma postura

oposta contestando as versotildees mitoloacutegicas e literaacuterias mais tradicionais e natildeo

deixando de parte as menos conhecidas

Pirro continuaraacute a agredir Teleacutemaco chegando ao ponto de negar o

heroiacutesmo de Ulisses Quando Menelau observa que fora ele quem resgatara o

συστρατεύεσθαι έφώρασαν Παλαμήδουϊ ύποθεμενου togravev υίόν Τηλέμαχον έπΐ κόλασιν έξαρπάσαντε (Depois tendo percorrido a Heacutelade reuacutenem os chefes Ε surpreenderam Ulisses a fingir estar louco por natildeo querer ser aliado Por sugestatildeo de Palamedes arrebataram o filho Teleacutemaco) Os Poemas Ciacuteprios satildeo atribuiacutedos por Heroacutedoto (2 117) a Estasino de Chipre

O modo como Palamedes desmascarou Ulisses eacute contado de modo diferente pelos autores tardios que preservaram o mito Segundo alguns arrancou Teleacutemaco aos braccedilos de Peneacutelope e ameaccedilou que o matava com a espada (Apollod Epit 3 7 cf Plin HN 35 40 129 Luc Dom 30) Outros contam remontando talvez ao mito original que Ulisses atrelou agrave charrua um boi juntamente com um cavalo e quando os chefes gregos chegaram a iacutetaca encontraram-no a semear sal Palamedes compreenshydeu imediatamente o estratagema e desmascarou Ulisses ao colocar o pequeno Teleacutemaco agrave frente do arado (Plin HN 35 40 129 Hyg Fab 95 Serv A 2 81) Sobre esta versatildeo vide a interpretaccedilatildeo de Graves R 1990 Os mitos gregos Trad port Fernanda Branco Lisboa 160 f n 6) 4) e sobre as fontes do mito em geral Frazer 1 G 1989 (1deg ed 1921) Apollodorus The Library Cambridge Mass 176-177 n 2 (comm ad Apollod Epit 3 7)

Este mito inspirou a Soacutefocles uma trageacutedia que se perdeu intitulada Ulisses louco (Odysseus Mainomenos cf TrGF IV F 462-467) e artistas plaacutesticos como Eufranor do seacutec V aC que teraacute deixado em Eacutefeso uma famosa pintura mural baseada neste tema Sobre este assunto vide UMC VI sv Palamedes (Susan Woodford)

26 Sobre este assunto vide Rocha Pereira Μ H 1995 Histoacuteria mito e racionalismo na Iliacuteada in As liacutenguas claacutessicas investigaccedilatildeo e ensino - II Actas Coimbra 21-35

27 Em nossa opiniatildeo o confronto entre as histoacuterias favoraacuteveis aos heroacuteis e as que apenas servem a verdade dos vencidos ou a dos esquecidos eacute um dos temas de O Rancor Note-se que haacute um profundo contraste entre o deslumbramento inicial de Teleacutemaco quando se vecirc na presenccedila de Menelau e de Pirro - laquoaqueles que os poetas cantam jaacute tal como cantam os feitos imortaisraquo (p 20) - e a observaccedilatildeo iroacutenica e incisiva da escrava Etra num momento em que a grandiosidade e o heroiacutesmo das duas personagens foram completamente abalados (p 38) laquoNatildeo tens sono Natildeo viste jaacute tudo o que querias ver Jaacute conheceste dois heroacuteis de Troacuteia Jaacute te sentaste aos peacutes da grande Helena Se tiveres jeito para versejar levas mateacuteria para uma epopeiaraquo No decurso do drama este confronto evolui para uma oposiccedilatildeo entre falsidade poeacutetica e veracidade factual e culmina no 3o Acto com a diplomacia sublime de Menelau que face a um Orestes ingeacutenuo que natildeo hesita em proclamar-se o assassiacutenio de Pirro exclama laquoQue disparate Isso foi mesmo aquilo que aconteceuraquo (p 104)

DE AMORINS A ESPARTA O TEMA DE ULISSES EM HEacuteLIA CORREIA 415

corpo de Aquiles (p 27) Pirro contrapotildee dizendo que a pretensatildeo do heroacutei

fora apenas apoderar-se das armas que havia de disputar com Aacutejax (p 28)

Tal como acontecera anteriormente o filho de Aquiles evoca um episoacutedio

que na opiniatildeo dos autores antigos manchava o caraacutecter de Ulisses Recor-

de-se que quando o heroacutei desce ao Hades no canto XI da Odisseia (vv 543-

-564) encontra a alma do chefe de Salamina ainda magoada pelo desfecho da

disputa Neste tema se baseia a trageacutedia Aacutejax de Soacutefocles28

Peneacutelope tambeacutem eacute evocada nesta recepccedilatildeo Na sequecircncia da apresenshy

taccedilatildeo de Etra Teleacutemaco confessa que a matildee havia sido traiacuteda pelas escravas

(pp 17-18) Ao mencionar o ambiente de desordem que habita o palaacutecio de

iacutetaca e a anguacutestia de Peneacutelope pela presenccedila dos pretendentes (p 19) natildeo se

livra do olhar ciacutenico de Pirro que o acusa de natildeo ter coragem para defender a

matildee (p 20) Menelau atalha conciliador observando que laquoa nobre Peneacutelope

dispotildee de recursos subtis que natildeo implicam um choque de armasraquo (p 20)

A sabedoria e astuacutecia da rainha de iacutetaca j aacute na Odisseia constituem traccedilos

marcantes do seu caraacutecter29 Em O Rancor estas qualidades satildeo vistas por

A contenda entre Ulisses e Aacutejax pelas armas de Aquiles inspirou autores gregos e latinos bem como artistas de todas as eacutepocas Apoacutes a morte do maior guerreiro Teacutetis apresentou a magniacutefica armadura realizada por Hefestos descrita no canto XVIII da Iliacuteada como preacutemio de uma competiccedilatildeo entre os heroacuteis gregos A vitoacuteria foi atribuiacuteda ao rei de iacutetaca talvez por influecircncia de Atena pelo menos na versatildeo da Odisseia (11 547) Este tema foi tratado nos poemas do ciclo eacutepico na Etioacutepida atribuiacuteda a Arctino de Mileto cujo tiacutetulo se inspira num episoacutedio da guerra de Troacuteia protagonizado pelo chefe dos Etiacuteopes Meacutemnon (cf Davies M 1988 Epicorum Graecorum Fragmenta Gotildettingen p 47 29-30) e na Pequena Iliacuteada atribuiacuteda a Lesques de Mitilene que se iniciava com este episoacutedio (cf Davies M 1988 Epicorum Graecorum Fragmenta Gotildettingen p 52 3-5) De acordo com Aristoacuteteles (Poeacutetica 1459b4-7) foram estas duas obras que inspiraram Esquilo que compocircs um drama que se perdeu intitulado Julgamento das Armas (Hoplon Krisis cf TrGF III F 174-178) e Soacutefocles Sobre o tratamento do mito vide Stanford W B 1963 Sophocles Ajax With Introduction Revised Text Commentary Appendixes indexes and Bibliography London xix-xxiv

29 A primeira imagem que o poeta nos oferece eacute a da mulher sofredora que chora a ausecircncia do marido recolhida nos seus aposentos e se entristece quando escuta o aedo Feacutemio cantar acerca do regresso infeliz dos Aqueus (Od 1 325-329) Assediada pelos numerosos pretendentes hostis encontra coragem e arguacutecia para os enganar (vide nota seguinte) Natildeo eacute por acaso que a foacutermula περίφρων Πηνελόπεια muito sensata Peneacutelope aparece quarenta vezes em fim de verso Aquele adjectivo tambeacutem aplicado a Euricleia quatro vezes caracteriza habitualshymente a rainha A prova do arco que propotildee aos pretendentes (19 570-581) bem como a referecircncia ao segredo da construccedilatildeo do leito (23 164-23) pela qual potildee agrave prova Ulisses ilustram na perfeiccedilatildeo a sua prudecircncia

416 LUIacuteSA DE NAZAREacute FERREIRA

Helena como uma espeacutecie de extensatildeo de Ulisses Ό manhoso (p 20) Conshy

firmando as palavras dos reis de Esparta Teleacutemaco menciona o estratagema que a matildee tinha inventado tecer uma mortalha para Laertes que desfazia durante a noite (p 21) Mas logo se impotildee a visatildeo racionalista de Menelau e Pirro que manifestam a sua estranheza pelo facto de os pretendentes natildeo terem desconfiado de nada O rei de Esparta sugere mesmo que talvez conheshycessem as intenccedilotildees de Peneacutelope desde o princiacutepio mas tivessem preferido ignoraacute-las laquoTalvez ateacute fingissem de maneira a todos prolongarem a estada e atirarem as culpas a Peneacuteloperaquo (p 21) Natildeo eacute esta na verdade a versatildeo da Odisseia0 mas as palavras do Atrida denunciam o olhar criacutetico da escritora e o seu afastamento das versotildees mais tradicionais dos mitos gregos

O brinde de Menelau ao laquoregresso de Ulisses satildeo e salvoraquo (p 37) garantido a Teleacutemaco no iniacutecio da recepccedilatildeo potildee fim agraves alusotildees aos reis de iacutetaca que ocupam uma grande parte do Io Acto

Teleacutemaco demora um certo tempo a compreender que a corte de Esparta soacute aparentemente eacute uma laquocorte bem-dispostaraquo (p 42) Esperava encontrar uma famiacutelia feliz pelo fim da guerra e pelo regresso do seu rei ou seja um ambiente igual ao que eacute descrito no iniacutecio do canto IV da Odisseia

No entanto a abordagem de Heacutelia Correia eacute mais realista Natildeo se prende apenas aos temas mitoloacutegicos mas procede agrave anaacutelise psicoloacutegica das persoshynagens esmiuccedila as suas intenccedilotildees e formas de agir Ao contraacuterio do que pensa Teleacutemaco natildeo estamos perante os heroacuteis do canto eacutepico mas figuras de carne e osso que vivem dramas semelhantes aos dos tempos modernos iacutetaca surge neste contexto portanto como um espaccedilo de santidade para usarmos a sugestatildeo ciacutenica de Pirro (p 34) mesmo se na opiniatildeo de Teleacutemaco corre o risco de se desmoronar pela ausecircncia do seu rei (p 30) As alusotildees a Ulisses e Peneacutelope evidenciam por outro lado que Menelau e Helena estatildeo juntos apenas fisicamente mas continuam separados pelos valores que cada um defende Natildeo os une certamente a comunhatildeo de pensamentos que Ulisses nas palavras saacutebias que dirige a Nausiacutecaa no Canto VI da Odisseia

(vv 182-184) considera essencial para a felicidade de uma famiacutelia

30 Na Odisseia os pretendentes reconhecem a beleza dos trabalhos da rainha a sua nobreza de espiacuterito (cf 2 115-121) mas eacute evidente o desagrado perante uma artimanha que os ludibriou durante trecircs anos Antiacutenoo eacute o primeiro a mencionar o estratagema (2 89-110) precisamente para criticar a excessiva astuacutecia (κέρδο) de Peneacutelope Uma segunda referecircncia ocorre no diaacutelogo entre esta e o mendiacutego-Ulisses (19 139-156) Finalmente confirmando que o procedimento da rainha humilhara profundamente os pretendentes a alma de Anfimedonte recorda no Hades o episoacutedio da mortalha de Laertes (24 129-146) Sobre a personalidade de Peneacutelope na Odisseia vide Mactoux 197521-27

DE AMORINS A ESPARTA O TEMA DE ULISSES EM HELIA CORREIA 417

REFEREcircNCIAS BIBLIOGRAacuteFICAS

LIMC VI sv Odysseus (Odette Touchefeu-Meynier) VI sv Peneacutelope (Thomas Ganschow)

Mactoux Marie-Madeleine 1975 Peneacutelope Legende et mythe Paris

Magalhatildees Isabel Allegro de 1995 A distorccedilatildeo do olhar denuacutencia e anuacutencio xiacuteA Casa Eterna de Heacutelia Correia in O sexo dos textos e outras leituras Lisboa 93-102

Mouratildeo Luiacutes laquoO belo coraccedilatildeo azul das coisasraquo acerca de A Casa Eterna de Heacutelia Correia in ltwww ciberkioskptensaiosheliahtmlgt

Ribeiro Ferreira Joseacute 1999 Temas claacutessicos na literatura portuguesa contemshyporacircnea in Raiacutezes Greco-Latinas da Cultura Portuguesa Actas do I Congresso daAPEC Coimbra 395-429

Rocha Pereira M H 1996 Eros e philia no nostos de Ulisses in Nascimento Aires Α Jabouille Victor J V Lourenccedilo Frederico Edd Eros e Philia na Cultura Grega (Coloacutequio Lisboa 23-24 Novembro de 1995) Actas Lisboa 5-12

1997 Os caminhos da persuasatildeo na Iliacuteada in Ribeiro Ferreira Joseacute Coord A Retoacuterica Greco-Latina e a sua Perenidade Actas do Congresso (11-14 Marccedilo de 1997) Coimbra Vol 1 39-56

1998 (8a ed) Estudos de Histoacuteria da Cultura Claacutessica Vol 1 Cultura Grega Lisboa

Santos Maria Nazareacute Gomes dos 1996 Correia Heacutelia in Machado Aacutelvaro Manuel Org e dir Dicionaacuterio de Literatura Portuguesa Lisboa 140-141

Stanford W B Luce J V 1974 The Questfor Ulysses London

van Thiel H Ed 1991 Homeri Odyssea Hildesheim

van Thiel H Ed 1996 Homeri [lias Hildesheim

408 LUIacuteSA DE NAZAREacute FERREIRA

mulheres o gosto peias histoacuterias epelos livros afastaram-no irremediavelshy

mente dos outros como conta D Filomena (pp 60-61)

Eu gostava das histoacuterias Eram histoacuterias dos livros tudo coisas que aprendia sozinho A Marjoana queixava-se dizia a toda a gente que era um tresler aquilo que ma comia Mas comigo era dado Havia quem esperasse seguimento isso havia Mas natildeo Ele natildeo se ia casar ficar na quinta Haacute pessoas bem sabe ele haacute pessoas fadadas mais para o natildeo que para o sim Por isso ele se arrimava tanto aos livros natildeo eacute Satildeo poacute satildeo feitos do que natildeo existe

A mesma D Filomena diz que Aacutelvaro laquoFalava de palavras Ele sabia os sentidos das palavras que tinham existido antigamenteraquo (p 77) palavras que para o poeta haviam sido sempre mais importantes do que as pessoas como observa a narradora num outro passo do romance (p 117)

As pessoas passavam e extinguiam-se como um fulgor um fogo azul que se ergue e se dissipa sobre o muro do caminho deixando atraacutes de si paiavras soacute palavras que essas sim ele escondia e acariciava dispunha como um ouro de avarento

Um interesse que suscitava a incompreensatildeo dos que o rodeavam como

Santoro o filho do caseiro (p 138)

- Sabe do ele gostava o Baiacircozinho De palavras Um doido por palavras A vasculhar nos livros a ver de onde eacute que vinham e para onde eacute que iam sempre na intenccedilatildeo de complicar Porque a palavra interessa eacute no momento para a gente se entender eacute ou natildeo eacute Ele natildeo Sempre a desinquietar

As histoacuterias que Aacutelvaro contava seduziam mulheres como D Filomena ou Estelinha mas haviam ocupado o lugar dos afectos e das pessoas Como observa Santoro laquoNunca se importou com o pensar dos outros Ele nunca quis mas foi saber dos outros Palavras Aiacute tem o Alvarinho Ε no enterro

fora o aranzel do padre ningueacutem falou ningueacutem lhe fez o discursoraquo (p 144) Todavia eacute neste aspecto que parece residir o elo de seduccedilatildeo entre o poeta e a narradora laquoHaacute de repente um fio entre mim e o Aacutelvaro que se torna visiacutevel como uma semelhanccedila de postura ou um trejeito reveladores de consanguinidaderaquo (p 78)

Talvez influenciado pelas inuacutemeras histoacuterias que lera na juventude como a de Ulisses Aacutelvaro procurou saindo de Amorins uma existecircncia

DE AMORINS A ESPARTA O TEMA DE ULISSES EM HEacuteLIA CORREIA 409

extraordinaacuteria e gloriosa Mas decepcionou-se com esta vida da qual desiste entregando-se a um envelhecimento precoce como se pretendesse apenas chamar a morte Nas palavras da narradora laquoEle natildeo envelhecera pela forccedila dos anos mas pela determinaccedilatildeo de envelhecerraquo (p 23) Quando desgastado pela vida decide regressar agrave casa onde nascera a razatildeo parece oacutebvia para os que entatildeo o acolheram como Perpeacutetua caseira da Viccedilosa (p 185)

Via-se bem que o homem tinha querido era acabar-se ali Que tinha vindo sei laacute por onde e a custo com aquele crescimento da aacutegua nos pulmotildees como quem quer a proacutepria cama ou a matildee jaacute vi casos para se dar a morrer Porque o trago da morte eacute muito azedo e ele entendeu tomaacute-lo onde nascera

Do mesmo modo tambeacutem D Filomena sentira que Aacutelvaro regressara com a morte sobre os ombros Mas se nas palavras da narradora o poeta laquovoltara aos Amorins porque queria o vazio porque queria ser ele a ir ao seu encontro desarmado e sem puacuteblico como se se tratasse de uma entrega amoshyrosaraquo (p 115) eacute precisamente num lugar da sua memoacuteria da infacircncia na represa que se mantivera laquoigual agrave que Aacutelvaro encontrara escondida na lemshybranccedila enquanto tudo tudo se tinha transformadoraquo (p 87) que surgiraacute a uacuteltima tentaccedilatildeo volvendo-se aquele espaccedilo em laquoninho da sereiaraquo (cf p 86) Se o regresso agrave casa da famiacutelia eacute uma uacuteltima tentativa de recuperar uma existecircncia feliz deitada a perder Aacutelvaro recua perante a velhice de D Filoshymena que parece constituir o elo mais fiel ao seu passado em Amorins optando por passar os uacuteltimos tempos da sua vida junto de uma mulher demasiado jovem e sem cultura Ε por esta atitude ou porque a laquoquinta

parece que espicaccedilava a raiva que atirava com a gente para o mundo aos pontapeacutesraquo (p 111) o regresso de Aacutelvaro eacute sentido pelos habitantes da vila com pavor como se de uma provocaccedilatildeo se tratasse votando-o ao mesmo desprezo que os pretendentes de Peneacutelope dedicam a Ulisses Aacutelvaro natildeo tem agrave sua espera um povo e uma famiacutelia que anseiam pelo seu regresso natildeo tem de lutar para recuperar o que lhe foi roubado nem eacute sequer reconhecido pelo catildeo que o surpreende agrave entrada da Viccedilosa14 A vontade de permanecer incoacutegshynito e de alcanccedilar sob esta identidade secreta laquoalguns prazeres de infacircnciaraquo esfuma-se rapidamente na presenccedila da caseira que reconhece nele os traccedilos visiacuteveis dos Baiotildees (p 29) Eacute como dono que entra em sua casa e natildeo como

14 Momento do romance que evoca a ceacutelebre cena de reconhecimento de Ulisses pelo seu velho catildeo Argos que morre imediatamente a seguir (Od 17 291--327) que Maria Helena da Rocha Pereira traduziu in Heacutelade Antologia da Cultura Grega (Coimbra 1998 7 ed) 88

410 LUIacuteSA DE NAZAREacute FERREIRA

um mendigo disfarccedilado embora seja essa a sua aparecircncia numa casa jaacute em ruiacutenas assolada pelo silecircncio pelo vazio pelos bolores e pelos poacutes cuja decadecircncia acompanha a do seu uacuteltimo proprietaacuterio

A histoacuteria de Ulisses eacute evocada peias recordaccedilotildees de D Filomena sobre a infacircncia e juventude vividas em comum com Aacutelvaro Nunca chegou a saber que o rei de iacutetaca recuperou o seu lar junto de Peneacutelope porque o poeta nunca lhe contou o fim da histoacuteria Quando Aacutelvaro regressa a casa perto dos 50 anos (p 14) chega demasiado tarde e para morrer terminando os dias ao lado de uma jovem completamente desconhecida Ulisses recusara a imorshytalidade que Calipso lhe oferecia mas Aacutelvaro escolhera a companhia de pesshysoas estranhas que o olhavam com admiraccedilatildeo mas que nunca conseguiram preencher o imenso vazio da sua vida

D Filomena recorda tambeacutem que o poeta costumava dizer que o seu nome laquoera o de um rouxinolraquo (p 77) a ave que simboliza a perfeiccedilatildeo do canto mas tambeacutem a ligaccedilatildeo iacutentima entre o amor e a morte prenuacutencio por conseguinte da separaccedilatildeo dos amantes15 A referecircncia ao tema do rouxinol esclarece simbolicamente o que sabiacuteamos acerca de Aacutelvaro que ele nunca fora capaz de voltar para junto da menina que se debruccedilava sobre as roseiras agrave sua espera No entanto a histoacuteria do rouxinol que se chamava Filomena remete especificamente para um mito grego que conheceu diversas versotildees e uma fortuna surpreendente nas literaturas gregas e latinas Em traccedilos gerais eacute um mito etioloacutegico que associa o canto melancoacutelico do rouxinol a um crime de filiciacutedio cometido por uma matildee desesperada Curiosamente a versatildeo

15 Cf Chevalier Jean Gheerbrant Alain 1982 Dictionnaire des Symboles Paris 826 Este tema tem como sabemos um lugar importante na literatura portuguesa como ilustram as obras Menina e Moccedila de Bernardim Ribeiro e Viagens na Minha Terra de Almeida Garrett

16 No mito grego a ligaccedilatildeo entre amor e morte natildeo podia ser mais forte uma matildee (Aeacutedon ou Procne conforme as versotildees) mata o filho (iacutetis ou iacutetiio) inspirada por um acto de loucura (cf Od 19 518-523) ou pelo desejo de se vingar da infidelidade do marido (Tereu ou Zeto) que violentara a cunhada e ainda lhe cortara a liacutengua para que ela natildeo revelasse agrave irmatilde o sucedido Procne viria a descobrir a verdade e ou por vinganccedila ou levada pela loucura matou o filho uacutenico e deu-o a comer ao proacuteprio pai No entanto arrependeu-se e implorou a piedade dos deuses que comovidos com o seu sofrimento a transformaram num rouxinol e agrave sua irmatilde Filomela numa andorinha Esta versatildeo era mais conhecida e foi divulgada em Atenas graccedilas a uma das trageacutedias perdidas de Soacutefocles intitulada Tereu Desde muito cedo a tradiccedilatildeo grega associou a morte de iacutetis ao canto melancoacutelico do rouxinol que eacute um constante itu itu porque a ave continua a chamar pelo filho que matou na sua condiccedilatildeo anterior enquanto a andorinha que perdeu a liacutengua quando era mulher apenas pode soltar um chilreio teimoso desprovido de som Os autores latinos devido ao erro de

DE AMORINS A ESPARTA O TEMA DE ULISSES EM HEacuteLIA CORREIA 411

homeacuterica encontra-se num siacutemile da Odisseia (19 518-523) por meio do qual Peneacutelope ao falar com o mendigo-Uliacutesses compara a sua inquietaccedilatildeo por natildeo saber o que fazer - se ficar no palaacutecio com o filho velar pelos seus bens permanecendo fiel ao seu esposo ou se seguir um dos pretendentes - ao sofrimento dessa mulher que matou o seu uacutenico filho inspirada pela loucura No entanto a rainha de iacutetaca estaacute sem o saber na presenccedila do marido D Filomena todavia ficou para sempre sozinha sob o olhar de compaixatildeo dos habitantes de Amorins laquoposta em desterro na sua proacutepria salaraquo nas palavras da narradora (p 61) tal Peneacutelope mas sem pretendentes a desgasshytarem o patrimoacutenio uma laquomorta-vivaraquo o laquoprimeiro animal no cinturatildeo de caccedila do Aacutelvaro Roiacutezraquo (p 127)

A Odisseia natildeo eacute apenas a histoacuteria do regresso de um heroacutei agrave sua paacutetria Ε tambeacutem um poema sobre a recuperaccedilatildeo custosa de uma identidade perdida Talvez fosse isso que Aacutelvaro procurava ao regressar agrave casa onde havia passhysado a infacircncia e a juventude Eacute provavelmente o desejo de apreender a vershydadeira identidade do poeta que leva a narradora ateacute Amorins No entanto eacute a sua anaacutelise perspicaz que permite colmatar as inuacutemeras falhas com que se depara no final do inqueacuterito recorrendo agrave sua capacidade de deduccedilatildeo ou de invenccedilatildeo Descobre entatildeo que Aacutelvaro partilhava com Ulisses o maravilhoso talento de contar histoacuterias mas a sua vida emerge como uma reconstruccedilatildeo vaga feita a partir de memoacuterias e de impressotildees em que realidade e ficccedilatildeo se misturam com a mesma intensidade como se ele proacuteprio natildeo tivesse sido mais do que uma personagem de uma histoacuteria que havia inventado (cf pp 231-232)

A Casa Eterna e a peccedila de teatro publicada no mesmo ano de 1991 Perdiccedilatildeo - Exerciacutecio sobre Antiacutegona11 vieram revelar o afecto de Heacutelia Correia pela Greacutecia antiga e sobretudo um olhar inovador sobre os seus mitos e temas literaacuterios Numa entrevista18 a propoacutesito da sua segunda peccedila de teatro O Rancor - Exerciacutecio sobre Helena editada no ano de 2000 (Reloacuteshygio dAacutegua Editores) a escritora revelou que se sentiu feliz com a possibili-

um autor ou a uma confusatildeo etimoloacutegica confundiram as metamorfoses atribuindo agrave andorinha o nome de Procne e ao rouxinhol o de Filomela Eacute esta tradiccedilatildeo que parece estar subjacente agrave explicaccedilatildeo que Aacutelvaro dava acerca do nome de D Filomena Sobre as fontes do mito vide LIMC VII sv Prokne et Philomela (Evi Touloupa) Sobre o mito em geral Burkert W 1983 Homo Necans An Anthropology of Ancient Greek Sacrificial Ritual and Myth BerkeleyLALondon 179-185

17 Seguido de Florbela Lisboa Publicaccedilotildees Dom Quixote 1991 18 Jornal de Notiacutecias de 06112001 entrevista orientada por Maria Teresa

Horta

412 LUIacuteSA DE NAZAREacute FERREIRA

dade de cruzar histoacuterias como jaacute bavia feito em Perdiccedilatildeo Em O Rancor em que trata em particular o tema da culpa de Helena na guerra de Troacuteia19 parte do canto IV da Odisseia cruzando o episoacutedio da recepccedilatildeo a Teleacutemaco no palaacutecio de Esparta com a histoacuteria de Orestes resultando deste processo um olhar mais transgressor do que inovador sobre estes temas

Como em A Casa Eterna o ponto de partida da acccedilatildeo eacute a procura de informaccedilotildees sobre uma pessoa desaparecida neste caso Ulisses A recepccedilatildeo a Teleacutemaco fornece o pretexto para a evocaccedilatildeo de alguns episoacutedios da vida dos reis de iacutetaca a uma famiacutelia mais inclinada a falar da vida alheia do que em resolver as suas desavenccedilas A guerra acabou mas deixou marcas proshyfundas nos seus protagonistas Cedo nos apercebemos do confronto que se agudiza no decurso do drama entre os valores heroacuteicos defendidos pelos homens e os desejos femininos de paz e de harmonia laquoAs mulheres falam contra a guerra os homens zangam-se Eacute sempre assimraquo (p 14) afirma Helena que natildeo suporta ser acusada de uma culpa que na realidade natildeo sente (p 72) Por sua vez o proacuteprio Menelau reconhece laquoParece que ainda temos o deus da guerra em noacutes e natildeo sabemos jaacute o que fazer com eleraquo (p 31) Se o passado de crimes da famiacutelia dos Atridas paira como uma maldishyccedilatildeo fatal para este ambiente hostil onde reinam o fingimento a ironia o gracejo e a resignaccedilatildeo (p 42) contribui a figura cruel de Pirro o filho de Aquiles e marido de Hermiacuteone20 Cabe a estas trecircs personagens - Helena Menelau e Pirro - a evocaccedilatildeo de alguns episoacutedios da vida dos pais de Teleacuteshymaco que ele ignorava Motivadas por razotildees diversas este exerciacutecio de memoacuteria deixa igualmente transparecer os seus juiacutezos de valor acerca dos reis de iacutetaca

Enquanto Menelau comeccedila por declarar que Ulisses era como se fosse seu irmatildeo (pp 12 15) Helena repara antes no belo modo como fala Teleacuteshymaco vendo nesta qualidade uma heranccedila de seu pai Ό manhoso (p 15)

A astuacutecia tradicionalmente atribuiacuteda ao heroacutei em particular na Odisseia eacute o

Sobre este aspecto vide a nossa recensatildeo O Rancor mdash Exerciacutecio sobre Helena de Heacutelia Correia BEC 34 (Dezembro de 2000) 147-154

20 Em O Rancor Hermiacuteone jaacute casou haacute algum tempo ao passo que o canto IV da Odisseia se inicia com a referecircncia ao seu casamento recente No momento em que Teleacutemaco chega ao palaacutecio de Esparta o rei Menelau oferece uma boda pelas nuacutepcias dos filhos e a princesa fora enviada agrave Ftia a fim de ser desposada pelo filho de Aquiles Outra diferenccedila em relaccedilatildeo ao poema homeacuterico eacute a exclusatildeo da figura de Pisiacutestrato filho de Nestor que acompanha Teleacutemaco na sua deslocaccedilatildeo a Esparta

21 Na Odisseia Helena eacute a primeira a reparar nas semelhanccedilas fiacutesicas entre Teleacutemaco e Ulisses e as suas observaccedilotildees conduzem agrave revelaccedilatildeo da identidade do hoacutespede (4 140-146)

DE AMORINS A ESPARTA O TEMA DE ULISSES EM HEacuteLIA CORREIA 413

primeiro traccedilo de caraacutecter apontado a Ulisses e as histoacuterias a seguir referidas pelos reis de Esparta visam no fundo ilustrar esta faceta que se evidenciou por exemplo na forma como interveio no casamento de Menelau com Helena (pp 16-17) e no estratagema do cavalo de madeira que permitiu a com-quista de Troacuteia (p 22) A manha de Ulisses alude comicamente o rei de Esparta quando aconselha (p 24) laquoSecirc tu bom filho de teu pai Teleacutemaco Inventa qualquer truque ao estilo dele uma surdez por exemploraquo A sugestatildeo no entanto salienta a falta de caraacutecter de Menelau que natildeo eacute capaz de enfrentar o genro e pocircr ordem na sua famiacutelia

Uma histoacuteria antiga da eacutepoca anterior agrave guerra de Troacuteia eacute motivo para o filho de Aquiles denegrir a imagem de Ulisses chamando-lhe cobarde mas com a intenccedilatildeo principal de atingir Teleacutemaco (p 24) A esse episoacutedio antigo que natildeo chega a ser contado tenta regressar Helena vendo nele mateacuteshyria para uma laquoconversa mais inocenteraquo (p 26) Quando Menelau e Agameacute-non se apresentaram em iacutetaca a fim de convocarem Ulisses para a expediccedilatildeo a Troacuteia o heroacutei simulou estar louco porque soubera atraveacutes de um oraacuteculo que se participasse na empresa militar regressaria apenas ao vigeacutesimo ano e sozinho Como observa a proacutepria Helena a artimanha do pai de Teleacutemaco reduziu-se a uma histoacuteria laquoengraccedilada embora natildeo sem consequecircnciasraquo (p 36) porque foi logo desmascarado por Palamedes cuja perspicaacutecia rivalishyzava com a de Ulisses Este natildeo se pocircde negar a participar na guerra mas tambeacutem nunca perdoou ao filho de Naacuteuplio

O episoacutedio da loucura que obscurece o heroiacutesmo de Ulisses mas sublishynha a sua astuacutecia a sensatez a dedicaccedilatildeo agrave famiacutelia e ao seu povo24 natildeo figura na epopeia homeacuterica nem tatildeo pouco Palamedes mas nos Poemas

Ciacuteprios (Κύπρια έπη) obra eacutepica provavelmente posterior que versava sobre acontecimentos anteriores agrave guerra de Troacuteia25 Trata-se de um exemplo

22 Mas cuja influecircncia real eacute contestada por Helena laquoHaacutes-de dizer que teu irmatildeo influiu muito nessa escolha Teu irmatildeo Agameacutemnon Jaacute nesse tempo conhecia bem as artes da estrateacutegia e o poder das duplas alianccedilas de famiacuteliaraquo (p 17)

Na Odisseia o papel de Ulisses na conquista de Troacuteia eacute evocado por Helena (4240-258) Cf vv 271-289

Sobre o significado deste episoacutedio na caracterizaccedilatildeo do heroacutei de iacutetaca vide Mactoux 197531-32

S No canto XXIV da Odisseia (vv 115-117) a alma de Agameacutemnon recorda que os Atridas se haviam dirigido a iacutetaca a fim de convocar Ulisses Sobre o tratamento do tema da loucura de Ulisses nos Poemas Ciacuteprios conhecemos apenas o resumo de Proclo (Davies M 1988 Epicorum Graecorum Fragmenta Gotildettingen p 31 40-43) έπειτα του ηγεμόνα άθροίζουσιν έπελθόντεξ την Ελλάδα και μαίνεσθαι προσποιησάμενον Οδυσσέα έπι τώι μη θέλειν

414 LUIacuteSA DE NAZAREacute FERREIRA

e satildeo numerosos nos Poemas Homeacutericos da omissatildeo de um mito ou reduccedilatildeo

a uma simples reminiscecircncia devido agrave ausecircncia de ethos ou pela presenccedila de

elementos fantaacutesticos26 Heacutelia Correia adopta de certo modo uma postura

oposta contestando as versotildees mitoloacutegicas e literaacuterias mais tradicionais e natildeo

deixando de parte as menos conhecidas

Pirro continuaraacute a agredir Teleacutemaco chegando ao ponto de negar o

heroiacutesmo de Ulisses Quando Menelau observa que fora ele quem resgatara o

συστρατεύεσθαι έφώρασαν Παλαμήδουϊ ύποθεμενου togravev υίόν Τηλέμαχον έπΐ κόλασιν έξαρπάσαντε (Depois tendo percorrido a Heacutelade reuacutenem os chefes Ε surpreenderam Ulisses a fingir estar louco por natildeo querer ser aliado Por sugestatildeo de Palamedes arrebataram o filho Teleacutemaco) Os Poemas Ciacuteprios satildeo atribuiacutedos por Heroacutedoto (2 117) a Estasino de Chipre

O modo como Palamedes desmascarou Ulisses eacute contado de modo diferente pelos autores tardios que preservaram o mito Segundo alguns arrancou Teleacutemaco aos braccedilos de Peneacutelope e ameaccedilou que o matava com a espada (Apollod Epit 3 7 cf Plin HN 35 40 129 Luc Dom 30) Outros contam remontando talvez ao mito original que Ulisses atrelou agrave charrua um boi juntamente com um cavalo e quando os chefes gregos chegaram a iacutetaca encontraram-no a semear sal Palamedes compreenshydeu imediatamente o estratagema e desmascarou Ulisses ao colocar o pequeno Teleacutemaco agrave frente do arado (Plin HN 35 40 129 Hyg Fab 95 Serv A 2 81) Sobre esta versatildeo vide a interpretaccedilatildeo de Graves R 1990 Os mitos gregos Trad port Fernanda Branco Lisboa 160 f n 6) 4) e sobre as fontes do mito em geral Frazer 1 G 1989 (1deg ed 1921) Apollodorus The Library Cambridge Mass 176-177 n 2 (comm ad Apollod Epit 3 7)

Este mito inspirou a Soacutefocles uma trageacutedia que se perdeu intitulada Ulisses louco (Odysseus Mainomenos cf TrGF IV F 462-467) e artistas plaacutesticos como Eufranor do seacutec V aC que teraacute deixado em Eacutefeso uma famosa pintura mural baseada neste tema Sobre este assunto vide UMC VI sv Palamedes (Susan Woodford)

26 Sobre este assunto vide Rocha Pereira Μ H 1995 Histoacuteria mito e racionalismo na Iliacuteada in As liacutenguas claacutessicas investigaccedilatildeo e ensino - II Actas Coimbra 21-35

27 Em nossa opiniatildeo o confronto entre as histoacuterias favoraacuteveis aos heroacuteis e as que apenas servem a verdade dos vencidos ou a dos esquecidos eacute um dos temas de O Rancor Note-se que haacute um profundo contraste entre o deslumbramento inicial de Teleacutemaco quando se vecirc na presenccedila de Menelau e de Pirro - laquoaqueles que os poetas cantam jaacute tal como cantam os feitos imortaisraquo (p 20) - e a observaccedilatildeo iroacutenica e incisiva da escrava Etra num momento em que a grandiosidade e o heroiacutesmo das duas personagens foram completamente abalados (p 38) laquoNatildeo tens sono Natildeo viste jaacute tudo o que querias ver Jaacute conheceste dois heroacuteis de Troacuteia Jaacute te sentaste aos peacutes da grande Helena Se tiveres jeito para versejar levas mateacuteria para uma epopeiaraquo No decurso do drama este confronto evolui para uma oposiccedilatildeo entre falsidade poeacutetica e veracidade factual e culmina no 3o Acto com a diplomacia sublime de Menelau que face a um Orestes ingeacutenuo que natildeo hesita em proclamar-se o assassiacutenio de Pirro exclama laquoQue disparate Isso foi mesmo aquilo que aconteceuraquo (p 104)

DE AMORINS A ESPARTA O TEMA DE ULISSES EM HEacuteLIA CORREIA 415

corpo de Aquiles (p 27) Pirro contrapotildee dizendo que a pretensatildeo do heroacutei

fora apenas apoderar-se das armas que havia de disputar com Aacutejax (p 28)

Tal como acontecera anteriormente o filho de Aquiles evoca um episoacutedio

que na opiniatildeo dos autores antigos manchava o caraacutecter de Ulisses Recor-

de-se que quando o heroacutei desce ao Hades no canto XI da Odisseia (vv 543-

-564) encontra a alma do chefe de Salamina ainda magoada pelo desfecho da

disputa Neste tema se baseia a trageacutedia Aacutejax de Soacutefocles28

Peneacutelope tambeacutem eacute evocada nesta recepccedilatildeo Na sequecircncia da apresenshy

taccedilatildeo de Etra Teleacutemaco confessa que a matildee havia sido traiacuteda pelas escravas

(pp 17-18) Ao mencionar o ambiente de desordem que habita o palaacutecio de

iacutetaca e a anguacutestia de Peneacutelope pela presenccedila dos pretendentes (p 19) natildeo se

livra do olhar ciacutenico de Pirro que o acusa de natildeo ter coragem para defender a

matildee (p 20) Menelau atalha conciliador observando que laquoa nobre Peneacutelope

dispotildee de recursos subtis que natildeo implicam um choque de armasraquo (p 20)

A sabedoria e astuacutecia da rainha de iacutetaca j aacute na Odisseia constituem traccedilos

marcantes do seu caraacutecter29 Em O Rancor estas qualidades satildeo vistas por

A contenda entre Ulisses e Aacutejax pelas armas de Aquiles inspirou autores gregos e latinos bem como artistas de todas as eacutepocas Apoacutes a morte do maior guerreiro Teacutetis apresentou a magniacutefica armadura realizada por Hefestos descrita no canto XVIII da Iliacuteada como preacutemio de uma competiccedilatildeo entre os heroacuteis gregos A vitoacuteria foi atribuiacuteda ao rei de iacutetaca talvez por influecircncia de Atena pelo menos na versatildeo da Odisseia (11 547) Este tema foi tratado nos poemas do ciclo eacutepico na Etioacutepida atribuiacuteda a Arctino de Mileto cujo tiacutetulo se inspira num episoacutedio da guerra de Troacuteia protagonizado pelo chefe dos Etiacuteopes Meacutemnon (cf Davies M 1988 Epicorum Graecorum Fragmenta Gotildettingen p 47 29-30) e na Pequena Iliacuteada atribuiacuteda a Lesques de Mitilene que se iniciava com este episoacutedio (cf Davies M 1988 Epicorum Graecorum Fragmenta Gotildettingen p 52 3-5) De acordo com Aristoacuteteles (Poeacutetica 1459b4-7) foram estas duas obras que inspiraram Esquilo que compocircs um drama que se perdeu intitulado Julgamento das Armas (Hoplon Krisis cf TrGF III F 174-178) e Soacutefocles Sobre o tratamento do mito vide Stanford W B 1963 Sophocles Ajax With Introduction Revised Text Commentary Appendixes indexes and Bibliography London xix-xxiv

29 A primeira imagem que o poeta nos oferece eacute a da mulher sofredora que chora a ausecircncia do marido recolhida nos seus aposentos e se entristece quando escuta o aedo Feacutemio cantar acerca do regresso infeliz dos Aqueus (Od 1 325-329) Assediada pelos numerosos pretendentes hostis encontra coragem e arguacutecia para os enganar (vide nota seguinte) Natildeo eacute por acaso que a foacutermula περίφρων Πηνελόπεια muito sensata Peneacutelope aparece quarenta vezes em fim de verso Aquele adjectivo tambeacutem aplicado a Euricleia quatro vezes caracteriza habitualshymente a rainha A prova do arco que propotildee aos pretendentes (19 570-581) bem como a referecircncia ao segredo da construccedilatildeo do leito (23 164-23) pela qual potildee agrave prova Ulisses ilustram na perfeiccedilatildeo a sua prudecircncia

416 LUIacuteSA DE NAZAREacute FERREIRA

Helena como uma espeacutecie de extensatildeo de Ulisses Ό manhoso (p 20) Conshy

firmando as palavras dos reis de Esparta Teleacutemaco menciona o estratagema que a matildee tinha inventado tecer uma mortalha para Laertes que desfazia durante a noite (p 21) Mas logo se impotildee a visatildeo racionalista de Menelau e Pirro que manifestam a sua estranheza pelo facto de os pretendentes natildeo terem desconfiado de nada O rei de Esparta sugere mesmo que talvez conheshycessem as intenccedilotildees de Peneacutelope desde o princiacutepio mas tivessem preferido ignoraacute-las laquoTalvez ateacute fingissem de maneira a todos prolongarem a estada e atirarem as culpas a Peneacuteloperaquo (p 21) Natildeo eacute esta na verdade a versatildeo da Odisseia0 mas as palavras do Atrida denunciam o olhar criacutetico da escritora e o seu afastamento das versotildees mais tradicionais dos mitos gregos

O brinde de Menelau ao laquoregresso de Ulisses satildeo e salvoraquo (p 37) garantido a Teleacutemaco no iniacutecio da recepccedilatildeo potildee fim agraves alusotildees aos reis de iacutetaca que ocupam uma grande parte do Io Acto

Teleacutemaco demora um certo tempo a compreender que a corte de Esparta soacute aparentemente eacute uma laquocorte bem-dispostaraquo (p 42) Esperava encontrar uma famiacutelia feliz pelo fim da guerra e pelo regresso do seu rei ou seja um ambiente igual ao que eacute descrito no iniacutecio do canto IV da Odisseia

No entanto a abordagem de Heacutelia Correia eacute mais realista Natildeo se prende apenas aos temas mitoloacutegicos mas procede agrave anaacutelise psicoloacutegica das persoshynagens esmiuccedila as suas intenccedilotildees e formas de agir Ao contraacuterio do que pensa Teleacutemaco natildeo estamos perante os heroacuteis do canto eacutepico mas figuras de carne e osso que vivem dramas semelhantes aos dos tempos modernos iacutetaca surge neste contexto portanto como um espaccedilo de santidade para usarmos a sugestatildeo ciacutenica de Pirro (p 34) mesmo se na opiniatildeo de Teleacutemaco corre o risco de se desmoronar pela ausecircncia do seu rei (p 30) As alusotildees a Ulisses e Peneacutelope evidenciam por outro lado que Menelau e Helena estatildeo juntos apenas fisicamente mas continuam separados pelos valores que cada um defende Natildeo os une certamente a comunhatildeo de pensamentos que Ulisses nas palavras saacutebias que dirige a Nausiacutecaa no Canto VI da Odisseia

(vv 182-184) considera essencial para a felicidade de uma famiacutelia

30 Na Odisseia os pretendentes reconhecem a beleza dos trabalhos da rainha a sua nobreza de espiacuterito (cf 2 115-121) mas eacute evidente o desagrado perante uma artimanha que os ludibriou durante trecircs anos Antiacutenoo eacute o primeiro a mencionar o estratagema (2 89-110) precisamente para criticar a excessiva astuacutecia (κέρδο) de Peneacutelope Uma segunda referecircncia ocorre no diaacutelogo entre esta e o mendiacutego-Ulisses (19 139-156) Finalmente confirmando que o procedimento da rainha humilhara profundamente os pretendentes a alma de Anfimedonte recorda no Hades o episoacutedio da mortalha de Laertes (24 129-146) Sobre a personalidade de Peneacutelope na Odisseia vide Mactoux 197521-27

DE AMORINS A ESPARTA O TEMA DE ULISSES EM HELIA CORREIA 417

REFEREcircNCIAS BIBLIOGRAacuteFICAS

LIMC VI sv Odysseus (Odette Touchefeu-Meynier) VI sv Peneacutelope (Thomas Ganschow)

Mactoux Marie-Madeleine 1975 Peneacutelope Legende et mythe Paris

Magalhatildees Isabel Allegro de 1995 A distorccedilatildeo do olhar denuacutencia e anuacutencio xiacuteA Casa Eterna de Heacutelia Correia in O sexo dos textos e outras leituras Lisboa 93-102

Mouratildeo Luiacutes laquoO belo coraccedilatildeo azul das coisasraquo acerca de A Casa Eterna de Heacutelia Correia in ltwww ciberkioskptensaiosheliahtmlgt

Ribeiro Ferreira Joseacute 1999 Temas claacutessicos na literatura portuguesa contemshyporacircnea in Raiacutezes Greco-Latinas da Cultura Portuguesa Actas do I Congresso daAPEC Coimbra 395-429

Rocha Pereira M H 1996 Eros e philia no nostos de Ulisses in Nascimento Aires Α Jabouille Victor J V Lourenccedilo Frederico Edd Eros e Philia na Cultura Grega (Coloacutequio Lisboa 23-24 Novembro de 1995) Actas Lisboa 5-12

1997 Os caminhos da persuasatildeo na Iliacuteada in Ribeiro Ferreira Joseacute Coord A Retoacuterica Greco-Latina e a sua Perenidade Actas do Congresso (11-14 Marccedilo de 1997) Coimbra Vol 1 39-56

1998 (8a ed) Estudos de Histoacuteria da Cultura Claacutessica Vol 1 Cultura Grega Lisboa

Santos Maria Nazareacute Gomes dos 1996 Correia Heacutelia in Machado Aacutelvaro Manuel Org e dir Dicionaacuterio de Literatura Portuguesa Lisboa 140-141

Stanford W B Luce J V 1974 The Questfor Ulysses London

van Thiel H Ed 1991 Homeri Odyssea Hildesheim

van Thiel H Ed 1996 Homeri [lias Hildesheim

410 LUIacuteSA DE NAZAREacute FERREIRA

um mendigo disfarccedilado embora seja essa a sua aparecircncia numa casa jaacute em ruiacutenas assolada pelo silecircncio pelo vazio pelos bolores e pelos poacutes cuja decadecircncia acompanha a do seu uacuteltimo proprietaacuterio

A histoacuteria de Ulisses eacute evocada peias recordaccedilotildees de D Filomena sobre a infacircncia e juventude vividas em comum com Aacutelvaro Nunca chegou a saber que o rei de iacutetaca recuperou o seu lar junto de Peneacutelope porque o poeta nunca lhe contou o fim da histoacuteria Quando Aacutelvaro regressa a casa perto dos 50 anos (p 14) chega demasiado tarde e para morrer terminando os dias ao lado de uma jovem completamente desconhecida Ulisses recusara a imorshytalidade que Calipso lhe oferecia mas Aacutelvaro escolhera a companhia de pesshysoas estranhas que o olhavam com admiraccedilatildeo mas que nunca conseguiram preencher o imenso vazio da sua vida

D Filomena recorda tambeacutem que o poeta costumava dizer que o seu nome laquoera o de um rouxinolraquo (p 77) a ave que simboliza a perfeiccedilatildeo do canto mas tambeacutem a ligaccedilatildeo iacutentima entre o amor e a morte prenuacutencio por conseguinte da separaccedilatildeo dos amantes15 A referecircncia ao tema do rouxinol esclarece simbolicamente o que sabiacuteamos acerca de Aacutelvaro que ele nunca fora capaz de voltar para junto da menina que se debruccedilava sobre as roseiras agrave sua espera No entanto a histoacuteria do rouxinol que se chamava Filomena remete especificamente para um mito grego que conheceu diversas versotildees e uma fortuna surpreendente nas literaturas gregas e latinas Em traccedilos gerais eacute um mito etioloacutegico que associa o canto melancoacutelico do rouxinol a um crime de filiciacutedio cometido por uma matildee desesperada Curiosamente a versatildeo

15 Cf Chevalier Jean Gheerbrant Alain 1982 Dictionnaire des Symboles Paris 826 Este tema tem como sabemos um lugar importante na literatura portuguesa como ilustram as obras Menina e Moccedila de Bernardim Ribeiro e Viagens na Minha Terra de Almeida Garrett

16 No mito grego a ligaccedilatildeo entre amor e morte natildeo podia ser mais forte uma matildee (Aeacutedon ou Procne conforme as versotildees) mata o filho (iacutetis ou iacutetiio) inspirada por um acto de loucura (cf Od 19 518-523) ou pelo desejo de se vingar da infidelidade do marido (Tereu ou Zeto) que violentara a cunhada e ainda lhe cortara a liacutengua para que ela natildeo revelasse agrave irmatilde o sucedido Procne viria a descobrir a verdade e ou por vinganccedila ou levada pela loucura matou o filho uacutenico e deu-o a comer ao proacuteprio pai No entanto arrependeu-se e implorou a piedade dos deuses que comovidos com o seu sofrimento a transformaram num rouxinol e agrave sua irmatilde Filomela numa andorinha Esta versatildeo era mais conhecida e foi divulgada em Atenas graccedilas a uma das trageacutedias perdidas de Soacutefocles intitulada Tereu Desde muito cedo a tradiccedilatildeo grega associou a morte de iacutetis ao canto melancoacutelico do rouxinol que eacute um constante itu itu porque a ave continua a chamar pelo filho que matou na sua condiccedilatildeo anterior enquanto a andorinha que perdeu a liacutengua quando era mulher apenas pode soltar um chilreio teimoso desprovido de som Os autores latinos devido ao erro de

DE AMORINS A ESPARTA O TEMA DE ULISSES EM HEacuteLIA CORREIA 411

homeacuterica encontra-se num siacutemile da Odisseia (19 518-523) por meio do qual Peneacutelope ao falar com o mendigo-Uliacutesses compara a sua inquietaccedilatildeo por natildeo saber o que fazer - se ficar no palaacutecio com o filho velar pelos seus bens permanecendo fiel ao seu esposo ou se seguir um dos pretendentes - ao sofrimento dessa mulher que matou o seu uacutenico filho inspirada pela loucura No entanto a rainha de iacutetaca estaacute sem o saber na presenccedila do marido D Filomena todavia ficou para sempre sozinha sob o olhar de compaixatildeo dos habitantes de Amorins laquoposta em desterro na sua proacutepria salaraquo nas palavras da narradora (p 61) tal Peneacutelope mas sem pretendentes a desgasshytarem o patrimoacutenio uma laquomorta-vivaraquo o laquoprimeiro animal no cinturatildeo de caccedila do Aacutelvaro Roiacutezraquo (p 127)

A Odisseia natildeo eacute apenas a histoacuteria do regresso de um heroacutei agrave sua paacutetria Ε tambeacutem um poema sobre a recuperaccedilatildeo custosa de uma identidade perdida Talvez fosse isso que Aacutelvaro procurava ao regressar agrave casa onde havia passhysado a infacircncia e a juventude Eacute provavelmente o desejo de apreender a vershydadeira identidade do poeta que leva a narradora ateacute Amorins No entanto eacute a sua anaacutelise perspicaz que permite colmatar as inuacutemeras falhas com que se depara no final do inqueacuterito recorrendo agrave sua capacidade de deduccedilatildeo ou de invenccedilatildeo Descobre entatildeo que Aacutelvaro partilhava com Ulisses o maravilhoso talento de contar histoacuterias mas a sua vida emerge como uma reconstruccedilatildeo vaga feita a partir de memoacuterias e de impressotildees em que realidade e ficccedilatildeo se misturam com a mesma intensidade como se ele proacuteprio natildeo tivesse sido mais do que uma personagem de uma histoacuteria que havia inventado (cf pp 231-232)

A Casa Eterna e a peccedila de teatro publicada no mesmo ano de 1991 Perdiccedilatildeo - Exerciacutecio sobre Antiacutegona11 vieram revelar o afecto de Heacutelia Correia pela Greacutecia antiga e sobretudo um olhar inovador sobre os seus mitos e temas literaacuterios Numa entrevista18 a propoacutesito da sua segunda peccedila de teatro O Rancor - Exerciacutecio sobre Helena editada no ano de 2000 (Reloacuteshygio dAacutegua Editores) a escritora revelou que se sentiu feliz com a possibili-

um autor ou a uma confusatildeo etimoloacutegica confundiram as metamorfoses atribuindo agrave andorinha o nome de Procne e ao rouxinhol o de Filomela Eacute esta tradiccedilatildeo que parece estar subjacente agrave explicaccedilatildeo que Aacutelvaro dava acerca do nome de D Filomena Sobre as fontes do mito vide LIMC VII sv Prokne et Philomela (Evi Touloupa) Sobre o mito em geral Burkert W 1983 Homo Necans An Anthropology of Ancient Greek Sacrificial Ritual and Myth BerkeleyLALondon 179-185

17 Seguido de Florbela Lisboa Publicaccedilotildees Dom Quixote 1991 18 Jornal de Notiacutecias de 06112001 entrevista orientada por Maria Teresa

Horta

412 LUIacuteSA DE NAZAREacute FERREIRA

dade de cruzar histoacuterias como jaacute bavia feito em Perdiccedilatildeo Em O Rancor em que trata em particular o tema da culpa de Helena na guerra de Troacuteia19 parte do canto IV da Odisseia cruzando o episoacutedio da recepccedilatildeo a Teleacutemaco no palaacutecio de Esparta com a histoacuteria de Orestes resultando deste processo um olhar mais transgressor do que inovador sobre estes temas

Como em A Casa Eterna o ponto de partida da acccedilatildeo eacute a procura de informaccedilotildees sobre uma pessoa desaparecida neste caso Ulisses A recepccedilatildeo a Teleacutemaco fornece o pretexto para a evocaccedilatildeo de alguns episoacutedios da vida dos reis de iacutetaca a uma famiacutelia mais inclinada a falar da vida alheia do que em resolver as suas desavenccedilas A guerra acabou mas deixou marcas proshyfundas nos seus protagonistas Cedo nos apercebemos do confronto que se agudiza no decurso do drama entre os valores heroacuteicos defendidos pelos homens e os desejos femininos de paz e de harmonia laquoAs mulheres falam contra a guerra os homens zangam-se Eacute sempre assimraquo (p 14) afirma Helena que natildeo suporta ser acusada de uma culpa que na realidade natildeo sente (p 72) Por sua vez o proacuteprio Menelau reconhece laquoParece que ainda temos o deus da guerra em noacutes e natildeo sabemos jaacute o que fazer com eleraquo (p 31) Se o passado de crimes da famiacutelia dos Atridas paira como uma maldishyccedilatildeo fatal para este ambiente hostil onde reinam o fingimento a ironia o gracejo e a resignaccedilatildeo (p 42) contribui a figura cruel de Pirro o filho de Aquiles e marido de Hermiacuteone20 Cabe a estas trecircs personagens - Helena Menelau e Pirro - a evocaccedilatildeo de alguns episoacutedios da vida dos pais de Teleacuteshymaco que ele ignorava Motivadas por razotildees diversas este exerciacutecio de memoacuteria deixa igualmente transparecer os seus juiacutezos de valor acerca dos reis de iacutetaca

Enquanto Menelau comeccedila por declarar que Ulisses era como se fosse seu irmatildeo (pp 12 15) Helena repara antes no belo modo como fala Teleacuteshymaco vendo nesta qualidade uma heranccedila de seu pai Ό manhoso (p 15)

A astuacutecia tradicionalmente atribuiacuteda ao heroacutei em particular na Odisseia eacute o

Sobre este aspecto vide a nossa recensatildeo O Rancor mdash Exerciacutecio sobre Helena de Heacutelia Correia BEC 34 (Dezembro de 2000) 147-154

20 Em O Rancor Hermiacuteone jaacute casou haacute algum tempo ao passo que o canto IV da Odisseia se inicia com a referecircncia ao seu casamento recente No momento em que Teleacutemaco chega ao palaacutecio de Esparta o rei Menelau oferece uma boda pelas nuacutepcias dos filhos e a princesa fora enviada agrave Ftia a fim de ser desposada pelo filho de Aquiles Outra diferenccedila em relaccedilatildeo ao poema homeacuterico eacute a exclusatildeo da figura de Pisiacutestrato filho de Nestor que acompanha Teleacutemaco na sua deslocaccedilatildeo a Esparta

21 Na Odisseia Helena eacute a primeira a reparar nas semelhanccedilas fiacutesicas entre Teleacutemaco e Ulisses e as suas observaccedilotildees conduzem agrave revelaccedilatildeo da identidade do hoacutespede (4 140-146)

DE AMORINS A ESPARTA O TEMA DE ULISSES EM HEacuteLIA CORREIA 413

primeiro traccedilo de caraacutecter apontado a Ulisses e as histoacuterias a seguir referidas pelos reis de Esparta visam no fundo ilustrar esta faceta que se evidenciou por exemplo na forma como interveio no casamento de Menelau com Helena (pp 16-17) e no estratagema do cavalo de madeira que permitiu a com-quista de Troacuteia (p 22) A manha de Ulisses alude comicamente o rei de Esparta quando aconselha (p 24) laquoSecirc tu bom filho de teu pai Teleacutemaco Inventa qualquer truque ao estilo dele uma surdez por exemploraquo A sugestatildeo no entanto salienta a falta de caraacutecter de Menelau que natildeo eacute capaz de enfrentar o genro e pocircr ordem na sua famiacutelia

Uma histoacuteria antiga da eacutepoca anterior agrave guerra de Troacuteia eacute motivo para o filho de Aquiles denegrir a imagem de Ulisses chamando-lhe cobarde mas com a intenccedilatildeo principal de atingir Teleacutemaco (p 24) A esse episoacutedio antigo que natildeo chega a ser contado tenta regressar Helena vendo nele mateacuteshyria para uma laquoconversa mais inocenteraquo (p 26) Quando Menelau e Agameacute-non se apresentaram em iacutetaca a fim de convocarem Ulisses para a expediccedilatildeo a Troacuteia o heroacutei simulou estar louco porque soubera atraveacutes de um oraacuteculo que se participasse na empresa militar regressaria apenas ao vigeacutesimo ano e sozinho Como observa a proacutepria Helena a artimanha do pai de Teleacutemaco reduziu-se a uma histoacuteria laquoengraccedilada embora natildeo sem consequecircnciasraquo (p 36) porque foi logo desmascarado por Palamedes cuja perspicaacutecia rivalishyzava com a de Ulisses Este natildeo se pocircde negar a participar na guerra mas tambeacutem nunca perdoou ao filho de Naacuteuplio

O episoacutedio da loucura que obscurece o heroiacutesmo de Ulisses mas sublishynha a sua astuacutecia a sensatez a dedicaccedilatildeo agrave famiacutelia e ao seu povo24 natildeo figura na epopeia homeacuterica nem tatildeo pouco Palamedes mas nos Poemas

Ciacuteprios (Κύπρια έπη) obra eacutepica provavelmente posterior que versava sobre acontecimentos anteriores agrave guerra de Troacuteia25 Trata-se de um exemplo

22 Mas cuja influecircncia real eacute contestada por Helena laquoHaacutes-de dizer que teu irmatildeo influiu muito nessa escolha Teu irmatildeo Agameacutemnon Jaacute nesse tempo conhecia bem as artes da estrateacutegia e o poder das duplas alianccedilas de famiacuteliaraquo (p 17)

Na Odisseia o papel de Ulisses na conquista de Troacuteia eacute evocado por Helena (4240-258) Cf vv 271-289

Sobre o significado deste episoacutedio na caracterizaccedilatildeo do heroacutei de iacutetaca vide Mactoux 197531-32

S No canto XXIV da Odisseia (vv 115-117) a alma de Agameacutemnon recorda que os Atridas se haviam dirigido a iacutetaca a fim de convocar Ulisses Sobre o tratamento do tema da loucura de Ulisses nos Poemas Ciacuteprios conhecemos apenas o resumo de Proclo (Davies M 1988 Epicorum Graecorum Fragmenta Gotildettingen p 31 40-43) έπειτα του ηγεμόνα άθροίζουσιν έπελθόντεξ την Ελλάδα και μαίνεσθαι προσποιησάμενον Οδυσσέα έπι τώι μη θέλειν

414 LUIacuteSA DE NAZAREacute FERREIRA

e satildeo numerosos nos Poemas Homeacutericos da omissatildeo de um mito ou reduccedilatildeo

a uma simples reminiscecircncia devido agrave ausecircncia de ethos ou pela presenccedila de

elementos fantaacutesticos26 Heacutelia Correia adopta de certo modo uma postura

oposta contestando as versotildees mitoloacutegicas e literaacuterias mais tradicionais e natildeo

deixando de parte as menos conhecidas

Pirro continuaraacute a agredir Teleacutemaco chegando ao ponto de negar o

heroiacutesmo de Ulisses Quando Menelau observa que fora ele quem resgatara o

συστρατεύεσθαι έφώρασαν Παλαμήδουϊ ύποθεμενου togravev υίόν Τηλέμαχον έπΐ κόλασιν έξαρπάσαντε (Depois tendo percorrido a Heacutelade reuacutenem os chefes Ε surpreenderam Ulisses a fingir estar louco por natildeo querer ser aliado Por sugestatildeo de Palamedes arrebataram o filho Teleacutemaco) Os Poemas Ciacuteprios satildeo atribuiacutedos por Heroacutedoto (2 117) a Estasino de Chipre

O modo como Palamedes desmascarou Ulisses eacute contado de modo diferente pelos autores tardios que preservaram o mito Segundo alguns arrancou Teleacutemaco aos braccedilos de Peneacutelope e ameaccedilou que o matava com a espada (Apollod Epit 3 7 cf Plin HN 35 40 129 Luc Dom 30) Outros contam remontando talvez ao mito original que Ulisses atrelou agrave charrua um boi juntamente com um cavalo e quando os chefes gregos chegaram a iacutetaca encontraram-no a semear sal Palamedes compreenshydeu imediatamente o estratagema e desmascarou Ulisses ao colocar o pequeno Teleacutemaco agrave frente do arado (Plin HN 35 40 129 Hyg Fab 95 Serv A 2 81) Sobre esta versatildeo vide a interpretaccedilatildeo de Graves R 1990 Os mitos gregos Trad port Fernanda Branco Lisboa 160 f n 6) 4) e sobre as fontes do mito em geral Frazer 1 G 1989 (1deg ed 1921) Apollodorus The Library Cambridge Mass 176-177 n 2 (comm ad Apollod Epit 3 7)

Este mito inspirou a Soacutefocles uma trageacutedia que se perdeu intitulada Ulisses louco (Odysseus Mainomenos cf TrGF IV F 462-467) e artistas plaacutesticos como Eufranor do seacutec V aC que teraacute deixado em Eacutefeso uma famosa pintura mural baseada neste tema Sobre este assunto vide UMC VI sv Palamedes (Susan Woodford)

26 Sobre este assunto vide Rocha Pereira Μ H 1995 Histoacuteria mito e racionalismo na Iliacuteada in As liacutenguas claacutessicas investigaccedilatildeo e ensino - II Actas Coimbra 21-35

27 Em nossa opiniatildeo o confronto entre as histoacuterias favoraacuteveis aos heroacuteis e as que apenas servem a verdade dos vencidos ou a dos esquecidos eacute um dos temas de O Rancor Note-se que haacute um profundo contraste entre o deslumbramento inicial de Teleacutemaco quando se vecirc na presenccedila de Menelau e de Pirro - laquoaqueles que os poetas cantam jaacute tal como cantam os feitos imortaisraquo (p 20) - e a observaccedilatildeo iroacutenica e incisiva da escrava Etra num momento em que a grandiosidade e o heroiacutesmo das duas personagens foram completamente abalados (p 38) laquoNatildeo tens sono Natildeo viste jaacute tudo o que querias ver Jaacute conheceste dois heroacuteis de Troacuteia Jaacute te sentaste aos peacutes da grande Helena Se tiveres jeito para versejar levas mateacuteria para uma epopeiaraquo No decurso do drama este confronto evolui para uma oposiccedilatildeo entre falsidade poeacutetica e veracidade factual e culmina no 3o Acto com a diplomacia sublime de Menelau que face a um Orestes ingeacutenuo que natildeo hesita em proclamar-se o assassiacutenio de Pirro exclama laquoQue disparate Isso foi mesmo aquilo que aconteceuraquo (p 104)

DE AMORINS A ESPARTA O TEMA DE ULISSES EM HEacuteLIA CORREIA 415

corpo de Aquiles (p 27) Pirro contrapotildee dizendo que a pretensatildeo do heroacutei

fora apenas apoderar-se das armas que havia de disputar com Aacutejax (p 28)

Tal como acontecera anteriormente o filho de Aquiles evoca um episoacutedio

que na opiniatildeo dos autores antigos manchava o caraacutecter de Ulisses Recor-

de-se que quando o heroacutei desce ao Hades no canto XI da Odisseia (vv 543-

-564) encontra a alma do chefe de Salamina ainda magoada pelo desfecho da

disputa Neste tema se baseia a trageacutedia Aacutejax de Soacutefocles28

Peneacutelope tambeacutem eacute evocada nesta recepccedilatildeo Na sequecircncia da apresenshy

taccedilatildeo de Etra Teleacutemaco confessa que a matildee havia sido traiacuteda pelas escravas

(pp 17-18) Ao mencionar o ambiente de desordem que habita o palaacutecio de

iacutetaca e a anguacutestia de Peneacutelope pela presenccedila dos pretendentes (p 19) natildeo se

livra do olhar ciacutenico de Pirro que o acusa de natildeo ter coragem para defender a

matildee (p 20) Menelau atalha conciliador observando que laquoa nobre Peneacutelope

dispotildee de recursos subtis que natildeo implicam um choque de armasraquo (p 20)

A sabedoria e astuacutecia da rainha de iacutetaca j aacute na Odisseia constituem traccedilos

marcantes do seu caraacutecter29 Em O Rancor estas qualidades satildeo vistas por

A contenda entre Ulisses e Aacutejax pelas armas de Aquiles inspirou autores gregos e latinos bem como artistas de todas as eacutepocas Apoacutes a morte do maior guerreiro Teacutetis apresentou a magniacutefica armadura realizada por Hefestos descrita no canto XVIII da Iliacuteada como preacutemio de uma competiccedilatildeo entre os heroacuteis gregos A vitoacuteria foi atribuiacuteda ao rei de iacutetaca talvez por influecircncia de Atena pelo menos na versatildeo da Odisseia (11 547) Este tema foi tratado nos poemas do ciclo eacutepico na Etioacutepida atribuiacuteda a Arctino de Mileto cujo tiacutetulo se inspira num episoacutedio da guerra de Troacuteia protagonizado pelo chefe dos Etiacuteopes Meacutemnon (cf Davies M 1988 Epicorum Graecorum Fragmenta Gotildettingen p 47 29-30) e na Pequena Iliacuteada atribuiacuteda a Lesques de Mitilene que se iniciava com este episoacutedio (cf Davies M 1988 Epicorum Graecorum Fragmenta Gotildettingen p 52 3-5) De acordo com Aristoacuteteles (Poeacutetica 1459b4-7) foram estas duas obras que inspiraram Esquilo que compocircs um drama que se perdeu intitulado Julgamento das Armas (Hoplon Krisis cf TrGF III F 174-178) e Soacutefocles Sobre o tratamento do mito vide Stanford W B 1963 Sophocles Ajax With Introduction Revised Text Commentary Appendixes indexes and Bibliography London xix-xxiv

29 A primeira imagem que o poeta nos oferece eacute a da mulher sofredora que chora a ausecircncia do marido recolhida nos seus aposentos e se entristece quando escuta o aedo Feacutemio cantar acerca do regresso infeliz dos Aqueus (Od 1 325-329) Assediada pelos numerosos pretendentes hostis encontra coragem e arguacutecia para os enganar (vide nota seguinte) Natildeo eacute por acaso que a foacutermula περίφρων Πηνελόπεια muito sensata Peneacutelope aparece quarenta vezes em fim de verso Aquele adjectivo tambeacutem aplicado a Euricleia quatro vezes caracteriza habitualshymente a rainha A prova do arco que propotildee aos pretendentes (19 570-581) bem como a referecircncia ao segredo da construccedilatildeo do leito (23 164-23) pela qual potildee agrave prova Ulisses ilustram na perfeiccedilatildeo a sua prudecircncia

416 LUIacuteSA DE NAZAREacute FERREIRA

Helena como uma espeacutecie de extensatildeo de Ulisses Ό manhoso (p 20) Conshy

firmando as palavras dos reis de Esparta Teleacutemaco menciona o estratagema que a matildee tinha inventado tecer uma mortalha para Laertes que desfazia durante a noite (p 21) Mas logo se impotildee a visatildeo racionalista de Menelau e Pirro que manifestam a sua estranheza pelo facto de os pretendentes natildeo terem desconfiado de nada O rei de Esparta sugere mesmo que talvez conheshycessem as intenccedilotildees de Peneacutelope desde o princiacutepio mas tivessem preferido ignoraacute-las laquoTalvez ateacute fingissem de maneira a todos prolongarem a estada e atirarem as culpas a Peneacuteloperaquo (p 21) Natildeo eacute esta na verdade a versatildeo da Odisseia0 mas as palavras do Atrida denunciam o olhar criacutetico da escritora e o seu afastamento das versotildees mais tradicionais dos mitos gregos

O brinde de Menelau ao laquoregresso de Ulisses satildeo e salvoraquo (p 37) garantido a Teleacutemaco no iniacutecio da recepccedilatildeo potildee fim agraves alusotildees aos reis de iacutetaca que ocupam uma grande parte do Io Acto

Teleacutemaco demora um certo tempo a compreender que a corte de Esparta soacute aparentemente eacute uma laquocorte bem-dispostaraquo (p 42) Esperava encontrar uma famiacutelia feliz pelo fim da guerra e pelo regresso do seu rei ou seja um ambiente igual ao que eacute descrito no iniacutecio do canto IV da Odisseia

No entanto a abordagem de Heacutelia Correia eacute mais realista Natildeo se prende apenas aos temas mitoloacutegicos mas procede agrave anaacutelise psicoloacutegica das persoshynagens esmiuccedila as suas intenccedilotildees e formas de agir Ao contraacuterio do que pensa Teleacutemaco natildeo estamos perante os heroacuteis do canto eacutepico mas figuras de carne e osso que vivem dramas semelhantes aos dos tempos modernos iacutetaca surge neste contexto portanto como um espaccedilo de santidade para usarmos a sugestatildeo ciacutenica de Pirro (p 34) mesmo se na opiniatildeo de Teleacutemaco corre o risco de se desmoronar pela ausecircncia do seu rei (p 30) As alusotildees a Ulisses e Peneacutelope evidenciam por outro lado que Menelau e Helena estatildeo juntos apenas fisicamente mas continuam separados pelos valores que cada um defende Natildeo os une certamente a comunhatildeo de pensamentos que Ulisses nas palavras saacutebias que dirige a Nausiacutecaa no Canto VI da Odisseia

(vv 182-184) considera essencial para a felicidade de uma famiacutelia

30 Na Odisseia os pretendentes reconhecem a beleza dos trabalhos da rainha a sua nobreza de espiacuterito (cf 2 115-121) mas eacute evidente o desagrado perante uma artimanha que os ludibriou durante trecircs anos Antiacutenoo eacute o primeiro a mencionar o estratagema (2 89-110) precisamente para criticar a excessiva astuacutecia (κέρδο) de Peneacutelope Uma segunda referecircncia ocorre no diaacutelogo entre esta e o mendiacutego-Ulisses (19 139-156) Finalmente confirmando que o procedimento da rainha humilhara profundamente os pretendentes a alma de Anfimedonte recorda no Hades o episoacutedio da mortalha de Laertes (24 129-146) Sobre a personalidade de Peneacutelope na Odisseia vide Mactoux 197521-27

DE AMORINS A ESPARTA O TEMA DE ULISSES EM HELIA CORREIA 417

REFEREcircNCIAS BIBLIOGRAacuteFICAS

LIMC VI sv Odysseus (Odette Touchefeu-Meynier) VI sv Peneacutelope (Thomas Ganschow)

Mactoux Marie-Madeleine 1975 Peneacutelope Legende et mythe Paris

Magalhatildees Isabel Allegro de 1995 A distorccedilatildeo do olhar denuacutencia e anuacutencio xiacuteA Casa Eterna de Heacutelia Correia in O sexo dos textos e outras leituras Lisboa 93-102

Mouratildeo Luiacutes laquoO belo coraccedilatildeo azul das coisasraquo acerca de A Casa Eterna de Heacutelia Correia in ltwww ciberkioskptensaiosheliahtmlgt

Ribeiro Ferreira Joseacute 1999 Temas claacutessicos na literatura portuguesa contemshyporacircnea in Raiacutezes Greco-Latinas da Cultura Portuguesa Actas do I Congresso daAPEC Coimbra 395-429

Rocha Pereira M H 1996 Eros e philia no nostos de Ulisses in Nascimento Aires Α Jabouille Victor J V Lourenccedilo Frederico Edd Eros e Philia na Cultura Grega (Coloacutequio Lisboa 23-24 Novembro de 1995) Actas Lisboa 5-12

1997 Os caminhos da persuasatildeo na Iliacuteada in Ribeiro Ferreira Joseacute Coord A Retoacuterica Greco-Latina e a sua Perenidade Actas do Congresso (11-14 Marccedilo de 1997) Coimbra Vol 1 39-56

1998 (8a ed) Estudos de Histoacuteria da Cultura Claacutessica Vol 1 Cultura Grega Lisboa

Santos Maria Nazareacute Gomes dos 1996 Correia Heacutelia in Machado Aacutelvaro Manuel Org e dir Dicionaacuterio de Literatura Portuguesa Lisboa 140-141

Stanford W B Luce J V 1974 The Questfor Ulysses London

van Thiel H Ed 1991 Homeri Odyssea Hildesheim

van Thiel H Ed 1996 Homeri [lias Hildesheim

412 LUIacuteSA DE NAZAREacute FERREIRA

dade de cruzar histoacuterias como jaacute bavia feito em Perdiccedilatildeo Em O Rancor em que trata em particular o tema da culpa de Helena na guerra de Troacuteia19 parte do canto IV da Odisseia cruzando o episoacutedio da recepccedilatildeo a Teleacutemaco no palaacutecio de Esparta com a histoacuteria de Orestes resultando deste processo um olhar mais transgressor do que inovador sobre estes temas

Como em A Casa Eterna o ponto de partida da acccedilatildeo eacute a procura de informaccedilotildees sobre uma pessoa desaparecida neste caso Ulisses A recepccedilatildeo a Teleacutemaco fornece o pretexto para a evocaccedilatildeo de alguns episoacutedios da vida dos reis de iacutetaca a uma famiacutelia mais inclinada a falar da vida alheia do que em resolver as suas desavenccedilas A guerra acabou mas deixou marcas proshyfundas nos seus protagonistas Cedo nos apercebemos do confronto que se agudiza no decurso do drama entre os valores heroacuteicos defendidos pelos homens e os desejos femininos de paz e de harmonia laquoAs mulheres falam contra a guerra os homens zangam-se Eacute sempre assimraquo (p 14) afirma Helena que natildeo suporta ser acusada de uma culpa que na realidade natildeo sente (p 72) Por sua vez o proacuteprio Menelau reconhece laquoParece que ainda temos o deus da guerra em noacutes e natildeo sabemos jaacute o que fazer com eleraquo (p 31) Se o passado de crimes da famiacutelia dos Atridas paira como uma maldishyccedilatildeo fatal para este ambiente hostil onde reinam o fingimento a ironia o gracejo e a resignaccedilatildeo (p 42) contribui a figura cruel de Pirro o filho de Aquiles e marido de Hermiacuteone20 Cabe a estas trecircs personagens - Helena Menelau e Pirro - a evocaccedilatildeo de alguns episoacutedios da vida dos pais de Teleacuteshymaco que ele ignorava Motivadas por razotildees diversas este exerciacutecio de memoacuteria deixa igualmente transparecer os seus juiacutezos de valor acerca dos reis de iacutetaca

Enquanto Menelau comeccedila por declarar que Ulisses era como se fosse seu irmatildeo (pp 12 15) Helena repara antes no belo modo como fala Teleacuteshymaco vendo nesta qualidade uma heranccedila de seu pai Ό manhoso (p 15)

A astuacutecia tradicionalmente atribuiacuteda ao heroacutei em particular na Odisseia eacute o

Sobre este aspecto vide a nossa recensatildeo O Rancor mdash Exerciacutecio sobre Helena de Heacutelia Correia BEC 34 (Dezembro de 2000) 147-154

20 Em O Rancor Hermiacuteone jaacute casou haacute algum tempo ao passo que o canto IV da Odisseia se inicia com a referecircncia ao seu casamento recente No momento em que Teleacutemaco chega ao palaacutecio de Esparta o rei Menelau oferece uma boda pelas nuacutepcias dos filhos e a princesa fora enviada agrave Ftia a fim de ser desposada pelo filho de Aquiles Outra diferenccedila em relaccedilatildeo ao poema homeacuterico eacute a exclusatildeo da figura de Pisiacutestrato filho de Nestor que acompanha Teleacutemaco na sua deslocaccedilatildeo a Esparta

21 Na Odisseia Helena eacute a primeira a reparar nas semelhanccedilas fiacutesicas entre Teleacutemaco e Ulisses e as suas observaccedilotildees conduzem agrave revelaccedilatildeo da identidade do hoacutespede (4 140-146)

DE AMORINS A ESPARTA O TEMA DE ULISSES EM HEacuteLIA CORREIA 413

primeiro traccedilo de caraacutecter apontado a Ulisses e as histoacuterias a seguir referidas pelos reis de Esparta visam no fundo ilustrar esta faceta que se evidenciou por exemplo na forma como interveio no casamento de Menelau com Helena (pp 16-17) e no estratagema do cavalo de madeira que permitiu a com-quista de Troacuteia (p 22) A manha de Ulisses alude comicamente o rei de Esparta quando aconselha (p 24) laquoSecirc tu bom filho de teu pai Teleacutemaco Inventa qualquer truque ao estilo dele uma surdez por exemploraquo A sugestatildeo no entanto salienta a falta de caraacutecter de Menelau que natildeo eacute capaz de enfrentar o genro e pocircr ordem na sua famiacutelia

Uma histoacuteria antiga da eacutepoca anterior agrave guerra de Troacuteia eacute motivo para o filho de Aquiles denegrir a imagem de Ulisses chamando-lhe cobarde mas com a intenccedilatildeo principal de atingir Teleacutemaco (p 24) A esse episoacutedio antigo que natildeo chega a ser contado tenta regressar Helena vendo nele mateacuteshyria para uma laquoconversa mais inocenteraquo (p 26) Quando Menelau e Agameacute-non se apresentaram em iacutetaca a fim de convocarem Ulisses para a expediccedilatildeo a Troacuteia o heroacutei simulou estar louco porque soubera atraveacutes de um oraacuteculo que se participasse na empresa militar regressaria apenas ao vigeacutesimo ano e sozinho Como observa a proacutepria Helena a artimanha do pai de Teleacutemaco reduziu-se a uma histoacuteria laquoengraccedilada embora natildeo sem consequecircnciasraquo (p 36) porque foi logo desmascarado por Palamedes cuja perspicaacutecia rivalishyzava com a de Ulisses Este natildeo se pocircde negar a participar na guerra mas tambeacutem nunca perdoou ao filho de Naacuteuplio

O episoacutedio da loucura que obscurece o heroiacutesmo de Ulisses mas sublishynha a sua astuacutecia a sensatez a dedicaccedilatildeo agrave famiacutelia e ao seu povo24 natildeo figura na epopeia homeacuterica nem tatildeo pouco Palamedes mas nos Poemas

Ciacuteprios (Κύπρια έπη) obra eacutepica provavelmente posterior que versava sobre acontecimentos anteriores agrave guerra de Troacuteia25 Trata-se de um exemplo

22 Mas cuja influecircncia real eacute contestada por Helena laquoHaacutes-de dizer que teu irmatildeo influiu muito nessa escolha Teu irmatildeo Agameacutemnon Jaacute nesse tempo conhecia bem as artes da estrateacutegia e o poder das duplas alianccedilas de famiacuteliaraquo (p 17)

Na Odisseia o papel de Ulisses na conquista de Troacuteia eacute evocado por Helena (4240-258) Cf vv 271-289

Sobre o significado deste episoacutedio na caracterizaccedilatildeo do heroacutei de iacutetaca vide Mactoux 197531-32

S No canto XXIV da Odisseia (vv 115-117) a alma de Agameacutemnon recorda que os Atridas se haviam dirigido a iacutetaca a fim de convocar Ulisses Sobre o tratamento do tema da loucura de Ulisses nos Poemas Ciacuteprios conhecemos apenas o resumo de Proclo (Davies M 1988 Epicorum Graecorum Fragmenta Gotildettingen p 31 40-43) έπειτα του ηγεμόνα άθροίζουσιν έπελθόντεξ την Ελλάδα και μαίνεσθαι προσποιησάμενον Οδυσσέα έπι τώι μη θέλειν

414 LUIacuteSA DE NAZAREacute FERREIRA

e satildeo numerosos nos Poemas Homeacutericos da omissatildeo de um mito ou reduccedilatildeo

a uma simples reminiscecircncia devido agrave ausecircncia de ethos ou pela presenccedila de

elementos fantaacutesticos26 Heacutelia Correia adopta de certo modo uma postura

oposta contestando as versotildees mitoloacutegicas e literaacuterias mais tradicionais e natildeo

deixando de parte as menos conhecidas

Pirro continuaraacute a agredir Teleacutemaco chegando ao ponto de negar o

heroiacutesmo de Ulisses Quando Menelau observa que fora ele quem resgatara o

συστρατεύεσθαι έφώρασαν Παλαμήδουϊ ύποθεμενου togravev υίόν Τηλέμαχον έπΐ κόλασιν έξαρπάσαντε (Depois tendo percorrido a Heacutelade reuacutenem os chefes Ε surpreenderam Ulisses a fingir estar louco por natildeo querer ser aliado Por sugestatildeo de Palamedes arrebataram o filho Teleacutemaco) Os Poemas Ciacuteprios satildeo atribuiacutedos por Heroacutedoto (2 117) a Estasino de Chipre

O modo como Palamedes desmascarou Ulisses eacute contado de modo diferente pelos autores tardios que preservaram o mito Segundo alguns arrancou Teleacutemaco aos braccedilos de Peneacutelope e ameaccedilou que o matava com a espada (Apollod Epit 3 7 cf Plin HN 35 40 129 Luc Dom 30) Outros contam remontando talvez ao mito original que Ulisses atrelou agrave charrua um boi juntamente com um cavalo e quando os chefes gregos chegaram a iacutetaca encontraram-no a semear sal Palamedes compreenshydeu imediatamente o estratagema e desmascarou Ulisses ao colocar o pequeno Teleacutemaco agrave frente do arado (Plin HN 35 40 129 Hyg Fab 95 Serv A 2 81) Sobre esta versatildeo vide a interpretaccedilatildeo de Graves R 1990 Os mitos gregos Trad port Fernanda Branco Lisboa 160 f n 6) 4) e sobre as fontes do mito em geral Frazer 1 G 1989 (1deg ed 1921) Apollodorus The Library Cambridge Mass 176-177 n 2 (comm ad Apollod Epit 3 7)

Este mito inspirou a Soacutefocles uma trageacutedia que se perdeu intitulada Ulisses louco (Odysseus Mainomenos cf TrGF IV F 462-467) e artistas plaacutesticos como Eufranor do seacutec V aC que teraacute deixado em Eacutefeso uma famosa pintura mural baseada neste tema Sobre este assunto vide UMC VI sv Palamedes (Susan Woodford)

26 Sobre este assunto vide Rocha Pereira Μ H 1995 Histoacuteria mito e racionalismo na Iliacuteada in As liacutenguas claacutessicas investigaccedilatildeo e ensino - II Actas Coimbra 21-35

27 Em nossa opiniatildeo o confronto entre as histoacuterias favoraacuteveis aos heroacuteis e as que apenas servem a verdade dos vencidos ou a dos esquecidos eacute um dos temas de O Rancor Note-se que haacute um profundo contraste entre o deslumbramento inicial de Teleacutemaco quando se vecirc na presenccedila de Menelau e de Pirro - laquoaqueles que os poetas cantam jaacute tal como cantam os feitos imortaisraquo (p 20) - e a observaccedilatildeo iroacutenica e incisiva da escrava Etra num momento em que a grandiosidade e o heroiacutesmo das duas personagens foram completamente abalados (p 38) laquoNatildeo tens sono Natildeo viste jaacute tudo o que querias ver Jaacute conheceste dois heroacuteis de Troacuteia Jaacute te sentaste aos peacutes da grande Helena Se tiveres jeito para versejar levas mateacuteria para uma epopeiaraquo No decurso do drama este confronto evolui para uma oposiccedilatildeo entre falsidade poeacutetica e veracidade factual e culmina no 3o Acto com a diplomacia sublime de Menelau que face a um Orestes ingeacutenuo que natildeo hesita em proclamar-se o assassiacutenio de Pirro exclama laquoQue disparate Isso foi mesmo aquilo que aconteceuraquo (p 104)

DE AMORINS A ESPARTA O TEMA DE ULISSES EM HEacuteLIA CORREIA 415

corpo de Aquiles (p 27) Pirro contrapotildee dizendo que a pretensatildeo do heroacutei

fora apenas apoderar-se das armas que havia de disputar com Aacutejax (p 28)

Tal como acontecera anteriormente o filho de Aquiles evoca um episoacutedio

que na opiniatildeo dos autores antigos manchava o caraacutecter de Ulisses Recor-

de-se que quando o heroacutei desce ao Hades no canto XI da Odisseia (vv 543-

-564) encontra a alma do chefe de Salamina ainda magoada pelo desfecho da

disputa Neste tema se baseia a trageacutedia Aacutejax de Soacutefocles28

Peneacutelope tambeacutem eacute evocada nesta recepccedilatildeo Na sequecircncia da apresenshy

taccedilatildeo de Etra Teleacutemaco confessa que a matildee havia sido traiacuteda pelas escravas

(pp 17-18) Ao mencionar o ambiente de desordem que habita o palaacutecio de

iacutetaca e a anguacutestia de Peneacutelope pela presenccedila dos pretendentes (p 19) natildeo se

livra do olhar ciacutenico de Pirro que o acusa de natildeo ter coragem para defender a

matildee (p 20) Menelau atalha conciliador observando que laquoa nobre Peneacutelope

dispotildee de recursos subtis que natildeo implicam um choque de armasraquo (p 20)

A sabedoria e astuacutecia da rainha de iacutetaca j aacute na Odisseia constituem traccedilos

marcantes do seu caraacutecter29 Em O Rancor estas qualidades satildeo vistas por

A contenda entre Ulisses e Aacutejax pelas armas de Aquiles inspirou autores gregos e latinos bem como artistas de todas as eacutepocas Apoacutes a morte do maior guerreiro Teacutetis apresentou a magniacutefica armadura realizada por Hefestos descrita no canto XVIII da Iliacuteada como preacutemio de uma competiccedilatildeo entre os heroacuteis gregos A vitoacuteria foi atribuiacuteda ao rei de iacutetaca talvez por influecircncia de Atena pelo menos na versatildeo da Odisseia (11 547) Este tema foi tratado nos poemas do ciclo eacutepico na Etioacutepida atribuiacuteda a Arctino de Mileto cujo tiacutetulo se inspira num episoacutedio da guerra de Troacuteia protagonizado pelo chefe dos Etiacuteopes Meacutemnon (cf Davies M 1988 Epicorum Graecorum Fragmenta Gotildettingen p 47 29-30) e na Pequena Iliacuteada atribuiacuteda a Lesques de Mitilene que se iniciava com este episoacutedio (cf Davies M 1988 Epicorum Graecorum Fragmenta Gotildettingen p 52 3-5) De acordo com Aristoacuteteles (Poeacutetica 1459b4-7) foram estas duas obras que inspiraram Esquilo que compocircs um drama que se perdeu intitulado Julgamento das Armas (Hoplon Krisis cf TrGF III F 174-178) e Soacutefocles Sobre o tratamento do mito vide Stanford W B 1963 Sophocles Ajax With Introduction Revised Text Commentary Appendixes indexes and Bibliography London xix-xxiv

29 A primeira imagem que o poeta nos oferece eacute a da mulher sofredora que chora a ausecircncia do marido recolhida nos seus aposentos e se entristece quando escuta o aedo Feacutemio cantar acerca do regresso infeliz dos Aqueus (Od 1 325-329) Assediada pelos numerosos pretendentes hostis encontra coragem e arguacutecia para os enganar (vide nota seguinte) Natildeo eacute por acaso que a foacutermula περίφρων Πηνελόπεια muito sensata Peneacutelope aparece quarenta vezes em fim de verso Aquele adjectivo tambeacutem aplicado a Euricleia quatro vezes caracteriza habitualshymente a rainha A prova do arco que propotildee aos pretendentes (19 570-581) bem como a referecircncia ao segredo da construccedilatildeo do leito (23 164-23) pela qual potildee agrave prova Ulisses ilustram na perfeiccedilatildeo a sua prudecircncia

416 LUIacuteSA DE NAZAREacute FERREIRA

Helena como uma espeacutecie de extensatildeo de Ulisses Ό manhoso (p 20) Conshy

firmando as palavras dos reis de Esparta Teleacutemaco menciona o estratagema que a matildee tinha inventado tecer uma mortalha para Laertes que desfazia durante a noite (p 21) Mas logo se impotildee a visatildeo racionalista de Menelau e Pirro que manifestam a sua estranheza pelo facto de os pretendentes natildeo terem desconfiado de nada O rei de Esparta sugere mesmo que talvez conheshycessem as intenccedilotildees de Peneacutelope desde o princiacutepio mas tivessem preferido ignoraacute-las laquoTalvez ateacute fingissem de maneira a todos prolongarem a estada e atirarem as culpas a Peneacuteloperaquo (p 21) Natildeo eacute esta na verdade a versatildeo da Odisseia0 mas as palavras do Atrida denunciam o olhar criacutetico da escritora e o seu afastamento das versotildees mais tradicionais dos mitos gregos

O brinde de Menelau ao laquoregresso de Ulisses satildeo e salvoraquo (p 37) garantido a Teleacutemaco no iniacutecio da recepccedilatildeo potildee fim agraves alusotildees aos reis de iacutetaca que ocupam uma grande parte do Io Acto

Teleacutemaco demora um certo tempo a compreender que a corte de Esparta soacute aparentemente eacute uma laquocorte bem-dispostaraquo (p 42) Esperava encontrar uma famiacutelia feliz pelo fim da guerra e pelo regresso do seu rei ou seja um ambiente igual ao que eacute descrito no iniacutecio do canto IV da Odisseia

No entanto a abordagem de Heacutelia Correia eacute mais realista Natildeo se prende apenas aos temas mitoloacutegicos mas procede agrave anaacutelise psicoloacutegica das persoshynagens esmiuccedila as suas intenccedilotildees e formas de agir Ao contraacuterio do que pensa Teleacutemaco natildeo estamos perante os heroacuteis do canto eacutepico mas figuras de carne e osso que vivem dramas semelhantes aos dos tempos modernos iacutetaca surge neste contexto portanto como um espaccedilo de santidade para usarmos a sugestatildeo ciacutenica de Pirro (p 34) mesmo se na opiniatildeo de Teleacutemaco corre o risco de se desmoronar pela ausecircncia do seu rei (p 30) As alusotildees a Ulisses e Peneacutelope evidenciam por outro lado que Menelau e Helena estatildeo juntos apenas fisicamente mas continuam separados pelos valores que cada um defende Natildeo os une certamente a comunhatildeo de pensamentos que Ulisses nas palavras saacutebias que dirige a Nausiacutecaa no Canto VI da Odisseia

(vv 182-184) considera essencial para a felicidade de uma famiacutelia

30 Na Odisseia os pretendentes reconhecem a beleza dos trabalhos da rainha a sua nobreza de espiacuterito (cf 2 115-121) mas eacute evidente o desagrado perante uma artimanha que os ludibriou durante trecircs anos Antiacutenoo eacute o primeiro a mencionar o estratagema (2 89-110) precisamente para criticar a excessiva astuacutecia (κέρδο) de Peneacutelope Uma segunda referecircncia ocorre no diaacutelogo entre esta e o mendiacutego-Ulisses (19 139-156) Finalmente confirmando que o procedimento da rainha humilhara profundamente os pretendentes a alma de Anfimedonte recorda no Hades o episoacutedio da mortalha de Laertes (24 129-146) Sobre a personalidade de Peneacutelope na Odisseia vide Mactoux 197521-27

DE AMORINS A ESPARTA O TEMA DE ULISSES EM HELIA CORREIA 417

REFEREcircNCIAS BIBLIOGRAacuteFICAS

LIMC VI sv Odysseus (Odette Touchefeu-Meynier) VI sv Peneacutelope (Thomas Ganschow)

Mactoux Marie-Madeleine 1975 Peneacutelope Legende et mythe Paris

Magalhatildees Isabel Allegro de 1995 A distorccedilatildeo do olhar denuacutencia e anuacutencio xiacuteA Casa Eterna de Heacutelia Correia in O sexo dos textos e outras leituras Lisboa 93-102

Mouratildeo Luiacutes laquoO belo coraccedilatildeo azul das coisasraquo acerca de A Casa Eterna de Heacutelia Correia in ltwww ciberkioskptensaiosheliahtmlgt

Ribeiro Ferreira Joseacute 1999 Temas claacutessicos na literatura portuguesa contemshyporacircnea in Raiacutezes Greco-Latinas da Cultura Portuguesa Actas do I Congresso daAPEC Coimbra 395-429

Rocha Pereira M H 1996 Eros e philia no nostos de Ulisses in Nascimento Aires Α Jabouille Victor J V Lourenccedilo Frederico Edd Eros e Philia na Cultura Grega (Coloacutequio Lisboa 23-24 Novembro de 1995) Actas Lisboa 5-12

1997 Os caminhos da persuasatildeo na Iliacuteada in Ribeiro Ferreira Joseacute Coord A Retoacuterica Greco-Latina e a sua Perenidade Actas do Congresso (11-14 Marccedilo de 1997) Coimbra Vol 1 39-56

1998 (8a ed) Estudos de Histoacuteria da Cultura Claacutessica Vol 1 Cultura Grega Lisboa

Santos Maria Nazareacute Gomes dos 1996 Correia Heacutelia in Machado Aacutelvaro Manuel Org e dir Dicionaacuterio de Literatura Portuguesa Lisboa 140-141

Stanford W B Luce J V 1974 The Questfor Ulysses London

van Thiel H Ed 1991 Homeri Odyssea Hildesheim

van Thiel H Ed 1996 Homeri [lias Hildesheim

414 LUIacuteSA DE NAZAREacute FERREIRA

e satildeo numerosos nos Poemas Homeacutericos da omissatildeo de um mito ou reduccedilatildeo

a uma simples reminiscecircncia devido agrave ausecircncia de ethos ou pela presenccedila de

elementos fantaacutesticos26 Heacutelia Correia adopta de certo modo uma postura

oposta contestando as versotildees mitoloacutegicas e literaacuterias mais tradicionais e natildeo

deixando de parte as menos conhecidas

Pirro continuaraacute a agredir Teleacutemaco chegando ao ponto de negar o

heroiacutesmo de Ulisses Quando Menelau observa que fora ele quem resgatara o

συστρατεύεσθαι έφώρασαν Παλαμήδουϊ ύποθεμενου togravev υίόν Τηλέμαχον έπΐ κόλασιν έξαρπάσαντε (Depois tendo percorrido a Heacutelade reuacutenem os chefes Ε surpreenderam Ulisses a fingir estar louco por natildeo querer ser aliado Por sugestatildeo de Palamedes arrebataram o filho Teleacutemaco) Os Poemas Ciacuteprios satildeo atribuiacutedos por Heroacutedoto (2 117) a Estasino de Chipre

O modo como Palamedes desmascarou Ulisses eacute contado de modo diferente pelos autores tardios que preservaram o mito Segundo alguns arrancou Teleacutemaco aos braccedilos de Peneacutelope e ameaccedilou que o matava com a espada (Apollod Epit 3 7 cf Plin HN 35 40 129 Luc Dom 30) Outros contam remontando talvez ao mito original que Ulisses atrelou agrave charrua um boi juntamente com um cavalo e quando os chefes gregos chegaram a iacutetaca encontraram-no a semear sal Palamedes compreenshydeu imediatamente o estratagema e desmascarou Ulisses ao colocar o pequeno Teleacutemaco agrave frente do arado (Plin HN 35 40 129 Hyg Fab 95 Serv A 2 81) Sobre esta versatildeo vide a interpretaccedilatildeo de Graves R 1990 Os mitos gregos Trad port Fernanda Branco Lisboa 160 f n 6) 4) e sobre as fontes do mito em geral Frazer 1 G 1989 (1deg ed 1921) Apollodorus The Library Cambridge Mass 176-177 n 2 (comm ad Apollod Epit 3 7)

Este mito inspirou a Soacutefocles uma trageacutedia que se perdeu intitulada Ulisses louco (Odysseus Mainomenos cf TrGF IV F 462-467) e artistas plaacutesticos como Eufranor do seacutec V aC que teraacute deixado em Eacutefeso uma famosa pintura mural baseada neste tema Sobre este assunto vide UMC VI sv Palamedes (Susan Woodford)

26 Sobre este assunto vide Rocha Pereira Μ H 1995 Histoacuteria mito e racionalismo na Iliacuteada in As liacutenguas claacutessicas investigaccedilatildeo e ensino - II Actas Coimbra 21-35

27 Em nossa opiniatildeo o confronto entre as histoacuterias favoraacuteveis aos heroacuteis e as que apenas servem a verdade dos vencidos ou a dos esquecidos eacute um dos temas de O Rancor Note-se que haacute um profundo contraste entre o deslumbramento inicial de Teleacutemaco quando se vecirc na presenccedila de Menelau e de Pirro - laquoaqueles que os poetas cantam jaacute tal como cantam os feitos imortaisraquo (p 20) - e a observaccedilatildeo iroacutenica e incisiva da escrava Etra num momento em que a grandiosidade e o heroiacutesmo das duas personagens foram completamente abalados (p 38) laquoNatildeo tens sono Natildeo viste jaacute tudo o que querias ver Jaacute conheceste dois heroacuteis de Troacuteia Jaacute te sentaste aos peacutes da grande Helena Se tiveres jeito para versejar levas mateacuteria para uma epopeiaraquo No decurso do drama este confronto evolui para uma oposiccedilatildeo entre falsidade poeacutetica e veracidade factual e culmina no 3o Acto com a diplomacia sublime de Menelau que face a um Orestes ingeacutenuo que natildeo hesita em proclamar-se o assassiacutenio de Pirro exclama laquoQue disparate Isso foi mesmo aquilo que aconteceuraquo (p 104)

DE AMORINS A ESPARTA O TEMA DE ULISSES EM HEacuteLIA CORREIA 415

corpo de Aquiles (p 27) Pirro contrapotildee dizendo que a pretensatildeo do heroacutei

fora apenas apoderar-se das armas que havia de disputar com Aacutejax (p 28)

Tal como acontecera anteriormente o filho de Aquiles evoca um episoacutedio

que na opiniatildeo dos autores antigos manchava o caraacutecter de Ulisses Recor-

de-se que quando o heroacutei desce ao Hades no canto XI da Odisseia (vv 543-

-564) encontra a alma do chefe de Salamina ainda magoada pelo desfecho da

disputa Neste tema se baseia a trageacutedia Aacutejax de Soacutefocles28

Peneacutelope tambeacutem eacute evocada nesta recepccedilatildeo Na sequecircncia da apresenshy

taccedilatildeo de Etra Teleacutemaco confessa que a matildee havia sido traiacuteda pelas escravas

(pp 17-18) Ao mencionar o ambiente de desordem que habita o palaacutecio de

iacutetaca e a anguacutestia de Peneacutelope pela presenccedila dos pretendentes (p 19) natildeo se

livra do olhar ciacutenico de Pirro que o acusa de natildeo ter coragem para defender a

matildee (p 20) Menelau atalha conciliador observando que laquoa nobre Peneacutelope

dispotildee de recursos subtis que natildeo implicam um choque de armasraquo (p 20)

A sabedoria e astuacutecia da rainha de iacutetaca j aacute na Odisseia constituem traccedilos

marcantes do seu caraacutecter29 Em O Rancor estas qualidades satildeo vistas por

A contenda entre Ulisses e Aacutejax pelas armas de Aquiles inspirou autores gregos e latinos bem como artistas de todas as eacutepocas Apoacutes a morte do maior guerreiro Teacutetis apresentou a magniacutefica armadura realizada por Hefestos descrita no canto XVIII da Iliacuteada como preacutemio de uma competiccedilatildeo entre os heroacuteis gregos A vitoacuteria foi atribuiacuteda ao rei de iacutetaca talvez por influecircncia de Atena pelo menos na versatildeo da Odisseia (11 547) Este tema foi tratado nos poemas do ciclo eacutepico na Etioacutepida atribuiacuteda a Arctino de Mileto cujo tiacutetulo se inspira num episoacutedio da guerra de Troacuteia protagonizado pelo chefe dos Etiacuteopes Meacutemnon (cf Davies M 1988 Epicorum Graecorum Fragmenta Gotildettingen p 47 29-30) e na Pequena Iliacuteada atribuiacuteda a Lesques de Mitilene que se iniciava com este episoacutedio (cf Davies M 1988 Epicorum Graecorum Fragmenta Gotildettingen p 52 3-5) De acordo com Aristoacuteteles (Poeacutetica 1459b4-7) foram estas duas obras que inspiraram Esquilo que compocircs um drama que se perdeu intitulado Julgamento das Armas (Hoplon Krisis cf TrGF III F 174-178) e Soacutefocles Sobre o tratamento do mito vide Stanford W B 1963 Sophocles Ajax With Introduction Revised Text Commentary Appendixes indexes and Bibliography London xix-xxiv

29 A primeira imagem que o poeta nos oferece eacute a da mulher sofredora que chora a ausecircncia do marido recolhida nos seus aposentos e se entristece quando escuta o aedo Feacutemio cantar acerca do regresso infeliz dos Aqueus (Od 1 325-329) Assediada pelos numerosos pretendentes hostis encontra coragem e arguacutecia para os enganar (vide nota seguinte) Natildeo eacute por acaso que a foacutermula περίφρων Πηνελόπεια muito sensata Peneacutelope aparece quarenta vezes em fim de verso Aquele adjectivo tambeacutem aplicado a Euricleia quatro vezes caracteriza habitualshymente a rainha A prova do arco que propotildee aos pretendentes (19 570-581) bem como a referecircncia ao segredo da construccedilatildeo do leito (23 164-23) pela qual potildee agrave prova Ulisses ilustram na perfeiccedilatildeo a sua prudecircncia

416 LUIacuteSA DE NAZAREacute FERREIRA

Helena como uma espeacutecie de extensatildeo de Ulisses Ό manhoso (p 20) Conshy

firmando as palavras dos reis de Esparta Teleacutemaco menciona o estratagema que a matildee tinha inventado tecer uma mortalha para Laertes que desfazia durante a noite (p 21) Mas logo se impotildee a visatildeo racionalista de Menelau e Pirro que manifestam a sua estranheza pelo facto de os pretendentes natildeo terem desconfiado de nada O rei de Esparta sugere mesmo que talvez conheshycessem as intenccedilotildees de Peneacutelope desde o princiacutepio mas tivessem preferido ignoraacute-las laquoTalvez ateacute fingissem de maneira a todos prolongarem a estada e atirarem as culpas a Peneacuteloperaquo (p 21) Natildeo eacute esta na verdade a versatildeo da Odisseia0 mas as palavras do Atrida denunciam o olhar criacutetico da escritora e o seu afastamento das versotildees mais tradicionais dos mitos gregos

O brinde de Menelau ao laquoregresso de Ulisses satildeo e salvoraquo (p 37) garantido a Teleacutemaco no iniacutecio da recepccedilatildeo potildee fim agraves alusotildees aos reis de iacutetaca que ocupam uma grande parte do Io Acto

Teleacutemaco demora um certo tempo a compreender que a corte de Esparta soacute aparentemente eacute uma laquocorte bem-dispostaraquo (p 42) Esperava encontrar uma famiacutelia feliz pelo fim da guerra e pelo regresso do seu rei ou seja um ambiente igual ao que eacute descrito no iniacutecio do canto IV da Odisseia

No entanto a abordagem de Heacutelia Correia eacute mais realista Natildeo se prende apenas aos temas mitoloacutegicos mas procede agrave anaacutelise psicoloacutegica das persoshynagens esmiuccedila as suas intenccedilotildees e formas de agir Ao contraacuterio do que pensa Teleacutemaco natildeo estamos perante os heroacuteis do canto eacutepico mas figuras de carne e osso que vivem dramas semelhantes aos dos tempos modernos iacutetaca surge neste contexto portanto como um espaccedilo de santidade para usarmos a sugestatildeo ciacutenica de Pirro (p 34) mesmo se na opiniatildeo de Teleacutemaco corre o risco de se desmoronar pela ausecircncia do seu rei (p 30) As alusotildees a Ulisses e Peneacutelope evidenciam por outro lado que Menelau e Helena estatildeo juntos apenas fisicamente mas continuam separados pelos valores que cada um defende Natildeo os une certamente a comunhatildeo de pensamentos que Ulisses nas palavras saacutebias que dirige a Nausiacutecaa no Canto VI da Odisseia

(vv 182-184) considera essencial para a felicidade de uma famiacutelia

30 Na Odisseia os pretendentes reconhecem a beleza dos trabalhos da rainha a sua nobreza de espiacuterito (cf 2 115-121) mas eacute evidente o desagrado perante uma artimanha que os ludibriou durante trecircs anos Antiacutenoo eacute o primeiro a mencionar o estratagema (2 89-110) precisamente para criticar a excessiva astuacutecia (κέρδο) de Peneacutelope Uma segunda referecircncia ocorre no diaacutelogo entre esta e o mendiacutego-Ulisses (19 139-156) Finalmente confirmando que o procedimento da rainha humilhara profundamente os pretendentes a alma de Anfimedonte recorda no Hades o episoacutedio da mortalha de Laertes (24 129-146) Sobre a personalidade de Peneacutelope na Odisseia vide Mactoux 197521-27

DE AMORINS A ESPARTA O TEMA DE ULISSES EM HELIA CORREIA 417

REFEREcircNCIAS BIBLIOGRAacuteFICAS

LIMC VI sv Odysseus (Odette Touchefeu-Meynier) VI sv Peneacutelope (Thomas Ganschow)

Mactoux Marie-Madeleine 1975 Peneacutelope Legende et mythe Paris

Magalhatildees Isabel Allegro de 1995 A distorccedilatildeo do olhar denuacutencia e anuacutencio xiacuteA Casa Eterna de Heacutelia Correia in O sexo dos textos e outras leituras Lisboa 93-102

Mouratildeo Luiacutes laquoO belo coraccedilatildeo azul das coisasraquo acerca de A Casa Eterna de Heacutelia Correia in ltwww ciberkioskptensaiosheliahtmlgt

Ribeiro Ferreira Joseacute 1999 Temas claacutessicos na literatura portuguesa contemshyporacircnea in Raiacutezes Greco-Latinas da Cultura Portuguesa Actas do I Congresso daAPEC Coimbra 395-429

Rocha Pereira M H 1996 Eros e philia no nostos de Ulisses in Nascimento Aires Α Jabouille Victor J V Lourenccedilo Frederico Edd Eros e Philia na Cultura Grega (Coloacutequio Lisboa 23-24 Novembro de 1995) Actas Lisboa 5-12

1997 Os caminhos da persuasatildeo na Iliacuteada in Ribeiro Ferreira Joseacute Coord A Retoacuterica Greco-Latina e a sua Perenidade Actas do Congresso (11-14 Marccedilo de 1997) Coimbra Vol 1 39-56

1998 (8a ed) Estudos de Histoacuteria da Cultura Claacutessica Vol 1 Cultura Grega Lisboa

Santos Maria Nazareacute Gomes dos 1996 Correia Heacutelia in Machado Aacutelvaro Manuel Org e dir Dicionaacuterio de Literatura Portuguesa Lisboa 140-141

Stanford W B Luce J V 1974 The Questfor Ulysses London

van Thiel H Ed 1991 Homeri Odyssea Hildesheim

van Thiel H Ed 1996 Homeri [lias Hildesheim

416 LUIacuteSA DE NAZAREacute FERREIRA

Helena como uma espeacutecie de extensatildeo de Ulisses Ό manhoso (p 20) Conshy

firmando as palavras dos reis de Esparta Teleacutemaco menciona o estratagema que a matildee tinha inventado tecer uma mortalha para Laertes que desfazia durante a noite (p 21) Mas logo se impotildee a visatildeo racionalista de Menelau e Pirro que manifestam a sua estranheza pelo facto de os pretendentes natildeo terem desconfiado de nada O rei de Esparta sugere mesmo que talvez conheshycessem as intenccedilotildees de Peneacutelope desde o princiacutepio mas tivessem preferido ignoraacute-las laquoTalvez ateacute fingissem de maneira a todos prolongarem a estada e atirarem as culpas a Peneacuteloperaquo (p 21) Natildeo eacute esta na verdade a versatildeo da Odisseia0 mas as palavras do Atrida denunciam o olhar criacutetico da escritora e o seu afastamento das versotildees mais tradicionais dos mitos gregos

O brinde de Menelau ao laquoregresso de Ulisses satildeo e salvoraquo (p 37) garantido a Teleacutemaco no iniacutecio da recepccedilatildeo potildee fim agraves alusotildees aos reis de iacutetaca que ocupam uma grande parte do Io Acto

Teleacutemaco demora um certo tempo a compreender que a corte de Esparta soacute aparentemente eacute uma laquocorte bem-dispostaraquo (p 42) Esperava encontrar uma famiacutelia feliz pelo fim da guerra e pelo regresso do seu rei ou seja um ambiente igual ao que eacute descrito no iniacutecio do canto IV da Odisseia

No entanto a abordagem de Heacutelia Correia eacute mais realista Natildeo se prende apenas aos temas mitoloacutegicos mas procede agrave anaacutelise psicoloacutegica das persoshynagens esmiuccedila as suas intenccedilotildees e formas de agir Ao contraacuterio do que pensa Teleacutemaco natildeo estamos perante os heroacuteis do canto eacutepico mas figuras de carne e osso que vivem dramas semelhantes aos dos tempos modernos iacutetaca surge neste contexto portanto como um espaccedilo de santidade para usarmos a sugestatildeo ciacutenica de Pirro (p 34) mesmo se na opiniatildeo de Teleacutemaco corre o risco de se desmoronar pela ausecircncia do seu rei (p 30) As alusotildees a Ulisses e Peneacutelope evidenciam por outro lado que Menelau e Helena estatildeo juntos apenas fisicamente mas continuam separados pelos valores que cada um defende Natildeo os une certamente a comunhatildeo de pensamentos que Ulisses nas palavras saacutebias que dirige a Nausiacutecaa no Canto VI da Odisseia

(vv 182-184) considera essencial para a felicidade de uma famiacutelia

30 Na Odisseia os pretendentes reconhecem a beleza dos trabalhos da rainha a sua nobreza de espiacuterito (cf 2 115-121) mas eacute evidente o desagrado perante uma artimanha que os ludibriou durante trecircs anos Antiacutenoo eacute o primeiro a mencionar o estratagema (2 89-110) precisamente para criticar a excessiva astuacutecia (κέρδο) de Peneacutelope Uma segunda referecircncia ocorre no diaacutelogo entre esta e o mendiacutego-Ulisses (19 139-156) Finalmente confirmando que o procedimento da rainha humilhara profundamente os pretendentes a alma de Anfimedonte recorda no Hades o episoacutedio da mortalha de Laertes (24 129-146) Sobre a personalidade de Peneacutelope na Odisseia vide Mactoux 197521-27

DE AMORINS A ESPARTA O TEMA DE ULISSES EM HELIA CORREIA 417

REFEREcircNCIAS BIBLIOGRAacuteFICAS

LIMC VI sv Odysseus (Odette Touchefeu-Meynier) VI sv Peneacutelope (Thomas Ganschow)

Mactoux Marie-Madeleine 1975 Peneacutelope Legende et mythe Paris

Magalhatildees Isabel Allegro de 1995 A distorccedilatildeo do olhar denuacutencia e anuacutencio xiacuteA Casa Eterna de Heacutelia Correia in O sexo dos textos e outras leituras Lisboa 93-102

Mouratildeo Luiacutes laquoO belo coraccedilatildeo azul das coisasraquo acerca de A Casa Eterna de Heacutelia Correia in ltwww ciberkioskptensaiosheliahtmlgt

Ribeiro Ferreira Joseacute 1999 Temas claacutessicos na literatura portuguesa contemshyporacircnea in Raiacutezes Greco-Latinas da Cultura Portuguesa Actas do I Congresso daAPEC Coimbra 395-429

Rocha Pereira M H 1996 Eros e philia no nostos de Ulisses in Nascimento Aires Α Jabouille Victor J V Lourenccedilo Frederico Edd Eros e Philia na Cultura Grega (Coloacutequio Lisboa 23-24 Novembro de 1995) Actas Lisboa 5-12

1997 Os caminhos da persuasatildeo na Iliacuteada in Ribeiro Ferreira Joseacute Coord A Retoacuterica Greco-Latina e a sua Perenidade Actas do Congresso (11-14 Marccedilo de 1997) Coimbra Vol 1 39-56

1998 (8a ed) Estudos de Histoacuteria da Cultura Claacutessica Vol 1 Cultura Grega Lisboa

Santos Maria Nazareacute Gomes dos 1996 Correia Heacutelia in Machado Aacutelvaro Manuel Org e dir Dicionaacuterio de Literatura Portuguesa Lisboa 140-141

Stanford W B Luce J V 1974 The Questfor Ulysses London

van Thiel H Ed 1991 Homeri Odyssea Hildesheim

van Thiel H Ed 1996 Homeri [lias Hildesheim