55

Ann. Acad. Med. Siles. (online) 2017; 71: 5561

eISSN 1734-025X

DOI:10.18794/aams/62994

PRACA POGLDOWA

REVIEW

Czy Tutanchamon mia dentyst?

Historia stomatologii w staroytnym Egipcie

Did Tutankhamun Have a Dentist?

The History of Dentistry in Ancient Egypt

Marek Kucharzewski1, Natalia Sitek-Ignac1, Anna Saran1, Izabela Stwora1, Katarzyna Wilemska-Kucharzewska2

1Katedra i Zakad Anatomii Opisowej i Topograficznej, Wydzia Lekarski z Oddziaem Lekarsko-Dentystycznym w Zabrzu, lski Uniwersytet Medyczny w Katowicach

2Katedra i Oddzia Kliniczny Chorb Wewntrznych, Wydzia Zdrowia Publicznego w Bytomiu, lski Uniwersytet Medyczny w Katowicach

STRESZCZENIE

Prezentowany artyku bdzie prb znalezienia odpowiedzi na prozaiczne z pozoru pytanie czy Tutanchamon mia

dentyst? Wspczesna stomatologia kojarzona jest z coraz bardziej zaawansowan technik leczenia oraz drogim

i nowoczesnym sprztem znajdujcym si w zdecydowanej wikszoci gabinetw. Autorzy przedstawiaj w pracy

sytuacj panujc w staroytnym Egipcie, gdzie mimo braku dostpu do najnowszych osigni, istniao zaintereso-

wanie t dziedzin nauki. Z dzisiejszej perspektywy trudno nam uwierzy, e staroytni potrafili leczy prchnic,

usuwa zby oraz unieruchamia je za pomoc zotych drucikw. Mimo e nie znali szczoteczek do zbw, dbali

szczeglnie o higien jamy ustnej stosujc zioowe pukanki. Wbrew powszechnym przekonaniom historia stomatolo-

gii liczy sobie tysice lat, a odkrycia archeologiczne potwierdzaj, e kultury staroytne dysponoway podstawow

wiedz stomatologiczn i ju wtedy mona byo wstpnie diagnozowa oraz leczy stany chorobowe w obrbie jamy

ustnej. Cywilizacja staroytnego Egiptu to nie tylko rozwinita kultura, polityka, ale take medycyna, w tym stomato-

logia.

SOW A KL UCZOWE

staroytny Egipt, historia stomatologii, leczenie chorb zbw

Received: 14.08.2015 Revised: 03.05.2016 Accepted: 03.05.2016 Published online: 12.04.2017

Adres do korespondencji: Dr hab. n. med. Marek Kucharzewski, Katedra i Zakad Anatomii Opisowej i Topograficznej, Wydzia Lekarski z Oddziaem Lekarsko-Dentystycznym w Zabrzu, lski Uniwersytet Medyczny w Katowicach, ul. Jordana 19, 41-808 Zabrze, tel. +48 32 272 22 01, e-mail: kucharzewskimarek@poczta.onet.pl

Copyright lski Uniwersytet Medyczny w Katowicach www.annales.sum.edu.pl

ANN. ACAD. MED. SILES. (online) 2017; 71: 5561

56

ABSTRACT

This article will attempt to find an answer to a seemingly mundane question Did Tutankhamun have a dentist?

Modern dentistry is associated with increasingly advanced treatment technology and expensive and sophisticated

equipment located in most offices. In this paper, the authors present the situation in ancient Egypt, where in spite

of the absence of access to the latest developments, there was interest in this field of science. From today's

perspective, it is difficult to believe that the ancients were able to treat caries, remove teeth and immobilize them

with a 'golden wire'. Although they did not know toothbrushes, they took particular care of oral hygiene using

herbal mouthwashes. Contrary to popular belief, dental history is thousands of years old and archaeological

discoveries confirm that ancient cultures had basic dental knowledge and even then pre-diagnosis and treatment

of conditions in the oral cavity was possible. The civilization of ancient Egypt had not only a developed culture,

politics, but also medicine including dentistry.

KEY WO RDS

ancient Egypt, history of dentistry, treatment of diseases of the teeth

WSTP

Pocztki stomatologii sigaj ok. 210 lat p.n.e. Spo-

soby leczenia ludzi stosowane wwczas w znacznym

stopniu zaleay od warunkw ycia panujcych w

wczesnym wiecie. Egipt by jednym z lepszych

orodkw leczniczych w wczesnych czasach, mimo

i pojcie prchnicy nie byo jeszcze powszechnie

znane, a za wszelkie dolegliwoci blowe odpowiada

robak w zbie. Idea robaka w zbie jest jedn z naj-

starszych i jednoczenie najbardziej dugotrwaych

teorii zakorzenionych w po-pulacji. W papirusie Ana-

stasi czytamy: Pewien pisarz jest u mnie, robak gryzie

jego zb [1,2,3,4,5].

Ryc. 1. Fantom robak w zbie (rzeba w koci soniowej, poudniowa Francja, 1780 r.) [6]. Fig. 1. Phantom the worm in the tooth (the sculpture of ivory, southern France, 1780) [6].

Zy stan uzbienia ludnoci staroytnego Egiptu po-

twierdzia tomografia komputerowa, ktrej poddano

egipskie mumie. Oprcz brakw w uzbieniu na zdj-

ciach mona zauway ubytki pochodzenia prchni-

cowego, erozj, zamania koron, resorpcje koci, ka-

mie nazbny oraz choroby przyzbia [8,9,10,11].

Ryc. 2. Tabliczki z receptami do wypdzania robakw sprzed XVII wieku p.n.e. [7]. Fig. 2. Plates with prescriptions for expelling worms from before XVII century B.C. [7].

Czstym problemem wrd Egipcjan byo patologicz-

ne starcie zbw spowodowane konsumpcj zboa

zmieszanego z wszechobecnym piaskiem. Erozja po-

stpowaa, obnaajc miazg zbw i doprowadzajc

do stanw zapalnych oraz ropni okoowierzchoko-

wych.

W wikszoci papirusw nie znaleziono zalece odno-

nie do leczenia chirurgicznego chorb jamy ustnej,

jednak szcztki znalezione na wykopaliskach prowa-

dzonych na terenie Egiptu pozwalaj stwierdzi, e

Egipcjanie nie tylko wyrywali zby, lecz take chi-

rurgicznie usuwali ropnie. Dowodem na to mog by

czaszki pochodzce z okresu 29002750 p.n.e., zawie-

rajce mae otwory w szczce oraz uchwie w okolicy

korzeni zbw. Uwaa si, e miay one suy do

drenau ropni okoowierzchokowych [2,3, 5,15].

Wielkiego Wadc Egiptu Tutanchamona (ywy

Wizerunek Amona), ktry by traktowany przez pod-

danych jak bstwo, take mczyy robaki w zbach.

Faraonowie nalecy do wyszej klasy Egipcjan mieli

specjalnych sucych, ktrzy oczyszczali im zby.

Podczas prac wykopaliskowych odkryto przepisy na

przygotowanie rodkw do wzmocnienia zbw.

M. Kucharzewski i wsp.: CZY TUTANCHAMON MIA DENTYST? HISTORIA STOMATOLOGII W STAROYTNYM EGIPCIE

57

Przykadem tego moe by nastpujca receptura: jed-

na miarka soli kamiennej ziemi, jedna miarka czerwo-

nej ochry, jedna miarka miodu. rodki te naleao

dobrze wymiesza i zastosowa na zby pod cinie-

niem. Istniao te wiele innych recept, ktrych uywa-

no w celu zagodzenia zapalenia dzise, erozji zbw,

zapalenia miazgi i znoszenia blu zbw. Niektrych

z tych przepisw uywa si do dnia dzisiejszego

[2,3,15,16].

Ryc. 3. Zdjcie RTG mumii [12]. Fig. 3. X-ray of the mummy [12].

Ryc. 4a. TK resorpcji koci [13]. Ryc. 4b. Fragmenty korzeni zbw w gardle [13]. Fig. 4a. CT of bone resorption [13]. Fig. 4b. CT of fragments of teeth roots in the throat [13].

Ryc. 5a. Uszkodzenie przyrodkowej szyjki zbw 15 i 26 spowodowane Ryc. 5b. Prchnica pierwszego zba trzonowego [13]. prchnic [13]. Fig. 5a. Damage to the medial neck of teeth 15 and 26 by caused the ca- Fig. 5b. Caries of the first molar tooth [13]. ries [13]

ANN. ACAD. MED. SILES. (online) 2017; 71: 5561

58

Ryc. 6. MRI Rezonans magnetyczny czaszki mumii [13]. Fig. 6. MRI of the mummys skull [13].

Ryc. 7. Utrata koci wyrostka zbodoowego w okolicy trzonowcw uch-wy, bdca przyczyn zaawansowanego stanu zapalnego przyzbia [14]. Fig. 7. Bone loss of the alveolar proces around the mandibular molars, which is the cause of advanced periodontal inflammation [14].

Uczony historyk, Herodot z Halikarnasu, odwiedzajc

Egipt okoo 450 r p.n.e., stwierdzi: Jeli chodzi

o medycyn egipsk to jest u nich uporzdkowana na-

stpujco: kady lekarz zajmuje si tylko jedn choro-

b, a nie kilkoma. W caym kraju jest duo lekarzy,

poniewa s specjalici od chorb oczu, inni od gowy,

inni od zbw [5]. Lekarze egipscy, mimo i nie byli

c: sinu (saunu) specjalici po szkole medycznej,

nab kapani leczcy modlitwami oraz sau znacho-

rzy i czarownicy leczcy magi [3,5,15].

Faraonowie cenili medykw, a ich pozycja spoeczna

w pastwie dorwnywaa wysokim urzdnikom. ro-

dowisko lekarzy i dentystw byo zrnicowane pod

wzgldem dochodw finansowych. Szczeglnie obfi-

cie wynagradzano lekarzy pracujcych w paacu wad-

cy oraz medykw wojskowych. Stojcego najwyej

w hierarchii lekarza Faraona nazywano Wielkim leka-

rzem Dolnego i Grnego Egiptu. Jednym z pierw-

szych lekarzy egipskich leczcych zby by Hesi-Re,

ktry y na przeomie IV i III tysiclecia przed Chry-

stusem i zosta przez potomnych uznany za zwierzch-

nika lekarzy zbw Faraona. Na ciennym reliefie

grobowca widnieje napis: Naczelny dentysta i lekarz

krlewski [1,3,5].

Dentyst w staroytnym Egipcie okrelano mianem

czowieka leczcego zby albo lekarza od zbw.

W napisach hieroglificznych profesja dentysty zostaa

oznaczona poziom strzak oraz garnuszkiem do prze-

chowywania maci. Kwalifikacje medyczne uzyski-

wali w szkoach nazywanych domami ycia [1,2,4,5].

Dentysta dysponowa rnego rodzaju lekarstwami,

ktre nie zawsze przynosiy ulg, std najskuteczniej-

sz metod pozostawaa ekstrakcja. Z tego powodu

wzroso zainteresowanie t dziedzin nauki i zaczy

powstawa pierwsze szkoy ksztacce kandydatw na

wyrywaczy. Przyszli dentyci wiczyli usuwanie z-

bw na martwych zwierztach [1,4,5].

Najpopularniejszym narzdziem do usuwania zbw

byy proste kleszcze oraz Bantasank i Bodisa. Narz-

dzie Bantasank przypominao kozi stopk, natomiast

Bdisa miao ksztat haka na ryby. Technika usuwania

polegaa na obnaeniu zba z dzisa oraz usuniciu

go wyej wymienionymi narzdziami. Po zabiegu

koci wyroska zbodoowego wyamywano, a ran

Rys. 8. Stan uzbienia mumii [13]. Fig. 8. Dental conditio of the mummy [13].

dobrymi teoretykami, sprawdzali si jako praktycy,

przy czym ich wiedza dotyczca anatomii bya bardzo

ograniczona. Podczas mumifikacji nie przeprowadza-

no sekcji ciaa w nowoczesnym tego sowa znaczeniu,

lecz jedynie otwierano je i oczyszczano.

W Egipcie prawdopodobnie nie byo lekarzy wiec-

kich, a w razie problemw ze zdrowiem suyli pomo-

poekstrakcyjn przypalano rozarzonym elazem, za-

bezpieczajc przed infekcj. Osoby, u ktrych prze-

prowadzano te zabiegi, byy pod wpywem rodkw

zmniejszajcych dolegliwoci blowe, takich jak

opium. Ekstrakcja w staroytnym Egipcie naleaa do

zabiegw wyjtkowych, charakteryzujcych si znacz-

nym stopniem trudnoci [1,4,5,15].

M. Kucharzewski i wsp.: CZY TUTANCHAMON MIA DENTYST? HISTORIA STOMATOLOGII W STAROYTNYM EGIPCIE

59

Ryc. 9. Nadmierne zuycie guzkw zbw przedtrzonowych i pierwszych zbw trzonowych [14]. Fig. 9. Excessive use of premolar teeth tubercles and of first molat teeth [14].

Ryc. 10. Starcie wszystkich zbw bocznych, zwaszcza zbw przed-trzonowych, ktrych miazga zostaa odsonita. Wytworzenie ropnia wok wierzchokw startych zbw spowodowao powstanie koowego obszaru zniszczenia koci [14]. Fig. 10. Attrition of all lateral teeth, especially prmolar teeth, pulp of which has been exposed. Abscess formation around apexes of grated teeth caused formation of circular area of bone damage [14].

Najwaniejszym dowodem potwierdzajcym dziaal-

no staroytnych dentystw s papirusy. Jednym

z najstarszych tekstw medycznych opartych na magii

jest papirus Ebersa, obecnie przechowywany w Bi-

bliotece University of Leipzig w Niemczech. Papirus

ten jest czsto nazywany pierwsz encyklopedi me-

dyczn, gdy zawiera 700 magicznych formu i rod-

kw zaradczych. Znajduje si tam wzmianka zatytu-

owana O rodkach, ktre wzmacniaj zby. Nieznany

autor wymienia tam wczenie stosowane leki zapo-

biegajce obrzkom dzise i rozchwianiu zbw.

Byy to: ziemia oowiana, mid, kwas krzemowy

i ziele miedziana [5]. W papirusie moemy znale

sowa podkrelajce fakt, i wiedza lekarska pochodzi

od bogw: Nale do Ra. On powiedzia: to ja ochro-

ni chorego przed wrogami. Jego przewodnikiem

bdzie Thot, ktry kae mwi pismom i jest autorem

formu; on to obdarza sprawnoci uczonych i leka-

rzy-magw oraz ich uczniw, by uly w chorobie

temu, ktrego bg pragnie zachowa przy yciu. Ra,

bg Soce, zleci opiek nad ludmi bogu zwanemu

Thot, najwyszemu wadcy domu ycia i pierwszemu

wtajemniczonemu, ktry przedstawiany by w postaci

ibisa. Twierdzono, e kiedy ibis pi, wkada gow

pod skrzydo i przybiera ksztat serca organu, ktry

od zawsze fascynowa staroytnych Egipcjan. Lekarze

egipscy byli przekonani, e serce mwi o zdrowiu [5].

Ryc. 11. Thot [17]. Ryc. 12. Thot [18]. Fig. 11. Thoth [17]. Fig. 12. Thoth [18].

Rys. 13. Znak hieroglificzny symbolizujcy dentyst [19]. Fig. 13. Hieroglyph sumbolizing the dentist [19].

Drugim dokumentem jest papirus Edwina Smitha, kt-

ry z kolei przedstawia racjonalne i naukowe podejcie

do medycyny w staroytnym Egipcie. Papirus ma 4,68 m

dugoci, podzielony jest na 17 stron. Zosta odnale-

ziony w 1862 r. w grobowcu koo Teb przez Edwina

Smitha. Jego pochodzenie datuje si na 1555 r. p.n.e.

Dostarcza szczegw na temat urazw, diagnozy oraz

zawiera prognozy i moliwoci leczenia schorze. Ma

wrcz nieocenione znaczenie. Odczytujemy z niego

nastpujce wskazwki: Jeli badasz czowieka ze

zwichnit szczk i nie da si jej zamkn, to w

mu do ust swoje kciuki, rozwierajc je podczas gdy

pozostae palce uksztatuj co w rodzaju zaciskw

podtrzymujcych podbrdek pacjenta. Wtedy pchnij

kciuki do tyu, a nastawisz w ten sposb szczk na jej

pierwotne miejsce. Potem opatrz szczk pacjenta

okadem z mokrego plastra miodu [5].

ANN. ACAD. MED. SILES. (online) 2017; 71: 5561

60

Ryc. 14. Stella w wityni w Kom Ombo, 2600 p.n.e., instrumenty do ekstrakcji. Kleszcze dentystyczne: Bantasank, Bodisa [20]. Fig. 14. Stella in the temple of Kom Ombo, 2600 B.C., instruments for extraction. Dental forceps: Bantasank, Bodisa [20].

Ryc. 15. Papirus Ebersa [20]. Fig. 15. Ebers Papyrus [20].

W staroytnym Egipcie medycyna miaa charakter

zarwno magiczno-religijny, jak i empiryczno-racjo-

nalny. Wiara w ozdrowiecz moc bogw skaniaa

ludzi do odwiedzania wity oraz szukania pomocy

u kapanw, a konkretne i uporczywe dolegliwoci

zmuszay ludzi do korzystania z porad lekarzy [5].

Poddane badaniu mumie dostarczaj take informacji

na temat podejmowanych prb uzupenienia brakw

zbowych. Zachoway si zby sztuczne i zote plom-

by, a z okresu ok. 2600 r. p.n.e. pochodzi najstarszy

znany przykad unieruchamiania zbw za pomoc

szynowania i mocowania drutem ze zota. Zby zast-

powano wszczepami z koci soniowej, drewna, musz-

li lub elaza, a take wykonywano pierwsze mosty ze

zotego drutu [5,9,15].

Herman Junker znalaz w pobliu Gizy dwa zby

trzonowe poczone zotym drutem, pokryte kamie-

niem [5,21]. Naley jednak pamita, i dla Egipcjan

bardzo wane byo pomiertne przygotowanie zmare-

go do podry w zawiaty, zatem istnieje te teoria, e

mosty wykonano ju pomiertnie.

Ryc. 16. Mostek zbowy zrobiony ze zotego drucika [22]. Fig. 16. The dental bridge made of gold wire [22].

Ryc. 17. Mostek zbowy zrobiony ze zotego drucika [23]. Fig. 17. The dental bridge made of gold wire [23].

Istnieje wiele artykuw, ktre poddaj w wtpliwo

osignicia staroytnego Egiptu, midzy innymi rw-

nie to, e Hesi-Re by gwnym lekarzem dentyst,

czy fakt stworzenia protez bd dbao o higien ja-

my ustnej. Wci jednak znajdujemy coraz nowsze

dowody na potwierdzenie rozwoju stomatologii w sta-

roytnym Egipcie [5,15,21].

Przedstawione rozwaania dowodz istnienia w cywi-

lizacji staroytnego Egiptu wiedzy pozwalajcej na

odrnienie stanw patologicznych jamy ustnej od

normy fizjologicznej. Na podstawie posiadanych da-

nych nie jestemy w stanie odtworzy wszystkich

szczegw pracy staroytnego dentysty, gdy papiru-

sy egipskie wci zawieraj jeszcze wiele tajemnic,

a zapiski w hieroglifach nadal nie zostay w peni roz-

szyfrowane. Z ca pewnoci mona stwierdzi, e

cz dziaalnoci staroytnego dentysty nieodzownie

zwizana bya z magi i zaklciami, ktre miay po-

mc w zmniejszeniu dozna blowych. Magi i me-

dycyn traktowano jako skadowe caoci wspdzia-

ajce dla dobra czowieka. Egipcjanie uwaali, e

wiedza lekarska pochodzi od bogw i to ona pozwoli-

a im stworzy potrzebne narzdzia (bdce prototy-

pem dzisiejszego instrumentarium). W ich przekona-

M. Kucharzewski i wsp.: CZY TUTANCHAMON MIA DENTYST? HISTORIA STOMATOLOGII W STAROYTNYM EGIPCIE

61

niu to bogowie kierowali rkoma wczesnych lekarzy

i to wanie bogowie mieli wpyw na skuteczno wy-

konywanych zabiegw. W XX wieku stomatologia

stopniowo nabieraa ludzkiego oblicza dziki rozwo-

jowi technologii i medycyny, jednak aden postp nie

byby moliwy bez podwalin.

PIMIENNICTWO

1. Blomstedt P. Dental surgery in ancient Egypt. J. Hist Dent. 2013; 61(3): 129142.

2. Forshaw R.J. The origin of the dental profession: dental disease and dentistry in ancient Egypt. Dent. Hist. 2011; 54: 3954.

3. Forshaw R.J. Dental health and disease in ancient Egypt. Brit. Dent. J. 2009; 206(8): 421424.

4. Forshaw R.J. The practice of dentistry in ancient Egypt. Brit Dent. J. 2009; 206(8): 481486.

5. Greeff C.J. Dentists, dentistry and dental diseases in ancient Egypt. Rozprawa doktorska. University of South Africa. Pretoria 2013.

6. http://www.pshs.pl/historia-stomatologii [dostp 20.07.2015].

7. http://dentonet.pl/artykul/6196165-historia-dentystyki/ [dostp 20.07.2015].

8. Gerloni A., Cavalli F., Costantinides F., Bonetti S., Paganelli C. Dental status of three Egyptan mummies: radiological investigation by multislice

computerized tomography. Oral Surg. Oral Med. Oral Pathol. Oral Radiol.

Endod. 2009; 107(6): 5864.

9. Thekkaniyil J.K., Bishara S.E., James M.A. Dental and skeletal findings on an ancient Egyptian mummy. Am. J. Orthod. Dentofacial Orthop. 2000;

117: 1014.

10. Hoffman H., Hudgins P. Head and skull base features of nine Egyptian mummies: evaluation with high-resolution CT and reformation techniques.

AJR Am. J. Roentgenol 2002; 178: 13671376.

11. Nickol T., Germer R., Lieberenz S., Schmidt F., Wilke W. An examination of the dental state of an Egyptian mummy by means of computer

tomography: a contribution to dentistry in Ancient Egypt. J. Hist. Dent. 1995;

43: 105112.

12. https://su.krakow.pl/zakad-diagnostyki-obrazowej-krakow/historia-okres-od-1945-do-1996 [dostp 20.07.2015].

13. http://www.palarch.nl/wp-content/egt_2008_1_1.pdf [dostp ].

14. http://www.gizapyramids.org/pdf%20library/filce-leek_jea_53_1967.pdf [dostp 20.07.2015].

15. Marion L.R. Dentistry of ancient Egypt. J. Hist. Dent. 1996; 44: 1517.

16. Forrai J.: The beginnings of dental caries and its treatments. Rev. Clin. Pesq. Odontol. Curitiba 2009; 5: 187192.

17. http://urbanzen.pl/content/104-THOT [dostp 20.07.2015].

18. http://pl.wikipedia.org/wiki/Thot [dostp 20.07.2015].

19. Supady J. Dentystyka w staroytnym Egipcie. Protet. Stomatol. 2012; 62(3), 211215.

20. C:\Users\Natalia\Desktop\artyku\1.EGIPT\Egipt\AncientEgyptianMedi-cine-Smith Papyrus-Ebers Papyrus.mht [dostp 20.07.2015].

21. http//www.ncbi.nim.gov/pcm/articles/PMC1034120 [dostp 20.07.2015].

22. http://www.wynalazki.mt.com.pl/ [dostp 20.07.2015].

23. http://citydent.dk/hvornar-dateres-de-forste-behandlinger-fra/ [dostp 20.07.2015].

http://www.pshs.pl/historia-stomatologiihttp://dentonet.pl/artykul/6196165-historia-dentystyki/https://su.krakow.pl/zakad-diagnostyki-obrazowej-krakow/historia-okres-od-1945-do-1996https://su.krakow.pl/zakad-diagnostyki-obrazowej-krakow/historia-okres-od-1945-do-1996http://www.palarch.nl/wp-content/egt_2008_1_1.pdfhttp://www.gizapyramids.org/pdf%20library/filce-leek_jea_53_1967.pdfhttp://urbanzen.pl/content/104-THOThttp://pl.wikipedia.org/wiki/Thothttp://www.wynalazki.mt.com.pl/http://citydent.dk/hvornar-dateres-de-forste-behandlinger-fra/