CONSTITUTION OF KENYA REVIEW COMMISSION...
Transcript of CONSTITUTION OF KENYA REVIEW COMMISSION...
CONSTITUTION OF KENYA REVIEW COMMISSION
(CKRC)
VERBATIM REPORT
DISSEMINATION OF REPORT & DRAFT BILL, KANGEMACONSTITUENCY, HELD AT KANGEMA TOWN HALL
ON
16 OCTOBER 2002DISSEMINATION OF REPORT & DRAFT BILL, KANGEMA CONSTITUENCY, HELD AT KANGEMA
TOWN HALL ON WEDNESDAY, 16 OCTOBER 2002
Present:
Com. Prof. Wanjiku Kabira
Secretariat Staff in attendance:
Assistant Programme/Officer - George Wachira Verbatim Recorder - Josephine Ndung’u District Coordinator - Allan Njeru
The meeting started at 11.20 a.m with a word of prayer.
Njeru (Coordinator): The Commissioners wa kutoka Nairobi na wengi wenu kama mlivyo sikia, mbele ya sisi kuanza kama
kawaida mnajua tuna anza na maombi, ili Mungu atubariki yale tunaendelea nayo, kwa sababu wakati huu ni mugumu sana.
Father Kagume yuko hapa? Tuongoze kwa maombi Father.
Father Kagume: Tusimame, Kwa jina la Baba na la Mwana na Roho Mtakatifu Amina. Mungu Baba mwenye enzi,
tunakushukuru kwa kutupa nchi yetu tukufu ya Kenya na pia kwa uhai uliotupatia, tunakushuru kwa viongozi wetu, tuko na kazi
muhimu hapa mbele yetu ya kurekebisha au kupendekeza Katiba yetu ili kila mtu ajisikie yu nyumbani katika nchi yetu hii ya
Kenya. Tunakuomba ututumie Roho wako Mtakatifu ili angaaze mafikira yetu na nyoyo zetu ili mapendekezo au marekebisho
tutakayotoa hapa yawe yakikupendeza wewe Mungu wetu. Tunaomba hayo kwa njia ya Kristu Bwana wetu. Amen.
Njeru (Coordinator): Asante sana Father Kagume kwa hayo maombi. Kusema kweli Mungu ametusikia na yale tutaendelea
nayo yatakuwa yamefanikiwa na yamebarikiwa na Mwenyezi Mungu.
2
Sasa nataka kuwajulisha wale ambao wako hapa kutoka Nairobi na wanakamati wangu ambao tumefanya kazi pamoja katika
hapa Kangema division, ningetaka wawe karibu kwa sababu nataka kuwajurisha vile vile. Hapa tuko na Professor Wanjiku
Kabira, kama vile niliwambia hapo awali ambaye ni Commissioner wa yule mnamjua sana Yash Ghai. Wengine wanasema
Yasha Ghai na Lumumba ndio mnawajua sana. Professor Wanjiku vile vile ni mashuhuri katika hiyo sana na atatueleza mengi.
Honourable Michuki Mheshimiwa vile vile yuko hapa. Na hata nataka kumrundishia Bwana Michuki a lot of thanks sababu,
kila wakati tukija hapa honourable yuko hapa. Nikitaka kwenda kwake ofisi, huenda haraka na ananitumikia kama tuna
mikutano tunafanya, kama tuna mikutano tunafanya juu ya hii Katiba katika hii division. Asante sana. Heko, Honourable.
Hapa nina wanakamati ambao tunashughulikia hii division nao naona Wangeci, ni wana kamati hapa. Wapi Gachiri? Bwana
Gachiri yuko hapa vile vile ni wana kamati wa hii Katiba katika hii division. Kuna mwingine?
Mimi yangu ni machache kwa sababu hii si siku yangu. Siku yangu mnaijua wakati nina tembelea vijiji na kuelimisha, na
mikutano hapa tunafanya. Tumefanya mengi. Tumeshafanya kuelemisha watu kwa vijiji na mashambani. Kuna ile tunayoita
hearing. Tulifanya hapa. Hata Kariuki akaja kuelimisha watu hapa vile vile.
Kama nilivyosema yangu si mengi sana lakini ningetaka kutaja kidogo. Jana tulikuwa huko Kiriani Girls huko Mathioya
Division. Na mkutano tulifanya huko wa kufana. Walikuwa na mengi sana ya kusema, kuongeza hii Katiba ambayo
tutakwenda through na Professor Kabira. Amekuja ili chochote ambacho mngetaka kumuuliza mumuulize, chochote ambacho
unafikiria tulipeana maoni hapa hakikuwekwa museme na mumuulize. Ana njia ile ambayo atafanya hayo maneno sababu ni
expert wa hiyo sana. Hata hiyo yeye mwenyewe, alikuwa akiandika kwa hivyo hakuna chochote ambacho hajui. Hata fullstop
pahali iko anajua, hata comma. Kwa hivyo tuna bahati kubwa sana kwa kuwa na yeye sababu ndiye waliandika hii huko
Mombasa.
Kitu ingine ningetaka kusema ni ya kwamba, bila kufanya overview ambayo ni yeye atafanya hiyo, yote tuliopitia, ile ningetaka
kusema hapa ni ya kwamba tukimaliza hii na kuwapatia haya maneno yetu ambaye yameletwa kwenu tena, ili musahihishe, na
muongoze na mutoe. Kuna watu watatu ambao tulichagua au walichaguliwa katika district ambao watakwenda kuongea vile
vile haya mambo huko Nairobi. Watakwenda huko tarehe ishirini na mbili huko Mbagathi. Na hao walichaguliwa huko
Murang’a na County Council kama vile amri ambayo tuliotumiwa ilisema. Yangu mimi ilikuwa Returning Officer tu na
ningetaka kusema majina yao niwajulishe majina yao.
Amri inasema lazima kuwe na mwanamke mmoja katika hiyo group ya delegates ya kwenda huko Nairobi. Hapa kulichaguliwa
Bibi mmoja ambaye anaitwa Bi Jane Kamwara. Huyo ni wa Kiharu. Sisi tulikuwa na bahati sana kwa sababu walikuwa
wakitakikana watu watatu tu kila district. Hata Nairobi kubwa kama ilivyo na yule mwingine aliyechaguliwa, alikuwa Father
Gitonga, kila mtu anayejua ni wa kutoka Tuthu. Na yule mwingine alieyechaguliwa ni Chairman wa County Council Mr. James
3
Waweru. Sasa watu watatu wakaingia. Hao wataenda kuwakilisha wilaya hii huko Nairobi, na ni kuhakikisha haya maneno
ambayo tutaongea. Kwa hivyo kule wako watasikia maneno, na kama tuna bahati vile vile wakipata bahati ya kuingia hapa,
wataongea na nyinyi wakati huo. Hiyo ni kitu moja ningetaka kusema ambayo tumefanya. Asante. Sitaki kutumia wakati huu
kwa sababu si wangu. Ningetaka kupatia sasa wadhifa huu Professor Kabira.
Com. Kabira: Muriega.
Response: Turiega.
Com. Kabira: Nii ndirenda kwamba kumu-introducira andu aria tuoka nao na umwe ni mwanake wi haha urandeithia
guthomithia umuthi etagwo Wachira, ni ngumuira e-introduce.
Wachira: Muriega, ni njitagwo Mukundi wa Wachira, na ninii turateithania na Professor kumothomithia.
Com. Kabira: Okey Wachira ni Wakiri na company etagwo Ndung’u and Kwach Advocates, na niegututethia guthomithia
hanini tondu uria ngwenda gwika, ngwaria uhoro wa Katiba uria iroiga, uria twitikaniirie bururi wewothe, njoke njurie Wachira,
aturirikanie uria twoigire riria twari guku Kangema nigetha tuone kana uria twoigire na uria no uria tugite Katibaini ni hanaine.
Nokorwo hari undu muoigete na ndikiritwo Katibaini ni ngu-explain kiria hihi gitumitwo ikorwo itari Katibaini. Okey, ucio ungi
twinake etagwo Josephine Ndung’u. Ningumuria amugeithie.
Josepine Ndung’u: Muriega andu a Kangema?
Response: Turiega,
Josephine Ndung’u: Nitukenete niguka Kangema. Njitegwo Josephine Ndung’u na ngukorwo ngiruta wira wa ku-record
maundu maria mothe mugukorowo mukiuga. Thengiyu,
Com. Kabira: Thank you very much Josephine. Ngwiciria ngwaria ta ndagika ithano tu tondu first of all nyambe njuge ni
sorry ni twachererwo. Tondu hauma na confusion ngwichiretie timu itu irathie Maragwa kuria turari ira, na ndamenyera
twakinya Maragwa turoka, guku na ndiri ndoka Kangema mbere, kuoguo ni twa huthira hakuhi itha tugikinya guku, kwoguo ni
twoiga ni sorry ni gukimucheritheria.
Na wa keri ninjui Mheshimwa Michuki ninjui akinyire tene muno, na twa apologise niundu wa guguikaria. Uria ngwika ni
ngwaria ndagika ithano tu, njarie uhoro wa context ya Katiba ino, no uria turenda gwika umuthi, njoke mwahe rutha, he
Muheshimwa opportunity nigetha ahote kuheana comments ciake uhoro wa Katiba, tondu ni mui ni mundu very busy na am
4
sure niarachoka Parliament, nigetha ahote guchoka onaithui no twende achoke tondu kwi maundu maingi turaigwa mara happen
Parliament nano twende agakirwo kuo. Kana tiguo.
Ni ngwaria hanini tu nigetha context tukorwo twi nayo Muheshimwa ata naria, njoke ndikimuhe opportunity. Nani ngwenda
kuga ati tariu riria turaragiriria Katiba ino na result iria murona ngathiti ino. Result riu ya wira urutitwo ni andu aingi, handu ha
miaka ikumi, tondu riria andu majiriirie gwitia Katiba njeru, ni tene. Githi ti uhoro wa 1992 riria twa chenjirie section 2A. Nitue
andu aingi a Matiba, Honourable Michuki. Andu aingi ni makoretwo makiruirira Katiba njeru na andu a civil society andu a
NCC. Nimuiguga uhoro wa andu ta Kibutha Kibwana, kana tiguo? Kwoguo riria turoiga ati, tariu uguo Katiba ino ni turenda
irekwo irikio next elections itanekwo. Nituroiga ati gutiri mundu uteng’eretio. Uria uricheria ni ateng’eretio no uria utakoretwo
e thabari iyo ya guchenjia Katiba. Tondu ungirora Katiba ino maundu maingi Kenyans ni metikaniirie. Tariu uhoro wa
kueheria powers cia President, ugitwo miaka miingi muno. Nginyagia unokurwo ni mucii, unokorwo ni muthuri mukuru na
mutumia, othe ukaigwa makiuga powers cia President ni nyingi ireducio.
Kwoguo turauga maundu maingi maria moigitwo haha, ni maria andu aingi makoretwo makienda, ihinda ria miaka miingi.
Nanikio turoiga ni wega turekwo turikie wira uriku? Wira uyu. The other thing ngwendaga kuga ni wona Muheshimwa aria,
ningwimwira maundu maria andu aingi monete ni mabata muno na kuringana na maoni maria maheanite. Tariu ukorwo ni uhoro
wa powers cia munene cia President, kana ukorwo ni Parliament mekwenda ikirwo ihanata atia, kana ukorwo ni uria power
ikugayanio, ikugayanio atia, kana ukorwo ni basic needs, uhoro wa maundu ta health na githomo maundu ta macio tondu nginya
andu aingi ni maritie uhoro wa mamo. Uhoro wa local authorites. Maundu macio uria andu maritie, nitugucoka tumaririe. Ningi
nitugucoka twarie uhoro uria tariu ukorwo ni Rift Valley maoni mao maheanite atia, akorwo ni Western Province. Niwega
tumenye bururi wewothe uraria na mugambo uriku thiini wa Katiba ino. No ngwiciria uria ngwika ni getha tuhote kuhe
Muheshimiwa opportunity ya kwaria uhoro wa Katiba ino, na mungienda kuria ciuria hihi iria angicoka kana njokie no murie
tucoke tumuhe rutha athie nigetha thii mbere na githomo tondu nii ndiguku unamwenda ndare guku no ndare. Kana tiguo?
Thank you very much. So I will hand over to Mheshimiwa Michuki.
Mheshimiwa Michuki: Ni wega muno Professor Wanjiku wa Kabira niundu wa kahinda kau, ohamwe na District
Coordinator Bwana Njeru na andu aria ugiukite nao. Uroringi muthenya uyu ni muthenya wa bata muno hari andu a Kangema,
tondu ni muthenya wa gutuma maigue biu biu nimanyitaniire na andu aria angi a Kenya gwaka bururi uyu ihinda riingi thutha
waguthukio, miaka iyo ithukitio.
Ithui turi andu a Kangema tukwenda mwandike hau na ungiuria athuri aya na aria angi me mecii na atumia tukwenda tuthurane,
githurano giki kiroka tukwenda tuthurane na Katiba ino njeru. Kana nindongerera?
Response: Aca.
5
Mheshimiwa Michuki: Tuthurane na Katiba ino njeru. Niundu wira ucio wa miaka ikumi ndungiurira thi. Utwuke ningi
ugutigirwo andu magokorwo thiini wa thirikarine miaka itano na mahota kuona ati Katiba iria nguru niyo iramagirira, tuwachoke
oroharia turari na Moi twiragwo wooi tiuria, wooi tungi. Twiragirwo maundu gutari. Katiba ino tiati nikuga ati ni ndimithomete
iyothe, no kundu kuria thomete ni ndirona maundu maria twari namo haha mamwe meho thiini wa Katiba, for example,
nitwoigirwo ni tuninirwo ma DC na Provincial Administration na andu acio othe. Na Katiba ino niguo yugite. In fact ni yaritie
uhoro ocio tondu handu ha maundu macio, irauga ati gukorwo na Kaju ya Sublocation, gukorwo na kaju ya location, gukorwo
na kaju ya District na kugorwo na Kaju ya province. Kaju iria igukorwo aria me thiini wa cio, mathuritwo na kura. Na acio nio
megucoka handuini ha Provincial Administration. No thiini ya area na niguo ndira understand akorwo ni sublocation
administrator ucio wekuu arithuragwo ni andu. Nayo thirikari niyo iricokaga gutigirira ati utonga wa bururi ona kaju iyo ya
gichagi ni yagiriirwo ihote kuruta wira wayo. Na ya location taguo, na ya district na province. Kwoguo ngakiona meciria maria
twarehire haha hindi iyo nanie ndamarutire hindi iyo na nginyitwo mbaru ni athuri aria mari haha, ni mekiritwo thini wa Katiba
iyo.
Twarikia kurora uhoro ukonii mahinya ma President, na makiria mahinya ma kuhe andu mawira, ari majudge, ari ma permanent
secretaries kana ministers na acio, maundu macio mothe gutiri angika matahitukitio ni Parliament. Uguo ni kuga enda kuthura
Professor, Wanjiku wa Kabira atuike Minister, arehe ritwa riake Bunge, ritwa riu ritwarwo thiini wa committee iria yagiriirwo ni
gutuiria uhoro wa Wanjiku. Ugituirwo wothe utuirwo kuma kuria aciarirwo na kuria athomiire, no uria aneka. Una turia
atendaga tumenywo na njira eyo, ni iri turuma ona andu aria mahitagiria andu aria angi marege mawira. Amenya ati ni aguthii
arutwo nguo ciothe onwo njaga ake akoiga aca. Ucio wira nii ndigwitaka atia? On andu aria matuiyete mbia ndui history ikirio
rwokuo. Githe ndukio nake ucio ndagwenda guthikorio.
Riu niundu ucio, mahinya maria President arathiaga akarehe arata ake agikaga atia, maundu macio nimeheretio. Ona ningi ni
undu woria guthiete ta iti iria cio orotagwo igatwika ni ciarata na muruanyina na mundu na a mwari wanyina, icio ni nine itire
haha. Tondu iti icio ciare ciabata muno. No niciatukiire igitumirwo, twahota Kamotho, agatwarwo Bunge, akorotwo ni murata
ugwetwo Moi. Na iti icio ciendagwo ati, ciendagwo for example, ungirora wega ukorio atiriri angikorwo ni uhoro wa namba
mundu guthurwo, andu aria metagwo Elmoro, magathura mundu ri thiini wa Kenya? Gwagituika atiri,tondu aya a Elmoro
matigathura mundu ni moroterwo mundu oke Parliament aragiririe. Kiu nikio kiari gitumi gia iti iriku. No tondu niciarikirie
gutumirwo na njira thuku muno ri, ni kio itari haha ngwiciria ni njeherie no replace-itwo na iti ingi tondu Parliament riu igutuika
kuri Parliament iria Upper House, na kuri Parliament iria riu mututhuragira. Kwoguo kuu ni mugutaririo uria kuri thuranwo. No
ninii ni ngwona kuri kihoto gokorwo iti icio cieheretwo. Cia naturehere thina muno guku Kangema ino. This is a personal
experience. Ni tui. Athuri aya mathura mundu, uria marega agacoka agacokio na agatwarwo Bunge na agatuo Minister nigetha
tuthirikio. Ona hau niho hatumire tuhitanie na Moi. Guku Ngamima tondu tundiega kuigua ndeto ciake. Even as a person.
Ingienda hutie maundu maria ndireciria njagiriirwo ni kumahutia haha, wa mbere, thiini wa section 66 aria mari na ngathiti no
mathome ni mwagiririo mwone ni uria raia ithinitwo ni police na andu aria angi igotini nginya machifu maugage ati ni gwathwo
6
ndirathitwo, Katiba yokete na ondu mweru wakuga atiriri, o mundu wothe wina hakiri ya kwaga gwathikira munene wake
angikworo munene ucio aramuhe maundu matanyititwo mbaru ni watho, kwoguo angikorwo ni chifu ukuringite, kana muthigari
agakuringa niundu nieritwo ni mundu thii ukahuri andu aria, ndangithie igotini auge, nii ndiraringite ucio tondu ndatumitwo ni Moi
na miti ya mashembe ngahure andu, Katiba ni eregete. In other words, kiria giatuma hutie handu hau ni tondu riri, nanikio
tukuga Provincial Administration yehere andu aya matuirie maguoitio ni andu aria mandikitwo. Ona chifu ndungienda
kumochokeria, tondu riu akwambariria gukuenjera na njira nyingi na aguike maundu maria matetikiritio ni watho. Uguo ni
kuonana atiriri, onawe ungiathwo ni mundu ui ati uguo aragwatha gutinyititwo mbaru ni watho no urege. No angigutwara igoti
ririku kuringana na Katiba njeru nduri undu ungiona. Ningwetende kuhutia hau nigetha andu mathire guoya.
Section 68 nayo irauga atiriri (inaudible) ingiamba guthii na mbere nyambe nine, nitugocoka twariririe. 68 mundu wothe
urikoragwo akinyitwo, niguo Katiba irauga, na aria mena Katiba ino ni page mirongo itano na imwe, mundu wothe unyititwo
akirwo ati niekite mahitia, ena haki kwaga kwaria kana kuga undu uro nomwe. To remain silent iyo ni haki yake. Na
ndangihingiririo ni mundu atakwenda. Keri, ina haki amenyithio na ruga iria akuigua ati ena haki ya kwaga gucokia kana kwaria.
Ambe amenyithio uguo niaria marauga ni makumunyita. Na amenyithio maundu maria mangimunyita angikorwo ni akwaria.
Niho haria heragwo atiriri, you have a right to remain silent, that if you talk everything you say will be used against you.
Nimuranyita? Tondu riu muthiaga muikanitio ati tondu muma mbaa ini na ninyuite twaku twiri nawe unaige wichiragie ni kuina
naicio nicio iricoka itumirwo niundu wa gwika atia?
Na mundu ucio hinya ndagwiriirwo nigutumirwo nigetha auge uria akonainio na mahita macio aranyitirwo. Ena haki ya kuga
ndanguhingirio nandu matuiriirwo. For example kuigwo rumande thiini wa njera. Gwokorwo kwina mucii wa rumande na
gukorwo kuria andu mekaga atia? Riu ni Katiba turaria uhoro wayo. Na Katiba niyo iri iguru wa wothe uria ungi wothe
unongikorwo wahitukiirwo naku. Kogwo maundu maria methiini wa Katiba ino ni marehete right nyingi muno kugitira mundu
wa raia. Mundu wa kawaida. Niguo ndirenda gu-stress ati Katiba ino ina maundu meru makugitira mundu niundu wa
experience iria tukoretwo nayo ya watho gutumirwo nigetha mundu ateithike, ugakorwo watho uratumirwo niundu wa
(inaudible) na section iyo nira ciira no uhoro ucio na njira njega muno. Ni githiete na mbere ikoiga mundu ucio atwarwo igotini
na ihenya toria kwa hoteteka, na gutikarie mathaa 48 atatwaritwo igotine. Atarwo igotini na ihenya otoria kwa hoteteka. In
other words guku ukona haha mundu niagiritwo ni polithi. Niarakoririo akinyua na haha Karugia. Akinyua kumi kumi. Ndiui
aigaguo haha makiria ya 48 hours tondu mbeca ni ciagite, icia kumukura, tondu gukiri mbeca ingi cia naguku chini chini. In
other words, mugethii mukorwo mui ati Katiba ino irehete maundu maingi muno magutira we na haki ciaku. Gukugitira muno na
wathi wathoma mucii niuriona biu biu wimugutire.
Ngwendaga kwaria uhoro wa mundu kugitirwo ni Katiba. Na iyo niyo understanding yakwa. Section 78 nayo iyo iheanite haki
yaku uhoro ukonainii guikia kura. Uhoro ukonainii na guikia kura, wimugitire muno. (inaudible) iroiga atiriri, administer to
arrangements for the registration of voters and the conduct of the elections shall not deny a citizens right to vote and stand for
elections and shall include a system for contininuous registration. In other words, Katiba ino ni iregete uria ati gukanirirwo
7
gukerwo andu makambiriria kuregistwo muthenya muna. Tukinina kiumia ningi gukawahingwo. Una umite Nairobi uke guku
ugakorwo ni kwa hingirwo. Kwoguo na gutingirwo ati gutiri na andu aiganu, makarani aiganu akwandika andu aca, Katiba ni
iregete. Ni ikuga mundu akinyia miaka iyo ikumi ni enana ina right ya kwandikwo hindi iyo. In fact maundu maya nii ngwiciria,
the Commission niyagirirwo gu-check maundu maya na Kivuitu tondu kwina andu aingi muno guku, matari na kura na yet
Katiba ona watho uria riu wikwo uria twa hitukirie Bunge tutanathii recess iria irarikuo niguo urekirire ati kwa ndikanagwo
umundu akinyia miaka ikumi na enana agathi ikete atia agathie kwa ndikanitwo na kwina andu aingi muno meguku makiria
young people, aria matari maraheo kura. Uhoro ucio nitukwenda tunegene nigetha andu gwika atia. Ni mandikwo nginyagia
kiroko gia guikia kura. Why not? Ni mandikwo. Ika niatiani? Ni tondu haki ya kwandika tariu kura iyo riu muguthii gukia,
niyo ikuruhe ituika, tume kuria kwa ubeberu, tuke riu thiini wa Katiba njeru riu iria iri itu. Kwoguo muti ucio ni wa bata muno
na nikio ndira stress ati no kuma watho ati andu mathii na mbere na kwa ndikwo. Na nigetha ithuothe tukaigua ati twari ho
bururi ucio ugicenjia kuma kuria gucoka naki? Mundu akoiga nii muti wakwa niguo wateithiriirie gwika atia, mundu agakiugua
ngoro yake injega. Niundu wa gukia mwitio ucio wa kuga ati nia koretwo thiini wa uhoro ucio.
Hari section ingi ngwendaga kwaria uhoro wacio, may be (inaudible) it is important uhoroini wa Section 86 uhoro wa gwikira
mihaka ya Constituency ngwiciria Commissioner Professor Kabira nioi ciira wakwa ndwarite igotini, na ngatwara niundu wa
andu aria mathurite na bururi wa Kenya. Majugde magetikira ati gutiagiriire andu ngiri ikumi kumwe magathura mundu nakwo
kuri kungi andu ngiri igana rimwe magathura mundu na andu acio mathii Bunge kura no iria imwe magacoka makauga atiriri,
Michuki niathii agacarie haki yake nioi kuria angicaria haki yake. Githi tigwo gatheti ya ira iraugite. Githi tigwo ndireritwo.
Riuri nii handu hau nigweciria, handu haha nihagiriirwo gwikirwo thiini wa Katiba ino. Ati kura ni ciagiriire na kuigana. Na
kungikorwo gutihoteteka, itigakirie ten percent. Akorwo imwe ni ikunyiha gukira iria ingi itigakirie ten percent kungiha kana
kuingiha. Tondu riri, ona Makajura amwe aguku gwitu nimathuragwo na miti miingi gukira MP wa Marsabit mundu ugwetwo
Godana. Athuragwo ni andu ngiri ithatu cia magana matano. Ugakiona riu akorwo ni Nairobi, tariu Embakasi ri, kwina andu
ngiri igana rimwe ria mirongo inana. Na mubunge noki? Ucoke uthii na haha kadistrict marathondekiri gitagwo idara, ona
gatikinyitie andu ngiri ikumi, na ni district.
Riu ni undu ucio, kura ya mundu imwe yagiriirwo nigokorwo ikite atia? Iiganaine ni iria ingi tondu mbere ya Ngai, we are all
equal. Ikaa tigwo? Mbere ya Ngai, Ngai atumbire tuiganaine ithuothe, nagutire mundu wombirwo ari munene gukira uria ungi.
Kwoguo kura yakwa ndiagiriirwo ni kunyiha gukira ya mundu uria ungi tondu ndombitwo ni Ngai ari special. Riu handu hau, ni
mukwona tamukunyita mbaru, ati kura ikorwo ni ikunyiha itikanyihe na more than ten percent.
Kuri majudge maumite ruraya nginya amwari wa Kennedy. Nigukorwo seminar nene muno Nairobi mweri mirongo iri na
mugwanja ya kwariria ciira ucio, majudge maria mari ma Kennedy na acio angi aria othe retired magakorwo guku Kenya.
Onanii ndiumwe wacio magathii kwaria kundu kuri ku? Ciira uyu ni muritu muno. Rekei ndimwire. Ni ciira onaungiuragirwo
mundu niundu nitondu urathi kura irio kanua gaki?
8
Response: Ka muruthi
Mheshimiwa Michuki: Mungu yuko. Ndui hindi yothe tugigika maundu nokuga twitikie Ngai ikuwo. Nii ona ngiambiriria
maundu macio nindetikirie ati uguo niguo, mundu ugitwo Mubunge wa Kigumo akiura akindiga ndinyiki. Father Kamunya
akinjira ingiuma ona arihunjagia kanithaini akira andu tiganai na mundu ucio witagwo michuki nikiguoya. Father uyu, niguo
anjirire. Na Father ndiyakuretire down. Handu hau ni ngwiciria section iyo na hagiririirwo gukorwo na gasection gakuga ati
provided that you take this into account the discrepancies of the differences should not be more than ten percent. (inaudible)
iyo yuma section 86.
Nitugiuke Chapter Seven section 102: Thiini wa section iyo ya, kiria ndirenda aya ma-note tondu nigetha makiinuka makorwo
mainukite mena urume ri ni uria magitiritwo tondu haria (inaudible) igorwo kuo, ni ati ni wira wa Parliament gutirira ati bururi
uratwarithio kuringana na wendi wandu. Ni muranyita. Riu ti wendi wa President, ni wendi wa ki/ Bururi utwarithio na mbere
kuringana na wendi wandu. Na Parliament ina hinya niundu wa kuhitukia mawatho makonii maundu macio monanitio thini wa
section iyo ndigutinda ngithoma mothe. In other words kuria mutwarite andu aria muthurite, nikuo mahinya mekite atia, nikuo
matwaritwo. Tondu tariu muthurite, riria ngwaria Parliament ndiraria handu ini hanyu. Tondu inyuothe mutingihota gukorwo
Parliament, mugakirwo, tarutai mundu umwe, athii arie handu hanyu. Nanikio twendaga tugithikagiriria uria murauga na uria
mureciria. Handu hau nigwendaga mumenye ati, hinya ucoketio kuria kuri andu aria murithura na Katiba iriku? Na Katiba ino.
Thiini wa section iyo hena, Section 104, iria twaririe uhoro wa mbeca, uria mbeca ihitukagio kuuria Parliament na ngeciria he
kindu, first of all section 103, andu aria mari appoint-agwo maritwaragwo thiini wa National Assembly ni getha Parliament
ika-approve President kana Prime Minister atari ara-appoint ni mekiritwo list yao hau. Magikirwo Prime Minister, Deputy
Ministers , Permanent Secretaries, Ambassadors, Electoral Commission, Auditor General, Controller of Budget, no ndinona
angikorwo iyo ni covered elsewhere, iyo niyo point iria ndirenda ku-make, ndinona handu hau ha include-itwo Commissioner
wa Police, na Commissioner wa Prisons. Commissioner wa Police na wa Prisons ndinona mekiritwo hau. Hihi nogukorwo
mekiritwo handu hangi.
Ngigiuka section ino 104 uhoro wa mbeca section ici ngwiciria commissioner ciagiriire icokerwo, cikorwo na expert thi tondu
niira rehe contradiction thiini wa area ino ya mbeca ngwiciria nii ndi expert thiini wa maundu macio, tondu ikuga atiriri, Subject
to the Constitution, Parliament shall control the revenue and the expenditure of the state by
(a) Scrutinizing
(b) Appropriating.
Section 102, No man of state shall extend public fund unless Parliament has appropriated the necessary fund for that purpose
or (b) the Constitution provides that the expenditure as direct charge on the consolidated fund. No he fund ingi nanio yeritwo
9
uhoro wayo, and uhoro wa finances. Uhoro wa finances niyaritie uhoro wa civil contingency fund. Na civil contingency fund ni
ngwiciria ni uhutho Commissioners makorwo matiya explain-irwo the purpose of civil contingencies fund. Civil Contingencies
fund ni kigina gikoragwo thiini wa thirikari, Parliament niyo ituaga ni mbeca cigana ingikirwo thiini wa kigina kiu na mbeca icio
nicio itumagirwo, for example niyo itumagirwo niundu wa maundu ma emergencies. Kwa mfano, kungirwo budget ndiri na
uhoro wa ku-deal na malaria ma-break kundu ta Muranga gutuike riu andu othe nimakirwarire toria kurahanaga naguku mwena
wa Kisii, mbeca icio cirutagwo hau. Tondu iria ingi iki vote-wo Parliament gutiri mundu wamenyaga kana Malaria ni mageka
atia? Ikarutwo hau igathie ikaruta wira ucio. Nigetha Parliament ikorwo ina mweke wa gucihitukia. Therefore, it seems to me
provision ino ihaha section 102 ni ku-restrict the dealing in matters of emergencies and we have seen this for example. Nii
tariria ndari Treasury, nindonire tugitumira kigina giki, mbara iturikite na haha Somali. Na mathabu timathondeke. Gutiri na
mbeca thiini wa budget. Na mbeca icio tugicioya. Nicio ciatumire twambe tu-contain andu nakuu. Kwoguo ningwiciria ni
hagiriirwo gukorwo ona restriction igiukaga, gukorwo ni restriction supervisory more than prohibiting. Ikorwo niya
gu-supervise maundu macio.
Section 112: Haha section ino irauga atiriri, athurani mena haki ya guthurwokwo member wao wa Parliament angikorwo 30
percent ya andu aria methiini, me-register Constituency iyo ni ma-sign-ite petition gwi speaker. Ungirora muno uria twanona,
taguku mundu niaguthorwo ni andu kuma 60 percent to 70 percent. In fact 1992, nii guku ndathurirwo na 76 percent.
Ugakiona atiriri andu aria mataraikia kura na andu aria matathura mundu ucio ni makuhinga thirty percent. Kwoguo mundu ucio
uhindi iria athurwo, andu acio no mambiririe na mathondeke petition itwarwo kwa speaker weherio gitiini onorimuthure ni andu
ariku, tondu thirty percent niya andu aria mataguthuraga anyway. Ndiu kana ni muranyita point? Angikorwo uthuritwo ni
seventy per cent githi ti thirty itaguthuraga. Wagithirwo uruogwo tuguo makwambirira kwandika petition. Onagutwika kwina
itumi iria ikiritwo.
Nigetha andu acio mamurire magituike nio maramuthurukwo. Kwoguo nii ngwiciria handu haha hagiriirwo ni gwikirwo not less
than seventy percent ya andu aria methiini wa register, mangi sign petition na maheane itumi ciao matwarire Speaker. Mundu
akirwo ni akarie mucii. Niundu nihakwirwo itumi. Akorwo ndokaga Constituency ndokaga. Niatiganirie andu. Athurirwo
agicoka agitiganiria andu. Kiu ni gitumi kimwe. Kana hihi no athii akorwo na mitugo itagiriire gukorwo ina mundu wa
Parliament. Angigikorwo arinyua kumi kumi riria raia iranegena ri. Ati ari kinyagia thaa inyanya akinyua kumi kumi ri, na guku
nao atumia ni manegenire niundu wa athuri ao niundu wa kumi kumi ri, mitugo igutuma ritwa riake rihane atia? Kwoguo nii
ngeciria 70 percent. Inyui mugwiciria atia? Thima no mugukiheana meciria manyu. Tondu kwahota gukorwo gugutura
urougwo andu handu hamarute wira makorwo no petition matura mandikaga. No mundu angimenya ni 70% akirehe fitina
ciake, nimui kuri andu mendete uguthukia bururi? Gutuure uguciiraguo, gutuike ona Mubunge ndakaruta wira ni gugithinio. Riu
nii ngwiciria handu hau thima ni mugukiaria, ni hagiriirwo harorwo. Ni nyonire ngathitine na kwaritio ni andu na guku mwena wa
Kirinyaga. Kundu a Father Kibe mararia uhoro uyu. Gukirwo handu hau harorwo tondu thirty percent bururi wothe ukorwo
no petition riu iragika atia?
10
Section iria ingi ingienda kwaria uhoro wayo. Section 133; (inaudible) Ngwiciria quorum ino yagiriirwo gutigwo thiini wa
standing order iria ingihota gucenjio thaa ciothe. Riria mukuigua Parliament gutari na quorum tikuga niandu matari kuo. Tondu
no ngengere ya huruo macoka magoka na gukahinga. Uyu niarienda kwona Minister Nairobi niundu wa bara bara ya kwao,
uyu nake niathire kunyua, cai no uria niguo marikanire uria maguthondeka mucemanio, Riu andu mari orokuu. No ciira mareka
atia? No kindu matagikite no gokorwo haria thiini ya floor ya Speaker. No ngengere ya horwo maita maingi ni riria. Ne
ihuragwo everyday. Omuthenya muthenya. Aria makunyuaga cai magatiganiria cai, aria mauma na tumicemanio magatiganiria.
Magacoka kuria nginya quorum igekatia? Kahindaini gaka turi na kuringana na Katiba ino iti itiguchenjia tondu kuratuika iti iria
irikoragwo Parliament ni magana meri ma ikumi, kuringana na Katiba ino njeru, no nocio ciikuo twerehetie nominated members
tondu riu matigugikorwo kuo. Kwoguo kuga thirty percent ya 210 uraria uhoro wa andu mirongo itandatu na tatu. Natikaingi
ngengere ihuragwo, andu magakinya number iyo. Ni magukinya mirongo itatu na tano, magakinya mirongo ina uguo. Riu
debate ikambiriria. No woiga 63, ni kurikoragwo na mithenya miingi muno andu matari thiini wa chamber. Tondu magikahinga
63, ciira nokwamba kurugama ihinda iraihu. Kwoguo nii haha thima aya ni magukiaria, aingi aitu tukoragwo kuo almost
everyday thiini wa Bunge. Riu tariu ndihahari, ngukiaga quorum ndagikirwo ndikiriho? Githi ndikuite mucemanio. Kwoguo
ndingihota gukorwo kuria. Nanii ingwenda gukorwo kuria ri, nanii nongiagire guka thiini wa Katiba discussions. Handu haha ni
harorwo hindi ingi harorwo number iria practicable, ndigakirwo ciira niwaga guthii na mbere niund wa andu eri kana atatu
niundu number iria iredwo ni Katiba ti hingu. Nagwiciria uhoro uyu wagiriirwo kweherio utigirwo standing orders, tondu umuthi
quorum ekoragwo thiini wa standing order. Na standing order ithondekagwo kuringana na Katiba na sheria cia Bunge. In
accordance to the standing order committee. Nii niguo ingi-recommend nigetha ciira uhote guthii na mbere. Ndiri haha muno
ningunina.
Tukwaragia uhoro wa quorum. Githirikari, ni njugire uria, ningwaritie uhoro wa organization of devolution. Uhoro wa makanju
maria magucoka handu ha provincial administration. Kanju ya sublocation, ya location, ya district. Iyo ika-cover-itwo section
215 na 216 riu niugociona hau. Financial arrangments two hundered and twenty four. Comments iria nyuma nayo no haha
hagutigwo, the National revenu shall be shared equitably between the National and involved Government.
Uguo nikuonania utonga wa bururi urikoragwo ukigayanio kuringana na makinya macio mathirikari. Makinya macio ma
sublocation, thirikari ya location, district na province na Central Government. Niguo kurithiaga kugaitwo. No nii ningeciria
atiriri, thiini wa Katiba, Commission ni yugite na uria mbeca icio iri gayagwo ni gacunje kariku karithiaga gicagi, ni gacunji kariku
karithiaga hana, tondu gwatigwo uu, na mbara ino nindamionire hindi ya majimbo. Hindi ya majimbo ni ndonire mbara ino.
Hatigwo ati Central Government niyo igatua handu ha Katiba ikire formula ni uhoro wagokorwo wi ngarari nyingi muno muno.
Na commission niyagiriirwo icarie andu onakorwo ni kindu gitagwo Placement formula. Placemet formular yatumiritwo thiini wa
Eastern African Community. Iria twitaga EACSO. Na iria yari mbere ya Community actually. Eastern African Common
Service Organisation. Iyo ni yari na formula yakuga mbeca irigayanio uyu no u.. Kwoguo gutiri ngarari tiga ku-apply formula
iria ikiritwo thiini ya law. No hangitigwo hari open uyu, mathaa maingi nimaritumika andu maki-argue guguthii atia. Kwoguo iyo
subsection ikororwo ni Commissioners.
11
Section 245 uhoro wa mbeca: Handu haha nindirona hena confusion muno Professor niundu section 245 one ni alright. Section
245 two, hau niho hena kiria, tondu riri mbeca ici ciothe ciagiriirwo kurutagwo thiini wa consolidated fund by what we call an
appropriation act. Ni kana irathii guteithiriria ku-run Ministry. Tondu kungitikirio mbeca imwe itigagio ciagagwo ni Ministry iria
yonganirie itumire ri, niritumira mbeca nyingi gukira uria Parliament ingimaheire. That is one way of looking at it.
Njira iria ingi ya kumiona ni atiriri, Acts cia Parliament ingithii ikuite mbeca cia revenue, ino ikerwo ni ya bara bara, ino ikerwo
ni ya kina, mbeca ciothe ni ciagayo ni Act na gutiri mbeca ingi igitigitwo ciathwo ni Parliament. Therefore the major Act , iria
yagiriirwo ni gukuwa mbeca, ni appropriation Act igocoke igitwaruo kuria igwiko atia? Tondu iyo niyo hena opportunity ya
Parliament ku-scrutinize every bit. Ningi Act kuhe ona korwo Acts kwina watho ugute mbeca na tariu cia maguta nicio
cirathondeka barabara, na ciiritwo mbeca, 70 percent kana whatever percentage ciikirwo thiini wa kigiina kia bara bara.
Ciagikirwo thiini wa kigiina kia barabara ri, no kuma imenyekete cigana atia, onagutwika cieretwo ni seventy percent, tondu
seventy percent ya twenty, ti seventy per cent ya ten. They are different. Kwoguo ri, formula igutumirwo thiini wa Act icio ni
iriheaga ministry mbeca nyingi gukira iria iheanirwo ni Bunge korwo niwe ugwikite atia? Na mbeca ciothe cii thiini wa
consolidated fund, na gutiri mundu wagiriirwo ni guciruta hau tiga Moi urathire kuo mararuta. Niguo ni. Kundu kigina kiria
gitahutagio ni mundu, Moi niarathire gukua agiikia moko. Aici aria makubunja murango ta uyu handu mundu eritwo ndagathii
akiri ngurani no ucio uguthii abunje bengi ya muingi na arute mbeca kuo. Na ndari na rutha. Rwagwika atia? Rwakuruta.
Tukienda hihi gu-control uhoro ucio nikio maundu maya maroka no magacoka maka-restrict muno ati ona wira no ureme.
Section ino ni ikwendwo ikia ati. And I think when I go back to Nairobi, I will sit down and put it in writing, nyandike uria
ndireciria section ino yagiriirwo ni gukorwo igithii.
246: No money shall be withdrawn from the public fund other than the Consolidated fund, unless the issue of those monies has
been authorised by law. Riu ta Civic contingency fund gutiri watho urauga ati turute million igana rimwe. No nitukuruta niundu ni
emergency. Riu atangakirwo ni Act iyo ya contingency fund yugite kirirutagwo kina na kina ino yahota kugiriria maundu maingi
muno. Kungigia disaster ya muthemba, andu ni maheririo, na hema no kuma cioneke uria mangigokoma riu gichagi. Ta wichirie
kundu ta, niui ni possible kundu ta Mathare kihie gigiothe. Mungigieterera uriria muka-vote mbeca ri andu acio magwika atia.
Ni marenda irio, ni makwenda mirengeti, ni makwenda ki, ni makwenda hama. Riu ngugituika no riria kurithio Parliament
guka-vote-wo. Githi ndukuona ndeto iyo niyagituika ni nditu. Ona hihi mbeca ciahota gugoka hindi iria andu mathirire. Haha
ni hakwenda kurorwo haha. Na ndathi na Nairobi ningwandika. Tumuandikire.
Riu bathi iria ngugaga na ikiritwo 246 A Contingencies fund. na Constingencies fund ndiri restrictions tondu ndiritwo uraruta
mbeca icio niundu wa ukagure mai kana ugathondeke barabara, ni kuringana na emergency uria yukire. Muguri wa dawa
angikorwo ni Cholera igiukire ri na kuria gutikiiritwo mbeca ini, guthiagwo thiini wa fund ino, no igacoka igacokerio mbeca,
parliament ya pass kindu gitagwo supplementary estimates.
12
Niundu wa kuria section 247, first of all section 250, the public (inaudible) shall be charged on the consolidated fund in other
public funds of Kenya. Hari item imwe haha (inaudible) gitumi ni tondu, ona micara yao igithondekwo, yathondekagwo
akaheyo hihi ta shilingi ngiri imwe na matano tondu niyacoka aheo pension hindi ya ki, ya retirement. Kwoguo pension ni debt.
It is a debt just like any other. Na niyagiriirwo gukorwo igiuka haha. Kuo mbeca ni ikiiyitwo na njira nyingi no ningi ona
tugikiraga restrictions thiini wa Katiba ni twagiriirwo tutueke fair kuri andu aria retired. Riu pension igirwo thiini wa section iyo
as part of the National Debt. Although it is a debt to the country’s citizens.
Twaritie uhoro wa section 274 defence forces: Thiini wa section ino na iria irumiriire hauri, Katiba ino ni mwagiririo mumenye
ati ni igiretie, mundu kugia na private arms, taingi ciathondeketwo na guku Rift Valley. Kana iria cietagwo Jeshi la mzee. Kana
iria cietagwo Taliban. Katiba ino nigiritie maundu macio gwika atia, guthondekwo. Ni kana ni thirikari kana ni mundu ungi, ni
igiritie. Na kwoguo tungithii githurano na Katiba ino, ni kuonania ona kuria turechiragia hihi kuri mundu ungirehithia kabaara ri
ucio ni aku-deal nake ni Katiba iriku, ndangihota kuga ati ni executive power atumira, ati athondeka kina. Nanikio kwina bata
tutigirire Katiba ino ni twa mi-approve tutuike nio tuguthii nayo thiini wa githurano. Nii ngwiciria nitandagakinya muthia tondu
ndihota gugi-comment maundu mothe no ngwiciria on the whole, Katiba ino ni njega, niundu ni icoketie haki ca raia na
ikounanga moko ma ekinai politically. Ni ihutitie maundu maingi muno mekuo maria tuonete ithui. Na nikio ikirehetwo mbere
yanyu niguo tumithie through na githa ikorwo ni yanyu. Ni Katiba yanyu. Tia Professor kana andu aria angi, kana ya Mubunge,
ni itu ithuothe twi Kenyans.
Ngwiciria ngukinyia hau na ningatho muno niundu wa guthikiriria. Iyo niyo understanding yakwa. No mwagithii tondu ngatheti
ni mwaheo, muthome muno maundu maria metagwo ma human rights. Tondu ko human rights no itio guku tutingikanegena
niundu wawathani uyu muru. Tunegena tukiuga ni muru ni undu haki cia individuals ni itwikite cia tuhu. Tukirogia uhoro uyu wa
kuhitukia kiria giki bunge ita neka atia? Ona inyui mwandike marua magathitine, andu a Kangema kai mwaikarire atia. I
mukandika mukoiga iyo Katiba tutuite. No mwagwituka murigithoma meciria ma andu angi ri. Kai mutangiikara thi mwandike
councillor. Yona inyui mikuigueke ni murakiaria. Kwoguo ni thank you very much Commissioner Wanjiku. No nguikara
ondagika nanii ithano nigetha ngihote guthii tondu no kuma ngorwo bunge thaa inyanya. (clapping)
Com. Kabira: Thengiu muno Muheshimiwa. Ona nianyihia wira wakwa tondu section ciothe iria a cover ndigucokera, na
ngiciria uria ngwika ni kumuhe ndagika ta ithano uguo aria mekwenda ku-make any general comment uguo Muheshimiwa uoga.
Na akorwo ni ciuria agucokia no acokie na akorwo ni aguthie ni ngu-explain some of the issues. Tondu reke explain hanini ati
ni twa-agree-ite riria Bishop Njoroge ari guku. Githi ti Bishop Njoroge wokite? Ati wona mwatuhe maoni manyu toria
twonganagia maoni bururiin we wothe, ni tugocoka tumacokaniririe hamwe, nigetha tukiruta draft, nanikio iretwo draft, ni
murona ni yandikitwo, nigetha tumucokerie, nigetha mwike ta uguo Muheshimiwa igwikaga umuthi. Kuga okey, part ino ni
okay, no ino ni twicirie ringi. Na part ino ingi no okey, no ino he kindu gitigarite na ni kina nani nguongerera. Noguo niguo
tureka bururi-ini wiwothe. Turauga ni consultation process. Na nigetha muone kana ni twa-interpret-ire meciria manyu uria
kwagiriire. Na kuria tuta-interpret-tita meciria manyu wega, tariu ni ndona sections nyingi cia finance icio iku-list-agwo ni
13
Muheshimiwa, na uga ni willing guthii andike na andike recommendation. No uria tugwika na recommendations icio, ni
Constitutional conference, ino irambiriria wiki ino tuguthii, ni tuku-prepare subsidiary report iria riu iguthii kuonia andu aria
maroka Conference ati issue ino ne ino, andu ni ma-consult-itwo na makoiga una na una. Nigetha maki-discuss report ino,
maka-discuss report iria tugokorwo twandikite nigetha maoni manyu makorwo ni magutonya in the final document. Kwoguo
ngwiciria ni twa kena muno ni those comments. Imwe may be utigithie na mbere kwaria ni ngu-explain context kuria andu
aguku, as you say nigetha nao ma-make their own informed choices as we go along may be within the course of the day. May
be ciuria ingi ni iku-arise iria tuku-need ku-discuss. Kwoguo ningukuhe opportunity may be dagika ithano ikumi tu-make
general comments. Kana general comments on, ukorwo ni Muheshimiwa murenda a-explain kiria giatuma a propose certain
subjects or whatever he want to do. He mundu wi haria thutha. Please eterera microphone tondu nitura record. Twire ritwa
please.
Onesmus Mwangi: Ritwa riakwa ni Onesmus Mwangi kuma thiini ya Parish ya Kiangunyi mbere ni ngucokeria commissioner
ngatho ni undu wa Katiba. Ni undu wa wira wayo uria iraruta onakuri na mathina macio. Hari onoguo mwina Muheshimiwa
witu ni ngumucokeria ngatho niundu woguo ageretie gukorwo ari hamwe naithui muthenya womuthi. No makiria ni
ngu-comment uhoro wa haria ekugaga uhoro wa appointee a Government tondu thiini wa appointee acio a Government amwe
ni akugaga hakorwo hena approval ni National Assembly. Nania kugutwete ndarona uhoro wa commissioner wa police, no
ndacoka ndacuthiriria hau kaberange hau rugongo ha section 63, ni ndona ati commissioner wa police arikoragwo ari umwe wa
aria marikoragwo maki-approval-wo ni andu maretwo National Council. Ona kiri list ya andu aria nao marikoragwo
maki-appoint-wo ni National Council. Nariu ningwendete nari kuigua Mujumbe witu akiaria atiriri uhoro wa meciria make iguru
ria National council ri naguo ni atia? Kiu nokio kiuria kiria ngwendaga kuigua kuma kuriwe. National Council. Na niho hari na
judicial, na andu acio angi.
Mheshimiwa Michuki: Ndigwichiria hena contradiction. No ona appoint-itwo ni National Council in my opinion, ni
kwagiriirwo gukorwo kwina approval ya Parliament. Gitumi kiria gigituma andu aria marumagiriire maundu matuike no kuma
ma approval-wo ni Parliament ni riri, ni tondu Parliament ni gu-set in motion, enquiry, tondu ni independent. Ndiri na bata na
mundu ucio. No nikwenda imenye mundu ucio ni mundu wa muthemba uriku. Kwogu committee ya Parliament iria irikoragwo
iki-deal na maundu maya igathii igacaririo history ya mundu ucio. Na maundu maria mothe aneka kana ana-fail gwika. Na
mundu ucio agetwo ni committee iyo akorio ciuria. Na akorio ciuria ona tutiri haraya akiriu ciuria mbere ya television nigetha
andu othe makona uria areka atia? Toria guthiaga America. Na tondu Commissioner wa police ni mutumire na njira nyingi
muno na twina guoya nake ri, nii nguona ona aki-appoint-gwo ni National Council ya security, a approval-wo ni Parliament
mena mundu wa prison.
Maundu maingi tariu twari na mucemanio Jumatatu ri ni mui twagire haro Nairobi tondu police ndiari hakuhi. Tondu police
ndiari hakuhi. Na igiuka hakuhe tondu niguo thakame iitikaga ri ikoragwo iritwo uguo ni commissioner wa police. Kwoguo
mundu ucio nikwenda a scrutinize-wo ni National Assembly, tondu riria akurehethia mbara ta iciori, ni National Assembly
14
arahe wira muingi muno utakwagiriirwo nigukorwo ugithii na mbere. Kwoguo nii nguga handu hau hongererwo. Nii ngwiciria
handu hau hongererwo a approval-agwo ni Parliament. Na ndakwira ni angi maregaga irio ritwa riaku rigigatwarwo mbere ya
committee ya parliament, niundu niturenda gukuhe giti kia muthemba muna akoiga aca. Akimeririe irigu ria mwana rirehwo
atanuke. Na noariuriu kiuria kiu. Ndiui kana ni ndacokia.
Response: Ni wachokia.
Com. Kabira: Reke nyongerere hanini tondu ngwiciria tongirora page thirty two nikuona section 266. There shall be a
commissioner of Kenya Police Service, ni murahona? The commissioner shall be appointed, eguthorwo ni President with the
approval of Parliament for one term of ten years. Nonga mistake ya kwaga ku-list-wo with the others. No uguo Muheshimwa
araugwa tuongerere. Is that correct? Na riu ningi uhoro wa prison, the next page ni kuona section 267, no turamita collection
of services, na police force, ngwiciria nimurona toroiga matige gwitwo police force niundu woguo Mheshimwa arauga. Police
makoretwo mona andu handu haku ma-protect ni kumahura, riu tukauga nimatige gucoka gwitwo police force metagwo police
service, nigetha ma-realise ati, they are supposed to be serving Kenyans, matiagirirwo nigukoragwo ati nikumahura
maramahura.
Natiruagua the same uhoro wa Prisons. Prisons igetwo Correctional Services. Na correctional services again nigetha akorwo
andu ni matwarwo njera, gugatigaga gutuika ati ni gwakiherithanio ni tondu wa andu ku-rehabitate-wo na gu-correct-wo na
macoka meciini yao na community matumitie ngoro muno. Matuikite more human. Ngwiciria uguo niguo turikitie gu-suggest.
There is another thing. Kwina Ethics and Intergrity Commission. Na turoiga Ethics and Intergrity Commission ni iri thiaga
through, riu CV cia andu aria mara-proposal-wo to parliament riu ta Police commissioner uguo turoiga akorwo kuo miaka
ikumi na akorwo ena security of office which means President dakimuthura umuthi na rucio amubute. Ona angienda kufuta
Police commissioner no muhaka Parliament ia-approve that removal, handu ha miaka ikumi, nigetha akarutaga wira wake
ategwitigira. Na ategwiciria ati nie ku-lose wira ucio tondu nigwika ati niekubutwo the next day. No nguga ati Ethics and
Integrity Commission, niwe iri-vet-aga andu aya othe mari in the senior positions. Nigetha makarorwo uria mahana. Ukorwo
ni Mu-police kana niakoretwo akiuragithia andu mbere iyo, kana niaokeretwo akiruta wira mwega as a police oficer. Ni getha
information iyo nayo Parliamentarians magakorwo menayo.
Sorry, Muthuri ucio ni ukiritie uhoro wa National Council. No woria uhoro wayo atia. Kwoguo ndinamenyeka no ukwendaga
ure-explain-rwo ireka atia? National Council, tukiongania maoni andu aingi ni matwirire nitwagiriirwo nigukorwo na upper
house na lower house. Andu aingi makiuga uguo moigaga upper house ikorwo igotongorio ni representatives a kabira. Tribal
representatives. Na aingi ni moigaga ni marenda upper house nigetha mahotage gucheka the other house. Niundu wa
kuringana na devolution of power, iyo Muheshimiwa aria uhoro wayo. Ati turoiga ati power ni kwehera from the center
nigetha ithii to the district. Na to the district nicio igokorwo cii major units cia developments. Na nio megukorwo maki-make
15
most decisions riu iri iku-affect district iyo. Andu aingi ni makiugaga ati National council ni kuhota ku-protect devolution. Na
twitandikite by the way tariu uria riu powers ikurehwo to the district, with that structure , to the district, and then location and
then icagiine, that structure ndiagiriirwo nikueherio constitution without a referendum. No muhaka andu metikire ati riu power,
icokio to the center. Gitumi gia tuge uu ni tondu independence Constitution, yari na regional Government. Yari na very strong
local authorites. No riu Parliament ni yahotire guchenjia Katiba, igitharia regional Government, ikieheria a lot of power from the
local authorities. Riu turauga National Council, the priority na nikio and marathurwo kuma from the districts ni ku-protect
devolution. In other words, ku-make sure that power uguo ira distribute-wo icoke kuri andu. Tondu problem iria tukoretwo
twinayo, ni ati power igacokio to the center na power iria ingi ika vet-wo ni the President, naturauga bururi ndukira angikorwo
andu ene matiri na hinya wakwiatha at the district level, at the location level, and at the village level.
Na Muheshimwa nioiga kiugo which is very important na ngwendaga ku-respond uhoro wa devolution, tariu kuga ati
relationship ya Central Government no uria andu mari-collect-aga taxes, na ni percentage iriku iritwaragwo to the Central
Government nani percentage iriku igutigwo na district na location erehiagwo percentage iriku ya revenue iria ya collect-wo at
the district level and what is going at the village level. Issues ciothe citiri haha na Muheshimwa said nitwagirirwo ni ku-define
nigetha information teyo ikorwo I in the Constituton. May be uria kwendaga kuria uguo ugu-suggest-aga twagiriria ni consult
experts in this area tondu nindaramenya tariu ruciu na Friday kwina mucemanio ora focus na uhoro ucio wa devolution. Nigetha
andu ma-prepare recommendations nigetha gwathio National Constitutional Conference, information iyo igakorwo available na
riu aria magacemania ni magatua na metikanie ati percentage iyo niyo yagirirwo niguthii gwi Central Government, ina percentage
na niyo districts niyo ciagirirwo ni ku-retain. Ngwiciria iyo niya very important issue, nani tureciria uhoro wayo. Okey, ninguoya
ciuria ingi igiri. Ngwoya icio igiri cii mwena uciio. Kiiria kia mbere na giakeri. Njoke mwena uyu, gia gatatu na giakana,
giatano, njoke njurie kana he mutumia uraria. Atwike wa gatandato. He mutumia urenda kuria kiuria, kana kuuga kaundu?
Mwarega kuoya guoko nanii ngithure uria ukwaria, Okey twina number one, number two, number three, number four, number
five, na maitu uyu nie kuga kaundu na niwe namba ithathatu. Ni thengiu.
Harud Kabiru: Niwega Madam Commissioner, Muheshimwa witu. Haritwa njitagwo Harud Muthondu wa Kabiru, kuma
location ya Muguru. Mbere ni ngatho niundu wa kuheo mweke uyu njarie uciogo onini, nocio iria ngwaria ciumanite na miario
tukuhetwo ni Muheshimwa wegie Provincial Administration.
Mbere, ninguga niwega niguo Katiba ituehererie Provincial Administration. Na njoke njuge one ikieheragio ni hari ruhoonge
rungi rwa thirikari rwa Kenya Police narwo nitui wira uria muingi rurutuga rukoragwo ruri na Provincial Administration. Kwa
mfano, okorwo ni guku Kangema riria kwagia na tumaundu hihi tuhitanu twigie mwathanire, gutiri undu Police mangika
matanyitaniire na Provincial Administration. Nariu tondu niyo yathii guthira, riu nguragiu kana hihi okorwo ni police makiheo
freedom mekage uria mekwenda matari na consultation handu I tondu riu DO ndagukirwo arikuo. Na ari magucoka handu ha
DO hihi niandu magithuritwo ni Muingi na makorwo matari na hinya ucio wa ku-handle issues imwe critical. No ninyuma na
riciria ngukaga kana hihi kana nokuhoteteke, ukorwo ni Police makorwo mari rungu rwa judiciary, tondu at least every
16
Constituency ni kuri na magistrate courts. Hihi akorwo ni judge uria urikuwo agakorwo niaku-handle cases iria ira-affect muingi
igereire kwe police such that ati OCS agituika nia gu-take action, akamba gu-consult na magistrate. Nguria kana hihi uguo
nogukorwo hihi gugituteithia hanini?
Peter Mwangi: Nii njitagwo Peter Mwangi na gwitu no guku Kangema. Na riu, nii kiuria giakwa gitiuma kinene muno. Kiuma
okinini, tondu ngwendaga kuria tondu ningukite njererwo no gukorwo kwi maundu magukiaritio itoima ho nariu hihi
ningukiuherwo ingigicokera. ngwendaga kuria kiuria gikonii section 236, ya protection of property in land. Na ngwiciria riu hihi
nimukimionete ithiini wa page 28 hau ga-corner-ini hari na kiugo kiretwo protection of property in land. Ngwendaga kuria
uhoro ukonie kindu kiu ngoria atiriri of late nitui kana ni turiketii guthoma na maundu maria tukionete, tukamenya hihi kana
Katiba iria irariho irari na tumarima turatuharukaga, na riu no twende yage maundu ta macio. Ngwendaga kuria hihiri, ni undu
wa kindu tagiki kirario uhoro wakio haha ri hekuhana hihi ndingikuiga uguo nao andu aingi mamenye ati mangiuka ringi
makoyaga hall teno igatuika yao, yatuika yao na hihi ituikite iri rungu wa Katiba iria nguru i tondu, watho ucio noguo ukoretwo
ukihithirwo. Haha hindi iria turaheo uhoro wa indo cia muingi kana indu cia mundu niho ngwendaga kuria atiriri, haha mundu
angikirwo ena indo ta icio na riu Constitution ino ndikumwitikiria gukoragwo na cio, una thutha wa gukorwo (inaudible)
economically tondu niundu mweru turambiriria ri. Indo cia muingi ri ingicokia atia hihi. Anja ndiri ndiriciria uhoro wao tondu
ndiri ndirahota guthoma nyamu ino yothe. (inaudible) Hau niho ngwendaga kuria kana hari undu hihi Katiba ino I-provided-ite.
Na tugeragerererio wega iyo irenda kuga atia. Na kana hihi no ihote gutuma mundu angikorwo niyoete hall ti ino, agicoka
agiakiririra na haha thutha, (inaudible)
Number two, kiuria kiria kingi ndirenda kuria, kiri thiini wa bill of rights. Kiri chapter five na page six. Ungithoma section 32,
ngwiciria twihamwe hihi, iratuira ngwiciria mwakinya ho ni mugikorwo mwi tayari, section 32 iraoiga number one, everyone has
the right to life igacoka number two ikaoiga the death penalty is abolished. Kiuria giakwa ni riri, tondu nii no njuke deliberate
njurage uyu, murata wakwa haha na ndimurage norete panga andu makionaga ri na anyitwo ni police atuaragwa igotini, moyo
wake ni murangire ni watho kwoguo ndangieherio, uguo nanii no ndimurage nanii ngiture uguku ngiriaga ngima, natuiganire. Nii
onangiuragia ciuria icio cieri niingia hoya korwo no kuhoteke ndigugikua irati riri tondu ni inene, riri nyite haha page 47, korwo
ni kwa hoteteka commission ino irutute wira mwenga uguo iritute, niingiyamihoya ehutuhe thiku makiria, tugokaha handu tahaha
toria Ufungamano iragomanite togoka tukaria ndeto icio one after the other, tutakurugaru giriria, tondu noturugarugirire kindu
tondu nguigua andu amwe hihi tokuinga ati no twende iting’erio na ihenya tugathurane. Tukihitukie igathurane, tu-sign death
sentence.
Professor Wanjiku, Honourable Michuki, Gentlemen, nii ndiri na kiuria no ningwenda guko-comment maundu meri tu kuringana
na observation cia Honourable Michuki. One, uhoro wa ku-recall a number of the Parliament na petition I-sign-itwo ni thirty
percent. Undu ucio no utwike rather ridiculous tondu riri tungithura mundu kana nii muthure muri andu ngiri ithatu, njoke
gutwike andu mirongo itandatu nimaguthuruka no muriguo niatia kurathii tondu ona tahaha ko ni turagithurana Commissioner ri,
ko nituguthuraga commission ya gichagi ri thuruo ni andu magana meri haha, ngikinya gicagi thutha wa thiku igiri ona utatwitite
17
mucemanio wa mbere njigue nindathurukuo ni andu ikum ni eri nii ingiciritia atia ona cio aingi marathurite mangiciria atia.
Kwoguo ngwenda kugweta ati ona petition iyo ingeraga gu-sign ni andu seventy percent toguo Bwana Michuki akugaga
naniyagiriire at least ona korwo ni murongo itandatu na atandatu kwa iagana kuma kuriria mathurute mundu ucio. Hindio noi
sound reasonable. Togutura uruu. Guthurana na guthurukuo. Ona mundu atanine mieri itandatu ri mundu ni acoke gicagi.
Two, is on house quorum. Section iyo ya quorum, ladies and gentlemen, nii nonyende iikare hau thiini wa Katiba. Niundu riri
tungithii tukihinyagia, ri na niukuona nitwiraguo maita maingi ati ngengere inguhuruo ririra kwina lack of quorum, ona andu
macoka matikinyaga forty na tungigathiriria uhoro ucio, nitakurera uguta kuri andu aria twathuririe. Tariu kwa ngerekano
ngengere ikuhuruo macoke mirongo etatu na atatu na magithii ma mbere, moke macunge atano, tondu twiraguo ni macungaga
na witu ndacungaga, matigare 28, kana magicunge makiria. Riu niukwona tugutura tuhitukagirio maundu niandu anini, na handu
hau hatingikorwo hehega. Nii no nyende ku-recommend section iyo iikare intact uguo ihana.
John Maina: Thank you. My name is John Maina. There is something I just want to comment in section 143 about no
confidence……
Interjection: Aria Gikuyu
John Maina: Okey. Hekaundu ngwendaga kugweta ka no confidence. Ni ndathikiriiri Raila akiaria Monday nani augire ati ni
athie Parliament, ni a ku-vote motion iyo. Ndina kieha tondu motion iyo ya vote-wo definitely tukuingira githurano na Katiba
iria nguru tondu gutikurwo na andu akwariria. No nguria Muheshimiwa ungithii kuo aria na Raila umwire atigane na motion iyo
Katiba ino njeru ihutikio. Thank you.
Justus Kagai: Namba ithano ngwiciria ninii. Nii njitagwo Justus Kagai. Na ngiri wa guku muno.
Interjection: Hena kaundu karathii na mbere. Andu aria mena mobile phones nituramurie muhorie tondu nira-interfere na
machine ino. Please.
Justus Kagai: Nyambe njokie ngatho ni Commissioner guka. Twina ngatho uguo Muheshimiwa wagwetanga, ni maoni ma
mundu tondu hihi ti mundu maguikarite handu na mundu magikirana uyu ni wega kana uyu ti wega mundu ina gikohoto gia
gwiciria uria angiciria no uria hihi angiona.
Nii kaundu kamwe nyuma nako, nandikuigua tangutiga itagwetete niriri, uhoro ucio wa guthii Parliament, quorum, ndakena
muno tondu ni yahutio ni mundu ungi. Ndoria atiriri, Parliament ino itu ri yagiriire ni gucemanio ni andu magana meri ma ikumi,
two hundred and ten. Icoke hihi kuri na andu angi marigituika nominated makinyage hihi twenty kana thirty. Ngoria atiriri,
korwo biu biu nogutwike andu magana meri ma ikumi, na tinyui ndiroria, korwo andu magana meri ma ikum no matwike andu
18
mirongo itatu kana mirongo ina mathii Bunge, aya angi othe, mariku? Moima wira kweli. Nari korwo ni ikumi kana mirongo iri
kuma magana meri ma ikumi matirire, niundu wa mundu kurwarite, niundu wa mundu hihi, ukurwaritie mundu, no mirongo itatu
kana mirongo ina, itano ri, kuma magana meri ma ikumi ri kai twathurire andu mathii ku. Tokinya nao ni mundu wonire
kamweke gakuona mbeca handu. Akiuga niathire kuria Parliament ungitira methanya inana irumaniriire ukwirwo ati ni uhitititie
methanya inana. Agikorwo arikirimu angiuka inana muthenya umwe na athii hau hanyuagwo cai. Hahurwo ngengere agiuke.
Ka motion kau gakwikagui kahitukio ri iagicoke caiini.
Ngwona atiriri, ithue tutangigitethio ni ngai muno ri, andu amwe tuthurute ri Bwana Muheshimiwa, itondu kuratuika we ni uthiaga
maita maingi, nonigukuoneka atiriri, nikuri andu amwe mathuritwo thiini wa bururi witu mari MPs na ti-serious na guthii
Parliament. No ni-serious na kindu kingi. Handu mundu andikitwo akona king’otore, niki gigutuma a report ruciini ninyuma
kuo acoke ainuke. No mbeca akagira. Togie na riri na andu mathomitie ma MP maitu ona ithui ri tiriria tutaronaga. Nitui andu
amwe matithia kuo. Ari angi matithiaga kuo. Na mathii kuo matiaragia. Tugikinya guthuruna tondu niturigithurana ri kana ni
Katiba iriku kana ni iriku ri. Uria ungigitonya kuo ri imugigithurana ri kumenyekete ati ni mundu hihi, tikiama tondu ungigithura
kiama ri uthuri nii nanugokorwo nii ndihotata kwaria Githungu, ndihotaga kwaria Kiswahil, ndihotaga kwaria Gikuyu, handu hau
hamenyererwo muno tondu gukuoneka ni tuhende andu wira matarutaga. Ndigwitikia kana kirathiini kiria githomithagio ni
mwarimu angithia karathini ciana mirongo itano akore ni ikum kiu no kihinguo. Ni kuhinguo. Nigutuiko moima thirty,
nokuhingwo Parliament muthenya ucio. Nii ingiuga ni kuhinguo. Muthenya uria ungi ni moke thirty, akorwo ni the following
day, ni kuhingwo. Gutwike riu Parliament ndithiagwo. Itukimenye mathina mariku. Tuthure andu angi. Hiyo tu. No
angikorwo ni mundu, mirongo itatutu? Mirongo ina, itano, aca onakaba gutwike ni twenty, thirty niyo matokite. Acio angi
marikuo. Tondu matakirikuo ri, ni rutha mahoete? Ni mahoga rutha Muheshimiwa? Ni mahoya rutha niguo hihi speaker
akimenye Muheshimiwa Michuki ndaroka. Hau ndukunjokeria, sawa sawa tu. (laughter) Niukunjokeria. Nonyende
kumenya kana ni mahoya rutha ii matire. Tondu riri, ngugitwika nogutira utire ri kai tukiheiri mundu wira atuika ithue turi ake
nowe ti witu. Githi mundu ucio ti witu tondu nithui tumuhete wira. Tutire ake nowe niwe witu.
Gia keri, haha hekindu twagwetangire haha muthenya ucio twari haha, na nonyende gikuo na njira ya kumenyerera muno.
Kiugo corruption. Hindi iria tugaga mundu ni muici ri, hindo iyo ingi twaugaga atiriri, iria nene ciite ri ndukoragwo wi ucii. Ati
mundu uria utwire nduka haria na no shilingi mirongo itano akorire haria kana igana rimwe. Tutuka twitu guku tutire wira. No
shilingi magana meri akorire. Ucio unaguku no gucambio gwothe uria kuiyitwo. No riri, he mwanake uma haha na tutiuma nake
nii. Ouga atiriri, indo cia kiri cia community, tariu mundu angiuka akue nyumba ti ino na ni aiyete.
Response: ii
Justus Kagai: Agacokeria ku? Agacokeria Parliament kana agagicokeria ku? Kugie kindu giguthuthuria, ona muiici, ona
mundu munene ona ta Moi ri twakiiye. Ona to Moi ona Kenyatta twakorwo akiite. Guthuthurio uria uiite, acokie kiria kiie.
Onakorwo ni Kagai ukiite, onake ndarumirirwo acokie. Akorwo ni koro kene nguite ri ingicokie. Githi ticianyu. Tugage ni
19
ciitu. Uyu akue social hall, uyu akue kanitha, thukuru ki, aca ni macokie. Ni gwetheo kindu gigutuma gutwika niigucokeka. Nii
ndikwenda kuga maundu matatu. Ngugaga macio meri mundu ugwitwo Commissioner ona korwo Katiba iyo nituthomathomete
nii ninguigua, kuri handu thomathomete na hau thiini ngona andu akwandika andu aria maheaga micara Parliament, kwina
gaku-commission gakwandikana. Thank you very much akorwo kau ni noted tondu ni twagwetangire haha muno. Atie kugii
na andu akumaandika. No timundu makaira thi mari ikumi makerana tukuheana shiringi magana meri, nama tuika niguo. Thank
you very much.
Com. Kabira: Thank you very much Bwana Justus. Riu mama ndugiuke.
Magdaline Muthoni: Muriega? Nie tinie ndethura, niguthorwo ndathurwo. Na riu niundu ucio nii njitagwo Magadaline
Muthoni wa itura riakuria Kiairathani. Nii ndirakenire muno, niundu wagwituka Katiba nikugarurwo. Na tukwenda igarurwo
tathwo na Katiba njeru. Niundu nindiraiguire Radio ini ikiuga ati Moi araguire ndangigarura Katiba no(inaudible) Nonii ngoro
yakwa iraguire nonginya tuthure Katiba njeru nigetha tuone bururi uyu witu uria ungicoka tondu nituturite tuhinyiriirio akorwo ni
kahua akorwo ni iria, tutimenyaga kuria mbeca ithiaga nondu niundu ucio, angikorwo ithui tugutura na thina ri kinya ati ciana citu
tutithomithagia ri, ciana ciitu nogutuura ituraga ciururuga ri, ikonera wira ku. Korwo ciana citu iturite ithomete nginya university
nginya guthoma nginya form four, nginya kuria kungi guguitwo college, na matiri mona mawira. Kwoguo aciari nitokoragwo twi
nathina. Ithui turi atumia tukoragwo na thina muno tondu atumia matihotaga kwiaria. Na niundu ucio, mweterere Katiba
tugarurirwo, akorwo ndikugarurwo, tutiguthurana. (clapping) Kaba tuture na thina no Katiba twambe tuthure njeru. Nigetha
wona twathura njeru, maundu maitu moke na mbere. No mwetikira guthurana Katiba itari njeru nima tugocoka na thutha,
natugutura turi ngombo.
Ndiracoka ndiragua atiriri, angikorwo mundu aranyitatwo gitonga, kiria kia nyitwo githiaga kikahakana, imuthini nake arihakana
naki? Arituraga urumande. Indarituraga urumande nginya akaya gukakua. Muguturira thina naku. Riu niundu ucio ri, ona aria
maiyite makiri magana, makiri magana ri, mwana wa mundu aiya ri, ndarekagiririo. No kubutwo abutagwo. Nokweherio
eheragio agatwaruo rumande agatura na thina. Nake muciari aturaga bara, athiaga kugira mwana wake. Akerwo nonginya
arute ihaki. Ihaki ithui tutikwenda. Nii ona tanii ni mahaki nii ndiendaga. Ona hanini. Kwiariria na rurimi ni bata muno. Kihoto
kibata muno ki bata muno. Tondu mbeca nicio ciendirie Jesu. Judas niwe wenderie Jesu. Ari gikundini twi hamwe. Niki kira
tuma inyui mwitikire kuhakana. Murahakana niki. Na nokio Ngai ararakara. Kwoguo rekei aria tuguthura, tuthure tumere
mundu witu angikona thina, ona muciari okite akauga Michuki mwana with niiarona thina kana mundu witu niarona thina,
Michuki etikire nigetha tunyitanire turi ithuothe. Thiini ithuothe, nginya kanitha, nginya ki, tunyitanire turi ithuothe. Nigetha Katiba
ihote kugarurika. Na nigetha Katiba, tuhote guthii na mbere na wira witu. (clapping.)
Com. Kabira: Ni thengiu muno Magadaline niundu wa comments icio ciaku na ona gutuika ndukuote guoko, na I am sure hari
atumia aingi haha megu-contribute as we move along. No niwega muno niundu wa ciuogo icio ciaku.
20
Ngwendaga gucokia kiuria kimwe, njoke ndigire Muheshimiwa na ni kiuria gikuritio ni Harun. Harun ukuritie, tondu gutiri na
Provincial Administration, police matirigikaga uria makwenda? Ngwendaga ku-explain atiriri, nituroiga ati police, first of all ni
mekuandikwo, through the district council aria mara deal na district council iyo tura-create kuringana na recommendation cia
andu, naturauga ningi ati, he article engi hau under the police, article 265, iroiga atiriri, ati police, marirutaga wira hamwe na
community police. Nitui andu aingi ni makoretwo tariu ukorwo ni miciini magathura anake aria marora akorwo ni gicagi kina,
kana tigwo, makamariha. No turauga ria, iyo ni ku-formalise-iwo, na nirathi in the constitution section 265. Kwoguo police
matirituga wira mariaka, marirutaga na community. Andu aingi kwanja ni manegenete muno makoiga ati andu police ringi matiu
andu, onaringe agugukora gicagiini kuria uikaraga agakuragia uma ku na wathii ku tondu ndoi andu area iyo. Kwoguo tokauga
tariu ukorwo ni police magiriirwo ni kuruta wira directly na andu aria community mathurite ma maintain security in their village.
Na tariu acio ni makuruta wira na village council na Community policing. Ni mekuruta wira na village council, ne mekuruta wira
na locational council. Nigetha riu uhorwo wa police utige kuhana tari mundu utumirwo kunene oke a keep security akorwo ni
mundu uramenya uria area iyo ihana, na ndararuta wira ewika aratethia community leaders, na aria mathuritwo ma maintain
security in the community. Uguo matigokorwo ati mari aika. So there some checks on the police.
Uhoro wa magoti nagui ni twaritie tukauga ati magoti ni magiriirwo ni gukihiriria andu. Tondu aingi nao of course nimanegete
muno uhoro kuga magoti ni very expensive, mekuraihu, okorwo ni case ta riu cia migunda. Ringi ciira ukoragwo igotiini,
ukauciira,akorwo ni kugairwo migunda, kana migunda ingi yagurirwo ni andu angi ni ikiura. Ugakua ugatigira murugwo nake
akirumirira ciira ucio. Tondu ni uninire miaka mirongo iri, mirongo iri na itano. Nake akarumirira agatuika muthuri
oakirumagirira mugunda. Andu makoiga magoti, kwanja ni very corrupt, magoti, ni incompetent, magoti matiraruta wira mwega
kwoguo ni mara-delay na makoiga ni very expensive. Magoti riu matuikire maitonga kwoguo justice niyaitonga tiya thiini. Na
kwogui ni tura-recommend ati ona magoti ni magiriirwo nigokorwo magikiinyira andu at least, onakorwo magoti magukorwo me
National ngwiciria nitukuroroa uhuro wa, powers riu cia thirikari, Central Government na cia District. Ni magiriirwo ni gukorwo
magikuhiriria andu. Ningi ni twikirite mundu ungi uretwo, public defender ukohota kurugamirira andu, kwanja aria matangihota
kwi rihira mbeca.
Na Peter Mwangi ni ukuriitie uhoro wa property. Uhoro wa tariu ukorwo ni property iria grabbed na niandu aingi mararia
uhoro ucio, ekurwo tariu ukorwo ni mugunda wa research wagairwo mundu either mundu ucio aheirwo tondu ni a support-aga
kiama kina, akorwo ni ta Mugunda ucio, nake ucio acokire akiendia. No uria wenderio tiwe ukiri na problem kwoguo niwe
wina title. Na ringi ucio nake niacokire akienderia mundu ungi. Kwogui tukoiga uhoro wa migunda ino ti uhoro ungi resolve-ika
naihenya. Tariu angikorwo mugunda ucio wenderio andu ana. Gukuoneka hall ino turi no gukorwo aherio ni mundu wahetwo ni
kaju ya area ino. No ucio waheanite wa kaju ri we ne mbeca ahetwo, aka bribe nigetha aheane kiiea. Gigicoka gikienderio
mundu ungi, nake mundu ucio akienderia ungi, nake ucio akienderia uria riu wakite nyumba ino. Riu tokoria atiriri, riu raini
yothe, niuriku ukunyitwo. Riu tukauga ati uhoro uyu, kwanja wa public land tondu andu ni turakiuga ati public land no muhaka
I-repocess-iwo. Uhoro uyu guthirwo naguo ni land commission. The land commission niguo turoiga niku follow this problem.
21
The other thing turauga ni ati, twina Human Rights and Administrative Justice Commission. Neyo nayo ni turauga noigwika
investigation. No igika investigation uhoro wa crimes, kana uhoro wa crimes I-commit-itwo against Kenyans. Kana ethnic
tribal clashes. Kana angikorwo ni uhoro wa migunda. Tareui uhoro wa uria kwa happen-ire hindi ya Mau Mau migunda ringi
igatunyanwo. Itariu white highlands, kuri andu marutirwo kuo magi-push-wo kuma migundaini yao, ikiyo nia athungu. Na andu
acio matiri macoka kuona migunda. Riu maundu tamacio niturauga no ma-investigate-wo ni Human Rights and Administrative
Justice Commission iyo ihau.
Ningi hari undu ungi, uhoro wa corruption na mutumia ucio na aria wega uhoro wa corruption. Twina Ethics and Integrety
Commission. Ethnics and Integrity Comission niyo iri-vet-aga atongoria othe, nigetha ma declare okorwo ni indo iria menacio
na kuu nokuo turikimenyagiria unokorwo no migunda kuria iri, na indu icio marutite ku, na magekwo investigation. Ni getha
mundu akiheo wira wathirikari kana ni Permanent secretary on MPs kana okorwo ni constitution officers, kana ni President,
kana ni Vice President, Kana ni Minister, othe maka-vet-ow ni Ethics and Integrity Commission. Ona judges onawo ni
maku-vet-wo ni that commission. Na commission iyo nayo ni kudeal na corruption. Ni ku-investigate, igu take part ta ya
KACA, iria Kenya Anti Corruption Authority, kwoguo hena commission ireka uguo.
Nigwendaga gu-confirm kwi muthuri uyu ati uhoro wa Salaries and Renumeration Commission ni tumikirite nayo. Ngwiciria I
page, mungirora section, Constitutional Commission ira mbiriria page 4 na thirty five, nikuona Ethics and Integrity Commission.
Nitumikirite hau na tukauga wira uria irirutaga. One of them ni tu-implement the leadership code. On the next page, page thirty
six, ni ukuona Salaries and Renumeration Commission article 290. Iyo nituroiga ati aya ni mari-deal-ga na micaara, ya the
president, the vice president, prime minister, deputy prime minister, ministers and deputy ministers, parliament, attorney general,
judges, director of public prosectution, the auditor general, the constitutional formation na ma ofisi maria mangi mothe, na
employee cia parastatals. Kwoguo riu matiriithondekagira micaara, micaara iyo iri-discuss-agwo ni Commission iyo nigetha
tugeria ku-avoid, unagutwika by the way commission ino, oneyo ya Human Rights, oneyo ya Ethics and Integrity ciothe
I-recommend-itwo niandu kuringana no uria matwirite tugi-collect views.
Ngwidaga murore hanini on the next page, schedule five. Schedule five ya ngatheti iyo mwinayo, ni page 44. Fifth schedule,
hina leadership and integrity code of conduct. Iyo riu niyo Ethics and Integrity Commission mari implement-aga. Na muthome
mwone ati ndokirwo tariu uiyete public funds kana ukorwo niura-grab migunda, kana ukorwo ni urahitha property akorwo ni
taciana tondu turauga ati reke ma-declare-we no wealth yao ciana iguru miaka ikumi nenana, na matari ahiku kana makahikania.
Ni very detailed. Ini ingi-implement-wo wega at least atongoria aria tugukorwo nao, nimegukorwo meatongoria mena respect
for the nation. Ngiciria ciuria ici ingi ikuheanitwo igucokio ni Muheshimiwa..
Muheshimiwa Michuki: Nii ngwenda uku-deal na comment imwe, uhoro wa quorum kana ni thirty kana ni sixty three
nitondu based on that ya andu magana meri ma ikumi , thirty percent ni andu sixty three. No nigwendaga ku-explain nitondu
andu aingi mahota gukorwo matara-understand uria maundu makoragwo within Parliament. Andu amwe ni Ministers. Thiini wa
22
Parliament gwi committee citanyihiire mirongo iri, na committee icio cia Parliament, membership yacio ndinyihire andu ikumi.
Committee icio no iricemania. Kuri na andu angi, riu ndahota gukorwo- for example ta muthenya wa arathimi ucio urari ho, ninii
nindathiri kwa Ministry ya Health ngienda kurumirira maundu makonii andu aria njaragiriria niri tondu DDC ni ihutukitie, niri
thibitari ino igatwika subdistrict hospital. Undu tocio ninginya ndiuhe priority. Ningithire nakuu ndirikuo Parliament. Tondu
harinii ninguona uhoro ucio wina bata gukira hihi ngathikiriri motion iri routine motion. Akorwo hihi ni maundu predictable. Ni
vote ya Ministry irariririo, na niurikite kwaria, no uri maundu makonii constitiuency aku, riu niundu ucio, kuria thiini wa
parliament mundu aki-pass judgement, no kuma wambe understand internal working ya kundu kuu. Na ringi tikuga ati andu
makoragwo mata sit-iti Parliament tondu maikarie uguo. Nikuma oimire athii ndari undu nakuo areka uria ouma naguo, tiguo
kuhana, gutihana uguo. Na tungienda gutuika fair kuri andu, first of all to understand the enviroment iria mararutira wira.
Tariuiri, I am in the finance committee, na bill ni refer-iyo kuri finance committee tondu nikwendwo I-discuss-wo na ihenya
undu ukonii mbeca, riu totikimiaririe utuku, e tondu muthenya wa juma tano ri, Parliament yambariria tha ithatu, nginya thaa thita
na nuthu. Ucio ni muthenya umwe wa Parliament. Igacoka ikambiriria tha inyanya na nuthu nginya thinacara na nuthu. Na toria
Bwana Kagai anaruta wira worutani ri, reke ngwire, uhoro wa guikara wi alert, twelve hours ni impossible. Ona ungigikorwo
we super human being, you need a break of some kind. Na ringi na ringi maundu maria hihi urakorwo ugiciria ni maundu maingi
muno. Maybe ona wena motion, naniurenda inyitwo mbaru ni Father Waruingi, ni Kagai inyutwo mbaru niuria ungi, you must go
out. Otherwise wakiaria, wage magathiriria. You have got to go and lobby. Nanduitikiritwo ku-lobby thiini wa Parliament. No
muthire muikare na mundu hand kana umugirire lunch. That kind of thing nigetha muhote kwariria principles iria urenda.
Ndikwendaga impression itigwo ati tari runano, kana tandu acio makoragwo me-idle thiini wa Parliament, it is not the case.
Kuringana na Katiba ini njeru ri, quorum, irikorwagwo iri 66, 30 percent ya andu 210 fair enough. Twike uguo, until we see the
consequence. Na ndiri na objection nii because I have got no problem in there. In attending Bunge.
No niingienda kwongerera kiugo kiria kiario ni mutumia ucio waria haha. Uhoro wa injustice no uhoro wa mahaki, na kwaga
kihoto. Ihaki riri rithiite na mbere thiini wa Kenya tondu rithiite kuuma iguru nginya kianda. Korwo andu aria me iguru,
President, Vice president na andu aria marutaga wira nao nginya cabinet andu acio matirahakwo ri, onaguku thi no guthire.
Tondu na guku thi nikuguo gutumagwo gukagire. Na noo matumagwo makerwo thii ukere muhindi ng’ania ajukure na
tuthanduku tuigana nona. Na riu tondu atongoria aria turathii, kugia na nimurona uria maundu marathii thiini wa bururi ndigutinda
ngimwira, nimwioneiri, na mukeugwira. Guthii na mbere na maundu maciio maihu riu. Na therefore, ni gukuonekana ti ihinda
riuri maundu maciio magituika problem ya of the past. Tondu atongoria mangieherea uhoro ucio no kuma gwike atia?
Nigwenda kuongerea kiugo kuri mutumia ucio njuge ati, na ni uhoro njaritie riu mieri iyo gutiri handu thiaga na ndiarie, Ngai
niaturathimite ihinda riri. Twerekeire kugia na Katiba njeru, twirekeire kugia na atongoria eru, twerekeire kugia na thirikari
njeru. Ni kirathimo kinene muno kia Ngai, na makiria hariinyui inyui Agikuyu ati ni Moi mui urahura andu na thimbu niundu wa
mugikuyu.na aherithitie Mugikuyu miaka mirongo iri ne ina. Mugwiciria ni inyui mumugarurite. Githi ti Ngai umugarurite. Andu
aria nao maroigaga ati Gikuyu nikiariire, Kalenjin ni iraria, ni ihinda riitu riukite. Acio nao tukanyitanira. Ninge kuria tunyitaniire
23
ri, makoiga Mugikiyu. Githi ti Ngai uraruta wira wake.
Riuri nakio kiugo kia mutumia uyu gigutika kia bata muno ri, Ngai ucio, utumite maundu macio mahane uguo ri ukumutiga niki
mweri umwe na nuthu kana mieri iri ugatua mbia Ngai waku handu horumirire ucio mutura muoyo, akumirie thina ini uria uturite
naguo kuma miaka iyo mirongo iri na ina. Why? Riu ucio ni uhoro wanyu muthii mwicirie, tondu nii nijitikitie biu biu mwarehe
thahu thiini wa githurano giki twerekeire, mukorwo ni mugui na muruo ni kii? ni kanyoni Tondu Ngai akuga atiriri, nii ndi wiru
muno ndiendaga mundu akigia na Ngai ungi tiga nii. Riu githii ukihoke mbeca ati nicio uguthurana nacio, na mbeca ni iguitwo,
iguitwo muno, riu Moi noatumirire mbeca na Uhuru niundu andu ni mathire. Riu ndirenda kumwira atiriri, Katiba ino okorwo ni
kuruta wira ri ona inyui ukorwo ni murathura mahaki macio kwa police, ona inyui mutigetikire kugie na ihaki gatagatiini ka andu.
That is what I am trying to say, tugitii githurano giki mutige mbeca, mwariire 92, mukiria 97, na mutiehonokirie. Mukirehe
thahu, thiini wo uhoro wa bururi. Tabathari itikirai na muhunjanirie, na muge igongona riri ria thi mugwenda rikorwo riri itheru
tondu ni ituika rireka atia? Na ria hota gutugira. Ni wega muno Commissioner. (clapping)
Com. Kabira: Thengiu muno Muheshimiwa. Except atiriri ni ugutumaguo.
Mheshimiwa Michuku: Ningutumitwo kwi Raila atiriri, ni Mwangi ugutumanite kana nu. Ucio ugutumanite, ningukinyiria
Raila. Nii nitwaragia nake. Raila nitwaragia nake muno. No uhoro ucio ndugau-take seriously, siasa ni siasa. Onake
niaramenya Katiba ino niturenda. Na tondu uhoro ucio ona ndambiriirie naguo ari wiki onaithui notukoriruo twithinii waguo ri,
sentiments ciaku ni ngukinyia. You can rest assured that I will do that. No nduga-take uhoro ucio too seriously. First of all
twina Katiba ino, keri ona tutiri turahitukia bugdet ya thirikari, gatatu twina uhoro wa arutani ndundu uratuika riu no witu,
mishara ya arutani. Na ngwiciria onake Moi nioi ati angi-dissolve Parliament ino Katiba itari hituku, ni thakame aita bururi uyu.
Mukuga tiguo?
Ressponse: Niguo
Mheshimiwa Michuki: Kana mutinguira document ino? Mwitayari kumiruiara. Sorry, sorry, nii ndiramuira mukarue,
ndiroiga atiriri, mwitayari ku-defend uhoro ukonii Katiba ino. Itondu no kuma ikigie nene. Kaa ti yanyu? To defend your
Constitution. Kwoguo ndirenda kuga atiriri, kwina maundu maingi magiriirwo nigukorwo makihutukio kuria Bunge, na ningi
onangi mi-dissolve-ri, amwe twi tayari guthii githurano. Any time. Nii tanii onagiakorwo ni rucio, mimi niko tayari. No ningi
kwi maundu ma bururi twagiriirwo ni kurora mari na bata makiria kuri Michuki agii na giti. Na mamwe nia mamwe ni ma macio
ndamutarira.
Atongoria anyu ni manyitanite. Mutigane no uhoro wa Kimani Wanyoike uguo arauga ngatheti yumuthi. Tondu ucio ni
mugambo wa guthukia. Riu ciama iria inyitanite ni makiria ya ikumi. Kiama kimwe kingigikatiri, kai nyanja imwe yatigirie itega,
Gigikuyu. Niyatigirie? Nake angirega kurumirira uria muingi urenda ri, tondu ni muingi woigire muthii munyitane inyuothe mutuhe
24
mundu umwe. Angigokorwo nake ndakunyitanira hau ri, githi naguo mwingi ndungurigarirwo niwe. Ikaa tigui gugithiaga? Riu
kwoguo mugithii na mbere na miario nii ni nguthii tondu twina Parliament thaa inyanya na toria mwirirwo, ni maundu maingi
muno mara happen riu, tutikwenda tukorwo haraya muno niundu wa consultation. Kwoguo mugie na muthenya mwega.
Com. Kabira: Thank you very much. Kiiri kiu ningugocokeria (inaudible) Thengiu muno. Nawe wa muthia biu riu.
Geoffrey Wanjombe: Nii njitagwo Geoffrey Wanjombe, na nyumite uguku location ya Muguru. Muheshimiwa, ikara thi
dagika igiri. Nindona ndina comment ingi-make turoria quorum. Quorum ya Bunge nindaigua te ikuguchanirio. Meshiria maitu
matiri hamwe. Kuringana no uria ndiragua ni atiriri, Bunge ndithiaga gukomwo. Mubunge ndathiaga toro. E mihang’o miingi
muno. E maundu maingi muno. No ithui turona tahari na gitumi gia quorum kunyiha. Na handu hagwiciria uguori, reke tuthure,
abunge aria tuii maguthii kuruta wira wa Bunge. Muti waku niguo ugutwarira mundu uria utari komaga, utaring’orotaga ari
Bunge no utaritiraga ta Muheshimiwa. Thank you.
Mheshimiwa Michuki: Ndikwendaga gucokera uhoro ucio tondu ti uhoro very serious. No ngwendaga kuga atiriri omundu,
omundu nioi wira wake. Uria utoi wira wake, ucio ukiri wira wake wa kwaga kumenya. Angikorwo uthurite mundu utarenda,
hihi ukamutwara kuu niundu wa gitumi kingiri uningikira quorum iriku kana irikuri, ndimuiga kundu kuriku. No io ikiriari, itikirai
iyo ithiini wa Katiba iikare oroho tondu ti uhoro munene ucio. No iyo ti cure. Cure ni dedication to duty. Dedication to duty.
Na ningi haha hena provision igukiuga atiriri, angikorwo Mubunge ucio athire toro, na ndakiaragia ri na ndakirutaga wira, andu
akinya seventy percent ya andu aria mamu-vote-gira ri , mangi sign petion githi ndagukieherio. Riu niundu ucio tutige kuona
andu acio mathiaga kuu matari wira marutaga. Let me tell you, ni wira wi hinya muno, uhoro wa ukairitu hand ugithikiriria
mundu akiaria, three hours. Uthikiriirie tu, you must have a lot of dedication. Na andu angi monaga tari uhoro muhuthu, gitumi
ni tondu, mugikuyu akiugire atiriri utakanyuiriire,
Com. Kabira: Thengiu muno. Ngwiciria ni tukumu-release nigetha gutikarwo gutari quorum tondu Iguku. Thank you very
much. Thengiu muno. Ngwiciria Coordinator niukumagaria Muheshimiwa. Naithui tuthii na mbere. Ngwiciria muhe ndagika
ithano tu tondu twa raise issues iria iku-raise-itwo ni Muheshimiwa nani tumuheire opportunity arie mathaa maingi tondu
kuringana no uria National Conference ihana riu District ya Murang’a muka-represent-wo ni andu atatu na aheshimiwa a
Murang’a at the National Conference. Kwoguo riria Member of Parliament maikaranitie na andu a Constituency yake,
akamenya uria mareciria, ni very important, nigetha tariu wona twathii National Conference niukuririkana maundu maria muraria
riu, nani ekuma-defend maki-discuss at the National Conference. Kwoguo muhe dagika ithano nigetha nyambe highlight
maundu maria mangi me Katiba-ini ino, na ndikuhuthira mathaa maingi tondu ni njui andu ni manogagio ni kwaririo muno.
Njoke he Wachria, Wachira, can you come here please, Wachira dagika ikumi, just to highlight maundu maria maririo guku,
nigetha tuone connection ya maundu macio, na Katiba ino. Kwoguo nguthii na ihenya na ndikuhutia Bill of rights aria mena
ngathiti. No nigwenda tuthii Parliament nigetha twarie uhoro wa, tutanathii Bill of rights reke twambe twarie uhoro wa
citizenship. Namungirora page ithano, nimuramiona? Page ithano nihariria uhoro wa citizenship na twaritia uhoro wa no
25
wagiriirwo ni gutuika Mukenya na nitugete maundu maingi hau tukauga tariu uria dual citizenship angikorwo mwana waku kana
your relative ni athiite America na by chance akiheo atuike American citizen, riu nituroiga Kenya ndiagiriirwo ni kuga ati
ndagiriirwo ni gutuika citizen. Mundu uria turabinga hanini tariu uhoro wa guthii gutuika citizen ni President. Kana head of the
Army nigetha dagakorwo ena interests cia bururi ucio na bururi uyu. Kwoguo ucio ni tu-reduce-ite maundu mamwe.
Mungirora next page under the bill of rights, no mwone handu twaritie uhoro wa tumia. Ni twahetwo recommendations nyingi
kuuma kuri atumia kwoguo twina section hau ira-deal no uhoro wa atumia. On the same page page ithathatu raini ya kana in
the middle ni mukuona hari maundu twaritie uhoro wa andu aria akuru, nani turoiga ati, andu aria akuru kaingi bururiini uyu
matiri na andu akumarora. Okorwo nduri mugunda, na nduri na indo ciaku andu ariu, riu mundu akinyia miaka seventy, na
ndehota kwirora, na ndihota kwihe irio, onakana kwandikwo wira, kana kuona mbeca cia gwika undu wothe, tukoiga ati andu
ta acio ni magiriirwo ni kurorwo ni thirikari, na family ciao nacio ciga-commit-wo ati no muhaka ihote kumatethia.
Page iyo ingi irumiriire ni twaritie uhoro wa ciana. Ciana tukauga uhoro wa githomo no muhaka gikorwo ki free. Tukauga
uhoro wa ciana uria ira need parental care. Na maundu maingi ma-recommend-two ni aria marutaga wira na ciana.
Ni twaritii uhoro wa family tukauga family, ni kindu kibata muno. Family nio ireraga atongoria, niyo ireraga aria marora aria
angi, niyo actually inity iria ibata muno.
Na ningi ni twaritie uhoro wa andu aria matehotete. People with disabilities. Gwiciria nimurona hau page 7, ni twaritie uhoro
wao na maoni maria matuhete mothe ngwicira me hau.
Nitwaritie uhoro wa freedom ya religion, ni kuona on that page, kuringana noria tweritwo ni andu. Na maundu macio mangi
mothe marumiriire on the next page, ni twaritie uhoro wa different kinds of freedoms. No ningi ni twaherio uhoro muingi ni
andu wa basic needs. Tariu uhoro wa andu gukorwo matirahota kurihira ciana cukuru tugakiuga hau we should have free
education na tukaria uhoro wa health tondu andu aingi ni moigire ati onakorwo andu mathibitari, dawa ni very expensive. Ningi
gutiri. Na akorwo ni mathibitari matiri na nurses and so on.
Ni twaritie uhoro wa housing. Andu aingi maikara nyumba cia maratathi tariu ukorwo ni Nairobi. Nitui uguo. Nitwaritie uhoro
wa irio. Ati Kenya nikuri andu aingi muno marakorwo ona matari irio cia kuigana. Akorwo ni ciana ciao o ene marathii toro
matarite.
Tukaria uhoro wa mai. Andu kuga ni magita mai na gukorwo na mai moru. Na mai mararwaria andu. Natukaria uhoro wa
security. Social security. Maundu macio ngwiciria ni mukumona hau na niandu aingi ma- recommend-ire, no not only here but
bururiini wi wothe.
26
Nigwenda tume hau tuthii uhoro wa Parliament na Muheshimiwa ni aria uhoro wa Parliament hanini. Na he mundu kuritie uhoro
wa National council Page 14. Ni twaritie muno uhoro wa Parliament unagutwika ni ndahe Muheshimiwa arie uhoro wa
Parliament. Thina uria andu aingi maragia uhoro waguo uhoro wa Parliament ni tariu kuga uhoro wa quorum uguo turariria, na
kio quorum ikiritwo in the Constitution. Andu makauga MPs aingi, mathurwo maticokaga. Nikio moragia right of recall.
Maticokaga Constituency nginya hindi ya githurano. Ningi makoiga ati MP nimeendete muno na nikio meheaga micara na
twaririe uhoro ucio. No ningi andu ni maugaga ati powers nyingi irutwo kwe President itwarwo kwi Parliament. Nakio murona
ni tu-increase-ite role ya Parliament mungirora number page 14. Ni tuhete Parliament wira muingi muno. Natukaheana
appointments iria nyingi magiriirwo ni gwika. Tukoiga niyo marithuraga judges, na tukoiga niyo marithuraga andu aria a various
commisions aria meguthii Land Commission, National Environment Management Commission, Teachers Service Commission.
Na Teachers Service Commission niundu wa mathina maria makoretwo na arimu, na arimu aingi ni muritii ati mekerwo into the
Constitution nigetha Teachers Service Commission igakoragwo I independent nigetha igakoragwo ndira influence muno ni
thirikari, na head of that commission nake akorwo ndangirutwo ni Head of State. Na niiku-vet-wo ni Parliament. Nitukiheanite
uhoro. All these appointments ciagiriire ni guthuranwo Parliament.
Nitwaritie uhoro wa National Assembly na tukoiga National Assembly ni upper House, andu marithuragwo kuma district,
district igathura mundu umwe. Na tondu ni tui gwathuranwo o district mundu umwe na twina district mirongo mugwanja,
Nairobi included. Nairobi irataruo tari district imwe. Acio mirongo mugwanja we are almost sure makorwo mari arume. Uguo
tokauga tondu Parliament yagiriirwo nigukorwo na andu igana rimwe, acio angi mirongo mitatu magakorwo mari atumia. Na riu
every Province ethure atumia ana, nayo Nairobi ethuri atumie eri, kwoguo upper House ekorwo ina andu igana rimwe.
Na nitwaritie uhoro wa qualification cia andu a Parliament. Na onaguitika andu amwe makorwo mari a form four na makorwo
mahitukite, ari angi makauga makorwo mena degree. Twoigire tukorwo na qualification ciao ikorwo, let me confirm, twoigire
makorwo mari a form four. Na kiria twoigire makorwo mari a form four ni twerirwo ni andu aingi muno riu all over the Country
magatwira ati utongoria to githomo tu. Utongoria , kuri andu maciararagwo mari atongoria. Kuri andu maciaragwo mena ugi
wa muciarire. Kuri and maciaragwo mendete andu na makahota kumariria. Kuri andu maciaragwo mena concern. Kana kuria
marereirwo magakorwo ni makoragwo na bata wa ku-improve situation ya andu aria menao. Kwoguo andu aingi makiona ati
niwega ati mundu akorwo ni agukihitoa guthoma, nanie ku-understand maundu no tumuhaka akorwo ina degree.
Ningi hari na argument ingi ya herio ni andu na nikio twa settle-rire form four. Ati akorwo githomo riu iria kihana umuthi ni
ciaana nyingi muno bururi uyu inyitaga ‘B’ kana ‘B-‘ no matingioyo public universities. Tondu nacio public universities, citiri na
space ya andu acio othe. I ukaigua ringe ati ciana nituge after forum andu ta ngiri mirongo kenda ni mahituka guthii university
no aria mekuuyo university ciothe cia public ni ngiri twenty. Kuogwo aya angi mirongo itano matanoywo. Nituge ngiri ithano ni
makuhota kuriha magithii priviate universities na angi ngiri ithano magithii parallel ici irathomithio riu mathaa ma hwaini. Either
public universities or any other university ari nao matari na mbeca, ngiri mirongo itandatu magacoka micii, kana magathii other
colleges ta Kenya Polytechnic, kana magathii gwika akorwo ni teaching for primary schools. No tikuga ati tondu tioge. Nikuga
27
mathii kuu tondu first of all matiri na mbeca cia gwitwara private universities. Na public universities nacio itinamoya. Na
matingiahota guthii out of the country tondu matiri na mbeca. Uguo tukiona tungioga riu no muhaka akorwo ina degree ni
tugutiga andu aingi na maratigwo titondu matingianyitire degree, tondu tiogi, no magire kunyita degree niundu wa kwaga mbeca.
Nitugete ati elections cia Members of the Parliament, ciagiriirwo ni gu-separate-wo na election ya President. Uguo niguo andu
aingi magitwirite. Na ndiguthii details cia Members of Parliament. Nitwaritie uhoro wa benefits cia Members of Parliament page
16 Article 121 ni mukuona nitugute ati, a Member of Parliament shall not be paid such salarly allowance, benefits as may
determined by the Salaries and Renumeration Commission. Na tugakiuga ati matiagiriirwo nikuruta wira ungi ura make profits.
Makorwo me full time members a Parliament kuringana no uria andu ma-recommended-ite. Ngiciria ninguthii the next page,
haria turaria uhoro wa committee cia parliament ici Muheshimiwa aria uhoro wacio. Ndigucicokera.
Lets go to page 19 ni mukuona handu handikitwo executives. Riu ucio naguo ni uhoro wa President. Kenya yothe andu nima
twirire ati President ena hinya muingi uguo hinya ucio uri-reduce-wo. No uria riu twagikire ni kweheria hinya muingi wa
President, tukautwara Parliament kana ugacokio Judiciary nigetha President atige gukorwo ena hinya muingi. Tariu uria ine guo
umuthi uguo tukugaga ati angienda ku-dissolve Parliament umuthi no a dissolve noige, inukanii muthii githurano. Katiba ino njeru
ndimwitikiritie gukorwo na watho to ucio. Kwoguo ni tugute uria Parliament igwika.
Page 19, ni turaria authority ya President. Tukoiga niwe mutongoria wa bururi, niwe Commander in Chief of the Armed
forces, niwe uratongoria majeshi, niwe Chairman wa National Security Council, niwe chair person wa Defence Council no
ndakiri wika. There other people within those councils. Tugacoka tukoiga ati president ni a symbol of National Unity na tondu
ni symbol ya our National Unity, President ndegukorwo na Constituency. Kwoguo constituency Kenya, nio igukorwo I
constituency yake. No ndegukorwo niwe muheshimwa wa Kangima nokorwo nawi president. Kwoguo watuika President
Kangima nayo ikagia na MP wakuo.
Ni turauga na agiriirwo ni ku-uphold na gu-safe guard, kurora Katiba wega. Na nituroiga ati powers ciake agiriirwo ni kuruta
wira uria Katiba imwirite. Na riu wira ucio ninguuthoma hanini haha. Niturauga ati niagiriirwo ni kuariria Abunge hindi iria
marahingura, nitoroiga ati niagiriirwo ni kwa ariria Abunge hindi ira mena undu wa bata marenda guka kwariria. Ni toroiga
ningi niagiriirwo ni kumariria o hindi ciothe angikorwo ena undu arenda kumera. Ni toroiga ati no adissolve Parliament only
under circumstances contemplated in section 142. Na 142 iroiga ati, Parliament no muhaka iikare miaka itano, by the way the
upper house iguikara miaka ina. No turauga ati Kenya ingikorwo ina mbara, kungigia mbara. Nyumba icio cieri, upper house
na lower house, ma-support dissolution ya Parliament by 65 percent of all members of each house no ma extend Parliament na
65 percent. No angikorwo kwe mbara, na no ma extend mieri itandatu tu. Ningi tukauga ati the life of each house of
Parliament shall not be extended. Ndiri hindi igorwo makiria ma miaka ikumi na iri. Nani turauga ati, subject to the articles
both houses of Parliament shall stand prolonged on 30th November of every year and the next session shall commence on the
28
first Tuesday. In other words the President by the way ndangi dissolve Parliament unless ara-dissolve parliament, tondu
niaremwo ni guthura Prime Minister kwa ihinda ria thiku mirongo itatu. Tondu athura Prime Minister no muhaka Prime Minister
ucio eteikirwo ni Parliament. Na Parliament ingirega gwitikira Prime Minister maita matatu, athurwo maita matatu akiregagwo,
riu Parliament no I dissolve-wo. No riu President ndangi-dissolve the house oige riu tuthii githurano according to the new
Constitution except under those circumstances.
Ningi nituroiga ati wira wake niguthura cabinet, in consultation with the Prime Minister uria riu tu-create-ite. Na mungirora hau
ni mukwona functions ciake. Kwoguo riu maundu maingi maria andu matwiririe President ikaga tweherie ni twiheretie. Andu
aria marauga ati kwina Prime Minister na kuogwo President ni ceremonial meragwo mathome section icio ciothe. Twondu
nitwonire tungitua President ndari na hinya Kenya na Africa iyothe tutimenyerete gukorwo tukigia na ceremonial President.
Kana tiguo. Na nimuronire tariu Rwanda, kuraturaga President ceremonial and eventually ni athiite kuringana no uria ndiraiguira
hwai I think he arrested somewhere in Congo. Kwoguo tukouga ungigia na President nake utari na mawira make, ona no arehe
thina tondu tutimenyerete ati gutwika ati nitoratongoria no tutiri nondu tureka. Tutihana queen tondu riu acio maturaga mekaga
uguo miaka magana na magana. Iriu in Britain, where a Prime Minister niwe urutaga wira no Queen ni symbol ya unity ya
Ruraya. No ndakoragou na maundu maingi. Kwoguo, twina executive President no powers imwe niciheretio cigatwarwo
Parliament. Na powers icio ingi imwe ikaneo Prime Minister nigetha tuone kana nitukugia checks and balances.
Nitwaritie uhoro wa ku-impeach president. Andu aingi ni matwirire President ndagiriirwo nigukorwo above the law. Na niguo
twikete tukamucokia below the law. No tikiugite uria ungihota gutwara President igotini. Angikorwo ni oire kamugunda gaku
ucio ti wira wa President. Kwoguo no atwarwo igotini. Angikorwo ni akuire mutumia waku kana ikorwo no mutumia
President niakuire muthuri waku, no atwarwo igotini. Ucio ti wira wake.
Ni tworitie ningi ati President agakoragwo na running mate nigetha vice president agathuranirio hamwe na President. Nitugute
uguo. Nigetha tutigakoragwo na situation teria turi riu. Tutiri na vice president and yet Katiba yugite ati, undu ungi happen kwi
President, vice president takes over. Kwoguo tariu tutari na vice president andu no makaigua mena wasi wasi tondu if anything
happens to him, gutiri mundu ungi take over. Kwoguo tugakiuga ati handu ha President agathuraga vice president uria andu
maugite ati President agakoragwo na running mate, niguo tugute..
Ngwiciria ni tuku-move on to the Judicial and the legal system. Uhoro wa judges. Na twaritie uhoro ucio wa judges page 23,
na tuka-establish Koti njeru. Iretwo Supreme Court. Tuga-create Supreme Court na magoti ni tukiaritie uhoro wamo nokio
nimukiugite uhoro wa appointment of judges nao turauga judges magiriirwo ni guthuragwo through the Judicial Service
Commission, nigetha tutigage kuheo judges matari competent kana judges marathurwo tondu ni tura need judge Mumbaruhia
kana Mugikuyu, handu haguthura andu qualified. Judges aingi kuringana noria turakirwo matikoretwo me-qualified na tukoiga
uria magiriirwo ni ku-remove-wo. In other words turenda igoti nario rituike independent nigetha rihote kuruta wira wario. Ni
twaritie uhoro wa Judicial Service Commission. Acio niyo marithuraga the Judges maka-recommend.
29
Page 26, ni twaritie uhoro wa devolution of power. Na hau niho tugire uria, turauga powers ciume kuma center ithii to the
district. Tukaria uhoro wa district government tokoiga tugokorwo na district government. Nayo district government irikoragwo
na council. Councils nita Parliament. Nio mari-make mawatho. Nio mari design-aga policy cia district iyo. No tukauga
nigukorwo na district administrator. Na district administrator is now like the president of the district or the governor of the
district. Nake niguthurwo arithurawo niandu. Riu nake ucio niarirutaga wira na cabinet yake, iria ikurutwo kuma to the district
council. Na agacoka riu makandika andu aria marirutaga mawira maria maheyanitwo at the end of this document. Tariu
ukorwo ni distirct council niwe uriroraga uhoro wa mathibitari. Ikarora uhoro wa secondary school na Primary school. Ikarora
uhoro wa project riu cia area na makongania magoti, na makaroraga uhoro wa bara bara within the district. No niturauga
nigekurwo na Council ingi ya gu-coordinate at the Pronvincial level. Niyo tureta, Provincial Coordinating office kana provincial
council. No nayo iyo nigetha akorwo ni each province district councils ikahota gucemania na makaria uhoro wa maundu maria
mari Province, lets say tariu Ngadu High school githi ti Provincial, riu Ngadu, ndi-lock out airitu aria marathomera Murang’a
tondu iyo iku-remain as a Pronvincial school nigetha mathiie na mbere ku-accept riu ciana from the various schools. No tariu
akorwo ni thukuru ta let say Alliance Boys High school is also a National school no ikiri Central Pronvice. Riu iyo National
School igokorwo iri responsibility ya National Government ni getha gutikarwo ati Province no I-lock out other provinces
nigetha ciana cia itige guthii cukuru. No mawatho macio mothe mi maku-put together uria functions ico igukorwo igithii na
mbere.
Riu ningi niturouga ati nigukorwo na location council location council ni the current location. Nayo iyo andu magokorwo
magithurana utoria marathurana at the district Council. Na nitugukorwo na village council icio twaririe uhoro wacio. Igokorwo
na andu ta ikumi uguo na makorwo council iyo ina atumia, ne ekorwo ina youth.
Ni ngu-move on torore uhoro wa environment. Uhoro wa mititu. Ni twaritie uhoro wao page 29. Uhoro wa ku-protect
environment itu kana turaria uhoro wa Aberdare forest kana turaria uhoro wa Mount Kenya, kana turaria uhoro wa njui.
Tondu riu by the way ona nji nacio riu, ndui njui itigetwika ati nicia district. No mwendie mai tariu Murang’a , what is the name
of that name, Ndakaini. Tariu ukorwo ni ta Ndakaini mai marauma guku, maka feed Nairobi na Nairobi by the way tikuheo
maheagwo, ni kugura magura. Tokauga akorwo ni ta mbeca icio tondu mai marauma guku fifty per cent ya mai macio
marendio ciagirire ni gucoka guku. Itiagiriire riu irathii kufeed city council, tondu nayo ina resources ciao iria yagiriirwo ni
gwitika atia? Tariu ukorwo ni district ya Nairobi ina andu aingi maringiha magoti gukira riu andu aria me Murang’a. Nakuo
Murang’a kwina Mai no Nairobi gutiri. Riu akorwo ni District ya Murang’a ikorwo iki handle ukorwo ni ta mai macio, mendio
certain percentage niyo ngugaga tuti-agree-ite uria igokorwo iigana but a percentage igatigwo Murang’a iyo igakinengerwo acio
marendia Nairobi.
Uhoro wa ku-protect mutitu. Riu naguo mutitu tutingiuga, tariu Mt Kenya tutingiuga, ndiu Mt Kenya I fall-ite district iriku. May
be I fall-ite district nyingi, mwena wa Meru, Eastern Province ona Central Province. Riu tutingiuga Central Province no iteme
30
miti mwena wayo. Kana Eastern Province. Tondu mutitu tocio is a natural resource and it is also a National Resource.
Tungitema miti yothe kwage mbura onaithui notugutuika affected. Uguo forests tariu iku-protect-wo ni National Government,
tondu uria kura happen ukorwo ni mitutu ya temwo, tukaga mbura guku Murang’a ona Limuru na Kiambu, areas icio nao
makaga mbura. Niundu woria kura happen Aberdares kana Mount Kenya kana Mount Elgon Rift valley na the other parts of
the country. Riu taicio niigokorwo I natural resources.
Ni twaritie uhoro wa public finance. Icio ngwiciria Muheshimwa niaria uhoro wacio. Ni nda note comments ciake tondu akiri
an expert.Ofisi ya Auditor General tukamitua Auditor General na Controller of the Budget nigetha tugerie kumitua more
efficient.
Nituroiga uhoro wa ku-establish kindu kiretwo Economic and Social Council. Na Economic and Social Council turoiga
igokorwo na andu ta mirongo iri no umwe, mathuritwo as experts, turoiga highly qualified and experienced in economic and
socia development matters and they should have no partisan affiliations. In other words matiagariirwo nigokorwo me
politicians. Na tokuoiga ati, wira wa these council is to advise the Government, ni kwariria thirikari na Parliament on matters of
social and economic concern. Tondu riu ni tugire ati andu no muhaka maheo basic education , basic health no uhoro wa irio na
kii niundu wa thina uria ukoretwo wikuo, iyo Economic Council niyo iritagara thirikari no uria mekuhota ku-raise mbeca nigetha
ma ka-meet needs cia andu aitu.
Nitwaritie uhoro wa public service. Na tukoiga ati Public Service nayo niyagiriirwo ni gu-strength-enwo. Hau noho tureheririe
uhoro wa Provincial Adminstration. Tondu andu moigire mehere. Ati na DC PC matiri wira mararuta wa bata. Na machifu
either meherio kana mathuragwo. Kwoguo ni meheretio ma-ka replace-wo ni those other institutions.
Ni twaritie uhoro wa Police Commissioner na ninjariri uhoro ucio tondu kwari na complains nyingi muno cia police. Bururi
wiwothe. Makaugaga ukorwo ni corruption ya Police na gukoragwo ati una ndwiraguo uranyitirwo ki ringi ni kuinuka urainuka
na gutiri curfew yugite ati ndukainuke thaa ithatu, no akorwo ni wouma hari gatuka gaku karia ukwendagia ukiinuka wacemanio
nao ugatwarwo thero. Ta Nairobi ono kiuma cinema. Ninii nithiete ngakora, ukona tuiritu na tumwana twageria kuga tuma
cinema na thaa ithatu cia utuku Police makoria muma ku. Maka-insist ati Cinema moima. Na nimoi cinema icio ni ithiagwo
town. Una guku miciini nitui andu aingi ni mararagio thero na ruciu ukaroka kurekio, either ni ukirutire magana matano kana ni
ukirutire ngiri, ndunatwarwo igotini na ndunerwo uranyitirwo ki tondu ni kuinuka urainukaga. Andu aingi ni ma complain-ire
muno. Tariu na guku Busia moigaga ati tuge njohi inyuagwo uria mundu akwenda tondu riu njohi ingitikirio police matiri na wira
ungi tondu wao ukorogwo uri wa kunyita andu aria ariu kana guthii gwetha chang’aa nyumba kwa andu magietha chang’aa
magacharia kuu matress in magicharia mbeca kuria andu maiigite riu magakua mbeca, magacoka makauga matinakiona chang’
aa. Magathii na mbeca tondu obviously gutiuma na chang’aa, Kana magathii kuua, okorwo mouma na neighbours mouma na
chang’aa mugakuanirio inyuothe. Kwoguo andu aingi ni manegenete muno, nikio twaragia uhoro wa Police Service Commission
na tukauga ofisi iyo ituo Constitutional, nigetha mundu uria uguthurwo nake ta Police Commissioner atwikage accountable to
31
the people.
Ni twaritie uhoro wa defence forces and National Security. Na tukauga ni kwagiriirwo ku-establish-wo National Security
Council. Na security council iyo tukoiga niundu wa ku-manage any crisis na ku-monitor peace in the country and within the
borders, tukoiga ikorwo na President, the Vice President, Minister in-charge of Defence, the Chief of General Staff, Army
Commander, Airforce Commander, the Commissioner of Police. The Director of Kenya Correction Services, prisons, the
Director of National Security Intelligence Services, the Chairperson of the relevant Parliamentary Committee and the Attorney
General. And again ni mukuona turoiga the relevant Parliamentary committee nigetha Parliament ikorwo iri involved decisions
iki-make-wo in relation to maundu ma defence, maundu makugitiria bururi.
Nitwaritie uhoro wa commissions. Nitweritwo ni andu we need a number of commissions. Na commissions nacio ni important
tondu nicio iratutethia ku-manage uria turoiga Constitution yagiriire ni gwika. Tondu tariu under Bill of rights ni tugute uhoro wa
rights cia individuals. No riu rights icio nacio, ciku-implement-wo atia kana who will make sure ati rights icio ni
ira-implement-wo. Na hau niho tukiugite uhoro wa human rights and administrative justice. Ni tumi-establish-ite. Na tugute
within that broad, category ya Commissions ni tugute ni togukorwo na ombudsman. I am sure ni mwa propose-ite. No
turagweta people protector tondu ombudsman ni ritwa ria andu aria. It is a British name but it means the one who protects
people. Kwoguo turamwe People’s protector. Na twina Gender Commission,.na Commission for people with disabilities.
Natukaria uhoro, Police Service Commission ni twaria uhoro wayo. Na ningi twina Ethich and Integirty Commission.
Ku-make sure twina better leaders na nitwa-deal na corruption na commission iyo ya ku-make sure micara nira-determine-wo
wega, na Constitution Commission ya ku assist implementation.
Ni mwaugite ati Katiba nayo ndika-ammend-agwo orougwo niundu wa experience iria tukoretwo nayo. Ati within a period na
miaka mirongo ina Katiba iyo I-ammend-etwo maita mirongo itatu na kenda. Ati riu ungimirora kuringana na the original Katiba
ona ndungingimenya. Nita nguo ikiritwo iraka nyingi. Ndungemenya kana yari ya green kana yari ya, kana ni ya blue kana yari
ndune. Kwoguo riu tukauga ati kuringana noria tweritwo ni Kenyans. Kwi areas toroiga matiagiriirwo ni ku-ammend. Tariu
ukorwo ni uhoro wa bill of rights, rights icio ciothe twikirite, tondu the bill of rights niyo the most important the right ya
individual, nani tu expanded-ite tukauga the Bill of rights twina political rights, twina rights cia siasa, twina social rights, na twina
rights riu uguo turauga uhoro wa githomo kia buri na akorwo ni mathibitari dawa ikorwo cia buri, na maundu ta macio uguo.
Tukauga ati, bill of rights ndiagiirwo ni ku-ammend-wo gutari na referendum.
Tugacoka tukauga uguo riu ningi power yarutwo kuma kuria gwi center ikarehewo district then to the location and then Gicagi.
Devolution iyo ya power, uguo twagayania power, ndiagiriirio ni gucenjiwo without a referendum. Nigetha gutigakorwo, tondu
andu aria mena power ni uhuthu muno guikara thi toria meciririe riu makauga, akorwo urenda gucokia Ngei tondu ni murata
waku ugachenjia Katiba ukamurehe. Akorwo ni urenda kuingata judge Muthungu kana mundu Muiru uka-decide ati security
ino ya judge yeherio. Riu ikehererio Muthungu ucio ukwendaga kuingata igacoka ikehererio andu aria angi othe. Uguo riu
32
handu hagucenjagia Katiba in that manner tukoiga ati no muhaka Kenyans makorio kana riu ni mukenda tweherie powers icio
twaheire district. Akorwo mutikwenda tucieherie, then thirikari ndiagiriirwo ni gucieheria. Ni njira ya kugeria gu-control andu
aria mena power, ku acquire powers iria andu mararega kumahe. Kwoguo nitwaritie uhoro wa the various sections itagiriirwo
ni gucinjio.
Ningi twina kindu tureta Provinsional transition. Ona gutuika ni tugete ati President must have a degree. Kana tukauga
Councillors no muhaka makorwo mena four four, uguo ni tugite. Na MPs nao nomuhaka makorwo nao mena form four. No
tukoiga ati, iyo ndiku-apply githurano giki turathii, iku-apply githurano kiu kingi. Ona uhoro wa age nitugite ndiku apply
ndiku-apply riu, iku-apply githurano, the second election after the Constitution. Tondu changes imwe nduki implement utahete
andu notice. Tokauga ati angikorwo riu we ni urenda kurumaga MP kana Councillor. Na niuragumite before, kana wina
Councillor na niurenda guthii na mbere. No uthii na mbere no rugame. No election iyo ingi, wina kahinda ka miaka itano,
akorwo nduri wa form four, no ugithii kia ngumbaro. Nigetha uhituke no ukorwo wina form four. Kwoguo ndugetikirio ringi
kurumaga utari na form four no ukahituka. Akorwo ni urendaga kana ni wendaga kurumaga as a President, tariu Honourable
Ngilu angienda kurugama as president nituroiga no arugame githurano giki, no arugama, acoke athii parallel nigetha githurano
kiu kingi ako ena degree. Kwoguo nigetha andu maheo miaka itano ya kwihariria. Ningi nituroigire ukorwo wi wa miaka
seventy, the president should not be more than seventy years old, tukauga for this election no uthurwo, no ungihota undu wa
gwika miaka yaku before the next election, nigetha ucokie na thutha no ugike. Kwoguo, twina provision ta icio.
Ningi nituraria uhoro wa Provisional Adminstration. He kiuria gikuritio ni Muthuri ungi akoria atiriri, tondu provincial
adminstration matiri kuo ri, tugwika atia? Na police matigurita wira uru mari aika. Ni njariri uhoro wa community policing, no
ningi nginya riu council iri-establish-wo na location council, na village council ni turoiga National Government nigu take
responsibility. Uguo nikuga no matume mundu noriu ndagutimuo ari PC, agutumuo kuruta wira muno riu, kana niucio urarikuo
kana ni ungi. Tondu gutiri hindi kungitigwo vacuum, hakorwo ati riu gutiri provincial adminstration na gutiri mundu ura monitor
anything na andu no mbaririe onakorwo ni taindo kwendia maundu ta macio kuo tondu Constitution ti implemented. Tugakiuga
National Government ni kuruta wira ucio.
Undu uria ungi ni twaritie uhoro wa judges aria mekuo riu tondu turauga ati judiciary, kana uhoro wa magoti. Tungikorwo
magoti matikohatwa matherio, Constitution ino ndingi implement-ika nakiko turaugaga ati judges ari mekuo tondu aingi mena
problems ya corruption na gukorwo ni mahagwo muno. Naingi onagokorwo maheirwo wira tondu ni moikaine, kana tondu ni
ma-support-ire kiama kina judges acio riu tuga-suggest aria mekwenda kwihoka ku-retire riu metikirio ku-retire na marihio
benefits ciao na mongererwo miaka ingi itano iri mangirarutire wira. Riu mainuke twandike judges angi. Uria ukuona
ndekwenda ku-retire nake a investigate-iwo nini turamwira, Ethics and Integrity Committee. Akorwo ni ciira uki-pended-ite
athii aciire. No akorwo ndari na problem agithii na mbere gutuika judge. Na turauga ati, judiciary, gutiri hindi Constitution
ingihoteka ku-implement-ika wega tondu nikuo tuthiaga gucirira kihoto kiria riu turetha judiciary itari thondeke. Ngwiciria ni
muigwite, ni makenegenangite uhoro ucio.
33
Ni tucokete, devolution ya power tukonania maundu maria district yagiriiri negwika. Na ninguthoma o hanini tu, page 46.
Mungirora 46 first column, haria kianda nihandikitwo District Government list. Na before that ni handikitwo powers of National
and District Government. List nironania ni uhoro wa National Government. Na turoiga thirikari ino nene irorage wira defence,
uhoro wa ku-protect bururi, uhoro wa army na security na irorage uhoro wa international relations, uria turatwarana na thirikari
iria ingi cia mabururi mangi. Uhoro wa biashara cia naja, no ohoro wa thimu, no horo wa National resources toguo ngugaga
uhoro wa Mount Kenya, no ohoro wa githurano, National Elections naguo makarora, na makorora uhoro wa National Policy
toguo ngugaga uhoro wa industrialization in the year 2025. Uria Kenya iyagiriire gugakorwo in the year 2025. Na tukaria
uhoro wa currency, tutingigitwika uthithuothe ni turi print-iga mbeca ciitu. Riu ucio ni uhoro wa thirikari nene. Uhoro wa magoti
maya manene, na prison, no uhoro wa kuheana citizenship, ucio ni uhoro wa thiririkari nene. No uhoro wa statistics kumenyaga
Kenya ithuothe turi aigana. Niandu aigana makoretwo kuna and so on.
Na ungirora hau kianda nikuona uria turauga uhoro wa districts. Ciagiriirwo ni gukorwo maki-deal na local taxes, kungania
magoti, ma-deal no uhoro wa githomo, nursery na primary na secondary. Ma deal no uhoro wa medical, no uhoro wa
mathibitari, na dispensaries, na clinics, no uhoro wa water services nikio ngwaragia uhoro wa Ndakaini, uhoro wa barabara,
uhoro wa ndunyu na trading centers, no uhoro wa planning ya districts. Na ma-deal no uhoro wa migunda no uhoro wa urimi,
no uhoro wa survey, no uhoro wa trade licenses, and so on. Ni mukuona list iyo iyothe no niguo kuringana kuringana noguo
Muheshimiwa auga ati, no muhaka twaririe wega uria mbeca cia district iria tariu mongania ni percentage iriku mariheaga
Central Government, nayo Central Government nikii gigu-support district.
Kwoguo ngwiciria ngutigira hau njuge ni tukabite sections nyingi. Na ni twaritie uria riu tukwambiriria Katiba iyo, preamble,
kuringana no uria andu ma-suggest-ire na angikorwo hihi hari kaundu muwoigite no matiri haha ni tukwaria uhoro wa ciuria icio.
Ningu Waciira, rekei ndimuhe ndagika ithano, aturirikanie briefly uria mwoigite hindi iyo mwari guku nigetha tuone kana hena
issues tukwenda ku-raise and then ni tugucoka turie ciuria. Ni wega uguo? Thengiu.
Waciira: Ino niyo report iria twandikire kuringana na maoni maria mwatuneire. Twokire guku thiku igiri. Nitwokire muthenya
wa gatano wa mweri wa gatatu, na twokire ringi mweri wa mirongo ni itatu mweri wa kana. Muthenya wa mbere twari
Kangema Town Hall guku turi no muthenya ucio ungi twari Kanyenyaini market. Andu igana rimwe niyo matunengerire maoni
kana acio nio twandikire no gwakiri andu aingi aria marikuo no matikiariirie. Andu mirongo na nana mari arume. Na ikumi na
igiri mari atumia. Mirongo itatu na nana tutiandikire mari a muthemba uriku ngwiciria mari youth. Ngurumirira kuringana na
andu uria maheanire maoni. Kuria andu aria marumiriire mubango wa kabuku karia kari gatune, hari kabuku kari gatune
kaandikitwo issues arising, nako kari mubango uria andu marumagirira kana mutaratara uria andu marumagiriria wa gucokia
ciuria. Na mundu umwe no arumiriire kabuku kau, ningi andu thirty three nio mariirie na andu mirongo itatu na nana nimandikire
maoni mao. Na magitunengera na tugutwara kuria commission.
34
Ni mworitie Constitution ino turandika twandika na ruga gutiri mundu utanginyita. Ti lugha ati no mawakiri mangihota guthoma.
Na kuringana no na aria mathomete Constitution ya riu kana draft iyo twandikite, twandikite na lugha itari na maundu ma
kiwakili kana andu matanginyita na njira iria yagiriire. Uguo mundu wothe, kana uri mwalimu, kana ndothomeire uwakiri no
uhote guthoma Constitution iyo no ohote gukorwo ikinyita.
Ni muritie Constitution ikorwo ikiuria ati country kana bururi uyu witu wa Kenya we are God fearing people. Na mungirora
Constitution hau kianda, infact the last point tugite God bless Kenya. Kuonania preamble nironania ithui andu ta Kenya ni
twitikitie Ngai na niturahishimu maundu ma Ngai.
Ningi nimworitie tukore na uiguano na andu a Kenya niyo anene makiria gutiri mundu ungioka gutwira ati andu foreign kana
andu a mabururi manaja niyo maritwiraga uria tugwika. So the sovereign of all Kenyans has been recognised by the Kenyan
Constitution. Inyui ninyui mwaturitie uguo na nitwekirire thiini wa Constitution.
Ningi nimworitie Kenya tukorwo turi a democracy. Bururi ukoretwo ukirorwo na njira ya democracy kana maundu maria
twendaga nithui turiugaga. Uguo noguo twagikire thiini wa new Constitution. Thiin wa preamble.
Nimworitie ati Constitution ino ikorwo niyo watho uria munene muno thiini wa Kenya. Ati gutiri watho uri iguru ria Constitution.
There is a supremacy of the new Constitution. Na draft ino uguo noguo twoigire, uria mwaturitie andu aguku Kangema.
Nimwaritie ati Constitution ino tugukorwo tukiandika tukorwo tuki address excessive use ya thirikari ya hinya wayo, so we
should control excessive use of Government Power. Noguo noguo twagikire thiini wa new Constitution. Ningi ni mworitie Bill
of rights ikorwo yandikitwo na ruga tunginyita ikorwo iri extensive kana irakorwo ikinyita maundu maria mothe tungikorwo ithui
ta and a Kenya twiririirie. Uguo noguo twekire thiini wa Constitution.
On citizenship ni mworitie ati mundu wothe uciaritwo Kenya akorwo akeheo citizenship ya bururi uyu witu. Uguo noguo
twagikire thiini wa the new Constitution. Na moria mundu angikorwo ahikiire Mukenya na tiwa Kenya nake akorwo akeheo
citizenship ya bururi uyu. Uguo noguo twagikirie.
Nimworitie ningi mundu angihota gukorwo ina hinya wa ku-adopt mwana, na akorwo ringi mwana ucio tiwake no muona ucio
ura adopt mwana ni wa Kenya, kana no aheo citizenship. Uguo noguo twikete thiini wa new Constitution.
On defence and national security, nimworitie ati Armed Forces makorwo mari independent. Ati Armed Forces kana aria
marumagiriire jeshi itu niyo mariraguo ni President kana andu aria mari thiini wa thirikari uria megwika no ithui kana aria
marirugamagirira jeshi, kana ari anene a jeshi itu ya Kenya kana ni ya mai kana ni ya Parachute kana jeshi ya thi nyumu othe
35
makorwo mari independent.
Nimworitie police nacio cikorwo ciri independent nacio cikiruta wira na njira iria yagiriire noti ku-harass andu a Kenya. Uguo
ni tugokorwo na village police. Nanikio mwaigua thiini wa district council tura establish police iria irikoragwo irugamiriirwo, ni
district councils icio tu-establish-ite.
Nimworitie on political parties ati ciama cikorwo, Constitution ikorwo ikiariria uria ciama cirikoragwo cigithondekwo noria
maririhega mbeca ciao na conduct ya political parties. Noguo twikire thiini wa new Constititon.
Ningi nimworitie ciama cikorwo cikiheo mbeca ni gikiina kia bururi, Ciama rimwe nimuonaga kiria kiratuma cikorwo citari na
hinya na cikorwo citerugamiriire na njira njega, nogukorwo ringi citiri na mbeca na cira na depend na thirikari kana cira depend
na andu, makorwo makiruta ringi contribution. Uguo thirikari niyo irirugamagirira ciama.
Construction and system of Government nimworitie ati gukorwo na Parliament igiri, an Upper House na lower house. Inyui
muna andu ta Kangema noguo noguo twagikirire. Nimworitie nginya gukorwo na Prime Minister na two deputy Prime
Ministers, na riu na President uria urikoragwo ari Head of State na Prime Minister akorwo ari Head of Government. Uguo
noguo twikirire thiini wa new Constitution.
Ningi nimworitie gukorwo na decentralisation of power. Uguo nitakuta power ndigakorwo iri concentrated haria iguru, ikorwo
irikinya ithui ni ithui turiugaga. Ni mworitie gukorwo na unitary form of Government, naguo turagikiriire.
Namukoria gukorwo na doctrine of separation of powers. Thirikari ikoragwo na honge ithatu that is the judiciary, legislature na
judiciary. Uguo ni magotiini. Cikorwo ciri independent ati aria marugamiriire thirikari mahana ta executive kana president tiwe
uri appoint-aga ma judge uria akwenda na ndarimeraga uria magutwa maciira. Uguo noguo turikirire thiini wa new Constitution.
Legislature ni ngumwirite. Mworitie bicameral house igokorwo na upper house na lower house noguo turekirire. Mukoiga
gukorwa na seperation ya the three arms of the Government noguo turagikiriri. Na MP nao makoragwo na Constitutional
offices. Ati MP wanyu agakorwo na ofisi guku. Oguo kumukinyira kana uguo mugukoragwo mukiaria nake ni undu utari na
hinya.
Ni mworitie Parliament ikorwo na hinya wa ku-impeach the President. President angikorwo darathana uria kwagiriire,
nogukorwo aria mwathurire ari Member of Parliament makorwo no mahote kumuruta. That is impeachment. Uguo noguo
twikirire thiini wa new Constitution.
Ni mworitie ma MP matikarwo niyo marithondekaga micaara yao, renumeration, naguo mwerwo ni Professor there will be a
36
Renumeration Commission iria irithondekaga micaara ya ma MP. No tiati o ma MP aria tuthurite niyo marithondekaga micaara
yao.
Nimworitie gukorwo na Parliament igi-control calender ya events. Ti President enda ku-dissolve Parliament aka-dissolve, uguo
Parliament nirikoragwo iri na power.
Nimworitie hari President akoragwo aki appoint Ministers kana senior civic servants makorwo maki-vet-wo ni parliament.
Parliament ikorwo na hinya wakuga aya mathurwo ni President kana niyo magiriire na magokorwo magithurwo on merit. Uguo
niguo mworitie muhana andu a Kangema. Noguo niguo twikite thiini wa new Constitution.
Nimworitie ati President akoragwo na a code of conduct, gukorwo na code of conduct. Gukorwo na code of conduct
I-stipulate-itwo thiini wa new Constutition ya stipulate uria uthuritwo ahana ta President na agakorwo aki-declare state ya
wealth yake. Agakorwo aki-declare indo iria ari nacio, nacionete atia, na haria araumira cikinyite ha na atia akoretwo agiciona.
Uguo corruption, uguo ni tu-address-ite thiini wa new Constititon.
Mukauga tu-limit powers cia President niguo twikite. Na impeachment ni ngugite. Na appointment makorwo maki-vet-wo. Ni
mworitie ati President tiwe urikoragwo ari vice chancellor wa universities. President noakorwo ndari na degree ati na nowe
uriheanaga degree. Constitution ino njeru President ndari heanaga degree angikorwo ndari na degree. Otherwise one of the
powers iria tura-reduce-ire, the President will not be the chancellor of the public universities.
Nimworitie provincial administration I abolish-wo, uguo gutirikoragwo na machifu, nani ndakimutariria. Kuri koragwo na
district councils. Na aria marugamiriire district councils na location councils na village councils niyo turetaga sublocation. Ni uthi
turikoragwo tumathurite.
Nimworitie gukorwo na only a maximum of fifiteen ministries. Precisely uguo noguo twekirire. The new Constitution says
there should only be a maximum of fifteen ministries.
Nimworitie judiciary ikoragwo iri very independent. Uguo noguo twikite thiini wa new Constitution.
Ningi mukoria mawatho matiricenjagio ma constitution ni Bunge uria ikwenda but there should be a referendum. Tugacoka
tukamuria maundu mari murenda macenjio murenda macenjio na njira ihana atia. That is what we have done in the new
Constitution.
Nimworitie gukorwo na security of tenure ya judiciary, uguo noguo twikite thiini wa new Constitution. Na mokoria magoti maka
deal na macases immediately. Na matigaikarage. There should not be delays. Uguo noguo twikite.
37
On local Government nimworitie Mayor, na machairman makoragwo niithui turimuthuraga. Uguo mweruo district Councils
nicio cira-replace local Government. Uguo gutirikoragwo na ma councillors ati in the usual form. Marikoragwo mari
representatives a district councils, na locational councils na village councils. Noithui niithui turimathuraga. Matirithuragwo ni ma
councillors ta tene. No ithui enyewe, through universal suffrage will be the people appointing or rather electing them.
Nimworitie nginya ati disabled na youth makorwo mari represented thiini wa local councils noguo niguo turagikire in our new
Constitution. Local Government Kana district councils nio marikuragwo na hinya wa ku-hire offices akorwo ni ta treasurer
kana chief legal officers.
On electoral systems, nimworitie Parliament na presidential elections iki-hold differently. On different dates. Noguo niguo
turagikire thiini wa Constitution. Na mukoria Eectoral Commission iyo irugamiriire githurano ikorwo I independent. Noguo
tugikirite.
Mukoria mokorwo na hinya wa ku-recall mundu uria muthirite MP nandaruta wira na njira iria yagiriire. Uguo niguo turagikire.
Mukauga Constituency cikorwo ciri based on population, uingi wa andu noguo niguo turekire.
Mukoiga ithurano cikorwo cigitaranagirwo miti kuria twakia miti, Polling stations. Uguo twathuranira haha, miti iritaragirwo
ohaha na tukamenya no wathurwo. No tia ati miti irikoragwo igikuo igatwarwo handu hangi. Uguo noguo turekire thiini wa
new Constitution. Mukoria githurano gikoragwo kiri gia secret ballot, ningi mukoria secret ballot boxes cikoragwo ciri
transparent, ati kiria uraikia ni urona niki kiho. Nogwo nuguo turekire thiini wa new Constitution.
Mukauga registration ya voters registration ikoragwo iri continuous. Utugwo mwirwo ni Professor, miti ndiriandikithagio
rimwe, no iriandithagio mathaa mothe.
Mukoria uhoro wa capital punishment na niyo death penalty. Mukoria ati that the Constitution should protect the rights of all
Kenyans. Icio no turekirire thiini wa new Constitution. Freedom of worship, protection of Kenyans from torture and
intimidation. Mukoria Constitution I guarantee all Kenyans security. Kwoguo ni turekirire thiini wa the new constitution. Na
mukoria ningi githomo kia primary gikorwo kiri free, na noguo turagikire thiini wa the new Constitution. Other rights, basic
needs, food, clothes and shelter, niturekirire.
Rights of vulnerable groups nimworitie ati section icio ingi ni makoragwo maki regonize-wo ni Constitution, nayo rehabilitation
yao ikwo thiini wa new Constitution. Nituramikirire. Na ningi mukoria gukorwo na affirmative action ya andu aria me aged, na
atumia, na andu aria mangikorwo na mathina mwanya mwanya..
38
Ningi nimuroritie Constitution ikorwo ikirecognize the rights of children ni turekirire. Na rights cia prisoners. Niturikerire in the
Constitution, prisoners kana andu aria mari njera onao nimarihotaga gukorwo magiikia votes. They will be voting. Land and
property rights ni muroritie alienation ya public land andu aria mangikorwo mari na migunda, moete, gukorwo na process ya
kumika illigal andu aria maite migunda. That is alienation of public land that has been grabbed.
Nimuroritie gukorwo na permanent land commission ya migunda, niturekirire thiini wa new Constitution. Ningi mukauga
positive values cia culture ciitu. Maundu maria tukoragwo twitikitie undu wa uire, culture, tokorwo tuki-respect thiini wa
Constutition naguo turagikirire.
Ni muroritie in management and distribution of Natural resources, gukorwo na equitable and distribution ya natural resources.
Ati indu iria twinacio igayanagwo ni ithui ithuothe tondu ni ciitu ciothe cihana ta andu a Kenya no tindo iria cii cia bururi
cikoragwo cirehagwo andu fulani tondu tutiathurire thirikari turikoragwo tukiheo akorwo ni ta barabara na thitima. Ciothe, they
will be equally distributed throught the country.
Ningi nikurikoragwo na security ya tenure ya Control General, uria ukoragwo arumagiriire kigiina na corruption ikorwo
iki-address-ow ni Constitution. Uguo niturekirire.
Nimuroritie githomo gia Primary uguo ningugete gikorwo kiri free. Na parliament ikorwo na hinya wakurora matumiri
mathirikari uria marikoragwo so the parliament will be in charge of Government expenditure.
Uhoro wa natural resources ni mworitie Constitution ikorwo iki recongize mititu naindu iria ciothe cikoragwo ciri cia
environment na turagikirire uguo thiini wa Constitution. Mukoria on International relations, Parliament ikorwo na hinya
wakurora maundu maria mara pass-wo thini wa parliament. Maratuhusu ithui na ni manaja. Parliament ika-discuss ni ikarora ni
maundu maratuteithia. Mbere ya kumacokia.
Constutition commission nimuroritie gokorwo na ofisi ya Ombudsman na niyo mwerwo ni Professor the People’s protector. Iyo
nayo niturekirire thiini wa Constitution ya gutu-protect ithuothe. Na mukoria gukorwo na standing Saraly review commission.
Iyo ni twikirite thiini wa new Constitution na mukoria ikorwo na mandate ya ku review salaries cia civil servant.
Succession transfer ya power mworitie attorney general niwe urirugamagirira githurano. Na niwe urikoragwo aki exercise
powers cia president riria kuri na githurano kana riria President atari ho. No andu aingi maguite speaker wa bunge niwe
urikoragwo anyitiriire. Na niguo turagikirire thiini wa new Constitution. So the National Assembly will be holding the powers
the powers of the Presidency riria kwina guthurano kana riria president atari ho. No tiati riria mundu arathurwo na niarenda
guthurwo ringi no president hindi iyo.
39
On women rights ni mwaugute atumia nao makorwo recognize-wo na maki protect-wo thiini wa the new Constutition na
akinya atumia andigwa those are widows makorwo maki protect-wo ni constitution. Na rights cia ku-inherit property onacioa
cikorwo ci ki-entrench-wo thiini wa new Constitution na atumi na arume tukorwo na equal rights. Kwoguo nituragikirire thiini
wa new Constitution.
On legal systems nimugiite all Kenyans should be guaranteed equal and undiscriminitive defence by the law irrespective of
gender and racial background. Kwogui ithuothe andu a Kenya kana uri Mugikuyu, kana uri mundu waku turikoragwo
tukirorwo ni magoti na uria wothe twikirite this new new Constitution, tuhana tandu a Kenya no tundu ti ti wina mbeca kana wi
mundu wa muthemba fulani. Thengiu muno.
Report ino yanyu ni ya page igana ria mirongo itatu na tano. District Coordinator niarikoragwo na report ino thiini wa your
documentation center ya Murang’a kwoguo ni report mungihota kumithoma mungikorwo mukienda. Ndathii summary ya the
brief outline ya maundu maria mwoigite. Maria mwoigire nitugikirite thiini wa Constitution na mari mangi mothe mwoigire na
tutiagikirire nani ndikamwira uria twoigire. Thengiu muno. Andu aria matahotaga kuona, those are the blind people, onao
niturorete uhoro wao kana tukamandikira Constitution kana maundu maria marama affect na njira ya maundu maria mathomaga
na ciara. Uguo any ni braille kana mbuku iria andu mathomaga na ciara. Ukorwo kuri mundu utonaga guku, onake no ooke na
hote guthoma maundu maria mothe twamwira mara ma-affect na njira ya moko.
Com. Kabira: Riu ngiciria ni twarikia the presentation, no tumuhe chance ya either gu comment kana kuria. Ciuria iria
tutekumenya ni tukuga tutiui. Na iria tukumenya tucokie. Na iria ingemenywo niandu aria angi meguku nao no turie. Mwena
uyu gutiri mundu ukuragia uguo njoke mwena uyu.Tukwambiriria he muthee uyu, gutuike niwe number imwe, tuthii number igiri,
number thaitu, nake mama number inya, number ithano, Oke. Reke twambe tuoye icio.
Richard Gaitha: Njitagwo Richard Gaitha, na guku nikuo gwitu Kangema. Muguru location. Kiuria giakwa ni giki, riria
tuguikia miti ri, tuikagia mathunduku mariho mairu. Ni murikitie kumanyerera tondu tugikoragwo tumenyete niki kirihau kiiru
tondu nduma no utheri itituaranaga?
Com. Kabira: Ngwiciria kiu nitoceketie. Ndukimucokeri Wachiira.
Wachiira: Uguo ndamwira ri thiini wa electoral laws cia constitution nituracirorie naniguo ndathoma haha uria mworitie ati
mathanduku makoragwo mari transparent kindu urona uria kihana na kii mwakia haria thiini. Uguo Constitution njeru irarore
nirouga the new constitution all ballot boxes cirikorawo ciri transparent. Uguo wakia muti waku, urionaga haria wagua na nikii
kiuma ho naniandu aigana maguikitie.
40
Gathaitha: Transparancy ni kuuga atia?
Com. Kabira: Ni kuuga niurona. Tangirathi ino. Githi mai maya ndura moona.
Muritu Kirenge: Njitagwo Muritu wa Kirenge gwitu ni Kanyenyaini location. Nii nigucokera hanini handu nguigwite
hagwetwo ati ational resources na mai ni kuri percentage nikirocokagio na kuria mai macio marauma. Ngenda kuria hihi kendu
ta thitima tondu, thitima niciukamaga nyingi muno igatwarwo Nairobi, no uthiu guku tuturaga o ndumaini na undu ucio ni
ugituturaga hanini. Kwoguo natural resources ta icio naingi nyingi ni ciagiriirwo ni gu-consider-wo.
Undu uri ungi nguonaga ni undu daiugutwe na ndiri ndiraigua haha explanation njega ndiui kaa ningecereirwo, ni uhoro wa
ministers, ati ministers mi marikoragwo matari members of Parliament na hau ndiri ndiragia na idea ya uria ministers
marikoragwo mahana, na qualification provided in the Constitution nigetha tugagikoragwo na competent ministers na their
assistants na procedure iria iritumagirwo nigetha andu acio magakorwo meho. Kana ni mari-attendaga Parliament. Kana ni
marikoragwo mari part and parcel ya parliament riria ma ku-vote kana magwika parliamentary businesses. Ni ciuria ciakwa
ciuma oci. Thank you.
Samuel Ngero Gachoka: Haswa nii titakuria nguria, kiuria giakwa giguka thutha. No comment tu ndirenda gwika tu hanini.
Njitagwo Samwel Ngero wa Gachoka. Gwitu ni Kenyenyaini. Comment yakwa no imwe tu. Na kiuria kimwe. Wambere, nii
ningucokeria Professor ngatho makiria muno, ona acio menao, ona Muheshimwa witu unaguitika niya tutigire. Nii ninguga oma
atiriri, na ngoro yakwa, meciria makwa ati ni murutite wira wa bata muno na biu unagutwika ni murakoragwo na thiini muingi
muno no gutiri thina tondu nu uma murethaga. Na andu aria marutite wira munene muno nii ndingiurio ni andu aya. Mau ni
mahoya makoretwo mi makwa matuku maingi muno. Na tu prove-ite riri, moigaga Wanjiku ndangihota kuruta wira, Wanjiku
arutite wira makiria ma muno. Tondu ona ndarora uria twikite na ndarora draft ino, na uguo tugothomagirwo hau biu ni maundu
maria moimete kanua gaitu. Ni kindu kibata muno. Riu ucio ni wira maridadi, na Ngai amuteithie muthii urouguo commissioner.
Na biu nii no ngurie kungihoteka, utwarire munene wanyu ti Ghai ngeithi ciitu na heko ciitu, niundu wa kumiiriria mateso maingi
muno mukoretwo namo. Niundu wa gwetha ma kiumbe tu iria riu turona maciaro mayo.
Wamuthia ni riri, please onagutwika Muheshimiwa niatwirire ati nimekugeria mone nyamu ino niguthii through mbere ya
gichagurano, riu hihi ri ni mukohota tainyui Commissioners gukorwo muninete biu, tondu guoya ni ati, Bunge iratwika no yahota
ku-dissolve-wo anytime from now. Riuri nyamu ino ingitiganirio uguo ri, itari thondekere uiikaro wayo ri, haguthii atia. Riu nii
hakwa personally ndirakuria ukinyirie Professor Ghai meshiria mau mumenye uria mugwika tondu ona Abunge aya ri matiri
hindi marimitwara bunge, mutamanengerete. Uguo no kumuria mugerie muno uria mukuhota na Ngai nia kumuteithia mwike
naihenya otoria kwa kuhoteka tondu kwaria ma kiria gitigaru ni kindu kinini muno. Wira ni murutite biu. It is only brushing up.
Ni tunyamu tunini muguthii mwike uria. Ko no kuhoteke tuthurane na nyamu ino njeru, oma bururi witu no uke haria
twendaga. Na niundu wa mahoi maitu na kuruta kio inyui na inyui na wira uria tuteithanitie, ni gukohoteka. Kwoguo naithui, no
41
meciria makwa ndiraria nii twacoka na micii gwitu, kiria turenda haswa tumenye niugaruruku nagutiri kindu kirituguna twende
kana tutekwenda, tutekite ugaruruku. Na nii nomake muno tariu tungitua tuge atiriri, hihi uria ukenaga muno no ucio tiguo
undehiri haha nii, uria ukenete muno ati ni mwathanire ucio turari naguo miaka 24 ti, nii ndikuga mundu oye moko iguru, niwe uyi
uria akenete. Kwogui onokorwo eho eri kana atatu ana, ri, ni anyinyi muno magerekanitio na ngiri itangioka mirongo itatu
turatara. Million mirongo itatu. Na nio marakarite makiria. Nindu ucio ri, ni kaba tunyitanire kuuma oro haha wira wandu aya
ndugatuike wa tuhu, na ithui tumanete tondu matirathoma, ni mwaigua mwanake uyu uria aratwira, uria mwoigire. Aracokera tu,
uria mwoigire ni twikite. Ndaragwa uria tuguute, oo makauga hapana, niuria mugiite inyui. Niundu uci, turiona wira bado
angikorwo kuna, niturenda twehere munyororoini ucio turari naguo, na tugwika. Tukuhota tondu Ngai atukinyitie hau na nimo
mari mahoya maitu. Please rekei tutikauge ati Thiga nieka uria ndikunina hau ati maranja ni mathira aca wiira turi onagwo
nginyagia tuone andu aya ni mariikia wira wao. Na mane andu acio a bunge aitu nani mautindika tondu kuna ona tegukuwa ni
iikagia thari. Thank you very much Commissioner.
Mukiriega. Niciira ucio wa murawanyina na mundu kuma 1970. I miaka mirongo kenda. Miaka iyo yothe iho. Ni ciira wa
muru maitu tuciiraga. Uturaga na mawakiri Murang’a na nduri watuo, na nduri weka atia, riu uthiite ukahohonyanio, ukahingicio,
Ndina mutumia wina ciana. Nariu ndihau ndiri handu nimaga ona hanini. Na uhoro uyu twaritie kwa mawakiri, kwau. Naira
ndirari Murang’a. Ndirathii Murang’a riu ningi ndirerwo thii jumatatu (inaudible)
Com. Kabira: Mwanake uyu ni wakiri. Riu ngwiciria wona mwarikia ri, reke mwarie nake.
Magdaline Muthoni: Nyuma ohaha ringi. Muthuri ucio niatuma ngene muno niundu wa kwimenya ati uria akoretwo atarii.
Nakio tugire mathina ni maingi, thiini wa bururi, ona thina wa micii itu. Niundu ucio tukiugire riu, ni hindi tukuihotora. Tuthure
andu angi. Onokorwo Michuki niaguthurwo, kae amenye onake e minyororo ini. Niundu woria ithui tukoretwo tuhanai. Twi
njamba riu. Tutikagia na guoya. Ni hindi tuguthii. Katiba ino wona yagaruruo uguo tondu turaigua mutumia uyu akiuga
nikugarurwo, nikugarurwo na nitukuruta wira. Akorwo ni ciana ciitu, nitukohota kumatwara na mbere. Tondu mukoragwo
mwina guoya muno nii ndikoragwo na guoya. Aca. Tuhoe muno. Tuhoere bururi witu na tuhoere ciana ciitu. Ona tongoria aria
othe tuguthura. Tuhoere onao. Onakorwo ni ciana, rekei tucihoere. Nigetha cione njira na nigetha ikoona uthamaki wao
wathuthaini.
Nani undu ucio, inyui mwi haha mbere, nitwacokia ngatho nene muno makiria. Acio maguthi Bunge matumenyerera muno.
Akorwo ni urimi witu? tariu ithu turi atumia turimaga, tukoragia indu ciitu ithiaga naku. Na gutiri kindu tuonaga. Muri kindu
muonaga? Twina miaka iigana tuthondekete kahua tutari twona mbeca. Kana tariu uguo turi andu a macani turaheirwo na
shiringi ithatu hari kilo. Irathire ku icio ingi. Haya riu turaigua anga ningi nitukuheo na shiringi ithathatu, na ni bonus, irawathire
naku. Mbeca icio nitukemenye kuria irathii. Akorwo irathii na itonga, tugukinyinara nacio, na miario itu. Nariu ni undu ucio, twi
menyerere muno.
42
Na mahaki maya ndiragweta andu mamenyerere muno mahaki. Kuhakwo nikindu kiuru muno. Nikwendia Kristu waku.
Nikwendia mwana wau wairigithathi. Kwoguo nii gutiri undu itoi. Ni ndirari na atuima haria bengi makinjuria ritwa riakwa na nii
ndimoi. Kunjuria witagwo atia. Mwana waku etagwo atia. Hi nii no kuma ndaumire. Nii ngitigana nao tondu nii ndimoi.
Ikorwo ni ndamerire ritwa riakwa. Iko ni ndamerire mwana wakwa, itiguthii ingiathire. Kwoguo twimenyerere tuikie maitho
kabere. Na nikio tuhue Ngai muno. Tumuhoe atwitikirie. No umuthi tuhoete muno kinya Ngai agatwitikiria, na nginya
agatutongoria. Reke tumuhoe nigetha atuikurukagirie irathimo na tuhe ugi. Oria Solomon ahoire uugi. Niki ahoire? Ahoire
uugi. No ndahoire indo cia guku thi. Handu hau nikio ngwendaga kurumirira uguo.
Onesmus Mwangi: Muriega inyuothe. Nii njitagwo Onesmus Mwangi. Na wambere itanamba kwaria muno athuri aya mara
rekibisha Katiba ngatho muno ni undu wa wira uria marutite. Ona ningumwira muthii mwire Professor Ghai nitumunyitite mbaru
thiini wa andu a Kenya mirioni mirongo itatu ni imwe. Niundu wa maundu maria aturuteire ona gutwika, nituraiguire miarioini ya
Professor Ghai ati thiini wa ma commissioner mamwe matiihekokete kuri raia ucio ni uratangaga.
Undu uria ungi, Juda aturaga kuo na nowe wendirie Jesu. Niundu thina uyu wothe mugutura muturaga naguo haha ndahota
kumwira urehagwo ni mbeca tondu Abunge aria muthura Bunge onaguitika tita Michuki hihi, nimetigira kuheo mbeca, magacoka
kuhumbira mehia na mawaganu. Na nikio mukuona tukirete ihinida riu riothe otugiathagwo ni ndamathia na gitumi kiria gitumaga
kuhane uguo, mbeca ciitu cia kahuwa cioka tairia cirategagirwo cietagwo anga na githungu na mutigakimenere (inaudible) na
tuneo natunengeretwo ni mabururi ma ruraya marai metagwo Eorupean Economic Export. Niundu wa gutethia andu a kahuwa.
Undu uria ungi ingi kumwira, professor Ghai hau agereire nginya ona mahakama iria iri thina wa Kenya ithui tukuga tondu
niagiritwo ni igoti kwaga kuruta uhoro ucio na akiruta, nitumunyitite mbaru. Kana tiguo? Kana ni njera iguthii ni tukuohwo
nake. Ona inyui commissioner, nitukuohwo nainyui. Tondu gitumi uhoro uyu urahumbirwo ni andu, no judge ire ri, o niyo a.
Naithui niithui ene indo ciothe nginya micaara iria maheagwo. Riu umuthi ri, munyite atumia aitu mbaru tondu wa gutwika atumia
monagirwo muno, ati makuruta wira uriku, no tungigia na atumia, nikwona kundu ta India, mutumia arathanire miaka. Ruraya
Queen Elizabeth ari oho na kundu kuria kungi. Ona ningukena muno nikuigua Charity Ngilu agianite na arume bururi mugima
niundu wa guitika we niakoragwo mbere kuonania mutuma to kuruga. Na ningi mawira maingi maria marutagwo guku,
marutagwo ni atumia. Uguo munene uyu wanyu Professor Ghai mumwire Kenya yothe kinya ona Kangema na thi yothe ni
mareonera wira wake. Na twetereire maciaro ma uhoro wake. Nariri muikare, kana ni mugukua, kana ni mukuhona gutiri
wairegi utuire. Tondu ona wakuwa, ugukuira ma Ngai iria agakwira uka we, wetikirie mugambo wa nii Mwathani. Riu ni undu
ucio ri, nii ngukiugaga atiriri ndi umwe wa kiama gigi gitagwo waragania na kihoto, marekebisho ma katiba ni ndimathomaga
muno. Nariu uhoro wama mwena wogitiri, kana mbutu cia thayu muno makiria police kwina uguwati muingi muno. Tondu ona
ta andu aria marakuire hari Kariobangi makihurwo ni Mungiki na police nitumiriha igoti, ikamerore uguo nginya magathira.
Katiba igairiirwo gukorwo ikuuga mundu wa police angiona mehia ta macio arumagirire agiriirwo ni kwohuo kana agiirwo ni
kubutwo tondu ndari na wira araturia muingi. Riu mawaganu mau mothe ri munekaga tondu wa gutwika andu aria mari
43
thirikari-ini ri nimakunyagwa uyu , we acio ndukamaririe reke mahure andu mateke. Riui ri maundu macio mothe nimo matumite
tuuke haha nani ndacokia ngatho ni memorandum icio ciothe mwathoma niundu wa gututariria uria gutarii. Riu umuthi, Ajumbe
aria mari Bunge nii nguga nginya Michuki nginya acio angi, matware onokorwo no igutindika wira wa kuhingica Katiba. Nitige
guthonga mbere. Nani guthonga. Na mundu uyu no gucokia aracokia na mutiramenya. Inyui nokuga murauga nigocoka na haria
na noarenda gwathanira na haha ndiricaini. Athage Uhuru haha ika uyu ika uyu. Uguo nitorona tondu mundu uria uraraga
thinaini, niaui. Ngukinyia hau tondu ni maingi na manini ni cikari. Thank you.
Com. Kabira: Reke njokie kiuria kimwe haha. Icio ni comments cia muthuri ucio. Na ni thengiu muno. Ningukira Professor
Ghai uguo wauga na acio angi. Ona Ngilu na ndakena nikuigua niwa muhe muti niguo akigeretie.
Magdaline nake uhoro wa kahuwa na machani ngwiciria uria turauga riu, Katiba njeru nigutuma tuhote gu-control-aga tariu
ukorwo ni kahuwa kana machani. I tondu turauga igokorwo I district. Riu thirikari ndingituaga ati kahuwa gakwendio atia kana
mbeca ikarihanwo ri. Riu ucio ugokorwo wi wira wa district. Nariu district nirihotaga kuuga ati nira negotiate. Ona kahua ona
mangienda kwendia Ruraya direct, no makendia kuringana na hinya uria megukorwo nagwo kana ni kahuwa na machani.
No uhoro wa corruption ngwiciria ni ngwaritie hanini na ndikwenda kwaria muno nigetha tune andu opportunity ya kwaria.
Mr Samwel Ngero ni ngwitikania nawe ati Kenyans ni marutite wira muritu muno. Tariu ona umuthi ngutinda haha muthenya
uyu. Andu nani makinyite ta magana meri kuma riria tukire haha mokire magithiaga macio no mathaa manyu muhuthirite, na
gutiri mundu wa muriha niundu wagukorwo mwi guku muthenya mugima. Onakorwo mbeca icio no itarwo. Itarwo tariu uguo
Constituency mirongo itatu na ithano kwi micemanio irario twi na mucemanio haha Kenyans maikarite thi makiaria uhoro wa
Katiba, magi contribute meciria mao. Nonyende kuuga tariu Commission ino ona ndiri yathii jaa wa bururi. Commision nyingi
ni ithiaga njaa wa bururi noguo mwerwo ni mwanake ucio ati uria riu iroiga niuria andu makoretwo makiuga kana ni guku
Kangema kana ni Busia kana ni North Eastern kana niku. Kwoguo Kenyans ona mbeca iria tutaraga tariuguo tokoiga ati,
twoigaga igokorwo 4.5 Billion ona commission ikoretwo na 1.5 Billion. It is not 4.5 Billion. No njuge ungitara wira uria
urititwo niandu utari sacrifices iria I-make-two na emotions iria yagu support this process na tutige kuriganirwo ona gukua andu
ni makuete uria ngugite tondu Katiba ikoretwo igithinikirwo handu ha miaka ikumi. But Kenyans nima contribute-te muno na
this Constitution. Kwoguo ningwenda gwitikania nawe, na let us to hope ati president nde ku-dissolve Parliament nigetha wira
uyu tondu ni mubira riu uraguthwo ria mwico nigetha utonye nguru.. Nigetha at least tukihote gwiko uguo nigetha twambiririe
maundu mange next year after the election.
Uhoro wa Katiba aheanire mai as an example mai ati maria riu marauma Ndakaini magathii Nairobi na andu a Murang’a matiri
na mai. Na tiguku gwika by the way, tariu andu aria maikaraga Taita Taveta district, magayanite na wildlife. Tourist nimokaga
kuona njogu, makionaga nyamu iria ingi no mbeca iria cionekaga riu niundu wa tourism gutiri kindu gicokaga kuri andu a Taita
Taveta. Nao makoiga atiriri tondu riu wildlife I within district yao ri nimagiriirwo onao ni ku-benefit. Kwoguo kaira turaria
44
uhoro wa electricity, kana turaria uhoro wa thitima, kana turaria uhoro wa mai, kana turaria uhoro wa kahuwa kana uhoro wa
machani, turaoiga district ni yagiriire ni gukorwo I first beneficiary ya utonga uria uroima district iyo. Uguo niguto turoiga.
Kwoguo electricity iho na ngwiciria maundu macio mothe mauma comments kwoguo ndigwika ati no thengiu niundu wa
gu-comment. Kwoguo ningucoka mwena uyu. Ni ukuoete gwoko. Ndureke twambe tucoke mwena uyu nigetha tutueke fair.
Tukwambirira number imwe, number igiri , number ithatu, number inya, number ithano, number ithathatu, number mugwaja,
number inyanya blue, ucio uri na blue, number kenda ucio uri na ngubia, number ikumi, ikumi ni imwe, ikumi na igiri.
Nitugucoka tucoke mwene uyu. Thengiu. Twambiririe number imwe.
Father David Kamunya: Thank you Chairperson. Nii nanii ningucokia ngatho na haritwa njitagwo Father David Kamunya
kuma Kiangunyi. Njokie ngatho muno niundu wa commissioners, especially the Chairman niundu wa kwi umiriria kuu
meumiriirie nginya akoigaga ti niitikirite (inaudible) niundu wa katiba. Ngai amurathime niundu wa wira ucio wothe. We pray for
you. Na ni tukwihoka ati, nituguthurana na Katiba njeru. Andu aitu Katiba njeru yaregwo ri nimugwiciria uria tugwika tondu
tutingitikira tuthii na Katiba nguru, tondu maundu maria twekirio twekirio niundu wa Katiba iyo nguru. Na umereria arathana
menayo niundu wa Katiba iyo ya tene. Ndi kurorete Katiba iyo wega naningwiuragia thiini wa maundu maria ngwandikite
matari ho ri ni uhuru wa demonstrations no nirio jokire ndona haria ati hena demonstration na niwega muno niundu wa uguo no
ningi kiria ingienda kuongerea niundu wa demonstrations ni ati Constitution, hongererwo kindu ati thiini wa demonstration, andu
matigakoragwo magika maundu maria matagiriire makwananga na kuiya. Irikoragwo iri peaceful demonstration. Nigetha ona
andu akanitha makaingira maundu macio ma kuonania uria matari aiganire. Na ruo rwaka ruria ndinaruo muno niundu wa ciana
ciitu iria itari cukuru ihinda riri. Ngeciria hihi nokugie na demonstration bururi mugima tutongoretio ni aciari, nigetha thirikari
ihote gwitikira kunengera arutani kiria kimagiriire.
Uhoro wa human rights, the right to life. Nima nitworirie uhoro ucio ati gukorwo na mundu wothe utuuro wake ukigitirwo. Hari
mwaria waririe auga ati, we ndegwitikira mundu uraganite utuuro wake ugitiirwo. No ni mukuririkana thiini wa Bible, watho
mukuru woigaga ati ritho riri hagwo na ritho, no tuuro urihagwo no utuuro. No Yesu Kristu agicoka akigarura watho ucio,
akiuga tuohanagire. Na Athungu maugaga ati mahitia meri, matitwikaga uma. Two wrongs do not make a right. Kwoguo ri
twanina moyo iri, na mwoyo uria ni uthirire ri mundu uyu no athii njera na acoke ecokere na nindakena niundu wa commission
kuuga ati jera iretwo corrective services. Kwoguo itiritagwo prisons, ciiritagwo corrective services. Na niwega tondu muuno
athii njera ndarionaga tari kuherithio. No kuherithio, no nikurunguo nigetha atwike mundu mwega.
No ningi thiini wa section iyo ya human life, ndinoona kugitiiritwo uturo wa ciana iria itari njiare. Yaani uhoro wa abortion.
Uhoro wa kuraga ciana iria itari njiare ndinawona hau nani ndikuire very much conerned. Ndaigua thina niundu wa kwaga
kuona uturo thiini wa da utari mugitiire.
Uhoro wa rights to vote. No nyende kuongerea hau njuge ati, guthondekwo watho, watho wikirwo nigetha andu othe to
kwiandikithia, no makorwo ati ni kuri na watho uratuma andu othe mathiage gukia miti tondu ni maregaga gukia miti nigetha
45
matikaugagi ati thirikari ya thondekirwo na matiari ho.
Thiini wa judiciary, hari undu ura thinia muno uhoro wa Kadhi. Mawatho ma Islamu, gwikirwo thiini wa constitution na
mawatho ma Islamu nitui ati mamwe mao, matiri na kihoto, matiri na justice. Uhoro wa jihad. Riu Jihad maana guthii jihaad,
niguthukia thayu wa andu aria angi na nimakuhota kumoraga. Jihad uyagaga holy war. Kana mbara theru itari na mehia.
Islamu ria ruta watho ucio nani ngwenda haha njuge atiriri, thiini wa kanitha Gatoriki ri twina mawatho ngiri imwe ya magana
mugwaja ya mirongo itatu na meri metagwo canon law. Na riu matiri haria. Islamu riraheo priviledge iyo niundu wa ki?
Haria handi ni uhoro wa Muheshimiwa haria ha unlawful instructions. Disobeying unlawful instructions. Riu ninguaragia kana
ino ni inclusive thiini wa martial law kana iria yugaga mundu ambe eke undu acoke orie kiuria.
Riu undu uria ungi ni twahitukirie haha kana ni twapendekezire I am one of them actually who gave the mapendekezo ati
tukorwo na limit ya age ya president. I remember we suggested the minimum age ikorwo iri forty five, na I had ukuru uria
munene muno, I had suggetd seventy two years. No Athungu muogaga ati mundu mugi niyacenjagia meciria no mundu mukigu
ndacenjagia. Ni ndirona ati hari kindu kimwe thiini wa limit ino kingiturehera thina kuima andu aria mena experience ya uturo
chance ya gututungatira kwoguo, I suggest maximum age, tumiambatirie yuki 75 years na gitumi ni tondu President Mandela,
ngwiciria ari wa miaka mirongo mugwanja na etano akiambirira gwathana. President Kenyatta, I think he was about seventy
four years kuuma hindi iria ambiriirie gwathana, na agiathana nginya age ya eighty nine years. Na Present Pope ona gutuika ucio
ti mucagure, ina over eighty years. Kindu kiria itangienda ni twathaguo ni andu akuru matarehota gutuika ati ithui handu
hagutungata niyo maratungata. Na tu extend age limit ino kuri MP. May the Commissioners can design age, kana machejie age
iria MP magiriirwo ni gukorwo makiri retire nayo. Tondu onao ni magiriirwo ni ku-retire. Right now twina MPs mena over
eighty years na riu ni marenda gucooka. I think there are some who are over eighty. One time twari na MP wari na over ninety
years na noathanaga. Riu tocio tigututungata aratungata nithiu turamutungata. Na it is unfair.
Uhoro waatumia naguo. I respect women, na nii nguga nitwagiriirwo ni kumahe gitio na chance cia gutongoria. Na nguga ati let
them not be favoured. Tariu ukorwo ni elective positions, reke matuonie ati ni marenda guthuruo naithui tumathuri. Let them
qualify and say they are willing and able to do that. No thiini wa nomination, guthurwo kuria guothe kuringana na Katiba njeru
mugite, nindagathiriria undu ucio, ni mwega atumia maheo chances nigetha mao matuteithie thiini wa uhoti wao. No matigatuike
nia kuringiririo. Tariu turonire mundu akigiruo mucii ati oke atuike President. That is very unfair. Tondu we ndonanitie ati
niendaga gutongoria, no mundu ungi wonire ati niagiriirwo ni gutongoria, so I suggest anene magatwonagia ati ni marenda
guthurwo. Ngwicira tumaundu tuo nitwo nyuma natuo.
Uhoro wamigunda, I remember land clashes, uhoro wa land clashes, riria uhoro wa community land kana mugunda wa kabira,
niagiriirwo ni kumenyererwo. Tondu kabira na inguagaga ithaka ici ni ciitu, na tuugete Kenya ni andu othe ni itu yothe na mundu
wothe na athi gu-settle ukuria gwothe angihota gu-settle. I think ni kwagiriirwo ni gothondekwo mawatho nigetha andu othe
46
mahote, especially ari matari migunda, mahote gukorwo no matwarwo kuria gwothe mangihota guthii. Na hihi nogukorwo
ndinona land limit ya hihi andu uria mangihota gukorwo mari na acreage. Limit ya mundu umwe agiriirwo ni gukorwo nacio.
Ndina miona hihi nogukorwo iriho. No ndinamiona thiini wa new Constitution. Thank you.
Simon Njuguna: Niwega muno, Commissioner, na andu othe a Kangema aria mokite guthikiriria. Njitagwo Simon Njuguna
Waita na gwitu ni Kiarathe, Kangema. Nii maundu maria ndinamo ni maundu meri tu. Na wambere ni uhoro wigie arutani.
Arutani nii nguona ni kwagiriire, hindi iria ciama cia thondekagwo cia aruti awira tagiki gitagwo, civil servants, nakiria gitetagira
arimu nihahingicanire handu tondu aciari matwiriirwo handu na nio makoragwo mari aciari a ciana. Nariu ri, ciana cia nicio ira
suffer, arimu nima ariririo na thirikari nayo nirariririo, na aciari gutiri mundu ura maririria. Hau ngona nihagiriire aciari makorwo
mahetwo kihoto giagukorwo mena kiama kia gia kwaragiriria hindi iria ciana cia ciahitirio.
Uria ungi ni uhoro wigii mahiu maitu. Mahiu maitu ta ng’ombe, tariu kwina hindi ndiraguire kana njiguite ta mwaka ucio
urathirire, nigwathecagwo merimu yetagwo muriru kana anthrax. Na murimu uciori, ni murimu ungihota kunina andu. Ukunina
ng’ombe nonine andu. Nariu ngoria atiriri, kungikorwo nikwonika kindu ta kiu ri niki gituma murimu tocio ukorwo arimi
makirihio mbeca kana andu a bururi makirihio mbeca na magiriirwo ni gutirwo ni thirikari tondu ni murimu ungihota kunina andu.
Riu ri ukona mundu niarega gutwara ng’ombe yake tondu ndari na mbeca. Riu uhoro ucio naguo, niwagiriirwo ni kurorwo.
Ninguona hagiriirwo ni kururwo tondu murimu ucio no unine andu na unine ng’ombe na andu ni maregaga gutwara ngo’mbe
ithecwo niundu wa wagi wa mbeca. Thirikari ikurega kuoya hatua niki? Tondu ni kindu ngihota kunina bururi ithece ngo’mbe
icio tuhu, nani getha igitire uhoro ucio. Ni wakwa ngukinyia hau, na wega muno makiria niundu wa wira ucio murutite. Asanti.
Stephen Chege: Ritwa riakwa ni Stephen Chege na guku nikuo gwitu, location ya Muguru. Nii hakwa haria ngwendaga kuria,
nikiuria nguria tondu mahinda ni mathiru. Hindi iyo ingi twari haha nitwagetete haria haguthomagwo, President twamuheaga
anga two terms na haha nitwagetire ona Members of Parliament aheo kahinda ka miaka itano kana miaka ikumi ota President
nigetha uguta ucio ari naguo kana angikorwo naguo nakuo thiini wa Bunge agerie kurekebisha. Gitumi ni tondu mathiina
mamwe makuoneka niandu acio hindi ya githurano makuoneka niundu wa mundu ucio. Angikorwo ndari undu atuikiire,
duration ya miaka ino itano tuguthii kumuthura, term iyo ingi iguka notugicirie uhoro wake. Hau noho ngwendaga kugweta tondu
ndinaigua hagwetwo haria na nitwagwetete. Thank you very much.
Interjection: Namba inya.
John Gathumbi: Haritwa njitagwo John Gathumbi. Na gwitu niguku. Ndina tumaundu tuigana ona ingwenda kugweta.
Wambere ni ngwaria uhoro watumia, niwega muno nigwiciria uhoro watumia. No he section igiri ndirona ta ingi conflict thiini
wa Katiba iyo draft section 35 nirariria uhoro wa bill of rights. 58 niraria uhoro wa equality. Haha nimagiriirwo nigukorwo
maiganite. Twacoka twathii haria article 909 nayo ni irahe atumia makorwo mena one third thiini wa representation, thiini wa
nyumba cieri cia mawatho. Riu ngakiona mawoni ma Father mukunu ati atumia niega, no matiagiriirwo nikuringiririo tondu hau
47
no hathuke. He affirmative actions, kana uria affirmative actions ciukaga niundu wa undu tocio, hihi nogikinye hindi una iri one
third iyo ira pendekezwo, ituike overtaken by time. Gukinye hindi ni kurithuragwo hihi atumia aitu muno maingihe thiini wa
Bunge ona gukira arume tutwike nitugacoka ringi gukaminyihia ringi tuge riu arume nio tukuhe one third representation thiini wa
Bunge. Kogwo hau niguo ngwonaga hahana.
Wakeri ni article 34 ya discrimination. Niugite maundu maria tutagiriire tugitwika dicriminitive against na niyaritie maundu maingi
wega noni ndiriona he issue imwe itigitwo ya social and economic status ya mundu. Tondu niturona maundu maingi ni ma
happen-aga guku for example wathii igotini wakorwo utari na mbeca ndungihota gwitetera tondu hinya ucio nduri naguo wa
mbeca. Uguo harinii ninguonaga hagiriire, tondu muthiini hindi ciothe nia hinyagiririo. Kana ni ara discrimin-itwo against tondu
ndari na uhoti ucio. Ihoyo ni example ndaheana. Iyo nio ngugaga irii nginya hau.
Iyo ingi ni article 84, nayo iraheana functions cia Electoral Commission. Iyo ningwonaga yagiriire. Nithomete functions icio cia
Electoral Commissions. No hari imwe ikoretwo igituthumbura muno, nitungiragiriire ni kuhe electral commission hinya wa
gu-challenge unfairly won election thiini wa a court of law. Tondu nitukuigwa gwi kundu kungi Mubunge athuragwo na kura
nyingi gukira iria I-registi-two. Kwoguo obviously ni turona that one was unfairly won but what will help make it?
Interjection: Namba ithano
Andrew Mwangi: Ritwa ni Andrew Mwangi Njoroge na nii ndiriona kaundu okamwe tu. Hindi iria Commission yari guku,
nitwaririe uhoro wa ombudsman, niundu wa mathina maria monekaga tondu ringi mundu uria urakuhatiriria ni public officer, na
ringi ona wathii kumuthingata kwa Police ona police nake no public officer, nani twendaga kugie wafisi independent mundu
angwitara complaints yake niund woria arahatiririo niandu aria marutagira thirikari wira. Ona notworitie public defender. Public
defender nindiramuona ho thiini wa draft Constitution no tutirona ombudsman na twaritie uhoro ucio muno makiria haha. Thank
you.
Peter Maina: Ritwa riakwa njitagwo Peter Maina. Niguo njitagwo. Haria gwenda kugweta no handu hamwe. Haria
kabereini kuri hindi kwari na price control thiini wa Kenya yothe. Gwacoka gwatwika gutiri na price control. Undu ucio
niurahinyiriria andu muno. Kwoguo thiini wa new Constitution, ndiu uhoro ucio uingiriire ha?
Uria ungi naguo ingiagweta niuria wagweto haha ni Father uhoro wa acreage, tondu population ya Kenya nikwongerereka
yongererekaga no gutiri githaka kiongererekaga. Kwoguo tungikiugua kwi mundu wina acre ta ngiri mirongo ina ni imwe, kana
ika tangiri mirongo ina na ithano na itihuthagirwo uhoro ucio naguo nikuoragwo utagugeteithia andu.
Interjection: Niwega, number inyanya. Miario mikuhi.
48
Benedict Kamau: Chairperson na aria murarutithania wira nao, nandu aya angi muriega? Nii miario yakwa no minini, na ritwa
riakwa njitagwo Benedict Kamau wa Karanja. Nagwitu no guku Muguru. Nii kiuria giakwa ni kiuria ndiroria tondu thiini
wogurani kuringana noria njigwire yathomwo haria mundu no ahote guciarirwo guku thiini wa Kenya na acoke athome athii
America, athii Australia, no akinya kuria ri mendane na mwendwa wake no maheo kana ri, ma mwoere citizenship. Riu tondu
ni muera kuria ri, muiritu ni wa kuria nake mwanake ni waguku Kenya. Kana ni wa Austrilia kana ni wa Euorope, noriu nimoira
citizenship kuria mwana uyu woimithire thiini wa Kenya, ni ari na thina wa gucoka thiini wa Kenya. Kiu ni kimwe.
Undu iria ungi nake muiritu wa Kenya ri, angithii America ri, na monanire na murata wake kuori na magie kana ri, nika giriirwo
ku-regist-iwo ati ni gaguku. Kana gaku-regist-iwo kari ogakuria bururi uria wa America. Handu hau ninjigwire ndinahota
gutosheka tondu riri, andu aya othe ni manyitana na gutiri utoimite bururi wao na niarenda agacoka guthii kuona andu ao.
Handu haha ngakiona atiriri, hangiaga kubaririrwo wega haha thiini wa Constitution ino nokugie tari ruthingo ruria rwakirwo
kiria, rwatumire andu amwe mature mwena uria magitura matathii kumenya mwena uria ungi no hindi iria kwagiire thogothogo,
ruthingo rwamomorwo nirwaninire andu aingi muno na andu aingi magithirira hau tondu andu aingi maugaga ninguthii tondu aitu
maturaga nakuria riu magiranganira hau, makininanira hau. Nii ndiuma na maingi, no macio.
Interjection: Namba Kenda kuma mwena uyu.
Clement Kamau: Wambere ni ngatho niundu wa Commission ino gukinyia muhaka uyu wa gu-challenge kuria turona gutariire.
Maritwa makwa mothe njitagwo Clement Kamau. Kiuria giakwa ni kiuria ngwiguite Bwana Wachiira uoga uhoro wa hindi iria
kwina ithurano, thirikari ikaneo Speaker handu ha Attorney General. Riu nii ngwonaga kaba iri na Attorney General tondu
Speaker uyu, toria riu twinake niathuragwo na guku mwena wa Laikipia District ndiu kana ni West. Riu angigithii, tutiagiikara
uguo na ni umwe wa guthurwo. Riu ngwendaga tugicokie uria twakiugite Attorney General. Ndiri na kiuria Ngiki.
Interjection: Niwega. Number ikumi.
Professor mwenye giti na andu aya angi muriega, nii uria ngwendaga kuuga, ngwendaga gucokeria ngatho commission ino,
tondu commission nirutite wira mwega muno. Wambere niundu wa kunyiha nyihia uritu kana utongoria wa munene. Uritu wa
mutongoria that is the thing kumunyihanyihiria moritu make ma wathani.
Otherwise undu uri ungi niwa kugitira aruti awira. Kuri kahinda karokire aruti awira marabutuo. Na aruti awira aya mabutuo ri
thiini wa agreement ya mwandikwo na mwandikani agreement ikoragwo nimwandikwo andikwo agathii a retire. No hatiri
handu eritwo kana nohakorwo na retrenchment. Nonga tuonete kuri handu hatuikite hihi andu, muruti wa wira ni kuri
retrenchment thiini wa agreement ya mwandikwo na mwandikani.
Na ohari unduini uroucio ri, ni ngwikira hinya uhoro wa igoti uguo mugite ati igoti ni riagiriire gukorwo rikirorwo. Riagiriirwo
49
rithambio niguo ricoke ma-gi-regist-I ringi niundu wa gukorwo o hena gathina gakoretwo thiini wao. Na gathiina gakari,
ningwihoka tariu ugwo andu acio tariugwo eigteen marikia guthii gutwara ciira wao igotini, nii ndikwihoka tariu ta lawyers na
Bwana Wachiira hau, muthitangi na muthitangwo, ni kwaraniria maranagiria. Am I right. Maranagiria,we muthitangi akaria
akoiga uria athitangite muthitangwo nake agakanira uria athitangiirwo niuria. Nariu tariu hindio mathii igotine, muthitangwo na
muthitangi ndaririe. Mundu uria waririe no muthitangwo. Na timuthitangwo, ni igoti riaririe. Nirio riroiga uria rigutua. Noria
rirekaga. Riu kwoguo, no njikirire hinya ucio nanjuge, igoti riagiriirwo kwamburuo, ributwo, rithambio niguo twikireringi niguo
hagie na human rights. Haki ya mwananchi. Ndiri na maingi no mau. Thank you.
Interjection: Samuel Mwangi number eleven.
Samuel Mwangi: Thengiu muno professor niundu wa gukorwo uikariire giti muthenya womuthi. Kiria giatuma ndicirie gucoka
haha tondu nigucoka ndacoka ngwendaga kuria uhoro wigie village Government. Village Government niaguthorwo. Na
experience iria thiini wa kundu guku tuikarite kana muikarire uria twinaguo ukoragwo uhana ati turi na irathi ta ithatu cia andu.
Turi na kirathi kimwe kiria kia ahoi, saidia. Acio makoroagagwo na thina tondu nginya cukuru, ona mwalimu arihitwo mucara
nithirikari niakinyaga handu akerwo ni kamati ithuritwo na hinya wa muingi uria wiitaga aciari na ndui ndikui kura ya saidia
yukariga ha hindi iyo nogukorwo niyo minority, agatwika ndangitwara mwana cukuru iyo tondu ndarihite mbeca cia mwako.
Undu ucio, ngakiuria we hihi tondu nogogukorwo we ni minority togigokorwo hihi rurira rwake ruothe nginya ruria
rukurumanirira gutiri hindi rugakiona githomo ona mwarimu arihagwo ni thirikari.
Wa keri, yani kiuria kiu nakio ngwendaga kuria minority naori, tondu thirikari ya village irithuragwo ni muingi ri na majority thiini
wa guthura niyo mathuraga ri, minority ri, matire na right yao gukorwo kuo na ku enjoy thirikari. Iyo ni number one.
Number two, niundu ukonie life. Iyo ni mwena wa bill of rights, naningumiugete uringi, ndaigua Father auga haha kuigo kiega
muno ati mioyo nikindu githaka muno kirangiritwo no kiuria kimwe kina thina muno haha niatiriri, tondu 33 wayo iriuga equality
ikorwo iki uphold-wo, yaani mundu aringithanio nuri ungi kiwathori, na watho woiga, tariu hindi tweruo haha ati nitwagirire ni
kwo hanagira ri, kana muhundu ohuo njera ri, mundu arikia kweheria mundu muoyo ri kihoto hihi niwe ohwo tondu no moyo
eheria, kana hihi angikorwo nikuiganirio anake niagiririirwo ni kuaga muoyo wake no tiakoragwo na wake nani eheretie wa
mundu ungi. Kiu nokio kwendaga kuhoya nigetha hihi kiuria kiu gigicokio.
Interjection: Niwega. Number ikumi igiri
Michael Ngigi: Haritwa njitagwo Michael Ngigi. Ni thengiu muno. Kiuria giakwa nigikuritio ni muthuri ungi haha na
ndinaigua gia cokio. Ni ngwenda u-clarify-ire Professor uhoro wa President uguo kura twika mena Prime Minister,
matirikoragwo mari MP ri, unjire handu hau harathii atia.
50
Interjection: Niwega. Tukwenda ciuri nguhi tuguo.
Com. Kabira: Tutiuma na position ikumi na ithatu. Ni tuma na position ikumi na ithatu. We uma nja position yaku ni yurire.
Uma number mugwanja? Wariganirwo? Okey Just a minute. We no ukwenda kwaria? Ngwendaga tondu no andu ari
marenda kwaria turikie tucokie ciothe hamwe, kana. Tondu niandu eri tu mwena uyu. Kwoguo tuhe namba inyanya, then
number one and two. Okey number ithatu. Mwena ucio tukuninite. Ndukwaritie? okey number inya. So we go to number
eight.
Peter Kariuki: Thank you very much maritwa makwa ni Peter Kariuki. This is my former classmate. I am happy to meet
him. We were at Kagumo High School. Kwoguo nindaigua ndakena muno onandingienda kuhingiririo. Kuri undu umwe, I am
a journalist, hindi iria nguroraga draft iyo, ndinona handu tu-defend-itwo. Ni tu defend-itwo in a way no kuringana na maundu
maria makorogwo meho kana mathina maria ithui tukoragwo twinamo ni ngwendaga makorwo makirorwo ni draft iyo in a
better way.
Secondly, hari o undu umwe ndingeenda kuga. Katiba ino ni njega biu na nimwamwihutika, no nu ukumi-implement. Inyui ni
inyui mui andu aria mukoragwo nao thiini wa draft iyo. Na noinyui mumatumaga kuria mbere kwoguo ona Katiba ino
ingithondekwo yagire atia, inyui mumiagire kiiene na gutuma makoro maiutura Bunge, na akorwo ni gwakanju, that is the end.
Kwogui nii inge-request, to realise importance ya ino through kumi-implement. Tikumithakaria page onerute colours it is useles.
No inyui ni inyui mwagiriirwo ni mumi study, mucoke mu study environment iria mwinayo. Uguo noguo ngwendaga
gu-comment. Thank you very much.
James Kamau: Ni wega muno mutongoria. Nii kiuria kiria ngwendaga kuria ngwendaga kuria iguru rigii ibandi ici tuoyaga ID
cards. Njitagwo James Kamau. Ngwendaga kuria uhoro wa ibandi ici twoyaga. Ibandi ni ituheaga thina muno. Na andu aingi
ni aira uguo. Ati ni kuihuria form cia kibande ugatura ugiraga, ugicoka guka ukaiugwa muicoini, forma itiakinyire kuria ciagiriirwo
ni guthii. Ukaihuria kibandi kiu ringi.
Giakeri ohau hari kibandi, nii kuma ugiini wakwa,ndiri nduna mundu mweru wa kuoya kibande agitio mbeca. Na nii riu uguo
nungii haha ningwenda kuga oma ndina ciana ciakwa igiri cia iritu. Cioire kibande social hall ino na ngarutaga, o muiritu agoka
akanjitia ciringi mirongo itano. Ndiu kana kuri ungi uri wetio ta nanii. Na imwe ninii ndehaga nigetha ngi-clear kana ni uhoro
wama kana ni wamaheni. Ngakiuria atiriri, kana hihi hau nituguteithika, nitondu onariu ndinomwe, riu, niarenda kibandi, na
akinyite age yakuoya muti wa githurano, na ndangi ki woya tondu ndari na kibandi. Hau ngakiuria kana hihi twahota kugia no
uteithio mwena ini wa kibandi kiu. Thank you.
Interjection: Number igiri.
51
Kihoro Mwangi: Muriega inyuothe? Ha maritwa ni Kihoro wa Mwangi. Nii undu uria ingiendakuga no njugire Katiba iyo ithii
na mbere. Inyui ni mugwitikira uhoro ucio. Undu ucio gutiri undu ungi ingiuga. Katiba ndinaigua iri njuru. Nii hakwa mwene.
Nangikorwo inyui nai inyui ni mukuigua itari njuru ri no mumere matigacoke matari na ngoroini yao. Ni noguo ngwendaga kuga.
(clapping)
Peter Karuri: Ambe uhorere uguo nyambe nanii ndikie. Onakorwo ndina kanyamu gaka. Reke nyambe ndimunyite ugeni.
Maritwa makwa njitagwo Peter Karuri wa Mwangi kana ritwa rikuhi ringi ni musamaria. Ndina maundu meri na comment.
Nyambe njitikire draft Constitution, ni njega nani ndakenio niyo. No ndina maundu meri kana matatu. Nindirarutaga wira handu
as an accountant na gukigia clashes icio tuguo muthuri uria agutwiraga. No through clashes icio, nindatigire wira wakwa na
kiambiriria wira wakwa. Ngikirwo tugakuhe mbeca ciaku cia retire, 2020. Ni undu wondu ucio wathie kwirio ukinyie miaka
2020 wakinyia fifty, nirio tugakuhe mbeca ciaku. Riu hau ningwenda menye uri hakihana. As a way na njira ingi ya gweteithia
as a hawker ningeragia muno ningeragia muno gukira, ndiu kana ni twaherio undu ucio uria hawker agiriirwo ni gwiteithiriria na
niguo ahonokie kanyamu kanini. Ndiu haria hawker agiriirwo ni kurutira wira, kana ni center of a town, ngwiciria onaguku no
muramona. Ndiu ni ha hagiriire Katiba kumahe handu haria hagiriire, ndikiui. Ni ngutigira hau. Asante sana. Nyuma number
ithatu. Namba inya. Riui turathii uguo.
Jacob Kamau: Hamaritwa makwa , njitagwo Jacob Kamau Mworia. Kiuria giakwa no kihuthu. Na ngwendaga kuria atiriri,
ningi uhoro wa retrenchee, handu ha ku-retrenchwo ri nindakigiire na thina muingi gukiigana. Thutha wa kugia na thina muingi
ukuigana ri mirimu naguo ndwanjoheire. Nothiaga na mbere na kurwara. Utoria ciana ciakwa nanii mwene ndaturite ndwarite.
Haya kuria gichagi ri gutiri kindu ina ki kironekana, thibitari niyo, irenda mbeca, ndingithondekwo itari mbeca. Hihi tukue.
Kiuria giakwa gigakinya hau.
Interjection: Riu number ithano. Kiirua kimwe.
Atiriri undu ti umwe. Handu haha undu niuriganaria. Handu haha ndirenda kumuria atiriri Commissioner, nii ritwa riakwa ni
Ashyord Mwangi. Ndirenda thiini wa Katiba iria igukorwo kuo Kenya, Auditor General wa thirikari wa mathabu agakoragwo
akiruta mathabu na akorwo no ohoti ona angikorwo ni president kana no nangikorwo ni Prime Minister.
Riu haria hangi ngwendaga kugweta. Hari kiugo kiagweto haha uhoro uyu uragweto wathukuru. Cukuru cia primary
niikoragwo iguthumbura aciari muno na mbeca na iriaga mbeca muno makiria mwena wa kamitii. Uguo nonginya gugakorwo na
Auditor wa thirikari thiini wa mutaratara wa Katiba wagutara mathabu maya mararuta wira uriku, tondu thukuru imwe ni njake
ikarika na okaiugua makirwo rehe, ugicoka guthii kubara mahuthiro maria mahuthagirwo na guku macoka mwena wa kamiti
handu hauri na haki ndiganire. Attorney General niagirirwo gukorwo no uhoti wagutwika gutiri mundu ungimwatha thiini wa
watho na ndangicoka thiini wa President, na ndangicoka mwena wao, ni murugamirire ni Katiba, ahingie wendo wa muingi.. Riui
ngwetaga macio tondu ni maingi. Ndinamo nigetha ndiga kimutere mathaa.
52
Interjection: Ni wega.
Com. Kabira: Thank you very much. Rekei nyambe njokie ciuria icio ni ngugethiria guthii, irakinya hakuhi thaa ikumi kuogwo
ningugeria muno turikie in the next minute. Kwoguo ngucokia imwe, no ningwenda tu agree atiriri Constituion ni kama mundu
aheagwo map ya gukuonia general direction kuria urathii. Tariu ungeheo map wirwo ino ni ino njira ya guthii, reke njoke
Murang’a nakuria nyumire, Murang’a town. Ino niyo map yaguthii Murang’a town. Map iyo hihi no inyonie haria hari na
junction no ndinginyonia haria he marima barabaraini. Kwoguo kwe maundu maingi tungiaria, no matingikorwo me map ini ino.
Tondu map ni frame work, iratuonia generally kuria turathii, na cio details cia kuria turathii ri nicio igukorwo imawathoini
mawatho maria maguthondekwo ni Parliament. Nairia ingi igukorwo I policy-ini cia thirikari. Kwoguo kwe maundu mamwe
ngucokia haha na njuge macio riu they are not part of the map. Megokorwo mari report-ini iyo twinayo ya kindu ta pages ta
magana manana uguo ya recommendations iria cia make-irwo ni Kenyans. Kwoguo ngwiciria nitu-agree on that part.
David Kamunya niakugite uhoro wa demonstrations na ngwiciritie ni indicate-ite they must be free demonstrations. Mundu
ndagiriirwo guthii akuete mabanga na thimbu. Ugithii demonstration. Ndwagiriirwo nigu korwo we armed. Yagiirwo
nigukorwo ii peaceful demonstration uguo akuragia na niguo constitution yugite.
Now uhoro wa right to vote wiho kiria gitari ho nigutuika ati ni compulsory. Ungiuga voting ni compulsory riu ithui tutiri very
efficient. Tariu muiritu ucio twerwo ni muthuri ucio wihaha ati ina miaka ikumi na enana ona ungiuga no muhaka a vote, eku
vote atia na ona ID ndari nayo. Na niangi muno marakorwo matari na ID. Ungithii tariu aria maikara on the borders. Tariu
aria maikaraga Busia kana boarders cia Tanzania, niugokora ati tariu kuri atumia mahikite guku Kenya no niuganda, no matiri
ID na mundu ena ciana nene. Naturaga eragwo akorwo niekuheo ID ambe agire anyina. Ona athuri matiitikagirio ati nima
mahikirie. Ambe a testify ati akihiti guku and so on. Kwoguo twina andu aingi muno matarahote ku-vote niundu woria twi
inefficient. Onariu ta muiritu ucio utari ID kana mutumia ucio utari ID angiaga ku-vote ri na nduri wa muhe ID miaka twenty
onongimutwara njera woiga atia. Kwoguo kwe maundu mamwe may be for the time being matangihoteteka.
Uhoro wa magoti maithiramu, ningwenda ku-explain hau ati, igoti riri ria Kadhi’s Court ria Islamu, ucio niuhoro wa agree-irio
tene muno ni Kenyatta. Thirikari ya Kenyatta, initial independence, Constitution ya mbere na Sultan wa Zanzibar. Maki agree
ati a korwo Islamu rigukorwo ri mwena wa Kenya na mati ku-break macoke mwena wa Zanzibar, riu aria mari at the Coast
Province. Ati no muhaka metikirio na gukorwo na igoti riao no igoti riri ria Islamu niria kurora muandu to uhoro woria andu
ma-inherit-aga migunda, kana indo cia mucii uria magayanaga. Tondu watho wa Islamu niugite akorwo ni mutumia waku
ukuheo percentage iigana ati, muiritu waku akuheo ki, mwanake akuheo ki, maitugwo akuheo ki, your brother akuheo ki.
Islamu niriugete uguo, kwoguo makauga mitikirio mahuthagiri watho wa Islamu gwika uguo.
Tariu ukorwo ni uhoro wa divorce makoria mekage divorce, kuringana na Islamu. Akorwo ni metikiritio kuhikia atumia ana na
53
nimari process yao ya gwika ti, ya ku-divorce akorwo ni marenda ku-divorce. The other one muritii ni uhoro wa
ku-hand-over onakorwo ni property. Riu kwoguo, magoti maya ma Islamu matithiaga gucirirwo ati riu mundu ni aiyete kana
mundu nioragite uria ungi, kana mundu niaranyititwo ni police, na maundu ta macio uguo. Na muhaka igoti riu murathii tondu
inyuothe ri muri Islamu, mutumia na muthuri kana murio na mwari. Kwoguo ni restricted to what we call personal law.
Kwoguo tucicenjetie. The only thing we have done ni kuuga ati nimagiriirwo ni gukorwo na igoti riao Provincial level niundu wa
maundu macio twaria uhoro wao matigage gutwika marathii nginya High Court Nairobi.
Uhoro uyu wa ku-disobey, wakurega gwathikira unlawful instructions, turoiga tariu uguo onangikorwo wina the Senior Police
Inspector, akwire shoot mundu uyu, na mundu ucio ndari undu ikite. Turauga Katiba niyaagiriire ni gukuhe rutha rwa kuga
ndikumu-shoot. Nariu ungicoka uthii ubutwo wira tondu niwa rega gu-shoot mundu ucio, Katiba nira ku-protect. Tondu
turauga ati nitukwenda ku-aim conscious ya mundu iria iratuma amenye ati ndwagiriirwo ni gwika uru onangikorwo watho ucio
umite kuri munene waku. Nikio watho ucio wikiritwo hau. Kwoguo ni ara-appply kuri andu a majeshi kana andu a police, andu
othe. Tondu naithui ngwiciria nitukoretwo na maundu moru magekwo andu makoiga ni ma sign mbeca cia thiarikari nii thiite.
Andu morio makauga ati the power is from the above. Riu tokoiga ati maundu mangi moru mekitwo, ukiheanaga that excuse
yati either wiritwo undu ni munene waku no muhaka wike. Noturauga ati andu nimagiriirwo ni gukorwo na conscious. Ati ni
wagiriirwo nikuga ca na wona wabutwo, munene waku na atwarwo igotini na ni wagiriirwo ni ku-protect-wo ni Constitution
niundu wa kurega gwika uguo.
Uhoro wa age ngwiciria ni ugu-sugggest-itwo seventy five iyo no ira discuss-wo. Uhoro wa land clashes na claims. Ngwiciria
ninguaritie mbere na ngauga ati ni ku-deal-wo naguo ni Human Rights and Administrative Commission.
Uhoro wa land limit, tutie kirire land limit tondu, ngwiciria riu ugiciria uhoro wa Katiba, nanituroiga ati Katiba ni map mundu
aheagwo. Na turoiga ati, map ino tuhetwo ya gututwara ku, na turauga turenda map iratuonia ati turenda bururi uria andu ni
magokorwo mena thayu, ni magukorwo mena prosperity, mena indio nigugukorwo gutiri na athini, andu acio at least mena
medical services, mena basic human needs na matirara mahutii and so on. Na riu ni tureciria atiriri, tariu ona bururi uyu ri
ithuothe nitwendete kurima. Ithiothe nitugaga nitukwenda tuheo mugunda. No ningi nigugukinya handu ukoiga migunda yo
miene no igayanio nginya itwike ti productive. Ati tungiuga ati riu twerekeire tugayane nigetha umundu agie na acre imwe. We
reach a stage where ati migunda iyo twagayana, ndirateithia mundu. Uria twagiriirwo ni gwiciria ni riri ta muthuri ucio wauga
uhoro wa informal sector kana jua kali, tungithondeka mbeca atia, tungithondeka wealth atia bururiini uyu, nigetha andu othe
magakorwo ati gutiri mundu uraremwo ni kurihira mwana wake shukuru kana gukorwo atari na irio. Nakorwo ni indio iria
ciothe ara need inacio. Tariu ni kwina policy yakuga ati by the year twenty twenty twenty five, bururi uyu wagiirwo ni gukorwo
we industrialized kwoguo tukoiga ati ona tungienda ithuothe gutiri hindi tungikorwo na acre imwe bururi uyu. Andu ni makwa
mbiriria gwiciria uria indo ingioneka ugakorwo ati wina guikara, na wina gwagwaka na wina nyumba yaku no akorwo ni mundu
wa kurima no ukorwo utari naguo nono ukorwo uri na indo ciaku. Naguo migunda iyo ikorwo ni haruthirwo na njira ya gutuma
utonga uingire bururi. Kwoguo riu tukoiga unagutwika nitwaritie uhoro wa land ceiling tariu Central Province nitui nigayanitio
54
muno na ningi nitu ukorwo ni kundu ta Rift valley kwina andu mena ngiri ithano kana ngiri ikumi cia eka. Turoiga ati acre icio
ngiri ikumi ingikorwo citirarutirwo wira ri, migunda iyo ingikorwo ndiyandikite andu ngiri mirongo iri kana andu ngiri mirongo
itatu marahota kuoya indio icio nayo makahota guthii guikara wega migunda iyo niyagiriire ni kuriha igoti. Riu akorwo migunda
iyo I distict ta Murang;a. Akorwo migunda iyo I district ino, rent iria ikurihwo ni andu aria mari na migunda iyo, nayo igathii
gutethia ku develop district iyo. Ihanduhakuga riu tumioe tumigayaniie, tondu nomuhaka tukoragwo tugiciiria uhuro wa rucio no
oke na ciana iria ingi iguciarwo na generations iria ingi iguka. No riu reke tuge uhoro ucio tugikinyite muico tondu no turagithii
National Constitutional Conference.
Uhoro wa atumia, ati matikai kwirio na hinya. Reke njuge tariu uguo may be nguheana a different example. Ona muiritu
angikorwo niendete mwanake, nio mathiaga kumera ni ndirenda gukihikira. Ona angikorwo niaramwenda airitu aingi matiugaga.
Kana tiguo, metagirira nginya makerwo. Riuri ona siasa noguo guthiaga. Tariu ruciini njuririe kwina mutumia ukwaria kwaga.
Kana tiguo? Ndoiga atiriri, we mama, Magdaline onariu ni ngumenyire ritwa, niu kwaria. Na githi mutiguire uria aria wega. Riu
nikio turoiga atiriri, policies ciitu, naria maratongiria niyo magiriirwo ni kumenya atiriri, ungienda arume matongorie ni strategy
iriku ukuhuthira nigetha u-encourage the best men and the best leaders moimire. Angikorwo ni atumia ri ugwika atia nigetha
moimire. Nigetha urute utongoiria ucio thiini wao. Ti ku-force-wo mara force-wo, ni tondu tradition nditikiritie atumai guthii
haria mbere kuuga nii mwanyono uguo ninii Wanjiku wa Mukabi, my father etagwo Mukabi, riu nyambiririe. Na tugwiciria
tondu atumia matigikoragwo na indo riu athuri niyo mundu anyua agithii akaina mburi ciake na ng’ombe ciake. Noni wamenya
wi mutumia nduthii kuina athuri aku. Kwoguo nikio turauga ati atumia riria turauga ati every Province irute atumia ana, ona
niturauga ati ni twigikira radio ati angikorwo niui mutumia gicaki giaku, ungihota gutongoria kamiti ya gicagi kiu, twire. Nigetha
atumia acio angi magathii mageta mutumia ucio ungi makamwira turenda ututongorie. Tondu atumia mareretwo na heho.
Mareretwo na kwaga kugia na confidence in themselves. Nikio turauga angikorwo niturenda bururi wagire naithui nitu kuhuthira
strategy iria tukuhota cia gwika atia? Tariu ona mundu ta Charity Ngilu, I am sure ukorwo ni mugithomire ngathitine, riri
marathondekaga NAC yao ukona niwe ura negotiatwo eke atia, a step down nigetha Prime Minister iheo mundu ungi nake
aheo deputy. Tinii ndirakiuga, nonogukorwo hihi rucio kana oke riri line up iriuka nimukuona niagwika atia, tondu atumia
matihotaga gucaria unene. Nikio turauga atiriri, reke tuge ni one third, nao ona ciama icio, nimoi atumia aria mangitongoria,
akorwo ni Gicagi kiu kiao kana ni location, nigetha maheo opportunity, onayo yaguthii gwetha atumia acio nigetha tuhote
guitiriria mai miti iyo ya leadership ya atumia ikure nigetha bururi naguo uthii na mbere.
By the way tiguku gwitu kurekwo uguo. Tariu Uganda mekire uguo tene makiria ma miaka ikumi mithiru. Mina Ministers
hakuhi ikumi atumia. Tanzania mekire uguo hindi ya Nyerere. Na Nyerere kuma watho wambere akiuga 15% Parliament no
muhaka mari atumia no mathuragwo ni ciama. Nariu mwaka uyu ni maracenjirie Katiba yao marauga twenty per cent makorwo
mari atumia. South Africa nakuo ni mari itagwo affirmative action ta Eritria, Mozambique, ona kuria gukoretwo na haro, ona
Namimbia. Othe nituraigua uria mararumirira nigetha mahote gukuria bururi. Nariu tutireka wega Kenya gukira Uganda kana
Tanzania kana aria angi. Infact kiria tumakirite nakio, ni corruption. Tondu riu after Nigeria, Kenya nio irumiriire. Na in the
whole of Afirca, ona Egypt, Kenya nio iri at the bottom participation ya atumia uhoroini wa leadership. Kwoguo nikio turarega
55
ati, no tu appreciate ati, tariu ko ndinoria Magdaline aria ndangiaririe. Noguo mwaigua oiga angithire naguo withiini wake.
Kwoguo riria turagea ku-encourage atumia, naguthondeka strategy cia ku-make sure ati atumia nao ni participate, ni tura lose
bururi. Tondu nitakuga ati wina maguru meri no urenda gukunja kumwe uthii ugithuaga. Ugathii na kumwe. Obviously haria
ugutumira ithaa guthii,ugithua thuaga, tondu urathii na kuguru kumwe, na kuria kungi ni gukunja ukunjite hari uguthii na ithaa
rimwe ungithiire na fifteen minutes. Nikio turaria uhoro wa affirmative action for women.
Simon niekuritie uhoro wa arimu na nima aciari na arimu ni magiriirwo nigukorwo makiruta wira hamwe, tondu ona aciari mena
thina mena ciana ciao mucii, aciari nao matirakoma kwanja riu acairi a standard eight na ciana cia standard eight kana cia form
four niundu wa igerio. No riuri nikio ngugite ati tariu uhoro wa arimu na aciari no uhoro wa ku-protect mahiu maitu tariu ng’
ombe uguo macio ni maundu maria ndirauga ati magokorwo me in the main report no uhoro wa arimu tondu arimu by the way
makoragwo ma makiria ya magana matatu, ni work force nene muno na miratuga wira very important. Kwoguo uria twikite ni
kurehe Teachers Service Commission nigetha ituike a Constitutional office nigetha ituike independent I fund-agwo from the
Consolidated Fund nigetha ihote ku-protect mawira marimu, in future itige gutwika ati ira manage-wo ni thirikari.
Stephen Chege niakuritie uhoro wa two terms of the President na iyo niyo tucoketie utoria macenjerie 1991. No MP tu
ti-reduce-ite nangwiciria that is an issue yagiriirwo ni ku-raise-wo. I think tutimikirite. Ngwiciria iyo ni issuie yagiriirwo ni
ku-address-wo.
John Gathumbi, the section of Bill of Rights, uhoro wa equality, ngwiciria reke ndige gucokera, tondu uhoro wa equality no
uhoro wa atumi ngwciria ni ndatariria for a long time kwoguo reke ndige gucokera. Maybe another important thing John arehe
akauga ati we have not included social and economic status handuini ha discrimination. Na nima nigukoragwo na discrimination
kwanja angikorwo wi muthiini na nina njira nyingi tariu ninguririkana rimwe ngithii kuria minister for Home Affairs, ahingure
mucemanio wa atumia and it is not just gukorwo ati riu wi muthini unagukorwo ringi wi rural kana urban depending on haria
uikaraga. Riu nindathire kuria na ndambire kwaria na Miniter nigetha oke ahingure mucemanio wa atumia no secretary riria
anyonire akiona ndiri na thuti, ndihana to mutumia uri wa iguru biu hana ta mutumia umite ndunyu, anjirire ndungimwariria utari
na appointment. Ngimuria endaga appointment ya thiku cigana, ngirwo ati no muhaka umuhe appointment ya mieri iri. Riu
ngikimwira riu mucemanio uyu ni wa Juma na hindio kwari Wednesday. Ngikimwira riu tondu mucemani ni wa Juma no umuthi
ni Wednesday, mieri iri ngukiruta ku ya kumuhe appointment? Agikinjiria ndukikimwona. So I went. That time Leakey was
the head of the civil service. So ngithii kwi Leakey ngimwira ahingure mucemanio. Nie tikirire guka gungihingura mucemanio.
Kwoguo riria maiguire Leaky nia roka kuhingura mucemanio of course Secretary ucio ndakinjui. Riu nirio matumanaga kuga ihii
na njuke riu njaririe Minister, ngikimwira mieri iri timithiru. Iriu njoke the next day. Riu ni magukurora makona uria wihumbute
uria uhana maka decide we ndukuona ki?
Na ngwicira that was a very important issue kuga ati social economic status nitwagiriire ni ku-include, nigetha andu mati
discriminate-agwo kuringana noria wihumbite, ona andu mena AIDs it is the same thing ati mundu wina AIDs niararega
56
ku-address-wo. Kana ringi akarega kwa andikikwo wira. Gukerwo tariu akorwo ni HFCK ndagwiriirwo ni kuheo loan
utathiite through test ya AIDs and so on. I think that was an important point nitwagiriirwo niku expand levels of discrimination
nigetha andu matigeke ati. Ona thibitari niuguthii tariu wina emergencey ugatwarwo Nairobi Hospital ukaregwo guthondekwo.
Ugigakinyio Kenyatta ugakorwo ni ukuire. Again wa discriminate-wo hau niundu wa social economic status. Tondu muthini life
yaku nduri na bata.
Niekuritie uhoro wa gu-challenge unfair elections na ngwiciria ni ngu-check-ite na Wachiira it is confirmed iho in the draft.
Njoroge niukurwitie uhoro wa Ombudsman nani ngugite ni twikirite Ombudsman no turamwita People’s protectors. E under
human rights.
Peter Maina nia kwaritie uhoro wa Price Control. Again price control ngwiciria ndingikorwo I in the Constitution no riu ino
ika-cover-itwo ni uhoro uria njugire wa Social Economic Commission. Aria mari advise-aga thirikari kana ni magu-control
prices riu kana ni miku release potential ya industries bururini and so on.
Niukwaritie uhoro wa ceiling for land na ninguaritie uhoro waguo. No horo wa idle land na twaguata ati iyo niya giriirwo ni
gu-tax-wo. Na taxes igathii kuri district.
Kamau wa Karanja niu kwaritie uhoro wa dual citizenship na may be ningu explain haha hanini ati uria turauga ni ati angikorwo
muiritu waku niathie America niahikio ni mwanake mu American therefore naituika American citizen mwana ucio wake ni
American citizen tukoiga according to the current law, agiriirwo ni gu-surrender Kenyan citizenship. No riu Katiba ino iroiga
atiriri naigiriirwo ni gu-continue gutuika Mukenya na mwanake atuike Mukenya. Nigetha endaga guka kuri aciari ake nandu ao
anytime agoka. Na angi decide niaroka kuruta wira gukuri, no oke arute guku. Ucio naguo niguo tugute. Kwoguo nitu
chenjetie tukauga tu allow dual citizenship. Ati no ukorwo we mu American nano ukorwo we Mukenya no benefit from
mabururi meri. Uguo niguo tugite. Naniguo andu moritie.
Clement Kamau niukuritie uria ugu-take over wa refer back to the Attorney General. Tucoke back to the Attorney General.
No nigwendaga ku-explain hanini ati uria Katiba ino njeru yugite ni atiriri as well as what Waciira said uhoro wa Speaker of the
National Assembly, ati githurano kiri thuranagwo forty five days before the end of the term. Tariu term ino irathira January 3 for
the President, Kwoguo githurano kiragiriire nigwikwo forty five days before. Tuge mid of November. Na maugite githuranwo
Parliament ita-break-itwo nigetha hatikae gukworagwo na vacuum iyo turauga uhoro wayo. Kwogu riu Parliament ikibunjwo,
me ku-hand over to the new Parliament immediately. Ndiui kana ni mwagia hau. Kwoguo gutiri hindi Parliament itegokorwo
igithii on.
Undu uria tugute ni ati lower house ino ya two hundred ten Constituency term yao eri irithiraga thutha wa maika itano nayo
57
upper house irithiraga thutha wa miaka ina. Kwoguo gutiri hindi turikoragwo na vacuum ati gutiri andu mangi deal na policies
toria tariu torouga ati the President angi dissolve parliament umuthi, mawatho maria mothe twihariirie guthondeka no muhaka ma
postpone-wo, nginya next year riria gukagia na the new Parliament. But arrangement iria twi nayo in the new Constitution, gutiri
hindi kurikoragwo na vacuum.
Samuel Mwangi, ici ciuma comments. Uhoro wa village Government niukuaritie no ukoiga tariu athiini saidia meha in the new
Constitution. Ekuragia kana kwina representation ya minority. Noriu ngwiciria hari handu tutana clarify ati Parliament ino lower
house, nitoroiga ati ikorwo na iti mirongo kenda na iti icio mirongo kenda igukorwo fifty percent ya iti icio igukorwo ni youth na
minorities na people with disabilities and also women. That is how we have taken care. Nangwiciria ni tugite ringi ati ona
Village Commissions ikorwo iki make sure ati different interests niira represent-wo both at the district and also at the location
level.
Mr. Ngugi, ukuritie uhoro wa Presidency na constituency, na akurugama with one Constituency which is Kenya. Nayo
Constituency yake irugamwo ni mundu ungi. Which means wa lose Presidency, ugocoka mucii. Ndugukorwo wi in Parliament.
Turaugaga uguo nigetha tu-reduce andu ringi kurumaga gutwika President andu mari ikumi tondu ni maramenya ona ma lose
nima gucoka back to the Constituency. Na Prime Minister tutiroiga ati akorwo atari na Constituency, Prime Minister tondu
arathurirwo Parliament, na ndukorwo ui ati niugutwika Prime Minister utanathii Parliament. Ndara elect-wo directly niandu.
Ningu explain-ite ruciini ati Prime Minister kiria kiragiria tuuge athuruo ni andu, no tondu Prime Minister is part of the
Government. Na tondu ni part of the Government angithurwo riu directly, ni hagukorwo hena competion may be between
president na uria uhetwo votes niandu, and the Prime minister himself. Ugwo niturauga ati Prime Minister nomuhaka akorwo
akichekwo ni Parliament na President. Na akorwo no eherio tute ku-interfere with the National election.
Nake Kariuki neiauritie I think he is a journalist niakugite uhoro wa journalist ti very well looked into. That is also very true. Ti
very well done. Infact uria twaritie ni uhoro wa newspapers, the media generally but not specifically with the journalists. Na I
thini he rest was a comment where aramwira we need to implement the Constitution.
Uhoro wa ID card muthuri ucio ugutwo James niekuritie, no uhoro wa mathina ma getting the ID card. Ni tuhetwo uhoro
muingi muno niandu. By the way North Eastern makoretwo mena thina muingi muno. Most of them do not have ID Cards na
makoragwo na card iria cietagwo yellow card cia kuma-identify as Somalis. Na aingi ao makoretwo mena problem nyingi
muno ona ciakugia na ID kana kugia passport. Kwoguo recommendations iria tuhetwo nyingi andu amwe marauga ati mundu
aheagwo ID aciarwo. That is assuming aciariwo thibitari. No ciana nyingi iraciariwo micii kwogui riu nyina ndekuhota kumuhe
ID. No riu uria angi mara recommend ni ati akiheo ID akorwo ina report ni ikorwo ikiheanwo at the sublocation level. They do
not need to wait until they are eighteen. Gutuika Kenyan. Tondu wagitwikiri Kenyan waciarwo. Nduku need Identity Card ati
tondu we wa miaka eighteen. You are still a Kenyan onota nakinyia eighteen. Kwogui twina recommendations no
recommendation icio ira appear in the report.
58
Peter Karuri, uhoro wa retirements benefits You will be fifty in the year twenty twenty. So what happens. But I do not know.
I thini ino ni mismanagement ya thirikari. Tondu gutiri ungirwo ukaheo benefits ciaku thirty years. Riu wakirwara kana
wakuwa, what will they do with your benefits. Ngiciria ino ni part of mismanagement no twina recommendations cia retirement
na cia pension tondu ngwiciria, bururi uyu by the way ungithii all over the country ugakora retired public civil servant. Ugacoka
ukerwo mundu ucio ari public prosecutor, kana mundu ari judge, kana mundu ucio ari principal wa college ndungitikia tondu
woria ma treat-wo ni thirikari.
Tuthii to the major areas. Twina recommendations I hope riu these recommendations niugu pick-wo ni Public Service
Commission.
Uhoro wa mirimu, uhoro wa dawa akiuria kana riu twetereirwo tukue, nanii ngwendaga kumwira at least uria Constitution iroiga
nia ati andu matiagariirwo ni gwitererwo makue, we must make sure kwina free medical services. Kwina dawa mathibitari,
kwina dawa, nurses and so on. Nagwiciria icio turauga they must be basic needs and they must be basic rights nigetha Kenyans
ati performance ya thirikari igathimagwo kuringana noria mara receive news ciandu. Na riuri, angikorwo riu tugu continue na
sixty percent Kenyans magikorwo mari athiini. They live below poverty line. Uguo onatiathiini, ni below. Io ikorwo ni ground
yakuga ati we can declare lack of confidence in the Government. Ingikorwo ndiri na policy, ironania ati ni marathii
maki-reduce-ga, you know the number of people who live below poverty line.
Mwangi wa Gathigi niaria uhoro wa independence of the Attorney General. Naguo nitwikirite iyo, independence ya attorney
general. Tuga separate nigetha the attorney general from the other office of the prosecutor. Na auditor general nake we tried
ku make sure nake ni independent no urianga nake tugeretie ku- make sure nake ni independent ni Governor of the Central
Bank. Tondu nake ta riu hindi ya elections niguo mbeca ithiaga na ika print-wo iria ingi. Tariu turauga ati nacii iki-print-agwo
tondu uria nake turauga Governor of the Central Bank akoragwo athuritwo direct under his office. Ona ndakoragwo tariu agi
sanction-wo ni parliament. Athuragwo kuringana no uria the executive araigua akienda. Kwoguo onake riu ungikerega ku-print
mbeca icio, ri no ubutwo. Kwoguo turauga nake the Governor of the Central Bank agiriirwo ni gukorwo na Constitutional
office niguo tugite haha na agathurwo toria tugire uhoro wa commissioner of Police, na kana andu acio angi twaritie uhoro wao
kana like the electoral commission or the chief justice or the judges of the court of appeal. Agathurwo in such a way
niagukorwo ina independence. Ati ndangibutwo, tondu niarega ku-print mbeca. Ni mui tariu uria andu mabutagwo radio-ini.
Ndiui kana mwaririkana mukiona Cheserem, hindi iria afuturio a –interview-agwo ni andu nake iagage no, I am still the
Governor of the Central Bank. Na ndamenyaga already ni replaced. We are saying riu, tungiima President power, ya ku-hire
and fire the head of the Central Bank, with the Governor of the Central Bank, then tukuhota kumu-protect na economy of the
country as well.
Riu ngwiciria I am sure nimunogete ni thaa ikumi na nuthu, irathii, ikumi nimwe, naningwenda kumucokeria ngatho muno niundu
59
wa maoni manyu, na I want to say that maundu maria mwa recommend maria mwona matiri ho, tondu ino ni another
consultation uria twa promise-ite riu uria twigika ni ku-highlight maundu maria mwa suggest na comment iria mwa make on this
document na nituguthii to make report iria ika discuss-wo at the National Conference, together with this work. Kwoguo
nitukumocokeria ngatho muno na there should be somebody deputy wagiriirwo ni kuria. Kana he mundu ugutohoera nigetha
turikia. Okey. Thank you.
Jane Githae (Deputy Coordinator): Andu a Kangema muriega. Ngwiciria mura nyona ohau nja na mutikira muramenya hihi
noni murona mawira maria turarutithania nainyui no ndikiri ndiraria. Reke njoe mweke uyu handu ha Coordinator witu wa
Murang’a Mr Allan Njeru tondu twina sitting ingi iteno twinayo guku kuria Kiharu, na ni District imwe na niwe ura coordinate.
Kwoguo thaa ici mwamwaga mutariguo kai athire ku atiga mucemanio wake ugithii na mbere aca. Twi hamwe muno, no ateng’
era Murang’a kuona kana andu akuu no marathii na mbere uguo tureka.
Reke njoe mweke uyu ndimucokerie ngatho muno makiria makiria nitondu woguo mukiririirie kuma thaa iria mukire. Amwe
ndiramona haha tukinyire nao thaa igiri na mari guku. Nimoraninia wendo munene muno iguru ria Katiba ino itu njeru turenda
guthondeka. Kana tuthondekete tayari na twinama ndinama nanii ati nitukurugama na Katiba ino. Itiguo?
Haria hangi, Commissioners aitu, twi hamwe nao. Mokire otene niundu wa kwirutira. Tondu uria turenda niguo marenda.
Kotigwo marenda matingire guku. Mangiri guku? kwoguo mumenye atiriri, tunyitaniire twi kindu kimwe. Ndingwenda kumuiga
muno. Reke njuge hau tukinyitie niwega tondu ndigwiciria he mundu wa hingiririo njaa na uyu tiguo muico, giki nikiambiriria.
Kwogui waiugua hari nondu utigaririire, na ungienda kuutwara mbere nduri muhingiririe. Wina kanya. No mwone mundu ui
turarutithania wira twi hamwe naouke kuria wafisi gwitu Murang’a niugotokora, no utuhe undu uria urenda nani tuku forward
kuri commissioners aitu na moi ikinya riria riagiriire. Riu ngwiciria ni tukuhinga mucemanio, nigetha tuharaganie. Turekererie ona
commissioners aitu makihuruke negetha rucio magithii kuria kungi maguthii. Uyu tiguo muico kwina kundu kungi magokorwo
magithii. Nainyui mugithii mukarore micii uria mutigire ng’ombe naki. Tumenye hau hangi niatia. Thank you muno. Nii njitagwo
Jane wa Githae aria matanjui. Ndutithanagia wira hamwe na coordinator ucio wa Murang’a ari mokite kuu ni mangorete kuo
maita maingi. Reke tuhoe.
Prayer: Baba thiini wa riatwa ria Jesu Kristu nitwagucokeria ngatho hwaini mwega. Niwega nitondu niwitikirire kwambani
riria mucemanio uyu naithui Mwathani. Nituonete guoko gwaku kuri iguru ritu kuuma okiambiriria gwata ihinda riri twathii
kurikiriria. Tureheana mokoini maku nigetha utotongorie tugicoka ciikaroini ciitu. Nitukwenda ona kuheana commissioners aitu
mokoini maku mwathani magi travel ng’endo ndaihu Baba, umagitire na thakame ya muruguo Jesu Kristu. Ithui tugutigara guku
Kangema turi ona mundu giikaro giake Baba ututongorie no utukinyie na tukore thayu kuria tutigire Baba witu wa kirikaniro.
Baba gucemania gwitu haha ona kuria kungi gucemanitio mwathani, gutigokorwo kuri gwatuhu Ngai no nitukuona moimiriro
nitondu wi hamwe naithui kurugamia kihoto Jehova. Twina ngatho muno makiria hwaini wa umuthi nitwauga niwega ni tondu
gutiri undu ona omwe nginya hau tukinyite utwikite wa kuhingicana na haria uri maundu mathiaga magiriire. Niwega ngai,
60
umagarania naithui thayu waku urokorwo hamwe naithui. Owegaini no tugiini wa Mwathani witu Jesu Kristu ni twahoya..
Wega wa mwathani witu Jesu Kristu, na wendani wa Ngai, nayo ngwataniro ya Roho Mutheru irogia naithu hingo ciothe.
Amen.
&&&&&&&&&&&&&&&&&&&
61