Perio

dic

iteit

: d

riem

aand

elijk

s I

afgi

fteb

urea

u: O

oste

nde

x • 3

A80

02 I

v.u

.: Fi

lip C

osse

men

t I B

ld. d

es C

anad

iens

118

- B

7711

Dot

tign

ies

j a a r g a n g 1 3 I j u n I 2 0 1 6 I n r . 5 3

cool&comfortr e f r I g e r at I o n v e n t I l at I o n h e at p u m p s t h e r m I c s o l a r

BodemenergieNL: Van inspiratie tot installatie

LG lanceert nieuwe chiller-warmtepomp

Verduurzaming kantoor-gebouw met Western Airconditioning

WAAROM IS GROEN ZO EFFICIËNT?

GROEN staat voor BITZER! Uw innovatieve partner voor de hoogste effi ciëntie en intelligente koudeoplossingen. Wij staan u terzijde,

wereldwijd, dag en nacht. Op ons en onze producten kunt u vertrouwen. Bezoek ons op de CHILLVENTA en ga voor meer informatie

over BITZER naar www.bitzer.de

CHILLVENTA Van 11 tot en met 13 oktober 2016Hal 7, stand 330

A.I.1604_BRAND_II_NL_210x297+3.indd 1 28.04.16 16:00

Cool & Comfort

Vakblad voor koeling, ventilatie en warmtepomptechniek. Gratis verstuurd naar architecten, adviesbureaus, koeltechnici, installateurs van airconditioning en industriële bedrijven.

PeriodiCiteit

Driemaandelijks

oPlage

8.000 exemplaren

redaCtieCoördinatie

Nele BoudrezT +32 56 94 11 69E nele.boudrez@fcomedia.be

redaCtieteam

Alex Baumans, Rudy Gunst Koen VandepopuliereE redactie@coolandcomfort.be reClame-advies

Filip CossementT +32 56 77 13 10F +32 56 77 13 11E filip.cossement@fcomedia.be

vormgeving

Koen D’HaeneT +32 56 77 12 87E koen.dhaene@fcomedia.be

verantwoordelijke uitgever

Filip Cossement FCO MediaCanadezenlaan 1187711 DottenijsT +32 56 77 13 10F +32 56 77 13 11E filip.cossement@fcomedia.be

Niets uit deze uitgave mag worden verveel-

voudigd en/of openbaar gemaakt door mid-

del van druk, fotokopie, microfilm of op

welke wijze ook, zonder voorafgaande schrif-

telijke toestemming van de uitgever. Voor

ondertekende artikels zijn alleen de auteurs

aansprakelijk.

Lid van de Unie van de Uitgevers van de Periodieke Pers

I n s I d e n e w s 4

b e u r s n I e u w sBuilding Holland: Horen, zien, ontmoeten, beleven 11

Mostra Convegno Expocomfort– Integratie, innovatie, duurzaamheid 12 SHK Essen wordt internationaler 16

c o n g r e sATMOsphere Europe – “The time is now” 18

EHPA optimistisch en strijdvaardig 20

BodemenergieNL: Van inspiratie tot installatie 22

f e d e r at I eEPEE introduceert gapometer om vooruitgang phasedown te monitoren 24

r e p o r ta g e sClivet focust op Europese markt 26

Nieuwe HVAC-Servicecatalogus Linum 28

F-gasregelgeving: de situatie van R-404A onder de loep genomen 31

p r o j e c tHenkens Frères nv koos voor Solstice N40 voor een nieuwe industriële procesinstallatie 32

Verduurzaming kantoorgebouw met Western Airconditioning 34

e v e n tLG lanceert nieuwe chiller-warmtepomp 36

t e c h n I e kOntwerp van verdampers en condensors voor koudemiddelmengsels met een grote temperatuurverschuiving (deel 2) 38 Aandacht voor comfort en binnenklimaat groeit 42

p r o d u c t n e w s 46

Cool&Comfort 53 Inhoud

32

36

22

cool&comfort

4

Inside News

Ben roobol met pensioen

Ben Roobol, de oprichter van KE Fibertec, heeft eind 2015 zijn aandelen in deze fi rma overgedragen aan de andere aandeelhouders, en zal genieten van een welverdiend pensioen. In het twintigjarige bestaan van de fi rma heeft Ben Roobol veel gerealiseerd. Een van de mooiste projec-ten was het Thialf stadion, en recent heeft KE Fibertec het contract van het nieuwe Thialf in de wacht weten te slepen. De organisatie wil de heer Roobol dan ook bedanken voor zijn jarenlange inzet.

www.ke-fi bertec.nl

Carrier verhuist naar utrecht

Sinds 23 mei is de hoofdzetel van Carrier gevestigd in Utrecht, op het bedrijventerrein Papendorp langs de A12. Carrier deelt het kantoor met zusterbedrijven Chubb Fire & Security en Otis, die eveneens deel uitma-ken van United Technologies Corporation. Het nieuwe gebouw, met de naam One House, staat symbool voor de nauwe samenwerking tussen Carrier en de twee andere bedrijven om toekomstgerichte totaaloplos-singen uit te werken. De verhuizing van Carrier naar dit kantoor zal de groep toelaten om een nieuwe stap te zetten, en de uitdagingen van de toekomst aan te gaan. Zo kan Carrier met recht zeggen ‘We make buildings possible’.

www.carrier.nl

Positie van tecumseh over de nieuwe koelmiddelen

In het kader van de F-gasreglementering heeft compressorfabrikant Tecumseh tests uitge-voerd met verschillende koudemiddelen met laag GWP, om alternatieven voor te stellen voor R404A en R134a. Voor condensoreenheden die op afstand geplaatst zijn, stelt Tecumseh R449A en R452A voor als alternatief voor R404A. Omdat de perstemperaturen met R449A hoger zijn, moeten de compressoren strikt voldoen aan de technische eisen van de construc-teur. Voor geïntegreerde en standalone toestellen, ondersteunt Tecumseh propaan (R290) als de beste keuze tot een vermogen van 1.300 W. Omdat dit een brandbaar gas is, moet de koudemiddelinhoud zo beperkt mogelijk worden gehouden. Als alternatief voor R134a keurt Tecumseh R513A goed, opnieuw binnen de technische voorwaarden van de fabrikant.

www.tecumseh.com

Voor meer informatie kijk op lgklimaat.nl/thermaV

De nieuwe standaard in

duurzaam koelen en verwarmen.

Koelen en verwarmen van ruimte en water De LG Therma V 3-in-1 lucht water warmtepomp verwarmt of koelt niet alleen een woning, maar ook het (sanitair) water. Het is eigenlijk een energiezuinige cv-ketel die ook koelt. CO2 neutraal en zeer geschikt voor nieuwbouw en renovatie.

De LG Therma V levert een effectieve bijdrage aan de energie-besparing voor woningen. Wij informeren u graag over de subsidiemogelijkheden voor dit toestel.

Verwarmen Koelen Warmwater

30-35% besparen op je energierekening

Beschikbaar in Monoblock en Split uitvoering. 3 t/m 16 kW

cool&comfort

6

Inside News

Packo Inox N.V. - Torhoutsesteenweg 154 - B-8210 Zedelgem (België)T. + 32 50 25 06 15 - F. + 32 50 20 07 52 - E. cooling@packo.com

www.packocooling.com

PACKO IJSWATERINSTALLATIES De betrouwbare oplossing voor het instant koelen met ijswater

Uw referentie voor proceskoeling in

grootkeukens - brouwerijen - industriële bakkerijen algemene voedingsindustrie

Expert in

proceskoeling

s m a r t c o o l i n g

Producten ke fibertec in Bim

KE Fibertec, de specialist in het leveren, mon-teren, onderhouden en reinigen van luchtver-deelslangen in textiel, heeft zijn producten laten opnemen in de BIM-bibliotheek. BIM (Bouw In-formatie Model) is een manier van samenwerken waarbij het ontwerp, de bouw en het onderhoud van een bouwproject via een geïntegreerde digi-tale methodiek verloopt. Door op een uniforme manier 3D-informatie uit te wisselen, bespaart men tijd en geld. Die gegevensuitwisseling is nu ook mogelijk met alle producten van KE Fibertec, die beschikbaar zijn in Autodesk Revit. Men kan de bestanden downloaden en inpassen in een gebouwproject naar wens.

www.ke-fi bertec.nl/BIM

whitepaper ePee geeft visie op verwarmen en koelen in europa

EPEE (European Partnership for Energy and the Evironment) vertegenwoordigt de Europese industrie van koeling, airconditioning en warmtepompen. In het kader van de herziening van de energie-effi ciëntierichtlijn (2012/27/EU) en richtlijn voor energieprestatie van gebouwen (2010/31/EU) bracht de vereniging een whitepaper uit: A vision for heating and cooling priorities for today and tomorrow. Hierin geeft EPEE concrete maatregelen die Europa kan nemen om energiewinsten te boeken in HVAC en koeling. Op korte en middellange termijn kan men de bestaande regelgeving versterkt toepassen om het volledige besparingspotentieel te benutten, onder meer door gebruik te maken van synergiën tussen de richtlijnen. Op langere termijn moet men overschakelen op een meer holistische aanpak, waarbij vooral gekeken wordt naar systemen. Gebouwen worden daarbij geïntegreerd in thermische netwerken, met decentrale systemen en meer ruimte voor hernieuwbare energie.

www.epeeglobal.org

cool&comfort

7

Inside News

Ziehl-abegg investeert 28 miljoen euro in productievestiging

Gezien de sterk groeiende vraag wereldwijd naar energie-zuinige EC-motoren voor ventilatoren, heeft fabrikant Ziehl-Abegg besloten om de bestaande productie-oppervlakte voor deze specialiteit te verdubbelen. Daarvoor wordt een nieuw gebouw van 8.000 m2 opgetrokken in het Hohen-lohe Business Park (Baden-Württemberg). De bestaande productie in Künzelsau zal daarheen worden overgebracht. Ziehl-Abegg produceert al sinds 2003 ventilatoren in het Ho-henlohe Business Park en beschikt er ondertussen over een site van meer dan 230.000 m2. De nieuwbouw start in de zo-mer van 2016, en zal naar verwachting medio 2017 volledig operationeel zijn. Over de komende 2 jaar zal er ongeveer 28 miljoen euro geïnvesteerd worden. Door de uitbreiding zal het aantal medewerkers op de site stijgen van 480 tot ruim 620. Peter Fenkl, voorzitter van Ziehl-Abegg, ziet nog vele groeimogelijkheden in energiezuinige toestellen, naar-mate de Europese eisen voor energieverbruik voor ventila-toren strenger worden.

www.ziehl-abegg.de

Bitzer keurt Hfo in schroefcompressoren goed

De eisen van de F-gassenverordening hebben ook gevolgen voor compressorfabrikanten. Er worden immers nieuwe koelmiddelen geïntroduceerd, zoals HFO’s (hydrofluoro-olefinen). De volumetrische koel-prestaties en drukverhoudingen van R1234yf zijn ver-gelijkbaar met die van R134a, bij R1234ze(E) liggen de waarden ongeveer 25% lager. Bitzer heeft met beide koelmiddelen uitgebreide laboratoriumtests uitge-voerd, met positieve resultaten. De fabrikant heeft dus R1234yf en R1234ze(E), evenals HFO/HFK-mengsels toegelaten voor de compacte schroefcompressoren van de CSH- en CSW-series. Deze toestellen kunnen met de standaard esterolie in de gepaste toepassings-gebieden gebruikt worden. Gedetailleerde technische documentatie is bij de fabrikant beschikbaar; ook de Bitzer-software wordt aangepast.

www.bitzer.nl

robert wassmer Ceo van kelvion

Per 1 juli wordt Robert Wassmer CEO van Kelvion, de internationaal actieve fabri-kant van industriële warmtewisselaars. Hij heeft uitgebreide internationale ervaring in bestuursfuncties, onder meer als voorzitter van de raad van bestuur van Knorr-Bremse Schienenfahrzeuge. Hij vervulde ook functies bij onder meer Demag Cra-nes, Gottwalt Port Technology, MAG Industrial Automation Systems en Bombardier Transportation. Tevens wordt Klaus-Peter Glöcker Chief Sales Officer van Kelvion, en managing director van Kelvion Holding GmbH. In de laatste twaalf maanden heeft hij met succes de activiteit van platenwisselaars bij Kelvion uitgebouwd. Klaus-Peter Glöcker heeft een gevarieerde carrière achter de rug, onder meer in de Verenigde Staten, Groot-Brittannië en Frankrijk.

www.kelvion.com

cool&comfort

8

Inside News

Coolmark klimaat event over natuurlijk koudemiddel

Op donderdag 2 juni vond het Coolmark Klimaat Event plaats met als thema ‘Natuurlijk koudemiddel, een kans of een bedreiging?’. Dit event werd georganiseerd naar aanleiding van de beurzen VSK en Building Holland, waar Coolmark een overweldigende aandacht vaststelde voor duurzame innovaties op het vlak van natuurlijke koudemiddelen. Het event werd gehouden bij ICDUBO te Rotterdam. De verschillende trends, innovaties en visies op het gebied van klimaattechniek kwamen aan bod. Daarnaast werd er inzicht geven over de marktbehoefte bij opdrachtgevers, maar ook adviseurs en installateurs. Aan het einde van deze dag was de algemene conclusie duidelijk: natuurlijk koudemiddel is een kans en de gebruikers en opdrachtgevers willen meer duurzaam-heid dan we vaak denken.

www.coolmark.nl

Chillventa award voor baanbrekende projecten

Op de volgende editie van Chillventa zal voor het eerst de Chillventa Award worden uitgereikt. Weinig sectoren zijn immers zo innoverend als koeling, airconditioning, ventilatie en warmtepompen, en dat verdient een erkenning. De Chillventa-beurs vormt als belangrijk sectorevenement de perfecte gelegenheid om de meest vernieuwende projecten te bekronen. De prijs gaat naar teams van experten die projecten gerealiseerd hebben die grenzen verleggen qua functionaliteit, energiezuinigheid en techniek. De competitie staat open voor ontwerpers, bouwbedrijven en gebruikers met een vestiging in Europa. Leveranciers en fabrikanten zijn uitgesloten. Het moet gaan om een systeem voor koeling, airconditioning of warmte-pomp dat uitgevoerd is in Europa. De vier categorieën zijn: commerciële koeling, grootschalige koeling, airconditioning en warmtepompen.

www.chillventa.de

keymark-kwaliteitslabel voor warmtepompen operationeel

Na negen maanden ontwikkeling is het Keymark-kwaliteits-label voor warmte-pompen nu officieel toegevoegd aan de lijst van CEN-certifice-

ringen. Geïnteresseerde fabrikanten kun-nen dus hun aanvraag indienen. Martin Forsén, voorzitter van de European Heat Pump Association (EHPA), is opgetogen dat er nu een kwaliteitslabel voor heel Europa is. Hij doet een oproep naar de verschillende nationale instanties om hun kwaliteitseisen op dit label te richten. Dat zou betekenen dat een set testen en certificeringen in de hele EU zou gelden. Wie voor een warmtepomp met Keymark kiest, weet dat de kwaliteit gecontroleerd is door een externe instantie. Er wordt nu gewerkt aan een erkenning van de controle-organismen. De eerste kandi-daten zijn DIN Certco, BRE Global en SP Cert, maar anderen zijn welkom.

www.heatpumpkeymark.com

CV16_210x144_NL_CoolComfort_ALLG.indd 1 09.05.16 14:32

CONTACTEER ONS...

Geluidsarme apparatuur - Zeer snel inzetbaar

Eigen transport

Alle toebehoren beschikbaar

Bel +32 93 627 487 of e-mail naar info@delta-temp.com

▪ AIRCO/ KOELING▪ INDUSTRIE & PROCESKOELING▪ VERWARMING▪ BOILERS▪ CHILLERS▪ KLIMAATKASTEN▪ ALLE ▪ ALLE TOEBEHOREN

■ VERHUUR■ VERKOOP ■ 24/7 SUPPORT & AFTER SALES

Emerson Climate Technologies - Josephinastraat 19 - 6462EL - Kerkrade - Netherlands - www.emersonclimate.eu - E-mail: benelux.sales@emerson.com - Telefoon: +31 77324 0 234 Het Emerson Climate Technologies logo is een handelsmerk en dienstmerk van Emerson Electric Co. Emerson Climate Technologies Inc. is een dochteronderneming van Emerson Electric Co. Copeland is een gedeponeerd handelsmerk en Copeland Scroll is een handelsmerk van Emerson Climate Technologies Inc.

E M E R S O N . C O N S I D E R I T S O L V E D ™.

HOE BELANGRIJK IS EEN EFFICIËNT EN COMPACT ONTWERP VOOR U ?Voldoen aan de huidige vereisten van laag energieverbruik, stille werking en beperkte opstelruimte is in een stedelijke omgeving een echte uitdaging. Maar met het Copeland EazyCool™ ZX-gamma is dat kinderspel.

De efficiënte Copeland Scroll™-technologie maakt het ZX-gamma betrouwbaarder dan ooit, zeker dankzij de intelligente elektronica die de systeemstatus analyseert en controleert. Het geluidsniveau wordt gedempt door een ingebouwde ventilatortoerenregeling. Door het compacte, gebruiksvriendelijke ontwerp is het systeem makkelijk te installeren en te onderhouden. Deze troeven,

gecombineerd met het lage energieverbruik, leveren aanzienlijke besparingen op de levenscycluskosten van het systeem.

Bent u op zoek naar een gamma aggregaten voor buitenopstelling die makkelijk te installeren en te onderhouden zijn, een laag geluidsniveau hebben en compact genoeg zijn voor gebruik in de stad, dan is het Copeland EazyCool™ ZX-gamma een vanzelfsprekende keuze.

2015-03-ZX_297x210_NL.indd 1 06.03.2015 11:37:53

11

cool&comfort

Emerson Climate Technologies - Josephinastraat 19 - 6462EL - Kerkrade - Netherlands - www.emersonclimate.eu - E-mail: benelux.sales@emerson.com - Telefoon: +31 77324 0 234 Het Emerson Climate Technologies logo is een handelsmerk en dienstmerk van Emerson Electric Co. Emerson Climate Technologies Inc. is een dochteronderneming van Emerson Electric Co. Copeland is een gedeponeerd handelsmerk en Copeland Scroll is een handelsmerk van Emerson Climate Technologies Inc.

E M E R S O N . C O N S I D E R I T S O L V E D ™.

HOE BELANGRIJK IS EEN EFFICIËNT EN COMPACT ONTWERP VOOR U ?Voldoen aan de huidige vereisten van laag energieverbruik, stille werking en beperkte opstelruimte is in een stedelijke omgeving een echte uitdaging. Maar met het Copeland EazyCool™ ZX-gamma is dat kinderspel.

De efficiënte Copeland Scroll™-technologie maakt het ZX-gamma betrouwbaarder dan ooit, zeker dankzij de intelligente elektronica die de systeemstatus analyseert en controleert. Het geluidsniveau wordt gedempt door een ingebouwde ventilatortoerenregeling. Door het compacte, gebruiksvriendelijke ontwerp is het systeem makkelijk te installeren en te onderhouden. Deze troeven,

gecombineerd met het lage energieverbruik, leveren aanzienlijke besparingen op de levenscycluskosten van het systeem.

Bent u op zoek naar een gamma aggregaten voor buitenopstelling die makkelijk te installeren en te onderhouden zijn, een laag geluidsniveau hebben en compact genoeg zijn voor gebruik in de stad, dan is het Copeland EazyCool™ ZX-gamma een vanzelfsprekende keuze.

2015-03-ZX_297x210_NL.indd 1 06.03.2015 11:37:53

Building Holland wil de verbinding in de hele keten stimuleren, zodat kwalitatieve, duurzame, slimme

en effi ciënte gebouwen worden (her)-ontwikkeld. Hiervoor brengt Building Holland ontwikkelaars, beleggers, wo-ningcorporaties, adviseurs, ingenieurs, architecten, aannemers en de overheid samen, zodat ze hun ideeën en visies kunnen delen en samenwerkingen kunnen aangaan.Nieuw was de Building Holland Expe-rience Tour, die bestond uit een Innova-tie Boulevard, gevormd door sokkels aansluitend bij de stands, en zes Con-cept Area’s rond duurzame scholen, duurzame woningbouw, zorgvastgoed, renovatie & transformatie, smart buil-dings en gezonde gebouwen.

sterk inhoudelijk programmaIn tegenstelling tot andere vakbeurzen waar er een ondersteunend program-ma van presentaties wordt aangebo-den, lijkt het er bij Building Holland sterk op dat de vele keynotes, market-visions en workshops even belangrijk zijn als de stands van de 175 exposan-ten. Hiervoor waren er op de beurs-vloer drie podia met elk een eigen inhoudelijk programma, waar de 9.000 bezoekers kennis en inspiratie konden opdoen. Dezelfde boodschap kwam regelmatig terug: in geen andere sec-tor dan in de bouw- en vastgoedsector kan een bedrag van zeven miljard euro per jaar aan faalkosten gereduceerd worden.“Tegelijkertijd is dit een sector die echt een slag kan slaan als het gaat om CO2-reductie”, vertelt Richard Klein,

directeur van Duurzaam Gebouwd. “De voorwaarden om aan deze eisen te kunnen voldoen, zijn kennisdelen, netwerken, van elkaar leren en met z’n allen beter samenwerken. Dit is wat Duurzaam Gebouwd creëert met de beurs Building Holland, met als resultaat een inspirerende beurs, een inhoudelijk programma met topspre-kers en een toonaangevend netwerk van deelnemers.”

aBn amro duurzame 50 award 2016Tijdens het Green Tie Gala werd de ABN AMRO Duurzame 50 Award 2016 uitgereikt aan de meest invloedrijke duurzame persoon in de bouw- en vastgoedsector in Nederland. Laureaat werd Roger Cox, advocaat en auteur van ‘Revolutie met Recht’ (Revolution Justifi ed). In zijn boek wordt het beeld geschetst van de machtige wereld van de fossiele energie en haar ankers in de wereldeconomie, van de klimaat-verandering als een overweldigende, niet te stuiten natuurkracht, en van

een wereldpolitiek die de touwtjes niet meer in handen heeft.“De volledige eff ecten van de klimaat-verandering op het land en de atmo-sfeer worden over 30 tot 50 jaar duide-lijk. Nu weten we pas wat de eff ecten zijn van de klimaatveranderingen in de jaren 80. De overheid moet dringend zijn bouwbesluiten en andere wet- en regelgeving aanpassen, zodat de bouw verder kan inzetten op duurzaam-heid. Lokale overheden kunnen de kar trekken door een coördinerende rol te spelen om samen met corporaties, burgers en bedrijven duurzaamheid binnen de stadse samenleving op de agenda te krijgen en te houden”, aldus Roger Cox. I www.buildingholland.nl

HorEN, zIEN, oNtMoEtEN, BELEVEN

Van 22 tot 24 maart 2016 vond de eerste editie van het vernieuwde Building Holland plaats, de vakbeurs die door Duurzaam Ge-bouwd en RAI Amsterdam getransformeerd werd tot het integrale kennis- en netwerkevent voor de bouw- en vastgoedsector. D o o r r u D y g u n s t

Roger Cox, winnaar van de ABN AMRO Duurzame 50 Award 2016.

Bezoekers ontdekten in de keynotes, marketvisions, workshops en rondetafel-gesprekken expertise en inspiratie.

[ b e u r s n I e u w s ]

12

cool&comfort

[ b e u r s n I e u w s ]

Mostra Convegno Expo-comfort werpt elke editie opnieuw het juk van een

nationale vakbeurs voor de Italiaanse markt een beetje meer van zich af. Dit jaar was niet anders. “Meer internati-onale exposanten en meer internati-onale bezoekers uit 134 landen, van Nieuw-Zeeland tot Frans-Guyana, van Swaziland tot Zimbabwe, zo zien we onze vakbeurs nadrukkelijk zijn plaats opeisen als wereldwijd gerespec-teerd platform waar vraag en aanbod voor de installatietechnieken elkaar ontmoeten”, glundert Massimiliano Pierini, Managing Director van beurs-organisator Reed Exhibitions Italia. “Een grotere deelname van expo-santen – ze waren dit jaar met 2.100, waarvan 40% van buiten Italië met opvallende deelnames uit Indonesië, Maleisië en Thailand – betekent dat we beter gewapend zijn om een antwoord te geven op de stijgende vraag van de ruim 155.000 bezoekers naar geïntegreerde oplossingen.”“Veel Europese bezoekers, waarbij je

uit de bezoekersaantallen kan afl ei-den in welke landen er grote vraag is naar HVAC-oplossingen. Als ik op onze statistieken mag vertrouwen, dan liggen de meeste mogelijkhe-den te wachten in Cyprus, IJsland, Letland, Moldavië, Tsjechië, Servië en Oekraïne. Op de beursvloer werden de exposanten nog volgens sector of aanbod gegroepeerd, maar verschil-lende themaroutes zorgden voor een link tussen bedrijven die samen een totaaloplossing vormen voor com-plexe vraagstukken.”

that’s smartVeel succes kreeg That’s Smart, een combinatie van workshops en een voorbehouden expositieruimte waar werd ingespeeld op de voordelen van home & building automation en domotica om tot geïntegreerde gebouwenbeheersystemen te komen. Energiebeheer is een aandachtspunt voor de verschillende installatietech-nieken. Gemeenschappelijk monitoren en meten kan dus voor grotere winsten zorgen. De beursorganisatie wil That’s Smart in het zog van Mostra Convegno verder ontwikkelen tot een toonaan-gevend internationaal platform waar de elektriciteitssector wordt gelinkt met HVAC om nieuwe business te ontwikkelen die kansen creëert om tot verdere energiebesparingen te komen.Dat energie-effi ciëntie nog steeds hoog op de agenda blijft staan, stond in de sterren geschreven. Maar opval-lend is dat dit tijdens Mostra Conveg-no uitdrukkelijk gecombineerd wordt met comfort. Daar waar het enkele jaren geleden bijna crimineel was om je airconditioning te gebruiken om

MoStrA coNVEGNo EXpocoMFort:INtEGrAtIE, INNoVAtIE, duurzAAMHEId

Van 15 tot en met 18 maart 2016 vond in Fiera Milano de 40e editie van de tweejaarlijkse vakbeurs Mostra Convegno Expocomfort plaats. Een succesvolle editie, want nooit eerder waren er zoveel bezoekers. Voor onze sector vielen er in de hallen 13, 15, 22 en 24 meer nieuwe ontwikkelingen te ontdekken dan in 2014, een duidelijk teken dat het de goede kant uit-gaat met zowel de globale economie als met de HVAC-sector in het bijzonder. D o o r r u D y g u n s t

Mostra Convegno Expocomfort is de ge-schikte vakbeurs voor productlanceringen voor verwarming en airconditioning.

8811

MADEIN EU

VOEDINGSHYGIENEwww.marque-nf.com

FERMOSTOCK

6611

16.0

06

* tophygiëne * afwasbaar (NF/NSF)* met uitneembare leggers* diverse hoogtes & dieptes* stabiel, hoge draagkracht* uit voorraad leverbaar

OPBOUW ZONDER GEREEDSCHAP

Modulaire rekstellingen

KEUZE UIT 4 TYPES

Berekeningssoftware: www.rackline.eu

FERMOD BV • Oosterparkweg 35 H • 2985 SX RidderkerkT 0180 46 10 58 • F 0180 46 35 69 • info-nl@fermodeurope.eu • www.fermodeurope.eu

6611 - PERFO

8811 - FULL

5711 - LIGHT

6811 - ALU

Uw n° 1 !

16.006 Pub fermostock CC 190x134.indd 1 26/01/2016 9:47:15

www.climalife.dehon.com

110

105

100

95

R-40

4A

R-40

7A R-40

7F

R-4X

XA

R-44

8A (N

40)

90

Gecombineerde energie-efficiëntie*lage en gemiddelde temperatuur

LT (-30oC) en MT (-10oC)@ 45oC condensatie*33% van het geïnstalleerd vermogen bij LT en 67% bij MT

In %

ten

opzi

chte

van

R-4

04A

BestBeter

STOP MET R-404A Wacht niet meer*, kies voor het beste!

Doe het nuSolstice® N40 (R-448A),de nieuwe standaard in dekoelingsindustrie met de bestegecombineerde energie-efficiëntie.

*Bouw uw installaties nu om en vermijd verhoogdeonderhoudskosten en problemen met beschikbaarheid.

Pub_190x134_NL.indd 1 25/03/2016 09:39

14

cool&comfort

[ b e u r s n I e u w s ]

op een zwoele zomeravond 19°C in je slaapkamer te krijgen, worden nu energiezuinige oplossingen voor-gesteld die dit mogelijk maken. Het ongemakkelijke gevoel dat de airco-gebruiker kreeg na het bekijken van An Inconvenient Truth van Al Gore, lijkt verwerkt.

r32 alomtegenwoordigEen tweede thema is de zoektocht naar koudemiddelen met een laag GWP. Steeds meer fabrikanten zetten hierbij in op R32, een koudemiddel met GWP 675, dat steeds meer naar voren wordt geschoven om R410A (GWP 2.090) te vervangen. Op de stan-den konden we verschillende voorde-len van R32 ten opzichte van R410A optekenen. Zo biedt R32 10% meer effi ciëntie dan R410A, wat leidt tot een hoger prestatiecoëffi ciënt (COP) en een hogere Energie Effi ciëntie Richtlijn (EER). Daartegenover is R32 ontvlam-baarder dan R410A, maar biedt het een lage verspreidingssnelheid van 1,9 km/h én om te ontbranden is er naast een concentratie van 0,3 tot 0,6 kg per m3 ook een ontstekingsbron nodig met directe vlam van meer dan 640°C. R32 levert bovendien betere prestaties dan R410A bij extreme buitentemperaturen. Daarenboven bestaat R32 uit slechts één bestands-deel, waardoor het koelmiddel

eenvoudig kan worden gerecycled en hergebruikt. Ten slotte is R32 mak-kelijker in gebruik voor installateurs en onderhoudsmonteurs dan R410A, want het koudemiddel kan zowel als vloeistof als als gas worden gevuld en de werkdruk van R32 is vrijwel gelijk aan die van R410A.De bezoeker kon ook niet ontsnappen aan de vaststelling dat de voetafdruk van de toestellen voor klimaatbe-handeling steeds kleiner wordt. Als particulier moet je hierdoor een kleinere technische ruimte of kelder vrijhouden voor de installatie, maar de grote winst wordt uiteraard geboekt door projectontwikkelaars in com-merciële en appartementsgebouwen. De vrijgekomen ruimte kan immers een belangrijke meeropbrengst aan huurgelden of verkoopbare vierkante meters opleveren.

geluid en comfortHet vierde aandachtspunt valt ook onder de toenemende aandacht voor comfort: het geluidsniveau. Stilte

wordt een kostbaar goed. Fabrikan-ten pakken dan ook graag uit met de fl uisterstille werking van hun binnentoestellen, die de bewoners toelaat ongestoord te genieten van rust en slaap. Daarnaast zorgt de stille werking van de buitentoestellen ook voor meer toepassingsmogelijkheden in dicht bevolkte stadswijken. “Mostra Convegno is zonder twijfel een van de belangrijke beurzen ter wereld gericht op residentiële en industriële installaties, airconditioning en hernieuwbare energie”, vertelt Franz Cerwinka, CEO van Johnson Controls. “Het is belangrijk om hier je nieuwe oplossingen voor hoog-staande airconditioning- en gebouw-beheersystemen voor te stellen om de veranderende behoeften van de klanten wereldwijd te ondersteunen.”De volgende editie van Mostra Con-vegno Expocomfort zal plaatsvinden van 20 tot en met 23 maart 2018, uiteraard opnieuw in de Fiera Milano.

I www.mcexpocomfort.it

Een grotere deelname van exposanten betekent dat we beter gewapend zijn om een antwoord te geven op de stijgende vraag van de ruim 155.000 bezoekers naar geïntegreerde oplossingen.Massimiliano Pierini, Managing Director Reed Exhibitions Italia

Hisense is offi ciële partner van EURO2016 in Frankrijk.

Steek uw plannen niet in de ijskast, maar in een Ministore !

Ministore is een prijsgunstige en hoogkwalitatieve koel- of vriescel, die de oplossing biedt voor diverse toepassingen bij o.a. bakkers, slagers, vis- en vleeshandels, groenteverdelers, kruideniers, bloemisten, restaurants ...

Ook voor gebruik in ziekenhuizen, apotheken en labos laat Ministore zich perfect inzetten. Zelfs voor privé doeleinden als vervanging van een kelder is Ministore een welgekomen alternatief. Hun degelijke constructie met excentrische treksluitingen en tand- en groefverbindingen zorgt voor een snelle en probleemloze montage en/of demontage.

Verschillende standaard uitvoeringen zijn mogelijk volgens uw specifi eke noden.

Your reliable insulation partner

ISOBAR Nederland • Sparrelaar 29 • NL-5467 JP Veghel • T +31 413 366 438 • F +31 413 367 935 • d.passage@isobar.be

ISOBAR België • Pontstraat 80 • Waregem zone 11b • B-8791 Beveren-Leie • T +32 56 710 494 • F +32 56 703 287 • info@isobar.be www.isobar.be

Steek uw plannen niet in Steek uw plannen niet in de ijskast, maar in een Ministore !

Ministore is een prijsgunstige en hoogkwalitatieve koel- of vriescel, die de oplossing biedt voor diverse toepassingen bij o.a. bakkers, slagers, vis- en vleeshandels, groenteverdelers, kruideniers, bloemisten, restaurants ...

Ook voor gebruik in ziekenhuizen, apotheken en labos laat Ministore zich perfect inzetten. Zelfs labos laat Ministore zich perfect inzetten. Zelfs voor privé doeleinden als vervanging van een kelder is Ministore een welgekomen alternatief. Hun degelijke constructie met excentrische treksluitingen en tand- en groefverbindingen zorgt voor een snelle en probleemloze montage en/of demontage.

Verschillende standaard uitvoeringen zijn mogelijk

Your reliable insulation partner

Steek uw plannen niet in

ISOBAR ADV COOL&COMFORT 190x134 MINISTORE.indd 1 21/01/14 15:46

Het gamma Solstice®: HFO’s met een laag GWP nu beschikbaar!

Solstice®

producten

Solstice® N40 (R-448A)GWP* = 1387

Solstice® N13 (R-450A)GWP = 605

Solstice® ze(R-1234ze)GWP < 1

Solstice® zd(R-1233zd)GWP = 1

Positieve en negatieve koelingAggregatenAutonome toestellenTransportkoeling

Positieve koelingCO2 cascade systeem

WarmtepompenMidden en hoge druk chillersToestellen voor koeling

Lage druk chillersHoge temperatuur warmtepompen

Organic Rankine Cycle

• ODP = 0• GWP 65% lager dan R-404A• Vermindering van het energieverbruik met 5 tot 16%• Niet brandbaar (ASHRAE A1)

• ODP = 0• GWP 58% lager dan R-134a• Niet brandbaar (ASHRAE A1)

• ODP = 0• GWP 99,9% lager dan R-134a• Licht brandbaar (ASHRAE A2L)

• ODP = 0• Niet brandbaar (ASHRAE A1)

R-404A

R-134a

R-134a

R-123

R-245fa

Toepassing Voordelen Vervangers van traditionele koudemiddelen

*GWP berekend volgens 4de rapport IPCC en zoals opgenomen in de F-Gas regelgeving, behalve voor Solstice® zd en ze (IPCC 5de herziening)

Koudemiddelen Climalife: Oplossingen voor vandaag en morgen

HFO_NL_190x134.indd 1 19/03/2015 19:11

16

cool&comfort

Net als bij de vorige editie in 2014 werd door de exposanten ook nu weer sterk ingezet op

energie-efficiëntie, kostenbespa-ringen en duurzame oplossingen. Binnen- en buitenlande bedrijven pakten onder meer uit met hoogren-dementssystemen, individuele en col-lectieve systemen voor hernieuwbare energieën, thermische zonnepanelen, reinigingsmethoden voor klimaat- en luchtinstallaties, elektronische verwar-mingsventielen, brandstofcellentech-niek, geothermische warmtepompen, warmtekrachtkoppelingen, regelappa-ratuur en mobiele klantenservice.

HandelspartnerTerwijl de voorgaande jaren uit de Benelux vooral Nederlanders de

weg vonden naar Essen, was het de beursorganisatie opgevallen dat de voorbije edities ook steeds meer Belgen op SHK verschenen. Hierop werd ingespeeld met een ‘Nederland-en-België-dag’, waarbij er opmerkelijk veel medewerkers uit de Benelux op de standen aanwezig waren om de bezoekers in hun eigen taal te ontvangen.“De Benelux is een belangrijke handelspartner van Duitsland, en dan zeker van Nordrhein-Westfalen”, vertelt Claudia Jansen van de Duits-Nederlandse Handelskamer. “In 2015 werden door Duitsland goederen voor 1.195,8 miljard euro geëxporteerd en voor 948,0 miljard euro geïmporteerd. Destatis, het federale bureau voor de statistiek, berekende dat vorig jaar de

Duitse export 6,4% en de import 4,2% hoger lagen dan in 2014. Vooral de export naar en import van de andere EU-lidstaten groeide sterk. Zo is de handel tussen Nederland en Duits-land in 2015 met 4,4% toegenomen. Opvallend hierbij is dat de export van Duitsland naar Nederland met 9,3% aanzienlijk sterker groeide dan de export van Nederland naar Duitsland, die slechts met 0,4% toenam. Het to-tale handelsvolume van Duitsland met Nederland was in 2015 op basis van deze cijfers het op twee na grootste, na dat met de Verenigde Staten en Frankrijk.”Claudia Jansen heeft ook een bood-schap voor de Nederlandse bedrijven die actief zijn op de Duitse markt. “We mogen de goede handelsbetrekkin-gen met Duitsland niet als vanzelf-sprekend beschouwen. Duitsland heeft negen buurlanden die allemaal graag handel willen drijven met de exportkampioen. Om zijn plek in de top drie van handelspartners voor de toekomst veilig te stellen, zal Ne-derland meer moeite moeten doen. Vooral Polen, Tsjechië en Zwitserland hebben hun handel met Duitsland sterk zien groeien.”

de charme van de antwerpse havenTijdens de ‘Nederland-en-België-dag’ liep Cool & Comfort ook Elmar

Van 9 tot 12 maart 2016 vond in Messe Essen de 26e editie van de vakbeurs SHK voor sanitair, verwarming, klimaat en hernieuwbare energieën plaats. Het was de meest inter-nationale editie ooit, met 560 exposanten uit 18 landen en voor de eerste keer een ‘Nederland-en-België-dag’. Op 72.000 m2 beursoppervlakte ontdekte de professionele bezoeker klassieke en innoverende oplossingen, zoals hygiënisch veilige klimaat- en ventilatiesystemen, energie-zuinige verwarmingstechnieken (warmtepompen), regel-techniek, softwaretoepassingen, bedrijfswageninrichting en installatiematerialen. D o o r r u D y g u n s t

SHK ESSEN Wordt INtErNAtIoNALEr

17

cool&comfort

[ b e u r s n I e u w s ]

Ockefels tegen het lijf. Hij is de nieuwe vertegenwoordiger van de Antwerpse haven in Duitsland. ”Voor mij heeft de Antwerpse haven – de tweede grootste haven in Europa na Rotterdam – een bijzondere charme. De haven heeft immers een bevoor-rechte geografische ligging en een enorm groeipotentieel. Bovendien zou hij een belangrijke rol kunnen spelen in de verdere ontwikkeling van Nordrhein-Westfalen dankzij zijn professionele netwerk. Samenwer-king kan bijdragen tot de expansie van het trimodale logistieke centrum in het Antwerpse hinterland. Op dit moment worden meer dan 63 miljoen ton goederen vervoerd tussen Antwerpen en Duitsland. Tegen 2030 zou de groei van het ver-keer 90 miljoen ton kunnen bereiken, waarvan 50% over de waterwegen. Het percentage van het gebruik van de spoorwegen zou zelfs kunnen verdubbelen tot 20%.”Verder wijst Elmar Ockefels op de competitieve verschillen tussen de havens van Antwerpen en Rotterdam. Antwerpen is in het voordeel op het gebied van productiviteit, kosten en ligging ten opzichte van de afzet-markt, terwijl Rotterdam daarentegen op een kortere afstand tot de zee ligt en over een betere infrastructuur, een grotere minimale diepgang en meer naambekendheid beschikt.

theorie én praktijkSpeciaal voor servicemonteurs orga-niseerde vakvereniging SHK NRW (Sa-nitär Heizung Klima Nordrhein-West-falen) op 12 maart de Monteursdag. Tijdens een programma van twee uur werden verschillende thema’s zoals brandwering en coaching in het geval van generatieconflicten onder werk-nemers behandeld. Masterstudenten brachten verslag van hun carrièrekan-

sen in de SHK-praktijk.Ook de jeugd kreeg de kans om zich in de kijker te werken. Speci-aal voor de professionals van de toekomst werd tijdens de SHK met de AZUBI-Lounge een speciaal platform ingericht. Hier konden scholieren en studenten tijdens de vier beursdagen netwerken en informatie en ervarin-gen uitwisselen. Daarnaast vonden er dagelijks ook nog montagewed-strijden, praktische informatieses-sies over specifieke vakgebieden en kennisrally’s plaats. Zeer succesvol was het prikbord in de AZUBI-Lounge waar bedrijven hun opleidings- en stageplaatsen aan de man brachten.

sHk en de toekomstInspelen op trends en marktontwik-kelingen is voor een beursorganisator een absolute must om de toekomst van zijn vakbeurs veilig te stellen. Zo hebben Messe Essen en de samen-werkingspartners SHK NRW, BDH (Bundesverband der Deutschen Hei-zungsindustrie) en IFS (IndustrieFo-rum Sanitär) voor deze jubileumeditie – het was precies 50 jaar geleden dat de eerste editie van SHK werd geor-ganiseerd – drie nieuwe segmenten opgenomen. Energieleveranciers stelden hun concepten voor energie-levering, dienstverlening en water-voorziening voor. In het segment koeling – voor het eerst afzonderlijk voorgesteld maar waar er nog heel wat groeimarge bestaat – informeer-den leveranciers van koelings- en klimaatbeheersingssystemen over hun dienstenpakketten. Het derde nieuwe segment was voorzienings- en verwijderingstechniek met producten voor de gemeentelijke infrastructuur.

I www.shkessen.de

Testo kreeg veel volk over de vloer, waarbij de nieuwe testo 869-warmtebeeldcamera voor HVAC/R-installateurs, elektri-ciens en facility managers en speciaal ontwikkeld om o.m. lekkages, koudebruggen of oververhitte componenten te detecteren en te visualiseren, heel wat aandacht kreeg.

Theorie en praktijk liggen tijdens SHK nooit ver uiteen.

18

cool&comfort

“Europa leidt nog altijd de dans van natuurlijke koudemid-delen”, vertelt Marc Chasserot,

CEO van Shecco, het bedrijf met hoofd-zetel in Brussel dat ATMOsphere-events organiseert in Europa, de VS, Japan en Australië. “Het verhaal begon in de Scan-dinavische landen, maar onder impuls van de EU-wetgeving én technologische verbeteringen is er een verschuiving naar Zuid-Europa. Maar er is nog een be-langrijke oorzaak: bewustwording. Koe-ling en verwarming moeten duurzamer en energie-efficiënter. Natuurbehoud is geen privilege voor Noord- en Centraal-Europa, maar ook in het Middellandse Zeegebied wordt er sterk op ingezet. Er bestaat echter nog veel scepsis om natuurlijke koelmiddelen te gebruiken, maar voor wie erin gelooft, liggen de kansen voor het grijpen.”

(non-)believersWereldwijd maken natuurlijke koude-middelen in de HVACR-markt nog min-der dan 10% uit, maar er is een snelle evolutie. “In Noord-Amerika zijn er ongeveer 300.000 HFK-vrije units, dat is 17 keer meer dan drie jaar geleden”, aldus Nina Masson, chief market development bij Shecco. “Op het vlak van transkritische CO2-installaties hinkt Noord-Amerika achterop. Kijk maar naar de cijfers: 5.500 in Europa en 1.500 in Japan, tegenover 52 in de VS en 139 in Canada.”Een terugkerende bezorgdheid tijdens de panelgesprekken op ATMOsphere is de noodzaak tot opleiding en sensibili-sering rond natuurlijke koudemiddelen. Want wat hebben we nu? Believers en non-believers. “De eerste groep zal niet uit zichzelf sterk groeien”, zegt

Klara Skacanova, deputy manager market development bij Shecco. “Wat we nodig hebben, is een ongelooflijk lange lijst met referentieprojecten. Staalharde en onbetwistbare bewijzen dat duurzaamheid, energie-efficiëntie, betrouwbaarheid en veiligheid samen-gaan. Elk nieuw project met natuurlijke koudemiddelen is een overwinning.”

BelastingpolitiekHet gaat daarbij niet enkel om een overwinning voor de industrie, maar ook voor de aarde. Ongeveer de helft

AtMoSpHErE EuropE “tHE tIME IS NoW”

Op 19 en 20 april 2016 verzamelden in Barcelona fabrikanten, importeurs, eindgebruikers, adviseurs en beleidsverantwoordelijken voor twee intensieve dagen van presentaties, casestudy’s en rondetafelgesprek-ken rond natuurlijke koelmiddelen, aangevuld met netwerkmomenten en een minibeurs. Met 340 deel-nemers was het de grootste ATMOsphere Europe ooit. Besluit na de tweedaagse: natuurlijke koudemiddelen hebben de toekomst, waarbij vooral de opmars van CO2 spectaculair oogt. D o o r r u D y g u n s t

We hebben een on-gelooflijk lange lijst referentieprojecten met natuurlijke koel-middelen nodig. Klara Skacanova, Shecco

19

cool&comfort

[ c o n g r e s ]

van alle HFK’s die ooit geproduceerd werden, zitten nu in de atmosfeer. Kleine lekkages wegen op termijn door. Dat de Europese politici het probleem erkennen, is een belangrijke stap voor-waarts. Maar Europa zal het probleem niet alleen oplossen. Onderzoek wijst uit dat in Europa ongeveer 15 à 20% van alle R404A lekt. Dat is veel, maar wereldwijd lekt ongeveer 30% van alle R22. Opleidingen en certificeringen kun-nen de lekkages met enkele procenten terugdringen, maar om tot een echte verbetering te komen, moeten minder schadelijke koelgassen worden gebruikt.Dat een belasting op schadelijke koel-gassen helpt, wordt in Spanje bewe-zen. Oorspronkelijk dacht de overheid aan een milieubelasting van 20 euro per ton CO2-equivalent. Uiteindelijk werd in 2014 een belasting van 6 euro per ton CO2-equivalent ingevoerd, in 2015 en 2016 bedraagt de belasting voor koelgassen gebruikt voor bijvul-len 13 euro per ton CO2-equivalent. Hoe kleiner de lekkage, hoe lager de belasting. “Deze maatregel heeft geleid tot een vermindering met 300% van de bijvullingen sinds de belasting bestaat”, legt Guillermo Martinez Lopez van de Spaanse overheidsdienst voor klimaatverandering uit. “Sectoren als retail en transport protesteren, maar de regering is vastbesloten om de belasting aan te houden, want ze is

een spectaculair succes om de uitstoot van broeikasgassen te beperken. Vakmanschap wordt beloond en de markt krijgt een financiële prikkel in de richting van koelgassen met een laag GWP.” Spanje is trouwens niet het enige Europese land dat met een be-lastingsysteem de strijd aanbindt met F-gassen. Zo is in Noorwegen de mili-eubelasting gekoppeld aan het GWP, waardoor de kostprijs van sommige koelgassen spectaculair steeg (R134a verdrievoudigd, R410A verviervoudigd en R507 zelfs verzesvoudigd).

kennis delenDe retailsector was sterk vertegen-woordigd op ATMOsphere Europe. Verschillende winkelketens, zoals Aldi, Carrefour, Colruyt, Delhaize, Marks & Spencer, Metro en Sainsbury’s, stuur-den medewerkers. Een van de voor-naamste problemen waarmee deze groepen worden geconfronteerd, is hun wereldwijde aanwezigheid in ver-schillende klimaatzones. Een uniforme oplossing bestaat niet, maar tijdens het event leerden ze van elkaar.Projectengineer Collin Bootsveld ver-telde het verhaal van Colruyt in België. “Eind 2015 hebben we beslist om in al onze Belgische voedingswinkels koel-installaties met natuurlijk propaangas te plaatsen. Over hun totale levensduur stoten die 90% minder broeikasgas uit dan klassieke installaties met een synthetische koelmiddel. Ons pro-paansysteem bevat tot 30 keer minder koudemiddel, waarvan er bovendien bijna niets verloren gaat door lekkage. Het weinige propaan dat toch vrijkomt, is 1.000 keer minder schadelijk voor de atmosfeer dan synthetisch koude-middel. Op termijn willen we alle 360 Belgische winkels van Colruyt, OKay en Bio-Planet uitrusten met propaan-

koeling. Vanaf midden 2016 doen we dat in de nieuwe winkels, vanaf 2017 beginnen we ook de oude koelinstalla-ties in bestaande winkels te vervangen. Zo hopen we tegen eind 2020 een 90-tal winkels om te schakelen. Als de operatie afgerond is, zal onze totale broeikasgasuitstoot in België met 10% verminderd zijn. Bovendien gaan we op termijn de warmte die de instal-laties produceren, recupereren voor de winkelverwarming.”Ook bij Delhaize Belgium is duurzaam-heid een voortdurend aandachtspunt. Sommige maatregelen boezemen wat vrees in, uit schrik voor de reactie van de consument, maar die reageert volwassen. “Neem de glazen deuren op onze koelmeubelen”, vertelt David Schalenbourg. “Eerst vreesden we een daling van de verkoop doordat de pro-ducten minder toegankelijk zijn, maar de consument antwoordde laconiek dat er toch ook een deur op zijn ijskast staat. Maar de supermarkten zitten in een moeilijke positie. We zijn eindge-bruiker, maar moeten de kosten door-rekenen aan onze klanten en dreigen hierdoor marktaandeel te verliezen. Een moeilijke evenwichtsoefening tus-sen economie en ecologie.”

I www.atmo.org

Duurzaamheid is een voort-durend aandachtspunt voor Delhaize Belgium. David Schalenbourg, Delhaize Belgium

Europa leidt nog altijd de dans van natuurlijke koudemiddelen. Marc Chasserot, CEO van Shecco

cool&comfort

20

langzame maar constante groei“Onze meetings volgen dezelfde trend als de Europese warmtepompsector, namelijk een langzame maar constante groei”, opende Martin Forsén, voorzit-ter EHPA, het Heat Pump Forum in het Yacht de Paris aan de oevers van de Seine. De keuze voor Parijs mag niet verwonderen, want Frankrijk is een van de grootste warmtepompmarkten in Europa. “Wat houdt vandaag de groei van de warmtepompmarkt tegen? Er wordt hardop gefluisterd dat de over-heid meer inspanningen moet leveren, maar is dat wel zo? Als je alle maatrege-len op een rijtje zet, dan bestaan er nu al veel verplichtingen die inzetten op duurzaamheid en energie-efficiëntie. We moeten dus beginnen met onze warmtepompen op een positieve manier onder de aandacht te brengen en inzetten op de individuele en col-lectieve voordelen.”

Martin Forsén schetste de situatie in zijn thuisland Zweden. Daar beschikt meer dan de helft van de particuliere woningen over een warmtepomp. Een bouwheer stelt zich niet meer de vraag of er een warmtepomp komt, maar wel welk type gekozen moet worden. Dit heeft in Zweden de voorbije 40 jaar gezorgd voor meer dan 90% minder stookolieverbruik voor verwarming en

sanitair warm water. Nog een ander opmerkelijk getal: de CO2-uitstoot veroorzaakt door verwarming in residentiële gebouwen is de voorbije 25 jaar met 85% gedaald. “In Zweden hebben we bewezen dat het kan, we hopen dus dat andere Europese landen de handschoen opnemen en dezelfde weg opgaan”, aldus Martin Forsén.

CoP21Kornelis Blok (Ecofys) blikte terug op de resultaten van de Klimaat-top in Parijs in (COP21). Het Akkoord van Parijs mag gerust als ambitieus worden omschreven en legt de basis

Op donderdag 19 mei 2016 organiseerde EHPA (Euro-pean Heat Pump Association) in Parijs de 9e editie van zijn Heat Pump Forum. Het werd een topeditie, niet al-leen omdat er met 181 inschrijvingen nooit eerder meer interesse bestond voor het event, maar zeker ook door de boeiende presentaties, onderhoudende discussiemo-menten en uitwisseling van ervaringen. D o o r r u D y g u n s t

Niet alle technieken zijn overal toepasbaar, maar door een verstandige combinatie worden de grootste energiewinsten behaald. Wim Boydens,

Universiteit Gent en Boydens

Engineering

EHpA optIMIStIScH EN StrIjdVAArdIG

cool&comfort

21

[ c o n g r e s ]

voor het beleid van de komende de-cennia. “De doelstelling is onder meer om de temperatuurstijging ruim onder 2°C t.o.v. de pre-industriële periode te houden en zelfs om na te streven om deze temperatuurstijging te beperken tot 1,5°C en om de transitie te maken naar een koolstofarme maatschappij. Verschillende generaties zullen de gevolgen van het Akkoord van Parijs dragen. Maar het allerbelangrijkste is wellicht dat het hier een bindend verdrag betreft met nationaal bepaalde bijdragen en evaluatiecycli.”Een vreemd eend in de bijt was Jean-François Gagné van het International Energy Agency. “We focussen niet op het klimaat maar op energie. We stellen de vraag hoe we kunnen verzekeren dat er betrouwbare en voldoende energie voorhanden is, maar uiteraard staat dit niet los van energie-efficiëntie en het gebruik van duurzame ener-gie. Energie die niet gevraagd wordt, moet niet geproduceerd worden. De energiesector beseft dat zijn rol zal evolueren van energielevering naar energieservice. Dit betekent meeden-ken met de eindgebruiker en samen oplossingen zoeken om tot energie-besparingen te komen. Verwarming, koeling en sanitair warm water zijn de grote energieverbruikers, hierop be-sparen moet onze aandacht opeisen.”

overtuigingProfessor Wim Boydens (Universiteit Gent en Boydens Engineering) is actief in de conceptualisering, het ontwerp en de controle van de technische installaties in middelgrote tot grote ge-bouwen en gaf de kijk van een ontwer-per. “Bij het ontwerp van een gebouw – waarbij energie-efficiëntie altijd een belangrijk aandachtspunt moet

vormen – is het noodzakelijk om te ver-trekken van de vraag: waarvoor zal het gebouw gebruikt worden? Kantoor-, hotel-, onderwijs- en commerciële ge-bouwen of woningen vragen allemaal een andere aanpak. Niet alle technie-ken zijn overal toepasbaar, maar door een verstandige combinatie worden de grootste energiewinsten behaald. Ik vind het daarom zeer belangrijk dat het onderwijs, onderzoeksinstellingen en de markt nauw samenwerken om dit doel te bereiken. Maar wat de al-lerbelangrijkste eigenschap blijft om dit te bereiken? Overtuiging! Tabel-len en berekeningen zijn mooi, maar onderschat de menselijke factor niet. Spreek met passie over energiebespa-ringen en duurzame oplossingen. Dit verhoogt de kans dat de eindgebruiker in het verhaal stapt, exponentieel.”Hoe ziet de Europese verwarmings-markt eruit en welke rol spelen warmte-pompen? Het waren twee vragen waarop Peter Jocic (NIBE) een antwoord gaf. “De 300.000 warmtepompen met een aankoopprijs tussen 10.000 en 25.000 euro vertegenwoordigen amper 5% van de verwarmingsmarkt. Biomassa en solar staan voor ongeveer 10%. Toestellen tussen 500 en 5.000

euro zoals gasboilers maken nog altijd 85% van de markt uit. De oplossing is dus simpel: als je het aandeel van de warmtepompen wil zien stijgen, dan moet dit met een concurrentiële aankoopprijs gebeuren. Een enorme uitdaging, want in een warmtepomp zit er toch wel een complexere technolo-gie dan in een mazoutketel of gasbran-der. Dus moeten we het op een andere manier benaderen. Hiervoor zijn er verschillende opties. Sluit meerdere huizen aan op één installatie, haal nog meer toepassingen uit je warmtepomp, zodat andere technieken overbodig worden, denk aan warmtepompen voor appartementsgebouwen, hybride oplossingen met biomassa, stookolie of aardgas bij renovatieprojecten.”

I www.ehpa.org

We moeten beginnen met onze warmtepompen op een positieve manier onder de aandacht te brengen en inzetten op de individuele en collec-tieve voordelen. Martin Forsén, voorzitter EHPA

Heat Pump City of the YearOp de vooravond van het Heat Pump Forum maakte EHPA de win-naar van de titel Heat Pump City of the Year 2016 bekend. Uit een 30-tal inzendingen selecteerde een expertenjury een shortlist van drie kandidaten. Daarna was het aan het publiek om zijn stem uit te brengen. De resultaten van de jury en het publiek werden samenge-bracht en als winnaar kwam Hylke uit Denemarken uit de bus. Het Fast Track Heat Pump Roll Out-project liet hiermee de twee andere genomineerde steden – Gilze (Nederland) en Seine-Saint-Denis (Frankrijk) – achter zich.

22

cool&comfort

“Veel partijen zijn betrokken bij het bouwtraject van projectbesluit tot opleve-

ring en gebruik”, vertelt dagvoorzitter Frank Agterberg, voorzitter van BodemenergieNL. “In het begin van dat traject zijn dat de opdrachtgever, de projectontwikkelaar, de architect en de adviseur. Daarna volgen ook nog de aannemer, de ontwerper en de installateur. Na oplevering spelen gebouweigenaar en gebruiker of huurder een rol. Elke investering moet van begin tot eind de keten door, terwijl vooral de gebruiker

de besparing op de – verlaagde – energierekening ervaart. Het is dus niet dezelfde partij die betaalt én geniet. Er is dus sprake van een ‘split incentive’ en dat heeft grote conse-quenties voor de systeemkeuze en het delen van lusten en lasten. Zeker bij bodemenergie met een relatief hoge investering is dit het geval.”

meedenkende huurderWillem Bosman, senior adviseur bij Deerns, gaf de visie vanuit duurzame projectontwikkeling aan de hand van vier projecten: een gerenoveerd hoogbouwkantoor, een renovatie van een kantoor uit de jaren 50, een nieuwbouwhotel en een nieuw-bouwlabo en -kantoor. Bij twee van de vier projecten was er telkens wel minstens één reden om niet voor bodemenergie te opteren. In het eerste geval had de installateur een zuiver onderhoudscontract, waardoor hij geen enkel financieel belang had in de exploitatie van de WKO en dus ook geen pleitbezorger was. Bij het kantoor uit de jaren 50 haakte de

bouwheer af op de zware investe-ringskosten voor bodemenergie, want het financiële voordeel kwam volledig op rekening van de huurder.“Elk project is anders”, vertelt Willem Bosman. “Verlies nooit uit het oog dat niet elke ontwikkelaar duur-zaamheidsambities koestert. Het mag niet toevallig zijn dat achter de vier projecten telkens Duitse investeerders schuilgaan. Nederland is momenteel bijzonder aantrekkelijk voor investeerders uit ons buurland. Maar bekommeren ze zich om ons leefmilieu? Niet echt. Er is echter een belangrijke rol weggelegd voor de meedenkende huurder, want dit leidt steevast tot positieve eindresultaten. Een niet te miskennen obstakel is de eigendomsstatus van WKO, waarover niet altijd duidelijkheid bestaat.”

inspireren en prikkelenHet gebouw als intelligente bron van energie was de interessante insteek van Willem Jan Landman, business-developer en architect bij Paul de ruiter Architects. “De eerste stap is het in balans brengen van de duurzaam-heidsambities, namelijk gezondheid, CO

2-emissie, innovatie, gebruiks-kwaliteit, esthetiek, energiestromen, omgeving, connectiviteit en levens-duur. Neem bijvoorbeeld de CO2-emissie. Kijk verder dan louter fossiele brandstoffen. Door wonen, werken,

VAN INSpIrAtIE tot INStALLAtIE

Op dinsdag 12 april 2016 organiseerde Bodemener-gieNL, de brancheorganisatie voor bedrijven en orga-nisaties die bezig zijn met bodemenergie, in Houten een themabijeenkomst onder de noemer ‘Kiezen voor duurzaam is kiezen voor bodemenergie’. De volledige bouwketen kreeg de kans om positieve en negatieve ervaringen met bodemenergie te delen. Vier boeiende presentaties met regelmatig een verrassende invals-hoek of prikkelende stelling leverden ruim voldoende stof op voor levendige discussies tussen sprekers en publiek. D o o r r u D y g u n s t

Weet dat niet elke ont-wikkelaar duurzaam-heidsambities koestert. Willem Bosman, senior

adviseur bij Deerns

23

cool&comfort

[ c o n g r e s ]

school, winkel en vrije tijd bij elkaar te brengen, beperk je het autogebruik, wat ook positief is voor de CO2- emissie. Innoveren en experimente-ren, dit is exact wat we hebben ge-daan bij de renovatie van ons eigen bedrijfspand in Amsterdam. Geen bodemenergie gebruiken zou hier dom zijn geweest. Je gooit je warmte en koude toch niet zomaar weg?”

“Ons architectenkantoor heeft het vorig jaar bijzonder goed gedaan. Het jaar werd afgesloten met puike cijfers. Is dat toe te schrijven aan onze duur-zaamheidsambities? Dat is wellicht een brug te ver, maar je kan evenmin ontkennen dat er een steeds grotere markt ontstaat voor duurzame oplos-singen in de bouw. Ga verder dan de ambities door te inspireren en te prik-kelen. Durf out of the box te denken. Zoek nieuwe toepassingen voor pro-

ven technology, zoals bodemenergie en betonkernactivering, om nog meer energiewinst te behalen.”

waar ging het fout?De kritische stem voor de toepassing van bodemenergie in woningbouw kwam van Bas van der Griendt, mana-ger MVO en Duurzame Ontwikkeling bij BPD. “Ik ben een bodemman pur sang, maar toch vind ik dat duurzame gebiedsontwikkeling veel te veel over milieu en energie gaat. De sociale kant van duurzaamheid wordt vaak vergeten. Denk bijvoorbeeld aan de identiteit en aantrekkelijkheid van een gebied of aan betrokkenheid van gebruikers. Een duurzaam gebied zit hem niet in de energieprestatie, maar in hoe mensen zich verbonden weten met een gebied. Van een duurzame ontwikkeling is sprake als je de drie P’s van People, Planet en Profit kunt verbinden met het begrip ‘ruimtelijke kwaliteit’. Want laat ons de vraag stel-len: waar is het fout gelopen met de gouden toekomst die bodemenergie werd toegeschreven?”Een van de oorzaken is de financiële crisis van 2009. “Veel geplande bouw-werken met toepassing van bodem-energie werden eerst uitgesteld en daarna definitief afgeblazen. Wat logisch is, want bodemenergie krijgt af te rekenen met andere duurzame oplossingen. De ontwikkeling gaat hard. Wie gisteren is vertrokken, wordt morgen bijgehaald door wie vandaag vertrekt. Daarnaast moeten we ook af van het geitenwollensok-ken betoog. Zeg tegen de bouwpar-tijen liever dat we niet afhankelijk willen zijn van Poetin in plaats van te vervallen in ‘het gaat slecht met het leefmilieu’.”

BreeamLambert den Dekker, adviseur bij DWA Installatie- en energieadvies, nam tot slot het woord namens DGBC (Dutch Green Building Council). “We streven naar een verduurzaming

van de bouw- en vastgoedmarkt door stimuleren, communiceren, inspireren, opleiden, verbinden en certificeren. Voor dit laatste hebben we BREEAM, een certificeringsprogramma met een integrale beoordeling en een meetbare duurzaamheidsprestatie. Dit gebeurt in negen categorieën, elk met een weging i.f.v. belangrijkheid: manage-ment, gezondheid & welzijn, energie, transport, afval, water, landgebruik & ecologie, materialen en vervuiling. Energie heeft met 19% de grootste weging. Maar bodemenergie gaat verder dan energie-efficiëntie en duur-zame energie, ze heeft ook invloed op prestatieborging (management) en koudemiddelen (vervuiling). Niet alle wegen leiden naar Rome, maar bodem- energie is een verstandige keuze om de BREAAM-score op te krikken.” I www.bodemenergie.nl

Waar is het fout gelopen met de gouden toekomst van bodemenergie? Bas van der Griendt, Manager MVO

en Duurzame Ontwikkeling bij BPD

Geen bodemenergie gebruiken bij de renovatie van ons bedrijfspand zou dom zijn geweest. Je gooit je warmte en koude toch niet zomaar weg? Willem Jan Landman, businessdeveloper en architect bij Paul de ruiter Architects

Bodemenergie is een verstandige keuze voor een uitstekende BREAAM-score.Lambert den Dekker, DGBC

24

cool&comfort

Hoever staat men?Het gegeven is bekend: in het kader van de strijd tegen de aardopwarming worden er beperkingen ingevoerd voor het GWP van koudemiddelen. Er is zowel een algemene boven-grens, als limieten voor het GWP van individuele stoffen. Deze grenzen worden systematisch verstrengd. Er zijn ruwweg twee manieren om onder de algemene bovengrens te blijven: enerzijds overschakelen op koudemiddelen met een laag GWP, anderzijds de hoeveelheid koudemiddel verminderen. Het geheel is een vrij ingewikkeld proces, met tal van wis-selwerkingen: EPEE heeft niet minder dan 20 subsectoren geïdentificeerd. Naarmate wordt overgeschakeld op koude-middelen met laag GWP in een sector, komt er ruimte vrij in andere sectoren. Er zal zich ook een markt ontwikkelen voor gerecyclede koudemiddelen. Dat maakt het allemaal moeilijk om het overzicht te bewaren. EPEE heeft daarvoor een instrument ontwikkeld: de gapometer. Het is een aanduiding voor de kloof (‘gap’ in het Engels) tussen hoever men staat, en waar men naartoe wil. De gapometer is gebaseerd op de berekeningsmethode die EPEE hanteerde om te bepalen of

het oorspronkelijke reductieplan in de F-gassenverordening wel realistisch was. Op basis van die ervaring besloot men dat de methode een grote voorspellende waarde heeft voor werkelijke marktbewegingen.Voor de horizon 2021 bepaalt EPEE krachtlijnen om de doelstellingen van de phasedown te bereiken. Een eerste opmerking is dat de vereiste daling groter is dan zou blijken uit de oorspronkelijke cijfers. Bij het bepalen van het start-niveau werd immers geen rekening gehouden met de import van koudemiddelen in voorgevulde toestellen, terwijl die toch een deel van de markt vertegenwoordigen. Die volumes, naar schatting goed voor 11 tot 12% van de totale quota, moeten nu in het afbouwscenario verrekend worden. Volgens de marktanalyse van de gapometer is de eerste prioriteit de commerciële koeling. Hier is de grootste winst in megaton CO2-equivalent te halen. Het gaat dan vooral om installaties op R404A. Dit koudemiddel heeft een zeer hoog GWP (3.260) en wordt zeer breed ingezet. Het effect van een vervanging is dus groot. Voor nieuwe installaties is het belangrijk dat er zo snel mo-gelijk wordt overgeschakeld op alternatieven met een laag GWP. In comfortairconditioning verwacht men dat R410A vervangen zal worden door R32 of HFO’s. Dat houdt wel een wijziging van de installatiepraktijk in, omdat deze alternatie-ven vaak ontvlambaar zijn (klasse A3 en A2L). Wat de bestaande installaties betreft, dringt een snelle retrofit van installaties op R404A zich op. Verder is lekdichtheid van groot belang. Tegen 2018 moet het gemiddelde lekvolume in commerciële koeling lager zijn dat 10%. Dit is een uitdaging voor gebruikers en installateurs.Ten slotte zal er een markt ontstaan voor gerecycled koude-middel, naarmate nieuwe koudemiddelen met hoog GWP van de markt verdwijnen, en bestaande installaties gemoderni-seerd worden. Volgens de voorspellingen van de gapometer zal het aandeel gerecycled koudemiddel in 2021 goed zijn voor 31% van het beschikbare quotum CO2-equivalent. Het spreekt vanzelf dat er ook hier marktstructuren opgezet zullen moeten worden voor de opvang en verwerking van koudemiddelen.

EpEE INtroducEErt GApoMEtEr oM VooruItGANG pHASEdoWN tE MoNItorEN

EPEE groepeert de industrie voor koeling, airconditioning en warmtepompen in Eu-ropa. De leden vertegenwoordigen een omzet van ongeveer 30 miljard euro en stellen meer dan 200.000 personen tewerk. De vereniging is begaan met de introductie van veilige en duurzame technieken, en ondersteunt de invoering van effectieve Europese regels. Een van de aspecten daarvan is de komende phasedown van F-gassen. Om meer helderheid daarrond te creëren, werd de ‘gapometer’ geïntroduceerd, een in-strument dat aangeeft waar men staat en wat er nog te doen valt om de doelstellingen qua F-gassen te halen. D o o r A l e x B A u m A n s

De koudemiddelsector beslaat tal van toepassingen en subsectoren, wat het niet makkelijk maakt om een overzicht te houden. (Bron grafieken: EPEE)

Commercial Refrig28.7%

Mobile AC14.8%

Non RAC13.3%

Stationary AC & HP23.0%

Industrial Refrig10.0%

Chillers & Hydro-HP

8.6%

Transport Refrig1.3%

Domes�c Refrig0.2%

Baseline Split (of 205 MT CO2)

• Small herme�c• Condensing units• Large pack systems

• Large A/C chillers• Small A/C chillers• Domes�c heat pumps• Commercial heat pumps

• Small/medium/large DX• Pumped/flooded• Process Chillers

• Cars and small vans• Other MAC (buses,

trains etc.)

• Foams• Aerosols (technical)• Aerosols (medical)• Fire protec�on• Solvents

• Small herme�c• Small/medium/large splits• VRF/Packaged

20 sub-sectors add granularity to

roadmap modelling

25

cool&comfort

[ f e d e r at I e ]

Kortom, de sector staat voor grote uitdagingen. Een ding is wel zeker: gezien de veranderingen die nodig zijn, moet men proactief optreden. Als men wacht tot de limietdata om actie te ondernemen, komt er nooit iets van terecht.

integrale aanpak gevraagdDat is slechts een van de uitdagingen waar de sector voor staat. Daarnaast is er de impact van de Ecodesign-richtlijn. Zo werd er recent een nieuwe categorie van kracht (EU 2015/1095: Process Chillers, Condensing Units, Professional Refrigeration) en zitten er andere reglementen in de pijplijn. Dat is een dubbele belasting voor de sector: ze moeten niet alleen nieuwe toestellen ontwerpen in functie van de nieuwe koudemiddelen met laag GWP, maar tegelijk ook rekening houden met Ecodesign-eisen.EPEE pleit in dit verband voor een geïntegreerde aanpak, waarbij men ook rekening houdt met de toepassing van een product. In zijn huidige vorm kijkt de Ecodesign-richtlijn zo goed als uitsluitend naar het energieverbruik van het toestel zelf. Dat is een eerste stap, maar dat is slechts een deel van het verhaal in HVAC. Hoe efficiënt een toestel ook is, het zal maar optimaal werken als het juist gedimensioneerd is, juist geïn-stalleerd en correct onderhouden. Aan al die aspecten gaat de Ecodesign-richtlijn voorbij.Nochtans is efficiëntie een cruciaal aspect in het energie-beleid van de EU. Het is als het ware de ‘eerste energiebron’ waarover we beschikken. De overschakeling op systemen met een hoger rendement zal dus een belangrijke bijdrage leveren tot het behalen van de milieudoelstellingen, ongeacht het aandeel van hernieuwbare energie in de mix. Daarbij vraagt EPEE dat het belang van koeling niet onderschat wordt. Nu gaat de meeste aandacht uit naar elektriciteit of verwarming.

Bestaande maatregelen uitvoerenDe weg naar meer efficiënte systemen loopt ook niet noodza-kelijk via nog meer nieuwe reglementen. Door de bestaande regels daadwerkelijk uit te voeren, komt men al een heel eind. Daarvoor is een robuust systeem van marktbewaking nodig, dat echter op dit ogenblik grotendeels ontbreekt. EPEE pleit voor afdoende controles, omdat de reglementen anders dode letter zullen blijven.Ten slotte mag men de vakman niet uit het oog verliezen. Uit-eindelijk is het zijn verantwoordelijkheid dat de regels worden uitgevoerd. Opleiding is hier van groot belang. De invoering van nieuwe koudemiddelen stelt aparte eisen: een aantal al-ternatieven zoals R290 of R32 vertegenwoordigen een hoger brandrisico. Installateurs moeten voldoende opgeleid zijn om deze middelen te behandelen.

I www.epeeglobal.org

Bij bestaande installaties wordt lekbeheersing van belang.

De phasedown uitgesplitst naar sectoren. Het rode gedeelte in de linkse balk vertegenwoordigt het extra volume koudemiddel in voorgevulde toestellen.

De drie krachtlijnen voor een phasedown: nieuwe installaties, bestaande installaties en recyclage van koudemiddelen.

Roadmap Scenario:

Cuts in MT CO2

NewEquipment

-36 -64

Existing Equipment

-30

-39

Reclaimed Refrigerant

-24

-20

Cuts in MT CO2

Roadmap Scenario:

-47

-15

-12

-51

-15

-15

-20

-14

ChillersTransport

Commercial Refrigera�on

Industrial Refrigera�onSACMobile AC

Non RAC

Existing Equipment

By 2018 we need average leakage from

commercial refrigeraon below 10%

26

cool&comfort

[ r e p o r ta g e ]

Clivet behoort tot de grootste Europese fabrikanten vanHVAC-apparatuur. Naast koud-

watermachines en warmtepompen is er een uitgebreide range van lucht-behandelingsapparatuur en aircondi-tioners. Energiezuinige oplossingen en moderne technieken staan centraal in het continue onderzoeks- en ontwikkelingsprogramma. De vol-ledige range van het merk wordt in Nederland door Airview Luchtbehan-deling BV uit Hendrik-Ido-Ambacht vertegenwoordigd.

duurzaam comfort“Clivet draagt haar visie uit als ‘Comfort for the Planet and the People’”, vertelt Joeri Giljam, Manager van Airview Luchtbehandeling. “Dit betekent ap-paratuur ontwikkelen die zich enerzijds onderscheidt door zijn energiezuinig-heid en duurzaamheid en die anderzijds gericht is op het bieden van een com-fortabel binnenklimaat in zowel tempe-ratuur als luchtkwaliteit. Clivet realiseert dit door ontwikkeling en design te

combineren met kwalitatieve compo-nenten en bewezen betrouwbaarheid. Enerzijds is er de kwaliteit van Clivet en anderzijds de service, de vakken-nis, de ervaring en het meedenkend vermogen van Airview Luchtbehande-ling. Hierdoor zijn we overtuigd dat we de koeltechnische installatiebedrijven naar best vermogen kunnen bijstaan om hun projecten uit te voeren.”

nieuwe generatie rooftopunitsClivet heeft een sterke reputatie opgebouwd met de productrange rooftopunits. Het marktaandeel in thuisland Italië is al jaren groot, maar ook in de andere landen is het succes groot. Tijdens Mostra Convegno Expo-comfort introduceerde de fabrikant de nieuwste generatie rooftopunits. Euro-pese units voor het Europese klimaat vormen een sterk begin om tot hoge rendementen te komen. Zo heeft Clivet oplossingen waarbij de aangevoerde luchthoeveelheid wordt aangepast met behoud van koelvermogen. Het

binnenklimaat blijft gezond, maar er wordt tegelijk geen overbodige energie verbruikt. Een duidelijk voorbeeld van energiezuinigheid in combinatie met gebruikerscomfort.

koudwatermachines en warmte-pompen met invertertechnologieDit engagement blijkt ook uit de toepassing van multiscrolltechnologie in zowel de rooftops als in de koudwa-termachines en warmtepompen. Zo werd eveneens de nieuwste generatie koudwatermachines en warmtepom-pen met invertercompressoren voor machines tot 130 kW geïntroduceerd. Ze zijn speciaal ontworpen voor een optimale werking in deellast en dus erg geschikt voor onze regio.Naast de producten vormen ook de ser-vice en aftersales belangrijke aspecten. Zo biedt Airview twee jaar garantie op de productrange van Clivet. Het verder uitbreiden van de garantie behoort bovendien tot de mogelijkheden. Bij deze garantieverlenging zorgt Airview Luchtbehandeling voor het periodieke onderhoud aan de machine, waarbij de installateur zelf de binnenunits en het waterzijdige traject onderhoudt. “Wij geloven erin dat de samenwer-king tussen installateur en leverancier steeds belangrijker wordt, om de eindgebruiker te allen tijde de garanties met betrekking tot energiezuinigheid, duurzaamheid en optimaal comfort te kunnen bieden”, besluit Joeri Giljam. I www.airview.nl

cLIVEt FocuSt op EuropESE MArKt

Tijdens de afgelopen editie van Mostra Convegno Expocomfort was Clivet een opvallende deelnemer. De Italiaanse fabrikant speelde een thuiswedstrijd en dus zette het PR-team net iets meer de zeilen bij om er een geslaagd event van te maken. Echt moeilijk was dat niet, want de maanden ervoor had ook de R&D-afdeling extra uren gedraaid om de internationale markt op enkele boeiende noviteiten te trakteren. D o o r r u D y g u n s t

De inverter-compressor van de warmtepomp WSAN-XIN zorgt voor een optimale werking in deellast.

combineren met kwalitatieve compo-

cool&comfort

27

MET GECERTIFICEERDE PERFORMANTIE VAN DE KOELTOREN LEG JE ALTIJD DE BESTE KAART.

Het “Eurovent Certifi ed Performance” programma voor KOELTORENS is nieuw in de Europese HVAC&R sector. Door toepassing van de Eurovent Rating Standard 9C/001 speelt dit programma in op de Eco-design regelgevingen die zich richt op energie-effi ciënt ontwerpen van gebouwen.

De KOELTOREN certificering wordt actief gesteund door de deelnemende fabrikanten:

NEEM EEN VERSTANDIG BESLUIT EN BEREIK OPTIMALE SYSTEEMPRESTATIES MET DE LAAGSTE CO2-VOETAFDRUK.

Eurovent Certita Certification, een toonaangevende Europese onafhankelijke certificeringsorganisatie in Binnenklimaat – Ventilatie & Luchtkwaliteit – Koeling & Koudeketen.

www.eurovent-certifi cation.comBekijk de thermische performantie online

Getty Images ©JuSun

28

cool&comfort

Het gaat hard bij Linum Europe. Door de continue zoektocht naar nieuwe en complemen-

taire producten waardoor de service naar de professionele installateur steeds opnieuw kan worden verbe-terd, gaat ook het productgamma in stijgende lijn. Dat merk je ook aan de catalogus. Enkele jaren geleden volstonden 36 pagina’s om het HVAC-Servicegamma voor te stellen, dit jaar is de catalogus quasi verdubbeld naar 60 pagina’s. Robbie Naessens: “Linum Europe is het voorbije decennium gegroeid van een lokale speler naar een bedrijf met 80 medewerkers actief in België, Duitsland, Frankrijk

en Nederland. De basis van de groei is ongetwijfeld de service en flexibiliteit naar onze klanten. Naast onze rol van distributeur zijn we ook langetermijn-partner van heel wat gerenommeer-de merken én zijn we tegelijk ook fabrikant van producten onder eigen merknaam. Onze adviseurs worden permanent bijgeschoold en bezoe-ken de fabrieken waar de producten uit ons gamma worden gemaakt, zodat ze de vereiste competentie bezitten om de projecten van onze klanten te begeleiden en tot een goed einde te brengen.”

Big foot systemsIn de jongste versie van de catalogus zijn enkele opmerkelijke nieuwko-mers én aanvullingen van bestaande merken. Een klassieker blijft Big Foot Systems, een uiterst eenvoudig maar zeer praktisch warm gegalvani-seerd kader op voeten voor gebruik op vlakke of licht hellende daken. Doordat het frame op de werf wordt gemonteerd, is er geen speciaal transport, hoogtewerker of wachttijd nodig om het frame op zijn plaats te

krijgen. Onder het frame worden Big Foot-stelpoten geplaatst, die door het gebruik van een draadstang tot op de millimeter worden afgesteld, zodat de unit perfect waterpas staat. Onder de nylon voeten kunnen rub-beren anti-vibratiematten worden geplaatst die een storend effect in het gebouw uitsluiten. Maar het belang-rijkste blijft toch dat buitenunit op de best mogelijke manier op het dak wordt geplaatst, en dit zonder dat er één verankering met het dak wordt gemaakt. Met Big Foot moet je dus op geen enkel punt de waterdichte dakbedekking doorboren.Dat Linum Europe inzet op service en advies wordt perfect geïllustreerd met deze Big Foot Systems. “Bij Linum Europe houden we een strategische voorraad standaard componenten en accessoires aan, waarmee we de bestelde configuraties zelf kunnen ontwerpen in plaats dat dit in de fabriek moet gebeuren. Dit levert een enorme tijdwinst op, waardoor maat-werk uit onze voorraad kan worden geleverd. Bovendien is het maatwerk tegen een zeer concurrentiële prijs.

Linum Europe, distri-buteur en fabrikant met hoofdkantoor in Kuurne (België) en vestigingen in vier landen, heeft zijn nieuwe HVAC-Service-catalogus uitgebracht. “Een must-have voor iedere HVAC-vakman, maar onze catalogus mag evenmin ontbre-ken op de werktafel van installatiebedrijven die onder meer actief zijn in de horeca of grootkeukens in zorgcentra of open-bare instellingen”, vertelt Robbie Naessens, mar-ketingmanager bij Linum Europe. D o o r r u D y g u n s t

NIEuWE HVAc-SErVIcE-cAtALoGuS LINuM

Naast distributeur is Linum Europe ook lange-termijnpartner van heel wat gerenommeerde merken én zijn we tegelijk ook fabrikant van producten onder eigen merknaam. Robbie Naessens, marketingmanager Linum Europe

29

cool&comfort

[ r e p o r ta g e ]

Dit verstaan we bij Linum Europe on-der service. Samen met onze partners zitten we rond de tafel en zoeken we oplossingen. Er worden geen regionale vertegenwoordigers de baan opge-stuurd met een dikke catalogus, maar we zijn op de markt aanwezig met pro-ductspecialisten. Een fundamenteel verschil, want dankzij hun uitgebreide kennis en correcte informatie over een specifieke productgroep kunnen ze de klant met raad en daad ondersteunen bij een project. De menselijke factor blijft zeer belangrijk, zeker binnen een familiebedrijf.”

scorpion ClimateNog specifiek voor de HVAC-sector is Scorpion Climate, een gamma reinigingsmiddelen voor airco’s en koelinstallaties (reinigingsmiddel voor condensor, verdamper- of conden-satie-opvangschotels, universeel reinigingsmiddel, desinfecteermiddel voor verdamper, reinigingsmiddel voor kunststof omkasting, geurelimi-nator, lekdetector, reinigingspistool, ijsmachinereiniger). Alles met de ver-eiste certificaten conform de nieuwste EU-wetgeving EU 528/2012.

aspen PumpsOok nieuw in deze editie zijn de Aspen Pumps, een volledig gamma condens-waterpompen voor alle toepassingen in airconditioning, ontvochtiging, koeling en bevochtiging. Speci-ale aandacht hierbij voor de Aspen Silent+ Mini Lime-pompen, een totale

systeembenadering om een écht stil systeem te verkrijgen. Perfect voor kantoren en vergaderzalen.

Zip-ClipVan Zip-Clip ten slotte zijn er de nieuwe kabelophangsystemen voor een tijdbesparende ophanging van ronde en rechthoekige luchtkanalen, ventiloconvectoren, airco’s, koelcel-len, armaturen, kabelgoten, enz. Deze unieke draadophangsystemen voor de HVAC combineren safety, speed en suspension. De korte installatietijd vermindert de arbeidskosten. Vervoer en versnijden zijn al even eenvoudig: door het geringe gewicht en de compactheid neem je het overal mee, en met een snijtang knip je de nodige lengtes, zonder verlies. Dankzij het sleutelvrije vrijlatingssysteem wordt de lengte aangepast. Een ander voor-deel is het verminderen van vibraties. Klassieke draadstangen absorberen ongeveer 50% van de vibraties, terwijl de Zip-Clip-staalkabelophangsyste-men meer dan 75% van de vibraties absorberen.

HvaC en meer…Zowel binnen de HVAC-afdeling als binnen de andere afdelingen van Linum Europe worden onder eigen merknaam nieuwe producten ont-wikkeld. Neem bijvoorbeeld Linum LN650, een flexibel en innoverend stockagesysteem van verzinkte rekstellingen met modulaire elemen-ten voor droge opslag. De voorde-

len zijn een eenvoudige montage, uitstekende stabiliteit en een groot draagvermogen. Van Lineoplus is er de Restore Cleaner voor het vernieu-wen van geoxideerde oppervlakken. Met deze dieptereiniger pak je de invloed van zure regen, zeelucht, fijn stof, e.d. aan. Bovendien is het product 100% biologisch afbreekbaar en onschadelijk voor mens en milieu. Of ook nog de deurdichtingen voor koel- en vriescellen en meubelen van Gasket@Line. Via www.gasketline.eu kan de installateur die nu ook gemak-kelijk zelf berekenen en bestellen.

I www.linum.eu

I www.gasketline.eu

Scorpion Climate Aspen Pumps

Linum LN650

Zip-Clip

Magneetventi elenRegelventi elenTerugslagkleppenAirpurgersHandafsluiters

Kogelkranen voor wateren koudedragers

Natuurlijk de beste oplossing

Koelproces onder controle!

+31 (0)345 68 15 49, info@wijbenga.nl, www.wijbenga.nl

31

cool&comfort

[ r e p o r ta g e ]

Het hoofddoel van de F-gasregel-geving is het verminderen van de uitstoot van broeikasgassen

om de wereldwijde klimaatveranderin-gen te beperken tot een stijging van de temperatuur met 2°C en op die manier de ongewenste effecten op het klimaat te voorkomen. Het uitfaseringsscenario voor het gebruik van HFK’s heeft een grote invloed op de koelingsindustrie.Naast de begrenzing van de globale hoeveelheid HFK-koudemiddelen die de producenten en importeurs op de markt mogen brengen, werden er nog andere beperkingen ingevoerd. Hij gaat bijvoorbeeld om het verbod om een koudemiddel te gebruiken met een GWP hoger dan 2.500 voor nieuwe koel-installaties voor commercieel gebruik vanaf 1 januari 2020.

de impact van quotaOp 1 januari 2018 zal de hoeveelheid HFK-koudemiddelen uitgedrukt in ton CO2 die op de EU-markt mag worden gebracht, 37% lager liggen dan de toegestane hoeveelheid in 2015. Om tot deze belangrijke vermindering te komen en de invoering van de quota te respecteren, zullen de producenten opteren voor de invoer van koudemid-delen met een laag GWP. Het volgende voorbeeld geeft deze situatie weer. Als een producent-importeur 100 kg R-404A met een GWP van 3.922 op de markt brengt, verbruikt hij 392,2 ton CO2-equivalent van zijn quotum. Als hij een koudemiddel met een lager

R-407F en R-448A (Solstice N40) werden goedgekeurd door veel fabrikanten en constructeurs en zorgen ervoor dat er op efficiënte wijze antwoord wordt ge-boden op de problematiek van R-404A. R-407F (Performax LT), dat in 2011 werd gelanceerd, leverde al de nodige bewij-zen op het terrein en haar makkelijke en snelle invoering is naar de wens van de installateurs. R-448A (Solstice N40) heeft een zeer laag GWP van slechts 1.387. Kiezen voor R-448A betekent: • een vermindering met 65% van de CO2-footprint in vergelijking met R-404A;• een beperking van de exploitatiekosten;• een betere energetische efficiëntie;• een verbetering van de koudeproductie.

Climalife begeleidt installateurs in de overgang naar koudemiddelen met een lager GWP en biedt een globaal scala aan oplossingen. Om hen te helpen, staat er hen een groot aantal tools ter beschikking: dienst thermodynamische modellering, applicatie F-Gas Solutions, technische informatiebijeenkomsten… I www.climalife.dehon.com

F-GASrEGELGEVING: dE SItuAtIE VAN r-404A oNdEr dE LoEp GENoMEN

De nieuwe F-gasregelgeving die op 1 januari 2015 van kracht is geworden, is een stimulans voor belangrijke veranderingen in de komende jaren voor de professio-nals in de sectoren koeling, airconditioning en warmte-pompen. Dit artikel focust op de impact van de regel-geving op het gebruik van R-404A.

GWP op de markt brengt, zoals R-448A met een GWP van 1.387, verbruikt hij slechts 138,7 ton CO2-equivalent. De beschikbaarheid van koudemiddelen met een hoog GWP, zoals R-404A of R-507A, zal dus wel degelijk worden ingeperkt. Dat betekent eveneens een sterke stijging van de prijs van deze producten.

r-404a onder de loepVandaag is R-404A het meest ge-bruikte koudemiddel in commerciële koelinstallaties. Het is van het groot-ste belang zich bewust te zijn van deze uitdagingen om de bestaande installaties duurzaam te maken. Vanaf vandaag moet men overwegen om de installaties te retrofitten en dat voordat de onderhoudskosten stijgen en de beschikbaarheidsproblemen zich stel-len. Daarnaast moet men oplossingen voorstellen in overeenstemming met de F-gasregelgeving voor de nieuwe systemen.Vervangproducten met een laag GWP (50% minder in vergelijking met R-404A) zijn beschikbaar op de markt.

Uitfaseren CO2-equivalentie

32

cool&comfort

[ p r o j e c t]

“Wij volgen de evolutie van koudemiddelen op de voet. We raden in het

bijzonder de natuurlijke koudemidde-len en indirecte systemen (ammoniak + glycolwater) aan voor de industriële processen, maar de keuze van de oplos-sing wordt vooral gemaakt in functie van de installatiecriteria en het budget van de eindklant”, vertelt G. Struvay, verantwoordelijke koeling.Sinds 1963 produceert en commercia-liseert het familiebedrijf Detry een uit-gebreid gamma vleeswaren onder haar belangrijkste merk Aubel. Dit merk is erg bekend bij de Belgische consument en neemt de tweede plaats in op de Belgische markt voor selfservice vlees-waren in de supermarkt. In het kader van de reorganisatie van de hoofdves-tiging van Aubel, besloot Detry om een autonoom deel van haar vleeswaren-productie te decentraliseren en onder te brengen in een gebouw op enkele kilometers van Herve. Deze vestiging moest volledig worden opgebouwd op de nieuwe oppervlakte van 2.500 m².

solstice n40: een duurzame oplossing conform f-gasOm te beantwoorden aan de verwach-tingen van zijn klant en het budget te respecteren, koos het bedrijf Hen-kens voor een systeem met directe expansie met het nieuwe koudemid-del Solstice N40 met een laag GWP (1.387). Solstice N40 (R-448A) wordt verdeeld door Climalife en is een uit-stekende oplossing in het kader van de geldende regelgeving. “Vandaag is dit een belangrijk criterium. We kun-nen geen tussenoplossing voorstellen, we moeten rekening houden met de F-gaswetgeving. De klant vertrouwt op ons en het is onze plicht om te kiezen voor een koudemiddel van de

toekomst”, benadrukt J. Toussaint, ver-antwoordelijke voor het onderhoud. De keuze viel dus op een positieve centrale van het merk REFRA met een vermogen van 250 kW die bestaat uit vier Bitzer-compressors van het type 4FE28Y40P met een Searle-luchtcon-densator voor een werkingstempera-tuur tussen -7°C en +40°C. Een Carel-regelstysteem met frequentievariatoren van Danfoss en mechanische Danfoss-drukregelaars R-407F/R407A werden geïnstalleerd. De centrale voedt 15 werkateliers, vanaf de ontvangst van de waren tot de berei-ding van de producten, hun verwerking, de bakwijze, de koeling van het gekookte vlees voor de verpakkingsfasen, de opslag en de verzending. De ateliers zijn allemaal uitgerust met KUBA-verdampers en de omgevingstemperatuur varieert tussen +2°C en +10°C. De koelinstallatie is gevuld met 420 kg R-448A.

resultaat: een makkelijke en efficiënte installatieHet koelsysteem is operationeel sinds oktober 2015. Voor Henkens Frères, dat verantwoordelijk was voor de realisatie van het nieuwe systeem, maar ook voor het gedeelte verwarming en perslucht, betekende dit project meer dan 4.500 werkuren voor de technici. “Het gebruik van Solstice N40 bracht geen proble-men met zich mee, zelfs niet op het niveau van de oververhittingsregeling, waar we voor vreesden. Er waren geen problemen met het terugstromen van olie, we vonden snel de gepaste aan-pak”, legt J. Toussaint uit.

I www.henkens-freres.be

I www.climalife.dehon.com

HENKENS FrèrES NV KooS Voor SoLStIcE N40 Voor EEN NIEuWE INduStrIëLE procESINStALLAtIE

Henkens Frères is een polyvalent bedrijf met een sterk gewaar-deerde ervaring op verschillende domeinen: koeling, thermische uitrustingen en industriële koudetechniek. Voor de voedsel-verwerkende sector begeleidde het in Henri-Chapelle (België) gelegen bedrijf zijn klant Detry in de keuze van een innovatieve en duurzame oplossing voor het nieuwe koelsysteem.

In het kader van de F-gasregelgeving moeten we onze klanten een oplossing op lange termijn aanbieden, waarbij we rekening houden met hun budget. R-448A beantwoordde aan onze verwachtingen met een makkelijke uitvoering. G. Struvay, verantwoordelijke koeling bij Henkens Frères nv

www.aircon.panasonic.euwww.panasonicproclub.com

PANASONIC AQUAREAVOOR ALS HET ÉCHT KOUD IS!

PANASONIC AQUAREA BIEDT COMFORT OOK ALS HET ÉCHT KOUD IS

• Volledige capaciteit tot -15°C• Voor iedere toepassing een toestel• Smart grid ready • Energieneutraal bouwen

70371-0 Advertentie airconditioning PACi en of VRF_Definitief_286x138mm.indd 2 30-10-15 07:26

© 1

6.00

7

HVAC

HVACSERVICE

• Big Foot frames & structuren• Muur- en vloersteunen• Montagekanalen• Reinigingsmiddelen• Zip Clip kabelophangsystemen

• Condenswaterpompen• Werkschakelaars• Drainpipes• Dakdoorvoeren• Leidingdragers

c: 100m: 65y: 0k: 0

Linum Europe, totaalaanbod voor de innovatieve vakman

HVAC/R montage- en service toebehoren voor installateurs, constructeurs, fabrikanten ende gespecialiseerde vakhandel. Sinds 1983.

Vraag uw E-Shop login

LINUM EUROPE BVOosterparkweg 35 H, 2985 SX Ridderkerk

T: 0180-463588 • F: 0180-463569 • info-nl@linum.eu www.linum.eu • www.rackline.eu • www.gasketline.eu

Nieuwe HVAC

gids 2016 !

Vraag uw exemplaar

16.007 Pub C&C 2016 linum hvac service.indd 1 26/01/2016 10:53:21

34

cool&comfort

Wetterskip Fryslân heeft een dubbele opdracht: schoon water én droge voeten in

de provincie Fryslân en het Groninger Westerkwartier verzekeren. Hiervoor wordt het water op peil gehouden in sloten, vaarten en kanalen om droogte en wateroverlast tegen te gaan. Ook wordt het afvalwater van huishoudens en bedrijven gezuiverd in 28 rioolwater-zuiveringsinstallaties en worden dijken, kaden en oevers beheerd en bewaakt.

energieneutraalDe renovatie van het hoofdkantoor van het Wetterskip Fryslân in Leeuwarden is van de hand van Dorenbos Archi-tekten Gytsjerk, een kantoor dat zich toelegt op duurzaamheid. Doelstelling

is dat na de renovatie het gebouw zo slim met energie zal omgaan dat er per saldo geen energiekosten zullen zijn. Het nieuwe interieurontwerp faciliteert de specifieke werkprocessen van het Wetterskip Fryslân en biedt plaats aan meer medewerkers in het hoofdkantoor. Bij het ontwerp van de werkomgeving stond de gebruiker centraal. Er is een gezonde en inspirerende omgeving ontstaan die interactie, ontmoeting en een goede samenwerking tussen werk-nemers stimuleert. Naast de renovatie van het hoofdkantoor wordt er tegelijk een nieuwe werkplaats gebouwd waarin het bestaande handhavingsgebouw wordt geïntegreerd om tot een samen-hangend geheel te komen. De Firma Pranger-Rosier Installaties uit Dokkum

is hierin verantwoordelijk voor de totale werktuigbouwkundige installaties. Aan de renovatie met nieuwbouw hangt een prijskaartje van 12,6 miljoen euro.“Het moderne werken betekent dat je bijzondere aandacht moet hebben voor de luchtbehandeling”, vertelt Jan Boon, projectleider WTB bij Pranger-Rosier Installaties. “Comfort in een kantoor-gebouw betekent niet alleen streng toezien op de juiste binnentempera-tuur en luchtvochtigheid, maar ook op voldoende aanvoer van verse buitenlucht. Het gebouw wordt energieneutraal. Om dit te bereiken, wordt geïnvesteerd in iso-latie, warmtepomptechnologie, ventilatie, warmteterugwinning en de productie van elektriciteit met zonnepanelen. Met de verduurzaming voldoet Wetterskip Frys-lân aan de afspraken die de overheden hebben gemaakt over energiebesparing.”

warmtepomp en waterkoelmachineTwee verschillende types Western Airconditioning-koelmachines vormen de duurzame én energie-efficiënte oplos-sing om de binnentemperatuur van de kantoren, technische ruimtes, laborato-rium en werkplaatsen te controleren. Voor koeling is gekozen voor de lucht-gekoelde waterkoelmachine KAPPA REV LGW 37.2 voor buitenopstelling met koel-vermogen 379 kW. Water wordt gekoeld van 20°C naar 12°C bij een buitenlucht-

Als een maatschappij die natuurbehoud en duurzaam-heid hoog in het vaandel voert zijn kantoor renoveert, dan mag je er donder op zeggen dat er milieuvriende-lijke oplossingen worden gekozen. Maar bij Wetterskip Fryslân lag de uitdaging nog een stuk hoger, want met een belangrijk laboratorium in een bijgebouw was dit project toch nog iets anders dan een standaard kantoor-gebouw. Voor optimale energie-efficiëntie en betrouw-baarheid zorgen de waterkoelmachines en warmte-pompen van Western Airconditioning uit Hoevelaken. D o o r r u D y g u n s t

VErduurzAMING KANtoorGEBouW MEt WEStErN AIrcoNdItIoNING

[ p r o j e c t ]

35

cool&comfort

temperatuur van 32°C en de unit is standaard geschikt voor een intrede-temperatuur van de condensorlucht tussen 45°C en -10°C.“Deze luchtgekoelde waterkoelmachine is ontworpen en geoptimaliseerd voor het koudemiddel R1234ze”, aldus Arnoud Kerkhove, accountmanager bij Western Airconditioning, de importeur van Blue Box voor Nederland. “R1234ze is een synthetische HFO die bestaat uit waterstof en fluor met ODP-waarde 0 en GWP 6. Onze waterkoelmachines KAPPA REV LGW worden modulair opgebouwd en zijn beschikbaar met koelvermogens van 245 tot 1.230 kW met het koudemid-del R1234ze. Deze toestellen zijn uiterst performant en energiezuinig. De unit valt qua energieverbruik in de Eurovent-klasse A en kan optioneel worden voor-zien van een pomp en buffervatmodule. Standaard is er per koudemiddelcircuit een semi-hermetische schroefcompres-sor met zuiggasafsluiter voorzien, hier bij Wetterskip Fryslân zijn dat er twee. Voor die situaties waarin het geluidsniveau van belang is, kan gekozen worden voor een ‘low noise’ of een ‘super low noise’ uitvoering.”Voor het optimaliseren van de efficiëntie is er gekozen voor ‘microchannel’ con-densors. Western Airconditioning levert deze condensors met een be-schermende E-coating. De E-coating is een elektrostatisch aangebrachte, geheel dekkende beschermlaag. Vermits koudemiddel R1234ze in de categorie licht ontvlambaar valt, is bij deze range bijzondere aandacht besteed aan goede lekdetectie. Zo wordt het compressor-compartiment mechanisch geventileerd en zijn de magneetkleppen buiten dit compartiment geplaatst. De condensor-ventilatoren zijn uitgerust met ener-giebesparende laagtoerental axiaal EC-motoren. “De ‘Shell & Tube’-verdamper is voorzien van een thermische isolatie, antivriesbescherming en stromings-

schakelaar. Rubberen trillingdempers tussen de unit en het frame beperken de vibraties. Met labo’s onder het dak was dit bij Wetterskip Fryslân een voorwaar-de”, legt Arnoud Kerkhove uit.

geothermieBij de verduurzaming van het kantoor-gebouw is voor de verwarming gekozen voor een water-waterwarmtepomp TETRIS W.OH 17.2 met verwarmings-vermogen 151 kW voor binnenopstelling en niet omkeerbaar. De watergekoelde waterkoelmachine kan water verwar-men van 38°C naar 45°C bij een water-glycoltraject van de verdamper van 4°C naar 0°C. Arnoud Kerkhove: “De TETRIS W-warmtepompen onderscheiden zich door de combinatie van rendement, capaciteitsrange en diverse uitvoeringen. De range is leverbaar in 31 bouwgroot-tes en 6 verschillende uitvoeringen met capaciteiten van 38 tot en met 617 kW. De multiscroll-technologie – meerdere compressoren op één circuit – garandeert een zeer hoge ESEER/SCOP. De TETRIS W-range wordt standaard geleverd met

elektronische expansieventielen en voor kritische opstellingen qua geluid is er ook hier een ‘low noise’ uitvoering verkrijg-baar. Om trillingen maximaal te beper-ken, hebben we ook een set corrosie- bestendige veertrillingsdempers geleverd.”Als bron voor de water-waterwarmte-pomp zijn 35 gesloten lussen tot op 138 meter diepte geplaatst. Geothermie is niet de goedkoopste oplossing, maar bij een bedrijf met een duurzame visie en die de cost of ownership belangrijker inschat dan de eenmalige aankoopprijs, een voor de hand liggende keuze.

I www.western.nl

Arnoud Kerkhove (Western Airconditioning) en Jan Boon (Pranger-Rosier Installaties)

buigen zich over de installatieplannen.

Met een belangrijk laboratorium in het bijgebouw zijn trillingsbronnen uit den boze, niet alleen op de baan

maar zeker ook op het dak.

Comfort in een kantoorgebouw betekent niet al-leen streng toezien op de juiste binnentempera-tuur en luchtvochtigheid, maar ook op voldoende aanvoer van verse buitenlucht.Jan Boon, projectleider WTB bij Pranger-Rosier Installaties

Aan de renovatie met nieuwbouw van het hoofdkantoor van het Wetterskip Fryslân hangt een prijskaartje van 12,6 miljoen euro.

36

cool&comfort

“De introductie van de nieuwe chiller-warmtepomp bete-kent veel voor ons”, vertelt

Richard de Waal, Director of Air Condi-tioning & Energy Solutions bij LG. “We komen op het geknipte moment met de oplossing waarop de markt wacht. De vervanging van koelinstallaties op R22 blijft nog steeds zeer belangrijk, door het verbod op dit schadelijke kou-demiddel. Daarnaast beperken we met de chiller-warmtepomp ook het volume koudemiddelinhoud en vermijden we om koudemiddel binnen het pand te brengen.”“Voor we deze chiller-warmtepomp op de markt te brachten, habben we vorig jaar al twee chillers geplaatst bij DMG in Waalwijk en MECO in Eemnes, waarbij in het ene project koude centraal staat en in het andere verwarming. We willen met kennis van zaken onze klanten kun-

nen bijstaan in hun projecten. De eerste resultaten op het vlak van rendement en energie-efficiëntie zijn bijzonder veelbelovend en we ontvangen zowel van de eindgebruiker als van de instal-lateur positieve feedback. Innovatie zit in het bloed en DNA van LG, onze productontwikkeling staat nooit stil. We blijven investeren in R&D en luisteren naar de markt. Dit houdt ons scherp en resulteert in productontwikkeling en productverbetering.”

drie basismodellenDe chiller-warmtepomp wordt geleverd in drie basismodellen ACHH20 (koel- vermogen 65 kW – verwarmings- vermogen 48 kW), ACHH40 (130 kW – 95 kW) en ACHH60 (196 kW – 143 kW) en er is flexibele modulaire opbouw mogelijk tot maximaal vijf units, goed voor bijna 1.000 kW koelvermogen. De wateruittredetemperatuur in koelmodus is 5-15°C en 25-35°C in verwarmings-modus. De volledig invertergestuurde

scrollcompressoren zorgen voor een indrukwekkende energiewinst. Zo is er geen softstarter meer nodig, aangezien de invertercompressoren een zeer lage startstroom hebbben. Ook wordt een stabiele wateruittredetemperatuur aan-gehouden en bij werking in deellast kan worden teruggetoerd tot minimaal 10%.Mocht er een storing optreden in een van de koudemiddelcircuits, dan is het mogelijk om met de resterende circuits de werking te garanderen. Een stille

LG LANcEErt NIEuWE cHILLEr-WArMtEpoMp

Op donderdag 14 april 2016 organiseerden LG Klimaat en Centercon het event LG Kick-Off. SugarCity in Halfweg vormde het decor voor een minibeurs, pro-ductvoorstellingen, inspi-rerende presentaties rond BIM en subsidiemogelijk-heden en netwerkmomen-ten. De meeste aandacht ging naar de sneakpreview van de nieuwe chiller-warmtepomp die sinds juni in Nederland beschik-baar is. D o o r r u D y g u n s t

De LG Service App voor serviceprofessionals.

37

cool&comfort

[ e v e n t ]

nachtmodus kan het geluidsniveau van de buitenunit verlagen tijdens de nachtelijke uren door de RPM van de condensorventilatoren en het toerental van de invertercompressor te begren-zen, en dit door een simpele instelling van een dipswitch op de printplaat. De 7” HMI Touch Controller is standaard op de machine gemonteerd, maar kan ook gescheiden tot op maximaal 500 meter van de unit worden geplaatst, bijvoor-beeld in de technische ruimte of op kantoor bij de onderhoudsman.

Combinatie met meerwaardeNog andere Multi V IV-technologie is gekopieerd naar de chiller-warmte-pomp, zoals de Vapor Injection en de HiPOR Technology. “Vapor Injection levert een hoog verwarmingsvermogen bij lage buitentemperatuur op, wat de deur opende om onze VRF-oplossin-gen altijd en overal toe te passen als hoofdverwarming”, aldus Niels Visser, die sinds begin dit jaar als Business Unit Manager Klimaattechniek aan de slag is bij Centercon. “HiPOR of High Pressure Oil Return zorgt ervoor dat de energieverliezen van de compres-sor worden geminimaliseerd. Of wat

gedacht van de olieniveausensor voor meer betrouwbaarheid, waarbij er enkel een olieretourcyclus wordt uitgevoerd indien werkelijk noodzakelijk, met als resultaat een lager energieverbruik en nog meer comfort?”Niels Visser stond ook stil bij de gecombineerde meerwaarde van LG met Centercon. “LG levert performante producten, terwijl Centercon aanvult tot een totaaloplossing, maar waarbij beide partners zich ten volle inzetten voor een optimale service. Dit gaat van de LG Service App over een intensieve projectondersteuning en opleiding tot onestopshopping. Neem de LG Service App, ontworpen in nauwe samenwer-king met Nederlandse serviceprofes-sionals. In een paar eenvoudige stappen heeft de servicemedewerker een cor-recte diagnose én oplossing in handen, wat niet alleen de interventietijd ver-kort, maar ook nog eens de zekerheid biedt dat altijd de juiste service wordt aangeboden. De app is ook een naslag-werk met vele handige tips en tricks en is bovendien ook offline beschikbaar.”

subsidiesStan Mens, Managing Consultant DEM bij Hezelburcht, gaf een overzicht van de diverse subsidiemogelijkheden in de klimaatmarkt, geprojecteerd op het

productgamma van LG. “Subsidies verta-len het Klimaatverdrag van Parijs en het Energieakkoord naar duurzame groei. Maak het budget van de eindgebruiker groter door er Europese, nationale, lokale subsidies aan te koppelen. Ze zijn een middel om het beleid te stimuleren, in dit geval verduurzaming. De vraag is eenvoudig: wat betekent het belang van mijn project voor het belang van de overheid? Is er een match, dan kom je in aanmerking voor financiële ondersteu-ning. Dit kan de installateur of de advi-seur voorleggen aan de investeerder. Door verstandige opties kan je met een subsidie een dure toepassing goedko-per maken dan de basisversie, zonder hierbij nog rekening te houden met de besparingen op de energierekening.”

I www.lgklimaat.nl

I www.centercon.nl

LG levert performante producten, terwijl Centercon aanvult tot een totaaloplossing, maar waarbij beide partners zich ten volleinzetten voor een optimale service.Niels Visser, Business Unit Manager Klimaattechniek Centercon

“De introductie van de nieuwe chiller-warmtepomp betekent veel voor ons”, aldus Richard de Waal, Director of Air Conditioning & Energy Solutions LG.

De nieuwe LG chiller-warmtepomp is sinds juni in Nederland beschikbaar.

Stan Mens, Managing Consultant DEM bij Hezelburcht: “Voor SDE+ is er 8 miljard euro gebudgetteerd, zelfs naar Europese normen is dit een bom geld. Er liggen kansen om duurzame projecten te laten subsidiëren, grijp ze!”

38

cool&comfort

De F-gassenverordening die sinds 1 januari 2015 van kracht is, heeft tot doel de

CO2-emissies veroorzaakt door F-gassen (waartoe alle synthetische koudemiddelen behoren) drastisch te verminderen. Om de zeer ambi-tieuze doelstellingen te bereiken, moet het gemiddelde GWP van alle gebruikte koudemiddelen tot onder 500 zakken. De koudemiddelen en koudemiddelmengsels met een laag GWP vertonen echter deels zeer hoge temperatuurverschuivingen van wel 8 K. Hierbij stelt zich de vraag welke invloed deze koudemiddelen met grote temperatuurverschuivingen hebben bij het kiezen van verdam-pers en condensors.In het eerste deel van dit artikel werden de verschillen tussen azeo-tropische en zeotropische koudemid-delmengsels besproken. Daarna werd dieper ingegaan op de invloed van de temperatuurverschuiving op de con-

densor enerzijds en op de verdamper anderzijds. Dit tweede deel van het artikel onderzoekt de resultaten van de berekening met de methode van de gemiddelde temperatuur en bespreekt de dimensionering van warmtewisselaars volgens de norm.

3. Berekening met gemiddelde temperatuurWil men zo goed als geen rekening houden met de effecten van de tem-peratuurverschuiving op de warm-tewisselaars, dan moet de selectie van condensor en verdamper met de methode van de gemiddelde tempe-ratuur gebeuren. Wat de gemiddelde temperatuur is en welke resultaten deze methode oplevert, wordt hierna uitgelegd.

3.1. CondensorDe gemiddelde temperatuur bij een condensor is de rekenkundige gemid-delde temperatuur tussen kook- en

dauwpunttemperatuur.De lichtblauw gestreepte zone in Afbeelding 11 toont de kringloop met een condensor die volgens de dauwpunttemperatuur werd ontworpen. De zwarte lijn geeft een condensor met een ontwerp volgens de gemiddelde temperatuur weer. De dauwpunttemperatuur van de met een lichtgrijs gestreepte lijn weerge-geven condensor (bv. 45°C) wordt nu de gemiddelde temperatuur van de met een zwarte lijn weergegeven condensor.Het is te zien dat de condensatiedruk en dus ook de dauwpunttemperatuur bij de gemiddelde temperatuur over-eenkomstig hoger moet liggen. Het verschil tussen beide temperaturen is daarbij afhankelijk van de tempera-tuurverschuiving van het desbetref-fende koudemiddel en het drukpunt. De specifieke thermische eigenschap-pen van het koudemiddel in kwestie moeten dus de basis vormen van alle verdere berekeningen!

Indien de ontwerpsoftware van de fabrikant de berekening met gemiddelde temperatuur niet zonder meer ondersteunt, moet men, om de condensor toch met gemiddelde temperatuur te kunnen berekenen, de bij de gemiddelde temperatuur behorende dauwpunttemperatuur in

oNtWErp VAN VErdAMpErS EN coNdENSorS Voor KoudEMIddEL-

MENGSELS MEt EEN GrotE tEMpErAtuurVErScHuIVING (dEEL 2)

In het vorige nummer van Cool & Comfort (nr. 52 – pagina 36-40) kon u het eerste deel van dit artikel over het ontwerp van verdampers en condensors voor koudemiddelmengsels met een grote temperatuurverschuiving lezen. D o o r m i c h A e l F r e i h e r r , h o o F D p r o D u c t m A n A g e m e n t g ü n t n e r g m B h & c o . K g

Afbeelding 11: Ontwerp van condensor met gemiddelde temperatuur in het log p-h diagram.

39

cool&comfort

[ t e c h n I e k ]

Afbeelding 12: Temperatuur-verhoudingen aan de condensor met berekening van de gemid-delde temperatuur.

het berekeningsprogramma invoeren als condensatietemperatuur. In Tabel 2 zijn als voorbeeld de omrekenings-gegevens voor het koudemiddel-mengsel R-449A weergegeven. Voor een gemiddelde condensatietempe-ratuur van 45°C moet dus met een dauwpunttemperatuur van 47,22°C rekening worden gehouden.

Als resultaat van deze berekening krijgt men een condensor die het oor-spronkelijk nagestreefde temperatuur-verschil vertoont en dus ook niet meer warmtewisselaar-oppervlakte nodig heeft om het vermogen te bereiken. In Afbeelding 12 zijn de oorzaken hiervan weergegeven.Wordt de condensatietemperatuur niet meer de dauwpunttemperatuur, maar de gemiddelde temperatuur, dan verandert ook het sturende tem-peratuurverschil aan de condensor. Aan de ingang wordt, in vergelijking met de condensor met eencompo-nentkoudemiddel, een beetje tem-peratuurverschil gewonnen (groen vlak), aan de uitgang daarentegen wordt een beetje temperatuurverschil verloren (blauw vlak). Aangezien beide vlakken even groot zijn, zijn de gemiddelde temperatuurverschillen voor beide condensors in het twee-fasengebied opnieuw identiek.

Door de iets hogere dauwpunttem-peratuur moet het hete gas echter op een hoger temperatuurniveau in

de condensor worden ingevoerd. Dit leidt opnieuw tot een groter tempe-ratuurverschil (geel vlak) in vergelij-king met het dauwpuntontwerp. De condensors zullen met deze methode dus altijd iets meer vermogen hebben in vergelijking met conventioneel berekende condensors met eencom-ponentkoudemiddelen.

3.2. VerdamperDe bepaling van de gemiddelde temperatuur voor het ontwerp van de verdamper is iets gecompliceerder dan bij het ontwerpen van de conden-sor. Door de smoring van het koude-middel voor de verdamper bevindt het koudemiddel bij de ingang van de verdamper zich al in het tweefasen-gebied. Daardoor kan de gemiddelde temperatuur niet meer gewoon via het rekenkundige gemiddelde tus-sen kook- en dauwpunttemperatuur worden bepaald, maar moet ze in een interactief proces worden bepaald. Zoals in Afbeelding 13 weergegeven, stijgen echter ook hier de druk en de dauwpunttemperatuur.

Tabel 2: Omrekenings-tabel voor condensator met R-449A.

40

cool&comfort

Kan de ontwerpsoftware niet werken met de gemiddelde temperatuur voor de berekening, dan kan, zoals bij de condensoren, ook de berekening met een hogere dauwpunttempera-tuur gebeuren. De bepaling van de correcte dauwpunttemperatuur voor de berekening kan eveneens via omrekeningstabellen gebeuren. Als voorbeeld voor R-449A wordt Tabel 3 gegeven. Op basis hiervan wordt voor de gewenste conden-satietemperatuur (hier 45°C) en de gewenste gemiddelde verdampings-temperatuur (hier 0°C) de gecor-rigeerde dauwpunttemperatuur bepaald die voor de berekening noodzakelijk is. Aangezien de toe-stand van het koudemiddel achter de condensor invloed heeft op de gemiddelde temperatuur aan de verdamper, moet ook deze mee in aanmerking worden genomen. Zo bekomt men voor een onderkoeling van 0 K en de bovenvermelde rand-voorwaarden een dauwpunttempera-tuur van 1,94°C.

Wordt een verdamper volgens deze methode ontworpen, dan vinden er veranderingen plaats in het tempe-ratuurverloop zoals in Afbeelding 14: temperatuurverhoudingen aan de verdamper met berekening van de gemiddelde temperatuur.

In het diagram is te zien dat de gemid-delde verdampingstemperatuur op de oorspronkelijk nagestreefde ±0°C ligt. Aan de ingang is hij er met -1°C iets onder, maar aan het eind van het tweefasengebied ligt hij met +1°C er evenveel boven. Het in het diagram

groen weergegeven vlak toont dus het teruggewonnen temperatuur-verschil, terwijl het blauwe vlak het verloren gegane temperatuurverschil weergeeft. Aangezien beide vlakken identiek zijn, verschijnt in het tweefa-sengebied een gemiddeld tempera-tuurverschil dat even groot is als dat bij eencomponentkoudemiddelen.Het gele vlak markeert het verloren gegane temperatuurverschil in de oververhittingszone als gevolg van de iets hogere dauwpunttempera-tuur. Dit betekent dat verdampers die met deze methode berekend werden, steeds iets minder capaci-teit vertonen in vergelijking met de berekening met eencomponentkou-demiddelen.

Afbeelding 13: Verdamperontwerp met gemiddelde temperatuur in het log p-h diagram.

Tabel 3: Omrekenings-tabel voor verdamper met R-449A (samenvat-ting).

41

cool&comfort

[ t e c h n I e k ]

In elk geval wordt zo echter een ver-damper verkregen met het gewenste gemiddelde temperatuurverschil en zodoende ook met de gewenste ge-ringe ontvochting van het koelgoed.

4. samenvattingDe temperatuurverschuiving van zeotropische koelmiddelmengsels heeft een belangrijke invloed op het ontwerp en de werking van de warm-tewisselaar. Daarbij hebben grote temperatuurverschuivingen een grotere invloed dan kleine tempera-tuurverschuivingen.Terwijl het koudemiddel door de con-densor loopt, neemt de temperatuur ervan, onder invloed van de tempe-ratuurverschuiving, gestaag af. In de verdamper gedraagt hij zich precies omgekeerd. Hier stijgt de tempera-tuur van het koudemiddel geleidelijk.Dit gedrag leidt tot gemiddelde temperatuurverschillen die duide-lijk veranderen in vergelijking met eencomponentkoudemiddelen. Bij de condensor heeft het kleiner wor-dende temperatuurverschil grotere warmtewisselaaroppervlakken nodig, terwijl verdampers schijnbaar kleiner ontworpen kunnen worden omdat hun gemiddelde temperatuurverschil groter wordt.Het aanmerkelijk hogere ontvoch-tingsvermogen van kleinere verdam-pers druist in sommige toepassingen echter in tegen de genormaliseerde berekeningsmethode met behulp van de dauwpunttemperatuur. In het bijzonder vermelden we hier de koe-ling van onverpakte, vochtgevoelige levensmiddelen in NK-toepassingen. Bij diepvriestoepassingen is deze

omstandigheid minder relevant, aangezien de absolute ontvochting bij zeer lage temperaturen toch al gering is.Niettemin is het aanbevolen om de warmtewisselaar met behulp van de methode van de gemiddelde tem-peratuur te ontwerpen. In de praktijk kan een beroep worden gedaan op passende omrekeningstabellen of op adequate berekeningssoftware, zoals bv. de Güntner Product Calculator.

5. uitweiding: dimensionering van warmtewisselaars volgens de normOm het vermogen van de warmte-wisselaars in laboratoriumproeven te kunnen nabootsen, moeten de randvoorwaarden hiervoor normatief vastgelegd zijn. Dit gebeurt door de beide normen ‘DIN EN 327 – Warmte-wisselaar – Door ventilator verluchte condensor – Proefmethode voor de vaststelling van het vermogen’ en ‘DIN EN 328 – Warmtewisselaar - Ventilatorluchtkoeler – Proefmethode voor de vaststelling van het vermo-gen’.Daarin is beschreven hoe de warmte-wisselaar moet worden gedimensio-neerd om vergelijkbare resultaten te verkrijgen. Hiervoor wordt bijvoor-beeld ook gedefinieerd op welke

referentietemperatuur voor conden-satie of verdamping het nominaal vermogen van de toestellen betrek-king heeft.Voor condensor en verdamper geldt volgens deze normen steeds de dauwpunttemperatuur als referentie-punt voor het opgegeven vermogen!Dit is ook nuttig omdat de conden-sorfabrikanten het vermogen van de condensor ook met betrekking tot de dauwpunttemperatuur moeten opgeven. De dauwpunttemperatuur vormt dus de interface tussen con-densor en warmtewisselaar. Alleen op deze manier wordt gewaarborgd dat condensor en warmtewisselaar voor wat hun opgegeven vermogen betreft ook daadwerkelijk bij elkaar passen.Hoe nuttig deze regeling ook is: bij het gebruik van zeotropische mengsels zou het ontwerp van de warmtewisselaar altijd volgens de gemiddelde temperatuur moeten gebeuren. Het opgegeven vermogen heeft echter, nog steeds, betrekking op de dauwpunttemperatuur die bij de gemiddelde temperatuur hoort en die iets hoger is dan deze laatste.

I www.guentner.eu

Afbeelding 14: Temperatuurverhoudin-gen aan de verdamper met berekening van de gemiddelde temperatuur.

42

cool&comfort

Laten we beginnen met de defi-nitie voor ‘binnenklimaat’. Dat is eigenlijk een paraplubegrip.

Daaronder valt het (hygrothermische) comfort, dat afhankelijk is van tem-peratuur en luchtvochtigheidsgraad. Nog onder de paraplu ‘binnenklimaat’ vallen onder meer luchtkwaliteit, geurhinder, licht, akoestiek en trillingen.Steeds meer mensen zien het belang in van een goed binnenklimaat. Een van de personen die een antwoord biedt op die toenemende vraag, is Geert Bellens. Hij is zaakvoerder van Bestbuildingconcept, een Belgisch in-genieursbureau dat is gespecialiseerd in comfort, binnenklimaat en energie.

onverwachte problemenBellens verzekert dat het binnen-klimaat te weinig naar waarde wordt

geschat. “De voorbije jaren is voor gebouwen veel aandacht besteed aan energie”, stelt hij vast. “De overheid heeft eisen gesteld wat de EPC-waarde betreft. En ja, ze stelde ook minimale binnenklimaatseisen. Op zich is dat heel positief, maar het heeft een paradoxaal effect. Men levert veel in-spanningen om het E-peil te behalen, maar tegelijk gaat men ervan uit dat de minimale binnenklimaateisen de norm zijn, terwijl de wetgever met die eisen eigenlijk slechts mini-male verwachtingen vermeldt. Deze minimale binnenklimaateisen voor een gebouw zorgen in principe voor 30% ontevreden gebruikers. Het gaat daarbij om comfortklachten als: te warm, te koud, te muf, te vochtig... Daardoor presteren mensen minder goed. Het binnenklimaat bepaalt 10 à 15% van het rendement van

een werknemer. Een slecht binnen-klimaat kan de werkgever dus jaarlijks honderd keer meer kosten dan wat hij aan energie betaalt.”Overigens hebben niet alleen personen een goed binnenklimaat nodig. Ook voor objecten is het vaak van belang: denk bijvoorbeeld aan archiefruimtes of musea.En er is meer, gaat Bellens verder. “Als er te veel klachten van gebruikers komen, willen verantwoordelijken – gebouwbeheerder, onderhouds-firma of andere – daar iets aan doen. Ze gaan het uiterste vergen van de installaties. Bijvoorbeeld proberen ze in de zomer het ventilatiedebiet te verhogen. Maar in veel energie-zuinige gebouwen zijn de ventila-tiekanalen niet gedimensioneerd op een verhoogd debiet. Zo ontstaat veel drukverlies, waardoor veel

AANdAcHt Voor coMFort EN BINNENKLIMAAt GroEIt

De aandacht voor energiezuinigheid is de voorbije decennia enorm toegenomen. Maar tegelijk lijken er steeds meer klachten te ontstaan over comfort en binnen-klimaat. Die verlagen het rendement van personeel en leiden tot maatregelen die... het energieverbruik hoger doen oplopen dan gepland. Dat stelt Geert Bellens vast. Hij specialiseerde zich in de materie. D o o r K o e n VA n D e p o p u l i e r e

43

cool&comfort

[ t e c h n I e k ]

ventilatorenergie nodig is. Sommigen proberen het binnenklimaat in het gebouw onder controle te krijgen door de luchtgroep ’s nachts te laten werken, wat voor een verdubbeling zorgt van het desbetreffende energie-verbruik. Wat we ook zien, is dat ze de temperatuurgrenzen van de warm-tepomp gaan oprekken. Nochtans is een warmtepomp alleen zuinig als die op lage temperatuur verwarmt en op hoge temperatuur koelt. Kortom, men voert allerhande kunstgrepen uit om alsnog voldoende comfort te bereiken. Met als uiteindelijke gevolg: het verbruik van zo’n gebouw verschilt vaak enorm van wat in het begin was verwacht.”

normen en klassenVeel te vaak worden gebouwen ont-worpen zonder dat op voorhand iets wordt vastgelegd wat binnenklimaat betreft, mort Bellens. “Voor een nieuw gebouw zou de bouwheer prestatie-eisen moeten opleggen op het vlak van comfort. Zo weten architect, studiebureau, EPB-verslaggever... in welke richting ontworpen moet worden.”Er zijn normen die ontwerpers als lei-draad kunnen gebruiken om tot een

comfortabel binnenklimaat te komen, klinkt het. Denk bijvoorbeeld aan ISO 7730, die het comfortniveau in drie klassen verdeelt. Zo wordt voor ’s winters bijvoorbeeld een binnentem-peratuur van 22°C voorgeschreven. In klasse A mogen de ontwerpers hier 1 graad (hoger of lager) van afwijken. In klasse B is dat 2 graden, in klasse C zijn dat er 3.Bellens: “Zo kan je gebouwen ont-werpen in klasse A, B, C... Ze voldoen dan aan een resem eisen op het vlak van temperatuur, temperatuurafwij-kingen, relatieve vochtigheid, enz. Hetzelfde geldt voor luchtkwaliteits-klassen.”

simulerenDe gebouwen van vandaag zijn erg compact geworden, ze zijn sterk geïsoleerd en er is ventilatie, koeling, automatische zonwering... Tussen al die verschillende aspecten bestaat er bovendien een samenspel. Dat zorgt

ervoor dat de ontwerptools van de 20e eeuw niet meer toereikend zijn om gebouwen goed te ontwerpen, oordeelt Bellens.“De klassieke ontwerptechnieken zoals warmteverliesberekening, koel-lastberekening of EPC-waardebereke-ning, geven ofwel een zeer gemid-delde waarde, ofwel alleen voor de warmste of koudste dag. Dat geeft geen afdoend beeld van het comfort”, luidt het. “Nee, als je in de 21e eeuw een comfortabel gebouw wil ontwer-pen, zijn dynamische gebouwsimula-ties nodig. Zo’n simulaties, uitgevoerd in een voorontwerpfase, zijn de enige mogelijkheid om effectief het energieverbruik en binnenklimaat te bekijken. We brengen in rekening wat de gemiddelde bezetting per dag is, of er veel bezoekers komen... De simulatie brengt de verlichting in rekening, de interne warmtelasten van computers, en nog veel meer. Van daaruit bekijken we wat het comfort is, het binnenklimaat en het energie-verbruik.”Het simuleren gebeurt met commer-ciële software die 3D-modellen ge-bruikt en waarbij zowel het gebouw-model van de architect, het ontwerp van de technieken als de energie-eisen van de EPB-verslaggever in rekening worden gebracht: “Op die manier kan je, uur per uur en ruimte per ruimte, voor een heel jaar het comfort en binnenklimaat bekijken.” Bellens maakt ook simulaties van ver-schillende varianten van het ontwerp.

Demokoffers stookplaatsmonitoring en comfortbewaking.

Het binnenklimaat bepaalt 10 à 15% van het rende-ment van een werknemer. Dat kan de werkgever jaarlijks honderd keer meer kosten dan wat hij aan energie betaalt. Geert Bellens, Bestbuildingconcept

44

cool&comfort

[ t e c h n I e k ]

“Partijen zoals architect, studiebureau en EPB-verslaggever kunnen dan op voorhand bepalen wat uit het samen-spel van gebouwschil, technieken en energie-eisen voortkomt. Ze zien dan wat de maximale temperaturen zijn, de overschrijdingen op jaarbasis, waar welke comfortklachten optre-den... Dat kost een paar duizend euro, maar je bespaart daarna tienduizen-den euro’s aan zaken als ongeschikte technieken en verminderde rendabili-teit van het personeel.”

ComfortmetingenIn de voorontwerpfase van nieuwe gebouwen zijn dynamische simula-ties aangeraden. In bestaande ge-bouwen kan er met comfortmetingen gewerkt worden. Daarbij worden de parameters gemeten die het com-fortgevoel van mensen weergeven. Het gaat daarbij om de luchttempera-tuur, maar ook de stralingstempera-tuur van wanden, vloeren, muren… wordt gemeten. Daarnaast worden ook de luchtsnelheid en de relatieve vochtigheid gemeten. Bellens: “We gebruiken daarvoor een comfort-meter of PMV-meter (Predicted Mean Vote). Maar we houden niet enkel rekening met wat die meter aangeeft. We noteren ook de activiteit: er is een groot verschil tussen mensen die stilzitten in een kantooromgeving en zij die in een keuken werken. Voorts is de kleding sterk bepalend voor het comfort.”

monitorenEen comfortmeting van één of twee weken is mooi. Maar eigenlijk is het beter die te zien als een eerste stap, stelt Bellens. “Een week meten is geschikt om comfortklachten te objectiveren, maar is te kort om een

gebouw te optimaliseren. Als je dat wil doen, moet je minstens een jaar comfort en binnenklimaat monitoren. Zo kan je de regeling van het gebouw en de binnenklimaatparameters in detail bekijken voor alle seizoenen.” Bestaande gebouwen blijken vaak enkele jaren na oplevering heel slecht ingeregeld qua warmte, koeling, ventilatie..., net omdat men geen zicht meer heeft op de parameters daaromtrent, stelt Bellens. Soms hebben gebouwbeheerder of facility manager er geen zicht op, vaak is er geen gebouwbeheersysteem of slechts heel rudimentair, en er is geen terugkoppeling van comfort- of binnenklimaatparameters. Bellens: “Zo’n situatie is te vergelijken met een piloot die geblinddoekt in de cockpit van zijn of haar vliegtuig zit. Dan kan je geen maatregelen nemen en kan je die comfortklachten niet beheren. Gevolg is dat is we meer en meer evolueren naar continue monitoring van comfort en binnenklimaat in bestaande gebouwen, zodat maat-regelen kunnen worden genomen op basis van correcte cijfers.”Hiervoor richtte hij onlangs, samen

met een partner, METIZ op: “We registreren temperatuur en rela-tieve vochtigheid, maar ook CO

2 en stralingstemperatuur. We doen dat via een all-in huurformule. De meet-waarden worden omgezet naar de indicatoren die gebouwbeheerders nodig hebben: WBGT-index, comfort-temperatuur, IDA-klasse, comfort-klasse… De monitoring zorgt ervoor dat verantwoordelijken, bijvoorbeeld gebouwbeheerders of facility mana-gers, een dashboard hebben waarop ze relevante parameters kunnen aflezen. We zorgen voor een maande-lijkse rapportage en indien nodig een optimalisatie van de regeling.” Nieuwe evoluties brengen dus nieuwe producten en diensten met zich mee. En sommigen, zoals Geert Bellens, springen dan snel op de boot. Een wijze strategie, allicht.

Geert Bellens pleit voor meer monitoring.

SNEL EN KRACHTIGKOELEN EN VERWARMEN

www.aircon.panasonic.euwww.panasonicproclub.com

PANASONIC,DE PROFESSIONELE OPLOSSING

• De slimme thermostaat ‘Econavi’ zoekt steeds naar uw optimale comfort• Voor elke toepassing een gepast toestel. Van single split tot heat recovery VRF systemen• Laag energieverbruik en geen stroompieken met gas aangedreven VRF (ECO G)

70371-0 Advertentie airconditioning PACi en of VRF_Definitief_286x138mm.indd 1 30-10-15 07:26

Anders denken in klimaatoplossingen

ADVISERING I ONDERSTEUNING I TOTAALOPLOSSING

Airview Luchtbehandeling BV I 078 - 652 18 00 I www.airview.nl

Airview Luchtbehandeling BV is exclusief importeur van Clivet voor Nederland. De volledige range van Clivet koudwatermachines, luchtbehandelingsunits en commerciële airconditioners en de residentiële warmtepompen van Clivet Home worden door Airview vertegenwoordigd.

Het volledige leveringsprogramma Clivet producten bestaat uit:

KoudwatermachinesLuchtgekoeld & Watergekoeld

rooftopunitsInverter rooftops & complete dakcentrales

LuchtbehandeLingsunits Warmteterugwinning & luchtbehandeling

warmtepompen Lucht/Water & Water/Water

industriëLe airconditioning Verticale units & kanaalunits

watergeKoeLde airconditioningPackaged consoles en kanaalunits

Exclusief importeur Clivet

Naast de levering van de apparatuur vormen advies, ondersteuning en service & aftersales belangrijke ondersteunende onderdelen in de totaaloplossingen van Airview.

Wij laten u graag zelf de toegevoegde waarde van ons concept ervaren en nodigen u uit om contact met ons op te nemen voor het bespreken van de mogelijkheden.

cLivet home Residentiële warmtepompen

precisie airconditioningLuchtgekoeld, watergekoeld & koudwater

Productnews

Aggreko opereert vanuit meer dan 200 vestigingen wereldwijd. Voor de dichtstbijzijnde vestiging gaat u naar: www.aggreko.com/contact

Temperatuurspecialisten van Aggreko in heel Continentaal Europa

Koeloplossingen die uw bedrijf doen groeienMet meer dan 50 jaar ervaring in de verhuur van Turn-Key klimaatoplossingen en een team van ervaren medewerkers levert Aggreko 24/7 flexibele huuroplossingen. Aggreko kan:

• Uw productie verhogen• Uw productie garanderen tijdens onderhoud• Productiepieken opvangen

• Tijdelijke productieverlies opvangen• Operationele kosten reduceren• Een noodplan opmaken voor uw organisatie

Aggreko Nederland BVHead OfficeFuutweg 3, 4791 PB KLUNDERT, Industrieterrein MoerdijkT: +31 (0)88 6441 441 E: info@aggreko.nl

DepotsVelsen-NoordStaphorst

Order 279-1A2-01 TC Services HPL_AW.indd 1 24/02/2015 14:00

vernieuwde luchtkoelerserie eCo evs

ECO heeft de laatste stand van de techniek toegepast op de nieuwe EVS-serie luchtkoelers. Zo werden de gladde pijpen in het koelblok vervangen door Innerfinn-pijpen. De capaciteit is toegenomen met 20 tot 45%, in functie van het inzetgebied. Afmetingen, luchthoeveelheden en ventilatoren zijn gelijk ge-bleven. Door de hogere koelcapaciteiten moet de selectie met de nodige aandacht gebeuren, vooral bij vervanging. Center-con heeft daarvoor een handige tabel beschikbaar. Er zijn twee series: de EVS voor hogere ruimtetemperaturen (tot -12°C) en de EVS/B voor lagere ruimtetemperaturen (tot -25°C). De venti-latoren kunnen uitgerust worden met AC- of EC-motoren.

www.centercon.nl

modulaire ventiloconvectoren

Carrier brengt IdroFan uit, een nieuwe generatie ventiloconvectoren voor kanaalaansluiting. Dit modulaire gamma omvat tal van afmetingen en configuraties, en is dus breed inzetbaar: hotels, kantoren, zorginstellingen, restaurants... Er zijn twee basismodellen: de 42NL met lage externe statische druk en de 42NH met hoge externe stati-sche druk. Het koelvermogen gaat van 0,5 kW tot 10 kW. IdroFan biedt een hoog gebruikerscomfort, met een laag energieverbruik.

www.carrier.nl

cool&comfort

47

Productnews

veelzijdige condensoren

Met de nieuwe familie Vario-condensoren kan Güntner met standaard apparaten een optimale oplossing bieden voor uiteenlopende toepassingen. De selectie gebeurt snel en betrouwbaar met de Güntner Product Confi gurator: door de con-fi guratie van de warmtewisselaar (buismateriaal en diameter, lamelstructuur...) en een ruime keuze aan ventilatoren, vindt men vlot het juiste toestel, zonder tijd te spenderen aan speciale uitvoeringen. Het vermogensgamma gaat van 30 tot 1.800 kW; de reeks is geschikt voor gangbare of nieuwe synthetische koelmiddelen, even-als voor natuurlijke alternatieven zoals ammoniak, CO2 of propaan. De geometrie van de warmtewisselaar is daarbij steeds afgestemd op het koelmiddel voor een zo laag mogelijke koelmiddelinhoud. Vario bestaat in de uitvoeringen Flat en Vertical, met AC- of EC-ventilatormotoren.

www.guentner.eu

gie A-PAM zorgen er samen voor dat de apparaten ef-fi ciënt en energiebesparend werken én tegelijkertijd nauwelijks geluid produceren. Voor het Tundra-model betekent dit slechts 20 dB en voor het Dawn-model 15 dB. Volgens Hai-er is laatstgenoemd model daarmee de stilste airconditioning vandaag beschikbaar op de markt.

www.haier.com/nl

stil comfortDe Tundra-airco profi leert zich door zijn eenvoudige gebruik en beperkte geluidsproductie. De speciale slaap-modus Comfortable Sleep zorgt ervoor dat het toestel zich aanpast aan de ver-schillende fases van de slaapcyclus van de gebruiker. De kamertemperatuur wordt gedurende de nacht aangepast, zodat voor de gebruiker de ideale omstandigheden worden gecreëerd voor een optimale nachtrust. De Super Quiet-modus en de invertertechnolo-

effi ciënte serverkoeling

Datacenters genereren heel wat warmte. Om die weg te koelen, zijn er doorgaans hoge luchtsnel-heden nodig (8-9 m/s), wat veel energie kost. Bovendien kunnen er door het venturi-eff ect lucht-drukverschillen ontstaan, met ongelijkmatige koeling tot gevolg. Alfa Laval heeft nu een uniek koelconcept: Low Speed Ventila-tion, dat met luchtsnelheden van 1,5 tot 1,8 m/s werkt. Zo is er geen extra druk nodig om datacenters te koelen, wat energie bespaart. Normale luchtdruk volstaat. LSV vereist wel grotere luchtvolumes dan klassieke systemen. De Alfa Laval Arctigo LSV-luchtkoelers

hebben een grote doorsnede. Ze staan buiten de serverruimte opgesteld en voorzien de servers van temperatuurgeregelde lucht. Dat maakt hen ook gemakkelijker te onderhouden. www.alfalaval.com

cool&comfort

48

Productnews

energie sparen met frequentieomvormers

De Varipack-serie frequentieomvor-mers werd speciaal ontworpen voor toepassing met Bitzer-compressoren. Ze zijn intuïtief in gebruik en kunnen de regeling van de koelinstallatie overnemen. De optimalisering in functie van de koelvraag spaart energie en kosten. Door de modulaire opbouw is de Varipack breed inzet-baar in supermarkten, horeca en de voedingssector. Ze zijn geschikt voor koelinstallaties, airconditioning en warmtepompen, zowel voor aparte compressoren als cascadeopstellin-gen. Met de Bitzer-software kan men eenvoudig de beste combinatie van compressor, motor en frequentieom-vormer uitkiezen. Het grote aantal voorgeconfi gureerde combinaties vermijdt ontwerpfouten. Bij de markt-introductie zijn al gegevens voor min-stens 35 koelmiddelen beschikbaar. Communicatie kan verlopen via de BEST-software, de bedieningsmodule of de geïntegreerde webserver. www.bitzer.nl

axiaalventilator voor hoog-rendementsverdampers

De AxiCool-serie van ebm-papst is uitgebreid met een ventilator voor verdampers in bouwgroottes 500, 630 en 800. De serie is speciaal ontwikkeld voor commerciële en industriële koeling, bijvoorbeeld in hoogrendementsverdampers en luchtkoelers voor grote koelhui-zen of de voedingssector. Bij het ontwerp werd naar het hele systeem gekeken; alle componenten zijn op elkaar afgestemd voor een maximale effi ciëntie. Door ijsvorming op de wisselaars moet dit type ventilator regelmatig werken bij hoge tegen-druk. Daarom is de nieuwe AxiCool uitgerust met geïntegreerde lucht-richters en een diff usor voor 30% meer effi ciëntie. De luchtopbrengst stijgt met 12% en het geluidsniveau daalt met 3 dB(A). De ventilatoren zijn IP55 en kunnen werken tot -40°C.

www.ebmpapst.nl

scrollcompressoren voor kleinschalige toepassingen

Emerson Climate Technologies intro-duceert drie scrollcompressoren op het ZS*KA-platform, waardoor het Copeland Scroll-assortiment nu be-gint bij 1,3 pk. De ZS09KAE, ZS11KAE en ZS13KAE gaan van 1,3 tot 1,8 pk en zijn geschikt voor inloopkoelcel-len, grootkeukens, toonbanken en kleine industriële toepassingen. Ze werken niet alleen op gangbare koelmiddelen zoals R134a of R404A, maar ook op gassen met laag GWP, zoals R407A, R407F, R448A en R449A, met meer mogelijkheden op komst. De verdampingstemperaturen gaan van -25°C tot 10°C, waardoor de ge-bruiker de meest geschikte tempera-tuur kan kiezen voor een maximaal rendement. Dat laatste wordt steeds belangrijker door de ErP-richtlijn. De ZS*KA-reeks is tot 15% effi ciënter in normomstandigheden en tot 28% bij lage condenslimieten, vergeleken met gangbare zuigercompressoren.

www.emersonclimate.eu

cool&comfort

49

Productnews

split lucht-water-warmtepompen

Western Airconditioning introdu-ceert een nieuwe generatie split lucht-waterwarmtepompen Fusio. De Fusio 30 heeft een verwarmings-vermogen van 4,67 tot 11,5 kW volgens EN14511 (W35/A7) en is uitgerust met een invertergestuur-de compressor. De microprocessor-regeling is eenvoudig in te stellen en voorzien van een MODbus-koppeling. Behalve een verwarmings-circuit met vloerverwarming, radia-toren of ventilatorconvectoren, kan de regeling ook de productie van SWW aansturen. Voorkeurs-regeling en legionellabeveiliging zijn stan-daard. De Fusio 30 is de eerste van de range, die zal worden aangevuld met modellen met grotere vermogens en met een geïntegreerd buff ervat.

www.western.nl

warmtepompen op r32

Panasonic heeft de Etherea-productserie uitgebreid met de reeksen warmtepompen Z, Z..w-M en XZ. Ze zijn bestemd voor woningtoepassingen. Door de compacte afmetingen en hun hedendaagse design passen ze in alle interieurs. Deze toestellen werken op R32, een koelmiddel met laag GWP. Bovendien werken ze fl uisterstil, het geluidsniveau bedraagt 19 tot 20 dB(A). De energieklasse is A+++ of A++. De serie Z is voorzien van de Pana-sonic Econavi-voelers, die licht of aanwezigheid detecteren. Tevens zijn ze uitgerust met het Nanoe-luchtzuiveringsysteem.

www.aircon.panasonic.eu/nl_nl

twee nieuwe galetti-series

Galetti heeft de LCE-warmtepom-pen en -koelmachines vervangen door twee nieuwe series. Enerzijds is er de interessant geprijsde SCX (80-360 kW). Deze compacte serie biedt minder opties, maar scoort goed qua rendement en geluidsarme werking dankzij de Hyblade-technologie. Daarnaast is er de zeer effi ciënte LCX-serie, met een warmtepompuitvoering van energieklasse A. Hierbij kan men verschillende koelmiddelcircuits kiezen in dezelfde capaciteit. Is vol-last COP of redundantie belangrijk, dan kan men een uitvoering met dual circuit en dual compressor kiezen. Is daarentegen deellast COP belangrijk, opteert men het best voor meerdere compressoren per circuit. De LCX-serie kan ook in een extra geluidsarme versie geleverd worden.

www.airconair.com

cool&comfort

50

Productnews

dakventilator met geïntegreerde druksensor

De dakventilatoren DVC-P van Systemair zijn volledig regelbaar en zijn uitgerust met een geïntegreerde druksensor. Zo kan de regeling een constante druk in het systeem hou-den. Twee potentiometers zorgen voor twee instelpunten (dag/nacht) en er is een extra contact voor een extern stuursignaal. De motoren zijn geschikt voor 50 of 60 Hz. Vanaf

bouwgrootte 355 tot en met 500 zijn de motoren trillingsvrij opgehangen. De maximale capaciteit is 6.599 m3/h. De motorbeveiliging is in de elektro-nica geïntegreerd. Alle ventilatoren in de DVC-serie worden aangedreven door een EC-buitenpoolmotor. www.systemair.nl

dakdoorvoeren voor leidingen en bekabelingen

Linum Europe, specialist in HVAC-toebehoren, breidt zijn gamma dakdoor-voeren voor leidingen en bekabelingen uit. De drie nieuwe doorvoeren zijn gemaakt in aluminium en hebben extra brede doorgangen, van 300 x 200 mm tot 400 x 400 mm. Dat maakt ze geschikt voor grotere installaties, waarbij verschillende leidingen en/of leidingen van grote diameters via een waterdichte doorgang doorheen het dak moeten. Het brede basisvlak biedt een perfecte aansluiting met het dakmembraan en de grote afdek-kap beschermt tegen neerslag. Voor de leidingen, kabels en isolatieman-tels is er onderaan een afgeronde uitgang.

www.linum.eu

modulerende bodem-waterwarmtepomp

De Zweedse fabrikant CTC introdu-ceert de GSi-12, een modulerende bodem-waterwarmtepomp. Het vermogen moduleert van 2,5 tot 12 kW. Het toestel kan twee verwar-mingskringen bedienen en levert ruim sanitair warm water. Het is EnergyFlex ready, voldoet aan ener-gieklasse A+++ en werkt bijzonder geluidsarm.

www.ctcbenelux.com

www.eurovent-certifi cation.comDownload uw gecertifi ceerde oplossing op maat op

Met meer dan 7000 gecertificeerde warmtepompen in Europa sinds 2008, heeft het merk Eurovent Certified Performance het grootste aanbod van onafhankelijk gecertificeerde oplossingen voor uw project. Wij bieden binnenklimaatproducten die het verschil maken, dankzij certificering waar zowel u als uw klanten van profiteren. Haal het in huis.

Wanneer het gaat om het lokaal inkopen van uw apparatuur, kunt u kiezen uit een lijst van 10 marktleiders uit uw omgeving, terwijl u dankzij de 24/7-toegang tot onze database gecertificeerde prestaties online kunt vergelijken en bekijken.

KIES VOOR “EUROPESE WARMTEPOMP”-CERTIFICERING EN BIED UW KLANTEN GECERTIFICEERD COMFORT.

Door Eurovent Certita Certification, de toonaangevende Europese onafhankelijke certificeringsinstantie voor Binnenklimaat, Ventilatie & Luchtkwaliteit, Koeling & Koelketen.Photononstop /J.Grill-Tetra Images • Getty Images / C.Barber-T.Kitche-ML Harris.

www.guentner.eu

Ongeacht welke eis u stelt:De nieuwe FLAT Vario-condensor maakt het waar.We leggen de norm weer een beetje hoger met de modulaire mogelij kheden van de FLAT Vario. Miljoenen varianten, maar slechts één parameter die echt belangrij k is, en dat bent u. Op basis van uw behoeften confi gureert onze Güntner Product Confi gurator (GPC) uw condensor. Snel, betrouwbaar en nauwkeurig samengesteld voor uw toepassing. Altij d een schot in de roos.

Uniek doorveelzij digheid!