ebible.org · Contents Maataio . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1 Maarko ....

iiBUK TAABU MATAKIN

The New Testament in the Ramoaaina Language of Papua New GuineaNupela Testamen long tokples Ramoaaina long Niugini

copyright © 2006 Wycliffe Bible Translators, Inc.Language: RamoaainaTranslation by: Wycliffe Bible TranslatorsThis translation is made available to you under the terms of the Creative Commons Attribution-NoDerivatives license 4.0.You may share and redistribute this Bible translation or extracts from it in any format, provided that:

You include the above copyright and source information.You do not make any derivative works that change any of the actual words or punctuation of the

Scriptures.Pictures included with Scriptures and other documents on this site are licensed just for use with thoseScriptures and documents. For other uses, please contact the respective copyright owners.2016-09-20PDF generated using Haiola and XeLaTeX on 11 Jan 2020 from source files dated 11 Jan 2020d012ec6e-d199-5aa4-85c8-36d400ff7b21

http://www.wycliffe.org

http://www.ethnologue.org/language/rai

http://creativecommons.org/licenses/by-nd/4.0/

http://creativecommons.org/licenses/by-nd/4.0/

Contents

Maataio . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1Maarko . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45Lukaa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 72Ioaanes . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 116Aapostolo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 148Rom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1911 Korinto . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2122 Korinto . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 232Galaatia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 245Epeso . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 253Pilipoi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 260Kolose . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2651 Tesalonika . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2712 Tesalonika . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2761 Timoti . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2792 Timoti . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 285Tito . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 289Pilemon . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 292Ebraaio . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 294Iaakobo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3101 Petero . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3162 Petero . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3221 Ioaanes . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3262 Ioaanes . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3313 Ioaanes . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 332Iudaas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 333Binabo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 335

iii

Maataio 1:1 1 Maataio 1:17

A Koina Wewapua un IesuKaarisitoMaataioi timui

A pirpir kaapa mugaMaataio i timu a buk mi, ia raa ko ra 12

naat nawawer anun Iesu baa raa iaana kaaiLewi. Namuga a tena lolo tatakom ma ipapaam karom a mataanitu Rom. NamurIesu i wataa paai ma i waan paat a naat nawawer (babo Mt 9:9-13).

Maataio i timu a buk mi karom anunataara, a taara Iudaia. A taara Iudaia diatki walaang kup a winawaan paat anu ramuaana baa God i pilak paai kup a kinganundiat. U ra pirpir Ebraaio di waatunginaaMesaiama u ra pirpir Grik di waatunginaa Kaarisito.

Maataio i nemi kupi in wapua diat naaIesu ut maa Kaarisito, a King anu ra taaraIudaia. Maa ia a kabina maa i pirpir u rawinawaan paat anun Iesu naa i welaar mara king.

Ma i pir waiaa kaai ta kum pirpir kora Mugaana Buk Taabu un Kaarisito. Awinawaan paat anun Iesu i walingtatuna akum pirpir mi. Raa utnaa kaai baaMaataioi timtimu uni, u ra wawer anun Iesu u ramataanitu anun God.A winawaan i ra buk Maataio:

A binabuta anun Iesu (1:1–2:23)A pinapaam anun Ioaanes a Tena Baap-

itaaiso (3:1-12)Di baapitaaiso Iesu ma namur Saataan i

walaami (3:13–4:11)Iesu i papaam irong Gaalilaia (4:12–

18:35)Iesu i waan unaanga Ierusalem (19:1–

20:34)A tintinip na wik ma ra minaat anun

Iesu (21:1–27:66)A tinur balet anun Iesu ko ra minaat

(28:1-20)

A niluluk na wuna taara anun IesuKaarisito

(Lk 3:23-38)1 Bi ia a iaa ra wuna taara taanga na-

muga baa Iesu Kaarisito, a natun Dewid, anatun Aabaraam i waan paat kon diat.

2 Aabaraam a tamaan Aaisaak,Aaisaak a tamaan Iaakob,

ma Iaakob a tamaan Iuda ma ra kumtatena liklik.

3 Iuda a tamaan Peres ma Seraa, ma anaandiaar Taamaar.

Peres a tamaan Esrom,Esrom a tamaan Aaraam,4ma Aaraam a tamaan Aaminadaab,Aaminadaab a tamaan Naason,ma Naason a tamaan Saalmon,5 Saalmon a tamaan Boaas, ma naana a

iaana Raab.Boaas a tamaan Obed, ma naana a iaana

Rut.Obed a tamaan Iese,6ma Iese a tamaan Dewid, baa a king.Dewid a tamaan Solomon, ma naana a

tabuan baa i taulaa paa ma Uraia.7 Solomon a tamaan Roboaam,Roboaam a tamaan Aabia,Aabia a tamaan Aasa,8 Aasa a tamaan Iosapaat,Iosapaat a tamaan Ioraam,ma Ioraam a tamaan Usia,9 Usia a tamaan Iotaam,Iotaam a tamaan Aakaas,ma Aakaas a tamaan Esekia,10 Esekia a tamaan Maanaase,Maanaase a tamaan Aamon,ma Aamon a tamaan Iosia,11 Iosia i wangaala Iekonia ma ra kum

tatena liklik. Namur taana a taaraIsraael diat waan na karabus irongBaabilon.

12 Namur taa ra winawaan urong Baa-bilon:

Iekonia i wangaala Salaatiel,Salaatiel a tamaan Serubaabel,13 Serubaabel a tamaan Aabiuda,Aabiuda a tamaan Eliaakim,ma Eliaakim a tamaan Aasor,14 Aasor a tamaan Saadok,Saadok a tamaan Aakim,ma Aakim a tamaan Eliud,15 Eliud a tamaan Eleaser,Eleaser a tamaan Maataan,ma Maataan a tamaan Iaakob,16 Iaakob a tamaan Iosep, ia baa i taulaa

ma Maaria. Maaria i buta Iesu, baa diwaatungi naa Kaarisito, ia baa God itula wai.

17 A kum taaun taara turpaai konAabaraam tuk un Dewid welaar ma 14diat, ma kon Dewid tuk u ra winawaan na

Maataio 1:18 2 Maataio 2:15karabus urong Baabilon 14 kaai diat, mako rawinawaanna karabus urongBaabilontuk un Kaarisito 14 a taautaaun taara diatkaai.

Maaria i buta Iesu Kaarisito(Lk 2:1-7)

18 Di buta paa Iesu Kaarisito lenbi:Naana Maaria, di aa pet baat taai karomIosep, iaku namuga taa ra nundiaar tin-aulaa Maaria ia nunurai naa i kipbaala u raTakado na Nion. 19 Iosep baa di aa pet baattaa Maaria karomi, ia a tena takado, mapa i nemi naa in baana wawirwir Maarianaa ra taara. Io, i nuki naa in kutu ino waanundiaar weweliman kup a tinaulaa.

20 Baa i nuknuk utbaai u ra utnaa mi, aaangelo anu raTadaaru iwaanpaat karomiu ra beberon ma i piri naa, “Iosep, natunDewid, koku u aalawur nuknuk un Maaria,un ben paai kupi anum tabuan. Maa anaat baa i kipbaala paai i waan paat kora Takado na Nion. 21 In buta paa a naatmuaana ma un taar taa iaana baa Iesu,kabinamaa in walaaun paa anuna taara kora nundiat kum aakaina mangamangaan.”

22 A kum utnaa raap mi i waan paatkupi din paam ot paa a kum pirpir anura Tadaaru baa anuna propet ia wapuaanataai naa, 23 “Baboi, a tauraara na tabuan inkipbaala ma in buta paa a naat muaanamadin waatungi naa Emaanuel,” Aais 7:14a kukuraaina naa, “God i ki ungaai madaat.”

24 Io, baa Iosep i tawaangun i paamilenutmaa a aangelo anu ra Tadaaru iawapua taai uni, ma i ben paa Maaria kupianuna tabuan. 25 Iaku pa diaar inep un-gaai paa tuk baa Maaria i buta paa a naatmuaana. Ma Iosep i taar taa a iaana baaIesu.

2A kum tena manaana diat wetabaar

karom Iesu1 Di buta Iesu u ra taamaan Betilem u

ra papaar Iudaia u ra kilaala baa Erodesi king. Namur raa kum tena manaanau ra kum naangnaang diat waan taangawelwelik u ra mataana taubaar ma diatwaan paat inaanga Ierusalem. 2 Ma diatwetiri naa, “Waiaa a naat baa di butai kupiin king anu ra taara Iudaia? Maa miaatbabo paa anuna ina naangnaang irong u ramataana taubaar, ma mi miaat waan urinkupi miaat a lotu karomi.”

3 Baa king Erodes i walangoroi i pur-puruan a nuknukina ma ra nuknuki rataara Ierusalem raap kaai. 4 Io, Erodesi ben ungaai raap paa a kum ngaala natena wetabaar karom God ma ra kum tenawawer u ra kum Naagagon. Ma i tiri diatnaa, “Kaarisito baa God in tula wai dinbutai awaai?” 5 Diat baalui naa, “U rataamaan Betilem u ra papaar Iudaia, maaa propet ia timu taai naa,6 ‘Ma ui Betilem u ra papaar Iudaia,

Ui pa u kinalik aakit taa ra kum muk-muga min Iudaia,

Maa kabina a mukmuga in waan paat konui,

baa in muga anung taara Israael we-laarma ra tena baboura sip.’ ”Mika5:2

7Namur Erodes i wetulaa ino paa a kumtena manaana kupi in manaana paa taandiat naa naangaian talaa maa ina naang-naang i waan paat. 8 I tula wa diat urongBetilem ma ra pirpir lenbi, “Muaat a waanma muaat a baat wakaak kup a naatlik.Ma baa muaat aa baat paai muaat a wapuaiaau, baa iaau bulung ang waan ma anglotu karomi.”

9 Baa diat aa walangoro taa a king diatwaan. Diat babo paa balet ina naangnaangbaa diat aa babo taai u ramataana taubaar,i muga pa diat tuk i tur u ra wanua baaa naatlik kuraa iaai. 10 Baa diat babo inanaangnaang maa, diat kariaana a ngaalana gaaia. 11 Diat ruk u ra ruma ma diatbabo paa a naatlik maa ma naana Maaria,diat ki but keke ma diat lotu karom anaat. Namur diat paapa paa anundiat kumwuwuwung ma diat tabaarai ma ra kumwetabaar lenbi, a goled ma ra bulit di tunibaa a tubalina i aangawian wakwakaak mara bulit na mangingi kaai di waatungi naaa mira. 12 Ma God ia wakatom ta diat ura beberon baa koku diat waan talili kupErodes. Io, diat waan talili kup anundiattaamaan un raa aakapi ingen.

A winawaan ino urong Aaigipto13 Baa diat aa waan, a aangelo anu ra

Tadaaru i waan paat karom Iosep u rabeberon ma i piri naa, “Un tur, un benpaa naadinaana, mutul a kalaa ino urongAaigipto. Ma mutul a ki iaai tuk u ra bungbaa angwapua ui balet, maa kabina Erodesin baat kup a naat kupi in aak dokoi.” 14 Io,i tur, i ben paa naadinaana u ra marum,ma ditul waan urong Aaigipto. 15Ma ditul

Maataio 2:16 3 Maataio 3:15ki matira tuk baa Erodes i maat. Baa ditulpaami lenmaa di paam ot paa a pirpir anura Tadaaru, baa a propet ia pirpir mugataau uni lenbi, “Iaau wataa paa natungliktaangirong Aaigipto.” Os 11:1

16 Baa Erodes i baboi baa a kum tenamanaana diat aa waruga taai, i kaankaanaakit ma i wetulaa baa din aak doko araapwa a kumnaatmuaana taangirongBetilemma ko ra kum taamaan kaai baa diat kimarawaai. I naagagoni naa din aak dokodiat baa a ru kilaala indiat, ma diat kaai baapa i ru kilaala utbaai un diat, kabina maa akum tena manaana diat aa wapua taai u rakilaala anu ra naat. 17 Io, di paam ot paamaraagaam a pirpir baa Ieramia a propet iwewapua muga taau uni naa,18 “Irong Raama di walangoro in ingaan

raa,a niluan ma ra ngaala na kulkulaai,

Raakel i luan a kum natnatuna liklik,maa diat aa maat raap,

ma pa di wamaarip laar paai.” Ier 31:15Iosep ditul tamaana ditul waan talili balet

urong Naasaret19 Baa Erodes ia maat, a aangelo anu

ra Tadaaru i waan paat karom Iosep ura beberon irong Aaigipto. 20 Ma i piritaana naa, “Un tur, un ben paa naadi-naana, ma mutul a waan urong Israael,maa diat baa diat nem na aak doko a naatdiat aa maat.” 21 Io, i tur, i ben paanaadinaana, ma ditul waan urong Israael.22 Iaku baa i walangoroi naa, Aarkilaau ikiaana tamaana Erodes kupi ia bulung inking irong u ra papaar Iudaia, Iosep i burutbaa in waan urong Iudaia. Ma God kaai iturbaat taai u ra beberon, io, ditul waanurong u ra papaar Gaalilaia. 23 Ma ditulwaan ma ditul ki u ra taamaan a iaanaNaasaret. Baa ditul paami lenmaa di paamot paa a pirpir anu ra kumpropet naa, “Dinwaatungi baa ia a te Naasaret.”

3Ioaanes a Tena Baapitaaiso i warawaai(Mk 1:1-8; Lk 3:1-18; Io 1:19-28)

1 Raa kum kilaala namur, Ioaanes a TenaBaapitaaiso i waan paat, ma i warawaaiu ra bil na wanua u ra papaar Iudaia,2 ma i piri naa, “Muaat a nukpuku, maaa mataanitu taanginaanga u ra maawa iamarawaai.” 3 Ioaanes ut maa a propetAaisaia ia wewapua muga taau uni naa,

“In ingaan raa i wewataai u ra bil nawanualenbi,

‘Muaat a paam aara aakapi anu ra Tadaaru,muaat a paam kado anuna kum

aakapi.’ ” Aais 40:34 Ioaanes i mong ma ra ina maalu na

weu na kaamel, ma i wi baati ma ra paninabulumakaau, ma i aanaan a kum ko mara bulit baa a kum bi diat paami. 5 Ataara taanginaanga Ierusalem, ma ko rakum taamtaamaan raap u ra papaar Iu-daia, ma ko ra kum taamaan baa diat kimarawaai a daanim Ioridaan, diat waankaromi. 6 Diat pir apuaana anundiat kumaakaina mangamangaan, ma i baapitaaisodiat u ra daanim Ioridaan.

7 Baa Ioaanes i babo mongoro naParisaaioma ra kum Saadukaaio diat waankupi in baapitaaiso diat, i piri taan diatnaa, “Aai, muaat a kum natu ra kum wui!Woi maa i piri naa muaat a kalaa ino kora naagagon na binabaalu anun God baain waan paat? 8 Muaat a paam a kumutnaa baa in wapuaanai naa muaat aanukpuku. 9 Ma koku muaat nuki naa Godpa in naagagon muaat maa kabina muaata wuna taara anun Aabaraam. Iaau piritaa muaat naa, God i pet laar paai kupiin paam apaat paa a wuna taara anunAabaraam ko ra kum waat bi. 10 Di aa ungtaa a naawa naa ra kum kapkabina diwaai,ma a kum diwaai raap baa pa diat wa takoina waindiat, din bur wa diat, ma dinong ta diat u ra nguan. 11 Iaau baapitaaisomuaat ma ra palaa kupi in wapuaanai naamuaat aa nukpuku. Iaku ia baa in murmurtaang i ngaala taang, ma in baapitaaisomuaat ma ra Takado na Nionma ra nguan.Ma iaau, iaau kinalik aakit taana. 12 I paampaa anuna saaol u ra limaana kupi in ongweraana a panina wit ko ra wit mulu. Baaia wali raap taai in ung ungaai anuna wit ura nuna ruma na wit, ma in tun wa a kumpanpanina u ra nguan baa pa in maat.”

Ioaanes i baapitaaiso Iesu(Mk 1:9-11; Lk 3:21-22)

13 Iesu i waan taangirong u ra papaarGaalilaia urong u ra daanim Ioridaan,karom Ioaanes kupi in baapitaaisoi. 14MaIoaanes i nem na turbaati, ma i piri taananaa, “I koina baa ui un baapitaaiso iaau.Aawa kabina baa u waan karom iaau kupiiaau ang baapitaaiso ui?” 15 Ma Iesu ibaalui naa, “Un baapitaaiso iaau ku. Ikoina baa daar a paami kupi daar a paam

Maataio 3:16 4 Maataio 4:23ot paa a kum utnaa i takado, welaar ma ranemnem anun God.” Io, Ioaanes i taraamtaana.

16 Baa ia baapitaaiso taai, Iesu i or pariko ra daanim, ma u ra pakaana bung maaa maawa i tapaapa, ma i babo a Nion Godi waan pari welaar ma ra ina buna mai ki taau nate uni. 17 Ma in ingaan raataanginaanga u ra maawa i piri lenbi, “Biia Natunglik, a naat na wakwakaak, iaaugaaia aakit uni.”

4Saataan i walaam Iesu(Mk 1:12-13; Lk 4:1-13)

1 Namur a Takado na Nion i muga paaIesu unaanga u ra bil na wanua kupiSaataan in walaami. 2 Baa ia wawel paa40 bungbung na marum ma ra keke, io,i molo. 3 Ma a Tena Walwalaam i waanpaat karomi, ma i piri taana naa, “Baa uia Natun God, un piri karom a kum waat bikupi diat a tapuku kup diat a bred.” 4 Iesu ibaalui naa, “Di aa timu taai u ra Buk Taabunaa, ‘A taara pa diat lalaaun ko ra utnaa nawinangaan ku, diat lalaaun u ra kumpirpirraap i pari ko ra waan God.’ ” Naag 8:3

5 Namur Saataan i ben paai unaangaIerusalem, a taamaan anun God, ma i wakitaai un raa pakaan inaanga nate aakit u raruma na wetabaar. 6 Ma i piri taana naa,“Baa ui a Natun God, un irok pari, maa diaa timu taai u ra Buk Taabu lenbi,‘In tula wa anuna kum aangelo kupi diat a

baboura ui.Diat a lo pa ui ku ma ra kum limaandiat,

kupi koku u tukaa paa a kakim un tawaat.’ ” Kele 91:11-12

7 Iesu i baalui naa, “Di aa timu taai kaai u raBuk Taabu lenbi, ‘Koku u walaar a Tadaaruanum God.’ ” Naag 6:16

8 Saataan i ben paai balet unaanga nateu ra ngaala na taangaai pi, ma i waiaataa a kum mataanitu raap u ra rakrakaanbuaal ma ra kum minamaar indiat raapkaai taana. 9 Ma i piri taana naa, “A kumutnaa raap bi ang taar taai taam, baa un kibut keke ma un lotu karom iaau.” 10 Iesui piri taana naa, “Saataan, un waan ingen,maa di aa timu taai u ra Buk Taabu lenbi,‘Un lotu karom a Tadaaru anum God, maun taraam ku karomi.’ ” Naag 6:1311 Ma Saataan i waan paa koni. Ma a kumaangelo diat waan karom Iesu, ma diatwaraauti.

Iesu i turpaai kupi in warawaai irong u rapapaar Gaalilaia

(Mk 1:14-15; Lk 4:14-15)12 Baa Iesu i walangoroi naa di aa waruk

taa Ioaanes u ra ruma na karabus, i waantalili balet urong u ra papaar Gaalilaia.13Ma baa i waan taangirong Naasaret, i kiKaapernaaum, a taamaan baa i ki nakononaa ra taai kikil Gaalilaia, u ra pia anura wuna taara Sebulon ma ra wuna taaraNaaptaali, 14 kupi in paam ot paa a pirpiranun God baa Aaisaia a propet ia pirpirmuga taau uni lenbi,15 “A pia anu ra wuna taara Sebulon ma ra

pia anu ra wuna taara Naaptaali,marawaai a aakapi baa i waan un-

akono, u ra papaara daanim Iori-daan urong iaai,

diaar ki u ra papaar Gaalilaia, baa ataara baa wakir a taara Iudaia diatki iaai.

16 A taara baa diat ki u ra babotodiat aa babo a ngaala na kaapa,

ma diat baa a baboto na minaat i burungbaat diat,

a kaapa ia waan paat karom diat.”Aais 9:1-2

17Turpaai u ra kilaalamaa, Iesu i warawaailenbi, “Muaat a nukpuku, maa amataanitutaanginaanga u ra maawa ia marawaai.”

Iesu i wataa paa waat na muaana(Mk 1:16-20; Lk 5:1-11)

18 Raa bung baa Iesu i wawaal nakononaa ra taai kikil Gaalilaia, i babo Simon, diwaatungi kaai ma Petero, dina ma Aande-riaas, baa diaar ong bene nataai, maa diaara ru tena ong bene. 19 I piri taan diaar naa,“Mur amurmur iaau,ma angwermur kupimur a ru tena aalaal taara.” 20 Io, diaartur paamaut ko ra nundiaar kumbene, madiaar murmuri.

21 Baa i waan taanga matira i babo paabulung raa naadina Iaakobo ma Ioaanes,a ru natun Sebedaaio. Ditul tamaana kiu ra mon ma ditul ingit anunditul kumbene. Ma Iesu i wataa pa diaar. 22 Diaartur paa maut ma diaar waan ko ra monmara tamaandiaar, ma diaar murmur Iesu.

Iesu i walaangalaanga a kum malaa-paang

(Lk 6:17-19)23 Iesu i waan taltalili u ra papaar

Gaalilaia raap, ma i wer a taara u ra nun-diat kum ruma na lotu. I warawaai u

Maataio 4:24 5 Maataio 5:21ra Koina Wewapua u ra mataanitu taang-inaanga u ra maawa. Ma i walaan-galaanga paa a taara ko ra aalawur man-gaana malaapaang. 24 Ma a wewapuaun Iesu i waan werweraan u ra papaarSiria raap, ma diat ben raap paa a taarabaa a aalawur mangaana malaapaang ibaanaakaka diat, a taara baa a dekdek nangunungut i baanaakaka diat, ma diat baaa kum tabaraan diat ruk taau un diat, diatkaai baa diat maatmaat laau ma diat baapanpanindiat i maat, ma Iesu i walaan-galaanga pa diat raap. 25 Ma a ngaala nakor na taara taangirong u ra ru papaarGaalilaia ma Dekaapolis, ma taanginaangaIerusalem, ma ko ra papaar Iudaia mataangirong un raa papaara daanim Iori-daan diat murmur Iesu.

5Iesu i warawaai un woi diat baa diat daan(Lk 6:20-23)

1 Baa Iesu i babo paa a kor na taara, iwaan tato u ra taangaai. Ma baa i ki anunataara na wawer diat waan karomi. 2 Ma iwer diat lenbi,3 “Diat baa diat nunurai naa diat iba u ra

niondiat, diat daan,maa anundiat a mataanitu taangi-

naanga u ra maawa.4 Diat baa diat luan ma ra tapunuk, diat

daan,maa God in wamaraam diat.

5Diat baa diat wakinalik pa diat, diat daan,maa diat a kale paa a rakrakaan buaal.

6 Diat baa diat molo ma diat maruk kupa mangamangaan na takado, diatdaan,

maa namur diat a maaur.7 Diat baa a kum tena maarmaari, diat

daan,maa God in maari diat kaai.

8 Diat baa a nuknukindiat i gomgom, diatdaan,

maa diat a babo God.9 Diat baa diat laana wamaalmaal a taara,

diat daan,maa God in waatung diat naa a kum

natnatuna.10 Diat baa di pet na bilbil un diat kabina u

ra takado na mangamangaan, diatdaan,

maa anundiat a mataanitu taangi-naanga u ra maawa.

11 “Muaat daan baa di pir aakakamuaat,ma di pet na bilbil un muaat, ma di nuk

paa ta kum warwaruga na pirpir ma dipir ururian muaat mai, kabina un iaau.12 Muaat a gaaia, maa i ngaala aakit anu-muaat wedok inaanga u ra maawa. Maa diaa pet na bilbilmuga taau lenmaa u ra kumpropet baa diat lalaaun muga taa muaat.

A pirpir welwelaar u ra sol ma ra kaapa(Mk 9:50; Lk 8:16; 14:34-35)

13 “Muaat a sol u ra rakrakaan buaalraap. Iaku baa ia raap a mapaakina, dinwamapaak paai balet ma lelawaai? Pa tautnaa ma i gaa uni. Din ong apari waiunataamaan, ma a taara diat a papaamakunate uni.

14 “Muaat a kaapa u ra rakrakaan buaalraap. Ta taamaan baa i ki nate u ra taan-gaai, pa in wawalipa laar paai. 15Pain te inwakup taa ta laamma in kuop baat taai mara baaket, pate. Din ung taai ut nate u ranuna turtur, ma in baarabaara karom diatraap baa diat ki naruma. 16 Lenkaai maaanumuaat kaapa in baarabaara namataara taara, kupi diat a babo anumuaat kumkokoina pinapaam, ma diat a pir walaawapaa Tamaamuaat baa i ki inaanga u ramaawa.

Iesu i pirpir u ra kum Naagagon17 “Koku muaat nuki naa iaau waan

paat kupi ang rakaan wa a kum pirpir naNaagagon anun Moses ma ra kum waweranu ra kum propet, pate. Pa iaau waanpaat kupi ang rakaan wa diat, iaau waanpaat kupi ang paam ot pa diat. 18 Iaau pira lingtatuna taa muaat, tuk baa a baakutma ra rakrakaan buaal diaar a panaai, pata mataana buk lik baa ta wakilang likmaku ko ra kum Naagagon mi in panaai.Din paam ot pa diat ut. 19 Baa te pa imurmur ta kinalik na naagagon ko ra kumNaagagon mi, ma i wer araara a taara kupidiat kaai pa diat a murmuri, din waatungibaa i kinalik aakit u ra mataanitu inaangau ra maawa. Iaku ia baa i taraam u rakum Naagagon mi, ma i wer a taara unidin waatungi baa i ngaala u ra mataanituinaanga u ra maawa. 20 Lenmaa iaau piritaa muaat, baa anumuaat mangamangaanna takado pa in koina taa ra mangaman-gaan na takado anu ra kum tena waweru ra kum Naagagon ma ra kum Parisaaio,muaat a gaana ruk u ra mataanitu inaangau ra maawa.

A pirpir u ra kaankaan21 “Muaat aa walangoro taai naa, di aa

pir taai taa ra taara taanga namuga lenbi,

Maataio 5:22 6 Maataio 5:45‘Koku u aak doko te. Ma ia baa i aak dokowa te din naagagoni.’ 22 Iaku iaau, iaau piritaa muaat naa, baa te in kaankaan karomta tenalik, din naagagoni kaai, ma baa te inpirpir aakaka un ta tenalik, din naagagoninamataa ra taara na kiwung. Ma baa tein piri un ta muaana naa, ‘A longlong ui,’kaduk a naagagon karomi baa din ongi ura ngaala na nguan.

23 “Baa u waan kupi un taar anumwetabaar u ra luwu na tuntun wetabaar,ma u nuk paa ta utnaa baa temlik i takunaui uni, 24 un paki taa anum wetabaarmatira naa ra luwu na tuntun wetabaar.Un waan kumun, mur a wemaraam mugapaa ma temlik, ma namur un waantalili balet, io un taar maraagaam anumwetabaar.

25 “Baa te in ung ta ui u ra naagagon,mur a wemaraam muga baa mur waan-waan utbaai u ra aakapi, kaduk in taarta ui karom a tena naagagon. Ma a tenanaagagon in taraama wa ui karom a tenababoura ma in waruk ta ui u ra ruma nakarabus. 26 Iaau pir a lingtatuna taam, paun pari laar paai tuk ut baa un taar araapwa a tintinip na toiaa i ra num winekul.

A pirpir u ra aakaina ninunuk kup atabuan

27 “Muaat aa walangoro taai naa di aapir taai lenbi, ‘Koku u paam aakaina unta tabuan anun te.’ 28 Iaku iaau, iaaupiri taa muaat naa, baa ta muaana inbabo taa ta tabuan ma a nuknukina i aakakaromi, ia paam aakaina u ra nuknukina,ma namataan God ia paam taa aakaina u ratabuan maa. 29Baa ina ot na mataam i benaraara ui kup a aakaina, un lior wai, ma unong ingen wai. In koina baa raa pakaan kuko ra panim din ong wai, ma koku di ong apanim raap u ra ngaala na nguan. 30 Baa aot na limaam i ben araara ui kup a aakaina,un kutu wai ma un ong ingenwai. In koinabaa raa pakaan ku ko ra panimdin ongwai,ma kokudi ong a panim raapu ra ngaala nanguan.

A pirpir u ra kutu tinaulaa31 “Di aa pir taai kaai naa, ‘Ia baa i lu

wa anuna tabuan, in taar taa kaai a donabuk na kutu tinaulaa taana.’ 32 Iaku iaau,iaau piri taa muaat naa, baa a tabuan pai paam aakaina ma ta muaana, ma anunamuaana i lu biaa wai ku, a muaana maa ikabina u ra aakaina baa a tabuan i paamibaa i taulaa balet. Ma ia baa i taulaa ma ta

tabuan baa anuna muaana i lu wai, ia kaaiia paam aakaina kabina maa a tabuan maai taulaa ut.

A pirpir u ra weweliman33 “Muaat aa walangoro taai kaai naa,

di aa pir taai taa ra taara taanga namuganaa, ‘Koku u weweliman warwaruga. Autnaa baa u aa weweliman taau uni karoma Tadaaru, un paami ut.’ 34 Iaku iaau, iaaupiri taa muaat naa, koku muaat wadekdeka weweliman ma ta mangaana pirpir kaai.Koku muaat weweliman ma ra maawa,maa a maawa a kiki anun God. 35 Kokumuaat weweliman ma ra rakrakaan buaal,maa a rakrakaan buaal a wanua baa i ung aru kakina uni. Kokumuaat wewelimanmaIerusalem, maa Ierusalem a taamaan anura ngaala na King. 36 Koku u wewelimanma ra in lorim, maa pa un paam puku laarpaa tinaweu na lorim kupi in kabaang, baain marut. 37Muaat a piri ku naa maia, baapate. Maa baa muaat a pir ta mangaanapirpir balet, i kabina maku ko ra TenaAakaina.

Koku muaat baalu aakaina anun te(Lk 6:29-30)

38 “Muaat aa walangoro taai baa di aapir taai naa, ‘Baa te in lior wa tin mataante, din baalui kaai karomi, din lior wa kaaitin mataana. Ma baa te in tibul bor watin lakon te, din baalui kaai karomi, dintibul bor wa kaai tin lakono.’ 39 Iaku iaau,iaau piri taa muaat naa, koku muaat baaluaakaina anun te baa i paami karommuaat.Baa te i paar taa a papaara ot na waam, unpuku taa raa papaar bulung karomi. 40Baate i nemi naa in aal ta ui u ra naagagon madin naagagon ui kupi un taar taa anum siottaana, io un taar taa kaai anum ina maalubaa u laana burung baat anum minongmai. 41 Baa te i maang pa ui kupi mura weur kup ta taamaan baa i marawaaiku, io un weur mai kup a taamaan baa iki welwelik kinalik. 42 Un tabaara te baai aaring ui. Ma baa te i nemi naa in lopaa kumun ta utnaa kon ui, io un taari kutaana.

A maarmaari karom a kum ebaar(Lk 6:27-28, 32-36)

43 “Muaat aa walangoro taai baa di aapir taai naa, ‘Un maari tepaam, ma unnget anum ebaar.’ 44 Iaku iaau, iaau piritaa muaat naa, muaat a maari anumuaatkum ebaar, ma muaat a aaraaring un diatbaa diat pet na bilbil un muaat, 45 kupi

Maataio 5:46 7 Maataio 6:18muaat a kum natu ra Tamaamuaat, baa iki inaanga u ra maawa. Maa i taar taa amage kupi in kaapa karom a kum aakainataara ma ra kum koina taara kaai, ma itaar taa a baata karom a kum tena takadoma karom diat kaai baa pa diat takado.46 Baa muaat maari diat ku baa diat maarimuaat, aawa ma maa anumuaat wedok? Akum tena lolo tatakom, baa pa diat laa u ramaarmaari diat paampaami kaai lenmaa,naka? 47Baamuaat gaaigaaia paa ku a kumteptepaamuaat, muaat a koina lelawaai?A taara baa pa diat nurnur diat kaai diatgaaigaaia paa a kum teptepaandiat, naka?48Muaat a takado aakit, welaar ma Tamaa-muaat baa i ki inaanga u ra maawa, itakado aakit.

6A wawer u ra wetabaar

1 “Muaat a baboura muaat kupi kokumuaat paam anumuaat koina pinapaamnamataa ra taara ku, baa diat a babomuaatuni ma diat a pir walaawa pa muaat. Baamuaat paami lenmaa, pa numuaat ta we-dok ko ra Tamaamuaat baa i ki inaanga u ramaawa. 2Baa u tabaara a kum iba na taara,koku u wewapua muga taau kupi a taaradiat a babo ui, welaar ma diat baa pa diatwetabaar ma ra lingtatuna u ra nundiatlalaaun diat laana paami u ra kum rumana lotu ma u ra kum aakapi kaai, kupi ataara diat a pir walaawa pa diat uni. Iaaupir a lingtatuna taa muaat, a pir walaawako ra taara, ia ut maa anundiat kudulaanawedok. 3Baa u tabaara a kum iba na taara,koku te i nunura a utnaa baa u paami, unpaam inoi. 4Baa u paami lenmaa, Tamaambaa i babo a utnaa baa u paam inoi, in taara wedok taam.

A wawer u ra niaaring(Lk 11:2-4)

5 “Baamuaat aaraaring, kokumuaat we-laar ma ra kum tena warwaruga. Diat nemaakiti naa diat a tur ma diat a aaraaring ura kum ruma na lotu, ma u ra kum wanuabaa a taara diat waanwaan ungaai iaai,kupi a taara diat a babo diat. Iaau pir alingtatuna taa muaat, maa ut ia anundiatkudulaana wedok. 6 Iaku ui, baa u aaraar-ing, un ruk u ra num rumama un balbalaatpaa, ma un aaraaring karom Tamaam baapa te i baboi. Ma Tamaam baa i babo a

utnaa baa u paam inoi, in taar a wedoktaam.

7 “Baa muaat aaraaring koku muaat pir-pir biaa ku, welaarma ra kumniaaring anura taara baa diat lotu karom a kum taa-bataaba. Maa diat nuki naa din walangorodiat baa diat pir mongoro na pirpir. 8Kokumuaat welaar ma diat, maa Tamaamuaatia nunura a kum utnaa raap baa muaat ibakupi baa pa muaat aaraaring utbaai.

9 “Muaat a aaraaring lenbi,‘Tamaamiaat inaanga nate u ra maawa,i koina baa din ru a iaam.10 I koina baa anum mataanitu in waan

paat.I koina baa din taraam taamu ra rakrakaan

buaal,welaarma di tartaraam taam inaanga nate

u ra maawa.11 A bung mi un tabaara miaat ma ra

maamiaat utnaa.12 Un dumaana wa anumiaat kum aakaina

mangamangaan,welaar ma miaat dumaana wa anun-

diat kum aakaina mangamangaankarom miaat.

13 Koku u ben miaat u ra walwalaam.Un walaaun miaat ko ra Tena Aakaina.

Aamen.’*14 “Baa muaat dumaana wa a kum

aakaina mangamangaan baa a taara diatpaami karom muaat, Tamaamuaat baa i kiinaanga u ra maawa in dumaana wa anu-muaat kum aakaina mangamangaan kaai.15 Iaku, baa pa muaat dumaana wa a kumaakaina mangamangaan baa a taara diatpaami karom muaat, Tamaamuaat kaai pain dumaana wa anumuaat kum aakainamangamangaan.

A wawer u ra winawel16 “Baa muaat wawel, koku muaat babo

tumtumul welaar ma ra kum tena war-waruga, maa diat babo tumtumul kupi inkaapa karom a taara naa diat wawel. Iaaupir a lingtatuna taamuaat, maa ut ia anun-diat kudulaana wedok. 17 Baa u wawel, unkom in lorim, ma un gi a mataam, 18 kupikoku a taara diat nunurai naa u wawel.Tamaam ku in nunurai, ia baa pa te i baboi.Ma Tamaam baa i babo a utnaa baa u paaminoi, in taar a wedok taam.

* 6:13: Raa kum tena manaana u ra Buk Taabu diat nuki naa raa kum pirpir kaai i ki u ra rina mi. I lenbi: Maa anumku a naagagon ma ra dekdek ma ra minamaar, ma pa in raap. Aamen.

Maataio 6:19 8 Maataio 7:7A kum ngaatngaat na utnaa inaanga u ra

maawa(Lk 12:33-34)

19 “Kokumuaat ungungaai a kumngaat-ngaat na utnaa min napia, maa a paropoma ra tarok diaar a baanaakaka wa diatku, ma a kum tena walong diat a reng paaanumuaat kum ruma ma diat a walongi.20Muaat a murmur a kum kokoinamanga-mangaan kupi in welaar ma ra ngaatngaatna utnaa baa muaat ung ungaai inaangau ra maawa, maa a paropo ma ra tarokpain diaar a baanaakakai, ma a kum tenawalong kaai pain diat a walong laar paai.21Maa anum lalaaun in ki u ra taamaan baaanum ngaatngaat na utnaa i taana iaai.

A laam u ra panindaat(Lk 11:34-36)

22 “A ruin kiok na mataandaat diaarwelaar ma ra laam u ra panindaat. Baa aruin kiok na mataam diaar koina, a panimraap in teng ma ra kaapa. 23 Iaku, baa aruin kiok na mataam diaar aaka, a panimraap in teng ma ra baboto. Baa anumkaapa i baboto ku, a baboto maa in ngaalaaakit!

Koku muaat ngaraa(Lk 16:13; 12:22-31)

24 “Pa in tale ta tultul in papaam karomta ru mukmuga. In nget raa paan diaar,ma in gaaia kup raa paan diaar, in taraamkarom raa ma raa in wabulbul karomi. Pamuaat a papaam laar paai karom God makarom a maani kaai.

25 “Bi ia kabina maa iaau piri taa muaatnaa, koku muaat ngaraa u ra numuaatlalaaun baa aawa muaat a aani, ma aawamuaat a inimi, ma u ra panimuaat kaaibaa aawa muaat a mong mai. Lelawaai, alalaaun pa i ngaatngaat duk taa ra utnaana winangaan? Baa lelawaai, a panindi pai ngaatngaat duk taa ra maalu? 26 Muaata babo a kum pika. Pa diat maarut tautnaa, ma pa diat tangaa ungaai ta ut-naa, ma pa diat wawalaaing un ta rumana wuwuwung, iaku Tamaamuaat baa iki inaanga u ra maawa, i taptabaara diat.Lelawaai, wakir duk muaat ngaatngaataakit kon diat? 27 Woi kon muaat baa ingaraa in pet laar paai kupi in kanaawapaa balet ta pakaana bung lik u ra nunalalaaun? Pate!

28 “Ma aawa kabina baa muaat ngaraakup a maalu? Muaat a babo a kum purpurtaanga nabuaal, baa diat tawa lelawaai. Pa

diat papaamma pa diat laana paammaalu.29 Iaku iaau piri taa muaat, King Solomonut maa nuna minong raap i babo wakaak,iaku pa i babo wakwakaak welaar ma rakum purpur maa. 30 God i wamong a kumwali nabuaal ma ra kum koina pupuindiat,baa i pupu umari, ma unaburu din tunwai u ra nguan. Baa i paami lenmaa u rakumwali, lelawaai, pa inwamong tamuaatkaai? I kinalik aakit anumuaat nurnur.31 Koku muaat ngaraa ma muaat piri naa,‘Aawa maa daat a aani?’, baa ‘Aawa maadaat a inimi?’, baa ‘Aawa maa daat a mongmai?’ 32 Maa a taara baa pa diat nurnurdiat ngaraa aakit kup a kum utnaa raapmi, ma Tamaamuaat baa i ki inaanga u ramaawa i nunurai naa muaat iba kup a kumutnaa raap mi. 33 Muaat a ngaraa mugakup anuna mataanitu ma ra nuna takadona mangamangaan, ma in tabaara muaatma ra kum utnaa raap mi. 34 Io, kokumuaat ngaraa kup unaburu, maa naburuin ngaraa paa ut uni. A nginaraa un raaraabung i topaa ut a bung maa.

7Koku muaat naagagon te(Lk 6:37-38, 41-42)

1 “Koku muaat naagagon te, kupi kokukaai din naagagon muaat. 2 Maa a naa-gagon baa muaat naagagon te mai, ia utmaa din naagagon muaat balet mai, ma rawalawalar baa muaat walawalar mai, ia utmaa din walaar muaat balet mai. 3 I lawaaimaa u babo paa ku a kurkur kuraa u ra inmataan temlik, ma pa u nuk paa a pakaandiwaai pi kuraa u ra in mataam ut? 4Baa apakaan diwaai pi kuraa ku u ra in mataam,un piri lelawaai karom temlik naa, ‘Angrakaan wa a kurkur ko ra in mataam’? 5Uia tenawarwaruga, un lomugawa a pakaandiwaai pi ko ra in mataam, io, un babowakaak, kupi un rakaan wa a kurkur ko rain mataan temlik.

6 “Koku muaat tabaara a kum paap mara gomgom na utnaa anun God, kaduk diata tapuku ma diat a karaat muaat. Ma kokumuaat ong anumuaat diwaara taa ra kumboro, kaduk diat a paa ginaginai ku ma rakakindiat.

Muaat a aaraaringma din tabaaramuaat(Lk 11:9-13)

7 “Muaat a aaraaring ma din tabaaramuaat, muaat a baatbaat ma muaat a baatpaai, muaat a pipidik ma din paapa aara


muaat. 8Maa diat raap baa diat aaraaringdin tabaara diat, ma ia baa i baatbaat inbaat paai, ma ia baa i pipidik, din paapaaarai. 9 Woi na paa muaat, baa natunalikin aaringi kup ta bred, in tabaarai ku mara waat? 10Ma baa in aaringi kup tina ian,in tabaarai ku ma ra ina wui? 11Baa muaataakaina taara, muaat nunura ut a koinawetabaar karom a kum natnatumuaat, io,i lingtatuna aakit baa Tamaamuaat baa i kiinaanga u ra maawa, in tabaara diat baadiat aaringi ma ra kum kokoina utnaa. 12Akabi ra pirpir naNaagagon anunMosesmara kum wawer anu ra kum propet i lenbi:A kum utnaa raap baa muaat nemi naa ataara diat a paami karom muaat, muaatkaai muaat a laana paami karom diat.

A aakapi kup a lalaaun ma ra aakapi kupa winirua

(Lk 13:24)13 “Muaat a ruk u ra naat na bonanaaka

lik. Maa a bonanaaka ma ra aakapi baai parere ma i laangalaanga i waan kupa winirua takum, ma mongoro na taaraaakit diat ruk uni. 14 Iaku i kinalik abonanaaka ma ra aakapi kaai, baa i waankup a lalaaun, ma a kinalik na taara ku diatbaat paai.

In diwaai ma ra waina(Lk 6:43-44)

15 “Muaat a baboura muaat ko ra kumpropet warwaruga. Diat waan karommuaatma ra koinamangamangaanwelaarma ra kum sip, iakumaa u ra nuknukindiatdiat nem na baanaakaka muaat welaar mara kum karangaap na paap. 16 Muaat ababo lele a kum warwaruga na propetko ra waindiat ut. Lelawaai, din git paaa waina waain ko ra in kadaa, ma inawaina fig ko ra in barudu? Painte! 17 Akum kokoina diwaai raap diat wa a koinawaindiat, iaku in aakaina diwaai i wa akum aakaina waina. 18 En koina diwaaipa in wa ta aakaina waina, ma in aakainadiwaai kaai pa in wa ta koina waina. 19 Akum diwaai raap baa pa diat wa a koinawaindiat, din bur wa diat ma din ong tadiat u ra nguan. 20 Lenmaa, muaat a babolele a kum warwaruga na propet ko rawaindiat ut.

Pa iaau nunura muaat(Lk 13:25-27)

21 “Diat baa diat waatung iaau naa,‘Tadaaru, Tadaaru,’ pain diat a ruk raap ura mataanitu inaanga u ra maawa. Iaku

diat baa diat murmur a nemnem anunTamaang baa i ki inaanga u ra maawa, diatot ku maa diat a ruk u ra nuna mataan-itu. 22 U ra bung na naagagon mongorodiat a piri taang naa, ‘Tadaaru, Tadaaru,lelawaai, pa miaat pirpir na propet ma raiaam, ma pa miaat lu irok wa kaai a kumtabaraan ma ra iaam, ma pa miaat paammongoronautnaana kakaianma ra iaam?’23 Ang baalu diat naa, ‘Pa iaau nunurakinkinalik ta muaat. Muaat a kum tenaaakaina, muaat a waan ingen kon iaau.’

A ru tena paam ruma(Lk 6:47-49)

24 “Lenmaa, diat raap baa diat walan-goro anung kum pirpir mi, ma diat taraamuni, diat welaar ma ra tena manaana, baa ipaam taa anuna rumanate u rawaat. 25Maa baata i puka, a lomon i waan paat, mara dadaip i tapalaa ma i um a ruma maa,iaku pa i taripu laar paai, maa kabina diwatur taai nate u ra waat. 26 Diat raapbaa diat walangoro anung kum pirpir mi,iaku pa diat taraam uni, diat welaar ma ralonglong, baa i paam taa ku anuna rumanate u ra woio ma pa i punang dekdek akum toro. 27Ma a baata i puka, a lomon iwaan paat, ma ra dadaip i tapalaa ma i uma ruma maa, i taripu, ma i tareng aakakamaut.”

28 Baa Iesu ia pir araap taa a kum pirpirmi, a kor na taara diat kakaian u ra nunawawer, 29maa iwer diat lenbaa ia ut i paamakoto a naagagon, ma pa i wer diat welaarma ra nundiat kum tena wawer u ra kumNaagagon.

8Iesu i walaangalaanga paa a wukawuka(Mk 1:40-45; Lk 5:12-16)

1 Baa Iesu i waan pari taanginaanga u rataangaai, mongoro na taara diat murmuri.2 Ma raa muaana, a wukawuka, i waankaromi, i ki but keke naana, ma i piri naa,“Tadaaru, pa i dekdek karom ui, baa unemi, io, un walaangalaanga iaau.” 3 MaIesu i kado wa a limaana, i paam a panina,ma i piri taana naa, “Iaau nemi ut. Unlaangalaanga.” Ma anuna malaapaang iraap maut. 4 Ma Iesu i piri taana naa,“Koku wapua taa te uni. Un waan ma unwaiaa muga ta ui karom a tena wetabaarkarom God, ma un taar a wetabaar karomGod welaar ma Moses ia pir taai. Baa un

Maataio 8:5 10 Maataio 8:27paami lenbi in kaapa karom a taara baa uaa laangalaanga.”

A nurnur anu ra mukmuga anu ra kumtena wineium

(Lk 7:1-10)5 Baa Iesu i waan paat irong Kaaper-

naaum, raa mukmuga anu ra kum tenawineium taangirong Rom i waan karomima i aaringi baa in waraauti. 6 I pirinaa, “Tadaaru, raa ko ra nung kum tultulkurong ut naruma i inep, a panina raapi maat, ma i kariaana a dekdek na ngu-nungut aakit.” 7 Iesu i piri taana naa, “Angwaan ma ang walaangalaanga paai.” 8 Amukmuga maa i baalui naa, “Tadaaru, paiaau takado kupi un ruk u ra nung ruma.Un pir ku ta pirpir, ma anung tultul inlaangalaanga. 9 Maa iaau a muaana baaiaau tartaraam u ra naagagon anundiatbaa diat ngaala taang, ma di taar taa a naa-gagon kaai taang kup a taara na wineium.Baa iaau piri taan te naa, ‘Un waan,’ inwaan ku. Ma karom te kaai lenbi, ‘Unwaanurin,’ in waan ku urin. Ma karom anungtultul naa, ‘Un paam a utnaa bari ia,’ inpaami ku.”

10 Baa Iesu i walangoro taa anuna pirpir,i kakaian aakit uni, ma i piri karom ataara baa diat murmuri naa, “Iaau pir alingtatuna taa muaat, pa iaau babo taata te Israael baa anuna nurnur i ngaalawelaar ma ra muaana mi. 11 Iaau piri taamuaat naa baa kuraa mun mongoro nataara diat a waan taanga u ra mataanataubaar ma ra mataana labur, ma diat a kiungaai ma Aabaraam, Aaisaak ma Iaakobu ra lukaara u ra mataanitu inaanga u ramaawa. 12 Iaku, a taara Israael baa namugaGod i pilak pa diat kupi diat a ki u ra nunamataanitu, in lu pari wamongoro kon diatkup a baboto. Diat a taangtaangi ma diat akarkaraat lakondiat iaai.” 13Ma Iesu i piritaa ramukmuga anu ra kum tena wineiumnaa, “Un waan ku. Din paam a utnaa baa unurnur kupi.” U ra pakaana bung ut maaanuna tultul i laangalaanga maut.

Iesu i walaangalaanga paa mongoro namalaapaang

(Mk 1:29-34; Lk 4:38-41)14 Baa Iesu i ruk u ra ruma anun Petero,

i babo paa a tabuan, a nimun Petero, imalaapaang ma i inep ma ra ina wuwan.15 Iesu i paampaa a limaana,ma inawuwani raap maut koni. Ma a tabuan maa i tur,

ma namur i tabaara Iesu ma ra utnaa nawinangaan.

16 Baa ia maluraap, di ben paa mon-goro na taara karom Iesu, baa a kumtabaraan diat ruk taau un diat. Ma i luirok wa a kum tabaraan ma ra pirpir ku,ma i walaangalaanga pa diat raap baa diatmalaapaang. 17 A utnaa mi i waan paatkupi din paam ot paa a kum pirpir baa apropet Aaisaia ia pirpir taau uni naa,“Ia ut i lo paa anundaat kum malaapaang,

ma i rakaan wa anundaat kum ngu-nungut.” Aais53:4

Diat baa diat nem na murmur Iesu(Lk 9:57-62)

18 Baa Iesu i babo a kor na taara diattur lili paai, i piri taa ra nuna kum naatna wawer naa diat a waan urong un raapapaara taai kikil. 19Ma raa tena wawer ura kum Naagagon i waan karomi, ma i piritaana naa, “Tena Wawer, ang murmur uiu ra kum taamtaamaan raap baa un waaniaai.” 20 Ma Iesu i piri taana naa, “A kumkuaabaar na paap anundiat kum tung ut,ma ra kum pika kaai anundiat kum pio ut,iaku Natu raMuaana pa nuna ta ruma kupiin inep uni.” 21 Ma raa muaana kaai, raako ra nuna taara na wawer i piri taana naa,“Tadaaru, un mulaaot wa iaau kumun baaang waan, kupi ang punang wa tamaang.”22 Iesu i piri taana, “Un murmur iaau, maunmaadekwa a kumminaat diat a punangandiat kum minaat.”

Iesu i turbaat a dadaip ma ra top(Mk 4:35-41; Lk 8:22-25)

23 Baa Iesu i kaa u ra mon, anuna kumnaat na wawer diat kaa murmuri. 24Ma adekdek na dadaip i waan paat kakaian mai tapalaa taau un diat u ra taai kikil. A moni wawangaan, ma i pot na murung. Iesu iinep duman, 25ma diat waan karomi, diatwaanguni, ma diat piri naa, “Tadaaru, unwalaaun daat. Daat wirua ma.” 26Ma i piritaan diat naa, “Anumuaat nurnur i kinalikaakit. Aawa kabina maa muaat burut?” Io,i kaamtur ma i turbaat a dadaip ma ra top,ma i malila maut. 27 Ma a kum naat nawawer diat kakaian uni, ma diat piri naa,“Woi na mangaana muaana ma mi, baa adadaip ma ra pakaana taai diaar taraamkaromi?”

Iesu i lu irok wa a kum tabaraan ko ra rumuaana

(Mk 5:1-20; Lk 8:26-39)

Maataio 8:28 11 Maataio 9:1728 Baa Iesu i pukaai un raa papaara taai,

u ra papaar anu ra taara Gaadaraa, raaru muaana baa a kum tabaraan diat ruktaau un diaar, diaar waan baraatai. Diaarwaan ko ra kum babaang na minaat. Diaarkarangaap aakit, ma pa te i laana waanaakit matira u ra aakapi maa. 29 Diaarkulkulaai lenbi, “Natun God, aawa maa unpaami un mir? Lelawaai, u waan urin kupiunwakadikmiaat? Pa i ot utbaai a bung nanaagagon.” 30A ngaala na liur na boro diatwangwangaan marawaai matira. 31 Ma rakum tabaraan diat aaring Iesu naa, “Baaun lu irok wa miaat, un tula ruk ta miaatu ra kum boro.” 32 Iesu i piri taan diat naa,“Muaat a waan!” Io, a kum tabaraan diatpari ko ra rumuaanamaama diat ruk taauu ra kum boro, ma a kum boro diat welulupari u ra papaara taangaai kup a taai kikil,ma diat kongo raap.

33Ma diat baa diat baboura a kum boro,diat welulu talili ma diat waan paat u ranundiat taamaan, ma diat wewapua u rakum utnaa raap baa i waan paat, ma undiaar kaai baa a kum tabaraan diat ruktaau un diaar. 34 A taara raap taanga u rataamaan maa diat waan kupi diat a baboIesu. Ma baa diat babo paai, diat aaringikupi in waan ingen ko ra nundiat papaar.

9Iesu i walaangalaanga a muaana baa a

panpanina i maat(Mk 2:1-12; Lk 5:17-26)

1 Iesu i kaa u ra mon, ma i waan boloun raa papaara taai kikil kup anuna taa-maan. 2 Ma raa kum muaana diat lo taaraa muaana karomi, baa a panpanina imaat ma i inep ut u ra nuna baat. BaaIesu i babo anundiat nurnur, i piri taara muaana baa a panpanina i maat naa,“Natunglik, koku burut, di aa unawa anumkum aakaina mangamangaan.” 3 Ma raakum tena wawer u ra kum Naagagon diatpirpir karom diat ut naa, “A muaana bi ipir aakaka God baa i welaara ia mai.”

4 Ma Iesu i nunura a nuknukindiat, mai tiri diat naa, “Aawa kabina maa muaatnuknuk aakaka? 5 Ma woi na mangaanapirpir ang piri kupi ang waiaa a dekdekingmai karommuaat? Ang piri naa, ‘Di aa unawa anum kum aakaina mangamangaan,’baa, ‘Un tur, ma un waan’? 6Ang piri lenbikupi muaat a nunurai naa Natu ra Muaanai paam akoto a naagagon kupi in una wa akum aakaina mangamangaan min napia.”

Io, i piri karom a muaana baa a panpaninai maat, “Un tur, un lo paa anum baat, maunwaan kup anum ruma.” 7Ma i turmaut,ma i waan kup anuna ruma. 8Ma baa a korna taara diat baboi, diat kakaian, ma diatpir walaawa paa God, baa i taar a dekdeklenmi karom a taara.

Iesu i wataa paa Maataio(Mk 2:13-17; Lk 5:27-32)

9 Baa Iesu i waan taanga matira, i babopaa raamuaana, a iaanaMaataio, baa i ki ura ruma na tatakom, ma Iesu i piri taananaa, “Un murmur iaau.” Io, i tur ma imurmur Iesu.

10 Namur baa Iesu i ki u ra winangaan ura ruma anun Maataio, mongoro na tenalolo tatakom ma ra kum tena aakaina diatwaan karomi, ma diat wangaan ungaai maIesuma ra nuna kumnaat nawawer. 11Baaa kum Parisaaio diat baboi, diat tiri anunakum naat na wawer naa, “Aawa kabina baaanumuaat tena wawer i wangaan ungaaima ra kum tena lolo tatakom ma ra kumtena aakaina?”

12 Baa Iesu i walangoroi i piri naa, “Adoktaa pa i waan paat kup diat baa diatlalaaun wakaak. Pate! I waan paat kupdiat ku baa diat malaapaang. 13 Muaat awaan, ma muaat a wawer u ra kukuraai rapirpir mi ko ra Buk Taabu, ‘Iaau nem kua maarmaari, ma wakir a wetabaar baa dilaana tuni.’ Os 6:6Maa pa iaau waan paat kup a kum tenatakado. Pate! Iaau waan paat kupi angwataa paa a kum tena aakaina.”

A wetiri u ra winawel(Mk 2:18-22; Lk 5:33-39)

14 A kum naat na wawer anun Ioaanesdiat waan karom Iesu, ma diat tiri naa,“Aawa kabina baa miaat ma ra kumParisaaiomiaat wawel, ma anumkumnaatna wawer pate?” 15 Ma Iesu i baalu diatnaa, “A kum teptepaa ramatakina tinaulaadiat a tapunuk ma diat a taangi lelawaaibaa a matakina tinaulaa i ki ungaai utbaaimadiat? Ta bung inwaanpaat, baa din beningen wa a matakina tinaulaa kon diat, io,diat a wawel maraagaam.

16 “Pa te in ingit ungaai taa ta pakaanamatakina maalu ma ra pakaana turaaina,kaduk a matakina baa din ingit banot atarabaat mai, in pet rabaana wa balet a tu-raaina maalu, ma in ngaala ma a tarabaatuni. 17 Ma pa te in labo taa a matakinawaain u ra in turaaina palaa na waain baa

Maataio 9:18 12 Maataio 10:4di paami ko ra pani ra wewagua, kaduk inpalaa maa in tarabaat ma in aaka, ma awaain in talabo. Din labo ut a matakinawaain u ra in matakina palaa na waain,kupi diaar raap diaar a taana wakaak.”

Iesu i walaaun paa a naat na tabuan, mai walaangalaanga paa raa tabuan

(Mk 5:21-43; Lk 8:40-56)18Baa Iesu i pirpir utbaai karomdiat, raa

mukmuga i waan karomi ma i ki but kekenamuga taana, ma i piri naa, “Natunglika tabuan, mi ut ku i maat. Aiaap, daar awaan ma un ung a limaam nate uni main lalaaun.” 19 Io, Iesu i tur ma diaarwaan, diat ungaai ma ra nuna kum naat nawawer.

20-21 Ma raa tabuan baa i malaapaang12 kilaala ma ra malaapaang na gaap, inuki naa, “Baa ang paam taa ku anuna inamaalu, ang laangalaanga balet.” Io, i waannamur taan Iesu, ma i paam taa a titi ranuna ina maalu. 22 Iesu i tur tapuku mai babo a tabuan maa, ma i piri taana naa,“Natunglik, koku burut, anum nurnur iawalaangalaanga pa ui.” Ma u ra pakaanabung ut maa a tabuan maa i laangalaangamaut.

23 Iesu i waan paat u ra ruma anu ramukmugama i babo a taara baa diat waiaaanundiat tapunuk u ra minaat. Diat ip akum tulaal, mamongoro na taara kaai diatluan. 24 I piri taan diat naa, “Muaat a pariaarai. A naat na tabuan mi wakir i maat,i inep duman ku.” Ma diat nangonoi ku.25Baa Iesu ia tula pari wa a kum taara, i rukma i paam paa a limaa ra naat na tabuan,ma i tur maut. 26A wewapua u ra utnaa mii waan werweraan u ra papaar raap maa.

Iesu i wababo paa a ru pula27 Baa Iesu i waan taanga matira, raa

ru muaana, a ru pula, diaar murmuri,ma diaar wewataai dekdek lenbi, “NatunDewid, un maari mir.” 28 Ma baa i ruk ura ruma, a ru pula diaar waan karomi, ma itiri diaar naa, “Lelawaai, mur nurnur ut uniaau baa ang paam laar paa a utnaa mi?”Diaar baalui naa, “Maia, Tadaaru.” 29 Mai paam a mataandiaar ma i piri naa, “Dinpaami karom mur welaar ma mur nurnurkupi.” 30 Io, diaar babo maut. Ma Iesu iturbaat dekdek ta diaar naa, “Koku murwapua taa te uni.” 31 Iaku, diaar waan ma

diaar wewapua waanwaan uni u ra papaarraap maa.

Iesu i lu irok wa a tabaraan kon raamunga

32 Baa a ru pula diaar waan paa kon Iesu,di ben taa bulung raa muaana karomi, amunga, ma a tabaraan i ruk taau uni. 33Mabaa Iesu i lu irok wa a tabaraan koni, amuaana maa i pirpir maraagaam. Ma akor na taara diat kakaian, ma diat pirinaa, “Talek mi di babo a utnaa lenmi mainIsraael.” 34 Iaku a kum Parisaaio diat pirinaa, “I lu irok wa a kum tabaraan ma radekdek i ra tadaaru anu ra kum tabaraan.”

A kum tena tinangaa pa diat mongoro35 Ma Iesu i waan taltalili u ra kum

ngaala ma ra kum kinkinalik na taamaanraap. I wer a taara u ra nundiat kumruma na lotu, ma i warawaai ma ra KoinaWewapua u ra mataanitu anun God, ma iwalaangalaanga paa a taara ko ra aalawurmangaana malaapaang. 36 Ma baa i baboa kor na taara, i maari aakit diat, maai talaara a nuknukindiat ma diat pot namaarmaari, welaar maku ma ra kum sipbaa pa nundiat ta tena baboura. 37 Ma ipiri taa ra nuna kumnaat nawawer naa, “Apinapaam ia mugaan, ma ia ngaala aakit,iaku pa i mongoro a kum tena tinangaa.38Muaat a aaring a Tadaarumaa ia a tamaara pinapaam, kupi in tula wa a kum tenatinangaa kup ana pinapaam.”

10A 12 naat na wawer anun Iesu(Mk 3:13-19; Lk 6:12-16)

1 Iesu i wataa paa anuna 12 naat nawawer ma i taar taa a naagagon taan diatkupi diat a lu irok wa a kum tabaraan, makupi diat a walaangalaanga paa a taara kora aalawur mangaana malaapaang.

2 Bari ia a iaandiat a 12 aapostolo: Amugaana, Simon raa iaana kaai baa Petero,dina ma Aanderiaas, Iaakobo ma Ioaanesdina, a ru natun Sebedaaio, 3 Pilipo, Baa-tolomaaio, Tomaas, Maataio a tena lolotatakom, Iaakobo a natun Aalipaaio, maTadaaio, 4ma Simon raa ko ra kikil Silot,*ma Iudaas Iskaariot, ia baa i wagu taa Iesu.

Iesu i tula wa 12 naat na wawer(Mk 6:7-13; Lk 9:1-6)

* 10:4: A kikil Silot pa diat nem a mataanitu Rom kupi in naagagon diat.

Maataio 10:5 13 Maataio 10:285 Iesu i tula wa a 12 naat na wawer, ma

i piri taan diat naa, “Koku muaat waankarom a taara baawakir a taara Israael, makoku muaat waan u ra kum taamtaamaananu ra kum te Samaaria. 6 Muaat a waanku karom a taara Israael, baa diat raarawelaar ma ra kum sip. 7 Ma baa muaatwaan, muaat a warawaai waanwaan lenbi,‘A mataanitu taanginaanga u ra maawa iamarawaai.’ 8Muaat a walaangalaanga paaa kum malaapaang, ma muaat a walaaunpaa a kum minaat, muaat a walaan-galaanga paa a kum wukawuka, ma muaata lu irok wa a kum tabaraan. Di tabaarabiaa muaat ku, lenmaa muaat kaai muaata wetabaar biaa ku. 9 Koku muaat lo tamaani u ra numuaat maalu na winiwi.10 Koku muaat lo ta bek u ra numuaatwinawaan, koku ta maalu na wekiaa, kokuta su, ma koku tina buka. Maa i takadobaa din tabaara a tena pinapaamma ra anautnaa.

11 “Baamuaat a waan u ra kum ngaalan-gaala na taamaan ma ra kum kinkinalikna taamaan, muaat a baat kup te baa ikoina, ma muaat a ki naana tuk u ra bungbaa muaat a waan koni. 12 Baa muaat rukun ta ruma, muaat a pirpir na wagaaiakarom diat. 13 Baa a taara ko ra rumamaa diat a gaaia pa muaat, muaat a rukma muaat a piri naa, ‘A maalmaal karommuaat.’ Iaku baa pa diat a gaaia pa muaat,anumuaat maalmaal in waan talili baletkarommuaat. 14Baa te pa i gaaia pamuaat,ma pa i walangoro anumuaat pirpir, baamuaat waan ko ra nuna ruma, baa a taa-maan maa, muaat a tataanga wa a kabu kora kakimuaat.† 15 Iaau pir a lingtatuna taamuaat, u ra bung na naagagon, a naagagonkaromSodommaGomoraa in dekdek, iakukarom a taamaan maa in aaka aakit.

A kum mangaana ngunungut baa inwaan paat

(Mk 13:9-13; Lk 21:12-17)16 “Baboi, mi iaau tula wa muaat we-

laar ma ra kum sip naliwan naa ra kumkarangaap na paap. Io, muaat a manaanawakaak welaar ma ra kum wui kupi kokute i ben araara muaat, ma muaat a gom-gom welaar ma ra kum buna. 17 Muaata baboura muaat, maa a taara diat a aalpa muaat karom a kum tena naagagon,ma diat a raapu muaat u ra nundiat kum

ruma na lotu. 18 Ma din aal muaat kup anaagagon namuga naa ra kum ngaala namukmugama ra kum king, kabina un iaau.Io, muaat a wewapua kaapa un iaau karomdiat ma karom a kum taara baa wakir ataara Iudaia. 19 Baa di aal pa muaat, kokumuaat ngaraa baa aawa muaat a piri, mamuaat a pirpir lelawaai, maa u ra pakaanabung ut maa God in wanuk ta muaat u rapirpir baa muaat a piri. 20 Wakir muaatmaa muaat a pirpir, a Nion Tamaamuaatut in wanuk muaat u ra aawa baa muaat apiri.

21 “Te in mulaaot wa ta tenalik kupidin aak dokoi, ma ta muaana in mulaaotwa ta natunalik kupi din aak dokoi, maa kum naat diat a tur na dekdek karomtamaandiat ma naandiat ma diat a mu-laaot wa tamaandiat ma naandiat kupi dinaak doko diaar. 22 Ma a taara raap diat amilikuaana muaat kabina u ra iaang, iakute baa i tur dekdek tuk u ra tintinipina,God in walaaun paai. 23 Baa diat a pet nabilbil un muaat un ta taamaan, io, muaata kalaa kup ta taamaan ingen. Maa iaaupir a lingtatuna taa muaat, baa pa muaat awaan raap utbaai u ra kum taamtaamaanmin Israael, Natu ra Muaana in waan paat.

24 “A naat na wawer pa i ngaala taa ranuna tena wawer, ma a tultul kaai pa ingaala taa ra nuna tadaaru. 25 I topaaibaa a naat na wawer in welaar ku ma ranuna tena wawer ma ra tultul in welaarma ra nuna tadaaru. Baa di aa waatungiaau ma Belsebul,‡ din waatung muaatkaai baa muaat ki ungaai ma iaau ma rakum aakaina iang.

Muaat a burut ku kup God(Lk 12:2-7)

26 “Koku muaat burut kup a taara. Autnaa raap baa di burung baat taai, namurin taana baarabaara, ma ra utnaa raapbaa i taana ino, namur in waan paat kaa-pakaapa. 27A utnaa baa iaau wapua muaatuni u ra baboto, muaat a wewapua uniu ra kaapa, ma ra utnaa baa di wewaikku mai karom muaat, muaat a tur nate ura ruma, ma muaat a wapuaanai karoma taara. 28 Koku muaat burut kup diatbaa diat aak doko ku a panimuaat, iakupain diat a aak doko laar paa a niomuaat.Muaat a burut kup ia baa in pet laar paaikupi in baanaakaka a panindi ma ra niondi

† 10:14: A mangamangaan baa di tataanga wa a kabu ko ra kakindi ia a watumaarang karom diat baa pa diat nurnuru ra pirpir anun God. ‡ 10:25: Belsebul ia raa iaan Saataan kaai.


kaai u ra ngaala na nguan. 29 Di laanakul ruina pika liklik ma kabaana toiaa ku,naka? Iaku pa tin lik kon diat in puka parinapia, baa wakir a Tamaamuaat i mulaaotuni. 30 I lingtatuna aakit God i nunuraraap a kum weu na lorimuaat. 31 Io, kokumuaat burut, maa muaat ngaatngaat aakitnamataan God taa ra mongoro na pika.

Ia baa i pir apuaana Iesu ma ia baa iweoro koni

(Lk 12:8-9)32 “Baa te in pir apuaana iaau namataa

ra taara, iaau kaai ang pir apuaanai na-mataan Tamaang baa i ki inaanga u ramaawa. 33 Baa te in weoro kon iaau na-mataa ra taara, iaau kaai ang weoro koninamataan Tamaang baa i ki inaanga u ramaawa.

Iesu pa i waan paat kupi in taar a maal-maal

(Lk 12:51-53; 14:26-27)34 “Koku muaat nuki naa iaau waan

paat kupi ang taar taa a maalmaal u rarakrakaan buaal. Pate, pa iaau waan paatkupi ang taar taa a maalmaal, iaau waanpaat kupi a taara diat a ki na purpuruan.35 Iaau waan paat kupi ang waki weraanawa‘a naat muaana kon tamaana,

ma ra naat na tabuan kon naana,ma ra tinaulaa na tabuan kon tabuna.

36 Diat baa diat ki u ra ruma anun raamuaana, diat ut maa anuna kumebaar.’ Mika 7:6

37 “Baa te i maari aakit tamaana manaana, iaku anuna maarmaari karom iaaupa i ngaala, pa i topaai kupi ia anungnaat na wawer. In koina baa anuna maar-maari karom iaau in ngaala taa ra nunamaarmaari karom tamaana ma naana. Mabaa te i maari aakit natunalik, a naatmuaana baa a tabuan, iaku anuna maar-maari karom iaau pa i ngaala, pa i topaaikupi ia anung naat na wawer. In koina baaanuna maarmaari karom iaau in ngaalataa ra nuna maarmaari karom natunalik.38Baa te kaai pa i puak paa anuna bolo kupiin murmur iaau, pa i topaai kupi ia anungnaat na wawer. 39 Baa te i maari baat paaku anuna lalaaun in wirua, ma ia baa pai maari baat anuna lalaaun kup iaau, inlalaaun.

Te baa in gaaia paa ta naat na waweranun Iesu in lo a wedok

(Mk 9:41)

40 “Baa te i gaaia pa muaat, i gaaiapa iaau ut, ma te baa i gaaia pa iaau, igaaia paa ia utkaai baa i tula wa iaau urin.41 Baa te i gaaia paa a propet maa kabinai nunurai naa ia a propet, in lo utkaai amangaana wedok welaar ma ra propet inloi. Ma baa te kaai i gaaia paa a tenatakado, maa i nunurai naa ia a tena takado,in lo utkaai a mangaana wedok welaar mara tena takado in loi. 42 Baa te i tabaarataa anung ta naat na wawer baa i kinaliknamataa ra taara ma ta kaap na madiringna palaa, kabina i nunurai naa ia anungnaat na wawer, iaau pir a lingtatuna taamuaat, ia kaai in lo ut anuna wedok.”

11Iesu ma Ioaanes a Tena Baapitaaiso(Lk 7:18-35)

1 Baa Iesu ia pirpir raap taau karomanuna 12 naat na wawer, i waan taangamatira kupi in wer a taara ma in warawaaiu ra kum taamtaamaan irong u ra papaarGaalilaia. 2 Baa Ioaanes i ki u ra ruma nakarabus ma i walangoro a kum pinapaamanun Kaarisito, i tula wa anuna kum naatna wawer kupi diat a tiri naa, 3 “Ui mamaadi pirpirmuga un ui naa unwaan paat, baamiaat a ki walaang utbaai kup te?” 4 MaIesu i baalu diat naa, “Muaat a waan talili,mamuaat a wapua Ioaanes u ra kum utnaami muaat walangoroi ma muaat baboi:5 A kum pula diat aa babo, diat baa akakindiat i maat diat aa waan kado, a kumwukawuka diat aa laangalaanga, a kumlengbaa diat aa walangor, a kum minaatdiat aa lalaaun, ma di warawaai u ra KoinaWewapua karom a kum iba na taara. 6 Baate i babo a kum utnaa mi iaau paami maanuna nurnur pa i puka, ia daan.”

7Baa a kumnaat nawawer anun Ioaanesdiat aa waan, Iesu i piri karom a kor nataara un Ioaanes naa, “U raa bung baamuaat waan u ra bil na wanua karomIoaanes, aawa maa muaat babo kupi? Inakura duk baa i taltalaaur u ra dadaip? Pate.8 Aawa maa muaat waan kupi muaat ababoi? A muaana baa i mong ma ra inkoina maalu? Pate. Baboi, diat baa diatmong ma ra kum kokoina maalu diat ki ura kum ruma na king. 9 Aawa maa muaatwaan kupimuaat a baboi? A propet? Maia,iaau piri taa muaat, Ioaanes i ngaala aakitut taa ra kum propet. 10Di aa timtimu taauuni u ra Buk Taabu lenbi,

Maataio 11:11 15 Maataio 12:1‘Baboi, ang tula wa anung tena lo pirpir

kupi in muga taam.In muga taam ma in paam aara anum

aakapi.’ Maal 3:111 Iaau pir a lingtatuna taa muaat, Ioaanesa Tena Baapitaaiso i ngaala aakit taan diatraap baa di buta diat, iaku ia baa i kinalikaakit u ra mataanitu taanginaanga u ramaawa, i ngaala taana.

12 “U ra kilaala baa Ioaanes a Tena Baap-itaaiso i turpaa warawaai uni ma tuk mi adekdek na taara diat weium dekdek ma ramataanitu taanginaanga u ra maawa, madiat ongor aakit ma ra wineium kupi diata turbaati. 13 A kum propet ma ra kumNaagagon anunMoses diat wapuaana a pirpir anun Godtuk u ra kilaala baa Ioaanes i turpaa anunapinapaam uni. 14 Ma baa muaat nem nawalangoroi, muaat a walangoroi. A BukTaabu i pirpir u ra propet Eliaas baa inwaan paat, ma mi a winawaan paat anunIoaanes ia paam ot paa a pirpir mi. 15 Iabaa in talingaana, i koina baa in walangormai.

16 “Aawa duk maa ang welaara a taauntaara mai mi? Diat welaar ma ra kum naatliklik baa diat ki u ra balaa ra taamaan madiat wewataai karom a kum teptepaandiatlenbi,17 ‘Baa miaat paar kudu,

pa muaat laagaar uni,ma baa miaat kele a kelekele na tapunuk,

pa muaat taangi uni.’18 Ioaanes i waan paat, pa i aan ta koinautnaamapa i inimawaain,madiat piri uninaa, ‘A tabaraan i ruk taau uni.’ 19Natu raMuaana i waan paat, i wangaan ma i inim,ma diat piri uni naa, ‘Baboi, a muaana mia tena winangaan ma ra tena ininim, atepaa ra kum tena lolo tatakomma ra kumtena aakaina.’ Iaku a kum pinapaam anunGod i wapuaanai naa anuna manaana ia amanaana lingtatuna.”

A naagagon na binabaalu karom diat baapa diat nukpuku

(Lk 10:13-15)20 Ma Iesu i pirpir na kaankaan karom

a taara u ra kum taamaan baa ia paamtaa anuna mongoro na utnaa na kakaianaakit iaai, kabina maa pa diat nukpuku.21 I piri naa, “In aaka karom muaat a taaraKoraasin, in aaka kaai karommuaat a taaraBetsaaida. Baa gun di aa paam taa a kumutnaa na kakaian bi karom a taara Tiro ma

Sidon, welaar ma di aa paam taai karommuaat, kaduk a taara Tiro ma Sidon diata nukpuku gagaa ma diat a tobo, diat among ma ra maalu na tapunuk ma diat aaalu a panpanindiat ma ra kabu na nguan.Iaku muaat, pa muaat nukpuku. 22 Iaaupiri taamuaat naa, u ra bung na naagagon,a naagagon karommuaat a taara Koraasinma Betsaaida in aaka aakit ko ra naagagonkarom diat a taara Tiro ma Sidon. 23 Mamuaat kaai a taara Kaapernaaum, lelawaai,muaat nuki naa din wangaala pa muaatunaanga nate? Pate, din ong apari wamuaat ku u ra ngaala na nguan. Baa gun diaa paam taa a kumutnaana kakaian karoma taara Sodom, welaar ma di aa paam taaikarommuaat, kaduk Sodom kuri utbaai intur. 24 Iaau piri taa muaat naa, u ra bungna naagagon, a naagagon karom muaata taara Kaapernaaum in aaka aakit ko ranaagagon karom a taara Sodom.”

A ningo karom diat baa a kum mawaat imanong diat

(Lk 10:21-22)25Urapakaanabungmaa, Iesu i piri naa,

“Tamaang, ui a Tadaaru i ra maawa ma rarakrakaan buaal raap, iaau pir walaawa paui, maa u walipa a kum utnaa mi ko rakum tena manaana ma kon diat baa diatmalem, ma u pir waiaai ku karom diat baadiat welaar ma ra kum naat liklik. 26Maia,Tamaang, maa u nemi ut lenmaa.

27 “Tamaang ia taar taa a kum utnaaraap taang. Pa te i nunura Natuna,Tamaana ku, ma pa te kaai i nunuraTamaana, Natuna ku, ma diat kaai baaNatuna i nemi naa in pir waiaa Tamaanakarom diat.

28 “Muaat raap baa muaat bilua taa radekdek na pinapaam ma a kum mawaati manong muaat, muaat a waan karomiaau, ma ang wango muaat. 29 Muaat a loanung ina kip,mamuaat awawer kon iaau,maa anung mangamangaan i wowowonma iaau laana wakinalik pa iaau. Muaat alo ina kip bi kupi a niomuaat in ngo. 30Maaina kip baa iaau taari taamuaat imalut, maa nilalo uni i baanabaana ku.”

12Iesu ia a Tadaaru i ra Bung Saabaat(Mk 2:23-28; Lk 6:1-5)

1 Namur, un raa Bung Saabaat, Iesu iwaan bolo u ra kum wanua na wit. Manuna kum naat na wawer diat molo, ma

Maataio 12:2 16 Maataio 12:28diat gamut kutu paa a kum wit ma diataani. 2Baa a kum Parisaaio diat baboi, diatpiri taana naa, “Baboi, baa anum kumnaatna wawer diat paam a utnaa mi, pa diatmurmur a Naagagon ko ra Bung Saabaat.”3 Iesu i piri taan diat naa, “Lelawaai, pamuaat luk utbaai a utnaa baa Dewid ipaami baa diat ma ra taara baa diat weurmai diat molo? 4 I ruk u ra ruma anunGod, ma i aan a bred baa di aa tabaarataa God mai. Ma diat kaai baa diat weurmai diat wangaan koni. A bred maa diwataabui ko ra taara biaa ku. A kumtena wetabaar ku karom God i tale diat awangaan koni. 5 Lelawaai, pa muaat lukikaai u ra Buk na Naagagon naa, a kumtena wetabaar karom God diat papaam ura ruma na wetabaar u ra Bung Saabaat?Iaku maa pa diat raara uni. 6 Iaau piritaa muaat naa, raa kuri min i ngaala aakittaa ra ruma na wetabaar. 7 Baa muaat aanunura a kukuraai ra pirpir mi, ‘Iaau nemku a maarmaari ma wakir a wetabaar baadi laana tuni,’ Os 6:6io, pa muaat a takuna diat baa pa diatraara. 8Maa Natu ra Muaana ia a Tadaarui ra Bung Saabaat.”

Iesu i walaangalaanga paa a muaana baalimaana i baau

(Mk 3:1-6; Lk 6:6-11)9 Ma Iesu i waan taanga matira ma i

ruk u ra nundiat ruma na lotu. 10 Raamuaana kuraa matira, a limaana i baau.Ma diat nem na takuna Iesu ma diat tirinaa, “Lelawaai, i takado ut welaar ma ranundaat kum Naagagon kupi din walaan-galaanga paa te u ra Bung Saabaat baapate?” 11Ma i piri taan diat naa, “Woi konmuaat baa anuna ta sip in puka taau un tatung u ra Bung Saabaat, pa in paam kotoikupi in aal tato paai balet? 12 A muaanai ngaatngaat taa ra sip. Lenmaa i takadokupi din paam a koina u ra Bung Saabaat.”13Ma i piri taa ra muaana naa, “Un kado alimaam.” Ma i kadoi, ma a limaana i tubu,welaar ma ra limaana baa i koina. 14 AkumParisaaio diat pari,madiatwepaakunIesu, baa diat a aak dokoi lelawaai.

A tultul baa God i pilak paai15 Baa Iesu ia nunurai naa diat wepaak

kupi diat a aak dokoi, i waan ingen taangamatira. Ma mongoro na taara diat mur-muri, ma i walaangalaanga pa diat raap

baa diat malaapaang. 16 Ma i turbaat diatkupi koku diat pir waiaai naa ia woi. 17 Ipiri lenmaa kupi in paam ot paa a pirpiranun God baa Aaisaia a propet ia pirpirmuga taau uni lenbi,18 “Bari ia anung tultul baa iaau aa pilak

paai,ia anung naat na wakwakaak, iaau

gaaia aakit uni.Ang waruk taa a Niong uni,

ma in wapuaana a naagagon baa itakado karom a kum taara baawakir a taara Iudaia.

19 Pa in wengangaar, ma pa in gege,ma pain te in walangoro in ingaana u

ra kum aakapi.20 Pa in bor a kura baa i talukun,

ma pa in ip doko a paaupaau na laambaa pa i kup wakaak.

In paami lenmaa tuk baa in pet taa atakado na naagagon kupi in uwia.

21A taara baawakir a taara Iudaia diata nurnur u ra iaana ma diat a kiwalaang kup a warwalaaun.” Aais42:1-4

Iesu ma Belsebul(Mk 3:20-30; Lk 11:14-23)

22Madi ben paa raamuaana karom Iesu,i munga ma i pula, ma a tabaraan i ruktaau uni. Iesu i walaangalaanga paai, io, amuaana maa i pirpir ma i babo kaai. 23Maa taara raap diat kakaian, ma diat wetirinaa, “Kanaapi a Natun Dewid* duk mi?”24 Iaku baa a kumParisaaio diatwalangoroidiat piri naa, “A muaana mi i lu irok wa akum tabaraan ma ra dekdekin Belsebul, atadaaru anu ra kum tabaraan.”

25 Iesu ia nunura a nuknukindiat, mai piri taan diat naa, “Baa ta mataanitudiat balet ut diat a weium wetwetalaai, amataanitu maa in raap ku. Baa ta taamaanbaa ta naadiwaatamaana diat a weiumwetwetalaai balet ku ma diat, pain diat aki ungaai ma. 26 Baa Saataan i lu irok waanuna kum tultul, i weium balet ku madiat. Baa lenmaa, anuna mataanitu in turdekdek lelawaai? 27 Baa iaau lu irok waa kum tabaraan ma ra dekdekin Belsebul,anumuaat taara diat lu irok wa diat mara dekdekin woi? Io, anundiat pinapaamut in wapuaanai naa anumuaat wetakuni raara. 28 Iaku, baa iaau lu irok wa akum tabaraan ma ra dekdek i ra Nion God,

* 12:23: A taara Iudaia diat laana waatung Mesaia naa a Natun Dewid.

Maataio 12:29 17 Maataio 12:50muaat a nunurai naa a mataanitu anunGod ia waan paat karom muaat.

29 “Te in ruk lelawaai u ra ruma anu radekdek na muaana ma in lo a kum utnaataanga naruma, baa pa i wi amuga taa adekdeknamuaanamaa? Baaut inwi akotomuga taai, namur in lo paa maraagaam akum utnaa anu ra muaana maa.

30 “Ia baa pa i waraaut iaau, i turbaatiaau ku. Ma ia baa pa i waraaut iaau u raweben, i lulu weraana wa diat ku. 31 Io,iaau piri taa muaat naa, din una wa a kumaakaina mangamangaan raap anu ra taarama ra nundiat kum aakaina pirpir kaai unGod, iaku a pirpir aakaka u ra Takado naNion pa din una laar paai. 32 Baa te kaaiin pir taa ta aakaina pirpir un Natu raMuaana, din una wai ku, iaku baa te inpirpir aakaka u ra Takado na Nion, pain tein una laar paai, u ra lalaaun mi ma u ralalaaun namur kaai.

En diwaai ma ra waina(Lk 6:43-45)

33 “Baa en diwaai i koina, i wa a koinawaina, ma baa en diwaai i aaka, pa in wata koina waina kaai, maa din nunura leleku en diwaai ko ra waina. 34Muaat a kumnatu ra kumwui! Muaat baa aakaina taara,muaat a pir lelawaai a koina pirpir? Maa awaa ra taara i pir apuaana a mangaman-gaan baa i teng u ra nundiat lalaaun. 35 Akoinamuaana i waiaa anuna koinamanga-mangaan ko ra koina baa i ki u ra nunalalaaun, ma ra aakaina muaana kaai, i wa-iaa anuna aakaina mangamangaan ko raaakaina baa i ki u ra nuna lalaaun. 36 Iaaupiri taa muaat naa, a kum pirpir aakakaraap baa a kum taara diat aa pir tataai,kuraa mun din tiri diat uni u ra bung nanaagagon. 37 Baa un tur u ra naagagonanum pirpir ut maa in walaangalaanga ui,baa in baanaakaka ui.”

Diat aaring Iesu kupi in paam ta utnaa nakakaian

(Mk 8:11-12; Lk 11:29-32)38 Namur raa taara ko ra kum tena

wawer u ra kum Naagagon ma ra kumParisaaio diat piri taana naa, “TenaWawer, un paam ta utnaa na kakaian kupimiaat a baboi.” 39 I baalu diat naa, “A taauntaara mi, a aakaina taaun taara, a taauntaara baa anundiat lalaaun i welwelik konGod. Diat nem ta wakilang, iaku maa

pa din paam te karom diat. Din paamku a wakilang welaar ma Ionaa a propet.40 Welaar ma Ionaa i lalaaun tula bung ura in balaa ra ina ngaala na ian, lenkaaimaa Natu ra Muaana in inep paa tulabung nabalaa ra pia. 41 U ra bung nanaagagon, a taaraNiniwe diat a turmadiata takuna dekdek a taaun taara mi, kabinamaa diat nukpuku u ra warawaai anunIonaa, ma raa maa i ngaala taan Ionaa kuriut min. 42U ra bung na naagagon, a kwintaangirong u ramataana taubaar in turmain takuna dekdek a taaun taara mi, kabinamaa i waan ut taanga welwelik kupi inwalangoro amanaana anunKing Solomon,ma raa maa i ngaala taan Solomon kuri utmin.

A tabaraan i waan talili balet(Lk 11:24-26)

43 “Baa a tabaraan i pari paa kon tamuaana, i waan u ra kum wanua baa pa tapalaa iaai, kupi in ngo, iaku pa i baat paa tawanua baa in ngo iaai. 44 Io, i piri naa, ‘Angwaan talili balet kup anung ruma, baa iaaupari paa koni.’ Ma baa i waan paat, i baboibaa i kapkapaana ku, di aa aarupa taai, madi aa maar taai. 45 Namur i waan ma iben paa balet 7 na tabaraan, baa diat aakaaakit koni, ma diat ruk raap taau u ra rumamaa, ma diat ki uni. Io, a lalaaun anu ramuaana maa i aaka aakit ma ko ra lalaaunbaa i watur akotoi namuga. In lenkaai maakarom a aakaina taaun taara mi.”

Naan Iesu ma ra kum tatena liklik(Mk 3:31-35; Lk 8:19-21)

46 Baa Iesu i pirpir utbaai karom a korna taara, naana ma ra kum tatena liklikdiat waan paat, ma diat tur nataamaan,maa diat nem na pirpir mai. [ 47 Ma raamuaana i wapua Iesu naa, “Naam ma rakum tatem liklik bari diat nataamaan. Diatnem na pirpir ma ui.”]† 48 Ma i baaluinaa, “Woi maa naang, ma woi diat maa akum tateng liklik?” 49Ma i kado a limaanakarom anuna taara nawawerma i piri naa,“Baboi, diat baa naang ma ra kum tatengliklik, bari diat! 50Maa ia baa i murmur anemnem anun Tamaang baa i ki inaanga ura maawa, ia ut maa tenglik a muaana, matenglik a tabuan, ma naang.”

† 12:47: Raa kum tena manaana u ra Buk Taabu diat nuki naa Maataio pa i timu a rina 47. Diat nuki naa te ingen itimu taai namur.


A pirpir welwelaar u ra tena minamaarut(Mk 4:1-9; Lk 8:4-8)

1 U ra bung maa Iesu i pari ko ra rumama i waan ma i ki nakono naa ra taaikikil. 2 Ma a ngaala na kor na taara diatwaan paat karomi. Io, i kaa u ra monma i ki taau uni. Ma a kor na taara raapdiat tur nakono. 3 Ma i warawaai karomdiat un ta mongoro na utnaa ma ra kumpirpir welwelaar. I piri lenbi, “Raa tenaminamaarut i waan kupi in lamira a kumwaina wit. 4 Baa i lalamira waanwaan, raakum waina diat puka taau u ra aakapi, mara kum pika diat rowo paat ma diat aan wadiat. 5 Raa kum waina kaai diat puka taauu ra pia na waatwaat, baa a pia pa i ngaala,ma diat ilak paat gagaa, maa a pia pa i but.6 Iaku baa a mage i waan paat diat malulurma diat maraang raap, kabina maa pa taaakaarindiat. 7 Raa kum waina kaai diatpuka taau naliwan u ra kum katkadaa, mara kum kadaa diat tawa ma diat tawa baatpa diat. 8 Ma raa kum waina kaai diatpuka taau u ra koina pia ma diat wa, raamangaan 100 na waindiat, raa mangaankaai 60, ma raa mangaan 30. 9 Ia baa intalingaana, i koina baa in walangor mai.”

Bi ia kabina baa Iesu i pirpir ma ra kumpirpir welwelaar

(Mk 4:10-12; Lk 8:9-10)10 Anuna kum naat na wawer diat waan

karomi ma diat tiri naa, “Aawa kabina baau wer a taara ma ra kum pirpir welwe-laar?” 11 Ma i baalu diat lenbi, “God iataar taa amanaana taamuaat kupimuaat anunura a kum utnaa na pidik u ra mataan-itu taanginaanga u ra maawa. Iaku pa itaari karom a taara raap. 12 Maa te baai paam akoto a manaana uni din tabaaraibalet ma ra ngaala, ma in manaana aakit.Ma te baa pa i paam akoto ta manaana uni,din rakaanwa utkaai a kinalik namanaanabaa i paam akotoi. 13 Iaau wer diat ma rakum pirpir welwelaar, i kabina maadiat bababo ma pa diat babo lelei,

diat walwalangor ma pa diat walan-goro lelei, ma pa diat manaana uni.

14 A pirpir na propet anun Aaisaia ia ot undiat, baa i piri lenbi,‘Muaat a walwalangor ma pa muaat a

walangoro lelei,muaat a bababo ma pa muaat a babo

lelei.15Maa kabina a taara mi

a balaandiat i dekdek,a talingaandiat i tabanot,ma a mataandiat i pula.

Baa gun diat a babo lele ma ra mataandiat,ma diat a walangoro lele ma ra talin-

gaandiat,ma diat a manaana u ra nuknukin-

diat,ma diat a tapuku, io, iaau ut ang walaaun

pa diat.’ Aais 6:9-1016 Iaku muaat, muaat daan, maa muaatbabo ut ma ra mataamuaat, ma muaatwalangor ut ma ra talingaamuaat kaai.17 Iaau pir a lingtatuna taa muaat, namugamongoro na propet ma mongoro na tenatakado diat nem aakiti naa diat a babo akum utnaa mi iaau paami namataamuaat,iaku pa diat baboi. Ma diat nem aakitikaai naa diat a walangoro a kum utnaa mimuaat walwalangoroi, iaku pa diat walan-goroi.

Iesu i palaa kukuraai ra pirpir welwelaaru ra tena minamaarut

(Mk 4:13-20; Lk 8:11-15)18 “Muaat a walangoro a kukuraai ra

pirpir welwelaar u ra tena minamaarut.19 Baa te i walangoro paa a pirpir u ramataanitu taanginaanga u ra maawa, mapa i manaana uni, i welaar ma ra kumwaina wit baa diat puka taau ku u raaakapi. Ma a Tena Aakaina i waan paat mai rakaan wa balet a pirpir baa di aa maaruttaai u ra in balaana. 20Ma a kumwaina baadiat puka taau u ra pia na waatwaat, i we-laar ma raa muaana baa i walangoro paa apirpir ma i paam akotoi maut ma ra gaaia.21 Iaku a pirpir pa i ki okot u ra in balaana,ma amuaanamaa pa in tur dekdek, welaarma ina wit baa pa ta aakaarina. Baa a kummawaat ma ra kum ngunungut i baraataikabina u ra pirpir baa i nurnur uni, in pukagagaa maut. 22A kum waina baa diat pukataau naliwan u ra kum katkadaa, i welaarma raa muaana baa i walangoro a pirpir,iaku a kum nginaraa taangamin napia, mara nemnem kup a ngaala na wuwuwungdiat burung baat paa a pirpir anunGod,mapa i wa. 23Ma a kum waina baa diat pukataauu ra koinapia, iwelaarma raamuaanabaa i walangoro a pirpir, ma i manaanauni. In wa 100 baa in wa 60 baa in wa 30.”

A pirpir welwelaar u ra wit ma ra karapaa24 Iesu i pir raa pirpir welwelaar bulung

taan diat naa, “A mataanitu taanginaangau ra maawa i welaar ma ra muaana baa i

Maataio 13:25 19 Maataio 13:49lamira a kumwainawit u ra ana pinapaam.25Baa a taara diat inep, anuna ebaar i waanpaat ma i lamira taa a kum waina karapaanaliwan taa ra kum wit, ma i waan paa.26 Baa a waina wit i ilak paat ma i pot nawa, di babo lele paa kaai a karapaa i tawanaliwan. 27 A kum tultul anu ra tamaara pinapaam maa diat waan karomi, madiat piri taana naa, ‘Tadaaru, lelawaai akum waina wit raap ku maa u lamira taaiu ra maam pinapaam? Taangawaai raakum karapaa maa?’ 28 I baalu diat naa, ‘Aebaar i paam a mangamangaan maa.’ Akum tultul diat tiri naa, ‘U nemi baa miaata waan, ma miaat a gaat araap wa diat?’29 I turbaat diat naa, ‘Koku mun, kadukmuaat a gaat ungaai wai ma ra kum wit.30 Maadek wai, diaar a tawa ungaai tuk ura kalaang na tinangaa. Ma u ra bungmaa,ang piri taa ra kum tena tinangaa naa:Muaat a rakaan muga wa a kum karapaa,muaat a do ungaai taa a kum pakpakutinakupi din tunwa diat u ra nguan. Ma namurmuaat a lo ungaai bulung a kum wit u ranung ruma na wuwuwung.’ ”

A pirpir welwelaar u ra in waina maastadma u ra is

(Mk 4:30-32; Lk 13:18-21)31 Iesu i pir raa pirpir welwelaar bulung

taan diat naa, “A mataanitu taanginaangau ra maawa i welaar ma ra in waina maas-tad, baa raa muaana i lo paai, ma i maaruttaai u ra ana pinapaam. 32 I kinalik aakitko ra kum waina diwaai raap, iaku baa itawa waanwaan ma i ngaala, i ngaala aakitko ra kum diwaai na winangaan raap. Maa kum pika diat laana paam pio u ra kumgagagaana.”

33 Iesu i pir raa pirpir welwelaar bulungtaan diat naa, “A mataanitu taanginaangau ramaawa iwelaarma ra is baa raa tabuani rakaan paai ma i paam ungaai taai mara ngaala na palawaa, ma a palawaa raapi tubu uni.”

34 Iesu i wer a kor na taara ma ra kumpirpir welwelaar, ma pa i pir balet ta utnaakarom diat ma ta pirpir ingen, a pirpirwelwelaar raap ku. 35 I piri lenmaa kupidin paamot paa a pirpir anu ra propet naa,“Ang pirpir ma ra kum pirpir welwelaar,

ang pir a kum utnaa baa i ki ino,turpaai namuga utbaai baa di wakia rakrakaan buaal.” Kele 78:2

Iesu i palaa a kukuraai ra pirpir welwe-laar u ra wit ma ra karapaa

36 Namur Iesu i waan ko ra kor na taara,i ruk u ra ruma, ma anuna kum naat nawawer diat ruk karomimadiat aaringi naa,“Un palaa a kukuraai ra pirpir welwelaarbi taa miaat u ra kum karapaa baa i tawanaliwan u ra pinapaam.” 37 I piri taan diatnaa, “A muaana baa i lamira a kum wainawit ia Natu ra Muaana. 38 A pinapaam, iaa rakrakaan buaal, ma a kum wit, diat ataara ko ra mataanitu taanginaanga u ramaawa. A kum karapaa, diat a kum natura Tena Aakaina, 39ma a ebaar baa i lamiradiat, ia Saataan. A kalaang na tinangaa, iaa tintinip i ra rakrakaan buaal, ma a kumtena tinangaa, a kum aangelo. 40 Welaarma di lo ungaai a kum karapaa ma di tunwa diat u ra nguan, lenkaai maa din paamiu ra tintinip i ra rakrakaan buaal. 41 Natura Muaana in tula wa anuna kum aangelo,ma diat a rakaan raap wa a kum utnaa baai ben araara a taara, ma diat kaai baa diatlaana paam aakaina, 42ma diat a ong diatu ra ngaala na nguan. Diat a taangtaangima diat a karkaraat lakondiat iaai. 43Ma akum tena takado diat a baarabaara welaarma ra in mage u ra mataanitu anu raTamaandiat. Ia baa in talingaana, i koinabaa in walangor mai.

A pirpir welwelaar u ra ngaatngaat nautnaa baa di baat paai

44 “A mataanitu taanginaanga u ramaawa i welaar ma ra utnaa baa i ngaat-ngaat a mataana ma di walipa taai u rapinapaam. Ma raa muaana i baat paai mai walipa taai balet. Io, i waan ma ra gaaia,ma i wiura wa anuna kum utnaa raap, mai kul paa a pinapaam mai maa.

45 “A mataanitu taanginaanga u ramaawa i welaar kaai ma raa tena wiura, ibaatbaat kup a kum ngaatngaat na waatbaa i laana ki nabalaa ra naawa. 46 Baa ibaat ki taa raain baa i ngaatngaat aakit amataana, io i wiura wa anuna kum utnaaraap, ma i kul paa ina ngaatngaat na waatmai maa.

A pirpir welwelaar u ra bene47 “A mataanitu taanginaanga u ra

maawa i welaar kaai ma ra bene, baa diong taai nataai, ma aalawur mangaana iandiat wirua taau uni. 48 Baa i teng a bene,a kum tena ong bene diat aal apari taainakono ma diat ki baat paai. Diat wali waa kum kokoina unaanga u ra kum kaa, mara kum aakaakaina diat ong wa diat. 49 Ura tintinip na bung din paami ut lenmi: A

Maataio 13:50 20 Maataio 14:17kum aangelo diat a waan paat ma diat aweraana wa a kum tena aakaina ko ra kumtena takodo. 50 Ma diat a ong wa a kumtena aakaina u ra ngaala na nguan. Diat ataangtaangi ma diat a karkaraat lakondiatiaai.

51 “Lelawaai, muaat aa manaana u rakum kukuraai ra kum utnaa raap mi, baapate?” Anuna kum naat na wawer diatbaalui naa, “Miaat aa nunurai.” 52Ma Iesu ipiri taan diat naa, “A kum tenawawer raapu ra kumNaagagon, baa diat aa wawer paau ra mataanitu taanginaanga u ra maawa,diat welaar ma raa muaana baa i walaainga kum kokoina utnaa u ra nuna ruma. Mabaa i wapari a kum kokoina utnaa maako ra nuna ruma, raa mangaan a kummatakina utnaa ma raa mangaan kaai akum turaaina utnaa.”

A propet baa pa di rui(Mk 6:1-6; Lk 4:16-30)

53 Baa Iesu ia pir araap taa a kum pirpirwelwelaar mi, i waan paa taanga matira,54 ma i waan paat u ra nuna taamaan. Iwer a taara u ra nundiat ruma na lotu,ma diat kakaian aakit ma diat piri naa, “Amuaanami i lo amanaana taangawaai? Mai paam lelawaai a kum ngaala na utnaa nakakaianmi? 55Tamaana a tena paam rumaku, ma naana Maaria. A kum tatena lik-lik kaai, Iaakobo, Iosep, Simon ma Iudaas56 ma ra kum tatena liklik in tabuan kuriut daat lalaaun ungaai main. Taangawaaia dekdek mi a muaana mi i paam a kumutnaamai?” 57 Io, pa diat gaaiama uni. MaIesu i piri taan diat naa, “Di urur karoma propet u ra kum taamtaamaan ingen,iaku diat ut u ra nuna taamaan ma ranuna ruma pa diat rui.” 58 Ma pa i paamta mongoro na utnaa na kakaian matira,kabina maa pa diat nurnur uni.

14Erodes i nuki naa Iesu ia Ioaanes a Tena

Baapitaaiso(Mk 6:14-16; Lk 9:7-9)

1 U ra kilaala maa, Erodes a mukmuga iwalangoro a wewapua un Iesu, 2 io, i piritaa ra nuna kum tultul naa, “A muaana miia Ioaanes a Tena Baapitaaiso, ia lalaaunbalet ko ra minaat. Maa ia kabina baa ipaam a kum utnaa na kakaian mi.”

Namuga Erodes i pakaat kutu in lorinIoaanes a Tena Baapitaaiso

(Mk 6:17-29)

3-4 Namuga Erodes i tula wa anuna kumtena wineium ma diat aal paa Ioaanes,diat do paai ma diat waruk taai u ra rumana karabus, kabina maa Ioaanes i pir taaitaan Erodes naa, “Pa i takado baa u taulaama Erodiaa, a tabuan anun temlik Pilipo.”5 Ma Erodes i nemi kupi din aak dokoIoaanes, iaku i burut kup a taara, maa diatnunurai naa Ioaanes a propet.

6 Baa i ot a bung na binabuta anunErodes, natun Erodiaa a tabuan, i laagaarnaan diat. Erodes i gaaia aakit uni, 7 mai weweliman dekdek taa a natun Erodiaanaa, “Aawa maku baa un aaringi kon iaauang taari ku taam.” 8 Io, i piri naa “Un taartaa ku in lorin Ioaanes a Tena Baapitaaisotaang un ta pelet.” I piri lenbi kabina maanaana ia wapua taai uni.

9 A king i tapunuk aakit. Iaku kabinabaa ia weweliman taau naa aawa raap baa iaaringi koni in tabaarai ut mai, ma a taarabaa diat ki ungaai mai u ra winangaandiat aa walangoro taa anuna pirpir, io, inaagagon taa anuna kum tena wineiumkupi diat a taraam u ra niaaring anu ratauraaramaa. 10 I wetulaa urong u ra rumana karabus kupi din pakaat kutu in lorinIoaanes. 11Diat ung paa in lorina u ra peletma diat loi karom a tauraara maa, ma itaari karom naana.

12 Io, namur a kum naat na wawer anunIoaanes diat waan ma diat lo paa a mi-naatina ma diat punang wai. Namur diatwaan karom Iesu ma diat wapuai uni.

Iesu i tabaara 5,000 na muaana(Mk 6:30-44; Lk 9:10-17; Io 6:1-14)

13 Baa Iesu i walangoroi naa Ioaanesi maat, i kaa taau u ra mon ma i waanbolo taanga matira kup a bil na wanuakupi ia ot ku in ki. Ma baa a taara kora kum taamtaamaan diat nunurai, diatkalaa murmuri u ra aakapi kup a pakaanamaa. 14Baa i pukaai matira i babo a ngaalana kor na taara. I maari aakit diat, mai walaangalaanga pa diat raap baa diatmalaapaang.

15 Baa ia maluraap anuna kum naat nawawer diat waan karomi, ma diat piri naa,“A bil na wanua ku mi, a pakaana bung iawaan. Un tula wa a kor na taara baa diata waan kup a kum taamtaamaan, kupi diata kul paa andiat ta utnaa na winangaan.”16 Iesu i baalu diat naa, “Diat a waan kupaawa? Muaat ut maa muaat a tabaaradiat.” 17Diat piri taana naa, “Limnain bred


ku ma ra ruina ian kuri miaat loi.” 18 Ipiri taan diat naa, “Muaat a loi urin karomiaau.”

19Ma i wetulaa kupi a kor na taara diat aki u ra wali. I rakaan paa limnain bred maruina ian, i tataada unaanga u ra maawa, iwaatung wakaak paa karom God uni, i bikpaa limnain bred maa ma i taar taai taa ranuna kum naat na wawer. Io, diat palau akor na taaramai. 20Diat raap diat wangaanma diat maaur. Ma diat wangaana atengpaa 12 kaa ma ra utnaa baa diat aan kapotaai. 21 A in tabuan ma ra kum naat liklikma inmuaana diat raapmaa diatwangaan.Iaku a niluluk i ra in muaana ku i welaarma 5,000.

Iesu i waan nate u ra taai kikil(Mk 6:45-52; Io 6:15-21)

22 Io, Iesu i tula wa anuna kum naat nawawer kupi diat a kaa u ra mon ma diata muga kup raa papaara taai kikil, ma ia iki utbaai kupi in tula wa a taara. 23 Baa iatula raap wa diat, ia ot maku i waan tatounaanga u ra taangaai kupi in aaraaring.Baa ia tawiwibung ia ot ku i ki. 24A mon iawaannaliwanma i irokwaanwaanu ra top,kabina a dadaip i weium taanga namuga.25 Naliwan taan tuluina pakaana bung ma6 pakaana bung u ra malaana kinalik, Iesui waan ku nate u ra taai kikil karom diat.26Baa anuna kum naat na wawer diat babopaai baa i waan nate u ra taai kikil, diatburut aakit ma diat piri naa, “A nion kuduk manaanga!” Ma diat kulkulaai ma rabunurut. 27 Ma Iesu i pirpir gagaa mautkarom diat naa, “Koku muaat ngaraa, iaauku mi, koku muaat burut.”

28 Petero i piri taan Iesu naa, “Tadaaru,baa ui ut maa, un wataa iaau kupi iaaukaai ang waan ku nate u ra taai karom ui.”29 Ma i wataai naa, “Un waan urin.” Io,Petero i irok pari ko ra mon, ma i waannate u ra taai kikil karom Iesu. 30 Iaku, baai babo a kum ngaalangaala na top, i burut.Ma baa i murung waanwaan, i wewataainaa, “Tadaaru, un walaaun iaau.” 31 MaIesu i kado gagaa a limaana kupi, i aal tatopaai ma i piri taana, “I kinalik aakit anumnurnur. I lawaai maa u aalawur nuknuk?”32 Baa diaar kaa u ra mon, a dadaip i ngomaut. 33 Baa diat aa ki ungaai u ra mon, akum naat na wawer diat lotu karom Iesu,ma diat piri naa, “I lingtatuna aakit baa uia Natun God.”

Iesu i walaangalaanga paa a kum malaa-paang irong Genesaaret

(Mk 6:53-56)34 Baa diat aa waan bolo, diat pukaai

taau nakono u ra papaar Genesaaret. 35Mabaa a taara taanga matira diat babo lelepaa Iesu, diat taar waanawaana a wewa-pua karom a kum taamtaamaan. Io, diatben araap paa a kum malaapaang karomi.36Ma diat aaringi kupi a kum malaapaangdiat a paam taa ku a titi ra nuna inamaalu. Io, diat raap baa diat paam taai,diat laangalaanga maut.

15A taara diat wakinalik paa a pirpir anun

God(Mk 7:1-13)

1 Raa kum Parisaaio ma ra kum tenawawer u ra kum Naagagon diat waantaanginaanga Ierusalem karom Iesu, madiat tiri naa, 2 “Aawa kabina maa anumkum naat na wawer pa diat murmur akum wawer anu ra nundaat taara taanganamuga? Baa diat wangaan, pa diat gimuga paa a limaandiat.” 3Ma i baalu diatnaa, “Aawa kabina maa pa muaat murmura Naagagon anun God? Muaat murmurku a kum wawer anu ra numuaat taarataanga namuga. 4Maa God i piri naa, ‘Unru tamaam ma naam,’ Pin 20:12ma i piri kaai lenbi, ‘Baa te in pirpir aakakaun tamaana ma naana, din aak dokoi.’ Pin21:175 Iakumuaat, muaatwer a taara naa i koinaku baa te in piri taan tamaana ma naananaa, ‘A utnaa baa ang waraaut mur mai,iaau aa tabaara taa God mai.’ 6 Iaku baapa i waraaut kaai tamaana, pa i rui. Baamuaat paami lenmaa,muaatwakinalik paaa pirpir anun God ma muaat murmur ku akum wawer anu ra numuaat taara taanganamuga. 7Muaat a kum tena warwaruga.A lingtatuna ut maa Aaisaia ia pirpir napropet muga taau un muaat naa,8 ‘A taarami diat ru iaau kuma rawaandiat,

iakumaa a balaandiat i welwelik aakitkon iaau.

9 Diat lotu biaa ku karom iaau,maa diat wer ku a taara ma ra kum

naagagon anu ra taara ut.’ ” Aais29:13

A kum utnaa baa i baanaakaka te(Mk 7:14-23)

Maataio 15:10 22 Maataio 15:3810 Iesu i wataa paa a taara karomi, ma

i piri taan diat naa, “Muaat a walangoroiaau ma muaat a nunura lele anung pirpir.11A utnaa baa i ruk u ra waa ramuaana, pain aaka uni namataan God. Iaku, a utnaabaa i piri ma ra waana in aaka uni.”

12Namur anuna kumnaat nawawer diatwaan karomi ma diat tiri naa, “Lelawaaiu aa nunurai naa a kum Parisaaio diatkaankaan u ra num pirpir?” 13 I piri taandiat naa, “A kum diwaai baa Tamaang, baai ki inaanga u ra maawa, pa i maarut diat,din gaat araap wa diat. 14Muaat a maadekwa a kum Parisaaio. Diat a kum pula namukmuga. Baa ta pula in ben ta pula, diaarraap diaar a puka darong u ra tung.”

15 Ma Petero i aaringi naa, “Un palaa apirpir welwelaar mi karom miaat.” 16 MaIesu i piri naa, “Muaat kaai pa muaatmanaana utbaai? 17 Pa muaat nunurainaa, a kum utnaa raap baa i ruk u ra waara muaana, i waan u ra in balaana mai babaa wai balet? 18 Iaku a kum pirpirraap baa i piri ma ra waana, i waan paatko ra nuknukina, ia maa i baanaakakai.19 Bi ia a kum utnaa baa i waan paat kora nuknukina: a kum aakaina nuknuk, aakdoko taara, di aal paa a tabuan anun te, akum paamuk na mangamangaan, a wina-long, a wetakun warwaruga, ma ra pirura.20A kumutnaami diat baanaakaka a taara.Iaku baa diat wangaan ma pa diat gi mugapaa a limaandiat, wakir i baanaakaka diatnamataan God.”

A nurnur anu ra tabuan baa wakir atabuan Israael

(Mk 7:24-30)21 Iesu i waan taanga matira, ma i waan

paat marawaai Tiro ma Sidon. 22 Ma raatabuan a te Kaanaan taanga matira u rapapaar maa, i waan paat ma i wataa Iesulenbi, “Tadaaru, Natun Dewid un maariiaau. Natunglik a tabuan, a tabaraan i ruktaau uni ma i baanaakaka aakiti.” 23 IakuIesu pa i baalui. Ma anuna kum naat nawawer diat waan karomi, ma diat aaringinaa, “Un tula wai maku, maa i kulkulaaimurmur daat.”

24 Iesu i piri naa, “God i tula wa iaauurin kup a taara Israael ku, baa diat raarawelaar ma ra kum sip.” 25 Iaku a tabuanmaa i waan karom Iesu, i ki but keke na-muga naanama i piri taana naa, “Tadaaru,un waraaut iaau.” 26Ma Iesu i baalui naa,“Pa i takado kupi din lo paa a utnaa ara

kum naat, ma din tabaara a kum paapmai.” 27 A tabuan maa i baalui naa, “Alingtatuna ut maa Tadaaru, iaku a kumpaap kaai diat laana aan a kum mutamutana utnaa baa i laana puka ko ra luwu nawinangaan anu ra kum tamtamaandiat.”28Ma Iesu i baalui naa, “Le, i ngaala aakitanum nurnur! A utnaa baa u nemi, angpaami ut karomui.” Ma u ra pakaana bungut maa natunalik i laangalaanga maut.

Iesu i walaangalaanga a kum malaa-paang

29 Ma Iesu i waan ko ra taamaan maa,ma i wawaal waanwaan nakono u ra taaikikil Gaalilaia. Namur i waan tato u rataangaai ma i ki iaai. 30 Ma a ngaala nakor na taara diat waan karomi. Diat lo diatbaa a kakindiat i maat, ma diat ben kaai akum pula, a kum papeu, a kummunga, mamongoro na malaapaang utkaai karomi.Ma diat waki ta diat marawaai naana, mai walaangalaanga pa diat. 31A kor na taaramaa diat kakaian baa diat babo a kummunga diat pirpir, ma ra kum papeu diatlaangalaanga, ma diat baa a kakindiat imaat diat waan kado, ma ra kum pula kaaidiat babo. Ma diat pir walaawa paa a Godanu ra taara Israael.

Iesu i tabaara 4,000 na muaana(Mk 8:1-10)

32 Iesu i wataa paa anuna kum naat nawawer karomima i piri taandiat naa, “Iaaumaari aakit a taara mi, maa diat aa kiungaai ma daat min tula bung, ma pa tautnaa na winangaan baa diat a aani. Paiaau nemi baa ang tula wa diat ku ma raminolo, kaduk diat a bengbeng waanwaanu ra aakapi.” 33A kum naat na wawer diatpiri taana naa, “A bil na wanua ku mi, daata lo paa ta ngaala na utnaa na winangaanawaai kupi daat a tabaara a kor na taaramai mi?” 34 Iesu i tiri diat naa, “Taiaainbred maa kuraa muaat loi?” Diat baaluinaa, “7 na bredma ra kabaana inanaatnaatna ian.”

35 Ma i tula a taara raap kupi diat a kiunapia. 36 I lo paa 7 na bred ma kabaanaina ian maa, ma i waatung wakaak paa unikarom God, i biki ma i taari karom a kumnaat na wawer kupi diat a tabaara a taaramai. 37 A taara raap diat wangaan ma diatmaaur. Diat wangaana teng paa 7 na kaama ra kum utnaa baa diat aan kapo taai.38 A in tabuan ma ra kum naat liklik main muaana diat raap diat wangaan. Iaku a


niluluk i ra inmuaana ku iwelaarma 4,000.39Ma Iesu i tula wa a kor na taara. Namur ikaa taau u ra mon, ma i waan kup a papaarMaagadaan.

16Diat aaring Iesu kupi in paam ta utnaa na

kakaian(Mk 8:11-13; Lk 12:54-56)

1AkumParisaaioma ra kumSaadukaaiodiat waan karom Iesu, ma diat aaringi naain paam ta utnaa na kakaian namataandiatkupi in wakilangi naa ia taanginaanga ura maawa. [ 2 Ma i piri taan diat naa,“Baa i maluraap muaat laana piri lenbi, ‘Abaakut ia taar raap, unaburu pa in baata.’3 Ma u ra malaana muaat laana piri kaailenbi, ‘Umari in baata, maa a baakut iataar raap, ma a waal na baakut ia bopbopraap.’ Muaat manaana kupi muaat a palaaa binabo u ra baakut, iaku pa muaat man-aana kupi muaat a palaa a kum kukuraaira kum wakilang i ra kum bungbung mi.]*4 A taaun taara mi, a aakaina taaun taara,a taaun taara baa anundiat lalaaun i wel-welik kon God. Diat nem ta wakilang, iakumaa pa din paam te karom diat. Din paamku a wakilang welaar ma Ionaa.” Ma Iesu iwaan kon diat.

A watumaarang u ra is anu ra kumParisaaio ma ra kum Saadukaaio

(Mk 8:14-21)5 Iesu ma ra nuna kum naat na wawer

diat waan bolo u ra taai kikil, ma ra kumnaat na wawer pa diat lo ta bred, diatdumaana wai ku. 6 Iesu i piri taan diatnaa, “Muaat a baboura muaat ko ra is anura kum Parisaaio ma ra kum Saadukaaio.”7 Ma diat pirpir ungaai u ra kukuraai rapirpir anun Iesu, ma diat piri naa, “I pirpirlenmaa kabina dukmaapadaat lo ta bred.”8 Iesu i nunura anundiat pirpir ma i piritaan diat naa, “I kinalik aakit anumuaatnurnur. I lawaai maa muaat piri naa pamuaat lo ta bred? 9 Lelawaai, pa muaatmanaana utbaai? Pa muaat nuk paa lim-naina bred baa iaau biki karom 5,000 namuaana? Ma taiaa kaa kaai maa muaatwateng paai balet ma ra utnaa na winan-gaan baa i ki kapo? 10 Pa muaat nuk paakaai 7 na bred baa iaau biki karom 4,000 namuaana? Ma taiaa kaa maa muaat wateng

paai ma ra utnaa na winangaan baa i kikapo? 11 I lawaai maa pa muaat manaana?Pa iaau pirpir u ra bred. Muaat a babouramuaat ko ra is anu ra kum Parisaaio mara kum Saadukaaio.” 12 Io, diat nunuraimaraagaam naa pa i turbaat diat ko ra isbaa i taana u ra bred, iaku i piri naa diata baboura diat ko ra wawer anu ra kumParisaaio ma ra kum Saadukaaio.

Petero i pirpir kaapa un Iesu(Mk 8:27-30; Lk 9:18-21)

13 Iesu i waan paat marawaai a taamaanKaaisaaria Pilipoi. Ma i tiri anuna kumnaat na wawer naa, “A taara diat piri naaNatu ra Muaana maa woi?” 14 Diat baaluinaa, “Raa taara diat piri naa ui Ioaanes aTena Baapitaaiso. Raa taara kaai diat pirinaa ui Eliaas, raa taara kaai diat piri naaui Ieramia, ma raa taara kaai diat piri naaui raa kon diat a kum propet.” 15 I tiridiat naa, “Io muaat, muaat piri naa iaauwoi?” 16Ma Simon Petero i baalui naa, “UiKaarisito, a Natun God a lalaaunina.”

17 Ma Iesu i piri taana, “Simon, natunIonaa, u daan, maa pa te i wapua ui u rapirpir mi. Tamaang ut baa i ki inaanga ura maawa i wanuk ta ui uni. 18 Ma iaaupiri taam naa, ui Petero,† a waat ki. Angpagaa anung taara na nurnur u ra waatmi. A dekdek i ra minaat pa in uwia paaanung taara na nurnur. 19 Ang taar a kumki i ramataanitu taanginaanga u ramaawataam, ma ra kum utnaa raap baa u doimain napia, din doi kaai inaanga nate u ramaawa, ma ra kum utnaa raap baa u palaaimain napia, din palaai kaai inaanga nate uramaawa.” 20Ma Iesu i turbaat anuna kumnaat na wawer naa koku diat wapua te baaia Kaarisito.

Iesu i wewapua muga u ra nuna minaat(Mk 8:31–9:1; Lk 9:22-27)

21 U ra kum bungbung maa, Iesu i tur-paai kupi inwer anuna kumnaat nawawernaa in waan ut unaanga Ierusalem. A kummukmuga, a kum ngaala na tena wetabaarkarom God, ma ra kum tena wawer u rakum Naagagon diat a wakadiki ma dinaak dokoi. Ma baa tula bung in raap inlalaaunpaat balet. 22MaPetero i ben ingenpaa Iesu ma i turbaat dekdeki naa, “KokuTadaaru! Kokumulu ut di paam a utnaamiun ui.” 23 Iesu i tapuku karom Petero ma

* 16:3: Raa kum tena manaana u ra Buk Taabu diat nuki naa Maataio pa i timu a ru rina 2 ma 3. Diat nuki naa teingen i timu taai namur. † 16:18: Petero a kukuraaina ina waat.

Maataio 16:24 24 Maataio 17:20-21

i piri taana naa, “Saataan, waan unamurkon iaau! U pet abaatbaat iaau, maa umurmur ku a nuknuki ra taara, ma pa umurmur a nuknukin God.”

24Ma Iesu i piri taa ra nuna kum naat nawawer naa, “Baa te i nemi kupi in murmuriaau, koku i murmur a nuknukina. In puakpaa anuna bolo ma in murmur iaau. 25Baate i maari baat paa ku anuna lalaaun inwirua, iaku ia baa pa i maari baat anunalalaaun kup iaau, in lalaaun. 26 In koinalelawaai baa te i kale raap paa a rakrakaanbuaal, ma in baanaakaka wa a niono uni?In kul kiaana a niono ma ra aawa? 27MaaNatu ra Muaana in waan paat ma ra mi-namaar anun Tamaana, diat ma ra nunakum aangelo, ma in taar a wedok karoma taara raap raaraa welaar ma ra nundiatpinapaam. 28 Iaau pir a lingtatuna taamuaat, ta taara kon muaat mi, muaat turmin, baa pa muaat a maat utbaai, muaat ababo Natu ra Muaana in waan paat ungaaima ra nuna mataanitu.”

17A panin Iesu i raaungaana(Mk 9:2-13; Lk 9:28-36)

1 Baa ia raap 6 na bung, Iesu i ben paaPetero, Iaakobo ma Ioaanes, ia baa a teinIaakobo, ma i ben ingen pa ditul unaangau ra taangaai baa i tur tato aakit. 2Ma ditulbabo a panin Iesu i raaungaana. Amataanai baara welaar ma in mataana mage, maanuna kum maalu kaai i kabaang dekdekwelaar ma ra kaapa. 3 Ma a tula naatna wawer ditul babo paa Moses ma Eliaasdiaar waan paat ma ditul pirpir ma Iesu.4 Petero i piri taan Iesu naa, “Tadaaru, ikoina baa daat a ki maku min. Baa u nemi,ang paam ta tula palpalip, num raa, raaanun Moses, ma raa anun Eliaas.”

5 Baa i pirpir utbaai, a pakaana baakutbaa i baara aakit i pulu baat pa diat. Main ingaan raa taanga u ra baakut maa ipiri naa, “Bi ia Natunglik, a naat na wak-wakaak, iaau gaaia aakit uni. Muaat awalangoroi.” 6 Baa a tula naat na wawerditul walangoroi, ditul burut aakit, maditul puka pari ma ra mataanditul unapia.7 Iesu i waan karom ditul, i paam ditul mai piri naa, “Mutul tur, koku mutul burut.”8 Baa ditul babo tato, pa ditul babo baletma te, Iesu ot maku kuraa i tur.

9 Baa diat waan pari waanwaan taangi-naanga u ra taangaai, Iesu i turbaat ta ditulnaa, “Koku mutul wapua taa te u ra utnaami mutul aa babo taai, tuk u ra bung baaNatu raMuaana in tur balet ko raminaat.”

10Maanuna tula naat nawawer ditul tirinaa, “Aawa kabina maa a kum tena waweru ra kum Naagagon diat piri naa Eliaas inwaan paat muga?” 11 I baalu ditul naa, “Alingtatunaut, Eliaas inwaanpaatmugamain wakado balet a kum utnaa raap. 12 Mami iaau piri taa mutul naa Eliaas ia waanpaat, ma pa diat nunura lelei, diat paama kum aakaina mangamangaan karomi,welaar utma ra nundiat nemnem. Lenkaaimaa karom Natu ra Muaana, in kariaana angunungut ko ra limaa ra taara.” 13 Io, atula naat na wawer ditul nunurai maraa-gaam naa i pirpir karom ditul un Ioaanes aTena Baapitaaiso.

Iesu i lu irok wa a tabaraan kon raanaatlik

(Mk 9:14-29; Lk 9:37-43)14 Baa Iesu ma ra tula naat na wawer

diat waan pari karom a kor na taara, raamuaana i waan karom Iesu, i ki but keketaau naana ma i piri naa, 15 “Tadaaru, unmaari natunglik a naat muaana, i laanamaatmaat laau, ma i kariaana aakit angaala na ngunungut. Mongoro na bungi laana puka taau u ra nguan ma mongorona bung kaai u ra daanim. 16 Iaau aa bentaaimun karom anum kumnaat nawawer,iaku maa pa diat pet laar paai kupi diat awalaangalaanga paai.”

17 Iesu i piri naa, “Muaat a taaun taarami, pamuaat nurnurmamuaat a kum tenaaakaina. Iaau aa ki iwan karom muaat.Unaangaian ma muaat a nurnur? Muaat aben a naat maa urin karom iaau.” 18 Iesui pirpir dekdek karom a tabaraan ma atabaraan i pari paa ko ra naatlik, ma u rapakaana bung utmaa i laangalaangamaut.

19 Namur a kum naat na wawer diatwaan karom Iesu, ma diat tiri inoi naa,“I lawaai maa pa miaat lu irok laar paaa tabaraan koni?” 20-21 Ma i baalu diatnaa, “Kabina anumuaat nurnur i kinalikaakit. Iaau pir a lingtatuna taa muaat,baa anumuaat nurnur i kinalik welaar maina waina maastad, muaat a piri taa rataangaai bi, ‘Un kakaraai paa taanga min

* 17:20-21: Raa kum tena manaana u ra Buk Taabu diat nuki naa raa kum pirpir kaai i ki u ra rina mi. I lenbi: Iaku, amangaana tabaraan lenmi in pari ku u ra niaaring ma ra winawel, wakir un ta utnaa kaai.

Maataio 17:22 25 Maataio 18:16urong,’ ma in kakaraai ku. Ma pain tautnaa in dekdek karom muaat.”*

Iesu i pirpir balet u ra nuna minaat(Mk 9:30-32; Lk 9:43-45)

22 Baa Iesu ma ra nuna kum naat nawawer diat waan ungaai irong u ra papaarGaalilaia, i piri taan diat naa, “Din taar taaNatu ra Muaana u ra limaa ra taara 23 madiat a aak dokoi. Ma baa tula bung in raapGod inwalaaun paai balet.” Ma a kumnaatna wawer diat tapunuk aakit uni.

A tatakom kup a ruma na wetabaar24 Baa Iesu ma ra nuna kum naat na

wawer diatwaanpaat irongKaapernaaum,diat baa diat lolo tatakomkupi din babouraa ruma na wetabaar mai, diat waan karomPetero ma diat tiri naa, “Lelawaai, anu-muaat tena wawer i laana taar a tatakomkup a ruma na wetabaar baa pate?” 25Mai mulaaot naa, “Maia.”

Baa Petero i ruk u ra ruma, Iesu i pirpirmuga, ma i tiri naa, “Simon, aawa u nuki, akum king main napia diat lo a tatakommara wedok kon woi? Ko ra kum natnatun-diat baa ko ra taara ingen duk?” 26 Ma ibaalui naa, “Ko ra taara ingen.” Iesu i piritaana naa, “Io lenmaa, a kumnatnatundiatdiat laangalaanga ko ra tatakom. 27 Unwaan urong u ra taai kikil ma un boko.Ma in mugaana ian baa un aal paai, un aalpangaanga waana, ma un lo paa a maanikoni. Io, un lo taai karom diat ma untatakom mai anundaar raap, kupi kokudaar pet akaankaan diat.”

18Woi maa i ngaala aakit?(Mk 9:33-37, 42-48; Lk 9:46-48; 17:1-2)

1 U ra pakaana bung maa, anuna kumnaat na wawer diat waan karom Iesu, madiat tiri naa, “Woi maa i ngaala aakit u ramataanitu taanginaanga u ra maawa?” 2 Iwataa paa raa naatlik karomi, i watur taainaliwan taan diat, 3 ma i piri naa, “Iaaupir a lingtatuna taa muaat, baa pa muaat anukpuku kupi muaat a welaar ma ra kumnaat liklik, pa muaat a ruk laar paai u ramataanitu taanginaanga u ra maawa. 4 Iabaa i wakinalik paai welaar ma ra naatlikbi, ia ut maa i ngaala aakit u ra mataanitutaanginaanga u ra maawa.

5 “Baa te i gaaia paa ta naatlik lenbi ura iaang, i gaaia pa iaau utkaai. 6 Ma baate i ben araara raa ko ra kum naat liklikbi baa i nurnur un iaau, in aaka aakit anaagagon karomi taan te baa din kubu taaina ngaala na waat u ra in kabarono, madin wamurung wai u ra lamaana nataai.

7 “In aaka karom a taara u ra rakrakaanbuaal, kabina u ra kum utnaa baa i pet taaa taara kupi diat a puka u ra aakaina. Akum utnaa maa in waan paat ut, iaku inaaka aakit karom ia baa i paam apaat paa akum utnaa maa. 8 Baa limaam baa kakimi ben araara ui, un kutu wai ma un ongingenwai. In koina baa un ruk u ra lalaauntakum a tum ku ui, kupi koku di ong uiungaai ma ra ru limaam baa ru kakim raapu ra ngaala na nguan baa pa in maat. 9Baain mataam i ben araara ui, un lior wai maun ong ingen wai. In koina baa un ruk ura lalaaun takum ma tin mataam ku, kupikoku di ong ui ungaai ma ruin mataamraap u ra ngaala na nguan baa pa in maat.

A pirpir welwelaar un raa sip baa i raara(Lk 15:3-7)

10-11 “Koku muaat nuk akinalik paa teko ra kum naat liklik bi. Iaau piri taamuaat, anundiat kum aangelo u ra maawadiat laana babo a mataan Tamaang baa i kiinaanga u ra maawa.*

12 “Muaat nuki lelawaai? Baa ta muaanaanuna ta maar na sip, ma raa kon diati raara, lelawaai, pa in waan paa kon 99matira u ra kum taangaai, ma in baat kupraa baa i raara? 13 Iaau pir a lingtatuna taamuaat, baa in baat paai anuna gaaia uni inngaala taun anuna gaaia un 99 baa pa diatraara. 14Lenkaaimaa, Tamaamuaat baa i kiinaanga u ra maawa, pa i nemi baa te kondiat a kum kinalik bi in wirua.

Aawa un paami karom temlik baa i paamaakaina karom ui

15 “Baa temlik i paam aakaina [karomui],† un waan karomi, ma mur ku mur aki. Io, un pir waiaa anuna niraara karomi.Baa in walangoro ui, io u aa wamaraampaai balet. 16 Baa pa in walangoro ui, unben paa balet te baa ta rudi baa diaar kaaidiaar a waraaut ui. Maa a Buk Taabu i pirilenbi, ‘Baa ta rudi baa ta tuldi anunditulpirpir i raa kuun ta utnaa, anunditul pirpir

* 18:10-11: Raa kum tena manaana u ra Buk Taabu diat nuki naa raa kum pirpir kaai i ki u ra rina mi. I lenbi: MaaNatu ra Muaana ia waan paat kupi in walaaun diat baa diat aa raara. † 18:15: Raa kum tena manaana u ra Buk Taabudiat nuki naa Maataio pa i timu a pirpir “karom ui”. Diat nuki naa te ingen i timu taai namur.


i lingtatuna.’ 17Baa pa in walangoro diaar,un wapuaanai karom a taara na nurnur.Ma baa pa in walangoro bulung a taara nanurnur, koina baa un baboi welaar ma iabaa wakir a tena nurnur, welaar ku ma rakum tena lolo tatakom.

18 “Iaau pir a lingtatuna taa muaat, akumutnaa raap baamuaat doimain napia,din doi kaai inaanga nate u ra maawa,ma ra kum utnaa raap baa muaat palaaimain napia, din palaai kaai inaanga nateu ra maawa. 19 Iaau piri kaai taa muaat,baa ta rudi kon muaat main napia diaarmulaaot un ta utnaa baa diaar aaring kupi,Tamaang baa i ki inaanga u ra maawa inpaam ot paai ut karom diaar. 20Baa ta rudibaa ta tuldi ditul ki ungaai u ra iaang, iaauang ki ungaai ma ditul.”

A pirpir welwelaar u ra tultul baa pa imaadek wa a dinaau

21 Petero i waan karom Iesu, ma i tirinaa, “Tadaaru, taiaa pakaan ang dumaanawa aakaina baa tenglik i paami karomiaau? Ta 7 na pakaan duk?” 22 Iesu i baaluinaa, “Wakir iaau piri taamnaa 7 na pakaanku. Iaau piri naa 77 na pakaan.

23 “Baboi, a mataanitu taanginaanga ura maawa i welaar ma ra king baa i nemna wakado anuna maani baa anuna kumtultul diat dinaau papaai koni. 24 Baa iturpaa wetiri, di ben paa raa tultul karomibaa i dinaau paa 10,000 na kina. 25 Iakumaa pa ta maani baa in baalui mai, io,anuna tadaaru i naagagoni baa din wiurapaa a muaana maa, anuna tabuan, ma rakum natnatuna, ungaai ma ra nuna kumutnaa raap, kupi din baalu a maani maimaa. 26 Io, a tultul maa i ki but kekenamataa ra nuna tadaaru,ma i aaringi naa,‘Un maadek wa iaau kumun, ma namurang baalu raap taa anum maani.’ 27 Ma atadaaru anu ra tultul maa i maari, ma i pirinaa, ‘Un waan. Koku maku u baalui.’

28 “A tultul maa i pari unataamaan, ma ibaraata paa raa tultul baa namuga i dinaaupaa ku 10 kina koni. I paam akoto paai, ibing in kabarono, ma i piri taana naa, ‘Unbaalu taa anung maani baa u dinaau paai.’29Ma tepaana i ki but keke namataana mai aaringi naa, ‘Un maadek wa iaau kumun,maa kuraa ku ang baalu taa balet anummaani.’ 30 Iaku i patut ku. I ben paai mai waruk taai u ra ruma na karabus tuk ura bung baa in baalu taa ut a maani baai dinaau paai. 31 Baa a kum teptepaana

diat babo a kum utnaa mi i paami, diatkaankaan aakit, diat waan karom anundiattadaaru, ma diat wapuai u ra kum utnaabaa a muaana mi ia paam taai.

32 “Anuna tadaaru i wataa paai, ma i piritaana naa, ‘Ui, a aakaina tultul ui, iaaumaadek wa ui kupi koku ma u baalu amaani baa u dinaau paai taang, kabinamaau aaring iaau. 33 Aawa kabina maa pa umaari a tepaam welaar ma iaau maari ui?’34 Anuna tadaaru i kaankaan karomi, mai taar taai taa ra kum tena baboura u raruma na karabus kupi diat a pet na bilbiluni tuk in baalu taa ut amaani baa i dinaaupaai.

35 “Tamaang baa i ki inaanga u ramaawain paami kaai lenmaa karommuaat raaraa,baa pa muaat dumaana mulu wa aakainabaa a kum tateimuaat diat paam taaikarom muaat.”

19Koku te i kutu a tinaulaa(Mk 10:1-12)

1 Baa Iesu ia pir araap taa a kum pirpirmi, i waan paa taangirong Gaalilaia, urongu ra papaar Iudaia, ma i waan bolo u radaanim Ioridaan. 2Ma a ngaala na kor nataara diat murmuri, ma i walaangalaangapa diat baa diat malaapaang. 3 Raa kumParisaaio diat waan karomi kupi diat awalaari. Diat tiri naa, “I takado ut we-laar ma ra nundaat kum Naagagon baa amuaana in lu wa nuna tabuan un ta utnaabiaa ku, baa pate?” 4 I baalu diat naa,“Lelawaai, pa muaat luk utbaai a pirpir ura Buk Taabu? I piri lenbi: U ra turpaaira wawaki, a Tena Wawaki ‘i waki a taara,kupi diat in muaana ma in tabuan,’ Tur1:275 ma i piri naa, ‘Mari ia a kabina baaa muaana in waan paa kon tamaana manaana, ma in ki ungaai ma ra nuna tabuan,kupi diaar a raa maku.’ Tur 2:246 Ma wakir diaar rudi ma, diaar raa maku.A utnaa baa God ia kubu ungaai taai, kokubalet ma te i kutui.”

7 Diat tiri balet naa, “Aawa kabina maaMoses i naagagon taai naa a muaana intimu taa a dona buk na kutu tinaulaa kupidin palaa wa a kini na tinaulaa mai?” 8 Ibaalu diat naa, “Moses imulaaot wamuaatbaa muaat a lu wa numuaat kum tabuan,kabina maa a balaamuaat i dekdek aakit.Iaku u ra turpaai ra wawaki pa di paamilenmaa. 9 Iaau piri taa muaat, baa te in lu

Maataio 19:10 27 Maataio 20:2wa anuna tabuan baa pa i paam ta aakainaungaai ma ta muaana ingen, ma a muaanamaa i taulaa balet ma ta tabuan, a muaanamaa i paam aakaina.”

10 Anuna kum naat na wawer diat piritaana, “Baa a naagagon lenmaa kup amuaana ma ra tabuan diaar a ki ungaaitakum, io, koina baa koku di taulaa.” 11 Ipiri taan diat, “A taara raap pa diat mur-mur laar paa a pirpir mi, diat ku baa diaa taar taa a dekdek taan diat kupi diata murmuri. 12 A kum kabina i ki baa tataara pain diat a taulaa. Raa taara dibuta diat lenutmaa. Raa taara, a taara utdiat baanaakaka diat, ma raa taara kaai,pa diat taulaa kabina diat a balaan u rapinapaam anu ra mataanitu taanginaangau ra maawa. Ia baa i pet laar paai, inmurmur a pirpir mi.”

Iesu i ung a ru limaananate u ra kumnaatliklik

(Mk 10:13-16; Lk 18:15-17)13 Di ben a kum naat liklik karom Iesu

kupi in ung a ru limaana nate un diat main aaraaring un diat. Iaku maa anuna kumnaat na wawer diat turbaat diat. 14 Iesui piri naa, “Muaat a maadek wa a kumnaat liklik baa diat a waan karom iaau.Kokumuaat turbaat diat, maa amataanitutaanginaanga u ra maawa anundiat baadiat lenbi.” 15 Io, i ung taa a ru limaananate un diat, ma namur i waan taangamatira.

A tadaaru na baarmaan(Mk 10:17-31; Lk 18:18-30)

16 Raa baarmaan i waan karom Iesu, mai tiri naa, “Tena Wawer, aawa koina utnaabaa ang paami kupi ang kale a lalaauntakum?” 17 Iesu i baalui naa, “Aawa kabinamaa u tiri iaau kup aawa baa i koina? Raaot ku i koina. Baa u nemi naa un ruku ra lalaaun takum, un taraam u ra kumNaagagon.” 18Ma i tiri naa, “Woi na kumNaagagon?” Iesu i baalui naa, “ ‘Kokuu aak doko te, koku u paam aakaina unta tabuan anun te, koku u walong, kokuu wetakun warwaruga, 19 un urur karomtamaam ma naam,’ Pin 20:12-16ma ‘unmaari tepaamwelaarma umaari uiut.’ ” Lewi 19:1820 A baarmaan maa i piri taana naa, “Akum Naagagon raap mi iaau aa murmuraraap paai. Woi na utnaa maku maa iaauiba utbaai kupi?” 21 Iesu i baalui naa, “Baau nemi naa un koina aakit, un waan ma

un wiura wa anum kum wuwuwung raap,ma ra maani koni un tabaara a kum ibana taara mai. Baa un paami lenmaa anuma koina wuwuwung inaanga u ra maawa.Namur unwaanurinmaunmurmur iaau.”22 Baa a baarmaan maa i walangoro paa apirpir mi i waan ma ra tapunuk, kabinamaa i ngaala aakit anuna wuwuwung.

23 Ma Iesu i piri taa ra nuna kum naatna wawer naa, “Iaau pir a lingtatuna taamuaat, in dekdek aakit karom a tadaaruna muaana kupi in ruk u ra mataanituinaanga u ra maawa. 24 Iaau piri kaaitaa muaat naa, i dekdek karom a kaamelkupi in ruk u ra maata na nil na ingingit,iaku i dekdek aakit karom a tadaaru namuaana kupi in ruk u ra mataanitu anunGod.” 25 Baa anuna kum naat na wawerdiat walangoroi diat kakaian aakit, ma diatpiri naa, “Baa lenmaa, woi ma maa dinwalaauni?” 26 Iesu i babo karom diat ma ipiri naa, “A taara pain diat a pet laar paai,iakuGod in pet laar paa a kumutnaa raap.”

27 Petero i baalui maut naa, “Baboi, mi-aat aawaan ko ra numiaat kumutnaa raap,ma miaat murmur ui. Aawa maa miaat akalei namur?” 28 Iesu i piri taan diat naa,“Iaau pir a lingtatuna taa muaat, baa Natura Muaana in ki na king u ra nuna kikina minamaar ma din wamatakina a kumutnaa raap, muaat baa muaat aa murmuriaau, muaat a ki u ra 12 a kum kiki na king,ma muaat a naagagon a 12 wuna taaraIsraael. 29Ma diat raap raaraa baa diat aawaan ko ra nundiat kum ruma, baa ko rakum tateindiat in muaana baa in tabuan,baa ko ra kum tamtamaandiat, baa a kumnanaandiat, baa a kum natnatundiat, baako ra nundiat kum pia, kabina un iaau,din taar taa a maarmaar na utnaa lenmitaan diat, ma diat a kale paa kaai a lalaauntakum. 30Ma mongoro baa diat muga mi,namur diat a murmur, ma diat baa diatmurmur mi, namur diat a muga.”

20A pirpir welwelaar u ra kum tena pina-

paam u ra wanua na waain1 “A mataanitu taanginaanga u ra

maawa i welaar ma ra tamaa ra wanuana waain, i pari u ra malaana kinalik kupiin ben paa ta kum tena pinapaam ma iwapua diat naa diat a papaam u ra nunawanua na waain. 2Ma diat kukubu ungaaima ra kum tena pinapaam kupi diat a loa wedok kon raa bung na pinapaam, ma i

Maataio 20:3 28 Maataio 20:28tula wa diat kup anuna wanua na waain.3 Baa ia 9 na pakaana bung, i waan baletma i babo paa raa taara diat turtur biaa kuu ra taamaan na winawaan ungaai. 4 Mai piri taan diat naa, ‘Muaat kaai, muaat awaan, muaat a papaam u ra nung wanuana waain, ma ang dok muaat welaar ma ranumuaat pinapaam.’ 5Ma diat waan.

“Io, u ra ngaala namage i waanma i benpaa balet raa kum tena pinapaam, ma ura tuluin na pakaana bung u ra maluraapi waan balet kup ta taara. 6 U ra limana pakaana bung u ra maluraap i waanbalet, ma i babo paa raa taara bulung diatturtur biaa ku, ma i piri taan diat naa, ‘Ilawaai maa muaat tur biaa ku main u rakudulaana bung raap mi?’ 7 Diat baaluinaa, ‘Pa te i ben miaat un ta pinapaam.’I piri taan diat naa, ‘Muaat kaai muaat awaanmamuaat a papaamu ranungwanuana waain.’

8 “Baa i tawiwibung, ia baa anunawanuana waain, i piri taa ra mukmuga anu ranuna kum tena pinapaam naa, ‘Wataa paaa taara na pinapaam urin, ma un dok diat,un dok amuga diat baa diat waan paatnamur, ma un dok amurmur diat baa diatwaan paat muga.’ 9 A kum tena pinapaambaa di ben pa diat u ra limnaina pakaanabung diat waan paat, ma di dok diat raaraama ra wedok kon raa bung na pinapaam.10 Diat baa di ben muga pa diat diat waanpaat, diat nuki naa diat a lo ta ngaala nawedok. Iaku, pate, diat kaai di dok diatku raaraa ma ra wedok kon raa bung napinapaam. 11 Baa diat aa lalo paa, diatpirura a tamaa rawanuanawaain, diat pirinaa, 12 ‘Diat bi pa diat papaam iwan, mamiaat miaat paam a dekdek na pinapaamma ra mage i raang miaat, iaku u dokdiat utkaai welaar ma miaat.’ 13 Ma i pirikarom raa kon diat naa, ‘Tepaang, wakiriaau baanaakaka ui. Lelawaai, pa daarkukubu paa kup a wedok kon raa bung napinapaam? 14 Lo paa anum maani, ma unwaan. Iaau ut iaau nemi naa ang dok diatbaa diat waan paat namur welaar ma uibaa u muga. 15 Lelawaai pa i ot baa angnaagagon anungmaani welaarma ra nungnemnem? Lelawaai, u nuknuk aakaka baaiaau maari a taara bi?’ 16 Lenmaa diatbaa diat murmur mi, namur diat a muga,ma diat baa diat muga mi, namur diat amurmur.”

A wetula pirpir anun Iesu u ra nuna mi-

naat(Mk 10:32-34; Lk 18:31-34)

17 Baa Iesu i waan waanwaan utbaai kupIerusalem, i ben ingen paa anuna 12 naatnawawer, ma i piri taan diat naa, 18“Baboi,mi daat waan unaanga Ierusalem. Din taartaa Natu ra Muaana karom a kum ngaalana tena wetabaar karom God ma ra kumtena wawer u ra kum Naagagon. Diat anaagagoni kupi in wirua, 19ma diat a taartaai karom diat baa wakir a taara Iudaiakupi diat a tataur uni, diat a raapui, madiat a aak waati u ra bolo. Ma u ra wetulabung in lalaaun paat balet.”

Naan Ioaanes ma Iaakobo i aaring Iesu(Mk 10:35-45)

20 Namur a naa ra ru natun Sebedaaioi waan karom Iesu ma ra ru natnatuna, iki but keke namataana ma i aaringi baa intaraam u ra nuna nemnem. 21 Ma Iesu itiri naa, “Aawa maa u nemi?” Ma i baaluinaa, “Unnaagagoni naa a runatnatungmi,diaar a ki ungaai ma ui u ra num mataan-itu, raa u ra ot na limaam, ma raa paandiaar u ra maira, ma mutul a naagagonungaai.” 22 Iesu i baalui naa, “Pa mutulnunura a utnaa maa mutul aaring kupi.Lelawaai, in tale mur kupi mur kaai mur akariaana a ngunungut baa ang kariaanai?”Diaar baalui naa, “Mir a pet laar paai ku.”23 I piri taan diaar naa, “A lingtatuna ut,a ngunungut baa ang kariaanai, mur kaaimur a kariaanai. Iaku u ra kinkini u raot ma ra maira na limaang, wakir iaau,iaau naagagoni kupi ang taari. Tamaang intaari karom diat baa ia waninaar taai kupdiat.”

24Baa 10 naat nawawer diatwalangoroi,diat kaankaan karom naadina maa. 25 Iesuiwataa ungaai pa diatma i piri naa, “Muaatnunurai naa a kum tena naagagon anu rataara baa wakir a taara Iudaia, diat naa-gagon aakaka a taara. Ma anundiat kummukmuga kaai diat taar a kum dekdekna naagagon karom diat. 26 Iaku karommuaat pa in lenmaa. Baa te i nemi naa inngaala taamuaat, inwakinalik paai kupi intultul anumuaat. 27Ma ia baa i nemi kupiin mukmuga anumuaat, in wilawilaau kuanumuaat. 28LenkaaimaaNatu raMuaanapa i waan paat kupi din papaam karomi. Iwaan paat ku kupi ia ut in papaam karoma taara ma in taar taa anuna lalaaun, kupia a winekul anu ra mongoro na taara.”

Maataio 20:29 29 Maataio 21:19Iesu i wababo paa a ru pula(Mk 10:46-52; Lk 18:35-43)

29 Baa Iesu ma ra nuna kum naat nawawer diat waan taangirong Ieriko, angaala na kor na taara diat murmur diat.30 Raa ru muaana a ru pula diaar kiki u rapapaara aakapi. Baa diaar walangoroi naaIesu i waan waanwaan marawaai, diaarwewataai dekdek naa, “Tadaaru, NatunDewid, un maari mir.” 31 Ma a kor nataara diat turbaat diaar naa koku diaarge. Iaku diaar wewataai dekdek bakaaima naa, “Tadaaru, Natun Dewid, un maarimir.” 32 Iesu i tur, ma i wataa pa diaar,ma i tiri diaar naa, “Aawa maa mur neminaa ang paami un mur?” 33 Diaar baaluinaa, “Tadaaru, mir nemi naa unwababo pamir.” 34 Iesu i maari aakit diaar, i paam amataandiaar, ma diaar babo gagaa maut,ma diaar murmuri.

21Iesu i waan unaanga Ierusalem welaar

ma ra king(Mk 11:1-11; Lk 19:28-40; Io 12:12-19)

1Baa diat waanmarawaai Ierusalem,madiat waan paat Betpaage u ra Taangaai naOliwa, Iesu i tula wa a ru naat na wawer.2 I piri taan diaar naa, “Mur a waan kupa taamaan kuraa namuga taa mur. Mur awaan taau un raa dongki kuraa di do kototaai, ungaai ma natunalik. Mur a palaa padiaar, mamur a ben diaar urin karom iaau.3 Baa te in tiri mur un diaar, mur a pirinaa, ‘A Tadaaru i nem diaar,’ io, in maadekgagaa wa diaar ku karom mur.” 4 Di paama utnaa mi kupi din paam ot paa a pirpiranun God baa a propet ia pir taai namuganaa,5 “Muaat a wapua a taara Sion naa,

‘Baboi, anumuaat kingmi i waan paatkarom muaat,

ia baa i wakinalik paai, ma i ki nate u radongki,

a naat na dongki.’ ” Saak 9:96 A ru naat na wawer diaar waan, ma

diaar paami welaar ma ra pirpir Iesu iapir taai taan diaar. 7 Diaar ben paa adongki ungaai ma natuna, diaar rakaanwa ruina maalu baa diaar burung baatanundiaarminongmai, diaar ung taai nateu ra ru dongki, ma Iesu i ki taau nateuni. 8 Mongoro ko ra kor na taara kaaidiat rakaan wa nundiat kum maalu baadiat burburung baat anundiat kum mi-nongmai, ma diat laangun taai u ra aakapi.

Ma raa taara kaai diat bur paa a kum turunnadiwaaimadiat ung taai u ra aakapi. 9Mara kor na taara baa diat muga taana, madiat kaai baa diat murmur, diat kulkulaailenbi,“Osaana karom Natun Dewid!Daat a pir walaawa paa ia baa i waan paat

u ra iaa ra Tadaaru!” Kele 118:25-26“Osaana unaanga nate aakit!”

10 Baa Iesu i waan paat inaangaIerusalem, a taara Ierusalem raap diatkakaian ma diat wetiri naa, “Woi mi?”11 Ma ra taara baa diat weur ungaai maidiat piri naa, “A muaana mi ia Iesu, apropet taangirong Naasaret u ra papaarGaalilaia.”

Iesu i ruk u ra ruma na wetabaar(Mk 11:15-19; Lk 19:45-48; Io 2:13-22)

12 Iesu i ruk un raa pakaana ko ra rumana wetabaar, ma i lu pari wa diat raap baadiat wiura, ma diat baa diat kukulmatira. Iong puku wa a kum luwu anu ra kum tenakiaana maani ma ra kum kiki anundiatbaa diat wiura a kum buna. 13 Ma i piritaan diat naa, “Di aa timu taai u ra BukTaabu lenbi, ‘Dinwaatung anung ruma baaa ruma na niaaring.’ Aais 56:7Iaku muaat aa paam puku paai kupi inwelaar makuma ra ‘ruma anu ra kum tenawalong.’ ” Ier 7:11

14 A kum pula ma diat baa a kakindiati maat diat waan karomi u ra ruma nawetabaar ma i walaangalaanga pa diat.15 Ma baa a kum ngaala na tena wetabaarkarom God ma ra kum tena wawer u rakum Naagagon diat babo a koina utnaaaakit mi i paami, ma diat walangoro kaaia kum naat liklik diat kulkulaai naruma ura ruma na wetabaar naa, “Osaana karomNatun Dewid,” diat kaankaan aakit. 16Madiat tiri Iesu naa, “U aa walangoro taa kumpirpir mi anu ra kum naat liklik?” Iesu ibaalu diat naa, “Maia! Lelawaai, pa muaatluk utbaai a pirpir ko ra Buk Taabu? I pirilenbi, ‘U aa wer taa a kum naat liklik kupidiat a pir walaawa pa ui.’ ” Kele 8:217Ma i waan kon diat matira u ra taamaanmaa, ma i waan urong Betaania ma i ineppaa raa bung na marum marong.

Iesu i pirpir karom in diwaai na fig(Mk 11:12-14, 20-24)

18 U ra malaana kinalik baa Iesu i waantalili balet unaanga Ierusalem, i molo. 19 Ibabo paa in diwaai na fig i tur taau ura papaara aakapi, ma i waan marawaai

Maataio 21:20 30 Maataio 21:39karomi. Iaku pa i babo ta waina uni, adondono biaa ku. Ma i piri karom in diwaaina fig naa, “Turpaai mi ma namur, pa unwa balet ma.” Io, in diwaai na fig maa imaraang maut.

20 Baa a kum naat na wawer diat baboi,diat kakaian,ma diat tiri naa, “In diwaai nafig mi i maraang gagaa lelawaai?” 21 Iesu ibaalu diat naa, “Iaau pir a lingtatuna taamuaat, baa muaat nurnur, ma pain muaata aalawur nuknuk, muaat a paam ku apinapaam mi iaau paami u ra in diwaai nafig. Wakir mi ku ia maa muaat a paami,pate. Baa muaat a piri karom a taangaai binaa, ‘Un tarigaat ma un irok lop unataai,’in paami ku. 22 Baa muaat nurnur, a kumutnaa raap baa muaat aaraaring kupi, dintaari ut taa muaat.”

A wetiri u ra naagagon baa Iesu i laanapapaam mai

(Mk 11:27-33; Lk 20:1-8)23 Iesu i ruk u ra ruma na wetabaar,

ma i wer a taara. A kum ngaala na tenawetabaar karomGodma ra kummukmugaanu ra taara diat waan karomi, ma diattiri naa, “Woi na mangaana naagagonmaau paam a kum utnaa mai mi? Woi maai taar taa a naagagon mi taam?” 24 MaIesu i baalu diat naa, “Iaau kaai ang tirimuaatma raawetiri. Mabaamuaat a baaluiaau, io, ang wapua muaat u ra naagagoniaau laana paam a kum utnaa mai mi.25Taangawaai a baapitaaiso anun Ioaanes?Taanginaanga u ra maawa, baa ko ra taaraku?”

Ma diat pirpir ino paa lenbi, “Baa daata piri naa, ‘Taanginaanga u ra maawa,’ inbaalu daat ku naa, ‘Io, i lawaai maa pamuaat nurnur uni?’ 26 Iaku baa daat a pirinaa, ‘Ko ra taara,’ io, daat a burut kup ataara kaduk diat a kaankaan karom daat,maa diat raap diat nurnur un Ioaanes naaia a propet.” 27 Io, diat baalu ku Iesu naa,“Pa miaat nunurai.” Ma Iesu i piri taandiat naa, “Iaau kaai pang wapua muaat ura naagagon iaau laana paam a kum utnaamai mi.”

A pirpir welwelaar u ra ru natun raamuaana

28 Iesu i wapua diat balet naa, “Aawamuaat nuki? Raa muaana ru natuna, aru naat muaana. I waan karom raa paandiaar, ma i piri taana naa, ‘Natunglik, miut un waan kup a wanua na waain ma unpapaam.’ 29 Ma natunalik i piri naa, ‘Iaau

pang waan,’ iaku namur i puku balet anuknukina, ma i waan. 30 Ma tamaana iwaan bulung karom raa paan diaar, ma ipiri kaai lenmaa taana, ma natunalik i pirinaa, ‘Koina ku tataa, ang waan ut,’ iakupa i waan. 31 Woi na paa ra ru naat maai taraam karom tamaandiaar?” Diat baaluinaa, “A mugaana.”

Iesu i piri taan diat naa, “Iaau pir alingtatuna taa muaat, a kum tena lolotatakom ma ra kum paamuk na tabuankuri ma diat ruk muga waanwaan konmuaat u ra mataanitu anun God. 32 MaaIoaanes i waan paat ma i wer muaat u ramangamangaan baa i takado, ma pamuaatnurnur uni, iaku a kum tena lolo tatakomma ra kum paamuk na tabuan diat maadiat nurnur uni. Muaat babo ta diat ut,iaku pa muaat nukpuku kaai kupi muaat anurnur uni.”

A pirpir welwelaar u ra taara na pina-paam u ra wanua na waain

(Mk 12:1-12; Lk 20:9-19)33 “Muaat a walangoro taa bulung raa

pirpir welwelaar lenbi: Raa muaana imaarut taa a wanua na waain, ma i liplipbaat taai. Naruma u ra wanua na waainmaa i kil taa in tung kupi din paa ginaginataa a polo na waain uni, ma i paam taaa naat na ruma baa i tur unaanga natekup a tena binaboura. Namur i taar taakumun awanua nawaain taan raa taara napinapaam kupi diat a babourai, ma i waankup raa taamaan ingen. 34Baa imarawaai akalaang baa din git ungaai a waina waain, itula wa anuna kum tultul karom a taara napinapaam, kupi diat a lo taa anuna ta kumwaina. 35 Ma ra taara na pinapaam diatpaam akoto paa anuna kum tultul maa,diat um raa, diat aak doko raa ma raa kaaidiat duka doko paai ma ra kum waat. 36 Itula wa balet anuna raa kum tultul, diatmongoro taan diat baa diat muga, iakua taara na pinapaam diat paami balet kulenmaa karom diat. 37 Namur i tula wa utnatunalik karom diat maa i nuki naa diata urur un natunalik. 38 Iaku baa a taarana pinapaam diat babo paa natunalik diatpirpir ungaai paa naa, ‘Ia ma baa in kiaanatamaana, bari ma ia i waan urin. Muaatiaap, daat a aak dokoi, kupi anundaat maa wanua na waain.’ 39 Io, diat paam akotopaai, diat ong apari wai ko ra wanua nawaain, ma diat aak doko wai.”

Maataio 21:40 31 Maataio 22:1740 Io, Iesu i tiri a taara naa, “Baa tamaa

rawanua nawaainmaa inwaan paat, aawamaa in paami karom a taara na pinapaammaa?” 41Diat baalui naa, “In aak doko raapwa a aakaina taara maa, ma in taar taaanuna wanua na waain karom ta taara napinapaam ingen, diat baa diat a taar taaanuna ta kum waina karomi u ra kalaangbaa din git ungaai a waina waain.”

42 Iesu i piri taan diat naa, “Lelawaai,pa muaat luk utbaai duk a pirpir u ra BukTaabu baa i piri naa,‘Ina waat maa a kum tena paam ruma diat

pilak wai,ia ut maa ina ngaatngaat na waat baa

di paam a ruma mai.A utnaa mi a Tadaaru ut ia paam taai,

ma i koina aakit u ra numiaat binabo.’Kele 118:22-23

43 Ia kabina maa iaau piri taa muaat naa,din rakaan wa a mataanitu anun God konmuaat, ma din taar taai taa ra taara baadiat a wa a koina waindiat.” [ 44 Baa te ipuka taau u ra ina waat mi, in taginagina,ma te baa ina waat mi in puka dadaaunpaai, in taginagina welaar ma ra kabu.]*

45 Baa a kum ngaala na tena wetabaarkarom God ma ra kum Parisaaio diatwalangoro a kum pirpir welwelaar anunIesu, diat nunurai ut naa i pirpir ku undiat.46 Ma diat baat kup ta aakapi baa diat apaam akotoi uni, iaku diat burutaana a korna taara, maa a taara diat nurnur uni naaia a propet.

22A pirpir welwelaar u ra lukaara na paaka-

maau(Lk 14:15-24)

1 Iesu i pirpir balet karomdiatma ra pir-pir welwelaar lenbi, 2 “Amataanitu taangi-naanga u ramaawa i welaarma ra king baaia waninaar taa a lukaara na paakamaaukup natunalik, a muaana. 3 Io, i tulawa nuna kum tultul karom diat baa di aaaaring muga ta diat, kupi diat a ben padiat kup a lukaara, iaku diat patut raap kukarom a kum tultul. 4 I tula wa bulunganuna raa kum tultul ingen ma ra pirpirlenbi, ‘Muaat a wapua diat baa di aa aaringmuga ta diat naa, “Iaau aa waninaar raaptaa a utnaa na winangaan. Iaau aa aakdoko paa a kum bulumakaau ma a kum

naatnaat na tubutubu na bulumakaau, akum utnaa ia waninaar raap. Muaat awaan urin u ra lukaara na paakamaau.” ’

5 “Iaku pa diat taraam, diat waan ingin-gen ku. Raa i waan kup ana pinapaam,raa kaai kup anuna ruma na wiura. 6 Maraa taara baa di waan kup diat, diat paamakoto paa ku a kum tultul maa, ma diatbaanaakaka diat ma diat aak doko diat. 7Aking maa i kaankaan aakit, i tula wa anunakum taara na wineium, ma diat aak dokowa a kum tena aakaak doko taara maa, madiat tun wa anundiat taamaan.

8 “I piri balet taa ra nuna kum tultulnaa, ‘Di aa waninaar taa a lukaara napaakamaau, iaku maa diat baa di aa aaringmuga ta diat pa diat takado kupi diat a kiu ra lukaara. 9 Muaat a waan u ra kumaakapi ma diat raap baa muaat baraatadiat, muaat a aaring diat baa diat a waanurin kup a lukaara.’ 10 Ma ra kum tul-tul maa diat waan u ra kum aakapi, madiat ben ungaai diat raap baa diat baraatadiat, a kum aakaakaina taara ma ra kumkokoina taara kaai, ma a lukaara na paaka-maau i teng ma diat.

11 “Baa a king i ruk kupi in babo a taara,i babo baraata paa raa muaana baa pa imong ma tina maalu na lukaara na paaka-maau. 12 Ma i tiri naa, ‘Tepaang, u rukurin lelawaai, maa pa num tina maalu nalukaara na paakamaau?’ Ma pa i babaalu.13 Ma a king maa i piri taa ra nuna kumtultul naa, ‘Muaat a do paa a ru kakinama ra ru limaana ma muaat a ong pariwai unataamaan u ra baboto, matira ditaangtaangi ma di karkaraat lakondi iaai.’

14 “Maa di aa wataa paa mongoro, iakudi pilak paa maku a kabaanadi.”

A wetiri u ra tatakom(Mk 12:13-17; Lk 20:20-26)

15 Namur a kum Parisaaio diat waanungaai taau, ma diat wepaak paa naa diata walaam paa Iesu kup anuna ta pirpirbaa diat a takunai uni. 16 Diat tula waanundiat kum naat na wawer ma ra kumteptepaan Erodes karom Iesu, ma diat pirilenbi, “Tena Wawer, miaat nunurai naa uia takado na muaana, ma u wer mulu ataara u ra aakapi anun God ma ra ling-tatuna. Pa u ngaraa u ra utnaa baa a taaradiat piri un ui. Anum wawer i welaar raapku karom a taara raap. 17Un wapua miaat,

* 21:44: Raa kum tena manaana u ra Buk Taabu diat nuki naa Maataio pa i timu a rina 44. Diat nuki naa te ingen itimu taai namur.

Maataio 22:18 32 Maataio 23:2aawa maa u nuki? Lelawaai, i takado kupidin taar a tatakom karom a Kaaisaar* baapate?”

18 Iesu i nunurai naa a nuknukindiati aaka ma i piri taan diat, “A kum tenawarwaruga muaat, i lawaai maa muaatnemi naa muaat a walaar iaau? 19 Muaata waiaa iaau un ta maani na tatakom.”Ma diat taar taa raa maani taana. 20 Io,i tiri diat naa, “A malalar ma ra timtimumi uni anun woi?” 21 Diat baalui naa,“Anu ra Kaaisaar.” Ma i piri taan diat, “Autnaa baa anu ra Kaaisaar muaat a taarikarom a Kaaisaar, ma ra utnaa baa anunGod muaat a taari kaai karom God.” 22Baadiatwalangoroi diat kakaian,madiatwaanmaut koni.

A wetiri u ra lalaaun balet ko ra minaat(Mk 12:18-27; Lk 20:27-40)

23 U ra bung ut maa a kum Saadukaaio,baa diat weoro ku naa pa ta lalaaun baletko ra minaat, diat waan karom Iesu, madiat tiri naa, 24 “Tena Wawer, Moses i pirinaa, baa tamuaana inmaat paa ko ra nunatabuan, ma pa ta natundiaar, io, tenalikin ben paai ma in taulaa mai, kupi inwangaala taa ta kum naat liklik u ra iaantenalik baa ia maat. 25 Io, raa naadiwaaina7 na muaana raap ku diat lalaaun ungaaima miaat. A mugaana i taulaa, ma i maatko ra nuna tabuan, ma pa ta natundiaar.26 Io, a weru tenalik bulung i taulaa ma ratabuan maa, ma ia bulung i maat ku kora tabuan maa. Namur a wetuldi bulung.Lenmaa karom 7 diat raap. 27Ma a tabuani maat namur taan diat raap. 28 Io, u ralalaaun balet ko ra minaat, anun woi napaan diat mulu a tabuan maa? Maa diatraap diat aa taulaa paa mai.”

29 Iesu i piri taan diat naa, “Muaat raaraaakit, kabina maa pa muaat nunura a BukTaabu ma ra dekdekin God kaai. 30 Ura lalaaun balet ko ra minaat, pa diat ataulaa balet, diat a welaar maku ma rakum aangelo inaanga u ra maawa. 31 Baamuaat weoro naa a kum minaat pa diata lalaaun balet ko ra minaat, lelawaai, pamuaat luk utbaai a pirpir baa God ia pirtaai taa muaat? I piri naa, 32 ‘Iaau a Godanun Aabaraam, a God anun Aaisaak ma aGod anun Iaakob.’ Pin 3:6God wakir a God anu ra kumminaat, a Godanu ra kum lalaaunina ut.” 33 Baa a kor na

taara diat walangoroi, diat kakaian aakit ura nuna mangaana wawer.

A naagagon baa i ngaala aakit(Mk 12:28-34; Lk 10:25-28)

34 Baa a kum Parisaaio diat walangoroinaa Iesu ia duka ot paa a kum Saadukaaio,diat waan ungaai karomi. 35 Ma raa paandiat, a tenamanaana u ra kumNaagagon, iwalaari ma rawetiri lenbi, 36“TenaWawer,woi na naagagon i ngaala taa ra kum Naa-gagon raap?” 37 Ma i baalui naa, “ ‘Unmaari a Tadaaru anum God ma ra in bal-aam raap, a niom raap, ma ra nuknukimraap.’ Naag 6:538 A naagagon bi i ngaala aakit, ma ia amugaana naagagon. 39 Ma bari ia a werunaagagon, baa i pot na welaar mai, ‘Unmaari tepaam welaar ma u maari ui ut.’Lewi 19:1840 A ru naagagon mi diaar a kabi ra kumpirpir na Naagagon raap anun Moses mara kum wawer anu ra kum propet.”

Kaarisito a Tadaaru anun Dewid(Mk 12:35-37; Lk 20:41-44)

41 Baa a kum Parisaaio diat ki ungaai,Iesu i tiri diat lenbi, 42 “Aawa maa muaatnuki un Kaarisito? Ia a natun woi?” Diatbaalui naa, “Natun Dewid.” 43 Iesu i piritaan diat naa, “Baa lenmaa, i lawaai maaa Takado na Nion i mugain Dewid kupi inwaatung Kaarisito naa ‘anung Tadaaru’?Maa i piri naa,44 ‘A Tadaaru i piri karom anung Tadaaru,

“Un ki u ra papaara ot na limaang,tuk baa ang uwia paa anum kum ebaar

kupi diat a ki natudaangi ra numnaagagon.” ’ Kele 110:1

45 Baa Dewid i waatung Kaarisito naaanuna Tadaaru, diaar tamaana lelawaai?”46Ma pa te i nuk paa ta pirpir baa in baaluimai. Ma turpaai u ra bungmaa, pa te baletma i waan karomima ta wetiri, kabina diatburut.

23A mangamangaan anu ra kum Parisaaio

ma ra kum tena wawer u ra kum Naagagon(Mk 12:38-39; Lk 11:43, 46; 20:45-46)

1 Namur Iesu i piri taa ra kor na taarama ra nuna kum naat na wawer lenbi,2 “A kum tena wawer u ra kum Naagagonma ra kum Parisaaio diat wer a taarau ra kum Naagagon welaar ma Moses i

* 22:17: Kaaisaar ia a ngaala na mukmuga u ra mataanitu Rom ma i naagagon kaai a taara Israael.

Maataio 23:3 33 Maataio 23:24paami. 3 A kum utnaa raap baa diat wermuaat uni muaat a taraam uni, ma muaata paami. Iaku, koku muaat murmur anun-diat mangamangaan, maa diat pir taai kuma diat ut pa diat paami. 4 Diat taar taa akum dekdek na naagagon kupi a taara diata murmuri, iaku diat ut, pa diat waraautdiat uni. 5 Anundiat kum pinapaam raapdiat paami ku kupi a taara diat a babo diat.Muaat laana timu paa a kum pakpakaanaBuk Taabu ma muaat waruk taai u ra kumbok liklik ma muaat do paai u ra kummaarimuaat. Iaku baa a kumParisaaio diatpaami, anundiat kum bok liklik i parere.Ma baa diat do a kum kula u ra titi ra nun-diat kum maalu, a kula maa i iok aakit taara kum taara ingen. 6 Diat nem a kinkinina tadaaru namuga u ra kum balaan, mara kinkini kaai namuga u ra kum ruma nalotu. 7 Ma diat nemi naa a taara diat ataar a ngaala na urur karom diat u ra kumtaamaan na winawaan ungaai, ma diat awaatung diat kaai naa a kum tena wawer.

8 “Koku di waatung muaat naa a kumtena wawer, maa raa Tena Wawer ku anu-muaat, ma muaat a tentena liklik. 9 Makokumuaat taar tamaamuaat un te taangamain napia, maa raa Tamaamuaat ot ku,baa i ki inaanga u ra maawa. 10Ma koku diwaatungmuaat naa a kummukmuga, maaraa ku anumuaat mukmuga, Kaarisito ku.11 Ma ia baa i ngaala taa muaat, in waki-nalik paai ma in taraam lu muaat. 12Maabaa te i wangaala paai, din wakinalik paai.Ma ia baa i wakinalik paai, din wangaalapaai.”

Iesu i takuna a kum Parisaaio ma ra kumtena wawer u ra kum Naagagon

(Mk 12:40; Lk 11:39-42, 44, 47-52; 20:47)13-14 Iesu i piri naa, “In aaka aakit karom

muaat a kum tena wawer u ra kum Naa-gagon ma ra kum Parisaaio, muaat a kumtena warwaruga. Muaat balbalaat baat waa taara kupi koku diat ruk u ra mataanitutaanginaanga u ra maawa. Muaat ut pamuaat ruk uni, ma pa muaat maadek wadiat baa diat nem na ruk kupi diat a rukuni.*

15 “In aaka aakit karom muaat a kumtena wawer u ra kum Naagagon ma ra

kum Parisaaio, muaat a kum tena war-waruga. Muaat waan taltalili nataai manabuaal kupi muaat a aal puku te, kupiin murmur anumuaat lalaaun. Ma baa iataraam, muaat pet taai kupi in kariaanakinadik u ra ngaala na nguan, ma anunaaakaina mangamangaan in ngaala aakittaa ra numuaat aakaina mangamangaan.

16 “In aaka aakit karom muaat a kumpula na mukmuga, maa muaat piri naa,‘Baa te i weweliman ma ra ruma nawetabaar, ma raa ia pa i dekdek, iaku baate i weweliman ma ra goled u ra ruma nawetabaar, ma raa ia maa i dekdek aakit.’17 Muaat a kum longlong na pula muaat.Woi na paan diaar i ngaala? A goled,baa a ruma na wetabaar baa i wagomgoma goled kupi in gomgom namataan God?18Muaat piri kaai naa, ‘Baa te i wewelimanma ra luwu na tuntun wetabaar, ma raa iapa i dekdek maa, iaku baa te i wewelimanma ra wetabaar di tuni, ma raa ia maa idekdek aakit.’ 19Muaat a kum pula muaat!Woi na paan diaar i ngaala? A wetabaar,baa a luwu na tuntun wetabaar baa iwagomgom a wetabaar kupi in gomgomnamataan God? 20 Baa te i weweliman mara luwu na tuntun wetabaar, i wewelimanutkaai ma ra kum utnaa raap kuraa uni.21 Ma baa te i weweliman ma ra ruma nawetabaar i weweliman utkaai ma God baa iki uni. 22Baa te i wewelimanma ramaawa,i weweliman ut ma ra kiki na king anunGod, ma i weweliman utkaai ma ia baa i kiuni.

23 “In aaka aakit karom muaat a kumtenawawer u ra kumNaagagonma ra kumParisaaio, muaat a kum tena warwaruga.Muaat nuknuk aakit u ra kum kinkinalikna naagagon lenbi, muaat taar raaraaindiwaai ko ra noina naatnaat na diwaai baai aangawian wakwakaak, iaku pa muaatpaam a kum utnaa i ngaala u ra pirpir nanaagagon. Bi ia a kum ngaala na utnaamaa: a takado na naagagon ma ra maar-maari karom a taara, ma ra lingtatuna namangamangaan. I koina baamuaat a paama kum utnaa maa, ma koku kaai muaatdumaana wa raaraain ko ra noina, kupimuaat a taari karom God. 24Muaat a kumpula namukmuga! Baamuaat inim,muaat

* 23:13-14: Raa kum tena manaana u ra Buk Taabu diat nuki naa raa kum pirpir kaai i ki u ra rina mi. I lenbi: In aakaaakit karommuaat a kum tena wawer u ra kum Naagagon ma ra kum Parisaaio, muaat a kum tena warwaruga. Muaat waraap awuwuwung anu ra kum walaa na tabuan, ma muaat paam a kum iokaana aaraaring kupi a taara diat a babo muaat. Baa muaatpaami lenmaa, io, in ngaala aakit a naagagon na binabaalu anun God karom muaat.

Maataio 23:25 34 Maataio 24:7rakaan wa ina laang ko ra kaap, iaku, akaamel baa i ngaala, muaat inim paai ku!

25 “In aaka aakit karom muaat a kumtenawawer u ra kumNaagagonma ra kumParisaaio, muaat a kum tena warwaruga.Muaat gigi paa ku a tamaru ra kaap mara pelet, iaku a balaandiaar i teng ma rawalong ma ra mangamangaan baa te i nukpaa ia ut. 26 Ui a pula na Parisaaio. Undur amuga paa a balaa ra kaapma ra pelet,kupi in gomgom kaai a tamarundiaar.

27 “In aaka aakit karom muaat a kumtena wawer u ra kum Naagagon ma rakum Parisaaio, muaat a kum tena war-waruga. Muaat welaarma ra kum babaangna minaat baa di pen ta diat. Baa dibabo diat taanga nataamaan diat koina,iaku nabalaandiat i teng ma ra kum ur naminaat ma ra kum utnaa raap baa i dur.28 Lenkaai maa muaat, a taara diat babo apanimuaat naa muaat a kum tena takado,iaku a balaamuaat i tengma ra warwarugama ra kum aakaina mangamangaan.

29 “In aaka aakit karom muaat a kumtena wawer u ra kum Naagagon ma rakum Parisaaio, muaat a kum tena war-waruga. Muaat watur a kum aaim naara kum babaang na minaat anu ra kumpropet, ma muaat wamong a kum tung naminaat anu ra kum tena takado. 30 Mamuaat piri naa, ‘Baa gun miaat aa lalaaunungaai namuga ma ra kum taptabumiaat,pa miaat a waraaut diat baa diat aak dokoa kum propet.’ 31 Iakumimuaat wapuaanamuaat ut naa, muaat a kum taptabundiatbaa diat aak doko a kum propet. 32 Kuriutbaai muaat paam a kum aakaina manga-mangaan baa a kum taptabumuaat diat aawatur taai namuga.

33 “Muaat a kumwui, muaat a kum natura kum wui, muaat a kalaa ino lelawaaiko ra naagagon na binabaalu u ra ngaalana nguan? 34 Io, mi ang tula wa a kumpropet, a kum tena manaana ma ra kumtena wawer karom muaat. Ta taara kondiat muaat a aak doko diat, ma ta taaramuaat a aak waat diat u ra kum bolo,ma ta taara kaai muaat a raapu diat u ranumuaat kum ruma na lotu, mamuaat a luwa diat ko ra numuaat kum taamtaamaanma diat a welulu kup a kum taamtaa-maan ingen. 35 Io, din taar a naagagonna binabaalu karom muaat, u ra gaapira kum tena takado raap baa di aa aakdoko wa diat. Turpaai baa di aak dokoAabel a tena takado, ma i waan tuk baa

di aak doko Saakaria natun Baarakia, iabaa muaat aak dokoi naliwan naa ra luwuna tuntun wetabaar ma ra pakaana baai Taabu naruma u ra ruma na wetabaar.36 Iaau pir a lingtatuna taa muaat, din taara naagagon na binabaalu karom a taauntaara mi u ra kum utnaa raap mi.

Iesu i maari Ierusalem(Lk 13:34-35)

37 “Ierusalem, Ierusalem, ui baa uaakaak doko a kum propet, ma diat baadi tultula wa diat karom ui u duka dokowa diat ku ma ra kum waat. Mongoro napakaan iaau nem na burung baat ungaaia kum natnatum welaar ma ra kareke baai burung baat ungaai a kum natnatunanatudaangi ra ru bibiaana, iaku pa muaatnemi. 38Baboi! God iawaan ko ra numuaattaamaan. 39 Maa iaau piri taa muaat,pa muaat a babo iaau balet ma tuk u rabung baa muaat a piri naa, ‘Daat a pirwalaawa paa ia baa i waan paat u ra iaa raTadaaru.’ ” Kele 118:26

24A kum wakilang i ra tintinip na bung(Mk 13:1-13; Lk 21:5-19)

1 Iesu i pari ko ra ruma na wetabaar, mabaa i waan waanwaan anuna kum naat nawawer diat waan karomi ma diat waiaaiu ra kum ruma naa ra ruma na wetabaar.2 Ma i piri taan diat, “Muaat babo a kumruma raap mi naka? Iaau pir a lingtatunataa muaat, kuraa mun pa ta ruina waat madiaar a inep ungaai, din reng ginagina raapwa diat.”

3 Baa Iesu i ki inaanga nate u ra Taan-gaai na Oliwa, a kum naat na wawer diatwaan paat ino karomi, ma diat piri taananaa, “Un wapua miaat, unaangaian a kumutnaa mi in waan paat? Ma aawa a wak-ilang i ra num winawaan talili balet mara wakilang i ra tintinip i ra rakrakaanbuaal?” 4 Iesu i baalu diat naa, “Muaata baboura muaat, kaduk te in waruga pamuaat. 5 Maa ta mongoro diat a waanpaat ma ra iaang, diat a piri naa, ‘Iaaumaa Kaarisito,’ ma diat a waruga paa tamongoro. 6Ma muaat a walangoro a kumwineium ma ra wewapua un diat, iakukoku muaat ngaraa, maa a kum utnaa midiat a waan paat muga, iaku a tintinip nabung pa in waan paat utbaai. 7 Raa wunataara in tur na wineium kup raa wunataara, ma raamataanitu in tur na wineium

Maataio 24:8 35 Maataio 24:34kup raa mataanitu. Ma a kum minoloma ra kum guria in waan paat u ra kumtaamtaamaan. 8 A kum utnaa raap mi iwelaar ma ra ngunungut na binabuta baaa tabuan i turpaai kupi in kariaanai.

9 “Kuraa mun din taar ta muaat kupidin baanaakaka muaat ma din aak dokomuaat, ma a kum wuna taara raap diata milikuaana muaat kabina u ra iaang.10 Ma mongoro diat a waan ingen ko ranurnur, diat a wagu wetwetalaai diat madiat a nget wetwetalaai diat. 11 Mongorona warwaruga na propet kaai diat a waanpaat, ma diat a waruga paa ta mongoro.12 A maarmaari anun ta mongoro in raap,kabina maa a kum aakaina mangaman-gaan in ngaala aakit ma. 13 Iaku te baain tur dekdek tuk u ra tintinipina, God inwalaaun paai. 14Dinwarawaaima ra KoinaWewapua u ra rakrakaan buaal raap kupi apirpir kaapa in waan karom a kum wunataara raap, ma a tintinip na bung in waanpaat maraagaam.

A watumaarang u ra aakaina utnaa baain waan paat

(Mk 13:14-23; Lk 21:20-24)15 “Muaat a babo raa aakaina utnaa aakit

in waan paat, in tur u ra gomgom na rumaanun God ma in baana dur a ruma maa. Autnaa maa Daaniel a propet ia pirpir mugataau uni namuga utbaai. Ia baa in luk akum pirpir mi, i koina baa inmanaana uni.16 Io, u ra bung maa, diat baa diat ki u rapapaar Iudaia, diat a kalaa ino unaanga ura kum taangaai. 17 Ma baa te i ki nateu ra nuna ruma, baa in kaa pari, koku iruk kupi in lo paa ta utnaa taanga naruma.18 Ma baa te i ki nabuaal, koku balet ma iwaan talili unataamaan kup anuna maaluna minong. 19 U ra pakaana bung maain aaka aakit karom a kum kipbaala, makarom diat kaai baa diat wangaau a kumnaat. 20 Muaat a aaraaring kupi kokumuaat welulu ong u ra kum kalaang namadiring, baa u ra Bung Saabaat. 21 Maau ra kum bungbung maa, in ngaala aakit akinadik. In ngaala aakit taa ra kumkinadikbaa i laanawaan paat u ra rakrakaan buaal.Turpaai u ra turpaai ra rakrakaan buaal,tuk mi ma namur kaai pa ta kinadik inwelaar mai. 22 Baa gun God pa in kutupari a kum bungbung maa, pa te maut inlalaaun. Iaku in kutu pari wai kupi diat baaia pilak pa diat, diat a lalaaun.

23 “U ra pakaana bung maa, baa te inpiri karom muaat naa, ‘Kaarisito bari ia,’baa ‘Barong ia,’ koku muaat nurnur uni.24Maa ta kumwarwaruga na Kaarisito, mata kum warwaruga na propet diat a waanpaat, ma diat a paam ta kum ngaala nawakilangma ta kumutnaa na kakaian kupidiat a waruga a taara. Diat a waruga utkaaia taara na pipilak, baa gun diat a pet laarpa diat. 25 Baboi, mi iaau aa wapua mugata muaat uni.

26 “Baa diat a piri taa muaat naa, ‘Kuraai ki u ra bil na wanua,’ koku muaat waankupi, ma baa diat a piri kaai naa, ‘Kurinaruma,’ kokumuaat nurnur uni. 27Maa ura bung na winawaan paat anu ra Natu raMuaana, a taara raap diat a baboi. In we-laar ma in mamame, baa i papalaa taangau ra mataana taubaar, tuk u ra mataanalabur. 28 A wanua baa a minaat i inep iaai,a kum kotkot diat a waan ungaai iaai.

Natu ra Muaana in waan paat(Mk 13:24-27; Lk 21:25-28)

29 “Baa ia raap a kum kinadik u ra kumbungbung maa,‘in mataana mage in baboto,

a kalaang pa in baara,a kum naangnaang diat a puka pari taang-

inaanga u ra baakut,ma ra kum utnaa inaanga nate u ra

baakut diat a dadader.’ Aais 13:10;34:4

30 “Ma u ra bung maa a wakilang ira Natu ra Muaana in waan paat u rabaakut, ma a wunwuna taara raap u rarakrakaan buaal diat a kulkulaai ma ratapunuk. Ma diat a babo Natu ra Muaanain waan paat nate u ra kum baakut, ma radekdek ma ra ngaala na minamaar. 31 Intawuru in taangi ma Natu ra Muaana intula pari wa anuna kum aangelo, ma diata ben ungaai anuna taara na pipilak ko rawaat na mataana dadaip, kon raa papaararakrakaan buaal tuk urong kaai un raapapaara rakrakaan buaal.

A pirpir welwelaar u ra in diwaai na fig(Mk 13:28-31; Lk 21:29-33)

32 “Muaat a wawer ko ra in diwaai nafig. Baa a kum gagagaana in kiok baletma a dondono in tapalaa, muaat nunurainaa a kum kalaang na wuwan iamarawaai.33 Lenkaai maa, baa muaat babo a kumutnaa baa iaau pirpir taau uni in waanpaat, muaat a nunurai naa a pakaana bungia marawaai. 34 Iaau pir a lingtatuna taa

Maataio 24:35 36 Maataio 25:13muaat, a kum utnaa raap mi in waan paatbaa a taaun taara mi diat lalaaun utbaai.35 A maawa ma ra rakrakaan buaal diaar apanaai, iaku maa anung kum pirpir pa inpanaai.

Pa te i nunura a bung ma ra pakaanabung

(Mk 13:32-37; Lk 17:26-30, 34-36)36 “Pa te i nunura a bung ma ra

pakaana bung. A kum aangelo inaangau ra maawa pa diat nunurai, ma Natunakaai pa i nunurai, Tamaana ku i nunurai.37 A winawaan paat balet anu ra Natu raMuaana in welaar ma ra kum bungbunganun Noaa. 38 U ra kum bungbung baaina ngaala na baata pa i waan paat utbaai,diat wangwangaan, diat ininim, ma diatwataulaa diat, tuk u ra bung baa Noaa i kaau ra paraau. 39Ma pa diat nunurai naa tautnaa in waan paat, tuk u ra bung baa angaala na baata i waan paat, ma i lo araapwa diat. In lenkaai maa u ra winawaanpaat balet anu ra Natu ra Muaana. 40U rabung maa baa ta ru muaana diaar papaamnabuaal, din lo paa ku ta paan diaar, maraa paan diaar painte. 41 Baa ta ru tabuankaai diaar gina wit ungaai, din lo paa ku tapaan diaar, ma raa paan diaar painte.

42 “Io, muaat a baboura muaat, maapa muaat nunura a bung baa anumuaatTadaaru in waan paat uni. 43 Muaat amanaana kup a utnaa bi: Baa a tamaa raruma i nunura a pakaana bung u ramarumbaa a tena walong in waan paat uni, io, inki na baboura. Pa inmaadekwanuna rumakupi din walongi. 44 Io, muaat kaai, muaata ki na waninaar, maa Natu ra Muaana inwaan paat u ra pakaana bung baa pamuaatnuki naa in waan paat uni.

A dowot na tultul ma a tultul baa pa idowot

(Lk 12:41-48)45 “Woi na tultul i dowot u ra nuna

pinapaam ma i manaana kaai? A tultulmaa, anuna tadaaru i waki taai kupi intena naagagon u ra nuna ruma, ma intaptabaara a kum tultul kaai ma andiatutnaa na winangaan u ra kum pakaanabung na winangaan. 46 A tultul maa indaan baa anuna tadaaru in waan paat main baboi baa i paam ot paa a kum utnaa.47 Iaau pir a lingtatuna taa muaat, anunatadaaru in taar taa a naagagon taana kupiin tena naagagon u ra nuna kum utnaaraap. 48 Iaku baa a tultul maa, a aakaina

tultul, ma i nuki naa anuna tadaaru pa inwaan paat gagaa, 49 io, i turpaai kupi inum a kum tultul baa diat papaam ungaaimai. Ma i wangaan ma i inim ungaai mara kum tena ininim. 50 Anuna tadaaru inwaan paat un ta bung baa ta pakaana bungbaa a tultul maa pa i nunurai ma pa i nukinaa in waan paat uni. 51 Io, a tadaaru maain bur kutkutui, ma in taar taa a naagagonna binabaalu karomi kupi in ki ungaai mara kum tena warwaruga, u ra wanua baa ditaangtaangi, ma di karkaraat lakondi iaai.

25A pirpir welwelaar u ra 10 tauraara

1 “U ra pakaana bung maa a mataanitutaanginaanga u ra maawa in welaar ma10 tauraara, baa diat lo paa anundiat kumlaam, ma diat waan kupi diat a baraataa matakina tinaulaa. 2 Limadi kon diatdiat manaana, ma limadi pa diat manaana.3Diat baa pa diatmanaana diat lo anundiatkum laam, iaku pa diat lo kalongo diat mata kum palaa na wel kaai. 4 Diat baa diatmanaana diat lo anundiat kum laam madiat lo kalongodiat utkaaima ra kumpalaanawel. 5Baa amatakina tinaulaa pa i waanpaat gagaa, a mataandiat i uwaaia, ma diatinep duman raap.

6 “Io, u ra ngaala na marum di wewataainaa, ‘Ua, a matakina tinaulaa ma! Muaatiaap, muaat a baraatai.’ 7 A kum tauraararaap diat tur ma diat waninaar anundiatkum laam. 8 Diat baa pa diat manaanadiat aaring a kum manaana na tauraaranaa, ‘Muaat a tabaara miaat ma ta lik wel,maa anumiaat kum laam diat pot na maatma.’ 9 Diat baa diat manaana diat baaludiat naa, ‘Pate, kaduk pa in welaar ma daatraap. Muaat a waan karom diat baa diatwiura wel ma muaat a kukul paa.’ 10 Baadiat waan kupi diat a kukul, a matakinatinaulaa i waan paat. Ma limadi diat baadiat aa waninaar, diat weur mai kup alukaara na tinaulaa, ma di balbalaat baata bonanaaka.

11 “Namur limadi baa pa diat manaanadiat waan paat, ma diat wewataai naa,‘Tadaaru, tadaaru, un paapa aara miaat.’12Ma i baalu diat naa, ‘Iaau pir a lingtatunataa muaat naa pa iaau nunura muaat.’

13 “Lenmaa, muaat a baboura muaat,maa pa muaat nunura a bung baa apakaana bung a Tadaaru in waan paat uni.

Maataio 25:14 37 Maataio 25:40A pirpir welwelaar un tula tultul(Lk 19:11-27)

14 “A mataanitu taanginaanga u ramaawa i welaar utkaai ma raa muaana baai waninaar kupi in waan kup raa taamaaningen. I wataa paa anuna tula tultul, ma iweraana taa anuna kum wuwuwung taanditul kupi ditul a papaam mai. 15 I taar taa5,000 na kina taan raa, ma 2,000 na kinataan raa, ma 1,000 na kina kaai taan raa.I taar taai karom ditul raaraa welaar ut maanunditul manaana. Io, namur i waan u ranuna winawaan. 16 Ia baa di taar taa 5,000na kina taana, i waan gagaa ma i papaammai, ma i wapipia paa balet 5,000 na kinakoni. 17 Lenkaai maa karom ia baa di taartaa 2,000 na kina taana, i wapipia paa balet2,000 na kina koni. 18 Iaku, ia baa di taar taa1,000 na kina taana i waan, i kil paa a tung,ma i punang ino taa a maani anu ra nunatadaaru.

19 “Baa a tadaaru anu ra tula tultul maaia ki ingen iwan paa, i waan paat ma iwatakado anunamaani ungaai ma ra nunatula tultul. 20 Ia baa di taar taa 5,000na kina taana i waan karomi ma 5,000balet, ma i piri taana naa, ‘Tadaaru, u taartaa 5,000 na kina taang. Baboi, iaau aapaam apaat paa 5,000 balet koni.’ 21Anunatadaaru i piri taana naa, ‘Wakaak aakit, ui akoina tultul, u dowot u ra num pinapaam.Ang ung ta ui kupi un naagagon ta mon-goro na utnaa, kabina maa u dowot u rakinalik na utnaa mi. Ma mi daar a waanma daar a gaaia ungaai.’

22 “Ia baa di taar taa 2,000 na kina taanai waan karomi, ma i piri naa, ‘Tadaaru utaar taa 2,000 na kina taang. Baboi, iaau aapaam apaat paa 2,000 balet koni.’ 23Anunatadaaru i piri taana naa, ‘Wakaak aakit, ui akoina tultul, u dowot u ra num pinapaam.Ang ung ta ui kupi un naagagon ta mon-goro na utnaa, kabina maa u dowot u rakinalik na utnaa mi. Ma mi daar a waanma daar a gaaia ungaai.’

24 “Namur, ia baa di taar taa 1,000na kina taana i waan karomi, ma i piritaana naa, ‘Tadaaru, iaau nunurai naa ui adekdek na tena naagagon. U tangaa paaa utnaa baa pa u maarut taai, ma u gitpaa a wai ra utnaa baa pa u maarut taai.25 Iaau burutaana ui, io, iaau waanma iaaupunang ino taa anummaani. Bari baletmaia anum maani.’ 26 Anuna tadaaru i piritaana naa, ‘Ui a aakaina tultul, a malawona muaana pi ui. U aa nunurai naa iaau

tangaa a utnaa baa pa iaau maarut taai,ma iaau git a wai ra utnaa baa pa iaaumaarut taai. 27 I lawaai maa pa u ungtaa anung maani u ra beng kupi baa angwaan paat, ang lo paa anung maani mata wawaturina kaai? 28 Muaat a lo wa amaani koni, ma muaat a taar taai karomia baa anuna 10,000 na kina. 29Maa ia baai paam akoto a ngaala, din tabaarai baletkupi anuna utnaa in ngaala, ma ia baa pa ipaam akoto ta utnaa, din rakaan wa anunakinalik na utnaa koni. 30 Ma muaat a ongpari wa amalawo na tultul bi u ra baboto, awanua baa di taangtaangi ma di karkaraatlakondi iaai.’

Natu ra Muaana in weraana a taara u rabung na naagagon

31 “Baa Natu ra Muaana in waan paatma ra nuna minamaar, ungaai ma ra nunakum aangelo, in ki u ra nuna kiki naking. A kiki baa a ngaala na minamaa-rina. 32 A kum wunwuna taara raap ura rakrakaan buaal diat a waan ungaainamataana, ma in weraana diat, welaarma ra tena baboura sip i weraana a kumsip ko ra kum me. 33 In tula a kum sipkup a papaara ot na limaana, ma ra kumme kup a papaara maira. 34 A king in piritaan diat u ra papaara ot na limaana naa,‘Muaat waan urin, muaat baa Tamaangia pir wadaan ta muaat. Muaat a kalepaa a mataanitu di aa waninaar taai kupianumuaat, taanga namnamuga utbaai u raturpaai ra rakrakaan buaal. 35 Maa baaiaau molo muaat tabaara iaau, baa iaaumaruk muaat wainim iaau, baa iaau wairamuaat ben aruk iaau u ra numuaat ruma.36 Baa pa nung tina maalu muaat wagopiaau, baa iaau malaapaang muaat babouraiaau, ma baa iaau ki u ra ruma na karabusmuaat lauma iaau.’

37 “A kum tena takodo diat a wetiri naa,‘Tadaaru, naangaian miaat babo ui baa umolo ma miaat tabaara ui, baa u marukma miaat wainim ui? 38 Naangaian miaatbabo ui baa u waira ma miaat ben arukui u ra ruma, baa pa num tina maalu mamiaat wagop ui? 39Naangaian miaat baboui baa umalaapaang, baa u ki u ra ruma nakarabus, ma miaat lauma ui?’

40 “A king in baalu diat naa, ‘Iaau pir alingtatuna taa muaat, baa muaat aa paamtaai karom ta muaana biaa ku ko ra kumtateng liklik bi, muaat aa paam taai ut uniaau maa.’

Maataio 25:41 38 Maataio 26:2241 “In piri bulung karom diat u ra pa-

paara maira na limaana naa, ‘Muaat awaan ingen kon iaau. A dekdek i ra naa-gagon na binabaalu ia ki un muaat. Muaata waan u ra ngaala na nguan baa pa inmaat, baa di aa waninaar taai kup Saataanma anuna kum aangelo. 42 Maa kabinabaa iaau molo pa muaat tabaara iaau, baaiaau maruk pa muaat wainim iaau. 43 Baaiaau waira pa muaat ben aruk iaau u ranumuaat ruma, baa pa nung tina maalu pamuaat wagop iaau, baa iaau malaapaangma baa iaau ki u ra ruma na karabus pamuaat waraaut iaau.’

44 “Diat bulung diat a tiri naa, ‘Tadaaru,naangaian miaat babo ui baa u molo, baau maruk, baa u waira, baa pa num tinamaalu, baa u malaapaang, baa u ki u rarumana karabus,mapamiaatwaraaut ui?’

45 “In baalu diat naa, ‘Iaau pir a ling-tatuna taa muaat, baa pa muaat paam taaikarom ta muaana biaa ku, pa muaat paamikaai karom iaau.’ 46 Io, diat a waan kup anaagagon na kinadik takumbaa pa in raap.Iaku a kum tena takado diat a waan kup alalaaun takum baa pa in raap.”

26Diat pirpir ungaai paa kupi diat a aak

doko Iesu(Mk 14:1-2; Lk 22:1-2; Io 11:45-53)

1 Baa Iesu ia pir araap taa a kum pirpirmi, i wapua anuna kum naat na wawerlenbi, 2 “Muaat nunurai ut baa ru bung inraap din turpaa a lukaara na waan likaai,ma din taar taa Natu ra Muaana kupi dinaak waati u ra bolo.”

3 U ra pakaana bung ut maa a kumngaala na tena wetabaar karom God ma rakummukmuga anu ra taara, diat ki ungaaiu ra ngaala na ruma anun Kaaiapaas, amukmuga na tena wetabaar. 4 Diat pirpirungaai kupi diat a paamakoto ino paa Iesu,ma diat a aak dokoi. 5Diat piri naa, “Kokudaat paami u ra lukaara, kaduk a taara diata paam ta purpuruan.”

Raa tabuan i labo a polo namangingi u rain lorin Iesu

(Mk 14:3-9; Io 12:1-8)6 Baa Iesu i ki utbaai irong Betaania,

u ra ruma anun Simon, ia baa namuga imalaapaangma rawukawuka, 7 raa tabuani waan karomi ma ra polo na mangingi. Ingaatngaat aakit, ma i taana u ra in palaabaa di paami ko rawaat. I laboi u ra in lorin

Iesu, baa i ki u ra winangaan. 8 Baa a kumnaat na wawer diat baboi, diat kaankaanaakit uni ma diat piri naa, “Kup aawa maadi labo biaa wa ku a polo na mangingimi? 9 I lawaai maa pa di wiura paai kup tangaala na maani baa din tabaara kum ibana taara mai?”

10 Iesu ia nunura aawa maa diat pirpiruni, io i piri taan diat naa, “I lawaai maamuaat watapunuk a tabuan mi? Ia paamtaa a koina pinapaam aakit un iaau. 11 Akum iba na taara diat lalaaun ungaai utma muaat. Iaku iaau, pang ki takum naamuaat. 12 Ia labo taa a polo na mangingibi u ra paning kupi in waninaar iaau kupanung bung na minaat. 13 Iaau pir a ling-tatuna taa muaat, u ra kum taamtaamaanu ra rakrakaan buaal, baa din warawaaima ra Koina Wewapua iaai, din wewapuautkaai u ra utnaa bi a tabuan mi ia paamtaai, kupi a iaana in tur na aaim.”

Iudaas i nemi naa in wagu taa Iesu(Mk 14:10-11; Lk 22:3-6)

14 Iudaas Iskaariot, raa ko ra 12 naat nawawer, i waan karom a kumngaala na tenawetabaar karom God. 15Ma i piri taan diatnaa, “Baa ang wagu taa Iesu karommuaat,aawa muaat a dok iaau mai?” Ma diat taartaa 30 pakaana silwa taana. 16Turpaai u rabung maa i nuknuk kup ta koina pakaanabung baa in wagu taa Iesu karom diat.

Iesu ma ra nuna kum naat na wawer diataan a utnaa na waan likaai

(Mk 14:12-21; Lk 22:7-14, 21-23; Io 13:21-30)17 U ra mugaana bung u ra lukaara na

bred baa pa ta is uni, a kum naat na wawerdiat waan karom Iesu, ma diat tiri naa, “Unemi naa miaat a waan uwaai, kupi miaata waninaar andaat utnaa kup a lukaara nawaan likaai?” 18 Ma i piri taan diat naa,“Muaat a ruk unaanga Ierusalem, muaat abaraata raamuaana, mamuaat a piri taananaa, ‘A TenaWawer i piri naa: Anung bungia marawaai. Miaat ma ra nung kum naatna wawer miaat a wakilang a lukaara nawaan likaai kumun u ra num ruma.’ ” 19 Akum naat na wawer diat paami ut lenmaaIesu ia pir taai taan diat, ma diat waninaara utnaa na waan likaai.

20 Baa ia maluraap, Iesu ma anuna 12naat na wawer diat ki u ra winangaan.21 Baa diat wangaan, i piri taan diat naa,“Iaau pir a lingtatuna taa muaat, raakon muaat in wagu ta iaau.” 22 Ma diattapunuk aakit, diat raap raaraa diat tiri


naa, “Tadaaru, wakir iaau duk?” 23 Iesu ipiri taan diat naa, “Ia baa mir puk ungaaiamaamir ru bred u ra dis, ia utmaa inwaguta iaau. 24Natu ra Muaana in wirua welaarma di aa timu taai u ra Buk Taabu. Iakuin aaka aakit karom amuaana baa in wagutaai karom a kum ebaar. In koina aakit baagun pa din butai, kupi koku i kariaana anaagagon maa karomi.” 25 Iudaas, ia baain wagu taai, i tiri naa, “Tena wawer, wakiriaau duk?” I baalui naa, “Io, ui ut u aa pirpaai un ui.”

A tintinip na winangaan anu ra Tadaaru(Mk 14:22-26; Lk 22:14-20; 1Kor 11:23-25)

26 Baa diat wangaan utbaai, Iesu i lopaa a bred, i waatung wakaak paa uni, ibik paai, ma i tabaara anuna kum naat nawawer mai. I piri naa, “Muaat a rakaanpaai ma muaat a aani. Bi ia a paning.”27Namur i lo paa a kaap, i waatung wakaakpaa uni ma i taari taan diat. I piri naa,“Muaat raap muaat a inim koni. 28 Bi ia agaaping, a kunubu baa i aal ungaai taa Godma ra taara. A gaaping mi i talabo, kupiin una wa a kum aakaina mangamangaananu ramongoro. 29 Iaaupiri taamuaat naa,pang inim balet ma ta waain, tuk baa daata inim a matakina waain u ra mataanituanun Tamaang.”

30 Io, baa diat aa kelekele paa, diat waantato unaanga u ra Taangaai na Oliwa.

Iesu i pirpir muga u ra weoro anun Petero(Mk 14:27-31; Lk 22:31-34; Io 13:36-38)

31 Iesu i piri taan diat naa, “U ra bungnamarum utmimuaat raapmuaat a waanpaa ku kon iaau, kabina u ra kumutnaa baain waan paat un iaau. Maa di aa timu taaiu ra Buk Taabu naa,God i piri naa, ‘Ang um a tena baboura sip,

ma a liur na sip diat a welulu werwer-aan.’ Saak13:7

32 Iaku baa iaau aa tur balet ko ra minaat,ang muga urong Gaalilaia.” 33 Petero i piritaana naa, “Baa diat raap diat a waan paakonui, iaaupainte.” 34 Iesu i piri taananaa,“Iaau pir a lingtatuna taam, umari u ramarum, baa a kareke pa in kurkurekatukutbaai, un weoro tula pakaan naa pa ununura iaau.” 35 Petero i piri taana naa,“Pang weoro kon ui. In koina ku baa daarraap daar a ora wirua.” A kum naat nawawer raap kaai diat piri ut lenmaa.

Iesu i aaraaring u ra wanua Getsemaane(Mk 14:32-42; Lk 22:39-46)

36 Iesu ma ra nuna kum naat na wawerdiat waan paat u ra wanua a iaana Getse-maane, ma i piri taan diat naa, “Muaat aki ku min, ma iaau ang waan kinalik taauurong, ma ang aaraaring paa.” 37 Io, iben paa Petero ma ra ru natun Sebedaaio.U ra pakaana bung maa i tapunuk ma imawaat aakit a nuknukina. 38 I piri taanditul naa, “Anung lalaaun i mawaat aakitma ra tapunuk, marawaai ma ang maatmai. Mutul a ki ut min, mutul a babouraungaai ma iaau.” 39 I waan kinalik taauunamuga, i puka papaabum taau unapia,ma i aaraaring naa, “Tamaang, un lo wa angunungut naminaat kon iaau, baa gun inkoina lenmaa. Iaku kokudimurmur anungnemnem, dinmurmur ut anumnemnem.”

40 Baa i waan talili karom a tula naat nawawer, i babo ditul ditul aa inep duman.I tiri Petero naa, “Lelawaai, pa mutul apet laar paai kupi mutul a baboura ungaaima iaau ta kinalik na pakaana bung ku?41Mutul a baboura, ma mutul a aaraaring,kupi koku mutul puka u ra walwalaam. Aniomutul i nem na taraam, iaku a panimu-tul i bilua.”

42 Ma a weru pakaan balet i waan konditul, ma i aaraaring naa, “Tamaang, baapa i koina kupi un lo wa a ngunungutna minaat mi kon iaau, i koina ku baaang kariaanai, maa din murmur ut anumnemnem.” 43 Baa i waan talili balet, i baboditul baa ditul aa inep duman balet, kabinaa mataanditul i uwaaia aakit. 44 Io, i waanbalet kon ditul, i wetula pakaan ma raniaaring, ma i pir balet a niaaring baa iawaatung taai mun.

45 Baa i waan talili balet karom a tulanaat nawawer, i piri taan ditul naa, “Mutula inep liklik maku? Baboi, a pakaana bungi marawaai aakit, baa din wagu taa Natu raMuaanama din taar taai u ra limaa ra kumtena aakaina. 46 Mutul tur, daat a waan!Baboi, a muaana baa in wagu ta iaau barima ia.”

Di aal paa Iesu(Mk 14:43-50; Lk 22:47-53; Io 18:3-12)

47 Baa Iesu i pirpir utbaai, Iudaas, raa kora 12 naat na wawer, i waan paat, diat mara kor na taara. Diat lo a kum liwan nawineium ma ra kum pakaana naalnaal. Akum ngaala na tena wetabaar karom Godma ra kummukmuga anu ra taara diat tulawa diat. 48 Ia baa in wagu taa Iesu ia wapuamuga taa a kor na taara u ra wakilang baa

Maataio 26:49 40 Maataio 26:73in paami un Iesu naa, “Ia baa ang dum apapaara waana, ia ut maa. Muaat a paamakoto paai.”

49 Io, Iudaas i waanmaut karom Iesu mai piri naa, “Koina marum, Tena Wawer!”Ma i dum a papaara waana. 50 Iesu i piritaana naa, “Tepaang, un paam ku a utnaamaa u waan kupi urin.” Ma a taara maadiat waan karom Iesu, diat paam akotopaai ma diat aal paai.

51 Raa kon diat baa diat weur ma Iesu,i aalum paa anuna in liwan na wineium,ma i pakaat a tultul anu ra mukmuga natena wetabaar karom God, ma i kutu wa intalingaana. 52 Iesu i piri taana naa, “Warukbalet anum in liwan u ra baana, maa diatraap baa diat papakaatma ra kum liwan nawineium, diat a wirua ma ra kum liwan nawineium. 53 Lelawaai, u nuki naa i dekdekkarom iaau baa ang aaring Tamaang, mami ut ku in tula wa ta 12 ngaalangaalana kikil na aangelo ma ta kum aangelobalet karom iaau? 54 Iaku, baa ang paamilenmaa, pa din paam ot paa a kum pirpirna Buk Taabu u ra kum utnaa mi baa i otkupi din paami un iaau.”

55 U ra pakaana bung maa, Iesu i piritaa ra kor na taara naa, “Lelawaai, iaauduk a ngaala na tena pet apurpuruan, maami muaat waan paat ma ra kum liwan nawineium ma ra kum pakpakaana naalnaalkupi muaat a paam akoto iaau? U ra kumbungbung raap iaau kiki u ra ruma nawetabaar, iaau laana wer a taara, ma pamuaat aal iaau. 56 A kum utnaa raap iwaan paat lenmi kupi din paam ot paa akum timtimu anu ra kum propet.” Namuranuna kumnaat nawawer raapdiatweluluweraan paa koni.

Iesu i tur u ra naagagon namataa ra taarana kiwung

(Mk 14:53-65; Lk 22:54-55, 63-71; Io 18:13-14, 19-24)

57 Io, diat baa diat aa paam akoto paaIesu, diat beni kup a ruma anun Kaaia-paas a mukmuga na tena wetabaar karomGod. Ma a kum tena wawer u ra kumNaagagon ma ra kum mukmuga kuraadiat aa ki ungaai. 58 Petero i murmurwaanawaana Iesu, iaku maa i welwelik ut,tuk u ra pakaana anu ra mukmuga natena wetabaar karom God. I ruk u rawanuamaa, ma i ki ungaai ma ra kum tenababoura kupi in babo aawa maa din paamiun Iesu.

59Akumngaala na tenawetabaar karomGod ma ra taara na kiwung raap, diat baatkup ta warwaruga na pirpir un Iesu, kupidiat a takunai mai, ma diat a aak dokoiuni. 60 Mongoro na tena warwaruga diatwaan paat, iaku maa pa diat baat laar paata utnaa baa diat a takunai mai. Raa rudibaa diaar waan paat namur, 61 diaar pirinaa, “A muaana mi i piri naa, ‘Ang reng waa ruma na wetabaar mi anun God, ma angpaam paai balet ku un ta tula bung.’ ”

62 A mukmuga na tena wetabaar karomGod i tur ma i tiri Iesu naa, “Lelawaai,pa un baalu a kum pirpir na wetakun mikarom ui?” 63 Iaku Iesu pa i pirpir. A tenawetabaar maa i piri taana naa, “U ra iaanGod, a lalaaunina, un wapua miaat baa uiKaarisito a Natun God, baa pate.”

64 Iesu i piri taana naa, “Ma raa ut ia u aapiri. Mami iaaupiri taamuaat naa, turpaaimi, Natu ra Muaana in ki u ra papaara otna limaan God, ia baa i dekdek aakit, manamur muaat a baboi baa in waan paatnate u ra kum baakut taanginaanga u ramaawa.” 65 A mukmuga na tena wetabaari kaankaan ma i aal rabaana anuna inamaalu ut, ma i piri naa, “Ia pir aakakaGod mi. Daat nem balet ma ta pirpir nawetakun kup aawa? Muaat aa walangorotaa anuna pirpir aakaka un God. 66 Aawamuaat nuki?” Ma diat baalui naa, “I koinabaa in wirua.”

67 Ma diat kamia a mataana, ma diattibuli, ma raa taara diat paari, 68 ma diatpiri naa, “Kaarisito, ui a propet, un wapuamiaat, woi maa i tibul ui.”

Petero i weoro kon Iesu(Mk 14:66-72; Lk 22:56-62; Io 18:15-18, 25-

27)69 Baa Petero i ki utbaai nataamaan

u ra ruma maa, raa tauraara, a tultul iwaan karomi ma i piri naa, “Ui kaai raakon diat baa muaat weweur ma Iesu a teGaalilaia.” 70 Iaku i weoro namataandiatraap, i piri naa, “Pa iaau nunura a utnaamaa u pirpir uni.” 71 Baa i waan urongnaa ra bonanaaka i ra liplip, raa tauraarabulung i babo paai, ma i piri taan diat baadiat tur matira naa, “A muaana mi diaar utma Iesu a te Naasaret.” 72Ma iweoro balet,i weweliman naa, “A lingtatuna ut, pa iaaununura muaana maa.”

73 Namur kinalik, diat baa diat turmatira diat waan karom Petero, diat piritaana naa, “A lingtatuna ut baa ui kaai raa

Maataio 26:74 41 Maataio 27:23kon diat. Miaat walangoro lele ui ku u ranum liu na pirpir.” 74 Ma i wewelimankarom diat, i piri naa, “God in naagagonaakaka iaau baa ang warwaruga. Pa iaaununura muaana maa.” Ma a kareke ikurkurekatukmaut. 75MaPetero i nuk paaa pirpir anun Iesu baa ia pir taai taana naa,“Baa a kareke pa in kurkurekatuk utbaai,un weoro kon iaau tula pakaan.” Ma i pariko rawanuamaa, ma i taangi dekdek aakit.

27Di taar taa Iesu karom Pilaato(Mk 15:1; Lk 23:1-2; Io 18:28-32)

1 Baa i malaana kinalik, a kum ngaala natena wetabaar karom God raap ma ra kummukmuga anu ra taara diat pirpir ungaaiun Iesu kupi din aak dokoi. 2Diat wi paa aru limaana, diat ben paai ma diat taar taaikarom Pilaato a ngaala na mukmuga ko ramataanitu.

Iudaas i pita doko paai(Aap 1:18-19)

3 Baa Iudaas, ia baa i wagu taa Iesu, inunurai naa di aa naagagon taa Iesu kupiin maat, a ngaala na tapunuk i loi, mai waan talili balet ma 30 pakaana silwakarom a kum ngaala na tena wetabaarkarom God ma ra kum mukmuga. 4 Ma ipiri naa, “Iaau aa paam wa aakaina, maaiaau aa wagu taa ia baa pa i paam taaakaina.” Ma diat piri taana naa, “Miaat,miaat lawaai? Ui ut!” 5 I ong wa a 30pakaana silwa u ra ruma na wetabaar, mai waan paa ma i pita doko paai.

6 A kum ngaala na tena wetabaar karomGod diat lo paa a kum pakaana silwa maa,ma diat piri naa, “Pa i takado u ra kumNaagagon baa daat a paki a maani mi ura wuwuwung na maani, maa a maani mia winekul u ra muaana baa di aak dokoi.”7 Io, diat pirpir ungaai paa uni, ma diat kulpaa a pakaana pia ko ra tena paampaamkuro ma ra piapaap, kupi din punpunanga kum minaat i ra kum waira na taaraiaai. 8 Maa ia a kabina baa diat taar taa aiaa ra pakaana maa baa “A pia na gaap,”ma a taara diat waatungi ut lenmaa tukmari. 9 Lenmaa di paam ot paa a pirpir baaIeramia a propet ia pir taai namuga naa,“Diat lo paa a 30 pakaana silwa, a mataanabaa a taara Israael diat luk taai u ramuaanamaa. 10Ma ra 30 pakaana silwa maa di kulpaa a pakaana pia anu ra tena paampaam

kuro ma ra piapaap, welaar ma Tadaaru ipir taai taang.”

Pilaato i tiri Iesu(Mk 15:2-5; Lk 23:3-5; Io 18:33-38)

11 Iesu i tur namataan Pilaato, a muk-muga ko ra mataanitu, ma a mukmugai tiri naa, “Ui maa a King anu ra taaraIudaia?” Ma Iesu i baalui naa, “Ma raa utia u aa piri.” 12 Baa a kum ngaala na tenawetabaar karom God ma a kum mukmugadiat takunai, pa i pirpir. 13 Ma Pilaato itiri naa, “Pa u walangoro a kum pirpir nawetakun mi di takuna ui mai?” 14 Pa ibaalu diat un ta wetakun baa diat takunaimai, pate mulu. Ma a mukmuga ko ramataanitu i kakaian aakit uni.

Di naagagoni baa Iesu in maat(Mk 15:6-15; Lk 23:13-25; Io 18:39–19:16)

15 U ra kum kilakilaala raap u ra kumlukaara na waan likaai, a mukmuga ko ramataanitu i laana palaawa raa karabus baaa taara diat aaring kupi. 16 U ra kilaalamaa, raa muaana a iaana Baaraabaas i kiu ra karabus u ra nuna kum ngaala naaakaina mangamangaan, ma a taara raapdiat kaapa uni. 17 Baa a kor na taara diatwaan paat ungaai karom Pilaato, i tiri diatnaa, “Woi maa muaat nemi naa ang palaawai karom muaat? Baaraabaas baa Iesu,ia baa di waatungi naa Kaarisito?” 18 Ipiri lenbi kabina ia nunurai naa diat taartaa Iesu ku karomi u ra aakaina nuknukin-diat. 19 Baa Pilaato kuraa utbaai i paam anaagagon, anuna tabuan i taar wa a pirpirkaromi naa, “Koku u paam ta utnaa u ratena takado maa, pa nuna ta niraara. Maanabari u ra marum, iaau beberon, ma akum utnaa iaau baboi u ra muaana maa iwapurpuruan anung lalaaun.”

20Akumngaala na tenawetabaar karomGod ma a kum mukmuga diat wowo taaa kor na taara kupi diat a aaring kupBaaraabaas, ma kupi din aak doko wa Iesu.21 A mukmuga ko ra mataanitu i tiri diatnaa, “Woi na paan diaar maa muaat neminaa ang palaa wai karom muaat?” Diatbaalui naa, “Baaraabaas.” 22 Pilaato i tiridiat naa, “Io, aawamaa ang paami un Iesu,ia baa di waatungi naa Kaarisito?” Diatraap diat baalui naa, “Aak waati u ra bolo.”23 Ma i tiri diat naa, “Aawa kabina? Woina aakaina utnaa maa ia paam taai?” Iakudiat ge dekdek ku ma ra pirpir naa, “Aakwaati u ra bolo!”

Maataio 27:24 42 Maataio 27:5224BaaPilaato i baboi naa pa i pet laar paa

ma ta utnaa, ma a ngaala na purpuruanmarawaai in turpaai, i lo paa a palaa mai gi paa a ru limaana mai namataa ra korna taara, ma i piri naa, “Iaau laangalaangako ra gaapi ra tena takado mi. Muaat utdin naagagon muaat uni.” 25 A taara raapdiat baalui naa, “Koina ku, a naagagon nabinabaalu u ra gaapina in ki unmiaat ma ura kum natnatumiaat kaai.” 26Ma Pilaato ipalaa wa Baaraabaas karom diat. Io, baa diaa raapu tataa Iesu, Pilaato i taar taai taara kum tena wineium kupi diat a aak waatiu ra bolo.

A taara na wineium diat tataur un Iesu(Mk 15:16-20; Io 19:2-3)

27 A kum taara na wineium anu ra muk-muga ko ra mataanitu diat ben paa Iesuunaruma u ra ngaala na ruma anu ra nun-diat mukmuga ma diat ben ungaai paa akikil na taara na wineium raap karomi.28Diat palaa wa anuna kummaalu, ma diatwamong taai ma ra in taar namaalu. 29Madiat limaai paa in aaru i taar laklakonoma diat ung taai u ra in lorina welaar mara in kaaeng. Diat wapaampaam taai mara in diwaai lik u ra ot na limaana* madiat ki but keke namataana, ma diat tatauruni lenbi, “Ui maa a king anu ra taaraIudaia!” 30Ma diat kamiai, diat rakaan paain diwaai lik maa koni, ma diat raapraapuin lorina mai. 31Baa diat aa tataur paa uni,diat palaa wa in taar na maalu koni. Diatwamong taai balet ma ra nuna kummaalu,ma diat ben apari paai kupi din aak waatiu ra bolo.

Di aak waat Iesu u ra bolo(Mk 15:21-32; Lk 23:26-43; Io 19:17-27)

32 Baa diat pari diat baraata paa raa teKirene, a iaana Simon, ma diat wowo taaikupi in lo a bolo anun Iesu. 33 Diat waanpaat u ra wanua di waatungi ma Golgotaa,a kukuraaina “Pia na Lor.” 34Diat taar taa awaain taan Iesu, a waain baa di ung ungaaima raa utnaa baa i mapaak. Baa i namenepaai, pa i nemi naa in inimi. 35 Io, baa diataa aak waat taai u ra bolo, diat pilaai laakikup woi kon diat in lo paa raaraainamaaluko ra nuna kum maalu. 36 Namur diat kima diat bababo Iesu. 37Nate u ra bolo diatung taa a pirpir na wetakun uni, di timutaai lenbi,

“BI IA IESU, A KING ANU RA TAARAIUDAIA.”

38 Ma di aak waat kaai ru tena walongungaaimai un raa ru bolo, raa u ra papaaraot na limaana, ma raa u ra papaara maira.39 Ma diat baa diat waanwaan aakit Iesu,diat pir aakakai ma diat liliaa lorindiatkaromi. 40Madiat piri naa, “Uimamaabaau piri naa un reng wa a ruma na wetabaarma un paam paai balet ku un ta tula bung,mi un walaaun pa ui ma. Baa ui a NatunGod, un pari ko ra bolo.” 41 A kum ngaalana tena wetabaar karom God ma ra kumtena wawer u ra kum Naagagon ma a kummukmuga, diat kaai diat tataur un Iesu,diat piri naa, 42 “I walaaun paa a taaraingen, iaku ia ut pa in walaaun laar paai.Baa ia a King anu ra taara Israael, mi ut inpari ko ra bolo ma daat a nurnur uni. 43 Inurnur ut un God. Io, baa God i nemi, miut in walaaun paai balet, maa ia ut ia pirtaai naa, ‘Iaau a Natun God.’ ” 44 A ru tenawalong baa diaar kete ungaai mai, diaarkaai diaar pir aakakai.

Iesu i maat(Mk 15:33-41; Lk 23:44-49; Io 19:28-30)

45 Turpaai u ra 12 pakaana bung ura mage tuk un tuluina pakaana bungu ra maluraap a buaal raap i baboto.46 Baa i tuluina pakaana bung, Iesu ikulkulaai dekdek lenbi, “Eloi, Eloi, lemaasaabaakaataani?” A kukuraai ra pirpir mii lenbi, “Anung God, anung God, i lawaaimaa u waan paa kon iaau?” Kele 22:1

47 Raa taara kon diat baa diat turmarawaai, baa diat walangoroi diat pirinaa, “A muaana mi i wewataai kup Eliaas.”48Aiaapiaap ku, raa kon diat i welulu, ma ilo paa raa utnaa baa i laana lo koto a polo.I puk paai u ra waain baa i matitir, i ungpaai u ra in diwaaima i tulaa tatoi unaanganate kupi Iesu in inimi. 49 Raa taara kaaikon diat diat piri naa, “Iot, daat a baboikumun. Lelawaai, Eliaas in waan pari kupiin walaaun paai baa pate?” 50 Ma Iesu ikulkulaai dekdek paa balet, ma i ung waanuna lalaaun.

51 U ra pakaana bung ut maa ina maaluna babaat kutu naruma u ra ruma nawetabaar i tarabaatweraan, turpaai taang-inaanga nate tuk napia. A guria i waanpaat, ma ra kum waat diat tapuar. 52 Akum babaang na minaat diat tapaapa, ma

* 27:29: In taar na maalu, in kaaeng ma ra in diwaai lik ditul babo welaar ma ra minong anu ra king.

Maataio 27:53 43 Maataio 28:10mongoro na tena takado, baa diat aamaat,diat tur balet. 53Diat waan paat ko ra kumbabaang na minaat, ma baa Iesu ia lalaaunbalet, diat waan paat unaanga Ierusalem, ataamaan anunGod,madiat tur paat karommongoro na taara. 54 A mukmuga anu rakum tena wineium, ma diat kaai baa diattur ungaai mai kupi diat a baboura Iesu,diat kariaana paa a guria, ma baa diat baboa kum utnaa baa i waan paat, diat burutaakit, ma diat piri naa, “I lingtatuna aakit,a muaana mi a Natun God.”

55 Mongoro na tabuan kaai baa diatmurmur Iesu taangirong Gaalilaia ma diatwaraauti, diat tur welwelik taau utma diatbabo a kum utnaa mi. 56 Kuraa naliwantaa ra kum tabuan maa, raa tula tabuankaai, Maaria Maagdalene, ma Maaria naanIaakobo ma Iosep, ma a naan ru natunSebedaaio.

Di wainep taa Iesu u ra babaang na mi-naat

(Mk 15:42-47; Lk 23:50-56; Io 19:38-42)57 Baa ia maluraap, raa tadaaru na

muaana, a te Aarimaatia, a iaana Iosep, iakaai raa naat nawawer anun Iesu, 58 i waankarom Pilaato ma i aaring paa a minaatinIesu koni. Pilaato i wetulaa kupi din taartaai taana. 59 Iosep i lo paa a minaatina,ma i pulu paai ma ra ina koina maalubaa i gomgom, 60 ma i wainep taai u ranuna matakina babaang na minaat, baaia kil taai u ra papaara waat. Ma i tulbaat taa a mataa ra babaang na minaatma ra ina ngaala na waat, ma i waan paakoni. 61 Maaria Maagdalene ma Maariakaai, naan Iaakobo ma Iosep, diaar ki taaunamuga naa ra babaang na minaat.

A kum tena baboura u ra babaang naminaat

62 U ra bung namur, a Bung Saabaat,a kum ngaala na tena wetabaar karomGod ma a kum Parisaaio diat waan ungaaikarom Pilaato. 63 Diat piri taana naa,“Tadaaru, miaat nuk paa raa pirpir anu ratena warwaruga mi baa i lalaaun utbaai. Ipiri naa, baa tula bung in raap, in lalaaunpaat balet. 64 Un tula wa ta taara kupidiat a baboura baat wakaak a babaang naminaat, welaarma tula bung, kaduk anunataara na wawer diat a waan paat ma diat awalong paa a minaatina, ma diat a wapuaa taara naa ia lalaaun balet ko ra minaat.Ma a warwaruga mi anundiat, in ngaalataa ra warwaruga baa namuga Iesu ia pir

taai.” 65 Pilaato i piri taan diat naa, “Miut muaat a ben paa a kum tena babourama muaat a waan. Muaat a baboura baatwakaak a babaang na minaat welaar ut mara numuaat manaana.” 66 Io, diat waan,ma diat wadekdek baat taa a babaang naminaat. Diat ung a mangaana wakilangkupi baa te in paapai diat a nunura paai ku.Ma diatwatur taa a kum tena baboura kupidiat a baboura baati.

28Iesu i tur balet ko ra minaat(Mk 16:1-10; Lk 24:1-12; Io 20:1-10)

1 Baa ia raap a Bung Saabaat ma i laar ura mugaana bung u ra wik, Maaria Maag-dalene, ma raa Maaria kaai diaar waankupi diaar a babo a babaang na minaat.2 Ma a ngaala na guria i waan paat, maaraa aangelo anu ra Tadaaru i waan paritaanginaanga u ra maawa kup a babaangna minaat, ma i tul ingen wa ina waat ma iki taau nate uni. 3A mataana i baarabaarawelaar ma in mamame, ma anuna inamaalu i kabaang welaar ma ra buabua natop. 4 A kum tena baboura diat burutaanaaakiti, diat dadader, ma diat welaar makuma ra kum minaat.

5 A aangelo i piri taa ra ru tabuan maalenbi, “Koku mur burut, iaau nunurai naamur baat kup Iesu, ia baa di aak waat taaiu ra bolo. 6 Pa i ki ma min. Ia lalaaun baletwelaar ma ra nuna pirpir. Mur a waanurin, mur a babo a wanua baa di waineptaai iaai. 7 Namur mur a waan gagaa, mamur a wapua anuna kum naat na wawernaa, ‘Ia lalaaun balet ko ra minaat. Miin muga urong Gaalilaia. Muaat a baboimarong.’ Mi iaau wapua mur uni.”

8 Diaar waan gagaa ko ra babaang naminaat. Diaar burut, iaku a ngaala nagaaia kaai i lo diaar. Diaar welulu kupanuna kum naat na wawer kupi diaar awapua diat u ra pirpir mi. 9 Baa diaarwaan waanwaan, Iesu i waan paat kakaiankarom diaar. Ma i piri taan diaar naa,“Koina malaana karom mur.” Diaar waankaromi, diaar paam a ru kakina ma diaarlotu karomi. 10 Ma Iesu i piri taan diaarnaa, “Koku mur burut. Mur a waan mamur awapua a kum tateng liklik, baa diat awaan urong Gaalilaia, ma diat a babo iaaumarong.”

A wewapua anu ra kum tena baboura

Maataio 28:11 44 Maataio 28:2011 Baa ru tabuan diaar aa waan, raa kum

tena baboura baa diat baboura babaangna minaat, diat waan unaanga Ierusalem.Ma diat wapua a kum ngaala na tenawetabaar karom God u ra kum utnaa raapbaa i waan paat irong u ra babaang naminaat. 12 Namur baa a kum ngaala natena wetabaar ma ra kum mukmuga diatki ungaai, diat pirpir ungaai kup ta aakapibaa diat a murmuri. Namur diat taartaa a ngaala na maani karom a kum tenawineium, 13 ma diat piri naa, “Muaat apiri ku lenbi, ‘U ra marum baa miaat inepduman anuna kum naat na wawer diatwaan paat ma diat walong paa minaatina.’14 Baa a mukmuga ko ra mataanitu inwalangoro a utnaa mi, ma in wetiri uni,miaat a waraaut muaat, ma miaat a palaapa muaat ko ra naagagon.” 15 Io, a kumtena wineium diat lo paa a maani, ma diatpaami welaar ma di aa wapua ta diat uni.Ma a pirpir mi i waan werweraan karom ataara Iudaia tuk mi.

Iesu i waan paat karom anuna kum naatna wawer

(Mk 16:14-18; Lk 24:36-49; Io 20:19-23; Aap1:6-8)

16 A 11 naat na wawer anun Iesu diatwaan urong Gaalilaia u ra taangaai baaIesu ia wapua ta diat uni. 17Baa diat baboi,diat lotu karomi, iaku raa taara kon diat padiat nurnur. 18 Iesu i waan karom diat, mai piri taan diat naa, “God ia taar araap taa anaagagon taang, kupi ang naagagon a kumutnaa raap inaanga u ra maawa ma mainkaai napia. 19 Io, muaat a waan, muaat awer a kum wunwuna taara raap, kupi diatkaai anung kum naat na wawer. Muaata baapitaaiso diat u ra iaan Tamaang, maNatuna, ma ra Takado na Nion. 20 Mamuaat a wer diat kupi diat a taraam u rakum pirpir raap baa iaau aa pir taai taamuaat. Ma a lingtatuna baa iaau ang kiungaai ma muaat tuk u ra tintinipina.”

Maarko 1:1 45 Maarko 1:17

A Koina Wewapua un IesuKaarisitoMaarkoi timuiA pirpir kaapa muga

Maarko, raa iaana kaai Ioaanes i timu abuk mi. Ia a mugaana muaana baa i tim-timu u ra Koina Wewapua. Maarko wakirraa ko ra 12 naat na wawer anun Iesu. Ataara diat nuki naa Maarko i lo a pirpir unIesu kon Peteroma namur i timui. Maarkoi ngaala ut inaanga Ierusalem, ia kaai ibabo a kum utnaa baa Iesu i paami. Baadaat lukMaarko 14:51-52 kaduk i pirpir unia ut.

Namur i waan paat a tena wewaraautanun Paaulo ma Baanaabaas u ra nundiaarpinapaam (babo Aap 12:25).

Maarko i timtimu karom a taara Romkupi diat a nunura a Koina Wewapua unIesu. U ra buk mi i wapua diat naa Iesu kumaa a dekdekina i ngaala ma i paam akotoa naagagon. I nemi naa a taara Rom madaat kaai daat a nunurai naa i lingtatunaut naa Iesu a Natun God.

Maarko i timu a mongoro na utnaa nakakaian Iesu i paami, ma ra kum mawaatbaa i kariaanai, iaku pa i timu akoto raakum wawer anun Iesu. Raa utnaa kaaibaa Maarko i timui i lenbi, naa Iesu adekdekina i ngaala aakit kon Saataan, maia a Tena Walaaun anundaat.

A timtimu anun Maarko i tuk taau kuun Maarko 16:8. Ma Maarko 16:9-20 raamuaana ingen ut i timui.A winawaan i ra buk Maarko:

Iesu i turpaa anuna pinapaam (1:1-13)Iesu i papaam irong Gaalilaia (1:14–9:50)Iesu i waan unaanga Ierusalem (10:1-52)A tintinip na wik ma ra minaat anun

Iesu (11:1–15:47)A tinur balet anun Iesu ko ra minaat

(16:1-20)

Ioaanes a Tena Baapitaaiso i warawaai(Mt 3:1-12; Lk 3:1-18; Io 1:19-28)

1Mari ia a turpaai ra KoinaWewapua unIesu Kaarisito, Natun God.

2A pirpir anun God baa di aa timu taai ura buk anu ra propet Aaisaia i piri lenbi,“Baboi, ang tula wa anung tena lo pirpir

kupi in muga taam,ma in paam aara anum aakapi.

3 In ingaan raa iwewataai u ra bil nawanualenbi,

‘Muaat a paam aara aakapi anu ra Tadaaru,muaat a paam kado anuna kum

aakapi.’ ” Aais 40:34 Io, Ioaanes a Tena Baapitaaiso i ki u rabil na wanua ma i laana baapitaaiso ma iwarawaai naa a taara diat a nukpuku madin baapitaaiso diat, ma God in una waanundiat kum aakaina mangamangaan.5A taara raap taanginaanga Ierusalem mataanga u ra papaar Iudaia raap, diat waankaromi. Diat pir apuaana anundiat kumaakaina mangamangaan, ma i baapitaaisodiat u ra daanim Ioridaan. 6 Ioaanes imongma ra ina maalu na weu na kaamel, ma iwi baati ma ra panina bulumakaau, ma iaanaan a kum ko ma ra bulit baa a kumbi diat paami. 7 I warawaai lenbi, “Ia baain murmur taang i ngaala taang. Ma iaau,iaau kinalik aakit taana. 8 Iaau baapitaaisomuaat ma ra palaa, ma in baapitaaisomuaat ma ra Takado na Nion.”

Ioaanes i baapitaaiso Iesu, ma Saataan iwalaami

(Mt 3:13–4:11; Lk 3:21-22; 4:1-13)9 U ra kum bungbung baa Ioaanes i

baapitaaiso a taara, Iesu i waan paat taan-girong u ra taamaan Naasaret u ra papaarGaalilaia. Ma Ioaanes i baapitaaisoi u radaanim Ioridaan. 10 Baa Iesu i or pari kora daanim, i babo a maawa i tapaapa, maa Takado na Nion i waan pari taau uniwelaar ma ra ina buna. 11 Ma in ingaanraa taanginaanga u ra maawa i piri lenbi,“Ui Natunglik, a naat na wakwakaak, iaaugaaia aakit un ui.” 12Ma namur a Takadona Nion i tula wa Iesu unaanga u ra bil nawanua. 13Ma i ki matira 40 bungbung maSaataan i walaami. I ki ungaai ma ra kumkuaabaar na wewagua ma a kum aangelodiat waraauti.

Iesu i wataa paa waat na tena ong bene(Mt 4:12-22; Lk 4:14-15; 5:1-11)

14 Baa di aa waruk taa Ioaanes u ra rumana karabus, Iesu i waan paat irong u rapapaar Gaalilaia, i warawaai ma ra KoinaWewapua anun God, 15 i piri lenbi, “Ia ot apakaana bung, ma a mataanitu anun Godia marawaai, muaat a nukpuku, ma muaata nurnur u ra Koina Wewapua”.

16 Baa i wawaal nakono naa ra taai kikilGaalilaia, i babo paa naadina Simon maAanderiaas baa diaar ong bene nataai, maadiaar a ru tena ong bene. 17 I piri taan

Maarko 1:18 46 Maarko 2:1diaar naa, “Mur a murmur iaau, ma angwer mur kupi mur a ru tena aalaal taara.”18 Io, diaar tur paa maut ko ra nundiaarkum bene, ma diaar murmuri.

19 Ma baa i wawaal kinalik balet, ibabo paa bulung raa naadina Iaakobo maIoaanes, a ru natun Sebedaaio, diaar ki u ramon ma diaar ingit anundiaar kum bene.20 Iesu i wataa pa diaar gagaa maut, madiaar waan kon tamaandiaar ma ra kumtultul u ra mon, ma diaar murmuri.

Iesu i lu irok wa a tabaraan kon raamuaana

(Lk 4:31-37)21 Diat waan urong Kaapernaaum, ma u

ra Bung Saabaat Iesu i ruk u ra ruma nalotu, ma i wer diat. 22Ma diat kakaian u ranuna wawer, maa i wer diat lenbaa ia ut ipaam akoto a naagagon, ma pa i wer diatwelaar ma ra kum tena wawer u ra kumNaagagon.

23 Raa muaana, a tabaraan kuraa uni, iki u ra nundiat ruma na lotu, i kulkulaailenbi, 24 “Ui Iesu a te Naasaret. Un paamaawa un miaat? U waan paat duk kupiun baanaakaka wa miaat? Iaau nunura ui,ui a Tena Gomgom anun God.” 25 Iesu iturbaati ma ra pirpir lenbi, “Koku pirpir!Pari ko ra muaana maa!” 26 A tabaraan iwadader taai, ma i kulkulaai paa, ma i parikoni.

27 A taara raap diat kakaian aakit, madiat tiri wetwetalaai diat naa, “Aawami? Amatakina wawer duk. Amuaanami i paamakoto a naagagon ma i naaknaagagon wautkaai a kum tabaraan, ma diat tartaraamkaromi.” 28 Ma a pirpir un Iesu i waanwerweraan u ra kum taamtaamaan raap ura papaar Gaalilaia.


(Mt 8:14-17; Lk 4:38-41)29 Baa Iesu ma ra nuna kum naat na

wawer diat pari ko ra ruma na lotu, diatweurma Iaakoboma Ioaanesma diat waanmaut kup a ruma anunSimon diaar ma Aanderiaas. 30 NimunSimon, a tabuan i malaapaang, ma i inepma ra ina wuwan, ma diat wapua gagaaIesu uni. 31 Io, Iesu i waan karomi, i paampaa a limaana, ma i aal atur paai, ma inawuwan i raapmaut koni. Ma a tabuanmaai tabaara diat ma ra utnaa na winangaan.

32 Ma baa i tawiwibung, a taara diatben paa a kum malaapaang raap karom

Iesu, ma diat kaai baa a kum tabaraandiat ruk taau un diat. 33 A taara raaptaanga u ra taamaan maa diat teng nabonanaaka. 34 Ma i walaangalaanga paamongoro baa diat malaapaang ma ra kumaalawur mangaana malaapaang, ma i luirokwamongoro na tabaraan kon diat. Mai turbaat a kum tabaraan kupi koku diatpirpir, kabina diat nunura ut Iesu.

Iesu i warawaai irong Gaalilaia(Lk 4:42-44)

35 U ra laar, Iesu i tawaangun ma i pari.I waan kup a bil na wanua, ma i aaraaringmatira. 36 Simon ma diat baa diat weurmai, diat baat kupi. 37 Baa diat aa baatpaai, diat piri taana lenbi, “A taara raapdiat baat kup ui.” 38 Ma Iesu i piri taandiat naa, “Daat a waan un ta kum taamaanmarawaai, kupi ang warawaai kaai karomdiat. Maa mi ia kabina baa iaau waan paatkupi.” 39 Io, i waan taltalili u ra papaarGaalilaia raap. I warawaai u ra nundiatkum ruma na lotu, ma i lu irok wa a kumtabaraan ko ra taara.

Iesu i walaangalaanga paa a wukawuka(Mt 8:1-4; Lk 5:12-16)

40 Raa muaana, a wukawuka, i waankarom Iesu, i ki but keke, ma i aaringdekdeki naa, “Pa i dekdek karom ui, baa unemi, io, un walaangalaanga iaau.” 41 MaIesu i maari, i kado wa a limaana, i paama panina, ma i piri taana naa, “Iaau nemiut. Un laangalaanga.” 42 Ma a wukawukai raap maut koni, ma i laangalaangabalet. 43-44 Ma Iesu i pirpir dekdek taaukaromi naa, “Koku wapua taa te uni. Unwaan ma un waiaa muga ta ui karom atena wetabaar karom God, ma un taar awetabaar karom God welaar ma Moses iapir taai. Baa un paami lenbi in kaapakarom a taara baa u aa laangalaanga.”45 Iaku a muaana mi i pari ma i wewapuataltalili uni karom a taara. Ma i pet taaIesu baa pa i waan baara balet ma un tataamaan, i waan taltalili maku u ra kum bilnawanua, ma a kum taara taanga u ra kumtaamaan diat waan karomi.

2Iesu i walaangalaanga paa a muaana baa

a panpanina i maat(Mt 9:1-8; Lk 5:17-26)

1 Baa kabaana bung ia raap, Iesu i waanbalet urong Kaapernaaum. Baa a taaradiat walangoroi naa i ki naruma un raa

Maarko 2:2 47 Maarko 2:24ruma, 2 io, mongoro kon diat, diat waanpaat karomi, ma pa ta kolo balet manaruma, ma u ra bonanaaka kaai. Ma Iesui warawaai ma ra pirpir anun God karomdiat. 3 Ma waat na muaana diat waanpaat ma raa muaana baa a panpanina imaat. Diat nem na loi karom Iesu. 4 Iakua ngaala na kor na taara diat aa turbaatpaai ma pa diat pet laar paai baa diat aruk mai. Io, diat kaa mai unaanga nate ura ruma, ma diat reng aara paa raa wanuainaanga nate takado ma ra pakaana baaIesu i ki iaai. Ma diat warira pari taa amuaana a panpanina i maat ma ra baana.5 Baa Iesu i babo anundiat nurnur, i piritaa ra muaana baa a panpanina i maatnaa, “Natunglik, di aa una wa anum kumaakaina mangamangaan.”

6-7 Raa kum tena wawer u ra kum Naa-gagon diat ki matira. Diat nuknuk u ranuknukindiat naa, “Aawa a kabina maa amuaana mi i piri lenmi? I pir aakaka Godbaa i welaara ia mai. Woi in una wa akum aakaina mangamangaan? God ku ipet laar paai.” 8 Iesu i nunurai maut u raniono baa diat nuknuk lenmi, ma i tiri diatnaa, “Aawa kabina muaat nuknuk lenmi?9 Woi na mangaana pirpir ang piri karoma muaana mi kupi ang waiaa a dekdekingmai karommuaat? Ang piri naa, ‘Di aa unawa anum kum aakaina mangamangaan,’baa, ‘Un tur, un lo paa anum baat maun waan’? 10 Ang piri lenbi kupi muaata nunurai naa Natu ra Muaana i paamakoto a naagagon kupi in una wa a kumaakaina mangamangaan min napia.” Io,i piri karom a muaana baa a panpanina imaat, 11 “Iaau piri taam, un tur, un lo paaanum baat, ma un waan kup anum ruma.”12 Ma i tur maut, i lo paa anuna baat, mai pari namataandiat raap. Diat raap diatkakaian ma diat pir walaawa paa God, madiat piri naa, “Talekmi miaat babo a utnaalenbi.”

Iesu i wataa paa Lewi(Mt 9:9-13; Lk 5:27-32)

13 Baa Iesu i waan pari balet unakono ura taai Gaalilaia, a ngaala na kor na taaradiat waan paat karomi, ma i wer diat ma rapirpir anun God. 14 Baa i waan waanwaan,i babo paa Lewi, natun Aalipaaio, i ki ura ruma na tatakom, ma Iesu i piri taananaa, “Unmurmur iaau.” Io, Lewi i tur ma imurmur Iesu.

15 Namur baa Iesu i ki u ra winangaanu ra ruma anun Lewi, mongoro na tenalolo tatakom ma ra kum tena aakaina diatwangaan ungaai ma Iesu ma ra nuna kumnaat nawawer. Maamongoro na taara diatmurmur Iesu. 16 Raa kum tena wawer ura kum Naagagon, ko ra kikil anu ra kumParisaaio, diat babo Iesu baa i wangaanungaai ma ra kum tena aakaina ma rakum tena lolo tatakom. Diat tiri anunakum naat na wawer naa, “Aawa kabinabaa i wangaan ungaai ma ra kum tenalolo tatakom ma ra kum tena aakaina?”17 Baa Iesu i walangoroi, i piri taan diat,“A doktaa pa i waan paat kup diat baa diatlalaaun wakaak. Pate! I waan paat kupdiat ku baa diat malaapaang. Pa iaau waanpaat kup a kum tena takado. Pate! Iaauwaan paat kupi ang wataa paa a kum tenaaakaina.”

A wetiri u ra winawel(Mt 9:14-17; Lk 5:33-39)

18 A kum naat na wawer anun Ioaanesma ra kum Parisaaio diat wawel. Raa taaradiat waan karom Iesu ma diat tiri naa,“Aawa kabina baa a kum naat na waweranun Ioaanes ma ra kum naat na waweranu ra kumParisaaio diat wawel, ma anumkum naat na wawer pate?” 19 Iesu i baaludiat naa, “A kum teptepaa ramatakina tin-aulaa diat a wawel lelawaai baa amatakinatinaulaa i ki ungaai utbaai ma diat? Baa iki ungaai utbaai ma diat, pa diat a wawel.20 Ta bung in waan paat baa din ben ingenwa a matakina tinaulaa kon diat, io, u rabung maa diat a wawel maraagaam.

21 “Pa te in ingit ungaai taa ta pakaanamatakina maalu ma ra pakaana turaaina.Baa te i paami lenmaa, a matakina baa diningit banot ungaai mai, in pet rabaana wabalet a turaaina maalu, ma in ngaala maa tarabaat uni. 22 Ma pa te in labo taa amatakina waain u ra in turaaina palaa nawaain baa di paami ko ra pani ra wewagua,kaduk a waain in rabaana wa in turaainapalaa, ma a waain in talabo, ma in palaa nawaain kaai in aaka. Din labo ut a matakinawaain u ra in matakina palaa na waain.”

Iesu ia a Tadaaru i ra Bung Saabaat(Mt 12:1-8; Lk 6:1-5)

23Un raa Bung Saabaat, Iesu i waan bolou ra kum wanua na wit. Baa diat waanwaanwaan, anuna kumnaat na wawer diatgamut kutu paa a kum wit. 24 A kumParisaaio diat tiri Iesu naa, “Aawa kabina

Maarko 2:25 48 Maarko 3:22baa diat paam a utnaa mi ma pa diatmurmur a Naagagon ko ra Bung Saabaat?”25 Iesu i piri taan diat, “Lelawaai, pa muaatluk utbaai a utnaa baa Dewid i paami baadiat ma ra taara baa diat weur mai diatmolo, ma pa andiat ta utnaa? 26 Baa Aabi-aataa i mukmuga na tena wetabaar karomGod, Dewid i ruk u ra ruma anun God ma iaan a bred baa di aa tabaara taa God mai.Ma i tabaara diat kaai baa diat weurmai. Abred maa di wataabui ko ra taara biaa ku.A kum tena wetabaar ku karom God i talediat a wangaan koni.” 27Ma Iesu i piri taandiat, “Di paam taa a Bung Saabaat kupi inwaraaut a taara, wakir kupi a taara diat awaraaut a Bung Saabaat. 28 Lenmaa Natura Muaana ia a Tadaaru i ra Bung Saabaatkaai.”

3Iesu i walaangalaanga paa a muaana baa

limaana i baau(Mt 12:9-14; Lk 6:6-11)

1 Ma Iesu i ruk balet u ra ruma na lotu,ma raa muaana kuraa matira a limaana ibaau. 2Ma raa taara diat baat kup ta utnaabaa diat a takuna Iesu uni, io, diat baboururai baa lelawaai in walaangalaanga amalaapaang u ra Bung Saabaat, baa pate.3 Ma i piri karom a muaana baa limaana ibaau naa, “Un tur ubin namuga taan diatraap.” 4 Ma i tiri diat lenbi, “Aawa maaa kum Naagagon i piri naa din paami ura Bung Saabaat? Din paam a koina baadin paam aakaina, din walaaun te baa dinaak doko te?” Iaku pa diat babaalu. 5 Iesui babo na kaankaan karom diat raap. Itapunuk kabinamaa a balaandiat i dekdek.Ma i piri taa ra muaana naa, “Un kado alimaam.” Ma i kadoi, ma a limaana i tububalet. 6 Baa a kum Parisaaio diat pari, diatwaan karom a taara anun Erodes, ma diatwepaak paa maut un Iesu, baa diat a aakdokoi lelawaai.

Angaala na kor na taara diatwaan karomIesu baa i ki nakono

7 Iesu ma ra nuna kum naat na wawerdiat waan pari unakono, ma a ngaalana kor na taara taangirong u ra papaarGaalilaia diat murmuri. 8 Ma mongorona taara kaai diat murmuri taangirongu ra papaar Iudaia, ma taanginaangaIerusalem, ma taangirong u ra papaarIdumaaia, ma taangirong un raa papaara

daanim Ioridaan, ma taangirong Tiro maSidon kaai. A ngaala na kor diat, diat waanpaat, maa diat aa walangoro taa a kumngaalangaala na utnaa baa Iesu ia paamtaai. 9 Io, i wapua anuna taara na wawerkupi diat a tul alop a mon, ma baa a ngaalana kor na taara diat a liur baat paai, io inkaa uni. 10 I piri lenmaa kabina ia walaan-galaanga paamongoro namalaapaang, madiat baa diat malaapaang diat tul aara padiat kupi diat a kakaraai marawaai karomIesu ma diat a paami. 11Ma diat baa a kumtabaraan diat ruk taau un diat, baa diatbabo Iesu diat puka pari namataana. Maa kum tabaraan diat kulkulaai lenbi, “Uia Natun God.” 12 Iaku i turbaat diat kupikoku diat pir waiaai naa ia woi.

Iesu i pilak paa a 12 aapostolo(Mt 10:1-4; Lk 6:12-16)

13 Namur i waan tato unaanga nate ura taangaai lik, ma i wataa pa diat baa inem diat, ma diat waan karomi. 14 Ma ipilak paa ku 12, ma i waatung diat a kumaapostolo. I pilak pa diat kupi diat a weurmai, ma kupi in tula wa diat ma diat awarawaai ma ra pirpir anun God. 15 I taartaa a naagagon taan diat kupi diat a lu irokwa a kum tabaraan ko ra taara.

16 Bari diat 12 baa i pilak pa diat: Simonia baa Iesu i taar taa kaai raa iaana baaPetero. 17 Iaakobo dina ma Ioaanes a runatun Sebedaaio, baa Iesu i taar balet aiaandiaar baa Boaanerges, a kukuraainabaa a ru natu ra pakpagur, 18 Aanderiaas,Pilipo, Baatolomaaio, Maataio, Tomaas,Iaakobo a natunAalipaaio, ma Tadaaio, maSimon raa ko ra kikil Silot,* 19 ma IudaasIskaariot, ia baa i wagu taa Iesu.

Iesu diaar ma Belsebul(Mt 12:22-32; Lk 11:14-23; 12:10)

20 Namur baa Iesu i waan paat u ranuna taamaan, a ngaala na kor na taarabalet diat waan karomi, ma pa ta pakaanabung kupi Iesu ma anuna kum naat nawawer diat a wangaan uni. 21 Baa anunawuna taara diat walangoro a utnaa mi,diat waan kupi diat a ben paai, maa ataara diat piri un Iesu naa ia longlong.22 A kum tena wawer u ra kum Naagagontaanginaanga Ierusalem, diat piri lenbi,“Belsebul, a tadaaru anu ra kum tabaraan,i ruk taau un Iesu, ma i lu irok wa akum tabaraan ma ra dekdekin Belsebul.”

* 3:18: A kikil Silot pa diat nem a mataanitu Rom kupi in naagagon diat.

Maarko 3:23 49 Maarko 4:1723 Io, Iesu i wataa pa diat karomi, ma ipir a kum pirpir welwelaar lenbi, “Saataanin lu irok lelawaai wa Saataan? 24 Baata mataanitu diat balet ut diat a weiumwetalaai, a mataanitu maa in tur dekdeklelawaai? 25 Ma baa ta naadiwaatamaanadiat a weiumwetwetalaai balet kuma diat,pain diat a ki ungaai ma. 26 Baa Saataani weium balet ku ma ra nuna kum tultul,anuna mataanitu pa in tur dekdek ma, inraap ku.

27 “Pa te in ruk laar paai u ra ruma anu radekdek na muaana, ma in lo a kum utnaataanga naruma, baa pa i wi amuga taa adekdek namuaanamaa. Baa ut in wi akotomuga taai, namur in lo paa maraagaam akum utnaa anu ra muaana maa. 28 Iaau pira lingtatuna taa muaat: Din una wa a kumaakainamangamangaan raap anu ra taara,ma ra nundiat kum aakaina pirpir kaai unGod. 29 Iaku baa te in pirpir aakaka u raTakado na Nion, pain te in una laar paai.Anuna aakainamangamangaanmaa in turtakum.” 30 Iesu i piri lenmi kabina diat piriuni naa, “A tabaraan i ruk taau uni.”

Naan Iesu ma ra kum tatena liklik(Mt 12:46-50; Lk 8:19-21)

31Naan Iesuma ra kum tatena liklik diatwaan paat, diat tur nataamaan ma diatwetulaa kupi. 32 Ma a kor na taara diat kilili paai ma diat piri taana naa, “Naam mara kum tatem liklik bari diat nataamaan.Diat nem na babo ui.” 33 Ma i tiri diat,“Woi maa naang, ma woi diat maa a kumtateng liklik?” 34 Ma i babo karom diatraap baa diat ki lili paai. Ma i piri lenbi naa,“Baboi, diat baa naang ma ra kum tatengliklik, bari diat! 35 Maa ia baa i murmura nemnem anun God, ia ut maa tenglik amuaana, ma tenglik a tabuan ma naang.”

4A pirpir welwelaar u ra tena minamaarut(Mt 13:1-9; Lk 8:4-8)

1 Iesu i turpaa balet a wawer nakono naara taai kikil. Ma a ngaala na kor na taaradiat waan paat karomi. Io, i kaa u ra monma i ki taau uni nataai. Ma a kor na taararaap diat tur nakono. 2 Ma i wer diat unta mongoro na utnaa ma ra kum pirpirwelwelaar. I wer diat lenbi, 3 “Muaat awalangoroi! Raa tena minamaarut i waankupi in lamira a kum waina wit. 4 Baa ilalamira waanwaan, raa kum waina diatpuka taau u ra aakapi, ma ra kum pika

diat rowo paat ma diat aan wa diat. 5 Raakum waina kaai diat puka taau u ra piana waatwaat, baa a pia pa i ngaala, madiat ilak paat gagaa, maa a pia pa i but.6Ma baa a mage i waan paat diat malulurma diat maraang raap, kabina maa pa taaakaarindiat. 7 Raa kum waina kaai diatpuka taau naliwan u ra kum katkadaa, mara kum kadaa diat tawa ma diat tawa baatpa diat, ma pa diat wa. 8 Ma raa kumwaina kaai diat puka taau u ra koina pia.Diat tawa, ma diat ngaala waanwaan madiat wa, raa mangaan 30 waindiat, raamangaan kaai 60, ma raa mangaan 100.”

9 Namur Iesu i piri naa, “Ia baa in talin-gaana, i koina baa in walangor mai.”

Iesu i wawer ma ra pirpir welwelaarkarom a taara raap

(Mt 13:10-17; Lk 8:9-10)10 Baa Iesu maku ungaai ma ra nuna 12

naat na wawer ma raa taara kaai diat ki,diat tiri u ra kum pirpir welwelaar. 11Ma ipiri taan diat: “God ia taar taa a manaanataa muaat kupi muaat a nunura a kumutnaa na pidik u ra nuna mataanitu. Iakukarom a taara ingen, din wer diat u ra kumutnaa raap ma ra kum pirpir welwelaar,12 kupi‘diat a bababo ma pa diat a babo lelei,diat a walwalangor, ma pa diat a walan-

goro lelei,ma pa diat a manaana uni.

Baa gun diat a babo lele ma diat a man-aana,

io, diat a tapuku karom God,ma in una wa anundiat kum aakaina

mangamangaan.’ ” Aais 6:9-10Iesu i palaa kukuraai ra pirpir welwelaar

u ra tena minamaarut(Mt 13:18-23; Lk 8:11-15)

13 Ma i tiri diat naa, “Pa muaat nunuraa kukuraai ra pirpir welwelaar mi? Muaata nunura lelawaai a kukuraain ta pirpirwelwelaar? 14A tena minamaarut i welaarma ra tena warawaai baa i wawer ma rapirpir anun God. 15 A kum waina wit baadiat puka taau u ra aakapi, diat welaar mara taara baa diatwalangoro taa a pirpir, maSaataan i waan paat, ma i lo wa a pirpirko ra balaandiat. 16Ma raa taara kaai diatwelaarma ra kumwaina baadiat puka taauu ra pia na waatwaat. Baa diat walangoroa pirpir, diat paam akotoi maut ma ragaaia. 17 Iaku maa a pirpir pa i ki okot ura balaandiat, pa diat a tur dekdek, welaar

Maarko 4:18 50 Maarko 5:2ma ina wit baa pa ta aakaarina. Baa a kummawaat ma ra kum ngunungut i baraatadiat kabina u ra pirpir baa diat nurnuruni, diat puka gagaa maut. 18 Raa taarakaai diat welaar ma ra kum waina baa diatpuka taau naliwan u ra kumkatkadaa. Diatwalangoro a pirpir, 19 iaku a kum nginaraataangamin napia, ma ra nginaraa kaai u ranundiat kum wuwuwung ma ra nemnemkaai kup a kum utnaa ingen, diat burungbaat paa a pirpir anun God ma pa i wa.20 Ma raa taara kaai diat welaar ma rawaina baa diat puka taau u ra koina pia.Diat walangoro a pirpir ma diat taraamuni, ma diat wa a waindiat, raa taara 30,raa taara 60, ma raa taara kaai 100.”

A pirpir welwelaar u ra laam(Lk 8:16-18)

21 Ma Iesu i piri taan diat, “Pain te inlo paa ta laam ma in kuop baat taai ma rabaaket, ma pa in ung taai kaai natudaangira waawaa. Pate! In ung taai ut u ranuna turtur. 22 A utnaa raap baa i taanaino, namur in waan paat kaapakaapa. Maa utnaa raap baa di walipai, namur dinnunurai. 23 Ia baa in talingaana, i koina baain walangor mai.”

24 Ma Iesu i piri taan diat, “Muaat anuknuk wakaak u ra utnaa baa muaat awalangoroi. Woi na mangaana wetabaarbaa muaat taari, a ngaala baa a kinalik, iaut maa a mangaana wetabaar baa God intaari taa muaat. Ma in taar a ngaala aakittaam, taa ra utnaa baa u taar taai. 25Te baai paam akoto a ngaala, din tabaarai baletma ra ngaala, ma te baa pa i paam akoto tautnaa, din rakaan wa utkaai anuna kinalikna utnaa koni.”

A pirpir welwelaar u ra kum waina witbaa diat tawa

26 Ma Iesu i piri balet lenbi, “A mataan-itu anun God i welaar ma ra muaana baa imaarut taa a kumwaina wit u ra pia. 27Mabaa i laana inep u ra kum bungbung namarum ma i laana tawaangun u ra kumbungbung na keke, a kum waina wit diatilak paat ma diat tawa, ma a muaana pai nunurai baa diat ilak lelawaai. 28 A piaut i watawa in diwaai na wit lenbi: adondono i ilak paat muga ma namur indiwaaina i tawa tato, ma a waina i murmuraakit. 29 Baa a kum waina diat aa mugaanma a kalaang na tinangaa ia waan paat, amuaana in kutu pa diat.”

A pirpir welwelaar u ra in waina maastad(Mt 13:31-32, 34; Lk 13:18-19)

30 Iesu i piri taan diat naa, “Aawa angwelaara a mataanitu anun God mai? Mawoi na pirpir welwelaar ang welaarai mai?31 I welaar ma ra in waina maastad. Ikinalik aakit ko ra kum waina diwaai raap,baa di maarut taai u ra pia. 32 Baa di aamaarut taai, ma ia tawa, i ngaala aakit kora kum diwaai na winangaan raap ma iung werweraana a kum ngaalangaala nagagagaana, ma ra kum pika diat laanapaampio u ra kumgagagaana baa imalur.”

33 Iesu i pirpir karom diat ma mongorona pirpir welwelaar baa i welaar ma ranundiat manaana, 34ma pa i pirpir karomdiat ma ta pirpir ingen, a pirpir welwelaarraap ku. Ma baa diat maku ma ra nunakum naat na wawer diat ki, i palaa maraa-gaam a kukuraai ra kum pirpir welwelaar.

Iesu i turbaat a top ma ra dadaip(Mt 8:23-27; Lk 8:22-25)

35 Io, baa ia maluraap u ra bung maa,Iesu i piri taa ra nuna kum naat na wawernaa, “Daat a waan bolo urong un raa pa-paara taai kikil.” 36Ma diat kaa karom Iesuu ra mon, ma diat waan ko ra kor na taara.Ma raa kum mon kaai diat weur ma diat.37Ma a dekdek na dadaip i waan paat, maa top i wawakaa unaanga u ra mon, mamarawaai in murung. 38 Ma Iesu i ineptaau namur u ra mon ma i ululaang paa apilo. A kum naat na wawer diat waanguni,ma diat piri taana, “Tena Wawer, daatwiruama! Lelawaai, pa u ngaraa un daat?”39 Io, i kaamtur, i turbaat a dadaip, ma i piritaa ra pakaana taai, “Un ngo! Un malila.”Ma a dadaip i ngo, ma ra pakaana taai imalila maut. 40 Iesu i piri taan diat naa,“Aawa kabinamaamuaat burut? Lelawaai,pa muaat nurnur utbaai?”

41 Ma diat burut dekdek, ma diat tiriwetwetalaai diat naa, “Woi na mangaanamuaana ma mi, baa a dadaip ma rapakaana taai diaar taraam karomi?”

5Iesu i lu irok wa a kum tabaraan kon raa

muaana(Mt 8:28-34; Lk 8:26-39)

1 Iesu ma ra nuna kum naat na wawerdiat pukaai un raa papaara taai Gaalilaia,u ra papaar anu ra taara Geraasaa. 2 Baai pari ko ra mon, raa muaana taanga u rakum babaang na minaat, baa a tabaraan i

Maarko 5:3 51 Maarko 5:34ruk taau uni, i waan baraatai. 3 A muaanamaa, i lalaaun ku u ra kum babaang naminaat. Pa te i wi koto laar paai, a senkaai pa i welaar mai. 4Di laana wi taa a rulimaana ma ra ru kakina ma ra kum sen,iaku i laana aal kutu wa ku a sen ko ra rulimaana, ma i laana kutu ginagina ku a senko ra ru kakina. Ma pa ta muaana i dekdekkupi in wamaraam paai. 5 Ma i laanakulkulaai liklik ku u ra kum bungbung namage ma ra marum naa ra kum babaangna minaat, ma u ra kum taangaai kaai, mai pokpoko a panpanina ma ra kum waat.

6 Baa i babo paa Iesu welwelik utbaai, iweluluma i ki but kekema ra urur namugataana. 7Ma a muaana maa i kulkulaai maina ngaala na ingaana lenbi, “Aawamaa unpaami un iaau Iesu, Natun God a NgaalaAakit? Iaau aaring ui u ra iaan God baakoku uwakadik iaau.” 8 I piri lenmi, kabinamaa Iesu ia pir taai taana lenbi, “Ui atabaraan. Pari ko ramuaanami!” 9Ma Iesui tiri naa, “Woi na iaam?” Ma i baalui naa,“A iaang a Liur na tabaraan, maa miaatmongoro aakit.” 10Madiat aaring adekdekIesu kupi koku i tula wa diat ko ra wanuamaa.

11 A ngaala na liur na boro diat wang-wangaan matira u ra papaara taangaai.12 A kum tabaraan diat aaring Iesu naa,“Un tula wa miaat kup a kum boro kupimiaat a ruk taau un diat.” 13 Ma Iesu itaraamwa diat. Ma diat pari ko ra muaanamaa, ma diat ruk taau u ra kum boro. Maa kum boro diat welulu pari u ra papaarataangaai kup a taai kikil, ma diat kongoraap. A kum boro raap maa i welaar dukma 2,000.

14Diat baa diat baboura a kumboro, diatwelulu talili, ma diat wewapua u ra utnaami u ra nundiat taamaan, ma un raa kumtaamtaamaan liklik kaai. Ma a taara diatwaan kupi diat a babo a utnaa mi i waanpaat. 15 Baa diat waan paat karom Iesu,diat babo a muaana baa a liur na tabaraandiat pari paa koni. Kuraa maku i ki, iagop balet ma ia manaana. Ma a taara diatburut. 16Ma diat baa diat babo taa a utnaabaa Iesu i paami, diat wapua a taara u rautnaa baa i waan paat karom amuaana baaa kum tabaraan diat ruk taau uni, ma u rakum boro kaai. 17 Namur diat aaring Iesukupi in waan ingen ko ra nundiat papaar.

18 Baa Iesu i kaa u ra mon, a muaana baanamuga a kum tabaraan diat ruk taau uni,i aaring Iesu kupi diaar a weur. 19 Iaku Iesu

pa i taraam, i piri ku taana lenbi, “Unwaankarom a kum kakum, ma un wapua diat ura ngaala na utnaa mi a Tadaaru ia paamtaai un ui, ma baa i maari aakit ui.” 20 Io,i waan, ma i wewapua waanwaan irong ura papaar Dekaapolis u ra ngaala na utnaabaa Iesu ia paam taai uni. Ma a taara raapdiat kakaian.

Iesu i walaaun paa natun Iaairo ma iwalaangalaanga paa raa tabuan

(Mt 9:18-26; Lk 8:40-56)21 Iesu i kaa u ra mon ma i waan talili

balet urong un raa papaara taai kikil. Baai ki nakono a ngaala na kor na taara diatliur baat paai. 22 Raa mukmuga u ra rumana lotu a iaana Iaairo, i waan paat. Baa ibabo Iesu, i puka ruru taau namuga naana,23ma i aaring dekdeki lenbi, “Natunglik atabuan, marawaai ma in maat. Aiaap, daara waan ma un ung a ru limaam nate uni,kupi in laangalaanga balet ma in lalaaun.”

24 Baa diaar weur waanwaan a ngaala nakor na taara diatmurmur Iesu, ma diat liurbaat paai ma pa ta kolo ma.

25 Ma raa tabuan i malaapaang ma ramalaapaang na gaap. Ia malaapaang paa12 kilaala. 26 Iawaan paa karomamongorona doktaa kupi diat a waraauti, iaku diattaar a ngaala na ngunungut karomi madiat waraap paa anuna maani. Ma i aakaaakit bakaai ma a malaapaang maa uni.27-28 Baa i walangoro a pirpir un Iesu, inuki lenbi, “Baa ang paam taa ku anunaina maalu, ang laangalaanga balet.” Io,i waan namur naana naliwan taa ra korna taara, ma i paam taa anuna ina maalu.29Ma a gaap i ngomaut, ma a tabuanmaa ikariaanai u ra panina baa a malaapaang iaraap. 30 Baa Iesu i kariaanai naa a dekdeki waan koni, i tur tapuku naliwan taa rakor na taara, ma i wetiri naa, “Woi maa ipaam taa anung inamaalu?” 31Anunakumnaat na wawer diat piri taana naa, “U babout a kor na taara mi diat liur baat pa ui,lelawaaimaa uwetiri naa, ‘Woimaa i paamta iaau?’ ” 32Ma Iesu i babo taltalili kup iabaa i paam taai. 33 A tabuan maa i burut,ma i dadader, maa i nuk paa a utnaa baa iwaan paat uni. I waan karom Iesu, i pukaruru taau namuga naana, ma i pir apuaanaa utnaa baa ia paam taai. 34 Ma Iesu ipiri taana naa, “Natunglik, anum nurnuria walaangalaanga pa ui. Un waan ma ramaalmaal, anum malaapaang ia raap.”

Maarko 5:35 52 Maarko 6:17-1835 Baa Iesu i pirpir utbaai, raa taara

diat waan paat taangirong u ra ruma anunIaairo, ma diat piri naa, “Aawa kabina baau wabalaana a Tena Wawer? Natumlik iamaat.” 36 Iesu pa i ngaraa u ra pirpir maa,i piri ku taan Iaairo naa, “Koku u burut, unnurnur ku.”

37 Pa i mulaaot paa te kupi in murmuri,iaku i ben paa ku Petero, Iaakobo dina maIoaanes. 38 Baa diat waan paat u ra rumaanun Iaairo, Iesu i walangoro a lagutur, akulkulaai ma ra niluan. 39 Baa i ruk, i piritaan diat, “Aawa kabina baa muaat laguturmamuaat luan? A naatlik mi wakir i maat,i inep duman ku.” 40Ma diat nangonoi ku.I tula pari wa diat raap, ma i ben paa kutamaa ra naat ma naana, ma ditul kaai baaditul weur mai, ma diat ruk karom a naat.41 Ma Iesu i paam paa a limaa ra naat natabuan maa, ma i piri taana naa, “Taalitakoum!” A kukuraai ra pirpir maa, “Tabuanlik, iaau piri taam, un tur.” 42 Io, i tur mautma i waan, maa ia 12 anuna kilaala. Madiat kakaian aakit uni. 43Ma Iesu i turbaatadekdek ta diat naa koku diat wewapua ura utnaa mi. Ma i wetulaa kup ta utnaakupi a tabuan lik maa in aani.

6A taara Naasaret pa diat nurnur un Iesu(Mt 13:53-58; Lk 4:16-30)

1 Iesu ma ra nuna kum naat na wawerdiat waan paa taangamatira, ma diat waanpaat u ra taamaan anun Iesu. 2U ra BungSaabaat i wer a taara u ra ruma na lotu,mamongoro na taara baa diat walangoroi,diat kakaian aakit, ma diat piri naa, “Amuaana mi i nunura lelawaai paa a kumutnaa mi? A mangaana manaana aawa midi taar taai taana? Maa i paam a kumngaala na utnaa na kakaian. 3 Ia a tenapaam ruma ku, a natun Maaria. A kumtatena liklik kaai, Iaakobo, Ioses, Iudaasma Simon, ma ra kum tatena liklik intabuan kuri ut daat lalaaun ungaai main.”Io, pa diat gaaia ma uni. 4 Iesu i piri taandiat naa, “Di urur karom a propet u ra kumtaamtaamaan ingen, iaku diat ut u ra nunataamaan, a kum kakuna ma diat kaai u ranuna ruma pa diat rui.” 5 Iesu pa i paamlaar paa ta mongoro na utnaa na kakaianmatira, i ung ku a ru limaana un ta kummalaapaang, ma i walaangalaanga pa diat.6Ma Iesu i kakaian baa pa diat nurnur uni.

Iesu i tula wa a 12 naat na wawer(Mt 10:5-15; Lk 9:1-6)

Namur Iesu i waan taltalili u ra kumtaamtaamaan ma i wer a taara. 7 Ma iwataa paa a 12 naat na wawer, ma i tula wadiat rurudi, ma i taar taa a naagagon taandiat kupi diat a lu irok wa a kum tabaraan.8 I piri taan diat naa, “Koku muaat lo tautnaa u ra numuaat winawaan, muaat a loku ina buka. Koku muaat lo ta utnaa nawinangaan, koku ta bek ma koku muaatlo ta maani u ra numuaat kum maalu nawiniwi. 9 Muaat a waan ku ma ra su ura kakimuaat, ma koku muaat lo ta maaluna wekiaa.” 10 Iesu i piri kaai taan diatnaa, “Baa muaat a ki un ta ruma, muaata ki ut matira tuk u ra bung baa muaat awaan ko ra taamaan maa. 11 Baa a taarakon ta taamaan pa diat gaaia pa muaat mapa diat walangoro anumuaat pirpir, baamuaat waan ko ra taamaan maa, muaat atataanga wa a kabu ko ra kakimuaat, kupia wakilang na watumaarang karom diat.”

12 Io, diat waanma diat warawaai karoma taara kupi diat a nukpuku. 13 Diat luirok wa mongoro na tabaraan, diat aalumongoro na malaapaang ma ra wel, madiat walaangalaanga pa diat.

Erodes i nuki naa Iesu ia Ioaanes a TenaBaapitaaiso

(Mt 14:1-2; Lk 9:7-9)14 King Erodes i walangoro a wewapua

un Iesu, kabina a taara raap diat aa nunuraIesu. Raa taara diat piri uni naa, “Amuaana mi ia Ioaanes a Tena Baapitaaiso,ia lalaaun balet ko ra minaat. Maa iakabina baa i paam a kum utnaa na kakaianmi.” 15 Raa taara kaai diat piri un Iesunaa, “Ia Eliaas.” Raa taara kaai diat piriuni lenbi, “Iesu ia raa propet welaar mara kum propet taanga namuga.” 16 BaaErodes i walangoro a kum utnaa mi unIesu, i piri naa, “Iaau aa pakaat kutu wa inlorin Ioaanes, ma mi ia lalaaun paat baletko ra minaat!”

Namuga Erodes i pakaat kutu in lorinIoaanes a Tena Baapitaaiso

(Mt 14:3-12)17-18 Namuga Erodes i tula wa anuna

kum tena wineium ma diat aal paaIoaanes, diat do paai ma diat waruk taaiu ra ruma na karabus, kabina maa Ioaanesi pir taai taan Erodes naa, “Pa i takadobaa u taulaa ma Erodiaa, tamaiaam.”Ioaanes i piri lenbi kabina Erodes ia aal

Maarko 6:19 53 Maarko 6:44paa Erodiaa a tabuan anun tenalik Pilipo,ma i taulaa mai. 19 Erodiaa i milikuaanaIoaanes ma i nemi kupi din aak dokoikabina maa i takuna diaar u ra nundiaartinaulaa. Pa i pet laar paai kupi in aakdokoi, 20maa Erodes i burutaana Ioaanes,kabina i nunurai naa ia a koinamuaanamaa tena takado. Lenmaa Erodes i babourabaat Ioaanes. I gaaia kupi in walangoroanuna pirpir, iaku i laklagon a nuknukinauni.

21 Io, u ra bungnabinabuta anunErodes,Erodiaa i nuk paa aakapi kupi din aakdoko Ioaanes. Erodes i paam a ngaala nalukaara kup a kum mukmuga ko ra nunamataanitu, ma a kum mukmuga anu rakum tena wineium, ma a kum mukmugataangirong Gaalilaia. 22 Baa diat ki u ralukaara, natun Erodiaa a tabuan, i ruk mai laagaar naan diat. Erodes ma ra taarabaa diat wangaan ungaai mai diat gaaiaaakit uni. Namur i piri taa ra tauraara maalenbi, “Ang tabaara ui ma ta utnaa baa unemi taang.” 23 Ma i weweliman dekdektaana lenbi, “Aawa maku baa un aaringikon iaau ang taari ku taam. Baa un aaringiaau kup ta kukur ko ra nung mataanituang taari ku.” 24 Io, iwaankaromnaanamai tiri naa, “Aawa maa ang aaringi koni?”Naana i baalui naa, “Un aaringi kup inlorin Ioaanes a Tena Baapitaaiso.” 25Aiaapgagaa ku a tauraara maa i ruk karom kingErodes, ma i piri taana naa, “Mi ut untabaara iaau ma in lorin Ioaanes a TenaBaapitaaiso un ta pelet.”

26 A king i tapunuk aakit. Iaku kabinabaa ia weweliman taau naa aawamaku baai aaringi koni in tabaarai utmai, ma a taarabaa diat ki ungaaimai u rawinangaan, diataa walangoro taa anuna pirpir, io, pa i petlaar paai ma kupi in patut. 27 I tula gagaawa a tena wineium kupi in lo taa in lorinIoaanes karomi. A tena wineium i ruk u raruma na karabus, ma i pakaat kutu paa inlorin Ioaanes. 28 I ung paai u ra pelet, ma iloi karom a tauraaramaa, ma i taari karomnaana.

29 Baa a kum naat na wawer anunIoaanes diatwalangoroi, diatwaanmadiatlo paa a minaatina ma diat waruk taai u rababaang na minaat.

Iesu i tabaara 5,000 na muaana(Mt 14:13-21; Lk 9:10-17; Io 6:1-14)

30 A kum aapostolo diat waan talilikarom Iesu,madiatwapuai u ra kumutnaaraap baa diat aa paam taai, ma diat aa wertaa a taara uni. 31Ma Iesu i piri taan diat,“Muaat waan urin, daat a waan kup a bilna wanua, kupi muaat a ngo paa.” I pirilenbi kabina maa mongoro na taara diatwaanwaan paat, ma pa ta pakaana bungkupi Iesu ma anuna kum aapostolo diat awangaan uni. 32 Io, diat kaa u ra mon madiat waan kup a bil na wanua.

33 Mongoro na taara baa diat babo paaa mon, diat babo lele paa Iesu ma ra nunakum naat na wawer. Diat welulu paa ko rakum taamtaamaanmadiatmuga paat taauu ra wanua baa diat a pukaai iaai. 34 BaaIesu i pukaai matira, i babo a ngaala nakor na taara. I maari aakit diat, maa diatwelaarmakuma ra kum sip baa pa nundiatta tena baboura. Ma i turpaai kupi in werdiat un mongoro na utnaa.

35 Baa ia maluraap, anuna kum naatna wawer diat waan karomi, ma diat piritaana naa, “A bil na wanua ku mi, ma iamaluraap kaai. 36 Un tula wa a taara mikupi diat a waan kup a kum taamtaamaanliklik marawaai, ma un ta kum ngaala nataamaan kaai kupi diat a kul paa ta utnaabaa diat a aani.” 37 Iesu i baalu diat lenbi,“Muaat ut maa muaat a tabaara diat.”Diat piri taana naa, “Taangawaai ta 200na denaaria* maa daat a kul tabaara diatmai?” 38 Ma Iesu i tiri diat, “Taiaain bredkuraa muaat loi? Muaat a waan ma muaata babo.” Baa diat aa manaana paa diatwapua Iesu naa, “Limnain bred ku kuri maruina ian kaai.”

39 Ma Iesu i tula nuna kum naat nawawer naa diat a wapua a taara kupi diata ki u ra kum kikil u ra in wali. 40 Io,diat ki u ra kum kikil, raa kum kikil raaraamaar, ma raa mangaan limlima na noina.41 Ma Iesu i rakaan paa limnain bred maruina ian, i tataada unaanga u ra maawa, iwaatung wakaak paa karom God uni, i bikpaa limnain bred maa ma i taar taai taa ranuna kum naat na wawer kupi diat a palaua taara mai. I palau diat raap kaai ma raruina ian. 42 Diat raap diat wangaan madiatmaaur. 43Madiat wangaana ateng paa12 kaa ma ra bred ma ra ian baa diat aankapo taai. 44 A kor na taara maa, a niluluki ra in muaana ku i welaar ma 5,000.

* 6:37: Raa denaaria i welaar ma ra wedok anun raa muaana un raa bung na pinapaam.

Maarko 6:45 54 Maarko 7:14Iesu i waan nate u ra taai kikil(Mt 14:22-23; Io 6:15-21)

45 Namur Iesu i tula gagaa wa anunakum naat na wawer kupi diat a kaa u ramon ma diat a muga urong Betsaaida unraa papaara taai kikil. Ma ia i ki utbaaikupi in tula wa a taara. 46 Baa a taara diataa waan weraan, Iesu i waan tato unaangau ra taangaai kupi in aaraaring. 47 Baa itawiwibung, a mon ia waan naliwan u rataai kikil, ma Iesumaku i ki nakono. 48 Iesui babo diat baa ia taket diat a winalua,kabina a dadaip i weium taanga namuga.Naliwan taan tuluina pakaana bung ma6 na pakaana bung u ra malaana kinalik,Iesu i waan ku nate u ra taai kikil karomdiat, ma i ling na waan aakit diat. 49 Baadiat babo paai baa i waan nate u ra taaikikil, diat nuki naa a nion ku, ma diatkulkulaai. 50 Diat raap diat baboi, ma diatburut aakit. Ma Iesu i pirpir gagaa mautkarom diat naa, “Koku muaat ngaraa, iaauku mi, koku muaat burut.” 51 Baa Iesu iakaa karom diat u ra mon, a dadaip i ngomaut. Diat kakaian aakit, 52 maa kabinapa diat manaana wakaak u ra utnaa nakakaian baa Iesu ia paam taai u ra bred mara ian. A balaandiat i dekdek.

Iesu i walaangalaanga a kum malaa-paang irong Genesaaret

(Mt 14:34-36)53 Baa diat aa waan bolo, diat pukaai

taau nakono u ra papaar Genesaaret madiat aagaa taa a mon. 54 Baa diat waanpari ko ramon, a taara diat babo lele gagaapaa maut Iesu. 55 Diat welulu kup a kummalaapaang u ra kum taamtaamaan raapu ra papaar maa. Ma baa diat walangoroinaa Iesu kuraa i ki un raa taamaan, io, diatlo a kum malaapaang u ra kum luwu kupa taamaan maa. 56Ma u ra kum kinalik mara kumngaalangaala na taamaan baa Iesu iwaan iaai, diat wainep a kum malaapaangu ra balaa ra taamaan, ma a kum malaa-paang diat aaring Iesu kupi diat a paam taaku titi ra nuna ina maalu. Io, diat raap baadiat paam taai, diat laangalaanga maut.

7A taara diat wakinalik paa a pirpir anun

God(Mt 15:1-9)

1 A kum Parisaaio ma ra kum tenawawer u ra kum Naagagon taanginaangaIerusalem, diat waan ungaai karom Iesu,

2 ma diat babo raa kum naat na waweranun Iesu baa diat wangaan ku ma ra durna limaandiat baa pa diat gigi muga paa.3 Maa a kum Parisaaio ma ra kum taaraIudaia raap diat murmur a pirpir anu rataara taanga namuga,ma pa diatwangaan,baa pa diat gi muga paa a limaandiat. 4Baadiat waan paat taangirong u ra wanua nawiura, diat gigi muga paa ut, namur diatwangaan. Mongoro na utnaa utkaai diatlaana paami, diat dur a kum kaap, a kumkuro, ma ra kum tiker. 5 A kum Parisaaioma ra kum tenawawer u ra kumNaagagondiat tiri Iesu naa, “Aawa kabina maa anumkum naat na wawer pa diat murmur akum wawer anu ra nundaat taara taanganamuga? Diat wangaan ku ma ra kum durna limaandiat.” 6Ma Iesu i baalu diat naa,“A lingtatuna ut maa Aaisaia ia pirpir napropet muga taau un muaat a kum tenawarwaruga naa,‘A taara mi diat ru iaau ku ma ra waandiat,

iakumaa a balaandiat i welwelik aakitkon iaau.

7 Diat lotu biaa ku karom iaau,maa diat wer ku a taara ma ra kum

naagagon anu ra taara ut.’ Aais29:13

8 Muaat aa waan paa ko ra kum Naagagonanun God, mamuaat murmurmaku a kumwawer anu ra taara.”

9 Ma Iesu i piri balet taan diat naa,“A lingtatuna aakit, muaat wabulbul wa aNaagagon anunGod kupimuaat amurmurku a kum wawer anu ra numuaat taarataanga namuga. 10 Moses i piri lenbi, ‘Unru tamaam ma naam,’ Pin 20:12ma i piri kaai lenbi, ‘Baa te in pirpir aakakaun tamaana ma naana, din aak dokoi.’ Pin21:1711 Iaku muaat, muaat wer a taara naa ikoina ku baa te in piri taan tamaana manaana naa, ‘A utnaa baa ang waraaut murmai, iaau aa tabaara taa God mai.’ 12 Io,muaat turbaati ku kupi koku i waraauttamaana ma naana. 13 Baa muaat paamilenmi, muaat wakinalik paa a pirpir anunGod ma muaat murmur ku a kum wawerbaa muaat loi ko ra numuaat taara taanganamuga. Mamongoro na utnaa kaai lenmimuaat laana paami.”

A kum utnaa baa in baanaakaka te(Mt 15:10-20)

14 Iesu i wataa paa balet a taara karomi,ma i piri taan diat naa, “Muaat raapmuaat

Maarko 7:15-16 55 Maarko 8:5a walangoro iaau, ma muaat a nunura leleanung pirpir. 15-16 Ta utnaa baa te in aanpaai ma i ruk u ra in balaana, wakir in aakauni namataan God. Iaku a kum utnaa baai pari paa ko ra nuknukina, ia maa in aakauni.”*

17 Baa ia waan paa ko ra kor na taara,ma i ruk unaruma, anuna kum naat nawawer diat tiri u ra pirpir welwelaar mi.18 Ma i piri taan diat lenbi, “Muaat kaaipa muaat manaana utbaai? Pa muaatnunurai naa a kum utnaa raap baa i ruku ra in balaan te, pa in baanaakakai na-mataan God? 19 Kabina maa pa i ruk ura nuknukina, i ruk ku u ra in balaanama i babaa wai balet.” Baa i pir a pir-pir mi i pir akoina paa a kum utnaa nawinangaan raap. 20 I piri kaai lenbi, “Autnaa baa i pari paa ko ra nuknukin te, iamaa in baanaakakai.” 21 Bi ia a kum utnaabaa i waan paat ko ra nuknuki ra taara:a kum aakaina nuknuk, a kum paamukna mangamangaan, a winalong, aak dokotaara, di aal paa a tabuan anun te, 22 anemnem kup a ngaala na utnaa, a kumaakaakaina pinapaam, a kum warwaruga,a kum aakaina nemnem, a nuknuk aakaka,a pirura, te baa i wangaala pa ia ut, mara kum longlong na mangamangaan. 23 Akum aakaakaina utnaa mi diat waan paatko ra nuknuki ra taara, ma i baanaakakadiat.

A nurnur anu ra tabuan baa wakir atabuan Iudaia

(Mt 15:21-28)24 Iesu i waan ko ra taamaan maa, ma i

waan paat marawaai a taamaan Tiro. I rukun raa ruma. Pa i nemi kupi te in nunurai,iaku pa i ki ino laar paai. 25 Raa tabuan,natunalik a tabuan a tabaraan i ruk taauuni. Baa i walangoro a pirpir un Iesu, iwelulu gagaa,ma i puka rurunamuganaanIesu. 26 A tabuan maa a tabuan Ponikaataanga u ra papaar Siria, wakir ia a tabuanIudaia. I aaring Iesu kupi in lu irok wa atabaraan kon natunalik. 27 Ma Iesu i piritaana naa, “Din tabaara maaur muga taaa kum naat. Pa i takado kupi din lo paaa utnaa ara kum naat, ma din tabaara akum paap mai.” 28 Ma a tabuan maa ibaalui naa, “A lingtatuna ut maa Tadaaru,iaku a kum paap kaai diat laana aan a kummutamuta na utnaa natudaangi ra luwuna

winangaan anu ra kum naat.” 29 Ma Iesui piri taa ra tabuan maa lenbi, “Kabina ura num koina binabaalu, un waan ku, atabaraan ia pari paa kon natumlik.” 30 Baaa tabuan i waan talili balet, i babo paanatunalik, kuraa i inep taau u ra baana. Atabaraan ia pari paa koni.

Iesu i walaangalaanga paa raa muaanabaa i lengbaa ma i munga

31 Iesu i waan paa ko ra taamaan Tiroma i waan likaai Sidon kup a taai kikilGaalilaia, ma i waan paat u ra papaarDekaapolis. 32 A taara diat ben paa raamuaana i lengbaa ma i munga karom Iesu,ma diat aaringi kupi in ung a ru limaanauni. 33 Iesu i ben ingen paai ku ko rakor na taara, ma i ung taa ruin kaalkaalina limaana u ra ruin talingaa ra muaanamaa, i gaar paa ma i paam in kaarmera muaana. 34 I tataada unaanga u ramaawa, i lo dadaip paa, ma i piri taananaa, “Epaataa!” a kukuraaina naa: “Untapaapa!” 35 Io, in talingaana i kaapa, inkaarmene i tapalaa ma i pirpir paat maut.36Ma Iesu i turbaat dekdek taa a taara naakoku diat wapua te uni. Iaku baa i turbaatdiat, pa diat walangoroi, a wewapua unii waan werweraan ku. 37 Diat baa diatwalangoro a utnaa mi, diat kakaian aakituni,madiat piri lenbi, “Iesu i paamwakaakpaa a kumutnaa raap, i wakoina paa a kumlengbaa kupi diat a walangor, ma a kummunga kupi diat a pirpir!”

8Iesu i tabaara 4,000 na muaana(Mt 15:32-39)

1 Raa bung balet a ngaala na kor nataara diat waan ungaai, ma pa ta utnaa nawinangaan kupi diat a aani. Iesu i wataapaa anuna kum naat na wawer karomi, mai piri taan diat naa, 2 “Iaau maari aakit ataara mi, maa diat aa ki ungaai ma daatmin tula bung, ma pa ta utnaa na winan-gaan baa diat a aani. 3 Baa ang tula wadiat kup anundiat kum taamtaamaan mara minolo, diat a bengbeng waanwaan u raaakapi, maa raa taara kon diat, diat waanut taanga welwelik.” 4 Anuna kum naatna wawer diat tiri naa, “Taangawaai mata utnaa na winangaan baa daat a tabaaradiatmai, maa a bil na wanua kumi?” 5 Iesu

* 7:15-16: Raa kum tena manaana u ra Buk Taabu diat nuki naa raa kum pirpir kaai i ki u ra rina mi. I lenbi: Ia baain talingaana, i koina baa in walangor mai.

Maarko 8:6 56 Maarko 8:33i tiri diat naa, “Taiaain bred maa kuraamuaat loi?” Diat baalui naa, “7 maku.”

6 Iesu i tula a taara raap kupi diat aki unapia. I lo paa 7 na bred, i waatungwakaak paa uni karomGod, i bikima i taarikarom anuna kumnaat nawawer kupi diata tabaara a taara mai. Io, a kum naat nawawer diat paami lenmaa. 7 Diat lo paa akabaana ina ian kaai, ma iwaatungwakaakpaa uni, ma i taar taai kupi diat a palaua taara mai. 8 A taara diat wangaan madiat maaur. Diat wangaana teng paa 7 nakaa ma ra kum utnaa baa diat aan kapotaai. 9 A in tabuan ma ra kum naat liklikma in muaana diat raap diat wangaan. Aniluluk i ra in muaana ku i welaar ma4,000. Ma namur Iesu i tula wa diat. 10Mai kaa u ra mon ungaai ma ra nuna kumnaat na wawer, ma diat waan kup a papaarDaalmaanutaa.

A kum Parisaaio diat aaring Iesu kupi inpaam ta utnaa na kakaian

(Mt 16:1-4)11AkumParisaaio diatwaanpaat karom

Iesu ma diat weol na pirpir mai. Diataaringi naa in paam ta utnaa na kakaiankupi in wakilangi naa ia taanginaanga ura maawa. 12 Iesu i riritan paa, ma i pirinaa, “Aawa a kabina maa a taaun taara midiat aaring kup ta wakilang? Mi iaau pira lingtatuna taa muaat, pa din paam tawakilang karom muaat.” 13 Io, i kaa baletu ra mon, ma i waan paa kon diat urongun raa papaara taai kikil.

A watumaarang u ra is anu ra kumParisaaio ma anun Erodes

(Mt 16:5-12)14 A kum naat na wawer diat dumaana

wai naa diat a lo ta kum bred, raain otku maa diat loi u ra mon. 15 Ma Iesu iwatumaarang diat naa, “Muaat a babouramuaat ko ra is anu ra kum Parisaaio, maanun Erodes.” 16 Ma diat pirpir ungaaiu ra kukuraai ra pirpir anun Iesu, madiat piri naa, “I piri lenmaa kabina dukmaa pandaat ta bred.” 17 Iesu i nunuranundiat pirpir ma i piri taan diat naa, “Ilawaai maa muaat piri naa pa ta bred?Pa muaat manaana ma pa muaat kaapautbaai? Lelawaai, a balaamuaat i dekdek?18Akioknamataamuaat i ki, iakupamuaatbabo mai. A talingaamuaat i ki, iaku pamuaat walangor mai. Muaat a nuk paai:19 Baa iaau bik limnain bred karom 5,000na muaana, taiaa kaa muaat wateng paai

balet ma ra utnaa na winangaan baa i kikapo?” Diat baalui naa, “12.” 20 “Ma baaiaau bik 7 na bred karom 4,000 namuaana,taiaa kaa muaat wateng paai ma ra utnaai ki kapo?” Ma diat baalui naa, “7 na kaa.”21 Ma i tiri diat naa, “Pa muaat manaanautbaai?”

Iesu i wababo paa a pula irong Betsaaida22 Iesu ma ra nuna kum naat na wawer

diat waan paat irong Betsaaida, ma a taaradiat ben paa raa pula karomi, ma diataaringi naa in ung a limaana uni kupi inbabo. 23 I paam paa a limaa ra pula, mai ben ingen paai ko ra taamaan, i kamiataa a mataa ra pula, i ung taa a ru limaanauni, ma i tiri naa, “U aa babo ta utnaa?”24Ma a muaana maa i babo kado, ma i pirinaa, “Iaau babo ku a taara diat welaar mara kum diwaai baa diat waanwaan.” 25MaIesu i ung balet a ru limaana u ra mataara pula, ma a mataana i kaapa wakaakmaraagaam, ma i babo a kum utnaa raap.26 Iesu i tula wa a muaana maa, ma i piritaana naa, “Un waan takado kup anumruma. Koku u ruk nabalaa ra taamaan.”

Petero i pirpir kaapa un Iesu(Mt 16:13-20; Lk 9:18-21)

27 Iesu ma ra nuna kum naat na wawerdiat waan kup a kum taamtaamaanmarawaai Kaaisaaria Pilipoi. Baa diatwaan waanwaan, i tiri diat naa, “A taaradiat piri naa iaau woi?” 28 Diat baalui naa,“Raa taara diat piri naa ui Ioaanes a TenaBaapitaaiso. Raa taara kaai diat piri naaui Eliaas, ma raa taara kaai diat piri naa uiraa kon diat a kum propet.” 29Ma i tiri diatnaa, “Io muaat, muaat piri naa iaau woi?”Ma Petero i baalui naa, “Ui Kaarisito baaGod i tula wa ui urin.” 30Ma i turbaat diatnaa koku diat wapua te uni.

Iesu i wewapua muga u ra nuna minaat(Mt 16:21-28; Lk 9:22-27)

31 Iesu i turpaai kupi in wer anuna kumnaat na wawer lenbi, “A Natu raMuaana inkariaana mongoro na mawaat, ma a kummukmuga, a kum ngaala na tena wetabaarkarom God, ma ra kum tena wawer u rakumNaagagondiat aweorowaimadin aakdokoi. Ma baa tula bung in raap in lalaaunpaat balet.” 32 A pirpir mi anun Iesu ikaapa ku. Ma Petero i ben ingen paai ma iturbaat dekdeki. 33 Iesu i tapuku,ma i babokarom anuna kum naat na wawer, ma ipirpir dekdek karom Petero naa, “Saataan,unwaan unamur kon iaau! Maa umurmur

Maarko 8:34 57 Maarko 9:22ku a nuknuki ra taara, ma pa u murmur anuknukin God.”

34 Iesu i wataa paa a kor na taara ungaaima ra nuna kum naat na wawer karomi,ma i piri taan diat naa, “Baa te i nemikupi in murmur iaau, koku i murmur anuknukina. In puak paa anuna bolo main murmur iaau. 35 Baa te i maari baatpaa ku anuna lalaaun in wirua, iaku ia baapa i maari baat anuna lalaaun kup iaau,ma u ra Koina Wewapua kaai, in lalaaun.36 In koina lelawaai baa te i kale raap paaa rakrakaan buaal, ma in baanaakaka wa aniono uni? 37 In kul kiaana a niono ma raaawa? 38Baa te in wawirwir kon iaau ma ura nung kumpirpir karoma taaun taaramibaa anundiat lalaaun i welwelik kon God,ma diat a kum tena paam aakaina, Natura Muaana kaai in wawirwir koni baa inwaan paat ma ra nuna kum aangelo ma raminamaar anun Tamaana.”

91 Ma i piri taan diat naa, “Iaau pir a

lingtatuna taa muaat, ta taara kon muaatmi, muaat tur min, baa pa muaat a maatutbaai, muaat a babo a mataanitu anunGod in waan paat ma ra dekdek.”

A panin Iesu i raaungaana(Mt 17:1-13; Lk 9:28-36)

2 Baa ia raap 6 na bung, Iesu i benpaa Petero, Iaakobo ma Ioaanes, ma i beningen pa ditul unaanga u ra taangaai baa itur tato aakit. Ma ditul babo a panin Iesui raaungaana. 3 Ma anuna kum maalu ipapakaat ma i kabaang dekdek aakit, mapa te taanga min napia in gi agomgompaa tina maalu lenmaa. 4 Ma a tula naatna wawer ditul babo paa Eliaas ma Mosesdiaar waan paat ma ditul pirpir ma Iesu.5-6 Ma a tula naat na wawer ditul burutaakit ma Petero pa i nunurai baa aawa inpiri, io i piri maku taan Iesu naa, “TenaWawer i koina baa daat a ki maku min.Mitul a paam ta tula palpalip, num raa, raaanunMoses, ma raa anun Eliaas.” 7Namura pakaana baakut i pulu baat pa diat. Ma iningaan raa taanga u ra baakut i piri naa, “Biia Natunglik, a naat na wakwakaak. Muaata walangoroi.” 8Baa ditul babo taltalili, paditul babo balet ma te, Iesu ot maku kuraai tur ungaai ma ditul.

9 Baa diat waan pari waanwaan taangi-naanga u ra taangaai, Iesu i turbaat ditulkupi koku ditul wapua taa te u ra kumutnaa mi ditul aa babo taai, tuk u ra bung

baa Natu ra Muaana in tur balet ko raminaat. 10Ma ditul murmur a pirpir maa,ma ditul tiri wetwetalaai ditul naa, “Aawaa kukuraai ra lalaaun balet ko ra minaat?”

11 Ma ditul tiri Iesu naa, “Aawa kabinamaa a kum tenawawer u ra kumNaagagondiat piri naa Eliaas in waan paat muga?”12 I baalu ditul naa, “A lingtatuna ut, Eliaasin waan paat muga ma in wakado baleta kum utnaa raap. Ma aawa kabina baadi aa timu taai u ra Buk Taabu naa Natura Muaana in kariaana mongoro na ngu-nungut ma din weoro wai? 13 Ma mi iaaupiri taa mutul naa Eliaas ia waan paat, madiat paam a kum aakaina mangamangaankaromi welaar ma ra nundiat nemnem,welaar ma di aa timu taai uni u ra BukTaabu.”


(Mt 17:14-21; Lk 9:37-43)14Baa Iesuma ra tula naat nawawer diat

waan pari karom a kum naat na wawer,diat babo paa a ngaala na kor na taaradiat tur lili pa diat, ma a kum tena waweru ra kum Naagagon kuraa diat weol napirpir ma ra kum naat na wawer. 15 Baaa taara diat babo paa Iesu, diat kakaianaakit, ma diat weluluma diat gaaia baraatapaai. 16 Ma Iesu i tiri anuna kum naatna wawer naa, “Aawa maa muaat weol napirpir uni?” 17 Raa muaana ko ra taarai baalui naa, “Tena Wawer, iaau ben paanatunglik a naat muaana karom ui, maa atabaraan i ruk taau unima pa i pet laar paaa pirpir. 18 Baa a tabaraan mi i laana umi,i laana ong kuraa taai napia, ma a naat ibuabua a waana ma a lakono i paarngingitma i dodo a panpanina. Iaau aaring anumkum naat na wawer kupi diat a lu irok wa atabaraan koni, iaku pa diat pet laar paai.”

19 Iesu i baalu diat lenbi, “Muaat a taauntaara mi, pa muaat nurnur! Iaau aa kiiwan karommuaat. Unaangaianmamuaata nurnur? Muaat a ben a naat maa urinkarom iaau.” 20 Ma diat ben paai karomIesu. Baa a tabaraan i babo paa Iesu, iong kuraa taa a naat maa napia, ma i gulataptapuku, ma i buabua a waana.

21 Ma Iesu i tiri tamaa ra naat naa,“Naangaian maa i turpaai?” Ma i baaluinaa, “I turpaai uni baa i naat kinalik utbaai.22Mongoro na bung a tabaraan i laana ongtaai u ra nguan ma mongoro na bung kaaiu ra daanim kupi in aak dokoi. Baa un

Maarko 9:23 58 Maarko 10:1pet laar paai kupi un lu irok wa a tabaraankoni, un maari mir, ma un waraaut mir.”23 Iesu i piri taana, “Ui ut! Ia baa i nurnuri pet laar paa a kum utnaa raap.” 24 Matamaa ra naat i kulkulaai gagaa ma rapirpir lenbi, “Iaau nurnur! Waraaut iaauu ra nung kinalik na nurnur.” 25 Baa Iesu ibabo a kor na taara baa diat welulu ungaai,i pirpir dekdek karoma tabaraannaa, “Ui amungama a lengbaa na tabaraan, iaau piritaam un pari ko ra naat, ma koku balet mau ruk uni.” 26 A tabaraan i kulkulaai paa, iwadader adekdek taa a naat maa, ma i paripaa koni. A naat maa i welaar maku ma raminaat, ma mongoro diat piri naa ia maat.27 Iaku Iesu i paam paa a limaa ra naat, mai aal atur paai.

28 Io, baa diat ruk un raa ruma, anunakum naat na wawer diat tiri inoi naa, “Ilawaai maa pa miaat lu irok laar paa atabaraan koni?” 29 Iesu i baalu diat naa, “Amangaana tabaraan lenmi in pari ku u raniaaring, wakir un ta utnaa kaai.”

Iesu i pirpir balet u ra nuna minaat(Mt 17:22-23; Lk 9:43-45)

30-31 Diat waan taanga matira, ma diatwaan bolo irong u ra papaar Gaalilaia. Iesui nem na wer anuna kum naat na wawer,ma pa i nemi naa te in nunura a wanuabaa diat a ki iaai. Ma i piri naa, “Din taartaa Natu ra Muaana u ra limaa ra taarama diat a aak dokoi. Ma baa tula bung inraap in lalaaun balet.” 32Pa diat kaapa u rakukuraai ra pirpir mi, ma diat burut kupidiat a tiri.

Woi maa i ngaala aakit?(Mt 18:1-5; Lk 9:46-48)

33 Diat waan paat irong Kaapernaaum.Ma baa diat ruk unaruma, i tiri diat naa,“Aawa maa muaat weol na pirpir uni ura aakapi?” 34 Ma pa diat baalui, kabinamaa diat weol na pirpir baa woi kon diat ingaala aakit. 35 Io, Iesu i ki ma i wataa paaanuna 12 naat nawawer, ma i piri taan diatlenbi, “Baa te i nemi kupi in ngaala aakit,i koina baa in wakinalik paai ku, in tultulku karom a taara raap.” 36Ma i lo paa raanaatlik, ma i watur taai naliwan taan diat.Namur i romo paai, ma i piri taan diat naa,37 “Baa te i gaaia paa ta naatlik lenbi u raiaang, i gaaia pa iaau utkaai. Ma baa te igaaia pa iaau, wakir i gaaia pa iaau ku, igaaia paa ia ut baa i tula wa iaau urin.”

Ia baa pa i turbaat daat, i waraaut daatku

(Lk 9:49-50)38 Ioaanes i piri taan Iesu naa, “Tena

Wawer, miaat babo raa muaana i lu irokwa a kum tabaraan u ra iaam, ma miaatturbaati, maa wakir ia kon daat.” 39 Iesui baalui naa, “Koku muaat turbaati. Baate in paam ta utnaa na kakaian u ra iaang,pa in waatung gagaa ta aakaina pirpir uniaau. 40 Maa ia baa pa i turbaat daat, iwaraaut daat ku. 41 Iaau pir a lingtatunataa muaat, baa te i tabaara muaat ma ta likpalaa, maa kabina muaat anun Kaarisito,in lo ut anuna wedok.

A utnaa baa i ben araara a taara kupaakaina mangamangaan

(Mt 18:6-9; Lk 17:1-2)42 “Baa te i ben araara raa ko ra kumnaat

liklik bi baa i nurnur un iaau, in aaka aakita naagagon karomi taan te baa din kubutaa ina ngaala na waat u ra in kabarono,ma din ong amurung wai nataai. 43-44 Baalimaam i ben araara ui, un kutu wai. Inkoina baa un ruk u ra lalaaun takum a tumku ui, kupi koku di ong ui ungaai ma raru limaam raap u ra ngaala na nguan baapa in maat. 45-46 Baa kakim i ben araaraui, un kutu wai. In koina baa un ruk ura lalaaun takum a tum ku ui, kupi kokudi ong ui ungaai ma ra ru kakim raap ura ngaala na nguan.* 47 Baa in mataam iben araara ui, un lior wai. In koina baaun ruk u ra mataanitu anun God ma raainmataam ku, kupi koku di ong ui ungaai maruin mataam raap u ra ngaala na nguan.48Matira‘a kum wuiwui liklik pa diat a maat,ma a nguan kaai pa in maat.’ Aais 66:2449 Din wagomgom a taara raap ma ranguan welaar ma ra wetabaar baa di wag-omgomima ra sol. 50A sol i koina, iaku baaia raap a mapaakina, muaat a wamapaakpaai balet ma lelawaai? Painte! I koinakupi a sol in ki un muaat, ma muaat a kina wemaraam ungaai.”

10Koku te i kutu a tinaulaa(Mt 19:1-12; Lk 16:18)

1 Iesu i waan taanga matira urong ura papaar Iudaia, ma i waan bolo u radaanim Ioridaan. A kor na taara diat waan

* 9:45-46: Raa kum tena manaana u ra Buk Taabu diat nuki naa a rina 48 in ki kaai un rina 44 ma 46.

Maarko 10:2 59 Maarko 10:31karomi ma i wer diat balet welaar ma ilaana paami. 2 Raa kum Parisaaio diatwaan karomi kupi diat a walaari. Diat tirinaa, “I takado ut welaar ma ra nundaatkumNaagagonbaa amuaana in luwanunatabuan, baa pate?” 3 Ma Iesu i tiri baaludiat naa, “Woi na naagagon maa Moses itaar taai taa muaat?” 4 Ma diat baalui,“Moses i mulaaot taai ku kupi a muaanain timu taa a dona buk na kutu tinaulaa,kupi din palaa wa a kini na tinaulaa mai.”5 Iesu i piri taan diat naa, “Moses i timua naagagon maa kup muaat, kabina maaa balaamuaat i dekdek aakit. 6 Iaku u raturpaai rawawaki, ‘God i waki a taara, kupidiat in muaana ma in tabuan’. Tur 1:277 ‘Mari ia a kabina baa a muaana in waanpaa kon tamaana ma naana, ma in ki un-gaai ma ra nuna tabuan, 8 kupi diaar a raamaku.’ Tur 2:24Ma wakir diaar rudi ma, diaar raa maku.9Autnaa baa God ia kubu ungaai taai, kokubalet ma te i kutui.” 10 Io, baa diat kinaruma a kum naat na wawer diat tiri Iesubalet u ra utnaa mi. 11Ma i piri taan diat,“Baa te i lu wa anuna tabuan, ma i taulaabalet ma ta tabuan, a muaana maa i paamaakaina karom anuna mugaana tabuan.12 Ma baa ta tabuan i waan ko ra nunamuaana, ma i taulaa balet ma te, a tabuanmaa ia kaai i paam aakaina.”

Iesu i pir wadaan a kum naat liklik(Mt 19:13-15; Lk 18:15-17)

13 A taara diat ben a kum naat liklikkarom Iesu kupi in ung a ru limaana nateun diat. Iaku maa a kum naat na wawerdiat turbaat diat. 14 Baa Iesu i baboi, ikaankaan ma i piri taan diat naa, “Muaata maadek wa a kum naat liklik baa diata waan karom iaau. Koku muaat turbaatdiat, maa a mataanitu anun God anundiatbaa diat lenbi. 15 Iaau pir a lingtatuna taamuaat, baa te pa in ruk u ra mataanituanun God welaar ma ra naatlik, pa in ruklaar paai.” 16Ma i lo paa a kum naat liklik,ma i ung taa a ru limaana nate un diat, mai pir wadaan diat.

A tadaaru na muaana(Mt 19:16-30; Lk 18:18-30)

17 Baa Iesu i waan waanwaan balet, raamuaana i welulu karomi, i ki but kekenamataana, ma i tiri naa, “Koina TenaWawer, aawamaa ang paami kupi ang kalea lalaaun takum?” 18 Iesu i baalui naa,“Aawa kabinamaa uwaatung iaau naa iaau

koina? Pa te i koina, God ku. 19U nunura akum Naagagon: ‘Koku u aak doko te, kokuu paamaakaina un ta tabuan anun te, kokuu walong, koku u wetakun warwaruga,kokuuwarugapaa ta utnaa anun temau lopaai, un urur karom tamaam ma naam.’ ”Pin 20:12-1620 A muaana maa i baalui naa, “TenaWawer, turpaai baa iaau naat utbaai tukmi, iaau tartaraam u ra kum Naagagonraap mi.” 21 Iesu i babo karomi, i maarima i piri taana naa, “U iba utbaai kup raautnaa. Un waan ma un wiura wa anumkum utnaa raap, ma ra maani koni untabaara a kum iba na taara mai. Baa unpaami lenmaa anum a koina wuwuwunginaanga u ra maawa. Namur un waan urinma un murmur iaau.” 22 Baa i walangoroa pirpir mi, i babo tumtumul, ma i waanma ra tapunuk, kabina maa i ngaala aakitanuna wuwuwung.

23 Iesu i babo taltalili karom anuna kumnaat na wawer ma i piri taan diat lenbi,“I dekdek aakit karom a kum tadaaru nataara kupi diat a ruk u ra mataanitu anunGod.” 24A kumnaat nawawer diat kakaianaakit u ra pirpir mi. Iesu i piri balettaan diat naa, “A kum natnatung liklik,i dekdek aakit karom a taara kupi diat aruk u ra mataanitu anun God. 25 I dekdekkarom a kaamel kupi in ruk u ra maatana nil na ingingit, iaku i dekdek aakitkarom a tadaaru na muaana kupi in ruku ra mataanitu anun God.” 26 A kum naatna wawer diat kakaian aakit, ma diat tiriwetwetalaai diat naa, “Baa lenmaa, woimamaa din walaauni?” 27 Iesu i babo karomdiat ma i piri, “A taara pain diat a pet laarpaai, iaku God in pet laar paa a kum utnaaraap.”

28 Petero i piri taan Iesu naa, “Baboi,miaat aa waan ko ra numiaat kum utnaaraap, ma miaat murmur ui.” 29 Iesu i pirinaa, “Iaau pir a lingtatuna taa muaat: Baate i waan ko ra nuna ruma, baa ko rakum tatena liklik in muaanama in tabuan,baa kon naana, baa tamaana, baa a kumnatnatuna, baa ko ra nuna pia, kabinaun iaau ma u ra Koina Wewapua, 30 u ralalaaunmi, din taar taa 100 na ruma taana,100 na tatena liklik in muaana, 100 natatena liklik in tabuan, 100 na naana, 100na natnatuna, ma 100 na pia, ma ra kumngunungut utkaai. Ma u ra lalaaun namurdin tabaarai ma ra lalaaun takum. 31 Mamongoro baa diat muga mi, namur diat

Maarko 10:32 60 Maarko 11:3a murmur, ma diat baa diat murmur mi,namur diat a muga.”

A wetula pirpir anun Iesu u ra nuna mi-naat

(Mt 20:17-19; Lk 18:31-34)32 Iesu ma ra nuna kum naat na wawer

diat waan unaanga Ierusalem. Ma Iesu imukmuga taan diat, ma anuna kum naatna wawer diat nuknuk aakit, ma a taarakaai baa diat murmuri diat burut. MaIesu i ben ingen paa anuna 12 naat nawawer, ma i wapua diat u ra kum utnaabaa in waan paat karomi lenbi, 33 “Baboi,mi daat waan unaanga Ierusalem. Din taartaa Natu ra Muaana karom a kum ngaalana tena wetabaar karom God ma ra kumtena wawer u ra kum Naagagon. Diat anaagagoni kupi in wirua, ma diat a taartaai karom diat baa wakir a taara Iudaia.34 Diat a tataur uni, diat a kamiai, diat araapui ma diat a aak dokoi. Ma baa tulabung in raap in lalaaun paat balet.”

A niaaring anun Iaakobo ma Ioaanes(Mt 20:20-28)

35 A ru natun Sebedaaio, Iaakobo maIoaanes, diaar waan karom Iesu ma diaarpiri taana lenbi, “Tena Wawer, mir aaringui kupi un paam a utnaa bi mir nemitaam.” 36 Ma i tiri diaar naa, “Aawa maamur nemi taang?” 37Diaar piri taana, “Unwaki ta mir u ra num minamaar, ma datula naagagon ungaai, raa paa mir u ra ot nalimaam ma raa u ra maira.”

38 Iesu i piri taan diaar naa, “Pa murnunura a utnaa maa mur aaring kupi.Lelawaai, in tale mur kupi mur kaai mur akariaana a ngunungut baa ang kariaanai?In tale mur kaai kupi din baapitaaiso murma ra baapitaaiso na minaat baa din baap-itaaiso iaau mai?” 39Ma diaar baalui naa,“Mir a pet laar paai ku.” Iesu i piri taan di-aar, “A ngunungut baa ang kariaanai, murkaai mur a kariaanai, ma a baapitaaiso baadin baapitaaiso iaau mai, din baapitaaisomur kaai mai. 40 Iaku u ra kinkini u ra otma ra maira na limaang, wakir iaau, iaaunaagagoni kupi ang taari. God in taarikarom diat baa ia waninaar taai kup diat.”

41Baa 10 naat nawawer diatwalangoroi,diat kaankaan karom Iaakobo ma Ioaanes.42 Iesu i wataa ungaai pa diat, ma i piri naa,“Muaat nunurai naa diat baa di waatungdiat a kum tena naagagon anu ra taara baawakir a taara Iudaia, diat naagagon aakakaa taara. Ma anundiat kum mukmuga

kaai diat taar a kum dekdek na naagagonkarom diat. 43 Iaku karom muaat pa inlenmaa. Baa te i nemi naa in ngaala taamuaat, in wakinalik paai kupi in tultulanumuaat. 44 Ma ia baa i nemi kupi inmukmuga un muaat, in wilawilaau ku anura taara raap. 45Maa Natu ra Muaana kaaipa i waan paat kupi din papaam karomi. Iwaan paat kupi ia ut in papaam karom ataara ma in taar taa anuna lalaaun, kup iaa winekul anu ra mongoro na taara.”

Iesu i wababo paa Baatimaaio a pula(Mt 20:29-34; Lk 18:35-43)

46 Diat waan paat irong Ieriko. Baa Iesuma ra nuna kum naat na wawer ma rakor na taara kaai diat waan taanga matira,raa muaana, a pula, a iaana Baatimaaio(a kukuraaina natun Timaaio), i kiki u rapapaara aakapi, ma i aaraaring utnaa. 47 Iwalangoroi baa Iesu a te Naasaret i waanaakit, i wewataai dekdek naa, “Iesu, NatunDewid, un maari iaau.” 48Ma mongoro nataara diat turbaati naa koku i ge. Iaku iwewataai dekdek bakaai ma naa, “NatunDewid, un maari iaau.” 49 Iesu i tur ma ipiri naa, “Muaat wataa paai.” Diat wataapaa a pula, ma diat piri taana naa, “Ungaaia! Tur! Iesu i wataa ui.” 50 Baatimaaioi rakaan wa anuna ina maalu baa i burungbaat anuna minong mai, i kaamtur, ma iwaan karom Iesu. 51 Ma Iesu i tiri naa,“Aawa maa u nemi naa ang paami un ui?”A pula i baalui naa, “Tena Wawer, iaaunemi naa ang babo.” 52 Iesu i piri taananaa, “Un waan, anum nurnur ia walaan-galaanga pa ui.” Ma i babo gagaamaut, mai murmur Iesu u ra aakapi.

11Iesu i waan unaanga Ierusalem welaar

ma ra king(Mt 21:1-11; Lk 19:28-40; Io 12:12-19)

1Baa diat waanmarawaai Ierusalem,madiat waan paat Betpaage ma Betaania ura Taangaai na Oliwa, Iesu i tula wa rudiko ra nuna kum naat na wawer. 2 Ma ipiri taan diaar naa, “Mur a waan kup ataamaan kuraa namuga taa mur. Baa mura waan ruk, mur a waan taau un raa naatna dongki kuraa di do koto taai, ma pa teutbaai i ki paa uni. Mur a palaa paai mamur a beni urin. 3 Baa te in tiri mur naa,‘Aawa kabina maa mur paami lenmaa?’mur a piri naa, ‘A Tadaaru i nemi kumun,ma in tula talili gagaa taai balet.’ ”

Maarko 11:4 61 Maarko 11:25-264 Baa diaar waan, diaar babo paa a naat

na dongki baa di aa do taai nataamaannaa ra bonanaaka i ra ruma, marawaaia aakapi, ma diaar palaai. 5 Raa taarabaa diat tur matira diat tiri diaar naa,“Aai, mur palaa a naat na dongki maa kupaawa?” 6 Diaar baalu diat ma ra pirpirbaa Iesu ia pir taai, ma diat maadek waiku taan diaar. 7 Diaar ben taa a naatna dongki karom Iesu, ma diaar rakaanwa ruina maalu baa diaar burung baatanundiaar minong mai, ma diaar ung taainate uni, ma Iesu i ki uni. 8 Ma mongorona taara kaai diat rakaanwa anundiat kummaalu baa diat burburung baat anundiatkum minong mai, ma diat laangun taai ura aakapi. Ma raa taara kaai diat bur paa akum turun na diwaai taanga nabuaal, madiat ung taai u ra aakapi. 9 Ma diat baadiat muga ma diat baa diat murmur, diatkulkulaai lenbi,“Osaana! Daat a pir walaawa paa ia baa

i waan paat u ra iaa ra Tadaaru!”Kele 118:25-26

10 “Daat a pir walaawa paa a mataan-itu anun tamaandaat Dewid baa inwaan paat!

Osaana unaanga nate aakit!”11 Baa Iesu i waan paat inaanga

Ierusalem, i ruk u ra ruma na wetabaar.Baa ia babo taa a kum utnaa raap, iwaan talili balet urong Betaania ungaaima ra nuna 12 naat na wawer, maa iatawiwibung.

Iesu i pirpir karom in diwaai na fig(Mt 21:18-19)

12 U ra bung namur, baa diat waantaangirong Betaania, Iesu i molo. 13 I baboin diwaai na fig taanga welwelik, i tawawakwakaak. Ma i waan kupi in baboi, kuptawaina. Baa iwaan paat karomi, pa i babota waina uni, a dondono biaa ku, maa pai taaun fig utbaai. 14 Ma i piri karom indiwaai na fig naa, “Turpaai mi ma namur,pain te balet ma in aan paa ta waim.” Maanuna kum naat na wawer diat walangorokoto paa a pirpir maa.

Iesu i ruk u ra ruma na wetabaar(Mt 21:12-17; Lk 19:45-48; Io 2:13-22)

15 Baa diat waan paat inaangaIerusalem, Iesu i ruk un raa pakaana kora ruma na wetabaar, ma i lu pari wa diat

baa diat wiura, ma diat kaai baa diat kukulmatira. I ong puku wa a kum luwu anura kum tena kiaana maani ma ra kumkiki anundiat baa diat wiura a kum buna.16Ma pa i maadek taa a taara baa diat a loanundiat kum utnaa nawiura naliwan u raruma na wetabaar. 17 Baa i wer diat i pirinaa, “Di aa timu taai u ra Buk Taabu lenbi,‘Din waatung anung ruma baa a ruma

na niaaring kup a kum wunwunataara raap.’ Aais 56:7

Iaku muaat aa paam puku paai kupi inwelaar makuma ra ‘ruma anu ra kum tenawalong.’ ” Ier 7:11

18Akumngaala na tenawetabaar karomGod ma ra kum tena wawer u ra kumNaagagon kaai diat walangoroi, ma diatnuknuk kup ta aakapi kupi diat a aak dokoIesu uni, kabina maa diat burutaanai, maaa taara raap diat kakaian u ra nuna wawer.

19 Baa ia maluraap Iesu ma ra nunakum naat na wawer diat waan paa ko rataamaan Ierusalem.

A wawer u ra in diwaai na fig(Mt 21:20-22)

20 U ra malaana kinalik, baa diat waantalili unaanga Ierusalem, diat baboi baa indiwaai na fig ia maraang paa taanga natetuk u ra aakaakaarina. 21Ma Petero i nukpaa a pirpir anun Iesu, ma i piri taana naa,“Tena Wawer, un babo in diwaai na figbaa u pirpir na kaankaan paa karomi, iamaraang raap.” 22 Ma Iesu i baalui naa,“Muaat a nurnur un God. 23 Iaau pir alingtatuna taa muaat, baa te in piri taa rataangaai bi naa, ‘Un tarigaat, ma un iroklop unataai,’ ma pa i aalawur nuknuk, inurnur ku baa din paam a utnaa baa ia pirtaai, io din paami ut. 24 Lenmaa iaau piritaa muaat, a kum utnaa raap baa muaataaraaring kupi, muaat a nurnur ku baa diaa taar taai taa muaat, ma din taar taai ut.

25-26 “Baa muaat aaraaring, ma muaatnuk paa ta utnaa baa te i paam aaka taai unmuaat,muaat a dumaanawai, kupi Tamaa-muaat inaanga u ramaawa in dumaana waanumuaat kum aakaina mangamangaankaai.”*

A wetiri u ra naagagon baa Iesu i laanapapaam mai

(Mt 21:23-27; Lk 20:1-8)* 11:25-26: Raa kum tena manaana u ra Buk Taabu diat nuki naa raa kum pirpir kaai i ki u ra rina mi. I lenbi: Baa pamuaat nukdumaanawai, Tamaamuaat kaai inaangau ramaawapa innukdumaanawaanumuaat kumaakainamangamangaan.

Maarko 11:27 62 Maarko 12:1727 Diat waan paat balet inaanga

Ierusalem, ma baa Iesu i weliaa u raruma na wetabaar, a kum ngaala na tenawetabaar karom God, ma ra kum tenawawer u ra kum Naagagon ma ra kummukmuga diat waan karomi. 28 Ma diattiri naa, “Woi na mangaana naagagonmaau paam a kum utnaa mai mi? Woi maai taar taa a naagagon mi taam kupi unpaam a kum utnaa mi?” 29 Iesu i baaludiat naa, “Iaau kaai ang tiri muaat ma raawetiri. Ma baa muaat a baalu iaau, io, angwapua muaat u ra naagagon iaau laanapaam a kumutnaamaimi. 30Taangawaai abaapitaaiso anun Ioaanes? Taanginaangau ra maawa, baa ko ra taara ku? Muaata wapua iaau.” 31 Ma diat pirpir ino paalenbi, “Baa daat a piri naa, ‘Taanginaangau ra maawa,’ in baalu daat ku naa, ‘Io,i lawaai maa pa muaat nurnur uni?’32 Iaku baa daat a piri naa, ‘Ko ra taara,’a taara diat a kaankaan karom daat.” Diatburutaana a taara, maa diat raap diatnurnur un Ioaanes naa ia a propet. 33 Io,diat baalu ku Iesu naa, “Pamiaat nunurai.”Ma Iesu i piri taan diat naa, “Iaau kaai pangwapua muaat u ra naagagon iaau laanapaam a kum utnaa mai mi.”

12A pirpir welwelaar u ra taara na pina-

paam u ra wanua na waain(Mt 21:33-46; Lk 20:9-19)

1 Iesu i wer diatma raa pirpir welwelaar,lenbi, “Raa muaana i maarut taa a wanuanawaain,ma i liplip baat taai. Narumau rawanua na waain maa i kil taa in tung kupidin paa ginagina taa a polo na waain uni,ma i paam taa a naat na ruma baa i tur un-aanga nate kup a tena binaboura. Namur itaar taa kumun a wanua na waain taan raataara na pinapaam kupi diat a babourai,ma i waan kup raa taamaan ingen. 2 Baaa kalaang ia ot kupi din git ungaai a wainawaain, i tula wa raa tultul karom a taara napinapaam, kup ta wai ra nuna pinapaamkupi anuna kaai. 3Ma a taara na pinapaamdiat paam akoto paai, diat umi, ma diattula talili biaa wai ku. 4Ma i tula wa baletraa tultul karom diat, diat um akinkin taain lorina, ma diat baana wawirwir taai.5 Ma tamaa ra pinapaam i tula wa bulungraa tultul, diat aak doko wai ku. Baa i tulawa balet mongoro, diat um raa taara ma

diat aak doko raa taara kon diat. 6 Raamaku i ki karomi, a natunalik ut, a naatna wakwakaak. I tula wai bulung karomdiat, maa i nuki naa diat a urur un natu-nalik. 7 Iaku a taara na pinapaammaa diatpirpir ungaai paa naa, ‘Ia ma baa in kiaanatamaana, bari ma ia i waan urin. Muaatiaap, daat a aak dokoi, kupi anundaat maa wanua na waain.’ 8 Io, diat paam akotopaai, diat aak dokoi, ma diat ong apari waiko ra wanua na waain.

9 “Aawamaa a tamaa ra wanua na waainmaa in paami? In waan paat ma in aakdoko wa a taara na pinapaam, ma in taartaa a wanua na waain karom ta taara in-gen. 10 Lelawaai, pa muaat luk a pirpir miu ra Buk Taabu? I piri naa,‘Ina waat maa a kum tena paam ruma diat


di paam a ruma mai.11 A utnaa mi a Tadaaru ut ia paam taai,

ma i koina aakit u ra numiaat bin-abo.’ ” Kele118:22-23

12 A kum mukmuga anu ra taara Iu-daia diat baat kup ta aakapi baa diat apaam akoto paa Iesu uni, kabina maa diatnunurai naa i pir ku a pirpir welwelaar miun diat. Iaku maa diat burutaana a kor nataara. Io, diat tur paa koni, ma diat waanmaut.

A wetiri u ra tatakom(Mt 22:15-22; Lk 20:20-26)

13 Diat tula wa a kum Parisaaio, ma rakum teptepaan Erodes karom Iesu kupidiat a walaam paai kup anuna ta pirpir baadiat a takunai uni. 14 Baa diat waan paatkaromi, diat piri naa, “Tena Wawer, miaatnunurai naa ui a takado na muaana, pa ungaraa u ra utnaa baa a taara diat piri unui. Anum wawer i welaar raap ku karom ataara raap, ma u wer mulu diat u ra aakapianun God ma ra lingtatuna. Lelawaai, itakado kupi din taar a tatakom karom aKaaisaar* baa pate? 15 Daat a taari, baakoku?” I nunura lele anundiat warwarugama i tiri diat, “I lawaai maa muaat neminaa muaat a walaar iaau? Ta maani urinang baboi.” 16 Ma diat taar taa raa maanitaana. Ma i tiri diat naa, “A malalar ma ratimtimu mi uni anun woi?” Ma diat baaluinaa, “Anu ra Kaaisaar.” 17 Iesu i piri taan


Maarko 12:18 63 Maarko 12:40diat, “A utnaa baa anu ra Kaaisaar muaata taari karom a Kaaisaar, ma ra utnaa baaanun God muaat a taari kaai karom God.”Baa diat walangoroi diat kakaian aakit uni.

A wetiri u ra lalaaun balet ko ra minaat(Mt 22:23-33; Lk 20:27-40)

18 A kum Saadukaaio, baa diat weoroku naa pa ta lalaaun balet ko ra minaat,diat waan karom Iesu, ma diat tiri naa,19 “Tena Wawer, Moses i timu taai taandaat lenbi, baa ta muaana in maat paa kora nuna tabuan, ma pa ta natundiaar, io,tenalik in ben paai ma in taulaa mai, kupiin wangaala taa ta kumnaat liklik u ra iaantenalik baa ia maat. 20 Io, raa naadiwaaina,7 na muaana raap ku. A mugaana i taulaa,ma i maat ko ra nuna tabuan, ma pa tanatundiaar. 21Ma a weru tenalik bulung itaulaa ma ra tabuan maa, ia bulung i maatku ko ra tabuan maa, ma pa ta natundiaar.Lenkaai maa karom a wetuldi. 22Diat raap7 diat, diat taulaa mai, iaku a tabuan maapa i buta taa ta naat un diat. Ma a tabuani maat murmur taan diat raap. 23 U ralalaaun balet ko ra minaat, anun woi napaan diat mulu a tabuan maa? Maa 7 diatraap diat aa taulaa paa mai.”

24 Iesu i piri taan diat naa, “Muaat raaraaakit, kabina maa pa muaat nunura a BukTaabu ma ra dekdekin God kaai. 25 Baa ataara diat a lalaaun balet ko ra minaat, padiat a taulaa balet, diat a welaar maku mara kumaangelo inaanga u ramaawa. 26Baamuaat weoro naa a kum minaat pa diata lalaaun balet ko ra minaat, lelawaai pamuaat luk utbaai a Buk anun Moses baa ipirpir u ra in diwaai baa i kupkup? God ipiri karom Moses lenbi, ‘Iaau a God anunAabaraam, a God anun Aaisaak ma a Godanun Iaakob.’ Pin 3:627 Muaat raara aakit. God wakir a Godanu ra kum minaat, a God anu ra kumlalaaunina ut.”

A naagagon baa i ngaala aakit(Mt 22:34-40; Lk 10:25-28)

28 Raa kon diat a kum tena wawer ura kum Naagagon i waan paat karom Iesuma i walangoroi baa diat pirpir ungaaima ra kum Saadukaaio. I walangoroi baaIesu i baalu wakaak diat, ma i tiri naa,“Woi nanaagagon i ngaala taandiat raap?”29 Iesu i baalui naa, “Bari ia a ngaala nanaagagon, ‘Muaat a taara Israael muaata walangoroi, anundaat God a Tadaaru iaraa ot ku. 30 Muaat a maari a Tadaaru

anumuaat God ma ra balaamuaat raap, aniomuaat raap, a nuknukimuaat raap, mara dekdekimuaat raap.’ Naag 6:4-531 Ma bari ia a werudi, ‘Un maari tepaamwelaar ma u maari ui ut.’ Lewi 19:18Pa ta naagagon i ngaala taa ra ru naagagonmi.”

32 A tena wawer u ra kum Naagagon ipiri taan Iesu naa, “A lingtatuna ut, TenaWawer, i takado anum pirpir, baa God iaraa ot ku, ma pa te balet ma. 33 Daata maari God ma ra balaandaat raap, anuknukindaat raap, ma ra dekdekindaatraap, ma daat a maari a kum teptepaan-daat welaar ma daat maari daat ut. Baadaat murmur a ru naagagon mi, i ngaalataa ra kum wetabaar ma ra kum wetabaarkaai baa di tuntun diat karom God.”

34 Baa Iesu i baboi naa i pirpir na man-aana, i piri taana naa, “Ui, pa u welwelikko ra mataanitu anun God.” Ma namur pate balet i waan karomima ta wetiri, kabinadiat burut.

Kaarisito a Tadaaru anun Dewid(Mt 22:41-46; Lk 20:41-44)

35 Baa Iesu i wer diat u ra ruma nawetabaar, i piri naa, “I lawaai maa a kumtena wawer u ra kum Naagagon diat pirinaa Kaarisito in waan paat ko ra wunataara anun Dewid? 36 A Takado na Nion imugain Dewid ma i piri lenbi,‘A Tadaaru i piri karom anung Tadaaru,

“Un ki u ra papaara ot na limaang,tuk baa ang uwia paa anum kum ebaar


37 Dewid ut i waatung Kaarisito naa anunaTadaaru. Baa lenmaa, io, diaar tamaanalelawaai?”

Iesu i watumaarang a taara u ra manga-mangaan anu ra kum tena wawer u ra kumNaagagon

(Mt 23:1-36; Lk 20:45-47)A kor na taara diat gaaia aakit baa diat

walangoro a pirpir anun Iesu.38 Io baa i wer diat i piri lenbi, “Muaat

a baboura muaat ko ra kum tena waweru ra kum Naagagon. Diat nemi kupi diata waanwaan ma ra kum kokoina maaluaakit, ma diat nemi naa a taara diat a taara ngaala na urur karom diat u ra kumtaamaan na winawaan ungaai. 39 Ma diatnem a kinkini namuga u ra kum ruma nalotu, ma ra kinkini na tadaaru namuga u rakum balaan. 40 Diat waraap a wuwuwung

Maarko 12:41 64 Maarko 13:20anu ra kumwalaa na tabuan, ma diat paama kum iokaana aaraaring kupi a taara diata babo diat. In ngaala aakit a naagagon nabinabaalu anun God karom diat.”

A wetabaar anu ra walaa na tabuan(Lk 21:1-4)

41 Iesu i ki marawaai taau naa rawuwuwung na maani u ra ruma nawetabaar, ma i babo a taara baa diatongong taa anundiat maani uni. Mongorona tadaaru kaai diat ong taa a ngaala namaani u ra wuwuwung maa. 42 Iaku raawalaa na tabuan, baa i iba, i ong taa ku rutoiaa u ra wuwuwung namaanimaa. 43MaIesu i wataa paa anuna kumnaat nawawerkaromi, ma i piri taan diat naa, “Iaau pira lingtatuna taa muaat, a walaa na tabuanmi, ia taar taa a ngaala na maani taan diatraap baa diat ong taa anundiat maani ura wuwuwung na maani. 44 Diat taar taaku a ibaana ko ra nundiat kum maani, maa walaa na tabuan mi, i iba, iaku ia taararaap wa aawa baa in topaa anuna kini.”

13A kum wakilang i ra tintinip na bung(Mt 24:1-14; Lk 21:5-19)

1 Baa Iesu i pari ko ra ruma na wetabaar,raa ko ra nuna kum naat na wawer i piritaana naa, “Tena Wawer, babo a kum wak-wakaak na ruma bi baa di paami ma rakum ngaalangaala na waat!” 2 Ma Iesu ipiri taana, “U babo a kum ngaalangaala naruma mi? Kuraa mun pa ta ruina waat madiaar a inep ungaai, din reng ginagina raapwa diat.”

3Baa Iesu i ki inaanga nate u ra Taangaaina Oliwa baa di babo bolo kup a rumana wetabaar, Petero, Iaakobo, Ioaanes maAanderiaas diat tiri inoi naa, 4 “Un wa-pua miaat, unaangaian a kum utnaa miin waan paat? Ma aawa a wakilang i rakum utnaa mi baa i marawaai kupi diat awaan paat?” 5 Iesu i piri taan diat, “Muaata baboura muaat, kaduk te in waruga pamuaat. 6Mongoro diat a waan paat ma raiaang, diat a piri naa, ‘Iaau maa Kaarisito,’ma diat a waruga paa ta mongoro. 7 Baamuaat a walangoro a kum wineium ma rawewapua un diat, kokumuaat ngaraa, maaa kum utnaa mi diat a waan paat muga,iaku a tintinip na bung pa in waan paatutbaai. 8Raawuna taara in tur nawineiumkup raa wuna taara, ma raa mataanitu intur na wineium kup raa mataanitu. Ma a

kum guria ma ra kumminolo in waan paatu ra kum taamtaamaan. A kum utnaa mi iwelaar ma ra ngunungut na binabuta baaa tabuan i turpaai kupi in kariaanai.

9 “Muaat a babouramuaat. A taara diat aaal pa muaat karom a kum tena naagagon,ma diat a raapu muaat u ra kum ruma nalotu. Muaat a tur u ra naagagon namuganaa ra kum ngaala na mukmuga ma rakum king, kabina un iaau. Io, muaat awewapua kaapa un iaau karom diat. 10Dinwarawaai muga ma ra Koina Wewapuakarom a kum wunwuna taara raap. 11 Baadiat aal pa muaat kup a naagagon, kokumuaat nuknuk muga kup ta utnaa muaata piri. U ra pakaana bung maa muaat a pirku a pirpir baa din wanuk taai taa muaat,maa wakir muaat maa muaat a pirpir, aTakado na Nion ut.

12 “Te in mulaaot wa ta tenalik kupi dinaak dokoi, ma ta muaana in mulaaot wata natunalik kupi din aak dokoi, ma a kumnaat diat a tur na dekdek karom tamaan-diat ma naandiat, ma diat a mulaaot watamaandiatma naandiat kupi din aak dokodiaar. 13Ma a taara raap diat a milikuaanamuaat kabina u ra iaang, iaku te baa itur dekdek tuk u ra tintinipina, God inwalaaun paai.

A watumaarang u ra aakaina utnaa baain waan paat

(Mt 24:15-28; Lk 21:20-24)14 “Muaat a babo raa aakaina utnaa aakit

in waan paat, in ki u ra pakaana baa pai tale kupi in ki iaai, ma in baana dur apakaana maa. Ia baa in luk a kum pirpirmi, i koina baa in manaana uni. Io, u rabung maa, diat baa diat ki u ra papaarIudaia, diat a kalaa ino unaanga u ra kumtaangaai. 15 Ma baa te i ki nate u ra nunaruma, baa in kaa pari, koku i ruk kupi inlo paa ta utnaa taanga naruma. 16Ma baate i ki nabuaal, koku balet ma i waan taliliunataamaan kup anuna maalu na minong.17 U ra pakaana bung maa in aaka aakitkarom a kum kipbaala, ma karom diat kaaibaa diat wangaau a kum naat. 18 Muaat aaaraaring kupi koku a utnaa mi in waanpaat u ra kum kalaang namadiring. 19Maau ra kum bungbung maa, in ngaala aakit akinadik. In ngaala aakit taa ra kumkinadikbaa i laanawaan paat u ra rakrakaan buaal.Turpaai baa God i waki a rakrakaan buaaltuk mi, ma namur kaai pa ta kinadik inwelaar mai. 20 Baa gun a Tadaaru pa in

Maarko 13:21 65 Maarko 14:5kutu pari a kumbungbungmaa, pa temautin lalaaun. Iaku ia kutu pari wai kupi diatbaa ia pilak pa diat, diat a lalaaun.

21 “U ra pakaana bung maa, baa te i pirikarom muaat naa, ‘Kaarisito bari ia,’ baa‘Barong ia,’ koku muaat nurnur uni. 22 Takum warwaruga na Kaarisito, ma ta kumwarwaruga na propet diat a waan paat,ma diat a paam ta kum wakilang ma takum utnaa na kakaian kupi diat a warugaa taara na pipilak mai, baa gun diat a petlaar pa diat. 23 Io, muaat a baboura muaat,mi iaau aa wapua muga ta muaat u ra kumutnaa raap baa in waan paat.

Natu ra Muaana in waan paat(Mt 24:29-31; Lk 21:25-28)

24 “Baa ia raap a kum kinadik u ra kumbungbung maa,‘in mataana mage in baboto,

a kalaang pa in baara,25 a kum naangnaang diat a puka pari

taanginaanga u ra baakut,ma ra kum utnaa inaanga nate u ra

baakut diat a dadader.’ Aais 13:10;34:4

26 “U ra bung maa a taara diat a baboNatu ra Muaana in waan paat u ra kumbaakut ma ra ngaala na dekdek ma ra mi-namaar. 27Ma in tula pari wa a kum aan-gelo ma diat a ben ungaai anuna taara napipilak ko ra waat na mataana dadaip, konraa papaara rakrakaan buaal tuk urongkaai un raa papaara rakrakaan buaal.

A pirpir welwelaar u ra in diwaai na fig(Mt 24:32-35; Lk 21:29-33)

28 “Muaat a wawer ko ra in diwaai nafig. Baa a kum gagagaana in kiok baletma a dondono in tapalaa, muaat nunurainaa a kum kalaang na wuwan iamarawaai.29 Lenkaai maa, baa muaat babo a kumutnaa baa iaau pirpir taau uni in waanpaat, muaat a nunurai naa a pakaana bungia marawaai. 30 Iaau pir a lingtatuna taamuaat, a kum utnaa raap mi in waan paatbaa a taaun taara mi diat lalaaun utbaai.31 A maawa ma ra rakrakaan buaal diaar apanaai, iaku maa anung kum pirpir pa inpanaai.

Pa te i nunura a bung baa a pakaana bung(Mt 24:36-44)

32 “Pa te i nunura a bung baa a pakaanabung. A kum aangelo inaanga u ra maawapa diat nunurai, ma Natuna kaai pa i

nunurai, Tamaana ku i nunurai. 33 Muaata nuknuk wakaak, ma muaat a babouramuaat, maa pa muaat nunurai naa unaan-gaian baa a kum utnaa mi in waan paat.34 I welaar ma raa muaana baa i waninaarkupi inwaan kup raa taamaan ingen. I taartaa anuna ruma taa ra nuna kum tultul,kupi diat a babourai. I tibe weraana akum pinapaam taan diat raap raaraa, mai wapua taa raa muaana kupi in baboura abalbalaat.

35 “Muaat a baboura muaat, maa pamuaat nunurai baa unaangaian a tamaa raruma in waan paat, u ra maluraap, baa ura ngaala na marum, baa u ra laar baa akum kareke diat kurkurekatuk, baa u ramalaana, 36 kaduk in waan paat kakaian,ma in waan taau unmuaat baa muaat inepduman ku. 37 Mi iaau piri taa muaat makarom a taara raap naa, muaat a babouramuaat.”

14Diat pirpir ungaai paa kupi diat a aak

doko Iesu(Mt 26:1-5; Lk 22:1-2; Io 11:45-53)

1 Ru bung namuga taa ra lukaara nawaan likaai, ma ra lukaara na bred baa pata is uni, a kum ngaala na tena wetabaarkarom God ma ra kum tena wawer u rakum Naagagon diat nuknuk kup ta man-gaana aakapi kupi diat a paam akoto inopaa Iesu ma diat a aak dokoi. 2 Diat pirinaa, “Koku daat paami u ra lukaara, kaduka taara diat a paam ta purpuruan.”

Raa tabuan i labo a polo namangingi u rain lorin Iesu

(Mt 26:6-13; Io 12:1-8)3 Iesu i ki utbaai irong Betaania, u ra

ruma anun Simon, ia baa namuga i malaa-paang ma ra wukawuka. Baa i ki u rawinangaan, raa tabuan i waan karomi mara polo na mangingi baa di waatungi naanaad. I ngaatngaat aakit, ma i taana u rain palaa baa di paami ko ra waat. I aakpuar wa in mataana palaa, ma i laboi u rain lorin Iesu. 4Raa taara baa diat ki matiradiat kaankaan ma diat pirpir wetalaai naa,“Kup aawa maa di labo biaa wa ku a polona mangingi mi? 5 I lawaai maa pa diwiura paai kup ta 300 na denaaria* kupidin tabaara kum iba na taara mai?” Ma


Maarko 14:6 66 Maarko 14:31diat pirpir na kaankaan karom a tabuanmaa.

6 Iesu i piri taan diat lenbi, “Muaat amaadek wa a tabuan mi. Aawa maa muaatwatapunuki kupi? Ia paam taa a koinapinapaam aakit un iaau. 7 A kum iba nataara diat lalaaunungaai utmamuaat. Baamuaat nemi kupi muaat a paam a koinakarom diat, muaat a paami ku. Iaku iaau,pang ki takum naa muaat. 8 Ia paam otpaa a utnaa baa i tale kupi in paami. Ialabo taa a polo na mangingi u ra paningkupi in waninaar amuga iaau kup anungbung na minaat. 9 Iaau pir a lingtatunataa muaat, u ra kum taamtaamaan u rarakrakaan buaal, baa din warawaai ma raKoina Wewapua iaai, din wewapua utkaaiu ra utnaa bi a tabuanmi ia paam taai, kupia iaana in tur na aaim.”

Iudaas i mulaaot kupi in wagu taa Iesu(Mt 26:14-16; Lk 22:3-6)

10 Iudaas Iskaariot, raa ko ra 12 naat nawawer, i waan karom a kumngaala na tenawetabaar karomGod, kupi inwagu taa Iesukarom diat. 11 Baa diat walangoroi, diatgaaia, ma diat weweliman taai kupi diat adoki ma ramaani. Ma Iudaas i nuknuk kupta koina pakaana bungbaa inwagu taa Iesukarom diat.

Iesu ma ra nuna kum naat na wawer diataan a utnaa na waan likaai

(Mt 26:17-25; Lk 22:7-14, 21-23; Io 13:21-30)12 U ra mugaana bung u ra lukaara na

bred baa pa ta is uni, baa di laana aak dokoa kum naat na sip uni kup a lukaara nawaan likaai, a kum naat na wawer anunIesu diat tiri naa, “U nemi naa miaat awaanuwaai, kupimiaat awaninaar paa an-daat utnaa kup a lukaara na waan likaai?”13 I tula wa rudi ko ra nuna kum naat nawawer, ma i piri taan diaar naa, “Mur aruk unaanga Ierusalem. Baa mur aa waanpaat, mur a wetarom ma raa muaana i loina ngaala na palaa, ma mur a murmuri.14 Ma baa in ruk un ta ruma, mur a piritaa ra tamaa ra ruma naa, ‘A Tena Wawer ipiri naa: Waiaa a kukur ra ruma baa miaatma ra nung kum naat na wawer, miaat aaan a utnaa na waan likaai iaai?’ 15 Main waiaa ta mur u ra ngaala na kukur raruma inaanga nate, baa di aa waninaartaai, ma mur a waninaar a utnaa iaai.” 16Aru naat na wawer diaar waan paat inaangaIerusalem, ma diaar baraata raap paa ut a

kum utnaa baa Iesu i pir taai taan diaar.Ma diaar waninaar a utnaa na waan likaai.

17 Baa ia maluraap, Iesu ma anuna 12naat na wawer diat waan paat. 18 Baa diatwangaan, i piri naa, “Iaau pir a lingtatunataa muaat, raa kon muaat in wagu ta iaau,raa ut kon muaat mi daat wangaan un-gaai.” 19 Ma diat tapunuk, ma diat raapraaraa diat tiri naa, “Wakir iaau duk?”20 Ma Iesu i piri taan diat naa, “Raa konmuaat ut a 12, ia baa mir puk ungaaiamaamir ru bred u ra dis. 21 Natu raMuaana in wirua welaar ma di aa timutaai u ra Buk Taabu. Iaku in aaka aakitkarom a muaana baa in wagu taai karoma kum ebaar. In koina aakit baa gun padin butai, kupi koku i kariaana a naagagonmaa karomi.”

A tintinip na winangaan anu ra Tadaaru(Mt 26:26-30; Lk 22:14-20; 1Kor 11:23-25)

22 Baa diat wangaan utbaai, Iesu i lopaa a bred, i waatung wakaak paa uni, ibik paai, ma i tabaara anuna kum naat nawawer mai. I piri naa, “Muaat a rakaanpaai, bi ia a paning.” 23 Namur i lo paaa kaap, i waatung wakaak paa uni, i taaritaan diat, ma diat raap diat inim koni.24 Ma i piri taan diat, “Bi ia a gaaping, akunubu baa i aal ungaai taa God ma rataara. A gaaping mi i talabo u ra mongoro.25 Iaau pir a lingtatuna taa muaat naa,pang inim balet ma ta waain, tuk baa anginim a matakina waain u ra mataanituanun God.”

26 Io, baa diat aa kelekele paa, diat waantato unaanga u ra Taangaai na Oliwa.

Iesu i pirpir muga u ra weoro anun Petero(Mt 26:31-35; Lk 22:31-34; Io 13:36-38)

27 Iesu i piri taan diat naa, “Muaat raapmuaat a waan paa ku kon iaau, maa di aatimu taai u ra Buk Taabu naa,God i piri naa, ‘Ang um a tena baboura sip,ma a kum sip diat a welulu werweraan.’

Saak 13:728 Iaku baa iaau aa tur balet ko ra minaat,ang muga urong Gaalilaia.” 29 Petero ipiri taana naa, “Baa diat raap diat a waanpaa kon ui, iaau painte.” 30 Iesu i piritaana naa, “Iaau pir a lingtatuna taam,umari u ra marum, baa a kareke pa inweru kurkurekatuk utbaai, un weoro tulapakaan naa pa u nunura iaau.” 31 MaPetero i pirpir dekdek karomi naa, “Pangweoro kon ui. In koina ku baa daar raap

Maarko 14:32 67 Maarko 14:58daar a ora wirua.” A kum naat na wawerraap kaai diat piri ut lenmaa.

Iesu i aaraaring u ra wanua Getsemaane(Mt 26:36-46; Lk 22:39-46)

32 Iesu ma ra nuna kum naat na wawerdiat waan paat u ra wanua a iaana Getse-maane, ma i piri taan diat naa, “Muaat a kiku min, ma iaau ang aaraaring paa.” 33 Io,i ben paa Petero, Iaakoboma Ioaanes. U rapakaana bung maa i kariaana a ngaala natapunuk ma i mawaat aakit a nuknukina.34 I piri taan ditul naa, “Anung lalaaun imawaat aakit ma ra tapunuk, marawaaima ang maat mai. Mutul a ki ut min,ma mutul a baboura.” 35 I waan kinaliktaau unamuga, i puka ruru unapia, ma iaaraaring kupi a pakaana bung na minaatinwaan likaawai, baa gun in koina lenmaa.36 I aaraaring naa, “Tataa, Tataa, a kumutnaa raap i tale ui un paami, un lo wa angunungut na minaat kon iaau. Iaku kokudi murmur anung nemnem, din murmurut anum nemnem.”

37 Baa i waan talili, i babo ditul, ditulaa inep duman. I tiri Petero naa, “Simon,lelawaai, u inep duman ku? Pa un pet laarpaai kupi un baboura ta kinalik na pakaanabung ku? 38 Mutul a baboura, ma mutula aaraaring, kupi koku mutul puka u rawalwalaam. A niomutul i nem na taraam,iaku a panimutul i bilua.”

39 Io, i waan, ma i aaraaring balet ma raniaaring baa ia waatung taai mun. 40 Baa iwaan talili balet, i babo ditul baa ditul aainep duman balet, kabina a mataanditul iuwaaia aakit. Pa ditul nunurai baa aawamaa ditul a baalui mai. 41 Baa i wetulapakaana winawaan talili anuna karom di-tul, i piri naa, “Mutul a inep liklik maku? Iot ku! Apakaana bung iawaanpaat. Baboi,di aa wagu taa Natu ra Muaana ma dintaar taai u ra limaa ra kum tena aakaina.42Mutul tur, daat a waan! Baboi, a muaanabaa in wagu ta iaau bari ma ia.”

Di aal paa Iesu(Mt 26:47-56; Lk 22:47-53; Io 18:3-12)

43 Baa Iesu i pirpir utbaai, Iudaas, raa kora 12 naat na wawer, i waan paat, diat mara kor na taara. Diat lo a kum liwan nawineium ma ra kum pakaana naalnaal. Akum ngaala na tena wetabaar karom God,ma ra kum tenawawer u ra kumNaagagonma ra kummukmugadiat tulawadiat. 44 Iabaa in wagu taa Iesu ia wapua muga taa akor na taara u ra wakilang baa in paami

un Iesu naa, “Ia baa ang dum a papaarawaana, ia ut maa. Muaat a paam akotopaai, muaat a ben ingen paai ma muaat ababoura baat wakaaki.”

45 Io, Iudaas i waan maut karom Iesuma i piri naa, “Tena Wawer!” Ma i duma papaara waana. 46 Ma a taara maa diatpaam akoto paa Iesu ma diat aal paai.

47Raa kondiat baa diat turturmarawaai,i aalum paa anuna in liwan na wineium,ma i pakaat a tultul anu ra mukmuga natena wetabaar karom God, ma i kutu wain talingaana. 48 Ma Iesu i piri taan diatnaa, “Lelawaai, iaau duk a ngaala na tenapet apurpuruan, maa mi muaat waan paatma ra kum liwan na wineium ma ra kumpakpakaana naalnaal kupi muaat a paamakoto iaau? 49 U ra kum bungbung raapdaat kiki u ra ruma nawetabaar, iaau laanawer a taara, ma pa muaat aal iaau. Iakudi paami lenmi kupi din paam ot paa apirpir u ra Buk Taabu.” 50 Ma a taara nawawer raap anun Iesu diat welulu weraanpaa koni.

51 Raa baarmaan baa i laana murmurIesu, i mong paa kuma inamaalu. Baa diatpaam akoto paai, 52 i ong wa ku anuna inamaalu, ma i welulu, i towaturia maku.

Iesu i tur u ra naagagon namataa ra taarana kiwung

(Mt 26:57-68; Lk 22:54-55, 63-71; Io 18:13-14, 19-24)

53 Diat ben paa Iesu karom a mukmugana tena wetabaar karom God. Ma a kumngaala na tena wetabaar karom God, akum mukmuga, ma ra kum tena wawer ura kum Naagagon diat waan paat ungaaimatira. 54 Petero i murmur waanawaanaIesu, iaku maa i welwelik ut, ma i ruku ra pakaana anu ra mukmuga na tenawetabaar karom God, ma i manir naa ranguan ungaai ma ra kum tena baboura.

55Akumngaala na tenawetabaar karomGod, ma ra taara na kiwung raap diat baatkup ta aakaina utnaa baa Iesu ia paam taai,kupi diat a takunaimai,madiat a aak dokoiuni, iaku maa pa diat baat laar paa ta ut-naa. 56Mongoro diat pir a kumwarwaruganapirpir un Iesu, iaku anundiat kumpirpirpa i waan ungaai. 57 Raa taara diat turma diat pir a kum warwaruga na pirpir unIesu naa, 58 “Miaat walangoroi i piri lenbi,‘Ang reng wa a ruma na wetabaar mi baaa taara diat paami, ma un ta tula bung kuang paam paa te baa wakir a taara diat

Maarko 14:59 68 Maarko 15:16paami.’ ” 59 Iaku anundiat kum pirpir kaaipa i waan ungaai.

60 A mukmuga na tena wetabaar karomGod i tur taau namuga taan diat ma i tiriIesu naa, “Lelawaai, pa un baalu a kumpir-pir na wetakun mi karom ui?” 61 Iaku Iesupa i pirpir. A tena wetabaar maa i tiri baletnaa, “Ui Kaarisito, a Natun God, ia baa idaan takum, baa pate?” 62 Iesu i piri, “Iaauut maa, ma namur muaat a babo Natu raMuaana in ki u ra papaara ot na limaanGod, ia baa i dekdek aakit, ma in waanpaat u ra kum baakut taanginaanga u ramaawa.” 63 A mukmuga na tena wetabaari kaankaan ma i aal rabaana anuna inamaalu utma i piri naa, “Daat nem baletmata pirpir na wetakun kup aawa? 64 Muaataa walangoro taa anuna pirpir aakaka unGod. Aawa muaat nuki?” Io, diat raap diatmulaaot baa Iesu inwirua. 65Raa taara kondiat, diat kamia Iesu, diat pulu baat taa amataana, diat tibuli ma diat piri taana naa,“Ui a propet, un wapua miaat, woi maa itibul ui!” A kum tena baboura diat benpaai ma diat raapui.

Petero i weoro kon Iesu(Mt 26:69-75; Lk 22:56-62; Io 18:15-18, 25-

27)66 Baa Petero i ki utbaai nataamaan u

ra ruma maa, raa tauraara, a tultul anu ramukmuga na tena wetabaar karom God iwaan paat. 67 Baa i babo Petero kuraa imanir, i babo dekdeki ma i piri naa, “Uikaai raa kon diat baa muaat weweur maIesu a te Naasaret.” 68 Iaku i weoro lenbi,“Pa iaau nunura a utnaa maa u pirpir uni,ma pa iaau kaapa uni.” Ma i waan urongnaa ra bonanaaka i ra liplip. Ma a karekei kurkurekatuk maut. 69 A tabuan i babopaai balet, ma i wapua diat baa diat turmatira naa, “A muaana mi ia kaai raa utkon diat mi.” 70 Petero i weoro balet.

Namur kinalik, diat baa diat turmarawaai karom Petero, diat piri taananaa, “A lingtatuna ut baa ui kaai raakon diat, maa ui a te Gaalilaia.” 71 Ma iweweliman karom diat, i piri naa, “God innaagagon aakaka iaau baa angwarwaruga.Pa iaau nunura a muaana maa muaatpirpir uni.” 72Ma a kareke i weru pakaanakurkurekatuk maut. Ma Petero i nuk paa apirpir baa Iesu ia pir taai taana naa, “Baa akareke pa in weru pakaana kurkurekatukutbaai, un weoro kon iaau tula pakaan.”Io, i taangi aakit maut.

15Iesu i tur namataan Pilaato(Mt 27:1-2, 11-14; Lk 23:1-5; Io 18:28-32)

1 Baa i malaana kinalik, a kum ngaalana tena wetabaar karom God, a kum muk-muga, ma a kum tena wawer u ra kumNaagagonma ra taara na kiwung raap, diatpirpir ungaai. Diat wi paa a ru limaanIesu, diat ben paai ma diat taar taai karomPilaato. 2 Pilaato i tiri naa, “Ui maa a Kinganu ra taara Iudaia?” Ma Iesu i baalui naa,“Ma raa ut ia u aa piri.” 3 A kum ngaalana tena wetabaar karom God diat takunaIesu un ta mongoro na utnaa. 4 Pilaato itiri Iesu balet naa, “Pa anum ta pirpir nabinabaalu? Baboi, mongoro na utnaa aakitmi diat takuna ui mai.” 5 Iesu pa i baaluima ta pirpir, ma Pilaato i kakaian aakit uni.

Diat mulaaot wa Iesu baa in maat(Mt 27:15-26; Lk 23:13-25; Io 18:39–19:16)

6 U ra kum kilakilaala raap u ra kumlukaara na waan likaai, Pilaato i laanapalaa wa raa karabus baa a taara diat aar-ing kupi. 7U ra kilaala maa, raa muaana aiaana Baaraabaas i ki u ra karabus. Ia raakon diat baa diat weium ma ra mataanitu,ma diat aak doko a taara u ra wineium.8 Baa a kor na taara diat waan paat karomPilaato, diat aaringi naa in palaa wa baletta karabus. 9 Ma Pilaato i tiri diat naa,“Muaat nemi naa ang palaa wa a ‘king anura taara Iudaia’ karom muaat?” 10 I pirilenbi kabina ia nunurai naa a kum ngaalana tena wetabaar karom God diat taar taaIesu ku karomi u ra aakaina nuknukindiat.11 Iaku a kum ngaala na tena wetabaarkarom God diat wowo taa a kor na taarakupi diat a aaring Pilaato baa in palaa taaBaaraabaas karom diat. 12 Pilaato i tiridiat balet, “Aawa maa ang paami un ia baamuaat waatungi naa a king anu ra taaraIudaia?” 13 Ma diat ge dekdek ku ma rapirpir naa, “Aak waati u ra bolo!” 14Pilaatoi tiri diat balet naa, “Aawa kabina? Woina aakaina utnaa maa ia paam taai?” Iakudiat ge dekdek ku ma ra pirpir naa, “Aakwaati u ra bolo!” 15 Pilaato i nemi kupi inwagaaia a taara, io, i palaa wa Baaraabaaskarom diat. Baa di aa raapu tataa Iesu,Pilaato i taar taai taa ra kum tena wineiumkupi diat a aak waati u ra bolo.

A taara na wineium diat tataur un Iesu(Mt 27:27-31; Io 19:2-3)

16 A kum taara na wineium diat aalpaa Iesu unaruma u ra liplip i ra ngaala

Maarko 15:17 69 Maarko 15:42-43na ruma anu ra nundiat mukmuga, madiat wataa ungaai paa a kikil na taara nawineium raap. 17 Diat wamong taai ma rain taar na maalu, diat limaai paa in aarui taar laklakono ma diat ung taai u ra inlorina welaar ma ra in kaaeng.* 18 Diatwataai naa, “Ui maa a king anu ra taaraIudaia!” 19 Diat raapraapu in lorina mara in diwaai, diat kamiai, diat ki but kekenaana, ma diat urur karomi. 20 Baa diataa tataur paa uni, diat palaa wa in taar namaalu koni. Diat wamong taai balet ma raanuna kum maalu, ma diat ben apari paaikupi din aak waati u ra bolo.

Di aak waat Iesu u ra bolo(Mt 27:32-44; Lk 23:26-43; Io 19:17-27)

21 U ra aakapi a kum tena wineium diatbaraata paa raa te Kirene, a iaana Simon,a tamaan Aaleksaander ma Rupus, i waankon raa taamaan kupi in waan unaangaIerusalem. Diat wowo taai kupi in lo a boloanun Iesu.

22Diat ben Iesu kup awanua diwaatungima Golgotaa, a kukuraaina “Pia na Lor.”23 Diat taar taa a waain taana, a waain baadi ung ungaai ma ramira, iaku pa i nem nainimi. 24 Diat aak waat taai u ra bolo, madiat pilaai laaki kup anuna kummaalu kupwoi kon diat in lo ta maalu.

25 Baa i 9 na pakaana bung u ra malaanadiat aak waati u ra bolo. 26 Diat timu taa apirpir na wetakun uni nate u ra bolo lenbi,

“A KING ANU RA TAARA IUDAIA.”27-28 Diat aak waat taa kaai ru tena walongungaaimai un raa ru bolo, raa u ra papaaraot na limaana, ma raa u ra papaaramaira.†

29Ma diat baa diat waanwaan aakit Iesu,diat pir aakakai ma diat liliaa lorindiatkaromi. Ma diat piri naa, “Ui ma maa baau piri naa un reng wa a ruma na wetabaar,ma un paam paai balet ku un ta tula bung,30mi un walaaun pa ui ma, ma un pari kora bolo.” 31A kumngaala na tenawetabaarkarom God ma ra kum tena wawer u rakum Naagagon diat kaai diat tataur unIesu, diat pir wetwetalaai karom diat naa,“I walaaun paa a taara ingen, iaku ia ut painwalaaun laar paai. 32Baa ia a Kaarisito, aKing anu ra taara Israael,mi ut in pari ko rabolo, kupi daat a baboi, ma daat a nurnuruni.” Ma diaar kaai, baa di aak waat ta

diaar u ra ru bolo ungaai mai, diaar piraakakai.

Iesu i maat(Mt 27:45-56; Lk 23:44-49; Io 19:28-30)

33 Baa i 12 pakaana bung u ra mage, abuaal raap i baboto tuk un tuluina pakaanabung u ra maluraap. 34 Baa i tuluinapakaana bung, Iesu i kulkulaai dekdeklenbi, “Eloi, Eloi, lemaa saabaakaataani?”A kukuraai ra pirpir mi i lenbi, “AnungGod, anung God, i lawaai maa u waan paakon iaau?” Kele 22:1

35 Raa taara kon diat baa diat turmarawaai, baa diat walangoroi diat pirinaa, “Baboi, i wewataai kup Eliaas.” 36 Raakon diat i welulu ma i lo paa raa utnaabaa i laana lo koto a polo. I puk paai ura waain baa i matitir, i ung paai u ra indiwaai ma i tulaa tatoi unaanga nate kupiIesu in inimi. Ma i piri taan diat naa, “Iot,daat a baboi kumun. Lelawaai, Eliaas inwaan pari kupi in lo pari paai baa pate?”37Ma Iesu i kulkulaai dekdek paa, ma i ungwa anuna lalaaun.

38Ma ina maalu na babaat kutu narumau ra ruma na wetabaar i tarabaat weraan,turpaai taanginaanga nate tuk napia. 39 Amukmuga anu ra kum tena wineium i turtaau naa ra bolo, baa i walangoro Iesu ikulkulaai ma i babo a mangaana minaatbaa i paami, i piri naa, “I lingtatuna aakit,a muaana mi a Natun God.”

40Raa kum tabuan kaai diat turwelweliktaau ut ma diat babo a kum utnaa mi.Kuraa naliwan taa ra kum tabuan maa,raa tula tabuan kaai, Maaria Maagdalene,ma Saalome ma Maaria kaai a naan Iosesma Iaakobo a baarmaan. 41 Ditul mi ditulmurmur Iesu baa i ki Gaalilaia, ma ditullaana waraauti. Ma mongoro na tabuankaai, baa diat weur ungaai mai unaangaIerusalem, diat ki matira.

Di wainep Iesu u ra babaang na minaat(Mt 27:57-61; Lk 23:50-56; Io 19:38-42)

42-43 Raa muaana a iaana Iosep, a teAarimaatia, ia raa ko ra taara na kiwung,a ngaala na muaana baa a taara diat laanarui, i kiki walaang kup a mataanitu anunGod. Baa ia maluraap u ra bung na wani-naar, a bung namuga taa ra Bung Saabaat,i waan karom Pilaato, pa i burut, ma i

* 15:17: In kaaeng ma ra in taar na maalu diaar babo welaar ma ra minong anu ra king. † 15:27-28: Raa kumtena manaana u ra Buk Taabu diat nuki naa raa kum pirpir kaai i ki u ra rina mi. I lenbi: Di paami lenmi kupi din paamot paa a pirpir uni u ra Buk Taabu lenbi, “Di luk ungaai paai ma ra kum tena aakaina.”

Maarko 15:44 70 Maarko 16:20aaring paa aminaatin Iesu koni. 44Pilaato ikakaian baa i walangoroi naa Iesu ia maat.I wataa paa a mukmuga anu ra kum tenawineium, i tiri naa, “Naangaian maa Iesui maat?” 45 Baa ia manaana paa taa ramukmuga mi, i mulaaot taa a minaatinIesu karom Iosep. 46 Ma Iosep i kul paain koina maalu, i lo pari paa Iesu, ma ipulu paai ma ra ina maalu maa. Namur iwainep taai u ra babaang naminaat, baa diaa kil taai u ra papaara waat, ma i tul baattaa a mataa ra babaang na minaat ma raina ngaala na waat. 47Maaria Maagdalenema Maaria, a naan Ioses, diaar babo taa awanua mi di wainep Iesu uni.

16Iesu i tur balet ko ra minaat(Mt 28:1-8; Lk 24:1-12; Io 20:1-10)

1 Baa a Bung Saabaat ia raap, MaariaMaagdalene, ma Maaria naan Iaakobo, maSaalome ditul kul paa a kum utnaa baai aangawian kupi ditul a wamong a mi-naatin Iesu mai. 2 Baa in mage ia waanpaat u ra malaana kinalik u ra mugaanabung u ra wik, a tula tabuan ditul waankup a babaang na minaat. 3 Baa ditulwaan waanwaan ditul tiri wetwetalaai di-tul, “Woi ma in waraaut datul kupi in tulingen wa ina waat marong ko ra mataara babaang na minaat?” 4 Baa ditul babotakado urong, ditul baboi baa di aa tul in-gen wa ina ngaala na waat maa. 5Baa ditulruk u ra babaang na minaat, ditul baboraa baarmaan, i ki taau u ra papaara ot nalimaanditul, i mong paa ma in kabaang namaalu. Baa ditul babo paai ditul burut.

6 A muaana maa i piri taan ditul naa,“Koku mutul burut. Iaau nunurai naamutul baat kup Iesu a te Naasaret, ia baadi aak waat taai u ra bolo. Ia lalaaun balet,pa i ki ma min. Mutul a babo a wanuabaa di wainep taai iaai. 7 Mutul a waan,mutul a wapua anuna kum naat na wawerma Petero kaai naa, ‘Iesu in muga urongGaalilaia. Muaat a baboi marong, welaarma ia wapua muga ta muaat.’ ”

8 Io, ditul welulu ko ra babaang na mi-naat ma ra ngaala na bunurut ma dituldadader, ma pa ditul wapua te un ta pirpirkabina ditul burut aakit.*

Iesu i waan paat karom Maaria Maagda-lene

(Mt 28:9-10; Io 20:11-18)[ 9 Baa Iesu ia lalaaun paat balet u ra

malaana kinalik u ra mugaana bung u rawik, i waan paat karom Maaria Maagda-lene, ia baa i lu irok wa 7 na tabaraan koni.10 Maaria Maagdalene i waan ma i wapuadiat baa diat laana murmur Iesu, baa diattapunuk ma diat taangtaangi kupi. 11 Baadiatwalangoroi naa Iesu ia lalaaunbalet kora minaat ma Maaria ia babo taai, pa diatnurnur uni.

Iesu i waan paat karom ru naat na wawer(Lk 24:13-35)

12Namur Iesu i waan paat karom ru naatna wawer baa diaar waanwaan u ra aakapi.Ma a panin Iesu i babo raaungaana. 13 Baadiaar waan talili balet, diaar wapua a kumnaat na wawer raap, iaku pa diat nurnurkaai un diaar.

Iesu i waan paat karom 11 naat na wawer(Mt 28:16-20; Lk 24:36-49; Io 20:19-23; Aap

1:6-8)14 Namur i waan paat paa karom 11

naat na wawer baa diat ki na winangaan.Ma i kaankaan karom diat, kabina pa diatnurnur, ma i dekdek a balaandiat, makabina baa pa diat nurnur un diat baadiat aa babo taai naa ia lalaaun balet.15 Ma i piri taan diat naa, “Muaat a waanu ra rakrakaan buaal raap, ma muaat awarawaai ma ra Koina Wewapua karoma taara raap. 16 Ia baa i nurnur ma dibaapitaaisoi din walaauni. Iaku ia baa pai nurnur din taar a dekdek na naagagon nabinabaalu karomi. 17 A kum tena nurnurdiat a paam a kum utnaa na kakaian bi:Diat a lu irok wa a kum tabaraan ma raiaang, diat a pirpir ma ra kum aalawurmatakina pirpir, 18 diat a paam a kum wuibaa i laana karaat doko a taara, iaku pain baanaakaka diat, ma baa diat a inim aminminaat, ia kaai pa in baanaakaka diatmaut, ma diat a ung a limaandiat u ra kummalaapaang, ma diat a laangalaanga.”

Iesu i waan tato unaanga u ra maawa(Lk 24:50-53; Aap 1:9-11)

19 Baa a Tadaaru Iesu ia pirpir taautaan diat, God i lo tato paai unaanga u ramaawa, ma i ki u ra papaara ot na limaana.20 Anuna kum naat na wawer diat waan,

* 16:8: Raa kum tena manaana u ra Buk Taabu diat nuki naa Maarko i ngo ku min. Diat nuki naa te ingen i timu taaa kum rina 9-20.

Maarko 16:20 71 Maarko 16:20ma diat warawaai taltalili. Ma a Tadaarui papaam waraaut diat, ma i walingtatunaanuna pirpir ma ra kum utnaa na kakaianbaa i waan ungaai mai.]

Lukaa 1:1 72 Lukaa 1:17

A Koina Wewapua un IesuKaarisitoLukaai timuiA pirpir kaapa muga

Lukaa i timu a bukmi. Wakir ia raa ko ra12 naat nawawer anun Iesu. Mawakir kaaiia a te Iudaia, ia a te Grik. Anuna taamaankanaapi duk Aantiokia u ra papaar Siria.Lukaa pa i babo taa a kum utnaa baa Iesui paami. I lo manaana ku kon diat baa diatwewapua un Iesu.

Namuga anuna pinapaam a doktaa, mai nunura wakaak a pirpir Grik.

A buk mi a mugaana buk baa Lukaa itimui, ma i timu kaai a buk Aapostolo. Itimu a buk mi kupi a taara Grik diat anunura wakaak a pirpir un Iesu ma diata nurnur uni. Diat a nunurai naa Iesu iwaan pari urin kupi in walaaun a taararaap. Lukaa i timtimu kaai un Iesu naa iwaan paat a muaana mulu, ma i pirpir u ranuna maarmaari karom a iba na taara makarom daat raap raaraa.

I timtimu kaai u ra kum utnaa bi: A pirwalaawa karom God, a dekdek i ra Takadona Nion, a niaaring, ma a lalaaun anu rakum iba na taara ma ra kum tadaaru nataara.A winawaan i ra buk Lukaa:

A turturpaai ra buk mi (1:1-4)A binabuta anun Iesuma Ioaanes a Tena

Baapitaaiso (1:5–2:52)A pinapaam anun Ioaanes a Tena Baap-

itaaiso (3:1-20)Di baapitaaiso Iesu ma namur Saataan i

walaami (3:21–4:13)Iesu i papaam irong Gaalilaia (4:14–9:50)Iesu i waan unaanga Ierusalem (9:51–

19:27)A tintinip na wik ma ra minaat anun

Iesu (19:28–23:56)A tinur balet anun Iesu ko raminaat, ma

ra nuna winawaan tato (24:1-53)1 Karom Tiopilo, Mongoro diat walaari

ma diat aa pet ot paa a timtimu u ra kumutnaa i waan paat karom miaat. 2 Diatbaa diat aa babo taa a kum utnaa miko ra turpaaina, ma diat wer a taara ura Koina Wewapua, diat wapua miaat ura kum utnaa mi. 3 Io, iaau kaai iaauaa tikan apaat paa kum utnaa mi ko raturpaaina, lenmaa iaau nuki naa i koina

baa ang timu taai taam, Tiopilo a tadaaru.Ang timu a kum utnaa mi welaar ma rawemur na winawaan paat anundiat, 4 kupiun nunurai naa a kum utnaa di aa wer ta uiuni, i lingtatuna ut.

A wewapua kaapa muga baa din butaIoaanes a Tena Baapitaaiso

5 U ra kilaala baa Erodes i king u rapapaar Iudaia, raa tena wetabaar karomGod a iaana Saakaria, ko ra kikil anunAabia. Saakaria, anuna taulaa a iaanaElisabet, ia kaai ko ra wuna taara anunAaron. 6 Diaar a ru tena takado namataanGod, diaar murmur wakaak a kumwetulaama ra kumNaagagon raap anu ra Tadaaru.7 Iaku pa ta natundiaar, maa Elisabet i bi,ma diaar aa takaana kaai.

8 Raa bung u ra kum bungbung nawetabaar anu ra kikil anun Saakaria,Saakaria ut i paam anuna pinapaam nawetabaar namataan God. 9 Welaar ma ramangamangaan na pipilak baa a kum tenawetabaar karom God diat laana muri, diatpilak paa Saakaria kupi ia ut in ruk u raruma na wetabaar anu ra Tadaaru, ma intun a utnaa baa i aangawian wakwakaak.10U ra pakaana bung baa i tun a utnaa baai aangawian wakwakaak, a taara na loturaap baa diat tur nataamaan diat aaraar-ing.

11 A aangelo anu ra Tadaaru i waan paatkarom Saakaria, ma i tur taau u ra papaaraot naa ra luwu na tuntun wetabaar, baa ditun a utnaa baa i aangawian wakwakaakuni. 12 Baa Saakaria i babo paai, a paninai urugian, ma i burut aakit uni. 13 Ma aaangelo i piri taana naa, “Saakaria, kokuburut, God ia walangoro anum niaaring,ma anum tabuan Elisabet in buta paa tanatumlik amuaana, ma un taar a iaana baaIoaanes. 14 Un gaaia aakit uni, ma mon-goro kaai diat a gaaia u ra nuna binabuta,15 maa in ngaala namataa ra Tadaaru. Pain inim a waain, baa a palaa na long-long, ma baa pa din butai utbaai ia tengma ra Takado na Nion. 16 Ma in bentalili ta mongoro na taara Israael karom aTadaaru anundiat God. 17 In dekdek aakitwelaar ma ra propet Eliaas, in muga taara Tadaaru, kupi in ben ungaai balet akum tamtamaa ra kum naat karom a kumnatnatundiat kupi diat a wemaraam balet,ma in ben paa a taara na wabulbul baletkup a koina ninunuk anu ra kum takado

Lukaa 1:18 73 Lukaa 1:53na taara, kupi in waninaar a taara anu raTadaaru kup anuna winawaan paat.”

18 Saakaria i tiri aangelo naa, “Angnunura lelawaai naa a utnaa mi in waanpaat? Maa mir, mir aa takaana raap.”19Ma aangelo i baalui naa, “Iaau Gaabriel,iaau laana tur namataan God. Ia ut i tulawa iaau kupi ang wapua ui, ma ang lo akoina wewapua mi karom ui. 20 Iaku ui, pau nurnur u ra nung pirpir. In waan paattakado ut u ra kilaalaina. Baboi, mi pa unpirpir, maa kabina pa u nurnur. Unmungaku tuk u ra pakaana bung baa a utnaami inwaan paat uni.”

21 U ra pakaana bung maa a taara diatkiki walaang kup Saakaria, diat ngaraa baaia ki iwan aakit u ra ruma na wetabaar.22 Baa i waan pari, pa i pirpir laar paaima karom diat, i tututuk maku karom diatma ra ru limaana. Io, diat nunurai naaSaakaria ia babo taa ta binabo u ra rumana wetabaar.

23 Baa ia raap anuna pakaana bung napinapaam, i waan talili kup anuna taa-maan. 24Manamur, Elisabet anuna tabuani kipbaala, ma lima na kalaang pa i waaningen paa ko ra ruma. 25Ma i piri naa, “Mimaraagaam a Tadaaru i waraaut iaau ma ilo wa a utnaa baa iaau wawirwir uni naa rataara.”

Di wapua Maaria naa in buta Iesu26Baa ia 6 na kalaang anun Elisabet, God

i tula wa aangelo Gaabriel urong Gaalilaiaun raa taamaan a iaana Naasaret. 27 Iwaan karom a inip na tabuan a iaanaMaaria, a pet webaat anun Iosep, ia baako ra wuna taara anun king Dewid. 28 Aaangelo i ruk karomMaaria ma i piri taananaa, “Un gaaia, u daan aakit! A Tadaarui ki karom ui.” 29 Ma Maaria i nuknuklaklagon aakit u ra pirpir mi, baa aawa akukuraaina. 30 Ma a aangelo i piri taananaa, “Maaria, koku burut, God i gaaia aakitun ui. 31Walangoroi! Un kipbaala, un butapaa a naat muaana, ma un taar taa a iaanabaa Iesu. 32 Ma a iaana in rarang, ma dinwaatungi naa a Natun God a Ngaala Aakit.Ma a Tadaaru God, in waki taai u ra kikina king anun tabuna Dewid, 33ma in naa-gagon takum a wuna taara anun Iaakob,ma anunamataanitu pa in raap.” 34Maariai tiri aangelo naa, “In papet lelawaai mi,maa pamir laa ungaaima tamuaana?” 35Aaangelo i baalui naa, “A Takado na Nion inki un ui, ma a dekdekin God a Ngaala Aakit

in pulu baat ui. Lenmaa a Tena Gomgombaaunbuta paai, dinwaatungi naa aNatunGod. 36Baboi, a kakum Elisabet ia takaana,ma di waatungi naa a bi, iaku mari iakipbaala, ma ia 6 na kalaang anuna. 37Maapa ta utnaa i dekdek karom God.” 38 MaMaaria i piri naa, “Iaau, iaau a tultul anura Tadaaru, din paami un iaau welaar mara num pirpir.” Ma a aangelo i waan paakoni.

Maaria i waan karom Elisabet39 Namur Maaria i waninaar paa, ma

i waan tato gagaa kup a taamaan baa iki nate u ra kum taangaai u ra papaarIudaia. 40 I ruk u ra ruma anun Saakaria,ma i wataa na gaaia paa Elisabet. 41 BaaElisabet i walangoro paa a wewataai nagaaia anun Maaria karomi, a naat i gulau ra in balaana, ma Elisabet i teng ma raTakado naNion. 42Ma i pirpirma ra ngaalana ingaana naa, “Ui u daan taa ra in tabuanraap, ma a naat kaai baa un butai i daan.43 Iaau woi na mangaana tabuan mi maanaa ra nung Tadaaru in waan karom iaau?44 Baa iaau walangoro anum wewataai nagaaia karom iaau, a naat i gaaia, ma i gulau ra in balaang. 45Udaan baa u nurnur naaa pirpir anu ra Tadaaru karom ui in waanpaat lingtatuna.”

Maaria i pir walaawa paa God46Maaria i piri naa,

“A niong i pir walaawa paa a Tadaaru,47ma inbalaang i gaaia unGod, anung

Tena Walaaun,48maa imaari iaau anuna tultul na tabuan,

baa iaau a tabuan biaa ku iaau.Turpaai mari a kum taaun taara raap diat

a piri un iaau naa iaau daan,49 maa Ia baa i Dekdek, ia paam taa a

kum ngaala na utnaa un iaau,a iaana i gomgom.

50 Anuna maarmaari i ki karom a kumtaaun taara raap baa diat rui.

51 I paam a kum dekdek na pinapaam mara limaana,

ma u ra dekdekina i kamaar wer-aana wa diat baa diat aamaamaanngaala u ra nuknukindiat.

52 I ong pari wa a kum king ko ra nundiatkum kiki na ngaala,

ma i wangaala pa diat baa di nuki naadiat a taara biaa ku.

53 I tabaara a kum iba na taara ma ra kumkokoina utnaa

Lukaa 1:54 74 Lukaa 2:3ma i tula wa a kum tadaaru ma ra

pabon na limaandiat.54 I waraaut anuna kum tultul, a taara

Israael,maa i nuk paa anuna maarmaari

55karomAabaraamma ra nunawuna taaratakum,

welaar ma ia pir taai karom anundaatwuna taara taanga namuga.”

56 Ma Maaria i ki karom Elisabet welaarma tula kalaang, ma namur i waan talilibalet kup anuna taamaan.

Elisabet i buta Ioaanes a Tena Baapitaaiso57 Io, baa a bung anun Elisabet i ot kupi

in babuta uni, i buta paa a naat muaana.58A kum teptepaanama a kumkakuna diatwalangoroi baa a Tadaaru i maari aakitElisabet, ma diat gaaia ungaai mai.

59 Baa ia 8 na bung anu ra naat, diatwaninaar kupi din poko kikili, ma diatnemi kupi diat a taar taa a iaan tamaanaSaakaria uni. 60 Iaku naana i piri naa,“Koku, a iaana ut Ioaanes.” 61 Diat piritaana naa, “Pa ta kakum i lo a iang maa.”62 Namur diat paam a kum wakilang mara limaandiat karom tamaana, ma diat tirinaa woi na iang i nemi naa din ungi ura naat. 63 Ma i tutuk kup ta utnaa baain timtimu uni, ma i timui naa, “A iaanaIoaanes.” Diat raap diat kakaian. 64 Ma awaan Saakaria i paapa, ma in kaarmene itapalaa, ma i pirpir maut, i pir walaawapaa God. 65 Ma a kum teptepaandiaarraap, diat burut aakit. A kum pirpir ura utnaa mi, i waan werweraan u ra kumtaamtaamaan baa diat ki nate u ra kumtaangaai u ra papaar Iudaia. 66 Diat raapbaa diatwalangoroi, diat nuknuk aakit uni,ma diat piri naa, “A mangaana naat aawami?” Maa diat baboi naa a dekdek i raTadaaru i ki uni.

Saakaria i pirpir na propet67 Saakaria tamaan Ioaanes, i teng ma

ra Takado na Nion, ma i pirpir na propetlenbi,68 “Daat a pirwalaawa paa a Tadaaru, a God

anu ra taara Israael,maa ia waan paat karom anuna taara,ma ia kul walaangalaanga pa diat.

69 Ia taar taa a dekdek na Tena Walaaunkarom daat,

ko ra wuna taara anu ra nuna tultulDewid,

70 welaar ma ia pir taai namuga utbaai kora waa ra nuna kum gomgom napropet.

71 Ia taar taai kupi in walaaun pa daat ko ranundaat kum ebaar,

ma ko ra limaandiat raap baa diatmilikuaana daat,

72 ma kupi in maari anundaat wuna taarataanga namuga

ma in paam ot paa anuna gomgom nakunubu.

73 I weweliman taau karom tabundaatAabaraam,

74 naa in walaaun pa daat ko ra limaa ranundaat kum ebaar,

kupi daat a papaam karomi ma padaat a burut.

75 Daat a papaam karomi ma ramangamangaan baa i gomgom mai takado namataana,

u ra nundaat kum bungbung nalalaaun raap.

76 Ma ui natunglik, din waatung ui, apropet anun God a Ngaala Aakit,

maa un waanwaan muga taa raTadaaru,

ma un paam aaramuga anuna aakapi,77 kupi din wakaapa anuna taara naa din

walaaun pa diat,baa di aa unawanundiat kumaakaina

mangamangaan,78 kabina u ra ngaala na maarmaari anu ra

nundaat God.Ma u ra nuna maarmaari a kaapa na

warwalaaun taanginaanga nate inpuaa paat karom daat.

79 In puaa un diat baa diat ki u ra baboto,ma u ra baboto na minaat,

kupi in muga daat u ra aakapi na maal-maal.”

80 Ma a naat i ngaala waanwaan ma idekdek waanwaan u ra niono. Ma i ki u rabil na wanua tuk i tur paat karom a taaraIsraael.

2Maaria i buta Iesu(Mt 1:18-25)

1 U ra kilaala maa, Kaaisaar Aaugusto inaagagoni kupi din timu a iaa ra taara ura kum taamaan raap baa Rom i naagagondiat. 2 Bi ia a mugaana pakaan baa ditimu iaandi baa Kirinio i naagagon Siria.3Ma a taara raap diat waan kup anundiatkum taamtaamaan mulu kupi din timuiaandiat.

Lukaa 2:4 75 Lukaa 2:314 Iosep kaai i waan ko ra taamaan

Naasaret u ra papaar Gaalilaia kup a taa-maan Betilem u ra papaar Iudaia. Betilem,a taamaan baa di buta Dewid iaai, maaIosep ia ko ra wuna taara anun Dewid. 5 Iwaan kupi din timu a iaana, ungaai ma raiaan Maaria anuna pet webaat. Baa diaarwaan Maaria ia kipbaala. 6 Ma baa diaarki irong Betilem, i ot a bung kupi Maariain babuta uni, 7 ma i buta paa a mugaananatuna, a naat muaana. Ma i pului mara kum maalu na naat, ma i wainep taaiu ra wuwuwung na winangaan ara kumwewagua, kabina maa a ruma na ininepaagil ia teng paa kon ditul.

A wewapua u ra binabuta anun Iesukarom a kum tena baboura sip

8Raa kum tena baboura sip diat babouraanundiat kum liur na sip u ra maruminaanga nabuaal marawaai u ra taamaanmaa. 9Ma a aangelo anu ra Tadaaru i waanpaat paa karom diat, ma ra minamaar anura Tadaaru i baarabaara lili diat, ma diatburut aakit. 10 A aangelo i piri taan diatnaa, “Koku muaat burut. Muaat baboi,iaau waan paat karom muaat ma ra koinawewapua baa in wagaaia a taara raap.11 Mari, u ra taamaan anun Dewid, di aabuta paa anumuaat Tena Walaaun, ia baaKaarisito, a Tadaaru. 12 Ma muaat a babokup a wakilang lenbi: A naat di pulu taaima ra kum maalu na naat, ma di waineptaai ku u ra wuwuwung na winangaan arakum wewagua.”

13 Pa i iwan ku ma a ngaala na korna aangelo taanginaanga u ra maawa diatwaan paat karom a aangelo maa, ma diatpir walaawa paa God lenbi,14 “A pir walaawa karom God inaanga nate

aakit,ma a maalmaal u ra rakrakaan buaal raap

karom diatbaa i gaaia un diat.”

15 Baa a kum aangelo diat aa waan kondiat unaanga nate u ra maawa, a kum tenababoura sip diat piri naa, “Mi ut daat awaan urong Betilem, daat a babo a utnaami ia waan paat, baa a Tadaaru ia wapua tadaat uni.”

16 Io diat waan gagaa, ma diat baat paaMaaria ma Iosep ma ra naat mangalonbaa di wainep taai ku u ra wuwuwung nawinangaan ara kum wewagua. 17 Baa diatbabo a naat, diat pir waiaa a pirpir baaaangelo ia wapua ta diat uni u ra naatmaa.

18Ma diat raap baa diat walangoro a pirpiranu ra kum tena baboura sip, diat kakaianaakit uni. 19Baa Maaria i walangoro a kumpirpir mi, i paam akotoi u ra in balaanama i nuknuk aakit uni. 20 A kum tenababoura sip diat waan talili, diat wangaalapaa Godma diat pir walaawa paai u ra kumutnaa diatwalangoroimadiat aa babo taai,welaar ma ra pirpir anu ra kum aangelo.

Di taar a iaan Iesu21 Baa i 8 na bung anu ra naat, ma i ot

kupi din poko kikili, di taar taa a iaana baaIesu, welaar ma ra pirpir a aangelo ia pirtaai baa Maaria pa i kipbaala utbaai.

Di taar taa Iesu karom a Tadaaru22-24 Baa ia raap a kum bungbung na

wagomgom anun Iosep ma Maaria, we-laar ma ra Naagagon anun Moses, di-aar waan unaanga Ierusalem kupi diaar awetabaarma “ruina buna baa ru baarmaanna kuwur,” Lewi 12:8welaar ma ra pirpir na Naagagon anu raTadaaru. Io, diaar lo Iesu kaai unaangaIerusalem, kupi diaar a taar taai taa raTadaaru, welaar ma di aa timu taai u raNaagagon anu ra Tadaaru naa, “A kummugaana naat muaana raap ma ra kummugaana muaana na wewagua, din taar tadiat karom a Tadaaru.” Pin 13:2, 12

25 Raa muaana i ki inaanga Ierusalema iaana Simion, a tena takado ma a tenaurur kaai karom God. I kiki walaang kupa warwalaaun anu ra taara Israael, ma aTakado na Nion i ki uni. 26 A Takadona Nion ia wapuaana taai karomi naa pain maat gagaa, in babo muga taa ut aKaarisito anu ra Tadaaru. 27 A Takado naNion i muga ruki u ra ruma na wetabaar.Baa i babo paa naadiaarwaana diaar waanpaat ma ra naat Iesu kupi diaar a paam awetabaar welaar ma di aa timu taai u rakum Naagagon, 28 Simion i lo paa Iesu mara ru limaana. Ma i pirwalaawa karomGodlenbi,29 “Tadaaru, mi un walaangalaanga wa

iaau, anum tultul, kupi ang waanma ra maalmaal,

welaar ut ma ra num pirpir.30 Iaau aa babo taa anum warwalaaun ma

ra mataang,31 a warwalaaun, baa u aa waninaar

paai namataa ra kum wuna taararaap.

Lukaa 2:32 76 Lukaa 3:532 A kaapa kup in wakaapakaapa anum

aakapi karomdiat baawakir a taaraIsraael,

ma kupi a minamaar karom anumtaara Israael.”

33 Tamaana ma naana diaar kakaianaakit u ra kum pirpir mi Simion i piri unIesu. 34 Simion i pir wadaan diaar, ma ipiri taan Maaria, naan Iesu, naa, “A naatmi God i pilak paai kupi mongoro na teIsraael diat a wirua uni ma ra mongorokaai diat a lalaaun uni, ma kupi a wakilangbaa mongoro na taara diat a milikuaanai.35 Baa diat a milikuaanai din wapuaana akum ninunuk ko ra balaan mongoro nataara. Ma ui, a tapunuk baa un kariaanaiin welaar ma in liwan na wineium baa ingo anum lalaaun.”

36-38 Io, raa tabuan bulung, a propet,a iaana Aanaa, i waan paat karom ditulu ra pakaana bung maa. A tabuan mi anatun Paanuel, ko ra wuna taara Aaser.Ia takaana aakaka, ia 84 na kilaala anunama i walaa maku. Diaar taulaa paa ku7 na kilaala ma namur anuna muaana imaat. A tabuan mi pa i waan paa ko raruma na wetabaar, i lotlotu u ra bungbungna mage ma u ra bungbung na marum, ilaana wawel ma i laana aaraaring. Baa iwaan paat karom ditul i waatung wakaakpaa karom God, ma i wewapua u ra naatkaromdiat raap baa diat kiki walaanga paaa warwalaaun anun Ierusalem.

Ditul waan talili balet urong Naasaret39 Baa Iosep ma Maaria diaar aa paam

ot paa a kum utnaa raap welaar ma raNaagagon anu ra Tadaaru, ditul waan talilibalet urong Gaalilaia kup anundiat taa-maan Naasaret. 40 Ma a naat i tawa ma idekdek waanwaan, ma i teng ma ra man-aana, ma ra maarmaari anun God i ki uni.

Iesu i ki u ra ruma na wetabaar41 U ra kum kilakilaala raap tamaan

Iesu ma naana diaar laana waan un-aanga Ierusalem u ra lukaara na waanlikaai. 42 Baa ia 12 kilaala anun Iesu, ditulwaan unaanga Ierusalem kup a lukaarana waan likaai, welaar ut maa diat laanapaami. 43 Baa a lukaara ia raap, diat waantalili balet, ma Iesu i ki okot ku inaangaIerusalem, iaku tamaana ma naana pa di-aar nunurai. 44 Diaar nuki naa diat weurma ra taara. Baa ia raa bung u ra nundiatwinawaan talili diaar turpaai kupi diaar a

baat kup Iesu naa ra kum kakunditul, mara kum teptepaanditul.

45 Baa diaar gaana baatbaat taau kupi,diaar waan talili balet unaanga Ierusalem,ma diaar baat kupi manaanga. 46Baa diaaraa baat paa tula bung, diaar babo baraatapaa Iesu u ra ruma nawetabaar. I ki ungaaima ra kumtenawaweru ra kumNaagagon,i walwalangoro diat, ma i tirtiri diat. 47Madiat raap baa diat walangoroi, diat kakaianu ra nuna manaana, ma u ra nuna kumbinabaalu karom diat. 48 Baa diaar babopaai, diaar kakaian, ma naana i piri taananaa, “Natunglik, aawa kabinamaa u paamilenmi un mir? Mir ma tamaam mir aabaat raap paa kup ui, ma mir ngaraa aakitun ui.” 49 Ma i piri taan diaar naa, “Aawamaa mur baatbaat kup iaau uni? Pa murnunurai naa i takado kupi ang ki u ra rumaanun Tamaang?” 50 Iaku pa diaar kaapa ura nuna pirpir.

51 Namur ditul waan talili urongNaasaret, ma i tartaraam karom diaar, manaana i nuk akoto a kum utnaa raap mi.52 Iesu i tawa waanwaan u ra panina mau ra nuna manaana, ma i ngaala a gaaiaanun God ma ra taara uni.

3Ioaanes a Tena Baapitaaiso i warawaai(Mt 3:1-12; Mk 1:1-8; Io 1:19-28)

1 Baa i wenoina ma lima na kilaala nanaagagon anun Kaaisaar Tiberio, PontioPilaato a ngaala na mukmuga i naagagonu ra papaar Iudaia, ma Erodes i mukmugau ra papaar Gaalilaia, ma tenalik Pilipoi mukmuga u ra ru papaar Ituraaia maTraakoniti, ma Lisaanio i mukmuga u rapapaar Aabilene 2 ma Aanaas ma Kaaia-paas diaar lo a pinapaam na mukmuga natena wetabaar karom God. U ra kilaalamaa a pirpir anun God i waan paat karomIoaanes, natun Saakaria baa i ki inaangau ra bil na wanua. 3 Ma i waan u rakum wanua raap marawaai u ra daanimIoridaan, i warawaai naa a taara diat anukpuku ma din baapitaaiso diat, ma Godin una wa anundiat kum aakaina manga-mangaan. 4Welaar ma di aa timu taai u rabuk anu ra propet Aaisaia naa,“In ingaan raa i wewataai u ra bil nawanua

lenbi,‘Muaat a paam aara aakapi anu ra Tadaaru,

muaat a paam kado anuna kumaakapi.

5 A kummaale raap din punang diat

Lukaa 3:6 77 Lukaa 3:29ma a kum tiltil raap ma ra kum taan-

gaai din kil kado diat.A kum aakapi baa i pagol din wakadoi,

ma a kum wanua i tungtung, dinpunang kadoi.

6Ma a taara raap diat a babo a warwalaaunanun God.’ ” Aais 40:3-5

7 A kor na taara diat waan paat karomIoaanes kupi in baapitaaiso diat. Ma i piritaan diat naa, “Aai, muaat a kum natu rakumwui! Woi maa i piri naamuaat a kalaaino ko ra naagagon na binabaalu anunGod baa in waan paat? 8 Muaat a paam akum utnaa baa in wapuaanai naamuaat aanukpuku. Ma koku muaat nuki naa Godpa in naagagon muaat maa kabina muaata wuna taara anun Aabaraam. Iaau piri taamuaat naa, God i pet laar paai kupi in paamapaat paa a wuna taara anun Aabaraam kora kumwaat bi. 9Di aa ung taa a naawa naara kumkapkabina diwaai, ma a kumdiwaairaap baa pa diat wa ta koina waindiat, dinburwadiat,madin ong ta diat u ra nguan.”

10A kor na taara diat tiri naa, “Aawamaamiaat a paami?” 11 I baalu diat naa, “Ia baaanuna ta ruina maalu na minong, in taartaa tin taan te baa pa nuna tina maalu naminong, lenkaai maa u ra utnaa na winan-gaan.” 12 Ma raa kum tena lolo tatakomdiatwaanpaat kupi in baapitaaiso diat. Madiat tiri naa, “Tenawawer, aawamaamiaata paami?” 13 Ma i baalu diat naa, “Kokumuaat lo a tatakom i ngaala taa ra totodi aa naagagon taai.” 14 Ma raa kum tenawineium diat tiri naa, “Ma miaat, aawamaa miaat a paami?” Ma i baalu diat naa,“Koku muaat pet na kaankaan biaa paaku a maani ko ra taara, ma koku muaatwetakunwarwaruga, muaat a gaaia paa kuanumuaat wedok.”

15 A taara diat kiki walaang kupKaarisito. Baa diat walangoro Ioaanes,diat nuki naa kanaapi Kaarisito ma miia waan paat. 16 Ma Ioaanes i piri taandiat raap naa, “Iaau baapitaaiso muaatma ra palaa, iaku ia baa i ngaala taangin waan paat, in baapitaaiso muaat ma raTakadonaNionma ranguan. Ma iaau, iaaukinalik aakit taana. 17 I paam paa anunasaaol u ra limaana kupi in ong weraanaa panina wit ko ra wit mulu. Baa ia waliraap taai in ung ungaai anuna wit u ranuna ruma na wit, ma in tun wa a kumpanpanina u ra nguan baa pa in maat.”18 Baa Ioaanes i warawaai karom diat mara Koina Wewapua i wadekdek diat ma

ra mongoro na pirpir kupi diat a pukuanundiat mangamangaan.

19 Ma Ioaanes i pirpir dekdek karomErodes a mukmuga, kabina maa i taulaabalet ma Erodiaa, a tabuan anun tenalik.Ma i pirpir dekdek u ra kum aakaina utnaaraap kaai baa Erodes ia paam taai. 20 MaErodes i paam balet ku aakaina manga-mangaan baa i waruk taa Ioaanes u raruma na karabus.

Ioaanes i baapitaaiso Iesu(Mt 3:13-17; Mk 1:9-11)

21 Baa Ioaanes i baapitaaiso a taara raap,i baapitaaiso kaai Iesu. Ma baa i aaraaring,a maawa i tapaapa, 22ma a Takado na Nioni waan pari, i ung a panina welaar ma raina buna, ma i ki taau nate un Iesu. Ma iningaan raa taanginaanga u ra maawa i pirilenbi, “Ui Natunglik, a naat nawakwakaak,iaau gaaia aakit un ui.”

A niluluk na wuna taara anun Iesu(Mt 1:1-17)

23 Iesu i turpaa anuna pinapaam baa i 30duk anuna kilaala na lalaaun. Ia a natunIosep, a nuknuki ra taara ku lenmaa.

Iosep a natun Eli,24 Eli a natun Maataat,Maataat a natun Lewi,Lewi a natun Melki,Melki a natun Iaanaa,Iaanaa a natun Iosep,25 Iosep a natun Maatatio,Maatatio a natun Aamos,Aamos a natun Naaum,Naaum a natun Esli,Esli a natun Naagaai,26 Naagaai a natun Maat,Maat a natun Maatatio,Maatatio a natun Semein,Semein a natun Iosek,Iosek a natun Iodaa,27 Iodaa a natun Ioaanaan,Ioaanaan a natun Resaa,Resaa a natun Serubaabel,Serubaabel a natun Salaatiel,Salaatiel a natun Neri,28 Neri a natun Melki,Melki a natun Aadi,Aadi a natun Kosaam,Kosaam a natun Elmaadaam,Elmaadaam a natun Er,29 Er a natun Iosua,Iosua a natun Elieser,Elieser a natun Iorim,Iorim a natun Maataat,

Lukaa 3:30 78 Lukaa 4:18Maataat a natun Lewi,30 Lewi a natun Simion,Simion a natun Iuda,Iuda a natun Iosep,Iosep a natun Ionaam,Ionaam a natun Eliaakim,31 Eliaakim a natun Melea,Melea a natun Menaa,Menaa a natun Maataataa,Maataataa a natun Naataan,Naataan a natun Dewid,32 Dewid a natun Iese,Iese a natun Obed,Obed a natun Boaas,Boaas a natun Saalmon,Saalmon a natun Naason,33 Naason a natun Aaminadaab,Aaminadaab a natun Aadmin,Aadmin a natun Aarni,Aarni a natun Esrom,Esrom a natun Peres,Peres a natun Iuda,34 Iuda a natun Iaakob,Iaakob a natun Aaisaak,Aaisaak a natun Aabaraam,Aabaraam a natun Teraa,Teraa a natun Naakor,35 Naakor a natun Seruk,Seruk a natun Raagaa,Raagaa a natun Pelek,Pelek a natun Eber,Eber a natun Saalaa,36 Saalaa a natun Kaainaan,Kaainaan a natun Aapaakaad,Aapaakaad a natun Sem,Sem a natun Noaa,Noaa a natun Laamek,37 Laamek a natun Maatusaalaa,Maatusaalaa a natun Enok,Enok a natun Iaared,Iaared a natun Maalelel,Maalelel a natun Kaainaan,38 Kaainaan a natun Enos,Enos a natun Set,Set a natun Aadaam,Aadaam a natun God.

4Saataan i walaam Iesu(Mt 4:1-11; Mk 1:12-13)

1 Iesu i teng ma ra Takado na Nion. Baai waan taangirong u ra daanim Ioridaan, aNion i mugai unaanga u ra bil na wanua.2 I ki matira 40 bungbung ma Saataan iwalaami. Pa i wangaan, ma baa ia raap akum bungbungmaa, i molo. 3Ma Saataan i

piri taana naa, “Baa ui a Natun God, un pirikarom ina waat bi kupi in tapuku kup inbred.” 4 Iesu i baalui naa, “Di aa timu taaiu ra Buk Taabu naa, ‘A taara pa diat lalaaunko ra utnaa na winangaan ku.’ ” Naag 8:3

5 Saataan i ben paai un raa wanua in-aanga nate, ma i waiaa taa a kum mataan-itu raap u ra rakrakaan buaal taana u ranaat na pakaana bung ku. 6Ma i piri taanalenbi, “Ang tabaara ui ma ra dekdek ma rakumminamaar indiat raap, maa di aa taartaai taang, ma ang taari karom te baa iaaunemi. 7Baa un lotu karom iaau, anum raapku a kum utnaa mi.” 8 Iesu i piri taana naa,“Di aa timu taai u ra Buk Taabu lenbi, ‘Unlotu karom a Tadaaru anum God, ma untaraam ku karomi.’ ” Naag 6:13

9 Ma Saataan i ben paai unaangaIerusalem, ma i waki taai un raa pakaaninaanga nate aakit u ra ruma na wetabaar.Ma i piri taana naa, “Baa ui a Natun God,un irok pari taanga min, 10maa di aa timutaai u ra Buk Taabu lenbi,‘In tula wa anuna kum aangelo

kupi diat a baboura wakaak ui.11 Diat a lo pa ui ma ra kum limaandiat,

kupi koku u tukaa paa a kakim un tawaat.’ ” Kele 91:11-12

12 Iesu i baalui naa, “Di aa pir taai u raBuk Taabu lenbi, ‘Koku u walaar a Tadaaruanum God.’ ” Naag 6:16

13 Baa Saataan ia walaar taai ma ra kumwalwalaam raap mi, i waan paa kumunkoni.

Iesu i turpaa anuna pinapaam irongGaalilaia

(Mt 4:12-17; Mk 1:14-15)14 Iesu i waan talili urong u ra papaar

Gaalilaiama ra dekdek i ra Takado naNion,ma a pirpir uni i waan werweraan u rapapaar raapmaa. 15Ma Iesu i wer a taara ura nundiat kum ruma na lotu, ma diat raapdiat pir walaawa paai.

Di lu wa Iesu irong Naasaret(Mt 13:53-58; Mk 6:1-6)

16 Baa Iesu i waan paat irong Naasaret, ataamaan baa i ngaala iaai, i ruk u ra rumana lotu u ra Bung Saabaat, welaar ma ranuna mangamangaan ut, ma i tur kupi inluluk. 17Ma di taar taa a buk anu ra propetAaisaia karomi. I palaa paa a buk baa di aapipin taai, ma i babo a pakaana baa di aatimu taai uni lenbi,18 “A Nio ra Tadaaru i ki un iaau,

Lukaa 4:19 79 Lukaa 4:44maa ia pilak pa iaau kupi ang

warawaai ma ra Koina Wewapuakarom a kum iba na taara.

Ia tula wa iaau kupi ang warawaai lenbi,din palaa wa diat baa di aa wi baatta diat,

din wababo balet a kum pula,din walaangalaanga wa diat baa diat kari-

aana a mawaat baa di aa paam taaiun diat,

19 ma ang wewapua u ra kilaala na maar-maari anu ra Tadaaru mi ia waanpaat.” Aais 61:1-2

20 I pipin taa balet a buk maa, i taar taaikarom a tultul, ma i ki balet. A taara raapu ra ruma na lotu diat babo dekdeki, 21mai piri taan diat naa, “A pirpir mi muaatwalangoroi, mari di aa paam ot paai.”

22 Ma diat gaaia paai, ma diat kakaianu ra nuna koina pirpir. Ma diat piri uninaa, “Aai, a muaana mi a natun Iosepku.” 23 Ma i piri taan diat naa, “Kadukmuaat a pir a pirpir welwelaar bi un iaau:‘Doktaa, un walaangalaanga pa ui ut! Akum utnaa raap baa miaat walangoroi naau aa paam taai irong Kaapernaaum, koinabaa un paami utkaai min u ra num taa-maan.’ ” 24 Ma Iesu i piri kaai taan diatnaa, “Iaau pir a lingtatuna taa muaat, pata propet di urur karomi u ra nuna taa-maan ut. 25 A lingtatuna ut baa mongorona walaa na tabuan diat ki Israael u rakilaala anun Eliaas, baa tula kilaalama 6 nakalaang pa i baata, ma a ngaala naminolo imanong a kum taamtaamaan raap. 26 Iakupa di tula wa Eliaas karom ta te Israael,karom a walaa na tabuan ku u ra taamaanSaareptaa ko ra papaar Sidon. Ia baawakir a tabuan Israael. 27Ma mongoro nawukawuka diat ki Israael u ra kilaala anura propet Elisa, iaku pa di walaangalaangate kon diat, Naamaan ku a muaana taangaSiria, baa wakir a te Israael.”

28 A taara raap baa diat ki u ra ruma nalotu, diat kaankaan aakit baa diat walan-goro a kum pirpir mi. 29 Io, diat tur, madiat luwa Iesu ko ra nundiat taamaan. Diataal paai unaanga u ra taangaai baa diatpaam taa anundiat taamaan uni, kupi diata ong pari Iesu u ra papaara waat. 30 Iaku iwaan ku naliwan naa ra kor na taara, ma iwaan paa kon diat.

Iesu i lu irok wa a tabaraan ko ra muaana(Mk 1:21-28)

31 Namur Iesu i waan urong Kaaper-naaum, u ra papaar Gaalilaia, ma i wer diatu ra Bung Saabaat. 32Ma diat kakaian u ranuna wawer, maa i wer diat lenbaa ia ut ipaam akoto a naagagon. 33 U ra ruma nalotu raa muaana i ki, a tabaraan kuraa uni,i kulkulaai dekdek lenbi, 34 “Aai! Ui Iesua te Naasaret. Un paam aawa un miaat?U waan paat duk kupi un baanaakaka wamiaat. Iaau nunura ui, ui a Tena Gom-gom anun God.” 35 Iesu i turbaati mara pirpir lenbi, “Koku pirpir! Pari ko ramuaana maa!” A tabaraan i ong pari taainamataandiat raap, i pari paa koni, ma pata utnaa i aaka u ra panina.

36 A taara raap diat kakaian aakit, madiat tiri wetwetalaai diat naa, “A man-gaana pirpir aawami? I paam akoto a naa-gagon ma ra dekdek ma i naaknaagagonwa a kum tabaraan, ma diat pari maut.”

37Ma a pirpir un Iesu i waan werweraanu ra kum taamtaamaan raap u ra papaarmaa.


(Mt 8:14-17; Mk 1:29-39)38 Iesu i pari ko ra ruma na lotu, ma

i waan kup a ruma anun Simon. Manimun Simon, a tabuan, i malaapaang mara ina wuwan, ma diat aaring Iesu kupiin waraauti. 39 Ma Iesu i tur taau naa rabaana, ma i lu wa ina wuwan koni, maa tabuan maa i laangalaanga. Ma i turmaut, ma i tabaara diat ma ra utnaa nawinangaan.

40 Baa i tawiwibung, a taara diat benpa diat raap baa diat malaapaang mara kum aalawur mangaana malaapaangkarom Iesu. Ma i ung a ru limaana undiat raaraa, ma diat laangalaanga raap.41 Ma a kum tabaraan kaai diat pari konta mongoro, ma diat kulkulaai naa, “Ui aNatun God.” Ma Iesu i turbaat diat, kupikoku diat pirpir, kabina diat nunurai utnaa ia Kaarisito, baa God i tula wai.

42 Baa ia keke, Iesu i waan ko ra taamaanmaa, kup a bil na wanua. A kor na taaradiat baat kupi. Baa diat baat paai diatturbaati kupi koku ma i waan kon diat.43 Iaku i baalu diat naa, “Ang warawaai mara Koina Wewapua u ra mataanitu anunGod un raa kum taamaan ingen kaai. Maami ia kabina baa i tula wa iaau urin.” 44Mai warawaai u ra kum ruma na lotu u rapapaar Iudaia.


Akummugaananaat nawawer anun Iesu(Mt 4:18-22; Mk 1:16-20)

1 Raa bung baa Iesu i tur nakono u rataai kikil Genesaaret a taara diat liur baatpaai, kupi diat a walangoro a pirpir anunGod. 2 Ma i babo paa a ru mon matiranakono, baa a kum tena ong bene diat aawaan paa kon diaar, kuraa diat gi anundiatkum bene. 3 Ma Iesu i kaa tato taau unraa kon diaar, a mon baa anun Simon, ma ipiri taana naa in tul kinalik taa a mon uaanataai. Ma Iesu i ki taau uni, ma i wer a korna taara.

4 Baa ia raap anuna pirpir, i piri taan Si-mon naa, “Muaat awaan uaa u ra lamaana,ma muaat a ong anumuaat kum bene kupta ian.” 5 Simon i piri taana naa, “TenaWawer, miaat aa pet doko pa miaat u ramarum raap, ma pa miaat aal paa ta ian,iaku kabina ui u wetulaa, ang ong taabalet a kum bene.” 6 Baa diat ong taa akum bene, diat aal paa mongoro na ianaakit, ma ra nundiat kum bene marawaaidiat a tarabaat. 7 Diat kalua paa a kumteptepaandiat ko ra weru mon kupi diata waraaut diat. Io, diat waan karom diat,ma diat wateng a ru mon raap, ma diaarpot na murung ma. 8-10 Simon ma diatbaa diat weur mai diat kakaian u ra kumian baa diat aal paai, lenkaai maa karoma ru teptepaana, Iaakobo ma Ioaanes, a runatun Sebedaaio. Baa Simon Petero i baboa utnaa mi, i puka pari ma ra urur naanIesu ma i piri taana naa, “Tadaaru, waankon iaau, iaau a tena aakaina.” Iesu i baaluinaa, “Koku burut. Turpaai mari, un aalaalpaa a taara.” 11 Baa diat aa aalula taa aru mon, diat waan paa ko ra nundiat kumutnaa raap, ma diat murmur Iesu.

Iesu i walaangalaanga paa a wukawuka(Mt 8:1-4; Mk 1:40-45)

12 Iesu i ki un raa taamaan, ma raamuaana baa a panina raap i aaka ma rawukawuka i ki matira. Baa i babo paaIesu, i puka papaabum taau unapia ma raurur ma i aaring dekdeki naa, “Tadaaru,pa i dekdek karom ui, baa u nemi, io, unwalaangalaanga iaau.” 13Ma Iesu i kadowaa limaana, i paam a panina ma i piri taananaa, “Iaau nemi ut. Un laangalaanga.” Maa wukawuka i raap maut koni. 14 Ma Iesui pirpir dekdek taau karomi naa, “Kokuwapua taa te uni. Un waan ma un waiaamuga ta ui karom a tena wetabaar karom

God, ma un taar a wetabaar karom Godwelaar ma Moses ia pir taai. Baa un paamilenbi in kaapa karom a taara baa u aalaangalaanga.” 15 Iaku a pirpir un Iesu iwaan werweraan bakaai ma, ma mongorona taara diat waan ungaai kupi diat awalangoroi, ma kupi in walaangalaangapa diat ko ra nundiat kum malaapaang.16 Iaku mongoro na pakaan Iesu i laanawaan ingen u ra bil na wanua kup a niaar-ing.

Iesu i walaangalaanga paa a muaana baaa panpanina i maat

(Mt 9:1-8; Mk 2:1-12)17 Raa bung baa Iesu i wer a taara, raa

kum Parisaaio ma raa kum tena wawer ura kum Naagagon, diat ki karomi. Diatwaan paat ko ra kum taamaan raap u rapapaar Gaalilaia ma u ra papaar Iudaiama ko ra taamaan Ierusalem kaai. Ma adekdek i ra Tadaaru i ki un Iesu kupi inwalaangalaanga a kummalaapaang. 18Raakum muaana diat lo paa a muaana baa apanpanina i maat, diat loi u ra baat. Diatwalaari naa diat a ruk mai, kupi diat awainep taai namuga naan Iesu. 19 Iaku padiat ruk laar paai mai, maa kabina a ngaalana kor na taara. Io, diat kaa mai unaanganate u ra ruma, diat rakaan aara paa raapakaan inaanga nate, ma diat warira paritaai ma ra baat naliwan naa ra kor nataara namuga naan Iesu. 20Baa Iesu i baboanundiat nurnur, i piri taa ramuaanamaa,“Tepaang, di aa unawa anum kum aakainamangamangaan.”

21 A kum tena wawer u ra kum Naa-gagon ma ra kum Parisaaio, diat nuknuku ra nuknukindiat naa, “Woi na mangaanamuaanami? I pir aakaka God baa i welaaraia mai. Woi in una wa a kum aakainamangamangaan? God ku i pet laar paai.”22 Iesu i nunura a nuknukindiat, ma i tiridiat naa, “Aawa kabina muaat nuknuklenmi? 23 Woi na mangaana pirpir angpiri kupi angwaiaa a dekdekingmai karommuaat? Ang piri naa, ‘Di aa una wa anumkum aakaina mangamangaan,’ baa, ‘Untur, ma un waan’? 24 Io, ang piri lenbikupi muaat a nunurai naa Natu ra Muaanai paam akoto a naagagon kupi in una wa akum aakaina mangamangaan min napia.”Io, i piri karom a muaana baa a panpaninai maat, “Iaau piri taam, un tur, un lo paaanum baat, ma un waan kup anum ruma.”25 Ma i tur maut namuga taan diat raap, i

Lukaa 5:26 81 Lukaa 6:10lo paa anuna baat, ma i waan kup anunaruma. Baa i waan i pir walaawa paa God.26Ma diat raap diat kakaian aakit, diat pirwalaawa paa God, a panindiat i ururianaakit, ma diat piri naa, “Mari, daat baboa kum raaungaana utnaa i matakin u ranundaat binabo.”

Iesu i wataa paa Lewi(Mt 9:9-13; Mk 2:13-17)

27 Baa ia raap a kum utnaa mi, Iesu iwaan ma i babo paa a tena lolo tatakom, aiaana Lewi, baa i ki u ra ruma na tatakom,ma Iesu i piri taana naa, “Un murmuriaau.” 28 Io, Lewi i tur ma i waan paa ko ranuna kum utnaa raap, ma i murmur Iesu.

29 Namur Lewi i paam a ngaala nawinangaan un Iesu u ra nuna ruma. Mon-goro na tena lolo tatakom ma raa taarakaai diat ki ungaai ma Iesu u ra winangaanmi. 30 Raa kum Parisaaio ungaai ma nun-diat kum tena wawer u ra kum Naagagon,diat puku anuna kum naat na wawer madiat piri taan diat naa, “Aawa kabina baamuaat wangaanmamuaat inim ungaai mara kum tena lolo tatakom ma ra kum tenaaakaina?” 31 Iesu i piri taan diat naa, “Adoktaa pa i waan paat kup diat baa diatlalaaunwakaak. Pate! I waan paat kup diatku baa diat malaapaang. 32 Pa iaau waanpaat kup a kum tena takado. Pate! Iaauwaan paat kupi ang wataa paa a kum tenaaakaina kupi diat a nukpuku.”

A wetiri u ra winawel(Mt 9:14-15; Mk 2:18-20)

33 Raa taara diat piri taan Iesu naa, “Akum naat na wawer anun Ioaanes diatlaana wawel ma diat aaraaring, ma ra kumnaat na wawer kaai anu ra kum Parisaaio.Iaku anum kum naat na wawer diat wang-wangaanmadiat ininimku.” 34 Iesu i baaludiat naa, “A kum teptepaa ramatakina tin-aulaa diat a wawel lelawaai baa amatakinatinaulaa i ki ungaai utbaai ma diat? 35 Tabung in waan paat, baa din ben ingen waa matakina tinaulaa kon diat, io, u ra kumbungbung maa diat a wawel maraagaam.”

A pirpir welwelaar u ra maalu ma rawaain

(Mt 9:16-17; Mk 2:21-22)36 Iesu i pir kaai raa pirpir welwelaar

taan diat lenbi, “Pa te in rabaana paa tapakaana maalu ko ra in matakina maalu,kupi in ingit ungaai taai ma ra in turaainamaalu. Baa te i paami lenmaa, in rabaanaaaka wa a matakina maalu, ma a pakaana

matakina pa diaar a babo welaar ma rapakaana turaaina. 37 Ma pa te in labo taaa matakina waain u ra in turaaina palaa nawaain baa di paami ko ra pani ra wewagua,kaduk a matakina waain in rabaana wa inturaaina palaa, ma a waain in talabo, main palaa na waain kaai in aaka. 38 Dinlabo ut a matakina waain u ra in matakinapalaa na waain. 39 Pa ta muaana baa iainim paa a turaaina waain, in nem balet amatakina waain, in piri ku naa, ‘A turaainaut i koina.’ ”

6Iesu ia a Tadaaru i ra Bung Saabaat(Mt 12:1-8; Mk 2:23-28)

1 Un raa Bung Saabaat, baa Iesu i waanbolo u ra kum wanua na wit, anuna kumnaat na wawer diat gamut kutu paa a kumwit, diat rumi ma ra limaandiat ma diataani. 2Raa kum Parisaaio diat tiri Iesu naa,“Aawa kabina baa muaat paam a utnaa mima pa muaat murmur a Naagagon ko raBung Saabaat?” 3Ma Iesu i piri taan diat,“Lelawaai, pamuaat luk utbaai a utnaa baaDewid i paami baa diatma ra taara baa diatweurmai diatmolo? 4 I ruk u ra ruma anunGod, i lo paa a bred baa di aa tabaara taaGod mai, i aani, ma i tabaara diat kaai baadiat weur mai. A bred maa di wataabuiko ra taara biaa ku. A kum tena wetabaarku karom God i tale diat a wangaan koni.”5Ma Iesu i piri taan diat, “Natu ra Muaanaia a Tadaaru i ra Bung Saabaat.”

Iesu i walaangalaanga paa a muaana baalimaana i baau

(Mt 12:9-14; Mk 3:1-6)6Un raa Bung Saabaat bulung, Iesu i ruk

u ra ruma na lotu, ma i wer a taara. Maraa muaana kuraa matira, a ot na limaanai baau. 7 A kum Parisaaio ma ra kum tenawawer u ra kum Naagagon diat baat kupta utnaa baa diat a takuna Iesu mai, io,diat babo ururai baa lelawaai in walaan-galaanga a malaapaang u ra Bung Saabaat,baa pate. 8 Ma Iesu i nunura a nuknukin-diat ma i piri taa ra muaana baa limaana ibaau naa, “Tur! Un tur unamuga taan diatraap.” I tur, ma i tur taau namuga taandiat. 9 Io, Iesu i piri taan diat naa, “Angtiri muaat: Aawa maa a kum Naagagon ipiri naa din paami u ra Bung Saabaat? Dinpaam a koina baa din paam aakaina, dinwalaaun te baa din baanaakaka te?” 10Ma ibabo taltalili paa karom diat raap, ma i piri

Lukaa 6:11 82 Lukaa 6:34taa ra muaana naa, “Un kado a limaam.”Ma i kadoi, ma a limaana i tubu balet. 11Maa balaandiat i teng ma ra kaankaan, madiat pirpir ungaai kup ta mangaana utnaadiat a paami un Iesu.

Iesu i pilak paa a 12 aapostolo(Mt 10:1-4; Mk 3:13-19)

12 Raa bung, Iesu i waan unaanga u rataangaai lik kupi in aaraaring. A bungna marum raap maa, i aaraaring karomGod. 13Baa i keke, i wataa paa anuna taarana wawer karomi, ma i pilak paa ku 12kon diat, ma i waatung ta diat baa a kumaapostolo. 14 Bari diat: Simon ia baa Iesu itaar taa kaai raa iaana baa Petero, dina maAanderiaas, Iaakobo, Ioaanes, Pilipo, Baa-tolomaaio, 15 Maataio, Tomaas, Iaakoboa natun Aalipaaio, Simon raa ko ra kikilSilot,* 16 Iudaas a natun Iaakobo, ma Iu-daas Iskaariot ia baa i wagu taa Iesu.

Iesu i wer a taara ma i walaangalaangadiat

(Mt 4:23-25)17 Baa Iesu ma ra nuna taara na wawer

diat waan pari taanginaanga u ra tangaailik, i tur u ra welaar na wanua, ungaai mara nuna kor na taara na wawer. Ma mon-goro na taara taangirong u ra papaar Iu-daia ma taanginaanga Ierusalem ma ko rakum taamtaamaan nakono marawaai Tiroma Sidon kaai, 18 diat waan paat kupi diata walangoroi, ma kupi in walaangalaangapa diat ko ra nundiat kummalaapaang. Mai lu irok wa a kum tabaraan kon diat raapbaa a kum tabaraan diat baanaakaka diat.19 Ma a taara raap, diat nemi kupi diat apaam a panin Iesu, kabina maa a dekdeki waan pari koni, ma i walaangalaanga padiat raap.

A gaaia ma ra tapunuk(Mt 5:1-12)

20 Iesu i babo anuna taara na wawer mai piri naa,“Muaat baa muaat iba, muaat daan,

maa anumuaat a mataanitu anunGod!

21Muaat baa muaat molo mi, muaat daan,maa namur muaat a maaur.

Muaat baa muaat luan mi, muaat daan,maa namur muaat a nangon.

22Muaat daan baa a taara diat nget muaat,ma baa diat milikuaana muaatma diat pir aakaka muaat,

ma baa diat uli aakaka a iaamuaat,kabina u ra Natu ra Muaana.

23 “U ra bung baa din paam a kum utnaami karom muaat, muaat a gaaia, muaata irirok ma ra gaaia, maa i ngaala aakitanumuaat wedok inaanga u ra maawa.Maa a kum utnaa mi, anundiat wuna taarataanga namuga diat aa paam taai karom akum propet.24 Iaku in aaka karom muaat baa muaat

tadaaru,maa muaat aa kale paa anumuaat

koina.25 In aaka karom muaat baa muaat maaur

mi,maa namur muaat a molo.

In aaka karommuaat baa muaat nangnan-gon mi,

maa namur muaat a tapunuk mamuaat a taangi.

26 In aaka karom muaat baa a taara raapdiat pir walaawa pa muaat,

maa a utnaa mi anundiat wuna taarataanga namuga diat paami karom akum propet warwaruga.

A pinapaam na maarmaari karom a kumebaar

(Mt 5:38-48)27 “Iaau piri taamuaat baamuaatwalan-

goro iaau, muaat a maari anumuaat kumebaar, ma muaat a paam a koina karomdiat baa diat milikuaanamuaat. 28Muaat apir wadaan diat baa diat weninaan muaat,ma muaat a aaraaring un diat baa diatbaanaakaka muaat. 29 Baa te i paar taa apapaara waam, un taar taa kaai raa papaartaana. Baa te i raa paa anum maalu baa ulaana burung baat anum minong mai, unmaadek taa kaai anum siot taana. 30 Untabaara diat raap baa diat aaring ui. Mabaa te i lo paa ta utnaa kon ui, koku uaaring balet kupi. 31 Ta mangaana utnaabaa muaat nemi naa a taara diat a paamikarom muaat, muaat kaai muaat a laanapaami karom diat.

32 “Baa muaat maari diat ku baa diatmaari muaat, din pir walaawa pa muaatlelawaai? Maa a kum tena aakaina kaaidiat maari wetwetalaai diat ut. 33 Baamuaat paam a koina karom diat baadiat paam a koina karom muaat, din pirwalaawa pa muaat lelawaai? Maa a kumtena aakaina kaai diat paampaami lenmaa.34 Baa a taara diat aaring muaat kup ta

* 6:15: A kikil Silot pa diat nem a mataanitu Rom i naagagon diat.

Lukaa 6:35 83 Lukaa 7:5utnaa, ma muaat taari ku karom diat baamuaat nunurai naa diat a baalui ut karommuaat, din pirwalaawapamuaat lelawaai?Maa a kum tena aakaina kaai diat taartaartaa a utnaa taa ra kum tena aakaina, madiat nemi naa diat a baalui. 35 Iaku muaata maari anumuaat kum ebaar, ma muaata paam a koina karom diat. Ma baa a taaradiat nemi naa diat a lo kumun ta utnaa konmuaat, io, muaat a taari ku taan diat, makoku muaat nemi naa diat a baalui. Baamuaat a paami lenmaa, anumuaat wedokin ngaala aakit, ma muaat a kum natunGod a Ngaala Aakit, maa i maari diat baapa diat laana waatung wakaak karomi, madiat kaai baa a kum tena aakaina. 36Muaata laa u ra maarmaari, welaar ma Tamaa-muaat a tena maarmaari.

Koku muaat naagagon te(Mt 7:1-5)

37 “Koku muaat naagagon te, kupikoku kaai din naagagon muaat. Kokumuaat takuna te, kupi koku din takunamuaat. Muaat a dumaana wa a kumaakainamangamangaan a taara diat paamikarom muaat, kupi din dumaana wa kaaianumuaat kum aakaina mangamangaan.38 Muaat a wetabaar, ma God in tabaaramuaat. Iaku maa a wetabaar anun Godkarom muaat in teng, ma din tataangapari, ma in teng balet, ma in talta-langer. Maa woi na mangaana wetabaarbaa muaat taari, a ngaala baa a kinalik, iaut maa din welaara a utnaa mai, baa dintaari taa muaat.”

39 Iesu i pir kaai a pirpir welwelaarkarom diat lenbi, “A pula in ben lelawaaikaai te baa i pula? Lelawaai, diaar raappain diaar a puka darong un ta tung? 40 Anaat na wawer pa i ngaala taa ra nuna tenawawer. Iaku ia baa ia waraap paa anunawawer, in welaar ma ra nuna tena wawer.

41 “I lawaai maa u babo paa ku a kurkurkuraa u ra in mataan temlik, ma pa unuk paa a pakaan diwaai pi kuraa u ra inmataam ut? 42Baa pa u babo paa a pakaandiwaai pi kuraa u ra in mataam, un pirilelawaai karom temlik naa, ‘Tenglik, angrakaan wa a kurkur ko ra in mataam’? Ui atena warwaruga, un lo muga wa a pakaandiwaai pi ko ra in mataam, io, un babowakaak kupi un rakaan wa a kurkur ko rain mataan temlik.

Ru mangaana waina diwaai(Mt 7:16-20; 12:33-35)

43 “En koina diwaai pa in wa ta aakainawaina, ma in aakaina diwaai kaai pa in wata koina waina. 44 Din nunura lele a kumdiwaai ko ra waindiat. Pa un git paa inawaina fig ko ra in kadaa, ma ina wainawaain ko ra in barudu. 45 A koina muaanai waiaa anuna koina mangamangaan kora koina baa i ki u ra nuna lalaaun, mara aakaina muaana kaai i waiaa anunaaakaina mangamangaan ko ra aakaina baai ki u ra nuna lalaaun. Maa a waa ra taarai pir apuaana a mangamangaan baa i tengu ra nundiat lalaaun.

A ru tena paam ruma(Mt 7:24-27)

46 “I lawaai maamuaat waatung iaauma‘Tadaaru, Tadaaru,’ ma pa muaat paam akum utnaa baa iaau piri taa muaat? 47 Iabaa i waan karom iaau ma i walangoroanung kum pirpir, ma i taraam uni, i we-laar ma ra muaana baa ang wapua muaatuni. 48 I welaar ma ra muaana baa i paama ruma nate u ra waat. I kil adongdongpaa a kum tung, ma i pagaa taa a kum toroi ra ruma nate uni. Baa a lomon i waanpaat, ma i aalir taau u ra ruma, pa i laaurlaar paai, maa kabina di aa paam wakaaktaai. 49 Iaku te baa i walangoro anung kumpirpir ma pa i taraam uni, i welaar ma ramuaana baa i watur ku anuna ruma nateu ra pia ma pa i paam amuga taa a kabi raruma. Baa a lomon i aalir taau uni, i puka,ma i tareng aakaka maut!”

7A nurnur anun raamukmuga anu ra kum

tena wineium taangirong Rom(Mt 8:5-13)

1 Baa Iesu ia pir araap taa a kumpirpir mi karom a taara, i waan urongKaapernaaum. 2 Raa mukmuga anu rakum tena wineium taangirong Rom i kimatira. Raa ko ra nuna kum tultul i malaa-paang, marawaai in maat. A tultul mi,anuna mukmuga i nemnem aakiti. 3 Baaa mukmuga anu ra kum tena wineium mii walangoro a pirpir un Iesu, i tula waraa kum mukmuga anu ra taara Iudaiabaa diat a aaringi kupi in waan karomi,ma in walaangalaanga paa anuna tultul.4 Baa diat waan paat karom Iesu, diat aar-ing adekdeki lenbi, “Iesu, a muaana maaa koina muaana, i koina baa un taraamkaromi, 5 maa i maari anundaat wuna

Lukaa 7:6 84 Lukaa 7:28taara, ma i kul taa anumiaat ruma na lotumi.” 6 Io, Iesu i murmur diat.

Baa diat aa marawaai u ra ruma, a muk-muga anu ra kum tena wineium i tulawa raa kum teptepaana karom Iesu ma rapirpir lenbi, “Tadaaru, koku iaau watakidaui, maa pa iaau takado kupi un ruk u ranung ruma. 7 Pa iaau nuki kaai naa iaautakado kupi ang waan karom ui. Un pir kuta pirpir, ma anung tultul in laangalaanga.8 Maa iaau a muaana baa iaau tartaraamu ra naagagon anundiat baa diat ngaalataang,madi taar taa anaagagonkaai taangkup a taara na wineium. Baa iaau piri taante naa, ‘Unwaan,’ inwaan ku. Ma karom tekaai lenbi, ‘Unwaan urin,’ inwaan ku urin.Ma karom anung tultul naa, ‘Un paam autnaa bari ia,’ in paami ku.”

9 Baa Iesu i walangoro taa a pirpir mi, ikakaian aakit uni, ma i tur tapuku karoma taara baa diat murmuri, ma i piri naa,“Iaau piri taa muaat naa, pa iaau babo taata te Israael baa anuna nurnur i ngaalawelaar ma ra muaana mi.” 10Ma diat baadi tula wa diat, diat waan talili balet kupa ruma, diat baboi naa a tultul maa ialaangalaanga.

Iesu i walaaun paa natu ra walaa natabuan

11 Pa i iwan ku, ma Iesu i waan u rataamaan di waatungi ma Naain, ma anunakum naat na wawer ma ra ngaala na korna taara kaai diat waan ungaai mai. 12 Baaia waan paat marawaai u ra rukruk i rataamaan, i babo a taara diat lo pari raaminaat. Aminaatmi, a baarmaan, ia raa otku a natun raa walaa na tabuan. Mongorona taara taangirong u ra taamaan diatweur ungaai mai. 13 Baa a Tadaaru i baboa tabuan maa, i maari ma i piri taana naa,“Koku ma u taangi.” 14 I waan marawaai,ma i paam a luwu baa di lo a minaat mai,ma a taara baa diat lo a minaat diat turakot. Iesu i piri naa, “A baarmaan, iaau piritaam naa un kaamtur.” 15 Io a minaat i kima i pirpir. Ma Iesu i taar taai balet karomnaana.

16A taara raapmaa diat kakaian,ma diatpir walaawa paa God ma diat piri naa, “Angaala na propet ia waan paat karom daat.God ia waan paat kupi in waraaut daat,anuna taara.” 17 Ma a pirpir mi un Iesu iwaan werweraan irong u ra papaar Iudaiaraap, ma ra kum taamtaamaan marawaaikaai.

Iesu ma Ioaanes a Tena Baapitaaiso(Mt 11:2-19)

18 A kum naat na wawer anun Ioaanesa Tena Baapitaaiso diat wapuai u ra kumutnaa raapmi un Iesu. Ioaanes i wataa paarudi kon diat, 19ma i tula wa diaar karom aTadaaru kupi diaar a tiri naa, “Ui ma maadi pirpirmuga un ui naa unwaan paat, baamiaat a ki walaang utbaai kup te?”

20Baa diaar waan paat karom Iesu, diaarpiri naa, “Ioaanes, a Tena Baapitaaiso i tulawa mir karom ui, kupi mir a tiri ui naa,‘Ui ma maa di pirpir muga un ui naa unwaan paat, baa miaat a ki walaang utbaaikup te?’ ”

21 U ra pakaana bung ut maa, i walaan-galaanga paa mongoro ko ra nundiat kumngunungut ma ra kum malaapaang, ma ilu irok wa a kum tabaraan kon diat, mai wababo paa mongoro na pula. 22 Ma ibaalu diaar naa, “Mur a waan talili, mamur a wapua Ioaanes u ra kum utnaa mimur baboi, ma mur aa walangoro taai: Akum pula diat aa babo, diat baa a kakin-diat i maat diat aa waan kado, a kumwukawuka diat aa laangalaanga, a kumlengbaa diat aa walangor, a kum minaatdiat aa lalaaun, ma di warawaai u ra KoinaWewapua karom a kum iba na taara. 23Baate i babo a kum utnaa mi iaau paami maanuna nurnur pa i puka, ia daan.”

24 Baa a ru naat na wawer anun Ioaanesdiaar aa waan, Iesu i piri karom a kor nataara un Ioaanes naa, “U raa bung baamuaat waan u ra bil na wanua karomIoaanes, aawa maa muaat babo kupi? Inakura duk baa i taltalaaur u ra dadaip? Pate.25 Aawa maa muaat waan kupi muaat ababoi? A muaana baa i mong ma ra inkoina maalu? Pate. Baboi, diat baa diatmong ma ra ngaatngaat na maalu, ma diatdaan ma ra kum kokoina utnaa, diat ki ura kum ruma na king. 26 Aawa maa muaatwaan kupimuaat a baboi? A propet? Maia,iaau piri taa muaat, Ioaanes i ngaala aakitut taa ra kum propet. 27Di aa timtimu taauuni u ra Buk Taabu lenbi,‘Baboi, ang tula wa anung tena lo pirpir

kupi in muga taam.In muga taam ma in paam aara anum

aakapi.’ Maal 3:128 Iaau piri taa muaat, Ioaanes i ngaalaaakit taan diat raap baa di buta diat, iakuia baa i kinalik aakit u ra mataanitu anunGod, i ngaala taana.”

Lukaa 7:29 85 Lukaa 8:329 A taara raap baa diat walangoroi, ma

ra kum tena lolo tatakom kaai, diat taraamu ra takado na aakapi anun God, baa diat loa baapitaaiso anun Ioaanes. 30 Iaku maa akum Parisaaio ma ra kum tena wawer u rakum Naagagon pa diat nem a aakapi baaGod i taari kup diat, maa pa diat mulaaot ura baapitaaiso anun Ioaanes.

31 Ma Iesu i piri balet naa, “Aawa dukmaa ang welaara a taaun taara mai mi?Diat welaar ma ra aawa? 32Diat welaar mara kum naat liklik baa diat ki u ra balaara taamaan ma diat wewataai karom raataara kon diat lenbi,‘Baa miaat paar kudu,

pa muaat laagaar uni,ma baa miaat kele a kelekele na tapunuk,

pa muaat taangi uni.’33 Ioaanes a Tena Baapitaaiso i waan paat,pa i aan ta koina utnaa ma pa i inim awaain, ma muaat piri uni naa, ‘A tabaraani ruk taau uni.’ 34 Natu ra Muaana i waanpaat, i wangaan ma i inim, ma muaatpiri uni naa, ‘Baboi, a muaana mi a tenawinangaan ma ra tena ininim, a tepaa rakum tena lolo tatakom, ma ra kum tenaaakaina.’ 35 Iaku a taara raap baa diatmurmur a manaana anun God diat wa-puaanai naa anunamanaana ia a manaanalingtatuna.”

Raa tabuan i labo a polo namangingi u raru kakin Iesu

36Raa Parisaaio i ben paa Iesu kupi diaarawangaanungaai. Iesu i ruk u ra ruma anura Parisaaio maa, ma i ki u ra winangaan.37 Ma raa tabuan taanga u ra taamaanmaa, a tena aakaina, baa i nunura paai naaIesu kuraa i wangaan u ra ruma anu raParisaaio, i ruk ma ra polo na mangingibaa i taana u ra in palaa baa di paami kora waat. 38Ma i tur taau namur taan Iesu,naa ra ru kakina. I taangtaangi, ma a lurna mataana i pukpuka taau u ra ru kakinIesu, ma i upa diaar ma ra weu na lorina,i dum diaar, ma i labo a polo na mangingiun diaar.

39 Baa a Parisaaio maa i babo a utnaami, i nuki naa, “Baa a muaana mi a propetlingtatuna, in nunura a tabuan mi baai paam a ru kakina, ma in nunura kaaia magiraana, maa ia a aakaina tabuan.”40 Iesu i piri taana naa, “Simon iaau neminaa ang pir taa raa utnaa taam.” Ma ibaalui naa, “Tena Wawer, un piri ku.”

41 Iesu i piri taana naa, “Raa ru muaanadiaar dinaau maani paa kon raa muaana,raa kon diaar i dinaau paa 500 na kina maraa paan diaar kaai 50 kina. 42A rumuaanamaa pa diaar pet laar paai kupi diaar abaalu a dinaau, maa pa nundiaar ta maani.Io, a muaana maa i piri taan diaar naa,‘Koku maku mur baalu anumur dinaau.’Woi kon diaar anuna maarmaari karom amuaana baa i taar taa maani taan diaarin ngaala aakit?” 43 Simon i baalui naa,“Kanaapi ia baa i dinaau paa a ngaala namaani aakit koni.” Iesu i piri taan Simonnaa, “I takado aakit anum binabaalu.”

44 Iesu i kakawet unamur karom atabuan, ma i piri taan Simon naa, “Babo atabuan mi. Baa iaau ruk u ra num ruma pau taar ta palaa kupi din gi a ru kaking mai.Iaku, a tabuanmi, i gi a ru kakingma ra lurna mataana, ma i upa diaar ma ra weu nalorina. 45 Pa u wakilang anum gaaia ma rawedum karom iaau, iaku maa a tabuan mii dumdum a ru kaking turpaai utbaai baaiaau waan paat min. 46 Pa u aalu in loringma ta wel, iaku maa a tabuan mi i labo taaa polo na mangingi u ra ru kaking. 47 Iaaupiri taam naa anuna ngaala na maarmaarikarom iaau iwaiaai naa di aa unawa anunamongoro na aakaina mangamangaan. Tebaa di una wa ku anuna kinalik na aakainamangamangaan, anunamaarmaari kaai inkinalik.”

48 Ma Iesu i piri taa ra tabuan maanaa, “Di aa una wa anum kum aakainamangamangaan.” 49 A taara baa diat kiu ra winangaan, diat pirpir ungaai, diatpiri naa, “Woi na mangaana muaana mii pet laar paai kupi in una wa a kumaakaina mangamangaan?” 50 Iesu i piritaa ra tabuan maa naa, “U ra num nurnurut, di aa walaaun pa ui. Un waan ma ramaalmaal.”

8In tabuan diat weur ma Iesu

1 Namur Iesu i waan taltalili u ra kumngaala na taamaan ma ra kum kinkinalikna taamaan kaai, i warawaai ma ra KoinaWewapua u ra mataanitu anun God karomdiat. Diat weur ma ra nuna 12 naatna wawer, 2 ma a kum tabuan kaai, baaia lu irok wa a kum tabaraan kon diat,ma ia walaangalaanga pa diat ko ra kummalaapaang. Bi diat a kum tabuan maa:Maaria, a iaana kaai Maagdalene, ia baa 7na tabaraan diat pari paa koni, 3ma Ioaana

Lukaa 8:4 86 Lukaa 8:24a tabuan anun Kusaa, a mukmuga anura kum tultul anun Erodes, ma Susaana,ma mongoro kaai. A kum tabuan mi diatwaraaut Iesu ma nuna kum naat na wawerko ra nundiat wuwuwung ut.

A pirpir welwelaar u ra tena minamaarut(Mt 13:1-17; Mk 4:1-12)

4 Baa a ngaala na kor na taara ko rakum taamtaamaan diat waan paat ungaaikarom Iesu, i pir raa pirpir welwelaarkarom diat lenbi, 5 “Raa tena minamaaruti waan kupi in lamira a kum waina wit.Baa i lalamira waanwaan, raa kum wainadiat puka taau u ra aakapi, ma a taara diatpapaa nate un diat, ma ra kum pika diataan wa diat. 6 Raa kum waina kaai diatpuka taau u ra pia na waatwaat, ma baadiat ilak paat, diat malulur balet ku, maaa pia i magege aakit. 7Raa kum waina kaaidiat puka taau naliwan u ra kum katkadaa,ma a kum kadaa diat tawa ungaai ma diat,ma diat tawa baat pa diat. 8Raa kumwainakaai diat puka taauu ra koina pia, diat tawama diat wa. Raaraain diwaai i wa raa maarna waina.”

Baa ia pir taa a kum pirpir mi taan diat,i piri naa, “Ia baa in talingaana, i koina baain walangor mai.”

9Anuna kumnaat nawawer diat tiri kupa kukuraai ra pirpir welwelaar baa ia pirtaai. 10 Ma i piri taan diat lenbi, “God iataar taa a manaana taa muaat kupi muaata nunura a kum utnaa na pidik u ra nunamataanitu. Iaku karom a taara ingen iaauwer diat ma ra kum pirpir welwelaar, kupi‘diat a bababo ma pa diat a babo lelei,diat a walwalangorma pa diat a walangoro

lelei,ma pa diat a manaana uni.’ Aais 6:9Iesu i palaa kukuraai ra pirpir welwelaar

u ra tena minamaarut(Mt 13:18-23; Mk 4:13-20)

11 “A kukuraai ra pirpir welwelaar mi ilenbi, a waina wit i welaar ma ra pirpiranun God. 12 A kum waina wit baa diatpuka taau u ra aakapi, diat welaar ma rataara baa diat walangoro taa a pirpir, maSaataan i waan paat, ma i lo wa a pirpirko ra balaandiat, kupi koku diat nurnur,ma koku di walaaun diat. 13 Ma a kumwaina u ra pia na waatwaat, diat welaarma ra taara baa diat walangoro a pirpir,ma diat paam akotoi ma ra gaaia. Iakumaa, pa ta aakaarindiat, anundiat nurnurpa i tur iwan, ma baa a kum walwalaam

i waan paat karom diat, diat puka maut.14 Ma a kum waina baa diat puka taaunaliwan u ra kumkatkadaa, diat welaarmara taara baa diat walangoro a pirpir, iaku ura nundiat lalaaun a kum nginaraa, a kumwuwuwung, ma ra gaaia ko ra lalaaun minnapia, diat burung baat paa a pirpir, ma padiat wa ta waindiat. 15Ma a kumwaina baadiat puka taau u ra koina pia, diat welaarma ra taara baa diat walangoro a pirpir,ma i ki u ra balaandiat, diat taraam uni,ma diat paam akoto dekdeki, tuk diat waa waindiat.

A pirpir welwelaar u ra laam(Mk 4:21-25)

16 “Pain te in wakup taa ta laam ma inkuop baat taai ma ra baaket, ma pa in ungtaai kaai natudaangi ra waawaa. Pate! Inung taai ut nate u ra nuna turtur, kupi diatbaa diat ruk diat a babo a kaapakaapaina.17Ma a kum utnaa raap baa i taana ino, inwaan paat kaapakaapa. Ma a kum utnaaraap baa i wawalipa, namur din nunuraima in waan paat baarabaara. 18 Io, muaata nuknuk wakaak u ra pirpir baa muaatwalangoroi. Baa te i paam akoto a man-aana u ra pirpir anun God, din tabaaraibalet ma ra ngaala. Ma baa te pa i paamakoto ta manaana, din rakaan wa utkaai akinalik na manaana baa i nuki naa i paamakotoi.”

Naan Iesu ma ra kum tatena liklik(Mt 12:46-50; Mk 3:31-35)

19Naan Iesuma ra kum tatena liklik diatwaan paat kupi diat a baboi, iaku maa padiat pet laar paai, maa a kor na taara diatliur baat paai. 20 Ma di wapua Iesu naa,“Naam ma ra kum tatem liklik bari diatnataamaan. Diat nem na babo ui.” 21Ma ipiri taan diat naa, “Diat baa diatwalangoroa pirpir anun God ma diat taraam uni, diatmaa naang ma ra kum tateng liklik.”

Iesu i turbaat a dadaip ma ra top(Mt 8:23-27; Mk 4:35-41)

22 Raa bung Iesu ma ra nuna kum naatna wawer, diat kaa u ra mon, ma i piritaan diat naa, “Daat a waan bolo urongun raa papaara taai kikil.” Ma diat waan.23 Baa diat welulu waanwaan ma ra sel,Iesu i inep duman. A dekdek na dadaipi tapalaa taau un diat u ra taai kikil, maa mon i wawangaan, ma marawaai diata wirua. 24 A kum naat na wawer diatwaan karomi, diat waanguni, ma diat piritaana naa, “Tena Wawer, Tena Wawer,


daat wirua ma!” Io, i kaamtur, i turbaata dadaip ma ra dekdek na top, ma diaarngo, ma i malila maut. 25 Ma i piri taara kum naat na wawer naa, “Kuraa awaaianumuaat nurnur?” Diat burut, ma diatkakaian, diat tiri wetwetalaai diat naa,“Woi na mangaana muaana ma mi, baai naagagon a dadaip ma ra top ma diaartaraam karomi?”

Iesu i lu irok wa a kum tabaraan kon raamuaana

(Mt 8:28-34; Mk 5:1-20)26 Iesu ma ra kum naat na wawer diat

pukaai u ra papaar anu ra taara Geraasaa,baa i ki irong un raa papaara taai kikil ko rapapaar Gaalilaia. 27 Baa Iesu i kaa pari kora mon, raa muaana taanga u ra taamaanmaa, baa a kum tabaraan diat ruk taau uni,i waan baraatai. Ia welwelik uni, baa pa igop ta maalu, ma pa i ki kaai un ta ruma, ikiki ku u ra kum babaang naminaat. 28Baai babo paa Iesu, i kulkulaai, ma i puka paritaau naa ra ru kakina, ma i kulkulaai maina ngaala na ingaana lenbi, “Aawamaa unpaami un iaau Iesu, Natun God a NgaalaAakit? Iaau aaring ui baa koku u wakadikiaau.” 29 I piri lenmi, kabina maa Iesu iapirpir dekdek paa karom a tabaraan kupiin pari ko ra muaana mi. Mongoro napakaan a tabaraan i umi. A taara diat laanabababoura baat amuaanami, diat laanawitaa a ru limaanama ra ru kakinama ra kumsen, iaku i laana aal kutu wa diat ku, ma atabaraan i laana wowo paai unaanga u rakum bil na wanua.

30 Iesu i tiri naa, “Woi na iaam?” Ma ibaalui naa, “A iaang a Liur na tabaraan,”maa a mongoro na tabaraan diat ruk taauuni. 31Ma diat aaring Iesu kupi koku i tularuk ta diat u ra ngaala na tung baa pa dibabo a tuktukina.

32 A ngaala na liur na boro diat wang-wangaanmatira u ra papaara taangaai, maa kum tabaraan diat aaring Iesu kupi diata ruk taau u ra kum boro. Ma i taraam wadiat. 33Ma a kum tabaraan diat pari ko ramuaana maa, ma diat ruk taau u ra kumboro. Ma a kum boro diat welulu pari u rapapaara taangaai kup a taai kikil, ma diatkongo raap.

34 Diat baa diat baboura a kum boro,diat babo a utnaa mi, diat welulu talili.Diat wewapua u ra utnaa mi u ra nundiat

taamaan, ma un raa kum taamtaamaanliklik kaai. 35 Ma a taara diat waan kupidiat a babo a utnaami iwaanpaat. Baa diatwaan paat karom Iesu, diat babo amuaanabaa a kum tabaraan diat pari paa koni, iki taau marawaai naa ra ru kakin Iesu, iagop balet ma ia manaana. Ma a taara diatburut. 36 Diat baa diat babo taa a utnaabaa Iesu i paami, diat wapua a taara naaIesu ia lu irok wa a kum tabaraan ko ramuaana maa. 37Ma a taara raap taanga ura papaar anu ra kum Geraasaa diat aaringIesu kupi in waan ingen kon diat, maa diatburut aakit. Io, Iesu i kaa balet u ra monma i waan.

38Ma amuaana baa a kum tabaraan diatpari paa koni, i aaring Iesu kupi diaar aweur. Iaku Iesu i tula wai ku naa, 39 “Unwaan talili kup anum ruma, un wewapuau ra ngaala na utnaa mi God ia paam taaiun ui.” Io, i waan talili, i wewapua u rataamaanmaa u ra ngaala na utnaa baa Iesuia paam taai uni.

Iesu i walaaun paa natun Iaairo ma iwalaangalaanga paa raa tabuan

(Mt 9:18-26; Mk 5:21-43)40 Baa Iesu i waan talili, a kor na taara

diat gaaia baraata paai, kabina maa diatraap diat kiki walaang ut kupi. 41 Raamuaana, a iaana Iaairo, a mukmuga ko raruma na lotu, i waan paat ma i puka rurutaau namuga naan Iesu. I aaringi kupiin waan uaa u ra nuna ruma, 42 maa raanatunalik ku, a tabuan, baa nuna kilaala i12, i inep na minaat ma.

Io, baa Iesu i waan, a ngaala na kor nataara diat liur baat paai. 43 Raa tabuanmatira i malaapaangma ramalaapaang nagaap. Ia malaapaang paa 12 kilaala,* iakupa te i walaangalaanga laar paai. 44 I waannamur taan Iesu, ma i paam taa ku a titira nuna ina maalu, ma a gaap i ngo maut.45 Ma Iesu i wetiri naa, “Woi maa i paamiaau?” Baa diat raap diat weoro, Petero ipiri naa, “Tena Wawer, pa u babo a ngaalana kor na taara mi diat liur baat pa ui?”46 Iesu i piri naa, “Raa paan diat ia paamta iaau, iaau kariaanai naa a dekdek i waankon iaau.” 47 A tabuan i nunurai naa diaa baat paai, io, i dadader paat, ma i pukaruru taau namuga naan Iesu. Namataara kor na taara raap, i wapua Iesu u rakabina baa i paam taai, ma i wapuai kaai

* 8:43: Raa kum tenamanaana u ra Buk Taabu diat nuki naa raa kum pirpir kaai i ki u ra rinami. I lenbi: ma ia waraaptaa anuna maani u ra kum doktaa.

Lukaa 8:48 88 Lukaa 9:17baa i laangalaanga gagaa maut. 48Ma Iesui piri taana naa, “Natunglik, anum nurnuria walaangalaanga pa ui. Un waan ma ramaalmaal.”

49 Baa Iesu i pirpir utbaai, raa i waanpaat taangirong u ra ruma anun Iaairo, amukmuga ko ra ruma na lotu, ma i piritaana naa, “Koku ma u wabalaana a TenaWawer. Natumlik ia maat.” 50 Baa Iesu iwalangoro a pirpir maa, i piri taan Iaaironaa, “Koku u burut, un nurnur ku, ma dinwalaaun paai balet.”

51 Baa i waan paat u ra ruma, pa i mu-laaot paa te kupi in ruk ungaai mai. I mu-laaot paa ku Petero, Ioaanes ma Iaakobo,ma tamaa ra naatlik ma naana kaai. 52 Ataara raap diat kulkulaai ma ra niluan, maIesu i piri taan diat naa, “Kokumuaat luan.A naatlik mi wakir i maat, i inep dumanku.” 53 Ma diat nangonoi ku, maa diatnunurai naa ia maat. 54 Ma Iesu i rukunaruma, i paam paa a limaa ra naat natabuan, ma i piri taana naa, “Tabuan lik,un tur.” 55 Ma a niono i waan talili baletkaromi, ma i tur maut. Ma Iesu i wetulaakup ta utnaa a tabuan lik maa in aani.56 Tamaana ma naana diaar kakaian aakit,ma Iesu i turbaat diaar kupi koku diaarwapua te u ra utnaa mi i waan paat.

9Iesu i tula wa 12 naat na wawer(Mt 10:5-15; Mk 6:7-13)

1 Baa Iesu i wataa ungaai paa a 12naat na wawer, i taar taa a dekdek mara naagagon taan diat kupi diat a lu irokwa a kum tabaraan raap, ma kupi diat awalaangalaanga paa kaai a taara ko ra kummalaapaang. 2Ma i tula wa diat kupi diata warawaai u ra mataanitu anun God, madiat a walaangalaanga paa a kum malaa-paang. 3 Ma i piri taan diat naa, “Kokumuaat lo ta utnaa u ra numuaatwinawaan,koku tina buka, koku ta bek, koku ta utnaana winangaan, koku ta maani ma koku tamaalu na wekiaa. 4 Baa muaat a ki un taruma, muaat a ki ut matira tuk u ra bungbaa muaat a waan ko ra taamaan maa.5 Baa ta taara pa diat gaaia pa muaat, baamuaatwaan ko ra nundiat taamaan,muaata tataangawa a kabu ko ra kakimuaat, kupia wakilang na watumaarang karom diat.”

6 A kum naat na wawer diat waantaltalili u ra kum taamtaamaan, diatwarawaai ma ra Koina Wewapua, ma diat

walaangalaanga a taara u ra kum taamtaa-maan raap.

A nuknukin Erodes i laklagon un Iesu(Mt 14:1-2; Mk 6:14-16)

7 Baa Erodes a mukmuga ko ra mataan-itu i walangoro a kum utnaa mi i waanpaat, i laklagon a nuknukina uni, kabinamaa raa taara diat piri naa Ioaanes ialalaaun balet ko ra minaat. 8Ma raa taarakaai diat piri naa Eliaas ia waan paat. Raataara kaai diat piri naa raa ko ra kumpropet taanga namuga ia lalaaun balet.9Erodes i piri naa, “Iaau aa pakaat kutu wain lorin Ioaanes, ma woi na muaana baletmi, iaau walangoro a kum utnaa mi uni?”Ma i nem aakiti kupi in babo Iesu.

Iesu i tabaara 5,000 na muaana(Mt 14:13-21; Mk 6:30-44; Io 6:1-14)

10 Baa a kum aapostolo diat waan talilibalet, diat wapua Iesu u ra kum utnaa baadiat aa paam taai. I ben pa diat, ma diatwaan ingen kup a taamaan a iaana Bet-saaida. 11 A kor na taara diat walangoroi,ma diat murmuri. I gaaia pa diat, mai pirpir karom diat u ra mataanitu anunGod, ma i walaangalaanga pa diat baa diatmalaapaang.

12 Baa ia maluraap, a 12 naat na wawerdiat waan karom Iesu, ma diat piri taananaa, “A bil na wanua ku mi, un tula wa akor na taara baa diat a waan kup a kumtaamaan, ma u ra kum taamtaamaan liklikmarawaai, kupi diat a wangaan ma diatinep iaai.” 13 Iesu i piri taan diat naa,“Muaat ut maa muaat a tabaara diat.” Madiat baalui naa, “Limnain bred ku ma raruina ian kuri miaat loi. U nemi duk naamiaat a kul paa ta utnaa kupi in welaar mara kor na taara raap mi?” 14A kor na taaramaa, a niluluk i ra in muaana ku i welaarma 5,000.

I piri taa ra nuna kum naat na wawernaa, “Muaat a tula diat kupi diat a ki u rakum kikil limlima na noina diat.” 15 Maa kum naat na wawer diat paami lenmaa,ma a taara diat ki raap napia. 16 Iesu irakaan paa limnain bred ma ruina ian, itataada unaanga u ra maawa, i waatungwakaak paa karom God uni, i biki ma itaar taai karom a kum naat na wawer,kupi diat a palau a taara mai. 17 Diat raapdiat wangaan ma diat maaur. Ma diatwangaana ateng paa 12 kaa ma ra utnaabaa diat aan kapo taai.

Lukaa 9:18 89 Lukaa 9:43Petero i pirpir kaapa un Iesu(Mt 16:13-19; Mk 8:27-29)

18 Raa bung baa Iesu ku i ki ma iaaraaring, a kum naat na wawer diat waankaromi, ma i tiri diat naa, “A taara diatpiri naa iaau woi?” 19 Ma diat baalui naa,“Raa taara diat piri naa ui Ioaanes a TenaBaapitaaiso. Raa taara kaai diat piri naa uiEliaas, ma raa taara kaai diat piri naa ui raakon diat a kumpropet taanga namuga, baaia lalaaun balet.” 20Ma Iesu i tiri diat naa,“Io muaat, muaat piri naa iaau woi?” MaPetero i baalui naa, “Ui Kaarisito baa Godi tula wa ui urin.” 21Ma i turbaat diat naakoku diat wapua te uni.

Iesu i wewapua muga u ra nuna minaat(Mt 16:20-28; Mk 8:30–9:1)

22 Iesu i piri naa, “A Natu ra Muaana inkariaana mongoro na mawaat, ma a kummukmuga, a kum ngaala na tena wetabaarkarom God, ma ra kum tena wawer u rakumNaagagondiat aweorowaimadin aakdokoi. Ma baa tula bung in raap in lalaaunpaat balet.”

23 Ma i piri taan diat raap naa, “Baate i nemi kupi in murmur iaau, koku imurmur a nuknukina. In puak paa anunabolo u ra bungbung raap ma in murmuriaau. 24 Baa te i maari baat paa ku anunalalaaun in wirua, iaku ia baa pa i maaribaat anuna lalaaun kup iaau, in lalaaun.25 In koina lelawaai baa te i kale raap paaa rakrakaan buaal, iaku in baanaakaka waanuna lalaaun uni ma in wirua takum?26 Baa te in wawirwir kon iaau ma u ranung kum pirpir, Natu ra Muaana kaaiin wawirwir koni, baa in waan paat mara nuna minamaar, ma ra minamaar kaaianun Tamaana ma anu ra nuna kum aan-gelo. 27 Iaau pir a lingtatuna taa muaat, tataara kon muaat mi, muaat tur min, baapa muaat a maat utbaai muaat a babo amataanitu anun God.”

A panin Iesu i raaungaana(Mt 17:1-8; Mk 9:2-8)

28 Baa ia 8 na bung baat taa a pirpir mi,Iesu i ben paa Petero, Ioaanes ma Iaakobo,ma diat waan tato unaanga u ra taangaaikupi diat a aaraaring. 29 Baa i aaraaring,a mataana i babo raaungaana, ma anunakummaalu i kabaang ma i papakaat. 30Mai pirpir ma ra rumuaana, Moses ma Eliaas.31 Diaar waan paat ma ra minamaar, maditul pirpir u ra minaat anun Iesu, baa inbaraatai inaanga Ierusalem, kupi in paam

ot paa a nemnem anun God. 32 Peteroditul, ditul inep duman. Baa ditul tawaan-gun paat, ditul babo a minamaar anunIesu, ma ra ru muaana kaai baa ditul turungaai mai. 33 Baa a ru muaana diaar nemna waan ma kon Iesu, Petero i piri taananaa, “Tena Wawer, i koina baa daat a kimaku min. Mitul a paam ta tula palpalip,num raa, raa anun Moses, ma raa anunEliaas”. Iaku Petero pa i nunura a utnaabaa i piri.

34 Baa i pirpir utbaai, a pakaana baakut iwaan paat ma i pulu baat pa diat, ma ditulburut baa i pulu baat pa ditul. 35 Ma iningaan raa taanga u ra baakut i piri naa,“Bi ia Natunglik, baa iaau aa pilak paai.Muaat a walangoroi.” 36 Baa ia pirpir raappaa, Iesu ot maku kuraa i tur. Ma pa ditulpirpir uni. Ma u ra kum bungmaa, pa ditulwapua te u ra kum utnaa baa ditul aa babotaai.


(Mt 17:14-18; Mk 9:14-27)37 U ra bung namur baa Iesu ma ra tula

naat na wawer diat aa waan pari taangi-naanga u ra taangaai, a ngaala na kor nataara diat waan karom Iesu. 38 Ma raamuaana ko ra kum taara maa i wewataailenbi, “Tena Wawer, iaau aaring ui baaun babo natunglik a naat muaana, raakapuaana naat ku. 39 A tabaraan i laanaumi, ma a naat i kulkulaai kakaian. Atabaraan i laana wadader adekdeki, ma awaa ra naat maa i buabua. A tabaraanpa i waan koni, ma i wangungut aakakaa panina. 40 Iaau aaring paa mun anumkum naat na wawer kupi diat a lu irok wa atabaraan koni, iaku pa diat pet laar paai.”

41 Iesu i piri naa, “Muaat a taaun taarami, pamuaat nurnurmamuaat a kum tenaaakaina. Iaau aa ki iwan karom muaat.Unaangaian ma muaat a nurnur? Un bennatumlik urin.”

42 Baa a naat maa i waan karom Iesu,a tabaraan i ong kuraa taai napia ma iwadader adekdeki. Iesu i pirpir dekdekkarom a tabaraan ma i lu irok wai, maa naat i laangalaanga balet. I taar taaibalet karom tamaana. 43Ma diat raap diatkakaian u ra ngaala na dekdekin God.

Iesu i pirpir balet u ra nuna minaat(Mt 17:22-23; Mk 9:30-32)

Baa diat raap diat kakaian utbaai u rakum utnaa Iesu ia paam taai, i piri taa ra

Lukaa 9:44 90 Lukaa 10:10nuna kum naat na wawer lenbi, 44 “Muaata walangoro wakaak a pirpir mi: Din taartaa Natu ra Muaana u ra limaa ra taara.”45 Iaku a kum naat na wawer pa diat kaapau ra kukuraai ra pirpir mi. Di walipai kukon diat, kupi koku diat nunura lelei. Madiat burut kupi diat a tiri Iesu uni.

Woi maa i ngaala aakit?(Mt 18:1-5; Mk 9:33-37)

46 A kum naat na wawer diat weol napirpir naliwan taan diat baa woi kon diat ingaala aakit. 47 Iesu ia nunura a nuknukin-diat, i lo paa raa naatlik ma i watur paainaana. 48 Ma i piri taan diat naa, “Baa tei gaaia paa a naatlik mi u ra iaang, i gaaiapa iaau utkaai. Ma baa te i gaaia pa iaau, igaaia paa ia ut baa i tula wa iaau urin. Maaia baa i kinalik taa muaat raap, ia ut maa ingaala aakit.”

Ia baa pa i turbaat muaat i waraautmuaat ku

(Mk 9:38-40)49 Ioaanes i piri taan Iesu naa, “Tena

Wawer, miaat babo raa muaana i lu irokwa a kum tabaraan u ra iaam, ma miaatturbaati, maa wakir ia kon daat.” 50 Iesu ibaalui naa, “Koku muaat turbaati, maa iabaa pa i turbaat muaat, i waraaut muaatku.”

A taara Samaaria pa diat nem Iesu51 Baa ia marawaai a pakaana bung kupi

din lo paa Iesu unaanga u ra maawa, inuki naa in waan unaanga Ierusalem, mai turpaa winawaan. 52 I tula wa raa kumtultul, kupi diat a muga taana. Diat waanpaat un raa taamaan u ra papaar Samaaria,kupi diat a waninaar kup Iesu. 53 Iaku akum te Samaaria pa diat nemi naa in ruk ura nundiat taamaan, maa kabina in waanut unaanga Ierusalem. 54 Baa anuna runaat na wawer, Iaakobo ma Ioaanes diaarbabo a mangamangaan mi, diaar tiri naa,“Tadaaru, u nemi ku naa mir a aaring Godbaa in taar wa a nguan kupi in aan araapwa diat?” 55 Iesu i tur tapuku, ma i turbaatdiaar. 56 Io, Iesu ma ra nuna kum naat nawawer diat waan kup raa taamaan ingen.

Diat baa diat nem na murmur Iesu(Mt 8:19-22)

57 Baa Iesu ma ra nuna kum naat nawawer diat waan waanwaan u ra aakapi,raa muaana i piri taana naa, “Ang murmurui u ra kum taamtaamaan raap baa unwaan iaai.” 58 Iesu i piri taana naa, “A kum

kuaabaar na paap anundiat kum tung ut,ma ra kum pika kaai anundiat kum pio ut,iaku Natu raMuaana pa nuna ta ruma kupiin inep uni.” 59 I piri taan raa muaanabulung naa, “Un murmur iaau.” Iaku ibaalui lenbi, “Tadaaru, unmulaaotwa iaaukumun baa ang waan, kupi ang punang watamaang.” 60 Iesu i piri taana, “Unmaadekwa a kumminaat diat a punang andiat kumminaat. Un waan ma un warawaai u ramataanitu anun God.” 61 Raa balet i piritaan Iesu naa, “Tadaaru, ang murmur ui,iaku un mulaaot wa iaau kumun kupi angwaan, ma miaat a webabo paa ma diat u ranung ruma.” 62 Iesu i piri taana naa, “Baate i turpaa pinapaam ma ra ipipuk, ma ikakawet unamur, pa i topaa a pinapaam ura mataanitu anun God.”

10Iesu i tula wa 72 taara

1Namur a Tadaaru i pilak paa bulung 72taara kaai, ma i tula wa diat rurudi kupidiat a muga taana u ra kum ngaalangaalana taamaan, ma u ra kum taamtaamaanliklik, baa ia kaai in waan iaai. 2 Ma i piritaan diat naa, “A pinapaam ia mugaan,ma ia ngaala aakit, iaku pa i mongoroa kum tena tinangaa. Muaat a aaring aTadaaru maa ia a tamaa ra pinapaam, kupiin tula wa a kum tena tinangaa kup anapinapaam. 3 Muaat a waan! Mi iaau tulawa muaat welaar ma ra kum naat na sipnaliwan naa ra kum karangaap na paap.4Kokumuaat lo ta paaus na ungungmaani,koku ta kaa, ma koku ta su. Koku kaaimuaat pirpir ma te baa muaat baraatai ura aakapi.

5 “Baa muaat ruk un ta ruma, muaat apir mugai naa, ‘A maalmaal karommuaat.’6 Baa ta tena maalmaal i ki matira, anu-muaat maalmaal in ki uni. Baa pate,a maalmaal in waan talili balet karommuaat. 7Mamuaat a ki utmatira u ra rumamaa, muaat a wangaan ma muaat a inima utnaa baa di tabaara muaat mai, maa itakado baa din tabaara a tena pinapaam.Koku muaat inep un ta kum ruma ingen.

8 Baa muaat waan paat un ta taa-maan, ma di ben ruk muaat, muaat aaan a utnaa baa di tabaara muaat mai.9 Muaat a walaangalaanga a kum malaa-paang matira, ma muaat a piri taa ra taaranaa, ‘A mataanitu anun God ia marawaaikarom muaat!’ 10 Baa muaat waan paatun ta taamaan, ma pa di ben ruk muaat,

Lukaa 10:11 91 Lukaa 10:33muaat a tur ku u ra aakapi mamuaat a pirinaa, 11 ‘A kabu ko ra numuaat taamaan baakuri u ra kum kakimiaat, miaat upa waibalet kupi a watumaarang karom muaat.Iaku muaat a nunurai naa a mataanituanun God ia marawaai.’ 12 Iaau piri taamuaat, u ra bung na naagagon, a naagagonkarom Sodom in dekdek, iaku karom ataamaan maa in aaka aakit.”

A naagagon na binabaalu karom diat baapa diat nukpuku

(Mt 11:20-24)13 “In aaka karom muaat a taara Ko-

raasin, in aaka kaai karom muaat a taaraBetsaaida. Baa gun di aa paam taa a kumutnaa na kakaian bi karom a taara Tiro maSidon, welaar ma di aa paam taai karommuaat, kaduk a taara Tiro ma Sidon diat anukpuku gagaama diat a tobo, diat amongma ra maalu na tapunuk ma diat a aalu apanpanindiat ma ra kabu na nguan. Iakumuaat, pa muaat nukpuku. 14 A naagagonkarom muaat a taara Koraasin ma Bet-saaida in aaka aakit ko ra naagagon karomdiat a taara Tiro ma Sidon. 15 Ma muaatkaai a taaraKaapernaaum, lelawaai,muaatnuki naa din wangaala pa muaat unaanganate? Pate, din ong apari wamuaat ku u rangaala na nguan.”

16 Iesu i piri karom anuna kum naat nawawer naa, “Baa te i walangoro muaat, iwalangoro iaau ut. Ma te baa i milikuaanamuaat, i milikuaana iaau utkaai. Ma te baai milikuaana iaau, i milikuaana utkaai iabaa i tula wa iaau urin.”

72 diat waan talili balet17Ma 72 diat, diat waan talili baletma ra

gaaiama diat piri naa, “Tadaaru, baamiaatlu irok wa a kum tabaraan u ra iaam, diattaraam ku.” 18Ma Iesu i piri taan diat naa,“Iaau babo Saataan i puka taanginaanga ura maawa welaar ma in mamame. 19 Iaauaa taar taa a naagagon taa muaat kupimuaat a paa waatwaat a kum wui ma rakum pokpokolamaa kaai, ma kupi muaata uwia paa a dekdek i ra ebaar, ma pa tautnaa in baanaakaka muaat. 20 Iaku maa,kokumuaat gaaiamaa a kum tabaraan diattaraam taa muaat. Muaat a gaaia, maa diaa timu a iaamuaat inaanga u ra maawa.”

Iesu i gaaia(Mt 11:25-27; 13:16-17)

21U ra pakaana bungmaa Iesu i tengmara gaaia ko ra Takado naNionma i piri naa,“Tamaang, ui a Tadaaru i ra maawa ma ra

rakrakaan buaal raap, iaau pir walaawa paui, maa u walipa a kum utnaa mi ko rakum tena manaana ma kon diat baa diatmalem, ma u pir waiaai ku karom diat baadiat welaar ma ra kum naat liklik. Maia,Tamaang, maa u nemi ut lenmaa.

22 “Tamaang ia taar taa a kum utnaaraap taang. Pa te i nunura Natuna,Tamaana ku, ma pa te kaai i nunuraTamaana, Natuna ku, ma diat kaai baaNatuna i nemi naa in pir waiaa Tamaanakarom diat.”

23 Baa Iesu ma ra nuna kum naat nawawer maku diat ki, i tapuku karom diatma i piri naa, “Muaat daan baamuaat baboa kum utnaa mi! 24 Iaau piri taa muaat,namuga mongoro na propet ma mongorona king diat nemi naa diat a babo a kumutnaa mi iaau paami namataamuaat, iakupa diat baboi. Ma diat nemi kaai naa diata walangoro a kum utnaa mi muaat wal-walangoroi, iaku maa pa diat walangoroi.”

A pirpir welwelaar u ra koina te Samaaria25Raa tenamanaana u ra kumNaagagon

i tur ma i walaar Iesu, ma i piri naa, “TenaWawer, aawamaa ang paami kupi ang kalea lalaaun takum?” 26 Ma Iesu i piri taananaa, “Aawa maa di aa timu taai u ra kumNaagagon? Ma aawa maa u nuki uni?”27 A muaana maa i baalui naa, “ ‘Un maaria Tadaaru anum God ma ra in balaamraap, a niom raap, a dekdekim raap, ma ranuknukim raap.’ Naag 6:5Ma ‘Un maari tepaam welaar ma u maariui ut.’ ” Lewi 19:1828 Iesu i piri taana naa, “I takado ut anumpirpir, un paami lenmaa, ma un lalaaun.”29 Iaku a tena wawer u ra kum Naagagoni nemi naa in wakado paai namataan Iesu,ma i tiri naa, “Woi maa tepaang?”

30 Iesu i baalui ma ra pirpir welwelaarlenbi, “Raa muaana i waan taanginaangaIerusalem urong Ieriko. Baa i waan waan-waan, a kum tena walong diat welulu baatpaai. Diat palaa wa anuna kummaalu, diatum aakaka taai, ma diat waan paa koni mamarawaai inmaat. 31Maraa tenawetabaarkarom God i waan u ra aakapi maa, ma baai babo paa a muaana maa, i waan liliaai kukoni un raa papaar. 32 Raa muaana bulungko ra wuna taara anun Lewi, baa i waantaau u ra muaana maa, i waan liliaai kukoni un raa papaara aakapi.

33 “Iaku raa te Samaaria baa i waanwaanwaan, i waan taau u ra muaana maa,

Lukaa 10:34 92 Lukaa 11:17ma baa i baboi, i maari aakiti. 34 I waankaromi, i labo taa a wel ma a waain u ranuna kum baaba ma i pulu baat ta diat. Iwakaa paai u ra nuna dongki, ma i wairoktaai u ra ruma na ininep aagil paa, ma ibabourai. 35 U ra bung namur taana, i lopaa a ru denaaria,* ma i taar taai karoma tamaa ra ruma, ma i piri taana naa, ‘Unbabourai. Ma baa ta utnaa kaai un tabaarataai mai, baa ang waan talili balet, angbaalu taai balet taam.’

36 “Woi ko ra tula muaana mi diaartepaana ma ra muaana baa a kum tenawalong diat umi?” 37 Ma a tena wawer ura kum Naagagon i baalui naa, “Ia baa imaari.” Ma Iesu i piri taana naa, “Unwaanma un paami lenutmaa.”

Iesu i ki u ra ruma anun Maaria maMaataa

38 Baa Iesu ma ra nuna kum naat nawawer diat waan balet, diat waan paatun raa taamaan, ma raa tabuan, a iaanaMaataa, i ben aruk paa Iesu u ra nunaruma. 39 Ma tenawawina a iaana Maaria,i ki marawaai naa ra ru kaki ra Tadaaru,ma i walwalangoro anuna pirpir. 40 MaMaataa i kariaanai baa i dekdek karomia kum pinapaam i paami, i waan karomIesu ma i piri taana naa, “Tadaaru, pau nuk pa iaau? Baboi, tenawawing pa iwaraaut iaau. Iaau maku iaau paam a kumpinapaam. Tula wai urin kupi in waraautiaau.” 41 A Tadaaru i baalui naa, “Maataa,Maataa, u ngaraa aakit, ma u nuknuk aakitu ra mongoro na utnaa! 42 Raa utnaa ku ikoina. Maaria ia pilak paa a koina utnaa,ma pa te maut in lo wai koni.”

11A wawer anun Iesu u ra niaaring(Mt 6:9-13; 7:7-11)

1 Raa bung Iesu i aaraaring un raawanua. Baa ia aaraaring raap, raa kora nuna kum naat na wawer i piri taananaa, “Tadaaru, un wer miaat u ra niaaring,welaar ma Ioaanes i wer anuna kum naatna wawer.” 2 Ma Iesu i piri taan diat naa,“Baa muaat aaraaring, muaat a aaraaringlenbi,‘Tamaamiaat,i koina baa din ru a iaam.I koina baa anum mataanitu in waan paat.

3 A bungbung raap un tabaara miaat ma ramaamiaat utnaa.

4 Un dumaana wa anumiaat kum aakainamangamangaan,

maa miaat kaai miaat dumaana waanundiat kum aakainamangaman-gaan karom miaat.

Koku u ben miaat u ra walwalaam.’ ”5 Iesu i piri taa ra nuna kum naat na

wawer naa, “Baa te kon muaat in waankarom tepaana u ra ngaala na marum, main aaringi naa, ‘Tepaang, iaau nem ta tu-luin bred. 6Raa tepaang i waan paat karomiaau u ra nuna winawaan, ma pa ta utnaabaa ang tabaarai mai.’ 7Ma tepaana kuraanaruma in piri naa, ‘Koku u pet abalaanaiaau! Miaat aa balbalaat, ma miaat ma rakum natnatung liklik miaat aa inep. Pangpari baletma kup ang lo taa ta utnaa taam.’8 Wakir kabina diaar tepaana baa in parikupi in taar taa a bred taana, iaku in parima in taar taa a utnaa baa i nemi, kabina iaaring liklikinai.

9 “Io, mi iaau piri taa muaat, muaat aaaraaring ma din tabaara muaat. Muaat abaatbaat ma muaat a baat paai. Muaat apipidik ma din paapa aara muaat. 10 Maadiat raap baa diat aaraaring din tabaaradiat, ma ia baa i baatbaat in baat paai, maia baa i pipidik, din paapa aarai. 11 Woikon muaat a kum tamtamaa ra kum naatliklik, baa natunalik i aaringi kup tinaian, in tabaarai ku ma ra ina wui? 12 Mabaa i aaringi kup tina kiaau, in tabaaraiku ma ta pokpokolamaa? 13 Baa muaataakaina taara, muaat nunura ut a koinawetabaar karom a kum natnatumuaat, io,i lingtatuna aakit baa Tamaamuaat baa i kiinaanga u ra maawa, in taar taa a Takadona Nion taan diat baa diat aaringi.”

Iesu ma Belsebul(Mt 12:22-30; Mk 3:20-27)

14 Iesu i lu irok wa a tabaraan baa imunga kon raa muaana. Baa a tabaraanmaa i pari paa koni, a muaana maa i pirpirmaraagaam. Ma a kor na taara diat kaka-ian. 15 Iaku raa taara kon diat, diat piri kunaa, “I lu irok wa a kum tabaraan ma radekdekin Belsebul, a tadaaru anu ra kumtabaraan.”

16 Raa taara kaai diat aaringi naa inpaam ta utnaa na kakaian kupi in wak-ilangi naa ia taanginaanga u ra maawa.17 Iaku Iesu ia nunura a nuknukindiat, ma


Lukaa 11:18 93 Lukaa 11:41i piri taan diat naa, “Baa ta mataanitudiat balet ut diat a weium wetwetalaai,a mataanitu maa in raap ku. Ma baa tanaadiwaatamaana diat a weium wetweta-laai balet ku ma diat, pain diat a ki ungaaima. 18 Baa Saataan i weium balet ku ma ranuna kum tultul, anuna mataanitu in turdekdek lelawaai? Iaau piri lenmaa kabinamaamuaat piri un iaau naa iaau lu irok waku a kum tabaraan ma ra dekdekin Belse-bul. 19 Baa iaau lu irok wa a kum tabaraanma ra dekdekin Belsebul, anumuaat taaradiat lu irok wa diat ma ra dekdekin woi?Io, anundiat pinapaam ut in wapuaanainaa anumuaat wetakun i raara. 20 Iakubaa iaau lu irok wa a kum tabaraan ma radekdekin God, muaat a nunurai naa anunamataanitu ia waan paat karom muaat.

21 “Baa raa dekdek na muaana ia mongpaa ma nuna utnaa na wineium, ma ibaboura anuna ruma, anuna kum utnaain taana wakaak. 22 Iaku, baa te i dekdektaana iwaanpaat karomima i uwia paai, inraa wa anuna kum utnaa na wineium baa inurnur uni, ma in lo paa a kum utnaa raapanu ra muaana maa ma in tabaara a taaramai.

23 “Ia baa pa i waraaut iaau, i turbaatiaau ku. Ma ia baa pa i waraaut iaau u raweben, i lulu weraana wa diat ku.

A tabaraan i waan talili balet(Mt 12:43-45)

24 “Baa a tabaraan i pari paa kon tamuaana, i waan u ra kum wanua baa pa tapalaa iaai, kupi in ngo, iaku pa i baat paata wanua baa in ngo iaai. Io, i piri lenbi,‘Ang waan talili balet kup anung ruma, baaiaau pari paa koni.’ 25Ma baa i waan paat, ibaboi baa di aa aarupa taai, ma di aa maartaai. 26Namur i waan ma i ben paa balet 7na tabaraan, baa diat aaka aakit koni, madiat ruk raap taau u ra ruma maa, ma diatki uni. Io, a lalaaun anu ra muaana maai aaka aakit ma ko ra lalaaun baa i waturakotoi namuga.”

Diat baa diat daan27 Baa Iesu i pirpir utbaai, raa tabuan

ko ra kor na taara maa, i piri lenbi, “Atabuan baa i buta pa ui ma i wangaau ui,i daan.” 28 Iaku Iesu i baalui naa, “Diat baadiat walangoro a pirpir anun God ma diattaraam uni, diat daan aakit.”

A taara diat nem ta wakilang(Mt 12:38-42)

29 Baa a kor na taara diat liur baat paaIesu, i piri taan diat naa, “A taaun taarami, a aakaina taaun taara. Diat nem tawakilang, iaku maa pa din paam te karomdiat. Din paam ku a wakilang welaar maIonaa. 30Maa Ionaa ia a wakilang karom ataara Niniwe, lenkaai maa Natu raMuaanaia a wakilang karom a taaun taara mi. 31Ura bung na naagagon, a kwin taangirongu ra mataana taubaar in tur ma in takunadekdek a taaun taara mi, kabina maa iwaan ut taanga welwelik kupi in walan-goro a manaana anun King Solomon, maraamaa i ngaala taan Solomon kuri utmin.32 U ra bung na naagagon, a taara Niniwediat a tur ma diat a takuna dekdek a taauntaara mi, kabina maa diat nukpuku u rawarawaai anun Ionaa, ma raa maa i ngaalataan Ionaa kuri ut min.

A laam i ra panindaat(Mt 5:15; 6:22-23)

33 “Pain te in wakup taa ta laam ma inwalipa taai, baa in kuop baat taai ma rabaaket. Pate! In ung taai ut nate u ranuna turtur, kupi diat baa diat ruk diata babo a kaapakaapaina. 34 A ruin kiokna mataam diaar welaar ma ra laam u rapanim. Baa a ruin kiok na mataam diaarkoina, a panim raap in teng ma ra kaapa.Iaku baa diaar aaka, a panim raap in tengma ra baboto. 35 In koina baa a panim inteng ma ra kaapa, ma un babourai kupikoku i teng ma ra baboto. 36 Baa a panimraap i teng ma ra kaapa, ma pa ta babotouni, in baarabaara aakit, welaarma ra laambaa a kaapakaapaina i kup aara ui.”

Iesu i takuna a kum Parisaaio ma a kumtena wawer u ra kum Naagagon

(Mt 23:1-36; Mk 12:38-40; Lk 20:45-47)37 Baa Iesu ia pirpir raap, raa Parisaaio

i ben paai kupi diaar a wangaan ungaai.Iesu i ruk ma i ki na winangaan. 38 Baa aParisaaio i baboi naa Iesu pa i gigi mugapaa, i kakaian uni. 39A Tadaaru i piri taananaa, “Muaat a kum Parisaaio muaat gigipaa ku a tamaru ra kaapma ra pelet, iaku abalaamuaat i tengma rawalongma ra kumaakaina mangamangaan. 40 Muaat a kumlonglong muaat, pa muaat nunurai naa iabaa i paam a tamaru ra kum utnaa i paamkaai a balaandiat? 41Muaat a tabaara a ibana taara ma ra utnaa ko ra numuaat kumkaap ma ra kum pelet, kupi a kum utnaaraap in gomgom karom muaat.

Lukaa 11:42 94 Lukaa 12:742 “In aaka aakit karom muaat a kum

Parisaaio. Muaat nuknuk aakit u ra kumkinkinalik na naagagon lenbi, muaat taarraaraain diwaai ko ra noina naatnaat nadiwaai baa i aangawian wakwakaak, iakupa muaat paam a takado na naagagonkarom a taara ma ra maarmaari karomGod. I koina baamuaat a paam a takado nanaagagon karom a taara ma ra maarmaarikarom God, ma koku kaai muaat dumaanawa raaraain ko ra noina, kupi muaat ataari karom God. 43 In aaka aakit karommuaat a kum Parisaaio, maa muaat nema kinkini namuga u ra kum ruma na lotu.Mamuaat nemi kaai naa a taara diat a taara ngaala na urur karom muaat u ra kumtaamaan na winawaan ungaai. 44 In aakaaakit karom muaat, maa muaat welaar mara kum tungtung na minaat baa pa tawakilang un diat, ma a taara diat waannate un diat ma pa diat nunurai.”

45 Io, raa ko ra kum tena wawer u rakum Naagagon i piri taan Iesu naa, “TenaWawer, baa u piri lenmi, u pir aakakamiaat kaai.” 46 Ma Iesu i baalui lenbi, “Inaaka aakit kaai karom muaat a kum tenawawer u ra kum Naagagon, maa muaattaar taa a kum dekdek na naagagon kupia taara diat a murmuri, ma muaat ut pamuaat waraaut diat uni. 47 In aaka aakitkarom muaat, maa muaat watur a kumaaim naa ra kum babaang na minaat anura kum propet, baa anumuaat wuna taaraut taanga namuga diat aak doko wa diat.48Mimuaatwapuaanai naamuaatmulaaotungaai ma ra numuaat wuna taara taanganamuga u ra nundiat pinapaam baa diataak doko a kum propet, ma muaat, muaatwatur a kum aaim naa ra kum babaangna minaat anundiat. 49 Bi ia kabina Godbaa i manaana aakit i piri naa, ‘Ang tulawa a kum propet ma a kum aapostolokarom a taara, ma a taara diat a aak dokota taara kon diat ma ta taara kaai diat awakadik diat.’ 50 Io, muaat a taaun taaramidin taar a naagagon na binabaalu karommuaat, u ra gaap i ra kum propet raapbaa di aa aak doko wa diat, turpaai u raturpaai ra rakrakaan buaal. 51 Turpaai baadi aak doko Aabel ma i waan tuk baa diaak doko Saakaria, ia baa i wirua naliwannaa ra luwu na tuntun wetabaar ma rapakaana baa i Taabu naruma u ra ruma nawetabaar. Io, iaau piri taa muaat, din taara naagagon na binabaalu karom a taauntaarami u ra kumutnaa raapmi. 52 In aaka

aakit karommuaat a kum tena wawer u rakum Naagagon, maa muaat balbalaat wa abonanaaka kup a manaana. Muaat ut pamuaat ruk uni, ma muaat turbaat diat baadiat nem na ruk uni.”

53 Baa Iesu i pari ko ra ruma maa, akum tena wawer u ra kum Naagagon mara kum Parisaaio diat kaankaan ma diatpuku anuna pirpir, ma diat tiri pukpukuiun ta mongoro na utnaa. 54 Ma diat kiwalaanga Iesu kup ta mangaana pirpir baadiat a takunai mai.

12Iesu i turbaat diat ko ra warwaruga(Mt 10:26-27)

1 Baa a kum maarmaar na taara diat aawaan paat ungaai, ma diat tumaak wetwe-talaai diat maku, Iesu i pir mugai karomanuna kum naat na wawer lenbi, “Muaata baboura muaat ko ra is anu ra kumParisaaio. Iaau pirpir u ra nundiat manga-mangaan na warwaruga. 2 A utnaa raapbaa di burung baat taai, namur in taanabaarabaara, ma ra utnaa raap baa i taanaino, namur in waan paat kaapakaapa. 3 Akum utnaa raap baa muaat aa pir taai u rababoto, namur din walangoroi u ra kaapa,ma ra utnaa baa muaat wewaik ino ku mainaruma karom te, namur din tur nate u raruma, ma din wapuaanai karom a taara.

Muaat a burut ku kup God(Mt 10:28-31)

4 “Iaau piri taamuaat a kum teptepaang:Koku muaat burut kup diat baa diat aakdoko ku a panimuaat. Baa diat aa paamtaai lenmaa un muaat, pain diat a pet laarpaai kupi diat a paam balet ta utnaa. 5Miang wapua kaapa muaat un ia baa muaata burut kupi: Muaat a burut kup ia baa adekdekina i ngaala kupi in aak dokomuaatma in ong aruk a niomuaat u ra ngaalana nguan kaai. Maia, iaau piri taa muaat,God ku maa muaat a burut kupi. 6 Dilaana kul limnaina pika liklik ma kabaanatoiaa ku, naka? Iaku God pa i dumaana watin lik kon diat. 7 I lingtatuna aakit Godi nunura raap a kum weu na lorimuaat.Kokumuaat burut, maamuaat ngaatngaataakit namataan God taa ra mongoro napika.

Ia baa i pir apuaana Iesu ma ia baa iweoro koni

(Mt 10:32-33; 12:32; 10:19-20)

Lukaa 12:8 95 Lukaa 12:348 “Iaau piri taa muaat naa, baa te in

pir apuaana iaau namataa ra taara, Natura Muaana kaai in pir apuaanai namataara kum aangelo anun God. 9 Baa te inweoro kon iaau namataa ra taara, Natura Muaana kaai in weoro koni namataara kum aangelo anun God. 10 Ma baa tein pir taa ta aakaina pirpir un Natu raMuaana, din una wai ku, iaku baa te inpirpir aakaka u ra Takado na Nion, pain tein una laar paai. 11 Baa diat aal pa muaatkup a naagagon u ra kum ruma na lotu,ma namataa ra kum tena naagagon ma rakum mukmuga, koku muaat ngaraa baaaawamuaat a pir baat muaat mai ma aawamuaat a piri. 12 Maa u ra pakaana bungmaa a Takado na Nion ut in wer muaat ura utnaa baa muaat a piri.”

A pirpir welwelaar u ra tadaaru namuaana baa pa i manaana

13 Raa ko ra kor na taara i piri taan Iesunaa, “Tena Wawer, un wapua tenglik kupiin weraana a wuwuwung karom mir, baatamaamir i maat paa koni.” 14 Ma Iesu ibaalui naa, “Le, woi maa i ung ta iaau kupiang tena naagagon baa kupi ang weraanaanumur wuwuwung karom mur?” 15 Mai piri taan diat, “Muaat a nuk paai, mamuaat a baboura muaat ko ra nemnemkup a ngaala nawuwuwung, maa a lalaaunanun te pa i kabina paa ko ra nuna mon-goro na wuwuwung.”

16 Ma i wapua diat un raa pirpir welwe-laar lenbi, “A pinapaam anun raa tadaaruna muaana i ngaala aakit a waina. 17 Mai nuki naa, ‘Aawa ang paami, maa pa taruma baa ang ung a wai ra nung pinapaamuni?’ 18 Ma i piri naa, ‘Io, ang paamilenbi, ang reng wa anung kum ruma nawawalaaing, ma ang paam balet ta kumngaalangaala aakit, ma ang ung a waira nung pinapaam ma anung wuwuwungraap uni. 19Ma ang piri taa ra niong lenbi,“A niong, anum kum wuwuwung i mon-goro aakit kup ta mongoro na kilaala. Unngo, un wangaan, un inim ma un gaaia.”’ 20 Iaku God i piri taana lenbi, ‘Ui alonglong, mi ut u ra marum, un maat! Woimaa in lo a kumwuwuwungmaa u ungungungaai taai kup ui?’ 21 In lenmaa karomdiat baa diatwuwuwung karomdiat ut, mapa diat tadaaru namataan God.”

Nurnur karom God(Mt 6:25-34)

22 Iesu i piri karom anuna kum naat nawawer naa, “Bi ia kabina maa iaau piritaa muaat naa, koku muaat ngaraa u ranumuaat lalaaun baa aawa muaat a aanima u ra panimuaat kaai baa aawa muaata mong mai. 23 Maa a lalaaun i ngaala kora utnaa na winangaan, ma ra panimuaati ngaatngaat ko ra maalu. 24Muaat a baboa kum kotkot. Pa diat maarut ta utnaa, mapa diat tangaa ungaai ta utnaa, pa nundiatta ruma na wuwuwung, iaku God i tapt-abaara diat. Ma muaat ngaatngaat aakittaa ra kum pika. 25 Woi kon muaat baa ingaraa in pet laar paai kupi in kanaawapaa balet ta pakaana bung lik u ra nunalalaaun? Pate! 26 Baa pa muaat paam laarpaa a utnaa lik bi, kup aawa maa muaatngaraa kup ta kum utnaa kaai?

27 “Muaat a babo a kum purpur taanganabuaal, baa diat tawa lelawaai. Pa diatpapaam ma pa diat laana paam maalu.Iaku iaau piri taa muaat, King Solomonut maa nuna minong raap i babo wakaak,iaku pa i babo wakwakaak welaar ma rakum purpur maa. 28 God i wamong a kumwali nabuaal ma ra kum koina pupuindiat,baa i pupu umari, ma unaburu din tun waiu ra nguan. Baa i paami lenmaa u ra kumwali, io, i lingtatuna aakit baa in wamongmuaat utkaai. I kinalik aakit anumuaatnurnur. 29 Koku muaat nuknuk dekdekkup aawa maa muaat a aani, ma aawa maamuaat a inimi, ma koku muaat ngaraa uni.30 Maa a kum taara u ra rakrakaan buaalbaa pa diat nurnur, diat ngaraa aakit kupa kum utnaa raap mi, ma Tamaamuaat inunurai naa muaat iba kup a kum utnaami. 31Muaat a ngaraa kup anuna mataan-itu, ma in tabaara muaat ma ra kum utnaami.

A kum utnaa inaanga u ra maawa(Mt 6:19-21)

32 “A kikil na siplik, koku muaat burut,maa Tamaamuaat i gaaia kupi in taar taaa mataanitu karom muaat. 33 Muaat awiura anumuaat kumututnaa kup amaanima muaat a tabaara a kum iba na taaramai. Muaat a waninaar paa anumuaatta kum paaus baa pa in maul, a ngaat-ngaat na utnaa inaanga u ra maawa baapa in panaai, ma pa ta tena walong inwaanmarawaai karomi, ma a paropo pa inbaanaakakai. 34Maa anumuaat lalaaun inki u ra taamaan baa anumuaat ngaatngaatna utnaa i taana iaai.

Lukaa 12:35 96 Lukaa 12:58A kum tultul baa diat waninaar

35 “Koku muaat duman, maa muaat aamong paa ma muaat aa wakup paa anu-muaat kum laam, ma muaat a ki na wan-inaar maku. 36 Ma muaat a welaar mara kum tultul baa diat ki walaang kupanundiat tadaaru baa in waan talili baletko ra lukaara na paakamaau. Baa in waanpaat ma in pipidik, din paapa aara gagaai.37 Baa a tadaaru in waan paat, ma nunakum tultul diat ki na waninaar, diat daan.A lingtatuna ut mi iaau piri taa muaat, inpaa wa nuna kot ma in waki ta diat u raluwu na winangaan ma ia ut in tabaaradiat. 38 Baa in waan paat taau un diat ura ngaala na marum, baa u ra laar, madiat ki walaang ut kupi, io, a kum tultulmaa diat daan. 39 Muaat a manaana kupa utnaa bi: Baa a tamaa ra ruma i nunuraa pakaana bung baa a tena walong in waanpaat uni, pa inmaadek wa nuna ruma kupidin walongi. 40 Io, muaat kaai, muaat a kina waninaar, maa Natu raMuaana in waanpaat u ra pakaana bung baa pa muaat nukinaa in waan paat uni.”

A dowot na tultul ma a tultul baa pa idowot

(Mt 24:45-51)41 Petero i tiri Iesu naa, “Tadaaru, u pir

a pirpir welwelaar mi un miaat ku baa ura taara raap?” 42A Tadaaru i baalui lenbi,“Woi na tultul i dowot u ra nuna pinapaamma i manaana kaai? A tultul maa, anunatadaaru in waki taai kupi in tena naagagonu ra nuna ruma, ma in taptabaara a kumtultul kaai ma andiat utnaa na winangaanu ra kum pakaana bung na winangaan.43A tultul maa in daan baa anuna tadaaruin waan paat ma in baboi baa i paam otpaa a kum utnaa. 44 Iaau pir a lingtatunataa muaat, anuna tadaaru in taar taa anaagagon taana kupi in tena naagagon ura nuna kum utnaa raap.

45 “Iaku baa a tultul maa i nuki naaanuna tadaaru pa in waan paat gagaa, io, iturpaai kupi in uma kum tultul namuaanama ra kum tultul na tabuan. Ma iwangaan,ma i inim alonglongi. 46Anuna tadaaru inwaan paat un ta bung baa ta pakaana bungbaa a tultul maa pa i nunurai ma pa i nukinaa in waan paat uni. Io, a tadaaru maa inbur kutkutui, ma in taar taa a naagagon nabinabaalu karomi kupi in ki ungaaima diatbaa pa diat nurnur.

47 “A tultul baa ia nunura taa a nemnemanu ra nuna tadaaru, iaku pa i waninaar,ma pa i papaamwelaarma ra nemnemanuranuna tadaaru, din raapudekdeki. 48 Iakua tultul baa pa i nunura a utnaa baa anunatadaaru i nemi, ma i paam a utnaa baa pa itakado, din raapu kinaliki ku. Ma karom iabaa di taar taa a ngaala taana, din nemkaaita ngaala ut koni, ma ia baa di taar taa amongoro taana, din tiri ut kup tamongoro.

A kinkini weraan(Mt 10:34-36)

49 “Iaau waan paat kupi ang wakaa taa anguan u ra rakrakaan buaal, ma iaau nemaakiti baa ia kup. 50 Anung baapitaaisona minaat kuri utbaai baa din baapitaaisoiaaumai, mami iaau lo a ngaala namawaattuk baa din paam ot paai. 51 Lelawaai,muaat nuki naa iaau waan paat kupi angtaar a maalmaal u ra rakrakaan buaal?Pate, iaau waan paat kupi a taara diat atakunu weraan. 52 Turpaai mari, limadidiat un raa ruma diat a tur weraan, tuldiditul a kaankaan karom rudi, ma rudidiaar a kaankaan baalu ditul. 53 Diat atakunu weraan, a muaana kon natunalik amuaana, ma a naat muaana kon tamaana.A tabuan kon natunalik a tabuan, ma anaat na tabuan kon naana, ma raa naadi-aar tabuna diaar a kaankaan wetwetalaaikarom diaar.”

A taara pa diat manaana u ra kum utnaabaa i waan paat mi

(Mt 16:2-3)54 Iesu i piri balet taa ra kor na taara

naa, “Baa muaat babo a baakut u ramataana labur, muaat pir gagaai mautnaa, ‘I marawaai ma kupi in baata’, mai lingtatuna ut. 55 Baa muaat kariaanaa taubaar, muaat piri naa, ‘In mage indekdek’, ma i lingtatuna ut. 56 Muaat akum tena warwaruga! Muaat manaanakupimuaat a palaa a binabo u ra rakrakaanbuaal ma u ra baakut, ma lelawaai maapa muaat manaana kupi muaat a palaa akukuraai ra kum utnaa baa i waan paat ura kum bungbung mi?

Un wemaraam paa anum ebaar(Mt 5:25-26)

57 “Lelawaai maa muaat ut pa muaatnuknuk wakaak kup a aakapi baa i takado?58 Baa num ebaar in ben pa ui kup a naa-gagon, un ongor kupi mur a wemaraammuga, kaduk in aal pa ui karom a tenanaagagon, ma a tena naagagon in taar ta

Lukaa 12:59 97 Lukaa 13:26ui karom a polis, ma a polis in waruk ta uiu ra ruma na karabus. 59 Iaau piri taam, paun pari laar paai tuk ut baa un taar araapwa a tintinip na toiaa i ra num winekul.”

13Winirua u ra aakaina mangamangaan

1 U ra pakaana bung maa raa taaradiat wapua Iesu un raa taara Gaalilaiabaa Pilaato i aak doko diat, baa kuraaut diat tun wetabaar karom God. 2 Iesui baalu diat naa, “Lelawaai, muaat nukinaa diat a kum tena aakaina aakit taara taara Gaalilaia raap, kabina maa diatwirua lenmaa? 3 Pate mulu! Iaku iaaupiri taa muaat, baa pa muaat nukpuku kora numuaat kum aakaina mangamangaan,muaat kaai muaat a wirua raap.

4 “Ma aawa maa muaat nuki un 18 nataara inaanga Ierusalem baa a turtur naruma u ra pakaana Siloaam i taripu ma iaak doko raap wa diat? Lelawaai, diat maaa kum tena aakaina aakit taan diat baa diatki Ierusalem raap? 5 Pate mulu! Iaku iaaupiri taa muaat, baa pa muaat nukpuku kora numuaat kum aakaina mangamangaan,muaat kaai muaat a wirua raap.”

A pirpir welwelaar u ra in diwaai na figbaa pa ta waina

6 Namur Iesu i pir a pirpir welwelaar mikarom diat, “Raa muaana anuna in diwaaina fig i tur naliwan u ra ana wanua nawaain. I waan ma i babo kup ta waina,iaku pa i wa. 7 Namur i wapua a tenababoura u ra wanua maa, ‘U ra tula kilaalami iaau gaana baat kup ta wai ra in diwaaina fig mi. Un bur wai ma! Maa i turabaatbaat.’ 8 Iaku a tena baboura i baaluinaa, ‘Tadaaru, un maadek wai raa kilaalabalet mi, kupi ang paam aara taai, ma angurpia taau uni. 9 Baa in wa u ra kilaalanamur, io in koina. Baa pate, io, un burwaima.’ ”

Iesu i walaangalaanga paa raa tabuan ura Bung Saabaat

10Un raa Bung Saabaat Iesu i wer a taaraun raa ruma na lotu. 11 Raa tabuan i kimatira, a tabaraan i ki uni. I talukun main tamaruna 18 na kilaala, ma pa i turkado laar paai. 12 Baa Iesu i baboi, i pirinaa, “Neling, u aa laangalaanga ko ra nummalaapaang.” 13 Ma Iesu i ung taa a rulimaana nate uni, ma a tabuan maa i turtakado maut, ma i pir walaawa paa God.

14 A mukmuga ko ra ruma na lotui kaankaan, kabina maa Iesu i walaan-galaanga paa a tabuan u ra Bung Saabaat.Ma i piri taa ra taara naa, “6 na bung kuraakupi din papaam. Muaat a waan urin uni,kupi din walaangalaanga pa muaat, makoku u ra Bung Saabaat.” 15 A Tadaaru ibaalui naa, “Muaat a kum tenawarwaruga!Muaat raap raaraa, muaat laana palaa waanumuaat kum bulumakaau ma ra kumdongki ko ra nundiat kum ruma,mamuaatben diat u ra Bung Saabaat kupi diat ainim. 16A tabuanmi ko rawuna taara anunAabaraam, Saataan i wi taai 18 na kilaala.Aawa kabina baa pa din palaa a winiwi mikoni u ra Bung Saabaat?” 17 Baa ia pir taailenmi taan diat, diat raap baa diat pukua pinapaam anun Iesu, diat wawirwir, maa kor na taara diat gaaia u ra kum koinautnaa baa Iesu i paami.

A pirpir welwelaar u ra in waina maastadma u ra is

(Mt 13:31-33; Mk 4:30-32)18 Iesu i piri naa, “Amataanitu anun God

i welaar ma ra aawa? Aawa ang welaaraimai? 19 I welaar ma ra in waina maastad,baa raa muaana i lo paai, ma i maarut taaiu ra ana pinapaam. I tawa, ma in diwaainai ngaala, ma ra kum pika diat laana paampio u ra kum gagagaana.”

20 Iesu i piri balet naa, “Aawa kaai angwelaara a mataanitu anun God mai? 21 Iwelaar ma ra is baa raa tabuan i rakaanpaai ma i paam ungaai taai ma ra ngaalana palawaa, ma a palawaa raap i tubu uni.”

A naat na bonanaaka lik(Mt 7:13-14, 21-23)

22 Baa Iesu i waan waanwaan unaangaIerusalem, i wer a taara u ra kum ngaalan-gaala na taamaan ma u ra kum kinkinalikna taamaan. 23 Ma raa i tiri Iesu naa,“Tadaaru, lelawaai, a kinalik na taara kuduk din walaaun pa diat?” Ma i piri taandiat naa, 24 “Muaat a ongor dekdek kupimuaat a ruk u ra naat na bonanaaka lik,maa amongorona taara diat awalaari kupidiat a ruk uni ma pa diat a pet laar paai.25 A tamaa ra ruma in tur ma in balbal-aat baat a bonanaaka, ma muaat a turturnataamaan, muaat a pipidik u ra balbalaatma muaat a piri naa, ‘Tadaaru, un paapaaara miaat.’ In piri ku taa muaat naa, ‘Paiaau nunura muaat baa muaat taangawaaimuaat.’ 26 Namur muaat a piri taana naa,‘Miaat baa miaat wangwangaan ma miaat

Lukaa 13:27 98 Lukaa 14:17ininim ungaai ma ui, ma u laana warawaaiu ra numiaat kum taamaan.’ 27 Iaku inpiri taa muaat naa, ‘Pa iaau nunuramuaat,baa muaat taangawaai muaat. Muaat akum tena aakaina, muaat a waan ingenkon iaau.’ 28 Din lu pari wa muaat ku,ma baa muaat a babo Aabaraam, Aaisaakma Iaakob ma a kum propet raap u ramataanitu anunGod,muaat a taangtaangi,ma muaat a karaat lakomuaat. 29 Ma ataara ko ra waat na mataana dadaip, diata ki u ra lukaara u ra mataanitu anun God.30 Baboi, raa taara baa diat murmur mi,namur diat a muga, ma raa taara baa diatmuga mi, namur diat a murmur.”

Iesu i maari Ierusalem(Mt 23:37-39)

31 U ra pakaana bung maa a kumParisaaio diat waan paat, ma diat piri taanIesu naa, “Un waan taanga min naa miaatun ta taamaan ingen, maa Erodes i nemna aak doko ui.” 32 Iesu i baalu diatnaa, “Muaat a waan ma muaat a wapuaa tena warwaruga maa lenbi, mari maunaburu ang lu irok wa a kum tabaraanma ang walaangalaanga a taara, ma u rawetula bung ang waraap anung pinapaam.33Angwaanumarimaunaburumaumeraautkaai, maa pa ta propet in wirua un tataamaan ingen, inaanga ut Ierusalem.

34 “Ierusalem, Ierusalem, ui baa uaakaak doko a kum propet, ma diat baadi tultula wa diat karom ui u duka dokowa diat ku ma ra kum waat. Mongoro napakaan iaau nem na burung baat ungaaia kum natnatum welaar ma ra kareke baai burung baat ungaai a kum natnatunanatudaangi ra ru bibiaana, iaku pa muaatnemi. 35Baboi! God iawaan ko ra numuaattaamaan. Iaau piri taa muaat, pa muaata babo iaau balet ma tuk u ra bung baamuaat a piri naa, ‘Daat a pirwalaawa paa iabaa i waan paat u ra iaa ra Tadaaru.’ ” Kele118:26

14Iesu i walaangalaanga paa raa muaana

1 Un raa Bung Saabaat, Iesu i ruk kupiin wangaan u ra ruma anun raa mukmugaanu ra kum Parisaaio, ma a taara diatbabo ururai ku kup ta utnaa baa in paami.2Ma raa muaana baa i malaapaang, i uru-rung a panpanina i ki taau namuga naanIesu. 3 Iesu i tiri a kum tena wawer u rakum Naagagon ma ra kum Parisaaio lenbi,

“Lelawaai, i takado u ra Naagagon kupi dinwalaangalaanga a taara u ra Bung Saabaatbaa pate?” 4 Iaku pa diat baalui. Iesu ipaampaa amuaanamaa, iwalaangalaangapaai, ma i tula wai. 5 Ma Iesu i piri taandiat naa, “Woi kon muaat baa natunalikbaa anuna ta bulumakaau in puka taau unta tung na daanim u ra Bung Saabaat pain aal tato gagaa paai?” 6Ma pa diat baalulaar paa anuna pirpir mi.

Un wakinalik pa ui, ma un maari a iba nataara

7 Baa Iesu i ki u ra winangaan mi, i baboa taara baa diat waan paat, diat pilak paaut a kum kiki namuga. Ma i pir raa pirpirwelwelaar taan diat lenbi, 8 “Baa te i benpa ui u ra lukaara na paakamaau, koku uki u ra kiki namuga, kaduk in ben paa tebaa i ngaala taam. 9 Ma ia baa i weben ura lukaara in waan paat ma in piri taamnaa, ‘Un ki aara a muaana bi.’ Ma un waanma ra wawirwir kup a kiki kuraa namuraakit. 10 Baa di ben pa ui, un waan ma unki u ra kiki namur aakit, ma ia baa i webenin waan paat, in piri taam naa, ‘Tepaang,un tur ma un waan urin namuga.’ Ma dinwangaala pa ui namataandiat baa muaatki ungaai u ra winangaan. 11 Maa ia baa iwangaala paa ia ut, din wakinalik paai, maia baa i wakinalik paa ia ut, din wangaalapaai.”

12 Namur Iesu i piri taa ra Parisaaio baai ben paai kup a winangaan lenbi, “Baa uwaninaar paa awinangaan, koku u ben paaa kum teptepaam, ma a kum tatem liklik,ma ra kum kakum, ma a kum tadaaru baadiat ki marawaai naam. Maa diat mi diata ben pa ui ma diat a baalui karom ui.13Baa uwaninaar paa awinangaan, un benpaa ku a kum iba na taara, diat baa diatkakakaa ku, a kum papeu, ma a kum pula.14 Baa un paami lenmi un daan. Maa panundiat ta utnaa kupi diat a baalui maitaam, din baalui taam u ra bung baa a kumtena takado diat a lalaaun balet.”

A pirpir welwelaar u ra ngaala na lukaara(Mt 22:1-10)

15 Raa kon diat baa diat wangaan ungaaima Iesu i walangoro a kum pirpir mi, ipiri taana naa, “Diat baa diat a wangaanu ra lukaara u ra mataanitu anun God,diat daan.” 16 Ma Iesu i piri taana naa,“Raa muaana i waninaar paa a ngaala nalukaara, ma i wapua taa mongoro na taarakupi diat a waan paat. 17Ma u ra pakaana

Lukaa 14:18 99 Lukaa 15:7bung na lukaara maa, i tula wa anunatultul karom diat baa di aa aaring muga tadiat, kupi in ben pa diat ma ra pirpir lenbi,‘Muaat a waan urin, maa a kum utnaa iawaninaar raap.’ 18 Iaku diat raap diat pirbaatbaat diat ku. Amugaana i piri ku taananaa, ‘Iaau aa kul paa a pakaana pia. Angwaan ma ang baboi. Iaau aaring ui baadin maadek wa iaau maku.’ 19Ma raa kaaii piri naa, ‘Iaau aa kul paa 10 karabaau,ang waan ma kupi ang walaar ta diat. Iaauaaring ui baa din maadek wa iaau maku.’20 Ma raa kaai i piri lenbi, ‘Mi ku iaautaulaa, ma pang pet laar paai kupi angwaan.’

21 “Io, a tultul i waan talili ma i wapuaanuna tadaaru u ra kum pirpir maa. Atadaaru maa i kaankaan, ma i piri taara nuna tultul, ‘Un waan gagaa kup akum ngaalangaala na aakapi ma a kumkinkinalik na aakapi u ra taamaan, maun ben paa a kum iba na taara, diat baadiat kakakaa ku, a kum pula, ma ra kumpapeu.’ 22 Namur taana a tultul i pirinaa, ‘Tadaaru, iaau aa paam taa a kumutnaa raap baa u wetulaa kupi, iaku raakum kolo liklik kuraa utbaai naruma.’ 23Atadaaru i piri taa ra tultul naa, ‘Un waankup a kum ngaalangaala na aakapi ma akum kinkinalik na aakapi nabuaal, ma unworwor paa a taara kupi diat a ruk, kupianung ruma in teng wakaak. 24 Iaau piritaa muaat, pain te kon diat, baa di aawapua muga ta diat, in wangaan ko ranung lukaara.’ ”

A kum pirpir welwelaar un ia baa i nemna murmur Iesu

(Mt 10:37-38)25 A ngaala na kor na taara diat weur

ma Iesu. I tur tapuku karom diat ma ipiri naa, 26 “Baa te i nem na murmur iaau,ma i maari aakit tamaana, naana, anunatabuan, a kum natnatuna liklik, a kumtatena liklik ma ra nuna lalaaun kaai, iakupa i ngaala anuna maarmaari karom iaau,ia maa wakir anung naat na wawer. 27 Baate kaai pa i puak paa anuna bolo kupi inmurmur iaau, ia maa wakir anung naat nawawer.

28 “Baa te konmuaat i nemi naa in paamta ngaala na ruma, in ki wowowon kumunma in paam amuga paa a mataa ra rumaraap, kupi inmanaanauni baa in paam laarpaai baa pate. 29 Kaduk baa pa in paamilenmaa, in paam taa ku in kabi ra ruma,ma

pa in waraap laar paai. Io, a taara raap baadiat baboi, diat a tataur uni 30madiat a pirinaa, ‘A muaana mi i paam taa ku in kabi raruma iaku pa i waraap laar paai.’

31 “Baa ta king ungaai ma 10 aarip nataara na wineium in waan na wineiumkup raa king ingen kaai baa anuna 20aarip na taara na wineium, i koina baain ki wowowon ma in nuknuk muga baalelawaai diat topaa 20 aarip na taara baapate. 32 Baa pate, io, in tula wa nuna kumtultul kupi diat a wakado a pirpir ma raking kup a maalmaal baa a king i welwelikutbaai. 33 Lenkaai maa karom muaat, baate kon muaat pa i maadek wa nuna kumututnaa raap, ia maa wakir anung naat nawawer.

A sol baa pa i topaa ta utnaa(Mt 5:13; Mk 9:50)

34 “A sol i koina, iaku baa ia raap amapaakina, din wamapaak paai balet malelawaai? 35 Pa i topaa ta pinapaam ma painwakoina kaai a pia, din ongwaimaku. Iabaa in talingaana, i koina baa in walangormai.”

15A pirpir welwelaar un raa sip baa i raara(Mt 18:12-14)

1 Raa bung a kum tena lolo tatakomma a kum tena aakaina diat waan karomIesu kupi diat a walangoroi. 2 Iaku a kumParisaaio ma ra kum tena wawer u ra kumNaagagon diat pirura Iesu naa, “A muaanami i maraam ku ma ra kum tena aakaina,ma i wangaan ungaai ma diat.”

3 Ma Iesu i pir a pirpir welwelaar taandiat lenbi: 4 “Baa te kon muaat anunata maar na sip, ma raa kon diat i raara,lelawaai, pa in waan paa kon 99 matirau ra wanua baa diat wangaan iaai, ma inbaat kup raa baa i raara, tuk in baat paaibalet? 5 Baa ia baat paai, in puak paai ura pupuakina, ma in gaaia. 6 Baa ia waantalili balet mai, in wataa ungaai paa a kumteptepaana ma diat baa diat ki marawaai,ma in piri taan diat naa, ‘Daat a gaaia,maa iaau aa baat paa balet anung sip baai raara.’ 7 Iaau piri taa muaat, lenkaai maainaanga u ra maawa a gaaia baa u ra tenaaakaina baa ia nukpuku in ngaala taun agaaia baa un 99 baa diat a kum tena takadobaa pa diat a nukpuku balet.

A pirpir welwelaar un raa maani baa iraara

Lukaa 15:8 100 Lukaa 16:38 “Baa ta tabuan anuna ta 10 maani, ma

ia pet raara wa raa, lelawaai, pa in wakuppaa a laam, ma in aarupa a ruma, ma inbaat wakwakaak ut kupi, tuk in baat paaibalet? 9 Baa ia baat paai, in wataa ungaaipaa a kum teptepaana ma diat baa diat kimarawaai, ma in piri taan diat naa, ‘Daat agaaia, maa iaau aa baat paa balet raamaanibaa iaau pet raara wai.’ 10 Iaau piri taamuaat, lenkaai maa a gaaia naliwan naa rakumaangelo anunGodun raa tena aakainabaa i nukpuku.”

A pirpir welwelaar u ra naat baa i waankon tamaana

11 Iesu i piri balet lenbi, “Raa muaana aru natnatuna a ru naat muaana. 12 Maa murmur i piri taan tamaana naa,‘Tamaang, un rakaan taa anung ta tinibako ra num wuwuwung.’ Io, tamaandiaar iweraana taa anuna wuwuwung taan diaar.13 Kabaana bung baat taai a murmur iung ungaai paa anuna wuwuwung raap,ma i waan kup a taamaan welwelik, ma iwaraap wa anuna wuwuwung raap u ramangaana lalaaun baa pa i koina. 14 Baa iaong araap wai lenmaa, a ngaala na minoloi waan paat u ra taamaan maa, ma i moloma. 15Ma i waan, ma i papaam karom raamuaana ko ra taamaan maa. Ma a muaanamaa i tula taai u ra nuna long na boro kupiin taptabaara diat. 16 I nemi naa in maaurma ra kum panina utnaa baa a kum borodiat aanaani, iaku pa te i tabaarai.

17 “Baa a koina ninunuk i waan paatbalet karomi, i piri, ‘A kum tultul raapanun tamaang diat wangwangaan ma diatmaaumaaur paa ku ko ra kum utnaa, iakuiaau, kuri iaau maat ma ra minolo! 18 Miang tur paama angwaanma kup tamaang.Ang piri taana lenbi, “Tamaang, iaau aapaam taa aakaina mangamangaan karomGodmakaromui kaai. 19 Iaau pa iaau koinakupi din waatung iaau naa natumlik. Unung ta iaau maku kupi ang welaar ma raako ra num kum tultul.” ’ 20 Io, i tur paa mai waan kup tamaana.

Baa i welwelik utbaai, tamaana i babopaai, ma i maari aakiti. I welulu karomi,i raat paai ma i dumi. 21 Ma natunaliki piri taana naa, ‘Tamaang, iaau aa paamtaa aakaina mangamangaan karom Godma karom ui kaai. Pa iaau koina ma kupidin waatung iaau naa natumlik.’ 22 Iakutamaana i piri taa ra nuna kum tultul,‘Muaat a lo gagaa paa tina maalu baa i

koina aakit urin, ma muaat a wagop taaimai. Muaat a ung taa a ring u ra limaana,ma muaat a waruk taa kaai a ru su u ra rukakina. 23Muaat a waan, muaat a aal paata naatnaat na tubutubu na bulumakaauurin, muaat a aak doko paai, ma daat awangaan ma daat a gaaia ungaai. 24 Maanatunglik bi i maat, mami ia lalaaun balet,i raara paa ma mi ia waan paat balet.’ Io, alukaara i turpaai.

25 “Iakunatunalik, baa amugaana, i ki utiaa u ra pinapaam. Baa i waan paat unataa-maan marawaai naa ra ruma, i walangoroa tinaangi na kaaur ma ra kelekele nanilaagaar, 26ma i wataa paa raa tultul, mai tiri u ra kum utnaa mi. 27 Ma a tultuli piri taana naa, ‘Temlik ia waan paat,ma tamaam i aak doko paa a naatnaat natubutubu na bulumakaau uni, maa diaarwebabo balet, u ra koina lalaaun.’ 28 Matenalik a mugaana i kaankaan, i patut ku,pa i nemi naa in ruk. Io, tamaana i parikaromi, ma i benbeni. 29 Ma i piri taantamaana naa, ‘Baboi! Mongoro na kilaalaiaau aa papaam karom ui welaar ma ratultul, pa iaau wabulbul u ra num kumwetulaa, ma pa u tabaara ta iaau makuma ta naatnaat na me lik, kupi miaat agaaia ungaai mai ma ra kum teptepaang.30 Iaku baa natumlik mi ia waan paat, iabaa i baanaakaka wa anum kum utnaa ura kum aakaina tabuan, u aak doko paaut a naatnaat na tubutubu na bulumakaauuni.’ 31Tamaana i baalui lenbi, ‘Natunglik,ui kuri ut u ki naang, ma anung kumwuwuwung raap, anum ku. 32 I koinakupi daat a gaaia ma daat a wangaan, maatemlik bi i maat ma mi ia lalaaun balet, iraara paa, ma mi ia waan paat balet.’ ”

16A pirpir welwelaar u ra tena binaboura

baa i manaana1 Iesu i piri balet taa ra nuna taara

na wawer naa, “Raa tadaaru na muaanaanuna raa tultul i baboura anuna kumutnaa,madi takunai baa i pet biaa kuma rakum utnaa anu ra nuna tadaaru. 2 I wataapaai, ma i tiri naa, ‘Aawa mi iaau walan-goroi un ui? Un timu a wewapua kaapau ra num pinapaam na binaboura ma untaari taang, maa pa un tena binabourabalet ma anung.’ 3 Ma a tena binabouramaa i nuki naa, ‘Aawa ma maa ang paami,baa anung tadaaru in rakaan wa iaau kora pinapaam mi? Ma pa i tale iaau ma a

Lukaa 16:4 101 Lukaa 16:26kinikil, ma iaau wawirwir ku kaai baa angaaring utnaa. 4 Baraa ma ia, iaau aa nukpaa raa utnaa baa ang paami, kupi a taaradiat a gaaia pa iaau ut u ra nundiat kumruma baa di aa lu wa iaau ko ra pinapaammi.’ 5 Io, i wetulaa kup diat raap raaraabaa diat aa dinaau paa ko ra nuna tadaaru.Ma i tiri a mugaana muaana naa, ‘Taiaadimaa u dinaau paai ko ra nung tadaaru?’6 Ma i baalui lenbi, ‘100 na ngaalangaalana palaa na wel na oliwa.’ Ma a tultuli piri naa, ‘Anum buk na dinaau bari ia,un paami. Mi ang kutu wa raa kukur kora num dinaau. Un ki ma un timu gagaataa maku 50 uni.’ 7 Ma i tiri bulung raa,‘Taiaadi maa u dinaau paai?’ Ma i baaluilenbi, ‘100 na bek na wit.’ Ma i piri taana,‘Anum buk na dinaau bari ia, un paami. Miang kutu wa raa kukur ko ra num dinaau.Un timu taa maku 80 uni.’

8 “Anuna tadaaru i nunurai naa aaakaina tultul mi pa i lingtatuna u ra nunapinapaam, iaku i pirwalaawa paai kabina ura nuna manaana baa i paam a warwarugamimai. Maa a taara nu ra rakrakaan buaal,diat manaana aakit u ra nundiat pinapaamtaa ra taara nu ra kaapa. 9 Iaau piri taamuaat, muaat a wamaraam paa ta kumteptepaamuaat ma ra wuwuwung taangau ra rakrakaan buaal, baa muaat paamakotoi, kupi baa ia raap, God in gaaia pamuaat u ra kum ruma baa diat a tur takumma pa in raap.

10 “Ia baa i dowot u ra kinalik na utnaaku, in dowot kaai u ra kum ngaala nautnaa, ma ia baa pa i dowot u ra kinalik nautnaa, pa in dowot kaai u ra kum ngaalana utnaa. 11 Baa pa muaat dowot kupimuaat a baboura wakaak a kum utnaataanga napia, woi in nurnur un muaatkupi muaat a baboura a kum utnaa taang-inaanga nate? 12 Baa pa muaat dowot unta utnaa anun te, woi balet maa in taar taaanumuaat utnaa ut taamuaat? 13Pa in taleta tultul in papaam karom ta rumukmuga.In nget raa paan diaar, ma in gaaia kup raapaan diaar, in taraam karom raa ma raa inwabulbul karomi. Pa muaat a papaam laarpaai karom God ma karom a maani kaai.”

A kum Naagagon anun God pa in panaai(Mt 5:31-32; 19:9; Mk 10:11-12)

14AkumParisaaio diatwalangoro a kumpirpir mi, io, diat tataur ku un Iesu, maakabina diat a kum tenamaari baat amaani.15 Ma Iesu i piri taan diat, “Muaat, muaat

watakado pa muaat ku namataa ra taara.Iaku God i nunura a balaamuaat. Maa autnaa baa i ngaatngaat aakit namataa rataara i milmiluan ku namataan God.

16 “A kum Naagagon ma ra kum waweranu ra kum propet i tuk taau ut unIoaanes. Turpaai u ra pakaana bung maa,di warawaai u ra Koina Wewapua u ramataanitu anun God ma a taara raap diatgotgot kupi diat a ruk uni. 17 A baakut maa rakrakaan buaal pa i dekdek baa diaara panaai, iaku pa ta mataana buk lik inpanaai ko ra kum Naagagon.

18 “Baa te i lu wa anuna tabuan ma itaulaa balet ma ta tabuan, a muaana maai paam aakaina. Ma ia baa i taulaa ma tatabuan baa anuna muaana i lu wai, ia kaaiia paam aakaina kabina maa a tabuan maai taulaa ut.

Laasaro ma ra tadaaru na muaana19 “Raa tadaaru na muaana, i mong-

mong ma ra kum kokoina maalu, ma ipaampaam balaan a bungbung raap. 20 Diwainep taa raamuaana a tena aaring utnaanabonanaaka naana, a iaana Laasaro, imanmanua a panpanina. 21 I nemi kupiin aanaan a kum mutamuta na utnaa baadiat pukpuka paa ko ra luwunawinangaananu ra tadaaru maa. Ma a kum paap diatdaamdaam kaai a kum manmanua u rapanpanina.

22 “Namur a tena aaring utnaa maai maat, ma a kum aangelo diat lo paaima diat waki taai naan Aabaraam. Ma atadaaru na muaana bulung maa i maat,ma di punang wai. 23 Ma ia ki u rangaala na nguan. I ngungut aakit a pan-ina ma i tataada unaanga nate, i baboAabaraam i welwelik aakit, ma Laasarokaai u ra papaarina. 24 Ma i wewataailenbi, ‘Tamaang Aabaraam, un maari iaau,un tula wa Laasaro kupi in tuk paa ta likpalaa lik ma in kaalkaali na limaana kupiin wamadiring taa in kaarmeng mai, maaiaau kariaana a ngaala na ngunungut aakitmain u ra nguan.’

25 “Aabaraam i piri taana naa, ‘Natung-lik, un nuk paai, baa u lalaaun utbaai, upaam akoto anum kum kokoina utnaa, malenkaai maa karom Laasaro, i paam akotoa kum aakaina utnaa. Io, mi i paam akotoa gaaia main, ma ui, u kariaana a ngaalana ngunungut aakit. 26 Bari kaai ia, raangaala na tung kuri naliwan taan daat. Pate taanga main in pet laar paai kupi in

Lukaa 16:27 102 Lukaa 17:23waan utira karom muaat, ma pa te kaai inwaan taangamatira konmuaat urin karommiaat.’

27 “Ma a tadaaru maa i piri lenbi,‘Tamaang, iaau aaring ui kupi un tula waLaasaro kup a ruma anun tamaang. 28Limana tateng liklik a kum muaana kuraa diatmatira, ma in watumaarang ta diat, kadukdiat bulung diat a waan urin u ra taamaanna ngunungut bi.’ 29Ma Aabaraam i baaluilenbi, ‘A pirpir anun Moses ma ra kumpropet kuraa i ki karom diat. I koina baadiat a walangoroi.’ 30 A tadaaru maa i pirinaa, ‘Pate, Tamaang Aabaraam, baa te utko ra minaat in waan paat karom diat, io,diat a nukpuku.’ 31 Ma Aabaraam i baaluibalet naa, ‘Baa pa diat walangoro Mosesma ra kum propet, pain te kaai baa i turbalet ko ra minaat in aal atur laar paaanundiat nurnur.’ ”

17Aakaina mangamangaan(Mt 18:6-7, 21-22; Mk 9:42)

1 Iesu i piri taa ra nuna taara na wawerlenbi, “A kum utnaa in waan paat ut, baain pet taa a taara kup diat a puka u raaakaina, iaku in aaka aakit karom ia baai paam apaat paa a kum utnaa mi. 2 Anaagagon karom te baa i ben araara raakon diat a kum kinalik in aaka aakit taante baa din kubu taa ina ngaala na waat ura in kabarono, ma din ong amurung wainataai.

3 “Muaat a baboura muaat! Baa temliki paam aakaina, un pirpir dekdek karomi,ma baa ia nukpuku, un dumaanawa anunaniraara. 4 Baa i paam aakaina karom ui 7na pakaan un raa bung, ma i waan karomui 7 na pakaan ma i piri taam naa, ‘Iaau aapaam aakaina karomui. Mi iaau nukpuku.’Io, un dumaana wa nuna niraara.”

A nurnur5 A kum aapostolo diat piri taa ra

Tadaaru, “Unwangaala paa anumiaat nur-nur.” 6 Ma a Tadaaru i piri naa, “Baaanumuaat nurnur i kinalik welaar ma inawaina maastad, i tale muaat a piri taa ra indiwaai bi naa, ‘Un tarigaat, ma un tur uaanataai!’ in taraam ku taa muaat.

A pinapaam anu ra tultul7 “Baa te kon muaat anuna tultul i um-

tung paa, baa i baboura taa duk a kum sip,baa i waan paat taanga nabuaal, lelawaai,un piri maut taa ra num tultul naa, ‘Un

waan urin, un ki ma un wangaan’? Pate.8 Un piri lenbi taana naa, ‘Un waninaarangaang utnaa na winangaan, ma un wan-inaar kupi un taraamlu iaau, baa ang wan-gaan ma ang inim. Ma namur ui bulungun wangaan ma un inim.’ 9 Lelawaai atadaaru in pir walaawa paa duk a tultulbaa i taraam karomi? Pate, pa in pirwalaawa paai, kabina i paam ot paa kuanuna pinapaam. 10 Lenkaai maa karommuaat, baa muaat aa paam ot paa a kumutnaa di taar taai taa muaat, muaat a pirinaa, ‘Miaat a kum tultul biaa ku, miaatpaam ot paa ku anumiaat pinapaam.’ ”

Iesu i wagomgom paa 10 wukawuka11 Baa Iesu i waan waanwaan unaanga

Ierusalem, i waan naliwan taa ra ru papaarSamaaria ma Gaalilaia. 12 I ruk un raa taa-maan, diat wetarom taau ma 10 muaanabaa diat wukawuka. Diat tur welwelik taauut, 13madiat kulkulaai dekdek lenbi, “Iesu,ui a Ngaala, un maari miaat.” 14 Baa Iesui babo diat, i piri taan diat naa, “Muaata waan, muaat a waiaa ta muaat karoma kum tena wetabaar karom God.” Baadiat waan waanwaan, diat laangalaangamaut. 15 Raa kon diat baa i baboi naaia laangalaanga, i waan talili balet, ma ipir walaawa paa God ma ina ngaala naingaana. 16 Ma i puka pari ma ra ururnaa ra ru kakin Iesu ma i waatung wakaakkaromi. A muaana maa a te Samaaria.17 Iesu i tiri naa, “Pa di walaangalaanga pamuaat a 10 raap? 9 kaai kuraa ma diatawaai? 18 I lawaai maa pa te i waan talilikupi in pir walaawa paa God, iaku a wairalik ku bi?” 19Ma i piri taana, “Un tur, maunwaan. Anumnurnur iawalaangalaangapa ui.”

Awinawaan paat anu ra mataanitu anunGod

(Mt 24:23-28, 37-41)20 Raa kum Parisaaio diat tiri Iesu naa

unaangaian amataanitu anunGod inwaanpaat, ma i baalu diat naa, “A mataanituanun God pa din baboi baa in waan paat.21 Ma pa din piri naa, ‘Bari ma ia!’ baa,‘Baraa ia!’ Maa a mataanitu anun Godkuraa ut un muaat.”

22 Iesu i piri taa ra nuna kum naat nawawer, “A pakaana bung in waan paatbaa muaat a nemi kupi muaat a babo tabung ko ra kum bungbung anu ra Natu raMuaana, iaku pamuaat a baboi. 23Ta taaradiat a piri taamuaat lenbi, ‘Baboi baraama

Lukaa 17:24 103 Lukaa 18:14ia!’ baa, ‘Kuri bin!’ Koku muaat murmurdiat. 24 Maa u ra bung na winawaan paatanu ra Natu ra Muaana, a taara raap diata baboi. In welaar ma in mamame, baa ipapalaa taangirong un raa papaara maup,tuk un raa papaar kaai. 25 Iaku a Natura Muaana in kariaana muga mongoro nangunungut, ma a taaun taara mi pa diat anemi.

26 “A kum bungbung anu ra Natu raMuaana in welaar ma ra kum bungbunganun Noaa. 27 Diat wangwangaan, diatininim, ma diat wataulaa diat, tuk u rabung baa Noaa i kaa u ra paraau, ma inabaata i waan paat ma diat wirua raap.28 Lenkaai maa u ra kum bungbung anunLot. Diat wangwangaan, ma diat ininim,diat kukul, ma diat wiura, diat maarututnaa, ma diat paampaam ruma. 29 Iaku ura bung baa Lot i waan pari ko ra taamaanSodom, a nguanma ra saalfa i puka taangi-naanga u ra baakut welaarma ra ina baata,ma diat wirua raap uni.

30 “In lenkaai maa u ra bung baa Natura Muaana in waan paat uni. 31U ra bungmaa, baa te i ki nate u ra nuna ruma, koku iwaan pari kupi in lo paa anuna kum utnaataanga naruma. Baa te i ki nabuaal, koku iwaan talili balet unataamaan kup ta utnaa.32 Muaat a nuk paa a tabuan anun Lot.33Baa te i nem aakiti naa inmaari baat paaanuna lalaaun, in wirua. Ma baa te pa imaari baat anuna lalaaun, io, in lalaaun.34 Iaau piri taa muaat, u ra bung namarummaa, baa ta rudi diaar inep un raa baat,din lo paa ku ta paan diaar, ma raa paandiaar painte. 35-36 Baa ta ru tabuan kaaidiaar ginawit ungaai, din lo paa ku ta paandiaar, ma raa paan diaar painte.”* 37Ma akumnaat nawawer diat tiri naa, “Tadaaru,a kum utnaa mi in waan paat awaai?” Ma ipiri taan diat, “Awanua baa aminaat i inepiaai, a kum kotkot diat waan ungaai iaai.”

18A pirpir welwelaar u ra walaa na tabuan

ma a tena naagagon1 Iesu i pir a pirpir welwelaar karom

anuna kumnaat na wawer kupi in wer diatmai, naa diat a aaraaring liklik ma kokudiat talanguan. 2 I piri naa, “Raa tenanaagagon i ki un raa taamaan, pa i burutkup God, ma pa i nuk paa a taara. 3 Raa

walaa na tabuan taanga u ra taamaanmaa,i waan liklik ku karomi, ma i laana aaringinaa, ‘Un wakado ta iaau ko ra nung ebaar.’4 Ia iwanma pa i taraamkaromi, ma namuri nuki naa, ‘Pa iaau burut kup God, ma paiaau laana nuk paa a taara, 5 iaku, kabinabaa a walaa na tabuan mi i watakida liklikiaau, koina ang baboi kup anuna takado,kaduk in watalanguan iaau ma ra nunawinawaan paat liklik urin.’ ”

6 A Tadaaru i piri taan diat, “Muaat awalangoro a pirpir bi anu ra aakaina tenanaagagon baa pa i dowot u ra nuna pina-paam. 7 Lelawaai, God pa in wakado anunataara na pipilak, baa diat taangi karomiu ra mage ma ra marum kaai? Lelawaaiin bilbiling ma ra warwakado karom diat?8 Iaau piri taamuaat, inwakado gagaa diat.Iaku baa Natu ra Muaana in waan paat,lelawaai in baraata paa ut ta taara baa diatnurnur uni main napia?”

A pirpir welwelaar u ra Parisaaio ma atena lolo tatakom

9 Iesu i pir a pirpir welwelaar mi karomdiat baa diat nurnur paa ut un diat, naadiat a kum tena takado, ma diat nukakinalik paa a taara raap. 10 “Raa rumuaana diaar waan unaanga u ra ruma nawetabaar kupi diaar a aaraaring. Raa paandiaar a Parisaaio, ma raa paan diaar kaai atena lolo tatakom. 11A Parisaaio i tur ma iaaraaring ut uni lenbi, ‘God, iaau waatungwakaak karom ui maa pa iaau welaar mara taara raap, a kum tena walong, a kumtena pet biaa, ma a kum muaana baa diatpaam aakaina u ra in tabuan, ma pa iaauwelaar kaai ma ra tena lolo tatakom bariia. 12 Iaau laanawawel ru bungkon raawik,ma iaau laana taar raaraa kon raa noina kora kum utnaa iaau paam apaat paai.’ 13Maa tena lolo tatakom i tur ingen taau, pai tataada unaanga nate u ra maawa, maai wawirwir. I raapu ku a raprabono mara tapunuk, ma i piri naa, ‘God, un maariiaau, iaau a tena aakaina.’ 14 Iaau piritaa muaat, a muaana mi baa i waan talilibalet kup anuna ruma, ia takadonamataanGod, ma raa paan diaar pate. Maa ia baai wangaala paai din wakinalik paai, ma iabaa i wakinalik paai, din wangaala paai.”

Diat turbaat a kum naat liklik kon Iesu(Mt 19:13-15; Mk 10:13-16)

* 17:35-36: Raa kum tena manaana u ra Buk Taabu diat nuki naa raa kum pirpir kaai i ki u ra rina mi. I lenbi: Baa taru muaana diaar papaam nabuaal, din lo paa ku raa paan diaar, ma raa paan diaar painte.

Lukaa 18:15 104 Lukaa 19:415A taara diat lo a kumnaat liklik karom

Iesu kupi in ung a ru limaana nate un diat.Baa anuna kum naat na wawer diat baboilenmaa, diat turbaat diat. 16 Iaku Iesu iwataa paa a kum naat liklik karomi, ma ipiri lenbi, “Muaat amaadekwa a kumnaatliklik baa diat a waan karom iaau. Kokumuaat turbaat diat, maa amataanitu anunGod anundiat baa diat lenbi. 17 Iaau pir alingtatuna taa muaat, baa te pa in ruk u ramataanitu anun God welaar ma ra naatlik,pa in ruk laar paai.”

A tadaaru na muaana(Mt 19:16-30; Mk 10:17-31)

18 Raa mukmuga i tiri Iesu naa, “KoinaTena Wawer, aawa maa ang paami kupiang kale a lalaaun takum?” 19 Iesu i baaluinaa, “Aawa kabinamaa uwaatung iaau naaiaau koina? Pa te i koina, God ku. 20 Ununura a kum Naagagon: ‘Koku u paamaakaina un ta tabuan anun te, koku u aakdoko te, koku u walong, koku u wetakunwarwaruga, un urur karom tamaam manaam.’ ” Pin 20:12-1621 A muaana maa i baalui naa, “Turpaaibaa iaaunaat utbaai tukmi, iaau tartaraamu ra kum Naagagon raap mi.” 22 BaaIesu i walangoroi, i piri taana, “Raa utnaautbaai u iba kupi. Un wiura wa anum kumutnaa raap, ma ra maani koni un tabaaraa kum iba na taara mai. Baa un paamilenmaa anum a koina wuwuwung inaangau ra maawa. Namur un waan urin ma unmurmur iaau.”

23 Baa i walangoro a pirpir mi i tapunukaakit, maa i tadaaru aakit. 24 Iesu i baboima i piri lenbi, “I dekdek aakit karom akum tadaaru na taara kupi diat a ruk u ramataanitu anun God! 25 I dekdek karoma kaamel kupi in ruk u ra maata na nilna ingingit, iaku i dekdek aakit karoma tadaaru na muaana kupi in ruk u ramataanitu anun God.”

26 Baa diat walangoro a pirpir mi, diatwetiri lenbi, “Baa lenmaa, woi ma maa dinwalaauni?” 27 Iesu i baalu diat, “A utnaabaa a taara pain diat a pet laar paai, God inpet laar paai.”

28 Petero i piri taana naa, “Baboi, miaataawaan ko ra numiaat kumutnaa raap,mamiaat murmur ui.” 29 Iesu i piri taan diatnaa, “Iaau pir a lingtatuna taa muaat, baate i waan ko ra nuna ruma, baa ko ra nunatabuan, baa a kum tatena liklik, baa konnaana, baa tamaana, baa a kumnatnatuna,

kabina u ra mataanitu anun God, 30 u ralalaaunmain in paamakotomongoro aakitko ra taara ma ra utnaa ia waan paa koni.Ma u ra lalaaun namur din tabaarai ma ralalaaun takum.”

A wetula pirpir anun Iesu u ra nuna mi-naat

(Mt 20:17-19; Mk 10:32-34)31 Iesu i ben ingen paa anuna 12 naat na

wawer, ma i piri taan diat lenbi, “Baboi,mi daat waan unaanga Ierusalem, ma dinpaam ot paa a kum utnaa raap baa a kumpropet diat aa timu taai u ra Natu raMuaana. 32 Maa din taar taai karom diatbaa wakir a taara Iudaia. Diat a tatauruni, diat a pir aakakai, diat a kamiai, diata raapui, ma diat a aak dokoi. 33 Ma u rawetula bung in lalaaun paat balet.” 34 Akumnaat na wawer pa diat kaapa u ra kumutnaa raap mi. A kukuraaina i wawalipakon diat, ma pa diat nunura aawamaa Iesui pirpir uni.

Iesu i wababo paa a pula(Mt 20:29-34; Mk 10:46-52)

35 Baa Iesu i waan marawaai Ieriko, raamuaana a pula i kiki u ra papaara aakapi, iaaraaring utnaa. 36 Baa i walangoro a korna taara diat waan waanwaan marawaai, iwetiri naa, “Aawa baa?” 37Ma diat wapuainaa, “Iesu a te Naasaret mi i waan aakitdaat.” 38 Ma i kulkulaai naa, “Iesu, NatunDewid, un maari iaau.” 39Ma diat baa diatmuga diat turbaati naa koku i ge. Iaku iwewataai dekdek bakaai ma naa, “NatunDewid, un maari iaau.” 40 Iesu i tur, mai wetulaa baa din ben paai karomi. Mabaa ia waan marawaai karomi, i tiri naa,41 “Aawa maa u nemi naa ang paami unui?” I baalui naa, “Tadaaru, iaau nemi naaang babo.” 42 Ma Iesu i piri taana, “Unbabo! Anum nurnur ia walaangalaanga paui.” 43 I babo gagaa maut, i murmur Iesu,ma i pir walaawa paa God. Ma a taara raapkaai baa diat baboi, diat pir walaawa paaGod.

19Iesu ma Saakaio

1 Iesu i ruk irong Ieriko, kupi in waanunaanga Ierusalem. 2 Ma raa muaana i kimatira, a iaana Saakaio, amukmuga anu rakum tena lolo tatakom, ma i tadaaru aakit.3 I nemi naa in babo Iesu, iakumaa Saakaioa kukur ramuaana ku, ma pa i pet laar paaikupi in baboi, kabina u ra kor na taara. 4 Io,

Lukaa 19:5 105 Lukaa 19:33i welulu urong namuga, ma i kaa tato u rain diwaai, kupi in babo Iesu baa in waanaakit u ra aakapi maa.

5 Baa Iesu i waan paat matira, i tataadaunaanganate u ra in diwaai, ma i piri taananaa, “Saakaio, un pari gagaa urin. Umariang ki ungaai ma ui u ra num ruma.” 6 Io,i pari gagaa, ma i ben paa Iesu u ra nunaruma ma ra gaaia. 7 Baa a taara raap diatbaboi, diat pirurai naa, “A muaana mi iwaan kupi in ki ungaai ma ra tena aakainau ra nuna ruma.”

8 Saakaio i tur ma i piri taa ra Tadaarulenbi, “Baboi, Tadaaru, raa kukur u ranung utnaa na wuwuwung ang tabaaraa kum iba na taara mai, ma baa iaau aawaruga paa ta utnaa kon te, ang baaluibalet ta waat na pakaan.” 9 Ma Iesu i piritaan Saakaio lenbi, “Mari ut, awarwalaaunia ki karom diat baa diat ki u ra ruma mi,maa Saakaio kaai ko ra wuna taara anunAabaraam. 10Maa Natu ra Muaana i waanpaat kupi in baat kup diat baa diat raarama in walaaun pa diat.”

A pirpir welwelaar u ra kum tultul baadiat lo paa a maani

(Mt 25:14-30)11 A taara diat walangoro a kum pirpir

mi, ma diat nuki naa a mataanitu anunGod in waan paat gagaa, kabina maa Iesuia marawaai Ierusalem. Io, i pir kaai raapirpir welwelaar 12 lenbi, “Raa mukmugai waninaar kupi in waan kup raa taamaani ki welwelik, kupi din mulaaot taai baain king, ma namur in waan talili balet.13 Namuga taa ra nuna winawaan, i wataapaa anuna noina tultul karomi, ma i taartaa raaraa kukur ra maani taan diat, mai piri naa, ‘Muaat a papaam na wawaturmai tuk u ra bung baa ang waan talili baletuni.’ 14Ma a taara ko ra nuna taamaan diatmilikuaanai, ma diat tula wa raa taara kupidiat a murmuri, ma diat piri naa, ‘Pa miaatnem a muaana mi kupi in king anumiaat.’

15 “Baa di aa waki taai kupi in king, iwaan talili balet. I wetulaa kup anunakum tultul baa i taar taa a maani taan diat,kupi in manaana baa aawa ia waan paat ura nundiat pinapaam na wawatur. 16 Maa mugaana i waan karomi ma i piri naa,‘Tadaaru, anum maani ia noina a wawaturuni.’ 17 A tadaaru i piri taana lenbi,‘Wakaak aakit, ui a koina tultul! Ang ungta ui kupi un naagagon ta noina ngaalan-gaala na taamaan, kabina maa u dowot

u ra kinalik na utnaa.’ 18 Ma a werudi iwaan karomima i piri naa, ‘Tadaaru, anummaani ia limadi a wawatur uni.’ 19 Maa tadaaru i piri taana naa, ‘Ui kaai unnaagagon ta lima na ngaalangaala na taa-maan.’ 20Ma raa bulung i waan karomi mai piri taananaa, ‘Tadaaru, anummaani baribalet ma ia, iaau pulu taai ma ra ina maaluma iaau ung inowakaak taai, 21kabina iaauburutaana ui, maa ui a dekdek na muaana.U lo a utnaa baa wakir anum, ma u tangaapaa a utnaa baa pa u maarut taai.’ 22 Atadaaru i piri taana lenbi, ‘Ui a aakainatultul, ang naagagon ui welaar ma ra numpirpir ut. U aa nunurai naa iaau a dekdekna muaana. Iaau lo paa a utnaa baa wakiranung, ma iaau tangaa a utnaa baa pa iaaumaarut taai. 23 I lawaai maa pa u ungtaa anung maani u ra beng kupi baa angwaan paat, ang lo paa anung maani ma tawawaturina kaai?’

24Ma i piri taan diat baa diat tur matiranaa, ‘Muaat a lo wa a maani koni, mamuaat a taar taai karom ia baa anuna raanoina.’ 25Ma diat piri taana naa, ‘Tadaaru,i lawaai maa din taari balet ku karom iabaa anuna raa noinamaani?’ 26 I baalu diatnaa, ‘Iaau piri taa muaat, ia baa i paamakoto a ngaala, din tabaarai balet ma rangaala. Ma ia baa pa i paam akoto tautnaa, din rakaan wa utkaai anuna kinalikna utnaa koni.

27Mamuaat a ben paa anung kum ebaarbaa pa diat nemi kupi ang king anundiat,ma muaat a aak doko diat bain ut na-mataang.’ ”

Iesu i waan unaanga Ierusalem welaarma ra king

(Mt 21:1-11; Mk 11:1-11; Io 12:12-19)28 Baa Iesu ia pir wa a pirpir welwe-

laar mi, i muga pa diat balet unaangaIerusalem. 29Baa i waan paat Betpaage maBetaania u ra taangaai di waatungi ma aTaangaai na Oliwa, i tula wa rudi ko ra kumnaat na wawer, ma ra pirpir lenbi, 30 “Mura waan kup a taamaan kuraa namuga taamur. Baamur awaan ruk, mur awaan taauun raa naat na dongki kuraa di do kototaai, ma pa te utbaai i ki paa uni. Mur apalaa paai ma mur a beni urin. 31Baa te intiri mur naa, ‘Aawa maa mur palaai kupi?’mur a piri naa, ‘A Tadaaru i nemi.’ ”

32 Diaar waan ma diaar baraata paa akum utnaa raap baa Iesu ia pir taai taandiaar. 33 Io, baa diaar palpalaa a naat

Lukaa 19:34 106 Lukaa 20:10na dongki diat baa anundiat, diat tiri di-aar naa, “Aawa maa mur palaa a naat nadongki maa kupi?” 34Diaar baalu diat naa,“A Tadaaru i nemi.” 35 Ma diaar ben taaa naat na dongki karom Iesu, ma diaarrakaan wa ruina maalu baa diaar burungbaat anundiaar minong mai, diaar unginate u ra naat na dongki ma diaar wakitaa Iesu uni. 36 Baa i waan waanwaan, raataara diat rakaan wa anundiat kum maalubaa diat burburung baat anundiat kummi-nongmai, ma diat laangun taai u ra aakapi.37Baa iamarawaai u rawaanwaan pari u raTaangaai na Oliwa, a ngaala na gaaia i lo ataara na wawer raap ma diat pir walaawapaa God ma ra ngaala na ingaandiat u rakum utnaa na kakaian baa diat aa baboi,ma diat kulkulaai lenbi,38 “Daat a pir walaawa paa a King baa i

waan paat u ra iaa ra Tadaaru! Kele118:26

A maalmaal inaanga u ra maawa, ma a pirwalaawa unaanga karom God!”

39 Raa kum Parisaaio naliwan u ra korna taara diat piri naa, “Tena Wawer, unturbaat anum taara nawawer.” 40Ma Iesu ibaalu diat lenbi, “Iaau piri taamuaat, baa ataara mi pa diat a gege ma ra pir walaawa,a kum waat ut diat a kulkulaai.”

Iesu i taangi Ierusalem41 Baa Iesu i marawaai Ierusalem ma i

baboi, i taangi uni, ma i piri, 42 “Iaau neminaa mari muaat aa nunura a aakapi baain topaa a maalmaal! Iaku maa pa muaatbabo laar paai! 43 Ta bung in waan paat,baa anumuaat kum ebaar diat a tur lilianumuaat taamaan, diat a watur a lipliplilili baat muaat, diat a turbaat anumuaatkum aakapi na niruk ma pinari, ma diat aummuaat ko ra kum papaarina. 44Ma diata reng ginagina wa a taamaan, ma diat aaak doko muaat kaai baa muaat ki uni. Mapa diat a maadek wa ta ruina waat kupidiaar a inep ungaai, maa pa muaat nunuralele a pakaana bung baa God i waan paatuni karom muaat.”

Iesu i ruk u ra ruma na wetabaar(Mt 21:12-17; Mk 11:15-19; Io 2:13-22)

45 Iesu i ruk un raa pakaana ko ra rumana wetabaar, ma i lu pari wa diat baadiat wiura. 46 Ma i piri taan diat naa,“Di aa timu taai u ra Buk Taabu lenbi,‘Din waatung anung ruma baa a ruma naniaaring.’ Aais 56:7

Iaku muaat aa paam puku paai kupi inwelaar makuma ra ‘ruma anu ra kum tenawalong.’ ” Ier 7:11

47 Iesu i wer a taara u ra ruma nawetabaar a bungbung raap. Ma a kumngaala na tena wetabaar karom God, mara kum tena wawer u ra kum Naagagonma ra kum mukmuga anu ra taara, diatnuknuk kup ta aakapi baa diat a aak dokoiuni. 48 Iaku diat gaana nuknuk taau kupta utnaa baa diat a paami, kabina maa angaala na kor na taara diat walangoro apirpir anun Iesu, ma diat nem aakiti.

20A wetiri u ra naagagon baa Iesu i laana

papaam mai(Mt 21:23-27; Mk 11:27-33)

1 Raa bung baa Iesu i wer a taara u raruma na wetabaar, ma i warawaai ma raKoina Wewapua, a kum ngaala na tenawetabaar karom God, ma ra kum tenawawer u ra kum Naagagon, ma a kummukmuga diat waan karomi. 2 Ma diatpiri taana naa, “Un wapua miaat, woi namangaana naagagon maa u paam a kumutnaa mai mi? Woi maa i taar taa anaagagon mi taam?” 3 Iesu i baalu diatnaa, “Iaau kaai ang tiri muaat ma raa we-tiri. Muaat a wapua iaau. 4 Taangawaai abaapitaaiso anun Ioaanes? Taanginaangau ra maawa, baa ko ra taara ku?” 5 Madiat pirpir ino paa lenbi, “Baa daat a pirinaa, ‘Taanginaanga u ra maawa,’ in baaludaat ku naa, ‘Io, i lawaai maa pa muaatnurnur uni?’ 6 Iaku baa daat a piri naa,‘Ko ra taara,’ a taara raap diat a duka dokodaat, maa diat nurnur un Ioaanes naa iaa propet.” 7 Io, diat baalui ku naa, “Pamiaat nunurai baa taangawaai.” 8Ma Iesui piri taan diat naa, “Iaau kaai pang wapuamuaat u ra naagagon iaau laana paam akum utnaa mai mi.”

A pirpir welwelaar u ra taara na pina-paam u ra wanua na waain

(Mt 21:33-46; Mk 12:1-12)9 Iesu i pir a pirpir welwelaar mi taa ra

taara, “Raa muaana i maarut taa a wanuana waain, ma namur i taar taai kumuntaan raa taara na pinapaam kupi diat ababourai, ma i waan kup raa taamaaningen, ma i ki iwan paa matira. 10 Baa akalaang ia ot kupi din git ungaai a wainawaain, i tula wa raa tultul karom a taara napinapaam, kup ta wai ra nuna pinapaam

Lukaa 20:11 107 Lukaa 20:37kupi anuna kaai. Ma a taara na pinapaamdiat umi, ma diat tula talili biaa wai ku. 11 Itula wa balet raa tultul karomdiat, ma diatumi balet ku, diat baana wawirwir taai,ma diat tula talili biaa wai ku. 12 Namuri tula wa balet a wetula tultul, ma diatum aakaka taai, ma diat lu ingen wai.13 Ma a tamaa ra wanua na waain i pirinaa, ‘Aawa ma duk maa ang paami? Angtula wa natunglik, a naat na wakwakaak,naapi diat a urur duk uni.’ 14 Iaku baaa taara na pinapaam diat babo paai, diatpirpir ungaai paa naa, ‘Ia ma baa in kiaanatamaana, bari ma ia i waan urin. Muaatiaap, daat a aak dokoi, kupi anundaat ma awanua na waain.’ 15 Io, diat ong apari waiko ra wanua na waain, ma diat aak dokowai.

“Aawa maa a tamaa ra wanua na waainmaa in paami un diat? 16 In waan paat main aak doko wa a taara na pinapaam, ma intaar taa a wanua na waain karom ta taaraingen.” Baa diat walangoro a pirpir mi,diat piri naa, “Painte maut!” 17 Ma Iesui babo diat, ma i piri naa, “Aawa maa akukuraai ra pirpir mi di aa timu taai u raBuk Taabu?‘Ina waat baa a kum tena paam ruma diat


di paam a ruma mai.’ Kele 118:2218Diat raapbaadiat puka taauu ra inawaatmi, diat a taginagina,ma te baa inawaatmiin puka dadaaunpaai, in taginaginawelaarma ra kabu.”

19Akum tenawawer u ra kumNaagagonma a kum ngaala na tena wetabaar karomGod diat baat kup ta aakapi kup diat apaam akoto paa Iesu u ra pakaana bungmaa, kabinamaa diat nunurai naa i pir ku apirpir welwelaar mi un diat. Iaku maa diatburutaana a taara.

A wetiri u ra tatakom(Mt 22:15-22; Mk 12:13-17)

20Akum tenawawer u ra kumNaagagonma a kum ngaala na tena wetabaar karomGod diat babo ururai, ma diat tula wa akum tena wawagu ma diat warwaruga naadiat a kum dowot na taara. Ma diat kina wawagu kup ta pirpir baa in pir taaibaa diat a takunai mai, kupi diat a taartaai u ra naagagon ma u ra dekdek i ramukmuga ko ramataanitu Rom. 21Ma diat

piri naa, “Tena Wawer, miaat nunurai naai takado anum pirpir ma anum wawer. Iwelaar raap ku karom a taara raap, ma uwer mulu diat u ra aakapi anun God mara lingtatuna. 22 Lelawaai, i takado kupidin taar a tatakom karom a Kaaisaar* baapate?” 23 Iesu ia nunura wa nundiat war-waruga, ma i piri taan diat naa, 24 “Muaata waiaa iaau un ta maani. A malalar ma ratimtimu mi uni anun woi?” Ma diat baaluinaa, “Anu ra Kaaisaar.” 25 Ma i piri taandiat, “A utnaa baa anu ra Kaaisaar muaata taari karom a Kaaisaar, ma ra utnaa baaanun God muaat a taari kaai karom God.”26 Ma pa diat wagu laar paai namataa rataara ma ra pirpir maa. Diat kakaian ura nuna pirpir na binabaalu, ma diat kiwowowon taau maku.

A wetiri u ra lalaaun balet ko ra minaat(Mt 22:23-33; Mk 12:18-27)

27 Raa kum Saadukaaio, baa diat weoroku naa pa ta lalaaun balet ko ra minaat,diat waan karom Iesu, ma diat tiri naa,28 “Tena Wawer, Moses i timu taai taandaat lenbi, baa ta muaana in maat paa kora nuna tabuan, ma pa ta natundiaar, io,tenalik in ben paai ma in taulaa mai, kupiin wangaala taa ta kumnaat liklik u ra iaantenalik baa ia maat. 29 Io, raa naadiwaaina,7 na muaana raap ku. A mugaana i taulaa,ma i maat ko ra nuna tabuan, ma pa tanatundiaar. 30 Ma a weru tenalik bulungi taulaa ma ra tabuan maa, ma ia bulungi maat ku ko ra tabuan maa. 31 Namura wetuldi bulung. Lenmaa karom 7 diatraap. Diat taulaa paa mai, ma diat maatraap ku, iaku a tabuan maa pa i buta taa tanaat un diat. 32Ma a tabuan i maat namurtaan diat raap. 33 Io, u ra lalaaun balet kora minaat, anun woi na paan diat mulu atabuanmaa? Maa 7 diat raap diat aa taulaapaa mai.”

34 Iesu i piri taan diat naa, “A taara kora kum kilaala mi diat tautaulaa, 35 iaku ataara baa diat takado kupi diat a tur baletko raminaat, ma diat a lalaaun u ra lalaaunnamur, pa diat a taulaa balet. 36 Ma padiat a maat balet, maa diat welaar makuma ra kum aangelo. Diat a kum natunGod,maa diat aa lalaaun paat ko raminaat.37 Baa a Buk Taabu i pirpir u ra in diwaaibaa i kupkup, Moses i waiaai naa a kumminaat diat lalaaun balet, maa i waatung


Lukaa 20:38 108 Lukaa 21:16a Tadaaru naa, ‘A God anun Aabaraam, aGod anun Aaisaak ma a God anun Iaakob.’Pin 3:638 God wakir a God anu ra kum minaat, aGod anu ra kum lalaaunina ut, maa diatraap diat lalaaun karomi.” 39Ma raa kumtena wawer u ra kum Naagagon diat pirinaa, “Tena Wawer, anum pirpir i koinaaakit.” 40Ma pa diat waan balet ma karomima ta wetiri, kabina diat burut.

Kaarisito a Tadaaru anun Dewid(Mt 22:41-46; Mk 12:35-37)

41 Iesu i piri taan diat, “I lawaai maa dipiri naa Kaarisito in waan paat ko ra wunataara anun Dewid? 42Maa Dewid ut i piri ura Kum Kelekele u ra Buk Taabu lenbi,‘A Tadaaru i piri karom anung Tadaaru,

“Un ki u ra papaara ot na limaang43 tuk baa ang uwia paa anum kum ebaar


44 Dewid i waatung Kaarisito naa anunaTadaaru. Baa lenmaa, io, diaar tamaanalelawaai?”

Iesu i watumaarang a taara u ra manga-mangaan anu ra kum tena wawer u ra kumNaagagon

(Mt 23:1-36; Mk 12:38-40; Lk 11:37-54)45 Baa a taara raap diat walangoro Iesu, i

piri taa ra nuna kum naat na wawer lenbi,46 “Muaat a baboura muaat ko ra kum tenawawer u ra kum Naagagon. Diat nemikupi diat a waanwaan ma ra kum kokoinamaalu aakit, ma diat nemi naa a taara diata taar a ngaala na urur karomdiat u ra kumtaamaan na winawaan ungaai. Ma diatnem a kinkini namuga u ra kum ruma nalotu, ma ra kinkini na tadaaru namuga u rakum balaan. 47 Diat waraap a wuwuwunganu ra kumwalaa na tabuan, ma diat paama kum iokaana aaraaring kupi a taara diata babo diat. In ngaala aakit a naagagon nabinabaalu anun God karom diat.”

21A wetabaar anu ra walaa na tabuan(Mk 12:41-44)

1 Baa Iesu i ki u ra ruma na wetabaar,i babo takado, ma i babo a kum tadaarudiat ongong taa anundiat wetabaar u rawuwuwung namaani. 2Ma i babo paa kaairaa walaa na tabuan, baa i iba, i ong taa kuru toiaa. 3 Ma Iesu i piri naa, “Iaau pir alingtatuna taa muaat, a walaa na tabuanmi ia taar taa a ngaala na maani taan diat

raap baa diat ong taa anundiat maani u rawuwuwung na maani. 4 Diat taar taa kua ibaana ko ra nundiat kum maani, ma awalaa na tabuanmi, i iba, iaku ia taar araapwa aawa baa in topaa anuna kini.”

A kum wakilang i ra tintinip na bung(Mt 24:1-14; Mk 13:1-13)

5 Raa kum naat na wawer diat piri u raruma na wetabaar naa di aa wamong taaima ra kumkoinawaatma ra kumwetabaarbaa di taar taai karom God. Ma Iesu i pirinaa, 6 “A kum utnaa mi baa muaat bababodiat, a bung in waan paat namur baa pata ruina waat ma diaar a inep ungaai, dinreng ginagina raap wa diat.”

7Diat tiri Iesu naa, “TenaWawer, unaan-gaian ma a kum utnaa mi in waan paat?Ma aawa awakilang i ra kumutnaami baa imarawaai kupi diat a waan paat?” 8 I baaludiat naa, “Muaat a baboura muaat, kadukdin waruga pamuaat. Maamongoro diat awaanpaatma ra iaang, diat a piri naa, ‘Iaaumaa Kaarisito,’ baa lenbi, ‘A pakaana bungia marawaai.’ Koku muaat murmur diat.9 Baa muaat a walangoro a kum wineiumma ra kum purpuruan, koku muaat burut,maa a kum utnaa mi diat a waan paatmuga, iaku a tintinip na bung pa in waanpaat utbaai.”

10 Iesu i piri taan diat naa, “Raa wunataara in tur na wineium kup raa wunataara, ma raamataanitu in tur na wineiumkup raa mataanitu. 11 A kum ngaala naguria, ma ra kum minolo ma ra kum man-gaana dekdek na malaapaang u ra kumtaamtaamaan, ma a kum mangaana utnaabaa in waburut a taara, ma ra kum ngaalana wakilang taanginaanga u ra baakut,diat a waan paat.

12 “Namuga baa a kum utnaa mi pa diatwaan paat utbaai, din aal pa muaat, dinwakadik muaat, ma din aal muaat u rakum ruma na lotu kup a naagagon ma dinwaruk muaat u ra kum ruma na karabus.Ma din aal pa muaat kup a naagagon na-muga naa ra kum king, ma ra kum ngaalana mukmuga, kabina u ra iaang. 13A koinapakaana bung maa kupi muaat a wewapuakaapa un iaau karom diat. 14 Namugataana, koku muaat ngaraa baa aawa maamuaat a baalu ta kumwetakunmai. 15Maaiaau ut, ang wanuk taa a pirpir ma ramanaana kaai u ra nuknukimuaat, baaanumuaat kum ebaar raap pa diat a baalulaar paai, ma pa diat a weoro wai. 16A kum

Lukaa 21:17 109 Lukaa 22:4tamtamaamuaat ma ra kum nanaamuaat,a kum tateimuaat, a kum kakumuaat, mara kum teptepaamuaat, diat a mulaaot wamuaat kupi din aak doko ta taara konmuaat. 17 A taara raap diat a milikuaanamuaat kabina u ra iaang. 18 Iaku pain tinaweu na lorimuaat in raara. 19 Anumuaattinur dekdek in walaaun muaat.

Iesu i piri naa din kamaar wa Ierusalem(Mt 24:15-21; Mk 13:14-19)

20 “Baa muaat babo a kor na taara nawineium diat tur lili paa Ierusalem, muaata nunurai naa ia marawaai baa din kamaarwai. 21 Io, diat baa diat ki u ra papaarIudaia, diat a kalaa ino unaanga u ra kumtaangaai, ma diat baa diat ki u ra taamaanIerusalem diat a pari, ma diat baa diat kinabuaal koku balet ma diat ruk. 22 Maa apakaana bung maa, ia a pakaana bung nababaalu kupi din paam ot paa a kum utnaaraap baa di aa timu taai u ra Buk Taabu.23 U ra pakaana bung maa in aaka aakitkarom a kum kipbaala, ma karom diat kaaibaa diat wangaau a kum naat. A ngaala nakinadik in waan paat u ra taamaan Israael,ma a kaankaan anun God in manong ataara mi. 24 Ta taara din aak doko diat mara liwan na wineium, ma ta taara din benpa diat kupi diat a ki na karabus u ra kumtaamtaamaan raap. Ma diat baa wakir ataara Iudaia diat a paa dadaaun Ierusalemma in tuk taau ut u ra bung baa God ianaagagon taai baa anundiat niuwia in raapuni.

Natu ra Muaana in waan paat(Mt 24:29-31; Mk 13:24-27)

25 “A kum wakilang inaanga u ra inmataana mage, ma u ra kalaang, ma ura kum naangnaang in waan paat. Mamin napia a wunwuna taara diat a aakama ra bunurut ma ra kum purpuruan naninunuk u ra karangaap i ra top ma raungaina. 26 A taara diat a maatmaat taauma ra bunurut kabina u ra kum utnaa baain um a rakrakaan buaal, maa a kum utnaainaanga nate u ra baakut diat a dadader.27 U ra bung maa diat a babo Natu raMuaana in waan paat u ra pakaana baakut,ma ra dekdek ma ra ngaala na minamaar.28 Baa a kum utnaa mi in turpaai kupiin waan paat, muaat a tur, ma muaat atataada, maa a bung baa God in walaaunpa muaat uni ia marawaai.”

A pirpir welwelaar u ra in diwaai na fig(Mt 24:32-35; Mk 13:28-31)

29 Iesu i pir a pirpir welwelaar mi taandiat lenbi, “Muaat nunura ut in diwaai nafig ma ra kum diwaai raap. 30 Baa muaatbabo a dondono indiat i kiok paat, muaatnunurai naa a kum kalaang na wuwania marawaai. 31 Lenkaai maa, baa muaatbabo a kum utnaa baa iaau pirpir taauuni in waan paat, muaat a nunurai naa amataanitu anun God ia marawaai. 32 Iaaupir a lingtatuna taa muaat, a kum utnaaraap mi in waan paat baa a taaun taarami diat lalaaun utbaai. 33 A maawa ma rarakrakaan buaal diaar a panaai, iaku maaanung kum pirpir pa in panaai.

Muaat a baboura muaat34 “Muaat a baboura muaat, kaduk

muaat a balbalaan ma ra paam lukaara mara ininim, ma ra nginaraa u ra kum utnaau ra lalaaun main napia, ma a bung maain waan paat kakaian karommuaat welaarma ra ina kun. 35Maa in waan paat karoma taara raap u ra rakrakaan buaal. 36Muaata babouramuaat u ra kum bungbung raap,muaat a aaraaring kupi muaat a dekdekkupi muaat a aalaap ko ra kum utnaa mibaa marawaai diat a waan paat, ma muaata aaraaring kaai kupi muaat a pet laarpaai baa muaat a tur namataa ra Natu raMuaana.”

37 Ma Iesu i wer a taara u ra rumana wetabaar a bungbung raap, ma u rakum bung na marum i pari, ma i ki u rataangaai, a iaana Oliwa. 38 Ma u ra kumbungbung namalaana kinalik, a taara raapdiat waan karomi u ra ruma na wetabaarkupi diat a walangoroi.

22Iudaas i mulaaot kupi in wagu taa Iesu(Mt 26:1-5, 14-16; Mk 14:1-2, 10-11; Io

11:45-53)1 Io, ia marawaai a lukaara na bred baa

pa ta is uni, di waatungi ma a lukaarana waan likaai. 2 Ma a kum ngaala natena wetabaar karom God, ma ra kum tenawawer u ra kum Naagagon, diat nuknukkup ta mangaana aakapi kupi diat a aakdoko Iesu uni, maa diat burutaana a taara.

3 Ma Saataan i ruk taau un Iudaas, raaiaana kaai Iskaariot, ia raa ko ra 12 naatna wawer. 4 I waan karom a kum ngaalana tena wetabaar karom God, ma ra kummukmuga anu ra kum tena baboura u raruma na wetabaar, ma diat pirpir ungaaimai baa in wagu lelawaai taa Iesu karom

Lukaa 22:5 110 Lukaa 22:34

diat. 5 Diat gaaia, ma diat piri naa diat adoki ma ra maani. 6 Io, Iudaas i mulaaot,ma i nuknuk kup ta koina pakaana bungbaa pa ta ngaala na taara, io, in wagu taaIesu karom diat.

A ru naat na wawer diat waninaar autnaa kup a lukaara na waan likaai

(Mt 26:17-25; Mk 14:12-21; Io 13:21-30)7 A bung na lukaara na bred baa pa ta

is uni i waan paat, baa di laana aak dokoa kum naat na sip uni kup a lukaara nawaan likaai. 8Ma Iesu i tula wa Petero maIoaanes ma i piri taan diaar, “Mur a waanma mur a waninaar andaat utnaa kup alukaara na waan likaai.” 9 Ma diaar tirinaa, “U nemi naa mir a waninaari awaai?”10 I baalu diaar naa, “Baa mur a waan paatinaanga Ierusalem, mutul a wetarom maraa muaana i lo ina ngaala na palaa, mamur a murmuri u ra ruma baa in ruk uni.11Ma mur a piri taa ra tamaa ra ruma naa,‘A Tena Wawer i piri naa: Waiaa a kukur raruma baa miaat ma ra nung kum naat nawawer, miaat a aan a utnaa na waan likaaiiaai?’ 12 Ma in waiaa ta mur u ra ngaalana kukur ra ruma inaanga nate, baa di aawaninaar taai, ma mur a waninaar a utnaaiaai.” 13 Io, diaar waan, ma diaar baraataraap paa ut a kum utnaa baa Iesu i pir taaitaan diaar. Ma diaar waninaar a utnaa nawaan likaai.

A tintinip na winangaan anu ra Tadaaru(Mt 26:26-30; Mk 14:22-26; 1Kor 11:23-25)

14 Baa a pakaana bung ia ot, Iesu mara kum aapostolo diat ki u ra winangaan.15 Ma Iesu i piri taan diat naa, “Iaau nemaakiti naa daat a aan a utnaa nawaan likaaibaa pa iaau kariaana utbaai a kinadik,16 maa iaau piri taa muaat naa, pang aanbalet ta utnaa na waan likaai tuk u ra bungbaa din paam ot paai u ra mataanitu anunGod.”

17 Iesu i lo paa a kaap ma i waatungwakaak paa uni, ma i piri taan diat, “Muaata lo paa a kaap bi, ma muaat a inim wer-aana paai. 18Maa iaau piri taa muaat naa,pang inim balet ma ta waain, tuk ut u rabung baa a mataanitu anun God in waanpaat uni.”

19 Ma i lo paa a bred, i waatung wakaakpaa uni, i bik paai, ma i tabaara diat mai. Ipiri naa, “Bi ia a paning, [iaau taar taai un

muaat. Muaat a paampaami lenmi, kupimuaat a nuknuk pa iaau balet.” 20 Lenkaaimaa, baa ia raap a winangaan, i lo paa akaap ma i piri naa, “A kaap mi, a matak-ina kunubu u ra gaaping baa i talabo unmuaat.]* 21 Baboi! A limaan ia baa inwagu ta iaau, kuri mir rarakaan ungaai ura luwu na winangaan. 22 A lingtatuna utbaa Natu ra Muaana in maat welaar maGod ia naagagon taai, iaku in aaka aakitkarom a muaana baa i wagu taai.” 23 Madiat tiri wetwetalaai diat naa, “Woima dukkon daat in paam a utnaa mi?”

Woi maa i ngaala aakit?24 Diat weol na pirpir baa woi kon diat

di waatungi naa i ngaala aakit. 25Ma Iesu ipiri taan diat lenbi, “A kum king anundiatbaa wakir a taara Iudaia diat naagagondekdek diat, ma anundiat kum mukmugadiat nemi naa din waatung diat naa a kumkoina tena wewaraaut. 26 Iaku muaat kokumuaat lenmaa. Ia baa i ngaala taa muaatin welaar ku ma ia baa i kinalik, ma iabaa i mukmuga in welaar ku ma raa baa itartaraamwelu. 27Woimaa i ngaala, ia baai ki u ra winangaan, baa ia i tartaraamlui?Ia ut baa i ki u ra winangaan, naka? Iakuiaau, iaau ki naliwan taa muaat welaar maia baa i tartaraam welu.

28 “Muaat, muaat tur ungaai ma iaauu ra kum mawaat baa i waan paat karomiaau. 29Ma ang taar taa a kini na naagagontaa muaat welaar ma Tamaang ia taar taaitaang, 30 kupi daat a wangaan ma daat ainim u ra nung luwu u ra nung mataanitu.Ma muaat a ki u ra kum kiki na king,ma muaat a naagagon a 12 wuna taaraIsraael.”

Iesu i pirpir muga u ra weoro anun Petero(Mt 26:31-35; Mk 14:27-31; Io 13:36-38)

31 Iesu i piri naa, “Simon, Simon, baboi,Saataan ia aaring paa kupi in walaarmuaat, welaar ma ra tena minamaarutbaa i tataanga weraana a wit mulu ko rapanina. 32 Iaku iaau aa aaraaring un ui,Simon, kupi koku anum nurnur in pukaaakit. Baa u aa nukpuku balet, io, unwadekdek a kum tatem liklik.” 33 Peteroi piri taana naa, “Tadaaru, pa iaau burutbaa ang murmur ui u ra ruma na karabusma u ra minaat.” 34 Ma Iesu i baalui naa,“Petero, iaau piri taam, umari baa a kareke

* 22:20: Raa kum tena manaana u ra Buk Taabu diat nuki naa Lukaa pa i timu a kum pirpir baa i ki naliwan u ra ruwakilang [ ]. Diat nuki naa te ingen i timu taai namur.

Lukaa 22:35 111 Lukaa 22:60pa in kurkurekatuk utbaai, un weoro tulapakaan naa pa u nunura iaau.”

Diat a lo a paaus na ungung maani, a kaama in liwan na wineium

35 Namur Iesu i tiri anuna kum naat nawawer lenbi, “Baa iaau tula wa muaat, mapa numuaat ta paaus na ungungmaani baata kaa baa ta su, lelawaai, muaat iba utkup ta utnaa?” Ma diat baalui naa, “Pate.”36Ma Iesu i piri taan diat, “Iaku mi, ia baaanuna ta paaus na ungung maani, i koinabaa in loi ut, ma a kaa kaai. Ma ia baa pa tinliwan na wineium, i koina baa in wiura waanuna tinamaaluma in kul paa tin. 37 Iaaupiri taa muaat, din paam ot paa a timtimumi un iaau, ‘Di waatung ungaai diat ma rakum tena aakaina.’ Aais 53:12Maa a kum utnaa mi di aa timu taai uniaau, marawaai din paam ot paai.” 38 Maa kum naat na wawer diat piri naa, “Baboi,Tadaaru, ruin liwan na wineium kuri ut.”Ma Iesu i baalu diat naa, “I ot ku.”

Iesu i aaraaring(Mt 26:36-46; Mk 14:32-42)

39 Iesu i pari ko ra taamaan, ma i waanunaanga u ra Taangaai na Oliwa, welaarut maa i laana paami. Ma a kum naat nawawer diat murmuri. 40 Baa diat waanpaat u ra wanua maa, i piri taan diat naa,“Muaat a aaraaring, kupi kokumuaat pukau ra walwalaam.” 41 I waan ingen kinaliktaau kon diat, i ki but keke, ma i aaraaringlenbi, 42 “Tamaang, baa u nemi, un lo wa angunungut na minaat kon iaau. Iaku kokudi murmur anung nemnem, din murmurut anum nemnem.” [ 43 Ma raa aangelotaanginaanga u ra maawa i waan paatkaromi, ma i wadekdek taai. 44 I kariaanaa dekdek na tapunuk aakit, ma raa ia akabina baa i ongor aakit ma ra niaaring.Ma a maakmaagon na panina i welaar mara tatua na gaap i puka pari unapia.]†

45 I tur ko ra niaaring, i waan talili karoma kum naat na wawer, ma i babo diat baadiat aa inep duman, maa a panindiat ibengbeng ma ra tapunuk. 46Ma i piri taandiat naa, “I lawaai maa muaat inep dumanku? Muaat a tur, ma muaat a aaraaringkupi koku muaat puka u ra walwalaam.”

Di aal paa Iesu(Mt 26:47-56; Mk 14:43-50; Io 18:3-11)

47 Baa Iesu i pirpir utbaai, a ngaala nakor na taara diat waan paat. Ma Iudaas,raa ko ra 12 naat na wawer, i muga pa diat.I waan karom Iesu kupi in dum a papaarawaana. 48 Ma Iesu i tiri naa, “Iudaas,lelawaai, un wagu taa ma Natu ra Muaanama ra wedum na maarmaari?”

49 Ma diat baa diat weur ma Iesu diatbabo a kum utnaa mi ma diat nunurainaa din aal paa ma Iesu. Diat tiri naa,“Tadaaru, u nemi naa miaat a weium mara liwan na wineium?” 50Ma raa kon diati pakaat a tultul anu ra mukmuga na tenawetabaar karom God, ma i kutu wa ina otna talingaana.

51 Ma Iesu i turbaati naa, “Koku!” Ma ipaam in talingaa ra tultul, ma i wakoinapaai balet. 52 Iesu i pirpir karom a kumngaala na tena wetabaar karom God, ma akum mukmuga anu ra kum tena babourako ra ruma na wetabaar, ma a kum muk-muga anu ra taara baa diatwaan paat kupi.I piri naa, “Lelawaai, iaau duk a ngaalana tena pet apurpuruan, maa mi muaatwaan paat ma ra kum liwan na wineiumma ra kum pakpakaana naalnaal kup iaau?53 U ra kum bungbung raap daat kiki ura ruma na wetabaar ma pa muaat paamakoto iaau. Iaku mi anumuaat pakaanabung, baa a dekdek i ra baboto i mugamuaat.”

Petero i weoro kon Iesu(Mt 26:57-58, 69-75; Mk 14:53-54, 66-72; Io

18:12-18, 25-27)54Diat paam akoto paa Iesu, ma diat ben

ingen wai. Diat beni kup a ruma anu ramukmuga na tena wetabaar karom God.Ma Petero i murmur waanawaana Iesu,iakumaa iwelwelik ut. 55Baadiat aawakaataa a nguan nataamaan, ma diat ki ungaai,Petero kaai diat ut. 56 Raa tauraara, a tul-tul, i babo paai baa i ki taau u ra baarabaarai ra nguan,ma i babodekdeki,ma i piri naa,“A muaana mi diaar weweur utkaai maIesu.” 57 IakuPetero iweoro lenbi, “Neling,pa iaau nunura Iesu.” 58 Namur kinalik,raa muaana bulung i babo paa Petero ma ipiri naa, “Ui kaai muaat.” Ma Petero i piri,“Toling, iaau pate.”

59 Namur kinalik, raa balet i worwordekdek, i piri lenbi, “A lingtatuna ut, amuaana mi diaar weweur ut ma Iesu, maaia a te Gaalilaia.” 60 Petero i baalui naa,

† 22:44: Raa kum tena manaana u ra Buk Taabu diat nuki naa Lukaa pa i timu a ru rina 43 ma 44. Diat nuki naa teingen i timu taai namur.

Lukaa 22:61 112 Lukaa 23:18“Toling, pa iaau nunura a utnaa maa upirpir uni.” Baa i pirpir utbaai, a kareke ikurkurekatukmaut. 61A Tadaaru i tapuku,i babo takado karom Petero, ma Petero inuk paa a pirpir anu ra Tadaaru baa ia pirtaai taana naa, “Mari, baa a kareke pa inkurkurekatuk utbaai, un weoro kon iaautula pakaan.” 62 Ma i pari ko ra pakaanamaa, ma i taangi dekdek aakit.

Di tataur un Iesu ma di raapui(Mt 26:67-68; Mk 14:65)

63 Diat baa diat baboura baat Iesu, diattataur uni, ma diat raapui. 64 Diat pulubaat taa a mataana, ma diat piri taanalenbi, “Ui a propet, un wapua miaat, woimaa i raapu ui!” 65Ma diat pir aakakai mamongoro na pirpir utkaai.

Iesu i tur namataa ra taara na kiwung(Mt 26:59-66; Mk 14:55-64; Io 18:19-24)

66 Baa ia keke, a kum mukmuga anura taara, a kum ngaala na tena wetabaarkarom God ma ra kum tena wawer u rakum Naagagon diat waan ungaai. Ma diatben paa Iesu karoma taara na kiwungmaa,ma diat piri taana naa, 67 “Baa ui Kaarisito,un wapua miaat.” Ma Iesu i baalu diat,“Baa angwapuamuaat, pamuaat a nurnuru ra nung pirpir. 68Ma baa ang tiri muaatma ta wetiri, pa muaat a baalui. 69 Iakuturpaai mari, Natu ra Muaana in ki u rapapaara ot na limaan God, ia baa i dekdekaakit.” 70 Ma diat raap diat tiri Iesu naa,“Ui Natun God naka?” Ma i baalu diatnaa, “Muaat aa pir ot paai, iaau ut mi.”71Ma diat piri naa, “Daat nem balet ma tapirpir na wetakun kup aawa? Maa daat aawalangoro taa anuna pirpir mi, baa daat atakunai mai.”

23Iesu i tur u ra naagagon namuga taan

Pilaato(Mt 27:1-2, 11-14; Mk 15:1-5; Io 18:28-38)

1 A taara na kiwung raap diat tur, madiat ben paa Iesu karom Pilaato. 2Ma diatturpaai kupi diat a takunai lenbi, “Miaatbabo baraata a muaana mi i ben araaraanumiaat taara, i turbaat miaat baa kokumiaat taar a tatakom karom a Kaaisaar, mai piri kaai naa ia a Kaarisito baa God i tulawai urin, baa in king.” 3 Pilaato i tiri naa,“Ui maa a King anu ra taara Iudaia?” Ma

Iesu i baalui naa, “Ma raa ut ia u aa piri.”4 Pilaato i piri taa ra kum ngaala na tenawetabaar karomGodmaakorna taaranaa,“Pa iaau tiri baraata ta mangamangaan amuaana mi i raara uni, u ra kum utnaa baamuaat takunai mai.” 5Ma diat worwor ku,diat piri naa, “I wapurpuruan a taara mara nuna wawer u ra papaar Iudaia raap. Iturpaai inaanga Gaalilaia ma i tuk min.”

Iesu i tur u ra naagagon namuga taanErodes

6 Baa Pilaato i walangoroi, i tiri diatun Iesu naa, “Ia a te Gaalilaia?” 7 Baa ianunurai naa Iesu taanginaanga u ra papaarGaalilaia baa Erodes i naagagoni, i tula waikaromi. U ra bung maa Erodes kaai i kiIerusalem.

8 Baa Erodes i babo paa Iesu, i gaaiaaakit, maa taanga namuga utbaai i nemikupi in baboi, kabinamaa ia walangoro taaa pirpir unima i nemi kupi in babo ta utnaana kakaian baa in paami. 9Ma Erodes i tiriIesuma ramongoro na wetiri, iaku Iesu pai baalui. 10A kum ngaala na tena wetabaarkarom God ma ra kum tena wawer u rakum Naagagon kuraa diat tur matira, diattakuna adekdek Iesu. 11Erodesma ra nunataara na wineium diat papaam na tinatauruni, diat nangonoi, diat wamong taai mara in koina maalu aakit, ma diat tula waibalet karom Pilaato. 12Namuga Erodes maPilaato diaar ebaar, iaku u ra bung maadiaar wemaraam maraagaam.

Diat naagagon Iesu kupi in maat(Mt 27:15-26; Mk 15:6-15; Io 18:39–19:16)

13 Pilaato i wataa ungaai paa a kumngaala na tena wetabaar karom God, maa kum mukmuga, ma ra taara, 14ma i piritaan diat, “Muaat aa ben taa a muaanami karom iaau, welaar ma raa baa i benaraara a taara. Ma mi iaau aa tiri taainamataamuaat, ma pa iaau tiri baraata paata mangamangaan a muaana mi i raarauni u ra kum utnaa baa muaat takunaimai. 15 Ma Erodes kaai pa i baat paa tamangamangaan koni, io, i tulawai balet kukarom daat. Baboi, pa i paam taa ta utnaabaa kupi in wirua uni. 16-17 Io, ang raaputataai ku, ma ang palaa wai.”*

18 Ma a taara raap diat baalui ma rangaala na ingaandiat lenbi, “A muaanami in wirua, ma un palaa taa Baaraabaas

* 23:16-17: Raa kum tena manaana u ra Buk Taabu diat nuki naa raa kum pirpir kaai i ki u ra rina mi. I lenbi: Unraaraa lukaara na waan likaai, Pilaato i laana palaa wa raa muaana ko ra karabus karom a taara.

Lukaa 23:19 113 Lukaa 23:49karom miaat.” 19 Baaraabaas ia raamuaana baa di waruk taai u ra rumana karabus kabina maa i weium ma ramataanitu u ra taamaan Ierusalem, ma ilaana aak doko taara kaai. 20Pilaato i nemiut naa in palaa wa Iesu, io i tiri diat balet.21 Iaku diat ge dekdek ku ma ra pirpir naa,“Aak waati u ra bolo! Aak waati u ra bolo!”22 Ma i wetula pakaan i tiri diat lenbi,“Aawa kabina? Woi na aakaina utnaa maaia paam taai? Pa iaau tiri baraata paa taaakaina mangamangaan baa kupi in wiruauni. Io, ang raapu tataai ku, ma ang palaawai.” 23 Iaku diat worwor ma ra ngaala naingaandiat kupi din aak waati maku u rabolo. Ma diat wowo paai ut. 24 Io, Pilaatoi naagagoni maku kupi din paami welaarma ra nundiat nemnem. 25 Ma i palaa waBaaraabaas baa i ki u ra ruma na karabusu ra wineium ma ra aak doko taara, ia baadiat aaring kupi. Io, i taar taa Iesu taa rakum tena wineium welaar ma ra nemnemanu ra taara.

Di aak waat Iesu u ra bolo(Mt 27:32-44; Mk 15:21-32; Io 19:17-27)

26 Baa diat ben paa Iesu kupi diat a aakwaati u ra bolo, diat aal paa raa te Kirene, aiaana Simon, baa i waan kon raa taamaankupi in waan unaanga Ierusalem. Ma diatlo taa a bolo nate uni, kupi in lo murmurIesu mai.

27A ngaala na kor na taara ma in tabuankaai, baa diat tapunuk ma diat luani diatmurmuri. 28 Iesu i tur tapuku karom diat,ma i piri, “A kum tabuan Ierusalem, kokumuaat luan iaau, muaat a luan muaat utma ra kum natnatumuaat. 29 Maa a bungna kinadik in waan paat baa a taara diata piri lenbi, ‘A kum bi na tabuan, baa padiat babuta ma pa diat wangaau naat, diatdaan.’ 30Ma‘diat a piri karom a kum taangaai, “Muaat

a puka taau un miaat!”ma karom a kum tiltil, “Muaat a burung

baat miaat!” ’ Os 10:831 Baa diat a paam a kum utnaa mi baa indiwaai i lalaaun utbaai, aawa diat a paamibaa in diwaai ia maraang?”

32Maraa rudi kaai, a ru aakainamuaana,di ben ungaai diaar ma Iesu kupi ditul awirua ungaai.

33 Baa diat waan paat u ra wanua diwaatungi ma “A Lor,” diat aak waat Iesuu ra bolo matira, ma raa ru aakainamuaana kaai, raa u ra papaara ot, ma raa

u ra papaara maira. 34 Ma Iesu i pirilenbi, “Tamaang, unawa anundiat aakainamangamangaan, maa pa diat nunura aawami diat paami.” Ma diat pilaai laaki kupwoi kon diat in lo paa raaraaina maalu kora nuna kum maalu.

35 A taara diat turtur ma diat bababoi,ma a kum mukmuga diat tataur un Iesu,diat piri naa, “I walaaun paa a taara ingen.Baa ia a Kaarisito anun God, anuna naatna pipilak, i koina baa in walaaun paa iaut.” 36 Ma a kum tena wineium kaai diattataur uni. Diat waan karomi, diat taar taaa waain baa i matitir taana, ma diat piri,37 “Baa ui a king anu ra taara Iudaia, mi unwalaaun pa ui ma.” 38Di timu taa utkaai atimtimu nate u ra bolo lenbi,“BI IA A KING ANU RA TAARA IUDAIA.”

39 Raa ko ra ru aakaina muaana baa diwakete ungaai ta ditul ma Iesu, i pir abul-bul Iesu naa, “Baa ui Kaarisito, un walaaunpa datul!” 40Ma raa paan diaar i kaankaankaromi, ma i piri naa, “Lelawaai, ui pau burut karom God? Maa ui kaai datulraap datul kariaana raa mangaana kinadikku. 41 I takado ut un daar, maa di baaluanundaar mangamangaan. Iaku a muaanami pa i paam ta aakaina mangamangaan.”42 Ma i piri taan Iesu, “Iesu, nuk pa iaau,baa un ruk u ra num mataanitu.” 43 Ma ibaalui naa, “Iaau pir a lingtatuna taam, miut un ki karom iaau u ra Paradaaiso.”

Iesu i maat(Mt 27:45-56; Mk 15:33-41; Io 19:28-30)

44 Baa i 12 pakaana bung u ra mage, abuaal raap i baboto tuk un tuluina pakaanabung u ra maluraap, 45 maa in mataanamage pa i babo. Ma ina maalu na babaatkutu naruma u ra ruma na wetabaar itarabaat naliwankup rupakaan. 46Ma Iesui kulkulaai dekdek lenbi, “Tamaang iaautaar taa a niong u ra ru limaam.” Baa ia pirtaai lenmi, i ung wa anuna lalaaun. 47 Baaa mukmuga anu ra kum tena wineium ibabo a utnaa mi, i pir walaawa paa Godlenbi, “I lingtatuna aakit, a muaana mi atena takado.” 48 A kor na taara baa kuraadiat tur ungaai kupi diat a babo a utnaami, baa diat baboi, diat raapraapu a kumraprabondiat ma ra tapunukma diat waantalili. 49 Iaku a kum teptepaan Iesu, mara in tabuan baa diat murmuri taangirongGaalilaia, diat turwelwelik taau ut, ma diatbabo a kum utnaa mi.

Lukaa 23:50-51 114 Lukaa 24:23Di wainep Iesu u ra babaang na minaat(Mt 27:57-61; Mk 15:42-47; Io 19:38-42)

50-51 Raa muaana, a iaana Iosep, a teAarimaatia. Aarimaatia a taamaan u rapapaar Iudaia. Iosep ia raa koina muaana,ma a tena takado, ma i kiki walaang kup amataanitu anun God. Ia raa ko ra taara nakiwung, iaku pa i mulaaot ungaai ma diatu ra nundiat naagagon ma u ra utnaa baadiat paami. 52 I waan karom Pilaato ma iaaring paa aminaatin Iesu koni. 53 I lo paripaai, i pulu paai ma ra ina koinamaalu, mai wainep taai u ra babaang na minaat baadi aa kil taai u ra papaara waat, ma pa diwainep taa utbaai ta minaat uni. 54A bungmaa a bung na waninaar, mamarawaai maa Bung Saabaat in turpaai.

55 Ma in tabuan baa diat weur ma Iesutaangirong Gaalilaia, diat murmur Iosep,ma diat babo taa a babaang na minaat mara mangaana wawainep baa di paami ura minaatin Iesu. 56 Ma diat waan talilibalet, ma diat waninaar paa a kum utnaabaa i aangawian wakwakaak ma ra wel namangingi kaai. Ma u ra Bung Saabaat, diatngo welaar ut ma ra naagagon.

24Iesu i tur balet ko ra minaat(Mt 28:1-10; Mk 16:1-8; Io 20:1-10)

1 Baa i malaana kinalik u ra mugaanabung u ra wik, in tabuan diat waan kup ababaang naminaat, ma diat lo a kumutnaabaa i aangawian baa diat aa waninaar paai.2Ma diat baboi baa di aa tul ingen wa inawaat ko ra mataa ra babaang na minaat.3 Diat ruk, iaku pa diat babo ma a minaati ra Tadaaru Iesu. 4 Baa i laklagon anuknukindiat uni, raa ru muaana, anundi-aar maalu i baarabaara aakit, diaar waanpaat kakaian karom diat. 5 Diat burut madiatwalipa amataandiat unapia. Diaar piritaan diat, “I lawaai maa muaat baat kup alalaaunina min naa ra kum minaat? 6 Pa iki ma min, ia lalaaun balet. Muaat a nukpaa a pirpir baa ia pir taai taa muaat baai ki utbaai irong Gaalilaia. 7 I pir taai naa,‘Din taar taa Natu ra Muaana u ra limaa raaakaina taara, ma din aak waati u ra bolo,ma u ra wetula bung in lalaaun balet.’ ”8 Ma in tabuan maa diat nuk paa a pirpiranun Iesu.

9 Baa diat waan talili ko ra babaang naminaat, diat wewapua u ra kumutnaa raapmi karom a 11 naat na wawer ma karomdiat raap kaai baa diat laana murmurIesu. 10 In tabuan baa diat wapua a kumaapostolo u ra kum utnaa mi, bari diat:Maaria Maagdalene, Ioaana, ma Maarianaan Iaakobo, ma raa kum tabuan kaai baadiatweurmaditul. 11 Iaku a kumaapostolodiat walangoro a pirpir anu ra in tabuanwelaar ma ra pirpir biaa ku, ma pa diatnurnur un diat. [ 12 Iaku Petero i tur, iwelulu kup a babaang na minaat. I punpari, ma i waawet ma i babo a kum maalumaku, diat inep ingen taau. Ma i waantalili balet, ma i nuknuk aakit u ra utnaami i waan paat.]*

A winawaan urong Emaaus(Mk 16:12-13)

13 Io, u ra bung ut maa, rudi kon diatbaa diat laana murmur Iesu, diaar waankup a taamaan a iaana Emaaus. I welwe-lik, welaar ma 11 kilomita taanginaangaIerusalem. 14 Baa diaar waan waanwaandiaar pirpir u ra kum utnaa mi ia waanpaat. 15 Baa diaar pipipir, ma diaar tiriwetwetalaai diaar, Iesu ut i waan paatkarom diaar, ma ditul weur. 16 Iaku maaraa utnaa i pulu baat paa mataandiaar mapa diaar babo lele paai.

17 Iesu i tiri diaar, “Aawa mi mur pirpirwaanwaanuni u ra numurwinawaan?” Di-aar tur taau ku ma diaar babo na tapunuk.18Ma raa kon diaar a iaana Kileopaas, i tirinaa, “Ui maku duk raa maa u ki inaangaIerusalem, ma pa u nunura a kum utnaadi paami inaanga u ra kum bungbungmi?”19Ma i tiri diaar, “A kum utnaa na aawa?”Ma diaar baalui naa, “A kum utnaa un Iesua teNaasaret, a dekdek na propet aakit u ranuna kum pinapaam, ma u ra nuna pirpirkaai, u ra mataan God ma ra taara raap.20 A kum ngaala na tena wetabaar karomGodma anundaat kummukmuga diat taartaai u ra naagagon kupi in maat, ma di aakwaati u ra bolo. 21 Miaat nurnur uni naaia maa in walaangalaanga Israael. Ma mi,i wetula bung baat a kum utnaa baa diatpaami. 22 Bari kaai ia, raa kum tabuan konmiaat, diat wakaian miaat. Baa diat kalaakabot kup a babaang na minaat, 23 diatgaana bababo taau kup a minaatina. Mabaa diat waan talili, diat piri naa diat babo

* 24:12: Raa kum tena manaana u ra Buk Taabu diat nuki naa Lukaa pa i timu a rina 12. Diat nuki naa te ingen i timutaai namur.

Lukaa 24:24 115 Lukaa 24:53taa raa ru aangelo u ra binabo, ma diaarwapua diat naa ia lalaaun balet. 24Namurraa taara kaai kon miaat, diat waan paa ura babaang na minaat, ma diat babo taaa utnaa baa in tabuan diat wewapua uni,iaku maa pa diat babo Iesu.”

25 Ma Iesu i piri taan diaar, “Muaatlonglong utbaai, pa muaat nurnur gagaau ra kum utnaa a kum propet diat aa pirtaai. 26 Diat piri naa Kaarisito in kariaanaa kum ngunungut mi, ma namur in ruk ura nuna minamaar.” 27 Turpaai u ra kumbuk anun Moses ma ra kum propet, Iesu ipapalaa karom diaar u ra kum utnaa raapdi aa timu taai un ia ut u ra Buk Taabu.28Baa ditul waanmarawaai kup a taamaanbaa diaar waan kupi, Iesu i walaari kupiin waan aakit ku. 29 Ma diaar turbaati,diaar piri naa, “Un ki karom mir, maa iamaluraap, in mage i pot na lop ma.” Io,ditul ruk ma i ki karom diaar.

30 Baa ditul ki na winangaan, Iesu i lopaa a bred, i waatung wakaak paa uni, ibik paai, ma i tabaara diaar mai. 31 Io, itapalaa a mataandiaar, ma diaar babo lelepaai maraagaam, ma i panaai paa mautkon diaar. 32 Ma diaar pirpir wetwetalaaikarom diaar lenbi, “I lingtatuna ut, a bal-aandaar i wuwan ma ra gaaia baa i pirpirkaromdaar baa datul waan u ra aakapi, mabaa i palaa taa a pirpir na Buk Taabu taandaar.”

33 U ra pakaana bung ut maa, diaar turma diaar waan talili gagaa balet unaangaIerusalem, ma diaar waan karom a 11 naatna wawer ma raa taara kaai baa diat kiungaai. 34 Diat piri naa, “A lingtatuna ut!A Tadaaru ia lalaaun balet, ma ia tur paatpaa karom Simon.” 35 Ma diaar wewapuau ra kum utnaa i waan paat karom diaar ura aakapi, ma u ra nundiaar binabo lele unibaa i bik a bred.


(Mt 28:16-20; Mk 16:14-18; Io 20:19-23; Aap1:6-8)

36Baa diaar pirpir utbaai u ra kumutnaami, Iesu ut i tur naliwan taan diat, [mai piri naa, “A maalmaal karom muaat!”]†37Diat burut aakitma diat ururian uni, diat

nuki naa a nion ku maa diat baboi. 38Ma ipiri taan diat, “I lawaai maa muaat burut?Ma i lawaai maa muaat aalawur nuknuk?39Muaat babo a ru limaangma a ru kaking.Iaau mulu ut mi. Muaat a paam iaau, mamuaat a babo iaau. A nion pa ta panina,mapa ta urina kaai. Iakumuaat baboi naa iaaua paning ut ma ra uring utkaai.” [ 40 Baaia pir taai lenmi, i waiaa taa a ru limaanama ra ru kakina taan diat.]‡ 41 Diat gaaiama diat kakaian, iaku maa pa diat nurnurutbaai. Ma i tiri diat naa, “Pa ta utnaa kuribaa kupi ang aani?” 42Ma diat tabaarai mara lik ian baa di aa tun taai. 43Ma i rakaanpaai, ma i aani namataandiat.

44Ma i piri taan diat, “Baa iaau ki utbaaikarom muaat, iaau aa pir taa a kum pirpirmi karom muaat naa: A kum utnaa raapbaa di aa timu taai un iaau, u ra kumNaagagon anun Moses, u ra pirpir anu rakum propet ma u ra Kum Kelekele anunDewid din paam ot raap paai.” 45 Io,Iesu i wakaapa a nuknukindiat kupi diata manaana u ra Buk Taabu. 46 I piri taandiat naa, “Di aa timu taai lenbi, Kaarisitoin wirua, ma u ra wetula bung in lalaaunbalet ko ra minaat, 47 ma din warawaai ura iaana karom a kumwunwuna taara raapturpaai inaanga Ierusalem. Din warawaaikarom diat naa diat a nukpuku ma Godin una wa anundiat kum aakaina manga-mangaan. 48 Muaat a kum tena wewa-pua u ra kum utnaa mi muaat aa babotaai. 49 Baboi, ang tula wa a utnaa baaTamaang ia weweliman taau uni karommuaat. Muaat a ki ut min u ra taamaanmi, tuk baa din wamong ta muaat ma radekdek taanginaanga nate.”

Iesu i waan tato unaanga u ra maawa(Mk 16:19-20; Aap 1:9-11)

50 Namur i ben apari pa diat ko ra taa-maan Ierusalem ma baa diat waan paatun raa wanua marawaai Betaania, i tulaakado a ru limaana, ma i pir wadaan diat.51 Baa i pir wadaan diat utbaai, i waan kondiat, ma God i lo tato paai unaanga u ramaawa. 52 [Diat lotu karomi],§ ma diatwaan talili balet unaanga Ierusalem ma rangaala na gaaia. 53Ma diat kiki u ra rumana wetabaar, diat pir walaawa paa God.

† 24:36: Raa kum tena manaana u ra Buk Taabu diat nuki naa Lukaa pa i timu a kum pirpir baa i ki naliwan u ra ruwakilang [ ]. Diat nuki naa te ingen i timu taai namur. ‡ 24:40: Raa kum tena manaana u ra Buk Taabu diat nukinaa Lukaa pa i timu a rina 40. Diat nuki naa te ingen i timu taai namur. § 24:52: Raa kum tena manaana u ra BukTaabu diat nuki naa Lukaa pa i timu a pirpir “Diat lotu karomi”. Diat nuki naa te ingen i timu taai namur.

Ioaanes 1:1 116 Ioaanes 1:22

A Koina Wewapua un IesuKaarisitoIoaanesi timui

A pirpir kaapa mugaIoaanes ia raa ko ra 12 naat na wawer

anun Iesu (babo Mt 4:21). I babo a kumutnaa baa Iesu i paami ma i walangoroanuna kum wawer. I timu a buk mi namurtaa ra tula buk baa Maataio, Maarko maLukaa ditul timui. I timu a buk mi kabinamaa i nemi naa daat a nunura Iesuma daata nurnur uni, ma un Iesu ku daat a lalaauntakum, babo Io 20:31.

Raa ngaala na utnaa baa Ioaanes i nemna wapua daat uni i lenbi: Iesu ia Godma ia a Natun God. U ra turpaai ra bukmi i pirpir kaapa un Iesu naa ia God manarnaraap utbaai i ki ungaai ma God. Iwapua daat kaai u ra kumutnaa na kakaianbaa Iesu i paami, ma Ioaanes i waatungdiat naa a kum wakilang, kabina maa diatwalingtatunai naa Iesu ia God. Ioaanes iwapua daat kaai naa mongoro na taara padiat nurnur un Iesu, a kum mukmuga anura taara Iudaia kaai pa diat nurnur.A winawaan i ra buk Ioaanes:

A Pirpir i waan paat a muaana (1:1-18)Ioaanes a Tena Baapitaaiso ma ra kum

mugaana naat na wawer anun Iesu(1:19-51)

A pinapaam anun Iesu karom a taara(2:1–12:50)

A tintinip na wik ma ra minaat anunIesu (13:1–19:42)

A tinur balet anun Iesu ko ra minaat(20:1-31)

Iesu i waan paat karom a kum naat nawawer irong Gaalilaia (21:1-25)

Iesu ia ut maa a Pirpir anun God1Narnaraap utbaai baa pa di waki utbaai

a rakrakaan buaal, a Pirpir ia ki muga. APirpir i ki ungaai ma God, ma a Pirpir ia utmaa God. 2 Narnaraap utbaai i ki ungaaima God. 3U ra Pirpir ut, God i waki a kumutnaa raap, pa ta utnaa God i waki baa pa iwaki ma ra Pirpir. 4 A lalaaun i ki uni, maa lalaaunmaa ia a kaapa anu ra taara raap.5 A kaapa i baarabaara u ra baboto, ma ababoto pa i uwia laar paai.

6 God i tula wa raa muaana, a iaanaIoaanes. 7 I waan paat kupi in wewapua ura kaapa, kupi a taara raap diat a nurnuruni. 8 Ia ut wakir a kaapa, i waan paat kukupi in wewapua u ra kaapa. 9Maa a kaapalingtatuna baa i wakaapa a taara raap, inwaan paat ma urin u ra rakrakaan buaal.

10 A Pirpir i ki u ra rakrakaan buaal. Mau ra Pirpir diwaki a rakrakaanbuaal, iaku ataara u ra rakrakaanbuaal pa diat babo lelepaai. 11 I waan paat kup anuna taara, iakumaa anuna taara ut pa diat nemi. 12 Iaku,karom diat baa diat nemi, ma diat nurnuru ra iaana, i mulaaot pa diat kupi diat akum natnatun God. 13 Wakir di waatungdiat naa a kum natnatun God kabina u rabinabuta na wuna taara, baa u ra nemnemanun tamuaana taangamin napia. Pate, dibuta diat ut u ra nion, u ra nemnem anunGod.

14 A Pirpir i waan paat i muaana mulu,ma i ki naliwan taa miaat. Miaat aa babotaa anuna minamaar, a minamaar anunNatuna raa ot ku, baa i waan kon Tamaana,i teng ma ra maarmaari ma ra lingtatuna.15 Ioaanes i wewapua kaapa uni ma i pirima ra ngaala na ingaana lenbi, “Ia ut mimaa iaau wewapua muga uni naa, ‘Ia baain murmur taang, i ngaala taang, maa iaut i lalaaun muga taang.’ ” 16 I teng mara maarmaari, ma ko ra nuna ngaala namaarmaari, i wadaan daat ma ra mongorona koinautnaa baa iwaanwaanpaat karomdaat. 17 Un Moses, God i taar taa a kumNaagagon taan daat, iaku un Iesu Kaarisitoi taar taa a maarmaari ma ra lingtatunakarom daat. 18 Pa te utbaai i babo taaGod. Iaku raa Natuna ku, i ki ungaai maTamaana, i waiaa God karom daat.

Ioaanes a Tena Baapitaaiso i wapua ataara un Iesu

(Mt 3:1-12; Mk 1:1-8; Lk 3:1-18)19 A kum mukmuga anu ra taara Iudaia

taanga Ierusalem, diat tula wa a kum tenawetabaar, ma raa taara ko ra wuna taaraLewi,* karom Ioaanes kupi diat a tiri naa,“Woi ui?” 20 Ma Ioaanes wakir i pirpirbaatbaati, i pirpir kaapa ut uni naa, “Wakiriaau Kaarisito.” 21Diat tiri balet naa, “Woiui? Ui Eliaas?” Ma i baalu diat naa, “Pate,wakir iaau Eliaas.” Diat tiri balet naa, “Uia propet baa di piri naa in waan paat?”I baalu diat naa, “Pate.” 22 Namur diatpiri taana naa, “Woi ui? Un wapua miaat

* 1:19: A taara ko ra wuna taara Lewi diat laana papaam u ra ruma na wetabaar.

Ioaanes 1:23 117 Ioaanes 1:50kupi miaat a wapua diat baa diat tula wamiaat urin. Aawa maa un piri un ui ut?”23 Ioaanes i baalu diat, “Iaau a muaana baaa propet Aaisaia i pirpir muga uni naa, ‘Iningaan raa i wewataai u ra bil na wanualenbi: Muaat a paam kado a aakapi anu raTadaaru.’ ” Aais 40:3

24 A kum Parisaaio baa di tula wa diatkarom Ioaanes, 25 diat tiri naa, “U pirinaa, wakir ui Kaarisito, ma wakir kaai uiEliaas, baa a propet, baa di piri naa inwaan paat. Io, baa lenmaa, aawa kabinabaa u baapitaaiso a taara?” 26 Ioaanes ibaalu diat naa, “Iaau baapitaaiso muaatma ra palaa, iaku raa kuri i tur naliwan taamuaat baa pa muaat nunura lelei. 27 Ia baain murmur taang, i ngaala, ma iaau, iaaukinalik aakit taana.” 28 A kum utnaa mi iwaan paat irong Betaania un raa papaaradaanim Ioridaan, baa Ioaanes i baapitaaisoa taara iaai.

Iesu a Naat na Sip baa in maat u raaakaina mangamangaan anu ra taara

29 Raa bung namur, Ioaanes i babo paaIesu baa i waan waanwaan karomi, mai piri naa, “Muaat baboi, a Naat na Sipanun God, ia baa in lo wa aakaina manga-mangaan anu ra rakrakaan buaal. 30 Miut ia a muaana baa iaau wewapua mugauni naa, ‘A muaana baa in murmur taang,ia i ngaala aakit taang, maa ia lalaaunmuga taang.’ 31 Iaau kaai namuga pa iaaununurai. Iaku iaau baapitaaisoma ra palaakupi ang waiaa amuaanami karom a taaraIsraael.”

32-33 Ma Ioaanes i piri naa, “Pa iaaununurai naawoimaa aKaarisito. IakuGod,baa i tula wa iaau kupi ang baapitaaisoma ra palaa, i wapua iaau naa, ‘Un baboa Takado na Nion in waan pari ma in kiun raa muaana. Ma raa ia a muaana baain baapitaaiso ma ra Takado na Nion.’ Maiaau babo a Takado na Nion i waan paritaanginaanga u ra maawa, i welaar ma raina buna ma i ki taau nate un Iesu. 34 Iaauaa babo taa a utnaami i waan paat, ma iaauwewapua uni baa ia a Natun God.”

Akummugaananaat nawawer anun Iesu35 Raa bung talili, Ioaanes ma rudi ko ra

nuna kum naat na wawer ditul tur baletmatira. 36 Baa i babo paa Iesu i waan aakitditul, i piri uni naa, “Baboi, a Naat na Sipanun God.”

37 Baa a ru naat na wawer diaar walan-goro a pirpir maa, diaar murmur mautIesu. 38 Baa Iesu i tur tapuku, i babo padiaar baa diaar murmuri, ma i tiri diaarnaa, “Aawa maa mur nemi?” Diaar baaluIesu naa, “Raabi” (a kukuraaina naa TenaWawer), “kuraa u ki awaai?” 39 Iesu i baaludiaar naa, “Mur waan urin kupi mur ababoi.” Io, diaar murmuri, ma diaar baboa pakaana baa Iesu i ki iaai. Ma baa ditulwaan paat, ia waat na pakaana bung paa,ma ditul ki makumatira a kudulaana bungna maluraap maa.

40 Raa ko ra ru muaana baa diaar walan-goro a pirpir anun Ioaanes ma diaar mur-mur Iesu, a iaana Aanderiaas, a tein SimonPetero. 41 A mugaana utnaa Aanderiaasi paami, i baat paa tenalik Simon, ma iwapuai naa, “Miaat aa baat paa a Mesaia!”(a kukuraaina baa Kaarisito).

42 Aanderiaas i ben paa Simon karomIesu. Baa Iesu i baboi, i piri taana naa,“Ui Simon, a natun Ioaanes,† din waatunga iaam baa Kepaas.” (U ra pirpir Grikdi waatungi naa Petero, a kukuraaina inawaat.)

Iesu i wataa paa Pilipo ma Natanaael43 Raa bung talili balet, Iesu i nem na

winawaan urong Gaalilaia. I baraata paaPilipo, ma i piri taana naa, “Un murmuriaau.” 44 Pilipo ia taangirong Betsaaida,a taamaan anun Aanderiaas ma Petero.45 Pilipo i baat paa Natanaael, ma i wapuainaa, “Miaat aa baat paa a muaana baaMoses i pirpir muga taau uni u ra Buk naNaagagon, ma ia baa a kum propet kaaidiat aa wewapua muga taau uni u ra nun-diat kum timtimu, ia Iesu a te Naasaret,natun Iosep.”

46 Iaku Natanaael i baalui ku naa,“Naasaret! Lelawaai, ta koina utnaa ut inwaan paat taangirong Naasaret?” Pilipoi baalui naa, “Un waan ku urin baa unbaboi.” 47 Baa Iesu i babo paa Natanaaeli waan paat karomi, i piri naa, “A te Is-raael mulu utmi, pa i nunura warwaruga.”48 Natanaael i tiri Iesu naa, “U nunuralelawaai iaau?” I baalui naa, “Baa Pilipo ibenpaui urin, iaau aa babomugawaui baakuraa u ki taau natudaangi ra in diwaai nafig.” 49 Natanaael i piri taana naa, “Tenawawer, ui a Natun God, ui a King anu rataara Israael.” 50 Iesu i piri taana naa,“Lelawaai, u nurnur maraagaam baa iaau

† 1:42: Ioaanes a tamaan Petero, wakir Ioaanes a Tena Baapitaaiso.

Ioaanes 1:51 118 Ioaanes 3:2wapua ui naa u ki taau natudaangi ra indiwaai na fig? Namur un babo a kumngaalangaala na utnaa aakit in waan paat,in ngaala ko ra utnaa mi u baboi.” 51 Iesui piri balet naa, “Iaau pir a lingtatuna taamuaat, muaat a babo a maawa in tapaapa,ma a kum aangelo anun God diat a waan-waan tato ma diat a waanwaan pari karoma Natu ra Muaana.”

2A paakamaau irong Kaana

1 Namur baa ru bung i raap, di paam alukaara na paakamaau irong Kaana, u rapapaar Gaalilaia. Naan Iesu i waan ut. 2Madi aaring kaai Iesuma ra nuna kumnaat nawawer kupi diat a waan u ra paakamaau.3 Baa pa ta waain ma, naan Iesu i wapuaIesu naa, “A waain ia raap.” 4 Iesu i baaluinaa, “Naang, i lawaai maa u wapua iaauuni? Anung pakaana bung pa i ot utbaai.”5 Naan Iesu i wapua a kum tultul naa,“Muaat a paam ku a kum utnaa baa i piritaa muaat kupi muaat a paami.”

6 6 na ngaalangaala na palaa na waatdiat tur matira kup a ginigi, welaar ut mara naagagon ko ra lotu anu ra taara Iudaia.Un raaraain palaa na waat mi, di laanawatengi ma ra ru noina baa tula noinagaalon na palaa. 7 Iesu i piri taa ra kumtultul naa, “Muaat a itup ateng taa a kumpalaa na waat ma ra palaa.” Ma diat itupateng raap ta diat. 8 Io, Iesu i tula diatnaa, “Muaat a itup paa ta palaa ko ra kumpalaa na waat, ma muaat a loi karom iabaa i naagagon a lukaara.” Ma diat paamilenmaa. 9 Baa a muaana baa i naagagon alukaara i inim tamaai, a palaamaa iawaainraap. Pa i nunurai naa a waain mi i waantaangawaai, a kum tultul ku baa diat itupidiat nunurai. I wataa ingen paa a muaanabaa i paakamaau u ra bungmaa, 10ma i piritaana naa, “A taara raap diat laana wainimmuga a taara ma ra koina waain. Baa diataa inim iwan, io, diat wainimmaku a taarama rawaain baa pa i koinawakaak. Iaku ui,u wetabaar maraagaamma ra koina waainaakit mi.”

11 Mi ia a mugaana wakilang baa Iesu ipaami. I paami irong Kaana u ra papaarGaalilaia. I waiaa paat anuna minamaarmai, ma anuna kum naat na wawer diatnurnur uni.

12 Namur, baa a paakamaau mi ia raap,i waan urong Kaapernaaum, diat weur manaana, a kum tatena liklik ma anuna kum

naat na wawer. Diat ki matira a kabaanabung ut.

Iesu i wagomgom a ruma na wetabaar(Mt 21:12-13; Mk 11:15-17; Lk 19:45-46)

13 Baa a lukaara na waan likaai anura taara Iudaia i marawaai, Iesu i waanunaanga Ierusalem. 14 Baa i ruk un raapakaana ko ra ruma na wetabaar, i baboa taara diat wiura a kum bulumakaau, mara kum sip, ma ra kum buna, ma i babokaai a kum tena kiaana maani, diat kikinaa ra nundiat kum luwu. 15 I wiri paa akum aaru kup in aaru na wineium, ma ilu pari wa diat raap mai. I lu pari wa akum bulumakaau ma ra kum sip, ma i onglamira wa a kum maani anu ra kum tenakiaana maani, ma i ong puku wa anundiatkum luwu. 16 Ma i piri taan diat baa diatwiura a kum buna, “Muaat a lo pari wadiat taanga min! Ma koku muaat pukupaa a ruma anun Tamaang kup a rumana wiura!” 17 Anuna kum naat na wawerdiat nuk paa a pirpir u ra Buk Taabu lenbi,“Ang wirua kabina u ra nung ngaala namaarmaari kup anum ruma.” Kele 69:9

18 A taara Iudaia diat waan paat baletkarom Iesu ma diat tiri naa, “Woi na wak-ilang un waiaa miaat uni, kupi miaat anunurai naa upaamakoto anaagagonkupiun paam a kum utnaa mai mi?” 19 Iesu ibaalu diat naa, “Muaat a rengwa a ruma bianun Godma angwatur paai balet ku un tatula bung.” 20 Diat tiri Iesu naa, “Di paampaa a ruma mi un 46 na kilaala, ma ui unpaam paai balet ku un ta tula bung?”

21 Baa Iesu i pirpir u ra ruma anun God, ipirpir welwelaar ut u ra panina. 22Namurbaa Iesu ia lalaaun paat balet ko raminaat,anuna kum naat na wawer diat nuk paa apirpir mi. Io, diat nurnur maraagaam u raBuk Taabu, ma ra pirpir baa Iesu i pir taai.

23 Baa Iesu i ki inaanga Ierusalem u ralukaara na waan likaai, mongoro na taaradiat babo a kum wakilang i paami, madiat nurnur u ra iaana. 24 Ma Iesu pa inurnur un te, kabina maa i nunura a taararaap. 25 Pa i iba kup te kupi in wapuai u ramangamangaan anu ra taara, kabina maaia ut i nunura wakaak a balaandiat.

3Iesu diaar ma Nikadimo

1 Raa muaana kon diat a kum Parisaaio,a iaana Nikadimo, ia raa mukmuga anura taara Iudaia. 2 I waan karom Iesu un

Ioaanes 3:3 119 Ioaanes 3:31raa bung na marum ma i piri taana naa,“Tena wawer, miaat nunura ui baa ui atena wawer, baa God i tula wa ui. Pa tamuaana in paam laar paa a kum wakilangu paami, baa God pa in waraauti.” 3 Iesui baalui naa, “Iaau pir a lingtatuna taam,baa te pa di buta matakinai, pa in babo amataanitu anun God.” 4 Nikadimo i piritaana naa, “Din buta matakina lelawaaipaa te baa ia takaana? Lelawaai, in rukbalet u ra in balaan naana kupi in butaibalet?”

5 Iesu i baalui naa, “Iaau pir a lingtatunataam, baa te pa di buta matakinai u rapalaa ma u ra Nion, pa in ruk laar paai ura mataanitu anun God. 6 Ia baa di butai ura panina, in lalaaun na panina ku, ma iabaa di butai u ra Nion, in lalaaun na nion.7Koku u kakaian baa iaau piri taamnaa dinbuta matakina muaat. 8 A dadaip i waantaltalili welaar ma ra nuna nemnem, uwalangoro a rurungaina, iakupaununurainaa i waan taangawaai, ma in waan uwaai.Lenkaai maa karom diat baa a Nion i butamatakina diat.”

9 Nikadimo i tiri naa, “In papet lelawaaia utnaa mi?” 10 Iesu i baalui naa, “Ui angaala na tena wawer anu ra taara Israael,i lawaai maa pa u nunura a kum utnaa mi?11 Iaau pir a lingtatuna taam, miaat pir autnaa miaat nunurai, ma miaat wewapuau ra utnaa baa miaat aa babo taai, iakupa muaat nurnur u ra kum utnaa miaatwewapua uni. 12 Iaau wapua muaat ura kum utnaa taanga main napia ma pamuaat nurnur uni. Io, muaat a nurnurlelawaai baa ang wapua muaat u ra kumutnaa taanginaanga u ra maawa? 13 Pate i waan paa unaanga nate u ra maawa,Natu ra Muaana ot ku baa i waan paritaanginaanga nate u ra maawa. 14 Mosesi wakete ina wui u ra in diwaai u ra bil nawanua. Lenkaai maa din wakete Natu raMuaana unate, 15 kupi diat raap baa diatnurnur uni diat a lalaaun takum.

16 “God i maari a rakrakaan buaal, ma itaar wa Natuna raa ot ku, kupi diat raapbaa diat nurnur uni, diat a lalaaun takum,ma pain diat a wirua. 17 God pa i tulawa Natuna urin u ra rakrakaan buaal kupiin taar a naagagon na binabaalu karoma rakrakaan buaal. I tula wai ku kupi inwalaaun a rakrakaan buaal. 18Pa din taar anaagagon na binabaalu karom ia baa i nur-nur uni. Iaku, ia baa pa i nurnur, ia tur u radekdek na naagagon na binabaalu kabina

pa i nurnur un Natun God raa ku. 19Bi ia anaagagon anun God: A kaapa ia waan paatu ra rakrakaan buaal, iaku a taara diat nemku a babotoma a kaapa pate,maa anundiatmangamangaan i aaka aakit. 20 Diat raapbaa diat laana paama kumaakainamanga-mangaan, diat milikuaana ku a kaapa, mapa diat waan karom a kaapa, kaduk dinbabo puaana paa anundiat kum aakainamangamangaan. 21 Iaku, diat baa diatmurmur a lingtatuna, diat waan paat u rakaapa, kupi din babopuaanai naa anundiatkum pinapaam i kabina paa ut kon God.”

Ioaanes a Tena Baapitaaiso i wewapua unIesu

22 Namur, Iesu ma anuna kum naat nawawer diat waan taanga Ierusalemkup raataamaan lik kuraa ut u ra papaar Iudaia,ma diat ki paa matira, ma i baapitaaisoa taara. 23 Ma Ioaanes kaai i baapitaaisoirong Aainon marawaai Saaleim, kabinamaa a ngaala na palaa matira. A taara diatwaan karomi kupi in baapitaaiso diat. 24Autnaa mi i waan paat baa pa te utbaai iwaruk Ioaanes u ra ruma na karabus.

25 Raa kum naat na wawer anun Ioaanesdiat weol na pirpir ma raa te Iudaia u ranirariu na warwagomgom, a mangaman-gaan u ra lotu Iudaia. 26 Diat waan karomIoaanesma diat wapuai naa, “TenaWawer,a muaana baa mur ki ungaai paa mai irongun raa papaara daanim Ioridaan, ia baau wewapua taau uni, mi kurong ma kaai,i baapitaaiso, ma a taara raap diat waanmaku karomi.”

27 Ioaanes i piri taan diat naa, “Pa tein paam ta utnaa baa God pa i taar taaitaana taanginaanga u ra maawa. 28Muaatut muaat aa walangoro taai baa iaau pirilenbi, ‘Wakir iaau Kaarisito. God i tulawa iaau ku baa ang muga taana ma ia inmurmur.’ 29 A muaana baa i taulaa ma tatabuan, anuna tabuan ut maa. A tepaa ramuaana baa i taulaa i tur ma i walangoroi,i gaaia aakit baa i walangoro in ingaa ramuaana baa i taulaa. Ma mi anung gaaiai welaar ma ra gaaia anu ra muaana maa,ma anung gaaia i ot maraagaam. 30 Ia utin ngaala waanwaan ma iaau ang kinalikwaanwaan.”

Ia baa i waan pari taanginaanga u ramaawa

31 Ia baa i waan pari taanginaanga u ramaawa, i ngaala aakit taa ra taara raap. Amuaana baa taanga napia, taanga min ut

Ioaanes 3:32 120 Ioaanes 4:25ia napia, ma i pirpir ku u ra kum utnaataanga napia. Ia baa i waan taanginaangau ramaawa, i ngaala aakit taa ra taara raap.32Ma i wewapua u ra kumutnaa i babo taaima i walangoro taai, iaku pa te i nurnuru ra nuna wewapua. 33 Iaku diat baa diatnurnur u ra nuna wewapua, diat mulaaotuni baa God ia a lingtatuna. 34 Ia baa Godi tula wai, i pirpir ma ra pirpir anun God,ma God i taar araap taa a Takado na Nionkaromi. 35 Tamaana i maari Natuna, ma itaar araap taa a kum utnaa u ra limaana.36 Ia baa i nurnur un Natun God in paamakoto a lalaaun takum. Iaku ia baa pai tartaraam karom Natuna, pa in paamakoto a lalaaun, maa a kaankaan anun Godin ki takum karomi.

4Iesu i waan taangirong Iudaia kup

Gaalilaia1 A kum Parisaaio diat walangoroi naa

Iesu i ben paamongoro na taara na wawer,diat mongoro taa ra taara na wawer anunIoaanes, ma i baapitaaiso diat. 2 Iaku maaIesu ut pa i baapitaaiso te, anuna kumnaat na wawer ku diat baapitaaiso. 3 BaaIesu i nunurai naa a kum Parisaaio diat aawalangoroi, i waan paa taanga u ra papaarIudaia ma i waan talili balet urong u rapapaar Gaalilaia. 4 U ra nuna winawaani nemi ut baa in waan aakit irong u rapapaar Samaaria.

Iesu i pirpir ma ra tabuan Samaaria5 Irong Samaaria, i waan paat u ra taa-

maan Sikaar, imarawaai ku naa ra pakaanapia baa Iaakob i tabaara natuna mai Iosep.6 A daanim baa Iaakob ia kil taai kuraamatira. Io, Iesu i talanguan a panina ura nuna iokaana winawaan, ma i ki matiranaa ra daanim maa. U ra pakaana bungmaa in mage i aaklakua.

7 Io, raa tabuan Samaaria i waan paatkupi in itup. Iesu i piri taana naa, “Untabaara iaau ma ta palaa.” 8 Anuna kumnaat na wawer diat aa waan u ra taamaankupi diat a kul utnaa na winangaan. 9 Atabuan Samaaria i baalu Iesu naa, “Ui a teIudaia, ma iaau a tabuan Samaaria, aawakabina baa u aaring iaau kup ta palaa?”Maa a kum te Iudaia pa diat wemaraamma ra kum te Samaaria. 10 Iesu i baaluinaa, “Baa u nunura a wetabaar anun God,ma u aa nunura kaai ia baa i aaring uikup ta palaa, un aaringi, ma in tabaara

ui ma ra palaa na lalaaun.” 11 A tabuan ipiri taana naa, “Tadaaru, pa num ta ititupkupi un itup palaa mai, ma a daanim mii dardarong aakit, taangawaai a palaa nalalaaun maa? 12 U nuki naa u ngaala taantabumiaat Iaakob baa i tabaara miaat mara daanim mi? Ia, ma a kum natnatunaliklik ma anuna kum wewagua kaai, diatraap diat inim koni.”

13 Iesu i baalui naa, “Diat raap baa diatinim u ra palaa mi diat a maruk balet ku.14 Iaku diat baa diat a inim u ra palaa baaang tabaara diat mai, pain diat a marukbalet ma. A palaa maa ang tabaara diatmai, in welaar ma ra in mataa ra daanim ura nundiat lalaaun baa in buabua paat main tabaara diat ma ra lalaaun takum.” 15Atabuan i piri taana naa, “Tadaaru, tabaaraiaau ma ra palaa maa, kupi koku ma iaaumaruk, ma koku ma iaau waan liklik urinkup a initup.”

16 Iesu i piri taana naa, “Un waan, maun ben paa anum muaana ma mur a waantalili balet urin.” 17 A tabuan i baaluinaa, “Pa nung ta muaana.” Iesu i pirinaa, “A lingtatuna ut maa u piri naa panum ta muaana. 18 U aa taulaa ma limana muaana, ma raa maa u ki ungaai maimari, wakir anum muaana. A lingtatunaut maa u piri taang.” 19 A tabuan i baaluinaa, “Tadaaru, mi iaau nunurai naa ui apropet. 20 A kum taptabumiaat taanganamuga diat lotlotu karom God u ra taan-gaai bi, iaku muaat a taara Iudaia muaatpiri naa din lotu ku karom God inaangaIerusalem.”

21 Iesu i piri taana naa, “Baboi, a ling-tatuna bi ang piri taam, a pakaana bung inwaan paat, baa pa muaat a lotu ma karomTamaang u ra taangaai mi, ma inaangakaai Ierusalem pate. 22 Muaat a kum teSamaaria pa muaat nunura ia baa muaatlotlotu karomi,mamiaat a taara Iudaiami-aat nunura ut ia baa miaat lotlotu karomi,kabina maa a warwalaaun i waan paat utko ra taara Iudaia. 23 A pakaana bungin waan paat ma mi ia waan paat, baa akum dowot na tena lotu diat a lotu karomTamaang u ra nion ma u ra lingtatuna. Akummangaana tena lotu lenmaa Tamaangi nem aakit diat. 24God a nion, ma diat baadiat lotlotu karomi, diat a lotu ut u ra nionma u ra lingtatuna.”

25 A tabuan i piri taana naa, “Iaaununurai naa a Mesaia baa di waatungi naaKaarisito, in waan paat, ma in wapuaana

Ioaanes 4:26 121 Ioaanes 5:2a kum utnaa raap karom miaat.” 26 Iesu ibaalui naa, “Iaau ut mi iaau pirpir taam.”

27U ra pakaana bung utmaa, a kumnaatna wawer diat waan talili, diat kakaianaakit baa diat babo Iesu diaar pirpir mara tabuan. Iaku maa pa te kon diat i tirinaa, “U nem aawa?” baa lenbi, “Aawakabina baa u pirpir mai?” 28A tabuan maai waan paa ko ra nuna in palaa, i waantalili kup a taamaan ma i wapua a taaramatira naa, 29 “Aai, muaat a waan urin,muaat a babo raa muaana i wapua iaauu ra kum utnaa raap baa iaau aa paamtataai namuga. Kanaapi ia ma duk baa aMesaia?” 30 Io, a taara maa diat waan paako ra taamaan, ma diat waan karom Iesu.

31 Baa a tabuan ia waan, a kum naat nawawer diat aaringi naa, “Tena wawer, unwangaan paa.” 32 Iaku Iesu i baalu diat kunaa, “Angaang utnaa na winangaan kuriut baa pa muaat nunurai.” 33 A kum naatna wawer diat tiri wetwetalaai diat naa,“Kuraa te ia tabaara taai duk ma ta utnaana winangaan?” 34 Iesu i piri taan diat naa,“Angaang utnaa na winangaan bari ia, baaang taraamu ra nemnem anun ia baa i tulawa iaau urin,ma angpaamaraapwa anunapinapaam. 35Muaat laana piri lenbi, ‘Waatna kalaang utbaai kuraa baa din tangaamaraagaam.’ Iaku iaau piri taa muaatnaa: Muaat a babo takado unamuga, mamuaat a babo a kum pinapaam, diat aamugaan raap, ma ia ot kupi din tangaai.36 A muaana baa i tangaa apaat a wai rapinapaam, i lo a wedok uni. Ma a waira nuna tinangaa a utnaa kup a lalaauntakum, kupi a muaana baa i mamaarut maa muaana baa i tangaa, diaar a ora gaaiaungaai. 37 A pirpir baa a taara diat laanapiri i lingtatuna ut, lenbi, ‘Raa imamaarut,ma raa i tangaa.’ 38 Io, iaau tulamuaat kupimuaat a tangaa u ra pinapaam baa muaatut pa muaat maarut taai. Raa taara ingenut diat paam taai, ma muaat, muaat lo paaa wedok i ra nundiat pinapaam.”

A kum te Samaaria diat nurnur39 Mongoro na te Samaaria ko ra taa-

maan maa diat nurnur un Iesu. Diat nur-nur kabina u ra pirpir anu ra tabuan baa ipiri taan diat naa, “I wapua iaau u ra kumutnaa raap baa iaau paam taai namuga.”

40 Io, a taara Samaaria diat waan karomIesu ma diat aaring wowo paai kupi in kinaandiat,ma i ki paa ru bungmatira. 41Mamongoro balet diat nurnur, kabina u ra

nuna pirpir. 42 Diat piri taa ra tabuan naa,“Mi miaat aa nurnur, wakir u ra pirpir baau piri un Iesu, pate. Miaat ut miaat aawalangoroi ma miaat nunura lingtatunainaa ia a Tena Walaaun anu ra rakrakaanbuaal.”

Iesu i walaaun paa a natu ra mukmuga43 Baa ia raap ru bung matira, Iesu i

waan urong Gaalilaia. 44 Iesu ut ia wapuataa anuna kum naat na wawer naa, “Apropet, a taara u ra nuna taamaan pa diatrui.” 45 A taara taangirong Gaalilaia diataa waan paa u ra lukaara na waan likaaiinaanga Ierusalem ma diat aa babo taa akum utnaa Iesu i paami u ra lukaara. Io,baa Iesu iwaan paat irongGaalilaia, a taaradiat gaaia paai.

46 Iesu i waan talili urong Kaana u rapapaar Gaalilaia, a taamaan baa i puku paaa palaa kupi in waain iaai. Raa mukmugaanu ra mataanitu, natunalik a muaana imalaapaang irong Kaapernaaum. 47 Baai walangoroi naa Iesu i waan taanga Iu-daia urong Gaalilaia, i waan karomi ma iaaringi kupi in waan urong Kaapernaaumma in walaaun paa natunalik a muaanabaa marawaai ma in maat. 48 Iesu i piritaana naa, “Pa muaat nurnur maut, baapa muaat babo ta kum utnaa na kakaianma ta kum wakilang.” 49 A mukmuga anura mataanitu i piri naa, “Tadaaru, daara waan gagaa kaduk natunglik in maat!”50 Iesu i piri taana naa, “Un waan ku,natumlik in lalaaun.” A muaana maa inurnur u ra pirpir anun Iesu, ma i waan.

51 Baa pa i waan paat utbaai, anuna kumtultul diat waan baraatai ma diat wapuailenbi, “Natumlik ia lalaaun.” 52 I tiri diatnaa, “Woi na pakaana bung mulu maanatunglik i laangalaanga balet uni?” Diatbaalui naa, “Nabung, un raain na pakaanabung u ra maluraap ina wuwan i raapkoni.” 53Tamaa ranaat i nukpaa a pakaanabung ut maa Iesu i piri karomi naa, “Na-tumlik in lalaaunbalet.” Io, diwaatamaanaraapdiat nurnur un Iesu. 54Autnaami, ia aweruwakilang Iesu i paami irongGaalilaia,baa i waan taangirong Iudaia.

5Iesu i walaangalaanga paa raa muaana

1Namur, Iesu i waan unaanga Ierusalemkup a lukaara anu ra taara Iudaia. 2 Raangaala na kilobi na palaa, di waatungi u rapirpir Ebraaio baa Besaataa, i ki inaanga

Ioaanes 5:3-4 122 Ioaanes 5:29Ierusalem, marawaai u ra bonanaaka baadi waatungi naa “Rukruk na sip”. Ma limana baraada diat tur lili paa a kilobi maa.3-4 Mongoro na taara baa diat bilua ma raaalawur mangaana malaapaang, diat kikimatira, a kum pula, diat baa pa diat waan-waan, ma diat baa panpanindiat i maat.*

5 Ma raa muaana i ki matira ia malaa-paang paa 38 na kilaala. 6 Iesu i babopaa a muaana maa i inep taau matira.Baa i nunurai naa a muaana maa ia wel-welik aakit uni a malaapaang, i tiri naa,“Lelawaai, u nemi naa un laangalaanga?”7 A muaana maa i baalui naa, “Le, pa tei laana waraaut iaau kupi in lo ta iaauu ra pakaana bung baa a palaa i buabuauni. Baa iaau nem na waan kupi ang rariu,raa ingen ku in kalaa muga baat pa iaau.”8 Iesu i piri taana naa, “Un tur, un lo paaanum baat ma un waan.” 9A muaana maai laangalaanga maut, i tur, i lo paa anunabaat, ma i waan.

A utnaa mi i waan paat u ra BungSaabaat. 10 Raa kum te Iudaia diat piri taara muaana baa Iesu i walaangalaanga paainaa, “A Saabaat mi! I taabu baa din lo abaat uni.” 11 Ma i baalu diat ku naa, “Amuaana baa i walaangalaanga pa iaau i piritaang naa ang lo paa anung baat ma angwaan.” 12 Diat tiri naa, “Woi na muaanamaa i piri taam naa un lo paa anum baatma un waan?” 13 Iaku a muaana maa pai nunurai naa woi maa i walaangalaangapaai, kabina u ra kor na taara baa Iesu iwaan naliwan taan diat.

14Namur ut, Iesu i baraata paa amuaanamaa u ra ruma na wetabaar. I piri taananaa, “Baboi, u aa laangalaanga mi. Kokubaletma u paam aakaina, kaduk ta aakainautnaa aakit ma in manong ui namur.” 15Amuaana maa i waan ma i wapua a kum teIudaia naa, “Iesu ut i walaangalaanga paiaau.” 16 Io, anundiat kum aakaina manga-mangaan karom Iesu i turpaai matira, maakabina i paam a kum utnaa mi u ra BungSaabaat. 17 Iesu i piri taan diat naa,“Tamaang pa i ngo ma ra pinapaam nawewaraaut, lenmaa iaau kaai pang ngoma ra pinapaam na wewaraaut karom ataara.” 18 Mari ia a kabina baa a kum teIudaia diat nem aakiti naa diat a aak dokoIesu. Diat kaankaan karom Iesu wakir i

kabina ku baa i papaam u ra Bung Saabaat.I kabina kaai maa Iesu ut i waatung Godbaa Tamaana, ma u ra pirpir mi i welaaraia ut ma God.

Tamaana i taar a naagagon karomNatuna

19 Iesu i baalu diat, ma i piri naa, “Iaaupir a lingtatuna taa muaat, Natun God pai paam biaa paa ku ta utnaa u ra nunanemnem, i paamku a kumutnaa baa i baboTamaana i paami. Maa a utnaa raap baaTamaana i paami, Natuna kaai in paami.20 Tamaana i maari Natuna, ma i waiaa akum utnaa raap baa i laana paami karomi.Ma in waiaai kaai u ra kum ngaalangaalana utnaa kon raa mangaan mi, kupi muaata kakaian uni. 21 Welaar ma Tamaana iwatur paa a kum minaat ma i tabaara diatma ra lalaaun, lenkaai maa karom Natuna,in tabaara diat baa i nemi kupi in tabaaradiat ma ra lalaaun. 22 Tamaana pa innaagagon te, iaku i taar taa a naagagonraap taan Natuna, kupi in naagagon mai,23kupi a taara raap diat a ruNatunawelaarma diat ru Tamaana. Te baa pa i ruNatuna,pa i ru kaai Tamaana, ia baa i tula wai urin.

24 “Iaau pir a lingtatuna taa muaat, tebaa i walangoro anung kum pirpir mai nurnur un ia baa i tula wa iaau urin,ia paam akoto a lalaaun takum, ma pain wirua u ra naagagon. Ia waan ko raminaat kup a lalaaun takum. 25 Iaau pira lingtatuna taa muaat, a pakaana bungin waan paat, ma mi ia waan paat, baa akumminaat diat a walangoro a Natun God,ma diat baa diat walangoroi diat a lalaaun.26 God a kabi ra lalaaun ma i taari kaaikarom Natuna, ia kaai a kabi ra lalaaun.27 God i taar taa a dekdek taana kupi innaagagon a taara mai, kabina maa ia aNatu ra Muaana. 28 Koku muaat kakaian ura pirpirmi. A pakaana bung inwaan paat,baa diat raap baa diat inep u ra kum tungna minaat diat a walangoro in ingaana.29 Diat a waan paat ko ra kum tung naminaat. Diat baa diat aa paam taa a koinamangamangaan diat a tur ko ra minaatkup a lalaaun takum. Ma diat kaai baa diataa paam taa aakaina mangamangaan, diata tur ko ra minaat kup a winirua takum.”

A wewapua kaapa un Iesu* 5:3-4: Raa kum tena manaana u ra Buk Taabu diat nuki naa raa kum pirpir kaai i ki u ra rina mi. I lenbi: Diat kikiwalaang kup a palaa baa in buabua. Raa kumpakaan a aangelo anu ra Tadaaru i waan pari taau u ra kilobimaa, ma i walaklagoni.Te ku baa in rariu muga paa u ra palaa maa baa i bua, in laangalaanga maut ko ra nuna malaapaang.

Ioaanes 5:30 123 Ioaanes 6:1430 Iesu i pirpir utbaai karom a kum te

Iudaia, i piri naa, “Pa iaau paam biaa ku tautnaa u ra nung nemnem, iaau naagagonwelaar ma ra utnaa iaau walangoroi. Maanungnaagagon i takado,maa pa iaaumura nuknuking, iaau murmur ut a nuknukinia baa i tula wa iaau urin. 31 Baa iaau we-wapua balet ut un iaau, anungwewapua pain mawaat. 32 Raa ingen ut i wewapua uniaau, ma iaau nunurai naa anunawewapuaun iaau i lingtatuna aakit.

33 “Muaat tula wa raa taara karomIoaanes a Tena Baapitaaiso, ma i wapuadiat u ra lingtatuna. 34 Pa iaau iba kupta taara baa diat a wewapua un iaau, iakuiaau piri lenbi kupi din walaaun muaat.35 Ioaanes i welaar ma ra laam, baa i kupma i kaapakaapa, ma muaat gaaia baamuaat babo kinalik paa ku u ra kaapakaa-paina.

36 “Iaku a wewapua kaapa un iaaui ngaala taa ra wewapua kaapa anunIoaanes. A kum utnaa baa iaau laanapaami, diat wewapua kaapa un iaau naaTamaang i tula wa iaau, maa a kum pina-paam maa, Tamaang i taar ta diat taangkupi ang paami. 37 Ma Tamaang, ia baa itula wa iaau urin, ia wewapua kaapa taauun iaau. Pa muaat walangoro in ingaana,ma pa muaat babo taa kaai a mataana.38Mapamuaat nuk akoto anuna pirpir u rabalaamuaat, kabina maa pa muaat nurnurun ia baa di tula wai urin. 39Muaat luklukut a Buk Taabu, kabina maa muaat nukinaa muaat a lo a lalaaun takum uni. Iakua Buk Taabu kaai i wewapua ut un iaau!40 Iaku maa pa muaat nem na waan karomiaau kupi muaat a lo a lalaaun.

41 “Pa iaau iba kup a pir walaawa anura taara karom iaau. 42 Maa iaau nunuramuaat ut, baa pa muaat maari God u rabalaamuaat. 43 Iaau waan paat u ra iaanTamaang, ma pamuaat gaaia pa iaau. Iakubaa te ingen in waan paat ma ra iaana ut,io, muaat a gaaia paai. 44 Muaat, muaatnemnem aakiti kupi a taara diat a pirwalaawa pa muaat. Baa lenmaa, muaat anurnur lelawaai? Maa pa muaat ngaraakup a pir walaawa anun God karommuaat,God ia baa raa ot ku. 45 Koku muaat nukinaa iaau maa ang takuna muaat karomTamaang, pate. Moses baa muaat nurnurnaa in waraaut muaat, ia ut maa in takunamuaat. 46 Baa muaat nurnur un Moses,

gunmuaat a nurnur utkaai un iaau, kabinamaa ia i timtimumuga un iaau. 47 Iaku baapa muaat nurnur u ra kum timtimu anunMoses, muaat a nurnur lelawaai u ra nungkum pirpir?”

6Iesu i tabaara 5,000 na muaana(Mt 14:13-21; Mk 6:30-44; Lk 9:10-17)

1 Io, namur, Iesu i waan bolo u ra taaikikil Gaalilaia, baa di waatungi kaai naaa taai kikil Tiberiaas. 2 A ngaala na korna taara diat murmuri, kabina baa diat aababo taa a kum wakilang Iesu i paami, baai walaangalaanga pa diat baa diat malaa-paang. 3 Iesu i waan tato unaanga u rataangaaimadiat ki ungaaima ranuna kumnaat na wawer. 4 Ma a lukaara na waanlikaai anu ra taara Iudaia ia marawaai.

5 Baa Iesu i babo kado, i babo paa angaala na kor na taara diat waan karomi.I piri taan Pilipo naa, “Daat a kul ta utnaana winangaan awaai kupi daat a tabaaraa kum taara mai mi?” 6 Iesu i piri lenmikupi in walaar ku Pilipo. Ia ut ia nunura autnaa baa in paami. 7 Pilipo i baalui naa,“Ta utnaa na winangaan baa din kul paaima ta 200 na denaaria,* pa in welaar madiat, raaraa pulik kumaa diat a aani.” 8Raabalet kon diat anuna kum naat na wawer,a iaana Aanderiaas, a tein Simon Petero, ipiri taan Iesu naa, 9 “Raa naat muaana likkuri i lo limnain bred ku baa di paami kora baali, ma ruina ian. Iaku maa in welaarma ra kor na taara mi lelawaai?”

10Awanuamaa in wali raap ku, io, Iesu itula anuna kum naat na wawer kupi diata waki a taara matira. A kor na taaramaa, a niluluk i ra in muaana ku i welaarma 5,000. 11 Iesu i lo paa limnain bred, iwaatung wakaak paa uni karom God, mai palau a taara mai baa diat ki matira.Ma i palau diat kaai ma ra ian, welaarma ra nundiat nemnem. 12 Baa diat aamaaur raap, i piri taa ra nuna kum naat nawawer naa, “Muaat a ung ungaai wakaak autnaa raap diat aan kapo taai, kupi koku dibaanaakaka a utnaa na winangaan.” 13 Io,diat ung ungaai raap paa a utnaa baa ataara diat aan kapo taai, ma diat wangaanaateng paa 12 kaa ko ra limnain bred maa.14 Baa a taara diat babo a wakilang mi ipaami, diat piri naa, “A lingtatuna aakitbaa amuaanami, ia a propet baa di piri naa


Ioaanes 6:15 124 Ioaanes 6:44in waan paat urin u ra rakrakaan buaal.”15 Baa Iesu ia nunurai naa diat nem nawaan karomi kupi diat a wowo paai kupi inking, io, i waan ingenpaa kondiat unaanganate un raa taangaai.

Iesu i waan nate u ra taai kikil(Mt 14:22-33; Mk 6:45-52)

16 Baa ia tawiwibung a kum naat nawawer anun Iesu diat waan pari unakonokup a taai kikil. 17 Diat kaa taau u ra mon,ma diat turpaai kupi diat a waan bolo u rataai kikil kupKaapernaaum. Iamarum,maIesu pa i waan paat utbaai karom diat. 18Adekdek na dadaip i waan paat ma a taai ura taai kikil i top dekdek maut. 19 Baa diataa walua welwelik, welaar duk ma lima nakilomita, diat babo paa Iesu i waan nate ura taai kikil karom diat u ra mon. Ma diatburut aakit. 20 Iaku Iesu i piri taan diat naa,“Koku muaat burut, iaau ku mi.” 21 Madiat gaaia paai kupi in kaa u ra mon. Io,diat pukaaimaut u rawanua baa diat waankupi.

A taara diat baat kup Iesu22 U ra bung namur, a kor na taara baa

diat ki irong un raa papaara taai kikil, diatnunurai naa raa mon ot ku i ki matira.Diat nunurai naa a kum naat na wawerku maa diat waan, Iesu ut pa i kaa ungaaima diat. Diat ku diat waan taanga matira.23Namur raa kum mon taangirong Tiberi-aas diat pukaai marawaai u ra wanua baaa Tadaaru i waatung wakaak u ra bred maa kor na taara diat wangaan iaai. 24 Baaa kor na taara diat baboi baa Iesu ma ranuna kumnaat nawawer pa diat kimatira,diat kaa u ra kum mon, diat waan urongKaapernaaum ma diat baat kup Iesu.

Iesu ia a bred na lalaaun25 Baa a taara diat baat paa Iesu irong

un raa papaara taai kikil, diat tiri naa,“Tena Wawer, naangaian ku maa u waantaau min?” 26 Iesu i baalu diat naa, “Iaaupir a lingtatuna taa muaat, wakir muaatbaat kup iaau u ra kum wakilang baaiaau paami, pate. Muaat baat ku kupiaau kabina muaat aan a bred ma muaatmaaur uni. 27 Koku muaat ongongor kupa utnaa na winangaan baa i marmarengku. Muaat a ongongor kup a utnaa baain taana takum kup a lalaaun namur, baaNatu ra Muaana in tabaara muaat mai.Maa God Tamaana ia wakilang taa Natunanaa i tur ungaai mai.” 28 Diat tiri naa,“Aawa maa miaat a paami kupi miaat a

paam a pinapaam anun God?” 29 Iesu ibaalu diat naa, “Bari ia a pinapaam anunGod, baa muaat a nurnur un ia baa ditula wai urin.” 30 Ma diat tiri balet naa,“Aawa a wakilang un paami kupi miaat ababoi ma miaat a nurnur un ui uni? Aawamaa un paami? 31 A kum taptabumiaattaanga namuga diat aan a maana u ra bilna wanua, welaar ma di aa timu taai u raBuk Taabu naa, ‘I tabaara diat ma ra bredtaanginaanga u ra maawa ma diat aani.’ ”Kele 78:24

32 Iesu i piri taan diat naa, “Iaau pir alingtatuna taa muaat, wakir Moses maa itabaara diat ma ra bred taanginaanga u ramaawa, Tamaang maa i tabaara diat. Mami i tabaara muaat ma ra bred lingtatunataanginaanga u ra maawa. 33 Ia baa i waanpari taanginaanga u ra maawa, ia ut maa abred anun God, baa i taar a lalaaun karoma taara raap u ra rakrakaan buaal.”

34 Diat piri taana naa, “Tadaaru, untabaara miaat ma ra bred maa u ra kumbungbung raap.” 35 Iesu i baalu diat naa,“Iaau a bred na lalaaun. Baa te in waankarom iaaupa inmolo,mabaa te innurnurun iaau pa inmaruk baletma. 36 Iaau aa pirtaai taa muaat naa muaat aa babo ta iaau,iaku pa muaat nurnur. 37 Diat raap baaTamaang i taar ta diat taang, diat a waankarom iaau, ma te baa in waan karom iaaupang luwai, paintemulu. 38Maa iaauwaanpari taanginaanga u ra maawa, wakir kupiang murmur a nuknuking, pate, kupi angmurmur ut a nemnem anun Tamaang, iabaa i tula wa iaau urin. 39Bari ia a nemnemanun Tamaang, ia baa i tula wa iaau urin,naa koku te kon diat baa ia taar ta diattaang in wirua. Ang watur raap pa diatbalet ko ra minaat u ra tintinip na bung.40 U ra nemnem anun Tamaang, diat raapbaa diat babo kup Natuna ma diat nurnuruni, diat a lalaaun takum, ma iaau angwatur pa diat ko ra minaat u ra tintinip nabung.”

41 Raa kum te Iudaia diat pirpir mu-mumuk un Iesu, kabina maa i piri naa,“Iaau a bred baa i waan pari taanginaangau ra maawa.” 42 Io, diat piri uni naa,“Iesu a natun Iosep ku. Daat nunura kutamaana ma naana. Io, aawa kabina maai piri naa i waan pari taanginaanga u ramaawa?” 43 Iesu i piri taan diat naa, “Kokumuaat pirpir mumumuk. 44 Pain te inwaan karom iaau, baa Tamaang, baa i tulawa iaau, pa i ben taai karom iaau, ma iaau

Ioaanes 6:45 125 Ioaanes 7:7ut angwatur paai ko raminaat u ra tintinipna bung. 45A kum propet diat aa timu taailenbi, ‘God in wer diat raap.’ Aais 54:13Io, diat raap baa diat walangoro Tamaangma diat wawer koni, diat a waan karomiaau. 46 Pa te i babo taa Tamaang, ia ut baai waan paa kon God, i babo taa Tamaana.47 Iaau pir a lingtatuna taamuaatmi, ia baai nurnur un iaau, ia lo a lalaaun takum.

48 “Iaau a bred na lalaaun. 49 A kumtaptabumuaat taanga namuga diat aan amaana u ra bil na wanua, ma diat aa maat.50 Iaku a bred mi i waan taanginaanga u ramaawa, baa te in aani, pa in maat. 51 Iaaua bred a lalaaunina, baa i waan pari taang-inaanga u ra maawa. Baa te i wangaan kora bred mi, in lalaaun takum. Maia, a bredbaa ang wetabaar mai, ia a paning. Iaautaari kupi a taara u ra rakrakaan buaal diata lalaaun uni.”

52 Raa kum te Iudaia diat kaankaanwetwetalaai, ma diat piri naa, “A muaanami in tabaara lelawaai daat ma ra paninakupi daat a aani?” 53 Io, Iesu i piri taan diat,“Iaau pir a lingtatuna taa muaat, baa pamuaat a aan a pani ra Natu ra Muaana mapa muaat a inim a gaapina, pa ta lalaaunlingtatuna in ki un muaat. 54 Ia baa i aan apaning ma i inim a gaaping, ia lo a lalaauntakum, ma iaau ang watur paai ko ra mi-naat u ra tintinip na bung. 55Maa a paningia a utnaa na winangaan lingtatuna, maa gaaping ia a palaa na ininim lingtatuna.56 Ia baa i aan a paningma i inim a gaaping,in lalaaun un iaau, ma iaau ang lalaaununi. 57 Tamaang baa i kabina u ra lalaauni tula wa iaau, ma i tabaara iaau ma ralalaaun. Lenkaai maa karom ia baa i aana paning, iaau ang tabaarai ma ra lalaaun.58 Bi ia a bred baa i waan taanginaangau ra maawa, wakir i welaar ma raa baaa kum taptabundaat taanga namuga diataani, ma diat aa maat. Baa te in wangaanko ra bred mi, in lalaaun takum.” 59 Iesu ipir a kum pirpir mi baa i wer a taara u raruma na lotu irong Kaapernaaum.

A pirpir na lalaaun takum60 Mongoro ko ra nuna taara na wawer

baa diat walangoro a kum pirpir mi diatpiri naa, “A wawer mi i dekdek aakit, woimaa in gaaia kupi?” 61 Iesu i nunurainaa anuna taara na wawer diat pirpir mu-mumuk uni. I tiri diat naa, “Lelawaai, apirpir mi pa i koina karom muaat? 62 Inpapet lelawaai karom muaat baa muaat a

babo Natu ra Muaana in waan talili baletunaanga kup a taamaan baa namuga ia kipaa iaai? 63A Nion, ia maa i taar a lalaaun.A dekdek i ra pani ra muaana pa ta utnaai gaa uni. A kum pirpir baa iaau piri taamuaat, i Nion ma i lalaaun. 64 Iaku raataara kon muaat pa diat nurnur.” Iesu ianunura muga wa diat baa pa diat a nurnuruni, ma ia kaai baa in wagu taai. 65 Ma ipiri kaai naa, “Bi ia a kabina baa iaau piritaa muaat naa pa te in waan karom iaau,baa Tamaang pa i taar taa a dekdek taana,kupi in murmur iaau.”

66 Io, mongoro kon diat anuna taara nawawer diat waan talili paa koni, ma pa diatmurmuri ma. 67 Iesu i piri taa ra nuna12 naat na wawer naa, “Lelawaai, muaatkaai, muaat nemi ma naa muaat a waantalili paa kon iaau?” 68 Simon Petero ibaalui lenbi, “Tadaaru, miaat a waan makarom woi? Maa anum ku a kum pirpirna lalaaun takum. 69 Miaat aa nurnurma miaat nunurai naa ui a Tena Gomgomanun God.” 70 Iesu i piri taan diat naa,“Iaau aa pilak pa muaat a 12, naka? Iakuraa kon muaat a tabaraan ku!” 71 I pirpirun Iudaas, natun Simon Iskaariot, ia raa kora 12 naat na wawer, ia baa in wagu taa utIesu.

7A kum tatein Iesu pa diat nurnur uni

1 Io, namur Iesu i waan taltalili u ra kumtaamtaamaan irong Gaalilaia. Pa i nemna waan taltalili irong u ra papaar Iudaia,kabina raa kum te Iudaia diat nem na aakdokoi. 2A bung na lotu anu ra taara Iudaiabaa di waatungi ma a lukaara na palpalip,i marawaai. 3 Io, a kum tatein Iesu diat piritaana naa, “I koina kupi un waan taangamin ma un waan urong Iudaia baa anumtaara na wawer diat a babo a kum utnaa nakakaian baa un paami. 4Pa te i laana paamino a kum utnaa, baa i nemi kupi a taaradiat a nunurai. Baa u laana paam a kumutnaa mi, i koina baa un paam apuaanaikupi a taara u ra rakrakaan buaal raap diata nunura ui!” 5 A kum tatena liklik diatpirpir lenmi, kabina maa diat kaai pa diatnurnur uni.

6 Iesu i piri taan diat naa, “Anungpakaana bung pa i ot utbaai, iaku karommuaat, anumuaat kum pakpakaana bung ilaangalaanga ku. 7 A taara u ra rakrakaanbuaal pa diat milikuaana muaat un ta ut-naa, iaku diat milikuaana iaau, maa kabina

Ioaanes 7:8 126 Ioaanes 7:36iaau wapua diat u ra nundiat kum aakainamangamangaan. 8 Muaat, muaat a waanunaanga u ra lukaara. Pang waan gagaakup a lukaara mi, maa anung pakaanabung pa i ot utbaai.” 9 Baa ia pirpir taau,io, i ki okot irong Gaalilaia.

Iesu i waan kup a lukaara10Baa a kumtatein Iesudiat aawaankup

a lukaara, io, namur Iesu i murmur diat,iaku pa i pet waiaa ia karom a taara. I waaninowaanwaanku. 11Raa kumte Iudaia diatbaat kup Iesu u ra lukaara, diat wetiri naa,“A muaana mi kuraa ia awaai?”

12 Mongoro na taara diat pirpir ino unIesu. Raa taara diat piri uni naa, “Ia a koinamuaana,” ma raa taara diat piri naa, “Pate,i ben araara a taara.” 13 Ma pa te i pirpirbaara uni, kabina maa diat burutaana raakum taara Iudaia.

Iesu i wer a taara baa diat waan paat u ralukaara

14 Baa diat aa ki naliwan u ra kum bung-bung na lukaara, Iesu i turpaai kupi in wera taara u ra ruma na wetabaar. 15Raa kumte Iudaia diat kakaian aakit ma diat pirinaa, “A muaana mi i nunura lelawaai akum manaana mi? Maa pa i wawer paa.”16 Iesu i baalu diat naa, “A wawer mi iaauwawer mai, wakir anung, anun ia baa itula wa iaau urin. 17 Baa te i nem namurmur a nemnem anun God, in nunuralelei, baa anung wawer mi kon God, baa kora nuknuking ku. 18Te baa i pirpir ku ko ranuknukina, i nemi ku kupi din nuk angaalapaai. Iaku ia baa i nemi kupi din nukangaala paa God baa i tula wai urin, ia maai pir a lingtatuna, ma pa ta warwaruga i kiuni. 19Moses ia taar taa a kum Naagagontaa muaat, iaku pa te kon muaat i taraamuni. Aawa kabina baa muaat nem na aakdoko iaau?”

20 A kor na taara diat baalui naa, “Atabaraan ia ruk taau un ui. Woi maa inem na aak doko ui?” 21 Iesu i baaluanundiat pirpir lenbi, “Iaau paam raa ut-naa na kakaian, ma muaat kakaian raapuni. 22 Moses i taar taa a naagagon taamuaat kupi muaat a poko kikil a kum naatmuaana. Iaku a naagagon mi, wakir anunMoses, a kum taara ut taanga namugadiat turpaai. Ma raa kum pakaan kaaimuaat poko kikil a kum naat muaana ura Bung Saabaat. 23 Baa muaat poko kikilta naat muaana u ra Bung Saabaat, kupikoku di bubur a naagagon anun Moses,

aawa kabina muaat kaankaan karom iaaubaa iaau walaangalaanga paa a kudulaanamuaana u ra Bung Saabaat? 24Kokumuaatnaagagon ku u ra numuaat binabo, muaata naagagon ma ra naagagon lingtatuna.”

Raa taara pa diat nurnur naa Iesu ia aKaarisito

25 Raa taara taanginaanga Ierusalemdiat wetiri naa, “Mari ma ia a muaana baadiat nem na aak dokoi? 26Baboi, mari i turma i pirpir namataa ra taara, ma pa diatpirpir baalui. Kanaapi a kum mukmugadiat aa nunurai naa ia a Kaarisito? 27Baa aKaarisito in waan paat, pa din nunurai naain waan paat taangawaai. Iaku a muaanami daat nunura ku anuna taamaan.”

28 Iesu i wawer utbaai u ra ruma nawetabaar, i pirpir ma ra ngaala na ingaanama i piri naa, “Lelawaai muaat nunuramulu iaau ut, ma ra taamaan kaai iaauwaan koni? Pa iaau waan paat urin u ranuknuking. Ia baa i tula wa iaau i pir alingtatuna. Ma muaat, pa muaat nunuraia baa i tula wa iaau urin. 29 Iaku iaau, iaaununurai, kabina iaau waan ut koni, ma iaut ia tula wa iaau.”

30 Io, a kum te Iudaia diat nemi naa diata paam akoto paai, iaku pa te i paami,maa anuna pakaana bung pa i ot utbaai.31Mongoro ko ra kor na taara diat nurnurun Iesu ma diat piri naa, “A muaana mi ipaam taa mongoro na utnaa na kakaian.Naapi Kaarisito ut mi?”

32 Baa a kum Parisaaio diat walangoro ataara diat pipipir ino lenbi un Iesu, io, akum ngaala na tena wetabaar, ma a kumParisaaio, diat tula wa a kum tena babourako ra ruma na wetabaar, kupi diat a paamakoto paai. 33Ma Iesu i piri taan diat naa,“Iaau pang ki iwan naa muaat, ang waanbalet karom ia baa i tula wa iaau urin.34 Muaat a baat kup iaau, iaku pa muaata baat pa iaau, ma pa muaat a waan laarpaai kaai u ra taamaan baa ang ki iaai.”35 Raa kum te Iudaia diat tiri wetwetalaaidiat naa, “A muaana mi in waan ma uwaai,baa pa daat a baat laar paai? Lelawaai, inwaanwelwelikma duk kup a kum taamaananu ra taara Grik, baa anundaat taara diatki iaai? Naapi in wer ma a taara Grik? 36 Ipiri naa daat a baat kupi ma pa daat a baatpaai, ma pa daat a waan laar paai kaai u rataamaan baa in ki iaai. Aawa kukuraai ranuna pirpir mi?”

A pirpir welwelaar u ra Takado na Nion

Ioaanes 7:37 127 Ioaanes 8:1437 U ra tintinip na bung i ra lukaara, a

ngaatngaat na bung, Iesu i tur ma i pirpirma ra ngaala na ingaana, i piri naa, “Baate i maruk, koina baa in waan karom iaauma ang wainimi. 38 Welaar ma di aa timutaai u ra Buk Taabu lenbi, ‘Ia baa in nurnurun iaau, a kum daanim na lalaaun diat awelulu paat ko ra nuna lalaaun.’ ” 39 Iesu ipirpir u ra Takado naNion, baa din tabaaradiat mai baa diat nurnur uni. Maa pa ditaar utbaai a Takado na Nion, kabina baaIesu pa i lo utbaai anuna minamaar.

Pa i raa a nuknuki ra taara un Iesu40 Raa taara ko ra kor na taara baa diat

walangoro a pirpir mi, diat piri naa, “Alingtatuna ut, a muaana mi a propet baaGod i tula wai urin.” 41 Raa taara kaai diatpiri naa, “Ia a Kaarisito.” Ma raa taarakaai diat piri naa, “Pate. A Kaarisito pa inwaan paat taangirong Gaalilaia. 42 A BukTaabu i piri naa, Kaarisito in waan paatko ra wuna taara anun Dewid. In waanpaat irong Betilem, a taamaan baa namugaDewid i ki iaai.” 43Ma pa i raa a nuknuki rataara uni. 44 Raa taara diat nem na paamakotoi, iaku pa ta paan diat i paam akotoi.

A kum mukmuga pa diat nurnur45 Baa a kum tena baboura ko ra ruma

na wetabaar diat waan talili balet, a kumngaala na tena wetabaar karom God diattiri diat naa, “Aawa kabina maa pa muaataal paa Iesu urin?” 46A kum tena babourako ra rumanawetabaar diat baalu diat naa,“Pa ta muaana utbaai i laana pirpir welaarma ramuaanami!” 47A kum Parisaaio diattiri diat naa, “Lelawaai, muaat kaai ia benaraara pa muaat? 48 Lelawaai muaat nukinaa te kon miaat a kum mukmuga ma rakum Parisaaio ia nurnur uni? Pate mulu.49 A kor na taara mi baa diat nurnur unIesu, pa diat nunura a kumNaagagon anunMoses, a kaankaan anun God i ki un diat.”

50 Raa Parisaaio kon diat, a iaanaNikadimo, ia baa namuga i waan paat paakarom Iesu, i piri taan diat naa, 51 “U ranundaat Naagagon pain daat a takuna biaaku te baa pa di walangoroi utbaai, kupidin baat paa a utnaa baa i paami.” 52 Diatbaalui ku naa, “Ni, ui kaai a te Gaalilaiaui? Un wawer u ra Buk Taabu ma unmanaana uni naa a propet pa in waan paattaangirong Gaalilaia.”

A tabuan baa i paam aakaina[ 53 Ma a taara raap diat waan weraan

kup anundiat kum taamtaamaan.

81 Iesu i waan tato unaanga u ra Taangaai

na Oliwa. 2U ra malaana kinalik u ra bungnamur, Iesu i waan talili balet kup a rumana wetabaar, ma a taara raap diat waanungaai karomi. I ki ma i wer diat. 3 Akum tenawawer u ra kumNaagagonma rakum Parisaaio diat ben ruk paa raa tabuankarom Iesu. A tabuan maa di baraatapaai baa i paam aakaina ma raa muaana.Diat wowo paa a tabuan maa kupi in turnamuga namataa ra taara. 4 Diat piri taanIesu naa, “Tena Wawer, a tabuan mi dibaraata paai baa i paam aakaina ma raamuaana. 5U ra Naagagon anunMoses, baata tabuan in paami lenmaa, din duka dokoima ra kum waat. Io ui, aawa maa un piriuni?” 6 Diat tiri lenmi, kabina diat nemna walaar ku Iesu mai, baa in pir taa tapirpir, io, diat a takunai mai. Iaku Iesu iki pari napia, ma i timtimuma in kaalkaalina limaana.

7 Baa diat tirtiri lenmaa, i tur ma i piritaan diat naa, “Baa te konmuaat pa i paamtaa ta aakaina mangamangaan, io, in dukamuga a tabuan mi ma tina waat.” 8 Iesui ki pari balet, ma i timtimu balet ma inkaalkaali na limaana. 9Baa diat walangorotaa a pirpir mi anun Iesu, diat raap diatpari. A kum lapun diat pari muga, manamur diat raap raaraa. Iesu maku i kimatira, diaar ma ra tabuan baa di waturtaai naana. 10 Iesu i tur, ma i piri taa ratabuan naa, “Neling, diat baa diat takunaui, kuraa ma diat awaai? Pa te kon diat inaagagon ta ui?” 11 A tabuan i baalui naa,“Pate.” Ma Iesu i piri taana naa, “Iaau kaaipang naagagon ui. Un waan ku, ma kokubalet ma u paam aakaina.”]*

Iesu a kaapa anu ra rakrakaan buaal12 Iesu i pirpir balet karom a taara, ma

i piri naa, “Iaau a kaapa anu ra rakrakaanbuaal. Ia baa imurmur iaau, in paamakotoa kaapa na lalaaun, ma pa in waanwaanbalet ma u ra baboto.” 13 A kum Parisaaiodiat piri taana naa, “Anum wewapua pai mawaat, maa ui ut u wewapua balet unui.” 14Ma Iesu i baalu diat naa, “Baa iaauut iaau wewapua un iaau, anung wewapua

* 8:11: Raa kum tena manaana u ra Buk Taabu diat nuki naa Ioaanes pa i timu a kum rina 7:53 tuk 8:11. Diat nukinaa te ingen i timui namur.

Ioaanes 8:15 128 Ioaanes 8:42i lingtatuna, maa iaau nunura a taamaaniaau waan koni, ma a taamaan ang waankupi. Iaku muaat, pa muaat nunura a taa-maan iaau waan koni, ma a taamaan baaang waan kupi. 15Muaat, muaat naagagonku ma ra naagagon anu ra taara, ma iaaupa iaau naagagon te. 16Baa iaau naagagon,anung naagagon i takado, kabina wakiriaau ku iaau paami, mir ut ma Tamaang,ia baa i tula wa iaau urin. 17Di aa timu taaiu ra numuaat Naagagon lenbi, ‘Baa ta rudianundiaar pirpir i welaar ku un ta utnaa,anundiaar pirpir i lingtatuna.’ 18 Iaau miiaau wewapua un iaau, ma Tamaang baai tula wa iaau urin, ia kaai i wewapua uniaau.”

19 Diat tiri naa, “Kuraa awaai tamaam?”Iesu i baalu diat naa, “Pa muaat nunuraiaau ma pa muaat nunura kaai Tamaang.Baa gun muaat a nunura iaau, io, muaat anunura kaai Tamaang.” 20 Iesu i pir a pirpirmi u ra ruma na wetabaar, u ra wanua baadi laana ung a maani na wetabaar iaai. Pate i paam akotoi, maa anuna pakaana bungpa i ot utbaai.

Iesu i watumaarang diat baa pa diat nur-nur

21 Iesu i piri balet taa ra taara naa, “Angwaan kon muaat, muaat a baat kup iaau,ma muaat a maat ma ra numuaat kumaakaina mangamangaan. A taamaan baaang waan kupi, pa muaat a waan laar paaiiaai.” 22 Raa kum te Iudaia diat piri naa,“Aawa kukuraaina baa i piri naa, ‘A taa-maan baa ang waan kupi, pamuaat a waanlaar paai iaai’? Naapi in aak doko paaima duk?” 23 Iesu i baalu diat naa, “Muaattaanga main ut muaat napia, ma iaau,iaau waan ut taanginaanga nate. Muaatko ra rakrakaan buaal, iaau wakir ko rarakrakaan buaal. 24 Bi ia a kabina baaiaau piri taa muaat naa muaat a maat mara numuaat kum aakaina mangamangaan.Baa pa muaat nurnur un iaau baa iaauia ut mi iaau, io, muaat a maat ma ranumuaat kum aakaina mangamangaan.”25Madiat tiri naa, “Woi ui?” Iesu i piri taandiat, “Iaau aa wapua ta muaat turpaai ura nung pinapaam, tuk mi. 26Mongoro nautnaa ang piri unmuaat baa ang naagagonmuaat uni, maa ia baa i tula wa iaau ilingtatuna, ma iaau, iaau wapua ku a taarau ra rakrakaan buaal u ra kum utnaa iaauwalangoroi koni.”

27 Pa diat nunurai naa Iesu i pirpirkarom diat un Tamaana. 28 Ma Iesu ipiri naa, “Baa muaat a watur tato Natu raMuaana unaanga nate, muaat a nunurainaa iaau ut mi iaau, ma muaat a nunuraikaai naa wakir iaau ot ku iaau papaam,Tamaang i wer iaau u ra kum utnaa iaaupiri. 29 Ia baa i tula wa iaau i ki karomiaau, pa i waan kon iaau, kabina baa iaaupaampaam a kum utnaa baa i gaaia uni.”

30 Mongoro baa diat walangoro a kumpirpir mi, diat nurnur un Iesu.

A lingtatuna in walaangalaanga muaat31 Iesu i piri karom a kum te Iudaia baa

diat nurnur uni naa, “Baa muaat taraamu ra nung wawer, io, muaat anung taarana wawer mulu. 32 Ma muaat a nunuraa lingtatuna, ma a lingtatuna in walaan-galaanga muaat.” 33 Diat baalu Iesu naa,“Miaat a kum natnatun Aabaraam, tuk mipa miaat papaam na wilawilaau karom te.Aawa kabina baa u piri naa a lingtatuna inwalaangalaanga miaat?”

34 Iesu i baalu diat naa, “Iaau pir a ling-tatuna taa muaat, ia baa i paam aakaina,ia a wilawilaau anu ra aakaina manga-mangaan. 35 A muaana baa i papaam nawilawilaau ku karom ta naadiwaatamaana,pa in ki takum karom diat, iaku a naatbaa tamaana ma naana diaar buta paai, iamaa kon diaar mulu. 36 Baa Natun Godi walaangalaanga muaat, muaat a laan-galaanga mulu. 37 Iaau nunurai ut naamuaat a kum natun Aabaraam, iaku mimuaat walaari kupi muaat a aak doko iaau,kabina maa anung pirpir pa i ki un muaat.38 Iaaupirpir u ra kumutnaa baa iaau baboikon Tamaang,mamuaat kaai, muaat paama kum utnaa baa muaat walangoroi kontamaamuaat.”

39 Diat baalui naa, “Miaat, miaattamaana ma Aabaraam.” Iesu i baaludiat naa, “Baa muaat tamaana mulu maAabaraam, muaat a paam a kum utnaabaa Aabaraam i paami. 40 Muaat nem naaak doko iaau ku, baa iaau wapua muaatu ra lingtatuna baa iaau walangoroi konGod. Aabaraam pa i paam ta utnaa lenmi.41 Muaat, muaat paampaam ut a kumpinapaam baa tamaamuaat i paami.”

Diat piri taan Iesu naa, “Wakir di butabiaa ta miaat ku u ra aakapi, tamaamiaatut maa God.”

42 Iesu i piri taan diat naa, “Kaduk baamuaat tamaana mulu ma God, io, muaat a

Ioaanes 8:43 129 Ioaanes 9:12maari iaau, kabinamaa iaauwaanpaat konGod, ma mi iaau ki min. Pa iaau waan paatu ra nung nemnem, ia ut i tula wa iaau.43 Aawa kabina baa pa muaat nunura leleanung pirpir? Kabina pamuaat walangorolaar paai. 44 Tamaamuaat maa Saataan,ma muaat nemi ut naa muaat a murmuranuna nemnem. Taanga namuga utbaai,ia a tena aak doko taara, ma pa i nunuraa lingtatuna, kabina pa ta lingtatuna i kiuni. Baa i pir a warwaruga, i pirpir mara nuna pirpir mulu ut, kabina ia a tenawarwarugama ia ut a tamaa rawarwaruga.45 Iaau pir a lingtatuna, mi ia a kabinabaa pa muaat nurnur un iaau. 46 Woikon muaat in takuna ot pa iaau un taaakaina mangamangaan? Baa iaau pir alingtatuna, i lawaai maa pa muaat nurnurun iaau? 47 Ia baa i waan paat kon God iwalangoro a kum pirpir anun God. Iakumuaat, wakir muaat waan paat kon God,mi ia a kabina baa pa muaat walangoroi.”

Iesu i ngaala taan Aabaraam48 Raa kum te Iudaia diat piri taan Iesu

lenbi, “Miaat nunura mului naa ui a teSamaaria, ma a tabaraan ia ruk taau unui.” 49 Ma Iesu i baalu diat naa, “Pa tatabaraan i ruk taau un iaau. Iaau ururkaromTamaang,mamuaat, pamuaat ururkarom iaau. 50 Pa iaau paam ta utnaa kupia taara diat a wangaala pa iaau uni, iakuraa ot ku, a ngaala na tena naagagon, iwangaala pa iaau. 51 Iaau pir a lingtatunataamuaat, ia baa i taraam u ra nung pirpir,pa in maat.”

52 Raa kum te Iudaia diat piri taana naa,“Mi miaat nunura mului naa a tabaraan iaruk taau un ui! Aabaraam ia maat, ma akum propet kaai diat aa maat, iaku ui upiri naa te baa i taraam u ra num pirpirpa in maat. 53 Lelawaai, u nuki naa ui mamaa u ngaala taan tamaamiaat Aabaraam?Aabaraam ia maat, ma ra kum propet kaaidiat aa maat. U nuki naa ui woi na man-gaanamuaana ui?” 54 Iesu i baalu diat naa,“Baa iaauwangaala balet pa iaau ut, anungpirpir pa i gaa un ta utnaa. Tamaang uti wangaala pa iaau, ia baa muaat piri naaia anumuaat God. 55 Muaat, pa muaatnunura God, iaau, iaau nunurai. Baa angpiri naa pa iaaununurai, iaau kaai ang tenawarwarugawelaarmamuaat. Iaau nunuraGod, ma iaau tartaraam u ra nuna pirpir.56 Tamaamuaat Aabaraam i gaaia kupi inbabo anung winawaan paat. I baboi, ma

i gaaia aakit uni.” 57 A kum te Iudaia diatpiri taana naa, “Pa i 50 utbaai anum kilaalana lalaaun. I lawaai maa u piri naa uaa babo taa Aabaraam?” 58 Iesu i baaludiat naa, “Iaau pir a lingtatuna taa muaat,namuga baa pa di buta utbaai Aabaraam,iaau aa lalaaun.”

59 Diat lo paa a kum waat kupi diat aduka Iesu mai, iaku Iesu i paraau waan-waan naliwan u ra kor na taara ma i waanko ra ruma na wetabaar.

9Iesu i wababo paa a pula

1 Baa Iesu i waan waanwaan, i babopaa raa muaana, a pula. Baa naana ibuta paai, ia pula. 2 Anuna kum naat nawawer diat tiri lenbi, “Tena Wawer, aawakabina maa di buta paai ia pula? Woimaa i paam aakaina mangamangaan, iaut baa tamaana ma naana?” 3 Iesu i pirinaa, “A muaana mi pa i paam ta aakainamangamangaan, tamaana kaai ma naanapate. I pula ku kupi a taara diat a baboa dekdekin God uni. 4 I koina kupi daata paam ut a kum pinapaam anun ia baa itula wa iaau urin baa i mage utbaai. Baaia marum, pain te balet ma in papaam laarpaai. 5 Baa iaau ki min napia, iaau a kaapaanu ra rakrakaan buaal.”

6 Baa Iesu ia pir taai lenmi, i gaar taauunapia, i gigiaana paa a gaarina ungaaima ra pia, ma i aalu a ruin kiok na mataara pula mai. 7 Iesu i piri taana naa, “Unwaan, ma un gi paa mataam u ra daanimSiloaam.” (Siloaam a kukuraaina baa ditulai.) Io, i waan, ma i gi paa a mataana.Baa i waan talili a ruin kiok na mataanadiaar aa tapalaa.

8 A kum teptepaana, ma a taara baa diatbababoi baa i aaraaring utnaa diat wetirinaa, “Wakir duk a muaana baa i kiki mai aaraaring utnaa?” 9 Raa taara diat pirinaa, “Ia ut maa.” Raa taara kaai diat pirinaa, “Pate, i babo welaar ku ma ra muaanamaa.” Io, ia ut i piri naa, “Iaau ut mi.”10 Diat tiri naa, “Di wababo lelawaai paaa ruin kiok na mataam?” 11 I baalu diatnaa, “A muaana baa di waatungi naa Iesu,i paam paa a pia, ma i aalu taa a mataangmai. Io, i tula wa iaau ma i piri lenbi, ‘Unwaan urong u ra daanim Siloaam kupi ungi paa a mataam.’ Baa iaau waan ma iaaugi paa a mataang, iaau babo maut.” 12Diattiri naa, “Kuraa ma ia awaai?” A muaanamaa i baalu diat naa, “Pa iaau nunurai.”

Ioaanes 9:13 130 Ioaanes 10:3A kum Parisaaio diat tiri a pula

13 Diat ben paa a muaana baa namuga ipula karom a kum Parisaaio, 14kabinamaaIesu i paam a pia ma i wababo paai u raBung Saabaat. 15 A kum Parisaaio diat tiribalet a muaana naa, “Di wababo lelawaaipa ui?” I wapua diat naa, “I ung taa a piau ra ruin kiok na mataang, iaau gi paai, ioiaau babomaut.” 16Raa kumParisaaio diatpiri naa, “A muaana maa i paam a utnaami, ia wakir kon God, maa i papaam u raBung Saabaat.” Raa taara kaai diat pirinaa, “Baa a muaana mi a aakaina muaana,in paam lelawaai a kum utnaa na kakaianmi?” Lenmaa a nuknukindiat pa i raa uni.17 Raa pakaan balet a kum Parisaaio diattiri a muaana maa naa, “Aawa un piri u ramuaana baa i wababo paa a mataam?” Ibaalu diat naa, “Ia a propet.”

18 Raa kum te Iudaia pa diat nurnur u rapirpir bi naa, a muaana mi namuga i pulama di wababo paai. Ma diat wetulaa paaut tamaana ma naana, ma diat tiri diaarlenbi, 19 “Mi ut ia natumur, baa mur pirinaamur buta paai ia pula? Aawa kabinamii babo?” 20Tamaana ma naana diaar baaludiat naa, “Mir nunurai naa natumir ut mi,ma mir nunurai naa mir buta paai ia pula.21 Iaku pa mir nunurai naa i babo lelawaai,pa mir nunurai kaai baa woi mi i wababopaai. Ia ngaala na muaana, muaat a tiri,ia ut in wewapua kaapa uni.” 22 Tamaanama naana diaar pirpir lenmi, kabina diaarburutaana a kum te Iudaia, maa diat pirinaa, baa te in nurnur un Iesu naa ia aKaarisito, din turbaat wai ko ra ruma nalotu. 23Bi ia a kabina baa tamaa ramuaanamaa ma naana diaar piri naa, “A ngaala namuaana ut maa, muaat a tiri ku.”

24 A weru pakaan diat ben paa balet amuaana maa, ia baa di buta paai ia pula,ma diat piri taana naa, “Un wewelimannamataan God baa a utnaa baa u piri i ling-tatuna ut! Miaat nunurai naa a muaanabaa i wababo pa ui a tena aakaina.” 25 Ibaalu diat naa, “Pa iaau nunurai baa a tenaaakaina baa pate. Raa utnaa ku baa iaaununurai: Namuga iaau pula, ma mi iaauaa babo.” 26 Diat tiri naa, “Aawa maa ipaami un ui? Ma i wababo lelawaai paa aruin kiok na mataam?” 27 I baalu diat naa,“Iaau aa pir taai taa muaat, ma pa muaatwalangoroi. Aawa kabina baa muaat nemna walangoroi balet? Kanaapi muaat kaaimuaat nemi kupi muaat anuna kum naatna wawer?”

28 Diat pir aakakai, ma diat piri uninaa, “Ui anuna naat na wawer, iaku mi-aat a kum naat na wawer anun Moses.29 Miaat, miaat nunura Moses baa God ipirpir karomi, iaku amuaanamaapamiaatnunurai naa i waan taangawaai.” 30 Amuaana i baalu diat naa, “Aai, a utnaa nakakaian! Pa muaat nunurai naa i waantaangawaai, iaku iawababopa iaau. 31Daatnunurai naa God pa inwalangoro a aaraar-ing anu ra kum tena aakaina, in walangoroku ia baa i rui ma i tartaraam u ra nunanemnem. 32 Namuga utbaai u ra turpaaira rakrakaan buaal tuk mi, pa di nunurataa te baa in wababo paa mataan ta pula,baa di buta paai a pula ku. 33Baa amuaanami wakir kon God pa in paam laar paa tautnaa.” 34Diat baalui naa, “Di buta pa ui ura mangamangaan aakaina, ma ui, u neminaa un wer miaat!” Io, diat turbaat waimaut ko ra ruma na lotu.

Ia baa pa i nurnur ia a pula35 Baa Iesu i walangoroi naa a muaana

mi di aa lu wai, i baat kupi ma baa i baatpaai i tiri naa, “Lelawaai, u nurnur utu ra Natu ra Muaana?” 36 I baalui naa,“Tadaaru, un wapua iaau baa woi maaNatu ra Muaana, kupi ang nurnur uni.”37 Iesu i piri taana naa, “Mi u aa baboi, iaauut mi iaau pirpir taam.” 38 A muaana maai piri naa, “Tadaaru, iaau nurnur!” I ki butkeke ma i lotu karomi.

39 Iesu i piri naa, “Iaau waan paat urin ura rakrakaan buaal ma ra naagagon, kupidiat baa diat pula diat a babo, ma diat baadiat babodiat a pula.” 40Raa kumParisaaiobaa diat weur mai, diat walangoro a pirpirmi, ma diat tiri Iesu naa, “U nuki naamiaat kaai miaat pula?” 41 Iesu i baaludiat naa, “Baa gun muaat pula pain te intakuna muaat un ta aakaina mangaman-gaan, iaku mi muaat piri naa muaat babo,io, anumuaat mangamangaan aakaina i kiutbaai.”

10A pirpir welwelaar u ra liplip na sip

1 Iesu i piri naa, “Iaau pir a lingtatunataa muaat, ia baa pa i ruk u ra bonanaaka ira liplip na sip, ma i kaa bolo ku unaruma,ia a tenawalongma a tenamaangluraa paaku a kum utnaa. 2 Iaku a muaana baa iruk takado u ra bonanaaka, ia maa a tenababoura sip lingtatuna. 3 A tena babourai ra bonanaaka in paapa aara taai kupi in

Ioaanes 10:4 131 Ioaanes 10:36ruk. A kum sip diat walangoro lele iningaana. I wataa diat ma ra kum iaandiat,ma i ben apari diat. 4Baa ia ben apari raappaa anuna kum sip, i muga pa diat ma diatmurmuri, kabina maa diat walangoro lelein ingaana. 5 Pa diat a murmur ta waira,diat a welulu ingen ku koni, maa pa diatwalangoro lele in ingaana.” 6 Iesu i pir apirpir welwelaar mi taan diat, iaku pa diatnunurai baa aawa maa i pirpir welwelaaruni.

Iesu a koina tena baboura sip7 Io, Iesu i piri balet naa, “Iaau pir a

lingtatuna taa muaat, iaau a bonanaakaanu ra kum sip. 8 Diat baa diat waan paatmuga taang, a kum tena walong ma a kumtena maangluraa paa a kum utnaa, ma akum sip pa diat walangoro diat. 9 Iaau abonanaaka, baa te i ruk uni din walaauni.In ruk, in pari ma in baraata ku ana utnaana winangaan. 10 A tena walong i ruk kukupi in walong, ma in aak doko a kumsip ma in baanaakaka diat. Iaku iaau,iaau waan paat kupi diat a paam akoto alalaaun, a lalaaun lingtatuna.

11 “Iaau a koina tena baboura sip. Iaautaar taa anung lalaaun kupi ang maat undiat. 12-13 A muaana baa di dokdoki ku,wakir a tena baboura sip mulu, ma wakiranuna kum sip. Baa i babo paa a karangaapna paap i waan paat, i welulu paa ku kora kum sip, kabina maa i papaam ku kupa maani, ma pa i maari a kum sip. Ma akarangaap na paap i karaat diat ma i luweraana wa diat.

14-15 “Iaau a koina tena baboura sip.Welaar ma Tamaang i nunura iaau, maiaau nunura Tamaang, lenkaai maa iaaununura anung kum sip, ma anung kumsip kaai diat nunura iaau, ma iaau taartaa anung lalaaun kupi ang maat un diat.16 Anung raa kum sip ingen kaai, pa diatki u ra liplip na sip mi. Ang ben pa diatutkaai, ma diat a walangoro in ingaang,kupi diat raap diat a ki ku un raa liplip nasip, ma raa ot ku in tena baboura anundiat.

17 “Tamaang i maari iaau, kabina maaiaau ut iaau taar taa anung lalaaun, kupinamur ang lo paai balet. 18 Pa te in rakaanwa anung lalaaun, iaau ut ang taar taai.Iaau ut iaau naagagoni kupi ang taar taai,ma iaau ut iaau naagagoni kupi ang lo paaibalet. Mari ia a pinapaam maa Tamaang itula wa iaau kupi ang paami.”

19 Ia ru nuknuki ra kum te Iudaia u rakum pirpir mi anun Iesu. 20Mongoro kondiat, diat piri naa, “A tabaraan i ruk taauuni, ma ia longlong. Aawa maa muaatwalangoroi kupi?” 21 Iaku raa taara diatpiri naa, “Wakir a mangaana pirpir mianun te baa a tabaraan i ruk taau uni.Lelawaai, a muaana baa a tabaraan i rukuni in pet laar paai baa in wababo a taarabaa diat pula? Painte.”

A kum te Iudaia pa diat nurnur un Iesu22 Io, diat paam a lukaara baa diat nuk

paa balet a bung baa diat paapa a rumana wetabaar uni. Diat paam a lukaarami inaanga Ierusalem un raa bung u rakum kalaang na madiring. 23 Ma Iesui waan waanwaan u ra baraada baa diwaatungi naa a baraada anun Solomon, ura ruma na wetabaar. 24 A kum te Iudaiadiat tur lili paa Iesu, ma diat tiri lenbi,“Unaangaian ma un wapua mulu miaat?Baa ui a Kaarisito, un wapua kaapamiaat.”25 Iesu i baalu diat naa, “Iaau aa pir taaitaa muaat, iaku pa muaat nurnur. A kumpinapaam iaau paami u ra iaan Tamaang,diat wewapua kaapa un iaau. 26 Iaku pamuaat nurnur, maa wakir muaat anungkum sip. 27Anung kum sip diat walangoroin ingaang, ma iaau nunura diat, ma diatmurmur iaau. 28 Ma iaau taar a lalaauntakum taan diat, ma pa diat a wirua. Ma pate in raa wa diat ko ra limaang. 29Tamaangbaa i taar ta diat taang, i ngaala taa ra kumutnaa raap, ma pa te in raa wa diat ko ralimaan Tamaang. 30Mir ma Tamaang, mirraa ku.”

31 A kum te Iudaia diat lo paa baleta kum waat kupi diat a duka Iesu mai.32 Iesu i piri taan diat naa, “Iaau aa paamwaiaa taa mongoro na utnaa na kakaiannamataamuaat, baa Tamaang i taar taaitaang kupi ang paami. Woi na utnaa kora kum utnaa na kakaian mi muaat nemna duka iaau uni?” 33 Diat baalui naa,“Miaat nem na duka ui, wakir un ta utnaana kakaian baa u paami, iakumaa kabina uwakinalik paa God! Ui a muaana ku ui, mau piri naa ui God.” 34 Iesu i piri taan diatnaa, “Muaat nunurai ut naa di aa timu taaiu ra numuaat kumNaagagon naa God i piri‘Muaat a kum god’. Kele 82:635 I waatung diat naa diat a kum god, diatbaa di taar taa a pirpir anun God taan diat,ma i dekdek kupi te in rakaan wa a pirpirna Buk Taabu. 36Ma iaau, baa Tamaang ut

Ioaanes 10:37 132 Ioaanes 11:31

i pilak pa iaau, ma i tula wa iaau urin u rarakrakaan buaal, iaau wakinalik lelawaaipaa God, baa iaau piri naa iaau Natun God?37Baa pa iaau paam a kum pinapaam anunTamaang, io, koku muaat nurnur un iaau.38Mi iaau paam ut anuna kum pinapaam,iaku pa muaat nurnur un iaau. Muaat anurnur kabina u ra kum pinapaam iaaupaami, kupimuaat a nunurai naa Tamaangi ki un iaau, ma iaau ki un Tamaang.”

39 Raa pakaan balet diat nem na paamakoto Iesu, iaku i waan ino paa ku kon diat.

40 Iesu i waan bolo balet u ra daanimIoridaan kup a wanua baa namugaIoaanes i baapitaaiso iaai, ma i ki matira.41 Mongoro na taara diat waan karomIesu ma diat pirpir wetwetalaai karomdiat naa, “Ioaanes pa i paam ta utnaa nakakaian, iaku a kum pirpir raap ia pir taaiu ra muaana mi, i lingtatuna aakit.” 42Mamongoro na taara matira diat nurnur uni.

11Laasaro i maat

1-2 Raa muaana taangirong Betaania, aiaana Laasaro, i malaapaang. Ditul tenalikma Maaria ma Maataa. Maaria mi, ia baai labo taa in palaa na mangingi u ra rukaki ra Tadaaru, ma i upa magege diaarma ra weu na lorina. 3Maaria dinawawinama Maataa diaar taar wa a pirpir kup Iesulenbi, “Tadaaru, tepaam baa umaari aakitii malaapaang.”

4 Baa Iesu i walangoroi, i piri lenbi,“Wakir Laasaro in maat u ra malaapaangmi. I malaapaang ku kupi din babo aminamaar anun God, ma kupi kaai dinmaar paa Natun God mai.”

5 Iesu i maari Maataa ma tenawawinaMaaria ma teindiaar Laasaro. 6 Iaku baaia walangoroi baa Laasaro i malaapaang,pa i ngaraa, i ki paa balet ut ru bung ura taamaan maa i ki iaai. 7 Namur Iesu iwapua a kum naat na wawer naa, “Daat awaan talili balet urong u ra papaar Iudaia.”8Ma diat piri taana naa, “Aai, Tena Wawer,uraa bung ku a kum te Iudaia diat nemna duka doko ui, ma mi u nem na waantalili balet ku urong?” 9 Iesu i piri naa,“Raa bung i welaar ma 12 pakaana bung,naka? Baa te i waanwaan u ra mage pain tutukaa, kabina i babo u ra kaapa i rarakrakaan buaal. 10 Iaku baa te i waanwaanu ra marum in tutukaa, maa kabina pa takaapa.”

11 Iesu i pir taa a pirpirmi taan diat, ma ipiri balet naa, “Tepaandaat Laasaro ia inepduman, ma ang waan kupi ang waangunpaai.” 12 A kum naat na wawer diat baaluinaa, “Tadaaru, baa i inep duman ku, inlaangalaanga balet.” 13 Iesu i pirpir ura minaatin Laasaro, iaku a kum naat nawawer diat nuki naa Laasaro i inep dumanku. 14 Io, Iesu i pir palaai maraagaam taandiat naa, “Laasaro ia maat. 15 Ma iaau,iaau gaaia unmuaat baa pa iaau kimarong,kupi muaat a nurnur. Io, mi daat a waanma kupi.” 16 Tomaas baa di waatungi kaaima Kaanga i piri taa ra kum naat na wawernaa, “Daat a weur kupi daat kaai daat amaat ungaai mai.”

Iesu ia a lalaaun balet, ma ia a lalaaunlingtatuna

17 Baa Iesu i waan paat, i walangoroinaa di aa waruk wa a minaatin Laasarou ra babaang na minaat, ma ia waat nabung baat taai. 18 A taamaan Betaania imarawaai ku Ierusalem, i welaar ku matula kilomita, 19 lenmaa mongoro na te Iu-daia diat waan paat kupMaataamaMaariakupi diat a wamaraam diaar u ra teindiaarbaa i maat.

20 Baa Maataa i walangoroi naa Iesukuraa ma i waan urin, i pari ma i waanbaraatai, iaku Maaria i ki utbaai naruma.21 Maataa i piri taan Iesu naa, “Tadaaru,baa gun un ki ut min, tenglik pa in maat.22 Iaku iaau nunurai naa, baa un aaringGod kup ta utnaa mi, in taari ku taam.”23 Iesu i piri taana naa, “Temlik in lalaaunbalet ku.” 24Maataa i baalui, “Iaau nunurainaa in lalaaun balet u ra tintinip na bung.”25 Iesu i piri taananaa, “Iaau a lalaaunbaletko raminaat, ma iaau a lalaaun lingtatuna.Ia baa i nurnur un iaau, baa i maat, inlalaaun balet, 26 ma ia baa i lalaaun mai nurnur un iaau, pa in maat. U nurnurlenmaa?” 27 Maataa i baalui naa, “MaiaTadaaru, iaau nurnur baa ui a Kaarisito,Natun God, ia baa God i tula wai urin u rarakrakaan buaal.”

28 Namur baa Maataa ia pir taai lenmi, iwaan talili ma i wataa ino paa tenawawinaMaaria, ma i wapuai naa, “A Tena Waweria waan paat ma i wetiri kup ui.” 29 BaaMaaria i walangoroi lenmi, i pari gagaama i waan karomi. 30 Iesu pa i waan paatutbaai u ra taamaan, i ki utbaai u ra wanuabaa Maataa i baraata paai iaai. 31 A kumte Iudaia baa diat ki ungaai ma Maaria

Ioaanes 11:32 133 Ioaanes 11:57naruma kupi diat a wamaraami, diat baboibaa i pari gagaa paa kon diat unataamaan,ma diat murmuri. Maa diat nuki naa inwaan kup a babaang na minaat kupi inluan iaai.

32BaaMaaria iwaanpaat u rawanua baaIesu i ki iaai, i babo paai, i ki but keke taaunamuga naana, ma i piri naa, “Tadaaru,baa gun un ki ut min, tenglik pa in maat.”33Baa Iesu i baboMaaria ungaaima ra kumte Iudaia baa diat weur mai diat luluan,i ngaraa aakit u ra niono ma in balaanai tapunuk. 34 Iesu i tiri diat naa, “Kuraamuaat ung taa a minaatina awaai?” Diatbaalui naa, “Tadaaru, waan urin baa unbaboi.” 35 Io, Iesu i luan. 36A kum te Iudaiadiat piri naa, “Muaat baboi, imaari aakiti!”37 Iaku raa taara kon diat, diat piri naa, “Iwababo paa a mataa ra pula, i lawaai maapa i walaangalaanga paa kaai amuaanami,kupi koku i maat?”

Iesu i walaaun paa Laasaro38 Iesu i tapunuk aakit, baa i waan paat

naa ra babaang na minaat. A babaang naminaatmaa amaata u ra papaarawaat, madi ung baat taai ma ra ina ngaala na waat.39 Iesu i piri taan diat, “Muaat a tul karaaiwa ina waat.” Ma Maataa, tei ra muaanabaa i maat, i baalu Iesu naa, “Tadaaru, iaaangina, maa ia waat na bung baat taai!”40 Iesu i piri taana naa, “Lelawaai, pa iaaupir taai utbaai taam naa, baa un nurnur unbabo a minamaar anun God?”

41 Io, diat tul karaai wa ina waat. Iesui tataada unaanga nate, ma i piri lenbi,“Tamaang, iaauwaatungwakaak karomui,maa u aa walangoro iaau. 42 Iaau nunurainaa u laana walangoro iaau, iaku iaaupirpir lenmi, kabina u ra taara mi, kupidiat a nurnur baa u tula wa iaau.”

43 Baa ia pir taai lenmi, i wewataai mara ina ngaala na ingaana naa, “Laasaro, unpari!” 44 Laasaro i pari, ungaai ma ra kummaalu baa di raau taa a ru limaana ma raru kakina mai, ma raa pakaana maalu kaaibaa di pulu baat taa a mataana mai. Iesu ipiri taan diat naa, “Muaat a palaawa a kummaalu na minaat koni kupi in waan.”

Diat pirpir ungaai kupi diat a aak dokoIesu

(Mt 26:1-5; Mk 14:1-2; Lk 22:1-2)45Mongoro na te Iudaia baa diat ki naan

Maaria, diat babo a utnaa mi Iesu i paami,ma diat nurnur uni. 46 Iaku raa taarakon diat, baa diat waan talili, diat waan

karom a kum Parisaaio ma diat wapua diatu ra utnaa mi Iesu i paami. 47 A kumngaala na tena wetabaar karom God, mara kum Parisaaio diat wataa ungaai a taarana kiwung, ma diat piri naa, “Aawa daat apaami? A muaana mi i paam mongmon-goro na utnaa na kakaian. 48 Baa daat amaadekwai, a taara raap diat a nurnur uni,ma a kum taara na wineium taangirongRom diat a waan paat ma diat a reng waanundaat ruma na wetabaar ma diat arakaan wa kaai anundaat mataanitu.”

49 Raa kon diat a iaana Kaaiapaas, amukmuga na tena wetabaar karom God ura kilaala maa, i piri naa, “Aai, pa muaatmanaana. 50 Pa muaat nunurai naa inkoina karom muaat baa te in maat baat ataara, kupi koku a taara raap diat a wirua.”

51 Wakir i pir biaai ku, maa kabina ia amukmuga na tena wetabaar karom God ura kilaala maa, i pirpir na propet baa Iesuin maat u ra taara Iudaia. 52 Ma wakir undiat ku, u ra taara raap utkaai anun Godbaadiat ki un raa kumtaamaan ingen, kupiin ben ungaai pa diat ma diat a raa ku.

53 U ra bung ut maa, a kum mukmugaanu ra taara Iudaia diat turpaa pirpir kupta kum aakapi kupi diat a aak doko makuIesu. 54 Lenmaa Iesu pa i waanwaan manamataandiat. I waan paa taanga matira,kup a taamaan Eparaaimmarawaai u ra bilna wanua, ma diat ki matira ma ra nunakum naat na wawer.

55 Baa ia marawaai a lukaara na waanlikaai anu ra taara Iudaia, mongoro nataara ko ra kum taamaan diat muga un-aanga Ierusalem, kupi diat a wagom-gom muga pa diat namataan God baapa di paam utbaai a lukaara, welaarma ra mangamangaan i ra nundiat lotu.56Matira, diat baatbaat kup Iesu. Baa diattur ungaai taau u ra ruma na wetabaar,diat tiri wetwetalaai diat naa, “Aawamuaat nuki, in waan ut urin u ra lukaara,baa pate?” 57 A kum ngaala na tenawetabaar ma ra kum Parisaaio diat wetu-laa naa baa te ia babo taa Iesu, in wewapuagagaa uni baa kuraa i ki awaai, kupi diat apaam koto paai.

12Maaria i waninaar Iesu kup anuna bung

na minaat(Mt 26:6-13; Mk 14:3-9)

Ioaanes 12:1 134 Ioaanes 12:2616nabungutbaai namuga taa ra lukaara

na waan likaai, Iesu i waan paat urong Be-taania, a taamaan anun Laasaro, a muaanabaa Iesu i walaaun paai balet ko ra minaat.2Ma diat paam a laaplaapir un Iesumatira.Maataa i waraaut u ra oko utnaa karomdiat, ma Laasaro ia raa kon diat baa diatki ungaai ma Iesu u ra laaplaapir. 3 MaMaaria i lo paa in palaa na mangingi baadi waatungi naa naad, i ngaatngaat aakit.Ma i laboi u ra ru kakin Iesu, ma i upaima ra weu na lorina. Ma ra aangawi rain palaa na mangingi maa i wateng paa aruma maa.

4 Raa ko ra kum naat na wawer anunIesu, Iudaas Iskaariot, ia baa in wagu taaIesu, i piri naa, 5 “Aawa kabina maa pa diwiura in palaa na mangingi mi kup ta 300na denaaria* kupi din tabaara a kum iba nataara mai?” 6 I piri lenmi, wakir a kabinamaa i maari a iba na taara, pate. I kabinamaa ia i laana baboura anundiat maani mai laana lolo inoi, maa ia a tena walong.7 Baa Iesu i walangoro a pirpir maa anunIudaas, i piri naa, “Maadekwa a tabuanmi,maa ia paam taa a pinapaam mi un iaaukup anung bung na minaat. 8 A kum ibana taara diat lalaaun ungaai ut ma muaat,iaku iaau pang ki takum naa muaat.”

Diat wepaak kupi diat a aak doko Laasaro9 Baa a kor na taara ko ra taara Iudaia

diat walangoroi naa Iesu kurong ia Betaa-nia, diat waan urong. Wakir diat waan kupdiat a babo Iesu ku, diat waan utkaai kupidiat a babo Laasaro, ia baa Iesu ia walaaunpaai ko ra minaat. 10 Io, a kum ngaalana tena wetabaar diat wepaak kupi diat aaak doko utkaai Laasaro. 11Maa kabina unLaasaro mongoro na te Iudaia diat waankon diat ma diat nurnur un Iesu.

Iesu i waan kup Ierusalem welaar ma raking

(Mt 21:1-11; Mk 11:1-11; Lk 19:28-40)12 U ra bung namur a ngaala na kor na

taara baa diat waan paat kup a lukaara nawaan likaai, diat walangoroi naa Iesu kaaiin waan ut unaanga Ierusalem. 13 Io, diatlo paa a kum turun na baaibaai ma diatwaan kupi diat a baraata Iesu mai. Ma diatkulkulaai lenbi,“Osaana! Daat a pir walaawa paa ia baa i

waan paat u ra iaa ra Tadaaru! Kele118:25-26

Daat a pir walaawa paa a King anu ra taaraIsraael!”

14 Iesu i ben paa a dongki, ma i ki taaunate uni, welaarma raBukTaabu ia pir taaiuni lenbi,15 “A taara Sion, koku muaat burut.

Baboi, anumuaat king i waan paat,i ki u ra naat na dongki.” Saak 9:9

16 A kum naat na wawer anun Iesu padiat nunura lelei naa a kum utnaa mi diaa timu muga taai u ra Buk Taabu. Iakubaa Iesu ia ki u ra nuna minamaar, io, diatnunurai maraagaam naa di aa timu taa akum utnaa mi un Iesu, ma di aa paam taakaai a kum utnaa mi uni.

17Mongoro na taara baa diat tur ungaaima Iesu baa i wataa pari paa Laasaro kora babaang na minaat ma i walaaun paai,diat maa diat wewapua waanwaan uni.18 Ma mongoro na taara diat waan kupidiat a baraata Iesu, kabina maa diat aawalangoro taa a wewapua u ra utnaa nakakaian mi. 19 A kum Parisaaio diat pirpirwetwetalaai karomdiat naa, “Muaat baboi,pa daat a paam laar paa ta utnaa baa daatnem na paami uni. Maa a taara ko rarakrakaan buaal raap diat aa murmuri.”

A taara Grik diat nem na babo Iesu20 Raa kum te Grik kaai diat waan un-

aanga Ierusalem u ra lukaara na waanlikaai, kupi diat a lotu. 21 Ma diat waankarom Pilipo, a te Betsaaida. Betsaaida ataamaan u ra papaar Gaalilaia. Ma diatpiri taana naa, “Le, miaat nemi naa miaata babo Iesu.” 22 Pilipo i waan ma i wapuaAanderiaas, io, diaarwaanma diaarwapuataa Iesu. 23Ma Iesu i piri taan diaar naa, “Apakaana bung ia waan paat baa din maara Natu ra Muaana. 24 Iaau pir a lingtatunataamuaat, baa inwainawit pa in puka taauu ra pia ma pa in maat paa, in taana taaulenutmaa, raain ku. Iaku baa in maat paa,in wa ta mongoro na waina. 25 Ia baa imaari aakit anuna lalaaun, in wirua, ma iabaa pa i maari baat anuna lalaaun main ura rakrakaan buaal, in paam koto a lalaaunkup a lalaaun takum. 26 Baa te i nemi naaiaau anuna Tadaaru, koina baa in murmuriaau,ma ia anung tultulma in ki ungaaimaiaau u ra pakaana baa ang ki iaai. Baa te itaraam karom iaau, Tamaang in wangaalapaai.

Iesu i pirpir u ra nuna minaat* 12:5: Raa denaaria i welaar ma ra wedok anun raa muaana un raa bung na pinapaam.

Ioaanes 12:27 135 Ioaanes 13:127 “Mari anung lalaaun i mawaat aakit.

Aawa maa ang piri? Lelawaai, ang pirilenbi, ‘Tamaang, un walaaun iaau ko rapakaana bung mi’? Pate, pang aaringlenmi, maa mi ut ia a kabina baa iaauwaan paat kupi urin, baa ang kariaana angunungut u ra bung mi. 28 Tamaang, unwangaala paa a iaam!”

Io, in ingaan raa taanginaanga u ramaawa i piri lenbi, “Iaau aa wangaala taai,ma ang wangaalai balet ut.” 29 A kor nataara baa diat tur matira diat walangoroi.Ma raa taara diat piri naa a pakpagur, maraa taara kaai diat piri naa, “Raa aangelomaa i pirpir karomi.” 30 Iaku Iesu ut ipiri naa, “In ingaai mi wakir i pirpir kupiin waraaut iaau, kupi in waraaut muaatut. 31 A pakaana bung mi din naagagon arakrakaan buaal, mi ut din lu wa a tadaarui ra rakrakaan buaal. 32 Iaku iaau, baadin watur tato pa iaau taanga min napiaunaanga nate, ang aal paa a taara raapkarom iaau.”† 33 I piri lenmi kupi in pirpalaai naa in maat lelawaai.

34 Ma a kor na taara maa diat piri taananaa, “Miaat walangoroi ko ra Buk na Naa-gagon lenbi naa, Kaarisito in ki takum.Aawa kabina u piri naa din lo tato paa aNatu ra Muaana unaanga nate? Woi maaNatu ra Muaana?” 35 Iesu i piri taan diatnaa, “A kaapa pa in ki iwan ma karommuaat. Muaat a waan taltalili baa a kaapai ki utbaai karom muaat, namur a babotoin pulu baat muaat. Ia baa i waanwaan ura baboto pa i nunurai naa in waan uwaai.36 Baa a kaapa i ki utbaai karom muaat,muaat a nurnur uni, kupi muaat a kumnatu ra kaapa.” Baa Iesu ia pir araap taaa pirpir mi, i waan ino paa kon diat.

Raa taara Iudaia pa diat nurnur un Iesu37 Iesu ia paam taa mongoro na utnaa

na kakaiannamataandiat, iakumaa pa diatnurnur uni, 38 kupi a pirpir baa a propetAaisaia i pirpir taau uni in waan paatlingtatuna. I piri lenbi,“Tadaaru, woi i nurnur u ra kum utnaa baa

miaat piri?Ma woi maa di aa waiaa taa a dekdek

i ra Tadaaru taana?” Aais 53:139-40Ma ia pir taai kaai lenbi,“God ia wapula baat wa a mataandiat,

ma ia balbalaat baat wa a nuknukin-diat,

kupi koku diat babo ma ra mataandiat,

ma koku diat nunura lelei u ranuknukindiat,

ma pa diat a tapuku karom iaau,kupi ang walaaun pa diat.” Aais 6:10

Bari ia a kabina baa pa diat nurnur.41 Aaisaia i piri lenbi maa kabina ia babomuga wa a minamaar anun Iesu, ma ipirpir uni.

42 Ma mongoro na taara diat nurnur unIesu. Raa kum mukmuga kaai ko ra taaraIudaia diat nurnur, iaku pa diat pirpirkaapa uni, kaduk a kum Parisaaio diat aturbaat wa diat ko ra kum ruma na lotu.43Diat baa diat nurnur pa diat pirpir kaapauni kabina maa diat nem ku a pir walaawaanu ra taara karom diat, ma pa diat nukpaa a pir walaawa anun God karom diat.

A kum pirpir anun Iesu in naagagon ataara

44 Iesu i pirpir ma ra ina ngaala naingaana lenbi, “Ia baa i nurnur un iaau,wakir i nurnur ku un iaau, i nurnur utkaaiun ia baa i tula wa iaau urin. 45Ma ia baai babo iaau, ia babo taa ia baa i tula waiaau urin. 46 Iaau aa waan paat urin u rarakrakaan buaal welaar ma ra kaapa, kupiia baa i nurnur un iaau, pa in ki u ra baboto.47Baa te i walangoro anung kum pirpir mapa i murmuri, iaau pang naagagoni. Maapa iaau waan paat kupi ang naagagon arakrakaan buaal, iaau waan paat ku kupiang walaauni. 48 Ia baa pa i nem iaau mapa i taraam u ra nung kum pirpir, anungkum pirpir ut maa diat a naagagoni u ratintinip na bung. 49Maa a kum pirpir baaiaau aa pir tataai wakir anung, Tamaangut i tula wa iaau mai urin kupi ang pirima ang wewapua uni. 50Ma iaau nunurainaa anuna wetulaa i taar a lalaaun takum.A kum utnaa iaau piri, Tamaang i tula waiaau mai kupi ang piri.”

13Iesu i gi a kum kaki ra nuna kum naat na

wawer1 Baa ia marawaai a lukaara na waan

likaai, Iesu i nunurai naa ia marawaai kupiin waan ma ko ra rakrakaan buaal, main waan karom Tamaana. I maari aakitanuna taara baa diat ki u ra rakrakaanbuaal, ma mi i waiaa anuna ngaala namaarmaari karom diat, a maarmaari baapa ta tuktukina.

† 12:32: Iesu i pirpir na pidik u ra nuna minaat u ra bolo.

Ioaanes 13:2 136 Ioaanes 13:332U ramarum, Iesuma ra nuna kumnaat

na wawer diat wangaan ungaai. Namugataa ra nundiat winangaan, Saataan ia ruktaau un Iudaas Iskaariot, a natun Simon,kupi in wagu taa Iesu. 3 Iesu i nunurainaa Tamaana ia taar araap taa a dekdekkaromi kupi in naagagon a kumutnaa raapmai, ma i nunurai naa i waan paa ut konGod, ma in waan talili balet karom God.4 Io, i tur paa ko ra winangaan, i rakaanwa anuna raa ina maalu baa i burung baatanuna minong mai, i lo paa a taaol ma i dopaai uni. 5 I labo paa a palaa u ra dis, ma igi a kum kaki ra nuna kum naat na wawermai, ma i upa magege diat ma ra taaol baai do paai uni.

6 Baa i waan karom Simon Petero, Pe-tero i piri taana naa, “Aai, Tadaaru, ui maaun gi a ru kaking?” 7 Iesu i baalui naa, “Autnaa mi iaau paami pa u nunurai, iakunamur un nunurai.” 8 Petero i piri naa,“Koku! Koku u gi a ru kaking.” Iesu i baaluinaa, “Baa pang gi a ru kakim, ui wakir raakon iaau.” 9 Simon Petero i baalui naa,“Tadaaru, baa un gi a ru kaking, koinabaa un gi utkaai a ru limaang ma ra inloring!” 10 Iesu i piri taana naa, “Ia baa iarariu paa, a panina raap ia gomgom, dingi taa maku a ru kakina. Muaat, muaat aagomgom, iaku wakir muaat raap.” 11 Iesuia nunura ia baa in wagu taai, maa ia akabina baa i piri naa, “wakir muaat raapmuaat gomgom.”

12 Baa ia gi taa a kum kakindiat, iung paa balet anuna ina maalu baa irakaan wai, i ki ma i tiri diat naa, “Muaatnunura ut a utnaa mi iaau paami unmuaat? 13 Muaat waatung iaau baa ‘TenaWawer’ ma ‘Tadaaru’. I takado ut anu-muaat wawaatung, a iaang ut maa. 14 Iaauanumuaat Tadaaru ma Tena Wawer, iaauaa gi taa a kum kakimuaat, i koina kupimuaat kaai muaat a laana gi wetwetalaaia kum kakimuaat. 15 Iaau aa paam taa awalawalar mi karom muaat, i koina kupimuaat kaai muaat a paami lenmi iaaupaami. 16 Iaau pir a lingtatuna taa muaat,a tultul pa i ngaala taa ra nuna tadaaru.Ma ia baa di tultulai pa i ngaala taan iabaa i wetulaa. 17 Baa muaat nunura a kumutnaami iaau pir taai taamuaat, mamuaata paam diat, muaat a daan.

18 “Pa iaau pirpir un muaat raap, iaaununura diat ut baa iaau pilak pa diat. Iakudin paam ot paa ut a utnaa baa di aa timutaai u ra Buk Taabu naa, ‘Amuaana baamir

wangaan ungaai mai, in tapuku taau baletun iaau, ma in paa gulgul iaau.’ Kele 41:919 Iaauwapuamuga tamuaat u ra utnaamibaa in waan paat, kupi baa ia waan paat,muaat a nurnur baa iaau, iaau ut maa.20 Iaau pir a lingtatuna taa muaat, baa tei gaaia paa te baa iaau tula wai, i gaaia paiaau ut. Ma te baa i gaaia pa iaau, i gaaiapa ia utkaai baa i tula wa iaau urin.”

Iesu i pirpir un ia baa in wagu taai(Mt 26:20-25; Mk 14:17-21; Lk 22:21-23)

21 Baa Iesu ia pir taai lenmi, i kariaanaa ngaala na mawaat u ra niono, ma i pirapuaanai naa, “Iaau pir a lingtatuna taamuaat, raa kon muaat in wagu ta iaau.”22 A kum naat na wawer diat babo wetwe-talaai diat, iaku pa diat nunurai naa woikon diat maa i pir a pirpir mi uni. 23 Raanaat na wawer i ki marawaai taau karomIesu. A naat na wawer mi Iesu i nemnemaakiti. 24 Simon Petero i pet kilang paa anaat na wawer maa kupi in tiri Iesu naa,“Woi kon daat maa i pir a pirpir mi uni?”25 A naat na wawer maa i malaau karomIesu ma i tiri naa, “Tadaaru, woi konmiaatmaa u pir a pirpir maa uni?” 26 Iesu ibaalui naa, “Ia baa ang puk paa a pakaanabred u ra dis ma ang taari taana, ia utmaa.” Io, i puk paa a pakaana bred, ma itaari karom Iudaas Iskaariot, natun Simon.27 Baa Iudaas i rakaan paa a bred kon Iesu,Saataan i ruk taau maut u ra in balaana.Iesu i piri taan Iudaas naa, “A utnaa baau nem na paami un paam gagaai.” 28 Iakupa te kon diat baa diat ki ungaai u rawinangaan i nunurai naa aawa kabina baaIesu i piri lenmaa karomi. 29 Kabina baaIudaas i laana baboura anundiat maani,raa kum naat na wawer diat nuki naa Iesui wapuai kupi in kul ta utnaa diat iba kupiu ra lukaara. Raa kum naat na wawer kaaidiat nuki naa Iesu i wapuai kupi in tabaaraa kum iba na taara ma ta utnaa.

30 Baa Iudaas ia rakaan paa a pakaanabred, i pari paa maut. Maa ia marum.

A matakina naagagon31Baa Iudaas iawaan paa, Iesu i piri taan

diat naa, “Mi din maar a Natu ra Muaana,ma God kaai in lo a minamaar uni. 32 BaaGod in lo a minamaar uni, God kaai in taara minamaar karom Natu ra Muaana. MiGod in taari taana.

33 “A kum teptepaang, mi pang ki iwanma karom muaat. Muaat a baatbaat kupiaau. Welaar ma iaau aa pir taai taa ra

Ioaanes 13:34 137 Ioaanes 14:23kum te Iudaia, mi ang piri bulung taamuaat naa, ‘Pa muaat a waan laar paai u rataamaan baa angwaan iaai.’ 34Mi iaau taara matakina naagagon karom muaat naa,muaat a maari wetwetalaai muaat. Welaarma iaau maari muaat, muaat kaai muaata maari wetwetalaai muaat. 35 Baa muaatmaari wetwetalaaimuaat, a taara raap diata nunurai naa muaat anung kum naat nawawer.”

Iesu i pirpir muga un Petero baa in weorokoni

(Mt 26:31-35; Mk 14:27-31; Lk 22:31-34)36 Simon Petero i tiri naa, “Tadaaru, un

waan uwaai?” Iesu i baalui naa, “A taa-maan baa ang waan kupi, pa un waan laarpaai iaaimi, iaku namur unmurmur iaau.”37 Petero i piri taana naa, “Tadaaru, aawakabina baa pang murmur ui mi? Pa iaauburut baa ang maat un ui.” 38 Iesu i baaluinaa, “Lelawaai, a lingtatuna ut maa u pirinaa unmaat un iaau? Iaau pir a lingtatunataam, baa a kareke pa in kurkurekatukutbaai, un weoro tula pakaan naa pa ununura iaau.”

14Iesu ia a aakapi

1 Iesu i piri taan diat naa, “Koku i lak-lagon a nuknukimuaat, muaat a nurnurun God, ma muaat a nurnur kaai un iaau.2 Mongoro na kukur ra ruma u ra rumaanun Tamaang. Baa pate, ang wapuamuaat utkaai uni. Io, mi ang waan kupiang waninaar taa a pakaana kup muaat.3 Baa iaau aa waninaar taa a pakaana kupmuaat, ang waan talili balet, ma ang benpa muaat karom iaau, kupi muaat kaaimuaat a ki u ra taamaan baa iaau ki iaai.4 Muaat nunura ut aakapi kup a taamaanbaa ang waan kupi.”

5 Tomaas i piri taana naa, “Tadaaru,pa miaat nunura a taamaan baa un waankupi, ma miaat a nunura lelawaai a aakapikupi?” 6 Iesu i baalui naa, “Iaau a aakapi,ma iaau a lingtatuna, ma iaau a lalaaun. Pate in waan karom Tamaang un ta aakapiingen, un iaau ku. 7 Baa muaat nunuramulu iaau, muaat a nunura kaai Tamaang.Io, mi muaat aa nunurai, ma muaat aababoi.” 8 Pilipo i piri taana naa, “Tadaaru,un waiaa taa Tamaam karom miaat, bi kuia maa miaat nemi.” 9 Iesu i baalui naa,“Pilipo, iaau aa ki iwan ungaai ma muaat,ma pa u nunura iaau utbaai? Ia baa i babo

iaau, ia babo taa Tamaang. Aawa kabinau piri naa ang waiaa taa Tamaang karommuaat? 10 Pa u nurnur naa iaau ki unTamaang, ma Tamaang i ki un iaau? Akum pirpir baa iaau piri taa muaat, wakiranung. Tamaang baa i ki un iaau i paamanuna pinapaam. 11 Muaat a nurnur uniaau baa iaau piri naa iaau ki un Tamaang,ma Tamaang i ki un iaau. Baa pa muaatnurnur u ra nung pirpir, muaat a nurnurku un iaau kabina u ra kum utnaa nakakaian baa iaau paami.

12 “Iaau pir a lingtatuna taa muaat, iabaa i nurnur un iaau, in paam a kum utnaawelaar ma iaau laana paami, ma in paama kum ngaala na pinapaam taa ra kumpinapaam iaau aa paam taai, kabina maaang waan karom Tamaang. 13 Ma a kumutnaa raap baa muaat aaringi u ra iaang,ang paam ot paai, kupi Tamaana in lo aminamaar un Natuna. 14Baamuaat aaringkup ta utnaa u ra iaang, ang paam ot paai.

Iesu i piri naa in tula pari wa a Takado naNion

15 “Baa muaat maari iaau, muaat ataraam u ra nung kum wetulaa. 16Ma angaaring Tamaang, ma in tula wa bulung aTena Wewaraaut karom muaat, kupi in kitakum karom muaat, a Takado na Nion, iabaa in wapuaana a lingtatuna. 17 A taarako ra rakrakaan buaal pain diat a nemi,kabina pa diat a babo lelei ma pa diat anunurai. Iaku muaat, muaat nunura aTena Wewaraaut maa kabina i ki ungaaima muaat ma in ki un muaat. 18 Baa angwaan kon muaat, pa muaat a ki na naatna walaa, ang waan talili balet ku karommuaat.

19 “Pa in welwelik ma, baa a taara ko rarakrakaan buaal pa diat a babo iaau ma.Iakumuaat, muaat a babo iaau. Kabina baaiaau lalaaun, muaat kaai muaat a lalaaun.20 Baa a bung maa in waan paat, muaata nunurai naa iaau ki un Tamaang, mamuaat kaai muaat ki un iaau, ma iaau ki unmuaat. 21 Ia baa i paam akoto anung kumwetulaa ma i taraam uni, ia maa i maariiaau. Ma Tamaang in maari, ma iaau kaaiang maari, ma ang waiaa iaau karomi.”

22 Iudaas (wakir Iudaas Iskaariot) i piritaan Iesu naa, “Tadaaru, aawa kabina baaun waiaa ta ui ku karom miaat, ma wakirkarom a taara u ra rakrakaan buaal?”23 Iesu i baalui naa, “Baa te i maari iaau, intaraamu ra nung kumwawer. Io, Tamaang

Ioaanes 14:24 138 Ioaanes 15:20in maari, ma mir ma Tamaang mir a waankaromi, ma mir a ki ungaai mai. 24 Ia baapa i maari iaau, pa in taraam u ra nungkum wawer. Ma a kum pirpir baa muaatwalangoroi wakir anung, anun Tamaang,ia baa i tula wa iaau urin.

25 “Iaau pir a kum utnaa mi taa muaatbaa iaau ki utbaai karom muaat. 26 ATena Wewaraaut, a Takado na Nion, baaTamaang in tula wai u ra iaang, in wermuaat u ra kum utnaa raap, ma in wanuktaa balet a kum utnaa baa iaau aa pir taaitaa muaat. 27 Iaau taar taa a maalmaalkarom muaat, anung maalmaal maa iaautabaara muaat mai. Pa iaau tabaara muaatwelaar ma ra rakrakaan buaal i wetabaar.Koku i laklagon a nuknukimuaat, ma kokumuaat burut. 28 Muaat aa walangoro taaibaa iaau aa pir taai taa muaat naa, ‘Angwaan paa ma ang waan talili balet karommuaat.’ Baa muaat maari iaau, io, muaata gaaia, maa ang waan karom Tamaang,maa ia i ngaala taang. 29 Iaau aa wapuaamuga tamuaat u ra kumutnaa baa namurin waan paat, ma baa ia waan paat, muaata nurnur.

30 “Pang pirpir liklik ma karom muaat,kabina a tadaaru i ra rakrakaan buaalmarawaai ma in waan paat. Pa ta dekdek-ina kupi in uwia pa iaau mai, 31 iaku angpaam ot raap paa ut a kum utnaa baaTamaang i tula wa iaau kupi ang paami,kupi a rakrakaan buaal in nunurai naa iaaumaari Tamaang. Muaat tur ma daat awaan.”

15Iesu ut in diwaai na waain

1 Iesu i piri naa, “Iaau in diwaai nawaainlingtatuna, ma Tamaang a tena babourau ra wanua na waain. 2 I bur kutu waa kum gagagaang baa pa diat wa, ma iwagomgom diat baa diat wa, kupi diat awamongmongoro na waindiat. 3Muaat aagomgom kabina u ra pirpir baa iaau aa pirtaai taa muaat. 4Muaat a lalaaun un iaau,ma iaau ang lalaaun un muaat. Welaarma ra gagaana waain pa in wa biaa ku baapa i paraap u ra in diwaaina, lenkaai maakarommuaat, pamuaat a wa baa pamuaatlalaaun un iaau.

5 “Iaau ut in diwaai na waain, ma muaata kum gagagaang. Ia baa i lalaaun un iaau,ma iaau lalaaun uni, in wa mongoro nawaina. Iaku baa muaat lalaaun ingen koniaau, pa muaat a pet laar paa ta utnaa.

6 Baa te pa i lalaaun un iaau, in welaarma ra kum maraang na gagaana diwaai,baa din ong wa diat. Din ung ungaai diat,ma din ong ta diat u ra nguan, kupi diata kupkup matira. 7 Baa muaat lalaaun uniaau, ma anung pirpir in lalaaun unmuaat,io, baa muaat a aaring iaau kup ta utnaamuaat nemi, din taari ut taa muaat.

8 “Tamaang in lo aminamaar baamuaatwa mongoro na waimuaat, ma a waimuaatin waiaai naa muaat anung kum naat nawawer lingtatuna. 9 Welaar ma Tamaangi maari iaau, iaau kaai iaau maari muaat.Muaat a lalaaun u ra nung maarmaari.10 Baa muaat taraam u ra nung kum wetu-laa, muaat a lalaaun u ra nung maarmaari,welaar ma iaau, iaau taraam u ra kumwetulaa anun Tamaang, ma iaau lalaaun ura nuna maarmaari.

11 “Iaau pir a kum pirpir mi taa muaat,kupi anung gaaia in ki un muaat, maanumuaat gaaia in teng u ra numuaatlalaaun. 12 Bi ia anung wetulaa karommuaat naa, muaat a maari wetwetalaaimuaat, welaarma iaaumaarimuaat. 13Baate i ung wa anuna lalaaun kupi in maatu ra kum teptepaana, anuna maarmaari ingaala aakit. Pa ta maarmaari anun te iwelaar mai. 14 Io, muaat a kum teptepaangbaa muaat taraam u ra nung kumwetulaa.15Pangwaatungmuaat baletmanaa a kumtultul, maa a tultul pa i nunura a utnaa baaanuna tadaaru i paami. Iaku iaau waatungmuaat naa a kum teptepaang, maa iaau aapir araap taa a kum utnaa taa muaat baaiaau walangoroi kon Tamaang. 16 Wakirmuaat pilak pa iaau, iaau ut iaau pilak pamuaat. Ma iaau tula wa muaat kupi muaata waan ma muaat a wa a waimuaat, maa waimuaat in ki takum. Ma Tamaangin tabaara muaat ma ra kum utnaa raapmuaat aaring kupi u ra iaang. 17 Muaata maari wetwetalaai muaat. Bi ia anungwetulaa karom muaat.

A taara ko ra rakrakaan buaal diat amilikuaana muaat

18 “Baa a taara ko ra rakrakaan buaaldiat a milikuaana muaat, muaat a nukpaai baa diat aa milikuaana muga ta iaau.19 Baa muaat anu ra rakrakaan buaal, io,a rakrakaan buaal in maari muaat welaarma muaat anuna. Iaku muaat wakir anura rakrakaan buaal, maa iaau aa pilak pamuaat koni. Bi ia a kabina baa imilikuaanamuaat. 20 Muaat a nuk paa a pirpir baa

Ioaanes 15:21 139 Ioaanes 16:21iaau aa pir taai taa muaat lenbi, ‘A tultulpa i ngaala taa ra nuna tadaaru.’ Baa diatbaanaakaka iaau, diat a baanaakakamuaatkaai. Baa diat taraam u ra nung pirpir, diata taraam kaai u ra numuaat pirpir. 21Diat abaanaakaka muaat kabina u ra iaang, maapa diat nunura ia baa i tula wa iaau urin.

22 “Baa gun pang waan paat ma pangpirpir karom diat, io, pa din takuna diat ura nundiat kum aakaina mangamangaan,ma diat a laangalaanga. Iaku mi, pa nun-diat ta pirpir kupi diat a pir baat diat maiko ra nundiat aakaina mangamangaan.23 Ia baa i milikuaana iaau, i milikuaanautkaai Tamaang. 24 Baa gun pa iaau paamtaa a kum utnaa na kakaian naan diat baapain te in paam laar paai, pa din takunadiat u ra nundiat kum aakainamangaman-gaan ma diat a laangalaanga. Ma mi, diataa babo taa a kum utnaa na kakaian baaiaau paami, iaku diat milikuaana ut mirraap ma Tamaang. 25Di paami lenmi, kupidin paam ot paa a pirpir di aa timu taai ura Buk na Naagagon baa, ‘Diat milikuaanaiaau, ma pa ta kabina.’ Kele 35:19

26 “Ang tula wa a Tena Wewaraautkarom muaat kon Tamaang, ia a Takadona Nion baa in wapuaana a lingtatuna.Baa in waan paat in wewapua un iaau.27 Ma muaat kaai muaat a wewapua uniaau, kabinamuaat ki ungaai ma iaau ko raturturpaai ra nung pinapaam tuk mi.

161 “Iaau pir a kum utnaa mi taa muaat

kupi koku anumuaat nurnur inpuka. 2Diata turbaat muaat ko ra kum ruma na lotu.Namur a pakaana bung in waan paat, baadiat baa diat aak doko muaat, diat a nukinaa diat paamut a pinapaamanunGod. 3Ataara diat a paam a kum utnaa mi karommuaat, kabina maa pa diat nunura mir maTamaang. 4 Iaau pir taa a kum utnaa mitaa muaat, kupi baa a pakaana bung maain waan paat, muaat a nunurai naa iaau aawakatom muga ta muaat uni.

A pinapaam anu ra Takado na Nion“Pa iaau pir a kum utnaa mi taa muaat

u ra turturpaai ra nung pinapaam, kabinamaa iaau ki ungaai utbaai ma muaat. 5 Iomi, ang waan karom ia baa i tula wa iaauurin. Iaku maa pa te kon muaat i tiri iaaunaa, ‘Un waan uwaai?’ 6 Muaat tapunukaakit baa iaau pir a kum utnaa mi taamuaat. 7 Iaau pir a lingtatuna taa muaatnaa, in koina karom muaat baa ang waan.

Baa pang waan, a Tena Wewaraaut pa inwaan paat karom muaat. Iaku baa angwaan, io, ang tula wai urin karom muaat.

8 “Io, baa inwaanpaat, inwaiaa a taara ura rakrakaan buaal naa pa diat nunura lelea mangamangaan aakaina, ma ra manga-mangaan na takado ma ra naagagon anunGod. 9 In waiaa diat naa baa pa diatnurnur un iaau, bi ia anundiat aakainamangamangaan. 10 Ma in waiaa diat kaainaa iaau ut a kabi ra takado namangaman-gaan, maa ang waan karom Tamaang mapa muaat a babo iaau balet ma. 11 Ma inwaiaa diat kaai naa God ia naagagon taa atadaaru i ra rakrakaan buaal, ma ia uwiapaai.

12 “Mongoro na utnaa baa ang piri taamuaat, iaku pa i tale muaat utbaai kupimuaat a nunura lelei. 13 Baa a Takado naNion baa i wapuaana a lingtatuna in waanpaat, in wakaapa muaat u ra kum ling-tatuna raap un God. Maa a kum pirpir baain piri wakir anuna, in pir ku a kum pirpirbaa i walangoroi, ma in wapua muaat u rakum utnaa baa in waan paat namur. 14 Intaar a minamaar karom iaau, baa i lolopaa anung pirpir, ma in wapua muaat uni.15 A kum utnaa raap baa anun Tamaang,anung, maa ia kabina baa iaau piri naa aTakado na Nion in lolo paa anung pirpirma in wapua muaat uni.

A tapunuk ma ra gaaia16 “Pa in iwan ku, ma pa muaat a babo

iaau ma. Ma pa in iwan balet ku, muaat ababo iaau balet.” 17 Anuna raa kum naatna wawer diat tiri wetwetalaai diat naa,“Aawa kukuraai ra nuna pirpirmi baa i pirinaa, pa in iwan ku ma pa daat a baboi ma,ma pa in iwan balet ku daat a baboi balet?Ma i piri kaai lenbi, ‘Kabina ang waankarom Tamaang’. 18Aawa kukuraaina maai piri naa ‘pa in iwan’? Pa daat nunura autnaa mi i pirpir uni!”

19 Iesu i nunurai naa diat nem na tiri,io, i piri karom diat, “Iaau piri naa, ‘Pain iwan ku baa pa muaat a babo iaau ma,ma pa in iwan balet ku muaat a baboiaau balet.’ Mi ia a pirpir baa muaattiri wetwetalaai muaat uni? 20 Iaau pira lingtatuna taa muaat, muaat a tapunukmamuaat a taangi, iaku a rakrakaan buaalin gaaia. Muaat a tapunuk, iaku namurdin kiaana anumuaat tapunukma ra gaaia.21A tabuan baa i marawaai kupi in babuta,

Ioaanes 16:22 140 Ioaanes 17:12i tapunuk kabina maa i kariaana a ngu-nungut. Iaku, baa ia babuta paa, i gaaia,maa ia buta taa a naat urin u ra rakrakaanbuaal, ma anuna tapunuk i raap. 22Lenkaaimaa karom muaat, mi muaat tapunuk,iaku ang babo muaat balet, ma muaat agaaia. A mangaana gaaia mi, pa te in petlaar paai kupi in rakaan wai kon muaat.

23 “U ra bung maa, pa muaat a tiri iaaubalet ma un ta utnaa. Iaau pir a lingtatunataa muaat, Tamaang in tabaara muaat mara kum utnaa baa muaat aaringi koni u raiaang. 24 Tuk mi, pa muaat aaring utbaaikup ta utnaa u ra iaang. Iaku namurmuaat a aaraaring ma din tabaara muaat,kupi anumuaat gaaia in teng u ra numuaatlalaaun.

Iesu i uwia paa a rakrakaan buaal25 “Iaau pir a kum utnaa mi taa muaat

u ra kum pirpir welwelaar, iaku a pakaanabung in waan paat baa pang pirpir baletma karom muaat ma ra pirpir welwe-laar, ang wapua kaapa mulu muaat ma unTamaang. 26 U ra kum bungbung maa,muaat a aaraaring u ra iaang. Pa iaau pirinaa ang aaring Tamaang kupi in waraautmuaat, 27maa Tamaang ut i maarimuaat. Imaari muaat kabina muaat maari iaau, mamuaat nurnur baa iaauwaanpaat konGod.28 Iaau aa waan paa kon Tamaang, ma iaauwaan urin u ra rakrakaan buaal. Ma mi,ang waan ma ko ra rakrakaan buaal, angwaan balet kup Tamaang.”

29 Anuna kum naat na wawer diat piritaana naa, “Mi pa u pirpir ma ma ra pirpirwelwelaar, u pirpir kaapa mulu maraa-gaam. 30 Mi miaat nunurai naa u nunuraa kum utnaa raap. Pa u iba kup te intiri ui ma ta wetiri, maa u aa nunuraa nuknukimiaat raap. Mi miaat nurnurmaraagaam baa u waan paa ut kon God.”31 Iesu i piri taan diat naa, “Ni, muaatnurnur maraagaam? 32 A pakaana bungin waan paat, ma mi ia waan paat, baadin lu werweraana wa muaat kon iaau, mamuaat a waan werweraan kup anumuaatkum taamtaamaan, ma iaau maku ang ki.Iaku wakir iaau ku maa ang ki, mir ut maTamaang.

33 “Iaau pir a kum pirpir mi taa muaatkupi muaat a lalaaun un iaau, ma muaata paam akoto a maalmaal. Main ura rakrakaan buaal, muaat a kariaana amawaat. Iaku koku muaat burut, maa iaauaa uwia paa a rakrakaan buaal.”

17Iesu i aaraaring u ra nuna kum naat na

wawer1 Baa Iesu ia pir araap wa a kum pirpir

mi, i babo tato unaanga u ra maawa, mai piri naa, “Tamaang, a pakaana bung iawaan paat, un taar a minamaar karomNatum, kupi Natum in taar a minamaarkarom ui. 2 U taar taa a naagagon taangkup a taara raap, kupi ang taar a lalaauntakum karom diat raap baa u taar ta diattaang. 3 Bi ia a lalaaun takum baa ataara diat a nunura ui, baa ui ku a Godlingtatuna, ma diat a nunura kaai IesuKaarisito, baa u tula wai urin. 4 Iaau aa wa-iaa taa a minamaarim min u ra rakrakaanbuaal, baa iaau paam ot paa a kum pina-paam baa u tula wa iaau mai kupi angpaami. 5Tamaang, mi un taar a minamaartaang, baa ang ki ungaai balet ma ui. Aminamaar maa namuga iaau ki uni ungaaima ui, baa pa di waki utbaai a rakrakaanbuaal.

6 “Diat baa u aa pilak pa diat ko rarakrakaan buaal, ma u taar ta diat taang,iaau aa pir waiaa ta ui taan diat. Diat anumma u taar ta diat taang, ma diat aa taraamu ra num kum pirpir. 7Mi diat aa nunurainaa a kum pirpir raap u taar taai taang, iwaan paat lingtatuna paa ut kon ui. 8 Iaauaa wapua ta diat u ra kum pirpir u taartaai taang, ma diat aa taraam uni. Ma diatnunurai naa iaau waan paa ut kon ui, madiat aa nurnur baa ui ut u tulawa iaau urin.

9 “Mi iaau aaraaring un diat. Wakiriaau aaraaring u ra taara ko ra rakrakaanbuaal, iaku iaau aaraaring un diat baa utaar ta diat taang, kabina maa diat anum.10 Diat baa anung, diat anum utkaai, madiat baa anum, diat anung utkaai. Ma dinbabo anung minamaar un diat. 11 Mi angwaan karom ui, pang ki iwan balet ma u rarakrakaan buaal, iaku diat, kuri utbaai diatu ra rakrakaan buaal. Tamaang u gomgomaakit, un baboura baat diat ma ra dekdek ira iaam, a iaam baa u taar taai taang, kupidiat a raa ku, welaar ma ui ma iaau, daarraa ku. 12 Baa iaau ki ungaai ma diat, iaaubaboura baat diat ma ra dekdek i ra iaam,a iaam baa u taar taai taang. Iaau babourabaat diat, ma pa te kon diat i wirua. Raaot ku in wirua, Iudaas, ia baa a natu rawinirua takum. Lenmaa, a pirpir di aatimu taai u ra Buk Taabu in waan paatlingtatuna.

Ioaanes 17:13 141 Ioaanes 18:1313 “Mi ang waan karom ui, iaku iaau pir

a kum pirpir mi baa iaau ki utbaai main ura rakrakaan buaal, kupi anung ngaala nagaaia in wateng anundiat lalaaun. 14 Iaauaa pir taa anum kum pirpir taan diat,ma a rakrakaan buaal i milikuaana diat,kabina wakir balet ma diat taanga min ura rakrakaan buaal, welaar ma iaau kaai,wakir iaau taanga min u ra rakrakaanbuaal. 15 Pa iaau aaring ui kupi un rakaanwa diat ko ra rakrakaan buaal, pate. Iakuiaau aaring ui kupi un baboura baat diat kora Tena Aakaina. 16Wakir iaau taanga minu ra rakrakaan buaal, io, diat kaai wakirdiat taanga min u ra rakrakaan buaal.17 Anum pirpir i lingtatuna. Un wagom-gom diat ma ra num lingtatuna na pirpirkupi diat anum taara mulu. 18 Welaarma u tula wa iaau urin u ra rakrakaanbuaal, lenkaai maa iaau tula wa diat u rarakrakaan buaal. 19 Iaau taar ta iaau taam,kupi diat kaai diat a gomgom ma ra numlingtatuna na pirpir kupi diat anum taaramulu.

20 “Wakir iaau aaraaring ku un diat, iaauaaraaring utkaai un diat baa namur diata nurnur un iaau, baa a kum tena nurnurdiat a wewapua un iaau. 21 Iaau aaraaringbaa diat raap baa diat nurnur un iaau, diata raa ku. Tamaang, welaar ma u ki un iaauma iaau ki un ui, i koina baa diat ma daar,daat a raa ku, kupi a taara u ra rakrakaanbuaal diat a nurnur naa u tulawa iaau urin.22 Iaau taar taa a minamaar taan diat, aminamaar baa u taar taai taang, kupi diat araa ku, welaar ma daar, daar raa ku. 23 Iaauki un diat, ma ui kaai u ki un iaau, kupi diata raa maku, kupi a taara u ra rakrakaanbuaal diat a nunurai kaai naa u tulawa iaauurin, ma diat a nunurai naa u maari diatwelaar ma u maari iaau.

24 “Tamaang, iaau nemi naa diat baa u aataar ta diat taang, diat a ki ungaai ma iaauu ra taamaan baa ang ki iaai, kupi diat ababo anung minamaar, a minamaar u taartaai taang, kabina u maari iaau namugautbaai baa pa di waki utbaai a rakrakaanbuaal. 25 Tamaang, ui a Tena Takado, ataara u ra rakrakaan buaal pa diat nunuraui, iaku iaau, iaau nunura ui, ma anungtaara na wawer diat nunurai naa u tulawa iaau urin. 26 Iaau aa pir waiaa ta uikarom diat, ma pang ngo ma ra wewapuakarom diat, kupi diat a nunura ui, ma a

maarmaari baa u maari iaau mai, in kikarom diat ma iaau ang ki un diat.”

18Diat baat kup Iesu(Mt 26:47-56; Mk 14:43-50; Lk 22:47-53)

1 Baa Iesu ia aaraaring paa, i ben paaanuna kum naat na wawer, ma diat waanbolo u ra naat na daanim Kedron. Baa diatwaan bolo, diat waan ruk un raa wanua nadiwaai na oliwa. 2 Iudaas, ia baa i wagutaa Iesu, i nunura a wanua maa, kabinamongoro na pakaan Iesu ma ra nuna kumnaat nawawer diat laanawaan ungaai iaai.3 Io, Iudaas imuga paa a kum tenawineiumanu ra taara Rom,ma ra kum tena babourako ra ruma na wetabaar. A kum ngaalana tena wetabaar ma ra kum Parisaaiodiat tula wa diat. Diat lo a kum utnaa nawineium, a kum laamma ra kumutnaa baai kup baa diat ulu aara diat mai.

4 Iaku Iesu ia nunura a kum utnaa raapbaa in waan paat karomi, io, i waan karomdiat ma i tiri diat naa, “Woi maa muaatbaat kupi?” 5 Diat baalui naa, “Iesu a teNaasaret.” Iesu i piri naa, “Mi ut iaau.”Ma Iudaas, a tena wawagu kuraa ut i turungaaima diat. 6Baa Iesu iwapua diat naa,“Mi ut iaau,” diat ki wewa unamur, ma diatkatuk unapia. 7 Iesu i tiri diat balet naa,“Woi maa muaat baat kupi?” Diat baaluinaa, “Iesu a te Naasaret.” 8 Iesu i baalu diatnaa, “Iaau aa pir taai taa muaat naa, mi utiaau. Baamuaat baat ut kup iaau, io,muaata maadek wa diat bi diat a waan.” 9 BaaIesu i piri lenmi di paam ot paa a pirpir baaia pir taai naa, “Tamaang, diat raap baa utaar ta diat taang, pa te kon diat i wirua.”

10 Simon Petero i lo ut anuna in liwan nawineium. I aalumpaaima i pakaat kutuwaina ot na talingaan Maalko. Maalko, ia raatultul anu ra mukmuga na tena wetabaarkarom God. 11 Iesu i piri taan Petero naa,“Waruk balet anum in liwan u ra baana.Lelawaai, pang paam ot paa a pinapaambaa Tamaang i taar taai taang?”

Diat ben paa Iesu karom Aanaas12 A kum tena wineium taangirong Rom

ungaai ma ra nundiat mukmuga, ma rakum tena baboura ko ra ruma na wetabaaranu ra taara Iudaia, diat paam akoto paaIesu, ma diat wi paa a ru limaana. 13 Madiat ben mugai karom Aanaas, ia baa diaar

* 18:13: Aanaas ma Kaaiapaas, diaar raap di waatung diaar naa a mukmuga na tena wetabaar karom God.

Ioaanes 18:14 142 Ioaanes 18:37nimunamaKaaiapaas, amukmuga na tenawetabaar karom God u ra kilaala maa.*14 Kaaiapaas, ia baa i piri karom a kum teIudaia naa i koina baa te in maat baat ataara raap.

A mugaana weoro anun Petero(Mt 26:69-70; Mk 14:66-68; Lk 22:55-57)

15 Simon Petero ma raa naat na wawerkaai diaar murmur Iesu. Ma a mukmugana tena wetabaar i nunura wakaak a naatna wawer baa diaar weur ma Petero. Anaat maa i ruk ungaai ma Iesu unaangau ra pakaana anu ra tena wetabaar maa.16 Petero kuraa utbaai i turtur nataamaannaa ra bonanaaka. Io, a naat na wawerbaa a mukmuga i nunurai, i waan talilibalet, ma i pirpir karom a tauraara baa ibaboura a bonanaaka, kupi in paapa aarapaa Petero. 17 A tauraara baa i baboura abonanaaka i tiri Petero naa, “Aai, ui kaairaa naat na wawer anu ra muaana mi, ni?”Petero i baalui naa, “Pate, iaau pate.”

18 A bung na marum maa i madiringaakit. Io, a kum tultul ma ra kum tenababoura ko ra ruma na wetabaar diatwakaa paa a nguan, diat tur lili paai madiat maniri. Petero kaai i tur ungaai madiat ma i manir.

Iesu i tur namataan Aanaas(Mt 26:59-66; Mk 14:55-64; Lk 22:66-71)

19Aanaas, a mukmuga na tena wetabaarkarom God i tiri Iesu u ra nuna kum naatna wawer, ma u ra kum wawer i wer ataara uni. 20 Iesu i baalui naa, “Iaau aapipipir kaapa namataa ra taara raap, maiaau laana wer diat u ra kum ruma na lotuma u ra ruma na wetabaar baa a taaraIudaia diat laana waan ungaai iaai. Pa iaauwapua ino ta diat un ta utnaa. 21 Aawakabina baa u tiri iaau? Un tiri a taara baadiat laana walangoro iaau. Diat maa, diatnunura a kum utnaa baa iaau pipipir uni.”

22 Baa Iesu ia pir taai lenmaa, raa ko rakum tena baboura i paar a mataana, ma ipiri taana naa, “Aawa kabina baa u baalu apirpir anu ra mukmuga na tena wetabaarlenmaa?” 23 Iesu i baalui naa, “Baa iaauaa waatung taa ta utnaa i raara, un pirakaapai karom a taara raap bi. Iaku baaa utnaa mi iaau piri i lingtatuna ut, aawakabina baa u paar a mataang?” 24 Baa pate utbaai i palaa a winiwi ko ra ru limaana,Aanaas i tula wai karom Kaaiapaas, ia kaaia mukmuga na tena wetabaar karom God.

Petero i weoro balet kon Iesu(Mt 26:71-75; Mk 14:69-72; Lk 22:58-62)

25 Baa Petero kuraa utbaai i manmanir,diat tiri naa, “Aai, ui kaai raa ko ra nunakum naat na wawer, ni?” Petero i we-oro, i piri naa, “Pate, iaau pate.” 26 Raatultul anu ra mukmuga na tena wetabaar,a kakun ia baa Petero i pakaat kutu wain talingaana, i piri naa, “Naapi ui utduk, maa iaau babo ungaai ta mur maIesu inaanga u ra wanua na diwaai naoliwa?” 27Petero i weoro balet naa, “Pate.”U ra pakaana bung ut maa, a kareke ikurkurekatuk.

Iesu i tur namataan Pilaato(Mt 27:1-2, 11-14; Mk 15:1-5; Lk 23:1-5)

28 U ra malaana kinalik, di ben paa Iesuko ra ruma anun Kaaiapaas kup a ngaalana ruma anun Pilaato, raa mukmuga ko ramataanitu Rom. A kum te Iudaia pa diatnem na ruk u ra nuna ruma, maa diat aawagomgom pa diat kupi diat a wangaan ura lukaara na waan likaai. Maa i taabu baadiat a ruk karom te baa wakir a te Iudaia.29 Io, Pilaato i pari karom diat ma i tiri diatnaa, “Aawa maa muaat takuna a muaanami uni?” 30 Ma diat baalui naa, “Baa amuaana mi pa i paam ta niraara, painmiaat a taar taai taam kupi un naagagoni.”31 Pilaato i piri karom diat naa, “Muaat aben paai, ma muaat ut muaat a naagagoniwelaarma anumuaat naagagon.” A kum teIudaia diat piri taana naa, “Pa miaat paamakoto a naagagon kupi miaat a aak dokote.” 32 A utnaa mi i waan paat kupi dinpaam ot paa a pirpir anun Iesu, baa ia pirmuga taai u ra nuna minaat.

33 Io, namur Pilaato i ruk balet, ma iwataa paa Iesu, ma i tiri naa, “Ui maa aking anu ra taara Iudaia?” 34 Iesu i baaluibalet ku ma ra wetiri naa, “Lelawaai, ui utu waatung iaau lenmaa, baa diat wapua taui ku un iaau?” 35 Pilaato i baalu Iesu naa,“Wakir iaau a te Iudaia. Anum taara utma ra kumngaala na tena wetabaar karomGod, diat ut maa diat taar ta ui taang kupiang naagagon ui. Aawa maa u paam taai?”36 Iesu i baalu Pilaato naa, “Anungmataan-itu wakir taangamin u ra rakrakaan buaal.Baa gun anung mataanitu taanga min ura rakrakaan buaal, anung kum tultul diata weium baat iaau ko ra naagagon anura taara Iudaia. Iaku anung mataanituwakir taanga min.” 37 Io, Pilaato i tiri, “Ilingtatuna ut, ui maa a king?” Iesu i baalui

Ioaanes 18:38 143 Ioaanes 19:18naa, “I lingtatuna ut maa u piri naa iaau aking. Di buta iaau, ma iaau waan paat minu ra rakrakaan buaal, kupi ang wewapua ura lingtatuna. Diat raap baa diat murmura lingtatuna, diat walangoro in ingaang.”38 Ma Pilaato i tiri Iesu naa, “Aawa maa alingtatuna?”

Di mulaaot wa Iesu kupi din aak waati ura bolo

(Mt 27:15-31; Mk 15:6-20; Lk 23:13-25)Baa Pilaato ia tiri taai lenmi, i pari balet

karom a taara Iudaia. I piri taan diat naa,“Pa iaau tiri baraata paa anuna ta niraara.39 Iaku, raa mangamangaan iaau laanapaami karom muaat, u ra kum kilakilaalaraap u ra kum lukaara na waan likaai, iaaulaana palaa wa raa karabus karom muaat.Lelawaai, muaat nemi naa ang palaa wa a‘king anu ra taara Iudaia’ karom muaat?”40 Diat baalui ma ra ngaala na ingaandiatnaa, “Koku! Pa miaat nem Iesu. Palaa waBaaraabaas!” Baaraabaas ia a ngaala natena aakaina.

191 Io, Pilaato i wetulaa kupi diat a ben

ingen paa Iesu ma din ramiai ma ra inaaru na wineium. 2 A kum tena wineiumdiat limaai paa in aaru i taar laklakono madiat ung taai u ra in lorina welaar ma rain kaaeng, ma diat wamong taai ma ra intaar na maalu.* 3 Diat waanwaan karomi,ma diat piri karomi naa, “Ui maa a kinganu ra taara Iudaia!” Ma diat paarpaar amataana.

4 Pilaato i pari balet ma i piri taan diatnaa, “Muaat baboi, mi iaau ben apari taainamataamuaat, kupimuaat a nunurai naa,pa iaau baat paa anuna ta niraara.” 5 BaaIesu i pari, di aa waruk taa in aaru i taarlaklakono u ra in lorina, ma di aa wamongtaai ma ra in taar na maalu. Pilaato ipiri taan diat naa, “Muaat babo a muaanabi!” 6 Baa a kum ngaala na tena wetabaarkarom God, ma ra kum tena baboura kora ruma na wetabaar diat babo Iesu, diatpiri ma ra ngaala na ingaandiat naa, “Aakwaati u ra bolo! Aak waati u ra bolo!”Pilaato i piri balet taan diat naa, “Muaata ben paai, kupi muaat ut muaat a aakwaati u ra bolo. Pa iaau baat paa anunata niraara.” 7 A kum te Iudaia diat baalui

naa, “Anumiaat naagagon i lenbi, din aakdokoi, kabina i piri naa ia a Natun God.”

8 Baa Pilaato i walangoro a pirpir mi, iburut aakit. 9 I ruk balet unaruma, ma itiri Iesu naa, “Ui taangawaai ui?” IakumaaIesu pa i baalui. 10 Pilaato i piri taana naa,“Aawa kabina maa pa u baalu iaau? Pa ununurai naa iaau paam akoto a naagagonkupi ang walaangalaanga wa ui, baa angaak waat ui u ra bolo?” 11 Iesu i baaluPilaato naa, “Ui pa ta dekdekim un iaau,baa God pa in taar taa a naagagon taamtaanginaanga nate. Iaku mi, ia baa i taarta iaau taamkupi un naagagon iaau, anunaaakaina in aaka aakit taam.”

12 Baa Iesu i pir taai lenmaa, Pilaato iwalaari kupi in walaangalaanga wai. Iakua kum te Iudaia diat pirpir dekdek karominaa, “Baa un palaa wai, pa mur tepaanama ma ra Kaaisaar! Maa te baa i kabaangapaai naa ia a king, i bubur a naagagon anura Kaaisaar.”† 13 Baa Pilaato i walangoro akumpirpirmi, i ben apari paa Iesu unataa-maan. Namur Pilaato i ki taau u ra kiki nanaagagon u ra pakaana di waatungi u rapirpir Ebraaio ma Gabaata, a kukuraainanaa di ung baat a pia ma ra kumwaatwaat.14 Baa in mage i aaklakua, Pilaato i piritaa ra taara Iudaia naa, “Muaat baboi,anumuaat king bari ia.” A utnaa mi i waanpaat u ra bung namuga taa ra bung nalukaara na waan likaai. 15 A taara Iudaiadiat baalui ku ma ra ngaala na ingaandiatnaa, “Aak dokoi! Aak dokoi! Aak waati ura bolo!” Pilaato i tiri diat naa, “Muaatnemi naa ang aak waat anumuaat king ura bolo?” A kum ngaala na tena wetabaarkarom God diat baalui naa, “Kaaisaar ot kumaa anumiaat king!” 16 Io, Pilaato i taartaa Iesu karom a kum tena wineium, kupidiat a aak waati u ra bolo. Ma diat ben paaIesu.

Di aak waat Iesu u ra bolo(Mt 27:32-44; Mk 15:21-32; Lk 23:26-43)

17 Io, Iesu i pari, i puak paa anuna boloma i waan kup a taamaan di waatungima “Pia na Lor,” ma u ra pirpir Ebraaiodi waatungi naa Golgotaa. 18 Io, matira,diat aak waati u ra bolo. Diat aak waattaa kaai raa ru muaana ungaai mai, u raru papaarina, ma Iesu i kete naliwan taandiaar.

* 19:2: In kaaeng ma ra in taar na maalu diaar babo welaar ma ra minong anu ra king. † 19:12: Kaaisaar ia aking anu ra mataanitu Rom, Pilaato i papaam ku natudaangi ra Kaaisaar.

Ioaanes 19:19 144 Ioaanes 19:4119 Ma Pilaato i timu a timtimu kupi din

ungi nate u ra bolo. A timtimumaa i lenbi:IESU A TE NAASARET, A KING ANU RA

TAARA IUDAIA.20 Mongoro na taara Iudaia diat luk a tim-timumi, maa a wanua baa di aak waat Iesuu ra bolo iaai, i marawaai ku Ierusalem, madi timu a timtimu mi u ra tula mangaanapirpir, a pirpir Ebraaio, Laatin ma Grik.21 A kum ngaala na tena wetabaar karomGod diat piri taan Pilaato naa, “Koku utimui naa, ‘a King anu ra taara Iudaia’.Un timui ku naa, ‘A muaana mi i piri naaia a king anu ra taara Iudaia.’ ” 22 Pilaatoi baalu diat naa, “A timtimu baa iaau aatimu taai in lenutmaa.”

23 Baa a kum tena wineium diat aa aakwaat taa Iesu u ra bolo, diat lo paa anunakum maalu baa i burburung baat anunaminongmai,madiatweraana paai unwaatna tiniba, raaraa tena wineium anuna raatiniba. Diat lo paa kaai anuna ina maalubaa i gopi. Ina maalu maa pa ta ingin-git uni, raain kudulaana maalu ku. 24 Akum tena wineium diat pirpir wetwetalaaikarom diat naa, “Koku daat rabaanai, daata pilaai laaki kup woi na paan daat in lopaai.” Diat paami lenmaa kupi din paamot paa a pirpir u ra Buk Taabu. I piri lenbi,“Diat weraana anung kum maalu un diat,

ma diat pilaai laaki kupi.” Kele 22:18Bi ia a kum utnaa baa a kum tena wineiumdiat paami.

25 Naan Iesu i tur marawaai naa ra boloanun Iesu, diat ungaaima tenawawina, maMaaria kaai a tabuan anun Kilopaas, maMaaria Maagdalene. 26 Baa Iesu i babonaana diaar tur ungaai ma ra naat nawawer baa Iesu i nemnemaakiti, i piri taannaana naa, “Naang, baraa ia natumlik.” 27 Ipiri kaai taa ra naat na wawer maa naa,“Baraa ia naam.” Turpaai ut u ra bungmaa, a naat na wawer mi i ben paa naanIesu, kupi in ki u ra nuna ruma.

Iesu i maat(Mt 27:45-56; Mk 15:33-41; Lk 23:44-49)

28 Iesu i nunurai naa ia paam raap wa akum utnaa, io, i piri naa, “Iaau maruk.” Ipiri lenbi kupi in paam ot paa a pirpir baadi aa timu taai u ra Buk Taabu. 29 Raainpalaa na waain baa i matitir i tur matira.Diat lo paa raa utnaa baa i laana lo kotoa polo ma diat puk paai u ra waain maa.Diat ung paai u ra in diwaai di waatunginaa ina isop, ma diat tulaa tatoi unaanga

kup a waan Iesu. 30 Baa Iesu ia dum paa awaain maa, i piri naa, “Ia raap.” I lukunpari in lorina, ma i ung wa anuna lalaaun.

Di go a kabarein Iesu31 A kum te Iudaia diat aaring Pilaato

kupi in mulaaot baa din raapu bor taa akum kakinditul, kupi ditul a maat gagaa,ma kupi din lo pari wa a paninditul ko ratula bolo. A bung maa, a bung namugataan raa ngaala na Bung Saabaat, ma padiat nemi naa a paninditul in kete u rabolo u ra Bung Saabaat. 32 Io, a kum tenawineium diat waan ma diat raapu bor a rukaki ra mugaana muaana, ma namur raapaan diaar bulung baa di aak waat ungaaiditul ma Iesu un tula bolo. 33 Iaku baa diatwaan karom Iesu, diat baboi baa ia maat,io, pa diat raapu bor ma a ru kakina. 34Raatena wineium i go maku a kabarein Iesuma ra nuna bele, io, a gaap ma ra palaa italabo pari maut koni.

35 A naat na wawer baa i babo a kumutnaa mi, i wewapua uni kupi muaat kaaimuaat a nurnur. A utnaa mi i pirpir unii lingtatuna, maa ia ut ia nunurai naa ilingtatuna. 36Di paamakumutnaami kupidin paam ot paa a pirpir baa di aa timu taaiu ra Buk Taabu lenbi, “Pa din raapu bor taata urina.” Kele 34:2037 Di paam ot paa kaai a pirpir na BukTaabu lenbi, “Diat a bababo ia baa diat gotaai.” Saak 12:10

Di waruk aminaatin Iesu u ra babaang naminaat

(Mt 27:57-61; Mk 15:42-47; Lk 23:50-56)38 Namur, Iosep a te Aarimaatia i aar-

ing Pilaato kup a minaatin Iesu. Maa iakaai raa naat na wawer baa i murmur inoku Iesu, kabina i burutaana raa kum teIudaia. Ma Pilaato i mulaaot taai kupiin waan ma in palaa pari paa a minaatinIesu. 39 Nikadimo, ia baa namuga i waankarom Iesu un raa bung na marum, ia kaaii waan paat. I lo a ru mangaana utnaa baai aangawian wakwakaak, di waatungi mamira ma aalo. A mawaat indiaar i welaarma 34 kilogrem. 40Diaar lo paa a minaatinIesu, diaar pului ma ra kum koina maaluma ra kum utnaa baa i aangawian, welaarma ra mangamangaan anu ra taara Iudaiabaa diat paampaami u ra kum minaat.

41 Raa wanua matira marawaai u rawanua baa di aak waat Iesu u ra bolo iaai,raa matakina babaang na minaat kuraamatira, baa pa di wainep utbaai ta minaat

Ioaanes 19:42 145 Ioaanes 20:25uni. 42 Io, diatwainep taa Iesu u ra babaangnaminaat maa, maa i marawaai ku, kabinaa bung maa a bung na waninaar, a bungnamuga taa ra Bung Saabaat anu ra taaraIudaia.

20A babaang na minaat anun Iesu i pabono(Mt 28:1-8; Mk 16:1-8; Lk 24:1-12)

1 U ra malaana kinalik u ra mugaanabung u ra wik, baa i baboto utbaai, MaariaMaagdalene i waan paat u ra babaang naminaat. I baboi baa di aa wakaraai wa inangaala na waat ko ra mataa ra babaang naminaat. 2 I welulu karom Simon Peterodiaar ma ra naat na wawer baa Iesu inemnem aakiti, ma i piri taan diaar naa,“Di aa lo wa a Tadaaru ko ra babaang naminaat,mapamiaat nunurai naa kuraamadi wainep taai awaai.”

3 Petero diaar ma ra naat na wawermaa, diaar waan kup a babaang naminaat.4 Diaar raap diaar welulu, iaku raa paandiaar i welulu paat muga paa kon Peteronaa ra babaang na minaat. 5 I pun pari,ma i waawet ma i babo a kum maalu,iaku pa i ruk. 6 Baa Simon Petero i waanpaat murmur taana, i ruk u ra babaang naminaat, ma i babo maku a kum maalu diatinep matira. 7 Iaku ina maalu baa di witaa in lorin Iesu mai, pa i taana ungaai maraa kum maalu, di aa pipin taai ma di ungingen taai ut. 8 Io, a naat na wawer baa imuga paat taau naa ra babaang naminaat,ia kaai i ruk. I baboi ma i nurnur. 9Pa diaarkaapa utbaai u ra pirpir na Buk Taabu baa ipiri naa Iesu in tur balet ko raminaat. 10 Io,a ru naat na wawer diaar waan talili baletkup a taamaan.

Iesu i waan paat karom Maaria Maagda-lene

(Mt 28:9-10; Mk 16:9-11)11 Maaria Maagdalene i turtur nataa-

maan naa ra babaang na minaat ma itaangtaangi. Baa kuraa utbaai i taang-taangi, i pun pari ma i waawet ruk u rababaang na minaat. 12 I babo paa a ruaangelo matira, diaar mong ma ra kumkabaang na maalu, ma diaar ki taau u rapakaana baa di wainep taa a minaatin Iesuiaai. Raa i ki naululaang,ma raa paan diaari ki nakakado. 13 Diaar tiri naa, “Neling,aawa maa u luani?” I baalu diaar naa,“Diat aa lo ingenwa anung Tadaaru, ma pa

iaau nunurai baa kuraa ma di wainep taaiawaai.”

14 Baa i tapuku i babo paa Iesu kuraa iturturmatira, iaku pa i nunurai naa Iesu utmaa. 15 Iesu i tiri naa, “Neling, aawa maau luani? Woi maa u baat kupi?” Maaria inuki naa a muaana maa ia a tena babourapinapaam, ma i piri taana naa, “Baa uimaa u lo ingen wa a minaatin Iesu, wapuaiaau kuraa u wainep taai awaai, kupi angwaan ma ang lo paai.” 16 Iesu i piri taananaa, “Maaria!” Maaria i tapuku karomima i waatungi ma ra pirpir Ebraaio naa,“Raaboni!” a kukuraaina naa Tena Wawer.

17 Iesu i piri taana, “Koku u paam apaning, maa pa iaau waan tato utbaaikarom Tamaang. Iaku un waan karom akum tateng liklik, ma un wapua diat naaang waan unaanga nate karom Tamaangma Tamaamuaat, karom anung God maanumuaat God.” 18 Io, Maaria Maagdalenei waan paa ma i wapua a kum naat nawawer naa, “Iaau aa babo taa a Tadaaru.”Ma i wapua diat kaai u ra kum utnaa baaIesu ia pir taai taana.


(Mt 28:16-20; Mk 16:14-18; Lk 24:36-49)19 Baa i marum u ra mugaana bung

u ra wik, a kum naat na wawer diat kiungaai, ma diat wawakaai baat pa diattaanga naruma, kabina diat burutaana raakum te Iudaia. Ma Iesu i waan paat ma itur naliwan taan diat, ma i piri taan diatnaa, “A maalmaal karom muaat.” 20 Baaia pir taai lenmi, i waiaa taa a ru limaanama ra kabareina taan diat. A kum naatna wawer diat gaaia aakit baa diat babo aTadaaru. 21 Iesu i piri balet taan diat naa,“Amaalmaal karommuaat. Tamaang i tulawa iaau, lenkaai maa iaau tula wa muaat.”22 Baa ia pir taa a pirpir mi, i ip diat mara dadaip na waana, ma i piri taan diatnaa, “A Takado na Nion bi, muaat a lo paai.23 Baa muaat dumaana wa a kum aakainamangamangaan anun te, God kaai in unawai koni. Baa pa muaat dumaana wa taaakaina mangamangaan anun te, God kaaipa in una wa anuna aakaina mangaman-gaan.”

Iesu diaar ma Tomaas24 Tomaas, baa di waatungi kaai naa

Kaanga, ia raa kon diat a 12 naat na wawer,pa i ki ungaai ma diat baa Iesu i waanpaat paa karom diat. 25 A kum naat na

Ioaanes 20:26 146 Ioaanes 21:18wawer diat wapuai naa, “Miaat aa babo taaa Tadaaru!” Tomaas i piri ku taan diatnaa, “Baa pang babo a ngaiaa ra nil u raru limaana ma pang waruk in kaalkaali nalimaang uni, ma pang waruk a limaang ura ngaiaa ra bele u ra kabareina, iaau pangnurnur.”

26 Baa ia raa wik baati, a kum naat nawawer diat ki ungaai balet naruma, diatungaai ma Tomaas. Diat wawakaai baatpa diat ut taanga naruma. Iaku Iesu iruk ma i tur naliwan naan diat, ma i piritaan diat naa, “Amaalmaal karommuaat!”27 Namur i piri taan Tomaas naa, “Warukin kaalkaali na limaam bin, ma un babo aru limaang. Tulaa wa a limaam urin, maun waruk taai u ra kabareing. Ma kokuma u aalawur nuknuk, un nurnur ku.”28Tomaas i piri taana naa, “Anung Tadaaruma anung God!” 29 Iesu i piri taana naa,“U nurnur maraagaam maa kabina u baboiaau, naka? Diat baa pa diat babo iaau madiat nurnur ku, diat daan.”

A kabina baa di timu a buk mi30 Iesu i paammongoro nawakilang kaai

naa ra nuna kum naat na wawer, ma pa ditimu diat u ra buk mi. 31 Iaku di timu paaku raa kum utnaami, kupi muaat a nurnurbaa Iesu ia a Kaarisito, a Natun God. Mabaa muaat nurnur uni, muaat a lalaaun ura iaana.

21Iesu i waan paat karom 7 na naat na

wawer1 Namur, Iesu i waan paat balet karom

anuna kum naat na wawer u ra taai kikilTiberiaas. 2 I lenbi: Raa bung Simon Peteroma Tomaas, di waatungi kaai naa Kaanga,ma Natanaael a te Kaana ko ra papaarGaalilaia, ma a ru natun Sebedaaio, ma raarudi kaai ko ra kum naat na wawer, diatki ungaai. 3 Ma Simon Petero i piri taandiat naa, “Ang waan, ang aal bene.” Diatbaalui naa, “Daat ungaai.” Io, diat kaa taauu ra mon ma diat waan. Iaku u ra bung namarum maa, pa diat aal paa ta ian.

4Ma u ramalaana kinalik, Iesu i tur taaunakono, iaku a kum naat na wawer pa diatnunurai naa Iesu maa. 5 Io, Iesu i tiri diatnaa, “A kumnaat, muaat aal paa ut ta ian?”Diat weoro naa, “Pate mulu.” 6 Iesu i piritaan diat naa, “Muaat a ong a bene u rapapaara ot na limaamuaat, kupi muaat aaal paa ta ian.” Ma diat ongi lenmaa i piri.

Io, diat gaana aalaal taa a bene, maa i tengma ra kum ian. 7A naat na wawer baa Iesui nemnem aakiti, i piri taan Petero naa,“A Tadaaru ut mane!” Baa Simon Peteroi walangoroi naa a Tadaaru ut mane, i goppaa balet ina maalu baa i palaa taai baa iaal bene, ma i irok lop unataai. 8 A kumnaat na wawer diat murmur ma ra monunakono. Ma diat aal pari paa a benebaa i teng ma ra kum ian, maa pa diat kiwelwelik taanga nakono, i welaar kuma 50babaluka.

9 Baa diat pari ko ra mon, diat babo alaakit na nguanma ra ian kuaa nate unimadiat babo kaai a bred. 10 Iesu i piri taan diatnaa, “Muaat a lo ta kum ian urin ko ra kumian baa mi ut ku muaat bene paai.” 11 Io,Petero i kaa u ramon, ma i aal apari a benema i lo wa a kum ian koni. I teng ma rakum ngaalangaala na ian, a nilulukindiat iwelaar ma 153. Diat mongmongoro aakit,iaku a bene pa i tarabaat. 12 Iesu i piri taandiat naa, “Muaat waan urin ma muaat awangaan.” Pa te ko ra nuna kum naat nawawer i pet laar paai kupi in tiri naa, “Uiwoi?” Diat aa nunurai naa a Tadaaru utmaa. 13 Iesu i lo paa a bred ma i tabaaradiat mai, ma namur i tabaara diat bulungma ra ian.

14 Bi ia a wetula pakaan baa Iesu i waanpaat karom anuna kumnaat nawawer, baaia lalaaun paat balet ko ra minaat.

Iesu i pirpir karom Petero15 Baa diat aa wangaan paa, Iesu i piri

taan Simon Petero naa, “Simon, natunIoaanes, u nem aakit iaau kon diat bi,naka?” I baalui naa, “Maia, Tadaaru, ununurai naa iaau nem ui.” Iesu i piri taananaa, “Un tabaara anung kum naat na sip.”

16 Iesu i weru pakaana wetiri karominaa, “Simon, natun Ioaanes, lelawaai, unem aakit iaau?” I baalui naa, “Maia,Tadaaru, u nunurai naa iaau nem ui.” Iesui piri taana naa, “Un baboura anung kumsip.”

17 A wetula pakaan Iesu i piri naa,“Simon, natun Ioaanes, lelawaai, u nemiaau?” Petero i tapunuk, kabina Iesu i tiritula pakaannaa, “Unem iaau?” I piri taananaa, “Tadaaru, u nunura a kumutnaa raap.U nunurai naa iaau nem ui.” Iesu i piritaana naa, “Un tabaara anung kum sip.

18 “Iaau pir a lingtatuna taam, baa ubaarmaan, ui ut u laana wamong pa ui,ma u laana waan u ra kum wanua baa u

Ioaanes 21:19 147 Ioaanes 21:25nemi un waan iaai. Iaku baa un takaana,un kado a ru limaam, ma raa ingen ut inwamong ui, ma in ben ta ui u ra wanuabaa pa u nem na waan iaai.” 19 Iesu i pirilenmi kupi in waiaa a mangaana winiruabaa in lo Petero. U ra nuna winirua maa inwangaala God. Baa ia pir taai lenmi, i pirinaa, “Un murmur iaau.”

Petero i tiri Iesu un Ioaanes20 Petero i tur tapuku ma i babo a naat

na wawer baa Iesu i nemnem aakiti kuraai murmur diaar. A naat na wawer maa, iabaa i ki op taau karom Iesu u ra nundiattintinip na winangaan ma i tiri Iesu naa,“Tadaaru, woi maa in wagu ta ui?” 21 BaaPetero i baboi, i tiri Iesu uni naa, “Tadaaru,lelawaai u ra muaana mi?” 22 Iesu i baaluPetero naa, “Baa iaau nemi naa in lalaauntuk ang waan talili, un lawaai uni? Iaku ui,un murmur iaau.” 23 A pirpir i waan paatkarom diat baa diat nurnur, naa a naat nawawer mi pa in maat. Iaku Iesu pa i pirinaa pa inmaat, pate, i piri kunaa, “Baa gunin lalaaun tuk ang waan talili, un lawaaiuni?”

24 A naat na wawer mi i wewapua u rakum utnaa mi, ma i timu akotoi. Ma daatnunurai naa a kum utnaa mi i wewapuauni, i lingtatuna aakit.

25Mongoro na utnaa utkaai Iesu ia paamtaai. Baa gun din timu raap pa diat raaraa,iaau nuki naa a rakrakaan buaal pa i ngaalakupi din ung a kum buk raap uni.

Aapostolo 1:1-3 148 Aapostolo 1:9

A kum Pinapaam anu ra kumAapostolo

A pirpir kaapa mugaAbukmi, Lukaa i timui. I kakanaawaun-

gaai ma ra nuna mugaana buk baa i timui,a Koina Wewapua un Iesu Kaarisito. Ura buk Aapostolo daat baboi baa a Takadona Nion i wadekdek a kum naat na wawerkupi diat a warawaai ma ra Koina Wewa-pua un Iesu.

A buk mi i wewapua u ra lotu anunKaarisito, baa i turpaai irong u ra papaarIudaia ma namur i waan weraan u rakum wanua raap u ra rakrakaan buaal.A kum mugaana te Kaarisito diat ko rataara Iudaia ku. Diat nuki naa a lotu anunKaarisito anundiat ku, naa wakir anu rataara ingen kaai. Iaku namur God i waiaainaa anuna lotu anu ra taara raap (Aap 10).A kum te Kaarisito ko ra taara Iudaia diatnemi naa a kum te Kaarisito baa wakir ataara Iudaia, diat kaai diat a murmur akum naagagon anu ra lotu Iudaia. A pokokikil ia raa naagagon baa diat nemi naa ataara ingen kaai diat a murmuri. Iaku baadiat ki ungaai un raa ngaala na kiwung diatnaagagon paai naa raa kum naagagon ku akum te Kaarisito baa wakir a taara Iudaiadiat a murmuri (Aap 15).

Raa ngaala na utnaa baa a bukmi i pirpiruni, a pinapaam anu ra Takado na Nion, anion God. A Takado na Nion i waan paatmuga karom a taara na wawer anun Iesu ura bung na Pentikos. A Takado na Nion uti muga a nuknukindiat ma i taar a dekdektaan diat.

Un raa kum winawaan anun PaauloLukaa i waan ungaai mai (Aap 16:10-17;20:5-21; 27:1–28:16).A winawaan i ra buk Aapostolo:

A tintinip na pirpir anun Iesu karom akum naat na wawer (1:1-26)

A kum naat na wawer diat warawaaiinaanga Ierusalem (2:1–8:3)

A kum naat na wawer diat warawaaiirong Iudaia ma Samaaria (8:4–12:25)

A mugaana winawaan anun Paaulo(13:1–14:28)

A kiwung anu ra kum aapostolo inaangaIerusalem (15:1-35)

A weru winawaan anun Paaulo (15:36–18:22)

Awetula winawaan anun Paaulo (18:23–21:16)

Di wakarabus Paaulo inaanga Ierusalem(21:17–23:22)

Paaulo i ki irong Kaaisaaria (23:23–26:52)

Paaulo i waan urong Rom (27:1–28:30)

1-3 Karom Tiopilo,U ra nung mugaana buk iaau timu a kumutnaa raap baa Iesu ia paam taai ma iawer taa a taara uni u ra turpaai ra nunapinapaam, tuk u ra bung baa God i lopaai unaanga u ra maawa. Namur taara nuna minaat, i waanwaan paat baletkarom anuna kum aapostolo, ma a kumutnaa baa i paami i walingtatuna muluinaa ia lalaaun balet ko ra minaat. 40 bungi ki paai balet min napia ma i waanwaanpaat karomdiat, ma i pirpir u ramataanituanunGod. Ia wer taa anuna kumaapostoloma ra dekdek i ra Takado na Nion, a kumaapostolo baa i pilak pa diat. 4Un raa bungko ra kum bungbung maa baa ia tur baletko raminaat diat ki ungaai u ra winangaanma i turbaat diat naa, “Koku muaat waankon Ierusalem, muaat a ki walaanga paa aTakado na Nion baa Tamaang i wewelimantaau uni, baa iaau aa wapua ta muaatuni. 5 Ioaanes i baapitaaiso ma ra palaa,ma mi pa i welwelik ma a bung, baa dinbaapitaaiso muaat ma ra Takado na Nion.”

Iesu i waan tato unaanga u ra maawa6 Baa a kum aapostolo diat ki ungaai ma

Iesu, diat tiri lenbi, “Tadaaru, lelawaai, miun taar taa balet a mataanitu karommiaata taara Israael kupimiaat a ki laangalaangako ra mataanitu Rom?”* 7 I baalu diat naa,“Wakir a utnaa anumuaat kupi muaat anunura a pakaana bung ma ra kilaala baaTamaang ia naagagon taai kupi in taariuni. 8Baa a Takado na Nion in ki unmuaat,muaat a paam akoto a dekdek, ma a utnaabaa muaat baboi un iaau muaat a wewa-pua uni inaanga Ierusalem, ma u ra kumtaamtaamaan raap irong u ra ru papaarIudaia ma Samaaria, ma u ra rakrakaanbuaal raap.”

9 Baa i raap anuna pirpir, God i lotato paai unaanga u ra maawa. Baa diat

* 1:6: U ra kum kilaala maa a taara Israael diat ki natudaangi ra mataanitu Rom. Diat nuki naa Iesu in uwia paa Romma diat a laangalaanga.

Aapostolo 1:10 149 Aapostolo 2:9bababoi, a baakut i pulu baat paai ko ramataandiat.

10 Baa diat tatataada utbaai unaanga ura baakut baa Iesu i waan kon diat, io,raa ru muaana baa diaar mong ma ra kumkabaang na maalu diaar tur paat kakaiannaan diat. 11 Ma diaar piri naa, “Muaata kum te Gaalilaia, kup aawa maa muaatturtur ma muaat tatataada unaanga u rabaakut? Iesu manaanga baa di aa lo paaikon muaat unaanga u ra maawa, in waanpaat balet urin, lenutmi muaat babo wai iwaan unaanga nate.”

Maatiaas i kiaana wa Iudaas Iskaariot12 Io, a kum aapostolo diat waan talili

balet unaanga Ierusalem ko ra taangaaidi waatungi naa a Taangaai na Oliwa. Imarawaai ku Ierusalem, welaar ma raakilomita. 13 Baa diat waan paat inaangaIerusalem, diat ruk u ra ruma ma diat kiu ra kukur ra ruma inaanga nate, baa diatininep ma diat kiki uni. Bari diat maa diatki ungaaimatira: Petero, Ioaanes, Iaakobo,Aanderiaas, Pilipo, Tomaas, Baatolomaaio,Maataio, Iaakobo natun Aalipaaio, Simonraa ko ra kikil Silot, ma Iudaas, natun raaIaakobo ingen. 14 Diat ungaai ma Maarianaan Iesu, ma ra kum tatein Iesu, ma raakum tabuan kaai. Diat raap pa diat ngomara niaaring u ra kum bungbung.

15Un raa bungnaliwan taa ra kumbung-bung maa, a kum tena nurnur diat ki u rakiwung, diat raap diat welaar ma 120 diat.Petero i tur ma i piri naa, 16 “A kum tatengliklik, a pirpir anu ra Takado na Nion, baaDewid i pirpir taaumai namuga utbaai u raBuk Taabu, mi di aa paam ot paai. I pirpirun Iudaas ia baa i muga diat baa diat aalpaa Iesu. 17 Ia raa konmiaat,ma i lo a tinibaungaai ma miaat u ra pinapaam mi.”

18 Iudaas i kul paa a pakaana pia ma ramaani ko ra nuna aakaina pinapaam baa ipaami. Matira u ra nuna pia i puka pari,ma in balaana i tapuek naliwan, ma rawinwinaai na balaana i kalaa paat unataa-maan. 19 Diat raap baa diat ki Ierusalem,diat walangoroi, ma diat waatung a piamaa u ra nundiat pirpir ma Aakeldaamaa,a kukuraaina, a pia na gaap.

20 Petero i piri balet naa, “Di aa timtimutaai u ra Kum Kelekele anun Dewid naa,‘Anuna ruma in kapkapaana,

ma koku te i ki uni.’ Kele 69:25Ma di timui kaai lenbi,

‘Te in kiaanawai u ra nuna pinapaam.’ Kele109:8

21-22 Io, i koina baa daat a pilak paa tamuaana kupi ia kaai a tenawewapua kaapaungaai ma daat un Iesu naa i tur balet kora minaat. I koina baa a muaana maa, teut ko ra nundaat kikil, baa daat kiki ungaaima Iesu. A muaana baa i ki ungaai ma daatturpaai baa Ioaanes i baapitaaiso tuk u rabung baa di lo paa Iesu kon daat unaangau ra maawa.”

23Ma diat waatung paat paa rudi: Iosep,di waatungi Baasaabaa, ma raa iaana kaaiIusto, diaar ma Maatiaas. 24 Ma diataaraaring naa, “Tadaaru, u nunura a balaara taara raap, un waiaa miaat, woi mulukon diaar mi u aa pilak paai, 25 kupi in lo apinapaamna aapostolo, baa Iudaas iamaatpaa koni ma ia waan kup a taamaan baai welaar ma ra nuna aakaina mangaman-gaan.” 26 Ma diat paam a pinapaam napipilakma ra ruina waat, io, ina waat anunMaatiaas i waan paat. Ma diat luk ungaaipaa Maatiaas karom a 11 a kum aapostolo.

2A winawaan paat anu ra Takado na Nion

u ra bung na Pentikos1 Baa a bung na Pentikos i waan paat, a

kum tena nurnur raap diat ki ungaai unraa ruma. 2 Ma a rurunga taanginaangau ra maawa baa i welaar ma ra rurunga ira ngaala na dadaip, i waan paat kakaiankarom diat, ma i wateng paa a ruma maadiat ki uni. 3 Ma diat babo a kum utnaadiat welaar ma ra kum kupkup i ra nguan,diat waan werweraan ma diat ki nate undiat raaraa. 4 Io, diat raap diat teng mara Takado na Nion, ma diat turpaa pirpirma ra kum aalawur mangaana pirpir baa aTakado na Nion i taar taai taan diat.

5 Ma mongoro na te Iudaia kaai diat kiIerusalem, diat a kum tena lotu taangau ra kum taamtaamaan u ra rakrakaanbuaal. 6 Baa diat walangoro a rurunga mi,diat kalaa paat ungaai, ma i laklagon anuknukindiat uni, maa diat ut raaraa diatwalangoro anundiat kumpirpir, baa a kumtena nurnur diat pirpir mai. 7 Ma diatraap diat kakaian ma diat nuknuk aakit ura utnaa mi, ma diat piri naa, “Baboi, diatmi baa diat pirpir, a taara Gaalilaia raapku! 8 Aawa kabina maa daat raap raaraadaat walangoro lele anundaat kum pirpirut? 9Daat a kum te Portoi, a kum teMedoi,a kum te Elaamitaai, ma daat taangirong

Aapostolo 2:10 150 Aapostolo 2:33Mesopotaamia, Iudaia, Kaapadokia, Ponto,Aasia, 10 Pirigia, Paampilaa ma Aaigipto.Daat taangirong u ra papaar Libia baa imarawaai Kirene, ma raa taara kon daattaangirong Rom. Daat a taara Iudaia maraa taara kon daat baa diat ruk u ra lotuIudaia. 11 Ma daat taanga Keretaa maAaraabia. Daat raap daat walangoro diatbaa diatwewapuau ra kumngaala na pina-paam anun God u ra nundaat kum pirpir.”12Ma diat raap diat kakaian, ma i laklagona nuknukindiat, ma diat tiri wetwetalaaidiat naa, “Aawa a kukuraai ra utnaa mi?”13 Iaku raa taara diat tataur un diat, madiat piri naa, “Diat inim a waain ma diatlonglong uni.”

A warawaai anun Petero14 Baa a taara diat laklagon lenmaa,

Petero i tur ungaai ma a 11 aapostolo, ma ipirpir ma ra ina ngaala na ingaana karoma taara lenbi, “Muaat a taara Iudaia, mamuaat raap baa muaat ki Ierusalem, angpalaa a utnaa mi karom muaat, ma muaata walangoro wakaaki. 15 Muaat piri naadiat inim alonglong pa diat. Iaku maapate, maa i 9 na pakaana bung kubaai ura malaana. 16 A utnaa mi muaat baboi,a propet Ioel ia pirpir taau uni namugalenbi,17 ‘God i piri naa:U ra kum tintinip na bung

ang taar apari a Niong karom a taararaap.

A kum natnatumuaat, in muaanama ra in tabuan, diat a pirpir napropet.

Anumuaat kum baarmaan diat a baboa kum binabo,

ma anumuaat kum takaana diat aberono a kum beberon.

18 Io, u ra kum bungbung maa, ang taar aNiong karom diat kaai anung kumtultul na muaana ma anung kumtultul na tabuan,

ma diat a pirpir na propet.19 Ma ang waiaa taa a kum utnaa na kaka-

ian inaanga u ra baakut,ma a kum wakilang napia u ra

rakrakaan buaal,a kum utnaa lenbi, a gaap, ma ra

nguan, ma a ngaala na tubal.20 In mataana mage in baboto,

ma ra kalaang in taar welaar ma ragaap,

ma namur a bung anu ra Tadaaru inwaan paat,

a ngaala na bung maa, a bung naminamaar.

21Ma in lenbi, diat raap baa diat aaraaringkarom a Tadaaru, in walaaun diat.’Ioel 2:28-32

22 “A taara Israael, muaat a walangoroiaau. Ang wapua muaat un Iesu, a teNaasaret. Muaat ut muaat nunurai naa ura dekdekin God i paam a kum utnaa nakakaian, ma ra kum dekdek na pinapaamma ra kum wakilang. I paami naliwankarom muaat, kupi God in waiaai karommuaat naa ia ut i tula wai. 23 Di taar taaIesu taa muaat, ma muaat ungaai ma raaakaina taara muaat aak waati u ra bolo.God i nunura mugai naa a kum utnaa miin waan paat welaar ma ia naagagon taai.24Namur God i watur paai balet, ma i lo waangunungut naminaat koni,maa aminaatpa i paam akoto laar paai. 25 Dewid ia pirtaai un Iesu naa,‘Iaau nunurai naa a Tadaaru i ki karom

iaau.Pang dader,maa i waraaut iaau.

26 In balaang i gaaia aakit, ma iaau pirpirma ra gaaia,

ma a paning pa in aaka takum.27 Maa pa un maadek wa iaau u ra tung na

minaat,ma pa un taar taa anum Gomgom na

Tultul kupi in mareng.28 U aa wer ta iaau u ra kum aakapi na

lalaaun.Baa ang ki marawaai karom ui, un

wateng iaau ma ra gaaia.’ Kele16:8-11

29 “A kum tateng liklik, ang pirpirkaapa karommuaat unDewid, a tabundaattaanga namuga. Ia maat ma di aa punangwai, ma anuna babaang na minaat kuri utnaandaat tukmi. 30 IakuDewid ia a propet,ma i nunurai naa God ia weweliman taaukaromi naa ia ut in waki taa te ko ra wunataara anuna kupi in kiaanai u ra nuna kikina king. 31 Dewid ia nunura muga a utnaabaa in waan paat, ma i pir a pirpir miu ra lalaaun balet anun Kaarisito, baa padi maadek wai u ra tung na minaat ma apanina pa i mareng. 32 Iesu ut maa, Godi watur paai ko ra minaat, ma miaat raapmiaat baboi mamiaat wewapua kaapa uni.33 Ma di wangaala paai ma di waki taaiu ra papaara ot na limaan God, ma God

Aapostolo 2:34 151 Aapostolo 3:12Tamaana i taar a Takado na Nion karomiwelaar ma i weweliman taai, ma mi Iesuia taar apari a utnaa mi baa muaat baboima muaat walangoroi. 34 Dewid pa i waanunaanga u ra maawa, iaku i piri lenbi,‘A Tadaaru i piri taa ra nung Tadaaru,

“Un ki u ra papaara ot na limaang,35 tuk baa ang uwia paa anum kum ebaar

kupi diat a ki natudaangi ra numnaagagon.” ’* Kele 110:1

36 “Io, muaat a taara Israael raap muaata nunura wakaaki, naa Iesu baa muaat aakwaat taai u ra bolo, God ia waki taai kupi inTadaaru ma in Kaarisito kaai.”

37 Baa diat walangoro a pirpir mi, i go abalaandiat, ma diat tiri Petero ma ra kumaapostolo naa, “A kum tateimiaat, aawamiaat a paami?” 38 Petero i piri taan diat,“Muaat raap raaraa muaat a nukpuku,ma din baapitaaiso muaat u ra iaan IesuKaarisito, kupi din una wa anumuaat kumaakaina mangamangaan, ma din tabaaramuaat ma ra Takado na Nion. 39 Maa awetabaar mi baa God ia weweliman taauuni, in waan karom muaat, ma karom akum natnatumuaat, ma karom diat utkaaibaa diat ki irong welwelik. Ma in waankarom diat raap, baa a Tadaaru anundaatGod in wataa pa diat karomi.” 40Ma i wa-tumaarang diat ma ra mongoro na pirpirutkaai ma i wadekdek diat naa, “Muaat ababouramuaat, mamuaat awaan ingen kora aakaina mangamangaan anu ra taauntaara mi.” 41 Io, diat baa diat taraam ura pirpir anun Petero di baapitaaiso diat.Diat welaar ma 3,000 diat, ma di waatungungaai diat ma ra kum tena nurnur. 42Madiat taar ta diat u ra wawer anu ra kumaapostolo, u ra kini ungaai ma ra maar-maari, ma u ra winangaan ungaai ma u raniaaring.

A kini ungaai anu ra kum tena nurnur43 A kum aapostolo diat paam mongoro

na utnaa na kakaian, mamongoro na wak-ilang kaai, ma a taara raap diat urur aakitkarom God. 44Ma a kum tena nurnur raapdiat ki ungaai, ma a kum utnaa raap baaanundiat raaraa, diat nunurai naa anun-diat raap ku. 45 Ma diat wiura anundiatkum pakpakaana pia ma ra nundiat kumututnaa, ma ra maani koni diat weraanaikarom a taara welaar ut ma ra nundiatniba. 46 Diat laana ki ungaai u ra ruma

na wetabaar u ra kum bungbung raap.Diat wangaan ungaai u ra nundiat kumruma ma ra gaaia, ma ra lingtatuna u rabalaandiat. 47 Ma diat pir walaawa paaGod, ma a taara raap diat gaaia un diat.Ma u ra kum bungbung raap a Tadaaru iwalaaunmongoro na taara, ma di waatungungaai diat ma ra kum tena nurnur.

3Di walaangalaanga paa a muaana baa pa

i waanwaan1 Raa bung Petero ma Ioaanes diaar

waan unaanga u ra ruma na wetabaar, ura pakaana bung na niaaring, un tuluinapakaana bung u ra maluraap. 2 A taaradiat lo paa raa muaana baa pa i laanawaanwaan, di buta paai lenutmaa. Mau ra bungbung raap, diat wakwaki taainaa ra bonanaaka i ra ruma na wetabaar,baa di waatungi naa a Garaana Bonanaaka,kupi in aaraaring utnaa kon diat baa diatrukruk. 3 Ma baa i babo paa Petero maIoaanes baa diaar ruk, i aaring diaar kup tautnaa. 4Ma diaar babo takado karomi, maPetero i piri naa, “Un babomir!” 5 I taraamkarom diaar, ma i ki walaang kup ta utnaakon diaar.

6Ma Petero i piri naa, “Iaau pa tamaani,iaku mi ang tabaara ui ma ra utnaa baaanung. U ra iaan Iesu Kaarisito, a teNaasaret, un tur ma un waan!” 7 MaPetero i paam paa a ot na limaana, i aalatur paai, ma a ru kakina diaar dekdekmaut. 8 Ma i tur gagaa, ma i waanwaanmaraagaam. Io, ditul ruk u ra ruma nawetabaar, ma i waan, i irirok ma i pirwalaawa paa God. 9 Baa a taara raap diatbaboi naa i waanwaan, ma i pir walaawapaa God, 10 diat kakaian aakit u ra utnaami di paami uni, maa diat nunurai naa iaku baa i kiki, ma i aaraaring utnaa naara Garaana Bonanaaka. 11 Ma a muaanami i paam akoto paa Petero ma Ioaanes,ma a taara raap diat kakaian aakit ma diatwelulu ungaai karom ditul u ra baraada ira ruma na wetabaar, baa di waatungi naaBaraada anun Solomon.

Petero i warawaai u ra ruma na wetabaar12 Baa Petero i babo diat, i piri taan

diat naa, “Muaat a taara Israael, aawakabina baa muaat kakaian u ra utnaa mima muaat babo dekdek mir? Lelawaai,

* 2:35: “A Tadaaru” i pirpir un God, ma “nung Tadaaru” i pirpir un Iesu.

Aapostolo 3:13 152 Aapostolo 4:11

muaat nuki naa mir walaangalaanga paaa muaana mi ma ra dekdekimir ut, baa ura koina magiraamir? Pate! 13 God ut ipaami. A God anun Aabaraam ma Aaisaakma Iaakob, a God anu ra nundaat wunataara taanga namuga, i wangaala taa a iaanIesu anuna tultul. Muaat taar taai kupidin aak dokoi, ma muaat weoro ku koninamataan Pilaato, baa i nemi naa in palaawai. 14 Muaat weoro wa a Tena Gomgomma a Tena Takado ma muaat aaring kupidin palaa taa a tena aakaak doko taarakarom muaat. 15 Ma muaat aak doko waIesu, ia baa a kabi ra lalaaun, iaku God iwatur paai balet ko ra minaat. Ma miaat,miaat baboi mamiaat wewapua kaapa uni.16U ra nurnur u ra iaan Iesu, di wadekdekpaa a muaana mi baa muaat baboi, mamuaat nunurai. U ra nurnur u ra iaanIesu di walaangalaanga paa a muaana minamataamuaat raap.

17 “A kum tateng liklik, iaau nunurai naamuaat ma ra numuaat kummukmuga kaaimuaat paam biaa ku a utnaa mi un Iesu,pamuaat nunurai aawamaamuaat paami.18 Iaku u ra kum utnaa mi muaat paami,God i paam ot paa a kum utnaa baa iapir taai namuga utbaai ma ra pirpir anura kum propet raap naa anuna Kaarisitoin maat. 19 Io, muaat a nukpuku, mamuaat a waan karom God, kupi in una waanumuaat kum aakaina mangamangaan.20 Io, muaat a kariaana a koina lalaaunko ra Tadaaru, ma in tula wa Kaarisitokarom muaat, Iesu ia baa God ia pilakpaai. 21 In ki inaanga u ra maawa, tuk u rabung baa God in wamatakina balet a kumutnaa raap, baa ia pir taai namuga utbaaima ra pirpir anu ra nuna kum gomgomna propet raap. 22 Maa Moses i piri naa,‘A Tadaaru anumuaat God, in tula wa tapropet welaar ma iaau karom muaat, kora numuaat wuna taara ut, ma muaat awalangoro a kum utnaa raap baa in piritaa muaat. 23 Ma diat raap baa pa diatwalangoro a propet maa, din kamaar wadiat ko ra taara anun God.’ Naag 18:15,18-19

24 “Io, a kum propet raap baa diat we-wapua u ra pirpir anun God, turpaai konSaamuel, ma diat baa diat waan paat na-mur taana, diat wewapua muga u ra kumbungbung mi. 25 A pirpir anu ra kumpropet anumuaat ku, ma a wewelimankaai baa God i weweliman taai karom anu-muaat wuna taara taanga namuga, baa i

piri karom Aabaraam naa, ‘Un tabum angwadaan a kum wunwuna taara raap u rarakrakaan buaal.’ Tur 22:1826 Baa God i tula wa anuna Tultul, i tulamuga wai karom muaat, kupi in ben pukumuaat raap ko ra numuaat kum aakainamangamangaan, ia maa muaat daan uni.”

4Petero ma Ioaanes diaar tur u ra naa-

gagon1 Baa Petero ma Ioaanes diaar pipipir

karom a taara, a kum tenawetabaar karomGod, ma ra mukmuga anu ra kum tenababoura baa diat bababoura u ra rumana wetabaar, ma ra kum Saadukaaio, diatwaan karom diaar. 2 Diat kaankaan karomdiaar, maa diaar wer a taara u ra lalaaunbalet ko ra minaat, baa diaar warawaai unIesu baa ia lalaaun balet. 3 Ma diat aalpa diaar ma diat waruk diaar u ra rumana karabus, kupi diaar a ki tuk u ra bungnamur, maa ia maluraap. 4 Iaku, mongorobaa diat walangoro a pirpir anun Peteroma Ioaanes, diat nurnur. Ma a niluluk i rain muaana ku baa diat nurnur i welaar ma5,000.

5 Ma u ra bung namur taana, a kummukmuga, ma ra taara na kiwung ma rakum tena wawer u ra kum Naagagon, diatki ungaai inaanga Ierusalem. 6Diat ungaaima Aanaas, a mukmuga na tena wetabaarkarom God, ma a kum kakuna bi diat:Kaaiapaas, Ioaanes, Aaleksaander, ma raataara kaai. 7Di ben paa Petero ma Ioaanesma diaar tur namataandiat ma diat tiridiaar naa, “Woi na mangaana dekdek, mara iaanwoi, mimur paama utnaamaimi?”

8 Petero i teng ma ra Takado na Nion,ma i piri taan diat naa, “Muaat a kummukmuga anu ra taara ma ra taara nakiwung kaai, 9mimuaat tiri mir u ra koinapinapaammir paami u ra muaana baa pa iwaanwaan ma di walaangalaanga lelawaaipaai. 10 Io, muaat ma ra taara Iudaia raapkaai, muaat a nunurai naa, a muaana mibaa i tur namuga taa muaat, di walaan-galaanga paai u ra iaan Iesu Kaarisito ate Naasaret, ia baa muaat aak waat taai ura bolo, ma God i watur paai balet ko raminaat.11 Ia ‘Ina waat baa muaat a kum tena paam

ruma muaat pilak wai,Ia ut maa ina ngaatngaat na waat baa di

paam a ruma mai.’ Kele 118:22

Aapostolo 4:12 153 Aapostolo 4:3612 Pa te ingen in walaaun daat, ma pa taiaan te kaai u ra rakrakaan buaal, baa Godi taar taai karom daat a taara kupi dinwalaaun daat mai.”

13 Diat nunurai naa Petero ma Ioaanesa ru muaana biaa ku ma pa diaar wawerpaa un ta ngaala nawawer. Io, diat kakaianaakit un diaar baa diaar pirpir ma pa diaarburut. Ma diat nunurai naa namuga ditulweweur ut ma Iesu. 14 Iaku baa diat baboa muaana maa di walaangalaanga paai, itur ungaai ma diaar, pa diat pet laar paaima kupi diat a baalu diaar. 15 Diat tulaingenwa ditul kumun ko ra kiwung, io diatpirpir ungaai paamadiat piri naa, 16“Aawadaat a paami u ra ru muaana mi? Maadiaar aa paam wa raa ngaala na utnaa nakakaian, ma ia kaapa karom diat raap baadiat ki min Ierusalem. Io, daat a weoro malelawaai? 17 Daat a turbaat dekdek diaar,kupi koku balet ma diaar pirpir karom teu ra iaan Iesu, kaduk a pirpir mi in waanwerweraan raap karom a taara raap.”

18 Namur diat wataa pa diaar balet, madiat turbaat diaar kupi koku baletma diaarpirpir ma diaar wer ta taara u ra iaan Iesu.19 Iaku Petero ma Ioaanes diaar baalu diatku naa, “Lelawaai, i takado u ra mataanGod baa mir a taraam karom muaat, makarom God koku? Muaat ut muaat a baboi.20 Iaku mir, pa mir a ngo laar paai ma rapirpir u ra kum utnaa baa miaat aa babotaai, ma miaat aa walangoro taai.”

21 Baa diat aa turbaat dekdek ta diaar,diat palaa wa diaar. Pa diat baat laar paata utnaa baa diat a um diaar uni, maa ataara diat pir walaawa paa God u ra utnaana kakaian baa diaar aa paam taai. 22Maaa muaana maa di paam taa a utnaa nakakaian uni ma ia laangalaanga, anunakilaala na lalaaun i ngaala taan 40 kilaala.

A kum tena nurnur diat aaraaring23 Baa di aa palaa wa Petero ma Ioaanes,

diaar waan talili balet karom a kumteptepaandiaar, ma diaar wapua diat u rakum utnaa raap baa a kum ngaala na tenawetabaar karomGodma ra kummukmugadiat aa pir taai taan diaar. 24 Baa diatwalangoroi, diat aaraaring ungaai karomGod lenbi, “A Ngaala na Tadaaru, u waki abaakut, a rakrakaan buaal, a pakaana taai,ma ra kum ututnaa raap nabalaanditul.25 Ma u taar wa a pirpir ma ra Takado naNion karom tabumiaat Dewid anum tultul.Ma Dewid i piri lenbi,

‘Aawa kabina maa a kum taara baa wakir ataara Israael diat kaankaan aakit?

Ma aawa kabina baa a kum taara diatwepaak na paam aakaina?

Iaku anundiat wepaak i ling biaa ku.26 A kum king taanga u ra rakrakaan buaal

diat tur na wineium,ma ra kum mukmuga diat waan un-

gaai,kupi diat a baanaakaka a Tadaaru ma

anuna Mesaia, ia baa i pilak paai.’Kele 2:1-2

27 A lingtatuna baa Erodes ma Pontio Pi-laato, ma ra kum taara baa wakir a taaraIsraael, ma ra kum taara Israael kaai, diatwaan ungaai u ra taamaan mi kupi diat abaanaakaka anumGomgomna Tultul Iesu,baa u pilak paai. 28 Baa diat paami lenmaadiat paam ot paa a kum utnaa baa namugau aa waninaar taai u ra dekdekim ma u ranum nemnem kupi in waan paat. 29Mi ut,Tadaaru un nuk paa anundiat kum dekdekna pirpir, ma un waraaut miaat anum kumtultul kupi koku miaat burut baa miaata wewapua u ra num pirpir. 30 Ma unwaraautmiaatma ra dekdekim kupi a kummalaapaang diat a laangalaanga ma a kumutnaa na kakaian ma ra kumwakilang diata waan paat u ra iaan Iesu anum Gomgomna Tultul.”

31 Baa diat aa aaraaring paa, a rumamaa diat ki uni, i dadader, ma diat raapdiat teng ma ra Takado na Nion, ma diatwewapua ma ra pirpir anun God, ma padiat burut.

A kum tena nurnur diat weraana anun-diat kum utnaa

32 A kum tena nurnur raap, i raa ku anuknukindiat ma ra balaandiat, ma pa tekon diat i ung ta utnaa baa anuna ku. Diatung ungaai a kum utnaa kupi anundiatraap. 33A kum aapostolo diat wewapuamara ngaala na dekdek u ra lalaaun balet anura Tadaaru Iesu ko ra minaat baa diat aababo taai. Ma a ngaala namaarmaari anunGod i ki un diat raap. 34 Pa te kon diat i ibakup ta utnaa, maa diat baa anundiat kumpakpakaana pia ma diat kaai baa anundiatkumrumadiatwiura paamaani koni, 35madiat loi karom a kum aapostolo. Ma diatweraanai karom a taara welaar ut ma ranundiat niba.

36 Ma Iosep kaai, a muaana taanga ura lolo Kipro, ia ko ra wuna taara Lewi,ma a kum aapostolo diat waatungi baa

Aapostolo 4:37 154 Aapostolo 5:24Baanaabaas, a kukuraaina naa Tena War-wadekdek. 37 Anuna raa pakaana pia iwiura paai, ma amaani koni i lo taai karoma kum aapostolo.

5Aanania ma Saapira

1 Raa muaana a iaana Aanania, diaarma ra nuna tabuan a iaana Saapira diaarwiura raa pakaana pia. 2Ma diaar mulaaotungaai kupi diaar a paam akoto raa kukurra maani baa di aa kul taa a pia mai, maraa kukur ra maani ku Aanania i loi karoma kum aapostolo. 3 Ma Petero i piri taananaa, “Aanania, lelawaai maa umulaaot paaSaataan kupi in ruk u ra in balaam ma uwaruga a Takado na Nion? Aawa kabinabaa u walipa paa raa kukur ramaani baa diaa kul taa a pakaana piamai? 4Baa a pia i kiutbaai karomui, anumut, ma baa uwiurai,ui ut u naagagon a maani baa u wiura paaikoni. Lelawaai maa u nuk paa a aakainautnaa mi u ra in balaam? Wakir u warugaa taara, u waruga ut God. 5 Baa Aananiai walangoro a pirpir mi, i puka pari mai maat. Ma diat raap baa diat walangorowewapua uni diat burut aakit. 6Ma a kumbaarmaandiatwaanpaat,madiat pulu paaa minaatina, diat lo apari, ma diat punangwai.

7 Baa tula pakaana bung baat taa mi-naatin Aanania, anuna tabuan i ruk, pa inunura a utnaa maa ia waan paat. 8 MaPetero i piri taana naa, “Unwapua iaau, miut ia amaani raap baamurwiura paai ko rapakaana pia?” Ma i piri naa, “Maia, ma raaut ia.” 9 Petero i piri taana naa “Lelawaai,mur ma ra num muaana mur aa wepaakpaa kupi mur a walaar a Nio ra Tadaaru?Baboi, diat baa diat aa punang taa anummuaana, bari ku diat u ra bonanaaka, miut diat a lo apari ui bulung.” 10 Ia bulung ipuka pari taau maut namuga naan Petero,ma i maat. Baa a kum baarmaan diat ruk,diat baboi naa ia maat, diat lo apari paa aminaatina, ma diat punang taai marawaainaa ra nuna muaana. 11 Ma a taara nanurnur raap diat burut aakit, ma diat raapkaai baa diat walangoro a kum utnaa mi.

A kum wakilang ma ra kum utnaa nakakaian

12 A kum aapostolo diat paam mongorona wakilang ma mongoro na utnaa nakakaian naa ra taara. Ma a kum tena nur-nur raap diat laana ki ungaai u ra baraada

i ra ruma na wetabaar baa di waatungi naaBaraada anun Solomon. 13 A taara ingendiat burut kupi diat a ki ungaai ma diat,iaku pa diat pir aakaka diat, diat urur utun diat. 14Ma mongoro na taara balet, intabuan ma ra kum muaana, diat nurnurmaraagaam u ra Tadaaru, ma di luk ungaaidiat ma ra taara na nurnur. 15 Baa a taaradiat babo a pinapaam anu ra kum aapos-tolo, diat lo ta diat baa diat malaapaangma di wainep ta diat u ra papaara aakapiu ra kum luwu na ininep ma u ra kummaat, kupi baa Petero in waan aakit diat, amalurina in waan nate un ta taara kon diatma diat a laangalaanga. 16Mamongoro nataara aakit taangirong u ra kum taamtaa-maanmarawaai Ierusalem, diatwaanpaat.Diat lo a kum malaapaang ma diat baa akum tabaraan diat baanaakaka diat, ma diwalaangalaanga pa diat raap.

A kum aapostolo diat tur u ra naagagon17 A mukmuga na tena wetabaar karom

God, ma ra kum teptepaana ko ra kikil anura kum Saadukaaio, a nuknukindiat i aakakarom a kum aapostolo. 18 Io, diat aal padiat, ma diat waruk wa diat u ra ruma nakarabus. 19 Ma u ra marum, raa aangeloanu ra Tadaaru i paapa wa a kum balbalaati ra ruma na karabus, ma i ben pari wadiat ma i piri naa, 20 “Muaat a waan, mamuaat a tur u ra ruma na wetabaar, mamuaat awapua a taara u ra kumpirpir raapu ra matakina lalaaun mi.” 21 Ma a kumaapostolo diat taraam u ra pirpir maa. Ura malaana kinalik diat ruk u ra ruma nawetabaar ma diat wer a taara.

Baa a mukmuga na tena wetabaarkarom God i waan paat, ungaai ma ra kumteptepaana, diat wataa ungaai paa a taarana kiwung raap, a kum mukmuga anu rataara Israael. Ma diat wetulaa urong u raruma na karabus kupi din ben paa a kumaapostolo. 22 Iaku baa a kum tena babourabaa diat bababoura u ra ruma na wetabaardiat waan, pa diat babo diat ma u ra rumana karabus. Io, diat waan talili balet, madiat piri naa, 23 “Baa miaat waan paat ura ruma na karabus, miaat baboi naa diaa balbalaat adekdek taai, ma ra kum tenababoura diat tur ut u ra kum bonanaaka,iaku baa miaat paapa aarai, pa miaat babodiat ma.”

24 Baa a mukmuga anu ra kum tenababoura ma ra kum ngaala na tenawetabaar karom God diat walangoro a

Aapostolo 5:25 155 Aapostolo 6:5pirpir mi, i laklagon a nuknukindiat uni,baa a kum aapostolo diat pari lelawaai.25 Ma raa muaana i waan paat, ma i piritaan diat naa, “Baboi, a taara baa muaatwaruk diat u ra karabus, kurong ma diatu ra ruma na wetabaar, ma diat wer ataara.” 26 Io, a kum tena baboura ma ranundiat mukmuga diat ben paa a kumaapostolo. Diat ben wakaak pa diat ku,maa diat burutaana a taara, kaduk diat aduka diat.

27 Baa diat aa ben paa a kum aapostolo,diat watur ta diat namataa ra taara nakiwung. Ma a mukmuga na tena wetabaarkarom God i piri taan diat naa, 28 “Miaat aaturbaat tamuaat naa kokumamuaatwer ataara ma ra iaan Iesu. Iaku mi, a taamaanIerusalem ia teng ma ra numuaat wawer,ma muaat nemi naa muaat a takuna miaatu ra gaapin Iesu.”

29 Petero ma ra kum aapostolo diatbaalui naa, “Miaat a taraam ut karom God,ma baa te i pir ta pirpir baa pa i welaarma ra pirpir anun God pa miaat a taraamkaromi. 30 A God anu ra nundaat wunataara taanga namuga i watur paa baletIesu, ia baa muaat aak dokoi, baa muaataak waati u ra bolo. 31 Ia ut maa God iwangaala paai ma i waki u ra papaara otna limaana, kupi in Ngaala na Mukmugama in Tena Walaaun, ma in paam aakapikupi a taara Israael diat a nukpuku, ma dinunawa anundiat kum aakainamangaman-gaan. 32 Miaat babo a kum utnaa mi mamiaat wewapua uni, ma a Takado na Nioni walingtatuna anumiaat pirpir. A Takadona Nion, ia a wetabaar anun God karomdiat baa diat tartaraam karomi.”

33 Baa diat walangoro a pirpir mi, diatkaankaan aakit, ma diat nem na aak dokoa kum aapostolo. 34 Iaku raa Parisaaio, aiaana Gamaaliel, a tena wawer u ra kumNaagagon, baa a taara raap diat rui, i turu ra kiwung, ma i piri naa a kum aapostolodiat a pari paa kumun. 35Ma i piri karoma taara na kiwung naa, “Muaat a taaraIsraael, muaat a nuknuk wakaak baa aawamuaat a paami karom a taara mi. 36 Raakum kilaala namuga Toidaas i waan paat,ma i piri baa ia a ngaala, ma mongoro nataara, welaar ma 400 na taara duk, diatmurmuri. Iaku baa di aak doko wai, diatraap baa diat murmuri diat waan weraan,ma i raap. 37Namur taa ra muaana mi, raabulung, Iudaas, a te Gaalilaia, i waan paat ura kilaala na timu iang, ma i ben ingen paa

ta taara kupi diat weiumma ra mataanitu,ma ia kaai i wirua, ma diat raap baa diattaraam karomi, di lu weraana wa diat.

38 “Mi iaau piri taa muaat naa: Kokumuaat paam ta utnaa un diat, muaat apalaa wa diat. Baa a utnaa mi diat paamii kabina paa ku ko ra taara, in raap ku.39 Iaku baa i kabina paa ut kon God, muaata gaana waraap wai. Kaduk namur inkaapa karom muaat naa muaat weium utma God.”

40 Ma diat mulaaot u ra nuna pirpir, mabaa diat wataa paa balet a kum aapostolo,diat raapu tata diat, ma diat turbaat diatnaa kokumadiatwewapuama ra iaan Iesu.Ma namur diat palaa wa diat. 41 Ma akum aapostolo diat pari ko ra kiwung, madiat gaaia, maa God i babo diat baa diatkoina kupi diat kariaana a wawirwir u raiaan Iesu. 42 Ma u ra kum bungbung raapu ra ruma na wetabaar, ma u ra nundiatkum ruma, diat kanaawa a wawer ma rawarawaai kaai u ra Koina Wewapua baaIesu ia a Kaarisito lingtatuna.

6Di pilak paa 7 namuaana kup a pinapaam

na wetabaar1 U ra kum bungbung maa, a taara na

wawer diat bure waanwaan. Diat kon rumangaana taara, raa taara Iudaia baa diatpirpir ma ra pirpir Grik, ma raa taaraIudaia kaai baa diat pirpir ma ra pirpirEbraaio. Diat baa diat pirpir ma ra pirpirGrik diat pirpir na uraai un diat baa diatpirpir ma ra pirpir Ebraaio. Diat piri naa,“Baa diat laana palau a kum walaa natabuan ma ra utnaa u ra kum bungbung,diat waanwaan likaai wa ku a kum walaana tabuan kon miaat.” 2 Io, 12 aapostolodiat wataa ungaai paa a taara na wawerraap, ma diat piri taan diat naa, “Pa itakado baa miaat a balaan maku u rawetabaar ma ra utnaa na winangaan mapa miaat a paam a pinapaam na wewapuama ra pirpir anun God. 3A kum tateimiaat,muaat a pilak paa ta 7 na koina muaanakon muaat, diat baa diat manaana ma diatteng ma ra Takado na Nion, kupi miaat ataar taa a pinapaam na wetabaar mi taandiat. 4Ma miaat, miaat a balaan ku ma raniaaring ma ra pinapaam na wewapua mara pirpir anun God.”

5 Ma diat raap diat gaaia u ra pirpirmi. Io, diat pilak paa Stepaano, a muaanabaa i teng ma ra nurnur ma ra Takado

Aapostolo 6:6 156 Aapostolo 7:13na Nion. Ma diat pilak paa kaai Pilipo,Porokorus, Nikaanor, Timon, Paarmenaa,ma Nikolaaos, a muaana taangirong Aan-tiokia baawakir a te Iudaia iaku i laana lotuungaai ma ra taara Iudaia. 6 Ma diat benpa diat karom a kum aapostolo. Ma diatung a kum limaandiat nate undiat, ma diataaraaring.

7 A pirpir anun God i waan werweraan,ma a taara na wawer diat bure waanwaankaai inaanga Ierusalem. Ma mongoro natena wetabaar karom God diat nurnur madiat taraam u ra Koina Wewapua.

Di takuna Stepaano8 Ma Stepaano i teng ma ra dekdek ma

ra maarmaari anun God, ma i paam a kumngaala na utnaa na kakaian, ma ra kumwakilang utkaai naliwan namataa ra taara.9 Iaku raa taara Iudaia diat weolol na pirpirma Stepaano. A taara mi ko ra ruma nalotu baa di waatungi naa Anu ra Taara naLaangalaanga. Diat taangau ra ru taamaanKirene ma Aaleksaanderia ma taangirongu ra ru papaar Kilikia ma Aasia. 10 Diatgaana baalbaalu taa anuna pirpir maa aTakado na Nion ut i taar a manaana taana.

11Madiatwowo ino paa ta kummuaana,kupi diat a piri naa, “Miaat walangorotaai ut baa i pirpir aakaka un Moses maun God kaai.” 12 Ma diat wakaankaan akum mukmuga, ma ra kum tena wawer ura kum Naagagon ma ra taara biaa kaai.Diatwaan karomStepaano, diat paamkotopaai, ma diat beni kupi in tur namuganaa ra taara na kiwung. 13 Ma diat benpaa a taara baa diat a takunai ma ta kumwarwaruga na pirpir, ma diat piri naa, “Amuaana mi pa i ngo ma ra pirpir aakaka ura nundaat gomgom na ruma na wetabaarma u ra kum Naagagon kaai anun Moses.14 Miaat walangoroi baa i piri naa Iesu, ate Naasaret, in reng wa a ruma mi, main kiaana wa a kum mangamangaan baaMoses ia wer ta daat uni.”

15 Ma diat raap baa diat ki u ra kiwungdiat babo dekdek Stepaano, ma diat baboinaa a mataana i welaar ma ra mataa raaangelo.

7A warawaai anun Stepaano

1 A mukmuga na tena wetabaar karomGod i tiri Stepaano naa, “I lingtatuna uta kum pirpir mi?” 2 Ma i baalui naa,

“A kum tateng liklik, ma ra kum tamta-maang, muaat a walangoro iaau. A God naminamaar i waan paat karom tabundaatAabaraam, baa i ki Mesopotaamia, ma pa iki utbaai Aaraan. 3Ma i piri taana naa, ‘Unwaan ko ra num taamaan, ma ko ra kumkakum kaai, ma un waan kup a taamaanbaa ang waiaa ta ui uni.’ Tur 12:1

4 “Ma i waan paa ko ra taamaan anu rakum Kaaldea, ma i ki Aaraan. Baa tamaanaiamaat, God i tula wai balet kup a taamaanmi, baa daat a kum taptabuna mi daat kiuni. 5 God pa i taar taa utbaai ta pakaanapia taana kupi anuna, baa ta naat nawanualik maku. Pate mulu. Iaku i wewelimantaai baa namur in taar taa a pia bi taanama karom a kum taptabuna namur. U rapakaana bung baa God i taar a wewelimanmi, Aabaraam pa ta natuna utbaai. 6 MaGod i piri taana naa, ‘A kum taptabumnamur taam diat a ki na waira u ra wairana taamaan, ma din aal pa diat kupi diata papaam na karabus, ma din baanaakakadiat 400 na kilaala. 7 Ma ang naagagon ataara baa diat aal paa a kum taptabum kupa pinapaam na karabus. Ma namur diatbaa diat papaam na karabus diat a pari kora taamaan maa ma diat a lotu karom iaauu ra taamaan mi.’ Tur 15:13-148 God i paam taa a kunubu ungaai maAabaraam. Ma awakilang i ra kunubumaaa poko kikil. Aabaraam iwangaala Aaisaak,ma baa ia 8 na bung uni, Aabaraam i pokokikili. Namur Aaisaak i wangaala Iaakob,ma Iaakob i wangaala 12 a kum taptabun-daat.

9 “Ma a kum taptabundaat taanga na-muga diat nuknuk aakaka karom Iosep, ateindiat, ma diatwiurawai kupi in papaamna wilawilaau irong Aaigipto. Iaku Godi ki ungaai ut mai, 10 ma i walaaun paaiko ra kum utnaa baa i manongi. I taara koina manaana taana, ma i waraautikupi Paraao, a king taangirong Aaigipto,in gaaia uni. Io, Paraao i ung taai kupi inmukmuga u ra taamaan Aaigipto ma kupiin mukmuga kaai u ra ruma anun Paraao.

11 “Ma a ngaala na minolo i waan paatirong Aaigipto raap, ma Kaanaan kaai, mamongoro na utnaa i manong a taara mapa ta utnaa na winangaan ara kum tapt-abundaat. 12 Baa Iaakob i nunurai naa awit kurong Aaigipto, io, i tula wa a kumnatnatuna, a kum taptabundaat, diat waantaangirong Kaanaan urong Aaigipto a mu-gaana pakaan. 13 Baa i weru winawaan

Aapostolo 7:14 157 Aapostolo 7:40anundiat, Iosep i wapua kaapa diat naaia a teindiat. Ma Paraao kaai i kaapamaraagaam u ra kum tatein Iosep. 14 Iosepi wetulaa kup tamaana Iaakob diat ungaaima ra kum taptabuna. Diat raap 75 diat.15Ma Iaakob ma ra kum taptabundaat diatwaan ma diat ki irong Aaigipto. NamurIaakob ma ra kum natnatuna diat maatmarong. 16 Ma a kum kilaala namur dilo paa ururindiat ma di waruk diat u rababaang na minaat irong Kaanaan u rataamaan Sikem. A babaang naminaat maaAabaraam i kul paai ko ra kum natnatunAamor.

17 “Baa ia marawaai waanwaan apakaana bung baa God in paam ot paaanuna weweliman baa ia wapua taaAabaraamuni, anundaat taara diat aa bureraap irong Aaigipto. 18 Ma raa matakinaking i turpaai kupi in naagagon Aaigipto,ma pa i kaapa u ra pinapaam anun Iosepbaa i paami namuga. 19 Ma i waruga taaanundaat taara, ma i baanaakaka diat, mai naagagon taai kupi diat a ong wa a kumnatnatundiat kupi diat a maat.

20 “U ra kilaala maa di buta Moses uni.Ma ia raa koina naat aakit u ra mataanGod,madi babourai tula kalaangu ra rumaanun tamaana. 21 Baa di aa lo pari wai,natun Paraao, a tabuan, i lo paai, ma iwagua paai kupi natunalik. 22 Ma di werMoses u ra kum mangaana manaana raapanu ra taara Aaigipto, ma ia raa dekdek namuaana u ra nuna kumpirpirmau ra nunakum pinapaam.

23 “Baa Moses ia 40 kilaala na lalaaunanuna i nuki naa in waan ma in babo taaanuna taara Israael. 24 Baa i baboi baaraa te Aaigipto i um aakaka raa kon diat,i welulu karom diaar ma i babaalu koni,ma i aak doko wa a te Aaigipto. 25 Mosesi nuki naa anuna taara diat a nunura leleinaa God i tula wai kupi in walaaun pa diat,iaku pa diat nunurai.

26 “U ra bung namur taana, i babo baletraa rudi kon diat, baa diaar weium, maMoses i nemi naa in wamaraam diaar,ma i piri taan diaar naa, ‘A ru muaana,mur ku. Lelawaai maa mur baanaakakawetwetalaaimur?’ 27Ma ia baa i umaakakatepaana i tul ingen wa Moses, ma i piritaana, ‘Woi maa i ung ta ui kupi anumiaatmukmuga, ma anumiaat tena naagagon?28U nemi naa un aak doko iaau, welaar manabung u aak doko wa a te Aaigipto naka?’Pin 2:14

29 Baa Moses i walangoro a pirpir mi iwelulu ino urong u ra taamaan Midian.U ra nuna kinkini na waira irong Mid-ian i wangaala a ru natnatuna, a ru naatmuaana.

30 “Baa 40 kilaala ia raap u ra nunakinkini irong Midian, raa aangelo i waanpaat karomi naliwan u ra kupkup i rain diwaai u ra bil na wanua marawaai aTaangaai Sinaai. 31 Baa Moses i baboi,i kakaian uni. Io, baa i waan marawaaikupi in babo wakaaki, i walangoro in ingaara Tadaaru i piri naa, 32 ‘Iaau a God anura kum taptabum taanga namuga, a Godanun Aabaraam, Aaisaak ma Iaakob.’ Pin3:6Ma Moses i dadader, ma i burut kupi inbaboi. 33 Ma a Tadaaru i piri taana, ‘Unpalaa wa a ru su ko ra ru kakim, maa apia mi u tur uni anung, i gomgom. 34 Iaauaa babo a kum ngunungut baa i manonganung taara baa diat ki irong Aaigipto,ma iaau aa walangoro anundiat tinaangi.Mi iaau aa waan pari, kupi ang walaan-galaanga pa diat. Waan urin, ma ang tulawa ui urong Aaigipto.’ Pin 3:5, 7-8, 10

35 “Moses, ia baa diat pet lulu wai, mara nundiat pirpir naa, ‘Woi maa i ung ta uikupi unmukmugama un tena naagagon?’,ia ut maa God i tula wai kupi in mukmugama in walaangalaanga a taara. God ut itula wa Moses ma ra pirpir anu ra aangelobaa i waan paat karomi u ra in diwaai baai kupkup. 36 Io, Moses i muga pari padiat taangirong Aaigipto, i paam a kumutnaa na kakaianma a kumwakilang irongAaigipto ma irong u ra Taar na Taai, mau ra bil na wanua kaai, welaar ma 40kilaala. 37 Moses ut maa i pir taai taa rataara Israael naa, ‘God in taar wa ta propetwelaar ma iaau ko ra numuaat wuna taaraut.’ Naag 18:1538 Moses i ki ungaai ma ra nundaat wunataara taanga namuga, a taara Israael, ma iki ungaai kaai ma ra aangelo baa i pirpirkaromi u ra Taangaai Sinaai, ma i lo paa apirpir na lalaaun ma i timu koto taai kupdiat ma daat mi.

39 “Iaku anundaat wuna taara taanganamuga pa diat nemi naa diat a taraamtaan Moses. Diat tapuku maku koni u ranuknukindiat, ma diat nuknuk talili baleturong Aaigipto. 40Ma diat piri taan Aaronnaa, ‘Un paam paa anundaat ta kum godkupi diat a muga daat, maa Moses, ia baa imuga pari pa daat taangirong Aaigipto, pa

Aapostolo 7:41 158 Aapostolo 8:3daat nunurai ma baa aawa kuraa ia waanpaat uni.’ Pin 32:141 U ra pakaana bung maa, diat paam paaa taabataaba i ra naat na bulumakaau, madiat gaaia u ra pinapaamna limaandiatmadiat wetabaar karomi. 42Ma God i tapukukon diat, ma i maadek wa diat kupi diat alotu karom a kum naangnaang, welaar madi aa timu taai u ra buk anu ra kum propetlenbi,‘Muaat a taara Israael,

40 kilaala baa muaat ki u ra bil nawanua

pa muaat wetabaar karom iaau, mapamuaat aak doko ta wewagua baamuaat a wetabaar mai karom iaau.

43 Muaat lolo a ruma na lotu anu ra war-waruga na god Molok,

ma ra malalar i ra ina naangnaanganu ra numuaat warwaruga na godRepaan.

A kum taabataaba mi muaat paam padiat, kupi muaat a lotu karom diat.

Io, ang rakaan wa muaat’ Aamos 5:25-27ma muaat a waan likaai wa Baabilon maurong aakit.

44 “A ruma na sel maa i wapuaanainaa God i ki karom anundaat wuna taarataanga namuga. A ruma na sel maa kuraaut i ki naan diat u ra bil. Di aa paam taaimurmur a pirpir anun God karom Moseswelaar ma ramalalar baa i babo taai. 45Maanundaat wuna taara taanga namuga diattaari karom a kum natnatundiat. Ma diatbulung diat lo waanawaanai baa Iosua imuga diatma God i lu wa a taara ko ra kumtaamtaamaan kupi anu ra taara Israaelma.Ma i taana matira tuk ut u ra kilaala anunDewid, 46 ia baaGod i nemaakiti. MaDewidi aaring God kupi in paam ta ruma, kupi ataara anun Iaakobdiat a lotu uni. 47A rumamaa Solomon i paami. 48 Iaku God aNgaalaAakit pa i ki u ra kum ruma baa a taara diatpaami, welaar ma ra propet i piri naa,49 ‘A Tadaaru i piri: A maawa ia anung kiki

na king,ma ra rakrakaan buaal a utnaa baa

iaau ung a ru kaking nate uni.Io, lelawaai, i talemuaat baamuaat a paam

ta ruma anung?Waiaa anung wanua na ningo?

50 Lelawaai, wakir iaau, iaau paam a kumutnaa raap mi?’ ” Aais 66:1-2

51 Ma Stepaano i piri taa ra taara nakiwung naa, “Muaat a kum tena wabulbulmuaat, a balaamuaat i welwelik kon God

ma ra talingaamuaat i tabanot. Muaatturbaat liklikina a Takado na Nion, welaarma ranumuaatwuna taara taanganamugadiat paampaami. 52 Woi na kum propetmaa anumuaatwuna taara taanga namugapa diat baanaakaka diat? Diat aak dokodiat, baa diat pirpir muga u ra winawaanpaat urin anu ra Tena Takado, ia baa mimuaat wagu paai, ma muaat aak doko wai,53 muaat baa muaat aa lo akoto a kumNaagagon baa kum aangelo diat taar taaikarom muaat, iaku pa muaat murmuri.”

Di duka doko Stepaano54 Baa a taara na kiwung diat walan-

goro a kum pirpir anun Stepaano, diatkaankaan aakit, ma diat karaat mumkaromi. 55 Stepaano i teng ma ra Takadona Nion, ma i babo dekdek unaanga ura maawa, ma i babo a minamaar anunGod, ma Iesu kaai baa i tur taau u rapapaara ot na limaan God. 56 Ma i pirinaa, “Iaau babo a maawa i tapaapa, maNatu ra Muaana i tur taau u ra papaaraot na limaan God.” 57 Ma diat baar baatima ra ngaala na ingaandiat, diat tong baata talingaandiat, ma diat welulu baat paai.58 Diat tul waanawaanai ko ra taamaan,ma diat dukai. Ma diat baa diat takunaStepaano ma ra kum warwaruga na pirpir,diat palaawa anundiat kummaalu baa diatburung baat anundiat minongmaima diatung taai naa ra ru kakin raa baarmaan aiaana Saul. 59 Baa kuraa utbaai diat duk-dukai, Stepaano i aaraaring naa, “TadaaruIesu, un lo paa a niong.” 60 Ma i ki butkeke unapia, ma i kulkulaai naa, “Tadaaru,koku u baalu aakaina mangamangaan bidiat paami.” Baa ia pir taai lenmi, i maat.

81 Ma Saul i mulaaot kupi din aak doko

Stepaano.Saul i baanaakaka a taara na nurnur

U ra bung maa a taara diat turpaai kupidiat a wakadik a taara na nurnur inaangaIerusalem, ma a taara na nurnur raap diatwaan werweraan u ra ru papaar Iudaia maSamaaria. Iaku maa a kum aapostolo padiat waan, diat ki ut. 2 A kum dowot natena lotu diat punang taa Stepaano, madiat luan dekdeki. 3Ma Saul i baanaakakaa taara na nurnur, i ruk u ra nundiat kumruma, ma i aal paa a kum muaana ma rain tabuan, ma i waruk diat u ra ruma nakarabus.

Aapostolo 8:4 159 Aapostolo 8:31Di warawaai ma ra Koina Wewapua irong

u ra papaar Samaaria4 Ma diat baa diat waan werweraan

taanginaanga Ierusalem, diat warawaaima ra Koina Wewapua u ra kum taamaanbaa diat waan iaai. 5 Ma Pilipo i waanu ra ngaala na taamaan irong u ra pa-paar Samaaria, ma i warawaai un Kaarisitokarom diat. 6 Ma baa a kor na taara diatwalangoro a pirpir anun Pilipo, ma diatbabo a kum utnaa na kakaian i paami,io, diat nem aakiti kupi diat a walangoroa kum utnaa baa i piri. 7 I lu irok wakum tabaraan kon mongoro, ma a kumtabaraan maa, baa diat pari diat kulkulaaidekdek. Ma i walaangalaanga paa mon-goro baa panpanindiat i maat, ma diat kaaibaa pa diat pet laar paa a winawaan. 8Maa taara taanga u ra taamaanmaa diat gaaiaaakit.

Simon a tena paam uraura9 Raa muaana taanga matira, a iaana

Simon, a tena paam uraura, ma a taaraSamaaria diat laana kakaian u ra kum ut-naa baa i paampaami. Ma i pir wangaalaaakit paai namataa ra taara. 10 Ma ataara raap, a kum tadaaru ma ra kum ibana taara, diat raap diat rui, ma diat piriuni naa, “A muaana mi i paam akoto adekdekin God, a dekdek baa di waatunginaa a Ngaala Aakit.” 11 Ma diat laanawalangoro wakaaki, maa taanga namugautbaai, diat laana kakaian u ra nuna kumpinapaam na uraura.

12 Iaku mi, in muaana ma in tabuan diatnurnur u ra Koina Wewapua baa Pilipo iwarawaai mai, u ra mataanitu anun God,ma u ra iaan Iesu Kaarisito, ma di baap-itaaiso diat. 13 Simon utkaai i nurnur,ma baa di aa baapitaaiso taai, i murmurliklikina Pilipo. Baa Simon i babo a kumwakilang ma ra kum utnaa na kakaian ipaami, i kakaian aakit uni.

14 A kum aapostolo baa diat kiIerusalem, diat walangoroi naa a taaraSamaaria kaai diat aa taraam u ra pirpiranun God, io, diat tula wa Petero maIoaanes karom diat. 15 Baa diaar waanpaat, diaar aaraaring un diat kupi dintabaara diat ma ra Takado na Nion, 16maapa i ki utbaai un te kon diat, di baapitaaisota diat ku u ra iaa ra Tadaaru Iesu. 17 MaPeteroma Ioaanes diaar ung a limaandiaarnate un diatma di tabaara diatmaraagaamma ra Takado na Nion.

18 Baa Simon i baboi baa di tabaara diatma ra Takado na Nion baa a ru aapostolodiaar ung a limaandiaar nate u ra taara, ilo taa a maani karom diaar. 19 Ma i pirinaa, “Mur a taar taa a dekdek maa taang,kupi baa iaau kaai ang ung a limaangnate un te, din tabaarai ma ra Takado naNion.” 20 Ma Petero i piri taana naa, “Uima ra num maani mur a wirua, baa u nukinaa un kul a wetabaar anun God ma ramaani. 21 Pa num ta tiniba baa ta pakaanau ra utnaa mi, maa pa i takado in balaamnamataan God. 22Un nukpuku ko ra numaakainamangamangaanmi, ma un aaraar-ing karom a Tadaaru, kaduk inmaari uimapa in baalu aakaina nuknukim. 23Maa iaaubabo ui naa in balaam i tengma ra aakainanemnem, ma aakaina mangamangaan i wiakoto ui.” 24Ma Simon i baalui naa, “Mura aaraaring karom a Tadaaru un iaau kupikoku ta utnaa ko ra kum utnaa mi murwaatung taai, in waan paat un iaau.”

25 Baa Petero ma Ioaanes diaar aa we-wapua kaapa taau u ra kum utnaa baa aTadaaru i paami, ma diaar aa warawaaitaau ma ra nuna pirpir, diaar waan talilibalet unaanga Ierusalem. Ma baa diaarwaan, diaar warawaai waanwaan ma raKoina Wewapua un mongoro na taamaanu ra papaar Samaaria.

Pilipo diaar wetaromma raa muaana a teItiop

26 A aangelo anu ra Tadaaru i piri taanPilipo naa, “Un tur, ma un waan urong ura mataana taubaar kup a aakapi taangaIerusalem urong Gaasaa, a aakapi baa iwaan nabuaal.” 27 Io, Pilipo i tur paa,ma i waan. Ma diaar wetarom ma raamuaana taangirong Itiop, a ngaala na tenababoura utnaa anu ra Kaandaake, a tabuanbaa a mukmuga anu ra taara Itiop. Amuaana mi i waan unaanga Ierusalem mai lotu karom God. 28 Ma mi, i waan talilibalet ma kup anuna taamaan, ma i ki u rakiki na winawaan, ma i luk a buk anu rapropet Aaisaia. 29 Ma a Takado na Nion ipiri taan Pilipo naa, “Un waan marawaaikarom a kiki na winawaan mi, ma mura weur waanwaan mai.” 30 Ma Pilipo iwelulu karomi, ma i walangoro a muaanamaa i lukluk a buk anu ra propet Aaisaia,ma i tiri naa, “Lelawaai, u kaapa ut u rautnaa maa u lukluki?” 31 Ma i baalui naa,“Ang nunura lelawaai, baa pa te i pir palaai

Aapostolo 8:32 160 Aapostolo 9:17karom iaau?” Ma i aaringPilipo kupi in kaakaromi ma diaar a ki ungaai.

32 Bi ia, a kum pirpir na Buk Taabu maai luki:“Di beni welaar ma ra sip,

kupi din aak dokoi.Pa i pirpir,

welaar ma ra naat na sip i turwowowon karom ia baa i gelei.

33 Baa di pet awawirwir taai, pa diwatakado a naagagon uni.

Woimaa in pirpir u ra nuna kumnaat, maapa ta natuna?

Maa i raap anuna lalaaun taanga minu ra rakrakaan buaal.” Aais 53:7-8

34Ma a te Itiop i piri taan Pilipo naa, “Unwapua iaau, a propet i pir a pirpir mi unwoi? Un ia ut, baa un te ingen?” 35 MaPilipo i turpaa papalaa karomi. I wapuaiu ra Koina Wewapua un Iesu, turpaai ut ura buk baa a te Itiop i luki.

36-37 Baa diaar waan waanwaan u raaakapi, diaar waan taau un raa daanim,maa te Itiop i piri taan Pilipo lenbi, “Baboi, adaanim bi ia, aawa balet ma i turbaat iaaukupi koku di baapitaaiso iaau?”* 38 Ma iturbaat a kiki na winawaan kupi in tur. Io,diaar waan pari kup a daanim ma Pilipo ibaapitaaisoi. 39 Baa diaar waan tato ko radaanim, a Nio ra Tadaaru i lo wa Pilipo.Ma a te Itiop pa i baboi balet ma. Io, ate Itiop i waan balet u ra nuna winawaanma ra ngaala na gaaia u ra nuna lalaaun.40 Ma Pilipo i baboi naa kurong ma ia ura taamaan Aasoto. Ma baa i waan taangamatira, i warawaai waanwaan ma ra KoinaWewapua u ra kum taamtaamaan tuk utirong Kaaisaaria.

9Saul i nukpuku(Aap 22:6-16; 26:12-18)

1 U ra kum bung maa, Saul i nem aakitikupi in aak doko a kum taara nawawer anura Tadaaru. I waan karom a mukmuga natena wetabaar karom God, 2 ma i aaringinaa, “Un timu taa a kum buk baa angloi urong kup a kum ruma na lotu irongDamaasko.” A kum buk mi di aa timu taaiuni naa, baa ia baraata ta kummuaana mata kum tabuan baa diat murmur a Aakapi

anun Kaarisito, in aal pa diat unaangaIerusalem, kupi diat a karabus.

3 Io, baa i waan, ma i marawaaiDamaasko, a ngaala na kaapa taangi-naanga u ra maawa i waan paat kakaianma i baarabaara lili baat paai. 4Ma i pukapari napia, ma i walangoro in ingaan raai piri taana naa, “Saul, Saul, aawa kabinamaa u baanaakaka iaau?” 5 Ma Saul i tirinaa, “Tadaaru, woi ui?” Ma i baalui naa,“Iaau Iesu baa u baanaakaka iaau. 6Mami,un tur ma un waan paat urong Damaasko,ma din wapua ui u ra aawa baa un paami.”

7 Ma a taara baa diat weur ungaai mai,diat kakaian ma diat burut ma pa diatpirpir laar paai, maa diat walangoro iningaan raa, iaku maa pa diat baboi. 8 MaSaul i tur taanga napia, ma baa i palaaruin kiok mataana, pa i babo laar paa mata utnaa. Diat aal benbeni maku urongDamaasko. 9 Ma i ki matira tula bung, ipula ku, pa i wangaan ma pa i inim kaai.

10 Ma raa ko ra taara na wawer, a iaanaAanania, i ki irong Damaasko. A Tadaarui wataai u ra binabo naa, “Aanania!” MaAanania i baalui lenbi, “Tadaaru, mi utiaau.” 11 Ma a Tadaaru i piri taana naa,“Un tur, ma un waan u ra aakapi, baa diwaatungi naa Takado na Aakapi, ma unwetiri u ra ruma anun Iudaas kup Saul, a teTaaso, kurong i aaraaring. 12 Saul ia babowa a muaana u ra binabo, a iaana Aanania,i ruk karomi, ma i ung a ru limaana nateuni kupi in babo balet.” 13 Ma Aanania ibaalui naa, “Tadaaru, iaau aa walangoro amongoro na pirpir u ra muaana maa, baai baanbaanaakaka aakit anum gomgom nataara inaanga Ierusalem. 14 Ma a kumngaala na tena wetabaar karom God diatmulaaot taai kupi in aal diat raap baa diatlotu u ra iaam. Ma mi ia waan paat minDamaasko.” 15 Ma a Tadaaru i piri taananaa, “Un waan ku, maa iaau aa pilak paaikupi ia anung tena pinapaam, in wewapuau ra iaang karom a kum taara baa wakir ataara Israael, karom a kumking, ma karoma taara Israael kaai. 16 Ma ang wapuaibaa in kariaana a mongoro na kinadik u raiaang.”

17 Io, Aanania i waan, ma i ruk u raruma baa Saul i ki iaai. Ma i ung a rulimaana nate uni, ma i piri naa, “Tenglik

* 8:36-37: Raa kum tenamanaana u ra Buk Taabu diat nuki naa raa kum pirpir kaai i ki u ra rina mi. I lenbi: Ma Pilipoi piri taana naa, “Baa u nurnur ma ra in balaam raap, i koina ku kupi din paami.” Ma a te Itiop i baalui naa, “Iaau nurnur baaIesu Kaarisito ia a Natun God.”

Aapostolo 9:18 161 Aapostolo 9:41Saul, a Tadaaru Iesu, ia baa i tur paat paakarom ui u ra aakapi baa u waan urin, iaut mi i tula wa iaau urin kupi un babobalet, ma kupi un teng ma ra Takado naNion.” 18Ma raa utnaa baa i welaar ma rakaawalaang na ian i katuk pari maut ko raruin kiok mataana, ma i babo balet. I turma di baapitaaisoi. 19 Baa ia wangaan paa,a panina i dekdek balet.

Saul i warawaai irong DamaaskoSaul i ki kinalik paa karom a taara na

wawer irong Damaasko. 20 Ma i turpaaimaut kupi in warawaai u ra kum ruma nalotu anu ra taara Iudaia. I warawaai unIesu, baa ia a Natun God. 21 Ma diat raapbaa diat walangoroi, diat kakaian uni madiat piri naa, “Aai! Mi ut ia a muaana baa iaakaak doko diat baa diat lotu karom Iesuinaanga Ierusalem. Mami i waan paat urinkupi in aal paa bulung ta taara karom akumngaala na tena wetabaar karomGod.”22 Ma a warawaai anun Saul i dekdek mai pir a kum utnaa baa i walingtatuna paainaa Iesu ia ut a Kaarisito. Ma a taara Iudaiabaa diat ki Damaasko diat nuknuk aakit ura nuna pirpirma pa diat pet laar paai kupidiat a baalui.

23 Baa ia raap mongoro na bung, a taaraIudaia diat wepaak kupi diat a aak dokoSaul. 24 Iaku Saul ia nunurai naa diatwepaak kupi. U ra mage ma u ra marumdiat bababo u ra kum bonanaaka i ra taa-maan kup Saul, kupi diat a aak dokoi. 25Maanuna kum naat na wawer diat ben paai ura marum, ma diat warira pari wai ma rakaa u ra papaara liplip nawaat baa di paambaat a taamaan mai. Io, i pari ma i weluluino.

Saul i ki inaanga Ierusalem26 Baa Saul ia waan paat inaanga

Ierusalem, i walaari kupi in ki karoma taara na wawer, iaku diat raap diatburutaanai ku, ma pa diat nurnur uninaa ia kaai raa ko ra taara na wawer.27 Iaku Baanaabaas i ben paai, ma diaarweur karom a kum aapostolo, ma i wapuadiat naa, “Saul ia babo taa a Tadaaru,ma i pirpir mai u ra nuna winawaanurong Damaasko. Ma baa i ki Damaasko,i warawaai u ra iaan Iesu ma pa i burut.”28 Diat nurnur maraagaam uni. Io, Saul iki ungaai ma ra taara na nurnur inaangaIerusalem, ma i waan taltalili naan diat,ma i pirpir maut u ra iaa ra Tadaaru, mapa i burut. 29 I pirpir ma ra taara Iudaia

baa diat pirpir Grik, ma i baalu anundiatkum tinir, iaku maa diat nem na aakdokoi. 30 Ma diat baa diat tatena likliku ra nurnur, diat walangoroi. Io, diat beniurong Kaaisaaria, ma namur diat tula waiurong Taaso.

31 Namur a taara na nurnur irong u rakum taamtaamaan raap u ra tula papaarIudaia, Gaalilaia ma Samaaria, diat ki namaalmaal. Ma a lotu i dekdek, ma diat kima ra urur karom a Tadaaru, ma a Takadona Nion i wadekdek diat, io a niluluk i rataara na nurnur i tawa waanwaan.

Petero i ki irong Lida ma Iope32 Baa Petero i waan waanwaan u ra

kum taamtaamaan, i waan utkaai karoma taara anun God irong Lida. 33 Matira, ibaraata paa raa muaana, a iaana Aaineaa,a panpanina i maat. Welaar ma 8 nakilaala i inep ku u ra baana. 34 Ma Peteroi piri taana naa, “Aaineaa, Iesu Kaarisito iwalaangalaanga pa ui. Un tur, ma un pipinpaa a baam.” Ma i tur gagaa maut. 35 Madiat raap baa diat ki u ra ru taamaan Lidama Saaronaa, diat babo amuaanamaa, madiat nukpuku karom a Tadaaru.

36 Raa tabuan ko ra taara na wawer i kiirong Iope, a iaana Taabita, di waatungi ura pirpir Grik baa Dokaas. A tabuan mi, iapaam taamongoro na koina pinapaam,maa tena wetabaar karom a iba na taara. 37Ura kum bungbung maa Petero i papaamirong Lida, Dokaas i malaapaang, ma imaat. Baa diat aa gi taai, diat waineptaai un raa kukur ra ruma nate. 38 Lidai ki marawaai ku Iope, ma baa a taarana wawer taanga Iope diat walangoroinaa Petero i ki irong Lida, diat tula waru muaana karomi ma diaar aaringi naa,“Maari miaat, un waan gagaa urin karommiaat.”

39 Ma Petero i taraam ma ditul weur.Baa i waan paat, diat ben paai unaanga ura kukur ra ruma nate. Ma a kum walaana tabuan raap diat tur karomi ma diattaangtaangi. Ma diat waiaa taa a kummulina ma ra kum maalu, baa Dokaas iingit ta diat baa i lalaaun utbaai. 40Petero itula pari wa diat raap ko ra kukur ra rumamaa, i ki but keke taau, ma i aaraaring.I babo karom a tabuan maa i maat, i pirinaa, “Taabita, un tur.” Io, Taabita i babopaat, ma baa i babo Petero, i ki maut. 41MaPetero i tulaa wa a limaana karomi, ma iaal atur paai. Ma i wataa paa a kum tena

Aapostolo 9:42 162 Aapostolo 10:27nurnur, ma ra kum walaa na tabuan, mai tula taa Taabita taan diat baa ia lalaaun.42 A utnaa mi i kaapa waanwaan ma diatraap diat nunurai irong Iope, mamongorodiat nurnur karomaTadaaru uni. 43Peteroi ki kinalik paa Iope karom raa muaana aiaana Simon, a tena paampaam utnaa kora pani ra wewagua.

10Konelio baa wakir a te Iudaia i wetulaa

kup Petero1 Irong Kaaisaaria, raa muaana i ki, a

iaana Konelio, ia raa mukmuga anun 100na taara na wineium, diat ko ra ngaala nakikil na taara na wineium taangirong Itali.2Konelioma diat raap baa diat ki u ra nunaruma diat a kum dowot na tena lotu ma rakum tena urur karom God. Konelio ia raatena wetabaar karom a iba na taara, ma abungbung raap i aaraaring karom God.

3 Raa bung na maluraap u ra tuluinapakaana bung i babo a binabo. I babokaapakaapa a aangelo anun God i waanpaat karomi ma i wataai naa, “Konelio!”4Ma Konelio i babo dekdeki ma ra ngaalana bunurut, ma i tiri naa, “Tadaaru, aawamaa?” Ma a aangelo i piri taana naa,“Anum kum niaaring ma ra kum wetabaardiat waan unaanga karomGod, ma diat turwelaar ma ra aaim namataana. 5 Mi utun tula wa ta taara urong Iope, kupi diata ben paa raa muaana, Simon, ia baa raaiaana kaai maa Petero. 6 Kuraa i ki naanmauraana Simon, ia baa a tena paampaamutnaa ko ra pani ra wewagua. Anuna rumai tur marawaai nakono.” 7 Baa a aangelomaa i pirpir karomi ia waan, Konelio iwataa paa rudi ko ra nuna kum tultul, maraa dowot na tena lotu ko ra nuna taara nawineium. 8 I wapua ditul u ra kum utnaaraap mi, ma i tula wa ditul urong Iope.

A binabo anun Petero9 U ra bung namur taana ditul waan,

ma u ra ngaala na mage baa ditul waanmarawaai kup a taamaan Iope, Petero kaaii kaa tato unaanga nate u ra ruma, kupiin aaraaring. 10 Baa i aaraaring, i kariaanaminolo ma i nem na winangaan. Ma baa dipaamtagono utbaai a utnaa nawinangaan,i babo a binabo. 11 I babo paa a maawa itapaapa, ma raa utnaa i welaar ma ra inangaala na maalu, baa di paam paa waat natitina ma di taar apari karomi. 12Narumauni aalawur mangaana wewagua, diat baa

diat waanwaan nate u ra pia ma diat baadiat kakakaa, ma ra kum pika kaai. 13 Iningaan raa i piri taan Petero naa, “Petero,un tur, un aak doko diat, ma un aan diat.”14 Ma Petero i piri naa, “Tadaaru, patemulu, pa iaau aan taa ta utnaa baa i durnamataam, baa i taabu karom miaat ataara Iudaia.” 15Ma in ingaan raa i baaluibalet naa, “A utnaa baa God ia wagomgomtaai, koku u waatungi baa a dur na utnaa.”16 A utnaa mi di paami welaar ma tulapakaan, ma di aal tato paai balet unaangau ra maawa.

17 Baa a nuknukin Petero i laklagonutbaai u ra kukuraai ra binabo mi, a tulamuaana, baa Konelio i tula wa ditul, ditulaa wetiri paa a ruma anun Simon, ma miditul tur u ra bonanaaka. 18 Baa ditulwewataai ruk, ditul wetiri naa, “Simon aiaana kaai baa Petero kuraa ut matira?”19 Baa Petero i nuknuk utbaai u ra binabo,a Takado na Nion i piri taana naa, “Walan-goroi, tula muaana ditul baat kup ui. 20Untur, waan pari, koku u nuknuk mongmon-goro, un waan ma muaat a weur, maa iaauut iaau tula wa ditul urin.” 21 Io, Petero ipari karom ditul ma i piri naa, “Mi ut iaaumaa mutul baatbaat kup iaau. Aawa maamutul baat kup iaau uni?” 22 Ditul baaluinaa, “Konelio, a mukmuga anun 100 nataara na wineium i tula wa mitul. Konelioia raa tena takado ma a tena urur karomGod, ma a taara Iudaia raap diat urur uni.A gomgom na aangelo anun God i wapuataai naa in wetulaa pa ui urong u ra nunaruma, kupi in walangoro anum ta pirpir.”23 Io, Petero i ben ruk pa ditul kupi ditul ainep paa.

Petero i ki u ra ruma anun KonelioBaa i keke paat, Petero i tur ma diat

waan, ma raa kummuaana baa diat tatenaliklik u ra nurnur taanga Iope diat weurungaai ma diat. 24 Baa Konelio ia nunurainaa diat a waan paat, i ben ungaai paa akum kakuna, ma ra kum teptepaana, madiat ki walaanga Petero. Ma baa ia raabung baat taa winawaan anun Petero diat,diat waan paat irong Kaaisaaria. 25 BaaPetero i ruk, Konelio i waan baraatai, ma ipuka pari taauma ra urur naa ra ru kakina,ma i lotu karomi. 26 Ma Petero i aal aturpaai, ma i piri naa, “Un tur, iaau kaai amuaana ku.”

27 Baa diaar pirpir waanwaan, Petero iruk taau u ra mongoro na taara kuraa diat

Aapostolo 10:28 163 Aapostolo 11:3aa ki ungaai. 28 Ma i piri taan diat naa,“Muaat nunurai naa i taabu u ra naagagonbaa miaat a kum te Iudaia miaat a laaungaai ma te baa wakir ko ra taara Iudaia,ma baamiaat a laumai kaai. Iakumi God iawaiaa ta iaau naa koku iaau piri un te naa idur namataan God, ma koku iaau nuki naai taabu karommiaat baamiaat a laa ungaaimai. 29 Bi ia kabina baa pa iaau patut baadi wetulaa kup iaau urin. Io, mi ang tirimuaat: Aawa maa muaat wetulaa kup iaauuni?”

30 Ma Konelio i baalui naa, “Ia waat nabung baat taa anung niaaring u ra nungruma u ra pakaana bung lenmi, un tu-luina pakaana bung u ra maluraap. Iaaubabo raa muaana i mong ma ra maalu baai baarabaara aakit, i waan paat kakaiankarom iaau, 31 ma i piri, ‘Konelio, God iawalangoro anum niaaring, ma anum kumwetabaar raap karom a iba na taara ianunurai. 32Unwetulaa urong Iope, ma dinben paa Simon baa raa iaana kaai Petero.Kuraa i ki na waira naan Simon, a tenapaampaam utnaa ko ra pani ra wewagua,baa i ki marawaai nakono.’

33 “Io, iaau wetulaa gagaa maut kup ui. Ikoina aakit baa u waan urin. Io, kuri miaatraap miaat ki namataan God, kupi miaat awalangoro a pirpir raap baa a Tadaaru iapir taai taam kupi un wapua miaat uni.”

Petero i warawaai34 Ma Petero i piri, “Iaau nunura ling-

tatunai naa, a kum wuna taara raap diatwelaar ku namataan God. 35 I gaaia ura taara raap ko ra kum wuna taara, baadiat urur karomi ma diat paam a takadona mangamangaan. 36Muaat nunurai naaGod ia taar wa anuna pirpir karom a taaraIsraael. A pirpir mi, ia a Koina Wewapuau ra maalmaal kabina un Iesu Kaarisito, iabaa a Tadaaru anu ra taara raap. 37Muaatnunura a kum ngaalangaala na utnaa baai waan paat irong u ra kum taamtaa-maan irong Israael, turpaai irong Gaalilaianamur taa ra baapitaaiso baa Ioaanes iwarawaai uni. 38 Muaat nunurai naa Godia taar taa a Takado na Nion ma ra dekdekkarom Iesu, a te Naasaret. Baa i waanwaantaltalili, i paampaam a koina pinapaam,ma i walaangalaanga pa diat, baa diat ki ura naagagon anun Saataan. Iesu i paam akum utnaa mi kabina maa God i ki ungaaimai.

39 “Ma miaat a kum tena wewapuau ra kum utnaa raap baa miaat baboinaa i paampaami u ra kum taamtaa-maan anumiaat a taara Iudaia, ma inaangaIerusalem kaai. Ma ia baa di aak dokoi,baa di aak waati u ra bolo, 40 God i waturpaai balet ko ra minaat u ra wetula bung,ma i waiaa taai karom a taara. 41 Wakirkarom a taara raap, karom diat baa Godia pilak muga ta diat kupi diat a baboima diat a wewapua uni, miaat baa miaatwangaan ma miaat inim ungaai mai, baai lalaaun paat balet ko ra minaat. 42 Mai tula wa miaat, kupi miaat a warawaaima miaat a wewapua karom a taara, naaia ut maa God ia pilak paai kupi in tenanaagagon anundiat baa diat lalaaun madiat kaai baa diat aa maat. 43 Ma ra kumpropet raap diat pirpir un Iesu, naa iabaa i nurnur uni, din una wa anuna kumaakaina mangamangaan u ra iaana.”

ATakadonaNion iwaanpari taauundiatbaa wakir a taara Iudaia

44 Baa Petero kuraa utbaai i pirpir ura ruma anun Konelio, a Takado na Nioni waan pari taau un diat raap, baa diatwalangoro a pirpir mi. 45Ma ra kum tenanurnur ko ra taara Iudaia baa diat weurmaPetero, diat kakaian, baa God i taar utkaaia wetabaar na Takado na Nion karom ataara baa wakir a taara Iudaia. 46 Maadiat walangoro diat, baa diat pirpir mara aalawur mangaana pirpir, ma diat pirwalaawa paa God. 47Ma Petero i piri naa,“Pa te in turbaat laar pa diat mi ko rapalaa, kupi koku di baapitaaiso diat. Maaa Takado na Nion i ki un diat welaar mai ki un daat.” 48 Io, i wetulaa kupi dinbaapitaaiso diat u ra iaan Iesu Kaarisito.Ma namur diat aaring Petero baa in kikumun karom diat ta kabaana bung.

11Petero i wewapua kaapa u ra nuna pina-

paam1 A kum aapostolo ma diat baa diat

tatena liklik u ra nurnur baa diat ki Iudaia,diat walangoroi naa a taara kaai baa wakira taara Iudaia diat aa nurnur u ra pirpiranun God. 2Ma baa Petero i waan unaangaIerusalem, a taara baa diat nemi naa a kumtena nurnur raap din poko kikil diat, diatwengangaar mai. 3 Diat piri taana naa, “Upaam a utnaa baa i taabu karom daat ataara Iudaia, baa u ruk karom a taara baa

Aapostolo 11:4 164 Aapostolo 11:30pa di poko kikil diat, ma u wangaan ungaaima diat.”

4 Ma Petero i wapua kaapa diat u rakum utnaa raap baa i waan paat, lenbi,5 “Baa iaau ki u ra taamaan Iope, iaauaaraaring, ma iaau babo a binabo. Iaaubabo raa utnaa i welaar ma ra ina ngaalana maalu baa di paam paa waat na titinama di taar apari taanginaanga u ra maawakarom iaau. 6 Baa iaau babo naruma, iaaubabo a kum wewagua, diat baa di laanawagua diat ma ra kum lomlomina, ma diatbaa diat kakakaa, ma ra kum pika kaai.7 Ma iaau walangoro in ingaan raa i piritaang naa, ‘Petero, un tur, un aak dokodiat ma un aan diat.’ 8 Ma iaau piri naa,‘Tadaaru, pate mulu, pa iaau aan taa tautnaa baa i dur namataam, baa i taabukarommiaat a taara Iudaia.’ 9Ma in ingaanraa taanginaanga u ra maawa i piri baletnaa, ‘A utnaa baa God ia wagomgom taai,koku u waatungi baa a dur na utnaa.’ 10 Autnaa mi di paami welaar ma tula pakaan,ma di aal tato paai balet unaanga u ramaawa.

11 “U ra pakaana bung ut maa, tulamuaana baa di tula wa ditul taangirongKaaisaaria karom iaau, ditulwaanpaat u raruma baa miaat ki uni. 12Ma ra Takado naNion i wapua iaau kupi ang weur ma ditul,ma koku iaau nuknuk mongmongoro uni.Ma 6 na muaana kaai mi, baa miaat tatenaliklik u ra nurnur miaat weur ma ditulurong Kaaisaaria ma miaat ruk u ra rumaanun Konelio. 13 Ma i wapua miaat naai babo a aangelo i waan paat u ra nunaruma ma i piri naa, ‘Un wetulaa urongIope kupi din ben paa Simon, ia baa raaiaana kaai Petero. 14 Ma in wapua ui unta kum pirpir baa in walaaun ui ungaaima diat raap baa diat ki u ra num ruma.’15 Baa iaau turpaa pirpir, a Takado naNion i ki un diat, welaar ma i paami undaat namuga. 16Ma iaau nuk paa a pirpiranu ra Tadaaru, baa i piri naa, ‘Ioaanesi baapitaaiso ma ra palaa, ma namur dinbaapitaaiso muaat ma ra Takado na Nion.’17 God ia taar taa a wetabaar taan diat,welaar ma ia taar taai taan daat, baa daatnurnur u ra Tadaaru Iesu Kaarisito, mawoi na mangaana muaana iaau, baa angturbaat God?”

18 Baa diat walangoro a pirpir mi,diat ngo ko ra wengangaar, ma diat pirwalaawa paa God lenbi, “God ia paam taa

a aakapi kupi diat baa wakir a taara Iudaiakaai diat a nukpuku ma diat a lalaaun.”

A KoinaWewapua i waan paat irong Aan-tiokia

19 A taara na nurnur baa diat waan wer-weraan taanginaanga Ierusalem kabinabaa a taara diat pet na bilbil un diat na-mur taa ra minaatin Stepaano, diat waanwelwelik urong u ra papaar Ponikaa, alolo Kipro, ma a taamaan Aantiokia. Diatwewapua ku karom a taara Iudaia u raKoina Wewapua un Iesu. 20 Iaku raa taarako ra taara na nurnur maa, a taara Kiproma ra taara Kirene, diat waan paat irongAantiokia ma diat wapua a taara baa wakira taara Iudaia u ra Koina Wewapua u raTadaaru Iesu. 21 A dekdek i ra Tadaaru iki un diat baa diat wewapua, ma mongoroaakit diat nurnur ma diat nukpuku karoma Tadaaru.

22 Baa a taara na nurnur inaangaIerusalem diat walangoro a pirpir mi,diat tula wa Baanaabaas urong Aantiokia.23-24 Baanaabaas ia raa koina muaana, iteng ma ra Takado na Nion ma ra nurnur.Baa i waan paat ma i babo a maarmaarianun God baa i papaamun diat, i gaaia uni,ma i wadekdek diat raap kupi diat a turdekdek u ra nurnur ma ra nundiat lalaaunraap karom a Tadaaru. Ma mongoro nataara diat nukpuku karom a Tadaaru.

25 Namur Baanaabaas i waan bulungurong Taaso, kupi in baat kup Saul. 26 Baaia baat paai, i ben paai urong Aantiokia.Raa kudulaana kilaala diaar ki ungaai mara taara na nurnur marong, ma diaar wermongoro na taara. Talek u ra pakaanabung maa di waatung a taara na wawerirong Aantiokia naa a kum te Kaarisito.

27 U ra kilaala maa, raa kum propetdiat waan taanginaanga Ierusalem urongAantiokia. 28Raa kon diat, a iaana Aagabo,i tur, ma u ra dekdek i ra Takado na Nion iwewapuamuga taau u ra ngaala naminolobaa in manong a kum taamtaamaan raap.A minolo mi i waan paat u ra kilaala baaKlaaudio i naagagon irong Rom. 29 Ma ataara na wawer diat naagagon paai naadiat raap raaraa diat a wetabaar welaarmara nundiat kum wuwuwung karom a kumtaara na nurnur baa diat ki u ra papaarIudaia. 30 Io, diat taar taai. Ma Baanaabaasma Saul diaar loi karom a kum mukmugako ra lotu inaanga Ierusalem.


Di waruk taa Petero u ra ruma na karabus1 U ra kum bungbung maa, king Erodes

i baanaakaka raa taara ko ra taara nanurnur. 2 I wetulaa taau un Iaakobo, teinIoaanes, kupi din aak doko wai ma ra inliwan na wineium. 3Baa i baboi baa a taaraIudaia diat gaaia u ra minaatin Iaakobo,io, i aal paa bulung Petero un raa bungnaliwan ko ra kum bungbung na lukaarana bred baa pa ta is uni. 4 Baa ia aal paaPetero, i waruk taai u ra ruma na karabus.Ma waat na kikil na taara na wineium diatbabourai, waatdi un raaraa kikil. Erodesi nemi kupi in beni kupi din naagagoninamataa ra taara, baa a lukaara na waanlikaai ia raap. 5 Baa Petero i ki u ra rumana karabus, a kum taara na nurnur raap padiat ngo ma ra niaaring karom God uni.

A Tadaaru i walaaun paa Petero ko ralimaan Erodes

6 U ra marum namuga taa ra bung baaErodes in ben paa Petero kup a naagagon,Petero i inep taau naliwan naa ra ru tenawineium. Diat aa do taa a ru limaana mara sen. Ma raa kum tena wineium kaaidiat tur u ra bonanaaka ma diat babouraa ruma na karabus. 7 A aangelo anu raTadaaru i waan paat kakaian karomi, ma akaapa i baara nabalaa ra ruma na karabus.I raapu waangun Petero u ra titina, ma ipiri taana naa, “Tur gagaa!” Ma ra sen itapalaa ko ra ru limaana. 8 Ma a aangeloi piri balet taana, “Un mong paa, ma unung paa anum ru su.” Ma i paami lenmaa.Ma a aangelo i piri balet taana naa, “Unburung baat pa ui ma ra num ina maalu,ma un murmur iaau.” 9 Ma Petero i pari,ma imurmuri. Petero i nuki naa a utnaamia aangelo i paami, wakir a lingtatunaina, inuki naa i babo a binabo ku. 10Diaar waanaakit wa a mugaana tena baboura, namurdiaar waan aakit wa bulung a werudi, na-mur diaar waan paat u ra balbalaat naaaen, baa di parpari uni unataamaan. Baadiaar tur matira, a balbalaat i tapaapa ku,ma diaar pari. Baa diaar waan paat u rawanua baa aakapi maa i waan weraan iaai,a aangelo i panaai maut koni.

11 Baa nuknukin Petero i kaapa ma, ipiri naa, “Iaau nunura lingtatunai naa aTadaaru i tula wa anuna aangelo, ma iawalaaun pa iaau ko ra limaan Erodes, mako ra kum utnaa baa a taara Iudaia diatnem na paami un iaau.”

12Baa i nunura lelei naa ia laangalaanga,i waan kup a ruma anun Maaria, a naanIoaanes baa raa iaana kaai Maarko. Mon-goro diat, diat ki ungaai matira, ma diataaraaring. 13 Baa Petero i pipidik u rabalbalaat, raa tultul na tauraara, a iaanaRoda, i welulu kupi in babo a balbalaat.14 Baa i walangoro lele paa in ingaan Pe-tero, i gaaia, ma u ra nuna gaaia, pa ipaapa ma, i welulu talili balet, ma i wapuadiat naa, “Petero kuri maku i tur taaunabonanaaka.” 15 Ma diat piri taana, “Ulawaai, u longlong?” Ma i worwor naa, “Ilingtatuna ut, mi ut ia nataamaan.” Madiat piri naa, “Kanaapi anuna aangelo kuduk maa.” 16 Iaku maa Petero i pipidikutbaai, ma baa diat paapa aarai, diat baboimaraagaam, ma diat kakaian uni. 17 Ma iturbaat diat ma ra limaana, kupi diat a kiwowowon, ma i wapua diat baa a Tadaarui ben apari lelawaai paai ko ra ruma nakarabus. Ma i piri naa, “Muaat a wapuaIaakobo ma diat baa daat tatena liklik u ranurnur u ra utnaa mi.” Ma i waan kon diatkup raa taamaan ingen.

18Ma u ra malaana a kum tena wineiumdiat baat kup Petero ma a nuknukindiat ilaklagonbaa kuraamaawaai. 19Baa Erodesi walangoroi naa pa i ki ma u ra ruma nakarabus, i wetulaa kupi diat a baat kupi.Iaku pa diat baat paai. Namur i naagagona taara na wineium baa diat baboura u raruma na karabus, ma i wetulaa un diatbaa din aak doko diat. Namur Erodesi waan taanga u ra papaar Iudaia urongKaaisaaria, kupi in ki paa marong.

Erodes i maat20 Ma Erodes i kaankaan karom a taara

u ra ru taamaan Tiro ma Sidon. Ma ataara ko ra ru taamaan maa diat waanungaai kupi diat a baboi. Ma diat a aaringikup amaalmaal, maa anundiat ru taamaandiat lalaaun ku ma ra utnaa na winangaanko ra papaar anu ra king Erodes. Diatwemaraam muga ma Blaasto, a ngaala natena baboura anu ra king, ma i waraautdiat kupi diat a babo a king. 21 Io, u ra bungbaa Erodes i kubu taai taandiat, imongpaama ra kum maalu na king, ma i ki taau ura kiki na king, ma i pirpir karom a taara.22 Ma a taara diat kulkulaai na gaaia, madiat piri naa, “In ingaan raa god ut mi, mawakir ia a muaana.” 23U ra pakaana bungut maa, a aangelo anu ra Tadaaru i umi,

Aapostolo 12:24 166 Aapostolo 13:22kabinamaa pa i pir walaawa paa God, ma akum kariuriu diat aan a panina, ma i maat.

24 Ma a pirpir anun God i tawa, ma iwaanwerweraan unmongoro na taamaan.

25 Baa Saul ma Baanaabaas diaar waraapanundiaar pinapaam inaanga Ierusalem,diaar waan talili balet urong Aantiokia.Diaar ben paa Ioaanes, ia baa a iaana kaaiMaarko, ma ditul weur.

13Di pilak paa Baanaabaas ma Saul

1 A kum propet ma a kum tena wawertaanga u ra taara na nurnur Aantiokia biia a kum iaandiat: Baanaabaas, Simion iabaa raa iaana kaai Niger, Lukio a te Kirene,Saul ma Maanaaen ia baa di wagua ungaaidiaar ma Erodes a mukmuga. 2 Baa diatlotu karom a Tadaaru ma diat wawel, aTakado na Nion i piri naa, “Muaat a pilaktaa Baanaabaas ma Saul kupi anung, kupa pinapaam baa iaau wataa pa diaar kupi.”3 Io, diat aaraaring ma diat wawel, ma baai raap, diat ung a kum limaandiat nate undiaar, ma diat tula wa diaar.

A pinapaam anun Baanaabaas ma Saulirong Kipro

4A Takado na Nion i tula wa Baanaabaasma Saul, ma diaar waan urong Seliokia,ma diaar kaa u ra paraau ma diaar waanurong u ra lolo Kipro. 5 Baa diaar waanpaat irong Saalaami, diaar warawaai mara pirpir anun God, u ra kum ruma nalotu anu ra taara Iudaia. Ditul weur maIoaanes, anundiaar tena wewaraaut.

6-8 Ma ditul waan taltalili u ra lolo raapmaa, ma i tuk irong Paapo. A mukmugako ra lolo maa, a iaana maa Sergio Paaulo,ia raa koina muaana, a tena manaana,i wetulaa paa Baanaabaas ma Saul maai nem na walangoro a pirpir anun God.Iaku raa tepaan Sergio Paaulo, a iaanaBaariesu, i turbaat diaar. Ia raa te Iudaia,di waatungi baa Elimaa, a kukuraaina tenapaam uraura. I nemi kupi in turbaat waa mukmuga kupi koku i nurnur. 9 MaSaul di waatungi kaai baa Paaulo, i tengma ra Takado na Nion, ma i babo dekdekElimaa, 10ma i piri taana lenbi, “Ui a natunSaataan, ui a ebaar u ra kum takado namangamangaan raap. Ui u tengma ra kumaalawur mangaana warwaruga ma ra kumwawagu. Unaangaian maa un ngo ko ra

num mangamangaan baa u puku liklik atakado na aakapi anu ra Tadaaru? 11Mariut a naagagon anu ra Tadaaru in waanpaat karom ui, a mataam in pula iwan paaut, ma pa un babo a kaapa i ra in mage.”Pakaana bungutmaa a gawulma ra babotoi waan paat karomi, ma i paparaa taltalilikup te baa in paampaa limaanama in beni.12 Baa a mukmuga maa i babo a utnaa mii waan paat, i nurnur, maa i kakaian u rawawer u ra Tadaaru.

Irong Aantiokia u ra papaar Pisidia13 Paaulo ma diaar baa diaar weur mai,

ditul kaa u ra paraau taanga matira Paapo,ma ditul waan urong Perge, u ra papaarPaampilaa. Ma Ioaanes i waan paa kon di-aar matira, ma i waan talili balet unaangaIerusalem. 14 Paaulo ma Baanaabaas diaartur paa balet taangirong Perge ma diaarwaan paat irong Aantiokia u ra papaarPisidia.* Ma u ra Bung Saabaat diaar ruku ra ruma na lotu anu ra taara Iudaia, madiaar ki. 15 Baa di aa luk taa a kum pirpirko ra Buk na Naagagon anun Moses ma rakum propet, a kum mukmuga ko ra rumana lotu diat wetulaa karom diaar naa, “Aru tateimiaat, baa ta pirpir na wadekdekkuraa kupi mur a wapua a taara uni, mura pirpir ku uni.” 16 Paaulo i tur, ma iturbaat diat ma ra limaana kupi diat a kiwowowon, ma i piri lenbi,

“Muaat a taara Israael, ma muaat ataara ingen kaai baa muaat lotu karomGod, muaat a walangoro iaau. 17 A Godanumiaat a taara Israael i pilak paa a kumtaptabumiaat, ma i wabure pa diat baadiat ki irong Aaigipto, ma i ben apari padiat taangirong ma ra dekdekina. 18 Un40 kilakilaala baa diat ki u ra bil na wanuai maadek wa anundiat kum mangaman-gaan. 19Ma baa ia um wa 7 na wuna taarabaa diat ki irong Kaanaan, namur i taartaa a pia Kaanaan kupi anundiat a taaraIsraael. 20 A kum utnaa raap mi di paaminabalaan 450 kilaala.

“Namur God i ung taa ta kum tena naa-gagon kupi diat a muga diat, ma i tuk u rapropet Saamuel. 21Namur diat aaring kupta king, ma God i taar taa Saul karom diatma Saul i naagagon diat 40 kilaala. Saul,a natun Kis, a muaana ko ra wuna taaraBeniaamin. 22 Baa God ia rakaan wa Saul,namur i ung taa bulung Dewid kupi in king

* 13:14: A ru taamaan a iaandiaar Aantiokia. Raa u ra papaar Pisidia ma raa kaai u ra papaar Siria.

Aapostolo 13:23 167 Aapostolo 13:46anundiat. Ma i piri uni naa, ‘Iaau baboDewid natun Iese, a muaana mi i welaarma ra nuknuking, ma in paam araap a kumutnaa baa iaau nemi.’

23 “Ma ko ra wuna taara anun Dewid,God i taar wa a Tena Walaaun, Iesu, karoma taara Israael, welaar ma ra nuna wewe-liman. 24 Namuga taa ra winawaan paatanun Iesu, Ioaanes a Tena Baapitaaiso iwarawaai karom a taara Israael raap ura nukpuku ma ra baapitaaiso. 25 Baamarawaaimanunapinapaam in raap, i pirinaa, ‘Muaat nuki naa iaau woi? Iaau wakiria baa muaat kiki walaang kupi. Ia baain murmur taang, i ngaala, ma iaau, iaaukinalik aakit taana.’

26 “Muaat a kum tateng liklik, a kumwuna taara anun Aabaraam, ma muaat ataara ingen kaai baa muaat lotu karomGod, di aa taar wa a pirpir na warwalaaunmi karom daat. 27 A taara baa diat kiIerusalem, ungaai ma anundiat kum muk-muga, pa diat babo lelei naa Iesu ia a TenaWalaaun ma pa diat nunura lele a kumpirpir baa a kum propet diat aa timu taai,baa di lukluki u ra kum Bung Saabaat. Iakubaa diatmulaaot taa Iesu kupi inmaat, diatpaam ot paa a pirpir anu ra kum propet.28 Pa diat baat paa ta aakaina baa Iesu inwirua uni, iaku diat aaring Pilaato kupi intaar taa Iesu kupi din aak dokoi. 29Baa diataa paam ot raap taa a kum pirpir baa diataa timu taai uni, diat palaa apari wai ko rabolo, ma diat wainep taai u ra babaang naminaat. 30 Iaku God i watur paai balet kora minaat. 31 Ma mongoro na bungbung,diat baa namuga diat weurmai taangirongGaalilaia unaanga Ierusalem diat bababoi,ma mi diat wewapua uni karom a taaraIsraael.

32 “Ma miaat wapua muaat u ra KoinaWewapua lenbi: A weweliman baa Godia taar taai karom anundaat wuna taarataanga namuga, 33 mi ia paam ot paaikaromdaat, baa iwatur paa balet Iesu. We-laar ma di aa timu taai u ra weru Kelekelelenbi,‘Ui a Natunglik,ma mi iaau Tamaam.’ Kele 2:734 God ia watur paa Iesu ko ra minaat, mapa in waan talili balet ma kup a tung naminaat ma pa in mareng. Welaar ma God ipiri lenbi,‘A koina utnaa baa iaau weweliman taau

uni karom Dewid,ang wadaan muaat mai.

A utnaa mi i gomgom ma in waan paatlingtatuna ut.’ Aais 55:3

35Ma ia pir taai kaai un raa Kelekele naa,‘Pa un taar taa anum Gomgom na Tultul

kupi in mareng.’ Kele 16:1036 “Dewid i paam ot raap paa a nemnem

anun God u ra nuna kum bungbung nalalaaun. Namur i maat, ma di punang taaiungaai ma ra kum taptabuna, ma a paninai mareng. 37 Iaku, ia baa God i watur paaiko ra minaat pa i mareng.

38 “Lenmaa, a kum tateng liklik, miaatwarawaai karom muaat lenbi: Muaat anunurai naa Iesu i waan paat kupi in unawa anumuaat kum aakaina mangaman-gaan. 39 A kum Naagagon anun Moses pai pet laar paai kupi in una wa anumuaatkum aakaina mangamangaan, kupi dinwaatung muaat naa a kum tena takado.Iaku, diat raap baa diat nurnur un Iesu,din waatung diat naa a kum tena takado.40 Muaat a baboura muaat kaduk a kumutnaa baa a kum propet diat aa pirpir taauuni in ot ma un muaat. Diat piri naa,41 ‘Baboi, muaat a kum tena pir abulbul,

muaat a kakaian ma muaat a wirua,maa ang paam raa utnaa u ra numuaat

kum bungbung na lalaaun.Baa te inwapuamuaat u ra utnaamaa

ang paami,pain muaat a nurnur ut uni.’ ” Aab 1:5

42 Baa Paaulo ma Baanaabaas diaar pariko ra ruma na lotu, a taara diat aaringdiaar naa u ra Bung Saabaat namur diaara pirpir balet karom diat u ra kum utnaami. 43 Baa a taara diat waan weraan ko raruma na lotu, mongoro na te Iudaia madiat kaai a taara ingen baa diat ruk u ralotu Iudaia ma diat lotu ma ra lingtatuna,diatmurmur PaaulomaBaanaabaas. Diaarpirpir karomdiat, ma diaarwadekdek diat,kupi diat a tur dekdek u ra maarmaarianun God.

44 U ra Bung Saabaat baa diat aa kubutaai, marawaai baa diat raap taanga u rataamaan maa diat waan paat ungaai, kupidiat a walangoro a pirpir anun God. 45 Baaa kum te Iudaia diat babo a kor na taara,a nuknukindiat i aaka karom Paaulo maBaanaabaas, ma diat puku ku a kum pirpirbaa Paaulo i pirpir uni, ma diat pir aakakai.46 Iaku pa diaar burut baa diaar pirpir.Diaar piri naa, “Koina mir aa wapuaanamuga taa a pirpir anun God taa muaat.Iaku baa pa muaat walangoroi ma baamuaat ut muaat pet baat pa muaat kupi

Aapostolo 13:47 168 Aapostolo 14:15koku muaat lo a lalaaun takum, io mi, mira waan bulung karom a taara baa wakir ataara Iudaia. 47Maa a Tadaaru, ia tula wamir lenbi,‘Iaau ung ta ui kupi ui a kaapa karom a

taara baa wakir a taara Iudaia,kupi un lo a warwalaaun karom a taara u

ra rakrakaan buaal raap.’ ” Aais49:6

48 Ma baa a taara baa wakir a taara Iu-daia diat walangoro a pirpir mi diat gaaiaaakit, ma diat pir walaawa paa a pirpir anura Tadaaru. Ma diat baa di aa pilak pa diatkup a lalaaun takum, diat nurnur.

49 Ma a pirpir anu ra Tadaaru i waanwerweraan u ra papaar raap. 50 Iaku akum te Iudaia, diat wapurpuruan a kummukmuga na tabuan baa diat a kum tenaurur karom God, ma a kum mukmuga namuaana kaai taanga u ra taamaan maa.Diat wakaankaan diat kupi diat a kaankaankarom Paaulo ma Baanaabaas, ma diat luwa diaar ko ra nundiat papaar. 51Ma diaartataanga wa a kabu ko ra kakindiaar kupi awakilang na watumaarang karom diat, madiaar waan urong Ikonion. 52 Ma a taarana wawer irong Aantiokia diat teng ma ragaaia, ma ra Takado na Nion.

14Irong Ikonion

1 Paaulo ma Baanaabaas diaar ruk u raruma na lotu anu ra taara Iudaia irongIkonion, welaar ma ra mangamangaan di-aar laana paami u ra kum taamaan, madiaar pirpir. Ma anundiaar pirpir i kaapama mongoro na taara, raa kum taara Iu-daia ma raa taara kaai, diat nurnur uni.2 Raa taara Iudaia baa pa diat nurnur, diatwakaankaan a balaan raa kum taara baawakir a taara Iudaia, ma diat wakarangaapta diat un diat baa diat tatena liklik u ranurnur. 3 Paaulo ma Baanaabaas diaar kiiwan irong Ikonion, ma pa diaar burut,diaar dekdek ku ma ra pirpir u ra iaa raTadaaru. Ma a Tadaaru i walingtatunaanundiaar pirpir u ra nuna ngaala namaarmaari baa i taar a dekdek taan diaarkupi diaar a paam a kumutnaa na kakaian,ma ra kum wakilang mai.

4 A taara taanga u ra taamaan maa diattur weraan, raa taara diat tur ungaai mara taara Iudaia baa pa diat nurnur, ma raa

taara diat tur ungaai ma ra ru aapostolo.5 Raa taara Iudaia ma raa taara kaai baawakir a taara Iudaia ma anundiat raa kummukmuga, diat pirpir ungaai paa kupi diata baanaakaka Paaulo ma Baanaabaas, makupi diat a duka doko diaar ma ra kumwaat. 6 Baa Paaulo ma Baanaabaas diaarwalangoroi, diaar waan ingen urong u rapapaar Likaaonia, kup a ru taamaan Lis-traa ma Derbi, ma raa kum taamtaamaankaai baa diat ki marawaai. 7 Ma diaarwarawaai ma ra Koina Wewapua karomdiat matira.

Irong Listraa8 Irong Listraa, raa muaana i ki, a ru

kakina diaar maat. Di buta paai ut mailenmaa, ma pa i pet laar paa a winawaan.9 I walangoro Paaulo i pirpir. Ma Paauloi babo takado karomi, ma i baboi naa amuaana maa i nurnur kupi din walaan-galaanga paai. 10 Ma Paaulo i pirpir mara ina ngaala na ingaana karomi, “Un turtakadoma ra ru kakim.” Io, a muaanamaai tur gagaa maut ma i pet laar paai kupi inwaan.

11 Baa a kor na taara diat babo a ut-naa mi Paaulo ia paam taai, diat pirpirdekdek ma ra pirpir Likaaonia lenbi, “Aru god diaar aa waan pari welaar ma raru mulina karom daat!” 12 Ma diat nukinaa Baanaabaas ia a god Sus ma Paaulo iaa god Ermes, kabina maa ia a tena pirpirun diaar. 13 A ruma na wetabaar anu ragod Sus i tur u ra papaara taamaan maa,ma a tena wetabaar karom god Sus i benpaa a kum bulumakaau kup a rukruk i rataamaan, kupi diat a tuni welaar ma rawetabaar karom Paaulo ma Baanaabaas.Ma i lo paa kaai a kum purpur baa di aa uktaai kupi diat a tabaara diaar mai.

14 Baa a ru aapostolo maa diaar aanunura paa a utnaa baa a taara diat nemna paami, diaar tapunuk ma diaar aalrabaana anundiaar raa kum maalu,* madiaarwelulu naliwan taa ra taara, ma diaarpirpir ma ra ngaala na ingaandiaar naa,15 “Muaat a taara, aawa kabina baa muaatpaam a kum utnaa mi? Mir a ru muaanaku, mir welaar ku kaai ma muaat! Mirwaanpaat kuma raKoinaWewapua karommuaat, ma mir wapua muaat kupi muaata waan ingen ko ra kum utnaa biaa ku mibaa muaat lotlotu karomi, kupi muaat a

* 14:14: A taara Israael diat laana aal rabaana anundiat kum maalu kupi diat a waiaai naa diat tapunuk aakit baa tautnaa i aaka aakit.

Aapostolo 14:16 169 Aapostolo 15:7murmur a God baa i lalaaun. Ia baa i paama maawa, a rakrakaan buaal, a pakaanataai, ma ra kum ututnaa raap nabalaandi-tul. 16Namuga utbaai i maadek taa a kumwunwuna taara kupi diat a lalaaun welaarma ra nundiat nemnem. 17 Iaku God pa idumaana muaat, i waki taa a kum utnaakupi muaat a nunurai naa ia ut maa a God.U ra nuna maarmaari i tabaara muaat mara baata taanginaanga u ra baakut, a kumdiwaai diat wa u ra kalaang indiat ut, itabaara muaat ma ra utnaa na winangaan,ma i wateng muaat ma ra gaaia.” 18 Diaarpir a pirpir mi, iaku a taara diat nemi utnaa diat a lotu karomdiaarma rawetabaarbaa di tun taai. Io, diaar ongor ma raweturbaat karom diat tuk baa diat ngo.

19 Namur raa kum te Iudaia diat waanpaat taangirong Aantiokia ma Ikonion,diat aal puku paa a nuknuki ra kor na taarakon Paaulo ma Baanaabaas. Diat dukaPaaulo ma ra kum waat, ma diat aal apariwai ko ra taamaan, maa diat nuki naa iamaat. 20 Baa a taara na wawer diat tur lilipaai, i tur, ma i ruk balet u ra taamaan.U ra bung namur taana, diaar weur maBaanaabaas urong Derbi.

Diaar waan urong u ra ru papaar Pisidiama Paampilaa

21 Baa Paaulo ma Baanaabaas diaar aawarawaai paa ma ra KoinaWewapua irongDerbi ma diaar aa wer taa mongoro nataara kupi diat bulung a kum naat nawawer, diaar waan talili balet urong Lis-traa, Ikonion, ma Aantiokia. 22 Ma diaarwadekdek a taara na wawer ko ra tula taa-maan maa, ma diaar pirpir na wewaraautkarom diat, kupi diat a tur dekdek u ranundiat nurnur. Diaar piri naa, “Mongorona utnaa in manong muga ta daat, namurmakudaat a ruku ramataanitu anunGod.”23 Diaar pilak paa raa taara kupi diat akum mukmuga anu ra taara na nurnurun raaraa taamaan. Diaar aaraaring madiaar wawel, ma diaar taar ta diat karoma Tadaaru, ia baa diat nurnur uni. 24 Baadiaar aa waan paa u ra kum taamtaamaanu ra papaar Pisidia, namur diaarwaan paatirong u ra papaar Paampilaa. 25 Baa diaaraa warawaai paa ma ra pirpir irong Perge,diaar waan urong Aataalia.

Diaar waan talili balet urong Aantiokia ura papaar Siria

26 Baa diaar aa paam ot paa anundiaarpinapaam u ra kum taamtaamaan, diaar

kaa u ra paraau taangirong Aataalia urongAantiokia. Aantiokia a taamaan baa a kumtena nurnur diat taar ta diaar u ra maar-maari anun God, ma diat tula wa diaar kupa pinapaam mi. 27 Baa diaar waan paat,diaar wataa ungaai paa a taara na nurnur,ma diaar wapua diat u ra kum utnaa raapbaa diaar paam ot paai ma ra dekdekinGod. Diaar wapua diat kaai baa God iapaam aara a aakapi na nurnur karom ataara baa wakir a taara Iudaia. 28Ma diaarki iwan matira karom a taara na wawer.

15Diat kiwung inaanga Ierusalem

1 Raa taara taanga Iudaia diat waanurong Aantiokia, ma diat wer diat baa diattatena liklik u ra nurnur lenbi, “Baa padi poko kikil a panimuaat welaar ma raNaagagon anun Moses, pa din walaaunmuaat.” 2Ma Paaulo ma Baanaabaas diaarworwor dekdekma diat. Io, a taara na nur-nur diat pilak taa Paaulo ma Baanaabaasma raa taara utkaai, kupi diat a waanunaanga Ierusalem karom a kum aapos-tolo ma ra kum mukmuga anu ra taara nanurnur, kupi diat a tiri diat u ra utnaa mi.

3A kum taara na nurnur diat tur tula waPaaulo, Baanaabaas ma raa taara kaai, madiat waan naliwan u ra ru papaar Ponikaama Samaaria. Baa diat waan diat wewapuawaanwaan karom a kum tena nurnur u rakum taamtaamaan, u ra taara baa wakira taara Iudaia naa diat aa nukpuku. Madiat baa diat tatena liklik u ra nurnur, diatgaaia aakit baa diat walangoroi. 4 Baa diatwaan paat inaanga Ierusalem, a kum taarana nurnur ma ra kum aapostolo ma rakummukmuga anu ra taara na nurnur diatwagaaia pa diat. Ma diaar wapua diat u rakum utnaa baa diaar paam ot paai ma radekdekin God.

5 Raa kum Parisaaio baa diat nurnur unIesu, diat tur ma diat piri naa, “I takadout kupi din poko kikil a taara baa wakir ataara Iudaia baa diat nukpuku. Ma din werdiat kupi diat a murmur a kum Naagagonanun Moses.”

6A kum aapostolo ma ra kummukmugadiat kiwung kupi diat a nuknuk wakaak ura utnaa mi. 7 Baa diat aa pirpir iwan paauni, Petero i tur ma i piri taan diat lenbi,“A kum tateng liklik, muaat nunurai naanamuga, God i pilak pa iaau kon muaat,kupi ang warawaai ma ra Koina Wewapuakarom diat baa wakir a taara Iudaia, kupi

Aapostolo 15:8 170 Aapostolo 15:28diat a walangoroi ma diat a nurnur uni.8 Ma God, ia baa i nunura a nuknuki rataara raap, i waiaai karom daat naa i gaaiakarom diat baa wakir a taara Iudaia, baa itaar a Takado na Nion karom diat welaarma i taari karom daat. 9 Anuna pinapaamkarom daat ma karom diat pa i raaun-gaana, i wagomgom diat kaai kabina maadiat nurnur. 10 Aawa kabina baa muaatnem na walaar God, baa muaat taar taaa mawaat na nilalo mi karom a taara nawawer baa muaat piri naa diat a murmura kum Naagagon anun Moses? Anundaatwuna taara taanga namuga pa diat pet laarpaai kupi diat a murmuri, ma daat kaaimi pa daat pet laar paai. 11 Iaku daatnurnur baa din walaaun daat kabina u ramaarmaari anu ra nundaat Tadaaru Iesu,lenutkaai maa karom diat.”

12 Ma a taara raap u ra kiwung maadiat ki wowowon taau ku. Diat walangoroPaaulo ma Baanaabaas, diaar wewapua ura kumwakilangma ra kumutnaa na kaka-ian diaar paamima ra dekdekinGod karomakum taara baawakir a taara Iudaia. 13Baadiaar aa ngo ko ra pirpir, Iaakobo i piri naa,“A kum tateng liklik, muaat a walangoroiaau. 14 Simon i wapua daat u ra mugaanapakaan baa God i maari diat baa wakir ataara Iudaiama i ben paa raa taara kon diatkupi diat anuna taara ut. 15A utnaami Godi paami i welaar ma ra pirpir anu ra kumpropet. Di aa timu taai lenbi,16 ‘Namur taana, ang waan talili balet,

ma ang paam balet a ruma anunDewid, baa ia tareng.

Ma ang watur paa balet a ruma baa itaripu,

ma ang paam wakaaki balet.17-18Ma a taara ingen kaai,

a kum taara baa wakir a taara Iudaia,diat a nukpuku karom a Tadaaru,

diat baa iaau aa wataa pa diat baaanung.

A Tadaaru ia pir taai lenbi,ia pirpir kaapa u ra kum utnaa mi’

Aamos 9:11-12namnamuga utbaai.

19 “Io, a nuknuking i lenbi, koku daatwapurpuruan a kum taara baa wakir ataara Iudaia, baa diat tapuku karom God.20 Din paami ku lenbi, daat a timu a bukkarom diat, ma daat a wapua diat naa koku

diat murmur a kum Naagagon raap anunMoses. Bi ku ia raa kum utnaa liklik: Kokudiat aan ta utnaa baa di aa wetabaar taaumai karom a kum taabataaba, maa a lotulenmi iwadur a utnaa nawinangaan. Kokudiat paam a kum paamuk na mangaman-gaan. Koku diat aan ta utnaa baa pa di giwakaak a gaap koni. Ma koku diat aan tawewagua baa di bing dokoi ku, maa gaapkuraa utbaai uni. 21 Maa taanga namugautbaai u ra kum taamtaamaan raap, dilukluk a kum Naagagon anun Moses, madiat warawaai uni u ra kum ruma na lotuu ra kum Bung Saabaat.”

Di timu a buk karom a kum taara nanurnur baa wakir a taara Iudaia

22 A kum aapostolo, ma ra kum muk-muga, ma ra taara na nurnur raap, diatpirpir ungaai paa naa diat a pilak paa taru muaana kon diat, kupi diat a weur maPaaulo ma Baanaabaas urong Aantiokia.Io, diat pilak paa Iudaas, raa iaana kaaiBaasaabaa,ma Saailaas, a rumukmuga kondiat baa diat tatena liklik u ra nurnur.23Ma diat timu taa a buk baa diat a loi. Abuk i piri lenbi:

Miaat a kum aapostolo ma a kum muk-muga, a kum tateimuaat, miaat timtimukarom muaat a kum tena nurnur ko rataara baa wakir a taara Iudaia baa muaatki irong Aantiokia, ma u ra ru papaar Siriama Kilikia:

Maarmaari karom muaat,24 Miaat aa walangoroi naa raa taara

konmiaat, diat walaklagonmuaat baa diatpiri naamuaat a murmur a kumNaagagonraap anun Moses, ma diat wapurpuruan anuknukimuaat mai. Wakir miaat, maa mi-aat tula diat. 25Mi miaat aa pirpir ungaaipaa, ma miaat raap miaat nuki naa i koinakupi miaat a pilak paa ru muaana, mamiaat a tula wa diaar karom muaat. Diat aweur ma ra ru tepaamiaat, Baanaabaas maPaaulo, 26 a ru muaana baa pa diaar maaribaat anundiaar lalaaun u ra iaa ra nundaatTadaaru Iesu Kaarisito. 27 Mi miaat tulawa Iudaas ma Saailaas karom muaat, madiaar a wapua muaat u ra kum pirpir mimiaat timui u ra buk. 28 A wewaraaut anura Takado na Nion i ki karom miaat baamiaat pirpir ungaai paa. Io, miaat pirinaa koku miaat taar taa ta mawaat karom

* 15:28: A kukuraai ra pirpir mi naa a taara baa wakir a taara Iudaia diat laangalaanga ko ra kum Naagagon anu rataara Iudaia, lenbaa koku di poko kikil diat.

Aapostolo 15:29 171 Aapostolo 16:12muaat. Bi ku ia raa kum utnaa liklik muaata murmuri:*

29 Koku muaat aan ta utnaa baa diwetabaar mai karom a kum taabataaba.Koku muaat aan ta utnaa baa pa di giwakaakwa a gaap koni,ma tawewagua baadi bing dokoi ku, maa gaap kuraa utbaaiuni. Ma koku muaat paam a kum paamukna mangamangaan. In koina aakit karommuaat baa pamuaat paam a kumutnaami.

Ma raa ku ia, maarmaari karom muaat.30 Io, di tula wa diat ma diat waan urong

Aantiokia. Ma diat wataa ungaai paa ataara na nurnur taanga matira, ma diattaar taa a buk maa taan diat. 31Baa diat aaluk taai, diat gaaia aakit u ra koina pirpirna wewaraaut. 32 Iudaas ma Saailaas diaarwaraaut diat baa diat tatena liklik u ranurnur ma ra mongoro na pirpir, ma diaarwadekdek diat, maa diaar a ru propet.33-34Baa diaar aa ki iwan paamatira, a kumtateindiaar u ra nurnur diat tur tula wadiaar ma ra maalmaal, kupi diaar a waantalili balet unaanga Ierusalem karom diatbaa diat tula wa diaar.†

35 Paaulo ma Baanaabaas diaar ki utbaaiirong Aantiokia. Diaar ma mongoro kondiat, diat wer a taara, ma diat warawaaimara pirpir anu ra Tadaaru.

Paaulo ma Baanaabaas diaar waan wer-aan

36 Ta kum bung namur, Paaulo i piritaan Baanaabaas naa, “Mi daar a waantalili kup a kum taamaan raap, baa daar aawarawaai paa naan diat ma ra pirpir anura Tadaaru, kupi daar a babo a kum tatein-daar u ra nurnur, baa diat papet lelawaaima.” 37 Ma Baanaabaas i nemi kupi diaara ben paa balet Ioaanes, raa iaana kaaiMaarko. 38 Iaku Paaulo i nuki naa pa ikoina baa diaar a ben paai balet, maa iawaan paa kon diaar irong Paampilaa, mapa i murmur diaar tuk a pinapaam i raap.39 Ma diaar worwor dekdek paa uni, manamur diaar waan weraan. Baanaabaas iben paa Maarko, ma diaar kaa u ra paraauurong u ra lolo Kipro. 40Ma Paaulo i pilakpaa Saailaas, kupi diaar a weur. Ma a kumtateindiaar u ra nurnur diat taar ta diaar ura maarmaari anu ra Tadaaru. 41Ma diaarwaan taltalili naliwan u ra ru papaar Siria

maKilikia, ma diaarwadekdek a kum taarana nurnur u ra kum taamtaamaan.

16Timoti i weur ma Paaulo ma Saailaas

1 U ra winawaan anun Paaulo maSaailaas diaar waan paat Derbi ma namurListraa. Ma raa kon diat a kum naat nawawer i ki u ra taamaan Listraa, a iaanaTimoti, ia a natu ra tabuan Iudaia, a tenanurnur, ma tamaana a te Grik. 2 Diat baadiat tatena liklik u ra nurnur irong Listraama Ikonion diat wewapua un Timoti baa iaa koina muaana. 3 Ma Paaulo i nemi kupiditul a weur. Io, i ben paai, ma i pokokikili, kabina maa a kum te Iudaia u rakum taamtaamaan maa, diat nunurai naatamaana a te Grik. 4 Baa ditul waan u rakum taamtaamaan, ditul wewapua waan-waan u ra naagagon, baa a kum aapostoloma ra kum mukmuga diat naagagon paaiinaanga Ierusalem, kupi a taara diat amurmuri. 5 Di wadekdek a nurnur anu rataara na nurnur u ra kum taamtaamaan,ma a nilulukindiat i ngaala waanwaan u rakum bungbung.

A binabo anun Paaulo irong Troaas6 A Takado na Nion ia turbaat ta ditul

baa koku mun ditul warawaai ma ra KoinaWewapua irong u ra papaar Aasia. Ditulwaan taltalili ku irong u ra ru papaarPirigia ma Galaatia. 7 Baa ditul waan paatmarawaai a papaar Misia, ditul nemi naaditul a waan urong Bitinia, iaku a NionIesu pa i mulaaot kupi ditul a waan urong.8 Io, ditul waan aakit Misia, ma ditul waanurong Troaas.

9 U ra marum, Paaulo i babo a binabo.I baboi naa raa muaana a te Maakedoniai tur taau ma i aaringi naa, “Un waan urinMaakedonia, ma unwaraautmiaat.” 10Baaia babo taa a binabomaa, miaat* waninaargagaamaut kup awinawaan urongMaake-donia, maamiaat nunurai naa God utmaa iwataa miaat kupi miaat a warawaai karomdiat ma ra Koina Wewapua.

Lidia i nukpuku irong Pilipoi11 Baa miaat waan taangirong Troaas

miaat kaa u ra paraau, ma miaat waantakado urong u ra lolo Saamotraake, maraa bung talili miaat waan bulung urongNeaapoli. 12Mamiaat waan taanga matira

† 15:33-34: Raa kum tena manaana u ra Buk Taabu diat nuki naa raa kum pirpir kaai i ki u ra rina mi. I lenbi: IakuSaailaas i nemi naa in ki utbaai matira. * 16:10: Lukaa i timu “miaat”, kabina i waan ungaai ma Paaulo.

Aapostolo 16:13 172 Aapostolo 16:37Neaapoli urong Pilipoi, a taamaan baa ingaala aakit ko ra kum taamtaamaan in-gen irong u ra papaar Maakedonia, maa taara Rom diat ki uni. Ma miaat kipaa kabaana bung matira u ra taamaanmaa. 13 U ra Bung Saabaat miaat pari ura bonanaaka i ra taamaan maa, kup adaanim, maa miaat nuki naa a wanua naniaaring kuraa naa ra daanim maa. Miaatki taau, ma miaat pirpir ma ra in tabuanbaa diat ki ungaai taau matira.

14 Ma raa tabuan kon diat baa diatwalangoro miaat, a iaana Lidia, a tabuantaangirong Tiaatira, a tena wiura taar namaalu ma a tena lotu karom God. Ma aTadaaru i puku paa nuna lalaaun kupi intaraam u ra kum pirpir Paaulo i piri. 15Baadi aa baapitaaiso taa Lidia, ma diat kaai baadiat ki u ra nuna ruma, i ben pamiaat, ma ipiri naa, “Baa muaat nuki naa iaau nurnuru ra Tadaaru, muaat a ruk u ra nung ruma,ma muaat a ki uni.” Ma i wowo pa miaat.

Paaulo ma Saailaas diaar karabus irongPilipoi

16Raa bung baamiaatwaan kup awanuana niaaring, miaat wetarom taau ma raawilawilaau na tabuan baa a tabaraan iruk taau uni, ma i pet laar paai baa inpirpir muga un ta utnaa baa in waan paatnamur. Anuna kum mukmuga diat lolopaa ngaala namaani ko ra nuna pinapaam.17A tabuan mi i murmur miaat ma Paaulo,ma i ge dekdek lenbi, “A kum muaanami, diat a kum tultul anun God a NgaalaAakit, ma diat wapua muaat u ra aakapibaa din walaaun muaat mai.” 18Mongorona bung i paami lenmaa. Ma Paaulo italanguan uni, i tur tapuku, ma i piri taara tabaraan lenbi, “Iaau piri taam u ra iaanIesu Kaarisito, un irok pari ko ra tabuanmi.” Ma u ra pakaana bung ut maa atabaraan i irok pari koni.

19 A kum mukmuga anu ra tabuan midiat nunurai naa pa diat a babo paa baletma ta maani koni. Io, diat paam akotopaa Paaulo ma Saailaas, ma diat aal padiaar karom a kum mukmuga u ra wanuana winawaan ungaai anu ra taara. 20 Diatben ta diaar karom a kum tena naagagonma diat piri naa, “A ru muaana mi, a rute Iudaia, diaar pet apurpuruan anundaattaamaan. 21 Ma diaar wer a taara u rakum utnaa baa pa i takado kupi daat ataara Rom daat a taraam uni, ma daat amurmuri.” 22 A kor na taara kaai diat

kulkulaai ma ra wetakun karom diaar, maa kum tena naagagon diat wetulaa kupidin aal rabaana wa anundiaar kum maaluma din raapu diaar. 23 Baa di aa raapudekdek ta diaar, di waruk ta diaar u raruma na karabus, ma di wapua taa a tenababoura naa in baboura baat dekdek diaarkupi koku diaar pari. 24Baa a tena babourai walangoro taa a pirpir maa, i waruk tadiaar u ra kukur ra ruma na karabus baai ki naliwan, ma i ung baat taa waat nakakindiaar ma ra in palaang.

25 Baa i ngaala na marum, Paaulo maSaailaas diaar aaraaring, ma diaar kele akum kelekele karom God, ma a taara kaaibaa diat karabus, diat walangoro diaar.26Pa i iwan ku, ma a ngaala na guria i waanpaat kakaian, ma i laaur a kum toro i raruma, a kum balbalaat raap diat tapaapa,ma a kum sen ko ra kum limaandiat diattapalaa maut. 27 A tena baboura i tawaan-gun, ma baa i babo a kum balbalaat diataa tapaapa, i aalum paa anuna in liwan nawineium kupi in aak doko ia ut mai, maa inuki naa a kum karabus diat aa welulu ongraap. 28Ma Paaulo i ge dekdek karomi naa,“Koku u baanaakaka ui, miaat raap kuri utmiaat.”

29 Ma a tena baboura i wewataai kup takum laam, i welulu ruk gagaa, i burut mai dadader, i puka pari taau namuga naanPaaulo ma Saailaas. 30 Ma i ben apari padiaar, ma i tiri diaar naa, “A ru muaana,aawa maa ang paami kupi din walaaun paiaau?” 31Ma diaar baalui naa, “Un nurnuru ra Tadaaru Iesu ma din walaaun ui, madiat kaai baa diat ki u ra num ruma.” 32Madiaar pirpir ma ra pirpir anu ra Tadaarukaromdiat raap baa diat ki u ra nuna ruma.33 U ra bung na marum ut maa, a tenababoura i ben pa diaar, ma i gi a kumkinkin baa i taana u ra panindiaar. Ma u rapakaana bung ut maa di baapitaaiso a tenababoura, ma diat raap baa diat ki u ra nunaruma. 34 I ben pa diaar u ra nuna ruma, mai tabaara diaar ma ra utnaa na winangaan.Ma i gaaia, diat ungaai ma ra nuna taara,maa diat aa nurnur un God.

35 U ra malaana kinalik a kum tena naa-gagon diat tula wa a ru polis ma ra pirpirlenbi, “Un palaa wa a ru muaana maa.”36 Ma a tena baboura i wapua Paaulo uninaa, “A kum tena naagagon diat wetulaabaa din palaa wa mur. Mi ut mur a pari,mur a waan ma ra maalmaal.” 37 IakuPaaulo i piri taa ra ru polis naa, “Pa te

Aapostolo 16:38 173 Aapostolo 17:18utbaai i naagagon ta mir, diat raapu mirmaut namataa ra taara, iaku mir a ru teRom ut mir. Diat waruk ta mir u ra rumana karabus, ma mi diat nem na palaa inowamir maku. Iaku painte! I koina baa diatut diat awaanurinmadiat a palaawamir.”38 A ru polis diaar waan talili balet, ma di-aar wapua a kum tena naagagon u ra kumpirpir maa. Baa diat walangoroi naa diaara ru teRom, diat burut. 39 Io, diatwaandiatwapuaana anundiat niraara karom diaar,ma diat ben apari pa diaar ko ra ruma nakarabus. Baa diat aa ben apari pa diaar,diat aaring diaar kupi diaar a waan ingenko ra nundiat taamaan. 40 Ma baa diaaraa waan paa ko ra ruma na karabus, diaarwaan kup a ruma anun Lidia. Ma diaarbabo diat baa diat tatena liklik u ra nurnurmatira. Baa diaarwadekdek ta diat, namurdiaar waan.

17Irong Tesalonika

1 Baa Paaulo ma Saailaas diaar waanlikaai wa Aampipoli ma Aapolonia, diaarwaan paat irong Tesalonika. Raa rumana lotu anu ra taara Iudaia i tur matira.2Ma Paaulo i ruk karom diat u ra ruma nalotu welaar ma i laana paami. Tula BungSaabaat ut maa diat pirpir ungaai u ra BukTaabu. 3 Ma i pir palaai, ma i wapuaanainaa i ot ut baa Kaarisito in maat ma in turbalet ko ra minaat. Ma i piri naa, “Iesu miiaau wapua muaat uni, ia ut maa Kaarisitobaa God i tula wai urin.” 4Raa taara Iudaiamamongoro na te Grik baa diat lotu karomGod, ma mongoro na mukmuga na tabuankaai diat nurnur, ma diat murmur Paauloma Saailaas.

5 Iaku, a nuknukin raa taara Iudaia i aakaaakit karom diaar, diat ben paa ta kumtena baana purpuruan taanga u ra wanuabaa diat laana kiki iaai. Diat waan ungaai,ma diat wapurpuruan a balaa ra taamaan.Diat welulu ruk u ra ruma anun Iaason,diat baat kup Paaulo ma Saailaas kupi diata ben pari pa diaar karom a taara. 6 Iakumaa pa diat baat pa diaar. Io, diat aalpaa Iaasonma ta taara kaai baa diat tatenaliklik u ra nurnur, karom a kummukmugako ra taamaan maa, ma diat ge naa, “Ataarami diatwapurpuruan a kum taamaan

u ra rakrakaan buaal, ma mi, diat aa waanpaat bulung min naan daat! 7 Ma Iaasonia ben aruk pa diat u ra nuna ruma. Diatraapmi diat bubur a kum naagagon anu raKaaisaar, a king anu ra taara Rom, ma diatpiri naa raa muaana, a iaana Iesu, ia maa aking.” 8 Baa a taara ma ra kum mukmugadiat walangoro a pirpirmi, diat purpuruanaakit uni. 9Diat lo paa a maani kon Iaasonma kon diat kaai baa di aal ungaai diat,kupi din kul apari pa diat mai. Namur diatpalaa wa diat.

Irong Beroia10 U ra bung na marum ut maa, diat

baa diat tatena liklik u ra nurnur diat tulagagaawa Paauloma Saailaas urong Beroia.Baa diaar aa waan paat matira, diaar ruk ura ruma na lotu anu ra taara Iudaia. 11Diatmi diat koina taan diat irong Tesalonika,maa diat nem aakiti naa diat a walangoro apirpir mi, ma diat luk wakaak a kum pirpirko ra Buk Taabu u ra bungbung raap, kupidiat a nunurai baa a pirpir anun Paauloi lingtatuna baa pate. 12 Ma mongoro nataara Iudaia ma mongoro na taara Grikkaai, a kum mukmuga na tabuan, ma ra inmuaana, diat nurnur.

13 Baa a taara Iudaia taangirongTesalonika diat walangoroi naa Paauloi warawaai u ra pirpir anun Godirong Beroia, diat waan urong ma diatwakarangaap a kor na taara ma diatwapurpuruan diat. 14 Ma diat baa diattatena liklik u ra nurnur diat tula gagaawamaut Paaulo unakono. Iaku Saailaas diaarmaTimoti diaar ki utbaai irongBeroia. 15Ataara baa diat ben paa Paaulo, diat weurmai urong Aatenaai. Namur i tula talilibalet diat ma ra pirpir karom Saailaas maTimoti naa diaar a waan gagaa karomi.

Irong Aatenaai16 Baa Paaulo i ki walaanga pa diaar,

i tapunuk aakit, baa i babo a taamaanAatenaai i teng ma ra kum taabataaba baadiat lotu karom diat. 17 Ma i pirpir u raruma na lotu ma ra kum taara Iudaia, mara taara ingen kaai baa diat lotu karomGod. Ma u ra bungbung raap i pirpir kaaima diat baa diat wetarom u ra taamaanna winawaan ungaai anu ra taara. 18 Akum tena manaana u ra wawer anu rakikil Epikure ma kikil Stoiko diat weium

* 17:18: A kum taara Aatenaai diat laana murmur mongoro na wawer anu ra kum tena manaana taanga namuga. Ataara ko ra ru kikil Epikure ma Stoiko diat murmur ru mangaana wawer lenmaa. A kum wawer ku anu ra taara, wakiri welaar ma ra Buk Taabu.

Aapostolo 17:19 174 Aapostolo 18:6na pirpir mai.* Raa taara diat piri naa,“Aawa mi a tena pirpir biaa mi i wapuadaat uni?” Ma raa taara kaai diat pirilenbi, “Kanaapi i wapua daat duk u ra kummatakina god kon ta taamaan ingen.” Diatpiri lenbi kabina maa i warawaai un Iesuma ra lalaaun balet ko ra minaat.

19 Diat ben paai, ma diat waan mai un-aanga u ra wanua na kiwung di waatungima Aariopaago, ma diat piri lenbi, “Miaatnemi naa miaat a walangoroi baa aawa amatakina pirpir baa u wer miaat uni. 20 Autnaa baa u pirpir uni i raaungaana aakitkarom miaat, ma miaat nemi kupi miaat amanaana u ra kukuraai ra kum utnaa mi.”21Diat piri lenbi kabina a kum te Aatenaaima ra kum waira kaai baa diat kiki matira,diat ole a kum bungbung ma ra pirpir mara walwalangor kup ta matakina wawer.

22 Paaulo i tur taau naliwan taan diatu ra Aariopaago ma i piri naa, “Muaat ataara Aatenaai, u ra kum pinapaam muaatpaami iaau baboi baa muaat a kum tenalotu aakit muaat. 23 Baa iaau waan taltalilimain, iaau babo a kum taabataaba baamuaat lotlotu karom diat, ma iaau aa babotaa kaai raa luwu baa di tuntun wetabaaruni, a timtimu uni i lenbi, ‘Karom a godbaa pa di nunurai’. Ia baa muaat lotukaromi, iaku pa muaat nunurai, ia ut mi,iaau warawaai uni karom muaat. 24 Godut maa i paam a rakrakaan buaal ma rakum utnaa baa diat ki uni, ia a Tadaaru ira maawa, ma ra rakrakaan buaal, ma pa iki u ra kum ruma na lotu baa a taara diatpaami. 25 Ma pa i iba kup te in waraauti,maa ia ut i taptabaara a taara raap ma ralalaaun, ma ra dadaip na lalaaun baa diatloi, ma ra kumutnaa raap. 26God iwaki taaa mugaana muaana. Ma kon raa muaanakumaa, mongoro na wuna taara diat waanpaat koni ma diat ki u ra rakrakaan buaalraap. U ra nuknukina ut i nuki baa diat aki awaaimanaangaian diat awaanpaatmanaangaian diat a raap balet. 27God i paama kum utnaa mi kupi a taara diat a babokupi, ma kaduk diat a baat taltalili kupi madiat a baat paai. Iaku, God pa i ki welwelikkon daat raap. 28 Welaar maa di aa pirtaai, ‘Daat lalaaun, daat waan taltalili, madaat watur akoto a lalaaun, i kabina ut konGod.’ Welaar ma anumuaat kum tena paakkelekele diat piri naa, ‘Daat kaai a kumnatnatuna ut’.

29 “Baa daat a kum natnatun God, pa ikoina kupi daat a nuki naa God i welaar

ma ra taabataaba na goled, baa silwa, baawaat, baa a taara diat nuk apaat paai madiat paami ku ma ra limaandiat. 30 Godi maadek wa a kum kilaala namuga baa ataara pa diat nuk paai, iaku mi i naagagontaai baa a taara raap u ra kum taamtaa-maan diat a nukpuku. 31Maa ia kubu taa abung, kupi in naagagon a rakrakaan buaaluni ma ra takado na naagagon, ma ia pilaktaa a muaana baa in paam a naagagonmaa, ma i walingtatuna paa anuna pipilakkarom a taara raap, baa i watur paa balet amuaana maa ko ra minaat.”

32 Baa diat walangoro a pirpir u ralalaaun balet ko ra minaat, raa taara kondiat, diat tataur ku uni, ma raa taara diatpiri naa, “Miaat nemi naa un pirpir baletkarommiaat u ra utnaa mi.” 33 Io, Paaulo ipari paa ko ra kiwung. 34Ma raa taara diatnurnur, ma diat murmur Paaulo. Bi diat:Dionisio, ia ko ra taara na kiwung Aari-opaago, ma raa tabuan, a iaana Daamaris,ma raa taara kaai.

18Irong Korinto

1 Baa ia raap a kum utnaa mi, Paaulo iwaan taangirong Aatenaai urong Korinto.2 Diaar wetarom matira ma raa te Iudaia,a iaana Aakuila, ia taangirong Ponto, maanuna tabuan, a iaana Pirikila. Raa bungku diaar waan paat taangirong Itali, maaKaaisaar Klaaudio i naagagoni baa a taaraIudaia raap diat a pari taangirong Rom, angaala na taamaan irong Itali. Ma Paauloi waan karom diaar. 3 I ki karom diaarma ditul papaam ungaai, maa kabina ditula tula tena paampaam ruma na sel. 4 Ura kum Bungbung Saabaat i pipipir ungaaima diat u ra ruma na lotu, kupi in aal atura nuknuki ra taara Iudaia ma diat kaai baawakir a taara Iudaia kupi diat a nurnur unIesu.

5 Baa Saailaas ma Timoti diaar waanpaat taangirong u ra papaar Maakedonia,Paaulo pa i ngo ko rawarawaaima ra pirpiranun God, ma i wapuaanai karom a taaraIudaia baa Iesu ia a Kaarisito baa God itula wai urin. 6 Iaku a taara Iudaia diatbaana purpuruan Paauloma diat pir a kumaakaakaina pirpir uni. Io, Paaulo i tataapaanuna maalu, a wakilang baa pa in pirpirbalet ma karom diat. Ma i piri taan diatnaa, “Baa muaat a wirua u ra naagagonanun God, muaat ut a kabina, ma iaaulaangalaanga. Turpaai mi, ang waanmaku

Aapostolo 18:7 175 Aapostolo 19:4karom diat baa wakir a taara Iudaia.” 7Mai pari ko ra ruma na lotu, ma i ruk u raruma anun raamuaana, a iaana Titio Iusto,a tena lotu karom God, ma i ki matira, maanuna ruma i tur marawaai naa ra rumana lotu. 8 Ma Krispo a mukmuga ko raruma na lotu ma diat raap kaai baa diat kiu ra nuna ruma diat nurnur u ra Tadaaru.Ma mongoro na taara Korinto, baa diatwalangoro a warawaai anun Paaulo, diatnurnur, ma di baapitaaiso diat.

9 Raa bung na marum a Tadaaru i pirpirkarom Paaulo u ra binabo naa, “Koku u bu-rut, un pirpir ku. Koku u ngo, 10maa iaauki ungaai ma ui, ma pa te in baanaakakaui, maa anung mongoro na taara kuri u rataamaan mi.” 11Ma Paaulo i ki matira raakilaala ma 6 na kalaang, ma i wer diat u rapirpir anun God.

12 Baa Gaalio i mukmuga irong u rapapaar Aakaaia, a taara Iudaia diat turungaai kupi diat a um Paaulo, ma diat benikupi in tur u ra naagagon. 13 Ma diat pirinaa, “A muaana mi i wer a taara baa diata lotu karom God u ra mangamangaan baapa i welaar ma ra kum naagagon anumiaata taara Iudaia.” 14 Baa Paaulo i nem napirpirma, Gaalio i piri karoma taara Iudaianaa, “Muaat a taara Iudaia, baa gun autnaami i paami i aaka, ma pa i murmur anaagagon anu ra mataanitu, io, in takadokupi ang walangoro muaat uni. 15 Iakubaa muaat takunai ku u ra kum pirpir,ma u ra kum iang, ma u ra numuaat kumnaagagon ut, i koina baa muaat ut muaata naagagoni, iaau pang naagagon a kummangamangaan lenmi.” 16Ma i lu wa diatko ra kiki na naagagon. 17 Ma diat raapdiat paam akoto paa Sostenes, a mukmugako ra ruma na lotu anu ra taara Iudaia,ma diat umi namataa ra kiki na naagagon.Iaku Gaalio pa i nuk paa a utnaa mi.

Paaulo i waan talili balet urong Aantiokia18 Baa Paaulo ia ki iwan paa irong Kor-

into, i waan kon diat baa diat tatena likliku ra nurnur ma i waan urong Kenkereaa.Baa i ki matira di gele raap wa a weu nalorina, maa ia paam ot paa anuna wewe-liman karom God. Ma ditul ma Pirikilama Aakuila ditul kaa u ra paraau urong ura papaar Siria. 19 Baa ditul pukaai irongEpeso, Paaulo i waan paa kon diaarmatira,ma i ruk u ra ruma na lotu, ma diat pipipirungaai ma ra taara Iudaia. 20 Baa diataaringi naa in ki iwan kinalik paa karom

diat, pa i taraam. 21Ma baa diat waan wer-aan, i piri taan diat naa, “Baa a nemnemanun God, io, ang waan talili balet karommuaat.” Ma i waan balet taangirong Epesou ra paraau.

22 Baa i pukaai irong Kaaisaaria i waanunaanga Ierusalem ma i babo taa a taarana nurnur, ma namur i waan urong Aan-tiokia. 23 Baa ia ki paa mongoro na bungmatira, i waan paa balet kon diat. Mai waan taltalili u ra kum taamtaamaanu ra ru papaar Galaatia ma Pirigia, ma iwadekdek a nurnur anu ra taara na wawerraap.

Aapolos i ki irong Epeso24 Raa te Iudaia taangirong Aaleksaan-

deria, a iaana Aapolos, i waan paat irongEpeso. Ia raa koina tena pirpir, ma imanaana aakit u ra Buk Taabu. 25 Di aawer taai u ra Aakapi anu ra Tadaaru, mai gaaia aakit kupi in warawaai. I werwakaak diat u ra kum utnaa un Iesu, iakui nunura ku a baapitaaiso anun Ioaanes.26 I waan u ra ruma na lotu ma i turpaapirpir ma pa i burut. Baa Pirikila maAakuila diaar walangoroi, diaar ben paai,ma diaar pir palaa a Aakapi anun Godkaromi. 27 Baa Aapolos i nem na waan maurong u ra papaar Aakaaia, diat baa diattatena liklik u ra nurnur irong Epeso, diatwadekdek taai, ma diat timtimu karom ataara na wawer irong Aakaaia, kupi diata gaaia paai. Ma baa ia waan paat irongu ra papaar Aakaaia, ia raa koina tenawewaraaut karom diat baa a ngaala namaarmaari anun God ia puku pa diat kupidiat a nurnur. 28 Maa i baalu dekdek apirpir anu ra taara Iudaia namataa ra taarabaa diat weoro naa Iesu wakir a Kaarisito.Ma i walingtatunai ma ra pirpir u ra BukTaabu naa Iesu ia ut a Kaarisito baa God itula wai urin.

19Paaulo i ki irong Epeso

1 Baa Aapolos i ki Korinto, Paaulo i waanu ra aakapi nabuaal ma i waan paat irongEpeso, ma i baraata paa raa taara nawawermatira. 2 Ma i tiri diat naa, “Lelawaai aTakado na Nion i ki un muaat baa muaatnurnur?” Ma diat baalui naa, “Pate, pa diwapua miaat u ra Takado na Nion.” 3Ma itiri diat, “Di baapitaaiso muaat ma woi namangaana baapitaaiso?” Ma diat piri naa,“Ma ra baapitaaiso anun Ioaanes.” 4 Ma

Aapostolo 19:5 176 Aapostolo 19:27Paaulo i piri lenbi, “Ioaanes i baapitaaisoma ra baapitaaiso na nukpuku, ma i wapuaa taara, baa diat a nurnur karom Iesu, iabaa in waan paat namur taana.” 5 Baa diataa walangoro taa pirpir anun Paaulo, na-mur di baapitaaiso diat u ra iaa ra TadaaruIesu. 6 Baa Paaulo i ung a ru limaana nateun diat, a Takado na Nion i kimaut un diat,ma diat pirpir ma ra aalawur mangaanapirpir, ma diat pirpir na propet. 7 A taaramaa diat 12 duk diat a kum muaana.

8 Paaulo i laana ruk u ra ruma na lotu,ma i pipipir ma ra dekdek ma i papalaawakaak u ra kum utnaa u ra mataanituanun God karom diat. I paami lenmaawelaar ma tula kalaang. 9 Iaku maa abalaan raa taara kon diat i dekdek aakit,ma pa diat nem na nurnur, ma diat piraakaka Aakapi anun Kaarisito namataa rataara raap. Io, Paaulo i waan paa kon diat.Ma i waan kup a ruma na wawer anunTiraano, ma a kum taara na wawer diatmurmuri ma diat pirpir ungaai u ra kumbungbung u ra ruma maa. 10Ma ru kilaalai paampaami lenmaa. Io, diat raap baa diatki u ra papaar Aasia, a kum taara Iudaiamara taara baa wakir a taara Iudaia kaai, diatwalangoro a pirpir anu ra Tadaaru.

7 na natun Sikewaa11 Paaulo i paam a kum dekdek na utnaa

na kakaian ma ra dekdekin God. 12 Ma ataara diat lo paa anundiat kum aaginsipma ta kumpakaanamaalu kaaimadiat ungpaai u ra panin Paaulo, namur diat ungi ura kummalaapaang ma diat laangalaanga,ma a kum tabaraan kaai diat parimaut kondiat.

13 Raa kum te Iudaia, diat laana waantaltalili u ra kum taamaan, kupi diat a luirok wa a kum tabaraan ko ra taara. Madiat walaari kupi diat a lu irok wa kaai akum tabaraan ma ra iaan Iesu. Diat laanapiri lenbi, “Iaau lu irok wa ui a tabaraanu ra iaan Iesu, baa Paaulo i warwarawaaimai.” 14 7 na natun raa muaana, a iaanaSikewaa a te Iudaia, a ngaala na tenawetabaar karom God, diat paami lenmi.15 Iaku maa a tabaraan i baalu diat naa,“Iaau nunura ut Iesu, ma iaau nunurautkaai Paaulo. Iaku muaat, woi na man-gaana taara muaat?” 16Ma a muaana baaa tabaraan i ruk taau uni, i irok baat padiat, ma i um akinkin ta diat ma i rabaanaanundiat kum maalu ma diat welulu pariunataamaan a kum towaturia maku.

17 A pirpir u ra utnaa mi, i waan paatkarom a taara Iudaia ma a taara baa wakira taara Iudaia baa diat ki irong Epeso, madiat burut raap, ma diat urur u ra iaa raTadaaru Iesu. 18 Mongoro kon diat baadiat nurnur, diat waan paat ma diat pirapuaana a kum aakaina utnaa baa diat aapaam taai. 19 Ma mongoro kaai kon diatbaa diat paampaam uraura, diat lo ungaaipaa anundiat kum buk na uraura, ma diattunwadiat namataa ra taara raap. Baa diatluk ungaai paa a mataa ra kum buk raap, iwelaar ut ma 50 aarip na maani. 20 Io, apirpir anu ra Tadaaru i waan weraan, ma itawa dekdek.

A purpuruan irong Epeso21 Baa a kum utnaa mi ia raap, Paaulo

i nuki naa in waan unaanga Ierusalem,ma in waan bolo u ra papaar Maakedoniama ra papaar Aakaaia. Ma i piri utkaainaa, “Baa iaau aa waan paa Ierusalem, angwaan bulung urong Rom.” 22 I tula mugawa Timoti ma Eraasto, rudi kon diat baadiat laana waraauti, urong Maakedonia,ma ia i ki paa utmun irong u ra papaarAasia.

23 U ra kum bung maa, a ngaala napurpuruan i waan paat, i kabina maa ataara pa diat nem a Aakapi anun Kaarisito.24 Maa raa muaana a iaana Demetrio, atena paam taabataabama ra silwa, i paam-paam a kum naatnaat na ruma na lotu anura nundiat tabuan na god Aartemis ma rasilwa, ma a pinapaam mi i paam apaat angaala na maani karom Demetrio ma ranuna taara na pinapaam. 25 I ben ungaaipaa anuna taara na pinapaam, ma raataara ingen kaai baa anundiat pinapaam iwelaar, ma i piri taan diat naa, “Kum taara,muaat nunurai naa daat laana paam apaata ngaala na maani ko ra pinapaam mi.26Main Epeso, ma u ra kum taamtaamaanraap min u ra papaar Aasia, a muaana mi,Paaulo, ia ben paa mongoro na taara, mai ben puku pa diat, ma i wapua diat baaa kum utnaa mi daat paampaami ma ralimaandaat, wakir a kum god. 27 Baa autnaa mi in waan paat karom daat, wakirin baanaakaka koina iaa ra nundaat pina-paam ku, diat a nuk akinalik paa kaai aruma na lotu anu ra nundaat tabuan nagod Aartemis, ma diat a wakinalik paaanuna minamaar. Anundaat god, baa maria taara Aasia raap ma a rakrakaan buaalkaai diat lotu karomi.”

Aapostolo 19:28 177 Aapostolo 20:1128 Baa diat walangoro a utnaa mi,

diat kaankaan aakit, ma diat ge lenbi,“Aartemis anu ra taara Epeso ia a ngaala nagod!” 29Maa taara raap ko ra taamaanmaadiat purpuruan. Diat welulu ma diat paamakoto paa Gaaius ma Aaristaarko, a ru teMaakedonia baa ditul weur ma Paaulo madiat ruk ma diaar u ra nundiat ngaala naruma na kiwung. 30 Baa Paaulo i nemna ruk karom a taara, a taara na wawerdiat turbaati. 31Ma raa kum mukmuga kora mataanitu u ra papaar Aasia, baa diattepaana mai, diat taar wa a pirpir karominaa koku i ruk u ra ruma na kiwung.

32 Ma a kor na taara diat purpuruan.Raa taara diat waatung raa pirpir ut, maraa taara kaai diat pir raaungaana pirpir,ma mongoro kon diat pa diat nunurainaa aawa maa diat waan paat kupi. 33 Ataara Iudaia diat tul apaat taa Aaleksaan-der karom a kor na taara, ma diat ben paaiunamuga. Io, Aaleksaander i turbaat diatma ra limaana, kupi diat a ki wowowon,ma i nemi naa in pirpir baat ia ut namataara taara. 34 Iaku baa a taara Epeso diatnunurai naa Aaleksaander ia a te Iudaia,pa diat taraam, diat kulkulaai ungaai un rukudulaana pakaana bung lenbi, “Aartemisanu ra taara Epeso, ia a ngaala na god!”

35 Baa a tena timtimu anu ra taamaanmaa i turbaat a taara kupi diat a kiwowowon, i piri lenbi, “Muaat a taaraEpeso, woi na taamaan kuri baa pa inunurai naa a taara taanga min Epeso diatbaboura a ruma na lotu anu ra ngaala nagod Aartemis, ma ra malalarina kaai baa ipuka pari taanginaanga u ra baakut? 36 Pate in weoro ko ra kum utnaa mi, koinabaa muaat a ngo ma koku muaat paam tapurpuruan biaa ku. 37Muaat aa ben taa aru muaana mi urin, iaku maa wakir diaarwalong u ra ruma na lotu, ma pa diaar piraakaka anundaat tabuan na god. 38 A kikina naagagonma a kum tena naagagon kuriut diat. Baa Demetrio diat ma ra kum tenapinapaam baa diat weur mai, diat nem natakuna te un ta utnaa, io, diat a wapuaa kiki na naagagon uni. Ma diat, diat awakado a naagagon uni. 39 Baa ta utnaakuraa utbaai muaat nem na pirpir uni,io, din wakadoi ut u ra kiki na naagagon.40 Kaduk din takuna daat u ra purpuruanbaa i waan paat u ra bung mi, maa pa takabina. Io, aawa ma daat a pir baat daat

mai?” 41 Baa ia pir taai lenmaa, i tulaweraana wa a taara ko ra kiwung.

20A winawaan anun Paaulo urong Maake-

donia ma Grik1 Baa ia raap a purpuruan, Paaulo i

wetulaa paa a taara na wawer, i wadekdekta diat, ma i pirpir tulaa taau taan diat, io,namur i waan urong u ra papaar Maake-donia. 2 Baa ia waan papaa u ra kumtaamtaamaanmaa, ma ia wadekdek ta diatma ra mongoro na koina pirpir, i waanurong u ra papaar Grik. 3 I ki matira tulakalaang. Baa i waninaar kupi in kaa u raparaau urong u ra papaar Siria, i nunurainaa a kum te Iudaia diat pirpir ungaaipaa kupi diat a aak dokoi. Io, i nuki naai koina baa in waan balet naliwan u rapapaar Maakedonia u ra nuna winawaantalili balet urong Siria. 4MaSopaatero, a teBeroia, natun Piro, ma ra ru te Tesalonika,Aaristaarko ma Sekundo, ma Gaaius a teDerbi, ma Timoti, ma ra ru te Aasia, Tikikoma Tropimus, diat weur ma Paaulo. 5 Diatmi diat muga urong Troaas, ma diat kiwalaanga miaat* marong. 6 Baa ia raapa lukaara na bred baa pa ta is uni, miaatwaan ma ra paraau taangirong Pilipoi, mabaa lima na bung ia raap, miaat pukaaiirong Troaas karomdiat baa diatmuga konmiaat, ma miaat ki paa 7 na bung matira.

Paaulo i walaaun paa Oitiko7 U ra mugaana bung u ra wik, miaat ki

ungaai kupi miaat a wangaan ungaai. MaPaaulo i pirpir karomdiat, ma iwaiok aakitanuna pirpir, tuk taau ut u ra ngaala namarum, maa i nemi naa in waan ku kondiat u ra bung namur. 8 U ra kukur raruma banaanga nate baa miaat ki ungaaiuni mongoro na laam aakit. 9 Ma raabaarmaan, a iaana Oitiko, i ki taau ku nateu ra mataana kalaangaar. Baa Paaulo ipipipir utbaai, a mataan Oitiko i uwaaiaaakit, ma i inep duman aakit taau, ma ipuka pari taanginaanga nate ko ra wetulakukur ra ruma unapia. Ma diat lo paai, aminaatina maku. 10 Io, Paaulo i kaa pari,ma i inep baat paai, ma i taal paai, ma i pirinaa, “Koku muaat ngaraa, i lalaaun.”

11 Namur Paaulo i kaa tato balet, i bikpaa bred ma i wangaan. Ma i pirpir iwanutbaai karom diat, tuk in mataana mage i

* 20:5: Lukaa i timu “miaat”, kabina i waan ungaai ma Paaulo.

Aapostolo 20:12 178 Aapostolo 20:37waan tato, ma namur i waan paa kon diat.12 Ma baa a taara diat waan weraan diatweurmaOitiko, i lalaaun ku,ma diat gaaia.

Paaulo i waan taangirong Troaas urongMileto

13 Miaat muga, miaat kaa u ra paraauurong Aaso kupi miaat a aagila paa Paaulomatira, maa ia ut i naagagon taai lenmaa,ma i nemi naa in waan ku u ra aakapi.14 Baa miaat webaraat mai irong Aaso,miaat wakaa paai ma miaat waan urongMitilene. 15U ra bung namur miaat waantaangirong ma miaat waan paat marawaairaa lolo, a iaana Kios. I keke paat balet,miaat pukaai Saamos, ma u ra bung namurbalet taana, miaat waan likaai wa Epesoma miaat pukaai irong Mileto. 16 Paauloia naagagon taai baa in waan aakit wa kuEpeso, kupi koku i ole ta kum bungbungirong u ra papaar Aasia, maa i nemi naa inwaan gagaa unaanga Ierusalem kupi in kiduk manaanga u ra bung na Pentikos.

A tintinip na pirpir anun Paaulo karom akum mukmuga anu ra taara na nurnur irongEpeso

17 Baa miaat waan paat u ra taamaanMileto, Paaulo i wetulaa urong Epeso kupa kum mukmuga anu ra taara na nurnurkupi diat a waan karomi. 18 Baa diat waanpaat karomi, i piri taan diat lenbi, “Muaatnunura ut anung mangaana kini u ra kumbungbung baa iaau ki paa naa muaat, tur-paai u ra bung baa iaau takaana waan paatirong u ra papaar Aasia. 19 A taara Iudaiadiat pirpir ungaai kupi diat a paam a kumaakaina mangamangaan un iaau, ma iaaukariaana a kinadik uni. Iaku, iaau papaamut karom a Tadaaru, ma iaau wakinalik paiaau ma a lur na mataang i puka. 20 Paiaau burut ma pa iaau walipa ta utnaa baain waraaut muaat, baa iaau warawaai maiaau wer muaat, namataa ra taara ma ura numuaat kum rumruma kaai. 21 Iaauwarawaai karom a taara raap, a taara Iu-daia ma ra taara ingen kaai, kupi diat anukpuku karom Godma diat a nurnur u ranundaat Tadaaru Iesu.

22 “Ma mi a Takado na Nion i wowo waiaau kupi ang waan ut unaanga Ierusalem,ma pa iaau nunurai naa aawa ang baraataimanaanga. 23 Iaaununurai kubaau ra kumtaamaan raap, a Takado na Nion i wapuaiaau baa a karabus ma ra kummawaat diatki pa iaau. 24 Iaku pa iaau nuk angaalapaa anung lalaaun, ma pa iaaumaari baati.

Pate! Iaau taar taai ku kupi ang paam otraap taa anungwinawaanma rapinapaam,baa a Tadaaru Iesu i taar taai karom iaau,naa ang wewapua u ra Koina Wewapua ura maarmaari anun God.

25 “Iaau nunurai naa muaat raap, baaiaau waan taltalili karom muaat ma rawarawaai u ra mataanitu anun God, painmuaat a babo balet ma a mataang. 26 Mami iaau wapua kaapa ta muaat, baa te konmuaat in wirua u ra naagagon anun God,wakir iaau a kabina, iaau, iaau aa laan-galaanga. 27 Maa pa iaau burut, iaau piraraap taa a nuknukin God karom muaat.

28 “Muaat a baboura wakaak muaat ut,mamuaat a baboura wakaak kaai a kikil nasip baa a Takado na Nion ut i taar taai taamuaat kupi muaat a baboura diat. Muaat ababoura a taara na nurnur anun God baaia kul pa diat ma ra gaapina ut. 29 Iaaununurai, baa angwaan konmuaat, ta taarawelaar ma ra kum kuaabaar na paap diata ruk karom muaat, ma diat a baanaakakaa kikil na sip. 30 Ma ta taara utkaai konmuaat diat a tur paat, ma diat a pir takum warwaruga na pirpir, kupi a taara nanurnur diat a murmur diat. 31 Io, muaat ababoura muaat, ma muaat a nuk paai baatula kilaala pa iaau ngo konmuaat raapmara pirpir na watumaarang, u ra mage ma uramarum kaai, ma a lur namataang i pukauni.

32 “Io, mi iaau taar ta muaat karom Godbaa in baboura muaat, ma iaau taar tamuaat u ra nuna pirpir baa i wapuaanaanuna maarmaari. A pirpir maa i petlaar paai kupi in wadekdek muaat, main tabaara muaat ma ra kum kokoinawetabaar baa God i laana tabaara anunagomgom na taara mai. 33 A nuknukingpa i aaka kup a maani anun te, baa tamaalu anun te. 34Muaat nunurai naa iaaupapaam ut ma ra ru limaang kup a kumutnaa baa i topaa iaau, ma diat kaai baamiaat weur. 35 Iaau anumuaat walawalaru ra kum dekdek na pinapaam raap baaiaau paampaami kupi muaat kaai muaat apaampaami lenmaa, ma muaat a waraautdiat baa diat bilua, mamuaat a nuknuk paaa pirpir anu ra Tadaaru Iesu baa ia pir taailenbi, ‘Diat baa diat wetabaar diat daantaan diat baa diat lo a kum utnaa baa ditabaara ta diat mai.’ ”

36 Baa ia pir araap taa a kum utnaa mi,Paaulo ma ra taara raap diat ki but keke,ma diat aaraaring ungaai. 37Ma diat raap

Aapostolo 20:38 179 Aapostolo 21:24diat taangi, ma diat raat paa Paaulo, madiat dum a papaara waana. 38 Ma a taaradiat tapunuk aakit, maa ia wapua ta diatnaa pa diat a webabo balet. Ma namur diattulai u ra aakapi kup a paraau.

21A winawaan anun Paaulo unaanga

Ierusalem1 Baa miaat aa waan paa kon diat, miaat

kaa u ra paraau ma miaat waan takadourong u ra lolo Kos. Ma u ra bung namurtaana, miaat waan urong u ra lolo Ro-daa, ma taanga matira miaat waan urongPaataraa. 2 Ma miaat baraata paa raaparaau matira baa in waan urong u rapapaar Ponikaa. Miaat kaa uni, ma miaatwaan. 3 Miaat babo a lolo Kipro i ki ura papaara maira i miaat, ma miaat waanaakit wai. Ma miaat waan urong u rapapaar Siria, ma miaat pukaai irong Tiro,kupi a paraau in wairok a kum utnaa iaai.4 Baa miaat baraata paa a taara na wawermiaat ki paa matira 7 na bung. Ma aTakado na Nion i wanuk ta diat ma rapirpir naa Paaulo koku i waan unaangaIerusalem. 5 Iaku baa 7 na bung i raap,miaat nem na waan balet, ma a taara nawawer raap diat tula ta miaat unakono,diat ungaai ma anundiat kum taulaa mara kum natnatundiat. Baa miaat aa waanlikaai wa a taamaan, miaat ki but kekenakono, ma miaat aaraaring. 6 Namurmiaat wewataai wetulaa paa, mamiaat kaau ra paraau, ma diat, diat waan talili baletkup anundiat kum ruma.

7 Io, miaat waan taangirong Tiro mamiaat pukaai irong Potolemaai, ma miaatwebaraat paama diat baa diat tatena likliku ra nurnur, ma miaat ki paa raa bungkarom diat. 8 U ra bung namur, miaatwaan balet, ma miaat waan paat irongKaaisaaria, ma miaat ki u ra ruma anunPilipo, a tena warawaai ma ra Koina We-wapua, raa kon 7 diat baa a kum aapostolodiat pilak pa diat. 9 A muaana mi, waatna natnatuna, a kum tauraara raap ku, madiat laana pirpir na propet.

10Baamiaat kimatiramongorona bung,raa propet, a iaana Aagabo, i waan paattaanginaanga u ra papaar Iudaia. 11 I waankarom miaat, ma i rakaan paa a let anunPaaulo, ma i do paa a ru kakina ma ra rulimaana ut mai, ma i piri lenbi, “A Takadona Nion i piri naa, ‘A taara Iudaia inaangaIerusalem diat a do a muaana baa anuna

let mi lenutmi iaau paami, ma diat a taartaai u ra limaa ra taara baa wakir a taaraIudaia.’ ”

12 Baa miaat walangoro a pirpir mi,miaat ma ra taara taanga u ra taamaanmaa,miaat turbaat Paaulo naa koku iwaanunaanga Ierusalem. 13 Iaku Paaulo i baaludiat lenbi, “I lawaai mimuaat taangtaangi,ma muaat watapunuk iaau? Iaau aa taarta iaau kupi diat a do iaau baa kupi dinaak doko iaau utkaai inaanga Ierusalem,kabina u ra iaa ra Tadaaru Iesu.” 14 Baamiaat gaana turturbaat taai, miaat ngomaku, ma miaat piri naa, “I koina baa dinpaam ot paa a nemnem anu ra Tadaaru.”

15 Ma namur, miaat lo paa anumi-aat kum utnaa, ma miaat waan unaangaIerusalem. 16Miaat weur ma raa taara nawawer taangirong Kaaisaaria. Diat tula tamiaat karom raamuaana, a iaanaMaanaa-son, a te Kipro, kupi miaat a ki karomi. Iaraa ko ra taara na wawer taanga namuga.

Paaulo i waan paat inaanga Ierusalem17 Baa miaat waan paat inaanga

Ierusalem, a kum tateimiaat u ra nurnurdiat ben pamiaat ma ra gaaia. 18U ra bungnamur, miaat ma Paaulo, miaat ruk karomIaakobo. Ma a kummukmuga raap kaai kora lotu diat aa ki. 19Baa Paaulo ia pirpir nagaaia paa karom diat, io, i wapua diat mau ra kum utnaa raaraa baa i paami ma radekdekin God u ra nuna pinapaam karomdiat baa wakir a taara Iudaia.

20 Baa diat walangoroi, diat pir walaawapaa God. Diat bulung diat piri taan Paaulolenbi, “Teimiaat, u nunurai naa mongorona aarip taan daat a taara Iudaia, diat aanurnur, ma diat raap diat ongor kupi diata murmur a kum Naagagon anun Moses.21Diat aawalangoro awarwaruga na pirpirun ui, baa u werwer a taara Iudaia raapbaa diat ki naa ra taara baa wakir a taaraIudaia, naa diat a maadek wa a kum Naa-gagon anun Moses, ma baa u wapua diatkaai lenbi naa koku diat poko kikil a kumnatnatundiat,makokudiatmurmur a kummangamangaan u ra lotu Iudaia. 22Namurdiat a walangoroi baa u aa waan paat urin.Io, aawa maa daat a paami? 23 Un paama utnaa bi miaat a piri taam: Waat namuaana bi kon miaat, diat aa wewelimantaau karom God. 24 Un ben pa diat, mamuaat a wagomgom muaat welaar ma rapirpir na Naagagon, ma ui, un kul a kumutnaa na wetabaar baa diat a wetabaar

Aapostolo 21:25 180 Aapostolo 22:4mai, ma baa in raap, io, din kakaa raapwa maraagaam a weu na lorindiat. Baa unpaami lenbi, a taara raap diat a nunurainaa a kum pirpir baa diat walangoroi mi,pa i lingtatuna, ma ui kaai u murmur uta kum pirpir na Naagagon. 25 Ma karoma kum tena nurnur kon diat baa wakir ataara Iudaia, daat aa timu taa a buk taandiat lenbi: Koku diat aan ta utnaa baa diwetabaar mai karom a kum taabataaba.Koku diat aan ta utnaa baa pa di gi wakaakwa a gaap koni ma ta wewagua baa dibing dokoi ku, maa gaap kuraa utbaai uni.Ma koku diat paam a kum paamuk namangamangaan.”

26 Io, u ra bung namur, Paaulo i ben paawaat na muaana maa, ma diat ungaai maPaaulo diat wagomgom diat. Diat ruk ura ruma na wetabaar, ma i waatung taaa bung baa a pinapaam na wagomgom inraap uni, ma baa din tun kaai a wetabaarun diat uni.

Di paam akoto paa Paaulo u ra ruma nawetabaar

27 Baa marawaai 7 na bung na wag-omgom maa in raap, raa taara Iudaiataangirong u ra papaar Aasia, diat babopaa Paaulo u ra ruma na wetabaar. Madiat wakaankaan taa a taara kupi diata kaankaan karom Paaulo ma diat paamakoto paai. 28 Ma diat kulkulaai naa,“A taara Israael, muaat a waraaut miaat.A muaana mi, i wer a taara raap u rarakrakaan buaal kupi diat a nget daat,ungaai ma ra kum Naagagon anun Moses,ma ra ruma na wetabaar. Ma ia ben arukpaa kaai a kum te Grik urin u ra ruma nawetabaar, ma ia wadur wa a gomgom naruma mi.” 29 Diat piri lenbi kabina baanamuga mun, diat aa babo ta diaar maTropimus, a te Epeso, nataamaan, ma diatnuki naa Paaulo i ben aruk paai u ra rumana wetabaar.

30 Ma a taara raap diat purpuruan madiat welulu ungaai, ma diat paam akotopaa Paaulo, ma diat aal apari paai ko raruma nawetabaar, ma diat balbalaat gagaawa maut a kum bonanaaka. 31 Marawaaima diat a aak doko ma Paaulo, a pirpir iwaan kup a ngaala na mukmuga anu rataara na wineium taangirong Rom, baaa taara Ierusalem raap diat aa purpu-ruan. 32 I ben ungaai gagaa paa a taarana wineium ma anundiat kum mukmugakaai, ma diat welulu pari karom diat. Baa

a taara diat babo a ngaala na mukmugama ra taara na wineium, diat ngo mara wineium kon Paaulo. 33 A ngaala namukmuga i waan karom Paaulo, ma i aalpaai, ma i wetulaa kupi din doi ma ra rusen. Ma i tiri diat naa, “Woi namuaanami?Aawamaa ia paam raara taai?” 34Raa taarako ra kor na taara diat pir raa pirpir, ma raataara kaai diat pir raa pirpir ingen. Ma baaa ngaala na mukmuga pa i kaapa laar paaiu ra kabi ra ngaala na purpuruanmaa, io, iwetulaa kupi din ben Paaulo u ra ruma anura taara na wineium. 35 Baa Paaulo i waanpaat naa ra kaakaa tato i ra ruma, a taarana wineium diat lo paai, i kabina u ra korna taara diat karangaap aakit. 36Ma a korna taara baa diat murmur diat, pa diat ngoma ra gege naa, “Aak dokoi!”

Paaulo i pirpir karom a taara37Baamarawaaimadiat a rukmaPaaulo

u ra ruma anu ra taara na wineium, i tiria ngaala na mukmuga lenbi, “I koina kubaa ang pir ta utnaa taam?” Ma a ngaalana mukmuga i tiri naa, “Aai, u nunura uta pirpir Grik? 38 Iaau nuki naa ui a teAaigipto, baa namuga i ben 4,000 na taara,a kum tena paam purpuruan, unaanga ura bil na wanua kupi diat a waninaar nawineium.” 39 Ma Paaulo i piri naa, “Iaaua te Iudaia taangirong Taaso, u ra papaarKilikia, wakir iaau taanga un ta taamaanbiaa ku. Iaau aaring ui baa un mulaaotta iaau, baa ang pirpir karom a taara mi.”40 Baa a ngaala na mukmuga ia mulaaottaai, Paaulo i tur u ra kaakaa tato i ra ruma,ma i turbaat diat ma ra limaana. Baa diataa tur wowowon, i piri taan diat u ra pirpirEbraaio lenbi,

221 “A kum tateng liklik, ma ra kum tam-

tamaang, muaat a walangoro a pirpir baaang pir baat iaau mai.”

2 Baa diat walangoroi baa i pirpir mara pirpir Ebraaio karom diat, diat turwowowon raap. Ma i piri naa, 3 “Iaau ate Iudaia, di buta iaau irong Taaso u rapapaar Kilikia. Iaau baarmaan taau ut minIerusalem, ma iaau a naat na wawer utanun Gamaaliel, ma i wer wakaak iaau u rakum Naagagon anu ra kum taptabundaattaanga namuga, ma iaau papaam dekdekkarom God lenutmi muaat paami. 4 Maiaau baanbaanaakaka a taara baa diatmur-mur a Aakapi anun Kaarisito. Iaau aakdoko raa taara, ma raa taara kaai iaau aal

Aapostolo 22:5 181 Aapostolo 22:29pa diat, a kum muaana ma ra in tabuanutkaai, ma iaau waruk diat u ra ruma nakarabus. 5 A mukmuga na tena wetabaarkarom God ma a taara na kiwung raapdiat kaapa u ra kum utnaa mi kupi diata wewapua uni, ma iaau lo paa a kumbuk kon diat baa diat timui karom a kumtateindiat a kumte Iudaia irongDamaasko.Lenmaa iaau waan urong kupi ang aal paaa taara baa diat murmur a Aakapi anunKaarisito, ang do pa diat ma ra kum senma ang aal diat kupi din naagagon diatinaanga Ierusalem.

Paaulo i wewapua kaapa u ra nuna bungna nukpuku

(Aap 9:1-19; 26:12-18)6 “Baa iaau waan waanwaan marawaai

Damaasko, u ra ngaala na mage, a ngaalana kaapa taanginaanga u ra maawa iwaan paat kakaian ma i baarabaara lilipa iaau. 7 Ma iaau puka pari unapia,ma iaau walangoro in ingaan raa i pirikarom iaau lenbi, ‘Saul, Saul, aawa kabinamaa u baanbaanaakaka iaau?’ 8 Ma iaautiri lenbi, ‘Tadaaru, woi ui?’ Ma i baaluiaau naa, ‘Iaau Iesu, a te Naasaret, baa ubaanbaanaakaka iaau.’ 9 Ma a taara baamiaat weur, diat babo a kaapa, iaku padiat walangoro in ingaan raa baa i pirpirkarom iaau. 10 Ma iaau tiri, ‘Tadaaru,aawa maa ang paami?’ Ma a Tadaaru ibaalu iaau lenbi, ‘Un tur ma un waan paaturong Damaasko, ma din wapua ui u rakum utnaa baa di aa wakilang taai kupi unpaami.’ 11Diat baa miaat weur ungaai diatpaam paa a limaang ma diat wabenbenpaat iaau urong Damaasko, maa kabinaiaau pula u ra dekdek i ra kaapa.

12 “Raa muaana, a iaana Aanania, adowot na tena lotu baa i murmur ot paaa kum Naagagon, ma a taara Iudaia raapbaa diat ki matira, diat urur aakit uni, 13 iwaan paat karom iaau, ma i tur marawaaikarom iaau, i piri naa, ‘Saul, tenglik, unbabo balet.’ Ma u ra pakaana bung utmaa, a mataang i tapalaa ma iaau babopaa Aanania. 14 Ma Aanania i piri karomiaau naa, ‘God anu ra nundaat wuna taarataanga namuga ia pilak ta ui, kupi unnunura anuna nemnem, ma un babo aTena Takado, ma un walangoro anuna pir-pir ko ra waana. 15Ma ui un tena wewapuaanuna karom a taara raap u ra utnaa mibaa u aa babo taai ma u aa walangoro taaikaai. 16 Io, aawa maa u ki paai? Un tur, ma

din baapitaaiso ui, ma un aaraaring u raiaana, kupi din una wa anum kum aakainamangamangaan.’

A wewataai karom Paaulo kupi inwarawaai karom a taara baa wakir a taaraIudaia

17-18 “Baa iaau waan talili balet unaangaIerusalem, ma iaau aaraaring u ra ruma nawetabaar, iaau babo a Tadaaru u ra binabo,ma i piri karom iaau lenbi, ‘Tur gagaa! Unwaan gagaa taanga min Ierusalem, maapa diat a walangoro anum wewapua uniaau.’ 19Ma iaau piri taana naa, ‘Tadaaru,diat nunurai naa iaau laana ruk u ra kumrumruma na lotu raap ma iaau aal diatbaa diat nurnur un ui, ma iaau raapu diat.20 Ma baa di aak doko Stepaano, ia baai wewapua un ui, iaau kaai iaau tur utmatira, iaau mulaaot ungaai ma diat, maiaau baboura a kum maalu anundiat baadiat aak dokoi.’ 21Ma i piri karom iaau naa,‘Un waan, ang tula welwelik wa ui urongkarom a taara baa wakir a taara Iudaia.’ ”

22 A taara diat walangoro a pirpir anunPaaulo tuk taau ut u ra pirpir mi. Na-mur diat ge ma ra ngaala na ingaandiatnaa, “Din aak doko wai! I koina baa amangaana muaana lenmi in panaai ko rarakrakaanbuaal, pa i koina baa in lalaaun.”23 Baa diat ge lenmi, diat paa wa anundiatkummaalu baa diat burung baat anundiatminong mai, ma diat ong lamlamira inkabu unaanga nate. 24 Ma a ngaala namukmuga i naagagoni baa din ben Paaulou ra ruma anu ra kum tena wineium, madin raapui ma din tiri kupi din manaanabaa aawa a kabina maa a taara diat gelenmi uni. 25 Baa diat wi taai ma ra kumsen, kupi diat a raapui, Paaulo i piri karoma mukmuga anu ra kum tena wineium baai tur marawaai karomi naa, “Lelawaai, itakado ku baa muaat a raapu ta te Rom,baa pa di naagagoni utbaai?”

26 Baa a mukmuga anu ra taara nawineium i walangoroi, i waan karomanuna mukmuga, ma i piri taana lenbi,“Aawa mi u nem na paami? Maa a muaanami a te Rom.” 27 Io, a ngaala na mukmugai waan karom Paaulo ma i tiri naa, “Aai,wapua iaau. Ui a te Rom, ni?” Ma i baaluinaa, “Maia. Iaau a te Rom.” 28Ma a ngaalana mukmuga i piri naa, “Iaau kaai iaau kula naagagon kupi ang te Rom ma ra ngaalana maani.” Ma Paaulo i baalui naa, “Iaaupate. Di buta iaau ut a te Rom.” 29Ma diat,

Aapostolo 22:30 182 Aapostolo 23:20baa diat nem na tiri, diat tur weraan gagaamaut koni. Ma baa a ngaala na mukmuga inunurai naa Paaulo a te Rom, i burut, maaia wi taai ma ra sen.

Paaulo i tur namataa ra taara na kiwung30 U ra bung namur taana, baa a ngaala

na mukmuga i nemi kupi in manaanawakaak paa u ra utnaa baa a taara Iudaiadiat takuna Paaulo uni, i palaa wa a sen,ma i wetulaa kup a kum ngaala na tenawetabaar karom God, ma a taara na ki-wung raap kaai, kupi diat a waan ungaai.Ma i ben apari paa Paaulo, ma i watur taainamuga namataandiat.

231Ma Paaulo i babo takado karom a taara

na kiwung, ma i piri lenbi, “A kum tatengliklik, tuk u ra bung mi iaau aa waanwaantakado namataan God, ma in balaang pai takuna iaau un ta utnaa.” 2 Ma Aananiaa mukmuga na tena wetabaar karom God,i tula diat baa diat tur marawaai karomPaaulo naa, “Muaat a paar a waana.” 3MaPaaulo i piri taana, “God in paar ui, ui uwelaar ma ra papaara ruma di pen taai mara kabaang, iaku nabalaana i aaka raap.Lelawaai mi, u ki kupi un naagagon iaauwelaar ma ra pirpir na Naagagon, iaku ui ububur a Naagagon baa u wetulaa kupi dinpaar iaau.” 4 Diat baa diat tur marawaaikaromi diat piri naa, “Lelawaai, u nemikupi un pir aakaka a mukmuga na tenawetabaar karom God?” 5 Ma Paaulo i piritaan diat naa, “A kum tateng liklik, paiaau nunurai naa ia a mukmuga na tenawetabaar karom God, maa di aa timu taaiu ra Buk Taabu naa, ‘Koku u pir aakaka tamukmuga anu ra num taara.’ ” Pin 22:28

6 Paaulo ia nunurai naa raa taara kondiat, a kum Saadukaaio, ma raa taara kaaia kum Parisaaio, io, i wewataai u ra ki-wung lenbi, “A kum tateng liklik, iaau aParisaaio, ma a natu ra Parisaaio, mi ditakuna iaau kabina u ra nung nurnur ura lalaaun balet anundiat baa diat maat.”7 Baa ia pir taai lenmaa, a kum Parisaaioma ra kum Saadukaaio diat turpaa wen-gangaar, ma pa i raa ma a nuknukindiatu ra kiwung. 8 Maa a kum Saadukaaiodiat nurnur naa pa ta lalaaun balet kora minaat, ma pa ta aangelo, ma pa tanion, ma a kum Parisaaio diat nurnur unditul raap. 9 Ma diat turpaa a ngaala napurpuruan, ma raa kumParisaaio, diat baaa kum tena wawer u ra kum Naagagon,

diat tur, ma diat weol na pirpir, ma diatpiri lenbi, “Pa miaat baat paa ta aakainautnaa baa a muaana mi i raara uni. Daata lawaai ma? Kaduk baa ta nion, baa taaangelo ia pirpir taau karomi.” 10Ma baaia ngaala a wengangaar, ma diat aa turpaawineium, a ngaala na mukmuga anu rakum tena wineium i burut, kaduk diat aum aakaka taa Paaulo. Ma i tula wa a taarana wineium, kupi diat a waanma diat a aalpaai ko ra taara, ma diat a ben paai kup aruma anu ra taara na wineium.

11 U ra marum, a Tadaaru i waan paatpaa karom Paaulo, ma i piri taana naa,“Koku u burut, un tur dekdek. U aa we-wapua kaapa taau un iaau min Ierusalem,lenmaa un wewapua kaapa utkaai un iaauirong Rom.”

Diat wepaak kupi diat a aak doko Paaulo12-13 Keke paat balet raa bung na

malaana, raa kum te Iudaia diat welaarma 40 ma i puka diat pirpir ungaai paakupi diat a weweliman, naa pain diat awangaan, ma pain diat a inim, tuk ut baadiat aa aak doko wa Paaulo. 14 Diat waankarom a kum ngaala na tena wetabaarkarom God, ma a kummukmuga u ra lotu,ma diat piri naa, “Miaat aa wewelimanpaa naa pain miaat a aan ta utnaa tuk utbaa miaat aa aak doko wa Paaulo. 15Miaatnemi naa muaat ungaai ma ra taara nakiwung, muaat a taar wa a pirpir karoma ngaala na mukmuga anu ra kum tenawineium ma muaat a waruga paa Paaulokoni, kupi in tula wai karommuaat. Muaata piri naa muaat nem na walangoro tapirpir kaapa balet koni. Io miaat, miaat aaak doko wai ku u ra aakapi baa pa in waanpaat utbaai karom muaat.”

16 Baa a labaan Paaulo i walangoro apirpir na wepaak mi, i waan kup a rumaanu ra kum tena wineium, ma i wapuaPaaulo uni. 17 Ma Paaulo i wataa paaraa mukmuga anu ra kum tena wineium,ma i piri taana naa, “Un ben a baarmaanbi karom anumuaat ngaala na mukmuga,maa i nem na wapuai un raa pirpir.” 18Mai ben paai karom a ngaala namukmugamai piri lenbi, “Paaulo, ia baa di wakarabusi,i wataa pa iaau karomi, ma i aaring iaaukupi ang ben taa a baarmaan mi karomui, kupi in wapua ui un raa pirpir.” 19 Angaala na mukmuga i paam paa a limaanama i ben ino paai, ma i tiri naa, “Aawamaa u nemi naa un piri taang?” 20 Ma

Aapostolo 23:21 183 Aapostolo 24:6-8

i piri lenbi, “A kum taara Iudaia diat aawepaak paa naa diat a waruga paa Paaulokon ui, kupi un tula wai unaburu karom ataara na kiwung, kupi diat a walangoro tapirpir kaapa balet koni. 21 Koku u taraamtaan diat, maa 40 ma i puka a taara diataa paraau kupi. Maa diat aa wewelimanpaa naa, pa diat a wangaan ma pa diata inim, tuk ut baa diat aa aak doko waPaaulo. Ma mi diat ki walaang kup anumta nimulaaot.” 22Maangaala namukmugai turbaati naa, “Koku u wapua taa te naa uaawapua ta iaau u ra utnaami.” Manamuri tula wai.

Di ben paa Paaulo karom Pelik23 A ngaala na mukmuga anu ra kum

tena wineium maa i wataa paa a ru muk-muga karomi ma i piri naa, “Mur a wan-inaar 200 na tena wineium, ma 70 tenawineium baa diat ki u ra kum os, ma 200na tena wineium baa diat lo a kum bele,ma muaat a waan un 9 na pakaana bungmi u ra marum urong Kaaisaaria.” 24 Mai wapua diaar utkaai naa, “Mur a ben taru os, kupi Paaulo in waan mai. Muaat ababoura baat wakaaki tuk muaat a waanpaat mai karom Pelik, a ngaala na muk-muga ko ra mataanitu.” 25Ma i timu a buklenbi karomi:

26 Iaau Klaaudio Lisia, iaau timtimukarom ui Pelik a ngaala na mukmuga ko ramataanitu.

A maarmaari karom ui,27 Amuaana mi baa iaau tula wai karom

ui, a kum taara Iudaia diat paam akotopaai, ma marawaai diat a aak dokoi. Iakumiaat ma ra kum tena wineium, miaatwaan paat, ma miaat walaaun paai, maaiaau aa manaana paa uni baa ia a te Rom.28 Ma iaau nemi naa ang manaana u rautnaa di takunai uni, ma iaau ben paaikarom anundiat kiwung. 29Mi iaau kaapauni baa di takuna biaai ku u ra nundiatkum naagagon ko ra lotu, ma pa i paam taaakaina utnaa baa in karabus uni, baa dinaak dokoi uni. 30Ma di wapua iaau naa diataa wepaak kup a muaana mi kupi diat aaak dokoi, io, iaau tula gagaa wai karom ui.Ma iaau aa wapua ta diat baa diat takunainaa diat a waan karom ui ma ra nundiatwetakun uni. Ma raa ku ia ma i raap.

31 Io, a taara na wineium diat ben paaPaaulo u ra marum urong Aantipaatri,lenutmaa di pir taai taan diat. 32 Ma u rabung namur, a taara na wineium baa diatki u ra kum os, diat waan aakit ma Paaulo,ma raa taara na wineium kaai diat waantalili balet unaanga Ierusalem. 33 Baa diatwaan paat Kaaisaaria, diat taar taa a bukkarom Pelik, a ngaala na mukmuga ko ramataanitu, ma diat taar taa Paaulo karomi.34Ma baa Pelik ia luk taa a buk, i tiri Paaulonaa, “Ui kon woi na papaar?” Ma baa iamanaana paa naa Paaulo a te Kilikia, i pirinaa, 35 “Diat baa diat takuna ui, baa diat awaan paat urin, io, ang walangoro a utnaabaa diat a takuna ui uni.” Ma i wetulaa baadin baboura baati u ra ruma anun Erodes.

24A taara Iudaia diat takuna Paaulo

1 Baa ia raap lima na bung, Aanania, amukmugana tenawetabaar karomGodmaraa kum mukmuga ko ra lotu, ma Tertulo,a tena manaana u ra kum naagagon, diatwaan paat irong Kaaisaaria, ma diat wapuaPelik a ngaala na mukmuga ko ra mataan-itu u ra nundiat kum wetakun un Paaulo.2 Baa di aa wataa paa Paaulo, Tertulo iturpaa a pirpir uni lenbi,

“Pelik, ui a ngaala, miaat ki wakaak angaala na iwan u ra maalmaal na balaa ranumnaagagon. Mongoro na tinawa iwaanpaat u ra nundaat papaar maa kabina uia tena manaana, ma ra num naagagon itakado. 3 Miaat ma ra taara ko ra kumtaamaan raap, miaat gaaia paa anum kumnaagagonmamiaat waatung wakaak aakitkarom ui uni. 4 Io, pang pirpir mong-mongoro, kaduk ang watalanguan ui. Iaauaaring ui baa unmaarimiaatma unwalan-goro anumiaat ta kinalik na pirpir.

5 Miaat baboi naa a muaana mi a tenapet apurpuruan, ma i turpaa a kum pur-puruan naliwan karom a taara Iudaia u rarakrakaan buaal raap. Ma ia a mukmugaun raa warwaruga na lotu di waatungi naaa lotu Naasaret. 6-8Ma i nemi naa in baanadur a ruma na wetabaar kupi in dur u ramataan God. Iakumiaat paam akoto paai.*Baa ui ut un tiri Paaulo, io, un manaanataana u ra kum utnaa mi miaat takunai

* 24:6-8: Raa kum tena manaana u ra Buk Taabu diat nuki naa raa kum pirpir kaai i ki u ra rina mi. I lenbi: Mamiaatnuki naa miaat a naagagoni welaar ma ra numiaat kum Naagagon. Iaku Lisia a ngaala na mukmuga anu ra kum tena wineium iruk ma i aal ingen paai ko ra limaamiaat ma ra dekdek. Ma i wetulaa naa miaat baa miaat takuna a muaana mi, miaat a waankarom ui ma miaat a tur namataam.


uni.” 9Baa Tertulo ia pirpir raap, raa taaraIudaia kaai diat waraaut u ra wetakun, diatpiri naa i lingtatuna ut a kum utnaa mi.

Paaulo i pirpir kaapa namataan Pelik10 Baa Pelik, a ngaala na mukmuga ko ra

mataanitu, i paak mataana karom Paaulokupi in pirpir, io, Paaulo i piri naa, “Iaaugaaia baa ang pirpir baat iaau kon ui, maaiaau nunurai naa u aa tena naagagonmon-goro na kilaala karom a taara mi. 11 Baaun wetiri, io, un manaana, i 12 a bung baattaai ku, iaau waan paat inaanga Ierusalem,kupi ang lotu. 12 Ma pa diat babo taa tebaa mir a wengangaar mai u ra ruma nawetabaar, ma pa diat babo ta iaau kaaibaa ang wapurpuruan a kor na taara ura kum ruma na lotu, baa u ra balaa rataamaan. 13Ma pa diat a walingtatuna laarpaa anundiat kum wetakun karom ui u rakum utnaa mi baa diat takuna iaau uni.

14 “Io, mi ang wapua kaapa ui naa, iaaumurmur a Aakapi anun Kaarisito, baa diatwaatungi ma ra warwaruga na lotu. Iakuu ra lotu mi, iaau lotu ut karom God anura numiaatwuna taara taanganamuga,maiaau nurnur u ra kum utnaa raap baa diaa timu taai u ra kum Naagagon ma u rakum buk anu ra kum propet. 15 Anungnurnur un God i welaar ma ra taara mi.Iaau kaai iaau ki walaangma ra nurnur baaGod in watur paa balet a koina taara ma raaakaina taara ko raminaat. 16Lenmaa iaauongor aakit kupi anung lalaaun in takadonamataan God, ma namataa ra taara kaai.

17 “Iaau ki ingen paa kon Ierusalem akabaana kilaala ut, io, namur iaau waantalili unaanga kupi ang lo a maani nawetabaar karom anung taara, ma kupi angtaar kaai a kum wewagua kupi din tundiat welaar ma ra wetabaar karom God.18 Namuga baa pa iaau ruk utbaai u raruma na wetabaar iaau aa paam raap taaa kum naagagon kupi ang gomgom na-mataan God. Baa iaau aa ruk kupi angpaam a pinapaam na wetabaar, pa diatbaraata iaau ma ta mongoro na taara, mapa iaau paam kaai ta purpuruan. 19 Iakuraa taara Iudaia taangirong u ra papaarAasia diat ki u ra ruma na wetabaar u rabungmaa baa diat paamakoto pa iaau. Baata utnaa diat a takuna iaau uni, in koinakupi diat ut diat a waan urin ma diat atakuna iaau namataam. 20 Ma i koina baadiat baa kuri diat, diat a pir ta aakainautnaa baa diat baat paai un iaau, baa iaau

tur namataa ra taara na kiwung inaangaIerusalem. 21 Naapi duk, diat takuna iaauu ra nung raa pirpir ku. Baa iaau turnamataandiat, iaau pirpir dekdek lenbi,‘Iaau tur u ra naagagon namataamuaatmari, kabina iaau nurnur u ra lalaaun baletko ra minaat.’ ”

22 Pelik i kaapa wakaak ut u ra lotu midi waatungi ma ra Aakapi anun Kaarisito,ma i wango taa kumun a naagagon, ma ipiri naa, “Baa Lisia, a ngaala na mukmugaanu ra taara na wineium in waan paat, angungmaraagaam ta naagagon u ra wetakunmi.” 23 Ma i wapua a mukmuga anu rakum tena wineium naa, “Paaulo in ki nakarabus u ra num naagagon. Un babouraima ra maarmaari, ma koku u turbaat wa akum teptepaana baa diat a waraauti.”

Paaulo i pirpir karom Pelik ma Daarusila24 Raa kabaana bung baat taai, Pelik i

waan paat balet, diaar ma ra nuna taulaaDaarusila, a tabuan Iudaia. Pelik i wetulaakup Paaulo, ma i walangoro anuna pirpiru ra nurnur un Kaarisito Iesu. 25 Baa ipipipir u ra takado namangamangaan, mau ra mangamangaan baa te in naagagonkado paa anuna lalaaun, ma u ra naagagonkaai anun God kup a lalaaun namur, Peliki burut, ma i piri naa, “Paaulo, un waankumun. Un ta bung baa ang laangalaanga,io, ang wetulaa balet kup ui.” 26Ma i nemiutkaai naa Paaulo in wakadoi ma tamaani,kupi in palaa wai. Io, i wetwetulaa liklikkupi, ma diaar pirpir ungaai.

27 Baa a ru kilaala ia raap, Pokio Pesto ikiaana wa Pelik. Iaku Pelik pa i palaa wautbaai Paaulo, maa i nemi naa in wagaaiaa taara Iudaia.

25Paaulo i tur namataan Pesto

1 Io, baa Pesto iawaan paat u ra taamaanKaaisaaria u ra papaar baa in naagagoni,i ki paa ku tula bung, ma namur i waanunaanga Ierusalem. 2 Ma a kum ngaalana tena wetabaar karom God ma ra kummukmuga anu ra taara Iudaia, diat wa-puai u ra wetakun un Paaulo. 3 Ma diataaring Pesto kupi in taraam karom diat,ma diat piri naa, “Un maari miaat ma untula wa Paaulo urin Ierusalem.” Maa diataa wepaak paa kupi diat a aak dokoi kunaliwan u ra nuna winawaan. 4 Ma Pestoi piri ku taan diat naa, “Paaulo i ki ut irongKaaisaaria, ma iaau kaai marawaai kupi

Aapostolo 25:5 185 Aapostolo 25:27ang waan balet ku urong. 5 I koina baa takum mukmuga kon muaat miaat a weururong,mabaa ta utnaa amuaanami i raarauni, io, muaat a takunai mai marong.”

6 Baa Pesto ia ki ungaai paa ma diat 8na bung, baa 10 bung duk, i waan talilibalet urong Kaaisaaria. Ma u ra bungnamur taana, i turpaai kupi in naagagon,ma i wetulaa kupi din ben Paaulo karomi.7 Baa Paaulo ia waan paat, a taara Iudaiataanginaanga Ierusalem diat tur lili paai,ma diat takunai ma mongoro na mawaatna wetakun, iaku pa diat pir ta utnaa kupiin walingtatuna paa anundiat wetakunkaromi. 8 Ma Paaulo i pirpir baat ia utlenbi, “Pa iaau paam ta niraara u ra kumNaagagon anu ra taara Iudaia, baa u raruma na wetabaar, baa karom a Kaaisaar,a king anu ra mataanitu Rom.”

9 Pesto i nemi kupi in wagaaia paaa taara Iudaia, ma i tiri Paaulo lenbi,“Lelawaai, un taraam ku baa un waan un-aanga Ierusalem, kupi ang naagagon ui ura kum wetakun mi manaanga?” 10 MaPaaulo i piri, “Mi iaau tur u ra naagagonanu ra Kaaisaar, ma i takado baa din naa-gagon iaau ut main. Pa iaau paam taniraara karom a taara Iudaia, maa u aanunurai kaai. 11 Baa iaau aa paam aakainama baa iaau aa paam taa ta utnaa i welaarkupi ang wirua uni, i koina ku baa angwirua. Iaku baa a kum utnaa mi diattakuna iaau mai pa i lingtatuna, pain te intaar ta iaau taan diat. Iaau aaring kupi aKaaisaar ut in walangoro a naagagon uniaau.” 12 Baa Pesto ia pirpir paa ma diat ura kiwung, i piri naa, “Mi u aa aaring kupiun waan karom a Kaaisaar, io, ang taar waui urong Rom karom a Kaaisaar.”

Aagripa ma Bernike diaar nem na walan-goro Paaulo

13Baa ia raap ta kumbung, King Aagripadiaar tenalik ma Bernike a tabuan, diaarwaan paat irong Kaaisaaria, ma diaar pir-pir na gaaia paa Pesto u ra nuna kini namunuga. 14 Baa diaar ki mongoro na bungmatira, Pesto i wapua a king un Paaulo,ma i piri lenbi, “Raa muaana kuri, Peliki wakarabusi. A muaana maa kuri utbaaiia, ma Pelik ia ngo ko ra nuna pinapaam.15Ma baa iaau ki inaanga Ierusalem, a kumngaala na tena wetabaar karom God mara kum mukmuga anu ra taara Iudaia diatwapua iaau u ra wetakun uni, ma diat aar-ing iaau kupi ang naagagoni kupi din aak

dokoi. 16 Ma iaau wapua diat naa, ‘Wakira mangamangaan anu ra taara Rom, baa ditaar taa tamuaana kupi din naagagoni naain maat, baa pa diat tur ungaai utbaai madiat baa diat takunai, kupi ia kaai in pirpirbaat ia ut ko ra kum wetakun.’

17 “Baa diat waan paat ungaai main, paiaau pet abilbiling. Raa bung ku namurtaana, iaau ki u ra kiki na naagagon, maiaau wetulaa kupi din ben paa a muaanamaa. 18 Baa a taara na wetakun diat turkupi diat a pirpir, wakir diat takunai ma taaakaina utnaa welaar ma iaau nuki. 19Diattakunai ku un ta kum utnaa taanga u ranundiat wuna lotu, ma un raa muaana, aiaana Iesu baa imaat, iaku Paaulo i piri naaia lalaaun balet. 20 Pa iaau kaapa ma paiaau nunurai baa ang wetiri lelawaai u rakum utnaa mi. Io, iaau tiri kupi in waanunaanga Ierusalem ma din naagagoni ura kum wetakun manaanga. 21 Iaku, baaPaaulo i aaring kupi a Kaaisaar in naagag-oni, iaau wetulaa kupi in ki kumun mainu ra karabus, tuk u ra bung baa ang tulawai urong Rom karom a Kaaisaar.” 22 MaAagripa i piri taan Pesto naa, “Iaau kaai,iaau nemi naa ang walangoro a muaanami.” Ma Pesto i piri lenbi, “Unaburu unwalangoroi.”

23 Io, u ra bung namur taana, Aagripama Bernike diaar waan paat ma di maardiaar ma ra aalawur minong anu ra kumngaalangaala. Diatwaanpaat ungaaima rakum mukmuga anu ra taara na wineium,ma ra kummukmuga taanga u ra taamaanmaa. Baa diat aa ruk u ra ruma na kiwung,Pesto i wetulaa kup Paaulo, ma di ben paai.24Ma Pesto i piri lenbi, “King Aagripa, mamuaat kaai a taara baa daat kiki ungaaimain, muaat babo a muaana mi. A taaraIudaia raap taanginaanga Ierusalem mamain kaai diat aaring iaau kupi ang naa-gagoni, ma diat gege naa pa i takado baletkupi in lalaaun. 25 Iaku pa iaau tiri baraatapaa ta utnaa baa din aak dokoi uni. Mabaa i aaring kupi a Kaaisaar in naagagoni,io, iaau nuki naa ang tulai karomi. 26 Paiaau nunura mulu ta utnaa baa ang timukotoi uni karom a Kaaisaar. Kuri iaauben taai namataam, King Aagripa, ma na-mataamuaat ma muaat a tiri taai kupi angnunura ta utnaa baa ang timui. 27Maa iaaunuki naa pa i ot kupi ang tula ta karabuskarom a Kaaisaar, ma pa di timu koto tautnaa baa di takunai uni.”


Paaulo i pirpir kaapa namataan King Aa-gripa

1 Aagripa i piri taan Paaulo, “Iaau mu-laaot kupi un pirpir kaapa u ra kum we-takun un ui.” Ma Paaulo i kado tato alimaana ma i turpaai kupi in pirpir baat iaut lenbi, 2 “King Aagripa, iaau gaaia aakitkupi ang tur u ramugaanamataamma angpirpir baat iaau u ra kum utnaa raap baaa taara Iudaia diat takuna iaau uni. 3Maaui a tene u ra kum mangamangaan anu rataara Iudaia ma u ra kum utnaa kaai baadiat weol na pirpir uni. Ma mi iaau aaringui baa un ki wowowon ma un walangoroiaau.

4 “A taara Iudaia raap diat nunura anungmangaana lalaaun baa iaau ki u ra nungtaamaan turpaai utbaai baa iaau naat mainaanga utkaai Ierusalem. 5 Diat nunuraiaau taanga namuga, ma baa diat nemi,diat ut diat a pirpir kaapa uni naa iaaumurmur ut a mangamangaan anu ra kumParisaaio. Miaat raa kikil ko ra taara Iudaiabaa miaat murmur ot raap paa a kumNaagagon u ra numiaat lotu. 6Ma mi iaautur main u ra naagagon kabina maa iaaunurnur u ra weweliman baa God ia paamtaai karom anumiaat wuna taara taanganamuga. 7 Anumiaat 12 wuna taara diatki walaang ma ra nurnur kupi din paamot paa a weweliman maa karom diat, madiat lotlotu karom God u ra bungbung namage ma u ra bungbung na marum raap.Io, King, maraa ut ia a utnaa maa a taaraIudaia diat takuna iaau uni, maa iaau kaaiiaau nurnur u ra weweliman maa. 8 Ilelawaai maa muaat mi muaat nuki naaGod pa in pet laar paai kupi in watur baleta kum minaat?

9 “Iaau kaai, namuga iaau nuki ut naai koina baa ang walaara raap taa a kumdekdek na aakapi baa ang turbaat a taarakupi koku diat nurnur u ra iaan Iesu, a teNaasaret. 10 Ma iaau paam a kum pina-paam mi inaanga Ierusalem. Iaau waanma ra naagagon anundiat a kum ngaala natena wetabaar karom God, ma iaau warukmongoro na tena nurnur u ra karabus.Ma baa di aak doko diat, iaau kaai, iaaumulaaot kupi diat a maat. 11 Mongoro napakaan iaau ruk u ra kumrumrumana lotukupi ang wakadik diat, ma iaau wowo padiat kupi diat a pir ta aakaina pirpir unIesu. Iaau laana kaankaan dekdek karom

diat, ma ta kum pakaan iaau waan utkaaiun raa kum taamaan ingen, kupi ang baatpa diat ma ang wakadik diat.

Paaulo i pirpir kaapa u ra nuna bung nanukpuku

(Aap 9:1-19; 22:6-16)12 “Io, raa bung na wanua iaau waan

balet ma ra nung pinapaam lenbi, welaarma ra naagagon anu ra kum ngaala natena wetabaar karom God ma ra wetulaaanundiat urong Damaasko. 13 Aai, King,u ra ngaala na mage, baa iaau waan u raaakapi iaau babo a ngaala na kaapa taang-inaanga u ramaawa, i baarabaara aakit taara kaapa i ra in mage, ma i puaa lilili iaauungaai ma diat baa miaat weur. 14 Baamiaat aa puka raap napia, iaau walangoroin ingaan raa i piri karom iaau u ra pirpirEbraaio naa, ‘Saul, Saul, aawa kabina maau baanbaanaakaka iaau? Ui ut u um pa uima ra kum kinadik baa u paami un iaau.’15 Ma iaau tiri naa, ‘Tadaaru, woi ui?’ Maa Tadaaru i baalu iaau lenbi, ‘Iaau Iesu,baa u baanbaanaakaka iaau. 16 Un turma ra ru kakim. Iaau waan paat karomui, maa iaau pilak pa ui, kupi un paamanung pinapaam ma un wewapua kaapau ra kum utnaa u aa babo taai un iaau,ma u ra kum utnaa kaai baa ang waiaaitaam. 17 Ma ang walaaun ui ko ra taaraIudaia, ma ko ra taara ingen utkaai, diatbaa ang tula ui karom diat. 18 Un wababoa mataandiat kupi diat a waan tapuku kora baboto kup a kaapa, ma ko ra dekdekinSaataan kup God, kupi din una wa nundiatkum aakaina mangamangaan, ma diat aki ungaai ma diat baa iaau pilak pa diatkupi anung gomgomna taara, diat baa diatnurnur un iaau.’

Paaulo i pirpir kaapa u ra nuna pinapaam19 “Io, King Aagripa, pa iaau patut u

ra binabo mi taanginaanga u ra maawa.20 Iaauwarawaaimuga irongDamaaskomaIerusalem ma u ra kum taamtaamaan u rapapaar Iudaia raap, ma namur karom diatkaai baa wakir a taara Iudaia, naa diat anukpuku, ma diat a waan talili karom God,ma diat a paam a kum pinapaam, baa inwaiaai naa diat aa nukpuku. 21 Mi ia akabina baa a taara Iudaia diat paam akotopa iaau u ra ruma na wetabaar, ma diatnemi naa diat a aak doko iaau. 22 Iaku Godi waraaut iaau tuk mi, io, iaau tur mainnamataam ma iaau pirpir kaapa karom ataara biaa ku, ma ra kum ngaalangaala

Aapostolo 26:23 187 Aapostolo 27:14kaai. Pa iaau pir ta matakina utnaa, iaaupirpir ku u ra utnaa baa Moses ma ra kumpropet diat aa wewapua taau uni baa inwaan paat. 23 Diat piri naa Kaarisito inmaat, ma ia amugaana baa in lalaaun baletko ra minaat ma in wewapua u ra kaapakarom a taara Iudaia ma karom a taaraingen kaai.”

24 Baa kuraa utbaai i pirpir baati, Pestoi ge dekdek karomi naa, “Paaulo, u long-long. Anumngaala na wawer ia baana lon-glong pa ui.” 25Paaulo i piri naa, “Pesto, uia ngaala, pa iaau longlong. Anung pirpiri lingtatuna ma i taar kukuraaina. 26 Aking i nunura ut a kum utnaa mi, maiaau laangalaanga kupi ang pirpir kaapauni. Maa iaau nunurai naa pa ta utnaai wawalipa ko ra mataana ma ra nunawalwalangor, maa a kum utnaa mi i waanpaat, wakir di paam inoi. 27 King Aagripa,lelawaai, u nurnur u ra kum propet? Iaaununurai naa u nurnur.” 28 Aagripa i tiriPaaulo naa, “Lelawaai, u nuki naa un ta liknaat na pakaana bung ku un puku pa iaau,kupi iaau kaai a te Kaarisito?” 29 Paaulo ibaalui naa, “Baa ta kinalik baa ta ngaala napakaana bung, ang aaraaring karom Godun ui. Iaku wakir ang aaraaring un ui ku,un muaat raap kaai baa muaat walangoroiaaumi, kupi muaat a welaar ma iaau, iakukoku di ung a sen un muaat.”

30 Ma a king i tur, ma Pesto ma Bernike,ma diat kaai baa diat ki ungaai mai. 31 Baadiat waan pari, diat pipipir ma diat pirilenbi, “A muaana mi pa i paam ta aakainautnaa baa in wirua uni, ma baa in karabusuni.” 32 Ma Aagripa i piri taan Pesto naa,“Baa gun a muaana mi pa i aaring kupi aKaaisaar in naagagoni, io, i koina ku baadin palaa wai.”

27Paaulo i kaa u ra paraau urong Rom

1 Baa di aa naagagon taai kupi miaat*a kaa u ra paraau urong u ra papaar Itali,di taar taa Paaulo, ma raa kum karabuskaai, taan raa mukmuga a iaana Iulias,ko ra taara na wineium anu ra Kaaisaar.2 Miaat kaa un raa paraau baa taangi-naanga Aadraamiteno, baa in waan kupiin pukaai waanwaan u ra kum taamaannakono u ra papaar Aasia. Baamiaat kaa, aparaau i waan. Miaat weurma Aaristaarko

taanga u ra taamaan Tesalonika u ra pa-paar Maakedonia.

3 Baa i keke paat raa bung bulung,miaat pukaai aagil paa Sidon. Iulias imaari Paaulo, i mulaaot wai baa in waanpaa karom a kum teptepaana, kupi diata tabaarai ma ra aawa maa i iba kupi.4 Baa a paraau i waan balet, a dadaip ium miaat taanga namuga, io, miaat kalaaop u ra lolo Kipro. 5 Namur, miaat waannataai marawaai a ru papaar Kilikia maPaampilaa, ma miaat pukaai irong Mira,u ra papaar Likia. 6 Matira, Iulias i waankarom raa paraau taangirong Aaleksaan-deria, baa in waan urong Itali, ma i wakaata miaat uni. 7Mamongoro na bungmiaatwaan wowowon ku, maa i dekdek aakitkarom miaat a winawaan urong Kinido. Adadaip i dekdek, ma pa miaat pet laar paaikupi miaat a waan takado, io, miaat kalaaop u ra lolo Keretaa marawaai Saalmone.8 I dekdek utbaai a dadaip, baa miaat kalaararaat nakono, ma miaat waan paat un raawanua, a iaana AKoina Kiki Op, imarawaaia taamaan Laaseaa.

9 Miaat aa ki wa mongoro na bung, mami a winawaan nataai ia dekdek, maa aBung na Winawel ia raap ma i marawaaia kum kalaang na dadaip.† Io, Paaulo ipirpir dekdek karom diat naa, “Koku daatwaan.” 10 I piri naa, “A kum taara! Iaaubaboi naa baa daat a waan ku, a paraau inwirua ungaai ma ra kum utnaa, ma daatkaai daat a wirua.” 11 Iaku a kiaapten diaarma ia baa anuna paraau, pa diaar taraamkarom Paaulo. Ma Iulias kaai pa i nurnurun Paaulo, i nurnur ut u ra pirpir anu ra ki-aaptenma ia baa anunaparaau. 12Awanuadiat ki iaai pa i koina kupi diat a ki wa akum kalaang na dadaip iaai, io, mongorokon diat diat piri naa, “I koina baa daat awaan aakit ku urong Ponike, kupi daat a kiwalaanga wa a dadaip matira.” Ponike akoina kiki op irong u ra lolo Keretaa. A kikiopmaa i babo kup awanua baa inmataanamage i laana lop iaai.

A ngaala na dadaip i waan paat13 Baa diat baboi naa a koina dadaip

taanga u ra papaara taubaar i waan paat,diat nuki naa i koina ku u ra winawaan.Diat aal paa aagaa, ma diat raraat waan-waan nakono u ra lolo Keretaa. 14 Ma pai iwan ku, a dekdek na dadaip aakit i waan

* 27:1: Lukaa i timu “miaat”, kabina i waan ungaai ma Paaulo. † 27:9: A kum kalaang namur taa ra Bung naWinawel i laana dadaip irong.

Aapostolo 27:15 188 Aapostolo 27:44paat, di waatungi naa Oiraakilon. I weiumpari matira naa ra lolo maa. 15 Ma baa adadaip i ip dekdek a paraau, pa i pet laarpaai kupi inwaan, io,miaat pukuwaimakukupi in murmur a dadaip. 16 Baa miaatwelulu op un raa lolo lik, a iaana Kauda,i dekdek aakit karom miaat baa miaat aaltato a gigi. 17 Iaku diat dekdek ut ma diataal tato paai unate. Ma diat raau adekdeka paraau ma ra kum rop. Baa diat burutkaduk diat a waan taau u ra mamaa nawoiomarawaai Sirti, diat aal apari wa a sel,ma a paraau i aalir biaa maku, a dadaipi ip waanawaanai. 18 Baa i keke paat raabung bulung, a paraau marawaai ma intareng taa ra ngaala na dadaip, io, diat onglop wa a kum utnaa. 19 Ma u ra wetulabung, a kum boskuru diat ong lop a kumutnaa na paraau. 20Ma mongoro na bungin mataana mage ma ra kum naangnaangpa diat babo, ma ra dekdek na dadaip pa ingo laar paai, pa miaat nuki balet ma naamiaat a lalaaun.

21 Mongoro na bung pa diat wangaan.Namur Paaulo i tur namataandiat ma i piritaan diat naa, “A kum taara! Baa gunmuaat a walangoro iaau ut ma koku daatwaan ingen taangirong Keretaa, pa ta ut-naa lenmi inmanong daat, ma a paraaumara kum utnaa pa in aaka. 22Mami iaau piritaa muaat naa, koku muaat burut. Pain tekon muaat in wirua, a paraau ku in wirua.23 Maa nabari u ra marum, raa aangeloanun God i waan paat karom iaau, a Godbaa iaau tartaraamkaromi,ma iaau anuna.24 Ma aangelo i piri lenbi, ‘Paaulo, koku uburut, un tur ut namataa ra Kaaisaar. Madiat kaai baa muaat ungaai u ra paraau,God ia taar ta diat taam, kupi muaat alalaaun raap.’ 25Mami, a kum tateng liklik,koku muaat ngaraa, iaau nurnur un Godbaa in paam ot paa a utnaa baa i wapua taiaau uni. 26 Iaku a paraau in ki taau ut u ramamaa na woio marawaai un raa lolo.”

27 U ra marum u ra we-14 na bung, adadaip i ip waanawaana miaat utbaai u rapakaana taai, di waatungi naa Taai Aadria.U ra ngaala namarum, a kum boskuru diatnuki naamiaat aa aalir marawaai karom tabuaal. 28 Ma diat walaar a dardarong i rataai, ma i 20 babaluka. Baa namur kinalikdiat walaari balet, i 15 babaluka maku.29 Ma diat burut kaduk miaat a aalir taauun ta mamaa, ma diat ong apari wa waatna aagaa unataai namur taa ra paraau, madiat aaraaring kupi in keke gagaa. 30A kum

boskuru diat nemna kalaa ino ko ra paraauma ra gigi. Diat palaa apari paai unataai,ma diat warwaruga naa diat a ung ta kumaagaa namuga taa ra paraau. 31 Paaulo ipiri taan Iulias ungaai ma ra nuna taara nawineium lenbi, “Baa diat bi diat aa kalaaino ko ra paraau, pain muaat a lalaaun.”32Ma a kum tena wineium diat kutu wa akum rop ko ra gigi, ma i aalir ingen maut.

33 Baa ia laar, Paaulo i piri taan diat raapnaa, “Muaat a wangaan, maa mi ia 14 nabung muaat aa ki ma ra bunurut, ma pamuaat aan ta utnaa. 34 Ma iaau aaring pamuaat baa muaat a wangaan, kupi muaata lalaaun. Ma pain te kon muaat in lo tabaaba.” 35 Baa Paaulo ia pir taai lenmi, ilo paa a bred, i waatung wakaak paa unikarom God namataandiat raap, i biki, mai wangaan. 36Baa diat baboi, diat raap diatgaaia, ma diat kaai diat wangaan. 37Miaatraap u ra paraau, miaat welaar ma 276miaat. 38 Baa diat aa maaur, diat ong alopwa a kum utnaa na winangaan unataai,kupi a paraau in baanabaana.

A paraau i wirua ma a taara diat lalaaun39 Baa i mage, diat babo a buaal, iaku pa

diat babo lele paai. Diat babo paa ku raaololo baa nakono i woio, ma diat piri naa ikoina ku duk baa diat a walaari kupi diat awaan pari ma ra paraau iaai. 40Namur diatpalaa wa a kum aagaa, ma diat waan kondiat nataai, ma diat palaa wa kaai a kumrop ko ra ru wo na stia, ma diat aal palaaa mugaana sel namuga u ra paraau kupi adadaip in ip apari diat unakono. 41 Iaku aparaau i ki maut u ra mamaa na woio, amataa ra paraau i ki kuaa taau matira, pa ipet laar paama awinawaan. Namur a kumngaalangaala na top diat raapu pagaal paaa ngo ra paraau ma i tareng maut. 42Ma akum tena wineium diat nem na aak dokoa kum karabus, kaduk ta taara kon diat,diat a ngaa pari, ma diat a welulu ong.43 Iaku Iulias, a mukmuga anu ra kum tenawineium i nemi naa inwalaaun Paaulo, mai turbaat wa diat. Ma i naagagon diat mara pirpir lenbi, naa diat baa diat nunura angaangaa, diat a irok lop, ma diat a ngaamuga unakono. 44 Ma diat baa pa diatnunurai, diat a aalir murmur ma ra kumpalaang, baa ta kum utnaa ko ra paraau.Lenmaa diat raap diat ngaa pari unakonoma diat lalaaun.


Irong Melita1 Baamiaat aa lalaaun pilaa, miaat man-

aanamaraagaam u ra lolomaa, baa a iaanaMelita. 2 A taara taanga matira diat maariaakit miaat, diat wakaa taa a nguan madiat ben pa miaat raap, maa i baata ma imadiring aakit. 3Baa Paaulo i lo paa a kewena diwaai, kupi in wakarangaap a nguanmai, io, raain aakaina wui i kakaa paat kora kewe maa, kabina u ra wuwan, ma ikakaraat taau u ra limaana ma i kete uni.4Mabaa a taara taangamatira u ra lolo diatbaboi naa ina wui i kete taau u ra limaanPaaulo, diat pirpir wetwetalaai karom diatlenbi, “Amuaanami, a tena aak doko taaraduk, maa ia lalaaun pilaa taanga nataai,iaku a god na binabaalu pa i mulaaot kupiin lalaaun balet.” 5Ma Paaulo i ong pilaakawa ina wui ko ra limaana unaanga u ranguan, ma pa i aaka uni. 6 Diat nuki naaa limaana in urung, baa in puka pari ma inmaat kakaian. Iaku, baa diat ki walaang angaala na pakaana bung, ma pa ta aakainautnaa i waan taau uni, io, diat puku balet anuknukindiat, ma diat nuki naa Paaulo raagod.

7 Raa ngaala na muaana taanga u ra lolomi, a iaana Popilio, anuna kum pia i kimarawaai. I ben pa miaat u ra nuna ruma,ma i gaaia pa miaat. Ma miaat ki paatula bung u ra nuna ruma. 8 Ma tamaanPopilio i inep, i malaapaang ma ra inawuwan, ma in balaana i waan. Io, Paauloi ruk karomi, ma i aaraaring, ma i ung aru limaana nate uni, ma i walaangalaangapaai. 9Baa i paami lenmi, diat raap baa diatmalaapaang u ra lolomi diat waan paatmadi walaangalaanga diat. 10 Ma diat waiaaanundiat urur karom miaat ma mongorona koina pinapaam. Ma baa miaat kaabalet u ra paraau kupi miaat a waan ma,diat tabaara miaat ma ra kum utnaa raapbaa miaat iba kupi.

Taangirong Melita urong Rom11 Baa ia raap tula kalaang, miaat kaa un

raa paraau baa i ki wa a kum kalaang nadadaip u ra lolo maa. A paraau maa taan-girong Aaleksaanderia ma namuga uni diaa taaba taa amalalar i ra runatungod Sus,a ru kaanga. 12Miaat pukaai aagil paa Sir-aakus, ma miaat ki paa tula bung matira.13 Miaat waan paa taanga matira ma mi-aat pukaai irong Region. Ma u ra bungnamur taana, a in taubaar i waan paat.

Ma raa bung balet namur taana, miaatpukaai Potioloi. 14 Matira miaat baraatapaa a kum tateimiaat u ra nurnur, ma diatmaari miaat, ma diat piri naa miaat a kipaa ta 7 na bung naan diat, io, miaat ki.Namur miaat waan ma urong Rom. 15Diatbaa diat tatena liklik u ra nurnur taangamatira Rom, diat walangoro a pirpir unmiaat, io, diat waan baraata miaat irongu ra taamaan na wiura a iaana Aapio, mairong u ra taamaan di waatungi naa TulaRuma na Ininep Aagil. Baa Paaulo i babopa diat, i waatungwakaak karomGod,ma akumutnaamaa i wadekdek anuna lalaaun.

Paaulo i ki irong Rom16 Baa miaat waan paat irong Rom, di

mulaaot taa Paaulo baa ia ku in ki unta ruma, ma ta tena wineium in babourabaati.

17 Baa tula bung ia raap, Paaulo i wataaungaai paa a kum mukmuga anu ra taaraIudaia. Ma baa diat waan paat ungaai, ipiri taan diat lenbi, “A kum tateng liklik,pa iaau baanaakaka anundaat taara, baa takum mangamangaan kaai anu ra nundaatwuna taara taanga namuga. Iaku diatpaam koto pa iaau ma diat taar ta iaaukarom a taara Rom inaanga Ierusalem.18 Ma baa a taara Rom diat aa walangorotaa anung pirpir baa iaau pir baat iaaumai, diat nemi naa diat a palaa wa iaau,maa pa diat baat paa ta utnaa baa angwirua uni. 19 Baa a taara Iudaia pa diatmulaaot, pa iaau baat paa ta aakapi baaang laangalaanga uni, io, iaau aaring kupia Kaaisaar in naagagon iaau. Iaku pa taaakaina utnaa baa ang takuna anung taarauni. 20 Mi ia a kabina baa iaau wetulaakup muaat kupi ang babo muaat, ma daata pirpir ungaai. Di sen koto ta iaau kabinaiaau ki walaang ma ra nurnur kup ia baaa taara Israael diat kaai diat ki walaangkupi.”

21 Ma diat piri taana naa, “Pa ta buktaangirong Iudaia i waan paat karom mi-aat un ui, ma pa ta teimiaat baa i waanpaatminma ta pirpir taangirong un ui baata wewapua un ta aakaina utnaa u paamtaai. 22Miaat nemi naa miaat a walangoroanum pirpir, maa miaat aa walangoro taaiu ra kum taamtaamaan baa di pir aakaka amatakina lotu mi.”

23DiatmaPaaulo diat kubupaa raa bungkupi diat a pirpir. A ngaala na taara aakitmaa diat waan paat karomi u ra ruma baa

Aapostolo 28:24 190 Aapostolo 28:31i ki uni. I turpaa pirpir u ra malaana mai tuk taau ut u ra maluraap. I papalaakarom diat u ra mataanitu anun God, mai wapua kaapa diat un Iesu, taanga u rakum Naagagon anunMoses ma ra buk anura kum propet kupi diat a nurnur. 24 Raataara kon diat diat nurnur u ra aawa baaPaaulo i piri, iaku raa taara kon diat padiat nurnur. 25 Io, diat weolol naliwan taandiat. Baa diat tur na winawaan, Paaulo ipir a tintinip na pirpir balet taan diat naa,“A lingtatuna ut maa a Takado na Nioni piri u ra waa ra propet Aaisaia, karomanumuaat wuna taara taanga namuga naa,26 ‘Unwaan karom a taaramima unwapuadiat naa,Muaat a walwalangor iaku pa muaat a

walangoro lelei,muaat a bababo iaku pamuaat a babo

lelei.27 A taara mi a talingaandiat i tabanot,

ma a mataandiat i pulakabina a balaandiat i dekdek.

Baa gun diat a babo lele ma ra mataandiat,ma diat a walangoro lele ma ra talin-

gaandiat,ma diat a manaana u ra nuknukin-

diat,ma diat a tapuku, io, iaau ut ang walaaun

pa diat.’ ” Aais 6:9-1028-29Ma Paaulo i piri balet taan diat naa,

“Mi muaat a nunurai naa di aa waan mara wewapua u ra warwalaaun anun Godkarom a taara baa wakir a taara Iudaia.Koina, diat, diat a walangoroi!”*

30 Ma Paaulo i ki paa ru kudulaana ki-laala u ra ruma baa ia ut i taktakomi, mai gaaia paa a taara raap baa diat waanwaanpaat karomi. 31 Ma i laana warawaai u ramataanitu anun God, ma i wer a taara u raTadaaru Iesu Kaarisito, ma pa i burut, mapa te kaai i turbaati.

* 28:28-29: Raa kum tena manaana u ra Buk Taabu diat nuki naa raa kum pirpir kaai i ki u ra rina mi. I lenbi: Namurtaa ra nuna pirpir, a kum taara Iudaia diat waan weraan, ma diat weol na pirpir naliwan taan diat.

Rom 1:1 191 Rom 1:15

A Buk anun Paaulo karom ataaraRomA pirpir kaapa mugaBaa Paaulo i ki irong Korinto, i timu

a buk mi karom a taara na nurnur irongRom. I taar a buk karom raa tabuan a iaanaPoibe ma i loi urong Rom (babo Rom 16:1).

Rom a ngaala na taamaan aakit, baaa ngaala na king, baa di waatungi naaKaaisaar i ki iaai.

Baa Paaulo i timu a buk mi pa i waanutbaai urong Romma pa i wer diat utbaai.Io, u ra buk mi i nem na wer diat unmongoro na utnaa. Raa ngaala na utnaabaa i nemi naa diat a kaapa uni i lenbi: Ataara raap diat aa paam aakaina ma pa tein takado namataan God. Daat a takadonamataan God baa daat nurnur ku un IesuKaarisito. Mabaa daat nurnur unKaarisitodaat a lalaaun ma ra matakina lalaaun madaat a murmur ma a Takado na Nion. Ipirpir kaai u ra taara Iudaia, naa God pa idumaana diat.

Paaulo i wapua diat kaai naa i nem nawaan karom diat.A winawaan i ra buk Rom:

A turturpaai ra buk mi (1:1-17)A taara raap diat paam aakaina ma diat

iba kup a warwalaaun (1:18–3:20)God inwalaaun daat kabina daat nurnur

un Kaarisito (3:21–4:25)Un Kaarisito daat lalaaun ma ra matak-

ina lalaaun (5:1–8:39)God pa i dumaana a taara Israael (9:1–

11:36)A kum koina mangamangaan baa daat a

murmuri (12:1–15:13)A tintinip na pirpir anun Paaulo karom

a taara Rom (15:14–16:27)

Paaulo i wewapuau ra nuna pinapaamnaaapostolo

1 Iaau Paaulo, a tultul anun KaarisitoIesu, iaau timu a buk mi karom muaat.God i wataa pa iaau, kupi ang aapostolo,ma i pilak pa iaau kupi ang warawaai mara nuna Koina Wewapua karom a taara.2A Koina Wewapua mi, God ia wewelimanmuga taau uni ma ra pirpir anu ra nunakum propet u ra Buk Taabu. 3 A KoinaWewapua i wapua daat un Natunalik baadi buta paai ko ra wuna taara anun king

Dewid. 4 Ma baa i tur balet ko ra mi-naat a Takado na Nion i waiaai naa ia aNatun God ma i dekdek aakit. Ia ut maaIesu Kaarisito anundaat Tadaaru. 5 UnKaarisito ut, God i taar a koina pinapaamna aapostolo karom miaat, kupi miaat awangaala paa a iaana. Miaat a warawaaikarom a kum wunwuna taara raap baawakir a taara Iudaia, kupi diat a nurnurmadiat a taraam uni. 6 Muaat kaai raa taarakon diat, baa God i wataa pa muaat, kupimuaat anun Iesu Kaarisito.

7 Iaau timu a buk mi karom muaat raapmatira Rom, baa God i wataa pa muaatkupi muaat anuna gomgom na taara, maai maari aakit muaat. A maarmaari mara maalmaal karom muaat kon God aTamaandaat ma ko ra nundaat TadaaruIesu Kaarisito.

Paaulo i aaraaring u ra taara Rom8 Bi ia a mugaana utnaa, iaau waatung

wakaak karom anung God u ra iaan IesuKaarisito un muaat raap, kabina maa ataara u ra rakrakaan buaal diat aa walan-goro a wewapua u ra numuaat nurnur.9-10 Iaau papaam karom God ma ra nunglalaaun raap, baa iaau warawaai ma raKoina Wewapua un Natuna, ma God ut inunurai naa iaau laana nuk pa muaat mara nung kum niaaring u ra kum bungbungraap. Iaau aaraaring kaai baa a nemnemutanun God, io mi maraagaam in paam aaraanung aakapi kupi angwaan karommuaat.

11 Iaau nem aakiti naa ang babo muaatkupi ang tabaaramuaatma rawetabaar naNion, kupi in wadekdekmuaat. 12 Lenmaa,baa ang babo anumuaat nurnur, mamuaatkaai muaat a babo anung nurnur, io,daat a wadekdek wetwetalaai daat. 13 Akum tateng liklik, iaau nemi naa muaat anunurai naa mongoro na bung iaau neminaa ang babo muaat, kupi ang waraautmuaat tuk baa ang babo a wai ra nungpinapaam u ra numuaat lalaaun, welaarma ra wai ra nung wawer baa iaau baboiu ra kum taamtaamaan ingen kon diat baawakir a taara Iudaia. Iaku, tuk mi, pa iaauwaan laar paai.

14 Anung pinapaam ut baa God i taartaai taang, kupi ang warawaai karom ataara Grik ma karom a taara ingen kaai,karoma kum tenamanaanama karomdiatbaa anundiat manaana pa i ngaala. 15 Miia a kabina maa iaau nem aakiti naa ang

Rom 1:16 192 Rom 2:2wapua muaat kaai matira Rom u ra KoinaWewapua.

A dekdek i ra Koina Wewapua16 Pa iaau wawirwir u ra Koina Wewa-

pua, kabina maa ia a dekdekin God kupiin walaaun paa a taara baa diat nurnur.Karom miaat a taara Iudaia muga, ma mikarommuaat kaai baawakir a taara Iudaia.17Ma a KoinaWewapua i wapuaana aakapikupi a taara diat a takado namataan God.Aakapi na nurnur ku a taara diat a takadouni, a nurnur ot ku ko ra turpaaina tuk ura tintinipina. Welaar ma di aa timu taaiu ra Buk Taabu lenbi, “Te ku baa i nurnur,God in waatungi naa a tena takado ma inlalaaun.” Aab 2:4

God i kaankaan karom a taara u ra nun-diat kum aakaina mangamangaan

18 A kaankaan anun God i waan paatbaarabaara taanginaanga u ra maawa,kabina a taara pa diat ru God ma diatpaam aakaina, ma u ra nundiat kumaakaina mangamangaan, diat turbaat awawer lingtatuna. 19 God i kaankaan,kabinamaa aakapi baa din nunura God unii kaapakaapa ku karom diat, maa ia ut iawakaapa taai karom diat. 20 A taara padiat babo taa God ma ra mataandiat, iakuturpaai u ra wawaki i ra rakrakaan buaal,baa diat babo a kum utnaa na wawaki diatpet laar paai baa diat nunura God. Diatnunurai naa a dekdekin God in tur takum,ma ia a God i lalaaun takum. Io, pain diata weoro kon God.

21 Diat nunura ut God, iaku maa pa diatrui welaar ma ia God, ma pa diat waatungwakaak kaai karomi. Diat nuknuk biaaku lenbaa pa ta manaana indiat, ma abalaandiat i baboto. 22 Diat piri naa diatmanaana aakit, iaku diat welaar ku mara kum longlong. 23 Pa diat nem na lotukarom God baa i lalaaun takum, diat lotuku karom a malalar i ra muaana baa inmaat ku, ma karom a kum taabataaba i rakum pika, ma a kum wewagua, ma ra kumutnaa baa diat kakakaa napia.

24 Io, God i maadek ta diat kupi diata paam a kum dur na mangamangaanwelaar ma ra aakaina nemnem ko rabalaandiat, lenmaa diat paam a utnaana wawirwir wetwetalaai u ra panindiat.25 Diat kiaana wa a lingtatuna na wawerun God kup a warwaruga. Diat lotu madiat aaraaring maku karom a kum utnaabaa God i waki ta diat, ma pa diat lotu

ma karom a Tena Wawaki, ia baa din pirwalaawa paai mari ma namur ma pa inraap. Aamen.

26 Baa diat paami lenmaa, God i maadekta diat u ra nundiat ngaala na nemnemu ra kum aakaina utnaa na wawirwir. Ilenbi: In tabuan diat kiaana wa aakapi natinaulaa baa di aa waki taai, ma diat taulaawetwetalaai ma diat balet ut. 27 Lenkaaimaa karom inmuaana, diat waan ingen kora aakapi na tinaulaa baa di aa waki taainaa diat a taulaa ma in tabuan, ma diatteng ma ra ngaala na nemnem kup diatbalet ut, ma diat paam aakaina karom diatbalet. Pa tawawirwir indiat baa diat paamilenmaa. Diat ut diat aa baanaakaka paaanundiat lalaaun ma ra kum mangaman-gaan mi. Bi ia a naagagon na binabaalukarom diat baa i ot ma ra nundiat kumaakaina.

28Bi kaai ia, pa diat nuk paamaGod, diatnuki naa a wawer un God i ling biaa ku. Io,i maadek ta diat kupi in aaka a nuknukin-diat, ma diat paam maku a kum utnaa baapa i ot kupi diat a paami. 29 Diat tengma ra kum aakaina mangamangaan. Baridiat: Diat paamaakaina karoma taara, diatpom, diat nem na baanaakaka taara. Diatteng ma ra nuknuk aakaka, diat aak dokotaara, diat wengangaar, diat warwaruga,diat nget a taara. Diat pirura, 30 diat piraakaka taara. Diat ki na ebaar ma God,diat weninaan, diat aamaamaan ngaala,diat pir wangaala pa diat ut. Diat nuknukkup a kum matakina aakapi kup a paamaakaina. Diat wabulbul karom tamaan-diat ma naandiat. 31 Pa diat papaam namanaana, pa diat paam ot paa anundiatkum weweliman, pa diat nunura ma amaarmaari ma ra koina mangamangaankarom a taara. 32Amangaana taara lenmi,diat nunura ut a naagagon anun God, naadiat baa diat paampaam a kum utnaa mi, iot kupi diat amaat. Iaku diat paami ku, madiat mulaaot kupi a taara ingen kaai diat apaami.

2God in paam a takado na naagagon

1 Io, muaat raap baamuaat laana takunaa taara ingen ma muaat nuki naa muaattakado, iaau piri naa pamuaat aweoro laarpaai. Anumuaat wetakun in takuna muaatbalet ut. Muaat takuna a taara ingen,iaku muaat kaai muaat paam ku aakainamangamangaan welaar ma diat. 2 Daat

Rom 2:3 193 Rom 2:24nunurai naa, baa God i naagagon diat baadiat paam a kum aakaina mangamangaan,anuna naagagon maa i takado. 3 Io, muaattakuna diat baa diat paam a kum aakainamangamangaan, iaku muaat kaai muaatpaampaami ku. Woi muaat baa muaatnuki naa God pa in naagagon muaat? Innaagagon muaat ut. 4 Ia waiaa anunakoina mangamangaan karom muaat, mapa i naagagon gagaa muaat u ra numuaatkum aakaina mangamangaan, ma pa i ta-languan gagaa un muaat. Iaku pa muaatnuk paa anuna koina mangamangaan. Pamuaat nunurai duk naa i maari muaatlenbi kupi muaat a nukpuku?

5 Iaku baa balaamuaat i dekdek ma pamuaat nukpuku, muaat ut muaat wan-gaala waanawaana paa anuna kaankaankarom muaat, u ra bung baa a kaankaananun God in waan paat kaapakaapa, ma inwaiaa anuna takado na naagagon. 6 Godin naagagon a taara welaar ut ma ra pina-paam diat aa paam taai. 7 Diat baa diatongor u ra koina pinapaam kupi God ingaaia un diat ma kupi in wangaala paa aiaandiat, ma diat nem a lalaaun baa pa inraap, God in taar a lalaaun takum taandiat.8 Iaku karom diat baa diat laana wangaalapa diat ut, ma pa diatmurmur a lingtatunana pirpir anun God, ma diat murmur kuaakaina mangamangaan, God in kaankaankarom diat ma u ra nuna kaankaan intaar a naagagon na binabaalu karom diat.9 Ma in taar a mawaat ma ra ngaala nangunungut karom diat raap baa diat paamaakaina. A naagagon mi in paam mugaikarom a taara Iudaia, ma namur karom ataara ingen kaai. 10 Iaku, karom diat raapbaa diat paama koina, God in gaaia un diat,ma in wangaala paa a iaandiat, ma in taartaa a maalmaal taan diat. A pinapaam miin paam mugai karom a taara Iudaia, manamur karom a taara ingen kaai. 11 Maaa naagagon anun God i welaar raap kukarom a taara raap.

12 Io, a taara raap baa pa diat nunura akum Naagagon anun Moses, ma diat paamaakaina mangamangaan, diat a wirua ut.Ma lenkaai maa karom diat raap baa diatnunura a kum Naagagon anun Moses, madiat paam aakaina, God in naagagon diatutkaai welaar ma ra pirpir na Naagagon.13 Lenbi, wakir diat raap baa diat walan-goro a kum Naagagon anun Moses diattakado namataan God, pate. Diat ku baadiat taraam raap u ra kum Naagagon, din

waatung diat baa a kum tena takado. 14 Ilenkaai bi, a taara baa pa diat nunura akum Naagagon anun Moses, iaku maa diatpaam ut a koina mangamangaan welaarma ra kum Naagagon i piri, a kum naa-gagon i ki ut u ra nuknukindiat. 15 Amangaana taara maa, i kaapa baa God iatimu taa a kum naagagon u ra balaandiat.Baa diat paam aakaina a balaandiat ut itakuna diat, ma baa diat paam a koina abalaandiat i gaaia uni. 16 Io, u ra bungbaa God in naagagon a taara, in lenutmaa.In taar taa naagagon karom Kaarisito Iesukupi in naagagon diat u ra kum utnaa i kiino u ra balaandiat. Iaau laana warawaai ura kum utnaa mi baa iaau warawaai ma raKoina Wewapua.

A kum te Iudaia diat kaaba diat ma rakum Naagagon

17 Ma mi, ang pirpir karom muaat baamuaatwaatungmuaat naa a kum te Iudaia.Muaat nuki naa muaat koina kabina maaGod i taar taa a kum Naagagon taa muaat,ma muaat kaaba muaat, muaat piri naa,“Miaat anun God.” 18 Muaat laana kaabamuaat naa, “Miaat nunura wakaak a nem-nem anun God, ma miaat gaaia u ra kumkoina mangamangaan, kabina miaat aawer wakaak paa a kum Naagagon. 19Miaatngaala ko ra kum taara ingen. Miaatwelaar ma raa paan diat baa i bababoura apula. Miaat welaarma ra kaapa karomdiatbaa diat ki u ra baboto. 20Miaat wer kadodiat baa pa diat manaana, ma miaat a kumtena wawer karom diat baa pa diat nunurata utnaa, kabinamaamiaat, miaat aa paamakoto a manaana raap, ma ra lingtatunabaa i ki u ra kum Naagagon.”

21 Muaat wer raa taara ingen u ra kumNaagagon, iaku muaat ut pa muaat werwakaak pa muaat uni! Muaat wer ataara naa koku diat walong, iaku muaatut muaat walwalong! 22 Muaat piri taara taara naa “Koku muaat paam aakainaun ta tabuan anun te,” iaku muaat utmuaat paampaami! Muaat milikuaana akum taabataaba, iaku muaat walong u rakum ruma na lotu anu ra kum taabataaba.23 Muaat aamaamaan ngaala ma ra kumNaagagon baa God i taar taai taa muaat,iaku baa pa muaat murmur a kum Naa-gagon maa, muaat baanaakaka a iaan God.24Di aa timu taai u ra Buk Taabu lenbi,

Rom 2:25 194 Rom 3:19“Muaat ut a kabina baa a taara baa wakir a

taara Iudaia, diat pir aakaka a iaanGod.” Aais 52:5

A dowot na poko kikil mulu25 Baa ta te Iudaia i murmur a kum

Naagagon, io, a pinapaamnapokokikil baadi paam taai uni, i lingtatuna. Iaku baa pai murmur a kumNaagagon, i welaar kumate baa pa di poko kikili.* 26A taara ingenpadi poko kikil diat, iaku baa diat murmur akum utnaa baa a kum Naagagon anun Godi pirpir uni, God i babo diat welaar ma diaa poko kikil ta diat. 27 Te baa pa di pokokikili ma pa di weri u ra kum Naagagon,iaku i murmur ut a kum utnaa baa a kumNaagagon i pirpir uni, anuna lalaaun in turna wetakun karom te, baa di aa poko kikiltaai, ma i nunura a kumNaagagon, iaku paimurmuri. 28Te baa i te Iudaia kuu ra iang,wakir a te Iudaia mulu. Ma te kaai baa dipoko kikili ku u ra panina, wakir a pokokikil lingtatuna. 29 Iaku baa te i murmurGod u ra in balaana, ia maa a te Iudaiamulu. Maa a dowot na poko kikil mulu,a Takado na Nion i paami u ra in balaana,wakir a taara diat paami baa diat murmura kumNaagagonbaa di aa timu taai. Te baaa Takado naNion i paami lenmi uni, God utin pir walaawa paai, wakir a taara.

3Anundaat aakaina i waiaai naa God i

takado1 Io, in waraaut lelawaai te baa ia a te

Iudaia ma di aa poko kikil taai? 2 Baa te ate Iudaia in koina ut karomi. A mugaanautnaa ut, God ia ung taa anuna pirpir u ralimaa ra taara Iudaia. 3 I lingtatuna, raataara Iudaia pa diat nurnur. Baa pa diatnurnur, lelawaai, i tale in turbaat God kora nuna weweliman? 4 Painte! Baa a taararaap diat a warwaruga, a pirpir anun God ilingtatuna ut. Welaar ma di aa timu taai ura Buk Taabu naa:“Anum pirpir i waiaai naa u takado.Ma baa din takuna ui,

pain te in baat paa ta niraara u ra numpirpir.” Kele 51:4

5 Baa daat paam aakaina, anundaataakaina i waiaa mului naa God i takadoaakit. Io, lelawaai, God i raara baa innaagagon daat uni? Raa taara diat pirilenmaa. 6 Iaku pate. Baa anuna naagagon

pa i takado, in naagagon lelawaai paakaai a rakrakaan buaal? 7 Baa iaau atena warwaruga, anung mangamangaan iwaiaai naa a pirpir anun God i lingtatuna,ma i wangaala paa a iaana. Io, aawakabina maa God i waatung iaau naa atena aakaina ma ang wirua u ra nunanaagagon? 8 Kaduk te in piri naa, “Daata paam aakaina kupi a koina in waan paatkaapakaapa.” Raa taara diat pir aakakamiaat ma diat takuna miaat naa miaatwer a taara lenmi. Iaku pate, wakir ilingtatuna. Diat baa diat pir a kum utnaami i ot kupi diat a wirua u ra naagagonanun God.

Pa te i takado9 Io, lelawaai, daat a taara Iudaia daat aa

takado ko ra taara ingen? Pate! Iaau aa pirtaai naa a kum te Iudaia ma ra taara ingenkaai diat welaar ku. Daat raap daat kiu ra dekdek i ra mangamangaan aakaina.10Welaarma di aa timu taai u ra Buk Taabunaa,“Pa te i takado. Pate mulu!

11 Pa te kaai baa i manaana.Pa te i lilingan kup God.

12 Diat raap diat aa waan ingen kon God.Diat raap diat aa waan raara.

Pa te kon diat i paam a koina, pate mulu.”Kele 14:1-3

13 “Naruma u ra kum kongkong nakabarondiat i tapaapa welaar mara kum tung na minaat.

Diat laana pir a kumwarwarugama rakum kaarmendiat.” Kele 5:9

“A kum buli na waandiat a minminaatkuraa uni,

welaar ma ina aakaina wui baa ikaraat raa.” Kele 140:3

14 “A kum waandiat i teng ma raaakaina ma diat pir ku a kumaakaina pirpir.” Kele 10:7

15 “Diat gotgot kupi diat a aak doko taara.16U ra kumwanua baa diat waan iaai,

diat kamaar a kum utnaa, ma diatbaanaakaka a taara.

17 Pa diat nunura a aakapi na maalmaal.”Aais 59:7-8

18 “Pa diat burut kup God.” Kele 36:119 Mi daat nunurai naa a utnaa bi baa

a Buk na Naagagon i pirpir uni, i pirpirkarom a taara Iudaia baa di taar taa akum Naagagon taan diat. Io, baa diat a

* 2:25: A poko kikil a wakilang di paami kupi in waiaai naa a muaana ia raa kon diat a taara anun God baa diatmurmur a kum Naagagon.

Rom 3:20 195 Rom 4:12tur u ra naagagon anun God, pain te inweoro laar paai. 20 Maa ia a kabina baapain te in takado laar paai namataan Godu ra murmur anuna kum Naagagon, maa akum Naagagon i laana waiaa daat ku u ranundaat kum aakaina mangamangaan.

U ra nurnur ku a taara diat a takado21 Ma mi God ia waiaa taa aakapi baa

a taara diat a takado uni, iaku wakir u ramurmur Naagagon. Aakapi mi, a Buk naNaagagon anun Moses ma ra kum propetdiat aa wewapua taau uni. 22 Aakapi mii waan ut kon God, ma i lenbi: A taaradiat a nurnur ku un Iesu Kaarisito, kupiGod in waatung diat naa diat takado. Ataara Iudaia ma ra taara ingen kaai diatwelaar ku. 23 A taara raap diat aa paamtaa aakaina mangamangaan, ma diat aaki welwelik ko ra minamaar anun God.24 Iaku u ra maarmaari anun God, diat baadiat nurnur, God i waatung diat naa diattakado, kabina u ra winekul baa KaarisitoIesu i paami. 25 God i taar wa Natuna,kupi in maat ma a gaapina in una wa akum aakaina mangamangaan anu ra taararaap baa diat nurnur uni. I paami lenmikupi in waiaa anuna takado na manga-mangaan. Namuga God i maadek wa kuaakaina mangamangaan anu ra taara, mapa i naagagon diat uni. 26 Iaku mi, i waiaaanuna takado na mangamangaan, baa iwaatung a taara naa diat takado baa diatnurnur un Iesu.

27 Io, aawa maa daat a wangaala padaat uni? Pate! Daat a wangaala padaat duk maa daat murmur a kum Naa-gagon? Pate! Daat takado namataan Godku u ra nurnur un Iesu. 28 Maa mi daatnunurai naa God i waatung a taara baadiat takado namataana u ra nurnur ku unIesu, ma wakir u ra murmur Naagagon.29 Io, lelawaai, God ia a God anu ra taaraIudaia ku, baa a God anu ra taara ingenutkaai? Maia, ia a God anu ra taara ingenutkaai. 30Maa raa God ku, ma in waatunga taara Iudaia naa diat takado namataanau ra nurnur. Lenkaai maa karom a taaraingen, in waatung diat naa diat takado ura nurnur utkaai. 31 Lelawaai, baa daatnurnur daat nuki naa a kum Naagagon inling biaa ku? Pate! U ra nurnur daatwadekdek ut a kum Naagagon.

4Aabaraam i nurnur

1 Io, aawa maa daat a piri un Aabaraam,tamaa ra taara Iudaia? 2Baa God i waatungAabaraam naa i takado kabina u ra kumkoina pinapaam baa i paami, io, i tale baaAabaraam in wangaala pa ia ut uni. Iakupate, pa i pet laar paai kupi in wangaalapaai namataan God. 3 A Buk Taabu ipiri naa, “Aabaraam i nurnur un God, makabina u ra nuna nurnur, God i waatunginaa a takado na muaana.” Tur 15:64 Io, baa te i papaam, din doki u ra nunapinapaam, wakir a wetabaar, pate. Anunawedok ut maa i loi. 5 Iaku God pa inwaatung te naa i takado kabina baa i paamta pinapaam. In waatung te naa i takadokabina baa i nurnur. Maa i nurnur un Godbaa i laana watakado a kum tena aakaina.6 Dewid kaai i piri lenbi. I piri naa amuaana i daan baa God i waatungi naa itakado, wakir u ra kum utnaa a muaanamaa i paami, pate, u ra nuna nurnur ku.I piri lenbi,7 “Diat baa God ia una wa anundiat

kum aakaina mangamangaan, diatdaan,

ma diat baa God ia maadek wa a kummangamangaan diat paam araarataai, diat daan.

8 A muaana i daan baa a Tadaaru pa i nukpaa anuna kum aakaina manga-mangaan,

ma pa in naagagoni balet ma uni.”Kele 32:1-2

9 Io lelawaai, a taara ku baa di pokokikil diat, diat daan? Pate, a taarautkaai baa pa di poko kikil diat. Maadaat nunurai ko ra Buk Taabu naa, baaAabaraam i nurnur, io God i waatunginaa i takado. 10 Naangaian maa God iwaatung Aabaraam naa i takado? Namugataa ra pinapaam na poko kikil, baa namur?Namuga taa ra pinapaam na poko kikil.11 Baa Aabaraam i lo paa a wakilang napoko kikil, i walingtatunai naa i takadonamataan God, kabina u ra nuna nurnurut. Io, Aabaraam a tamaa ra taara baa padi poko kikil diat. Diat nurnur ma God iwaatung diat naa diat takado namataana.12Ma ia a tamaandiat kaai baa di poko kikildiat. Wakir kabina maa di poko kikil diat,iaku kabina maa diat murmur a aakapina nurnur baa tamaandaat Aabaraam imurmuri, baa pa di poko kikili utbaai.

Aabaraam i nurnur u ra weweliman anunGod

Rom 4:13 196 Rom 5:1113God i weweliman taa Aabaraamnaa in

taar taa a rakrakaan buaal taanama karoma kum taptabuna kaai. A weweliman miGod i paam taai karom Aabaraam wakir akabina maa i murmur a kum Naagagon,pate. Kabina maa i nurnur, ma God iwaatungi naa i takado namataana. 14 BaaGod in taar a rakrakaan buaal taa ra taarakabina baa diat murmur Naagagon, io anurnur ma ra weweliman anun God diaara ru ling biaa ku. 15 Iaku a kaankaan anunGod i ki un diat baa diat nem na murmura kum Naagagon, iaku pa diat murmur otpaai. Baa pa ta kum Naagagon, io pa dintakuna te naa pa i murmuri.

16 A utnaa baa God i weweliman taai,in taari karom diat baa diat nurnur. Godi paami lenmaa kupi in welaar ma rawetabaar na maarmaari, ma in waan utkarom a wuna taara raap anun Aabaraam.Wakir karom a taara Iudaia ku baa di taartaa a kum Naagagon taan diat. Pate!Karom diat utkaai baa diat nurnur welaarma Aabaraam, maa ia a tamaandaat raap.17Welaarmadi aa timu taai u raBukTaabu:“Iaau waki ta ui kupi ui a tamaa ra kum

mongmongoro na wuna taara.”Tur 17:5

U ramataan God, Aabaraam a tamaandaat,maa i nurnur un God, ia baa i laanawatur ataara balet ko ra minaat, ma i laana pirpirku, ma a kum utnaa baa pa diat ki diatwaan paat.

18-19God i weweliman taa Aabaraamnaain wangaala paa ta natuna. I piri karominaa, “Ui a tamaa ra kum mongmongorona wuna taara.” Aabaraam i nurnur mai waan paat a tamaa ra kum wunwunataara. Ma anuna nurnur pa i waan ingenbaa i baboi naa ia 100 na kilaala, ma pa itale balet ma in warwangaala. Ma Saaraakaai ia takaana ma pa i tale ma in babuta.20 Iaku Aabaraam pa i aalawur nuknuk ura weweliman anun God. I tur dekdeku ra nuna nurnur ma i pir walaawa paaGod. 21Ma u ra nuna nurnur i nunurai utnaa God in paam ot paa ut a kum utnaabaa ia weweliman taau uni. 22 Lenmaakabina u ra nurnur anun Aabaraam, a BukTaabu i piri naa, “God i waatungi naa atakado namuaana.” 23Baa i piri naa “God iwaatungi naa a takado na muaana,” wakiri piri ku un Aabaraam, pate. 24 I piri utkaaiun daat. Baa daat nurnur un God, baa iwatur paa balet Iesu anundaat Tadaaru kora minaat, io, in waatung daat kaai naa

daat a kum tena takado. 25 God i taarwa Iesu kupi in maat u ra nundaat kumaakaina mangamangaan, ma i watur paaiko ra minaat ma i lalaaun balet kupi daat atakado namataan God.

5Daat ki na wemaraam balet ma God

1 Io, u ra nundaat nurnur ut God iawaatung daat naa daat takado namataana.Io mi, kabina u ra nundaat Tadaaru IesuKaarisito, daat ki na maalmaal ma God.2 Baa daat nurnur un Iesu, daat pet laarpaai kupi daat a ruk u ra nuna maarmaari.Io mi, daat aa lalaaun uni. Ma daat kiwalaangma ra gaaia kup aminamaar anunGod baa daat a ki uni namur.

3 Ma wakir ma raa ku ia, daat gaaiautkaai u ra kum mawaat baa daat kari-aanai, maa daat nunurai naa a kummawaat i watawa anundaat nurnur kupi intur dekdek. 4 Ma anundaat tinur dekdeki watawa a mangaana lalaaun baa God ingaaia uni. Baa anundaat lalaaun i wagaaiaGod, io, i wadekdek anundaat kini walaangma ra nurnur. 5 Baa daat ki walaang ma ranurnur, wakir daat kiki walaang biaa ku,pate. God ia labo taa anuna maarmaari ura balaandaat, baa i taar taa a Takado naNion taan daat.

6 Namuga daat waan welwelik kon God,ma pa ta utnaa i gaa un daat. Iaku baaa pakaana bung i ot, Kaarisito i maat undaat. 7 I dekdek aakit baa te in maatkiaana wa ta takado na muaana. Te dukin pet laar paai kupi in maat un ta koinamuaana. 8 Iaku baa daat lalaaun utbaaiu ra aakaina mangamangaan, God i waiaaanuna maarmaari karom daat baa i tulawa Kaarisito kupi in maat un daat. 9 Io,u ra gaapin Iesu, God i waatung daat naadaat takado namataana. Baa lenmaa, daatnunura mului naa Iesu in walaaun pa daatko ra kaankaan anun God u ra bung nanaagagon. 10 Baa daat ki na ebaar utbaaima God, i tula wa Natuna kupi in maatun daat kupi daat a wemaraam balet maGod. Io mi, baa daat ki na wemaraam maGod, daat nunura mului naa kabina Iesu ilalaaun balet, in walaaun pa daat kaai.

11 Wakir ma raa ku ia, daat gaaia utkaaibaa mi daat ki ungaai ma God, kabina utu ra nundaat Tadaaru Iesu Kaarisito baa iawamaraam ungaai ta daat ma God.

Rom 5:12 197 Rom 6:11

Aadaam i taar a minaat, ma Iesu i taar alalaaun

12 Raa muaana ku i paam a aakainamangamangaan, ma baa i paami lenmaa,a mangamangaan aakaina i waan paat ura rakrakaan buaal. A mangamangaanaakaina i paam apaat taa a minaat. Io,a taara raap diat a maat, maa diat raapdiat paam aakainamangamangaan. 13Maanamur maku baa God i taar a kum Naa-gagon, aakaina mangamangaan ia ki u rarakrakaan buaal. Baa pa ta kumNaagagon,God pa in takuna diat naa pa diat murmura kumNaagagon. 14 Iaku konAadaam tuk ura kilaala baaMoses i lalaaun uni, aminaati doko mongoro na taara. Raa taara padiat paam a mangaana aakaina welaar maAadaam, baa i walangoro a pirpir anunGod, iaku maa pa i taraam uni. Iaku aminaat i doko diat utkaai.

Aadaam i paam taa a walawalar i ramuaana baa inwaan paat namur. Iakumaapa diaar welaar. 15 A wetabaar anun Godpa i welaar ma ra aakaina mangamangaananun Aadaam. Mongoro na taara diatmaat kabina u ra aakaina mangamangaananun raa muaana ku. Iaku a maarmaarianunGod i ngaala aakit, ma un raamuaanaku, Iesu Kaarisito, ma u ra nuna maar-maari, i taar biaa taa ku a wetabaar nalalaaun karom a mongoro na taara.

16 Raa utnaa kaai, a wetabaar anun Godpa i welaar ma ra utnaa baa i waan paat kora aakaina mangamangaan anun Aadaam.Anuna mangamangaan maa i aal taa ataara u ra naagagon na binabaalu anunGod. Iaku a wetabaar anun God i lenbi,baa a taara diat paamutbaai a kumaakainamangamangaan, God i maari aakit diat mai waatung diat naa a kum tena takado.17 Ma u ra aakaina mangamangaan anunraa muaana ku a naagagon na minaat iuwia paa a taara raap. Iaku, diat baa diat lopaa a ngaala na maarmaari anun God, mara nuna wetabaar baa i waatung diat naaa kum tena takado, diat a lalaaun takumma diat a waan paat a kum tena naagagon,kabina un raa muaana ku, Iesu Kaarisito.

18 Io, u ra aakaina mangamangaan kuanun Aadaam a taara raap diat a kiu ra naagagon na binabaalu anun God.Lenutkaai maa u ra takado na mangaman-gaan baa Iesu i paami, i paami karom ataara raap kupi God in waatung diat naadiat takado namataana, ma diat a lalaaun.

19Maa u ra wabulbul anun Aadaam, mon-goro na taara diat a kum tena aakaina.Lenutkaai maa, u ra tinaraam anun IesuKaarisito mongoro na taara diat a kumtena takado.

20 Baa God i taar taa a kum Naagagon,io, aakaina mangamangaan anu ra taarai tawa. Aakaina mangamangaan i ngaalaaakit, iaku a maarmaari anun God i ngaalatauni. 21 Aakaina mangamangaan i naa-gagon a taara ma i taar a minaat karomdiat. Iaku mi, a maarmaari anun God inaagagon daat, ma u ra takado na pina-paam baa Iesu Kaarisito anundaat Tadaarui paam taai, God i waatung daat naa daattakado namataana, ma i taar a lalaauntakum karom daat.

6Baa daat aa maat ungaai ma Kaarisito,

daat a lalaaun ungaai kaai mai1 Io, aawa maa daat a piri? I koina ku

baa daat a paam aakaina kupi amaarmaarianun God in ngaala? 2 Pate! Daat maatko ra nundaat aakainamangamangaan. Io,daat a lalaaun lelawaai balet uni? 3-4 Pamuaat nunurai naa, di baapitaaiso daatkupi daat a ki naruma un Kaarisito Iesu?Lenmaa, baa di baapitaaiso daat, daatmaatungaai ma Kaarisito u ra nuna minaat,ma di aa punang ungaai daat kaai mai.Welaar ma God a Tamaandaat i watur paaKaarisito ko ra minaat ma ra ngaala nadekdekina, io, daat kaai daat a lalaaun mara matakina lalaaun.

5 Io, baa daat maat ungaai ma Iesu ura nuna minaat, daat a tur ungaai baletmai u ra nuna tinur balet ko ra minaat.6 Daat nunurai naa a maulaana lalaaun iamaat ungaai ma Kaarisito u ra bolo, kupia aakaina mangamangaan u ra panindaatpain ta dekdekina. Ma aakaina manga-mangaan pa in wi koto daat balet. 7 Baa tei maat ungaai ma Kaarisito di aa walaan-galaanga paai ko ra aakaina mangaman-gaan.

8 Io, baa daat maat ungaai ma Kaarisito,daat nurnur naa daat a lalaaun ungaaiutkaai mai. 9 Maa daat aa nunurai naabaa Kaarisito i tur balet ko ra minaat,pa in maat balet ma, maa a minaat pata dekdekina ma kupi in uwia paai. 10 Imaat raa pakaan ku kupi in rakaan raapwa a dekdek i ra aakaina mangamangaan.Baa i lalaaun balet, i lalaaun karom God.11 Lenmaa karom muaat kaai, muaat a

Rom 6:12 198 Rom 7:6

nunurai naa muaat aa maat ko ra nu-muaat kum aakaina mangamangaan, maun Kaarisito Iesu muaat lalaaun karomGod.

12 Io, koku balet ma muaat taar a pan-imuaat kupi a aakaina mangamangaan innaagagoni, kupi muaat a taraam karoma kum aakaina nemnem i ra panimuaat.13Koku baletmamuaat taar taa ta pakaanako ra panimuaat kupi in welaar ma rautnaa na pinapaam kup a paam aakaina.Muaat aa lalaaun balet ko ra minaat, io,muaat a taar ta muaat karom God. Mamuaat a taar taa kaai a panpanimuaatraap karom God kupi in welaar ma ra kumutnaa na pinapaam kup a koina pinapaam.14Aakainamangamangaan pa in naagagonmuaat balet ma, kabina wakir muaat ki manatudaangi ra kum Naagagon. Mi muaataa ki natudaangi ra maarmaari anun God.

Daat a kum wilawilaau anu ra takado namangamangaan

15 Pa daat ki ma natudaangi ra kumNaagagon, daat ki natudaangi ra maar-maari anun God. Io, lelawaai, daat apaam balet aakaina? Pate! 16 Pa muaatnunurai duk naa baa muaat taar ta muaatkarom te kupi muaat a taraam karomi,muaat a kum wilawilaau anuna maa. Baamuaat a kum wilawilaau anu ra aakainamangamangaan, in taar a minaat karommuaat. Iaku baamuaat taraamkaromGod,muaat a takado namataana. 17 Iaau pirwalaawa paa Tadaaru, maa namuga muaata kum wilawilaau anu ra aakaina manga-mangaan, iakumimuaat taraamma ra bal-aamuaat raap u ra kum wawer baa di taartaai taa muaat. 18 Di aa walaangalaangapa muaat ko ra aakaina mangamangaan,ma mi muaat a kum wilawilaau ma anu ratakado na mangamangaan.

19 Iaau pirpir ma ra kum pirpir wel-welaar mi karom muaat, kabina maa pamuaat kaapa wakaak u ra kum utnaa nanion. Namuga muaat taar taa a panpan-imuaat kupi in wilawilaau u ra kum durna mangamangaan, ma anumuaat kumaakaina i tawama i ngaala. Iakumi, muaata taar taa a panpanimuaat kupi in wilaw-ilaau u ra takado na mangamangaan, kupianumuaat lalaaun in gomgom namataanGod.

20 Namuga, baa muaat wilawilaau anura aakaina mangamangaan, pa muaat ki

na wilawilaau anu ra takado na manga-mangaan. 21 Namuga muaat paam a kumaakaina mangamangaan ma mi muaatwawirwir uni. Baa muaat paami, aawamaa muaat lo paai koni? A minaat ku.22 Iaku mi di aa walaangalaanga pa muaatko ra aakaina mangamangaan, ma muaatwilawilaau maku karom God. Io, anu-muaat lalaaun in gomgom, ma namur Godin taar a lalaaun takumkarommuaat. 23 Io,a wedok i ra mangamangaan aakaina aminaat. Iaku a wetabaar anun God ia alalaaun takumbaa daat ki unKaarisito Iesuanundaat Tadaaru.

7A pirpir welwelaar u ra naagagon na tin-

aulaa1 Io, a kum tateng liklik, ang pirpir

karom muaat baa muaat nunura ut a kumNaagagon. Lelawaai, pa muaat nunurainaa diat ku baa diat lalaaun diat ki utbaainatudaangi ra kum Naagagon? 2 Lenmaaang pirpir welwelaar u ra naagagon natinaulaa: Baa raa tabuan i taulaa, a naa-gagon na tinaulaa i wi ungaai diaar mara nuna muaana, baa a muaana i lalaaunutbaai. Iaku baa anunamuaana iamaat, io,a tabuan i laangalaanga ko ra naagagon natinaulaa. 3 Io, baa a tabuan maa in taulaabalet ma ta muaana, ma anuna muaanai lalaaun utbaai, a tabuan maa i paamaakaina. Iaku baa anunamuaana iamaat, atabuanmaa i laangalaanga ko ra naagagonna tinaulaa, ma baa in taulaa balet ma tamuaana wakir i paam aakaina.

4 Lenutkaai maa karom muaat, a kumtateng liklik, baa Kaarisito i maat, muaatkaai muaat maat ungaai mai. Io, muaatkaai muaat laangalaanga ko ra kum Naa-gagon, kupi muaat a ki bulung karom raaingen, karom Iesu, baa ia tur balet ko raminaat. Io mi, daat aa laangalaanga kupidaat a wa a koina waindaat baa God ingaaia uni.

5 Namuga baa a aakaina nemnem i rapanindaat i naagagon anundaat lalaaun,a kum Naagagon i watur apaat a kumaakaina nemnem kupi daat a paamaakaina mangamangaan. Io, aakainamangamangaan u ra nundaat lalaaun i waapaat a minaat ku. 6 Iaku mi, daat maat kora utnaa baa i wi akoto daat namuga. Ma diaa walaangalaanga pa daat ko ra dekdek ira Naagagon, ma daat papaam karom Godma ra matakina lalaaun baa a Takado na

Rom 7:7 199 Rom 8:3Nion i taar taai taan daat. Wakir i welaarma ra mugaana lalaaun, baa daat murmurku a kum Naagagon baa di timu taai.

Aakaina mangamangaan i doko daat7 Io aawa maa daat a piri? Daat a piri

duk naa a kum Naagagon a aakaina utnaa?Pate mulu! Baa a kum Naagagon pate,pang nunura lele kaai aakainamangaman-gaan. Lenbi, baaGodpa in pir taai u ra kumNaagagon naa, “Koku u nem a utnaa anunte ingen,” iaau kaai pang nunura lelei naaa nemnem kup a utnaa anun te ia aakainamangamangaan. 8 Iaku a aakaina manga-mangaan i baat paa aakapi u ra naagagonmaa, kupi in pet apaat taa a kum aalawurmangaana nemnem u ra in balaang kup akum utnaa anun te ingen. Iaku baa pa taNaagagon, io, aakaina mangamangaan pata dekdekina.

9 Baa iaau naat utbaai pa iaau nunura akum Naagagon anun God. Iaku baa iaaungaalama iaau aa nunura a kumNaagagonmaa, io, aakaina mangamangaan i lalaaunpaat u ra in balaang, 10ma iaau maat. Io, akumNaagagonmaabaaGod i taar taai kupiin taar a lalaaun taang, i taar ku a minaattaang. 11 Aakaina mangamangaan i baatpaa aakapi naruma u ra kum Naagagonkupi in waruga ta iaau, ma in doko iaau.

12 Io, daat nunurai naa a Naagagon iwaan paat kon God ma i gomgom, ma akum pakpakaana pirpir na Naagagon raapdiat gomgom, diat takado, ma diat koina.13 Io, lelawaai, a utnaa baa i koina i dokoiaau? Pate, aakainamangamangaan i dokoiaau. Aakaina mangamangaan i papaamma ra kum koina pirpir na Naagagon, mai pet ta iaau kupi koku iaau murmuri, io, itaar a minaat taang. U ra kum Naagagondaat babo lele paai naa a kum aakainamangamangaan diat aaka aakit.

A koina utnaa baa iaau nemi naa angpaami, pa iaau paami

14 Daat nunurai naa a kum Naagagonanun God a kum utnaa na nion. Iakuiaau a muaana ku taanga min napia, maaakaina mangamangaan i wi ta iaau kupiang wilawilaau anuna. 15 Pa iaau kaapa ura utnaa baa iaau paami. Maa a utnaa baaiaau nemi naa ang paami, pa iaau paami,iaku a utnaa baa iaau milikuaanai, ia maaiaau paami. 16 Baa iaau paam a utnaa baapa iaau nemi naa ang paami, iaau mulaaotnaa a kum Naagagon anun God i takado.17 Io, wakir iaau maa iaau paam a kum

aakaina utnaa mi. Pate, aakaina manga-mangaan ut baa i lalaaun un iaau maa ipaami. 18 Iaau nunurai naa pa ta koinautnaa i lalaaun un iaau, kabina maa iaaunemi ut kupi ang paam a koina, iaku paiaau pet laar paai kupi ang paami. 19Maaa utnaa baa i koina baa iaau nemi naaang paami, pa iaau paami. Iaku aakainamangamangaan baa pa iaau nemi naa angpaami, ia maa iaau laana paami. 20 Io, autnaa baa pa iaau nemi naa ang paami, iamaa iaau paampaami. Io, wakir iaau maaiaau paami, aakaina mangamangaan baa ilalaaun un iaau maa i paampaami.

21 Io, iaau babo a mangaana lalaaunmi i naagagon iaau: Baa iaau nem napaam a koina, aakaina ku maa i waanpaat. 22 U ra nuknuking iaau nem aakita kum Naagagon anun God. 23 Iaku, u rapaning iaau babo kaai raa naagagon baapa i murmur a Naagagon anun God. Iweium ungaai ma ra koina naagagon ura nuknuking, ma i wi akoto iaau kupia kum pakpakaana ko ra paning i ki ura winiwi anu ra aakaina mangamangaan.24 Iaau a pot na maarmaari na muaanaiaau, woi maa in walaangalaanga iaau kora paning mi, baa i waan kup a minaat?25 God ut maa in walaangalaanga pa iaau.Ma iaau waatung wakaak karomi maa itula wa Iesu Kaarisito anundaat Tadaaru,kupi in rakaan wa anundaat kum aakainamangamangaan.

Ang piri balet naa, iaau ut u ra nuknuk-ing iaau nemi naa angmurmur a kumNaa-gagon anun God, iaku baa iaau murmur anemnem i ra paning, iaau a wilawilaau kuanu ra aakaina mangamangaan.

8Koku daat murmur aakaina nemnem i ra

panindaat1 Io, diat baa diat lalaaun un Kaarisito

Iesu pain ta naagagon na binabaalu maanun God karom diat. 2 Kabina maa,baa iaau ki un Kaarisito Iesu, a naagagonanu ra Takado na Nion, baa i laana taara lalaaun, i walaangalaanga pa iaau kora naagagon anu ra aakaina mangaman-gaan baa i taar a minaat taang. 3 A kumNaagagon anun Moses pa i pet laar paaikupi in turbaat aakaina, kabina maa pa tadekdekindaat kupi daat a murmur a kumNaagagon, baa daat lalaaun u ra aakainanemnem i ra panindaat.

Rom 8:4 200 Rom 8:26Iaku a utnaa baa a Naagagon pa i pet

laar paai kupi in paami, God i pet laarpaai. I tula wa Natuna urin napia ma iwaan paat a mulina welaar ma daat, iakupa ta aakaina i ki uni. Ia maat ma iawalaaun pa daat ko ra nundaat aakaina. Anaagagon na binabaalu u ra kum aakainamangamangaan anundaat baa i tale daata loi, God i ung taai u ra panin Iesu. 4 Ipaami kupi a takado na mangamangaanbaa a kum Naagagon diat pirpir uni inwaan paatmulu u ra nundaat lalaaun. Maapa daat murmur ma aakaina nemnem i rapanindaat, daatmurmur a nemnemanu raTakado na Nion.

5 Diat baa diat murmur aakaina nem-nem i ra panindiat, a nuknukindiat kaai i kiku u ra kum aakaina utnaa baa panindiat inemi. Iaku, diat baa diat murmur a nem-nem anu ra Takado na Nion, a nuknukin-diat i ki u ra utnaa baa a Nion i nemi. 6 Io,te baa a nuknukina i murmur ku aakainanemnem i ra panina in maat ku. Iaku, tebaa a Takado na Nion i muga a nuknukina,in lalaaun ma in kariaana a maalmaal. 7Tebaa a nuknukina i murmur aakaina nem-nem i ra panina diaar ebaarma God. Maa ataara baa nuknukindiat i lenmaa, pa diat ataraam u ra kum Naagagon anun God. Mabaa diat a nemi kupi diat a taraam, paindiat a pet laar paai utkaai. 8 Ma diat baaaakaina nemnem i ra panindiat i naagagondiat, pain diat a wagaaia laar paa God.

9 Iaku muaat, pa muaat murmur ma aaakaina nemnem i ra panimuaat. Pate!Muaat murmur a Takado na Nion, maa aNion God i lalaaun un muaat. Iaku baa aNion Kaarisito pa i lalaaun un te, ia wakiranun Kaarisito. 10 Baa Kaarisito i lalaaunun muaat, io, a niomuaat kaai in lalaaun,maa muaat takado namataana. Iaku apanimuaat in maat ut, kabina u ra aakainamangamangaan. 11 Baa a Nion God, baai watur paa Iesu Kaarisito ko ra minaat, ilalaaun un muaat, in watur paa balet kaaia panimuaat ko ra minaat.

Daat a kum natnatun God12 Io, a kum tateng liklik, i koina kupi

daat a murmur a nemnem anu ra Takadona Nion, ma koku daat murmur aakainanemnem i ra panindaat. 13 Baa muaatmurmur aakaina nemnem i ra panimuaat,muaat a maat. Iaku u ra dekdek i raTakado na Nion muaat a doko wa a kumaakainamangamangaan baa a panimuaat i

paampaami, kupi muaat a lalaaun. 14Maadiat baa a Nion God i mukmuga diat, diatmaa a kum natnatun God. 15 Maa a Nionbaa God i ung taai un daat wakir balet makup a bunurut in wi koto daat. Pate, God iung taa a Niono maa un daat, kupi daat akumnatnatuna,madaatwaatungGodnaa,“Tataa, tataa.” 16 Ma a Takado na Nion imulaaot ungaai ma a niondaat naa daat akum natnatun God. 17 Io, baa daat a kumnatnatuna, daat a kale a kum utnaa anunGod, ungaai ma Kaarisito. Baa daat kari-aana mawaat ungaai ma Kaarisito, namurdaat a ki ungaai mai u ra nuna minamaar.

Namur daat a ki ungaaima God u ra nunaminamaar

18 Iaau nunurai naa a koina minamaarbaa God in taari taan daat namur in ngaalaaakit taa ra kum mawaat baa mi daatbaraatai. 19 A kudulaana wawaki raap ikiki walaangma ra ngaala na nemnemkupa bung maa, baa God in wapuaana wa akumnatnatuna. 20Maa a kumwawaki raapdiat ki u ra winiwi na minaat ma diat lingbiaa ku. Wakir a nemnem anu ra kumwawaki, a nemnemut anunGod kupi diat aki walaang kup a bung, 21 baa God in palaadiat ko ra winiwi na mareng na minaat.In paami u ra bung baa in walaangalaangadaat a kum natnatuna ko ra minaat, madaat a ki u ra koina minamaar.

22 Daat nunurai naa tuk mi a kudulaanawawaki diat kiki walaang ma ra tinaangi,welaar ma ra tabuan baa i weulaa ma rangunungut kupi in babuta. 23 Ma wakira kum wawaki ku, daat kaai, baa God iataar taa a mugaana wetabaar taan daat,a Takado na Niono, daat kaai daat kikiwalaang ma ra tinaangi u ra balaandaat,ma ra ngaala na nemnem kup a pakaanabungbaaGod inwapuaanai naa daat a kumnatnatuna, ma in wamatakina a panin-daat. 24 God ia walaaun pa daat, ma midaat kiki walaang ma ra nurnur kup amangaana lalaaun baa in taari karom daatnamur. Baa te in ki walaang kup ta utnaa,iaku baa ia lo paai, pa in ki walaang baletma kupi. Woi baletma in ki walaang kup tautnaa baa ia lo paai? 25 Iaku daat, daat kikiwalaang ma ra nurnur kup a utnaa baa pai waan paat utbaai. Daat kiki walaang mapa daat talanguan.

26 Raa utnaa kaai, baa daat baraatamawaat ma pa daat uwia laar paai, aTakadonaNion ut inwaraaut daat. Pa daat

Rom 8:27 201 Rom 9:7nunura aawa maa daat a aaraaring kupi,iaku a Takado na Nion ut i laana aaraaringkarom God un daat. I aaraaring ma radekdek na kakairanaai baa pa din pir palaalaar paai. 27 Ma God i babo a balaandaatma i nunura a nuknuk i ra Takado na Nion,maa a Takado na Nion i aaraaring welaarma ra nemnem anun God, kupi God inwaraaut anuna gomgom na taara.

28 Ma daat nunurai naa a kum utnaaraap baa i waan paat, God i papaam maikupi a koina in waan paat karom diat baadiat nem God ma ia wataa pa diat kupi inwalaaun pa diat. 29Namuga utbaai God ianunura diat baa diat a nurnur uni. Ma iapilak pa diat kaai namuga utbaai, naa ura nundiat mangamangaan diat a welaarma Natuna, ia baa a mugaana taa ra kumtatena liklik. 30Ma diat baa God ia pilak padiat, i wataa pa diat. Ma diat baa ia wataapa diat i waatung diat naa diat takadonamataana. Ma diat baa ia waatung diatnaa diat takado namataana, in waki diat ura nuna minamaar.

Pain ta utnaa in weraana daat ko ramaarmaari anun God

31 Io, aawa maa daat a piri u ra kumutnaa mi? Baa God i ki ungaai ma daat,woi maa in uwia laar pa daat? Pa te in petlaar paai. 32 God pa i maari baat Natuna, itaar taai ku kupi in maat un daat. Io, baa itaar taa Natuna kupi in maat un daat, daatnunurai naa in taar utkaai a kum kokoinautnaa raap karom daat.

33 Woi maa in takuna daat a taara napipilak anun God? Pa te in pet laar paai,kabina maa God ut ia waatung ta daat baadaat takado namataana. 34 Woi maa inpiri karom God naa in taar a naagagonna binabaalu karom daat? Pa te in petlaar paai, maa Kaarisito Iesu ia maat undaat. Wakir ma raa ku ia maa i paami, Godia watur paai balet ko ra minaat, ma mikunaangama i ki u ra papaara ot na limaanGod, ma i laana aaraaring un daat. 35Woimaa in weraana daat ko ra maarmaarianun Kaarisito? A kum mawaat duk? Anginaraa? Baa din wakadik daat baa daatnurnur? Baa a minolo? Baa pa nundaatta maalu? Baa ta utnaa na winirua? Baadin aak doko daat duk? 36 I lenutmaa di aatimu taai u ra Buk Taabu,“A bungbung raap a taara diat nem na aak

doko miaat,kabina maa miaat anum taara.

Miaat welaar ma ra kum sip baa di wani-naar kupi din aak doko diat.” Kele44:22

37 Iaku, kabina un Kaarisito baa i maariaakit daat, daat a uwia raap paa a kumutnaa mi. 38 Maa iaau nunurai ut naa pata utnaa in weraana daat ko ra maarmaarianun God: a minaat, a lalaaun, a kumaangelo, a kum aakaina nion, ta mangaanautnaa in waan paat mi baa namur, a kumuraura, 39 ta mangaana utnaa taanga natebaa taanga napia. Pate! Pa ta utnaa muluu ra kudulaana wawaki in weraana laarpa daat ko ra maarmaari anun God, baai taar taai karom daat un Kaarisito Iesuanundaat Tadaaru.

9Paaulo i tapunuk u ra nuna taara

1 Pa iaau warwaruga, iaau pir ut alingtatuna mi namataan Kaarisito. Ma aTakado na Nion ungaai ma ra in balaangdiaar mulaaot naa a pirpir mi i lingtatuna.2 A nuknuking i mawaat aakit ma anungtapunuk pa i ngo, kabina maa mongoroko ra nung taara, a taara Israael, pa diatmurmur Kaarisito. 3 Baa gun ang pet laarpaai, io, iaau nemi naa ang tur kiaana wadiatma din ung taamaku andiat naagagonna binabaalu un iaau ma din rakaan waiaau kon Kaarisito, kupi din walaaun padiat. 4 Diat a taara Israael, baa God i pilakpa diat, ma diat a kum natnatuna. I waiaaanuna minamaar taan diat, i paam a kumkunubu ungaai ma diat, i taar taa a kumNaagagon taan diat, i waiaa ta diat u raaakapi na lotu lingtatuna, ma i pir taa akum weweliman taan diat. 5 Diat a wunataara anun Aabaraam, Aaisaak ma Iaakob.Ma baa Kaarisito i waan paat a muaanamulu, i waan paat kon diat, ia Kaarisitobaa i naagagon a kum utnaa raap, ma ia utmaa God. A pir walaawa karomi pa in raap.Aamen.

A pinapaam anun God karom a taaraIsraael

6 Lelawaai, God pa in paam ot paa maanuna weweliman karom a taara Israael?In paam ot paai ut. Maa wakir a taaraIsraael raap, diat a taara Israael mulu na-mataan God. 7 Ma wakir kaai diat raapbaa diat waan paat kon Aabaraam, diat akum natnatun Aabaraam mulu. Pate. Godi piri taan Aabaraam naa, “Diat ku baako ra wuna taara anun Aaisaak, maa din

Rom 9:8 202 Rom 9:30waatung diat naa anum wuna taara.” Tur21:128 Wakir diat raap baa diat waan paat konAabaraam, din waatung diat naa a kumnatnatun God. Pate. Diat ku baa di butadiat u ra weweliman anun God, diat maaGod i waatung diat naa a kum natnatunAabaraammulu. 9A weweliman anun Godi lenbi, “Baa a bung in ot, ang waan talili,ma Saaraa ia buta paa a naatmuaana.” Tur18:10, 14

10Bi kaai ia, Rebekaa i buta paa a kaanga.Aaisaak, ia baa a tabundaat, ia a tamaan-diaar. 11-12 Baa pa te utbaai i buta Esaauma Iaakob, God i piri karom Rebekaa naa,“A mugaana in papaam karom amurmur.”Tur 25:23A pirpir mi i waan paat baa a ru naat padiaar paam utbaai ta koina baa ta aakaina.God i paami lenmaa kupi anuna pipilak inwelaar utma ra nuna nemnem. God i pilakpaa ia baa i nemi, wakir un ta utnaa baadiaar paami. 13 God i piri u ra Buk Taabunaa, “Iaakob maa iaau nemi, iaku Esaaupate.” Maal 1:2-3

14 Io, aawa maa daat a piri? A pipilakanun God pa i takado? Koku daat pirilenmaa! 15 Maa God i piri karom Mosesnaa, “Ang maari te baa iaau nemi naa angmaari, ma ang paam a koina karom te baaiaau nemi naa ang paam a koina karomi.”Pin 33:1916BaaGod i pilak paa a taara, wakir i kabinau ra nundiat nemnem baa un ta pinapaambaa diat paami. Anuna pipilak i kabinaut u ra nuna maarmaari. 17 Maa u ra BukTaabu, God i piri lenbi karom Paraao irongAaigipto, “Iaau ung ta ui kupi ui a king maang waiaa a dekdeking baa ang uwia pa ui,kupi a taara raap u ra rakrakaan buaal diata nunurai naa iaau ku God.” Pin 9:1618 Io, u ra nuna nemnem ut God i maari raataara, ma raa taara i wadekdek a balaan-diat, kupi koku diat taraam.

19 Kaduk te in piri naa, “God ut maa iwadekdek a balaan raa taara, io, i lawaaimaa i takuna diat balet? Pain te in turbaatlaar paa a nemnem anun God.” 20 Woiui baa u nuki naa un baalu a pirpir anunGod? Ui a muaana ku ui. Baa te i paamta utnaa, lelawaai, a utnaa maa i paami, itale baa in piri karom ia baa i paami naa,“Aawa kabina maa u paam iaau lenmi?”21 Baa a tena paampaam kuro i papaam,ia ut i naagagon a piapaap baa i papaammai. Baa i nemi naa in paam ta ru kuro

kon raa pakaana piapaap ku, ia ut maa inaagagoni. In paam raa koina kuro kup akum ngaala na balaan, ma raa kuro kup akum bungbung biaa ku.

22 Lenutkaai maa God i paami u rataara. God i nemi naa in waiaa anunakaankaan ma ra nuna dekdek. Raa taarai kaankaan karom diat ma i waninaar kupiin baanaakaka diat, iaku i kiki walaang ut-baai kup a bungbaa in baanaakaka diat. 23 Ipaami lenmaa kupi in waiaa anuna ngaalana minamaar karom diat baa i maari diat.Diat baa i waninaar ta diat namuga utbaaikupi diat a ki ungaai mai u ra nuna mi-namaar. Ma mi diat kiki walaang kup abung baa diat a ki u ra nuna minamaar.24Woi diat? Daat ut, baa ia wataa pa daat.Miaat baa ko ra taara Israael, ma muaatbaa ko ra taara ingen kaai. 25 I welaar mara pirpir anun God u ra taara baa wakir ataara Israael, baa a propet Oseaa ia timutaai naa,“A taara baa wakir anung, ang waatung

diat naa anung taara,ma diat baa pa iaaumaari diat, namur

ang maari diat utkaai.” Os 2:2326Ma Oseaa i piri kaai naa,“U ra taamaan baa namuga God i pir taai

taan diat naa,‘Muaat wakir anung taara,’

dinwaatungdiat naa ‘a kumnatnatunGod,a lalaaunina.’ ” Os 1:10

27 Iaku karom a taara Israael, Aaisaia ipirpir dekdek lenbi,“A taara Israael diatmongorowelaarma ra

woio nakono,iaku a kinalik na taara ku maa God in

walaaun pa diat.28 A Tadaaru in paam ot raap paa anuna

naagagon u ra rakrakaan buaal,in paam gagaa a naagagon na bin-

abaalu maa.” Aais10:22-23

29Ma Aaisaia i pir taai namuga kaai naa,“A Tadaaru i dekdek aakit,

baa pa i walaaun paa ta taara ko ranundaat wuna taara,

daat aa wirua raap welaar ma ra taarataanga Sodom ma Gomoraa.” Aais1:9

A taara Israael pa diat nurnur30 Io, aawa maa daat a piri u ra kum

utnaa mi? Diat baa wakir a taara Israaelwakir diat ongor kupi diat a takado na-mataan God. Iaku God i waatung diat naa

Rom 9:31 203 Rom 10:19diat takado kabina u ra nundiat nurnur.31 A taara Israael diat ongor kupi diat awatakado pa diat u ra murmur Naagagon,iaku maa pa diat pet laar paai. 32 Aawakabina? Kabina maa pa diat nurnur, diatnuki ku naa diat a takado kabina u ra nun-diat kum koina pinapaam. Diat tutukaau ra ina waat na tutukaa, ma diat puka.33 Lenutmaa di aa timu taai u ra Buk Taabunaa,“Baboi! Ang ung taa ina waat inaanga

Sion, iaku a taara diat a tutukaa kuuni, ma diat a puka.

Iaku te baa in nurnur uni anuna nurnur pain baana wawirwiri.” Aais 8:14;28:16

10A taara Israael pa diat nunurai naa diat a

takado lelawaai1 A kum tateng liklik, anung ngaala na

nemnem ma anung niaaring karom Godkupi in walaaun paa anung taara, a taaraIsraael. 2 Maa iaau nunurai ut naa diatnem aakiti kupi diat a wagaaia God, iakupa diat kaapa u ra mangamangaan baa ingaaia uni. 3 Pa diat nunurai naa God kui tale in wakado a lalaaun anun te. Diatnemi ku naa diat a waiaa diat naa diattakado namataana, ma pa diat murmuraakapi baa God i pir taai kupi diat a takadonamataana. 4 Maa a kum Naagagon anunMoses i tuk taau ku un Kaarisito, ma midiat baa diat nurnur un Kaarisito diat atakado namataan God.

5 Moses i timtimu un diat baa diat mur-mur a kum Naagagon, naa diat a takadolelawaai namataan God. I piri lenbi, “Baate i nuki naa in lalaaun u ra murmurNaagagon, io in mur ot raap pa diat.” Lewi18:56 Ma Moses i pirpir kaai un diat baa diatnurnur, naa diat a takado lelawaai na-mataan God. I piri lenbi, “Koku muaatnuki naa: Te in waan unaanga nate u ramaawa,” kupi in ben paa Kaarisito urin.7 Ma koku muaat nuki naa: “Te in waanpari u ra taamaan anu ra kum minaat,”kupi in ben paa Kaarisito ko ra minaat.8 Pate. Kaarisito ia ki karom daat. Daata lalaaun baa daat nurnur ku uni. A BukTaabu i piri naa, “A pirpir anun God iamarawaai. Kuraa ut i ki u ra waamuaat, mau ra balaamuaat kaai.” Naag 30:12-14Bari ia a pirpir u ra nurnur baa miaatwarawaai uni. 9 Lenbi, baa u wapuaanai

ma ra numpirpir naa Iesu ia a Tadaaru, mau nurnur u ra in balaam naa God ia waturpaai balet ko ra minaat, io God in walaaunui. 10 Maa baa u nurnur u ra in balaam,God i waatung ui naa u takado namataana.Ma baa u wapuaanai ma ra num pirpir naaIesu ia a Tadaaru, God in walaaun ui. 11 ABuk Taabu i piri naa, “Te baa in nurnuruni anuna nurnur pa in baana wawirwiri.”Aais 28:1612 I welaar raap ku karom a taara Israaelma karom a taara ingen kaai: Raa Tadaaruku anundaat raap. Ma in pir wadaan diatraap baa diat aaraaring karomi. 13 Maa aBuk Taabu i piri naa, “Diat raap baa diataaraaring karom a Tadaaru, in walaaundiat.” Ioel 2:32

14 Iaku, diat a aaraaring karom aTadaaru lelawaai, baa pa diat nurnur uni?Ma diat a nurnur uni lelawaai, baa pa diatwalangoro taa ta pirpir uni? Ma diat awalangoroi lelawaai, baa pa te i wapuadiat uni? 15Ma a kum tena wewapua diata waan ma ra wewapua lelawaai, baa pate i tula diat? Maa a Buk Taabu i piri naa,“A winawaan paat anundiat baa diat waanpaat ma ra Koina Wewapua, i wakwakaakaakit.” Aais 52:7

16 Iaku wakir a taara raap diat taraam ura Koina Wewapua. A propet Aaisaia ia pirtaai naa, “Tadaaru, miaat wewapua, ma pate i nurnur u ra numiaat pirpir.” Aais 53:117 A nurnur i waan paat karom a taarabaa diat walangoro a Koina Wewapua. Apirpir maa diat walangoroi, a pirpir utanun Kaarisito. 18 Io, lelawaai, a taaraIsraael pa diat walangoro utbaai a KoinaWewapua? Diat walangoroi ut. A BukTaabu i piri naa,“A taara taanga min napia diat aa walan-

goro in ingaa ra kum tultul anunGod.

A pirpir maa ia waan werweraan u ra kumwanua raap u ra rakrakaan buaal.”Kele 19:4

19 Io, lelawaai, a taara Israael pa diat kaapau ra pirpir anun God? Diat kaapa ut.Maa namuga utbaai Moses i wewapua u rapirpir anun God naa,“Iaau ut ang pet ta muaat baa a

nuknukimuaat in aaka karom ataara baa wakir anung taara,

kabina u ra koina pinapaam baa angpaami karom diat.

Ma ang pet tamuaat kaai baa a balaamuaatin kaankaan,

Rom 10:20 204 Rom 11:16kabina un diat baa namuga pa diat

manaana un God.” Naag 32:2120 Ma Aaisaia kaai i pirpir ma ra dekdeklenbi,“A taara baa wakir diat baatbaat kup iaau,

diat aa baat pa iaau.Ma a taara baa pa diat wetiri kup iaau,

diat maa iaau pet waiaa iaau karomdiat.” Aais 65:1

21 Iaku, u ra taara Israael, Aaisaia i pir apirpir anun God, lenbi,“A kum bungbung raap iaau wewataai na

maarmaari kup diat,iaku pa diat taraam, diat a kum tena

wabulbul.” Aais 65:211

God i walaaun paa ku a kabaanadi ko rataara Israael

1 Io, lelawaai, God i dumaana wa anunataara? Pate, i nuk pa diat ut. Iaau kaai ate Israael ut iaau, a tabun Aabaraam mako ra wuna taara Beniaamin. 2 God pa idumaana wa anuna taara, pate. I nuk padiat ut, maa namuga utbaai i pilak pa diat.Lelawaai, pa muaat nunura a utnaa baa aBuk Taabu i piri un Eliaas? I wapua Godu ra aakaina mangamangaan baa a taaraIsraael diat paami. I piri naa, 3 “Tadaaru,diat aa aak doko wa anum kum propet, madiat aa reng wa kaai a kum luwu na tuntunwetabaar karom ui, ma iaau ot maku kuriiaau ki, ma diat nemi naa diat a aak dokoiaau kaai.” 1 King 10:10, 144 Iaku God i baalu Eliaas naa, “Anung 7 naaarip na taara kuraa ut diat ki, baa pa diatlotu karom Baal, a warwaruga na god.” 1King 19:185 Lenutkaai maa umari, God ia pilak paa akabaanadi ku ko ra taara, kabina u ra nunamaarmaari. 6God ia pilak pa diat u ra nunamaarmaari ut, wakir u ra kum pinapaambaa diat paami. Naapi baa God in pilakpaa a kabaanadi ku ko ra taara u ra kumpinapaam ku baa diat paami, io, wakir amaarmaari maa.

7 Io, daat a baboi, a taara Israael diatbaatbaat kup ta aakapi baa diat a takadouni namataan God, iaku pa diat baat paai.Diat ku baa ia pilak pa diat maa diat baatpaai, ma a taara raap pate. I wadekdekbaat ku a balaandiat. 8 Lenmaa di aa timutaai u ra Buk Taabu naa,“God i taar taa a nionna ininep karomdiat,i paam baat a mataandiat ma ra talingaan-

diat

kupi koku diat babo, ma koku diatwalangor,

tuk paai mi.” Naag 29:49Ma Dewid kaai i piri lenbi,“Tadaaru, un naagagon diat.Baa diat ki ungaai u ra nundiat luwu na

winangaan,un pukui kupi inwelaarma ra ina kun

karom diat.A utnaa diat nemnem aakiti,

ia maa a turturbaat karom diat,ma ra naagagon na binabaalu kaai.

10 Un wapula baat a mataandiatkupi koku diat babo,

ma un maadek ta diat,kupi a tamarundiat in bubul takum u

ra ngaala na mawaat.” Kele 69:22-23God i walaaun a taara baa wakir a taara

Israael11 Io, lelawaai, baa a taara Israael diat

puka, diat puka takum? Pate! Iaku, kabinau ra nundiat aakaina mangamangaan Godi walaaun paa a taara ingen, kupi in aalatur a nuknuki ra taara Israael, kupi diatkaai diat a nemnem kupi. 12 Lenmaa, u ranundiat aakaina mangamangaan God i pirwadaan a taara raap u ra rakrakaan buaal.Baa i lo wa a pir wadaan ko ra taara Israael,i taar taai karom a taara ingen. Ma baa ataara Israael raap diat a waan talili baletkaromGod, io, a taara u ra rakrakaan buaaldiat a daan aakit.

13 Mi iaau timtimu karom muaat ataara baa wakir a taara Israael. Muaatnunurai naa iaau papaam na aapostolokarom muaat. Ma iaau gaaia aakit u rapinapaam baa God i tula wa iaau mai. 14Ura nung pinapaam mi, iaau nemi naa angaal atur a nuknuki ra nung wuna taara,kupi ta taara kon diat, diat a nukpuku madin walaaun pa diat. 15 God i maadek taakumun a taara Israael, kupi in maraammara taara ingen. MabaaGod in benpaa baleta taara Israael, io, in koina aakit, in welaarma baa diat aa lalaaun balet ko ra minaat.16 Ang pirpir welwelaar kaai lenbi: Baa amugaanapakaanabreddi taari karomGod,welaar ma ra mangamangaan anu ra taaraIsraael, io in kudulaana bred raap maaanun God. Ma baa in aakaar i ra in diwaaidi taari karom God, io a kum gagagaanakaai anun God ut. A pirpir welwelaar mi ipirpir u ra taara Israael naa diat anun God.

A pirpir welwelaar u ra ruin diwaai naoliwa

Rom 11:17 205 Rom 11:3617 Io, a taara Israael diat welaar ma ra

in diwaai na oliwa mulu baa di aa maaruttaai, mamuaat a taara ingenmuaat welaarma ra ina lomlom na diwaai na oliwa. Godi bor kutu wa raa kum gagaana ko ra indiwaai na oliwa mulu, ma i lo paa raa kumgagaana ko ra ina lomlom na oliwa, ma ikanaawa ta diat u ra in diwaai na oliwamulu. Io mi, muaat lalaaun ko ra polo baai waan ko ra aakaakaar i ra in diwaai naoliwa mulu. 18 Koku muaat gaaia biaa kubaa muaat babo a kum gagagaana baa diaa bor kutu wa diat. Muaat nunurai naain aakaar i ra in diwaai ut i taar a lalaaunkarom a kum gagagaana, wakir a lalaaun iwaan ko ra kum gagagaana. I welaar mamuaat kaai, God i taar a lalaaun karommuaat kabina u ra taara Israael. 19 Kadukmuaat a piri lenbi, “God i bor kutu wa raakum gagagaana kupi in kanaawa ta miaatu ra wanua baa di aa bor kutu wa diatkoni.” 20 A lingtatuna ut, God i bor kutuwa diat kabina maa pa diat nurnur. Mamuaat, God i kanaawa ta muaat kabinamaa muaat nurnur. Io, koku muaat wan-gaala pa muaat, muaat a burut. 21 MaaGod pa i maari baat diat, i bor kutu wa akum gagagaana ko ra in diwaai maa. BaaGod i paami lenmaa karom diat, in paamikaai lenmaa karom muaat baa pa muaatnurnur.

22 Io, muaat a babo a maarmaari ma rakaankaan anun God. God i waiaa anunakaankaan karom diat baa diat waan in-gen koni, ma i waiaa anuna maarmaarikarommuaat, baamuaat nurnur u ra nunamaarmaari karom muaat, ma pa muaatngo koni. Iaku, baa pa muaat a nurnurin bor kutu wa muaat kaai. 23 Ma a taaraIsraael kaai, baa diat a nurnur diat kaai dinkanaawa diat balet, kabina maa God i talein kanaawadiat. 24God i bor kutupamuaatko ra ina lomlom na diwaai na oliwa, ma ikanaawa ta muaat u ra in diwaai na oliwamulu. Io, baa lenmaa, pa i dekdek kup inkanaawa taa balet a kumgagagaana diwaaibaa ko ra in diwaai na oliwa mulu u ra indiwaaina.

God i nem na waiaa anuna maarmaarikarom a taara raap

25 A kum tateng liklik, mi iaau nemi naamuaat a manaana u ra utnaa baa namugai wawalipa, iaku mi God ia waiaa wai taandaat. Iaau nemi naa muaat a nunura a

utnaa mi, kupi koku muaat wangaala pamuaat. I lenbi: Raa taara Israael, in dekdeka balaandiat, tuk baa a niluluk i ra taaraingen baa diat nurnur in welaar ma ranuknukin God. 26 Namur in walaaun raappaa a taara Israael. Welaar ma di aa timutaai u ra Buk Taabu naa,“A Tena Walaaun in waan paat taangi-

naanga Sion,ma in lowa a kumaakainamangamangaan

anu ra wuna taara anun Iaakob.*27 Io, bari ia a kunubu baa ang paami

karom diat,ang una wa anundiat kum aakaina

mangamangaan.” Aais 59:20-21; 27:928 A taara Israael pa diat nurnur u ra

Koina Wewapua, lenmaa diat a kum ebaaranun God, kupi a pir wadaan in ki karommuaat a taara ingen. Iaku, a taara Israaela taara na pipilak utbaai anun God, ma imaari aakit diat, kabina u ra nuna weweli-man karom a kum taptabundiat. 29God pai laana puku a nuknukina ko ra taara baa iawataa pa diatma i taar taa anunawetabaarkarom diat. Pate!

30 Namuga, muaat a taara baa wakir ataara Israael pamuaat laana taraamkaromGod. Iaku mi, God i maari muaat, kabinamaa a taara Israael pa diat taraam karomi.31 I lenutkaai maa, mari a taara Israaelpa diat taraam karom God, io, i maarimuaat. Iaku namur in maari diat welaarma i maari muaat. 32 Maa God i maadektaa a taara raap kupi diat a ki u ra winiwi ira nundiat wabulbul, kupi in waiaa anunamaarmaari karom diat raap.

A pir walaawa karom God33Maia, i ngaala aakit a kumkokoina utnaa

anun God,anuna koina ninunuk ma ra nuna

manaana.A manaana anun God i ngaala aakit, pa te

in palaa laar paai.Pa te i nunura anuna kum aakapi.

34 “Woimaa in nunura laar paa a nuknukinGod?

Ma woi maa in pirpir na wewaraautkaromi?” Aais 40:13

35 “Woimaa ia tabaara taa Godma ta utnaakupi in baalui karomi?” Iop 41:11

Pa te in pet laar paai. 36 Maa ia ut i wakia kum utnaa raap, ma ia ut a kabi ra kumutnaa raap,ma anuna ut a kumutnaa raap.

* 11:26: Ierusalem di laana waatungi kaai baa Sion. Iaakob raa iaana kaai ma Israael.

Rom 12:1 206 Rom 12:20

A pir walaawa karomi pa in raap ma pa inraap. Aamen.

12Daat a taar mulu anundaat lalaaun

karom God1 Io, a kum tateng liklik, kabina God

i maari aakit muaat, iaau aaring muaatkupi muaat a taar taa a panimuaat raapkarom God welaar ma ra wetabaar baa ilalaaun, i gomgom,ma iwelaarma ra nunanemnem ut. Maa ia anumuaat lotu mulukarom God. 2 Ma koku muaat murmura lalaaun anu ra rakrakaan buaal, iakumuaat a taar ta muaat karom God kupi inpuku anuknukimuaat,ma inwamatakinai.Io, muaat a nunura lele anuna nemnem.Anuna nemnem baa i koina, i takado aakit,ma i gaaia uni.

3 Kabina u ra nuna wetabaar karomiaau, mi iaau piri karom muaat naa: Kokumuaat wangaala aakit pa muaat ut. Muaata nuknuk wakaak un muaat, welaar utma ra nurnur baa God ia taar taai taamuaat. 4Daat nunurai naa, amuaana ia raaku, iaku mongoro na pakpakaana paninama anundiat pinapaam kaai pa i welaar.5 Lenutkaai maa daat, daat mongoro, iakuu ra panin Kaarisito daat raa ku. Daatraaraa pakaan ko ra panina. Ma karomdaat kaai, daat raap raaraa daat kakanaawaungaai kup daat raa ku.

6 Daat raap God i taar taa a kum raaun-gaana wetabaar karom daat. Karom raataara, God i taar taa a wetabaar na pirpirna propet, ma i koina baa diat a papaamwakaakmai, welaar ma ra nundiat nurnur.7 Ma karom raa taara, God i taar taa awetabaar kupi diat a kum tena wewaraaut,ma i koina baa diat a waraaut wakaak ataara mai. Ma karom raa taara, God i taartaa awetabaar kupi diat a kum tenawawer,ma i koina baa diat a wer wakaak a taara.8Karomraa taara, God i taar taa awetabaarna warwadekdek, kupi diat a wadekdek anurnur anu ra taara mai, ma i koina baadiat a paami lenmaa. Karom raa taara, Godi taar taa a wetabaar kupi diat a kum tenawetabaar, ma i koina baa diat a palaa abalaana limaandiat karom a taara. Karomraa taara, God i taar taa a wetabaar kupidiat a kum mukmuga, ma i koina baa diata papaam dekdek kupi diat amuga wakaaka taara. Karom raa taara, God i taar taa awetabaar kupi diat a kum tenamaarmaari,

ma i koina baa diat a maari a taara ma ragaaia.

A kum koina mangamangaan baa daat amurmuri

9 In koina baa anumuaat maarmaariin lingtatuna karom a taara. Muaata milikuaana a aakaina, ma muaat apaam akoto a kum mangamangaan baai koina. 10 Muaat a maari wetweta-laai muaat lenbaa muaat maari a kumtateimuaat. Muaat a urur wetwetalaaikarom muaat, ma koku muaat nuk pamuaat ut. 11Muaat a papaam dekdek, makoku muaat talanguan. Muaat a papaamkarom a Tadaaru ma ra ngaala na gaaia ura balaamuaat. 12Muaat a kiwalaangma ragaaia kup a kum utnaa baa God in tabaaramuaat mai namur. Baa muaat baraata akummawaat,muaat a tur dekdek,ma kokumuaat ngo ma ra niaaring. 13 Baa a taaraanun God diat iba kup ta utnaa, muaat awaraaut diat. Baa ta waira in waan paat,muaat a waraaut wakaaki.

14 Baa a taara diat baanaakaka muaat,muaat a pir wadaan diat, ma koku muaatpir aakaka diat. 15 Baa a taara diat gaaia,muaat a gaaia ungaai ma diat. Ma baadiat tapunuk, muaat a tapunuk ungaaima diat. 16 Muaat a tur ungaai ma rakoina mangamangaan wetwetalaai karommuaat. Koku muaat babo ku kup a kumngaala na pinapaam, muaat a paam kaaia kum naatnaat na pinapaam baa pa te inpir walaawa pamuaat uni. Ma kokumuaatnuki naa muaat manaana aakit.

17 Koku muaat baalu aakaina ma raaakaina. Muaat a nuknuk wakaak kupimuaat a paam a takado na mangaman-gaan namataa ra taara. 18 Koku muaatpet angaanga a taara, iaku muaat a ki namaalmaal ma diat. 19 A kum teptepaang,koku muaat baalu te baa i paam aakainakarom muaat. Muaat a maadek taai kukarom God baa in baalui. Maa di aa timutaai u ra Buk Taabu naa, “A Tadaaru i piri,‘Iaau ut ang naagagoni, ma iaau ut angbaalui.’ ” Naag 32:3520 Iaku muaat a paami lenbi, “Baa anumebaar i molo un tabaarai, ma baa i marukun wainimi. Baa u paami lenmaa karomi,in wawirwir u ra nuna aakaina manga-mangaan.” Pir25:21-22

Rom 12:21 207 Rom 14:421 Koku maadek taa aakaina kupi in uwiapa ui, iaku un uwia paa aakainama ra numkoina pinapaam.

13God ut i waki taa a mataanitu

1 Daat raap daat a taraam karom diatbaa diat paam akoto a naagagon u ramataanitu. Maa God ut i taar taa a dekdekkarom diat kupi diat a naagagon mai, mapa ta mataanitu baa God pa i taar taa adekdek karomi. 2 Io, te baa pa i taraamu ra naagagon anu ra mataanitu, pa itaraam u ra naagagon baa God ut ia ungtaai. Ma diat baa pa diat taraam karom amataanitu, diat ut diat a aal paa a dekdekna naagagon karom diat. 3 Baa te i paama koina mangamangaan pa in burut kup amataanitu, iakubaa inpaamaakaina in bu-rut ut. Io, baa u nemi naa un laangalaangako ra bunurut kup a mataanitu, un paama koina kupi a mataanitu in pir walaawapa ui. 4Maa God ut i waki taa a mataanitukupi a tultul anuna, kupi in paam a koinakarom ui. Iaku, baa u paam aakaina, unburut, maa a mataanitu i paam akoto uta naagagon kupi in naagagon ui mai. Amataanitu ia a tultul anun God, kupi intaar a naagagon na binabaalu karom tebaa i paam aakaina. 5 Io, lenmaa, i koinabaa daat a taraam karom a mataanitu.Wakir i kabina ku maa a mataanitu in taara naagagon na binabaalu karom daat, ikabina utkaai naa a koina ninunuk u rabalaandaat i wapua daat naa daat a paamilenmaa.

6 Io, daat a taar kaai a tatakom karoma mataanitu, maa a kum tena pinapaamu ra mataanitu diat a kum tena pinapaamanun God, ma diat laana paam a pinapaambaa i waraaut a kini anu ra taara. 7 Daat ataar a utnaa baa diat nemi naa daat a taarikarom diat: Daat a taar a kum aalawurmangaana tatakom raap karom diat baadiat lolo tatakom. Ma daat a taar a ururkarom a kummukmuga, ma daat a taraamkarom diat.

Ia baa a tena maarmaari i paam ot paa akum Naagagon

8 Koku dinaau paa ta utnaa kon te. Iakuanum raa dinaau ku baa un baalui, i lenbi:Un maari a taara. Maa te baa i maari ataara, ia paam ot paa a Naagagon anunGod. 9 Io, bari ia a kum Naagagon anunGod: “Koku u paam aakaina un ta tabuan

anun te. Koku u aak doko te. Koku uwalong. Koku u nem a utnaa anun teingen.” Raa naagagon ku i pulu baat diat,ma ra kum naagagon raap kaai. Bi ia anaagagon maa,“Un maari a kum teptepaam welaar ma u

maari ui ut.” Lewi 19:1810 Baa te i maari tepaana pa in paam taaakaina karomi. Io, baa i maari, i paam otraap paa a kum Naagagon.

11 Muaat a paami lenmaa, ma muaata babo lele a kum bungbung mi. Io,koku muaat inep, muaat a tawaangun mamuaat a waninaar. Maa baa daat tur-paa nurnur un Kaarisito, a pakaana bungpa i marawaai wakaak utbaai, iaku mi iamarawaai aakit a bung baa God in walaaundaat. 12 Ia ngaala na marum paa, mamarawaai ma in keke. Io, daat a ung wama a kum mangamangaan ko ra baboto,ma daat a mong paa ma ra kum utnaa nawineium ko ra keke. 13 Mi daat lalaaunu ra kaapa, io i koina baa daat a murmurma a koina mangamangaan. Koku madaat longlong ma ra polo na longlong,ma koku daat longlong taptapuku. Kokudaat paam a kum paamuk na mangaman-gaan, ma koku daat paam a kum utnaana wawirwir. Koku daat wengangaar, makoku daat nuknuk aakaka. 14 Iaku muaata mong ma ra lalaaun anu ra TadaaruIesu Kaarisito, ma koku muaat nuki baletnaa muaat a taar ta muaat karom a kumaakaina nemnem i ra panimuaat.

14Koku daat wetwetakun u ra kum utnaa

baa pa i ngaatngaat namataan God1Kokumuaat babo aakaka te baa pa i tur

dekdek u ra nurnur, muaat a gaaia paai.Ma koku muaat weol na pirpir u ra kumutnaa baa pa i kaapa karom daat. 2 Raataara diat nurnur naa i koina ku baa diat aaan a kum utnaa raap. Ma raa taara baa padiat tur dekdek u ra nurnur pa diat nemnaaan a kamanong i ra kum wewagua. Diataan ku a utnaa baa di maaruti. 3 Io lenmaa,ia baa i nurnur naa i koina ku baa in aana kum utnaa raap, koku i babo aakaka iabaa pa i nem na aan a utnaa raap. Ma iabaa pa i aan a kum utnaa raap, koku i piraakaka ia baa i aan a kum utnaa raap, maaGod ut ia pilak paa a muaana maa. 4Woi uibaa un naagagon a tultul anun te ingen?Anuna Tadaaru ut maa in baboi baa in turdekdek baa in puka. Iaku in tur dekdek ut,

Rom 14:5 208 Rom 15:4maa a Tadaaru ut in pet laar paai kupi inwadekdeki.

5 Lenkaai bi, raa taara diat nuki naa raabung ku maa i ngaatngaat. Ma raa taarakaai diat nuki naa a kum bungbung raapi welaar raap ku. I koina baa daat raapraaraa daat a paam wakaak a kum utnaadaat nuki naa i takado. 6 Diat baa diatnuki naa raa bung ku maa i ngaatngaat,diat a wapapaam a bung maa kupi diata wangaala paa a Tadaaru uni. Ma diatbaa diat aan a kum utnaa raap, diat apaami kupi diat a wangaala paa a Tadaaruuni, kabina maa diat aa waatung wakaakpaa karom God uni. Ma diat kaai baadiat aan ku a kum utnaa baa di maaruti,diat a paami kaai kupi diat a wangaalapaa a Tadaaru uni, maa diat aa waatungwakaak paa karom God uni. 7 Baa daatlalaaun wakir daat naagagon anundaatlalaaun, ma baa daat maat, wakir kaai daatnaagagon daat. 8 Baa daat lalaaun, daatlalaaun kup a Tadaaru. Ma baa daat maat,daat maat kup a Tadaaru. Lenmaa, baadaat lalaaun ma baa daat maat, daat anura Tadaaru ut.

9Maa ia a kabina baa Kaarisito imaatmai lalaaun balet, kupi in Tadaaru anundiatbaa diat aamaat,ma anundiat kaai baa diatlalaaun. 10 Io ui, u lawaai maa u takunatemlik? U lawaaimaa uwangaala pa ui kontemlik? Maa daat raap daat a tur namuganaa ra kiki na naagagon anun God. 11Maadi aa timu taai u ra Buk Taabu naa,“A Tadaaru i piri naa, ‘Iaau lalaaunma iaau

pir a lingtatuna:A taara raap diat a ki but keke karom iaau,

ma a taara raap diat a pir apuaanainaa iaau God.’ ” Aais 45:23

12 Lenmaa, namur daat raap raaraa daat awewapua kaapa karomGodu ra kumutnaaraap baa daat aa paam taai.

Koku daat paam ta utnaa baa inbaanaakaka a nurnur anun te

13 Io, koku ma daat takuna wetwetalaaidaat. Daat a nuknuk wakaak kupi kokuma daat paam taa ta mangamangaan baata teindaat in puka uni. 14 Kabina baaiaau lalaaun un Tadaaru Iesu, iaau nunuralingtatunai naa pa ta utnaa na winangaanin pet ta daat kupi daat a aaka namataanGod. Iaku, baa te i nuki naa in aaka na-mataanGod baa in aan tamangaana utnaa,io, ia ut i nunurai naa pa i koina karomi.15Baa u aan ta utnaa baa i pet apurpuruan

a nuknukin temlik, wakir u wapuaana amangamangaan na maarmaari maa. Kokuu maadek taa ta utnaa na winangaan inbaanaakaka anurnur anun te baaKaarisitoi maat uni. 16 Io, baa u paami lenmaa,a taara pa diat a pir aakaka a utnaa baau nuki naa i koina karom ui. 17 Maaa mataanitu anun God wakir a utnaa nawinangaan ma ra ininim. A mataanituanun God ia a takado na mangamangaan,a maalmaal ma ra gaaia u ra Takado naNion. 18 Ma baa te in murmur a kummangamangaan mi u ra nuna pinapaamkarom Kaarisito, God in gaaia uni, ma ataara kaai diat a nemi.

19 Io, daat a ongor dekdek kup a maal-maal, ma kupi daat a wadekdek a nur-nur anundaat wetwetalaai. 20 Ma kokuta utnaa na winangaan ku in baanaakakaa pinapaam anun God. A kum utnaa nawinangaan raap i koina ku namataan God,iaku baa te i aan ta utnaa baa in pet taa tekupi in puka u ra nuna nurnur, a pinapaambaa i paamipa i takado. 21 I koina kupi kokuu aan ta kamanong i ra kum wewagua,ma koku u inim a waain, baa ta mangaanautnaa kaai lenmaa, kaduk a pinapaammaain pet taa temlik kupi in puka.

22 A kum utnaa raap baa u nuki naa ikoina karom ui, anumur ut ma God. Tebaa i paam ta utnaa ma a nuknukina pa itakunai uni, ia maa i daan. 23 Iaku te baai wangaan, ma a nuknukina pa i mulaaotwakaak u ra utnaa baa i aani, din naagag-oni ut uni, maa wakir i murmur ot paaanuna nurnur. Ma a kum utnaa raap baate i paami ma anuna nurnur pa i mulaaotuni, ia maa aakaina mangamangaan.

15Daat a waraaut diat baa pa diat tur

dekdek u ra nurnur1 Daat baa daat tur dekdek, i koina baa

daat a waraaut diat baa pa diat tur dekdeku ra nurnur. Ma koku daat nuk pa daat ut.2 Daat raap raaraa daat a nuk paa kaai akum teptepaandaat,madaat a paamakumutnaa baa in waraaut diat ma in wadekdekanundiat nurnur. 3 Maa Kaarisito kaai,wakir i nukpa ia ut,maa di aa timu taai u raBuk Taabu naa, “God, a kum aakaina pirpirbaa di piri un ui, i wakadik iaau utkaai.”Kele 69:94 A kum pirpir raap baa di aa timu taainamuga utbaai u ra Buk Taabu, di timu taaikupi in wer daat, kupi daat a tur dekdek

Rom 15:5 209 Rom 15:23u ra nundaat nurnur, ma in waraaut daatkaai kupi daat a ki walaang ma ra nurnurkup a kum utnaa God in paami namur.

5 Iaau aaraaring naa God ut, baa i laanawadekdek anundaat nurnur, ma i laanawaraaut daat, in aal ungaai muaat kupi inraa ku a nuknukimuaat, baa muaat mur-mur a lalaaun anun Kaarisito Iesu. 6 Io,in raa ku a balaamuaat baa muaat ungaaimuaat pir walaawa paa God, a Tamaa ranundaat Tadaaru Iesu Kaarisito.

Kaarisito i waan paat utkaai kup a taarabaa wakir a taara Israael

7 Io, welaar ma Kaarisito i gaaia pamuaat, muaat kaai muaat a gaaia paa akum tateimuaat, kupi God ut in lo a pirwalaawa uni. 8Mi iaau piri taa muaat naa,Iesu i waan paat welaar ma ra tultul anura taara Israael, kupi in paam ot paa akum weweliman anun God baa i paam taaikarom a kum taptabundiat. Baa i paamilenmaa i waiaai naa a pirpir anun God ilingtatuna. 9 I waan paat kaai kupi a taarabaawakir a taara Israael diat a pir walaawapaa God u ra nuna maarmaari. Maa di aatimu taai u ra Buk Taabu naa,“Io, ang pir walaawa pa ui

naa ra taara baa wakir a taara Israael,ma ang kelekele na pir walaawa karom ui.”

2 Saam 22:5010Ma di aa timu taai kaai naa,“Muaat a taara baa wakir a taara Israael,

muaat a gaaia ungaai ma ra taaraanun God.” Naag 32:43

11Ma di aa timu taai kaai naa,“Muaat a taara baa wakir a taara Israael,

muaat a pir walaawa paa a Tadaaru,muaat a kum wunwuna taara raap muaat

a pir walaawa paai.” Kele 117:112 Aaisaia kaai i pirpir na propet lenbi unKaarisito naa,“Raa in waan paat ko ra wuna taara anun

Iese.*In ki na king ma in muga a kum

wunwuna taara,ma diat a nurnur uni,

ma diat a ki walaang ma ra nurnurkup a koina baa in paami.” Aais11:10

13 Ma iaau aaraaring karom God, ia baadaat ki walaang kupi ma ra nurnur kup akoina baa in paami. Iaau aaraaring naa inwateng muaat baa muaat nurnur uni mara ngaala na gaaia ma ra maalmaal. Ma u

ra dekdek i ra Takado na Nion ut muaat akiki walaang ma ra ngaala na nurnur kupa koina baa God in paami namur.

Paaulo i pirpir u ra nuna pinapaam14 Io, a kum tateng liklik, iaau nunurai

ut naa muaat teng ma ra koina manga-mangaan ma ra manaana, ma mi muaatpet laar paai kupimuaat awerwetwetalaaimuaat. 15 Iaku, iaau timu a buk mi karommuaat, ma iaau pirpir dekdek un raa kumutnaa, kupi muaat a nuknuk balet uni.Iaau timtimu karom muaat, kabina maau ra nuna maarmaari God i pilak pa iaau,16 kupi ang tena pinapaam anun KaarisitoIesu karom a taara baa wakir a taara Iu-daia. Iaau welaar ma ra tena wetabaarkarom God. Iaau warawaai ma ra KoinaWewapua anunGod, kupi a taara baawakira taara Iudaia diat anung wetabaar karomGod baa in gaaia uni. Maa a Takado naNion ia wagomgom ta diat.

17 Un Kaarisito Iesu, iaau gaaia aakit ura nung pinapaam karom God. 18 Pa iaaunemna pirpir un ta utnaa ingen. Iaau nemna pirpir ku u ra pinapaam baa Kaarisitoi wapapaam iaau uni, baa iaau ben a kumtaara baa wakir a taara Iudaia kupi diat ataraam karom God. Diat taraam karomikabina u ra kum utnaa iaau piri ma iaaupaami naliwan taan diat. 19 Diat babo adekdek i ra kumwakilangma ra kumutnaana kakaian baa iaau paami ma ra dekdek ira Takado na Nion. Lenmaa taanginaangaIerusalem ma i tuk irong Ilirikum iaau aawarawaai raap paa iaai ma ra KoinaWewa-pua anun Kaarisito. 20U ra turpaai ra nungpinapaam karom Kaarisito tuk mi, anungngaala na nemnem kupi ang warawaai mara KoinaWewapua u ra kum taamtaamaanbaa pa diat nunura utbaai Kaarisito, kupikoku iaau papaam un ta taamaan baa te iapapaam muga paa iaai. 21 Maa di aa timutaai lenbi u ra Buk Taabu,“Diat baa pa di wapua diat utbaai uni, diat

a baboi,ma diat baa pa diat walangoroi utbaai, diat

a nunurai.” Aais 52:1522 Io, iaau balaan aakit ma ra pinapaam

na warawaai u ra kum taamtaamaan. Maraa ia kabina maa pa iaau waan laar paaiutbaai karom muaat.

Paaulo i nemi naa in waan urong Rom23 Mi anung pinapaam ia raap u ra kum

papaar mi. Ia mongoro na kilaala u ra* 15:12: Iese a tamaan King Dewid.

Rom 15:24 210 Rom 16:14

nung ngaala na nemnem kupi ang babomuaat. 24 Io, baa ang waan urong Spein,iaau nuki naa ang ki aagil paa naa muaatma daat a gaaia ungaai paa. Ma iaau nemikaai naa muaat a waraaut iaau u ra nungwinawaan aakit urong.

25 Iaku mi, ang waan kumun unaangaIerusalem kupi ang waraaut a kum tenanurnur manaanga. 26 A kum tena nur-nur irong u ra ru papaar Maakedonia maAakaaia diat gaaia ma diat ong ungaai amaani, kupi diat a waraaut a kum tenanurnur baa diat iba inaanga Ierusalem.27 Maia, diat nuki naa i koina baa diat apaami lenmaa. Ma i takado kaai baa diata baalu taa a taara Iudaia, kabina maa ataara Iudaia diat waiaa taa aakapi anunGod karom diat. Ma i koina kup diatbulung diat a waraaut a taara Iudaia mara maani. 28 Io, baa iaau aa waraap waanung pinapaam ma iaau aa taar taa awetabaar mi karom a kum tena nurnurinaanga Ierusalem, ang waan aagil matiranaa muaat, ma namur ang waan urongSpein. 29 Ma iaau nunurai naa baa angwaan paat karom muaat, muaat a daanbaa ang taar a kum wetabaar na nion raapkarom muaat baa Kaarisito ia taar taaitaang.

30 A kum tateng liklik, u ra iaa raTadaaru Iesu Kaarisito ma u ra maarmaarianu ra Takado na Nion, iaau aaring muaatkupi muaat a ongor ma ra niaaring karomGod un iaau, kupi in waraaut iaau u ranung pinapaam. 31 Muaat a aaring Godkupi in baboura baat iaau ko ra taarabaa pa diat nurnur, baa kurong diat ura papaar Iudaia. Ma muaat a aaraar-ing kaai kupi a kum tena nurnur inaangaIerusalem diat a gaaia paa anung pina-paam na wetabaar karom diat. 32Baa God inemi lenmaa, ang waan paat karommuaatma ra gaaia, ma ang ngo ungaai ma muaatkupi ang lo paa balet a dekdek.

33 God, ia baa a kabi ra maalmaal, in kikarom muaat. Aamen.

16A maarmaari anun Paaulo karom a kum

tena nurnur irong Rom1 Iaau aaring muaat naa muaat a

baboura wakaak a teindaat Poibe. Atabuanmi, a koina tena pinapaam naliwantaa ra taara na nurnur irong Kenkereaa.2 Iaau nemi naa muaat a gaaia paai u raiaa ra Tadaaru, welaar ma ra kum tena

nurnur diat laana paami. Ma muaat awaraaut wakaaki un ta utnaa baa in ibakupi, kabina maa ia waraaut ta iaau, miaatma mongoro na taara kaai.

3 Anung maarmaari karom Pirikila maanuna muaana Aakuila, baa mitul papaamungaai u ra pinapaam anun Kaarisito Iesu.4 Diaar walaaun pa iaau baa a taara diatnemna aak doko iaau, ma pa diaar nuk paaanundiaar lalaaun. Iaau waatung wakaakaakit karomdiaar, mawakir iaau ku, a kumtaara na nurnur raap baa wakir a taara Iu-daia, diat kaai diat waatungwakaak karomdiaar. 5 Anung maarmaari kaai karom ataara na nurnur baa diat laana lotu ungaaiu ra nundiaar ruma.

Anung maarmaari karom tepaangEpenetus, ia a mugaana muaana taan-girong u ra papaar Aasia, baa i nukpukuma i nurnur un Kaarisito.

6 Anung maarmaari karom Maaria, baaia papaam dekdek paa karom muaat.

7 Anung maarmaari kaai karom Aan-droniko ma Iuniaas, a ru kakung baa diaarki ungaai ma iaau u ra karabus. Naliwannaa ra kum aapostolo a iaandiaar i rarang.Diaar a ru mugaana te Kaarisito ut koniaau.

8 Anung maarmaari karom Aampliaas,iaau nem aakiti u ra iaa ra Tadaaru.

9Anungmaarmaari karomUrbaano, raatena pinapaam kaai kon miaat u ra pina-paam anun Kaarisito, ma karom tepaangkaai Staakis.

10 Anung maarmaari karom Aapelis, iabaa diwalaarima iwapuaanai naa ia a tenanurnur lingtatuna un Kaarisito. Ma karomdiat baa ko ra ruma anun Aaristobulo.

11 Anung maarmaari karom Erodion, akakung. Ma karom diat ko ra ruma anunNaakiso baa diat nurnur u ra Tadaaru.

12 Anung maarmaari karom Tripaainama Triposa. A ru tabuan mi diaar papaamdekdek u ra pinapaam anu ra Tadaaru. Makarom raa tepaang kaai Pesis, raa tabuankaai baa i papaam dekdek aakit u ra pina-paam anu ra Tadaaru.

13 Anung maarmaari karom Rupus, akoina muaana aakit anu ra Tadaaru, makaromnaana kaai, i waraaut iaauwelaar utma naang.

14 Anung maarmaari karom Aasinkrito,Plegon, Ermes, Patrobaas, Ermaas ma rakum tateindaat kaai u ra nurnur baa diatki ungaai ma diat.

Rom 16:15 211 Rom 16:2715Anungmaarmaari karom Pilologoma

Iulia, Nereus ma tenalik a tabuan, maOlimpaas,ma karoma taara raap anunGodbaa diat ki ungaai ma diat.

16 Baa muaat webaraat muaat a maariwetwetalaaimuaatma rawedumnamaar-maari, ma muaat a paami ma ra gomgomna mangamangaan. A taara na nurnurun Kaarisito ko ra kum taamtaamaan raapdiat taar wa anundiat maarmaari karommuaat.

A kum tintinip na pirpir na wewaraaut17Akum tateng liklik, iaau aaringmuaat

kupi muaat a baboura muaat ko ra taarabaa diat laana kutu weraana a taara nalotu, ma diat pir a kum pirpir baa i turbaata kum wawer muaat aa lo paai. Muaat awaan ingen kon diat. 18A mangaana taaramaa wakir diat papaam karom anundaatTadaaru Kaarisito, pate. Diat murmur ut anemnem i ra panindiat. Diat laana warugaa taara baa pa diat manaana wakaak ma rakum namnamian na pirpir. 19A taara raapdiat kaapa u ra numuaat tinaraam karoma Tadaaru, io, iaau gaaia aakit un muaat.Iaku, iaau nemi naa muaat a manaanawakaak u ra aawa baa i koina, ma kokumuaat laa u ra kum utnaa baa i aaka. 20MaGod, ia baa a kabi ra maalmaal, in paaginagina wa Saataan natudaangi ra kumkakimuaat.

A maarmaari anu ra nundaat TadaaruIesu in ki karom muaat.

A kum teptepaan Paaulo diat taar anun-diat maarmaari

21 Timoti, baa mir papaam ungaai ura pinapaam anun Kaarisito, i taar waanuna maarmaari karom muaat. Ma tulakakung kaai, Lukio, Iaason ma Sosipaater,ditul taar wa anunditul maarmaari karommuaat.

22 Iaau kaai, Tertio, baa iaau timu a kumpirpir anun Paaulo u ra buk mi, iaau taarwa anungmaarmaari karommuaat u ra iaara Tadaaru.

23-24 Gaaius i taar anuna maarmaarikarommuaat. Amuaanami i gaaia pa iaau,ungaai ma ra taara na nurnur raap, ma ipaapa anuna ruma karom miaat. Ma Er-aasto a tena baboura maani ko ra taamaanmi, ma Kuaato a teindaat, diaar kaai diaartaar anundiaar maarmaari.*

A pir walaawa karom God25 God in pet laar paai kupi in watur

dekdek muaat u ra nurnur, welaar ma ranuna pirpir u ra Koina Wewapua baa iaauwarawaai mai, a Koina Wewapua un IesuKaarisito. A Koina Wewapua i wawalipataanga namuga utbaai. 26 Iaku mi, ia waanpaat kaapakaapa, kabina u ra naagagonanun God baa i lalaaun takum, ma welaarma ra pirpir anu ra kum propet taanganamuga, kupi a kum wunwuna taara raapdiat a nurnur ma diat a taraam uni.

27 Karom raa God ku, baa a tena man-aana, daat a pir walaawa paai kabina unIesu Kaarisito. Daat a pir walaawa paai mima namur ma pa in raap. Aamen.

* 16:23-24: Raa kum tena manaana u ra Buk Taabu diat nuki naa raa kum pirpir kaai i ki u ra rina mi. I lenbi: Amaarmaari anu ra Tadaaru Iesu Kaarisito in ki karom muaat raap. Aamen.

1 Korinto 1:1 212 1 Korinto 1:15

A Mugaana Bukanun Paaulo karom a taaraKorintoA pirpir kaapa muga

Baa Paaulo i ki irong Epeso, i timu a bukmi karom a taara na nurnur irong Korinto.

Korinto a ngaala na taamaan baa i kinakono u ra papaar Aakaaia. A taamaananu ra taara Grik, iaku mongoro na taaraIudaia kaai diat ki iaai.

Paaulo i waan urong Korinto u ra nunaweru winawaan, ma i warawaai ma raKoinaWewapua karomdiat. I ki raa kilaalama raa kukur irongma iwer diat (baboAap18:1-17). Namur Aapolos i waan karomdiat (babo Aap 18:27).

Paaulo i timu a buk mi kabina i walan-goro apirpir u ranundiat kummangaman-gaan baa i waki weraana diat (babo 1Kor1:10).

Paaulo i timtimu kaai kupi in baaluanundiat buk na wetiri karomi (babo 1Kor7:1 ma 8:1).A winawaan i ra 1 Korinto:

A turturpaai ra buk mi (1:1-9)A kini weraan anu ra taara na nurnur

(1:10–4:21)A kum aakaina mangamangaan baa raa

taara na nurnur diat paami (5:1–6:20)A wawer u ra kini na tinaulaa (7:1-40)Koku daat lotu karom a Tadaaru ma

karom a kum tabaraan kaai (8:1–11:1)A kum naagagon i ra lotu ma ra kum

wetabaar anu ra Takado na Nion(11:2–14:40)

A tinur balet ko ra minaat anun Iesu mara taara na nurnur (15:1-58)

A wetabaar karom a taara na nurnurirong Iudaia (16:1-4)

A tintinip na pirpir anun Paaulo karomdiat (16:5-24)

1 Iaau Paaulo, baa God ia wataa pa iaauwelaar ma ra nuna nemnem kupi angaapostolo anun Iesu Kaarisito. Mir maSostenes a teindaat, mir timtimu 2 karommuaat a taara na nurnur anun God baamuaat ki matira Korinto. Muaat baaKaarisito Iesu ia wagomgom pa muaat mai wataa pa muaat kupi muaat a taara anunGod. Muaat a taara anun God ungaai mara taara raap u ra kum taamtaamaan raapbaa diat lotu u ra iaa ra nundaat Tadaaru

Iesu Kaarisito, ia baa anundiat Tadaarumaanundaat kaai.

3 Amaarmaari ma ra maalmaal kon GodTamaandaat ma ra Tadaaru Iesu Kaarisitoin ki karom muaat.

Paaulo i waatung wakaak karom God u rataara Korinto

4 Iaau laanawaatungwakaak karomGodun muaat, kabina u ra nuna maarmaaribaa i taar taai taa muaat un KaarisitoIesu. 5 Maa u ra numuaat kini ungaaima Kaarisito, God i watadaaru muaat mara kum utnaa raap. Muaat tadaaru baa iwaraaut muaat kupi muaat a wewapua unima i taar taa a manaana karom muaat. 6 Ipaami lenmaa kabina baa a wewapua unKaarisito, baa miaat aa wapua ta muaatuni, ia waan paat baarabaara u ra numuaatlalaaun. 7 Io, lenmaa,muaat aa paamakotoa kum wetabaar raap anu ra Takado naNion, baa muaat kiki walaang kup anun-daat Tadaaru Iesu Kaarisito baa in waanpaat baarabaara. 8 Ia ut in wadekdekmuaat tuk u ra tintinipina, ma pa ta utnaabaa din takuna muaat uni u ra bung anura nundaat Tadaaru Iesu Kaarisito. 9 Maa utnaa mi baa God i piri in paami ut.Ma i wataa pa muaat kupi muaat a laaungaaimaNatuna Iesu Kaarisito anundaatTadaaru.

A taara na nurnur diat takunu weraan10Akum tateng liklik, iaau aaringmuaat

u ra iaa ra nundaat Tadaaru Iesu Kaarisito,baa muaat raap muaat a tur ungaai makoku muaat waan weraan. Muaat a turungaaima in raa ku a nuknukimuaatma ranumuaat nemnem. 11 A kum tateng liklik,raa taara baa diat ki u ra ruma anun Kloe,diat wapua iaau naa muaat wengangaarwetwetalaai. 12 Ang pirpir kaapa u ramangamangaanmaa: Raa taara konmuaatdiat piri lenbi, “Iaau murmur Paaulo,” raataara diat piri naa, “Iaau murmur Aapo-los,” raa taara kaai diat piri naa, “Iaaumurmur Kepaas,” ma raa taara diat pirinaa, “Iaau murmur Kaarisito.”

13 Lelawaai, Kaarisito ia taginagina wer-weraan duk? Lelawaai, di aak waat Paauloduk u ra bolo un muaat? Lelawaai, dibaapitaaiso muaat duk u ra iaan Paaulo?14 Iaau waatung wakaak karom God baa paiaau baapitaaiso taa te kon muaat. Krispoku ma Gaaius maa iaau baapitaaiso diaar.15 Io, lenmaa, pain te kon muaat in petlaar paai baa in piri naa iaau baapitaaisoi

1 Korinto 1:16 213 1 Korinto 2:5u ra iaang. 16 A lingtatuna, iaau baapi-taaiso diat kaai baa diat ki u ra ruma anunStepaanaas, ma pa iaau nunurai baa iaauaa baapitaaiso taa te kaai. 17Maa Kaarisitopa i tula iaau kupi ang baapitaaiso, pate. Itula iaau kupi ang warawaai ma ra KoinaWewapua. Ma wakir ang warawaai ma rapirpir na manaana anu ra taara, kaduk inturbaat a dekdek i ra bolo anun Kaarisitoma in ling biaa maku.

Kaarisito ia a dekdekin God ma ra man-aana anun God

18 Maa a wewapua u ra bolo, a longlongna pirpir ku karom diat baa diat waan kupawinirua. Iaku, karom daat baa daat paamakoto a warwalaaun, a wewapua u ra boloia maa a dekdekin God. 19 Maa God ia pirtaai u ra Buk Taabu lenbi,“Ang kamaar wa a manaana anu ra kum

tena manaana,ma ang rakaan wa a manaana anun-

diat baa diat manaana.” Aais29:14

20 Waiaa ta tena manaana? Waiaa tatena manaana u ra kum Naagagon anunMoses? Waiaa ta tena manaana baa inbaalu raap paa a kum wetiri? Pa ta tenamanaana kuri. God ia waiaai naa a man-aana ko ra rakrakaan buaal ia a longlongnamanaana ku. 21Maa u ra nunamanaanaGod i naagagoni naa a taara u ra rakrakaanbuaal pa diat pet laar paai baa diat anunura God u ra nundiat manaana ut. Apirpir baamiaatwarawaaimai, a taara diatnuki naa a longlong na pirpir, iaku u rapirpirmaa God i gaaia kupi inwalaaun diatbaa diat nurnur.

22 A lingtatuna, a taara Iudaia diat nemna babo ta kum utnaa na kakaian, maa taara Grik diat baatbaat kup ta man-aana. 23 Iaku miaat, miaat warawaai kuun Kaarisito, ia baa di aak waati u rabolo. A warawaai mi, a taara Iudaia diatmilikuaanai ma i welaar ma ra turturbaatkarom diat, ma i welaar ku ma ra longlongna pirpir karom a taara baa wakir a taaraIudaia. 24 Iaku, Kaarisito ia a dekdekin Godma ra manaana anun God karom a taarabaa God ia wataa pa diat, diat ko ra taaraIudaia ma diat kaai ko ra taara Grik. 25 Amanaana anun God baa a taara diat nukinaa a longlong na manaana ku, ia maa ingaala taa ra manaana anu ra taara. Adekdekin God baa a taara diat nuki naa pa i

dekdek, iamaa i dekdek aakit taa ra dekdeki ra taara.

26 A kum tateng liklik, muaat a nuk paainaa muaat woi na mangaana taara baaGod i wataa pa muaat. Wakir mongorokon muaat a kum tena manaana namataara taara u ra rakrakaan buaal. Wakirmongoro kon muaat muaat paam akoto adekdek. Ma wakir mongoro kon muaat kora kum wunwuna taara baa diat tadaaru.27 Iaku God i pilak paa a utnaa baa a taaradiat nuki naa a longlong na utnaa kupiin baana wawirwir a kum tena manaana.Ma God i pilak paa kaai a kum utnaa baaa taara diat nuki naa pa i dekdek kupiin baana wawirwir diat baa diat dekdek.28 God i pilak paa a kum utnaa baa a taarau ra rakrakaan buaal diat wakinalik paai,ma ra kum utnaa baa diat milikuaanai, madiat nuki naa a kum utnaa biaa ku, kupiin pet taa a kum utnaa baa i ngaatngaatkarom diat in ling biaa maku. 29 I paamilenmaa kupi koku te i pir angaala paa ia utnamataan God.

30 God ut ia paam taa aakapi kupi muaata lalaaun ungaai ma Kaarisito Iesu, ma itaar taai kupi ia a kabi ra nundaat man-aana. Maa kabina un Kaarisito, God iwaatung daat naa daat takado namataana,ma daat anuna gomgom na taara. Mau ra pinapaam anun Kaarisito, God i kulwalaangalaanga pa daat ko ra nundaatkum aakaina mangamangaan. 31 Io, daata paami welaar ma di aa timu taai u ra BukTaabu naa, “Baa te i nemi naa in wangaalapaai, i koina baa inwangaala paa ut a utnaabaa a Tadaaru ia paam taai.” Ier 9:24

21Akum tateng liklik, baa iaauwaan paat

karom muaat ma ra wewapua kaapa unGod, pa iaau pirpir ma ra kum wakwakaakna pirpir, ma pa iaau pirpir ma ra man-gaana pirpir baa a kum tena manaana diatlaana pirpir mai. 2 Baa iaau ki ungaai mamuaat, pa iaau nem na nuk ta utnaa ingen,pate. A nuknuking i ki ku un Iesu Kaarisitoma u ra nuna minaat u ra bolo. 3 Baa iaauwaan paat karom muaat, pa ta dekdeking,iaau burut aakit ma iaau dadader. 4 Baaiaau pirpir ma iaau warawaai, pa iaau pir-pir ma ra pirpir na manaana anu ra taara,ma pa iaau pirpir ma ra mangaana pirpirbaa in aal a nuknuki ra taara, pate. Adekdek i ra Takado na Nion i walingtatunaanung pirpir, 5 kupi anumuaat nurnur un

1 Korinto 2:6 214 1 Korinto 3:10Kaarisito pa in kabina paa u ra manaanaanu ra taara, iaku u ra dekdekin God ut.

A Nion God i taar a manaana karom daat6 Iaku, miaat pirpir na manaana ut nali-

wan naa ra taara baa diat tur dekdek ura nurnur. A manaana mi, wakir taangamin u ra rakrakaan buaal, ma wakir kora kum mukmuga taanga min napia, baadiat a maat ku. 7 A manaana mi miaatpirpir uni, ia amanaana anun God, a pirpirna pidik, baa namuga i wawalipa. U ranuna manaana, ia waninaar taa aakapikupi in taar taa a minamaar karom daat.Ia waninaar taai namnamuga utbaai baapa i waki utbaai a rakrakaan buaal. 8 Pata mukmuga taanga min u ra rakrakaanbuaal i nunura amanaanami. Baa gun diataa nunurai, pa diat a aakwaat a Tadaaru naminamaar u ra bolo. 9 Iaku, i welaar ma rapirpir baa di aa timu taai u ra Buk Taabulenbi,“A kum utnaa baa pa te i baboi,

ma pa te i walangoroi,ma pa i waan paat ko ra nuknukin te,

a kum utnaamaa God ia waninaar taai kupdiat baa diat maari.” Aais 64:4

10 Iaku a Nion God i wapuaana a kumutnaa mi karom miaat. Maa a Takado naNion i nunura a kum utnaa raap. Maia, inunura ut a kum ninunuk na pidik anunGod. 11Pa te i nunura laar paa ta nuknukinte. A nio ra muaana ut baa i ki uni inunurai. Lenkaai maa, pa te i nunura anuknukin God. A Nion God ot ku maa inunurai. 12Mamiaat pa miaat paam akotoa nion taanga min u ra rakrakaan buaal,pate. God i tabaara miaat ma ra Takadona Nion, kupi miaat a nunura lele a kumwetabaar raap baa i tabaara biaa miaat kumai. 13Miaat pirpir u ra kumwetabaar mi,iaku pa miaat pirpir ma ra kum pirpir namanaana anu ra taara, pate. Miaat pirpirma ra kum pirpir baa a Takado na Nionut i wer miaat uni. Miaat pir palaa a kumwawer na nion karom a taara baa a Takadona Nion i ki un diat.

14 Iaku, te baa a Takado na Nion pa i kiuni, pa in paam akoto a kum wawer, baa iwaan paat ko raNion God. Maa i nuki naa akumwawer maa, a kum longlong na utnaaku karomi. Ma pa in nunura lele a kumwetabaar maa, kabina maa a Takado naNion pa i ki uni kupi in wakaapai karomi.15 Ia baa a Takado na Nion i ki uni i walaara kum utnaa raap. Iaku, pain te in pet

laar paai kupi in walaar a muaana maa.16Welaar ma ra Buk Taabu i piri,“Woi maa i nunura a nuknuki ra Tadaaru,

kupi in weri?” Aais 40:13Iaku daat, daat aa paam akoto a nuknukinKaarisito.

3A kum tena pinapaam anun God

1 A kum tateng liklik, namuga pa iaaupirpir laar paai karom muaat welaar makarom a taara baa a Takado na Nion i kiun diat. Iaau pirpir karom muaat we-laar ku ma karom a taara taanga min ura rakrakaan buaal baa diat a kum naatliklik utbaai u ra kini ungaai ma Kaarisito.2 Iaau tabaara muaat ku ma ra polo natu, wakir ma ra dekdek na utnaa, maapa muaat dekdek utbaai kupi. Maia, matuk mi, pa muaat dekdek utbaai. 3 Muaatmurmur utbaai a kum mangamangaan kora rakrakaan buaal. I kaapa baa muaatlalaaun utbaai welaar ma ra taara taangamin u ra rakrakaan buaal, maa muaatnuknuk aakaka ma muaat wengangaarwetwetalaai. 4Baa te i piri naa, “Iaau mur-mur Paaulo,” ma te kaai i piri naa, “Iaaumurmur Aapolos,” muaat pirpir ku welaarma ra taara taanga min u ra rakrakaanbuaal.

5 Io, woi duk maa Aapolos? Ma woiduk kaai maa Paaulo? Mir a ru tultul kuanun God, ma muaat nurnur un Kaarisitokabina u ra numir pinapaam. Mir paama pinapaam baa a Tadaaru i taari karommir raaraa. 6 Iaaumaarut a waina, Aapolosi pukpuki, iaku God ut i watawa paai.7 Lenmaa ia baa i mamaarut ma ia kaaibaa i pukpuki pa diaar ngaala. God ku ingaala, ia maa i watawai. 8 Ma ia baa imamaarut ma ia baa i pukpuki, i raa ku anuknukindiaar. Ma diaar a lo anundiaarwedok welaar ut ma ra nundiaar raaraapinapaam. 9Maa mir a ru tena pinapaamungaai ma God. Ma muaat, muaat welaarma ra wanua anun God baa di maarututnaa iaai, ma muaat welaar kaai ma raruma anun God baa i papaam waanwaanuni.

10 Kabina u ra maarmaari anun God baai taari taang, iaau papaam welaar ma ratena paam ruma baa i manaana. Iaauaa watur taa a kabi ra ruma, ma raa ipapaam nate uni. Diat raap raaraa, baadiat papaam nate uni, diat a baboura diatun woi na mangaana pinapaam baa diat a

1 Korinto 3:11 215 1 Korinto 4:13paami nate u ra kabi ra ruma. 11MaaGod iawatur taa Iesu Kaarisito, ia in kabi ra ruma,ma pain te in watur laar paa tin kabi raruma ingen. 12 Baa te i papaam nate u rakabi ra ruma mi ma ra goled, baa a silwa,baa a kumngaatngaat na waat, baa diwaai,baa kura, baa kum dondon na wit 13 dinwapuaana anunamangaanapinapaamu rabung na naagagon. A bung maa in waanpaat welaar ma ra nguan, ma ra nguanmaa in walaar a mangaana paam rumaanun raaraa. 14 Baa a pinapaam anun tein tur dekdek, in lo paa anuna wedok uni.15 Iaku baa anuna pinapaam in kupkupraap, anuna pinapaam in ling biaa maku.God in walaaun paa a tena pinapaammaa,iaku in welaar maku ma ra muaana baa diwalaaun paai ko ra nguan.

16 Muaat aa nunurai naa muaat a rumaanun God, ma a Nion God i ki un muaat.17 Baa te in baanaakaka a ruma anun God,God in baanaakaka a muaana maa. Maa aruma anun God i gomgom aakit, mamuaatut maa a ruma maa.

18 Koku muaat waruga muaat balet ut.Baa te kon muaat i nuki naa i manaanaaakit ma ra mangaana manaana taangamin u ra rakrakaan buaal, i koina baain longlong namataa ra taara, kupi inmanaana nakur. 19 Maa a manaana i rarakrakaan buaal mi, ia a longlong na utnaaku namataan God. Welaar ma di aa timutaai u ra Buk Taabu lenbi,“I kun akoto paa a kum tena manaana u ra

nundiat manaana ut.” Iop 5:1320 Ma di aa timu taai kaai u ra Buk Taabulenbi,“A Tadaaru i nunurai naa a nuknuki ra kum

tena manaana, pa ta utnaa i gaauni.” Kele 94:11

21 Io lenmaa, koku te i wangaala paa tamuaana. Maa a kum utnaa raap anumuaatut: 22 Paaulo, Aapolos, Petero, a rakrakaanbuaal, a lalaaun, a minaat, a kum utnaataanga mi, ma a kum utnaa baa in waanpaat namur, anumuaat raap ku. 23 Mamuaat anun Kaarisito, ma Kaarisito anunGod.

4A kum aapostolo anun Kaarisito

1 I koina baa muaat a nuknuk un mi-aat welaar ma miaat a kum tultul anunKaarisito, baa God i taar taa anuna kumpirpir na pidik taa miaat. 2 God i neminaa diat baa ia taar taa ta kum pinapaam

taan diat, diat a dowot uni. 3 Pa iaaungaraa baa muaat a takuna iaau, baa tataara ingen kaai diat a takuna iaau. Maiaau utkaai pa iaau naagagon iaau. 4Maa ura in balaang pa iaau nunura ta utnaa baaGod in takuna iaau uni, iaku a nuknukingpa in naagagon iaau. A Tadaaru ut maa innaagagon iaau. 5 Io, koku muaat naagagonte, baa a pakaana bung pa i ot utbaai.Muaat a ki walaang tuk baa a Tadaaru inwaan paat. Ma ia ut in wakaapa a kumutnaa baa i wawalipa u ra baboto, ma inwapuaana a nuknuki ra taara. Ma u rabung maa God in pir walaawa paa a taarawelaar ut ma ra nundiat kum pinapaamraaraa.

6 A kum tateng liklik, iaau aa pir taaa kum pirpir mi un mir ma Aapolos kupiin waraaut muaat ma in wer muaat, kupimuaat a kaapa u ra kukuraai ra pirpirmi: “Muaat a murmur ku a pirpir na BukTaabu.” Io, lenmaa, pain te kon muaat inwangaala paa raa paan diat, ma in waki-nalik paa raa. 7 Woi i piri naa ui u koinataan ta paan diat? Aawa maa anum baaGod pa i taar taai taam? Ma baa God iataar taa a kum utnaa taam, i lawaai maa uwangaala pa ui mai, lenbaa ui ut u paamapaat paai?

8 Naapi muaat aa paam akoto a kumutnaa raap baa muaat nemi, ma naapimuaat aa tadaaru? Muaat nuki naa muaatki welaar ma ra kum king, ma miaat pate.Iaau nemi naa muaat a ki na king mulu,kupi miaat kaai miaat a ki na king ungaaima muaat. 9 Iaku pate. Maa iaau nuki naaGod i ung ta miaat a kum aapostolo, kupimiaat a kinalik. Miaat welaar ma ra kumkarabus baa di aa naagagon ta diat kupidiat a maat. A taara ma ra kum aangelokaai diat babo miaat ma diat nangonomiaat.

10 Kabina maa miaat murmur Kaarisito,a taara diat nuki naa miaat a kum long-long. Iaku muaat, muaat nuki naa muaataa manaana raap u ra numuaat lalaaun unKaarisito. Miaat, pa miaat dekdek, iakumuaat, muaat nuki naa muaat dekdek.Muaat, di wangaala pa muaat, iaku mi-aat pate. 11 Tuk mi miaat molo, mamiaat maruk, miaat gop a kum tarabaatna maalu, di um miaat, ma pa numiaatta ruma. 12 Miaat papaam dekdek mara limaamiaat ut. Baa diat pir aakakamiaat, miaat pir wadaan diat. Baa diatwakadik miaat, pa miaat babaalu. 13 Baa

1 Korinto 4:14 216 1 Korinto 5:11diat baanaakaka miaat ma ra kum aakainapirpir, miaat baalu diat ku ma ra kumpirpir na maarmaari. Tukmi miaat welaarma ra kurkur ko ra rakrakaan buaal, mawelaar ma ra mareng na utnaa baa a taaradiat ong wai.

Paaulo i aaring a taara Korinto kupi diata murmur anuna mangamangaan

14 Pa iaau timu a kum pirpir mi kupiang baana wawirwir muaat mai. Iaautimui kupi ang watumaarang muaat, maamuaat welaar ma ra kum natnatung baaiaau maari aakit muaat. 15 Maa, baa anu-muaat ta 10 aarip na tena baboura baa diatbaboura anumuaat lalaaun un Kaarisito,iaku pa ta mongoro na tamtamaamuaat.Maa, un Kaarisito Iesu, iaau maa a tamaa-muaat, kabina iaau lo a Koina Wewapuakarommuaat. 16 Io, iaau aaringmuaat kupimuaat a murmur anung mangamangaan.17 Bi ia kabina baa iaau tula wa Timotikarom muaat. Ia a natung baa iaau maariaakiti, ma i dowot u ra pinapaam anu raTadaaru. In wanuk ta muaat balet u ranung kum mangamangaan, baa i kabinapaa ko ra nung kinkini ungaaimaKaarisitoIesu. Anung mangamangaan i welaar mara nung wawer karom a taara na nurnur ura kum taamtaamaan raap.

18 Raa taara kon muaat diat wangaalapa diat balet ut, maa diat nuki naapang waan talili balet ma karom muaat.19 Iaku, marawaai ma ang waan baletkarom muaat, baa a Tadaaru i nemi. Mabaa ang waan paat pang walangoro kukup a pirpir anu ra taara baa diat wan-gaala pa diat ut, pate. Ang manaanautkaai u ra dekdek baa diat papaam mai.20Maa a mataanitu anun God wakir a pir-pir, a dekdekina ut. 21 Aawa maa muaatnemi? Ang waan paat karom muaat mara in kadaa, baa ma ra maarmaari ma rawowowon na mangamangaan?

5Din rakaan wa a muaana baa i paam a

paamuk na mangamangaan1 Iaau walangoroi naa a paamuk na

mangamangaan i ki naliwan taa muaat.Raa kon muaat i paam aakaina ma ratabuan anun tamaana. A taara baa padiat nurnur pa diat laana paam a aakaina

mangamangaan lenmaa. 2 Iaku muaat,muaat wangaala pa muaat ut uni! I lawaaimaa pa muaat tapunuk uni? Ma i lawaaimaa pa muaat rakaan wa a muaana maako ra numuaat kikil? 3 A lingtatuna, iaauki ingen kon muaat u ra paning, iaku ura niong iaau ki ungaai ut ma muaat. Maiaau aa taar taa a naagagon un ia baai paam taa aakaina mangamangaan maa,welaar ma iaau ki ungaai ut ma muaat.4 Muaat a waan paat ungaai u ra iaa ranundaat Tadaaru Iesu, ma iaau ang ki un-gaai ma muaat u ra niong, ma ra dekdeki ra Tadaaru Iesu in ki ungaai ma muaat.5Baamuaat aa ki ungaai muaat a taar taa amuaanamaa u ra limaan Saataan, kupi dinbaanaakaka a panina, ma God in walaaunpaa a niono u ra bung anu ra Tadaaru.

6 Pa i koina baa muaat wangaala pamuaat ut uni. Lelawaai, pa muaat nunuraiduk baa ta lik naat na is ku, in watuburaap paa palawaa? 7 Muaat a rakaan wais baa ia maul, kupi muaat a welaar mara matakina palawaa baa pa ta is uni. Alingtatuna ut pa ta is un muaat. Maa di aataar taa Kaarisito kupi anundaat wetabaarkaromGod, welaarma ra naat na sip baa diwetabaarmai u ra lukaara na waan likaai.*8 Io, i koina baa anundaat lalaaun inwelaarma ra taara baa diat paam a lukaara nawaan likaai. Koku daat paami ma ra is baaia maul. Ia maa a aakaina mangamangaanma ra dur na mangamangaan. Daat apaami ku ma ra bred baa pa ta is uni. Iamaa a gomgom na mangamangaan ma ilingtatuna.

9 U ra nung raa buk mun baa iaau aatimu taai karom muaat iaau aa wapua tamuaat naa, koku muaat laa ungaai ma rataara baa diat paam a kum paamuk namangamangaan. 10 Wakir a kukuraainanaa koku muaat laa ungaai ma ra taarako ra rakrakaan buaal baa diat paam akum paamuk na mangamangaan, diat baadiat nemnem kup a kum utnaa baa diata tadaaru mai, a kum tena walong, madiat baa diat lotu karom a kum taabataaba,pate. Maa pa daat a waan ingen laarpaai kon diat, maa daat lalaaun ungaai utmain u ra rakrakaan buaal. 11 Iaku iaautimtimu karom muaat, kupi koku muaatlaa ungaai ma diat baa diat piri naa diat a

* 5:7: Baa a taara Iudaia diat waninaar kup a lukaara na waan likaai diat rakaanwa a is raap ko ra nundiat kum ruma,ma un 7 na bung diat aan a bred baa pa ta is uni. Paaulo i timtimu u ra mangamangaan maa kupi a pirpir welwelaarbaa diat a rakaan raap wa aakaina mangamangaan.

1 Korinto 5:12-13 217 1 Korinto 6:18kum teindaat u ra nurnur, iaku diat paama kum aakaina mangamangaan lenbi: Diatpaam a kum paamuk na mangamangaan,diat nemnem kup a kum utnaa baa diata tadaaru mai, diat lotu karom a kumtaabataaba, diat pir aakaka taara, diat akum tena ininimma kum tena walong. Makoku kaai muaat wangaan ungaai ma diat.

12-13 Kup aawa maa ang naagagon ataara, baa wakir diat kon daat a taara nanurnur? God ut in naagagon diat. Iaku ikoina baa muaat a naagagon diat ut kondaat a taara na nurnur. Muaat a paamiwelaar ma di aa timu taai u ra Buk Taabulenbi, “Muaat a rakaanwa aakainamuaanako ra numuaat kikil.” Naag 17:7

6Koku a taara na nurnur diat ung diat

balet ut u ra naagagon1 Baa raa kon muaat, anuna ta mawaat

karom ta tepaana u ra nurnur, kup aawamaa in loi karom diat baa pa diat nurnur,kupi diat a naagagoni, ma wakir karoma taara anun God? 2 Lelawaai, pa muaatnunurai duk naa a taara anun God diata naagagon a rakrakaan buaal? Ma baamuaat a naagagon a rakrakaan buaal, ilawaai maa pa muaat pet laar paai kupimuaat a wakado a kum kinkinalik namawaat? 3 Lelawaai, pa muaat nunuraiduk naa namur daat a naagagon a kumaangelo? Ma baa lenmaa, i lawaai maapa daat pet laar paai kupi daat a wakadoa kum utnaa ko ra lalaaun mi? 4 Io, baaanumuaat ta kum mawaat ko ra lalaaunmi, kup aawa maa muaat loi karom diatbaa a taara na nurnur pa diat ru pa diat,kupi diat a naagagoni? 5 Iaau piri lenmikarom muaat kupi muaat a wawirwir uni.Lelawaai, pa te kon muaat i manaana kupiin paam anaagagon u ra kummawaat nali-wan taa ra kum tatena liklik u ra nurnur?6 I lawaai maa ta tena nurnur in ben taabalet raa tenalik u ra nurnur karom diatbaa pa diat nurnur, kupi diat a naagagoni?

7 A mangamangaan mi muaat murmuribaa muaat ung muaat balet ut u ra naa-gagon, i wapuaanai naa muaat aa puka.I lawaai maa pa muaat maadek wa diatmaku baa diat paamaakaina karommuaat,ma diat walong muaat? 8 Iaku, muaat ataara na nurnur, muaat ut muaat paamaakaina karom muaat, ma muaat walongwetwetalaai muaat.

9 Lelawaai, pa muaat nunurai naa diatbaa diat paam aakaina pa diat a kale amataanitu anun God? Kokumuaat warugamuaat ut. Maa diat baa diat paam a kumpaamuk na mangamangaan, diat baa diatlotu karom a kum taabataaba, diat baapa diat ru a kini na tinaulaa, diat baa akum paamuk na muaana baa diat wiurapanindiat, in muaana baa diat taulaa baletma in muaana, 10 a kum tena walong, diatbaa diat nemnem kup a kum utnaa baadiat a tadaaru mai, a kum tena ininim,diat baa diat pir aakaka a taara, ma diatbaa diatmaangluraa paa a utnaa baawakiranundiat, diat raap maa pa diat a kale paaa mataanitu anun God.

11 Raa taara kon muaat, namuga muaatlaana paam a kum mangamangaan mi.Iaku, u ra iaa ra Tadaaru Iesu Kaarisito, mau ra Nio ra nundaat God, God ia gi agom-gom pamuaat ko ra numuaat kum aakainamangamangaan, kupi muaat anuna taara,ma ia watakado ta muaat kupi in waatungmuaat naa muaat takado.

Daat a wangaala paa God ma ra panin-daat

12 Kaduk te in piri lenbi, “A kum utnaaraap i koina ku baa ang paami.” Iakuwakir a kum utnaa raap i waraaut iaau.A kum utnaa raap i koina ku baa angpaami, iaku pang maadek paa ta utnaakupi in naagagon iaau. 13Ta taara diat pirikaai lenbi, “A utnaa na winangaan kup abalaandaat, ma ra balaandaat kup a utnaana winangaan.” Iaku God in kamaar wadiaar raap. A panindaat wakir kup a paama kum paamuk na mangamangaan, pate,kup a Tadaaru ut, ma a Tadaaru kup apanindaat. 14U ra dekdekin God ut i waturpaa balet a Tadaaru ko ra minaat, ma daatkaai in watur pa daat balet. 15 Lelawaai,pa muaat nunurai duk naa a kum pak-pakaana panimuaat diat a kum pakpakaanKaarisito ut? Lelawaai, ang kanaawa paaduk ta kum pakpakaan Kaarisito ungaaima ra paamuk na tabuan? Painte mulu!16 Lelawaai, pa muaat nunurai duk naa iabaa i ki ungaai ma ra paamuk na tabuan,diaar raa panindiaar maku ma ra paamukna tabuan? Maa a Buk Taabu i piri lenbi,“Rudi diaar a raa maku.” Tur 2:2417 Iaku ia baa ia paraap u ra Tadaaru, diaarraa niondiaar ku ma ra Tadaaru.

18 Muaat a waan ingen ko ra kum paa-muk na mangamangaan. A kum aakaina

1 Korinto 6:19 218 1 Korinto 7:21mangamangaan ingen baa te i paami, padiat ki u ra panina. Iaku, baa te i paam akum paamuk na mangamangaan, i paamaakaina u ra panina ut. 19 Lelawaai, pamuaat nunurai naa a panimuaat ia a rumaanu ra Takado na Nion? A Takado na Nionbaa i ki un muaat, God ia tabaara ta muaatmai. Muaat ut wakir anumuaat, 20 maaGod ia kul pa muaat ma ra ngaatngaat nawinekul. Io, muaat a wangaala paa Godmara panimuaat.

7A kum wawer u ra kini na tinaulaa

1 Io, mi ang baalu a kum utnaa baamuaat timtimu uni karom iaau: In koinakarom a muaana baa pa i taulaa. 2 Iakumaa, kabina u ra kum paamuk na manga-mangaan, i koina baa raaraa muaana intaulaa ma nuna raa tabuan ku, ma raaraatabuan kaai in taulaamanuna raamuaana.3 Koku a muaana i patut baat a panina kora nuna tabuan, ma lenkaai maa, koku atabuan i patut baat a panina ko ra nunamuaana. 4A tabuan baa ia taulaa, pa i naa-gagon a panina, pate. Anuna muaana maai naagagoni. Ma lenkaai maa, a muaanabaa ia taulaa, pa i naagagon a panina, pate.Anuna tabuan maa i naagagoni. 5 Kokudiaar patut baat a panindiaar kon diaarwetwetalaai. Iaku, i koina ku baa diaarraap diaar a mulaaot kupi diaar a wataabukumun a panindiaar kon diaar wetweta-laai, kupi diaar a aaraaring. Iaku, namurdiaar a taraam balet a panindiaar karomdiaar wetwetalaai, kupi koku Saataan iwalaam pa diaar, ma diaar a puka, kabinapa diaar naagagon kado a nemnem i rapanindiaar. 6 Iaau pir a pirpir mi karommuaat kupi in waraaut muaat, wakir kupiin welaar ma ra naagagon karom muaat.7 Iaau nemi naa a taara raap diat a welaarma iaau baa pa iaau taulaa. Iaku God i taartaa a kum wetabaar karom a taara raapraaraa. Raa i lo raa mangaana wetabaar,ma raa kaai i lo raaungaana wetabaar.

8Ma iaaupiri taan diat baa pa diat taulaama karom a kum walaa na tabuan naa,i koina baa diat a ki ut lenmaa, welaarma iaau. 9 Iaku baa pa diat pet laar paaikupi diat a naagagon kado a nemnem ira panindiat, i koina ku baa diat a taulaa.Maa i koina baa diat a taulaa, kupi koku anemnem i ra panindiat i watenten diat.

10 Karom diat kaai baa diat taulaa, iaautaar a naagagon mi. Ma wakir iaau, a

Tadaaru ut i taari. Koku ta tabuan i waanpaa ko ra nuna muaana. 11 Iaku baa i waanpaa koni, koku i taulaa balet. Ma baa inemi naa in taulaa balet, io, in waan talilikup anuna muaana ma diaar a wemaraambalet. Ma koku kaai ta muaana i lu waanuna tabuan.

12 Mi iaau pirpir karom raa taara kaai.Wakir a Tadaaru i piri, iaau ut iaau pirilenbi: Baa ta teindaat u ra nurnur i taulaa,ma anuna tabuan wakir a tena nurnur,ma ra tabuan maa i nemi naa diaar a kiungaai, koku a teindaat maa i lu wai. 13Mabaa ta tabuan baa anuna muaana wakira tena nurnur, ma a muaana maa i neminaa diaar a ki ungaai, koku a tabuan maai waan paa koni. 14 Maa a muaana baawakir a tena nurnur, God ia wagomgompaai kupi anuna, kabina u ra nuna tabuan,ma ra tabuan baa wakir a tena nurnur,God iawagomgompaai kupi anuna, kabinau ra nuna muaana. Baa pate, io, a kumnatnatumuaat pa diat a gomgom. Iaku,diat aa gomgom, diat a taara anun God.

15 Iaku baa ta muaana baa ta tabuan baapa i nurnur i nem na waan, maadek waiin waan. Ma baa in waan, a muaana baa atabuan baa i tena nurnur, in laangalaangako ra nundiaar kini na tinaulaa, maa Godia wataa pa daat kupi daat a ki na maal-maal. 16 Ui a tabuan, pa u nunurai baaun walaaun paa anum muaana baa pate.Ma ui kaai a muaana, pa u nunurai baa unwalaaun paa anum tabuan baa pate.

Daat a lalaaun welaar ma ra mangaanalalaaun baa God ia wataa pa daat mai

17 Raaraa in lalaaun ut welaar ma ralalaaun baa a Tadaaru ia taar taai taana,ma welaar ma ra mangaana lalaaun baa iloi baa God i wataa paai mai. Iaau taara naagagon mi karom a taara na nurnuru ra kum taamtaamaan raap. 18 Baa Godia wataa paa te baa di aa poko kikil taai,maadek wai in lenutmaa. Ma baa God iawataa paa te baa pa di poko kikili, kokuma di poko kikili. 19Amangamangaan baadi aa poko kikil taa te, ma baa pa di pokokikili, ia a utnaa biaa ku. Iaku a tinaraamu ra kum naagagon anun God ia maa imawaat. 20 Raaraa in lalaaun ut welaarma ra mangaana lalaaun baa God ia wataapaai mai. 21 Baa ui a wilawilaau baa God iwataa pa ui, koku u nuknuk u ra num kinina wilawilaau. Iaku baa ta aakapi kupi unlaangalaanga uni, io, koina un murmuri.

1 Korinto 7:22 219 1 Korinto 8:222 Maa ia baa a wilawilaau baa a Tadaaruia wataa paai, mi ia a laangalaanga namuaana anu ra Tadaaru. Lenkaai maa,ia baa wakir a wilawilaau baa a Tadaaruia wataa paai, ia a wilawilaau ma anunKaarisito. 23 God ia kul pa muaat ma rangaatngaat na winekul. Koku muaat taartamuaat kupimuaat a kumwilawilaau anura taara. 24 A kum tateng liklik, u ra nu-muaat lalaaun ungaai ma God, i koina baamuaat raaraa muaat a lalaaun ut welaarma ra mangaana lalaaun baa God ia wataapa muaat mai.

A kum wawer karom diat baa pa diattaulaa

25 A Tadaaru pa i taar ta naagagonkarom iaau un diat baa pa diat taulaa.Iaku ang wapua muaat u ra nuknuking.Iaau a mangaana muaana baa a taara diata nurnur un iaau, kabina u ra ngaala namaarmaari anu ra Tadaaru karom iaau.26 Io, kabina u ra kum mawaat kuri i waanpaat, iaau nuki naa i koina baa ia baa pai taulaa, koku i taulaa. 27 Baa u aa taulaakoku luwanumtabuan. Mabaapau taulaakoku baat kup ta tabuan. 28 Iaku, baa untaulaa, wakir u paam aakaina mangaman-gaan. Ma baa ta tauraara in taulaa, wakiri paam aakaina mangamangaan. Iaku, diatbaa diat taulaa diat a kariaanamongoro namawaat u ra nundiat lalaaun ma pa iaaunemi naa muaat a baraata a kum mawaatmi.

29 A kum tateng liklik, iaau piri lenbi,a pakaana bung pa i ngaala ma. Turpaaimi, in muaana baa diat aa taulaa, diat alalaaun lenbaa pa diat taulaa. 30 Ma diatbaa diat tapunuk, diat a lalaaun lenbaa padiat tapunuk. Ma diat baa diat gaaia, diata lalaaun lenbaa pa diat gaaia. Ma diat baadiat kukul, diat a lalaaun lenbaa pa nun-diat ta utnaa. 31 Ma diat baa diat papaamma ra kum utnaa taanga min napia, diat alalaaun lenbaa pa diat nuknuk maat u rakum utnaamaa. Maa a rakrakaan buaal midaat lalaaun uni, marawaai ma in raap.

32 Iaau nemi naa muaat a laangalaangako ra kum nginaraa. A muaana baa pai taulaa, i balaan u ra pinapaam anura Tadaaru kupi in wagaaia a Tadaaru.33 Iaku a muaana baa ia taulaa, i balaan ura pinapaam taanga min u ra rakrakaanbuaal, kupi in wagaaia anuna tabuan. 34 Inemi naa in wagaaia anuna tabuan ma inemi kaai naa in wagaaia a Tadaaru, io,

a nuknukina pa i raa. A tabuan baa pai taulaa, i balaan u ra pinapaam anu raTadaaru. Anuna nemnem kupi in taararaap taa a panina ma ra niono karoma Tadaaru. Iaku a tabuan baa ia taulaa,i balaan u ra pinapaam taanga min u rarakrakaan buaal, kupi in wagaaia anunamuaana. 35 Iaau pir a kum utnaa mikupi in wakoina anumuaat kinkini, wakirkupi ang turbaat muaat. Iaau nemi naamuaat a murmur a takado na mangaman-gaan, ma muaat a taar araap taa anu-muaat lalaaun karom a Tadaaru, ma kokua nuknukimuaat i waan ingen.

36 Baa ta muaana i nuki naa pa i takadoanuna mangamangaan karom a tabuanbaa di aa pet baat taai karomi, ma baaa kum kilaala anu ra tabuan maa i waanwaanwaan, ma a muaana maa i nemi naadiaar a taulaa, io, i koina in taulaa ku mai.Pa i paam aakaina mangamangaan. In benpaa a tabuanmaama in taulaa mai. 37 Iakubaa tamuaana i tur dekdek u ra nuknukinabaa koku i taulaa, ma pa ta utnaa i wowotaai kupi in taulaa, ma i naagagon kadopaa anuna nemnem, ia kaai i paam a koina.38 Io, lenmaa, a muaana baa i taulaa i paama koina, iaku ia baa pa i taulaa, ia maa ipaam a koina mangamangaan aakit taandiaar.

39 A tabuan baa ia taulaa, a naagagonia ki karomi, baa i wi ungaai diaar ma ranunamuaana, baa anunamuaana i lalaaunutbaai. Iaku, baa anuna muaana in maat, atabuan maa i laangalaanga kupi in taulaabalet ma te baa i nemi, iaku in taulaa utma te baa i nurnur u ra Tadaaru. 40 Iakua tabuan maa in gaaia aakit baa in ki kulenmaa, ma koku i taulaa balet. Bi ia anuknuking, ma iaau nuki naa a Nion Godbaa i ki kaai un iaau, i taar taa a nuknukmitaang.

8Akumutnaa baa di aawetabaar taaumai

karom a kum taabataaba1 Io mi, ang wapua muaat u ra manga-

mangaan baa a taara diat paami baa diataan a kum utnaa baa di aa wetabaar taaumai karom a kum taabataaba.

A lingtatuna baa daat raap daat aa man-aana. A manaana i laana paam apaat amangamangaan kupi te in wangaala paai,iaku amaarmaari i wadekdek a taara. 2Baate i nuki naa ia manaana aakit un ta utnaa,

1 Korinto 8:3 220 1 Korinto 9:12anuna manaana pa i ot utbaai. 3 Iaku baate i maari God, God ia nunura raa maa.

4 Io, ang wapua muaat u ra mangaman-gaan baa a taara diat paami baa diat aana kum utnaa baa di aa wetabaar taau maikarom a kum taabataaba. Daat nunurainaa a taabataaba ia a utnaa biaa ku ura rakrakaan buaal, wakir a lalaaunina.Daat nunurai naa raa God ot ku, ma pate balet ma. 5 A lingtatuna baa mongorona utnaa inaanga u ra maawa ma min ura rakrakaan buaal, di waatung diat naa akum god, ma a kum tadaaru. 6 Iaku daatnunurai naa raa God ku, a Tamaandaat,ia maa a kabi ra kum utnaa raap, ma iamaa daat lalaaun kupi. Ma daat nunurainaa raa Tadaaru ku, ia Iesu Kaarisito, iamaa a kabi ra kum utnaa raap, ma ia uti taar taa a lalaaun karom daat. 7 Iakuwakir a taara raap diat nunura a utnaa mi.Raa taara, namuga diat murmur a manga-mangaan baa diat wetabaar karom a kumtaabataaba, ma tukmi baa diat aan a utnaabaa di aa wetabaar taau mai karom a kumtaabataaba, diat nuki naa diat lotu karoma kum taabataaba. Diat kariaanai naa abalaandiat i takuna diat naa diat paamaakaina. 8 Iaku, a utnaa na winangaan pa iwaraaut daat kupi daat a takado namataanGod. Baa pa daat wangaan, pa daat a aakauni, ma baa daat a wangaan kaai, io pa inwaraaut daat kupi daat a koina namataanGod.

9 Muaat laangalaanga kupi muaat a aana utnaa baa di aa wetabaar taaumai karoma kum taabataaba. Iaku muaat a babouramuaat, kupi koku anumuaat mangaman-gaan maa in pet ta diat baa anundiat nur-nur pa i dekdek kupi diat a puka. 10 Ui, uaa manaana kupi un wangaan u ra rumana lotu anu ra taabataaba ma in balaamwakir in takuna ui uni. Iaku baa u wan-gaan matira, ma raa baa anuna nurnurpa i dekdek i babo ui, u pet taai kupi iakaai in aan a utnaa baa di aa wetabaartaau mai karom a kum taabataaba ma inkariaanai naa in balaana i takunai naa iapaam aakaina. 11 Io, anum manaana ibaanaakaka a muaana baa anuna nurnurpa i dekdek, a teindaat baa Kaarisito imaatuni. 12 Baa muaat paam aakaina lenmaakarom ta teindaat u ra nurnur, kupi inpaam a utnaa baa in balaana in taku-

nai uni, io, muaat paam aakaina karomKaarisito. 13 Io, baa a utnaa baa iaau aani iakabina baa tenglik in paam aakaina, pangaan balet ma a kamanong i ra wewagua,*kupi koku iaau a kabina baa tenglik in pukau ra aakaina mangamangaan.

9I takado baa din dok a kum aapostolo

1 Lelawaai, wakir iaau laangalaanga?Lelawaai, wakir iaau aapostolo duk?Lelawaai, pa iaau babo taa Iesu anundaatTadaaru? Wakir duk anumuaat lalaaunungaai ma ra Tadaaru, ia a wai ra nungpinapaam? 2Kaduk raa taara diat nuki naawakir iaau aapostolo, iaku karom muaat,i lingtatuna baa iaau aapostolo. Maaanumuaat lalaaun ungaai ma ra Tadaaru iwalingtatunai.

3 Baa a taara diat takuna iaau u ranung pinapaam, iaau baalu diat lenbi:4 Lelawaai, baa mir ma Baanaabaas mirpapaam naliwan taa muaat, pa i takadoduk kupi muaat a tabaara mir kupi mira wangaan ma mir a inim? 5 A kumaapostolo, ma ra kum tatei ra Tadaaru,ma Kepaas diat laana ben taltalili anundiatkum taulaa baa diat nurnur. Lelawaai, pai takado duk kupi mir ma Baanaabaas kaaimir a paami lenmaa? 6 Kaduk mir ku duk,mir a papaamma ra limaamir kup amaanibaa mir a lalaaun mai?

7 Woi na tena wineium baa ia ut in kulpaa a kum utnaa baa i iba kupi? Woi maain maarut a wanua na waain ma pa in aanpaa ta waina koni? Woi maa in baboura akum sip ma pa in inim paa ta polo na tukon diat? 8A pirpirmi iaau piri wakir ko ranuknuki ra taara, pate. A kum Naagagonanun Moses kaai i piri lenbi, 9 “Koku u dobaat a waa ra karabaau baa i paa rumruma wit, ia kaai in wangaan ut.” Naag 25:4Lelawaai, God i ngaraa ku duk u ra kumkarabaau? 10 Pate. God i piri lenmi kupdaat. A lingtatuna aakit, a pirpir mi di aatimu taai kup daat ut, maa i takado baa iabaa i ipuk, ma ia baa i ong weraana a pan-ina wit ko ra wit mulu, diaar a ki walaangma ra nurnur kup ta waina. 11 Miaat aamaarut taa a pirpir na nion naliwan taamuaat, io, lelawaai, pa i takado duk baamiaat a tangaa paa awaimuaat baamiaat alalaaun mai? 12 I takado baa a taara ingen

* 8:13: A taara u ra taamaan maa diat laana wetabaar ma ra kamanong i ra wewagua karom a kum taabataaba, ionamur diat a aani, ma raa mangaan diat a wiurai.

1 Korinto 9:13 221 1 Korinto 10:3diat a lo paa awewaraautmi konmuaat, io,lelawaai, pa i takado aakit duk baa miaatkaai miaat a loi kon muaat?

Iaku pa miaat wowo pa muaat kup anu-muaat tawewaraaut. Miaat kariaanamon-goro na mawaat, iaku pa miaat aaringmuaat kup ta wewaraaut, kupi koku miaatturbaat a Koina Wewapua anun Kaarisito.13Muaat nunurai naa diat baa diat papaamu ra ruma na wetabaar, diat wangaan kora ruma na wetabaar. Ma diat kaai baadiat tuntun a kum wetabaar u ra luwu natuntun wetabaar, diat wangaan ut ko rautnaa baa diat tuni. 14 Lenkaai maa, aTadaaru ia naagagon taai naa, diat baa diatwarawaai ma ra Koina Wewapua, diat a loa wedok ko ra Koina Wewapua kupi diat alalaaun mai.

Paaulo pa i nem ta wedok u ra nunapinapaam

15 Iaku, iaau ut pa iaau lo paa ta utnaa kora kum utnaa mi, ma pa iaau timtimu kupiang lo ta utnaa, pate. Iaau gaaia aakit baaiaau warawaai karom muaat ma pa iaaulo ta wedok uni. A minaat a ling biaa kukarom iaau, iaku anung gaaia mi i ngaat-ngaat aakit, ma pa iaau nemi naa te inrakaan wai kon iaau. 16 Baa iaau warawaaima ra Koina Wewapua, pa iaau wangaalapa iaau mai, pate. Maa God ia taar taa apinapaamnawarawaai taang, ma pang petlaar paai baa ang ngo koni. Ma in aakaaakit karom iaau baa pang warawaai ma raKoina Wewapua. 17 Baa iaau ut iaau neminaa ang warawaai, io, ang lo ut anung tawedok. Iaku, baa wakir anung ta nemnemkupi, io, iaau paam ku a pinapaam baaGod ia taar taai taang. 18Aawa maa anungwedok? Bi ia anung wedok: Ang warawaaima ra Koina Wewapua, ma pa te in dokiaau uni, kupi koku iaau aaring muaat kupanumuaat ta wewaraaut baa i takado naamuaat a paami karom iaau.

Paaulo i ongor kupi in ben a taara raapkarom Kaarisito

19 A lingtatuna iaau aa laangalaanga,ma pa iaau ki na wilawilaau karom te.Iaku iaau taar ta iaau ku kupi ang wilaw-ilaau karom a taara raap, kupi ang ben tamongoro karom Kaarisito. 20 Baa iaau kiungaai ma ra taara Iudaia, iaaumurmur uta mangaana lalaaun anu ra taara Iudaia,kupi ang ben pa diat karom Kaarisito. Paiaau ki natudaangi ra kum Naagagon anunMoses, iaku baa iaau ki ungaai ma ra taara

baa diat ki natudaangi ra kum Naagagonanun Moses, iaau taar ta iaau kupi ang kinatudaangi ra kum Naagagon maa, kupiang ben diat karom Kaarisito. 21 Baaiaau ki ungaai ma ra taara baa pa diat kinatudaangi ra kumNaagagon anunMoses,iaau kaai pa iaau ki natudaangi ra kumNaagagon maa, kupi ang ben diat karomKaarisito. Iaku maa, wakir iaau wabulbulu ra Naagagon anun God, pate. Iaau kinatudaangi ra Naagagon anun Kaarisito.22 Baa iaau ki ungaai ma ra taara baa padiat dekdek, iaau kaai pa iaau dekdek,kupi ang ben diat karom Kaarisito. Iaauwelaara iaau kupi ang welaar ma ra kummangaana taara raap, ma iaau murmura kum mangaana aakapi raap kupi angwalaaun ta taara. 23 A kum utnaa mi iaaupaami kupi a KoinaWewapua in tawa, kupiang lo a pirwadaanungaaimadiat baa diatnurnur u ra Koina Wewapua.

A welwelulu kup a wedok24 Lelawaai, pa muaat nunurai duk naa,

diat raap baa diat welulu u ra wewebaaludiat raap diat welulu, iaku raa ku kon diatin lo wedok? Io, muaat kaai muaat a ongoru rawewebaalu kupimuaat a lowedok uni.25 A taara raap baa diat kabur u ra kumkinkinabur na wewebaalu, diat walaanadekdek a panindiat. Diat paami kupi diata lo paa a wedok baa in raap ku. Iakudaat, daat walaana daat kupi daat a lo paaa wedok baa pa in raap. 26 Io, pa iaauwelwelulu na longlong, pate, iaau welulutakado kup a tuktukina. Pa iaauwewetibulwelaar ma ra muaana baa i tiptibul ku amaina. 27 Iaau tiptibul a paning ma iaaunaagagon adekdeki kupi in taraam karomiaau. Iaau paami lenmi, kabina iaau burut,kaduk iaau aa warawaai taau ma ra KoinaWewapua karom a taara ingen, iaku iaauut, God in weoro wa iaau ku, ma pang lo tawedok.

10A mangamangaan anu ra taara Israael i

welaar ma ra watumaarang karom daat1 A kum tateng liklik, iaau nemi naa

muaat a nuk paa a kum taptabundaat, baadiat murmur Moses. Diat raap diat waannatudaangi ra pakaana baakut, ma diatraap diat waan bolo u ra Taar na Taai. 2 Ilenbaa di baapitaaiso diat u ra baakut mara taai, ma i wapuaanai naa diat a taaraanun Moses. 3Ma diat raap diat wangaan

1 Korinto 10:4 222 1 Korinto 10:27kon raa utnaa na nion ku, 4 ma diat inimkon raa palaa na nion ku, maa diat inimko ra ina waat na nion, baa i weur ungaaima diat. Ma ina waat na nion maa, iaKaarisito. 5 Iaku mongoro aakit kon diat,God pa i gaaia un diat. Io, diat maatwaanwaan ku u ra bil na wanua.

6Ma a kum utnaa mi i waan paat welaarma ra walawalar karom daat, kupi koku abalaandaat i nemnem kup a kum aakainamangamangaan, welaar ma ra balaandiati nemnem kupi. 7 Koku muaat lotu karoma kum taabataaba welaar ma raa taara kondiat diat paami. Welaar ma di aa timu taaiu ra Buk Taabu lenbi,“A taara diat ki kupi diat a wangaan ma

diat a inim,ma diat tur balet kupi diat a kabur

biaa maku ma ra panindiat.” Pin32:6

8 Ma koku daat paam a kum paamuk namangamangaan, welaar ma raa taara kondiat diat paami, ma 23 aarip na taara diatwirua un raa bung ku. 9 Ma koku daatwalaar a Tadaaru welaar ma raa taara kondiat diat paami, ma a kum wui diat karaatdoko diat. 10 Koku muaat pirpir na ururwelaar ma raa taara kon diat diat pirpirna urur, ma aangelo baa i laana aak dokotaara i aak doko raap wa diat.

11 A kum utnaa mi i baraata diat, kupi inwelaar ma ra walawalar karom daat. Ma diaa timu koto ta diat kupi in watumaarangdaat, baa daat lalaaun u ra kum tintinipna bung mi. 12 Io, baa te i nuki naa i turdekdek, in babourai, kaduk in puka u raaakaina mangamangaan. 13 A kum wal-walaam baa muaat aa baraata taai, wakirmuaat ku muaat baraatai, pate, mongorona taara kaai diat baraatai. Iaku God idowot, ma pa in maadek wa muaat kupta walwalaam in waan paat karom muaat,baa in ngaala ko ra dekdekimuaat. Baa awalwalaam in waan paat, God ut in wan-inaar paa ta aakapi, baa muaat a waaningen koni, kupi muaat a uwia paai.

Koku daat lotu karom a Tadaaru makarom a kum tabaraan kaai

14 Io, a kum teptepaang, koku muaatlotu karom a kum taabataaba. 15 Iaaupirpir karom muaat welaar ma iaau pirpirkarom a taara baa diat aa manaana. Mamuaat utmuaat a naagagonwakaak anungpirpir mi. 16 Baa daat inim ko ra kaapbaa di aa waatung wakaak paa uni karom

God, i aal ungaai daat naruma u ra gaapinKaarisito. Ma baa daat wangaan ko ra bredbaa daat biki, i aal ungaai daat naruma ura panin Kaarisito. 17 Daat mongoro, iaku,kabina baa raain bred kubaa daatwangaankoni, daat raa panindaat ku.

18 Daat a babo a taara Israael. Baadiat aan a wewagua baa di aa wetabaartaau mai karom God u ra luwu na tuntunwetabaar, i aal ungaai diatmaGod. 19Aawakukuraai ra nung pirpir? A utnaa baa diwetabaar taau mai karom a taabataaba pata utnaa i gaa uni, ma a taabataaba baadi wetabaar karomi, ia kaai pa ta utnaai gaa uni. 20 Iaau piri taa muaat naa akum utnaa baa a taara baa pa diat nur-nur diat wetabaar mai, diat wetabaar maikarom a kum tabaraan, ma wakir karomGod. Ma pa iaau nemi naa muaat a laaungaai ma ra kum tabaraan. 21 Pa muaata pet laar paai kupi muaat a inim ko rakaap anu ra Tadaaru ma ko ra kaap kaaianu ra kum tabaraan. Ma pa muaat apet laar paai kupi muaat a wangaan ko raluwu na winangaan anu ra Tadaaru, mako ra luwu na winangaan kaai anu ra kumtabaraan. 22Lelawaai, daat nemi naa daat apet angaanga a Tadaaru, kupi a nuknukinain aaka karom daat? Lelawaai, daat nukinaa a dekdekindaat duk i ngaala taa radekdekina?

Daat a wangaala paa God ma ra kumutnaa raap baa daat paami

23 Kaduk te in piri lenbi, “A kum utnaaraap i koina ku baa daat a paami.” Iakuwakir a kum utnaa raap i waraaut daat.A kum utnaa raap i koina ku baa daat apaami, iaku, wakir a kum utnaa raap iwadekdek daat. 24 Koku te i nuk pa ia ut,in nuk paa a taara ingen.

25 A kamanong i ra wewagua baa diwiurai u ra ruma na wiura, muaat a aani.Ma koku muaat wetiri baa di aa wetabaarpaamai karom a taabataaba baa pate, kupikoku a balaamuaat in takuna muaat naamuaat paam aakaina. 26Maa a Buk Taabui piri lenbi, “A rakrakaan buaal ma rakum utnaa raap baa diat ki uni, anu raTadaaru”. Kele 24:1

27 Baa te kon diat baa pa diat nurnuri aaring muaat, kupi muaat a wangaanungaai mai, ma muaat nem na waan ut, io,muaat a waan ku. Ma a kum utnaa raapbaa di tabaara muaat mai, muaat a aaniku, ma koku muaat wetiri uni, kupi koku

1 Korinto 10:28 223 1 Korinto 11:21a balaamuaat in takuna muaat. 28 Iaku,baa te i piri taa muaat naa, “A utnaa midi aa wetabaar taau mai karom a kumtaabataaba,” io, koku muaat aani, kupikoku muaat wapurpuruan a nuknukin iabaa iwapuamuaat uni. 29Wakir iaau pirpiru ra nuknukimuaat, pate. Iaau pirpir unia baa i wapua muaat ma i nuki naa muaatpaam aakaina.

Iaau aa laangalaanga. Kup aawa maaa nuknukin te in naagagon iaau? 30 Baaiaau waatung wakaak paa karom God ura ngaang utnaa na winangaan, kup aawamaa te in takuna iaau u ra utnaa baaiaau aani baa iaau aa waatung wakaak paauni? 31 Lenmaa, baa muaat wangaan, baamuaat inim, baa ta mangaana utnaa kaaimuaat paami, muaat a paami kupi muaata wangaala paa God mai. 32 Koku muaatpaam ta utnaa baa inwapuka te ko ra taaraIudaia, baa ko ra taara baa wakir a taaraIudaia, baa ko ra taara na nurnur anunGod. 33 Iaau nemi naa ang wagaaia a taararaap u ra kum utnaa raap baa iaau paami.Pa iaau paam ta utnaa baa in wakoinaiaau, pate, iaau paam a kum utnaa baa inwakoina ta mongoro, kupi God in walaaunpa diat.

111 Muaat a murmur a magiraang, welaar

ma iaau murmur a magiraan Kaarisito.A kum naagagon na lotu

2 Iaau pir walaawa pamuaat, maamuaatlaana nuk pa iaau, ma muaat murmur akum wawer baa iaau aa wer ta muaat uni.3 Io, mi iaau nemi naa muaat a nunurainaa, Kaarisito ia in lori ra kum muaanaraap,ma ramuaana ia in lori ra tabuan,maGod ia in lorin Kaarisito. 4 Baa ta muaanain aaraaring, ma ia burung baat paa inlorina, i baanawawirwir in lorina. Lenkaaimaa baa in pirpir na propet, ma ia burungbaat paa in lorina, i baana wawirwir inlorina. 5Baa ta tabuan in aaraaring, ma pai burung baat in lorina, i baana wawirwirin lorina. Lenkaai maa baa in pirpir napropet, ma pa i burung baat in lorina, ibaana wawirwir in lorina. I welaar ma baadi aa kakaa raap wa a weu na lorina. 6 Baata tabuanpa i burungbaat in lorina, i koinabaa din gele wa a weu na lorina. Iaku baadi gele wa a weu na lorina ia a utnaa nawawirwir. Io, i koina baa in burung baatin lorina kupi koku di gele wa a weu nalorina ma koku di kakaa raap wai. 7 Pa i

takado baa ta muaana in burung baat inlorina, maa ia a malalarin God ma i waiaaa minamaarin God. Iaku a tabuan i waiaa aminamaar i ra muaana. 8Maa wakir God ipaam a muaana ko ra tabuan, pate, i paama tabuan ko ra muaana. 9 Ma God pa ipaam amuaana kup a tabuan, pate, i paama tabuan kup a muaana. 10 Bi ia a kabinabaa a tabuan in burung baat in lorina, kupiin waiaai karom a taara ma karom a kumaangelo kaai naa ia paamakoto a naagagonkupi in aaraaring ma kupi in pirpir napropet.

11 Iaku, i lingtatuna, pa di waki weraanaa tabuan ko ramuaana, baa amuaana ko ratabuan, pate. Diaar a waraaut wetwetalaaidiaar, u ra nundiaar kini na lalaaun karoma Tadaaru. 12 Maa a tabuan i waan paatko ra muaana, ma lenkaai maa a tabuani buta a muaana. Iaku God ut a kabi rakum utnaa raap. 13 Muaat ut muaat anuknuk u ra kum pirpir mi. Lelawaai, itakado kupi a tabuan in aaraaring karomGod, baa pa i burung baat in lorina? Pate.14 Anundaat lalaaun ut i wer daat naa, tamuaana baa i iok aweuna lorina, ia a utnaanawawirwir karomi. 15 Iaku, ta tabuan baai iok a weu na lorina, ia anuna minamaar.Maa God i taar taa a iokaana weu na lorinakaromi, kupi in burung baat in lorina mai.16 Baa te i pirpir na wetoto u ra utnaa mi,anung binabaalu i lenbi: Pamiaatmurmurta mangamangaan ingen, ma a taara raapanun God u ra kum taamtaamaan kaaipate.

A winangaan anu ra Tadaaru(Mt 26:26-29; Mk 14:22-25; Lk 22:14-20)

17 Pang pir walaawa pa muaat u ra kumpirpir na naagagon baami ang taari karommuaat. Maa, baa muaat laana waan un-gaai, wakir muaat wakoina muaat, pate,muaat baanaakaka muaat ku. 18 A mu-gaana utnaa: Iaau aa walangoro taai naa,baa muaat laana waan ungaai kup a lotu,muaat laana takunu werweraan ku u rakum kikil, ma iaau nunura kinaliki naai lingtatuna. 19 Maa a kum kikil diat aki naliwan taa muaat, kupi din babo lelepa diat baa diat takado kon diat baa diatraara. 20 Baa muaat waan ungaai, mamuaat wangaan ungaai, muaat nuki naamuaat aan a winangaan anu ra Tadaaru,iaku pa muaat paam ot paai. 21 Maa, baamuaat wangaan, raaraa i ngaraa paa utmai kupi in wangaan muga, ma pa in ki

1 Korinto 11:22 224 1 Korinto 12:13paa kaai raa taara. Bi ia kabina baa raataara diat molo ma raa taara diat inimalonglong pa diat. 22Lelawaai, pa numuaatta kum ruma duk kupi muaat a wangaanmamuaat a inim iaai? Baa kaduk pamuaatnuk angaala paa a taara na nurnur anunGod, ma muaat baana wawirwir diat baadiat iba? Aawa duk maa ang piri karommuaat? Lelawaai, ang pir walaawa pamuaat duk u ra utnaa mi? Painte mulu!

23Maa a wawer mi baa iaau lo paai ko raTadaaru ma iaau aa taar taai karommuaati lenbi: A Tadaaru Iesu i lo paa a bred ura bung na marum baa di wagu taai uni.24Ma baa ia waatung wakaak paa uni, i bikpaai, ma i piri lenbi, “Bi ia a paning, iaautaar taai un muaat. Muaat a paampaamilenmi, kupimuaat a nuknukpa iaau balet.”25 Lenkaai maa, baa ia raap a winangaan, ilo paa a kaap ma i piri naa, “A kaap mi, iaa matakina kunubu u ra gaaping. Muaata paampaami lenmi, kupi muaat a nuknukpa iaau balet baa muaat inimi.” 26 Maa ura kum bungbung baa muaat aan a bredmi, ma muaat inim ko ra kaap mi, muaatwewapua ut u ra minaat anu ra Tadaaru,tuk u ra bung baa in waan paat balet uni.

27 Io, baa te i aan a bred anu ra Tadaaru,ma i inim ko ra nuna kaap, ma pa i paamima ra urur, i welaar ma i paam aakaina ura pani ra Tadaaruma ra gaap i ra Tadaaru,ma din naagagoni uni. 28 I koina baa te inbabo muga taa nuna lalaaun, ma namur inaan a bred ma in inim ko ra kaap. 29 Baate i wangaan ma i inim, ma pa i babolele paa a kukuraai ra pani ra Tadaaru, iaaan paa ma ia inim paa ana naagagon nabinabaalu. 30 Bi ia kabina baa mongoronaliwan taa muaat diat malaapaang mapa ta dekdekindiat, ma raa taara kaai diataa maat. 31 Baa gun daat ut, daat a babomuga taa anundaat lalaaunmanamurdaata wangaan ma daat a inim, io, God pain taar a naagagon na binabaalu karomdaat. 32 Iaku, baa a Tadaaru i naagagondaat, i wakado daat, kupi koku daat wiruau ra naagagon na binabaalu ungaai ma rarakrakaan buaal.

33 Io, a kum tateng liklik, baa muaatwaan ungaai kup a winangaan, muaat aki walaang kup raa taara kaai kon muaat.34 Baa ta taara kon muaat diat molo, ikoina baa diat a wangaanmuga paa ut u ranundiat kum ruma, kupi koku a naagagonna binabaalu anun God in lo muaat, baamuaatwaanungaai. Io, baa angwaanpaat,

ang taar balet ta kum pirpir na naagagonkarom muaat.

12A kum wetabaar anu ra Takado na Nion

1 Io, a kum tateng liklik, mi ang wapuamuaat u ra kum wetabaar anu ra Takadona Nion, maa iaau nemi naamuaat a kaapakupi. 2 Muaat nunurai naa, baa pa muaatnurnur utbaai, di ben araara pa muaatkarom a kum taabataaba baa pa diat pip-ipir, ma muaat lotu karom diat. 3 Io, miang piri taa muaat naa, baa a Nion God imuga te, a muaana maa pa in pir laar paainaa, “Iesu in wirua takum.” Baa a Takadona Nion pa i muga te, pa in pir laar paainaa, “Iesu a Tadaaru.”

4 Aalawur mangaana wetabaar anu raTakado na Nion, iaku raa Nion God ku,baa i tabaara daat ma ra kum wetabaarmaa. 5Aalawur mangaana pinapaam, iakuraa Tadaaru ku, baa daat papaam karomi.6 Aalawur mangaana aakapi baa God i wa-papaam anundaat lalaaun mai, iaku raaGod ku, baa i papaam u ra lalaaun anu rataara raap.

7 A Takado na Nion i waiaa ia ut unraaraa, kupi in waraaut a taara raap. 8 ATakado na Nion i tabaara raa ma ra man-aana kupi in pirpir mai, ma a Nion utmaa itabaara raa kaai ma ra koina ninunuk kupiin pirpir mai. 9Ma a Nion ut maa i tabaararaa kaai ma ra nurnur, ma a Nion ut maai tabaara raa kaai ma ra wetabaar kupi inwalaangalaanga paa a kum malaapaang.10Ma i tabaara raa kaai ma ra dekdek kupiin paam a kum utnaa na kakaian, ma raakaai ma ra pirpir na propet. Ma i tabaararaa kaai ma ra manaana kupi in babo lelea Takado na Nion ma ra kum nion ingenkaai, ma raa kaai ma ra manaana kupiin pirpir ma ra kum aalawur mangaanapirpir, ma raa kaai ma ra manaana kupiin palaa a kukuraai ra kum aalawur man-gaana pirpir. 11 Raa Nion ot ku maa ipaam a kum utnaa raap mi. Ma u ra nunanemnem ut, i tabaara raap diat raaraa.

Raa panindaat ku, iaku mongoro na pak-pakaana koni

12 A muaana raa panina ku, iaku mong-mongoro na pakpakaana. A kum pak-pakaana ko ra panina diat mongmongoro,iaku maa diat kakanaawa ungaai kupi diata paam a kudulaana muaana. A paninKaarisito i lenkaai maa. 13 Maa raa Nion

1 Korinto 12:14 225 1 Korinto 13:7ku i baapitaaiso daat raap, kupi daat raapanindaat maku, daat a taara Iudaia, madaat baa wakir a taara Iudaia, daat a kumwilawilaau ma daat baa pa daat wilaw-ilaau. Ma God i taar taa raa Nion ku karomdaat raap kupi daat a inim koni.

14 A kudulaana muaana wakir raapakaan ku, pate, mongmongoro napakpakaana ut. 15Baa a kakina in piri naa,“Wakir iaau a limaana, io, wakir iaau ko rapanina,” lelawaai, a pirpir mi in turbaatlaar paai ku naa ia wakir raa pakaan kora panina? 16 Baa in talingaana in pirinaa, “Wakir iaau in kiok na mataana,io, wakir iaau ko ra panina,” lelawaai, apirpir mi in turbaat laar paai ku naa iawakir raa pakaan ko ra panina? 17 Baaa panina in kiok na mataana raap ku, inwalangor ma lelawaai? Baa a panina intalingaana raap ku, in lulung ma lelawaai?18 Iaku God ia ung taa a kum pakpakaanapanin raa muaana, ma i kanaawa ungaaita diat raap raaraa, welaar ut ma ra nunanemnem. 19 Baa diat raap raa pakaanaku ko ra pani ra muaana, a muaana inkudulaan ma lelawaai? 20A muaana wakiri lenmaa, pate. Mongoro na pakpakaanako ra panina, iaku raa muaana ku.

21 In kiok na mataana pa in pir laarpaai taa ra limaana lenbi, “Pa iaau iba kupui!”, ma in lorina kaai, pa in pir laar paaitaa ra ru kakina naa, “Pa iaau iba kupmur!” 22 Pate mulu! Raa kum pakpakaanapanindaat daat nuki naa pa diat dekdek,iaku anundiat pinapaam i ki ut. 23 Ma akum pakpakaana baa daat nuki naa pa diatngaatngaat, daat pir walaawa pa diat. Mara kum pakpakaana panindaat baa daatwawirwir un diat, daat wamong wakaakdiat. 24 Iaku, a kum pakpakaana panindaatbaa diat babo wakaak, pa diat iba kup tautnaa. God ia kanaawa ungaai taa a kumpakpakaana panindaat, ma i pir walaawapaa a kum pakpakaana ko ra panindaatbaa daat nuki naa pa diat ngaatngaat. 25 Ipaami lenmaa kupi koku a panindaat itakunu werweraan. A kum pakpakaanako ra panindaat diat a ngaraa wetwetalaaikup diat. A nginaraa maa in welaar karomdiat raap. 26 Baa ta pakaana panindaati ngungut, a kum pakpakaana raap diata kariaanai. Ma baa di pir walaawa paata pakaana panindaat, a kum pakpakaanaraap diat a gaaia ungaai mai.

27 Muaat ut maa a panin Kaarisito, mamuaat raap raaraa a kumpakpakaana pan-

ina. 28 God i pilak paa a taara bi naliwantaa ra taara na nurnur: a mugaana ut akum aapostolo, a werudi a kum propet, awetuldi a kum tena wawer, ma diat kaaibaa diat paam a kum utnaa na kakaian, madiat baa diat walaangalaanga paa a kummalaapaang, ma diat baa diat waraaut ataara, ma diat baa diat mukmuga a taarau ra kum pinapaam, ma diat baa diat pir-pir ma ra kum aalawur mangaana pirpir.29Lelawaai, diat raap a kumaapostolo raapku? Pate. Diat raap a kum propet raapku? Pate. Diat raap a kum tena wawerraap ku? Pate. Diat raap diat paam akum utnaa na kakaian? Pate. 30 Diat raapa kum tena walaangalaanga malaapaang?Pate. Diat raap diat pirpir ma ra kumaalawur mangaana pirpir? Pate. Diatraap diat laana palaa a kukuraai ra kumaalawur mangaana pirpir? Pate. 31 Iaku,muaat a nemnem kup a kum ngaatngaatna wetabaar.

Mi ang waiaa muaat u ra aakapi baa ikoina aakit.

13A maarmaari i lenbi

1 Baa ang pirpir ma ra kum aalawurmangaana pirpir anu ra taara ma anu rakum aangelo kaai, iaku baa pa iaau laau ra maarmaari, iaau welaar ku ma rapakaana kaaur baa i taangtaangi, ma rakur tagorgor baa i rararenge biaa ku. 2Mabaa ang paam akoto a wetabaar kupi angpirpir na propet,ma baa angnunura a kumutnaa na pidik raap ma ra kum manaanaraap, ma baa ang paam akoto a nurnurkupi ang wakaraai a kum taangaai mai,iaku baa pa iaau laa u ra maarmaari, iaaua utnaa biaa ku. 3 Baa ang taar araap waanung kumutnaa raap karom a kum iba nataara, ma ang taar ta iaau kaai kupi din tuniaau, iaku baa pa iaau laa u ramaarmaari, akum utnaa raap maa pa in waraaut ta iaaumaut.

4 Te baa i laa u ra maarmaari pa i laanatalanguan gagaa, ma i laana paam a koinakarom a taara. Pa i laana nuknuk aakaka,pa i laana pir agaaia paai, ma pa i laanawangaala paai. 5 Pa i aaka anuna manga-mangaan, pa i nuk paa ia ut, pa i laanakaankaan gagaa, pa i nuk akoto aakainabaa di paami karomi. 6 Pa i gaaia u ramangamangaan baa pa i takado, i gaaia kuu ra lingtatuna na mangamangaan. 7 Tebaa i laa u ra maarmaari pa i laana nuk

1 Korinto 13:8 226 1 Korinto 14:19paa aakaina baa te i paami karomi. I laananurnur, ma i kiki walaang ma ra nurnurkup a kum utnaa raap baa God in paami,ma i laana tur dekdek baa a kum mawaat iwaan paat.

8 Amaarmaari pa in raap laar paai. Iakua kum pirpir na propet diat a raap ku,a kum aalawur mangaana pirpir diat araap ku, ma ra manaana kaai in raap ku.9 Maa anundaat manaana pa i kudulaan,ma nundaat pirpir na propet kaai pa ikudulaan. 10 Iaku namur, baa a kum utnaabaa i kudulaan in waan paat, io, a kumutnaa baa pa i kudulaan in raap. 11 Baaiaau naat liklik utbaai, iaau pirpir welaarma ra naatlik, anung manaana i welaar kuma ra naatlik, ma iaau nuknuk kaai welaarma ra naatlik. Io, baa iaau aa ngaala namuaana, iaau ngo wa a magiraa ra naatlik.12Mi anundaat binabo un God pa i kaapa,i welaar ma baa daat babo a malalarindaatu ra galaas, baa i gawul ku. Iaku namur,daat a babo God ma ra mataandaat. Mianungmanaana pa i kudulaan, iaku namurang manaana wakwakaak, welaar ma Godi nunura wakaak iaau.

13 Io, a tula utnaa mi ditul tur takum: anurnur, a kini walaang ma ra nurnur, mara maarmaari. Iaku a maarmaari i ngaalaaakit taan ditul raap.

14A pirpir na propet i ngaatngaat ko ra

pirpir ma ra aalawur mangaana pirpir1Muaat a ongor u ra maarmaari. Muaat

a nemnem kup a kum wetabaar anu raTakado na Nion, ma a wetabaar baa ingaatngaat, baa muaat a pirpir na propet.2 Baa te i pirpir ma ra aalawur mangaanapirpir, pa i pirpir karom a taara, pate, i pir-pir ku karom God. A taara pa diat nunurakukuraaina. I pir a kum utnaa na pidik mara dekdek i ra Takado na Nion. 3 Iaku, baate i pirpir na propet, i pirpir karom a taarakupi in wadekdek diat, ma in waraaut diatma in wamaraam diat. 4 Ia baa i pirpir mara aalawurmangaana pirpir i wadekdek paia ot ku. Iaku, ia baa i pirpir na propet iwadekdek a taara na nurnur raap. 5 Iaaunemi naa muaat raapmuaat a pirpir ma raaalawur mangaana pirpir, iaku iaau nemaakiti baa muaat a pirpir na propet. Iabaa i pirpir na propet i waraaut aakit konia baa i pirpir ma ra aalawur mangaanapirpir, baa pa te in palaa kukuraaina kupiin wadekdek a taara na nurnur.

6 Io, a kum tateng liklik, baa ang waanpaat karom muaat ma ang pirpir ma raaalawur mangaana pirpir, ang waraautlelawaai muaat? Iaku, baa iaau neminaa ang waraaut muaat, ang pirpir karommuaat ma ra pirpir baa God i wapuaanataai taang, baa ang pirpir ma ra manaana,baa a pirpir na propet, baa a wawer karommuaat. 7 Lenkaai maa a kum utnaa baa padiat lalaaun, lenbaa in tulaal ma ra gitaa.Diat laana taangi ut, iaku baa tinaangin-diat i waan tuna ku, daat a nunura lelea kelekele maa lelawaai? 8 Ma baa intawuru pa in taangi baara, woi na tenawineiummaa in waninaar kup a wineium?9 Lenkaai maa baa pa muaat pir akaapaa kum pirpir, din nunura lele lelawaai apirpir maa muaat piri? Anumuaat pirpiri waan ku u ra maup. 10 A lingtatunaut, aalawur mangaana pirpir kuri u rarakrakaan buaal, iaku pa te kon diat baa pata kukuraaina, diat raap a kukuraaindiati ki. 11 Baa pa iaau nunura a kukuraai rapirpir baa te i pirpir mai karom iaau, iaauwelaarma rawaira karomi, ma ia kaai baa ipirpir i welaar ku ma ra waira karom iaau.12 Lenkaai maa karommuaat. Muaat laanaongor kup a kum wetabaar anu ra Takadona Nion, io, i koina baa muaat a ongor kupa kum wetabaar baa in wadekdek a taarana nurnur raap.

13 Bi ia kabina baa i koina baa ia baai pirpir ma ra aalawur mangaana pirpir,in aaraaring kupi in pet laar paai baa inpalaa kukuraai ra nuna pirpir. 14 Baa iaauaaraaring ma ra aalawur mangaana pirpir,a niong i aaraaring, iaku a nuknuking pa inuk ta utnaa. 15 Io, aawa maa ang paami?Ang aaraaringma ra niong,ma ang aaraar-ing kaai ma ra nuknuking. Ang kelekelema ra niong, ma ang kelekele kaai mara nuknuking. 16 Baa u waatung wakaakkarom God u ra niom ma ra aalawur man-gaana pirpir, te baa pa i kaapa u ra kuku-raai ra num pirpir, in waatung “Aamen”lelawaai? Maa pa i nunura aawa maa upiri. 17 I lingtatuna aakit, anum niaaringna waatung wakaak karom God i koina,iaku pa i wadekdek a taara.

18 Iaauwaatungwakaak karomGod,maaiaau laa aakit u ra pirpir ma ra aalawurmangaana pirpir kon muaat raap. 19 Iakubaa iaau ki ungaai ma ra taara u ra lotu maang pir ku ta lima na pakaana pirpir baa ataara diat a kaapa u ra kukuraaina, baa angwer diat mai, ia maa i koina aakit kon 10

1 Korinto 14:20 227 1 Korinto 15:2aarip na pakaana pirpir u ra pirpir ingen,baa pa diat walangoro lelei.

20 A kum tateng liklik, koku anuknukimuaat i welaar ma ra kum naatliklik. U ra aakaina mangamangaan ikoina baa muaat a welaar ma ra kum naatmangalon baa pa diat nunura aakaina.Iaku u ra nuknukimuaat muaat a welaarma ra kum ngaalangaala. 21 A Tadaaru iapir taai u ra Buk Taabu lenbi,“Ang pirpir karom anung taara,

ma ra ingaa ra taara ingen,baa diat pirpir ma ra pirpir ingen,

iaku maa anung taara pain diat awalangoro iaau.” Aais 28:11-12

22 Io, aalawurmangaana pirpir, ia awak-ilang karom diat baa pa diat nurnur, wakirkarom diat baa kum tena nurnur. Iaku apirpir na propet, ia a pirpir kup a kum tenanurnur, wakir kup diat baa pa diat nurnur.23 Io, baa muaat a taara na nurnur raapmuaat ki ungaai, ma muaat raap muaatpirpir ma ra aalawur mangaana pirpir, mata taara biaa ku, baa ta taara baa pa diatnurnur diat ruk, diat a piri duk naa muaatlonglong. 24 Iaku baa muaat raap muaatpirpir na propet, ma te baa wakir a tenanurnur, baa ta muaana biaa ku in rukkarom muaat, anumuaat kum pirpir raapbaa i walangoroi in takunai naa ia a tenaaakaina. 25 Ma a kum utnaa baa i ki inou ra in balaana, in waan paat baarabaara.Io, in puka ruru ma ra mataana unapia main lotu karom God, ma in wewapua kaapanaa, “A lingtatuna, God i ki naliwan taamuaat.”

A koina winawaan na lotu26 A kum tateng liklik, aawa maa ang

piri? Baa muaat ki ungaai u ra lotu, raataara diat a kelekele, raa taara diat a wera taara, raa taara diat a wewapua un tautnaa baa God ia pir waiaa taai taan diat,raa taara diat a pirpir ma ra aalawur man-gaana pirpir, ma ta taara kaai diat a palaakukuraaina. A kum utnaa raap mi dinpaami kupi inwadekdek a taara na nurnur.27 Baa ta taara diat nem na pirpir ma raaalawur mangaana pirpir, koku i ngaalataan ta rudi baa ta tuldi baa ditul a pirpir.Koku ditul pirpir ungaai taau. Raa mun inpirpir, ma te in palaa kukuraaina. Ditulraap ditul a paami lenmaa. 28 Baa pa te iki matira kupi in palaa kukuraaina, i koinabaa ia baa i pirpirma ra aalawurmangaana

pirpir koku i pirpir u ra lotu. In pirpir kukarom ia ut ma karom God kaai.

29 Ta rudi baa ta tuldi ditul a pirpirna propet, ma a taara diat a walangorowakaak anunditul pirpir baa i lingtatunabaa pate. 30Ma baa te kuraa i ki u ra lotu,i lo ta pirpir kon God u ra pakaana bungmaa, ia baa i pirpir in ngo. 31 Baa muaatraap muaat nem na pirpir na propet, ikoina ku, iaku koku muaat pirpir ungaaitaau, raaraa in pirpir. Baa muaat a paamilenmaa, in wer muaat, ma in wadekdekmuaat raap. 32 A taara baa diat pirpirna propet diat naagagon anundiat pirpir.33-34 Maa God a God na maalmaal ma pa inem a utnaa baa i waan laklagon.

I koina baa in tabuan diat a ki wowowonku u ra lotu, welaar ma ra taara anun Goddiat laana paampaami u ra kum taamtaa-maan raap. Pa di mulaaot ta diat kupi diata pirpir. Diat a wakinalik ta diat, welaarma ra kumNaagagon u ra Buk Taabu i piri.35 Baa diat nem na wetiri un ta utnaa, ikoina baa diat a tiri anundiat kummuaanauni u ra nundiat kum ruma. Maa a utnaana wawirwir baa a tabuan in pirpir u ralotu. 36 Lelawaai, a pirpir anun God i waanpaat duk kon muaat? Pate. Lelawaai, iwaan paat ku kup muaat? Pate.

37 Baa te i nuki naa ia ut a propet, mabaa i nuki naa i paam akoto ta wetabaar kora Takado na Nion, i koina baa in nunurainaa a kum pirpir na winawaan na lotu miiaau timui karom muaat, a kum naagagonut anu ra Tadaaru. 38 Ma baa te pa imurmur a kum naagagon mi, koku kaaidaat walangoro anuna ta pirpir.

39 Io, a kum tateng liklik, muaat a ongorkupi muaat a pirpir na propet, ma kokumuaat turbaat te baa i pirpirma ra aalawurmangaana pirpir. 40 Iaku muaat a murmura kum winawaan i ra lotu ma ra koinamangamangaan, ma koku i waan laklagon.

15Paaulo i warawaai u ra minaat ma ra

tinur balet anun Kaarisito1 A kum tateng liklik, iaau nemi naa ang

wapua muaat balet u ra Koina Wewapua,baa namuga iaau aa warawaai paa maikarom muaat, ma muaat aa paam akotoi,ma muaat aa tur dekdek uni. 2 God iwalaaun pa muaat ma ra Koina Wewapuami, baa muaat paam akoto dekdek a pir-pir baa iaau aa warawaai paa mai karom

1 Korinto 15:3 228 1 Korinto 15:28muaat. Baa pate, io, anumuaat nurnur inling biaa ku.

3 Maa a ngaatngaat na pirpir baa iaauaa lo paai, iaau aa taar taai taa muaat.A pirpir maa i lenbi: Kaarisito i maat ura nundaat kum aakaina mangamangaan,welaar ma di aa timu taai u ra Buk Taabu.4 Di waruk taai u ra babaang na minaat,ma u ra wetula bung God i watur paaibalet ko ra minaat, welaar ma di aa timutaai u ra Buk Taabu. 5 Ma i waan paatkarom Petero, ma namur karom a 12 naatna wawer. 6Namur i waan paat karom 500ma ibaana a kum tateindaat u ra nurnur,baa diat ki ungaai u ra pakaana bung maa.Ma mongoro aakit kon diat, diat lalaaunutbaai, iaku, raa taara kon diat, diat aamaat. 7Namur i waan paat karom Iaakobo,ma namur karom a kum aapostolo raap.

8 Ma namur aakit i waan paat karomiaau utkaai, baa iaau welaar ma ra naatbaa naana i buta gagaa wai ku baa anunakalaang pa i ot utbaai.

9Maa iaau, iaau kinalik aakit taan diat akum aapostolo raap, ma pa iaau koina kupidin waatung iaau naa aapostolo, kabinamaa iaau laana baanaakaka a taara nanurnur anun God. 10 Iaku God i taar taaa lalaaun mi iaau lalaaun mai, kabina ut ura nuna maarmaari. Ma pa i waraap biaaku anuna maarmaari un iaau, pate. Iaaupapaam dekdek aakit taan diat raap. Iaku,wakir iaau ut iaau papaam, a maarmaarianun God i papaam ungaai ma iaau. 11 Io,baa iaau warawaai, ma baa a kum aapos-tolo kaai diat warawaai, miaat raap miaatwarawaai ma ra wewapua mi un Kaarisito,ma muaat aa nurnur uni.

A lalaaun balet ko ra minaat12 Baa di warawaai un Kaarisito baa God

ia watur paai balet ko ra minaat, aawakabina baa raa taara kuraa naliwan taamuaat diat piri naa pa ta lalaaun baletko ra minaat? 13 Baa a kum minaat paindiat a lalaaun balet ko ra minaat, God pain watur paa balet kaai Kaarisito ko raminaat. 14Ma baa God pa i watur paa baletKaarisito ko raminaat, anumiaatwarawaaiin ling biaa ku, ma anumuaat nurnur kaaiin ling biaa ku. 15 Maia, din baboi naaanumiaat pirpir un God a warwaruga napirpir ku, maa miaat wewapua kaapa unGod naa i watur paa balet Kaarisito ko raminaat. Iaku baa pa ta lalaaun balet ko raminaat, God pa in watur paai balet ko ra

minaat. 16 Baa God pa in watur paa baleta kum minaat, lenkaai maa pa in waturpaa balet Kaarisito ko ra minaat. 17 Mabaa God pa i watur paa balet Kaarisito kora minaat, anumuaat nurnur in ling biaaku, ma muaat ki utbaai u ra numuaat kumaakainamangamangaan. 18Ma a kum tenanurnur kaai un Kaarisito baa diat aa maat,diat a maat takum. 19 Baa daat ki walaangku ma ra nurnur un Kaarisito kup a kumutnaa baa in paami u ra lalaaunmin napia,ma pa daat nurnur naa daat a lalaaun baletko ra minaat, io, daat a pot na maarmaariaakit ko ra taara raap.

20 Iaku i lingtatuna, Kaarisito ia lalaaunbalet ko ra minaat. Ia a mugaana muaanabaa i lalaaun balet ko ra minaat, ma iwaiaai naa namur a kum minaat kaai diata lalaaun balet. 21 Maa a minaat i waanpaat kabina un raa muaana ku, Aadaam.Lenkaai maa a lalaaun balet ko ra minaati waan paat kon raa muaana, Kaarisito.22 Maa a taara raap anun Aadaam diata maat, lenkaai maa a taara raap anunKaarisito diat a paam akoto a lalaaun.23 Iaku a winawaan i ra tinur balet i lenbi:Kaarisito a mugaana muaana baa i lalaaunbalet ko ra minaat, ma namur baa in waanpaat balet, diat baa anuna, diat kaai diata lalaaun balet ko ra minaat. 24 Namur,a tintinip i ra rakrakaan buaal in waanpaat, baa Kaarisito in kamaar wa a kumaalawur aakaina nion raap lenbi, diat baaa kummukmuga, diat baa diat paam akotoa naagagon ma diat baa diat paam akoto adekdek, ma in taar taa a mataanitu karomGod Tamaana. 25 Maa Kaarisito in ki naking tuk baa in uwia paa anuna kum ebaarraap kupi diat a ki natudaangi ra nunanaagagon. 26 A tintinip na ebaar kupi inkamaar wai, a minaat. 27 Maa di aa timutaai u ra Buk Taabu lenbi, “God ia ung taaa kum utnaa raap natudaangi ra naagagonanu ra Natu ra Muaana.” Kele 8:6Iaku baa a Buk Taabu i piri naa “a kumutnaa raap”, i kaapa naa pa i pirpir un God,maa God pa i ki natudaangi ra naagagonanun Kaarisito, pate. God ut ia taar taa anaagagon karom Kaarisito. 28 Baa a kumutnaa raap ia ki natudaangi ra naagagonanun Kaarisito a Natun God, io, Kaarisitokaai in ung taa ia ut natudaangi ra naa-gagon anun God Tamaana, ia baa i ung taaa kum utnaa raap natudaangi ra naagagonanun Kaarisito. Kaarisito in paami lenmaakupi God in mukmuga u ra kum utnaa

1 Korinto 15:29 229 1 Korinto 15:53raap.

29 Io, baa pa ta lalaaun balet ko raminaat, diat baa di baapitaaiso diat kupa kum minaat, aawa maa diat a paami?Baa i lingtatuna naa a kum minaat padiat a lalaaun balet ko ra minaat, io, aawakabina di baapitaaiso a taara kup a kumminaat? 30Mamiaat kaai, baa pa ta lalaaunbalet ko ra minaat, aawa kabina baa miaatpaam a pinapaam baamiaat baraata a kummawaat uni u ra kum pakpakaana bungraap? 31 A kum tateng liklik, u ra bung-bung raap iaau baraata a kum mawaat. Apirpir mi i lingtatuna aakit, i welaar kaaima ra nung gaaia un muaat baa i ling-tatuna, anung gaaia u ra nundaat kini un-gaai ma Kaarisito Iesu anundaat Tadaaru.32 Baa iaau weium ma ra kum kuaabaarna taara min Epeso kupi ang paam ot paaanung nemnem ku, io, i waraaut lelawaaiiaau? Baa a kum minaat pa diat a lalaaunbalet ko ra minaat, io daat a murmur apirpir anundiat baa diat laana piri lenbi,“Daat a wangaan ma daat a inim,

maa unaburu daat a maat.” Aais 22:1333Koku di ben araaramuaat, maa “A kini

ungaai ma ra aakaina taara, in baanaakakaa koina mangamangaan.” 34 Muaat atawaangun, muaat a murmur a takadona mangamangaan, ma muaat a ngo kora kum aakaina mangamangaan, maa raataara kon muaat pa diat nunura God. Iaaupiri lenmi kupi muaat a wawirwir.

God in puku paa panindaat35 Kaduk te in wetiri naa, “Di walaaun

paa balet a kum minaat lelawaai? Woi namangaana panindiat baa diat a tur baletmai?” 36 Ui a longlong! Baa u maaruta waina diwaai, ma pa in maat paa, pain lalaaun. 37 Ma baa u maarut a wainawit baa ta waina diwaai ingen kaai, pa unmaarut in diwaaina, pate, un maarut ut awaina. 38 Baa in tawa in waan paat ut inmangaana diwaai welaar ma ra nemnemanun God. Raaraa mangaana waina diwaaiin tawa paat in diwaaina ut, wakir in tawapaat ta mangaana diwaai ingen.

39 A pani ra kum lalaaun na utnaa raappa diat welaar. A pani ra taara i raaun-gaana ut, ma ra pani ra kum wewagua iraaungaana ut, ma ra pani ra kum pikai raaungaana ut, ma ra pani ra kum iankaai i raaungaana ut. 40 A pani ra kumutnaa inaanga u ra maup i raaungaanaut, ma ra pani ra kum utnaa min napia i

raaungaana utkaai. A minamaar i ra kumutnaa inaanga u ra maup i raaungaana ut,ma ra minamaar i ra kum utnaa min napiai raaungaana utkaai. 41 A minamaar i rain mataana mage i raaungaana ut, ma raminamaar i ra kalaang i raaungaana ut,ma ra minamaar i ra kum naangnaang iraaungaana ut, ma ra minamaar i ra kumnaangnaang raaraa i raaungaana utkaai.

42 I lenkaai maa u ra lalaaun balet anura kumminaat. A panindiat baa di punangdiat mai in mareng ku, iaku baa in lalaaunbalet pa in marengma. 43A pani ra minaatbaa di punangi mai pa i babo wakaak, iakubaa in lalaaun balet in tur ma ra ngaala naminamaar. Baa di punangi pa i dekdek,iaku baa in lalaaun balet in tur ma rangaala na dekdek. 44 A panina baa dipunangi mai, ia taanga min ut napia, iakubaa in lalaaun balet, in tur ma ra paninabaa i nion, taanginaanga u ra maawa.

A lingtatuna baa raa panindaat taangamin napia, ma raa panindaat kaai baa inion. 45Maa di aa timu taai u ra Buk Taabulenbi, “A mugaana muaana, Aadaam, Godi taar taa a lalaaun karomi.” Tur 2:7Iaku a tintinip na Aadaam, ia a Nion baai tabaara a taara ma ra lalaaun. 46 Wakira panindaat baa i nion maa i waan paatmuga, pate. A panindaat taangamin napiamaa i waan paat muga, ma namur a panin-daat baa i nion. 47 A mugaana Aadaam iataanga min napia, ma God i paami ma rapia. A weru Aadaam taanginaanga u ramaawa. 48 A taara baa taanga min napiadiat welaar ma ra muaana baa God i paamima ra pia. Ma diat baa anu ra maawa, diatwelaar ma ra muaana taanginaanga u ramaawa. 49 Daat a malalar i ra muaana baaGod i paamima ra pia,ma lenkaaimaadaata lo a malalar i ra muaana taanginaanga ura maawa.

50 A kum tateng liklik, iaau piri taamuaat naa, a panindaat taanga min napiapa in ruk u ra mataanitu anun God. Maaia baa i marmareng ku, pa in kale paaia baa pa in mareng balet ma. 51 Muaatwalangoroi, iaau wapua muaat u ra utnaana pidik lenbi: Wakir daat raap daat amaat, iaku God in puku raaungaana padaat raap. 52 In puku raaungaana gagaa padaat un raa pulakamaaik ku, baa in tintinipna tawuru in taangi. Io baa in tawuru intaangi, a kum minaat diat a tur balet mapain diat a maat ma. Ma God in pukuraaungaana pa daat. 53 Maa a panindaat

1 Korinto 15:54 230 1 Korinto 16:16taangamin napia baa i laanamareng ku, intapuku kup a panindaat baa pa in marengma. A panindaat taanga min napia baa ilaana maat ku, in tapuku kup a panindaatbaa pa in maat ma. 54Ma baa a panindaatbaa i laana mareng ku, in tapuku kup apanindaat baa pa in mareng ma, ma baa apanindaat baa i laana maat ku in tapukukup a panindaat baa pa in maat ma, io, atimtimu u ra Buk Taabu in ot maraagaam,lenbi, “God ia uwia paa a minaat, ma iakamaar araap wai.” Aais 25:855 “A minaat, kuraa ma awaai anum ni-

uwia?Aminaat, kuraama awaai a dekdekim

baa u baanaakaka a taara mai?” Os13:14

56 Aakaina mangamangaan, ia a dekdek ira minaat baa i baanaakaka a taara mai.Aakainamangamangaan i lo paa a dekdek-ina ko ra kum Naagagon. 57 Iaku God itabaara daat ma ra dekdek kupi daat auwia paa aakaina mangamangaan mai, ura pinapaam baa Iesu Kaarisito anundaatTadaaru ia paam taai. Io, daat a waatungwakaak karom God.

58 Io, lenmaa, a kum tateng liklik, muaata tur dekdek, ma koku i talaaur anumuaatnurnur. Muaat a taar araap taa anumuaatlalaaun u ra pinapaam anu ra Tadaaru,maa muaat nunurai naa a kum pinapaamraap muaat paami karom a Tadaaru pa inling biaa ku.

16Anundiat wetabaar karom a taara na

nurnur inaanga Ierusalem1 Iaau nemi naa ang wapua muaat baa

aawa muaat a paami ma ra maani baamuaat ong ungaai kup a taara anun Godbaa diat ki inaanga Ierusalem. Muaat apaami welaarma iaau aa wapua taa a taarana nurnur u ra kum taamtaamaan irongu ra papaar Galaatia kupi diat a paami.2 U ra kum mugaana bung un raaraa wikmuaat raap raaraa muaat a ung ingen wata maani ko ra numuaat maani. Muaat ataar ta kukur ra maani ko ra maani baamuaat paam apaat paai. Diat baa diatpaam apaat a ngaala na maani diat a taara ngaala, ma diat baa diat paam apaat akinalik diat a taar a kinalik. Koku baaiaau waan paat ut, io, muaat a ong ungaaimaraagaam amaani. 3Muaat a pilak paa tataara baamuaat nurnur un diat kupi diat alo anumuaat wetabaar. Ma baa ang waan

paat matira, ang taar taa a kum buk nawewapua kaapa karom diat kupi diat a loiungaai ma ra numuaat wetabaar, ma angtula wa diat mai unaanga Ierusalem. 4 Baamuaat nuki naa i koina kupi iaau kaai angwaan, io, miaat a weur.

Paaulo i wapua kaapa diat u ra nunawinawaan

5 Iaau nemi naa ang waan urong u rapapaar Maakedonia. Ma baa iaau aa waanpaa urong u ra kum taamtaamaan u rapapaar maa, io, namur ang waan kaaiumatira karom muaat. 6 Kaduk ang ki paaut ungaaimamuaatmatira, baa kaduk angki tuk baa a kum kalaang na madiring mara ngaala na dadaip in raap, ma namurmuaat a waraaut iaau u ra nung kumwinawaan kup raa kum taamaan ingenbulung baa ang waan iaai. 7 Pa iaau neminaa angwaan karommuaatmi, ma ang turaagil paa ku naamuaat. Baa i welaar ma ranemnem anu ra Tadaaru, io, iaau nemi naaang ki iwan paa ut naamuaat. 8Ang ki minEpeso tuk u ra Bung na Pentikos, 9 maa aaakapi ia tapaapa kupi a pinapaam in tawama in wa, ma mongoro na taara kaai diatnem na turbaat anung pinapaam.

10 Baa Timoti in waan paat karommuaat, muaat a babourai kupi koku i kina bunurut naa muaat, maa i paam apinapaam anu ra Tadaaru, welaar ma iaaukaai iaau paami. 11 Koku muaat wakinalikpaai. Baa in waan talili balet urin kup iaau,muaat a tula wai ma ra maalmaal. Ma iaauang ki walaanga paai, baa in waan paatungaai ma ra kum tateindaat.

12 Iaau nemi naa ang wapua muaat ura teindaat Aapolos. Iaau aaring adekdekibaa in weur ungaai ma ra kum tateindaatkarom muaat, iaku pa i nem na winawaanutbaai. Namur baa in laangalaanga, io inwaan ut.

A kum tintinip na pirpir anun Paaulo13 Muaat a baboura muaat, ma muaat a

tur dekdek u ra nurnur. Muaat a welaarma ra kum dekdek na muaana, baa pa diatburut. 14Muaat a paam a kum utnaa raapma ra maarmaari.

15 Muaat nunurai naa diat baa diat ki ura ruma anun Stepaanaas, diat a mugaanataara baa diat nukpuku irong u ra papaarAakaaia, ma diat aa taar ta diat kupi diat awaraaut a taara anun God. Io, iaau aaringmuaat, a kum tateng liklik, 16 baa muaata wakinalik ta muaat karom a mangaana

1 Korinto 16:17 231 1 Korinto 16:24taara lenmaa, ma karom diat baa diat pa-paam ungaai ma diat, ma diat ongor ura pinapaam maa. 17 Ma iaau gaaia u rawinawaan paat urin anun Stepaanaas, Po-tunaato ma Aakaaiko, maa ditul waraautiaau baa muaat pa muaat ki karom iaau.18 Ditul wagaaia iaau, ma ditul wagaaiamuaat kaai. I koina baa muaat a babo lelea mangaana taara lenmaa ditul, ma muaata taar a urur karom diat.

19 A taara na nurnur u ra kum taam-taamaan min u ra papaar Aasia diattaar anundiat maarmaari karom muaat.Aakuila ma Pirikila ma ra taara na nur-nur kaai baa diat laana waan ungaai ura nundiaar ruma, diat taar anundiatngaala na maarmaari karom muaat u raiaa ra Tadaaru. 20 A kum tateindaatraap diat taar anundiat maarmaari karommuaat. Baa muaat webaraat, muaat amaari wetwetalaai muaat ma ra wedumna maarmaari, ma muaat a paami ma ragomgom na mangamangaan.

21Anung kinalik na pirpir namaarmaarimi iaau ut Paaulo iaau timui karom muaatma ra limaang. 22 Baa te pa i maari aTadaaru, io, in wirua takum. Waan urinTadaaru!

23 A maarmaari anu ra Tadaaru IesuKaarisito in ki karom muaat. 24 Anungmaarmaari karommuaat raap unKaarisitoIesu. Aamen.

2 Korinto 1:1 232 2 Korinto 1:15

A Weru Bukanun Paaulo karom a taaraKorintoA pirpir kaapa muga

U ra buk mi Paaulo i timtimu baletkarom a taara Korinto, baa i ki irong u rapapaar Maakedonia. U ra nuna mugaanabuk karom diat i pirpir dekdek karom diatu ranundiatmangamangaan. Namur i tulawa Tito karom diat. Baa Tito i waan talilibalet karom Paaulo i wapuai naa a taaraKorinto diat aa nukpuku. Iaku raa taaradiat nuki naa Paaulo wakir ia aapostolomulu.

U ra buk mi Paaulo i pirpir un waat nautnaa: A mugaana, Paaulo i gaaia baa diatnukpuku. A werudi, i pirpir balet u raKoina Wewapua. Ma wetuldi, i wapua diatnaa diat a waninaar anundiat wetabaarkarom a iba na taara. A wewaatdi i pirpirkaapa karom diat naa ia a aapostolo muluanun Iesu.A winawaan i ra 2 Korinto:

A turturpaai ra buk mi (1:1-11)A pinapaam anun Paaulo karom a taara

(1:12–7:16)A wetabaar karom a taara na nurnur

inaanga Ierusalem (8:1–9:15)Paaulo ia aapostolo mulu (10:1–13:10)A tintinip na pirpir anun Paaulo karom

diat (13:11-13)

1 Iaau Paaulo, aapostolo anun KaarisitoIesu u ra nemnem anun God, mir ma Tim-oti a teindaat, mir timu a buk mi karommuaat a taara na nurnur anun God irongKorinto, ma karom a taara anun God raapu ra papaar Aakaaia.

2 Amaarmaari ma ra maalmaal kon GodTamaandaat ma a Tadaaru Iesu Kaarisitoin ki karom muaat.

God a tena wemaraam3 Daat a pir walaawa paa God a Tamaa

ra nundaat Tadaaru Iesu Kaarisito, ma aTamaandaat kaai baa a tena maarmaari,ma a kabi ra kum aakapi na wemaraamraap. 4 I wamaraam miaat u ra kummawaat raap miaat kariaanai, kupi miaatkaai miaat a wamaraam a taara baa a kummawaat i ki karom diat, ma ra wemaraambaa God i taar taai taa miaat. 5 Baa miaatkariaana a kum ngaala na ngunungut baa

Kaarisito ia kariaana taai, miaat a kari-aana kaai a ngaala na wemaraam anunKaarisito. 6Miaat kariaana a kummawaat,kupi muaat a lo a wewaraaut uni, ma kupidin walaaun muaat. Ma baa God i wama-raammiaat, muaat kaaimuaat a kariaanai.Io, pa muaat a ngo ko ra numuaat tinurdekdek, baa a kum mangaana ngunungutmi miaat kariaanai in lo muaat. 7 Miaatnurnur mulu un muaat naa muaat a turdekdek ut, maa miaat nunurai, baa muaatkariaana a ngunungut ungaai ma miaat,lenkaai maa, muaat kaai muaat a kariaanaa wemaraam anun God karom muaat.

8 A kum tateimiaat, miaat nemi naamuaat a nunura kaai a kum kinadik baamiaat baraatai u ra kum taamaan irong ura papaar Aasia. Miaat kariaana a ngaalana mawaat aakit. Pa miaat dekdek ma,ma pa miaat nuki balet ma naa miaat alalaaun. 9 Miaat nuki naa miaat a maatma. A utnaa mi i waan paat kupi kokumiaat nurnur u ra dekdekimiaat ut, miaata nurnur ku un God, ia baa i watur paa akum minaat. 10 Maia, God i walaaun pamiaat baa marawaai miaat a maat, ma inwalaaun miaat balet ut. Ma miaat nurnuruni naa inwalaaun pamiaat u ra kumbungkuri namuga, 11baamuaat awaraautmiaatma ra niaaring. Io, mongoro na taara diata waatung wakaak karom God, baa diatbaboi naa i baalu anundiat kum niaaringma i waraaut miaat.

Paaulo i puku a nuknukina u ra nunawinawaan

12 Bari ia a utnaa maa miaat gaaia aakituni, baa a balaamiaat pa i takuna miaatun ta utnaa, maa miaat nunurai naa mi-aat murmur ut a takado ma a gomgomna mangamangaan kon God u ra numiaatlalaaunmin napiama u ra numiaat kinkiniungaai ma muaat. Pa miaat murmur amanaana anu ra taara, miaat papaammur-mur ut a maarmaari anun God. 13-14Miaattimtimu ku karom muaat u ra kum utnaabaa muaat a luk laar paai, ma muaat akaapa uni. Baa pa muaat kaapa wakaak unraa kum utnaa miaat timui, iaau nurnurbaa namur muaat a kaapa u ra kum utnaaraap. Io, baa a Tadaaru in waan paat balet,muaat a gaaia un miaat, welaar ma miaat,miaat a gaaia un muaat.

15 Iaau nuki naa muaat a gaaia un iaau,io, bari ia kabina baa namuga iaau wapuata muaat lenbi naa ang waan paat karom

2 Korinto 1:16 233 2 Korinto 2:15muaat amugaana pakaan, ma namur baletang weru winawaan karommuaat, ma angtaar a wewaraaut karommuaat ru pakaan.16 Iaau nuki naa ang waan aagil kupi anglauma muaat baa ang waan urong u rapapaar Maakedonia, ma namur baa angwaan talili balet taangirong, ang ki paabalet naa muaat, kupi muaat a waraautiaau u ra nung winawaan urong u ra pa-paar Iudaia. 17 Iaku pa iaau waan paatkarom muaat. Lelawaai, muaat nuki naaiaau a tena warwaruga? Lelawaai, naapianung kum pirpir i welaar ma ra taara ura rakrakaan buaal baa diat mulaaot unta utnaa, iaku pa diat paami? Muaat aanunurai naa iaau, pa iaau lenmaa.

18 Welaar ma God i lingtatuna, miaatkaai anumiaat pirpir i lingtatuna. Baamiaat mulaaot, a kukuraaina naa miaat apaam ot paai. Miaat wakir a mangaanataara baa diat pir raa utnaa, ma i kuku-raaina un raa utnaa ingen ut. 19 Iaauma Timoti ma Saailaas, mitul wewapuaun Iesu Kaarisito, a Natun God. Ma Iesukaai baa i mulaaot un ta utnaa in paamiut. 20 Iesu i paam ot paa a kum wewe-liman raap anun God. Ma un Iesu kudaat pet laar paai kupi daat a piri naa,“Aamen,” ma daat a pir walaawa paa Goduni. 21 God ku i watur dekdek miaat, mamuaat kaai un Kaarisito, ma i pilak pa daatkupi daat anuna taara ut. 22 Ia ung taaanuna wakilang un daat kupi in wakaapadaat baa daat anuna ut. Ma i waki a Nionou ra balaandaat welaarma ra wakilang naanamur daat a kale a kum utnaa baa God iawaninaar taai kup daat.

23 God ut i nunura iaau naa iaau pir alingtatuna. Pa iaauwaan talili balet karommuaat matira Korinto, kabina maa pa iaaunemi kupi a nuknukimuaat in mawaat unta kum dekdek na pirpir baa ang pirikarom muaat. 24 Wakir miaat nem nanaagagon anumuaat nurnur, maa muaataa tur dekdek u ra nurnur. Miaat nemiku naa miaat a papaam ungaai ma muaat,kupi muaat a gaaia.

21 Io, iaau nuki naa koku balet ma iaau

waan karommuaat, kaduk angwatapunukmuaat. 2 Baa iaau aa watapunuk ta muaat,woi ma in wagaaia iaau? Muaat ut. Iakumuaat a wagaaia iaau lelawaai, baa iaauaa watapunuk ta muaat? 3 Mi ia a kabinabaa iaau timtimu ku karom muaat, kaduk

baa ang waan ut ang tapunuk un muaat.Maa i koina kupi muaat a wagaaia iaau.Iaau nunurai baa ang gaaia, muaat kaaidaat a gaaia ungaai. 4 Iaau timtimu karommuaat ma ra tapunuk, ma a nuknuking imawaat aakit ma a lur na mataang i puka.Pa iaau nemi kupi ang watapunuk muaat,iaau nemi kupi muaat a nunurai naa iaaumaari aakit muaat.

Muaat a dumaana wa a niraara anun tekon muaat

5 Ia baa i kabina u ra tapunukmi, wakir iwatapunuk iaau ku, i watapunukmongorokaai kon muaat. Iaau piri ku lenbi kupikoku iaau piri naa i watapunuk muaatraap. 6Mongoro konmuaat, muaat aa taartaa a naagagon na binabaalu karomi, mai welaar ku lenmaa. 7 Io mi, muaat a du-maana wa anunamangamangaanmaa, mamuaat a wamaraami, kupi koku i tapunukdekdek, ma in puka aakit. 8 Iaau aar-ing muaat kupi muaat a wapuaana anu-muaat maarmaari karomi. 9 U ra nungraa buk baa iaau timui karom muaat, iaauwalaar muaat ku mai, kupi ang nunuraibaa muaat a taraam u ra kum utnaa raap,baa pate. 10 Baa muaat dumaana waaakaina anun te, iaau kaai ang dumaanawa anuna aakaina. Baa a muaana maa iapaam taa ta aakaina, io, iaau aa dumaanawai namataan Kaarisito. Iaau dumaanawai kabina iaau nuk pa muaat, 11ma kupikoku Saataan in uwia pa daat, maa daat aanunura a nuknukina u ra aawa maa i nemna paami.

A Koina Wewapua i welaar ma ra utnaa iaangawian wakwakaak

12 Baa iaau waan paat u ra taamaanTroaas, iaau baboi naa a Tadaaru ia paapaaara taa anung aakapi kupi ang warawaaikarom diat. 13 Iaku iaau ngaraa, maa paiaau baat paa Tito, a tenglik u ra nurnur.Io, baa iaau aa wewataai wetulaa paa madiat taanga matira, iaau waan paa urongMaakedonia.

14 Iaku iaau waatung wakaak karomGod, kabina baa Kaarisito i muga miaatwelaar ma ra king baa i uwia, ma i waraautmiaat kupi miaat a wewapua u ra kumtaamaan raap ma ra Koina Wewapua unKaarisito. A Koina Wewapua i welaar mara utnaa i aangawian wakwakaak karomdiat baa diat walangoroi. 15 Miaat welaarma ra utnaa baa a tubalina i aangawianwakwakaak, baa Kaarisito i wetabaar mai

2 Korinto 2:16 234 2 Korinto 4:1karom God. Ma aangawianina i waankarom diat baa diat a lalaaun takum, makarom diat kaai baa diat waan kup awinirua u ra aakaina mangamangaan. 16 Iaangin minaat karom diat baa diat waankup a winirua, ma i aangin lalaaun karomdiat baa diat a lalaaun takum.

Woi in pet laar paa a pinapaammi? 17Pamiaat welaar ma diat, baa diat papaamku ma ra pirpir anun God kup a maani.Iaku, un Kaarisito miaat papaammamiaatpirpir ma ra lingtatuna namataan God,maa ia ut i tula wa miaat.

3Miaat a kum tena pinapaam u ra matak-

ina kunubu1 Lelawaai, muaat nuki naa miaat wan-

gaala pa miaat namataamuaat? Raa taaradiat laana lo a kum buk baa i wewapuakaapa u ra nundiat mangaana lalaaun.Lelawaai, muaat nemi kupi miaat a lo tabuk lenmaa karom muaat? Kaduk miaata aaring muaat kupi muaat a timu ta buklenmaa un miaat? 2 Pain miaat a lo tabuk lenmaa, maa muaat ut maa anumiaatbuk, baa di aa timu taai u ra balaamiaat.A taara raap diat lukluki ma diat nunurai.3 I kaapa baa muaat a buk baa Kaarisitoi timui, kabina u ra numiaat pinapaamkarommuaat. Wakir i timui ma ra ina pen,i timui ut ma ra Nion God baa a lalaaunina.Pa i timui u ra pakaana waat, i timui ut ura balaa ra taara.

4 Miaat pirpir u ra kum utnaa mi, ikabina baa miaat lalaaun un Kaarisito mamiaat nurnur un God naa in paam ot paaiut. 5Miaat nunurai naa miaat ut pa miaatpet laar paai kupi miaat a paam a pina-paammi, iaku God ut i waraaut miaat kupimiaat a paami. 6 Ia ut i waki ta miaatkupi miaat a kum tena pinapaam ma ramatakina kunubu, ma i taar taa dekdektaa miaat baa miaat a papaam mai. Amatakina kunubu mi, wakir i kabina paau ra kum pirpir na Naagagon baa di aatimu taai, i kabina paa ut ko ra Takado naNion. A pirpir na Naagagon i taar apaat kua minaat, iaku a Takado na Nion i taar alalaaun.

7 A kum Naagagon baa God i taar ta diatkaromMoses, baa di timu ta diat u ra ruinawaat, diat waan paat ungaai ma ra mina-maar anun God. Baa Moses i loi karoma taara Israael, pa diat pet laar paai kupidiat a babo a mataana, kabina a mataana

i baarabaara ma ra minamaar anun God.Iaku namur, a baarabaara i ra minamaarmaa, i raap waanwaan koni. A kum Naa-gagon baa diat wapuaana a minaat, diatwaan paat ma ra minamaar lenmaa. 8 Io,a matakina kunubu u ra Takado na Nion, itaar a ngaala na minamaar aakit. 9 A kumNaagagon anun Moses diat waan paat mara ngaala na minamaar, iaku a pinapaamna murmur Naagagon i taar ku a minaat.Iaku a pinapaam i ra matakina kunubui watakado a taara namataan God, kupidiat a lalaaun takum, ma a minamaarinai ngaala aakit. 10 A kum Naagagon anunMoses diat waan paat ma ra ngaala na mi-namaar namuga utbaai. Iaku a minamaarmaa pa i baara dekdek ma, kabina maa amatakina kunubu baa i tabaara daat ma ralalaaun, i baarabaara aakit taana. 11A kumNaagagon anun Moses pa in ki takum, mara baarabaara i ra minamaarina kaai i raapwaanwaan. Iaku amatakina kunubu baa inki takum, a minamaarina i ngaala aakit.

12Miaat nurnur naa a matakina kunubuin ki takum, io, pa miaat wawirwir. 13 Pamiaat welaar ma Moses, baa i pulu baat amataana ma ra pakaana maalu, kupi kokua taara Israael diat babo a baarabaara ira minamaar baa i raap waanwaan ko ramataana. 14 Iaku a nuknukindiat i dekdek,ma tuk mi, baa di luk a kum pirpir ura mugaana kunubu karom diat, i welaarku baa di pulu baat a nuknukindiat mara pakaana maalu maa. Pa te in rakaanlaar paai, Kaarisito ku. 15 Maia, tuk mi, iwelaar ma ra pakaana maalu i pulu baata nuknukindiat, baa di laana luk a kumNaagagon anun Moses karom diat. 16 Iakubaa te i tapuku karom a Tadaaru, dinrakaan wa a pakaana maalu maa. 17 ATadaaru ia a Nion, ma te baa a Nio raTadaaru i ki uni, in ki laangalaanga. 18Madaat, baa pa di pulu baat a mataandaatma ta pakaana maalu, daat wapuaana aminamaar anu ra Tadaaru. Ma anundaatlalaaun i tapuku waanwaan kupi daat awelaar ma Kaarisito, ma anuna minamaarin ngaala waanwaan u ra nundaat lalaaun.A minamaar mi ko ra Tadaaru ut, ia baa aNion.

4Miaat welaar ku ma ra kum kuro biaa ku

baa di paami ko ra pia1 God i maari miaat ma i taar taa a pina-

paam mi taa miaat. Mi ia a kabina baa pa

2 Korinto 4:2 235 2 Korinto 5:8miaat a ngo koni. 2Miaat aa ngo ko ra kumaakainamangamangaan baa di paampaaminoi ma di laana wawirwir uni. Pa miaatpapaam ma ra warwaruga, ma pa miaatpalaa raara a pirpir anun God. Pate, miaatpalaa kaapakaapa a lingtatuna na pirpirkarom a taara, kupi diat a kariaanai ut ura balaandiat naa miaat pir a lingtatunanamataan God. 3 Ma a Koina Wewapuami baa miaat laana wewapua uni, baa inwawalipa, io, in wawalipa ku karom diatbaa diat a wirua takum. 4 Saataan, a godtaanga min u ra rakrakaan buaal, i wapulapaa a nuknuki ra taara baa pa diat nurnur.Ma pa diat babo a kaapa i ra Koina We-wapua baa i wapuaana a minamaar anunKaarisito, naa ia ut a malalarin God. 5 Pamiaat wewapua un miaat ut, miaat wewa-pua ku un Iesu Kaarisito naa ia a Tadaaru.Ma miaat anumuaat kum tultul ku, kabinau ra wetulaa anun Iesu. 6 Baa God i wakia rakrakaan buaal i piri lenbi, “A kaapa inbaara u ra baboto.” Ma mi anuna kaapa ibaara u ra balaandaat, kupi daat a nunuraa minamaar anun God, baa di baboi u ramataan Kaarisito.

7 A kaapa mi kon God ia a ngaatngaatna utnaa baa i ki un miaat. Iaku miaatwelaar ku ma ra kum kuro biaa ku baa dipaami ko ra pia, kupi in kaapa naa a ngaalana dekdek baa i ki un miaat kon God ut,wakir konmiaat. 8A kummawaat i baraatamiaat u ra kum papaarimiaat raap, iakupa i baanaakaka aakit wa miaat. Mongorona utnaa i wapurpuruan a nuknukimiaat,iaku pa miaat ngo. 9 A taara diat nem nabaanaakaka miaat, iaku raa i ki ut ungaaima miaat. Diat um miaat, iaku pa diat aakdoko wa miaat. 10-11 Baa miaat lalaaun aminaat i marawaai ku, kabina baa miaatpapaam karom Iesu. U ra kum bungbungraap miaat waiaa a minaat anun Kaarisitou ra panimiaat, kupi a taara diat a babokaai a lalaaun anun Kaarisito un miaat.12 Io, a minaat i papaam un miaat, iaku alalaaun i papaam un muaat.

13 Di aa timu taai u ra Buk Taabu lenbi,“Iaau pirpir kabina baa iaau nurnur.” Kele116:10Amangaana nurnur lenbi i ki karommiaatkaai. Miaat kaaimiaat nurnurmamimiaatpirpir kaapa uni. 14Maamiaat nunurai naaGod ia watur paa balet a Tadaaru Iesu kora minaat, lenkaai maa in watur paa miaatbalet ungaai ma Iesu, ma in ben pa miaatma muaat kaai, kupi daat a ki karomi.

15 A kum mawaat baa miaat baraatai, diatwaan paat kupi muaat a koina uni. Mabaa a maarmaari anun God i waan weraankarom a taara, mongoro na taara diat apir wakaak karom God, ma God in lo aminamaar uni.

16 Bi ia a kabina baa pa miaat ngo. Ibilua waanwaan a panimiaat, iaku di wa-matakina a niomiaat u ra bungbung raap.17 A kum mawaat baa miaat kariaana diat,pa diat ngaala ma pa diat ki iwan, iakudiat waraaut miaat kupi miaat a kale paaa koina kini u ra minamaar baa pa in raap.A minamaar maa i ngaala aakit taa ra kummawaat baa miaat kariaanai. 18 Pa miaatnuk paa a kum utnaa baa di babo diat,miaat nuknuk paa ku a kum utnaa baa padi baboi. Maa a kumutnaa baa di babodiat,pa diat a ki iwan, iaku a kum utnaa baa padi babo diat, diat maa diat a ki takum.

5Daat a kale a matakina panindaat

1A panindaat i welaarma ra ruma na selbaa daat lalaaun uni main u ra rakrakaanbuaal. Ma daat nunurai naa baa in aaka,God in taar a matakina ruma karom daatinaanga u ra maawa. Wakir a ruma baa ataara diat paami ma ra limaandiat, pate.God ut ia paam taai, ma a ruma maa in turtakum. 2 Mi daat taangi u ra balaandaat,kabina daat nemi naa daat a mong mara matakina panindaat taanginaanga u ramaawa. 3Ma baa daat mong ma ra matak-ina panindaat welaar ma daat mong ma ramaalu, pa daat a towaturia ma. 4 Baa daatlalaaun utbaai ma ra panindaat mi, daattaangi u ra balaandaat, ma daat kariaanamawaat. Maa pa daat nemi kupi daat amaat, daat nemi kupi daat a mong mara matakina panindaat taanginaanga u ramaawa, kupi a panindaat baa in maat ku,in wekiaa kup a panindaat baa in lalaauntakum. 5 God ut ia waki ta daat kupi daata lo a matakina lalaaun mi, ma i tabaaradaat ma ra Niono, ia a wakilang kupi inwalingtatunai naa namur daat a kale akum utnaa baa God ia waninaar taai kupdaat.

6 A utnaa mi i wadekdek miaat, mamiaat nunurai ut naa, baa miaat lalaaunma ra panimiaat mi, pa miaat ki ungaaiutbaai ma ra Tadaaru. 7 Miaat lalaaunma ra nurnur, maa pa miaat baboi utbaai.8 Iaku miaat nunura lingtatunai naa miaata gaaia baa miaat a waan ko ra panimiaat

2 Korinto 5:9 236 2 Korinto 6:8mi, ma miaat a ki ungaai ma ra Tadaaru.9 Lenmaa, u ra lalaaun main napia, baa ura lalaaun inaanga u ramaawa,miaat nemikupi miaat a paam ku a utnaa baa in gaaiauni. 10 Maa daat raap daat a tur namuganaa ra kiki na naagagon anun Kaarisito.Raaraa kon daat in lo a wedok u ra kumutnaa ia paam tataai u ra nuna lalaaunmain napia, a koina baa aakaina.

Un Kaarisito God i maraam balet ma rataara

11 Miaat burut karom a Tadaaru, maamiaat nunurai naa daat raap daat a tur u ranaagagon. Mi ia kabina baa miaat wapuaa taara kupi diat a nurnur un Kaarisito.God i nunura miaat, ma iaau nurnur naamuaat kaai muaat kaapa un miaat. 12 Pamiaat nem na wangaala pa miaat karommuaat. Iaku miaat nemi kupi muaat agaaia unmiaat, ma kupimuaat a baalu diatbaa diat nuk paa ku a pir walaawa anu rataara karom diat, iaku pa diat ngaraa kupia balaandiat in gomgom.

13 Lelawaai, a taara diat a nuki naamiaatlonglong? Baa diat nuki naa miaat long-long baa miaat manaana, i koina raap ku.A utnaa miaat paami, miaat paami karomGod, ma kupi miaat a waraaut muaat kaaimai. 14 A maarmaari anun Kaarisito imuga miaat, kupi miaat a papaam karomi.Maa miaat nunura mului naa Kaarisito imaat un daat raap. Baa lenmaa, daat raapdaat maat ungaai mai. 15 I maat un daatraap, kupi daat baa daat lalaaun koku daatlalaaun kupi daat a wagaaia pa daat ut.Daat a lalaaun kup Kaarisito baa i maat mai tur balet ko ra minaat kupi in walaaun padaat.

16 Io mi, anumiaat mangamangaankarom a taara pa i welaar ma namuga.Namuga miaat babo a taara welaar ma ramangamangaan ko ra rakrakaan buaal.Miaat babo kaai Kaarisito welaar ma rataara ko ra rakrakaan buaal diat baboi.Iaku mi anumiaat binabo pa i len baletma baa namuga. 17 Io, te baa i lalaaun unKaarisito, ia a matakina wawaki. Anunamangamangaan taanga namuga ia raap.Baboi, a matakina lalaaun i waan paat. 18 Iwaan paat ut kon God, ia baa i maraam padaat kabina u ra minaatin Kaarisito. Mami, ia taar taa a pinapaam taa miaat, kupimiaat a wamaraam paa kaai a taara karomGod. 19 Un Kaarisito, God i maraam mara taara u ra rakrakaan buaal. Pa in nuk

paa balet ma anundiat mangamangaanaakaina kupi in naagagon diat uni. Bari iaa pirpir na wemaraam baa i taar taai taamiaat. 20 Io, miaat a kum tena pirpir anunKaarisito, ma baa miaat pirpir i welaarma God ut i aaring muaat kupi muaata wemaraam mai, ma miaat kaai miaataaring muaat u ra iaan Kaarisito kupimuaat a wemaraam ma God. 21 Kaarisitopa i paam ta aakaina mangamangaan,iaku God i ung taa anundaat aakainamangamangaan nate uni, kupi baa daatlalaaun un Kaarisito daat a kale a takadona mangamangaan anun God.

61 Miaat papaam ungaai ma God, ma

miaat aaring muaat, kupi koku muaat olebiaa ku a maarmaari mi anun God karommuaat. 2Maa God i piri lenbi,“Iaau aa walangoro ui u ra pakaana bung

baa iaau aa pilak taai,Ma u ra bung na warwalaaun iaau waraaut

ui.” Aais 49:8Baboi, mi ia a pakaana bung baa God i pilakpaai, mi ut ia a bung na warwalaaun.

A kum aapostolo diat kariaana mongorona mawaat

3 Pa miaat paam ta aakaina mangaman-gaan kupi a taara diat a pir aakaka anu-miaat pinapaam ma pa diat a nurnur uni.4 U ra kum pinapaam raap miaat paami, iwaiaai naa miaat a kum tultul anun God.Miaat tur dekdek baa miaat kariaana akum mawaat ma ra kum ngunungut ma ura kini na niba. 5Di ummiaat ma di warukmiaat u ra ruma na karabus. Di purpuruankarom miaat ma di lu miaat. Miaat pa-paam dekdek, miaat watangaala u ra kumbungbung na marum, ma miaat kariaanaa minolo. 6 Miaat paam a gomgom namangamangaan, ma miaat papaam ma ramanaana. Pa miaat laana talanguan u rataara, miaat paam ku a koina mangaman-gaan karom diat. Miaat papaam ma rawewaraaut anu ra Takado na Nion, ma mi-aat papaam ma ra maarmaari lingtatuna.7Miaat pir a lingtatuna, ma miaat papaamma ra dekdekin God. Miaat paam akotoa takado na mangamangaan welaar mara numiaat utnaa na wineium u ra ot nalimaamiaat ma u ra maira kaai.

8 Raa taara diat ru miaat, ma raa taarapate. Raa taara diat pir aakaka miaat,ma raa taara diat pir walaawa pa miaat.Raa taara diat nuki naa miaat a kum tena

2 Korinto 6:9 237 2 Korinto 7:11warwaruga, iakumiaat pir a lingtatunaina.9 Raa taara diat weoro naa pa ta iaamiaat,iaku a iaamiaat i ngaala ut. Diat nuki naamiaat aa maat, iaku miaat lalaaun utbaai.Di ummiaat, iaku pa di aak doko wamiaat.10 Miaat tapunuk, iaku miaat laana gaaiau ra kum bungbung raap. Miaat iba, iakumiaat watadaaru a mongoro na taara. Panumiaat ta utnaa, iaku a kum utnaa raapanumiaat.

11 Aai, muaat a taara Korinto, miaat pir-pir kaapakaapa mulu karom muaat, ma abalaamiaat i teng ma ra maarmaari karommuaat. 12 Pa miaat turbaat anumiaatmaarmaari karommuaat, iakumuaat ut pamuaat maari miaat. 13 Iaau pirpir karommuaat mi welaar ma iaau pirpir karoma kum natnatung liklik: Muaat a maarimiaat ma ra balaamuaat raap.

A tena nurnur koku i tur ungaai ma diatbaa pa diat nurnur

14 Koku muaat tur ungaai ma diat baapa diat nurnur, maa a mangamangaanna takado diaar tepaana lelawaai ma raaakaina mangamangaan? A kaapa di-aar a ki ungaai lelawaai ma ra baboto?15Kaarisito ma Saataan diaar a wemaraamlelawaai? Ia baa i nurnur diaar a tepaanalelawaai ma te baa pa i nurnur? 16 A kumwarwaruga na god pa diat a tur laar paaiu ra ruma anun God. Maa daat ut a rumaanun God a lalaaunina. Welaar ma God iapir taai,“Ang ki ungaai ma diat,

ma ang waan naliwan taan diat.Ma iaau anundiat God,

ma diat anung taara.” Lewi 26:1217Ma a Tadaaru i piri kaai naa,“Muaat a pari kon diat, ma muaat a ki

ingen kon diat.Ma koku muaat paam a kum dur na utnaa.

Io, iaau ang gaaia pa muaat.” Aais52:11

18 A Tadaaru i dekdek aakit i piri lenbi,“Namur iaau a Tamaamuaat,

ma muaat a kum natnatung liklik, inmuaana ma in tabuan.” 2 Saam 7:14

71 A kum teptepaang, God ia taar taa a

kum weweliman mi karom daat, io, daata wagomgom pa daat ko ra kum utnaaraap baa i pet adurdur a panindaat ma raniondaat. Ma daat a gomgomwelaarma rataara anun God, kabina baa daat urur aakitkaromi.

Paaulo i gaaia2 Muaat a maari miaat ma ra balaa-

muaat. Pa miaat paam taa ta aakainakarom te, pa miaat ben araara taa te, mapa miaat waruga paa ta utnaa kon te. 3 Paiaau pir a pirpir mi kupi ang takunamuaatuni, pate. Welaar ma iaau wapua muaatnamuga, miaat maari aakit muaat. Painmiaat a dumaanamuaat baa miaat lalaaunutbaai tuk baa miaat a maat. 4 Iaau nur-nur un muaat. Ma iaau gaaia ma muaat.Anumuaat lalaaun i wadekdek iaau. Maia,i ngaala aakit anung gaaia naliwan taa rakum mawaat baa miaat kariaanai.

5 Baa miaat waan paat irong u ra papaarMaakedonia, miaat baraata mongoro namawaat aakit: A pirpir na kaankaan anura taara karom miaat, ma u ra balaamiaatmiaat kariaana a bunurut. Pa miaat ngolaar paai ko ra kum mawaat. 6 Iaku baaTito i waan paat karom miaat, God baa ilaana wamaraam a taara baa diat tapunuk,i wamaraammiaat. 7Mawakir awinawaanpaat ku anun Tito maa i wamaraammiaat,miaat gaaia kaai baa miaat walangoroi naamuaat wadekdeki. I wapua miaat naamuaat nem aakiti kupi muaat a babo iaau,ma muaat tapunuk, ma mi muaat nemikupi daat a wemaraam balet. A pirpir mi, iwagaaia aakit iaau.

8 Anung raa buk mun ia watapunuk tamuaat. Namuga iaau tapunuk uni, iaku miiaau baboi naa a buk maa i waraaut muaatut. Iaau nunurai naa ia watapunuk tamuaat, iaku pa i iwan uni. 9Mi iaau gaaia,wakir u ra nung buk baa i watapunukmuaat, iaku kabina baa anumuaat tapunuki ben pa muaat kup a nukpuku. Anumuaattapunuk i welaar ma ra nemnem anunGod, maa i pet ta muaat kupi muaat anukpuku. Amangaana tapunuk lenmaa pain baanaakaka muaat. 10 A tapunuk baaGod i nemi, i watapunuk a taara kupi diata nukpuku, ma baa diat nukpuku, God inwalaaun diat. Daat a gaaia u ra mangaanatapunuk maa. Iaku a mangaana tapunuktaanga u ra rakrakaan buaal i taar apaat kua minaat.

11 Baboi, a tapunuk mi kon God i paamapaat amongoro na koina utnaa unmuaat:A ngaala na nemnem i ki u ra balaamuaatkupi muaat a laangalaanga ko ra aakaina.Ma muaat nemi naa muaat a wakoina pamuaat. Muaat kaankaan karom ia baa ipaam aakaina, ma muaat burut. Muaatnem aakiti kupi daat a wemaraam balet,

2 Korinto 7:12 238 2 Korinto 8:17muaat ongor ma muaat nemi kupi muaata wakado a utnaa baa i raara. Maia, anu-muaat mangamangaan i waiaa lingtatunainaa muaat takado u ra utnaa mi. 12 Iaautimtimu karom muaat, wakir kabina ura muaana baa di paam aakaina karomi,ma wakir kabina kaai u ra muaana baa ipaam aakaina, pate. Iaau timtimu kupimuaat a babo lele paa anumuaat ngaalana tinaraam karom miaat namataan God.13 Io, u ra kum utnaa mi muaat wadekdekmiaat.

Muaat wadekdek miaat, ma miaat gaaiaaakit kaai baa miaat baboi naa Tito igaaia, kabina maa muaat waraauti kupia nuknukina in ngo. 14 Baa pa i waanutbaai, iaau wapua taai u ra numuaatkoina mangamangaan, ma baa i waan paatkarom muaat i babo ut a wai ra nungpirpir u ra numuaat lalaaun. Ma iaaugaaia maa pa muaat pet awawirwir iaau.A kum utnaa baa miaat piri taan Tito unmuaat i lingtatuna, welaar ma ra numiaatkumpirpir raap karommuaat i lingtatuna.15Tito i gaaia aakit unmuaat baa i nuk paaibaa muaat gaaia paai ma ra bunurut, mamuaat raapmuaat taraamu ra nuna pirpir.16 Iaau nurnur lingtatuna un muaat. Bi iaa utnaa baa iaau gaaia aakit uni.

8A wetabaar

1 Io, a kum tateng liklik, miaat nem nawapua muaat u ra maarmaari baa God itaar taai karom a taara na nurnur irongu ra papaar Maakedonia. 2 Diat kariaanaa mongoro na mawaat, iaku i ngaala aakitanundiat gaaia. Ma u ra nundiat kini naniba, diat gaaia ut kupi diat a wetabaar.3Ma iaau pir a lingtatuna taamuaat, anun-diat wetabaar i welaarma ra dekdekindiat,iaku i ngaala aakit. Anundiat nemnemut naa diat a paami lenmaa. 4 Ma diataaring miaat kupi diat kaai diat a taaranundiatmaani nawetabaar karoma taarana nurnur inaanga Ierusalem. 5Ma wakirdiat taar taa ku amaani baamiaat nuki naadiat a taari, diat taar muga taa anundiatlalaaun ut karom a Tadaaru, ma karommiaat kaai, welaar ma ra nemnem anunGod.

6 Io, miaat aaring Tito kupi in waraautmuaat kupi muaat a paam ot paa a pina-paam na wetabaar mi, maa ia ut i waraautmuaat baa muaat turpaa a pinapaam nawetabaar mi. 7Muaat tadaaru ma ra kum

utnaa raap: Anumuaat nurnur, ma ranumuaat warawaai, anumuaat manaana,anumuaat niongor, ma ra numuaat ngaalana maarmaari karom miaat. Io, i koinakupi muaat a paam ot paa kaai a pinapaamna wetabaar mi.

8 Pa iaau pir a utnaa mi kupi in welaarma ra naagagon karom muaat. Iaku iaauwapua muaat u ra taara Maakedonia, mau ra nundiat ngaala na gaaia kupi diata wetabaar, kupi ang walaar anumuaatmaarmaari, baa i lingtatuna baa pate.9 Maa muaat nunura a maarmaari anu ranundaat Tadaaru Iesu Kaarisito. Ia ut itadaaru aakit ma ra mongoro na utnaa,iaku i waan ko ra nuna koina kini inaangau ra maawa, kabina i maari muaat. I ki naniba min u ra rakrakaan buaal, kupmuaat,muaat a tadaaru ma ra koina lalaaun.

10 Io, ang wapua muaat u ra nuknukingu ra utnaa mi: I koina kupi muaat a paamaraap wa a pinapaam na wetabaar baamuaat turpaai u ra kilaala i raap. Muaata mugaana taara baa muaat nemi kupimuaat a wetabaar, ma muaat a mugaanataara kaai baa muaat turpaa wetabaar. 11 Ikoina kupi mi muaat a paam araap waiwelaar ma ra ngaala na nemnem muaatkariaanai baa muaat turpaai. Muaat awetabaar welaar ma ra dekdekimuaat.12Baa muaat gaaia kupi muaat a wetabaar,God in gaaia uni. God i nemi kupi muaata wetabaar ko ra utnaa baa muaat paamakotoi, wakir ko ra utnaa baa pa muaatpaam akotoi.

13 Pa iaau piri naa muaat a waraaut ataara ingen, ma muaat, muaat a iba. Iakuiaau nemi naa muaat a welaar raap ku.14Mi, muaat aa paam akoto a ngaala, kupimuaat a waraaut a taara ingen mai. Baamuaat a iba, io, diat bulung diat a waraautmuaat, kupi muaat raap muaat a waraautwetwetalaai muaat kupi muaat a welaarraap ku. 15 Maa di aa timu taai u ra BukTaabu lenbi, “Ia baa i ung ungaai a ngaalana utnaa, i paam akoto ku a utnaa baa itopaai. Ma ia baa pa i ung ungaai ta ngaalana utnaa, ia kaai i paam akoto a utnaa baai topaai.” Pin 16:18

Tito in waan karom a taara Korinto16 Iaau waatung wakaak karom God baa

i wanuk taa Tito kupi in waraaut muaat.I maari muaat welaar ma iaau kaai iaaumaari muaat. 17 I gaaia aakit baa miaat tiri

2 Korinto 8:18 239 2 Korinto 9:12kupi in waraautmuaat, ma u ra nuna nem-nem ut, mi in waan balet karom muaatma ra ngaala na gaaia. 18Miaat a tula waiungaai ma raa teimiaat kaai, baa a kumtaara na nurnur u ra kum taamtaamaanraap diat pir walaawa paai u ra nuna koinapinapaam baa i warawaai ma ra KoinaWewapua. 19Ma diat ut diat pilak taai kupimiaat a weur unaanga Ierusalem, baa mi-aat a lo amaani nawetabaar. Miaat a paama pinapaam mi kupi miaat a wangaala paaa Tadaaru, ma kupi miaat a waiaai naamiaat nem na waraaut a taara na nurnurinaanga Ierusalem. 20 Pa miaat nemi naate in takuna miaat u ra numiaat pinapaambaa miaat waan ma ra ngaala na wetabaarmi. 21 Io, miaat ongor kupi miaat a paam autnaa i takado, wakir namataa ra Tadaaruku, namataa ra taara utkaai.

22 Io, miaat a tula wa kaai raa teimi-aat u ra nurnur ungaai ma diaar. Miaataa walaar taai mongoro na pakaan, mamiaat nunurai naa i laana gaaia kup apinapaam. Ma mi, i nem aakiti kupi inwaraaut u ra pinapaam mi, maa i nurnurun muaat. 23 Ma Tito i papaam ungaaima iaau, kupi mir a waraaut muaat. Maraa ru tateimiaat kaai, baa ditul ma Titoditul a weur, diaar tur wakilang a taarana nurnur, ma u ra nundiaar lalaaun diaartaar a urur karom Kaarisito. 24 Io, muaata taara Korinto, muaat a waiaa anumuaatmaarmaari karom ditul, kupi a taara nanurnur u ra kum taamaan ingen diat ababo lele a kabina baa miaat pir walaawapa muaat uni.

9A taara Korinto diat a waninaar anundiat

wetabaar1 Pang timtimu balet ma karommuaat u

ra pinapaam na wewaraaut karom a taarana nurnur inaanga Ierusalem. 2 Maa iaauaa nunurai naa muaat gaaia kupi muaat apaam a pinapaam mi. Iaau pir walaawa pamuaat, baa muaat ki matira u ra papaarAakaaia, karom a taara irong u ra papaarMaakedonia. Ma iaau wapua diat naa, u rakilaala i raap muaat waninaar kupi muaata taar wa anumuaat maani. Ma anumuaatgaaia kup a wetabaar i aal atur a nuknukira mongoro na taara aakit kupi diat kaaidiat a wetabaar. 3 Iaau nemi naa muaat awaninaar, welaar ma iaau aa pir taai taandiat, kaduk diat a baboi naa anung pirpirpa i dowot. Mi ia a kabina baa ang tula wa

tula tateimiaat mi karom muaat. 4 Kadukbaa ang waan paat karom muaat, miaat aweur ma ta taara taanga Maakedonia. Mabaa diat a baboi naa pa muaat waninaar,io, ang wawirwir u ra nung kum pirpir baaiaau aa pir tataai, ma muaat kaai muaata wawirwir aakit. 5 Mi ia a kabina maaang tula muga wa tula muaana mi, kupiditul a waan muga utira, ma kupi ditula waraaut muaat kupi muaat a waninaara wetabaar baa muaat weweliman naamuaat a taari. Baa muaat aa waninaarmuga taa anumuaat wetabaar, in welaarut ma ra wetabaar lingtatuna, ma pa inwelaar ma ra utnaa baa di wowo paai kukon muaat.

6 Muaat a nuk paai, ia baa i maarut akinalik, in tangaa paa utkaai a kinalik. Mate baa i maarut a mongoro, in tangaa paautkaai ta mongoro. 7Muaat raaraa, muaata taar ku a utnaa baa muaat aa nuki naamuaat nem na taari. Ma koku muaat taara utnaa baa pa muaat gaaia kupi muaata taari, ma koku muaat wetabaar kabinabaa di wowo ta muaat. Maa God i nemdiat baa diat wetabaar ma ra gaaia. 8 Godi pet laar paai kupi in tabaara muaat mara kum utnaa raap baa muaat iba kupi, main tabaara muaat ma ra utnaa baa i ngaalataa ra utnaa baa muaat iba kupi. Io, u rakum bungbung raap pa muaat a iba kup tautnaa, muaat a paam akoto a kum ututnaaraap baa muaat iba kupi, ma ra utnaa kaaikupi muaat a paam a kum koina pinapaammai. 9A Buk Taabu i piri lenbi,“Ia baa i wetabaar ma ra ngaala karom a

kum iba na taara,anuna takado na mangamangaan in

ki takum.” Kele 112:910 God in tabaara muaat ma ra kum utnaakupi muaat a paam a koina pinapaammai,welaar ma i tabaara a taara ma ra utnaabaa diat a maaruti ma ra utnaa kaai baadiat a aani. Ma namur muaat a tangaaa ngaala na utnaa ko ra numuaat koinamangamangaan. 11 God in tabaara muaatma ra kum utnaa raap, kupi muaat kaaimuaat a laana tabaara a kum taara ingen.Baa muaat a paami lenmaa, mongoro nataara diat a waatung wakaak karom Godu ra numuaat wetabaar, baa miaat a taaritaan diat.

12 A pinapaam na wewaraaut mi muaatpaami, pa i waraaut a taara na nurnur kuma ra utnaa diat iba kupi, i paam apaatutkaai a waatung wakaak karom God kon

2 Korinto 9:13 240 2 Korinto 11:2mongoro na taara. 13 A pinapaam mimuaat paami, i walingtatuna anumuaatnurnur. Ma mongoro diat a pir walaawapaa God, kabina baa anumuaat nurnur ura Koina Wewapua un Kaarisito i wapaatkaai a tinaraam. Madiat a pirwalaawa kaaikarom God u ra numuaat koina manga-mangaan baa muaat tabaara diat, ma ataara ingen kaai. 14 Diat a aaraaringun muaat, ma diat a maari aakit muaat,kabina maa God i waiaa anuna ngaalana maarmaari karom muaat. 15 Daat awaatung wakaak aakit karom God u ranuna ngaala na wetabaar baa pa te in pirpalaa laar paai.

10Paaulo i pirpir kaapa u ra nuna pinapaam

1 Iaau Paaulo iaau aaring muaat baamuaat a walangoro iaau, kabina ut unKaarisito, baa i wakinalik paai ma i pa-paam ma ra wowowon na mangamangaankarom a taara. Raa taara diat piri naa, baaiaau ki karom muaat, pa iaau laana pirpirdekdek, iaku baa iaau ki ingen anung pir-pir i dekdek aakit. 2 Io, baa ang waan paatkarom muaat, i tale ku baa ang wakadomuaat ma ra kum dekdek na pirpir. Iakupa iaau nemi. Io, iaau aaring diat baa diatpiri naa miaat murmur ku a mangaman-gaan ko ra rakrakaan buaal naa diat a ngoko ramangaana pirpirmaa, kupi koku iaauwaan paat ma ra kum dekdek na pirpirkarom diat. 3 A lingtatuna, miaat lalaaunu ra rakrakaan buaal, iaku pamiaat weiumwelaar ma ra mangaana wineium anu rarakrakaan buaal. 4 Maa a kum utnaa nawineium baa miaat weium mai, wakir anura rakrakaan buaal, pate. A kum dekdekna utnaa na wineium anun God, ma diatdekdek aakit kupi miaat a reng a kumdekdek na liplip mai anu ra ebaar. 5Miaatkamaar wa a kum warwaruga na pirpirbaa a taara diat aamaan ngaala mai, ma iturbaat a taara kupi koku diat nunura God.Mamiaat aal puku a nuknuki ra taara, kupidiat a taraamkaromKaarisito. 6Baamuaata taraam raap karom Kaarisito, io miaat anaagagon diat baa pa diat taraam.

7Muaat a babowakaak a kumutnaa! Baate i nuki naa ia anun Kaarisito, io, i koinabaa in nuknuk wakaak ma in babo leleinaa miaat kaai anun Kaarisito. 8 Kadukmuaat nuki naa miaat laana pir wangaalapaa a dekdek baa a Tadaaru ia taar taai taamiaat. I lingtatuna aakit, iaku pa miaat

wawirwir uni, maa ia taar taai kupi miaata wadekdek muaat mai, ma wakir kupimiaat a baanaakaka muaat. 9 Koku muaatnuki naa iaau timu anung kum buk karommuaat kupi muaat a burut. 10 Maa raataara diat piri lenbi, “U ra nuna kum bukanuna pirpir i mawaat ma i dekdek, iakubaa i ki karommiaat, i lenkubaa pa i paamakoto a dekdek na naagagon, ma anunapirpir i ling biaa ku.” 11 I koina baa diata nunurai naa anumiaat kum dekdek napirpir baa diat lukluk taai u ra numiaatkum buk, miaat a paam ot paai ut baamiaat a waan paat matira.

12 Pa miaat laana welaara miaat ma diatbaa diat piri naa diat ngaala aakit. Diatwelaara wetwetalaai diat balet ut. Diatlonglong aakit! 13 Iaku miaat, pa miaat apir angaala pamiaat u ra kumutnaa ingen,miaat a pir wangaala paa ku a pinapaambaa God i taar taai taa miaat. A pinapaamna warawaai baa i waan tuk u ra numuaattaamaan. 14 Io, wakirmiaat pir angaala paata pinapaam baa pa miaat paam taai, maaGod i tula wamiaat kupimiaat a waan paatut karom muaat ma ra Koina Wewapuaun Kaarisito. 15 Ma pa miaat pir angaalapa miaat kaai un ta pinapaam baa a taaraingendiat aa paam taai. Iakumiaat nurnurlenbi, baa anumuaat nurnur in tawa, anu-miaat pinapaam kaai in tawa. 16Ma miaata warawaai kaai ma ra Koina Wewapuakarom a kum taamaan kuaa namuga taamuaat, baa pa te utbaai i warawaai iaai.Maa pa miaat nemi naa miaat a papaamnate u ra pinapaam anun te ingen, kaduka taara diat a piri naa miaat pir angaala pamiaat u ra pinapaam baa raa ingen ut iapaam taai. 17 A Buk Taabu i piri, “Baa tei nemi naa in wangaala paai, i koina baa inwangaala paa ut a utnaa baa a Tadaaru iapaam taai.” Ier 9:2418 Baa te i pir angaala paa ia ut, wakir iamaa i ngaala namataa ra Tadaaru, iaku tebaa a Tadaaru i pir wangaala paai, ia maa ingaala.

11Paaulo wakir i welaar ma ra kum war-

waruga na aapostolo1 Iaau nemi kupi muaat a walangoro

kumun anung longlong na pirpir. Iaaununurai naa muaat a walangoro iaau.2 Iaau ngaraa aakit un muaat, welaar maGod i ngaraa un muaat, kaduk muaat awaan ingen kon Kaarisito. Iaau aa taar

2 Korinto 11:3 241 2 Korinto 11:23ta muaat karom Kaarisito, kupi muaat awelaar ma ra gomgom na tauraara, anunapet webaat. 3 Iaku mi, iaau burut kadukdinwaruga pamuaat, welaarma ra inawuii waruga paa Iwa, ma din ben araara pamuaat ko ra numuaat gomgom na nurnurlingtatuna unKaarisito. 4Maamuaat gaaiakupi muaat a walangoro te baa i waanpaat karom muaat, ma i warawaai un raaIesu ingen, ma wakir un Iesu baa miaatwarawaai uni. Ma muaat gaaia ku baa dintabaaramuaatma ta nion ingen, baawakira Takado na Nion. Ma muaat gaaia kubaa muaat a walangoro ta Koina Wewapuaingen, baa wakir a Koina Wewapua baamuaat aa nurnur uni.

5Wakir iaau kinalik taan diat baa muaatwaatung diat naa a kum ngaala na aapos-tolo. 6 Kaduk muaat nuki naa pa iaauwawer paa kup a tena warawaai, iaku iaaununura ut a utnaa baa iaau warawaai uni.Muaat ut muaat kaapa uni, maa u ra kumutnaa raap miaat paami karommuaat, mi-aat wapuaana a manaana raap mi.

7 Lelawaai, iaau raara duk baa pa iaauaaring muaat kup ta maani baa iaauwarawaai ma ra Koina Wewapua karommuaat? Iaau wakinalik pa iaau naa muaat,kupi muaat, muaat a ngaala. 8 Iaau loa maani kon raa kum kikil na taara nanurnur ingen, kupi in waraaut iaau u ranung pinapaam naliwan taa muaat. Iaauwaraap anundiat maani kupi ang papaamkarom muaat. 9 Mongoro na pakaan iaauiba baa iaau ki ungaai ma muaat, iaku paiaau taar ta mawaat karom muaat. A kumtateng liklik u ra nurnur taanga Maakedo-nia diat waan paat, ma diat tabaara iaauma ra utnaa baa iaau iba kupi. Pa iaauaaring ta muaat, ma pang aaring ta muaatmaut kup ta utnaa. 10 Maia, a lingtatunaanun Kaarisito i ki un iaau, io, iaau pira lingtatuna taa muaat naa, pa te u rakudulaana papaar Aakaaia in turbaat laarpaa anunggaaia u ra nungmangamangaankarom muaat. 11 Lelawaai, baa pa iaauaaring maani kon muaat, i wapuaanai naapa iaau maari muaat? Pate. God i nunurainaa iaau maari aakit muaat!

12 Ang paam liklikina a kum utnaa miiaau paami, kupi diat baa diat piri naa diata kum aapostolo, diat a nunurai naa anun-diat pinapaam pa i welaar ma anumiaatpinapaam. Ma koku diat pir wangaala padiat naa diat papaam ku kaai welaar ma

miaat. 13 A kum muaana maa, a kum war-waruga na aapostolo, a kumwarwaruga natena pinapaam, ma diat puku pa diat kupidiat a welaar ma ra kum aapostolo anunKaarisito. 14 Wakir a utnaa na kakaiankarom daat, maa Saataan kaai i laana pukupaai kupi in babo welaar ma ra aangelona kaapa. 15 Ma pain daat a kakaian kaaibaa anuna kum tena pinapaam diat a pukupa diat, kupi diat a welaar ma ra kumtena pinapaam mulu anu ra takado namangamangaan. Namur diat a lo anundiatwedok, welaar ut ma ra nundiat aakainapinapaam.

A kum mawaat baa Paaulo i kariaanai16 Ang piri balet naa koku muaat nuki

un iaau naa iaau longlong. Iaku baa muaatnuki un iaau lenmaa, io, muaat a maadektaa a longlong mi kupi in pir wangaalapaa ia ut. 17 A lingtatuna, baa iaau pirwangaala pa iaau ut, pa iaau pirpir welaarma ra nemnem anu ra Tadaaru, i welaar kuma ra mangamangaan na longlong. 18 Raataara diat pir wangaala pa diat welaarma ra mangamangaan anu ra rakrakaanbuaal, io, iaau kaai ang pir wangaala paiaau ut. 19 Muaat, muaat manaana aakit,io muaat maadek paa ku a kum longlongna taara kupi diat a wer muaat. 20 Maia,muaat gaaia pa diat kupi muaat a pa-paam na wilawilaau karom diat, ma diata baanaakaka muaat, ma diat a waraap waanumuaat kum utnaa. Ma muaat gaaia kubaa diat wangaala pa diat naa muaat, mabaa diat paar a kum mataamuaat. 21 Iaauwawirwir aakit baa ang piri naa miaat utpa ta dekdekimiaat kupi miaat a paamilenbi!

A kum utnaa baa diat pir wangaala padiat uni, io, iaau kaai iaau pet laar paaikupi ang pir wangaala pa iaau uni. Io, miiaau pirpir welaar ma ra longlong. 22 Diatpir wangaala pa diat naa diat a kum teEbraaio, naka? Iaau kaai a te Ebraaio. Diatko ra taara Israael, naka? Iaau kaai a teIsraael. Diat a kum natnatun Aabaraam,naka? Iaau kaai a natun Aabaraam. 23Diata kum tultul anun Kaarisito, naka? Iaaua koina tultul taan diat raap. Mi iaaupirpir welaar ma ra longlong. Iaau pa-paam dekdek aakit taan diat raap, iaau aaki papaa u ra ruma na karabus mongorona pakaan, a kum wineium di paami uniaau i dekdek aakit, mongoro na pakaanmarawaai ang maat. A kum utnaa raap

2 Korinto 11:24 242 2 Korinto 12:10baa di paami un iaau i ngaala taa ra utnaabaa di paami un diat. 24 A taara Iudaiadiat raapu in tamarung welaar ma 39 napakaana raraapu. I welaar ma lima napakaan raap maa diat paampaami un iaau.25Raa pakaandi duka iaauma ra kumwaat.A taara Rom kaai diat raapu iaau mongorona pakaan ma ra ina buka. I welaar matula pakaan raap maa diat paampaami uniaau.* Tula pakaan iaau wirua ma raparaau nataai.† Raa bung na marum maraa bung na mage iaau aalir u ra punganataai.

26 Iaau aa waan u ra mongoro nawinawaan. Iaau welaar ma ra utnaa nawinirua u ra winawaan u ra kum daanim,ma raa kum pakaan marawaai ang wirua ura limaa ra kum aakaina taara. Marawaaiang baraata a winirua ko ra nung taaraut, ma ko ra kum waira na taara kaai.Marawaai ang baraata a winirua u ra kumtaamaan, ma u ra kum bil na wanua, manataai. Ma marawaai kaai ang wirua nali-wan taa ra kumwarwaruga na tateng likliku ra nurnur. 27 Iaau ongorma iaau papaamdekdek. Mongoro na pakaan iaau watan-gaala. Mongoro na pakaan iaau maruk maiaau molo. Raa kum pakaan iaau iba kup amaalu ma iaau kariaana mudian.

28 Iaku raa utnaa i ngaala aakit taa rakum utnaa mi i waan paat karom iaau:Anung binaboura karom a kum taara nanurnur i mawaat aakit u ra nung lalaaun ura kum bungbung raap. 29 Baa te kon diatanuna nurnur i bilua, iaau kaai ang bilua.Baa te kon diat di aa ben taai u ra aakaina,in ngaala aakit anung ninunuk uni.

30 Pang pir wangaala pa iaau un ta ut-naa ingen, ang pir wangaala pa iaau kuu ra kum utnaa baa i wapuaanai naa pata dekdeking. 31 God, Tamaa ra nundaatTadaaru Iesu Kaarisito, baa a pir walaawakaromi pa in raap ma pa in raap, i nunuraiut baa iaau pir a lingtatuna. 32 U ra taa-maan Damaasko, a mukmuga ko ra taa-maan maa, baa i papaam natudaangi raking Aaretaas, i watur taa a kum tenababoura u ra balbalaat i ra liplip i ra taa-maan, kupi diat a aal pa iaau. 33 Iaku diwarira pari iaau maku ma ra kaa, u ramataana kalaangaar i ra liplip, ma iaaulalaaun pilaa ko ra limaa ramukmugamaa.

12UrabinaboGod i benpaaPaaulo unaanga

u ra maawa1 Baa iaau pir wangaala pa iaau ut,

anung pirpir pa i gaa un ta utnaa, iakuang pir wangaala pa iaau ut un raa kumutnaa, kupi muaat a nunura wakaak iaau.Ang pirpir u ra kum binabo baa a Tadaaruut ia wababo ta iaau uni. 2 Iaau nunuraraa muaana, a te Kaarisito, 14 na kilaalai raap di ben paai unaanga u ra wetulamaawa. Pa iaau nunurai baa di lo ungaaipaai ma ra panina baa a niono ku. God kui nunurai. 3-4 Ang piri balet, iaau nunurainaa a muaana mi di lo tato paai unaangau ra Paradaaiso, iaku pa iaau nunurai baadi lo ungaai paai ma ra panina baa a nionoku. God ku i nunurai. Baa ia ki inaanga, iwalangoro a kum utnaa baa pa di pet laarpaai kupi din waatung diat ma ra pirpir,ma i taabu kaai kupi te in wewapua uni.

5 Io, ang pir wangaala paa a muaanami, iaku pang pir wangaala pa iaau ut unta utnaa ingen, u ra kum utnaa ku baa iwapuaanai naa pa ta dekdeking. 6 Iakubaa iaau pir wangaala pa iaau u ra kumutnaa mi, iaau pir ut a lingtatuna, paiaau longlong. Iaku maa pa iaau nem napirpir maat u ra nung kum binabo, maa paiaau nem te kupi in wangaala paa anunanuknuk un iaau, kaduk a nuknukina uniaau pa in welaar ma ra utnaa iaau paamima iaau piri.

Paaulo i gaaia u ra nuna kum binilua7 A kum utnaa baa God ia wababo ta

iaau uni i ngaala aakit, iaku di taar taa raautnaa baa i gogo a paning, kupi koku iaaunuk wangaala pa iaau ut u ra kum binabomi. A aangelo anun Saataan i baanaakaka apaningma ra utnaami. 8 Iaau aa aaring taaa Tadaaru tula pakaan kupi in rakaan wa autnaa mi kon iaau. 9Ma i piri lenbi taang,“Anung maarmaari karom ui i welaar, mapa un iba kup ta utnaa ingen. Maa dinbabo puaana a dekdeking un ui baa pata dekdekim.” Io, iaau gaaia kupi angpir wangaala paa anung kum binilua, maabaa iaau bilua, a dekdekin Kaarisito in kiun iaau. 10 Lenmaa iaau gaaia aakit u ranung kum binilua, ma baa di pir aakakaiaau, ma u ra kum mawaat, ma baa a taaradiat wakadik iaau, ma baa iaau kariaana a

* 11:25: Aap 16:22-23 i wapua daat un raa pakaan baa di raapu Paaulo ma ra ina buka. † 11:25: Aap 27:39-44 iwapua daat un raa pakaan baa Paaulo i wirua ma ra paraau nataai.

2 Korinto 12:11 243 2 Korinto 13:6dekdek na tapunuk, kabina baa iaau nur-nur un Kaarisito. Iaau gaaia kabina iaaununurai naa baa iaau bilua iaau dekdek.

Paaulo i pir apuaana anuna maarmaarikarom a taara Korinto

11 Muaat ut muaat kabina un iaau baaiaau pir taa a kum longlong na pirpirmi. I takado kupi muaat ut muaat a babolele pa iaau naa iaau a aapostolo mulu.I lingtatuna ut, iaau a muaana biaa ku,iaku pa iaau kinalik taan diat baa muaatwaatung diat naa a kum ngaala na aa-postolo. 12 Baa iaau ki naa muaat, iaauwalingtatuna pa iaau namataamuaat baaiaau a aapostolo mulu. Iaau paam a kumdekdek na utnaa, a kum utnaa na kakaianma ra kumwakilangma pa iaau talanguan.13 Aawa kabina maa muaat nuki naa paiaau papaamwakaak karommuaat, welaarma iaau paami karom raa taara na nurnurkaai? Naapi duk baa pa iaau aaring muaatkup ta utnaa? Muaat a dumaana wa anungaakaina mangamangaan baa pa iaau aar-ing muaat kup ta utnaa!

14 Baboi, mi ia wetula pakaan baa iaauwaninaar kupi ang waan karom muaat.Ma pang aaring ta utnaa kon muaat, maapa iaau nem anumuaat maani, iaau nemmuaat ut. Maa pa i takado kupi a kumnaat liklik diat a tabaara tamaandiat manaandiat. I koina kupi a tamaandiat mara naandiat ut diaar a paki utnaa kupidiaar a tabaara anundiaar kum naat mai.15 Iaau gaaia ku kupi ang taar taa anungkumutnaa raap karommuaat, ma ang taartaa anung lalaaun kaai. Baa iaau maariaakit muaat, lelawaai anumuaat maar-maari karom iaau in kinalik ku?

16 Io, muaat aa nunurai naa pa iaau aar-ing paa ta maani konmuaat. Iaku kaduk tekon muaat in piri naa iaau aa waruga paata utnaa kon muaat. 17 Lelawaai, iaau aalo paa duk ta utnaa kon muaat ko ra taarabaa iaau tula wa diat karommuaat? 18 Iaauaaring paa Tito kupi inwaan karommuaat,diaar ma raa teimiaat kaai. Lelawaai, Titoia lo paa ta utnaa kon muaat? Pate. Miaatmurmur ku raa mangamangaan, ma raaaakapi ku maa miaat murmuri.

Paaulo i burut un diat19 Lelawaai, muaat nuki naa miaat pir

baat miaat balet ku kon muaat? Pate, mi-aat pirpir ma ra lingtatuna namataan Godwelaar ma ra kum tultul anun Kaarisito. Autnaa raap baa miaat paami, miaat paami

kupi in waraaut muaat. 20 Iaau burut,kaduk baa ang waan paat karom muaat,pang babo baraata a kum mangamangaanbaa iaau nemi kupi ang baboi. Ma muaatkaai pa muaat a gaaia u ra mangaman-gaan baa ang waan paat mai. Iaau bu-rut kaduk ang baraata paa a mangaanakini lenbi: muaat wengangaar, muaatnuknuk aakaka,muaat kaankaan,muaat kiweraan, ma muaat pirura ma pir aakakawetwetalaai muaat, ma muaat wangaalapa muaat ut, ma anumuaat kinkini i pur-puruan. 21 Iaau burut, kaduk baa angwaan paat matira, anung God in wakinalikpa iaau namataamuaat. Ma ang tapunukun mongoro kon muaat baa diat paamaakaina taanga namuga utbaai ma pa diatnukpukuko ranundiat kumdurnamanga-mangaan, a kum paamuk na mangaman-gaan ma ra kum aakaina nemnem baa diatmurmuri.

13Paaulo i watumaarang diat

1 Mi in wetula pakaan baa ang waankarom muaat. Ma di aa timu taai u raBuk Taabu lenbi, “Baa ta rudi baa ta tuldianunditul pirpir i raa ku un ta utnaa, ioanunditul pirpir i lingtatuna.” Naag 19:152 U ra nung weru winawaan paat karommuaat, iaau aa pirpir taau karom muaat ura numuaat aakaina mangamangaan. Mami baa iaau ki ingen, ang wapua muaatbalet ut u ra utnaa mi: Baa namur angwaan paat utira, ang pirpir dekdek aakitkarom diat baa pa diat nukpuku utbaai kora nundiat aakaina taanga namuga, ma tekaai baa i paam aakaina. 3 Muaat nemikupi muaat a nunura lingtatunai naa iaaupirpir ma ra pirpir anun Kaarisito, naka?Io, Kaarisito pa i laana bilua, pate, i laanapapaam naa muaat ma ra dekdek. 4 Ilingtatuna, baa di aak waat Kaarisito u rabolo, pa ta dekdekina. Iaku u ra dekdekinGod, i lalaaun balet. Lenkaai maa mi-aat bilua ungaai ma Kaarisito, iaku miaatlalaaun ungaai mai ma ra dekdekin God,kupi miaat a papaam naa muaat.

5 Muaat a babo anumuaat lalaaun,baa anumuaat nurnur i lingtatuna baapate. Muaat nunurai naa a lalaaun anunKaarisito Iesu i ki un muaat, naka? Baapate, io, anumuaat nurnur pa i lingtatuna.6 Iaau nurnur baa muaat a nunurai kaai

2 Korinto 13:7 244 2 Korinto 13:13naa miaat lalaaun lingtatuna u ra nur-nur un Kaarisito. 7 Ma mi, miaat aaraar-ing karom God baa koku muaat paam taaakaina, wakir kupi a taara diat a baboi naamiaat a takado na taara, iaku kupi muaata paam ku a kum utnaa baa i takado. Baaa taara diat nuki naa pa miaat takado, ikoina ku. 8 Pa miaat a paam ta utnaa baain turbaat a lingtatuna anun God, pate,miaat a murmuri ku. 9 Baa muaat dekdekma miaat bilua, miaat gaaia ku. Ma miaataaraaring unmuaat kupi muaat a takado ura numuaat nurnur. 10 Mi ia a kabina baaiaau timu a kum utnaa mi karom muaatbaa pa iaau waan paat utbaai. Ma baa angwaan paat, pang pirpir ma ra dekdek napirpir karom muaat, ma pang naagagonmuaat ma ra naagagon baa a Tadaaru iataar taai taang. I taar taai taang kupiang wadekdek muaat mai, wakir kupi dinbaanaakaka muaat mai.

A tintinip na pirpir11 Anung tintinip na pirpir ma mi: A

kum tateng liklik, muaat a gaaia! Muaat awatakado muaat, muaat a murmur anungpirpir, in raa ku a nuknukimuaat, mamuaat a ki na maalmaal wetwetalaai. Io,a God na maarmaari ma maalmaal in kikarom muaat. 12 Baa muaat webaraatmuaat a maari wetwetalaai muaat ma rawedum na maarmaari, ma muaat a paamima ra gomgom na mangamangaan.

A taara anun God baa diat ki ungaai maiaau diat taar anundiat maarmaari karommuaat.

13 A maarmaari anu ra Tadaaru IesuKaarisito, ma ra maarmaari anun God, mara wemaraam anu ra Takado na Nion baa iaal ungaai daat, in ki karom muaat raap.

Galaatia 1:1 245 Galaatia 1:14

A Buk anun Paaulo karom ataaraGalaatiaA pirpir kaapa mugaPaaulo i timu a bukmi karoma taara baa

diat ki u ra kum taamaan irong u ra papaarGalaatia. Namuga Paaulo i waan taltaliliu ra kum taamtaamaan irong Galaatia mai warawaai ma ra Koina Wewapua karomdiat. A kum taara na nurnur irong Galaatiawakir diat ko ra taara Iudaia, ma Paaulo iwapua diat naa a nurnur ku un Iesu i petlaar paai kupi in walaaun diat.

Namur a taara Iudaia diat waan paatma diat piri naa a pirpir anun Paaulo pa itakado. Diat piri naa a taara na nurnur diata murmur a kum Naagagon anun Moses,kupi diat a takado namataan God. Diatpiri naa din poko kikil a taara na nurnurraap. A poko kikil i welaar ma ra wakilangnaa diat a welaar ma ra taara Iudaia madiat a murmur raap a kumNaagagon anunMosesma anu ra taara Iudaia. Baa Paaulo iwalangoroi i kaankaan aakit. I piri naa baagun daat takado kabina baa daat murmurku a kum Naagagon anun Moses, io, aminaat anun Iesu in ling biaa ku, ma pa inpet laar paai kupi in unawa anundaat kumaakaina mangamangaan. Paaulo i pirpirdekdek karom a taara Galaatia u ra bukmi.I nemi naa diat a waan ingen ko ra waweranu ra kumwarwaruga na tena wawer, madiat a waan talili kup a nurnur ku un Iesu.A winawaan i ra buk Galaatia:

Raa Koina Wewapua ku (1:1-10)Paaulo i waan paat a aapostolo mulu

(1:11–2:21)God in walaaun daat kabina u ra nun-

daat nurnur ku un Iesu, wakir kabinabaa daat murmur a kum Naagagon(3:1–4:31)

Daat laangalaanga ko ra dekdek i raaakaina mangamangaan ma daat amurmur a nemnem i ra Takado naNion (5:1–6:10)


1 Iaau Paaulo iaau timu a buk mi karommuaat. Pa ta muaana taanga min napia ipilak pa iaau, ma wakir kaai a taara diattula iaau kupi ang aapostolo. Pate, IesuKaarisito ut ma God Tamaana diaar tulaiaau, God baa i watur paa balet Iesu ko ra

minaat. 2 A kum tateng liklik baa miaatki ungaai main, diat mulaaot ungaai maiaau u ra buk mi karom muaat a kum tenanurnur raap taanga u ra papaar Galaatia.

3 A maarmaari ma ra maalmaal konGod a Tamaandaat ma ra Tadaaru IesuKaarisito in ki karom muaat raap. 4 Iesu iung wa anuna lalaaun u ra nundaat kumaakaina mangamangaan, kupi daat a kilaangalaanga ko ra kum aakaina manga-mangaan baa a taara diat paami u ra kumkilaala mi. I welaar ma ra nemnem anura nundaat God a Tamaandaat. 5 A pirwalaawa karomi in tur takum ma pa inraap. Aamen.

Raa Koina Wewapua ku6 Pa i iwan utbaai un muaat baa muaat

nukpuku paa, iaku iaau kakaian aakit baamuaat aa waan ingen paa kon God, ia baai wataa pa muaat u ra maarmaari anunKaarisito. Io, mi muaat aa tapuku kupraaungaana wawer. 7 A wawer maa, wakira Koina Wewapua, iaku maa raa taara diatwapurpuruanmuaat ma diat nem na pukua Koina Wewapua un Kaarisito. 8 Miaatwarawaai karom muaat ma ra Koina We-wapua. Iaku baa miaat ut, baa ta aangelokaai taanginaanga u ramaawa inwarawaaima ta mangaana wawer ingen, i koina baain wirua takum u ra naagagon anun God.9 Iaau aa wapuamuga ta muaat, mami angpiri balet naa, baa te in pirpir karommuaatma ta wawer baa pa i welaar ma ra KoinaWewapua baa muaat aa watur akoto paai,i koina baa in wirua takum u ra naagagonanun God!

10 Pa iaau nem a pir walaawa ko ra taara,iaau nemi ku naa God ut in gaaia un iaau.Pa iaau nem na wagaaia ku a taara. Baaang wagaaia ku a taara, wakir iaau a tultulanun Kaarisito.

God ut i wataa paa Paaulo11A kum tateng liklik, iaau wapua kaapa

muaat naa a Koina Wewapua baa iaauwarawaai mai, wakir a wawer ko ra taarataangamin napia. 12Pa iaau loi ko ra taara,ma pa ta muaana kaai i wer iaau uni. IesuKaarisito ut i wapuaana taai taang.

13 Muaat aa walangoro taa anung man-gaana lalaaun taanga namuga, baa iaautur dekdek u ra wuna lotu Iudaia. Muaataa walangoroi baa iaau baanbaanaakakaa taara na nurnur anun God, ma iaaunemi kupi ang kamaar wa diat. 14 Iaautur dekdek u ra lotu Iudaia, ma anung

Galaatia 1:15 246 Galaatia 2:13manaana u ra lotu i ngaala taan diat raapbaa anumiaat kilaala na lalaaun i welaar.Iaau ongor dekdek aakit, ma iaau mur-mur wakaak a kum mangamangaan anura taara Iudaia taanga namuga. 15 Iaku,baa pa di buta iaau utbaai, God ia pilak paiaau, ma u ra nuna maarmaari, i wataa paiaau. 16 Ma i nemi kupi ang nunura Iesua Natuna, ma ang warawaai uni u ra kumpapaar anu ra kum taara baa wakir a taaraIudaia. Pa ta muaana i wer iaau uni. 17Mapa iaau waan unaanga Ierusalem kup diatbaa diat aa aapostolomuga taang kupi diata wer iaau. Iaku iaau waan maut kup a bilna wanua irong Aaraabia, ma namur iaautapuku balet kup a taamaan Damaasko.

18 Baa tula kilaala i raap, iaau waanmaraagaam unaanga Ierusalem kup Pe-tero, ma iaau ki ungaai mai 15 na bung.19 Pa iaau baraata a kum aapostolo in-gen, Petero ku diaar ma Iaakobo a teira Tadaaru. 20 Baboi! Iaau wewelimannamataan God baa a utnaa mi iaau timuikarom muaat i lingtatuna aakit!

21 Namur iaau waan urong u ra papaarSiria, ma u ra papaar Kilikia. 22 Iakudiat baa diat nurnur un Kaarisito irongIudaia pa iaau baraata paa te kon diat.23 Diat walangoro ku a wewapua un iaauko ra taara, baa diat piri naa, “A muaanabaa i nem na baanaakaka daat, umari iwarawaai maku u ra nurnur un Iesu, baanamuga i nem na kamaar wai.” 24 Io, diatpirwalaawa paa God u ra utnaa baa i paamiu ra nung lalaaun.

2A kum aapostolo diat gaaia paa Paaulo

1 Namur taan 14 na kilaala, iaauwaan balet unaanga Ierusalem, mir maBaanaabaas, ma iaau ben utkaai Tito kupimitul a weur. 2 Iaau waan kabina baaGod ut i wapua iaau kupi ang waan. Iaaubaraata diat baa di waatung diat naa a kummukmuga anu ra kum tena nurnur. Baamiaat ku miaat ki, iaau wapua diat u raKoina Wewapua baa iaau laana warawaaimai karom a kum taara baa wakir a taaraIudaia. Iaau nemi naa diat a mulaaot unikupi koku anung pinapaam na warawaaitaanga matira tuk mi in ling biaa ku. 3Mirki ungaai ma Tito, a te Grik, iaku pa diatwowo paai kupi din poko kikili, welaar mara kum Naagagon anu ra taara Iudaia.

4 Miaat pirpir u ra utnaa mi kabina raakum warwaruga na tena nurnur diat aa

ruk ino taau karom a kum tena nurnur.Diat welaar ku ma ra kum tena walangorino. Diat nemi naa diat a walangoro pirpiru ra kini laangalaanga baa daat aa waturakotoi kon Kaarisito Iesu, kupi diat a wita daat balet u ra kum Naagagon anu rataara Iudaia. 5 Iaku pain miaat a mulaaotpaa anundiat ta pirpir. Miaat nemi naaa lingtatuna i ra Koina Wewapua in ki utkarom muaat, ma pa in raaungaana.

6 A taara baa di waatung diat naa a kummukmuga, pa diat puku a Koina Wewapuami iaau warawaai mai, ma pa diat ungtaa ta kum Naagagon anu ra taara Iudaiauni. Pa iaau ngaraa baa diat a kum muk-muga baa pate. Karom God a taara raapdiat welaar ku namataana. 7 Diat babolelei baa God ut i taar taa a pinapaam mitaang welaar ma Petero kaai. God i tulawa Petero kupi in warawaai ma ra KoinaWewapua karom a taara Iudaia, ma i tulawa iaau ma ra Koina Wewapua karom diatkaai baa wakir a taara Iudaia. 8 God i taartaa a dekdek taan Petero kupi in aapostolokarom a taara Iudaia, lenkaai maa karomiaau, i taar taa a dekdek taang kupi angaapostolo karom diat baa wakir a taaraIudaia. 9A tula mukmuga, Iaakobo, Peteroma Ioaanes ditul baboi baa God i tabaaraiaau ma ra dekdek, ma ditul mulaaot paamir ma Baanaabaas kupi mir a papaam.Ditul mulaaot kupi mir a waan karom ataara baa wakir a taara Iudaia, ma ditul,ditul a waan karom a taara Iudaia. Maditul gaaia pa mir, maa miaat raa ku ura pinapaam, io, miaat lulu. 10 Ma ditulaaring mir kupi mir a paam raa utnaa ku,kupi mir a nuk paa a kum iba na taara kondiat, a pinapaam baa iaau utkaai iaau neminaa ang paami.

Paaulo i wapua Petero naa, “U aa raara”11 Baa Petero i waan paat irong Aan-

tiokia, iaau pir takadoi ut namataana naa,“U aa raara.” 12 Bari ia a utnaa baa i raarauni: Baa i ki irong Aantiokia, i wangaanungaai ku ma ra kum taara baa wakir ataara Iudaia. Iaku baa Iaakobo i tula waraa kum te Iudaia karomi, io, pa i wangaanungaai balet ma ma diat baa wakir a taaraIudaia. I ki ingen maku kon diat. I bu-rutaana a taara Iudaia, diat baa diat neminaa din poko kikil a taara na nurnur raap.13U ra warwaruga na mangamangaan baaPetero i paami, raa kum te Iudaia baa diatnurnur un Iesu, diat murmurmaku Petero

Galaatia 2:14 247 Galaatia 3:11ma diat kaai diat raara ungaai mai. Amangamangaan mi, i aal puku paa utkaaiBaanaabaas.

14 Baa iaau babo a utnaa mi diat paami,baa pa diat murmur a lingtatuna i ra KoinaWewapua, iaau pirpir takado maut karomPetero namataandiat raap naa, “Petero,ui a te Iudaia, ma u lalaaun welaar mara taara baa wakir a taara Iudaia. Aawakabina baa u wowo paa a kum taara ingenkupi diat a murmur a kum Naagagon anura taara Iudaia?

15 “Di buta daat a kum te Iudaia, wakirdaat welaar ma ra taara baa wakir a taaraIudaia, baa daat waatung diat naa a kumtena aakaina. 16 Iaku, daat nunurai naaGod pa i waatung te baa a tena takado baai murmur ku a kum Naagagon. Pate! Godin waatung te baa a tena takado kabinaku u ra nuna nurnur un Iesu Kaarisito.Lenkaai maa karom daat, daat nurnur unKaarisito Iesu, kupi daat a takado na-mataan God. Daat takado kabina daatnurnur un Kaarisito, ma wakir u ra kumNaagagon baa daat murmuri, maa God pain waatung te baa a tena takado baa imurmur ku a kum Naagagon.

17 “Daat kaai a taara Iudaia, God inwaatung daat baa daat takado baa daatnurnur ku un Kaarisito. Io, in kaapa naadaat kaai a kum tena aakaina ku, welaarma ra taara baa wakir a taara Iudaia.Lelawaai, Kaarisito duk ia maa a kabinabaa mi daat a kum tena aakaina? Patemulu! 18 Iaku baa angmurmur balet a kumNaagagon baa iaau aa ngo paa kon diat, io,i waiaai naa iaau a tena aakaina.

19 “Mi iaau aa nunurai naa pang takadokabina baa iaau murmur a kum Naagagon.Iaau aa maat kon diat. A kum Naagagonut i ung ta iaau u ra minaat. Iaau maatkupi ang lalaaun kup God. 20 Di aa waketeungaai ta iaau ma Kaarisito u ra bolo, mawakir iaau ma mi iaau lalaaun, Kaarisitomaku i lalaaun un iaau. Iaau lalaaunutbaai u ra paning, iaku iaau lalaaunma ranurnur un Natun God, baa i maari iaau mai taar taa anuna lalaaun kupi in walaaunpa iaau. 21 A maarmaari anun God karomiaau i ngaatngaat aakit, ma pang maadekbiaa wai ku. Baa gun God in waatung tenaa ia a tena takado u ra mur Naagagon,io, Kaarisito i maat biaa ku.”

3A nurnur ku un Iesu Kaarisito

1 A taara Galaatia, muaat a kum long-long! Iaau aa wapua kaapa ta muaat ura minaat anun Iesu Kaarisito u ra bolo,i lenutbaa muaat ut muaat baboi. Io,woi maa i wapurpuruan a nuknukimuaat?2Muaat awapua iaau, muaat watur akoto aTakado naNion kabina baamuaatmurmura kum Naagagon? Pate. Muaat waturakotoi kabina muaat walangoro a KoinaWewapua ma muaat nurnur uni. 3 Muaatturpaai ma ra dekdek i ra Takado na Nion.Io i lawaaimi, muaat nemna papaam baletku ma ra dekdekimuaat ut? Muaat aa lon-glong! 4 Muaat aa kariaana taa mongorona kinadik. Lelawaai, a kum kinadik maain ling biaamaku? Pa iaau nurnur lenmaa.5 Lelawaai, God i tabaara muaat ma raTakado na Nion ma i paam a kum utnaana kakaian naliwan taamuaat, kabinamaamuaat murmur a kum Naagagon anu rataara Iudaia? Pate mulu! God i paamikabina muaat walangoro a Koina Wewa-pua ma muaat nurnur uni.

6 A Buk Taabu i piri un Aabaraam lenbi,“Aabaraam i nurnur un God, ma kabinau ra nuna nurnur God i waatungi naa atakado na muaana.” Tur 15:67 Io, muaat a nunurai naa diat baa diatnurnur, diat a kum natnatun Aabaraam.8 A Buk Taabu ia pir muga taai u ra utnaabaa in waan paat, baa God in waatung ataara baa wakir a taara Iudaia naa diata kum tena takado kabina u ra nundiatnurnur. God ia wapua muga taa Aabaraamu ra Koina Wewapua. I piri naa, “Un uiAabaraamdin pirwadaan a kumwunwunataara raap.” Tur 12:39 I lenkaai maa umari, diat raap baa diatnurnur din pir wadaan diat, welaar ma dipir wadaan Aabaraam baa i nurnur.

10 Diat baa diat nuki naa diat a murmura kum Naagagon kupi God in waatung diatnaa a kum tena takado, diat a kariaana adekdek na kaankaan anun God karom diat.Maa a Buk Taabu ia pir taai naa, “Baa te ipuka un ta naagagon ot ku baa di aa timuta diat u ra Buk na Naagagon, a dekdek nakaankaan anun God i ki karomi.” Naag27:26

11 Pa te in murmur ot raap paa a kumNaagagon raap. Io i kaapa karom daat naaGod pa inwaatung te baa a tena takado baai murmur a kum Naagagon. A Buk Taabui piri lenbi, “Te ku baa i nurnur, God inwaatungi naa a tena takadoma in lalaaun.”Aab 2:4

Galaatia 3:12 248 Galaatia 4:212 Ia baa i murmur ku a kum Naagagonkupi in takado uni, pa i nurnur unKaarisito. A Buk Taabu i piri, “Baa te i nukinaa in lalaaun u ra mur Naagagon, io inmurmur ot raap pa diat.” Lewi 18:5

13 A kum Naagagon i ung ta daat ura dekdek na kaankaan anun God. IakuKaarisito i kul walaangalaanga pa daat kora dekdek na kaankaan maa. Ia ut i turkiaana wa daat, baa i puak paa a dekdek nakaankaan maa karom daat. I welaar ma diaa timu taai u ra Buk Taabu naa, “Te baadi waketei nate u ra in diwaai, a dekdek nakaankaan anun God i ki karomi.” Naag21:2314 Kaarisito i kul walaangalaanga pa daat,kupi God in pir wadaan a kum wun-wuna taara raap, welaar ma i pir wadaanAabaraam. Lenmaa baa daat nurnur unKaarisito Iesu, God in taar a Takado naNion karom daat, welaar ma ra nunaweweliman.

A weweliman anun God i ngaala taa rakum Naagagon

15 A kum tateng liklik, ang pir a pirpirwelwelaar taa muaat. Muaat a nuk paai,baa ta ru muaana diaar weweliman taauma diaar aa paam taa ta kunubu, pain tebalet in puku laar paai. 16 Lenkaai maa,God ia weweliman taau karom Aabaraamma karom natuna. God wakir i piri naa,“karom a kum natnatuna”, a kukuraainabaa mongoro na taara. Iaku i piri lenbi,“karom natuna”, i kukuraaina naa raamuaana ku, ia Kaarisito ut. 17Bari ia kuku-raaina: God i weweliman muga karomAabaraam, u ra kum utnaa baa in paamot paai ut. A kum Naagagon baa diatwaan paat 430 kilaala namur, pa diat pukulaar paa a weweliman anun God karomAabaraam. 18 Muaat nuki naa a wetabaaranun God i waan paat karom daat kabinabaa daat murmur a kum Naagagon? Pate!I kabina ut u ra nuna weweliman. Godi weweliman uni karom Aabaraam u ranuna ngaala na maarmaari ku karomi.

19 Io, God i taar a kum Naagagon kupaawa? I taari kupi a taara diat a babo leleanundiat kummangamangaan aakaina. Dimurmur a kum Naagagon tuk a natunAabaraam i waan paat, ia baa God i wewe-liman taau uni, Kaarisito ut. Baa God i taara kum Naagagon, i tula wa a kum aangelomai karom Moses, ia baa i tur naliwan taara taaramaGod, kupiMoses in taari karom

diat. 20 Iaku baa God i weweliman karomAabaraam, pa te i tur naliwan taan diaar.God raa ot ku i pirpir.

A nurnur un Iesu i walaangalaanga daat21 Lelawaai, a kum Naagagon ma ra

weweliman anun God diaar ebaar wetwe-talaai? Pate mulu! Baa a kum Naagagondiat taar a lalaaun taa ra taara, io, diata takado namataan God u ra murmurNaagagon ku. 22 Iaku a Buk Taabu i pirapuaanai naa, a taara raap u ra rakrakaanbuaal diat ki u ra winiwi i ra nundiataakaina mangamangaan. Lenmaa, diat kubaa diat nurnur un Iesu Kaarisito diat a lopaa a wetabaar baa God i weweliman taauuni.

23 Baa pa di waiaa utbaai aakapi na nur-nur karommiaat, miaat welaar ma ra kumkarabus u ra dekdek i ra kumNaagagon. Pamiaat ki laangalaanga tuk God i wapuaanaaakapi u ranurnurun IesuKaarisito karommiaat. 24 A kum Naagagon i welaar kuma a tena baboura karom daat kupi inben pa daat karom Kaarisito. Baa daat anurnur un Kaarisito din waatung daat naaa kum tena takado namataan God. 25 Iomi, aakapi na nurnur ia waan paat, lenmaapa daat ki balet ma natudaangi ra kumNaagagon.

Daat a kum natnatun God kabina u ranurnur

26 Mi muaat raap a kum natnatun God,i kabina baa muaat nurnur un KaarisitoIesu. 27 Baa di aa baapitaaiso ta muaat,ia a wakilang baa muaat raa ungaai maKaarisito, ma muaat mong ma ra nunalalaaun. 28 Io, baa daat nurnur unKaarisito, pa daat raaungaana balet na-mataan God: a taara Iudaia ma ra taara in-gen, a kum wilawilaau ma diat baa wakir akum wilawilaau, in muaana ma in tabuan.Daat raap daat raa maku un Kaarisito Iesu.29 Baa muaat anun Kaarisito, io muaat akum natnatun Aabaraam, mamuaat a kalea utnaa baa God i weweliman taau unikarom Aabaraam.

4A pirpir welwelaar un raa naadiaar

tamaana1 Io, mi ang pirpir karom muaat ma

raa pirpir welwelaar balet un raa naadiaartamaana. A naat in kale a wuwuwungraap anun tamaana, iaku baa i naat utbaai,i welaar ku ma ra wilawilaau. 2 A kum

Galaatia 4:3 249 Galaatia 4:27tena baboura diat a baboura utbaai a naatmaa, ma in tartaraam karom diat. Baain ot a kilaala baa tamaana i kubu taai,io, in laangalaanga maraagaam. 3 Lenkaaimaa karom daat, namuga baa daat we-laar utbaai ma ra naat, daat welaar mara kum wilawilaau u ra kum wawer ko rarakrakaan buaal. 4 Baa a kilaala ia ot, Godi tula wa Natunalik urin. A tabuan i butapaai, ma i ki natudaangi ra kumNaagagon.5 I waan paat kupi in walaangalaanga padiat baa diat ki natudaangi ra kum Naa-gagon, kupi daat raap daat a waan paat akum natnatun God.

6 Muaat a kum natnatun God ut. Maraa ia a kabina baa i taar wa a Takadona Nion, a Nion Natunalik, kupi in ki ura balaamuaat, ma i wewataai karom Godlenbi, “Tataa! Tataa!” 7 Io, mi pa muaat kinawilawilaau baletma, pate. Muaat a kumnatnatun God, ma muaat a kale paa a kumutnaa anun God.

Paaulo i ngaraa u ra taara Galaatia8 Namuga utbaai baa pa muaat nunura

God, muaat papaam na wilawilaau karoma kumgod baawakir a kumgod lingtatuna.9 Iaku mari muaat aa nunura a lingtatunana God. Maia, God i nunura muaat. Io,aawa kabina baa muaat waan talili baletkup a kum wawer biaa ku baa pa diatgaa un ta utnaa? Lelawaai, muaat nemna papaam na wilawilaau balet ma karomdiat? 10 Muaat ongor aakit kupi muaata murmur a kum Naagagon anu ra taaraIudaia baa diat piri naa dinwakilang a kumngaala na bung, ma raa kum kalaang, maraa kum kilaala, mamuaat nuki naamuaata takado uni. 11 Iaau burut aakitmamuaat,kaduk anung pinapaam karom muaat inling biaa ku.

12 A kum tateng liklik, iaau aaringadekdek muaat kupi muaat a ki laan-galaanga ko ra kumNaagagonmaa, welaarma iaau, iaau ki laangalaanga ko ra kumNaagagon. I welaar ma iaau wakir a teIudaia. Namuga baa iaau ki naa muaat,muaat koina aakit ma iaau. 13 Muaat anuk paai, amugaana pakaan baa iaauwaanpaat karommuaat, anungmalaapaang ku ikabina baa iaau ki okot naa muaat ma iaauwarawaai ma ra Koina Wewapua karommuaat. 14 Anung malaapaang i wangaraamuaat, iaku pamuaat milikuaana iaau, mapa muaat lu wa iaau. Pate, muaat gaaiapa iaau welaar ma raa aangelo anun God,

baa Kaarisito Iesu ut. 15 Iaau nuki naamuaat a pet laar paai ku kaai baa muaat alior taa a kum kiok na mataamuaat taang.Iaku mi, kuraa ma awaai a gaaia maa?16Mimuaat nuki maku naa iaau anumuaatebaar, kabina baa iaau pir a lingtatuna taamuaat.

17 Diat baa a kum tena wawer war-waruga, diat ongor aakit kupi muaat amurmur diat, iaku wakir kupi muaat akoina uni. Diat nemi ku naa muaat a waankon miaat, kupi muaat a ongor ungaai madiat. 18 A niongor i koina, iaku muaat aongor kup a utnaa baa i koina. Mamuaat aongor uni, baa daat ki ungaai, ma baa iaauki ingen kaai kon muaat.

19A kum natnatung liklik, iaau kariaanabalet a ngunungut kup muaat welaar mara tabuan baa i babuta. Ang kariaanaa ngunungut mi tuk muaat a welaar maKaarisito. 20 Iaau nemi naa ang ki karommuaat, ma ang pirpir na maarmaari mara in ingaang ut karom muaat. Mi paiaau nunurai naa aawa balet ma ang paamikarom muaat!

A pirpir welwelaar un Aagaar ma Saaraa21 Baa muaat nem na murmur a kum

Naagagon, io muaat a wapua iaau: Muaatnunura ut a kukuraai ra kum Naagagon?22 A Buk Taabu i piri naa, Aabaraam runatuna, Ismaael a natu ra wilawilaau natabuan a iaana Aagaar. Raa kaai, a iaanaAaisaak, a natun Saaraa, a tabuan baai ki laangalaanga, ma wakir ia a wilaw-ilaau. 23Natun Aabaraam baa a wilawilaauna tabuan i butai, i butai welaar ma ramangaana tinaulaa ko ra rakrakaan buaal.Iaku Aaisaak, Saaraa i butai welaar ma radekdek i ra weweliman anun God.

24 A pirpir mi di welaarai ma daat. Rutabuanmi diaar welaarma ru kunubu. Raakunubu baa God i paami inaanga u ra taan-gaai Sinaai baa i taar a kumNaagagon taanMoses. Aagaar i tur wakilang a kunubumaa, ma a kum taara baa diat ki u rakunubumaa diat welaarma ra kumwilaw-ilaau. 25 A taangaai Sinaai irong Aaraabia,i welaar ma ra malalar in Ierusalem anu rataara Iudaia. Ma a taara Iudaia diat ki nawilawilaau u ra kum Naagagon.

26 Iaku Ierusalem taanginaanga u ramaawa, i ki laangalaanga ma i welaar maSaaraa, a tabuan baa i ki laangalaanga, maia a naandaat a kum tena nurnur. 27 Di aatimu taai u ra Buk Taabu lenbi,

Galaatia 4:28 250 Galaatia 5:17“Ui a bi na tabuan baa pa u babuta, un

gaaia,un kelekele ma un kulkulaai ma ra

gaaia,ui baa pa u kariaana taa utbaai a

ngunungut na binabuta.Maa in mongoro aakit a kum natnatu ra

tabuan baa anuna muaana i waanpaa koni,

taa ra tabuan baa i ki naa ra nunamuaana.” Aais 54:1

28 Ma muaat a kum tateng liklik, dibuta muaat u ra weweliman anun God,welaar ma di buta Aaisaak. 29 Raa pakaantaanga u ra pirpir welwelaar mi daat baboii lenbi: Ismaael baa di butai u ramangaanatinaulaa ko ra rakrakaan buaal, i wakadikAaisaak baa di butai u ra dekdek i ra Nion.Lenkaai maa umari karom daat. 30 Aawamaa a Buk Taabu ia pir taai uni? I piri naa,“Un lu wa a wilawilaau na tabuan ungaaima natunalik, maa natu ra wilawilaau natabuan pain kakale ungaai ma natu ratabuan baa i ki u ra kini laangalaanga.” Tur21:1031 Io, a kum tateng liklik, wakir daat akum natu ra wilawilaau na tabuan. Daata kum natu ra tabuan baa i ki u ra kinilaangalaanga.

5A kini laangalaanga un Kaarisito

1 Kaarisito ut ia walaangalaanga padaat, kupi daat a laangalaanga lingtatuna.Io, muaat a tur dekdek, ma koku muaatmaadek taa te balet baa in wi akoto muaatkupimuaat awelaarma ra kumwilawilaaubalet.

2 Walangoroi, iaau Paaulo iaau wapuamuaat u ra utnaa bi: Baa muaat a taraampaa a naagagon na poko kikil, io, i lenbaaa pinapaam anun Kaarisito in ling biaamaku karom muaat. 3 Iaau pirpir baletkarom muaat raaraa: Baa muaat a taraampaa a naagagon na poko kikil, io, muaata murmur raap a kum Naagagon anunMoses. 4Baa muaat nemi naa din waatungmuaat naa a kum tena takado u ramurmura kum Naagagon, io, muaat aa ki weraankon Kaarisito. Muaat aa waan ingen paako ra maarmaari anun God. 5 Iaku daat,u ra dekdek i ra Takado na Nion daat a kiwalaangma ra nurnur baa God in waatungdaat naa a kum tena takado u ra nurnurku. 6 Baa daat ki un Kaarisito Iesu, Godpa i babo kup a muaana di poko kikili, baa

pa di poko kikili. I babo ku kup ia baa inurnur, ma a wai ra nuna nurnur baa ia atena maarmaari.

7 Namuga muaat murmur wakaak Iesu.Iaku mi, woi maa ia pet apurpuruan tamuaat, ma pa muaat taraam ma u ra ling-tatuna na wewapua? 8 A wawer mi baa ipet apurpuruan ta muaat pa i waan konGod, ia baa i wataa pa muaat kupi muaatanuna. 9 Muaat a nuk paai, a wawer miia wapurpuruan wa muaat raap. I welaarma ra pirpir welwelaar bi: “A lik naat nais ku i pet laar paai kupi in watubu paa inbred raap.” 10 Iaku iaau ut, iaau nurnurnaa a Tadaaru in wadekdek muaat kupimuaat a mulaaot ungaai ma iaau. Ma woinamangaanamuaana baa iawapurpuruanta muaat, in kariaana ut a dekdek na naa-gagon anun God karomi.

11 A kum tateng liklik, pa iaau wer baletma a taara u ra poko kikil. Mi ia a kabinabaa a taara Iudaia diat wakadik aakakaiaau. Baa ang wer utbaai a taara u ra pokokikil, pa diat a wakadik iaau. Iaku iaau wera taara kupi diat a nurnur ku u ra boloanun Kaarisito. Mi ia a kabina baa diatwakadik iaau. 12 Iaau nemi naa diat baadiat wer muaat kupi din poko kikil muaat,diat ut diat a tol muga pa diat!

13 A kum tateng liklik, God ia wataa pamuaat karomi kupi muaat a laangalaangalingtatuna. Iaku koku muaat nuki naamuaat aa laangalaanga kupi muaat a mur-mur a kum aakaina nemnem i ra pan-imuaat. Pate, muaat a waraaut wetweta-laai muaat ma ra maarmaari. 14 A kumNaagagon raap anun God, di ung ungaaipa diat kup raa naagagon maku, bi ia: “Unmaari a kum teptepaamwelaarma umaariui ut.” Lewi 19:1815 Iaku baa muaat wakadik wetwetalaaimuaat ku welaar ma ra kum wewaguabaa diat karaat wetwetalaai diat, muaata baboura muaat, kaduk muaat abaanaakaka raap wa muaat.

Daat a murmur a Takado na Nion16 Io mi, ang piri karom muaat lenbi:

Muaat a murmur a Takado na Nion, len-maa pa muaat a murmur a kum aakainanemnem i ra panimuaat. 17Anemnemkupaakaina u ra panimuaat i turbaat a Takadona Nion, ma a nemnem anu ra Takado naNion kaai i turbaat aakaina nemnem i rapanimuaat. A ru utnaa mi, diaar weiumwetwetalaai, ma pa muaat paam laar paa

Galaatia 5:18 251 Galaatia 6:16a utnaa baa muaat nemi. 18 Iaku, baa aTakado na Nion in mugain muaat, muaata ki laangalaanga ko ra kum Naagagon.

19 Io, daat aa nunura a kum aakainautnaa baa a nemnem i ra panindaat ilaana paami. Bari diat: A kum paamukna mangamangaan, a dur na mangaman-gaan, aakaina nemnem, 20 a lotu karom akum warwaruga na god, a uraura, a kinina ebaar ma ra taara, a wengangaar, anuknuk aakaka, a kaankaan, a nemnemkup a kini na ngaala, a kini weraan mara kaankaan wetwetalaai, 21 a nemnemkup ta utnaa anun te ingen, a ininim, akulkulaai taltalili ma ra kum longlong namangamangaan, ma ta kum aakaina ut-naa utkaai lenmaa. Iaau aa watumaarangamuga ta muaat mun, ma mi iaau watu-maarang muaat balet, naa a taara baa diatpaampaam a kum utnaa mi, pa diat a kalepaa a mataanitu anun God.

22 Iaku, a kum wai ra Takado na Nionbari diat: A maarmaari, a gaaia, a maal-maal, a kini wowowon, a wewaraautkarom te ingen, a takado na mangaman-gaan, a lingtatuna na pinapaam anun te,23 a mangamangaan na urur, a manga-mangaan baa te i naagagon kado anunalalaaun. Pa ta naagagon in turbaat a kumutnaa mi.

24 A taara anun Kaarisito Iesu, di aakwaat diatma ra nundiat kumaakaina nem-nem u ra bolo anun Kaarisito. Lenmaapa diat a paam balet ma a kum aakainamangamangaan.

25 Io, baa daat lalaaun ungaai ma raTakado na Nion, i koina baa daat a waan-waan ungaai mai. 26 Koku daat aa-maamaan ngaala, koku daat wakaankaanwetwetalaai daat, ma koku daat nuknukaakaka wetwetalaai.

6A wewaraaut wetwetalaai

1 Io, a kum tateng liklik, baa ta tenanurnur i puka ma i paam aakaina, muaatbaa a Takado naNion imugamuaat, muaata aal atur paai balet ma ramangamangaanna urur. Iaku muaat a baboura muaat utkaduk muaat bulung muaat a puka un tawalwalaam. 2 Muaat a waraaut wetweta-laaimuaat u ra numuaat kummawaat. Baamuaat paami lenmi, muaat paam ot paa anaagagon anun Kaarisito. 3 Baa te i nukinaa i ngaala, iaku maa pa i ngaala, ia ut iwaruga paai balet. 4 Raaraa kon muaat in

walaara anuna kum pinapaam ut, kupi iaut in gaaia uni. Iaku koku i welaara anunapinapaam ungaai ma ta pinapaam anun teingen. 5 Maa raaraa kon muaat in lo utanuna nilalo.

6 Bari kaai ia, baa te i wer muaat u rapirpir anun God, muaat a waraauti ma takoina utnaa ko ra numuaat kum utnaa.

Daat a tangaa paa ut a utnaa baa daatmaarut taai

7Koku te i warugamuaat, maa pain te inwaruga laar paa God. A muaana in tangaapaa ut a kum utnaa baa ia maarut taai.8 Diat baa diat murmur ku a kum aakainanemnem i ra panindiat, diat a tangaa paaa minaat takum. Ma diat baa diat murmura Takado na Nion ma ra koina mangaman-gaan, ko ra Takado na Nion diat a tangaa alalaaun takum. 9Koku daat talanguan u rakoina pinapaam baa daat paami, ma kokudaat ngo koni. Baa a pakaana bung i ot,daat a watur akoto paa a wai ra nundaatpinapaam. 10 Io, baa daat pet laar paai kupidaat a paam a koina karom te, i koina kupidaat a paami. Daat a paam a koina mugakarom diat a kum tena nurnur, ma namurkarom a taara ingen kaai.

A tintinip na pirpir11 A kinalik na pirpir mi, iaau ut iaau

timui ma ra limaang karom muaat. Muaatbaboi, iaau timu a kum ngaala na mataanabuk mi.

12 Diat baa diat wowo pa muaat kupidin poko kikil muaat, diat paami ku kabinadiat nem na wangaala pa diat namataa rataara. Diat burut kaduk din wakadik diat,baa diat a warawaai ku u ra nurnur u rabolo anun Kaarisito. 13Diat ut baa di pokokikil diat, pa diat murmur ot paa a kumNaagagon, iaku diat nem muaat ku kupidin poko kikil muaat, kupi din pir walaawapaa a iaandiat un muaat.

14 Iaau ut pang wangaala pa iaau. Angwangaala paa ku anundaat Tadaaru IesuKaarisito baa i maat u ra bolo. Maakabina u ra bolo, a mangamangaan anu rarakrakaan buaal i maat kon iaau, ma iaaukaai, iaau aa maat ko ra kum mangaman-gaan anu ra rakrakaan buaal. 15 Te baadi poko kikili baa te pa di poko kikili, pata kukuraaina. Raa utnaa ku i ngaatngaatkarom daat, baa daat a matakina wawakianun God. 16Amaalmaalma ramaarmaarikarom muaat baa muaat murmur anung

Galaatia 6:17 252 Galaatia 6:18wawer mi, karom muaat raap a taara Is-raael mulu anun God.

17 Io mi, pa iaau nemi balet ma baa tein watakida iaau, maa a kum burlen u rapaning diat a kumwakilang naa iaau anunKaarisito.

18 A kum tateng liklik, a maarmaarianu ra Tadaaru Iesu Kaarisito in ki u raniomuaat. Aamen.

Epeso 1:1 253 Epeso 1:14

A Buk anun Paaulo karom ataaraEpesoA pirpir kaapa muga

Baa Paaulo i ki u ra karabus irong Rom,i timu waat na buk: Raa karom a taaraEpeso, raa karom a taara Pilipoi, raa karoma taara Kolose ma raa kaai karom Pilemon.

I timu a bukmi karom a taara na nurnurirong Epeso kupi diat a luki ma namur diata taari karom a taara ingen.

Epeso ia raa ngaala na taamaan u rapapaar Aasia. A taara u ra taamaan maadiat nem aakit a maani, ma diat laanalotu karom a taabataaba di waatungi naaAartemis. Diat paam raa ngaala na rumana lotu anun Aartemis (babo Aap 19:17).

U ra weru winawaan anun Paaulo iwarawaai karom a taara Iudaia baa diatki irong Epeso (babo Aap 18:18-21). Manamur u ra nuna wetula winawaan i waantalili balet urong Epeso ma i ki irong tulakilaala ma i wer a taara baa diat nukpukuma diat nurnur un Iesu (babo Aap 19). Raataara na nurnur diat a kum te Iudaia, maraa taara pate. Paaulo i wer diat naa unIesu Kaarisito daat raa ku, a taara Iudaiama ra taara ingen kaai. I wer diat un tulapirpir welwelaar:

Daat welaar ma ra panin raa muaana,ma Iesu ia a lorindaat.

Daat welaar kaai ma ra ruma na lotuanun God, ma Iesu ia a ngaatngaat nawaat kup a luk i ra ruma.

Daat welaar ma ra tabuan baa di wan-inaari kup a paakamaau.

A winawaan i ra buk Epeso:A turturpaai ra buk mi (1:1-2)Daat raa naruma un Kaarisito (1:3–3:21)A kini ungaai anu ra taara na nurnur

(4:1-16)A matakina lalaaun un Kaarisito (4:17–

5:20)Daat a taraam wetwetalaai karom daat

(5:21–6:10)A minong na wineium anu ra te

Kaarisito (6:11-20)A tintinip na pirpir anun Paaulo karom

diat (6:21-24)1 Iaau Paaulo, aapostolo anun Kaarisito

Iesu u ra nemnem anun God. Iaau timu abuk mi karommuaat a taara anun God baa

muaat ki matira Epeso, baa muaat a kumdowot na tena nurnur un Kaarisito Iesu.

2 Amaarmaari ma ra maalmaal kon GodTamaandaat ma a Tadaaru Iesu Kaarisitoin ki karom muaat.

Un Kaarisito, God i wadaan daat ma rakum utnaa na nion

3 Daat a pir walaawa paa God, a Tamaara nundaat Tadaaru Iesu Kaarisito. Iwadaandaatma ra kumutnaananion raaptaanginaanga u ra maawa, baa daat ki unKaarisito. 4 Kabina daat ki un Kaarisito,God ia pilak pa daat namuga utbaai baa pai waki utbaai a rakrakaan buaal, kupi daatanuna taara, ma pa ta niraara in ki un daatnamataana.

5 U ra nuna maarmaari, namuga utbaaiia nunurai naa in lo pa daat kupi daata kum natnatuna, baa daat ki un IesuKaarisito. U ra nuna nemnem ut ma u ranuna gaaia i paami lenmi. 6 Io, daat a pirwalaawa paa God u ra nuna koina maar-maari baa i tabaara daat mai un Natunabaa i maari aakiti. 7 Ma baa daat ki unKaarisito, a gaapina i kul walaangalaangapa daat, ma God i una wa anundaat kumaakaina mangamangaan. A maarmaarimaa anun God i ngaala aakit, 8 baa i laanatabaara liklikina daat mai.

God a tena manaana ma i nunura a kumutnaa raap. 9-10 Io, u ra nuna nemnem uti waiaa daat u ra kum utnaa baa namugai wawalipa. I lenbi: In aal ungaai a kumutnaa raap u ra maawa ma u ra rakrakaanbuaal, kupi diat raap diat a ki natudaangira naagagon anun Kaarisito, maa ia maain lorindiat raap. Taanga namuga utbaaiGod ia nunura a utnaa mi in paami unKaarisito, ma baa a bung in ot in paam otpaai ut.

11 A kum utnaa raap baa God i laanapaami, i paami welaar ut ma ra nunanemnem. Io, namuga utbaai i pilak pamiaat a taara Iudaia, kupi miaat a lalaaunun Kaarisito. 12 Io miaat a mugaana taarabaa miaat nurnur un Kaarisito, kupi mi-aat a pir walaawa paa God ma ra nunaminamaar. 13 Ma muaat kaai, muaatlalaaununKaarisito, baamuaatwalangoroa lingtatuna na pirpir bi, a Koina Wewa-pua naa God in walaaun pa muaat. Baamuaat walangoroi ma muaat nurnur unKaarisito, God i ung taa anunawakilang unmuaat, a Takado na Nion, baa ia weweli-man muga taau uni. 14 A Takado na Nion

Epeso 1:15 254 Epeso 2:13ia a mugaana wakilang, kupi in waling-tatunai naa namur u ra bung baa God inwalaangalaanga paa anuna taara, daat akale a kum utnaa baa God ia wewelimantaau uni. Io, daat a pir walaawa paa Godma nuna minamaar!

Paaulo i aaraaring u ra taara na nurnur15 Io, baa iaau walangoroi naa muaat

nurnur u ra Tadaaru Iesu, mamuaatmaaria taara raap anun God, 16 pa iaau ngoma ra pir wakaak karom God un muaat.Ma u ra nung kum niaaring iaau laananuk pa muaat. 17 Iaau laana aaraaringbaa God anu ra nundaat Tadaaru IesuKaarisito, a Tamaandaat baa i teng ma raminamaar, in tabaara muaat ma ra man-aana ko ra Takado na Nion, ma in paapaa nuknukimuaat, kupi muaat a nunurawakaak God. 18 Iaau aaraaring naa inwakaapa a mataa ra niomuaat, kupi muaata nunura a utnaa baa daat ki walaang kupi,baa God i wataa pa daat naa daat a kalepaai. Ma iaau aaraaring kaai baa muaat anunurai naa a kum utnaa baa daat a taaraanun God, daat a kale paai i ngaala aakitma i teng ma ra minamaar.

19 Ma muaat a nunurai naa a dekdekinGod baa i waraaut daat mai, baa daat nur-nur, i ngaala aakit. U ra nuna ngaala nadekdek maa, 20 God i watur paa Kaarisitoko ra minaat, ma i waki taai u ra papaaraot na limaana inaanga u ra maawa. 21Mami Kaarisito i ngaala taa ra aalawur nionraap lenbi, a kum nion baa diat mukmuga,ma a kum nion baa diat paam akoto anaagagon, ma a kum nion baa diat paamakoto a dekdek, ma a kum nion baa diatkiki na ngaala. A iaan Kaarisito i ngaalaaakit taa ra kum iang u ra lalaaun mi, mau ra lalaaun namur. 22 God i ung taa akum utnaa raap natudaangi ra dekdekinKaarisito, ma God i waki taa Kaarisito kupiin ngaala taa ra kum utnaa raap, ma iaut in lori ra taara na nurnur. 23 Ma ataara na nurnur diat a panin Kaarisito. MaKaarisito i teng un diat, ma i wateng a kumutnaa raap kaai.

2Namuga a niondaat i maat, ma mi God ia

walaaun pa daat un Kaarisito1 Namuga a niomuaat i maat, kabina

u ra kum aakaina pinapaam ma ra kum

aakaina mangamangaan baa muaat paam-paami. 2 Muaat murmur a kum manga-mangaan anu ra rakrakaan buaal, mamuaat taraam karom Saataan, a mukmugaanu ramataanitu u ramaup,mami a nionoi papaam un diat raap baa diat wabulbulkarom God. 3 Namuga, daat kaai daatlalaaun welaar ma ra taara na wabulbul.Daat kaai daat wagaaia ku a panindaat, madaat murmur a kum aakaina nemnem i rapanindaat ma ra nuknukindaat. Di butapa daat kaai a kum tena aakaina ut, ma akaankaan anun God i ki un daat, welaarmai ki un diat a taara na wabulbul.

4 Iaku, God a tena maarmaari! Kabinamaa i maari aakit daat, 5 baa daat maat ura nundaat kum aakaina mangamangaan,i walaaun pa daat ungaai ma Kaarisito.Maia, God ia walaaun pa muaat, kabina kuu ra nuna maarmaari. 6 Baa daat ki unKaarisito Iesu, God i watur ungaai daat maIesu ko ra minaat, ma i waki daat ungaaimai u ra nuna kiki na king inaanga u ramaawa. 7 God i waiaa anuna maarmaarikarom daat un Kaarisito Iesu, kupi anunangaala na maarmaari in waan paat kaa-pakaapa karom a kum taaun taara namur.8 God i maari muaat ma i walaaun pamuaat baa muaat nurnur. Wakir muaat utmuaat kabina uni, a wetabaar ku anun Godkarom muaat. 9Wakir i walaaun pa muaatkabina u ra kum kokoina pinapaammuaatpaami, kaduk te in wangaala pa ia ut uni.10Daat raap, God ut i wamatakina pa daat,i waki daat un Kaarisito Iesu, kupi daat apaam a kum kokoina pinapaam, baa God iawaninaar taai kupi daat a paami.

A taara Iudaia ma a taara baa wakir ataara Iudaia, daat raa maku

11 Muaat a nuk paai, di buta muaatwakir muaat a taara Iudaia. Ma a taaraIudaia baa diat laana poko kikil a panin-diat, welaar ma ra wakilang baa diat anunGod, diat waatungmuaat naa wakir muaatanun God, kabina pa di poko kikil muaat.12Muaat a nunurai naa namuga baamuaatki ingen utbaai kon Kaarisito, muaat wakira taara Israael, ma a kunubu baa God iweweliman taau uni wakir anumuaat. Mau ra numuaat lalaaun main u ra rakrakaanbuaal pa muaat nunura God ma pa muaatki walaang kup a lalaaun namur. 13 Maia,namuga muaat ki welwelik kon God, iakumi, baa muaat ki un Kaarisito Iesu, a gaap-ina i ben muaat marawaai karom God.

Epeso 2:14 255 Epeso 3:1914 Mi daat ki na maalmaal, kabina ku

un Kaarisito. Ia aal ungaai pa miaat ataara Iudaia ma muaat baa wakir a taaraIudaia, kupi daat a raa maku. Namuga padaat wemaraam, iaku Kaarisito ia rakaanwa a kaankaan maa. 15 Ma baa i maat, iwaraap wa a kum Naagagon anu ra taaraIudaia, ma ra kum wetulaa, kupi in aalungaai ru kikil na taara, kup raa matakinawuna taara maku, kupi daat raap daat aki na maalmaal. 16 Ma baa daat raa ku,Kaarisito i wamaraamungaai daat raapmaGod. Ma baa i maat u ra bolo i rakaanwa a kini na ebaar. 17 I waan paat mai wewapua u ra maalmaal karom muaatbaa muaat ki welwelik, ma karom miaatkaai a taara Iudaia baa miaat ki marawaai.18 Maa un Kaarisito ku, a Takado na Nioni walaangalaanga a aakapi anundaat raapkarom a Tamaandaat.

19 Io, muaat wakir balet ma muaat akum waira, pate. Mi muaat raa maku mara taara anun God, ma muaat ki ungaaima diat u ra nuna binaboura. 20 Muaat aruma anun God, baa di pagaai nate u rakum aapostolo ma ra kum propet. Diat akabi ra ruma, ma Kaarisito Iesu ia ut inangaatngaat na waat kup a luk i ra ruma.21 Ma u ra waat mi a kudulaana ruma inkakanaawa wakaak uni, ma in waan paat agomgomna ruma kup a Tadaaru. 22Mabaamuaat ki un Kaarisito, i aal ungaai muaatkaai, kupi muaat a waan paat a ruma baa aNion God i ki uni.

3A pinapaam anun Paaulo karom diat baa

wakir a taara Iudaia1 Iaau Paaulo, iaau a karabus anun

Kaarisito Iesu, kabina baa iaau papaamkarom muaat baa wakir a taara Iudaia.

2 Muaat aa nunurai naa God ia taar taaa pinapaam mi taang u ra nuna ngaala namaarmaari, kupi ang waraaut muaat. 3MaGod i waiaa a utnaa na pidik taang naa inwalaaun a taara baa wakir a taara Iudaia.Iaau aa nunurai, ma u ra buk mi iaau aatimtimu kinalik paa uni. 4 Ma baa muaata luki, muaat a nunurai naa iaau aa kaapau ra utnaa na pidik mi un Kaarisito. 5 Akum taaun taara taanga namuga pa te iwapua kaapa diat uni, iaku mi a Takado naNion i wapuaanai karom a kum gomgomna aapostolo anun God, ma ra kum propet.6 Bari ia a utnaa na pidik maa: Diat baawakir a taara Iudaia, diat a kakale ungaai

ma ra taara Iudaia, ma diat raap diat awelaar maku ma raa muaana. Ma a kumweweliman anunGod anundiat utkaai, baadiat taraam u ra Koina Wewapua, ma diatnurnur un Kaarisito Iesu.

7 Iaau a tultul anu ra Koina Wewapuami. God ut i taar taa a pinapaam mitaang ungaai ma ra dekdekina, kabina ura nuna maarmaari. 8 Ma iaau, iaau ki-nalik aakit taan diat raap a taara anunGod. Iaku i maari iaau ma i taar taa apinapaam mi taang, kupi ang warawaaikarom a kum taara baa wakir a taara Iu-daia u ra kum ngaatngaat na utnaa anunKaarisito, baa pa in raap laar paai. 9 Godia baa i waki a kum utnaa raap, i taartaa a pinapaam taang kupi ang wakaapa ataara raap u ra nuknukina baa namuga iwawalipa. 10 Iaku mi, baa i paam a utnaami karom a taara baa diat nurnur, i wa-puaana anuna ngaala na manaana karoma kum nion, diat baa diat mukmuga madiat baa diat paam akoto a naagagon ura maawa. 11 Taanga naraap utbaai Godi nunurai u ra nuknukina naa in paam autnaa mi. Ma mi, ia paam ot paai unKaarisito Iesu anundaat Tadaaru. 12 UnKaarisito ku, ma u ra nurnur uni, daatlaangalaanga kupi daat a waan karom Godma pa daat a burut, maa daat nunurainaa in gaaia pa daat. 13 Io lenmaa, iaauaaring muaat kupi koku anumuaat nurnurin bilua baamuaat babo a kummawaat baaiaau baraatai un muaat. Iaau kariaana amawaat kupi muaat a koina uni.

A maarmaari anun Kaarisito14 Io, iaau ki but keke namataan

Tamaandaat ma ra niaaring, 15 ia baa aTamaa ra kum wunwuna taara inaanga ura maawa ma main napia kaai, ma i taartaa a lalaaun karom diat raap. 16 Ma iki u ra nuna ngaala na minamaar. Io,iaau aaringi naa in tabaara muaat mara Niono, kupi in wadekdek a niomuaat,17 kupi Kaarisito in ki u ra balaamuaat, baamuaat nurnur uni. Ma baa a aakaakaarimuaat i aakaar u ra maarmaari ma muaattur dekdek uni, 18 io, iaau aaraaring baamuaat ungaai ma ra taara raap anun God,muaat a dekdek kupi muaat a nunuramulu a maarmaari anun Kaarisito. Muaata nunura anuna maarmaari i parerelelawaai, i iok lelawaai, i tur tato lelawaai,ma i dardarong lelawaai. 19 Maia, muaata nunura a maarmaari anun Kaarisito baa

Epeso 3:20 256 Epeso 4:24i ngaala taa ra manaana anu ra taara, mamuaat a teng ma ra kudulaana lalaaunanun God.

20 A pir walaawa karom God, ia baa idekdek ma i pet laar paai kupi in paam autnaa baa i ngaala aakit taa ra utnaa baadaat nuki, ma baa daat aaring kupi, mai papaam ma ra dekdekina u ra nundaatlalaaun. 21 Daat a pir walaawa paai, pa inraap ma pa in raap u ra kum ngaala nautnaa ia paam taai u ra taara na nurnur,ma un Kaarisito Iesu. Aamen.

4A kini ungaai anu ra taara na nurnur

1 Iaau ki u ra karabus kabina iaau pa-paam karom a Tadaaru. Io, anung dekdekna niaaring karom muaat i lenbi: Muaat alalaaun welaar ma ra lalaaun di aa wataapa muaat kupi. 2 Muaat a wakinalik pamuaat, mamuaat a ki namaalmaal. Muaata waiaa a wowowon na mangamangaan,ma muaat a maari wetwetalaai muaat, makoku muaat talanguan baa raa taara konmuaat diat raara un ta kum utnaa. 3Muaata ongor kupi koku muaat waan weraan,muaat a raa ku u ra kini baa a Takado naNion ia taar taai taamuaat,maa iwi ungaaimuaat ma ra maalmaal. 4 Daat raap daatraa u ra panin Kaarisito, ma raa Takado naNion ku i ki un daat raap. Ma God i wataapa daat kupi daat a raa ku u ra kiniwalaangma ra nurnur kup a kum utnaa baa inwadaan daat mai. 5Anundaat raa Tadaaruku, ma raa nurnur ku, ma raa baapitaaisoku. 6 Ma raa God ku, ia a Tamaandaatraap. I naagagon daat raap, i papaam u ranundaat lalaaun raap, ma i ki un daat raap.

7 Kaarisito i tabaara daat raaraa maraaraa wetabaar, welaar ut ma ra nunanemnem. 8 Maa a Buk Taabu i piri lenbiuni,“Baa i waan tato unaanga nate,

i ben a mongoro na karabusma i tabaara a taara ma ra kumwetabaar.”

Kele 68:189 Baa di timui lenbi naa, “i waan tato”, akukuraaina baa namuga ia waan pari paaurin napia. 10 Ia baa i waan pari, ia ut maa iwaan tato unaanga aakit ko ramaawa raap,kupi in wateng a kum utnaa raap inaanganate ma main napia. 11 Ia ut maa i tabaaraanuna taara ma ra kum aapostolo, a kumpropet, a kum tena wewapua ma ra KoinaWewapua, ma ra kum tena baboura, mara kum tena wawer. 12 Maa i nemi naa

diat a waraaut a taara raap anun God, kupidiat raap diat a papaam karomi, ma kupia taara na nurnur diat a tawa, maa diat apanin Kaarisito. 13 Daat a paami lenmaatuk daat a raa ku u ra nurnur, ma daat raapdaat a nunurawakaak aNatun God, ma tukdaat raap daat a waan paat a kum dekdekna tena nurnur. Daat a tawa tuk daat awelaar ma Kaarisito, maa ia i takado aakit.

14 Io, pa daat a welaar balet ma ma rakum naat liklik baa nundiat nurnur i talta-laaur, welaar ma ra utnaa baa a dadaip mara top i ong taltalili urongma urin. Pa daata murmur a kum wawer ko ra kum tenawarwaruga, baa diat nem na ben araaraa taara ma ra nundiat kum namnamianna pirpir. 15 Iaku daat a pir a lingtatunana pirpir ungaai ma ra maarmaari. Daata tawa u ra kum utnaa raap kupi daat awelaarma Kaarisito, ia in lorindaat. 16KonKaarisito, a kudulaana panina i kakanaawaungaai wakaak. Ma baa raaraa pakaan kora panina i paam ut anuna pinapaam, io,a kudulaana panina in tawa ma in dekdek,ma in teng ma ra maarmaari.

A matakina lalaaun un Kaarisito17 Io, u ra iaa ra Tadaaru, iaau wapua

muaat ma iaau watumaarang muaat, naakoku balet ma muaat lalaaun welaar mara kum taara baa pa diat nurnur. Anuknukindiat pa i topaa ta utnaa. 18Pa diatnunura a lingtatuna, kabina a balaandiati waatwaat. Lenmaa diat welwelik ko ralalaaun anun God ma anundiat manaanai baboto. 19 Pa ta wawirwir indiat ma,ma diat taar ta diat maku kup a kumaakaina nemnem, ma ra kum aalawur durnamangamangaan, ma anundiat nemnemkup a paam aakaina pa in ngo.

20 Iaku muaat, baa di wer ta muaat unKaarisito, wakir di wer muaat u ra kummangamangaan lenmi. 21 Iaau nunurainaa di aa wer ta muaat un Iesu ma muaataa walangoro paai, io, muaat nunuraa lingtatuna baa i ki uni. 22 Di wermuaat kupi muaat a waan ko ra man-gaana lalaaun baa muaat murmuri na-muga. Ma muaat a palaa wai welaarma ra in maulaana maalu, kabina i aakama i waruga daat kupi daat a murmur akum aakaina nemnem. 23 Muaat a taarta muaat karom God kupi in wamatakinaa niomuaat ma ra nuknukimuaat. 24 Mamuaat a mongma ramatakina lalaaun baaGod i waki taai welaar utma ramalalarina,

Epeso 4:25 257 Epeso 5:19kupi daat a murmur a takado na manga-mangaanma ra lingtatuna,madaat awaanpaat a gomgom na taara mulu anun God.

25 Io, muaat a ngo wa a warwaruga,ma muaat a pir a lingtatuna karom akum teptepaamuaat, maa daat raap daata kum pakpakaana ko ra panin Kaarisito.26 Baa muaat kaankaan, koku muaat paamaakaina. Ma koku in mage i lop ma ranumuaat kaankaan, 27 kupi koku muaattaar taa ta kolo taan Saataan. 28 Baa te iwalwalong, kokubaletma iwalong. I koinabaa in paam a koina pinapaam ma ra rulimaana, kupi in paam apaat a utnaa baai gaa uni, ma in tabaara diat kaai mai baadiat iba.

29 Ma koku ta aakaina pirpir i pari kora waamuaat. Muaat a pir ku a pirpirbaa i koina kupi in wadekdek a taara u ranundiat lalaaun, kupi anumuaat pirpir inpaam a koina karom diat baa diat walan-goro muaat. 30Ma koku muaat watapunuka Takado na Nion God, baa God ia wakilangtamuaatmai baamuaat anuna, kup a bungna warwalaaun. 31Muaat a dumaana wa akumuk baa i taana ino u ra nuknukimuaat.Mamuaat a ngo wa a kaankaan, a wengan-gaar, a gege na kaankaan, a pirpir aakaka,ma ra kum aakaina mangamangaan kaai.32 Iaku muaat a paam a koina ma muaata maari wetwetalaai muaat. Ma baa tekon muaat i paam aakaina karom muaat,muaat a dumaana wai, welaar ma God ipaami un muaat un Kaarisito.

5A lalaaun u ra kaapa

1Muaat a kumnatnatun God,ma imaariaakit muaat. Lenmaa muaat a lalaaunwelaar ma ra lalaaun anun God. 2 Muaata lalaaun ma ra maarmaari, welaar maKaarisito i maari daat, ma i taar taa anunalalaaun un daat, welaar ma ra wetabaarbaa i aangawian wakwakaak karom God.

3 Koku ta paamuk na mangamangaani ki naliwan taa muaat, koku ta durna mangamangaan, ma koku kaai muaatnemnem kup a mongoro na utnaa nawuwuwung. A kum mangamangaan mipa i koina mulu kupi a gomgom na taaraanun God diat a paami. 4 Koku muaatpir ta aakaina pirpir, baa ta longlong napirpir, ma koku muaat tataur ma ra kumaakaina tinataur. A kum pirpir mi pa ikoina kupi muaat a piri, iaku muaat a pirwakaak karom God. 5 Muaat a nunura a

utnaa bi: Diat baa diat paam a paamuk namangamangaan, baa a kum dur namanga-mangaan, ma diat baa diat nemnem kup amongoro na utnaa na wuwuwung, pa diata kale a mataanitu anun Kaarisito ma God.Maa diat baa diat nemnem kup a mongorona utnaa na wuwuwung, diat maa a kumtena lotu karom a kum warwaruga nagod. 6 Koku muaat maadek taa te kupi inwaruga pamuaatma ta pirpir biaa ku. Maaa kummangamangaan maa in aal paa ku akaankaan anun God karom diat baa pa diattaraam karomi. 7 Lenmaa, koku muaat turungaai ma diat u ra nundiat kum aakainamangamangaan.

8 Namuga muaat ki u ra baboto, iaku mia Tadaaru ia waki ta muaat u ra kaapa. Io,muaat a lalaaun welaar ma ra kum natura kaapa. 9 Maa a wai ra lalaaun anun iabaa i ki u ra kaapa i lenbi: a kum kokoinamangamangaan, a kum takado na manga-mangaan, ma ra lingtatuna na lalaaun.10Ma muaat a baat kup a mangamangaanbaa a Tadaaru i gaaia uni, kupi muaat apaami. 11 Koku muaat paam a kum utnaabaa a taara na baboto diat laana paami baapa ta waina. Iaku muaat a wapuaanai naaanundiat kum mangamangaan pa i koina.12 Maa a kum utnaa baa diat laana paaminoi, a utnaa na wawirwir aakit, ma daata wawirwir baa daat a pirpir uni. 13 Iaku akaapa i wapuaana a kum mangamangaanraap kupi in waan paat baarabaara. 14Maabaa a kaapa i wakaapa a kum utnaa, dinbabo lele diat. Bi ia kabina baa di piri lenbi,“Ui baa a tena ininep,

un tawaangun,ma un tur ko ra minaat,

ma Kaarisito in wakaapakaapa ui.”15 Muaat a baboura wakaak anumuaat

mangaana lalaaun, ma koku muaat we-laar ma ra kum longlong, muaat a welaarma ra taara na manaana. 16 U ra kumpakpakaana bung raap, baa i laangalaangakupimuaat awapuaana anumuaat nurnur,io muaat a paami. Ma koku muaat olebiaa wa ku ta pakaana bung, maa a kumbungbung mi, a kum aakaakaina bung.17 Lenmaa, koku muaat nuknuk biaa ku,iaku muaat a nunura a nemnem anu raTadaaru.

18 Koku muaat inim a waain ma muaatlonglong uni, kaduk in baanaakaka muaat.Iaku, muaat a teng ma ra Takado na Nion.19 Ma muaat a pirpir wetwetalaai ma rakum kelekele ko ra Kum Kelekele anun

Epeso 5:20 258 Epeso 6:11Dewid, a kum kelekele na lotu, ma ra kumkelekele baa a Takado na Nion i tabaaramuaat mai. Ma muaat a kelekele mara pir walaawa u ra balaamuaat karoma Tadaaru. 20 Ma u ra kum bungbungraap, muaat a pir wakaak u ra kum utnaaraap karom God a Tamaandaat, u ra iaa ranundaat Tadaaru Iesu Kaarisito.

A wawer u ra kini na tinaulaa(Kol 3:18-19)

21Muaat a taraam karommuaat wetwe-talaai, kabina u ra numuaat urur karomKaarisito.

22 Muaat a kum tinaulaa na tabuan, ikoina kupi muaat a tartaraam karom anu-muaat kummuaana welaar ma muaat tar-taraam karom a Tadaaru. 23Maa amuaanaia in lori ra numur kini na tinaulaa, welaarma Kaarisito ia in lori ra taara na nurnur,ma diat a panina, ma ia anundiat TenaWalaaun. 24Welaar ma ra taara na nurnurdiat tartaraam karom Kaarisito, lenkaaimaa a kum tinaulaa na tabuan diat a tar-taraam karom anundiat kum muaana u rakum utnaa raap.

25 Muaat kaai, a kum tinaulaa namuaana, muaat a maari anumuaat kumtabuan, welaarmaKaarisito imaari a taarana nurnur, ma i taar taa anuna lalaaunun diat, 26 kupi diat anuna taara mulu.Ma i gi gomgom diat ma ra palaa ma rapirpir. 27 I paami lenmi kupi in ben paaanuna taara maa karomi, welaar ma ranuna wakwakaak na tabuan baa pa ta duruni, ma pa i kaarkaar a panina, ma pa taaakaina utnaa uni. In gomgom ma pa tawetakun i loi. 28 Lenkaai maa, in muaanadiat a maari aakit anundiat kum tabuanwelaar ma diat maari a panindiat ut. Iabaa i maari anuna tabuan, i lenmaa i maariia ut. 29 Pain te in milikuaana a paninaut, pate. I babourai, ma i taptabaarai,welaar ma Kaarisito kaai i paami u ra nunataara na nurnur. 30 Maa daat raap, daat akum pakpakaana panin Kaarisito. 31 Maaa Buk Taabu i piri lenbi, “Mi ia a kabinabaa amuaana inwaanpaa kon tamaanamanaana, ma in ki ungaai ma ra nuna tabuan,kupi diaar a raa maku.” Tur 2:2432 A pirpir mi u ra tinaulaa ia a ngaala nautnaa na pidik. I pirpir un Kaarisito mara taara na nurnur. 33 Io, i koina kaai baaraaraa kon muaat in maari anuna tabuanwelaar ma i maari ia ut. Ma a kum tabuan,

i koina kupi diat a urur karom anundiat inmuaana.

6A wawer karom a kum naat liklik ma ra

kum tamtamaandiat(Kol 3:20-21)

1 A kum naat liklik, muaat a taraamkarom a kum tamtamaamuaat ma ra kumnanaamuaat, u ra iaa ra Tadaaru. Ma itakado kupi muaat a paami lenmi. 2A BukTaabu i piri lenbi, “Un urur karom tamaamma naam.” Mi ia a mugaana naagagonbaa a weweliman i waan ungaai mai. 3 Ipiri naa, “Baa un paami lenbi, in koinakarom ui ma anum lalaaun in iok main ura rakrakaan buaal.” Naag 5:16

4 Ma muaat a kum tamtamaa ra kumnaat, koku muaat pet akaankaan diat, iakumuaat a baboura diat ma muaat a walaanadiat, ma muaat a wer diat u ra mangaanalalaaun anu ra Tadaaru.

A wawer karom a kum wilawilaau ma rakum mukmuga

(Kol 3:22–4:1)5 Baa ui a wilawilaau, un taraam

karom anum mukmuga taanga min u rarakrakaan buaal, ma un burut ma un ururkaromi. Un taraam ma ra lingtatuna ura in balaam, welaar ma u taraam karomKaarisito. 6Koku u taraam ku baa i babo ui,kupi un wagaaia taai ku. Iaku un papaamwelaar ma ui a wilawilaau anun Kaarisito,ma un paam a pinapaam baa God i nemi,ma un taar mulu taa anum lalaaun u rapinapaam. 7Unpapaamma ra gaaia karomanum mukmuga, welaar baa u papaamut karom a Tadaaru, ma wakir karom ataara ku. 8 Maa muaat aa nunurai naaa Tadaaru in dok a taara raap u ra kumkoina pinapaam diat paami, diat a kumwilawilaau ma diat kaai baa wakir a kumwilawilaau.

9 Ma muaat a kum mukmuga, muaat apaami lenkaai maa karom anumuaat kumwilawilaau. Ma koku muaat maang diat,maa muaat aa nunurai naa raa Tadaaruku inaanga u ra maawa, anundiat ma anu-muaat kaai. Ma anuna naagagon i welaarraap ku karom a taara raap.

A kum minong na wineium anun God10 Anung kum tintinip na pirpir i lenbi:

U ra ngaala na dekdek i ra Tadaaru, muaata tur dekdek uni. 11Muaat among raappaama ra kumminong na wineium anun God,

Epeso 6:12 259 Epeso 6:24kupi muaat a turbaat a kum walwalaamanun Saataan. 12 Maa pa daat weium mara taara, daat weiumma ra kummukmugaanu ra kum aakaakaina nion, a kum nionbaa diat paam akoto a naagagon, a kumnion baa diat paam akoto a dekdek i rababoto u ra rakrakaan buaal, ma ra kumaakaakaina nion ko ra maup.

13 Io, bi ia a kabina baa muaat a mongma ra kum minong na wineium anunGod, kupi baa aakaina bung in waan paat,muaat a pet laar paai kupi muaat a turdekdek. Ma baa a wineium ia raap, muaata tur dekdek utbaai. 14 Io, muaat a turdekdek,muaat awi akoto anumuaatmaaluma ra ina wiwi, ia a lingtatuna. Ma muaata ung baat a raprabomuaat ma ra pakaanaaaen. A pakaana aaen maa ia a takado namangamangaan. 15 Muaat a ruk paa su ura ru kakimuaat, a su maa ia a waninaarkup a winawaan ma ra Koina Wewapua namaalmaal. 16Ma namur, muaat a lo paa inpalaang na ungung baat, ia a nurnur, kupimuaat a ung baat a kum kupkup na beleanun Saataan mai. 17Ma muaat a ung paain kaaeng na wineium, ia a warwalaaun.Ma muaat a lo paa in liwan na wineiumanu ra Takado na Nion, in liwan maa iaa pirpir anun God. 18 Muaat a aaraaringma ra dekdek i ra Takado na Nion u rakum bungbung raap, ma ra kum aalawurmangaana niaaring raap. Muaat a ki nawaninaar, mamuaat a laana aaraaring u rataara raap anun God.

19 Muaat a aaraaring kaai un iaau, naaGod in taar taa a kum pirpir taang kupiang piri, ma koku iaau burut baa ang wa-puaana a utnaa na pidik baa i ki u ra KoinaWewapua. 20Maa God ia ung ta iaau kupiang tena warawaai ma ra Koina Wewapua,ma u ra pinapaam mi iaau ki na karabus.Muaat a aaraaring un iaau kupi baa angwarawaai, pang burut, iaku ang wapuaanawakwakaak taa a Koina Wewapua karom ataara.

A tintinip na pirpir21 Tikiko, a koina teindaat ma ra dowot

na tena pinapaam anu ra Tadaaru, in wa-pua muaat u ra nung pinapaam, ma kupimuaat a nunurai naa kuri ma iaau lalaaunlelawaai. 22 Bi ia a kabina baa iaau tulawai karom muaat, kupi muaat a nunurainaa miaat ki lelawaai mari, ma kupi inwadekdek muaat.

23 A maalmaal karom muaat a kumtateng liklik, ma a maarmaari ma ra nur-nur, kon God Tamaandaat ma a TadaaruIesu Kaarisito. 24 A maarmaari karom diatraap baa diatmaari anundaat Tadaaru IesuKaarisito ma ra maarmaari baa pa in raap.

Pilipoi 1:1 260 Pilipoi 1:14

A Buk anun Paaulo karom ataaraPilipoiA pirpir kaapa muga

Baa Paaulo i ki u ra karabus irong Rom,i timu waat na buk: Raa karom a taaraEpeso, raa karom a taara Pilipoi, raa karoma taara Kolose ma raa kaai karom Pilemon.

A buk mi i timui karom a taara irongPilipoi, ma i waatung wakaak karom diatu ra maani baa diat taar taai taana. Diattaar taai taan Epaaprotito, ma i waan maikarom Paaulo.

Pilipoi ia raa ngaala na taamaan irongu ra papaar Maakedonia. Paaulo i waanurong u ra nuna weru winawaan. BaaPaaulo i waan urong pa diat walangoroutbaai a Koina Wewapua, ma a taara baadiat nukpuku u ra warawaai anun Paaulodiat a mugaana taara na nurnur irongPilipoi (babo Aap 16:12-40).

A taara na nurnur irong Pilipoi wakirdiat tadaaru ma ra maani. Iaku diat gaaiakupi diat a wetabaar ma ra maani karom ataara na nurnur irong Iudaia baa diat ibaaakit, ma karom Paaulo kaai.

Paaulo i ki u ra karabus, iaku i gaaia mai nemi naa a taara Pilipoi kaai diat a gaaiabaa diat baraata a kum mawaat. Paaulo ipiri karom diat naa diat a tur dekdek madiat a baboura diat ko ra kum tena wawerwarwaruga baa diat wer a taara naa diata poko kikil diat. I piri kaai naa diat amurmur a mangamangaan anun Iesu baai wakinalik paai.

U ra buk mi daat baboi naa Paaulo imaari aakit a taara na nurnur irong Pilipoi.A winawaan i ra buk Pilipoi:

A turturpaai ra buk mi (1:1-11)Paaulo i wapua diat u ra nuna kinkini u

ra karabus (1:12-26)A mangamangaan baa a kum tena nur-

nur diat a murmuri (1:27–2:18)Paaulo i nem na tula wa Timoti ma

Epaaprotito (2:19-30)Diat a tur dekdek (3:1–4:9)Paaulo i gaaia u ra nundiat wetabaar

(4:10-20)A tintinip na pirpir anun Paaulo karom

diat (4:21-23)1 Iaau Paaulo, mir ma Timoti, a ru tultul

anun Kaarisito Iesu, mir timtimu karommuaat a taara raap anun God, matira u

ra taamaan Pilipoi. Karom muaat baamuaat lalaaun unKaarisito Iesu, mamuaatkaai a kum mukmuga ko ra lotu ma rakum tena wewaraaut. 2 A maarmaari mara maalmaal kon God Tamaandaat ma aTadaaru Iesu Kaarisito in ki karom muaat.

A niaaring anun Paaulo u ra taara Pilipoi3 Iaau waatung wakaak karom anung

God u ra kum pakaana bung raap baaiaau nuk pa muaat. 4 Ma u ra nung kumniaaring unmuaat raap, iaau aaraaringmara gaaia, 5 kabina maa muaat tur ungaaima iaau u ra Koina Wewapua, turpaai utu ra mugaana bung baa muaat walangoroituk mi. 6 Iaau nunura mului naa Godbaa i turpaa a koina pinapaam un muaat,anuna pinapaam i waan utbaai, tuk baa inkudulaan u ra bung baa Kaarisito Iesu inwaan pari balet uni.

7 I takado baa ang nuknuk lenbi unmuaat raap, maa muaat ki mulu u ranuknuking. Baa iaau ki u ra karabus, mabaa iaau tur baalu a pirpir anu ra taarabaa diat pir aakaka a Koina Wewapua, mabaa iaau wapuaanai karom a taara, io, daatraap daat tur ungaai u ra pinapaammi baaGod i taar taai taang u ra nunamaarmaari.8 God i nunurai naa iaau nem aakiti naaang babomuaat raap,maa iaaumaari aakitmuaat ma ra maarmaari anun KaarisitoIesu.

9 Anung niaaring i lenbi: Iaau aaraaringbaa anumuaat maarmaari in tawa ma intawa dekdek, ungaai ma ramanaanama ralingtatuna na ninunuk. 10 Lenmaa, muaata pet laar paai baa muaat a nunura lelepaa a utnaa baa i koina aakit, kupi muaata gomgom, ma pa ta wetakun in lo muaatu ra bung anun Kaarisito. 11 Muaat ateng ma ra takado namangamangaan, baaIesu Kaarisito i paam apaati u ra numuaatlalaaun, kupi a taara diat a pirwalaawa paaGod ma diat a wangaala paai.

A kini anun Paaulo u ra karabus i watawaa Koina Wewapua

12 A kum tateng liklik, iaau nemi naamuaat a nunurai naa a kum mawaat iaaukariaanai, i watawa a KoinaWewapua kupiin waan werweraan. 13 Io lenmaa, i kaapakarom a kum tena wineium raap baa diatbaboura a ruma anu ra king, ma karom ataara raap kaai, baa iaau ki u ra karabuskabina iaau anun Kaarisito. 14 Anung kiniu ra karabus ia wadekdek mongoro natateng liklik u ra nundiat nurnur u ra

Pilipoi 1:15 261 Pilipoi 2:8Tadaaru, kupi diat a wewapuama ra pirpiranun God ma ra dekdek, ma pain diat aburut.

15 A lingtatuna baa raa taara diatwarawaai un Kaarisito kabina maa diatnuknuk aakaka karom iaau. Ma raa taarakaai diat warawaai un Kaarisito kabinamaa diat nem na tur baalu iaau ku kupidiat a taar a mawaat karom iaau. Iakuraa taara diat warawaai ma ra koinanuknukindiat. 16 Diat warawaai kabinaa maarmaari i ki u ra balaandiat. Diatnunurai naa iaau ki u ra karabus kupi angwadekdek a Koina Wewapua. 17 Iaku raataara diat warawaai un Kaarisito kabinamaa diat nem na wangaala pa diat ut, mapa i lingtatuna a balaandiat. Diat nem naot balet ku anung kum mawaat, baa iaauki u ra karabus. 18 Iaku pa iaau ngaraa. Baadiatwarawaaima ra aakainaninunukbaa akoina ninunuk, diat raap mi diat warawaaiku un Kaarisito. Maa ia kabina maa iaaugaaia.

Maia, ang gaaia liklik ku, 19 maa iaaununurai naa u ra numuaat kum niaar-ing, ma ra wewaraaut anu ra Nion IesuKaarisito, a kum utnaa baa iaau kariaanaidin pukui kupi ang laangalaanga. 20 Iaaunurnur naa pang paam ta utnaa baa angwawirwir uni. Ang tur dekdek ma pangburut, kupi ang wangaala paa Kaarisito ura nung kum mangamangaan raap. Angwangaala paai u ra nung lalaaun, baa ura nung minaat. 21 Maa a nuknuking ilenbi: Baa iaau lalaaun, iaau lalaaun kupKaarisito, ma baa ang maat ang kale paaa ngaatngaat na utnaa aakit. 22 Baa iaaulalaaun u ra paning, ang papaam kup takoina wai ra nung pinapaam. Io, pa iaaununurai baa woi na paan diaar ma maaang pilak paai, a lalaaun baa a minaat. 23 Iru nuknuking. Raa, iaau nem aakiti naaang waan ma ang ki ungaai ma Kaarisito,ia maa i koina aakit kon raa paan diaar.24 Iaku i ngaatngaat aakit kupi ang lalaaun,ma ang waraaut muaat. 25 Kabina iaaununura mului naa anung pinapaam nawewaraaut karom muaat pa i raap utbaai,io, iaau nunurai naa ang lalaaun ma angki ungaai ma muaat, kupi muaat a tawa,ma muaat a gaaia u ra nurnur. 26 Io, baadaat a webabo balet, anumuaat gaaia unKaarisito Iesu in ngaala aakit, kabina uniaau.

27 Bi ia a ngaala na utnaa aakit: Muaata baboura anumuaat lalaaun kupi in

murmur ot paa a Koina Wewapua anunKaarisito. Lenmaa, baa gun ang waan kupiang babo muaat, ma baa ang ki welwelikma ang walangoro ku a wewapua unmuaat, ang nunurai naa muaat tur dekdekun raa ninunuk ot ku, ma muaat ongorungaai ma raa nuknukimuaat ku kupi ataara diat a nurnur u ra Koina Wewapua,28 ma pa muaat a burutaana a kum ebaar.Maa ia a wakilang karom anumuaat kumebaar baa diat a wirua, iaku karom muaat,God in walaaun muaat. God ut in paama kum utnaa maa. 29 Maa God i wadaanmuaat. Wakir u ra numuaat nurnur kuun Kaarisito baa i wadaan muaat, pate, ura ngunungut utkaai baa muaat kariaanaiu ra iaana. 30 Mi muaat aa tur ungaai maiaau u rawineium. Awineiumbaa namugamuaat baboi baa iaau paami, ma mi muaatwalangoroi baa iaau paami utbaai.

2Daat a wakinalik pa daat welaar ma

Kaarisito i wakinalik paai1 Anumuaat lalaaun un Kaarisito i

wadekdek muaat, anuna maarmaari iwamanaatung muaat, muaat lalaaunungaai ma ra Takado na Nion, muaatmaari wetwetalaai muaat ma muaat paama koina karom muaat wetwetalaai. 2 Io,iaau nemi kaai naa anumuaat lalaaunin wagaaia iaau kupi anung gaaia inkudulaan. Muaat a wagaaia iaau baa inraa ku a nuknukimuaat, muaat a maraamwetwetalaai karom muaat, ma muaat atur ungaai u ra numuaat kum pinapaam,ma in raa ku a niomuaat. 3 Koku muaatpaam ta utnaa baa muaat a wangaala pamuaat mai, baa muaat a wamaan mai.Muaat a wakinalik pa muaat ma muaata nuk angaala paa a taara ingen. 4 Kokumuaat nuknuk ku kup aawa baa inwakoinamuaat. Muaat raaraamuaat a nuknuk kaaikup a utnaa baa in wakoina a taara ingen.

5 I koina baa a nuknukimuaat in welaarma ra nuknukin Kaarisito Iesu.6 I welaar mulu ma God,

iaku wakir i nuk paa anuna ngaala nakini baa i welaar ma God,

kupi in paam kotoi, pate.7 I waan ko ra nuna ngaala na kini maa,

i lo paa a magiraa ra tultul,ma di butai, i waan paat a muaana

welaar ma daat.8 Ma a taara diat baboi naa ia a muaana

mulu.

Pilipoi 2:9 262 Pilipoi 3:1I wakinalik paai,baa i taraamma i taar taa ia ut kupi in

maat,maia, i maat u ra bolo.

9 Io, God i wangaala paa Kaarisito u ra kinii ngaala aakit inaanga nate,

ma i taar taa a iang taana baa i ngaalako ra kum iang raap,

10 kupi u ra iaan Iesu a kum wawaki raapdiat a ki but keke,

a kum wawaki raap inaanga u ramaawamau ra rakrakaan buaalmanatudaangi ra rakrakaan buaal,

11ma diat raap diat a pir apuaanai naa IesuKaarisito ia a Tadaaru,

kupi diat a wangaala paa God aTamaandaat.

Daat a baarabaara welaar ma ra kumnaangnaang

12 A kum teptepaang, muaat laana tar-taraam u ra kum bungbung baa iaau kikarom muaat. Io mi, baa pa iaau ki un-gaai ma muaat, i ngaatngaat kupi muaat aongor u ra tinaraam, kupi muaat a laanawaiaai u ra numuaat lalaaun naa God iawalaaun pa muaat. Muaat a paami ma rabunurut ma ra dadader. 13 Maa God uti papaam un muaat kupi muaat a nem autnaa baa in gaaia uni, ma muaat a paamikaai.

14U ra kumutnaa raap baamuaat paamikoku muaat pirpir na uraai baa wengan-gaar uni, 15 kupi muaat a laangalaanga kora kum wetakun ma muaat a gomgom, akum natnatun God, baa pa ta niraara unmuaat, naliwan taa ra taara baa pa diattakado ma a magiraandiat i aaka aakit.Muaat a baarabaara naliwan taan diatwelaar ma ra kum naangnaang baa diatwabaara a rakrakaan buaal, 16 baa muaatwetabaar ma ra pirpir na lalaaun. Baamuaat paami lenbi ang gaaia un muaat ura bung baa Kaarisito in waan paat baletuni, kabina maa in kaapa naa pa iaauwelulu biaa ku ma anung pinapaam pa iling biaa ku. 17 Anumuaat pinapaam baaanumuaat nurnur i paam apaati, i welaarma ra wetabaar karom God. Ma baa angmaat a gaaping in welaar ma ra wetabaarbaa din laboi nate u ra numuaat wetabaarmaa.* Io, ang gaaia ma ang gaaia ungaaima muaat raap. 18 Lenmaa muaat kaai

muaat a gaaia,mamuaat a gaaia ungaaimaiaau.

Paaulo i nem na tula Timoti ma Epaapro-tito

19 Iaau nurnur u ra Tadaaru Iesu, baamarawaai ma ang tula wa Timoti karommuaat, kupi ang gaaia baa ang walangoroa wewapua un muaat. 20 Pa te i welaarma Timoti, baa i ngaraa aakit un muaat.21 Maa a taara raap diat nuk pa diat utma ra nundiat kum pinapaam, ma pa diatnuk paa Iesu Kaarisito ma ra nuna pina-paam. 22 Iakumuaat aa nunura amagiraanTimoti, baa i papaam ungaai ma iaau ura warawaai ma ra Koina Wewapua we-laar ma ra naat baa i papaam ungaai matamaana. 23 Baa iaau aa nunura aawa maadin paami un iaau, io, iaau nurnur naa angtula wai maraagaam karom muaat. 24 Maiaaunurnur u raTadaaru baamarawaaimaiaau ut ang waan karom muaat.

25 Iaau nuki naa i koina aakit baa angtula talili wa balet Epaaprotito, a teindaatkarom muaat. Ia a tena pinapaam ma atena wineium ungaai ma iaau, ma anu-muaat tultul baa muaat tula wai kupi inwaraaut iaau u ra kum utnaa baa iaau ibakupi. 26 I nem aakiti naa in babo muaatraap balet, ma i tapunuk baamuaat walan-goroi naa i malaapaang. 27A lingtatuna utbaa i malaapaang, marawaai in maat. IakuGod i maari, ma wakir i maari Epaapro-tito ku, i maari iaau utkaai, kupi koku tatapunuk balet in lo iaau. 28 Io, mi iaau nemaakiti naa ang tula wai karom muaat, kupimuaat a gaaia baa muaat a webabo balet,ma pang nuknukma. 29Muaat a gaaia paaiu ra iaa ra Tadaaru ma ra ngaala na gaaia,ma muaat a urur karom a mangaana taaralenmaa, 30 kabina maa pa i nuk paa anunalalaaun, pate. I taar taai u ra pinapaamanunKaarisito, mamarawaai ut baa in ungwa nuna lalaaun uni. I paami lenmaa kupiin waraaut iaau, maa muaat ut pa muaatpet laar paai.

3Daat baa daat nurnur un Kaarisito daat a

kum tena takado mulu1A kum tateng liklik, a tintinip na pirpir

mi iaau timui karommuaat: Muaat a gaaiau ra Tadaaru. Iaau gaaia baa ang timubalet

* 2:17: Baa di tun a wewagua kupi a wetabaar karom God, raa kum pakaan di labo kaai a waain nate uni kupi dinwetabaar kaai mai.

Pilipoi 3:2 263 Pilipoi 4:1a kum utnaa baa iaau aa timu taai munkarom muaat, kupi in waraaut muaat.

2 Muaat a baboura muaat ko ra kumkarangaap na paap, a taara baa diat paam-paam aakaina, ma diat poko aakaka apanpani ra taara, ma diat wer diat naabaa pa di poko kikil diat pa diat a lo awarwalaaun.* 3 Daat baa daat lotu karomGod u ra dekdek i ra Niono, daat ku maa ataaramulu anunGod, welaarmadi aa pokokikil ta daat. Pa daat nurnur u ra dekdek ira taara, pate. Daat gaaia ku u ra pinapaambaa Kaarisito Iesu ia paam taai un daat.4 Baa gun a dekdek i ra taara i walaaundaat, io iaau ut ang pet laar paai kupi angnurnur uni. A kum utnaa baa diat nurnuruni iaau koina aakit kon diat uni. 5 Iaau a teIudaia, ko ra wuna taara Beniaamin. Iaau ate Ebraaio ma iaau murmur anundiat kummangamangaan. Baa ia 8 na bung baatiaau, io, di poko kikil iaau. Iaau a Parisaaioma iaau laanamurmur dekdek a kumNaa-gagon anun Moses. 6 Iaau ongor dekdekkupi ang murmur kado paa a pinapaamanun God, ma u ra nung pinapaam maaiaau baanaakaka a kum tena nurnur unKaarisito. Baa gun te in takado kabina baai murmur raap a kum Naagagon, io, pa tawetakun in lo iaau.

7 Iaku a kum utnaa raap mi baa na-muga i ngaatngaat karom iaau, mi a ut-naa biaa maku karom iaau, kabina unKaarisito. 8 Maia, a kum utnaa raap midiat a kum utnaa biaa maku karom iaau,pa iaau nurnur ma un diat. Raa utnaaku i ngaatngaat aakit, kupi ang nunuraKaarisito Iesu anung Tadaaru. A kumutnaa raapmi diat aa raap kon iaau, kabinaun Kaarisito Iesu. Diat welaar maku mara kurkur karom iaau, kupi ang lo paamaku Kaarisito u ra nung lalaaun, 9 maang ki karomi. Ma wakir iaau a tenatakado kabina iaau murmur a kum Naa-gagon, pate, kabina ku baa iaau nurnur unKaarisito. A lingtatuna God i waatung daata kum tena takado kabina daat nurnur unKaarisito. 10 Iaau nemi naa ang nunuraKaarisito ma ra dekdek i ra nuna tinurbalet ko ra minaat, ma iaau nemi naa angtur ungaai mai u ra nuna kum ngunungut,ma ang welaar ut mai u ra nuna minaat.11 Baa lenmaa, iaau nurnur baa iaau kaaiang tur balet ko ra minaat.

A welwelulu kup a tintinipina12 Wakir iaau nuki naa iaau aa paam

akoto a kum utnaa raap maa. Ma pa iaautakado aakit utbaai kaai. Iaku iaau ongorutbaai kup a utnaa baa Kaarisito Iesu i kalepa iaau kupi. 13A kum tateng liklik, pa iaaunuki naa iaau aa lo paai. Iaku raa utnaaku iaau paami, pa iaau nuk paa balet maa kum utnaa taanga namuga, iaau ongormaku kup a kum utnaa baa kuraa namugataang. 14 Iaau welulu unamuga kup atintinipina, kupi ang uwia paa a welweluluma ang lo paa a wedok, a wewataai anunGod karom iaau un Kaarisito Iesu kup alalaaun inaanga u ra maawa.

15 Io, i koina baa daat, baa daat turdekdek, a nuknukindaat in lenmaa. Iakubaa a nuknukimuaat in raaungaana unta utnaa, io, God ut in wakaapai karommuaat. 16 Io, daat a murmur a lingtatunanawawer baa daat aa lo paai, ma raa iamaai ngaatngaat.

17 A kum tateng liklik, muaat a murmuranung kum mangamangaan. Miaat aapaam taa a walawalar karom muaat, io ikoina baa muaat a babo murmur diat baadiat murmuri. 18Maa mongoro na pakaaniaau aa wapua muaat naa, mongoro diatlalaaun welaar ma ra kum ebaar anu rabolo anun Kaarisito, ma mi iaau luan baaiaau piri balet taa muaat. 19 Diat waanmaku kup a winirua, a nemnem i ra panin-diat ia anundiat god. Diat wamaan mara kum mangamangaan baa din wawirwiruni. A nuknukindiat i ki ku u ra kum utnaataanga min napia. 20 Iaku daat, daat ataara taanginaanga u ra maawa. Ma daatkiki walaangma ra ngaala na nemnemkupa Tena Walaaun baa in waan pari taangi-naanganate, a Tadaaru IesuKaarisito. 21 Inpuku paa a panindaat baa pa i dekdek kupiin welaar ma ra baarabaara na panina.In pukui ma ra dekdekina, baa i papaammai kupi in ung taa a kum utnaa raapnatudaangi ra nuna naagagon.

41 Io, a kum tateng liklik, muaat a tur

dekdek u ra Tadaaru lenutmaa iaau aawapua ta muaat uni. Iaau maari muaat maiaau nem aakiti kupi ang babo muaat, maamuaat anung gaaiamamuaatwelaarma rawedok u ra nung pinapaam.

* 3:2: A poko kikil a wakilang di paami kupi in waiaai naa amuaana ia raa kon diat a taara anun God baa diatmurmura kum Naagagon.

Pilipoi 4:2 264 Pilipoi 4:23A kum pirpir baa in wadekdek a taara na

nurnur2 Iaau aaring mur Ewodia ma Sintike

kupi in raa ku a nuknukimur, maa muranu ra Tadaaru. 3 Ma ui kaai raa dowotna tena pinapaam ungaai ma iaau, iaauaaring ui kupi un waraaut a ru tabuan mi,maa diaar papaam dekdek ungaai ma iaaukup a KoinaWewapua inwaanwerweraan.Miaat papaam ungaai ma Kelemen, ma raataara kaai baa a kum iaandiat ia ki u ra bukna lalaaun.

4 Muaat a laana gaaia u ra Tadaaru abungbung raap. Ma ang piri balet naa,muaat a gaaia. 5Muaat a waiaa anumuaatwowowon na mangamangaan karom ataara raap kupi diat a baboi. Marawaaima a Tadaaru in waan paat. 6 Koku muaatnuknuk kup ta utnaa. U ra kum utnaaraap, muaat a aaraaring ma ra niaaring nawaatung wakaak karom God. Ma muaat awapuai u ra numuaat kum nemnem. 7Maamaalmaal anun God baa i ngaala aakit kora manaana raap anu ra taara, in babouraa balaamuaatma ra nuknukimuaat, kabinamuaat anun Kaarisito Iesu.

8 A kum tateng liklik, a tintinip napirpir mi iaau timui karom muaat: Anuknukimuaat in ki u ra kum utnaa bi:a kum utnaa baa diat lingtatuna, a kumutnaa baa di urur un diat, a kum utnaabaa diat takado, a kum utnaa baa diatgomgom, a kum utnaa baa diat babo wak-wakaak ma ra kum utnaa baa a taara diatpir akoina pa diat. Baa ta utnaa i koinaaakit, ma baa ta utnaa diat pir walaawapaai, a nuknukimuaat in ki uni. 9 A kumutnaa baa muaat aa wer paai kon iaau, mamuaat aa lo paai ma muaat aa walangorotaai kon iaau, ma muaat aa babo taai uniaau, muaat a wapapaam diat. Ma God namaalmaal in ki karom muaat.

Paaulo i gaaia u ra wetabaar anu ra taarana nurnur irong Pilipoi

10 Iaau gaaia aakit u ra Tadaaru, kabinamaa ia ngaala na iwan baa pa muaatwaraaut iaau, iaku mi muaat waraaut iaaubalet. A lingtatuna, pa muaat dumaanaiaau, iaku pa ta aakapi kupi muaat awaraaut iaau. 11 Pa iaau piri lenmi kabinamaa iaau iba, pate. Maa iaau aa wawerpaa kupi a nuknuking in ngo u ra kummangaana kini baa in baraata iaau. 12 Iaaununura a kini na niba, ma iaau nunura kaaia kini na tadaaru. Iaau aawawer paa kupi a

nuknuking in ngo u ra kummangaana kinibaa in baraata iaau: baa ang maaur, baaangmolo, baa angpaamakotomongoronautnaa, ma baa ang iba. 13 Iaau pet laar paaa kum utnaa raap kabina un Kaarisito baai wadekdek iaau.

14 Iaku i koina baa muaat tur ungaai maiaau u ra kum mawaat baa iaau baraatai.15Mamuaat a taara Pilipoi, muaat nuk paaibaa iaau warawaai ma ra Koina Wewapuairong u ra papaar Maakedonia ma muaatnukpuku. Ma baa iaau waan taangirongMaakedonia, pa ta taara na nurnur diattur ungaai ma iaau ma diat waraaut iaauma ta wetabaar, pate, muaat ot ku. 16 Mabaa iaau ki irong Tesalonika, wakir muaattabaara iaau raa pakaan ku, mongoro napakaan ut muaat tabaara iaau baa iaauiba. 17Wakir anumuaat wetabaarmaa iaaungaraa kupi. Iaau nemi ku naa muaata wa mongmongoro, kupi muaat a koinauni. 18 Iaau aa lo paa a kum utnaa raapma i ngaala aakit, i ngaala taa ra nungniba. Pa iaau iba ma kup ta utnaa, maaa kum utnaa baa muaat taar wai, iaauaa lo paai kon Epaaprotito. I welaar mara wetabaar karom God baa i aangawianwakwakaak, ma God i gaaia uni ma i nemaakiti. 19 Anung God in banoto a kumutnaa baa muaat iba kupi, ko ra nuna kumkokoina wuwuwung baa anundaat, kabinaun Kaarisito Iesu. 20 Daat a wangaala paaanundaat God a Tamaandaat, pa in raapma pa in raap. Aamen.

A kum pirpir na maarmaari21Muaat a taar anungmaarmaari karom

a taara raap anun Kaarisito Iesu. A kumtateng liklik u ra nurnur baa diat ki un-gaaima iaau diat taar anundiatmaarmaarikarom muaat. 22 A kum taara anun Goddiat raap diat taar anundiat maarmaarikarom muaat, ma a taara anun God baadiat ki u ra ruma anu ra Kaaisaar, diatkaai diat taar anundiat maarmaari karommuaat.

23 A maarmaari anu ra Tadaaru IesuKaarisito in ki u ra niomuaat. Aamen.

Kolose 1:1 265 Kolose 1:12

A Buk anun Paaulo karom ataaraKolose

A pirpir kaapa mugaBaa Paaulo i ki u ra karabus irong Rom,

i timu waat na buk: Raa karom a taaraEpeso, raa karom a taara Pilipoi, raa karoma taara Kolose ma raa kaai karom Pilemon.

A buk mi i timui karom a taara Kolose.I taari karom Tikiko ma Onesimo ma diaarwaan mai urong Kolose.

Baa Paaulo i ki irong Epeso i tula waraa tena pinapaam a iaana Epapraas urongKolose kupi in warawaai karom diat (baboKol 1:7), ma karom a taara u ra ru taamaankaai, Laaudisia ma Ieraapolis (babo Kol4:13). Paaulo pa iwaanurongKolose, iaku iwalangoroi naa diat aa nukpukuma i laanaaaraaring un diat.

Paaulo i timu a buk mi kabina baa Epa-praas i waan talili karomi ma i wapuai ura kum warwaruga na tena wawer. Paaulopa i nemi naa a kum warwaruga na tenawawer diat a baanaakaka a nurnur anura taara Kolose. A kum tena warwarugami diat piri naa a taara diat a lotu karoma kum dekdek na nion ma karom a kumaangelo, ma diat piri naa Iesu wakir aNatun God, i welaar kuma ra kum aangelo.Diat nemi kaai naa a taara diat a murmura kum Naagagon anun Moses ma din pokokikil diat. U ra bukmi Paaulo i wer diat naaIesu ma God diaar raa ku, anundiaar mi-namaar, anundiaar nemnem, anundiaarmangamangaan i welaar ku. Ma un IesuKaarisito, God iwaki a rakrakaan buaal, maia in lori ra kum tena nurnur. Un Iesu kudaat a lalaaun takum.A winawaan i ra buk Kolose:

A turturpaai ra buk mi (1:1-2)Paaulo i aaraaring un diat (1:3-14)Kaarisito i ngaala aakit (1:15-23)Paaulo i papaam dekdek (1:24–2:5)Diat a murmur a matakina lalaaun un

Kaarisito (2:6–3:17)A wawer u ra koina mangamangaan baa

daat a paami wetwetalaai karom daat(3:18–4:1)


1 Iaau Paaulo, aapostolo anun KaarisitoIesu u ra nemnem anun God. Mir ma

Timoti a teindaat u ra nurnur, mir tim-timu 2 karommuaat, a taara anun God baamuaat ki matira Kolose, baa muaat a kumtateimir u ra numuaat kinkini ungaai maKaarisito, ma muaat dowot u ra numuaatnurnur. A maarmaari ma ra maalmaal konGod Tamaandaat in ki karom muaat.

Paaulo ma Timoti diaar aaraaring u rataara Kolose

3 Baa mir aaraaring, mir laana waatungwakaak karom God, a Tamaa ra nundaatTadaaru Iesu Kaarisito un muaat, 4 kabinamaa mir aa walangoroi naa muaat aa nur-nur un Kaarisito Iesu, ma muaat maari ataara raap anun God. 5 Anumuaat nurnurma ra maarmaari mi i kabina paa u ranumuaat kini walaang ma ra nurnur kupa utnaa baa God i babourai kup muaat in-aanga u ra maawa. A utnaa maa, muaat aawalangoro taa a pirpir uni u ra lingtatunana pirpir, ia a Koina Wewapua 6 baa i waanpaat karommuaat. A KoinaWewapuamaai tawama iwa u ra rakrakaan buaal, welaarma ia wa naliwan taa muaat, turpaai ura bung baa muaat walangoroi ma muaatnunura mulu a maarmaari anun God ura numuaat lalaaun. 7 Epapraas ia werta muaat uni. Ia a koina tena pinapaamungaaimamiaat, baamiaat nemaakiti, maa dowot na tena pinapaam anun Kaarisitobaa i tur wakilang miaat. 8 Ia wapua ta miru ra numuaat maarmaari, baa a Takado naNion i tabaara muaat mai.

9 Bi ia kabina baa pa mir ngo ma raniaaring un muaat, turpaai u ra bung baamir walangoro a wewapua un muaat. Miraaring God kupi in waiaa ta muaat u ranuna nemnem, ma in watengmuaat ma ramanaana ma ra koina ninunuk raap, baa aNiono i tabaara muaat mai. 10Mir aaraar-ing lenmi kupi anumuaat lalaaun inwelaarma ra mangamangaan anu ra Tadaaru, mamuaat a laana paam a kum utnaa baa ingaaia uni. Io, lenmaa anumuaat lalaaun inwa a waimuaat u ra kum koina pinapaamraap baa muaat a paami, ma muaat a tawakaai kupi muaat a nunura mulu God.

11 Ma God in wadekdek muaat ma rangaala na dekdekina, kupi muaat a kiwowowon ma muaat a tur dekdek u rakum mawaat raap baa muaat kariaanai.Ma muaat a gaaia 12ma muaat a waatungwakaak karom Tamaandaat, baa i puku pamuaat, kupi muaat a takado kupi muaata kale a kum utnaa ungaai ma ra nuna

Kolose 1:13 266 Kolose 2:3taara. A kum utnaa baa ia weweliman taaikaromdiat, baa diat ki u ra kaapa. 13Maa iawalaaun pa daat ko ra dekdek i ra baboto,ma i ben aruk pa daat u ra mataanituanun Natuna baa i nem aakiti, 14 ia baa ikul walaangalaanga pa daat ma i una waanundaat kum aakaina mangamangaan.

A kini na ngaala anun Kaarisito15 Pa daat babo taa God, iaku maa

Kaarisito ia a malalarin God. Ia a mugaanaNatun God ma i ngaala aakit taa ra kumutnaa na wawaki raap. 16Maa God i waki akum utnaa raap u ra dekdekin Kaarisito: akum utnaa inaanga u ra maawama ra kumutnaa min napia, a kum utnaa baa di babodiat ma ra kum utnaa baa pa di babo diat,lenbi, a kum dekdek na aangelo, a kumnion baa diat kiki na ngaala, a kum nionbaa diat mukmuga ma ra kum nion baadiat paam akoto a naagagon. Un Kaarisito,God i waki a kum utnaa raapma i waki diatkupi diat a urur karom Kaarisito. 17 BaaGod pa i waki utbaai a kum utnaa raap,Kaarisito ia lalaaun, ma i paam akoto akumutnaa raap kupi diat a papaam ungaaiwakaak. 18 Ia ut in lori ra taara na nurnur,ma diat maa a panina. Ia ut a turpaaina,ma amugaana baa i tur balet ko raminaat,kupi ia ut in ngaala aakit taa ra kum utnaaraap. 19Maa God i nemi naa anuna lalaaunraap in ki un Natuna. 20 Ma i nemi naaa kum utnaa raap diat a waan talili baletkaromi ma diat a ki na wemaraam, a kumutnaa min napia ma ra kum utnaa inaangau ramaawa. I paam ot paa anuna nemnemmaa un Natuna, baa i maat u ra bolo ma agaapina i paam a maalmaal.

21Namugamuaat ki weraanma God, mamuaat anuna kum ebaar, kabina u ra kumaakaina mangamangaan muaat paami mamuaat nuki. 22 Iakumi, God ia aal pamuaatkaromi kupi muaat tepaana balet. I paama pinapaammi ma ra panin Kaarisito baa imaat, ma i ben paat pa muaat namataanGod, ma muaat anuna gomgom na taarabaa pa ta niraara i ki un muaat, ma pa tawetakun in lo muaat. 23 God in paam autnaa mi baa muaat a ongor ma ra nurnur,ma muaat a tur dekdek uni. Ma kokumuaat waan ingen ko ra kini walaang mara nurnur kup a kum utnaa baa God inpaami, baa muaat aa walangoro taai u raKoina Wewapua. A Koina Wewapua maa,di aawewapua taaumai karoma taara raap

u ra rakrakaan buaal. Ma iaau, Paaulo, iaaua tultul u ra Koina Wewapua maa.

Paaulo i papaam dekdek kup a taara nanurnur

24 Mi iaau gaaia u ra kum mawaatbaa iaau kariaanai un muaat. Ma iaaugaaia ku kupi ang kariaana mawaat kupiang waraaut a taara na nurnur, diat baaa panin Kaarisito. Kaarisito i kariaanamawaat kupi in waraaut diat, ma ra kummawaat maa pa i raap utbaai. Ma u ra kummawaat baa iaau kariaanai u ra paningiaau paam ot paa a kum mawaat anunKaarisito. 25 God i ung ta iaau kupi iaau atultul anu ra taara na nurnur. I taar taaa pinapaam mi taang kupi ang warawaaima ra nuna kum pirpir raap, kupi muaat akoina uni. 26Apirpirmi ia a utnaa na pidik,baa i ki na pidik taanga namnamuga utbaaiko ra kum taaun taara taanga namuga,iaku mi God ia pir apuaana wai karomanuna taara. 27 God i wapuaanai kupimuaat a taara baa wakir a taara Iudaia,muaat kaai muaat a nunura a utnaa napidikmi baa i ngaatngaatma i wakwakaak.A utnaa na pidik mi bari ia: Kaarisito ut iki u ra numuaat lalaaun, io lenmaa, muaatki walaang ma ra nurnur kup a minamaaranun God baa muaat a lo paai.

28 Io lenmaa, miaat warawaai unKaarisito karom a taara raap. Miaatwatumaarang diat ma miaat wer diatma ra manaana raap, kupi diat a takadoaakit, kabina maa diat ki un Kaarisito,ma miaat a ben pa diat raap karom God.29 Iaau papaam dekdek kupi a utnaa mi inwaan paat lingtatuna. Maia, iaau ongorma ra ngaala na dekdekin Kaarisito, baa ipapaam u ra nung lalaaun.

21 Iaau nemi naa muaat a nunurai naa

iaau papaam dekdek aakit kup muaat makup a taara Laaudisia, ma kup diat raapkaai baa pa miaat webaraat paa utbaai.2 Iaau paami lenmaa kupi in wadekdekanundiat lalaaun, ma diat a ki na maar-maari ungaai, kupi diat a tadaaru ma rangaala na manaana na nion, ma pain diata aalawur nuknuk. Io lenmaa, diat anunura a utnaa na pidik anun God, ia maaKaarisito ut. 3 A manaana raap ma rakoina ninunuk raap diat welaarma ra kumngaatngaat na utnaa na tadaaru,ma diat kina pidik un Kaarisito.

Kolose 2:4 267 Kolose 2:234 Iaau piri lenmi karom muaat, kupi

koku te i waruga pa muaat ma ta nam-namianna pirpir. 5A lingtatuna, iaau ki in-gen konmuaat u ra paning, iaku u ra niongiaau ki ungaai ut ma muaat, ma iaau gaaiabaa iaau baboi naa muaat naagagon kadoanumuaat lalaaun ma muaat tur dekdek ura numuaat nurnur un Kaarisito.

Koku daat murmur a kum naagagon anura taara, daat a murmur a koina lalaaun anunKaarisito

6 Muaat aa lo paa Kaarisito Iesu kupiin Tadaaru u ra numuaat lalaaun, io, ikoina baa muaat a lalaaun ungaai mai.7Anumuaat lalaaun in aakaar un Iesu kupiin tawa, ma muaat a papagaa nate uni.Muaat a tur dekdek u ra nurnur welaar madi aawer tamuaat uni, ma kokumuaat ngoma ra waatung wakaak karom God.

8 Muaat a baboura muaat, kupi koku tein wakarabus muaat ma ra manaana anura taara ku, a kum wawer biaa ku, baa awarwaruga ku. A manaana maa i waanpaat ku ko ra kum taptabundiat taanganamuga ma ko ra kum aakaina nion ko rarakrakaan buaal, ma wakir kon Kaarisito.

9 Maa a lalaaun raap anun God i kiraap ut un Kaarisito baa i waan paat amuaana. 10 Ma u ra numuaat lalaaun unKaarisito, muaat kaai muaat teng ma ralalaaun raap maa. Ia ut i dekdek taa rakum mukmuga na nion raap ma ra kumnion baa diat paam akoto a naagagon. 11Ura numuaat lalaaun un Kaarisito, i pokokikil muaat, iaku wakir a mangaana pokokikil a taara diat paami ma ra limaandiat,pate. A poko kikil baa Kaarisito i paamii lenbi, ia rakaana wa aakaina nemnem ira panimuaat. 12Baa di baapitaaiso muaat,di punang muaat ungaai ma Kaarisito. Mamuaat lalaaun balet ungaai mai, kabinamuaat nurnur u ra dekdekin God, ia baa iwalaaun paa balet Kaarisito ko ra minaat.

13 Namuga a niomuaat i maat, kabinamuaat paam a kum aakaina mangaman-gaan, ma wakir di rakaan wa aakaina nem-nem i ra panimuaat. Iaku mi, God iawalaaun pa muaat ungaai ma Kaarisito.Ia una wa anundaat kum aakaina manga-mangaan raap. 14Daat laana wabulbul u rakum Naagagon anun Moses, io a wetakuni ki karom daat. Iaku God i una wa awetakun maa. I lo wai, ma i aak waattaai nate u ra bolo. 15 God ia rakaan wa adekdek i ra kum mukmuga na nion ma ra

kumnion baa diat paam akoto a naagagon.Ma u ra bolo i baana wawirwir diat, baa iwaiaai karom a taara raap naa ia uwia raappa diat.

16 Io, koku muaat maadek taa te kupi intakuna muaat naa pa muaat paam ot paa akumnaagagon u ra aawamaamuaat a aanima muaat a inimi, baa u ra kum ngaala nabung na lotu, baa u ra lotu u ra kalaangbaa i waan paat kabin, baa u ra BungSaabaat. 17A kumnaagagonmi diat welaarku ma ra malalar i ra utnaa baa in waanpaat namur ma mi ia waan paat. A utnaamulu, ia Kaarisito. 18 Baa te i warwaruganaa i wakinalik paai u ra nuna mangaanalotu, ma i lotu karom a kum aangelo, ma ilaana pirpir u ra kum binabo baa i baboi,koku muaat maadek taai kupi in takunamuaat. Maa a mangaana muaana maa iaamaamaan ngaala ma ra nuknukina, baai teng utbaai ma ra kum aakaina nemnemi ra panina. 19 Diaar aa takunu weraanma Kaarisito, ia baa ina lori ra taara nanurnur. Kaarisito ia ina lor, ma daat apanpanina. I wadekdek a kumpakpakaanapanina kupi diat a waraaut wetwetalaaidiat ma diat a ki ungaai, welaar ma ra kumkakanaawa baa diat kakanaawa ungaai. Io,a kudulaana panina i tawa, welaar ma Godi nemi.

20 Baa muaat aa maat ungaai maKaarisito, ma muaat aa laangalaanga kora kum wawer biaa ku ko ra rakrakaanbuaal, aawa kabina baa muaat lalaaunbalet kuwelaarmamuaat taangamain u rarakrakaan buaal? Aawa kabina baa muaatmurmur a kum naagagon lenbi: 21 “Kokumuaat paami! Koku muaat aani! Kokumuaat tuk taai!”? 22 A kum naagagon mii pirpir u ra kum utnaa baa daat papaampaa mai, ma namur pa diat gaa ma unta utnaa, maa a kum naagagon mi ma rakum wawer mi diat waan paat ku ko rataara. 23A lingtatuna, a kum naagagon mia taara diat nuki naa in wadekdek diat ura nundiat lotu, ma kupi diat a wakinalikpa diat, ma kupi diat a naagagon baat apanindiat, iaku pa i waraaut diat. A kumnaagagon mi diat babo welaar ma diatwaan paat ko ra koina manaana, iaku padiat pet laar paai kupi diat a naagagonbaat aakaina nemnem i ra panindaat.

3A matakina lalaaun un Kaarisito

Kolose 3:1 268 Kolose 3:201 God ia watur ungaai pa muaat ma

Kaarisito ko ra minaat, io, i koina baamuaat a nemnem kup a kum utnaa in-aanga u ra maawa, baa Kaarisito i ki iaaiu ra papaara ot na limaan God. 2 I koinabaa a nuknukimuaat in ki u ra kum utnaainaanga u ra maawa, ma koku i ki u rakum utnaa taangamin napia. 3Maamuaataa maat ko ra mangaana lalaaun ko rarakrakaan buaal, ma mi anumuaat lalaauni ki na pidik ungaai ma Kaarisito, narumaun God. 4 Kaarisito ia maa anumuaatlalaaun. Ma baa in waan paat muaat kaaimuaat a ki ungaai mai u ra nuna mina-maar.

5 Io, muaat a doko wa a kum aakainamangamangaan taanga min napia baa iki u ra numuaat lalaaun. A kum utnaamaa bari diat: a kum paamuk na manga-mangaan, a kum dur na mangamangaan,aakaina nemnem, a nemnem kup a kumaakaina mangamangaan ma ra nemnemkup mongoro na utnaa na wuwuwung.Maa a nemnem kup mongoro na utnaa nawuwuwung, ia maa a nilotu karom a kumwarwaruga na god. 6 A kaankaan anunGod in waan paat karom a taara baa diatpaam a kum mangamangaan mi, maa padiat taraam karomi.

7 Namuga muaat kaai muaat murmura kum mangamangaan bi, baa muaatlalaaun utbaai uni. 8 Iaku mi, muaat a ngoko ra kum mangamangaan raap lenbi: akaankaan, a wengangaar, a pirpir aakaka,a weninaan ma ra kum aakaina manga-mangaan kaai. 9 Koku muaat warugawetwetalaai muaat, maa muaat aa rakaanwa a kum aakaina mangamangaan baanamuga muaat laana paami, 10 ma muaataa mong paa ma ra matakina lalaaun. Amatakina lalaaun mi, God ut i taar taaitaa muaat ma i laana wamatakinai, kupimuaat a welaar ma ra malalarina, ma kupimuaat a nunura mulu God. 11 Io lenmaa,daat raap daat welaar maku: a taara Iu-daia, a taara Grik ma ra taara kon woi namangaana wuna taara kaai, diat baa di aapoko kikil ta diat ma diat baa pa di pokokikil diat, a kum wilawilaau ma ra taarakaai baa pa diat wilawilaau. Kaarisito uti ngaala aakit, ma i ki un daat raap.

A maarmaari wetwetalaai12 Muaat a gomgom na taara anun God,

baa i maari muaat, ma i pilak pa muaat.Io, i koina kupi muaat a mong ma ra kum

mangamangaan bi: muaat a waraaut ataara, muaat a paam a koina karom diat,muaat a wakinalik pamuaat, muaat a ki namaalmaal ma muaat a waiaa a wowowonna mangamangaan. 13 Baa te kon muaati paam taa ta aakaina karom muaat, kokumuaat baalui, iaku muaat a dumaana waanuna aakainamangamangaan, welaarmara Tadaaru ia dumaana wa anumuaat kumaakaina mangamangaan. 14 Nate u rakum mangamangaan raap mi, i koina baamuaat a maari wetwetalaai muaat. Amaarmaari i aal ungaai a kummangaman-gaan raap mi, kupi diat a papaam ungaaiwakaak.

15 I koina baa a maalmaal baa Kaarisitoi tabaara muaat mai in muga muaat ura numuaat lalaaun. Maa muaat a kumpakpakaana ko ra panin Kaarisito, ma Godi wataa pa muaat kupi muaat a ki ungaaima ra maalmaal. I koina baa muaat alaana waatung wakaak karom God. 16 Ikoina baa a pirpir anun Kaarisito in kiokot ma in teng u ra balaamuaat. Mamuaat a wer wetwetalaai muaat mai, mamuaat awadekdekwetwetalaaimuaat kaaimai, ungaai ma ra manaana raap. Mamuaat a kelekele kaai mai baa muaat kelea Kum Kelekele anun Dewid, ma ra kumkelekele na lotu, ma ra kum kelekele baa aTakado na Nion i tabaara muaat mai. Mamuaat a kelekele ma ra waatung wakaakkarom God u ra balaamuaat. 17 U ra kumutnaa raap baa muaat paami ma muaatpiri, muaat a paami ut u ra iaa ra TadaaruIesu, ma muaat a waatung wakaak karomGod Tamaandaat, kabina u ra pinapaambaa Kaarisito i paami un muaat.

A wawer karom a kapkaba tamaana(Ep 5:22–6:4)

18 Muaat a kum tinaulaa na tabuan, ikoina kupi muaat a tartaraam karom anu-muaat kum muaana, maa a mangaman-gaan maa i takado kup muaat baa anu-muaat lalaaun i ki u ra Tadaaru.

19 Muaat kaai, a kum tinaulaa namuaana, i koina kupi muaat a maari anu-muaat kum tabuan, ma muaat a waiaa awowowon na mangamangaan karom diat.

20 Muaat a kum naat liklik, muaat alaana taraam karom a kum tamtamaa-muaat ma ra kum nanaamuaat u ra kumutnaa raap, maa a Tadaaru in gaaia baamuaat a laana paami lenmaa.

Kolose 3:21 269 Kolose 4:1721 Muaat a kum tamtamaa ra kum naat,

koku muaat pet angaanga a kum natnatu-muaat, kaduk pa diat a paam ma ta koinapinapaam.

A wawer karom a kum wilawilaau ma ranundiat kum mukmuga

(Ep 6:5-9)22 Baa ui a wilawilaau, un taraam karom

anum mukmuga taanga min napia u rakum pinapaam raap. Koku u papaamwakaak ku baa i babo ui, kupi un wagaaiataai ku. Un papaam wakaak karomi ma ralingtatuna u ra in balaam, kabina maa uurur karom a Tadaaru. 23 U ra kum pina-paam raap baa u paami, un taar araap taaanum lalaaun uni. Baa u papaam karomanum mukmuga, un papaam welaar mau papaam ut karom a Tadaaru. 24 Maaanum mukmuga mulu ia maa a TadaaruKaarisito, ma ia ut maa in dok ui. A wedokmaa, ia a koina kini baa un kalei namur.25 Te baa i paam aakaina in lo a naagagonna binabaalu u ra aakaina baa ia paam taai,maa a naagagon anu ra Tadaaru i welaarraap ku karom a taara raap.

41 Muaat a kum mukmuga, muaat a

paam a takado na mangamangaan karomanumuaat kum wilawilaau, ma anumuaatmangamangaan kaai in welaar raap kukarom diat, kabina maa muaat nunurainaa muaat kaai, anumuaat mukmuga ia aTadaaru, baa i ki inaanga u ra maawa.

Daat a wewapua un Kaarisito2 Muaat a ongor ma ra niaaring. Muaat

a ki na waninaar, ma muaat a waatungwakaak karomGod. 3Baamuaat aaraaring,muaat a aaraaring kaai un miaat, kupiGod in paapa aara aakapi kupi miaat awapuaana a pirpir na pidik un Kaarisito,baa namuga i wawalipa. Kuri iaau kiu ra karabus, kabina maa iaau wewapuauni. 4Muaat a aaraaring baa ang wewapuakaapa wakaak uni, kupi ang paam ot paaanung pinapaam.

5 Muaat a papaam ma ra manaanakarom a taara baa pa diat nurnur, ma ura kum pakpakaana bung raap baa i laan-galaanga kupi muaat a wewapua karomdiat, io muaat a paami. 6 Baa muaat apirpir karom a taara, anumuaat pirpir inkoina, ma in wagaaia diat, kupi muaat ataar a takado na binabaalu karomdiat raapraaraa.

Paaulo i tula wa Tikiko urong Kolose7 Tikiko in wapua muaat u ra kum utnaa

raap un iaau. Ia a teindaat baa miaat nemaakiti, a dowot na tena wewaraaut ma atultul ungaai ma miaat u ra pinapaam anura Tadaaru. 8 Iaau tula wai karom muaat,kupi inwadekdekmuaat baamuaatwalan-goro a wewapua u ra numiaat lalaaunmain. 9 Diaar a weur ma Onesimo, ateindaat baa i dowot u ra nuna pinapaamma daat nem aakiti, ia raa ut kon muaat.Diaar a wapua muaat u ra kum utnaa raapbaa i waan paat main naa miaat.

A kum pirpir na maarmaari10 Aaristaarko, ia baa i ki ungaai ma

iaau u ra karabus, i taar anuna maarmaarikarom muaat, diaar ma Maarko a nawaanBaanaabaas. Baa Maarko in waan paatkarom muaat, muaat a gaaia paai, welaarma iaau aa wapua ta muaat u ra nungbuk, baa iaau taar muga wai. 11Ma Iosua,a iaana kaai Iusto, ia kaai i taar anunamaarmaari karom muaat. Ditul mi, ditul atula te Iudaia baa ditul nurnur, ma ditul otku ko ra taara Iudaia ditul papaam ungaaima iaau kup a mataanitu anun God. Ditulwadekdek iaau.

12 Epapraas, ia baa raa ut kon muaat,ma a tultul anun Kaarisito Iesu, i taaranuna maarmaari karom muaat. I laanaaaraaring dekdek un muaat, kupi muaata tur dekdek, ma muaat a dekdek u ranumuaat kini na lalaaun un Kaarisito, mamuaat a nunura nakura a nemnem raapanun God. 13 Maa iaau ut iaau baboima iaau wewapua lingtatuna uni karommuaat, baa i papaam dekdek kup muaatma kup diat irong Laaudisia ma diat kaaiirong Ieraapolis. 14 Lukaa, a doktaa baamiaat nem aakiti, ma Demaas, diaar taaranundiaar maarmaari karom muaat.

15Muaat a taar anungmaarmaari karoma kum tateindaat irong Laaudisia, makarom a tabuan bi, Nimpaa, ma ra taara nanurnur kaai, baa diat laana lotu ungaai ura nuna ruma.

16 Baa muaat aa luk taa a buk mi, namurmuaat a taari karom a taara na nurnurirong Laaudisia kupi diat bulung diat aluki. Lenkaai maa, a kum Laaudisia diat ataar taa a buk baa iaau timui karom diat,karom muaat kupi muaat a luki.

17 Muaat a wapua Aarkipo lenbi naa, inpaam araapwa a pinapaam anu ra Tadaarubaa di aa taar taai taana.

Kolose 4:18 270 Kolose 4:1818 A kinalik na pirpir na maarmaari mi

iaau ut, Paaulo, iaau timui ma ra limaangkarom muaat. Koku muaat dumaana waiaau, muaat a nuk pa iaau, baa iaau ki u rakarabus.

A maarmaari anun God in ki karommuaat.

1 Tesalonika 1:1 271 1 Tesalonika 2:2

A Mugaana Bukanun Paaulo karom a taaraTesalonikaA pirpir kaapa mugaBaa Paaulo i ki irong Korinto i timu a

buk mi, a mugaana buk karom a taara nanurnur irong Tesalonika.

Tesalonika a ngaala na taamaan u ra pa-paar Maakedonia. U ra wetula winawaananun Paaulo i waan paat irong Tesalonikama i warawaai karom diat (babo Aap 17:1-14). Raa kum taara baa diat nukpuku, diatko ra taara Iudaia, iaku mongoro kon diatko ra kum wuna taara ingen. A kum muk-muga anu ra taara Iudaia irong Tesalonikadiat kaankaan baa diat baboi naa raa kumtaara kon diat diat nurnur ma karom Iesu,io diat luwaPaaulo ko ra nundiat taamaan.Ma Paaulo i waan urong Beroia. Namuri tula wa Timoti karom diat, ma Timoti iwapua Paaulo un diat.

U ra buk mi Paaulo i waatung wakaakkarom God kabina maa a taara Tesalonikadiat tur dekdek u ra nurnur baa diatbaraata a kum mawaat, ma diat maariPaaulo. Paaulo i nem na wadekdek anun-diat nurnur u ra buk mi, ma i baalu kaaianundiat kum wetiri u ra minaat.A winawaan i ra 1 Tesalonika:

A turturpaai ra buk mi (1:1)Paaulo i gaaia un diat (1:2-10)A pinapaam anun Paaulo irong Tesa-

lonika (2:1–3:13)A mangaana lalaaun baa i wagaaia God

(4:1-12)A winawaan paat balet anu ra Tadaaru

(4:13–5:11)A tintinip na pirpir anun Paaulo karom

diat (5:12-28)1 Iaau Paaulo, Saailaas, ma Timoti, mitul

timtimu karom muaat a taara na nur-nur irong Tesalonika, muaat baa muaatlalaaun un God Tamaandaat ma a TadaaruIesu Kaarisito. A maarmaari ma ra maal-maal karom muaat.

A lalaaun ma ra nurnur anu ra taaraTesalonika

2 Mitul laana waatung wakaak karomGod unmuaat raap, ma mitul laana taar tamuaat karom God u ra numitul kum niaar-ing. 3Baamitul aaraaring karom anundaatGod a Tamaandaat, mitul nuk paa a kum

utnaa baa muaat laana paami i kabina ura numuaat nurnur, ma mitul nuk paa akumpinapaambaamuaat paami i kabina ura numuaat maarmaari, ma mitul nuk paakaai anumuaat tinur dekdek i kabina u ranumuaat kini walaang ma ra nurnur u raTadaaru Iesu Kaarisito.

4 A kum tateimitul, muaat baa God imaari muaat, mitul nunurai naa ia pilakpa muaat, 5 kabina maa a Koina Wewa-pua baa mitul wapuaanai karom muaat,i waan paat ungaai ut ma ra dekdek mara Takado na Nion, ma muaat walangorolelei ma muaat paam akotoi u ra balaa-muaat. A Koina Wewapua maa wakir apirpir ku, pate. Muaat nunura wakaak an-umitul mangamangaan, baa mitul lalaaunnaliwan naa muaat kupi muaat a koinauni. 6Muaat aa murmur paa a magiraami-tul ma ra magiraa ra Tadaaru. A taaradiat baanaakaka muaat, iaku muaat paamakoto a pirpir ma ra gaaia, baa a Takadona Nion i taari taa muaat. 7 Io, lenmaa,muaat a koina walawalar karom a taarana nurnur raap matira u ra ru papaarmaa, Maakedonia ma Aakaaia. 8 A pirpiranu ra Tadaaru baa muaat wapuaanai iawaan werweraan, welaar ma ra tinaangi ira garaamut, baa i waan welwelik. Wakirmatira ku Maakedonia ma Aakaaia, pate.A kum taamtaamaan raap diat aa nunuraanumuaat nurnur un God. Lenmaa, aawabalet maa mitul a piri? 9 Maa diat ut diatpirpir kaapa u ra numuaat koina manga-mangaan baa muaat gaaia pa mitul. Madiat wewapua kaai unmuaat, baamuaat aatapuku karom God, ma pa muaat lotu makarom a kum taabataaba. Muaat papaamma karom God, ia baa a lingtatunaina mara lalaaunina. 10Mamuaat ki walaang kupNatuna baa inwaan pari taanginaanga u ramaawa, ia baa God iawatur paai balet ko raminaat. Ia maa Iesu, baa i walaaun pa daatko ra kaankaan anunGodbaa inwaanpaat.

2A pinapaam anun Paaulo ditul irong

Tesalonika1 A kum tateimitul, muaat ut muaat

nunurai naa anumitul winawaan paatkarom muaat pa i ling biaa ku, i wa ut awaina. 2 Muaat nunurai naa namuga taara numitul winawaan paat karom muaat,a taara diat baanaakaka mitul ma diatbaana wawirwir mitul irong Pilipoi. Iaku

1 Tesalonika 2:3 272 1 Tesalonika 3:1u ra wewaraaut anu ra nundaat God, mi-tul ongor ut baa mitul a wewapua u ranuna Koina Wewapua karom muaat, mapa mitul burutaana diat baa diat turbaatadekdek mitul. 3 Baa mitul aaring muaatkupi muaat a nukpuku, wakir anumitulpirpir i raara, wakir kaaimitul pirpirma taaakaina ninunuk ma wakir mitul warugapa muaat. 4 Pate mulu! Mitul wewapuama ra Koina Wewapua, kabina maa Godia walaar ta mitul, ma i nurnur un mitulkupi mitul a paami. Baa mitul wewapuawakir kupi mitul a wagaaia a taara mai,pate, kupi God ut in gaaia uni, ia baa iwalaar mitul. 5 Muaat aa nunurai naa pamitul wagaaiamuaatma ta namnamian napirpir, ma pa mitul nemnem ino ta maanikonmuaat. God i baboi ma i nunura mitul.6 Pa mitul nemi naa muaat baa te ingenkaai in pir walaawa pa mitul.

7 I takado baa mitul a aaring muaatkup ta wedok, kabina maa mitul a tulaaapostolo anun Kaarisito. Iaku pa mitulpaami lenmaa. Mitul waiaa a wowowon namagiraamitul naliwan taa muaat, welaarma ra tabuan baa i baboura a kum nat-natuna. 8Mitulmaari aakitmuaat, iomitulgaaia aakit kupi mitul a wapua muaat u raKoina Wewapua anun God. Wakir maa kuia, mitul gaaia kupi mitul a taar anumitullalaaun kaai karom muaat, kabina maamuaat ngaatngaat aakit namataamitul.

9 A kum tateimitul, muaat aa nunuraanumitul dekdek na pinapaam. Mitulpapaam ma ra limaamitul u ra marumma ra keke, ma mitul maakmaagon u rakum pinapaam baa mitul paami. Mi-tul paami lenbi kupi koku mitul taar tamawaat karom muaat baa muaat a dokmitul, u ra numitul pinapaamnawarawaaikarom muaat ma ra Koina Wewapua anunGod. 10 Muaat ut, ma God kaai, muaatbabo anumitul lalaaun baa mitul ki mainaliwan naa muaat, a kum tena nurnur.Anumitul lalaaun i gomgom ma i takado,ma pa ta wetakun i lo mitul un ta ut-naa. 11 Muaat nunurai naa anumitulmangamangaan karom muaat raap raaraai welaar ma ra mangamangaan baa raamuaana i paami karom a kum natnatuna.12 Lenmaa, mitul wadekdek muaat, mitulpirpir na wemaraam karom muaat, mamitul wapua muaat kupi muaat a lalaaunma ra mangaana lalaaun baa i wagaaiaGod, ia baa i wataa pa muaat kup anunamataanitu ma nuna minamaar.

13 Raa kabina kaai baa mitul laanawaatung wakaak karom God i lenbi: Baamuaat lo akoto paa a pirpir anun God baamuaat walangoroi kon mitul, muaat gaaiapaai. Wakir muaat gaaia paai welaar ma rapirpir ku anu ra taara, pate, muaat gaaiapaai maa a pirpir ut anun God. A pirpirbaa kuraa i papaam u ra lalaaun anumuaatbaa muaat aa nurnur. 14A kum tateimitul,muaat welaar ma ra taara na nurnur anunGod un Kaarisito Iesu, baa diat ki irong ura papaar Iudaia. Maa muaat kaai muaatkariaana kinadik ko ra kum taara u ranumuaat taamaan ut, welaar ma ra taarana nurnur irong Iudaia diat kariaanai ko ranundiat taara ut, a taara Iudaia, 15-16 diatbaa diat aak doko a Tadaaru Iesu ma rakum propet, diat maa diat lu wa mitulkaai. Diat walaari baa diat a turbaat mitul,naa koku mitul warawaai karom a taarabaa wakir a taara Iudaia kupi koku Godin walaaun pa diat. Baa diat paami lenbiGod pa i gaaia un diat, ma diat ki naebaar ma ra taara raap. Ma u ra nundiatmangamangaanmaa diat paamungungaaiku anundiat kum aakaina mangamangaantuk a kaankaan anun God ia waan paatkarom diat.

Ditul nem na babo balet a taara Tesa-lonika

17 A kum tateimitul, anundaat kinkiniweraan pa i iwan, baa a taara Iudaia diatwaki weraana wa mitul kon muaat. Daatki weraan ku u ra panindaat, iaku u ranuknukimitul mitul nuk muaat ut. Mitulnem aakiti naa mitul a babo muaat, io,mitul ongor baa mitul a paam ot paai.18Mitul nem aakiti naa mitul a waan talilibalet karom muaat. Iaau Paaulo iaauwalaarimongorona pakaan kupi angwaankarom muaat, iaku Saataan i turbaat mi-tul. 19 Mitul nem aakiti naa mitul a babomuaat balet, kabina maa mitul nurnurun muaat naa muaat a tur dekdek, mamuaat a kabina u ra numitul gaaia, mamuaat a welaar ma ra kaaeng na niuwiau ra numitul pinapaam u ra bung baaanundaat Tadaaru Iesu in waan paat madaat a tur namataana. 20 I lingtatuna aakitbaa muaat ut anumitul minamaar ma ranumitul gaaia.

31 Io, u ra numitul nginaraa un muaat

pa mitul nem na ki liklik ma. Mitul nukinaa i koina baa mir ku ma Saailaas, mir a

1 Tesalonika 3:2 273 1 Tesalonika 4:10ki min Aatenaai ma mir a tula wa Timoti.2 Io, mir aa tula wa Timoti a teindaat,ma a tena pinapaam anun God ungaai mamir, baa mitul laana wewapuama ra KoinaWewapua un Kaarisito. Mir aa tula waikarom muaat, kupi in wadekdek muaat,ma in pirpir na wewaraaut karom muaatu ra numuaat nurnur, 3 kupi koku te konmuaat in laklagon a nuknukina kabina ura kum mawaat baa muaat kariaanai. Maamuaat nunurai ut naa a kum mawaat inmanong daat. 4 Baa daat ki ungaai ut-baai, mitul laana wapua muaat naa dinbaanaakaka daat. Ma muaat aa nunurainaa a kummawaatmaa iawaanpaat. 5Maaia a kabina baa iaau tula wa Timoti karommuaat. Iaau ngaraa aakit un muaat mapa iaau nem na ki liklik ma, io, iaau tulawai karom muaat kupi ang manaana u ranumuaat nurnur. Iaau burut, kaduk a TenaWalwalaam ia walaam pa muaat balet, makaduk anumitul pinapaamkarommuaat inling biaa ku.

Timoti i lo a koina wewapua u ra taaraTesalonika karom Paaulo diaar

6 Io, mi Timoti ia waan talili balet konmuaat matira urin kup mir. I lo a koinawewapua aakit un muaat karom mir, ura numuaat nurnur ma ra numuaat maar-maari. I wapua mir naa muaat laana gaaiabaa muaat laana nuk paa balet anundaatkum kinkini ungaai namuga, ma muaatnem aakiti kupi muaat a babo mitul, we-laar ma mitul kaai mitul nem aakiti kupimitul a babo muaat. 7 Io, a kum tateimitul,anumuaat nurnur i wadekdek mitul u ranumitul kini naliwan u ra kum mawaatbaa mitul kariaanai ma ra kum utnaa baai manong mitul. 8 Mi anumitul lalaauni koina aakit, baa muaat tur dekdek u raTadaaru. 9Mitul gaaia aakit un muaat na-mataa ra nundaat God, ma mitul waatungwakaak karomi. Anumitul gaaia i ngaalaaakit, io, mitul a waatungwakaak lelawaai,kupi in welaar ma ra numitul ngaala nagaaia? 10 Mitul taar araap taa numi-tul lalaaun u ra niaaring un muaat u rabungbung na marum ma ra keke. Mitulaaraaring kupi mitul a babo muaat balet,ma mitul a wer muaat un ta kum utnaabaa muaat iba utbaai kupi u ra numuaatnurnur.

11 Io, mitul aaraaring naa God ut aTamaandaat ma nundaat Tadaaru Iesu, inpaapa aara numitul aakapi kupi mitul a

waan karom muaat. 12Ma mitul aaraaringkaai baa a Tadaaru in watawa numuaatmaarmaari ma in teng taltalanger naliwannaa muaat ma karom a taara ingen kaai,welaar ma ra numitul maarmaari karommuaat. 13Lenmaa inwadekdekmuaat kupimuaat a gomgom, ma pa ta wetakun inlo muaat baa muaat a tur namataan Goda Tamaandaat, u ra bung baa anundaatTadaaru Iesu in waan paat, ungaai ma ranuna taara raap.

4A mangaana lalaaun baa in wagaaia God

1 Io, a kum tateimitul, mitul aa wer tamuaat u ra mangaana lalaaun baa muaat alalaaun mai kupi in wagaaia God. Lenut-maa muaat aa paam akotoi. Ma mi mitulaaring muaat, ma mitul wadekdek muaatu ra iaa ra Tadaaru Iesu, kupi anumuaatlalaaun in tawama in tawa dekdek lenmaa.2Maa muaat aa nunura a kum wawer baamitul aa wer ta muaat mai. A kum wawermaa diat waan paat ut ko ra Tadaaru Iesu.3God i nemi naa anumuaat lalaaun in gom-gom namataana. Io lenbi, muaat a waaningen ko ra kum paamuk na mangaman-gaan. 4Raaraa kon muaat in ongor kupi innaagagon baat a nemnem i ra panina, kupa mangamangaan na gomgom ma ra ururin ki u ra nuna lalaaun. 5 Ma koku muaatmurmur a dekdek na nemnem i ra paamukna mangamangaan, welaar ma diat baa padiat nunura God. 6 Koku ta paa muaat ipaam aakaina u ra tabuan anun tenalik ura nurnur. Baa in paami lenmaa iwakwaguku tenalik. Mitul aa pir taai ma mitul aawatumaarang ta muaat naa, a Tadaaru intaar a naagagon na binabaalu karom diatbaa diat paampaamakummangamangaanlenmi. 7 Maa God pa i wataa pa daat kupa dur na mangamangaan, i wataa pa daatkupi daat amurmur a gomgom na lalaaun.8 Lenmaa, baa te pa i nem a wawer mi,wakir i wabulbul karom a taara, pate. Iwabulbul ut karom God, ia baa i tabaaradaat ma ra Niono, a Takado na Nion.

9 Pa mitul a timtimu balet ma karommuaat u ra numuaat maarmaari karoma kum tateimuaat, maa God ia wer tamuaat kupi muaat a maari wetwetalaaimuaat. 10 A lingtatuna ut, muaat maaria kum tateimuaat raap matira u ra pa-paar Maakedonia raap. Iaku, mitul aaringmuaat kupi anumuaat maarmaari in tawadekdek ut.

1 Tesalonika 4:11 274 1 Tesalonika 5:1811Muaat a ongor kupi anumuaat lalaaun

in lenbi: Muaat a ki na maalmaal, ma kokumuaat waruk lorimuaat kup ta utnaa anunte. Muaat a papaam ma ra limaamuaatkup amaamuaat ta utnaa na winangaanbaa muaat a lalaaun mai, welaar ma mitulaa pir taai taamuaat. 12Baamuaat a paamilenmaa a taara baa pa diat nurnur diat a rumuaat, ma pa muaat a iba kup ta utnaa.

A winawaan paat balet anu ra Tadaaru13 A kum tateimitul, mitul nemi naa

muaat amanaana un diat baa diat aamaat,makokumuaat tapunukdekdekwelaarmara taara baa pa diat nurnur u ra tinur baletko ra minaat. 14 Daat nurnur naa Iesu imaat, ma i lalaaun balet. Io lenmaa, daatnurnur naa diat baa diat nurnur un Iesu,ma diat aamaat, God in ben ungaai diatmaIesu, baa in waan talili balet.

15 A pirpir mi baa mitul a wapua muaatuni, a pirpir ut anu ra Tadaaru. Daat baadaat a lalaaun tuk u ra bung baa a Tadaaruin waan paat balet, pain daat a muga taandiat baa diat aa maat. 16 Maa a Tadaaruut in waan pari taanginaanga u ra maawa,in ingaan raa in wewataai, a mukmugaanu ra kum aangelo in pirpir, in tawuruanun God in taangi, ma diat baa diat aamaat ma ra nurnur un Kaarisito, diat maadiat a tur muga. 17 Namur daat baa daatlalaaun utbaai, din lo ungaai pa daat madiat unaanga u ra kum pakpakaana baakutkupi daat a webaraat ma ra Tadaaru u ramaup. Io, lenmaa, daat a ki takum ungaaima ra Tadaaru. 18 Io, muaat a wadekdekmuaat wetwetalaai ma ra kum pirpir mi.

5Daat a ki na waninaar kup a winawaan

paat anu ra Tadaaru1 Io, a kum tateimitul, pain mitul a

timtimu karom muaat u ra pakaana bungma ra bung baa a Tadaaru in waan paatuni. 2Maa muaat aa nunura wakaaki naa abung anu ra Tadaaru inwaan paat kakaian,welaar ma ra tena walong u ra marum.3 Baa a taara diat a pirpiri lenbi, “Aai, padaat kariaana ta mawaat. A koina lalaaunku mi daat kariaanai,” io, a winirua inwaan paat kakaian karom diat, welaar mara ngunungut baa a tabuan i kariaanai baamarawaai ma in babuta. Pa diat a weluluino laar paai koni.

4 Iaku muaat, a kum tateimitul, wakirmuaat ki u ra baboto baa a bung maa in

wakaianmuaat, welaarma ra tenawalong.5Maa muaat raap a kum natnatu ra kaapama kum natnatu ra keke. Wakir daat ko ramarum baa ko ra baboto. 6 Io, koku daatwelaar ma raa taara baa diat inep duman.Daat a baboura daat ma daat a naagagonkado anundaat lalaaun. 7Maa diat baa diatinep duman, diat laana inep u ra marum,ma diat baa diat inim a palaa na longlong,diat laana longlong u ra marum.

8 Iaku daat anu ra keke, i koina baadaat a naagagon kado anundaat lalaaun.Daat a wamong daat ma ra nurnur mara maarmaari kupi in baboura baat daat,welaar ma ra tena wineium i ung baat araprabono ma ra pakaana aaen. Ma daat awamong daat kaai ma ra kini walaang mara nurnur kup awarwalaaun, welaarma ratena wineium i ung baat in lorina ma inkaaeng na wineium. 9 Maa God pa i pilakpa daat kupi daat a kariaana ngunungutnabalaa ra nuna kaankaan, pate. I pilakpa daat kupi daat a lo a warwalaaun u ranundaat Tadaaru Iesu Kaarisito. 10 I maatun daat kupi daat a lalaaun ungaai mai baain waan pari balet. Daat raap, diat baadiat a lalaaun utbaai ma diat baa diat aamaat. 11 Io, muaat a pirpir na wewaraautkarom muaat wetwetalaai, ma muaat awadekdek muaat, lenutmaa muaat laanapaampaami.

A kum tintinip na wawer12 A kum tateimitul, mitul aaring muaat

baa muaat a taar a urur karom diat baadiat papaam dekdek naliwan taa muaat,ma diat baboura muaat u ra aakapi anura Tadaaru, ma diat wer muaat. 13 Muaata waiaa a ngaala na urur karom diat mara maarmaari, kabina u ra nundiat pina-paam. Ma muaat a ki na maalmaal wetwe-talaai.

14 A kum tateimitul, mitul aaring muaatnaa muaat a watumaarang a kum malawona taara, muaat a wadekdek diat baa diatlaana burut, muaat a waraaut diat baa padiat dekdek u ra nurnur, mamuaat a waiaaa wowowon na mangamangaan karom ataara raap. 15Muaat a baboura muaat kupikoku muaat baalu aakaina ma ra aakaina.Muaat a ongor kupi muaat a paam a koinawetwetalaai karom muaat, ma karom ataara ingen kaai.

16 Muaat a laana gaaia. 17 Koku muaatngo ma ra niaaring. 18 Muaat a waatungwakaak karom God u ra aawa raap baa i

1 Tesalonika 5:19 275 1 Tesalonika 5:28waan paat karom muaat. Mi ia a nemnemut anun God karom muaat, muaat baamuaat anun Kaarisito Iesu.

19 Koku muaat turbaat a pinapaamanu ra Takado na Nion. 20 Koku muaatnuk penpen u ra kum pirpir na propet.21 Muaat a walaar raap a kum pirpir mara kum mangamangaan ma muaat a paamakoto a koina mangamangaan. 22 Mamuaat a waan ingen ko ra kum aakainaraap.

23 Mitul aaraaring baa God ut, a Godnamaalmaal in wagomgom paa anumuaatlalaaun, kupi muaat a gomgom raap na-mataana. Mitul aaraaring kaai naa Godin baboura anumuaat kudulaana lalaaun,lenbi a niomuaat, a nuknukimuaat ma rapanimuaat, kupi koku ta wetakun in lomuaat u ra bung baa nundaat Tadaaru IesuKaarisito in waan pari uni. 24 Ia baa i wataapa muaat i dowot, in paami ut lenmaamitul aaringi.

25 A kum tateimitul, muaat a aaraaringun mitul. 26 Baa muaat webaraat ma rakum tateimuaat, muaat a maari diat mara wedum na maarmaari, ma muaat apaami ma ra gomgom na mangamangaan.27 Iaau aaring muaat u ra iaa ra Tadaarubaa muaat a luk a buk mi karom a kumtateindaat raap.

28 Amaarmaari anu ra nundaat TadaaruIesu Kaarisito in ki karom muaat.

2 Tesalonika 1:1 276 2 Tesalonika 2:2

A Weru Bukanun Paaulo karom a taaraTesalonikaA pirpir kaapa mugaBaa Paaulo i ki irong Korinto i timu a

buk mi, a weru buk karom a taara Tesa-lonika.

I walangoroi naa raa taara diat aalawurnuknuk u ra winawaan talili anun Iesu.Raa taara diat piri naa Iesu ia waan paat. Ura buk mi Paaulo i wer diat u ra winawaanpaat anun Iesu. I wapua diat naa aakainamuaana in waan paat muga ma in warugaa mongoro na taara. Namur Iesu in waanpaat balet ma in naagagon a kum tenaaakaina. Paaulo i wapua diat kaai naa kokudiat malawo, diat a ongor u ra paam akoina mangamangaan.A winawaan i ra 2 Tesalonika:

A turturpaai ra buk mi (1:1-2)God in naagagon a taara (1:3-12)A winawaan paat anu ra aakaina

muaana ma namur Iesu in waan paat(2:1-17)

Diat a paam a koina pinapaam ma kokudiat malawo (3:1-15)


1 Iaau Paaulo, Saailaas ma Timoti, mitultimtimu karom muaat a taara na nur-nur irong Tesalonika, muaat baa muaatlalaaun un God Tamaandaat ma a TadaaruIesu Kaarisito.

2 A maarmaari ma ra maalmaal karommuaat kon God Tamaandaat ma a TadaaruIesu Kaarisito.

God in taar a naagagon na binabaalukarom a taara

3 A kum tateimitul, i koina baa mitula laana waatung wakaak karom God unmuaat. I takado baamitul a paami lenmaa,kabina maa anumuaat nurnur i tawa, mai tawa dekdek, ma ra maarmaari karommuaat wetwetalaai kaai i tawa waanwaan.4 Ma raa ia a kabina maa mitul ut mitullaana pirwangaala pamuaat karoma taarana nurnur anun God u ra kum taamtaa-maan. Mitul laana pir wangaala pa muaatu ra numuaat tinur dekdek ma anumuaatnurnur, naliwan u ra kum mawaat baamuaat kariaanai ma ra kum kinadik baa ataara diat wakadik muaat mai.

5 A kum utnaa raap mi i wapuaanai naaa naagagon anun God i takado. Muaatkariaana kinadik maa kabina muaatwatawa nuna mataanitu. Lenmaa God iwaatung muaat naa muaat takado kupanuna mataanitu. 6 God i takado, ma inwakadik diat baa diat wakadik muaat,7 ma in taar a ningo karom muaat baamuaat kariaana kinadik, ma lenkaai maakarom mitul. God in paami lenmaa baa aTadaaru Iesu in waan paat taanginaangau ra maawa ma ra kupkup na nguan maanuna kum dekdek na aangelo. 8 In taar anaagagon na binabaalu karom diat baa padiat nunura God, ma pa diat taraam u raKoina Wewapua anu ra nundaat TadaaruIesu. 9 A taara maa diat a kariaana anaagagon na binabaalu baa pa in raap,ia a winirua takum, ma diat a ki ingen kora mataa ra Tadaaru ma ra minamaar i radekdekina. 10A naagagon mi in waan paatu ra bung baa a Tadaaru in waan paat kupianuna gomgom na taara diat a wangaalapaai ma diat raap baa diat nurnur uni diata rui. Muaat kaai ungaai ma diat, kabinamaa muaat nurnur u ra kum utnaa mitulaa wapua ta muaat uni.

11Mi ia a kabina baa mitul laana aaraar-ing un muaat. Mitul aaraaring karomanundaat God kupi in waatung muaat naamuaat takado kupi muaat a murmur amangaana lalaaun baa i wataa pa muaatkupi. Ma u ra dekdekina inwaraautmuaat,kupi muaat a paam ot paa a kum kokoinapinapaam muaat nem na paami, ma rakum mangamangaan raap baa anumuaatnurnur i paam apaati. 12 Mitul aaraaringlenmaa kupi din wangaala paa a iaa ranundaat Tadaaru Iesu kabina un muaat,ma God kaai in taar a minamaar karommuaat. A kum utnaa raap mi in waan paatkabina u ramaarmaari anu ra nundaat Godma a Tadaaru Iesu Kaarisito.

2Awinawaan paat anu ra aakainamuaana

1A kum tateimitul, mitul nem nawapuamuaat u ra winawaan paat balet anu ranundaat Tadaaru Iesu Kaarisito, ma u ranundaat winawaan ungaai karomi. Mitulaaring muaat, 2 baa koku a nuknukimuaati talaara gagaa ma i laklagon baa muaatwalangoroi naa a bung anu ra Tadaaru iawaan paat. Baa te i piri naa ta nion i wa-puai uni, ma baa te i wapua muaat uni, mabaa muaat luki kaai kon ta buk baa di piri

2 Tesalonika 2:3 277 2 Tesalonika 3:8naa mitul maa mitul timui karom muaat,koku muaat nurnur uni. 3 Koku muaatmaadek paa te kupi in waruga muaat unta mangaana aakapi. Maa a bung maa pain waan paat utbaai, tuk baa ta mongorona taara diat a wabulbul karom God ma aaakainamuaana in waan paat kaapakaapa,ia baa namur in wirua. 4 In ebaar karom akum utnaa raap baa a taara diat waatungdiat naa a kum god ma diat lotlotu karomdiat, ma in wangaala paa ia ut, ma in kiu ra ruma na wetabaar anun God, ma inwewapua uni naa ia ut maa God.

5 Baa iaau ki ungaai ma muaat, iaaulaana wapua muaat u ra kum utnaa mi.Lelawaai, pa muaat nuk paai ma? 6Muaataa nunura a utnaa baa i turbaat taai, iaku,baa anuna pakaana bung in ot, in waanpaat kaapakaapa. 7 A dekdek i ra aakainamangamangaan kuri ia papaam inino u rarakrakaan buaal. Iaku, ia baa i turbaat taai,i turbaati utbaai, tuk u ra bung baa din loingen wa ia maa i turbaat taai. 8 Namur aaakainamuaana in waan paat kaapakaapa,ma a Tadaaru Iesu in kamaar wai ma radadaip na waana, ma in baanaakakai mara minamaar i ra nuna winawaan paat.9 A aakaina muaana in waan paat ma radekdekin Saataan, ma in waiaa mongorona warwaruga na utnaa na kakaian, mamongoro na warwaruga na dekdek, mamongoro na warwaruga na wakilang. 10Ura kum mangaana aakaina pinapaam raapbaa in paami, in waruga a taara baa diatwaanwaan kup a winirua. Diat a wiruakabina pa diat taraam kupi diat a maari alingtatuna baa diat a lo a warwalaaun uni.11Mi ia a kabina baa God i wapurpuruan anuknukindiat kupi diat a nurnur maku ura warwaruga. 12 Lenmaa, diat raap baa padiat nurnur u ra lingtatuna ma diat gaaiaku u ra kum aakaina mangamangaan, diata wirua u ra naagagon anun God.

Daat a tur dekdek13 A kum tateimitul, muaat baa a

Tadaaru i maari muaat, i koina baa mitula laana waatung wakaak karom God unmuaat, kabina maa God ia pilak pa muaatko ra turturpaaina kupi muaat a lo a war-walaaun. I walaaun pamuaat baa a Takadona Nion i wagomgom pa muaat ma muaatnurnur u ra lingtatuna. 14 U ra KoinaWewapua baa mitul warawaai mai, God iwataa pa muaat kup a warwalaaun, kupimuaat a kale a minamaar anu ra nundaat

Tadaaru IesuKaarisito. 15 Io lenmaa, a kumtateimitul, muaat a tur dekdek, ma muaata paam akoto a kum wawer mitul aa werta muaat uni. A kum wawer baa mitul aawapua ta muaat uni ma mitul aa timu taaikaai karom muaat.

16 Anundaat Tadaaru Iesu Kaarisito utma God Tamaandaat, i maari daat, ma ura nuna maarmaari i tabaara daat ma rapirpir na wemaraam baa pa in raap, ma iwaraaut daat kupi daat a ki walaang ma ranurnur kup a koina baa in paami. 17 Mamitul aaringi naa in wamaraam muaat main wadekdek muaat u ra numuaat kumkokoina pinapaam ma ra numuaat kumkoina pirpir kaai.

3Paaulo ditul ditul aaring diat kupi diat a

aaraaring un ditul1 A kum tateimitul, bi ia raa pirpir kaai

baa mitul nem na wapua muaat uni, naamuaat a aaraaring un mitul, kupi a pirpiranu ra Tadaaru in waan werweraan gagaama a taara diat a urur uniwelaarmamuaatmuaat rui. 2 Ma muaat a aaraaring unmitul kupi God in walaaun mitul ko raaakaina taara, maa wakir a taara raap akum tena nurnur.

3 Iaku a Tadaaru i dowot, ma inwadekdek muaat ma in baboura baatmuaat kaai kon Saataan. 4 Mitul nurnuru ra Tadaaru naa kuraa ut muaat paam akum utnaa baa mitul aa wapua ta muaatuni, mamuaat a laana paampaami lenmaa.

5 Mitul aaring a Tadaaru baa in muga anuknukimuaat kupi muaat a nunura muluamaarmaari anunGodmamuaat a nunurakaai a tinur dekdek u ra kum mawaat baaKaarisito ia waiaa taai karom daat.

A watumaarang karom a kummalawo nataara

6Akumtateimitul,mitul aaringmuaat ura iaa ra Tadaaru Iesu Kaarisito, naamuaata waan ingen ko ra kummalawo na tatein-daat baa pa diat murmur a kum wawerbaa mitul wapua ta muaat uni. 7Muaat utmuaat aa nunurai naa i koina baa muaata murmur a walawalar mitul aa paam taainamataamuaat. Baa mitul ki ungaai mamuaat, wakir mitul malawo. 8Pamitul aanbiaa paa ku ta utnaa na winangaan konte baa pa mitul kuli, pate. Mitul papaamdekdek u ra marum ma ra keke ma ralimaamitul ma mitul maakmaagon u ra

2 Tesalonika 3:9 278 2 Tesalonika 3:18kumpinapaambaamitul paami, kupi kokumitul taar ta mawaat karom ta paa muaatbaa in dok mitul. 9 I takado baa mitul aaaring muaat kupi muaat a waraaut mitul.Iaku pate, mitul papaam dekdek ut kupimitul a baboura mitul, kupi mitul a koinawalawalar karommuaat baa muaat a mur-muri. 10Baamitul ki naamuaat, mitul taartaa a naagagon bi karom muaat: Baa te pai nemi naa in papaam, koku i wangaan.

11 Mitul walangoroi naa raa taara konmuaat, a kum malawo na taara. Pa diatpapaam, diat balaan ku ma ra waruklorindiat u ra utnaa baa wakir anundiat.12 U ra iaa ra Tadaaru Iesu Kaarisito mi-tul turbaat a mangaana taara maa, mamitul aaring diat, kupi diat a murmur awowowon na lalaaun ma diat a papaamkup andiat ta utnaa na winangaan baa diata lalaaun mai. 13Ma karom muaat, a kumtateimitul, muaat a ongor kupi muaat apaam a kum takado na mangamangaan,ma koku muaat talanguan uni.

14 Baa te pa i taraam u ra numitul pirpiru ra buk mi, muaat a nuk akotoi. Kokumuaat laa ungaai mai, kupi ia ut in babolele paa nuna lalaaun ma in wawirwir uni.15 Iaku koku muaat baboi welaar ma ranumuaat ebaar, muaat a watumaarangi kuwelaar ma ra teimuaat.

A tintinip na pirpir na maarmaari16 Mitul aaraaring baa a Tadaaru na

maalmaal, ia ut in tabaara muaat ma ramaalmaal u ra kum pakaana bung raapma u ra kum mangaana kini baa muaatbaraatai. A Tadaaru in ki karom muaatraap.

17Anung kinalik na pirpir namaarmaarimi, iaauut Paaulo, iaau timui karommuaatma ra limaang. Mi ia a wakilang i ranung kum buk raap. Iaau laana timtimuut lenmi.

18 Amaarmaari anu ra nundaat TadaaruIesu Kaarisito in ki karom muaat raap.

1 Timoti 1:1 279 1 Timoti 1:15

A Mugaana Bukanun Paaulo karomTimotiA pirpir kaapa muga

A buk mi ia a mugaana buk anun Paaulokarom Timoti. Timoti taangirong u rapapaar Aasia. Naana a tabuan Iudaia matamaana a te Grik. Baa Paaulo i waan ura nuna weru winawaan i pilak paa Timotikupi diaar a weur ma diaar a papaamungaai (babo Aap 16:1-3). Namur Paauloi pilak paa Timoti kupi in tena baboura ura lotu irong Epeso.

U ra buk mi Paaulo i wapua Timoti naain baboura a lotu ko ra kum warwarugana tena wawer, kaduk diat a baanaakakaa nurnur anu ra taara. I wapuai kaai ura koina wawer, ma un woi na mangaanataara din pilak pa diat kupi diat a kumtena pinapaam u ra lotu, ma u ra koinamangamangaan baa in murmuri.A winawaan i ra 1 Timoti:

A turturpaai ra buk mi (1:1-2)Timoti in turbaat a kum warwaruga na

wawer (1:3-20)Aakapi na lotu (2:1-15)A kum mukmuga u ra lotu (3:1-16)Timoti in babourai kupi in waan paat a

koina tena pinapaam (4:1-16)A wawer karom Timoti u ra nuna pina-

paam (5:1–6:21)1 Iaau Paaulo aapostolo anun Kaarisito

Iesu, u ra naagagon anun God anundaatTena Walaaun ma Kaarisito Iesu, ia baadaat ki walaang kupi ma ra nurnur. 2 Iaautimu a bukmi karomui Timoti, a natunglikmulu u ra nurnur. A maarmaari ma rakoina mangamangaan ma ra maalmaal,kon God Tamaandaat ma Kaarisito Iesuanundaat Tadaaru in ki karom ui.

Timoti in turbaat a kum warwaruga nawawer

3Mi iaauwadekdek ui balet kupi un ki utmatira Epeso, welaarma iaau pir taai taambaa iaau waan urong Maakedonia. Un kikupi un turbaat diat baa diat wer a taaraun ta kumwarwaruga nawawer. 4Makokudiat balaan u ra kum wawer biaa ku, mara aakaakur na wuna taara, kum aakaakurlenmaa pa ta tintinipina. I watawa ku awengangaar, ma pa i waraaut a pinapaamanun God. A pinapaam anun God i tawa

ku u ra nurnur. 5 Iaau piri lenmaa kupia maarmaari in tawa naliwan taan daatwetwetalaai. A maarmaari maa i waan kora gomgom na balaandaat, ma ra koinanuknukindaat ma ra nurnur lingtatuna.6 Raa taara diat aa waan ingen ko ra kumkoina mangamangaan mi, ma diat mur-mur a kum pirpir biaa maku. 7 Diat neminaa diat a wer a taara u ra kum Naagagonanun God, iaku pa diat nunura a utnaabaa diat pirpir uni. Pa diat nunura kaai akukuraai ra pirpir baa diat nuki naa diatmanaana uni.

8 Daat nunurai naa a kum Naagagondiat koina, baa te i papaam wakaak mai.9Daat nunurai naa a kum Naagagon wakirdi taari kup a kum tena takado, pate. Ditaari ku kup a mangaana taara lenbi: diatbaa pa diat murmur a kum naagagon, akum tena wabulbul, diat baa pa diat lotukarom God, a kum tena aakaina, diat baapa diat murmur a nemnem anun God, diatbaa diat murmur a mangamangaan ko rarakrakaan buaal, diat baa diat aak dokotaara, diat baa diat aak doko a kum tam-tamaandiat ma a kum nanaandiat, 10 diatbaa diat paam a kum paamuk na manga-mangaan, in muaana baa diat taulaa baletku ma in muaana, diat baa diat paam kotopaa taara kupi diat a wiura diat, a kumtena warwaruga, diat baa diat wewelimanwarwaruga, ma diat raap baa diat paam akum utnaa baa pa i welaar ma ra takadona wawer anun God. 11A takado na waweri ki u ra Koina Wewapua, baa God i taartaai taang kupi ang wewapua uni. A KoinaWewapua mi i waan kon God, a God naminamaar baa i daan takum.

A pir walaawa u ra maarmaari anun God12 Iaauwaatungwakaak karomKaarisito

Iesu anundaat Tadaaru, baa i nurnur uniaau ma i taar taa a dekdek taang, ma ipilak pa iaau kupi ang papaam karomi.13Namuga iaau laana pir aakaka Iesu, iaaubaanaakaka a taara na nurnur ma iaauwakadik diat. Iaku God i maari iaau,kabina baa pa iaau nunura a kum utnaabaa iaau paami, ma pa iaau nurnur utbaai.14 Anundaat Tadaaru i labo anuna ngaalana maarmaari un iaau, ma i tabaara iaauma ranurnurma ra koinamangamangaan.A wetabaar mi i kabina un Kaarisito Iesu.

15 I waan pari urin u ra rakrakaan buaalkupi in walaaun a kum tena aakaina. Apirpir mi i lingtatuna aakit, ma daat a

1 Timoti 1:16 280 1 Timoti 3:5nurnur uni. Ma iaau, iaau aaka aakit kora kum tena aakaina raap. 16 Iaku God imaari iaau, kupi Kaarisito Iesu in waiaaanuna koina mangamangaan karom iaau,baa i walaaun pa iaau ma i una wa anungkum aakaina mangamangaan. Io, i paama koina walawalar un iaau kupi a taarakaai diat a baboi ma diat a nurnur un Iesu,ma diat a lalaaun takum. 17 Daat a taar aurur ma ra pir walaawa karom a King baai lalaaun takum, ia baa pa daat baboi, baaia ot ku i God. A pir walaawa karomi pa inraap ma pa in raap. Aamen.

18 Timoti natunglik, a kum wawer mibaa iaau taari taam, i welaar ma ra pirpirna propet baa di aa pir taai un ui baa diataaraaring un ui. Baa un tur dekdek u rakum wawer mi, ui raa koina tena wineiumu ra Koina Wewapua. 19 Un tur dekdek ura num nurnur, ma un murmur a koinaninunuk. Raa taara pa diat paami lenmi,io anundiat nurnur i wirua welaar ma raparaau baa a top i raapu reng wai ma imurung. 20 Imeneo ma Aaleksaander rudikon diat, ma iaau aa taar ta diaar u ralimaan Saataan, kupi diaar a manaana makoku balet ma diaar pir aakaka God.

2A wawer u ra aakapi na lotu

1 A mugaana utnaa, iaau nemi naa ataara na nurnur diat a aaraaring, a niaar-ing kup a utnaa daat iba kupi, a niaaring ura taara, ma a niaaring nawaatungwakaakkaromGod. Muaat a aaraaring lenmaa u rataara raap, 2mau ra kum kingma u ra kummukmuga raap, kupi daat a ki wowowonma ramaalmaal,ma ra gomgomna lalaaunma ra koina mangamangaan karom God.3 Baa muaat a paami lenmi, io, in koinaaakit ma God anundaat Tena Walaaun ingaaia uni. 4 I nemi naa in walaaun a taararaap, ma diat a nunura a lingtatuna. 5Maaraa God ot ku, ma raa ot ku kaai baa iaal ungaai God ma ra taara, a muaana miKaarisito Iesu, 6 ia baa i taar taa anunalalaaun kupi in kul walaaun a taara raap. Ura pakaana bung baa God ia kubu taai, Iesui walingtatuna a nemnem anun God baa inemnawalaaun a taara raap. 7Bi ia kabinabaa God i pilak pa iaau kupi ang aapostoloma ang warawaai ma ra Koina Wewapuakarom a taara baa wakir a taara Iudaia, maang wer diat u ra nurnur lingtatuna. Iaaupir a lingtatuna, wakir iaau warwaruga.

8 Iaau nemi naa a kummuaana u ra kumtaamtaamaan diat a aaraaring ma diat atulaa a kum limaandiat unate, diat a taarta diat karom God, ma koku diat kaankaanma koku diat wengangaar.

9 Iaau nemi kaai kupi in tabuan diat among ma ra maalu baa i ot ma ra minonganu ra in tabuan. Diat a mong ma raminong i wapuaana a urur ma ra koina ni-nunuk. Koku diat wiri a weu na lorindiat,koku diat mong ma ra kum ngaatngaat nagaaragaara baa di paami ma ra goled mara kum ngaatngaat na waat, ma koku kaaidiatmongma ra kumngaatngaat namaaluna minong. 10 In tabuan baa diat piri naadiat lotu karom God, diat a mong ma rakum koina pinapaam.

11 Baa in tabuan diat lo a wawer ko raBuk Taabu, i koina baa diat a ki wowowonma diat a wakinalik ta diat. 12 Pa iaaumaadek taa ta tabuan kupi in wer tamuaana ma pa iaau maadek taa kaai tatabuan kupi in muga ta muaana. I koinakupi in ki wowowon ku. 13Maa God i wakimuga ut Aadaam ma namur Iwa. 14 Mawakir Aadaammaa Saataan i walaami. Iwamaa Saataan i walaami ma i puka, mai paam aakaina. 15 Din walaaun a kumtabuan kabina u ra binabuta. Din walaaundiat baa diat tur dekdek u ra nurnur, ma ura maarmaari ma u ra gomgom na manga-mangaan ma ra koina ninunuk.

3A kum mukmuga u ra lotu

1 A pirpir mi i lingtatuna aakit, lenbi:Baa te i nemi kupi in mukmuga u ra lotu,a koina pinapaam aakit maa ia pilak paai.2 Io, baa te i nemi kupi in mukmuga u ralotu i koina baa amagiraana in lenbi: kokuta wetakun i ki uni, in taulaa ku ma raatabuan, in baboura wakaak anuna lalaaun,in naagagon baat anuna kum nemnem, iaa mangaana muaana baa a taara diat ururuni, in laana gaaia paa a taara u ra nunaruma, ma ia a koina tena wawer. 3 Makoku i tena ininim, koku i tena wineium,in tena maalmaal, ma koku i tena wen-gangaar, ma koku i nem aakit a maani.4 I koina baa ia a koina mukmuga u rakinkini anun diwaatamaana, ma in wera kum natnatuna kupi diat a tartaraamkaromi ma ra urur. 5 A muaana baa pai laa kupi in naagagon wakaak a kinkinianun diwaatamaana, pa in pet laar paaikupi in baboura a taara na nurnur anun

1 Timoti 3:6 281 1 Timoti 4:12God. 6 Koku te i mukmuga u ra lotubaa i takaana nukpuku taau ku, kaduk inaamaamaan ngaala ma in puka, ma dinnaagagoni welaar ma Saataan. 7 I koinabaa a mukmuga ia a mangaana muaanabaa a taara ingen kaai baa pa diat lotlotu,diat urur uni. Baa pate, io, diat a pirurai,ma in wirua u ra ina kun anun Saataan.

A kum tena wewaraaut u ra lotu8 Lenkaai maa karom a kum tena we-

waraaut u ra lotu, i koina baa diat a kummangaanamuaana baa a taara diat urur undiat, diat a lingtatuna u ra nundiat pirpir,koku diat a kum tena ininim ma koku diatnemnem kup a ngaala na maani. 9 Diata paam akoto a nurnur lingtatuna ma ratakado na ninunuk. 10 Din walaar mugata diat, ma baa a magiraandiat i koina, io,diat a lo maraagaam a pinapaam na tenawewaraaut u ra lotu.

11 Karom anundiat in tabuan kaai inlenmaa, diat a kum mangaana tabuan baaa taara diat ru diat, koku diat pirura, diat ababoura wakaak anundiat lalaaun, ma diata lingtatuna u ra kum pinapaam raap.

12 A tena wewaraaut u ra lotu in taulaakuma raa tabuan, ma in naagagon wakaaka kum natnatuna, ma diat raap u ra nunaruma.

13 Diat baa diat papaam wakaak u rapinapaam na tena wewaraaut u ra lotu,diat a watur akoto a urur anu ra taarakarom diat. Ma a kum tena wewaraautmaa diat a wewapua u ra nundiat nurnurun Kaarisito Iesu ma pa diat a burut.

A kabi ra nundaat nurnur14 Iaau nem na waan paat gagaa karom

ui, iaku iaau nuki naa in koina baa ang tim-timumuga karom ui. 15Ma baa pang waanpaat gagaa, u aa nunura a kummangaman-gaan baa a taara anun God diat a paaminaliwan taan diat. A taara na nurnur anunGod a lalaaunina, diat welaar ma ra toroma ra kabi ra ruma baa diat wadekdek alingtatuna. 16 Maia, daat nunura muluinaa, a wawer baa daat nurnur uni i ngaat-ngaat aakit. I lenbi:Kaarisito i waan paat a muaana,a Takado na Nion i wapuaanai naa

Kaarisito i takado namataan God,a kum aangelo diat baboi,a wewapua uni i waan weraan karom a

kum wuna taara raap,ma mongoro u ra rakrakaan buaal diat

nurnur uni,

i waan tato ma i ki u ra minamaar.4

A kum warwaruga na tena wawer1 A Takado na Nion i wapuaanai naa ta

taara diat a waan ingen ko ra lingtatuna nanurnur u ra kum tintinip na bung, ma diatamurmur a kumnion baa a kum tena war-waruga, ma diat a murmur a kum waweranu ra kum tabaraan. 2 A kum wawermi i waan ko ra kum tena warwaruga, ataara baa pa diat babo lele ma a takado namangamangaan, maa a takado na ninunuku ra nuknukindiat ia maat. 3 A mangaanataara mi, diat turbaat a tinaulaa ma diatwer a taara kupi koku diat aan ta kummangaana utnaa na winangaan. A kumutnaa na winangaan maa, God i waki taaikupi din aani, ma a taara na nurnur baadiat nunura a lingtatuna, diat a waatungwakaak karom God uni ma diat a aani.4Maa a kum utnaa raap baa God i waki tadiat, diat koina, ma koku daat milikuaanadiat. Daat a waatung wakaak karom Goduni baa daat a aani. 5 Maa a pirpir anunGod ma ra niaaring diaar wakoina a ut-naa na winangaan kupi in koina namataanGod.

A koina tultul anun Kaarisito Iesu6Baa unwer a kum tatem liklik u ra nur-

nur ma ra kum wawer mi, ma un walaanaui u ra nurnur lingtatuna ma ra koinawawer baa u murmuri, ui a koina tultulanun Kaarisito Iesu. 7 Un waan ingen kora kum wawer biaa ku baa pa i topaa tautnaa. Un walaana ui kupi un tawa u ralalaaun karom God. 8 Baa daat walaanapanindaat u ra kum kinkinabur, i waraauta panindaat, iaku baa daat walaana daatkupi daat a tawa u ra lalaaun karom Godi koina aakit taa ra kum utnaa raap. Wakirkup a lalaaun ku mi, i waraaut u ra lalaaunmi ma ra lalaaun namur kaai. 9 A pirpirmi iaau piri i lingtatuna aakit, i koinakupi daat a murmuri ma daat a nurnuruni. 10 Io, miaat ongor ma miaat papaamdekdek, kabina maa miaat ki walaang mara nurnur un God, ia baa a lalaaunina ma aTena Walaaun kaai anu ra taara raap, baadiat nurnur uni.

11 Un wer diat ma un wadekdek diatu ra kum utnaa mi. 12 Koku u maadektaa te baa in wakinalik pa ui kabina maau baarmaan utbaai. Un paam a koinawalawalar karom a kum tena nurnur u ra

1 Timoti 4:13 282 1 Timoti 5:18

num pirpir, anum mangamangaan, anummaarmaari, anum nurnur ma anum gom-gom na lalaaun. 13 Un ongor u ra niluluku ra Buk Taabu karom a kum tena nurnur,ma u ra warawaai ma ra wawer karomdiat, tuk ang waan paat. 14 Koku maadekwa a wetabaar na Nion, baa di taar taaitaam, baa a kum mukmuga diat ung taalimaandiat nate un ui ma diat pirpir napropet.

15Unpapaamdekdeku ra kumutnaami.Un taar taa anum lalaaun kupi un paamdiat, kupi a taara raap diat a babo ui naa utawa u ra num lalaaun karom God. 16 Unbaboura anum lalaaun ma anum wawer,un tur dekdek un diaar. Baa un paamilenmaa, un walaaun pa ui ut, ma diat kaaibaa diat walangoro ui.

5A wewaraaut karom a kum walaa na

tabuan1 Baa u nem na wakado ta muaana baa

di buta mugai taam, koku u pirpir nakaankaan, un pirpir wowowon ku welaarma u paami karom tamaam. Un paam akoina mangamangaan karom a kum baar-maan welaar ma u paami karom a kumtatem liklik. 2Ma karom a kum tabuan baadi buta muga diat taam, un papaam karomdiat welaar ma u paami karom naam, makarom a kum tauraara un papaam karomdiat welaar ma u paami karom a kumtatem liklik in tabuan, ma ra gomgom namangamangaan.

3 Un waraaut a kum walaa na tabuanbaa diat maku diat ki, ma pa te i babouradiat. 4 Iaku, baa ta walaa na tabuan a kumnatnatuna baa a kum taptabuna diat ki, ikoina baa diat a wapuaana muga anundiatnurnur ma ra wewaraaut karom anundiattaara, kupi diat a baalu a maarmaari anuntamaandiat ma naandiat ma ra kum tapt-abundiat. Baa diat paami lenmi, God ingaaia un diat. 5 A walaa na tabuan baa iamaku i ki ma pa te i babourai, i nurnur kuun Godma i ki walaangai baa inwaraauti. Iongor u ra lotuma ra niaaring, u ramarumma ra keke, kupi God in waraauti. 6 Iaku awalaa baa i nemi naa in gaaigaaia biaa ku,baa i lalaaun utbaai a niono ia maat. 7Unwer diat u ra kum wawer mi, kupi koku tawetakun i lo diat. 8 Baa te pa i waraaut a

kum kakuna, ma diat kaai baa ko ra nunaruma, ia waan ingen ko ra nurnur. Ia mamaa i aaka aakit taa ra taara baa pa diatnurnur.

9Un timu koto ku a iaa ra kum walaa natabuan baa ia 60 anundiat kum kilaala nalalaaunmadiat baa i ngaala taan 60 kilaala,kupi a taara na nurnur diat a waraaut diat.Diat a waraaut ku a mangaana tabuan baai taulaa paa ku ma raa muaana, 10 ma ataara raap diat nunura anuna kum koinapinapaam, baa iwaguawakaak a kumnaat,ma i laana gaaia paa a taara u ra nunaruma, ma i gi wa a kabu ko ra kaki rataara anun God,* ma i waraaut a taarabaa a kum mawaat i lo diat, ma i taar taaanuna lalaaun kupi in paam a kum koinapinapaam raap.

11Ma u ra kumwalaa na tabuan baa diatdekdek utbaai, koku timu koto a iaandiat.Baa anundiat nemnem na tinaulaa i turbalet, diat waan ingen kon Kaarisito. 12Maa naagagon anun God in lo diat, kabinamaa pa diat paam ot paa anundiat mu-gaana weweliman karom Kaarisito. 13Diatlaana ole anundiat kum pakaana bung mara winawaan taltalili u ra kum rumruma,ma a utnaa baa diat aaka aakit uni baa diata kum tena pirura, diat laana pirpir u rautnaa baa wakir anundiat, ma diat laanapir a kum pirpir baa pa i koina kupi diata piri. 14 Io, iaau nemi naa a kum walaana tabuan baa diat dekdek utbaai, diat ataulaa balet, diat a babuta balet, ma diata baboura anundiat kum ruma, kupi kokudiat paam ta utnaa baa anundaat kumebaar diat a pir aakaka daat uni. 15 Raakum walaa na tabuan diat aa waan ingenma diat murmur maku Saataan. 16 Baata tabuan a tena nurnur, ma ta walaa iki karomi, i koina kupi in babourai, kupikoku a taara na nurnur diat balaan mai.A taara na nurnur diat a balaan ku ma rakum walaa na tabuan baa pa te i waraautdiat.

A naagagon karom a kum mukmuga17 I koina baa a kum mukmuga u ra lotu

baa diat papaam wakaak u ra pinapaam,din taar a urur ma ra koina wedok karomdiat. Din paami lenmaa karom diat baadiat papaam dekdek u ra warawaai ma rawawer. 18 Maa a Buk Taabu i piri lenbi,“Koku do baat a waa ra karabaau baa i

* 5:10: A mangamangaan anu ra taara Iudaia, baa ta kum waira diat ruk, ma a kakindiat i kabu, a tultul in gi ma rapalaa.

1 Timoti 5:19 283 1 Timoti 6:14paa rumrum a wit, ia kaai in wangaan ut.”Naag 25:4Ma i piri kaai lenbi, “I koina kupi a tenapinapaam in lo ut anuna wedok.” Lk 10:7

19 Koku walangoro ta wetakun un tamukmuga baa raa ku i takunai. Baa tarudi baa ta tuldi ditul a takunai, io, unwalangoro a wetakun maa. 20 Baa ta muk-muga i paam aakaina mangamangaan, unwakadoi namataa ra taara na nurnur raap,kupi a watumaarang karom ta taara kaaikon diat. 21 Iaau pirpir dekdek karom uinamataan God ma Kaarisito Iesu ma rakum aangelo baa God i pilak pa diat, naaun murmur a kum wetulaa mi, ma koku unaagagondekdek ku raa taarama raa taarapate, ma koku u maari ku raa taara ma raataara pate. 22 Koku ung gagaa ru limaamnate un te ma u pir wadaani kup a pina-paam anu ra Tadaaru. Ma koku murmura taara u ra aakaina mangamangaan. Unbaboura anum lalaaun kupi in gomgom.

23 Koku inim ku a palaa, un inim kaai talik waain kupi in waraaut in balaam, ma inlo wa a malaapaang baa u malmalaapaangliklik mai.

24 A aakaina mangamangaan anun raataara din babo lele mugai taa ra bungbaa di naagagon diat uni. Iaku aakainamangamangaan anun raa taara kaai pa tein babo lele gagaai, namur ut din babolelei. 25 Lenkaai maa, u ra kum koinapinapaam. A kum koina pinapaam anunraa taara ia waan paat kaapakaapa. Iaku apinapaam anun raa taara kaai pa din babolelei mi, namur ut din babo lelei.

6A wawer karom a kum wilawilaau

1 Diat baa a kum wilawilaau diat a ururkaromanundiat kummukmuga, kupi kokute i pir aakaka a iaan God ma anundaatwawer. 2 Ma diat baa anundiat mukmugaa tena nurnur, koku diat wabulbul karomi,maa diat a nuki naa diat a tatena liklikku u ra nurnur. Diat a tartaraam wakaakkaromi, kabina maa diat papaam ut karoma tena nurnur, baa diat maari. Un wer diatma un wadekdek diat u ra kum wawer mi.

A nginaraa kup a maani ma ra kini natadaaru

3 Baa te i wer a taara ma ta wawer ingenbaa pa i welaar ma ra wawer lingtatunaanu ra nundaat Tadaaru Iesu Kaarisito, mapa i welaar ma ra kum wawer ko ra lotu,

4 a mangaana muaana maa i wangaala paaia ut, ma pa i nunura ta utnaa. Anunaaakaina nemnem kup a wengangaar ma rawineium na pirpir i welaar ma ra malaa-paang karomi, ma i paam apaat a kum ut-naa lenbi: aakaina nuknuk ino kup a utnaaanun te, a kaankaan, aweninaan, a nuknukaakaka karom a taara. 5 A nuknukindiati laklagon, ma diat kaankaan wetwetalaailiklik ku karom diat, ma a lingtatuna iapanaai kon diat. Diat nuki naa anundiatkini u ra lotu in paam apaat a maani madiat a tadaaru uni.

6 I lingtatuna, a kini u ra lotu baa i turungaai ma ra gaaia u ra utnaa baa God itabaara te mai, maa ia a kini na tadaarumulu maa. 7 Baa daat waan paat main ura rakrakaan buaal pa daat lo ta utnaa, mabaa daat a waan balet, pa daat a lo kaaita utnaa taanga min. 8 Baa andaat utnaana winangaan ma ra nundaat maalu kaai iki, aawa maa daat a ngaraa balet kupi? Anuknukindaat in ngo. 9 Ma diat baa diatnem a ngaala na maani, diat puka u rawalwalaam, ma diat wirua u ra ina kun ira kum nemnem biaa ku ma ra nemnemkup a utnaa baa i baanaakaka diat. Mai ong pari mongoro na taara u ra minaatma ra winirua takum. 10 Maa a nemnemkup a maani, ia a kabi ra aalawur aakainamangamangaan. Ma raa taara baa diatngaraa kupi, diat aa waan ingen ko ra nur-nur, ma diat baanaakaka anundiat lalaaunbalet ma ra mongoro na mawaat.

Paaulo i wadekdek Timoti u ra pinapaamna lotu

11 Timoti, ui a muaana anun God, unwaan ingen ko ra kum utnaa mi. Un mur-mur a takado na mangamangaan, a lotukarom God, a nurnur lingtatuna, a maar-maari, a tinur dekdek ma ra wowowon namangamangaan. 12 Un tur dekdek u ranurnur welaar ma ra koina tena wineium,ma un paam akoto a lalaaun takum kupianum, ma raa ia maa God i wataa pa uikupi, baa u pirpir kaapa uni namataa ramongoro na taara. 13 Iaau pirpir karomui namataan God, baa i tabaara a kumutnaa raap ma ra lalaaun, ma namataanKaarisito Iesu baa i pirpir kaapa un ia utnamuga naan Pontio Pilaato. Iaau piritaam lenbi: 14Un taraamu ra kumwetulaa.Un murmur diat kupi koku ta niraara baata wetakun in lo ui. Un paami tuk u rabung baa anundaat Tadaaru Iesu Kaarisito

1 Timoti 6:15 284 1 Timoti 6:21in waan paat balet. 15Baa a bung in ot, Godut in tula wai kupi in waan paat balet. Godraa ot ku a ngaala na Tena Naagagon ma idaan takum, a King anu ra kum king, ma aTadaaru anu ra kum tadaaru. 16Anuna ku alalaaun takum,ma i ki u ra ngaala na kaapabaa pa te in waan marawaai naana. Pa teutbaai i babo taai ma pain te in babo laarpaai. Din taar taa a ngaala na urur karomi,maa i paam akoto a ngaala na dekdek baapa in raap ma pa in raap. Aamen.

17 Un watumaarang diat baa diattadaaru min u ra rakrakaan buaal kupikoku diat wangaala pa diat ut. Ma kokudiat nurnur u ramaani baa in raap ku. Diata nurnur ku un God, baa i tabaara daat mara kum koina utnaa raap kupi daat a gaaiamai. 18 Un wapua diat kupi diat a paam akoina, ma diat a tadaaru ma ra kum koinapinapaam. Diat a wetwetabaar ma diat awaraaut ta taara kaai. 19 Baa diat a paamilenmi, diat a paam akoto a wuwuwungmulu. Ma raa ia a koina kabi ra nundiatlalaaun namur, kupi diat a lo paa a lalaaunbaa a lalaaun lingtatuna.

20 Timoti, un baboura wakaak a pina-paambaaGod i taar taai taam. Unwaan in-gen kon diat baa diat pir a kum pirpir biaaku baa pa i welaar ma ra nemnem anunGod. Ma un waan ingen kaai kon diat baadiat wengangaar u ra utnaa diat waatunginaa “a manaana”, iaku maa wakir a man-aana lingtatuna. 21 Raa taara diat piri naadiat nunura ut a manaana maa, ma diat aawaan ingen paa ko ra nurnur un Iesu.

A maarmaari anun God in ki karommuaat raap.

2 Timoti 1:1 285 2 Timoti 1:17

A Weru Bukanun Paaulo karomTimotiA pirpir kaapa mugaA bukmi aweru buk anun Paaulo karom

Timoti. Paaulo i timu a buk mi baa i kiu ra karabus irong Rom. Timoti ia a tenapinapaam ungaai ma Paaulo ma namur iwaan paat a tena baboura u ra lotu irongEpeso.

Paaulo i nunurai naa marawaai ma inmaat, io i timu a buk mi. I nemi naa inwadekdek a nurnur anun Timoti. I wapuaikaai naa koku i ngo ma ra warawaai ma raKoina Wewapua.A winawaan i ra 2 Timoti:

A turturpaai ra buk mi (1:1-2)Paaulo i gaaia un Timoti ma i nemi naa

in ongor u ra pinapaam (1:3–2:13)A mangamangaan anu ra lingtatuna na

tena pinapaam (2:14-26)Amangamangaan anu ra taara u ra kum

tintinip na bung (3:1-9)Paaulo i wadekdek Timoti (3:10–4:5)Paaulo i pirpir un ia ut (4:6-18)A tintinip na pirpir anun Paaulo karom

Timoti (4:19-22)1 Iaau Paaulo aapostolo anun Kaarisito

Iesu u ra nemnem anun God, kupi angwewapua u ra lalaaun baa ia wewelimantaai un Kaarisito Iesu karom daat. 2 Iaautimu a buk mi karom ui Timoti a wakaakna natunglik u ra nurnur. Amaarmaarimara koina mangamangaan ma ra maalmaal,kon God Tamaandaat ma Kaarisito Iesuanundaat Tadaaru in ki karom ui.

Paaulo i wadekdek a nurnur anun Timoti3 Iaau waatung wakaak karom God, ia

baa iaau papaam karomi ma ra takadona ninunuk, welaar ma ra kum taptabungtaanga namuga. Iaau waatung wakaakkaromi u ra kum bungbung na marumma ra kum bungbung na keke baa iaauaaraaring un ui. 4 Iaau nuk pa ui balet baau luan iaau, ma iaau nem aakiti naa angbabo ui kupi ang teng ma ra gaaia. 5 Iaaunuk paa anum lingtatuna na nurnur, baa iwelaar ma ra nurnur anu ra ru tabuan bi,tabum Loi ma naam Onike. Iaau nunurainaa a mangaana nurnur maa, mi ia ki kaaikarom ui. 6 Bi ia kabina baa iaau wapuaui balet kupi un walalaaun a wetabaar baa

God i tabaara ui mai u ra bung baa iaauung a ru limaang nate un ui. 7 Maa Godpa i tabaara daat ma ra nion na bunurut,pate. I tabaara daat ma ra Takado naNion baa i taar a dekdek karom daat, mara maarmaari ma ra mangamangaan baaraaraa i naagagon kado paa anuna lalaaun.

8 Io, koku u wawirwir kupi un wewapuau ra nundaat Tadaaru,ma kokuuwawirwirun iaau baa mi iaau ki u ra ruma nakarabus u ra iaana. Iaku, un waninaarkupi ui kaai un kariaana ngunungut ura Koina Wewapua ungaai ma iaau. Baaun kariaana ngunungut, God ut in taar adekdek taam baa un papaam mai. 9 Ia utia walaaun pa daat, ma ia wataa pa daatkupi daat anuna gomgom na taara. Wakiri kabina u ra nundaat kum kokoina pina-paam, pate. I kabina ut u ra nunanemnem,ma anuna maarmaari, baa i taar taai taandaat un Kaarisito Iesu. Narnaraap utbaaibaa pa i waki utbaai a rakrakaan buaalia maari muga daat. 10 Ma mi daat aababo a maarmaari anun God karom daatu ra winawaan paat anu ra nundaat TenaWalaaun Kaarisito Iesu, ia baa ia uwiapaa a minaat. Io, u ra Koina Wewapua iwapuaana a lalaaun takum kupi in waanpaat kaapakaapa.

11 God ia pilak pa iaau kupi ang tenawarawaai u ra Koina Wewapua mi, angaapostolo uni ma ang tena wawer kaaiuni. 12 Bi ia kabina maa iaau kariaanangunungut lenmi. Iaku, pa iaau wawirwir,maa iaau nunura ia baa iaau nurnur uni.I lingtatuna aakit, iaau nunurai naa in petlaar paai kupi in baboura baat a pinapaambaa i taar taai taang tuk u ra bung nanaagagon.

13 Un murmur a takado na wawer baaiaau aa wer ta ui uni, baa in welaar ma rakoina walawalar kupi un murmuri. Ma untur dekdek u ra nurnur ma ra maarmaarianundaat baa daat ki ungaai ma KaarisitoIesu. 14Uradekdek i ra TakadonaNionbaai ki un daat, un baboura wakaak a KoinaWewapua baa God ia taar taai taam.

15 U nunurai naa a kum tena nurnurraap baa diat ki u ra papaar Aasia diat aawaan paa kon iaau, Pigelo ma Ermogenesrudi kaai kon diat. 16 Iaau aaraaring baaGod in maari Onesiporo diwaatamaana,maa kabina Onesiporo i laana wagaaiaiaau, ma pa i wawirwir un iaau baa iaau kiu ra karabus. 17Baa i waan paat irong Romi baat waanwaan maut kup iaau, tuk i baat

2 Timoti 1:18 286 2 Timoti 2:23pa iaau. 18 Iaau aaraaring baa a Tadaaru inmaari Onesiporo u ra bung na naagagon.U nunura wakaak a kum pinapaam baa iapaam taai karom iaau matira Epeso.

2A koina tenawineium anunKaarisito Iesu

1 Io, Timoti, natunglik u ra nurnur,un tur dekdek u ra maarmaari anun Godkarom daat, baa daat ki un Kaarisito Iesu.2 A kum wawer baa u aa walangoro paaikon iaau namataan mongoro na taara, unwer ta kum muaana uni, baa u nurnur undiat naa diat a pet laar paai kupi diat a werta taara kaai mai. 3 Un kariaana mawaatungaai ma miaat welaar ma ra koina tenawineium anun Kaarisito Iesu. 4 A koinatena wineium pa i balbalaan u ra kumpinapaam anu ra taara biaa ku. In paamut anuna pinapaam kupi in wagaaia nunamukmuga. 5Lenkaaimaa a tenawelwelulubaa i welulu u ra wewebaalu, pa in lo tawedok baa pa i murmur a kum naagagoni ra wewebaalu. 6 A tena minamaarut baai papaam dekdek, ia ut in tangaa muga awai ra ana pinapaam baa in mugaan. 7Unnuk dekdek paa a kum utnaami iaau timuikarom ui, maa Tadaaru ut in wakaapakukuraaina karom ui.

8 Un nuk paa Iesu Kaarisito, ia baa kora wuna taara anun Dewid ma i tur baletko ra minaat. A Koina Wewapua baa iaauwarawaai mai i welaar ma ra kum pirpirmi. 9 Bi ia kabina baa iaau kariaana ngu-nungut uni, ma di wi iaau utkaai welaarma ra tena aakaina. Iaku maa a pirpiranun God pa din turbaat laar paai. 10 Io,kuri ma iaau kariaana kum ngunungut,iaku maa iaau tur dekdek ut, kup diat baaGod ia pilak pa diat. Iaau tur dekdek kupidiat kaai diat a lo a warwalaaun baa i kiun Kaarisito Iesu, ma ra minamaar takum.11 A pirpir mi ang piri taam, i lingtatunaaakit:Baa daat maat ungaai ma Kaarisito Iesu,

daat a lalaaun ungaai kaai mai.12 Baa daat kariaana ngunungut ungaai

mai,daat a naagagon ungaai kaai mai u ra

nuna mataanitu.Baa daat weoro koni,

ia kaai in weoro wa daat ku.13 Baa pa daat paam ot paa anundaat

weweliman kupi daat a murmurKaarisito Iesu,

ia ut in tur dekdek u ra nuna weweli-man,

maa pa in pet laar paai baa in pukuanuna weweliman, painte mulu.

A lingtatuna na tena pinapaam14 Koku ngo ma ra wewapua karom

anum taara u ra kum wawer mi. Un wa-tumaarang diat namataan God, naa kokudiat wengangaar u ra kum pirpir biaa ku.A wengangaar pa i gaa un ta utnaa ma ibaanaakaka kaai diat baa diat walangoroi.

15Un taar ta ui karom God ma un ongorkupi ui a lingtatuna na tena pinapaam, baapa i laana wawirwir u ra nuna pinapaam,ma i wer wakaak a taara u ra lingtatunana pirpir. 16 Un waan ingen ko ra kumpirpir baa pa i ot ma ra nuknukin God,maa a taara baa diat balaan ma ra man-gaana wawer lenmaa diat a waan welwelikma welwelik aakit kon God. 17 Anundiatwawer maa in waan werweraan welaar mara in aakaina manua baa i rareng waan-waan. Imeneo ma Pileto rudi kon diat,18baa diaar aawaan raara ko ra lingtatuna.Diaar baanaakaka a nurnur anun raa kumte Kaarisito baa diaar piri naa daat aakaamtur paa balet ko ra minaat.

19 Iaku, God ia ung taa a kabi ra nurnurbaa pa in talaaur, ma di aa timu taa a pirpiruni lenbi, “A Tadaaru i nunura diat baaanuna.” Nil 16:5Ma di aa timu taai kaai lenbi, “Ia baa i pirinaa ia anu ra Tadaaru in waan ingen ko raaakaina mangamangaan.”

20 Un raa ngaala na ruma a kum man-gaana kaap kuraa i taana. Raa mangaan dipaam diat ko ra silwa ma ko ra goled, maraamangaan kaai di paamdiat ko ra diwaaima ko ra piapaap. Raa kumkaap kup a kumngaalangaala na bung kuma raa kumman-gaan kaai kup a kum bungbung biaa ku.21Baa te i wagomgom paa nuna lalaaun kora kum aakaina mangamangaan, in welaarma ra kaap baa di ininim koni u ra kumngaalangaala na bung. Maa ia gomgomkupi a Tadaaru in wapapaami ma ia kina waninaar kupi in paam a kum kokoinapinapaam.

22 Un waan ingen ko ra kum ninunukna baarmaan, ma un murmur a takado namangamangaan, a nurnur, a maarmaarima ra maalmaal, ungaai ma diat baa diataaraaring karom a Tadaaruma ra gomgomna nuknukindiat. 23 Un waan ingen ko

2 Timoti 2:24 287 2 Timoti 4:2ra kum tuptup na pirpir baa pa ta kuku-raaina, maa diat watawa ku a wengangaar.24 A tultul anu ra Tadaaru koku i wengan-gaar, iaku in koina tena wawer. In paama koina karom a taara raap, ma in wa-iaa anuna wowowon na mangamangaankarom a taara baa i wakado diat. 25 Inpirpir ma ra maalmaal baa i wakado diatbaa pa diat nem anuna wawer, kaduk Godinmulaaot pa diat kupi diat a nukpuku,madiat a nunura a lingtatuna na wawer, 26madiat a manaana wakaak ma diat a pari kora ina kun anun Saataan baa diat aa wiruataau uni baa diat tartaraam karomi.

3A magiraa ra taara u ra kum tintinip na

bung1Unnuk akoto a kumpirpir bi: U ra kum

tintinip na bung, a kumdekdek namawaatinwaanpaat. 2A taara diat a nukpadiat ut,diat a nemnem kup a maani, diat a aamaa-maan ngaala, diat a pir walaawa pa diat ut,diat a wemaang na pirpir, diat a wabulbulkarom a kum tamtamaandiat ma ra kumnanaandiat, pain diat a laa kupi diat awaatung wakaak karom God ma karom ataara kaai, ma pain diat a murmur a nem-nem anun God. 3 Pa diat a maari a taara,pa diat a wemaraam wetwetalaai, diat apir a kum aakaakaina pirpir u ra taara,pa diat a naagagon kado anundiat lalaaun,diat a weium ma diat a baanaakaka taara,ma pain diat a nem a koina mangaman-gaan. 4 Diat a baanaakaka balet a kumteptepaandiat, diat a paamakum longlongna mangamangaan, diat a wangaala padiat ut, diat a nem aakit a gaaia ko rarakrakaan buaal, ma pa diat a nem God.5 Diat a murmur a mangamangaan anunGod u ra panindiat ku, iaku pa diat anem a dekdekina. Un waan ingen ko ramangaana taara maa.

6 A kum mangaana muaana lenmaa,diat a ruk biaa ku u ra kum ruma, madiat a maang lulu paa in tabuan kupidiat a murmur diat. A kum tabuan baapa ta koina nuknukindiat, diat baa diatpot na maarmaari ma ra nundiat kumaakaakaina mangamangaan, ma nundiatkum aakaakaina nemnem i ben araaradiat. 7 A kum tabuan mi diat lo a kumwawer a bungbung raap, iaku pa diatnunura laar paa a lingtatuna. 8Welaar maIaanes ma Iaambres diaar turbaat Moses,lenkaaimaa a kummuaanami diat turbaat

a lingtatuna na wawer. A nuknukindiati aaka aakit ma anundiat nurnur wakir ilingtatuna. 9 Iakumaa anundiat pinapaampa in tawa, kabina maa a taara raap diata babo lele paa ku anundiat longlong namangamangaan, welaar ma ra taara na-muga baa diat babo lele paa a longlong namangamangaan anu ra ru muaana Iaanesma Iaambres.

Paaulo i wadekdek Timoti u ra nuna nur-nur ma nuna pinapaam

10Ma ui Timoti u aa nunura raap anungkum wawer, anung mangamangaan, akum utnaa iaau ngaraa kupi, anung nur-nur, anung kini wowowon, anung maar-maari, anung tinur dekdek u ra kum ngu-nungut, 11 anung kummawaat, ma ra kumngunungut iaau kariaanai. U nunura raapa kum ngaala na ngunungut baa iaau kari-aanai irong u ra tula taamaan bi: Aan-tiokia, Ikonion ma Listraa. Iaku a Tadaaruut i walaaun pa iaau ko ra kum utnaa raapmi. 12 Maia, karom diat raap baa diatlalaaun ungaai ma Kaarisito Iesu ma diatnem na murmur a lalaaun welaar ma ranemnem anun God, a taara diat a wakadikta diat ut. 13Ma aakaina taara ma ra kumtenawarwaruga diat a aaka, ma diat a aakaaakit. Diat a waruga a taara, ma diat awaruga diat balet utkaai.

14 Iaku ui, Timoti, un tur dekdek u rawawer baa di aa wer ta ui uni ma u aanurnur dekdek uni, maa u nunura wakaakanum kum tena wawer, 15 ma u nunura aBukTaabu turpaai baa unaat utbaai. A BukTaabu i pet laar paai baa in wamanaanaui, ma in ben ta ui u ra warwalaaun ura nurnur un Kaarisito Iesu. 16 A kumpakpakaana pirpir raap u ra Buk Taabui kabina ut kon God, ma i koina kup awawer, ma kupi inwapuaana aakaina anunte karom ia ut, ma in watakado a kumniraara, ma in wer a taara u ra takado namangamangaan. 17 Baa a taara anun Goddiat a papaamma ra Buk Taabu, pain diat aiba kup amanaana kupi diat a paam a kumkokoina pinapaam mai.

41 Baa Kaarisito Iesu in waan paat urin

ma ranunamataanitu, in naagagonwelaarma ra king. In naagagon diat baa diatlalaaun, ma diat baa diat aa maat. Iolenmaa, iaau aaring ui namataan God maKaarisito Iesu naa: 2 Un warawaai ma raKoina Wewapua, un ongor uni u ra kum

2 Timoti 4:3 288 2 Timoti 4:22pakaana bung baa a taara diat nem nawalangoro ui, ma ra kum pakaana bungbaa pa diat nemi. Un watakado wakaaka taara, un wapuaana anundiat niraarakarom diat ma un wadekdek diat. Baa unpaam a kum utnaa mi un papaam ma rawowowon na mangamangaan karom diatma un wer wakaak diat. 3 Maa a pakaanabung in waan paat baa a taara pain diata nem ma a takado na wawer. Ma u ranundiat kum nemnem, diat a ben ungaaimongoro na tena wawer karom diat, kupidiat a wer diat u ra kum utnaa baa diatnemi naa diat a walangoroi. 4 Pa diat awalangoro a lingtatuna, diat a walangoromaku a kum wawer biaa ku. 5 Un nuknukwakaak u ra kum pakpakaana bung raap.Baa un kariaana a kum ngunungut un turdekdek ut. Un ongor ma ra warawaai u raKoinaWewapua, ma un paam ot paa anumkum pinapaam raap, baa God ia taar taaitaam.

6 Maa marawaai ma ang maat ma agaaping in talabo. In welaar ma ra waainbaa di laboi u ra utnaa baa di tuni kupi awetabaar karom God. Ma ia marawaai abung baa ang waan ko ra lalaaunmi. 7 Iaauaa paam ot paa anung koina wineium mara nung welwelulu u ra wewebaalu, maiaau aa murmur ot paa a lingtatuna nanurnur. 8God ia ung taa a wedok kup iaau,a wedok na niuwia, baa in waatung iaaunaa iaau takado namataana. A Tadaaru,a takado na Tena Naagagon in taari taangu ra bung na naagagon. Ma wakir karomiaau ku, in taar a mangaana wedok maakarom diat raap baa diat ki walaang ma rangaala na nemnem kup anuna winawaantalili balet.

A wetulaa kup Timoti ma a lalaaun anunPaaulo

9 Un ongor kupi un waan gagaa urinkarom iaau, 10 maa Demaas ia waan paakon iaau, kabina i nem a kum utnaa kora rakrakaan buaal, ma ia waan urongTesalonika. Kresko i waan urong u rapapaar Galaatia ma Tito i waan urong ura papaar Daalmaatia. 11 Lukaa maku kurimir. Un ben paa Maarko ma mur a waanurin, maa i pet laar paai kupi in waraautiaau u ra nung pinapaam. 12 Iaau aa tulawa Tikiko utira Epeso. 13Baa un waan urinun lo anung inamaalu na buburung, kuraaiaau waan paa koni naan Kaarpo irongTroaas. Un lo kaai a kum buk, ma koku u

dumaana raa mangaan baa di paami ko rapani ra wewagua. 14 Aaleksaander, a tenapaam utnaa ko ra aaen, i paam mongorona aakaina mangamangaan karom iaau. ATadaaru ut in baalui karomi. 15Unbabouraui koni, kabina maa i weturbaat dekdek ura nundaat wawer.

16 A mugaana pakaan baa iaau tur u ranaagagon ma iaau pirpir baat iaau, pa tei tur waraaut iaau, diat waan raap paa kukon iaau. Iaau aaraaring baa God koku ibaalu anundiat mangamangaan. 17 Iaku aTadaaru iwaraaut iaauma iwadekdek iaauma iaau paam ot paa a warawaai ma raKoinaWewapua, ma a taara raap baawakira taara Iudaia diat aa walangoroi. Ma baadiat nem na aak doko iaau, a Tadaaru iwalaaun pa iaau. 18 A Tadaaru in walaauniaau ko ra kum aakaakaina utnaa raap, main waki iaau u ra nuna mataanitu inaangau ra maawa. Daat a pir walaawa paai, pa inraap ma pa in raap. Aamen.

A tintinip na pirpir na maarmaari19 Un taar anung maarmaari karom

PirikilamaAakuila, ma diat raap baa kuraadiat ki ungaai matira u ra ruma anunOnesiporo. 20 Eraasto mun i ki okot irongKorinto, ma iaau waan paa bulung konTropimus irong Mileto, kabina i malaa-paang. 21Un ongor kupi un waan urin baapa in kalaang na madiring utbaai.

Ubulo, Puden, Lino, Kaludia ma ra kumtateindaat raapu ranurnur diat taar anun-diat maarmaari karom ui.

22 A Tadaaru in ki u ra niom. A maar-maari anun God in ki karom muaat raap.

Tito 1:1 289 Tito 1:15

A Buk anun Paaulo karomTitoA pirpir kaapa mugaA bukmi Paaulo i timui karomTito. Tito

wakir a te Iudaia. I walangoro a warawaaianun Paaulo ma i nukpuku ma i nurnurun Iesu Kaarisito. Tito i weur ma Paaulounaanga Ierusalem baa a kum aapostoloraap diat ki ungaai (babo Aap 15:2). Paauloi tula wa Tito urong Korinto ru pakaan(babo 2 Kor 7:6-7 ma 8:17). Namur Paauloi pilak paa Tito kupi in tena baboura u ralotu irong u ra lolo Keretaa (babo Tito 1:5).

U ra buk mi Paaulo i wapua Tito unwoi na mangaana taara din pilak pa diatkupi diat a kum tena pinapaam u ra lotu.Ma i wapuai naa in baboura a lotu ko rakumwarwaruga na tena wawer, ma in werwakaak a kum taara na lotu u ra koinamangamangaan.A winawaan i ra buk Tito:

A turturpaai ra buk mi (1:1-4)A kum mukmuga ko ra lotu (1:5-16)A wawer karom a taara na lotu (2:1-15)A koinamangamangaan baa daat amur-

muri (3:1-11)A tintinip na pirpir anun Paaulo karom

Tito (3:12-15)1 Iaau Paaulo a tultul anun God ma

aapostolo anun Iesu Kaarisito, kupi angwaraaut a nurnur anu ra taara na pip-ilak anun God, ma ang wer diat kupidiat a nunura a lingtatuna. A lingtatunamaa in ben diat kupi diat a murmur amangamangaan anun God. 2 A nurnurmaa ma ra lingtatuna maa, i waan paatko ra kini walaang ma ra nurnur kup alalaaun takum. A lalaaun takum baa Godi weweliman taau uni turpaai baa pa iwaki utbaai a rakrakaan buaal. Ma Godpa i laana warwaruga. 3 Baa a pakaanabung i ot i wapuaana anuna wewelimanbaa miaat warawaai mai. God anundaatTena Walaaun i taar taa a pinapaam nawarawaai taang welaar ut ma ra nuna we-tulaa.

4 Iaau timtimu karom ui Tito, natunglikbaa daar raa ku u ra nurnur. A maarmaarima ra maalmaal kon God Tamaandaat maKaarisito Iesu anundaat Tena Walaaun, inki karom ui.

A kum mukmuga ko ra lotu

5 Iaau waan kon ui matira u ra loloKeretaa, kupi ui ma un waraap a kumpinapaam baa pa i raap utbaai ma un pilakpaa ta kum mukmuga ko ra lotu u ra kumtaamtaamaan raap welaar ma iaau ut iaauaa pir taai taam. 6 Baa un pipilak un pilakpaa te baa pa ta wetakun i ki uni, i taulaaku ma raa tabuan ma ra kum natnatunadiat a kum tena nurnur, ma pa ta wetakuni lo diat un ta mangamangaan, ma pa diatwabulbul karom tamaandiat ma naandiat.7 A mukmuga ko ra lotu, ia ut a tenababoura u ra kumpinapaamanunGod, io, ikoina baa ia a mangaanamuaana baa pa tawetakun in loi. Koku i wangaala paai, kokui laana kaankaan gagaa, koku i tena ininim,koku i tena wineium, ma koku i nemnemkup a ngaala namaani. 8 In laana gaaia paaa taara u ra nuna ruma,ma innemnemkupa koinamangamangaan, in naagagon kadoanuna kum nemnem, in tena takado, ingomgom namataan God, ma in naagagonkado anuna lalaaun. 9 In paam akoto alingtatuna na wawer baa di aa wer taaiuni kupi in wadekdek kaai a taara u ratakado na wawer, ma in pir apuaana aniraara anundiat baa diat turbaat a KoinaWewapua.

A pirpir na wewaraaut karom Tito u ranuna pinapaam

10 Un pilak paa ta kum mukmuga ko ralotu, kabina mongoro na taara a kum tenawabulbul. Diat pipipir u ra kum utnaabiaa ku ma diat aal raara a nuknuki rataara. Raa kikil kon diat baa iaau nem napirpir dekdek un diat, diat baa diat pirinaa, din poko kikil a pani ra taara baawakir a taara Iudaia. 11 Un turbaat anun-diat kum pirpir, maa kabina diat laanawapurpuruan a nurnur anun ta mongorona kapkaba tamaana ma ta kum wawerbaa pa i koina kupi din wer diat uni. Diatlaana wer diat ku lenbi kupi diat a warugapaa maani kon diat. 12 Raa propet kora taara Keretaa ut i piri lenbi, “A taaraKeretaa, a kum tena warwaruga mulu, akum aakaakaina kuaabaar, a kum malawodiat, diat ko ra winangaan ku.” 13 A pirpirmi un diat i lingtatuna aakit. Un pirpirdekdek karom diat u ra nundiat niraarakupi diat a paam akoto a takado na nurnur,14ma koku ma diat murmur a kum wawerbiaa ku anu ra taara Iudaia, ma ra kumnaagagon anu ra taara baa pa diat nem alingtatuna na wawer. 15A kum utnaa raap

Tito 1:16 290 Tito 3:4i gomgom karom diat baa diat gomgom,iaku karom diat baa pa diat gomgom mapa diat nurnur, a kum utnaa raap kaai pai gomgom. A nuknukindiat i aaka aakitma pa ta takado u ra balaandiat. 16 Diatpiri naa diat nunura God, iaku anundiatkum pinapaam ut i wapuaanai naa pa diatnunurai. Diat a kum aakaina taara aakit, akum tena wabulbul, ma pa diat paam laarpaa ta koina pinapaam.

2A takado na wawer

1 Iaku ui, unwer diat u ra kumutnaa baai murmur wakaak a takado na wawer. 2Unwer a kum muaana baa di buta muga diattaam, kupi diat a baboura wakaak anun-diat mangamangaan, diat a lo a mangaanalalaaun baa a taara diat a ru diat uni, diata naagagon kado anundiat lalaaun, diata dowot u ra nundiat nurnur, anundiatmaarmaari ma ra nundiat tinur dekdekbaa diat baraata mawaat.

3 Lenkaai maa, un wer a kum tabuan baadi buta muga diat taam, kupi diat a laau ra aakapi na urur u ra nundiat lalaaun,koku diat pirura, koku diat a kum tenaininim, diat a wer a taara u ra utnaa baai koina. 4 Diat a paami lenmaa kupi diat awer a kum tabuan namur taan diat, kupidiat a maari anundiat kum muaana mara kum natnatundiat, 5 diat a naagagonkado anundiat lalaaun, diat a murmur agomgom na mangamangaan, diat a laa uraminamaal u ra nundiat kum bonanaaka,diat a laa u ramaarmaari, ma diat a taraamkarom anundiat kum muaana, kupi kokute i pir aakaka a pirpir anun God.

6 Lenkaai maa, un wadekdek a kumbaarmaan, kupi diat a naagagon kadoanundiat lalaaun. 7 Un paam a koinapinapaam namataandiat, kupi a koinawalawalar karom diat. Baa u wer diat, unpapaam ma ra dowotina, ma ra urur u rapirpir anun God. 8 Un pir a takado napirpir baa pa te in puku ui uni, kupi diatbaa diat turbaat ui diat a wawirwir, kabinamaa pa daat paam ta aakaina baa diat a pirdaat uni.

9 Un wapua a kum wilawilaau kupi diata taraam karom anundiat kum mukmuga,ma diat a wagaaia diat ma ra kum pina-paam raap baa diat paami, ma koku diatbaalu pirpir. 10Koku diat walong anundiatkummukmuga. Diat a wapuaana anundiatkoina mangamangaan kupi anundiat kum

mukmuga diat a nurnur un diat. Io, inwapuaanai naa a wawer un God anundaatTena Walaaun i wakwakaak.

11Maa a wewapua u ra maarmaari anunGod kup a warwalaaun anu ra taara raapia waan paat kaapakaapa. 12 A maarmaarimi i wer daat, kupi daat a waan ingen kora kum mangamangaan baa pa i ot mara nuknukin God, ma ko ra kum nem-nem kup a kum utnaa ko ra rakrakaanbuaal. Daat a naagagon kado anundaatlalaaun, daat a takado, ma daat a lalaaunmurmur a nuknukin God u ra lalaaun mi,13 baa daat ki walaang ma ra nurnur kupa bung na gaaia baa in waan paat. Abung baa anundaat ngaala na God IesuKaarisito anundaat Tena Walaaun in waanpaat ma ra nuna minamaar. 14 I taar taaanuna lalaaun un daat, kupi in kul walaan-galaanga daat ko ra nundaat kum aakainamangamangaan raap, ma in wagomgompa daat, kupi daat anuna taara lingtatunaut, daat a taara baa daat nemnem aakitinaa daat a paam a kum kokoina pinapaam.

15 Un wer diat u ra kum utnaa bi. Unwadekdek a taara, ma un pir apuaanaanundiat niraara namataandiat. Un werdiat lenutmaa welaar ma ra naagagon baau aa paam akotoi. Ma koku u maadek taate baa i nuki naa ui a muaana biaa ku.

3Amangaana lalaaun baa a te Kaarisito in

murmuri1 Un wapua balet anum taara kupi diat

a urur karom a kum mukmuga ko ramataanitu, ma karom diat raap baa diatpaam akoto a naagagon. Diat a taraamkarom diat ma diat a ki na waninaarkupi diat a paam a kum kokoina pina-paam. 2 Koku diat pir ta aakaina pir-pir un te, diat a ki na maalmaal, diat apaam a koina mangamangaan, ma diat awapuaana anundiat wowowon na manga-mangaan karom a taara raap.

3 Maa daat kaai namuga, pa daat man-aana, daat a kum tenawabulbul, daatwaanraara, daat ki u ra winiwi i ra nundaatkumaakaina nemnemma ra aalawurman-gaana utnaa raap baa daat gaaia kupi. Ura nundaat kinkini na lalaaun daat paama kum aakaakaina utnaa ma daat nuknukaakaka, a taara diat milikuaana daat, madaat kaai daat milikuaana diat.

4 Iaku baa a koina mangamangaan mara maarmaari anun God anundaat Tena

Tito 3:5 291 Tito 3:15Walaaun i waan paat, 5 i walaaun daat,kabina u ra nuna maarmaari karom daat,wakir un ta kum takado na pinapaam baadaat aa paam taai, pate. I walaaun daatbaa i gi agomgom daat. A warwagomgommi a Takado na Nion i paami u ra nun-daat lalaaun, baa i buta matakina daat maanundaat lalaaun i matakin uni. 6 Kabinau ra pinapaam anun Iesu Kaarisito, anun-daat Tena Walaaun, God i tabaara daat mara Takado na Nion baa i labo biaa wai kunate un daat. 7 I walaaun daat, kupi daat akale a lalaaun takum, baa daat ki walaangkupi ma ra nurnur. Baa i walaaun daat iwaatung daat naa daat takado namataanakabina u ra nuna maarmaari. 8 A kumpirpir mi i lingtatuna aakit. Ma iaau neminaa un ongor dekdek ma ra kum pirpir mikupi a taara baa diat nurnur un God diat ataar mulu ta diat u ra koina pinapaam u ranundiat kum bungbung na lalaaun. A kumutnaami i koinama i waraaut a taara raap.

9 Un waan ingen ko ra kum tuptup nawengangaar, ma ra kum aakaakur nawunataara, a weoror, ma ra wineium na pirpir ura kumNaagagon anunMoses, kabinamaapa diat gaa un ta utnaa ma pa in waraautui. 10Baa te i laanaweraana a taara na nur-nur, un pirpir na watumaarang karomi, amugaana pakaan. Io, aweru pakaan baa pain walangor, un waan ingen koni. 11Baa tei paami lenmaa, un nunurai ku naa ia raarama ia teng ma ra aakaina mangamangaan.Ma ia ut ia baat paa nuna winirua takum.

A niaaring anun Paaulo karom Tito12 Baa ang tula wa Aartemaas karomi

ui, baa Tikiko, un ongor kupi un waankarom iaau irong Nikopoli, kabina ang kiwa a kum kalaang na madiring marong.13 Un tula wa Aapolos ma Senaa, ia baa atena manaana u ra kum naagagon, ma unwaraaut diaar kupi koku diaar iba kup tautnaa. 14Anundaat taara diat awawer kupidiat a taar mulu ta diat u ra koina pina-paam, kupi diat a taar a koina waindiat ura nundiat lalaaun ma kupi diat a waraauta iba na taara.

15 Diat raap baa diat ki ungaai ma iaau,diat taar anundiat maarmaari karom ui.Un taar anumiaatmaarmaari karoma kumteptepaandaat u ra nurnur.

A maarmaari anun God in ki karommuaat raap.

Pilemon 1 292 Pilemon 21

A Buk anun Paaulo karomPilemonA pirpir kaapa mugaPaaulo i timu a buk mi karom Pilemon.

Pilemon ia raa ngaala na muaana ko rataamaan Kolose, ma a tena nurnur kaai.Anuna raa tena pinapaam, a wilawilaau, aiaana Onesimo, i welulu paa koni. Namurdi wakarabusi ma i baraata Paaulo u rakarabus. Paaulo i warawaai karomi mai nukpuku. Baa di palaa wa Onesimo,Paaulo i nemi naa in waan talili karomanuna mukmuga Pilemon, io, i timu abuk mi karom Pilemon kupi Onesimo inloi. I wapuai naa koku i kaankaan karomOnesimo, in gaaia paai, maami ia nukpukuma i nurnur un Iesu welaar ma Pilemon.A winawaan i ra buk Pilemon:

A turturpaai ra buk mi (1-3)A koina mangamangaan anun Pilemon

(4-7)Paaulo i nemi naa Pilemon in gaaia paa

Onesimo (8-22)A tintinip na pirpir anun Paaulo karom

Pilemon (23-25)1 Iaau, Paaulo, iaau karabus kabina u

ra nung nurnur un Kaarisito Iesu. Mirma Timoti a teindaat, mir timu a buk mikarom ui Pilemon, a koina tepaamiaat ura pinapaam, 2 ma karom anum tabuanAapia a teindaat, ma karom Aarkipo atepaandaat u ra wineium ma ra KoinaWewapua,makaroma taara nanurnur baamuaat laana waan ungaai u ra num ruma.3 A maarmaari karom ui, ma maalmaalkon God Tamaandaat, ma a Tadaaru IesuKaarisito.

Amaarmaarima ra nurnur anun Pilemon4 Baa iaau aaraaring, iaau laana nuk pa

ui, ma iaau waatung wakaak karom Godun ui. 5Maa iaau walangoroi naa u maaria taara raap anun God, ma u nurnur ura Tadaaru Iesu. 6 Iaau aaraaring naaun wapuaana anum nurnur un Kaarisitokarom a taara ma un wer diat uni. Baaun paami lenmi, in waraaut ui kupi unmanaana u ra kum kokoina utnaa raapanundaat baa i ki un Kaarisito. 7 Tenglik,baa iaau walangoroi naa u maari a taaraanun God ma u wagaaia anundiat lalaaun,iaau gaaia aakit, ma i wadekdek iaau kaai.

A niaaring un Onesimo karom Pilemon8 Raa utnaa iaau nem aakiti baa un

paami. Kabina un Kaarisito, iaau laan-galaanga kupi ang pirpir dekdek karom uiuni, 9 iaku iaau aaring wakaak ui, kabinaiaau maari ui. Mi iaau aa takaana, ma iaauki na karabus kabina u ra nung nurnurun Kaarisito Iesu, 10 iaau aaring paa anumnimulaaot un Onesimo, a natunglik u ranurnur. I waan paat karom iaau baa iaauki u ra karabus ma i nukpuku, ma mi iwelaar ma natunglik mulu ut u ra nurnur.11Namuga pa i gaa kup ta pinapaamkaromui, iaku mari, ia koina tena pinapaam ma,karom ui ma karom iaau.*

12Mi iaau tula talili wai balet ma karomui. Baa i waan kon iaau i welaar maraa pakaana ko ra nung lalaaun i waanungaai mai. 13 Iaau nemi naa in ki makukarom iaau, kupi in kiaana ui Pilemon, ura binaboura karom iaau, baa iaau ki ura karabus kabina u ra Koina Wewapua.14 Iaku pa iaau nemi naa ang wowo paui kupi un waraaut iaau, ui ut un paamiwelaar ma ra num gaaia. Pang pet laarpaai baa ang paam ta utnaa tuk ui ut unmulaaot. 15Onesimo i ki ingen kinalik paakon ui. Kanaapi anuna kini ingen mi ipet taai kupi mi in ki ungaai takum baletma ui. 16 Mi pa in welaar balet ma ma rawilawilaau, in welaar ma temlik mulu u ranurnur. Iaau maari, iaku iaau nemi naaanummaarmaari karomi in ngaala, maa iaanum tena pinapaam ma temlik kaai u raTadaaru.

17 Baa u nuki naa daar tepaana, io, ungaaia paa balet Onesimo, welaar ma baaun gaaia pa iaau ut. 18 Baa ia paam taa taaakaina karom ui ma baa ia lo paa anum tautnaa, i koina iaau ang baalu taai karomui.19 Iaau Paaulo iaau ut iaau timu a pirpir mima ra limaang: ang baalu taa a dinaaumaakarom ui. Pang pir ta utnaa taam, ui ut uaa nunurai naa a matakina lalaaun baa ulo paai i kabina ut un iaau, ma i welaar mara dinaau karom ui. 20 Maia, tenglik, u raiaa ra Tadaaru, iaau nemi naa un wagaaiapaa balet Onesimo. Ui tenglik unKaarisito,un wagaaia nung lalaaun. 21Baa iaau timua buk mi, iaau nunura lingtatunai naa untaraam ut u ra nung niaaring karom ui, maiaau nunurai kaai baa un paam a utnaa inngaala taa ra utnaa baa iaau aaring ui uni.

* 1:11: A iang Onesimo a kukuraaina baa “i topaa ut a pinapaam.”

Pilemon 22 293 Pilemon 2522 Raa utnaa kaai, iaau aaring ui kupi

un waninaar ta kukur ra ruma kup iaau.Iaau nurnur naa God in walaangalaangawa iaau ko ra karabus kupi ang waan baletkarommuaat. Mi ia a wai ra numuaat kumniaaring.

A tintinip na pirpir na maarmaari23 Epapraas ia baa i karabus ungaai ma

iaau kabina u ra nurnur un Kaarisito Iesu,i taarwa anunamaarmaari karomui. 24Madiat kaai bi, Maarko, Aaristaarko, Demaasma Lukaa. Miaat teptepaana ungaai u rapinapaam.

25 A maarmaari anu ra Tadaaru IesuKaarisito in ki u ra niomuaat.

Ebraaio 1:1 294 Ebraaio 1:12

A Buk karom a taaraEbraaioA pirpir kaapa mugaA buk mi di timui karom a taara Iudaia,

di waatung diat kaai naa a taara Ebraaio,maa diat pirpir ma ra pirpir Ebraaio. Pa tei nunurai woi maa i timu a buk mi.

A taara Iudaia baa di timu a buk mikarom diat, diat nurnur un Iesu, iaku ataara baa pa diat nurnur diat pet na bilbilun diat. Io, raa taara kon diat baa diatnurnur, diat nem na waan talili balet kupa lotu Iudaia. A buk mi i wapua diat naakoku diat waan talili. U ra nurnur karomIesu ku diat a takado namataan God. Iesu ingaala aakit, ia aNatunGodma i ngaala taara kum aangelo ma ra kum propet. Ma amatakina kunubu baa Iesu i paami i kiaanawa a mugaana kunubu. Iesu ia anundaatmukmugana tenawetabaar karomGodmai wetabaar ma ra gaapina ut. I koina baadaat a nurnur ku un Iesu.A winawaan i ra buk Ebraaio:

Iesu a Natun God ma i waiaa God karomdaat (1:1-4)

Iesu i ngaala taa ra kum aangelo ma ia aTena Walaaun (1:5–2:18)

Iesu i ngaala taan Moses ma Iosua (3:1–4:13)

Iesu anundaat mukmuga na tenawetabaar karom God (4:14–7:28)

A matakina kunubu (8:1–9:28)A gaapin Iesu i una wa anundaat kum

aakaina mangamangaan (10:1-39)A nurnur (11:1-40)Daat a nurnur un Iesu ma daat a taraam

karomi (12:1–13:19)A tintinip na pirpir (13:20-25)

Natun God i ngaala aakit taa ra kumaangelo

1 Namuga utbaai God i pirpir ma ra waara kumpropet karom a kum taptabundaat.I pirpir lenmaa unmongoro na pakaan u raaalawurmangaana aakapi. 2 Iaku u ra kumtintinip na bung mi, i pirpir ma ra waanNatuna karom daat. A Natuna baa i pilakpaai kupi in kale a kum utnaa raap. Ma ura limaan Natuna, God i waki a rakrakaanbuaal raap. 3Natuna i baarabaara aakit mara minamaar anun God, ma i welaar muluut ma God. I baboura a rakrakaan buaalraapma ra nuna pirpir baa i mawaat aakit.

I taar taa nuna lalaaun, kupi inwagomgomdaat ko ra kum aakaina mangamangaanraap. Ma baa ia paam araap taa a pina-paam mi, i ki u ra papaara ot na limaanGod, a ngaala na king aakit, inaanga ura maawa. 4 U ra pinapaam maa God iwangaala paa Natuna kupi in ngaala aakittaa ra kum aangelo. I ngaala aakit welaarma ra iaana, baa Tamaana i taar taai taana,i ngaala aakit taa ra iaa ra kum aangelo.

5Maa God wakir i piri karom ta aangelolenbi,“Ui a Natunglik,

ma mi iaau Tamaam.” Kele 2:7ma wakir i piri kaai un ta aangelo naa,“Iaau Tamaana,

ma ia natunglik.” 2 Saam 7:146 Ma baa God i tula wa mugaana Natunaurin u ra rakrakaan buaal, i piri uni lenbi,“I koina baa a kum aangelo raap anun God

diat a lotu karomi”. Naag 32:437Ma i piri lenbi u ra nuna kum aangelo,“I puku anuna kum aangelo kupi diat a

welaar ma ra dadaip,a kum aangelo maa diat anuna kum tultul,

ma i puku diat kupi diat a welaar kaaima ra kupkup i ra nguan.” Kele104:4

8 Iaku i piri lenbi un Natuna,“God, anum kiki na king in ki takumma pa

in raap.U laana naagagon anum mataanitu

ma ra takado na mangamangaan.9Unem aakit a takado namangamangaan,

ma umilikuaana aakainamangaman-gaan.

Bi ia kabina baa God, anum God, i pilak paui

ma i taar taa a gaaia ma ra urur taam,baa i ngaala aakit taa ra

nuna wetabaar karom a kumteptepaam.” Kele 45:6-7

10Ma God i piri kaai karom Natuna lenbi,“Tadaaru, u ra turpaaina, ui u waki taa a

kabi ra rakrakaan buaal,ma u waki a baakut ma ra limaam.

11Diaar a panaai raap, iaku ui un ki takum.Diaar a maulaana waanwaan welaar

ma ra ina maalu.12 Un pipin diaar welaar ma ina maalu na

buburung,un kiaana diaar welaar ma raa baa i

kiaana wa in maulaana maalu.Iaku ui, pa un wekiaa,

ma num kum kilakilaala pa in raap.”Kele 102:25-27

Ebraaio 1:13 295 Ebraaio 2:1713 God wakir i piri kaai karom ta aangelolenbi,“Un ki u ra papaara ot na limaang,tuk baa ang uwia paa anum kum ebaar

kupi diat a ki natudaangi ra numnaagagon.” Kele 110:1

14A kum aangelo raap diat a kumnion, baadiat papaam karom God, naka? I tula wadiat kupi diat a waraaut a taara, diat baadiat a lo a warwalaaun.

2A ngaatngaat na warwalaaun baa Iesu i

paami1 I koina kupi daat a murmur a kum

wawer baa daat aa walangoro taai, kabinamaa Iesu i ngaala aakit. Daat a murmurikupi koku daat waan ingen koni. 2 A kumpirpir baa namuga a kum aangelo diat we-wapua uni i wi diat. Io, baa te pa i taraamuni ma pa i murmuri, di taar taa a naa-gagon na binabaalu karomi, baa i welaarma ra nuna wabulbul. 3 Io, baa lenmaa,daat a welulu ino lelawaai ko ra naagagonna binabaalu, baa daat taar taa tamarun-daat u ra ngaatngaat nawarwalaaunmi? Awarwalaaun baa a Tadaaru ut ia wewapuamuga taau uni. Ma diat baa diat walangoroin ingaana, diatwapuaanai karomdaat naai lingtatuna aakit. 4 God i paam a kumwakilang ma ra kum utnaa na kakaian,ma ra kum dekdek na pinapaam, ma iwetabaar werweraan ma ra kum wetabaaranu ra Takado na Nion welaar ut ma ranuna nemnem. U ra nuna kum pinapaammaa, ia kaai i wapuaanai naa awarwalaaunmaa i lingtatuna aakit.

Iesu i waan paat a muaana kupi inwalaaun paa a taara

5 God pa i ung taa a kum aangelo kupidiat a naagagon a matakina rakrakaanbuaal baa namur in waan paat. Arakrakaan buaal baa mi daat pirpir uni.6 Iaku raa pakaan kuri u ra Buk Taabu raa ipiri karom God lenbi,“Miaat a taara, woi mulu miaat baa u nuk

pa miaat?Ma aawa kabina baa u babouramiaat?

7 U aa waki ta miaat kupi miaat a ki natu-daangi ra kum aangelo, kinalik napakaana bung.

U ung taa in kaaeng na minamaar mara urur un miaat,

8 ma u aa ung ta miaat kupi miaat a naa-gagon a kum utnaa raap.” Kele8:4-6

God ia ung ta daat a taara kupi daat anaagagon a kum utnaa raap, io, i kaapabaa pain ta utnaa balet ma baa pain daata naagagoni. Iaku, u ra kum kilaala mi,pa daat baboi utbaai baa a kum utnaaraap diat taraam karom daat. 9 Iaku daatbabo Iesu, ia baa God i wakinalik taai kupiin kinalik taa ra kum aangelo, kinalik napakaana bung ku, kupi in maat u ra taararaap. I maat kabina maa God i maari diat.Iaku mi, daat baboi naa God ia ung taain kaaeng na urur ma ra minamaar uni,kabina u ra kinadik ma ra minaat baa ikariaanai.

10 God i waki taa a kum utnaa raapkup ia ut. Ma i takado baa in wakoinaaakit paa Iesu u ra kum ngunungut baai kariaanai. God i wakoina paai, kupi inben paa mongoro na natnatuna kupi diata kale paa a minamaar. Maa Iesu ia a kabira nundiat warwalaaun. 11 Iesu ungaai mara taara baa i wagomgom pa diat ko ranundiat kum aakaina mangamangaan, raaTamaandiat ku. Bi ia a kabina baa Iesu pa iwawirwir kupi in waatung diat naa a kumtatena liklik. 12Ma i piri karom God lenbi,“Ang wewapua un ui karom a kum tateng

liklik,ma ang kelekele na pir walaawa

karom ui naliwan taa ra taara nalotu.” Kele 22:22

13Ma i piri kaai lenbi,“Ang nurnur ut un God.” Aais 8:17Ma i piri utkaai lenbi,“Baboi, bari iaau ma ra kum naat liklik baa

God ia taar ta diat taang.” Aais 8:1814 A kukuraai ra kum naat liklik mi, a

taara, a panindiat ma ra gaapindiat ut. MaIesu kaai i waan paat a muaana, welaarma diat, a panina ma ra gaapina ut. Ipaami lenmaa kupi u ra nuna minaat inbaanaakaka wa Saataan, ia baa i paamakoto a dekdek i ra minaat. 15 Iesu imaat kupi in walaangalaanga diat baa abunurut na minaat i wi diat u ra nundiatkum kinkini na lalaaun. 16 I lingtatunaaakit baa Iesu pa i paam a pinapaam mikupi in waraaut a kum aangelo, pate. Ipaami kupi in waraaut a taara baa a kumtaptabun Aabaraam. 17 Bi ia kabina baaIesu i waan paat welaar ut ma ra kumtatena liklik u ra kum utnaa raap, kupi intena wetabaar karom God ma in papaam

Ebraaio 2:18 296 Ebraaio 4:3ma ra maarmaari ma ra dowotina, ma intaar anuna lalaaun kupi in maat, ma Godin una wa a kum aakaina mangamangaananu ra taara. 18 Iesu i pet laar paai kupi inwaraaut diat baa di walaam diat, maa Iesukaai di walaami ma i kariaana mawaat uni.

3Iesu i ngaala taan Moses

1 A kum tateng liklik baa God i pilakpa muaat kupi muaat anuna taara, muaata nuknuk paa Iesu. Ia baa Aapostolo maa mukmuga na tena wetabaar karom Godbaa daat nurnur unima daatwewapua uni.2God ia pilak taai kup a pinapaammi, ma ilingtatuna uni, welaar ma Moses kaai baai lingtatuna u ra nuna pinapaam naliwantaa ra taara anun God. 3Di taar a ngaala naurur karom a muaana baa i paam a ruma,ma pa di taar a ngaala na urur karom aruma baa i paami. I lenkaai maa, a ururbaa di taari karom Iesu i ngaala aakit taara urur baa di taari karom Moses. 4A kumruma raap, raaraa muaana i paami, iakuGod i paam a kum utnaa raap. 5 Moses,ia a tultul anun God, ma i lingtatuna u ranuna pinapaam naliwan taa ra taara anunGod. I wewapuamuga taau u ra kum utnaabaa God in wewapua uni namur. 6 IakuKaarisito, ia Natun God ma i lingtatuna ura nuna pinapaam baa i baboura a rumaanun God. Baa daat tur dekdek u ra nur-nur, ma pa daat burut, baa daat ki walaangkup a kumutnaa baa God in paami, io, daata ruma anun God.

Diat baa pa diat nurnur pa diat a ruk u rataamaan na ningo anun God

7 Io, baa daat a taara anun God, daat amurmur a pirpir anu ra Takado na Nionbaa i piri lenbi,“Umari baa muaat walangoro in ingaana,

8 kokumuaat wadekdek a balaamuaatwelaar ma ra kum taptabumuaat namuga

diat paami,baa pa diat taraam karom iaau,u ra kumkilakilaala baa diat ki u ra bil

na wanua ma diat walaar iaau.9 Diat walaar iaau,

madiat babo ut anung kumpinapaamun 40 kilaala.

10 Io, bi ia kabina baa iaau kaankaan karoma taaun taara maa,

ma iaau piri lenbi,‘A nuknukindiat i waan raara a bung-

bung raap,

ma pa diat murmur anung aakapi.’11 Io, iaau kaankaan ma iaau weweliman

lenbi,‘Pain diat a ruk u ra nung taamaan na

ningo.’ ” Kele 95:7-1112 A kum tateng liklik, muaat a baboura

muaat, kupi koku te kon muaat a nuknuk-ina in murmur aakaina mangamangaanma pa in nurnur, ma in waan ingen konGod, baa a lalaaunina. 13 Muaat a pirpirna wewaraaut wetwetalaai karom muaat,u ra bungbung raap baa di waatungi naa“umari.” Muaat a paami lenmaa, kupikoku aakaina mangamangaan in warugapaa te kon muaat, ma in wadekdek baatin balaana. 14 Daat tepaana ma Kaarisito,baa daat tur dekdek u ra nurnur tuk u ratintinipina, welaar ma daat turpaai mainamuga. 15 Welaar ma di aa pir taai u raBuk Taabu lenbi,“Umari baa muaat walangoro in ingaana,

koku muaat wadekdek a balaamuaat,welaar ma ra kum taptabumuaat namuga

diat paami, baa pa diat taraamkarom iaau.” Kele 95:7-8

16 Woi diat maa diat walangoro in in-gaan God, iaku pa diat taraam uni? Diatraap baa Moses i ben apari pa diat taan-girong Aaigipto, naka? 17 Woi diat maaGod i kaankaan karom diat 40 kilaala? Diatbaa diat paam aakainamangamangaanmadiat maat u ra bil na wanua, naka? 18WoidiatmaaGod iwewelimannaapadiat a ruku ra nuna taamaan na ningo? Diat baa padiat taraam karomi, naka? 19 Io, daat baboibaa pa diat pet laar paai kupi diat a ruk ura nuna taamaan na ningo, kabina maa padiat nurnur.

4A taamaan na ningo anu ra taara anun

God1God iaweweliman taau karomdaat naa

daat a ruk u ra nuna taamaan na ningo.Anuna weweliman maa kuri utbaai. Io,daat a tumaarang, kaduk ta taara kon daatpa diat a pet laar paai kupi diat a ruk. 2Maadaat kaai daat aa walangoro taa a KoinaWewapua welaar ma ra kum taptabundaattaanga namuga. Diat walangoro taai ut,iaku pa i waraaut diat, kabina maa pa diatnurnur uni. 3 Io, daat baa daat aa nurnurun God, daat a ruk u ra nuna taamaan naningo. Iaku a kum taptabundaat namuga,diat baa pa diat nurnur, God ia pir taai undiat lenbi,

Ebraaio 4:4 297 Ebraaio 5:5“Iaau kaankaan ma iaau weweliman lenbi,

‘Pain diat a ruk u ra nung taamaan naningo.’ ” Kele 95:11

God i pir a pirpir mi u ra kum kilaala anunMoses, iaku i lingtatuna, namuga utbaaii waraap anuna pinapaam baa i waki arakrakaan buaal, ma i ngo. Lenmaa iawaninaar taa anuna taamaan na ningo.4 Ma i kaapa naa ia waninaar taai, maa aBuk Taabu i pirpir u ra we-7 na bung lenbi,“Mau rawe-7na bungGod i ngo ko ranunakum pinapaam raap.” Tur 2:25 Ma u ra Buk Taabu baa daat aa luk taaimun, God i piri balet lenbi, “Pain diat a ruku ra nung taamaan na ningo.” Kele 95:11

6 Diat baa diat walangoro a Koina We-wapua namuga, pa diat ruk u ra nuna taa-maan na ningo, kabinamaa pa diat taraamkarom God. Iaku aakapi i paapa utbaai,kup ta taara ingen diat a ruk ut u ra nunataamaan na ningo. 7 I kaapa naa aakapii paapa utbaai, kabina maa mongoro nakilaala namur taan diat baa pa diat taraam,God i pirpir utbaai u ra nuna taamaan naningo. I pirpir ma ra waan Dewid lenbi,“Umari, baa muaat walangoro in ingaana,

koku muaat wadekdek a balaa-muaat.” Kele95:7-8

Baa God i piri “umari” i kukuraaina naa iaung taa raa bung balet kupi a taara diata ruk u ra nuna taamaan na ningo. 8 Baagun Iosua ia taar taa a ningo karom a kumtaptabundaat, a taara Israael, baa diat ruku ra taamaan Kaanaan, God pa in ung taabalet ma ta bung ingen kup a taara diat aruk u ra nuna taamaan na ningo. 9Lenmaaa ningo anu ra taara anun God i ki utbaai,welaar ma ra bung na ningo anun God ura we-7 na bung. 10 Io, baa te i ruk u rataamaan na ningo anun God, ia ngo ko ranuna kum pinapaam, welaar ma God baa ingo ko ra nuna kum pinapaam. 11 Io, daata ongor kupi daat a ruk u ra taamaan naningomaa, kupi koku te kon daat inwelaarma ra taara baa pa diat taraam ma pa diatruk.

12 Maa a pirpir anun God i lalaaun mai papaam. I wangwangaan aakit taa ra inliwan na wineium baa ru titina. I ruk mai papoko tuk u ra wanua baa a niondaatma ra balaandaat diaar ki iaai. Ma i rukma i papoko tuk u ra wanua baa a kum urdiat kakanaawaungaai iaai. Ma i naagagona kum ninunuk ma ra kum nemnem u rabalaandaat. 13 Ma pa ta utnaa baa God ia

waki taai baa i wawalipa ko ra mataana.A kum utnaa raap i tur laangalaanga mai baarabaara raap ku u ra mataana. Manamur daat a tur namataana ma daat apir apuaana a kum utnaa raap baa daat aapaam tataai.

Iesu anundaat mukmuga na tenawetabaar karom God

14 Iesu, a Natun God, ia a ngaala namukmuga na tena wetabaar karom God,baa i waan unaanga u ra maawa. Io,bi ia a kabina baa daat a tur dekdek ura kum wawer baa daat nurnur uni madaat laana wewapua uni. 15 Ma i nunurainaa pa ta dekdekindaat kupi daat a uwiapaa aakaina, ma i maari daat. Maa diaa walaam amuga taa Iesu ma ra aalawurmangaana walwalaam raap baa di laanawalaamdaatmai, iakupa i paam ta aakainamangamangaan. 16 Io, daat a waan karomGod, anundaat King, a tenamaarmaari, makoku daat burut. Daat a waan karomi kupidaat a watur akoto anuna maarmaari, baainwaraaut daat u ra nundaat kummawaat.

51 A kum mukmuga na tena wetabaar

raap karom God, God i pilak pa diat kora taara, ma i ung ta diat kupi diat atur wakilang a taara namataana. Diata taar a kum wetabaar ma diat a tun akum wewagua kupi God in una wa a kumaakaina mangamangaan anu ra taara. 2 Amukmuga na tena wetabaar karom God ipet laar paai kupi in papaam ma ra maar-maari karom a taara baa pa diat manaanama diat paam a kum niraara, kabina maaia kaai pa ta dekdekina kupi in uwia paaaakaina, maa ia kaai a muaana ku. 3 Biia kabina baa i mawaat kupi in tun ut akum wetabaar. Wakir kupi in una wa ku akum aakainamangamangaan anu ra taara,pate. Kupi in una wa utkaai anuna kumaakaina mangamangaan.

4 Wakir u ra nemnem anun te baa in lopaa a ngaatngaat na tiniba na mukmugana tena wetabaar karom God, pate. U rawewataai ut anun God baa a muaana inmukmuga na tena wetabaar, welaar ma ipaami karom Aaron. 5 Ma lenkaai maa,Kaarisito pa i wangaala paai kupi in muk-muga na tena wetabaar karom God. IakuGod i piri karomi lenbi,“Ui a Natunglik,

ma mi iaau Tamaam.” Kele 2:7

Ebraaio 5:6 298 Ebraaio 6:146 Ma un raa pakaan kuri u ra Buk Taabu,God i piri kaai lenbi,“Ui a tena wetabaar karom God,

welaar ma Melkisedek,ma num pinapaam in tur takum.” Kele

110:47 Baa Iesu i lalaaun min u ra rakrakaan

buaal, i kulkulaaima ra nuna kumniaaringma ra lur na mataana karom God, ia baai pet laar paai kupi in walaaun paai kora minaat. Ma God i walangoroi, kabinamaa i taar araap taa anuna lalaaun karomGod. 8 I lingtatuna aakit Iesu a Natun God,iaku maa i kariaana ut a ngunungut. Maa ngunungut maa i weri kupi in taraamkarom God. 9 Baa God ia wakoina aakitpaa Natuna, io, ia a kabi ra warwalaauntakum karom diat raap baa diat tartaraamkaromi. 10 Ma God i ung taa Iesu kupi iaa mukmuga na tena wetabaar, welaar maMelkisedek.

A pirpir na watumaarang kupi koku te iwaan ingen ko ra nurnur

11 Mongoro na utnaa utbaai baa mi-aat a pirpir uni u ra utnaa mi. Iaku idekdek aakit kupi miaat a palaa wakaak akukuraaindiat karom muaat, kabina maapa muaat lo gagaai. 12 Muaat aa nurnuriwan, ma mi i ot ma kupi muaat a kumtena wawer. Iaku, muaat iba utbaai kup tebaa in wer muaat balet u ra kummugaanawawer u ra pirpir anun God. Pa muaat petlaar paai kupi muaat a aan a dekdek nautnaa. Muaat pet laar paai ku kupi muaata ngaau. 13 Baa te i ngaau utbaai, ia a naatmangalon kubaai, ma pa i laa u ra waweru ra takado namangamangaan. 14Diat baadiat aa ngaala diat aan a dekdek na utnaana winangaan. Diat baa diat walaana diatkupi diat a babo lele a koina mangaman-gaan ma ra aakaina mangamangaan diatwelaar ma diat baa diat aan a dekdek nautnaa.

61 Io mi, daat a waan urong namuga kup

raa kum wawer bulung baa in wadekdekdaat u ra nundaat nurnur. Koku daatwawer balet u ra kum mugaana wawer unKaarisito baa daat aa wawer paa uni. Akum wawer lenbi: a nukpuku ko ra kummangamangaan baa in ben daat kup aminaat, a nurnur un God, 2 a wawer u rabaapitaaiso, a wawer u ra ung limaandinate u ra taara, a tinur balet ko ra mi-naat ma ra naagagon na binabaalu takum.

3 Daat a waan urong namuga baa God inmulaaot.

4 Pa te in ben talili laar paa a taarakupi diat a nukpuku karom God baa diataa waan ingen koni. A taara baa diat aanunura a kaapa anun God, diat aa namenetaa a wetabaar taanginaanga u ra maawa,diat aa lo paa a Takado na Nion, 5 diat aanunurai naa a pirpir anun God i koina madiat aa kariaana taa a dekdek anunGod baain waan paat namur. 6Baa diat aa puka paako ra kum utnaa mi, pa te in ben talili laarpa diat kupi diat a nukpuku. Kabina maaanundiat punuka i welaar ma baa diat aakwaat balet Natun God u ra boloma diat pettaai kupi a taara diat a tataur uni.

7A pia baa i inim paa a polo na baata baai laana puka, ma i taar a utnaa na winan-gaan baa i waraaut diat baa diat maaruttaai, a pia maa God i pir wadaani. 8 Iakua pia baa i taar ku a kum aakaakaina walima ra kum barudu pa ta utnaa i gaa uni.Pa i welwelik ma God in taar a naagagonna binabaalu karomi ma namur in tun waiu ra nguan.

9 A kum teptepaamiaat, miaat aa pirtaa a kum dekdek na pirpir mi taa muaat.Iaku miaat nunura mului naa muaat mur-mur a koina aakapi baa in waan kup awarwalaaun. 10 God pa i laana paam tautnaa baa pa i takado. Pa in dumaana laarpaa anumuaat pinapaam ma ra numuaatmaarmaari baa muaat paami karomi, baamuaat aa waraaut taa anuna taara, ma ranumuaat wewaraaut karom diat pa i raaputbaai. 11 Anumiaat ngaala na nemnemkupi muaat raap raaraa muaat a ongoru ra maarmaari lenutmaa muaat laanapaami, tuk u ra tintinipina. Muaat a paamilenmaa kupi a kum utnaa baa muaat kiwalaang ma ra nurnur kupi, in waan paatlingtatuna ut karom muaat. 12 Pa miaatnemi naa muaat a malawo, pate. Miaatnemi naa muaat a welaar ma diat baa diatnurnur ma diat ki walaang ma pa diattalanguan, io diat a paam akoto a kumutnaa baa God ia weweliman taau uni.

A weweliman lingtatuna anun God13 Baa God i paam taa anuna weweliman

karom Aabaraam, i wadekdeki ma ra iaanaut, maa pa ta iaan te balet i ngaala taana.14God i weweliman taau naa, “A lingtatunabaa ang pir wadaan ui ma ang taar taa tamongoro na natnatum.” Tur 22:17

Ebraaio 6:15 299 Ebraaio 7:1315 Ma Aabaraam i ki walaang ma pa italanguan,ma namur i paamakoto a utnaabaa God ia weweliman taau uni karomi.

16 Baa a taara diat paam a weweliman,diat wadekdek anundiat wewelimanma raiaan te baa i ngaala taan diat. Lenmaa,a weweliman maa in tur dekdek ma pata pirpir na pupuku balet ma uni. 17 MaGod kaai, baa i paam anuna wewelimani wadekdeki ma ra iaana ut, kupi in wa-puaanai karom anuna taara, diat baa ipaam taa anuna weweliman karom diat,naa pa in puku balet ma a nuknukina.18 Bari ia a ru utnaa baa pain te in kiaanalaar pa diaar: a weweliman, ma ra iaanabaa i wadekdek anuna weweliman mai.MaaGodpa inwarwaruga laar paai. I paama weweliman lenmaa kupi in wadekdekdaat, daat baa daat aa kalaa paraap taaukaromi. Io, daat a tur dekdek u ra nun-daat kini walaang ma ra nurnur kup aweweliman anun God, baa kuaa namugataan daat. 19 A utnaa baa daat ki walaangkupi ma ra nurnur, i welaar ma ra aagaau ra niondaat, baa pa in kakaraai. I ruku ra ruma na wetabaar u ra pakaana baai Taabu Aakit namur taa ra ina maalu nababaat kutu inaanga u ra maawa. 20 Iesu iaruk muga unaanga kupi in waraaut daat.Ia anundaat mukmuga na tena wetabaarkarom God, welaar ma Melkisedek, manuna pinapaam maa in tur takum.

7Melkisedek a tena wetabaar karom God

1 Melkisedek ia a king taangirongSaalem, ma ia a tena wetabaar karom God,baa i Ngaala Aakit. I baraata Aabaraambaa i waan talili balet ko ra wineium baaia uwia paa waat na king. Ma Melkisedeki pir wadaani. 2 Ma Aabaraam kaai i taartaa raaraain ko ra noina taan Melkisedekko ra kum utnaa raap baa i uwia paaiko ra wineium. A iaan Melkisedek, akukuraaina baa a king anu ra takado namangamangaan. Ma a king taangirongSaalem, a kukuraaina baa a king namaalmaal. 3 Pa te i nunura tamaanama naana, ma ra nuna wuna taara. Pata turpaai ra nuna lalaaun, ma pa tatintinipina kaai. Melkisedek i welaar maNatun God, ia kaai a tena wetabaar karomGod, ma nuna pinapaam in tur takum.

4 Baboi, Melkisedek i ngaala aakit.Aabaraam, ia a ngaala na tabundaat, iakumaa i taar taa raaraain ko ra noina taanMelkisedek ko ra kum utnaa raap baa iuwia paai ko ra wineium. 5 A Naagagonanun Moses i naagagoni naa a wuna taaraLewi, diat baa a kum tena wetabaar karomGod, diat a lo paa raaraain ko ra noina kora kum utnaa raap anu ra taara Israael.A taara maa diat a kum tatei ra wunataara Lewi. A lingtatuna baa diat kaai akum taptabun Aabaraam, iaku diat taar utraaraain ko ra noina ko ra nundiat kumutnaa raap. 6 Melkisedek, wakir ia ko rawuna taara Lewi, iaku i lo paa raaraainko ra noina ko ra kum utnaa raap anunAabaraam. I pir wadaan Aabaraam, ia baaia lo paa a kum weweliman kon God. 7 Ikaapa naa ia baa i ngaala i pir wadaan iabaa i kinalik taana.

8 A kum tena wetabaar karom God, diatbaa diat lolo raaraain ko ra noina ko rakum utnaa raap anu ra taara Israael, diata maat ku. Iaku a Buk Taabu i piri naaMelkisedek i lalaaun. 9Madaat a piri lenbi,Lewi kaai i taar raaraain ko ra noina karomMelkisedek u ra bung baa Aabaraam iwetabaar, kabina maa Lewi ko ra wunataara anun Aabaraam. Iaku a wuna taaraLewi diat lolo raaraain ko ra noina anu rataara Israael. 10 Baa Melkisedek i baraataAabaraam pa di buta utbaai Lewi. Iakui welaar ma baa a lalaaun anun Lewi iki ut u ra panin Aabaraam, kabina maanamur inwaan paat ko rawuna taara anunAabaraam. Io, lenbi, daat a piri naa Lewi iwetabaar karom Melkisedek.

Iesu a tena wetabaar karom God welaarma Melkisedek

11 A pinapaam baa a kum tena wetabaarkarom God, a wuna taara Lewi, diat paami,ia maa a kabi ra kum Naagagon anunMoses baa God i taari karom a taara Is-raael. Baa gun a pinapaam anu ra kumtena wetabaar i pet laar paai kupi inuna wa aakaina mangamangaan anu rataara, io, pa ta niba balet ma kup ta tenawetabaar ingen welaar ma Melkisedek,baa wakir welaar ma Aaron.* 12 Baa di ki-aana wa a kum tena wetabaar karom God,io, din kiaana wa utkaai a kum Naagagon.13 A kum pirpir mi di piri u ra nundaatTadaaru, ia baa kon raa wuna taara ut. Ma

* 7:11: Aaron ia a tena wetabaar karom God, ma ia ko ra wuna taara Lewi.

Ebraaio 7:14 300 Ebraaio 8:5pa te ko ranunawuna taara i lo a pinapaamna tena wetabaar karom God. 14 I kaapabaa anundaat Tadaaru i waan paat ko rawuna taara Iuda. Iaku Moses pa i waatunga wuna taara Iuda baa i pirpir u ra kumtena wetabaar karom God.

15 I kaapa karom daat baa raa tenawetabaar ingen ia waan paat, ia baa iwelaar ma Melkisedek. 16 Wakir i lo apinapaam na tena wetabaar karom Godkabina ia ko ra wuna taara Lewi welaarma ra pirpir na Naagagon, pate. I lo apinapaam maa kabina u ra dekdek i ralalaaun baa pa in raap. 17Maa a Buk Taabuia pir taai uni lenbi,“Ui a tena wetabaar karom God,

welaar ma Melkisedek,manumpinapaammaa in tur takum.” Kele

110:418 Baa lenmaa i kaapa naa di aa rakaan

wa a mugaana naagagon baa i pirpir ura kum tena wetabaar, maa a naagagonmaa pa ta dekdekina ma pa ta utnaa i gaauni. 19Maa a naagagon maa pa i watakadopaa a taara kupi diat a waan marawaaikarom God, pate. Iaku God ia paam taaaakapi kupi daat a waanmarawaai karomi.Aakapi maa i koina aakit taa ra kum Naa-gagon. Ma mi daat pet laar paai kupi daata ki walaang ma ra nurnur kupi.

20 Baa God i taar taa a pinapaam na tenawetabaar karom Iesu, i paam taa a wewe-liman uni ma i wadekdeki ma ra iaana.Iaku pa i paam ta weweliman lenmaa u rawuna taara Lewi baa i taar a pinapaam natena wetabaar karom diat. 21 Iaku baa Iesui lo a pinapaam na tena wetabaar, God iweweliman lenbi,“A Tadaaru ia weweliman taau,

ma pa in puku a nuknukina.‘Ui a tena wetabaar karom God,

ma num pinapaam in tur takum.’ ”Kele 110:4

22 Io, lenmaa Iesu i walingtatuna a matak-ina kunubu baa i koina taa ra kunubu baaGod i taari karom Moses.

23 A lingtatuna, mongoro na tenawetabaar, iaku a minaat i turbaat diat kupikoku diat papaam takum. 24 Iaku Iesu, iaa tena wetabaar baa nuna pinapaam intur takum. Pa te in kiaanai u ra nunapinapaam, kabina maa i lalaaun takum.25 Lenmaa Iesu i pet laar paai kupi inwalaaun a taara baa diat waan karomGod u ra iaan Iesu. In walaaun diat ma

diat a lalaaun takum, kabina maa i lalaauntakum kupi in aaraaring un diat.

26 Iesu ia a mukmuga na tena wetabaar,baa i laana waraaut daat. God i gaaia u ranuna mangamangaan, pa din takuna laarpaai un ta aakaina mangamangaan ma igomgom aakit namataan God. God i wakitaai inaanga nate u ra maawa, ingen kora aakaina taara. 27 Pa i welaar ma rakum mukmuga na tena wetabaar, baa diattuntun wetabaar u ra bungbung raap, ura nundiat kum aakaina mangamangaanmuga, ma namur anu ra taara kaai. Iesu pai paami lenmaa. I taar taa ku raa wetabaaru ra aakaina mangamangaan anu ra taara.I wetabaar ma ia ut. I paam taai raapakaan ku, ma pa in paami balet ma,maa a wetabaar maa in ki takum. 28 Akum mukmuga na tena wetabaar karomGod, baa di ung ta diat welaar ma ra kumNaagagon anunMoses, pa ta dekdekindiat.Iaku, namur taa ra kum Naagagon anunMoses, God i paam a weweliman, baa ipilak paaNatuna kupi inmukmugana tenawetabaar. A tena wetabaar maa i takadoma in ki takum.

8Iesu anundaat mukmuga na tena

wetabaar u ra matakina kunubu1 Bari ia a ngaala na utnaa baa miaat aa

pirpir paa uni: Ia baa ia ki u ra papaara otna limaa ra kiki anunGod, a ngaala na Kingaakit inaangau ramaawa, iamaa anundaatmukmuga na tenawetabaar karomGod. 2 Ipapaam karom God inaanga u ra maawau ra pakaana baa i Taabu Aakit u ra rumana wetabaar. Ia a ruma na wetabaar ling-tatuna, baa a Tadaaru ut i paami ma wakira taara diat paami.

3 A kum mukmuga na tena wetabaarraap karomGod, God i ung ta diat kupi diata taar taa a kum wetabaar ma diat a tuna kum wewagua kupi a wetabaar karomi.Lenmaa imawaat kupi Iesu anundaatmuk-muga na tena wetabaar in wetabaar kaaima ta utnaa. 4 Baa gun in ki min napia, pain tena wetabaar karom God, kabina maaraa kum tena wetabaar kuri ut diat napia,ma diat laana taar awetabaarwelaarma rakum Naagagon anun Moses. 5A pinapaamnawetabaar diat laana paami u ra ruma nawetabaar. A ruma maa i welaar ku ma ramalalar i ra ruma inaanga u ra maawa. Biia kabina baa God i watumaarang Moses,baa i waninaar kupi in paam a ruma na sel

Ebraaio 8:6 301 Ebraaio 9:8baa diat a tuntunwetabaar uni. I piri taanalenbi, “Babourai! Un paam a kum utnaaraap, welaar ut ma ra malalar i ra rumabaa iaau aa waiaa taai taam inaanga u rataangaai.” Pin 25:40

6 Iaku Iesu ia lo paa a pinapaam natena wetabaar baa i ngaala aakit taa rapinapaam na wetabaar anu ra kum tenawetabaar. Lenkaai maa a kunubu baa Iesuia paam ot paai kupi in aal ungaai Godma ra taara, i ngaala aakit taa ra mugaanakunubu. A kumweweliman baa diat a kabira kunubumaa, diat koina aakit taa ra kummugaana weweliman.

7 Baa gun a mugaana kunubu i takadoaakit, io, pa ta niba ma kup te balet. 8 Iakumaa God i baboi naa aakaina mangaman-gaan i ki utbaai karom a taara ma i pirilenbi,“A Tadaaru i piri naa: Baboi, a kum bung-

bung diat a waan paat,baa ang paam a matakina kunubu

ma ra taara Israaelma ra taara Iuda.

9 Pa in welaar ma ra kunububaa iaau paami ungaai ma ra kum

taptabundiatu ra bung baa iaau ben apari pa diat taan-

girong Aaigipto.Pa diat murmur anung kunubu,

io, iaau taar taa in tamarung taandiat.

10 A Tadaaru i piri lenbi: Bi ia a kunububaa ang paami ungaai ma ra taaraIsraael,

u ra kum bungbung namur.Ang ung taa anung kum naagagon u ra

nuknukindiat,ma ang timu taai u ra balaandiat.

Ma iaau ang God anundiat,ma diat anung taara.

11Ma diat baa diat teptepaana,ma diat tatena liklik,pa diat a wer wetwetalaai diat balet

ma lenbi,‘Un nunura a Tadaaru,’

kabina maa diat raap diat aa nunura iaau,a taara biaa ku ma diat kaai baa diat

ngaala.12 Ang una wa nundiat kum niraara,

ma pang nuk paa balet ma nundiatkum aakaina mangamangaan.” Ier31:31-34

13Baa God i waatung a kunubumi baa “amatakina kunubu”, i kaapa naa amugaanakunubu ia turaaina. Ma ra utnaa i turaaina

ma ia welwelik uni, i marawaai baa inpanaai.

9A aakapi na lotu baa i murmur a mu-

gaana kunubu1 U ra mugaana kunubu, God i taar a

kum naagagon na lotu karom diat, ma diatpaam a ruma na sel baa diat a lotu karomiuni min napia. 2 Diat pagaa a ruma na sel.Amugaana kukur ra ruma di waatungi naaa pakaana baa i Taabu. Kuraa u ra kukur raruma maa, a turtur i ra laam, ma ra luwu,ma ra bred baa di wetabaar mai karomGod. 3 Ma namur taa ra weruina maaluna babaat kutu, raa kukur ra ruma bulungbaa di waatungi naa a pakaana baa i TaabuAakit. 4 Kuraa u ra kukur ra ruma maa, aluwu baa di paamima ra goled baa di laanatuntun a bulit baa a tubalina i aangawianwakwakaak uni. Kuraa kaai u ra kukurra ruma maa a bok na kunubu baa di aabanaama taa a goled u ra kum papaarinaraap. Ma kuraa nabalaa ra bok na kunubumaa a laa di paami ma ra goled, baa amaana i taana naruma uni, ma ina bukaanun Aaron baa i ibul, ma ra ru pakaanawaat baa God i timu a kum Naagagon undiaar. 5 A kum tena wetabaar karom Goddiat aapur a gaap nate u ra bongbong ira bok maa, kupi God in una wa aakainamangamangaan anu ra taara. A ru taa-bataaba i ra ru wawaki kuraa diaar nate ura bok maa, ma diaar waiaa a minamaarinGod. A kum bibiaandiaar i burung baat abok maa. Iaku mari wakir a pakaana bungkupi din papalaa u ra kum utnaa raap mi.

6 Baa di aa waninaar raap taa a kumutnaa u ra ruma na sel, a kum tenawetabaar diat rukruk ma diat parpari ura bungbung raap u ra mugaana kukurra ruma, baa i tur nataamaan, kupi diata paam anundiat pinapaam. 7 Iaku raapakaan ku un raaraa kilaala, a mukmugana tena wetabaar karom God ia ot ku ilaana ruk u ra weru kukur ra ruma baakuraa naruma. Pa in ruk biaa ku, in lout a gaap, kupi in wetabaar mai karomGod. In wetabaar mai kupi God in una waanuna kum aakaina mangamangaan, mara kum aakaina mangamangaan kaai anura taara baa diat paampaam taaimapa diatnunurai. 8 U ra kum utnaa mi a Takadona Nion i wapuaanai naa, baa a mugaanaruma na sel i tur utbaai, anundaat aakapina niruk u ra pakaana baa i Taabu Aakit

Ebraaio 9:9 302 Ebraaio 9:26pa i paapa utbaai. 9 Bi ia a walawalarkup a kum kilaala mi. I kukuraaina naaa kum wetabaar baa pa di tuni ma rakum wetabaar kaai baa di tuntuni, baadi tabaara God mai, pa diat a wagomgomlaar paa in balaan te baa i wetabaar mai.10 A kum naagagon mi ko ra winangaanma ra ininim ma ra kum pinapaam nawagomgom. Diat a kum naagagon ku ko rapanindaat. Diat tur ku tuk u ra bung baaGod in wamatakina a kum utnaa raap.

A gaapin Kaarisito i wagomgom a taara11 Iaku Kaarisito ia waan paat. Ia a muk-

muga na tena wetabaar karom God baa iwaan paat ma ra kum koina utnaa baa kuridiat aa ki. I ruk u ra ruma na sel baa i koinaaakit taa ra mugaana ruma na sel. Wakir ataara diat paami, io, i kaapa naa wakir kora kum wawaki mi u ra rakrakaan buaal.12 Raa pakaan ku Iesu i ruk u ra pakaanabaa i Taabu Aakit. Wakir i ruk ma ra gaapi ra me ma ra kum naat na bulumakaaukupi in wetabaar mai. I ruk ma ra gaapinaut, ma i kul walaangalaanga pa daat. Manuna pinapaam na winekul maa in turtakum. 13 Welaar ma ra kum Naagagonanun Moses, di laana aapur a taara mara gaap i ra me ma ra bulumakaau ma rakabu i ra naat na bulumakaau a tabuanina,baa di aa tun taai. Di aapur diat baa diatdurdur namataan God, kupi in wagomgoma panindiat. 14 Baa i lingtatuna naa diwagomgoma taara lenmaa, io, i lingtatunaaakit baa a gaapin Kaarisito i wagomgomdaat! U ra dekdek i ra Takado na Nionbaa i ki takum, Kaarisito i taar taa anunalalaaun, a gomgom na wetabaar karomGod. A gaapina i wagomgom anundaatlalaaun ko ra kum minaat na pinapaambaa daat a wirua uni, kupi daat a papaamkarom God baa a lalaaunina.

15 Bi ia kabina baa Kaarisito i paam taaa matakina kunubu, baa i aal ungaai taaGod ma ra nuna taara. I paami kupi diat,baa God ia pilak pa diat, diat a daan takumwelaar ma ra nuna weweliman. Kaarisitoi kul pa diat ma ra gaapina, baa i maatun diat. Anuna minaat i walaangalaangapa diat ko ra nundiat kum aakaina manga-mangaan baa diat paampaami, baa a mu-gaana kunubu i tur utbaai.

16 Baa te i nemi naa in wewapua kaapabaa woi maa in kale paa anuna kum utnaanamur baa in maat, io, in timu raap taaiu ra dona pepaa. Iaku a dona pepaa maa

pa i gaa un ta utnaa tuk baa a taara diatnunurai naa a muaana maa ia maat. 17 Adona pepaa maa pa ta kukuraaina baa amuaana maa i lalaaun utbaai. Iaku, baaia maat, io, te in pet laar paai baa in kalepaa maraagaam a kum utnaa kuraa u rakunubu u ra dona pepaa maa. 18 Lenmaapa di walingtatuna biaa ku a mugaanakunubu, pate. Di walingtatunai ut ma ragaap. 19 Baa Moses ia waatung araap taaa kum Naagagon taa ra taara raap, io, i lopaa a gaap i ra kum naat na bulumakaauma ra kum me, ma i ung ungaai paai mara palaa. I lo paa a gagaana diwaai baa diwaatungi ma isop, baa di aa do taai ma rataar na weu i ra sip. I puk paai u ra gaapmaa, ma i aapur a buk na Naagagon mara taara raap mai. 20 Ma i piri lenbi, “Biia a gaap, a kunubu i aal ungaai God mara taara, baa i naagagon taai naa muaat amurmuri.” Pin 24:8

21 Lenkaai maa i aapur a ruma na sel mara gaap. Ma i aapur kaai a kum utnaa raapbaa diat laanapapaammai u ra lotu. 22Maaa kum Naagagon anunMoses i piri naa dinwagomgommongoro na utnaama ra gaap.Baa a gaap pa in talabo, io, God pa in unawa a kum aakaina mangamangaan.

A wetabaar anun Iesu i una wa anundaatkum aakaina mangamangaan

23 I mawaat kupi din wagomgom a rumana sel ungaai ma ra kum utnaa narumauni, ma ra gaap i ra kum wewagua, maadiat a malalar i ra kum utnaa inaanga ura maawa. Iaku a kum utnaa inaanga u ramaawa, di wagomgomdiatma rawetabaarbaa i koina aakit taa ra kum wetabaar minnapia. 24 Kaarisito pa i ruk u ra pakaanabaa i Taabu Aakit, baa a taara diat paami.A pakaanamaa amalalar ku i ra lingtatunana pakaana baa i Taabu Aakit. I ruk un-aanga ut u ra maawa ma i tur namuganamataan God un daat.

25 Wakir i ruk unaanga u ra maawakupi in taar taa ia ut a wetabaar karomGod ta mongoro na pakaan, welaar ma ramukmuga na tena wetabaar, baa i laanaruk u ra pakaana baa i Taabu Aakit u rakum kilaala raap ma ra gaap i ra wewagua.26 Baa in lenmaa, Kaarisito in wirua mon-goro na pakaan turpaai ut u ra turpaaira rakrakaan buaal. Iaku maa u ra kumtintinip na bung i waan paat raa pakaanku. I taar taa ia ut a wetabaar karom

Ebraaio 9:27 303 Ebraaio 10:19God kupi in kamaar wa a kum aakainamangamangaan.

27 A taara raap diat a maat raa pakaanku, ma namur diat a tur u ra naagagonanun God. 28 Lenkaai maa Kaarisito itaar taa ia ut a wetabaar karom God raapakaan ku, kupi in lo ingen wa a kumaakaina mangamangaan anu ra mongorona taara. Ma in waan paat balet a werupakaan. Wakir ma kupi in lo ingen waa kum aakaina mangamangaan, pate. Inwaan paat kupi in walaaun pa diat baa diatki walaang kupi.

10Akumwetabaar pain diat a unawaa kum

aakaina mangamangaan1 A kum Naagagon anun Moses i we-

laar ku ma ra malalar i ra kum koinautnaa baa namur in waan paat, wakir diata kum utnaa mulu maa. Io, lenmaa, akum Naagagon anun Moses baa i piri naadiat a wetwetabaar u ra kum kilaala raap,pa in watakado laar paa a taara baa diatwaan marawaai karom God kupi diat alotu karomi. 2 Kaduk a kum wetabaarmaa in gi agomgom a taara ko ra nun-diat kum aakaina mangamangaan, io, anuknukindiat pa in takuna diat balet ma ura nundiat kum aakaina mangamangaan,ma pa diat a wetabaar balet ma. 3 Iaku,baa diat wetabaar u ra kum kilaala raapdiat nuk paa balet anundiat kum aakainamangamangaan. 4 Maa a gaap i ra kumbulumakaau ma ra kum me pa diat petlaar paai kupi diat a una wa a kum aakainamangamangaan anu ra taara.

5 Io, baa Kaarisito i waan paat urin u rarakrakaan buaal i piri karom God lenbi,“A kumwetabaar baa pa di tuni ma ra kum

wetabaar baa di tuntuni pa u nemi,iaku u aa taar taa a paning taang.6 A kum wetabaar baa di tun raap wai, ma

ra kum wetabaar kaai u ra aakainamangamangaan

pa u gaaia un diat.7 Io, iaau piri naa, ‘God, baboi, iaau aawaan

paat, kupi ang paam ot paa anumnemnem,

welaar ma di aa timtimu taau un iaauu ra num buk.’ ” Kele 40:6-8

8 A mugaana pirpir anun Kaarisito i lenbi,“A kum wetabaar baa pa di tuni ma rakum wetabaar baa di tuntuni, ma ra kumwetabaar di tun raap wai ma ra kumwetabaar u ra aakaina mangamangaan pa

u nemi, ma pa u gaaia un diat.” Iaku akum wetabaar mi di taar taai welaar mara kum Naagagon anun Moses. 9 NamurKaarisito i piri naa, “Baboi, iaau aa waanpaat kupi ang paam ot paa anum nem-nem.” Ia rakaan wa a mugaana kupi inwatur dekdek a werudi. 10 Iesu Kaarisitoi murmur ot paa a nemnem anun Godbaa i taar taa a panina ut, a wetabaarkarom God. I taar taai raa pakaan ku. Manuna wetabaar maa i wagomgom pa daatnamataan God.

A wetabaar anun Kaarisito i una wa akum aakaina mangamangaan

11 A bungbung raap a kum tenawetabaar raap diat tur ma diat paamanundiat pinapaam na nilotu, baa diattuntun wetabaar karom God. Ma a kumwetabaar mi pa diat una laar paa a kumaakaina mangamangaan. 12 Iaku Kaarisitoi taar ta ia ut, a wetabaar karom God u rakum aakainamangamangaan anu ra taara.Raa pakaan ku i paami. Anuna pinapaammaa in tur takum, ma pa in paami baletma. Ma baa ia paam taai i ki taau u rapapaara ot na limaan God. 13 Io, marikunaanga nate i ki walaanga a bung baaGod inuwia paa anunakumebaar kupi diata taraam karomi. 14Maa un raa wetabaarku, ia watakado takum paa a taara anunGod, diat baa i laana wagomgom diat.

15 Ma a Takado na Nion kaai i wewapuakaapa taau uni karom daat lenbi,16 “A Tadaaru i piri lenbi: Bi ia a kunubu

baa ang paami ungaai ma diat,u ra kum bungbung namur.

Ang ung taa anung kum naagagon u rabalaandiat,

ma ang timu taai u ra nuknukindiat.”Ier 31:33

17Ma i piri kaai lenbi,“Anundiat kum aakaina mangamangaan

ma anundiat kum wabulbul u ranaagagon

pang nuk paai balet ma.” Ier 31:3418 Baa God ia una wa a kum aakainamangamangaan ma ra kum wabulbul u ranaagagon, io, pa ta niba balet ma kup tawetabaar baa in una wa a kum aakainamangamangaan.

A minaatin Iesu i paapa aara aakapi kupidaat a waan marawaai karom God

19 A kum tateng liklik, God ia una waanundaat kum aakaina mangamangaan,io, daat laangalaangama pain daat a burut

Ebraaio 10:20 304 Ebraaio 11:2kupi daat a ruk u ra pakaana baa i TaabuAakit, kabina u ra gaapin Iesu. 20 A mi-naatin Iesu i paapa aara matakina aakapibaa i waan kup a lalaaun, kupi daat amurmuri. A aakapi maa i waan ruk u raina maalu na babaat kutu kup a pakaanabaa i Taabu Aakit. Ina maalu maa, ia apanin Iesu ut. 21 Iesu anundaat ngaalana tena wetabaar karom God i ki ma ibaboura a taara anun God. 22 Io, baalenmaa, daat a waan marawaai karom Godma ra lingtatuna u ra balaandaat ma ranurnur lingtatuna, ma ra nuknukindaatbaa i laangalaanga ko ra kum wetakun ura kum aakaina mangamangaan, kabinamaa Iesu ia aapur agomgom taai ma ragaapina. Daat awaanmarawaai karomimara panindaat baa ia gi taai ma ra gomgomna palaa.

23 Daat a tur dekdek u ra nundaat kiniwalaang ma ra nurnur kup a kum utnaabaa God in paami, baa daat laana wewapuauni. Daat a tur dekdek, ma koku daat waaningen koni, kabina maa God in paam uta kum utnaa baa ia weweliman taau uni.24 Daat a nuknuk kup ta kum aakapi kupidaat a waangun wetwetalaai a nuknukin-daat kupi daat a maari a taara ma daat apaam a kum kokoina pinapaam. 25 Kokudaat ngo ko ra nundaat kumkinkini ungaaiu ra lotu, welaar ma raa taara diat laanapaami. Daat a wadekdek wetwetalaai daat,ma daat a ongor uni, maa kabina muaatbaboi naa ia marawaai baa a bung anu raTadaaru in waan paat.

Koku daat waan talili26Baa daat aa nunuramulu a lingtatuna,

iakupa daat nemnamurmuri baletma,madaat waan talili balet kup a kum aakainamangamangaan, pa ta wetabaar balet mabaa in una wa a kum aakaina mangaman-gaan. 27 Daat a ki walaang maku ma rabunurut kup a naagagon baa in waan paat,ma ra karangaap na nguan baa in tunaraap wa a kum ebaar anun God. 28 Baa tarudi baa ta tuldi ditul a mulaaot ungaai ura wetakun un te baa i wabulbul u ra Naa-gagon anun Moses, pa din maari, din aakdokoi. 29Baa te i wakinalik aakit paa NatunGod, ma i nuki naa a gaap i ra kunubu,baa di aa wagomgom taai mai ia a utnaabiaa ku, ma i pir aakaka a Nion na maar-maari, lelawaai, pa in dekdek aakit duk anaagagon na binabaalu karomi? 30 Maadaat nunura God, ia baa i piri naa, “Anung

ku a naagagon na binabaalu. Iaau angbabaalu.” Naag 32:35Ma i piri kaai lenbi, “A Tadaaru in naa-gagon anuna taara.” Naag32:3631 In dekdek aakit a bunurut anun te, baaGod a lalaaunina, in taar a dekdek nanaagagon na binabaalu karomi.

Daat a tur dekdek u ra nurnur32 Muaat a nuk paa a kum bungbung

namuga baa muaat aa lo paa a kaapa ura numuaat lalaaun, ma diat taar a ngaalana mawaat ma ra kum ngunungut karommuaat, iaku muaat tur dekdek ut. 33 U rakum bungbung maa raa taara diat tataurun muaat, ma diat wakadik muaat na-mataa ra taara. Ma muaat tur ungaai kaaima raa taara baa di wakadik diat. 34Muaatmaari aakit diat baa diat ki u ra rumana karabus ma muaat waraaut diat. Mamuaat gaaia ku baa raa taara diat raa paaanumuaat kum utnaa, maamuaat nunurainaa anumuaat a kum utnaa ingen, baa diata tur takum, ma diat koina aakit ko ra kumutnaa baa diat raa paai kon muaat.

35 Io mi, koku muaat maadek wa anu-muaat dekdek na nurnur, maa in ngaalaaakit anumuaat wedok uni. 36Koku muaattalanguan, muaat a tur dekdek kupimuaatamurmur a nemnemanunGod,ma namurmuaat a lo paa a kum utnaa baa ia wewe-liman taau uni. 37 Maa a Buk Taabu i pirilenbi,“Marawaai maku,

ia baa in waan paat, in waan paat ut,ma pa in bilbiling.

38 Te ku baa i nurnur, ang waatunginaa anung tena takado ma inlalaaun.

Ma baa ia waan talili ko ra nurnur,pang gaaia uni.” Aab 2:3-4

39 Iaku daat, wakir daat kon diat baa diatwaan talili ko ra nurnur ma diat wirua.Daat ko ra taara na nurnur, ma God iawalaaun pa daat.

11Aawa maa a nurnur

1 Baa te i nurnur a kukuraaina lenbi, ianunuramului naa, a utnaa baa i ki walaangkupi, in lo paai ut. Pa i baboi utbaai, iakui nunurai naa i lingtatuna ut. 2 A kumngaalangaala baa diat lalaaun namuga diatnurnur lenmaa, ma God i gaaia un diat,kabina u ra nundiat nurnur.

Ebraaio 11:3 305 Ebraaio 11:253 Kabina u ra nurnur daat nunurai naa

God i waki a rakrakaan buaal ma ra nunapirpir. Io, a kum utnaa raap baa daatbaboi, God i paamdiat ko ra kumutnaa baapa di baboi.

4 Kabina u ra nurnur, Aabel i taar taaa wetabaar karom God baa i koina aakitko ra wetabaar anun Kaain. Kabina u ranuna nurnur God i waatungi naa a tenatakado,maaGod i pir akoina paai u ra nunawetabaar. A lingtatuna Aabel ia maat,iaku, kabina u ra nuna nurnur, kuri utbaaii pipipir karom daat.

5 Kabina u ra nurnur, God i lo wa Enokkupi koku i kariaana a minaat. Pa di baboibalet ma, maa God ia lo paai. Baa God pa ilo paai utbaai, i gaaia aakit un Enok. 6 Baate pa i nurnur, God pa in gaaia laar paaiuni. Maa te baa i nem na waan karom God,in nurnur baa God i ki, ma in nurnur kaaibaa God in gaaia pa diat baa diat baatmulukupi.

7 Kabina u ra nurnur, Noaa i paam aparaau, baa i walaaun paa diwaatamaanauni. I taraam karom God, baa i walangoroawatumaarang anun God karomi u ra kumutnaa baa in waan paat ma pa di baboiutbaai. A nurnur anun Noaa i wapuaana akum aakaina mangamangaan anu ra taarau ra rakrakaan buaal, ma God i naagagondiat uni. Ma God i waatung Noaa naa atena takado, kabina u ra nuna nurnur.

8Kabina u ra nurnur, Aabaraam i taraambaa God i wataa paai kupi in waan kupa taamaan baa in kale paai namur. Iwaan, iaku pa i nunura a taamaan maai waan kupi. 9 Kabina u ra nurnur i kiku welaar ma ra waira u ra taamaan baaGod ia weweliman taai kupi in taar taaitaana. A weweliman baa God i wewelimanmai karom Aabaraam, namur i ki utkaaikarom Aaisaak ma Iaakob. Aabaraam diat,diat lalaaun ku u ra kum ruma na sel.Lenkaai maa karom Aaisaak ma Iaakob.10 Aabaraam i ki ku welaar ma ra waira ura taamaan maa, kabina maa i ki walaangapaa a taamaan baa in tur takum. A taa-maan maa God ut ia waninaar taai ma iapaam taai.

11 Kabina u ra nurnur, Aabaraam i petlaar paai baa in wangaala paa ta natuna.Diaar ma Saaraa diaar aa takaana maSaaraa i bi, iaku Aabaraam i nurnur, maai nunurai naa God baa i weweliman taaukaromi in paam ot paai ut. 12 Lenmaa

anuna wuna taara diat mongmongoro we-laar ma ra kum naangnaang inaanga u ramaup, ma welaar kaai ma ra woio taanganakono, baa pa din luk laar paai. Diat waanpaat ku kon raa muaana baa i takaanaaakaka.

13 A taara raap mi diat maat ma ranurnur. Pa diat paam akoto a kum utnaabaa God ia weweliman taau uni. Diatbaboi ku taanga welwelik, ma diat gaaiauni. Ma diat piri un diat ut, naa diat kina waira ku, ma diat a lalaaun kinalik paaku main napia. 14 Baa diat piri lenmi, ikaapa naa diat baatbaat kup anundiat tataamaan. 15 Pa diat nuk paa balet ma ataamaan baa diat aa waan koni, kaduk diata nuknuk paai ma diat a waan talili baletkupi. 16 Iaku maa anundiat nemnem kupa koina taamaan, a taamaan inaanga u ramaawa. Io, God pa i wawirwir kupi diata waatungi naa ia anundiat God, maa iawaninaar taa a taamaan kup diat.

17-18 Kabina u ra nurnur, Aabaraam itaar taa natuna, Aaisaak karomGodwelaarma ra wetabaar, u ra pakaana bung baaGod i walaari. A lingtatuna, God ia paamtaa anuna weweliman karom Aabaraamlenbi, “A kum taptabum diat a waan paatkon Aaisaak.” Tur 21:12Iaku, baa God i walaari, ma i piri naain aak doko natuna ia raa ot ku, welaarma ra wetabaar, Aabaraam pa i patut.19 Aabaraam i nunurai naa God i pet laarpaai kupi in watur paa balet a kumminaat.Maia, i welaar ut lenbaa Aabaraam i waturakoto paa Aaisaak balet ko ra minaat.

20 Kabina u ra nurnur, Aaisaak i pirwadaan taa Iaakob ma Esaau u ra kumutnaa baa in waan paat namur.

21 Kabina u ra nurnur, Iaakob, baamarawaai ma in maat, i pir wadaan taa aru natun Iosep. I ukaala paai ma ra nunaina buka ma i lotu karom God.

22 Kabina u ra nurnur, Iosep, baamarawaai ma in maat, i pirpir u rawinawaan pari anu ra taara Israael taan-girong Aaigipto, ma i wapua ta diat naadiat a lo a kum ururina baa diat a waan.

23Kabina u ra nurnur, tamaanMosesmanaana diaar walipai tula kalaang namurtaa ra nuna binabuta, maa diaar baboi naaa koina naat, ma pa diaar burutaana anaagagon anu ra king.

24 Kabina u ra nurnur, Moses, baa iabaarmaan, pa i mulaaot kupi din waatunginaa diaar naana ma natun Paraao. 25 I

Ebraaio 11:26 306 Ebraaio 12:5pilak paai baa in kariaana kinadik ungaaima ra taara anun God, ma pa i nemikupi in murmur a kum aakaina manga-mangaan baa a gaaiaina pa in iwan. 26 Inuki naa a ngunungut baa in kariaanai ura iaan Kaarisito i ngaatngaat aakit taara kum utnaa na tadaaru irong Aaigipto,maa i nuknuk kup anuna wedok namur.27 Kabina u ra nurnur, Moses i waan paataangirong Aaigipto, ma pa i burutaana akaankaan anu ra king. I tur dekdek kabinamaa ia babo taa God, ia baa pa di baboi.28 Kabina u ra nurnur, Moses i paam alukaara na waan likaai, ma i wetulaa kupidin aapur a kum papaara bonanaakama ragaap, kupi aangelo na minaat koku i aakdoko a kum mugaana naat muaana anu rataara Israael.

29 Kabina u ra nurnur, a taara Israaeldiat waan bolo u ra Taar na Taai baa iamagege. Iaku baa a taara Aaigipto diatwalaar a winawaan lenmaa, diat kongoraap.

30 Kabina u ra nurnur, a liplip na waatbaa i tur lili a taamaan Ieriko i tareng pari,baa a taara Israael diat waan lilili 7 nabung.

31 Kabina u ra nurnur, Raab, a paa-muk na tabuan pa i wirua ungaai ma rataara Ieriko baa pa diat taraam karomGod,kabinamaa i gaaia paa a ru tena binabo inomuga anu ra taara Israael.

32 Ma aawa balet ma ang piri? In iwanaakit baa ang aakaakur unGidion, Baaraak,Saamison, Ieptaa, Dewid, Saamuel, ma rakum propet kaai. 33 Kabina u ra nurnur ataara mi diat weiumma ra kummataanituingenmadiat uwia raap pa diat. Diat paama takado na mangamangaan, diat lo paaa kum utnaa baa God i weweliman taaikarom diat, ma diat paam baat a waa rakum laaion. 34 Diat aak doko a kupkup ira karangaap na nguan, ma diat lalaaunpilaa ko ra kum liwan na wineium. Diatbaa pa diat dekdek God i wadekdek diat,diat lo dekdek kup a wineium ma diat lua kum loko na taara na wineium ko ra kummataanitu ingen.

35 Kabina u ra nurnur, a kum tabuandiat gaaia paa a kum kakundiat baa diataa lalaaun balet ko ra minaat. Raa taarakaai di wakadik aakaka diat, tuk baa diatmaat, maa pa diat nemi naa diat a weorokon God kupi din palaa wa diat. Diat nukpaa a lalaaun balet ko raminaat baa i koinaaakit ko ra lalaaun min napia. 36 Raa taara

di tataur un diat ma di um diat. Raa taarakaai di wi diat ma ra kum sen ma di warukdiat u ra ruma na karabus. 37 Di dukadoko diat ma ra kum waat, di poko kutudiat kup ruru kukur, di go doko diat mara liwan na wineium. Raa taara diat mongku ma ra pani ra sip ma ra pani ra me,diat daardaar aakit, di wakadik diat ma dibaanaakaka diat. 38 A mangamangaan ira rakrakaan buaal pa i welaar kup diat alalaaun naliwan uni. Diat lalaaun taltalili ura kum bil na wanua, ma ra kum taangaai,ma ra kum babaang na waat ma ra kumtung.

39 Diat raap mi, God i pir akoina padiat kabina u ra nundiat nurnur. Iaku padiat paam akoto a kum utnaa baa God iaweweliman taai karom diat, 40maa God iawaninaar taa a utnaa baa i koina aakit kupdaat raap. Pa i nemi naa in wakoina mugadiat ku. I nemi naa in wakoina ungaai daatma diat.

12God i laana watakado a kum natnatuna

1 Daat nunurai naa mongmongoro natena nurnur taanga namuga diat tur lilidaat ma diat wewapua kaapa u ra nur-nur. Io, baa lenmaa, i koina baa daat arakaan wa a kum mawaat na utnaa baa ilaana turbaat daat u ra nundaatwinawaan,ma ra kum aakaina mangamangaan baa ilaana wi akoto daat. Ma daat a welulu, makoku daat talanguan u ra welwelulu u ranundaat wewebaalu, baa God ia waninaartaai kup daat. 2 Daat a babo takado kupIesu, ia baa a kabi ra nundaat nurnur maia baa in watawa paa anundaat nurnur tukin kudulaan. Iesu i maat nate u ra bolo,a utnaa na wawirwir mulu. Iaku pa i nukpaa a wawirwir maa, i taar taa ia ut kupiin kariaana kinadik ma in maat u ra bolo,kabina maa i nunurai naa namur in lo angaala na gaaia. Ma mi ia ki u ra papaaraot na kiki na king anun God.

3 Muaat a nuk paa a kum mawaatbaa Iesu ia kariaana taai, baa a kumtena aakaina diat paami uni, kupi kokumuaat talanguan ma koku muaat ngo mara nurnur. 4 Muaat weium ma ra kumaakaina mangamangaan, iaku pa di aakdoko muaat utbaai. 5 Muaat aa dumaanawa a kumpirpir nawadekdek baaGod i pirikarom muaat a kum natnatuna lenbi,“Natunglik, baa a Tadaaru i watakado ui,

koku u nuki naa a ling biaa ku,

Ebraaio 12:6 307 Ebraaio 12:26ma koku u tapunuk baa i pir apuaana

anum kum aakaina mangaman-gaan karom ui.

6Maa aTadaaru iwatakadodiat baa imaaridiat,

ma i raapu diat baa i waatung diat naaa kum natnatuna.” Pir 3:11-12

7 Muaat a tur dekdek u ra kum mawaat,maa ia aakapi baa God i watakado muaatuni. Baa i paami lenmaa i welaar baamuaat a kum natnatuna mulu. Maa woina naat baa tamaana pa in watakadoi?8 God i laana watakado a kum natnatunaraap. Ma baa pa i watakado muaat, ikaapa baa wakir muaat a kum natnatunamulu, di buta biaa ta muaat ku u ra aakapi.9A kum tamtamaandaat taanga min napiadiat watakado daat, ma daat aa ru ta diatu ra nundiat kum wawer karom daat. Baadaat paami lenbi, io, daat a taraam mulukaai karom a Tamaa ra kum niondaat,baa i watakado daat, ma daat a lalaaun.10Akumtamtamaandaat taangaminnapiadiat watakado daat a kinalik na pakaanabung ku, welaar ma ra aakapi baa diatnuki naa i koina. Iaku God i watakadodaat kupi daat a koina, ma daat a lo kotopaa anuna gomgom na mangamangaan.11 U ra pakpakaana bung baa God i laanawatakado daat, pa daat gaaia uni, daatlaana tapunuk ku. Iaku diat baa God iwatakado diat ma diat taraam u ra nunawawer, namur diat a wa a maalmaal mara takado na mangamangaan u ra nundiatlalaaun.

12 Io, muaat a wadekdek a kum li-maamuaat baa pa i dekdek ma ra kumkakimuaat kaai. 13Ma “muaat a waanwaanu ra takado na aakapi,” Pir 4:26kupi a kakimuaat baa pa i dekdek koku imaat, in koina balet ku.

A watumaarang kupi daat a taraamkarom God

14 Muaat a ongor kupi muaat a ki namaalmaal ma ra taara raap, ma muaat amurmur a gomgom na mangamangaan.Baa a lalaaun anun te pa i gomgom, pain babo a Tadaaru. 15 Muaat a babouramuaat, kupi koku te i waan ingen ko ramaarmaari anun God, ma koku te i welaarma ra in mapaak na aakaar na diwaai baain tawa paat ma in wapurpuruan muaat,ma in baana dur paa ta mongoro. 16Muaata baboura muaat, kupi koku te i paam apaamuk na mangamangaan, ma koku te i

nuknuk biaa ku u ra nemnem anun Godkaromi, welaar ma Esaau, baa i wiura waanuna kini na munuga un raa pelet nautnaa ku. 17Muaat aa nunurai naa namurbaa i nemi kupi in lo paa balet a pirwadaankon tamaana, tamaana i weoro wai maku.A lingtatuna, i luan maku kupi in lo paabalet a pir wadaan maa, iaku pa i baat paabaletma ta aakapi kupi in puku a utnaa baaia paam taai.

18 Pa muaat waan paat u ra taangaaiSinaai welaar ma ra taara Israael. A taan-gaai baa diat baboi ut. A nguan i kupkupiaai, ma diat babo a baboto ma ra marutna baakut ma ra ngaala na dadaip iaai.19 Diat walangoro in ingaa ra in tawuru,ma in ingaan raa baa i pirpir. Baa diatwalangoroi, diat aaringi naa koku ma ipirpir karom diat, 20 maa diat burut aakitu ra naagagon lenbi, “Baa ta muaana inpaam taa taangaai maa, baa ta wewagua,din duka dokoi.” Pin 19:12-1321 A kum utnaa maa baa diat baboi i wabu-rutaana aakit diat, ma Moses i piri naa,“Iaau burut, ma iaau dadader.” Naag 9:19

22 Iaku maa, muaat aa waan paat ura taangaai Sion, ia Ierusalem inaanga ura maawa, a taamaan anun God, baa alalaaunina. Muaat aa waan paat karom akum aaraarip na aangelo baa pa din luklaar pa diat, baa diat ki ungaai ma ra gaaia.23Muaat aa waan paat u ra kini ungaai anura kummugaana natnatun God, diat baa diaa timu taa a kum iaandiat inaanga u ramaawa. Muaat aa waan paat karom God,ia baa a Tena Naagagon anu ra taara raap,ma karom a nio ra kum tena takado, baaGod ia watakado aakit pa diat, 24ma karomIesu, ia baa i paam taa a matakina kunubuungaai ma daat, ma karom a gaapina, baadi aa aapaapur taau mai. A gaap mi iwewapua u ra kum utnaa baa i koina aakittaa ra kum utnaa baa a gaapin Aabel iwewapua uni.

25 Muaat a baboura muaat, kupi kokumuaat patut kon God baa i pirpir. Diat baapa diat taraam karomi baa i watumaarangdiat irong u ra taangaai Sinaai, pa diatkalaa ino laar paai ko ra naagagon nabinabaalu. Io, i lingtatuna aakit, daat kaaipain daat a kalaa ino laar paai, baa daatwaan ingen ku kon ia baa i watumaarangdaat taanginaanga u ra maawa. 26 BaaGod i pirpir karom a taara Israael irongu ra taangaai Sinaai in ingaana i taang arakrakaan buaal. Iaku mi, ia weweliman

Ebraaio 12:27 308 Ebraaio 13:19taau lenbi, “Raa pakaan balet ang taanga rakrakaan buaal, ma wakir a rakrakaanbuaal ku, a maawa utkaai.” Aag 2:627 Baa God i piri lenbi, “Raa pakaan balet,”a kukuraaina baa in lowa a kumutnaa baa italaaur ku, a kum utnaa baa ia waki ta diat.In lo wa diat kupi a kum utnaa baa pa dinlaaur laar pa diat, diat a tur ut.

28 Io, daat a waatung wakaak karomGod, kabina maa daat aa paam akoto amataanitu baa pa in talaaur. Daat a lotukarom Godma ra urur ma ra bunurut baa iwelaarma ra nuna nemnem, 29kabinamaaanundaat God i welaarma ra karangaap nanguan, baa in aan araap wa a kum utnaaraap.

13A mangamangaan baa God in gaaia uni

1 Koku muaat ngo ma ra maarmaariwetwetalaai karom muaat, maa muaattateina u ra nurnur. 2 Muaat a laanagaaia paa a kum waira. Maa raa taarabaa diat paam a mangamangaan maa diataa gaaia paa a kum aangelo, iaku maa padiat nunurai. 3 Muaat a nuk pa diat baadiat ki u ra ruma na karabus, welaar mabaa muaat karabus ungaai utkaai ma diat.Muaat a nukpadiat kaai baa di baanaakakadiat, welaar ma baa di baanaakaka muaatutkaai.

4 I koina baa muaat raap, muaat a ru akini na tinaulaa, ma koku ta dur namanga-mangaan in ki uni. Maa God in naagagonte baa i paam aakaina un ta tabuan anunte ingen, ma te kaai baa i paam a kumpaamuk na mangamangaan.

5 Muaat a baboura muaat kupi muaat alaangalaanga ko ra ngaala na nemnemkupa maani. Muaat a gaaia ku u ra wetabaaranun God baa ia ki karom muaat. Maa iaut ia pir taai lenbi,“Pang maadek wa ui,

ma pang waan kon ui.” Naag 31:66 Io, pa daat a burut, daat a piri ku lenbi,“A Tadaaru anung tena wewaraaut,

io, pang burut.Aawa maa a taara diat a paami un iaau?”

Kele 118:6-77 Muaat a nuk paa anumuaat kum muk-

muga, baa namugadiatwermuaat u ra pir-pir anun God. Muaat a nuk paa anundiatmangaana lalaaun, ma muaat a murmuranundiat nurnur. 8 Iesu Kaarisito i welaarraap ku u ra kum bungbung namuga, ma

mari, ma namur ma pa in raap. Anunamangamangaan pa in raaungaana.

9 Koku muaat nuk akoto a kum aalawurmangaanawawer baa in ben araaramuaat.I koina baa a maarmaari anun God inwadekdek a niondaat. Baa daat murmur akumnaagagonu ra utnaa nawinangaan pain wadekdek a niondaat, ma pa in waraautdiat baa diat murmuri.

10 Iaku anundaat luwu na tuntunwetabaar i ki, ma pa te i mulaaot a kumtena wetabaar karom God kupi diat awangaan koni. 11 A mukmuga na tenawetabaar karom God i laana lo ruk a gaapi ra kum wewagua u ra pakaana baa iTaabu Aakit, kup a wetabaar baa in unawa a kum aakaina mangamangaan. Iaku,a kudulaana pani ra kum wewagua maadi tun wa diat nataamaan ko ra liplip i rataamaan. 12 Lenkaai maa Iesu i kariaanangunungut ma i maat nataamaan ko raliplip i ra ngaala na taamaan, kupi inwagomgom a taara ma ra gaapina ut,kupi diat a taara anun God. 13 Io, i koinabaa daat a waanwaan karomi kuraa utnataamaan ko ra liplip i ra taamaan, madaat a kariaana wawirwir ungaai mai.14Maa kabina wakir anundaat ta taamaanmain baa in ki takum. Daat kiki walaangkup a taamaan baa namur in waan paat.

15 Io, lenmaa, u ra bungbung raap daata pir walaawa paa God, u ra iaan Iesu. Apir walaawa mi in welaar ma ra wetabaarbaa daat taari karom God, baa a waandaati wapuaana a iaana. 16 Koku muaat du-maanai kupi muaat a paam a kum kokoinapinapaam ma muaat a tabaara a taara.Baa muaat paami lenmaa, i welaar ma rawetabaar karom God baa i gaaia uni.

17 Muaat a taraam karom anumuaatkum mukmuga, ma muaat a ru anundiatkumwetulaa, maa diat babouramuaat, manamur diat a wewapua kaapa namataanGod u ra nundiat kum pinapaam karommuaat. Baa muaat taraam karom diat, diata gaaia u ra nundiat kum pinapaam. Iaku,baa pate, diat a papaamma ra tapunuk,mapa in waraaut muaat.

18 Muaat a aaraaring un miaat. Miaatnunura lingtatunai naa a nuknukimiaat pai takunamiaat un ta utnaa, mamiaat neminaa anumiaat mangamangaan in takadou ra kum utnaa raap. 19 Ma iaau aaringdekdek muaat, kupi muaat a aaraaring,baa God in tula talili gagaa wa iaau baletkarom muaat.

Ebraaio 13:20 309 Ebraaio 13:25A niaaring kup a wewaraaut anun God

20 God na maalmaal i watur paa baletanundaat Tadaaru Iesu ko ra minaat. Iesu,ia a ngaala na tena baboura sip baa i taartaa a gaapina ut kupi in paamakunububaain tur takum. 21 Iaau aaraaring karom Godkupi in wadekdek muaat ma ra kum koinamangamangaan raap, kupi muaat a mur-mur anuna nemnem. Iaau aaraaring kaai,baa u ra pinapaam anun Iesu Kaarisito,God in wakoina daat welaar ut ma ra nunanemnem. Daat a pir walaawa paai, pa inraap ma pa in raap. Aamen.

A tintinip na pirpir na maarmaari22 A kum tateng liklik, iaau aaring pa

muaat kupi muaat a walangoro wakaak apirpir nawewaraautmi, maa a bukmi iaautimui karom muaat wakir i iok. 23 Mi angwapua muaat, naa a teindaat Timoti, di aawapari wai ko ra ruma na karabus. Baa inwaan paat gagaa urin, io, mir raap mir awaan paat karom muaat.

24 Muaat a taar anumiaat maarmaarikarom anumuaat kummukmuga raap, makarom a taara raap anun God. Diat kaaitaangirong Itali diat taar anundiat maar-maari karom muaat.

25 A maarmaari anun God in ki karommuaat raap.

Iaakobo 1:1 310 Iaakobo 1:17

A Buk anunIaakobo

A pirpir kaapa mugaIaakobo i timu a buk mi. Mongoro

na tena manaana diat nuki naa Iaakobomi a tein Iesu (babo Mt 13:55). Iaakoboia raa ngaala na mukmuga anu ra taarana nurnur inaanga Ierusalem (babo Aap15:13, 21:18).

I timu a buk mi karom a kum tena nur-nur, baa diat baraata mongoro na mawaatko ra taara baa pa diat nurnur. Diat lu waa kum tena nurnur. Io, namur diat ki nawaira u ra kum taamtaamaan.

U ra buk mi i pirpir u ra koina manga-mangaan baa a kum tena nurnur diat amurmuri. I wapua daat kaai naa anun-daat koina mangamangaan i walingtatunaanundaat nurnur.A winawaan i ra buk Iaakobo:

A turturpaai ra buk mi (1:1)A nurnur ma ra manaana (1:2-8)A iba na taara ma ra tadaaru na taara

(1:9-11)Daat a tur dekdek baa a kumwalwalaam

i waan paat (1:12-18)A tinaraam (1:19-27)Daat a urur karom a taara raap (2:1-13)A koina pinapaam i waan ungaai ma ra

nurnur (2:14-26)A kaarmendaat (3:1-18)A watumaarang karom diat baa

diat nem a mangamangaan ko rarakrakaan buaal (4:1–5:6)

Daat a tur dekdek u ra nurnur (5:7-20)

1 Iaau Iaakobo a tultul anun God maanu ra Tadaaru Iesu Kaarisito, iaau timua buk mi karom muaat a 12 wuna taaraIsraael baa muaat ki werweraan u ra kumtaamtaamaan u ra rakrakaan buaal. Amaarmaari karom muaat.

A nurnur ma ra manaana2 A kum tateng liklik, baa ta kum man-

gaana mawaat i waan paat karom muaat,muaat a gaaia, 3 maa muaat nunurai naabaa muaat baraata a kum mawaat baa diwalaar anumuaat nurnur mai, in watawaanumuaat tinur dekdek. 4 Ma baa muaattur dekdek, io, muaat a takado aakit u ranumuaat lalaaun raap, ma pa muaat a ibakup ta utnaa na nion.

5 Baa te kon muaat i iba kup a manaana,i koina baa in aaring God kupi. Ma God intabaarai mai, maa i laana taptabaara daatraap, ma pa i laana patut baat ta utnaa. Mapa i laana kaankaan karom te baa i aaringi.6 Iaku baa in aaraaring, in aaraaring ma ranurnur, ma koku i aalawur nuknuk, maaia baa i aalawur nuknuk i welaar ku ma ratop, baa a dadaip i ip ataltalili. 7A muaanabaa i aalawur nuknuk koku i nuki naa inpaam akoto ta utnaa ko ra Tadaaru. 8 Baai ru nuknukina pa in tur dekdek u ra nunakum pinapaam raap.

A iba na muaana ma ra tadaaru namuaana

9 Baa ta teindaat u ra nurnur i paamakoto ta kinalik na utnaa ku min napia,i koina baa in gaaia ku, maa God ut inwangaala paa a muaana maa. 10 Ma tatadaaru na muaana, in gaaia ku baa God inwakinalik wai. Anuna lalaaun i welaar kuma ra pupu na diwaai, in panaai ku. 11Main mage i waan paat ma ra wuwanina, mai raang in diwaai, ma a pupuina i puka,ma a koina binaboina i raap. Lenkaai maakarom a tadaaru namuaana, in panaai baai balaan utbaai ma ra nuna kum utnaa natadaaru.

A walawalar ma ra walwalaam12 A muaana baa i uwia paa a kum wal-

walaam, ma i tur dekdek, i daan. Baa iauwia paa a kum utnaa baa di walaar anunanurnur mai, in lo paa in kaaeng na lalaauntakum, baa God ia weweliman taai kupi intaari taan diat raap baa diat maari.

13 Baa a walwalaam i waan paat karomte, koku i piri naa God i walaami. Maaaakaina pa in walaam laar paa God, maGod ut pa in walaam te. 14 A taara raap,raaraa, anundiat kum aakaina nemnem uti walaam pa diat ma i aal pa diat kupidiat a paam aakaina. 15 Namur baa anun-diat aakaina nemnem i tawa, i buta apaatpaa aakaina mangamangaan. Ma aakainamangamangaan i tawa,ma i buta apaat paaa minaat.

16 A kum wakwakaak na tateng liklik,koku muaat maadek taa te kupi in warugapa muaat. 17 A kum kokoina wetabaarraap, baa diat gomgom aakit, diat waanpari taanginaanga u ra maawa. Diat waanpaat kon God, ia baa i waki in mage, akalaang ma ra kum naangnaang. Iaku Godpa i wekwekia, ma pa i pukpuku anunamangamangaanwelaarma ra inmage, baa

Iaakobo 1:18 311 Iaakobo 2:13i babo paa u ra mage ma u ra marumpate. 18 U ra nuna nemnem ut, God ibuta matakina daat ma ra nuna pirpirlingtatuna. I pilak pa daat ko ra kum utnaana wawaki raap, kupi daat anuna taara ut.Daat welaar ma ra kum mugaana wainadiwaai baa di laana wetabaar mai karomGod.

A walwalangor ma ra tinaraam19 A kum wakwakaak na tateng liklik,

muaat a nunura a utnaa mi: I koina baamuaat raap, muaat a walwalangor gagaa,ma koku muaat pipipir gagaa, ma kokumuaat kaankaan gagaa. 20Maa a kaankaananun te pa in waraauti kupi in paam atakado namangamangaan baa God i nemi.21 Io, muaat a ngo ko ra kum dur namangamangaan ma ra kum aakaina baakuri i teng u ra rakrakaan buaal. Mamuaat a wakinalik pa muaat ma muaat ataraam u ra pirpir baa di aa maarut taaiu ra balaamuaat, a pirpir anun God baa inwalaaun muaat.

22Muaat a taraam u ra pirpir anun God,ma koku muaat walangoro biaa taai ku,kaduk muaat a waruga pa muaat balet ut.23 Ma raa baa i walangoro biaa taa ku apirpir anun God, ma pa i taraam uni, iwelaar ku ma ra muaana baa i babo amataana u ra galaas. 24 Baa i waan ingen,i dumaana gagaa wa ku a mataana baa ibabo lelawaai. 25 Iaku baa te i walangorowakaak a gomgom na pirpir na naagagonanun God, baa i walaangalaanga a taara,ma i tartaraam uni, ma pa i dumaanai,a muaana maa in daan u ra nuna kumpinapaam.

26 Baa te i nuki naa ia a dowot na tenalotu, iaku baa pa i baboura baat adekdek inkaarmene ko ra aakaina pirpir, anuna lotui ling biaa ku, ma i waruga paa ia ut. 27 Iakubaa daat waraaut a kum naat na walaa, mara kum walaa na tabuan baa diat pot namaarmaari, ma baa daat baboura baat daatkaai ko ra kum dur na mangamangaan kora rakrakaan buaal, bari ia a gomgom nalotu, ma pa ta utnaa i raara uni namataanGod a Tamaandaat.

2Daat a urur karom a taara raap

1 A kum tateng liklik, muaat baamuaat nurnur u ra nundaat Tadaaru IesuKaarisito, a Tadaaru na minamaar, kokumuaat urur ku karom a kum tadaaru na

muaana, ma a kum iba na muaana pate.2 Baa te i ung a ring na goled ma i mongma ra kum koina maalu, ma i ruk u ranumuaat kiwung na lotu, ma baa ta ibana muaana kaai i ruk ma ra maulaanamaalu, 3 io, muaat urur ku karom ia baai mong ma ra koina maalu ma muaatpiri taana naa, “Un ki bain u ra koinakiki.” Ma muaat piri ku karom a ibana muaana naa, “Un tur ut matira” baa“Un ki bain napia marawaai naa ra rukaking.” 4 Baa muaat paami lenmaa, pai raa anumuaat mangamangaan karom ataara raap, ma muaat naagagon ku ma raaakaina nuknukimuaat.

5 A kum wakwakaak na tateng liklik,muaat a walangoro iaau: Lelawaai, pamuaat nunurai naa God ia pilak paa akum iba na taara main napia, kupi diata tadaaru u ra nurnur? Diat a kale paaa mataanitu baa God ia weweliman taaikupi in taari taan diat raap baa diat maari.6 Iaku muaat, muaat baana wawirwir kua kum iba na taara. Lelawaai, pa muaatnunurai duknaa a kum tadaaru namuaanadiat laana naagagon aakaka muaat ma radekdek baa diat paam akotoi? Ma diataalaal pa muaat kupi muaat a tur u ranaagagon. 7 Muaat nunurai ut naa diatlaana pir aakaka a koina iaan Iesu baa diwaatung muaat mai, naka?

8 Muaat a paam ot paa a naagagon baa ingaala aakit u ra Buk Taabu. I piri lenbi,“Un maari a kum teptepaam welaar ma u

maari ui ut.” Lewi 19:18Baa muaat paami lenmaa, muaat paama takado na mangamangaan. 9 Iaku baamuaat urur ku karom a kum tadaaru, maa kum iba na taara pate, muaat paamaakaina. Ma a kum Naagagon anun Godi takuna ot pa muaat naa muaat a kumtena aakaina. 10 Ma te baa i taraam u rakum Naagagon raap, iaku i wabulbul unraa naagagon ku ko ra kum Naagagon, dinnaagagoni welaarma iawabulbul u ra kumNaagagon raap. 11 God i piri naa, “Kokuu paam aakaina un ta tabuan,” ma i pirikaai lenbi, “Koku u aak doko te.” Io, baapa u paam aakaina un ta tabuan, iaku u aakdoko te, ui a tena wabulbul u ra Naagagonanun God.

12 Io, muaat a nuk paai, God in naagagonmuaat ma ra naagagon baa i walaan-galaanga paa a taara. I koina baa anu-muaat pirpir ma ra numuaat pinapaamkaai in murmur a naagagon maa. 13 Maa

Iaakobo 2:14 312 Iaakobo 3:11ia baa pa i laa u ra maarmaari, u ra bungna naagagon God kaai pa in maari. Iaku iabaa i laa u ra maarmaari, God in walaan-galaangai ko ra naagagon.

A nurnur baa i waan ungaai ma ra koinapinapaam

14 A kum tateng liklik, in koina lelawaaibaa te i piri naa i nurnur, iaku pa i paamta koina pinapaam? Lelawaai, a mangaananurnur maa in walaauni baa pate? 15 Baate ko ra kum tateindaat, ta tabuan baata muaana, pa nuna tina maalu ma i ibakup ta utnaa na winangaan, 16 ma te konmuaat i piri taana naa, “Un waan ma ramaalmaal, un mong ma un maaur,” iakubaa pa i tabaaraima ta utnaa baa i iba kupi,a pirpir maa in waraaut lelawaai ia baa iiba? 17 Lenkaai maa u ra nurnur, baa pai waan ungaai ma ta koina pinapaam, anurnur maa a minaatina ku.

18 Baa te kaai in piri lenbi, “Ui un nur-nur, ma iaau ang paam a kum koina pina-paam. Un wapuaana tamaa anum nurnurkarom iaau, baa pa i waan ungaai ma rakoina pinapaam. Ma iaau ang wapuaanaanung nurnur taam u ra nung kum koinapinapaam.” 19 Io, u nurnur baa God ia raaku. I koina. A kum tabaraan kaai diatnurnur uni lenmaa,madiat burut kupi,madiat dadader.

20 Ui a longlong! Pa u nunurai naa anurnur baa pa ta koina pinapaam i waanungaai mai, i ling biaa ku? U nemi duknaa ang pir waiaai taam? 21 Di waatungtamaandaat Aabaraam naa i takado na-mataan God, kabina u ra pinapaam baai paami, baa i taar taa natunalik welaarma ra wetabaar karom God u ra luwu nawetabaar. 22 Un baboi, anuna nurnur iwaan ungaai ma ra nuna kum koina pina-paam. Baa anuna nurnur i tur ungaai mara pinapaam, io, anuna nurnur i kudulaanmaraagaam. 23Ma di paam ot paa a pirpiru ra Buk Taabu baa i piri lenbi, “Aabaraami nurnur un God, ma God i waatungi naa itakado namataana.” Tur 15:6Ma God i waatungi kaai naa diaar tepaana.24Muaat baboi, di waatung a muaana naai tena takado u ra nuna kum koina pina-paam, ma wakir u ra nuna nurnur ku.

25 Ma lenkaai maa karom Raab, a paa-muk na tabuan. Iaku di waatungi naa itakado namataan God, kabina maa i nur-nur ma i baboura a ru tena binabo ino anu

ra taara Israael, ma i tula inowa diaar baletun raa aakapi ingen.

26 Io, te baa a niono ia waan koni, ia aminaatina. Lenkaai maa u ra nurnur, baapa i waan ungaai ma ta koina pinapaam, anurnur maa a minaatina ku.

3A kaarmendaat

1 A kum tateng liklik, koku ta mongorokon muaat diat a waan paat a kum tenawawer u ra lotu, maa muaat nunurai naaa naagagon anun God karom miaat a kumtena wawer in dekdek aakit taa ra naa-gagon karom a taara ingen. 2 Daat raapdaat raara u ra mongoro na utnaa. Iakubaa te pa i raara un ta utnaa u ra nunapirpir, ia maa i takado aakit, ma in petlaar paai kupi in naagagon kado paa anunalalaaun raap.

3 Baa daat ung a naat na aaen u ra waara kum os kupi diat a taraam karom daat,io, daat pet laar paai kupi daat a aal pukua kudulaana os mai. 4Muaat a babo kaai aparaau na sel. I ngaala, ma ra kum dekdekna dadaip diatwakalaai, iaku din taai kadoikuma ra wo ina kupi in waan welaar ma ranemnem anu ra kiaapten.

5 Lenkaai maa a kaarmendaat, ia raakinalik na pakaan ku ko ra panindaat, iakui wangaala paai ma ra kum ngaalangaalana utnaa baa i paampaami. Muaat baboi,tina naat na laakit na nguan ku in pet laarpaai kupi in tun araap wa ta ngaala nalokor! 6 A kaarmendaat ia raa pakaan kora panindaat baa i welaar ma ra nguan. Iteng ma ra aakaina, ma i wadur a kudu-laana panindaat raap. I wakup anundaatkudulaana lalaaun ma ra nguan taanga ura ngaala na tung na nguan. 7A taara diatpet laar paai kupi diat a walaalaa a kumwewagua, a kum pika, ma a kum utnaadiat kakakaa napia, ma ra kum utnaa diatlalaaun nataai. 8 Iaku a kaarmendaat, pate in walaalaa laar paai. Pa te in wakadolaar paai, i aaka aakit, ma i teng ma raminminaat.

9 Daat pir walaawa paa a Tadaaru aTamaandaat ma ra kaarmendaat, ma daatpir aakaka kaai a taara mai, baa God iwaki diat welaar ma ra malalarina. 10 Apirpir na pir walaawa ma ra pirpir baa ibaanaakaka te, diaar raap diaar laana pariku ko ra waandaat. A kum tateng liklik, pai takado lenmaa. 11 A koina palaa ma ramapaak diaar a waan paat ungaai lelawaai

Iaakobo 3:12 313 Iaakobo 4:14kon raain mataana daanim ku? 12 A kumtateng liklik, en diwaai na fig in wa paat awaina oliwa lelawaai? Ma ra en diwaai nawaain kaai in wa paat a waina fig lelawaai?Lenkaai maa a koina palaa pa in waan paatko ra pakaana taai.

A manaana taanginaanga u ra maawa13 Woi na paa muaat i manaana ma

i nunura a kum utnaa? I koina baa inwapuaanai u ra nuna koina mangaman-gaan, ma u ra nuna kum koina pinapaam,ungaai ma ra nuna mangamangaan baain wakinalik pa ia ut. A mangamangaanmaa i waan paat ko ra manaana ling-tatuna. 14 Iaku baa muaat nuknuk aakaka,ma muaat nuknuk kup a kum utnaa baamuaat a wangaala pa muaat mai, kokumuaat pir walaawa pa muaat ut, ma kokumuaat waruga baat paa a lingtatuna. 15 Amanaana maa wakir taanginaanga nateu ra maawa, a manaana ku taanga mainnapia. I waan paat ku kon Saataan, mawakir ko ra Takado na Nion. 16Maa te baai nuknuk aakaka ma i wangaala paai ut,anuna lalaaun i laklagon ma i teng ma rakum aakaina mangamangaan raap kaai.

17 Iaku te baa i paam akoto a manaanataanginaanga u ra maawa, a mugaana ut-naa in gomgom, ma in tena maalmaal, main laana nuk paa a taara ingen, ma in laau ra tinaraam, in teng ma ra maarmaari,ma ra kum koina wai ra nuna lalaaun,anuna mangamangaan i welaar ku karoma taara raap,mapa tawarwaruga u ranunalalaaun. 18 A tena maalmaal baa i papaamma ra maalmaal, i welaar ma ra tena mi-namaarut. Ma a utnaa baa in tangaai ia akum takado na mangamangaan.

4Diat baa diat nem amangamangaan ko ra

rakrakaan buaal diat ebaar ma God1 Aawa kabina maa muaat weium ma

muaat wengangaar wetwetalaai? I kabinau ra numuaat kum aakaina nemnem baadiat weium u ra numuaat lalaaun. 2Muaatnem a kum utnaa, iaku pa muaat paamakotoi. Muaat aak doko a taara, mamuaat nuknuk aakaka kup a utnaa anun-diat, iaku pa muaat paam akoto a utnaabaa muaat nemi. Muaat wengangaar mamuaat weium. Pa muaat paam akoto akum utnaa muaat nemi, maa kabina pamuaat aaring God kupi. 3 Baa muaataaraaring, pa muaat paam akoto a utnaa

muaat aaring kupi, maa a nuknukimuaatpa i takado. Muaat aaring kup a kumutnaakupi muaat a waraap diat ku u ra numuaatkum nigaaia biaa ku.

4 Muaat waan kon God, welaar ma ratabuan baa i waan paa ko ra nunamuaana,ma i taulaa bulung ma raa muaana ingen.Pa muaat nunurai naa, baa muaat nema mangamangaan ko ra rakrakaan buaalmuaat a kum ebaar anun God? Ma te baai pilak paa a rakrakaan buaal kupi diaartepaana, ia maa a ebaar anun God. 5Muaatnuki naa a Buk Taabu i pirpir biaa ku? I pirinaa, “A Nion God, baa God i taar taai taandaat, i nem daat kupi daat anuna ut.” 6Maamaarmaari baa God i taar taai taan daat ingaala aakit. A Buk Taabu i piri lenbi,“God in wakinalik pa diat baa diat wan-

gaala pa diat,ma inmaari diat baa diatwakinalik pa

diat.” Pir 3:347 Io, muaat a wakinalik pa muaat ma

muaat a taraam karom God. Ma muaata turbaat Saataan, io, in waan paa konmuaat. 8 Muaat a waan marawaai karomGod, ma God in waan marawaai karommuaat. Muaat a kum tena aakaina, muaata gi a kum limaamuaat, ma muaat baai ru nuknukimuaat, muaat a wagomgoma balaamuaat. 9 Muaat a tapunuk mamuaat a taangi u ra numuaat kum aakainamangamangaan. Muaat a puku anumuaatninangon kup a tinaangi, mamuaat a pukuanumuaat nigaaia kup a tapunuk. 10Muaata wakinalik pa muaat namataa ra Tadaaru,ma ia ut in wangaala pa muaat.

Koku u pir aakaka tepaam11 A kum tateng liklik, koku muaat pir

aakaka wetwetalaai muaat. Ia baa i piraakaka ta tenalik ma i naagagon aakakai, ipir aakaka a kumNaagagon anun Godma ipupuku ku uni. Ma baa u pupuku u ra kumNaagagon, wakir u taraam uni, u nuki kunaa ui ut u ngaala taana. 12 God ku i taara Naagagon, ma ia ot ku a Tena Naagagon.God ku i naagagon a taara kup a lalaaun,ma i naagagon a taara kup a winirua. Maui woi, kupi un naagagon tepaam?

A weturbaat karom a taara baa diat wan-gaala pa diat

13 Io, muaat a walangoroi, muaat baamuaat laana piri naa, “Umari baa unaburumiaat a waan kup ta taamaan, ma miaat aki iaai raa kilaala. Miaat a kukul ma miaatawiura kup ta ngaala namaani.” 14 Iaku pa

Iaakobo 4:15 314 Iaakobo 5:18muaat nunurai baa aawamaa in waan paatkarommuaat unaburu. Anumuaat lalaauni welaar ma ra aawa? Muaat welaar kuma ra waal, baa i waan paat paa ku, ma ipanaai gagaa balet. 15 I koina kupi muaata piri lenbi, “Baa a Tadaaru i nemi, miaata lalaaun ma miaat a paam a utnaa lenbibaa a utnaa lenbaa.” 16 Iakumari muaat aawangaala pa muaat balet ma ra numuaatkum pirpir. A mangamangaan lenmaa pai koina. 17 Ia baa i nunurai naa in paama koina, iaku maa pa i paami, ia paam wamangamangaan aakaina.

5Awatumaarang karom a kum tadaaru na

muaana1 Io, muaat a walangoroi, muaat

baa muaat tadaaru ma ra ngaala nautnaa: Muaat a taangtaangi, ma muaata kulkulaai ma ra kum ngunungut baain waan paat karom muaat. 2 Anumuaatkum wuwuwung diat aa maraakup, ma aparopo ia baanaakaka wa anumuaat kummaalu. 3Anumuaat goledma ra silwa diaaraa tarok, ma ra tarok indiaar in takunamuaat, ma in aan a panimuaat welaar mara nguan. U ra kum tintinip na bungbungmi, muaat aa ung ungaai paa anumuaatkum wuwuwung. 4 Baboi, pa muaat dok ataara baa diat papaamu ramaamuaat kumpinapaam,mami diat taangi kup anundiatmaani. Ma God a Dekdek na Tadaaru iawalangoro anundiat tinaangi.

5 U ra numuaat lalaaun main u rarakrakaan buaal muaat ole a ngaala namaani u ra kum lukaara un muaat ut, mau ra kum mangamangaan baa i wagaaiamuaat. Muaat tabaara tubutubu a pan-imuaat, ma marawaai ma muaat a wirua,welaar ma ra kum tubutubu na wewaguabaa din aak doko diat. 6 Muaat naagagonaakaka a kum tena takado ma muaat aakdoko diat, iaku diat ut pa diat baalumuaat.

Daat a tur dekdek u ra nurnur ma kokudaat talanguan

7 Io, a kum tateng liklik, koku muaattalanguan gagaa baamuaat kiwalaang kupa winawaan paat balet anu ra Tadaaru.Babo a tena maarut utnaa u ra pinapaam,pa i talanguan gagaa baa i kikiwalaang kupa baata in puk a pia, ma kup a koina wai ranuna pinapaam baa in tangaai. 8 Lenkaaimaa, koku muaat talanguan gagaa, muaata tur dekdek u ra nurnur, maa a bung

na winawaan paat balet anu ra Tadaaruia marawaai. 9 A kum tateng liklik, kokumuaat pirura wetwetalaai muaat, kupikoku God i naagagonmuaat. Baboi, a TenaNaagagon ia tur naa ra bonanaaka.

10 A kum tateng liklik, muaat a nuk paaa kum propet taanga namuga, baa diatpipipir u ra iaa ra Tadaaru. A mongorona ngunungut i waan paat karom diat,iaku pa diat talanguan, diat tur dekdek ura nurnur. Io, anundiat lalaaun a koinawalawalar karom muaat kupi muaat amurmuri. 11Baboi, a taara taanga namugabaa diat tur dekdek u ra nurnur baa diatbaraata a kum mawaat, daat waatung diatnaa diat daan. Muaat nunura a lalaaunanun Iop, i tur dekdek u ra nurnur baa akum mawaat i waan paat karomi. Ma na-mur a Tadaaru i wadaani balet. A Tadaarua ngaala na tena maarmaari ma ra tenawewaraaut.

A pirpir kaapa u ra weweliman12 A kum tateng liklik, bari ia a utnaa

maa i ngaala aakit, koku muaat wadekdekanumuaat kum weweliman ma ta man-gaana pirpir kaai. Koku muaat weweli-man ma ra maawa, baa a rakrakaan buaal.Muaat a piri ku naa maia, baa pate, kupikoku muaat wirua u ra naagagon.

Daat a aaraaring ma ra nurnur13Baa te konmuaat i kariaana amawaat,

i koina baa in aaraaring. Baa te i gaaia, ikoina baa in pir walaawa ma ra kelekele.14 Baa te kon muaat i malaapaang, in we-tulaa kup a kummukmuga anu ra taara nanurnur, kupi diat a aaraaring uni, ma diata aalui ma ra wel u ra iaa ra Tadaaru. 15 Aniaaring baa i waan ungaai ma ra nurnurin walaaun ia baa i malaapaang, ma aTadaaru ut in walaangalaanga paai balet.Ma baa ia paam taa ta aakaina, a Tadaaruin unawai koni. 16Muaat awewapua kaapawetwetalaai karom muaat u ra numuaatkum aakaina mangamangaan, ma muaata aaraaring un muaat wetwetalaai, kupi aTadaaru in walaangalaanga pa muaat. Aniaaring anu ra tena takado i dekdek aakit,ma in pet laar paa tamongoro nangaala nautnaa.

17 Eliaas, a propet taanga namuga, amuaana welaar ku ma daat. I aaraaringkupi koku i baata, io, tula kilaala ma 6 nakalaang pa i baata. 18 Baa i aaraaring baletkup a baata, io, a baata i waan paat ma a

Iaakobo 5:19 315 Iaakobo 5:20kum utnaa i tawa paat balet ko ra pia madiat wa.

19 A kum tateng liklik, baa te kon muaati waan raara ko ra pirpir lingtatuna, muaata ben atalili paai balet. 20 Iaau piri taamuaat, baa te i ben atalili paa a tenaaakaina ko ra nuna kum niraara, i walaaunpaa a nio ra muaana maa ko ra minaat, maa Tadaaru in una wa anunamongmongorona aakaina mangamangaan koni.

1 Petero 1:1 316 1 Petero 1:12

A Mugaana BukanunPeteroA pirpir kaapa mugaA buk mi a mugaana buk baa Petero i

timui. Petero ia raa ko ra 12 naat nawaweranun Iesu. I timu a buk mi karom a taarana nurnur baa diat ki na waira u ra kumtaamtaamaan. I ki irong Rom baa i timua buk mi. I waatung Rom baa Baabilon, apirpir welwelaar u ra mangamangaan anura rakrakaan buaal baa i teng u ra taamaanmaa.

A kum tena nurnur diat baraata mon-goro na mawaat ko ra mataanitu kabinabaa diat nurnur un Iesu. Petero i nemna wadekdek anundiat nurnur ma ra bukmi. I wapua diat u ra nundiat matakinalalaaun un Kaarisito, ma u ra mangaman-gaan anun Iesu, maa Iesu kaai i baraata akum mawaat. I wapua diat kaai u ra koinamangamangaan baa diat a murmuri.A winawaan i ra 1 Petero:

A turturpaai ra buk mi (1:1-2)Daat a ki walaang ma ra nurnur kup a

lalaaun takum (1:3-12)A gomgom na lalaaun (1:13–2:12)A koinamangamangaan baa daat amur-

muri (2:13–3:7)A kum te Kaarisito diat a kariaana a

ngunungut (3:8–4:19)Daat a wakinalik pa daat (5:1-11)A tintinip na pirpir anun Petero (5:12-

14)1 Iaau Petero, aapostolo anun Iesu

Kaarisito, iaau timtimu karom muaat baaGod i pilak pa muaat, ma muaat ki werw-eraan welaar ma ra kum waira u ra kumpapaar Ponto, Galaatia, Kaapadokia, Aasiama Bitinia. 2 God a Tamaandaat ia pilakpa muaat maa i nunura muga muaat, ma aTakado na Nion i wagomgom muaat, kupimuaat a taraam karom Iesu Kaarisito, madin aapur muaat ma ra gaapina.

A maarmaari ma ra maalmaal in kikarom muaat, ma in ngaala aakit.

Daat ki walaang ma ra nurnur kup alalaaun takum

3 Daat a pir walaawa paa God, Tamaara nundaat Tadaaru Iesu Kaarisito. U ranuna ngaala na maarmaari, i buta matak-ina daat. Io mi, daat ki walaang ma ra

nurnur kup a lalaaun takum, kabina maaIesu Kaarisito i tur balet ko raminaat. 4Madaat a kale paa autnaa baaGod iawaninaartaai inaanga u ra maawa, a utnaa baa pa inmareng, pa in aaka ma pa in panaai. Godia waninaar taai kup muaat.

5 Ma i baboura baat muaat ma radekdekina, kabina maa muaat nurnur uni.In baboura muaat tuk muaat a kale alalaaun takum baa ia waninaar taai kupmuaat, ma u ra tintinip na bung in wa-puaanai. 6 A utnaa mi in wagaaia aakitmuaat. I lingtatuna ut, aalawur mangaanamawaat in watapunuk muaat, iaku pa iniwan un diat. 7 A kum mawaat mi diatwaan paat kupi din walaar anumuaat nur-nur, kupi din baboi baa anumuaat nurnuri lingtatuna baa pate. Di walaar anu-muaat nurnur welaar ma di tun agomgoma goled u ra nguan. Iaku anumuaat nur-nur i ngaatngaat aakit taa ra goled baain raap ku. Ma baa anumuaat nurnur itur dekdek namur taa ra kum walawalar,Iesu Kaarisito in pir walaawa pa muaat,ma in wangaala pa muaat, ma in taar aurur karom muaat u ra bung baa in waantalili balet. 8 Pa muaat baboi utbaai, iakumuaat maari aakiti. Pa muaat baboi mi,iaku muaat nurnur uni. Ma muaat gaaiauni ma ra ngaala na gaaia baa pa din palaaot paa a kukuraaina ma ta pirpir, maa ingaala a minamaarina. 9 Maa i marawaaima God in walaaun paa a niomuaat, ia awedok u ra numuaat nurnur.

10 A warwalaaun mi, a kum propettaanga namuga diat baatbaat kupi, ma diatnem na nunurai, ma diat pirpir na propetu rawetabaarmi baa God in tabaaramuaatmai. 11 A Nion Kaarisito i ki un diat,ma i wapua muga diat u ra ngunungutbaa Kaarisito in kariaanai, ma u ra nunaminamaar namur. Diat nuknuk aakit unibaa unaangaian, ma woi na muaana mulumaa a utnaa mi in waan paat uni. 12 Godi pir waiaai karom a kum propet naa akum utnaa mi, wakir in waan paat u ranundiat kum kilaala na lalaaun, pate. Diatpirpir na propet ku u ra kum utnaa baaGod in paami karommuaat. Ma mi, muaataa walangoro taai ko ra taara baa diatwarawaai ma ra Koina Wewapua karommuaat ma ra dekdek i ra Takado na Nion,ia baa di tula pari wai taanginaanga u ramaawa. Ma a kumutnaami, a kumaangelokaai diat nem aakiti naa diat a baboi.

1 Petero 1:13 317 1 Petero 2:8A gomgom na lalaaun

13 U ra nuknukimuaat, muaat a ki nawaninaar, muaat a baboura anumuaatlalaaun, ma muaat a ki walaang ma ranurnur lingtatuna kup a utnaa baa dintabaara muaat mai baa Iesu Kaarisito inwaan paat. 14Muaat a kum natnatun God,io, muaat a taraamkaromi, ma kokumuaatmaadek taa balet anumuaat lalaaun u rakum aakaina nemnem baa muaat paam-paami baa muaat ki utbaai u ra baboto.15 Muaat a gomgom u ra numuaat kummangamangaan raap, welaar ma ia baa iwataa pa muaat i gomgom. 16 Maa di aatimu taai u ra Buk Taabu lenbi, “Muaat agomgom, kabinamaa iaau, iaau gomgom.”Lewi 11:45

17 Baa muaat waatung Tamaamuaat unGod, ia baa in naagagon a taara raap mara takado na naagagon, u ra kum utnaaraap baa diat aa paam tataai, io, i koinabaa muaat a lalaaun ma ra bunurut na-mataana, u ra numuaat kinkini na wairamain u ra rakrakaan buaal. 18 Muaat aanunurai naa God ia kul walaangalaanga pamuaat ko ra kum mangamangaan biaa ku,baa muaat loi ko ra kum tamtamaamuaat.Wakir i kul walaangalaanga pa muaat mara utnaa baa in panaai ku, welaar ma rasilwa baa a goled. 19 I kul walaangalaangapa muaat ma ra ngaatngaat na gaapinKaarisito, ia baa i welaar ma ra naat nasip baa i gomgom ma pa ta malaapaang itaana uni.* 20 God ia pilak paai namugautbaai baa pa i waki utbaai a rakrakaanbuaal, ma mi u ra kum tintinip na bung iawaan paat kupi in walaaun muaat. 21 Maanumuaat nurnur un God i kabina paa unKaarisito, baa God i watur paai balet ko raminaat, ma i taar taa a minamaar karomi.Lenmaa muaat nurnur un God ma muaatki walaang ma ra nurnur kup a utnaa baain paami namur.

22Mami, baamuaat aa taraam u ra ling-tatuna na pirpir, muaat aa gomgom, kupimuaat a maari mulu a kum tateimuaat ura nurnur. Io, muaat a maari wetwetalaaimuaat ma ra maarmaari lingtatuna u rabalaamuaat. 23 Maa anumuaat matakinalalaaun pa i kabina paa un te taanga minnapia, maa a lalaaun taanga min napia inraap ku. Di buta matakina muaat ma ra

pirpir anun God, baa i lalaaun ma in turtakum.24 “A taara raap diat welaar ku ma ra wali,

ma anundiat minamaar i welaar kuma ra purpur baa i pupu.

A wali in maraang, ma ra pupu i ra purpurin puka,

25 iaku a pirpir anu ra Tadaaru in turtakum.” Aais 40:6-8

Ma a pirpir mi, ia a KoinaWewapua, baa diaa warawaai paa mai karom muaat.

2Iesu ia in lalaaun na waat

1 Io, muaat a ngo wa a kum aakainamangamangaan raap, a pirpir warwarugama ra lalaaun na warwaruga, a nuknukaakaka ma ra pirpir aakaka. 2 Welaar mara kum naat mangalon diat nem aakit apolo na tu, io, muaat kaai muaat a ngaraaaakit kup a utnaa i nionma i gomgom, kupimuaat a tawa uni tuk u ra bung baa muaata kale a lalaaun takum. 3 Maa muaat aanamene taa a lalaaun anu ra Tadaaru, mamuaat nunurai naa a Tadaaru i koina aakit.

4Muaat a waan karom a Tadaaru, ia baain lalaaun na waat. A taara pa diat nemi,iaku maa God i pilak paai, ma i ngaatngaataakit namataana. 5 Io, muaat kaai, muaatwelaarma ra kum lalaaun nawaat, ma Godin paam a ruma i nion ma muaat. Muaat awaan paat a kum gomgom na tena tuntunwetabaar karom God, kupi muaat a taar akum wetabaar baa i nion, ma i takado u ramataana, i kabina un Iesu Kaarisito. 6Maadi aa timu taai u ra Buk Taabu lenbi,“Baboi, iaau aa ung taa ina waat baa din

paam ruma mai inaanga Sion.Ina ngaatngaat na waat,* baa iaau pilak

paai kup a luk i ra ruma.Ma ia baa in nurnur uni, anuna nurnur pa

in baana wawirwiri.” Aais 28:167 Karom muaat baa muaat nurnur, a waatmaa i ngaatngaat, iaku karom diat baa padiat nurnur,“Ina waat baa a kum tena paam ruma diat


di paam a ruma mai.” Kele 118:228 “Ina waat maa, a taara diat a tutukaa uni,

ma diat a puka uni.” Aais 8:14* 1:19: A taara Israael diat laana wetabaar karom God ma ra naat na sip baa i gomgomma pa ta malaapaang i taanauni, kupi God in una wa anundiat kum aakaina mangamangaan. Babo Lewi 22:17-25. * 2:6: A waat u ra luk i raruma ia in mugaana waat, ma i wakado a kudulaana ruma.

1 Petero 2:9 318 1 Petero 3:3Diat tutukaa uni, kabina maa pa diattaraam u ra pirpir anun God. Baa diatpaami lenmaa anuna pirpir baa ia pir taainamuga un diat i ot un diat.

9 Iaku muaat a taara na pipilak, a kumtena tuntunwetabaar anu raKing,muaat agomgom na wuna taara, ma muaat a taaraanun God. God ia wataa pa muaat ko rababoto kup anuna kaapa baa i koina aakit.Io mi, muaat a wewapua u ra nuna kumkoina pinapaam baa i paami un muaat.10Namuga, wakir muaat a taara anun God,iaku mi muaat anuna taara. Namuga pamuaat nunura a maarmaari anun God,iaku mi muaat aa nunurai.

11 A kum teptepaang, muaat ki na wairamin u ra rakrakaan buaal, wakir anumuaattaamaan mi, io, iaau aaring muaat, kupikoku muaat murmur a kum aakaina nem-nem i ra panimuaat, baa diat weweiumma ra niomuaat. 12 Iaku muaat a paama koina mangamangaan naliwan taan diatbaa pa diat nurnur, kupi diat baa diattakunamuaat naamuaat a kum tena paamaakaina, diat a babo anumuaat kum koinapinapaam, ma diat a pir walaawa paa Godu ra bung baa in naagagon a taara raap.

Muaat a taraam karom a mataanitu13 I koina kupi muaat a taraam karom

diat raap baa diat paam akoto a naagagonmain napia. Muaat a paami kabina aTadaaru i nemi lenmaa. Muaat a taraamkarom a king, ia baa a ngaala na mukmugako ra mataanitu. 14 Ma muaat a taraamkaai karom a kum tena naagagon baa aking i laana tula wa diat, kupi diat a naa-gagon a taara baa diat paam aakaina, madiat a pir walaawa paa a taara baa diatpaam a koina. 15 Maa God i nemi kupimuaat a paama kumkoina pinapaam, kupimuaat a turbaat wa a kum pirpir biaa kuanu ra kum tuptup na taara. 16 Muaat aaki laangalaanga, iaku kokumuaat nuki naamuaat aa laangalaanga kupi muaat a paambalet aakaina. Muaat a lalaaun ma welaarmamuaat a kum tultul anun God. 17Muaata taar a urur karom a taara raap. Muaata maari a kum tateimuaat u ra nurnur,muaat a burut karom God, ma muaat aurur karom a king.

Daat a murmur a mangamangaan anunIesu

18 Muaat baa muaat a kum wilawilaau,muaat a tartaraam karom anumuaat kummukmuga ma ra urur. Wakir muaat a

taraam ku karom diat baa diat koina madiat laana maari muaat, muaat a taraamkaai karom diat baa i dekdek a magiraan-diat karom muaat. 19 God in gaaia unmuaat baa muaat murmur a nuknukinama muaat tur dekdek baa muaat kariaanaa kum mawaat ko ra taara, baa muaat utpa muaat kabina u ra kum mawaat maa.20 God pa in pir walaawa pa muaat baa dium muaat ma muaat kariaana ngunungutu ra numuaat kum aakaina mangaman-gaan ut. Iaku baa muaat paam a takadona mangamangaan, ma di wakadik muaatuni, God in gaaia un muaat baa muaat turdekdek.

21 God ia wataa pa muaat kupi muaata tur dekdek baa muaat kariaana a kummawaat. Maa Kaarisito i kariaana a ngu-nungut un muaat, ma ia paam taa awalawalar taa muaat kupi muaat a mur-mur a kakauna.22 “Pa i paam taa ta aakaina,

ma pa i pir taa ta warwaruga na pir-pir.” Aais53:9

23 Baa di pir aakakai, pa i babaalu. Baadi wakadiki, pa i kaankaan, pate. Imaadek taa ia ut u ra limaan God, ia baai laana naagagon ma ra takado na naa-gagon. 24 Kaarisito ut i lo paa anundaatkum aakaina mangamangaan u ra paninabaa i maat u ra bolo, kupi daat a maatko ra aakaina mangamangaan, ma daata lalaaun kup a takado na mangaman-gaan. Ma u ra kum baaba u ra panina, iwalaangalaanga pa muaat. 25Maa namugamuaat waan raara welaar ma ra kum sip,ma mi muaat aa waan talili balet karomanumuaat Tena Baboura sip, ma a TenaBaboura u ra niomuaat.

3A kini na tinaulaa

1 Muaat a kum tinaulaa na tabuan,muaat a taraam karom anumuaat kummuaana, kupi baa pa diat nurnur u rapirpir anun God, anumuaat koina manga-mangaan ku in pirpir karom diat. Biia maa i koina taa ra pirpir baa muaatpiri. Io, anumuaat mangamangaan inben pa diat karom God, 2 baa diat babolele anumuaat gomgom na mangaman-gaan ma ra urur baa muaat paami. 3 Kokumuaat ngaraa muga kup a minong u rapanimuaat, lenbi a wiri lorimuaat, baa angaatngaat na gaaragaara di paami ma


ra goled, baa a kum kokoina maalu naminong. 4 Anumuaat minong mulu baapa in raap, in waan paat ut ko ra balaa-muaat, lenbi a wowowon na mangaman-gaan ma ra kini na maalmaal. A utnaami i ngaatngaat aakit namataan God. 5 Agomgomnamangamangaanmi, di aa babotaai u ra kum tabuan taanga namuga, diatbaa diat nurnur un God. Diat tartaraamkarom anundiat kummuaana, 6welaar maSaaraa baa i taraam karom Aabaraam, mai waatungi baa anuna tadaaru. Ma muaata kum natnatun Saaraa, baa muaat paam autnaa i takado, ma pa muaat burut.

7 Ma muaat kaai a kum tinaulaa namuaana, i koina kupi muaat a maari anu-muaat kum tabuan u ra numuaat kini natinaulaa. Muaat a taar a urur karom diat,maa a kum tabuan a dekdekindiat pa iwelaarma ra dekdekimuaat. Iaku diat kaaidiat a kale a lalaaun baa God in taari taamuaat. Muaat a paami lenmaa, kupi kokuta utnaa i turbaat anumuaat kumniaaring.

A ngunungut baa din kariaanai u ratakado na mangamangaan

8 Anung kum tintinip na pirpir karommuaat raap i lenbi, i koina kupi in raaku a nuknukimuaat, ma baa raa konmuaat in kariaana a mawaat, muaat kaaimuaat a kariaanai ungaai mai. Muaata maari wetwetalaai muaat welaar mamuaat tatena liklik. Muaat a laa u ramaar-maari, ma muaat a wakinalik pa muaat.9Kokumuaat baalu aakainama ra aakaina,ma kokumuaat baalu aakaina pirpir ma raaakaina pirpir. Iaku muaat a pir wadaandiat baa diat paam aakaina karom muaat,maa God i wataa pa muaat kupi in pirwadaan muaat. 10 Maa a Buk Taabu i pirilenbi,“Baa te i nemi naa in paam akoto a koina

lalaaun,ma i nemi kupi in babo a kum koina

bung na gaaia,io, in baboura waana ko ra kum aakaina

pirpir,ma koku i warwaruga.

11 In tapuku ko ra aakaina ma in paam akoina mangamangaan.

In baat kup a aakapi na maalmaal main ongor kupi in murmuri.

12 Maa a Tadaaru i baboura a kum tenatakado,

ma i walangoro anundiat kum niaar-ing.

Iaku i taar taa in tamaruna karom diat baadiat paam aakaina.” Kele 34:12-16

13 Baa muaat ngaraa kupi muaat a paama utnaa baa i koina, woimaa in baanaakakamuaat? 14 Iaku baa di wakadik muaatkabina u ra numuaat takado na manga-mangaan, muaat daan.“Koku muaat burutaana a kum utnaa baa

diat a waburutaana muaat mai,ma koku muaat ngaraa.” Aais 8:12-13

15 Iaku muaat a urur ku karom Kaarisitoma ra balaamuaat, maa ia anumuaatTadaaru. A kum bungbung raap muaat aki na waninaar kupi muaat a baalu te baain tiri dekdek muaat naa aawa kabina maamuaat kiki walaang ma ra nurnur. Iakubaa muaat baalui, muaat a baalui ma rakoina mangamangaan ma ra urur karomi.16 Ma muaat a laana murmur a manga-mangaan baa muaat nunurai naa i takado,kupi diat baa diat pir aakaka a kum koinamangamangaan muaat paami baa muaatmurmur Kaarisito, diat a wawirwir u rautnaa baa diat pir aakakamuaat uni. 17BaaGod i nemi naa muaat a kariaana a ngu-nungut u ra koina pinapaammuaat paami,io, i koina. Iaku pa i koina baa muaat akariaana ngunungut kabina muaat paamaakaina.

18 Maa Kaarisito kaai i kariaana ngu-nungut baa i maat paa raa pakaan ku, ura nundaat kum aakaina mangamangaan.A Tena Takado i maat un diat baa pa diattakado, kupi in ben pa muaat karom God.Diat aak dokowa a panina, iaku di walaaunpaai u ra niono. 19 Ma a niono i waanma i warawaai karom a kum nion baa diatki na karabus. 20 A kum nion maa, a niora taara taanga namuga utbaai u ra kumkilaala anun Noaa. God i kiki walaanga padiat kupi diat a nukpuku, baa Noaa i paama paraau. Iaku pa diat taraam karomi. Io,God i walaaun paa maku kabaanadi ko ralomon, 8 diat.

21 A lomon i tur wakilang a baapitaaisobaa i walaaun muaat mari. Wakir dibaapitaaiso muaat kupi din gi wa a durko ra panimuaat, pate. Di paami kupimuaat a taar ta muaat karom God ma ralingtatuna u ra balaamuaat. Din walaaunmuaat kabina u ra tinur balet anun IesuKaarisito ko ra minaat. 22 Ia baa i waantato unaanga u ra maawa ma mi i ki u rapapaara ot na limaan God. Ma i naagagonraap a kum aangelo, ma ra kum nion baa


diat paam akoto a naagagon, ma ra kumnion kaai baa diat paam akoto a dekdek.

4Muaat a ngo ko ra paam aakaina

1 Kaarisito i kariaana a ngunungut ura panina. Io, muaat kaai muaat a wani-naar kupi muaat a kariaana a ngunungutwelaar mai. Maa ia baa ia kariaana angunungut u ra panina ia ngo ko ra paamaakaina mangamangaan. 2 Io mi, pa i taartaa ma anuna lalaaun u ra kum aakainanemnem. I taar taa maku anuna lalaaunkupi in murmur a nemnem anun God. 3 Angaala na iwan muaat aa paam taa a kumaakaina mangamangaan, baa a kum taarabaa pa diat nurnur diat paampaami. Diatpaam a kum paamuk na mangamangaan,diat murmur a kum aakaina nemnem, diatinim a palaa na longlong ma diat long-long taptapuku, ma diat paam biaa ku akum mangamangaan baa pa i koina. Madiat lotu karom a kum taabataaba, baaGod i wataabu daat koni. 4 Io mi, a kumteptepaamuaat diat kakaian aakit baa pamuaat nemi balet ma kupi muaat a mur-mur a kum aakaina utnaa baa diat paam-paami, ma diat pir aakaka muaat. 5 Iakunamur diat a tur namataan God, ma diata wewapua kaapa u ra aawa diat aa paamtaai. Maa God a Tena Naagagon anu rataara raap, diat baa diat lalaaun ma diatbaa diat aa maat. 6 Mi ia a kabina baa diaa warawaai ma ra Koina Wewapua karoma taara baa diat aa maat. Baa diat maatdiat lo a naagagon u ra panindiat, iaku diwarawaai karom diat kupi a niondiat inlalaaun karom God.

Daat a papaam ma ra kum wetabaar baaGod i taar taai taan daat

7 A tintinip i ra kum utnaa raap iamarawaai. Io, muaat a nuknuk wakaak mamuaat a naagagon baat anumuaat lalaaunko ra kum aakaina nemnem, kupi muaata pet laar paai baa muaat a aaraaring.8Muaat a maari wetwetalaai muaat ma ralingtatuna. Bi ia a ngaatngaat na utnaa,maa amaarmaari i pulu baat amongoro naaakaina mangamangaan. 9 Muaat a gaaiawetwetalaai pa muaat u ra numuaat kumruma, ma koku muaat paami ma ra pirmumumuk.

10 God i taar taa a kum wetabaar karommuaat raaraa ko ra nuna kum aalawurmangaana wetabaar. Io, i koina kupi

muaat a babourai mamuaat a papaammaikarom muaat wetwetalaai. 11 Baa te i loa wetabaar kupi in tena warawaai, i koinakupi in warawaai ut welaar ma ra pirpiranun God. Baa te i lo a wetabaar kupi intena wewaraaut, i koina baa in waraautwelaar ma ra dekdek baa God i taar taaitaana, kupi a taara diat a pir walaawa paaGod u ra kum utnaa raap, kabina un IesuKaarisito. Anuna ku a minamaar ma radekdek, pa in raap ma pa in raap. Aamen.

A kum te Kaarisito diat a kariaana angunungut

12 A kum teptepaang, koku muaat kaka-ian baa di walaarmuaatma ra kumdekdekna mawaat welaar ma ra nguan i tunmuaat, ma koku muaat nuki naa a matak-ina utnaa maa i waan paat karom muaat.13 Iaku muaat a gaaia baa muaat a kari-aana a ngunungut welaar ma Kaarisito ikariaanai, kupi muaat a teng ma ra gaaiabaa Kaarisito in waan paat ma ra nunaminamaar. 14 Baa di pir aakaka muaatkabina maa muaat nurnur un Kaarisito,muaat daan. Maa a Nion God, a Nion naminamaar, i ki ungaai ma muaat. 15 Kokute kon muaat i kariaana a ngunungutkabina baa ia a tena aak doko taara, baaa tena walong, baa a tena aakaina, baaa tena wapurpuruan a taara. 16 Iaku baadi wakadik biaa ui ku kabina maa ui ate Kaarisito, koku u wawirwir uni. Unwaatung wakaak karom God, maa u lo aiangna teKaarisito. 17Abungnanaagagonia waan paat kupi din naagagonmuga daata taara anun God. Baa din naagagon mugadaat, in aaka aakit a naagagon karom diatbaa pa diat nurnur u ra Koina Wewapuaanun God. 18A Buk Taabu i piri lenbi,“In dekdekut karoma takadona taara kupi

din walaaun pa diat.Io, in lelawaai ma karom a kum

aakaina taara ma diat baa pa diatnurnur un God?” Pir 11:31

19 Io, baa muaat a kariaana a ngunungutu ra nemnem anun God, muaat a taarta muaat karom anumuaat Tena Wawaki,maa pa inmaadek biaa wamuaat, ma kokumuaat ngo ma ra paam a koina manga-mangaan.

5A kikil na sip anun God

1 Petero 5:1 321 1 Petero 5:141 Mi ang pirpir karom muaat a kum

mukmuga u ra lotu, maa iaau kaai a muk-muga welaar ma muaat. Maa iaau aa babotaa Kaarisito baa di wakadiki, ma namurbaa in waan paat daat a kakale ungaai u ranuna minamaar.

2 Muaat a baboura a kikil na sip anunGod, baa di taar taai karom muaat kupimuaat a babourai. Koku muaat papaamkabina a taara ku diat wowo ta muaatuni, muaat a papaam kabina muaat utmuaat nemi kupi muaat a wagaaia God.Muaat a papaam ma ra ngaala na gaaia,ma koku muaat papaam ma ra ngaala nanemnem kup a maani ku. 3 Koku muaatnaagagon dekdek diat baa di aa taar ta diatu ra numuaat binaboura, iaku anumuaatlalaaun in welaar ma ra koina walawalarkarom a kikil na sip. 4 Ma baa a ngaalana tena baboura sip in waan paat, in dokmuaat ma ra in kaaeng na minamaar baa aminamaarina pa in raap.

5 Muaat a kum baarmaan ma ra kumtauraara, muaat raap muaat a tartaraamkarom diat a kum mukmuga. Muaat awakinalik pa muaat naliwan taa muaatwetwetalaai, ia maa anumuaat koina mi-nong. Maa a Buk Taabu i piri lenbi,“God i nget ia baa i wangaala paa ia ut,ma i maari ia baa i wakinalik paai.”

6 Io, muaat a wakinalik pa muaat natu-daangi ra dekdek na limaan God, kupi baaa pakaana bung i ot, inwangaala pamuaat.7 Muaat a taar raap taa anumuaat kummawaat karom God, maa i baboura muaat.

8 Muaat a baboura muaat ma muaata naagagon kado anumuaat lalaaun, maaanumuaat ebaar Saataan i waan taltaliliwelaarma ra laaion. I kulkulaai taptapuku,ma i baatbaat kup ta taara baa in kanompa diat. 9Muaat a tur dekdek u ra nurnurma muaat a turbaati, maa muaat nunurainaa a kum tateimuaat u ra rakrakaan buaalraap diat kariaana a kum kinadik welaarma muaat kariaanai mi.

10 Iaku God a God na maarmaari, ma unKaarisito i wataa pa muaat kupi muaat aki ungaai mai u ra nuna minamaar baa pain raap. Io, baa muaat aa kariaana taa akinadik un ta naat na pakaana bung ku,namur ia ut inwamatakina pamuaat balet,in wadekdek muaat ma in waraaut muaatkupi muaat a tur dekdek. 11 Anuna ku adekdek baa pa in raap. Aamen.

A kum tintinip na pirpir

12 Saailaas i waraaut iaau baa iaau timua kinalik na buk mi karommuaat. Saailaastenglik u ra nurnur, ma iaau nurnur aakituni. U ra buk mi iaau nemi kupi angwadekdek muaat ma ang wapua muaat ura maarmaari lingtatuna anun God, kupimuaat a tur dekdek uni.

13 A taara na nurnur baa diat ki irongBaabilon, diat taar anundiat maarmaarikarom muaat. Diat kaai a taara na pipilakanun God. Maarko, a natunglik u ra nur-nur, ia kaai i taar anuna maarmaari karommuaat. 14 Baa muaat webaraat, muaat amaari wetwetalaai muaatma ra wedumnamaarmaari.

A maalmaal karom muaat raap baamuaat ki un Kaarisito.


A Weru BukanunPetero

A pirpir kaapa mugaA bukmi a weru buk anun Petero karom

a taara na nurnur baa diat ki u ra kumtaamtaamaan. I timu a buk mi kupi inwatumaarang diat ko ra kum warwarugana tena wawer. A kum tena warwarugami diat ben araara a taara na nurnur. Diatpiri naa i koina ku baa din paam aakainamangamangaan, ma diat piri kaai naa Iesupa in waan paat balet ma.

Petero i wapua diat balet un Iesu kupidiat a tur dekdek u ra nurnur. Iesu pa iwaan paat utbaai kabina i nemi naa a taararaap diat a nukpuku.A winawaan i ra 2 Petero:

A turturpaai ra buk mi (1:1-2)Daat a lalaaun welaar ma ra taara anun

God (1:3-15)A pirpir un Iesu Kaarisito i lingtatuna

(1:16-21)A watumaarang u ra kumwarwaruga na

tena wawer (2:1-22)A winawaan paat anu ra Tadaaru (3:1-

18)

1 Iaau Simon Petero, a tultul ma aapos-tolo anun Iesu Kaarisito. Iaau timtimukarom muaat baa God ia tabaara ta muaatma ra ngaatngaat na nurnur, welaar ma itabaara miaat kaai mai, kabina u ra takadona mangamangaan anun Iesu Kaarisito,anundaat God ma nundaat Tena Walaaun.2 A maarmaari ma ra maalmaal in watengmuaat, kabina baa muaat nunura God maIesu anundaat Tadaaru.

Daat a lalaaun welaar ma ra taara anunGod

3 U ra dekdekin God i tabaara daat mara kum utnaa raap baa daat iba kupi, kupidaat a lalaaun wakaak ma daat a lotulingtatuna, kabina baa daat nunura God,ia baa i wataa pa daat kupi daat a kaleanuna minamaar ma ra koina magiraana.4 Kabina u ra dekdekina i tabaara daatma ra kum weweliman baa i ngaatngaatma i ngaala aakit. Ia weweliman taaunaa muaat a pet laar paai kupi muaat aaalaap ko ra kum aakaina nemnem ko rarakrakaan buaal baa in baanaakakamuaat,

ma kupi muaat a kale a mangamangaananun God ma ra nuna lalaaun kaai.

5 Kabina u ra kum utnaa mi baa God iapaam taai, muaat a ongor kupi muaat awapapaamungaai anumuaat nurnurma rakoina mangamangaan. Ma muaat a wa-papaam anumuaat koina mangamangaanungaai ma ra manaana un God. 6 Mamuaat a wapapaam anumuaat manaanaun God ungaai ma ra mangamangaanbaa muaat a naagagon kado anumuaatlalaaun. Ma muaat a wapapaam a manga-mangaan maa ungaai ma ra tinur dekdek.Ma muaat a wapapaam ungaai anumuaattinur dekdek ma ra lotu lingtatuna karomGod. 7 Ma muaat a wapapaam a lotulingtatuna ungaaima ramaarmaari karoma kum tateimuaat u ra nurnur. Ma muaata wapapaam ungaai a maarmaari maa mara maarmaari kaai karom a taara raap.8 Baa a kum mangamangaan mi i ki karommuaat, ma diat wateng anumuaat lalaaun,anumuaat manaana u ra nundaat TadaaruIesu Kaarisito in wa ut a waina ma pamuaat a lalaaun biaa ku. 9 Ma ia baa pai paam akoto a kum mangamangaan mi,ia gawul a mataana ma ia pula, ma iadumaana wai naa di aa wagomgom taaiko ra kum aakaina mangamangaan baa iapaam taai.

10 Io, a kum tateng liklik, muaat aongor dekdek kupi muaat a waiaai u ranumuaat lalaaun naa God ia wataa pamuaat ma ia pilak pa muaat. Baa muaat apaami lenmaa, pain muaat a puka, 11 maIesu Kaarisito, anundaat Tadaaru ma TenaWalaaun in ben aruk pamuaat ma ra gaaiau ra nuna mataanitu baa pa in raap.

12 Muaat aa nunura a kum utnaa mi,ma muaat aa tur dekdek u ra lingtatunana wawer baa muaat aa lo paai, iaku ikoina baa ang wanuk ta muaat balet uni.13 Baa iaau lalaaun utbaai u ra paning,iaau nuki naa i takado kupi ang waanguntaa balet a nuknukimuaat u ra kum utnaami. 14 Maa iaau nunurai naa ia marawaaikupi ang waan ko ra paning mi, welaar mara nung Tadaaru Iesu Kaarisito ia pir taaitaang. 15Maia, ang ongor kupi ang wanukta muaat u ra kum utnaa mi, kupi muaat anuk akoto diat baa iaau aa maat.

Miaat aa babo taa a minamaar anunKaarisito

16 Baa miaat wapua muaat u radekdek i ra Tadaaru Iesu Kaarisito ma ra

2 Petero 1:17 323 2 Petero 2:14nuna winawaan paat balet, wakir miaataakaakur biaa ku ma ra kum aakaakurmiaat nuk pa diat ku, pate. Miaat ut miaataa babo taa anuna ngaala na dekdek ma ramataamiaat. 17 God Tamaana i wangaalapaa a iaana ma i taar a minamaar taana,baa i pirpir ma ra in ingaana taanginaangau ra nuna ngaala naminamaar. I piri lenbi,“Bi ia Natunglik, a naat na wakwakaak,iaau gaaia aakit uni.” 18Ma mitul ut mitulaa walangoro taa in ingaanami, baa i waanpari taanginaanga u ra maawa u ra bungbaa miaat ki ungaai ma Iesu u ra taangaaibaa God i ki iaai.

19 A kum utnaa baa miaat baboi i wal-ingtatuna paa a pirpir anu ra kum propetkarom daat, ma i koina kupi muaat awalangoroi. Maa a pirpir anu ra kumpropet i welaar ma ra laam baa i kupkupu ra baboto, tuk ut u ra laar, ma tuk inanaangnaang na laar in wakaapa a balaa-muaat. 20 Raa ngaala na utnaa bari iamuaat a nunurai, naa pa daat a palaa kuku-raai ra pirpir na propet u ra Buk Taabuma ra nuknukindaat. 21 Maa pa ta pirpirna propet i waan paat ku ko ra nuknukinta muaana, a Takado na Nion ut i muga ataara baa diat pirpir ma ra pirpir kon God.

2A kum warwaruga na tena wawer

1 Namuga a kum warwaruga na propetdiat ki naliwan taa ra taara Israael. Iwelaar ku kaai ma mi, a kum warwarugana tena wawer diat a waan paat naliwan utkonmuaat. Diat awaruk ino anundiat kumwarwaruga na wawer baa in baanaakaka anurnur, ma diat a weoro wa a Tadaaru baaia kul pa diat. Lenmaa diat a lo gagaa paaandiat winirua. 2Mongoro diat a murmura kum paamuk na mangamangaan anura kum warwaruga na tena wawer, makabina u ra kum mangamangaan baa diata paami, a taara ingen diat a pir aakakaa lingtatuna na nurnur. 3 U ra nundiatngaala na nemnem kup a maani, diat awaruga pa muaat ma ra kum namnamianna pirpir biaa ku, kupi diat a lo anumuaatmaani. Iaku taanga namuga utbaai Godia waninaar, ma marawaai in taar andiatnaagagonna binabaalu karomdiat, maa pai inep.

4 Baboi, God pa i maari baat a kumaangelo baa diat paam aakaina. I ong apariwa diat u ra nguan, ma diat karabus ura ngaala na tung baa i baboto, kupi diat

a ki walaanga paa a bung na naagagon.5Ma God pa i maari baat kaai a rakrakaanbuaal namuga, baa i taar wa a ngaala nalomon, ma a taara baa pa diat ru God diatwirua uni. I walaaun paa ku Noaa, a tenawarawaai u ra mangamangaan na takado,diat ma 7 kaai. 6 Ma i taar a naagagonna binabaalu u ra ru taamaan Sodom maGomoraa baa i tun wa diaar, ma diaar kabumaku. I paami lenmaa kupi a walawalar ura utnaa baa in waan paat karom a taarabaa pa diat ru God. 7 Iaku, i walaaun paaLot a tena takado, baa i tapunuk aakit ura kum paamuk na mangamangaan anu rataara na wabulbul. 8 A tena takado mi, iki naliwan taa ra aakaina taara maa, mau ra bungbung raap i kariaana ngaala namawaat u ra kum aakaina utnaa i baboi mai walangoroi baa diat paampaami. 9 Io, aTadaaru i nunura aakapi baa in walaaunpaa a taara baa diat rui, ko ra kummawaatbaa in baraata diat. Ma i nunura kaaiaakapi baa in wakadik a kum tena wabul-bul baa diat ki walaanga andiat naagagonna binabaalu u ra bung na naagagon. 10Maa Tadaaru in naagagon dekdek diat baadiat murmur a kum durdur na nemnem ira panindiat, ma pa diat nuk angaala paaanuna naagagon.

A kum warwaruga na tena wawer maapa diat burut un ta utnaa, diat nuk angaalapa diat ut. Pa diat burut baa diat pir aakakaa kum wawaki baa kunaanga u ra maawa.11 A kum aangelo diat dekdek aakit taa rakum warwaruga na tena wawer mi, iakubaa diat tur namataa ra Tadaaru pa diat piraakaka a kum wawaki baa kunaanga u ramaawa. 12 Iaku a kum warwaruga na tenawawer mi, diat murmur ku a nemnem ira panindiat welaar ma ra kum kuaabaarna wewagua, baa di buta diat ku kupi dinpaam akoto diatma din aak doko diat. Diatpir aakaka ku a kum utnaa baa pa diatnunurai. Io, diat a wiruawelaarma ra kumkuaabaar na wewagua.

13 Diat paam aakaina ma din baalu diatma ra aakaina. Diat gaaia ku baa diat ainim ma diat a longlong taptapuku u ramage. Ma baa diat ki ungaai ma muaat ura kum winangaan, diat welaar maku mara dur na utnaa ma ra utnaa i aaka, madiat gaaia u ra nundiat kum warwarugana mangamangaan baa diat paami. 14 Amataandiat pa i babo kup ta utnaa ingen,diat babo ku kup a kum aakaina tabuan.Anundiat aakaina pinapaam pa in raap

2 Petero 2:15 324 2 Petero 3:12laar paai. Diat walaam araara diat baa padiat tur dekdek. Diat laa aakit u ra nem-nem kup a ngaala na utnaa. Iaku, andiatwinirua ia waninaar. 15Diat aa waan ko ratakado na aakapi, ma diat aa raara. Diataa murmur a aakapi anun Baalaam natunBeor, ia baa anuna nemnem kup a maani ipet taai kupi in paam aakaina. 16 A kumdongki pa diat laana pirpir, iaku anunadongki i pirpir karomi u ra nuna niraarama ra in ingaa ra muaana, ma i turbaata longlong na pinapaam anu ra propetBaalaam.

17 A kum muaana mi, diat welaar ma rakum mataana daanim baa diat aa mamaa,ma diat welaar kaai ma ra pakaana waalbaa a ngaala na dadaip i ipwai. God iawan-inaar taa a pakaana kup diat u ra ngaalana baboto. 18 Diat wangaala pa diat ma rakum pirpir biaa ku, ma diat walaam araarabalet a taara kupi diat a murmur a kumaakaina nemnem i ra panindiat, a taarabaa diat takaana waan ingen ko ra kumaakaina mangamangaan anu ra kum tenaaakaina. 19Diatweweliman karomdiat naadiat a laangalaanga, iaku diat ut pa diat kilaangalaanga, diat ki na wilawilaau karoma kum dur na magiraandiat. Maa te inwilawilaau karom a utnaa baa i tartaraamuni. 20 A taara baa diat aa aalaap ingenpaa ko ra kum dur na mangamangaan kora rakrakaan buaal, kabina baa diat aanunura Iesu Kaarisito, anundaat Tadaaruma Tena Walaaun, iaku namur diat pukau ra ina kun i ra aakaina mangamangaan,ma a kum aakaina utnaa maa i wi akoto padiat balet, io, anundiat kini namur in aakaaakit taa ra nundiat kini namuga baa padiat nunura utbaai Iesu Kaarisito. 21 Baagun pa diat nunura aakapi i ra takado namangamangaan, in koina karom diat. Iakumi, i aaka aakit karom diat, maa diat aamanaana uni, iaku diat tapuku ingen kora gomgom na wetulaa baa di aa taar taaitaan diat. 22 A pirpir welwelaar mi i otma diat: “A paap i waan talili balet kup autnaa baa i marmarua wai.” Ma raa pirpirwelwelaar kaai bi ia: “A boro baa di aagi taai in waan talili balet ma in paaipaaibalet.”

3A winawaan paat balet anu ra Tadaaru

1 A kum teptepaang, a buk mi, ia a werubuk baa iaau timui karom muaat. Ma u raru buk raap mi, iaau wanuk muaat balet

u ra kum utnaa, kupi a nuknukimuaat ingomgom. 2 Iaau nemi naa muaat a nukpaa a kum pirpir baa a kum propet anunGod diat aa wewapua muga taau uni, mamuaat a nuk paa kaai a wetulaa anu ranundaat Tadaaru ma Tena Walaaun, baa akumaapostolo diat aawapua tamuaat uni.

3 A mugaana utnaa, muaat a nunurainaa, u ra kum tintinip na bung, raa taaradiat a waan paat baa diat murmur ku akum aakaina nemnem i ra panindiat. Diata tataur un muaat, 4 ma diat a piri lenbi,“Kuraa ma awaai a winawaan paat baletanun Iesu, baa ia weweliman taau uni?Maa turpaai u ra kum kilaala baa a kumtamtamaandaat diat maat, a kum utnaa itur utwelaarmadiwaki ta diat u ra turpaaira wawaki.”

5 Iaku baa diat piri lenmaa, diat nukpenpen u ra pirpir bi naa namuga u raturpaaina, God i waki a baakut ma rarakrakaan buaal ma ra nuna pirpir ut. Iwaki ma ra polo, ma i mamaa paat ko rapolo. 6Ma i baanaakaka utkaai a mugaanarakrakaan buaal ma ra polo, baa i taar waa ngaala na lomon. 7 Iaku a baakut ma rarakrakaan buaal mi daat babo diaar, diaarki walaang kup a bung na naagagon baa anguan in baanaakaka diaar, ungaai ma rataara baa pa diat ru God. A pirpir anunGodi waki a baakut ma ra rakrakaan buaal, maa pirpir ut maa i paam akoto ta diaar kup abung na naagagon.

8 A kum teptepaang, koku muaat du-maana raa utnaa bari ia: Raa bung i welaarma raa aarip na kilaala karom a Tadaaru,ma raa aarip na kilaala diat welaar kuma raa bung karomi. 9 A Tadaaru pai wowowon kupi in paam ot paa anunaweweliman baa i piri naa in waan talilibalet, welaar ma raa taara diat nuki len-maa. Pate, i kiki walaanga pa muaat, maapa i nemi naa te in wirua. I nemi naa ataara raap diat a nukpuku.

10 Iaku a bung anu ra Tadaaru in waanpaat welaar ma ra tena walong. U ra bungmaa, a baakut in panaai ma ra ngaala narurunga, ma ra kumwawaki kunaanga unidiat a aaka u ra ngaala na nguan, ma arakrakaan buaal ma ra kum wawaki raapbaa diat ki uni, diat a wangwangaan raap ura nguan. 11 Baa a kum utnaa raap mi diata aaka lenmi, io, woi na mangaana lalaaunma baa muaat a murmuri? I koina baaanumuaat lalaaun in gomgommamuaat alotu lingtatuna karom God. 12 Ma muaat

2 Petero 3:13 325 2 Petero 3:18a ki walaang kup a bung anun God, mamuaat a wararaak kup a bungmaa in waanpaat gagaa. U ra bung maa, God in tunwa a baakut, ma ra kum utnaa inaanga ura baakut in polo u ra ngaala na wuwani ra nguan, ma in panaai. 13 Iaku, daatki walaang kup a utnaa baa God ia wewe-liman taau uni: a matakina maawa mara matakina rakrakaan buaal kaai, baa atakado na mangamangaan in ki uni.

Daat a baboura daat ko ra taara baa diatpalaa araara a Buk Taabu

14 Io, a kum teptepaang, baa muaatkiki walaang kup a bung maa, muaat aongor kupi muaat a gomgom, ma kupipa ta wetakun in lo muaat un ta utnaa,ma kupi muaat a ki na maalmaal ungaaima God. Ma God in babo anumuaat kummangamangaan maa. 15Muaat a nuk paai,a Tadaaru pa i waan paat utbaai, kabina iki walaang kup a taara diat a nukpuku main walaaun pa diat. A pirpir mi, a teindaatPaaulo ia timu taai mun karom muaat. Itimui ma ra manaana baa God i taar taaitaana. 16 Ma u ra nuna kum buk raap iwewapua u ra kum utnaa mi. Raa kumpirpir baa i timui i dekdek kupi din nunurakukuraaina. Ma raa taara baa padiat kaapawakaak uni, ma anundiat nurnur i talaaurku, anundiat papalaa uni i raara ku, welaarma ra nundiat papalaa un raa kum pakaankaai ko ra Buk Taabu. Ma diat ut diat awirua uni.

17 Iakumuaat, a kum teptepaang, muaataa nunuramuga a kumutnaami. Io,muaata baboura muaat, kupi koku a taara nawabulbul diat a ben araara pamuaatma ranundiat kum raara nawawer, kadukmuaata puka ko ra koina kinkini mari muaat aaki uni. 18 I koina baa muaat a tawa nali-wan u ra maarmaari anun Iesu Kaarisitoanundaat Tadaaru ma Tena Walaaun, mamuaat a tawa kaai u ra numuaat manaanauni. Anuna ut a minamaar mi ma pa inraap! Aamen.

1 Ioaanes 1:1 326 1 Ioaanes 2:7

A Mugaana BukanunIoaanes

A pirpir kaapa mugaA buk mi Ioaanes i timui. Ioaanes ia raa

ko ra 12 naat na wawer anun Iesu. I timu abuk mi baa ia lapun, ma i ki irong Epeso. Itimui karom a taara na nurnur u ra papaarAasia.

Ioaanes i wapua diat naa diat a turdekdek u ra nurnur un God Tamaana maNatuna Iesu Kaarisito. Ma baa diat maariGod diat amaari kaai a kum teptepaandiat.A maarmaari ia a ngaala na utnaa.

Ma i wapua diat naa diat a baboura diatko ra kum warwaruga na tena wawer. Akum tena warwaruga mi diat piri naa Iesupa i waan paat a muaana mulu. Diat nukinaa a panindaat aakaina utnaa, io Iesupa in pet laar paai kupi in waan paat amuaana mulu welaar ma daat. A kum tenawarwaruga diat piri kaai naa a manaana iaa ngaala na utnaa, iaku a maarmaari ma rakoinamangamangaan diaar ling biaa ku. Ataara baa diat piri lenbi diat a kum ebaaranunKaarisito, ma Ioaanes i nemi naa daata babo lele diat.A winawaan i ra 1 Ioaanes:

Iesu ia a Pirpir na Lalaaun (1:1-4)A kaapa ma ra baboto (1:5–2:29)A kum natnatun God ma ra kum nat-

natun Saataan (3:1–4:6)A maarmaari (4:7-21)A nurnur in uwia paa a rakrakaan buaal

(5:1-21)

A Pirpir na Lalaaun1 Miaat wewapua un ia baa a Pirpir

na Lalaaun, i lalaaun taanga namnamugautbaai. Miaat aa walangoro taai, miaataa babo taai ma ra mataamiaat, miaatbabo mulu taai ut, ma miaat paam ut apanina. 2 Ma a Pirpir na Lalaaun i waanpaat kaapakaapa, ma miaat aa babo taai,ma mi miaat wapuaanai karom muaat, iabaa a lalaaun takum baa diaar ki ungaaima Tamaana, ma i waan paat kaapakaapakarom daat. 3 Miaat wapua muaat un iabaa miaat aa babo taai ma miaat aa walan-goro taai, kupi daat a laa ungaai, welaarmamiaat, miaat laa ungaai ma Tamaandaat,ma Natuna Iesu Kaarisito. 4Mamiaat timu

a kum utnaa mi, kupi anundaat gaaia inngaala uni.

God a Kaapa5 A wewapua mi, miaat walangoroi kon

Iesu Kaarisito, mamiaat wapuaanai karommuaat, baa God ia a kaapa lingtatuna, mapa ta baboto i ki uni. 6 Baa daat piri naadaat laa ungaai ma God, iaku daat ki ku ura baboto, io, daat a kum tena warwaruga,ma a lingtatuna pa i ki un daat. 7 Baa daatwaanwaan u ra kaapa, welaar ma God iki u ra kaapa, io, daat a laa wetwetalaaikarom daat, ma a gaapin Iesu Kaarisito,Natuna, in wagomgom daat ko ra kumaakaina mangamangaan raap.

8 Baa daat piri naa pa nundaat taaakaina mangamangaan, daat waruga padaat balet ut, ma a lingtatuna pa i ki undaat. 9 Baa daat pir apuaana anundaatkum aakaina mangamangaan, God ut itakado, ma in paam ot paa anuna weweli-man ma in una wa anundaat kum aakainamangamangaan, ma in wagomgom daatko ra kum utnaa baa pa i takado. 10 Baadaat piri naa pa daat paam taa ta aakainamangamangaan, daat piri naa God a tenawarwaruga, ma anuna pirpir pa i ki u rabalaandaat.

2Kaarisito anundaat tena wewaraaut

1 A kum natnatung liklik, iaau timu akum utnaa mi karom muaat kupi kokumuaat paam aakaina. Iaku baa te i paamaakaina, anundaat tena wewaraaut, IesuKaarisito a Tena Takado, in pirpir anun raamaa karom Tamaana. 2 Ia ut i maat kupi inkul walaangalaanga pa daat ko ra nundaatkum aakaina mangamangaan, ma wakiranundaat ku, a aakaina mangamangaananu ra taara raap u ra rakrakaan buaal.

3 Baa daat taraam u ra nuna kum naa-gagon, io, daat kaapa naa daat nunura utGod. 4 Baa te i piri naa, “Iaau nunuraGod,” iaku baa pa i taraam u ra nunakum naagagon, ia a tena warwaruga, maa lingtatuna pa i ki uni. 5Baa te i taraam ura pirpir anun God, amaarmaari anun Godi ki mulu uni. Mi ia a wakilang baa daatnunurai naa daat anun God: 6 Baa te i piriuni naa ia anun God, in lalaaun welaar mara lalaaun anun Kaarisito.

A matakina naagagon7 A kum teptepaang, wakir a matakina

naagagon mi iaau timui karom muaat, a

1 Ioaanes 2:8 327 1 Ioaanes 2:29naagagon ku baa muaat aa walangoro taaitaanga namuga utbaai. 8 Iaku a naagagonmaa tuk mi i matakin utbaai. A lingtatunai ra pirpir mi di baboi un Kaarisito, ma dibaboi kaai un muaat, maa a baboto i raapwaanwaan, ma a kaapa lingtatuna ia waanpaat.

9 Baa te i piri naa i ki u ra kaapa, iakumaa i milikuaana tenalik, a muaana maa iki utbaai u ra baboto. 10 Iaku baa te i maaritenalik, i ki u ra kaapa ma pa ta utnaa u ranuna lalaaun baa in pet taai kupi in pukabalet un ta aakaina mangamangaan. 11Mate baa i milikuaana tenalik, i ki utbaai u rababoto, ma i waanwaan utbaai u ra baboto,ma pa i nunurai baa i waanwaan uwaai,maa a baboto ia wapula paa a mataana.12 Iaau timtimu karom muaat a kum naat,

maa di aa una wa anumuaat kumaakaina mangamangaan u ra iaanKaarisito.

13 Iaau timtimu karom muaat a kumngaalangaala, maa muaat aanunura ia baa i lalaaun taanganamnamuga utbaai.

Iaau timtimu karom muaat a kum baar-maan, maa kabina muaat aa uwiapaa Saataan.

Iaau timtimu karom muaat a kum naat,maa kabina muaat aa nunura aTamaandaat.

14 Iaau timtimu karom muaat a kumngaalangaala, maa muaat aanunura ia baa i lalaaun taanganamnamuga utbaai.

Iaau timtimu karom muaat a kum baar-maan, maa muaat aa dekdek, mara pirpir anun God ia ki u ra bal-aamuaat, ma muaat aa uwia paaSaataan.

15 Koku muaat maari a rakrakaan buaal,ma ra kum utnaa kaai baa diat ki uni. Baate i maari a rakrakaan buaal, a maarmaarianun Tamaandaat pa i ki u ra muaanamaa. 16 Maa a kum utnaa baa diat ki ura rakrakaan buaal, lenbi a kum aakainanemnem u ra balaandaat, a kum aakainanemnem anu ra mataandaat, ma ra aa-maamaan ngaala ma ra kum utnaa taangamain napia, a kumutnaamiwakir diat konTamaandaat. 17 A rakrakaan buaal ma rakum aakaakaina nemnem baa diat waanpaat koni, diat a raap ku, iaku baa te imurmur a nemnem anun God, in lalaauntakum.

A kum ebaar anun Kaarisito18 A kum natnatung liklik, mi daat ki

u ra kum tintinip na bung. Muaat aawalangoro taai naa a ebaar anun Kaarisitoin waan paat, ma mi mongoro na ebaarmaadiat aawaanpaat. Io,muaat anunurainaa a tintinip na bung ia marawaai. 19 Akum ebaar anun Kaarisito diat ki ungaaima daat, iaku diat aa pari paa, maa wakirdiat mulu kon daat. Baa gun diat mulu utkon daat, diat a ki takum karom daat. Mami, diat aa waan paa kon daat, maa kabinawakir diat kon daat.

20 Iaku muaat, Kaarisito ia taar taaa Takado na Nion karom muaat. Mamuaat raap muaat aa nunura a lingtatuna.21Wakir iaau timtimu karommuaat kabinabaa pa muaat nunura utbaai a lingtatuna.Pate, iaau timtimu karom muaat kabinamaa muaat aa nunura a lingtatuna, mapa ta warwaruga i laana waan paat koni.22 Woi maa a tena warwaruga? Ia baa iweoro ku naa Iesu wakir a Kaarisito, baaGod i tula wai urin. Te baa i piri lenbi, iaa ebaar anun Kaarisito, maa i weoro wakaai Tamaandaat ma Natuna. 23 Baa te iweoro wa Natun God, Tamaana kaai pa i kikaromi. Ma baa te i pir apuaana Natuna,Tamaana kaai i ki karomi.

24 I koina baa a kum wawer raapbaa muaat aa walangoro taai namuga inlalaaun un muaat. Io, muaat kaai muaat alalaaun un Natuna, ma un Tamaana. 25Maa utnaa baa i weweliman taai kupi in taaritaan daat, ia a lalaaun takum.

26 Iaau timu taa a kum utnaa mi karommuaat, kupimuaat a babo lele diat baa diatnem na ben araara muaat. 27 A Takado naNion baa Kaarisito i taar taai taa muaat, iaki unmuaat, ma pamuaat iba baletma kupte baa inwermuaat. Maa a Takado naNioni wer muaat u ra kum utnaa raap. Ma autnaa baa i wer muaat uni i lingtatuna, mawakir a warwaruga. Io, muaat a nuk akotoa wawer mi kupi muaat a ki takum karomKaarisito.

28Maia, a kum natnatung liklik, muaat aki takum karom Kaarisito, kupi koku daatburut ma koku daat wawirwir u ra nunabung na winawaan paat. 29Muaat nunurainaa God a tena takado, ma muaat nunuraikaai naa diat raap baa diat paam a takadona mangamangaan diat a kum natnatunGod.

1 Ioaanes 3:1 328 1 Ioaanes 4:13

A kum natnatun God1 Baboi! A Tamaandaat i waiaa anuna

ngaala na maarmaari karom daat, baa iwaatung daat naa daat a kum natnatuna.I lingtatuna ut, daat a kum natnatun God.A taara ko ra rakrakaan buaal pa diatnunura God, lenkaai maa pa diat nunuradaat. 2 A kum teptepaang, mari daat akum natnatun God, ma pa di wapuaanaiutbaai baa namur in tabaara daat balet mara aawa. Iaku daat nunurai naa namur baaIesu in waan paat, daat a welaar ut mai,maa daat a babo mului maraagaam. 3 Mamuaat raap baa muaat ki walaang ma ranurnur kup Kaarisito, muaat a wagomgommuaat welaar ma Kaarisito i gomgom.

4Baa te i paam aakainamangamangaan,pa i murmur a naagagon anun God, maaaakaina mangamangaan, ia a wabulbul ura kum naagagon. 5 Ma muaat nunurainaa Kaarisito i waan paat kupi in lo waanundaat kum aakaina mangamangaan,ma ia ut pa nuna ta aakaina mangaman-gaan. 6 Ma ia baa i ki un Kaarisito, pa inlalaaunbalet u ra aakainamangamangaan.Ma ia baa i paampaam balet ku a kumaakaina mangamangaan, pa i babo utbaaiKaarisito, ma pa i nunurai kaai.

7 A kum natnatung liklik, koku muaatmaadek paa te kupi in ben araara muaat.Ia baa i paam a takado na mangamangaan,i takado welaarma Kaarisito i takado. 8Maia baa i paam aakainamangamangaan, ia anatun Saataan, maa Saataan a tena paamaakaina turpaai ut u ra turpaaina. MaNatun God i waan paat kupi in kamaar waa pinapaam anun Saataan. 9 Diat raap baaa kum natnatun God, pa diat a paampaambalet ma a kum aakaina mangamangaan,maa a lalaaun anun God i ki un diat. Padiat a paampaam balet aakaina manga-mangaan, maa diat a kum natnatun God.10 Bari ia mangamangaan baa daat a babolele a kum natnatun God uni, ma daat ababo lele kaai a kum natnatun Saataanuni: Diat raap baa pa diat paam a takadona mangamangaan, wakir diat a kum nat-natun God, lenkaai maa karom diat baa padiat maari a kum tateindiat.

Daat a maari wetwetalaai daat11 A pirpir mi muaat walangoroi taanga

namuga utbaai, naa daat a maari wetwe-talaai daat. 12 Ma koku daat welaar maKaain, ia baa anun Saataan, baa i aak doko

wa tenalik Aabel. Aawa kabina maa i aakdokoi? Maa kabina anunamangamangaani aaka, ma ra mangamangaan anun tenaliki takado.

13A kum tateng liklik, kokumuaat kaka-ian baa a taara ko ra rakrakaan buaal diata milikuaana muaat. 14 Baa daat paam amaarmaari karom a kum tateindaat, daatnunurai naa daat aa waan ko ra minaatkup a lalaaun. Ma ia baa pa i nunuramaarmaari i ki utbaai u raminaat. 15 Ia baai milikuaana tenalik, i welaar ma ra tenaaak doko taara, ma muaat nunurai naa alalaaun takum pa i ki un diat a kum tenaaak doko taara.

16 Bari ia a utnaa baa daat nunura amaarmaari lingtatuna uni: Iesu Kaarisitoi ung wa anuna lalaaun kup daat. Io, ikoina kupi daat kaai daat a ung wa anun-daat lalaaun kup a kum tateindaat. 17 Baate anuna mongoro na utnaa, ma i babotenalik i iba, iaku pa i nem na tabaaraima ta utnaa, i balbalaat baat ku in balaanakoni, a maarmaari anun God in ki lelawaaiu ramuaanamaa? 18A kum natnatung lik-lik, koku daat maarmaari ma ra pirpir ku,baa ma ra waandaat ku. Daat a maarmaarima ra koina pinapaam ma ra lingtatuna.

19 Lenmaa daat a nunurai naa daat akum natu ra lingtatuna, ma pain daat aburut baa daat a tur namataan God. 20Baaa balaandaat i takunadaat, God i ngaala taara wetakun u ra balaandaat, ma i nunuraa kum utnaa raap. 21 A kum teptepaang,baa a balaandaat pa i takuna daat, pa daata burut baa daat a tur namataanGod. 22Mara kumutnaa raap baa daat aaringi koni, intaari taan daat, maa daat taraam u ra nunakum naagagon, ma daat paam a utnaa baai gaaia uni. 23 A naagagon anun God ilenbi: Daat a nurnur u ra iaan Natuna, IesuKaarisito, ma daat a maari wetwetalaaidaat, welaar ma ra nuna naagagon karomdaat. 24 Baa te i taraam u ra nuna kumnaagagon, i lalaaun un God, ma God kaaii lalaaun uni. Ma kabina u ra Takado naNion baa i tabaara daat mai, daat nunurainaa God i lalaaun un daat.

4A watumaarang u ra kum warwaruga na

propet1 A kum teptepaang, mongoro na

propet warwaruga diat waan taltalili ura rakrakaan buaal. Lenmaa koku muaatnurnur gagaa un te baa i piri naa a Takado

1 Ioaanes 4:2 329 1 Ioaanes 5:10na Nion i taar taa a pirpir karomi. I koinakupimuaat a babo lele a kumnion baa diatkon God baa pate. 2 Muaat a nunura lelea Nion God lenbi: Diat baa diat piri naaIesu Kaarisito i waan paat a muaana, diatmaa kon God. 3 Ma diat baa diat weoroku, diat maa wakir kon God. A nion maako ra ebaar anun Kaarisito, baa muaat aawalangoro taai baa in waan paat, ma mi iawaan paat urin u ra rakrakaan buaal.

4 A kum natnatung liklik, muaat anunGod, ma muaat aa uwia paa a kum propetwarwaruga, maa a Takado na Nion baa i kiunmuaat, i dekdek aakit kon Saataan baa iki un diat u ra rakrakaan buaal. 5 A kumpropet warwaruga diat ko ra rakrakaanbuaal, ma diat pipipir ut u ra kum ut-naa ko ra rakrakaan buaal, ma a taara kora rakrakaan buaal diat walangoro diat.6 Daat anun God, ma te baa i nunura Godi walangoro daat. Ma te baa wakir kon Godpa i walangoro daat. Lenmaa daat nunuralele a Nion baa i lingtatuna, ma ra aakainanion baa a tena warwaruga.

God ia a maarmaari7 A kum teptepaang, daat a maari

wetwetalaai daat, maa amaarmaari i waankon God. Ma diat raap baa diatmaarmaari,diat a kum natnatun God, ma diat nunuraGod. 8 Baa te pa i nunura maarmaari, pai nunura God, maa God ut a maarmaari.9 Bari ia a utnaa maa God i waiaa anunamaarmaari uni, baa i tula wa Natuna, raaot ku, urin u ra rakrakaan buaal kupi daata lalaaun uni. 10 Wakir daat, daat maarimuga God, pate. A maarmaari i lenbi, Godut i maari muga daat, ma i taar wa Natunakupi in maat ma in kul walaangalaanga padaat ko ra nundaat kum aakaina manga-mangaan. 11 A kum teptepaang, baa Godi maari daat lenmi, i koina kupi daat kaaidaat a maari wetwetalaai daat. 12 Pa teutbaai i babo taa God. Iaku baa daat maariwetwetalaai daat, God i ki u ra balaandaat,ma ra nuna maarmaari i ki mulu un daat.

13Daat nunurai naa daat lalaaun unGod,maGod i lalaaun un daat, kabina ia taar taaa Niono taan daat. 14 Tamaandaat i taarwa Natuna kupi in Tena Walaaun anu rarakrakaan buaal, ma miaat, miaat aa babotaai, ma miaat wewapua uni. 15Baa te i pirapuaanai naa Iesu ia a Natun God, God ilalaaun uni, ma ia kaai i lalaaun un God.16 Ma daat ut daat nunura a maarmaarianun God karom daat ma daat nurnur uni.

God ia a maarmaari. Ma ia baa i nunuramaarmaari, i lalaaun un God, ma God ilalaaun uni. 17 Baa anuna maarmaari i kimulu un daat, pa daat a burut u ra bungna naagagon, maa daat lalaaun welaar utma Kaarisito main u ra rakrakaan buaal.18 Pa ta bunurut i ki u ra maarmaari. Baaa maarmaari i ki mulu un te, i lu wa abunurut. Baa te i burut i kukuraaina naai nuki naa in wirua u ra naagagon nabinabaalu karomi, ma anuna maarmaaripa i ngaala utbaai.

19 Daat maari wetwetalaai daat, maakabina God ut imaarimuga daat. 20Baa te ipiri naa, “Iaau maari God,” iaku pa i maaritenalik, ia a tenawarwaruga. Maa ia baa pai maari tenalik baa i baboi, pa inmaari laarpaa God baa pa i baboi. 21 A naagagon mii taar taai taan daat i lenbi: Baa te i maariGod in maari kaai tenalik.

5A niuwia u ra rakrakaan buaal

1 Diat raap baa diat nurnur un Iesu naaia a Kaarisito, diat maa a kum natnatunGod. Ma diat raap baa diat maari tamaa ranaat, diat maari utkaai a kum natnatuna.2 Baa daat maari God, ma daat taraam ura nuna kum naagagon, daat nunurai naadaat maari kaai a kum natnatuna. 3 Baadaat maari God, daat a taraam kaai u ranuna kum naagagon. Ma anuna kum naa-gagon pa diat dekdek kupi daat a murmurdiat. 4Maa diat baa a kum natnatun God,diat aa uwia paa a rakrakaan buaal. Bariia a dekdek baa daat uwia paa a rakrakaanbuaalmai: anundaat nurnur ku. 5Woimaain uwia paa a rakrakaan buaal? Diat ku baadiat nurnur un Iesu naa ia a Natun God.

A wewapua kaapa un Iesu Kaarisito6 Iesu Kaarisito i waan paat ma ra palaa

ma ra gaap. Diaar tur wakilang anunabaapitaaiso ma ra nuna minaat. Wakir iwaan paat ku ma ra palaa, i waan paatut ma diaar raap. A Takado na Nionia a lingtatuna, ma i wewapua un IesuKaarisito. 7 Io, tuldi ditul wewapua kaapauni: 8 A Nion, a palaa, ma ra gaap, ditulraap ditul wapuaanai naa Iesu ia a NatunGod. 9 Daat laana nurnur u ra wewapuakaapa anu ra taara, iaku a wewapua anunGod i ngaala aakit. Ma u ra tula utnaa bi,God ut i wewapua kaapa un Iesu naa ia aNatuna. 10 Te baa i nurnur un Natun God,ia paam akoto a wewapua kaapa anun God

1 Ioaanes 5:11 330 1 Ioaanes 5:21u ra in balaana. Ma ia baa pa i nurnur u rawewapua kaapa anun God, i nuki naa Goda tena warwaruga, kabina maa pa i nurnuru ra wewapua kaapa anun God un Natuna.11 Anuna wewapua kaapa i lenbi: God iataar taa a lalaaun takum taan daat, ma alalaaunmaa i ki un Natuna. 12 Ia baa NatunGod i lalaaun uni, ia paam akoto a lalaaun.Ma ia baa Natun God pa i lalaaun uni, pa ipaam akoto a lalaaun.

Iesu ia a lalaaun takum13 A kum utnaa mi iaau timui karom

muaat, kupi muaat baa muaat nurnur ura iaan Natun God, muaat a nunurai naamuaat aa paam akoto a lalaaun takum.14Ma baa daat aaraaring karom God, kokudaat aalawur nuknuk,maa daat aa nunurainaa God in walangoro daat, baa daataaringi kup ta utnaa welaar ma ra nunanemnem. 15 Ma baa daat nunurai naa iawalangoro daat u ra kum utnaa raap baadaat aaring kupi, daat nunurai kaai naadaat a paam akoto a kum utnaa baa daataaringi koni.

16 Baa te i babo tenalik i paam aakainamangamangaan baa wakir in wirua uni, inaaraaring karom God, ma God in taar alalaaun taana. A niaaring mi in waraautdiat baa anundiat kum aakaina manga-mangaan pa i waan kup a winirua. Iakupa iaau piri naa muaat a aaraaring undiat baa anundiat aakainamangamangaani waan kup a winirua.* 17 A kum aakainamangamangaan raap pa diat takado, iakuraa kum mangamangaan aakaina pa dinwirua takum uni.

18 Daat nunurai naa diat raap baa akum natnatun God, pa diat paampaambalet ma a kum aakaina mangamangaan.Maa Natun God i baboura baat diat ut,ma Saataan pa i pet laar paai kupi inbaanaakaka diat. 19 Daat aa nunurai naadaat a kum natnatun God, ma a rakrakaanbuaal raap i ki u ra naagagon anunSaataan. 20Daat aa nunurai naa Natun Godia waan paat, ma ia tabaara ta daat ma ramanaana, kupi daat a nunura a lingtatunana God. Daat lalaaun u ra lingtatuna naGod, kabina maa daat lalaaun un NatunaIesu Kaarisito. Ma ia a God lingtatuna,ma ra lalaaun takum. 21 A kum natnatungliklik, muaat a baboura muaat ko ra kumwarwaruga na god.

* 5:16: Raa kum tena manaana diat nuki naa a aakaina mangamangaan baa te in wirua takum uni, baa in weoro waIesu.

2 Ioaanes 1 331 2 Ioaanes 13

A Weru BukanunIoaanesA pirpir kaapa mugaA buk mi Ioaanes i timui. I piri naa i

timui karom a tabuan, iaku mongoro natena manaana diat nuki naa a tabuan mara kum natnatuna ia a pirpir welwelaar ura lotuma ra kum tena nurnur. Baa i pirpirun tenawawi ra tabuan, i pirpir u ra lotu unraa taamaan ingen.

U ra bukmi iwapua diat naa diat amaariwetwetalaai diat, ma diat a baboura diat kora kum warwaruga na tena wawer.A winawaan i ra 2 Ioaanes:

A turturpaai ra buk mi (1-3)A maarmaari (4-6)A watumaarang u ra kum tena war-

waruga (7-11)A tintinip na pirpir (12-13)1 Iaau Ioaanes, a mukmuga, iaau tim-

timukaromui, a tabuan baaGod ia pilak paui, ungaai ma ra kum natnatum, baa iaaumaari muaat u ra lingtatuna na nurnur.Ma wakir iaau ku, miaat raap kaai baamiaat nunura a lingtatuna miaat maarimuaat. 2 Miaat maari muaat kabina u ralingtatuna baa i ki un daat, ma in ki takumkarom daat.

3 A maarmaari, a koina mangamangaanma ra maalmaal kon God Tamaandaat maIesu Kaarisito Natuna, in ki karom daatbaa daat ki u ra lingtatuna ma daat maariwetwetalaai daat.

A maarmaari wetwetalaai4 Iaau gaaia aakit baa iaau walangoroi

naa a kum natnatum diat murmur a ling-tatuna, welaar ma ra naagagon Tamaan-daat ia taar taai taan daat. 5 Ma mariiaau aaring ui, a tabuan, kupi daat a maar-maari wetwetalaai. Wakir iaau timu tamatakina naagagon karom ui, pate. Anaagagon ku baa daat aa walangoro taaitaanga namuga. 6 Bi ia a maarmaari, baadaat amurmur a kumnaagagon anun God.Anuna naagagon, baa namuga muaat aawalangoro taai i lenbi, naamuaat a lalaaunungaai ma ra maarmaari.

Muaat a baboura muaat ko ra kum tenawarwaruga

7 Mongoro na tena warwaruga diat aawaan werweraan main u ra rakrakaan

buaal. Diat weoro ku naa Iesu Kaarisitowakir i waan paat a muaana mulu. Amangaana taara maa diat a kum tenawarwaruga, ma diat a kum ebaar anunKaarisito. 8 Muaat a baboura muaat kupikoku muaat ung wa a utnaa baa muaataa ongor paai. Muaat a tur dekdek kupimuaat a lo paa anumuaat kudulaana we-dok. 9 Diat raap baa diat waan ingen paako ra kum wawer anun Kaarisito ma padiat murmuri, God pa i ki karom diat. Madiat raap baa diat murmur a kum wawermi, TamaandaatmaNatuna diaar ki karomdiat. 10 Baa te in waan karom muaatma ta mangaana wawer baa pa i welaarma ra kum wawer anun Kaarisito, kokumuaat gaaia paai ma muaat ben aruki ura numuaat kum ruma. 11 Baa te in gaaiapaai, in welaar mai u ra nuna kum aakainapinapaam.

A tintinip na pirpir12 A mongoro na utnaa baa ang timui

karom muaat, iaku pa iaau nemi naa angtimtimu u ra dona buk ma ra ina pen. Iaaunuki naa ang waan ut karom muaat, maang pirpir karom muaat, kupi in ngaalaaakit anundaat gaaia.

13 A kum natnatun tenawawim baa Godia pilak paai, diat taar anundiatmaarmaarikarom ui.

3 Ioaanes 1 332 3 Ioaanes 15

A Wetula BukanunIoaanesA pirpir kaapa mugaA buk mi Ioaanes i timui. I timui karom

raa tena nurnur a iaana Gaaius. I waatungwakaak karomi baa i waraaut a kum tenapinapaam baa diat waan ma ra Koina We-wapua. I pirpir kaai un raamuaana a iaanaDiotrepe, maa anuna mangamangaan pa ikoina.A winawaan i ra 3 Ioaanes:

A turturpaai ra buk mi (1-4)Ioaanes i gaaia un Gaaius (5-8)A mangamangaan anun Diotrepe pa i

koina (9-10)A mangamangaan anun Demetrio i

koina (11-12)A tintinip na pirpir (13-15)1 Iaau, Ioaanes, a mukmuga, iaau tim-

timu karom ui, tepaang Gaaius, baa iaaumaari ui u ra lingtatuna na nurnur.

2 Tepaang, iaau aaraaring un ui, kupianum kini in koina ma un watur akotoa koina lalaaun, welaar ma ra niom baai lalaaun wakaak. 3 Iaau gaaia aakit baaraa kum tateindaat diat waan paat, madiat pirpir kaapa un ui naa u murmur alingtatuna na pirpir, ma u lalaaun ungaaimai. 4 Pa ta utnaa balet baa in ngaalaanung gaaia uni, un raa utnaa ku, baa iaauwalangoroi naa muaat a kum natnatungliklik u ra nurnurmuaat lalaaunungaaimara lingtatuna.

Un waraaut a kum tateindaat baa diatwaan ma ra Koina Wewapua

5 Tepaang, u dowot u ra pinapaam upaami karom a kum tateindaat u ra nur-nur, baa diat waira paat karom ui. 6 Mabaa raa taara kon diat, diat waan paatmain, diat pirpir kaapa karom a taara nanurnur main u ra num maarmaari. Ma ikoina baa un waraaut diat baa diat waanma ra Koina Wewapua ma ta kum utnaa ura nundiat winawaan. A mangamangaanmi God i gaaia uni. 7 Diat waan u ra iaanKaarisito, ma pa diat lo ta wewaraaut ko rakum taara baa pa diat nurnur. 8 Lenmaai koina kupi daat a waraaut a mangaanataara maa, kupi daat a papaam ungaai madiat kup a lingtatuna in waan werweraan.

A lalaaun anun Diotrepe ma Demetrio

9 Iaau aa timu taa a buk karom a taara nanurnur u ra num taamaan, iaku Diotrepeia baa i nem aakiti kupi ia anumuaat muk-muga, pa i taraam karom miaat. 10 Io, baaang waan paat ang wapua muaat u ra kumutnaa baa i paampaami, a kum aakainapirpir i pir taai un miaat. Ma wakir maraa ku ia, bi kaai ia, pa i gaaia paa a kumtateindaat u ra nurnur baa diat waan paatma ra Koina Wewapua, ma i turbaat kuanuna taara baa diat nem na gaaia pa diat.Ma baa te koni i nem na gaaia paa a kumwaira maa, Diotrepe in wango wai ko ralotu.

11 Tepaang, koku u murmur aakainamangamangaan mi, un murmur ku akoina. Ia baa i paam a koina, ia anun God,ma ia baa i paam aakaina, pa i nunura God.

12 A taara raap diat pirpir kaapa unDemetrio, naa ia raa koina muaana, mara nuna lingtatuna na wawer kaai i pirpirkaapa uni. Maia, miaat kaai miaat pirpirkaapa uni, ma u nunurai naa anumiaatkum pirpir i lingtatuna.

A tintinip na pirpir13 Mongoro na utnaa baa ang timui

karom ui, iaku pa iaau nemi kupi angtimtimu karom ui ma ra pen. 14 Iaku iaaunuki naa ia marawaai ma daar a webabo,kupi daar ut daar a pirpir.

15 A maalmaal in ki karom ui. Akum teptepaam taanga min, diat taaranundiat maarmaari kup ui. Ma ui kaaiun taar anung maarmaari karom a kumteptepaandaar raap baa diat ki matira.

Iudaas 1 333 Iudaas 12

A Buk anunIudaasA pirpir kaapa mugaIudaas i timu a bukmi. Mongoro na tena

manaana diat nuki naa Iudaas mi ia a teinIesu ma Iaakobo. Babo Mt 13:55 ma babokaai a pirpir kaapa u ra buk anun Iaakobo.

I timu a buk mi karom a kum tenanurnur. Baa i walangoroi naa a kumwarwaruga na tena wawer diat ben araaradiat, i timtimu kupi in watumaarang diat.Ma i piri naa a Tadaaru in naagagon a kumtena aakaina. I wapua diat kaai naa diat amurmur a Koina Wewapua, ma diat a turdekdek u ra nurnur.A winawaan i ra buk Iudaas:

A turturpaai ra buk mi (1-2)A mangamangaan anu ra kum war-

waruga na tena wawer (3-16)Daat a tur dekdek u ra nurnur (17-23)A pir walaawa karom God (24-25)1 Iaau Iudaas, a tultul anun Iesu

Kaarisito ma a tein Iaakobo. Iaautimu a buk mi karom muaat baa God aTamaandaat ia wataa pamuaat, ma imaarimuaat, ma muaat ki u ra baboura anunIesu Kaarisito.

2 God in taar a ngaala na wewaraaut,a ngaala na maalmaal ma ra ngaala namaarmaari karom muaat.

Muaat a baboura muaat ko ra kum war-waruga na tena wawer

3 A kum teptepaang, iaau nem aakitinaa ang timtimu karom muaat u ra war-walaaun baa anundaat raap. Iaku mi, iaaunuki naa ang timtimu karommuaat un raautnaa ingen. Ang timtimu karom muaatma ang wadekdek muaat, kupi muaat aongor kupi muaat a baboura wakaak aKoina Wewapua ko ra kum ebaar. A KoinaWewapua baa daat nurnur uni, ma di aataar taai karom a taara anun God, mapa te in puku laar paai. 4 Iaau timtimuuni, kabina maa raa taara diat aa ruk inotaau karom muaat. Pa diat murmur anemnem anun God, ma diat a waan takadokup a winirua, welaar ma di aa timu taainamuga utbaai u ra Buk Taabu. Diat pukuaakaka paa amaarmaari anunGod,madiatpiri lenbi, “I koina ku baa daat a paam akumpaamuk namangamangaan.” Ma diatweoro wa ku anundaat Tena Naagagon ma

anundaat Tadaaru, Iesu Kaarisito, ia raa otku.

5 Muaat aa nunura a kum utnaa bi, iakuiaau nemi kupi ang wapua muaat baletuni, naa: A Tadaaru i walaaun paa a taaraIsraael taangirong Aaigipto, iaku namurtaana i wawiruawa diat baa pa diat nurnuruni. 6 Ma ra kum aangelo kaai baa padiat nem a kum tiniba na naagagon baaGod i taar taai taan diat raaraa, diat wan-gaala pa diat ma diat waan ko ra nundiatkinkini. Io, God ia wi akoto ta diat mara kum winiwi takum. Ma mi diat aa kiu ra baboto kupi diat a ki walaanga paaa ngaala na bung baa din naagagon diatuni. 7Lenkaaimaa un SodommaGomoraa,ma ra kum taamtaamaanmarawaai karomdiaar. A taara taanga matira diat paama kum paamuk na mangamangaan, madiat paam aakaina balet karom diat ut inmuaana. A kum taamaan maa diat wiruaraap u ra nguan. Ma anundiat winiruai watumaarang daat kupi daat a nunurainaa a ngaala na nguan baa pa in maat, i kikupi din tun a kum tena aakaina uni.

8 Lenkaai maa, karom a taara baa diat aaruk taau karom muaat. Diat wer a taaraku ko ra kum utnaa diat baboi u ra kumbeberon, ma diat wadur diat balet utma rakum aakaakaina mangamangaan. Pa diatnem a naagagon anun God, ma diat piraakaka a kum aangelo taanginaanga nate.9 Ma Mikaael, ia baa a mukmuga anu rakum aangelo, baa diaar wengangaar maSaataan u raminaatinMoses, pa i pir taa taaakaina pirpir un Saataan. I piri ku naa, “ATadaaruut in turbaat ui.” 10 Iaku a taaramidiat pirpir aakaka u ra kum utnaa baa pa ikaapa karom diat. Ma anundiat manaanai welaar ku ma ra manaana anu ra kumkuaabaar na wewagua, baa diat murmurku a nemnem i ra panindiat. Maa ut ia autnaa baa diat a wirua uni.

11 In aaka aakit karom diat! Diat mur-mur a mangamangaan anun Kaain. Madiat ngaraa kupi diat awelaarma Baalaam,baa i paam a kum aakaina utnaa kupi inlo maani uni. Ma diat a wirua welaar maKoraa, baa i muga paa a taara baa diatwabulbul karom God, ma diat wirua raap.12 A taara mi baa diat ki ungaai ma muaatu ra kum winangaan na maarmaari, diatwelaar ku ma ra durdur na utnaa. Diattabaara maaumaaur pa diat ut, ma pa diatnuk paa a taara ingen. Diat welaar ma rawaal na baakut baa a dadaip i ip taltalili,

Iudaas 13 334 Iudaas 25ma pa ta baataina. Diat welaar kaai ma rakum diwaai baa pa diat wa u ra kalaangna wunuwa, diat aa maat. Baa di aa gaatwa diat, anundiat weru minaat ma maa.13 Diat paam a kum aakaina mangaman-gaan baa di laana wawirwir uni, iaku padiat wawirwir uni. Maa anundiat aakainamangamangaan i waan paat baarabaarawelaarma ra buabua ko ra ngaalangaala natop baa i tapuar. Ma diat welaar kaai ma rakum naangnaang baa diat aa waan paa kora kum ngaiaandiat, ma God ia waninaartaa a ngaala na baboto kup diat, baa pa inraap.

14Ma Enok kaai, a tabun Aadaam, ia baai we-7 na taaun taara namur taan Aadaam,ia pir taa a pirpir na propet un diat lenbi,“Baboi, a Tadaaru in waan paat ma ranuna kum aaraarip na gomgom na aan-gelo, 15 kupi in naagagon a taara raap. Madiat raap baa pa diat murmur a nemnemanun God diat a wirua u ra naagagon, ura nundiat kumaakaina pinapaambaa diataa paam taai, ma u ra kum aakaina pirpirbaa aakaina taara diat aa pir tataai u raTadaaru.”

16 A taara mi, diat a kum tena pupukuma a kum tena wetakun. Diat murmur akum aakaina nemnem anundiat, ma diatwangaala pa diat ut. Diat wanemnem paaku a taara ma ra nundiat kum namnamianna pirpir, kupi ku diat a lo ta utnaa kondiat.

Muaat a tur dekdek u ra nurnur17 Iakumuaat, a kum teptepaang, muaat

a nuk paa a kum pirpir anu ra kum aapos-tolo anu ra Tadaaru Iesu Kaarisito, baa diataa wapuamuga ta muaat uni. 18Diat aa pirtaai taa muaat lenbi, “U ra kum tintinipna bung, ta taara diat a pir aakaka God,ma diat amurmur anundiat kumnemnem,baa pa i welaar ma ra nemnem anun God.”19 Maa a mangaana taara mi, diat a kabira numuaat kinkini weraan u ra numuaatlotu. Diat murmur ku a nemnem i rarakrakaan buaal, ma a Takado na Nion pa ilalaaun un diat.

20 Iaku muaat, a kum teptepaang, ikoina baa muaat a tur dekdek u ra nu-muaat gomgom na nurnur kupi in tawa,ma muaat a aaraaring ma ra dekdek i raTakado na Nion. 21 Ma muaat a lalaaunnaliwan u ra maarmaari anun God, baamuaat kiki walaang kup anundaat Tadaaru

Iesu Kaarisito baa in tabaara muaat ma ralalaaun takum, maa kabina i maari muaat.

22 Muaat a waiaa a maarmaari karomdiat baa diat aalawur nuknuk. 23Mamuaata walaaun gagaa paa raa taara baa ku-raa ma diat u ra nguan. Ma karom raataara kaai muaat a waiaa a maarmaari mamuaat a burut utkaai, kupi koku muaat loanundiatmangamangaan. Mamuaat ami-likuaana anundiat kummaalu baa i durmara nundiat kum aakaina mangamangaan,baa i welaar ma ra aakaina malaapaang ura panindiat.

A pir walaawa karom God24 Daat a pir walaawa paa God, baa i

baboura baat pa muaat ko ra punuka, main watur pa muaat namataana u ra nunaminamaar. Pa te in takuna muaat unta aakaina mangamangaan, ma muaat awaan paat ma ra ngaala na gaaia. 25 Iaraa ot ku anundaat God ma anundaatTena Walaaun, kabina u ra minaatin IesuKaarisito anundaat Tadaaru. Anuna ut aminamaar, a kiki na ngaala, a dekdek mara naagagon, ko ra kum kilaala ia raap, mami, ma pa in raap. Aamen.

Binabo 1:1 335 Binabo 1:9

A Binaboanun IoaanesA pirpir kaapa mugaIoaanes i timu a buk mi. Ia raa ko ra 12

naat na wawer anun Iesu. I timu a buk mibaa i ki na karabus u ra lolo Paatimos. Itimui 65 na kilaala namur taa ra winawaananun Iesu unaanga u ra maawa. U ra kumkilaalamaa, a taara na nurnur diat baraatamongoro na mawaat, ma a taara diat petna bilbil un diat ma di aak doko mongorokon diat kaai. Ioaanes i timu a buk mikabina i nemi naa diat a tur dekdekmadiata nuk paa Iesu.

I wapua daat naa God i nunura a kumut-naa raap baa in waan paat, ma in uwia paaSaataan. Ma u ra tintinip i ra rakrakaanbuaal, a kum mawaat baa daat baraataimin napia in raap. Ma God in walaaun paaa taara baa diat nurnur, ma in naagagon ataara baa pa diat nurnur. Ma ia waninaartaa a koina taamaan kup diat baa anuna.

Mongoro na utnaa u ra buk mi i welaarma ra pirpir welwelaar, iaku baa daatman-aana u ra Mugaana Buk Taabu in waraautdaat kupi daat a nunura a kukuraaina.A winawaan i ra buk Binabo:

A turturpaai ra buk mi (1:1-8)A timtimu karom a kum tena nurnur un

7 na taamaan (1:9–3:22)A Tadaaru i paapa a buk baa di aa pipin

taai (4:1–8:1)7 na aangelo diat ip 7 na tawuru (8:2–

11:19)A draagon ma ru kuaabaar na wewagua

(12:1–13:18)A kum binabo (14:1–15:8)7 na laa na kaankaan anun God (16:1-21)Baabilon i puka ma God i uwia paa

Saataan (17:1–20:10)A bung na naagagon (20:11-15)A matakina maawa ma ra matakina

rakrakaan buaal (21:1–22:6)A tintinip na pirpir (22:7-21)1 A buk mi, ia a wewapua kaapa anun

Iesu Kaarisito, baa God i taar taai taanakupi in waiaa taa anuna kum tultul u rakum utnaa baa marawaai in waan paat.Iesu i tula wa anuna aangelo karom anunatultul Ioaanes, kupi in pir apuaana a kumutnaami taana. 2 Ioaanes i wewapua kaapa

u ra kum utnaa raap baa ia babo taai. Biia a utnaa maa, a pirpir anun God ma rawewapua kaapa anun Iesu Kaarisito. 3 Iabaa in luk a kum pirpir na propet mi indaan, ma diat kaai baa diat a walangoroa kum pirpir mi di aa timu taai, ma diata murmuri, diat kaai diat a daan, maa apakaana bung baa a kum utnaami in waanpaat uni ia marawaai.

A timtimu anun Ioaanes karom a kumtena nurnur un 7 na taamaan

4 Iaau Ioaanes, iaau timtimu karommuaat a kum tena nurnur un 7 na taamaanirong u ra papaar Aasia.

A maarmaari ma ra maalmaal karommuaat kon ia baa i lalaaun namuga, ilalaaunmima in lalaaun namur, ma ko ra 7na nion kaai baa diat turtur namuga naa ranuna kiki na king, 5ma kon Iesu Kaarisito,a dowot na tena wewapua kaapa un God, amugaana taan diat baa diat a lalaaun baletko ra minaat, ma ra mukmuga anu ra kumking u ra rakrakaan buaal.

Imaari daat, ma i palaa laangalaangawadaat ko ra nundaat kum aakaina manga-mangaan ma ra gaapina, 6 ma i wakidaat kupi daat a naagagon ungaai mai makupi daat a kum tena wetabaar karomTamaana, ia baa nuna God. A minamaarma ra dekdek raap i ki un Iesu Kaarisito,pa in raap ma pa in raap. Aamen.7 Baboi, i waan pari ma ra pakpakaana

baakut,ma amataa ra taara raap diat a baboi,ma diat utkaai baa diat go taai ma ra

bele,ma a kum wunwuna taara raap u ra

rakrakaan buaal diat a luan kabinauni.

Io, in waan paat ut lenutmaa. Aamen.8 A Tadaaru God, ia baa i lalaaun na-

muga, i lalaaunmima in lalaaun namur, iabaa i dekdek aakit i piri naa, “Iaau a Aalpaama ra Omegaa.”*

Ioaanes i babo raa i welaar ma Natu raMuaana

9 Iaau Ioaanes, a teimuaat ma a tepaa-muaat baa daat tur ungaai ma Iesu u rakinadik, ma u ra nuna mataanitu ma ura tinur dekdek baa daat kariaana ngu-nungut. Iaau ki na karabus u ra loloPaatimos, kabina maa iaau warawaai mara pirpir anun God, ma ra wewapua kaapa

* 1:8: Aalpaa ia a mugaana mataana buk u ra pirpir Grik, ma Omegaa ia a tintinip na mataana buk.

Binabo 1:10 336 Binabo 2:10anun Iesu. 10 U ra bung anu ra Tadaaru†iaau teng ma ra Takado na Nion, ma na-mur taang, iaau walangoro ina ngaala naingaan raa, i welaar ma in tawuru. 11 I pirilenbi, “A utnaa baa u baboi, un timu kotoiu ra buk baa di pipinima un taarwai urongkaroma kum tena nurnur un 7 na taamaanbi: Epeso, Simirnaa, Pergaamon, Tiaatira,Saardes, Piladelpia ma Laaudisia.”

12 Iaau tur tapuku kupi ang babo iabaa i pirpir karom iaau. Baa iaau turtapuku, iaau babo 7 na turtur na laam nagoled. 13Ma naliwan taa ra 7 na turtur nalaam iaau babo raa i “welaar ma Natu raMuaana,” i mong ma ra iokaana maalu iwaan pari tuk ut u ra ru kakina, ma i doa raprabono ma ra in aaru na goled. 14 Inlorina ma ra weu na lorina diaar kabaangaakit welaar ma ra weu na sip, ma i welaarkaai ma ra buabua na top, ma ra ruin kiokna mataana i welaar ma ra kupkup i ranguan. 15 A ru kakina diaar welaar mara braas baa di aa tun agomgom taai ura nguan, ma in ingaana i welaar ma rarurunga i ra top na aalataura. 16 I paampaa7 na naangnaang u ra ot na limaana, main liwan na wineium baa a ru titina raapdiaar wangwangaan aakit, i waan paat kora waana. Ma a mataana i welaar ma inmataana mage baa i baarabaara aakit.

17 Baa iaau baboi, iaau puka pari taaunaa ra ru kakina welaar ma ra minaat.Namur i ung taa a ot na limaana nate uniaau, ma i piri naa, “Koku u burut, iaaua mugaana ma ra tintinipina. 18 Iaau alalaaunina. Iaau aa maat paa, baboi, iaauaa lalaaun takum ma iaau paam akoto akum ki i ra minaat ma i ra taamaan Edes,a taamaan na nion.

19 “Io, un timu ma a kum utnaa baa uaa babo taai. Bari diat a kum utnaa maa,a kum utnaa baa ia waan paat ma a kumutnaa baa in waan paat namur. 20 Bariia a kukuraai ra utnaa na pidik u ra 7 nanaangnaang baa u aa babo taai u ra ot nalimaang, ma 7 na turtur na laam na goled:7 na naangnaangmaa i tur wakilang a kumaangelo anun 7 na kikil na taara na nurnur,ma 7 na turtur na laammaa i tur wakilang7 na kikil na taara na nurnur.

2A pirpir karom a taara na nurnur irong

Epeso

1 “Un timtimu karom aangelo anu rataara na nurnur irong Epeso lenbi:

A kum pirpir mi anun ia baa i paam 7 nanaangnaang u ra ot na limaana, ma i waannaliwan u ra 7 na turtur na laam na goled.

2 Iaau nunura a kum utnaa baa muaatpaampaami ma anumuaat kum dekdek napinapaam, ma anumuaat tinur dekdek baamuaat kariaana kinadik. Iaau nunurainaa pa muaat maadek paa a kum aakainataara. Ma muaat aa walaar ta diat baadiat waatung diat naa a kum aapostolo,iaku wakir diat a kum aapostolo mulu, mamuaat aa babo lele diat naa a kum tenawarwaruga. 3 Muaat aa kariaana kinadiku ra iaang, iaku pa muaat talanguan uni,muaat tur dekdek ut.

4 Iaku iaau takuna muaat u ra utnaabi: Pa muaat maari iaau ma welaar manamuga muaat maari iaau. 5Muaat a nukpaa anumuaat koina kini aakit namugabaa muaat aa puka paa koni! Muaat anukpuku, ma muaat a paam balet a kumutnaa baa namugamuaat paampaami. Baapamuaat a nukpuku, angwaanpaat karommuaat, ma ang rakaan wa anumuaat tur-tur na laam ko ra ngaiaana. 6 Iaku raautnaa bi ia baamuaat paami i koina: Muaatmilikuaana a kum pinapaam anu ra taarabaa diat murmur a wawer anun Nikolaaos,baa iaau kaai iaau milikuaanai.

7 Ia baa in talingaana, i koina baa inwalangoro a pirpir baa a Takado na Nion ipiri karom a taara na nurnur. Ia baa a tenaniuwia, ang mulaaot paai kupi in wangaanko ra in diwaai na lalaaun, baa i tur u raParadaaiso anun God.

A pirpir karom a taara na nurnur irongSimirnaa

8 “Un timtimu karom aangelo anu rataara na nurnur irong Simirnaa lenbi:

A kum pirpir mi anun ia baa a mugaanama ra tintinipina, ia baa i maat paa, ma ialalaaun balet.

9 Iaau nunura a kum kinadik baa imanong muaat, ma anumuaat kini na potna maarmaari, iaku muaat ki na tadaaruut! Iaau nunura a kum pirpir aakaka baaraa taara diat piri un muaat. Diat maa,diat piri naa diat a kum te Iudaia, iakuwakir diat a kum te Iudaia, diat ko ra kikilanun Saataan. 10 Koku muaat burutaanaa kum kinadik baa marawaai ma in waan

† 1:10: A bung anu ra Tadaaru a kukuraaina naa a mugaana bung u ra wik baa di wakilang a tinur balet anun Iesu.

Binabo 2:11 337 Binabo 2:26-27paat karom muaat. Baboi, Saataan inwaruk taa ta taara konmuaat u ra ruma nakarabus kupi in walaar muaat, ma muaata kariaana kinadik un ta 10 bung. Muaata tur dekdek ut u ra numuaat nurnur tuku ra bung baa muaat a maat uni, ma angtaar taa a lalaaun karommuaat welaar madi taar in kaaeng na niuwia taan te.

11 Ia baa in talingaana, i koina baa inwalangoro a pirpir baa a Takado na Nion ipiri karom a taara na nurnur. Ia baa a tenaniuwia, a weru minaat pa in baanaakakai.

A pirpir karom a taara na nurnur irongPergaamon

12 “Un timtimu karom aangelo anu rataara na nurnur irong Pergaamon lenbi:

A kum pirpir mi anun ia baa anuna inliwan na wineium a ru titina raap diaarwangwangaan aakit.

13 Iaau nunura a taamaan muaat ki iaai,a taamaan baa Saataan ia ki na king iaai.Iaku maa muaat paam akoto dekdek aiaang, anumuaat nurnur pa i waan ingenkon iaau. Muaat paami utkaai lenmaa u rakilaala baa di aak doko Aantipaas uni. Iamaa anung dowot na tena wewapua kaapabaa di aak dokoi u ra numuaat taamaan, ataamaan baa Saataan i ki iaai.

14 Iaku iaau takuna muaat u ra kumutnaa bi: Raa taara baa kuraa diat nali-wan taa muaat, diat aa murmur a waweranun Baalaam, ia baa i wer Baalaak kupiin waruga a taara Israael ma diat paamaakainamangamangaan, baa diat aan a ut-naa na winangaan di wetabaar mai karoma kum taabataaba ma diat paam a kumpaamuk na mangamangaan. 15 Raa taarakaai kon muaat diat aa murmur a waweranun Nikolaaos. 16Muaat a nukpuku! Baapate, ang waan paat gagaa karom muaat,ma ang weium ma diat ma ra in liwan nawineium baa i waan paat ko ra waang.

17 Ia baa in talingaana, i koina baa inwalangoro a pirpir baa a Takado na Nion ipiri karom a taara na nurnur. Ia baa a tenaniuwia, ang tabaarai ma ta maana baa itaana ino. Ma ang taar taa kaai in kabaangnawaat di aa timu taa amatakina iang uni,baa pa te i nunurai. Ia ot ku, baa iaau taartaa ina waat mi taana in nunurai.

A pirpir karom a taara na nurnur irongTiaatira

18 “Un timtimu karom aangelo anu rataara na nurnur irong Tiaatira lenbi:

A kum pirpir mi anu ra Natun God baaa ruin kiok na mataana i welaar ma rakupkup i ra nguan, ma a ru kakina diaarwelaarma ra braas baa di aa tun agomgomtaai u ra nguan.

19 Iaau nunura a kum pinapaam baamuaat paampaami, anumuaat maarmaari,anumuaat nurnur, anumuaat pinapaamna wewaraaut ma anumuaat tinur dekdekbaa muaat kariaana kinadik. Iaau nunurainaa anumuaat kum pinapaam mari, diatngaala aakit taa ra kum pinapaam muaatpaami namuga.

20 Iaku iaau takuna muaat u ra utnaa bi:Pa muaat lu wa Iesabel, a tabuan baa i pirinaa ia a propet. I wer araara anung kumtultul, kupi diat a paam a kum paamukna mangamangaan ma kupi diat a aan autnaa baa di aa wetabaar taau mai karoma kum taabataaba. 21 Iaau aa taar taa apakaana bung taana kupi in nukpuku uniko ra nuna kum paamuk na mangaman-gaan, iaku pa i nemi. 22 Io, ang taar angaala na malaapaang taana ma in laanainep ku u ra baana. Ma diat kaai baa diatpaama paamuknamangamangaan ungaaimai, ma pa diat nukpuku ko ra paamukna mangamangaan anun Iesabel, ang taara dekdek na kinadik karom diat. 23 Maang aak doko a kumnatnatun Iesabel, kupia taara na nurnur raap diat a nunurainaa iaau nunura a balaa ra taara ma ranuknukindiat raap, ma ang baalui karommuaat raaraa welaar ut ma ra numuaatkum pinapaam.

24 Iaku raa taara kaai kon muaat matiraTiaatira pa diat murmur a kum waweranun Iesabel, ma pa diat murmur a kumutnaa bi di waatungi naa a kum dekdek nautnaa na pidik anun Saataan. Iaau piri taamuaat naa, pang ung taa balet ta mawaatnate un diat. 25 A kum utnaa raap baamuaat paamakotoimuaat a tur dekdek unituk baa ang waan paat.

26-27 Ia baa a tena niuwia ma i paam otpaa anung nemnem tuk u ra tintinipina,ang taar taa a naagagon taana lenutmaa anaagagon Tamaang i taar taai taang, kupiin naagagon a kum wunwuna taara raapmai.‘In naagagon adekdek diat ma ra ina buka

na aaen,ma in gina diat welaar ma di puar

ginagina a kuro baa di paami ko rapiapaap.’ Kele 2:9

Binabo 2:28 338 Binabo 3:1828Maang tabaarai kaaima inanaangnaangna laar.

29 Ia baa in talingaana, i koina baa inwalangoro a pirpir baa a Takado na Nioni piri karom a taara na nurnur.

3A pirpir karom a taara na nurnur irong

Saardes1 “Un timtimu karom aangelo anu ra

taara na nurnur irong Saardes lenbi:A kum pirpir mi anun ia baa i teng ma

ra 7 na Nion God ma i paam paa 7 nanaangnaang.

Iaau nunura a kumpinapaambaamuaatpaampaami. A taara diat piri naa muaatlalaaun, iaku muaat aa maat. 2 Muaat atawaangun, ma muaat a wadekdek anu-muaat kum koina mangamangaan baa ipot na maat ma, maa iaau baboi naa anu-muaat kum pinapaam pa i kudulaan na-mataa ra nung God. 3 Io, muaat a nuk paaa utnaa baa di aa taar taai taa muaat mamuaat aa walangoro taai, muaat a taraamuni ma muaat a nukpuku. Iaku baa pamuaat a tawaangun, ang waan paat karommuaat welaar ma ra tena walong ma pamuaat a nunura a pakaana bung baa angwaan paat karom muaat uni.

4 Iaku raa kabaanadi kon muaat matiraSaardes, pa diat baana dur anundiat kummaalu. Diat a waan ungaai ma iaau, diata mong ma ra kabaang na maalu, maakabina diat gomgom u ra nundiat lalaaun.5 Ia baa a tena niuwia, in mong lenmaa mara kabaang na maalu. Ma pang una waa iaana ko ra buk na lalaaun, ma ang pirapuaanai namataan Tamaang ma anunakum aangelo.


A pirpir karom a taara na nurnur irongPiladelpia

7 “Un timtimu karom aangelo anu rataara na nurnur irong Piladelpia lenbi:

A kum pirpir mi anun ia baa i gomgom,ma i dowot. I paam a ki anun Dewid, mabaa i paapa a bonanaaka, pa te in balbalaatlaar paai, ma baa i balbalaat, pa te in paapalaar paai.

8 Iaau nunura a kum pinapaam baamuaat paampaami. Baboi, a balbalaatia tapaapa namuga taa muaat, ma pa tein balbalaat laar paai. Iaau nunurai naa

a dekdekimuaat pa i ngaala, iaku muaatmurmur ut anung pirpir, ma pa muaatweoro wa a iaang. 9 Diat baa a kikil anunSaataan diat piri naa diat a kum te Iudaia,iaku pate, diat a kum tena warwaruga.Ang naagagon diat kupi diat a waan karommuaat ma diat a ki but keke namuga taamuaat, ma diat a pir apuaanai naa iaauiaau maari muaat. 10 Kabina baa muaatmurmur anung wetulaa kupi muaat a turdekdek baa muaat kariaana kinadik, io,iaau kaai ang baboura baat muaat ko rapakaana bungbaa angaala nawalawalar inwaan paat u ra rakrakaan buaal raap, kupiin walaar diat baa diat ki main napia.

11 Marawaai maku ang waan paat.Muaat a paam akoto dekdek a utnaa baamuaat aa paam akotoi, kupi koku te in lopaa kum kaaeng na niuwia kon muaat.12 Ia baa a tena niuwia, ang waturi kupiia a toro u ra ruma na wetabaar anu ranung God ma pa in pari balet koni. Maang timu a iaa ra nung God uni, ma ra iaara taamaan anu ra nung God, a matakinaIerusalem, baa in waan pari taanginaangau ra maawa ko ra nung God. Ma ang timutaa kaai a matakina iaang uni.


A pirpir karom a taara na nurnur irongLaaudisia

14 “Un timtimu karom aangelo anu rataara na nurnur irong Laaudisia lenbi:

A kum pirpir mi anun ia baa Aamen, adowot na tena wewapua kaapa anun Godbaa i lingtatuna aakit, ia baa a kabi ra kumwawaki anun God.

15 Iaau nunura a kum pinapaam baamuaat paampaami. Pa muaat madiringma pa muaat wuwan kaai. Iaau nemi naamuaat a madiring baa muaat a wuwan.16 Kabina maa muaat wuwan kinalik ku,pa muaat wuwan lingtatuna, ma pa muaatmadiring, ang marmarua wa muaat ko rawaang. 17 Muaat piri naa, ‘Maia, miaattadaaru, miaat ung ungaai mongoro nawuwuwungma pamiaat iba kup ta utnaa.’Iaku pa muaat babo lelei naa anumuaatkinkini pa i koina, muaat pot na maar-maari, muaat iba, muaat pula ma muaattowaturia. 18 Iaau waraaut muaat ma rakum ninunuk bi: Muaat a kul a goledtaang, baa di aa tun agomgom taai u ranguan, kupi muaat a tadaaru. Ma muaat

Binabo 3:19 339 Binabo 5:5a kul kaai in kabaang na maalu taang baamuaat a gopi, ma muaat a gop baat muaatmai ko ra numuaat wawirwir, maa muaattowaturia ku. Ma muaat a kul a marasintaang ma muaat a ungi u ra ruin kiok namataamuaat, kupi muaat a babo wakaak.

19 Diat baa iaau maari diat, iaau laanataar a dekdek na pirpir karom diatma iaaulaana watakado diat. Io, muaat a tawaan-gun ma muaat a nukpuku. 20 Baboi, iaautur naa ra bonanaaka ma iaau pipidik. Baate in walangoro in ingaang ma in paapaaara a bonanaaka, ang ruk karomi, ma mira wangaan ungaai.

21 Ia baa a tena niuwia, angmulaaot paaikupimir a ki ungaai u ra nung kiki na king,welaar ma iaau a tena niuwia, ma iaau kiungaaima Tamaang u ra nuna kiki na king.

22 Ia baa in talingaana, i koina baa inwalangoro a pirpir baa a Takado na Nioni piri karom a taara na nurnur.”

4A lotu inaanga u ra maawa

1 Io, namur, baa iaau bababo iaau babopaa a balbalaat ia tapaapa inaanga u ramaawa. Ma in ingaan ia baa iaau aa walan-goro muga taai, baa i pirpir karom iaauwelaarma in tawuru, i piri naa, “Waan tatourin, ang waiaa ta ui u ra kum utnaa baadiat a waan paat namur.” 2 Io, iaau tengmaut ma ra Takado na Nion. Ma namugataang, iaau babo a kiki na king inaangau ra maawa, ma raa i ki taau uni. 3 Maia baa i ki taau u ra kiki na king maa, ibaarabaara welaar ma ra ru ngaatngaatna waat di waatung diaar naa iaaspaarma kaarnelian. Ma in tinaagagol i tur lilipaa a kiki na king, i baarabaara welaarma ra ngaatngaat na waat di waatungi maemiraaled. 4Ma 24 na kiki na king diat turlili a kiki na king maa, ma 24 na mukmugakuraa diat ki taau un diat. Diat mong mara kum kabaang na maalu, ma u ra kumlorindiat diat ung a kum kaaeng na kingbaa di paami ko ra goled. 5Ma inmamame,a pakpagurma ra rurunga, ditul waan paatko ra kiki na king. Ma namuga naa ra kikina king 7 na laam kuaa diat kupkup ma.Diatmaa a 7 na nion God. 6Matira kaai naara kiki na king, raa utnaa i babo welaar mara pakaana taai baa di paami ko ra galaas,ma i kaapakaapa aakit.

Waat na lalaaun na wawaki diat tur lilia kiki na king, a panpanindiat i teng mara kum kiok na mataandiat namuga ma

namur taan diat. 7 A mugaana lalaaun nawawaki i welaar ma ra laaion, a werudii welaar ma ra bulumakaau, a wetuldi amataana i welaar ut ma ra muaana, awewaatdi i welaar ma ra manigulaai baa irowo. 8 A waat na lalaaun na wawaki mi,raaraa kon diat 6 na bibiaana, ma a kumkiok na mataandiat i teng u ra panpanin-diat, ma natudaangi ra kum bibiaandiatutkaai. U ra marum ma ra mage, pa diatngo ma ra wawaatung u ra pirpir lenbi,“I gomgom, i gomgom, i gomgom,A Tadaaru God, ia baa i dekdek aakit,ia baa i lalaaun namuga, i lalaaunmi ma in

lalaaun namur.”9 Ia baa i ki u ra kiki na king, baa in lalaauntakum pa in raap ma pa in raap, waat nalalaaun na wawaki mi diat wangaala paai,diat rui ma diat waatung wakaak karomi.A pakpakaana bung raap baa diat paamilenmi, 10 io, 24 namukmuga kaai diat pukaruru namataan ia baa i ki u ra kiki na king,ia baa i lalaaun takum pa in raap ma pa inraap, ma diat lotu karomi. Diat rakaan waanundiat kum kaaeng na king ma diat ungtaai namuga naa ra kiki na king ma diatpiri lenbi,11 “Anumiaat Tadaaru ma anumiaat God,

i takado aakit baa din wangaala pa uima din ru ui,

ma i takado aakit baa un paam akotoa dekdek.

Maa ui, u waki a kum utnaa raap.U waki diat u ra num nemnem ut,ma diat lalaaun ku kon ui.”

5A buk baa di aa pipin taai ma a Naat na

Sip1 Iaau babo a buk u ra ot na limaan ia

baa i ki u ra kiki na king. A buk maa di aapipin taai, di aa timtimu raap taau u ra rupapaarina, ma di aa bulit baat taai ma 7 nabulit baa awakilang kuraamaundiat. 2Maiaau babo a dekdek na aangelo i wetiri mara ina ngaala na ingaana lenbi, “Woi maai takado kupi in wawaaka wa 7 na bulit biko ra buk, ma in palaai?” 3 Pain te inaangau ra maawa, ma min napia, baa nabalaa rapia in pet laar paai kupi in palaa a bukmaa,ma in baboi. 4Ma iaau luan dekdek,maa pate i takado kupi in palaa a buk maa, ma inbaboi. 5 Io, raa mukmuga i piri taang naa,“Koku u luan! Baboi, a laaion anu ra wunataara Iuda, in aakaarin Dewid, ia a tena

Binabo 5:6 340 Binabo 6:6niuwia. In pet laar paai kupi in wawaakawa 7 na bulit ma in palaa a buk maa.”

6 Namur iaau babo a Naat na Sip, i babolenbaa di aa aak doko taai, i tur naa ra kikina king, ma waat na lalaaun na wawakiungaai ma ra kum mukmuga diat tur lilipaai. A Naat na Sip maa 7 na komina, ma 7na kiok na mataana. Diat a 7 na nion Godbaa di tula wai u ra rakrakaan buaal raap.7A Naat na Sip i waan ma i lo paa a buk kora ot na limaan ia baa i ki u ra kiki na king.8Baa i lo paa a bukmaa, waat na lalaaun nawawakima24namukmuga, diat puka rurutaau namuga naa ra Naat na Sip. Diat raapdiat paam raaraa gitaa ma raaraa laa baadi paami ko ra goled. A kum laa maa diattengma raamangaana bulit baa di tunimaa tubalina i aangawian wakwakaak. Diatmaa a kum aaraaring anu ra taara anunGod. 9 Ma diat kele a matakina kelekelelenbi,“Ui ut u takado kupi un lo paa a bukma un

wawaaka wa a kum bulit koni,kabina maa di aak doko ui,

ma u kul talili paa a taara karomGodma ragaapim,

a taara ko ra kum wunwuna taararaap, a taara ko ra kum aalawurmangaana pirpir raap, a taara kora kum taamtaamaan raap ma rataara ko ra kumwunwunamataan-itu raap.

10U waki diat kupi diat a naagagon ungaaima ui,

ma diat a kum tena wetabaar karomanundaat God,

ma diat a naagagon u ra rakrakaan buaal.”11 Namur iaau bababo ma iaau walan-

goro kum ingaa ra mongoro na aangelobaa diat tur lili paa a kiki na king mawaat na lalaaun na wawaki ma ra kummukmuga. A kum aangelo diat mongoroaakit, pa te in luk laar pa diat. 12 Diatkelekele ma ra ngaala na ingaandiat lenbi,“I takado aakit baa a Naat na Sip baa di aak

dokoiin paam akoto a dekdek, a ngaala na

wuwuwung, a manaana ma raniongor.

Ma i takado aakit baa din rui, dinwangaalapaai ma din pir walaawa paai!”

13 Ma iaau walangoro a kum ingaa rakum wawaki raap inaanga u ra maawa

ma u ra rakrakaan buaal ma nabalaa rarakrakaan buaal ma nabalaa ra pakaanataai, a kum utnaa raap baa di waki diat,diat kelekele lenbi,“Karom ia baa i ki u ra kiki na king, ma

karom a Naat na Sip,din pir walaawa pa diaar, din ru diaar ma

din wangaala pa diaar.Ma diaar a paam akoto a dekdek,

pa in raap ma pa in raap.”14 Ma waat na lalaaun na wawaki maa diatpiri naa, “Aamen,” ma ra kum mukmugadiat puka pari ma ra urur ma diat lotu.

6A Naat na Sip i wawaaka wa a kum bulit

1 Iaau baboi baa a Naat na Sip i wawaakawa a mugaana bulit kon 7 na bulit kuraau ra buk. Iaau walangoro raa ko ra waatna lalaaun na wawaki i wewataai ma rain ingaana i welaar ma ra pakpagur lenbi,“Waan urin!” 2 Ma baa iaau bababo, iaaubabo paa a kabaang na os namuga taang.Ma ia baa i ki nate uni, i paam paa apanpanaak na wineium, ma di taar taa inkaaengna king taana. I waanma ra dekdekkupi in uwia paa a wineium.

3 Baa a Naat na Sip i wawaaka wa a werubulit, iaau walangoro a weru lalaaun nawawaki i piri naa, “Waan urin!” 4 Raaos bulung i waan paat i taar aakit. Maia baa i ki nate uni di taar taa a dekdektaana kupi in rakaan wa a maalmaal ko rarakrakaanbuaal,ma a taara diat a aak dokowetwetalaai diat. Ma di taar taa ina ngaalana liwan na wineium taana.

5 Baa a Naat na Sip i wawaaka wa a we-tula bulit, iaau walangoro a wetula lalaaunna wawaki i piri naa, “Waan urin!” Baaiaau bababo, iaau babo paa a marut na osnamuga taang. Ma ia baa i ki nate uni,u ra limaana i paam paa a utnaa baa dilaana walwalaar a kummawaat mai. 6 Iaauwalangoro raa utnaa i welaarma in ingaanraa naliwan naa ra waat na lalaaun nawawaki i piri naa, “A mataa ra utnaa inngaala aakit. Din kul raa kilogrem na witma raa denaaria,*ma din kul tula kilogremna baali† kaai ma raa denaaria. Iaku kokua wel na oliwa ma ra waain i ngaala amataandiaar.”

* 6:6: Raa denaaria i welaar ma ra wedok anun raa muaana un raa bung na pinapaam. † 6:6: Ruin mangaanawali baa di paam a palawaa ko ra waindiaar, a wit ma ra baali. A wit i koina taa ra baali.

Binabo 6:7 341 Binabo 7:97 Baa a Naat na Sip i wawaaka wa a

wewaat na bulit, iaau walangoro in ingaara wewaat na lalaaun na wawaki i piri naa,“Waan urin!” 8Baa iaau bababo, iaau babopaa a kabu na os namuga taang. Ma iabaa i ki nate uni a iaana A Minaat. Edes,a taamaan na nion, i murmur marawaaikaromi. Di taar taa a dekdek taan diaarkupi diaar a naagagon un raa pakaan konwaat na pakaana ko ra rakrakaan buaal,kupi diaar a aak doko diat u ra wineium,ma ra minolo, ma ra kum aakaina malaa-paang, ma ra kum lomlom na wewaguakaai taanga u ra rakrakaan buaal.

9 Baa a Naat na Sip i wawaaka wa awelima na bulit, iaau babo a niondiat baadi aa aak doko wa diat, kabina baa diatmurmur ot paa a pirpir anun God ma diatwewapua uni. Iaau babo diat natudaangira luwu na tuntun wetabaar. 10Diat kulku-laai ma ra kum ngaala na ingaandiat lenbi,“A Ngaala na Tadaaru, ui u gomgom ma ulingtatuna. Unaangaian ma un naagagonbaalu paa a gaapimiaat karomdiat baa diatki u ra rakrakaan buaal?” 11 Io, di taartaa a kum kabaang na maalu taan diatraap. Ma di wapua diat naa, diat a kikinalik paa balet, tuk baa din aak doko diatkaai baa diat papaam ungaai ma diat u raKoina Wewapua, ma ra kum tateindiat ura nurnur. Din aak doko diat welaar madiat baa di aa aak doko muga wa diat, tuka nilulukindiat in ot.

12 Iaau baboi baa aNaat na Sip iwawaakawa a we-6 na bulit. A ngaala na guriai tataang dekdek aakit, in mataana magei marut maku welaar ma ra in marut namaaluna tinobobaa di paamima raweuname,ma ra kalaang i taarwelaarma ra gaap.13 Ma ra kum naangnaang inaanga nate ura baakut diat puka pari u ra rakrakaanbuaal, welaar ma ra kum kako ra waina figbaa diat puka pari u ra dekdek na dadaipbaa i ip wa diat ko ra in diwaaina. 14 Mara baakut kaai i panaai ku welaar ma ramaat baa di pipini. Ma ra kum taangaaima ra kum lolo diat kakaraai paa ko ra kumngaiaandiat.

15 Io, a kum king taanga u ra rakrakaanbuaal ma ra kum ngaala na mukmuga,a kum mukmuga anu ra kum tenawineium, diat baa diat tadaaru ma rakum wuwuwung, a kum tena dekdek,a kum wilawilaau ma diat baa wakir akum wilawilaau, diat raap diat paraauu ra kum babaang na waat, ma naliwan

naa ra kum ngaalangaala na waatwaatu ra kum taangaai. 16 Ma diat kulkulaaikarom a kum ngaalangaala na waat ma rakum taangaai naa, “Muaat a puka baat pamiaat, ma muaat a walipa baat miaat kora mataan ia baa i ki u ra kiki na king, mako ra kaankaan anu ra Naat na Sip! 17Maaanundiaar ngaala na bung na kaankaan iawaan paat, ma woi maa in tur laar paainamuga taan diaar?”

7Di wakilang taa 144 na aarip ko ra kum

wuna taara Israael1 Baa a kum utnaa mi i raap, iaau

babo waat na aangelo diat tur un waat namataana dadaip u ra rakrakaan buaal. Diatpaam baat paa waat na mataana dadaipkupi koku diat ip a buaal, a pakaana taai,ma ra kum diwaai. 2 Iaau babo paa raaaangelo bulung i waan paat ko ra mataanataubaar i paam paa a wakilang anun God,ia baa a lalaaunina. I wewataai ma inangaala na ingaana karom waat na aan-gelo baa di aa taar taa a dekdek taandiat kupi diat a baanaakaka a buaal ma rapakaana taai. 3 I piri lenbi, “Koku muaatbaanaakaka a buaal, a pakaana taai ma rakum diwaai, tuk baa miaat aa ung taa awakilang u ra kum maari ra kum tultulanu ra nundaat God.” 4 Iaau walangoroa nilulukindiat baa di aa wakilang ta diat,bari diat: 144 na aarip ko ra kumwunwunataara Israael raap.5 Di aa wakilang taa 12 aarip ko ra wuna

taara anun Iuda,12 aarip ko ra wuna taara anun Ruben,12 aarip ko ra wuna taara anun Gaad,6 12 aarip ko ra wuna taara anun Aaser,12 aarip ko ra wuna taara anun Naaptaali,12 aarip ko ra wuna taara anun Maanaase,7 12 aarip ko ra wuna taara anun Simion,12 aarip ko ra wuna taara anun Lewi,12 aarip ko ra wuna taara anun Isaakaar,8 12 aarip ko ra wuna taara anun Sebulon,12 aarip ko ra wuna taara anun Iosep,12 aarip ko rawuna taara anun Beniaamin.

A kor na taara diat lotu karom God9 Namur taa ra kum utnaa mi iaau

bababo, ma iaau babo paa a ngaala na korna taara baa pa te in luk laar pa diat. Ataara ko ra kumwunwunamataanitu raap,a taara ko ra kum wunwuna taara raap, ataara ko ra kum taamtaamaan raap ma rataara ko ra kum aalawur mangaana pirpir

Binabo 7:10 342 Binabo 8:11raap, diat tur namuga taa ra kiki na kingma ra Naat na Sip. Diat mong ma ra kumkabaang na maalu, ma diat paam paa akum turun na baaibaai. 10 Diat kulkulaaima ra kum ngaala na ingaandiat lenbi,“A warwalaaun anu ra nundaat God,ia baa i ki u ra kiki na kingma anu ra Naat na Sip kaai.”

11 A kum aangelo raap diat tur lili paa akiki na king ma a kum mukmuga ma waatna lalaaun na wawaki. Diat puka ruru mara mataandiat unapia namuga taa ra kikina king,madiat lotu karomGod, 12diat pirinaa,“Maia!Daat a pir walaawa paa anundaat God, daat

a wangaala paai, daat a waatungwakaak karomi ma daat a rui.

I paam akoto a manaana, a dekdek ma raniongor

pa in raap, ma pa in raap.Aamen!”

13 Io, raa ko ra kum mukmuga i tiriiaau naa, “Woi diat mi diat mong ma rakum kabaang na maalu, ma diat waantaangawaai?” 14 Iaau baalui naa, “Tadaaru,ui ut u nunurai.” Ma i piri taang naa, “Diatmi, diat baa diat aa lalaaun pilaa ko rangaala na kinadik baa i manong diat, madiat aa gi kapkabaang paa anundiat kummaalu ma ra gaap i ra Naat na Sip. 15 Io,lenmaa,diat turtur namuga naa ra kiki na king

anun God,diat papaam karomi u ra nuna ruma na

wetabaaru ra mage ma ra marum.

Ma ia baa i ki u ra kiki na king in burungbaat diat ma ra nuna ruma na selkupi diat a ki ungaai mai.

16 Pain diat a molo,ma pain diat a maruk balet ma.

Ma in mataana mage pa in baanaakakadiat,

ma pa ta utnaa kaai in raang aakakadiat.

17Kabinamaa aNaat na Sip baa i ki naliwanu ra kiki na king, ia anundiat tenababoura.

In muga diat kup a kum mataanadaanim, a kum palaa na lalaaun.

Ma God in upawa a kum lur namataandiatraap.”

8A we-7 na bulit

1 Baa a Naat na Sip i wawaaka wa awe-7 na bulit, inaanga u ra maawa a kiniwowowon i welaar ma 30 minit. 2 Io, iaaubabo 7 na aangelo baa diat laana turtur na-muga naan God, ma di taar taa 7 na tawurutaan diat. 3Raa aangelo bulung iwaanpaati tur taau naa ra luwu na tuntun wetabaar.I paam paa a laa na goled, baa di laanatuntun a bulit baa a tubalina i aangawianwakwakaak uni. Di taar taa a ngaala nabulit maa taana ma i tuni kup a wetabaar.I ung ungaai ma ra kum aaraaring anu rataara raap anun God u ra luwu na tuntunwetabaar di paami ma ra goled, namuganaa ra kiki na king. 4 In tubal i ra bulitbaa i aangawian wakwakaak i waan tatounaanga ungaai ma ra kum aaraaring anura taara anun God. In tubal maa i tur tatoko ra limaa ra aangelo unaanga namataanGod. 5 Namur aangelo i wateng paa baleta laa ma ra nguan ko ra luwu na tuntunwetabaar, ma i ong pari taai nate u rarakrakaan buaal. A pakpagur, a rurunga,a mamame ma ra guria diat waan paat.

A kum aangelo diat ip a kum tawuru6 Io, 7 na aangelo baa diat paam 7 na

tawuru diat waninaar kupi diat a ip diat.7Amugaana aangelo i ip anuna in tawuru,io, a baata na aais i waan paat ungaai mara nguan baa di aa paam ungaai taai ma ragaap, ma di ong pari wai u ra rakrakaanbuaal. Raa pakaan kon tula pakaana kora rakrakaan buaal i kupkup raap. Raapakaan kon tula pakaana ko ra kum diwaaii kupkup raap, ma a kum wali raap baa itawa kaai, i kupkup raap.

8 A weru aangelo i ip anuna in tawuru,io, raa utnaa i welaarma ra ngaala na taan-gaai baa i kupkup, di ong wai unataai. Raapakaan kon tula pakaana ko ra pakaanataai i wekiaa kup a gaap. 9Raa pakaan kontula pakaana ko ra kum utnaa diat lalaaunnataai diat maat, ma raa pakaan kon tulapakaana ko ra kum paraau diat wirua.

10Awetula aangelo i ip anuna in tawuru,io, ina ngaala na naangnaang baa i kup-kup welaar ma ra ina ulu i puka taangi-naanga u ra baakut ma i puka taau nateun raa pakaan kon tula pakaana ko rakum daanim i aalir, ma ra kum mataanadaanim. 11 A iaa ra ina naangnaangmaa di waatungi naa Mapaak Aakit. Maraa pakaan kon tula pakaana ko ra kumdaanim i mapaak aakaka. Ma mongoro nataara baa diat inim ko ra kum daanimmaa

Binabo 8:12 343 Binabo 9:19diat maat, kabina u ra palaa baa i mapaakaakaka.

12 A wewaat na aangelo i ip anuna intawuru, io, di pakaat raa pakaan kon tulapakaana ko ra in mataana mage, a kalaangma ra kum naangnaang. Io, raa pakaankon tula pakaana kon diat i baboto. Raapakaan kon tula pakaana kon raa bung namarum ma raa bung na keke kaai pa takaapa uni.

13 Baa iaau bababo, iaau walangoro amanigulaai baa i rowo inaanga u ra maupi wewataai ma ra ina ngaala na ingaanalenbi, “In aaka! In aaka! In aaka karomdiatbaa diat ki u ra rakrakaan buaal, kabina ura ingaa ra tuluin tawuru baamarawaaimatula aangelo ditul a ipi.”

91 A welima na aangelo i ip anuna in

tawuru, io, iaau babo ina naangnaang baaia puka paa taanginaanga u ra baakut maia puka taau nate u ra rakrakaan buaal. Ditaar taa a ki taana ko ra ngaala na tungbaa pa di babo laar paa a tuktukina. 2 Baai paapa a ngaala na tung maa, in tubali tur paat koni welaar ma in tubal ko rangaala na nguan i karangaap aakit. Ma inmataana mage ma ra baakut i baboto taara tubal ko ra ngaala na tungmaa. 3A kumko diat waan pari ko ra in tubal maa, madiat ki u ra rakrakaan buaal, ma di taar taaa dekdek taan diat, welaarma a dekdek i raskopian.* 4 Di piri taan diat naa koku diatbaanaakaka a wali u ra rakrakaan buaal,ma ra kum diwaai kaai. Diat a baanaakakaku diat baa pa ta wakilang anun God u rakum maarindiat. 5 Iaku wakir di taar taaa dekdek taan diat kupi diat a aak dokodiat, pate, kupi diat a wakadik diat ku 5 nakalaang. Ma anundiat ngunungut i welaarma ra ngunungut i ra skopian baa i go ataara. 6U ra kumbungbungmaa, mongorodiat a nemnem kup a minaat in waan paatkarom diat, iaku pa diat a maat. Diat anemi kupi diat a maat, iaku maa a minaatin waan paa ku kon diat.

7 A kum ko maa diat babo welaar mara kum os baa di aa waninaar ta diat kupa wineium. U ra lorindiat raa kum utnaai welaar ma ra kum kaaeng na king baadi paami ko ra goled, ma a mataandiat iwelaar ma ra mataa ra kum mulina. 8 A

weu na lorindiat i iok welaar ma ra weuna lori ra in tabuan, ma a kum lakondiat iwelaar ma ra kum lako ra kum laaion. 9Diung baat a kum raprabondiat ma ra kumutnaa baa i babo welaar ma ra aaen. A ru-runga i ra kum bibiaandiat i welaar ma rarurunga baamongorona kiki nawinawaanmamongoro na os diat welulu gagaa kup awineium. 10A kum taabubuindiat i welaarma ra taabubu i ra kum skopian, ma aminminaat i ki uni. Ma a dekdek i ki ura taabubuindiat kupi diat a baanaakaka ataara mai un 5 na kalaang. 11 A aangeloko ra ngaala na tung baa pa di babo laarpaa a tuktukina, ia maa anundiat king. Diwaatung a iaana u ra pirpir Ebraaio baaAabadon, ma u ra pirpir Grik baa Aapo-lion.† 12 Ia raap a mugaana kinadik. Raaru kinadik kuraa utbaai.

13 A we-6 na aangelo i ip anuna intawuru, io, iaauwalangoro in ingaai i waanpaat ko ra waat na kom baa i tur nate u rawaat na luk i ra luwu na tuntun wetabaar.A luwu maa di paami ma ra goled, ma i turnamuga taan God. 14 In ingaai maa i piritaa ra we-6 na aangelo baa i paam anunain tawuru lenbi, “Un palaa wa waat naaangelo baa di wi koto ta diat u ra ngaalana daanim Eupraat.” 15 Io, i palaa wa waatna aangelo maa, kupi diat a aak doko raapakaan kon tula pakaana ko ra taara raap.A waat na aangelo maa diat baa God iawaninaar ta diat kup a pakaana bung maa,a bungmaa, a kalaangmaama kilaalamaa.

16 A niluluk i ra taara na wineium baadiat ki u ra kum os diat welaar ma 200 namilian raap. Iaau walangoroi lenmaa. 17Ura nung binabo iaau babo a kum osma diatbaa diat ki nate un diat. A kum utnaa baadiat ung baat a kum raprabondiat mai itaar welaarma ra nguan, i buluma i gamolwelaar ma ra saalfa. A lori ra kum os diatwelaar ma ra lori ra kum laaion. A tubal,a nguan ma ra saalfa ditul pari ko ra kumwaandiat. 18 A tubal, a nguan ma ra saalfabaa ditul pari ko ra kum waandiat, ditulaak doko raa pakaan kon tula pakaana kora taara raap. 19A dekdek i ra kum os i ki ura kumwaandiat ma a kum taabubuindiat.A kum taabubuindiat i welaar ma ra kumwui baa a minminaat kuraa i ki u ra waan-diat. A kum os diat a wakinkin a taara mara kum taabubuindiat.

* 9:3: A skopian ia raa aakaina utnaa baa a wineiumina i aaka aakit taa ra pokpokolamaa. I laana weium ma ra intaabubuina welaar ma ra waar. † 9:11: Aabadon ma Aapolion a kukuraaindiaar baa a “Tena baanaakaka taara.”

Binabo 9:20 344 Binabo 11:720 Ma a taara baa a aakaina kinadik mi

pa i aak doko diat, pa diat nukpuku kora kum taabataaba baa diat paami ma ralimaandiat. Pa diat ngo ko ra nilotu karoma kum tabaraan ma ra kum taabataaba nagoled, baa silwa, baa braas, baa waat, baadiwaai. A kum taabataaba baa pa diatbabo, pa diat walangor ma pa diat waan-waan. 21Mapa diat nukpuku kaai ko ra aakdoko taara, paam uraura, kum paamuk namangamangaan ma ra winalong.

10Aangeloma ra kinalik na buk baa di laana

pipini1 Io, iaau babo raa dekdekna aangelo bu-

lung i waan pari waanwaan taanginaangau ra maawa. I mong ma ra baakut, main tinaagagol i ki laawa taau nate u ra inlorina. A mataana i welaar ma in mataanamage, ma ra ru kakina i babo welaar ma ranguan. 2 I paam paa a kinalik na buk baadi laana pipini, kuraa i tapaapa taau u ralimaana. I watur taa a ot na kakina nateu ra pakaana taai, ma a maira na kakinau ra pia. 3 Ma i kulkulaai ma ina ngaalana ingaana welaar ma in ingaa ra laaion.Baa i ge a ingaan 7 na pakpagur diat pirpir.4Baa 7 na pakpagur diat aa pirpir raap paa,iaau waninaar kupi ang timtimu, iaku iaauwalangoro in ingaan raa taanginaanga u ramaawa i piri naa, “Koku u timu koto a kumpirpir baa 7 na pakpagur diat aa pir taai,un wapidik baati ku.”

5Ma aangelo baa iaau babo taai baa i turtaau nate u ra pakaana taai ma u ra pia,i tulaa tato wa a ot na limaana unaangau ra maawa. 6 Ma i weweliman un iabaa i lalaaun takum, ma i waki a baakutma ra kum utnaa raap baa diat ki uni, arakrakaan buaalma ra kumutnaa raap baadiat ki uni, ma ra pakaana taai ma ra kumutnaa raap baa diat ki uni, ma i piri naa,“Pa ta pakaana bung na pet abilbiling baletma. 7 U ra bung baa a we-7 na aangelo inwaninaar kupi in ip anuna in tawuru, dinpaam ot paa a utnaa na pidik anun God,welaarma ia pir taai taa ranunakumtultula kum propet.”

8 Io, in ingaan raa baa iaau aa walangorotaai taanginaanga u ramaawa i pirpir baletkarom iaau lenbi, “Un waan ma un lo paaa buk, baa kuraa i tapalaa taau u ra limaara aangelo baa i tur taau nate u ra pakaanataai ma u ra pia.”

9 Io, iaau waan karom a aangelo ma iaauaaringi kupi in taar taa a kinalik na bukmaa taang. Ma i piri taang lenbi, “Lo paai,ma un aani. In wamapaak in balaam, iakuu ra waam in namian welaar ma ra polo ira in tup baa i namian aakit.” 10 Io, iaaulo paa a kinalik na buk maa ko ra limaa raaangelo, ma iaau aani. Ma u ra waang inamian welaar ma ra polo i ra in tup baai namian aakit. Iaku, baa iaau kanomi, iwamapaak in balaang. 11Ma di piri taangnaa, “Un pirpir na propet balet u ra mon-goro na taara ko ra kum taamtaamaan,mongoro na taara ko ra kum wunwunamataanitu, mongoro na taara ko ra kumaalawur mangaana pirpir ma mongoro naking.”

11A ru dowot na tena wewapua kaapa

1 Di taar taa in diwaai taang, i welaarma ra in diwaai di laana maak mai, ma diwapua iaau naa, “Un tur, un waan ma unmaak a ruma nawetabaar anun God, ma raluwu na tuntun wetabaar, ma un luk diatbaa diat lotlotu matira. 2 Iaku un maadekwa a pakaana nataamaan ko ra ruma nawetabaar, koku u maaki. Maa kabina diaa taar taai karom a taara baa wakir ataara anun God, ma diat a paa durdur agomgom na taamaan anun God welaar ma42 kalaang. 3Ma ang taar taa a dekdek taara nung ru tena wewapua kaapa un iaau,diaar a mong ma ra maalu na tapunukma diaar a pirpir na propet paa ta 1,260bungbung.”

4 A ru tena wewapua kaapa mi, diaara ruin diwaai na oliwa ma a ru turtur nalaam, baa diaar tur namataa ra Tadaaruanu ra rakrakaan buaal. 5 Baa te i nemikupi in baanaakaka diaar, a nguan inwaan paat ko ra waandiaar ma in aan waanundiaar kum ebaar. Baa te i nem nabaanaakaka diaar a nguan ut ko ra waan-diaar in aan doko wai. 6 A ru muaanami diaar paam akoto a dekdek kupi diaara turbaat a baakut kupi koku a baata ipuka u ra pakaana bung baa diaar pirpirna propet. Diaar paam akoto kaai a dekdekkupi diaar a puku a kumpalaa kupi in gaap,ma diaar a raapu a rakrakaan buaal ma raaalawur mangaana kinadik raap u ra kumpakpakaana bung baa diaar nemi.

7 Baa diaar a waraap wa anundiaar we-wapua kaapa, a kuaabaar na wewagua inwaan tato ko ra ngaala na tung baa pa di

Binabo 11:8 345 Binabo 12:8babo laar paa a tuktukina. In weium madiaar, in uwia pa diaar ma in aak doko wadiaar. 8 Ma a minaatindiaar in inep ku ura aakapi i ra ngaala na taamaan di pir we-laarai ma Sodom ma Aaigipto, a taamaanbaa di aak waat kaai anundiaar Tadaaruiaai. 9Ma a taara ko ra kum taamtaamaanraap, a taara ko ra wunwuna taara raap,a taara kon diat baa diat pirpir ma raaalawur mangaana pirpir ma ra taara kora kum wunwuna mataanitu raap diat abababo a minaatindiaar ta tula bung mara kukurina ma pa diat a taraam kupi dinpunang diaar. 10Ma a taara u ra rakrakaanbuaal diat a gaaia ku un diaar, diat a waiaaanundiat gaaia ma ra wetabaar karom diatwetwetalaai, kabina maa a ru propet midiaarwakadik a taara u ra rakrakaan buaal.

11 Iaku namur taan tula bung ma rakukurina, God i ip aruk taa a dadaip nalalaaun un diaar. Io, diaar lalaaunmadiaartur, ma a ngaala na bunurut i lo diat baadiat babo diaar. 12 Io, diaar walangoro inangaala na ingaan raa taanginaanga u ramaawa i piri naa, “Mur a waan tato urin.”Ma diaar waan tato ma ra baakut unaangau ra maawa, ma anundiaar kum ebaar diatbabo wa diaar.

13U ra pakaana bung utmaa, a ngaala naguria i waan paat. Ma raa pakaan kon raanoina pakaana ko ra ngaala na taamaanmaa i tareng. 7 na aarip na taara diatmaat,ma diat baa diat lalaaun pilaa diat burutaakit, ma diat pir walaawa paa God baa iki inaanga u ra maawa.

14 A weru kinadik ia raap. A wetulakinadik marawaai ma in waan paat.

A we-7 na tawuru15 A we-7 na aangelo i ip anuna in

tawuru, io mongoro na ngaala na ingaa rataara inaanga u ra maawa diat piri lenbi,“A mataanitu u ra rakrakaan buaal ia

tapuku kupi a mataanitu ma anura nundaat Tadaaru ma anunaKaarisito.

In ki na king takum, pa in raap ma pain raap.”

16 24 na mukmuga baa diat ki u ra nundiatkum kiki na king namuga taan God, diatpuka ruru ma ra mataandiat unapia, madiat lotu karom God. 17Diat piri naa,“Miaat waatung wakaak karom ui a

Tadaaru God baa u dekdek aakit,u lalaaun namuga ma u lalaaun mi,maa u ra ngaala na dekdekim

u aa turpaa anum kini na king.18 A kummataanitu ingen diat kaankaan,

ma anumkaankaan kaai iawaan paat.A pakaana bung ia waan paat kupi un

naagagon diat baa diat aa maat,ma kupi un dok anum kum tultul a kum

propetma anum taara, diat baa diat urur u

ra iaam,a kum kinkinalik ma ra kum ngaalan-

gaala,ma un kamaarwa diat baa diat baanaakaka

a rakrakaan buaal.”19 Io, a ruma na wetabaar anun God in-

aanga u ramaawa i tapaapa, ma nabalaa ranuna ruma nawetabaar di babo anuna bokna kunubu. Ma in mamame, a pakpagur, arurunga, a guria, ma ra ngaala na baata naaais diat waan paat.

12A tabuan ma ra draagon

1 A ngaala na wakilang i waan paat in-aanga u ra maawa. Raa tabuan i mong paama in mataana mage, ma ra kalaang kuraai ki natudaangi ra ru kakina, ma in kaaengna king baa 12 na naangnaang kuraa uni,i ki nate u ra in lorina. 2 A tabuan mi ikipbaala, ma i kulkulaai ma ra ngaala nangunungut, kabina maa marawaai ma inbabuta.

3 Raa wakilang bulung i waan paat in-aanga u ra maawa. Baboi! A ngaala nadraagon, a panina i taar, 7 na lorina, 10komina, ma 7 na kaaeng na king u ra 7 nalorina. 4 In taabubuina i aarupa pari waraa pakaan kon tula pakaana ko ra kumnaangnaang taanginaanga u ra baakut, mai ong pariwa diat urin napia. Ma a draagonmaa i tur taau namuga naa ra tabuan baai weulaa na binabuta, kupi in kanom paanatunalik u ra pakaana bung utmaa baa inbuta wai. 5 Io, i buta paa a naat muaana, iabaa in naagagon adekdek a kumwunwunataara raap ma ra ina buka na aaen. Madi lo tato gagaa paai unaanga karom God,ma kup anuna kiki na king. 6Ma a tabuani welulu ong uaa u ra bil na wanua u rapakaana baa God iawaninaar taai, kupi dinbabourai iaai welaar ma 1,260 bungbung.

7 Diat tur kup a wineium inaanga u ramaawa. Mikaael ma nuna kum aangelodiat weium ma ra draagon, ma a draagonma nuna kum aangelo kaai diat baaludiat. 8 Diat uwia paa a draagon, ma pa tapakaana balet ma anu ra draagon ma ra

Binabo 12:9 346 Binabo 13:10nuna kum aangelo inaanga u ra maawa.9 Di ong pari wa a ngaala na draagon, inawui taanga naraap, baa di waatungi naaSaataan baa a Tena Wetakun, ia baa i benaraara wa a rakrakaan buaal raap. Di ongpari wai ungaai ma ra nuna kum aangelourin napia.

10 Io, iaau walangoro ina ngaala na in-gaan raa inaanga u ra maawa i piri naa,“Mi a warwalaaun anu ra nundaat God,

anunadekdek,ma ranunamataan-itu,

ma ranaagagonanu ranunaKaarisitodiat aa waan paat.

Maa aTenaWetakunbaa i taktakuna a kumtateindaat,

ia baa i taktakuna diat namataan Godu ra mage ma ra marum,

di aa ong pari wai.11 A kum tateindaat diat aa uwia paai

ma ra gaap i ra Naat na Sipma u ra nundiat dowot na wewapua.

Ma pa diat maari baat anundiat lalaaun kora minaat.

12 Io, a maawa ma muaat baa muaat ki uni,muaat a gaaia.

Iaku in aaka karom a rakrakaan buaal mara pakaana taai kaai

maa a Tena Wetakun ia waan parikarom mur!

Anuna kaankaan i karangaap aakit,maa i nunurai naa pa nuna ta ngaala

na pakaana bung ma.”13 Io, baa a draagon i baboi baa di aa ong

pari wai urin u ra rakrakaan buaal, i lu atabuan baa i buta paa a naat muaana. 14Ditaar taa a ru bibiaa ra ngaala namanigulaaitaa ra tabuan maa, kupi in rowo mai kup apakaana baa God ia waninaar taai inaangau ra bil na wanua, kupi din babourai iaaiko ra ina wui, welaar ma tula kilaala ma rakukurina. 15 Ina wui i marua wa a palaako ra waana welaar ma ra daanim, kupiin aalira wa a tabuan maa. 16 Iaku a piai waraaut a tabuan maa, i pangaanga mai kanom paa a daanim baa a draagon imarua wai. 17 Ma a draagon i kaankaanaakit karom a tabuan maa, ma i waan kupiin weium ma raa kum natnatu ra tabuankaai maa. Diat baa diat tartaraam u rakumNaagagon anunGod,ma diatmurmurIesu ma diat wewapua kaapa uni. 18 Ma adraagon i tur taau maku nakono.

13A kuaabaar na wewagua i tur tato ko ra

pakaana taai1 Namur iaau babo paa a kuaabaar na

wewagua i tur tato ko ra pakaana taai. 10komina ma 7 na lorina, ma 10 kaaeng naking diat ki nate u ra kum komina. Ma unraaraaina lor di aa timu taa a kum iaanabaa i wakinalik paa God mai. 2A kuaabaarna wewagua baa iaau baboi i welaar mara lepad,* iaku a ru kakina i welaar ma raru kaki ra bea,† ma ra waana i welaar mara waa ra laaion. A draagon i taar taa adekdekina, anuna kini na king, ma anunangaala na naagagon karom a kuaabaar nawewaguamaa. 3Raaina lori ra kuaabaar nawewagua i babo welaar ma di aa aak dokotaai, iaku a baaba na minaat maa ia maaubalet. A rakrakaan buaal raap i kakaianma diat murmur a kuaabaar na wewaguamaa. 4 A taara diat lotu karom a draagon,kabina maa ia taar taa a naagagon karoma kuaabaar na wewagua. Ma diat lotukaai karom a kuaabaar na wewagua, madiat wetiri naa, “Woi maa i welaar ma rakuaabaar na wewagua mi? Woi maa i petlaar paai kupi in umi?”

5Dimulaaot taa a kuaabaar na wewaguakupi in waatung a kum pirpir na aamaanngaala ma ra kum pirpir baa in wakinalikpaa God mai, ma in papaam paa ma ranuna naagagon 42 kalaang. 6 I paapa awaana kupi in pir akinalik paa God, ma inpir aakaka a iaana, a wanua baa i ki iaaima diat baa diat ki inaanga u ra maawa.7Di taar taa a dekdek taana kupi in weiumma ra taara anun God, ma in uwia pa diat.Di taar taa a naagagon taana kupi in naa-gagon a kum wunwuna taara raap, a taarako ra kum taamtaamaan raap, diat baadiat pirpir ma ra aalawurmangaana pirpirraap, ma ra taara ko ra kum wunwunamataanitu raap. 8Ma diat raap baa diat kiu ra rakrakaan buaal, baa a iaandiat pa iki u ra buk na lalaaun, baa di aa timu taaibaa God pa iwaki utbaai a rakrakaan buaal,diat a lotu karom a kuaabaar na wewagua.A buk na lalaaun maa anu ra Naat na Sip,baa di aak doko wai. 9 Ia baa in talingaana,i koina baa in walangor mai.10 Baa God ia mulaaot taai naa ta taara ko

ra nuna taara diat a karabus,* 13:2: A lepad ia raa mangaana kuaabaar na wewagua welaar ma ra taaiga. A weu na panina i tukatuka. † 13:2:A bea ia raa ngaala na kuaabaar na wewagua.

Binabo 13:11 347 Binabo 14:8diat a karabus ut maa.

Baa ia mulaaot taai naa din aak doko tataara ko ra nuna taara ma in liwanna wineium,

din aak doko diat ut mai.Baa i lenmaa, io a taara anun God diat a turdekdek ma diat a nurnur.

A kuaabaar na wewagua i tur paat ko rapia

11 Io, iaau babo raa kuaabaar nawewagua bulung i tur paat ko ra pia. Rukomina welaar ma ra naat na sip, iaku ipirpir welaar ma ra draagon. 12 I papaamma ra naagagon raap ko ra mugaanakuaabaar na wewagua, kupi in waraaut amugaana kuaabaar na wewagua mai, kupia rakrakaan buaal ma diat baa diat ki unidiat a lotu karom a mugaana kuaabaarna wewagua, baa a baaba na minaat itaana uni ia maau balet. 13 A kuaabaarna wewagua baa i tur paat ko ra pia ipaam a kum utnaa na kakaian. Raa utnaana kakaian baa i paami, i wataa pari paaa nguan taanginaanga nate u ra maawaurin u ra rakrakaan buaal namataa rataara. 14 I ben araara a taara baa diat kiu ra rakrakaan buaal, kabina u ra kumwakilang baa i paam diat ma ra dekdekbaa di taar taai taana kupi in waraaut amugaana kuaabaar na wewagua mai. Iwapua diat kupi diat a watur a taabataabai ra mugaana kuaabaar na wewagua kupidiat a wangaala paai mai. A mugaanakuaabaar na wewagua maa namuga ikinkin u ra in liwan na wineium, iaku ilalaaun ut. 15 Di taar taa a dekdek taanakupi in tabaara a taabataaba i ra mugaanakuaabaar na wewagua ma ra dadaip nalalaaun, kupi in pirpir ma in naagagonibaa din aak doko diat baa pa diat taraamkupi diat a lotu karomi.

16 A weru kuaabaar na wewagua i wowopaa a taara raap, kupi din ung a wakilangu ra ot na limaandiat baa u ra maarindiat.I wowo paa a kum kinkinalik ma ra kumngaalangaala, a kum tadaaru ma ra kumiba na taara, a kumwilawilaau, ma diat baawakir a kum wilawilaau. 17 Pa te in kukulmapa te inwiura, baa pa tawakilang kuraauni. A wakilang maa a iaa ra kuaabaar nawewagua ma ra piga i ra iaana. 18 Te baai manaana in kaapa wakaak kup a utnaami. In luk ungaai a mataana piga anura kuaabaar na wewagua, maa a piga i

tur wakilang a iaan raa muaana. Anunamataana piga maa 666.

14A Naat na Sip ma 144 na aarip na taara

1 Baa iaau bababo, iaau babo paa a Naatna Sip i tur irong u ra Taangaai Sion ungaaima 144 na aarip na taara, diat baa diaa timu taa a iaa ra Naat na Sip ma raiaan Tamaana kaai u ra kum maarindiat.2 Ma iaau walangoro a ngaala na rurungataanginaanga u ra maawa i welaar ma raunga na top na aalataura, ma welaar mara in ingaa ra ngaala na pakpagur. Arurunga baa iaau walangoroi i welaar mara taara baa diat ogo anundiat kum gitaa.3 Diat kele a matakina kelekele namugataa ra kiki na king, ma ra waat na lalaaunna wawaki ma ra kum mukmuga. Painte in pet laar paai kupi in wawer u rakelekele mi. 144 na aarip baa di aa kulwalaangalaanga pa diat ko ra rakrakaanbuaal, diat ku diat a pet laar paai. 4 Diatbi pa diat durdur, maa pa diat inep ungaaima in tabuan, diat wagomgom anundiatlalaaun. Diat murmur a Naat na Sip u rakumwanua baa i laana waan iaai. Naliwantaa ra taara u ra rakrakaan buaal di kulwalaangalaangapadiat. Di taar diat karomGod ma karom a Naat na Sip, welaar mara mugaana wai ra pinapaam baa di laanatabaara God mai. 5 Pa di walangoro tawarwaruga ko ra waandiat, ma pa ta utnaabaa din takuna diat uni.

A tula aangelo ditul wewapua u ra naa-gagon

6 Io, iaau babo raa aangelo bulung i rowou ra maup naa ra kum baakut, ma i lo aKoina Wewapua baa in ki takum, kupi inwarawaai mai karom a taara baa diat kiu ra rakrakaan buaal, a taara ko ra kumwunwuna mataanitu raap, a taara ko rakum wunwuna taara raap, diat baa diatpirpir ma ra aalawur mangaana pirpir mara taara ko ra kum taamtaamaan. 7 I pirpirma ina ngaala na ingaana lenbi, “Muaat aburut kup God, ma muaat a pir walaawapaai, maa anuna pakaana bung na naa-gagon ia waan paat. Muaat a lotu karomGod, ia baa i waki a baakut, a rakrakaanbuaal, a pakaana taai ma ra kum daanim.”

8Aweru aangelo imurmurma i piri naa,“A ngaala na taamaan Baabilon ia puka! Iapuka! Ia baa i wainim a kum wunwuna

Binabo 14:9 348 Binabo 15:5taara raapma ra dekdek nawaain i ra nunapaamuk na mangamangaan.”

9 A wetula aangelo i murmur ma i pirpirma ra ina ngaala na ingaana lenbi, “Baa tein lotu karom a kuaabaar na wewagua mara taabataabaina, ma din ung taa anunawakilang u ra in maarina baa u ra limaana,10 ia kaai in inim ko ra waain na kaankaananun God. A waain mi di aa waninaartaai, a dekdekina i ngaala aakit, ma di laboiu ra kaap na kaankaan anun God. Dinwakadiki ma ra nguan na saalfa namugataa ra Naat na Sip ma ra kum gomgom naaangelo anun God. 11Ma ina mi i ra andiatkinadik i tubal tato, pa in raap ma pa inraap. Diat baa diat lotu karom a kuaabaarna wewagua ma ra taabataabaina ma diatbaa awakilang i ra iaana kuraa undiat paindiat a ngo u ra mage ma ra marum.” 12 Io,i koina baa a taara anun God diat a turdekdek, diat baa diat tartaraam u ra kumNaagagon anun Godma anundiat nurnur itur dekdek un Iesu.

13 Ma iaau walangoro in ingaan raataanginaanga u ra maawa i piri naa, “Untimu a utnaa bi: Diat baa diat maat mara nurnur u ra Tadaaru turpaai mi ma tuknamur, diat daan.” A Takado na Nion i pirinaa, “Maia, diat a ngo ko ra nundiat kumpinapaam, kabina maa a wai ra nundiatkum koina pinapaam in waan ungaai madiat.”

Din tangaa a rakrakaan buaal maa iamugaan

14 Baa iaau bababo iaau babo paa akabaang na baakut, ma raa paan diat i“welaar ma Natu ra Muaana” i ki nate uni.I ung paa in kaaeng na king baa di paamima ra goled u ra in lorina, ma u ra limaanai paam paa in liwan baa i wangwangaanaakit. 15 Raa aangelo bulung i waan pariko ra ruma na wetabaar, ma i wewataaima ina ngaala na ingaana karom ia baa iki nate u ra baakut lenbi, “Lo paa anum inliwan ma un tangaa. A pakaana bung natinangaa ia waan paat, maa a kum utnaa ura rakrakaan buaal ia mugaan raap.” 16 Io,ia baa i ki nate u ra baakut, i papakaat manuna in liwan u ra rakrakaan buaal, ma itangaa a rakrakaan buaal.

17 Raa aangelo bulung i pari ko ra rumana wetabaar inaanga u ra maawa. Ia kaaii paam in liwan baa i wangwangaan aakit.18 Raa aangelo bulung, ia baa i naagagona nguan, i pari ko ra luwu na tuntun

wetabaar, ma i wewataai ma ina ngaala naingaana karom ia baa i paam paa in wang-wangaan na liwan naa, “Un pakaat a kumkurkuren na waain taanga u ra rakrakaanbuaal, ma un ru ungaai diat, maa diat aamugaan raap.” 19 Ma aangelo i papakaatma nuna in liwan, ma i ru ungaai a wainawaain ko ra rakrakaan buaal. Ma i ong taaiu ra balaa ra ngaala na tung na waat baadi laana paa ginagina a waina waain iaaikupi in polo. A ngaala na tung maa i turwakilang a kaankaan anun God. 20 Ma dipaapaa ginagina a kum waina waain u ratung na waat maa, baa kuaa ut nataamaanko ra liplip i ra ngaala na taamaan. Ma agaap i aalir paat ko ra tung na waat baa dilaana paa ginagina awainawaain iaai. I iokwelaar ma 300 na kilomita, ma i lubu tatounaanga nate tuk u ra pakaana aaen baa itaana u ra waa ra os.

157 na aangelo ma 7 na kinadik

1 Iaau babo raa ngaala na wakilang baletinaanga u ramaawa, ma iaau kakaian aakituni. 7 na aangelo diat paam paa 7 nakinadik. A kumkinadikmi, a kum tintinip-ina, kabina maa a kaankaan anun God iwelaar maraagaam.

2 Ma iaau babo raa utnaa i babo welaarma ra pakaana taai di paami ma ra galaasbaa i wewalot ungaai ma ra nguan. Diatbaa diat uwia paa a kuaabaar na wewaguama ra taabataabaina ma ra piga i ra iaana,diat tur naa ra papaara pakaana taai maa,ma diat paam paa a kum gitaa baa God iataar taai taan diat. 3 Diat kele a kelekeleanun Moses, a tultul anun God, ma rakelekele anu ra Naat na Sip lenbi,“Tadaaru God u dekdek aakit,

anum kum pinapaam diat ngaala madi kakaian aakit un diat.

Ui a King anu ra kumwunwuna taara raap,anum kum mangamangaan diat

takado ma diat lingtatuna.4 Tadaaru, woi maa pa in burut kup ui?

Ma woi maa pa in pir walaawa paa aiaam?

Maa ui ku u gomgom.A kum wunwuna taara raap diat a waan

paat,ma diat a lotu karom ui,

maa anum kum takado na pinapaam iakaapa raap karom a taara.”

5 Io, baa iaau bababo iaau babo paa aruma na wetabaar inaanga u ra maawa

Binabo 15:6 349 Binabo 16:17ia tapaapa. A ruma maa ia a ruma nasel baa i wapuaanai naa God i ki karomanuna taara. 6 7 na aangelo baa diatpaam paa 7 na kinadik diat pari ko raruma na wetabaar maa. Diat mong ma rakum kokoina maalu baa diat gomgom madiat baarabaara aakit, ma diat do a kumraprabondiat ma ra kum aaru na goled.7 Io, raa ko ra waat na lalaaun na wawakii taar taa 7 na laa di paami ma ra goledkarom 7 na aangelo maa. 7 na laa na goledmi diat teng ma ra kaankaan anun God,ia baa i lalaaun takum. 8 Ma a ruma nawetabaar i teng ma ra tubal ko ra mina-maar anun God ma ko ra dekdekina. Mapa te i pet laar paai kupi in ruk unaruma,tuk baa din paam ot paa 7 na kinadik anura 7 na aangelo maa.

167 na aangelo diat labo 7 na laa na

kaankaan anun God1 Io, iaau walangoro ina ngaala na in-

gaan raa ko ra ruma na wetabaar i pirikarom 7 na aangelo maa lenbi, “Muaata waan ma muaat a labo 7 na laa nakaankaan anun God u ra rakrakaan buaal.”

2 A mugaana aangelo i waan ma i laboanuna laa na kaankaan nate u ra buaal baaa kum taara ma ra kum utnaa diat lalaauniaai. Ma a kum aakaina manmanua aakit,baa diat babo ururian, diat waan paat u rataara baa a wakilang anu ra kuaabaar nawewagua kuraa un diatma diat lotu karoma taabataabaina.

3 A weru aangelo i labo anuna laa nakaankaan nate u ra pakaana taai, ma apakaana taai i wekiaa kup a gaap welaarma ra gaap i ra muaana baa i maat. Maa kum utnaa raap baa diat lalaaun nataaidiat maat.

4 A wetula aangelo i labo anuna laa nakaankaan nate u ra kum daanim baa diataalir, ma u ra kum mataana daanim, madiat wekiaa kup a gaap. 5 Ma iaau walan-goro aangelo baa i baboura a pakaana taaima ra kum daanim, i piri naa,“God, ui u lalaaun namuga ma u lalaaun

mi, a Tena Gomgom ui,u takado u ra kum naagagon na bin-

abaalu mi.6 U wainim diat ma ra gaap welaar ma ra

naagagon na binabaalu karom diatu ra nundiat aakaina pinapaam,

kabinamaa diat aa aak dokowa anumtaarama ra numkumpropet,ma ragaapindiat i talabo.”

7 Ma iaau walangoro in ingaan raa taangi-naanga u ra luwu na tuntunwetabaar i pirinaa,“Maia, Tadaaru God u dekdek aakit,

anum kum naagagon diat lingtatunama diat takado.”

8 A wewaat na aangelo i labo anuna laana kaankaan nate u ra in mataana mage,ma di taar taa a dekdek taa ra in mataanamage kupi in tun a taara ma ra nguanina.9Ma ra ngaala na wuwanmaa i tun a taara,ma diat pir aakaka a iaan God, ia baa inaagagon taa a kum kinadik mi, iaku maapa diat nukpuku ma pa diat pir walaawapaai.

10 A welima na aangelo i labo anunalaa na kaankaan nate u ra kiki na kinganu ra kuaabaar na wewagua, ma anunamataanitu i baboto raap. Ma a taaradiat karaat a kaarmendiat u ra ngaala nakinadik maa, 11 ma diat pir aakaka Godbaa i ki inaanga u ra maawa, kabina u rangaala na ngunungut ma ra kum aakainamanmanua baa i taana un diat, iaku padiat nukpuku ko ra nundiat kum aakainamangamangaan.

12 A we-6 na aangelo i labo anuna laana kaankaan nate u ra ngaala na daanimEupraat, ma a palaa uni imagege raap kupiin waninaar aakapi kup a kum king taan-girong u ra mataana taubaar. 13 Namuriaau babo tula tabaraan ditul babo welaarma tuluina rokrok. Ditul waan paat kora waa ra draagon, a waa ra kuaabaarna wewagua ma ra waa ra warwaruga napropet. 14Ditul a tula nio ra kum tabaraanma ditul paampaam a kum utnaa na kaka-ian ma ditul waan taltalili kup a kum kingko ra rakrakaan buaal raap, kupi ditul aben ungaai diat kup a wineium u ra ngaalana bung anun God, ia baa i dekdek aakit.

15 “Baboi, ang waan paat welaar ma ratena walong. Ia baa i ki na baboura ma iwaninaar anuna kum maalu, i daan, maapa in towaturia ma pa in wawirwir.”

16 Ma tula nio ra kum tabaraan ditulben ungaai taa a kum king u ra wanua diwaatungi u ra pirpir Ebraaio ma Aamage-don.

17 A we-7 na aangelo i labo anuna laana kaankaan u ra maup, ma ina ngaala naingaan raa i pari ko ra kiki na king inaangau ra ruma na wetabaar, ma i piri lenbi, “Ia

Binabo 16:18 350 Binabo 17:17raap!” 18 Io, in mamame, a pakpagur, arurunga ma ra ngaala na guria aakit diatwaan paat. Turpaai ko ra wawaki na taarapa ta guria utbaai lenmi i waan paat paau ra rakrakaan buaal. A ngaala na guriamaa i aaka aakit. 19 Io, a ngaala na taamaanBaabilon i tareng kup tula papaar koni,ma ra kum ngaalangaala na taamtaamaananu ra kum wunwuna taara diat tarengraap. God i nuk paa a ngaala na taamaanBaabilonma iwainimima ra kaapnawaaini tengma ra karangaap i ra nuna kaankaan.20 A kum lolo raap diat aa panaai ma akum taangaai kaai pa te ma i babo diat.21A ngaala na baata na aais, raain tatuainaa mawaatina i welaar ma 50 kilogrem ipuka nate u ra taara. Ma a taara diat piraakaka God u ra kinadik na baata na aaismi, kabina maa a kinadik mi i aaka aakit.

17A paamuk na tabuan baa i tur wakilang a

ngaala na taamaan Baabilon1 Raa ko ra 7 na aangelo baa diat paam 7

na laa i waan karom iaau ma i piri taangnaa, “Waan urin, ang waiaa ta ui u ranaagagon na binabaalu karom a paamukna tabuan baa a iaana i waan werweraanu ra nuna aakaina mangamangaan. Kuraai ki nate u ra kum daanim. 2 A kum kingtaanga u ra rakrakaan buaal diat paamaakaina mai. Ma a taara u ra rakrakaanbuaal diat longlong ko ra waain i ra nunapaamuk na mangamangaan.”

3 Iaau teng ma ra Takado na Nion maaangelomaa i lo pa iaauunaangau ra bil nawanua. Matira iaau babo paa raa tabuan iki taau u ra taar na kuaabaar na wewagua.A wewagua maa, 7 na lorina ma 10 kominama a panina i teng ma ra kum iaana baai wakinalik paa God mai. 4 A tabuan maa imongma inamaalu iwelaarma ra pupunataawu ma i taar kaai, ma di wamongi mara goled ma ra kum ngaatngaat na waat,ma ra kum kokoina gaaragaara. I paampaa a kaap na goled u ra limaana, i tengma a kum aakaina utnaama ra kum dur namangamangaan taanga u ra nuna paamukna mangamangaan. 5Di timu taa a iaana ura in maarina, a utnaa na pidik lenbi,A NGAALA NA TAAMAAN BAABILON, A

NAA RA KUM PAAMUK NA TABUAN MA AKUM AAKAINA MANGAMANGAAN AAKIT

ANU RA RAKRAKAAN BUAAL.6 Iaau babo a tabuan maa ia longlong,kabina i inim a gaap i ra taara anun God,

a gaapindiat baa diat wewapua kaapa unIesu.

Baa iaau baboi, iaau kakaian aakit. 7Maaangelo i piri taang naa, “Aawa kabinamaau kakaian? Ang palaa kukuraai ra tabuan,ma ra kuaabaar na wewagua baa i ki taaunate uni, baa 7 na lorina ma 10 komina.8 A kuaabaar na wewagua baa u babo taai,ia lalaaun paa namuga, ma pa i lalaaunmi, ma namur in waan paat balet ko rangaala na tung baa pa di babo laar paaa tuktukina, ma in waan kupi in wirua.Ma a taara u ra rakrakaan buaal baa pa ditimu a iaandiat u ra bukna lalaaun, turpaaibaa God i waki a rakrakaan buaal, diata kakaian baa diat a babo a kuaabaar nawewagua mi. Maa ia lalaaun paa namuga,ma pa i lalaaunmi, ma namur inwaan paatbalet.

9 “Te baa i manaana in kaapa wakaakkup a utnaa mi. 7 na lorina a kukuraainanaa 7 na taangaai baa a tabuan i ki taaunate un diat. Ma raa kukuraaina kaai un 7na king. 10 Limadi diat aa maat, raa makui ki ma raa kaai kon diat pa i waan paatutbaai. Baa in waan paat in ki kinalik paaku. 11 Ma a kuaabaar na wewagua baa ialalaaun paa namuga ma pa i lalaaun mi, iamaa awe-8 na king ko ra 7 na kingmaa, main waan kupi in wirua.

12 “10 komina baa u baboi, diat maa 10king, baa pa diat lo utbaai ta naagagon naking. Iaku un 60 minit ku diat a naagagonungaaima ra kuaabaar nawewaguawelaarma ra kum king. 13 A nuknukindiat i raaku, ma diat a taar taa a dekdekindiat manundiat naagagon karom a kuaabaar nawewagua. 14 Diat a weium ma ra Naatna Sip, ma a Naat na Sip in uwia pa diat,maa ia a Tadaaru anu ra kum tadaaru, maa King anu ra kum king. Ma diat baaia pilak pa diat ma ia wataa pa diat madiat nurnur lingtatuna karomi, diat a uwiaungaai mai.”

15 A aangelo i piri taang naa, “A kumdaanim baa u baboi, baa a paamuk natabuan i ki iaai, diat tur wakilang a kumtaara ko ra kum taamtaamaan, mongmon-goro na taara, a taara ko ra kum wunwunamataanitu ma diat ko ra aalawur man-gaana pirpir. 16 A kuaabaar na wewaguama ra 10 kombaaubabodiat, pa diat a nema paamuk na tabuan. Diat a baanaakakaima diat a rakaan wa anuna minong ma intowaturia maku. Diat a aan a kamanong-ina, ma diat a tun wai ma ra nguan. 17Maa

Binabo 17:18 351 Binabo 18:13God ut ia wanuk taai u ra nuknukindiatkupi diat a paam ot paa a nuknukina lenbi:Diat a taar taa a dekdekindiat baa diat naa-gagon mai karom a kuaabaar na wewagua,tuk din paam ot paa a kum pirpir anunGod. 18A tabuanmaa u baboi ia a ngaala nataamaan aakit baa i naagagon a kum kingu ra rakrakaan buaal.”

18Baabilon ia puka

1Namur taa ra kum utnaa mi, iaau baboraa aangelo bulung i waan pari taang-inaanga u ra maawa. I paam akoto adekdek na naagagon ma nuna minamaari wakaapakaapa a rakrakaan buaal. 2Ma ikulkulaai ma ina ngaala na ingaana lenbi,“A ngaala na taamaan Baabilon ia puka! Ia

puka!Mari ia a pakaana anu ra kum tabaraan

ma a ruma na karabus anu ra kumtabaraan

ma a ruma na karabus anu ra kumpika baa diat durdur ma diatmilmiluan.

3 Ia puka, kabina maa a kum wunwunataara raap diat aa inim paa adekdek na waain i ra nuna paamukna mangamangaan.

A kum king ko ra rakrakaan buaal diatpaam aakaina mai.

Ma a kum tena wiura ko ra rakrakaanbuaal diat tadaaru ma ra ngaalana wuwuwung ko ra nuna kumaakaina mangamangaan,

baa pa i wawirwir mai.”4 Iaau walangoro balet in ingaan raa

taanginaanga u ra maawa i piri lenbi,“Anung taara, muaat a pari koni,

kupi koku muaat laa ungaai mai ura nuna kum aakaina mangaman-gaan,

ma kupi koku muaat kaai muaat kari-aana ana kinadik ungaai mai.

5Maa anuna kum aakaina mangamangaania tuk paa a maawa,

ma God ia nuk akoto anuna kumaakaina pinapaam.

6 A mangamangaan i paami karom muaat,din paami balet karomi,

a utnaa i paam taai un muaat,din baalui welaar ma ru pakaankaromi.

A kaap baa i wainim muaat mai ma muaataaka uni,

din watengi ta ru pakaan kupi dinwainimi mai.

7 I paam akoto a ngaala na minamaar ma akini na tadaaru,

io, din taar a ngaala na kinadik ma rangaala na tapunuk taana.

I nuki un ia ut lenbi,‘Iaau a kwin, ma iaau ki u ra nung kiki

na kwin.Wakir iaau a walaa,pang tapunuk laar paai.’

8 Bi ia kabina baa a kum kinadik mi, aminaat, a tapunuk ma ra minolo

diat a waan paat karomi un raa bungot ku.

Ma din tun wai ma ra nguanmaa a Tadaaru God i dekdek aakit,ia baa in taar taa a naagagon na bin-

abaalu karomi.9 “A kumking ko ra rakrakaan buaal, baa

diat paam aakaina ungaai ma ra paamukna tabuan maa, ma diat kakale ungaai u ranuna kum wuwuwung ko ra kum aakainamangamangaan, baa diat a babo in tubalko ra nguan baa di tun a tabuan maa uni,diat a tapunuk ma diat a luan. 10 Diata tur welwelik taau maku koni, maa diatburutaana kinadik baa di wakadiki mai.Ma diat a piri lenbi,‘A ngaala na taamaan Baabilon ia aaka. Ia

aaka!Baabilon, a dekdek na taamaan!

Un 60 minit ot ku amaam naagagon nabinabaalu ia waan paat karom ui.’

11 “A kum tena wiura ko ra rakrakaanbuaal diat a luan ma diat a tapunuk kupi,kabina maa pa te ma in kul anundiat kumutnaa na wiura. 12 A kum utnaa na wiuralenbi: a goled, a silwa, a kum ngaatngaatna waat ma ra kum kiaau na kalaang, mara kum kokoina maalu, a kum maalu iwelaar ma ra pupu na taawu, a kummaalui silika ma ra kum taar na maalu, ma rakum diwaai baa i aangawian wakwakaakma ra aalawur mangaana utnaa baa dipaami ma ra kom i ra elepaan, ma ra kumngaatngaat na diwaai, ma ra braas, a aaenma ra ina ngaatngaat na waat di waatungima ra maabel. 13 Ma raa kum utnaa iaangawian wakwakaak, lenbaa a sinamon,a mira, ma ra kum bulit baa a tubalina iaangawian wakwakaak, ma ra waain, a welna oliwa, a palawaa ma ra wit, ma ra kumbulumakaauma ra kum sip, a kumosma rakum kaaris, ma ra taara baa diat a papaamna wilawilaau.

Binabo 18:14 352 Binabo 19:414 “A kum tena wiura diat a piri lenbi, ‘A

kumutnaa baa u nem aakiti diat aa panaai.Anum kum wuwuwung ma ra num kumminamaar diat kaai diat aa panaai kon ui,ma pa un babo ta diat balet ma.’ 15 A kumtena wiura baa diat laana wiura a kum ut-naami, diat baa Baabilon i watadaaru diat,diat a tur welwelik taau maku koni, maadiat burutaana kinadik baa di wakadikimai. Diat a tapunuk, diat a luan, 16ma diata kulkulaai naa,‘A ngaala na taamaan Baabilon ia aaka! Ia

aaka!Ia baa i mong ma ra kum kokoina

maalu, a kummaalu i welaar ma rapupu na taawu ma ra kum maalubaa i taar,

ma di wamongi ma ra goled, ma rakum ngaatngaat na waat ma rakum kokoina gaaragaara.

17 Un 60 minit ku di baanaakaka raap waanum ngaala na wuwuwung aakit!’

“Ma a kum kiaapten raap ma diat baadiat waan taltalili ma ra kum paraau, akum tena pinapaam ko ra kum paraau, madiat baa diat babomaani ko ra kumparaau,diat a tur welwelik taau maku koni. 18 Baadiat babo in tubalin Baabilon diat a kulku-laai naa, ‘Woi na taamaan i welaar ma rakoina taamaan aakit mi?’ 19 Diat a lamiraa kum kabu u ra kum lorindiat ma diat atapunuk, diat a luan ma diat a kulkulaainaa,‘A ngaala na taamaan Baabilon ia aaka! Ia

aaka!Diat baa diat babo maani ko ra kum

paraau,diat tadaaru ko ra nuna kum ngaala

na wuwuwung!60 minit ot ku ma ia aaka raap!20 Muaat inaanga u ra maawa, muaat a

gaaia uni!A taara anun Godma a kum aapostolo

ma ra kum propet, muaat a gaaia!God i taar a naagagon na binabaalu

karomi u ra kum utnaa i paami unmuaat.’ ”

21 Ma raa dekdek na aangelo i lo paaina ngaala na waat, welaar ma ina waat nagingina wit, ma i ong lop wai nataai ma ipiri naa,“Din ong na kaankaan wa a ngaala na

taamaan Baabilon welaar ma inawaat bi,

ma pa din baboi balet ma.

22 In ingaa ra kum tena paam kelekele mara kum tena ipip kaaur ma ra kumtena ipip tawuruma ra tinaangi i rakum gitaa

pain te balet ma in walangoro taainaam.

Pa ta tena pinapaam na lima balet ma in kinaam.

Ma pain te balet ma in walangoro taa atinaangi i ra ina waat na ginginawit naam.

23 Pain ta kaapa na laam balet main baara naam.

Pain te balet ma in walangoro taain ingaan ta matakina tinaulaa, a

baarmaan ma ra tauraara naam.Namuga anum kum tena wiura diat a kum

ngaala na tadaaru u ra rakrakaanbuaal.

U ben araara paa a kum wunwuna taararaap ma ra num malira.

24 A gaap i ra kum propet ma ra kum taaraanun God,

ma diat raap kaai baa di aak doko diatu ra rakrakaan buaal,

di babo baraata a gaapindiat irong Baa-bilon.”

19A pir walaawa inaanga nate u ra maawa

1 Baa i raap a kum utnaa mi, iaau walan-goro a ngaala na marurunga welaar ma raingaa ra ngaala na kor na taara inaanga ura maawa diat kulkulaai lenbi,“Aaleluia!A warwalaaun, a minamaar ma ra dekdek

anu ra nundaat God ku,2 maa anuna kum naagagon i lingtatuna

ma i takado.I naagagon a paamuk na tabuan baa a

iaana i rarang u ra nuna aakainamangamangaan,

ia baa i baanaakaka a rakrakaan buaal manuna kum paamuk na mangaman-gaan.

God ia taar taa a naagagon na binabaalukaromi,

kabina u ra gaap i ra nuna kum tultul,baa i aak doko wa diat.”

3Ma diat kulkulaai balet naa,“Aaleluia!Ma in tubalina baa i waan tato unaanga

nate pa in raap ma pa in raap.”4 A 24 na mukmuga ma waat na lalaaun

na wawaki diat puka pari ma ra urur, ma

Binabo 19:5 353 Binabo 19:21diat lotu karom God, ia baa i ki u ra nunakiki na king ma diat piri naa,“Aamen, Aaleluia!”

5 Io, in ingaan raa i waan paat ko ra kikina king, i piri naa,“Muaat a pir walaawa paa anundaat God,muaat anuna kum tultul,

a kum kinkinalik ma ra kum ngaalan-gaala kaai,

muaat baa muaat urur karomi!”6 Ma iaau walangoro a marurunga baa

i welaar ma ra ingaa ra ngaala na kor nataara, a rurunga i ra top na aalataura mara pakpagur, i kulkulaai naa,“Aaleluia!Maa anundaat Tadaaru God,

ia baa i dekdek aakit i ki na king.7 Daat a gaaia,

ma daat a taar a ngaala na pirwalaawa karomi!

Maa kabina a bung na paakamaau anu raNaat na Sip ia waan paat,

ma nuna tabuan ia waninaar.8 Di aa taar taa a koina maalu, baa i

kaapakaapa ma i gomgom taa ratabuan,

kupi in mong mai.”A kum kokoina maalu maa, diat tur waki-lang a kum takado na mangamangaan anura taara anun God.

9 Io, aangelo i piri taang naa, “Un timuilenbi: Diat baa di ben pa diat kup a lukaarana paakamaau anu ra Naat na Sip, diatdaan!” Ma i piri kaai naa, “A kum pirpir mia kum lingtatuna na pirpir ut anun God.”

10 U ra pakaana bung maa, iaau pukapari ma ra urur naa ra ru kakina kupi anglotu karomi. Iaku i piri taang naa, “Koku!Iaau kaai a tultul ku welaar ma ui ma rakum tatem liklik baa diat paam akoto apirpir anun Iesu. Un lotu karom God! Maaa pirpir anun Iesu, ia ut maa i wakaamtura taara kupi diat a pirpir na propet.”

Ia baa i kaa u ra kabaang na os11 Iaau babo amaawa ia tapaapama iaau

babo a kabaang na os i tur namuga taang.Ma ia baa i ki nate uni di waatungi naa“Ia baa i dowot u ra nuna pinapaam” ma“Ia baa i lingtatuna.” Anuna naagagon maanuna wineium i takado. 12 Ruin kiok namataana i welaarma ra kupkup i ra nguan,mamongoro na kaaeng na king i taana u rain lorina. Ma di timu taa a iang uni, baa pate i nunurai, ia ot ku i nunurai. 13 I mongma ra maalu baa di walopi u ra gaap. Ma

a iaa ra muaana maa “A Pirpir anun God.”14A kor na taara nawineium taanginaangau ra maawa diat kaa u ra kum kabaangna os ma diat murmuri. Diat mong mara kum kokoina gomgom na kabaang namaalu. 15 Ma in liwan na wineium baai wangwangaan aakit i waan paat ko rawaana, kupi in pakaat a kum wunwunataara mai, ma in naagagon adekdek diatma ra ina buka na aaen. I paapaa ginaginaa kumwaina waain u ra tung na waat baa itur wakilang a kaankaan anun God, ia baai dekdek aakit. 16Ma u ra nuna maalu mau ra paraagum na kakina di aa timu taa aiaana lenbi,

A KING ANU RA KUM KING MA ATADAARU ANU RA KUM TADAARU.

17 Io, iaau babo raa aangelo i tur taau ura in mage, ma i wewataai ma ina ngaalana ingaana karom a kum pika raap baadiat rowo u ra maup naa, “Muaat rowourin, muaat a waan ungaai u ra ngaala nalukaara anun God. 18 Ma muaat a aan akamanong i ra kum king, a kummukmugaanu ra taara na wineium, a kum taara nawineium, a kum os ma diat kaai baa diatkaa un diat, ma ra kamanong i ra taararaap, a kum wilawilaau ma diat baa wakira kum wilawilaau, a kum kinkinalik ma rakum ngaalangaala.”

19 Io, iaau babo a kuaabaar na wewaguama ra kum king taanga u ra rakrakaanbuaal, ma ra nundiat kum kor na taara nawineium baa diat waan ungaai kupi diata weium ma ia baa i kaa u ra os ma ranuna kor na taara na wineium. 20 Iakudi paam koto paa a kuaabaar na wewaguaungaai ma ra warwaruga na propet, ia baai paam a kum utnaa na kakaian u ra iaa rakuaabaar na wewagua. Baa i paam a kumutnaa na kakaian maa, i waruga pa diatbaa a wakilang i ra kuaabaar na wewaguakuraa un diat, ma diat lotu karom a taa-bataaba i ra kuaabaar na wewagua. Di onglalaaun taa a warwaruga na propet ma rakuaabaar na wewagua u ra ngaala na tungna nguan baa i kup ma ra saalfa. 21 Diaak doko wa anundiaar kor na taara nawineium ma ra in liwan na wineium, baai waan paat ko ra waan ia baa i kaa u ra os.Ma ra kum pika raap diat aan a kamanongindiat ma diat maaur aakit uni.

20Raa aarip na kilaala

Binabo 20:1 354 Binabo 21:41 Iaau babo paa raa aangelo i waan pari

taanginaanga u ra maawa, i paam a ki kora ngaala na tung baa pa di babo laar paa atuktukina, ma i paam paa kaai a ngaala nasen. 2 I paam koto paa a draagon, ina wuitaanga naraap, baa di waatungi naa a TenaWetakun, baa Saataan. I sen akoto taai tukbaa raa aarip na kilaala in raap. 3 I ongapari taai u ra ngaala na tung maa, i bal-balaat ma i lok baat taai, kupi koku baletma i waruga a kumwunwuna taara tuk raaaarip na kilaala maa in raap. Namur taanadin palaa wai kupi in laangalaanga paa kuta kinalik na pakaana bung.

4 Iaau babo a kum kiki na king, madiat baa diat ki nate un diat, baa di aataar taa a naagagon taan diat kupi diat anaagagon. Ma iaau babo a nio ra kum taarabaa di aa pakaat kutu wa a kum lorindiat,kabina u ra nundiat wewapua kaapa unIesu ma u ra pirpir anun God. Pa diatlotu karom a kuaabaar na wewagua ma rataabataabaina, ma pa di ung a wakilanganu ra kuaabaar na wewagua u ra kummaarindiat baa u ra kum limaandiat. Diatlalaaun balet ma diat naagagon ungaai maKaarisito raa aarip na kilaala. 5 Mi ia amugaana tinur balet ko ra minaat. Iakudiat raap baa diat aa maat ma pa diatlalaaun balet u ra pakaana bung maa, diata inep tuk raa aarip na kilaala maa in raaput, io diat a tur maraagaam. 6 Diat baa diwalaaun diat u ra mugaana tinur balet kora minaat, diat daan ma diat a gomgom nataara anun God. Pa diat a kariaana ma adekdek i ra weru minaat. Diat a kum tenawetabaar karom God ma Kaarisito. Diat anaagagon ungaaima Kaarisito raa aarip nakilaala.

Di uwia paa Saataan7 Baa raa aarip na kilaala maa ia raap,

din palaa wa Saataan ko ra nuna kini nakarabus. 8 Io, in waan kupi in warugapaa a kum wunwuna taara kon waat namataana dadaip, a kum wunwuna taarabaa di waatung diat ma Gog ma Maagog.In ben ungaai diat kup a wineium. Anilulukindiat in ngaala welaar ma ra woiotaanga nakono. 9 Ma diat a waan weraanu ra rakrakaan buaal, ma diat a tur lili paaa taara anun God u ra ngaala na taamaanbaa God i maari aakiti. Iaku a nguan inpuka pari taanginaanga u ra maawa main tun raap wa a taara na wineium maa.10 Ma din ong pari wa Saataan, ia baa i

waruga pa diat. In ki u ra ngaala na tungna nguan baa i kup ma ra saalfa baa di aaong pari taa mun a kuaabaar na wewaguama ra warwaruga na propet iaai. Matiradin wakadik ditul u ra magema ramarum,pa in raap ma pa in raap.

A tintinip na naagagon11 Io, iaau babo a ngaala na kiki na king

i kabaang, ma iaau babo kaai ia baa i kiuni. Ma a rakrakaan buaal ma ra baakutdiaar panaai ko ra mataana, pa ta pakaanabalet ma anundiaar. 12 Iaau babo a kumminaat raap, a kum ngaalangaala ma rakum kinkinalik, baa diat tur namuga taa rakiki na king, ma di palaa a kum buk. Dipalaa balet raa buk, ia a buk na lalaaun.Ma di naagagon a kum minaat welaar mara nundiat kum pinapaam baa di aa timukoto taai u ra kum buk. 13A pakaana taai itaar apaat wa balet a kum minaat baa diatmaat nataai. A minaat ma Edes a taamaanna nion, diaar kaai diaar taar apaat wa akum minaat baa kuraa matira un diaar.Di naagagon diat raaraa welaar ut ma ranundiat kum pinapaam. 14 Namur di ongpari wa a minaat ma Edes u ra ngaala natung na nguan. A tung na nguan maa iaa weru minaat. 15 Ma diat baa pa di timua kum iaandiat u ra buk na lalaaun di ongpari wa diat u ra ngaala na tung na nguan.

21A matakina maawa ma ra matakina

rakrakaan buaal1 Namur iaau babo a matakina maawa

ma ra matakina rakrakaan buaal, maaa mugaana maawa ma ra mugaanarakrakaan buaal diaar aa panaai mapa ta pakaana taai ma. 2 Ma iaaubabo a matakina Ierusalem, a gomgomna taamaan anun God, i waan paritaanginaanga u ra maawa kon God. Diaa waninaar taai welaar ma di aa wamongwakaak taa amatakina tinaulaa, a tauraarana tabuan kup anuna muaana. 3 Maiaau walangoro ina ngaala na ingaan raataanginaanga u ra kiki na king i piri naa,“Baboi, a taamaan anun God ia ki karoma taara, ma ia ut in ki ungaai ma diat. Madiat anuna taara, God in ki ungaai ma diat,ma ia ut in God anundiat. 4Ma in upa waa lur na mataandiat raap. Pain ta minaatbalet ma, pa ta tapunuk, pa ta tinaangima pa ta ngunungut ma, maa a kum utnaataanga namuga diat aa panaai.”

Binabo 21:5 355 Binabo 21:275Ma ia baa i ki u ra kiki na king i piri naa,

“Baboi, mi iaau wamatakina a kum utnaaraap! Un timu koto a kum pirpir bi, maa akum pirpir mi diat lingtatunama i tale baadin nurnur uni.” 6 Ma i piri taang lenbi,“Ia raap! Iaau a Aalpaa ma ra Omegaa, aturpaainama ra tintinipina. Ia baa imarukang wainimi ma ra palaa ko ra mataanadaanim, a palaa na lalaaun, baa pa in kuli.7 Ia baa a tena niuwia in kale paa a kumutnaa raapmi, ma iaau ang God anuna, maia maa natunglik.

8 “A kum tena bunurut, ma diat baapa diat nurnur, ma diat baa anundiatmangamangaan i dur, ma a kum tena aakdoko taara, ma diat baa diat paam a kumpaamuk na mangamangaan, a kum tenapaamuraura, a kum tena lotu karomakumtaabataaba, ma ra kum tena warwarugaraap, anundiat wanua a ngaala na tung nanguan baa i kup ma ra saalfa. Bi ia a weruminaat.”

A matakina Ierusalem9 Raa kon 7 na aangelo, baa diat paam

7 na laa baa i teng ma 7 na tintinip nakinadik, i waan paat ma i piri taang naa,“Waan urin, ang waiaa ta ui u ra matakinatinaulaa, a tabuan anu ra Naat na Sip.”10 Iaau teng ma ra Takado na Nion, ma aaangelo maa i lo tato pa iaau unaanga u rangaala na taangaai baa i tur aakit unaanganate. Ma i waiaa ta iaau un Ierusalem agomgom na taamaan anun God, i waanpari taanginaanga u ra maawa kon God.11 I baarabaara ma ra minamaarin God, akaapakaapaina i papakaat welaar ma raina ngaatngaat na waat di waatungi naaiaaspaar, i baarabaara welaar ma ra galaas.12A ngaala na liplip uni i tur unaanga aakitnate, ma 12 balbalaatina ma 12 aangelodiat tur naa ra 12 balbalaatina. Ma u rakumbalbalaatmaa di aa timu taa a kum iaara 12 wuna taara Israael. 13 Tula balbalaatditul babo kup a wanua baa in mataanamage i waan paat iaai, tuldi u ra mataanalabur, tuldi u ra mataana taubaar, ma tuldiditul babo kup a wanua baa in mataanamage i lop iaai. 14 In kabi ra liplip i rataamaanmaa di paamima 12 ina waat. Mau ra kum waat maa, di aa timu taa a iaa ra12 aapostolo anu ra Naat na Sip.

15 Ma ra aangelo baa mir pirpir, i paampaa a walawalar baa di paami ko ra goled,baa di laana maak a kum utnaa mai, kupiin maak a taamaan Ierusalem mai, ma in

maak kaai a kum balbalaatina ma ra liplip-ina. 16 A taamaan maa waat na papaarina,diat welaar raap taau ku. A iokaanaina mara parereina diaar welaar ku. Baa i maak ataamaan ma nuna walawalar, i welaar ma2,200 na kilomita a iokaanaina, a parereinama ra tuntunurina, ditul welaar raap ku.17 A aangelo i maak a butbut i ra liplip,i welaar ma 33 babaluka. I maak ma rawalawalar baa a taara diat laana papaammai.

18 A liplip di paami ma ra iaaspaar, mara taamaan di paami ma ra goled raap ku,i gomgom aakit welaar ma ra galaas. 19Mara kum kabi ra liplip i ra taamaan maa,di wamong diat ma ra aalawur mangaanawaat raapbaa diat ngaatngaat aakit. Amu-gaana di paami ma ra iaaspaar, a werudia saapir, ina bulu na waat, a wetuldi akaalkidon, a wewaatdi a emiraaled, inagirin na waat, 20 a welimadi a oniks, inawaat i kabaangma i taar, a we-6 a konilion,ina taar na waat, a we-7 a krisolito, inagamol na waat, a we-8 a beril, ina girin nawaat, a we-9 a topaas, ina gamol na waat,a we-10 a krisopraas, a we-11 a iaasint,ma ra we-12 a aametis, ina taar na waat.21 12 balbalaat 12 ina kiaau na kalaangut maa. Raa balbalaat raaina kiaau nakalaang. Aakapi i ra taamaan di paami mara goled raap ku, i babo aalur welaar ma ragalaas.

22 Pa iaau babo ta ruma na lotu u rataamaan maa, kabina maa a Tadaaru God,ia baa i dekdek aakit, ma ra Naat na Sipdiaar ut maa a ruma na lotu u ra taamaanmaa. 23 A taamaan maa pa i iba kup inmagema ra kalaang kupi diaar awakaapai,maa a minamaarin God ut i wakaapai,ma a Naat na Sip ia ut maa a laam uni.24A kum wunwuna taara diat a waanwaanu ra kaapaina ma ra kum king anu rarakrakaan buaal diat a lo ruk anundiatkum minamaar unaanga uni. 25 Pain tabung balet ma baa a kum bonanaakainadiat a balbalaat, kabina maa pa in marumbalet ma. 26 A kum wunwuna taara diat alo ruk anundiat kum utnaa na tadaaru mara nundiat kum minamaar unaanga uni.27 Pain ta dur na utnaa balet ma in rukunaanga uni, ma pa te baa i laana paam akum utnaa na wawirwir ma pa te kaai baai laana warwaruga. Diat baa di aa timu taaa iaandiat u ra buk na lalaaun anu ra Naatna Sip diat ku diat a ruk.

Binabo 22:1 356 Binabo 22:2122

A daanim na lalaaun ma ra in diwaai nalalaaun

1 Io, aangelo i waiaa taa a daanim nalalaaun karom iaau, i kaapakaapa welaarma ra galaas. I aalir paat ko ra kiki naking anun God, anundiaar ma ra Naat naSip. 2 I aalir naliwan u ra ngaala na aakapiu ra taamaan maa. In diwaai na lalaauni tur u ra ru papaara daanim maa. U rakumkalkalaang raap, i laanawa, 12 pakaanun raaraa kilaala. Ma ra dondono diatlaana walaangalaanga a kum wunwunataara raap ko ra kummalaapaang. 3A kumaakaina utnaa baa a kaankaan anun God iki uni pa din babo ta diat balet ma. A kikina king anun God ma anu ra Naat na Sipin ki u ra taamaan maa, ma a kum tultulanunGod diat a lotu karomi. 4Diat a babo amataana, ma din timu taa a iaana u ra kummaarindiat. 5 Pain ta marum balet ma.Pain diat a iba balet ma kup a kaapa i ralaambaa a kaapa i ra inmage,maaTadaaruGod ut in taar a kaapa taan diat. Ma diata naagagon welaar ma ra kum king, pa inraap ma pa in raap.

6 A aangelo i piri taang naa, “A kumpirpir mi i lingtatuna ma i tale baa dinnurnur uni. A Tadaaru, a God baa i mugaa nio ra kum propet kupi diat a wapuaananuna kum pirpir, i tula wa nuna aangelokupi in waiaa taa anuna kum tultul u rakum utnaa baa marawaai in waan paat.”

A winawaan paat balet anun Iesu imarawaai

7 Iesu i piri naa, “Walangoroi, marawaaima ang waan paat! Ia baa i murmur a kumpirpir na propet ko ra buk mi, i daan.”

8 Iaau Ioaanes, iaau aa walangoro taa akum utnaa mi ma iaau aa babo taai. Baaiaau aa walangoro taai ma iaau aa babotaai, iaau puka pari ma ra urur naa raru kaki ra aangelo kupi ang lotu karomi,aangelo baa i waiaa taa a kum utnaa mitaang. 9 Iaku aangelo i piri ku taang naa,“Koku! Iaau kaai a tultul ku welaar maui ma ra kum tatem liklik a kum propetma diat raap kaai baa diat murmur a kumpirpir ko ra buk mi. Un lotu karom God!”

10 Ma i piri taang naa, “Koku u wapidikbaat a kum pirpir na propet ko ra buk mi,maa a pakaana bung baa a kum utnaa miin waan paat uni ia marawaai. 11 Ia baa atena aakaina dinmaadek wai kupi in paamut anuna kum aakaina, ma ia baa i dur, din

maadek wai kupi in paam ut anuna kumdur na mangamangaan, ma ia baa anunamangamangaan i takado, din maadek waikupi in paam ut anuna mangamangaanna takado, ma ia kaai baa i gomgom, dinmaadek wai kupi in paam ut anuna gom-gom na mangamangaan.”

12 Iesu i piri naa, “Walangoroi, marawaaima ang waan paat! Ang waan paat ungaaima ra wedok, ma ang dok a taara raapwelaar ut ma ra nundiat kum pinapaamraaraa. 13 Iaau a Aalpaa ma ra Omegaa,a turpaaina ma ra tintinipina, iaau mugaaakit ma iaau murmur aakit.

14 “Diat baa diat gi agomgom anundiatkummaalu diat daan, ma i takado baa diata wangaan ko ra in diwaai na lalaaun madiat a ruk u ra bonanaaka i ra liplip i rataamaan maa. 15 Iaku a kum paap, ma rakum tena paam uraura, ma diat baa diatpaam a kumpaamuk namangamangaan, akum tena aak doko taara, a kum tena lotukarom a kum taabataaba, ma diat baa diatnem a warwaruga ma diat paami, kuraadiat nataamaan u ra liplip.

16 “Iaau Iesu, iaau tulawa anung aangelokupi in taar a wewapua kaapa mi karommuaat a taara na nurnur u ra kum taam-taamaan. Iaau ina aakaarin Dewid matabuna, ma ina naangnaang na laar baa ibaarabaara.”

17 A Takado na Nion ma ra matakinatinaulaa, a tabuan, diaar piri naa, “Waanurin!” Ma baa te in walangoroi, ia kaai inpiri naa, “Waan urin!” Ia baa i maruk, ikoina baa in waan urin, ma ia baa i nemi,ia kaai in inim ko ra palaa na lalaaun baapa di kuli.

A tintinipina18 Iaau watumaarang diat raap baa diat

walangoro a pirpir na propet ko ra bukmi:Baa te i ot taai ma ta pirpir ingen, Godin ot taa kaai a kum kinadik karomi baadi aa wewapua kaapa taau uni u ra bukmi. 19 Baa te i rakaan wa ta pirpir ko rapirpir na propet ko ra buk mi, God kaai inrakaan wa nuna tiniba koni ko ra in diwaaina lalaaun, ma ko ra gomgom na taamaananun God, baa di aa wewapua kaapa taauuni u ra buk mi.

20 Ia baa i wewapua kaapa u ra kumutnaa mi i piri lenbi, “Maia, marawaai maang waan paat.”

Aamen. Waan urin Tadaaru Iesu.21 A maarmaari anu ra Tadaaru Iesu in

ki karom a taara raap anun God. Aamen.

ebible.org · Contents Maataio . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1 Maarko ....

Documents

Transcript of ebible.org · Contents Maataio . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1 Maarko ....