Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake

514
करण ९ व छदोरचना रचणार ा. माधव ं. पटवधन, एम. ए., सदय, रवकरणमडळ

Transcript of Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake

Page 1: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake

करण ९ व

छदोरचना

रचणार

ा माधव पटवधन एम ए

सदय रवकरणम डळ

माधव-जampलयन याच का)यथ

१ वरहतग

२ सधारक

३ 4ा5कया

४ ग7जला8जampल

५ वर8जन

काampशत )हावयाच १ नकलालकार

२ सनीता8जampल

ा माधव पटवधन याच थ

१ फास=-मराठ कोश

२ छदोरचना (२ रA आविEत)

३ ndashउमरखJयामकत Kबाया

थोरल मामा

Mीयत महादव वNवनाथ सहबO बडोद

यास

सादर समपण

INTRODUCTION

This work being intended mainly for students of Marathi versification is written in Marathi but as it will be no less useful to students of Sanskrit prosody I propose to give here in English a brief statement of what I have attempted From very ancient times writers on Metre have been content merely to give a list of metres with mnemonic descriptions and illustrations often composed by themselves for the occasion For the first time an attempt is here made to go over the whole field of versification Sanskrit and Marathi ancient and modern in order which have not been mentioned by prosodists but illustrations of which are met with in literature In this book I have given all of these newly discovered metres along with others given in the works of Bharata Pirigala Viraharika Svayambhu Hemacandra Kedarabhatta and the ancient Kannada writer Nagavarma Everywhere I have given references to authorities which are so necessary but which are so rarely given in these works I have moreover attempted to reduce the great confusion of names of metres caused by the vicious habit of calling one and the same metre by many names and many different metres by one and the same name In classifying these metres the old system of classification according to the number of syllables in a line is rejected in favour of that of basing it on the nature of rhythm and the internal rhythmic structure of the line I have thus reached the fundamentals of prosody-the rhythms on which metres are founded and which though casually darkly hinted at by one obscure Marathi author no one has ever elaborated upon I have discussed various questions connected with metre for instance that of the relation of verse-rhythm with music and that of free verse Metre is not a mere play of permutation and that of free verse Metre is not a mere play of permutation and combination of short and long syllables A line to be truly metrical has got to be rhythmic These rhythms I have found are of eight seven six or five Matras or syllabic instants Once the fundamentals were grasped I was able to co-ordinate all the three kinds of metrical composition Vrttas Jatis and Chandas which have been always employed by Marathi poets As for Jatis three or four of them were mentioned by Marathi prosodists who on the analogy of Vrttas merely counted the number of syllabic instants in a line But more important than the number of syllables or syllabic instants in a line is its internal rhythm-structure as also is the pattern of the stanza formed by lines Two metres having the same number of syllabic instants in each line may yet be different from each other because of different internal rhythmic structures The same rules of rhythm are exemplified in the Chandas in which all syllables whether short or long are treated uniformly as long This kind of verse does not appear in classical Sanskrit and though Vedic metres are called Chandas the difference of short and long appears to be observed in them This type of versification however is common in modern Bengali In the field of vrttas my work has been mainly of compilation and re-classification though I have discovered and emphasized the factor of internal rhythmic structure Besides I have collected a good deal of new material and made it available to students for the first time But my studies in the field of Jati and Chandas and the general theoretical ground-work with which I have now provided the science of prosody---these I humbly submit as my contribution to the knowledge of metrics The author acknowledges his indebtedness to the University of Bombay for the substantial financial help it has granted towards the cost of publication of this book January 1937

Mathav T Patwardhan

सहावलोकन

सहज फरायला Pहणन बाहर पडाव आQण नादातRया नादात कEयक डोगर Sन दT या

ओला डन एखाVया उEतग ampशखरावर चढाव आQण तथन ampसहावलोकन कYरताना काय दश

पादाZात झाला हा Pहणन सानद आNचय करAत रहाव तशी माया मनाची िथSत ह श]द

ampल^हताना झालA आह या करणी कती पYरMम _याव लागणार आहत याची यथाथ कRपना

आर`भी आलA असती तर मनान कचच खाRलA असती आQण मग हातन काहA^ह झाल नसत

बतापरत पढ पाहन काम कर यानच सखावह गSत होत अस ^दसत

२०-२१ वषाeपव= बी ए ची परA5ा आटोपRयावर पढAल अ`यासासाठ Pहणन मी

वकfटान फासी छदशााचा अ`यास आरि`भला छद-शााशी असा हा माझा प^हलाच

पYरचय होता तEपव= मी पVयरचना कलA होती पण छदशााकड ढकन^ह पा^हल न)हत

फास= छदशा Pहणज Sनfकारण क^ठण कhन ठवलला एक वषय आह मी Eयक वEताच

चार चार चरण तो डपाठ कराव पन पहा Pहणन Eयाना काहA तरA एक गोड पण साधी चाल

लावावी आQण दोन वEतातील साPयभद ओळख याइतका कान ससकत झाRयावर अधकपण

तीत होणारा हा साPयभद पथjकरण आQण तलना कhन पfट klगोचर कhन घ याचा यEन

करावा अशा रAतीन अ`यास करAत असताना फास= छदशाातील कEयक दोष उघडकnस

आल परत Eया शााची मी Pहणज एका परकnयान कललA पनघटना हA इराणातील लोकाना

माय हो याचा स`भव नसRयान मी Eया ^दशन इजीत एक पितका ampल^ह यापलAकड काहA

यEन कला नाहA

परत हा अ`यास कYरताना पथjकरण आQण तलना कhन शोध कर याची जी सवय

मला लागलA ती फार ^हतकर ठरलA मराठ पVयरचना मी अनक वषाeपासन करAत असRयान

माझ ल5 जातीकड Pहणज माावEताकड वळल ववध जातीत रचना ाचीन काळापासन होत

आलA होती पण ^द डी साकn इEया^द चार पाच कारापलAकड छदशाकाराची kिfट गललA

न)हती चरणातील मााची सoया मोज यापलAकड Eयानी काहA^ह कल न)हत चरणाpया

अतगत घटनचा वचार कला पा^हज दोन चरण सममाक असन^ह अतगत घटनाभदामळ

ampभन होऊ शकतात या गोfटAचा कोणाला पEता लागलला न)हता मी या जाSतरचनचा अ`यास

आरि`भला आQण Qrत शक १९२२ जानवारA ८ या ^दवशी यथील शारदामिदरात lsquoनवीन चलनी

वEतrsquo या वषयावर एक Sनबध वाचला तो नतर मी ववध-vानवतारमाampसकाकड पाठवला

असता सPपादकानी Eयाला थान दऊन मला उEतजन ^दल vानकोशकारानी^ह हा लख आपRया

vानकोशात समावfट कhन माझा एककार गौरवच कला या गणाहकाचा मी फार आभारA

आह पढ छदाचा^ह मी थोडा अ`यास कला आQण डॉ कतकर याpया अyय5तखालA यथ

भरलRया शारदोपासकसPमलनात छदावर एक Sनबध वाचला तो^ह अyय5ाना मनोर7जक

आQण उEतजनाह वाटला परत थाSनampमतीpया kfटAन खर उEतजन अकिRपतपण Sनराzयाच

^ठकाणाहन ampमळाल फlयसन कॉलजातील सकतवषयाच ाyयापक डॉ वासदव गोपाळ

पराजप एम ए एलएल बी डी ampलट यानी आयसकSत-म4णालय नकतच थापल होत

आQण Eया म4णालयातन ग`भीर वषयावरAल पतक Eयाना काampशत करावयाची होती मी अस

एखाद पतक ampलहन दऊ शकन का Pहणन Eयानी Nन टाकताच मी छदशाातील

जाSतवचार हा वषय चालल का Pहणन उलट Nन कला Eयाpयाकडन होकाराथ= उEतर तEकाळ

यताच मी कायाला आर`भ कला पतक इतर kfटAनी^ह वVयायाepया आQण कवीpया उपयोगी

पडाव Pहणन Eयात वEतवचार^ह समावfट कला अरबीफास= वEत^ह घाल यात आलA आQण

शवटA 7याचा छदशााशी काहA सPबध नाहA पण का)याशी आह अशा lsquoपVयाची भाषाrsquo या

वषयाची^ह चचा कर यात आलA एक वषाpया अवधीत पतक ampलहन छापन होऊन त Qrतशक

१९२७ मyय काampशत झाल काशनाच आNवासन न ampमळत तर हA थSनampमSत न होती त)हा

या थाच योlय त Mय डॉ पराजप यानाच ^दल पा^हज तो काल वशषत पVयरचनचा

असRयान थाला मागणी^ह चागलA आलA आQण हा ग`भीर सा^हEयाला आMय द याचा यEन

आMयदाEयाना भोवला नाहA ह Eयाच आQण माझ सदवच समजल पा^हज

पण या थात अनक उणीवा राहन गRया होEया ाकत पगलाचा उपयोग कhन

घ यात आला असला तरA ाचीन सकत छदशाकारानी वEताची चचा कशी कलA आह आQण

सकत कवीनी Eयाची स`भावना कशी कलA आह याचा वचार कर यात आलला न)हता पहा

जाSत आQण छद यात आढळणारA आवतनाEमकता वEतात कोठ आQण कशी आढळत याचा^ह

शोध घ यात आला न)हता Pहणन छदोरचना काampशत झाRयानतर २-३ वषाeनीच मी पहा या

वषयाचा अ`यास आरि`भला भरतपगला^द सकत छदशाकाराच थ अ`यासन आQण

सकत Sन मराठ ाचीन-अवाचीन वाडमय डोzयाखालA घालन पfकळच नवीन सामी

ampमळवन जळवन आता छदोरचना हा थ अथपासन इSतपयत नवीनच ampलहन काढलला आह

याला पव=pया आवEतीचा आधार आह आQण एकदा ampसO झालल नाव पालट यात अथ नाहA

Pहणनच छदोरचना ह नाव तसच ठवल आह ताडन पहाणाराला हA दसरA आविEत Pहणज

वतत जवळ जवळ नवीनच असा एक थ आह ह पfट ^दसन यईल

पVय Pहणज लयबO अ5ररचना होय ह साध तEEव ज पव=pया छदशाकाराना

सापडल नाहA आQण एका आधSनकाला अगदA पसटपसटच ^दसल त मला पYरMमाती हळहळ

पfट होत गल या तEEवामाण पVयरचना हA वEतवhप असो वा जाSतवhप असो वा

छदवhप असो ती कशी सम अधसम आQण वषम अस शकत ह या थात वतारान

दाखवलल आह छदशााची काहAतरA )यापक आQण पायाशO अशी घटना आता SनिNचत

कललA आह अNवघोषापासन जगनाथरायापयतच सकत आQण अVययावत मराठ

ampसOअampसO कव याचा योlय तो परामश घ यात आला आह कोठ काहA महEEवाच वगळल

गल असRयास त अनवधानानच वगळल गल आह यावषयी सदह नसावा कोणाpया^ह Mयाचा

अपहार कर याचा यEन कलला नाहA ^द डी-शारदा इEया^द ४ndash५ माावलAचा वचार कYरताना

Mी गोवदराव टPब आQण Mी वामनराव पाyय याpयाशी मी वचारवSनमय कला होता हA

गोfट यथ साभार सागन टाकतो तथाप मoय काय सार मी एकयानच कलल आह

पण या एवया )यापारापासन ाित काय असा Nन करणार क)हा क)हा भटतातच

Eयाना काय समजावन सागावयाच

बभ5त )याकरण न भ7यत

पपाampसत का)यरसो न पीयत

नpछदसा कनचदOत कल

^हर यमवाजय Sनfफला Zया

या सभाषताचा अथ मला^ह कळतो पण छदाला मोल नाहA गEयतर^ह नाहA इतjया

वषाpया सहवासानतर अशी हातावगळी झालA तरA दयात घर कhन रहाणारA गोfट इतर

जाणEयाना^ह आवडलA माय झालA Pहणज ज समाधान होईल तच साT या Mमाच साथक होय

ता २३ जानवारA १९३७ इसवी

डjकन िजPखाना पण ४

माधवराव पटवधन

सपाच पटकरण

दोन स5प जथ कसात एकापढ एक अस ^दल आहत तथ Eयाpयामyय अवहचह-

घातल आह त या सचीत वगळ वगळ पहावत अवहापढAल स5प थाpया नावाचा आह

पढAल दोन अकापकn १ ला ख डाचा वा थवभागाचा असन दसरा पVयाचा वा साचा वा

पfठाचा^ह आह

अनककवकत कवता अकक

अनककवकत लघका)यमाला अकलका

अमतरायकत कवतासह अकस

अampभनवका)यमाला अकामा

अनतकत कशलवाoयान अकल

अनतकत गKडगवपYरहार अग

अampमतागSतकत धमपरA5ा अधप

अvातवासीकत अvातनाद अना

व वा ampभडकत अलकारSनKपण अSन

अमरच4सYरणीत पVयानद अप

अनतकत पदसह अपस

अSनलकत फलवात अफ

अNवघोषकत बOचYरत अबच

य रा अभगकत मजवानी अम

अनतकत सीतावयवर असीव

अनतकत सलोचनाoयान अस

अNवघोषकत सौदरनद असौ

अvातवासीची कवता अvा

आनद (व ल बव) आ

आगरकर गगाधर काशीनाथ आगका

आनदतनयकत गोरसZnडा आगो

आनदतनयकत पतनावध आप

आMमभजनावampल आभ

आनदमाampसक आमा

व ह आपटकत माला आमाला

आमोद आमो

आनदतनयकत वNवाampमययvर5ण आव

क इदमती बी ए इ

इNवरदEतणीत धतवटसवाद इध

उमरखJयामकत Kबाया उखK

उपाyय जयकfण उज

जयकfण उपाyयकत पोपटप8ची उपो

उOवचOनकत भगवVगीता उभ

भ उEपलाची बहEस^हतवरAल टAका उवब

उEसाहतीथ महाजनकत उदाEतवाणी उवा

रवकरणम डळाच Sतसर पतक उषा

Qrती उपासनासगीत उस

एकनाथ ए

ओकारमSनकत लमणावयवर ओलख

कवनगpछ कग

काampशकव काक

अनतकाणकरकत चादरात काचा

कवदपण कद

करभार कभा

कवसमलन कस

का)यककर काक

क नारायण काळ काकना

गक पहा काग

अpयत दामोदर कारकत नदादAप कान

काळल रामच4 अनत काराअ

रा अ काळलकत वाlवसत कावा

का)यवहारAकत का)यवहार काव

का वNवनाथ शकर कावश

काampलदासकत शगारSतलक काश

क ना काळकत सहकारम8जरA कास

का)यवहारAकत फSतलहरA काफ

करण क

सम कलकर थ क

कलकर माampसक कमा

करात (क ल सोमण) करा

कसमाज क

कमदबाधवाची कवता कक

क7जवहारAकत गीतग7जारव कगी

कसमाजकत जीवनलहरA कजी

य ख कळकण=कत मानसSनNयद कमा

कमारस`भव कमार

कमारयशोदकत यशोदाSयनी कयशो

कfणकशव कक

कदारभणीत वEतरEनाकर क

कशवसत याची कवता कक

कशवकमार ( क अ) कक

कशवकमारकत गीतगगा कगी

कशवकमारकत झ डची फल कझ

वEतरEनाकराची SनणयसागरA आविEत कSनया

न च कळकरकत पVयगpछ कपग

कशववामी भागानगरकर कवा

य स कोरकलकत का)यकसमकampलका कोका

Mी क कोRहटकरकत गतम8जष कोग

कोलत दEताय ampभकाजी कोदampभ

Mी क कोRहटकरकत मशोधन को

Mी क कोRहटकरकत मकनायक कोम

ो वfण ampभकाजी कोलतकत ल)हाळी कोल

5म4कत दशावतारचYरत 5द

5म4कत सवEतSतलक 5स

ना ध खा डकरकत कवताकलाप खाक

ना ध खा डकरकत ाकत कवता खााक

माजग पहा ग

गगादासणीत छदोम7जरA गछ

बाबा गद गबा

गागय गा

गायकवाड ाpयथमाला गाामा

गरAशकत अभागी कमल गअक

गरAशकत आPबराई गआ

गरAशकत का8चनगगा गका

गरAशकत फलभार गफ

जयदववणीत गीतगोवद गीगो

गोवदकवीची कवता गोक

गोदातटAचा ग7जारव गोग

गोवदराव टPब गोट

गोपीनाथ तळवळकर गोत

गोखल दEताय ल5मण गोदल

गोपीनाथ तळवळकरकत दवाकर गोढ

गोर पा डरग Mावण गोपाMा

पा Mा गोरकत बोबड बोल गोबो

वलराव घाट घा

य ग घारपरकत लAलचा ससार घालA

राजकव च4शखरकत चि4का च

चतवजयकत वधमानषटampशका चव

काचा पहा चारा

कfणशाी चपळणकरकत पVयरEनावलA चप

जगनाथसादकत छदभाकर छ

जगOरकत तSतकसमा7जampल जत

जोशी अनत हYर जोअह

गजानन गोपाळ जोशीकत पVयपfपहार जोप

सीताराम बाळकfण जोशीकत वनमाला जोव

जोगळकर सदाampशव वfण जोसव

जोशी सीताराम बाळकfण जोसीबा

जोइदकत योगसार जोयो

7योEना 7यो

नारायण वामन ^टळक याची कवता ^टक

^टळक व ampस ^टवसी

आनदराव टकाड ट

टकाडकत आनद गीत टआ

गजानन लमण ठोकळ ठो

ड`भ (कfणमSन) कत Kिjमणीवयवर डKव

तडफ त

त डाल रामच4रावकत सदामभाlयोदयचYरत तरास

भाकर रामच4 ताPब याची सम कवता तासक

दEताची कवता दक

दशवकाampलक स दव

दडकर समSतबाई दस

रघनाथपि डताच दमयतीवयवर दव

दात शकर गणश सPपा^दत मQणमाळ दाम

दात शकर गणश सPपा^दत लोककथा दालो

सौ अपणा दशपा ड दअ

दवनाथकत कवतासह दक

सौ कसमावती दशपा ड दक

दवलकत झ7जारराव दझ

गणवत हनमत दशपा डndashndash दगह

ना घ दशपा डndashndash दनाघ

दशपा ड याची SनमाRयमालाndashndash दSनमा

पKषोEतम यशवत दशपा ड दपय

दवलकत मpछक^टक दम

वामन नारायण दशपा ड दवाना

दवलकत वZममोवशीय दवZ

सौ वमलाबाई दशपा ड दव

दवलकत शारदा दशा

दवलकत शापस`म दशाप

दवलकत सशयकRलोळ दस

4ोणपव 4ोप

नरहYरकत गगारEनमाला नग

नवजीवन माampसक नजीमा

कान पहा नदA

नयच4सYरणीत हPमीरमहाका)य नह

नागवमकत छदोPबध नाग

दनाघ पहा नाघद

क नारखडकत च4कला नाच

क नारखडकत बालगीतमाला नाबा

सौ नावलकरकत भाव कसमा7जampल नाभा

सौ मनोरमाबाई नावलकर नाम

नागशकत वयपfप नाव

Sनर7जन माधवाची कवता Sनक

Sनर7जनमाधवकत चOोधरामायण Sनच

Sनampशगधकत 7योEनागीत Sन7यो

Sनampशगधकत Sनशागीत SनSन

Sनर7जनमाधवकत सदवEतमjतावलA Sनस Sनमास

Mी पि डतकत चवथीचा चाद पचचा

पVयदल पद

क पVया पटवधन पप

पदसह (Sनणयसागर) पस

भवानampशकर पि डतकत पचलला पावा पप

परमाEमकाश जोइदकत प

Mीधर सखाराम पि डतकत वरालाप पव

पाथव (हYर काampशनाथ कळकण=) पा

वा भा पाठककत आशागीत पाआ

पा डरगकवकत गयगधवाoयान पाग

पाटणकर परशराम नारायण पापना

पाYरजात माampसक पामा

भा दा पाळद याची रEनमाला पार

गणश हYर पा^टलकत रानजाई पारा

पाYरजात पाYर

पालकर सौ शाताबाई पाशा

पा डरग कवकत थालAपाककथा पाथा

पगलवरचत छदशा प

पPपळपान पपा

पfपदतवरचत णायकमारचYरउ पणा

प7यपादकत नदANवरभिjत पन

प7यपादकत योगभिjत पयो

उपो पहा पोप

श पोहनरकरकत बागशाहA पोबा

भाकर याची कवता क

फRलपाकर (द बा पाकरकत) प

कदकदाचायकत ाकत गKभिjत ागभ

ाकत पगलम ाप

फटEकार फ

फlयसन कॉलज माampसक फ

फाटक गणश कfण फागक

बीकत फलाची ओ7जळ फओ

बRलवकव बक

बालकव (ठोPबर) याची कवता बाक

बालबोधमवा माampसक बाबोमा

बापट सारजाबाई बासा

बहEतोरEनाकर बतो

बडकर Mीराम गोवद बMीगो

Mी रा बोबड बो

बा भ बोरकरकत Sतभा बो

भरतणीत नायशा भ

भ^का)यम भका

भगवVगीता भगी

भवभSतणीत मालतीमाधव भमा

भिjतमाग^दप भमा

भासकत अampभषक भाअ

भासकत अवमारक भाअव

भासकत कणभार भाक

भागवतम भाग

भालच4 दEत भाद

भासकत Sतभा भा

भावलखाndashndash भाल

भासकत वनावासवदEता भाव

व वा ampभडकत अलकारSनhपण ampभअSन

व वा ampभड जीवजागSत ampभजी

ampभ5कवकत 4ौपदAवहरण ampभ4ौ

व वा ampभडकत मदारम7जरA इ ampभम

ampभडकत राघवीय परAवाह (राम) ampभरा

म8जबाळ म

महानभावीयका)यातील काहA नवीन छद मका

मधमाधव मधमा

मनोहर माampसक मनोमा

महाभारत मभा

महाभाfय मभाfय

Mीकfणकववरचत मदारमरदाचPप ममच

मyवमनीNवराची कवता ममक

महाराfशारदा मशा

मखककत Mीक ठचYरत मMी

मराठ क स7जीवनी मस

मायदवकत अampभनयगीत माअ

माळ)यातील अवाचीन कव माअक

माधव (क मा काटदर) कवीची कवता माक

माडखोलकर रा य मागय

माधवजampलयनकत ग7जला7जampल माजग

माधवजampलयनकत 4ा5कया माज4ा

माधवजampलयनकत वनर7जन माजव

माधवी माध

माधवानजाची कवता मानक

मायदवकत भावतरग माभा

मायामिpछ4 बोलपट मामबो

माढकर मा ह मामाह

मालवका माल

मायदवकत ampशशगीत माampश

मjतNवरकत रामायण उEतरका ड मराउ

मोरोपतकत अहRयोOार मोअ

ldquo कशलवाoयान मोकल

ldquo कfणवजय मोकव

ldquo दोहा रामायण मोदारो

मोरोपती करण मो

ldquo भीfमभिjतभाlय मोभीभ

ldquo म8जरामायण मोम8ज

शकराचायकत मोहमVगर मोम

मोरोपत कत वराटपव मोवप

ldquo वलणाध मोव

ldquo वबधय रामायण मोवब

ldquo वच रामायण मोवरा

ldquo वलतSत मोवत

ldquo सम थ मोस

ldquo सवया रामायण उEतरका ड मोसराउ

ldquo सार रामायण मोसारा

ldquo सीता रामायण मोसीरा

ldquo फटका)य मोफका

यशवतकEत यशोगध यम

ldquo जयमगला यज

ldquo यशोधन यध

ldquo बिदशाळा यब

ldquo भावमथन यभा

यशवत माampसक यमा

यवराजणीत रससदन भाण यर

रघवश रघ

न श रहाळकरकत पfपा7जampल रप

क रण^दव मालती रमा

रEनाकरमाampसक रमा

रEनाकरकत हरवजय रह

राजशखरकत कपरम7जरA राक

रामदासकत कKणाfटक धाया सवाया राकधास

राघवकव राघव

राजकव च4शखर राच

(ampभरा) राघवीय परAवाह राप

राजाराम ासादA राा

रामदासकत भीमhपी तो राभातो

क मनोरमाबाई रानड राम

रामजोशीकत लाव या राला

ो Mीधर बाळकfण रानड राMी

hपदवकत तवमाला hतमा

रदाळकराची कवता रक

लघका)यमाला लकामा

लampलतवतर लव

ओलव पहा लख

लमण गणश ललकत SतलकSनधन लSत

लोकampश5ण माampसक लोampशमा

वसतवहार वव

वकnल )यकटश शकर व)यश

वराहampम^हरकत बहEस^हता वब

वराहampम^हरकत बह7जातक वबजा

वाlभटकत अfटागदय उEतरथान वाअउ

ldquo ldquo चकEसाथान वाअच

वामनी थ वा

वामनकत Vवारकावजय वाVवा

वामनकत भागवत रामायण वाभारा

दामोदरampमMवरचत वाणीभषण वाभ

वागीNवरA माampसक वामा

वामन वराटपव वाव

वामयMीख ड-पVयवभाग वाMीपव

वामनकत हYरवजय वाहव

वनायकाची कवता वक

वठोबाअ णा दतरदारकत पदसह वदप

वलकत पदसह वप

वरागीकत मधस`भार वम

वहगम माampसक वमा

वNववाणी माampसक वमा

वलकत रसम7जरA वरस

वलकत Kिjमणी वयवर वKव

ववधvानवतार माampसक ववमा

वदभवीणा ववी

वरहाककत वEतजाSतसमpचय वव

वीरNवरकत गजमखचYरत वीगच

परशराम ताEया गोडबोलकत वEतदपण वद

वकटाyवYरकत लमीसह वलस

ldquo वNवगणादशचPप ववच

शकराचायणीत गोवदाfटक शगो

शशाक (बा मा दाभाडकत) मालती शमा

शाकर थावampल शा

शाडगधरपOSत शाप

ampशशपालवध ampशश

Mीधरवामी Mीवा

सहवचार Vवमाampसक सVव

सरपटवार नारायण माधव सनामा

स7जीवनी पा5क सपा

सबनीस पा डरग िजवाजी सपािज

सरजाम रघनाथ दEताय सरद

व ज सहबOकत हhप सह

साधदास सा

सEचPपाकत साधना आQण इतर कवता साआइक

साधदासकत गहवहार साग

सा^हEयदपणndashndashndash साद

साधदासकत SनमाRयसह साSन

साधदासकत रणवहार सार

सावरकरकत रानफल सारा

साधदासकत वनवहार साव

सगा सगी

समतकत भावलहरA सभा

सभाषतावampल सभाष

समतकत माझ द दन समाद

समतकत मौिjतकमाला समौ

समनहार सहा

सकताग सक

सो^हरोबा अिPबय याचा पVयसह सोआप

क म सोनाळकरकत कमलपराग सोक

सोपानदव चौधरAकत का)यकतकnनक सोका

सोपानदव चौधरA सोचौ

सोमदवकत यशितलकचPप सोय

नहभा न

फSत माampसक फमा

वय`भpछद व

माजव पहा वर

व प पि डतसPपा^दत ीगायनसह ीगास

हYरच4कत धमशमा`यदयका)य हधश

हमच4कत छदोनशासन ह

vानNवर vा

vानकाश दSनक vा

छदोरचना

अyयाय १ ला

काह छदोवषयक न

ldquo अय कवमनोभव सहजस`भव वाampमनी

स-वणमयद^हनी नवरसाEमक भाampमनी

साद-मयजीवत अनवचारसpचाYरणी

चमEकSतवलाampसनी रampसकसमनोहाYरणीrdquo

(च ११५)

अशा यथाथ श]दानी 7या lsquoकवता-रतीrsquoच आवाहन राजकव च4शखर यानी कल आह

Sतचा सहवास िजतका दयगम Sन सरस असणार Sततकाच Sतpया अवयव-रचनचा Pहणज

छदशााचा अ`यास हा कवळ बOगPय आQण K5 वाटणार ह उघड आह का)यानभतीpया

पढ जर का)यमीमासा हA नीरस आQण अनावNयक वाटत तर पVयाpया Pहणज का)याpया

शरAराpयाच रचनचा वचार करणारA छदो-वचSत हA कती शfक आQण )यथ वाटल परत

छदशााच vान ह िजतपत कवीला अवNय आह Sततपत रampसक वाचकाला^ह आह रampसक हा

जाणता Sन चकEसक हो याला या शााpया अ`यासाच साय होत मनfयाणी हा जसा

सदय तसाच बOमान^ह आह कवळ अनभव घऊन तो वथ रहात नाहA अनभवाचा

तलनाEमक अ`यास कhन मलभत Sनयम शोधन काढ यात मनfयाला पराकाfठचा आनद वाट

शकतो काहA मनfयाpया या शोधक वEतीमळच ववध शा Sनमाण झालA आहत

छदशााची^ह उEपिEत अशीच असलA पा^हज

१ गVय आQण पVय

ब^हरगाकड पा^हRयास वामयाच गVय१ (१ ldquoगVय पVयampमSत ाहवामय Vववध

बधाrdquo (गछ ६१) आQण पVय अस दोन कार आढळतात ज आपRया नहमीpया बोल यासारख

(lt गद) त6 गVय होय गVयाच अथपत=pया अनरोधान ज तकड पडतात Eयाना वाjय

Pहणतात गVयात या वाjयाची लाPबी कती असावी आQण Eयाची अ5ररचना कशी असावी

यावषयी Pहणज वाjयात अ5राची सoया लघगKZम आQण वरामथान यावषयी काहA

Sनयम नसतो अथाकडच लय दऊन ^ठक^ठकाणी यनाधक वMाम घत ज आपण नहमीpया

बोल यामाण आQण कलाच तर वरात कचत चढउतार कhन उpचाYरत त ग$य२

२ ldquoअSनबO पदवद तथा चाSनयता5रम

अथोप5ा5रयत vय चणपद बधrdquo (भ १५३५)

होय 7याच तकड Pहणज पाद वा चरण ह गVयातील वाjयामाण अथपत=pया अनरोधान पडत

नाहAत तर मoयEव Sनयampमत अतरान यणाT या वरामाpया ^ठकाणी पडतात आQण 7याpया

चरणातील अ5ररचनला अ5रसoया आQण लगZम या गोfटAत काहAतरA Sनयम असRयामळ ज

वाभावकपणच अथाप5ा लयीकड अधक लय दऊन एकदरAन सलगपण गzयावर काहA

ठरावकच ^ठकाणी ठरावकच वळ थाPबत Pहटल जात त प$य होय

पVय Pहणज लयबO अ5ररचना होय पVयाची काहA चाल असावी Pहणन पVयात

ठरावक लाPबीच पाद३ (३ ldquoपादन सयोगात पVयमrdquo (हप ५२)चरण Pहणज अ5रावलA असतात

गVयाच सारoया लाPबीच तकड पाडन त एकाखालA एक अस मा डन Eयाच पVय कYरता यईल

पण ह ^दखाऊ पVय होईल Eयाला छद-पण यणार नाहA ampल^हRयासारखा उpचार करAत थोडस

गzयावर Pहणायला लागताच ज गोड लागत आQण ज अतगत लयबOतमळ सहज अवगत होत

तच खर पVय होय छदपण४

४ ldquoSनयता5रसPबध छदोयSतसमिवतम

SनबOत पद vय सतालपतनाEमकमrdquo (भ ३२२९)

ह या सहज लयबOततच असत

२ पVयरचनच )याकरण

छदशा ह पVयरचनच )याकरणच होय ह शा पVयाpया घटनचा Pहणज लयबO

अ5ररचनचा वचार कYरत )याकरण ह अथपण श]द जोडन होणाT या वाjयाचा आQण Eया

वाjयाpया घटकाचा वचार कYरत तर छदशा ह लघगK अ5राpया जोडणीन होणाT या

चरणाचा आQण त चरण ampमळन होणाT या पVयाचा वचार कYरत )याकरणाची घटना हA

7यामाण वामयामागन होत Eयाचमाण छदशााची रचना का)यSनampमतीpया नतर होत

वJयाकरण हा दSनक बोलAतील आQण लखी वामयातील वाjयोगाच समालोचन कhन

ampशfटजनमाय अतएव hढ अशा मनोगत Sनयमाना पfट कhन मा डतो तर छदशाकार हा

पवकालAन कवीpया कतीच पथjकरण-वग=करण कhन कवीनी नकळत अनसरलRया मनोगत

छदाना पfट कYरतो कवीpया ववध मनोगत वरादोलनाला अनकल अशी रचना तो

अ5रसoया लगZम आQण यSत इEया^दकानी SनयमबO कhन ठवतो )याकरणाpया

घटननतर 7यामाण )याकरणबाय ाचीन योग ह )याकरणाpया पव=च Pहणन 5Pय तथाप

अननकरणीय मान यात यतात Eयाचमाण ाचीन कवीच छदोदोष ह 5Pय पण अननकरणीय

गणायच असतात भाषा हA िजवत आह तोपयeत ती एखाVया )याकरणान Sन कोशान सवथव

बO होऊ शकत नाहA आQण Sतpयात नवन)या वाjयोगाची भर पडत राहत Eयाचमाण का)य

ह िजवत आह तपयeत त ठरावक छदकारात पणपण अडकन रहात नाहA त नवनव

छदयोग कhन पाहत भावी लखकाच नवनव वाjयोग पYरणामकारक वठRयास hढ होतात

Eयामाण कवीच नवनव छद कवता सरस आQण चटकदार उतरRयास अनसYरल जाऊन hढ

होतात सampश5तमाय अतएव शO अशा भाषत रचना करावयाची असRयास 7यामाण

)याकरणाकड अवNयमव लय Vयाव लागत Eयाचमाण hढ Sन सहजगPय अशा छदात सOा

शO रखीव रचना करावयाची असRयास Eया छदाpया घटनच vान अवNय पा^हज बोलायला

आपण कवळ अनकरणान )याकरण न ampशकताच लागत पण शOच बोलत अस नाहA

पVयरचना^ह सहजच मनोगत आदोलनानसार होऊ लागत पण ती रखीव Sन शO होतच अस

नाहA )याकरणान 7यामाण भाषतील अमक शO Sन तमक अशO का ह समजत Sन दसT याला

समजावन दता यत Eयामाण अमक पVय शO का Sन तमक अशO का ह छदशाान

समजत आQण दसT याला पfट दाखवता यत )याकरण ampशकRयान 7यामाण फार तर चार

वाjय शOपण बोलता ampल^हता यतील पण आदशभत िजवत गVय ampल^हता यईलच अस नाहA

Eयामाण छदशााpया अ`यासान एक दोन शO पVय अSतिjलfट वEतात^ह रचता यतील

पण सरस वाहA का)य ह SनसगदEत Sतभवना कवळ छदशााpया बळान Sनमाण करण

अशjय आह उEकfट का)यरसाला छदशO पVयाच घाटदार पा इfट आह परत रसाची

तहान घाटदार सवणपााpया दशनान भागणार नाहA कवळ छदशO पVय Pहणज का)य न)ह

पVय ह का)याच कवळ शरAर१ (१ lsquoइSत वEत त का)यय शरAर पYरकSततमrsquo (भ २११) होय त

समाण आQण सरख पा^हजच पण ह कलन नटवायच शरAर रमणीय भावाथान सचतन हव

शगारलल कलवर काय कामाच

३ पVय5ाचा सकोच

सारवताचा Pहनज समरणीय वाडमयाचा आर`भ पVयात होतो आQण काहA कालपयत

Eयाची वाढ^ह पVयातच होत मनfय हा गायनय असRयामळ काहA पVयरचना Pहणज गय

श]दरचना हA आपोआप स`भवत अथवा ओढन ताणन काहA श]दरचना गय होऊ २शकत

(२ एका चरमर-वjयान आपल नहमीचच वाjय पण माhन-मटकन lsquoसकमार असSन त फारrsquo या

पVयाpया चालAवर बसवRयान मोठ कतहल उEपन कhन आEमampसOी ampमळवललA माया

पहा यात आह Eयाच वाjय अस

ldquoशगदाण गरम चरमर खार फाणndash

फाण खार चरमर गरम शगदाणrdquo)

Sतpयावषयी चमEकार वाटतो ती yयानात ठवावीशी वाटत आQण सहज yयानात रहात^ह Sतच

अनकरण^ह करावस वाटत पVय ह सहज तो डपाठ होऊ शकत आQण दAघकाळपयत yयानात

राहत ह पVयाpया यशाच एक मoय कारण आह म4णकलpया शोधापव= आQण वशषत

लखनकलpया शोधापव= ज)हा vानसर5णाचा सारा भार मरणशjतीवर पड त)हा गVयरचना

jवचतच होई सकतात वद पराण मSत इEया^द थ पVयात आहत आQण आज सOा

मराठत भगोल)याकरणाpया काYरका आढळतात याच कारण पVय ह मरणसलभ असत हच

होय

सधारणpया गतीसग गVयाच 5 वाढत पण पVयाचा पpच अगदAच सPपfटात यत

नाहA पVयाचा उपयोग का)यापरता मया दत होतो याचा अथ असा नाहA कn का)य गVयात अस

शकतच नाहA का)य रसाEमक रमणीयाथ-Sतपादक पा^हज एवढ च सा^हEयाचाय Pहणतात

गVयात^ह रमणीय आदोलन असत एखाVया गVयगगाधराpया भाषत ज)हा लखन एक

कारpया कवळ समाधीतच झाल असाव अस वाटत आQण भाषा हA कRलोampलनीमाण भरपर

ओढाळ आQण नादवती होत त)हा तीत एक कारच Mfठ गढ आदोलन Eययास यत परत ह

आदोलन अSनयampमत असत तच Sनयampमत आवतनाEमक आQण अनकरणीय होऊ लागल कn

Eयाला पVयाच )यविथत वhप आल Pहणन समजाव

४ पVयाची का)यानकलता

का)य जर गVयातन^ह गट होऊ शकत आQण गVय ह जर Sनवदनाच वाभावक साधन

आह तर का)याला तरA पVयाची आवNयकता का असावी वाडमयात ज दयगम असत Eयाचा

मनावर खोल ठसा उमटतो त वाचताना आनद होतोच परत तवयान Eयाचा सPबध सटत

नाहA मनfयाला त पनपहा मनात घोळन Eया आनदाची पनराविEत करावीशी वाटत तो

भावाथ जर थोडjयात आQण पVयबO असल तर तो आठवन मनात घोळण सोप जात गVय ह

4व माSनल तर पVय ह कलासासारख आह कलासाpया आकSतसौदयामाण पVयाच

बायसौदय आRहादकारक वाटत यात शका नाहA तरA रसावादात मलत काहA भद पडत नाहA

पVय ह गVयाहन अधक सोयीच आह इतक च गायनामाणच वराpया आरोहावरोहामाणच

लयबOता हA भावना उEतिजत कर यास फार उपयोगी पडत आQण ती पहा

आकSतसौदयामाणच आनददायक आह का)य हA एक आनद दणारA कला असRयाकारणान

भावाथाच मनात सर5ण करणारA१ (१ छद या श]दाची सचव यात आललA )यEपिEत मोठ

बोधद आह ldquoछदयSत आहलादयSत इSत छदrdquo अस कोणी Pहणतो तर याक ldquoमा

मननात छदाampस छादनातrdquo या सान आpछादन करणार र5ण करणार त छद अस Pहणतो)

आQण भावना उEतिजत कर यास साय करणारA एक आनददायक गोfट Pहणन पVय ह

का)याशी सलlन )हाव त का)याच शरAर )हाव ह योlयच होय

५ पVयरचनची कमता

पVयरचना हA मळीच कम नाहA अस मा नाहA ldquoतजवण गम वथा ससारrdquo वा ldquoलोळत

कच मखवधवYर Eयाampस तच कर SनवाYरrdquo अशा सारoया पVयाच आर`भ सहजफYरत अस

शकतात तथाप या उदाहरणामyय सOा तजवण गम मखवध कर ह दSनकबोलApया बाहरAल

श]द आहत आQण वYर तच आQण SनवाYर हA दSनकबोलAबाहरAल hप आहत या गोfटA

कमतचीच छटा दाखवतात मग एकाच ठरावक आदोलनाpया साpयाची सारA दAघ कवता

Sतvापवक रच यात कती कमता यत असल पVयरचना अगदA वाभावक आQण सकर नाहA

Pहणनच कवीला अपYरचत श]द वा hप योज याची Sन सगवशषी )याकरणाpया Sनयमाच

उRलघन कर याची मोकळीक असत हA मोकळीक अRपतम घ यात आQण कमता ^दस न

द यातjग कवीच कौशRय गट होत अ`यासान 7यामाण )याकरणशO रचना करण

वाभावक होत Eयाचमाण छदोबधन ह कवीpया मनवळणी पडन गल कn Eयाची भाषा

आपोआप छदोबO Sन छदशO अशी यत Sतpयातील कमता पार kfटA आड होत Sनसगाचा

आभास Pहणजच कलचा वलास होय

पVयाpया 7या Sनयampमत आदोलनामळ वाचकाला एक कारची जागत त4ा लागन Eया

त4त Eयाला कवीची य5नगरA पहायला ampमळत आQण कवीचा भावनावाह Sनयित होऊन

सारखा चालत राहन Eयात Eयाpया कRपनाचZाला सतत गSत ampमळत त पVयाच Sनयampमत

आदोलन सवच लampलतलखनकाराpया कतीला मानवत अस नाहA पVयामळ कEयकाची

कचPबणा होत पVय ह लAलन रचता यत असल तरA Eयामळ कEयकाची कRपना कि ठत होत

उदाहरणाथ Mी व स खा डकर ह गVय Sन पVय सारoयाच लAलन रच शकतात पण Eयाpया

गVयात जसा भावनचा वकास आQण कRपनचा वलास आढळतो तसा तो Eयाpया पVयात ^दसत

नाहA

६ दोvान का)यरक नाहA पण का)यशोधक आह

कवळ लगZमSनदशक च डोzयापढ ठऊन सरस पVयरचना कYरता यईल काय नाहA

रचनाचाpया साहाJयान एखाVया अपYरचत वEतात कवता ampलहावयाच कवीpया मनात आल

तर थम Eयाला Eया चामाण Sनरथक का होईना पण लघगK yवSन गणगणन Eया पVयाला

काहAतरA चाल लावलA पा^हज चाल अमकच असलA पा^हज अस नाहA परत कोणती तरA चाल

मनात बाणRयावाचन ससPबO पVयरचना होऊच शकत नाहA असा अनभव आह उलटप5ी

थलमानान एखादA चाल मनात बाणलA असन^ह पVयरचनकड मळचीच थोडीफार विEत

असRयावना पVयSनampमSत होऊ शकत नाहA चाल Eय5 ऐकायला ampमळन अवगत झालA आQण

वाभावक वEती^ह पVयरचनकड असलA तरA तवयान कायampसO होत नाहA पVयरचना होईल

पण अ5राच माामापन जर रखीवपणान yयानात रा^हल नसल आQण ताडन पहायला लगZमाच

च जर डोzयापढ नसल तर झाललA पVयरचना छदशO असलच अस SनNचयान सागता

यणार नाहA

एखादA कवता कवीला आपRया मधरवरात Pहणन दाखवता यत आQण ती ऐकन Mोत

म^दत होतात एवयान Eया कवतची छदशOता ampसO होत नाहA गोड वरान आपलA कवता

Pहणन दाखवणाT या कवीची रचना ampशथलच अस याचा स`भव असतो ह आNचयकारक वाटल

तरA ददवान अनभवampसO आह गायक कव हा कोठ दAघवर T हवच उpचारAल तर कोठ T हव

वर लाPबवन दAघ करAल सगवशषी दोन तीन अ5र यनकालात 4त उpचारAल तर क)हा

अ5राची उणीव तो Sनरथक वर लाPबवन भhन काढAल आQण पहा इतक कhन आपण काय

करAत आह याची Eयाला जाणीव होणार नाहA ऐकणाT यापकn^ह सवानाच हA जाणीव होत अस

नाहA 7याची Mवणतला समवदA झालA आह Eयाला मा ह दोष जाणवन उVवग वाटRयावाचन

रहात नाहA

ldquoजम ण सहइ कणअतला

Sतल तampलअ अO अOण

तम ण सहइ सवणतला

अवछद छदभगणrdquo (ाप १|१०)

अशावळी Eया गायक कवीला Eयाpया पVयाच रचनाच काढन दाखवRयावना Eयाच दोष

Eयाला पfटपण klगोचर होऊ शकत नाहAत Pहणन छदशााच कामापरत vान कवीस

अवNय आह

७ छद आQण चाल

चाल Pहणज छद न)ह चाल Pहणज एखादा छद गzयावर Pहण याची धाटणी होय

एका छदाला अनक चालA लावता यतात 7याला चाल वाभावकपण लागत नाहA तो छदच

होत नाहA छद Pहणज अ5राची तालबO जळणी होय हA जळणी तालबO असलA कn चाल

सहज लागत चालAन वampशfट वररचनचा बोध होतो चाल बदललA कn छद बदलला अस

वाटत पण हा Sनवळ आभास होय मगलाfटकातील

ldquoलमीकौतभपाYरजातकसराधवतYरNच4मा

गावकामदघा सरNवरगजो र`भा^ददवाना

अNव सतमखो वष हYरधन शखोऽमत चाPबध

रEनानीह चतदश Sत^दन कय सदामगलमrdquo

हा Nलोक रामर5ातोातील

ldquoरामो राजमQण सदा वजयत राम रमश भज

रामणाampभहता Sनशाचरचम रामाय तम नम

रामानाित परायण परतर रामय दासोPयहम

राम चEतलय सदा भवत म भो राम मामOरrdquo

या रामनामाची वभिjतhप सागणाT या सampसO Nलोकाप5ा Sनराzया चालAवर Pहण यात यतो

पण वतत दोहA Nलोक शादलवZnडत नावाpया एकाच वEतातील आहत फार कशाला 7या

Nलोकाच चारA चरण अगदA सारख असतात Eया Nलोकात^ह दसरा चरण प^हRया चरणाहन

कचत Sनराzया रAतीन Pहटला जातो१ (१ प^हRया व SतसT या चरणाचा यास बहतक वEतात

ऋषभ वरावर होतो तर दसT या व चौया चरणाचा यास षजावर होतो उदाहरणाथ इ4वा

Pहणताना प^हRया चरणात सा सा र ग म प म ग र सा र असा वरZम असतो तर दसT या

चरणात ग ग र सा Sन Sन र ग र सा सा असा वरZम होतो पण छदोkfया दोहA चरण

अampभनच असतात उलटप5ी वागता आQण रथोOता हA वEत ampभन ampभन आहत तथाप Eयाच

वरलखन एकच आह ो ग ह रानड याचा लख पहा (भारतीय सगीत ३२)) भपाळी लावणी

या चालA आहत या ampभन-ampभन जाती न)हत lsquoघनNयाम सदरा Mीधरा अKणोदय झालाrsquo हA

होनाजी बाळाची सampसO भपाळी लावणीसारखी Pहणता यईल तर उलटप5ी भाकराची lsquoकध ग

भटampशल अत िजवाच िजवलग मतरणीrsquo हA लावणी थट भपाळीसारखी Pहणता यईल आतील

वषयाला अनकल अशी चाल पVयाला लावRयान पVयाpया सरसतत भर पडत वचयाpया

रसपYरपोषक सम छटा या MSतampसO कवीpया रचनत जशा यऊ शकतात तशा Eया धोपटमाग=

कवीpया रचनत यऊ शकत नाहAत

८ का)यपठन आQण गायन

छदाला चाल लागत असलA तरA छद वा का)य Pहणज सगीत न)ह छद Pहणज

लयबO अ5ररचना होय हA अ5रश पहाता अfटमाक सतमाक ष माक आQण चतमाक

अशा आवतनाची असत परत गायकn तालाची सoया पाचच आह अस नाहA अ5रश पहाता

ampभन तालात बसणार पVय गवई माा जळवन घऊन Sनराzयाच तालात Pहण शकतो गायनात१

(१ ldquoाथना वदपठन धाampमक म पोथीवाचन वEतरचना ^द डी साकn दोहा पोवाडा

गzयावरची गाणी अभग ठमरA टपा धपद धमार oयाल अशा चढEया Zमान लोकगानातन

शाीय गायनामyय सगीताच पYरवतन झाRयाच ^दसन यत लोकगानाची सवाeत अखरची

पायरA Pहणज गणवEत अथवा माावEत याच गायन होय अशा गानात जातीत जाती नऊ

वर यतात अशा गानात बरचस गयEव ^दसत पण शाीय सगीतामाण रागEव कवा

ठरावक असा एखादा राग Sनमाण होत नाहA लोकगान व शाीय गायन यामyय प^हRयात

तालाचा अभाव असतो पोवाडा हा लोकगान व भावनाधान जोरदार भाषण यामधील दवा आहrdquo

ो ग ह रानड (पहा भारतीय सगीत ३२)) Eयाला तालाची चमEकSत कhन^ह वतारान

ववधता साधीत एक वampशfट वराचा थाट तीत कhन Vयावयाचा असतो गायनाच वारय

अथाप5ा सरावटAवर आलापावर आQण वतारावर अधक अवलPबन असत अथबोध मळीच

झाला नाहA तरA रस उEपन होऊ शकतो मनाला मोहनी पडत अस नसत तर अथशय तराण

कोणी गाइल^ह नसत आQण कोणी ऐकल^ह नसत

गीत Pहणन जो लघका)यकार किRपला आह Eयात अथवारय Sन वरलाampलEय ह गण

तRयबल असाव लागतात रचना साधी सोपी आQण सरळ असन घोळन घोळन Pहणायला आQण

वतार करायला अनकल अशी असावी लागत मराठ सगीतनाटकात म8जळ चालAवर

ampल^हललA लघपVय अगQणत असलA तरA lsquoतजवण गम वथा ससारrsquo सारखी गीत या नावाला

शोभतील अशी फारच थोडी आहत आQण ह गीत सOा घोळन घोळन घ^टका दोन घ^टका

Pहणायला जमणार नाहA यावhन अथवारय आQण गयता ह दोहA गण तRयबल ठऊन रचना

करण कती क^ठण आह ह पfटपण ^दसन यत 7या गीतात सरावट अधक मोहक का अथ

अधक दयगम ह सागण क^ठण जात अशी गीत रचन ती योlय पOतीन गाऊन दाखवता

यायला Pहणज वाlगयकार )हायला सगीताच vान अपYरहाय आह परत कवीला वा रampसक

वाचकाला या vानाची मळीच आवNयकता नाहA कवतत अथाpया रमणीयतला ाधाय आह

आपRया कवता गzयावर Pहणन दाखवणारा कव Pहणज वाlगयकार न)ह

९ का)य आQण गायन याच परपरमाण

Eयक कवतगQणक एक ठरावक लाPबीची रषा घऊन Sतpयातील वरलाampलEय आQण

अथवारय याpया माणात Eया रषच दोन भाग कल वरलाampलEयाचा भाग बदमालन

दाखवला अथवारयाचा भाग सलगरषन दाखवला आQण मग या साT या रषा शजारA शजारA

अथवारयाpया चढEया वा उतरEया माणान रचRया कn का)याच 5 गीतापासन त

ओवीपयत Pहणज जवळजवळ गVयच अशा पVयापयत कस पसरल आह ह पfटपण ^दसन

यत गयता१ (१ ldquoगायनामyय यणाT या वराची सoया व Eयाच समEव जसजस वाढत जात

तसतसा भाषायोग अधक आखड होत जावन शवटA Eयाच महEEव पार नाहAस झाRयाच ^दसन

यत लोकगानात रसाचा स`भव सववी श]दSनfठ तर शाीय गायनात तो सववी वरSनfठ

होऊ लागतोrdquo ो ग ह रानड (भारतीय सगीत ३२)) आQण अथवारय याच एकमकाशी

माण )यतच ^दसत गयपVयात अथवारय कमी होत होत शवटA तरा यात अथ लत होतो

तर का)यात गयता कमी होत होत शवटA ािथक ओवीत वा चQणक त छदपण नाहAस होत

यावhन का)य5ात गायनाच वचव कस नाहA आQण त का अस नय ह पfट होईल

१० चाल कशी असावी

का)यरसाला िjलfट वररचनाची आवNयकता सतराम नाहA गायनात अ5राची पा^हज

Eया तालात वाटणी गवई आपRRया कशल लहरAमाण कh शकत असला तरA सामायत चाल

लावताना कवीच पVय सरळ वाचीत गRयान जो लय जो तोल जो ताल तीत होतो जो कवळ

अ5रानसारA असतो तोच _यावयाचा असतो या अ5रानसारA तालात पVय लगZमामाण सरळ

थोडस गzयावर Pहणत गल असता जी चाल जी वररचना आपोआप लयबO आQण MSतसखद

वाटत ती का)यास अनकल आQण रसावादास परशी समजावी

ampसO वEताpया चालA परPपरन आRया आहत Eया कानावर पडन पडन सहज अवगत

होतात Eया बळच यEनान बसवा)या लागत नाहAत त)हा एखाVया अपYरचत पVयकारास

चाल लावायची झालA तर ती साधी Sन सलभ लावावी ती अमकच एक असलA पा^हज अस नाहA

पण दोनचारदा कानावर पडलA असता ती अवगत )हावी Sतच सहज अनकरण कYरता याव इतकn

ती साधी Sन सलभ असावी अथावhन लय उडन त वरलाampलEयात गरफटल अशी चाल

का)याला अगदA कामाची नाहA

११ पVयकार hढ कसा होतो

एखाVया पVयकारात एखादA चटकदार कवता रच यात आललA ^दसलA आQण Eयातन

Eया कवतला चEताकषक चाल लावललA ऐक यात आलA कn ताबडतोब अनकरण )हायला

लागन तो पVयकार कवमाय आQण hढ होतो lsquoउOवा शातवन कर जाrsquo ह ाचीन पद

सampसO असल तरA आधSनक मराठ कवतत या उOवजातीची टम हA गोवदाजकत lsquoराजहस

माझा Sनजलाrsquo याच कवतन पाडलA म^4का हA जाSत ताPबकत lsquoत हबहब साउलA Eयाच मSत चीrsquo

या कवतमळ कवय झालA आQण lsquoम^4क राम टाकनी अampलस त कशीrsquo या मळ पVयाच

प^हल कडव^ह 7याना परत ठाऊक न)हत अस कव lsquoत हबहब साउलArsquopया चालAवर कवता रचन

ampशरोभागी lsquoचाल म^4क राम टाकनी० या पदाचीrsquo अशी सचना दऊ लागल काहAतरA कारणान

कवीला एखाVया कवतpया चालAची चटक लागावी लागत Pहणज मग तो Eया धाटणीpया कवता

रचतो यामळच तर छदशाात वEत अगQणत ^दसत असलA तरA कवय आQण चampलत

अशी थोडीच होतात

१२ अपठनीय पVय Pहणज वकत गVय होय

एखाद पVय थोडस गzयावर Pहण याचा यEन कhन^ह Eयाला चाल लागलA नाहA तर त

Pहणावसच वाटत नाहA आQण त गणगणावसच वाटल नाहA तर ाय Eया कारची का)यरचना

पहा होत नाहA सकत छदशाातील कEयक वEताची उदाहरण सampसO कवीpया कतीत

आढळत नाहAत अथवा अEयत वरRयान आढळतात याच मoय कारण हच कn Eयाना एखादA

मधर चाल सहज Sन सरळ लाग शकत नाहA झळझळीत गVय गVयामाण वाचताना काहA

वाटत नाहA पण ^दखाऊ पVय गVयामाण वाचायची पाळी आलA कn त असय होत वाटल Eया

वEतात मग त कती^ह िjलfट Sन वच असो पVयरचना कhन लोकाना चकत करावयाचच

अशा Sतvन कfटणाT या का)यकोRहायावाचन कोणी िjलfट आQण चमEकाYरक वEतात रचना

कर याचा भयकर खटाटोप करणार नाहA

१३ रचनाशथRयाची इfटाSनfटता

हदlयाpया गा यासारखी परPपराात अशी जी लोकगीत आहत Eयाची रचना अSतशय

ampशथल आह परत Eयाpया चालA परPपरन िजवत ठवRयामळ रचनच शथRय ह वाpय

कवतला जस घातक होत तस त या परPपराात गीताना होऊ शकत नाहA Eयातन Eयाचा

सPबध हा अजाण वयाशी वा अampश5त वगाशी यत असRयामळ ह शथRय वरयकारक होत

नाहA हA ampशथलरचना असकत लोकाpया हातन वा छदशााpया पव=pया कालात झाललA

आह ह^ह वसhन चालणार नाहA मलासाठ ampल^हलRया काहA आधSनक पVयात ह शथRय

आढळत आQण तथ बाळबोलातील बोबडपणाइतक च त दयगम वाटत पहा

एक होता मलगा मसळ झाल खश

Eयाला सापडला मलगा Eयाला भटलA घस

हलlयाची कलA उसळ घशीन कल बीळ

जवायला आल मसळ १ Eयात साठवल तीळ २

Sतळाच काढल तल भजी खाRलA फार

भ7याची रलचल आईन ^दला मार

तो डाला सटल पाणी पोट गल फगन

खाRलA अधाशावाणी ३ घस गलA Sनघन ४

आनद माampसक (सटPबर १९०७ प ५५)

असच दसर एक गाण lsquoटाzया बाई टाzयाrsquo ह आनदाpया १९१९ pया फवारApया

अकात २११ पfठावर आह

दोन तीन सampसO आधSनक गीतात ह शथRय सहतकपण योिजलल ^दसतndash

(१) ldquoगल तयावर जडन रामा मन गल तयावर जडन ०

कSत नटन सजन मी आल

कSत अलकार ह Rयाल

कSत नाजक गल बाई होऊनrdquo (काग ८६)

(२) ldquoआला खशीत सampमदर Eयाला नाहA धर होडीला दईना ठh

ग सजण होडीला बघतो धh ०

^हरव ^हरव पाचवाणी जळ

सफत फसाच वर खळबळ

माशावाणी काळजाच तळमळ

माझी होडी सampमदर ओढA खालAवर पा यावर दईना ठh

ग सजण होडीला बघतो धhrdquo (चारा ५५)

(३) ldquoराना-रानात गलA बाई शीळ ०

राया तला र काळमळ नाहA

राया तला र ताळमळ नाहA

थोर राया तझ र कळशीलrdquo (ओ २६)

या गीतापकn प^हRया गीतात ाचीन परPपराात ीगीताpया धाटणीच अनकरण आह

Pहणन आQण दसT या आQण SतसT या गीतात भाषाच खडवळ आह Pहणन ह शथRय SनषO

वाटत नाहA कPबहना थोड उचतच वाटत परत हA गीत दयगम वाटतात ती या

शथRयामळ मा न)ह या गीताpया गोड चटकदार चालAमळ^ह न)ह तर या गीतात भावाथच

तसा रमणीय आह Pहणन परत याpया लोकयतच रहय या शथRयात T हवदAघाepया

सरणदकोचनात आह अशा ामक समजतीन या शथRयाचच अनकरण होऊ पहात आह

वतत आधSनक भाषासकतीpया काळात अस शथRय वरयकारकच होत

अ5राच हाल कhन पVयास माhनमटकन चाल लावलA तरA वरस होतो आQण पVयास

चाल लागच शकलA नाहA तर अप5ाभग होऊन ना धड गVय ना धड पVय अस काहAतरA

ampमMण वाचRयासारख वाटत ampलQखतामाण सरळ उpचार कhन वाचता वाचता 7याची चाल

लागत त

पVय इfट होय आQण पVयातील श]दाच उpचारानसारA लखन ह गVयातील Eया श]दाpया

लखनाशी होता होईल Sततक जळत असाव आधSनक मराठ कवतत lsquoफलाची पखरणrsquo (कक

८१) lsquoफलपाखhrsquo (कक ९२) आQण lsquoगलाबाची कळीrsquo (कक १८५) या तीन कशवसताpया कवताची

चाल नीट लागत नाहA हAच िथSत बीकत lsquoवडगाणrsquo (फओ ११) आQण lsquoचाफाrsquo (फओ ३५) या

कवताची आह उदाहरणाथ पहा

(१) ldquo^टप फल ^टप माझ गड ग ^टप फल ^टप

पहा फलाच पखरण Qझप

कSत सखाच सकाळ

कSत मौजची हA वळ

^दशा या फाकती

फल हA फलती

प5ी ह बोलती

सगzयाहA सfटAन पहा Sन4ा ती टाकलA

ीती ती आशसग खळाया लागलA

तर आनद या झाडाखालA

^टप फल ^टप (कक ८१)

(२) ldquoटला ट रAला रAndashndashndashndashग

जन Pहण का)य करणारA

आकाशाची घर

Eयाला काशाची दार

हमालाpया वर अडसरAndashndashndashग

जन Pहण का)य करणारArdquo (फओ ११)

१४ लय Pहणज काय

पVयाला कोणती^ह चाल लावलA तरA चालत चालAन वampशfट वरZमाचाच बोध होतो

गzयावर पVयच काय गVय^ह Pहणता यत त)हा पVय Pहणज लयबO पVयरचना होय आता

लय Pहणज काय याचा वचार कला पा^हज पढAल कवता Pहणन पहाndashndashndash

ldquoकशासाठ पोटासाठ

ख डाzयाpया घाटासाठ

चला खळ आगगाडी

झोका उच कोण काढA

बाळ नीट कडी धर

झोका चाल खालAवर

ऐका ककक शीट झालA

बोगVयात गाडी आलA

खडखड भकभक

अधारात लखलखrdquo (वर १०६)

हA कवता PहटललA ऐकत असताना वाभावकपणच आपण मधन मधन टाळी वाजवत

रहातो आQण कवता सPपलA तरA एकदोनदा टाळी पढ वाजवतोच कारण कवता अमक एक

^ठकाणी सPपणार आह ह PहणणाT याला ठाऊक असल तरA ऐकणाT याला ठाऊक नसत तो

आपRया त4Aत लागलRया लयात टाळी दतच राहतो गायनाच वळी तबला वाजवणाT याची हAच

िथSत होत Pहणन काहA गवई गाण सPपत आल कn तबRयावर हात ठऊन तबRजीला योlय

वळी थाPबवतात

टाळी वाजवीत रहाव अस का वाटत PहटलRया गोfटAच समदAघ तकड पडन

तकयातकयानी आपRयाला Eया Pहण याची जाणीव होत Pहणन ह तकड घाईन Pहणज 4त

उpचाYरल जावोत वा सावकाश Pहणज वलिPबत उpचाYरल जावोत त तकड परपराशी तलना

कलA असता सारoया काळात उpचाYरल जातात एक तकडा तीन पळात उpचाYरला गला तर

Eयक तीन-तीनच पळात उpचाYरला जातो एका तकयाला जर चार पळ लागलA तर Eयक

तकयाला चार-चारच पळ लागतात त)हा एक तकडा उpचारायला कती वळ लागतो या

गोfटAला महEEव नसन सार तकड सारoयाच वळात उpचाYरल जातात हA गोfट महEEवाची आह

आता एखादा तकडा आQण जी अ5र ampमळन तो होतो ती अ5र याचा काय सPबध आह

तो पाहण अवNय आह

7या अ5रावर टाळी पडत Eया अ5राpया माग उभी रघ ^दलA आह यावhन ^दसन यईल

कn सार तकड चारचार अ5राच आहत Eयक चरणात दोन तकड Pहणज आठ अ5र आहत

सार तकड सारoयाच कालख डात उpचाYरल जातात मग तो लागणारा कालख ड T हव असो वा

दAघ असो आता अशा रAतीन एका तकयाला लागणाT या वळाची वाटणी चार अ5राpयामyय

कशी होत हA वाटणी अगदA सारखी होत Eयक अ5र थलमानान सारoयाच काळात

उpचाYरल जात

आपRया नहमीpया बोल यात आपण सारA अ5र सारoयाच वळात उpचाYरत काय

नाहA काहA अ5र उpचारायला थोडा वळ परतो काहA अ5र उpचारायला अधक वळ लागतो

सyया थलमानान अ5राच दोन वग कRपन जी अ5र उpचारायला थोडा वळ परतो Eयाना लघ

Pहण आQण 7याना उpचारायला अधक वळ लागतो Eयाना ग( Pहण Eयाच Pहणज लघगKच

एकमकाशी माण काय असत याचा वचार मागाहन कh पण गVयात लघगK-भद असतो तो

वर ^दलल पVय Pहणताना आपण पाळीत नाहA ह पVय Pहणताना आपण सारA अ5र सारoयाच

वळात PहटलA पVय आQण गVय याpयामyय जो भद आह Eया भदाचाच हा एक कार आह

सारA अ5र सारoयाच वळात उpचारण ह नहमीpया व^हवाटAहन वगळ आQण Pहणन

अवाभावक असल तरA तवयापरत त आनददायक होत पव=पासन ज चालत आल आह

Eयाचा Eयाग एकाएकn अवचार कh नय

या पVयाच ल5ण कस सागता यईल 7या पVयवगाeत सारA अ5र सारoयाच कालात

उpचारायची असतात Eया वगाeतील ह पVय असन यातील Eयक चरण आठ अ5राचा आह

आQण Eयक चरणाच चारचार अ5राच अस दोन तकड पडतात या पVयाला चतर5रावतनी

अfटा5रA Pहणता यईल या लगEवभदातीत पVयकाराला छद Pहणतात

आगगाडीतन जाताना होणाT या खडखडाटात दोन कारpया आवतनाची जाणीव होत क)हा

खडखड खडखड खडखड खडखड असा yवSन होतो अस वाटत तर क)हा खडड खडड खडड

खडड असा yवSन होतो अस^ह वाटत प^हRया कारpया खडखडाटात चतर5रA आवतन असत

तर दसT या कारात य5रA आवतन होत पढAल कवतत य5रA आवतन आह

rdquo धडाड धडाड

खडाड खडाड

धावत हA गाडी

कवढA धडाडी

खाऊन रगड

काजळी दगड

पा याच राजण

घोटात पऊन

फफस नागीण

वाT याची बहAणrdquo

(वर १११)

या पVयात जाणीव तीनतीन अ5राpया तकयातकयानी होत Eयक चरणात दोन तकड

आहत सारA अ5र सारoयाच काळात उpचाYरलA जातात या पVयकाराला य5रावतनी षड5रA

छद Pहणता यईल

अशा कारpया कोणEया^ह पVयात मग तकड चारचार अ5राच पडोत वा तीनतीन

अ5राच पडोत सारAच अ5र सारoया काळात उpचाYरलA जातात परत एका पVयातील चार-

अ5रA तकडा Pहणायला एखाVयाला िजतका वळ लागतो Sततकाच वळ दसरा कोणी दसर पVय

Pहणताना तीन-अ5रA तकयासाठ^ह घऊ शकल Pहणज काय सारA अ5र जरA सारoयाच

वळात उpचारायची असलA तरA एकाला एका पVयातील एक अ5र उpचारायला लागणारा वळ हा

दसT याला दसT या पVयातील एक अ5र उpचारायला लागणाT या वळाहन यनाधक अस शकल

मग कालमापनाच काहA पYरमाण SनिNचत कYरता यईल कn नाहA यईल पण त पYरमाण Eया

Eया PहणणाT यापरत आQण पVयापरत मया^दत राहAल मग पYरणाम ह )यिjतSनरप5 कस

होईल तस )हायला त पVयवभागSनवfट कल पा^हज

छदात सारAच अ5र सारoया वळात उpचारायची असतात त)हा एक अ5र उpचारायला

लागणाT या काळाला एक माा का Pहण नय आQण माग ^दलRया पVयापकn प^हRया पVयाला

चतमाकावतनी आQण दसT या पVयाला माकावतनी का गण नय तस करायला सकiexclशनी

काहA अडचण ^दसत नसलA तरA एक गोfट वचारात घतRयावना गEयतर नाहA

ldquoसारखी कSत वळ

ऐक य ती शीळ

कती मी पा- ^हल

इतक ची द- Qखल

उरात धड- धड

धावती मी पडrdquo (तासक ८०)

यामाण या छदाpया ाचीन रचनत कEयकदा मyयच एका अ5राpया ^ठकाणी दोन

अ5र आढळतात अथातच छद कती^ह घाईन Pहटला Eयक अ5र Pहणायला लागणारा वळ

कती^ह आखड कला तरA तो वळ jवचत सगी Eयात दोन अ5र अSतशय 4त पण Pहणता

यतील इतका घतला पा^हज Pहणज अEयत घाईन PहटलRया अ5राला जो T हवतम वळ

लागल तो एक माचा अस पYरमाण किRपल तर छदातील Eयक अ5र Vवमाक होईल

आQण छद ह अfटमाकावतनी वा ष माकावतनी होतील

१५ छद अवाभावक आQण SनयमवKO नाहA

छदाची हA रचना कEयकाना ampशथल आQण अSनfट वाटत कारण Eयाpया मत

बोल याpया भाषत लघ-गKभद असताना पVयात तो नfट करण आQण सारA अ5र सारoयाच

वळात उpचारण ह कणकट अवाभावक आQण SनयमवKO आह परत काहA मया^दत 5ात

छद हा कणकट लागत नाहA हA गोfट अनभवampसO आह छद PहटRया5णी सारA अ5र

सारoया काळात उpचारायची हा Sनयमच होतो त)हा या Sनयमाच जोपयत उRलघन होत नाहA

तोपयत छदात SनयमवKO अशाीय अस काहA नाहA छद हा इतर पVयरचनइतकाच

वाभावक आह कारण छािदfटपणान अहवSतत द डक Pहणन कोणी हा छद समाजावर

लादलला ^दसत नाहA तो कवीpया मनोगत आदोलनानसारच उEपन झालला आह नहमीpया

भाषणात आढळणारा लघगKभद Eयात पाळला जात नाहA एवयाच साठ तो अवाभावक आह

अस Pहणायच झाRयास तशा रAतीचा दोषारोप इतर पVयकाराpयावर^ह होऊ शकतो कारण

गVयभाषणात लघगKभद असला तरA Eयाpया कालाच माण पVयातील लघ-गKpया कालाpया

माणासारख रखीव Pहणज गK-अ5र उpचारायला लघ-अ5राpया दपटच काळ लागतो अस

नसत त)हा छद हा इतर पVयकाराइतकाच कम वा वाभावक आह तो आनददायक आह

Pहणनच Eयाpयातील कमता क)हा क)हा डोzयावर आलA तरA ती 5Pय ठरत इतर पVयकार

ह छदाप5ा लगEवभदाला अधक अनसरतात Pहणन अधक वाभावक Sन आRहादकारक वाटत

असतील तर छद ह रचनासौकयामळ क)हा क)हा अधक इfट Sन Mयकर वाटतात

छदात Eयक अ5र Vवमाक असRयान छद अfटमाकावतनी आQण

ष माकावतनीच अस शकतात परत वEत आQण जाSत या इतरकारात लघची एक माा

आQण गhpया दोन माा अस गQणत असRयान आवतन सात वा पाच या वषममााच^ह अस

शकत अfटमाक सतमाक ष माक आQण पp8माक आवतनाpया वEताना अनZम

प$यावतनी अ-यावतनी भगावतनी आQण हरावतनी Pहणाव

१६ पVयवाहाची ^दशा

पVयरचनpया वाहाकड पा^हल तर अस ^दसन यत कn ओघ नकळत आलRया

बहवधतकडन एकhपतकड वळतो आQण नतर एकhपता क टाळवाणी वाट लागत Pहणनच कn

काय तो सहतकपण सिPमMणाकड वळतो छदशाापव= कवी ज)हा कवळ मनोगत

आदोलनाला थलमानान अनसरAत त)हा Eयाpया रचनतील सार चरण अगदA एकसारख यत

नसत

उदाहरणाथ

ldquoअमी च Eवा धतराfय पा

सव सहवावSनपालसघ

भीfमो 4ोण सतपतथासौ

सहामदAयरप योधमoयrdquo

(भगी ११२६)

या चारA चरणात अ5राची सoया अकराच असलA तरA लगZम वगवगळा आह प^हRया

चरणातील आVया5र लघ आह त गK असत तर तो वातोम=चा चरण झाला असता दसरा चरण

इ4वाचा Sतसरा शाampलनीचा आQण चौथा उप4वाचा आह या Nलोलाकातील चारA चरण

समा5रक असल तरA

rdquoआ4 तण ाय Sनवततऽ-

गYरकटमासाVय Sनवतत शर

व महA ाय अध याSत

अाय शातममत न Sनवततऽयम (लव २१प ३८९)

या Nलोकात दसरा चरण तरा-अ5रA सदतवEताचा असन चौथा चरण चौदा-अ5रA

वसतSतलकावEताचा आह

सकतातील fटभजगतीपासनच इ4वा उप4वा शाampलनी वातोampम वशथ Kचरा

इEया^द वEत अितEवात आलA Eयाचमाण ाकतातील lsquoवरमगलाrsquo जातीपासनndashndashndashPहणज

rdquoमणयणाइदसरधYरयछEतEतया

पpञकRलाणसोjखावलA पEतया

दसण णाण7झाण अणत बल

त िजणा ^दत अPह वर मगलrdquo (ागभ १)

यासारoया जाSतरचनपासनच िlवणी उवशी Sनampशपाल इEया^द वEत ampसO झालA

असावीत या कारातील lsquoजनकतनयाrsquo lsquoनवमधrsquo lsquoवलोलनयनाrsquo इEया^द वEताच एकएकच

उदाहरण सापडत Eयाचा पEता ाचीन छदशाास न लागRयामळ या थात Eया

उदाहरणातीलच श]दाचा उपयोग कhन Eयाच नामकरण कराव लागल आह वNलोक वानवाampसका

इEया^द पVयकारात काहA भाग अचल अस आQण काहA भागात वकRपाला वाव अस ह Eयाच

अधवटपण नfट कhन मोरोपतान Eयाना पणपण SनिNचत अस वEतवhप ^दल आह एका

चरणासारख चार चरण ampलहायच झाल कn त लगZमkfया सारख ampलहायच अस वाभावकपणच

वाटत या वEतीमळच१ (१ या वEतीच एक अगदA आधSनक उदाहरण महामहोपाyयाय

माधवशाी भ डारA याpया )याoयानात ampमळाल काशी यथील महामहोपाyयाय गगाधरशाी

मानवRलA यानी एकदा समयापSत कलA ती जाSतरचनत होऊ शकलA असती पण उपYरSन^दfट

वEतीमळ ती वEतरचनत झालA तो समयापत=चा Nलोक असाndash

ldquoसि`भनो यो रामपणा परासम4 पतन8चकार

त मारAच ाय भीKक दशानन ागदाजहार

सीतामीह तEEवमVय म वन सहायो भवाथकारndashndash

lsquoकEता रोव गयददस ampमया कह तम चलो ampशकारrsquordquo

Pहणज [ - - - - - ~ - ~ - ~ - ~ - - ~ - ~ - - ] ह एक नवच वEत ampसO झाल या

समयापत=pया थमचरणातील अEयगणात भद आह हा दोष मळचा कn मरणशjतीचा ह

ठाऊक नाहA) वतालAयौपpछदampसकापासन वयोगनी अपरवj मालभाYरणी आQण पिfपताा

हA वEत अNवघोषाpया^ह पव= Sनमाण झालA असावीत

१७ सिPमMणाची SतZया

पढ वEतातील एकसारखपणा िजतका बधनकारक Sततकाच क टाळवाणा वाट लागला

Pहणनच कn काय कवीच लय उपजातीकड आQण जातीकड वळल परत सकत कवीनी

जाSतरचना अवगत कhन घतलA नाहA आQण Sतची वाढ^ह कलA नाहA इ4वा Sन उप4वा

याpयातील भद थमाअ5रापरताच असRयामळ छदात फारस अतर न पडता रचनत थोडी

ववधता आणता यऊन कवीस तवढA मोकळीक ampमळत Pहणन इ4वा Sन उपदवा याच वर

ampमMण ाचीन काळापासन hढ झाल या ampमMवEताला उपजाSत अस नाव द यात आल ह ampमMण

समा5रक वEताच वगबाधवाच असाव Eयामाण त इ4वशा-वशथ शाampलनी-वातोampम अस होऊ

शकत परत इ4वशा-वशथाच ampमMणसOा भागवत वगळRयास इतर फारच दampमळ आह

दोन ampभन वEताच ampमMण (१) कक-खख वा (२) कखखक वा (३) कखकख वा (४)

कककख अस ववध कारच होऊ शकल Sतसरा कार अधसमवEताचा असRयान Eयात तरA

ampमMवEताची वाढ )हायला हवी होती ampशशपालवधाचा १२ वा सग हा इ4वशा-वशथ ampमळन

होणाT या lsquoampशampशराrsquo या अधसमवEतात आह पण Eयाच^ह अनकरण झाल नाहA एकदरAन पाहता

ampमMण ह सकत कवीना Kचल नाहA अस ^दसत रामर5ातोात शादलवZnडत आQण lधरा

या वEताच प^हRया कारच ampमMण आहndashndash

ldquoराम लमणपवज रघवर सीतापSत सदर

काकEथ कKणाणव गणSनध वय धाampमक

राज4 सEयसध दशरथतनय Nयामल शातमSत

वद लोकाampभराम रघकलSतलक राघव रावणाYरमrdquo

हA गोfट कोणी१ (१ पि डत कदारनाथ (हYर १११ टAप) Sतकड लय वधीपयत रामर5च

दनिदन पठन होऊन^ह yयानात यत नाहA इतक ह ampमMण सPयक आह पगलान ampशखा

Pहणन जो कार साडगतला आह Eयात अचलधSत आQण वVयमाला याच असच ampमMण आह

प^हल दोन चरण अचलधतीच आQण शवटल दोन वVयमालाच असRयास पVयास 7योSत (प

४५०) Pहणतात आQण उलट Zम असRयास पVयास सौPया (प ४५१) Pहणतात याचमाण

जाSतरचनत हYरभगनी आQण साकn याच ampमMण शकराचायकत लमीनampसहप8चरEनम या

तोात आह

ldquoEवEभजीवयampमpछampस चनरहYरपजा कK सततम

SतबPबालकSतधSतकशलो बPबालकSतमातनत

चतोभग मampस वथा भवमKभमौ वरसाया

भज भज लमीनरampसहानघपदसरampसजमकरदमrdquo (शा १८११)

जाणन वा नणन झाललA अशी ampमMणाची उदाहरण Eया Eया वEताpया ववचनात पढ

वEतवहारात ^दलA आहत

दसT या कारच ampमMण आढळत नाहA अगदA अलAकड कशवसत कवीन इ4वाpया तीन

चरणास वसतSतलकाचा एक चरण जोडन चौया कारच ampमMण कhन वEतवचय साध याचा

अampभनदनीय यEन कला आह

rdquoमी पा^हलA एक सरPय बाला

वण कसा Eया मरसPपदला

व5ावरA वीज जधी पडावी

Eयाpया िथतीतच Sतची महती पहावीrdquo (कक ६३)

कशवकमार याpया lsquoझ डची फलrsquo या सहातील lsquoकषायपयपापSततम5कतrsquo या

कवतत अनक वEताच ampमMण आह त बहश सहतक नसाव तथाप त हायापद मळीच नाहA

कव भ Mी पि डत यानी जाSत आQण वEत याच ampमMण कर याचा नवीन उपZम कला आह

Eयाpया पढAल कवतत दोहा आQण तोटकाचा एक चरण ampमळन कडव ampसO होत---

ldquoबघ बालवभाकर य उदया

तम जाय हळहळ ह वलया ०

अतल तampलका घऊनी

Sनज करणाची काय

कौशRयान रगवी

तो ाचीचा काय

मय हA न करA असलA कमयाrdquo (वNववाणी ३८ प ३२९)

परत यथ आवतन सव अfटमाकच आह पढAल उदाहरणात अ5रश पाहता आवतन

ampभन आहत त)हा सतमाक आवतनात Eयक वळी एक माा वाढवन त अfटमाक तरA

कhन घतल पा^हज अथवा तवढा भाग Pहणताना ठका बद तरA ठवायला पा^हज

ldquoतजवीण सख मज कोणी नस

Sतमा^ह तझीच दA वलस ०

मी करA पजा Sतयची भावपfप वाहनी

आQण पfप कोणती पजस उ8ची याहनी

पYर ती न कधीच बघ हसनी

ampभजवी न कधी मन शाितरसrdquo १ (ग १०४)

वEत-वEताच वा वEत-जातीच ampमMण घोटाळा उEपन करAत नाहA कारण अ5र जशी

ampल^हललA असतात तशीच वाचायची असतात वEत आQण जाSत दोहAत^ह लगभद आह परत

वEत आQण छद वा जाSत आQण छद याच ampमMण यjत नाहA कारण एक भाग वाचताना

लगभदाकड लय Vयाव लागत तर दसरा भाग वाचताना ampलQखत लघ असो वा गK असो Eयक

अ5र गKच उpचारायच असत Pहणन कारकत lsquoमघाच अMगीतrsquo या कवततील

ldquoयampस कधी घऊSन 7योEन करणपfपमाला

Sतampमर भावरग पसाया अतरA Yरघाला ०

तरगता वाT यावरA

चमकनी परोपरA

सोनसळी जाद करA

Zर व8चनत परत अित लोट यालाrdquo ( नदA ९५)

वपद जाSतवhप कड)याच प^हल तीन चरण छदवhप Pहणज लगभदातीत आQण चौथा

चरण पहा जाSतवhप ह ampमMण घोटाळा उEपन करणार असRयान इfट नाहA lsquoयampस कधी

घऊSनrsquo मधील क लघ उpचारायचा आQण lsquoसोनसळी जाद करArsquo मधील क गK उpचारायचा हA

वसगSत एकाच कवतत इfट नाहA शO छद वा शO जाSत याpया रचनत कवीला ववधता

आQण मोकळीक हA हवीत Sततकn ampमळ शकतात

इ4वा-उप4वा वा इ4वशा-वशथ याpया वरampमMणात वाभावकपणा आह दोन

वEताpया ampमMणाच सहजगEया पडणार चार कार माग साडगतलच परत भदकiexclक

तारय आQण पYरभाषावधनpछ छदशाकारानी याच िजतक कार होण शjय आह Sततक

Pहणज चौदा किRपल असन इ4वा-उप4वाpया उपजाSतकाराना चौदा आQण इ4वशा-

वशथाpया उपजाSतकाराना चौदा ampमळन अावीस१ (१ यापकn इ4वा-उप4वाpया चौदा

काराची नाव पढAल Nलोकात ^दलA आहत ldquoकती वाणी माला साला हसी माआ जाआ

बाला अiexclा भiexclा पPमा रामा YरOी बOी तास णामाrdquo (ाप २१२१) इ4वशा-वशथाpया

चौदा उपजाSतकाराची नाव काशीसकतमालतील वEतरEनाकराpया आवEतीच सPपादक

वVयनाथशाी वक ल यानी ७९ )या पfठावर टAपत ^दलA आहत पण आधार ^दला नाहA ampशampशरा

ह नाव Eयानी ^दल आह) सvा ^दRया आहत परत आoयानकn वपरAताoयानकn Sन ampशampशरा

या तीन अधसमवEतhप उपजातीतच सहतकपण दAघ रचना कललA आढळत इतर कारापकn

कEयकाची उदाहरण सOा ampमळत नाहAत

राजानकरEनाकरकत हरवजयम या सकतका)याpया सEतावसा)या सगाeत

NलोकampमMणाचा एक वampशfटZम आढळतो पिfपतााचा एक Nलोक मग उपजातीचा एक Nलोक

आQण मग वसतSतलकाच दोन Nलोक या Zमान चारचार Nलोकाच गट कलल ^दसतात

१८ पVयातील टमी

का)यात कोणEया^ह काळी काहA पVयकार hढ झालल असतात तर काहA पVयकार

योगावथत असतात काहA कार माग पडण काहA hढ होण आQण काहA योगावथतच

मायतसाठ पढ यत रहाण ह भाषpया आQण Sतभpया िजवतपणाचच Vयोतक आह गRया

तीस वषाeचाच इSतहास पा^हला तर दाशरथी च4कात इEया^द काहA जाSत माग पडRया

म^4का नववध इEया^द जाSत hढ झाRया आQण आता वरपVया^द नव योग मायतसाठ

झगडत आहत पगलाpयावळी^ह काहA कार योगावथत होत Eयाना नाव पगलान ^दलA

असावीत Eयाचा समावश तो गाथाकरणात कYरतो

१९ मराठतील पVयरचनचा इSतहास

पVयरचनच छद जाSत आQण वEत ह ज तीन मoय कार आहत Eया SतहA कारची

पVयरचना आजपयत मराठत चाल आह

(१) छद----अभग ओवी घना5रA इEया^द पVयकारात लघगK हा भद नाहA

थलमानान सव अ5र सारoयाच दAघ कालात Pहणज गhच उpचारायची असतात अथात या

पVयकारात मoय Sनयमन अ5रसoयच ^दसत Eयक अ5राचा काल दोन मााचा

असRयामळ या पVयकारात अfटमाक आQण ष माक अशा दोनच आवतनाची रचना होऊ

शकत या लगEवभदातील अ5रसoयाक पVयकाराला काहAतरA पाYरभाषक नाव पा^हज Pहणन

व^दकपVयकाराला असणार छद ह नाव ^दल आह कोणEया^ह SनयमबO पVयकाराला

सामायपण छद वा वEत Pहणतात जस पवी छद वतालAय छद गीSतवEत इEया^द परत

वEतास जसा वampशfट पाYरभाषक अथ द यात आला आह तसा छद या श]दास द यास

Eयवाय नसावा अलAकड छदात रचना कर याकड कवीच लय अधकाधक जाऊ लागल आह

वशषत यवतमाळच वVवान आQण )यासगी कव वामन नारायण दशपा ड ह सहतकपण

छदात ववध रचना कYरतात (१ ldquoअन शा नामोiexclशन यनोjत छद योग च kNयत

तVगाथSत मत)यमrdquo)

(२) जा1त--- जाSतरचनत लगEवभद आह समरचनत^ह अ5राची सoया Sन लगZम हA

अampभन नसतात तथाप लघची एक माा२ (2 ldquoमीयत अनया सा मााrdquo

ldquoचाषत वदत माा Vवमा Eवव वायस

ampशखी रौSत मा त नकलतEवधमाकमrdquo

(पाQणनीय ampश5ा ४९) आQण गhpया दोन माा या गQणतान मााची सoया सारखी भरत

मााची सoया ह एकच काहA या पVयकाराच ल5ण नाहA या माासoयाकजातीत

अfटमाक सतमाक ष माक वा प8चमाक आवतन असतात या माासoयाक

पVयकारास माावEत वा मााpछद Pहणतात परत वEत या श]दाचा पाYरभाषक SनिNचत

अथ वगळा असRयाकारणान या माासoयाक रचनस पव=पासन चालत आलल जा1त१

(१ ldquoपVय चतfपद तpच वEत जाSतYरSत Vवधा

एकदशिथता जाSतवEत लघगKिथतमrdquo (हप ५२)

वाrdquoपVय चतfपदA तpच वEत जाSतYरSत Vवधा

वEतम5रसoयात जाSतमााकता भवतrdquo (गछ १४)

वEताच चरणा5रसoयमाण ज उjता^द वग किRपल आहत Eयानाच हमच4 जाSत

Pहणतो) ह नाव पfटपण SनिNचत कराव ह योlय होय

हA गय जाSतरचना मळची ाकतातील असावी हA सकतात शकराचायाpया मोहमVगर

का)यात जयदवाpया गीतगोवद का)यात आQण hपदवाpया तवमालत ^दसत मराठत ाचीन

कालापासन एकnकड ौढ वामय छदात रचल जात असताना ampमराबाई सरदास कबीर इEया^द

उEतर ^हदथानातील सतगीतकाराpया उदाहरणान मराठत lsquoपदrsquo होऊ लागलA हA सारA

जाSतरचना आह vानNवराची पद उपल]ध नाहAत अस नाहA परत मराठतील प^हला मोठा पद

ampल^हणारा गीतकार एकनाथ हा होय याची रचना ampशथल आह आ ए ओ ह वर क)हा क)हा

लघ उpचाराव लागतात तर क)हा क)हा अ दAघ उpचारावा लागतो पढ सयjत )य7जन (कवळ

kNय न)ह तर Mा)य) आRयास मागील लघस Sनरपवादपण गhEव यायला हव त वकRपान यत

Pहणज कोठ त यत आQण कोठ त यत नाहA लखनपOSत सववी उpचारानसारA नसRयामळ

कवळ लखानसारA वाचन कhन गीतातील आदोलनाचा पEता लागत नाहA आQण मग

साहिजकपणच चाल लागत नाहA या मोumlया दोषामळ ाचीन पVयसहातील कती तरA पद

पVयkfया दबध अतएव SनKपयोगी होऊन बसलA आहत ह शथRय गोवद बRलाळ दवल

याpया पदाpया रचनपासन Pहणज आधSनक काळातच नfट झाल आह

हA पद बहतक सतकवीनी थोडी इतर कवीनी ampल^हलA आहत हA धाampमक वhपाची

असRयामळ भाबया भावक समाजान Eयाच मरण ठवल आQण कnतनकारानी ती कnतनात

गाऊन दाखवन Eयाचा सार कला आनदतनय आQण रघनाथ पि डत यानी आपRया ववध

वEतात ampल^हलRया आoयानातन मधन मधन हA गय पद वखरलA आहत मyवमनीNवर

कशववामी नरहYर ampशfय वणीकर दवनाथ दयाळनाथ इEयादकाची जाSतरचना वपल आह

अमतराय रामजोशी (कवराय) होनाजी बाळ सगनभाऊ भाकर इEया^द कवीनी कटाव पोवाडा

लावणी इEया^द जी गोधळी रचना कलA ती सारA जाSतhपच आह आQण ती बहतक ampशथल

आह परत रामजोशाची सकत जाSतरचना रखीव Sन शO ^दसत Eयाच lsquoतKQण तवद

कचतटयSतगK कK मम ^द सादरमrsquo ह कशवकरणी जातीतील पVय या वधानाची यथाथता

पटवील अ णा कलकर यानी गीताpया चालAना कnतनातन Sन तमाशातन सampश5त

रगभमीवर आQणल आQण Eयाची गोडी नवसampश5त समाजासगच उVयोमख कवीना पटवन

^दलA गोवद बRलाळ दवल याची बहतक पVय इतकn सरस ससकत ववध आQण Sनदष

आहत कn आधSनक मराठ कवततील शथRय नाहAस कर याच Mय Eयाpया लोकय

उदाहरणाला ^दल पा^हज जाSतरचनवर ampलह इिpछणाT याला दवलाpया कतीकड दलय कYरताच

यणार नाहA कशवसत गोवद वासदव काSनटकर नारायण वामन ^टळक दEताय को डो घाट

माधवानज वनायक जनादन करदAकर इEया^द आधSनक मराठ कवीनी जाSतरचनस ससकत

वाचनीय कवतpया 5ात hढ कर याच Mय सPपा^दल आधSनक मराठ कवता हA बहताशी

जाSतhपच आह मराठ िjलfटरचना आQणलA ती का)यरचनस अनकल नसRयान मराठ

कवतpया बायवhपावर Sतचा काहAच पYरणाम घडला नाहA

(३) व3तndashndashndashछद आQण जाSत या)यSतYरjत वEत हा एक ाचीन काळापासन चालत आलला

पVयकार आह सकत वाडमयात हाच वशष hढ आह )याकरणमहाभाfयातील काYरका^ह

काहA वEतhप आहत हA गोfट वचारणीय आह वEतात अ5राpया सoयच बधन असत इतक च

न)ह तर Eयाचा लगZम^ह SनिNचत असतो या कारास अ5रवEत या वणवEत Pहणतात पण

यास कवळ व3त१ Pहणाव (१ Sनर7जन-माधव आधार दत नाहA पण वEताpया ^ठकाणी lsquo)यिjतrsquo

हA सvा दतो

ldquo)यिjत या समपादात पवाचायी Sनhपल

जाSत)यिjतVवयामyय छदशा वhढलrdquo (Sनमास २०-२१)

मराठत वEतरचना थम कRयाचा मान महानभाव कवीचा ^दसतो भाकर कत

lsquoईशततीrsquo मधील पढAल Nलोकावhन Eयावळpया रचनची चागलA कRपना यईल

ldquoत कcopy दखौन डोळा परतर सफळा सिfट ह जीवतसी

कNया जघा सरषा उपर घणतरA जमभमी अनगा

सला मyय दशी ampमरवत सजनी मालग टA पवशा

वठला योगराज करवत सहज पारण लोचनासीrdquo

भाकर२ (२ पहा व ल भाव याचा लख व वतार ५५५ व ल भाव पढ Pहणतात

कn ldquoसदर मनोहर म4 तरडगणी चकला सरती स`भोगा सरमा समखी वमला

सानद रामा रमण पादाकल मjतवRलA चदनक गधानक फणी4 हA Eयातील वEत

अपYरचत अशीच आहतrdquo या वEताच vान )हाव Pहणन मी Kिjमणी वयवराpया तीसाठ

शोध कला यवतमाळच Mी वामनराव नारायण दशपा ड याpया कपन या थाची जी एक

अपण सदोष त मला पहायला ampमळालA Sतचा उपयोग जो होऊ शकला तो मी कhन घतला

आह परत कEयकदा ाचीन वEतासच नवीन नाव ^दRयाचा सशय यतो शादलवZnडत

दोधक चामर आQण यथका यास अनZम इ4कRहार चदनबळी तनी आQण वनीमाळा हA नाव

आढळलA lधरा आQण वणी याच सगधारा आQण शगवणी अस चमEकSतजनक अपश

आढळल) Pहणज कवीNवर )यास यान शक बाराश पव=च Nलोकरचना कर यास आर`भ कला

पण याच Nलोक Sनयमक आहत या वळपासन महानभाव थकार ववध वEतात रचना कh

लागल यापढ श`भर वषाeनी सयमकरचना होऊ लागलA तरा)या शतकाpया शवटA तर NलोकबO

सयमकरचनचा घात पfकळच पडला आQण चौदा)या शतकापासन त नवी नवी वEत^ह योज

लागल कfणमनीन१ (१ ो व ampभ कोलत याचा lsquoमहानभावीय का)यातील काहA नवीन छद

(सधकाल ऑगट १९३५ चा अक) हा लख पहा) शक १५७४ pया समारास ampल^हलल lsquoKिjमणी

वयवरrsquo आQण ओकारमनीन शक १६३० pया समारास ampल^हलल lsquoलमणावयवरrsquo या का)यात

पाच-अ5रA वEतापासन त वीस-अ5रA वEतापयत अनक वEत योिजलA आहत

मjतNवरान आपRया रामायणाची रचना ववध वEतात कलA आह तरA भजयाताच

माण मोठ ^दसत शवटA शवटA पादाकलक जातीचा^ह अवलPब Eयान कला आह मjतNवराची

Sतभा वEतबधनात जखडRयासारखी वाटत वामनान अनक वEतात रचना कhन मराठ भाषला

KळवलA आQण वEतरचनला यमकानासानी मि डत कhन lsquoसNलोक वामनाचाrsquo सampसO कhन

टाकला आधSनक kfटAला वामनाची कSत ampशथल Sन िjलfट वाटत वामनापासन

चमEकSतजनक रचनला वशष महEEव यऊ लागल वल Sन आनदतनय याची रचना दबध

आQण चमEकSतजनकच वशष आह रघनाथपि डताची रचना मा िजतकn सालकत Sततकnच

रसाळ आQण शO आह पण ती वपल नाहA lsquoवVव7जीवनrsquoकार वल म4ालकारान ववध

वEताची नाव थत कYरतो पण Eयात ढोबळ चका कYरतो अनत कवीन दवराज माQणका

वबधया वभावरA आQण NयSनका या दampमळ वEताचा मोumlया माणात उपयोग कला आह

Sनर7जन-माधवान ववध वEतात चमEकSतजनक आQण वपल रचना कलA असन

छदशाावर^ह सkEत मjतावampल हA पितका ampल^हलA आह

कव हा भाषचा पालक आह हA जाणीव सदव मनात वागवन )याकरणशO ौढ आQण

ससकत भाषत SनरSनराzया क^ठण वEतात^ह वपल आQण सालकत रचना करणारा मोठा

पVयभ Pहणज मोरोपतच होय द डकरचना Eयाpयाच का)यात आढळत Eयान घना5रA१ (१

अहRयोVवार) अभग या कारची छादस रचना सकतात^ह कhन ठवलA आह परत

आNचयाची गोfट हA कn जाSतरचना कYरताना Eयाpया हातन कणकट यSतभग फार होतात

यावhन Eयाला गा याचा कान नसावा

आधSनक मराठ कवीpयापकn भाकर दामोदर पाळद यानी SनरSनराzया वEताची

उदाहरण द यासाठच कn काय अनक वEतात ईNवराची रसाळ आळवणी कलA आह वVयाधर

वामन ampभड यानी राघवीय परAवाहाpया ११ )या सगात आQण द डद डना का)यात ampभन ampभन

वEत अ5रसoयpया वाढEया Zमान ^दलA आहत Eयाpया जीवजागSत या का)यसहात अनक

दampमळ वEताचा परामश घ यात आला आह परत वEताची नाव दताना त आधार दत नाहAत ह

मोठच वग य आह Eयानी lsquoकमampलनीrsquo इEया^द काहA नवी वEत साधलA असन एका अरबी-फास=

वEताला lsquoसौदाampमनीrsquo ह नाव दऊन त वEत hढ कर याचा यEन फार पव= कला आह अलAकड

Eयानी अनक अरबी-फास= वEतात^ह रचना कर याचा यEन कला होता Eयाची रचना वEतशO

असलA तरA सबोध आQण सरस नसत समतकत lsquoमाझ द दनrsquo हA पितका कवळ काहA दampमळ

आQण अपYरचत वEताpया उदाहरणासाठच अवलोकनीय वाटल भागानगरकर यशवतरावजी

कोरकल यानी^ह ववध अपYरचत वEतात सबोध Sन बोधद पVय रच याचा यEन कला आह

वासदव वामन खर वVयाधर वामन ampभड आQण साधदास यानी ाचीन महाका)याpया धत=वर

महाका)य ampल^हलA आहत ख डका)य ह मघदतामाण एका वEतातच ampल^ह याकड कवीची विEत

वशष आह वल भगवत ल`भ याच शोकावत पवीवEतात आह तर राजकव च4शखरकत

वसतमाधव ह वसतSतलकावEतात आह सारख वEत बदलRयान वाचकाला Eयाpया त4Aत

धjक बसतात ग7जलात योिजलA जाणारA अरबी वEत हA वEत आहत याची जाणीव नसRयान

अ णा कलकर वासदव नारायण डोगर Mीपाद कfण कोRहटकर ampशवराम महादव पराजप

कfणाजी भाकर खाडलकर वासदवशाी खर इEया^द नाटककाराची ग7जलरचना ampशथल

झालA आह या करणी झाललA ववध वEतशO रचना सारA तत थकाराpया

lsquoग7जला7जampलrsquo या थात काampशत आह

२० मjत पVयाच योग

मराठतील पVयरचना वEत जाSत आQण छद या तीन कारचीच नाहA अलAकड मjत

पVयाचा योग आQण परकार होऊ लागला आह

Mीयत यशवत भाकर जठार यानी कानडी कव Mी लमीश याpया जampमनीभारताpया

प^हRया सधीच समवEत भाषातर कhन मराठस एका परातीय पVयकाराचा पYरचय कhन

^दला आह---

ldquoMीवधलोचनचकोरक खलवत भjतवलAEकमदकोरक फलवत

जगतीवलयवमलसौभाlयरEनाकरा आणीत भरती अSत तव अवरत सरसकKणासधाकलानी

वशदमधहायकौमदA पसरवत दवपरलमीरमणवदनच4 आनद दवो अPहालाrdquo १

चQणका

याला पVय का Pहणतात ह काहA yयानात यत नाहA ह पVय आQण चQणका यात काहA

मौampलक भद ^दसत नाहA मराठ चQणक त यमक साधललA ^दसतात ती मा या कानडी

पVयकारात ^दसत नाहAत कानाला ह गVयच वाटत गVयाला भरत चण Pहणतो (भ १५३५)

पढ गVय टAकला चण= Pहण लागल आQण शवटA वampशfट कारpया गVयरचनला चQणका

Pहण यात यऊ लागल

ldquoअकठोरा5र वRपसमास चणक वद

तEतवदभरASतथ गVय Vयतर भवतrdquo (गछ ७३)

अमतरायाpया वचYरातन पढ उOत कललA चQणका पहा

ldquoसाPत कलडक अवतार झाला नसता^ह Pलpछसहारा^द भगवpचYर )यासाvन

जयदवा^दकn अfटपदAत वQणलA ती MोEयाहA lsquoसाध साधrsquo श]द अSतसEकार आकQणलA अधना^ह

भावभगवVगणानवादवणनपYरणाampलका चाललA याचकार नारद वात हYरकथापYरपाठ

सडगतलA lsquoर र वाताता पणपरम रामकfणा^द अवतार पढ जमतील Eयाची लAला

Sनशक गात जावी ल7जा Eयजावी चYर पाठ करावी नाम दAघवर उpचारावीrsquo ह आvा

मरोनी व मधवनचारA उEतमाधकारA यमनातीरवहारA कतशौच दतधावनोEतर

ातमरणपवक नानसyया^दक आवNयक आचरौSन हYरकnतनी रगला करताampलकायjत

नतन हावभावस^हत नामावतन कh लागलाldquo (अकस ८)

यावhन मराठत च6णका Pहणज थोड गzयावर Pहणावयाच ससकत समतपदचर

नादगौरवयjत आQण सयमक अस गVय होय ह वशद होईल

Sनर7जनमाधवान आपRया lsquoसभ4ावयवरचPपrsquo का)यात (Sनमाक ३६६) चQणकचा उपयोग

^ठक^ठकाणी कला आह चQणक त आवतनाEमक आदोलन नाहA तथाप पा डरगकवकत

थालAपाककथतील चQणक त सतमाक आवतन असावस वाटत ह सतमाक आवतन

नकळत^ह आलल असल

ldquoयYरकड ऋषभार दखSत सारचोजगगा^दका प8चपKषampस पSतlaquoता भampल Sनampम नतन त

कनकाPबरा सदरा अSतपामरा मज वणवल कSत सEवराldquo इEया^द (अकलका २१२९)

याला ampशथल पVय Pहणता यईल कारण पVय Pहणज लयबO अ5रबध होय तालाच

बधन सोडRयावर होणारA वाभावक रचना Pहणज गVयच होय

rdquoएका मलlयान

पा^हलA कळी

गलाबाची कळी बह गलजार

Sतला भलSनया तो जवळी

गला होऊSन लPपट फार

गलाबाची कळी

गलाबाची कळी

गलाबाची कळी बहारदारrdquo (कक १८५)

Goethe pया The Wild Rose pया या कशववसतकत भाषातरातील काहA ओळी

पVयावतनी आहत आQण काहA नाहAत 7या नाहAत Eया बसवायpया PहटRया कn श]दाच हाल

कराव लागतात आQण त कRयास कवतावाचनान होणाT या आनदात Sततकn यनता यत थोडा

शाि]दक फरफार कRयास हा दोष Sनघन जातो पहाndashndash

एक मलान पहा बSघतलA

गलाबकampलका बह गRजार

Sतला भलSनया धावत जवळी

गला होऊSन लPपट फार

गलाबकampलका गलाबकampलका

गलाबकampलका बहारदार

ह अधक आनददायक वाटत यापासन बाधसद सबकपणा पा^हRयाचा आनद होतो

पVयरचना िजतकn ampशथल Sततकn ती वाभावक असत अस मानण चकnच आह

लयमjत वरपVय

परत मराठतील वEत जाSत वा छद यामyय Sतभला मjत वलास कYरता यत नाहA

या समजतीन इजीतील मjतपVयाpया (Free Verse) धत=वर काहA रचना सहतकपण मराठत

होऊ लागलA आह गVयातील श]दाचा वाभावक Zम Sनfकारण फरवन वरपणान Eयाच

तकड तोडन त एकाखालA एक ampलहन ज वरपVय ampसO होत त अधक वाभावक कस ह

समजत नाहA

गोवदाजानी आपRया वाlवजयतीची जी अपणपका ampल^हलA आह ती वरपVयाpया

kfटAन चतनीय आह

ldquoसत-चत-त-महत-

आनद-पदवी-दान-वदाया १

ीतीची पवता चरतनाची चYरता

सfटAची सचता

वNवाची ववधता अनताची अगाधता

ईNवराच अितEव

या सवाepया

अचल ऐjयाची Sनदशना २

भतकालातलA भावजीवना वतमानातलA वरतराशा

भवत)यातलA भाlयदवी ३

दयाची फSत इpछची पSत

मागRयाची कnSत४

Mी दयशारदा

हA सववान अपललA

वाlवजयती

सदव क ठात धारण करो५

-----गोवदाज

गोवदाजाpयावळी वरपVयाची चळवळ असती तर ह वरपVयाच वPबनच आह अस वाटल

असत

यानतर १९३० pया जानवारAमyय ampल^हललA सEवPपा कवीची एक कवता lsquoसाधना आQण

इतर कवताrsquo या सहामyय काampशत आह हA सहतकपण Free Verse Pहणन रचललA आह

ldquoपनराविEत

का अजनी

लाजर मख

बघ इकडndashndash(ldquo अ हrdquo)ndashndashndash

^द)य जण माधयच वकसल

नाहA मी हासणार मग झाल

वद तर एकदाच मधबाल----

(ldquo मी नाहA हrdquo)----

ldquoकती सरखrdquo ----

नच लाजनीrdquo

ह कव Free Verseला lsquoसहज का)यrsquo Pहणतात पण ह याच का)य इतर कोणEया^ह

कवतइतक च सहज आह अशा रAतीच लयमjत ^दखाऊ वरपVय ह गVयाहन मलत ampभन

वाभावक सरस आQण सोयीच कस ह अVयाप ampसO )हावयाच आह

इजी वामयातील आधSनक मjत पVय (Free Verse) ह कस असत याची कRपना यावी

Pहणन E E Cummings याची lsquoSun-setrsquo हA कवता सम पढ ^दलA आह

stinging

gold swarms

upon the spires

silver

chants the litanies the

great bells are ringing with rose

the lewd fat bells

and a tall

wind

is dragging

the

sea

with

dream

-s

John Sparrow कत Sense and Poetry या पतकात ११८ )या पfठावर या कवतच Robert

Gravesन कलल पfटAकरण आQण या पOतीच समथन ^दलल आह आQण पढ Eया समथनाचा

समाचार^ह घतलला आह

लयबO वरपVय

मjतपVयाच एक परकत रा आEमाराम रावजी दशपा ड याना पVयात लयबOतची

आवNयकता वाटत त)हा लय अfटमाक असRयास मjतपVय कस रचता यईल याचा वचार

कर यासाठ वठोबा अ णा दतरदार याच पढAल पVय घऊ

ldquoभjतसखा गोवद हरA हा आन दाचा कद ० सजलनीरदNयाम तन नवरEनखचत

सौवण मकट ampशरपच तरा वYर किRग वराजत क^टलालक Sन^टलाampस कतरASतलक कशरA

गधrdquo १

यथ कड)याचा शवट आQण वपदाचा शवट याचा सPबध यमकान जळवला आह

कड)यात अfटमाक गणाची नऊ आवतन असन दहा)या आवतनात सश]द माा तीन वा दोन

आहत कडव ाचीन पOतीमाण सलग छापलल आह त पVय आह ह दाखव यासाठ Eयाच

पढAलमाण चरण पाडन दाखवता यतील--

सजलनीरदNयाम तन

नव- रEनखचत सौवण मकट

ampशर- पच-तरा वर किRग वराजत

क^टलालक

Sन^ट- लाampस कतरASतलक

कशरA- गध

गVय वाचताना अथानरोधान वराम घत गRयामळ Eयाच जस तकड पडतात तस तकड

पाडन त एकाखालA एक अस यथ छापल आहत चरणरचना अSनयampमत ^दसत असRयामळ पVय-

मम5ना मानद होईल परत पVय Pहणन वाचताना सामाय वाचकाचा घोटाळाच )हावयाचा

चरणाती वराम आह कn नाहA आQण असRयास तो कती मााचा आह या गोfटA SनिNचत

नाहAत Pहणन सहज yयानात यत नाहAत चरणातील प^हलA टाळी हA चरणार`भीच पडत का

काहA माा झाRयावर पडत आQण तस असRयास कती माा झाRयावर पडत या गोfटA^ह

SनिNचत नाहAत क^टबधाची रचना सलग वाचावयाची असत Pहणन ती सलग छाप यात यत

यjत हच होय आवतनाती नसत खटक यतात आQण खटjयाखटjयानी यमक साधललA

असतात त)हा खटjयाpया अनरोधान तकड पाडन छापRयास वाचकाचा Sनदान गोधळ तरA

होणार नाहA वरAल पVयातील दसT या कड)याच चरण खटjयाखटjयानी पढAलमाण पाडता

यतील--

को^टको^टकदपhपलाव यदपहर

yयान मनोहर

अनतजममनोमलपटलASनमलनकर

भिjतगPय तापयभ7जन

आसचनक () yयाSन पहाता

वाट जण नयनात भराव

हडाव kढ आampलडाव

कn चPबाव

वसरतस ससार सवहA

सतत याचा पत वला सहज लागला

छद २

यथ सवचरणार`भी टाळी पडत असRयान आQण अEय चरण वगळन इतर सव चरणाpया

अती Sनयampमतपण कवळ खटका आह चरण समदAघ नाहAत तरA^ह यथ वाचकाचा घोटाळा होत

नाहA या क^टबधकारात आQण 7या lsquoसहजफत परत बधनातीत का)याला दखील

मायतpया हjकाच ampशjकामोतब ampमळावrsquo असा रा० )यकटश शकर वकnल याचा आह आह

Eया lsquoबबदकाराrsquoत वतत काहA भद नाहA Eयाpया य5कया कवततील पढAल उतारा पहा---

ldquoशवटला ऽ ऽ

सर वराला म8जळवाणा

वनवायन दर पळवला

त]ध जाहल िजकड Sतकड

अन त मी दोघ

मनामध शका )याकल

Eवनयनी पYर ampमिकल हास

5णी चमकल

5णी लोपल

जण जलाशयामध सदर मास

वरती आल

रवकरणामध अहा चमकल

खोल पळाल

धडधडल ना ग मम दयी

अशी Sनदय कव मlधता

बोल बोल ग

काय वाटल खलास दय साग गड गrdquo

य5कया (वागीNवरA प ६२)

या सतरा चरणाpया कड)यात अyयाहन अधक Pहणज आठ चरण पादाकलकाच आहत

पाच चरण अfटमाक आहत एकच चरण आQण तो शवटला चोवीस मााचा आह एक चरण

आQण तो प^हलाच सहा मााचा असन Eयाpया अती Vवमाक वराम आह lsquoअन त मी दोघrsquo

हा चरण दहा मााचा आQण lsquoजण जलाशयामध सदर मासrsquo हा चरण अठरा मााचा आह या

दोनच चरणाpया आर`भी दोनदोन मााचा आVयतालकपव गण असन Eयाpया पव=pया चरणाती

आवतन पण होत असRयान या दोहA ^ठकाणी लयभग Pहणज छदोभग होतो

त)हा 7याला lsquoबबदrsquo Pहणन Eयाच lsquoणतrsquo Pहणतात तो पVयकार जाSतबO असन Eयात

सोळा मााच आQण आठ मााच अस Sनयमक चरण वरपणान जळलल आहत परत हA

चरणवभागणी कोणEया^ह तEEवाला अनसhन कललA नसRयान या ampलखाणाच चरण अधक

lsquoबबदrsquoपण Sनराzया रAतीन पाडन दाखवण क^ठण नाहA आQण ती नवी चरणरचना अधक

वाभावक आह असा आह^ह धYरता यईल

रा आEमाराम रावजी दशपा ड यानी Qrतशक १९२४ pया जलमासी ज का)य एका

न)याच छदात रचायला आर`भ कला Eयातील एका पYरpछदाच पथjकरण कhन पाह या

का)यात आवतन सतमाक [ndash ~ ndash ndash ] अशा गणाच आह

ldquoअतरAच ^द)यशjती सवगामी तजवत

सञ चार तझा त जगाची को^टभाकरवत भा ऽऽ

दयमानस 7या काश ^द)य जीवत भवरA

वर- गातल उपभोगती ऽऽ

एक तव तजिव कणहA लागता 5Qण पटतो

आत- मा जशी कn ^द)य7योती

जी जगाला दाखवीत माग पढचाrdquo

या आर`भीpया सात चरणापकn तीन चरण [ ७७७५ ] अशा आवतनाच आहत एक

चरण [ २७७७५ ] असा आह एक चरण [ २७५ ] असा आह एक [ २७७ ] असा आह

आQण एक [७७७ ] असा आह जथ चरणार`भी दोन मााचा आVयतालकपव गण आह तथ

Eया दोन माा पव=pया चरणातील अय आवतनात समावfट होऊ शकत असRयान लयभग

होत नाहA तथाप या लयभगाच उदाहरण शवटA एक आढळतच

rdquoदयवगाeतन कवpया

ना ndashवीयमय Eयाचा घातrdquo

यथ lsquoनाrsquopया दोन माा मागील चरणातील अEय आवतनात समावfट होऊ शकत नाहAत

Pहणन लयभग होतो

आता या कवतची जी हA चरणरचना वाभावक Pहणन ^दलA आह ती अपYरहायपण

वाभावक आQण अपYरवतनीय आह का सार चरण अगदA एकसारख नसRयान एकचएकपण

थोड उण वाटत ह माय पण भावाथाचा ओघ अSतहत वाहात असताना तो आवतनाpया

पाच)या वा सात)याच मावर खि डत )हावा ह चमEकाYरक नाहA का तो आवतनाpया दसT या

वा SतसT या मावर खि डत का होऊ नय Pहणज अEयगण Vवमाक वा माक का

नसावा श]दाचा Zम आह तोच ठवन चरणरचना Sनराzया रAतीन Pहणज

rdquo अ तरAच ^द)य शjती

सवगामी तजवत स8चार तझा

त जगाची को^टभाकरवत भा

दयमानस 7या काश

^द)य जीवत भवरA वगाeतल उपभोगती

एक तव तजिव कणहA

लागता 5Qण पटतो आEमा जशी कn

^द)य 7योती

जी जगाला दाखवीत माग पढचाrdquo

यामाण कलA तर ती अवाभावक होईल का हA चरणरचना अधक सोयीची तरA आहच आह

Eयक चरणात टाळी चरणार`भीच पडत असRयान वाचकाचा गोधळ हो याचा स`भव अगदA

नाहA चरणरचनचा Nन 5णभर कडला ठवन श]दZमाचाच वचार कला तर तो^ह अपYरहायपण

वाभावक आQण अपYरवतनीय वाटतो का लय साध यासाठ भावाथचत श]द सोडन उणा

समपक असा श]द योज याची आपिEत आलAच नाहA का लयबOतसाठ वाjयातील श]दZम

फरवावा लागला कn नाहA भावाथ हा लयबO असला तरA भावनpया पYरवतनामाण

SनरSनराzया चरणात SनरSनराzया मााची आवतन का यऊ नयत कवळ समदAघ चरण

ampल^ह याpया बधनान Sतभpया मjत वलासास अडथळा होतो तर सबध दAघ का)य एका

ठरावक आवतनात ampल^ह याpया बधनान अडथळा का होऊ नय

अधक अनभवासाठ कव भ Mी पि डत यानी ष माक आवतनात रचलल पढAल

वपVय पहा---

ldquoमगलमय सभात

उठ ऽऽऽ

नीज अजSन नयनावर

मलल PहणSन रजSनवदन

दशी अगास त^ह

आळोख का ऽऽऽऽ

हळहळ तम दर सर

सावYरशी मदल कर

वगampलत कचSनचय वपल

आQण कYरampश

नयनाची उघडझाक

कमलशी ऽldquo

(वागीNवरA ४ ३)

या पVय-पYरpछदात गण हा आह कn कोणEया^ह चरणात आVयतालकपव गण नाहA

Eयक चरणातील प^हलA टाळी प^हRयाच अ5रावर पडत यामळ वाचकाचा गोधळ होत नाहA

चरणात कती^ह आवतन असोत वराम असलाच तर तो अती यतो पण उलटप5ी भावाथास

अनसhन वराम चरणामyयच वाटल तथ वाटल Sततjया काळाचा आQण वाटल Sततक वळा

घ याची सोय या पVयपYरpछदात ^दसत नाहA

अfटमाक सतमाक आQण ष माक आवतनाpया रचनची उदाहरण झालA प चमाक

आवतनाच^ह वरपVय रचता यईल हA सारA उदाहरण जाSतरचनची आहत

मjतpछद

छदात^ह म7त8छद ampल^ह याच योग चाल आहत रा वामन नारायण दशपा ड ह

छदाचा सZय परकार कYरतात lsquoनदनवन मकRयावरrsquo या Eयाpया का)यातील पढAल अवतरण

अfटमाक आवतनाच Pहणज छदात चार अ5राच आह

ldquoतम क)हा सरrdquo ldquoहाय क)हा त सरल

धडधड ऊर वाट आताच फटल

झाक मख कशी मी^ह झाकn एका हात

तमोभय हो कमती ampमटता नात

राह द हा दजा कर कटAस गPफन---ldquo

rdquoअत नच दवा का र Sतampमरालागनrdquo

(Sतभा वशषाक १९३५)

याला त छद अ5रलखा शjकरA Pहणतात चौदा अ5राpया वEताचा जो वग Eयाला

शjकरA Pहण यात यत वरAल पVयाpया Eयक चरणात चौदा अ5र आहत ह माय पण

शjकरA ह नाव 7यातील चरण चौदा अ5रA आहत अशा कोणEया^ह रचनला लागात हा छद

मjत नाहA वरAल पVयात तीन अfटमाक आवतन असन चौया आवतनात चार सश]द माा

आहत अशा रचनला ती जाSतवhप असRयास आपण जाSत साकn Pहणतो Eयामाण ती

छदवhप असRयास तीस छद साकn वा छादस साकn Pहणाव ह यjत होय चौदाच

अ5राpया पण (३३३३२) अशा मोडणीpया रचनला Sनराळ नाव Vयाव लागल पण त असो

या अवतरणातील सारच चरण सारoया लाPबीच आQण घटनच आहत सवादात Eयकाच

भाषण चरणाती Pहणज चौदा)या अ5रावर सPपाव असा Sनयम कम होईल Pहणन वाjय

जथ चरणाती सPपत नाहAत तथ ती सहा)या वा बहश आठ)या अ5राती सPपवलA आहत

Pहणज काय वाjय चरणात वाटल Eया ^ठकाणी सPपत नाहAच मग दAघ रचना कYरताना

जातीप5ा छदाचा अवलPब कर यात वशष काय साध यात आल चरणात काहA ^ठकाणी वाjय

Pपवता य याची सोय साकnजातीत आQण साकnसारoया इतर जातीत^ह आह अभागी कमल

आPबराई इEया^द दAघ का)याची रचना पहाता वाjय मyयच कोठ आQण कस सPपव हA अडचण

गरAशकवीना भासललA नाहA जाSतरचना हA छदोरचनहन क^ठण आह अशी^ह िथSत नाहA

आQण पहा छदात एक वग य आह त जातीत नाहA )यवहाराpया भाषत सOा लघ-गKभद

आह हा लगEव-भद भाषpया हाडीमासीच न)ह तर अगदA वभावात ampभनला आह त)हा तो भद

7या पOतीत नाहA Eया पOतीन का)य ampल^ह याची परPपरा ाचीन असलA तरA मोumlया माणावर

Sतचा अवलPब कRयास ती कSत नहमीpया पOतीहन अगदAच ampभन Pहणज तवयापरती तरA

चमEकाYरक आQण कम वाटRयावना रहाणार नाहA

रा० आEमाराम रावजी दशपा ड यानी आपRया lsquoम आQण जीवनrsquo या का)यात 7या

मjतpछदाचा योग कला आह Eयाची चकEसा कhन पाह----

ldquoदोन ^दवस उलटSन गल

दोन राी तशा सPपन गRया

अजन परA वष णताच मनास खोल )यापन आह

हालEया जलA सावलA जवी दरpया ढगाची दडन राह

तPहA दोघ जण कोण कोठल

मी दरच नाहA ओळखहA

ओझरतच अस कोठतरA

दhन पा^हल एकदोनदा

पसट च कतीतरA त

मनात^ह माया नाहA रा^हल

कशास वाटत Qखनता मला

इतकn बरrdquo

(Sतभा वशषाक १९३५)

यातील Eयक चरणाpया आर`भीच आवतनार`भ असRयान वाचकाचा घोटाळा हो याचा

स`भव नाहA चरण एकसारख नाहAत चरणमyयावर Vवमाक वराम कोठ आह आQण कोठ

नाहA यामळ मा गोधळ हो याचा स`भव आह चरणाpया दAघतत ववधता आढळत परत

वतत हA ववधता अEयRप आह अमक चरण आखड का आQण तमक चरण लाPब का याला

काहA सयिjतक मौampलक कारण ^दसत नाहA त)हा या कवतच चरण पढAलमाण अतगत

आदोलनानसारच पाडन पाह या---

ldquoदोन ^दवस ऽऽ )यापन आह ऽऽ

उलटन गल हालEया जलA ऽऽ

दोन राी तशा सावलA जवी ऽऽ १०

सPपन गRया ऽऽ दरpया ढगाची

अजन परA ऽऽ ५ दडन राह ऽऽ

वष णताच ऽऽ तPहA दोघ जण

मनास खोल ऽऽ कोण कोठल ऽऽ

मी दरच ऽऽ १५ कतीतरA त ऽऽ

नाहA ओळख^ह मनात^ह माया

ओझरतच ऽऽ नाहA रा^हल ऽऽ

अस कोठ तरA कशास वाटत २५

दhन पा^हल Qखनता मला ऽऽ

एक दोनदा ऽऽ २० इतकn बर ऽऽ

पसट च ऽऽ

अशी चरणवभागणी कलA तर सEतावीस चरण होतात Eयक चरणार`भी टाळी पडत १८

चरण Pहणज एकदर सoयpया दोन ततीयाश चरण प8चा5रA असन Eयाpया अती Vवमाक

वराम आह ९ चरण षडचरA असन Eयाpया अती वराम नसन कवळ खटका आह Pहणज

तत पVयात चरणाची ववधता नाहA कवळ Vववधता आह या पVयात प8चा5रA आQण

षड5रA चरणाची वर जळणी आह

Sनfकष

या सव वपVयाpया योगाचा वचार कYरता काय ^दसत ^दसायला चरणाची लाPबी जरA

कती SनरSनराळी ^दसलA तरA वतत ती तशी नसत अथवा अपYरहायपण ती तशी SनरSनराळी

असायला काहA सयिjतक मौampलक कारण ^दसत नाहA Sतvापवक बबद पVय ampल^हणाT याच^ह

पVय लयबO होत लयमjत पVय Pहणज Sनfकारण वकत कलल गVय होय वाभावक आQण

अथानसारA आदोलनाची भाषा गVयच असावयाची jवचत सगी एखाद वाjय लयबO सचल

तरA Eयाच लयबOतला अनसhन सबध का)य रचण Pहणज मलत वाampभकपणाचा Eयाग कhन

कमतचा वीकार करण होय लय साध यासाठ काहA श]दाचा Zम फरवण काहA अपYरचत

श]द वापरण इEया^द गोfटA यनाधक माणात अपYरहायपण करा)या लागRयानतर चरण

तवढ Sनfकारण यनाधक दAघ कर यात काहA वारय नाहA Sनदान एखाVया आकतीची

Kचरता तीत कhन Vयावयाची असती तर ती गोfट वगळी होती त^ह वाभावकतला थोडफार

सोडनच साधत चरण अगदA एकसारख नसल तरA वाचकाpया सोयीसाठ Eयाचा रसहाSन

करणारा घोटाळा होऊ नय Pहणन एक-दोन अटA पाळण अवNय आह Eयक चरणात आवतनाची

सoया हA एक ठरावक असावी अEय आवतनात सोयीमाण शवटA कवळ खटका ठवावा वा

SनरSनराzया मााच वराम _यावत चरणार`भी आवतनार`भ न ठवता आVयतालकपव गण

ठवायचा झाRयास तो सव चरणाpया आर`भी ठवावा Pहणज चरणा`भी ववधता नसावी

चरणाEय वराम ampभन ampभन मााच असRयान क टाळवाण वाटणार एकचएकपण Sततक

उणावल चरणात सारख नसRयान यमकाची अडचण होईल पण यमक काहA पVयास अपYरहाय

नाहA

ldquoआज पौQणमा मखच 4ाची मायावर चादण

ढळल उnotय मोEयाच पाणी नीरस मग लण

बहर भरार दठोदठ रस भरला भरपर

ताK याची सरल सPपदा उतKSन जाइल नरrdquo (ववी ९)

Mी रा बोबड याpया या चार चरणात तीन चरण ampभन ampभन माावलAच आहत हA

रचना सयमक आह परत अशा कारची Sनयमक रचना कRयास 7याpया Sतभची मjत

पVयाpया अभावी कचPबणा होत आह अशा कवीची सोय होईल आQण वाचकाचा^ह अगदA वरस

होणार नाहA

7याpया Sतभला कोणत^ह बधन सहन होत नाहA Eयानी गVयाचीच योजना करावी

पVयापासन होणारा MEयानद ampमळणार नाहA पVयामळच लागणारA एक कारची त4A लागणार

नाहA आQण वाचताच पहा मनातRया मनात रोमथ कh Pहटल तर त Sततक साधणार नाहA

या साT या गोfटA खT या परत भावाथाpया दयगमतमळ होणारा आनद गVयामळ रतीमा^ह

उणावत नाहA उलट गVयापासन एक लाभच आह पVयाचा वष कhन ज अका)य का)याpया

नावावर वकत Eयाच खर वhप लोकाना चटकन उमगल त)हा वाभावक झळझळीत गVय

धकल पण ^दखाऊ Pहणज लयमjत पVय Kचणार नाहA लयमjत वर पVय ह Sनfकारण

कम असRयान कवळ वाभावकपणाचा डागोरा पटन त कस खपल

अyयाय २ रा

यमक यSत अ5र आQण गण

१ यमकवचार

पVयरचना हA एककारpया आवEतीवर अधिfठत आह पVयात एका चरणासारख इतर

चरण असतात अथवा चरणातच काहA ठरावक मााpया गणाची सारखी आविEत असत या

आवEतीची सहज आQण पfट जाणीव )हावी Pहणन वव5त ^ठकाणी Pहणज चरणात वा

चरणार`भ गणात वा गणार`भ या ^ठकाणी कवी काहA आविEतमलक चमEकार कhन

दाखवतात यालाच पदलाल3य Pहणतात पदलाampलEय ह )य7जनाविEत अ5राविEत आQण

यमक या तीन गोfटAनी यत

आविEत हA एकाच )य7जनाची आQण एकदाच अशी असRयास ती समासात पदार`भी

साधRयान तEकाळ तीत होत जस कfणाकमारA तारातरग एकाच )य7जनाची आविEत

अनकदा साधायची झाRयास ती Zमान श]दाpया आर`भी साधRयान लौकर डोzयात भरत जस

rdquoपRयकावYर पडला पा डपथाप पावला पीडा

वरविजत व5तवप वमखEव वीरवर वरA laquoीडाrdquo (मोरोपत)

)य7जनाची बहवार आविEत करण यालाच अनास Pहणतात

आविEत हA अनक)य7जनाची वा अ5राची असRयास ती एकदाच झालA तरA रमणीयपण

जाणवत मा ती यथाZम पा^हज जथ अनक गोfटAचा अनक गोfटAशी सPबध यतो तथ Zम

अवNय आह अZम हा दोष होतो

rdquoन र ज कार ज SनरखSन फणीन फणफणी

मदन मोदना नलगणगणी ज गणगणी

न बस ज सजवYर न पYरस ज शकगरा

न नाह माना ह न धYर ललना हत दसराrdquo (दव १४६)

या रघनाथ पि डताpया Nलोकात मदन-मोदना ह उदाहरण अनक)यजनावEतीच आह

अनका5राविEत आQण यमक

वरAल Nलोकातील इतर उदाहरण lsquoन रज कारजrsquoसारखी अनका5रावEतीची आहत

सकतात या अनका5रावEतीला यमक Pहणतात आQण हA अनका5राविEत अनक ^ठकाणी

योिजतात पढAल पVयात ती चरणवभागाpया आर`भी योिजललA आह

rdquoछाया-नायकसा Sनदाघसमयी छाया करA तो वध

वाया या दयMमाampस कYरतो दायादसा हा मध

जाया त KचलA मनी Sतजकड जाया नय कn पहा

रायाला न गम न जाय रजनी आयास होती महाrdquo (दव २८)

यथ प^हRया चरणात lsquoछायाrsquo या दोन अ5राची आविEत आह परत SतसT या चरणातील

lsquoजायाrsquo या दोन अ5राची आविEत हA कवळ ^दसायला आह प^हला जकार ताल)य आह तर दसरा

जकार दतताल)य आह त)हा समपणान पहाता जाया-जाया या जोडीतील आविEत हA lsquoवाया-

दायाrsquo lsquoराया-आयाrsquo या जोयातील आवEतीमाणच उपाEयवर आQण अEया5र याची Pहणज

lsquoआ-याrsquoची आह

मराठत याला Pहणज एक वर आQण पढAल )य7जन वा अ5र वा अ5र याची आविEत

साधण याला यमक Pहणतात आविEत अनका5राची असलA Pहणज Eया अ5राpया पव=ल

वराची^ह आविEत साधलA आह कn नाहA इकड लय फारस जात नाहA परत आविEत एकाच

अ5राची असलA तर मा Eयाpया पव=ल वराची आविEत पा^हजच अस वाटत कवल

अ5रावEतीहन ampभन अस ह यमक पव= अगदA ठाऊक न)हत अस नाहA सा^हEयदपणकार या

यमकाला अEयानात Pहणतो

ldquo)यजन चVयथावथ सहाVयन वरण त

आवततऽEययो7यEवाद Eयानात एव ततrdquo (साद १०६)

या अ Eयानासाच उदाहरण Pहणन तो पढAल चतfपदA दतो

rdquoकश काशतबकवकास

काय क^टतकरभवलास

च5दlधवराटककRप

EयजSत न चत काममतRपमrdquo (साद १०६)

गजराथी रणपगलात आQण ^हदA छदभाकरात या अEयानासाला lsquoतकातrsquo हा श]द

योजलला आढळतो पण या तकात श]दाची पवपी^ठका गावत नाहA

अEयानास हा श]द hढ )हावा ह इfट आह परत यमक हा श]द आधीच hढ होऊन

बसला आह आQण अEयानास हा श]द Sततका उpचारसलभ Sन सटसटAत नाहA त)हा यमक

हा श]द अEयानासाpया ^ठकाणी वापhन सकतात 7याला यमक Pहणतात Eयाला कवळ

अ5राविEत Pहणाव आQण वामयात यमकाची तहान क)हा क)हा अ5रावEतीवरच भागवन

घ यात यत अस समजाव

यमकाचा इSतहास

यमक ह सकत वामयात दampमळ आह अलकार Pहणन अनका5रावEतीचा उपयोग

चरणाती^ह भारव माघ इEया^दकानी कलला आढळतो

ldquoसकलवबधलोक तSनशषशोक

कतYरपवजयाश ातयOावकाश

अजSन हरसतनानतवीयण तना-

Qखलवबधचमनाम ाय लमीमननामrdquo (कस १३५१)

या चतfपदAत यमक आहत परत हा सग 5त भागापकn आह अस Pहणतात

गीतगोवदका)यात आQण मोहमVगर का)यात यमक आह

ldquoलampलतवगलतापYरशीलनकोमलमलयसमीर

मधकरSनकरकरिPबतकोकलकिजतक7जकटAरrdquo (गीगो १३)

rdquo^दनमप रजनी सायात

ampशampशरवसतौ पनरायात

काल ZडSत गpछEयाय-

तदप न म8चEयाशावाय (मोम १)

भरताpया नायशाातील

rdquoशकर शलभत

पात मा लोककतrdquo ( भ ३२५१)

या उदाहरणात यमक आह अस )य7जनात यमक मराठत फारच दampमळ आह सकतात मा

पहा-

rdquoगजampस मघ न यpछampस तोय

चातकप5ी )याकampलतोऽहम

दवा^दह य^द द5णवात

jक Eव jकाह jक च जलपातrdquo (पवचातकाfटक ४)

भारवीpया कराताजनीयातील पढAल Nलोकात ^दसन यणार यमक कदाचत यkpछया

साधल गल असल

ldquoनासरोऽय न वा नागो

धरसथो न रा5स

ना सखोऽय नवाभोगो

धरQणथो ^ह राजसrdquo ( करात १५१२)

प^हRया आQण SतसT या चरणाpया अती lsquoगोrsquo या एका अ5राचीच आविEत आह पण दसT या

आQण चौया चरणाpया अती आविEत lsquoअसrsquoची असRयामळ ह शO यमक आह अNवघोषाpया^ह

रचनत मyयच यमक वाभावकपण पण अहतकपण आलल आढळत-

rdquo^द या मम तिfटरVय जाता

)यवसायNच यथा मतौ Sनवfट

वजनऽप च नाथवाSनवािम

वमथऽampभमख समत इfटrdquo ( अबच ५६९)

यमक ह अपशवामयात सव चampलत ^दसत आQण Eया अपशवामयाpया Vवारा

यमक मराठत आल असाव जोइदकत परमाEमकाश हा अपवामयातील थ

Qrतशकाpया सहा)या शतकापव= रचलला आह हा सयमक दोहा जातीत आह यातन यमकाच

एक उदाहरण घऊ

rdquoअपा गK णव ampसस णव

णव साampमउ णव ampभpच

सरउ कायh होई णव

णव उEतम णव Sनpचrdquo (प ९०)

यमकाच याहन^ह ाचीन उदाहरण आढळत कदकदाचायाpया नावावर चालत आललA

ाकत गKभjतीची पVय परमाEमकाशाहन Sनसशय ाचीन आहत हA पVय सयमक आहत

प^हलA चतfपदA पहा-

ldquoमणयणाइदसर छEतEतया

प8चकRलासोjखावलA पEतया

दसण जाण7झाण अणत बल

त िजणा ^दत अPह वर मगलrdquo (ागभ १)

यमकावषयी तीlaquo मतभद का

यमकाचा काहA उपयोग आह का कव रदाzकर यानी ज)हा यमकावKO ब ड पकाYरल

त)हा Sनकराची वाlयO झालA

rdquoटला ट ग पला प

का)य बन आपोआपrdquo

अस Sतपादन करणार यमकाampभSनवशी वीर Sतप5ावर कतEवशयतचा आरोप करAत आQण

Pहणत कn lsquoछदयSत आलादयSत इSत छदrsquo ह जर खर असल तर रampसकाpया कानाला Sन

मनाला आRहाद दणार आQण कवीpया कRपनला चालना दणार यमक ह काढन टाकण Pहणज

का)याला शfक गVयाpया पायरAला उतरवन बसव यासारख होय उलटप5ी यमकEयागी लोक

सकत का)यपरPपरच उदाहरण पढ कhन Sत5ावर सनातन वधम सोडRयाचा आQण

तोतयालाच रा7यासनावर बसवRयाचा आरोप करAत Eयाच Pहणण अस कn भावनच सZामण

हा का)याचा आVय हत होय यमक हा Sनवळ एक दागना आह सालकत कलवर नको

अनलकत परत सदर िजवत कलाकSत पा^हज दागयासाठ जातीच सौदय वकत करण

गय आह यमकाpया सोगामळ कEयकदा नीरस पVयच का)याpया नावावर खपत त)हा

सयमक का)य रच याच सामय अगी नाहA Pहणन न)ह तर खT या का)याची पारख )हावी

Pहणन Sनयमकच रचना करावी

rdquoअनलसमी^हत साधी राया वारा महAवरा कामा

अनलस मी^ह तसा धीरा यावा रामहA वराका माrdquo (मोरोपत)

यासारखी हठाकfट िjलfटरचना पा^हलA कn कवळ वमय वाटतो अशा दबधरचनत

रमणीयाथ अEयRप यऊ शकतो आQण वर कवता अथाकड ल5 दऊन Pहणताना चरणाच ज

वल5ण तकड पडतात Eयानी तर वरसच होतो मणामणाpया बया पायात घालन एखादा

बजरग वमयकारक उया माhन दाखवील परत मनकच पदलाampलEय पहायच असल तर

नपर चालतील पण सवणाच असल तरA लगर काय कामाच यमकाच बधन ह तालाpया

बधनामाण कमता उEपन कYरत परत 7या मानान चमEकाराच तोम उणावल Eया

मानान बधनाची काचणी उणावन कलावलासास अधक मोकळीक ampमळल

यमक अपYरहाय नाहA पण वाभावक आRहाददायक आQण

अपयjत आह

यमक ह सामायपण आRहाददायक आह आQण सयमकरचनकड मनfया याची थोडीफार

वाभावक वEतीच आह lsquoआपडी थापडी-गळाची पापडीrsquo यासारख ाचीन परPपरन आलल

बाळबोल आQण काखत कळसा गावाला वळसाrsquo यासारoया Pहणी पा^हRया कn यमक

जळव याची विEत कती वाभावक आह ह ^दसन यत पVयामाणच यमक ह मरणशjतीस

साय कYरत आQण पVयाइतक च त मनवळणी^ह पडन जात का)याची भाषा हA वातववादA

Eय5 खर सfटAची आठवण कhन दईल अशी नसावी ती गVयाpया भाषहन ampभन

अshyतरPयसचक असावी असा ज)हा आपला हत असतो त)हा यमक ह पVयामाणच आपRयाला

)यवहाराpया सहाT यापासन दर का)याpया काNमीरात नऊन सोड यास उपयोगी पडत

पVयामाणच यमक ह कEयकदा नवनव वाjयोग आQण कRपना सचायला कारणीभत होत

पहा का)याची रचना जर पVयात करावयाची आह तर कड)याची वampशfट बाधणी तीत कhन

Vयायला यमक चरणाEय यमक ह फार उपयोगी पडत सनीत Pहणज कवळ साडतीन Nलोक

न)हत तर त अfटपदA Sन षपदA अथवा तीन चतfपVया आQण Eयाची एक बाधणी करणारA

अEय VवपदA ampमळन होत याची जाणीव कhन Vयायला यमकाpया बाधणीचा चागला उपयोग

होतो

तथाप सयमक पVय Pहणज का)य ह समीकरण कोणEया^ह रampसकास माय होणार नाहA

ldquoऔडक चौडक दामाड दामाडच प8चाडrsquo अशा सयमक आQण पVयhप तथाप Sनरथक

बाळबोलानी बाळानाच आनद )हायचा सम7जस मनfयाला यात काहAच VगPय वाटणार नाहA

तरA यमकाpया चमEकतीन ^दपन नीरस पVयालाच का)य Pहणन कवळणार आQण सरस

का)याला Sनयमक Pहणन Qझडकारणार काहA वVवान आढळतात Eयाpया डोzयाना आQण

कानाना यमकाची इतकn सवय झाललA असत कn मराठ Sनयमक का)य पहाता5णी त बजतात

यमक ह आज मराठ कवतच सौभाlयचह होऊन बसल असल तरA त सा5ात सौभाlय न)ह ह

वसरता कामा नय त अपYरहाय नाहA आQण Eयाची शोभा^ह साप5 आह

सयमक रचना करावी कn नाहA हा Nन जसा वयिjतक कतीचा तसाच सामािजक hढAचा

आQण अampभKचीचा आह सकतात बाणाpया गVयhप कादPबरAस^ह का)य मानतात आQण पVय

ह ाय Sनयमक असत फास=भाषत गVयसOा सयमक रच याकड शकडो वष विEत होती

रदाळकरानी Sनयमक पVय रच यात सकत वामयातील hढAकड परावतन कल राम गणश

गडकरA यानी राजसयासातील सयमक गVय ampल^ह यात उद नाटकातील पOतीच अनकरण कल

यमकचतर मोरोपतान भगवVगीतच भाषातर जस पव=च Sनयमक कल होत तसा चQणका

नामक गVयकारात यमकाचा वश गडकT याpया पव=च झाला होता वनायक को डदव ओक

यानी ^हदथानकथारसाpया शवटA आपRया एका ampमाpया गVयथातन जो उतारा ^दला आह

तो कवळ यमकचमEकार कhन दाखव यासाठच रचलला ^दसतो वानगीसाठ पढAल एक वाjय

पर होईल-

ldquoपहा पहा गगानदAपलAकड Eया लगाहAन कगालानी सगाEयासह दगा ampशगावर

घ यात अगाकड न पाहता पगा घालन गाpया रगान हगाम समजन Qझगा बरळतो

EयापरA इगा फरला न)हता तोपयeत चगळ माि डलA होतीrdquo

यमकथान

पVयात यमक ह साधारणत चरणाती आQण लागोपाठ दोन वा अधक चरणाpया अती

साध यात यत कारण चरणाती वराम असतो आQण यमकान चरण जण काय एक बाधल

जातात यमकान ाय वषम सम चरण बाधल जातात परत क)हा क)हा यमक ह प^हRया

Sन SतसT या चरणाpया अती आQण दसT या Sन चौया चरणाpया अती साध यात यत

(१) ldquoअतब हिथत रघEतमसनधाक

ाणाampस धय Sतळमा न होय जाया

मोहाधकारापSतता वधpया वपाक

न हळच उघडी रघवीरजायाrdquo (मोकल ४३६)

(२) ldquoघनरवातकरा खणतो पहा

वनबडाल महAस कस वनी

बह भयकर कक श ह महा

परम सपह मषकसवनीrdquo (मोकल ४२१

जथ रचना अधसम असत तथ यमक यामाण जळवण बर असत कEयकदा यमक ह

प^हRया आQण SतसT या चरणाpया अती चरणाpया अती जळवीत नाहAत दसT या आQण चौया

चरणाpया अती जळवतात जस

ldquoतव पादसरोKहA वचEत-

मरात रस चाखवSन गोव

तज भjत तझ सदव गाती

मग आPहA गणगीतसjत होऊrdquo (मोफका ४१८३)

गीतीत बहश यमक असच दसT या आQण चौया पादाpया अती साधलल असत परत

दोनदोन चरण सलग एका ओळीत द याpया पOतीमळ हA गोfट yयानात यत नाहA गीतीत

लागोपाठ चरणाpया अती यमक जळवRयाची उदाहरण दampमळ आहत

ldquoसोडSन माझा घोडा

दोघ^ह हत या 5णी जोडा

rsquoशरणागतrsquo Pहणवा र

याच उपाय समथभय वारrdquo (मोकल १३१६)

वीरNवरान आपRया गजमखचYरात यमक अशीच जळवलA आहत-

rdquoदऊSन Sनरोप अमरा

उठला तो इश जावया समरा

Eया जगदवलPबात

द नदA SनजकरावलPबातrsquordquo (वीगच ८)

आयागीतीत यमक अशी Pहणज प^हRया आQण दसT या SतसT या आQण चौया चरणाpया

अती साधललA रवकnत=pया काळापासन आढळतात

दोन वा jवचत तीन चरणाहन अधक चरण सोडन यमक साध नय यमक कवळ

डोzयाला ^दसन Eयाचा Sततका उपयोग नाहA त कानाला कळल पा^हज lsquoपवानभवसकारबोधनी

यVयदरताrsquo हा द डीन अनासाpया बाबतीत घातलला द डक यमकाpया बाबतीत अवNय

पाळायला हवा दसT या जोडीदाराची गाठ पडपयत प^हRयाच मरण रहायला पा^हज चरण

आखड असRयास प^हRया आQण चौया वा पाच)या चरणाpया अती यमक चालल परत चरण

दAघ असRयास यमकाचा^ह दरावय हो याची भीSत असत यशोधनात (प ७६)

शादलवZnडतरचनत प^हRया चरणाच यमक आठ)या चरणाशी जळवल आह

यमक ह जस वरामापव= Pहणज चरणाती साध यात यत तसच त चरणात`भी^ह

साधतात

(१) ldquoपPपातीरA मग वस

शPपाशतKचचाप

सPपाया धSत वरह द

कPपा उठवSन तापrdquo (मोदोरा ३७)

(२) ldquoशका हKनी बभीषणा

रका सगरधीर

पकापहगणampसध द

लका Mीरघवीरrdquo (मोदोरा ६५)

(३) ldquoवदऽह वल दात

श दह धतवाभ

सदह हत म^दतो

मदह यऽशमाSनवrdquo (मोफका ११३६)

(४) ldquoपकराampशमप पावनकnत

रकराजमव मा कKणा]ध

शकरानतमल तव कत

क करा]जमनघ न सदAयमrdquo (मोफका ११८३)

पढAल दोन उदाहरणात अनZम आVयितक आQण अता^दक यमक आह अस Pहणतात

पण वतत हA अनका5रावEतीची उदाहरण आहत

(१) ldquoशोक लाय करA दगQण क ठ कवळ शोकला

कोमलाननपणच4 Sतचा तदा बह कोमला

का पती Kसला Pहण सकलि4य बह कापती

भार तीस Sनजाग होय वद अशी मग भारतीrdquo (मोकल ४७१)

(२) ldquoतची चर7जीव जगी जहाल

हाल जयाच मरण धरा हA

राहA जयाच यश श यथ

यत जयाच मरण kगPबrdquo (तासक ४४)

यमकाती खटका असतो

चरणातगत वरामामळ जथ चरणाच दोन वभाग पडतात तथ Eयाpया अती (आQण

jवचत क)हा आर`भी) यमक साध यात यत याची उदाहरण माग (प ४9-५० पहा) ^दलAच

आहत आणखी^ह एकदोन उदाहरण घऊ

(१) ldquoअसल सामय तरAच चापी

मौव=ampस जोडा वampशखाampस सोडा

नसल सामय तथाप सार

हताampस जोडा मम बध सोडाrdquo (मोकल ८२७)

(२) ldquoह वो कोड कोन Sनवाड

ऐया ल5ा काय वव5ा

घतो चापा पशSन कोपा

चदA द5ा हच परA5ाrdquo (लव ५३२)

यथ चरणाती यमक न साधता चरणवभागाती साधल आह परत एवयावhन

चरणवभागाला चरण मानन चतfपदAची अfटपदA कर याच योजन नाहA जथ चरणाच अशा

रAतीन पडणार दोन वभाग लगZमkfया^ह अampभन असतात तथ मा चरणाची अदपट कhन

चतfपदAची अfटपदA कर याकड विEत होत उदाहरणाथ

rdquoEया परAत सव लोक जाहल उद डशोक

कत तो न रामवीर जाउ द वकnय धीर

सव पौर काितहAन जाहल अतीव दAन

तो महात अतराय बोलवी जनास lsquoहायrsquordquo (राप ५८४)

हा Nलोक Sनयमक चpञला [ - ~ - ~ - ~ - ~ - ~ - ~ - ~ - ~]

वEताचा आह परत मyयाितक यमक साधRयामळ Eयक चरणाच दोन अगदA एकसारख तकड

पडतात आQण एका Nलोकाच पढAल माण समाSनकावEतातील दोन सयमक Nलोक होतात

ldquoEया परAत सव लोक

जाहल उद डशोक

कत तो न रामवीर

जाउ द वकnय धीर

सव पौर काितहAन

जाहल अतीव दAन

तो महात अतराय

बोलवी जनास lsquoहायrsquordquo

वEतात अथवा जातीत सारoया लगZमाच श]द जर सारoया अतरानी यऊ शकत

असतील तर तथ चरणामyयच यमक साधन कवीस पदलाampलEय दाखवावस वाटत आQण हA

यमक तरगावलAमाण आRहाददायक होतात जस

ldquoतो शर गरधरवरसा पवसा रवसा मराYरसायकसाrdquo (मोरोपत)

ldquo न धरA बा दर हा दर सादर द वाजव पहा नीटrdquo (मोरोपत)

जाSतरचनत वशषत अfटमाक आवतनाpया जातीत Eयक आवतनात SतसT या मावर

ख डन कhन तथ यमक साधतात जस

rdquoसदरा मनामध भरampल जरा न^ह ठरampल हवampलत ampशरampल मोEयाचा भागrdquo

यमकाती यामाण खटक ह असतात तथ थोड थाPबण अवNय असत तस न कRयास

यमकाची तीSत कानास होत नाहA त)हा तस कYरताना श]द भलEया ^ठकाणी तटन रसभग

होऊ नय

ldquoवाजत गाजत साजत आज तया जतन कKSन आणा होrdquo (मोवप ४)

हA ओळ अथाकड ल5 दऊन सरळ PहटलA असता वाजत गाजत साजत या तीनच

श]दातील यमक तीत होत आजत याजत या दोन अ5रावलAतील यमक तीत होत नाहA

कारण Pहणताना आजत-याजत अस तकड न पडता त lsquoआज तयाrsquo आQण lsquoजतनrsquo अस पडतात

ldquoरामा मनोvगणधामा पलाशजनतामारणकSनरता

कामाYरचEतसदना माKSतयसनामा नशविजता

धामाधपावयवरा मानशौयसभगा माSनष)यचरणा

वामाकSत इतरवामापरामखमना मानवकशरणाrdquo (मोकल १3३०)

या Nलोकात lsquoआमाrsquoची आविEत साधलA परत ती पfटपण तीत होत नाहA यासाठ

यमकाती पदसमाित होण अवNय आह

चरणातगत यमकावलAमळ कEयकदा वEताची वा जातीची मोडणी कळायला साय होत

उदाहरणाथ सोळा गK अ5राpया मhपक नावाpया वEताच वाणीभषणातील

ldquoराजshyाल फजनोVयVव^plusmn7वालाजाल

व EयPभोवीचीनीरासारिवVयpचडाच4

माVयVगौरAवjाPभोजवरमरZnडाशीत

Mयो दयानागMणीभषामीषNच4ापीडrdquo (वाभ २१८२)

ह उदाहरण पाहता वEताची मोडणी [ - - - - - - - - - - - - - - - -] अशी वाटत

परत 7या ाकतपगलावर वाणीभषण आधारलल आह Eयातील

ldquoअPमEता जोहा उsup2 कोहा ओEथाओEथी ज7झता

मणjका रPभा णाह दPभा अपाअपी ब7झता

धावता स ठा Sछ णो क ठा मEथा प^sup2 परता

ण सlगा मlगा जाए लlगा लOा उOा हरताrdquo (ाप २१७५)

ह उदाहरण पहाता वEताची मोडणी [- - - - - - - - - - - - - - - -] अशी

पा^हज ह SनिNचत होत

चरणाती यमक साधतात Pहणन तवयान यमक ह चरणसमातीच गमक होत नाहA

कEयकदा लागोपाठ दोन आवतनाती यमक साधतात कEयकदा त एका चरणात साधतात

आQण दसT या चरणात साधीत नाहAत तथ यमक ह कवळ पदलाampलEयाच एक अग असत

ldquoमखरमधीर Eयज म7जीर Yरपampमव कampलसलोलम

चल सQख क7ज सSतampमरप7ज शीलय नीलSनचोलमrdquo (गीगो ११४)

ह साकnच दोन चरण आहत या VवपदAची यमकानरोधान

ldquoमखरमधीरम

Eयज म7जीरम

Yरपampमव कampल सलोलम

चल सQख क7जम

सSतampमरप7जम

शीलम नीलSनचोलमrdquo

अशी षटपदA करण यjत होणार नाहA यमकानरोधान चरणSनणय कRयास ldquoवाचाळ मी

नीट पाचाYरतो धीट Eयाचा न यो वीट साचा हरArdquo या एक चरणाच

ldquoवाचा-

ळ मी नीट

पाचा-

Yरतो धीट

Eयाचा

न यो वीट

साचा

हरArdquo

अस आठ तकड पडन ह वल5ण पVय होईल

यमक कस असाव

का)याpया सरस वाभावकतला जपायच असल तर यमक ह एकदोनाहन अधक अ5राच

अस याच योजन नाहA यमक EययाEमक नसाव ldquoरामाच-दवाचrdquo ह यमक योlय नाहA ldquoघ

वाच-दवाचrdquo ह यमक चालल यमकाpया पनरावEत भागातील )य7जनोpचार अampभन नसल तर

त सवग=य Sनदान एकमकाशी जळत अस असावत टाक-लाख-खाशी पढ-मद कशवष भाल-

आळ अशी यमक शO आQण उEतम अथातच नाहAत पण ती धकतील Eयाpयावर ब^हfकार

घाल याच कारण नाहA

मराठतील यमकोपयोगाचा इSतहास

मराठत चरणाEय यमक ह अपशवाडमयाpया Vवारा आल असल पा^हज तथाप

मराठतील आVय वEताEमक रचना भाकरकवकत ldquoइशतSतrsquo हA Sनयमक आह तरा)या

शतकाpया शवटA शवटA सयमक रचनचा पाठच पडला परत अनकदा शO यमकाच काम कवळ

अ5रावEतीवर भागवन घ यात यई ओवीरचनत अस सदोष यमक आह एकनाथाची पद सयमक

आहत मjतNवराpया रामायणाची वEतरचना हA सयमकच आह वामनापासन यमकाला वशष

महEEव यऊ लागल तो Sनवाळा असा दतो कn

NलोकवEत कथल यमकानी

गाSत Eयास न पड यम कानीrdquo (वाभारा १३०)

Eयाpया चमEकSतजनक थोर कामगरAमळच Eयाच नाव lsquoयमjयाrsquo पडल मोरोपताpया

कतीत या चमEकतीचा कळस झाला चरणाती शjय Sततjया अ5राची यमक तर Eयान

साधलAच पण सा^हEयकारानी श]दालकारकरणी िजतjया कारची यमक साडगतलA आहत

Sततjया कारची जळवन मोरोपतान वाचकाच डोळ ^दपवन टाकल Eयाची मSत ात कhन

टाकलA तथाप Eयाच भगवVगीतच भाषातर Sनयमक गीतीत आह ह वसरता कामा नय

जाSतरचनला यमक ह ाचीनकाळापासन आवNयक वाटत आल आह आधSनक मराठ कवीत

घ टJया नायड यानी आपल एक दAघ का)य Sनयमक ampल^हल असल तरA Sनयमक कवतची

चळवळ एकनाथ पा डरग रदाळकर यानीच कलA रा एकनाथ यादव Sनफाडकर याच lsquoसतीचा

शापrsquo ह दAघ जाSतवhप का)य Sनयमकच आह तरA आधSनक मराठ कवता हA ाय सयमकच

आह शjय Sततjया अ5राची यमक हान जळवीत बस यात बOीचा )यय मा jवचतच कोणी

कव करAत असल यमक एका5रA असल तरA धकत एका5रA यमक जळवण ह पVयरचनहन

अधक दfकर वा कम सतराम नाहA तथाप रदाळकराpया मागन Sनयमक कवतचा परकार

कर याची आवNयकता अलAकड पव महाराfातील कवीना वाट लागलA आह Eयाpयापकn काहA

जणाना तर लयबOता^ह जाचक होत Eयानी यमकाची Sतfठा का ठवावी

२ यSतवचार

पVय सलगपण आQण लयानरोधान वाचीत असताना जो यनाधक वराम काहA ^ठकाणी

_यावाच लागतो Eयाला य1त Pहणतात हा यSत 7या ^ठकाणी _यावयाचा Eया

ldquoिजहfटवMामथानाrsquoला^ह य1त Pहणतात यSतथानी पVयाचा वpछद होतो तकडा होतो

Pहणन यSतथानी श]दसमाित Sनदान पदसमाित तरA )हावी तस न झाRयास जो कणकट

दोष होतो Eयाला यSतभग Pहणतात

यSत मानावा कn नाहA यावषयी मतभद आह अस ^दसत

ldquoजयदअपगला सjकअिPम दोिpचअ जइ सampमpछित

म ड)व भरह कासव सवल ( यव) पमहा ण इpछितrdquo

(वछ ११४४)

पगल आQण जयदव ह यSत मानतात तर मा ड)य भरत काNयप आQण सतव ह

मानीत नाहAत याचा अथ पVयरचनत यSत यऊच शकत नाहA असा न)ह तर यSत हा पVय

PहणणाT याpया पOतीवर अवलPबन असRयामळ Eयाच थान ह SनिNचत मानीत नसत एवढाच

कला पा^हज हA अSनिNचत चरणातगत यतीवषयी असलA पा^हज कारण ldquoयSत सव पादात

Nलोकाधत वशषतrdquo अस परPपराात वचन आह चरणाती यSत हा Sनरपवादपण असलाच

पा^हज कारण पVयाच चरणhपी वभाग ह या अपYरहाय यतीpयाच अनरोधान पडतात

ldquoलावला गलाबी रग

कSत सदर अमpया बग- Rयाती

मोगरA चमलA कद

लावलA चहकड सद- राकती

ग7जतात गगड भग

तो नाद तयाचा गग- वी मतीrdquo (पोप ५७)

यासारखी हायोEपादक ( परत ldquoभत Pहण ह पहा आग लAला

वती मी वराव मला चागलAलाrdquo (मोसीरा ४०)

ह हायोEपादक नाहA हायापद आह) पVय सोडलA तर चरणाती श]दसमाित न हो याचा

Nनच स`भवत नाहA उलटप5ी चरणाती वराम _यायला पा^हज तो न घता पढAल चरणात

जथ यSत नाहA तथ तो अथाpया सोयीसाठ घतRयास त कणकट Sन वरयकारक होत पहा-

ldquoलAलन वकरात तो धYरतस का डी बhची जधी

साT या सदर वत Eया झडकरA यती समाधीमधी

Eयाpया यऊSन Eया तयास Pहणती lsquoआPहास द भषण

^द)य आQण ampशकnव लौकर अPहा ती असरोगायनrsquordquo (कक ८०)

चरणातगत यSत मानावयाचा कn नाहA मानावयाचा झाRयास Eयाच थान कोणत इEया^द

गोfटAवषयी मतभद स`भवतो अनfटभ बहती आQण पडjत या वगातील वEतात पगलान

यSत साडगतला नसला तरA हलायध असा आPनाय आह Pहणन यSत सागतो इ4वा

उप4वा या अकरा-अ5रA वEतात पगल यSत सागत नाहA पण शाampलनी या अकराच

अ5राpया वEतात तो यSत सागतो मदारमरदचPपचा कता Mीकfण कव हा इ4वा-

उप4वा वEतात पाच)या अ5रानतर यSत सागतो

कानडी छदोऽPबधीचा कता नागवमा हा वतपण यSत सागतो शाampलनीवEतात तो

यSत [ - - - - - ~ - - ~ - - ] सात)या अ5रानतर सागतो रथोOतत [- ~ - ~ ~ ~ -

~ - ~ -] सहा)या अ5रानतर इ4वावEतात [ - - ~ - - ~ ~ - ~ - - ] आठ)या

अ5रानतर यSत सागतो नागवPयान साडगतलल काहA यSत वाभावक वाटतात तर काहA

कम वाटतात शampशकला क इEया^द अचampलत वEताची मोडणी कळन Eयाना चाल लावायला

साडगतलRया यSतथानाच साय होत परत कोकलक नक टक इEया^द काहA वEताना चाल

लावताना यतीची उलट अडचण होत

शाampलनी पवी शादलवZnडत इEया^द वEताpया चालA परPपरन चालत आRया असन

िजवत रा^हRया आहत Eयाpया यSतथानावषयी बहश मतभद होत नाहA

यSतभदान वEतभद होतो अवतथ कोकलक आQण नक टक वा शampशकला क आQण

मQणगणSनकार ह भद यSतभदान होतात

यSतथानी वराम _यावयाचा तो यनाधक अस शकतो Eया ^ठकाणी जर नसता खटकाच

असल तर तो वRपवराम समजावा Kचरा आQण हषणी या वEतात अनZम चार आQण तीन

अ5रानतर Pहणज सहा माानतर VवमEक वराम असावा अस मला वाटत

पगलाची धरसोड

आवतनी वEतात यSतथान कोणत मानाव यावषयी पगलाच काहA SनिNचत धोरण

^दसत नाहA कमलदती जलोOतगSत हरणकampलता मQणगणSनकर ललना इEया^द सोळा

मााpया पVयावतनी वEतात तो थमावतनाती यSत सागतो परत दोधक आQण मEता या

सोळाच मााpया पVयावतनी वEतात तो तसा थम आवतनाpया अती यSत सागत नाहA

Kjमवती वEतात तर चरणमyयावर चरणाच लगZमkfया एकसारख अस दोन तकड पडत

असन^ह तो यSत सागत नाहA आQण वरतन (Pहजच भालती) वEतात तर तो भलEयाच ^ठकाणी

यSत सागतो Zौ8चपदावEतात तो Eयक आवतनाती यSत सागतो पण Eया सारoयाच

तवीवEतात तो प^हRया आQण दसT या आवतनाती यSत सागतो पण SतसT या आवतनाती

सागत नाहA

पगलाची हA धरसोड दाखवन द याचा हत इतकाच कn Eयाच मत ह अवNय वचारणीय

असल तरA तो अितम Sनणय समज यात यऊ नय अमक एक ^ठकाणी यSत मानावा कn नाहA

याचा Sनणय ाचीन वपल उदाहरण उपल]ध असती तर तEकाळ दता आला असता परत ह

आता शjय नाहA पगलाच मत माण मानन 7या कवीनी Eयामाण रचना कलA Eयाpया

रचनचा उपयोग पगलाpया मताची ायाायता ठरवायला मळीच होणार नाहA कवीनी यSत

पाळलला मताची ायाायता ठरवायला मळीच होणार नाहA कवीनी यSत पाळलला ^दसला

नाहA तरA मोडणी पहाता जथ एक वा अनक मााचा वराम असल तथ यSत मानRयावाचन

शााला गEयतर नाहA कEयक अशी वEत आहत कn Eयाpयात थमावतनात शवटA Vवमाक

वराम पा^हज अस मला वाटत

नवमाampलनी मदा क^टल गजवलampसत भ4क कमारA मQणकRपलता शलampशखा

अवतथ वरयवती वशदल मदपद VयवाQणनी वाQणनी वीरलampलता समदवलाampसनी गKडKत

नदन नर4 कामलता शampशवदना भ4क अNवलampलत लampलतवZम आQण सधाकलश१ (१

याpया )यSतYरjत याच कारची आणखी काहA वEत आहत Eयाची ठाऊकn छदशाvास नाहA

पण Eयाची उदाहरण वामयात सापडतात Eयाची उडपथ सरासरवVय दशागना अशी नाव

उदाहरणातील श]दावhन मी ठवलA आहत वतारभयातव ती यथ ^दलA नाहAत) या प8चवीस

वEताची परपराशी तलना कhन पहाता हA अfटमाक आवतनाची आहत प^हला गण ( - ~ ~

- ) वा ( ~ ~ ~ ~ - ) असा ष माक आह आQण पढAल गणात ( ~ - ~ ~ ~ - ) या गणाच

ाचय आह ह yयानात यायला वळ लागत नाहA आता पगलान साडगतलRया वEतापरताच

वचार कला तर अस ^दसन यत कn वशपपSतत (वशदल) शampशवदना भ4क आQण अNवलampलत

या चार वEतात तो Vवतीय आवतनाpया अती यSत सागतो पण नवमाampलनी

ऋषभगजवलाampसत शलाampशखा अवतथ आQण वरयवती या वEतात तो Vवतीय आवतनाpया

अती यSत सागत नाहA वरयवती आQण वशपपSतत या दोन वEतात वल5ण साPय आह

पण एका वEतात तो यSत योlय ^ठकाणी सागतो तर दसT या वEतात तो यSतच सागत नाहA

एकदरAन वचार कYरता नवमाampलनी ऋषभगजवलampसत शलampशखा कोकलक या वEतात

पगलान साडगतललA यSतथान चकnची वाटतात अfटमाक आवतनाpया वEतात जथ

चरणात चार आवतन असतात तथ दसT या आवतनाpया अती खटका अगदA वाभावकपण यतो

तथ एका माचा^ह वराम नसतो तथाप त यSतथान होत आQण तथ पदसमाित अवNय

वाटत जथ कवळ खटका आह त जर यSतथान मानाव लागत तर जथ दोन मााचा वराम

आह त यSतथान मानलच पा^हज ह उघड आह प^हRया आवतनात सश]द सहा माा झाRयावर

दोन Sनश]द मााचा वराम घतRयावना नवीन आवतनाला आर`भ होऊ शकत नाहA Pहणन या

सव वEतात ( ~ ~ - - ) वा ( ndash ~ ~ - ) वा ( ~ ~ ~ ~ - ) या प^हRया गणाpया अती

Vवमाक वराम असRयान तथ यSत मानण अपYरहाय आह

अगदA समपणान वचार कला तर अस वाटत कn Kचरा आQण हषणी या वEतात

प^हRया आवतनात 7यामाण Vवमाक वराम असRयान अनZम चौया आQण SतसT या

अ5रानतर यSत साग यात आला आह Eयामाण दसT या आवतनात^ह पाच)या अ5रानतर

यSत सागायला हवा Pहणज Kचरा आQण हषणी याची अ5रमा डणी आवतनानसार अनZम

[ ~ - ऽऽ ~ ~ ~ ~ - ऽऽ ~ - ~ - ] आQण [ - - - ऽऽ ~ ~ ~ ~ ऽऽ ~ - ~ - -

] अशी होईल यSतथान () या चहान दाखवल आह

३ अ5रवचार

अ5र Pहणज वण न)ह आQण अ5रवचार Pहणज शभ वण कोणत आQण अशभ वण

कोणत याचा^ह वचार न)ह वणाच शभ आQण अशभ वा दlध अस वग=करण कलल आढळत त

कोणEया तEEवास अनसhन आह आQण Eया वग=करणाचा छदशााशी काय सPबध आह ह

काहA समजत नाहA का)यार`भी अशभ अ5र नसाव पण दवाpया नावासारoया मगल

श]दार`भी त असल अथवा त गK असल तर Pहण दोषाचा पYरहार होतो

अर Pहणज एकावळी तो डातन बाहर पडणारा yवSन होय मग तो yवSन ampलहन

दाखवायला ampलपीतील चह एक लागो वा अनक लागोत अ5राच अधfठान वरावर असत१

(१ ldquoएक मा भवद T हव Vवमा दAघampमfयत

लत चव मा याद अ5र वरयोजनातrdquo (भ १७११६)

मग Eयात आर`भी वा अती )य7जनोpचर ampमळो वा न ampमळो राजन या श]दाpया लखाकड

पाहन आपण यात रा-ज-न अशी तीन अ5र आहत Pहणन Pहणतो पण ह चक आह वतत

रा-जन अशी दोनच अ5र आहत श]दात िजतक वर Sततकnच अ5र होणार रा ह अ5र

आकारात Pहणज वरात आह तर जन ह अ5र )यजनात आह वरात अ5राला ववत

Pहणतात आQण )य7जनात अ5राला सवत Pहणतात

वराpया T हवदAघमाण वाभावकपणच ववEत अ5र उpचारायला यनाधक काळ

लागतो दAघ वर उpचारायला लागणारा काळ T हव वर उpचारायला लागणाT या काळाpया

दपट गणावा असा थल सकत आह T हव वर उpचारायला एक माचा काळ लागतो अस

Pहटल तर दAघ वराpया दोन माा होतात T हववरात अ5राला लघ आQण दAघ वरात

अ5राला गK Pहणतात आधSनक मराठत अ इ उ ह तीन वर T हव आQण आ ई ऊ ए

ऐ ओ औ ह सात वर दAघ मानावत हA मयादा पाळलA जात आह

)य7जनात Pहणज सवत अ5र उpचारायला लागणाT या काळात^ह वराpया

T हवदAघतमाण काहA सम अतर पडतच पण Sतकड दल5 कhन वर T हव असो वा दAघ

असो सवत अ5र ह सदव गKच Vवमाक मानाव असा Sनयम चालत आलला आह

लघ-गKसाठ अनZम () Sन (ऽ) हA ाचीन आQण (~) मो (-) हA अवाचीन चह आहत

परशराम ताEया गोडबोल यानी इजीतन लघगhसाठ अनZम (~) आQण (-) हA चह घतलA

इजी छदोरचनत लघगh हा भद नसन साघात आQण Sनराघात असा भद असRयान इजीत

या दोन चहाचा लोप झाला ^हदथानात मा हA आता सव hढ झालA आहत हAच चह

उलट Zमान Pहणज लघसाठ (-) आQण गhसाठ (~) अशी घतलA तर आपलA परPपरा

पाळRयासारख होईल हA चह उलटन (-) आQण (~) अशी अनZम लघगhसाठ SनणयसागरA

वEतरEनाकरपि8चकमyय वापYरलA आहत पण एकयानच ती था पाड याचा यEन कला तर

तो फोल होतो या थात () या चहाचा उपयोग चरणवभाग दाखवायला कला असन Sनश]द

माा )यjत कर यासाठ (ऽ) या चहाचा उपयोग कला आह

१ ldquoगKत Vवकलो vयो गजद तसमाऽकSत

लघतदय शOोऽसावकमा कnतनrdquo (क ९ टAप)

ldquoगK सvा वZ रखा ऋज रखा लघथळी

तारलखनी आह रASत ह ऋषSनampमतrdquo (Sनस ९)

आ ए ओ ह तीन वर T हव उpचाYरता यतच नाहAत अस नाहA ाकतात आQण ाचीन मराठ

कवतत Eयाचा T हव Pहणन उपयोग कलला आढळतो

ldquoसमाए पहाए पYर)वयतो

ampसया मणो Sनसरई ब^हOाrdquo (दवस २४)

rdquoदह Eयागता कnSत माग उरावीrdquo (रामदास)

परत आधSनक मराठ पVयात Eयाचा T हव Pहणन उपयोग होत नाहA

लत

पVयरचनत काहA ^ठकाणी 9लत१ (१ lsquoघागYर घऊSनrsquo याpया जशा आठ माा होतात तशा

lsquoगौळणी हो-rsquo याpया आठ माा )हायला पा^हजत lsquoणी हो-lsquopया चार माा होतात त)हा lsquoगौळrsquo

pया चार माा )हायला lsquoळrsquo दAघ उpचाhन lsquoगौळऽणी होrsquo अस तरA Pहटल पा^हज अथवा

lsquoगऊळणी होrsquo असा काहAतरA उpचार कhन lsquoगौrsquoवर तीन मााचा काळ घतला पा^हज अशा

^ठकाणी lsquoगौrsquo लत आह अस Pहणतात) Pहणज दोहोहन अधक वशषत तीन मााच अ5र

यत ^दसायला लत अ5र काहA गh अ5राहन वगळ नसत एर)हA गh अ5र उpचारताना दोन

मााचा काळ )यSयत करायचा असतो अfटमाक आवतनार`भी लत अ5र यत आQण त)हा

Eयाpयापढ बहश लघ अ5र असत लत आQण EयापढAल लघ ampमळन चार मााचा काळ परा

करायचा असतो उदाहरणाथ

ldquoगौऽळणी होऊऽसयानो गौऽळणी होऊ

घागYर घऊSन पा यालागी यमनला जाऊrdquo (माampश २१)

अfटमाक आवतनाpया 7या वEतात वा जातीत अEय गण ( ~ - ~ - ) असा यावा तथ

कEयकदा अEय गण ( - ~ - ) असा असतो अशा ^ठकाणी थमा5र लत उpचाYरRयावना

लयबOता रहात नाहA

ldquo णpचइ चचल ब7जampलआ साह जाऽणए

मPमह खlग क- णीसइ जलहर साऽणए

फRल कअबअ अबर डबर दAऽसए

पाऊस पाऊ घ- णाघण सम^ह व- रAऽसएrdquo (ाप ११८८)

शकर आQण इतपर याच उpचार शड-क-र आQण इ-तह-प-र अस होत असRयान अनवार

आQण वसग याpयमळ अ5र )य7जनात Pहणज सवत Pहणज गh होत ह उघड आह lsquoसवयrsquo

सारoया श]दात शीषबद हा अनवार )यjत करAत नाहA कवळ नाकातन उpचार करायचा ह

)यjत कYरतो तथ शीषबदन गhEव यत नाहA महEEव उpचाराला आह लखाला नाहA ह

yयानात वागवल पा^हज

ऋल याचा वचार सयjत अ5राचा वचार कRयानतर कh

सयjतवणपव अ5र

lsquoसयोग T हवास गKEव दतोrsquo हा Sनयम कवळ लखाकड लय दऊन कलला आह काहA

जोडा5रापव=ल लघस गKEव यत नाहA ह ज)हा आढळन आल त)हा आघात असRयासच गKEव

यत अशी या Sनयमाला पती जोड यात आलA उpचारkfया अ5रघटना कशी होत ह पा^हल

असत तर साराच घोटाळा दर झाला असता

श]दाची सारA अ5र आपण सलग आQण लागोपाठ उpचाYरत Eयामळ श]दात कोठ दोन वा

अधक )य7जन सयjत असलA तर Eयातील प^हल )य7जन तEपव=ल अ5रात समावfट होत

व या श]दाची लखन-kfया व आQण अशी दोन अ5र ^दसतात परत उpचारkfया वप-

र अशी दोन अ5र पडतात समपणान पा^हल तर अस ^दसत कn पचा उpचार थमा5राती

सPपन मग तो Vवतीय अ5राpया आर`भी यतच नाहA अस नाहA उpचार काटकोरपणान ampलहन

दाखवायचा तर तो वप- असाच ampल^हला पा^हज पण त असो मoय गोfट हA कn महEEव

लखाप5ा उpचाराला आह lsquoछदसा ल5ण यन Mतमाण बyयतrsquo अस Mतबोधाpया आर`भीच

साडगतल आह श]दात कोठ सयjत )य7जनोpचार असला तर Eयातील प^हला )यजनोpचार

तEपव=ल अ5रात ampमळन जातो आQण त अ5र लघ असRयास Eयास )य7जनात Pहणज गK

कYरतो

सयjतवण kNय नको Mा)य हवा

मराठत हकार ज)हा काहA )य7जनात ampमळन जातो त)हा ^दसायला सयjत अशी सहा

अ5र ह ह Pह T ह Rह आQण )ह हA होतात उpचारkfया हA इतर सयjत )य7जनासारखी

नाहAत कोणता^ह वर नाकात उpचाYरता यतो हा अननाampसक उpचार कRयान लघस गKEव यत

अस मळीच नाहA ह ह अ5र लघ आह पण lsquoहमrsquo ह अ5र )य7जनात अतएव गK आह हा

अननाampसक उpचार जसा वराशी अगदA एकजीव होऊन जातो तसाच हा हकार Pहणज महााण

हा एकजीव होऊन जाऊ शकतो हा महााण अ5रात एकजीव होऊन जातो Pहणनच ाचीन

ampलपीत या महााणयjत अ5रासाठ पथक चह Sनमाण कलA गलA महााणयjत क Pहणजच

ख होय पढ मराठत ज)हा महााणयjत ण न म र ल आQण व ह उpचार नवीन आल त)हा

शाशO रAEया या उpचारासाठ पथक चह Sनमाण )हायला हवी होती तशी वत चह

असती तर ख हा वण 7यामाण सयjत वाटत नाहA Eयामाण ह नव वण सयjत वाटल

नसत परत ampलपीत ह नव महााणयjत उpचार ह ह Pह T ह Rह )ह अस ^दस लागल

Pहणनच त सयjत वण वाट लागल वतत त सयjत वण न)हत Pहणनच क हर पह

तPहA वT हाडी वRह न)ह इEया^द श]दात थमा5र गK होत नाहA अ5राच पfट उpचार

कhन^ह ती क- ह-र अशीच पडतात

ह ह Pह T ह Rह )ह ह उpचारच सकतात नाहAत Pहणनच हA ampलपचह^ह नाहAत

7या सयjत )य7जनात थम )य7जन ह आह अशी ण म ल सारखी काहA सयjत

)य7जन आहत याच मराठत ह उpचार होतात Eयात वणाeचा वपयय होऊन ण म ल

याच उpचार अनZम ह Pह T ह Rह अस होतात आQण चह Pह अT हव Rहाद इEया^द

श]दात या सयjतवणाeचा उpचार कYरताना थम वणाच VवEव होत जस चह PPह

अT T हव RRहाद या ^ठकाणी चनह म-Pह अर-T हव ल-Rहाद अशी अ5रवभागणी होत

असRयान प^हलA अ5र )य7जनात अतएव गK होतात चह Pह Rहाद इEया^द श]दात

अनZम न म ल या )य7जनाच VवEEव होत ह Eयाची अनZम ampभन ढPम जRलाद या

श]दाशी तलना कलA असता तEकाळ पfट होईल या श]दातील उpचाराpया अनकरणान तPहA

उह वRह याच उpचारसOा ज)हा तPPहA उह (कोRहापराकडील बोलAत उन) वRRह (वRल)

अस होतात त)हा थमा5र )य7जनात आQण गK होत

मराठ श]दात )य7जनाचा ज)हा lsquoयाrsquoशी (आQण क)हा क)हा lsquoयrsquoशी) सयोग होतो त)हा हा

यकार असाच Eया अ5रात एकजीव होऊन जात असRयान नVया कYरEय या श]दात ^दसायला

जरA Vय आQण Eय हA सयjत)य7जन असलA तरA वतत ती तशी नसतात श]दाची न-Vया

क-Yर-Eय अशीच अ5रवभागणी होत आQण या सयjत भासणाT या वणापव=च लघ अ5र गK

होत नाहA परत सकत श]दात ती सयjत )य7जन असRयान मराठत Eयाचा उpचार

कYरताना प^हRया )य7जनाच VवEव होत आQण Eयातील प^हल )य7जन पव=pया अ5रात

ampमळन Eयास )य7जनात अतएव गK करत जस नVयाम (नद-Vयाम) सEयान (lt सEय) आQण

बEEयान (lt बEता) या दोन श]दाpया उpचाराची तलना कRयास सकत श]दाचा मराठत उpचार

कYरताना यpया पव=pया सयोगी वणाच VवEव कस होत ह पfट होईल पढAल उदाहरणात मा

lsquoरयrsquo याचा उpचार lsquoयrsquo असा न होता मराठ lsquoT यrsquo माण होऊन तEपव=ल लघस गKEव यत नाहA

ldquoअटSत यshyवान^ह कानन

^टT यगायत EवामपNयताम

क^टलकतल Mीमखच त

जड उदA5ता पमकkशामrdquo (भाग १०३११५)

त)हा अ5राचा सलग आQण पfट उpचार कला असता एखाVया अ5रात जर पढAल जोड

वणाeतील थमवणाचा उpचार यऊन ampमळत असल तरच त अ5र लघ असRयास गK होत असा

Sनरपवाद Sनयम समजावा

परत या Sनयमाला^ह काहA अपवाद असावत अशी Pहण याची विEत क)हा होत व

याचा उpचार Sनरपवादपण वप- (- ~) असा होतो पण हाच जर एखाVया पदार`भी आला

तर तEपव=ल लघस गKEव याव कn नाहA vानकाश हा श]द [ - ~ ~ - ~ ] असा उpचारावा

कn vानप-काश [ - - ~ - ~ ] असा उpचारावा दSनक बोलAत तर याचा उpचार [ - ~ - ~ ]

vान-काश असा होतो त)हा पVयात ाय कोणता मानायचा हा Nन आह डोzयापढ

पVयातील उदाहरण पा^हज Pहणन पढAल उदाहरण रचन पाह या

रव-काश हा पडला भवर

रवकाशी सवणसदर

मलास या ^हरवळी Znड Vया--

असो काळजी उVयाची उVया

छदोभग टाळायचा असला तर प^हRया चरणातील lsquoवrsquo ह दसर अ5र लघच ठवल

पा^हज आQण तीlaquo-यEEनान हान त लघच ठवायच Pहणज lsquoवrsquopया मागन कचत

अडखडळRयासारख थाPबन मग पढAल lsquorsquoचा उpचार अपfट Sनसरडा करावा लागतो१ (१

यालाच तीlaquoयEEनोpचारण Pहणतात यदा तीlaquoयEEनन सयोगादरगौरवम नpछदोभग

इEयाहतदा दोषाय सरयrdquo (सरवतीक ठाभरण ११२३) या वचनाला फार महEEव दता कामा

नय) अस न कल तर दसT या चरणातील व-प याpया सहजसयोगामाण प^हRया चरणात^ह

सयोग होऊन वप अस होऊन दसT या अ5राला गKEव यत सलग पfट आQण वाभावक

उpचाराला महEEव दणारा कव प^हला चरण lsquoपड हा रवकाश सदरrsquo असा सधाhन घईल एका

चरणात एक Sनयम आQण दसT या चरणात दसराच Sनयम अस SनरकशEव Eयाला Kचणार नाहA

पVयात चरणातील सारA अ5र सलग आQण पfट उpचारावयाची असतात त)हा चरणात कोठ^ह

सयjत वण आला असला आQण तो कानाला^ह सयjत तीत होत असला तर तEपव=ल लघ हा

Sनरपवादपण गK झाला पा^हज Z इEया^द सयjत वणाpया करणी सOा अपवाद कर यात

यऊ नय

(१) ldquo सा मगलनानवशOगाी

गहAतEयदगमनीयवाrdquo ( कमार ७११ )

(२) ldquo ायनाभलदम7जनमाश

िथत Sनवसनहणायrdquo ( ampशश १०६० )

या अवतरणातील छदोभगाpया दोषाpया पYरहारासाठ lsquoT हवाrsquo Pहणन ज स

पगलाpया नावावर वक यात यत Eयाचा पगलाpया दशाात तरA पEता लागत नाहA

चरणाती खटका तरA असतोच त)हा एखाVया चरणार`भी सयjत वण आRयास Eयातील

प^हला )य7जनाबरोबर काहA Eयाpया पव=pया चरणाpया अती असलRया अ5रात ampमळायला

जात नाहA आQण त चरणाEय अ5र लघअ ठवायच असRयास तस राह शकत

जलबद जसा पVयदलिथत

5णभगर ह तस जीवत

यथ थमचरणाती खटका असRयान तक-5ण असा सयोग होऊ शकत नाहA Pहणनच

कदारभान

rdquoपादादावह वणय सयोग Zमसvक

परिथतन तन याRलघताऽप jवचद गरोrdquo ( क ११० )

असा Sनयम सागन

rdquoअRप)ययन सदYर

ाPयजनो ampमfटमNनाSतrdquo

ह उदाहरण ^दल आह

ऋल ह शO वर न)हत

ऋ ल याचा वचार आता करण योlय होईल सकतात याना वर मानतात आQण मराठ

भाषत ह सकतश]दा)यSतYरjत इतर कोठ^ह आढळत नाहAत ल हा jलित या एकच श]दात

आढळतो ऋ आQण ल याचा उpचार ाचीनकाळी सकतात कसा होत असल तो असो आ ई

ऊ ए ह आपल वरच काय परत इजीतन मराठत आलल बट हट इEया^द श]दातील ऍ Sन

बॉल मधील ऑ ह इजीतील वर^ह सारच lsquoअrsquoची SनरSनराळी Sनभळ hप वाटतात ऋ-ल च

आजच चampलत उpचार पहाता त तस अpया hपावलAत बसत नाहAत v Pहणज याचा

उpचार जसा मराठत ज आQण ञ याpया सयोगाहन अगदAच ampभन lsquoVयrsquo असा होतो Eयामाण

ऋ-ल याच आज होत असलल उpचार ाचीन अकराpया hपावलAत बसतील अशा उpचाराहन

अगदAच ampभन वाटतात वतत कवळ )य7जनाचा उpचार कhन दाखवण अशjय आह परत

क ख ग र ल अशी पाय मोडललA )यजन उpचाhन दाखवताना 7या वराचा आMय घ यात

यतो जो धड इ नाहA धड उ नाहA पण यामधीलच असा जमन ouml सारखा वर तो र आQण ल

या )य7जनाना ampमळाला असता ज उpचार होतील त अनZम ऋ-लच उpचार होत अथात

आधSनक मराठत ऋ-ल ह वर नसन हA Yर-ampल वा K-ल यासारखी अ5र आहत एखाद वरात

अ5र दAघ उpचारAत रा^हल असता लाPबवलला उpचार हा Eया वराचा उpचार असतो का ह

अ5र लाPबवन उpचाYरल कn आऽऽऽऽ हा वर तीत होतो क ह अ5र लाPबवन उpचाYरल कn

जो वर तीत होतो तो कममधील शO वर होय ककार आQण रकार ह लाPबवल जात नाहAत

ऋ आQण ल या अ5रात जो वर तीत होतो Eयाpयासाठ जर Į ह चह उपयोगल तर ऋ

आQण ल हA अ5र Į आQण ल अशी ampल^हलA जातील आQण म ह साध अ5र न राहता म अस

सयjत अ5र होईल अथात अमत श]दाची अ5र अम-म-त ( - ~ ~ ) अशी पडन ऋकारयjत

अ5रापव=pया अ5राला गKEव यईल

मग कवीpया रचनत ऋकारान तEपव=ल लघला गKEव आRयाची उदाहरण दampमळ का इतर

सयjतवणापव=pया लघस गKEव न आRयाची उदाहरण जथ अगQणत आहत एखाVया पदार`भी

सयjत वण आला असता तEपव=ल लघ तीlaquoयEEनान लघ ठव याची जथ व^हवाट ^दसत तथ

ऋ---ल याpया पव=ल लघस गKEव आRयाच उदाहरण नाहA या गोfटAला महEEव नाहA ldquoवीर

पडSन रQण वग िजडकतीrdquo ( कपग ४९) असा चरण पादाकलकजातीत ampल^हणार कव ldquoउ77वल

मगटampशरA धYर नपतीrdquo ( कपग ४9) असा चरण ampल^हतील यात नवल नाहA परत ऋ आQण ल

ह वर आहत अस मानणार हच कवmdashMी नरampसह चतामण कळकर ज)हा सहजगEया

शादलवZnडतात

ldquoदई धीर मनाampस आजवYर मी झाल य33न वथाrdquo (कपग ६९) असा चरण ampल^हतात त)हा

ऋकारयjत अ5रापव=ल लघ गK )हायला पा^हज ह आपोआप ampसO होत अ5राच उpचार सलग

आQण पfट कल असता ऋकारयjत )य7जनापव=ल लघस गKEव आलच पा^हज ldquoविEत

पYरसSनया ितampमत सवहA मानसीrdquo ( लSत २) या पवीवEतातील चरणातील विEत या श]दाचा

उpचार आQण ldquoSनवEती हA वEतीशी झज SनEय वलोकnrdquo (^टक ११२४) या साकnजातीतील

चरणातील विEत या श]दाचा उpचार याची तलना कलA असता आधSनक मराठतील hढ आQण

चampलत उpचाराpया kfटAन ^टळकाचाच चरण शO वाटतो

चा अपवाद होतो का

मग सदय या श]दामyय थमा5र गK का होऊ नय मyय सयjत )य7जन नाहA

हच कारण होय सकतलखनपOतीमाण ह अ5र ampल^हल जात असल तरA उpचारत त

ह+र+अ (hrouml) अस नसन T ह+अ rhouml अस आह Pहणज T मyय एक वampशfट वर ampमळन ह

अ5र होत अथात lsquoतT हाrsquo मyय 7यामाण थमा5राला गKEव यत नाहA Eयाचमाण lsquoसदयrsquo

मyय थमा5राला गKEव यत नाहA

वरभिjत

7या सयjत वणाeत प^हला वण र आह अशा सयjत वणाची फाळणी वEताpया सोयीसाठ

मyय एखादा इकार घालन ाचीन सकत का)यात कर यात यत अस ^दसत

rdquoय व Nवसतमन वNवसज Nवसित

य चकतानमन चEतय उpचकित

भम डल सषपायSत यय मिyन

तम नमो भगवतऽत सहम_नrdquo (भाग ६१६४८)

यथ सष याचा उpचार सYरष असा करावयाचा आह मराठत^ह वष याच वYरस अस hप

होत पण मराठत वष ampलहन वYरस उpचाYरत नाहAत तर lsquoवYरसrsquo अस ampल^हतात

चरणाEय अकार

चरणाती वरामपव वर दAघ होतो या यायान चरणाEय अकार अवNय असRयास दAघ

कYरता यतो या दAघ अ-साठ ampलपीत Sनराळ चह नाहA Eयामळ तो ^दसायला एकमाक अच

^दसला तरA छदाpया आवNयकतमाण तो दAघ उpचारावयाचा असतो चरणाEय अकार हा

T हव असच शकत नसता तर Eयाpयासाठ Sनराळ चह अस याची आवNयकता न)हती पण

चरणाEय अकार कEयकदा T हव अस शकतो त)हा शOलखन करायच Pहणज कवतत तो

ज)हा दAघ असल त)हा वर एका मान पढ लाPबवायचा आह ह दाखवायला Eयाpयापढ ऽ ह

चह घालाव

ldquoत)हा आPहA Pहटल ldquoहA T हासाची

रजनी क)हा जाईल वKSन साची -

वततची पहाट ती यईल ऽrdquo

उEकषाचा ^दन क)हा सचवील ऽrdquo (कक २०)

चरणाती एक माpया वरामाची^ह कस नसत कवळ खटका असतो त)हा अEय अकार

T हवच उpचारावा लागतो

(१) ldquoभलल दखSन सकळ^ह सदर

सरागना तो नाचSत भवरrdquo (कक १४३)

(२) ldquoमन कती उतावळ घत धाव

कध वYरन नोवरA हAच हावrdquo (दशा ३७)

(३) ldquoआPहA Mीरामाच चाकर

ldquo हYरकnतन आमचा मशारा रामनाम तपसाखर १

अमतhप घYर बसRया दतो वाEमसखाची भाकरrdquo 2 (अक १३७)

चरणाEय अकार हा छदाpया सोयीसाठ जसा दAघ होऊ शकतो तसा तो छदाpया

सोयीसाठ गाळता^ह यतो हा गाळावयाचा अकार वणाखालA हलचह काढन दाखवण ह

शOलखन होईल

ldquoपाखरा यampशल का परतन

मEमान ^दRया खणातSन एक तरA अठवनrdquo (^टक ११४१)

अशा ^ठकाणी अEय अ5र अकारवर^हत असन^ह तो वण मोडन ampल^हण कEयकाना चकnच

वाटत जो अकार उpचारावयाचा नाहA तो खणन तसा दाखव यात चक कोणती तो अकार

उpचारावयाचा असतो असा 7याना म होतो Eयाpया माचा Sनरास कर यासाठ वरAल

पVयाpयाच जातीतील सकत पVय दत तलना अवNय कhन पहावी

ldquoवजयत रामदत हनमान

यो रघपSतनासह सीव मया योिजतवानrdquo (वदप ८)

हा अEय अकार उpचाYरत आह अस समजन Eयाचा एक लघ गणन अरवदा^द ampभन

वEत ^हदA छदभाकरात साडगतललA आहत परत हा अकार अनpचाYरत आह तसा

गणRयास वEतभद होत नाहA उदाहरणाथ छदभाकरातील अरवद (प २०७) ह वEत वतत

दampमलच होय

अकार गाळ याची हA मोकळीक चरणातीच ठवललA आह इतर नाहA दSनक बोलAत

श]दाEय अचा उpचार jवचतच होतो आQण जर मग कळ इEया^द श]दातील अEय

अकार गळन उपाEय अ हटकन दAघ होतो तरA पVयात हा श]दाEय अकार उpचारावा आQण

उपाEय अकार T हवच गणावा अशी व^हवाट आह जर मग कळ इEया^द श]दाच लगEवलखन

( ~ ~ ) असच होत बोलतो चालतो इEया^द श]दात^ह मधला अकार गळन सामाय उpचार

बोलतो चालतो असा होतो तथाप या उpचाराला अVयाप मायता ampमळाललA नाहA एर)हAचा

उpचार आQण का)यपठनातील उpचार यातील हा भद वाभावकपणाला थोडा मारक होतो ह

Sनसशय खर आह हा भद काढन टाकRयास भाषच वhप कती Sनराळ ^दसल या कRपननच

डोळ ampमटन _यावस वाटतात तथाप हA Zाित बहजनाpया योजनन आSन द डकान घडवन

आणRयास त अSनfट होईल अस मा नाहA

lsquoराजा ampशवाजीrsquo या का)याच कत महादव मोरNवर क ट१ (१ मळात श]द पढAलमाण

आहत ldquo It is not pure Marathi words that are at fault but the system of quantification now in

force is irregular and unnatural Marathi words are not written as they are pronounced For

instance nobody pronounces उचलन as consisting of four full syllables but च is only a

consonant and is amalgamated with उ which threrfore becomes long by position So long as this

difference between Marathi written and Marathi spoken is not removed or atleast recognized so

long as some innovation founded on the knowledge of this difference is not introduced the cause

of Marathi metrical composition should suffer A ware of this I fearlessly adopted the method of

writing words as they are spoken in my poem So the reader will find खालचा instead of खालचा

which is really unmusical) (Preface p 23) ह Qrतशक १८६९ मधील आपRया तावनत

Pहणतात ldquoहा शO मराठ श]दाचा दोष नाहA पण अ5रवभागणीची आQण अ5रमोजणीची पOत

हA अSनयampमत आQण अवाभावक आह मराठ श]द जस उpचाYरल जातात तस त ampल^ह यात

यत नाहAत उदाहरणाथ उचलन या श]दाचा उpचार कYरताना पण चार अ5र कोणी^ह उpचारAत

नाहA च ह कवळ )य7जन असन त तEपव=ल lsquoउrsquo मyय समावfट होत आQण Eयामळ त अ5र

गK होत लखी मराठ आQण बोलललA मराठ याpयातील हा भद जोपयत दर कर यात यत

नाहA Sनदान ओळखला जात नाहA या भदाpया जाणीववर जोपयeत एखादA नवी पOSत

थाप यात यत नाहA तोपयeत मराठ पVयरचनpया कायाची हA हाSनच होत रहाणार ह जाणन

श]द जस उpचार यात यतात तसच त माया का)यात ampल^ह याची पOSत मी Sनभ=डपण

वीकाYरलA Pहणन वाचकाला lsquoखालचाrsquopया ^ठकाणी lsquoखाRचाrsquo अस आढळल lsquoखालचाrsquo ह hप

खरोखर कणकट आहrdquo

ऋकाराला वर न समजता T +अ अस अ5र समजन Eया धोरणान Sनरपवाद रचना

कर यचा जो उपZम मी चाल कला आह तो क ट यानी दाखवलRया ^दशनच आह परत या

एवयाशा सधारणलाच अvान आहान कती वरोध होत आह मग क ट याची स`भावना ६५

वषामाग कशी झालA असल याची कRपनाच करावी

ampशfटसPमत आQण सवचampलत असा पfटोpचार हवा

जा पfटोpचार ampशfटसPमत आQण सव चampलत आह Eयामाण ज लखन त शO होय

आQण Eयामाणच पVयात^ह रचना असावी वयिjतक उpचार वचयाला मा अगदA महEEव दऊ

नय

rdquoदAघा5रमप िजला व चEपठSत तदप भवSत लघ

Vवौ वा ीनथ वणानक जाती^ह शीmiddotपठनाpचrdquo (क २२ ^टका)

हा Sनयम नागर ससकत मराठचा न)ह Eयाचमाण दSनक बोलAत काहA उpचार आपण

घाईघाईन अपfट आQण लघ कYरत Eयामाण रचना कYरता कामा नय उदाहरणाथ lsquoमहाrsquo या

श]दातील lsquoहाrsquo चा उpचार घाईघाईन कEयकदा अपfट आQण T हव कला जातो Pहणन काहA

ldquoपाथसखा Pहण बोधतस भगवत पहा महाभारतयOीrdquo (उभ)

rdquoमहाराfाpया प याईpया फलRया फलवलArdquo (कगी)

अशी रचना रampसकमाय होणार नाहA ाचीन मराठ कवीpया का)यात शथRय आढळत

Pहणन तशी रचना आता भाषा नागर ससकत ससघ^टत आQण रखीव झाRयावर^ह करण

असमजसपणाच होईल सो^हरोबा आिPबय याpया

ldquoसवची पाहाता उदाampसन मना काहAच ना वाटत

ह प8जाEमक सव वNवरचना स`भत ह आटत

ना पाचाYरत अडग यऊSन बह वराlय ह दाटत

सोहAरा Pहण ाितच वसन कn Sनात ह फाटतrdquo (सोआप १७१)

या शादलवZnडतातील Nलोकासारखी रचना आता असयच झालA पा^हज

लखनामाण सरळ वाचन करAत गल कn त ाय शO )हायचच हा जसा बालबोध (नागरA)

ampलपीचा वशष आह Eयामाण आधSनक मराठ कवता लखनामाण सलग पfट वाचीत

गRयान Sतpयातील छदाचा बोध आपोआप होतो हा जो बहमोल वशष मोरोपत-दवला^द

पVयभना मराठत कमावन आQणला आह तो गमावण अनथावह होईल हा वशष ाचीन मराठ

कवतत नसRयामळ शकडो अथkfया सरस अशी पद ददवान गVयासारखी वाचावी लागतात

कारण लखनानसारA वाचनान Eयाpयातील छदाचा बोध होत नाहA पVयरचनत अडचणी यत

नाहAत अस नाहA परत अडचणीpया SनampमEतान अपfटोpचाराचा च8चवश होऊ ^दला तर तो

पYरणामी घातक झाRयावना रहाणार नाहA णय ीSत आQण म हA श]दयी मा िजतकn

अपYरहाय Sततकnच जाचक आह त)हा या तीन श]दाpया परताच lsquoतीlaquoयEनोpचारrsquo 5Pय ठरल

सयjत वणाचा उpचार अपfट करण हा अ5Pय दोष आह ह मनाला पटRयावना तो टाळ याच

कfट कोणी करणार नाहA अस दोष िजतक दampमळ Sततक कवीच पVयपटEव शसनीय ठरत

अस दोष टाळता यावत Pहणनच तर कवीला श]दZम फरव याची अपYरचत पयाय

वापर याची आQण श]दाची hप वकत कर याची थोडी मोकळीक असत

४ SनरVकशEवाpया मयादा

या मोकampळकnचा वचार थोया वतारान यथच कhन टाकण बर पVयरचना Pहणज

वampशfट साpयात SनरSनराzया मााकाराच श]द-खड बसवन करावयाची साथ आQण लयबO

अ5ररचना होय हA िजतकn दयडम Sततकnच दfकर असRयान गVयलखकाप5ा कवीला थोड

अधक वातय द यात यत हच Sनराzया श]दानी सागयाच Pहणज का)याची

गVयभाषासरणीपासन pयSत हA काहA माणातच 5Pय असत त)हा कवीन कती वातय

चालवाव याचा वचार नमतपणान आQण तडजोडीन )हायला पा^हज कव आQण वाचक यानी

एकमकाची सोय पहायला हवी आQण भाषा हA सवाeचीच असRयामळ Sतpया थयाकड

वEवर5णाकड आQण सवधनाकड सवाeनीच लय परवायला हव श]दZम फरव याची आQण

अपYरचत पयाय Sन श]दाची ाचीन वा ामीण hप वापर याची मोकळीक कवीला असलA तरA

आपRया भाषत दरावय आQण दबधता हA यत नाहAत यावषयी कवीला द5ता बाळगावीच

लागत 7या कालात कव रचना कYरतो Eया काळpया लोकाना तो आपलAच चampलत भाषा

ampल^हत आह ह पटल पा^हज नाहAतर Eयाना Eया का)यावषयी आपलAक वाटणार नाहA कवीला

एकदर 7या श]दसहाची आवNयकता भासत Eयात अ)ययसवनामा^द पदोपदA यणार काहA

श]द असतात आQण मराठ पVयात Eयाची अनक hप चampलत आहत त)हा या बहhपी चRहर

श]दाचा उपयोग कRयास आQण समानाथ= श]दाचा साठा ठवRयास ldquoअप भाष मष कयात

छदोभग न कारयतrdquo अस जरA वचन आह तरA सामायत श]दाची वकSत कर याचा सग

कवीवर ओढवणार नाहA

(१) सकत धातपासन भतकालवाचक धातसाधत अ)ययापासन आQण नामापासन तसच

मराठ नामापासन Sन वशषणापासन Zयापद ampसO कर यान अथ थोडjया श]दात सागता

यतो अशा रAतीन ampसO कललA Zयापद उpचारसलभ आQण सटसटAत मा असावीत ाचीन

मराठ कवीनी घालन ^दलल ह वळण पVयातच न)ह तर Sनभ=डपण गVयात^ह गरवल पा^हज

यात भाषच ^हतच आह

(२) करA कYरशी करA कYरती यासारoया hपाचा उपयोग अनक काळ दाखवायला होतो

याचा Eयाग कh नय ईकारात hप सकमक Zयापदासाठ योज याकड लय Vयाव

(३) न ह अ)यय वाjयात कोठ^ह घालन Zयापदाच नकाराथ= hप साधता यत

(४) काहA Zयादाpया भतकालाpया hपात उडला उडाला अस दोहA कार आहत

दोहA^ह पVयात hढ असल तरA होता होईल तो ज hप गVयात hढ आह त वापर याकड विEत

असावी उबाला जळाला Qझजाला तसच Sनघला Sनमला ampमळला हA hप बहश कोणी गVयात

वापरAत नाहA आQण पVयात^ह वापh नय

(५) कYरती कYरशी याpया ^ठकाणी कYरSत कYरampश हA hप क)हा क)हा वापरावीत परत

जाई करA अशा Vय5रA hपातील अEयवर T हव कh नय

(६) करAत जाशील अशा अकारात hपातील उपाEय वर T हव कला तरA चालल परत

अEया5र दAघ असताना उपाEय वर T हव असतो तो दAघ कhन फकnत करAती अशी hप

योजण टाळाव

(७) गलA उठलA अशा भतकाळाpया hपातील अEय ई T हव कh नय बसल जातस अशा

hपातील उपाEय एकार T हव कर यासाठ बसल जाSतस अशी hप वापh नयत पाह याची

पाह पाह अशी दोहA hप चालतील परत करो करोत याची कK कKत अशी hप यjत वाटत

नाहAत

(८) लागलA याpया ^ठकाणी lsquoलागSयलArsquo (कक २०) ह hप कससच वाटत अशी hप

वरRयानच वापरावीत धावनला कYरजतो अशी hप मा आधSनक मराठ पVयात मळीच वापh

नयत

(९) घई दई अशा Vय5रA hपाpया ^ठकाणी घ द न पी भी य वी हो अशी एका5रA

hप वापरण सोयीचच आह

(१०) ऊन Eययात श]दात उचा ऊ ओ कYरता यतो आQण न ची Sन नी Sनया नीया

अशी चार hप कYरता यतात करौSन PहणौSन हA hप मा आता चालणार नाहAत

(११) lsquoका कYरता वmiddotालाrsquo (^टक १०६) यामाण Vवतीयचा Eयय Sनfकारण लावण इfट

नाहA

(१२) वभिjतEययाचा लोप कhन त काय सामायhपाकडनच कhन _यावयाच त सOा

अकारात आQण आकारात नामाpयाच आQण Vवतीया-चतथ=परतच कhन _याव lsquoतातडीनrsquoच

काय lsquoतातडीrsquo या hपान कhन घण योlय नाहA

(१३) त हा Vवतीयचा Eयय ए ई हA ह ततीयच Eयय आQण आ ई ह सतमीच

Eयय ह पVयातच आढळतात तारतPयान Eयाचा उपयोग चाल ठवायला काहA अडचण नाहA ए

ई ह ततीयच Eयय अकारात नामासच लावावत आQण सतमीचा Eयय इ याच T हवीकरण

कh नय

(१४) सामायhपातील उपाEयवराच T हवीकरण कh नय सSतला काकन हA hप वापरण

उचत नाहA

(१५) वशfयाpया सगती वशषणास^ह वभिjतEयय लाव याची सकतातील पOत

मराठत योlय नाहA lsquoपव चYरrsquo lsquoपावन उपवनrsquo lsquoमगल जडगलrsquo ह योग अमराठ वाटतात

(१६) शO सकत श]द िथरोpचार असRयास Eयाची वकSत कh नय सामायhप

कYरताना उपाEय वर दAघ असRयास तो T हव होतो हा मराठ श]दाpया वषयीचा Sनयम

सकत श]दाना लाव नय तीला Kपान हA hप चागलA ^दसत नाहAत lsquoशYररालाrsquo ह hप

एकवळ चालल पण lsquoशYररभोगrsquo तर अगदA असय होतो

(१७) नदA वध यासारख ज दAघ वरात श]द आहत Eयातील अEय वर कधीच T हव

कh नय

(१८) ीSत हत यासारoया इकारात आQण उकारात नामातील अEयवर छदोवशात

दAघ ampलहावत ीत हत इEया^द काहA थोडjया श]दात यमकासाठ अEय अकार होऊ Vयावा

समासात मा ह श]द शO hपातच योजावत kfटAशर ीतीयjत रघनायक अशी समतhप

Eया7य होत

(१९) त या नामाच दA ह सतमीच hप चाल ठवाव पण समासात दकमल न Pहणता

Eकमलच Pहणाव

(२०) शampशन हितन सारखी जी नाम आहत Eयाची थमची hप शशी हती अशी

असतात या hपातील अEय इकार T हव कला तरA चालल पण उलटप5ी समासात शशी-वदना

हतीदत अशी hप Eया7य गणावीत

(२१) छदस तपस तजस नभस यासारखी जी नाम आहत Eयातील अEय सचा

साहिजकच वसर पडतो ampश5णाpया सारामळ छदोम7जरA तपोबल तजोभग मनोर7जन

इEया^द समास जरA सवसामाय पYरचयाच झाल आहत तरA नवीन समास कYरताना मन-

र7जनासारख कर यात आल तर त 5Pय मानावत

(२२) मराठ समासात सिध वकिRपक असला तरA शO सकत समासात तरA या

वकRपाला वाव नसावा lsquoभातउदयrsquo lsquoजन-इpछाrsquo lsquoउEक ठाअनळrsquo अशी समतhप वापh नयत

(२३) ाचीन मराठ कवतत अकारात ीampलगी नामाना Sनfकारण हA जोडीत असत जस

आगी सरA चाडी तळमळी हA hप आता नकोत

(२४) आता आपणा आपला इEया^द पाच सहा श]द सोडल तर श]दार`भीpया आचा अ

करण यjत नाहA आग आजन आळस हA hप^ह Eया7य मानावीत

(२५) धjका बjकn हiexcl इEया^द श]दात दहरA )य7जनाpया ^ठकाणी एकरA )य7जन सहसा

वापh नय

(२६) छ थ त मी इEया^द एका5रA श]द T हव वापh नयत पण हा Sनयम कn नी हA

या अ)ययाना लाग नसावा

(२७) सवनामाpया hपात ववधता फार आह मला याpया ^ठकाणी मज मजला

मजलागी मजलागन मशी मजशी मात मजSत अशी आठ hप वापYरता यतात माया

तया Eयाpया याची माQझया तQझया Eयाचया अशी^ह hप होतात इयस Sतयच तयाला

ampमया Pया तवा Eवा इEया^द ववध hप तारतPयान वापhन िजवत ठवावीत आPहA तPहA

माझी तझी Eयाची इEया^द श]दातील अEय वर T हव कh नय हA जी ती या ीampलगी

hपाpया ^ठकाणी ह ज त हA hप यमका^द श]दचमEकतीपरतीच वापर यासारखी आहत

(२८) सवनामामाणच अ)ययाची^ह ववध hप आढळतात याच श]दाना चRहर Pहटल

आह इतर श]द अवकत रहावत Pहणन या करकोळ श]दाची ववध hप चाल रहावीत हच

योlय होय hपाची ववधता पहा-

(१) अलAकड अRयाड ऐलAकड ऐलाड

(२) अस ऐस एव कस कस कव कवी तस तस तव तव

(३) आज अिज आजी

(४) आQण अन Sन

(५) इथ इथ यथ कठ कठ कोठ Sतथ Sतथ तथ

(६) कहA कcopy कदा कधी क)हा क)हा जई जcopy जव जधी ज)हा ज)हा Eयाचमाण

तई त इEया^द

(७) कडन कन पासन पन

(८) खालA खाल खालSत खालती खालAल खालला

(९) जर जYर जरA तर तYर तरA पYर परA परAस

(१०) झणी लवलाहA लौकरA झडकरA सEवरA

(११) नाहA न^ह

(११) SनEय Sनत

(१२) पलAकड पRयाड पलAकड पलाड

(१३) पढ पढ पढारA पढारा पढत पढAल पढला

(१४) भवती भवत भवतालA भोवता भवती भवत भोवतालA

सभोवती सभोवतालA

(१५) मग मा

(१६) मyय मध मध मधी मािज माजी माझारA भीतरA

(१७) माग मागा मागती मागन माघारा मागील मागला

(१८) वर वYर वरA वरSत वरती वरत वरAल वरलA

(१९) वना वण वीण

SनरकशEवाpया या 7या मयादा घालन ^दRया आहत Eया पाहता Eयात एकसीपणा नाहA

ह उघड आह पण हा दोष )यिjतश कवीचा वा भाषचा नसन मलभत मनfयवभावाचा आह

)यjतीतसOा जर आEयितक एकसीपणा आढळत नाहA तर अशा कोयवध )यjतीची ampमळन

जी भाषा Sतpयात Eयाची अप5ा करण चकnच आह मनfय एकnकड एकसीपणा आण याचा

यEन कYरतो तर दसरAकड ज चरपYरचयाच hढ आह त Eयाला सोडवत नाहA त)हा वसगSत

आQण तडजोड हA या मलभत Vवताचीच फळ आहत शO सकत श]दाच योग सकत

)याकरणास अनसhन करावत अस ठरवन दारा समाध इEया^द श]द पिRलगी वापरल तर त

हायापद पाि डEय होत बर मराठ )याकरणाच Sनयम यpचयावत सव श]दाना लावावत अस

ठरवन lsquoआधSनकrsquo lsquoववीधrsquo lsquoतीलाrsquo अशी hप ampलह लागलो तर तो Sनरगल सधारकपणा होतो

आQण डोzयापढ नकोसा वाटतो तरA सधारणची ^दशा ठरलA कn Eया ^दशन थोडीफार गSत

करAत रहाव ह यjत होय

५ गणवचार

गण Pहणज चरणाचा वाभावकपण पडणारा भाग होय पVय जर आवतनी असल तर

चरणात ठरावक कालात उpचारRया जाणाT या अ5राच ज गट पडतात त वाभावक गण होत ह

सदव एकाच अ5रसoयच आQण लगZमाच कस असतील ldquoअpयत कशव रामनारायणमrdquo या

चरणात ( - ~ - ) अस य5रA गण चार पडतात तर ldquoधनोत नो मनोमल कampलदनिदनी सदाrdquo

या चरणात ( ~ - ~ - ) अस चतर5रA गण चार पडतात Kjमवती वEतात ( - ~ ~ - - ) अस

प8चा5रA गण दोन पडतात तर दोधक वEतातील दोन गण ( - ~ ~ - ~ ~ ) आQण ( ndash ~ ~ -

- ) अस ampभन ampभन पडतात शाampलनी वEतात गण या kfटAन पहाता ( - - - - ) आQण ( - ~

- - ~ - - ) अस पडतील

पगलोjत क

वEताच ल5ण Pहणज चरणातील अ5राची सडर)या आQण लगZम हA साग याpया 7या

अनक शाोjत पOती आहत Eयापकn पगलाpया पOतीत य5रA गणाची काची योजना

आह हA पOSत अधक hढ झाRयामळ गण ह य5रAच असल पा^हजत हा समज hढ झाला

आह या गणात^ह काहA शभ आQण काहA अशभ मान यात यऊन Eयाpया दवता आQण Eयाची

फल हA किRप यात आलA आहत पण या दवखळपणाpया पचाला पगलाpया सात आधार

नाहA

या य5रA गणाpया नावाpया साहाJयान कोणEया^ह वEताच ल5ण थोडjयात आQण अचक

मा डन ठवता यत हA गोfट खरA आQण Pहणनच वfणन जस लोjय )यापल तस य म त

र ज भ न स ल आQण ग या दहा अ5रानी समत वामय )यापन टाकल आह अस

कदारभ१

(१ ldquoमयरसतजभनलगसampमत मSत वामय जगSत यय

स जयSत पगलनाग ampशवसादाVवशOमSतrdquo (हलायध)

ldquo Pयरतज`नगलातरampमदशampभर5र

समत वामय )यात लोjयampमव वfणनाrdquo (शक १६)

Pहणतो

lsquoयमाताराजभानसलगमrsquo या सान पगलान साडगतलRया गणाची नाव आQण वhप

बाधन टाकलA आहत कोणती^ह तीन अ5र Zमान घतलA असता Eया Eया य5रA श]दाच ज

लगEवhप होत त Eयातील आVय5रान Sन^दfट होणाT या गणाच वhप होय

यमाता ( ~ - - ) मातारा ( - - - ) ताराज ( - - ~ ) राजभा ( - ~ -) जभान ( ~ -

~ ) भानस ( - ~ ~ ) नसल ( ~ ~ ~ ) आQण सलग ( ~ ~ -) हA य म त र ज भ न

आQण स या गणाची hप होत ल (~) ह अ5र लघदशक असन ग (-) ह गKदशक आह याpया

सायाJयान वEतल5ण थोडjयात सागता यत जस ldquoशादलवZnडत Pसौ 7सौ तौ ग

आ^दEयऋषयrdquo परत अथशय आQण उpचारक^ठण स T हवतम असल तरA बनचक ल5ात

ठवायला थोड Mम पडत नाहAत एखाVया Nलोकाच वEत कोणत Pहणन कोणी वचाYरल तर

आपण काहA गण मा डन समरणान त ओळखीत नाहA वाचता-वाचताच तो Nलोक कोणEया

ओळखीpया Nलोकासारखा आह ह आपला कान सागतो आQण मग आपण Eया ओळखीpया

Nलोकाpया वEताच नाव सागत Pहणन वEत ओळखता यायला Eयक सampसO वEताच एक

एक उदाहरण चागल yयानात ठसल कn पर वचारलRया Nलोकाची शOता तलनन सहज पारखता

यईल यSतथान^ह Nलोक Pहणताना आपण वशष कोठ थाPबत ह पाहनच yयानात रहातात

त)हा तो डपाठ करावयाpया शO Nलोकात Eयाpया वEताच नाव थत कलल असRयास त^ह

अनायास सागता यईल य5रA गण^ह सागा Pहणन कोणी आहच कRयास आर`भीपासन

य5रA तकड पाडन लगZम मा डन यमाताराजभानसलगम या साpया साहाJयान Eया गणाची

नाव^ह सागता यतील

(२ दसर एक स ldquoमायावी यताEमा रावण सहसा तQण जजाप भावय न इSतrdquo ह एका

वVवान जमन नयाकडन ampमळाल अस चालस फampलप ाऊन आपRया Sanskrit Prosody pया ३

T या पfठावर Pहणतो ldquoयमाताराजभानसलगमrdquo ह स पाQणनीन कल अस याच ाऊनन २८ )या

पfठावर ampलहन ठवल आह या साचा उगम मला सापडला नाहA

ldquoशादलासच कौतकापद गम शादलवZnडतrdquo

- - - ~ ~ - ~ - ~ ~ ~ - - - ~ - - ~ -

मातारा सलग जभान सलग ताराज ताराज ग

त)हा शादलवZnडताpया एका चरणात १९ अ5र असन मसजसतत अस Zमान गण

पडन शवटA एक गK असतो आQण यSत बारा)या अ5रानतर असतो अस सहज सागता यत

परत वEतvानाला या काचा काहA उपयोग नाहA

अ=याय ३ रा

व3तवचार आ6ण व3तवतार

ampशखा१ (१ ampशखा Sन ख7जा ह कार वEतरEनाकर आQण ाकत पगल या दोनच थात

पादVवयघ^टत आहत) ख7जा Sन चampलका ह कार वगळRयास सकतात पVयाच पYरमाण

चतfपदA ह आह ampशखा ख7जा Sन चampलका या कारात चरण दोन दोनच असल तरA त दAघ

असRयान Pहणताना Eयाच वाभावकपणच चारचार चरण होतात सकतात बहश अनfटप

छदातील चतfपदAसच Nलोक Pहणतात तथाप शकराचायकत lsquoातमराampम ^द

सफरदाEमततEEवमrsquo या lsquoातमरणrsquo तोात वसतSतलकावEताpया तीन चतfपVया असन

Eयाना उiexclशन नतर

ldquoNलोकयampमद प य लोकयवभषणम

ातकाल पठVयत स गpछEपरम पदम ldquo

असा Nलोक आह मराठत कोणEया^ह वEतातील चतfपदAस लोक Pहणतात

7या पVयातील चरण वampशfट अ5रसoया लगZम आQण मोडणी वा गणवभागणी यानी

Sनयampमत असतात त वEत होय मोडणी Pहणज पगलोjत गणाचा Zम न)ह तर अतगत

आदोलनानसार होणारA गणवभागणी होय अ5रसoया आQण लगZम हA अampभन असलA

Pहणज आर`भापासन गणना कhन चरणाच ज य5रA तकड वा गण पडतात त पगलोjत

गण एका ठरावक Zमानच यतात पण पगलोjत गणाचा Zम अampभन असन^ह अतगत

आदोलनानसार होणारA गण-वभागणी ampभन ampभन होऊ शकत या गणवभागणीस मोडणी

Pहटल आह

मQणगणSनकर [ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ - ] (प ७१३)

शampशकला [ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ - ] (ह २२४४)

क [ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ -] (ह २२४५)

हA तीन वEत अ5रसoयन आQण लगZमान एकसारखी असRयान न न न न स याच

Zमान SतहA वEताच पगलोjत गण पडतात पण या तीन वEतात अनZम अfटमाक

सतमाक आQण ष माक आवतन असRयाकारणान Eयाची गणवभागणी SनरSनराळी होत

आवतन कती मााच आह आवतनार`भ कत)या अ5रावर होतो आQण गण-वभागणी कशी

होत याचा Sनणय करायला ाचीन छदशाकारानी साडगतलRया यSतथानाचा फार उपयोग

होतो Pहणन ल5ण सागताना यSत कोठ आह ह साग यात यत आQण यSतभदान Pहणजच

मोडणी-भदान वEतभद मान यात यतो वर ^दलRया वEतात यSतथान खालA ^टPब असलRया

उ`यारघानी दाखव यात आलA आहत यSत अनZम ८ )या ७ )या आQण ६ )या अ5रानतर

सागतल आहत Eयावhन आवतन हA अनZम अfटमाक सतमाक आQण ष माक आहत हA

गोfट कळत परत पfकळदा यSत सागतललच नसतात वा भलEयाच Pहणज अवाभावक

^ठकाणी सागतलल असतात उदाहरणावhन वEताची मोडणी Sनण=त कh Pहटल तर एखादच

उदाहरण असायच आQण त^ह छदशाकारान रचन घातलल असायच वEत)याoया सधारायला

Eया उदाहरणाचा फारसा उपयोग होत नाहA Pहणन एखाVया वEताpया जर अनक मोड या

स`भवत असतील तर Eया साT या द याचा यEन मी या थात कला आह तथाप जथ चरणात

एखाVया वampशfट गणाची आविEत आह तथ जण कhन ती आविEत भगल अशी मोडणी घण

उचत नाहA

चारA चरण ampभन ampभन ल5णानी यjत असRयास Eया वEतास वषम व3त Pहणतात

सकतात अनक वषम वEत सागतलA आहत Eयापकn एकाच वषम वEताचा उपयोग सलग

दAघ रचनत कलला आढळतो सौदरनद ३ रा करात १२ वा आQण ampशश १५ वा ह सग उVगता

नामक वषमवEतात आहत या वEताच ल5ण उEपल ( वब १०३४८) या NलोकावरAल टAक त

ldquoथम सजौ य^द सलौच

नसजगKका यनतरम

यVयथ भनजलगा यरथो

सजसा जगौच भवतीयमVगताrdquo

अस दतो उVगताच पढAल उदाहरण मराठत अपवादhपच असल

rdquoबह भागला ^दSतसताampस

अतल समरा कhSनया

राम तषत बह होऊSनया

रमला याननसधाSनषवणीrdquo ( साव ९५६)

सौदरनद का)यात ( २६४ndash६५) ह दोन Nलोक उपिथतचपत नामक वषमवEताच

आढळतात

ldquoहडकती सगर त चहकड

हय Eयासी पYर कठ न सापड

हडकनी हYरता मग चारहA

कYरती साठ हजार वचारहArdquo (नग ७३)

या चतfपदAत चारA चरण लगZमkfया ampभन ampभन आहत पण एवयान ह वषमवEत

होत नाहA लगZमkfया ampभन असणार चारA चरण ज)हा अनक Nलोकात अनZम सारख

यतात त)हा त Nलोक एका वampशfट वषमवEताpया साpयाच ठरतात

चलका ( प ४५२ ) [ २७ ल १ ग २९ ल १ ग ] हA VवपदA आह प^हRया

चरणात सEतावीस २७ लघ आQण मग एक १ गK अशी अ5र असतात दसT या चरणात

एकोणतीस २९ लघ आQण मग १ गK अशी अ5र असतात चampलकची मोडणी जर पVयावतनी

असलA तर सोळा लघ अ5रानतर यSत यतोच पण हा यSत सागतलला मा नाहA तथच चरण

तोडन VवपदAची चतfपदA कRयास या कारास वषम वEतात ढकampलता यईल प^हला Sन Sतसरा

चरण ह मा सोळा सोळा लघ अ5राच असRयान एकसारख होतात हAच िथSत ampशखा (क

२३९) आQण ख7जा (क २४०) या दोन काराची आह शखा [ २८ ल १ ग ३० ल १ ग

] या काराचा )यEयय Pहणज खBजा [ ३० ल १ ग २८ ल १ ग ] हा कार होय परत

पगल वय`भ आQण हमच4 याpया मत ampशखा आQण ख7जा ह कार पादचतfटयघ^टत

आहत ाकत पगलाpया मत ampशखाpया १ Rया चरणात पचवीस २५ लघ असन मग ( - ~ )

हा गण असतो आQण दसT या चरणात एकोणतीस २९ लघ असन मग ( - ~ ) हा गण असतो

ख7जामyय दोहA चरणात छEतीस ३६ लघ असन मग रगण असतो (ाप ११६१ १५८)

चampलकचा जो दसरा कार हलायध सागतो Eयालाच कदारभ अ1त(Cचरा (क २४२)

Pहणतो या कारात [२७ ल १ ग ] दोहA चरण सारख असन त सEतावीस लघ आQण एक

गK ampमळन झालल असतात सोळा लघनतर चरण तोडन या VवपदAची जर चतfपदA कलA तर

त अधसम वEत होईल

7या पVयात वषम वा ओज वा अयक Pहणज प^हला Sन Sतसरा ह चरण सारख असतात

आQण सम वा अनोज वा यक Pहणज दसरा Sन चौथा ह चरण सारख असतात त अधसम व3त

होय समवEताpया सoयpया मानान अधसम वEत अगदAच अRपसoय आहत

अधसम वEताचा आणखी एक कार आढळतो पण Eया काराच पथक ववचन कोणी

कलल नाहA या कारात चतfपदAच प^हल दोन चरण सारख एका लगावलAच असतात आQण

शवटAल दोन चरण सारख पण ampभन लगावलAच असतात या कारpया ampमMणाच फट Nलोक

आढळतात त पढ वEतवहारात ^दल आहत परत एकासारख अनक Nलोक आढळRयावना Eया

काराला पथक थान ात होऊ शकत नाहA अचलधSत आQण वVयमाला याpया अशा

ampमMणान होणाT या काराचा (प ४५०ndash५१ माग पfठ २३ पहा) पगल उRलख कYरतो परत

हलायधान ^दलRया उदाहरणा)यSतYरjत इतर तशी रचना सकतात मला आढळलA नाहA

मराठत मा मोरोपतान आपल सौPय रामायण (मोस ८१३८) ह सौPया नामक अधसम

वEतात रचल आह चतfपदAचा पवाध वVयमाला आQण उEतराध अचलधSत असRयास Eया

अधसम वEताला सौPया (प ४५१) वा अनगDEडा (क २४१) Pहणतात

चारA चरण एकसारख असल Pहणज Eया वEताला समवEत Pहणतात

समवEताच वग=करण चरणा5रसoयमाण कर याचा आPनाय आह एका चरणात िजतकn

अ5र असतात Sततjया अ5राच त वEत मान यात यत

एका5रA वEतापासन स)वीस-अ5रA वEतापयत अनZम (१) उ7ता (२) अ3य7ता (३) म=या

(४) 1तठा (५) स1तठा (६) गायIी (७) उिणह (८) अनटभ (९) बहती (१०) पLड7त

(११) MIटक (१२) जगती (१३) अ1तजगती (१४) श7कर (१५) अ1तश7कर (१६) अिट (१७)

अ3यिट (१८) ध1त (१९) अ1तध1त (२०) क1त (२१) क1त (२२) आक1त (२३) वक1त (२४)

सक1त (२५) अभक1त आQण (२६) उ3क1त या नावाच वग किRप यात आल आहत 7या

वEताpया चरणात स)वीसाहन अधक अ5र आहत Eयाना द डक वा मालावEत२ (२ मालावEत (भ

१५४७) Pहणतात द डकात एका वampशfट गणाची सारखी आविEत असत तशी माला वEतात

नसत

वEत फारच आखड असRयास अथSतपादनाची अडचण होत आQण Pहणनच ीSत

वदlधक हारAत तनमyया कमारलampलता आनद हसमाला इEया^द वEताpया VवरावEतीन

अनZम पVSयनी मराampलका वानदसcedilाट मQणमाला राजरमणीय आनदकद दया इEया^द

नवीन वEत साध यात आलA असतील सहासात-अ5रA वEतावषयी 5म4 माampमकपणान Pहणतो

rdquoन षटसता5र वEत वMाPयSत सरवती

भगीव मिRलकाबालकampलकाको^टसकटrdquo (5 २२)

वEत अSतशय दAघ असRयास कव आQण वाचक दोघाचा^ह उर भhन यावयाचा पVयपाटव

दाखवन वाचकाना चकत कhन टाक यासाठ अSतT हव वा अSतदAघ वEतात जरA रचना कhन

दाखव यात आलA असलA तरA अशी िjलfटवEत हA रमणीययाथाpया वाभावक Sतपादनाला

SनKपयोगीच होत भास वराहampम^हर वाlभट भवभSत इEया^दकाpया कतीत द डकरचना आढळत

यावhन द काच ाचीन महEEव ^दसन यत वराहampम^हराpया एका द डकाpया (वब १०३६1)

Eयक चरणात १०२ अ5र आहत ampसOषकत उपampमSतभवपचाकथामyय द डकाpया चतfपVया

नाहAत तर एकएक दोनदोन फट चरण आहत या थाpया ५ )या तावातील (प ८४१

वरAल) lsquoवलसतभटको^टrsquo या द डकचरणात एकश अया णव अ5र आहत तथाप यथन^ह सीमा

फारच दर आह वEतरEनाचा टAकाकार नारायण भ पढAल पVय उOत कYरतो-

rdquoएकोनसहा5रपयता द डकाय ोjता

वणकगणवVyया नVवतया Vया महामSतampभrdquo (क प १०६)

या थात वEतवतार दताना वEत चरणा5रसoयमाण साग याची ाचीन पOSत

वीकारललA नाहA अथातच द डकाpया ववचनासाठ पथक करण ^दलल नाहA एका वEताचा

दसT या वEताशी सPबध काय तो yयानात यावा Pहणन वEतानZम हा लगZमसाPय आQण

मोडणीच साPय याpया अनरोधान ठरवला आह छदसाPय ह चरणातापासन१ (१ रणपगलात

ाचीन वगपOSत आह पण एका वगाeतील वEताचा अनZम ठरवताना कगणसाPय ह

चरणाताकडन चरणार`भाकड पहा यात आल आह) चरणार`भाकड पहात अनZम ठरवला आह

सoयाZमभदान वEतकार कती होऊ शकतील हा वतत गQणताचा Nन आह परत

या तारकरणान छदशााpया 5ात Sनfकारण पाय पसरल आहत एका5रA रचनपासन

स)वीसअ5रA रचनपयeतच शjय वEतकाराची एकदर सoया गQणतान २२५-२ Pहणज

३३५४४३० इतकn होत परत एकदर उपल]ध वEताची सoया सहावर जात नाहA वEतात

त वEत )हायला काहAतरA आदोलनमाधरA पा^हज छद Pहणज काहA लघगKचा तारखळ

न)ह

7या वEतातील आदोलन अ5ररचनकhन सहज तीत होत नाहA 7याना तालात

बसवायला थोड फार पYरMम पडतात परत 7यापकn अनक वEताpया चालA परPपरया चालत

आRयाकारणान सकर वाटतात अशा वEताना अनावतनी Pहटल आह Eयाच ववचन आवतनी

वEताpया आधी कल आह कEयकवEत अशी आहत कn ती सहज (jवचत एखाद दसर अ5र

लत उpचाhन) आवतनी होऊ शकतात परत Eयाpया परPपराात चालA पहाता ती अनावतनी

वाटतात Eयाच ववचन आधी अनावतनी वEताpया वगात कल असन पढ आवतनी वEताpया

वगाeत Eयाचा पहा उRलख कला आह उदाहरणाथ रथोOता Sन वागता याची hढ मोडणी

अनZम [ - ~ - ~ ~ ~ - ~ - ~ - ] आQण [ - ~ - ~ ~ ~ - ~ ~ - - ] अशी आह

Pहणन Eयाच ववचन अनावतनी वEतात कल आह परत Eयाची मोडणी अनZम [ - ~ - ~ ~

~ - ~ - ~ - ] आQण [ - ~ - ~ ~ ~ - ~ ~ - - ] अशी घतRयास ती पVयावतनी होतात

Pहणन Eयाचा उRलख वVयमाला वगात^ह पहा कला आह मोडणी ampभन झालA कn त वEत

वतत ampभन झाल Eयाला ampभनच नाव पा^हज उदाहरणाथ पवीवEतातील लगावलAची मोडणी

जर [ ~ - ~ ~ ~ - ~ - ~ ~ ~ - ~ - - ~ - ] अशी धYरलA तर त वEत Sनराळच

होईल सदवान पवीवEताला वलिPबतगSत अस दसर नाव असRयान त या दसT या मोडणीpया

वEताला SनिNचत कYरता यत पण जथ वEताच नाव एकच आह पण Eया लगावलAची मोडणी

ववध होऊ शकत तथ SनरSनराळी नाव असण इfट असल तरA Eया ampभन ampभन मोडणीpया

वEतात यापढ सहतकपण रचना हो याचा स`भव अEयRप असRयान सyया तरA नवीन नाव

Sनमाण कhन वEतनाममाला लाPबव याच काहA योजन नाहA

पVयावतनी अlयावतनी भगावतनी आQण हरावतनी वEताचा वचार अनZम अनावतनी

वEताpया नतर कला आह चतमाक आवतनाची वEत असच शकत नाहAत अस नाहA परत

चतमाक आवतनाची वEत सारAच अfटमाक आवतनात बसतात उलटप5ी आवतनाती

पदसमाित झालA नाहA तरA अ5रसमाित तरA झालAच पा^हज अस असRयान अfटमाक

आवतनाच वEत चतमाक आवतनात बसलच अस नाहA उदाहरणाथ ( ~ - - ~ - ) ( - ~ - ~

- ) या अfटमाक गणाच चारचार मााच दोन दोन तकड पड शकत नाहAत यासाठ चतमाक

आवतनाpया वEताचा समावश पVयावतनी वEतात करणच सोयीच आह

आवतनी वEतात पVयावतनी वEताची सoया सवाeत मोठ आQण अlयावतनी वEताची

सoया सवाeत लहान आह अनावतनी वEताpया मानान आवतनी वEताची सoया जवळ जवळ

औटपट आह परत आवतनी वEताची सoया कती^ह मोठ असलA तरA ती बहतक जाSतरचनत

लय पावलA आहत एकया पादाकलकजातीत पाऊणशहन अधक वEत लय पावतात जाSतरचना

हA सकर असन Sतpयात वाभावकपणच ववधतला पfकळ वाव ampमळतो

वEत अनावतनी असोत वा आवतनी असोत कवीना जी वEत सलग Sन दAघ रचनला

अनकल अशी वाटलA आQण जी Eयामळ hढ झालA अशा वEताची सoया चाळीसाpया वर जात

नाहA

अनावतनी वEतापकn इ4वा उप4वा इ4वशा वशथ Kचरा हषणी रथोOता

वागता ampमता5रा 4तवलिPबत वसतSतलका शाampलनी माampलनी मदाZाता lधरा

शादलवZnडत हYरणी ampशखाYरणी सवदना आQण पवी हA वEत वशष hढ ^दसतात या वीस

वEतापकn इ4वशा ह वEत सकतात वरRयान आढळत Kचरा हषणी ampमता5रा Sन सवदना

हA वEत उEतरोEतर दampमळ होत आलA आहत

पVयावतनी वEतापकn तोटक वVयमाला दोधक जलोOगSत जलधरमाला मEतमयर

म^दरा हसगSत आQण हमकला हA नऊ वEत hढ ^दसतात अlयावतनी वEतापकn वबधाया

आQण सरSनPनगा हA hढ ^दसतात भडगावतनी वEतात माQणका ह फार ाचीन काळापासन

hढ ^दसत कampलदनिदनी आQण दवराज हA उशीरान hढ झालA आहत पण याpया ampमMणामळ

होणारA ampशथल रचना लampलतवतरात आढळत हरावतनी वEतापकn भजगयात आQण

िlवणी हA ाचीन ^दसतात मदारमाला आQण अमतyवSन हA उशीरान hढ झालA आहत

अधसमवEतापकn सकतात अपरवj पिfपताा वयोगनी आQण मालभाYरणी हA चारच

hढ ^दसतात मराठत वयोगनी आQण मालभाYरणी हA दोनच वशष पYरचत आहत

अNवघोष आQण भास याpया काळीच 7याच वhप SनिNचत झाल होत अशी हA अनावतनी

वEत मळ कशी उEपन झालA असतील छदशा उEपन हो यापव= कवीनी जी रचना

मनोगत आदोलनानसार कलA असल ती अपYरहायपण ampशथल झालA असलAच पा^हज अशी

ampशथल रचना लampलतवतरात वपल पहायला ampमळत अशा ampशथल रचनतनच पथjकरण

तलना Sन वग=करण याpया सायान SनिNचत वhपाची पVयरचना Sनघत पगलभरता^द

ाचीन छदशाकारानी 7या सामीवhन ह शा रचल ती साcedilगी Eयानी आपRया थात

जतन कhन न ठवRयामळ वEतोEपEतीचा अEयत कतहलजनक Nन हा Sततकाच कट होऊन

बसला आह इ4वा उप4वा शाampलनी वातोampम वशथ Kचरा इEया^द वEत ाचीन

fटभजगतीपासन SनघालA ह उघड आह परत वसतSतलका मदाZाता शादलवZnडत

हYरणी ampशखYरणी पवी हA कशी कशी पYरणत होत आलA यावषयी अटकळ करायला^ह आता

काहA माग नाहA

आवतनी वEत हA ाकत गय जाSतरचनपासन Sनयampमत कर यात आलA असावीत गय

जाSतरचना हA आदोलन मनात मरRयावर िजतकn सकर असत Sततकnच Sतच Sनयमन

ओळखन त klगोचरकhन Vयायला क^ठण असत जाSतरचना करायला कव थोडा MSतampसO

असावा लागतो उलटप5ी वEत ह रचायला क^ठण असल तरA अ5राची सoया आQण लगZम

यानी बO असलल Eयाच वhप सहज आQण पfटपण yयानात राहत अ5रसoया Sन लगZम

याpया kfटAन जाSतरचनकड पा^हल तर कोणतच दोन चरण एकसारख ^दसत नाहAत Eयातील

साPय सम असत चरणाच काहA वभाग मा अSनpछया एकसारख यऊ शकतात ह पाहन

जातीच मळ वhप yयानात न आRयामळच कn काय 7यात चरणाचा काहA भाग अचल आQण

काहA भाग चल असतो असा पVयकार छदशाकारानी किRपला असावा वतालAय

औपpछदampसक गीSत आQण आयगीSत हA रचना या कारातील आह

अशा गय जाSतरचनत जथ अहतकपण चारA चरण लगZमkfया सारख आल असतील

तथ छदशाकारानी वाभावकपणच वत वEत किRपल असल परत एका चरणासारख

चार चरण लगZमkfया असावत या हतन क)हा क)हा कवीनी तर क)हा क)हा

छदशाकारानी ampभन ampभन वEत ampसO कर याचा यEन बOया^ह कला असल

छदशाकारानी ^दलRया उदाहर या)यSतYरjत वत का)यरचनत फारच थोया आवतनी

वEताची उदाहरण आढळतात उलटप5ी वाडमयात वEतवhप चतfपVया आढळतात Eयाची

वाता^ह छदशाकाराना लागललA ^दसत नाहA

hढ झालRया वEतापासन नवी वEत पढAल कारानी Sनमाण कर यात आललA ^दसतात

(१) चरणार`भीpया गhpया ^ठकाणी दोन लघ घालन इ4वशा रथोOता वागता

वसतSतलका शादलवZnडत आQण lधरा या वEतापासन अनZम ककरव यवदा 4तपदा

ऋषभ मEतभवZnडत आQण महाlधरा हA वEत ampसO झालA आहत

थमा5रामाणच इतर^ह एका गhpया ^ठकाणी दोन लघ घालन उप4वा इ4वशा

वशथ शादलवZnडत आQण वागता या वEतापासन अनZम कोल लमी स4Eनमाला आQण

च4वEम हA वEत ampसO झालA आहत

(२) उलटप5ी ampमता5रा Sन 4तवलिPबत याpया आर`भीच दोन लघ आQण

ampशखYरणीतील उपाEय दोन लघ याpया ^ठकाणी एकएक गK घालन अनZम उEथापनी अpयत

आQण वरलampलता हA वEत ampसO झालA आहत

(३) इ4वा उप4वा वागता कनकभा आQण वसतSतलका याpया अEया5रापव=

एक लघ वाढवRयान अनZम इ4वशा वशथ यथका कमampलनी आQण मदग हA वEत ampसO

होतात

(४) रथोOता वागता Sन ampमता5रा याpया आर`भी दोन लघ वाढवRयान अनZम

कनकभा कटजा Sन मदा हA वEत ampसO होतात

(५) रथोOता शाampलनी Sन यथका याpया आर`भी एक गK वाढवRयान अनZम लampलता

वNवदवी Sन अक हA वEत ampसO होतात

(६) Kचरा पवी Sन क^टलगSत याpया अती एक गh वाढवRयान अनZम Kिjमणी

रSतलAला Sन नदAमखी हA वEत होतात

(७) यवदा 4तपदा वागता मगला या वEतात पाचव अ5र लघ आह त गाळRयान

अनZम lsquoअभीfटrsquo lsquoलडकाrsquo मQणराग ldquoगणीकताrdquo हA वEत ampसO होतात

(८) कEयक वEत इतर वEताच वभाग जोडन ampसO होतात ( - - - - ) वा ( - - - - - )

आQण ( ~ ~ ~ ~ ~ -) वा ( ~ ~ ~ ~ ~ - ~ ) याpया जोडणीन आQण क)हा क)हा या

जोडणीला ( - ~ - - ~ - - ) ( ~ - ~ ~ - ~ - ) आQण ( - - ~ - - ~ - ) याpयापकn

एखादा गण शवटA जोडन कतीतरA वEत झालA आहत

(९) काहA वEत Pहणज सampसO वEताच वभागच होत हसी [ - - - - ~ ~ ~ ~ - ] ह

वEत मदाZाताच प^हल दोन वभाग ampमळन होत इ4वा इ4वशा पवी आQण सवदना

याच अEय वभाग Pहणज अनZम वमला ( ~ ~ - ~ - - ) ldquoSनमलाrdquo ( ~ ~ - ~ - ~ - )

कसampमता ( ~ ~ ~ - ~ - - ~ - ) आQण वसमती ( - - ~ ~ ~ - ) हA वEत होत

4तवलिPबत माampलनी आQण ampशखYरणी याच आVय वभाग Pहणजच अनZम मधमती ( ~ ~ ~

- ~ ~ -) रSतमाला ( ~ ~ ~ ~ ~ ~ - - ) आQण ampशखि डनी ( ~ - - - - - ) हA वEत होत

(१०) कEयकदा एखाVया सampसO वEताला एखाVया गणाची जोड दऊन नवीन वEत ampसO

कर यात यत कनकभा आQण वदlधक याpया जोडणीन बOवEत होत मEताZnडा वEताला ( ~

- ~ ~ - ~ - ) हा गण जोडन पपीampलका वEत ampसO होत शादलवZnडताला ( ~ ~ - ~ - ) हा

गण जोडRयान वमगSत ह वEत होत पवी वEताला ( - ~ - - ~ - ) हा गण जोडRयान

वदारक वEत होत आQण ( - - - - ~ - - ) या गणाला मालती वEत जोडRयान माधवीलता

वEत होत

(११) मQणमाला राजरमणीय मराampलका इEया^द वEत अनZम तनमyया कमारलampलता

वदlधक इEया^द T हव वEताpया VवरावEतीन ampसO झालA आहत

(१२) काहA ^ठकाणी ाचीन वEतरचनत झालRया चका न उमगRयामळच नवीन वEत

किRप यात यऊन मग Eयाpयासाठ स रच यात आलA असावीत अस वाटत 4तपदा [ ~ ~ ~

- ~ ~ ~ - ~ ~ - - ] या वEताच ल5ण ldquo4तपद भवSत नभनयाNचतrdquo [ ~ ~ ~ - ~ ~ ~ ~

~ ~ - - ] अस^ह आढळत वा महाlधरा [ ~ ~ - - - ~ - - ~ ~ ~ ~ ~ ~ - - - -

~ - - ] या वEताच ल5ण ldquoसजता नसौ ररौ ग फQणतरगहय यामहाlधराoयाrdquo (गछ

२२१६) अस^ह आढळत वा वातोम=च ल5ण [ - - - - ~ ~ - ~ - - ] अस^ह हमच4

(२१३७) सागतो वा पणवाच ल5ण Pनौ Jगौ अस न सागता कदारभ ldquoPनौ 7गौचSत

पणवनामकमrdquo ( - - - ~ ~ ~ ~ - ~ - ) अस सागतो या मतभदाpया बडाशी मळची चकn

उमगलA नाहA हच कारण असाव असल मतभद पढ वEतावरAल टAपात उRलQखल आहत

वEतनामाचा Nन फारच घोटाzयाचा आQण बकट झाला आह छदस आQण वEत ह श]द

नपसकampलगी असल तरA Eयाची नाव बहतक ीampलगी आहत ाय हA नाव Eया वEताpया रचनत

गोवता यतील अशीच असतात lsquoच4ावताrsquo सारख Eया वEताpया रचनत न बस याजोग नाव

jवचतच आढळत णराच मालEती इEया^द ाकत नाव वEतात बसलA तरA Eयाची सकत hप

Eया वEतात बसत नाहAत आQण वय`भpछद कवदपण आQण ाकत पगल ह तीन थ

वगळRयास वEताची नाव सकत hपातच द याचा आPनाय आह त)हा सकत नाव जर वEतात

बसत नसल तर Eयात थोडा फार फरफार करण अवNय होत माणी समानी Nयनी आQण हसी

याची अनZम माQणका समाSनका NयSनका आQण हampसका अशी hप कर यात यतात याच

कारणासाठ उदाहरणात lsquoयवमतीrsquopया ^ठकाणी lsquoयवािवताrsquo Pहणन lsquoछदोवशाpच

यवािवताampमEयjतमrsquo अस समथन हमच4 ( ह ३८ ) कYरतो याच कारणासाठ च4ावता

आQण माला या वEतात न बसणाT या नावाpया ^ठकाणी शampशकला आQण क हA नाव द यात

आलA असावीत

पfकळ नाव Pहणज कातच वणन करणारA वशषण आहत काहA पशपयाpया वरावhन

गतीवhन या Znडतावhन पडलA आहत काहA सामाampसक नामाpया शवटA-आवलA-माला अशी पद

आहत

हA नाव अितEवात कशी आलA

जो एखादा Nलोक सपYरचत असल Eयातीलच एखाVया समरणीय लampलत श]दान ( बहश

आVय वा अEय श]दान ) तो वEतकार Sनदampशला जावा आQण सचत )हावा ह वाभावक

आह एकाच वEताला कEयकदा अनक नाव आढळतात याच एक कारण Eया वEताच ampभन

ampभन सपYरचत Nलोक छदशाकाराpया डोzयापढ असतील ह अस शकल

rdquoकटजाSन वीय ampशQखampभ ampशखरA4

समयावनौ घनमदमराQण

गगनच गीतSननदय गरोpच

समया वनौघनमदNमरा6णrdquo (ampशश ६७३)

या वEताला हमच4 कटज Pहणतो आQण पढ lsquo मर इEययrsquo अस सागतो दोहA नाव

या Nलोकाpया आVयती आहत याचमाण अSतशाSयनीच Pहणन ^दलRया उदाहरणात ( ampशश

८७१ ) अSतशाSयनी आQण यादवी या दोहA नावाचा उगम आह हसNयनी ह नाव ( करात ५३१

) या Nलोकावhन घतल आह ह उघड आह विमता आQण धतMी हA नाव अनZम ( ampशश

२०७१ ) आQण ( ampशश ३८२ ) या Nलोकावhन घतलA आहत 7या वEताला पगल वातोampम

Pहणतो आQण वराहampम^हर उampममाला Pहणतो Eया वEताच उदाहरण Pहणन जो Nलोक हलायध

उOत कYरतो Eयाpया शवटpया Pहणज lsquo Eया7या सा ी 4तवातोampममाला rsquo या चरणाpया अती

दोहA नाव आढळतात हलायधान भ4काच Pहणन ज उदाहरण ^दल आह Eयाpया आर`भी lsquo

म4कगीSतampभ अस आह त)हा भरत आQण हमच4 या वEताला म4क का Pहणतात ह चटकन

yयानात यत तथाप वEताची Sनववादपण ाचीनतम अशी उदाहरण उपल]ध झाRयावना या

करणी SनिNचत अस काहA सागता यणार नाहA भरतान सागतलRया शरभलampलता वEताच

उदाहरण सौदरनदाबाहर आढळत नाहA आQण सौदरनदातील उदाहरणात शरभलampलत हा श]द

नाहA Eयाअथ= सampसO वEताची नाव 7या Nलोकावhन आलA असतील त Nलोक अNवघोषpया^ह

पव= फट वhपात सपYरचत असल पा^हजत सampसO वEतात थोडी फरवाफरव कhन जी

नवीन वEत योग Pहणन कवीनी वा छदशाकारानी साधलA असतील Eयाना मा Eयानी

वतची नाव ^दलA अस याचा स`भव आह

वEताpया नावात अनिवत गोधळ माजलला आह काहA वEताना एकाहन अधक नाव

आहत तर काहA नाव एकाहन अधक वEताना ^दललA आढळतात शampशवदना या वEताला ampसOक

ampसO सरसी चलता Kचरा धतMी प8चकावलA अशी आणखी सात नाव आहत कनकभा

वEताला जया निदनी बोधता म7जभाषणी मनोवती आQण समगलA अशी आणखी सहा

नाव आहत कमलदती या वEताला Mी Kचरा मौिjतकमाला अनकला आQण सा4पद अशी

आणखी पाच नाव आहत उलटप5ी च4लखा ह नाव सहा वEताना ^दलल आढळत Kचरा

प8चचामर हA नाव^ह अशी सहा ampभन ampभन वEताना ^दललA ^दसतील चलखा ह नाव पाच

वEताना आह लampलता ह नाव चार वEताना आह आQण एकच नाव दोन तीन SनरSनराzया

वEताना आह अशी उदाहरण कतीतरA सापडतील काहA नावात अतर अEयRप आह मEताZnडा-

मEतZnडा सभ4-सभ4ा उपिथत-उपिथता कमल-कमला लampलत-लampलता वEत-वEता याचा

घोटाळा सहज होऊ शकल

7या नावाच दोन दोन पाYरभाषक अथ होऊ शकतात ती नाव योlय न)हत पण वEत हच

नाव दोन वEताना ^दलल आढळत यमक ह^ह एका वEताच नाव आह पडjत बहती धSत हA

वगवाचक नाव वEताना^ह ^दललA आहत आQण गीSतका ह^ह एका वEताच नाव बनल आह

पव= होऊन गलRया छदशाकारान जर एखाVया वEताला एक नाव ^दल तर Eया

वEताला दसT या छदशाकारान आपल वतच Pहणन दसर नाव दऊ नय सयिjतक

कारणावाचन तरA दऊ नय परत छदशाात अगदA वKO व^हवाट ^दसत 7या वEताला

काNयपान ampसहोनता ह नाव ^दल Eयाला जर सतवान उOषणी Pहटल तरA चालत तर

पगलान आपल वसतSतलका ह नाव Vयायला का `याव आQण हA परPपरा यथ तरA काय

Pहणन थाPबावी ती थाPबलA नाहAच lsquoगागण सव ग^दता मधमाधवीSतrsquo असा चौथा चरण ाकत

पगलाचा टAकाकार (प ४७४) छदampसOातभाकरातन उOत कYरतोच

माQणका वVयमाला 4तवलिPबत भजयात िlवणी माampलनी हYरणी

मदाZाता पवी आQण कसampमतलताविRलता या नावानी जी वEत पलाpया छदशाात

सampसO आहत Eयाना भरताpया नायशाात अनZम मEतचिfटत वVयRलखा हYरणीलता

अमया पSनी नादAमखी वषभलampलता Mीधरा वलिPबतगSत आQण चलखा अशी नाव

आहत नायशा ह पलाpया लौकक वEताच ववचन करणाT या छदशााहन ाचीन

असाव अस वाटत तथाप नायशााची मळ वNवसनीय अशी शO ाचीन त अVयाप

उपल]ध नाहA पहा hढ नावाच सवथव उpचाटन करण शjय नाहA आQण इfट^ह नाहA Pहणन

नाव SनिNचत कYरताना होता होईल तो ाचीन थकारास मान ^दला असला तरA भरतान

^दललA नाव वीकार याप5ा पगलान ^दललA आQण hढ झाललA नावच बहताशी वीकाYरलA

आहत परत या करणी अमक एक पOत Sनरपवादपण वीकाYरलA आह अस Pहणता यणार

नाहA एका वEताला अनक नाव वा अनक वEताना एकच नाव हA दरवथा राह नय एवढA

काळजी घतलA आह वरतन नावाच ज वEत हमच4 सागतो Eयाला दसर नावच नाहA उलट

7या वEताला पगल वरतन Pहणतो Eयाला वराहampम^हर मालती Pहणतो त)हा Eया वEताला

मालती ह नाव SनिNचत कRयान हमच4ान सागतलRया वEताला वरतन ह नाव SनिNचत कYरता

आल तसच कदारभान 7याला म7जभाषणी ह नाव दऊन त hढ कल Eयाला पगलाच

कनकभा ह नाव आह आQण हमच4 7या वEताला म7जभाषणी Pहणतो Eयाला दसर नाव

नाहA त)हा Eया वEताला म7जभाषणीच Pहणण ात होत मग कदारभाpया म7जभाषणीला

कनकभा ह पगलोjत नाव Vयाव लागत

Sनर7जनमाधव वVयाधर वा ampभड ^हदA छदभाकराचा कता रायबहादर

जगनाथसाद रणपगलकार रणछोडराय उदयराम इEया^द अनक लखक नवी नवी नाव दतात

पण आधार दत नाहAत याpया काहA नावाचा उपयोग वरRयान आQण भीतभीतच कला आह

जथ Sनराळ नाव उपल]ध नाहA तथ मळ नावाpया आर`भी एखाद पद जोडन नावास

वगळीक आQणलA आह मळ नावाpया पव= कोणता श]द जोडायचा तो हमच4ा^दकानी ^दलRया

उदाहरणातनच पfकळदा घतला आह लमी नावाची तीन वEत आहत Eयाची नाव लमी

राजलमी गहलमी अशी ठवन भद )यjत कला आह क)हा क)हा हा भद lsquoसrsquo वा lsquoअSतrsquo हा

उपसग जोडन )यjत कला आह नावाचा घोटाळा टाळ यासाठ ज नाव वा नावाचा जो भाग मी

^दला आह तो दहरA अवतरण चहात ^दलला आह अरवी फास= छदशाातन जी वEत इकड

यत आहत Eयाना नाव मी ^दलA असन ती दहरA अवतरण चहात छापलA असन Eयाpयापढ

फलA ^दललA आह

7या वEताचा पEता छदशाकाराना लागलला नाहA पण 7यामyय कललA रचना उपल]ध

आह अशा वEताना नाव Eया उदाहरणातील श]दावhनच ^दलA आहत हA नाव एकरA अवतरण

चहात आहत आQण मळ आधारभत उदाहरण पढ वEतवहारात ^दललA आहत

नाव उpचारसलभ असावीत कसampमतलता-विRलता भजगवजि`भत इEया^द नाव फार

दAघ आहत सदवान अशी नाव फार नाहAत वश-प पSतत ह नाव ाचीन कालापासन hढ असल

तरA बोजड आह Pहणन Eयाpया ^ठकाणी वय`भच वशदल ह आखड आQण सटसटAत नाव

SनिNचत कल आह

अनटभ

वEतवतार द यापव= एका सपYरचत परत वEतजाSतpछदापकn कोणEयाच वगाeत बस न

शकणाT या अशा एका पVयपकाराचा वचार कला पा^हज तो पVयकार Pहटला Pहणज Nलोक वा

अनfटभ होय याला छद Pहणतात पण यात लगEवभद आह याला वEत Pहणाव तर लगZम

SनिNचत नाहA आQण जाSत Pहणाव तर काहA भाग वEतामाण अचल आह आQण उवYरत भाग

SनिNचत नाहA Sन मााची सoया^ह Sनयampमत नाहA वराहampम^हर Nलोकल5ण पढAलमाण

सागतो

ldquoप8चम लघ सवष

सतम Vवचतथयो

यVवpछलोका5र तVव-

Rलघता याSत दिथतrdquo (वब १०३५७)

Mतबोधकार ल5ण सागताना सहाव अ5र गh पा^हज हA गोfट अधक सागतो

rdquoNलोक षठ गh vय

सव लघ प8चमम

Vवचतfपादयोplusmnव

सतम दAघमययोrdquo (Mबो १०)

चरणाती यSत असRयामळ आठव अ5र लघ असल तरA त Pहणताना गKच होत Pहणन

आठव अ5र गK पा^हज हA अट सागतललA नाहA परत या दोन Nलोकाचा अथ एवढाच होतो

कn वषमचरणाती [ ~ - - - ] हा अ5रZम असावा आQण समचरणाती [ ~ - ~ - ] हा

अ5रZम असावा

परत चरणार`भीची चार अ5र कशी असावीत यावषयी काहAच बोध होत नाहA

भगवVगीततील अyयाय १५७१०१२१४ Sन १६ या सात अyयायातील ampमळन २१९ Nलोकाच

पथjकरण कhन पहाता

(१) समचरणाती ( ~ - ~ - ) हा गण Sनरपवादपण आढळला

(२) वषमचरणाती ( ~ - - - ) हा गण शकडा न)वदाहन अधक वळा आढळला ४३८

वषमचरणापकn अती ( ~ ~ - - ) हा गण एकाच चरणात ( ~ ~ ~ - ) हा १५ चरणात ( -

- - ) हा १० चरणात ( - ~ - - ) हा ७ चरणात आQण ( - ~ ~ - ) हा ९ चरणात आढळतात

Pहणज काय lsquoपraquoचम लघ सवषrsquo हा Sनयम सOा वषम चरणात Sनरपवाद नाहA

आर`भीच चतर5रA गण पढAलमाण आढळल

वषमचरणार`भी

समचरणार`भी

१ [ - - - - ] ७७ वळा ७४ वळा

२ [ ~ - - - ] ५० ldquo ५२ ldquo

३ [ - ~ - - ] ६० ldquo ६६ ldquo

४ [ - - ~ - ] ३९

ldquo

शय ldquo

५ [ - - - ~ ] ३७

ldquo

५० ldquo

६ [ ~ ~ - - ] ३०

ldquo

३९ ldquo

७ [ - ~ ~ - ] शय

ldquo

शय ldquo

८ [ - - ~ ~ ] ३१

ldquo

३७ ldquo

९ [ ~ - - ~ ] १९

ldquo

३६ ldquo

१० [ ~ - ~ - ] २६

ldquo

शय ldquo

११ [ - ~ - ~ ] २७

ldquo

४३ ldquo

१२ [ ~ - ~ ~ ] १७

ldquo

२४ ldquo

१३ [ ~ ~ - ~ ] २५

ldquo

१७ ldquo

यावhन अस Pहणता यईल कn वषमचरणार`भी कोणता^ह चार-अ5रA गण चालल परत

Eयाच दसर Sन Sतसर अ5र हA दोहA एकसमयावpछद लघ नसावीत Pहणज वषमचरणार`भी (

- ~ ~ -) ( - ~ ~ ~ ) ( ~ ~ ~ - ) आQण ( ~ ~ ~ ~ ) ह चार गण व7य होत

ह चार गण समचरणार`भी^ह व7यच आहत याpया भरAला ( - - ~ - ) आQण ( ~ - ~ -

) ह दोन गण वषमचरणार`भी व7य नसन समचरणार`भी व7य ^दसतात

अनfटभातील समचरणाची पदA पढAल पVयात आह

rdquoVयावया नव चालना

पाऊल प^हल पडो

हो त मला अनlaquoताrdquo (प म लाड)

परत SतसT या चरणाची आविEत Eयक पदAत असRयान Eयाला वपदाच वhप ात

होत आQण Eयक कड)यात VवपदAच उरत

rdquoबल-तजास वाढव

दसT या शभ पावलArdquo हो त०

अनfटभ छदामाणच दसर काहA पVयकार अस आहत कn Eयाना वEत वा जाSत यापकn

कोणEयाच वगाeत समावfट कYरता यत नाहA चरणाचा काहA भाग वEतामाण अचल असतो

पण उरलला भाग पणपण जाSतवhप नसतो अपराितका आपातampलका उदAEEयविEत उपचा

चाKहाampसनी चा वEतक ाpयविEत वानवाampसका वNलोक इEया^द पVयकारापकn काहAची

उदाहरण वEतवhप ^दसRयामळ Eयाचा वचार वEतकरणी कला आह या ^ठकाणी वतालAय

औपpछदampसक गीSत आQण आयागीSत याचाच वचार कत)य आह

वतालय

[ - - - + ~ + ~ + ]

[ - - + - + ~ + ~ + ]

7या ^ठकाणी शO गhच हवा असतो आQण दोन लघ चालत नाहAत तथ (+) हA खण योिजलA

आह

सकतागात वतालAयाच बरच Nलोक आहत Eयातील चरणाच पथjकरण कYरता अस

^दसत कn वषम चरणाच आठ मााचा आQण सहा मााचा अस दोन भाग पडतात वषम

चरणाती ( ~ + ~ + ) हा गण आQण समचरणाती ( + ~ + ~ + ) हा गण ह Sनरपवादपण

यतात वषमचरणातील आVय अfटमाक गणात ( - - - - )

हा प^हलाच कार आढळतो ( ~ - ~ - - ) ( ~ - - ~ - ) ( - ~ - ~ - ) आQण ( - - ~ -

~ ) ह कार आढळत नाहAत त तस आढळत नाहAत Pहणनच प^हला गण पण जाSतवhप

होऊ शकत नाहA वषमचरणातील आVयगणात अEया5र गhच पा^हज अस ^दसत इतर एका

गhpया ^ठकाणी दोन लघ घालता यतात

समचरणातील आVयगणात ( - - - - ) या कारा)यSतYरjत वरRयान का होईना पण ( -

~ - ~ - ) हा कार आढळतो मा या गणात चौथी Sन पाचवी माा अथवा पाचवी Sन सहावी

ampमळन गhच अ5र पा^हज असा कटा5 ^दसतो

rdquoपनसमEत सया जए

समताधPममदाहर मणी

सहम उ सया उलस ए

नो क7झनो मQण माहणrdquo (सक १२२६)

वतालAयातील ाचीन रचना क)हा क)हा वाभावकपणच ampशथल आढळत

rdquoउEतर मणयाण अ^हया

गामधPम इइम अणसय

जसी वरया सम या

चासवस अणधPमचाYरणोrdquo (सक १२२२५)

औप8छदसक ह वतालAयाpया चरणाती एक एक गh वाढवRयान ampसO होत

गी1त

[ - - - - - - ]

[ - - - - ~ - ~ - - + ]

गीSत हA सOा चतfपदAच आह हA पणपण जाSतवhप नाहA वषमचरणातील आVयगणात ( ~ -

- ~ - ) अथवा ( - ~ - ~ - ) या गणाचा उपयोग अVयाप होऊ लागला नाहA समचरणातील

आVयगणात हAच िथSत आह परत हA उणीव नाहAशी कYरताच यणार नाहA अस मा नाहA

समचरणातील दसT या गणात मा ( ~ - ~ - - ) हाच गण लागतो

मराठत गीतीला आया Pहण याचा घात आह वतत आया हA गीतीpया समचरणात

अEय दोन गणाpया ^ठकाणी ( ~ - - + ) हा गण घातRयान होत

ldquoाकत भाषमyय

आया Pहणती िजला जनाट कव

गीSत असSन खरA ती

सकत छदोवदा जना ठकवीrdquo (पार २९)

rdquoआया आयाampस Kच

ईpया ठायी जसी अस गोडी

आह इतरा छदA

गोडी पYर यापरAस ती थोडीrdquo (मोभीभ १०)

आयागी1त हA गीतीpया समचरणाती एक एक गh वाढवRयान ampसO होत

rdquoवEती आधी आया

Mा)या स)याच फार साधी आया

यjता सVययमकानी

यावी रampसकn कhSन उVयम कानीrdquo (मोकव १५)

मोरोपतकत कfणवजय पवाध आQण उEतराधाeतील प^हल पाच अyयाय आQण Rहादवजय हA

का)य आयागीतीमyय आहत

आयागीSत समयक रच याची व^हवाट सकतात रवकnत=pया काळापासन ^दसत पहा

rdquoयनायोिज न वNम

िथरमथवधौ ववकना िजनवNम

स वजयता रवकnSत

कवताMतकाampलदासभारवकnSतrdquo (ऐहोळ ampशलालख)

वEतवतार

पYरpछद १ ला

अनावतनी वEत

१ Mी-वग

पढAल T हवतम वEताचा नामSनदश कhन ठव यापलAकड Eयाच काहA योजन नाहA

१ Qी [-] ६ Iी [- -]

२ मद [~ ~] ७ रजनी [~ ~ -]

३ सख [~ -] ८ मदर [- ~ ~]

४ द7ख [- ~] ९ मगR [~ - ~]

५ कमल [~ ~ ~] १० सरत( [~ ~ ~ ~]

टAपा

[7या नावापढ कसात ह ह अ5र आह पण पढ आकडा नाहA त नाव हमच4ान ^दलल

नसन हमच4ान दसT याच ^टपन ठवलल आह अस समजाव]

१ Qी (ह २१) plusmnA (भ ३२४६) गौ (वव ५१) २ मद (ह २३) पfप (ह) मध (ाप २५)

गYरधर (ना) ३ सख (ह २५) महA (ाप २७) ^दगत (ना) ४ द7ख (ह २४) साK (ाप

२९) ५ कमल (ाप २२५) परम (ना)

६ Iी (ह २२) प (ह) नौ (वव ५२) काम (ाप २३) गव (ना) ७ रजनी (भ ३२५4

ह) मदन (ह २९) रमण (ाप २१७) वर (ना) ८ मदर (ाप २२३) ९ मगR (ाप २२१)

१० सरत( (ना)

२ इ4वा-वग

इ4वा-उप4वा-वसतSतलका

११ इ4वा [- - ~ - - ~ ~ - ~ - -]

१२ आदोampलका [- - ~ - - ~ - ~ - -]

१३ lsquoआनदश]दrsquo [- - ~ - - ~ ~ ~ ~ - ~ - -]

१४ ककरव [~ ~ - ~ - - ~ ~ - ~ - -]

१५ उप4वा [~ - ~ - - ~ ~ - ~ - -]

१६ कोल [~ - ~ ~ ~ - ~ ~ - ~ - -]

१७ ldquoSतिfठतrdquo [~ - ~ ~ ~ - - - ~ - -]

१८ ldquo)यविथतrdquo [~ - ~ ~ ~ - - - ~ ~ ~ - -]

१९ ldquoसमपिथताrdquo [- - ~ ~ - ~ ~ - ~ - -]

२० वसतSतलका [- - ~ - ~ ~ ~ - ~ ~ - ~ - -]

२१ ऋषभ [~ ~ - ~ - ~ ~ ~ - ~ ~ - ~ - -]

२२ ampशश [- - ~ ~ - ~ ~ ~ - ~ ~ - ~ - -]

२३ वणा5ी [- - - ~ - ~ ~ ~ - ~ ~ - ~ - -]

२४ कतन [- ~ ~ ~ - - ~ ~ - ~ ~ - ~ - -]

२५ वमला [~ ~ - ~ - -]

टAपा

११ इRव[ा (प ६१५) ldquoतौ जो गh चshyवती4वाrdquo (उवब १०३३४) १२ ldquoआदोलका

ततरगा सायक सायकयSतrdquo (ममच १६) १४ ldquoयौ यौ ककरवमrdquo (ह २१९२) १५ उपRव[ा

(प ६१६) ldquoउप4वा त जतौ जगौ गrdquo (उवब १०३११)

१६ ldquo7सौ यौ कोलrdquo (ह २१९४) १७ ldquo1तिठतrdquo उपिथत (ह २१३४) ampशखि डत (गछ

२५७) ldquoउपिथतampमद 7सौ ताshyकारौrdquo (क ३४४) SतिfठतवEताची मोडणी [ ~ - ~ ~ ~ -

- - ~ - ऽ -] अशी कRयास त पावतनी होईल १८ ldquo^यविथतrdquo ldquoउपिथतampमद 7सौ Eसौ

य^द गK यातrdquo (गछ २१०६) १९ ldquoसमपिथताrdquo ldquoतो जौ गौ उपिथताrdquo (ह २१३३) २०

वसत1तलका (प ७८) ampसहोनता (वव ५३1) ldquoEभौ जौ वसतSतलक गKकVवय चतrdquo (उवब

१०३३३)

२१ ऋषभ (ह २२४३) ldquoऋषभाoयमतद दत सजसा सयौ चतrdquo (गछ २१४४) २२ ldquoEजया

शशrdquo (ह २२६०) २३ मो 7सौ यौ वणा5ी ह नाव वVयाधर वा ampभड यानी ampभजी १८४ )या

कवतवर ^दल आह या वEताची मोडणी [ - - - ऽ ऽ ~ - ~ ~ ~ - ~ ~ - ~ - ऽ -]

अशी धYरRयास त पावतनी^ह होईल २४ ldquo`यसया कतनrdquo (ह २२६१) २५ ldquoयौ वमलाrdquo (ह

२४१) याpयाच VवरावEतीन ककरव वEत ampसO होत या वEताची मोडणी [ ~ ~ - ~ - -]

अशी धरRयास त हरावतनी होत

३ इ4वशा-वग

वशथ-Kचरा-हषणी

२६ इ4वशा [- - ~ - - ~ ~ - ~ - ~ -]

२७ सदत [~ ~ - ~ - - ~ ~ - ~ - ~ -]

२८ वशथ [~ - ~ - - ~ ~ - ~ - ~ -]

२९ म8जभाषणी [~ - ~ - - ~ ~ ~ - ~ - ~ -]

३० मदग [- - ~ - ~ ~ ~ - ~ ~ - ~ - -]

३१ लमी [- - ~ - ~ ~ ~ ~ - ~ - ~ -]

३२ Kचरा [~ - ~ - ~ ~ ~ ~ - ~ - ~ -]

३३ Kिjमणी [~ - ~ - ~ ~ ~ ~ - ~ - ~ - -]

३४ ldquoसrdquo Kचरा [~ - ~ - ~ ~ ~ ~ - - ~ - -]

३५ हषणी [- - - ~ ~ ~ ~ - ~ - ~ - -]

३६ lsquoPल8छrsquo [- - - ~ ~ - ~ - ~ - ~ - -]

३७ घनमालाrsquo [~ ~ - - ~ ~ ~ ~ - ~ - ~ - -]

३८ मधम5का [- ~ ~ - ~ ~ ~ ~ - ~ - ~ - -]

३९ रमा [ ~ ~ ~ ~ - ~ ~ ~ ~ - ~ - ~ - -]

४० ldquoSनमलाrdquo [~ ~ - ~ - ~-]

२६ इRवशा (प ६२९) ldquoताव4वशा जरस^हतौ मताrdquo (उवब १०३१८) २७ ldquoयौ जौ ग

सदत (ह २२१८) २८ वशथ (प ६२८) वशथवल (Mबो ३२ गछ २६६) वसतम8जरA (वव

५२६) अवशा (ह) ldquoजतौ त वशथमदAYरत जरौrdquo (क ३४६) २९ ldquo7तौ जौ गो मaजभाषणीrdquo

(ह २२०७) म87जहाampसनी (गछ २१०७) मEतहाampसनी (Sनस ९१) ह वEत ज)हा [ ~ - ~ - -

~ ~ ~ - ~ - ~ -] अस पावतनी मोडणीच असल त)हा Eयाला म8जहाampसनी Pहणाव ३०

ldquoEभौ जौ रो मदगrdquo (ह २२६२)

३१ ldquoलमीYरय तभसजगKदाताrdquo (उवब १०३३६) (ह २२१५) भावती (Mबो ३४)

lsquoयगहrsquo Pहणन Mतबोधकारच तवढा यSत सागतो ३२ (Cचरा (प ७२) भावती (भ १६५८)

सदागSत (वव ५३०) ldquoजभौ सजौ गSत Kचरा चतह (उवब १०३२१) ३३ 7भौ जौ गौ

(ि7मणी घ ह नाव मराठत hढ आह पण याचा उगम गावत नाहA कसिPभनी (रप ९३६) या

नावाला^ह आधार ^दलला नाहA ३४ ldquoसrdquo-(Cचरा ldquo7भौ सरौ गोऽSतKचरा चतampभनवampभयSतrdquo

(ममच १७) Kचरा (Sनस ८७) ३५ हषणी (प ७१) हषणीय (वब १०३२२) मयरपpछ (वव

५२९) ldquoPनौ ौ गिकदशक हषणीयrdquo (उवब १०३२२)

३६ Pसौ ौ ग lsquoPल8छrsquo ३७ भौ जौ गौ घनमाला घ ह नाव वVयाधर वा ampभड यानी

ampभजी १४९ )या कवतवर ^दल आह पण आधार ^दला नाहA वशमल (रप ९३४) याला^ह आधार

^दलला नाहA ३8 भौ जौ गौ lsquoमधमcकाrsquo ३९ जौ frac34ौ य रमा ड ह नाव मराठत hढ आह

पण उगम गावत नाहA ४0 ldquo1नमलाrdquo ldquoजौ गो वमलाrdquo (ह २६२) आQण (भ ३२१०३) या

वEताची मोडणी [ ~ ~ - ~ - ~ -] अशी घतRयास त पावतनी आQण [~ ~ - ~ - ~ -

] अशी घतRयास त भगावतनी होत

४ रथोOता-वग

यवदा-कनकभा

४१ रथोOता [- ~ - ~ ~ ~ - ~ - ~ -]

४२ यवदा [~ ~ ~ - ~ ~ ~ - ~ - ~ -]

४३ lsquoअभीfटrsquo [~ ~ ~ - ~ ~ - ~ - ~ -]

४४ लampलता [- - ~ - ~ ~ ~ - ~ - ~ -]

४५ कनकभा [~ ~ - ~ - ~ ~ ~ - ~ - ~ -]

४६ बOद [~ ~ - ~ - ~ ~ ~ - ~ - ~ - - ~ - ~ -]

टAपा

४१ रथोdता (प ६२२) अपराितका (ह) ldquoरौ नरौ लगयता रथोOताrdquo (उवब १०३३१)

नागवमा सहा)या अ5रानतर यSत सागतो तसा घतRयास वEत पावतनी होईल ४२ यवदा

(ह २१७५ कद ४४८) मEतकोकल (ह) SनKपमा (ना १३१) ldquoभव भवनभजरयवदाrdquo (क

३५७) ४३ भौ लAgrave ग अभीट ४४ ललता (ह २१७६) ldquoधीररभाQण लampलता तभौ जरौrdquo (क

३५९) ४५ कनकभा जौ जौ ग (प ८७) जया समगलA (ह) मनोवती (भ ह) निदनी

(वछ ३ ह २२११) [अथात lsquoसनिदनीSत श`भौrsquo (गछ) ह चक असाव] म8जभाषणी (क

३७४) बोधता (गछ २१०२) ४६ ldquoजौ जौ ौ बदबदrdquo (ह २३२१) [ ~ ~ - ~ - ~ ~ ~

- ~ - ~ - - ~ - ~ -] अशी मोडणी घतRयास ह वEत पावतनी होत

५ वागता-वग

लका-कटजा-ampमता5रा-यथका-4तवलिPबत

४७ वागता [- ~ - ~ ~ ~ - ~ ~ - -]

४८ 4तपदा [~ ~ ~ - ~ ~ ~ - ~ ~ - -]

४९ अPबज [- ~ ~ ~ - ~ ~ ~ - ~ ~ - -]

५० च4वEम [- ~ - ~ ~ ~ - ~ ~ ~ ~ -]

५१ मQणरग [- ~ - ~ ~ - ~ ~ - -]

५२ lsquoलकाrsquo [~ ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ - -]

५३ कटजा [~ ~ - ~ - ~ ~ ~ - ~ ~ - -]

५४ ampमता5रा [~ ~ - ~ - ~ ~ ~ - ~ ~ -]

५५ ampमता [~ ~ - ~ - ~ ~ ~ - -]

५६ उEथापनी [- - ~ - ~ ~ ~ - ~ ~ -]

५७ मQणकटक [~ ~ ~ ~ - ~ - ~ ~ ~ - ~ ~ -]

५८ यथका [- ~ - ~ ~ ~ - ~ ~ - ~ -]

५९ अpयत [- ~ - ~ ~ - ~ ~ - ~ -]

६० lsquoजनकाEमजाrsquo [~ ~ ~ - ~ ~ ~ - ~ ~ - ~ -]

६१ 4तवलिPबत [~ ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ - ~ -]

६२ अक [- - ~ - ~ ~ ~ - ~ ~ - ~ -]

६३ कमampलनी [~ ~ - ~ - ~ ~ ~ - ~ ~ - ~ -]

६४ सदर [- ~ - ~ ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ - ~ -]

६५ मगला [~ ~ ~ - ~ ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ - ~ -]

६६ ldquoगणीकताrdquo [~ ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ - ~ -]

६७ कसमाडlaquoप [~ ~ ~ - ~ ~ - ~ - ~ ~ - ~ -]

टAपा

४७ वागता (प ६२३) ldquoवागता रनभगगKतोऽतrdquo (उवब १०३१९) या वEताची मोडणी [-

~ - ~ ~ ~ ~ ~ - -] अशी घतRयास त पावतनी होईल ४८ Rतपदा (ह) ldquo4तपद नभजय

कथत ततrdquo (उवब १०३२०) कलहसा (ह २१६१) मखर (ह) ldquo4तपद भवSत नभनयाNचतrdquo (गछ

२८८) अस^ह ल5ण आढळत ४९ `जौ सौ ग अeबज (ना १४५) ह वEत 4तपदाpया आर`भी एक

गK अधक घातRयान होत ५० चRव3म (ह २१६२) ldquoच4वEम Sनगदित रनभसrdquo (क ३४५)

ह वEत [ - ~ - ~ ~ ~ - ~ ~ ~ ~ -] अशी मोडणी घतRयास पावतनी होईल

५१ ldquoर सौ गो म6णरगrdquo (ह २११६) (ना १११) हमच4ाpया उदाहरणात मQणराग आह ह

वEत [- ~ - ~ ~ - ~ ~ - -] यामाण पावतनी मोडणीच असल त)हा Eयाला मQणराग

Pहणाव ५२ भौ `गौ ग lsquoलकाrsquo रोधक (रप ५८१) ह नाव आह पण आधार नाहA

मQणरागामाण लकावEत^ह [~ ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ - -] पावतनी होऊ शकत ५३ कटजा

(मिRलनाथ ampशश० ६७३) ldquoजौ सौ ग कटजrdquo (ह २२१३) मर (ह) कलहस (गछ २१०१)

नवनिदनी (मोस ८५१३ पहा) ५४ मतारा (प ६३९) चा (ह) वरा5रा (ना १३५)

ldquoampमता5रा सजयतावथ सौrsquo (उवब १०३३७) नागवमा ६ )या अ5रानतर यSत सागतो त)हा [

~ ~ - ~ - ~ ~ ~ - ~ ~ -] या मोडणीpया पावतनी वEताला वरा5रा Pहणाव

या)यSतYरjत पावतनी मोडणीतच [~ ~ - ~ - ~ ~ ~ - ~ ~ -] आQण [ ~ ~ - ~ - ~

~ ~ - ~ ~ -] अस दोन कार स`भवतात ५५ जगा मता (भ ३२१४४ ह) माला (ह

२१२६) या वEताची मोडणी ज)हा [~ ~ - ~ - ~ ~ ~ - -] अशी पावतनी असल त)हा

Eयाला ldquoशampशrdquoमाला आQण [~ ~ - ~ - ~ ~ ~ - -] अशी पावतनी असल त)हा Eयाला

ldquoवधrdquo माला Pहणाव

५६ ldquoतभजRगा उ3थापनीrdquo (ह २१४८) धारावampलका (प ९८ टAप) ampमता5रावEतामाणच

उEथापनीच^ह [- - ~ - ~ ~ - ~ ~ -] आQण [- - ~ - ~ ~ ~ - ~ ~ -] अस दोन

कार स`भवतात ५७ म6णकटक (ह) ldquoज`जRगा धSतrdquo (ह २२३६) मदा (गछ २१२४)

कररAKता (मिRलनाथ ampशश० ४४१) या वEताची मोडणी ज)हा [ ~ ~ ~ ~ - ऽऽ ~ - ~ ~ ~

- ~ ~ -] अशी असल त)हा Eयाला मदा Pहणाव ५८ नAacute ौ यCथका (रप ८७१) पण या

नावाचा उगम सापडत नाहA ५९ ldquoर सौ Rगौ अ8यतrdquo (ह २१२८) या वEताची मोडणी [- ~ -

~ ~ - ~ ~ - ~ -) अशी पावतनी^ह होऊ शकल ६० lsquoजनका3मजाrsquo भौ जौ ग या वEताला

वEतदपणकार वभावरA Pहणतो पण हमच4 वभावरA नावाच Sनराळच वEत सागतो

सारसनावampल (रप ८७१) या नावाला तसा आधार गवसत नाहA

६१ Rतवलिeबत (प ६३०) हYरणलता (भ १६४८) सदरA (ाप २१३९)

ldquo4तवलिPबतमाह नभौ भरौrdquo (क ३४९) 4तवलिPबताची मोडणी [~ ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ -

~ -] अशी घतRयास त अpयतामाण पावतनी होईल ६२ ldquoEभौ जौ गो अNकrdquo (ह २२१६) या

वEताpया अती गK वाढवRयान वसतSतलकावEत होत ६३ जौ सौ Rगौ कमलनी ह वEत

वVयाधर वा ampभड यानी ampसO कल असन नामकरण^ह Eयानीच कल आह ६४ ldquoरानभा

सदरrdquo (ह २२५७) मQणवभषण (ना १५५) मQणभषण रमणीय (ह) ह वEत [- ~ - ~ ~ ~

- ~ ~ - ~ ~ - ~ -] आQण [ - ~ - ~ ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ - ऽ ~ -] अशा दोन

कारानी पावतनी होऊ शकत याना अनZम मQणभषण आQण रमणीय Pहणाव ६५ मगला

(ना १५९) ldquoभौ िजगौ मगलमगना घrdquo (ह २२७१) सदर वEतामाणच ह वEत^ह [~ ~

~ - ~ ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ - ~ -] आQण [ ~ ~ ~ - ~ ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ - ऽ ~ -

] अशा दोन कारानी पावतनी होऊ शकत

६६ नampभरा ldquoगणीकताrdquo ह समवEत आढळात नाहA पण मकरावलA नामक

अधसमवEतातील समचरण या लगावलAच असतात गणीकता ह नाव हमच4ाpया

मकरावलApया उदाहरणातील दसT या चरणावhन घतल आह ६७ भौ सौ Rगौ कसमाLडfप (ना

१४८)

६ शाampलनी-वग

वातampम-वNवदवी-अनगलखा

६८ शाampलनी [- - - - - ~ - - ~ - -]

६९ वातोampम [- - - - ~ ~ - - ~ - -]

७० वNवदवी [- - - - - - ~ - - ~ - -]

७१ कोडPभो [- - - - - ~ ~ ~ - - ~ - -]

७२ चि4णी [~ - - - - - - ~ - - ~ - -]

७३ ldquoराजrdquo-लमी [- - - - ~ - - - ~ - - ~ - -]

७४ चा [- - - - - - - - - ~ - - ~ - -]

७५ प [~ ~ ~ ~ ~ - - - - - - ~ - - ~ - -]

७६ च4माला [~ ~ ~ ~ ~ ~ - - - - - - ~ - - ~ - -]

७७ अनलखा [~ ~ ~ ~ ~ - - - - - - - ~ - - ~ - -]

टAपा

६८ शालनी (प ६१९) ldquoमाEतौ गौ चत शाampलनी वदलोकrdquo (अवब १०३३०) ६९ वातोम

(प ६२०) उampममाला (वब १०३४५) ldquoवातोम=य कथता Pभौ तगौ गrdquo (क ३३५) ७० ववदवी

(प ६४१) च4लखा (भ १६४२) च4काता (ह) ldquoमौ यौ प8चाNववNवदवीSत नाPनाrdquo (अवब

१०३४४)

७१ ldquoPतौ ौ ग कोडeभो डrdquo (ह २२१७) ७२ ldquoJमौ रौ ग चिRणी चrdquo (ह २२०५)

च8चरAकावलA (गछ २१०४ ममच १७) ७३ ldquoराजrdquoलgमी ldquocedilौ तौ गौ लमीrdquo (ह २२२६) ७४

ldquoampमय CचIा जrdquo (ह २२५०) म डकn च8चला (ह) ७५ ldquoन मौ तौ गौ पh चघrdquo (ह २२९५)

७६ ldquoनौ मौ यौ चRमाला छघrdquo (२३०८) ७७ ldquo सौ मौ यौ अनलखा चडrdquo (ह २३१३)

७ म दाZाता-वग

कसampमतलता-lधरा-माampलनी

७८ च4लखा [~ ~ ~ ~ ~ - - ~ - - ~ - -]

७९ मदाZाता [- - - - ~ ~ ~ ~ ~ - - ~ - - ~ - -]

८० कसampमतलता [- - - - - ~ ~ ~ ~ ~ - - ~ - - ~ - -]

८१ विमता [~ - - - - - ~ ~ ~ ~ ~ - - ~ - - ~ - -]

८२ चमाला [- - - - ~ - - ~ ~ ~ ~ ~ - - ~ - - ~ - -]

८३ नदAमखी [~ ~ ~ ~ ~ ~ - - ~ - - ~ - -]

८४ चलखा [- - - - ~ ~ ~ ~ ~ ~ - - ~ - - ~ - -]

८५ पfपदाम [- - - - - ~ ~ ~ ~ ~ ~ - - ~ - - ~ - -]

८६ शोभा [~ - - - - - ~ ~ ~ ~ ~ ~ - ~ - - ~ - -]

८७ मlधक [~ - - - - - ~ ~ ~ ~ ~ ~ - ~ - - ~ - -]

८८ lधरा [- - - - ~ - - ~ ~ ~ ~ ~ ~ - - ~ - - ~ - -]

८९ महाlधरा [~ ~ - - - ~ - - ~ ~ ~ ~ ~ ~ - - ~ - - ~ - -]

९० माampलनी [~ ~ ~ ~ ~ ~ - - - ~ - - ~ - -]

९१ मालाच [शाampलनी ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ - - ~ - - ~ - -]

९२ ampसहवफिजत [- - - - - - - ~ ~ - - - ~ - - ~ - -]

९३ चतक7ज [~ ~ - - - - - ~ - ~ ~ - - ~ ~ - ~ - - ~ - -]

टAपा

७८ चRलखा (ह २२०८) ldquoनसरयगगNच4लखतलोकrdquo (गछ २१०५) ७९ मदाDाता (प

७१९) Mीधरा (भ १६८०) ldquoमदाZाता मभनततगा ग सम4तलोकrdquo (उवब १०३९) ८०

कसमतलता (ममच १८) कसampमतलताविRलता (प ७२०) चलखा (भ १६८६)

ldquoघछिNचलखाrdquo (ह २३०४) च4लखा (वव ५३९) कदपजात (ना १६९)

ldquoयाshyतEवNवकसampमतलताविRलता Pतौ नयौ यौrdquo (क ३१००)

८१ ldquoविमता Jमौ सौ रौ ग रसतवराrdquo (प ८१८) सवEता (वब १०३७) च4Zाता

(वव ५४१) र`भा (वछ १०२) मघावफिजता (ह २३२४) ८२ CचIमाला (वछ ११०) सभा

(वव ५४२) सवशा (गछ २२१०) ldquocedilौ `नौ तौ गौ चमाला छचrdquo (ह २३४०) ८३ नदमखी

(वछ ११) वसत (ह २२२५ ना १५१) ldquoवरampभ^द य^द नौ तौच नादAमख गौrdquo (गछ २११७)

८४ CचIलखा (वछ ७३) च4लखा (ह २३०५) ldquoमदाZाता नपरलघयता कnSतता चलखाrdquo

(गछ २१७९) ८५ पपदाम (वछ ९८ ह २३२८) ldquoमो गौ नौ तौ गौ शरहयतरग फRलदाम

ampसOमrdquo ( गछ २२००)

८६ शोभा (वछ १०८) ldquoJमौ नौ तौ गौ शोभा चछrdquo (ह २३३९) ८७ ldquoJमौ नौ रौ गो

मiधक चछrdquo (ह २३३०) ८८ Iiधरा (प ७२४) ldquocedilौ `नौ याNच य यवरमSनतरग

lधरा याVवरामrdquo (उवब १०३५) ८९ महाIiधरा ldquoतौ Eनौ ौ गAacute महाlधरा जछrdquo ह

(२३५५) परत ldquoसजता नसौ ररौ ग फQणतरगहय यामहाlधराoयाrdquo (गछ २२१६) अस^ह

ल5ण (चकnन) सागतलल आह ९० मालनी (प ७१४) नादAमखी (भ १६७०)

ldquoवसमSनवरSतNचमाampलनी नौ मयौ यrdquo (उवब १०३२४)

९१ ldquoमSतनाSय मालाCचI टrdquo (ह २३८२) ९२ ldquoतshyतEवNवमAgrave`मौ वरSतNचत ampसहवफिजत

यौrdquo (गछ २१९१) ९३ मौ सAgrave ौ गAgrave चतक7ज (ना १८६)

८ मा-वग

क^टलगSत-शरभलampलता-ampशखYरणी-पट

९४ मा [~ ~ ~ ~ ~ ~ - - - - ~ - -]

९५ तत [~ ~ ~ ~ ~ ~ - - - - ~ -]

९६ नदA [~ ~ ~ ~ ~ ~ - - ~ ~ - ~ - -]

९७ च4काता [- ~ - - ~ - - - - ~ ~ - ~ - -]

९८ चि4का [~ ~ ~ ~ ~ ~ - ~ - ~ - - -]

९९ वा^हनी [- - ~ ~ - - - - - ~ - -]

१०० भोगनी [~ ~ ~ ~ ~ ~ - ~ - ~ - - ~ - -]

१०१ क^टलगSत [~ ~ ~ ~ ~ ~ - - ~ - - ~ -]

१०२ शरभलampलता [- - - - ~ ~ ~ ~ ~ - - ~ - -]

१०३ वरलampलता [~ - - - - - ~ ~ ~ ~ ~ - - ~ - -]

१०४ ampशखYरणी [~ - - - - - ~ ~ ~ ~ ~ - - ~ ~ ~ -]

१०५ ldquoच4काितrdquo [~ ~ ~ ~ ~ ~ - - ~ - -]

१०६ पट [~ ~ ~ ~ ~ ~ - - - ~ - -]

१०७ ldquoकनक-ldquoगौरA [~ ~ ~ ~ ~ ~ - - ~ ~ ~ - -]

१०८ गौरA [~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ - -]

१०९ 5मा [~ ~ ~ ~ ~ ~ - - ~ - ~ - -]

११० ampशखि डनी [~ - - - - -]

टAपा

९४ ldquoनौ cedilौ ग gमा छrdquo ( ह २२०४) ९५ ldquoतत नौ cedilौrdquo (प ६३४ ह २१६६) लampलत

(गछ 2८७) या वEताची मोडणी [ ~ ~ ~ ~ ~ ~ - - - - ~ -] अशी घतRयास वEत

भगावतनी होईल

९६ नद ldquoननतजगKग सतयSतनदA यातrdquo (गछ २११९) ९७ ldquoचRकाता ampमधा रौ

Pसौ यो वरम वराfटौrdquo (गछ २१४२) ९८ ldquoनौ यAacute ग चिRकाrdquo (ह २२०६) ९९ ldquoवाjहनी Eयौ

Pयौ ऋषकामशराrdquo (प ६४२) यथ यSत सहा)या अ5रानतर घण वाभावक वाटत पण

उदाहरणाpया अभावी SनिNचत काहA सागता यत नाहA १०० ldquoनौ रो यौ भोCगनीrdquo (ह २२५९)

१०१ ldquoकjटलग1त नAgrave तौ ग वरतवrdquo (प ८८ ह २२०३) नतकn (ह) 5मा (क ३६९)

चि4का (क ३७५) १०२ शरभललता ह भरताpया उदाहरणातील नाव आह तो (भ १६६८)

शरभा Pहणतो हमच4 हा शरभलampलताच ल5ण lsquoPभता गौrsquo अस न सागता lsquoभता गौrsquo अस

सागतो (ह २२४०) आQण lsquoघचrsquo अस यSत घतRयास Eयाला तो शरभा Pहणतो (ह २२४१) पण

ह चकnच ल5ण असाव कारण शरभलampलताच ाचीन उदाहरण उपल]ध आह १०३ वरललता

(भ १६७४) जयानद (ह २२७४) वजयानद (ना १६२) ldquoयमौ न ौ २०) ldquoयमौ सौ भो

Rlवता रसहरवरामा ampशखYरणीrsquo (उवब १०३८) १०५ ldquoचRकाितrdquo ldquoननगगलगगNचि4का

यातrdquo (प ९८ ^टप)

१०६ पट (प ६३२) Mीपट () (वब १०३४३) फट (ममच १७) ldquoवसजलधवरामौ नौ

पटो Pयौrdquo (अवब १०३४३) १०७ ldquoकनकrdquo गौरA ldquoनौ Eसौ गो गौरArdquo (ह २२१४) १०८ ldquoगौर नौ

सौ गrdquo (प ७४) या वEताची मोडणी [~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ - -] अशी

हरावतनी^ह होऊ शकल १०९ ldquoनौ ौ ग माrdquo (ह २२०१) उदाहरण पहाता यSत lsquoघrsquo नसन

lsquoजrsquo असावा ११० ldquoJमौ शखिlडनीrdquo (ह २४६) ह वEत ampशखYरणीEया^द अनक वEताpया आर`भी

गणhप असत

९ अपरािजता-वग

भाराZाता-भजगवजि`भत-पपीampलका

१११ लय [~ ~ ~ ~ ~ - ~ - ~ ~ - ~ -]

११२ भाराZाता [- - - - ~ ~ ~ ~ ~ - ~ - ~ ~ - ~ -]

११३ काता [~ - - - ~ ~ ~ ~ ~ - ~ - ~ ~ - ~ -]

११४ करडगका [- - - - - ~ ~ ~ ~ ~ - ~ - ~ ~ - ~ -]

११५ मकरिदका [~ - - - - - ~ ~ ~ ~ ~ - ~ - ~ ~ - ~ -]

११६ अपरािजता [ ~ ~ ~ ~ ~ ~ - ~ - ~ ~ - ~ -]

११७ चल [ - - - - ~ ~ ~ ~ ~ ~ - ~ - ~ ~ - ~ -]

११८ कथागSत [- - ~ - ~ - - ~ ~ ~ ~ ~ ~ - ~ - ~ ~ - ~ -]

११९ उपमाampलनी [~ ~ ~ ~ ~ ~ - - ~ - ~ ~ - ~ -]

१२० मQणम7जरA [~ - - - ~ ~ ~ ~ ~ ~ - - ~ - ~ ~ - ~ -]

१२१ भजगवजि`भत [८ ग ८ ल ~ ~ - ~ - ~ ~ - ~ -]

१२२ मोदमहोदय [४ ग - ~ ~ - - - - ८ ल ~ ~ - ~ - ~ ~ - ~ -]

१२३ पपीampलका [८ अ १४ ल ग ~ - ~ ~ - ~ -]

१२४ पपीampलका-करभ [८ ग १९ ल ग ~ - ~ ~ - ~ -]

१२५ पपीampलका-पणव [८ ग २४ ल ग ~ - ~ ~ - ~ -]

१२६ पपीampलका-माला [८ ग २९ ल ग ~ - ~ ~ - ~ -]

टAपा

१११ lsquo सौ जौ गो लयrdquo (ह २२०९) ११२ भाराDाता (वछ ७१ ह २२९२) ldquoभाराZाता

मभनरसला गK MSतषडहयrdquo (गछ २१७१) ११३ काता ldquoभवEकाता यगरसहययभौ नरसा

लगौrdquo (गछ २१७३) ११४ करLडगका (वछ ८१) ldquoPतजा करडगका छrdquo (ह २३१२)

भाराZाता-मकरिदका याpयाशी तलना कhन पहाता आQण वय`भpछदातील माअEताचा

Nलोक पहाता करडगकावEताच यSत lsquoचrdquo असच पा^हजत ११५ मकरिदका (वछ १०६ ह

२३२५) ldquoरस षडampभलकयमनसजजा गKमकरिदकाrdquo (गछ २२०३)

११६ अपरािजता (प ७६) ldquoननरसलघग वररपरािजताrdquo (गछ २११३) ११७ चल (ह

२३०६) अचल (वछ ८७) ldquoPभौ जौ ौ चत चलampमदम^दत यगमSनampभ वरrdquo (गछ २१८८)

११८ ldquoौ `नौ 7भौ र कथाग1त छछrdquo (ह २३४७) ११९ उपमालनी (वछ २९ ह २२४९)

ldquoननतभरकताऽfट वरKपमाampलनीrdquo (गछ २१४३) १२० म6णमBजर ldquoइनाNव याद

यभनयजजगा कnSतता मQणम7जरArdquo (गछ २२०४)

१२१ भजगवजि-भत (प ७३०) ldquoमौ Eनौ र सRगा

ाहवसमदनदहनमSनampभभजगवजि`भतमrdquo (उवब १३०४७) १२२ ldquoPतौ Jतौ SनसRगा

मोदमहो$यो घछटrdquo (ह २३८३) १२३ ldquoमातनीजा पपीलका जणrdquo (ह २३८७) १२४-१२५-१२६

पपीampलका वEतात आठ)या अ5रानतर पाच दहा आQण पधरा लघ अधक घातRयान अनZम

पपीलका-करभ पपीलका-पणव आQण पपीलका-माला हA वEत ampसO होतात (ह २३८८-३९०)

१० हYरणी-वग

जननीमद-हYरणीपद

१२७ ampसह [~ ~ ~ - - - - ~ - ~ ~ - ~ -]

१२८ Mयोमाला [- - - - - - ~ - ~ ~ - ~ -]

१२९ जया [- - - - ~ - - ~ - ~ ~ - ~ -]

१३० ददरक [- ~ ~ - ~ ~ - ~ - ~ ~ - ~ -]

१३१ कलभाषणी [~ ~ ~ ~ - ~ ~ - ~ - ~ ~ - ~ -]

१३२ वनम7जरA [~ ~ ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ - ~ - ~ ~ - ~ -]

१३३ हYर [~ ~ ~ ~ ~ ~ - - - - ~ - ~ ~ - ~ -]

१३४ हYरणी [~ ~ ~ ~ ~ - - - - - ~ - ~ ~ - ~ -]

१३५ lsquoजननीमदrsquo [~ ~ ~ ~ ~ - - - ~ ~ - ~ - ~ ~ - ~ -]

१३६ हYरणीपद [~ ~ ~ ~ ~ - - - - - - ~ - ~ ~ - ~ -]

१३७ ldquoअampभनवrdquo लampलता [~ ~ ~ ~ ~ ~ - - - - - ~ - ~ ~ - ~ -]

टAपा

१२७ ldquoनcedilसRगा सह छrdquo (ह २२२९) १२८ ldquoमौ जौ ग Qयोमाला घrdquo (ह २२०२) यSत

lsquoचrsquo असावा ह बर १२९ जया (वछ २५) ldquoमो रौ सो Rगौ जया छrdquo (ह २२२७) १३० ldquoभौ

रसRगा ददरकrdquo (ह २२३७) सदर (ना १५०) लताचा अवलPब कRयास या वEताची मोडणी [

- ~ ~ - ~ ~ - ऽ ~ - ~ ~ - ऽ ~ -] अशी पVयावतनी होऊ शकल

१३१ ldquoनो जौ ौ कलभाषणीrdquo (ह २२५६) अरवद (ह) नवनampलन (ना १५७) लताचा

अवलPब कRयास कलभाषणी वEताची^ह मोडणी [ ~ ~ ~ ~ - ~ ~ - ऽ ~ - ~ ~ ~ ऽ ~

-] अशी पVयावतनी होऊ शकत १३२ ldquoनजीा वनमBजरrdquo (ह २३५२) या वEताची मोडणी [ ~

~ ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ ऽ ~ - ~ ~ - ऽ ~ -] अशी पVयावतनी करण बर १३३

ldquoरसयगहययड नौ cedilौ सो लगौ ^ह यदा हmरrdquo (गछ २१७२) १३४ हmरणी (प ७१६) वषभचYरत

(वब १०३१०) वषभचिfटत (भ १६७८) परत उदाहरणात वषभलampलत आह हYरणीलत (ना

१६७) ldquoरसयगहय सौ cedilौ गो यदा हYरणी तदाrdquo (क ३९६) १३५ सौ Eजौ ौ lsquoजननीमदrsquo चड

१३६ हmरणीपद (वछ ८५) ldquoसौ Pतौ ौ हYरणीपद चघrdquo (ह २३१९) यSत lsquoचडrsquo असण

बर १३७ ldquoअभनवrdquo ललता ldquoनौ Pतौ ौ लampलत छघrdquo (२३०९)

११ हाYरणी-वग

कसर-रो^हणी-शादलवZnडत

१३८ वVयत [~ ~ ~ ~ ~ - - - ~ - - ~ -]

१३९ हाYरणी [- - - - ~ ~ ~ ~ ~ - - - ~ - - ~ -]

१४० कोमलता [- - - - - ~ ~ ~ - - - ~ - - ~ -]

१४१ छाया [~ - - - - - ~ ~ ~ ~ ~ - - - ~ - - ~ -]

१४२ कYरमकरभजा [~ ~ ~ ~ ~ ~ - - - ~ - - ~ -]

१४३ कसर [- - - - ~ ~ ~ ~ ~ ~ - - - ~ - - ~ -]

१४४ वि7जत [- - - - - ~ ~ ~ ~ ~ ~ - - - ~ - - ~ -]

१४५ च4ोVयोत [~ ~ ~ ~ ~ ~ - - - - ~ - - ~ -]

१४६ रो^हणी [~ ~ ~ ~ ~ - - - - - - - ~ - - ~ -]

१४७ 7योEना [- - - - ~ - - - - ~ - - ~ -]

१४८ च4सना [- - - - ~ - - - - ~ - - ~ - -]

१४९ ldquoसोमrdquoलखा [- ~ - - ~ - - - - ~ - - ~ - -]

१५० का8ची [- - - - ~ - - ~ ~ ~ - - - ~ - - ~ -]

१५१ शादलवZnडत [- - - ~ ~ - ~ - ~ ~ ~ - - - ~ - - ~ -]

१५२ शादल [- - - ~ ~ - ~ - ~ ~ ~ - - ~ - - - -]

१५३ मEतभवZnडत [~ ~ - - ~ ~ - ~ - ~ ~ ~ - - - ~ - - ~ -]

१५४ स4Eनमाला [- - - ~ ~ ~ ~ ~ - ~ ~ ~ - - - ~ - - ~ -]

१५५ वमगSत [शादलवZnडत ~ ~ - ~ -]

१५६ घट [~ ~ ~ ~ ~ ~ - - - ~ - -]

टAपा

१३८ व$यत ldquoऋतमSनयSतवVयनसौ तौ गKrdquo (क पYरampशfट) ldquoसौ तौ गो

वVयमाampलकाrdquo (ह २२१०) परत उदाहरणावhन वVयमाampलका वEताची मोडणी [ ~ ~ ~ ~

~ - ऽ - - ~ - - ~ -] अशी हरावतनी वाटत १३९ हाmरणी (वछ ६० ह २२९३)

ldquoवदEवNवमभनमयला गNचत तदा हाYरणीrdquo (गछ 2१७०) १४० ldquoPतौ तौ Eगौ कोमललता घडrdquo

(ह २२८६)

१४१ छाया (वछ १०४ ह २३२६) ldquoइय छाया oयाता ऋतरस हय य मो नसौ तौ गKrdquo

क पYरampशfटात ldquoय मनसा `तौ गKrdquo असा पाठभद ^दला आह तो चकnचा वातो १४२

कmरमकरभजा (वछ १७) ldquoनौ Pयौ Rगौ कYरमकरभजा छrdquo (ह २२२४) १४३ कसर (वछ ८९

ह २३०७) ldquoअथाNवाNवमभनयरयगवEत मत कसरrdquo (गछ २१८७) १४४ विBचत (ह २३२९)

वचत (ह) च4बPब (वछ १००) बPब (गछ २२०२) ldquoPतौ सौ तौ गो वि7चत छrdquo (ह

२३२९) १४५ चRो$योत (वछ ३१) ldquoनौ मो रौ च4ोVयोत जrdquo (ह २२४८)

१४६ रोjहणी (वछ ६७) ldquoनमPयRगा रो^हणी चघrdquo (ह २२९६) १४७ Bयो3ना (वछ

२३) ldquocedilPयRगा 7योEना छrdquo (ह २२२८) १४८ चRसना (ममच) च4लखा (ह २२५१) ldquocedilौ

मयौ यNच4सना घौटकवसampभampभदाrdquo (ममच १८) १४९ ldquoसोमrdquo लखा ldquoरा4PययाNच4लखाrdquo (ह

२२५२) १५० ldquocedil`या रौ काaची टrdquo (ह २३०१) वाचालाका8ची (ह)

१५१ शादलवDELडत (प ७२१) ldquoPसौ 7सौ तौ गKक च सयतरग शादलवZnडतमrdquo (उवब

१०३४) १५२ ldquoशादल वद मासषकायात म सो जसौ रो मNचतrdquo (गछ २१८६) १५३

म3तभवDELडत (ह २३३७) ldquoसभरा मौ यलगायोदशयSतमEतभवZnडतमrdquo (गछ २२११)

१५४ ldquoPनौ नौ Pयौ Rगौ सR3नमाला जrdquo (ह २३४१) १५५ ldquoPसौ 7सौ तौ ौ वNमग1तrdquo (ह

२३७२) १५६ घट (ना १३६) या वEतात लगZम पटाचाच आह पण यSत सात)या अ5रानतर

आह कदारभ पटवEतातच ह यSत सागतो ldquoमSनशरवरSतनAgrave Pयौ पटोऽयमrdquo (क ३५०)

१२ मदनलampलता-वग

सवदना-शादललampलत-पवी-सरतलampलता

१५७ मदनलampलता [- - - - ~ ~ ~ ~ ~ - - - ~ ~ ~ -]

१५८ Znडा [~ - - - - - ~ ~ ~ ~ ~ - - - ~ ~ ~ -]

१५९ समधरा [- - - - ~ - - ~ ~ ~ ~ ~ - - - ~ ~ ~ -]

१६० सवदना [- - - - ~ - - ~ ~ ~ ~ ~ ~ - - - ~ ~ ~ -]

१६१ सरसा [- - - - ~ - - ~ ~ ~ ~ ~ ~ - - ~ ~ ~ -]

१६२ शादललampलत [- - - ~ ~ - ~ - ~ ~ ~ - - - ~ ~ ~ -]

१६३ वायवगा [- - - ~ ~ - ~ - ~ ~ ~ - ~ ~ ~ ~ - ~ -]

१६४ पवी [~ - ~ ~ ~ - ~ - ~ ~ ~ - ~ - - ~ -]

१६५ वदारक [पवी - ~ - - ~ -]

१६६ शशाकचYरत [- - पवी]

१६७ मालाधर [~ ~ ~ ~ ~ - ~ - ~ ~ ~ - ~ - - ~ -]

१६८ म7जरA [~ ~ - ~ - ~ ~ ~ - ~ - - ~ -]

१६९ वपनSतलक [~ ~ ~ ~ ~ - ~ ~ ~ - ~ - - ~ -]

१७० कसampमता [~ ~ ~ - ~ - - ~ -]

१७१ सम4तता [~ - ~ ~ ~ - ~ - ~ ~ ~ - - - ~ - ~ ~ -]

१७२ गज4लता [~ ~ ~ ~ ~ ~ - ~ - - ~ ~ - ~ - ~ ~ -]

१७३ सरतलampलता [- - - ~ ~ ~ ~ ~ - - - ~ - ~ - -]

१७४ माधवीलता [- - - - ~ - - ~ ~ ~ ~ - ~ ~ - ~ - ~ -]

१७५ लाampलEय [- - - ~ ~ - - ~ - ~ ~ - - - ~ ~ - ~ ~ ~ ~ -]

टAपा

१५७ मदनललता (वछ ५० ह २२७६) ldquoPभौ नो Pनौ गो मदनलampलता वद षतampभrdquo

(गछ २१५२) १५८ ldquoJमौ सौ Eसौ DEडा चचrdquo (ह २३१८) सधा (गछ २१८३) १५९ ldquocedilौ `नौ

Pनौ ग समधरा छचrdquo ह वEत hढ ^दसत पण याला ाचीन आधार गावत नाहA १६० सवदना

(प ७२२) वEत (वव ५४३) ldquocedilौ `नौ Jभौ Rगौ मSन)योमगरसवरSत oयाता सवदनाrdquo (उवब

१०३६)

१६१ सरसा ldquocedilौ `नौ यो नो गKNचत वरमSनकरणराहसरसामrdquo (गछ २१९९) १६२

शादलललत (वछ ७९ ह २३११) ldquoम सो ज सतसा ^दनशऋतampभ शादललampलतमrdquo (गछ

२१८०) १६३ ldquoPसौ 7सौ जौ गो वायवगा छrdquo (ह २३२३) शादलampलतामाण यSत lsquoठrsquo पा^हज ह

हमच4ाpयाच उदाहरणावhन ^दसत या वEताची मोडणी [ - - - ~ ~ - ~ - ~ ~ ~ - ~

~ ~ ~ - ~ -] अशी घतRयास ह वEत पावतनी होत १६४ पoवी (प ७१७) वलिPबतगSत

(भ १६८४ वब १०३१६) ldquoजसौ जसयला वसहयSतNच पवी गKrdquo (क ३९४) या वEताची

मोडणी [~ - ~ ~ ~ - ~ - ~ ~ ~ - ~ - - ~ -] अशी असल त)हा Eया पावतनी वEताला

वलिPबतगSत Pहणाव १६५ ldquo7सौ 7सौ SयRगा वदारकrdquo (ह २३६५)

१६६ शशाकचmरत (वव ५४४) ldquoEभौ 7भौ 7भौ Rगौ शशाकरचतrdquo (ह २३४५) १६७ सौ

7सौ 7सौ Jलौ ग मालाधर (ाप २१७८) या वEताची मोडणी [~ ~ ~ ~ ~ - ऽ ~ - ~ ~ ~ -

~ - - ~ -] अशी पावतनी^ह घता यत १६८ ldquoसजसा यलौ गSत शरहर मBजरrdquo (गछ

२१२५) पया सजसयRग यात ककि]भसSतampभयSतrdquo (ममच १८) १६९ ldquoवपन1तलक

नसनरफयगमभवतrdquo (गछ २१३६) ह वEत [ ~ ~ ~ ~ ~ - ~ ~ ~ - ~ - - ~ -] अस

हरावतनी घण अधक चागल ^दसत १७० ldquoकसमता नरौ रो यदाrdquo (प ९२ ^टप) बहSतका (ह

२८८) या वEताची मोडणी [ ~ ~ ~ - ~ - - ऽ ~ -] आQण [~ ~ ~ - ~ - - ~ -] अशी

दोन कारानी पावतनी होऊ शकत

१७१ ldquoगजाि]धतरगजसौ जसतभा गNचत समRतताrdquo (गछ २२०५) १७२ ldquoभवSत नयगल

रभौ सAgrave दशampभगजRलताrdquo (गछ २१९०) १७३ ldquoPनतगा सरतललताrdquo (ह २२८१) lsquoगचrsquo अस

यSत घतल तर ह वEत [ - - - ऽऽ ~ ~ ~ ~ ~ - ऽ - - ~ - ~ - -] अस पावतनी

होऊ शकत १७४ ldquocedilौ भ सौ 7गौ माधवीलता छrdquo (ह २३२३) ह^ह वEत लताचा अवलPब

कhन [ - - - - ~ - ऽ - ऽऽ ~ ~ ~ ~ - ~ ~ - ~ - ~ -] अस पावतनी होऊ शकल

१७५ ldquoलाल3य भजग4ण भाषतमतpचमसरतजनगभrdquo (गछ २२१५) ह^ह वEत [- - - ~

~ - - ऽ ~ - ~ ~ - - - ~ ~ - ~ ~ ~ ~ -] अस पावतनी होऊ शकत

पYरpछद २ रा

पावतनी वEत

जी वEत Pहणता Pहणता सहज अfटमाक आवतनात बसतात Eयाचा समावश या

पYरpछदात कला आह काहA वEत अfटमाक आQण ष माक अशा दोहA आवतनात बस

शकतात पण सवसामाय विEत अfटमाक आवतनात Pहण याकड वशष असRयान अशा

वEताचा समावश पावतनी वEतातच कला आह जथ यSतथानावhन वा उदाहरणातील

मोडणीवhन ष माक आवतनाची पfटपण जाणीव होत तथ Eया वEताची गणना भगावतनी

वEतात कलA आह उदाहरणाथ [- - ~ ~ - - ~ ~ - - ~ ~ - -] या भगावतनी वEताची

मोडणी [ - - ~ ~ - - ~ ~ - - ~ ~ - -] अशी पावतनी^ह होईल वा [ - ~ ~ ~ -

~ ~ ~ - ~ ~ ~ ~ -] या हरावतनी वEताची मोडणी [- ~ ~ ~ - ~ ~ ~ - ~ ~ ~ ~

-] अशी पावतनी होऊ शकल पण जथ चरणात एका वampशfट गणाची आविEत आढळत तथ

जण कhन ती आविEत भगल अशी मोडणी घण उचत नाहA आवतन ठरवताना jवचत

लताचा उपयोग ाय माSनला आह परत माhन मटकन वEत आवतनी कर याचा यEन

कलला नाहA जथ प^हलA उभी रघ आह तथन आवतनार`भ समजावा

१३ मरA-वग

१७६ मरA [ ~ ~ - -]

१७७ समखी [ - ~ ~ -]

१७८ कमलमखी [ ~ ~ ~ ~ -]

१७९ नampलनी [~ ~ - ~ ~ -]

१८० मधभार [~ ~ - ~ - ~]

१८१ समालSतका [~ - ~ ~ - ~]

टAपा

१७६ सगौ Nमर (भ ३२५९ ह) समSत (ह २१६) मगना (ना) १७७ ldquoभगौ समखीrdquo (ह

२११) लampलता इSत भरत (ह) १७८ लौ ग कमलमखी (भ ३२६७ ह) अampभमखी (ह २२७)

मगचपला (ह) सरampसKहा (ना) १७९ सौ नलनी (भ ३२९६ ह) रमणी (ह २३०) Sतलका (ाप

२४३) कमद (ना ७९) वसधा (Sनस ३१) १८० मधभार ldquoसगण Sनधाय जगण वधाय

कवसौपण कलगीत ह नाव (ममच १३) Sनराzयाच एक वEताच आह १८१ जौ समल1तका (वाभ

२५३) मालती (ाप २५४)

१४ कयावग

१८२ कया [ - - - -]

१८३ घनपडjत [ ~ ~ - - -]

१८४ कतलतवी [ - ~ ~ - -]

१८५ नदा [ - - ~ ~ -]

१८६ मकरशीषा [ ~ ~ ~ ~ - -]

१८७ lsquoसPमदजनकrsquo [ - ~ ~ ~ ~ -]

१८८ lsquoसौरAतटचरrsquo [ - - ~ ~ ~ ~]

१८९ गKमyया [ ~ ~ - - ~ ~]

१९० lsquoसौरभसि8जत [ - ~ ~ - ~ ~]

१९१ 4तगSत [ ~ ~ ~ ~ ~ ~ -]

१९२ lsquoकKणापYरमलrsquo [ ~ ~ - ~ ~ ~ ~]

१९३ सवासक [ ~ ~ ~ ~ - ~ ~]

१९४ अचल [ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~]

१९५ सती [ ~ - ~ - -]

१९६ अपरभा [ ~ - ~ ~ ~ -]

१९७ lsquoपननदनrsquo [ ~ - ~ - ~ ~]

१९८ ldquoदरrdquo-जया [ ~ - - ~ -]

१९९ वागरा [ - ~ - ~ -]

२०० गरा [ ~ ~ ~ - ~ -]

२०१ कpछपी [ - ~ - ~ ~ ~]

२०२ रSत [ - ऽ ~ ~ ~ -]

२०३ lsquoपनगदलनrsquo [ - ऽ ~ ~ ~ ~ ~]

टAपा

१८२ ldquoमगौ कयाrdquo (ह २१०) तीणा (ाप २२७) १८३ घनपडjत (भ ३२७३) समगना

(ना) ldquoसो गौ घनपडjतrdquo (ह २२६) १८४ ldquoकतलतवी इSत भरतrdquo (ह) भतलतवी (भ

३२६५) अ5रपडjत (वव ५५१ Mबो ७) ldquoभो गौ पडjतrdquo (ह २२०) हस (ाप २३७)

का8चनमाला (ना) १८५ ldquoEलगा नदाrdquo (ह २२३) Sतलका (ना) ldquoमदा तलगrdquo (कSनआ ३१)

१८६ यौ मकरकशीषा (भ १६४ ३२८०) शampशवदना (Mबो ८ ह २३४) मकampलत (ह)

चतरसा (ाप २४७) उदाEत (ना) १८७ भसौ lsquoसeमदजनकrdquo सौरampभ (रप ९३) याची मोडणी [

- ~ ~ ~ ~ -] अशी भगावतनी^ह होऊ शकल १८८ Eनौ lsquoसौरतटचरrsquo १८९ ldquoभौ ग(म=याrdquo

(ह २३२) १९० भौ सौरभसिBजतrsquo

१९१ ननौ ग Rतग1त (भ ३२१०१ ह) हYरवलampसत (वव ५८ ह २५९) मधमती (गछ

२१३) चपला (भ ३२१०१ ह) सलभ (ना ८९) समना (Sनस ३९) या वEताची मोडणी [ ~ ~ ~

~ ~ ~ -] अशी भगावतनी^ह होऊ शकल त)हा Eया वEताला हYरवलampसत Pहणाव १९२ नौ

ल lsquoक(णापmरमलrsquo १९३ जौ ल सवासक (ाप २६०) १९४ अचल lsquoवसलमचलampमSतrsquo (प ९०

टAप) १९५ ldquoजो गौ सतीrdquo (ह २२२) ampशखा (भ ३२७१ ह) अनग (ना)

१९६ जसौ अपरभा (रप ९२) १९७ जभौ lsquoपननदनrsquo १९८ ldquoदजयाrdquo ldquoJलगा जयाrdquo (ह

२२४ कद ४८) १९९ रलौ ग वागरा (भ ३२६९ ह) नदक (ना) या वEताची मोडणी [ - ~ -

~ -] अशी भगावतनी घतRयास Eया वEताला वदlधक (ह २१९) Pहणाव २०० नरौ Cगरा (भ

३२८६ ह) मोडणी [ ~ ~ ~ - ~ -] अशी भगावतनी घतRयास Eया वEताला शफYरका (ह

२३८) Pहणाव

२०१ ldquoनAgrave क8छपीrdquo (ह २३९) २०२ ldquo`लगा र1तrdquo (ह २२१) म (ना) मोडणी माण या

लगावलAची [- ~ ~ ~ -] आQण [- ~ ~ ~ -] अशी दोन वEत होऊ शकतात प^हल

अlयावतनी आQण दसर हरावतनी २०३ `नौ lsquoपनगदलनrsquo

१५ वVयshyाता-वग

तनमyया-कमारलampलता-राजरमणीय

२०४ वVयshyाता [ - - - - -]

२०५ सचीमखी [ ~ ~ - - - -]

२०६ वZाता [ - ~ ~ - - -]

२०७ तनमyया [ - - ~ ~ - -]

२०८ मकल [ - - - ~ ~ -]

२०९ भोगवती [ - ~ ~ - ~ ~ -]

२१० कमदवती [ ~ ~ ~ ~ - - -]

२११ वधवjा [ - ~ ~ ~ ~ - -]

२१२ मधकYरका [ - - ~ ~ ~ ~ -]

२१३ ldquoअमरrdquo-नदA [ - ~ ~ ~ ~ ~ ~ -]

२१४ वमलजला [ ~ ~ - ~ ~ ~ ~ -]

२१५ लampलतगSत [ ~ ~ ~ ~ - ~ ~ -]

२१६ रSतमाला [ ~ ~ ~ ~ ~ ~ - -]

२१७ लघमQणगणSनकर [ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ -]

२१८ कमारलampलता [ ~ - ~ ~ ~ - -]

२१९ शाampलनीवतान [ - ~ - ~ - -]

२२० काampशता [ ~ ~ ~ - ~ - -]

२२१ Sनमला [ ~ ~ - ~ - ~ -]

२२२ मQणमाला [तनमyयाVवरावEता]

२२३ राजरमणीय [कमारलampलताVवरावEता]

टAपा

२०४ मो गौ व$यpाता (भ ३२६३) पडjत (प ८६ टAप) सPमोहा (ाप २३३) ह वEत

[ - - - - -] अस भगावतनी असल त)हा Eयास सPमोहा Pहणाव २०५ ldquoमौ सचीमखीrdquo (ह

२४५)

२०६ ldquo`मौ वDाताrdquo (ह २४४) २०७ तनम=या Eयौ (प ६२) तनमyयावEताची मोडणी [

- - ~ ~ - -] अशी भगावतनी^ह होऊ शकत २०८ ldquoPसौ मकलrdquo (ह २३७) वीथीYर भरत

(ह) पण वीय (भ ३२८४) पडjत (भ ३२९४) कमल (ना ८0) २०९ भौ ग भोगवती (भ

३२१०९ ह) कampलका (ह २५५) सोपान (ह) कमल (ना ८३) २१० ldquoयौ ग कमदवतीrdquo (ह

२६४) पण उदाहरणात कम^दनी थत आह कसमवती (भ ३२११५)

२११ ldquo`सौ गो वधव7Iाrdquo (ह २५६) २१२ ldquoEनगा मधकmरकाrdquo (ह २६१ भ ३२१११) व

(ह) २१३ ldquoअमरrdquo नद `नौ Rगौ नदA (भ ३२१३९) ह वEत ज)हा [ - ~ ~ ~ ~ ~ ~ - ]

अस हरावतनी होत त)हा Eयाला ldquoसरrdquo नदA Pहणाव १२४ नौ Rगौ वमलजला (भ ३२१२८)

२१५ ldquo जा Rगौ ललतग1तrdquo (ह २७६ भ ३२१३०) लampलता (भ ३२१३१) नampलनी (भ

३२१३७)

२१६ ldquoना गौ र1तमालाrdquo (ह २८२) तग (ाप २७२) [ ~ ~ ~ ~ ~ ~ - -] अशा

भगावतनी मोडणीpया वEताला तग Pहणाव २१७ ldquoना सो लघम6णगण1नकरrdquo (ह २१०४)

कमला (ाप २८२) [ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ -] अशी हरावतनी मोडणी असल त)हा वEताला

कमलजा Pहणाव २१८ कमारललता 7सौ ग (प ६३) [~ - ~ ~ ~ - -] अशा मोडणीच ज

वEत यSतभदान होत Eयाला lsquoवदनपVयrsquo Pहणाव २१९ यAgrave शालनीवतान (ना) पकालA (रप ७३)

या वEताची मोडणी [ - ~ - ~ - ऽ -] अशी भगावतनी^ह होऊ शकल २२० frac34ौ ग काशता

(भ ३२११९) शशाकवjा (ना ८७) मनोvा (ह २६६) [ ~ ~ ~ - ~ - ऽ -] अशा

भगावतनी मोडणीpया वEताला मनोvा Pहणाव

२२१ ldquo1नमलाrdquo माग ४० पहा २२२ म6णमाला (ह १९१) ह तनमyयाpया VवरावEतीन ampसO

होत ldquoEया Eयौ मQणमाला Sछना गहवjrdquo (गछ २७९) याच लगZमाpया पण Sनराzया

मोडणीpया [ - - ~ ~ - - - - ~ ~ - -] या वEताला पfपवचा (ह २१९०) Pहणतात

२२३ ldquo7सौ नAgrave गौ राजरमणीय छrdquo (ह २२३०) ldquoफRलकसमालA सतीयमSतमोदा 7सौ रगणनौ

चEततो गKकयlममrdquo Kतमा टAका (प १८९)

१६ लघमाampलनी-वग

२२४ सावी [ - - - ऽ ~ -]

२२५ लघमाampलनी [ - ~ ~ - ऽ ~ -]

२२६ ीSत [ - ऽ ~ - - -]

२२७ कामलSतका [ - ऽ ~ ~ ~ - -]

२२८ ldquoसौPयमSतrdquo [~ ~ - ~ ~ - ~ ~ -]

२२९ शलभवचampलता [~ ~ ~ ~ ~ - ~ - -]

२३० अ5 [~ ~ - ~ - ~ ~ ~ -]

२३१ वता [~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ - - -]

२३२ वभा [- - ~ - ~ - - -]

२३३ ldquoसवण-ldquoKचरा [- - ~ - ~ ~ ~ - -]

२३४ ldquoशampशrdquo-माला [~ ~ - ~ - ~ ~ ~ - -]

२३५ मQणराग [- ~ - ~ ~ - ~ ~ - -]

२३६ लका [~ ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ - -]

२३७ बधक [- ~ ~ ~ ~ ~ - - - -]

२३८ लाampलनी [- ~ - ~ ~ - ~ - ~ -]

२३९ पSनी [ीSतVवरावEता]

टAप

२२४ ldquoPलगा सावIीrdquo (ह २२५) २२५ ldquoौ लघमालनीrdquo (ह २४०) माampलनी (भ ३२७८)

सावी आQण लघमाampलनी या वEतात लताचा सहज होणारा अवलPब न कRयास ती अनZम [

- - - ~ -] आQण [ - ~ ~ - ~ -] अशी अयावतनी होतात

२२६ ldquoरो गौ ी1तrdquo (ह २१८) या वEताची मोडणी [ - ~ - - -] अशी अlयावतनी वा

[ - ~ - - ऽ -] अशी हरावतनी^ह होऊ शकत २२७ ldquo`यौ कामल1तकाrdquo (ह २३६) शampशकात

(ना) कमलSतकावEताची मोडणी ीSतवEतामाणच [ - ~ ~ ~ - -] अशी अlयावतनी वा [

- ~ ~ ~ - ऽ -] अशी हरावतनी^ह होऊ शकत २२८ ldquoसौeयम1तrdquo ldquoampस सौPयाrdquo (ह २९९)

२२९ सौ य शलभवचलता (भ ३२२०६) गव= (वव ५१६) वशाला (ह २१०१) बPब (ाप

२८४) मयर (ना १०५) या वEताची मोडणी [~ ~ ~ ~ ~ - ~ - -] अशी भगावतनी असल

त)हा Eयाला गव= Pहणाव आQण [ ~ ~ ~ ~ ~ - ~ - -] अशी हरावतनी असल त)हा

Eयाला वशाला Pहणाव २३० ldquoजसा अcrdquo (ह २९६) या वEताची^ह मोडणी [~ ~ - ~ - ~

~ ~ -] अशी भगावतनी वा [ ~ ~ - ~ - ~ ~ ~ -] अशी हरावतनी अस शकत

२३१ ldquoनौ सो गौ वता घrdquo (ह २१३९ प ६४) आवतनार`भ चरणार`भी घतRयान [ ~

~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ - - -] अस ज वEत होत Eयाला पढ ldquoसदrdquo-वEता Pहटल आह २३२ ldquoौ गौ

वभाrdquo (ह २६८) २३३ ldquoसवणrdquo-(Cचरा ldquoत`या Kचराrdquo (ह २१००) याची मोडणी [ - - ~ - ~

~ ~ - -] अशी हरावतनी^ह होईल २३४ ldquoशशमाला ldquoजगा मालाrdquo (ह २१२६) माग ५५

ampमता पहा २३५ म6णराग माग ५१ पहा ldquoरNच सौ सगKमQणरागrdquo (कSनआ ३८)

२३६ लका माग ५२ टAप पहा २३७ ldquo`नौ Pगौ बधकrdquo (ह २११७) २३८ ldquoलालनी याद

रसजगाrdquo (ममच २०) २३९ प1hनी ह नाव वVयाधर वा ampभड यानी ampभजी ३८ )या कवतवर

^दल आह आधार ^दलला नाहA

१७ तटA-वग

२४० तटA [ - - - - ~ -]

२४१ कोमला [ ~ ~ - - - ~ -]

२४२ महA [ ~ ~ - ~ ~ - ~ -]

२४३ उपpयत [ ~ ~ ~ ~ ~ ~ - ~ -]

२४४ Sनलया [ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ -]

२४५ समालती [ ~ ~ ~ - ~ - ~ -]

२४६ उEसक [- ~ ~ - ~ ~ - ~ -]

२४७ ldquoसतSतrdquo [- ~ - ~ - - ~ -]

२४८ कसampमता [~ ~ ~ - ~ - - ~ -]

२४९ भ^4का [- ~ - ~ ~ ~ - ~ -]

२५० नाराच [- - ~ - ~ - ~ -]

२५१ भजगसगता [~ ~ - ~ - ~ - ~ -]

२५२ पणव [- - - ~ ~ ~ ~ - ~ -]

२५३ हसी [- - - - ~ ~ ~ ~ ~ -]

२५४ उपिथता [- - ~ ~ - ~ ~ - ~ -]

२५५ वदषी [~ ~ - ~ ~ - ~ ~ - ~ -]

२५६ उ77वला [~ ~ ~ ~ ~ ~ - ~ ~ - ~ -]

२५७ अpयत [- ~ - ~ ~ - ~ ~ - ~ -]

२५८ 4तवलिPबत [~ ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ - ~ -]

२५९ पडjतका [- ~ - ~ - - ~ - ~ -]

टAपा

२४० ldquo cedilौ तटrdquo (ह २२९) २४१ तौ ग कोमला (ना ९१) २४२ ldquoसौ Rगौ महrdquo (ह २८१)

२४३ ldquoनौ र उप8यतrdquo (ह २९५) वनत (ना १०२) याची मोडणी [ ~ ~ ~ ~ ~ ~ - ~ -]

अशी भगावतनी असल त)हा वनत Pहणाव २४४ ldquoSनगौ 1नलयाrdquo (ह २११४) याची^ह मोडणी

[ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ -] अशी भगावतनी होऊ शकत २४५ ldquofrac34ा Rगौ समालतीrdquo (ह

२७२) याची^ह मोडणी [ ~ ~ ~ - ~ -] अशी भगावतनी होऊ शकत

२४६ ldquoभौ र उ3सकrdquo (ह २९३) उEसकवEताची मोडणी [ - ~ ~ - ~ ~ - ऽ ~ -]

अशी^ह पावतनी होत २४७ ldquoसत1तrdquo ldquoयAgrave Rगौ अनfटभrdquo (ह २६९) या वEताची^ह मोडणी [ -

~ - ~ - - ऽ ~ -] अशी पावतनी होऊ शकत २४८ कसमता माग १७० टAप पहा २४९

ldquoभjRका भवSत रो नरौrdquo (गछ २२८) Mीवलाampसनी (ना ९९) भ^4कावEताचा^ह [ - ~ - ~ ~ ~

- ऽ ~ -] अशी पावतनीच पण Sनराळी मोडणी होऊ शकत २५० ldquoौ Rगौ नाराचrdquo (ह २७४)

नाराचका (गछ २२३) या वEताचा समावश पगल वतानात कYरतो

२५१ ldquoसजर भजगसगताrdquo (गछ २२६) २५२ पणव ldquoPनौ 7गौ चSत पणवनामकrdquo (क

३२२) ह ल5ण नारायणभसPमत आह परत SनणयसागरA शीलकधमहाथवरसशोधत

आवEतीत (प ३७) ldquoPनौ Jगौ चSत पणवनामदमrdquo असा पाठ आह २५३ हसी (Mबो १७) ldquovया

हसी मभनगयताrdquo (गछ २४०) ldquoहसी मभनगा ोjता यSतवदगहाननrdquo (ममच १३) २५४

उपिथता (प ६१४ ह २११९) ldquoतो जौ गKणयमपिथताrdquo (गछ २३८) २५५ ldquoampसRगा वदषीrdquo

(ह २१३१) उपच (गछ २५८)

२५६ उBजवला (ह २१६७) चपलना (ह) ldquoननभरस^हता ग^दतो 7जवलाrdquo (गछ २८४)

पणव उपिथता वदषी उ7जवला या चार वEतात आVयतालकपव गण Vवमाक घतला तर

अEय गण ( - ऽ ~ -) असा राहतो पणव हसी उपिथता वदषी आQण उ7जवला या वEतात

आवतनार`भ चरणार`भी^ह धYरता यईल २५७ अ8यत माग ५९ पहा २५८ Rतवलिeबत माग

६१ पहा २५९ पLड7तका ldquoय7गा पडjतकाrdquo (ह २१०८) रो यजौच पया गhEतराrdquo (प ९४

टAप) या लगावलAची मोडणी (१) [- ~ - ~ - - ~ - ~ -] (२) [- ~ - ~ - - ~ - ~ -

] (३) [ - ~ - ~ - - ~ - ~ -] (४) [- ~ - ~ - ऽ - ~ - ~ -] (५) [ - ~ - ~ - ऽ

ऽ ऽ ऽ - ~ - ~ - ऽ ऽ ऽ ऽ] अशी पाच कारची अस शकत प^हल तीन कार पावतनी

आQण पढAल दोन भगावतनी आहत ४ या कारास सपया आQण ५ )या कारास मराampलका

Pहणाव ldquoमराampलका रयजगा ampशवातनशरयSतrdquo (ममच १४) या वEताची जाSत होत त)हा Sतला

कामदा Pहणाव

१८ वVयRलखा-वग

२६० वVयलखा [ - - - - - -]

२६१ मदलखा [ - - - ~ ~ - -]

२६२ lsquoमQणचrsquo [ ~ ~ - - ~ ~ - -]

२६३ चपदा [ - ~ ~ - ~ ~ - -]

२६४ शampशलखा [ ~ ~ ~ ~ - ~ ~ - -]

२६५ भजगampशशसता [ ~ ~ ~ ~ ~ ~ - - -]

२६६ नीलतोया [ - ऽ ~ - - - -]

२६७ उOता [ - ऽ ~ - ~ ~ - -]

२६८ सरल [ - - - - ~ ~ -]

२६९ ldquoशाlड=rdquo [ ~ ~ ~ ~ - - ~ ~ -]

२७० ldquoगणrdquo-Kचरा [ - ~ ~ - ~ ~ ~ ~ -]

२७१ अमतगSत [ ~ ~ ~ ~ - ~ ~ ~ ~ -]

२७२ ldquoमदनदमनrdquo [ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ -]

२७३ lsquoतfणाrsquo [ - - ~ ~ - - ~ ~]

२७४ lsquoस8चलrsquo [ - ~ ~ ~ ~ ~ ~ - ~ ~]

२७५ अलोला [मदलखा VवरावEता]

२६० ldquoव$यqलखा मो मrdquo (क ३९) सावी (ह २२८) शषा (ाप २४१) मातगी (Sनस

३३) SतसT या अ5रानतर यSत कोणी^ह सागतला नाहA तो पाळला तर वEत [ - - - - - -]

अस भगावतनी होईल या वEताला मातगी Pहणाव

२६१ मदलखा (Mबो ९ वव ५७ ह २५१ कद ४११) ldquoPसौ ग यान मदलखाrdquo (क

३११) २६२ lsquoम6णCचIrsquo या वEताला अSतमोहा (रप २८४) अस नाव आढळत पण आधार नाहA

[ ~ ~ - - ~ ~ - -] अशा भगावतनी मोडणीpया वEताला अSतमोहा Pहणाव २६३ CचIपदा

(प ६५ ह २७१) ldquoभौ गSत चपदा गrdquo (क ३१२) कवदपणात चौया अ5रानतर यSत

सागतRयामळ मोडणी [ - ~ ~ - ~ ~ - -] अशी भगावतनी होत पण हमच4ाच उदाहरण

पहाता वEत पावतनीच वाटत २६४ शशलखा (भ ३२२०४) ldquoन7या शampशलखाrdquo (ह २१०३) २६५

भजगशशसता (प ६७) ldquoभजगampशशभता नौ मrdquo (क ३२०) मधकYरका (भ १6१८ ह) असा

आPनाय आह Pहणन हलायध सात)या अ5रानतर यSत सागतो

२६६ मAgrave नीलतोया (भ ३२९८) माampलनी (भ १६६ ह २३५) या वEताची मोडणी [ - ~ -

- - ऽ -] अशी धरRयास त अPयावतनी होत २६७ ldquoसAgrave ग उdताrdquo (ह २५२) या वEताची

मोडणी [ - ~ - ~ ~ - -] अशी भगावतनी घतRयास लताचा उपयोग करावा लागत नाहA

२६८ ldquoPभौ ग सरलrdquo (ह २५७) च (ना ८६) २६९ यौ स ldquoशाडगrrdquo सरगjका (ाप २७८)

सारसा शाड गका (प ९२ टAप) २७० भौ सो ldquoगण-ldquo(Cचरा Kचरा (भ ३२१४२) यSतलका

(रप ४००)

२७१ जौ गौ अमतग1त (ाप २९८) चरणमyयावर यSत असला Pहणज ज [ ~ ~ ~ ~

- ~ ~ ~ ~ -] भगावतनी वEत होत Eयाला कलटा (ममच १६) आQण EवYरतगSत (वव ५१७

ह २११२) अशी दोन नाव आहत २७२ नौ लौ ग ldquoमदनदमनrdquo दमनक (ाप २१०८) याची

मोडणी [ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ -] अशी भगावतनी^ह होऊ शकत २७३ lsquoतणाrsquo

सPफRलक Eयौ लौ सPफRलक ह नाव तवमालचा भाfयकार जीवदव हा दतो पगल या

वEताचा समावश वतानातच कYरतो या वEताची मोडणी [ - - ~ ~ - - ~ ~] अशी

भगावतनी घण बर वाटत त)हा Eयाला सPफRलक Pहणाव २७४ `नौ 7लौ lsquoस8चलrsquo २७५ Pसौ

Pभौ अलोला छ (ह २२२२) ह मदलखाpया VवरावEतीन होत

१९ तार-वग

२७६ तार [~ ~ - ~ ~ - - - -]13

२७७ सPबO [~ ~ - - - ~ ~ - -]

२७८ मघवतान [~ ~ - ~ ~ - ~ ~ - -]

२७९ ldquoवधrdquo माला [~ ~ - ~ - ~ ~ ~ - -]

२८० lsquoरामाrsquo [- - ~ - ~ - - - -]

२८१ ldquoनवशाampलनीrdquo [- ~ ~ - ~ - ~ ~ ~ - -]

२८२ नवमाampलनी [~ ~ ~ ~ - ~ - ~ ~ ~ - -]

२८३ कampलका [- ~ - - - - ~ ~ - -]

२८४ उEथापनी [- - ~ - ~ ~ ~ - ~ ~ -]

२८५ ampमता5रा [~ ~ - ~ - ~ ~ ~ - ~ ~ -]

२८६ अ`य^दता [~ ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ -]

२७६ ldquoसौ म तारrdquo (ह २९८) या वEताची मोडणी [ ~ ~ - ~ ~ - - - -] अशी^ह होऊ

शकल २७७ ता य सeबd (रप ३७०) lsquoउEतमवशाrsquo नामक अधसमवEतात समचरण सPबOीच

असतात २७८ मघवतान (वब १०३४६) ldquoसगा अप मघवतानमrdquo (कSनआ प ३८) पण

उEपल ldquoसगरप वO वतानमrdquo एवढच Pहणतो २७९ ldquoवधrdquo-माला ldquoजगा मालाrdquo (ह

२१२६) माग ५५ ampमता पहा २८० Atildeौ म lsquoरामाrsquo

२८१ भनगगा ldquoनवशालनीrdquo ह वEत आढळात नाहA परत कतमती या अधसमवEतातील

समचरण या लगावलAच असतात हA मोडणी नवमाampलनी सारखी आह Pहणन ldquoनवशाampलनीrdquo ह

नाव ^दल आह २८२ नवमालनी (प ६४३) ldquoजौ `यौ नवमाampलनी जrdquo (ह २१८०) नवमाampलका

(गछ २८५) ldquoवनमाampलनीSत सोjता नजभययjतावसायकिNछनाrdquo (ममच १७) ldquoनवशाampलनीrdquo

आQण नवमाampलनी या दोहA वEताची मोडणी प^हRया गणात सहा सश]द माा घऊन अनZम [

- ~ ~ - ऽऽ ~ - ~ ~ ~ - -] आQण [ ~ ~ ~ ~ - ऽऽ ~ - ~ ~ ~ ~ - -] अशी

कYरता यईल २८३ ldquoमगा कलकाrdquo (ह २१२०) या वEतात छदोभग होतो पण [ - ऽ ~ - -

- - ~ ~ - -] अशी मोडणी घतRयास तो टळतो २८४-२८५ उ3थापनी-मतारा माग ५६

५४ वरAल टAपा पहा २८६ भौ भा ग अ-यjदता (ना १४०) या वEतात^ह छदोभग होतो

२० गाधव=-वग

२८७ गाधव= [ - - - - - - -]

२८८ मKhपा [ - - - ~ ~ - - -]

२९९ तार [ ~ ~ - ~ ~ - - - -]

२९० कलह [ ~ ~ - - ~ ~ - - -]

२९१ कनकलता [ - - ~ ~ ~ ~ - - -]

२९२ वपलभजा [ ~ ~ ~ ~ - ~ ~ - - -]

२९३ ldquoसदrdquo-वEता [ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ - - -]

२९४ ldquoअampभरामाrdquo [ - - ~ ~ - ~ ~ - -]

२९५ मकरलता [ - - - ~ ~ ~ ~ - -]

२९६ मQणबध [ - ~ ~ - - - ~ ~ -]

२९७ कनक [ - - - ~ ~ - ~ ~ -]

२९८ चगSत [ - ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ -]

२९९ वनज [ - ऽ ~ - ~ ~ - ~ ~ -]

३०० 4तपादगSत [ ~ ~ ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ -]

३०१ ampसहाZाता [ - - - - ~ ~ ~ ~ -]

३०२ सरदSयता [ - ~ ~ - - ~ ~ ~ ~ -]

३०३ वकचकम^दनी [ - - - ~ ~ ~ ~ ~ ~ -]

३०४ कमलदला5ी [ ~ ~ ~ ~ - - ~ ~ ~ ~ -]

३०५ मखचपला [ - - ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ -]

३०६ EवYरतगSत [ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ -]

३०७ ldquoसलोचनाrdquo [ - - ~ ~ - ~ - ~ -]

३०८ lsquoचाKलोचनाrsquo [ ~ ~ - ~ ~ - ~ - ~ -]

३०९ सभ [ ~ ~ ~ ~ ~ ~ - ~ - ~ -]

३१० lsquoनपाEमजाrsquo [ ~ - ~ - - ~ - ~ -]

३११ lsquoकटा5लampलताrsquo [ ~ - ~ ~ ~ - ~ - ~ -]

३१२ मनोरमा [ ~ ~ ~ - ~ - ~ - ~ -]

३१३ lsquoपpछrsquo [ - ~ ~ - ~ ~ - ~ - ~]

३१४ उEसक [ - ~ ~ - ~ ~ - ऽ ~ -]

३१५ ldquoसतSतrdquo [ - ~ - ~ - ऽ ~ -]

३१६ कसampमता [ ~ ~ ~ - ~ - - ऽ ~ -]

३१७ भ^4का [ - ~ - ~ ~ ~ - ऽ ~ -]

टAपा

२८७ ldquoमौ गो गाधवrrdquo (ह २४७) शीषhपक (ाप २६४) हमा5ी (Sनस ३८) २८८ ldquoम सो

गKयlम म(sपाrdquo (प ९८ टAप) २८९ तार माग २७६ पहा २९० भौ म कलह (रप ३६३)

ampभजी २८० या कवतवर सरला ह नाव ^दल आह त Sनराधार आQण अाय आह

२९१ तमा कनकलता (भ ३2२००) मकरलता (ह २१०२) २९२ ldquoन7यगा वपलभजाrdquo (ह

२२१५ भ ३२२२१) ५९३ ldquoसदrdquo-व3ता ldquoननसगगKरचता वEताrdquo (गछ २५४) चा (कद ४३३)

वjा (ममच १७) माग २३० वता पहा २९४ Eजौ य ldquoअभरामाrdquo ह वEत वतपण आढळात

नाहA परत lsquoसवनीताrsquo नामक अधसमवEतात वषमचरण या लगावलAच असतात २९५

मकरलता ldquoमो नो यो मगरलया एrdquo (कद ४२१)

२९६ म6णबध (Mबो १६) ldquoयामQणमyय चदभमसrdquo (गछ २२५) २९७ ldquoम सौ कनकrdquo

(ह २९७) २९८ ldquoampभगौ CचIग1तrdquo (ह २११३) सारवती (ाप २९४) हारवती (प ९४ टAप)

चपद (ना ११०) नागवPयाpया वEताची मोडणी [- ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ -] अशी

^दसत २९९ सौ स वनज (ना १०१) ३०० जौ 7लौ ग Rतपादग1त (भ ३२२२९) समखी (ह

२१४५) ldquoपषEकऋतampभयSतrdquo (ममच १६)

३०१ ldquoम`सा सहाDाताrdquo (ह २१०५ भ ३२२१०) पवा (ाप २८०) कसमवती ( प ९२

टAप) ३०२ `तौ गौ सरद1यता (भ ३२२१३) मगचपला (ह २१२१) ३०३ Pनौ गौ

वकचकमjदनी वा कसमसम दता (भ ३२२१५) कम^दनी (ह २१२२) ३०४ ldquoयनRगा

कमलदला5ीrdquo (ह २१५०) Kचरमखी वा कमललता5ी (भ ३२२२५) कमलSनभा (भ ३२२३१)

३०५ ldquoतो नौ Rगौ मखचपलाrdquo (ह २१४९)

३०६ ldquoनीगौ 3वmरतग1तrdquo (ह २२२०) लघगSत चपला (ह) या वEताची मोडणी [ ~ ~ ~

~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ -] अशी भगावतनी घतRयास Eयाला लघगSत Pहणाव ३०७ Eजौ र

ldquoसलोचनाrdquo रवोमखी (रप ३८१) lsquoMतकnSतrsquoनामक अधसमवEतात वषमचरण या लगावलAच

आहत ३०८ सौ 7गौ lsquoचा(लोचनाrsquo ३०९ ldquoसभमप ननौ रलौ गKrdquo (उवब १०३१३) भ^4का (ह

२१४३ कद ४३०) उEतराितका (ह) चि4का (ना ११८) ldquoअपरवjampमSत भरतrdquo (ह) या

वEताची मोडणी [ ~ ~ ~ ~ ~ ~ - ~ - ~ -] अशी भगावतनी असल त)हा Eयाला

ldquoCच3तचिRकाrdquo Pहणाव ldquoकपKषजSनताpच सगमात सभमप करोSत चाशममrdquo (वब १०३१३)

या Nलोकाधाpया आVयश]दावhन तर कप(ष ज1नता ह नाव सचल नसल ldquoकपKषजSनता ननौ

गौ गrdquo (गछ २५९) यात lsquoननौ लगा अशी सधारणा मा हवी ३१० 7तौ र नपा3मजा

३११ 7सौ 7गौ lsquoकटाललताrsquo ३१२ मनोरमा (ह २११८) ldquoनरजगभवमनोरमाrdquo (क ३२६)

मनोहरा (Sनस ५०) lsquoशासागरrsquo Pहणन (ममच १६) यSत सागतला आह ज)हा या वEताची

मोडणी [ ~ ~ ~ - ~ - ~ - ~ -] अशी भगावतनी असल त)हा Eया वEतास मनोहरा

Pहणाव ३१३ भौ लAgrave lsquoप8छrsquo ३१४-३१७ उ3सक ldquoसत1तrdquo कसमता भjRका माग तटA वगात

२४६-२४९ पहा

२१ पणवक-वग

३१८ पणवक [- - - ~ ~ ~ ~ - - -]

३१९ मोटक [- - ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ -]

३२० तोटक [~ ~ - ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ -]

३२१ उEथापनी [- - ~ - ~ ~ ~ - ~ ~ -]

३२२ ampमता5रा [~ ~ - ~ - ~ ~ ~ - ~ ~ -]

३२३ ldquoअSतrdquo-वमला [~ ~ - - - - ~ ~ ~ ~ -]

३२४ पडjतका [- ~ - ~ - - ~ - ~ -]

३२५ उषता [~ - ~ ~ - ~ ~ - ऽ ~ -]

३२६ वदषी [~ ~ - ~ ~ - ~ ~ - ऽ ~ -]

३२७ पणव [- - - ~ ~ ~ ~ - ऽ ~ -]

३२८ उ7जवला [~ ~ ~ ~ ~ ~ - ~ ~ - ऽ ~ -]

३२९ मौिjतकदाम [~ - ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ - ~]

३३० lsquoतजपSतrsquo [ - - - - - - ~ -]

३३१ पणव [ - - - ~ ~ ~ ~ - ~ - ऽ]

३३२ वदषी [ ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ - ~ - ऽ]

३३३ उ7जवला [ ~ ~ ~ ~ ~ ~ - ~ ~ - ~ - ऽ]

३३४ हसी [ - - - - ~ ~ ~ ~ ~ -]

टAपा

३१८ पणवक (ना १०७) नागवमा सात)या अ5रानतर यSत सागतो ३१९ मोटक (भ

१६२६) मोटक (ह २१४७) ldquoयामोटनकतजजाNचलगौrdquo (गछ २५२) ३२० तोटक (प ६३१)

ldquoइह तोटकमPबधस थतमrdquo (क ३४८)

३२१ उ3थापनी माग ५६ पहा ३२२ मतारा माग ५४ पहा ३२३ ldquoअ1तrdquo वमला

ldquoमानRगा वमलाrdquo (ह २१५१ भ ३२२३३) ३२४ पLड7तका माग २५९ पहा ३२५ ldquoिजगौ

उषताrdquo (ह २११५)

३२६ वदषी माग २५५ पहा ३२७ पणव माग २५२ पहा ३२८ उBजवला माग २५६ पहा

३२९ मौि7तकदाम (ह २१७३) ldquoचतजगण वद मौिjतकदामrdquo (क ३५४) ३३० मौ लगौ

lsquoतजप1तrsquo या वEताची मोडणी [ - - - - - - ~ -] अशी अधक चागलA वाटत तशी मोडणी

धरRयास वEत तटA-वगाeत पडल

३३१ पणव माग २५२ पहा ३३२ वदषी माग २५५ पहा ३३३ उBजवला माग २५६ पहा

३३४ हसी माग २५३ पहा

२२ वVयमाला-वग

३३५ वVयमाला [ - - - - - - - -]

३३६ िनlधा [ - ~ ~ - - - - - -]

३३७ बद [ - ~ ~ - ~ ~ - - - -]

३३८ वाताहारA [ ~ ~ ~ ~ - ~ ~ - - - -]

३३९ शOात [ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ - - - -]

३४० कलगीत [ ~ ~ - - - ~ ~ - - -]

३४१ lsquoपडjतरथrsquo [ - - ~ ~ - ~ ~ - - -]

३४२ कवलयमाला [ - - - ~ ~ ~ ~ - - -]

३४३ lsquoसरपSतrsquo [ ~ ~ ~ ~ - - ~ ~ - - -]

३४४ lsquo55यकरrsquo [ - - ~ ~ ~ ~ ~ ~ - - -]

३४५ अध5ामा [ - - - - - ~ ~ - -]

३४६ कमला [ ~ ~ - - - - ~ ~ - -]

३४७ Kjमवती [ - ~ ~ - - - ~ ~ - -]

३४८ ldquoउनतrdquo [ - - - ~ ~ - ~ ~ - -]

३४९ अनवampसता [ ~ ~ ~ ~ - - - ~ ~ - -]

३५० वणबलाका [ ~ ~ - ~ ~ - - ~ ~ - -]

३५१ दोधक [ - ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ - -]

३५२ तामरस [ ~ ~ ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ - -]

३५३ पYरतोषा [ ~ ~ - ~ ~ ~ ~ - ~ ~ - -]

३५४ कमला5ी [ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ - ~ ~ - -]

३५५ वागता [ - ~ - ~ ~ ~ - ~ ~ - -]

३५६ पावक [ - ~ ~ - - - - ~ ~ -]

३५७ कलवन [ - ~ ~ - ~ ~ - - ~ ~ -]

३५८ सषमा [ - - ~ ~ - - - ~ ~ -]

३५९ मEता [ - - - - ~ ~ ~ ~ - -]

३६० कमलदती [ - ~ ~ - - ~ ~ ~ ~ - -]

३६१ lsquoमहषrsquo [ - - - ~ ~ ~ ~ ~ ~ - -]

३६२ वरSतमहती [ - - ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ - -]

३६३ lsquoनयनवशालाrsquo [ - ~ ~ - ~ ~ ~ ~ ~ ~ - -]

३६४ कसमवचा [ ~ ~ ~ ~ - - ~ ~ ~ ~ - -]

३६५ lsquoसQखजनrsquo ndashldquoवVयाrdquo [ - ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ - -]

३६६ मदलampलता [ ~ ~ ~ ~ - ~ ~ ~ ~ ~ ~ - -]

३६७ वधरवतान [ ~ ~ ~ ~ ~ ~ - ~ ~ ~ ~ - -]

३६८ सपवा [ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ - -]

३६९ lsquoम डलाकSत [ - ~ - ~ - ~ ~ ~ ~ - -]

३७० lsquoम8जलवचनाrsquo [ - ~ ~ - - - ~ ~ ~ ~ -]

३७१ नगम^हता [ ~ ~ - - ~ ~ - ~ ~ ~ ~ -]

३७२ सPमदवदना [ - ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ ~ ~ -]

३७३ च4वEम [ - ~ - ~ ~ ~ - ~ ~ ~ ~ -]

३७४ वरा5रा [ ~ ~ - ~ - ~ ~ ~ - ~ ~ -]

३७५ मोदक [ - ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ - ~ ~]

३७६ पकज [ - ~ ~ ~ ~ ~ ~ - ~ ~ - ~ ~]

३७७ मरवलampसता [ - - - - ~ ~ ~ ~ ~ ~ -]

३७८ lsquoसरrsquoललना [ - ~ ~ - - ~ ~ ~ ~ ~ ~ -]

३७९ lsquoसवसनाrsquo [ - - - ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ -]

३८० चZपद [ - ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ -]

३८१ हरणकampलता [ ~ ~ ~ ~ ~ ~ - ~ ~ ~ ~ ~ ~ -]

३८२ मQणगणSनकर [ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ -]

३८३ lsquoकशाrsquo [ ~ - ~ - - ~ ~ ~ ~ ~ ~ -]

३८४ lsquoअPबरrsquo [ - ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ - ~ ~]

३८५ lsquoमदनरसगतrsquo [ ~ ~ ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ ~ ~ ~ ~]

३८६ lsquoअमलकमलKच [ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ - ~ ~ ~ ~ ~ ~]

३८७ lsquoउVयाVवVयतrsquo [ - - - - ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~]

३८८ lsquoबRलवलAलाrsquo [ - ~ ~ - - ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~]

३८९ अचलधSत [ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~]

३९० ldquoलोकगामीrdquo [ - - - - ~ - ~ - -]

३९१ lsquoवfणवrsquo [ - ~ ~ - - ~ - ~ - -]

३९२ ldquoइराrdquo [ - - ~ ~ - ~ - ~ - -]

३९३ ldquoअमलाrdquo [ ~ ~ - ~ ~ - ~ - ~ - -]

३९४ काममEता [ ~ ~ ~ ~ ~ ~ - ~ - ~ - -]

३९५ ldquoजलौघवगाrdquo [ ~ - ~ - - ~ - ~ - -]

३९६ मयरसाYरणी [ - ~ - ~ - ~ - ~ - -]

३९७ जलोOतगSत [ ~ - ~ ~ ~ - ~ - ~ ~ ~ -]

३९८ भा [ ~ ~ ~ ~ ~ ~ - ~ - - ~ -]

३९९ दAपकमाला [ - ~ ~ - - - ~ - ~ -]

४०० शOवराट [ - - - ~ ~ - ~ - ~ -]

४०१ सीध [ ~ ~ - - ~ ~ - ~ - ~ -]

४०२ मालती [ ~ ~ ~ ~ - ~ ~ - ~ - ~ -]

४०३ ldquoचाKल5णाrdquo [ ~ - ~ - - - ~ - ~ -]

४०४ पडjतका [ - ~ - ~ - - ~ - ~ -]

४०५ रथोOता [ - ~ - ~ ~ ~ - ~ - ~ -]

४०६ lsquoKचरवमाrsquo [ - ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ - ~ -]

४०७ निदनी [ ~ ~ - ~ - ऽ ~ ~ ~ - ~ -]

४०८ lsquoहYरलAलाrsquo [~ ~ - ~ ~ - - - ~ ~ - -]

४०९ तारक [~ ~ - ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ - -]

३३५ व$यमाला (प ६६) वVयRलखा (भ १६१६) ldquoमो मो गो गो वVयमालाrdquo (क

३१३) ३३६ ldquoिनiधा याद भममा य हरानन यगयSतrdquo (ममच १०) वj (ह २८७) वj ह

नाव अनfटभासारoया एका पVयकाराच^ह असRयान ाय नाहA ३३७ भौ Pगौ Mबद (रप

४२७) ३३८ जौ Jगौ ग वाताहार (रप ५४०) ३३९ नौ मौ शdात (रप ६६४) ३४० ldquoकलगीत

सतयगा शरबाणयSतभवतrdquo (ममच १३)

३४१ Eजौ Jगौ lsquoपLड7तरथrsquo ३४२ मयगा कवलयमाला ड ह नाव (भ १६२१) उदाहरणात

मा आह पण ldquoकवलयमालSत भरतrdquo अस हमच4 Pहणतो उEपलमाampलनी (भ १६२०) पणव

(प ६१० ह २११०) णव (प ९५ टAप) हमच4 यSत सागतो ३४३ यौ गौ ग lsquoसरप1तrsquo

३४४ Eनौ गौ ग lsquoIयकरrsquo ३४५ Pतौ य अधामा (रप ३६९)

३४६ मौ गौ कमला ड (Sनस ४८) गणदहा (रप ४४१) ३४७ `मौ गौ (7मवती ड (प

६११ ह २११३) चPपकमाला (Mबो १५ वव५१८) पfपसमO (भ ३२२२७ ह) सभावा (ह)

hपवती (Sनस ४७) मदाSनल (ना १०८) यSत Mतबोधकारानच सागतला आह ३४८ ldquoउनतrdquo

ldquoम सौ ग उOतrdquo (ह २१२४) कतोOता (भ ३२२१९) ३४९ ldquoअनवसता यौ भ गौ च य^द

यातrsquo (उवब १०३३५) पSतता (ह २१४०) माQणjयमाला (ममच १४) हमच4 च Pहणन यSत

सागतो ३५० सौ `गौ ग वणबलाका (रप ५७७)

३५१ दोधक (प ६१८ ह २१३०) ldquoभौ त भगौ गSत दोथकमततrdquo (अवब १०३२३) दोधक

(वब १०३२३ आQण 5स मधील उदाहरण) बध (ाप २१००) उपचा (ह) ३५२ तामरस (ह

२१८४) ldquoइह वद तामरस नजजा यrdquo (गछ २७७) लampलतपद (वब १०३२९ ना १३३)

कमलवलाampसनी (ह) नागवमा सात)या अ5रानतर यSत सागतो ३५३ नौ 7यौ पmरतोषा (रप

७०६) ३५४ ldquoनौ सौ ग कमलाीrdquo (ह २१९) कमललोचना (भ ३२२४१) च डी (गछ २९८) ३५५

वागता माग ४७ पहा

३५६ `मौ `गौ पावक (रप ४८०) ३५७ भौ Eलौ ग कलवन कलवनवश (रप ६१८) ३५८

Eयौ `गौ सषमा (ाप २९६) ३५९ मEता (प ६१३) ldquoमभगा मEता घrdquo (ह २१०७) ldquoम3ता

vया मभसगयjताrdquo (क ३२५) प7या न)या (ना १०९) ३६० ldquoकमलदती `तौ गौ ग

इि4यरसाrdquo (प ८२) Kचरा (भ ३२२३५ ह) Mी (ह २१३२) मौिjतकमाला (क ३४३)

अनकला (गछ २४८) सा4पद (ह) अथात ldquoसा4पद याद भतनगलNचrdquo (गछ २६२) ह स

कYरताना चरणाEय अ5र गK होत ह yयानात आलल ^दसत नाहA

३६१ Pनौ गौ ग lsquoमहषrsquo पण याची मोडणी [ - - - ऽ ऽ ~ ~ ~ ~ ~ ~ - -] अशी

अधक बरA वाटRयान ह वEत पहा पढAल वगात घातल आह ३६२ Eनौ यौ वर1तमहती (रप

७१३) ३६३ भौ यौ lsquoनयनवशालाrsquo ३६४ ldquoकसमवCचIा यौ यौrdquo (प ६३५ ह २१६९) ममच

(१७) मyय lsquoरसरसrsquo Pहणन यSत सागतला आह मदनवकारा गजलampलत (ह) जलधारा (Sनस

७५) ३६५ `नौ सौ ग lsquoस6खजनrsquo-ldquoव$याrdquo

३६६ ldquoजौ सौ गो मदललताrdquo (ह २२१२) मदकampलता (भ ३२२३९) ३६७ नौ `सौ ग

वधरवतान (रप ८३४) ३६८ सपवा ldquoननगगSत वसयSत सपवrdquo (गछ २१२१) उपच

(वछ १९ ह २२३५ कद ४६३) ३६९ जAgrave गौ ग lsquoमlडलाक1तrsquo ३७० `मौ लौ ग

lsquoमaजलवचनाrsquo

३७१ भौ `सौ नगमjहता (रप ७६५) ३७२ भौ `सौ सeमदवदना (रप ७६६) ३७३

चRव3म माग ५० पहा ३७४ वरारा (ना १३५) माग ५४ ampमता5रा पहा ३७५ मोदक (ाप

२१३५) ldquoमोटकनाम समत भमीरयrdquo (गछ २९३) भाampमनी (ममच ९)

३७६ `नौ जौ ल पकज पकअवाampलअ (ाप २१४८) ३७७ Nमरवलसता (प ६२१)

ldquoम`नRगा मरवलampसत घrdquo (ह २१३८) वानवाampसका (ह) ldquoमो `नौ Rगाता मरवलampसताrdquo

(उवब १०३२५) ३७८ lsquoसरrsquoललना ldquoललना `तौ सौ इि4यषयrdquo (प ८६ ह २१८७) ३७९ Pनौ

सौ lsquoसवसनाrsquo ३८० चDपद (ाप २१५२) ldquoचZपदampमह भनननलगKampभrdquo (गछ २१३०)

३८१ हरणकलता (प ७७) ldquoनौ `नौ Rगौ पहरणकampलता छrdquo (ह २२२३) हरणकampलका

(गछ २११४) या लगावलAची मोडणी [ ~ ~ ~ ~ ~ ~ - ऽ ऽ ऽ ऽ ~ ~ ~ ~ ~ ~ - ऽ

ऽ ऽ ऽ] अशी भगावतनी होत त)हा Eया वEताला lsquoपवनसतrsquo Pहणाव ३८२ म6णगण1नकर (प

७१३ ह २२४६) ldquoवसमSनयSतYरSत मQणगणSनकरrdquo (उवब १०३२७) शampशकला (वछ ३५)

शरभ (ाप २१६६) मQणगणकरण (कSनआ ५९) या वEताची मोडणी ज)हा [ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~

~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ -] अशी अlयावतनी असल त)हा Eयाला शampशकला Pहणाव आQण ती [

~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ -] अशी भगावतनी असल त)हा Eया वEताला क

Pहणाव ३८३ 7तौ सौ lsquoकशाrsquo ३८४ `नौ सौ लौ अeबरrsquo ३८५ जौ 7नौ लौ lsquoमदनरसगतrsquo

३८६ नौ नौ न lsquoअमलकमल(Cचrsquo ३८७ Pभौ नौ lsquoउ$याd$यतrsquo घ ३८८ `तौ नौ ल

lsquoबqलवललाrsquo ३८९ अचलधSत (वछ ५२ ह २२७०) ldquoVवगQणतवसलघampभरचलधSतYरहrdquo (गछ

२१५५) गीEयाया (प ४४८) ३९० cedilौ य ldquoMIलोकगामीrdquo ह वEत आढळात नाहA परत हA

लगावलA कEयकदा वतालAया^द पVयकारात आढळत

३९१ `तौ गAgrave lsquoवणवrsquo ३९२ Eजौ गAgrave lsquoइराrsquo ३९३ सौ 7गौ ग ldquoअमलाrdquo वमला (रप ५६७)

३९४ नौ यAgrave कामम3ता (भ १६५०) कामदEता (ह २१८८ भ १५७० गाामा) ३९५ 7तौ गAgrave

lsquoजलौघवगाrsquo ड ldquoआदोampलका ततरगासायकसायकयSतrdquo ह वEत खरोखर जतरगा तर नसल

३९६ (मयरसाmरणी प ६१२ ह २१११) ldquoजAgrave रगौ मयरसाYरणी यातrdquo (क ३२३) या

वEताची मोडणी [ - ~ - ~ - ~ - ~ - ऽ -] अशा भगावतनी अधक चागलA वाटत ३९७

जलोdतग1त (प ६३३ ह २१७०) ldquoरसजसजसा जलोOतगSतrdquo (क ३५३) ३९८ नौ रौ भा छ

(ह २१८३) च8चला5का (प ६३६) गौरA (प ८५) म^दतवदना (ह २१८२) मदाकनी (गछ

२७५) या वEताची मोडणी ज)हा [ ~ ~ ~ ~ ~ ~ - ~ - - ~ -] अशी असल त)हा Eयाला

च8चला5ी Pहणाव ३९९ ldquoदपकमाला `मौ मता जगौrdquo (गछ २३९) ४०० शdवराट (प ६९ ह

२१०९) कRयाण (ना ११२) ldquoPसौ 7गौ शOवराडद मतमrdquo (गछ २३५) नागवPयाpया मत ड

असा यSत पडतो

४०१ सभलगा सीध (रप ५९९) ४०२ मालती (ह २१८१) वरतन (प ८३) ldquoनजजरकरप

मालती मताrdquo (उवब १०३१४) पगल सहा)या अ5रानतर यSत सागतो पण हलायधान ^दलRया

ldquoअSय वजहA^ह kढोपगहनrdquo या सampसO उदाहरणात तो यSत पाळलला नाहA ४०३ 7मौ 7गौ

ldquoचा(लणाrdquo ह समवEत आढळात नाहA पण उampमळा नामक अधसम वEतातील समचरण या

लगावलAच असतात ४०४ पLड7तका माग २५९ पहा ४०५ रथोdता माग ४१ पहा

४०६ `नौ जौ ग lsquo(CचरवNमाrsquo छ ४०७ ldquoनिदनी सजसRगा`या यjता बाणतभ^दनीrdquo

(ममच १६) ४०८ सौ Eयौ lsquoहYरलAलाrsquo ४०९ सीगौ तारक (ाप २१४३) हYरलAला आQण तारक या

वEतात आवतनार`भ चरणार`भी धरRयास छदोभग टळल

२३ hपोमEता-वग

४१० ldquoKपोमEताrdquo [ - - - - - - - - -]

४११ वमा [ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ - ~ ~ - - -]

४१२ पीनMोणी [ - - - - ~ ~ ~ ~ - - -]

४१३ कम^दनी [ - ~ - ~ - - ~ ~ ~ ~ - -]

४१४ ldquoवातालArdquo [ - - - - ~ ~ - ~ ~ - -]

४१५ ललना [ - ~ ~ - - - ~ ~ - ~ ~ -]

४१६ अडKच [ - ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ -]

४१७ चि4का [ ~ ~ ~ ~ ~ ~ - ~ - ~ - - -]

४१८ एकhप [ - - - ~ ~ - ~ - ~ - -]

४१९ बधरा [ ~ ~ - - ~ ~ - ~ - ~ - -]

४२० हसमEता [ - ~ ~ - ~ ~ - ~ - ~ - -]

४२१ कमदSनभा [ ~ ~ ~ ~ - - - ~ - ~ - -]

४२२ सवjा [ ~ ~ ~ ~ - ~ ~ - ~ - ~ - -]

४२३ ldquoचाKrdquo चि4का [ ~ ~ ~ ~ ~ ~ - - ~ - ~ - -]

४२४ कampलका [ - ऽ ~ - - - - ~ ~ - -]

४२५ lsquoमहषrsquo [ - - - ऽ ऽ ~ ~ ~ ~ ~ ~ - -]

४२६ नवशाampलनी [ - ~ ~ - ऽ ऽ ~ - ~ ~ ~ - -]

४२७ नवमाampलनी [ ~ ~ ~ ~ - ऽ ऽ ~ - ~ ~ ~ - -]

४२८ रोचक [ - ~ ~ - ~ ~ - ऽ ~ - - -]

४२९ ldquoSतिfठतrdquo [ ~ - ~ ~ ~ - - - ~ - ऽ -]

४३० सारणी [ ~ ~ - ~ - ऽ ~ ~ - - ऽ ~ -]

४३१ ldquoसrdquoरSत अस पा^हज [ ~ ~ - - ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ - ऽ -]

४३२ मोहलाप [- - - - ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ -]

४३३ मरावampल [~ ~ - ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ -]

४३४ वलना [- ~ - ~ ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ - -]

४३५ lsquoउडपथrsquo [~ ~ ~ ~ - ~ - ~ ~ ~ - ~ ~ ~ ~ ~ ~ -]

४३६ ldquoसरसYरताrdquo [- ~ ~ - ~ - ~ ~ ~ ~ - ~ ~ ~ ~ ~ -]

टAपा

४१० मौ म ldquosपोम3ताrdquo hपमाला (ाप २८८) ४११ नौ सौ गौ वNमा (भ ३२१६८) ४१२

Pभौ गौ ग पीनQोणी वा Kचरवचा (भ ३२२०२) ४१३ यया कमjदनी (ह २१८६)

कमदभा (भ १५५६ कमदSनभा भ १५५७ गाामा) पण उदाहरणात कमदवती आह भरताच

उदाहरण पाहता मोडणी [ - ~ - ~ - ऽ ऽ - ~ ~ ~ ~ - -] अशी भगावतनी बरA वाटत

सहा)या अ5रानतर यSत घतला Pहणज चरणाच ज तकड पडतात Eयाpया उलटापालटAनच

lsquoकमदSनभाrsquo ४२१ ह वEत होत ४१४ Pभौ `गौ ग ldquoवातालrdquo घ वातोम= (ह २१३७) ४१५ ललना

ldquoप8चमSन `मौ सात सयता ललनाrdquo (गछ २८६)

४१६ ldquoभीगौ अड(Cचrdquo (ह २१९७ ना) कोमलKचरा (ना १४१) ४१७ ldquoनौ यAgrave गNचचिRकाrdquo

(ह २२०६) ४१८ ldquoमजा गौ एकsपrdquo (ह २१४६) ldquoम सो जो गKयlममकhपrdquo (कSनआ ३९)

४१९ भौ यAgrave बCधरा (रप ६८१) ४२० भौ यAgrave हसम3ता (ना १३४)

४२१ यौ यAgrave कमद1नभा (भ १६४०) ४२२ ldquoजौ ौ ग सव7Iाrdquo (ह २१९६) अचला (ह)

मग4मख (गछ २१०३) भातampमM (ना १४३) ४२३ नौ ौ ग ldquoचा(rdquo चिRका चि4का (कद

४६१) ldquoननतरगKampभNचि4काNचषडभrdquo (कSनआ ५६) ४२४ कलका माग २८३ पहा

छदोभगाप5ा लताचा अवलPब Mयकर होय ४२५ Pनौ गौ ग lsquoमहषrsquo ग

४२६-४२७ नवशालनी-नवमालनी २८१ २८२ पहा ४२८ ldquoभौ रो गौ रोचकrdquo (ह २१२७) ४२९

ldquo1तिठतrdquo माग १७ पहा ४३० ldquoस7या Rगौ सारणीrdquo (ह २१५३) या मोडणीप5ा [ ~ ~ - ~

- ऽ ~ ~ - - ~ -] हA हरावतनी मोडणी बरA वाटत

४३१ ldquoसrdquo-र1त ldquoचतampभनवampभिNछना रSत सभनसा गKrdquo (ममच १७) या वEताची मोडणी

[~ ~ - - ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ - ऽ -] अशी भगावतनी^ह होऊ शकल ४३२ मोहलाप (ममच

१८) पढ ४५३ टAप पहा ४३३ Nमरावल (ाप २१५४) ldquoसगण ampशववjampमतग दता नampलनीrdquo ()

(गछ २१४६) ४३४ ldquoनAgrave भौ गौ वलनाrdquo (ह २२३३) लता (ह) हमच4ाच उदाहरण वाचन हA

मोडणी SनिNचत कलA आह नाहA तर [ - ~ - ~ ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ - -] अशी^ह मोडणी

होऊ शकत ४३५ जभजनसा lsquoउडपथrsquo याची मोडणी [ ~ ~ ~ ~ - ऽ ऽ ~ - ~ ~ ~ - ~

~ ~ ~ ~ ~ -] अशी^ह होऊ शकत

४३६ जगRगा ldquoसरसmरताrdquo ह समवEत आढळात नाहA पण lsquoउडपथrsquo आQण ldquoसरसYरताrdquo

याpया ampमMणान माSननी ह अधसमवEत ampसO होत

२४ गौ-वग

४३७ गौ [ ~ ~ ~ ~ ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ - ~ -]

४३८ ldquoनपrdquo-ललना [ - ~ - ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ -]

४३९ ldquoसहचरArdquo [ ~ ~ - ~ - ऽ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ -]

४४० म8जहाampसनी [ ~ - ~ - - ~ ~ ~ - ~ - ~ -]

४४१ सकसर [ ~ ~ ~ - ~ - ~ ~ ~ - ~ - ~ -]

४४२ कटजगSत [~ ~ ~ ~ - ~ - - - - - ~ -]

४४३ च4ौरस [- - - - ~ ~ ~ ~ ~ ~ - - ~ -]

४४४ मQणभषण [- ~ - ~ ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ - ~ -]

४४५ मगला [~ ~ ~ - ~ ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ - ~ -]

टAपा

४३७ ldquoनानभा गौrdquo (ह २२५८) ४३८ ldquoनपrdquo ललना ldquoनीगा ललनाrdquo (ह २२८४) ४३९

जौ नौ स ldquoसहचरrdquo सहदळा (Sनस १०३) ४४० म8जहाampसनी ldquoजतौ सजौ गो भवSत

मaजहासनीrdquo (गछ २१०७) माग म8जभाषणी २९ पहा

४४१ सकसर (ह २२३४) ldquoनरनरलगौच रचत सकसरrdquo (गछ २१२७) ४४२ ldquoकटजग1तनजौ

सततPतौ गKrdquo (गछ २१०८) ४४३ ldquoPभौ यौ Rगौ च^दह भवSत च चRौरसrdquo (गछ २१२८)

या वEताची पVयावतनीच पण Sनराळी मोडणी [ - - - - ~ ~ ~ ~ ~ ~ - - ऽ ~ -] अशी

होऊ शकल ४४४ म6णभषण माग सदर ६४ पहा ४४५ मगला माग ६५ पहा

२५ पावत-वग

४४६ पVयावत [ - - - - - - - - - -]

४४७ कातोEपीडा [ - ~ ~ - - - ~ ~ - - - -]

४४८ पfपवचा [ - - ~ ~ - - - - ~ ~ - -]

४४९ जलधरमाला [ - - - - ~ ~ ~ ~ - - - -]

४५० कासारZाता [ - - - - - ~ ~ - ~ ~ - -]

४५१ वलना [ - ~ - ~ ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ - -]

४५२ एला [ ~ ~ - ~ - ऽ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ - -]

४५३ मोहलाप [ - - - - ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ -]

४५४ जलमाला [ - ~ ~ - ऽ ऽ ~ ~ - - - ~ ~ -]

४५५ मदा [ ~ ~ ~ ~ - ऽ ऽ ~ - ~ ~ ~ - ~ ~ -]

४५६ कलहसी [- - ~ ~ - - ~ ~ - - ~ ~ - -]

४५७ कामकn [~ ~ - ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ - -]

४५८ असPबाधा [- - - - - ~ ~ ~ ~ ~ ~ - - -]

४५९ पकजवjा [~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ - ~ ~ - - - ~ ~ - -]

४६० ldquoगहrdquo लमी [- - - ~ ~ - - - ऽ ~ - ~ ~ - -]

टAपा

४४६ मौ Pगौ पhावत (रप ४१९) ४४७ ldquoकातो3पीडा `मौ मौrdquo (प ६४०) ४४८ ldquoEयौ

Eयौ पfपवचाrdquo (ह २१९०) यSत वाभावकपण पाच)या अ5रानतर यतो माग मQणमाला

२२२ पहा ४४९ ldquoजलधरमाला `मौ मौ सम4वसवrdquo (प ८४) ldquoअ]yयfटाampभजलधरमाला Pभौ

मौrdquo (क ३६३) या वEतालाच jवचत कोठ कातोEपीडा Pहणतात अस हमच4 Pहणतो

उदाहरणाथ मिRलनाथ (करात ५२३) या ^ठकाणी टAक त कातोEपीडा Pहणतो तर (ampशश ४३०)

या ^ठकाणी जलधरमाला Pहणतो ४५० Pतौ 7यौ कासारDाता (रप ६९५)

४५१ वलना माग ४३४ पहा ४५२ एला (ह २२५३) रखा (ममच १८) अSतरखा (कSनआ

६०) ldquoसजना नयौ शरदशयSतYरयमलाrdquo (क ३८९) ४५३ ldquoमोहलापMSतampभगहampभनो मभगाrdquo

(ममच १८) पण या वEताची मोडणी [- - - - ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ -] अशी अधक

MSतसखद लागत ४५४ ldquoजलमाला भभमसा सागरवसampभयSतrdquo (ममच १७) ४५५ मदा

ldquoनजभजला गKNच भवSत मदाrdquo (गछ २१२४) माग मQणकटक ५७ पहा

४५६ ldquoकलहसी तयसभा गौ यSत रसampसOampभrdquo (ममच १८) ४५७ ldquoसगौ कामकErdquo (ह

२२६८) सोमडक (ह) कलधौतपद (रप १०७३) ४५८ असeबाधा (प ७५) असPबधा (ममच

१८) ldquoPतौ सौ गाव 5हवरSतरसPबाधाrdquo (क ३७६) ४५९ नौ सौ Eयौ पकजव7Iा घझ (ह

२३१६) आवतनार`भ चरणार`भी धYरला तर या वEताची मोडणी [ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ - ~

~ - - - ~ ~ - -] होईल दोहA यSत एकावळी आवतनाती घता यत नाहAत ४६०

ldquoगहलgमीrdquo ldquoलमीरfटवरामा Pसौ तभौ गKयlममrdquo (गछ २१२०) आठ)या अ5रानतर यSत

न पाळला तर मोडणी [ - - - ~ ~ - - - ऽ ~ - ~ ~ - -] अशी होईल

२६ माRयMी-वग

४६१ ldquoमाRयMीrdquo [ - - - - - - - - - - -]

४६२ मyय5ामा [ - - - - ~ ~ ~ ~ ~ ~ - - - -]

४६३ विRलत [ ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ ~ ~ ~ ~ - - - -]

४६४ मEतमयरA [ - - - - - ~ ~ - - ~ ~ - -]

४६५ शरमाला [ - ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ ~ ~ - -]

४६६ ldquoवrdquo वZाता [ - - - - - - - - - ~ ~ -]

४६७ सगत [ ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ -]

४६८ मदनवती [ - - - - - - - - ~ ~ ~ ~ -]

४६९ खampलतगSत [ - - - - - ~ ~ - - ~ ~ ~ ~ -]

४७० भतलतवी [ - ~ ~ - - - ~ ~ - - ~ ~ ~ ~ -]

४७१ Kचरमखी [ ~ ~ ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ - - ~ ~ ~ ~ -]

४७२ हसक [ ~ ~ - ~ ~ ~ ~ - ~ ~ ~ ~ - ~ ~ ~ ~ -]

४७३ करकलता [ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ - - ~ ~ ~ ~ -]

४७४ घनमयर [ ~ ~ ~ ~ ~ ~ - ~ ~ ~ ~ - - ~ - ~ -]

४७५ क^टल [ ~ ~ - - ऽ ऽ ~ ~ ~ ~ ~ ~ - - - -]

४७६ गजवलampसत [ - ~ ~ - ऽ ऽ ~ - ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ -]

४७७ ldquoसौरभीrdquo [ ~ ~ - ~ - ऽ ~ ~ - - - ~ - ~ -]

४७८ भ4क [ ~ ~ ~ ~ - ऽ ऽ ~ - ~ ~ ~ - ~ - ~ -]

४७९ कमारA [ ~ ~ ~ ~ - ऽ ऽ ~ - ~ ~ ~ - ~ - ऽ -]

४८० रमणीय [ - ~ - ~ ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ - ऽ ~ -]

४८१ मगला [ ~ ~ ~ - ~ ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ - ऽ ~ -]

४८२ च4ौरस [ - - - - ~ ~ ~ ~ ~ ~ - - ऽ ~ -]

४८३ ददरक [ - ~ ~ - ~ ~ - ऽ ~ - ~ ~ - ऽ ~ -]

४८४ कलभाषणी [ ~ ~ ~ ~ - ~ ~ - ऽ ~ - ~ ~ - ऽ ~ -]

४८५ ldquoसमतीrdquo [- - - - - ~ ~ ~ ~ - - - - -]

४८६ अरवद [~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ - ~ ~ - - - ~ ~ - -]

४८७ lsquoचZवरrsquo [~ ~ - ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ -]

टAपा

४६१ मौ Pगौ ग rdquoमाqयQीrdquo मालती (ाप २११२) ४६२ ldquoम=यामा यगदशवरमा Pभौ यौ

गौ ldquo (गछ २१२२) क^टला (प ८१०) क^टल (ह २२४२) हसNयनी (ह) पगलहमच4 यती

सागतात Eयामाण या वEताची मोडणी [- - - - ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ - - - -]

अशी भगावतनी असल त)हा Eयाला हसNयनी Pहणाव ४६३ ldquoसौ नौ मो गो विqलत (ह २२८५)

हमच4ाpया उदाहरणावhन हA मोडणी SनिNचत कलA आह नाहAतर [~ ~ - ~ ~ - ~ ~ ~

~ ~ ~ - - - -] अशी^ह ती होऊ शकल ४६४ मEतमयर (प ७३ वब १०३२६) माया (ाप

२१४१) ldquoवदर PतAgrave यसगा म3तमयरमrdquo (क ३७२) ४६५ ldquoभी गौ शरमालाrdquo (ह २२६५)

४६६ मौ Pसौ ववuDाता वZाता (भ ३२१६२) ४६७ ldquoभगौ सगतrdquo (ह २२६६) नील

(ाप २१७०) अNवगीत (गछ २१५८) पVयमखी सरता (ह) प पमखी जगVविदत (ना

१६१) ४६८ मौ Eनौ ग मदनवती (भ ३२१६४ का)यमाला आविEत) ४६९ Pतौ Jनौ Rगौ

खलतग1त (भतलतवी () भ ३२१६६) ४७० `मौ भौ स भतलतवी (भ ३२१७०)

४७१ जौ 7यौ लौ ग (Cचरमखी वा वकampसतपकजपSनभा5ी (भ ३२१७५) ४७२ नौ

7नौ `सौ हसक (ना कटल प ५५) सरampभ िड (ह २३१७) शभ (ममच १९) Eया वEताची

मोडणी [ ~ ~ - ~ ~ ~ ~ - ~ ~ ~ ~ - ~ ~ ~ ~ -] अशी भगावतनी^ह होईल

४७३ नौ नौ Eनौ ग करकलता (३२१७७) ४७४ घनमयर ldquoकथत च घनमयर ननभसलग वर

रसिNछन (ममच १८) ४७५ कjटल ldquoयग^दिlभक^टलampमSत सभौ यौ गौ चतrdquo (गछ २१२३)

४७६ ldquoगजवलसतrdquo ऋषभगजवलampसत (प ७१५) गजवरवलampसत (वछ ४७)

मEतगजवलampसत इSतभरत (ह) यथ सागतललA मोडणी हA [- ~ ~ - ~ - ~ ~ ~ ~ ~ ~

~ ~ ~ -] या पगलाpया मोडणीहन अधक चागलA आह ४७७ जौ Aumlौ Rगौ ldquoसौरभीrdquo ह

समवEत आढळात नाहA पण म8जसौरभवEताच समचरण या लगावलAच असतात ४७८ भRक

(ह २२५४) ldquoभवSत नजौ भजौ रस^हतौ भ4कrdquo (गछ २१४०) सकसर सरगकसर ( ना १५६)

ldquoनजभजरवरािजतampमद सकसरrdquo अस एक स वEतरEनाकरपYरampशfटात आह पण सकसर नावाच

Sनराळ वEत^ह आह मदारमरदचPपत यSत पाच)या अ5रानतर सागतला आह ४७९ कमार

ldquoनजभजगगKNच वसषट कमारArdquo (गछ २१२६) यातील यSत गजवलाampसतातील यतीमाणच

अवाभावक वाटतो ४८० रमणीय माग सदर ६४ टAप पहा

४८१ मगला माग ६५ पहा ४८२ चRौरस माग ४४३ पहा ४८३ ददरक माग १३० पहा

४८४ कलभाषणी माग १३१ पहा ४८५ Pतौ मौ गौ ldquoसमतीrdquo ड या वEताचा लगZम वासती

वEतासारखाच आह आVयतालपव गण Vवमाक ठवन वVयाधर वा ampभड यानी रचना कलA

असRयान या Sनराzया वEताला सवती ह नाव ^दल आह ४८६ नौ सौ Eयौ अरवद (ना १७०)

४८७ स lsquoचDवरrsquo

२७ कRयाण-वग

४८८ कRयाण [ - - - - - - - - - - - -]

४८९ वासती [ - - - - - ~ ~ ~ ~ - - - - -]

४९० बाला [ - - ~ ~ ~ ~ - ~ ~ - - ~ ~ - - -]

४९१ पकजवjा [ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ - ~ ~ - - - ~ ~ - -]

४९२ गहलमी [ - - - ~ ~ - - - ऽ ~ - ~ ~ - -]

४९३ खampलतवZमा [ ~ ~ - - ~ ~ - - - ~ ~ - - ~ ~ -]

४९४ भडग [ - ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ ~ ~ ~ ~ - -]

४९५ चकता [ - ~ ~ ~ ~ - - - - - - ~ ~ ~ ~ -]

४९६ अNवगSत [ - ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ ~ ~-]

४९७ अSतशाSयनी [ ~ ~ - ~ ~ - ~ - ~ - ~ ~ ~ - ~ - -]

४९८ वलिPबतगSत [ ~ - ~ ~ ~ ~ - ~ - ~ ~ ~ - ~ - - ~ -]

टAपा

४८८ ldquoमी कqयाणrdquo (ह २१७४) वVयाधर (ाप २१२२) का8चन (ह) या वEताची मोडणी

ज)हा [ - - - - - - - - - - - -] अशी भडावतनी होत त)हा Eयाला MीलAला ह नाव

आह ४८९ ldquoमाEतो नो मो गौ य^द ग^दता वासतीयrdquo (गछ २११५) माग समती ४८२ पहा

ldquoवासतीय या^दह खल मतौ यौ गौ चत (गछ २१२९) अस^ह एक स आह याची मा डणी [

- - - - - ऽ ~ ~ ~ ~ ~ - - - -] अशी _यावी लागल या सातील शवटला भाग मळात

lsquoमो Eनौ Pगौ गNचतrsquo असा तर नसल ४९० ldquoतो नो भतयगकारयतNच^दह बालाvयाrdquo (गछ

२१६२)

४९१ पकजवjा माग ४५९ पहा ४९२ ldquoगहrdquoलgमी माग ४६० पहा ४९३ मौ Pसौ `गौ

खलतवDमा (भ ३२१७२-३) ४९४ ldquoभीया भLडrdquo (ह २३२०) विpछिEत (ह) ४९५ चकता

ldquoभात समतनगरfटpछद या^दह चकताrdquo (गछ २१५०) यSत दहा)या अ5रानतर _यावा अस

मला वाटत

४९६ अवग1त ldquoप8चभकारयताNचगSतय द चाEयसरचताrdquo (गछ २१८२) ४९७

अ1तशा1यनी (प ८१३ ह २२९०) यादवी (ह) ldquoससजा भजतोऽSतशाSयनी भवSत गौ ^दगNचrdquo ह

स मिRलनाथ टAक त उOत कYरतो (ampशश ८७१) ldquoससजा भजगा ग ^दjवरभवSत चलखाrdquo

(क पYरampशfट) ४९८ वलिeबतग1त माग पवी १६४ पहा

२८ मQणकRपलता-वग

४९९ मQणकRपलता [ ~ ~ ~ ~ - ऽ ऽ ~ - ~ - - ~ ~ - ~ ~ -]

५०० उमाRया [ - - - ऽ ऽ ~ - ~ ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ -]

५०१ शलampशखा [ - ~ ~ - ऽ ऽ ~ - ~ ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ -]

५०२ अवतथ [ ~ ~ ~ ~ - ऽ ऽ ~ - ~ ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ -]

५०३ वरयवती [ - ~ ~ - ऽ ऽ ~ - ~ - - ~ ~ ~ ~ ~ ~ -]

५०४ वशदल [ - ~ ~ - ऽ ऽ ~ - ~ ~ ~ - ~ ~ ~ ~ ~ ~ -]

५०५ lsquoउडपथrsquo [ ~ ~ ~ ~ - ऽ ऽ ~ - ~ ~ ~ - ~ ~ ~ ~ ~ ~ -]

५०६ मरपद [ - ~ ~ - ऽ ऽ ~ - ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ -]

५०७ ldquoVयrdquo-वाQणनी [ ~ ~ ~ ~ - ऽ ऽ ~ ~ - ~ ~ - ~ - ~ - -]

५०८ वाQणनी [ ~ ~ ~ ~ - ऽ ऽ ~ - ~ ~ ~ - ~ - ~ - -]

५०९ वीरलampलता [ - ~ ~ - ऽ ऽ ~ - ~ ~ ~ - ~ - ~ ~ ~ -]

५१० समदवलाampसनी [ ~ ~ ~ ~ - ऽ ऽ ~ - ~ ~ ~ - ~ - ~ ~ ~ -]

५११ गKडKत [ ~ ~ ~ ~ - ऽ ऽ ~ - ~ ~ ~ - ~ - - ~ -]

५१२ मालाधर [ ~ ~ ~ ~ ~ - ऽ ~ - ~ ~ ~ - ~ - - ~ -]

४९९ मQणकRपलता (ह २२६४ कद ४७८) नजरभमन गन च थान मQणकRपलताrdquo (गछ

२१५९) ५०० Pजौ सौ स उमाqया गच ह वEत आQण ह नाव हA वVयाधर वा ampभड यानी

^दलA आहत

५०१ ldquoशलशखा ौ मौ `गौ भतरसि4याrdquo (प ८११) ह अवाभावक यती हमच4 (ह

२२८२) सागत नाहA ५०२ ldquoअवतथ जौ `जौ 7लौ गrdquo (प ८१४ ह २२९८) नक टक (वब

१०३५२ वव ५३८ जयदव) नदटक (गछ २१६८) कनकाि]जनी (ना १६५) कोणी^ह यSत सागत

नाहA ldquoनजभजजा लगौ च य^द नक टक त तदाrdquo (उवब १०३५२) याच लगZमाpया कोकलक

वEतात मा पगल lsquoविवि4यसम4ाrsquo (प ८१५) आQण हमच4 ldquoछचrdquo (ह २-२९९) अस

SनरSनराळ यSत सागतात ५०३ वरयव1त (प ८१२ ह २२८३) ldquoभो रयना नगौ च यया

वरयवSतYरयमrdquo (गछ २१६१) ५०४ वशदल (वछ ६१) वशपलampलत (वछ ६३) वशपपSतत

(प ७१८) वब १०३४० ह २२८९) ldquo^दमSनवशपपSतत भरनभनलगrdquo (उवब १०३४०) ५०५

जौ `जौ सौ ldquoउडपथrdquo ४३५ पहा

५०६ Nमरपद (वछ ७७ ह २३१०) हमच4 ldquoझrdquo Pहणन अवाभावक यSत सागतो

ldquoभादरनना नसौ मरपदकampमदमampभ^हतमrdquo (गछ २१८५) ५०७ ldquo$यrdquo-वा6णनी निजगा वाQणनीrdquo

(ह २२७८) ५०८ वा6णनी (ह २२७७) ldquoनजभजरयदा भवSत वाQणनी गयjतrdquo (गछ २१५३) ५०९

वीरललता (वब १०३४१) म^दता (वव ५३३) ldquoौ frac34ौ गौ म^हषी ञrdquo (ह २२७५) lsquoधीरलampलता

(गछ २१५७) उEपलान ^दलRया सात lsquoसाचrsquopया ^ठकाणी lsquoवीरrsquo घालन lsquoयाद भरना रनौ च गK

नाम वीरलampलताrsquo अस स ampसO कYरता यईल ५१० समदवलासनी (वब १०३३२) उEपलान

^दलRया सात आर`भी lsquoभवSतrsquopया ^ठकाणी lsquoसमदrsquo घालन ldquoसमदवलाampसनी य^द नजौ भजौ

भलगKrdquo अस स ampसO कYरता यईल ५११ ldquoग(ड(त नजौ भजतगा यदा यतदाrdquo (गछ

२१५६) वाQणनी (कSनआ ६१) ५१२ मालाधर (ाप २१७८) माग १६७ पहा

२९ समQणमाला-वग

५१३ ldquoसमQणमालाrdquo [ - ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ - - - - ~ ~ ~ ~ -]

५१४ तKणी [ ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ - -]

५१५ ldquoअSतrdquo ndashचपला [ तामरस ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ -]

५१६ रSतलAला [ ~ - ~ ~ ~ - ~ - ~ ~ ~ - ~ - ~ ~ ~ - -]

५१७ बदबद [ ~ ~ - ~ - ~ ~ ~ - ~ - ~ - - ~ - ~ -]

५१८ ldquoमनोगSतrdquo [ ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ - ~ - ~ -]

५१९ दAपकाampशखा

[ ~ ~ ~ ~ ~ ~ - - ~ ~ ~ ~ ~ ~ - ~ - ~ -]

५२० lsquoसरासरवVयrsquo [~ मोदक - ~ ~ - ~ ~ -]

५२१ lsquoदशागनाrsquo

[ ~ ~ ~ ~ - ऽ ऽ ~ - ~ ~ ~ - ~ ~ - ~ - ~ -]

५२२ ldquoसरrdquo-वाQणनी

[ ~ ~ ~ ~ - ऽ ऽ ~ - ~ ~ ~ - ~ ~ - ~ - ऽ -]

५२३ वणा5ी [ - - - ऽ ऽ ~ - ~ ~ ~ - ~ ~ - ~ - ऽ -]

टAपा

५१३ ldquoसrdquo म6णमाला ldquoampभ`भसा मQणमाला टrdquo (ह २३०२) ५१४ त(णी ldquoसगौ

तKणीवदनदrdquo (ह २३३४ कद ४८७) ५१५ जौ 7यौ नौ स ldquoअSतrdquo-चपला चपला (भ ३२२९८)

५१६ ldquo7सAgrave गो रSतलAला चचrdquo (ह २३२७) ५१७ बदबद माग ४६ पहा ५१८ सजौ गो

ldquoमनोग1तrdquo लampलतगSत (भ ३२१९१) ५१९ ldquo`नौ Jनौ frac34ौ Rगौ दपकाशखा गचrdquo (ह २३४४)

परत यामाण यSत पाळRयास चार मााचा आVयतालकपवगण यऊन छदोभड होतो त)हा

यSत ldquoछचrdquo अस घण Mयकर होईल ५२० जलौ ग lsquoसरासरव$यrsquo

५२१ जौ `जौ ौ lsquoMIदशानाrsquo ५२२ जौ `जौ 7गौ ग ldquoसरrdquo वा6णनी वाQणनी (ह

२३००) ५२३ Pजौ सौ य वणाी गच माग २३ पहा

३० वायवगा-वग

५२४ वायवगा [ - - - ~ ~ - ~ - ~ ~ ~ - ~ ~ ~ ~ - ~ -]

५२५ चदन

[ - ~ - ~ - ~ - - ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ -]

५२६ नदन [ ~ ~ ~ ~ - ऽ ऽ ~ - ~ ~ ~ - ~ - ~ - - ~ -]

५२७ तरड

[- ~ - ~ ~ ~ - ~ - ~ ~ ~ - ~ - ~ ~ ~ - ~ -]

५२८ ldquoगणrdquo सदर

[~ ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ - - - ~ ~ - ~ ~ - ~ -]

५२९ Sतलकत

[ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ - ~ ~ - -]

५३० ldquoनवrdquo-लampलतलता [ हरणकampलता ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ - -]

५३१ वनलता [अचलधSत ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ - -]

५३२ ldquoचलrdquo-चलखा [ lsquoमहषrsquo ~ - - ~ - - -]

५३३ सरतलampलता [ - - - ऽ ऽ ~ ~ ~ ~ ~ - ऽ - - ~ - ~ - -]

५३४ पकजानना

[~ ~ ~ ~ - ~ - ~ ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ - ~ - ~ - ~ ~ -]

टAपा

५२४ वायवगा माग १६३ पहा ५२५ चदन ldquoजतSनसाNचदनकSतrdquo (ह २३५०)

५२६ नदन ldquoनजभजरत रफस^हतampशवहयनदनमrdquo (गछ २१७७) ५२७ तरग (ना १८०)

ldquoीनAgraveरतरगrdquo (ह २३५३) या वEतात तरा)या अ5रानतर यSत घण बर आवतनार`भ

चरणार`भी धरRयास [ - ~ - ~ ~ ~ - ~ - ~ ~ ~ - ~ - ~ ~ ~ - ऽ ~ -] या

मोडणीच ज वEत होत Eयात यSत ६ )या १२ )या आQण १८ )या अ5रानतर बर वाटतात Eया

वEताला सरनतकn Pहणाव ५२८ भौ भौ Pसौ लौ ग गणसदर घचड सौदर (ना १८९)

नागवमा यSत बारा)या अ5रानतर सागतो ५२९ lsquo1तलकतrsquo ह समवEत अितEवात नाहA पण

उEतमवशा नामक अधसमवEतात वषमचरण या लगावलAच असतात ५३० ldquoनवrdquo- ललतलता

ldquoनौ `नौ 7नौ यौ लampलतलता छछrdquo (ह २३६७) लampलत (ना १९०)

५३१ ldquoनगौ ग वनलता जजजrdquo (ना १९९) ५३२ ldquoचलrdquoि8चIलखा ldquoवणाNचमननततमक

कnSतता चलखयमrdquo (गछ २१८४) ५३३ सरतललता माग १७३ पहा ldquoगचrdquo अस यSत

सागतलल नसल तरA त वाभावकपण पडतात आQण हमच4ाpया उदाहरणात त पाळल^ह गल

आहत ५३४ जौ `जौ जौ सAgrave पकजानना घच पकज (ना १९२) नागवमा आठ)या

अ5रानतर Pहणज भलEयाच ^ठकाणी यSत सागतो

३१ कामZnडा-वग

५३५ कामZnडा [ वVयमाला गाधवी]

५३६ म^दरा [ भ भ भ भ भ भ - ~ ~ -]

५३७ हसगSत [ सवासक भ भ भ भ - ~ ~ -]

५३८ हसलय [ मQणगणSनकर - ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ -]

५३९ मSनमत [ सवासक सवासक ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ - ~ ~ -]

५४० उमEतZnडा [वVयमाला EवYरगSत]

५४१ वरतन [ - - - - - ~ ~ - - EवYरतगSत]

५४२ चपलगSत [Kjमवती EवYरतगSत]

५४३ स`ाता [अनवampसता EवYरतगSत]

५४४ 4तलघपदगSत [दोधक EवYरतगSत]

५४५ चपल [तामरस EवYरतगSत]

५४६ सयवमती [मदलampलता EवYरतगSत]

५४७ नर4

[ - ~ ~ - ऽ ऽ ~ - ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ - -]

५४८ कामलता

[ - ~ ~ - ऽ ऽ ~ - ~ ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ - ~ - ~ -]

५४९ शampशवदना

[ ~ ~ ~ ~ - ऽ ऽ ~ - ~ ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ - ~ - ~ -]

४५० सरनतकn

[ - ~ - ~ ~ ~ - ~ - ~ ~ ~ - ~ - ~ ~ ~ - ऽ ~ -]

५५१ मEतवलाampसनी

[ - ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ - ऽ ~ -]

५५२ उिजत [ - ऽ ~ - ~ ~ - ~ ~ - - - ~ ~ - ~ ~ - ऽ ~ -]

५५३ म4ा [ ~ ~ ~ - ऽ ~ ~ - ~ ~ - - - ~ ~ - ~ ~ - ऽ ~ -]

५५४ नदक [ मोदक - ऽ ~ - ~ ~ - ऽ ~ -]

५५५ वनम8जरA

[ ~ ~ ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ - ऽ ~ - ~ ~ - ऽ ~ -]

टAपा

५३५ ldquoम कामDEडाrdquo (ह २२६३) लAलाखल (गछ २१३५) सारडगका (ाप २१५६)

आठ)या अ5रानतर यSत सागतलला नाहA पण तो वाभवकपण हवा ५३६ ldquoभगो म^दराrdquo (ह

२३५६ वछ ११९) लताकसम (ह कद ४९३) वनम7जरA (ना १८५) ldquoसतभकारयतक

गKग दतयमदारतरा मjदराrdquo (गछ २२१३) वEतदपणकार म^दरावEतालाच उमा Pहणतात तर

Sनर7जनमाधव Pहणतो कn पfकळ लोक हमकलावEतालाचा उमा Pहणतात ५३७ ldquoना7जRगा

हसग1तrdquo (ह २३६२) महातKणीदSयत (ह) सोमकला (Sनस १२५) ५३८ ldquoनीसampभगा हसलयो

जछrdquo (ह २३७४) हसपदा (ना १९६) बधर (Sनस १२७) ५३९ ldquoजौ सौ नौ जौ Rगौ म1नमत

वा सरल छछrdquo (ना १९८) ५४० ldquoउrdquoम3तDEडा ldquoमौ तSनसा मEतZnडा जडrdquo (ह २३४९) दसT या

यतीची आवNयकता नाहA असलाच तर तो^ह ldquoजrdquo असावा

५४१ ldquoमEयनीगा वरतनrdquo (ह २३५७) Zौ8चा (ना ३२३००) यSत झ असलला बरा ५४२

ldquo`मौ भौ SनRगाNचपलग1तrdquo (ह २३६४) पfपसमOा (भ ३२२९०) यSत ञ असलला बरा ५४३

यौ `तौ Sनसौ सeNाता (भ ३२२९४) ५४४ ldquoampभतSनसा Rतलघपदग1तrdquo (ह २३७०) खampलत

(भ ३२२८७-८) ५४५ ldquoज7या नीगौ चपलrdquo (ह २३७६)

५४६ जौ सौ भSनRगा ldquoसयवमतीrdquo वगवती (ह २३८०) ५४७ ौ नौ जौ य नरR (ाप

२२०२) उदाहरणावhन हA मोडणी SनिNचत होत अस मा नाहA ५४८ ldquoौ भौ ौ Rगौ

कामलताrdquo (ह २३४३) उEपलमाला (ना १७७) उEपलमाampलका (ह ममच १९) Mीकfण कव

lsquoहKदrsquo Pहणन यSत सागतो त वाभावक वाटत नाहAत त lsquoघचrsquo अस हवत ५४९ ldquoशशवदना

जौ `जौ ज ौ K4^दशrdquo (प ८१९) ampसOक (वछ ११४) ampसO (ह २३५१) सरसी (गछ

२२१३) चलता Kचरा (ह) धतMी सampललSनध प8चकावampल (मिRलनाथ) चPपकमाला (ना

१७९) ५५० ldquoसरनतकE रनरना रनरा वरती रसतशागणrdquo (ममच १९) माग तरग ५२७ पहा

५५१ म3तवलासनी ldquoभौ भभभाNच भरौ य^द कnतय पक मEतवलाampसनीमrdquo (कSनआ

६७) ५५२ ldquoर सौ तो जौ ग उिजत ञrdquo (ह २३३१) खचरलता (ना १७४) ५५३ ldquoनो भौ म सौ

Rगौ मRा टrdquo (ह २३३८) उ77वल (ह) ५५४ ldquoभीरसRगा नदकrdquo (ह २३४२) नगरि8जत

वनम8जरA वनवRलरA (ना १७८) ५५५ ldquoनजीा वनमaजरrdquo (ह २३५२) माग १३२ पहा

३२ माणी-वग

५५६ ldquoमाणीrdquo [- वVयमाला गाधव=]

५५७ श`भ [~ ~ - - - ~ ~ - - - ~ ~ गाधव=]

५५८ शख [- म^दरा]

५५९ दampमल [~ ~ म^दरा]

५६० सदYरका [~ ~ कमलदती चगSत]

५६१ lsquoरघवीरrsquo

[~ ~ - ~ ~ ~ ~ ~ ~ - ~ ~ ~ ~ ~ ~ - ~ ~ ~ ~ ~ ~ - ~ ~ -]

५६२ शालर [- - ~ ~ ~ ~ ~ ~ ८ ला ८ ल ~ ~ ~ ~ -]

५६३ lsquoरघरमणrsquo [~ ~ अचलधSत EवYरतगSत]

५६४ दAपाच [- - - ~ ~ - जलोOतगSत ~ - ~ -]

५६५ चक [- जलोOतगSत कटा5लampलता]

टAपा

५५६ मगा ldquoweहाणी झrdquo Pहhपक (ाप २१७४) ५५७ तौ Jभौ मौ ग श-भ ठ (ाप

२१९४) ५५८ ldquoता7जRगा शखrdquo (ह २३६१) ५५९ दमल (ाप २२०८) घोटक (ममच १९)

ldquoसगणरप वEतवर वसampभ कल दampमल मjतampमद कवampभrdquo (गछ २२२२) ५६० सदmरका (ाप

२२०६) ldquoइह सदYरका पगलमSननोjता सVवयतो भसता 7लभगाrdquo (गछ १२१९) ५६१ नौ

भौ जौ सौ स lsquoरघवीरrsquo ५६२ शालर (ाप २२१२) ५६३ नगणदशकाद गK lsquoरघरमणrsquo ५६४

ldquoPसौ 7सौ 7सौ 7गौ दपाCच ठrdquo (ह २३५८) हा यSत सागतलला नसता तर या वEताची

मोडणी [ - - - ~ ~ - ~ - ~ ~ ~ - ~ - ~ ~ ~ - ~ - ~ -] अशी^ह होऊ शकलA

असती ५६५ ldquoीनAgrave Rगा िचIक (ह २३६३) यSत सागतलला नाहA उदाहरणावhन तो Sनण=त

होत नाहA दAपाच वEताशी ^दसणाT या साPयावhन हA मोडणी ^दलA आह Sनराळी मोडणी [ - ~

- ~ ~ ~ - ~ - ~ ~ ~ - ~ - ~ ~ ~ - ~ - ~ -] अशी^ह होऊ शकल

३३ कामोमEता-वग

५६६ ldquoकामोमEताrdquo [वVयमालाVवरावEता]

५६७ म8जीर [ - - - - - - - - ~ ~ - - - ~ ~ - - - -]

५६८ हमकला [ मोदक दोधक]

५६९ lsquoवरदाrsquo [ मोदक वागता]

५७० lsquoपYरampमSतrsquo [ ~ ~ ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ वागता]

५७१ र8जन

[ - ~ ~ ~ ~ ~ ~ - ~ ~ ~ ~ ~ ~ - ~ ~ ~ ~ ~ ~ - ~ ~ - -]

५७२ lsquoसमRलसrsquo

[ - - ~ ~ ~ ~ - - ~ ~ ~ ~ - - ~ ~ ~ ~ - ~ ~ - ~ ~]

५७३ तवी [ldquoसरrdquoललना नयनवशाला]

५७४ ldquoसKचरrdquo हसी [वVयमाला सपवा]

५७५ कYरट [मोदकVवरावEता]

५७६ आपीड [सQखजनवVया - - ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ -]

५७७ मEताZnडा [ वVयमाला मQणगणSनकर]

५७८ Zौ8चपदा [Kjमवती मQणगणSनकर]

५७९ हसपदा सषमा मQणगणSनकर]

५८० ldquo^हर यकशीrdquo [जलौघवगाVवरावEता]

५८१ चक

[ - ~ - ~ ~ ~ - ~ - ~ ~ ~ - ~ - ~ ~ ~ - ~ - ~ -]

५८२ ldquoसrdquo चक [ रथोOता ~ - ~ ~ ~ ~ ~ - ~ - ~ -]

५८३ माधवीलता [ - - - - ~ - ऽ - ऽऽ मालती]

५८४ हयलAलागी

[ ~ ~ ~ ~ - ऽ ऽ ~ - ~ ~ ~ - ~ - ~ ~ ~ - ~ ~ - - -]

५८५ भ4क [ - ~ ~ - ऽ ऽ ~ - ~ ~ ~ - जलोOतगSत]

५८६ अNवलampलत [ ~ ~ ~ ~ - ऽ ऽ ~ - ~ ~ ~ - जलोOतगSत]

५८७ लampलतवZम

[ - ~ ~ - ऽ ऽ ~ - ~ ~ ~ - ~ - ~ ~ ~ - ~ - - ~ -]

टAपा

५६६ ldquoकामोम3ताrdquo मगौ कामकnrdquo (ह २२६७) यSत ज असा असावा याच लगZमच

परत Sनराzया मोडणीच वEत ldquoमाणीrdquo ५५६ पहा ५६७ मौ `मौ मौ मBजीर (ाप २१८०)

५६८ हमकला (Sनस १२४) lsquoभरथ सतampभर कता गKणा गKणा च मयरगSत यातrsquo (कSनआ

६९) मEतगयद (छ २०३) या वEताला Sनर7जनमाधव आQण परशराम ताEया ह म^दरा

Pहणतात त सवथव चकnच आह ५६९ भौ भौ नAgrave `गौ ग lsquoवरदाrsquo ५७० जौ जौ 7भौ 7यौ

lsquoपmरम1तrsquo

५७१ ldquo`न7ननभगगखावावषampभ^द रaजनमrdquo (ममच २०) ५७२ Eनौ Eनौ Eनौ भौ

lsquoसमqलसrsquo ५७३ तवी (प ७२८) भतमनीनयSतYरह भतना भौ भनयाNच य^द भवSत तवीrdquo

(क ३१०८) ५७४ मौ Eनौ नौ गौ ldquoस(Cचरrdquo ndashहसी (ाप २२०४) ५७५ कmरट (ाप २२१०) ldquoभ

सभ4 (ह २३६९) ldquoनाम करAटampमद भगणा य^द पगलनगमनी4मत कलrdquo (गछ २२२१)

५७६ ldquo भो नौ मौ SनRगा आपीडो ठrdquo (ह २३७९) हमच4ाचच उदाहरण पाहता यSत

दसT या आवतनाती Pहणज ldquoडrdquo पा^हज ५७७ म3ताDEडा (प ७२७) ldquo मEताZnडा मौ Eनौ नौ

निRगSत भवSत वसशरkशयSतयताrdquo (क ३१०७) ७७८ कौaचपदा (प ७२९) ldquoकौ8चपदा `मौ

भौ न न ना गावषशरवसमSनवरSतYरह भवतrdquo (क ३१०९) ५७९ Eयौ भौ नीगौ हसपदा ञrdquo

(ह २३७५) ५८० ldquojहरlयकशीrdquo ह वEत सतीवEताची चारदा आविEत कRयान होत

५८१ CचIक माग ५६५ पहा ५८२ ldquoसrdquo CचIक रोनराजभनरालहगh तदा ज^ह तampमह बSत

चEतय ldquo(कद ४९५) मळात ldquoरोनराजरनrdquo आह Eयात चक असावी कारण साचा आQण वEताचा

लगZम हA अampभन असतात ५८३ माधवीलता माग १७४ पहा ५८४ हयललागी (वव ५४७) या

Nलोकाचा चौथा चरण 7यात नाव थत आह Eयाचा लगZम जौ `जौ ग असा आह

हयलAलागी ह नाव वEतात बसायच Pहणज चौया चरणाचाच लगZम माणभत माSनला

पा^हज ५८५ भRक (प ७२५) वशOचYरत (वव ५४६) म4क (भ १६९७-९८ वछ १२१ ह

२३५४) भ4क (ममच १९ कSनआ ६८) ldquoौ नरना रनावथ गK^दगक वरम ^ह भ4कampमदrdquo (क

३१०५)

५८६ ldquoअवललत जौ `जौ `जौ `लौ ग K4ा^दEया (प ७२६ क ३१०६ भ १६१००-

१०१) लampलत (वछ १२३ ह २३५९ कद ४९४) अ^4तनया (गछ २२१७) छदोमञरAतील सात

अEय श]द पालटन नव स lsquoनजभजभा जभौ लघगK बधत ग^दतयमNवलampलत अस कYरता

यईल ldquoनजभजसजनलगयत K4ाक ampभनमNवलampलताoयrdquo (ममच १९) या ल5णात

नजभजभजभलगयत अस शOीकरण हव ५८७ ललतवDम ldquoौ frac34ौ frac34ौ रो लampलतवZम ञrdquo (ह

२३४८)

३४ काम-कला-वग

५८८ काम-कला [~ ~ म^दरा -]

५८९ लाampलEय

[- - - ~ ~ - - ऽ ~ - ~ ~ - - - ~ ~ - ~ ~ ~ ~ -]

५९० कसमातरण द डक [ ~ ~ करAट -]

५९१ वणकद डक [~ ~ ~ ~ ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ मोदक -]

५९२ अनवVया

[~ ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ - - ऽऽ ऽऽ - ~ ~ - ~ ~ - ~ -]

५९३ अक मरAच [ ~ ~ ~ ~ - ऽ ऽ ~ - ऽ ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ -

~ ~ ~ - ~ - ~ -]

५९४ सधाकलश

[ ~ ~ ~ ~ - ऽ ऽ ~ - ~ ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ - ~ - ~ ~ ~ - ~ ~ -]

५९५ भजगवलास द डक [ करAट - ~ ~ - -]

टAपा

५८८ कामकला (Sनस १२८) सखदा (रप १३६९) ५८९ लाल3य (गछ २२१५) माग १७५

पहा ५९० कसमातरण दlडक (वछ १७० ह २४०५) कसमतबक (गछ २२२९)

५९१ वणकदlडक (वव १०३६२) ldquoएतVवणकद डक नाम द डक नVवयन

सतampभभगKणाचrdquo (उEपल) ५९२ भौ `मौ सौ Rगौ अनव$या ट (ना १७६) यSतSनणयावhन

वEताची मोडणी अशी कलA आह ५९३ जौ भौ भौ ौ अक मरCच छ (ना १९३) ५९४ सधाकलश

ldquoनजभिज`जगा सधाकलशो टrdquo (ह २३८१) परत हमच4ाpयाच उदाहरणातील lsquoइSत दय

वचEय पYरिजवत मकर (क) yवज सप^द पव दशाrsquo या SतसT या चरणातील Sतसरा गण ( ~~-

~~-) असायpया ^ठकाणी ( ~ - ~ ~ ~ -) आह ह चतनीय आह ५९५ भजडवलासदlडक

(वछ १७२ ह २४१०)

पmर8छद ३ रा

अiयावतनी व3त

सतमाक गणाला अिlन ह नाव ^दल आह कारण अिlन हा सतिजplusmn असतो अस Pहणतात

(~ - - -) (- - - ~) (- - ~ -) आQण (- ~ - -) अस या अिlनगणाच चार मoय कार आहत

एका गhpया ^ठकाणी दोन लघ घालन अनक उपकार साधता यतील (~ - ~ ~ -) आQण (~

~ - ~ -) ह दोन उपकार (~ - - -) आQण (- - ~ -) या दोन कारातच समावfट होतात या

गणाpया पनKjतीन हA अlयावतनी वEत ampसO होतात याpयापकn काहA थोडी उद कवतpया

पYरचयामळ सडीत नाटकातन आलA असलA तरA बहतक अरबीफास= छदशााpया

अ`यासानतर तत लखकान कलRया सहतक यEनानच शO वhपात मराठत आण यात

आलA आहत अशा अरबी-फास= छदशाातन घतलRया वEताpया नावापढ फलA ^दललA

आह ववधया मानसहस आQण ldquoसरSनPनगाrdquo हA वEत मा सकतातन मराठत ाचीन

काळापासन आललA ^दसतात

टाळी नहमी प^हRयाच अ5रावर पडत अस नाहA परत प^हRया गणात ती िजत)या

अ5रावर पडल Sतत)याच अ5रावरती ती पढAल गणात पडलA पा^हज अEयगणात टाळी 7या

अ5रावर पडत Eयाpया पढAल अ5र नसलA तरA चालत Sततjया Sनश]द मााचा तथ वराम

होतो आर`भापासन गणना कYरता 7या गणाpया पनKjतीन वEत ampसO झाल आह अस वाटत

Eया गणाती उभी रघ ^दलA आह

Eयक गणाती यSत असतोच Pहणज तथ पदसमाित झालAच पा^हज अस नाहA आवतन

सतमाकच असल तरA गणनार`भ 7या अ5रापासन धरावा Eयामाण पनKjत गणाच वhप

पालटत आQण यSतथान^ह पालट शकत [ - - ~ - - - ~ - - - ~ - - - ~ -] या

रचनत आठ)या अ5राती यSत असावा अस वाटत पण याच लगावलAची मोडणी [- - ~ - -

- ~ - - - ~ - - - ~ -] अशी घतलA कn यSत नव)या अ5रानतर असावा अस वाट लागत

परत जथ चरणाच वEतkfया सारख दोन तकड पड शकतात तथ चरणमyयावर यSत असतो

Eयातन तथ जर काहA मााचा वराम असल तर यSत अपYरहायपण मानलाच पा^हज

३५ laquoीडा-वग

५९६ laquoीडा [~ - - -]

५९७ ldquoसकशीrdquo [~ - - - ~ - -]

५९८ ldquoमहामायाrdquo [~ - - - ~ - - -]

५९९ ldquoमगा5ीrdquo [~ - - - ~ - - - ~ - -]

६०० ldquoसनागीrdquo [~ - - - ~ - - - ~ - - -]

६०१ ldquoपनाकnrdquo [~ - - - ~ - - - ~ - - - ~ - -]

६०२ ldquoवयVगडाrdquo [~ - - - ~ - - - ~ - - - ~ - - -]

६०३ ldquo^हमाशमखीrdquo [~ - ~ ~ - ~ - ~ ~ - ~ - ~ ~ - ~ - ~ ~ -]

टAपा

५९६ Jगौ yीडा (ह २१५ कद ४६)

३६ सावी-वग

६०४ सावी [- - - ~ -]

६०५ लघमाampलनी [- ~ ~ - ~ -]

६०६ सनदा [- - - ~ - -]

६०७ दAता [~ ~ - - ~ - -]

६०८ वSनPना [- ~ ~ - ~ - -]

६०९ चEतवलाampसत [~ ~ ~ ~ - ~ - -]

६१० मरमाला [- - ~ ~ ~ - -]

६११ हसKत [- - - ~ ~ ~ - -]

६१२ माQणjय [- - - ~ - ~ ~ - ~ - -]

६१३ ldquoमधावीrdquo [- - - ~ - - - ~ - - -]

६१४ ldquoमायावीrdquo [- - - ~ - - - ~ - - - ~ - - -]

टAपा

६०४ सावIी (ह २२५) माग २२४ पहा ६०५ लघमालनी (ह २४०) माग २२५ पहा

६०६ Pयौ सनदा (ह २४३) रPया (भ ३२९०) ६०७ ldquoौ गो द9ताrdquo (ह २६७) सरला

(ना ८८) हसमाला (कSनआ ३३) ६०८ ौ गो व1नeना (ना ८४) ६०९ जौ गौ Cच3तवलासत

(भ १५२६ गाामा) ६१० ldquoEसौ गो Nमरमालाrdquo (ह २५३ भ १६१०)

६११ हस(त (प ६७ ह २७५) ldquo`नौ गौ हसKतमततrdquo (क ३१५) ६१२ Pजौ 7गौ ग

मा6ण7य (ना १२२)

३७ सोमया-वग

६१५ सोमया [- - ~ -]

६१६ ldquoमदनrdquo-या [~ ~ - ~ -]

६१७ गणलयनी [~ ~ ~ ~ ~ - - -]

६१८ चडामQण [- - ~ - ~ ~ -]

६१९ तामर [~ ~ - ~ - ~ ~ - ~]

६२० सयत [~ ~ - ~ - ~ ~ - ~ -]

६२१ सPमदमाampलका [~ ~ ~ ~ ~ - ~ ~ - ~ -]

६२२ ldquoवखरArdquo [- - ~ - - - ~ - - - ~ -]

६२३ मानसहस [~ ~ - ~ - ~ ~ - ~ - ~ ~ - ~ -]

६२४ नवनampलन [~ ~ ~ ~ - ~ ~ - ~ - ~ ~ - ~ -]

६२५ मदाकनी [- - ~ - - - ~ - - - ~ - - - ~ -]

६२६ ldquoसरSनPनगाrdquo [चार वळा मदनया ( ~ ~ - ~ -)]

६२७ ताSननी [~ - ~ - मानसहस]

६२८ मग ldquoपाampलकाrdquo [- - - मानसहस]

टAपा

६१५ ldquoEगौ सोमयाrdquo (ह २१७) Nयामाग (ना) ६१६ ldquoमदनrdquo-या ldquoसलग याrdquo (गछ

२८) ६१७ ldquoसौ गौ गणलयनीrdquo (ह २८०) ६१८ ldquoचडाम6णतभगाrdquo (प ८९ टAप) ६१९ सो जौ

तोमर (ाप २८६) ६२० जौ 7गौ सयत (ाप २९०) कमला (ममच १३)

६१२ सौ लौ ग सeमदमालका (रप ६०७) ६२३ जौ 7भौ र मानस हस मनहस (ाप

२१६२) ६२४ जौ 7भौ र नवनलन ञ (ना १५७) यSतभदामळ ह वEत कलभाषणी (माग १३१

पहा) वEताहन Sनराळ होत ६२५ ldquoमदाकनी Eमयता गो वदवदयSतभवतrdquo (ममच १८)

६२६ जौ 7भौ सAgrave Rगौ ldquoसर1नeनगाrdquo ञ मदानन) कSनआ ६७) शवरA वा मSनशखर

(रप १२४३) या वEताला ाकत पगलात गीतअ Pहटल आह याला गगादास गीSतका Pहणतो

परत 7या कारणासाठ वEतबहती धSत यमक हA वEतनाम Pहणन ाय वाटत नाहAत Eयाच

कारणासाठ गीSतका ह नाव^ह Eया7य वाटत (गछ २०७) या सात थोडा पालट कhन ldquoसजजा

भरौ सलगा यदा कथता तदा सर-SनPनगाrdquo अस स ampसO कYरता यईल ६२७ ता1ननी ह नाव

ampभजी २२५ )या कवतवर ^दलल आढळत पण Eयाला आधार सापडत नाहA ६२८ ldquoमगपालकाrdquo

ldquoमाEसौजौ भरसयता कYरबाणखहYरणलताrdquo (गछ २१८१) ताSननी आQण मगपाampलका याची

मोडणी अनZम [ ~ - ~ - ~ ~ - ऽ ~ - ~ ~ - ऽ ~ - ~ ~ - ऽ ~ -] आQण [ - - -

~ ~ - ऽ ~ - ~ ~ - ऽ ~ - ~ ~ - ऽ ~ -] अशी पावतनी^ह होऊ शकल

३८ पfप-वग

६२९ पfप [- ~ - -]

६३० रSत [- ~ ~ ~ -]

६३१ ीSत [- ~ - - -]

६३२ सलampलत [~ ~ ~ - - -]

६३३ कामलSतका [- ~ ~ ~ - -]

६३४ ldquoसrdquo-वशाला [~ ~ ~ ~ ~ - -]

६३५ मधमती [~ ~ ~ - ~ ~ -]

६३६ नीलतोया [- ~ - - - ऽ -]

६३७ ldquoकादPबरArdquo [- ~ - - - ~ - ]

६३८ उदय [- ~ ~ ~ - ~ ~ ~-]

६३९ हलमखी [- ~ - ~ ~ ~ ~ ~ -]

६४० अशोका [~ ~ ~ ~ ~ - ~ ~ ~ - -]

६४१ काितडPबर [- ~ - ~ ~ - ~ - ~ ~]

६४२ शampशकला [~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ -]

६४३ ldquoमनकाrdquo [- ~ - - - ~ - - - ~ -]

६४४ ldquoरागणीrdquo [- ~ - ~ ~ - ~ - ~ ~ - ~ -]

६४५ ldquoम8जघोषाrdquo [- ~ - - - ~ - - - ~ - -]

६४६ राधा [- ~ - - - ~ - - - ~ - - -]

६४७ lsquoनदराजrsquo [- ~ - ~ ~ - ~ - ~ ~ - ~ - ~ ~ - -]

६४८ ldquoदवयाrdquo [- ~ - - - ~ - - - ~ - - - ~ -]

६४९ lsquoकमगSतrsquo [- ~ - - - ~ ~ ~ - - ~ - - - ~ -]

६५० वबधया [- ~ - ~ ~ - ~ - ~ ~ - ~ - ~ ~ - ~ -]

६५१ तरल [~ ~ ~ - ~ ~ - ~ - ~ ~ - ~ - ~ ~ - ~ -]

६५२ lsquoमहोदयrsquo [- ~ ~ ~ ~ ~ - ~ - ~ ~ - ~ - ~ ~ - ~ -]

६५३ lsquoमकटrsquo [~ ~ ~ - ~ ~ - ~ - ~ ~ ~ ~ ~ - ~ ~ - ~ -]

६५४ lsquoआ^दकववरrsquo

[- ~ ~ ~ ~ ~ - ~ ~ ~ ~ ~ - ~ ~ ~ ~ ~ - ~ -]

६५५ मदनसायक

[~ ~ ~ - ~ ~ ~ ~ ~ - ~ ~ ~ ~ ~ - ~ ~ - ~ -]

६५६ lsquoपटहrsquo

[~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ - ~ -]

६५७ lsquoजगदघहरrsquo

[~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ -]

६५८ ldquo)योमग़डाrdquo [- ~ - - - ~ - - - ~ - - - ~ - -]

टAपा

६२९ पप (भ ३२५७) समO (ह २१३) प य (ह) दवरPया (ना) ldquoगAgrave समOrdquo (कSनआ

३०) ६३० र1त (ह २२१) माग २०२ पहा

६३१ ी1त (ह २१८) माग २२६ पहा ६३२ मौ सललत (ना ८१) याची मोडणी [ ~ ~ ~

- - ऽ -] अशी^ह होऊ शकल ६३३ कामल1तका (ह २३६) माग २२७ पहा ६३४ सौ ग ldquoसrdquo

वशाला वशाला (ना ८२) याची मोडणी [ ~ ~ ~ ~ ~ - ऽ -] अशी^ह हरावतनी होऊ शकल

६३५ ldquoमधमती नभगाrdquo (कSनआ ३३ Sनस ३५)

६३६ नीलतोया (भ ३२९८) माampलनी (कSनआ ३२) माग २६६ पहा ६३७ तAgrave ग ldquoकादeबरrdquo

६३८ ldquoभजसा उदयrdquo (ह २९२) ५३९ ldquoरानसावह हलमखीrdquo (क ३१९) या दोहA वEताची मोडणी

अनZम [ - ~ ~ ~ - ~ ~ ~ -] आQण [ - ~ - ~ ~ ~ ~ ~ -] अशी हरावतनी होऊ

शकल ६४० ldquoनना गौ अशोकाrdquo (ह २१५२) याची^ह मोडणी [ ~ ~ ~ ~ ~ - ~ ~ ~ - -]

अशी हरावतनी होऊ शकल

६४१ lsquoकाितडeबरrsquo ldquoकाितडPबरमततो लघ पवतो रसजNच वभवrdquo ह स तवमालचा

भाfयकार जीवदव (प २२०) उदधत कYरतो ६४२ ldquoनी सौ शशकलाrdquo (ह २२४४) च4ावता (प

७११) या वEतात यSत ldquoछrdquo असा पा^हजच माग मQणगणSनकर ३८२ पहा ६४३ तAgrave Pलौ ग

ldquoमनकाrdquo ६४४ सAgrave जौ ग ldquoराCगणीrdquo ६४५ तAgrave Pयौ ldquoमaजघोषाrdquo

६४६ तAgrave Pयौ ग राधा (छ १६०) ६४७ सAgrave जौ `गौ ग lsquoनदराजrsquo ६४८ तAgrave Pयौ र

ldquoदवयाrdquo ६४९ तAgrave ौ र lsquoकमग1तrsquo ६५० वबधया (प ८१६) उ77वल (ह २३१४) चचरA

(ाप २१८४) मिRलकामाला (ना १६८) मlधसौरभ (hतमा टAका प २०८) मिRलका (ममच

१९) ldquoसAgrave जजौ भरसयतौ कYरबाणखहरनतनमrdquo (गछ २१९२)

६५१ ldquoनसा जौ गतरलrdquo (ह २३३२) सरल (ममच १९)

६५५ मदनसायक (Sनस १२२) ६५२ lsquoमहोदयrsquo ६५३ rsquoमकटrsquo ६५४ lsquoआjदकववरrsquo ५६५ lsquoपटहrsquo

६५७ lsquoMIजगदघहरrsquo हA वEत मोरोपतान वबधया वEतापासन साधललA आहत ६५८ तAgrave Pयौ

गAgrave ldquo^योमगगाrdquo ज

पmर8छद ४ था

भडावतनी-व3त

ष माक गणाला भग Pहटल आह कारण भग हा षटपद असतो भगगणाच (~ - ~ -

) (- ~ - ~) आQण (- - -) ह मoय कार आहत (~ - ~ -) आQण (- ~ - ~) या गणाpया

आवतनान ampसO होणारA वEत आधी दऊन उरललA ष माकावतनी वEत मागाहन द यात यतील

३९ नगाQणका-वग

६५९ नगाQणका [~ - ~ -]

६६० माQणका [~ - ~ - ~ - ~ -]

६६१ सभ4ा [~ - ~ - ~ - ऽ -]

६६२ वभावरA [~ - ~ - ~ - ~ - ~ - ~ -]

६६३ वलाampसनी [~ - ~ - ~ - ~ - ~ - ऽ -]

६६४ lsquoभावrsquo [~ - ~ - ~ - ~ - ~ - ~ - ~ -]

६६५ ldquoधYरीrdquo [~ - ~ - ~ - ~ - ~ - ~ - ऽ -]

६६६ lsquoकampलदनिदनीrdquo [~ - ~ - ~ - ~ - ~ - ~ - ~ - ~ -]

६६७ प8चचामर [~ - ~ - ~ - ~ - ~ - ~ - ~ - ~ - ~]

६६८ ldquoमणाampलनीrdquo [५ वळा नगाQणका]

६६९ तरडगणी [६ वळा नगाQणका]

६७० अनशखर [७ वळा नगाQणका]

टAपा

६५९ नगा6णका (ाप २३१) जया (भ ३२६१ ह) वलाampसनी (ह२१२) लाampसनी (कSनआ

३०) जनोदय (ना) ६६० ldquoमा6णका जरौ लगौrdquo (क ३१७) माणी (प ५७ ह २७८)

मEतचिfटत (भ १६१४) िथर (वब १०३३८) नगवhपणी (Mबो १३)

६६१ ldquoौ ग सभRाrdquo (ह २६३) सम4ा ( भ) ३२११३) वलिPबता (भ ३२१२३) ६६२

ldquoा वभावरrdquo (ह २१८५) वसतचEवर (कद ४५३ ह) ldquoजरौ जरौ वदित प8चचामरrdquo (क

३६७) ६६३ वलासनी ौ 7गौ ग (प ६२६) ६६४ ौ ौ Rगौ lsquoभावrsquo कडडगका (रप ९६३)

६६५ ौ ौ ग ldquoधmरIीrdquo ह समवEत आढळात नाहA पण यवािवताच समचरण या धYरी

लगावलAच असतात

६६६ ौ ौ 7गौ lsquoकलदनिदनीrsquo प8चचामर (वछ ४१ ह २२७९) णराच (ाप २१६८)

चामरA (Sनस १०७) प8चचामर नावाची अनक वEत आहत आQण चामर-प8चचामर याचा^ह

घोटाळा होतो Pहणन कampलदनिदनी Sन दवराज हA दोन नाव आVयशकराचायाepया तोावhन

Pहणज ाचीनतम उदाहरणावhन ^दलA आहत ६६७ ldquoअव^ह पaचचामर जरौ जरौ जगौ लघNचrdquo

(गछ २१७५) ६६८ ldquoमणालनीrdquo प8चचामर वा नराय (रप १२४१) वाKणी आQण अपरा या

अथसमवEतात अनZम सम आQण वषम चरण ह मणाampलनीच असतात ६६९ ldquoतरLडगणीrdquo

वपक (रप १३५४) या लगावलAच चरण वतampसनी आQण हampसका या अधसमवEतात यतात ६७०

अनगशखर दडlक (ह २४०७) ldquoलघगKSनजpछया यदा SनवNयत तदष द डको

भवEयनगशखरrdquo (गछ २२३१)

४० घाYर-वग

६७१ घाYर [ - ~ - ~]

६७२ lsquoकददशनrsquo [ - ~ ~ ~ ~]

६७३ वदlधक [ - ~ - ~ -]

६७४ शफYरका [ ~ ~ ~ - ~ -]

६७५ हYरवलampसत [ ~ ~ ~ ~ ~ ~ -]

६७६ जला [- - ~ - ~ -]

६७७ Sनमला [~ ~ - ~ - ~ -]

६७८ Nयामा [- - ~ ~ ~ - ~ -]

६७९ शाampलनीवतान [ - ~ - ~ - ऽ -]

६८० मनोvा [ ~ ~ ~ - ~ - ऽ-]

६८१ lsquoआनदrsquo [- - ~ - ~ - - ]

६८२ ldquoमदrdquo [~ ~ - ~ - ~ - -]

६८३ गव= [~ ~ ~ ~ ~ - ~ - -]

६८४ अ5 [~ ~ - ~ - ~ ~ ~ -]

६८५ ldquoसrdquoकाampमनी [ - ~ - ~ - ~ -]

६८६ समालती [ ~ ~ ~ - ~ - ~ -]

६८७ वनत [ ~ ~ ~ ~ ~ ~ - ~ -]

६८८ Sनलया [ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ -]

६८९ समाSनका [ - ~ - ~ - ~ - ~]

टAपा

६७१ लAgrave घाmर (ाप २२९) ६७२ `लौ ल lsquoकददशनrsquo ६७३ वदiधक (ह २१९) माग वागरा

१९९ पहा ६७४ शफmरका (ह २३८) माग गरा २०० पहा ६७५ हYरवलampसत (ह २५९) माग

4तगSत १९१ पहा

६७६ ldquoौ जलाrdquo (ह २४२ भ ३२८८) ६७७ ldquo1नमलाrdquo माग ४० पहा ६७८ Eसौ Rगौ यामा

(वव ५१०) या वEताची मोडणी [ - - ~ ~ ~ - ~ -] अशी हरावतनी^ह होऊ शकल ६७९

यAgrave शालनीवतान (ना) पकालA (रप ७३) याची मोडणी [ - ~ - ~ - -] अशी पावतनी^ह

होऊ शकल माग २१९ पहा ६८० मनोा (ह २६६) माग काampशता २२० पहा

६८१ ौ ग lsquoआनदrsquo भीमाजन (रप १४७) ६८२ जौ गौ lsquoमदrsquo ^दगीश (रप २८०)

चरणार`भी आवतनार`भ धhन जला आनद आQण मद या SतहA वEताची मोडणी पावतनी

होऊ शकत ६८३ गवr (वव ५१६) माग शलभवचampलता २२९ पहा ६८४ अc (ह २९६) माग

२३० पहा आनद मद गव= आQण अ5 या वEतात Vवमाक आVयतालकपवगण घऊन^ह

पावतनी मोडणी घता यत ६८५ जAgrave ग ldquoसrdquo-कामनी काampमनी (भ ३२१०५) ampशखSत भरत (ह)

उिfणक (ह २४८) समाSनका (ाप 2५८) वभSत (ना ८५)

६८६ frac34ौ Rगौ समालती (ह २७२) माग २४५ पहा ६८७ वनत (ना १०२) माग उपpयत

२४३ पहा ६८८ 1नलया (ह २११४) माग २४४ पहा ६८९ समा1नका ldquolलौ रजौ समाSनका तrdquo

(गछ २१९) समानी (प ५६) मिRलका (ाप २७०)

४१ काampमनी-वग

६९० काampमनी [ - ~ - ~ - ~ - ~ -]

६९१ ldquordquoलता [ - ~ - ~ - ऽ - ~ -]

६९२ मनोहरा [ ~ ~ ~ - ~ - ~ - ~ -]

६९३ ldquoचEतrdquo-चि4का [ ~ ~ ~ ~ ~ ~ - ~ - ~ -]

६९४ लघगSत [ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ -]

६९५ ampसहलखा [ - ~ - ~ - ~ - ऽ -]

६९६ मयरसाYरणी [ - ~ - ~ - ~ - ~ - ऽ -]

६९७ NयSनका [ - ~ - ~ - ~ - ~ - ~ -]

६९८ सपया [ - ~ - ~ - ऽ - ~ - ~ -]

६९९ वSतका [ - ~ - ~ - ~ - ~ - ~ -]

७०० कलापSत [ - ~ - ~ - ~ - ~ - ~ - ~ -]

७०१ लampलतभड [ - ~ ~ ~ ~ - ~ ~ ~ ~ - ~ ~ ~ ~ - ~]

७०२ lsquoदवराजrsquo [ - ~ - ~ - ~ - ~ - ~ - ~ - ~ -]

७०३ हAर [ - ~ ~ ~ ~ - ~ ~ ~ ~ - ~ ~ ~ ~ - ~ -]

७०४ च8चला [ - ~ - ~ - ~ - ~ - ~ - ~ - ~ - ~]

७०५ ldquoवrdquoचा [ - ~ - ~ - ~ - ~ - ~ - ~ - ~ - ऽ -]

७०६ प8च [ ~ ~ ~ ~ ~ ~ - ~ - ~ - ~ - ~ - ~ - ~ -]

७०७ ग डका [ - ~ - ~ - ~ - ~ - ~ - ~ - ~ - ~ - ~ - ~]

७०८ अशोकपfपमजरA [७ वळा घाYर]

७०९ सम4द डक [२ नगण ७ वळा घाYर १ गK]

टAपा

६९० ldquoरा कामनीrdquo (ह २१०६) तरगवती (ह) ६९१ यAgrave Rगौ ldquoNrdquo लता लता (प ९०

टAप) ६९२ मनोहरा (Sनस ५०) माग मनोरमा ३१२ पहा ६९३ Cच3त-चिRका चि4का (ना

११८) माग सभ ३०९ पहा ६९४ लघग1त (ह) माग EवYरतगSत ३०६ पहा ६९५ जAgrave गौ सहलखा

(भ १५१७ गाामा ह २७७) ampसहलAला (भ १६१२) माampलनी (वव ५१३)

६९६ मयरसाmरणी (प ६१२ ह २१११) माग ३९४ पहा ६९७ जAgrave लAgraveग य1नका Nयनी (प

६२५ ह २१४४) SनMQणका (ह) ६९८ सपoया पया (प ९४ टAप) माग २५८ पहा ६९९

व1तका रजौ रलौ गKयदा (कSनआ ४८) ७०० जAgrave जAgrave ग कलाप1त कलापSतभा (रप ८५१)

७०१ ललतभड ldquoवO लampलतभडमQखलविददयलोampभ प8चकयSतधाYर भसनज

तनगलशोampभrdquo (hतमा टAका २१७) ७०२ जAgrave जAgrave र lsquoदवराजrsquo तोलअ (वछ ३३) तणक (ह

२२५५) चामर (ाप २१५८) माग ६६७ टAप पहा ७०३ `सौ जौ frac34ौ हmर ड (ाप ११९९)

७०४ जAgrave जAgrave लAgrave चaचला (ाप २१७२) चशोभा (वछ ४३) च गछ (२१४८) ७०५ जAgrave जAgrave गAgrave

ldquoवrdquo-CचIा च (वछ ४५ ह २२८० कद ४७५)

७०६ नौ जAgrave जAgrave ग पaच (रप १२१०) प8चचामर (क पYरampशfट) ७०७ जAgrave जAgrave जAgrave lलौ

गlडका (ाप २१९८) च (कद ४८९) वEत (प ७२३ ह २२३२ गछ २२०८)

ldquoरजयलगयjत मालव कचदच रrdquo (ममच १९) या सात ldquoलगयjत ह चकnच असन खरा पाठ

ldquoगलयjतrdquo असावा अस जर नसल तर ह वEत [च8चला - ~ ~ -] अस होईल ७०८

अशोकपपमBजर दlडक (ह २४०८) ldquoय kNयत गरो परो लघ Zमात स उpयत

बधरशोक8जरASतrdquo (गछ २२३२) ७०९ समRदlडक (वब १०३६३) ldquoअन नVवयात परत प8च

रफा जकारातYरता भवEयत लघगhrdquo (उEपल)

४२ मराampलका-वग

७१० मराampलकाrsquo [वदlधक VवरावEता]

७११ lsquoसरवधrsquo [ ~ ~ ~ - ~ - ~ ~ ~ - ~ -]

७१२ ldquoमEतमधपrdquo [ - ~ ~ ~ ~ - - ~ ~ ~ ~ -]

७१३ lsquoपवनसतrsquo [ ~ ~ ~ ~ ~ ~ - ~ ~ ~ ~ ~ ~ -]

७१४ इिदरा [ ~ ~ ~ - ~ - - ~ - ~ -]

७१५ 4ता [ - ~ - ~ - ~ ~ ~ - ~ -]

७१६ lsquoअिजतसिEयाrsquo [ ~ ~ ~ ~ ~ ~ - ~ ~ ~ - ~ -]

७१७ lsquoampशववधीrsquo [ - ~ - ~ - - ~ ~ ~ ~ -]

७१८ lsquoभ4rsquo [ ~ ~ ~ ~ ~ ~ - - ~ ~ ~ ~ -]

७१९ lsquoMतrsquo [ ~ ~ ~ - ~ - ~ ~ ~ ~ ~ ~ -]

७२० ldquoमVवराrdquo [- - ~ - ~ - - - ~ - ~ -]

७२१ lsquoआनदकदrsquo [- - ~ - ~ - - - - ~ - ~ - -]

७२२ ldquoअनरागrdquo [~ ~ - ~ - ~ - - ~ ~ - ~ - ~ - -]

७२३ ldquoकदपrdquo [- - ~ - ~ - ~ ~ - - ~ - ~ - -]

७२४ ldquoवVयRलताrdquo [- - ~ - ~ - - - - ~ - ~ -]

७२५ ldquoवशाखrdquo [- - ~ - ~ - ~ ~ - - ~ - ~ -]

७२६ ldquoधवलकसमrdquo

[~ ~ ~ ~ ~ ~ - ~ - ~ ~ ~ ~ ~ ~ - ~ -]

टAपा

७१० ldquoमरालका रयजगा ampशवाननशरयSतrdquo (ममच १४) मनोरमा (Sनस ५२) माग

पडjतका २५८ पहा या वEताला कामदा Pहणतात पण कामदा Pहणन जी रचना होत ती

(उदाहरणाथ अनतकत )यकटश तSत आQण ताPबकत मागती5ा) पfकळदा ampशथल

जवळजवळ जाSतवhप असत Pहणन जातीला कामदा ह नाव SनिNचत कhन वEताला मराampलका

ह नाव दण बर ७११ lsquoसरवधrsquo Pहणज शफYरकाVवरावEता होय ldquoमता नरौ नरौ ampभना वकोण

गहाननrdquo (ममच १७) ७१२ `सौ `सौ ldquoम3तमधपrdquo च ७१३ lsquoपवनसतrsquo माग हरणकampलता ३८१

पहा ७१४ frac34ौ लAgrave ग इिदरा च विदता (प ९८ टAप) राजहसी (ममच ९) शOकामदा (वद)

ldquoनररलगराविदरामताrdquo (गछ २६४)

७१५ जAgrave लौ ग Rता ड (गछ २६३) रि7जता (ममच १४) उपदाYरका (रप ६०९)

लampलत (वद) ७१६ नौ `जौ ग lsquoअिजतसि3याrsquo छ ७१७ यAgrave लौ ग lsquoशववधीrsquo ड ७१८ नौ Eनौ

ग lsquoभRrsquo छ ७१९ frac34ौ नौ ग Mत च ७२० ौ ौ ldquoम$वराrdquo च ह वEत Pहणज जला-VवरावEता

होय

७२१ ौ Pजौ गौ lsquoआनदकदrsquo छ Pहणज ldquoआनदrdquo-VवरावEता होय ७२२ जौ Eजौ गAgrave

ldquoअनरागrdquo ज Pहणज मदVवरावEता होय ७२३ ौ ौ य ldquoकदपrdquo ज ७२४ ौ Pजौ ग

ldquoव$यqलताrdquo छ ७२५ ौ ौ Rगौ ldquoवशाखrdquo ७२६ नौ नAgrave frac34ौ lsquoधवलकसमrsquo झ Pहणज

वनतVवरावEता होय

४३ नारA-वग

७२७ नारA [ - - -]

७२८ दमनक [ ~ ~ ~ ~ ~ ~]

७२९ सPमोहा [ - - - - -]

७३० तनमyया [ - - ~ ~ - -]

७३१ तग [ ~ ~ ~ ~ ~ ~ - -]

७३२ ldquoहालाrdquo [- - ~ ~ - - -]

७३३ अधकारA [ ~ ~ - - ~ ~ -]

७३४ म^दता [ ~ - - ~ ~ - -]

७३५ उOता [ - ~ - ~ ~ - -]

७३६ चEतवलाampसत [ ~ ~ ~ ~ - ~ - -]

७३७ मातगी [ - - - - - -]

७३८ नागरक [ - ~ ~ - ~ - ~ -]

७३९ सवलासा [ ~ ~ - - ~ - - ~]

७४० चपदा [ - ~ ~ - ~ ~ - -]

७४१ lsquoसजनकampलतrsquo [ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ - -]

७४२ माणवक [ - ~ ~ - - ~ ~ -]

७४३ सPफRलक [ - - ~ ~ - - ~ ~]

७४४ lsquoपKषोEतमrsquo [~ ~ - ~ ~ - - ~ ~]

७४५ कलटा [~ ~ ~ ~ - ~ ~ ~ ~ -]

७४६ ldquoमदनदमनrdquo [ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ -]

७४७ तरलनयन [ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~]

७४८ lsquoसाशकrsquo [हाला VवरावEता]

टAपा

७२७ नार (वव ५३ ह २६) तालA (ाप २११) वामाग (ना) ७२८ नौ दमनक (ाप

२५६) ७२९ सeमोहा (ाप २३३) माग वVयshyाता २०४ पहा ७३० तनम=या माग २०७ पहा

७३१ तiड (ाप २७२) माग रSतमाला २१६ पहा ७३२ Eयौ ग ldquoहालाrdquo वधा (रप १३९)

याची मोडणी [ - - ~ ~ - - -] अशी^ह होईल ७३३ भौ ग अCधकार (रप १७८) ७३४ ldquoJसौ

गो मjदताrdquo (ह २६५ भ ३२११७) ७३५ उdता माग २६७ पहा

७३६ जौ गौ Cच3तवलासत (भ १५२६ गाााभा) माग ६०९ पहा ७३७ मातगी (Sनस

३३) माग वVयRलखा २६० पहा ७३८ ldquoनागरक भरौ लगौrdquo (कSनआ ३४) ७३९ सवलासा सरौ

lलौ ^ह (प ९० टAप) ७४० CचIपदा माग २६३ पहा

७४१ नौ गौ lsquoसजनकलतrsquo ७४२ ldquo`तौ Rगौ माणवक घrdquo (२७३) माणवकाZnडतक (प

६४) ७४३ Eयौ लौ सeफqलक (hतमा टAका २१०) माग तfणा २७३ पहा ७४४ सौ भ

lsquoप(षो3तमrsquo ७४५ कलटा ldquoकलटा यानजनगा प8चampभ प8चampभयSतrdquo (ममच १६) माग

अमतगSत २७१ पहा

७४६ नौ लौ ग ldquoमदनदमनrdquo माग २७२ पहा ७४७ नी तरलनयन च (ाप २१३७) ७४८

Eयौ Pसौ गौ ldquoसाशकrdquo छ ह वEत हालावEताpया VवरावEतीन होत

४४ लघगSत-वग

७४९ लघगSत [ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ -]

७५० ldquoरPयाकSतrdquo [ - - ~ ~ - - ~ ~ - -]

७५१ ldquoम^दरा5ीrdquo [ ~ ~ - - ~ ~ - - ~ ~ -]

७५२ ldquoवनमालाrdquo [ ~ ~ - - ~ - ~ - ~ ~ -]

७५३ क [ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ -]

७५४ ldquoनहलताrdquo [ - ~ ~ - - ~ ~ - - ऽ ~ -]

७५५ तत [ ~ ~ ~ ~ ~ ~ - - - - ऽ ~ -]

७५६ ldquoसrdquo रSत [ ~ ~ - - ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ - ऽ -]

७५७ ldquoमानवतीrdquo [ - ~ ~ - - ~ ~ - - ~ ~ -]

७५८ ldquoका8चनकाितrdquo [ - ~ ~ - - ~ - ~ - ~ ~ - -]

७५९ ldquoयrdquo [- ~ ~ - - ~ - - ~ ~ - - ~ -]

७६० कम^दनी [ - ~ - ~ - ऽऽ - ~ ~ ~ ~ - -]

७६१ धवल [ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ -]

७६२ हसNयनी [- - - - ~ ~ ~ ~ ~ ~ - - - -]

७६३ ldquoकनकrdquo-मयी [ तरलनयन ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ -]

७६४ lsquoशभकामीrsquo [ - - ~ ~ - - ~ ~ - - ~ ~ - -]

७६५ ldquoकलावतीrdquo [ ~ - ~ - ~ ~ - - ~ - ~ - - -]

७६६ ldquoमरAचकाrdquo [ ~ - ~ - ~ ~ - - ~ - ~ - ~ ~ -]

७६७ ldquoशरयrdquo [ ~ ~ - - ~ ~ - - ~ ~ - - - -]

७६८ ldquoयampशfयाrdquo [ ~ ~ - - ~ ~ - - ~ ~ - - ~ ~ -]

७६९ सरampभ [ ~ ~ - ~ ~ ~ ~ - ~ ~ ~ ~ - ~ ~ ~ ~ -]

७७० ldquoयशोगधrdquo [ ~ - - ~ ~ - - ~ ~ - - ~ ~ - -]

७७१ ldquoNयामकातrdquo [ - ~ - ~ ~ - - ~ - ~ - ~ ~ - -]

७७२ ldquoनपरrdquo [ - ~ ~ - - ~ - ~ - ~ ~ - - ~ -]

७७३ ldquoरसोदाEतrdquo [ ~ - - ~ - ~ - ~ ~ - - ~ - ~ -]

७७४ lsquoउषाrsquo [ ~ - - ~ - - - ~ - - ~ - ~ -]

७७५ MीलAला [ - - - - - - - - - - - -]

७७६ ldquoमनोमो^हनीrdquo [ ~ - - ~ - - - ~ - - ~ - - -]

७७७ ldquoरगरागrdquo [ - ~ - ~ - - - - ~ - ~ - - -]

७७८ ldquoगYरबालाrdquo [ ~ ~ - - ~ ~ - - ~ ~ - - ~ ~ - -]

७७९ ldquoवसधराrdquo [ ~ - ~ - ~ ~ - - ~ - ~ - ~ ~ - -]

७८० ldquoइदमखीrdquo [ - ~ ~ - - ~ ~ - - ~ ~ - - ~ ~ -]

७८१ ldquoमाथनीrdquo [ ~ - ~ - - ~ ~ - ~ - ~ - - ~ ~ -]

७८२ ldquoपाQणबधrdquo [ - ~ - ~ - ~ ~ - - ~ - ~ - ~ ~ -]

७८३ ldquoमानसभजनीrdquo [ - ~ ~ - ~ - ~ - - ~ ~ - ~ - ~ -]

७८४ वhथनी [ ~ - ~ ~ ~ ~ - ~ ~ ~ ~ - ~ ~ ~ ~ - ~ -]

७८५ मदकलनी [चारदा ( ~ ~ ~ ~ -)]

७८६ माyवी [ ~ ~ ~ ~ ~ ~ तरलनयन ~ ~ ~ ~ -]

७८७ वदampलतसरampसज [चारदा (~ ~ ~ ~ ~ ~) आQण एक ग]

७८८ अपवाहक

[ - - - ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ - - -]

टAपा

७४९ नीगौ लघग1त (ह) माग EवYरतगSत ३०६ पहा ७५० Eयौ गौ ldquoरeयाक1तrdquo यSत ड

घतला तर मा ह वEत पावतनी [ - - ~ ~ - - ~ ~ - -] होईल

७५१ भौ Eलौ ग ldquoमjदराीrdquo ह वEत^ह [ ~ ~ - - ~ ~ - - ~ ~ -] अस पावतनी

होऊ शकत ७५२ ौ 7लौ ग ldquoवनमालाrdquo ७५३ ldquoनीसौ Iक चrdquo (ह २२४५) माला (प ७१२)

माग मQणगणSनकर ३८० टAप पहा ७५४ `तौ Jलौ ग ldquoनहलताrdquo ७५५ तत माग ९५ पहा

७५६ ldquoसrdquo-र1त (ममच १७) माग ४३१ पहा ७५७ `तौ Jसौ ldquoमानवतीrdquo ७५८ `तौ सAgrave ग

ldquoकाaचनकाितrdquo ह वEत [ - ~ ~ - - ~ - ~ - ~ ~ - -] अस पावतनी^ह होऊ शकल

७५९ `तौ Eयौ Rगौ य छ ७६० कमjदनी माग ४१३ टAप पहा

७६१ नगौ धवल (ाप २१९२) ह वEत [ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~

~ ~ ~ -] अस हरावतनी^ह होऊ शकत ७६२ Pभौ यौ गौ हसयनी घच क^टला (प ८१०)

माग ४६२ मyय5ामा टAप पहा ७६३ कनक ldquoमयीrdquo ldquoकनकलता सा कथता ष नयjता तथा

लगाPयाचrdquo (ममच १९) ७६४ Eयौ भौ गौ lsquoशभकामीrsquo ७६५ 7भौ ौ गौ ldquoकलावतीrdquo

७६६ 7भौ ौ स ldquoमरCचकाrdquo ७६७ भौ Eयौ गौ ldquoशरयrdquo ७६८ भौ Eयौ स ldquo याशयाrdquo

७६९ ldquoन7न`सा सरभिIडrdquo (ह २३१७) शभ (ममच १९) माग हसक ४०२ पहा ७७० Jसौ

`तौ य ldquoयशोगधrdquo

७७१ सAgrave जAgrave य ldquoयामकातrdquo ७७२ `तौ सAgrave र ldquoनपरrdquo ७७३ Jजौ `तौ र ldquoरसोदा3तrdquo ७७४

यौ रौ Rगौ ldquoउषाrdquo छ ७७५ मौ मौ MीलAला ह वEतनाम MीSनवासपि डत Pहणज रावजी महाराज

हा आपRया लमीसहावरAल टAक त दतो माग कRयाण ४८८ पहा

७७६ यौ रौ गौ ldquoमनोमोjहनीrdquo छ ७७७ यAgrave ौ गौ ldquoरगरागrdquo छ ७७८ भौ Eयौ गौ

ldquoCगmरबालाrdquo ७७९ 7भौ ौ गौ ldquoवसधराrdquo ज ७८० `तौ Jसौ `गौ ldquoइदमखीrdquo ldquoमदा

सEयसभगा वणवणयSतभवतrdquo (ममच १८) यात वतत ल5ण भEयसभगा तर नसल

७८१ 7तौ ौ `गौ ldquoमाCथनीrdquo ज ७८२ जAgrave Jजौ `गौ ldquoपा6णबधrdquo ज ७८३ ौ Jसौ 7गा

ldquoमानसभBजनीrdquo ज ह वEत नागरकाpया VवरावEतीन ampसO होत ७८४ वsCथनी

ldquoशरययगािNछना जमन 7गा वhथनीrdquo (ममच १९) ७८५ ldquoमदकलनी नजनभसा

नलगािNछना शराबाणाडrdquo (ममच १९)

७८६ मा=वी ldquoतरlना लगौ माyवी मास K4Nच वा यSतrdquo (ममच १९) ७८७ नगौ

वदलतसरसज (ना १९५) ७८८ अपवाहक (प ७३१) ldquoमनसगगाrdquo अपवाहो झचचrdquo (ह २३७८)

पmर8छद ५ ला

हरावतनी व3त

४५ कशा-वग

७८९ कशा [~ - -]

७९० सोमराजी [~ - - ~ - -]

७९१ हा [~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ -]

७९२ ldquoमीलाrdquo [~ - - ~ - - ~ - -]

७९३ सौदाampमनी [~ - - ~ - - ~ - - ~ -]

७९४ मघावलA [~ ~ ~ - ~ - - ~ - - ~ -]

७९५ भजयात [~ - - ~ - - ~ - - ~ - -]

७९६ कद [~ - - ~ - - ~ - - ~ - - ~]

७९७ कदक [~ - - ~ - - ~ - - ~ - - -]

७९८ ampसहपpछ [५ वळा यगण]

७९९ Znडच4 [६ वळा यगण]

८०० सधा [६ वळा (~ - ~ ~) ~ -]

८०१ वVयदाला [७ यगण]

८०२ वागीNवरA [७ यगण ~ -]

८०३ महानाग [८ यगण]

८०४ ampसहवZnड द डक [९ यगण]

८०५ चत द डक [२ नगण ७ यगण]

८०६ ampसहवZात द डक [~ ~ ~ ~ ~ ८ यगण]

८०७ ldquoमहाrdquoमघमाला द डक [२ नगण १ मगण ६ यगण]

टAपा

७८९ य कशा (ह २७) धYरSत भरत (ह) धSत (भ ३२५२) शशी (ाप २१५) रतात

(ना) ७९० ldquoयौ सोमराजीrdquo (ह २३३) शखनारA (ाप २५२) वच (ना)

७९१ ldquoSनसौ हrdquo (ह २१९३) ७९२ यौ य ldquoमीलाrdquo बहती (ना १०६) वशRय (रप ३६७)

७९३ Sयलौ ग सौदामनी ह वEत वVयाधर वामन ampभड यानी मराठत आQणल आQण नामकरण

Eयानीच कल भजडी (रप ५९०) ७९४ ldquoनो mरम|घावलrdquo (ह २१८९) वसत (ह) १९५ भजडयात

(प ६३७) अमया (भ १६५२) Nicolaus Mironow हा आपRया Die Dharmapariksha Des

Amitagati मyय या वEताला शभयात कशाpया आधार Pहणतो त समजत नाहA

७९६ यौ यौ ल कद (ाप २१४५) ७९७ कदक ldquoइद कदक य य`यNचत`य गrdquo (गछ

२१०९) ७९८ सहप8छ (रप १०११) ७९९ DEडाचR (रप ११५८) ZnडाचZ (ाप २१८२) या

सहा यगणाpया Znडाच4वEतात दसT या यगणाpया ^ठकाणी मगण घालन Eया वEताला कोणी

ZnडाचZ Pहणतात ldquoइद ZnडाचZ यमा`या समतयकार समतमrdquo (गछ २१९३) अथवा या

सात lsquoZnडाचZ यया`याrsquo असाच शO पाठ असल ८०० 7सौ भौ 7सौ Rगौ सधा (Sनस १२९)

अवyयोपचार (रप १२४०)

८०१ व$यदाल (रप १२५७) ८०२ वागीवर (रप १३१६) ldquoसमदारमालाrdquo ८०३ महानाग

(रप १३३९) ८०४ सहवDEड य यथfट यगणा य7यत स ampसहवZnड (ह २४०६)

८०५ Cचत (ह २३९९) ८०६ सहवDात (ह २४०२) परत वय`भpया )याoयवhन

आQण उदाहरणावhन (वछ १५८-१५९) एक यगण अधक असतो अस ^दसत ८०७ ldquoमहाrdquo

मघमाला ldquoलघषटकाVगKयाpच पर यथfट यगणा य य7यत सा मघमाला नाम द डकrdquo (ह

२४०३)

४६ प8चाल-वग

८०८ प चाल [ - - ~]

८०९ हारAत [ - - ~ - -]

८१० वमला [ ~ ~ - ~ - -]

८११ कामलSतका [ - ~ ~ ~ - -]

८१२ सवशाला [ ~ ~ ~ ~ ~ - -]

८१३ वसमती [ - - ~ ~ ~ -]

८१४ उलपा [ - ~ ~ ~ ~ ~ -]

८१५ कसम [ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ -]

८१६ मथान [ - - ~ - -~]

८१७ Nयामा [ - - ~ ~ ~ - ~ -]

८१८ अ5 [ ~ ~ - ~ - ~ ~ ~ -]

८१९ कतमाला [ - - ~ - - ~ - -]

८२० ldquoसवणrdquo-Kचरा [ - - ~ - ~ ~ ~ - -]

८२१ गौरA [~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ - -]

८२२ lsquoसनीतrsquo [- - ~ - - ~ - - ~]

८२३ ldquoतारामतीrdquo [- - ~ - - ~ - - ~ -]

८२४ सारणी [~ ~ - ~ - ऽ ~ ~ - - ~ -]

८२५ लया^ह [- - ~ - - ~ - - ~ - -]

८२६ सारग [- - ~ - - ~ - - ~ - - ~]

८२७ अमतyवSन

[ - - ~ - ~ ~ ~ - - ~ - ~ ~ ~ - - ~ - ~ ~ ~ -]

८२८ कलक ठ

[ ~ ~ - ~ - ~ ~ ~ ~ ~ - ~ - ~ ~ ~ ~ ~ - ~ - ~ ~ ~ -]

८२९ मदारमाला [ ७ तगण १ गK]

८३० ldquoSनझरyवSनrdquo [अमतyवSन - ~ -]

८३१ सवगामी [७ तगण २ गK]

८३२ आभार [८ तगण]

८३३ कामबाण द डक [९ तगण २ गK]

८३४ ldquoवानदसcedilाटrdquo [हYरतVवरावEता]

टAपा

८०८ पaचाल (ाप २१९) ८०९ Eगौ ग हारAत (ाप २३५) ८१० वमला माग २५ पहा

८११ कामल1तका माग २२६ पहा ८१२ ldquoसrdquoवशाला माग ६३४ पहा ८१३ ldquoEसौ चद

वसमतीrdquo (क ३१०) ८१४ `नौ ग उलपा (रप १८९) ८१५ नौ Rगौ कसम (वव ५१४)

८१६ तौ मथान (ाप २५०) ८१७ यामा (वव ५१०) माग ६७८ पहा ८१८ अc (ह

२९६) माग २३० पहा ८१९ तौ गौ कतमाला (रप २७६) ८२० ldquoसवणrdquo-(Cचरा माग २३२ पहा

८२१ गौर नौ सौ ग (प ७४) माग १०८ पहा ८२२ तौ त lsquoसनीतrsquo ८२३ ता Rगौ

ldquoतारामतीrdquo वशालाितका (रप ४१५) ८२४ सारणी (ह २१५३) माग ४३० पहा ८२५ ldquoSतगAgrave

लयाjहrdquo (ह २१२९) वyवकमाला (गछ २६१)

८२६ तौ तौ सारग सारगhपक (ाप २१३१) कामावतार (ह २१६८) भडगार (hतमा

टAका २३०) ८२७ Eभौ Jजौ ौ गौ अमत=व1न (रप १३००) या नावाच मळ सापडल नाहA

मEतभ (ममच १९) कRपलSतका (Sनस १२३) रणपगलकार या वEताला अNवधाटA Pहणन

सभाषतरEनकरातील (प ३१६-३३०) जगनाथ पि डताpया अNवधा^टका)याकड बोट दाखवतो तर

वEतदपणात मदारमालावEतालाच अNवधाटA Pहटल आह ८२८ कलकlठ ldquoकलक ठार)य

सजनजभनरनगाNचा^हभोगSनधampभनाrdquo (ममच १९) ८२९ मदारमाला (रप १२८९) या नावाला

आधार सापडत नाहA ८३० Eभौ Jजौ ौ तौ ग ldquo1नझर=व1नrdquo

८३१ सवगामी (रप १३०९) ८३२ आभार (रप १३६२) ८३३ कामबाण दlडक (ह २४०९)

८३४ Eमौ गAgrave ldquoवानदसाटrdquo ड

४७ तडत-वग

८३५ तडत [ - ~ -]

८३६ मगवध [ ~ ~ ~ -]

८३७ कमलमध [ ~ ~ ~ ~ ~]

८३८ रSत [~ - ~ ~ ~ - -]

८३९ lsquoवदनपrsquo [~ - ~ ~ ~ - -]

८४० lsquoभावनीrsquo [ - ~ - - ~]

८४१ lsquoनदकलच4rsquo [ - ~ ~ ~ - ~]

८४२ ldquoकरभीरrdquo [ ~ ~ ~ ~ ~ - ~]

८४३ ीSत [ - ~ - - ऽ -]

८४४ सलampलत [ ~ ~ ~ - - ऽ -]

८४५ कामलSतका [ - ~ ~ ~ - ऽ -]

८४६ सवशाला [ ~ ~ ~ ~ ~ - ऽ -]

८४७ Vवयोधा [ - ~ - - ~ -]

८४८ शारदA [ - ~ ~ ~ - ~ -]

८४९ मखकमल [ ~ ~ ~ ~ ~ - ~ -]

८५० ldquoसरrdquo-नदA [ - ~ ~ ~ ~ ~ ~ -]

८५१ गजगती [ ~ ~ ~ - ~ ~ ~ -]

८५२ कमलजा [ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ -]

८५३ lsquoवीरवरrsquo [ ~ ~ ~ - - ~ ~ ~]

८५४ हसमाला [ - ~ - - ~ - -]

८५५ वशाला [ ~ ~ ~ ~ ~ - ~ - -]

८५६ उदय [ - ~ ~ ~ - ~ ~ ~ -]

८५७ हलमखी [ - ~ - ~ ~ ~ ~ ~ -]

८५८ Mतानद [ - ~ - - ~ - - ऽ -]

८५९ अशोका [ ~ ~ ~ ~ ~ - ~ ~ ~ - ऽ -]

८६० वीरलमी [ - ~ - - ~ - - ~ -]

८६१ भाampमनी [ - ~ - - ~ - - ~ - -]

८६२ चलधSत [ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ -]

८६३ कटमलमयर [- ~ ~ ~ - ~ ~ ~ - ~ ~ ~ - -]

८६४ इदवदना [ - ~ ~ ~ - ~ ~ ~ - ~ ~ ~ ~ -]

८६५ वरसदरA [ - ~ ~ ~ - ~ ~ ~ - ~ ~ ~ - ऽ -]

८६६ वचलampलता [ ~ ~ ~ ~ ~ - ~ ~ ~ - ~ ~ ~ - ऽ -]

८६७ लampलतपद [ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ - ~ ~ ~ - ऽ -]

८६८ वसधारा [ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ - ऽ -]

८६९ िlवणी [ - ~ - - ~ - - ~ - - ~ -]

८७० उवशी [ ~ ~ ~ - - ~ - - ~ - - ~ -]

८७१ lsquoजनकतनयाrsquo [ ~ ~ ~ ~ ~ - ~ - - ~ - - ~ -]

८७२ वVयमाampलका [ ~ ~ ~ ~ ~ - ऽ - - ~ - - ~ -]

८७३ वपनSतलक [ ~ ~ ~ ~ ~ - ~ ~ ~ - ~ - - ~ -]

८७४ Sनampशपालक [ - ~ ~ ~ - ~ ~ ~ - ~ ~ ~ - ~ -]

८७५ lsquoनवमधrsquo [ ~ ~ ~ ~ ~ - ~ - ~ ~ ~ ~ ~ - ~ -]

८७६ lsquoसरampसKहलोचनाrsquo [ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ - ~ -]

८७७ lsquoवलोलनयनाrsquo [ - ~ - ~ ~ ~ - ~ ~ ~ - ~ ~ ~ -]

८७८ lsquoवशSतलकrsquo [ ~ ~ ~ - ~ ~ ~ - ~ ~ ~ - ~ ~ ~ -]

८७९ च4 [ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ - ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~]

८८० ldquoदयाrdquo [हसमाला VवरावEता]

टAपा

८३५ तLडत इSत भरत (ह) त^ट (भ ३२५०) मगी (ह २८) या (ाप २१३) पावन

(ना) ८३६ ldquoगौ मगवधrdquo (ह २१४ वव ५४) सती (गछ २६) ८३७ लौ ल ldquoकमलमधrdquo यमक

(ाप २३९) ८३८ र1त (ह २२१) माग २०२ पहा ८३९ lsquoवदनपhrsquo ह वEत कमारलampलतापासन

यSतभद ampसO होत (प ८९) माग कमारलampलता २१८ पहा ८४० गAgrave ल lsquoभावनीrsquo

८४१ `जौ lsquoनदकलचRrsquo याला कद अस^ह नाव आह (hतमा टAका १४४) ८४२ सौ ल

lsquoकरभीरrsquo करहच (ाप २६२) ८४३ ी1त (ह २१८) माग २२६ पहा ८४४ सललत (ना ८१) माग

६३२ पहा ८४५ कामल1तक (ह २३६) माग २२७ पहा

८४६ ldquoसrdquo-वशाला वशाला (ना ८२) माग ६३४ पहा ८४७ रौ $वयोधा (ाप २४५)

मालती (भ १५९ गााामा) वमोहा (वाभ २४५) वRलरA (प ८७ टAप) ८४८ ldquo`जौ ग शारदrdquo

(ह २६०) प8चमगSत (भ ३२१२५) ८४९ सौ Rगौ ldquoमखrdquo-कमल कमल (ाप २७४) महA (भ

३२१३३) अ8चल (प ९० टAप) ८५० `नौ Rगौ ldquoसरrdquo-नद घ माग ldquoअमरrdquo नदA २१३ पहा

८५१ ldquoनभलगा गजग1तrdquo (गछ २२१) ८५२ नौ स ldquoकमलजाrdquo कमला (ाप २८२) माग

लघमQणगणSनकर २१७ पहा ८५३ `जौ लौ lsquoवीरवरrsquo ८५४ ldquoरौ गो हसमालाrdquo (ह २५४) पमाला

(प ९० टAप) ह वEत Pहणज शाampलनीवगाeतील आQण मदाZाता वगाeतील वEताचा शवटला गण

होय ८५५ ldquoनया वशालाrdquo (ह २१०१) माग शलभ-वचampलता २२९ पहा

८५६ उदय (ह २९२) माग ६३८ पहा ८५७ हलमखी (क ३१९) माग ६३९ पहा ८५८ रौ गौ

Qतानद (ना ९७) ८५९ अशोका (ह २१५२) माग ६४० पहा ८६० ldquoवीरलgमीmरय रयाrdquo (प ९२

टAप) महालमी (ाप २७६)

८६१ रौ गAgrave भामनी (Sनस ५१) ८६२ ldquoनगौ चलध1तrdquo (ह २२७०) ८६३ `जौ नौ गौ

कमलमयर ड (ना १५२) ८६४ ldquo`जौ नौ Eगौ इदवदनाrdquo (ह २२३९) उदाहरणावhन मोडणी

Sनण=त होत नाहA पण या वEताची मोडणी [ - ~ ~ ~ - ~ ~ ~ - ~ ~ ~ ~ -] अशी

पावतनी^ह होऊ शकल परत जथ एखाVया वampशfट लगZमाची आविEत चरणात आढळत तथ

जणकhन ती आविEत भगल अशी मोडणी घण उचत वाटत नाहA ८३५ वरसदरA (प ८९)

खampलत (ह २२३८) म^हता काता (ह) वनमयर (ह ना १४९) इदवदना (क ३८२)

लगZमkfया वरसदरA ह वEत कमलमयरासारखच आह यSत वगळ Pहणज lsquoघघrsquo अस

आहत

८६६ सौ भौ य वCचIललता (ना १५८) ८३७ ldquoSनजगा ललतपद डrdquo (ह २२७३) ८६८

ldquoनगAgrave वसधारा डrdquo (ह २२९७) वनजदल (ना कटल प ५४) कसमशर (Sनस १०८) पण खालA

८८३ पहा ८६९ Iिiवणी (प ६३८) पSनी (भ १६५४) लमीधर (ाप २१२७) ldquoरNचतampभयता

िlवणी सPमताrdquo (क ३५६) ८७० ldquoनSतगा उवशीrdquo (ह २१९५)

८७१ सौ यौ Rगौ lsquoजनकतनयाrsquo ड ८७२ सौ तौ गो व$यमालकाrdquo (ह २२१०) माग

वVयत १३८ पहा ८७३ ldquoवपन1तलक नसनरफयlमभवतrdquo (गछ २१३६) ८७४ 1नशपालक (ाप

२१६०) ldquoशस Sनampशपालकampमद भजसनाNचरrdquo (गछ २१४७) ८७५ सौ 7नौ 7गौ lsquoनवमधrsquo

ldquoनगणसगणाडकतो जनजगKसयतो भवSत कल lsquoगpछकोrsquo वसयSतवभषतrdquo (hतमाटAका

१७१)

८७६ नरौ lsquoसरस(हलोचनाrsquo ड ८७७ नAgrave `जौ स lsquoवलोलनयनाrsquo ८७८ भौ 7सौ गौ

lsquoवश1तलकrsquo घ सलampलता (ममच १८) ८७९ नौ जौ नौ ल चR (वाभ २२०१) च4माला (ाप

२१९०) ८८० ldquoदयाrdquo Pहणज हसमाला VवरावEता होय

४८ MाOराता-वग

८८१ MाOराता [ - ~ - - ~ - - ~ - - ~ - -]

८८२ ldquoकनकमयताrdquo [५ ल ५ ल ५ ल ५ ल -]

८८३ कसमशर [ ५ ल ५ ल ५ ल ५ ल ५ ल - ~ ~ ~ - -]

८८४ ककनी [ ७ रगण १ गK]

८८५ नEतलampलत [७ वळा (- ~ ~ ~ ) आQण २ गK]

८८६ लampलतलता [७ वळा (~ ~ ~ ~ ~) आQण (~ ~ -)]

८८७ वYरणीZnडन [८ रगण]

८८८ मEतमातग द डक [९ रगण]

८८९ पनग द डक [ ~ ~ ~ - ८ रगण]

८९० च डकाल द डक [ ~ ~ ~ ~ ~ ८ रगण]

८९१ द`भोampल द डक [ ~ ~ ~ - ९ रगण]

८९२ हलावलA द डक [ ~ ~ ~ - १० रगण]

८९३ मालती द डक [ ~ ~ ~ - ११ रगण]

९८४ कampल द डक [ ~ ~ ~ - १२ रगण]

८९५ ककिRल द डक [ ~ ~ ~ - १३ रगण]

८९६ लAलावलास द डक [ ~ ~ ~ - १४ रगण]

टAपा

८८१ रौ रौ ग Qाdराता (रप ८०६) ८८२ नसौ ldquoकनकमयताrdquo ड कनकलता (Sनस १२१)

ह वEत पावतनी धरRयास [ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ -]

अशी Eयाची मोडणी होऊन यती lsquoजजrsquo अस होतील ८८३ नजसगा कसमशर ञञ (ना २०५)

८८४ ककनी (रप १२८०) ८८५ ldquoVवभजसना `यौ न3तललतrdquo (ह २३८५) लampलतवEत जज (ना

२०४)

८८६ ldquoVवादशना Rगौ ललतलता ञrdquo (ह २३८६) ८८७ ldquoवmरणीकEडन ोjतमfटभी

रगणयतमrdquo (ममच १९) ८८८ म3तमातड दlडक (ह २४०४) मEतमातगलAलाकर (गछ २२३०)

८८९ पनग दlडक (ह २४००) ८९० चlडकाल दlडक (ह २४०१)

८९१ द-भोल दlडक ८९२ हलावल दlडक ८९३ मालती दlडक ८९४ कल दlडक ८९५

कडकिqल दlडक आQण ८९६ ललावलास दlडक ह द डक अनZम १२३४५ आQण ६ रगण

पनग द डकात ampमळवन होतात

४९ च8चला5ी-वग

८९७ च8चला5ी [~ ~ ~ ~ ~ ~ - ~ - - ~ -]

८९८ ldquoऋजगSतrdquo [~ ~ ~ ~ - ~ - - ~ - - ~ -]

८९९ Sनशा [२ नगण िlवणी]

९०० लालसा [- - ~ ~ ~ ~ - ~ - ३ रगण]

९०१ lsquoहमका8चीrsquo [२ नगण ५ रगण]

९०२ मघमाला [२ नगण ६ रगण]

९०३ च डविfट द डक [२ नगण ७ रगण]

९०४ अण द डक [२ नगण ८ रगण]

९०५ अणव द डक [२ नगण ९ रगण]

९०६ )याल द डक [२ नगण १० रगण]

९०७ जीमत द डक [२ नगण ११ रगण]

९०८ लAलाकर द डक [२ नगण १२ रगण]

९०९ उiexclाम द डक [२ नगण १३ रगण]

९१० शड द डक [२ नगण १४ रगण]

९११ आराम द डक [२ नगण १५ रगण]

९१२ साम द डक [२ नगण १६ रगण]

९१३ सराम द डक [२ नगण १७ रगण]

९१४ वक ठ द डक [२ नगण १८ रगण]

९१५ सोEक ठ द डक [२ नगण १९ रगण]

९१६ सार द डक [२ नगण २० रगण]

९१७ कासार द डक [२ नगण २१ रगण]

९१८ वतार द डक [२ नगण २२ रगण]

९१९ सहार द डक [२ नगण २३ रगण]

९२० नीहार द डक [२ नगण २४ रगण]

९२१ मदार द डक [२ नगण २५ रगण]

९२२ कदार द डक [२ नगण २६ रगण]

९२३ साधार द डक [२ नगण २७ रगण]

९२४ सEकार द डक [२ नगण २८ रगण]

९२५ सकार द डक [२ नगण २९ रगण]

९२६ माकद द डक [२ नगण ३० रगण]

९२७ गोवद द डक [२ नगण ३१ रगण]

९२८ सानद द डक [२ नगण ३२ रगण]

९२९ सदोह द डक [२ नगण ३३ रगण]

९३० नद द डक [२ नगण ३४ रगण]

टAपा

८९७ चaचलाी च8चला5का (प ६३६) गौरA (प ८५ ह) म^दतवदना (ह २१८२)

मदाकनी (गछ २६५) माग भा ३९८ पहा ८९८ ldquoऋजग1तrdquo या वEताला रणपगलकार

करात वा क^टलगSत (रप ८४२) Pहणतो परत क^टलगSत नावाच Sनराळच वEत आह माग

१०१ पहा ८९९ ldquoनौ र1नशा डrdquo (ह २३१५) नाराचक (प ८१७) नाराचका (गछ २२२३) तारका

(कद ४८५) कोकला (Sन ११५) महामाampलका (क पYरampशfट) ampसहवZnडत (कSनआ ६५) ९००

लालसा ldquoसका वसवरSततनौ रNचनampभयता लालसाrdquo (गछ २१८९)

९०१ lsquoहमकाaचीrsquo ९०२ मघमाला (भ १६१०३-१०४) ldquoनौ hमघमालाrdquo (ह २३६८)

भडा]जनीलालका (ह) ९०३ ldquoनाऋ चlडविटrdquo (ह २३९१) च डविfटपात (प ७३३) ९०४-९१०

ldquoSतचरणववOरफा यरणाणव)यालजीमतलAलाकरोiexclामशडादयrdquo (क ३११३) ९११-९३०

वEतरEनाकरावरAल नारायणभीय )याoया (प १०६) पहा

पmर8छद ६ वा

अधसम-व3त

अधसमवEतातील चतfपदA हA दोन कारानी ampसO होऊ शकत प^हल दोन चरण एका

लगावलAच आQण पढAल दोन चरण ampभन लगावलAच ampमळन जी चतfपदA होईल Sतच वEत

अधसम समजायला Eयवाय नसावा अशा अधसम रचनची आढळललA उदाहरण पढAल

अyयायात Pहणज वEतवहारात ^दलA आहत परत (९३१) सौeया आQण (९३२) Bयो1त (माग प

२३ ९३ पहा) हA दोन वगळRयास या कारpया अधसमवEताना अVयाप मायता ampमळाललA

नाहA

इतर अधसमवEत हA दोन SनरSनराzया लगावलA ampमळन जी रचना होत Sतpया

VवरावEतीन होतात हA अधसम वEत सOा साहिजकपणच समवEतामाण अनावतनी पावतनी

अlयावतनी भडावतनी आQण हरावतनी अशी आहत

अनावतनी अधसम-वEत

५० आoयानकn-वग

९३३ आoयानकn [- - ~ - - ~ ~ - ~ - -] इ4वा

[~ - ~ - - ~ ~ - ~ - -] उप4वा

९३४ वपरAताoयानकn [~ - ~ - - ~ ~ - ~ - -] उप4वा

[- - ~ - - ~ ~ - ~ - -] इ4वा

९३५ ampशampशरा [- - ~ - - ~ ~ - ~ - ~ -] इ4वशा

[~ - ~ - - ~ ~ - ~ - ~ -] वशथ

९३६ हYरणलता [~ ~ - ~ ~ - ~ ~ - ~ -] वदषी

[~ ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ - ~ -] 4तवलिPबत

९३७ मकरावलA [~ ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ - ~ -] 4तवलिPबत

[~ ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ - ~ -]

ldquoगणीकताrdquo

९३८ lsquoतनतमाrsquo [~ ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ - ~ -] 4तवलिPबत

[~ ~ - ~ - ~ ~ ~ - ~ ~ -] ampमता5रा

टAपा

९३३ आvयानकE ldquoताजगगा जतजगगा आvयानकE ९३४ ldquo)यEयय वपरAता^दrdquo (ह ३६)

९३५ ताजरा जतजरा शशरा (वVयनाथ शाी वरकल याची टAप क प ७९)

९३६ हmरण9लता (वब १०३२८ ह ३१) हYरणोOता (कद ४११४) ldquoसकारचतभवतो लगौ

नभभरNच गणहYरणलतमrdquo (उवब १०३२८) ९३७ ldquoनभा नampभरा मकरावलrdquo (ह ३१०) ९३८

नभा सजससा lsquoतनतमाrsquo

पावतनी अधसमवEत

५१ कतमतीवग

९३९ कतमती [~ ~ - ~ - ~ ~ ~ - -] ampमता

[- ~ ~ - ~ - ~ ~ ~ - -] ldquoनवशाampलनीrdquo

९४० इला [~ ~ - ~ - ऽ] मदनया

[~ ~ - ~ ~ - ~ ~ - ~ - ऽ] वदषी

९४१ मगाकमखी [~ ~ - ~ - ऽ] मदनया

[~ ~ म^दरा] दampमल

९४२ अpयतक [ ~ ~ ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ -] 4तपादगSत

[- ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ -] चगSत

९४३ lsquoमधपगलrsquo [~ ~ - ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ -] तोटक

[- - ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ -] मोटक

९४४ lsquoसवनीताrsquo [ - - ~ ~ - ~ ~ - -] ldquoकपला5ीrdquo

[ - ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ - -] दोधक

९४५ वगवती [ ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ - -] मघवतान

[ - ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ - -] दोधक

९४६ कौमदA [~ ~ ~ ~ ~ ~ - ~ ~ - ~ ~]

[~ ~ ~ ~ ~ ~ - ~ - - ~ -] भा

९४७ lsquo5E5ीणrsquo [ - - ~ ~ - ~ - ~ -] ldquoसलोचनाrdquo

[ - - - ~ ~ - ~ - ~ -] शOवराट

९४८ वयोगनी [ ~ ~ - ~ ~ - ~ - ~ -] lsquoचाKलोचनाrsquo

[ ~ ~ - - ~ ~ - ~ - ~ -] सीध

९४९ अपरवj [ ~ ~ ~ ~ ~ ~ - ~ - ~ -] सभ

[ ~ ~ ~ ~ - ~ ~ - ~ - ~ -] मालती

९५० lsquoMतकnSतrsquo [ - - ~ ~ - ~ - ~ -] ldquoसलोचनाrdquo

[ - ~ - ~ ~ ~ - ~ - ~ -] रथोOता

९५१ lsquoसPपदाrsquo [ ~ ~ - ~ ~ - ~ - ~ -] lsquoचाKलोचनाrsquo

[ - ~ - ~ ~ ~ - ~ - ~ -] रथोOता

९५२ lsquoमा डवीrsquo [ ~ - ~ - - ~ - ~ -] lsquoनपाEमजाrsquo

[ - - - ~ ~ - ~ - ~ -] शOवराट

९५३ lsquoउampमळाrsquo [ ~ - ~ - - ~ - ~ -] lsquoनपाEमजाrsquo

[ ~ - ~ - - - ~ - ~ -] lsquoचाKल5णाrsquo

९५४ lsquoवदा^हनीrsquo [~ - ~ - - ~ - ~ -] lsquoनपाEमजाrsquo

[ - ~ - ~ ~ ~ - ~ - ~ -] रथोOता

९५५ lsquoशभोदयrsquo [~ - ~ ~ ~ - ~ - ~ -] lsquoकटा5लampलताrsquo

[- ~ - ~ ~ ~ - ~ - ~ -] रथोOता

९५६ उपच [ ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ - ~ -] वदषी

[ - ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ - -] दोधक

९५७ 4तमyया [ - ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ - -] दोधक

[ ~ ~ ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ - -] तामरस

९५८ lsquoवपलकराrsquo [ ~ ~ ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ - -] तामरस

[ - ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ - -] दोधक

९५९ कYरणी [ - - - ~ ~ - ~ ~ - -] ldquoउनतrdquo

[ ~ ~ - - ~ ~ - ~ ~ ~ ~ -] नगम^हता

९६० वकampसतलAला [ - ~ ~ - ~ ~ - - ~ ~ -] कलवन

[ ~ ~ ~ ~ - ~ ~ ~ ~ ~ ~ - -] मदलampलता

९६१ lsquoवरमाSननीrsquo [ - ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ - ~ ~] मोदक

[ - ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ - ऽ ~ -]

९६२ भ4वराट [ - - ~ ~ - ~ - ~ - -] ldquoइराrdquo

[ - - - ~ ~ - ~ - ~ - -] एकhप

९६३ मालभाYरणी [ ~ ~ - ~ ~ - ~ - ~ - -] ldquoअमलाrdquo

[ ~ ~ - ~ ~ - ~ - ~ - -] बधरा

९६४ पिfपताा [ ~ ~ ~ ~ ~ ~ - ~ - ~ - -] काममEता

[ ~ ~ ~ ~ - ~ ~ - ~ - ~ - -] सवjा

९६५ ^दवजकRपलता [- ~ - ~ ~ ~ - ~ - ~ -] रथोOता

[~ ~ ~ - ~ ~ ~ - ~ - ~ -] यवदा

९६६ म8जसौरभ [ ~ ~ ~ ~ - ~ ~ - ~ - ~ -] मालती

[ ~ ~ - ~ - ऽ ~ ~ - - - ~ - ~ -]

ldquoसौरभीrdquo

९६७ ampमतभाषणी [~ ~ - ~ - ~ ~ ~ - ~ - ~ -]

[~ ~ - ~ - ~ ~ ~ - ~ ~ -] ampमता5रा

९६८ माSननी

[ - ~ ~ - ~ - ~ ~ ~ ~ - ~ ~ ~ ~ ~ -] ldquoसरसYरताrdquo

[ ~ ~ ~ ~ - ~ - ~ ~ ~ - ~ ~ ~ ~ ~ ~ -] lsquoउडपथrsquo

९६९ रवभा

[~ ~ ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ -]

[- ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ - ऽ ~ - ~ ~ -]

९७० lsquoअतरrsquo

[ - ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ -] म^दरा

[~ ~ - ~ ~ -] नampलनी

९७१ lsquoउEतमवशाrsquo

[८ ल ८ ल ~ ~ ~ ~ - ~ ~ - -] rdquoSतलकतrdquo

[~ ~ - - - ~ ~ - -] सPबO

९७२ ampशखा [८ ल ८ ल ८ ल ~ ~ ~ ~ -]

[८ ल ८ ल ८ ल ~ ~ ~ ~ ~ ~ -]

९७३ ख8जा [८ ल ८ ल ८ ल ~ ~ ~ ~ ~ ~ -]

[८ ल ८ ल ८ ल ~ ~ ~ ~ -]

टAपा

९३९ ldquoसजगा भनगगा कतमतीrdquo (ह ३५) ldquoअसम सजौ सगKयjतौ कतमती सभ

भरनगादगrdquo (क ४५) ९४० ldquoलगा ampसRगा इलाrdquo (ह ३२८)

९४१ ldquoलगा समगाकमखीrdquo (ह ३२९) ९४२ नजजRगा ampभगौ अ8यतक (ना २०७) ९४३

सी तजजलगा lsquoमधपगलrsquo ९४४ त7या ampभगगा lsquoसवनीताrsquo ९४५ वगवती (ह ३२) आपातampलका

(ह) ldquoवषम थमा5रहAन दोधकमव^ह वगवती यातrdquo (गछ ३२)

९४६ ldquoअयिज ननभभा समकऽप त नयगरयगल तदा कौमदrdquo (गछ ३१३) ९४७ तजरा

मजगा lsquo3ीणrsquo ९४८ वयोCगनी (मिRलनाथ ममच २१) बोधता (ह ३१२) सदरA (गछ

३६) लampलता (कSनआ ७७) ldquoवषम ससजा गKसम सभरालोऽथगKवयोगनीrdquo (मिRलनाथ कस

४१) ९४९ अपरव7I ldquoननरलगयतौ नजौ जरौ भवSत सदापरवj मीiexclशमrdquo (उवब १०३१५) ९५०

तजरा रनरRगा lsquoQतकE1तrsquo

९५१ ससजगा रनरRगा lsquoसeपदाrsquo ९५२ जतरा मस7गा lsquoमाlडवीrsquo ९५३ जतरा जम7गा

lsquoउमळाrsquo ९५४ जतरा रनरRगा lsquoवदाjहनीrsquo ९५५ जजगा रनरRगा lsquoशभोदयrsquo

९५६ उपCचI (वछ २३ ह ३२) ldquoवषम य^द सौ सलगा दल भौ यिज भाद

गKकावपचमrdquo (क ४१) ९५७ Rतम=या (ह ३२ कद ४११५) चलमyया (वछ २५) Mतमyया

(Sनस १३५) ldquoभय मोजगत गKणी चत यिजच नजौ 7ययतौ 4तमyयाrdquo (क ४२) ९५८

4तमyया)यEयय lsquoवपलकराrsquo ९५९ ldquoमसागा सभासा कmरणीrdquo (ह ३११) ९६० ldquoभातRगा जसगा

वकसतललाrdquo (ह ३१६)

९६१ भभभभा भभभरा lsquoवरमा1ननीrsquo ९६२ भRवराट (ह ३४) ldquoओज तपरौ जरौ गKNचत

Pसौ 7गौ ग भ4वराड भवदनोजrdquo (क ४४) ९६३ सा7गगा भया मालभाmरणी (ह ३१५)

SनतिPबनी (ह) फampलता (ममच २२) ldquoवषम ससजा यदा गhचत सभरा यन त माल

भाYरणीयमrdquo (गछ ३१५) ९६४ पिपताा (ह ३१४) ldquoभवSत जगSत नौ ततNच रो यो

नजस^हतजरगNच पिfपतााrdquo (उवब १०३१७) ९६५ रनरRगा नभा jदवजकqपलता (ना २०८)

९६६ मaजसौरभ ldquoय^द वषम भवतो नजौ जरौ सजया सम त रलौ गो म8जसौरभमrdquo

(गछ ३१४) ९६७ मतभाषणी ldquoओज स7सजगा यjत स7ससा ampमतभाषणीrdquo (ममच २२) ९६८

ldquoजनRगा ञ जभजनसाfटमा1ननीrdquo (ह ३१७) ह यSत मा अवाभावक वाटतात ९६९

नजRगा भीरसा रवभा (ना २०९) ९७० भगौ सौ lsquoअतरrsquo

९७१ lsquoउ3तमवशाrsquo ह वEत आQण Eयाच नाव हA ाप (२२१५) या Nलोकावhन घतलA आहत

या चतfपदAत चरणात तीन खटक पडन खटjया खटjयानी यमक आहत Pहणन ^हला भगी

Pहटल आह दसT या खटjयाच थान SनिNचत नसRयान तो न मानता चतfपदAची अfटपदA

कhन अधसमवEतच मानण अधक सयिjतक वाटत ९७२ शखा (क २३९) ९७३ खaजा (क

२४०) ampशखा आQण ख8जा या वEतरEनाकरात VवपVया आहत पण वयPभ चतfपVयाची

उदाहरण दतो

अlयावतनी अधसमवEत

५२ ातवग

९७४ lsquoातrsquo

[ - ~ - - - ~ - - - ~ - - - ~ -] ldquoदवयाrdquo

[ - ~ - - - ~ -] ldquoकादPबरArdquo

टAपा

९७४ रतमयरा रतगा lsquoातrsquo

भडावतनी अधसमवEत

५३ वार-काampमनी-वग

९७५ ldquoवारrdquo-काampमनी [- ~ -] तडत

[~ - ~ - ~ - ~ -] माQणका

९७६ वानरA [~ - ~ - ~ - ~ -] माQणका

[- ~ -] तडत

९७७ ampशखी [- ~ -] तडत

[~ - ~ - ~ - ~ - ~ - ~ -] वभावरA

९७८ ampशख डी [~ - ~ - ~ - ~ - ~ - ~ -] वभावरA

[- ~ -] तडत

९७९ SनतिPबनी [- ~ -] तडत

[चार वळा (~ - ~ -)] lsquoकampलदनिदनीrsquo

९८० सारसी [चार वळा (~ - ~ -)] lsquoकampलदनिदनीrsquo

[- ~ -] तडत

९८१ वाKणी [- ~ -] तडत

[५ वळा (~ - ~ -)] ldquoमणाampलनीrdquo

९८२ अपरा [५ वळा (~ - ~ -)] ldquoमणाampलनीrdquo

[- ~ -] तडत

९८३ वतampसनी [- ~ -] तडत

[६ वळा (~ - ~ -)] वपक

९८४ सहampसक [६ वळा (~ - ~ -)] वपक

[- ~ -] तडत

९८५ ldquoदAतrdquo [- ~ - ~ - ~ -] lsquoसrdquo काampमनी

[~ - ~ - ~ - ~ -] माQणका

९८६ यवािवता [- ~ - ~ - ~ - ~ - ~ - ~] ldquoइदकातrdquo

[~ - ~ - ~ - ~ - ~ - ~ - ऽ -] ldquoधYरीrdquo

९८७ षपदावलA [~ - ~ - ~ - ~ - ~ - ~ - ऽ -] ldquoधYरीrdquo

[ - ~ - ~ - ~ - ~ - ~ - ~] ldquoइदकातrdquo

९८८ ldquoमोदमयीrdquo

[ ~ ~ - - ~ ~ - - ~ ~ - - ~ ~ -] ldquoयाampशfयाrdquo

[~ ~ - - ~ ~ -] अधकारA

९८९ ldquoरावतानrdquo

[ - - ~ ~ - - ~ ~ - - ~ ~ - -] lsquoशभकामीrsquo

[- - ~ ~ - -] तनमyया

टAपा

९७५ ldquoवारrdquo-कामनी lsquoरो Rगा काampमनीrdquo (ह ३१८) ९७६ वारकाampमनी)यEयय वानर (ह

३२३) ९७७ ldquoरो ा शखीrdquo (ह ३१९) ९७८ ampशQख)यEयय शखlडी (ह ३२४) ९७९ ldquoरो ा

7गौ 1नतिeबनीrdquo (ह ३२०) ९८० SनतिPबनी)यEयय सारसी (ह ३२५)

९८१ ldquoरि Agrave Rगा वा(णीrdquo (ह ३२१) ९८२ वाKणी)यEयय अपरा (ह ३२६) ९८३

ldquoरNचतAgrave वतसनीrdquo (ह ३२२) ९८४ सहसका वतampसनी )यEयय हसी (ह ३२७) ९८५ र7गा

Rगा lsquoद9तrsquo

९८६ यवािवता ldquoजजा गा यववती छदोवशाpच यवािवता-ampमRयjतमrdquo (ह ३८)

परावती (ममच २२) पण पहा lsquoयादयlमक रजौ रजौ समत जरौ जरा गKयवात परामतीयमrsquo

(कSनआ ७९) Pहणज यवात यवश]दात परा मतीयवमती इEयथ ९८७ यवािवता)यEयय

षपदावल (ह ३९) ९८८ सभतयसा सभगा ldquoमोदमयीrdquo ९८९ तयसभगगा Eयौ

lsquoराMIवतानrsquo

हरावतनी अधसमवEत

५४ कRपना-वग

९९० ldquoकqपनाrdquo [ - ~ - - ~ - - ~ - - ~ -] िlवणी

[ - ~ - - ~ - - ~ -] वीरलमी

टAपा

९९१ रA Yर ldquoकqपनाrdquo

परवणी

३२ अ lsquoकोणोदयrsquo [- - ~ - ~ ~ ~ ~ - ~ - ~ - -]

Eभौ जौ गौ lsquoकोणदयrsquo घ

अyयाय ४ था

वEतवहार

7या वEताची उदाहरण वामयात आढळतात Eया वEताची ाचीन वा मी वत रचन

घातललA उदाहरण या करणात ^दलA आहत वEताpया नावापढ जो अनZमाक आह तो Eया

वEताचा मागील करणातील अनZमाडक समजावा 7या Nलोकाpया पढ कसात अनZमाडक आह

तो Nलोक मी रचला आह अस समजाव

इRव[ा (११) [ - - ~ - - ~ ~ - ~ - - ]

ज एक सEयासच SनEय सवी

त चEत लोकोEतर होय कवी

पfपाहनी कोमल अतरगी

त इRव[ा^ह सलAल भगी (१)

lsquoआनदशदrsquo (१३) [ - - ~ - - ~ ~ ~ ~ - ~ - -]

ldquoछदो गहAEवा हयवKभषणाSन

उVयान ातो नरवKपगवय

उVयानपाल म दत वगजात

आनदशद Sत भQण शाकयानामrdquo (लव २८६)

लampलतवतरातील या कारpया रचनत थमा5र कोठ गK तर कोठ लघ आढळत

इ4वाpया आVया5राpया ^ठकाणी दोन लघ घालन ज वEत वाभावकपण ampसO झाल

Eयाला काहोबा रणछोडदास कnSतकर यानी आपRया इिदरा का)यात इिदरा ह नाव ^दल आह

पण ह वEत ककरव या नावान छदोनशासनात आढळत या वEताची उदाहरण इिदरा का)यात

अनक आहत

ककरव (१४) [~ ~ - ~ - - ~ ~ - ~ - - ]

पसरA पसारा जYर मEत ककn

ampमरव वतला पक ना शक कn

वचनी पकाpया पYर दय भाव

उलटा परA ककरव-भाव (२)

उपRव[ा (१५) [ ~ - ~ - - ~ ~ - ~ - - ]

करA कसनी यभampमसवा

तयास पोटास अस नस वा

परA तया जो अळशी वलासी

उपद वासन द ampमराशी (३)

इ4वा आQण उप4वा याpया ampमMणास मखEव उपजा1त Pहणतात वरहाडक (वव

५२१) तवढा उपजातीस ampमM Pहणतो दAघ का)यात सगच सग उपजातीत रचलल असतात

उपजातीत इ4वा-उप4वाच चरण कती आQण कोणEया Zमान यऊ शकतील याचा वचार

कhन ज चौदा कार (माग प २६ पहा) कRप यात आल आहत Eयाची उदाहरण मराठत

Sनर8जनमाधवान आपRया Mीमहालमीतोात (Sनक १६०) ^दलA असन Eयातच Eयाची नाव^ह

थत कलA आहत

वसत1तलका (२०) [ - - ~ - ~ ~ ~ - ~ ~ - ~ - - ]

आcedilासव बहरत lsquoमधमाधवीrsquo ती

lsquoउOषणीrsquo MवQण य पकभावगीती

lsquoampसहोनताrsquo उपवनी ठमक कपोती-

कोठ वसत1तलका दSयता अहो ती (४)

ऋषभ (२१) [ ~ ~ - ~ - ~ ~ ~ - ~ ~ - ~ - -]

नप नाampभ होय जगतात खरा सदवी

म^हषी^ह धयच तयापYर मKदवी

सत हो तयास िजन तोच वरjतराज

ऋषभ णPय Pहणनीच जगास आज (५)

वणाी (२३) [ - - - ~ - ~ ~ ~ - ~ ~ - ~ - -]

सोनरA कती वपल हा तव कशभार

कातीच सवण वलस कSत ह अपार

माची कणी ampभक तया जवळोSन याची

-वणाी 5धा अजSन का तज सोSनयाची (६)

इRवशा (२६) [ - - ~ - - ~ ~ - ~ - ~ - ]

खाणीतहA दampमळ रEन सदर

होती जरA ात उद ड पEथर

दती कस मान तयास समती

ज इRवशामध फjत जमती (७)

भरत ह वEत दत नाहA याची उदाहरण फारच दampमळ आहत वशथामाण या वEतात

सगच सग ampल^हलल आढळत नाहAत (वब ३०१५ ४२५८) हA दोन इ4वशाची उदाहरण आहत

भागवतात अधक ampमळतील Mीरामच4सYरणीत lsquoिजनथ kfटातगभतSतVवाampशकाrsquo ह

तो मा इ4वशावEतात आह मराठत वनवहार १ ला सग आQण lsquoमजरावर उपासमारAची

पाळीrsquo (कक ४२) हA कवता हA इ4वशावEतात आहत हA कवता हA इ4वशावEतात आहत

rdquoअMात दखSन वनया रवा

साग़ कSनfठा वचनया रवा

ह 4ौपदA ज सकमार राणी

चालोSनया कfटampल फार रानीrdquo (वावप १६२)

ह इ4वशा आQण इ4वा याpया ampमMणाच उदाहरण आह

वशथ (२८) [ ~ - ~ - - ~ ~ - ~ - ~ - ]

कवी Pहणनी भजता तया जनी

Pहण तका बोलवता दजा धनी

अस हYर रक राग-योजनी

5णक वशथ ^दस ^दसो yवनी (८)

ldquoअनन दfटो मदना^हना ^ह ना

न किNचदाEमयनविथत िथत

ममोह वोyयोयचलाEमनो मनो

बभव धीमाNच स शतनतनrdquo (असौ १०५६)

हा आQण याpया पढAल Nलोक दोहA चरणाती यणाT या Sनरतर अ5रावEतीसाठ

वचारणीय आहत

इ4वशा-वशथ ampमळन होणाT या उपजातीची उदाहरण भागवत वगळRयास सकतात

दampमळच आहत भाक २२ ह एकच उदाहरण मला आढळल कस १४ )या आQण १५ )या सगाeत

अशी उदाहरण आढळतात ह त सग 5त आहत याचच एक Vयोतक आह अमरच4सरAन

मा बालभारत आ^दपव ८ वा सग आQण पानद ३ रा सग ह या उपजातीत रचल आहत

ampशशपालवधाचा १२ वा सग आQण हYरच4कत धमशमा`यदयाचा ९ वा सग ह इ4वशा-वशथ

ampमळन होणाT या ampशampशरानामक अधसमवEतात आहत वब (१२९ ४२३४) हA दोन उदाहरण^ह

ampशampशराचीच आहत

ldquoअर5त SतfठSत दवर5त

सर5त दवहत वनNयSत

जीवEयनाथोऽप वन वसिजत

कतयEनोप गह न जीवSतrdquo (शाप ४४६)

मराठत पढAल उदाहरण सampसO आह

ldquoपता तनात 5णमा राहण

महादर मातमखाampस पाहण

वjात त दlध तसच वाहण

तणच फEकार कhSन नाहणrdquo (मोसारा ७२)

हा ७ वा सग (मोस ८४९७) या उपजातीत आह

मaजभाषणी (२९) [ ~ - ~ - - ~ ~ ~ - ~ - ~ - ]

उगीच का ह दय न हhSन ती

अहा यची चतरता मh कती

दhSन ना ^दपव ती सहाampसनी

धरA MतीहA कKण मaजभाषणी (९)

ldquoतोampलकाना Sत^दश ब^ह^दव

yवजा सहण लघampभyवजवEता

बभ पताका वममीष पRलवा

वभोनभोम डपगकnSतविRलजाrdquo (अप १४९०)

ampभजी १४३ वी कवता या म8जभाषणीवEतात आह

मदग

(३०) [ - - ~ - ~ ~ ~ - ~ ~ - ~ - ~ - ]

आशाळनीच कQण दईल ऐकनी धन

चाटिjतन Sनज महEEव गमावती जन

आधीच घ कKSनया मखलप-सोय तो

काढA मदग मधर yवSन धय होय तो (१०)

ह वEत कवय हो याजोग आह

लgमी (३१) [ - - ~ - ~ ~ ~ ~ - ~ - ~ - ]

लमीमळ उलट खलच लम त

लमीवना इहसख सव भमत

लमी करA खर रणी^ह नदन-

लgमी तला कवण करA न वदन (११)

(Cचरा (३२) [ ~ - ~ - ~ ~ ~ ~ - ~ - ~ - ]

न जीवनी मध Kच अगनवण

Kच कस अKचर क ठण िजण

वयEपदाहSन घडता घडो pयती

धरA उरA घन (Cचरा 5णVयती (१२)

ampभजी १३९ वी कवता या Kचरा वEतात आह पढAल Nलोकात Kचरा Sन वशथ याच

ampमMण आह-

ldquoSनहEय त नरपSतampम4वZम

सखायampम4य तदि4राहव

ततो परातव जयकाड5णो नरान

बभ7ज वायबलवादमाSनवrdquo (मभा-4ोप २९)

हा Nलोक अधसमवEतासारखा आह पढAल तसा नाहA

rdquoततो रथVवपभटसा^दनायक

करालया पYरवत आEमसनय

मदगभयानकशखगोमख

घोषघोषEककभो SनराZमतrdquo (भाग १०७११४)

lsquoकोणोदयrsquo (३२ अ ) [ - - ~ - ~ ~ ~ ~ - ~ - ~ - - ]

ldquoकोणोदय भगतनयऽतचZसधौ

वyयापSतया^द न सत5ampमfटयjतम

पापह)ययमदलराampशसथ

5ीण शampशयसतकलजमधीथrdquo (वबजा २३४)

(ि7मणी (३३) [ ~ - ~ - ~ ~ ~ ~ - ~ - ~ - - ]

वरAल का कध गवzयास राजबाळी

जरA Sतpया मनampसज अतरास जाळी

परA शक अवगण नीच Kिjम-नीती

हरAस हो य Pहणनीच (ि7मणी ती (१३)

ldquoकपाघना मजवर ससन )हाव

अनाथ मी सतत सहाय त असाव

तयावना इतरसखा नसच मात

EवदाMय सहज तरन मी भवातrdquo (पार)

(मोकल ४४८) हा Nलोक Kिjमणी वEताचाच आह

ldquoसrdquo-(Cचरा (३४) [ ~ - ~ - ~ ~ ~ ~ - - ~ - - ]

हवी भवी Kचर सखी शातवाया

Sतpयामळ अधन भल ात वाया

समथ जो उचत पहा तोच तीज-

जगात का न स(Cचरा यOबीज (१४)

ampभजी १४० वी कवता या सKचरा वEतात आह

हषणी (३५) [ - - - ~ ~ ~ ~ - ~ - ~ - - ]

आकाशी जलकण तो EयजSन माय

रगनी रवकरसगतीत जाय

यता तो दYर न करAच द दनी ती

वाEसRय उYरच धरA हषणी ती (१५)

सकतात सौदरनद (१७७१-७३) ह Nलोक हषणीच आहत मराठत हषणरामारण

(मोस ७४४३) वनवहार २ रा सग आQण रदाळकरकत lsquoशZाची चादणीrsquo (रक १३०५) हA

करण हषणी वEतात आहत

lsquoeलaछrsquo (३६) [ - - - ~ ~ - ~ - ~ - ~ - - ]

ldquoeलaछानामथ दोfमतामधीampशतारा-

वादEतावधकालपालनाEतचEतौ

वीर4ाकथमयमSनवाय यOात

भजात ampशबर Sनज Sनज रयणrdquo (नह १२७९)

घनमाला (३७) [~ ~ - - ~ ~ ~ ~ - ~ - ~ - - ]

^हणवी का कQण तजला Pहणन काळी

नयन हA म^दर कती भhन आलA

अampल न ampशव कध बघ कतकnस पोरA

घनमाला सरस पहा कधी न गोरA (१६)

ampभजी १४९ वी कवता या घनमाला वEतात आह

lsquoमधमcकाrsquo (३८) [ - ~ ~ - ~ ~ ~ ~ - ~ - ~ - - ]

का बनता उगच जगात दAन गाई

दAनसखा भ न ^दस दशा बघा हA

तत तPहA अजSन^ह Eया ampभकवरA का

सड करा मध मधम5कपरA खा (१७)

ldquoसिfटमध असSत अनक दाखल त

पाहSनया बह मनजा सबO यत

साचवती मध मधमcका जळन

कोयवध4मampशखरावYर मनrdquo (ampभजी प १०३)

ampभजी १६५ वी कवता हA Kिjमणी वEतात आह Pहणन तथ Pहटल आह त चकnच आह

ती या नवीन lsquoमधम5काrsquo वEतात आह

रमा (३९) [ ~ ~ ~ ~ - ~ ~ ~ ~ - ~ - ~ - - ]

EयजSन हरA हK बघता हYरयला

उर फटनी कवण रसातलA न गला

कनक कठ तन^ह बन अखर माती

हYरचरणी रमSन ठh शक रमा ती (१८)

ldquoनपSत तदा नमSन कर कशासनात

कलगKpया कYर बह माय शासनात

हYरिजदYरSत हYरसयराज राजा

मग जनक 5SतपSतpया Pहण घरा जाrdquo (मोकल २९)

ampभजी १७९ वी कवता रमावEतात आह

ldquo1नमलाrdquo (४०) [ ~ ~ - ~ - ~ - ]

सQख त जशी मला

तampश या महAतला

सख दई कौमदA

^हमशीत 1नमला (१९)

रथोdता (४१) [ - ~ - ~ ~ ~ - ~ - ~ - ]

च4कोर गगनात शोभत

तारकागण झल सभोवत

दवलोकम^हषीमनोvता

हA जण कटवी रथोdता (२०)

यवदा (४२) [ ~ ~ ~ - ~ ~ ~ - ~ - ~ - ]

कampश िजवास जगती हवी सखी

Kचर जी कYरल ससतीस कn

खचत ती वमलसौoयसPपदा

ऋत न जी अवगणी यवदा (२१)

lsquoचEतबोधप8चकrsquo (खाक १९) आQण lsquoहलवाrsquo (च २४) या कवता यवदा वEतात आहत

ldquoअभीटrdquo (४३) [ ~ ~ ~ - ~ ~ - ~ - ~ - ]

ldquoनरक-अVवयपाश जो हYर

वYर तया यवतीस तो हYर

Vवज तयाच समगलाfटकn

रमSत तच जगी अभीट कnrdquo (वाVवा ११०)

ldquoसदSन ठवSन सन एकलA

थम यौवनसदरA भलA

कलश आपण घऊनी करA

VवरदगाampमSन जाय लौकरArdquo (आक १)

या करणातील ३ रा Nलोक^ह याच वEतात आह

ललता (४४) [ - - ~ - ~ ~ ~ - ~ - ~ - ]

दाYरVयशोकमय हा अस भव

म तयात^ह ampमळच वभव

यवोत मघ कSतहA नभी तरA

सौवण हाय ललता गहA भरA (२२)

हPमीर महाका)य १२ वा सग अमरच4सYरणीत पानद ५ वा सग आQण

अमरच4सYरणीत बालभारत वराटपव ३ रा सग ह लampलतावEतात आहत

कनकभा (४५) [ ~ ~ - ~ - ~ ~ ~ - ~ - ~ - ]

वरवQणनी वधमखी सवाampसनी

असता गहातच सधाशहाampसनी

सकमार चPपकदलापरA Sनकn

न पडल कव कनकभा फकn (२३)

वZमोवशीय (४३३ ४४३) आQण वबजा (२१३) हA सकतातील कनकभावEतची ाचीन

उदाहरण होत मराठत lsquoEयज सव रोष मज पाव का सया (मोस ८४७८) ह कनकभावEताच

उदाहरण आह वनवहार ५ वा सग रणवहार ९ वा सग आQण गहवहार १३ वा सग ह या

कनकभा वEतात आहत या वEताला म8जभाषणी Pहणण योlय नाहA

वागता (४७) [ - ~ - ~ ~ ~ - ~ ~ - - ]

पजपYरस सदर बाला

ampसO अथ चहहA कर याला

पातलAच जर होऊSन गहA

वागता कवण धाव न घई (२४)

ाचीन मराठ कवतत कवककरकत गKडगवमोचन ह करण बहतक वागता वEतात

आह

Rतपदा (४८) [ ~ ~ ~ - ~ ~ ~ - ~ ~ - - ]

जलधजा जYर शक सख Vयाया

पYर Sतच सकल कौतक वाया

िथरमSत यतमा न सदा हA

Rतपदा णSय-मानस दाहA (२५)

वब (८५३) वबजा (४६ १११०) हA 4तपदाची सकतातील उदाहरण आहत मराठत

समाद (१३) ह उदाहरण 4तपदाpया Sनराzया आQण चकnpया ल5णामाण आह पढAल

उदाहरणात 4तपदा आQण वागता याच ampमMण आह

ldquoअनचर समनवQणतवीय

आ^दपKष इवाचलभSत

वनचरो गYरतटष चरती-

वणनाplusmnयSत गा स यदा ^हrdquo (भाग १०३५८)

चRव3म (५०) [ - ~ - ~ ~ ~ - ~ ~ ~ ~ - ]

hप च4मQख Nयामल तव ह

शZतRयसमनोगणSनवह

भासत सभग अन Kचर जस

चRव3म उडमि डत वलस (२६)

म6णरड (५१) [ - ~ - ~ ~ - ~ ~ - - ]

वण हा ^हमगौर तझा ग

सदरA खल द अनराग

गवी कSत त ब^हरड

बPबता मध म6णरड (२७)

lsquoलडकाrsquo (५२) [ ~ ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ - - ]

वभवमEत हरA परजाया

तर बघ यश सEवर जाया

जनकजा ^टकलA अकलडका

मampलन हो गतभतक लका (२८)

lsquoअampभfटrsquo वEतामाणच lsquoलडकाrsquoवEत^ह सकतात आढळत नाहA याच नाव lsquoजळतस

कटाचल लडकाrsquo (भीमhपी तो १३३) या Nलोकावhन घतल आह ldquoनमान गा तज ह

ampभमरायाrdquo ह रामदासी तो lsquoलकाrsquo वEतात आह lsquoलडकाrsquo वEताच आणखी^ह अक उदाहरण

आह

ldquoहYर Pहण गKडा दयात

अभय होऊSन जाई वनात

वद त दाशरथी तज बाह

वचन बोलSनया मग पाहrdquo (अग ३८)

पढAल पVय ह लका आQण वागता याpया अहतक ampमMणाच ^दसत

ldquoसरampस सारसहसवहगा-

NचाKगीततचतस एEय

हYरमपासत त यतचEता

हत मीampलतkशो धतमौनाrdquo (भाग १०२५११)

कटजा (५३) [ ~ ~ - ~ - ~ ~ ~ - ~ ~ - - ]

कमल तzयात भरलA मधन ती

नलग Sनमण अलA मध नती

झकला चकSन रampसकोEतम राया

कटजा सन कर र मरा या (२९)

ह वEत कनकभावEतासारख कवय झालल ^दसत नाहA ampशश (६७३) या Nलोकानतर

अप (१४३८) हा Nलोक कटजावEताचा आढळतो मराठत वाVवा (१६) हा Nलोक कटजावEताचा

आह मोरोपतकत साररामायणाचा १८ वा सग आQण राप १४ वा सग ह या कटजा वEतात

आहत वलकत वVव7जीवन का)यातील (७३१) या Nलोकात कनकभा आQण कटजा याच

ampमMण आह

मतारा (५४) [ ~ ~ - ~ - ~ ~ ~ - ~ ~ - ]

जYर SनझरA कलरव रमवी

न परA Sनदाघसमयी शमवी

पYर हA गभीर अSतशातजला

ampमता5राच िजववी मजला (३०)

ldquoगळतीसमान नयन गळती

लपन न यSत धड आलपन

Sनज वहाampस उठवी Sनजवी

जनकाEमजा मरतस जनकाrdquo (मोकल ४७०)

मोरोपतकत वरदरामायण (मोस ८३३) आQण रणवहार ३ रा सग आQण गवyवSन

(साSनस १५१) हA करण ampमता5रावEतात आहत

उ3थापनी (५६) [ - - ~ - ~ ~ ~ - ~ ~ - ]

ldquo4fट)यमव मधमय सरा-

Sनयाplusmnयत इव कतकर

धयाNवश]दमदहासभतो-

ऽयोय रथा रथजषा ampमampलताrdquo (अप १७२०३)

याpया पढAल चार Nलोक^ह उEथापनीवEताचच आहत

यCथका (५८) [ - ~ - ~ ~ ~ - ~ ~ - ~ - ]

Kfट होऊSन बस दSयता दरA

तत होय वरह य तो उरA

तीस तो कळव धाडSन दSतका

rsquoम डपी िमत करA बघ यCथकाrsquo (३१)

ldquoसदर यतम तर कोमळ

मातकपampस तवा कत सोहळ

चितल परवसी मम डोहळ

मणी PहणSन कampलampस Sनमळrdquo (डKव ३९९)

ldquoबोलती वटप रPय पकावलA

कRकलाट कYरती कपकावलA

माि डल सरस नEय ampशखावलA

पाहता 4प^द फार सखावलArdquo (वावप १६०)

राप १३ वा सग करातकत lsquoआई भकrsquo हA कवता (आमा सटPबर १९१८) आQण

lsquoगोवदाजासrsquo (7यो ४३) हA यथकावEतात आहत अनतकवीpया रचनत यथका-जनकाEमजा

याची उदाहरण वपल आढळतात पढAल Nलोकात वागता आQण यथका याच ampमMण आह

ldquoजो सखा परम लोकपEयाचा

राQखतो yवज सदा कप Eयाचा

तो यधिfठर रवी सरता धरA

कधयान करवी अमताधरArdquo (वाव १६३)

ldquoबोलता सकप जानकवRलभा

दभय गजबज हYरची सभा

लागती कSतक त 5Qण कानी

rsquoMीपत न कYर ह जन-हानीrsquordquo (अस ५४)

अ8यत (५९) [ - ~ - ~ ~ - ~ ~ - ~ - ]

रड हा कQण Eयास न मोिजत

कfटनी पकवी धन जो िजत

हो नपाampल पदpयत मातलA

लAन अ8यत हाच रसातलA (३२)

वVयाधर वा ampभड याpया अयोिjतम8जरAतील २५ वा Nलोक या अpयत वEताचा आह

lsquoजनका3मजाrsquo (६०) [ ~ ~ ~ - ~ ~ ~ - ~ ~ - ~ - ]

ldquoKदन त कYरतस जनका3मजा

कमSत ह उपजलA कampश आEमजा

तरग बाधSन िजवावYर उठला

पडतस जनSन होऊSन )याकलाrdquo (उकल ११९)

राप ८ वा सग हा या ldquoजनकाEमजाrsquo वEतात आह या वEताला वभावरA Pहणण Sनराधार

आQण चकnच आह

Rतवलिeबत (६१) [ ~ ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ - ~ - ]

खचत च8चल यौवनमाधरA

उचत तढ न हA नच जा दरA

उलटता 5ण होampशल सPमख

Rतवलिeबत ग मग त सख (३३)

पढAल Nलोकात 4तपदा आQण 4तवलिPबत याच ampमMण आह

ldquoकपवरा नगYर ह न)ह लडका

सkढ ह भवनदASतल नौका

पसampश नाम ^हच तYर Vवारका

रampसकभावकलोक-सतारकाrdquo (अग १०)

कमालनी (६३) [ ~ ~ - ~ - ~ ~ ~ - ~ ~ - ~ - ]

मशी खरोखर अर मरा कठ

कSत गड Sनरथकच श]द तझा उठ

तपत उहA मधरभाववampशfट त

बघ मौSननी कमलनी जampल Sतfठत (३४)

ampभजी १४५ वी कवता या कमampलनी-वEतात आह

सदर (६४) [ - ~ - ~ ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ - ~ - ]

तजवीण सखी भतल ह lsquoरमणीयrsquo न

सतीत तव नदन हो रमणी वन

भषवी न तजला lsquoमQणभषणrsquo ह तर

यास भषवampश तच खरोखर सदर (३५)

ampशश (१३६९) रह (५१२३) आQण ampसOषकत उपampमSतभव प8चकथामधील (ताव ४ प

७२१) lsquoयो ^ह गवमववकभरण कYरfयतrsquo हA सदर-वEताची उदाहरण आहत

मगला (६५) [ ~ ~ ~ - ~ ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ - ~ - ]

कवण भलवल अय तयावण अगना

जवळ त न तर इ4सभत^ह रग ना

खचत साधampशल तच मनोरथ भगला

रमQण दई मज ग तव सगSत मगला (३६)

रह (४६६७) lsquo^दववEम घ^टतासहसा^हतकPपयाrsquo हा Nलोक या मगलावEतात आह

शालनी (६८) [ - - - - - ~ - - ~ - - ]

थोरा सवी आदरान सखान

पोरा पाळी कfटनी कौतकान

शालAनEव आचरA ीSत-नीती

ससाराची Mीच हो शालनी ती (३७)

महाभाfयातील ldquoवOिNच वVयjच हतNच घEवrdquo हA शाampलनीवEतातील काYरका ह या

वEताच ाचीनतम उदाहरण असल वबजा (२८३) या Nलोकातील lsquoSनयाण यानfटजमkकाणrsquo

या दसT या चरणात ऋकारयjत )य7जनापव=ल अ5रास गKEव आल आह कn गोfट चतनीय

आह

वातोम (६९) [ - - - - ~ ~ - - ~ - - ]

दख टक 5Sतजी हमगोल

ampसधपfठ लहरA नEयलोल

कfटाचा तो 7वर सारा Sनमाला

भट Znडातर वातोम-माला (३८)

वब (४६१७ ८४६) हA वातोम=ची सकतातील उदाहरण आहत

ldquoलाशकाद हयोग5णाVवा

वणावदद बलयjताVवयोनौ

kfया समानावदEवसoयया

रखा वदमरसथNच पfठrdquo (वबजा ३४)

या Nलोकातील SतसT या चरणाचा दसरा गण जर ( ~ ~ - - ~ - - ) pया ^ठकाणी ( - ~

~ - ~ - ~ - ) असा आह तो नसता तर ह एक नवीनच वEत झाल असत

ववदवी (७०) [ - - - - - - ~ - - ~ - - ]

ताKणVवारA ठाकतो जो कशोर

आNचयाची तो सिfट पाहA समोर

कवी ीEवाची चाKता मlध ठवी

सवी तो एक ीSत हA ववदवी (३९)

सकतात वNवदवीची उदाहरण भासात (भाअ ६५ भाख १९) हA दोन आहत वाlभटाpया

अfटाडदयातील उEतरथानातील (१३९७) हा Nलोक वNवदवीचाच आह मराठत क टकत राजा

ampशवाजी या का)यात सारख भजयात वEत क टाळवाण होऊ नय Pहणन मधन मधन

वNवदवीची योजना कलA आह

चिRणी (७२) [ ~ - - - - - - ~ - - ~ - - ]

जरA तया शीष= लोटत मघमाला

तरA लोटA माग च4 वग तमाला

सहासाच कात तज माया घरात

करA या जीवाची चिRणी चाद-रात (४०)

ldquoसवणाकारशान^दिlभिEतमाग

बभौ दवpछद वाampमवMामहतो

कलोEक ठापण ाप सवाथाampसO-

वमान तमानीभय नाभयनाथमrdquo (अप १४४७)

ampभजी १४१ वी कवता या चि4णी-वEतात आह

ldquoराजrdquo-लgमी (७३) [ - - - - ~ - - - ~ - - ~ - - ]

कfटाळ भाबड त राजधानीत जाती

ऐNवयe ती पहाता काय वाट मजा ती

वEवाची वमती द ल5 का राज-लमी

शोभ सार न कोणा मोहवी राज-लgमी (४१)

ldquoतEवाना वतराVवा तष स5पतो वा

जीवाVयाना नवाना योऽवबोधो यथावत

सPयlvान तदतत तpच प8चकार

vय मEया^द मjEयारोहसोपानhपमrdquo (अप १४२०८)

मदाDाता (७९) [ - - - - ~ ~ ~ ~ ~ - - ~ - - ~ - - ]

मघानी ह गगन भKनी गाढ आषाढमासी

होता पयEसक मSन कणी कात एकातवासी

तिनNवास MवSन Yरझवी कोण Eयाpया िजवासी

मदाDाता सरस कवता काampलदासी वलासी (४२)

कसमतलता (८०) [ - - - - - ~ ~ ~ ~ ~ - - - - ~ - - ]

वालकारA सजSन रमणी वाट पाहA याची

होता शकाहA वकल मधनी इशसायाampस याची

तो य मागनी रमण Sतचया पampशता पRलवात

होई ती जशी कसमतलता विRलता मद वात (४३)

ldquoतमाSshy5ाथ मम गKYरतो यावदव यात-

EयjEवा काषाय गहमहाampमततावदव याय

प7य ampलग ^ह खampलतमनसो बत िjलfटबO-

नामाथ यादपहतमतनायय जीवलोकrdquo (असो ७५२)

मराठत मोस (८५०८) हा Nलोक या कसampमतलतावEतात आह

विमता (८१) [ ~ - - - - - ~ ~ ~ ~ ~ - - ~ - - ~ - - ]

कती शोभ तया नयनSतampमरA VयवVयVवलास

ampभती का ग ककn कतककलह मघवफिजतास

पर झाल आता वळSन बघनी अमतkिfटराग

िमताची ती वfटA कर नजर का रोQखशी विमता ग (४४)

सकतात ampशश (२०७९) आQण अप (१4३९) हA दोन विमतावEताची उदाहरण आहत

प^हRया उदाहरणाpया SतसT या चरणाpया शवटA विमता हा श]द आह मराठत ampभजी २२४ वी

कवता या विमतावEतात आह

CचIमाला (८२) [ - - - - ~ - - ~ ~ ~ ~ ~ - - ~ - - ~ - - ]

राह सौदय कोठ मकलरदनी फRलपाननी का

माच थान कोठ म^दर नयनी मEत पीन तनी का

छ छ च4ानना ती सकल मSनpया घालवी जा तमाला

माची सभा ती Sतप^द भवी रगवी CचIमाला (४५)

नदमखी (८३) [ ~ ~ ~ ~ ~ ~ - - ~ - - ~ - - ]

अampभKचच नस ीस का कव साह

यतम Sतज तो वाampम हो जो ववाह

शampशमQखवण का हो न छदA सखी तो

SनरखSन पYर _या शO नदमखी तो (४६)

rdquoampशampशररससरा राववममरारा

ददममततरा रािजिजEसEसरारा

ससववससरा-राममyवyवरारा

ततललददरा-राससEवEवराराrdquo (राह ५१३५)

CचIलखा (८४) [ - - - - ~ ~ ~ ~ ~ ~ - - ~ - - ~ - - ]

वपी कोणी SतरSत अपRया yययमत=स पाहA

आशापत=तव हYरखSन ती Eयास Eप वाहA

तो जागी हो हळहळSन Pहण lsquoकोण त वि8चल का rdquo

य सायाला णSयजनपनम=लनी चलखा (४७)

पपदाम (८५) [ - - - - - ~ ~ ~ ~ ~ ~ - - ~ - - ~ - - ]

होऊ य दोघ Sनगडत सखय ीSतpया पfपपाशी

खळ कfटहA णयमयमन अधकारA-काशी

जथ त तथ घर तजवण तो वगहA दjखधाम

ाथ= मी तत ampशर नमवSन घ अपत पपदाम (४८)

शोभा (८६) [ ~ - - - - - ~ ~ ~ ~ ~ ~ - - ~ - - ~ - - ]

कती वाट चता जव तजवर मी म लाग कराया

ampलह दाव कवी गहन भयतमी भावनालख राया

तवा यवोनी तो उलट वनवनी दावता मलोभा

कशी pच4ा र सरस पसरलA पौQणमचीच शोभा (४९)

Iiधरा (८८) [ - - - - ~ - - ~ ~ ~ ~ ~ ~ - - ~ - - ~ - - ]

kिfट5प िजयन सहज मज ^दलA पावन ीSतदA5ा

ातीसाठ िजयpया तपभरच जण मी^ह कलA ती5ा

साधाया अथ चारA शभ घ^ट बघनी शात Eया मyयराती

सcedilाvी )हावया य मजसह हYरख मदगहA Iiधरा ती (५०)

महाIiधरा (८९) [ ~ ~ - - - ~ - - ~ ~ ~ ~ ~ ~ - - ~ - - ~ - - ]

ममता ठवी घना त वKSन ^दसSनहA अतरगी न काळा

Sनध मोठा अमताचा तव दSय अस का न यावा उमाळा

पडलA सवeसहा हA सतवरहतप होऊनी दlध राहA

फलवी भटSन हAत बघ कampश खलत र महाIiधरा हA (५१)

माझ द दन या का)याpया अती lsquoकKणाि]ध माय बाळाrsquo Pहणन जो Nलोक आह तो (गछ

२२१६) मधील चकnpया ल5णामाण आह माझ सहाyयापक ो कदनगार यानी

मEतभवZnडत आQण महाlधरा हA दोन वEत ampमळन होणाT या अथसमवEतात रचलला कानडी

भाषतील रनकत गदायO (७४१) हा जो Qrतशक ९८२ मधील Nलोक माया kfटोEपEतीस

आणला आह Eयावhन पहाता महाlधरा वEताच शO ल5ण मी वर ^दलRया ल5णामाणच

आह अस ^दसत

मालनी (९०) [ ~ ~ ~ ~ ~ ~ - - - ~ - - ~ - - ]

Kचर म^दर नी लोल नीलोEपल हA

उजळ Sनतळ दहA चPपकाची दल हA

मदल मधर ओठ लाल डाampळPबफल-

बघSन तज पडावी मालनी का न भल (५२)

चिRका (९८) [ ~ ~ ~ ~ ~ ~ - ~ - ~ - - - ]

वधसम मख ह Pहण कस वाया

वध वचनसधा न दई सवाया

वध वतYरल काय बायता शाती

सQखमख पसरच चिRका वाती (५३)

कjटलग1त (१०१) [ ~ ~ ~ ~ ~ ~ - - ~ - - ~ - ]

लपत छपत ज वाकड चालती

उरग-गन नस उpच Eयाना गती

गKड बघ कसा अमतासी हरA

कjटलग1त न र भटवी MीहरA (५४)

rdquoरघकलSतलका म^दनीपालका

सदयपदका पापपकोदका

सदampलकमला नीरदNयामला

अतलभजबळा भर5ोबलाrdquo (मोकल ४७४)

करात (५१८) ह क^टलगतीच सकत उदाहरण असन मराठत ampभजी १३४ वी कवता या

वEतात आह

शरभललता (१०२) [ - - - - ~ ~ ~ ~ ~ - - ~ - - ]

हास खळ गटग^टत ह बाळ गोड

पाव याpयाजवळ न कस चEत ओढ

च डवाणी रमSन दमवी हा द7याना

दावी कवी शरभललता हा पहा ना (५५)

ldquoयावEतEव न भवSत ^ह kfट Mत वा

तावpAEligOा न भवSत बलथा िथरा वा

kfट तEEव SनयमपYरभति4यय

MOाव5ो भवSत सफलNचाMयNचrdquo (असौ १२४३)

असौ (१३५६) हा^ह Nलोक या शरभलampलतावEताचाच आह

वरललता (१०३) [ ~ - - - - - ~ ~ ~ ~ ~ - - ~ - - ]

^दलA तीत आधी सदय कती द5णा मी

^दसनी य तीचा नवलपYरची विEत नामी

Sतpया औदासीय दय इकड हाय चर-

जयानदyयानी वरललता जाय दर (५६)

शखmरणी (१०४) [ ~ - - - - - ~ ~ ~ ~ - - ~ ~ ~ - ]

िजpया ीतीसाठ सरस कवन SनEय रचलA

महायEन रEन ampमळवSन स-वणाeत खचलA

िजची छाया वाया भलवच िजवा या Sनampश^दनी

कठ आता काता ampशखYरदशना ती शखmरणा (५७)

ldquoगजाampलMfठा या अSतSनबडकातारजठरA

मदाधा5ा ampमा 5णभर^ह वात)य न करA

नखानी यथ गKतरampशला भदSन कYर-

मान आह र गYरकहYर हा Sन^4त हरArdquo (खााक २६)

असा (१४५०) ह ampशखYरणीच एक ाचीनतम उदाहरण आह

पट (१०६) [ ~ ~ ~ ~ ~ ~ - - - ~ - - ]

वरवर बघशी तो मिEतका हA

Mम कर तKणा SनविEत का हA

चल खण कदळीन हाण यEन

कर-पट भKनी द खाण रEन (५८)

ldquoकनकrdquo-गौर (१०७) [ ~ ~ ~ ~ ~ ~ - - ~ ~ ~ - - ]

जळSन कर धड का दययोग

णय^ह Pहणव का Sनवळ रोग

बघ हYर कSत काळा भलSन सौरA

बनampलच कampश राधा कनकगौर (५९)

मा (१०९) [ ~ ~ ~ ~ ~ ~ - - ~ - ~ - - ]

कSत जYर कणी कल हार साहA

कYर सतत तपया पहा रसा हA

भ अवतरतो या 5मा-भाव

जन ^हज Pहणतात 5मा वभाव (६०)

ampभजी १३५ वी कवता या 5मावEतात आह

लय (१११) [ ~ ~ ~ ~ ~ - ~ - ~ ~ - ~ - ]

मधर अधरA तया ampमळता सधा

कठSन दसरA उरल अता 5धा

म^दरनयन नकोच सरालय

णSय तQझया घडोच परा लय (६१)

भाराDाता (११२) [ - - - - ~ ~ ~ ~ ~ - ~ - ~ ~ - ~ - ]

Mीरामाpया सरल चYरती माद न सापड

सPमोहA तो नरमQण पढ कसा मनसा पड

rsquoहा हा सीत lsquoवचSन दयी वस तव SनEय जी

भाराDाता असSन Sतज तो कसा वपनी Eयजी (६२)

करLडगका (११४) [ - - - - - ~ ~ ~ ~ ~ - ~ - ~ ~ - ~ - ]

गा यान तया उचत गमत मकपण य पका

कातीन तया असSन ग^हरा गलाब पड फका

वारय तया मर झलता रड न सरडग का

पाहनी तझी Kचर नयन दडच करडगका (६३)

मकरिदका (११५) [ ~ - - - - - ~ ~ ~ ~ ~ - ~ - ~ ~ - ~ - ]

ampशरAषव5ात कसमभर य पलाश^ह रगतो

न ग हा आcedilाचा पYरमल परA मEत अनग तो

सयोगाची आता वर^हदया वलिPबत सिध का

कती व5ी आSतवर मधर हA करA मकरिदका (६४)

अपरािजता (११६) [ ~ ~ ~ ~ ~ ~ - ~ - ~ ~ - ~ - ]

तKण अकKण इथ लवल कती

तडवलA दय तवा अबल कती

गटव म^हला-वभाव खरा िजता

रडतच बसती िया अपरािजता (६५)

चल (११७) [ - - - - ~ ~ ~ ~ ~ ~ - ~ - ~ ~ - ~ - ]

कातहनी बलतर तस Sतिfठत का8चन

Eयाpयामाग कQण धडपडता न Eयामध ला8छन

आसjती हA कध न उपशम अख ड करA छल

Eयाpयाठायी अचल जनरSत वतच जरA चल (६६)

भजगवजि-भत (१२१) [ वVयमाला ८ ल ~ ~ - ~ - ~ ~ - ~ - ]

ldquo लमीpया उमाद दAना सतत तडव अकKण तो

पड नरकामधी

ददवान गलA लमी तर अनभव नर नरका

इथ मरणावधी

दारोदारA ampभ5साठ मण कYरल सहSन अहो

SतरकSत दjखदा

लमीपानो उमादा EयजSन उपकSत कYरत जा

अनाथ जनी सदाrdquo (ampभजी २५३ वी)

भजडगवजि`भत ह वEत भरतपगलानी सागतल असन ाचीन वामयात याची उदाहरण

गावत नाहAत श4ककत पाभतकात दोन आQण वरKचकत उभयाampभसाYरकामyय एक अशी

तीनच उदाहरण मला सापडलA

हmरणी (१३४) [ ~ ~ ~ ~ ~ - - - - - ~ - ~ ~ - ~ - ]

खचत दबळ होण मोठ अस जग पातक

भ^ह दबzयाचा दखा हा खरोखर घातक

न^ह सभगता दौबRयी या छळ कQण हA शक

तYर हYरकटA का )हाव त मन हmरणी सख (६७)

lsquoवरहrsquo (^टक ९६) हA कवता हYरणी वEतात आह

lsquoजननीमदrsquo (१३५) [ ~ ~ ~ ~ ~ - - - ~ ~ - ~ - ~ ~ - ~ - ]

ldquoबहतरमनराधारयता मखरQखलMती-

नampलनजनषा Sनमातमहो यदPब न शjयत

कथampमह तव तो कवय शjता () वयampमिदर

जगSत ampशशव शjयाऽथ कतोऽथ वा जननीमदrdquo (वलस १५१७)

हाmरणी (१३९) [ - - - - ~ ~ ~ ~ - - - ~ - - ~ - ]

kिfट5प मत जYर करA स7जीवनी तमखी

उचारAना जYर मधवच चया सदा कौतकn

मामाजी बडवSन पहा होई भवी ताYरणी

सवाधम बनSन म^हषी चEतास हो हाmरणी (६८)

छाया (१४१) [ ~ - - - - - ~ ~ ~ ~ ~ - - - ~ - - - ]

सदा जीवात या य सखद जी Ccedilीfमात छाया जशी

मखpछाया जीची बघSन गगनी घ पा डतया शशी

वनcedilा छाया जी जण पद धरA माज न सEतामद

ampमळ ती या व5ी सहजच जशी छाया काशामध (६९)

कसर (१४३) [ - - - - ~ ~ ~ ~ ~ ~ - - - ~ - - ~ - ]

पfपामाजी ^दसSत कठकठ रगाकती मा ती

कोठ गध खर अKचर मास ना पा ती

जाता कोमजSन कQण न बघ SनवाYर जस सर

नासाी ज धYरSत जYर सक त ऐकल कसर (७०)

विaचता (१४४) [ - - - - - ~ ~ ~ ~ ~ ~ - - - ~ - - ~ - ]

नाथा अधागी घनतमवपनी अyयाच वाSनशी

टाकोनी गला अवचत उठSन कोठ कशाला Sनशी

Sनदाव आता खडतर अपRया मायाच मी सि8चता-

ददव राजन चकSन^ह मजला का हो अस विaचता (७१)

रोjहणी (१४६) [ ~ ~ ~ - - - - - - - ~ - - -]

जशी न कवता य तकाpया )याoयमध कोि डता

तampश Sनसटशी हातातनी पाशी जव ओ^ढता

मग झलवशी का ग ऐशी घालSन त मो^हनी

य अampश कशी होशी कात च4ा जशी रोjहणी (७२)

Bयो3ना (१४७) [ - - - - ~ - - - - ~ - - ~ - ]

जीpया सौPय भाव भावाPबधी नाचतो

ZnडामEत माथी होई न क)हाच तो

वनसfटAवरA य जीpया वच मोहर

ऐशी माझी सखी ती Bयो3नाच चतोहर (७३)

ldquoampसOातोjतष शOा तEEवष यVवासना

सPयक सPयक तमतpछका^ददोषोि7झतम

जायततिनसगाEससगतो वा गरो

ससारफारhपाऽकपारपारदमrdquo (अप १४२०९)

शादलवDELडत (१५१) [ - - - ~ ~ - ~ - ~ ~ ~ - - - ~ - - ~ - ]

शाहाpया पढती लव न न लग याला जहागीर हा

थापाया बघतो वरा7य- चल जा वया अभागी रहा

नाEयाच Pहणती कलाधम पहा आPहा करA laquoीडत-

शादलासच कौतकापद गम शादलवDELडत (७४)

असौ (११६०) ह शादलवZnडताच एक ाचीनतम उदाहरण ^दसत lsquo

म3तभवDELडत (१५३)

[ ~ ~ - - ~ ~ - ~ - ~ ~ ~ - - - ~ - - ~ - ]

जन यती चढनी तटावर कती दखावया कौतक

^दसती काय तरA फRल इतjया दाटAत अEयEसक

पYर होती कSत आगडात दय नावक सPमीampलत

जव हो सा^दसव भयकर अस म3तभवDELडत (७५)

सकतात ऐहोळampशलालखातील lsquoवरदातlडतरगरगवलसदहसावलAमखलाrsquo हा एक Nलोक

आQण वलस (१५१३ १५१५) ह दोन Nलोक मEतभवZnडताच आढळल मराठत ampभजी २२८ वी

कवता हA मEतभवZnडतात आह

शादलवZnडताpया रचनत मyयच अनवधानान एखादा चरण मEतभवZnडताचा यतो-

(१) ldquoथाया चासनमय चाह नपSतगpछ वश दद

अampसत सारथवाjय MEवम^दत ोEया सखनािवतrdquo

(लव प १२५)

(२) ldquoप^हRयान नप काय वाjय वदला हहA कशा उEतरा

दऊनी नप तोषला वद भला Eया सवहA वतराrdquo

(वाव २६)

मदनललता (१५७) [ - - - - ~ ~ ~ ~ ~ - - - ~ ~ ~ - ]

श]दाना का जळवSन लयी य Eयात कवता

पाडी वाती दKSन ^ठणगी का ^द)य सवता

का य लमी दयमथनी जी कNमल हरA

का हA आह मदनललता आनदलहरA (७६)

DEडा (१५८) [ ~ - - - - - ~ ~ ~ ~ ~ - - - ~ ~ ~ - ]

सधाkfटAन ती मज भलवनी नऊSन वपनी

कतीक वातीची कKण गपत साग मध^दनी

दरAमाजी लोटA चढवSन सखोjतगampशखरA-

अहा ती चावगी अदय दSयता DEडा कampश करA (७७)

समधरा (१५९) [ - - - - ~ - - ~ ~ ~ ~ ~ - - - ~ ~ ~ - ]

दवी कवी Kचावा तजवण असा हा लौकक मला

ठावा साT या सखाचा अनपमच ग EवEसग गमला

चता वाट गहAची जवळ असता त कn सम-धरा

कायावाचामनाpया समधरगण होशी समधरा (७८)

ampभजी २१८ वी एकNलोकn कवता हA समधरावEतात आह

सवदना (१६०) [ - - - - ~ - - ~ ~ ~ ~ ~ ~ - - - ~ ~ ~ - ]

सारA जीचा मखद सकल Sतampमर अन सताप^ह दरA

kिfट िनlध सन णय उसळवी ग`भीर^ह उरA

आणी आकषनी जी वबधगणबळ वग वसदना

ससारA या असावी चतर नरसखी ऐशी सवदना (७९)

सकतात आर`भी आर`भी (असौ ११६२ १८६४ भा ३७ ११) सवदनावEताची उदाहरण

पfकळ आढळतात उEतरोEतर ती दampमळ होत जातात

सरसा (१६१) [ - - - - ~ - - ~ ~ ~ ~ ~ ~ - - ~ ~ ~ - ]

वाह खग़ जयाpया नरKधरनदA ^हक रणी

राह वाधीन Eयाpया गणSन सकल ती तRय करणी

काळ लाभो न लाभो ^दव खचत Eया जो असरसा

भाळ Eयाpया तापा 5Sत ampशव ampशव हA काय स-रसा (८०)

ampभजी २१९ वी कवता या सरसावEतात आह

शादललत (१६२) [ - - - ~ ~ - ~ - ~ ~ ~ - - - ~ ~ - ]

सौदयासह ^हता अampश कशी एकच वस

पाचचा रमणीय रग गरलA नाचSन वलस

वाट भीSत अथाग मोहSन तरA हो चEत चampलत-

ीलाampलEय न ह तझ अकKण शादलललत (८१)

MीसVगKशतीतो (साSनस २१) ampभजी २१२ वी lsquoनारायण वामन ^टळकrsquo (उषा ६१) या

कवता शादलampलतवEतात आहत

पoवी (१६४) [ ~ - ~ ~ ~ - ~ - ~ ~ ~ - ~ - - ~ - ]

बलायतम भटता नर तयास पoवी वरA

वरा7य Sनजमानसावर परA तपवी करA

नपास जन पिजता Sनज^हताथ सEता-भय

परत यSत-दशना नप उठSन आपाप य (८२)

^दस नच परपरA णय अतर वाि8छत

सधाकर पहा वता सकSन हो वरA लाि8छत

करास नच याचया पYर सधस भ वीकरA-

वता^ह रवभोवती मण फोल पoवी करA (८३)

वब (२८१४) या पवीवEतातील Nलोकात यSत पाळलला नाहA

मaजर (१६८) [ ~ ~ - ~ - ~ ~ ~ - ~ - - ~ - ]

तज वाटत णयभावना नNवर

Pहणनीच का कYरampश तार आतवर

चल जा कठतYर पड नको प8जरA

सहकार हा बघ कठ परA मaजर (८४)

सकतात ampशश (४२४) आQण रह (५४०) हA दोन म8जरAची उदाहरण आहत मराठत

ampभजी १४६ वी कवता म8जरAवEतात आह

नलनी (१७९) [ ~ ~ - ~ ~ - ]

कमल सकलA

मधत मकलA

Pहणनी अampलनी

EयिजलA नलनी (८५)

rdquoिमतवफYरत

ऽजSन य ^हत

रSतKRलampसत

सiexclशा लampलतrdquo (hतमा १६१)

ldquoसहampस laquoSतनीरampभतrdquo (Kतमा २३७) या पVयात रमणीचीच चरणावलA आह ampभजी १० वी

कवता नampलनीवEतात आह

मधभार (१८०) [ ~ ~ - ~ - ~ ]

ldquoजय चाKदाम-

ललनाampभराम

जगतीललाम

Kचत () वामrdquo (hतमा १२५)

समाल1तक (१८१) [ ~ - ~ ~ - ~ ]

पणा (९२१) ह कडवअ या समालSतकावEतात आह

कया (१८२) [ - - - - ]

ldquoकाका काका

मारा हाका

बोका बोका

ठोका ठोकाrdquo (ना ग ampलमय)

ampभजी १ लA आQण २ रA कवता या कयावEतात आहत

कतलतवी (१८४) [ - ~ ~ - - ]

ममद हA

जीवन दई

ससSतधवी

कतलतवी (८६)

rdquoरागणी माळा

आळव बाळा

MीहYरलAळा

चEत रसाळाrdquo (मका)

rdquoगाि7जSत मात

षEgraveप भारA

सEवर Eयात

इश SनवारArdquo (पार)

ampभजी ३ रA कवता या कतलतवीवEतात आह

मकरकशीषा (१८६) [ ~ ~ ~ ~ - - ]

वधवदना हA

झलवत राहA

न चढव ईषा

मकरकशीषा (८७)

rdquo^दसबहतसो

णहसरहसो

Qणहअणकदो

परसइ चदोrdquo (राक ३२९)

hतमा १२१ वरAल lsquoजयजयवीरrsquo मकरकशीषाpया ७ चतfपVया आहत ampभजी ८ वी कवता

याच वEतात आह

lsquoसeमदजनकrsquo (१८७) [ - ~ ~ ~ ~ - ]

ldquoय िथरकKण

तिजतवKण-

तपतजनक

सeमदजनकrdquo (hतमा १६१)

rdquoवकटभवया

रQखव Sनzया

अPबजनयना

ampसधजवदना (डKव २०)

rdquoअ7जन नयनी

7यासम रचनी

यगधनष

वाऊSन रवसrdquo (मका

lsquoसौरतटचरrsquo (१८८) [ - - ~ ~ ~ ~ ]

ldquoसौरAतटचर

गौरAlaquoतपर

गौरAपटहर

चौरAकतकरrdquo (hतमा १६४)

rdquoस Eव जयजय

दfटSतभय

भjतिथरदय

लतlaquoजभयrdquo (hतमा १६१)

ग(म=या (१८९) [ ~ ~ - - ~ ~ ]

ldquoधतगोवधन

सरभीवधन

पशपालय

रचतोपZयrdquo (hतमा ११८)

rdquoखampलनीडPबक

मरलAचPबक

जननीवदक

पशपीनदकrdquo (hतमा १२०)

lsquoसौरभसिBजतrsquo (१९०) [ - ~ ~ - ~ ~ ]

rdquoमाधव वफर

दानवSनfठर

यौवतरि7जत

सौरभसिBजतrdquo (hतमा १५०)

rdquoककमप Egraveक

गिPफतप डक

सकलककण

क ठगरगणrdquo (hतमा १३०)

Rतग1त (१९१) [ ~ ~ ~ ~ ~ ~ - ]

अन^दन झगडा

कYर धन पकडा

SनसटSन पYर त

Rतग1त वYरत (८८)

ampभजी १५ वी कवता या 4तगSतवEतात आह

lsquoकsणापmरमलrsquo (१९२) [ ~ ~ - ~ ~ ~ ~ ]

ldquoवhणालयसम-

क(णापmरमल

कलभाSयतबल-

शलभाSयतखलrdquo (hतमा १२६)

ldquoकटAकतगणrdquo (hतमा १२६) या पVयात या लगावलApया ६ चतfपVया आहत

lsquoपननदनrsquo (१९७) [ ~ - ~ - ~ ~ ]

ldquoअYरfटख डन

वभjतम डन

यjतचदन

पननदनrdquo (hतमा १२०)

तनम=या (२०७) [ - - ~ ~ - - ]

फत= दयाला

दई मधबाला

शोभ मग पVया-

माजी तनम=या (८९)

rdquoचEतिpछत साग

ऐसा वर माग

वाथ= बहस7जा

जालA गतल7जाrdquo (मोस ८५२२)

सकतात भ^का)य (१०१२) ह तनमyयावEताच उदाहरण आह

कमारललता (२१८) [ ~ - ~ ~ ~ - - ]

हसSन समन ती

हhSन तम नती

मोद कSत दती

कमारललत ती (९०)

ampभजी १४ वी कमारलampलतावEतात आह

म6णमाला (२२२) [ तनमyयाVवरावEता ]

माझी य कया मjता जण वाट

kfटA पडता ती कौतहल दाट

व5ी Sतज घता शोभ कampश बाला

शोभ जampश तीpया क ठ म6णमाला (९१)

ldquoवाSत साम सनदनमोह

जोडSन करात ाथ= नप तो ह

दहास^ह दता दाता कव शर

Vयावा सत कसा ाणाहSन दरrdquo (मोस ८५०३)

ampभजी १२२ वी कवता मQणमालावEतात आह

राजरमणीय (२२३) [ कमारलampलताVवरावEता ]

ldquolaquoजदKपनदातरAणमSतनोदA

मनोvतरवदावनातरनमोदA

अनथजनSयया Sनजाकमपनीत

करगनयनाampभ सहषमनगीतrdquo (hतमा १७७)

या करणात राजरमणीयाpया ६ चतfपVया आहत

ी1त (२२६) [ - ऽ ~ - - - ]

बध पjयाचा

तत ऐjयाचा

7यास न Mी ती

Eया कठ ीती (९२)

ampभजी ४ थी कवता ीSतवEतात आह

प1hनी (२३९) [ ीSतVवरावEता ]

गीतवाVयाची आवडी मोठ

Vय श]दाची माधरA ओठ

चाKवषा य खावया वार

पगधा ती प1hनी वा र (९३)

ampभजी ३८ वी कवता या पSनीवEतात आह

मदलखा (२६१) [ - - - ~ ~ - - ]

आला माज गजाला

हा उpछखल झाला

ह ग डथल दखा

या काzया मदलखा (९४)

ldquoवfणी फार दरार

सरा य अSत Nयार

वीरा अत न लखा

छदA ह मदलखाrdquo (ओलख ३६)

ldquoदवा दAन-दयाळा

तारA बा भज बाळा

तोडी या भवजाळा

जो त दि डampश काळाrdquo (पार)

lsquoम6णCचIrsquo (२६२) [ ~ ~ - - ~ ~ - - ]

ldquoदय यय वशाल

गगनाभोगसमान

लभतऽसौ म6णCचI

नपSतमि_न वतानमrdquo (प ५४ टAका)

CचIपदा (२६३) [ - ~ ~ - ~ ~ - - ]

वाjय रसाEमक साध

काय कणास न साध

सौoय कणास वदा त

पाहSन CचI पदात (९५)

ampभजी २५ वी कवता या चपदावEतात आह

ldquoगणrdquo(Cचरा (२७०) [ - ~ ~ - ~ ~ ~ ~ - ]

सदर ज वYरवYर त

शीmiddot मना वश कYरत

वत खरोखर उampशरा

मोहव जी गण(Cचरा (९६)

ldquoचकलावद रमणी

प8चसरडगत समनी

गिPफत वampलampस तKणी

ओ^ढampल ममथजननीrdquo (डKव १३१)

अमतग1त (२७१) [ ~ ~ ~ ~ - ~ ~ ~ ~ - ]

वसर तझा मज न पडो

व^हतच कवळ न घडो

Sनत मज Sनमल मSत द

हYर मज अमतग1त द (९७)

lsquoतणाrsquo (२७३) [ - - ~ ~ - - ~ ~ ]

ldquoतfणा Eयज धम भज

पाप दय मा कK

इfटा य^द लमीतव

ampशfटानSनश सMय ldquo (प ५४ टAका)

lsquoसaचलrsquo (२७४) [ - ~ ~ ~ ~ ~ ~ - ~ ~ ]

ldquoसaचलवचकलक डल

मि डतवरतनम डल

क डampलपSतकतसEgrave

खि डतभवनभयकरrdquo (hतमा १२४)

ldquoअPबजकरणवडPबक

ख8जनपYरचलदPबक

चिPबतयवSतकदPबक

कतलल^ठतकदPबकrdquo (hतमा १३८)

अलोला (२७५) [ मदलखाVवरावEता ]

ldquoलखा कमराला Eव Sनमाampस कराला

क वा पNयampस वाम सर`भादampभरामम

^दfया काननलोला हलोEफRलकपोला

वEता Eव हYरहत ातायो भव कतrdquo (hतमा २५०)

याpया नतरचा Nलोक^ह अलोलावEताचाच आह

Nलोकात मyयाEय यमक असRयान चतfपदAची अfटपदA कhन वEत मदलखाच मान याकड

विEत होत ampभजी १६३ वी कवता हA अलोलावEतात आह

मघवतान (२७८) [ ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ - - ]

जYर द दन यई घरात

तYर सभ त ^दनरात

गहभषण त हampसतानी

शampश 7यापYर मघवतानी (९८)

lsquoरामाrsquo (२८०) [ - - ~ - ~ - - - - ]

ldquoरामाampस तो Pहण र तोका

नाहAच तज काहA धोका

मनाम मीरवीशी लोकn

त सोडवावया आलो कnrdquo (मोस ८५१६)

ीत Pहणोत काहA कोणी

जाती अचक त Qझगोनी

का मा नकोच मyय5ामा

Nयामा मनोampभरामा रामा (९९)

नवमालनी (२८२) [ ~ ~ ~ ~ - ~ - ~ ~ ~ - - ]

कसampमत हमचPपक न एक

सधवल पाYरजाततK दख

सरampसज प7ज न सखदायी

बघ नवमालनीच वसधा हA (१००)

गाधवr (२८७) [ - - - - - - - ]

मानदA जीवाला

झोक दई जी बाला

गडा का)याची वाह

गाधवr ती जाणा ह (१०१)

ampभजी १२ वी कवता गाधव=वEतात आह धाी ह तथ ^दलल नाव Sनराधार ^दसत

कलह (२९०) [ ~ ~ - - ~ ~ - - - ]

ldquoरसनालोल नरा टाळा

बह तो पो^ट अस काळा

रसनचच तया भोग

य होती न सEacuteVयोगrdquo (ampभजी)

हA ampभजी २८ वी कवता सरलावEतात न)ह तर या कलहवEतात आह

ldquoसदrdquo-व3ता (२९३) [ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ - - - ]

तSत जYर कSत कव मVयाची

कYरSत तYर न बध त याची

Kचर चषक कYर त नEता

उचत न लव पYर ldquoसदrdquo-व3ता (१०२)

ampभजी ८९ वी कवता सहदळावEतात न)ह तर या सदवEतावEतात आह

ldquoअभरामाrdquo (२९४) [ - - ~ ~ - ~ ~ - - ]

का पा डर त शampशराया

हA ीSत पहा कampश वाया

माझी न कणी नampभ रामा-

अन दर सदा अभरामा (१०३)

म6णबध (२९६) [ - ~ ~ - - - ~ ~ - ]

चाटवचानी का झकता

वEवमहEEवा का मकता

होय कस लोकn न हस

कn म6णबध 5ीण अस (१०४)

ampभजी २६ वी Sन २७ वी या कवता मQणबधावEतात आहत

कनक (२९७) [ - - - ~ ~ - ~ ~ - ]

कातची रSत हाय उरA

ताK यासह जाय दरA

आसjती परA भीषण कn

जी आ-जीव वस कनकE (१०५)

rdquoनाना वाजSत वाVयyवनी

घोष कापतस अवनी

भपा लागSन जोर महा

द5ा छद मनोरम हाrdquo (ओलव ४७)

द5ा या नावाला कोठ आधार गावत नाहA

CचIग1त (२९८) [ - ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ - ]

हAन गण नर Eयाजकड

जाय तरA गQणराज पड

दशSन Eयास दYर4-मती

)यjत करA Sनज CचI गती (१०६)

ldquoसदघन चदघन नायक जो

ससSतसागरतारक वा

तVगणकnतSन गायक जो

तोच जना ampशव-कारक वाrdquo (डKव २९३)

ldquoसलोचनाrdquo (३०७) [ - - ~ ~ - ~ - ~ - ]

hपावर भाळSन कणी

नई रमणीस िजकनी

त म खळ जळोच ना

दासी तYर _या सलोचना (१०७)

lsquoचा(लोचनाrsquo (३०८) [ ~ ~ - ~ ~ - ~ - ~ - ]

ldquoअSय ममथचतम7जYर

Mवणायतचा(लोचन

अपEacuteEय मन jक याampस म

कमराजकम राजतrdquo (काश १९)

ldquoमरSत म रSतयाVयत

5णमी5णमीampलत रतम

परपाम रमा तEतम-

तरसातरसा वयोगनीrdquo (हधश १०४५)

सभ (३०९) [ ~ ~ ~ ~ ~ ~ - ~ - ~ - ]

चरKचर ^दस रती परA

न^ह दयगण सSत परA

उघड न पण त अYरEव र-

सभ जनमन हरA Eवर (१०८)

सकतात रह (५१२९) ह सभवEताच उदाहरण आह

lsquoनपा3मजाrsquo (३१०) [ ~ - ~ ~ ~ - ~ - ~ - ]

ldquoअजाEमज ^दथ सख

वलोकलA सEनषामख

वपयोlया वलाampसनी

नपा3मजा चाKहाampसनीrdquo (मोस ८५१६)

३ T या आQण ४ या चरणाची मी यथ आलटापालट कलA आह

lsquoकटाललताrsquo (३११) [ ~ - ~ ~ ~ - ~ - ~ - ]

ldquoमनाjसतदतदAधSत

मरोRलampसतग डम डला

कटा5लampलता त काampमनी

मनो हरSत चाKहाampसनीrdquo (प ४४ टAका)

जगात गणल]ध सदरA

दराप ^दसत खरोखरA

धनास वYरती 5तीवरA

कटाललता कती तरA (१०९)

मनोरमा (३१२) [ ~ ~ ~ - ~ - ~ - ~ - ]

णयवा^हनी वत जी

अधम दायभावना Eयजी

दयवभव SतलोEतमा

कवण तीहनी मनोरमा (११०)

lsquoप8छrsquo (३१३) [ - ~ ~ - ~ ~ - ~ - ~ ]

ldquoप8छलसOननीलकश

चदनचचतचाKवश

खि डतदजनभYरमायrdquo

मि डतSनमलहाYरकायrdquo (hतमा १५८)

मोटक (३१९) [ - - ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ - ]

वाह नव जीवन ह पहळी

उEफRल पहा झडप सगळी

ह बल कस Yरझती कवन

का मोट क ह असहायपण (१११)

rdquoभानोKदय य^द वातमय

गधवपरSतमा yविजनी

बPब SनKणO तदा नपत

ात समर सभय वदतrdquo (वब ४६२६)

तोटक (३२०) [ ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ - ]

पडता कध गाठ न श]द वद

मग धाडSन भट कशातव द

सQख शात वरjत ^दसो मSन तो

बसतो टक लावSन चोKSन तो (११२)

rdquoय^द जमजरामरण न भवत

य^द चfटवयोगभय न भवत

य^द सवमSनEयampमद न भवत

इहजमSन कय रSतनभवतrdquo (सभाष ३३१४)

ह वEत फार ाचीन आह महाभाfय ख ड १ (प ३३४) मधील lsquoद ह याच Kधrsquo हA काYरका

तोटकवEतात आह मराठत मोरोपतकत हररमणीय रामायण (मोस ७३९०) ह तोटकवEतात

आह

वदषी (३२६) [ ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ - ऽ ~ - ]

गणसदर जी म^हला Sतचा

सहवास बरा सखशाितचा

मSतमद सधाशमखीहनी

वदषीच बरA ग हणी गणी (११३)

ldquoसरभषण राम रणाणी

रणकक श दवampशरोमणी

Yरपकाळ कराल वदाYर तो

रणशर रणी मदहाYर तोrdquo (राकधास ७)

मौि7तकदाम (३२९) [ ~ - ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ - ~ ]

कती बघ ampसध भयकर खोल

Sन Eयातच मौिjतक त बहमोल

ampमळ पYर पाणबयास छदाम

Sन घाampल गळा नप मि7तकदाम (११४)

पणा (९१६) ह कडवअ या मौिjतकदामवEतात आह मोसारा ९ वा सग मौिjतकदामवEतात

आह रामदासाच^ह एक उदाहरण आह-

ldquoकती रडशील कती पडशील

कती दडशील कती घडशील

नको बह चार Eयजी अवचार

कhSन वचार पहा Sनजसारrdquo (राकधास १४९)

lsquoतजप1तrsquo (३३०) [ - - - - - - ~ - ]

ldquoय य सारA दरA तमा

य तजोमला उEतमा

राीpया या मघाती

SनसारA ह तजपती (उस ३२८)

या कवततील सारA कडवी या lsquoतजपSतrsquo वEतात आहत

उBजवला (३३३) [ ~ ~ ~ ~ ~ ~ - ~ ~ - ~ - ]

जव नव यवका यवती ^दस

तव Kचर गम जडनी पस

सदय ^हमकराहSन शीतला

सतपत कनकाहSन उ7जवला (११५)

ldquoचरणयगळ सदर गोिजर

मद कवलय रडगत सािजर

शरध कमYर वाि8छSत अतर

मSनजन ^द चितSत आदर (डKव २१३०)

हसी (३३४) [ - - - - ~ ~ ~ ~ ~ - ]

साधी साधी Kचर म^हला

शगाराची Sनकड न ^हला

श]द म िथरमSत वद

दावी हसीपYर गSत पद (११६)

ldquoसवा सवा भपद सदा

Eयाpया नामा Sनampश^दSन वदा

जा हो जा हो शरण सदया

तो वNवाEमा Sनरampशल भयाrdquo (पार)

सकतात ममच (१३१) आQण मराठत lsquoपणागारArsquo हा Nलोक मोस

(८५३५) हA आणखी हसीवEताची उदाहरण आहत

व$यमाला (३३५) [ - - - - - - - - ]

मघालA का हA आभाळी

मEयpछाया आलA काळी

का हा Nयाम fटा आला

क ठ 7याpया व$यमाला (११७)

महाभाfयात दोनदा (१३५६ २२०४) काYरकसाठ वVयमालावEत योिजलल ^दसत वब

(६८२७) ह आणखी एक उदाहरण आह मराठत मोरोपतकत रामायणकथासधा (मोस ८३८) ह

का)य वVयमालावEतात आह

िनiधा (३३६) [ - ~ ~ - - - - - - ]

अEयज पोरा लावी पोटA

माणसकn ती Eयाची मोठ

जाEयampभमान कची ^दlधा

भतदयन विEत िनiधा (११८)

ldquoघाampलत खवी माला क ठ

कनर दहा जालA सटA

ाPहणhप दवा मटA

यऊSन माग vानापाठrdquo (डKव ६९४)

सकतात िनlधावEताची वब (६८१२) आQण वबजा (११९) ममच (१२५) हA तीन

उदाहरण आढळतात

Mबद (३३७) [ - ~ ~ - ~ ~ - - - - ]

ldquoKिjमणी सदYर खळ जथ

त वन मगळ राह तथ

yयान करA पर शा () यjत

MीहYरपकज चEती चEतrdquo (डKव २६०)

ldquoहासत हासत बोल ऐस

भाlय फळागत तझ कस

वOपणी तज पाभटA

सौoय महा मज दाट पोटArdquo (डKव)

lsquoसरवधrsquo (७११) [ ~ ~ ~ - ~ - ~ ~ ~ - ~ - ]

भ मनोरथा परव नाचती

सरवध कळा उरवीनाच ती

Sनवव सिfटत पवन वीजन

सरSत सवलA नवनवी जनrdquo (मोम8ञ ६०)

मोम8ञ-मyय २० ३३ ३६ ४२ ४९ ५१ ५२ ५५ ५७ ५८ ५९ ६० ६३ आQण ६७ वा ह Eumlलोक

या सरवधवEताच आहत

ldquoम3तमधपrdquo (७१२) [ - ~ ~ ~ ~ - - ~ ~ ~ ~ - ]

म3तमधप मी राSन भटकता

चEत झलवती फRल वनलता

SनEय भटकण थाPबवल अस

^द)य समन त हाय न गवस (२०६)

lsquoपवनस3तrsquo (७१३) [ ~ ~ ~ ~ ~ ~ - ~ ~ ~ ~ ~ ~ -]

ldquoपवनस3त कव थम मन हरA

सगळ बहसखी भampस मग करA

Kचर नग^ह तो कKSन कणव द

lsquoकYर न ^हत असाrsquo भ^ह पण वदrdquo (मोम8ञ २२)

इिदरा (७१४) [ ~ ~ ~ - ~ - - ~ - ~ -]

ldquoजयSत त ऽ धक जमना laquoजः

Mयत इिदरा शEumlवद ^ह

दSयक kNयता ^द5तावका-

EवSय धतासवEवा वचतवrdquo (भाग १० ३१ १)

ह भागवतातील गोपीगीत जस इिदरावEतात आह तसच

ldquoगटलाampस त नदगोकळी

PहणSन इिदरा-वास य थळी

सकळहA सखी या laquoजी हरA

वरहदिjखता गोपसदरArdquo (वामन)

ह वामनाच मराठ गोपीगीत^ह इिदरावEतातच आह मोरोपताच म8ञरामायण (मोस ८

४३८) ह बहतक आQण आधSनक मराठत lsquoकnSत आQण ीSतrsquo (च २३२) मधील प^हल ३४ Nलोक

हA या इिदरावEतात आहत

ldquoपरम नीच मढा सळी नया

न गQण पावती आपRया लया

परमनी lsquoचम ढासळीनrsquo या

अYर Pहण lsquoरणी ताप Rयाल याrdquo (मोम8ञ ३८)

या Nलोकात होणारा यSतभIacuteग अ5रचमEकतीसाठच 5Pय मानावा लागल-

Rता(७१५) [ - ~ - ~ - ~ ~ ~ - ~ -]

बीज परRयावण न पीक य

वO सहायातSन Kज वय

कोि डता तमी कKSन क4ता

वणदवता दYर पळ Rता (२०७)

ldquoरामभोजरा धरQणम डल

शासSत म भसरकदPबक

दानवभवमधरभाषत

र8जय8जन SनजवनीSतampभःrdquo (ममच १ ३६)

नरहYरकत गIacuteगारEनमाला (१३२१३३) ह दोन Nलोक या 4तावEतात आहत

lsquoअिजतसि3याrsquo (७१६) [ ~ ~ ~ ~ ~ ~ - ~ ~ ~ - ~ - ]

ldquoतवSत सरमनी भampस सवहA

PहणSत lsquoजयrsquo अस वध^ह सवहA

बरव करव Eया अYरचहA Zया

सदयplusmnदय तो अिजतसि3याrdquo (मोम8ज ६१)

lsquoशववधीrsquo (७१७) [ - ~ - ~ - - ~ ~ ~ ~ - ]

ldquoMीस तो पस कnश पनरपी

ह कथासधा भjतसनर पी

ampसध लIacuteSघता ा7यबळSनधी

वानरागम जव शववधीrdquo (मोम8ज ३०)

lsquoभRrsquo (७१८) [ ~ ~ ~ ~ ~ ~ - - ~ ~ ~ ~ -]

ldquoभरत सखवला भार उतYरला

भजSत कव भवी याच स-तYरला

बसSन पतपदA वEumlव Sनववल

दYरत ampभववल भR िजववलrdquo (मोम8ज ६६)

lsquoCQतrsquo (७१९) [ ~ ~ ~ - ~ - ~ ~ ~ ~ ~ ~ - ]

ldquoCQत मयरस PहणSत जळद या

भampस दवत भजनबळ Vया

कKSन ताप हा सकल पळव तो

अSतवदायता कट कळवतोrdquo (मोम8ञ ६९)

ldquoम$वराrdquo (७२०) जला-VवरावEता

[- - ~ - ~ - - - ~ - ~ - ]

ldquoसौभाlयसदरA गलAस का Eवर

पाह कठ तला का)याEम असर

सौदयनिदनी त सव जाणशी

नfठय का तला शोभ म$वरrdquo (माजग ९२)

lsquoआनदकदrsquo (७२१) [- - ~ - ~ - - - - ~ - ~ - - ]

ldquoआनतकद लोकn हा शाहबाळ माझा

पाहSन यास शोकn उRलास होय ताजा

अधार गाढ भोती चता परA नको ती

हायभस ओती हा बालच4 माझाrdquo (माजग ८०)

lsquoआईची आठवणrsquo (माजग ८२) lsquoअvात नाथासrsquo (माजग ८४) आQण lsquoआईrsquo (यध ४१) या

कवता आनदकदवEतात आहत

lsquoअनरागrsquo (७२२) [ ~ ~ - ~ - ~ - - ~ ~ - ~ - ~ - - ]

सकलास हाय आह जरA एकलच जाण

5ण सिध सIacuteगतीला जगतीच ग सजाण

रम या ampमळन त मी Eयज वRलभ पा हA

अनरागगभमी जगतीच एक पाहA (२०८)

lsquoबगमच वरहगीतrsquo (माजग ८९) ह या अनराग वEतात आह

आनदकद आQण अनराग याpया ampमMणाची दोन उदाहरण मोरोपताpया कतीत

आढळतात

ldquoरसन न राघवाpया थोडी यशात गोडी ०

Sनदातती जनाpया वाता वधधनाpया

खोया )यथा मनाpया काहA न यात जोडीrdquo (मोफका ४२०६)

ldquoplusmnदया बर वचारA नाम मर न ताप ०

नामीच भाव राहो दfकमपIacuteक वाहो

सौoया मयर लाहो ज मोजव न मापrdquo (मोफका १३६८)

अमतराय कत lsquoजग)यापका हरAला नाहA कस Pहणावrdquo (अकस १३४) ह पद^ह याच

कारच आह या पVयकाराpया पण जाSतवKपाला रसना ह नाव Vयाव

ldquoकदपrdquo (७२३) [- - ~ - ~ - ~ ~ - - ~ - ~ - - ]

का हो कampलनतSत Vयाव महEEव मोठ

रEनासव खणीतSन घतात जन गोट

अvात जम पावSन सoयात हा तथाप

कदपकाित सदर इ4ापरA तापी (२०९)

lsquoजगारArsquo आQण lsquoपजारArsquo (माजग ८९ ९०) या कवता कदपवEतात आहत

ldquoव$यलताrdquo (७२४) [ - - ~ - ~ - - - - ~ - ~ - ]

ldquoव$यqलतमाण हासSन साजणी

अधार गदवनी जाशी पहा झणी

रता पढ ^दसना अदाज होईना

हा जीव पाठलागी मी लावला पणीrdquo (माजग ९०)

lsquoमाची ampश5ाrsquo (माजग ८७) हा कवता^ह वVयRलतावEतात आह

ldquoवशाखrdquo (७२५) [ - - ~ - ~ - ~ ~ - - ~ - ~ - ]

गला वसत मागSन च डाश ताप द

^ह डल कोण खळत आता उहामyय

सyया बघSन रि8जत यती य-याmdash

वाट ^दनात सौoयद वशाखमाampस या (२१०)

lsquo5मवrsquo lsquo^दनातrsquo lsquoवयjतवलापrsquo lsquoसिfट-वभवrsquo (माजगा ९१-९४) आQण lsquoकवकातळrsquo

(गका ३६) या कवता वशाखवEतात आहत

lsquoधवलकसमrsquo (७२६) [ ~ ~ ~ ~ ~ ~ - ~ - ~ ~ ~ ~ ~ ~ - ~ - ]

ldquoधवलकसमधाYरणी मदलहampसतकाYरणी

वशदवमहाYरणी ववधलampलतहाYरणी

तKणplusmnदयहाYरQण मदनजलधताYरणी

वपलजघनभाYरणी VवरदमधरचाYरणीrdquo (यर २३३)

दमनक (७२८) [ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ]

ldquoणयभYरत-

मधरचYरत

भजनस^हत

पशपम^हतrdquo (hतमा १४८)

ldquoहालाrdquo (७३२) [ - - ~ ~ - - - ]

ldquoनराNय मनी माज

Eयाला^ह न सीमा ज

द शाित अनीहाला

त रागमयी हाला (२११)

मातगी (७३७) [ - - - - - - ]

ldquoऐकोनी ह वाता

जालA त शोकाता

रामाची हA वाणी

लाग वावाणीrdquo (मोसारा ५३८)

lsquoसजनकलतrsquo (७४१) [ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ - - ]

ldquoसजनकलतकथनन

बलदनजमथनन

णSयष रतमभयन

कटरSतष कल यनrdquo (hतमा १६१)

माणवक (७४२) [ - ~ ~ - - ~ ~ - ]

गोड अशा बालवयी

विEत सदा मोदमयी

रPयतम kNय बघ

माणवक-Znडत ग (२१२)

ldquoभममय हPयतट

शमसखीनमरताम

पमखी पगहा

वS सती मSत मतीमrdquo (ममच १२७)

सeफqलक (७४३) [ - - ~ ~ - - ~ ~ ]

ldquoसध5तबधlaquoज

सचाYरतकnSतyवज

गोपीगणशमाeकर

मा पालय दामोदरrdquo (hतमा २०९)

ldquoनीराधपभEयातगोपNवरमागाMतrsquo (hतमा २०८) या पVयात सPफRलकाच २८ चरण

आहत

lsquoपsषो3तमrsquo (७४४) [ ~ ~ - ~ ~ - - ~ ~ ]

ldquoपsषो3तम वीरlaquoत

यमनाshyत तीरिथत

मरलAyवSनपरZय

सरभीlaquoजनादयrdquo (Kतमा १५३)

कलटा (७४५) [ ~ ~ ~ ~ - ~ ~ ~ ~ - ]

ldquoKचरपटः पampलनतटः

पशपपSतगणवसSतः

सममशचजलदhच-

मनampस पYरफरत हYरःrdquo (Kतमा ५७)

याpया वरAल चतfपदA^ह याच वEतात आह

ldquo5SतविजSतथSतव^हSत-

laquoतरतयः परगतयः

उK KKधगK दधव-

यध करवः वमYरकलमrdquo (द डी ३८५)

तरलनयन (७४७) [ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ]

ldquoकसमSनकररचतचकर

नखरविजतमQणजमकर

सभटप^टमरampमतमथर

वकटसमरनटनचतरrdquo (hतमा १५२)

या पVयात तरलनयनाच १८ चरण आहत या)यSतYरjत वदातदampशककत

यादवा`यदयातील ६३९ हा Nलोक तरलनयनाचा आह

lsquoसाशकrsquo (७४८) [- - ~ ~ - - - - - ~ ~ - - - ]

ह काय अस होई साशक धपाप उर

डोzयात जम पाणी डोjयात उठ काहर

एकात गम ठवी छातीवरती ओझ

अधार फर भती गलA दSनयचा नरrdquo (माजग ९५)

lsquoकाहरrsquo (माजग ९५) आQण lsquoभयाण सम4ातrsquo (गका १०१) या कवता साशIacuteकवEतात

आहत

ldquoरeयक1तrdquo (७५०) [ - - ~ ~ - - ~ ~ - - ]

ठाव न कणा गज plusmnदAच

ठाव न कणा रIacuteग सधीच-

माया plusmnदयी SनEय रमो हAmdash

रeयक1त कोणास न मोहA (२१३)

lsquoसधाकरrsquo (माजग ६३) हA कवता या रPयकSतवEतात आह

ldquoमjदराीrdquo (७५१) [ ~ ~ - - ~ ~ - - ~ ~ - ]

मधकालA कSत हA रIacuteग-मजा

गमती या गमतीpया गमजा

णयी मEत न का ममद

मjदराी नजरन मध द (२१४)

lsquoबालampमासrsquo (माजग ६७) हA कवता या म^दरा5ीवEतात आह

टAप अरबी छदशाामाण चरणारPभी ( ~ ~ - - ) हा गण असRयास Eयाpया

^ठकाणी (- ~ - - ) हा गण वकRपान यऊ शकतो आQण शाा4 ढबलAयसी या यायानच या

वकRपाला ग7जला7जलAत वाव ^दला आह तथाप हा वकRप Sनfठरपण काढन टाकण हच

शाशO आQण यjत आह तसच चरणाती ( ~ ~ - ) हा गण असRयास तथ^ह वकRपान ( -

- ) हा गण घाल याची व^हवाट आह परत हA व^हवाट वEतरचनpया मलभत तEEवाला बाध

आणणारAच आह

ldquoवनमालाrdquo(७५२) [ ~ ~ - - ~ - ~ - ~ ~ - ]

नगरAचा न तो ^टक उजळा

नलग तो अampश5त तजला

पटता हA तझी उरA धYरतो

वनमाला जशी धरA हYर तो (२१५)

lsquoमोSतयाचा गजराrsquo (माजग ७८) हA कवता या वनमालावEतात आह

ldquoनहलताrdquo(७५४) [ - ~ ~ - - ~ ~ - - ऽ ~ - ]

म हट का उगव साजणी

म मर मा असया-तणी

म हव कPपण काढA तझ-

नहलता h5 रणीहA hज (२१६)

lsquoलाज जरा हास जराrsquo (माजग ५७) हA कवता या नहलतावEतात आह

ldquoमानवतीrdquo (७५७) [ - ~ ~ - - ~ ~ - - ~ ~ - ]

ीSत करA तजपढ नcedil मला

आज कठ जीव नस हा मला

दव मला ^दिlवजयpछा न)हतीmdash

मानवती जाईल वाया नवती (२१७)

lsquoअबोलाrsquo (माजग ५६) हA कवता या मानवतीवEतात आह

ldquoकाaचनकाितrdquo (७५८) [ - ~ ~ - - ~ - ~ - ~ ~ - - ]

पाहSन Eया चाKतस कोण फसना

जीवन छ Eया मरAचक त असना

कnव कh य कदाच साच न का ती

जीव Sनव का बघSन काaचनकाती (२१८)

माजग ८१ वी कवता या का8चनकाित वEतात आह

हसयनी (७६२) [ - - - - ~ ~ ~ ~ ~ ~ - - - - ]

ldquoनीतोpAEligाय महरampशampशररNमK-

रानीलाभवरचतपरभागारEनः

7योEनाशIacuteगकाampमह वतरSत हसयनी

मyय ऽ यplusmnः फ^टकरजतampभिEतpछायाrdquo (करात ५३१)

lsquoशभकामीrsquo(७६४) [ ndash ndash ~ ~ ndash ndash ~ ~ ndash ndash ~ ~ - -]

जाशील जरA दAपवनी लोचन जाई

होती समन पायतळी धय तया हA

भIacuteगापYर Eया पोटभh लोलप का मी

छ ^द)य पतIacuteगापYर हा मी शभकामी (२१९)

ldquoकोल भव कोऽल जगदालPबमवतम

वामी शभकामी कल भमीमसराताम

वाराampशगभीराPभampस काराभवन ऽ ampभ-

ताampमह मताampमव यतामदहाष=तrdquo (ववच ३८७)

ह वEत तरA (मदाकनी कदाचत नसल तरA) अरबी-फास= छदः- शााpयाच Vवारा

^हदथानात आल आह अस वाटत मराठत तरA या वEतातील lsquoampभRलAण न त सदरA बाणा न

ampशकारArsquo (माजग ५९) हA सपYरचत कवता फास= वEत डोzयापढ असRयामळच Sनमाण झालA

होती पण आता वEताच नामकरण कYरताना जो सकत Nलोक या वEताचा आढळला Eयातीलच

एका श]दावhन त करण योlय वाटत

lsquoरानकशोरArsquo (माजग ६०) lsquoyयासातन भासrsquo (यथ ४०) lsquoजीवतNवरAसrsquo (गफ १३) या

कवता या शभकामीवEतात आहत

ldquoकलावतीrdquo(७६५) [~ - ~ - ~ ~ - - ~ - ~ - - - ]

समानशील सखी ती हवी प8जात

अलIacuteगकतीच न जी मा होय म8जात

कशास कवळ ती Kपशाampलनी भाया

कलावतीjह नको काय शाampलनी आया (२२०)

lsquoढोIacuteगrsquo (माजग ७६) हA कवता या कलावEतीवEतात आह

ldquoमरCचकाrdquo (७६६) [~ - ~ - ~ ~ - - ~ - ~ - ~ ~ - ]

नको तझा )यवहारा िजथ Sतथ पगडा

उगाच Sनfफळ माज मनी जनी झगडा

5णक जीवत ह यास चाhता खलवी-

मरCचका^ह hच जी रणी मग झलवी (२२१)

lsquoअगोटAची भटrsquo lsquoठमरArsquo lsquoीवभावrsquo lsquoका सIacuteकोचrsquo (माजग ७१-७५) lsquoअनक

सIacuteZमणानीrsquo (यध ४६) lsquoफरताrsquo (यज १७) lsquoससारसखीrsquo (यग ८८) आQण lsquoरampसक सशयताrsquo

(गफ २३) या कवता मरAचका वEतात आहत

ldquoशरयrdquo (७६७) [~ ~ - - ~ ~ - - ~ ~ - - - -]

णयावीण गम नीरस सारA सfटA

णया गोड ^दस सव-कठ ती kfटA

कध नावाSतल जाद फरवी मातmdash

शरय नावच लावी चटका ह मात (२२२)

lsquoसौभाlयवतीrsquo (माजग ६६) हA कवता या शरयवEतात आह

यशया(७६८) [ ~ ~ - - ~ ~ - - ~ ~ - - ~ ~ - ]

कQण वागीश कलाampभv तपोराampश कवी

नप Eयाला वदला कn द हतला ampशकवीmdash

न लग ampश5ण जाEया पटता ीत वस

यशया गKतत तत करA आVयरस (२२३)

माजग ६३ वी Sन ६४ वी या कवता यampशfया वEतात आहत

सरभ (७६९) [ ~ ~ - ~ ~ ~ ~ - ~ ~ ~ ~ - ~ ~ ~ ~ - ]

शरणागत-भरणातत-कhणाकर-plusmnदय

सरमाSनत-परमाpयत-शरमाYरत-वमतम

शमलाampलत-कमलासन-वमलानन-वनत

भज मानस SनजमाMयमजमाहतमदनम

हA कवता शारदाSतलकम मधील ampशवकणामतातन Pहणन ाऊनन आपRया Sanskrit

Prosody या पतकात उykत कलA आह

यशोगध(७७०) [ ~ - - ~ ~ - - ~ ~ - - ~ ~ - - ]

लताी समना डोलत र मlध मद त

नको आदh सIacuteकोच अलAला मध द त

जरA रा^हल अvात तझ hप न खती

यशोगध तझा नईल र वाय ^दगती (२२४)

lsquoतयावीणrsquo (माजग ५८) हA कवता आQण -स (यग ८६) या कवता यशोगधवEतात

आहत

यामकात (७७१) [ - ~ - ~ ~ - - ~ - ~ - ~ ~ - - ]

दAघकाल नस प आQण दवदयन

चार प ampमळनी^ह काळसIacuteकट यण

जाऊनी वनवासास प EयातSन दोघ

भप हाय Pहण lsquoरामrsquo यामकात-वयोग (२२५)

माजग ८३ वी कवता या शामकात वEतात आह

नपर (७७२) [ - ~ ~ - - ~ - ~ - ~ ~ - - ~ - ]

दर तयावीण मक जीव झर एकला

राह तया द 5णक व5 तया टकला

पशSनया तज धय म8जळ नादात हा

नपर पायी सकPप गIacuteगत खळ भला (२२६)

lsquoमसPमrsquo (माजग ८०) हA कवता या नपरवEतात आह

रसोदा3त (७७३) [ ~ - - ~ - ~ - ~ ~ - - ~ - ~ - ]

धनाचाच लोभ दख कतीकास नाचवी

कणा कnत=चाच नाद कती वाद माजवी

तझी ीSत हAच एक सख शातवी मला

रसोदा3त जीवनी न दजी शिjत शीतला (२२७)

माजग ८४ वी कवता या रसोदाEतवEतात आह

ऊषा(७७४) [~ - - ~ - - - ~ - - ~ - ~ - ]

जहालA ऊषा जागी सख त^ह हो झणी

ऊषसारखा ऊ8ची करA साज साजणी

Sतच hप दावाया बन ampसध आरसा

पहा त बहारAचा तझा ईद दपणी (माजग ६९)

lsquoबोधनrsquo (माजग ६९) आQण lsquoमनोवाampसनीसrsquo (यग ६५) या कवता ऊषावEतात आहत

Qीलला (७७५) [ - - - - - - - - - - - - ]

मदारा ऽ मदा ऽ ऽ राम दारा मदा ऽ ऽ रा ndash

याध_ना दEयारः शषा^4 त ाता

सारावासारावासारावासाराऽवाmdash

गालAढा शIacuteगालA यया ऽऽतान सPभतम (वलस १४२७)

मनोमोjहनी(७७६) [ ~ - - ~ - - - ~ - - ~ - - - ]

खzया उठ खळाया तरA य जनामाजी

तला वाटती का र इथ सव दामाजी mdash

कणाला कणी आह तPहाला न चता ह ndash

मनोमोjहनी माझी सखी होईना माझी (२२८)

lsquoजातानाrsquo (माजग ६८) हA कवता हA या मनोमो^हनीवEतात आह

रगराग(७७७) [ - ~ - ~ - - - - ~ - ~ - - - ]

विEत Eया शकाची का ात होय अयासी

आQण मी सख नाहA वीतराग सयासी

5]ध ल]ध मी होतो दखता तझी मत=-

रगराग ओस ड ग तया पदयासी (२२९)

lsquoमशरrsquo (माजग ७७) हA कवता आQण lsquoयाचना आQण ीSतrsquo (माध ५) या कवता

रIacuteगरागवEतात आहत

Cगmरबाला (७७८) [ ~ ~ - - ~ ~ - - ~ ~ - - ~ ~ - - ]

न ^दस ओज परA या न ^दस काित Sनरोगी

सगळी सकSत हA स`य कशी वampशक ढोIacuteगी

न^ह आNचय hच दगम रानात ampशवाला

वलस कSतचाKEव िजच ती Cगmरबाला (२३०)

lsquoसखय काय कh मी (माजग ६४) हA आQण lsquoशोधrsquo (गफ ५१) या कवता या

गYरबालावEतात आहत

वसधरा(७७९) [ ~ - ~ - ~ ~ - - ~ - ~ - ~ ~ - - ]

^दस अजन मला ती सन राजस मत=

सदा Mमlaquoत सा5ात 5माच मानसपत=

^दस जण अनराग अन_य माQणक रEनीmdash

वसधराच अहा ती सशील सोampशक पEनी (२३१)

lsquoउखाणाrsquo (माजग ७०) हA कवता या वसधरावEतात आह

इदमखी(७८०) [ - ~ ~ - - ~ ~ - - ~ ~ - - ~ ~ - ]

वाट कती पाह तरA धीर Sनघना मधर

गज कथ का मSनच तच कळ त चतर

भवर का मEय जग तच मला जीवन ग

इदमखी ampसध नको बद मला एक पर (माजग)

माजग ५४ वी कवता हA इदमखीवEतात आह

माCथनी (७८१) [ ~ - ~ - - ~ ~ - ~ - ~ - - ~ ~ - ]

कधीच का त मला न पाहशी मभर

सन होशील पढ परA कठ नम बर

पड पहा SनिfZय मी पKष होऊन भला ndash

न बोलव तज पहा माCथनी त अबला (२३२)

माजग ८५ वी कवता हA या माथनीवEतात आह

ldquoपा6णबध(७८२) [ - ~ - ~ - ~ ~ - - ~ - ~ - ~ ~ - ]

पण भावसIacuteगSतन होय सारखी गती

तीवना ववाह पहा बिदवास कn जगती

हतपादबधन का यjत सागरोEतरणी

पाQणबध मा इथ बधमो5 तो मरणी (२३३)

माजग ७७ वी कवता या पाQणबध वEतात आह

मानसभaजनी(७८३) [ - ~ ~ - ~ - ~ - - ~ ~ - ~ - ~ - ]

यिfट तझी जण सh गाल गलाब कn तझ

कतYरकाच कस ह न ^हर सखी तझ

आQण ^हT यापरA कशी kिfट कठोर साजणी

मानसभaजनी तझ नाव पड पहा जनी (२३४)

सोमराजी(७९०) [ ~ - - ~ - - ]

धतोEसाहपरा ndash

iexclयSत5तसरा ndash

Vयतो ऽ Yरवदरा ndash

shyय ाप शरात (hतमा १६१)

णायकमारचYरऊ या का)यातील २ T या सधीतील ३ र कडव आQण ६ )या सधीतील १३

व कडव हA सोमराजीवEतात आहत

मीला (७९२) [ ~ - - ~ - - ~ - - ]

नराpया रहा वYरणीला

करA लAन हA सfटAलAला

बघ अजनात भावी

Sन हो मवडी मीला (२३५)

माजग १०५ वी कवता या मीला वEतात आह

सौदामनी (७९३) [ ~ - - ~ - - ~ - - ~ - ]

जरA थाSय वा सौPय नाहA भा

जरA राहशी त धhनी नभा

तरA होय मघावEता याampमनी

तदा दावशी माग सौदामनी (२३६)

मराठ कव अमतराय याच ^हदA सदामचYर या सौदाampमनी वEतात आह ampभरा ११ वा

सग या सौदाampमनी वEतात आह lsquoअनततोrsquo (तासक ९८) lsquoSतvाrsquo (तासक १५९) lsquoरampसकास

वनतीrsquo (काव ९०) माजग (१०३ वी Sन १०४ वी) या कवता याच वEतात आहत

मघावल (७९४) [ ~ ~ ~ - ~ - - ~ - - ~ - ]

plusmnदSय अमताचा पहा आशय

खर दAपवी kिfट तजोमय

बसSन वातयानी अस पावलA

धरQणची सखी कोण मघावल (२३७)

तSनतघोरघोषाहासातला

तरलतारवVयpछटालोचना

वर^हणीजनाणघातोVयता

नभाampस रा5सीय न मघावल (ह २१८९)

भजगयाग (७९५) [ ~ - - ~ - - ~ - - ~ - - ]

^दस कतकn का8चनाचच पान

पड भलहA वणमढास का न

मना स7जना घात र घात यात

वनी कतकnpया भजगयात (२३८)

ampभऊनी जना एक बाजस )हाव

न होऊन कोणासहA दखवाव

कणी दfट अIacuteगास लावील हात

तरA दाखवावा भजगयात (२३९)

भास (अampभषक ६१५) ह भजIacuteगयाताच एक ाचीन उदाहरण आह मराठत रामदासकत

lsquoमनाच Nलोकrsquo आQण रामायणातील काहA भाग तसच क टकत lsquoराजा ampशवाजीrsquo हA

भजIacuteगयातवEतात आहत

पढAल पVयात वयVनIacuteगा आQण भजIacuteगयात याच ampमMण आह

तझी मा ओजिवनी फSत kfटA

वहIacuteगा तया गायन गIacuteग सfटA

उडोनी उच उEसाह भाती ाथशी भान

रहय राQखशी राजी कती हA थोरवी वान

तयासारखा भjत त भampमपfटA

वहIacuteगा तया गायन गIacuteग सfटA (सजी)

कद (७९६) [ ~ - - ~ - - ~ - - ~ - - ~ ]

कणी भावनpया वलासात तRलAन

Pहण plusmn7ज त plusmnVय Eयाpयात आनद

कणी बOpया िjलfट लAलपढ दAन

चमEकार Eयाला गम कn कलाकद (२४०)

अस कप अEयत हा खोल ससार

जल EयातलA दतर jलशहA फार

अशा कप ज मlन होतात Eया हाच

अस र7ज उshyारणा धम हो साच (ampभअSन २१३)

ववा ampभड या पVयाpया वEताला समाRया कोणEया आधार Pहणतात त कळत नाहA

सधा (८००)

[ ~ - ~ ~ ~ - ~ ~ ~ - ~ ~ ~ - ~ ~ ~ - ~ ~ ~ - ~ ~ ~ -]

^हतावह अस जव पYरिथSत तPहा तव

^हतातव झटा ^हत लहा

घडी गत पहा नच तPहा ampमळ शक बह-

धनापण कKSन^ह अहा

यथावध करA कSत यथोचत धरA Zम

तदाय न तया लघ अस

वजीवत तया लघ गम Mम न जो कध

करA पYर सदालस बस (ampभजी २५४ वी)

वागीवर (८०२)

[~ - - ~ - - ~ - - ~ - - ~ - - ~ - - ~ - - ~ - ]

यशोगीत गाती तया Znडताच

िजथ )यासवाRमीक मोठ कवी

Sतथ वाि8छत 54 पVयात माझी

कथनी बळ मी तला ऐकवी

साद तया भिjत काहA जनाची

जड माQझया मlध आSत-वरA

परA फSत द लोकदjख वदाया

अता ाथना हAच वागीNवरA (२४१)

ampभत मी तया चPबनात (माजव ४२) हA मराठतील या वEतातील प^हलA कवता

होय या वEतात मदारमालप5ा आरPभीचा एक लघच काय तो अधक असRयान याला

समदारमाला ह नाव द यात आल पढ वागीNवरA ह नाव ^हदA छदःभाकरात आढळल पण

या नावाला आधार आढळत नाहA या वEतात lsquoआमची मायबोलArsquo (माजव ५८) lsquoमराठबाणाrsquo

(माजव ८४) lsquoमाझा महाराfrsquo (यध ५५) मायदवकत lsquoनको ह नक तrsquo (माभा ३१) इEया^द

अनक कवता आता झाRया आहत

मथान (८१६) [ - - ~ - - ~ ]

उVगीणताh य

वतीणकाh य

ग8जालताप8छ ndash

प8जायताप8छ (Kतमा ११९)

कतमाला (८१९) [ - - ~ - - ~ - - ]

आला लढायास यथ

माघार _याया न यत

का कापवीत तPहाला

ती शची कतमाला (२४२)

कोठSन हा सर यतो

तो कोण हA तान घतो

सIacuteगीत Eयाच सदाच

पावSन hपा कदाच

वाट तरA EवEपदाच

आNचय साधी कस तो (सभा)

lsquoसनीतrsquo (८२२) [ - - ~ - - ~ - - ~ ]

सनीत दतयSनतार

कRयाणकाK यावतार

पfपषकोद डटIacuteकार ndash

वफारम8जीरझIacuteकार (Kतमा १४५)

यम पYरyवतदfटाय

चZः पहा माRयजfटाय

^द)याः ियः कampलतfटाय

कदपरIacuteगण पfटाय (Kतमा १६१)

तारामती (८२३) [ - - ~ - - ~ - - ~ - ]

राीतनी मघ यती नभी

यवोत यणार त मी न भी

नाहA परA जीवताराम ती

मायासव कव तारामती (२४३)

माझा ^दसो हा Yरकामा Qखसा

बोला मला मख वडा पसा

याची न माया मनाला 5ती

मायामध गIacuteग माझी मती (सजी)

लयाjह (८२५) [ - - ~ - - ~ - - ~ - - ]

हA भषण बधन मा होती

छदासहA मjतता Vया अहो ती

का)यी कव होय र व8जना हA

जथ लयाjह श]दौघ नाहA (२४४)

ldquoर`भा पदयास जथ करAना

नाचल क]जा Sतला राहवना (प म लाड)

ampभडकत अलIacuteकारSनhपणात (प १४४ १४९) लयाा^ह वEताची दोन उदाहरण आहत

सारग (८२६) [ - - ~ - - ~ - - ~ - - ~ ]

का माYरती )याध जीवास Sनfपाप

हो दबलानाच मोठा जगी ताप

दखा कती रPय डोळ कसा रIacuteग

दावी कस पादलाampलEय सारग (२४५)

मोरोपताच रमणीय रामायण (मोस ७३८३) ह या सारIacuteगवEतात आह

अमत=व1न (८२७)

[ - - ~ - ~ ~ ~ - - ~ - ~ ~ ~ - - ~ - ~ ~ ~ - ]

दावी कणी कवन नावीय त लव न

ठावी न कRपलSतका

yवातास ज जमव पाथास ज दमव

कातार Eयात गSत का

वणाकती सबक हा ास ह यमक

तो दाखवी अवनयndash

ना ज सनीत Sनत गाज सन वSनत

कn अमत=व1न न य (२४६)

सकतात चटAभविनQखलखटAकदPबतhवाटAष नाकपटलA ह शIacuteकराचायकत अPबाfटक

तो (बतो १९७) आQण वदातदampशककत यादवा`यदय (४१२४) हा Eumlलोक हA या

अमतyवSनवEतात आहत मराठत मोरोपताच कवय रामायण (मोस ७३७०) आQण

सVगEनरामायण (मोस ८५१) हA दोन रामायण या वEतात रचलA आहत आधSनक मराठत

रणवहाराचा १६ वा सग या वEतात आह अमतyवSन ह नाव कोणी ^दल ह कळत नाहA

मदारमाला (८२९)

[ - - ~ - - ~ - - ~ - - ~ - - ~ - - ~ - - ~ - ]

जाया हरApया जरA ठवत ीSत

Eयाची परA रASत अEयाहA

कोRहाळ हो घोर वRहाळ तो थोर

Eयाला न तो घोर बालहA

Vयाया सखारामा राहSन Sनfकाम

दई घनNयाम ती मागणी

मदारमाला रमालाच लाभ

उभा व5 तो सEयभामाIacuteगणी (२४७)

lsquoअNवघाटA kशतrsquo (मोफका १३६४) आQण lsquoगIacuteगातवrsquo (मोफका १७१) हA का)य

मदारमालावEतात आहत गhरामायणाचा ६४ वा Nलोक^ह याच वEतात आह

1नझन=व1न (८३०) [अमतyवनी - ~ - ]

दहामधील बळ खचSनया सकळ

होई उदार मग जीवावरA

ओढावयास बळ दईल तो बळ

पाऊल ह अढळ ठवी वरA

थोडा चळSन जYर यशील भampमवYर

कोणी दया न कYर तयावरA ndash

7या ओ^ढयतोस वर तहA तयाचवर

यतील सव तर सपापरA (कमा १२)

सवगामी (८३१) [ ७ तगण २ गK ]

जो लोककRयाण साधावया जाण

घई करA ाण Eया सौoय कcopy च

Sनदाजनी ास अथ= वपयास

कारागहA वास ह भोग 7याच (दशा)

आभार (८३२) [ सारIacuteगVवराhवEता ]

दवापरA मातसवा करA अय चEतातरA

जो धरAना कधी yयास

मनोSनया गाय हA आपलA माय दता Sतचा

काय कसा कसायास (वक १३०)

lsquoवानदसाटrsquo (८३४) [ - - ~ - - - - ~ - - ]

गाजो जगी या जी लोकशाहA

तीचच आPहA याजी ampशपाई

िजvास ampभ5 आजम चाकर

वानदसा अRलाह अjबर

हA माजग १०७ वी कवता या वानदसcedilावEतात आह

lsquoवदनपhrsquo (८३९) [ ~ - ~ ~ ~ - - ]

इद वदनपh

य तव वभाSत

इह laquoजSत मlध

मनोमरता म (प ८९ टAका)

lsquoभावनीrsquo (८४०) [ - ~ - - ~]

काampमनील5

मोदन द5

भावनीप5

मामम र5 (hतमा १२४)

lsquoनदकलचRrsquo (८४१) [ - ~ ~ ~ - ~]

नदकलचR

लतभवत4

कदजSयदत

दfटकलहत (hतमा १४४)

YरIacuteगदhभIacuteगndash

तIacuteगगYरशIacuteगndash

शIacuteगhतभIacuteगndash

सIacuteगधतरIacuteग (hतमा १४२)

करभीर (८४२) [ ~ ~ ~ ~ ~ - ~ ]

पampलनधतरIacuteगndash

यवSतकतसIacuteगndash

मदनरसभIacuteगndash

गYरमलसदIacuteग (hतमा १४७)

$वयोधा (८४७) [ - ~ - - ~ - ]

ampभरा (११३) आQण ampभडकत अलIacuteगकार Sनhपणातील lsquoसव या भवरArsquo हA दोन पVय

VवयोधावEतात आहत

गजगती (८५१) [ ~ ~ ~ - ~ ~ ~ - ]

मन कठ नच जड

Sतजवण तडफड

तYर करA अलग ती

मज कशी गजगती (२४८)

lsquoवीरवरrsquo (८५३) [ - ~ ~ ~ - ~ ~ ~ ]

चाhतटरासनट

गोपभट पीतपट

पकर दEयहर

क8जचर वीरवर

नममय कfण जय (hतमा १५६)

हसमाला (८५४) [ - ~ - - ~ - - ]

Eयाचया मानसात

कRपना Zडतात

कn सवण= माला

पाडती हसमाला (२४९)

वीरलgमी (८६०) [ - ~ - - ~ - - ~ - ]

शची फोडनीया फळी

घाव घालAत य या थलA

अिlनकाfठ करA भ5ण

वीरलgमीस Eया वदन (२५०)

सकतात रIacuteगततोषतvाSतना (hतमा २००) या पVयात वीरलमीच ५४ चरण

आहत आQण मराठत माजग १०६ वी कवता या वीरलमीवEतात आह

भामनी (८६१) [ - ~ - - ~ - - ~ - - ]

तारका अPबरA थोडjया का

माYरत मी न कोणास हाका

शZताT यापरA जी समाजी

भामनी वामीनी तीच माझी (२५१)

ampभजी ४२ वी कवता आQण ताबकत lsquoराजराजNवरा हो दयाळाrsquo (तासक १०९) हA कवता

या भाampमनीवEतात आहत

वरसदर (८६५) [ - ~ ~ ~ - ~ ~ ~ - ~ ~ ~ - - ]

Mात कSत पाथ बघ शात कर याला

कnव कर जीवनच द ग समयाला

योlय मज भोlय मज plusmn7ज मध-धार

lsquoदख वरसदmर सरोवर उदारrsquo (२५२)

बधरगण कपणबधमनपाय

ampसधतनय तव कटा5मकरदम

इदकरवदजडचदनमहAधत-

कदरमhिpछampशरसदरमपास (वलस ५१८)

(ववद ४३१) ह ^ह वरसदरAचच उदाहरण आह

मराठत Sनर8जनमाधवकत lsquoसाPबampशवाfटकrsquo (Sनक ११०) साधदासकत lsquoएकच श]दrsquo

(साSनस १५६) आQण lsquovानसPपदाrsquo (ampभमस ७६) या कवता वरसदरAवEतात आहत

वसधारा (८६८) [ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ - - ]

जवळ सQख असSन मज चरवरह दाहA

वदनशampश असSन कampश मजampश न सधाहA

णयघन नयन तव वरस मधधारा

कपणपण न कर रण बनव वसधारा (२५३)

Sनर8जनमाधवाच भवायfटक (Sनक १११) आQण साव (९६१ndash६२) ह दोन Nलोक हA

वसधारावEतात आहत Sनर8जनमाधव या वEताला तोाpया शवटA कसमशर Pहणतो

Iिiवणी (८६९) [ - ~ - - ~ - - ~ - - ~ - ]

कोपता लाडकn तीस तो Mीधर

घत अIacuteकn Pहण शाित चEती धर

बाहपाशात या माQझया Kिjमणी

शोभशी भवरA त खरA Iिiवणी (३५४)

सकतात ampशश (४४२) हा Nलोक िlवणीचा आह मराठत मोरोपताच िlवणी

रामायण आQण राजकव च4शखर याच तारातरIacuteग हA का)य िlवणीवEतात आहत

उवशी (८७०) [ ~ ~ ~ - - ~ - - ~ - - ~ -]

बघ तझ hप ह असरसारख

पYर ^टको या करA भाlयरषा सख

धडधड का उरA भीSत साIacuteग कशी

EयजSन ऐलास गलAचना उवशी (२५५)

ampभजी १४२ वी कवता या उवशीवEतात आह

lsquoजनकतनयाrsquo (८७१) [ ~ ~ ~ ~ ~ - ~ - - ~ - - ~ - ]

इSत वलपSत भौ दAनदAना5र

जनकतनयावना वतमान वन

Sनampशचरकल5य कतकामोहनndash

िNचरमजSन लमणिNचतयानतया (मरच ९३५)

lsquoनवमधrsquo (८७५) [ ~ ~ ~ ~ ~ - ~ - ~ ~ ~ ~ ~ - ~ - ]

नवमधSनषवणादपचतमनोरथा

मथतवनपादपा रभसजववायना

पYरहसतलोलपा दधमखपराभवा

दSनभतमदोदया वपनभवरampमर (मरच १३९३)

जय जलदम डलA- (hतमा १५१) या पVयात नवमधच चौदा चरण आहत आQण

Sनजम^हमम डलA- (hतमा १६९) या पVयात नवमधच बावीस चरण आहत

lsquoसरसsहलोचनाrsquo (८७६)

[ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ - ~ - ]

वसहचरSनकरहरदनजकSतव^दन

जगदभयवलदनयमयतनयभ^दन

सकदमलपदकमलवनतमयमोचन

भज सदय मSय plusmnदय सरसsहलोचन (hतमा २२३)

वषदनजजSनतhज ndash (hतमा २२२) या पVयात सरampसhहलोचनाच २६ चरण आहत

छ २१

lsquoवलोलनयनाrsquo (८७७) [ - ~ - ~ ~ ~ - ~ ~ ~ - ~ ~ ~ - ]

चतसाप वमखषपरवाYर रसन

चातकाननपटष फampलताPबपतना

ए^ह मथampल वलोकय वलोलनयन

काampलकाप कhत रSतमपाMतजन (मरच ९३१)

lsquoवश1तलकrsquo (८७८) [ ~ ~ ~ - ~ ~ ~ - ~ ~ ~ - ~ ~ ~ - ]

इSत Sनशाचरकलथनन म^दतndash

मSनगणKपplusmnताहणवशष स^हत

^दवषदा पYरषदोऽथ रघवश1तलक

जयजयSत वचनाSन पदवी वदधर (मरत ५६७)

मरच १६९२ हा Nलोक^ह याच वEतात आह मराठत ampभजी (१८५ वी) कवता या

वशSतलकवEतात आह तथ वEताच नाव कम^दनी अस ^दल आह परत आधाराpया अभावी

आQण Eया नावाच दसर वEत असRयान कम दनी ह नाव lsquoसलampलताrsquo नावामाणच Eया7य आह

(च २०७) या कवतत वषमचरण यमकबVघ नसRयान चतfपदAची VवपदA कhन हA

कवता गजगतीवEताची न Pहणता वशSतलकवEतातील समजायला काहA Eयवाय नाहA

उदारहणाथ

जरठसा ampशampशर तो वपदA वरतला

सकसमाकर इथ यसखा परतला (च २०७)

दया (८८०) [हसमालाVवरावEता]

का दया य न तत दAननाथा दयाळा

का मला आडरानी टाकशी लोकपाळा

यौवनाpया मदान पाडलA भल माग

आQण माासखाचा जाय लागSन चाळा

हA (माजग १०० वी) कवता या दयावEतात आह

Qाdराता (८८१) [ - ~ - - ~ - - ~ - - ~ - - ]

यादवाचा दरारा नपा लागलास

वाVयघोषी महासय त जागतास

दखती यर यराampस तो कfण भास

हाण हाणा Pहण लागल कfणपीस (डhव ६२)

कनकमयता (८८२) [ ५ ल ५ ल ५ ल ५ ल - ]

थम जYर सकतसरQण क^ठण सखहर ^दसत

तYर^ह मग SनरSतशय शमसख अवरत ampमळत

PहणSनच वबध सकतसरQण सतत अनसरतो

5Qणक सखद दYरतसरQणस कधहA नच भलतो

या ampभजी २३५ )या कवतत श]द फार उVवगजनक कार तटतात

चaचलाी (८९७) [ ~ ~ ~ ~ ~ ~ - ~ - - ~ - ]

Sनयampमत घडला पहाया पथी

Sत^दन उampभ रा^ह Sनfपाप ती

मखशampश वर Eया गवा5ी अस

िथरमSत कशी चaचलाी हस (२५६)

ऋजग1त (८९८) [ ~ ~ ~ ~ - ~ - - ~ - - ~ - ]

मSनवर कोपता कPप पाव महA

बह भय लाधल वभyधामहA

5Sतसरम डलA होऊSन )याकळा

lsquoकशल असोrsquo Pहण lsquo^दथाpया कळाrsquo (मोसारा १२५)

साररामायणाचा १७ वा सग या ऋजगSत वEतात आह

1नशा (८९९) [ ~ ~ ~ ~ ~ ~ सिlवणी ]

मदल मधर रय रjताधरA साचलA जी सधा

जरA तज नच दवव ती न द ती न माझी 5धा

वळव वदन ह तझ हास ग आQण दाहA ^दशा

उजळ उजळ जाचत फार दAनास पाहA 1नशा (२५७)

सकतात रघ (१२१०४) करात (५२१ १८१६-१७ २० २१ २६) आQण ampशश (११६७) हA

SनशावEताची उदाहरण आहत मराठत मोफका (३३२) मोस (८५१०) मोसारा (१६१९) साव

(५१५) हA SनशावEताची उदाहरण आहत

lsquoहमकाaचीrsquo (९०१) [ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ५ रगण ]

वरगहSनरोधखदालसा याित वातायनायIacuteगना

जलदसमयदोषगाढापणा हमकाaचीपनय7यत

उपवनगमनाय स8चायत वारमoयोजनःकाampमampभः

तhणतणसखष ला5ारसः पाEयत पादपhवनगावहः (ईध)

पण चौयाचरणात एक रगण अधक आह

मघामाला (९०२) [ २ नगण ६ रगण ]

पवनबलसमाहता तीlaquoनादा बलाका-

वलAमखलाशोampभता

5Sतधरसkशोpचhपा महानीलधमा-

यमानाPबगभVवहा

सरपSतधनh77वला बOकया तडV

Vयोतसनाहपो7वला

गगनतलवसाYरणी ावष योनता

मघमालाऽधक शोभत (भ १६२०५)

भासाpया Sतमानाटकातील ३३ हा Nलोक या मघमालावEतात आह या वगतील

द डकाची उदाहरण पढ ^दRयामाण आहत

चlडविट [ २ न ७ र ] अवमारक ५६ रह ४६७४ तरास ९८

अण [ २ न ८ र ] वाअplusmnउथा ५१९ मोफका १७१ २१८८ २२७९ आQण द डकरामायण

(मोस ८४४४)

^याल [ २ न १० र ] वाअplusmnउथा ५२०

जीमत [ २ न ११ र ] मोफका २२८३

ललाकर [ २ न १२ र ] मोफका ३७१

साम [ २ न १६ र ] भमामा ५ वा अIacuteक

सराम [ २ न १७ र ] वब १२६

गोवद [ २ न ३१ र ] वब ८९१

सानद [ २ न ३२ र ] वब १०४६१

सौeय (९३१) [वVयमाला अचलधSत ]

वाVयyवान )योमी गाज

साक वगास साज

नटSत यवSतजन कYरSत कSत तनन

Pहणती अमरजन सरस नरजनन (मोसारा २१३)

मोरोपताच सौPयरामायण या सौPया वEतात आह

आvयानकE (९२३) [इ4वा उप4वा ]

राम टणEकार वनात कला

कळ धन7याyवSन ताटकला

तो धावलA वासSनया मखा ती

^दस जण सव जनास खाती (मोसारा १५१६)

हा १५ वा सग आoयानकn वEतात आह

वपरताvयानकE (९३४) [उप4वा इ4वा ]

Pहण भ lsquoसव भय Eयजाव

जाव सख वथ मन यजाव

भवEसादची पळात अता

पावल ह दfट चम समताrsquo (मोसारा १६८)

हा १६ वा सग वपYरताoयानकnवEतात आह

शशरा (९३५) [ इ4वशा वशथ ]

इEथ रथाNवभSनषा^दना ग

गणो नपाणामथ तोरणाVवहAः

थानकाल5मवषकRपना-

कत5ण5पमद5ताpयतम (ampशश १२१)

हा सबध सग या ampशampशरा नावाpया अधसमवEतात आह

हmरण9लता (९३६) [ वदषी 4तवलिPबता ]

Kचभद नरात पहा कसा

जYर वस रampसकामध बधता

Kचत कYरणीच मदालसा

तर कणा तरला हmरणी9लता (२५८)

भ कव तK भवसागरा

फरवतो वषयाSनल गगरा

भगवन कhणाकर कोपला

अभयदायक अय नस मला (पार)

lsquoतनतमाrsquo (९३८) [4तवलिPबत ampमता5रा]

हरमपत रसादमल घन

दमलIacuteघन तनत मा कSतनः

तनतमाकSतनः Mयताkत

Mयताkत भवत इEय^दतम (जत ३०७१)

lsquoमधपगलrsquo (९४३) [तोटक मोटक]

मधपगलkक चतरतनः

पEतकSतः सवताRपकचः

तनवEत तनबहवातकफndash

ाvNच शशी मधवाक शभkक (वबदा २८)

lsquoसवनीताrsquo (९४४) [अampभरामा दोधक]

Eयानतर Eया जनकान

भ)य ^दनी Sनगमोjत वधान

Mी राम-करA सवनीता

त ^दधलA KचराकSत सीता (मोसारा १९३)

lsquo3ीणrsquo (९४७) [ सलोचना शOवरा ]

3ीणशYररस8चया

)यjतीभतampशरािथप8जराः

कशः पKषतवारयो

वतालAयतन वतवत (प ४१ टAका)

वयोCगनी (९४८) [ चाhलोचना सीध ]

शampश दर असो Sनशा परA

बहरEनी नटतच भोगनी

अनलIacuteकत भावसदरA

झरत मा सती वयोCगनी (२५९

सकतात अNवघोषकत सौदरनदाचा ८ वा सग आQण मराठत मोरोपताpया य

रामायणाच प^हल ७४ Nलोक (मोस ७३७३-३८०) या वयोगनीवEतात आहत

अपरव7I (९४९) [ सभ मालती ]

अampभजनमहतो मनिवतः

ययशसो बहमानampमpछतः

Sनधनमप वर िथराEमनndash

Nचतवनयय न चव जीवतम (असौ ८५७)

अबच (७५८) अपरवjाचच उदाहरण आह

lsquoQतकE1तrsquo (९५०) [ सलोचना रथोVवता ]

कया QतकE1त दसरA

जीस या भवनी नस सरA

श_नकरA सती भलA

त मनात सख फार लाभलA (मोसारा १९६)

lsquoसeपदाrsquo (९५१) [ चाhलोचना रथोOता ]

वपलाथसवाचका5राः

काय नाम न हरित मानसम

रसभाववशषपशलाः

ाpयविEतकवका)यसPपदः (प ४४ टAका)

lsquoमाlडवीrsquo (९५२) [ नपाEमजा शOवरा ]

कशलyवज मथलानज

ककयीतनयास भभज

^दलA वय माlडवी सता

7यfठा जी सगणा जनतता (मोसारा १९५)

lsquoउमळाrsquo (९५३) [ldquoनपाEमजा चाhल5णाrdquo]

Sनजौरसी अय दampमळा

नप ^दलA वyयjत उमळा

सल5णा लमणास ती

वरA मोद सदरA सती (मोसारा १९४)

lsquoवदाjहनीrsquo (९५४) [नपाEमजा रथोOता]

अनक रEन मनोहर

जावयास ^दधलA धराधर

रथाNवपEतीभवा^हनी

अपलA Yरपमनोवदाjहनी (मोसारा १९७)

lsquoशभोदयrsquo (९५५) [कटा5लAलता रथोOता]

इद भरतवशभभता

Mयता MSतमनोरसायनम

पवमधक शभोदय

)यासवjकथत वEतकम (प ४४ टAका)

उपCचI (९५६) [वदषी दोधक ]

कhनी वमला मSनची सती

दवनदASत सव ह जाती

बहता ^दवशी मज भासती

भटampल जमदप7जलजा ती (मोसारा १७३०)

lsquoवपलकराrsquo (९५८) [ तामरस दोधक ]

उदगयन रवशीतमयखौ

वZसमागमगाः पYरशषाः

वपलकरायध चोEतरसथाndash

Mिfटतवीययताः पYरकRपाः (वबजा २२१)

lsquoवरमा1ननीrsquo (९६१)

अOवदPबजसतSतसततndash

सचरद8चरथाIacuteगवहIacuteगकम

सारसधामधराPबलसिEEवहndash

मyवसरो वरमा1न1न राजत (ममच १२२)

भRवरा (९६२) [ इरा एकhप ]

रEनाSन वभषयित योषा

भfयत वSनता न रEनकाEया

चतो वSनता हरEयरEना

नो रEनाSन वनाIacuteगनाIacuteगसIacuteगम (वब ७३२)

वब ५३५ ह आणखी एक उदाहरण आह अampभनदवरचत रामचYरताचा १४ वा सग या

भ4वरावEतात आह

मालभाmरणी (९६३) [ अमला बधरा ]

भpया चरणी मयर भाव

य रामायण ह नमSन वाह

यश हच सख सदव गाव

िथरता याच रसी मनास आह (मोरा १०८)

सकतात अNवघोषकत बOचYरताचा ५ वा सग मालभाYरणीवEतात आह मोरोपतकत

यरामायणाच ७५-१०९ इतकच Nलोक मालभारणीवEतात आह

रभसा जलदाक माSन शोभा

रजनी ^दवसाधकार शोभा

वनप वNम वमागमाग वाह

मद काितवचार साIacuteगताह (वराम ७७)

या पVयात मालभाYरणीचच चरण आहत परत Zम Sनराळा आह Pहणन ह

मालभाYरणीच उदाहरण होऊ शकत नाहA

पिपताा (९६४) [काममEता सवjा ]

य तज सकमार ampशRप साच

तर बघ जा यमनातटास आाndash

उपवन जण ममरोपलाच

नव लSतका बहरIacuteग पिपताा (२६०)

मरडSन नरडी कर द7यान

धhSन अस धYरलच पpछ 7यान

रगडSन फQणक ठ कटभारA

उपYर चढ कYर नाय नीट भारA (वाहव ३१०)

शरण YरघSत Eयाampस तार याच

बKद तझ कYर दAनबध साच

अगQणतच जरA मदAय पाप

तYर जळतील तया दयाताप (पारा)

सकतात अबच (१८०-८९) ह Nलोक पिfपताावEतात आह आQण मराठत वामनकत

जटायतSत हA बहतक याच वEतात आह

lsquoअतरrsquo (९७०) [ म^दरा रमणी ]

अतर सदर बा^हर सदर त पय सदर पा^ह मना

सख होय जना

अतYर अथ वशष समथ वरIacuteग कमथ पडल जनी सख होय

मनी (रासधास १५५)

lsquoउ3तमवशाrsquo (९७१)

जअइ जअइ हर बलइअ बसहर Sतलइअ सदर चद

मQण आणद जणकद

बसहगमणकर SतसलडमKधर णअण^ह डाह अणग

ampसरगग गोYर अधग

जअइ जअइ हYर भअजअ धh गYर दहमहकसवणासा

पअवासा सदर हासा

बampल बampल म^ह हh असरवलअकh मQणजणमाणसहसा

सहभासा उ3तमवसा (ाप २२१५)

शखा (९७२)

भगकलपSतपYरभव कKSन म दत

रघवर कYर Sनजपरगमना

तवत सQखत सकळ जन PहणSत जय

अतळबळजळध जय खळदमना (मोसारा २११)

खaजा (९७३)

मद ampशampशर सरampभ पवन सखव जन

पनरप धYर Sनज Kचस ^दनमणी

रघकलवरदशरथनपSतनगर

सरपरतSतस तणसम गणी (मोसारा २१२)

या VवपVया आहत पण वयPभpछद २६-२९ पाहता ाकतात या वEताpया चतfपVया

असत अस ^दसत

Nात (९७४) [ दवया कादPबरA ]

^हदपानो वताला लQखता का बापड

Nात तPहा का पड

वाSघQणच दध याला वाघबpच फाकड

ात तPहा का पड (माजग)

प8जरApया पाखरानो _या भरारA अPबरA

पIacuteख झाडा लौकरA

प8जरApया Nवापदानो जा पळा जा जIacuteगलA

काय झाला पाIacuteगळी

पRवलApया म डकानो विEत Vया हA सोडनी

जा नदA गाठा झणी

म डपीpया वRलरAनो वाढ ना Vया ख टनी

दर जा फोफावनी (पारा ५३)

माजग ४४ वी आQण ४५ वी कवता यशवतकत lsquoगाऊ Eयाना आरतीrsquo lsquoतhIacuteगाpया

दारातrsquo (यध ६९ यध ७२) या कवता या ातवEतात आहत

lsquoद9तrsquo (९८५) [ स काampमनी माQणका ]

फ टकय वामतndash

िNचYरिRवYरिRवSत वनः

शोभनो SनगVयत

द9त उpयत परः (वब ८८३१)

मोदमयी (९८८) [ यampशfया अधकारA ]

जव यतात नभी मघ मनी खद भर

नच उEसाह ठर

नकळ कव तझी विEत अशाहA समयी

वलस मोदमयी (२५६)

lsquoराMIवतानrsquo (९८९) [शभकामी तनमyया ]

कोठ तYर जाऊ बसनी शीmiddot वमानी

अvात ^ठकाणी

वातय िजथ शाित िजथ म इमानी

तथ चल राणी

कोठSन गरAबी असता रानफलाहA

शIacuteगाYरत राई

बमोल जवाहAर खल रावतानी

तथ चल राणी (माजग ६० वी कवता)

lsquoहा Nन कशालाrsquo (यध १४७) lsquoमEयसrsquo (यध १५१) या कवता या रावतानवEतात

आहत

lsquoकqपनाrsquo (९९०) [ िlवणी वीरलमी ]

दव नाहA जगी धम नाहA तसा

कRपना या खzया मानसा

पापप यVवय आQण खोट-खर

यामध ढोIacuteग सार भर (पाआ ४९)

परवणी

lsquoचDवरrsquo (४८७) [ ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ - ]

इSत मIacuteगळ KिjमQण सवर सदर कRपनग

कव डPभ यदA4कत चतर वर सभग

हYर KिjमQण माळ समपत पRलव नामफळ

भवससSत नाशक ख डampमद कल पfटमल (डKव ६९७)

lsquoस3फलrsquo (५१४ अ)

[ - ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ - - ]

MीहYर सदर वRलभ लाहSन परमसख वदभ

पवकतामळ जोड समागत हYरपद फळ लाभ

भीमक शोभत कRपनगामळ वरचत कव डPभ

स3फळ सvक ख डमताfटममSतकळतर शोभ (डhव ८४२)

ह वEत मोदकवEताला रSतमालावEताची वा माampलनीpया प^हRया गणाची जोड दऊन

साधRयासारख वाटत

__________________

अ=याय ५ वा

जा1त-जीवन

आता 7या पVयकाराचा वचार करावायाचा आह तो थोडा गतागतीचा आह या

कारात पVयाच पYरमाण ज कडव Pहणन असत Eयात चरणाची सIacuteoया SनिNचत नसत

कEयकदा तर चरण कोणEया पVयवभागास Pहणाव ह सOा वचार कhन ठरवाव लागल ज

चरण कानाला सारख वाटतात त डोzयाला सारख ^दसत नाहAत कारण लगZमान आQण

अ5रसIacuteoयन त सारख असतातच अस नाहA तथाप लघची एक माा आQण गhpया दोन माा

या गQणतान त सारख असतात आQण आवतनkfया Eयाची मोडणी सारखी असत पहा

मााची सIacuteoया पाहता दोन चरण सारख असन^ह मोडणी ampभन असRयास Eयाना ampभनampभनच

गणाव लागत वरवर पाहता या पVयकारात अ5राची गणना न कYरता मााची गणना कर यात

यत Pहणन याला मावEत Pहणतात पण lsquoजाSतrsquo ह वत नाव अधक योlय होईल

१ वपद

जाSतरचना हA बहताशी गय असत आरPभीच एक वा दोन चरण ह काहA ठरावक

चरणाचा गट सPपRयावर पनःपहा Pहणावयाच असतात ठरावक चरणाpया अतरान पनःपहा

Pहणावयाpया या का)यारPभीpया भागाला वपद वा पालपद वा अjकण कडव Pहणतात इतर

भाग घोळन घोळन पनःपहा Pहणावयाच नसतात त आपण सरळ तडक Pहणत जात Eयाpया

मानान हा आरPभीचा भाग व Pहणज थायी अचल असतो वपदा)यSतYरjत भागाpया

मानान वपदाची रचना हA कEयकदा गतागतीची असत सरळ वाचीत जा यान Eयाची मोडणी

तीत होत नाहA मyयच काहA काहA ^ठकाणी लत अ5र असत वा वराम असतो

२ कडव वपद वगळन उरलRया पVयाच रचनाkfया ज सारख भाग पडतात आQण 7याpया

अती वपद Pहणावयाच असत Eया भागाना कडवी Pहणतात कडव हा श]द ाकत lsquoकडवअrsquo

पासन Sनघाला असावा कडव एकचरणी वा अनकचरणी असत कड)याची घटना yयानात यायला

आता काहA उदाहरण पा^हलA पा^हजत

धीरसमीर यमनातीर वसSत वन वनमालA

गोपीपीनपयोधरमदनच8चलकरयगशालA

रSतसखसार गतमampभसार मदनमनोहरवषम

न कh SनतिPबSन गमनवलPबनमनसरत plusmnदयशम १

नामसमत कतसIacuteगकत वादयत मदवणम

बह मनत नन त तनसIacuteगतपवनचampलतमप रणम २

पतSत पत वचलSत प शIacuteकतभवदपयानम

रचयSत शयन सचकतनयन पNयSत तव पथानम ३(गीगो)

या पVयातील सार चरण सारख [ प प प - + ] या मोडणीच आहत

चरणारPभीच आवतनाला आरPभ होऊन आठआठ मााची तीन आवतन झाRयावर चौया

आवतनात चारचारच माा सश]द आहत अथात Eयक चरणाpया अती चार मााचा वराम

आह 7या माावलApया VवपदAन कडव ampसO होत Eयाच माावलApया VवपदAन वपद ampसO

होत या पVयाची रचना मळीच गतागताची नाहA समयक VवपदAन कडव ampसO होत आQण

चरण हा कड)याचा अधभाग होतो 7या माावलApया आवEतीन कडव ampसO होत Eया

माावलAएवढा पVयवभाग Pहणज चरण होय चरणाती वराम असतो आQण बहशः तथ यमक

जळव यात यत आता दसर उदाहरण घऊ

ातःकालA एक ^दवशी QझमQझम पाऊस पड

शोभती रानफलानी कड

सfटAमyय नतन जीवन वाटतस कn भर

चहकड मोद तदा स8चर

गार वायची झळक यऊनी ^हर)या शतावरA

लोळनी नाना Znडा करA

बालकवी त उठला बसला एकाती जाऊनी

रIacuteगला Sनतात मधगायनी (माक ५७)

याहन अधक मोठा उतारा घ याच कारण नाहA या पVयात कड)याच अनZमाIacuteक नाहAत

आरPभी वपद^ह नाहA यावhन जाSतरचनत वपद असलच पा^हज अस नाहA हA गोfट ^दसत

या पVयात चार समयक VवपVया आहत VवपदAच दोहA चरण मा सारख नाहAत एक लाPब

असन एक आखड आह परत सव VवपVया पाहता अस ^दसन यत कn सार वषमचरण सारख

[ प प प ~ + ] या मोडणीच असन सार समचरण सारख [ - ~ - प ~ + ] या

मोडणीच आहत Pहणज यथ पVय एकाच माावलApया आवEतीन ampसO झालल नसन दोन ampभन

माावलA ampमळन होणाT या सयjत माावलApया आवEतीन ampसO झाल आह हा अथसम कार

आह प^हला सम कार होता

३ वपद ह जा1तकाराच 1नणायक नाह

एखाVया पVयाची चाल दताना ती बहशः आरPभीpया Pहणज वपदातील चर याची

द यात यत परत कEयक पVयात वपदच नसत तर कEयकदा एकाच जातीpया

पVयबधाना ampभनampभन माावलAची वपद आढळतात माग ३३५ )या पfठावर उOत कलRया

गीतगोवदाpया ११ )या बधात 7या माावलApया VवपदAची कडवी आहत Eयाच माावलApया

VवपदAच वपद आह गीतगोवदातील ३ ४ ५ ६ ७ ८ १७ २० २२ आQण २३ ह बध

पा^हल असता Eयातील कडवी [ प प प - + ] याच माावलApया VवपदAन ampसO झाललA

आहत परत या बधाना वपद मा ampभन ampभन आहत उलटप5ी एका वampशfट माावलAच

वपद ampभन ampभन जाSतकाराpया आरPभी आढळत त)हा वपदावhन एखाVया जातीचा

कार ठरवण चकnच होईल जाSतकारSनणय हा पVयाpया Pहणज कड)याpया घटनवhनच

कला पा^हज

यथ आणखी^ह थोडा खोल वचार कला पा^हज पVय Pहणताना आपणाला आवडल तो

भाग आपण घोळन घोळन Pहणत परत या घोळ यचा तन तच श]द पहापहा Pहण याचा

वचार आपण पVयकार ठरवताना करAत नाहA Eयाचमाण कड)याpया अती वपदाची जी

पनKिjत होत Sतचा^ह वचार कर याच योजन नाहA हा पनhjत होणारा भाग कड)यात म^4त

कलला असला तरA तो कड)याबाहरAलच गणला पा^हज

सख ग शात कती याampमनी

हA तशीच जलवा^हनी ०

हA वशाळता कSततरA

तव उदार plusmnदयापरA

कh वहार यल तीवरA १ सख ग० (यध १४५)

यथ सख ग शात कती याampमनी या वपदातील चरणाचा समावश कड)यात कलला

नाहA तथाप तो PहटRयावना कडव पण झालस वाटत नाहA Pहणन

हA वशालता कSततरA

तव उदार दयापरA

कh वहारचल तीवरA

सख ग शात कSत याampमनी १

अस म4ण कलल असत तरA^ह lsquoकh वहार चल तीवरArsquo या SतसT या चरणाpया अतीच

कडव पण होत अस समजायला पा^हज अस समजल कn या पVयातील कडव Pहणज [- प

~ + ] या माावलAची पदA ठरत

आता याच चालAवर Pहणावयाची अशी पढAल कवता पहा

त हवत माझ मला

सख पYर भवSत सदा गRबला ०

ह मधप फलाभोवती

डोलती जस ग8जती

लोभल तव सोबती

तयाचा ओघ न कध आटला १ (यभा ४८)

यथ कड)यातील चौथा चरण हा वपदातील एखादा वभाग नाहA तो Sनराzया श]दाचा

झालला आह अथात यथ तो कड)याचा घटक आह पण यामळ पVयाची चाल तीच असलA तरA

जातीचा कार मागील कवतहन ampभन होतो कारण कड)याची घटना Sनराळी झालA आह यथ

कडव ह एकाच मावलAची पदA वा चतfपदA नसन [ - प ~ +] या माावलAची पदA

आQण [ ~ - - प ~ +] या माावलAचा एक चरण ampमळन होत प^हला जाSतकार असिPमM

असन दसरा सिPमM आह या kfटAन पाहता lsquoमम समन कणा ह वाह कमलावराrsquo (यध १६०)

या पVयाची जाSत lsquoमज चन नस ग कampश मी Yरझव मनाrsquo (गका ७५) या पVयाpया जातीहन

ampभनच माSनलA पा^हज

४ अतरा

िजकड Sतकड जगात सार म साचल ^दस

तयावण कोठ काहA नस

तIacuteग महAधर गगनMीpया वदनाला चिPबती

शampशकर जललहरA कषती

^दनमQण यता घरA मला पव दशासदरA

फलत कदPबकसमापरA

हासत हासत फRलवदन तारागण खळती

अPबरA परपरा ओ^ढती

(चाल पालटन) रव यता उघडी नात कमampलनी

शampश ^दसता हास आनदSन कम दनी

वनलमी नटत मध आला पाहनी

(चाल पव=ची) च8चल चपला पYर मघाला सोडSन दर न वस

बघशी अत कती राजस १ ( दक ४३)

7या सयjत माावलApया आवEतीन ३३५ )या पfठावरAल lsquoातःकाळी एक ^दवशीrsquo ह

पVय ampसO झाल आह Eयाच सयjत माावलAची आविEत तत पVयाpया कड)यात चारदा आह

परत यथ ती सारखी आविEत क टाळवाणी वाट नय Pहणन तीन आवEEयानतर आQण चौया

आवEतीpया पव= Pहणज कड)याpया पोटात [ - प प ~ +] या ampभन माावलAच तीन

चरण घाल यात आल आहत ह सयमक आहत कड)याpया पोटातील या ampभन पVयवभागास

अतरा Pहणतात अतT यापव= lsquoचाल पालटनrsquo अशी सचना ampलहन ठव याची माग पOत होती

आQण अतरा सPपRयावर पढAल कडव पण होईपयत पVयाचा जो एक वा दोन चरणाचा वभाग

पडतो Eयाला मळ Pहणतात कड)यातील अEयचरण हा बहशः वपदाशी समयक असतो त

यमक जण काय वपदाpया पनKjतीची सचनाच दत कड)याचा अEयचरण आQण वपद याचा

मळ अथाpया kfटAन^ह उEतम बसला Pहणज वपदाची पनKिjत वशष plusmnदयIacuteगम होत यासाठ

अथ Sन यमक याpया kfटAन सव कड)याशी जळल असच वपद _यायला हव

अतT याच चरण बहश तीन वा दोन असतात jवचत अधक असतात अतरा अमकच

एका माावलAचा असतो अस नाहA अतT यासाठ बहशः एखाVया T हव माावलAची योजना

कर यात यत एकाच जातीpया पVयात 7यामाण ampभन ampभन वपद आढळतात Eयाचमाण

एकाच जातीpया पVयात ampभन ampभन माावलAच अतर आढळतात यासाठ जाSतSनणय

कYरताना वपदामाणच अतT याचा^ह वचार करावयाचा नसतो गोवदा मधसदना

कमललोचना सoया यदवरा या दवनाथाpया जाSतKप पVयात अतरा माampलनी वEताpया

चतfपदAचा आह अबलामSत ाथत हरAत मयjत राधा या पVयात पादाकलकाचा एक अतरा

असन पढ १ Rया कड)यात माampलनीचा Nलोक आह तर इतर कड)यात वसतampललकावEताचा एक

एक Nलोक आह रामजोशीकत lsquoझालA तhणपणाची धळrsquo या पVयात^ह दोन अतर आहत पण

अशी दोन दोन अतT याची पVय एकदरAन दampमळच आहत

अतरा हा कड)याpया पोटात बहशः उEतराधात असतो आQण Eयाच चरण कड)यातील

इतर चरणाप5ा सIacuteoयन उण असतात हA गोfट yयानात न रा^हRयामळ चालAच आQण

वपदाच साPय पाहन कEयकदा ^दशाभल होत या पYरpछदाpया आरPभी ^दलRया पVयाशी

पढAल पVय ताडन पहाण बोधद होईल

चादरात पसYरत पा ढरA माया धरणीवरA

लागलA ओढ कशी अतरA

हा तालतK गPभीर शातता धरA

लवनी सधच वRकल अIacuteगी ampशरA

कQण शचभत मSन तपा जण आचरA

कस पजनी उभी SनNचला कोणी वडीपशी

भासत छाया काळी तशी (काचा ३०)

या पVयात वपद नाहA यथ अतरा [- प प ~ + ] याच माावलAचा आह पण

तो मागील पVयातील अतT यामाण [ प प प ~ + - ~ - प ~ + ] या सयjत

माावलApया तीन आवEEयानतर आQण चौया आवEतीpया पव= असा नसन दोन आवEEयाpया

मyय Pहणज कड)याpया पोटातच आह त)हा कड)यातील चरणाची सIacuteoया उणावलA Pहणन

जातीचा कार Sनराळा झाला अस मान याच काहA कारण नाहA

शवालान मला टाकल )यापSन परतपणी

गदमर जीव^ह Eया दडपणी

बाहर वाहत वाT याची झळझळ

लागता तायाची पसट कधी चाहल

चलबचल अतरA कYर मजला )याकल

परA सटना ampमठ तयाची बसलA जी जखडनी

गदमर जीव^ह Eया दडपणी १ (यग १०६)

या पVयात [- प प ~ + ] या माावलAची पदA आह पण ती कड)याpया पोटात

नाहA तसच कड)यातील अEय चरण lsquoगदमर जीव^ह Eया दडपणीrsquo हा वपदाpयापकn आह

त)हा कड)याpया घटनत Eयाचा वचार कYरता यत नाहA Pहणज या पVयातील कडव ह [ -

प प ~ + ] या माावलApया पदAला [ प प प ~ + ] या माावलAचा एक चरण

जोडन झालल आह अस ^दसत अथात कड)याची घटना वगळी झाRयामळ या पVयाची जाSत

वगळीच माSनलA पा^हज वपद ampभन असल तरA कड)यातची घटना हAच असRयामळ हAच

जाSत पढAल पVयाची^ह आह

अहा हA दववश लाधलA

वपनी फरता अवचत मजला क टककampलता कळी ०

कYर धYरता दई ^द)य गधपYरमळा

उघडता नयन कYर मkिfट सोहळा

ओfठाampस दतस पशमोद आगळा

नहसागरा सि8चत कYरत वाट Sतपाकळी (कप ५४)

५ )या कड)याचा अEय चरण

कड)याचा अEय चरण हा जर उपाEय चरणाला जोडन घता यत असल तर तसा तो

जोडन घऊन मग जाSतSनणय करावा उदारहणाथ

जन पळभर PहणSतल lsquoहाय हाय rsquo

मी जाता रा^हल काय काय

मघ वषSतल शत पकSतल

गवान या नVया वाहSतल

कणा काळजी कn न उमटSतल

पहा तटावर हच पाय १ (तासक १३४)

या पVयात ( प प ] पादाकलकाpया तीन चरणाना [ प - ~ - ~ ] या माावलAचा

एक चरण जोडन कडव ampसO झाल आह प^हल तीन चरण सयमक असRयान एकाखालA एक अस

म^4त कल आहत

या पVयाची तलना पढAल पVयाशी कhन पहा

जYर कYरन सकल खलकाय वफल

मम जम वकampल तYरच सफल

जरA न घड ह नलग भाया

वदह वा^हन हा जनकाया

मhSन गhपदा शपथच घत कध न टळ कोद ड अचलrdquo (दशा २४)

या पVयात पादाकलाpया दोन चरणाना [ प प प - ~ - ~ ] या माावलAचा एक

चरण जोडन कडव ampसO कलल आह वरवर पाहता कड)याची घटना ampभन ^दसत Pहणन जाSत

ampभन मानावयाची काय हच कडव

ldquoजYर न घड ह नलग भाया

वदह वा^हन हा जनकाया

मKSन गKपदा शपथच घत

कध न टळ कोद ड अचलrdquo

अस ampल^हल तर वा मागील कडव

ldquoमघ वषSतल शत पकSतल

गवान या नVया वाहSतल

कणा काळजी कn न उमटSतल पहा तटावर हच पायrdquo

अस ampल^हल तर दोहA पVयाची जाSत एकच आह अस पfट ^दसन यत त)हा दोन जाSत

मानण चकnच होईल Pहणन जथ जथ कड)याचा अEय चरण हा उपाEय चरणाला जोडन घता

यऊन Eयाची hढ अशी माावलA ampसO होत असल तथ तथ तो जोडन घऊन नतरच कड)याची

होणारA घटना yयानात घऊन जाSतSनणय करावा यमकाला चरणSनणयात ाधाय द याच

कारण नाहA या पOतीन चालRयास माग ३३७ )या पfठावर ^दलRया पVयाच कडव

ldquoह मधप फलाभोवती

डोलती जस ग7जती

लोभल तव सोबती तयाचा ओघ न कध आटलाrdquo (यभा ४८) अस होऊन Eया पVयाची

आQण

ldquoतारका चमकलA नभी

तजाची पतळी उभी

Yरप Sतampमर तयाला न भी

उEसाह वाढता Sतचा अहाहा पYरसर उ77वल करArdquo (त ७७)

या पVयाची जाSत एकच ठhन दोहA पVयाची गणना 7या जातीत कडव ह [ - प ~

+ ] या माावलAच दोन वा अधक चरण आQण [ - प प प ~ + ] या माावलAचा एक

चरण ampमळन होत Eया जातीत होईल

६ ख डन

चरणात सारoया अतरान खटक घऊन खटjयाखटjयानी यमक साधण हा

पदलाampलEयाचाच एक कार आह यालाच यथ ख डन Pहटल आह या खटjयाखटjयानी

साधलRया यमकाpया अनरोधान चरणSनणय करण चकnच होत

ldquoSनजनी

घोर या वनी

कोण त साIacuteग

गधवसता वनदव मनज वा का गrdquo (तासक ६९)

यामाण पVय छाप याची जरA पOत अलAकड चampलत झाललA असलA तरA वततः हA

ldquoSनजनी घोर या वनी कोण त साIacuteग

गधवसता वनदव मनज वा का गrdquo (तासक ६९)

अशी [- प प - + ] या माावलAची VवपदA आह आQण ती तशीच म^4त करायला

पा^हज पVय ampल^ह याpया ाचीन पOतीत चरण ह जस उ`या रघन अलग अलग दाखवीत

असत तस ह खटjयाखटjयानी पडलल तकड अलग अलग कल जात नसत तत पVयात ह

खटक आवतनाpया SतसT या मानतर पडल आहत परत ldquoअampश मि डत तन कampल खि डत

पSत कठ धि डत बसला hसनrdquo या रामजोशीpया चरणात खटक आवतनाpया चौया

मानतर आहत तर

ldquoampमYरग लागला छान गल ampभजन रान दव - कपच सटल वार पघा चाड करA कसा

ओटA परA काढा राजा सभायाला Pहोरrdquo (यध १२२) या कणबाऊ बोलAतील ampशथल पVयात

खटक आवतनाpया सहा)या मानतर आहत या पVयाच कडव एकचरणी असन तो चरण [-

प प प - + ] या माावलAचा आह हAच माावलA आवतनाpया SतसT या मानतर

खि डत कलA कn पढAल माण रचना होत

ldquoजYर वास नस Sतळ यास तरA तम- Pहास अपलA समन

मध जरA नस Sतळ- भरA अतरA तरA करA हA धरणrdquo (तासक १)

शाीय kfया दोहA पVय एकाच जातीची मानलA पा^हजत एकाच पVयाpया

SनरSनराzया चरणात ख डन SनरSनराzया रAतीन कल अस याचा^ह सPभव असतो मyयच

एखाVया चरणात ख डन नस^ह शकत चरणSनणयpया kfटAन पदलाampलEयाला महEEव दता कामा

नय भाकराpया पढAल पVयाची रचना ampशथल असलA तरA Eयातील ख डन पदलाampलEय

plusmnदयIacuteगम आह

ldquoगRजार नार शIacuteगार कhन खप नटलA

चाल छमक छमक दाव धमक पाहन मSत खटलA ०

टवटवत शYरर लवथवत घवघवत मखडा

गोर गाल अधर दोहA लाल माल माशकडा

भरपर नौSतमध चर उर बदकडा

जग भल डल ज)हा हाल नथचा आकडा

^दस कसा बसा पहा जसा जरAचा तकडा

इNकाpया हसन खप कसन मारA पकडा

दोह दि ड भळभampळत भ)य मजpया वाकn

गाampळ च4हार तजिव दाखवन झाकn

घEकार धद फदात ampमजाampशत टाकn

जYरकाठ क8चकn ताठ राठ गटगटलA

खampल पाठ ^दस तस आठ गाठ तटतटलArdquo (क २३८)

७ चरण

चरण हा पVयाचा आवEत होणारा सोईकर वभाग असRया कारणान आQण Eयाpया

अती बहशः वराम असRयान कोणEया भागाला चरण Pहणाव ह ठरवायला सहसा अडचण पडत

नाहA परत चरणाती कवळ खटका आQण यSत न)ह तर वरामच असला पा^हज असा आह

धYरRयास पादाकलक [ प प ] माावलApया मालत चरणसमाितच होणार नाहA कारण

पादाकलकाpया अती आवतन पण होत असRयामळ तथ एक^ह माचा वराम _यायला कस

नसत उलटप5ी वरामानरोधानच चरणSनणय कRयास ldquoSनज नीज गड लडवाळाrdquo [ - - - +

ऽ ऽ प - + ] या चरणात दसT या आवतनात अती Vवमाक वराम असRयान Eयाच

ldquoSनज नीज गड

नीज गड लडवाळाrdquo

अस दोन T हव चरण कराव लागतील चरणात एखाVया आवतनात अती दोन मााचा वराम

असRयास तवयाकYरता एका चरणाच दोन चरण कर याच योजन नाहA चरणातच जथ एक वा

अनक मााचा वराम असतो तथ (mdash०) हA खण कर यात यईल त)हा चरणSनणय कYरताना

तारतPय अवNय पाampळल पा^हज चरण हा अSतT हव^ह नसावा आQण एका Nवासात Pहणताच

यणार नाहA असा अSतदAघ ह नसावा सyया तरA मराठत अडतीस मााpयाहन अधक दAघतचा

चरण अवलोकनात नाहA त)हा चरण चाळीस मााहन अधक लाPबीचा नसावा jवचत कोठ

याहन^ह दAघ चरण आढळRयास यतीpया अनरोधान चरण तोडन त योlय लाPबीच कराव

लागतील

एका ओळीत एकच चरण ampलहावयाचा हA आधSनक पOSत चाIacuteगलA आह Eयामळ पVयाच

MSतगPय वhप klगोचर^ह होत उOवजातीच मा दोन दोन चरण एका ओळीत दतात त इfट

नाहA छापणावळ वाचव यासाठ एका ओळीत िजतकn अ5र ठचन बसवता यतील Sततकn

बसवायाची ह जस ^दसायला सदर ^दसत नाहA Eयाचमाण स^हता लहान असन^ह पतक

वपMीमान ^दसाव सासाठ चरणतोड कhन ओळी वाढवा)यात ह^ह ामाQणकपणाच नाहA

८ जातीच मoय कार

पVय ह ायः कड)याpया आवतनान ampसO होत परत सम आQण अधसम कारात कडव

ह 7यामाण कशाpया तरA आवतनान ampसO होत तस त वषम कारात होत नाहA वषम

कारात कडव हाच लघतम आवत घटक ^दसतो

जाSतरचना

सम अधसम

(१) (२)

असयjत माावलApया दोन माावलA ampमळन

आवतनान कडव ampसO होणाT या सयjत माा-

होत वलApया आवतनान

कडव ampसO होत

[वषम]

(३) [४]

एका माावलApया दोन ampभन ampभन माावलAच

वा अधक चरणाती चरण ampभन ampभन Zमान

दसT या माावलAचा एक यऊन कडव ampसO होत

(jवचत दोन) चरण

यऊन कडव ampसO होत

वग १ ला - कडव एकचरणी असो वा अनकचरणी असो सार चरण एकाच माावलAच

असतात कडव एकचरणी असRयास तो चरण वपदाशी समयक असतो परत कड)यात अनक

चरण असRयास Eया सवचच यमक वपदाशी जळत अस नाहA कड)यातील शवटला चरण

बहशः वपदाशी समयक असतो Eयाpयापव= एकच चरण असRयास तो Sनयमक^ह असतो

अधक चरण असRयास Eयाpया अती Sनराळ यमक साध यात यत वपदच नसRयास पVयात

समयक VवपVयाची माला असत अतरा असRयास तो कड)याpया पोटात असावा लागतो

आQण Eयाला ाधाय नसत

वग २ रा - दोन ampभन माावलA ampमळन होणाT या सयjत माावलApया आवतनान कडव

ampसO होत असRयामळ कड)यातील चरणाची सIacuteoया सम असत आQण त चरण वषम वषम

सारख आQण सम सम सारख असतात बहशाः वषमसमचरण समयक असतात अतरा

असRयास तो कड)याpया पोटात असावा लागतो आQण Eयाला ाधाय नसत

वग ३ रा - एका माावलAच दोन वा अधक चरण आQण ampभन माावलAचा

(सIacuteगवशषी ती सयjत^ह अस शकत) एक (वा jवचत दोन) चरण ampमळन कडव ampसO होत

वग ४ था - ampभन ampभन माावलAच चरण ampमळन कडव ampसO होत परत घटनत काहA

सामाय तEEव ^दसत नाहA आज तरA मराठत या वगात पडतील अशी फारच थोडी पVय

आहत lsquoझपझाrsquo हA कवता या वगात पडल

९ बहतक जाSतरचना पावतनी आह अlयावतनी Pहणज सतमाकावतनी आQण हरावतनी Pहणज प8चमाका वतनी

जातीची उदाहरण फारच थोडी आहत Eयाpया मानान भIacuteगावतनी Pहणज ष माकावतनी

जातीची उदाहरण अधक आढळतात बहतक जाSतरचना पावतनी Pहणज अfटमाकावतनी आह

अस Pहणायला काहA Eयवाय नाहA

अfटमाक गणाच अतघटनाkfया ampभन अस पाच कार होतातः-(१)[ - - - -] २ [~ -

~ - - ] ३ [~ - - ~ - ] ४ [ - ~ - ~ -] आQण (५) [ - - ~ - ~] पाचवा गणकार वरRयान

आQण तथ^ह प^हRया वा SतसT या आवतनातच आढळतो उदाहरणाथ

ldquoसत घराला सतत यती तथ उसत घ नपतीrdquo (काशी कव)

ldquoकल सवण-वण= पातकलोहमयी मSनरमणीrdquo (मोफका ७२२७)

ldquoघोयावरच हरडा चोळSन शशासना धावोनीrdquo (कक १६२)

या ^ठकाणी थोडी फरवाफरव कhन

ldquoसत घराला सतत यती तथ उसत घ नपतीrdquo

ldquoसवणवण= कलA पातक-लोहमयी मSनरमणीrdquo

ldquoहरडा घोयावरAच चोळSन शशासना धावोनीrdquo

अशी सधारणा कhन तो गण काढन टाकला तर रचना अधक उpचार सलभ आQण MSतमधर

होत यात सदह नाहA lsquoपrsquo हA खण जथ असल तथ पगणाचा कोणता^ह कार चालतो अस

समजाव

ष माक गणाच ( - - - ) ( - ~ - ~ ) आQण ( ~ - ~ - ) अस तीन कार होतात

प^हRया दोन कारात टाळी आरPभी पडत Eयामळ एकाpया ^ठकाणी दसरा यऊ शकतो ( ~ - ~

- ) या गणात दसT या अ5रावर वाभावकपण टाळी पडत जथ lsquoभrsquo ह अ5र असल तथ प^हल

दोन गण चालतात Pहणन समजाव सतमाक आQण प8चमाक गणात गणाpया एका

वhपाpया ^ठकाणी दसT या वhपाचा गण jवचतच चालतो

९ आVयतालकपव गण

आवतनारPभ बहशः चरणारPभी असतो परत चरणारPभील एक वा अनक अ5र

झाRयानतर कEयकदा प^हलA टाळी पडत हA प^हलA टाळी पड यापव= हा जो चरणारPभीचा

भाग Pहटला जातो Eयाला आ$यतालकपव गण Pहणाव आVयतालकपव गण हा Vवमाक

चातमाक प8चमाक वा jवचत ष माक^ह असतो एक माचा असा आVयतालकपव गण

मौिjतकदामवEतात [ ~ - ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ - ~ ] आQण गीतगोवदातील

ldquoहYरYरह मlधव - धSनकर

व- लाampसSन वलसSत कampलपरrdquo

या वपदातील दसT या चरणात आढळतो जथ आVयतालकपव गण चार वा पाच मााचा असतो

तथ तो (- -) ( ~ - - ) (- ~ -) या तीन गणापकn एखादा असतो तगण (- - ~) नसतो या

चार वा पाच मााpया उप-गणाला काहA तरA चह पा^हज त lsquoउrsquo ह SनिNचत कल आह

आVयातालकपव गण कती मााचा असावा ह चरणाचा अEय गण कती मााचा आह

यावर अवलPबन असत आVयतालकपण गण आQण अEय गण ampमळन मााची सIacuteoया हA

आवतन िजतjया मााच असल Sततjया मााहन अधक होता कामा नय तशी ती अधक

झाRयास छदोभIacuteग होतो कदवEतात हा छदोभIacuteग होतो Pहणनच त वEत SनषO ठरत

ldquoक8चनी रसरIacuteगाची खाणीrdquo या चरणात^ह छदोभIacuteग होतो कारण lsquoखाणी-क8चनीrsquo ampमळन

नऊ माा होतात अशावळी आवतन पावतनी असRयान Pहणताना lsquoक8चSनrsquo वा lsquoखाQणrsquo असा

उpचार करावा लागतो

अEय गण आQण आVयतालकपव गण (असRयास) दोहA ampमळन मााची सIacuteoया

आवतनाइतकn भरRयास चरणाती कवळ खटका यतो आQण ती उणी भरRयास िजतjया मााची

उणीव असल Sततjया मााचा चरणाती वराम घता यतो

१० चरणाची साधजोड

चरण ह एकापढ एक Pहणावयाच असRयाकारणान एखाVया चरणाचा अEयगण आQण

पढAल चरणातील आVयतालकपव गण याpया मााची बरAज आवतनाpया सIacuteoयहन अधक होता

कामा नय तस झाRयास Eया ^ठकाणी छदोभIacuteग होतो ती बरAज उणी भरRयास चता नाहA

Sततjया मााचा वराम वाभावकपण चरणाती घ यात यऊन ती उणीव भhन Sनघत

साyयाpया ^ठकाणी छदोभIacuteग झाला नाहA कn साधा उEतम बसला Pहणन समजाव

ldquoला - गल ampमटाया डोळ

Sनज द वथपण आ - ता

कSत शीण पहा मज आला

सवहA पाIacuteगळलA गा -

सम - पला ^दवस जा - इल हा

^दवाकर अता 5णमा - rdquo (रक १३८८)

हA अधसम रचना आह परत या पVयात वषमचरण आQण समचरण याचा साधा नीट

बसत नाहA कारण lsquoडोळ ndash Sनज दrsquo lsquoआला-सवहArsquo lsquo-इल हा-^दवाकरrsquo ampमळन मााची बरAज नऊ

नऊ Pहणज आवतनाpया माासIacuteoयहन एकान अधक होत यामळ Eयक VवपदAत छदोभIacuteग

होतो lsquoSनज दrsquo lsquoसवहArsquo आQण lsquo^दवाकरrsquo याpया ^ठकाणी अनZम lsquoSनज द lsquoसव हrsquo आQण

lsquoभाकरrsquo अशी सधारणा कhन एक एक माा उतरवलA कn छदोभIacuteग टळतो

VवपदA-VवपदAचा साधा मा नीट जळतो lsquoता-कSतrsquo lsquo-समrsquo याpया चारचारच माा

होतात आQण Eयामळ lsquoताrsquo आQण lsquorsquo याpयानतर चारचार मााचा वराम घता यतो

कड)याचा अत आQण वपदाचा आरPभ याचा^ह साधा जळावा लागतो चरणाEय लघ

हा बहशः गh होतो परत कड)याpया अती यणार लघ अ5र पढ वपदाशी जोडन _यावयाच

असत Pहणन कEयकदा लघच उpचारावयाच असत

ldquoया मी-ना5ी

Sनampश- ^दनी सवनी द5 वचन मम ल5 ० या०

इ4ाच सख तpछ मजपढ अमत जरA तो भ5rdquo १ या०

( क ५१६)

परत वपद अ-भIacuteग नसRयास Eयाचा अमक एकच भाग कड)याला जोडन Pहटला

पा^हज अस नाहA

ldquoहA एक आस मSन उरampल

कनJया बजाव बजाव मर लA ०

मी अगदA भोळी राधा

त माधवजी नच साधा

मो- हनी करA सख- बाधा

तज दासी वनवSन झरampलmdash १ (गोवा ९९)

यथ कड)याpया अतीची lsquoampलrsquo T हव आह कारण या चरणाला जोडन lsquoकनJया बजाव बजाव

मर- लA हा वपदाचा भाग Pहणावयाचा आह परत हाच भाग Pहटला पा^हज अथवा

वपद^ह Eयक कड)याpया अती Pहटलच पा^हज अस नाहA कPबहना मरलAसारoया दAघ

कवतत पालपदाचा क टाळाच यतो अशा वळी कड)याpया अती काहA मााचा वराम यऊ

शकRयान lsquoलArsquo दAघ होत Sन तशी आपोआप PहटलA जात

ldquoचान- दण चहकड खलल

फत- तर^ह सार फलल

आ- नद वNव^ह झलल

फ- तीच Eयात तव ampशरलA

^ह एक आस मSन उरampल कनJया बजाव बजाव मरलArdquo

अस PहटRयास अता5र lsquoलArsquo ह दAघ आह अस धhन चालायला अडचण नाहA

११ पादाकलानतर आVयतालकपव गण SनषO आह

चरणाpया साधजोडीत एक चक नकळत होऊन जात पादाकलकाpया अती आवतन पण

होत असRयान Eया आवतनात पढAल चरणाचा आVयतालकपव गण बसायला कसच नसत

Pहणन पादाकलकानतर जो चरण यावयाचा Eयात आVयातालकापव गण असताच कामा नय

ldquoजर- ठ न ववाह क- रावा

कध^ह न जनक जरठ वरात तनजादह व- कावा ०

हA भवदाvा जो नच पाळी

महा पातकn वकळा जाळी

लोक Sनयमन- तव तEकाळी

भप तो दण- डावाrdquo (दशा ९५)

वपदाचा थम चरणात दोन मााचा आVयतालकपव गण असन^ह कड)यातील

पादाकलकाpया पदAला जोडन lsquoभप तो द डावाrsquo हा जो चरण घातला आह Eयात आVयतालकपव

गण नाहA ह yयानात ठवल पा^हज वपदातील चरणासारखा चरण अधळपणान योजायचा

Pहणन ldquoभ- पाळ तो दण- डावाrdquo असा जर तो चरण ampल^ह यात आला असता तर lsquoतव

तEकाळी-भrsquo ampमळन आवतनात दहा माा होऊन छदोभIacuteग झाला असता

तथाप हा वचार न कRयामळ पढAल दोन पVयात छदोभIacuteग झाला आह

(१) ldquoमी तया पदA जग- णार

त तार मार Qझड- कार ०

वNवपटावर नरदा फरती

उरA मEयची धाती धYरती

मरती उठती फKनी मरती

मी क^टवर या बसणारrdquo (यध १४९)

अEय चरण जर lsquo मी क^टवर बस- णारrsquo असा असता तर छदोभग टळला असता

(२) ldquoमजशी नकळ

मी अथवा ह जन चकल ०

प8च मोठा आपलपोटा

परमाथाचा पथ वा खोटा

पड- ल मज गढ न उकलrdquo (वक ८२)

तथाप यवSतभषण आQण नववध या दोन जातीत छदोभIacuteग होत असन^ह Eया hढ

झाRया आहत शाा4 ढबलAयसी अस Pहण याची पाळी यत ती अशा ^ठकाणीच

१२ चरणमyयावर वाभावकपण यSत यतो

7या ^ठकाणी श]दसमाित वा पदसमाित न झाRयास रचना कणकट लागत तथ यSत

आह अस समजाव जथ जथ एक वा अनक मााचा वराम असतो तथ तथ यSत हा

अपYरहायपण असतोच अस समजाव पण जथ एका माचा^ह वराम नसतो पण Pहणताना

वाभावकपणच खटका पडतो अथवा जथ कवीन सहतकपण खटका ठवलला असतो तथ^ह यSत

मानायला पा^हज चरण दAघ असRयास चरणमायावर Pहणज बहशः दसT या आवतनाpया अती

खटका पडतो तथ यSत मानायला हवा हा यSत अVयाप कोणी साIacuteगतलला नाहA Eयामळ तो

Sनरपवादरण पाळला जातोच अस नाहA

ldquoउमदमदनमनोरथपथकव- धजनजSनतवलाप

अampलकसIacuteकलकसमसमहSन- राकलबकलकलापrdquo (गीगो३२)

अस यSतभIacuteग जरA क)हा क)हा जयदवाpया कतीत आढळल तरA दसT या आवतनाती यSत तो

बहशः वाभावकपण पाळतोच

ldquoलampलतलवIacuteगलता पYरशीलन- कोमलमलयसमीर

मधकरSनकरकरिPबतकोकल- किजतक8जकटAर (गीगो ३१)

Eयक गणाती खटका घताच यणार नाहA अस नाहA वाटल तस खटक घता यतात इतक च न)ह

तर खटjयाखटjयाना यमक ^ह साधता यतात

ldquoमखरमधीर Eयज म8जीर Yरपampमवक ampलसलोलम

चल सQख क8ज सSतampमरप8ज शीलय नीलनीचोलमrdquo (गीगो ११४)

ह पदलाampलEय मधर असल तरA 7यामाण अवNय नाहA Eयाचमाण Eयक गणाती यSत पाळण

थोड अधक मधर असल तरA अवNय नाहA

ldquo धीरसमीर यमनातीर वसSत वन वन- मालA

गोपी पीनप- योधर मदन- च8चलकरयग- शालArdquo

(गीगो ११ ०)

यथ दसT या चरणात थमगणाती यSत पाळला नाहA Pहणन तो चरण कट अतएव

SनषO आह अस मळीच होत नाहA

१३ SनषO पदवpछद कस टाळावत

भलEयाच ^ठकाणी श]द तोडावा न लागता जाSतरचना करण MSतampसO कवीला मळीच

क^ठण जात नाहA Eयातन जाSतरचनत श]दZम फरवायला मोठा वाव असतो तथाप

मोरोपतासारoया पVयभpया हातन^ह कतीतरA MवणोVवजक चका होतात Pहणन होतकh

कवीना मागदशक अस मला सापडलल काहA Sनयम साIacuteगत

(१) गणाती पदसमाित झालA पा^हज अस नाहA पण अ5रसमाित तरA )हायलाच

हवी एखाVया आवतनाची अEय माा आQण पढAल आवतनाची आVय मा ampमळन एक

Vवमाक गh अ5र चालणार नाहA मोरोपताpया कRयाणरामायणातील

ldquoभरत-Yरपlaquo यात बहजोडीrdquo

ldquoतापसवद हरषल परतrdquo

या चरणात वा गोवदाजाpया

ldquoउगव सयकाल मावळताrdquo (गोवा ३९)

ldquoजा जा नाच सव हA जगतीrdquo (गोवा ५३)

ldquoओढA वतमा जग Pहणतrdquo (गोवा ५९)

या पादाकलकाpया चरणात जाड ठशानी म^4त कललA अ5र हA आठ)या आQण नव)या मााpया

सयोगथानी असRयामळ चरण कणकट होतात इतकच न)ह तर Eयाची मोडणी Sनराळी वाटत ह

चरण [ प प ] अस पादाकलक न वाटता [- - प - - ] अस होतात

(२) श]दात लागोपाठ यणार ज दोन लघ एर)हA एक उpचाYरल जातात Eयाचा

वह करावा लागRयास तो कणकट होतो उदाहरणाथ lsquoदशरथrsquo हा श]द एर)हA दशरथ (- ~ - )

असा उpचाYरला जातो तो जर lsquoद-शरथrsquo ( ~ - - ) असा उpचारावा लागला तर तो कानाला कट

लागतो मोरोपताpया पढAल चरणात तसा कणकट उपयोग आह

ldquo प वयोग )याकळ होऊSन वYरला मEय द- शरथrdquo

याच माण lsquoवचकोSन श]दाचा उpचार वाभावकपण वच-कोSन (- - ~) असा होतो पण

पVयासाठ जर Eयाचा उpचार व-चकोSन ( ~ ~ - ~ ) असा कला तर तो MवणोVवजक होतो

ldquoत गतगौरव कौरव रौरव पौर व-चकोSन पळतातrdquo

या मोरोपती रचनतील आरPभीच पदलाampलEय िजतक plusmnदयIacuteगम आह Sततकाच पढAल पदवpछद

उVवगजनक वाटतो

(३) एखाVया श]दातील अEय फ^टIacuteग लघ आQण पढAल श]दातील आVय फ^टङग

लघ याचा योग आवतनाpया प^हRया Sन दसT या मााpया ^ठकाणी आQण पाच)या Sन सहा)या मााpया

^ठकाणी यjत वाटत नाहA SतसT या Sन चौया वा सात)या Sन आठ)या मााpया ^ठकाणी तो योग

चालतो मोरोपताpया कRयाणरामायणातील

ldquoSनघता भ हा- १य २वद परतrdquo

ldquoसौampमस धा- १व २Pहण सीताrdquo

ह चरण कट लागतात कारण lsquoधावrsquo श]दातील अEय फ^टIacuteग lsquoवrsquo आQण lsquoPहणrsquo मधील आVय

फ^टIacuteम lsquoPहrsquo याचा योग आवतनाpया प^हRया Sन दसT या मााpया ^ठकाणी होतो श]दZम

ldquoहाय३ ४वद भ Sनघता परतrdquo

ldquoधाव३ ४Pहण सौ- ampमस सीताrdquo

यामाण फरवन हा योग SतसT या Sन चौया मााpया ^ठकाणी आणला कn चरण गोड

लागतो आणखी^ह एक मोरोपती आया घऊ या

ldquoअजनसम वीर१ २नस माग आता पढ न )हायचा

हा वीर५-६रसौघ नग^ह न उरल उरल जो लवायाचाrdquo

दसT या आयाधतील र-र हा सयोग पाच)या Sन सहा)या मााpया ^ठकाणी आह तो कट लागतो

पहा Pहणताना नग या श]दाचा न-ग असा जो वह होतो तो^ह कट लागतो श]दाचा Zम

फरवन जर हA ओळ

ldquoवीर३-४रसौघच हा नग नरल उरणार जो लवायाचाrdquo

अशी कलA तर र-र याचा योग SतसT या Sन चौया मााpया ^ठकाणी यऊन तो गोड लागतो

मोरोपताpयाच

ldquoनलग नमत लाग आठा अIacuteगात कhSन आठ७ ८वण

उOYरशी दAनात दवा कYरता मनात आठवणrdquo (मोम २१२९)

या आयpया पवाधाeत lsquoठ-वrsquo याचा योग ७ )या Sन ८ )या माावर झाला असRयान तो कणकट

लागत नाहA

(४) पगणाpया [- - ~ - ~] या काराचा उपयोग jवचतच होतो पण कोठ

तो असRयास Eया गणाpया मyयावर आQण गणाती खटका यतो तथ पदसमाित अवNय )हायला हवी

ldquoफरता फकnर त तव चरणीrdquo (गोवो १६) हा चरण मळीच कट लागत नाहA पण lsquoछािदfटrsquo ampभ5 त

तव चरणीrsquo असा चरण कट लागतो lsquo फरवी तया य- शाची महतीrsquo (गोवा ५६) आQण lsquo तार Sनzया

न- भी लकलकतीrsquo (गोवा ५९) ह चरण कट लागतात श]दZम थोडा फरवन ह चरण lsquoतया यशाची

फरवी महतीrsquo lsquoSनzया नभी लकलकती तारrsquo अस कल कn सारA कटता पार Sनघन जात

(५) चरणारPभी चार व पाच मााचा जो आVयतालकपव गण (- -) (~ - - ) वा (- ~ -) या

वhपाचा यतो Eयाpया अती पदसमाित )हायला हवी

(६) पण आVयतालकपव गण Vवमाक असRयास Eयाpया अती यSत माSनलाच

पा^हज अस नाहA Eया दोन मााpया गणाचा समावश 7या श]दात होतो तो श]द आवतनाpया

SतसT या वा चौया मावर समात )हावा तो आवतनाpया दसT या मावर समात झाRयास

कणकट दोष उEपन होतो लागोपाठ यणाT या दोन लघचा वह आवतनाpया साyयावर

7यामाण उVवगजनक वाटतो Eयाचमाण (- -) असा अ5रA चतमाक श]द^ह साyयावर

तटला तर त पदवpछद उVवगजनक होतो [ - प - +] या माावलAत lsquoहाणा हाणा

Pहणतानाrsquo हा सIacuteामगीतातील चरण Pहण लागलो कn lsquoहा- णा हाणा Pहण- तानाrsquo यामाण

पदवpछद होऊन कटता उEपन होत

१४ ाचीन प$याच अनकरण चौकसपण ^हायला हव

एकनाथाची पढAल दोन पVय पहा

(१) ldquoबाइ ग 5धत वनी गो- वद ०

रवतनयात^ट ampशशसह हा laquoज चाYरत गोधन- वVrdquo १

(पस १ २६)

(२) ldquoभजनबन धग चतराई lयान ०

लोक कह हम आतमlयानी lयान नहA अampभ- मानrdquo १

(पस १ ६२)

आता Pहणताना गवई वपदातील आVयतालकपव गणावर वाटल Sततjया माा )यSयत

कYरतात Eयामळ गा याकडच ल5 दऊन रचना कलA कn कशी ampशथल होत पहा

(१) ldquoभजो र भJया राम गोवद ह- रA ०

जप तप साधन कछ न^ह लागत खरचत न^ह गठ- रArdquo

(कबीर)

(२) ldquoखचत बाई )यथ अPहA अब- ला ०

वागवती नर पशसम आPहा मान नस कस- लाrdquo १ (क)

या उदाहरणावhन वपदातील चार-पाच मााpया आVयतालकपवगणाची कशी ददशा झालA आह

ह पfट होईल Eयाचमाण अEय गण Vवमाक असRयान ^दसायला तो जर (- ~) असा

असला तर अEया5र पाय मोडनच ampल^हल पा^हज ह^ह ^दसन यईल

ldquoवजयत रामदत हनमान ०

यो रघपSतनासह सीव मया योिजतवानrdquo (वदप ८)

ह उदाहरण शO आह Eयाचमाणच

ldquoपाखरा यampशल का परतन ०

मEमान ^दRया खणातन एक तरA अठवनrdquo mdash१ (^टक १४१)

ह^ह शO आह परत अEय न पाय मोडनच ampलहायला हवा

१५ तालसयोग

अ5रशः पाहता दोन ampभन आवतनाpया पVयवभागाचा सयोग कसा होऊ शकतो याच

एक उदाहरण माग २५ )या पfठावर ^दलच आह वEतवहारात भजIacuteगयाताpया उदारहणाखालA

वयVनIacuteगा आQण भजIacuteगयात याpया Pहणज अlयावतनी आQण हरावतनी वEताpया ampमMणाच

उदारहण ^दल आह यथ जाSतरचनतील दोन उदाहरण दतो

(१) ldquoमन- मोहन वाजव- नी सारIacuteगी कढA म8ञळ सर ०

वNव Sनजल शात झाल

एक धरणी मा डोल

गम- भीरपणान अधारातSन छडत जाई सरrdquo (गका ३)

या काराच अनकरण कती तरA ampसO आधSनक कवीनी कल आह

(२) ldquoवद मबोल आता

हस- यात मजा नाहA ०

भासवी जा- दगरA तव हास याची माधरA

साIacuteग कसा भासवीत घाव हा मा-या उरA

बस-ला जरA िज-)हारA

तज-ला हसच यईrdquo १ (सोका २५)

१६ काह वशष गतागती8या माIावल

१ लA माावलA अfटमाक आवतनाची आह [- - + ऽ - ~ + ऽ ऽ +] या

माावलAत आfटमाकाची दोन आवतन आहत प^हRया दोन माा होताच अवतनारPभ होतो

आवतनाची SतसरA आQण चौथी माा ampमळन गhच अ5र लागत कारण सगवशषी त लत^ह

उpचाराव लागत पढ (- ~) हाच गण या आवतनात यतो आQण एक माची उणीव उपाEय वा

Eयापव=ल अ5र लत उpचाhन भhन काढ यात यत दसT या आवतनात आरPभी शVघ गhच

लागतो कारण Eयाpयावर चार मााचा काळ )यSयत करायचा असतो आQण पढAल गhला

जोडनच आVयतालकपव गण _यायचा असतो

या माावलApया VवरावEतीन चरण साधताना शवटA एक अ5र उण कhन दोन मााpया

वरामाची सोय कर यात यत जस

[- - + ऽ - ~ + ऽऽ + - - + ऽ - ~ + ऽऽ ]

ldquoकध कYरतीऽ लlन माऽऽझ तज ठावऽ ईNव-राऽऽldquo

या माावलApया आवEतीन रवतीजाSत ampसO होत

२र माावलA^ह अfटमाक आवतनाचीच आह हA माावलA Pहणज lsquoकाय पKष चळल

बाई ऽऽrsquo ची होय हA माावलA Pहण याचा वशष असा आह कn 7या आवतनात सहा मााpया

आVयतालकपव गणाचा समावश होतो Eयाचा आरPभ सश]द मावर नाहA तर मागील

आवतनातील अEया5राpया लाPबवलRया वरावर आह अस Pहणतात पVयरचनत या

Pहण याpया वampशfयाला महEEव नसाव सहा मााpया आVयतालकपव गणाची घडण हA

Pहण याpया वampशfट पOतीसाठ अशी लागत कn Eयाच तीन तीन मााच दोन तकड पडावत

Pहणन या ^ठकाणी (~ - ~ -) (~ - - ~) (- ~ ~ -) (- ~ - ~) अस चार कार चालतात

पण (- - -) असा य5रA गण चालत नाहA प^हRया आवतनाpया अfटमाक गणाpया ^ठकाणी

सOा (- - - +) हा पVयाचा प^हलाच कार चालतो इतर अfटमाक गण चालत नाहAत

या माावलAची आवSत कhन शवटA काहA मााची उणीव ठव यात यत अशा रAतीन तीन

माावलA ampसO होतात minus

ldquoजरA कणा Mीमताची ऽऽ सन होय शाऽरदा ऽऽ ऽऽrdquo

ldquoमहाराf लमी मात ऽऽ जगी धय वा ऽऽ ट ऽऽ ऽऽrdquo

ldquoआकळ न अघ^टत घटना ऽऽ ह दयाघndashना ऽऽऽऽऽऽ ऽऽ

३ र माावलA ष माकावतनी आह ती Pहणज ^द डीची होय

ldquoपहा ^द डी चा-ललA प ढ ndashरA ऽऽ ला ऽऽऽrdquo

यथ^ह आVयतालकपव गण तीन मााचा असRयान तो (~ -) वा (- ~) असाच असावा लागतो

प^हRया आवतनात ष माक गणाचा (- - -) हाच कार चालतो (- ~ - ~) वा (~ - - ~) वा (-

~ - ~) ह कार चालत नाहAत दसT या आवतनात Eयाच तीन तीन मााच दोन तकड पडत

असRयान (~ - ~ -) (~ - - ~) (- ~ ~ -) (- ~ - ~) हच कार चालतात (+ + +) हा गण

चालत नाहA SतसT या आवतनात दोहA गh अ5रच लागतात कारण दोहA अ5राpयावर अधक

मााचा काल )यSयत करावयाचा असतो

गा याpया वampशfट चालAला महEEव आल कn आवतनातील अतघटना^ह अधकाधक

अलवचीक आQण kढ होत जात

१७ वषम जा1त

SनरSनराzया चार लगावलA एका SनिNचत Zमान घऊन होणाT या एका चतfपदAसारoया

ज)हा अनक चतfपVया आढळतात त)हा त एक वषम वEत होत Eयाचमाण ampभन ampभन

माावलA एका SनिNचत अशा Zमान आQण यमक रचनन बाधन ज कडव ampसO होईल Eयाची

अनकदा आविEत ^दसRयास ती वषम जाSत समजावी मराठत वषमजातीची उदाहरण अVयाप

वरळ आहत कशवसतकवीन lsquoझपझाrsquo या कवतत [ प - - +] आQण [ प] या दोन

माावलApया ampमMणान एका वampशfट साpयाच कडव साधल आह त यणमाण-

ldquoहषखद त मावळल

हाय Sनवाल

अM पळाल

क टकशRय बोथटलA

मखमालAची लव वठलA

काहA न ^दस kfटAला

काश गला

Sतampमर हरपला

काय Pहणाव या िथSतला

झपऽझा गड झपऽझा rdquo (कक १०७)

१८ जातीच नामकरण

जाSतरचना वEतरचनहन सकर आह तशीच ती अधक ववध आह या वतीण

जाSतजालात ज SनिNचत जाSतकार आढळतात Eयाना आQण त 7या माावलAनी ampसO होतात

Eयाना नाव Vयायलाच हवीत पVयाpया ampशरोभागी lsquoचाल वा घाटA अमक पदाचीrsquo अशी सचना

द याची जनी पOत आह पण सार कव सवपYरचत Sन सवसPमत अशा एकाच पदाची चाल

दतात अस नाहA कEयक कवी तर आपRया वतःpयाच पण लोकास अपYरचत अशा पVयाची

चाल कवतpया ampशरोभागी दतात पहा चालAवhन वampशfट वरावलAचा बोध होईल पVयाpया

घटनचा बोध होणार नाहA यशवतकत

lsquoकणा तया वभवाचा पडल ना मोहrsquo (यग ६१)

या कवतpया ampशरोभागी चाल lsquoSतकल होईल कसा०rsquo या पदाची ^दललA आह परत ह पद

जाSतवhप आह तर यशवताची कवता छदः- वhप आह पव= गा याpया पदावर राग आQण

ताल द याची पVघत होती Qrतशतक १९२० मyय ताPब याpया कवतचा प^हला भाग ampसO

झाRयापासन कवतpया ampशरोभागी रागाच नाव द याची टम SनघालA आह बहजनसमाजाला चाल

कळायला या टमीचा काहA उपयोग होत नाहA आQण रागाpया नावावhन जातीची घटना

कळ याचा सPभव तर सतराम नाहA अमक एका पVयाची जाSत अमक एक PहटRयान वाचकास

एका आदशभत कवतची आठवण )हावी आQण कवीस^ह या थाpया Vवारा Eया पVयाच

शाशO वhप समजन घऊन Eयाpयाशी आपलA रचना ताडन पाहता यावी यासाठ

जाSतनामकरण ह वEतनामकरणामाणच अEयवNय आह गीSत आयागीSत दोहा इEया^द नाव

जातीना ाचीन काळापासन चालत आललA आहत Eयामाण नवीन जाSतकाराना नवीन नाव

द यात अनचत अस काहAच नाहA नाव होता होईल तवर ाचीन उदाहरणातन आखड

सटसटAत आQण Mवणसभग अशी Sनवडन द यात वEतनामकरणाpया ाचीन पVघतीचाच

अवलPब होत आह वपदाचा जाSतSनणयाशी सPबध नसRयान वषम जातीत Sनवडावयाच नाव

कड)यातन घ यात याव हच Mयकर आह आता जी वEतनाम SनिNचत कर यात आलA आहत

Eयाpयाशी मा या जातीनामाचा घोटाळा होऊ दता कामा नय म8जरA ह नाव एका वEताच

असRयान त आता [- प प ~ +] या माावलAला दता यणार नाहA या माावलAला

लAलारSत नवीन ह नावच ठवल पा^हज

अ=याय ६ वा

जा1त-जeभण

पढ ^दलRया उदाहरणात पYरचयासाठ वपद आQण अतरा हA जथ जथ आहत तथ तथ

^दललA आहत तथाप जाSतSनणय हा कड)याpयाच घटनवhन होतो ह वसरता कामा नय

वग १ ला

समजाSत

१ पावतनी

१ lsquoवररमणीrsquo [ प प प प प +] ४२ माा (सश]द)

२ lsquoजीवतावमखीrsquo [- प प प प - - +] ४० माा

३ lsquoतिदलrsquo [ प प प प - - +] ३८ माा

४ lsquoमदनतRवारrsquo [- प प प प - +] ३८ माा

५ lsquoकपवीरrsquo [ प प प प - +] ३६ माा

६ lsquoवनहYरणीrsquo [ प प प प ] ३२ माा

७ lsquoबPभरArsquo [- प + ऽ ~ + - ऽ ~ + - प] ३२ माा

८ lsquoवजयाrsquo [- प प प - - +] ३२ माा

९ lsquoहYरभगनीrsquo ldquoवगगाrdquo [ प प प - - +] ३० माा

१० lsquoयलोचनाrsquo [ प प प + ऽ ~ +] २९ माा

११ lsquoभवानीrsquo [- प प प - +] ३० माा

१२ lsquoलवगलताrsquo [ प प प - +] २८ माा

१३ lsquoदSयताrsquo [ प - - + ऽ ऽ प - +] २६ माा

१४ lsquoशZकलाrsquo [ प - + - + प - +] २८ माा

१५ lsquoकमललोचनाrsquo [- प प प ~ +] २९ माा

१६ lsquoआ^दसदरArsquo [- प ~ + उ प ~ +] २८ वा २९ माा

१७ ldquoसयकातrdquo lsquoसम^दतमदनाrsquo [ प प प ~ +] २७ माा

१८ ldquoसयकलाrdquo [ प ~ + उ प ~ +] २६ वा २७ माा

१९ lsquoमहाराfrsquo [- प प प + ~] २९ माा

२० lsquoअKणभाrsquo [- प प प +] २८ माा

२१ ldquoच4कातrdquo lsquoपSततपावनrsquo [ प प प +] २६ माा

२२ ldquoच4कलाrdquo [ प + उ प +] २४ वा २५ माा

२३ दोहा [ प - - + ऽ ऽ प + ~] २५ माा

२४ सोरठा [ प + ऽ ~ ऽऽऽऽ प - - +] २५ माा

२५ lsquoअनल7वालाrsquo [ प प प] २४ माा

२६ lsquoशभगडाrsquo [ प प - - +] २२ माा

२७ ldquoवषाrdquo [ प प + ऽ ~ +] २१ माा

२८ lsquoसवरrsquo [ प - - + ऽ ऽ - - +] २० माा

२९ lsquoकSतमि डतrsquo [ प + ऽ ~ + - + ऽ ~ +] २० माा

३० lsquoवरगSतrsquo [ - - + ऽ ऽ प - - +] २० माा

३१ ldquoगोपालनrdquo [- - - - + ऽ ऽ प - +] २२ माा

३२ lsquoभपSतrsquo [- प प - +] २२ माा

३३ lsquoजगदANवरबालाrsquo [- - - + ऽ ऽ प - +] २० माा

३४ lsquoवशमQणrsquo [ प प - +] २० माा

३५ lsquoनगराजrsquo [ - - + ऽ ऽ प - +] १८ माा

३६ lsquoलAलारSतrsquo [- प प ~ +] २१ माा

३७ lsquoसतSतrsquo [- प प +] २० माा

३८ ldquoमाampलबालाrdquo [- प - + ऽ - ~ +] १९ माा

३९ पादाकलक [ प प] १६ माा

४० lsquoमरजयीrsquo [ प - - ~ +] १५ माा

४१ ldquoकणफRलrdquo [- प - - -] १६ माा

४२ lsquoराजसाrsquo [- प + ऽ ~ +] १५ माा

४३ ldquoबालानदrdquo lsquoअचलगSतrsquo [ प - - +] १४ माा

४४ lsquoउOवrsquo [- प - +] १४ माा

४५ lsquoआनदरसrsquo [- + ऽ ~ - - - +] १३ माा

४६ lsquoशOसतीrsquo [ प - +] १२ माा

४७ lsquoपवतीrsquo [उ प ~ +] १५ वा १६ माा

४८ lsquoभरतख डrsquo [- प ~ +] १३ माा

४९ lsquoभवनसदरrsquo [उ प +] १४ वा १५ माा

५० lsquoampसहनादrsquo [- प +] १२ माा

५१ ldquoपशगrdquo [ प +] १० माा

५२ lsquoरवतीrsquo [- - + ऽ - ~ + ऽऽ + - - + ऽ - ~ +] २४ माा

१ lsquoवररमणीrsquo [ प प प प प +]

rdquoलampलतवलासकलासखखलनललनालोभनशोभन-

यौवनमाSनतनववदन

अampलकलकोकलकवलयक7जलकालकampलदसता-

ववल7जलकाampलयकलदमन

कampशकशोरमहासरमारणदाKणगोकलदYरत-

वदारणगोवधनधरण

कय न नयनयग रSतस7ज म7जSत मनampसजतरल-

तरग वररमणीरमणrdquo (5द ८१७३)

२ lsquoजीवतवमखीrsquo [- प प प प - - +]

खालAल उदाहरणात चौया आवतनात सहा)या मानतर ख डन आह

(ाप १२०७ ^ह पहा)

ldquoवरहानलतता सीदSत सता रचतनampलनदलतRपतल

मरकतवमल

करकampलतकपोल गampलतSनचोल नयSत सततK^दतन

SनशामSनमषkशा

न सखीमampभनदSत KजमनवदSत SनदSत ^हमकरकर-

Sनकर पYरतापकर

मनत ^द भार मjताहार ^दवसSनशाकरदAनमखी

जीवतवमखीrdquo (वाभ ११२४)

३ lsquoतिदलrsquo [ प प प प - - +]

(१) ldquoतिदलमि डत ता डवपि डत ध डSन दानव

दि डत खि डत ासSन र

मyवमनीNवर कnतSन तEपर दखSन सEवर

धावत सकटनाशन रrdquo (ममक ३)

(२) ldquoampलहन झालA कधीच कवता छापावी ती कशी

परA अन कठ परA

प^हRया पानी छाप Pहटल वampशला लाव कसा

परA अन कठ परA (कक-रमा ६१)

४ lsquoमदनतqवारrsquo [- प प प प - +]

(१) ldquoसदरा मनामध भरampल जरा न^ह ठरलA हवampलत

ampशरampल मोEयाचा भाग

र गया हौस न^ह परampल Pहणोनी वरलA पहा न^ह

फरampल कणाची साग

जampश कळी सोनचाOgraveयाच न पड kिfट पायाच kिfट

सोयाच (अशी) ती नार

अSतनाजक तन दखणी गणाची खाQण अशी

नवखणी चढन सकमार

जampश ममथरSत धाकटA ampसहसम कटA उभी

एकटA गzयामध हार

अडग ताK याचा बहर 7वाSनचा कहर माYरत

लहर मदनतqवारrdquo (राला ११३)

पढAल पVयात वपद ampभन ampभन असलA तरA कडव मदनतRवारजातीचच एकचरणी आह

(२) ldquoकध कYरती लlन माझ तज ठाव ईNवरा

वाढलA उच हA कती हसSन बोलती नाक

मरडती िय परभाराrdquo १ (दशा २३)

(३) ldquoMीशकर ampशवराया तव पाया नत )हाया

समती द या

ससारभार अSनवार फार अSत मार दत त तार

यातनी सदयाrdquo (गोवा १५९)

(४) ldquoजग धय खरA त मरलA ग तज बघSन Sतभा फरलA

अSत हAन दAन जो वश असोSन तदश पाडसी

श कYरampस मSत मरलArdquo (समौ ९५)

५ lsquoकपवीरrsquo [ प प प प - +]

त hप दQखल नयनी

जो कपवीर महाधर गि`भर जोडSनया कर

तEपर राघवचरणी १

वyवसSन वन माYरत नदन दचकत आपण

रावण अतकरणी २

दवनाथभ दAनदयाघन अ8जSननदन

अshyत 7याची करणीrdquo ३ (दक २५)

६ lsquoवनहmरणीrsquo [ प प प प]

(१) ldquoधाव वभो कKणाकर माधव दव दयाSनध

दवकनदन

काममदा^दक गाि7जSत ह अSत धाव रमापSत

सवक^हतकर

जननमरणभय हरण कर Eवर चरQण शरण kढ

कशव ककरrdquo (कवा-पस १३९२ व)

(२) ldquoसदर खाशी सबक ठडगणी थल न कश^ह

न वय चौदाची

नयनमनोहर वनहmरणीच नाक सरळ जampश

कampळ चाOgraveयाचीrdquo (दशा ८)

(३) कzया-कzयात वहार कYरampश त कzया-

कzयात वहार

^दसशी त बसीधर गYरधर तया छबीस न

पार सoया र १

जाद बिसचा घमता तया यइ कzयास

बहार फगSत याrdquo २ (तासक ६५)

या पVयात चौया आवतनात SतसT या मानतर खटका ठवला असन सामाय यमक

चरणाती न)ह तर Eया ^ठकाणी जळवल आह कडव वनहYरणी एकचरणी असRयास वपद

बहश पादाकलकाच असत

(४) ldquoय गणराया मगळमत=

कnतनरगी नEय करA र सगीताची ampमळवSन पत=rdquo १ (ममक १)

lsquoभjताची मनीषाrsquo (उस ३१०) आQण (तासक १३९ १६२ १७६ १७७) या पfठावरAल कवता

या जातीpया आहत

७ lsquoबeभरrsquo [ प + ऽ ~ + - + ऽ ~ + - प]

या माावलApया दसT या आQण SतसT या आवतनात सहा)या मानतर ख डन असन

आर`भी लता5र आह

ldquoह वनभampम मनोऽहरA समनोऽभरA शककोकळवद

कYरती कलरव बऽeभर उदरऽPभरA अरवदमरद

चितत कात SनरऽतरA हYरदऽतरA SनरखोSन न मद

भीम जया कसमाऽकरA स-समा करA माळ घाल आनदrdquo (दव १३३)

तथाप एकदरAन पहाता ह lsquoनळ नवरा मी नोवरArsquo पVय फार ampशथल आह

८ lsquoवजयाrsquo [- प प प - - +]

ldquoचल उठ मशाफर तज भर जग सव पहा गल वलया

जो Sन^4त Eयास अपश सदा जो जागत तो ampमळवी वजया

बघ न अता उघडन जरा भचतSन तमय होई झणी

हA रAत अस का ीतीची भ जागत त शयनी अजनीrdquo (गोत)

९ lsquoहmरभCगनीrsquo ldquoवगगाrdquo [ प प प - - +]

(१) ldquoहYरची भगनी Pहण सभ4ा KिjमQण व^हनी दय करा

दादाना तिPह कळवSन वळवSन अजनजीचा शोध कराrdquo

(काक-पस ३१८ व)

(२) ldquoभीमकबाळा Pहण नपाळा Eया ampशशपाळा मी न वरA

कमलनयन हYर वमलचYरत तो नवरा Eयाची मी नवरArdquo

(काक-पस ३१७ व)

(३) ldquoसEय vानमनत SनEयमनाकाश परमाकाश

गोfठागणYरखणलोलमनायास परमायासम

मायाकिRपतनानाकारमनाकार भवनाकार

मामानाथमनाथ णमत गोवद परमानदमrdquo (शगो)

lsquoदोन बाजीrsquo (कक १६१) lsquoगोदागौरवrsquo (च २४३) गरAशकत lsquoकलाrsquo इEया^द का)य या

हYरभगनी जातीची आहत कEयकदा या जातीत ( प - - +] या माावलAचा अतरा असतो

या जातीpया सावश उपदशपर कडकडीत पVयाला फटका Pहण याचा घात आह lsquoफSतrsquo (कक

११८) lsquoथकलRया भटकणाराच गाणrsquo (कक ११५) lsquoताराrsquo (वक ३४) हA या कारची उदाहरण आहत

कडव एकचरणी असRयास वपद बहश [- प - - -] या कणफRलमाावलAच असत

(४) ldquoजगजीवन दAनदयाळा र

SनEयSनर8जन स7जनर7जन भjतजनSतपाळा र १

दAन तका वनवी कर जोडSन नाम तझ जगपाळा र ldquo २

(तका-पस ११४७ व)

याला पढAल गा याची चाल उEतम लागत

(५) ldquoजमनातट राम Qखल होरA

दौर दौर पचकाYर चलावत अबर गलाल भर होरArdquo

(६) ldquoकQण का^ह Pहणा कQण का^ह Pहणा

अनसरल अपRयाच मना

रAत Pहणा वपरAत Pहणा कQण ^दल झगाKSन आवरणा

जळRया साT या आशा मSनpया पसRया उरRया Eया^ह खणाrdquo

(उपो २१)

(७) ldquoऐसाच रहा ऽऽ जाऊ नको

जाampश घरातSन जाampश करातSन दयातSन पYर जाऊ नकोrdquo

(जअ-ओ १)

१० lsquoयलोचनाrsquo [ प प प + ऽ ~ =]

(१) ldquoकK यदनदन चदनampशampशरतरण करण पयोधर

मगमदपकम मनोभवमगलकलशसहोदर

अampलकलग7जनम7जनक रSतनायकसायकमोचन

EवदधरचPबनलि7जतक7जल उ77वलय यलोचनrdquo

(गीगो २४ वा)

(२) ldquoआनदाचा कऽद हYर हा दवकनदन पाऽ^हला

भjतासाठ तो जगजठ भीमाSनकटA राऽ^हलाrdquo ()

सौभ4ातील lsquoपावना वामनाrsquo (क ४६१) आQण शापसPमातील ldquoSतलक कपालA उ^ट

सवागीrdquo ह पद हA याच जातीची आहत कडव एकचरणी असRयास वपद [- प + ऽ ~ +]

या माावलAच असत

(३) ldquoलPबोदर गYरजा-नऽदना

पण करA मनकाऽमना

ह मनभावन तवपदसवन वVया Vयाव गजाऽननाrdquo

(ए-पस ११०१ व)

(४) ldquoनampमत तव पदसारस

हो मद सQख कKणारस

य तनया मम ककनिदSन वास न द सीख काननी

कवलयपशल तो ampशश यो तव अRपतरA कKणा मनी

(व वा ampभड)

ldquoभवताप वभो मम वाYर रrdquo (खाक ७० ) हA कवता याच जातीची आह Sनक (१९६) हA

कवता याच कारची आह वपद मा Sनराळ आह

११ lsquoभवानीrsquo [- प प प - +]

(१) ldquoजस सीसइ गगा गोYर अधगा गब प^हYरअ फQणहारा

कठ^sup2अ बीसा पधण दAसा सताYरअ ससारा

करणावampल कदा ब^दअ चदा णअण^ह अणल फरता

सो सपअ ^द7जउ बह सह क7जउ तPह भवाणी कताrdquo

(ाप १९८)

(२) ldquoजी मला जम द आइ ती^ह या काampळ पारखी झालA

त दजी माय ग माQझ PहणSन तजजवampळ तातडी कलA

सम सता घ उदYर फार हA `याampल ामणी छampळलA

समजलA ीSत वडलाची काय ती

उमजलA नीSत शााची काय ती

य वीट कडीचा बाइ नको हA मampल अमगल असलArdquo

(दशा ८८)

lsquoएकच 5णrsquo (काव २९) हA कवता या भवानीजातीची आह भवानीजातीत कडव एकचरणी

वा Vवचरणी असRयास त चरण खि डत असतात आQण वपद उOव [- प - +] वा भपSत

[- प प - +] माावलAच असत

(३) ldquoककh नका हA समन

जYर वास नस Sतळ यास तरA तPहास अपलA स-मन १

_या करA 5णाभीतरA वाळSतल तरA तयाना जपणrdquo २

(तासक १)

(४) ldquoबघ घटका भरलA आता आयfयाची

उगवलA बजची कोर Sनराश चकोर कKSन मावळलArdquo १

(अफ ३)

lsquoठावा न सखाचा वाराrsquo (तासक २९) lsquoछळrsquo (माभा ७०) lsquoनदा घलArsquo (माभा ७१) lsquoघातrsquo

(यध १२२) lsquoमावzयाच गाणrsquo (गका ४६) आQण lsquoदाhची लावणीrsquo (गआ ६८) या कवता याच

जातीpया आहत शवटAल पाच कवतात ख डन आवतनाpया SतसT या मानतर नसन सहा)या

मानतर आह

१२ lsquoलवगलताrsquo साकE () [ प प प - +]

(१) ldquoलampलत-लवगलता-पYरशीलनकोमलमलयसमीर

मधकरSनकरकरिPबतकोकलकिजतक7जकटAरrdquo (गीगो ३१)

दAघ का)यास हA जाSत अनकल आह lsquoमघदतrsquo (चप १) lsquoगQणकोOारrsquo (वक ५1) lsquoवनवासी

फलrsquo (^टक २६) गरAशकत lsquoअभागी कमलrsquo lsquoआPबराईrsquo इEया^द का)य या लवगलताजातीत

आहत मोरोपतान lsquoमगभ साकnरामायणrsquo lsquoप8चशतीरामायणrsquo आQण lsquo वचYरrsquo इEया^द

करणात [- - प +] या माावलApया VवपदAच वपद घातल आह गीतगोवदात तर

ववध माावलAची वपद आहत lsquoनवा ampशपाईrsquo (कक १२७) या कवतत [ प - - +] या

माावलAचा अतरा आह

या माावलAला साकn ह नाव hढ आह परत नाटकातन वा आoयानातन 7या फट

साjया आढळतात Eया पाहाता साकn हA वषम जाSत ठरत साकnत लवगलतामाावलApया

VवपदAला [ प + उ प +] या च4कलामाावलApया एका चरणाची जोड असत त)हा

समजातीला लवगलता हच नाव योlय आह साकn ह नाव वापh नय

कडव एकचरणी वा Vवचरणी असRयास वपद बहश [- - प - +] या माावलAच

असत

(२) ldquoमजला झोप सदाची आलA

वचार अवघ कायOcirc अवघी समात यथ झालArdquo १ (^टक १०५)

(३) ldquoग त कवण मलखा जाशी

भार ampशरावर अपार सागर फटकn नाव जराशी-ldquo १

(तासक १५१)

लवगलतामाावलAच [ प - + - - प - +) अस मधोमध ज दोन तकड पड

शकतात Eयाची आलटापालट कhन Eयाच वपद कलल ाचीन कवतत आढळत

(४) ldquoमज= दवाची द- वाची

ampमया धाव म- नाची

मनात यत हEती-घोड-पालखीत बसाव

दवाजीpया मनात याला पायीच चालवावrdquo १

(बक-पस ३२१३ व)

(५) ldquoहोऊSन गोसावी गोसावी

हYरकथाच पYरसावी

गमत नस 7या गावी तथल वाट कशास पसावी १

सख ampमळो सPबायत अथवा भगवी हA नसावी-ldquo २

(अक १३१)

या माावलAत क)हा क)हा Vवतीय आवतनाती आQण चरणाती यमक साधतात

ldquoभजभज मनज Mीगोपालम

मगमदचदनचचत भाल धसYरतालकजालम

क डलमि डतचाKकपोल कषतराधाचोलमrdquo (वदम ३७)

१३ lsquoद1यताrsquo [ प - - + ऽ ऽ प - +]

लवगलतामाावलApया Vवतीय आवतनात शवटA Vवमाक वरामाची कस ठवRयान हA

माावलA ampसO होत वरहाडक आQण हमच4 याpया )याoयमाण (पढ दोयाच ववचन पहा)

हा दोहाच होतो

(१) ldquoजानाPया दयाद द1यताऽऽममतयमख Sनशा त

कटAकKत कमदमखऽऽया खरधामSन शात (मMी १२७९)

(२) ldquoशZ यEतव पठन)यसनऽऽन गण स गणाभास

समजSन यन तवामरणऽऽशरण प8जरवासrdquo (शाप ८७४)

मMी (१२७४-८६) आQण जगOराpया तSतकसमा7जलAतील २४ )या तोातील बहतक

(Pहणज प^हलA २५) पVय याच दSयताजातीची आहत

मराठत Sनampशगध कत lsquo7योनागीतrsquo आQण Sनशागीतrsquo हA का)य आQण lsquoसौदय

Pहणज-lsquo (काफ ३) आQण lsquoफSतदवतसrsquo (काफ २५) हA कवन याच दSयताजातीची आहत

(३) ldquoम तझ मायावरती ऽऽ माझ तQझयावरती

असत तर कSत सख अपणा ऽऽ झाल असत जगतीrdquo

(Sन7यो १)

lsquokrsquo कत lsquoकसोटArsquo ह सनीत (7यो १७२) या दSयताजातीत आह

१४ ldquoशDकलाrdquo [ प - + - - प - +]

लवगलता माावलA दसT या आवतनात चौया मानतर खि डत कhन होणाT या दोन

वभागाpया अती यमक जळवRयान शZकलाजाSत ampसO होत कडव शZकला एकचरणी

असRयास शZकलचीच शकल उलटन [- - प - + प - +] अस वपद असत या

वपदाची मोडणी [- - - - + ऽऽ - - + ऽऽ प - +] अशी^ह कYरता यईल

(१) ldquoइतक द मजला द मजला मागतस हYर तजला

यती सत घरासी भjतीभाव पिजन Eयासी १

भगवshyजनी लागो तQझय वhपी मन ह वागो २

अ5य वभव दई अख ड कशवस4Kपायीrdquo ३

(कवा-पस १४४७ व)

(२) ldquoहर हर सापडल सापडल कसा फासा पडल

इतर नदAजलटाकn टाकSन आल याच तटाकn १

सोडSन मानस-कलA कापSन _याया आल शलA २ (दव ५०)

lsquoपापतापrsquo (उस २०३) हA कवता या शZकलाजातीत आह

१५ lsquoकमललोचनाrsquo [- प प प ~ +]

(१) ldquoगोवदा मधसदना कमललोचना सoया यदवरा

ह दAनबध माधवा वाampम कशवा कKSन य Eवरा

भवजीवनाि]धचा थाट उसळत लाट ाण घाबरा

तजवण मरावा कोण (कोण) गणगोत आत त खरा

जय दाशरथी Mीराम योगवMाम आज रघवरा

त पण पराEपर गडी नई परथडी धKSनया करा

^दनकरकलदAपा आ^दhपा वभो र

जग-गK जगदAशा ाथत Mीभो र

अकळ^ह गणलAला वQणता वदवाचा

शष^ह ampशणतस जी काय कवा िजवाचा

हा अKष भिjतचा भाव दयाळा धाव घई धनकरा

षEgraveप गाि7जती अशी वळ हA भाYर जानकnवराrdquo (दक ४०)

lsquoससार न)ह हा सारrsquo (दक-पद ७२ व) ह पद^ह याच जातीच आह

(२) ldquoवासSन चोच जYर आशची पाखड पख कSत तरA

पYर फोल जाहल यEन सकल आदळ पहा भवरArdquo (काव ३०)

हA एकच VवपदA Sनराzया माावलApया VवपदAमालमyय अनवधानान आलA आह

१६ lsquoआjदसदरrsquo - प ~ + उ प ~ +]

कमललोचना माावलA दसT या आवतनात SतसT या मानतर खि डत कRयान जी Vवधा

माावलA होत Sतला आ^दसदरA ह नाव ^दल आह

(१) ldquoKिjमणी आjदसदर चकाक वीजच SनजमिदरA

प^द नपअ Kणझण करA अि7जरA पठQण वर भरजरA १

उYर क8चक तटतट करA जरAचा पदर शोभतो ampशरArdquo २

(क १६)

(२) ldquoहA साग सख सदरA क या ग सभगाच मदनम7जरArdquo

(राला ११९)

१७ lsquoसमjदतमदनाrsquo ldquoसयकातrdquo [ प प प ~ +]

(१) ldquoसमjदतमदन रमणीवदन चPबनवampलताधर

मगमदSतलक ampलखSत सपलक मगampमव रजनीकर

घनचयKचर रचयSत चकर तरampलततKणानन

करबककसम चपलासषम रSतपSतमगकाननrdquo (गीगो १५२)

(२) ldquoसहज चालता माग= तजला बघता डोळ भhन

धYरल कSत आवhन गल मन माझ बावhन

हसापYर चालण पदर तो दोहA गpछावhन

वरचवर सावhन बघशी मान वाकडी कhन

गालामध हासशी साजणी लाजSन बघशी दhन-

मखणा या कhन नशी दय आमच हhनrdquo (दक ५)

lsquoबघSन उपवना वरहाीची 7वाला भडक उरArsquo (क ४८९) lsquoसोगटAचा खळrsquo (वक ८५)

राजकव च4शखरकत lsquoउगड गपतrsquo (सगी १) lsquoपाखरासrsquo (गोवा १६३) lsquo^हरव तळककणrsquo (माक

२१) lsquoमोT याची मोहानाrsquo (माक ६३) इEया^द अनक कवतात सम^दतमदना माावलApया

VवपVयाच आहत lsquoदगावतीrsquo (वक २७) lsquoसीSतमागrsquo (तासक ३७) lsquoवारA कशी यईलrsquo (तासक

१४०) इEया^द कवतात [- प प ~ +] या लAलारSतमाावलAचा अतरा आह

सम^दतमदनामाावलApया दोन VवपVयाpया मyय [- प प ~ +] या

लAलारSतमाावलAची पदA घालन ज कडव ampसO होत अशा १४३ कड)याpया मालमyय

शampशमोहन ह ो यादव मकद पाठक याच का)य रचलल आह

lsquoगराoयाच गाणrsquo (तासक ३०) या कवतत अतरा (उ प +) या

भवनसदरमाावलAचा आह

कडव सम^दतमदना एकचरणी असल तर वपद बहश अकरा)या मानतर खि डत

कलRया Eयाच माावलAच सयकलच असत

(३) ldquoआcedilम7जरA तला अपत नमSन मीनकतला

Sनजधन ओढSन पहा कसा हा ममथ सरसावलाrdquo १ (क ४०३)

(४) ldquoअगाध काहA तरA उमज ह अजरामर सदरA

)योमधरचा चPबनवध हा न सर कRपातरA १

कोठ तर कठ कौमदA अयोयी रSत परArdquo २ (^टक १०२)

lsquo१८९७ या वषालाrsquo (दक ५९) हA कवता याच जातीची आह lsquoकampश काळ नागणी

वYरण झालA नदArsquo (तासक १४१) या कवतत वपद [- प प ~ +] या

लAलारSतमाावलAच आह

१८ ldquoसयकलाrdquo [ प ~ + उ प ~ +]

सम^दतमदनामाावलA अकरा)या मानतर खि डत कलA कn जी Vवधा माावलA होत

Sतला सयकला Pहटल आह

(१) ldquoजीची आलोचना- कYरता नीरच य लोचना

धSनक करA व8चना- नदA SतळभरहA का8चनाrdquo (दव १८३)

तथाप ह पVय ampशथल आह

(२) ldquoसदर नपमिदर तयाpया सदर सौधावर

रमणी कोणी तरA उभी हA चाKमSत हासरA

शZाची चादणी उतरलA जण अमानातनी

सौधाpया कोदणी जण हA लखलखत ^हरकणीrdquo (काफ ७८)

(३) ldquoयऊSन मायाकड एकदा मEय अस बडबड

lsquoसय अवळी कती सारख जाती अपाती

आकाशातSन गोल भराभर

तटन खालA पडती भवर

वाहा कYरत मी एकदर-lsquo

त)हा EयाpयावरA Eयाजला मीहA उEतर करArdquo (उवा २२७)

उवा (२४९) हA कवता^ह याच जातीची आह

१९ महारा [- प प प + ~]

रणशर शहाजीसन पहा जी कnSतSतपpच4

नपनीSतवशारद सदवसावध वराlयाचा कद

ampशव छपSत भ महाराfभय जनदयानद-

बघ शशवातहA Eयास एक ^हदवीवरा7यpछद (२५७)

या जातीला (ाप १२०८) मरहsup2ा छद Pहटल आह ह नाव थम कोणी आQण का ^दल समजत

नाहA या जातीतील अEय अकार Sनभत असल अस वाटत तसा तो धYरRयास या आQण पढAल

अKणभाजातीत काहA भद रहात नाहA

२० lsquoअ(णभाrsquo [- प प प +]

(१) ldquo या Eacuteदयाकाशी उगव अKणभा शरEकालA

Eया वहगकजन मरग7जन जागSत मज आलA

मी पसSन उघडल नयना

मद सोडSन सरल शयना

5ाळSन करपदवदना

हमतक चरणी Sतpया ठवता हसलA ती गालA

मज अठवSन चPबSन कवटाळी मग गत कठ झालArdquo (सभा)

(२) ldquoपरतपण जगती फरण 7याहन बर मरण

अSतदAनपण अYरत नमण Eयाहन बर मरण

न धराल जरA तरवार करA चरडील अरA समरA

अधमाधमशा पावाल दशा बकरAच बरA दसरArdquo (वक १२४)

२१ ldquoचRकातrdquo lsquoप1तपावनrsquo [ प प प +]

(१) ldquoपSतपावन नाम ऐकनी आल मी दारा

पतीतपावन न होampश PहणSन जात माघाराrdquo (नाम-पस २४४)

(२) ldquoच4कात राजाची कया तKण hपखाणी

पSतlaquoता सVगणी शहाणी पSतहA वाखाणीrdquo (दझ)

(३) ldquoतीनी साजा सख ampमळाRया दOtilde वचन तला-

आजपासनी िजव अधक त माया दयाला

कनकगोल हा मरAचमालA जोडी जो सयशा

चZवाल ह पव य जी शात गभीर Sनशा

लोकगामी माKत तशा Sनमल दा^ह ^दशा-

सा5ी ऐस अमर कKSन ह तव कर कYर धYरलाrdquo १ (तासक ३९)

(४) गोपीचिPबत रागकरिPबत मानवलोकनलAन

गणवगनतराधासगतसौदसPपदधीन

तVवचनामतपानमदाEacuteत वलयीकतपYरवार

सरतKणीगणमSतव5ोभण खलनविRगतहार

अPबवगाहननिदतSनजजन मि डतयमनातीर

सखसवOन पण सनातन SनमलनीलशरAरrdquo (hतमा २७०)

या आQण पढAल पVयातील चरणाEय अकार Sनभत आह अस वाटत

(५) ldquoमळकट ब डी जनापराणा अगामyय कोट

टोपी डोईवरA फाटकn कमरला लगोट

पहा अशा थाटात चालला कणी ampभकारA पोर

ampभ5ा मागत करAत गPमत हासत थखोरrdquo (पारा ३२)

या जातीत अगQणत कवता आहत lsquoकfणाकमारArsquo (वक ३८) lsquoकमळाrsquo (फओ ६०)

^हगणकरकत lsquoपावनQख डrsquo इEया^द का)य या च4कात जातीची आहत दवनाथकत lsquoएक ^दनी

वषभाननिदनी ज हसकचरणाrsquo (दक १००) या च4कात जातीpया पVयात पादाकलकाpया

पदAचा एक आQण वसतSतलकाpया चतfपदAचा एक अस दोन अतर आहत

कडव च4कात एकचरणी असल तर वपद या माावलAत दसT या आवतनात दोन

माानतर ख डन कRयान जी Vवधा माावलA [ प + उ प +] होत Eया माावलAच

Pहणज च4कला माावलAच अथवा बहश [उ प +] या भवनसदरमावलAच असत

(६) ldquoजाऊ कामाला ऽ चला ग ^दवस कती आला

उपवनतKवलAना जल मी घालाया जातrdquo १ (दशाप ६३)

(७) ldquoसदर मी होणार ऽ आता मरणान जगणार

वषय मम दह मरतस तो आता मरणार १

वषय मम ाण जातस तो आता जाणार २

आनदA आनद जाहला मरता मी हसणार ३

हासत मरण गोवदाचा मपथ ठरणारrdquo ४ (गोक ११४)

(८) तया वSन खळ भपसता

खळवता बह मळवला सQख मळ तया स^हता १

राजस त Vवजराजमखी गजराजगती लampलताrdquo २ (दख ९४)

या पVयातील चरण वEतवhप [ - ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ -]

या माावलAच आहत

(९) ldquoसलभ मSन गणा न भपसता

कh बघता कampश ती वSनता

राजकमारA उampभ सामोरA Eयजा न ककरता १ (काम)

(१०) ldquoपाखरा यampशल का परतन

मEमान ^दRया खणातSन एक तरA अठवन-ldquo (^टक १४१)

२२ ldquoचRकलाrdquo [ प + उ प +]

चदकातमाावलAत दसT या आवतनात दोन माानतर ख डन कल कn जी

Vवधा माावलA होत Sतला च4कला ह नाव ^दल आह

(१) ldquoगोवदा रामाऽऽजयजय गोपाळा रामा

याऽदवा रामाऽऽजयजय माऽधवा रामा

एऽक त रामाऽऽजयजय अनक त रामाrdquo (ए-भमा ३५)

(२) ldquoघऊSन दयासी- सतला िथत मी दाराशी-

PहातारA आलA- तरगत मलगीला ^दसलArdquo (कक १४८)

lsquoइदकलाrsquo (यध २५) आQण lsquoसत तकारामrsquo (माक ७५) हA का)य या च4कलाजातीत आहत

२३ दोहा [ प - - + ऽ ऽ प + ~]

हA मराठत पYरणत झालRया दोयाची मोडणी आह अEया5र अकारयjत असत आQण

तो अकार klगोचर असला तरA वतत अनpचाYरतच असतो

(१) ldquoवदय फाडSन SनजनखरA ऽऽ चवट तयाच दोर

काढSन गोफण वampळत हA ऽऽ सEEवाचा मी चोरrdquo (कक १८९)

(२) ldquoजोर मणगटातला परा ऽऽ घाल घाल खच=

हाण टोमणा चळ न जरा ऽऽ अचक मार बच=rdquo (कक १८३)

मराठत क)हा क)हा दसरा गण (+ ~ +) असा यतो तथ थमा5र माक होत आQण

तो (~ ~ ~ +) असा असRयास चौथ अ5र माक होत

(३) ldquoमहाराfभाषऽत हA ऽऽ दोहा रASत नवीच

रची मयरNवर ^हला ऽऽऽ मनी धरAल कवीचrdquo (मोवत ९)

१३ मााचा एक भाग आQण ११ मााचा एक भाग ampमळन दोहा होतो अस मान याचा

घात आह

ldquoतरह मEता पढम पअ पण एआरह दह

पण तरह एआरह^ह दोहा लjखण एहrdquo (ाप १७८)

परत दोयाच ल5ण दणाT या छदशाकारातील ाचीनतम असा वरहाक दोयाच

ल5ण Sनराzया रAतीन दतो

ldquoSति ण तरगा णउरओ वपाइjका क ण

दवहापpछO व तह वद लjखणउ ण अ णrdquo (वव ४२७)

तरग आQण पदाSत Pहणज चतमाक गण नपर Pहणज एक गK आQण कण Pहणज

दोन गK हA पYरभाषा yयानात घतलA कn दोयाची मोडणी [ - - - - - - + - - - - + +]

अशी होत आQण मााची सoया १४ Sन १२ अशी होत अथात वरहाक हा ampलQखताप5ा

उpचाYरताला महEEव दतो ह उघड आह कारण चरणाEय अ5र ह ^दसायला नहमीच लघ

असन^ह त गK आह अस तो पfट Pहणतो Eयाचमाण बारा माानतर यणाT या लघ

अ5राला^ह गK मानतो ह^ह उघड आह Eयाpया ल5णातील rsquoओrsquo ह अ5र ^दसायला^ह तो गK

आह परत खालpया ओळीतील lsquoहrsquo ह ^दसायला लघ असन^ह उpचारत गK आह Pहणनच तो

गK मानीत असावा जोइदकत योगसारातील पढAल उदाहरणात प^हल पाद ^दसायला^ह चौदा

चौदा मााच आहत

ldquoवउतउसजमसील िजया- इय स)वाइ ववहाKrsquo

मोjखह कारण एjक मणी- जो तइलोयह साKrdquo (जोयो ३३)

हमच4 नहमीpया दोयामाणच उदाहरण

ldquoपअह पहाYरण इिjकणव- स^ह दो या पडSत

सनOओ असवारभौ- अन तरग न भSतrdquo (प ४१)

ह दतो पण ल5ण ldquoसम Vवादश ओज चतदश दोहकrdquo अस दतो Eयानच ^दलल

rdquoमम तावमतमत^दह- कमप यदित तदत

रमणी`यो रमणीयतर- मयिEकमप न वतrdquo

ह सकत उदाहरण^ह ^दसायला १३ Sन ११ मााचच आह यावhन अस ^दसत कn १२ आQण ११

माानतर यणारा पादाEय लघ हा वरामपव असRयामळ उpचारत वतत गK होतो यापकn

११ माानतर यणाT या पादाEय लघवषयी हमच4 पfटच Pहणतो कn

rsquoअ समपादात गKVवयampमEयाPनायrsquo

या चार ^ठकाणी ^दसायला लघ पण उpचारायला गK अशी अ5र न घालता ^दसायला^ह गK

अशी अ5र घालन रचना कलA तर ती 7या जातीची होईल Sतला (माग प ३७२ पहा) ldquoदSयताrdquo ह

नाव ^दल आह

Pहण याpया kfटAन पा^हल तर वरहाक-हमच4 याच Pहणण योlय वाटत अडचण

एवढAच राहत कn जथ वषम पादाती ^दसायला (- ~ -) वा (~ ~ ~ -) हा गण यतो तथ

मााची सoया चौदा होत नाहA ती तराच भरत आधी अशी थळ थोडीच आहत

परमाEमकाशाpया ६७४ पादापकn २७ च पादाpया अती (- ~ -) हा गण यतो तथ थमा5र

वाभावकपणच लत उpचाYरतो यत आQण ४ च पादाती (~ ~ ~ -) हा गण आRयान

अEया5र लत उpचाराव लागत योगसाराpया २०८ पादाpया पकn १२ पादाpया अती (- ~ -)

हा गण असन एकाच (७१ इ) पादाpया अती (~ ~ ~ -) हा गण आह

आधSनक मराठत

rdquoमाग ऐस दोन वर- ककयी वषhप

समजSन Sतचा लोभभर- भी सEयlaquoत भपrdquo (मोदोरा)

अशा उदाहरणात lsquoरrsquo गhच उpचाYरला जातो आQण अEय पकार मा वरवहAन उpचाYरला

जातो

२४ सोरठा हA जाSत दोयाच पाद उलटवRयान होत जोइदकत योगसारातील (३८ ४६) हA

दोन सोरठाजातीची ाचीन उदाहरण आहत

rdquoजयजय जननी दव जयजय भगवSत शारद

नम तला मी कव वान कव या वाQणनrdquo (तासक १७३)

हA आQण ^हpया नतरpया चार VवपVया सोरठा जातीत आहत यमक वषम पादाती साधलA

आहत समपादाती नाहAत अशा ^ठकाणी हA शकल उलटवन सोरठाजातीची दोहाजाSत का कh

नय कळत नाहA

२५ lsquoअनलBवालाrsquo [ प प प]

(१) ldquoशहामगाpया कोशासम तन Sनतल गोरA

कश सगिधत काळ काळ जampश कतरA

चनड कशरA खल कशरA तशीच चोळी

यvव^दत अनलBवाला कn लपटलArdquo (दवाना)

(२) ldquoजागत ठवा लlनाचीहA मSत सारA

)हालच माता द हताpया कध तYर ससारA

होऊ न Vयावा तिPह Eयाचा वZय बाजारArdquo २ (दशा १९)

ाकतातील lsquoरोलाrsquo (ाप १९१) या पVयकाराचा अतभाव या अनल7वालाजातीत होतो

२६ lsquoशभगगाrsquo [ प प - - +]

(१) ldquoइ4ाणी ह जथ वाह शभगगा

नान पान कत= पातक-गYरभगा

तारA पाहा कवळ ज दAन अनाथा

चEती चता vानNवरसVगKनाथाrsquo (Sनक १९३)

(२) ldquoआणा yयाना वल प ढYरचा राणा

याच वhपी यथ असण वvती

दशनमा सवजना मो5ाती

वभjतवचना माननी इटसमचरणाrdquo १ (वप ६७ व)

वासदव वामनशाी खर याpया सम4का)यातील ८३ वी चतfपदA या शभगगाजातीची

आह

२७ ldquoवषाrdquo [ प प + ऽ ~ +]

ldquoणpचइ चचल ब7जampलआ स^ह जाणए

मPमह खlग कणीसइ जलहर साणए

फRल कअबअ अबर डबर दAसए

पाउस पाउ घणाघण सम ह बरAसए (ाप ११८८)

ाकतपगलातील लवगम नामक माावEताचा अतभाव या वषाeजातीत होतो

२८ lsquoसवरrsquo [ प - - + ऽऽ - - +]

ldquoउगवSन आला पनवचा ndash चादोबा

सवर गज यमनचा ndash धबधऽबा

धवampलत झालA वाळची ndash मदान

सारवलA जण शाडpया ndash रगान

शीतळ वारा वाह हा ndash झळझळ

डललA रान आनद ndash हळहळrdquo (कावश-वाMीप ९३)

२९ lsquoक1तमिlडतrsquo [ प + ऽ ~ + + + ऽ ~ +]

ldquoहस धराया लाऽगलA ह भाऽगलA

मदल तन कोमऽजलA घामऽजलA १

चालA कKSन न साऽवलAत वसाऽवलA २

तवलA रघपSतपऽि डत कSतमऽि डतrdquo ३ (दव १०६)

३० lsquoवरग1तrsquo [ - - + ऽऽ प - - +]

ldquoफलampल फल- Eयायोग उपवन खलल

दरवळला- पYरमल सखवाया सकला

वरगती- अampलगण उडती बागडती

मधनाद- गाती भगण आनदrdquo (वक ९९)

माधवानजकत lsquoवसरलल गाणrsquo (मानक १४४) गोवदाजकत lsquoकzयाची फल कशी झालA

(गोवा १५५) बालकवकत lsquoफलपाखh-फलवलArsquo (बाक ३) आQण lsquoपाऊसrsquo (बाक ६) या कवता या

वरगSतजातीत आहत

३१ ldquoगोपालनrdquo [- - - - + ऽऽ प - +]

ldquoकEना थमाल ल- थमाल आपRया गाई

आPहA दातो ल- घलास दात भाई

यथ यायाता- अमता इलाद नाई

तदA थगत ल- थगत कललA भाईrdquo (नाम-पस २५२)

ह मधर बोबड दAघ पVय सबध या गोपालनजातीतच आह

३२ lsquoभप1तrsquo [- प प +]

या जातीला नाव lsquoभपती खर त वभवसख सवीतीrdquo (दम २५) या दवलाpया पVयावhन पडल

असल तरA हA जाSत ाचीनच आह गोवदवणीकरकत पढAल पVय पहा

(१) ldquoकती अत पाहampशल माझा र गणवता

तजवण पळ यग समजत प ढरAनाथाrdquo (पस २३२५ व)

(३) ldquoयथच गाइलA असती आपण गाणी

ऊजवल भKनी फत= रानोरानी

लाभलA िजवाला यथ मळ जोड

Sनघाया सवादA वर गोड

तरळलA पढ मधसfटA लावनी ओढ

पYर कशी SनमालA मोहनसदर वाणीrdquo १ (गफ २१)

lsquoमlधकampलकाrsquo (दक २२) ताPबकत lsquoत कात यापढrsquo- (तासक १६५) आQण lsquoीदयरहयrsquo

(तासक १७०) या कवता भपSतजातीत आहत पfकळा भपSतजातीpया VवपदAमालमyय

वषमचरण खि डत असतो आQण तो तकड तकड कhन ampल^ह याpया पOतीमळच जाSत वगळी

वाटत

(४) ldquoजन सकल जादन वकल ^ठकाणी Qखळल

वदव न न हलव जण च त बनलrdquo (तासक २४)

lsquoपाडवाrsquo (तासक ६८) lsquoवयोगनीrsquo (तासक ६९) lsquoआईकड याrsquo (तासक ८२) आQण

lsquoampशशव8चनrsquo (तासक ८४) या कवतात हा कार आढळतो lsquoपSनीrsquo (वक २३) lsquoहालEया

पPपळपानासrsquo (गोवा १३१) इEया^द कवतात अतरा [- प - + ऽ - ~ +] या

माampलबालामाावलAचा आह

lsquo4ा5कयाrsquo या भाषातYरत का)यात भपSतमाावलApया वampशfट यमक बाधणीpया

चतfपVया आहत

(५) ldquoया इथ तKतळी एक वहA कवतची

भाकरA एक अन सरई एक सधची

आणखी एक त जवळ गात या वजनी

अन ह न रान मग नदनवन त हचीrdquo (माज4ा ११)

lsquoकQणकाrsquo या का)यकारासाठ (पढ प ३८७ पहा) लAलारSतजातीची योजना कर यात यत

तशी भपSतजातीची^ह होऊ शकल

पाठस लागनी पोट छळी मनजाला

pछन जगावर उपकारच हा झाला

पोटाची चता 7यास अस कSत थोड

वायात परत न Eयाचा जाई वळ

मग लावSन जगती आग पाहती खळ (२५८)

३३ lsquoजगदवरबालाrsquo [- - - + ऽऽ प - +]

भपSतमाावलApया प^हRया आवतनात शवटA Vवमाक वराम ठवRयान जी Vवधा

माावलA होत Sतला जगदANवरबाला ह नाव ^दल आह

ldquoह सदरत- त जगदANवरबाला

Eया दशवशी- गढ ^द)य hपाला

अधकार तझा- थोर खरोखर आह

रमणीयपणा- तजलागी हा लाह

पावय खर- Eया ठायी kढ राह

सPमोह पड- PहणSन अQखल जगतालाrdquo १ (सभा)

३४ lsquoवशम6णrsquo [ प प - +]

ldquoभवनपालक मानी मम राम धणी

एक अयोyयावासी रघवशमणी

दशरथ चार तयाला सत फार गणी

राम 7यfठ तयामध जो बाळपणी

वधSन ता^टका राह मSनवयजनीrdquo १ (वप ४९)

lsquoगावी गलRया ampमाची खोलA लागललA पाहनrsquo (कक १९) आQण lsquoवनामyय वनrsquo (कक

९९) या कवता या जातीpया आहत उमरखJयामकत Kबाया ह तत लखकाच मळ फास=वhन

भाषातर आQण Eया भाषातराची अपण पका हA याच जातीत आहत

ldquoPहणSत हरAसह उVया महोEसव गोड

मी Pहणत अिज हा 4ा5ासव गोड

घ हA रोकड उधार ती सोडSन द

गम दhSनच कn ददampभरव गोडrdquo (उखK ३५९)

rdquoवनहAन ती राी Sन4ा गाढ

^दनी कfट अन पाणी भाकर जाड

सधाकाळी वजन नहA कवता-

काय यापढ साcedilा7याचा पाडrdquo (उखK अपणपका २०)

३५ lsquoनगराजrsquo [ - - + ऽऽ प - +]

(१) ldquoसोडSनया- तज जात नगराजा

लAनाचा- णाम घई माझा

आताचा- सरला ऋणानबध

तोडाव- PहणSन लागती बधrdquo (काव ८२)

(२) ldquoआल शरण तला

Mीरगा- द मजला सEसगा १

रघनाथा- अवडो तव गणगाथा २

भगवता- तारA वलपता ३ (वदप ६)

अनत काणकरकत lsquoएकाच गाणrsquo (काचा ५१) हA कवता या नगराजजातीत आह

३६ lsquoललार1तrsquo [- प प ~ +]

(१) ldquoउOवा ऐक कfणाची लAलारती

अबगोSन कसा मज गला मथरतीrdquo

र5ील बह वण)यात (च) रवजाथडी

गोवधन धYरला इ4 वषता झडी

यमनत ampमळाल नद ampमळना कडी

का^ढयल SनजपKषाथ घालSन उडी

यात भजग गampळता ाणNवरा

धावोSन बळ सोडवल Eया अवसरा

अ^हदहातSन उOYरल वVयाधरा-

आठव कती उपकार नाहA ampमती-

सVग^दत वलाप माय यशोदा सतीrdquo १ (राघव-पस ३२१०)

lsquoचोखयाpया महारAची वनितrsquo (पोबा २७) lsquoन)या यगाचा कावrsquo (पारा १) lsquoरो^हणीrsquo (पारा

१०) lsquo^हlडणीrsquo (पारा ४६) lsquoवाटसhrsquo (पारा ६४) lsquoदर कोठ तरArsquo (पारा ७1) lsquoबालकवrsquo (पारा ९१)

lsquoSतथrsquo (पारा ९६) lsquoमाया खडगावीrsquo (पारा १०७) lsquoम8जळाrsquo (काफ ४६) lsquoसधाकाळीrsquo (काफ

६३) lsquoखयातील दखावाrsquo (काफ ११०) इEया^द कवता या लAलारSतजातीत आहत म8जरA ह

एका वEताच नाव असRयान या जातीला म8जरA Pहणन ज नाव पव= द यात आल होत Eयाचा

Eयाग करण अपYरहाय झाल आह

भपSतजातीमाणच या जातीpया^ह VवपदAमालत क)हा क)हा वषमचरण खि डत असतात

(२) ldquoतो भासच सगळा जरA वन त तरA

हरहर जाणव मनात का हA परA

मावळलA मोहक Sनशा धवळRया ^दशा

या अजन नयनी खपSत तारका कशाrdquo (कगी ५०)

हA कवता या कारची आह

ldquoजपानी भाषत lsquoटाकाrsquo Pहणन एक का)यकार आह यात पाच चरण असन प^हल दोन Sन

शवटल दोन सयमक असतात एक भावना कRपना अथवा एक वचार या प8चपदAत थत

कलला असतो माा का)याथ hपकाEमक भाषन बहश सचवला जातो कववय रवी4नाथ यानी

अशा कारची पfकळ रचना कलA आहrdquo अशी तावना करणार रा गोपीनाथ तळवळकर यानी

lsquoकQणकाrsquo हा कार मराठत आणन Eयाpयासाठ या लAलारSतजातीची योजना कलA आह त

Pहणतात

(३) ldquoकाळाpया पampलनी ठवा Sनज पाउल

ह थोर जनानी सदव उपदampशल

पYर ^दनराीpया तफान लाटामध

ह धवSन Sनघत वाळव ट नहमी

नच पदचहाpया शाNवततची हमीrdquo (ववमा १९३०)

(४) ldquoहA मोट भर भरभरा चढ करकरा

व^हरAत बघा वाकनी जरा धाकनी

पा यात लई भोवर फस गरगर

ह काम रा^हल करा कसा कPबराrdquo (दनाघ-सगी ७८)

या गीतातील माावलAत दसT या आवतनातील SतसT या मानतर ख डन आह lsquoशEयाची

शीळrsquo (सरश-कभा ४०) या पVयात^ह याच ^ठकाणी ख डन आह

पढAल कवतात वपद ampभन ampभन असलA तरA कडवी [- प प ~ +] या

माावलApयाच चतfपदAची असRयान Eयाची जाSत लAलारSत हAच ठरल

(५) ldquoमज वफल गम ग जीवत माझ सख

सख कती जरA ऽऽ उQणव हA परA ampमळSत न ampशशच मक

मी ampशवत बस ग क8ची झबल कणा

मी माया मQखचा घास भरव ग कणा

मख बघSन कोणत वग ह मान उणा

हो वगसौoयहA मातपदावण फक rdquo १ (यध १४३)

(६) ldquoहA भातकालA राहSन धाववरA

हाकत मोट कणी सदरA

खोवला SनरAवर पदर कसSन क^टतटA

झळकत काित कSत नील आKणी पटA

हA मराठमोळा सरत रPय गोमटA

आसड उडवनी मजत वाT यावरArdquo (राजस-सगी ४४)

(७) ldquoहासरA नाचरA मल अशी हA गणी

धावती भटकती साऽऽरA हA अशीच गगनागणी

हA उRहासान भKभK यऊSन कती

बघ जमलA शजारची मल भोवती

हA गzयात घालSन गळा अस खळती

झळकती डोइचा तरा मध राहनीrdquo १ (कोदampभ-बाबोमा ५१८)

३७ lsquoसत1तrsquo [- प प +]

(१) ldquoजो भद वधीन ीपKषी कला

दहAच मा तो सतSत-कायालाrdquo (दशा ११)

(२) ldquoअ)यjत मSत मी रचत जगतात

मिjतका घ^ट नगी सोन जस त

हA माया ठायी जाण सव भत

पYर Eयात नस मी पाहA शO मतrdquo (गबा)

lsquoEयज मना कामना वषयाची आताrsquo (खाक ६७) हA कवता या सतSतजातीत आह

३८ ldquoमाल-बालाrdquo [- प - + ऽ - ~ +]

उOवमाावलAला एक रगणाची जोड ^दRयान हA माावलA ampसO होत दभाकराpया ५६

)या पfठावर सागतललA नरहYरजाSत अशीच आह पण नरहYरजातीत अती रगण चालत नाहA

नगण आQण एक गK अशी चार अ5र लागतात या जातीत अस बधन नाहA या माावलAचा

अतरा पfकळदा भपSतजातीत असतो पढAल दोन पVय मा या माampलबालाजातीत आहत अतर

ampभनampभन आहत

(१) ldquoकQण _या हो ताजी ताजी हA फल

घYर वाट पहाती भाऊ ताहल

_या गलाबजाईचाफा- मोगरा

कRयाण कYरल दवाजी _या तरा

हA वत लावलA वणी

एकक कळी अMनी

आभारयjत ampभजवनी

दईन तPहालागोनी _या फलrdquo (दक ७४)

(२) ldquoकोठनी बोल र यशी माKता

धYरampश का अशा शातीशी माKता

टाकल कठ गधाशी माKता

हA तझी Qखन वाणी

जण शfक झT यावाणी

मनयSन यइ ^दसनी

जाहल काय चEताशी माKताrdquo (टआ ३७९)

३९ पादाकलक [ प प]

१ भाampमSन तQझया या मध राग

वRलभ होईल दर कसा ग

अशोक तजला ^दसोSन यतो

होता पादाकलक फल तो (२५९)

(२) ldquoदशपSतमकटतटगतमQणगण-

करSनकरसampललधाराधौत-

ZमकमलयगलिजनपSतKचर-

SतबPबवलयवर^हतSनलयातrdquo (पन १)

(३) ldquoमQणगणमकटA ^दनकरमळा

उशनासरगK सघ^टत वळा

कौतभपदकn तज वराज

मि डत भाळी मग मद साजrdquo (मराउ ६४५)

(४) ldquoबघSन तया मज होय कसस

झरampश मना का भKSन तज पस

हAन दAन मी ामण वधवा

तणसम जन मज टाक जण शवा

वासना-भत ampभववSत जीवा

शरAर जीवा ह थडगसrdquo १ (तासक ११२)

(५) ldquoअशी ततारA Vया मज आणSन

फडकन जी मी वाणान

भदSन टाकन सगळी गगन

दAघ Sतpया Eया कडकाळीन

अशी ततारA Vया मज आणSनrdquo (कक १०३)

या प8चपदAचा उपयोग lsquoदसराrsquo (गोवा ७०) या कवतत कला आह आQण lsquoसधारकrsquo का)य

सबध याच कारच आह

(६) ldquoमज गम ऐसा जनक तो माड साचा

मख सरकतल मतक पकल

शरAर रोगानी पोखYरल

Nमशान 7यान सिनध कल

Eया ताला द हता वकतोrdquo १ (दशा ३७)

(१ ldquoअमतNवर क^टबध जनाpया रसनन वदवीrdquo हा अमतरायाचा वतpया

क^टबधरचनवषयीचा उRलख मा एका lsquoच4कातजातीय पVयाpया अती कलला आह)

या पVयात वपद Sनराzया माावलAच आह पण कड)यात पादाकलकाचीच चतfपदA

असRयान या पVयाची आQण यासारoया lsquoकोणता मान च4माrdquo (दगह) या कवतची^ह जाSत

पादाकलकच माSनलA पा^हज गरAशकत lsquoभलरArsquo (गफ ४६) ह कणबाऊ बोलAतील ampशथल पVय

पादाकलकजातीतच आह काहA चरण मा [प - - ~ +] अस मरजयी आहत

मोरोपताच कRयाणरामायण 7या प7झ^टकानामक पVयकारात आह Eयाचा समावश

पादाकलकजातीत होतो प7झ^टक त पाचा प^हलाच कार असतो आQण दसT या आवतनाpया

आर`भी गK अ5र असाव लागत अस छदोमञरAकर गडादासाpया मत (गछ ६१५) Pहणता

यईल पण मोरोपत हA दसरA अट पाळीत नाहA

कटाव वा क^टबध Pहणन जो पVयबध आह Eयात उOव VवपदAच वपद असन पढ

पादाकलकाpया काहA एका यमकान जोडलRया चरणाच गट असतात आQण एका गटावhन दसT या

गटावर जायला मyय जो पाचा अfटमाक अतरा असतो Eयाpयाशी पढAल गटाच यमक

साधलल असत कड)याpया अताचा सPबध यमकान वपदाशी जोडलला असतो गटातील

चरणाची सoया SनिNचत नसत धावती रचना करायला हा एक सोयीचा पबध आह

अमतराय कवीच कटाव िजतक सampसO Sततकच त ampशथल आहत

४० lsquoमरजयीrsquo [ प - - ~ + ऽ]

ldquoमि डतहRलAशकम डलाम

नटयfrac34ाधा चलक डलाम

SनQखलकलासPप^द पYरचयी

यसQख पNय नटSत मरजयी

महरादोampलतरतवलयम

सलय चलयकरकसलयम

गSतभडगampभरवशी कतशशी

थगतसनातनशकरवशीrdquo (hतमा २६८)

४१ ldquoकणफqलrdquo [- प - - -]

या माावलAत अती वराम नाहA पण खटका यतो Eयामळ अती लघ अ5र यऊ शकत

ाकतपगलातील ampसहावलोकन आQण प8झ^टका ह पVयकार या कणफRलजातीतच बसतात

याची उदाहरण

(१) ldquoहण उ7जर ग7जर राअदल

दल दampलअ चampलअ मरहबल

बल मोampलअ मालब राअकला

कल उ7जल कलचampल क णफलाrdquo (ाप ११८५)

(२) ldquoज गिजअ गोला ^हबइ राउ

उiexclड ओड जस भअ पलाऊ

गKवjकम वjकम िजQणअ ज7झ

ताक ण परjकम कोइ ब7झ (ाप ११२६)

(३) ldquoमSन नारद नारायणवाणी

ऐकनी हास प^ट पाणी

कSत उEसक होशी गोपाला

मनजापYर कYरशी या लAला

तव अत न लाग Sनगमाला

आनद नयनी य पाणीrdquo १ (क १६)

(४) ldquoसरदाYर तझी ती नको अPहा

लखलाभ आमचा गYरबपणा

या जगी आमच अPहA अस

इतराना तस इतर ^दसrdquo (टआ ३१०३)

lsquoवीजपाऊसrsquo (समौ २५) आQण lsquoमोEयाrsquo (माampश १५) या कवता या कणफRलजातीत आहत

४२ lsquoराजसाrsquo [- प + ऽ ~ +]

ldquoममानस-हसा राजसा

का वषयी टपशी काकसा

ज वषयजSनत बघ भोगहA

)यापSन राहती हA महA

त ात कराया धमहA

सोडSन बसampश र `याडसाrdquo १ (पव २९)

४३ lsquoअचलग1तrsquo ldquoबालानदrdquo [ प - - +]

(१) ldquoदAनजनावन दाशरथी

चYरत सरस द अचलगतीrdquo (Sनक १३)

(२) ldquoतारकदA5ा दऊSनया

भजनी कण लऊSनयाrdquo (कवा-पस १३५६)

(३) ldquo^दवस बोलतो lsquoउठा झणीrsquo

रा lsquoवसावा _याrsquo Pहणत

या द वचनी ^दनरजनी

बहत सचवती मज गमतrdquo (कक १६२)

(४) ldquoअिज पनवची शार^द रात

Qझत आला तारानाथ

आRया मखYरणी या बाहर

च4ाभोवSत धYरती फरrdquo (तासक १५०)

कशववामीची या जातीची रचना वपल आह Sनर7जनमाधवकत lsquoSनवfट राघवचYरतrsquo Sन

Sनर7जनमाधवाpया MीvानNवरवजयाpया ८ )या अyयायाचा उEतराध हA या जातीत आहत lsquoभडrsquo

(कक ६३) lsquoSनझरासrsquo (बाक १४) lsquoकारजrsquo (च १०३) इEया^द कवतात अतरा नाहA lsquoहरपल Mयrsquo

(कक १९६) या आQण अनक सampसO कवतत पगणाचा अतरा असतो lsquoआवाहन मrsquo (तासक

२०) या कवतत मा अतरा [ - - +] या मााअलAचा आह

४४ lsquoउdवाrsquo [- प - +]

ह नाव मyवमनीNवराpया lsquoउOवा शातवन कर जाrsquo (ममक ६३) या सपYरचत पदावhन

घतल आह

(१)ldquoउOवा सखी आह कn

तो मनमोहन हYर माझा

उOवा जमला यथ

हYर पाहA Eयाची हाणी

या थळी घातल पायी

कfणास उfण मी पाणी

ऐकSन Eया हYरशी छampळल

गोपीची बह गाT हाणी

पाठवला धनपाठ

Eयाची हA घोडगड-काठ

घाampलता जव या ताटA

वदला मज पाहा पाजा

तो मनमोहन हYर माझाrdquo १ (राा-पस ३२८२)

(२) ldquoददभी दमदम भारA

बजलA जampश चमक वारA

ददभी दमदम भारA

नभम डल भYरती भरA

कती धद ^दशा या चारA

रणकदन माज भारArdquo १ (तासक ४७)

या जातीत अगQणत कवता आहत lsquoराजहस माझा Sनजलाrsquo (गोवा ६५) आQण SतवारAकत

lsquoमदानी झाशीवालArsquo या दोन कवत वशष ampसO आहत जळगावच कव द आ SतवारA याची

सampसO सामगीत याच उOव जातीत आहत lsquoमरलArsquo (गोवा ९९) या कवतत पढAल वपद

जोडन Pहणता याव Pहणन कड)याpया अतीचा ईकार T हव कला असला तरA तो दAघ _यायला

अडचण नाहA तस कल Pहणज गोवदाजाची lsquoमरलArsquo हA सampसO कवता उOवजातीचीच ठरत

(३) ldquoह भो वभो ऽऽ अगाध कSत तव करणी

चादवा नभाचा कला

रवच4 लटकती Eयाला

जण झPबर सबक छताला

मग अथYरलA हA धरणीrdquo १ (कोम)

आQण मग या चालAवरAल lsquoीतीच गाणrsquo (गआ १०६) ह^ह उOव जातीचच ठरत आषरचनत

अEय गण क)हा क)हा (~ +) असा आढळतो

(४) ldquoनग पलन जाऊ त नारA

जरा थाPब फnर माघारA

Eयो मोऽर त मोYरन

का जाSतस Eयला टाकन

माग लागन माझा धनी

आला धावत कयावानीrdquo १ (दम ८)

यशवतकत lsquoयाहारAच गाणrsquo (यध १२१) हA कणबाऊ बोलAतील कवता याच कारची आह

४५ lsquoआनदरसrsquo [- + ऽ ~ - - - +]

(१) ldquoआनऽदरस हा याला

भवताऽप शातच झालाrdquo ()

(२) ldquoकमलाऽत मधकर आला

आकऽ ठ तो मध याला

तYर^हऽ न तत जहाला

उठवऽ न तथSन Eयाला (बMीगो-यमा ४७-४८९०)

४६ lsquoशdसतीrsquo [ प - +]

(१) ldquoशOसतीlaquoतवता

अहमSतSनमलचEता

थयampस सजनवमjतम

नमद कमयjतमrdquo (hतमा २७१)

(२) ldquoनारायण नारायण जय गोवद हर

नारायण नारायण जय गोपाल हर

कKणा पारावारा

वKणालय ग`भीरा १

घननीरदसकाशा

कतकampलकRमषनाशाrdquo २ (बतो ५१)

(३) भाव भज Eयासी भज Eयासी

दाखव सवSनवासी

चमय भाlयवलासी

कवळ Sनजसखराशी

भजन भवभय नाशी (कवा-पस १६९४)

(४) ldquoववक जागा कला Pहणनी सख झाल सख झाल

अनभवतKवYर चढल

समाधडोहA बडल

अVवयरामी जडल

वयPकाश घडलrdquo (कवा-पस १३३२)

४७ lsquoपवतीrsquo [Sन प ~ +]

(१) ldquoहAच का नानाची पवती

खालA हEती झलती कती

वाज सनइ गोड म8जळ

वाट गातो कn कोकळrdquo (अना १२)

(२) ldquoमी झरत सदा अतरA नाथ कध यSतल ग मिदरA

वाजत हळच कठ पाऊल

तीच हो Mवणाची चाहल

पड का अशी मनाला भल

झाampल गत चकRया हYरणीपरArdquo १ (सोका २८)

lsquoमाया सोपीचा मEयrsquo (समौ ७४) हA कवता या पवतीजातीतच आह

४८ lsquoभरतखlडrsquo [- प ~ +]

(१) ldquoहा भरतख ड आमचा

Eयाpयाचसा^ठ कn जग

Eयाpयाचसा^ठ कn मh

जो दव साच आमचा

हा भरतख ड आमचाrdquo (टआ ३१७६)

(२) ldquoजण नील म याpया 4वी

पाचचा पडला खडा

तच ह जव जYर खर

या खयास गला तडा

मघाpया अजनी इथ

वागता स7ज जYर कड

नच ^दसती आता परA

हासरA इथ ावडrdquo

(माधव-नजी ^दवाळी अक १९३५)

lsquoशोफर (माअ १९) हA कवता या भरतख डजातीची आह

पfकळदा या जातीpया पVयात पVयाची माला असत आQण वपदच तवढ सयकलच [

प ~ + Sन प ~ +] असत (प ३३७ पहा)

(३)ldquoसरख सगम कती ऽ कfणा भटampल कोयनती

कSत वशाल तट ह अहा

य सख उभी त रहा

5ण यथल शोभा पहाrdquo १ (मानक ११९)

पढAल पVयात ाचीन बायकn पVयातील शथRयाच अनकरण आह

(४)rdquoगल तयावर जडन रामा मन गल तयावर जडन

कSत नटन सजन मी आल

कSत अलकार ह Rयाल

कSत नाजक गल बाइ होऊनrdquo १ (गका ८६)

(५)rdquoसख ग शात कSत याampमनी हA तशीच जलवा^हनी

हA वशाल कSततरA

तव उदार दयापरA

कh वहार चल तीवरArdquo १ (यध १४५)

४९ lsquoभवनसदरrsquo [उ प +]

(१) ldquoआरती भवनसदराची

इिदरावरा मकदाचीrdquo

या सampसO ाचीन पVयावhन या जातीच नाव ठव यात आल आह

(२) ldquoगयानो _या हYरpया नामा

ampल^हता कशास ओनामाrdquo (वप ४९)

(३) ldquoसकालA भमी पYरयलA

फलाशा महा मनी धYरलArdquo (क ४१९)

या जातीpया काहA पVयात (उ - ~) या माावलAचा अतरा असतो पण

ldquoसतत धYर त सनमSतला

मनजा भज भज यदपSतलाrdquo

आQण ldquoहाती धKSन नरा माला

का र मरampश न रामालाrdquo (खाक ७४)

(४) ldquoसरवर-मधकरसEकमला

शजारती कh तजला

रि7जतजटाजटगगा

उमावदना]जkिfटभडगा

गणगणमि डतभमागा

को^टरवदAित वदSन झळक

फणामQण सवागी झळक

जव धगधगत

वीज झगझगत

गौYर चकचकत

चकवी वध-हYर-नाला १rdquo (क ८२)

ldquoन ह ^दन सौoयवलासाचrdquo (वक १२०) आQण lsquoनटNवराची आरतीrsquo (तासक १२५) या

कवता या भवनसदरजातीत आहत

५० lsquoसहनादrsquo [- प +]

(१) ldquoगोवदा रामा हो

गोपाळा रामा जी

जय भीमाSतरवासा

भवभऽयहारका जी

गोकळगोपवषा

Kिjमणीनायका जी

^दनबध दAननाथा

भवतापहारका जी

पावना वNवपाळा

चEसौoयदायका जीrdquo (दक २८)

(२) ldquoवातयदवतचा

गाऊ या धयवाद

पवणी थोर आलA

गजव ampसहनादrdquo

सौभाlयSतलक लावी

^हदभ आज भाळी

वातयमिदराची

वाampमनी पण झालA

^हमधवल यशोyवज तो

फडकवी अतराळी

आजचा ^द)य म^हमा

वQणता थकSत वदrdquo १ (उपो ७१)

दवनाथाच lsquoसVगh मायबापा य Eवर नाथरायाrsquo ह पVय^ह याच ampसहनाद जातीत आह

सगी Sनसडग महाराfरग हा एक पशग

५१ ldquoपशडrdquo [ प +]

ldquoभग)या बा याच

असoय रणगाजी

कampलजा रायाचा

परत तानाजी

काटक उमराठ

मरा^ठ उमराव

मालसरा मद

रण-Kतमराव

रण-Kतमराव

चAacute मलखी नावrdquo (माधव सवण-सटबर १९३४)

५२ lsquoरवतीrsquo [- - + ऽ - ~ + ऽऽ + - - + ऽ - ~ +]

(१) ldquoKचती का तीथयाा या समयी Eयास ती

मजवरची मबOी का हYरची लोपती

दादाना अधजाची भjती का लागती

या कEया साय होती का व^हनी रवतीrdquo (क ४८७)

(२) ldquoशवाल यjत जस पकज त शोभत

शampशमाजी ला8छनाची बह शोभा दAसत

तशी हA वRकलान कSत नामी वाटत

जातीpया सदराना काहAहA चालतrdquo (क ३२९)

वनायककत ldquoपनाrdquo (वक १९) ह का)य या रवतीवEतात आह

५३ lsquoधाIीrsquo ------------------------------------------

५४ lsquoशारदाrsquo ---------------------------------------

५५ lsquoमोjहनीrsquo वा

lsquoमहारालgमीrsquo---------------------------------

५३ धाIी -----------------------------------

ldquoमाय-बाप hप धYरशी

योlय समय पाहSन दवा

पण बालकाशा कYरशी

झोप मला लाग राी

सख Sनज त तव गाी

पािजशी वरस त धाी

तषा Eया नकळता हYरशीrdquo १ (सभाल)

५४ lsquoशारदाrsquo -----------------------------------

शारदा ह नाव दवलकत lsquoजरA कणा Mीमताची सन होय शारदाrsquo या चरणावhन ^दल आह

Eया पVयाpया कड)याची घटना Sनराळीच आह

(१) ldquoया काय घता Sन4ा मEयची भयकरा

उठा अहो धीरा वीरा शरampसह सदरा

सोडSनया पाठवरची रjतampमM भाकरA

दोन हर भरल काता करा चला याहारA

तPहावीण सना सारA लश अन ना वरA

उठा चला यSतल आता ampशवभ गि`भराrdquo १ (गोक ४०)

याच कवततील इतर कडवी पढAल Pहणज मो^हनीजातीतील आहत

५५ lsquoमोjहनीrsquo वा

lsquoमहारालgमीrsquo -----------------------------

(१) ldquoमहाराfलमी मात जगी धय वाट

यशोगीत तीच गाता मनी हष दाट

पव ^द)य 7याच Eयाना रPय भावकाळ

बोध हाच इSतहासाचा सदासवकाळ

कासया वहावी चता मनी मग जहाल

रा सर त)हा उगव ^दन^ह पववाटrdquo १ (वक ६)

(२) ldquoसोड सोड आता अपRया गोड मो^हनीला

मधर गान ऐकायाला जीव हा भकला

जोड नको सारगीची साथ Vयावयाला

नको गड वीणवरती फरव उगलAला

सर नको ठवी खालA ठव सतारAला

एक तार हA बोलना ऐकनी सरालाrdquo १ (गका १४३)

lsquoखर 5यीदrsquo (वक ११५) आQण lsquoमनमो^हनीrsquo (यध १०८) इEया^द कवता या जातीत

आहत

मो^हनीच कडव एकचरणी असRयास वपद lsquoपरवशता पाश दव 7याpया गळा लागलाrsquo या

चरणामाण ampल^ह यात यत परत lsquo7याpयाrsquo या श]दातील दसर अ5र उpचारत लघ आह त

तस लघ रचRयास वपद जाSतkfया रवती या पावतनी माावलAच होत अथवा त [ - ~ ~

- - ~ - ~ - ~ ~ - - ~ -] या भगावतनी माावलAसारख^ह असल

ldquoमज Pहणशी lsquoभर जाऊrsquo आई कठ साग त

थवा पाखराचा जातो उडSन काय तथrdquo १ (पारा ७०)

ldquoजगताpया सधारा लAला तझी Sनfटरा

वसवाद SनमSन सारा हासशी कठोराrdquo १ (यग ११०)

२ अlयावतनी

५६ lsquoजीवकampलकाrsquo [~ - - - ~ - - - ~ - - - ~ - - +] २८ माा

५७ lsquoवRलभाrsquo [- - ~ - - - ~ - - - ~ - - - ~ +] २८ माा

५८ lsquoमyयरजनीrsquo [ - ~ - - - ~ - - - ~ - - - ~ - +] २८ माा

५९ lsquoकालगगाrsquo [ - ~ - - - ~ - - - ~ - - - ~ +] २६ माा

५६ lsquoजीवकलकाrsquo [~ - - - ~ - - - ~ - - - ~ - - +]

ldquoजरA त गोड वाणीन मला उपदश कYरतास

वमल मी जाहल असत सकल जाऊSनया दोष

परA मग जीवकampलका हA अकालA फलSन यईल

Sतचा हो गध मग अपरा खरटती पाकzया लोलrdquo (द-Sनमा १३)

SनमाRयमाला या पतकातील पवाध lsquoमालाrsquo Pहणज सौ वमलाबाई दशपा ड याची २२

पVय या जीवकampलकाजातीत आहत

५७ lsquoवqलभाrsquo [- - ~ - - - ~ - - - ~ - - - ~ +]

(१) ldquoचल वाकनी बघतस का चल वRलभ बघ वाकनी

वरती सभोती ह धक लाटावरA लाटा कती

तव कतलA वावरA कQणका ^हT याpया फकती

वणीतRया पfपावरA जलमौिjतक झालA जमा

मख रडल Mमव)हल धYर ampसjतचPपकवमा

-का हासशी टक लावSन अधरोfठ दात रोकनी-ldquo (गोदल-उषा ४९)

ाकतपगलातील हYरगीSतकच उदाहरण याच जातीत बसल

(२) ldquoगअ गअइ ढिjकअ तरQण लिjकअ

तरअ तरअ^ह जि7झआ

रह रह^ह मीampलअ धरQण पीampलअ

अपपर ण^ह बि7झआ

बल ampमampलअ आइअ पिEत जाइउ

कप गYरवर सीहरा

उpछलइ साअर दAण काअर

बइर ब^sup2अ दAहराrdquo (ाप ११९३)

(३) ldquoसीतावर गणसागर भज सादर अनवासरम

कनकाPबर रवभाकर दampमतासर कKणाकरमrdquo (वदम ३६)

ग7जला8जलAतील lsquoमक मागणीrsquo lsquoत आQण मीrsquo lsquoSनमाRयसमपण lsquoतथचrsquo lsquoयथचrsquo आQण

lsquoमाचा उदयrsquo (प २५-३०) या कवतात Eयक गणाpया प^हRयाच गhpया ^ठकाणी वकRपान

दोन लघ यत असल तरA Eया कवता या वRलभाजातीत आहत अस Pहणायला Eयवाय नाहA

५८ lsquoम=यरजनीrsquo [- ~ - - - ~ - - - ~ - - - ~ - +]

rdquoजाहलA मम मyयरजनी झोपत मी गाढ शयनी

जाग त भर^दवस तव य तीlaquo ताप ताप सखय

ampम-मी जोड समय वसर मज द ठाव न मनीrdquo १ (सजी)

ldquoकाय घऊSन कYरशी छाया 7योSतवाचSन दAप वाया

सोड सदा त तषा हA हो न अतYर Qखन काहA

म दत घ सदाहA नह जडला सkढ )हायाrdquo (सभा)

५९ lsquoकालगडाrsquo [- ~ - - - ~ - - - ~ - - - ~ +]

ldquoऐकला हा जीव जवर फरत होता या जगी

अधतन काळ नई जात Sतकड सहजची

कालगडा ओ^ढ सfटA काfठवत शयाती

ीSतमय तव kिfटन मज वलग कल EयातSनrdquo १ (दSनमा ३७)

SनमाRयाला या थाचा lsquoSनमाRयrsquoनामक उEतराध Pहणज रापय दशपा ड याची २६ पद

हA या कालगडाजातीत आहत lsquoSनशागीतrsquo (माजग ५१) ह^ह याच कालगडाजातीत आह

३ भगावतनी

६० lsquoसखराampशrsquo [ भ भ भ भ - +] २८ माा

६१ lsquoदासीrsquo [ भ भ भ भ] २४ माा

६२ lsquoमदनरडrsquo [ भ भ भ - ~ +] २३ माा

६३ lsquoपYरलAनाrsquo [ भ भ भ - +] २२ माा

६४ lsquoKचरवदनाrsquo [- भ भ भ +] २२ माा

६५ lsquoधवलचि4काrsquo [ भ भ भ +] २० माा

६६ lsquoजीवनलहरArsquo [ भ भ] १२ माा

६७ lsquoवनोदrsquo [- - ~ - ~ - +] १२ माा

६८ lsquoरसनाrsquo [वनोद VवरावEता]

६९ lsquoकामदाrsquo [ - ~ - ~ + - ~ - ~ +]

७० ^द डी --------------------------------

६० lsquoसखराशrsquo [ भ भ भ भ - +]

थाPब जराशी

चपलचरण सQख जाशी

मरड परत अशी EवारSत बSघन खचत पळ या ^द)याशी१

भh द मन कYरत मनन मग रQखन सQख या चाशी २

पसSतल जन रमQण कवण मी Pहणन कवळ सखराशीrdquo ३

(तासक १६९)

६१ lsquoदासीrsquo [ भ भ भ भ]

या जातीच नाव ldquoदाampस अस मानSनया काय मला सागतसrsquo (दम १९) या पदावhन घतल

आह

(१) ldquoगगनाpया पोकळीत ampभरampभर वारा वाह

आनदSन मjत मन प5ीगण उडताह

वाT यवYर सटलल दोन सबकस पतग

वहरोनी भषवती गगनाच अतरगrdquo (काफ १२१)

(२) ldquoडोळ ह जलampम गड रोखSन मज पाह नका

जादगरA Eयात परA यथ उभ राह नका

घाल कशी कampशदा मी होती कSत साग चका

बोच सइ फरफKनी वळ सoया जाय फका

खळबळ कSत होय मनी

हसSतल मज सवजणी

यSतल Eया सिध बघSन आग उगा लाव नकाrdquo (तासक ५)

६२ lsquoमदनरगrsquo [भ भ भ - ~ +]

(१) ldquoवदन मदनरगसदन ह EवदAय सदरA

नयन रगभampम Sतथ नटत तो नटपरA

ववध तो करA वलास भषवोSन Eया करA

कध चपलसम चमक िथर कधी वापरArdquo (तासक ३८)

(२) ldquoगान पर हाय पर दर फक बासरA

होवो Sतampमरात लAन हA उषा^ह हासरArdquo (रक ११७३)

lsquoमहाराf-यशोगीतrsquo (कयशो ८१) ह याच मदनरग जातीत आह

६३ lsquoपmरलनाrsquo [ भ भ भ - +]

(१) ldquoराध Sनजक डपयampस तडगीकK रगम

क च ampस8च प8छमकटमगीकत भगम

अय पNय फRलकसमरचतो77वलचडा

भीSतampभरSतनीलSनबडकतलमनगढा

धातरचतचवीथरPभampस पmरलना

मालायाSतampशथलविEतरजSन भडगहAनाrdquo (hतमा २८४)

(२) ldquoघडघडघड चरण तझ आठवती रामा

हAन दAन आस तझी पणकाम आPहाrdquo (कशववामी)

(३) ldquoअजSन चालतोच वाट माळ हा सरना

वMाितथळ क)हा यायच कळना

कठSन Sनघालो कोठ जायच न ठाव

मागाeतच काय सकळ आय सKSन जाव

पर पर हA असलA मशाफरA आता

या धampळत दगडावर टकलाच माथाrdquo (रक १४००)

कशवसतकत lsquoआईकYरता शोकrsquo (कक १५९) आQण यशवतकत lsquoझाRया SतSन साजाrsquo (यग

३६) या कवता या पYरलAनाजातीत आहत

६४ lsquo(Cचरवदनाrsquo [- भ भ भ +]

ldquoतथच गया रा^ह उभा 5णभरA तरA

जन नयन मधर (Cचर वदन पाह द हरA

बघ टाक नको एक^ह र पढSत पाऊला

नच घई Sतळा^ह पाठशी तव Eया जला

मampळ इकड ना Sतकड ना वळव kिfटला

र िथरनयन िथरचरण िथरपणा धYरrdquo १ (टआ ३१३६)

lsquoवशाखमाampसrsquo (क ४५२) आQण lsquoीतीस पाrsquo (क ४६५) या पVयात कड)यातील अEय

चरण Sनराzया Pहणज धवलचि4का माावलAचा असRयान Eयाची जाSत वगळी होऊन ती

वषमजातीत पडत (पढ कामना पहा)

६५ lsquoधवलचिRकाrsquo [ भ भ भ +]

(१) ldquoधय ^दवस आज साधसग लाधला

सव ह शभयोग पवकाळ साधलाrdquo (गोव-पस २३०३)

(२) ldquoधवलचिRकाच काय पण साचलA

सEपfप अथवा जलhप पावलA

फ^टक ampशलामिदर ह काय भampमच

कn 4वल वमल हाय च4मौampलच

वरघळलल श मघ काय शर^दच

कn Sनमळ साधमन सकळ वतळलArdquo (दशाप ४२)

गोव-पस (२३०५) Mीपाद कfण कोRहटकरकत lsquoमहाराfगीतrsquo गोवदाजकत lsquoSन4ागीतrsquo

(गोवा ३८) आQण उपाyयकत lsquoबाळrsquo (उपो २३) इEया^द कवता या धवलचि4काजातीत आहत

आपRया lsquoगोमातकrsquo का)यात धावEया दAघ रचनसाठ या जातीचा उपयोग महाराfभाट

वनायकराव सावरकर यानी कhन दाखवन तीस नव महEEव ात कhन ^दल आह तथाप हA

जाSत नवीन आQण वकत आह अशा समजतीन Eयानी Sतला वनायक अस ज नाव ^दल आह त

योlय नाहA lsquoनोह हा जवन पवनrsquo (दम ५५) या पVयाpया कड)याची घटना वगळी असRयान त

या धवल चि4काजातीत बस शकत नाहA

६६ lsquoजीवनलहरrsquo [ भ भ]

(१) ldquoउदय दय समज नरा

शमन शमन शमन शमन

उतराया भवजलधी

वासना समळ वधी

भणभरहA वषSय कधी

रम न रम न रम न रम नrdquo १ (खाक ६५)

(२) ldquoएक करA मधगीत

हात तझा अय करA

शीळ Sनशा वाजवत

च4कला डोइवरA

पणावर अधफल

वाT यातSन गध हल

वग कठ वग कठrdquo (कजी)

कसमाजकत जीवनलहरA ह का)य सम आQण lsquoअतरग उघडतानाrsquo (पप १) हA या

जातीत आहत

कडाका हा एका क^टबधासारखाच धावता पVयकार आह कटाव पावतनी असतो तर

कडाका हा भगावतनी ^दसतो यमक चरणातच असतात अस न)ह ती चरणा^दक^ह असतात

lsquoकfणगीत गात गात समाधथ उभा रा^ह शभाचरणस^हत सव सभाषण आवरोSन नभामध

उभाYरलाrdquo इEया^द (अक ९) पहा

६७ lsquoवनोदrsquo [- - ~ - ~ +]

ldquoजाता अता कशाला

आलात मग कशाला

हA जाळपोळ कKनी

जाता कस पळोनी

दयातRया ^हT याला

जा ठवनी हवाला

का लागलात जाया

कला वनोद राया

मीतपणा Sनमाला

रागावता कणालाrdquo (घा-मधमा २३)

६८ lsquoरसनाrsquo [- - ~ - ~ - + - - ~ - ~ - +]

ldquoरसन न राघवाpया थोडी यशात गोडी

Sनदातती जनाpया वात वधधनाpया

खोया )यथा मनाpया काहA न यात जोडीrdquo

(मोफका ४२०६)

प २९९ वर अनराग या वEताखालA ^दललA उदाहरण पहावीत

६९ कामदा [ - ~ - ~ + - ~ - ~ +]

ldquoकfणव ह भयद घऊनी

अQखल वNवहA Eयात झाकनी

रमQणसगमा दSय उEसक

जाय अfटमी-कमदनायकrdquo (तासक ८)

हA lsquoमागती5ाrsquo नामक कवता सबध या कामदाजातीत आह 7या वEताला कामदा ह नाव

क)हा क)हा दतात Eयाला मदारमरदचPपकारान ^दलल मराampलका ह नाव SनिNचत कलल आह

७० jदlडी दोन laquoीडा (~ - - -) वा पfप (- ~ - -)

या गणाpया मyय एक रगण वा तगण घातRयान ^द डीचा चरण ampसO होतो

अEय आQण उपाEय हA अ5र गK हवीत इतर एका गhpया ^ठकाणी दोन लघ चालतात

(१) घोष ऐका lsquolयानबा तकारामrsquo

राउळाची हA वाट सखाराम

गढ भjतीची दाखवीत लAला

पहा ^द डी चाललA प ढरAला (२६१)

(२) ldquoमणी पडला दाढampस मकरतो डी

सख हतची काढवल ौढA

परA मखाच चEत बोधवना

दधी कम=pया पाळवल सनाrdquo (तकारा प २५८८)

ह ४२८० व पVय VवादशपदA आह वणीकर गोवदकवीच lsquoकाय साग सौदय मानवीचrsquo (पस

२२९२) आQण आनदतनयकत पतनावधातील lsquoकथा ऐक कRयाण कौरवशाrsquo आQण lsquoदव जाण हा

भाव सख माझाrsquo आQण पढAल पVय^ह हA सारA ^द डी जातीची आहत वा)याoयानातील

^द याची रचना ampशथल आह परत एर)हA इतक बाधसद ampल^हणाT या रघनाथपि डताpया

दमयतीवयवरातील ^द याची रचना ampशथल असावी याच मा आNचय वाटत

(३)rdquoरामानामाची गती कोण जाण

जाणताती कलासपती राण

कटकपयादA मो5पदA जाती

तथ इतराची कोण कथा गा ती

म माया ampशकवला मायबाप

Pहण गलA आनदतनय पापrdquo

सवसह माampसकातील पदसह (१४)

४ हरावतनी

७१ lsquoकडकणीrsquo [ - - ~ - - ~ - - ~ - - ~]

७२ lsquoअवनाशीrsquo [ - - ~ - - ~ - - ~ - -]

७३ lsquoदतKचrsquo [ - ~ - - ~ - - ~ - - ~ - - ~ - - ~ - - +]

७४ lsquoवरमगलाrsquo [ - ~ - - ~ - - ~ - - ~ -]

७५ lsquoसरमिदरrsquo [ - ~ - - ~ -]

७६ lsquoवीणावतीrsquo [ ~ - - ~ - - ~ - - ~ -]

७१ lsquoकLडकणीrsquo [ - - ~ - - ~ - - ~ - - ~]

(१) ldquoणवजलहर^ह व जललब मअत^ह

दढक^ढणपववलय पYरबOदत^ह

रणझQणय मQणकLडकणीसोहमाण^ह

अणवरयपYरयampलय करडयलदाण^हrdquo (पणा ७१३१)

णायकमारचYरउ या ाकत का)यात ७ वा सिध १३ व कडव ९ वा सिध २० व कडव हA

या जातीत आहत

(२) ldquoउरला ^दवस अRप घोड थकSन चर

पथ राSन चढणीत घर रा^हल दर

असशील घYर आज त ग बघत वाट

ाण वनयनात पोटात काहरrdquo १ (तासक २०४)

७२ lsquoअवनाशrsquo [ - - ~ - - ~ - - ~ - -]

ldquoअवनाश सख त ऽ मज पामराला

भ दइ तर शोक कh मी कशाला

वग= नस दjख मरणाच वाता

पYर ीSत सखशाित भची मनालाrdquo (उस ६३५)

७३ lsquoदत(Cचrsquo [ - ~ - - ~ - - ~ - - ~ - - ~ - - ~

- - -]

ldquoवदampस य^द कि8चदप दत(CचकौमदA हरSत दरSतampमरमSतघोरम

फरदधरसीधव तववदनच4मा रोचयSत लोचनचकोरम

सEयमवाampस य^द सदSत मSय कोपनी द^ह खरनखरशरघातम

घय भजबधन जनय रदख डन यन वा भवSत सखजातमrdquo

हा (गीगो १९ वा) सबध बध या दतKचजातीत आह

७४ lsquoवरमगलाrsquo [- ~ - - ~ - - ~ - - ~ -]

वरमगला ह नाव 7या ाचीन ाकत पVयावhन ^दल आह त पVय माग (प २१-२२ वर) ^दलच

आह यथ काहA एकnकडला पडललA उदाहरण दतो

(१) ldquoवकचकणEपलपधतरल5णा

कampलतालjकणEकनकमयककणा

सरसनखरािजवpछYरतभजम डला

काि8चकोRलासवशदampशतोKथलाrdquo (सोय ११५-१६)

( ह पVय गVय समजन गVयासारख छापलल आह परत ह एक नवीन कारच पण पVयच

आह ह Dr A Venkatasubbiya यानी काampशत कल वतत हा पVयकार नवीन नाहA

(२) ldquoया भवfयाचया ^द)य कारागरा

कोण रोधील द कोण कर सागरा

शल राजा तझा रjत Eयाच पवो

ग गण भ5 या प यगाा ampशवो

दगe Eयाची ampशर अधम कQण लोPबवो

अत समज नको हा नपा पामराrdquo १ (तासक १५८)

गीतगोवदातील १३ वा बध lsquo^हदभ वाि8छतrsquo (गोक २४) रदाळकरकत lsquoअमतसYरता

िजथ गजती उसळतीrsquo ह पVय lsquoपणहSतrsquo (तासक २०३) आQण lsquoरो^हणीसrsquo (पारा १०३) हA या

वरमलाजातीत आहत

७५ lsquoसरमिदरrsquo [ - ~ - - ~ -]

ldquoअतल तव कSत अSत मव मSत ईNवरा

वषती मघजल

शातवSत भampमतल

सampलल मग EयजSन मल

जात सरमिदराrdquo (गोवा १)

lsquoवधवरयो शभ भवतrsquo (तासक १८९) हA कवता याच जातीत आह

७६ lsquoवीणावतीrsquo [ ~ - - ~ - - ~ - - ~ -]

ldquoघम नाद तो सदरApया करA

मनी अतरAहA वराRया परA

तशा दSयpया सव तारा Eवर

Pहण लागRया गान एकवर-

Pहणोनी करA शात झालA गती

वचारातरA लAन वीणावती

Sतन उधampळता नादरEनाकरा

मनोविEत साT या^ह आRया भराrdquo (गोवा १९६)

कोRहटकराच lsquoकपोला कपोलाच ईpया सरArsquo ह पVय या वीणावतीजातीचच आह

वग २ रा

अधसम जाSत

१ पावतनी

७७ lsquoतामसीrsquo [- प प प प - +]

[- प प - +]

७८ lsquoवजSयनीrsquo [- प प प प - +]

[- - + + ऽ ~ +]

७९ lsquoमQणहारrsquo [- प प प प ~ +]

[- प प प ~ +]

८० ldquoकसमवRलArdquo [ प प - +]

[ प प प प - +]

८१ lsquoममथसदरrsquo [ प प प - - +]

[ प प प प]

८२ lsquoसदामि डताrsquo [ प प]

[ प प प - - +]

८३ lsquoसीमारषाrsquo [ प प प - - +]

[ प - - +]

८४ lsquoहYरपदrsquo [ प प प + ऽ ~ +]

[ प - +]

८५ lsquoवहगमालाrsquo [ - - + ऽ ~ +]

[ प प प + ऽ ~ +]

८६ ldquoMीरगrdquo [- प प प - +]

[- प प - +]

८७ ldquoवषचषकrdquo [- प प - +]

[- प प - + - + - +]

८८ lsquoमदनम8ञरArsquo [- प प प - +]

[- प - +]

८९ lsquoरEनमालाrsquo [ प प प +]

[ प प प - +]

९० lsquoमायाrsquo [- - प - +]

[ प प प - +]

९१ ldquoर5ाrdquo [ प प प - +]

[ प - +]

९२ ldquoगगनचपलाrdquo [ प - +]

[ प प प - +]

९३ lsquoजमभrsquo [- प प प ~ +]

[- प - + ऽऽ - प ~ +]

९४ lsquoम^4काrsquo [- प प ~ +]

[- प - + ऽऽ - प ~ +]

९५ lsquoतक यिjतrsquo [- प प प ~ +]

[ प प प ~ +]

९६ lsquoवगदाYरकाrsquo [ प ~ + उ प ~ +]

[- प प प ~ +]

९७ lsquoसवEसाrsquo [उ प ~ +]

[- प प प ~ +]

९८ lsquoराजNवरArsquo [प ~ + उ प ~ +]

[ प प प ~ +]

९९ ldquoरणरगrdquo [ प प]

[ प प प ~ +]

१०० lsquoकशवकरणीrsquo [ प प प ~ +]

[उ प ~ +]

१०१ lsquoजीवनyवSनrsquo [उ प प ~ +]

[ प प प ~ +]

१०२ lsquoजानकnrsquo [ प प प ~ +]

[- प ~ +]

१०३ lsquoयदrsquo [- प ~ +]

[ प प प ~ +]

१०४ lsquoसEकnSतrsquo [ प प प ~ +]

[ प ~ +]

१०५ lsquoनदनदनrsquo [ प ~ +]

[ प प प ~ +]

१०६ lsquoनवतKणीrsquo [ प + उ प +]

[- प प प +]

१०७ lsquoशरणrsquo [- प प प +]

[- प +]

१०८ lsquoविRलकाrsquo [- - + ऽ ~ + ऽऽ +]

[- प प + ऽ ~ + ऽऽ +]

१०९ lsquoसदरयादवrsquo [प + उ प +]

[ प प प +]

११० lsquoवतrsquo [ प प प +]

[ प + उ प +]

१११ lsquoबधrsquo [ प प]

[ प प प +]

११२ lsquoमाधवकरणीrsquo [ प प प +]

[उ प +]

११३ lsquoगाधजrsquo [उ प +]

[ प प प +]

११४ ldquoमढाrdquo [ प +]

[ प प प +]

११५ lsquoअampभमयrsquo [उ - +]

[ प + उ प +]

११६ ldquoMामतीrdquo [ प प]

[ प प प]

११७ lsquoआयOYरणीrsquo [ प - - +]

[ प प - - +]

११८ lsquoचरणरजrsquo [ प प]

[ प - - + ऽ ऽ - - +]

११९ lsquoकोमलगाीrsquo [ - - - + ऽ ऽ प - +]

[- प प - +]

१२० lsquoसवगाampमनीrsquo [ - - + ऽ ऽ प - +]

[- प प - +]

१२१ lsquoसखकदrsquo [- प प - +]

[- प प +]

१२२ lsquoबालमनीषाrsquo [- - प - +]

[- प प - +]

१२३ lsquoयशोदाrsquo [- प प - +]

[ - प - +]

१२४ lsquoमदनशरrsquo [- प - +]

[- प प - +]

१२५ lsquoअZरrsquo [- - - + ऽ ऽ प - +]

[- प - +]

१२६ lsquoच4भागाrsquo [ - - + ऽ ऽ प - +]

[ - - - - +]

१२७ lsquoMीकातrsquo [- प ~ +]

[उ प ~ +]

१२८ lsquoवजयMीrsquo [- - - + ऽ ऽ प ~ +]

[- प प ~ +]

१२९ lsquoचदघनrsquo [- प ~ +]

[- - - + ऽ ऽ प ~ +]

१३० lsquoसमकampलकाrsquo [ प +]

[- प प +]

१३१ lsquoनपममताrsquo [- प प - +]

[- प - + ऽ - ~ +]

१३२ lsquoमगपडjतrsquo [- - - - + ऽऽ - - + ऽऽ]

[ प - +]

१३३ lsquoशampशकाितrsquo [ प - +]

[- प प ]

१३४ lsquoशampशचाKमखीrsquo [ प + ऽ ~ +]

[- प + ऽ ~ +]

१३५ lsquoनवरगrsquo [ - - + ऽ ऽ - - +]

[ प - - +]

१३६ ldquoमjताफलमालाrdquo [प - +]

[ प +]

७७ lsquoतामसीrsquo [- प प प प - +] मदनतRवार

[- प प - +] भपSत

ldquoपाहनी आत गणगोत पटला पोत तयाची

7योत तरल जी उठलA

दयात एकदा तीच कतीमध वठलA

तामसी शिjतला लाथ माKनी मात ऐन

जोमात करA दर वळी

बधात कोण कRलोळ Sतच कवटाळीrdquo (सा-फमा २१)

७८ lsquoवज1यनीrsquo [- प प प प - +] खि डत

[- - + + ऽ ~ +]

ldquoतळहाती टकनी हA वampशरात बसलA

मतकn कश वखरल Nवास चालल अM

लोटल गळ जळ खालA

चतन पोळलA

होती ती ampसहासनी भाlयशाampलनी धनी

वज1यनी परA Sतज खालA

ददव ओ^ढलArdquo (वक ८)

lsquoवरहArsquo (वक १०५) आQण lsquoभराया धावrsquo (उस ४०६) या कवता याच वजSयनीजातीत आहत

७९ lsquoम6णहारrsquo [- प प प प ~ +]

[- प प प ~ +] कमललोचना

ldquoचट उठावRया घनघटा पडSत पटपटा बद

क^टतटाampस बळकट धरा

आता पर नVयाampस भरपर यईल मग शर

कसा यतो घरा

हा पवन भयकर भवनसoयावण अवन

कोण कYर पवनघनाहSन बरा

हA शका मज भयकPपा दSत कQण सPपा-

दQण तYर करा

कSत सि8चत ^हनमSत वि8चत मज गड

कि8चत सख नय ^दसन

अSतसदर तन कच मदरगYरसम कद-

रदन काय असन

अampश मि डत तन कलA खि डत पSत कठ

धि डत बसला Kसन

अकलडकत कल मन शडकत कampल तन

अडकत ममथ घसन

rsquoम6णहारrsquo सकल तनभार वकल ससार कYरल कोण

पार क^ठण साकड

कSत चता कh भगवता मनामध सतापSन

यत रडrdquo (राला ५६)

८० ldquoकसमवqलrdquo [ प प - +] वशमQण

[ प प प प - +] कपवीर

ldquoया वलAवर फलल मोहक फल

कQण साग़ाव भमतक ह जाईल अथवा

होय Sतथच मलल

हा पडलला ^दसतो फEतर काळा

कQण सागाव पडSतल क ठ माळा कवा

लाथा SनEय कपाळा (फागक-vा २३२३४)

८१ lsquoममथसदरrsquo [ प प प - - +] हYरभगनी

[ प प प प] वनहYरणी

ldquoममथसदर चमय माधव समSतमोहन नीलतन

ती रSतसिनभ कnरगरा नवनीरजन यगाकSत कलA

सEय सनातन SनEयSनर87न कौतभकधर लोकमती

पीनकचा लघमीनसच8चल मानवती अampभधान न)हाळी

तो मर ह रSत तो घन ह वज तो तKनायक हAच लता

मानवhप धरानत होऊSन अनदनदन विदत भाळीrdquo (आपस ८२ ना)

कवीला आपल नाव थत करायच असRयान अEयचरणात भद पडला आह नाहAतर ह

म^दरा आQण हमकला ampमळन होणाT या अधसमवEताचच उदाहरण झाल असत

८२ lsquoसदामिlडताrsquo [ प प] पादाकलक

[ प प प - - +] हYरभगनी

ldquoटSनय जय टSनय

जगदAशाची त य भारA

तोच दयाघन तव कवारA त^ह तयाला वश वनय १

कती सकट आलA गलA

सोपानासम ती तज झालA सदामिlडता त वजय २rdquo (^टक २२२)

वा रा बोकल याची lsquoमा नलग मampळ कारण तrsquo (माल ५२) हA कवता या

सदामि डताजातीतच आह

८३ lsquoसीमारषाrsquo [ प प प - - +]

[ प - - +]

(१) ldquoचपटावर रPयाकSतpया सीमारषा परोपरA

रग कधी वठतील परArdquo (गोवा ७८)

(२) ldquoवसतातलA फललA वलA पRलवपाशी व5 धरA

वठनी झाला दAन जरA

सहकर रव नको कम^दनी हास बघनी च4ाला

उरलA एक कला 7यालाrdquo (कमार-रमा सट १९२६)

lsquoकाहA इजी कवता वाचनrsquo (गोवा ७६) आQण lsquoकाrdquo (गोवा २२९) lsquoपरjया दशातील गहथाrsquo

(अशोक १३२) या कवता या सीमारषाजातीत आहत

८४ lsquoहmरपदrsquo [ प प प + ऽ ~ +] यलोचना

[ प - +] शOसती

ldquoहmरपदकमलA Sनवास बा ऽऽ कYर मम सतत मना र

धन ampमळवाया QझजवSन काया शव^ट वदशी lsquoहायrsquo र

सवSन धSनकजना र १

परवSनतशी लPपट होशी ढग तझ ह काय र

जाampशल यमसदना र ldquo २ (खाक ६५)

८५ lsquoवहगमालाrsquo [ - - + ऽ ~ +]

[ प प प + ऽ ~ +] यलोचना

ldquoसमना डोल र

वहगमाला चEतवनोदा का^ढल मग मध बोल रrdquo (टआ ३७१)

८६ lsquoQीरगrsquo [- प प प - +] भवानी खि डत

[- प प - +] भपSत

(१) rdquoQीरग गोपकोEसग धKSन कYर रग

हरA हा बाई

क7जात मातला वसत साग काईrdquo (राला ८४)

(२) ldquoकाampमनी हसगाampमनी क सौदाampमनी

चमकती )योमtimes

सQखवद जाSत वाKळा गात आरामी

लाऊनी उटण हाऊन कस उदवनी

गPफनी वणी

मद च4कोर कवडा फलाची Mणी

सावhन मतकावKन पदर कYर धKन

चालता झोक

मरyवजा गोल नारळी पा^ठवर फडक

Mीरगपदा]जी दग पत कवभग

ग7जतो रामी-

सQखवद जाSत वाKळा गात आरामीrdquo

(व सो सरवट वािlवहार १२९)

lsquoह मना सोड कRपनाrsquo (क ३३६) lsquoसकमार असSन त फारrsquo (क ५७३) माधवानजकत

lsquoपवतीrsquo (मानक ३९) इEया^द कवता या Mीरग जातीत आहत lsquoमला काय ampमळाल आहrsquo (^टक

१०३) या पVयात समचरण क)हा क)हा [- प प +] अस आहत

८७ ldquoवषचषकrdquo [- प प - +] भपSत

[- प प - + - + - +] भवानी

Mीरगजातीpया )यEययान हA वषचषकजाSत ampसO होत समचरणात SतसT या आवतनाpया

मyयावरच तवढ ख डन असत

ldquoटाकला पऊSन एकदा वषाचा याला

ीSतचा तया हातचा मीपणा गला Eवमय झाला

आधळा दा डगा बाई मम वNवास

चढवल तला वर दवच त मम खासऽया समयासrdquo

(घा-मधमा १०)

या लावणीतील इतर VवपVयातील समचरणात दोन दोन माा उ या आहत

८८ lsquoमदनमBजरrsquo [- प प प - +] भवानी

[- प - +] उOव

(१) ldquoहA कामाची तRवार कYरल 7या वार ठार तो समजा

नव मदनमBजर उमजाrdquo (दम ५४)

(२) rdquoचहकड ढगाpया माळा

उampभ दरडीवर ती बाला

वायची बस थाप ती चरगट उडSत कस भरभरती

का चढलA दरडीवरतीrdquo १ (तासक १५५)

ताPबकत lsquoजगाहन ampभनrsquo (तासक ५) आQण कमारयशोदकत lsquoआवाहनrsquo lsquoगोड वडrsquo (कयशो

४ ५९) या कवता मदनम7जरAजातीत आहत

८९ lsquoर3नमालाrsquo [ प प प +] च4कात

[ प प प - +] लवगलता

(१) ldquoयई कवबाला भटाया रampसकाला

इद वतYर Sतज Kचर काित Sनज उदध र3नमाला

सगध अप= फल सगिधत माKत दाव पथालाrdquo

(ट-आमा जल १९२८)

(२) rdquoमाड )यापSन उरला तो हा धमसखा अपला ऽ

7या व5ाच मळ रोवल शषampशरावरती

शवट जाई भदSन गगना शषभाग या जगतीrdquo १ (टआ ३९२)

९० lsquoमायाrsquo [- - प - +]

[ प प प - +] लवगलता

ldquoमाया मला मवत वाया

दया करा तजवीण कोण मज अय 5म ताराया

छाया वकपची गणराया

दAन लAन या दासावर कर पोटA घ अयाया

पाया अपण कलA काया

yयान तझ मानसा लागल अय सच न जना याrdquo (वक १२८) गोवदवकत ldquoकोठ जाशी

राfाणाrdquo (गोक ३०) आQण lsquoअवमाSनताrsquo (तासक १९०) या कवता या मायाजातीत आहत

९१ ldquoराrdquo [ प प प - +] लवगलता

[ प - +] शOसती

ldquoयampश कशाला दारA

ऐसा ऐन दपारA

भीक हवी जYर झोampळ Yरती पYर ^दसत का तYर सारA

रAत ^दस तव यारA

हकल खRबत नई गRबत परमलखा )यापारA

Mमशी )यथ कनारA

राखच थर बसSन िजpयावर ^ठणगी जी पचणारA

फकर Sतजampस न मारArdquo (यग ७०)

९२ ldquoगगनचपलाrdquo [ प - +] शOसती

[ प प प - +] लवगलता

र5ाजातीpया )यEययान गगनचपलाजाSत ampसO होत

(१) चपला गगनी तटलA

तनमन लागSन ाण वधल च47योत जampश सटलArdquo (क १९५)

lsquoyयान तझ ^दनरजनीrsquo या चरणान आरि`भत होणारA हA लावणी गगनचपलाजातीत आह

(२) ldquoसा वरह तव दAना

माधव मनampसजवampशखभया^दव भावनाय EवSय लAनाrdquo

ह गीतगोवदातील ८ )या बधाच वपद तवढ या सयjतमाावलAच आह

९३ lsquoजमभrsquo [- प प प ~ +] कमललोचना

[- प - + ऽऽ - प ~ +]

या VवपदAतील दसरा चरण मoयEव पढAल Pहणज म^4काजातीत आढळतो तो [ - प

- +] आQण [ - प ~ + ] अशा दोन माावलA ampमळन होतो मधला दोन मााचा काल १४

)या मावर न घता बहश १२ )या मावर घ यात यतो तस करावयाच असल तरच ११ वी Sन

१२ वी माा ampमळन गK अ5र असाव लागत

ldquoमा साजफYर उरकनी डोगरावरA Sनमट बसल

जमभकड पाहनी ndash अवथ 5Qण जाहल

मातीत रोQखल नयन तरल होऊन आ4 जाहल

चमटAत ^ढपल घवोनी- नभाकड फकलrsquo

(आ-कमा जा १९३३)

९४ lsquoमjRकाrsquo [- प प ~ +] लAलारSत

[- प - + ऽऽ - प ~ +]

या जातीला नाव lsquoम 4क राम टाकSन अampलस त कशीrsquo या अEयत ampशथल अशा

ीगीतावhन पडल आह ह पVय िजvासस ख डराव वनायक परदर यानी काampशत कलल

lsquoियाची गाणीrsquo या पतकात २४ )या पfठावर सापडल आधSनक मराठ कवतत या जातीत

गाणी रचायला आर`भ ताPब याpया lsquoत हबहब साऊलA Eयाच मSतचीrsquo या सरस कवतpया

ampसOीपासन झाला

(१) rdquoत हबहब साऊलA Eयाच मSत ची-

हरपलA ^दवगत झालA- जी मSत साऊलA Sतचीrdquo (तासक ८९)

या कवतत अतरा नाहA पण [- प ~ +] या माावलAचा अतरा घातRयान

रमणीयता वाढत

(२) त लाव याची सख पfपवा^टका-

rdquoहA तSत समज का टAका- हA मचाटनीSत काrdquo

कोकळाच गमशी गळा तझा चागला-

rdquoका सचवता मग माझा- हासनी वण सावळा

Sनदष अहा का वता

मी बर कलडकत च4 Sन त चि4का

हA मखण पटलA का ndash घाल द वण-मjRकाrdquo (२६२)

lsquoवयोगनीच प यमरणrsquo (गका ७६) हA कवता अशी अतT यासह आह

९५ lsquoतक यि7तrsquo [- प प प ~ +] कमललोचना

[ प प प ~ +] सम^दतमदना

ldquoहा जरठकमारAववाह शा अधमाधम माSनती

नरकपात SनNचय घडव तो तक यि7त ampशकवतीrdquo (दशा १२)

९६ lsquoवगदाmरकाrsquo [ प ~ + उ प ~ +] सयकला

[- प प प ~ +] कमललोचना

ldquoअहा उषासदरA पातलA अहा उषासदरA

हA वगदाmरका मखाampस दावत आलA अवनीवरA

दरA SतampमरावलA दवडनी दरA SतampमरावलA

हA उडगरसाची राणी दावत मागाe सरसावलA

अSय उष दवत नयी अPहा जागवी

द साय सPपदा िजकायाला नवी

उदार द वभवा मनजसQख उदार द वभवा

ज वभव अमच होईल दवी नवल सदा मानवाrdquo

(भाद-सVव १४६)

पण या पVयात ampशथलता आह काहA VवपVया नवतKणीpया आहत

९७ ldquoसव3साrdquo [उ प ~ +] पवती

[- प प प ~ +] कमललोचना

ldquoबघा ती पवळी मज ^हणवत

मायाच दखता वEसाला ती रोज रोज पािजत

का^ढRया रागोzया अगणी

बाहKSन यता यकर हास आनदान मनीrdquo (सोचौ)

९८ lsquoराजवरrsquo [प ~ + उ प ~ +] सयकला

[ प प प ~ +] सम^दतमदना

(१) ldquoरामकfण नरहरA वठोबा रामकfण नरहरA

कध र कध र कध र डोळा दाखवampशल प ढरA

(माधव-पस ३४७३)

(२) ldquoदाव मला MीहरA सखय दाव मला MीहरA

लampलत नampमत तव पदपकज दया करA मजवरA

पातळ ह चिदरA सखय पातळ ह चिदरA

गाड न लाग बाई मला ग क8चक हA भरजरA

न Kच क ठ सरA सखय न Kच क ठ सरA

मदराखडचा भार होतस साजQण माया ampशरArdquo (खाक ८२)

(३) ldquoदर ^दस टकडी जथनी सय घतस उडी

राग पT याची तथ राहA सदासवदा खडी

बाग Sतथ मोहर ^ह डती रडगत फलपाखर

परागात रगRया पT याच hप कती सािजर

महाल मोठा भला पT यानी रमणीतव बािधला

शोभा Eयाची पाहSन चEती च4^ह वडावला

फलपाकzयावरA दवाpया चकचकती झालरA

आQण झोपलA मध पT याची सदर राजNवरArdquo (गोत)

lsquoवपसrsquo (६) आQण उदासकत lsquoकायाpया प8जरArsquo (दाम ३२) या कवता^ह या राजNवरAजातीत

आहत

९९ ldquoरणरगrdquo [ प प] पादाकलक

[ प प प ~ +] सम^दतमदना

ldquoचल Sनशाण धर ह करA पढ चल नटान वYरवरA

यO माजल चहबाजला

वीराला Sतवीर^ह ampभडला उठलA दगल खरA १

सPशरAची खणखण चाल

तटती भाRयावरती भाल चमकSन बजलAपरArdquo २

(गका ४५)

१०० lsquoकशवकरणीrsquo [ प प प ~ +] सम^दतमदना

[उ प ~ +] पवती

या जातीच नाव रामजोशीकत lsquoकशवकरणीrsquo अshyत लAला नारायण तो कसाrsquo (राला १३) या

पVयावhन ^दल आह

(१) ldquoभjतासाठ तो जगजठ बसन माzयावर

पाखर उडवी सारधरrdquo (तका-पस ११३७)

ह पVय अधक जन आह lsquoसoया वसतवाताrsquo (दक १९) lsquoआampलगनrsquo (रक १४७) lsquoबालकवीच

गायनrsquo (माक ५७) lsquoपा^टलrsquo (पारा ८) lsquoिजवलगpया दयासाठrsquo (पारा ४५) इEया^द कवतात

अतरा नाहA बहश [- प प ~ +] या लAलारSतमाावलAचा अतरा असतो याच उदाहरण

माग ३३८ )या पfठावर ^दलच आह

१०१ lsquoजीवन=व1नrsquo [उ प प ~ +] पवती

[ प प प ~ +] सम^दतमदना

कशवकरणीpया )यEययान जीवनyवSनजाSत ampसO होत

ldquoखळखळ ीतीची वा^हनी

चहकड मधम8जळ Sनघतो कसा जीवनyवनी

रडampश का तच गान भगनी

घ धवनी गगत वाहEया हात त^ह रगनीrdquo (तासक १२९)

lsquoदायवमोचनrsquo (उस २१९) lsquoदयपरA5ाrsquo (पप १०४) आQण lsquoकळी खडणारासrsquo- (पप १०६) या

कवता जीवनyवSनजातीpयाच आहत मा वषम चरणातील आVयतालकपव गण उलटन पढ

ढकampलला आह

ldquoबापा कKणाकरा ईNवरा

हा माझा त Pहणampश जयाला धय मनज तो खराrdquo

हA VवपदA वतत

rdquoईNवरा बापा कKणाकरा

हा माझा त Pहणampश जयाला धय मनज तो खराrdquo

अशीच आह

१०२ lsquoजानकErsquo [ प प प ~ +] सम दतमदना

[- प ~ +] भरतख ड

(१) ldquoव^हत पा^हज तYर तज सखया ऐक सागत मती

मर राम जानकE-पतीrdquo (वपस ६४ व)

(२) ldquoबाळपणीचा काळ सखाचा आठवतो घडघडी

अampश न य फKSन कध घडी

कSत हौसन टाकampल असती Eयात मागती उडी

पYर दबळी मानवकडीrdquo (दशा २२)

(३) ldquoवयवराpया समयी पाहSन राममSत सावळी

कSत लाज मला वाटलArdquo (मामाह-कस २११७)

१०३ lsquoयदrsquo [- प ~ +] भरतख ड

[ प प प ~ +] सम^दतमदना

जानकn जातीचा )यEयय पढAल एकलEया एक पVयात पहायला ampमळतो-

rdquoयद घालSनया धनवरA

सरसर रररर बाण सोडता गampळल रजनीचरArdquo (पाग)

१०४ lsquoस3कE1तrsquo [ प प प ~ +] सम^दतमदना

[ प ~ +]

rdquoएकपट होऊSन थोरलहाना समkfटAन भजा

अयायपथ न जा

सदसVवचार कKनी लोकn सEकnत=न सजा

Vया कोणा नच इजा

सEयवचन राख यास न टळा कथत या ^हतगजा

)हा सावध नच Sनजाrdquo (अनत फदA)

या जातीचा )यEयय Pहणज पढAल पVयाची नदनदनजाSत होय

१०५ lsquoनदनदनrsquo [ प ~ +]

[ प प प ~ +] सम^दतमदना

(१) ldquoनदाpया नदना

नवनीरदतन कोमलगाा दानवकलकदनाrdquo (दक २९)

(२) rdquoदयसागरामधी

कणी लो^टलA आशानौका समजणार ह कधी

नभात घनदाट या

कठSन बर हा करण धावतो कोण धाडत तयाrdquo

(मस-रमा ७११)

ना धो ताPहनकर याची lsquoव8चनाrsquo (ीमा ७७ वा) हA कवता या नदनदनजातीत आह

१०६ lsquoनवत(णीrsquo [ प + उ प +] च4कला

[- प प प +] अKणभा

या जातीच नाव lsquoमाampळण नवतKणीrsquo या पVयावhन ठवल आह lsquoतKण कampलन गोराrsquo ह

शारदतील पद lsquoसfटAची करमणकnची घटकाrsquo (^टक ५४) lsquoयकर ^हदAतानrsquo (^टक २२१) lsquoदइ

अस वरदानrsquo (उस २६१ व) lsquoवसतकालrsquo (समौ ९९) इEया^द पVय याच जातीची आहत अतरा

बहश [- प प ~ +] या माावलAचा असतो पण पढAल पVयात तो भपSतमाावलAचा

आह

ldquoअजSन कती Sनजशी-सदरा अजSन कती Sनजशी

हA भात झालA तरA परशी होय न झोप कशी

हा भातवाय मद सशीतल वाह

चहकड उषच हाय भKSनया राह

उठ न उघडी-सदरा उठ न उघडी

शभ शाितरसाची चरमगलमय आह हAच घडीrdquo (रक १२९३)

१०७ lsquoशरणrsquo [- प प प +] अKणभा

[- प +] ampसहनाद

ldquoवद जाऊ कणाला शरण करA जो हरण सकटाच

मी धYरन चरण Eयाच

बह आतबध बाधवा ाथल कथSन दjख मSनच

त होय वफल साचrdquo (क ४८५)

१०८ lsquoविqलकाrsquo [- - + ऽ ~ + ऽऽ +]

[- प प + ऽ ~ + ऽऽ +]

(१) तजवण शाित नाहA

जीवन7योSत ग नहावण तव रा^हना हA

भलती कampल का हA

आampलगSन तKला सQख बघ खळ विRलका हA (२६३)

(२) ldquoअिPह होऊ घाऽगT याऽऽग

अिPह वाज छम छम यता तPहA नाऽच या ऽऽग़

अिPह होऊ वऽिRलकाऽऽग

अिPह हास खदकन या तिPह कampलका तोऽड याऽऽग

(माअ २२)

१०९ lsquoसदरयादवrsquo [प + उ प +] च4कला

[ प प प +] च4कला

(१) ldquoझडकYर आणा हो- सदरयादव राणा हो

प8चाण )याकळ झाल हYरवण जाणा होrdquo (कवा-पस १४८६)

(२) ldquoमाया जळलA का ndash SतळहA ममता नाहA का

आलA पोटA पोर एकटA तीहA वकता काrdquo (दशा ६५)

(३) ldquoगौऽळणी होऊ- सयानो गौऽळणी होऊ

घागYर घऊSन पा यालागी यमनला जाऊrdquo (माampश २१)

lsquoजगनाथाचा रथोEसवrsquo (सारा १४९) ह का)य या जातीत आह

११० lsquoवतIrsquo [ प प प +] च4कात

[ प + उ प +] च4कला

सदरयादवजातीpया )यEययान पढAल पVयाची जाSत ampसO होत

ldquoवतI होता दश उVया हा ampशलदार होणार

ampशलदार होणार- पगडी ampशरावरA चढणारrdquo (टआ ३१४९)

१११ lsquoबधrsquo [ प प] पादाकलक

[ प प प +] च4कात

ldquoMाताला या ाताला

Vया हो आMय तिPह मजला

पापदjखमय पथी फरल

सव जगाला पाहSन आल ठाव न शातीला १

य भjतानो या हो मजला

पायी दवाजीpया घाला लाव सवला

एकाकn मी नाहA आता

झाल तमचा बध परता मजला सा`भाळा ३ (उस ४६२)

lsquoआवाहनrsquo (उस ४५५) ह पVय^ह याच जातीच आह

११२ ldquoमाधवकरणीrdquo lsquoाणसखीrsquo [ प प प +] च4कात

[उ प +] भवनसदर

(१) ldquoाणसख राजस िजवाला लावलAस झरणी

करA तळमळ अ तकरणीrdquo (क २०१)

(२) ldquoरEन Sनपजल त भगभ= पड अधकारA

यई वरA गारगोटA

रवकरण चिPबती Sतशी कतकती मल भारA

Sतfठा पYर ती का मोठ

साधी वामो^हनी सहज जो असा रसाळ कवी

वथळी राहA अvात

च4शखरा तव lsquoकवता-रSतrsquo पYर मला झकवी

फलाला जसा उषावात

रampसक नसना कणी जम य मला गलाबाचा

वतला का लख तpछ

QrतampशरA बसला PहणSन का क टकमकटाचा

होईल कधी समनगpछ

वहगम होऊSन गाईन

साद जYर द वनराई न

इ4धनस न बघ अभागी कणी kिfटहAन

PहणSन का वभव त दAनrsquo (माजव २६)

lsquoअववकn दयासrsquo (समौ ४४) lsquoवनवासी लोकवीरrsquo (गोद २१) lsquoमळ दयासrsquo (गोद २३) lsquoउपासकrsquo

(यध १५५) lsquoवनवहारrsquo (यज ३६) इEया^द कवता या माधवकरणीजातीत आहत

११३ lsquoगाCधजrsquo [उ प +] भवनसदर

[ प प प +] च4कात

माधवकरणीpया )यEययान हA गाधजजाSत होत गाधज ह नाव lsquoवसती बघSन मनकला

गाधजमSनन Sनज सतपावर उदका7जampल ^दधलाrsquo (क ५०१) या पVयावhन ^दल आह मनका

नावाच वत वEत असRयान त नाव या जातीला दता यणार नाहA पढAल जन पVय थोड

ampशथल आह

ldquoचादण काय सदर पडल

Eयात तPहासारख पाखh अवचत सापडल

वKपलाव य दSय ठसल

पदकमलापासन मखापयत िजवी वसल

मलायम च कठ असल

ampलPबापYर ताK य वसाबावसात मसमसलrdquo (क २०२)

या पVयात [- प प ~ +] या माावलAचा अतरा आह lsquoबाई लSतकrsquo (दक १६) आQण

lsquoदयाघन 7याचा भ झालाrsquo (रक ११८९) इEया^द अनक कवता या गाधजजातीत आहत

११४ ldquoमढाrdquo [ प +] पशग

[ प प प +] च4कात

ldquoअगा^दच त वडी

वयात या अवचारमदा^दक पKषा बह खोडी

बघampश न दरवरA

वयमय त )यसनी च8चल बोधाच वरArdquo (दशा २८)

११५ lsquoअभमयrdquo [उ - +]

[ प + उ प +] च4कला

या जातीस नाव lsquoसकाळी उठनी धमानी काय कल-अampभमयस बोलवील या पVयावhन

द यात आल आह पण ह पVय फारच ampशथल आह

(१) ldquoampमळाल सत

सताचा भार- हषल मन माझ फारrdquo (तका-पस ११३८)

(२) ldquoलागला तोबा

तोबा मज बाई- हYरहरवलरखमाईrdquo

(माधवकव-पस ३४६६)

हA पVय ^ह फार ampशथल आहत

lsquoतकरा हाती (क ४७२) lsquoमशाफर आPहArsquo (तासक ४९) lsquoचौघडा झडतोrsquo (तासक ६१)

आQण गोवद कवीच lsquoमरलArsquo ह दAघका)य (गोक १०६) हA या अampभमयजातीतील पVय शO

आहत

११६ lsquoQीमतीrsquo [ प प] पादाकलक

[ प प प] अनल7वाला

(१) ldquoत Mीमितण खरA शोभampशल

डौल कती यईल तला मग अPहा वसरampशल

कधी पालQखत ampमरवत जाampशल

कध अPबारA मणा कधतYर रथात बसampशलrsquo (दशा ५८)

(२) ldquoसगीताणव लAना हो मम गायनलहरA

अवचत उसळ पनरप ampमसळ

मोदफन का वखKSन िजरलA गायनलहरArdquo (वम १०२)

(३) rdquoत नटरगी खरा शोभशी

SनEयनवी बहhप अPबYर धारण कYरशीrdquo

वfणसत उPजकर (आमा ज १९३१)

११७ lsquoआयdmरणीrsquo [ प - - +] अचलगSत

[ प प - - +] शभगगा

ldquoआयOYरणी Mीभजननी हA णती

तQझया चरणी

राfामाजी धयतमा

अyयाEमाची सकल कलाची त जननी १

तव सवशी दह ^दला

मKनी आधी ampशवरायादA वीर-मणी २

उEकषातव तव मात

jलशा साह ाणच वाह तव चरणी ३

कवलयानद (लोampशमा)

११८ lsquoचरणरजrsquo [ प प] पादाकलक

[ प - - + ऽ ऽ - - +] सवर

ldquoचरQण तया मज दई र- वास हरA

चरणतळी तव कमल वराज

तच कYर मज दवा र- कRपवरA १

मी घालA ना सकट तजवYर

कवळ मज चरणाच र ndash रजच करArdquo २ (तासक १७७)

११९ lsquoकोमलगाIीrsquo [ - - - + ऽ ऽ प - +] जगदANवरबाला

[- प प - +] भपSत

(१) ldquoया यपाा ndash सचह कोमलगाा

अिज कणीकड तYर ^दवस उगवला चा

Sतपाळ करा ndash राजहस सकमारा

चालवा नह शवटवर परम उदाराrdquo (क २०७)

(२) ldquoदम धh कती ndash राहSन लहरा यती

हा मदन वखारA सप छळी एकाती

र मजवाणी ndash नसल दjखी कोणी

कती शहरप यामध सखात Sनजती ाणीrdquo (क १८३)

या पVयात [- प प ~ +] या माावलAचा अतरा आह

१२० lsquoसवगामनीrsquo [ - - + ऽ ऽ प - +] नगराज

[- प प - +] भपSत

ldquoह काला ndash अगPय तव हA करणी

च ितती परत न अत का^ढती vानी

अampमत तझी ndash सवगामनी शjती

जो गव धरA Eया 5णात खव करA तीrdquo (कोग)

१२१ lsquoसखकदrsquo [- प प - +] भपSत

[- प प +] भपSत

(१) ldquoमी दAन जाहल लAन तया चरणी र

त आMय माझा समाधान सार १

द मला लाभ आपला भो दjखाशी

हा लाभ लोपवा सकळ अSनfटाशी २

तव छद खरा सखकद तच मम माय

त बाप सखा त तच बधरायrdquo ३ (उस ३९३)

(२) ldquoनतनी हषवतना करAना ाणी

नच दजा अभागी Eयासम जग कोणी

हA धरा ^दस सिथरा तरA हA नाच

रवभवती चाल रगण ह हAच

हा शशी पहा ^दनSनशी पिवpया भोती

कYर नEय नाचवी तया ^हची ीती

ह खगोल वड पस ndash भासती

ह सदा नाचती कस ndash हासती

5ण वMातीची नस ndash या मती

बघ गड या ढगाकड नाचती सार

हA नाच चपला नाचतात वारrdquo (^टक ९३)

rsquoनववषगीतrsquo (उस ६०९) ह^ह याच सखकद जातीत आह

१२२ ldquoबालमनीषाrdquo [- - प - +]

[- प प - +] भपSत

(१) ाथSन बसत वथ न आPहA

कSत यEन कKSनहA वफलताच पYरणामी

आQणक साग तरA जगदAशा

परवशी काय त अनjत बालमनीषा (२६४)

(२) ldquoमजला काय वाटत )हाव

कQण कणी मला पसतात काय सागाव

कध मज गाढव वाट )हाव

अ`यास सव टाकन खप खळावrdquo (माअ २९)

१२३ lsquoयशोदाrsquo [- प प - +] भपSत

[ - प - +] उOव

(१) ldquoकारटा तझा हा Vवाड यशोदा बाई

का पडला अमच डाई

बसSनया यमनकाठ डोळ मोडी

भलतीची घागर फोडी

सोसावी कठवर तती

कampश ^टकल अशान वती

कर याची बदोबती ठाSय ग ठाSय

हा Vवाड यशोदा बाईrdquo (राला ७३)

(२) ldquoअडका^ठ तला िजवलगा र कलA कोणी

य ^दवसा नवT यावाणी

या शहरप यामध वाजSन चकला का

न ^ह मळीच धYरलA शका

घड नय गोfट ती सहज एकाती घडलA

कampश काय त)हा त तQझ मज मवत पडलA

िजवघQण क^ठण हA ममता कQणकन नडलA

पहा भाकराच छद चनदावाणी

रस भhन अ5र छाणीrdquo (क १७६)

lsquoपहाटrsquo या पतकातील कातकत lsquoवि8चताrsquo (प ३३) आQण lsquoगाT हाणrsquo (प ४८) या कवता

यशोदाजातीpया आहत

lsquoय धावत कfणाबाईrsquo या पVयाpया चालAवर Pहणन 7या कवता रच यात यतात Eया

यशोदाजातीpयाच असतात यात वषमचरणात दसT या आवतनातील SतसT या मानतर एकदा

ख डन असत

(३) ldquoहा दAन तला वनमाampल शरण या कालA

तजवण कोण या वालArdquo (टआ १३४)

परत वषमचरण सगळाच खि डत करायला काय अडचण आह

(४) ldquoनाचत 5णी हासत लोपत यत

नववध मला ती गमत

आडनी 5णी पाहनी पळ चपला ती

लागत कशाला हातीrdquo (नाभा ६)

यशोदाजातीpया )यEययान lsquoमदनशरrsquo जाSत ampसO होत

१२४ lsquoमदनशरrsquo [- प - +] उOव

[- प प - +] भपSत

(१) ldquoहा वसत ऋत अSनवार

कYर मदनशराचा मार बहत बजार

आता काय कK ampम ससार

सपापYर गमती गड गzयामध हारrdquo (राला ५९)

(२) ldquoमी सागSन चकत काहा

कर सोड मला दा डगपणा सोसनाrdquo (राला ५४)

१२५ lsquoअDरrsquo [- - - + ऽ ऽ प - +] जगदANवरबाला

[- प - +] उOव

(१) ldquoअिज अZर हा ndash नतो Mीकfणाला

सख काऽळ वाईट आलाrdquo (एक जन पVय)

(२) ldquoबा नीज गड ndash नीज गड लडवाळा

Sनज नीऽज माया बाळा

बह ^दवसाpया ndash जया कडाpया ampभती

कजनी Eया भोक पडती

Eयामधनी Eया ndash दाखवती जगताला

दाYरOslashय आपल बाळा

ह कळकnच ndash जीण मोडक दार

कर कर कर वाज फार

ह दjखान ndash क हनी कथी लोकाला

दाYरOslashय आपल बाळा

वाहतो फटAतSन वारा

सकवी तो अMधारा

तज नीज Pहण सकमारा

हा सर धरA ndash माया या गीताला

Sनज नीऽज माया बाळाrdquo (दक ४६)

या जातीत अनक सदर कवता आहत परत मनोर7जनाpया दसT या ^दवाळीअकात

ampसO झालRया बालकवीpया कवतची आठवण थोयानाच असल-

ldquoसखशयनी मी ndash Sनजल होत बाई

वन मज पडलA काहA

Eया वनाpया ndash मनोमयी लAलाहA

मन माझ गगन जाईrdquo

१२६ lsquoचRभागाrsquo [ - - + ऽ ऽ प - +] नगराज

[ - - - - +]

(१) ldquoवठऽचा ndash गजर हYरनामाचा

झ डा रोवला

वाळव टA - च4भागच काठ

डाऽव मा डीलाrdquo (ाचीन पVय)

(२) ldquoSनज माया ndash छकRया चम या राजा

Sनज र लडवाळा

बाळ गणी ndash झोप नampल र कोणी

जो जो जो बाळाrdquo (तासक १५६)

१२७ lsquoQीकातrsquo [- प ~ +] लAलारSत

[उ प ~ +] पवती

ldquoदडदडा हरA कानडा Yरघ मिदरA

माझी सास गampल बा^हरA

एकात वळ Mीकात याहळSन बरA

धावत जवळी आला हरA

घालA हात गzयाभीतरA

दोहA करA कचात धरA

माझी तोडयलA गरसोळी

Sनज बळ मला ओ^ढल भरळ घालन

मो^हल चEत कायानrdquo (दक १०३)

अEय चरण मा उOव ^दसतो

१२८ lsquoवजयQीrsquo [- - - + ऽ ऽ प ~ +]

[- प प ~ +] लAलारSत

ldquoकSत अधर पहा- अ]लख घोडा गणी

मम वाट बघतस वार )हावया झणी

ती वजयMी- आQणन मी खचनी

अिPह वीर मराठ सदा यशाच धनीrdquo (सोका ७७)

१२९ lsquoCचदघनrsquo [- प ~ +] भरतख ड

[- - - + ऽ ऽ प ~ +]-

ldquoगK मखampश उमजSन खण

मम आEमा हा- दवच कn आपण

आढळ Vवत मीपण

उपर तोर- वयampसO वhप चदघन

अस असता मल पण

ह वथाच र- भलल च8चळ मन

घ ववक-अकश करA

मग चहडSन मायावरA

Eवर मन-गज हा आवरA

पलावा सEता-करA

कYर रा7य नको व)हल

मग काळाpया ndash मQख माखी काजळrdquo (दक ८०)

१३० lsquoसमकलकाrsquo [ प +] पशग

[- प प +] सतSत

ldquoगगनातSन गळतो

तो बाfपबद समकampलकतव असतो

Kचकर बह राह

तो पfपाSतल रस मधपातव आह

म डप लSतकाचा

तो वय खगातव अस पहा साचा

ीSत तशी यवती

ती तजमजसाठ उshyवलA जगतीrdquo (समौ ५७)

१३१ lsquoनपममताrsquo [- प प - +] उOव

[- प - + ऽ - ~ +] माampलबाला

या जातीच नाव lsquoनपममता रामावरतीrsquo (क ५२१) या पVयावhन ठवल आह

(१) ldquoसटलासी दAन अनाथा

धYरलसी मEयपथा शवटArdquo (दक ५३)

(२) ldquoतव ठाव कळ न वराटा

वष या तQझया लाटा सागरा

ह गहन शोकजल सार

अMpया लवण खार सागराrdquo (च ११४)

या दोन कवता lsquoबालानदासrsquo (समौ २८) आQण lsquoकवततSनrsquo (पाशा-माल १११) इEया^द कवता

अशा सरळ आहत पण बहश कड)यातील उपाEय चरण तवढा [- प प प - +] भवानी

खि डत असतो lsquoयापढrsquo (वक ९) lsquoप^हल चPबनrsquo (गोवा १२५) म आQण मरणrsquo (गोवा ८७) या

ampसO कवता या कारpया नपममताजातीत आहत रा यPबक गगाधर घारपर याच lsquoलAलचा

ससारrsquo ह दAघका)य याच कारpया नपममताजातीत आह

१३२ lsquoमगपLड7तrsquo [- - - - + ऽऽ - - + ऽऽ]

[ प - +]

(१) ldquoफगडी खऽळ ग ndash त पगा

आampलस माया सगा

फगडी खऽळ र ndash Mीरगा

सोडSन धागडधगाrdquo (तकाराम-पस ११६१)

(२) ldquoचारा सोडSनया ndash गोकळ ह

तKतampल बसल आह

तषतच मगपjती ndash बघ पीती

रवकरतत जल तीrdquo (दम ७०)

lsquoबाळा वEसराrsquo (दक ९) lsquoपाळणाrsquo (बाक ४१) lsquoरजनीस आ)हान (बाक ८०) lsquoजादगारAण (बाक

८५) lsquoघगरवाळाrsquo (गोवा १५१) इEया^द कवता या मगपडjतजातीत आहत मगपjतीpया

थमचरणाpया उEतराधाला दसरा चरण जोडन घऊन पवाधाचा दसरा चरण कला कn

च4भागाजाSत होत वा मगपडjतजाSत Pहणज च4भागाजातीचा )यEयय मानावा

१३३ lsquoशशकाितrsquo [ प - +]शOसती

[- प प ]

भवानी माावलA [- प प प - +] दसT या आवतनाpया अती तोडन जी दोन शकल

होतात ती उलटवन जोडRयान हA शampशकाितजाSत होत

(१) ldquoअवचत या मघानी

शampशका ित चोYरलA सधी साधSनrdquo (दम ५५)

(२) ldquoअरampसक कSत हा शला

Eया सदर तनला सोडSन आलाrdquo (क ४८९)

(३) ldquoहA का दवी वSनची

कn लमी वचर मधमासाचीrdquo (दशाप १)

lsquoओझरत दशनrsquo (^टक ९९) हA कवता या शampशकाित जातीत आह

१३४ lsquoशशचा(मखीrsquo [ प + ऽ ~ +]

[- प + ऽ ~ +] राजसा

ldquoनीज न य नळराजया

तजवीज ^दवारजनी जया

hप ampलहSन Sतच करA

अनhप PहणोSन उरA धरA

चार जरA भलता ^दस

शशचा(मखी (^ह) तया पसrdquo (दव २९)

१३५ lsquoनवरगrsquo [ - - + ऽ ऽ - - +]

[ प - - +] अचलगSत

उठ मला ndash उठ मला

बघ हा अKणोदय झाला

नवरगी ndash करणानी

भषवलA बघ हA अवनीrdquo (बाक ४४)

^टळककत lsquoभावधराrsquo ndash मकराrsquo (बाबोमा ५१८) आQण lsquoसोनावळrsquo (माक ५) या कवता या

नवरगजातीत आहत

१३७ lsquoम7ताफलमालाrsquo [प - +] शOसती

[ प +] पशग

साहस एकाच

तEफल दसT याला

कठलA नपक ठ

मjताफलमाला (२६५)

भगावतनी

१३८ lsquoमहालोलrsquo [ भ भ भ - +]

[ भ भ भ भ]

१३९ lsquoफलrsquo [ भ भ भ - ~ +]

[ भ - ~ +]

१४० lsquoदयमोहनrsquo [ भ +]

[ भ भ भ +]

१३८ lsquoमहालोलrsquo [ भ भ भ - +] पYरलाना

[ भ भ भ भ] दासी

rdquoसकलकलाऽऽampभराम कात न य काय कh

वकल दय होय सय साग कती धीर धh

सव सखा सदय शात PहणSत सत 7याशी

तोच आज क^ठण कासयाampस कसा पार तh

PहणSत महालोल तशी फोल मात झालA

डौल कसा नणवच जाण मनताप हhrdquo (आपस ९१ व)

१३९ lsquoफलrsquo [ भ भ भ - ~ +] मदनरग

[ भ - ~ +]

ldquoSन तात शात चादरात पसरलA जगावरA

उमललA धरा खरA

रातराQणचा समध दरवळ चराचरA

ओढ लाव अतरA

वाटत फRल काय अतरात जाहल

दहभान हरपलrdquo (रजनी-सपा ४-१०-३४)

१४० lsquoदयमोहनrsquo [ भ +]

[ भ भ भ +] धवलचि4का

(१) ldquoदयमोहना

अजSन कती अत बघampश दampश यातना

kिfट आतरा

एकवार दाव तझी मSत सदराrsquo (उपो ४)

lsquoसमपणrsquo (उपो ६) lsquoगायकास नजराणाrsquo (यध १३२) lsquo5Qणक चादणrsquo (यग ७३) इEया^द कवता या

दयमोहनाजातीत आहत प^हRया चरनासारखाच आणखी एक चरण मyय घातला तर तो

जाSतकार वषम होऊन SतसT या मोडल (पढ जीवतNवरA जाSत पहा)

(२) lsquoच4 चवथचा

रामाचा ग बागमyय चाफा नवSतचाrsquo

ह उदाहरण फार ampशथल आह

हरावतनी

१४१ lsquoमोहमायाrsquo [ - ~ - - ~ - - ~ - - ~ -]

[ - ~ - - ~ - - ~ - -]

(१) ldquoअता रामपायी मना लाग वग

सोampशल बहत अयाय माग

साधदशन पहा सतत भजनी रहा

लावशी दह जYर कामकाजी

रगशी SनजपदA मोहमाया-नदA

आटलA जाण घ भाष माझीrdquo (रगनाथ पस ३९८)

(२) ldquoउठ गोपाळजी जाई धनकड

पाहती सवगड वाट तझीrdquo (कक-पस ३प १९२)

(३) ldquoसावळा वर बरा गौर वधला

Sनयम दवा^दकn हाच पYरपाampळया-

गौरतन जानकn राम घननीळ तो

Kिjमणी गोरटA कfण काळाrsquo

श गगानदA सागराला वरA

वीजा मघास ती घाampल माळाrdquo (दशा ३३)

(४) ldquoअता शात होई सoया मानसा र

वषय वषतRय ह मान सार

कampल कलAस त शशवी यौवनी

ीस त Sनampश^दनी मोहलसी

वागराबधनी हYरण गत जसा

गतलासी तसा तVवलासी

वEतमदमEतजनचEतसतोषणी

आतजनपोषणी कावलासी

ीfम-भीfमातपी सहSन बहयातना

पावलोपावलA पावलासीrdquo (खाक ६४)

lsquoशवटच मगीतrsquo (गोवा २२५) lsquoEacuteदयNवरAसrsquo (काव ७०) lsquoआराyय दवतसrsquo (माक १) व ह

आपटकत lsquoघ उडीrsquo (आमाला ६) इEया^द कवता या मोहामायाजातीत आहत

वग ३ रा

वषमजाSत

कार १ ला

एका माावलAच दोन वा अधक चरण (असयjत वा jवचत सयjत) आQण दसT या

एखाVया माावलAचा एक (jवचत दोन) चरण ampमळन या कारात कडव ampसO होत

पावतनी

पढAल तीन जातीpया कड)यात लवगलता माावलAच असरEव आह

१४२ lsquoसाकErsquo [ प प प - +] दोन

[ प + उ प +] एक

१४३ lsquoम1नरमणीrsquo [ प प प - +] दोन

[ उ प +] दोन

१४४ lsquoगौतमजायाrsquo [ प प प - +] दोन

[ प - +] दोन

१४५ lsquoनीलम6णrsquo [- प प प +] दोन वा अधक

[- प प प - - +]

१४२ lsquoसाकErsquo [ प प प - +] लवगलता दोन

[ प + उ प +] च4कला एक

भोवतील ह Sतampमर कhनी कमशय मज टाकn

काय कh मी शरण yयया तज तनवामनसा कn

दावी पण शशी- अथवा च4कला मजशी (२६६)

अशा फट साjया नाटकातन आढळतात परत अशा साjयाची माला jवचतच कोठ आढळत

lsquoसधाकाळची ाथनाrsquo (उस ४२२) lsquoवषभषाकारास सादरापत पVयभषाrsquo (गोवा १२) आQण lsquoदय न

गल काहArsquo (कोका २२६६) या तीन कवतात मा अशा साjयाची माला आह

ldquoअसो 5ण असो घ^टका कवा ^दवस असो तो तझा

उसना मजला ^दलास दवा नाहA नाहA माझा

परत तला दत- ^दन हा वापYरला तव तो १

वचार कल आज दयाळा उpचार^ह ज कल

जगी आज आचार जवढ माया हातन झाल

Eयासह ^दवस तला- अप= वीकारA यालाrdquo २ (उस ४२२)

१४३ lsquoम1नरमणीrsquo [ प प प - +] लवगलता दोन

[उ प +] भवनसदर दोन

१४४ lsquoगौतमजायाrsquo [ प प प - +] दोन

[ प - +] दोन

१४५ lsquoनीलम6णrsquo [- प प प +] दोन वा अधक

[- प प प - - +] एक

१४३ lsquoम1नरमणीrsquo [ प प प - +] लवगलता दोन

[उ प +] भवनसदर दोन

एकदर ११ कड)याpया मोरोपतकत अहRयोOार का)यातील ५ व ६ व आQण १० व हA कडवी

Sनराzया घटनची आहत

(१) ldquoराम Pहण ldquoगKराया ह कn साyवी मSनची भाया

पाय कसा लावावा माझी माता तशी आया

वाट सकट ह ाvा

कशी लघावी आvाrdquo

वNवampम Pहण lsquoबा रामा ईत Pहणशी माय

माय न सख लोकn पाचा जYर हA लाग पाय

वEसा मातला नट

धावSन धय करA भट

Mीरामाpया पदपाचा रज साचा पश-मणी

कलA सवणवण= पातकलोहमयी म1नरमणी

तवती सरवरमSन रामा

शOा अतला सखधामाrdquo ३ (मोफका २२६-२७)

(२) ldquoधनमखी का )याmiddotच कवा मधमख वषघट समजा

अनभव यता रडाल मग कn आता यात उमजा

पोampशल भरतच तPहाला

जYर तो रा7यपदA बसलाrdquo १ (क ५५३)

१४४ lsquoगौतमजायाrsquo [ प प प - +] लवगलता दोन

[ प - +] शOसती दोन

मोरोपतकत अ^हRयोOार (Vवतीय) (मोफका २२५) या करणातील बहतक कडवी या

घटनची आहत हA जाSत साकnहन ampभन आह ह उघड आह

ldquoवNवाampम ावटकाळ कKणामघNयाम

गौतमजायामKभमीSत आQणयला अampभराम

दAनोOारसमथा

भजका दampश पमथा १

इ4 छampळलA सती पतीन कोप ^दधला शाप

झालA ampशळा सशीळा आता वाराव सताप

रामा परमपवा

भवनगीतचYराrdquo (मोफका १२५)

१४५ lsquoनीलम6णrsquo [- प प प +] अKणभा दोन वा अधक

[- प प प - - +] वजया एक

रघराज िजवी वYरला ndash सय कतSनNचय हा धYरला

मज मानवला नवरा नवनीरदनीलमणीसरसा

घनरािजत राजसभत सभाजनवी5Qण कसYरसा

उडमािज सधाकर दव परदरकानSन कRपगसा

सQख Eयावण भपगणी न गणी मSन साग वकRप कसा सहसाrdquo १

(आपस ६५ व)

lsquoनळराज ^हरा वYरलाrsquo (दव २३४) ह पVय^ह याच जातीच आह आनदतनयाpया पVयात

पाचा (- ~ ~ - ~ ~) हाच कार योिजलला ^दसतो Eयामळ Eयाची रचना वEतवhप ^दसत

परत जातीत इतर कार चालत नाहAत अस नाहA

पढAल दोन जातीpया कड)यात च4कात माावलAच असरEव आह

१४६ lsquoपरश-वसनrsquo [ प प प +] दोन वा अधक

[ प + उ प +] एक

१४७ lsquoमधघोषrsquo [ प प प +] दोन वा अधक

[ प प +] एक

१४६ lsquoपरश-वसनrsquo [ प प प +] च4कात तीन

[ प + उ प +] च4कला एक

ldquoNवसन परशाच ndash ाथना वसन परशाच

भjताpया दयात स8चर परतोनी जाई

अतकरणी माीला उEतजन दई

7वाला Eयाची सरPय Sनमल ^द)य उभी राहA

या हो 7वालच ndash ाथना नाम अस साचrdquo १ (उस ३०९)

हA नारायण वामन ^टळकाची सदर कवता तीन कड)याची आह

१४७ lsquoमधघोषrsquo [ प प प +] च4कात दोन वा अधक

[ प प +] सतSत एक

ldquoचला चला जाऊ ndash जगाचा उOारक पाह

ीती आलA दह धरोनी आPहा ताराया

हत धरोनी मतास आPहा पनरप उठवाया

rsquoजय जय यशrsquo या मधघोष भवना )यापाया

भला दयी साठवनी घऊrdquo १ (उस ७६)

ह पVय^ह नारायण वामन ^टळकाचच आह

पढAल दोन जातीpया कड)यात च4कला माावलAच असरEव असत

१४८ lsquoसराभरणrsquo [ प + उ प +] दोन वा अधक

[ प प प प] एक

१४९ lsquoववशाrsquo [ प + उ प +] दोन वा अधक

[ प प प +] एक

१४८ lsquoसराभरणrsquo [ प + उ प +] च4कला दोन

[ प प प प] वनहYरणी एक

ldquoसाPब सराभरणा ndash आधी नampमत तव चरणा

व_नतमा जो ^दनमQण कवळ कYरत मग गणपSतpया मरणा

रामकथापाकn ndash जडल बह कव पYर Sतस कn

आणी या लोकn ndash प^हला कववर वाRमीकn

तEपद सवSन बलवEकव या सगीताची कYरतो रचनाrdquo १ (क ५४७)

१४९ lsquoववशाrsquo [ प + उ प +] च4कला दोन वा अधक

[ प प प +] च4कात एक

(१) ldquoआलA ^दपवाळी ndash गयानो आलA ^दपवाळी

रोज रोज शाळा ndash पर ती आला क टाळा

चार ^दवस आता ndash मनाला कसलA ना चता

उड बागड जशी पाखर वर अतराळीrdquo १ (मानक १८६)

(२) ldquoबाRयीpया आशा ndash भयकर चटकणी ववशा

मोहाच जाळ ndash पसKनी कYरती वाटोळ

मो^हत होऊSन फसतो मानव कYरतो दjखालाrdquo १ (मानक २५४)

पढAल चार जातीpया कड)यात भपSतमाावलAच असरEव असत

१५० lsquoस3ताधारrsquo [- प प - +] दोन वा अधक

[- प प प - +] एक

१५१ lsquoवनराजीrsquo [- प प - +] दोन वा अधक

[ प प प ~ +] एक

१५२ lsquoसिटकवrsquo [- प प - +] दोन वा अधक

[ प प प +] एक

१५३ lsquoमहा3मवतीrsquo [- प प - +] दोन वा अधक

[- प - +] एक

१५४ lsquoवQामrsquo [ - प - + ऽऽ - - +] दोन वा अधक

[- प प प +] एक

१५५ lsquoमहतीrsquo [ प प - +] दोन वा अधक

[ प - + - - प - +] एक

१५६ lsquoहमालाrsquo [ - - + ऽऽ प - +] दोन वा अधक

[ - - + ऽऽ प प - +] एक

१५० lsquoस3ताधारrsquo [- प प - +] भपSत दोन वा अधक

[- प प प - +] भवानी एक

ldquoलोळती वभवी तया सखी मानाव

ह तEEव जगी या जरA मायता पाव

पYर सEय आतल 7याच Eयाना ठाव-

शाती न मनाला Pहणनी रडती कतीक सEताधारArdquo (काफ ९९)

का)यवहारAकत lsquoयाचनाrsquo (काफ ९९) हA कवता या सEताधारAजातीत आह

१५१ lsquoवनराजीrsquo [- प प - +] भपSत दोन वा अधक

[ प प प ~ +] सम^दतमदना एक

ldquoहA अजSन घोरत करकर वनराई

वताळ गत नकताच घालनी जाई

जाळीत वाघ कानोसा घऊन पाहA

गजर कh दवाpया नाव lsquoजय मRहारA बळीrdquo (पारा ८६)

गह पाटAलकत lsquoलटाhनी Pहटलल गाणrsquo (पारा ८५) आQण का)यवहारAकत lsquoमायाpया

मलासrsquo (काफ ६०) या कवता या वनराजीजातीत आहत

१५२ lsquoसिटकवrsquo [- प प - +] भपSत दोन वा अधक

[ प प प +] च4कात एक वा दोन

(१) ldquoबघ सटच कव कस भरारSत गगनी

गातात कोणEया वर सराची गाणी

चल एकजीव हो लौकर Eयाpया गानी

वगाeत साग मग तच आमpया कानी

सौदयाची Vवा^ह फरव या बा तव अवतार

(मग) उठ Sनजampश का असा गय र झोप झाampल फारrdquo (गोवा १८७)

गोवदाजकत lsquoSनजलRया बालकासrsquo या ampशथल रचनpया कवततील ह एकच ( २ र)

कडव या जातीच Pहणता यईल

(२) ldquoवळ न का गQणबाळा झाला झोप कती घशी

सय चालला माyयाहासी अजSन न का उठशी

तव चहा SनवSन बघ क)हाचा हा गला

म डई^ह आलA क)हाची सदनाला

नऊ वाजSन गल पता कचYरत गला

उठ रान मोकळ पड हो कळ सकampळकाशीrdquo १ (आमो १५)

पा गो लोहोकर याची हA सम कवता पाचव कडव वगळRयास या सिfटकवजातीची

आह

१५३ lsquoमहा3मवतीrsquo [- प प - +] भपSत दोन वा अधक

[- प - +] उOव एक (jवचत दोन)

(१) ldquoवाटल नाथ हो तPहA उतरता खालA

द असहकाYरता हाक तPहा 7या कालA

हPबरडा फोडी आत महाEमा ज)हा

आघात झampलल घोर उरावर त)हा

Eया यv 4वनी गम धावला दवा

ऐकलA आत ककाळीrdquo १ (तासक १६७)

lsquoलावल Sनरा7जन तया पदA ह भावrsquo (गोत-यमा ४०४२) lsquoमनोगतrsquo (यज २७) lsquoअampभनयपटसrsquo

(यग ३८) lsquoशोभतो तझा ससारrsquo (यग-१३३) इEया^द कवता या महाEमवतीजातीत आहत

(२) ldquoमाYरलA ग म8जळ मना

उडवलA कशी ग दना

कSत अनत फरती गोल जगाच 7यात

कSत असoय तारा ^दनमQण रजनीकात

जडवल जवा^हर चमचम कYर ^दनरात

ती अशा दशी ताना

घतस वर फरतानाrdquo १ (फागक-वामा ५१)

१५४ lsquoवQामrsquo [ - प - + ऽऽ - - +] दोन वा अधक

[- प प प +] अKणभा एक

ldquoह घनNयाम Mीराम वदाEमाराम

वातय सकलसखSनधी समपSन कधी परवampशल काम

ह प5ी तKवYर गाती- वpछद

काननी EयापरA रमती- मगवद

वातयसौoय सवीती- आनद

मग अPहालाच का पारत यप8जरA कोि डल राम

द डनी दशानन त)हा ndash कोद ड

सरवद र5ला दवा ndash आनद

पा डवा रा7य ^दधल Eवा ndash गोवद

मग अPहावYरच का दया न कYरशी मनी4जनवQामrdquo २ (गोक १३)

lsquoमहाराfम^हमाrsquo (सह २) हA कवता या वMामजातीत आह

१५५ lsquoमहतीrsquo [ प प - +] वशमQण दोन वा अधक

[ प - + - - प - +] शZकला एक

ldquoमहEEव भारA आह या पवीच

EयाहSन अSतशय या सगzया वNवाच

पYर तजमyय महतीच ज बीज

EयाहSन काहA मोठ नाहA चीज-

ठसव मनी ह साच बापा ह वच बह मोलाचrdquo (कक १८४)

१५६ lsquoहमालाrsquo [ - - + ऽऽ प - +] नगराज दोन वा अधक

[ - - + ऽऽ प प - +]

ldquoजगदAशा- तात असampश कampलकाला

तटवासी ndash SनरQखampश अQखल ampशशpया बाampलश लAला

राह कर ndash झाक सयनयनाला

वध SतampमरA ndash माि ड लप डावाला

हA पगा ndash घाampलतस हमाला

वगगा ndash त^ट उड फगया खळSत जQण बह बालाrdquo १ (कोग)

पढAल सात जातीpया कड)यात लAलारSतमाावलAच असरEव असत

१५७ lsquoजलवाjहनीrsquo [- प प ~ +] दोन वा अधक

[ प प प ~ + उ प ~ +] एक

१५८ ldquoचकतहmरणीrdquo [- प प ~ +] दोन वा अधक

[- प प ~ + उ प ~ +] एक

१५९ lsquoउqलासrsquo [- प प ~ +] दोन वा अधक

[ प प प - +] एक

१६० lsquoवरदा1यनीrsquo [- प प ~ +] दोन वा अधक

[- प प प ~ +] एक

१६१ lsquoबालमकदrsquo [- प प ~ +] दोन वा अधक

[- ~ - ~ + - ~ - ~ + ऽऽ प ~ +] एक

१६२ lsquoनहसागरrsquo [- प प ~ +] दोन वा अधक

[ प प प ~ +] एक

१६३ lsquoजग$गायकrsquo [- प प ~ +] दोन वा अधक

[ प प प +] एक

१६४ lsquoी1तखलrsquo [- प - + ऽ - ~ +] दोन वा अधक

[- प प प - +]

[- प प - +] सयjत चरण

१६५ ldquoदव-िथrdquo [ प + ऽऽ - - +] दोन वा अधक

[ प - +] एक

१५७ lsquoजलवाjहनीrsquo [- प प ~ +] लAलारSत दोन वा अधक

[ प प प ~ + उ प ~ +] एक सयjत

ldquoरजनीच अवग ठन पडल साT या वNवावरA

दाटल मघ^ह गगनोदरA

सोडSन गाव हA उ8च इमारत जनी

कSत कर रान ह माज चौबाजनी

खळखळा वाहत मधच जलवाjहनी

पसाट वारा तKपणाeतSन फKनी भय दाखवी

माजलA भसर कोRहकईrdquo (गोत)

Mी ग दाढ याची lsquoगरणी मालकासrsquo (भाल १२) हA कवता या जलवा^हनी जातीत आह

१५८ ldquoचकतहmरणीrdquo [- प प ~ +] लAलारSत दोन वा अधक

[- प प ~ + उ प ~ +] एक सयjत चरण

ldquoहA पा यालागी ह डा घऊSन ampशरA

चालत व^हYरकड सदरA

हा व^हरAवरती आcedilव5 डोलतो

कोकnळ ओतनी क ठ बाग भारतो

कई कई मोटचा श]द मधSन चालतो

आसड सप^दampश ऐकSन बलावरA

सदरA बचक हYरणीपरArsquo (माभा ७६)

rsquoगोफणवालArsquo (माभा ६२) आQण lsquoसदरArsquo (माभा ७६) या कवता या चकतहYरणीजातीत आहत

१५९ lsquoउqलासrsquo [- प प ~ +] लAलारSत दोन वा अधक

[ प प प - +] लवगलता एक वा दोन

ldquoहा तझा अKण बघ उगव पवकड

वद कोण तयाच गाण गाईल

हा दवVवारA चौघडा^ह धडधड

कYर कोण तयावण बोल तयाच खड

तव कवनाची वाट पाहती पहा उगवलA करण

गाऊSन गाणी मळ Eया उqलास तच र दणrdquo (गोवा १८६)

या पVयाची इतर कडवी अशी नाहAत

१६० lsquoवरदा1यनीrsquo [- प प ~ +] लAलारSत दोन वा अधक

[- प प प ~ +] कमललोचना एक

ldquoका अशी अचानक तया लोचनी तडPब भरलA जळ

नकताच दवत कौल मला दऊनी

कलस मला वग=य सखाचा धनी

त घमती मगल अजनी कानी yवनी

तो )हावी वरदा1यनीच कPपाकला कशी नाकळrdquo (यज ५६)

lsquoमनाrsquo (काफ ८४) हA कवता याच वरदाSयनीजातीत आह वपद मा Sनराळ आह-

ldquoप7जT यात झरत मना

कQण सोडीना मन राहAनाrdquo (काफ ८४)

१६१ lsquoबालमकदrsquo [- प प ~ +] लAलारSत दोन वा अधक

[- ~ - ~ + - ~ - ~ + ऽऽ प ~ +] एक

या जातीच नाव lsquoतया बालमकद अिज बाई दना कलArsquo या ाचीन पVयावhन घतल

आह

ldquoमज चन नस ग कampश मी Yरझव मना

घड घडी मनी मरण होऊनी- सखय ^दन जाईना

कSत लोचन भरल जाताना यथनी

कSत आतन आल दय सख दाटनी

पYर आवYरल मन होत कSत आतनी

ओSतल झणी दय घऊनी ndash बाळाpया चPबनाrdquo १ (गका ७५)

द ग कळकण= याची lsquoअपणपकाrsquo (भाल ३५) हA कवता या बालमकदजातीत आह

यशवतकत ldquoमज वफल गम ग जीवत माझ सखrdquo या कवतत कड)याची बाधणी वरAलमाण

नसRयान Eया कवतची जाSत मा बालमकद होऊ शकत नाहA

१६२ lsquoनहसागरrsquo [- प प ~ +] लAलारSत दोन वा अधक

[ प प प ~ +] सम^दतमदना एक

(१) ldquoअहा हA दववश लाधलA

वपनी फरता अवचत मजला क टककampलता कळी

कYर धYरता दई ^द)यगधपYरमळा

उघडता नयन कYर मkिfटसोहळा

ओfठाampस दतस पशमोद आगळा

नहसागरा सि8चत कYरत वाट Sतपाकळीrdquo १ (कपग ५४)

यशवतकत lsquoSतमालखनrsquo (यग ८३) आQण शवालान आpछा^दलRया व^हरAच गाणrsquo (२)

(यग १०६) हA या नहसागरजातीतील आहत वपद मा Sनराळ आह

(२) ldquoशवालान मला टाकल )यापSन परतपणी

गदमर जीव^ह Eया दडपणी

बाहर वाहत वाT याची झळझळ

लागता तयाची पसट कधी चाहल

चल-बचल अतरA कYर मजला )याकळ

परA सटना ampमठ तयाची बसampल जी जखडनीrdquo १ (यग १०६)

१६३ lsquoजग$गायकrsquo [- प प ~ +] लAलारSत दोन वा अधक

[ प प प +] च4कात एक वा दोन

ldquoजग$गायका बालकव चल उठ उठ आता

तच Sनजampश तYर कोण साग मग जागवील जगता

मभर वNव ह सव जयामध बड

चल फोडSन टाक त फसव बडबड

मग बस जाऊनी कालाpयाहA पढ

तव सराबरोबर कोण न यापYर उड

गोवदाज कवampश तजसव न दऊSन हाता

जगVगायका बालकव चल उठ उठ आताrdquo १ (गोवा १८६)

१६४ lsquoी1तखलrsquo [- प - + ऽ - ~ +] माampलबाला

[- प प प - +] दोन वा अधक

[- प प - +] एक सयjत चरण

ldquoतज खळ वाटलA ीSत मना र वया

हो अता तरA खातरA जाampश वाट Eया

हो झजमज ती कोठ- जcopy उषा

ताT यास दाव मी बोट- दश^दशा

ampमळतील न वाट खोट- कSत नशा

कणीकड दडाल पढ ^हT याच खड नभातSन साT या

हो उषा खर मyयाह कठSन समजायाrdquo १ (तासक ७२)

१६५ ldquoदव-िथrdquo [ प + ऽऽ - - +] दोन वा अधक

[ प - +] एक

ldquoदव गाठ तझी ndash मग पडलA

ववाह हो अपला ndash त कालA

णय नस प^हला ndash तYर अपलA

एकhप दय ndash ती झालA

^द)यम हालArdquo (सपािज-माध ५४)

पढAल सतरा जातीpया कड)यात पादाकलकाच असरEव आह

१६६ lsquoमतारकाrsquo [ प प ] दोन वा अधक

[ प प प - - + प - - +] एक

१६७ lsquoआयनकाrsquo [ प प ] दोन वा अधक

[ प प प - - + प - - +] एक

१६८ lsquoकलकलrsquo [ प प ] दोन वा अधक

[ प प प + उ प +] एक

१६९ lsquoयामाराणीrsquo [ प प ] दोन वा अधक

[ प प प - - +] एक

१७० lsquoदयवरrsquo [ प प ] दोन वा अधक

[ प प प + ऽ ~ +] एक

१७१ lsquoमरrsquo [ प प ] दोन वा अधक

[ प प प - + ] एक

१७२ lsquoसिटलताrsquo [ प प ] दोन वा अधक

[ प प प ~ +] एक

१७३ अaजनी [ प प ] दोन वा अधक

[ प प प +] एक

१७४ lsquoर1तकलrsquo [ प प ] दोन वा अधक

[ प + उ प +] एक

१७५ lsquoCच3तरaजनrsquo [ प प ] दोन वा अधक

[ प प + ऽ ~ + ऽ ऽ +] एक

१७६ lsquoनयनचकोरrsquo [ प प ] दोन वा अधक

[ प प प ] एक

१७७ lsquoसननयनाrsquo [ प प ] दोन वा अधक

[ प प - - +] एक

१७८ lsquoल1तकाrsquo [ प प ] दोन वा अधक

[ प प - + ] एक

१७९ lsquoयव1तभषणrsquo [ प प ] दोन वा अधक

[उ - + ऽऽ - प - +] एक

१८० lsquoनववधrsquo [ प प ] दोन वा अधक

[- प - - +] एक

१८१ lsquoव3सलताrsquo [ प प ] दोन

[ प - - + ] दोन

१८२ lsquoनागीrsquo [ प प ] दोन वा अधक

[- प - +]

१८३ lsquoमघराजrsquo [ प प ] दोन

[- - + ऽ - ~ +] दोन

१८४ lsquoशवराजrsquo [ प प ] दोन वा अधक

[ उ - +] एक

१६६ lsquoमतारकाrsquo [ प प ] पादाकलक दोन वा अधक चरण

[ प प प - - + प - - +]

एक सयjत चरण

(१) ldquoआयfयाpया घनाधकारA

हायरस मज रगवणारA

मतारका एक ampमळ जYर उदासवाणा जीव पसा

असल कायमचा ऐसाrdquo (कक ८५)

(२) ldquoआकाशीचा गलाब फलला

माQणकमोEयाचा रस भरला

रगदवता बनव तयाला वास दरवळ चो^हकड

दठ ^दसना कणीकडrdquo (दस-यमा ५५९)

१६७ lsquoआयनकाrsquo [ प प ] दोन वा अधक

[ प प प - - + प - - +] एक

ldquoअकमात उभवशी राजस उमादक ीSतpया खणा

मवशी मना

सकRया माळावरA उसळला

पजयाचा झोत अवळा

धद काजzया राी ^दसला

दAपक चकRया वाटसराला

कालौघामध परA बहकलA आयनका पशापरA

कampश धh तरA (^टवampस-रमा ६१)

१६८ lsquoकलकलrsquo [ प प ] पादाकलक दोन वा अधक

[ प प प + उ प +] एक सयjत

ldquoउशास पवत घऊSन सागर

Sन4ा कYरती भशJयवर

कलकल तालातन वाहला शात रसाचा नाद

तयाचा वनामध पडसाद

सखशJयSतल सागर असला

अथाग शातीन भरलला

Eयास हलवनी फडक माYरत दयाpया नतात

नाचती तफान झ झावातrdquo २ (आ-कग ४९)

१६९ lsquoयामाराणीrsquo [ प प ] पादाकलक दोन वा अधक

[ प प प - - +] एक (jवचत दोन)

lsquoNयामा राणी गभीर रजनीrsquo (कक १५२) या कशवसतकत कवतवhन या जातीच नाव घतल

आह

(१) ldquoज)हा ज)हा वाढायात

यई सभ4ा ती Eया यSतत

भलSन पाहनी त4पात तस नाना ढग करArdquo (क ४९७)

(२) ldquoगYरब बचारा माधकरA

दjख तयाला जमभरA

कडक उहान जीव घाबर

कपोल सकल घम ampभजल

पायी चटक ताप डोक धापा टाकत पळ जरArdquo १(राMी-क १८)

(३) ldquoनवलाख ^दव ह तया घरA

का जाSतस दसT याpया दारA

हा अनत पसरला नीampलमा

शात गभीर जयाची सषमा

वभSत हA भची Sनसीमा नादतस तव ampशरावरArdquo (घा-मधमा १)

(३) शampशवदना Pहण कस Sतला मी

उसया तज वदन खलव तो Sनज तज सQखमख वलस

शampशpया उदरA जड दगड कस

सQखpया उदरA ^हरा वलास

EयातSन सो7जवल भवfय हास सQख तारकगणसदन कसrdquo

(कमा ५०)

ताPब याची lsquoणयभाrsquo नावाची जी कवता (तासक १०६) आह ती वतत या

Nयामाराणीजातीची आह

१७० lsquoदयवरrsquo [ प प ] पादाकलक दोन वा अधक

[ प प प + ऽ ~ +] यलोचना एक

(१) ldquoका आड सख त यऽampश ग

^दन बह झाल Sतकड यऊSन

अतपYरच सख त सवSन

असल Eयाची उEक ठा मSन जाऊद परतSन Eयाऽampसगrdquo १

(क ३६१)

पण ह कलकराpया नाटकातील पVय दवलाच आह

(२) ldquoपा^हampल का सदरA

जनककमारA कQण तरA

बा उटजा तव सनतला

िजचा समागम कारण झाला

साग कठ र वदहबाला ती माझी दयवरrdquo १ (उपो ३७)

या जगकfण उपाyय याpया कवततील प^हलA नऊ कडवी शO रचनची आहत उरलRया दोन

कड)यात थोड शथRय आह

१७१ lsquoमरrsquo [ प प ] पादाकलक दोन वा अधक

[ प प प - + ] लवगलता एक

(१) ldquoसाyय नस मSनकया मज हA

पYर वड मन ऐकत नाहA

पाहSन सQखpया ववध वलासा

मन घई ह बह वNवासा

मर जYर तfट न होई मी पYर बहसख यातच घईrdquo (क ३४१)

(२) ldquoकठSन सख वद यशी Sतभ

अvयाpया अध तमातSन

कn तजोमय खमातSन

चतयाpया कn दयातSन स`भवनी फरतसीrdquo (च-कभा २)

lsquoमधमाशीrsquo (मानक १९२) lsquoभचा सहवासrsquo (उस २९०) lsquoघबडासrsquo (गोवा १३) lsquoबिदवान

गKडrsquo (यध ६५) lsquoकशवसतासrsquo (काव ५१) lsquoकशवसताची कवता वाचनrsquo (काव ५३) lsquoहाकrsquo

(तासक १८६) lsquoभरवrsquo (तासक १८७) lsquoखटाराrsquo (काफ ६९) इEया^द कवता या मरजातीत

आहत

(३) ldquoआज फKSन का दाYर उगवला

शपथ घऊनी गला Eया ^दSन कampल न का दिज नाYर

(उगवला आज फKSन का दाYर)

खचत वाटल याल कधी^ह न

भाजSन पोळSन गल ह मन

ओस जाहल सार भवन िजती मर ससाYरrdquo १ (तासक १९८)

यथ lsquoउगवला आज फKनी का दाYरrsquo हा वपदाचा भाग कड)याला जोडन Pहणावयाचा आह

Pहणन कड)याpया अतीची lsquoYरrsquo T हव आह पण अमकच भाग जोडन Pहटला पा^हज अस नाहA

त)हा हA lsquoरArsquo दAघ समजन पVयाची जाSत मर ठरवायला काहA Eयवाय नाहA

१७२ lsquoसिटलताrsquo [ प प ] पादाकलक दोन वा अधक

[ प प प ~ +] सम^दतमदना एक

(१) ldquoतीच मनोहाYरणी

जी ठसलAस ममनी

सिटलतची कampलका फललA

अनपम माधयान भरलA

िजpया दशनी तटथ वEती

भान सवहA वसKSन जाती ती यवती पSनीrdquo (कक १९१)

(२) ldquoउठ गड सEवरA- सवा शवटची हA करA

डाग नको हा वध)याचा

मज सोसना वरह पतीचा

कला SनNचय सहगमनाचा अिlन पटवी तरArdquo (दशाप)

lsquoउदार च4ाrsquo (तासक १३७) lsquoSनजRया तायावरArsquo (तासक १४२) lsquoफरAवालाrsquo (तासक १४४)

lsquoप5ी पजT यातन उडालाrsquo (तासक १४४) lsquokfट ^हला लागलArsquo (तासक १४५) lsquoवरहातील

चEतर7जनrsquo (तासक १४६) lsquoडोzयातील जादrsquo (तासक १४७) lsquoद पण दय सदरArsquo (तासक १५३)

lsquoसमथाepया पायाशीrsquo (यध ५७) lsquoअनताची आरतीrsquo (सारा १५२) lsquoउPबरातल कडrsquo (काफ ३८)

इEया^द कवता या सिfटलजातीत आहत पSनी ह एका वEताच नाव असRयान त या जातीस

दता यणार नाहA

१७३ अaजनी [ प प ] पादाकलक दोन वा अधक

[ प प प +] च4कात एक

(१) ldquoलकहSन अयोyय यता

रामऽ ल5मऽणऽ सीता

हऽनमत अaजनी माता दाखवलA रामाrdquo

ह मळ अ8जनीच गीत बसवampलगान रचलल आह अस Mी जगनाथ रघनाथ अजगावकर

Pहणतात कारण या गीतात शवटA ldquoमातापा आampलगन बसवampलगा समाधानrdquo अस दोन

चरण आहत या अ8जनीpया गीतावhन या जातीला अ8जनी ह नाव ampमळाल आह

(२) ldquoकपी घऊनी बसला वीणा

घक लागला घऊ ताना

रampसक न कोणी जनी Pहणोनी Nमशान गानागारrdquo १ (^टक १४८)

lsquoपषातrsquo (कक ९०) lsquoफलपाखhrsquo (कक १५५) lsquoगा याच गाणrsquo (वक ८६) lsquoदसT याच सोनrsquo

(वक ९०) lsquoसवाrsquo (^टक १९१) lsquoलोकampमrsquo (^टक १९२) lsquoबोPबाबोPबrsquo (^टक २१८) lsquoNमशानातल

गाणrsquo (गोवा २३) lsquoअवळी ओरडणाT या कोकळसrsquo (गोवा ५०) lsquoबागत बागडणाT या लहानlयासrsquo

(गोवा ९१) lsquoआशा-Sनराशाrsquo (काव १०) lsquoएकच शाितथानrsquo (गका २८) lsquoइरलवालArsquo (माभा ५४)

इEया^द कवता या अ8जनीजातीत आहत

१७४ lsquoर1तकलrsquo [ प प ] पादाकलक दोन वा अधक

[ प + उ प +] च4कला एक

(१) ldquoबघSन सभ4ला- कसा यSत वडावSन गला

हताSतल ती गोमQख गळलA

आशीवचनी िज)हा चळलA

नाampसका kfटAहA वळलA

Sनल7जच झाला ndash टकमक मख त बघ यालाrdquo (क ४९६)

(२) ldquoकपटानतभमी ndash मायादPभगह नामी

कवळ र1तकलच मिदर

सरतोEसव सौoयाच आगर

ऐशी गQणकातन हA सदर

PहणSन कामहोमी- चतर तोषव तो कामीrdquo (दम ५७)

rsquoहYरमरलAचा मधर गीतरव (टआ ३८६) हA कवता या रSतकampलजातीत आह

१७५ lsquoCच3तरaजनrsquo [ प प ] पादाकलक दोन वा अधक

[ प प + ऽ ~ + ऽ ऽ +] एक

(१) rdquoमारA नाड तमार हात भ स`भाळजो ndash र

मजन पोतान जाणीन भपद पाळजो ndash र

पयापय नथी समजात

दjख सदव रह उभर उभरात

मन हश श थात नाथ Sनहाळ जो ndash र (कशव-आभ १९३)

(२) ldquoजाऊ याहो खळायला चEता र7जवाया

क8जवनामध गोपिया Eया

र8जवती हो परमाEPया Eया

फर धhनी छाऽन चEता र8जवायाrsquo (अनामक)

१७५ अ lsquoम7ताrsquo [ प प ] पादाकलक दोन वा अधक

[ प - - + ऽऽ प +] एक

ldquoनका कh अवचार

भाया नतन वOपणी ती )याधच दत ताप अपार

शिjत नसोनी मjता हाती

धYरता बळ ^हरावSन नती

जरठ पतीची तीच गती- _या मSन याSतल सारrdquo १ (दशा ४७)

नरहर शकर रहाळकर याpया lsquoधjकारrsquo आQण lsquo5ातीरावरrsquo (रप १७ १७१) या कवता

या मjताजातीत आहत

१७६ lsquoनयनचकोरrsquo [ प प ] पादाकलक दोन वा अधक

[ प प प ] अनल7वाला एक

(१) ldquoजो मम नयनचकोरा इद

नाहA 7याला मEसरबद

दभाlय त Eया नच Sनद माया रामा १

रामापरता भदच नाहA

दोहA मत= एकच पाहA

हA मी आण नपाची वाहA नटळ नमाrdquo २ (क ५७६)

(२) ldquoवनSत एक अिज कYरत पदाला

पYरस भगSनpया मवचाला या समयाला

अधाराची रजनी सरलA

हसत हसत हA उषा पातलA

अKणमीलनी रगSन गलA

वहग का^ढती मधर रवाला या समयालाrdquo

(मस-आमा ऑग १९३१)

१७७ lsquoसननयनाrsquo [ प प ] पादाकलक दोन वा अधक

[ प प - - +] शभगगा एक

ldquoएक दरApया तो डापाशी

बसलो होतो ऐक ^दवशी

गाampळत दjख मी अMसी टपाटपा १

रPय चि4का होती पडलA

सननयना सfटA ^दसलA

पYर मिpचता वाढत गलA 5णो5णीrdquo २ (मानक ६२)

१७८ lsquoल1तकाrsquo [ प प ] पादाकलक दोन वा अधक

[ प प - + ] वशमQण एक

पादाकलकाचा दवा [ प प - +] या माावलAशी जळतो [- प प -+] या

माावलAशी जळत नाहA अथात पढAल पVयात अEय चरणाpया आरभी छदोभग आह

(१) ldquoअampभवादन कYरत Sनसगा सदर शोभा

भा रवीची कYर अधागी

7योEना ठवी वधpया सगी

ल1तकशी तKpया उEसगी

(जो) वसधरशी योजी अPबरभागाrdquo (को)

(२) ldquoका असा साजणी साग धडधड उर

पवन वाहता तKampशखरावर

जव थरार ताPबस मोहर

किPपत होई EयापYर अधरऽ

(पा-) ^हल कोणत च अस भसरrdquo (काक-यमा ३३)

१७९ lsquoयव1तभषणrsquo [ प प ] पादाकलक दोन वा अधक

[उ - + ऽऽ - प - +]

(१) ldquoफल वलAची- भषण तशी यवतीची

नाहA कध ग मी चोरAलA

Vवजयvधन नच मी हYरलA

बाळ वEताथ न कध नलA

रASत चौयाची- धYरलA हA सवचाराचीrdquo (दम ४१)

कड)याpया SतसT या चरणाpया अती आवतन पण असRयान पढAल चरणात

आVयतालकपवगण असता कामा नय पण तो तर यथ पाच मााचा आह यथ छदोभग होतो

पण lsquoशा4 ढबलAयसीrsquo lsquoघटोEकच मायाrsquo (तासक ६४) lsquoआवड आQण मrsquo (^टक १०९) lsquoपळाचा

भरवसाrsquo (^टक २०६) lsquoघरात बसलRया काज)यासrsquo (गोवा ६) इEया^द कवता या यवSतभषणजातीत

आह आधीच चरण सोळा मााच हव असRयास त [उ प ~ +] या माावलAच _यावत

Pहणज मग मा छदोभग होणार नाहA (पढ वधवRलA आQण वरसधा पहा)

यवSतभषणजातीसारoया रचनत कEयकदा चौया चरणाचा पवाधच असतो आQण

उEतराधाpया ^ठकाणी वपदातील तवढा भाग आवEत कर यात यतो परत तो कड)याpया

घटनत धYरत यत नसRयान ती जाSत वगळी माSनलA पा^हज (खालA १८४ ampशवराजजाSत पहा)

१८० lsquoनववधrsquo [ प प ] पादाकलक दोन वा अधक

[- प - - +] कणफRल एक

यथ छदोभग होतो परत ताPब याpया पfकळच लोकय कवता या जातीpया

असRयान ती यवSतभषणजातीमाणच hढ झालA आह

(१) ldquoनववध या मी बावरत

लाजत पढ सरत फरत

मला यथला लागला लळा

सासYर Sनघता दाटला गळा

बागबगीचा यथला मळा

सोडता कस मन चरचरतrdquo १ (तासक ११५)

ताPब याची lsquoणयभाrsquo (तासक १०६) हA कवता मा या जातीची नसन Nयामाराणीजातीची

आह ह yयानात ठवल पा^हज अथात नववध जातीला णयभा Pहणण चकnच होईल

(२) ldquoampभऊ नय मळीहA मना

सशयी सोड कRपना

काल चादण सदर फलल

आज गगन मघानी भरल

Sनदाळोनी ढग ह काळ

झळकल उVया नampभ च4 पहाrdquo (काफ ९७)

१८१ lsquoव3सलताrsquo [ प प ] पादाकलक दोन वा अधक

[ प - - + ] अचलगSत दोन

ldquoया हो या हो यजन या हो

जाऊ चला परमNवर सदनी

भjती शाती धKSन मनी

सदर गायन गा वदनी

दवाजीpया वEसलतला

उपमा न जगी उपकाराला

मKनी चEती त सगळ

माMची वाह फलrdquo २ (उस ४५७)

१८२ lsquoनागीrsquo [ प प ] पादाकलक दोन वा अधक

[- प - +] उOव एक

(१) ldquoनागणी चपल खलिज)हा

दवभावा धYर दावा

चावल सिध य ज)हा

सदरदाराकरलोभान

व_न ववाहA कल Eयान

PहणSतल ला8छन त नावाrdquo १ (दशा १०७)

(२) ldquoहA आग भडकलA खालA

त77वाला गगनाला

पोचलA आज या कालA

कती पोकzया कzया कोवzया

कती गळाRया फलपाकzया

वनता उVयाना आलArdquo १ (रप ७९)

(३) ldquoमजशी नकळ ndash मी अथवा जन ह चकल

प8च मोठा आपलपोटा

परमाथाचा पथ वा खोटा

पडल मज गढ न उकलrdquo (वक ८२)

१८३ lsquoमघराजrsquo [ प प ] पादाकलक दोन वा अधक

[- - + ऽ - ~ +] दोन

ldquoमज ओलावा हवा

सकलRया या िजवा

कणा तरA दया बलगाव

`याड मलापYर झोपी जाव

वन गोड मग बघत रहाव

आस अस हA िजवा

कोQण तरA तोषवा१

या उतरा मघराज माझ

चाख Vया रस ताज ताज

तत मना कYरतील गार ज

मरवा ऐकवा

या मोरा नाचवाrdquo २ (घा-मधमा ८)

१८४ lsquoशवराजrsquo [ प प ] पादाकलक दोन वा अधक

[ उ - +]

(१) गडावर जाऊ ndash शवराजदशना लाह

आमचा गK Mीampशवराणा

पनK7जीवन हत पराणा

महाराf वीयाचा बाणा

सकटA बाहrdquo (वक ६)

lsquoampशवराजदशनrsquo (वक ५) lsquoचालललA घ^टकाrsquo (^टक २०७) lsquoमरलArsquorsquo (^टक २१४)

lsquoआधzयाची माळrsquo (गोवा ३८) lsquoपनजाeत मासrsquo (गोवा ५५) lsquoकव आQण कदArsquo (गोवा ९४)

lsquoमनातलA पालrsquo (गोवा १२८) lsquoला डोरrsquo (गोवा १७२) आQण lsquoजागपणच वनrsquo (गका ६३) या

कवता या कारpया आहत

१८५ lsquoनगरभषणrsquo [ प - - ~ +]

[ प +]

ldquoजो या नगरा भषण खरा

जसा भाळी शोभ ^हरा

7याpया सVगणगानी गरा

रगampल सजनाची १

Sनधन असता धनदापरA

औदायान अगी धरA

ददवान छampळल तरA

शील न सोडी जोrdquo २ (दम २६)

यातील प^हल तीन चरण [- - प ~ +] या माावलAच आहत अस^ह Pहणता यईल

पढAल चार जातीpया कड)यात अचलगSतमाावलAच असरEव आह

१८६ lsquoअलकभारrsquo [ प - - +] दोन वा अधक

[ प प प प - - +] एक

१८७ lsquoरामरसायनrsquo [ प - - +] दोन वा अधक

[ प प प - - +] एक

१८८ lsquoQdाrsquo [ प - - +] दोन वा अधक

[ प प प - +] एक

१८९ lsquoपरा3परक(णाrsquo [ प - - +] दोन वा अधक

[ प प प +] एक

१८६ lsquoअलकभारrsquo [ प - - +] अचलगSत दोन वा अधक

[ प प प प - - +] एक

(१) ldquoभलतया^ह जीवा राऽमनामच तारA

योगयाग^हमपवत र

Eयात साधक न सव तर

सव गम गK गव होय अघ पव Eयात कव सव ह

Pहणती रामनामrdquo १ (मो १९९)

(२) ldquoचाद बजचा नभावरA

पाहSन उमल वभावरA

कवळSन बसलA दारापाशी पाय घईना पढ मळी हA

नाव खळीrdquo १ (आ-कग ५९)

(३) ldquoसoया साजणा बघा गड

कोर चाललA कणी कड

^दलात धडधड तरA लोटत सखी चादणी Sतला पढ हA

याकडrdquo १ (व)यश-पपा ३८)

(४) ldquoआकाशीची वीजच कn

अवतरलA या भलोकn

अलकभार मद मद वायpया झळकn सरशी उड पहा जण

षटपद हाrdquo (श-मा ६१)

१८७ lsquoरामरसायनrsquo [ प - - +] अचलगSत दोन वा अधक

[ प प प - - +] हYरभगनी एक

(१) ldquoजागा जागा झटका र

गKप^द जाऊSन हटका र

रामरसायन _या तिPह घटका तरAच होईल सटका रrdquo १

(रामदास पस १२८४)

(२) ldquoनीलनील नभसरोवरA

च4कलसह कampल करA

न5ाची गोड सहचरA दावा मजल कोQण तरArdquo (काव २५)

(३) ldquoSतampमरान बघ झाकयल

दयाच दपण अपल

ीSतभाव ^दसती कठल

SतबPब नको नयनामधल दय पाह द दयातrdquo

(दव-ववी १४६)

(४) ldquoमाळाpया पायालगती

गावाpया शजभवती

अफाट दSनया वास न कYरत चकSन पाहAना जथ

आनदाची फगडी धKनी कYरत आPहA खळ Sतथrdquo (पाआ ११)

lsquoमनतापrsquo (काव ९) lsquoबjबpया वाळव टातrsquo (काव ६८) lsquoअसो िथर तझा kjसदशrsquo

(माजव ३९) या कवता या रामरसायन जातीत आहत

१८८ lsquoQdाrsquo [ प - - +] अचलगSत दोन वा अधक

[ प प प - +] लवगलता एक

ldquoीत हाच मज पतग Vया

वर मनान उडवन Eया

झणी नभा चढवीत खRया

उडत जाऊ Vया वर भरारA गरjया घऊSन उचऽ

धागा MOचाच खला

सहज सोडनी लाPब भला

ampमळSन जाऊ Vया गगनाला

तटल ऐशी भीती Eयाची वाट न Vया मSन )यथऽrdquo (फकnर-पाYर २३)

१८९ lsquoपरा3परक(णाrsquo [ प - - +] अचलगSत दोन वा अधक

[ प प प +] च4कात एक

ldquoईNवर पकज जव मतगज सकट उOाYरतो

मSन भाव मनज धYरतोऽ सलभ Eया तो

सक^ट धीर न सोड कधी

दSय अवNवासास वधी

अकलष ठव सदा Sनज धी

इश परा3पर क(णा तजवर अवलPब कYरतोrdquo १ (कोग)

lsquoSनजजनजीवनrsquo (उपो ४०) आQण lsquoमलाच मी हसल (कोका १८०) या कवता या

पराEपरकKणाजातीत आहत

पढAल चार जातीpया कड)यात [- - प - +] या माावलAच असरEव आह

१९० lsquoमदनहताशनrsquo [- - प - +] दोन वा अधक

[ प प प +] एक वा दोन

१९१ ldquoवधवqलrdquo [ - - प - +] दोन वा अधक

[- - - + ऽऽ - प - +] एक

१९२ lsquoपaचकqयाणीrsquo [- - प - +] दोन वा अधक

[- प प - +] भपSत एक वा दोन

१९३ lsquoदपrsquo [- - प - +] दोन वा अधक

[+ ऽ ~ - - +] एक

१९० lsquoमदनहताशनrsquo [- - प - +] दोन वा अधक

[ प प प +] च4कात एक वा दोन

ldquoलवहA धीर नस ग मजशी

आता अत जरA त बघशी

न जरA पण काम मज कYरशी

मदनहताशन दlध कYरल मज त पाहत असता

झाला जYर अनताप तला मग र5ा य हाताrdquo (दशाप ६३)

१९१ ldquoवधवqलrdquo [ - - प - +] दोन वा अधक

[उ - + ऽऽ - प - +]

ldquoवध हA वqल- मज ^दस सकटA पडलA

वर हा आcedilव5 मSन भरला

पYर तो वीकाYरल का मजला

उपज शडका याची Sतजला

अशा या काळी- पा^हज सखी कQण जवळीrdquo १ (दशाप)

यथ अEय चरणार`भी एक माा अधक झाRयान छदोभग होतो प^हल तीन चरण जर

[- - प - +] या माावलAच आहत तर अEय चरणार`भी आVयतालकपवगण पाच मााचा

चालणार नाहA तो चारच मााचा पा^हज lsquoअशा या काळीrsquopया ^ठकाणी lsquoऐशा काळीrsquo पा^हज

परत या चालAवरAल कEयक कवतात कड)याच प^हल तीन चरण [- प ] असतात तथ तर

चौया चरणाpया आर`भी तर ४-५ माा अधक होऊन छदोभग होतो माग यवSतभषणजाSत

आQण पढ वरसधा पहा

१९२ lsquoपaचकqयाणीrsquo [- - प - +] दोन वा अधक

[- प प - +] भपSत एक वा दोन

या जातीला नाव lsquoप8चकRयाणी घोडा अ]लखrsquo या लावणीवhन ^दल आह लावणीची रचना मा

तशी शO रखीव नाहA

(१) दारावKन कोण मyयाहA

गला दौडत वाT यावाणी

शोampभवत वाh काय प8चकRयाणी (२६७)

(२) ldquoसटला पत दशचा वारा

झाकn मघ नभपथ सारा

घन गजSत तोफपरA वषती गारा

कडकडाट कYरती वजा यSत जलधाराrdquo (क ५४९)

या पVयातील इतर कडवी ampशथल आहत परत lsquoशातीसrsquo- (सोक ३१५) ग क

ampशराळकरकत lsquoवजयी वीरrsquo (सहा २५) आQण व ह आपटकत lsquoआहवनrsquo (आ-माला ४४) या

कवता सवथा या प8चकRयाणीजातीत आहत lsquoसि8जवा शोध कठ तज आताrsquo (यब ७०) या

पVयातील चौथ कडव वगळल तर उरललA बारा कडवी प8चकRयाणीजातीचीच आहत

rdquoक8चनी रसरगाची खाणी

शकड दयाची हA राणी

लागलA गावया सहज पाखरावाणीrdquo (माजव ७२)

या कवतत प^हRया दोन चरणात आVयतालकपवगण प8चमाक असRयान एक माा

अधक होऊन छदोभग होतो पहा या कवतत दोन जातीच ampमMण आह

१९३ lsquoदपrsquo [- - प - +] दोन वा अधक

[+ ऽ ~ - - +] एक

ldquoकाश पाडीना Sतampमरा झाडीना

काहA कRया दAप वरA हा डोक काढAना

वाह चोहAकडन वारा

दपा दईना तो थारा

कYरतो वरचवर बह मारा

शाऽत होईनाrdquo (समौ ११९)

पढAल पाच जातीpया कड)यात उOवमाावलAच असरEव आह

१९४ lsquoवनराजrsquo [- प - +] दोन वा अधक

[- प प प +] एक

१९५ lsquoमहाकालrsquo [- प - +] दोन वा अधक

[- प प प +] एक

१९६ lsquoपिपताrsquo [- प - +] दोन वा अधक

[- प - + ऽऽ - - + + ऽ ~ +]

१९७ lsquoमधाrsquo [- प - +] दोन

[- प प - +] एक

१९८ lsquoमरलमोहनrsquo [- प - +] दोन वा अधक

[ प - - -] एक

१९४ lsquoवनराजrsquo [- प - +] उOव दोन वा अधक

[- प प प +] भवानी एक

(१) ldquoहा याय अस जगताचा

म ढर वासर गाई

ाता कQण 7याना नाहA

कापती अशास कसाई

जगलात घसनी कQण उतYरना न5ा वनराजाचाrdquo १ (काफ ५२)

परत पढAल कवततील कड)यात शवटA [ - प - +] या माावलAचा आणखी एक

चरण आह

ldquoतो महाराf ampशवबाचा

लोपला सवथा साचा

लशहA मampळ न अिज Eयाचा

आजला जरA राहता जगा सागता कोण ampशवराणा

हाय तो हरपला दाणाrdquo (टआ ३१२१)

१९५ lsquoमहाकालrsquo [- प - +] उOव दोन वा अधक

[- प प प +] अKणभा एक

(१) ldquoर ^हदबाधवा थाPब या थळी अM दोन ढाळी

ती पराZमाची 7योत मावळ इथ झाampशवालA

ताPबकलवीरMी ती

नवाळकराची कnत=

^हदभyवजा जण जळती

मदानी राणी लमीबाई मत महाकालrdquo १ (तासक १८४)

(२) ldquoतो मयोग झाला

जो नाच लSतकासग

जो तारामyय रग

जो शयामyय गग

जो कमतला वसKSन जाण दA5ा हA पढलाrdquo १ ( सा Sनसा १५४)

lsquoत टाक चKSन हA मानrsquo (दशा ६७) lsquoभग दयाच उVगारrsquo (समौ ११३) lsquoकRपलतसrsquo (यभा

५३) lsquoचल सोडrsquo (माभा ७८) lsquoमोगरा वयच पसrsquo (कमा १९) आQण lsquoपाळीव पोपटासrsquo (काफ ४३)

हA पVय या महाकालAजातीची आहत

१९६ lsquoपिपताrsquo [- प - +]उOव दोन वा अधक

[- प - + ऽऽ - - + + ऽ ~ +]

(१) ldquoमampश बोल नको गोवदा- मज आला तझाऽराग

त द^हदध चोKSन खाशी

घट अवघ फोडSन जाशी

पदराला धYरampश कशाला ndash मज आला तझा ऽ रागrdquo १

या ाचीन पVयाpया कड)याpया अEय चरणातील उEतराध हा वतत वपदाचाच भाग

असRयान कड)याच वhप SनिNचत कYरताना तो गणतीत धYरता कामा नय वतत ह कडव

Pहणज उOव [- प - +] माावलAचीच पदA ठरत छदोरचनpया प^हRया आवEतीत मी

ampल^हलRया कवतत हा उEतराध ampभन श]दाचा आह-

(२) rdquoचल वाजव सQख सारगी- घ हKनी दहभान

Eया किPपत होता ताती

वरभाव ampमळनी जाती

मरकnची काय मजा ती ndash कर मज त भाlयवानrdquo (२६८)

यानतर lsquoमरलArsquo (गका १०४) lsquoआशीवादrsquo (यभा ३९) lsquoभासrsquo (गका ८४) आQण इतर

कवता या पिfपता जातीत रच यात आRया

(३) ldquoतज Vयाया आशीवादा- मी उचल कव हात

पिपतालता उVयानी

घाampलता Sतला मी पाणी

तथRया तथ ती होई- अवलPब भमसातrdquo १ (यभा ३९)

१९७ lsquoमधाrsquo [- प - +] उOव दोन वा अधक

[- प प - +] भपSत एक वा दोन

(१) ldquoEया उजाड माळावरती

बKजाpया पडRया ampभती

ओसाड दवळापढSत वडाचा पार

अधार दाटला तथ भर भरपरrdquo (बाक ५९)

(२) ldquoदशाpया पालनवाला

तो ampशवािज राजा झाला

धमाचा पालनवाला

तो ampशवािज राजा झाला

गजत भवानी मधा

चमकत भवानी खा डा

चाललाच भगवा झ डा रणनाचालाrdquo १ (गोक ३७)

गोवदकवीची lsquoampशवाजीrsquo हA ओजवी कवता या मधाजातीत आह या जातीpया कड)याच

आQण गगा जातीpया कड)याच Mी आनदराव टकाड ह पfकळदा ampमMण कYरतात

१९८ lsquoमरलमोहनrsquo [- प - +] उOव दोन वा अधक

[ प - - -] कणफRल एक

ldquoभारता तार या काampल-काampल हYर वािजव गीता मरलA

नाचन काampलयामौampल-मौampल हYर वाजव गीता मरलA

हYर वािजव गीता मरलA

धाव र धाव वनमालA

तजवीण ना^ह कQण वालA

आPहास तार या कालA

तQझ आशा कवळ उरampल उरampल १

तव मरलAमोहनगीत

Sनिजवा करA जीवत

ष ढास समरप डीत

रणधीरYरपampस भयभीत

अबलास कYरल बलशाampल-शाampलrdquo १ (गोक २७)

पढAल तीन जातीpया कड)यात शOसतीमाावलAच असरEव आह

१९९ lsquoगयाrsquo [ प - +] दोन वा अधक

[ प प प - +] एक

२०० lsquoनारrsquo [ प - +] दोन वा अधक

[ प प प +] एक

२०१ lsquoशशकलrsquo [ प - +] दोन

[ प प - +] एक

१९९ lsquoगयाrsquo [ प - +] शOसती दोन वा अधक

[ प प प - +] लवगलता एक वा दोन

(१) ldquoया र स7जन जनहो या र

मनी धKSन वनया र

होतो नाश तया र

यमास ना^ह दया र

हYरगणकnतन Mवणमनन कK काशी हच गया रrdquo (अपस ५१ व)

(२) ldquoमगल नाम तझ कn

मज उpचाh द कn

तार कस या लोकn

दास अनत कपाघन इिpछत रगणQण यऊSन द कnrdquo (अपस ११ व)

lsquoअतर माझ साधrsquo (जोसव-यमा ५९१) ह पVय या गयाजातीच आह

२०० lsquoनारrsquo [ प - +] शOसती दोन वा अधक

[ प प प +] च4कात एक

ldquoअपराधावण पSतला

छampळता आनदाला

मानSन Sनfकारण कोपाला वाढवती नारrdquo (क ६००)

ह पVय सम या कारच आह

२०१ lsquoशशकलrsquo [ प - +] शOसती दोन वा अधक

[ प प - +] वशमQण एक

ldquoशampशकलभषण सदया

मEाणNवर वजया

वनवी हA तवजाया माय करायाrdquo (क ४७०)

या पVयाpया चार कड)यापकn दसर तवढ ampशथल आह

खालAल सात जातीpया कड)यात [उ प ~ +] या पवतीमाावलAच असरEव आह

२०२ lsquoधरणीrsquo [उ प ~ +] दोन वा अधक

[उ - + ऽऽ - प प प ~ +] एक

२०३ lsquoकlटकदरrsquo [उ प ~ +] दोन वा अधक

[- प प प ~ +] एक

२०४ ldquoवगसौदयrdquo [उ प ~ +] दोन वा अधक

[ प प प ~ +] एक

२०५ lsquo1नसारrsquo [उ प ~ +] दोन वा अधक

[ प + उ प +] एक

२०६ lsquoवगसखrsquo [उ प ~ +] दोन वा अधक

[- प प - +] एक वा दोन

२०७ lsquoवरसधाrsquo [उ प ~ +] दोन वा अधक

[उ - + ऽऽ - प - +] एक

२०८ lsquoकालचDrsquo [उ प ~ +] दोन वा अधक

[- प प ~ +] एक वा दोन

२०९ lsquoसरम6णrsquo [उ प ~ +] दोन वा अधक

[ - - ~ + ऽ - - +] एक

२१० ldquoववधरसाrdquo [- प प ~ +] एक

[उ प ~ +]

२११ ldquoसभRावरrdquo [- - प + ऽ ~] दोन वा अधक

[- - + ऽ ~ - - +] एक

२०२ lsquoधरणीrsquo [उ प ~ +] पवती दोन वा अधक

[उ - + ऽऽ - प प प ~ +] एक

ldquoपायल ग दारA ndash का हसSन खदकन तरA

काल दपारA व^हरAवरA

होSत एकटA त सामरA

पाणी याया आल परA

तोच सकमारA- पा याची चरवी तQझया करवी

पडलA धरणीवरArdquo (सोचौ-सगी ९१)

यथ कड)यातील प^हल तीन चरण [उ प ~ +] अस न वाटता [ प - - ~ +] अस

^दसतात पण तस त घतRयास आQण PहटRयास पढAल चरणाpया आर`भी एकच माpया

आVयतालकपव गणाची कस राहत आQण तो गण तर पाच मााचा आह मग छदोभग होतो

तो टाळायचा असला तर कड)याच प^हल चरण [उ प ~ +] असच पा^हजत

२०३ lsquoकlटकदरrsquo [उ प ~ +] पवती दोन वा अधक

[- प प प ~ +] कमललोचना एक

ldquoहा हा जाऊ नको बा वरA

असती जाण सवहA उरA

कYरSतल कदशा तव सEवरA

मिदर नोह lsquoकlटकदरrsquo

कQण Pहण ampम lsquoय खालA य त सटampशल यथSन तरA ldquo (समौ १०८)

यथ प^हल चरण [उ प ~ +] या माावलAच घता यत असRयान छदोभग होत नाहA पण

rdquoपडल बदApया मी घरA

भयार खालA माडी वरA

वाटा दोनच जर यापरA

काय कh Eया ठायी तरA

वर जाऊ अथवा खालA उतh सशय हा अतरArdquo १ (समौ १०७)

यथ कड)याच आर`भीच चरण [ प - - ~ +] अस आहत आQण अEय

चरणाpया आर`भी दोन मााचा आVयतालकपव गण आह त)हा साyयावर एक माा अधक

होऊन छदोभग होतो

कशवसतकत lsquoकोणीकडन-कोणीकडrsquo (कक १४३) या कवतला^ह हA चचा लाग

आह मा Eया कवतत कड)याचा अEय चरण आखड Pहणज [- प प ~ +] या

माावलAचा असRयान Eयाची जाSत Sनराळी होत (खालA २०८ कालचZजाSत पहा)

२०४ ldquoवगसौदयrdquo [उ प ~ +] पवती दोन वा अधक

[ प प प ~ +] सम^दतमदना एक

ldquoनवलाख झल लNकर ndash तळप भाला वरpयावर

^दसत एकच वर अPबर

खालA सयाचा सागर

नाहA नजर ठरत Eयावर

जYरपटका डौलात डोलतो भरजYर हEतीवर

हौदा सोयाचा सदर

वरती मोEयाची झालर

भाऊ ndash द5णचा भाकर

वगाच सौदय लोटल या तर सयावरrdquo (अvा ६८)

२०५ lsquo1नसारrsquo [उ प ~ +] पवती दोन वा अधक

[ प + उ प +] च4कला एक

rdquo1नसार अस ससार सख पण अPहा कधी कळणार

पहा या Mावणमासातल

रवीच करण कस कोवळ

ढगातन खल 5णी मावळ-

तसा अस ससार मनी पण क)हा ह ठसणारrdquo (घालA ३३)

२०६ lsquoवगसखrsquo [उ प ~ +] पवती दोन वा अधक

[- प प - +] भपSत एक वा दोन

ldquoकोणी बालक अकावरA

घई जो जो जो Eया करA

आलापी म8जळ रव गायना हष

ती गानampमष EयावरA सधत वष

कोणी बालक घई कड

जावळ 7याच भK भK उड

बोबड बोबड वद अकारण हास

पाहता Eयापढ तpछ वगसख भासrdquo (वक ११९)

२०७ lsquoवरसधाrsquo [उ प ~ +] पवती दोन वा अधक

[उ - + ऽऽ - प - +] एक

गzयातSन का^ढampश जी वरसधा

हरA ती मSनpया साT या 5धा

आणखी चता ndash लोपती 5ण न लागता १

रशमी रगविRलका भरA

चतरा कणी मoमलAवरA

EयापरA गाण ndash मज वाट तव शोभन २ (२६९)

२०८ lsquoकालचDrsquo [उ प ~ +] पवती दोन वा अधक

[- प प ~ +] लAलारSत एक वा दोन

(१) ldquoफरत कालचD भवरA

दसरा य SतसवEसरA

पवजमरण आPहास दतस परA

सोडव न धामाम रा^हल दरArdquo (वक ८५)

lsquoदसराrsquo (वक ८४) हA कवता १ ल कडव वगळRयास शवटपयत याच

कालचZजातीत आह lsquoSनिदल आजवर वYर गQणयल तलाrsquo हA सोपानदव चौधरAकत कवता (सपा

१३६) या कालचZजातीतच आह क नारखड याpया lsquoयाहारArsquo आQण lsquoजीवनमSत rsquo (नाच १५ २५)

आQण वNवनाथ वामन पEकn याची lsquoती5ाrsquo या कवता सम या कालचZजातीत आहत

(२) ldquoकोणीकडन कोणीकड

इकडSन Sतकड Pहणती गड

यथSन तथ मागSन पढ

ह तर SनEयच कानी पड

पण समाधान का कधी तयान घड (कक १४३)

(३) ldquoनवSतpया बहरामध बाampलका

कhनी साज तT हचा Sनका

चाललA लगबगा कोठ अampभसाYरका

कोणता राजहस मानसी

हरहर 7यास बघाया अशी

कSत डौलदार चापRय ह ^हpया नसीrdquo (माजव ९५)

lsquoमाझा अampभसारrsquo (घा-मधमा ५) lsquoक8जनीrsquo (माजव ७२) Sन lsquoअampभसाYरकाrsquo (माजव

९५) या कवतात प8चकRयाणी आQण कालचZ या दोन जातीच ampमMण आह

२०९ lsquoसरम6णrsquo [उ प ~ +] दोन वा अधक

[ - - ~ + ऽ - - +] एक

(१) ldquoऐस बोलSनया सरमणी

झाला ampशशसा हो तE5णी

वल पत कवीचा धणी

मद वनीऽ रड लागrdquo (वदप ४०)

ह अEय कडव आह याच पVयातील इतर कडवी Sनराzया Pहणज सभ4ावरजातीची6 आहत

(२) ldquoऊऽठ ऊऽठ माया िजवा

वदSन ^दनरजनीpया धवा

आयमागtimes आZम नवा

कर गौरवा ऽ दवाpयाrsquo १ (उस ५)

अEयचरणात प^हRया आवतनाpया आर`भी इतर चरणातील अEय गणासारखी

Pहणज (~ + ऽ) अशी अ5ररचना न कYरता दोहA गK (- -) अशी^ह कYरतात

(३) ldquoातकाळी वद तला

दवा वNवशा मगला

बापा शरणागतवEसला

मा]धीला आनदrdquo (उस ४)

हA lsquoसकाळची ाथनाrsquo सवथा या कारची आह

२१० ldquoववधरसाrdquo [- प प ~ +] लAलारSत एक

[उ प ~ +] पवती दोन वा अधक

ldquoतिPह ampलहा सकवता अशी ववधशा रसी

दय आकषSन घ तशी

सहज जी Kच रampसकमानसी

जी बघता दय मद डलSन जन वद

कवस या सन त शारद

PहणSनच रचतो सदर पदrdquo

द बा पाकर (प ४०)

या पVयात [- प प ~ +] हा अEयचरण आधी घऊन [उ प ~ +] या

माावलAच दोन चरण मागाहन घालन कडव ampसO कर यात आल आह हा कालचZजातीचा

)यEयय गमतीचा आह

२११ ldquoसभRावरrdquo [- - प + ऽ ~] दोन वा अधक

[- - + ऽ ~ - - +] एक

हA जाSत मागील सरमQणजातीसारखीच आह भद इतकाच कn सरमQणजातीत

कड)याpया प^हRया तीन चरणाती आQण चौया चरणातील प^हRया आवतनाpया आर`भी6 (~

+) हा माक गण यतो तर सभ4ावर जातीतRया Eया ^ठकाणी (+ ~) हा माक गण यतो

(१) ldquoधमा वाampल न कQण तजला

आता उरला र

ना^ह तपा तज कोणी नाथ

हरव सरवतीचा कात

सEया होय तझाहA घात

झाला अऽत सौजयाrdquo (दशाप ४०)

(२) ldquoमजला वYरल सभ4ा काय

कQणतYर सागा हो

आह लlनाची मSन आस

कसा _यावा हो सयास

^दसSतल दाहA ^दशा उदास

होईल ाऽस शYररालाrdquo (ए-पस १४५)

या एकनाथाpया पदासारखच Eयाच lsquoमाझा कfण दQखल कायrsquo (एकनाथ गाथा ६९५)

ह पद आह दEतकत lsquoमनका शकतलस काय Pहणतrsquo (दक ३२) हA कवता या सभ4ावरजातीत

आह परत Eया कवतत मyयच एखादा चरण [- - प + ~] असा न होता [ प - - +

~] असा होतो

ldquoया पYर समजावत कवळन

शकतलसी जगताहन

गलA जननी वर घऊन

गगनातन वीज जशीrdquo (दक ३२)

(१८५) lsquoनगरभषणrsquo [उ प ~ +] दोन वा अधक

[ प +]

उदाहरण माग प ४६९-४७० यावर ^दलच आह

खालAल सहा जातीpया कड)यात [- प ~ +] या भरतख डमाावलAच असEवर असत

२१२ lsquoघनराजीrsquo [- प ~ +] अनक

[- प प प ~ +] एक

२१३ ldquoराीrdquo [ - प ~ +] अनक

[- प - + ऽऽ - प ~ +] एक

२१४ lsquoQीप1त [- प ~ +] अनक

[ प प प ~ +] एक

२१५ lsquoसeपनrsquo [- प ~ +] अनक

[- प प प +] एक

२१६ lsquoसवासनीrsquo [- प ~ +] अनक

[- प प - +] एक

२१७ lsquoगगाrsquo [- प ~ +] अनक

[- प प ~ +] एक

२१८ lsquoमाधरrsquo [ प ~ +] अनक

[ प प प ~ +] एक

२१२ lsquoघनराजीrsquo [- प ~ +] भरतख ड दोन वा अधक

[- प प प ~ +] कमललोचना एक वा दोन

(१) ldquoयापरA अस जीवनऽसख ग च8चल अमच 5ण

घनराईमध कवडसा

तK हलता डलतो कसा

पYर जाई कQणकड साग सख रव कलता थानातन

यापरA अस जीवनऽसख अिPह हलत डलतो6 पणrdquo १ (तासक २८)

(२) ldquoतारका चमकलA नभी

तजाची पतळी उभी

YरपSतampमर तयाला न भी

उEसाह वाढता Sतचा अहाहा पYरसर उ77वल करArdquo (बव-त ७७)

(३) ldquoत हवत माझ मला सख पYर भवSत सदा गRबला

ह मधप फलाभोवती

डोलती जस ग7जती

लोभल तव सोबती तयाचा ओघ न कध आटलाrdquo (यभा ४८)

lsquoampभगरArsquo (दनाघ-सगी ९३) lsquoतज Pहण कणासारखीrsquo (कावा ६०) lsquoवEसलभीSतrsquo

(कान ४२) lsquoवनयवती यसrsquo (रमा-कभा ४८) आQण lsquoआला खशीत सampमदरrsquo ह lsquoकोzयाच गाणrsquo

(काचा ५५) या कवता या घनराजीजातीत आहत गरAशकत शपणखा हA सampसO कवता या

चालAवर Pहणता यत असलA तरA ती या जातीची नाहA ती कवता कड)याची घटना पाहता

भरतख डजातीची ठरत

२१३ ldquoराीrdquo [ - प ~ +] भरतख ड दोन वा अधक

[- प - + ऽऽ - प ~ +]

ldquoभर उहामधी चालनी

आलAस कारभारणी

यईल कवा हA राणी ndash होतच वाट पाहनीrdquo (ठो-फमा ३७)

२१४ lsquoQीप1त [- प ~ +] भरतख ड दोन वा अधक

[ प प प ~ +] सम^दतमदना एक

(१) ldquoपSतlaquoता 4ौपदA सती

ती सभमािज गणवती

दशासन दजन6 गाि7जता आळवत Qीपतीrdquo (ampभ4ौ-लकामा ११११)

(२) ldquoया रानचमलAवरA

दडललA पणातरA

शोधनी फल हासरA

हार तयाचा कणासा^ठ त गिPफशी तीरावरArdquo (जोव ३९)

lsquoसवाई माधवरावाचा मEयrsquo (माक १६३) lsquoपवतीrsquo (अvा ७९) lsquoampसहगडास पाहनrsquo

(बासा-अकामा ४१२०) lsquoवनात काय पा^हलrsquo (पाआ २४) इEया^द कवता या MीपSतजातीत

आहत

२१५ lsquoसeपनrsquo [- प ~ +] भरतख ड दोन वा अधक

[- प प प +] अKणभा एक

ldquoअमलEया फला सागत तला धK नको वथा अampभमान

सeपन बगीचा खला

हा तजभवती पसरला

कमतरता नाहA जला

सौदय खलाव तझ Pहणोनी यEन सगळ जाणrdquo काफ ८९)

२१६ lsquoसवासनीrsquo [- प ~ +] भरतख ड दोन वा अधक

[- प प - +] भपSत एक

(१) ldquoघई हYरनाम ndash मनवािजस घाल लगाम

Eयज पampमराग तो

तज गज मी ह सागत

MीकातभजSन लागतो अRप^ह न दामrdquo (खाक ७०)

(२) ldquoया मतदवता पहा भरतभवरती

पSत िजवत असता िया

वYर सवासनी पद जया

वध)य पampशता तया चढवल वरतीrdquo (पापना-माअक २७)

का)यवहारAची lsquoकfणpया पलावhनrsquo (काफ ५७) हA कवता या सवाampसनीजातीत

आह

२१७ lsquoगगाrsquo [- प ~ +] भरतख ड दोन वा अधक

[- प प ~ +] लAलारSत एक वा दोन

(१) ldquoत मद कोठला गडी

ह तझच का सवगडी

चल टाक ^हpयामध ^हमतीन त उडी

जYर अथाग भरलA गगा हA दोथडीrdquo

(ट-आमा सट १९२३)

परत या कवतत आQण lsquoहा कोणrsquo (ट-ववी ४४) या कवतत मधा जातीpया

कड)याच6 ampमMण आह

२ ldquoराबल वथा ससारसौoयवमी

न भो आपRया धामी ndash जाहल सवथा Mमी

चालल जरA सEपथ

तरA तफान उलट सट

सराट ताK भडकत वफळ Kतमीrdquo (यध १५६)

lsquoवनवणीrsquo (अvा ६३) आQण शखरकत lsquoसिfटमrsquo (कभा ५५) या कवता या

जातीpया आहत वपद म^4काजातीच असल तरA कड)याची घटना ampभन असRयान या पVयाची

जाSत म^4का होऊ शकत नाहA

२१८ lsquoमाधरrsquo [ प ~ +] दोन वा अधक

[ प प प ~ +] सम^दतमदना एक

१ ldquoगोड जाईpया फला सदा मी जीव तला वा^हला

जरA उकरयावरA

घाण पड चौथरA

तया सिनधी परA

वल जाईचा चढ तयावYर जम तझा जाहला१

उपवनात कSत तरA

जाई-फल गोिजरA

सदव बघत तरA

तया गणाची गोड माधर लळा लावत मलाrdquo २ (काफ १५)

खालAल तीन जातीpया कड)यात [उ प +] या भवनसदर माावलAच असरEव आह

२१९ lsquoकqपRमrsquo [उ प +] अनक

[ प प प + उ प +] एक

२२० lsquoचतनाrsquo [उ प +] अनक

[- प प प +] एक

२२१ lsquoवकqपrsquo [उ प +] अनक

[ प प प +] एक

२२२ lsquoभडगराजीrsquo [ प प प +] एक

[उ प +] अनक

२१९ lsquoकqपRमrsquo [उ प +] भवनसदर दोन वा अधक

[ प प प + उ प +] एक सयjत

ldquoवदSन पfपक शकर हा

जन हो भव Sनशक रहा

कारण पfपच सfटAला

बघता ^दसत kfटAला

पfपावण फल व5ाला

नाहA भास ह सकला

Sनसाथकता पजला

पfपावण कn य Eयाला

PहणSन बसवनी थम पfपकn कYरSत महोEसव हा

भjता कqपRमसम हाrdquo (क ७७)

lsquoशampशकलभषण गणवताrsquo (क ३६५) lsquoमाझी ताईrsquo (^टक १२०) lsquo^दधल जनन

तला असलrsquo (रक १३५७) lsquoउषाहA दवबाfपा टाळीrsquo (नाव १२) इEया^द कवता या कRप4मजातीत

आहत

२२० lsquoचतनाrsquo [उ प +] भवनसदर दोन वा अधक

[- प प प +] अKणभा एक

ldquoमाQझया शर सSनकानो

धरधर मद मराumlयानो

शpया कदनकाळानो

सा डनी सगी ाण^ह भगवा झ डा राखावा

Sनशाणा बघSन अघाडीला

फरण य अव_या सनला

शशी झज करायाला

चतना मत हA सगामाची वाT यावYर झलवाrdquo (काफ १०१)

२२१ lsquoवकqपrsquo [उ प +] भवनसदर दोन वा अधक

[ प प प +] च4कात एक वा दोन

(१) ldquoमम सत भरत जरA असला

य नच रामाहSन मजला

ampमळत रा7य जरA Eयाला

अEयानदच मज झाला

खचत मथर वOपणी म य तव बOीला

PहणSन असा हा वकRप वाट द^ह तया ampशरलाrdquo (क ५७५)

(२) ldquoह घन चण पहा होती

बाYरक रणपYर ^दसती

रथाpया माग त उडती

उरात दसरA पडjत उराची ^दसत चZवगrdquo (^दवZ)

rsquoKतला दभाकर चरणीrsquo (क ३४७) ह पVय आQण परशराम नारायण पाटणकर याची

lsquoवNवनाटकrsquo (सहा १५२) हA कवता हA या वकRपजातीत आहत

२२२ lsquoभडगराजीrsquo [ प प प +] च4कात एक

[उ प +] भवनसदर दोन वा अधक

वकRपजातीpया )यEययान हA जाSत ampसO होत

rdquoभातकालA मोटवणावर कोण गीत गाई

साथहA कोण Eयास दई

चला ती बघ या नवलाई १

अनपम शोभा दावतस हA आcedilव5राजी

फलाची नवाळ ती ताजी

लटSन ती उडSत भगराजीrdquo २ (काफ ७६)

खालAल तीन जातीpया कड)यात या [ प +] पशगमाावलAच असरEव आह

२२३ lsquoCचरसदरrsquo [ प +] अनक

[ प प प ~ +] एक

२२४ lsquoकालावगrsquo [ प +] अनक

[ प प प +] एक

२२५ lsquoकlहरrsquo [ प +] अनक

[ प - - +] एक वा दोन

२२३ lsquoCचरसदरrsquo [ प +] पशग दोन वा अधक

[ प प प ~ +] सम^दतमदना एक वा दोन

ldquoसfटAच छकल

समन जरA सकल6

दरवळलला पYरमळ झलवत त दया वYरवरA

ददव अपला

वयोग जYर घडला

तजवषयीच तरग दयी वसSतल Cचरसदरrdquo (काव २३)

lsquoसाEवनrsquo (काव २३) या कवतpया प^हRया कड)यात तवढा थोडा भद आह

२२४ lsquoकालावगrsquo [ प +] पशग दोन वा अधक

[ प प प +] च4कात एक

ldquoीतीची फललA

दयाशी धYरलA

कampलका पYर ती कालवग जाईल का सकनीrdquo (अफ ७)

rsquoभवत)य (अफ ७) या कवतpया प^हRया कड)यात मा थोडा भद आह

२२५ lsquoकlहरrsquo [ प +] पशग दोन वा अधक

[ प - - +] अचलगSत एक वा दोन

ldquoकzया क हरApया

अती Sनधनाpया

उपयोगी तज पडतील

शोभा तज Eया दतीलrdquo (आगरा-रमा ३४)

खालAल दोन जातीpया कड)यात पमाावलAच असरEव आह

२२६ lsquoगानतषारrsquo [ प] अनक

[ प प प +] एक

२२७ ldquoनभोरगrdquo [ प] अनक

[ प - - +] एक वा दोन

२२८ ldquoम7तामालाrdquo [ - - +] अनक

[ प - - +] एक वा दोन

२२६ lsquoगानतषारrsquo [ प] दोन वा अधक

[ प प प +] च4कात एक

अKण तज तव

लाजनस नव

कपोल वभव

खर होऊनी जगता ^दपवल रवhपान त

फक भोवती

तजोमय ती

का)यफत=

कवpया दया उसळव उधळी गान तषारातrdquo (दव-ववी १४०)

२२७ ldquoनभोरगrdquo [ प] दोन वा अधक

[ प - - +] अचलगSत एक वा दोन

ldquoचला गयानो खळ या

आनदान नाच या

आभाळाच

तT ह तT हच

रग मजच

चला चला र पाह या

आन दान नाच याrdquo (नावा ९)

२२८ ldquoम7तामालाrdquo [ - - +] दोन वा अधक

[ प - - +] अचलगSत तीन

(१) ldquoतया गळा

माया गळा

गPफ मोEयाpया माळाrdquo

rdquoताई आणQख कोणालाrdquo

rdquoचल र दादा चहाटलाrdquo

rdquoकशी कशी

आज अशी

गPमत ताईची खाशीrdquo

rdquoआता गड फ दादाशीrdquo २ (तासक ८३)

पण या पVयाची रचना बरAच ampशथल आह

खालAल तीन जातीpया कड)यात [ - ~ - + - ~ - +] या माावलAच असरEव आह

२२९ lsquoघोररजनीrsquo [ - ~ - + - ~ - +]

[- प प प - +] एक

२३० lsquoमनमोहनrsquo [ - ~ - + - ~ - +] अनक

[- प प प +] एक

२३१ lsquoसदशrsquo [ - ~ - + - ~ - +] अनक

[- प - + ऽऽ - - + ऽ - ~ +] एक

२२९ lsquoघोररजनीrsquo [ - ~ - + - ~ - +] दोन वा अधक

[- प प प - +] भवानी एक

ldquoसारडग सारखी तव वाजवनी टाकn मन गगवनी

घोर रजनी वकट हास

वतठायी भत भास

पYर सर ऐकता दर जातस काहर मSनच पळनीrdquo (यध १३३)

lsquoसािRगराrsquo (कयशो १८) म8जमाधवकत lsquoगा गड गोड गोड गीतानाrsquo (पद ४५) आQण

सोपानदव चौधरA याची lsquoवाजव नको माधवाrsquo (गोग ७५) हA कवता या घोररजनीजातीत आहत

२३० lsquoमनमोहनrsquo [ - ~ - + - ~ - +] दोन वा अधक

[- प प प +] अKणभा एक

ldquoमनमोहन वाजवनी सारगी काढA मञळ सर

वNव Sनजल शात झाल

एक धरणी मा डोल

ग`भीरपणान अधारातSन छडत जाई सरrdquo १ (गका ३)

lsquoचाद यातील हरहरrsquo (माजव ७०) lsquoखचतो माझा धीरrsquo (माभा ५०) lsquoyयास व भासrsquo (माभा

५६) lsquoएका बाळकासrsquo (गोद ४) lsquoचमकRयासrsquo (काचा ३६) कfणाकमारकत lsquoहताEमाrsquo (फ २२)

इEया^द अनक कवता या मनमोहन जातीत आहत

२३१ lsquoसदशrsquo [ - ~ - + - ~ - +] दोन वा अधक

[- प - + ऽऽ - - + ऽ - ~ +] एक

ldquoह वागत तमच सार ndash मज आता लाभत

हाय तो सदश माझा

SनEय दयी वागवा जा

जाऊ Vया बिदशाला ती ndash वरहान कfटतrdquo (अ-म ११)

२३२ lsquosपवतीrsquo [मो^हनी] अनक

[शारदा] एक

ldquoजरA कणा Mीमताची सन होय शारदा

तरA Eयास साज ऐशी Sतची hपसPपदा

बघSन तीस आकाशीची चादणी ^दपावी

ना^ह hपवती दसरA हजारात ठावी

हसत थोर सदारानी मागणी करावी

परA मला मनच मा ड चKSन काय फायदाrdquo १ (दशा ३१)

खालAल चार जातीpया कड)यात धाीमाावलAच असरEव आह

२३३ lsquoसदयशातrsquo [~ ~ ~ ~ - - - +] दोन वा अधक

[~ ~ ~ ~ - - - + ~ ~ ~ ~ ~ ~ - - +]

(१) ldquoसदयशात असशी मरणा भीSत तझी वाट ना

हAन दAन दjखी दबळी

7यास ओस दSनया सगळी

यSत Eयास घशी जवळी म तझ आटनाrdquo (दशा ८७)

(२) ldquoKदन हच आयध अमच सवदा वजयी अस

पाहत तयाpया पढती मातदय ^टकत कस

कोण ऐampस जाडी चता

पश मम न जी कYर शाता

शRय त Sतpया Eपाता कोणत सलत असrdquo (कोग)

२३४ lsquoकणनाथrsquo [~ ~ ~ ~ - - - +] दोन वा अधक

[~ ~ ~ ~ - - - + ~ ~ ~ ~ + ~ +]

ldquoगोकampळचा काहा कोणी पा^हला क काय ग

गोकampळचा राणा माझा दQखल क काय ग

भ सावळा हा कfण

रग तझा झाला कfण

कणनाथ लपवSन पोटA ठवला क काय गrdquo (सोका २१)

२३५ lsquoमरिBजताrsquo [~ ~ ~ ~ - - - +] दोन वा अधक

[~ ~ ~ ~ - - - + ~ ~ ~ ~ + +]

(१) ldquoकाय पKष चळल बाई

ताल मळी उरला नाहA

धमनीSतशा पायी तडवती कस होrdquo (दशा २)

(२) ldquoकती वळ साग तजला सोड हा अबोला

मरिBजता8या साठ कायदा कशाला

अपागास आलA लालA

राग रगलला गालA

परA रागवोनी होई फायदा कणालाrdquo (जोअह-फ २४४)

रा यशवत ख डराव कळकण= याची lsquoकोण ना ampभकारArsquo (माल १८) हA कवता या

मरि7जताजातीत आह

२३६ lsquoआ3मवaचनाrsquo [~ ~ ~ ~ - - - +] दोन वा अधक

[~ ~ ~ ~ - - - + ~ ~ ~ ~ +]

(१) ldquoआकळ न अघ^टत घटना तव दयाघना

का Kच अधोगSत ऐशी या वभSतना

ampसO पKष सVगK असनी

मlन होSत माया)यसनी

कव कYरSत तप नाशोनी आ3मवaचनाrdquo (गोट-मामबो)

(२) ldquoह ^दनश उघडी नयना तमSनवारणा

तजवना न अयच कोणी 5म जनावना

कfण घनच अPबYर जमल

लोकपSतस ास सजल

उघड तरA Vवादशनयना लोकतारणाrdquo १ (करा-नजीमा २९-१०)

अlयावतनी

२३७ lsquoजलवाहrsquo [ - ~ - - - ~ - -] दोन चरण

[ - ~ - - - ~ - - - ~ - - - ~ -] एक

ldquoहासत जग ह वनोद पYर कठ त ह भो

नाचत जग ह मोद पYर कठ त ह भो

तारकासह च4 चमक

फRलकमदA वाय ठमक

वाहती जलवाह गमक पYर कठ त ह भोrdquo १ (सजी)

२३८ lsquoअमररमणीrsquo [ - ~ - - - ~ -] दोन

[ - ~ - - - ~ - - - ~ - - - ~ -] एक

(१) ldquoगमत सखकर समय हा

तजराशी कमदबाधव यत सदनागQण पहा

वबधललना Znडती

रEनकदक फकती

अमररमणीपादतलहत PहणSन वहर गगSन हाrdquo (काव ३)

(२) ldquoयाampमनी जण काampमनी

यौवनी मदहाampसनी

म8जम8ज सलAल पाऊampल पातलA जनमो^हनीrdquo (काराअ-माल ६७)

२३९ lsquoविजतमदनrsquo [ भ भ भ - +] पYरलAना तीन

[ भ भ भ भ] दासी एक

ldquoMीराम माझा हो राजधराज

वीरासन पीतवसन सजलजलदकाती

वामजानSन^हतवामहत मत शाती

vानम^4का वराजमान द5ण हती

इदवदन सगनसदन विजतमदन वलसतसrdquo (वदप १२)

२४० lsquoकामनाrsquo [- भ भ भ +] Kचरवदना दोन वा अधक

[ भ भ भ +] धवलचि4का एक

ldquoका ^दवसा त कYरampश वधो Pलान आनना

खलवी तज राीचा समय आन ना

िथSत माझीहA तजसमान होय या ^दनी

मज बह उदास भयद खास गमत म^दनी

हतारायत लोप मम सखद याampमनी

लाभो तो EवYरत घडो पण कामनाrdquo (समौ ५८)

lsquoत मानसासrsquo (समौ २२) हA कवता^ह या कामनाजातीतच आह lsquoवशाखमाampसrsquo (क ४५२) या

पVयाची हAच जाSत आह पण रचना थोडी ampशथल आह

ldquoया जाइजई मोगYरला बहर तो अला

ग7जारव कर यात गग मधप जाहला

नव पRलव त फटSत सकळ व5गणाला

कसमगधयjत मद वात सटलाrdquo (क ४५२)

२४१ lsquoदयहारrsquo [ भ भ भ +] धवलचि4का अनक

[ भ भ भ - +] पYरलAना एक

ldquoलपत छपत यऊSनया माYरampश पचकारA

ampभजवampश का तनलSतका क^टला मम सारA

कसातSन रगाच थPब Sनथळता

पदर चPब ampभजSन उरA तव बलगता

चडललA नजर तझी मजampश वधता

या परत साग कठ च दयहारrdquo १ (यग ५९)

खालAल सात जातीpया कड)यात [ भ भ ] या जीवन लहरA माावलAच असरEव आह

२४२ lsquoरमावर [ भ भ ] अनक

[ भ भ भ भ भ +] एक

२४३ lsquoउमनीrsquo [ भ भ ] अनक

[ भ भ भ + ऽऽ - भ +] सयjत एक

२४४ lsquoदयवरदrsquo [ भ भ ] अनक

[ भ भ भ भ +] एक

२४५ lsquoमधमधराrsquo [ भ भ ] अनक

[ भ भ भ भ] एक

२४६ lsquoअ(णrsquo [ भ भ ] अनक

[ भ भ भ - ~ +] एक

२४७ lsquoशभवदनाrsquo [ भ भ ] अनक

[ भ भ भ - +] एक

२४८ lsquoपlडरकrsquo [ भ भ ] अनक

[ भ भ भ +] एक

२४२ lsquoरमावर [ भ भ ] जीवनलहरA अनक

[ भ भ भ भ भ +] एक

कYर अSत Eवरा

घडघडघड पलपल जप अमतधाम रामनाम धKSन आदरा

जो इि4यसघ द5

तो SनजकRयाणद5

Eयज वटवट खटपट उग झटपट कYर कपटर^हत

भज रमावराrdquo (वदप ३७)

२४३ lsquoउमनीrsquo [ भ भ ] जीवनलहरA अनक

[ भ भ भ + ऽऽ - भ +] सयjत एक

(१) ldquoबाधावYर झडप एक

पfप तयावYर सरख

पाहSन मी Sनज दयी म^दत जाहल

Eयाजवampळ चालल

जाऊSनया Eया समनी

काय अस ह वमनी

मनन कYरत उमन मी तथ ठाकल

या पडjत बोललrdquo २ (कक ११०)

lsquoसEय ^द)य आQण शातrsquo (वक ४) आQण अधफट पfपातrsquo (नाव १८) या कवता या

उमनीजातीत आहत

२४४ lsquoदयवरदrsquo [ भ भ ] जीवनलहरA अनक

[ भ भ भ भ +] एक

(१) ldquoधणी- सकल तरQण-कलज नपSत मकतमणीर

परम सदय दयवरद

दYरतजलधपSततकरद

शतमखमखवजयवरद खचर Sनकट पवनफणी र १

असर दनज नमन मा

कKSन आampलयाampस जो न पवकम कमप गणीरrdquo २

(मोफका १३७०)

(२) ldquoअथहAन गाशी त का^हहA मलA

होशीहA तिRलन कSत सहज आपलA

लाख िजभा चालवन

ज न उकampल पि डतगण

त यथ य समजन 7यास बालबोampल उमगलArdquo (अvा १२४)

२४५ lsquoमधमधराrsquo [ भ भ ] जीवनलहरA अनक

[ भ भ भ भ] एक

(१) ldquoडोळ तमच जादगरA आमpयाकड पाह नका

तिPह जाता मRखावYर

माQझ चता कोण करA

ऐकल मी राह कशी फार ^दवस लाव नकाrdquo

(एक ाचीन पVय स^हता Sतभापा5कावhन)

(२) लlन न)ह मरण उVया ठरल त टळत ना^ह

मातची धYरampल कास

पYर तटलA ती^ह आस

नवस बोampलल िजवास अजSन कसा वळत ना^हrdquo (दशा ६९)

(३) ldquoमधमधरा मरampलधरा आज अस काय गड

लावSन टक बघता मख kिfटस नव काय पड

नजर तरA जादगरA

आवर बभान करA

राह उभी कोठवरA

ampशYर घागर मSन खळबळ न कळत पथ चाल उडrdquo १

(गोपाMा-ववी ९१)

lsquoक8जनयन गोपालrsquo (वदप ३४) lsquoकमलनयन गोपालrsquo (वदप ३५) lsquoनदसता ओळQखताrsquo (गोबो

१३) आQण lsquoकालचा गलाब कठrsquo (कावा-३२) या कवता या मधमधराजातीत आहत

२४६ lsquoअ(णrsquo [ भ भ ] जीवनलहरA अनक

[ भ भ भ - ~ +] मदनरग एक

(१) ldquoय पहा राीचा समय सKSन यत उषकाल हा

थ डगार वात सटत

दAपतज मद होत

^दlवदन वpछ कYरत अKण पसYर Sनज महाrdquo १ (क ५११)

(२) ldquoएकदाच पा^हल

पा^हल तया5णीच आपलA न रा^हल

ठाऊक न नाव-गाव

कळव कव दयभाव

ह अस अधातरA िजण न जाय सा^हलrdquo १ (उपो ७)

(३) ldquoसहज तझी हालचाल म जण मो^हत

सहज चालण^ह तझ

सहज बोलण^ह तझ

सहज पाहण^ह तझ मोहSन मज घाampलत १rdquo (तासक १६८)

lsquoजोहारrsquo (वक ८१) lsquoमधयाampमनीrsquo (बाक २५) lsquoजगाच गाणrsquo (गोवा ६०) lsquoपनवकसनrsquo (गोवा

७७) lsquoीतीचा वासrsquo (तासक ५८) lsquoसाcedilा7यवादArsquo (तासक १८१) इEया^द कवता या अKणजातीत

आहत

(४) ldquoन उघडनी

बघampश कणा काय जनी न उघडनी

चो^हकड रPयपणा

बघSन तोषवीampश मना

पS मधप विNव उडप Kचर सिfट माSननीrdquo (टआ ११९४)

ह पVय^ह या अKणजातीचच आह परत lsquoभjतजन सदाrsquo या पVयाpया चालAवर

ampल^हलRया अशा पVयाpया कड)याpया अEय चरणात आर`भी ज दोन भग गण समयक

यतात त पfकळदा अधक मााच आढळतात (~ - ~ ~ ~ ) या गणाpया ^ठकाणी ( - - ~ ~

~) अशी रचना आढळत आQण मग आVयगK यEन लघ उpचारावा लागतो

२४७ lsquoशभवदनाrsquo [ भ भ ] जीवनलहरA अनक

[ भ भ भ - +] पYरलAना एक

(१) ldquoMीगKच चरणकमल दयी ऽ मराव

रामदास साग तज

अजSन तरA समज उमज

वषयवीष घऊSनया फकट का मरावrdquo (अकक ३१५१)

(२) ldquoनदतनयछद मला बाइ लागला ग

चहकड कfण ^दस

बाइ इतर भान नस

रािदन हच पस लागल मला ग १

मदहampसतलampसत वदन

कदमकललampलत रदन

कवळ जण बाइ मदन दSय रगला गrdquo २ (खाक ७३)

(३) Kणझण य Kणझण य झणकाYरत वाळा

लटलटलट दडदडदड ठमकत य बाळा

धिद अजSन रजSननयSन

सावhSन पदर धKSन

शभवदना उडरदना दई जाPभयालाrdquo १ (तासक १६१)

lsquoबोधनrsquo (रक १७६) lsquoअजSन लागलच दारrsquo (तासक ६७) lsquoमकसगीतrsquo (गका ९४)

lsquoअजनrsquo (यध ६४) आQण राजकव च4शखरकत lsquoमधर मधर हच झरrsquo (पामा १६) इEया^द अनक

कवता या शभवदनाजातीत आहत

२४८ lsquoपlडरकrsquo [ भ भ ] जीवनलहरA अनक

[ भ भ भ +] धवलचि4का एक

(१) ldquoपlडरक Pया वYरला

याहSन जYर अयाला

वनीहA वा^हयला ना^ह दह हाrdquo (दशाप ६३)

(२) ldquoय अवितक नयनदयरि7जक

त जीवन त भषण

परमाथाच साधन

आह मज तजवाचन सव जग फक rdquo (वक ९३)

(३) ldquoमना का^ह तरA शाित धरA चित हरA र

अपल ह EयजSन ढग

सतत धरA सतसग

Sनampश^दनी भज पा डरग

भवजल तर यास अस हAच तरA रrdquo १ (खाक ७६)

lsquoपा डनपSतrsquo (क ५३) ह पVय ampशथल आह lsquoलlनाला जात मीrsquo (क ४५७)

lsquoलमीसम च8चलrsquo (दम ४३) lsquoनोह हा जवन पवनrsquo (दम ५५) lsquoचमकला ससारrsquo (काव ४८)

lsquoहास बाampलकrsquo (माजव ५३) आQण lsquoसीमा (कावा ८) इEया^द कवता या प डरAकजातीत आहत

खालAल तीन जातीpया कड)यात [ भ - ~ +] या माावलAच असरEव आह

२४९ lsquoवगदवताrsquo [ भ - ~ +] अनक

[ भ भ भ - ~ +] एक

२५० lsquoकसमबाणrsquo [भ - ~ +] अनक

[भ भ भ +] एक

२५१ lsquoमaजलाrsquo [ भ - ~ +] अनक

[ भ +] एक

२४९ lsquoवगदवताrsquo [ भ - ~ +] दोन वा अधक

[ भ भ भ - ~ +] मदनरग एक

(१) ldquoकोण त कठोSन यampश का हळच मिदरA

मोहवी मनास रPय हायतज सदरA

त सती जगातलA

असरा नभातलA

वगदवता सजन यampश वा धरवरArdquo १ (गका १३०)

(२) ldquoअधकार मातला

विfटतस भतला

शय मना Qखनपण सखदायक जाहलाrdquo (बाक ६५)

बालकवीpया या कवतpया ९ कड)यापकn शवटलA ३ Sनराzया Pहणज अKणजातीची आहत

lsquoउघड उघद दार रrsquo (अvा ८३) हA कवता^ह वगदवताजातीची आह

२५० lsquoकसमबाणrsquo [भ - ~ +] दोन वा अधक

[भ भ भ +] धवलचि4का एक

(१) ldquoदय साग चोYरल कशास सदरA

दऽ दन दampश तरA द तझ तरA

(व) सत कोतवाल हा

rsquoस7ज ग उभा पहा

कसमबाण सोडवीन मी तया उरArdquo (तासक ४१)

(२) ldquo^हदबधनो चला करAत ^हदवदना

गौरव Sतला कती कhन वीरनदना

भिjतनच आळव

अतरास मळव

वभवी वराजव कhन दर बधनाrdquo (गफ ३५)

२५१ lsquoमaजलाrsquo [ भ - ~ +] दोन वा अधक

[ भ +] एक

(१) उगच काय बRबला ऽ ampशणवशी गळा

उगच क ठ फोडशी

दय मा फाडशी

रमQणवाQण आQणशी

मरQण मaजळाrdquo (तासक ४०)

(२) ldquoरSत खरA न रSत तव ती वकSत काampमनी

यऊनी 5णो5णी

जपampश बघSन लोचनी

Vवरदगाampमनीrdquo (समौ ५०)

२५२ lsquoजीवतवरrsquo [ - ~ - ~ +] दोन वा अधक

[ भ भ भ +] धवलचि4का एक

(१) ldquoधाव धाव गा

धाव राघवा

तजवीण वाटतस शीण आघवा १

वषय घोर ह

चोरस मला

कKSन वकल Sनखळपण PहणSत lsquoनागवाrsquordquo २ (वदप ११)

(२) ldquoजीवतNवरा

बोलण जरा

काय आगळीक होई जोडत कराrdquo (राम-क १०)

rsquoSत5ाrsquo (यध १४१) हA कवता या जीवतNवरAजातीत आह

२५३ lsquoदपारतीrsquo [ - - ~ - - ~ - - ~ +] दोन वा अधक

[ - - ~ - - ~ - - ~ - - ~ - - ~ - - ~ - - ~ +]

rdquoदपारती घऊनी दो करA

दवा उभी दवता सदरA

या ^हदभची अस एक आशा अता साथ होवो तझी वखरArdquo

(इ-मनोमा नोव-१९३४)

२५४ lsquojद^यागनाrdquo [ - - ~ - - ~] दोन वा अधक

[ - - ~ - - ~ - - ~ - +]

ldquoतKणा िजवा अत

ह सEय अEयत

कसलA वथा खत कYर मौज घडचीrdquo १

ldquoवनात सनात

jद^यागना कात

पाहSनया ात हा जीव झाला २

कट मVय ह गोड

लाग िजवा ओढ

ampमळवील त जोड ^द)यागनचीrdquo ३ (तासक २०१)

२ lsquoसविदतrsquo [ - - ~ - -] दोन वा अधक

[ - - ~ - - ~ +] एक

ldquoभच सविदत नाम असो

मी नlन आल

जाईन नlन

हा बोध मजला ठसो

भनच ^दधल

भनच नल

तYर दोष भला नसोrdquo (उस २६८)

२५६ lsquoवीरभRrsquo [- ~ - - ~ - - ~ - - ~ +] वरमगला अनक

[- ~ - - ~ - - ~ - +] दव एक

(१) ldquoडमडमत डमh य खणखणत शल य

शख फकnत य यई K4ा

लयघनभरवा कYरत कक शरवा

Zर वZाळ घ ZO म4ा

पवe नरampसह त गटनी फाडल

kfट जSय अय ग ह दरवड पाडल

बनSन नप तापनी च ड जन ताडल-

द जयाच तया वीरभRाrdquo १ (तासक १२७)

(२) ldquoवाऽर सवथा मjत झाल

Kिjमणीन मला म जो कथयला

जळSनया होईलच सफल तो चागला

काय फसवील ती या नरालाrdquo (क ५२१)

वग ४ था

वषम जाSत

कार दसरा

वषमजातीpया प^हRया कारpया )याoयत 7या वषमजाती बसत नाहAत Eयाचा समावश या

वगात कला आह

२५७ lsquoयपरrsquo [प ~ + उ प ~ +] सयकला दोन

[उ प ~ +] पवती तीन

[ प प प ~ + उ प ~ +] एक सयjत

ldquoनील नभोम डलA ndash अफट यपर दQखलA

धKनी सफलावलA डोलती बघ पढती नारळी

वदह बाळावर सावRया

कराया वाEसRय वाकRया

एक या सळसळती झावzया

अवरत Eयाची ममर हA का हरहर दयातलA

जरA मी क हतो हA आपलArdquo (कास ६१)

२५८ lsquoझपझाrsquo [ प - - +] अचलगSत एक

[ प] दोन

[ प - - +] अचलगSत तीन

[ प] दोन

[ प - - +] अचलगSत दोन

ldquoहष खद त मावळल

हाय Sनमाल

अM पळाल

क टकशRय बोथटलA

मoयामालAची लव वठलA

काहA न ^दस kfटAला

काश गला

Sतampमर हरपला

काय Pहणाव या िथSतला

झपऽझा गड झपऽझाrdquo (कक ११२)

२५९ lsquoसदयाrsquo [- प - +] उOव एक

[- प - + - ~ +] माampलबाला एक

[- प प प प - +] भवानी एक

[- प - + - ~ +] माampलबाला एक

ldquoमम दयी जमा घOtilde

य सदया यथ राहA य भो

मी माझ लोपSन जावो

जग तझच अवघ होवो य भो

मज Pहणोन कQण दभाग बावळा जोग मला 5Sत

ना^ह मला भय नाहA

त माझा होऊSन राहA ह भोrdquo (उस ३९८)

२६० lsquoअभमताrsquo [ भ भ] जीवनलहरA तीन

[ भ भ +] एक

[ भ भ भ +] धवलचि4का एक

ldquoसाग कठ पाह तला सQख वतत

जSन वजनी साग कठ रमampश सlaquoत

त धन मम तच मान

त जीवन तच ाण

तव सचत मज माण

अजSन कती अत पाहशी

हो सन मज णता शीmiddot अभमतrdquo (^टक २०२)

परवणी

हरावतनी समजाती

७४ अ दव [ - ~ - - ~ - - ~ - +]

ldquoकोणी काहA नका ampशकव आता

दोष लाव नका )यथ ताता

दइ हात मला तात 7यासी

लlन होताच तो दव मजशीrdquo (दशा ८९)

वग ५ वा

वरपVय जाSत

वरपVयासाठ रा )यकटश शकर वकnल यानी पावतनीजातीचा रा आEमाराम रावजी

दशपा ड यानी अlयावतनी जातीचा आQण रा भवानीशकर पि डत यानी भगावतनीजातीचा

कसा उपयोग कला आह याच ववचन प^हRया अyयायात (प ३९-४३) सोदाहरण यऊन गलच

आह अ lयावतनीजातीचा उपयोग वरपVयासाठ कRयाच आणखी एक उदाहरण रा वामन

नारायण दशपा ड यानी आपRया lsquoचवडाrsquo या अकाampशत का)यातन कपा कhन पाठवल आह

त खालA दत

rdquoच आह Sनतकच ह बापड

हAन कोणी दहधारA काampमनी

काय नकळ ह^ह मSतला माQझया

हासता मग कासया

काय पYर कh

कव तYर कथ

च ह नच द^हनी हA-ह कळन^ह ममन

चतpया hप^दितस भाळल

शलभ आपण जाहलrdquo (चवडाका)य)

चरण मoयत [ ७ ७ ५] असा असन अथानरोधान तो लहानमोठा कर यात आला

आह

अ=याय ७ वा

छदछाया

बायकाpया तो डी असलल पढAल परPपरागत गीत पहा-

तझा लाडका ग यशोदा ऽ ऽ माई

तया हरAन ऽ ऽ खाRल माझ दहA

प^हलA बोललA ऽ ऽ सताराची साळ

Sतpया अगणी ऽ ऽ खळतस बाळ १

दसरA बोललA ऽ ऽ तलlयाची गगा

Sतpया अगणी ऽ ऽ घालA हYर पगा २

SतसरA बोललA ऽ ऽ ामणाची उमा

Sतpया अगणी ऽ ऽ खळ हYर QझPमा ३

चौथी बोललA ऽ ऽ मराumlयाची राणी

Sतpया अगणी ऽ ऽ खळ चZ- पाणी ४

यथ चरणातील प^हलA टाळी SतसT या अ5रावर पडत Pहणज आVयतालकपव गण दोन

अ5रA आह तथाप दहापकn तीन चरणात हा आVयतालकपव गण य5रA ^दसतो

प^हRया टाळीन आर`भ होणाT या आवतनात वपदाचा प^हला चरण वगळRयास तीन तीन

अ5र आहत Sन पढ Vवमाक वराम आह

Eयाpया पढAल आवतनात प^हला चरण वगळRयास चार चार अ5र आहत प^हRया

चरणात Eया ^ठकाणी तीन अ5र असन पढ Vवमाक वराम आह

SतसT या आवतनात सव दोन दोनच अ5र आहत

हा एक पावतनी छद आह छदात Eयक अ5र मग त ^दसायला लघ असल तरA गK

उpचारायच आQण गKच समजायच असत सारAच अ5र गK Pहणज Vवमाक मानायची हा

छदाचा मलभत Sनयम असRयामळ पगण हा चार अ5राचाच असतो लघ अ5रच नाहA

Pहणन लगZमाचा Nनच उshyवत नाहA Pहणन छदास लगEवभदातीत अ5र सoयाक पVय

Pहणतात

परत ाचीन रचना सहतकपण रखीव अशी नाहA Sतpयात मyयच एखाद अ5र अधक

यत तथ दोन अ5र Eवरन एका गK अ5राpया Pहणज दोन मााpया कालात उpचारायची

असतात हA दोहA अ5र लघ असRयास ती दोन मााpया काळात सहज उpचाYरता यतात

वरAल पVयात चरणार`भी प^हलA दसरA SतसरA ह ज तीन श]द आल आहत Eयातील प^हलA

दोन दोन अ5र दोन दोन मााpया कालात उpचारायची आहत अस शथRय आधSनक

छदोरचनत तरA नसाव छद क टाळवाणा होऊ नय Pहणन Eयातील अ5राची सoया

यनाधक कलA पा^हज अस मळीच नाहA अकारात श]दातील अEय अकार गाळन अथवा एक

माक उpचाhन उपाEय अ5र अनZम चतमाक वा माक उpचारRयान तवढ वचय

आQणता यत गाव हा श]द गाव ऽ असा उpचार याpया ^ठकाणी गाऽऽव अथवा गाऽव असा

उpचाYरता यतो पहा हा भद वकिRपक आQण वयिjतक उpचारापरताच असRयान पVयाpया

वhपात वकSत कोणतीच होत नाहA

छद कवळ अ5रसoयाक नसतो छदात^ह लयबOता असावी लागत Eयक अ5र

Vवमाक असRयान छद ह पावतनी वा भगावतनी असतात त अlयावतनी वा हरावतनी

अस शकत नाहAत पण छदाची मोडणी हA जाSतमोडणीसारखीच असत जातीत िजतका सश]द

माा असतात Eयाpया अदपट अ5र Eया छदात असायची छदात माग छादस वा पढ छद

हा श]द ठऊन जातीचीच नाव छदाना ^दलA तर पाYरभाषक सvाची सoया Sततकnच पYरampमत

राहAल छद पादाकलक Pहटल कn माालखन [ प प] असह होणार पण अ5र मा आठच

असणार आQण टाळी अथात प^हRया Sन पाच)या अ5रावर पडणार छादस रचना हA थल

असRयाकारणान एकाच पVयाpया अनक मोडणी कEयकदा स`भवतात श]द कोठ^ह तटला तरA

कानाला त Sततक कड लागत नाहA तथाप छदात^ह श]द भलEया ^ठकाणी तट नय यावषयी

काळजी _यायलाच पा^हज जातीत जथ अपYरहायपण यSत यतो Eया ^ठकाणी छदात^ह यSत

पाळायलाच हवा

पाच वषमा5र आQण समा5र ampमळन एखादा Vय5रA श]द नसावा lsquo का लोक धा -

वती असrsquo याप5ा lsquo लोक का धा - वती असrsquo Pहणण कानाला अधक चागल लागत

मराठतील अभग ओवी घना5रA इEया^दकाची रचना छादस आह Qrती

उपासनासगीतात lsquoइजी चालAवरrsquo Pहणन जी पVय ^दलA आहत ती वतत छदोhप आहत

सकतात आQण ाकतात न आढळणारA हA लगEवभदातील छदोरचना मराठत आढळत अगदA

आर`भापासन आढळत हA गोfट चतनीय आह ठोकळ मानान लयाला अनसरणाT या

लोकगीतापासन छदाचा उगम झाला असावा ampशशगीताना Pहणनच छद योlय वाटतो

ओवीची रचना अSनयampमत वाटत महानभाव लोकात शक १५०० pया मागपढ भीfमाचाय

नामक थकारान आपRया मागभाकर नामक थाpया vानख डात ओवीच पढAल माण

बाधलल ल5ण वNवनाथ काशीनाथ राजवाड यानी आपRया मराठ छद या पितक त उOत

कल आह- ldquoगायी छदोपासौSन धSतपयत थ वोवयाच तीन चरण जाणाव SनिNचत

SतfठपासौSन जगतीपयत चौथा चरणrdquo या ल5णात गायीpया ^ठकाणी सSतfठा आQण

Sतfठpया ^ठकाणी मyयमा अशी सधारणा राजवाड यानी सचवलA आह एकण काय लखी

ओवीच वhप फारच अSनयampमत आह

परत ओवी हा गय पVयकार होता अस ^दसत सगीतरEनाकराpया बधyयायातील

पढAल अवतरण ो ग ह रानड यानी माया kfटAस आQणल आह-

ldquoख डय ासयत गीयत दशभाषया

ओवीपद तदतचदोवी त7vतदो^दता

याणा चरणाना यरकाVयाविEततो ampभदा

आ^दमyयातग ासरकाVयNच पद पद

छदोampभबहampभगया ओ)या जनमनोहरा

सानासिampभ ख डमि डता ाकत पदrdquo

7या गय ओ)या आजीबाOtildepया आQण मलAबाळीpया तो डन अVयाप ऐकायला ampमळतात

Eयातील शथRय मया दत ^दसत आQण Eया ऐकन 7या ओ)या रच यात यतात Eयात त

शथRय^ह यत या ओ)याच दोन कार किRपता यतील दोहA कारात चार चार चरण असल

तरA प^हRया कारात चाT हA चरण िजतपत सारख असतात Sततपत सारख दसT या कारात प^हल

तीनच चरण असतात आQण चौथा चरण तोकडा चार-अ5रA असतो ह ज चरण जवळ जवळ

सारख असतात त सहा-अ5रA सात-अ5रA वा आठ अ5रA असतात चरण सात-अ5रA वा आठ

अ5रA असRयास आवतनार`भ अनZम दसT या वा SतसT या अ5रापासन होतो

१ Rया कारpया ओवीची काहA उदाहरण

(१) ldquo ampशत Sतथ भत

घरA एक गज - बज

बो - बडा बोल नाहA

नाहA कानी कज - बजrdquo (तासक १९४)

(२) ldquo ताराpया रा7यी

उण ठवीना र दव

ब^हणीpया मनी

चो - ळीची आशा ठवrdquo (तासक १९६)

(३) उ - चकn लाग माय

काहA कRयान रा - हAना

का - ^ढशी आठ - वणी

सखी माय तझी मनाrdquo (तासक १९५)

२ T या काराची काहA उदाहरण

(१) ldquo य ग य ग गाई

बा- ळाला दद दई

पर- तोनी राना जाOtilde

चरायालाrdquo

(२) ldquo माझ मोठ घर

कर लो^टता लो - टना

सभा बसलA उ- ठना

भाऊजीचीrdquo (दलो २६५)

दोहA कारpया ओ)या यापढ समा5रक रचण Mयकर होईल

कEयक छदात जो आVयतालकपव Vय5रA गण आढळतो तो वतत Vवमाक असावा

अशी शका Pहण याpया धाटणीवhन यत तसा तो असRयास रखीव पVयात तो एका5रAच

असावा ह इfट होय

समा5रक ओ)या कशा वाटतील ह परPपराात ओ)यातनच काहA Sनवडन पाह याना पढ

दवVवार तलसी आQण पfपगpछ हA नाव ^दलA आहत

(१) ldquo अगाईच घरA

मगाई ग गलA

सवगाई झालA

दाण याची

(२) का - वळा काका करA

घ - राpया आया वरA

पा - हणा घोया - वरA

भाऊराया

(३) फल फल घोसा - ampळय

फल गल ग घोसात

तझ सासर द - शात

अPब - बाईrdquo (दालो २६५)

अभगाचा एक कार या ओ)यातील प^हRया कारासारखाच असतो ह सहज yयानात

य याजोग आह

वग १ ला

समछद

पhावतनी

१ कपवीर छद [ प प प प - -] १८ अ5र

rdquoगायका त गीत गाशी कn ओSतशी सधचा कलश

मधरता वरातलA अलौकक गमत मनास

दवाचा का गवई त गधव-लोकn का तझा वास

तरAच का तथलA य गोडी तया यथRया गानासrdquo

(दवाना-वमा १५)

२ वनहmरणी छद [ प प प प ] १६ अ5र

(१) ldquoआटपाट नगरात नाद राजाची ग राणी

नाव मनाई Sतयच hप गोड फलावाणी

नाहA नोवT याचा पEता कलशील न माहAत

चौदा चौकयाच रा7य Sतpया होत पदरातrdquo (कोल ७१)

(२) ldquoशोampभवत फलपाी ठवयलA फल दोन

कणी रचनाकशल आQणलA जी Sनवडोन

पYरचय उपचार अशालागी कसा )हावा

पट Sनश]द ओळख समदjखीसखी जीवाrdquo

(काकना-7योमा १३)

३ हmरभCगनी छद [ प प प - - -] १५ अ5र

(१) ईNवराची दया कती थाग Sतचा लागना

यायी तरA Eयाची ीती ampसध एवढA जाणा १

दव बोल म फार टाकn मायावरA भार

सव कfटA सव दjखी ओQझयानी क हती

ऐक जात ^द)यलोकn ीSत तथ वसतीrdquo २ (उस ३३)

२ ldquoचाल बाई चाल माझी चाल सई चाल ग

कोवळ ह पाय मऊ मखमल लाल ग

इवलाल पाय तझ गोर गोर हात ग

चाल चाल ampभऊ नको मोEया माऊ हात गrdquo

(दअ-आमा एील १९३४)

या छदाची उदाहरण उपासनासगीतात वपल आहत

४ वकlठ छद [ प प - - - ऽ ऽ - - -] १४ अ5र

(१) ldquoतकाराम Pहण िजजा त माझी ndash बायक

वकlठाला चल नको कोणाच ndash आयकrdquo (भाग)

(२) ldquoपाखराची शाळा भर पPपळा ndash वरती

चम याची पोर भारA गोगाट ndash कYरती

उतरत ऊन जात टळनी ndash दपार

पारावर जसा याचा भरतो ndash बाजारrdquo (पारा ६६)

मायादवकत lsquoगोकळrsquo (माभा ७४) या कवतची रचना ampशथल आह

५ लवगलता छद [ प प प - -] १४ अ5र

(१)ldquoसौरA झाल जनी

रामा कला धनी

शाितगती घऊन हाती भिjतचोळी RयालA

मीतपण ठाव नाहA वसhन गलA

कम नण धम नण नण आPहA काहA

vानदव Pहण आPहा यण जाण नाहArdquo (vापस १६)

(२)ldquoयई गा त यई गा त प ढरApया राया

तजवीण शीण वाट 5ीण झालA काया

याSत हAन मSत हAन कम हAन माझ

दAननाथ दAनबध नाम तPहा साज

वटवरA उभा नीट कटAवर कर

तका Pहण आPहा हच yयान Sनरतरrdquo (तका-पस १८१)

(३)ldquoय ग य ग चऊ

हात हलवन तला कती वळा बाह १

तयासाठ कापसाच घर कल मऊrdquo २

(मागय-आमा जल १९३६)

vानNवर प ७७ पVय ३१ व (चशाळा त) तकाराम (२१५० अभग Zम २४९९-२७५२

इदकाश गाथा) lsquohपगवताrsquo (दवाना-कार ४०७) lsquoसना सनाrsquo (माअ ८) lsquoवा_याच गाणrsquo (

१७) इEया^द गीत या छदात आहत

६ शDकला छद [ प - - - - प - -] १४ अ5र

ldquoतरAच मशी बोल पोरा िज)हाzयाची ओल

मशी घता भास जीवाअ मीतपणा नास

मजसव खरा पण जाऊ नदA घरा

आमचय रगी दज तगना य सगी

तjयासव भास हरA जीवा करA नासrdquo (अभग १५४ वा)

७ द1यता छद [ प - - - ऽ ऽ प - -] १३ अ5र

ldquoएकाती 7या सकाळी-तसा दपारAहA

तसच सिधकाळी- फhन राीहA

मनातन टाकनी- वषयवासना

वनcedilता धKनी- करAच ाथनाrdquo (उस ४२८)

८ चRकात छद [ प प प -] १३ अ5र

(१) ldquoभज र मना र बा र भज र मना

रामकfण वासदव भज र मना

आता काय नरदह यईल पहाrdquo (ाचीन पVय)

(२) ldquoअखि डत असावस वाटत पायी

साहोनी सकोच ठाव थोडासा दई

असो नसो ठाव आल तQझया ठाया

पाह कपाkfटA मज प ढरAराया

तका Pहण आPहA तझी वडी वाकडी

नाम भवपाश हात आपRया तोडीrdquo (तकाराम प १८७)

(३) ldquoबघा माझी बबी कती आह तरA गोड

उतर ना खालA बबी जरा तरA सोडrdquo (माअ ११)

Mीयत वामन नारायण दशपा ड याच lsquoकपटवषrsquo ह नाटक याच छदात पण Sनयमक आह

आर`भीpया ओळी अशा-

रमणी-ldquoउष ठव आवhन पजासा^हEय

झालA बाई यथासाग पजा अवघी

सyय सार वाती जरा समईतRया

उषा----- Sनक महाराज-----

रमणी--- मख वोसणशी का

महाराज ग मी आह कn महादवीrdquo

९ दोहा छद [ प - - - ऽ ऽ प +] १२ अ5र

rdquoगहाSत ममता ndash दई शोभा फार

म तथ वसता ndash सख नादणार

शाित तथ राहती

तित तथ नादती

वळ वग Zमती ndash सव साधणार १

गहA जया ममता ndash Zोध न Sतथ

म गहA वसता ndash न हवा Sतथ

झोपडीत नादल

दjखहाSन पावल

म बO रा^हल ndash सव साहवrdquo २ (उस ४५२)

या छदात कड)यात अतरा आह

१० चDपा6ण छद [- - - - - ऽ ऽ प - -] ११ अ5र

rdquoप^हलA बोललA ndash सताराची साळ

Sतpया अगणी ndash खळतस बाळ

दसरA बोललA ndash तलlयाची गगा

Sतpया अगणी ndash घालA हYर पगा

SतसरA बोललA ndash ामणाची उमा

Sतpया अगणी ndash खळ हYर QझPमा

चौथी बोललA ndash मराumlयाची राणी

Sतpया अगणी ndash खळ चDपाणीrdquo (ाचीन पVय)

११ वशम6ण छद [ प प - -] १० अ5र

rdquoSनखळन गगनामधन

पडता ह वग कोसळन

कोणी तरA अkNयच कर

खालA खालA ओढA अSनवारrdquo

(दवाना-रमा ८२)

१२ पादाकलक छद [ प प] ८ अ5र

(१) ldquoकाहा वाट दव भट

हाती पायी तोच दाट

ओळQखला दव राजा

सव शोक गला माझा

समसग सग गला

रगवीण रग कलाrdquo (कवा-पस १२११)

(२) ldquoऐशी ऐकोSनया वाणी

नान उघडी राणी

वाट मनास नीरोषा

पावला भपSत तोषाrdquo (मोसारा २७)

(३) ldquoसवता MीगKकळ

Pह लोjय गोकळ

दासप अनकल

आह आह नाहA नाहArdquo (अक १३)

(४) ldquoampमठ हाता हाती पड

^दठ ^दठवरA जड

अपRया ग दयाच

सh झाल ह पवाड

मधरात हA चादणी

खल मोगरा अगणी

पYरमल दरवळ

मद वाय Nवासातनीrdquo (पगन-वामा ५१)

१३ अचलग1त छद [ प - - -] ७ अ5र

(१) ldquoकाय सागो तज गा

अतरAच गज गा

मोल हाता यईना

बोल ात होईना

Vवतसग सा डनी

राह तच मा डनीrdquo (कवा-पस १२०७)

(२) ldquoदवतSत वाढवा

Eयाची दया गाजवा

ईNवराची कKणा

सवकाळ सरनाrdquo (उस ३१)

lsquoभातकलAच गाणrsquo (माजव १०८) lsquoआभाळाpया अगणीrsquo (पचचा) आQण lsquoसश सश उठ गrsquo

(माअ १) या कवता या छदात आहत

१४ दवी-वर छद [- - प - -] ८ अ5र

(१) ldquohप पाहता लोचनी

सख जाल वो साजणी

सव सखाच आगर

बाप रoमादवी-वरrdquo (vानदव)

या छदात प^हRया दोन अ5राचा गण आVयतालक पव असRयान Eयाpया अती बहश

श]द परा )हावा लागतो अभगरचनत हा गण कEयकदा मyयच गाळलला ^दसतो

(२) ldquoघई घई माझ वाच

गोड नाम वठोबाच

तका Pहण जीवा

नको सोड या कशवाrdquo

(३) ldquoशO बीजा पोटA

फळ रसाळ गोमटA

मखी अमताची वाणी

दह वचावा कारणी

सवागी Sनमळ

चEत जस गगाजवळ

तका Pहण जाती

ताप दशन वMातीrdquo

(४) ldquoनको दवा कधी दऊ

कणा परत िजण

Eयाpयाहन दारोदारA

बर ampभ5ान सवणrdquo (काव ८८)

(५) ldquoमाया छकलAच डोळ

दyया कवडीच डाव

बाई कमळ कमळrsquo

गोड चडीच ग नावrdquo (कोल ५६)

या छदात पVयाची आवampल रचण बरच कवय झाल आह

(६) ldquoआकाशीpया अतराळी

तारकाना तज चढ

तझी माझी ीSत जडrdquo (अफ ६१)

१५ उdव छद [- प - -] ७ अ5र

(१) ldquo^दवस मावळ द

वझ द Sनampमषात

काश ^दवसाचा

वाढEया Sतampमरातrdquo (दवाना-ववी १३७)

(२) ldquoकासया घोगावन

फदशी मKVगणा

चहाळ लागताच

दचक माझा काहाrdquo

(दवाना-रमा म-जन १९२९)

१६ शdसती छद [ प - -] ६ अ5र

(१) ldquoआसवाpया माळा

साठव या कती

घालाया Eया गळा

वाट पाह कती

दAप पाजampळला

अख ड हA वात

धीर द य Sतला

वाह झझावातrdquo (दक-यमा १७१८)

lsquoकमी आQण ठमीrsquo (माअ २४) lsquoडोला बाई डोलाrsquo (माजव १५४) आQण lsquoबोकोबाrsquo (माampश ४)

या कवता याच छदात आहत या छदात अEयावतनात जी दोन अ5र असतात Eयाचा बहश

अलग श]द असRयान तो पनKjत कYरता यतो परत तवयान छद Sनराळा होत नाहA

(१) ldquoआह बर आई आई

रड नको काहA काहA

घाampलत मी तोतो तोतो

कYरत मी जो जो जोजोrdquo (माampश ५)

१७ गजवदन छद [ प - - ऽ ऽ ऽ ऽ प - -] १२ अ5र

हा छद शOसतीछदाpया VवरावEतीन होतो

(१) ldquoजाडीच घोडगड ndash य)हढAय राती

कानीची क डल ndash करA जग 7योती

होय न हो ऐसा ndash सशय गमला

SनधाYरता वNव ndash )यापक दQखला

दयमिदरA ndash दाटोनी धरावा

हA च खण साग ndash भानदास दवाrdquo

(तकारामताEयासPपा^दत एकनाथ गाथा प १४१)

(२) ldquoगजवदना र ndash गजवदना र

नampमत तजला ndash गजवदना र

मyवनाथचEती ndash वाट तझी खती

यशी धावोSनया ndash गजवदना रrdquo (ममक २)

(३) ldquoयv श`भरावा ndash होताच परता

गम भपा झालA ndash जम सफलता

कणा द द5णा ndash कणा दई भमी

याचका सतfट ndash करA अतयामी

घडवलA तण ndash यv पKषाची

कलाकसरAची ndash Sतमा सोयाचीrdquo

(दवाना-वमा १९)

(४) ldquoआलल भरासी ndash दवा र कणीस

मोडनी दयाळा ndash लावसी ampभकस

मळा पकवला ndash भावनचा

बद बद माया ndash गाळन Mमाचाrdquo

(पा-फ ३०)

१८ भवनसदर छद [- - प -] ७ अ5र

(१) ldquoनाना बाहलA माझी

बघा कोनायामाजी

Sतला पसाची गादA

Sतची रशमी साडीrdquo (माजव १०८)

(२) ldquoबघ चादोबा बाई

माया सगती यई

बPब आभाळी हाल

माया सगती चालrdquo (गका १०)

१९ पशग छद [ प -] ६ अ5र

(१) ldquokNयातीत र

सदो^दत र

भगवत र

नाद SनEय र

hप वीण र

पYरपण र

नारायण र

आह जाण रrdquo (कवा-पस ११५०)

या छदाची मोडणी [ भ - -] अशी^ह होईल मा Eया मोडणीला सहतकपण अनसhन

रचना कRयास श]द Sनराzया रAतीन बसतील उदाहरणाथ lsquoइवला झराrsquo (दनाघ-ओ ६) हA कवता

पहा

lsquoकाऊ काऊ गrsquo (माजव ११९) हA कवता या छदात आह

२० ldquoआदोलनrdquo छद [ प - ऽ ऽ ऽ ऽ ऽ ऽ प -]

(१) ldquoदव _या कोणी दव _या कोणी

आयता आला घर पसोनी

दव नलग दव नलग

साठवणच Kधल जाग

दबळा तका हा भाववण

उधारा दव घतला Yरणrdquo (तकाराम प ३५८)

(२) ldquoताई गणाची माझी छकलA

झोका द दादा Pहण लागलA

सा`भाळ ताई फादA वाकलA

दोहA दोराना गpच आवळी

जो जो ग जो जो (दक ६२)

(३) ldquoतीन चाकाचा गाड रगीत

बाळ ऐटAन नई रटAत

चौफर ^ह ड खळत हस

kिfट Eयावर ठरत नसrdquo

(म8जबाळ-आमा जल १९१३)

lsquoभसहवासाथ वनतीrsquo (उस ४३६) आQण गोपीनाथकत lsquoआमची इदrsquo (गोद ७) या कवता

आदोलन या छदात आहत पढ पहा

२१ प$य छद [ प] ४ अ5र

rdquoकाळा काळा

मया आला

नीज बाळा

लाव डोळrdquo (पचचा ४०)

२२ lsquoवलrsquo छद [ - - -] ३ अ5र

(१) ldquoजीव त

ाण त

आEमा त

वलाrdquo (नामदवगाथा प ७१)

(२) ldquoय काऊ

घ खाऊ

खा दाणा

वाटाणाrdquo (पचचा २६)

भगावतनी

२३ दासी द [ भ भ भ भ] १२ अ5र

rdquoत य ह भ त य अपार

त य ह यश Eवा कला उOार

मला त सय ह कस दावीन

सPपण शjतीन मी तला तवीनrdquo (उस ३४२)

२४ पmरलना छद [ भ भ भ - -] ११ अ5र

(१) ldquoऐसा ग माय ऽऽ कसा हा योगी

ज ठायी जमला त ठाय भोगी

आचार सा डोनी झालास fट

मावशीसी जण लावला पाटrdquo (v-पस १२)

(२) ldquo7याचा तो जाण ऽऽ 7याचा तो जाण

जाणीव SनमालA Eयासीच बाण

जनी जनादन जाणोSन वाग

पदोपदA Eयाampस समाध लाग

वसखसागरA हरप चEत

ठायीpया ठायी ऽऽ पण Sनवातrdquo (कवा-पस १२११)

(३) ldquoवागताpया कला अगणी थाट

बघत बसल तझीच वाट

आशसम उच तhची शाखा

Sतpया खालA बघ बािधला झोका

सभती शीतल सावलA दाटrdquo (गा-यमा ३८)

(४) ldquoएक गPफन जीवन-धाग

ीतीच नतन नाचल माग

एकटा उभा मी तथ

भोवती शोधी यत

न ^दस कोठ का सोडन गलA

लोपत का कधी ीSत उदलArdquo (माजव ७९)

२५ जीवनलहर छद [ भ भ] ६ अ5र

(१) ldquoधडाड धडाड

खडाड खडाड

धावत हA गाडी

कवढA धडाडी (माजव १११)

lsquoह कोण ग आईrsquo (तासक ८०) आQण lsquoवाघाची मावशीrsquo (माampश ७) या कवता या छदात

आहत SतसT या अ5रानतर Vवमाक वराम घतला तर छद पावतनी होईल

(२) ldquoनदApया ऽऽ पलाड

दामाजी ऽऽ सोनारrdquo (भलाबाईच गाण)

याpया पढAल ओळी

rdquoEयान घडवला

साखzयाचा जोडrdquo

यात SतसT या अ5रानतर यSत नसRयान Eया

Eयान घड - वला

साखzयाचा जोड

अशा Pहणा)या लागतात ह चरण अथातच [ भ भ] या छदात बस शकत नाहAत Eया

शOसती छदाpया आहत

२६ 1नझरगीत छद [ भ - - ऽ ऽ भ - -]

rdquoइवला झरा गायन गात

चाद यासव हासलA रात

हालना जरा वलAच पात

SनजलA धरा Sनजल रानrdquo

(दनाघ-ओ ६)

या छदाशी मागील आदोलनpछद अवNय ताडन पहावा

वग २ रा

अधसम छद

पाhवतनी

२७ lsquoसादrsquo छद [- - - ऽ ऽ - - - - - - - ऽ ऽ - - -]

[प प - - - ऽ ऽ - - -] चZपाQण

पोर हA ndash सानलA कn सोयाची ndash बाहलA

दव ^हpयावर ठवो मायची ndash साऊलA

सदर ndash हसत Sन मोहक ndash Kसत

ठपराईन हA कशी चालत ndash बसत

बोबड ndash बोलत Sन दय ndash खोलत

मन माझ बोबया या बोलानी ndash डोलत

साधच कपड हA घालनी ndash बागड

गौरAहन 7याला Eयाला परA हA ndash आवड

या हो या ndash पाहण या नव या - या जन

भ डाT याचा साद _या काहAहA ndash ना उण (२७०)

२८ jद^यभा छद [ प प प - - -] १५ अ5र

[ प प - - -] ११ अ5र

ldquoपहा उठ याpया काळी दह आEमा जडणार

दjख रडण कn कfट न होणार

शीणलRया शरAराला त वसावा ampमळ

अती यई jद^यभा फाकनीrsquo (उस १४७)

२९ रा छद [ प प प - -] १४ अ5र

[ प - -] ६ अ5र

ldquoनाव तझ ऐकSनया दयाळा रक मी

आल तया धामी

दारA याचकाची दाटA ampभनलA अपार

दणlयाचा वषाव त कYरशी Eयावर

मखी Eयाpया चाल तझा जयजयकार

Sननाद अPबर

मीहA तजपढ उभा रा^हल यऊन

करात जोडनrdquo (दवाना-ववधवतारवशषाक १९३२)

३० मढा छद [ प -] ५ अ5र

[ प प प -] १३ अ5र

(१) ldquoया ऽऽ बाई या

बघा बघा कशी माझी बसलA बया

ऐक न यत

हळहळ अशी माझी छबी बोलत

डोळ फव=त

टलटल कशी माझी सोनी बघत

बघा बघा त

गलगल गालातच कशी हसत

मला वाटत

^हला बाई सार काहA सार कळतrdquo (दक ६५)

३१ म3यदर छद [ प प प] १२ अ5र

[ प प - - -] ११ अ5र

(१) ldquoभ र ऽऽ मला अस गण लाव लाव र

नीSत दया ीSत नcedilता^ह भीSत

याचा मला पडो खरा डाव र १

शा भिjत तSत कnतनावडी ती

याची मला सटो बह हाव र २

म3यदरतन पार नऊSनया

दशी अती SनजपदA ठाव रrdquo ३ (उस ४१५)

३२ तजवी छद [ प प - - -]

[ प प - -]

ldquoतजवी ताT या त य उदयाला

दर करावा Sनबड अधार

वाट यशची ^दसावी आPहाला

kfटA पडावा तो जगदOार

आPहA जगाpया राजास अपाया

भटA अमRय आणा)या कn काय

Qrत यशpया कपला पावाया

चाल कधी न 4)याचा उपाय

सोन कn रEन हA अपण )यथ

म अपाव ह आवड फार

Qrत गणी कn हा Mfठ पदाथ

दAनाpया ाथना य अपारrdquo (उस १३४)

३३ दनव3सल छद [ - - - ऽ ऽ - - - ऽ ऽ -] ७ अ5र

[- - - - - ऽ ऽ - -] ७ अ5र

(१) ldquoधावर धाव आता

दAनवEसला रामा

ससारसग दोषी

SनEय गतल कामा

ताK य-अampभमान

दहA भरला ताठा

वभव-सPपEतीचा

अगी फटला फाटाrdquo (ए-पस १६९)

(२) ldquoकाय त तज साग

नय सागता कोणा

वEतीसी ठाव नाहA

कcopy चा दाखव खणाrdquo (कवा-पस १६९७)

या छदातील lsquoधाव र रामरायाrsquo ह रामदासी पVय सampसOच आह

भगावतनी

३४ ldquoसd3त छदrdquo [भ भ भ भ] १२ अ5र

[भ भ - -] ८ अ5र

ldquoमोकळ हाटA ऽऽ सोडRया गाठ

वकT या घातल कण

7याच भाग Eयासी दऊनी वाYरल

साhSन ampलगाड दान

खर माप हाती घऊSन बसल

माSनती त चौघजण

खर वEत तथ आल चोजवीत

गT हाईक सतजनrdquo (तकाराम २प ३०९)

वग 1तसरा

वषम छद

१ ला कार

३५ lsquoअिiनमघrsquo छद [ प प प - - -] दोन चरण

[ प प - - -] एक चरण

ldquoयाका भो मला त या रानात चालवी

आसरा द दबलाला भीSतला^ह घालवी

^द)य साच अत तच परवी १

तरा वदाhनीया जीवना आPहा दावी

अिlनमघ दऊSनया वगमाग सचवी

ह समथा य त मला वभवीrdquo २ (उस ३२९)

३६ ldquoजलारोहणrdquo छद [ प प प - -] दोन वा अधक चरण

[ प प प - - -] एक चरण

ldquoमाझी आगबोट चाललA दयाeत ग दयाeत ग

मन धावत तरA तव दयात ग

हळ हळ पा यामधी जन जग बड

Sनzया काzया दयावर दव वर उड

तया चतनान ^दल तटA धडधड

वर खालA लाटवरA हलकाव खात गrdquo १ (बो ४१)

३७ यामाराणी छद [ प प] दोन वा अधक चरण

[ प प प - - -] एक चरण

(१) ldquoआPहA जाणाव त काई

तझ वम को या ठायी

अतपार नाहA नाहA ऐस MSत बोलतीrdquo (vानदव)

(२) ldquoराम आकाशी पाताळी

राम नाद भम डलA

rdquoरामयोगीयाच मळी सव काळ Sतfठतrdquo (रामदास)

पढAल पVयात वपद Sनराळ आह

(३) ldquoभjताचया काजासाठ

साधचया मासाठ सोडलA मी लाज र

वडी गौळोयाची पोर

Eयाच ताक याल बार

खाता ampभिRलणीची बोर उिpछfटाच चोज र १rdquo (भमा ७५)

7याला घना5रA वा ^हदAत कवEत Pहणतात तो हाच छद होय

३८ मर छद [ प प ] दोन वा अधक चरण

[ प प प - -] एक चरण

(१) ldquoतयावीण अतरAची Sतभा फलना

दाट हरहर मनी

सर लागना कवनी

ऐक य ना वीणाyवनी

सारगीची तार तारसगती जळनाrdquo (गफ २)

(२) ldquoआता फार वरहाच ^दवस क^ठण

रग-प8चमीचा आला नवलाचा सण

वसताची शोभा थाट

वampलयाचा बध सट

शampशबPब नभी नट ममथाच बाण १

चोहAकड रसरग -

उEसवात जन दग

णSयनी यासग करA नEय-गान २

माया जीवलग जीवा

मज भटशील क)हा

आळवीत जीवाभाव वाचवी र ाणrdquo (बो-वमा ३८)

lsquoदlधप5पतगrsquo (माजव १४२) lsquo54 जीवनजतसrsquo (यग २२) lsquoगहगारAणrsquo (यग ६१)

lsquoजगराहाटArsquo (यग १२२) इEया^द कवता याच मरछदात आहत

३९ अaजनी छद [ प प] दोन वा अधक चरण

[ प प प -] एक चरण

(१) ldquoउगवती 7या सरजा

नवरEन बाध पजा

मगटA भाव प दजा उपमा नाहA

प डलAकाचनी भाव

Mीवल यण नाव

भानदास Pहण दव जोडल आPहाrdquo (Mी एकनाथ गाथा प १३७)

(२) ldquoकोठ हो कोठ

बाळ यशोद

Pहण पतना आण यथ मला पाह द

काय साग मनामाजी

आनद कोदला आजी

दाटला हो पाहा आधी काहा पाज द १

चEत उतावीळ झाल

भाlय माझ फळा आल

कfणासी ह मटामटा दध घऊ द २

आनदनदनवामी

सवसा5ी अतयामी

नणोनी त Pहण आण अकn ठव दrdquo (आपव २१)

(३) ldquoQझPमा खळ य

QझPमा नाच य

आकाशीच तारसग QझPमा खळ य

चाद याpया च47योSत

^हमगरA चकाकती

हासT या Eया 7योतीसग QझPमा खळ यrdquo १

(सरद-मशा ११११)

(४) ldquoय भ यश Qrता

थारा ampमळना जमता

मालक सfटAचा असता अर र र र

कती व)हळ तो झाला

घाम रjताचा वाहAला

बागी कती शोक कला अब ब ब ब बrdquo (उस ८१)

४० सननयना छद [ प प] दोन वा अधक चरण

[ प प - - -] एक चरण

ldquoह बाध इpछ मात आजी आताता

भारA बळ याला आजी

फावल अगाला काजी

राजीव र या समाजी आताताrdquo १ (आगो ३७)

४१ रामरसायन छद [ प - - -] दोन वा अधक चरण

[ प प प - - -] एक चरण

(१) ldquoअजना त जाण र

होशी बा सजाण र

वNव नाहA मीच आह सoया तझी आण रrdquo

(वामन भया ६९)

(२) ldquo5ीरampसधवासी र

लमी Eयाची दासी र

अजनाची घोडी धता लाज नाहA Eयासी रrdquo (Mीवा-पस ३८०)

(३) ldquoराह ऋषराय हो

तथ उण काय हो

Sनampश^दनी सवा करA दयधन राय होrdquo (पाथा ८)

(४) ldquoबोल राघ बोल र

काहA तरA बोल र

मन तझ मायापाशी थोड तरA खोल रrdquo (क-वम १५)

४२ परा3परक(णा छद [ प - - -] दोन वा अधक चरण

[ प प प -] एक चरण

ldquoyयाता सतकाampमनी

जाता ^दनयाampमनी

घडी एक तरA मनी आठवा रामrdquo (वा ४२३३)

४३ वनगमन छद [ प - - -] दोन वा अधक

[ प - - -] एक

ldquoया रानातनी जाता

Eया सरPय भाता

बापा त धरA हाता

चालवी चालवी १

शोष मी माराराती

पाहA रPय त पाणी

गोडी बा तया आणी

चालवी चालवीrdquo २ (उस ३३२)

४४ शरjदद छद [ प - - -] दोन वा अधक चरण

[ प -] एक चरण

(१) ldquoशरjदद याampमनी

वणरत काampमनी

जाती गणगाampमनी

हYरकारण

काम सव सोडती

आयमाग मोडती

गहपाश तोडती

म हYरpयाrdquo (वा ४२३५) रासZnडा

(२) ldquoऐकn नाकn बाampळया

कानी मोती Rयाampलया

EयाहA नाहA रा^हRया

पावRया तथ

पाघKण नसRया

नसणी पाघरRया

EयाहA नाहA रा^हRया

पावRया तथrdquo (ममक ६४)

lsquoकाहोबाची सगतीrsquo ह वfणदास नाPयाच पVय (पस २५४) याच शर^ददछदात आह

४५ गया छद [ प - -] दोन वा अधक चरण

[ प प प - -] एक चरण

(१) ldquoअगा जनावना

भो महामना

दयाघना तया वना पटन मी कणाrdquo १ (उस ९८)

(२) ldquoओझ डोईवर

चल भरभर

बळकट बािधयल बाळ पाठवर

भकल ताहल

रडाया लागल

rsquoउगी उगीrsquo Pहणत ती माता वाट चालrdquo (सपािज-सगी ४७)

४६ ldquoपपग8छrdquo छद [- - प - -] तीन चरण

[- - - -] एक चरण

(१) ldquoफलफल घोसाampळय

फल गल ग घोसात

तझ सासर दशात

अPबबाईrdquo (दालो २६५)

(२) ldquoवषा वषतो ग दारA

हाऊ घालA अवनीला

सधाiexclीfट तझी मला

सoया जशी १

डोलडोलती या वलA

मद सजल पवन

जव तया SनNवासान

झलत मी २

हासहासती हA फल

दवबदpया मोEयानी

आQण तया माMनी

गाल माझ ३

तKतhpया कोटरA

पाखर हA वसावलA

जव तया व5थलA

उदारा मीrdquo (४ पप-फमा Zमाक ३८)

(३) ldquoउभी झोपयाpया दारA

SतहA साजा झाRया तरA

का न यई बाई वारA

कठ पाहrdquo (मना-वामा ५२)

४७ lsquoतलसी छदrsquo [- प - -] तीन चरण

[- - - -] एक चरण

(१) ldquoकावळा काका करA

घराpया आयावरA

पाहणा घोयावरA

भाऊरायाrdquo (दालो २६५)

(२) ldquoप^हलA माझी ओवी

प^हला माझा नम

तळशीखालA राम

पोथी वाचrdquo (ाचीन लोकगीत)

(३) ldquoऐकाया राी गोड

जधवा रातकड

गातात चोहAकड

जनी वनीrdquo (दवाना-वामा ४४)

या कवतची आQण lsquoकोणासाठrsquo (सनामा-वभा १४) Sन lsquoआमच घरrsquo (माजव ११०) या

कवताची रचना याच तलसी छदात आह

४८ ldquoदव$वारrdquo छद [ प - -] तीन चरण

[- - - -] एक चरण

(१) ldquoदवाचय VवारA

उभा 5णभरA

तण मिjतचारA

साधयRया-ldquo vानदव (भमा १७)

(२) ldquoत माझी माऊलA

मी वो तझा ताहा

पाजी म पाहा

पा डरग

त माझी गाऊलA

मी तझ वासh

नको पाहा चोh

पा डरग

नामा Pहण होसी

भjतीचा वRलभ

माग पढ उभा

साPभाampळशी (भमा ४७)

(३) ldquoपलA माझी ओवी

गाईन जग

पाहAन पव

पा डरगrdquo (तकाराम)

४९ कालावग छद [ प -] दोन वा अधक चरण

[ प प प +] एक चरण

(१) ldquoअPबा पकतो

रस गळतो

कोकणीचा राजा बाई QझPम खळतोrdquo (लोकगीत)

वग चौथा

वषम छद

कार २ रा

५० ldquoउ3सग छदrdquo [ प - -] एक चरण

[ प प - -] एक चरण

[ प प प - -] एक चरण

ldquoओसगी बाळक

घई आता माय ममताळ

रडन रडन कती ampशणल ग डोळ १

कामाचा पसारा

अजन का सPपला न तझा

kिfट वाटकड लावीतस बाळ माझाrdquo २

(पगन-पfपोVयान)

५१ ldquoगहगमनrdquo छद [ प - -] दोन चरण

[ प प] दोन चरण

[ प -] दोन चरण

ldquoन आPहास Qrता

द वMाित ताता

वाट जरA सख नाहA

शात यऊ Sनभय^ह

हत धhनी

नई सदनी १

वाट ओस जरA

घोर दfट वरA

व^ढताती भीSत जावो

धय आस भाव राहो

शमधनी

जाऊ सदनीrdquo २ (उस ३३१)

५२ ldquoसाधनrdquo छद [भ भ] दोन

[भ -] एक

[भ भ] तीन

[भ -]

ldquoभjतानो ampसO )हा

सव गाजवा

यशच काम

वणा हो ममता

SनिNचल सEयता

हषान विदता

गा Qrतनामrdquo

५३ ldquoकादeबrdquo छद [भ -] दोन

[भ भ भ -] एक

[भ भ भ भ] एक

[भ भ भ -] एक

डलत डलत हळच तzयात

नावा या चालत कशा पहा

पाय जलA

जण वRहA

हळच वळRया माना पहा

मानची सकाण रोखन डौलान

तzयाpया काठान जाSत अहा १

िजथ िजथ

नावा Sतथ

तो डान पकवा चालच हा

वायpया बाळास घऊन पाठस

गातात तयास गाणी अहा rdquo २ (अशोक-बाबोम ५१६)

वरप$य

छद

रा वामन नारायण दशपा ड यानी वरपVयासाठ समावतनी पण वषमचरणी छदाचा

योग कRयाच पढAल उदाहरण Eयाpया अकाampशत lsquohपमतीrsquo का)यातन पढ ^दल आह

ldquoणय सगीत पहा रोमरोमी भhन माQझया राह

वीणाच दहाची बन वच ऽऽ तारा कचhप तीज

णयाच बोल Eया तारामधन सदा झकारती सदा हकारती

पYरसाया यती जरA पYरampसल ीतीpया कानानी तऽऽ

द7यालागी परA त ^द)य Sनवन कोठन ऐकण ndashऐकन डोलण

वाटल Eया ती उरल सPती ऽऽ सारA नीरवता-सारA मौनताrdquo ऽऽ

(सपा-दसरा अक १९३६)

या पVयात Eयक चरणात ष माक ७ आवतन आहत अEय आवतनात SनरSनराzया

चरणात SनरSनराzया सश]द माा आहत Eयामळ वरामाचा काला यनाधक झाला तरA

वाचकाचा घोटाळा होत नाहA तथाप २ T या आQण ६ )या चरणात चौया आवतनात मyयच एक

अ5र उण कhन ^दमाक वराम घतलला आह हा वराम जर अवहचहानी ampलहन दाखवलला

नसला तर मा वाचक अडखळ याचा बराच सPभव आह

अ=याय ८ वा

छदशाIाचा Iोटक इ1तहास

१ पUgraveडलाची छदस

छदशााचा पाया कोणी घातला ह SनNचयान सागता यत नाहA lsquoछदrsquo या

श]दमाणच lsquoपगलrsquo ह नाव ाचीन काळापासन ampसO आह परत छदसाचा कता Pहणन

जो पगल आपRया पYरचयाचा आह Eयाpयापव= काNयप सतव रात मा ड)य ह छदोववचक

होऊन गल अस पगलाpयाच ७९-१० आQण ७३४ या सावhन कळत Eयाpया कती उपल]ध

नाहAत पगलाच छदशा मा ampसO आह पगलान कवळ स ^दलA आहत आQण ती

पाQणनीpया अfटाyयायीमाण आठ अyयायात वभागललA आहत व^दक छद तनमyया या

षड5रA वEतापासन च डविfटपात या सEतावीस-अ5रA द डकापयeत काहA लौकक वEत आQण

वतालAया^द काहA अधवट जाती याचा वचार पगलान कला आह इतर द डकाची बोळवण तो

lsquoशष चत इSतrsquo (प ७३५) या एकाच सान करतो जी वEत नामSनदशान ampसO न)हती पण

योगhपान आढळलA Eयाचा परामश Eयान गाथाकरणात घतला आह परत ाकतातील

पVयाचा Eयान वचार कलला ^दसत नाहA आQण Eयाpया )यSतYरjत कोणी^ह व^दक छदाचा

वचार कला नाहA

पगल हा छदशाातील आVय सकार ^दसतो य5रA गणाना म-य-र-स-त-ज-भ-न

Sन लघगhना ल-ग सvा दऊन आQण यSतथान साग यासाठ चारपाच इEया^द अकासाठ

सम4कामशरा^द सvा योजन Eयान वEताची ल5ण सबO कhन टाकलA या सावhन

वEतातील अ5राची सoया लगZम आQण यSत याचा अचक बोध होतो जस ldquoampशखYरणी Jमौ

सौ `लौ ग ऋतK4ाrdquo (प ७२०) पगलापव= यSत मानीत नसत याचा अथ पादातगत यSत

मानीत नसत एवढाच कला पा^हज पादाEय यतीवषयी Nनच उपिथत होऊ नय Eयामळ

lsquoअन पादात यSतrsquo अस ज)हा हलायध भाfय कYरतो त)हा हस यत पादातगत यतीवषयी

पगलाच Pहणण अनकदा सचक असल तरA Eयाpया ववचनात धरसोड आढळत आQण

गजवलampसत वरतन शलampशखा कोकलक इEया^द कEयक वEतात Eयान सागतलल यती

अवाभावक वाटतात यSतकरणी पगलाच मत माण माSनल पा^हज अस नाहA

पगलान वEताचा Zम चरणाpया दAघतमाण लावलला ^दसतो आQण हAच पOत पढ

सव आढळत Eयान कवळ ampसO वEताचाच सह कला आह अस Pहणाव तर तत (प ६३४)

वा^हनी (प ६४२) इEया^द वEताचा तो समावश करतो वा^हनीवEताला तर चालच लागत नाहA

उलटप5ी 7या वयोगनीवEतात अNवघोषान सौदरनद का)यात एक सग ampल^हला आQण

काampलदासान lsquoरSतवलापrsquo आQण lsquoअजवलापrsquo ampल^हल Eया वEताचा पगलाला वसर पडलला पाहन

आNचय वाटत मालभाYरणीचा^ह Eयाला असाच वसर पडला आह नाराचक आQण विमता या

वEताची उदाहरण अनZम रघवश आQण ampशशपालवध या सampसO का)यात असताना Eयाचा

समावश तो गाथाकरणी करतो

शाात एका पाYरभाषक सvवhन एकाच गोfटAचा बोध )हावा आQण एका गोfटAला

अनक पाYरभाषक सvा अस नयत हा मलभत Sनयम Eयान पाampळला नाहA वEत हच नाव तो

एका वEताला दतो 7या वEतास तो सहा)या अyयायात च8चला5का (प ६३६) Pहणतो Eयाच

वEतास तो गाथाकरणी गौरA (प ८५) Pहणतो आQण पहा गौरA (प ७४) या नावाच Sनराळच

वEत तो सात)या अyयायात सागतो एखादA पाYरभाषक सvा सबळ कारणावाचन पालट नय

पण 7या वEताला काNयप ampसहोनता Pहण Sन सतव उOषणी Pहण Eया वEताला पगलान

वसतSतलका का Pहणाव याला Eयाpयाजवळ काहA कारण नाहA

मळ वEत Sनमाण कशी झालA आQण Eयाना नाव कशी पडलA ह पगलान सागतल

असत आQण ाचीनतम वा सampसOतम उदाहरण लखकाpया नावासह ^दलA असती तर तो

वतात अEयत महEEवाचा झाला असता पण Eयान स रच यापलAकड काहA कल नाहA

छदोरचना Pहणज सामायत लयबO अ5ररचना होय हA मलभत गोfट^ह Eयाpया yयानात

आलA नाहA चौदा लघ आQण एक गK ampमळन होणाT या एकाच लगावलAपासन यSतभदान

मQणगणSनकर च4ावता आQण माला अशी तीन ampभन वEत ampसO होतात (प ७११-१३) ह

Eयाpया yयानात यऊन^ह ती वEत अfटमाक सतमाक आQण ष माक आवतनाpयामळ

ampभन ampभन होतात हA कRपना Eयाला सचलA नाहA हA कRपना Eयाला सचती तर Eयाचा

जाSतवचार^ह सखोल आQण शाशO झाला असता तथाप पगल हा एका ाचीन आQण

चampलत अशा कावलPबी सPदायाचा सथापक आह यावषयी शका नाहA

छदसकार पगलाचा काल ठरवण ह सकतv पि डताच काम आह पण एक गोfट

यथ दाखवन ठवण अगEयाच आह गाथाकरणी अSतशाSयनी आQण विमता या दोन वEताची

ल5ण ^दलA आहत अSतशाSयनी आQण विमता हA नाव अनZम ampशशपालवधातील (८११)

आQण (२०७९) या Nलोकावhन सचलA असावीत ह उघड आह तस असRयास पगल माघानतर

झाला अस माSनल पा^हज पण ह खर वाटत नाहA ती सच पाठमागन कोणीतरA घसडन ^दलA

अस याचा सPभव आह हलायधान ^दलRया साT या उदाहरणाच उगम सापडल तर छदसकार

पगलाचा काळ SनिNचत करावयाला काहA साय होईल

भरताच नायशा

नायशााचा कता भरतमSन हा पगलाpया सPदायाहन Sनराळा असा जो सPदाय

आह Eयाचा आVय नसला तरA बराच ाचीन असा आचाय आह ददवान नायशााची उपल]ध

असललA आविEत हA उघडपण वाढवललA आह आQण अशO^ह आह अथातच Sतpयावhन काहA

अनमान काढावयाला ती Sततकn वNवसनीय नाहA उदाहरणाथ मदनवती (४६८) ह वEत

का)यमाला आवEतीतच आह तर चEतवलाampसत (६०९) ह गायकवाडी आवEतीतच आढळत पहा

नायशााpया का)यमाला आवEतीत (१५३२) शाampलनी वEतात यSत सागतलला नाहA पण

चौखPबा आवEतीत (१६३६) तो सागतलला आह आQण भरत हा तर यSत न मानणाT यापकn

होता अस वयPभच वचन आह यSत न मानण हा ाकत सPदाय असावा अवतथा^द गय

वEत ज)हा ाकत का)याpया Vवारा पYरणत होऊन सकतात आलA त)हा पगला^द

छदशाकारास आवतनाची कRपना नसRयान Eयाचा घोटाळा उडाला Eयाचमाण य5रA

गणाच ववचन नायशाात का असाव कळत नाहA कारण भरत Eया पYरभाषचा उपयोग

वEतल5ण सागताना करAत नाहA तो वEतवचार दोन ^ठकाणी करतो थम सपYरचत वEताचा

१६ )या अyयायात आQण नतर वाpया SनampमEतान गय वEताचा ३२ )या अyयायात ३२)या

अyयायात तो ाकत उदाहरण दतो पण ाकत जातीचा वचार तो मळीच करAत नाहA

भरताची वEतल5ण साग याची पOSत ाथampमक अवथतील ^दसत Pहणन भरत हा

पगलाpया पव=चा असावा अशी शका यत अमक इतjया अ5राpया चरणातील अमक अमक

अनZमाची अ5र गK आQण उरललA सारA लघ अशा रAतीन ल5ण एक वा दोन अनfटभ

Nलोकात सागतलल असत जस

आVयाEपराQण प8चव Vवादश सयोदशम

अEय सतदश पाद ampशखYर या गhQण च (भ १६७६)

काहA वEताची ल5ण Eया Eया वEतात थत कललA आढळतात हA सधारणा मागाहन मळात

कोणीतरA दसT यान कलA असावी ल5णामागन Eया वEताच उदाहरण ^दल असन उदाहरणाpया

चौया चरणात वEताच नाव थत कलल असत जस

महानVयाभोग पampलनampमव त भाSत जघन

तथा ऽऽय ना`या मरस^हत पकजampमव

तनपशNचाय सतन सकमारो न पKष

तना`या तगा`या ampशखYरQणSनभा भाampस दSयत (भ १६-७७)

उदाहरण बहश अशी शगाYरक आहत

भरतान ^दलRया वEतात दोन वEत वचारणीय आहत ती पगलान ^दललA नाहAत पण

Eयाची उदाहरण दampमळ असलA तरA ती सampसO वामयात आहत हA दोन वEत Pहणज मघमाला

Sन शरभलampलत हA होत मघमालावEताच उदाहरण भासाpया Sतमानाटकात (३३) आह आQण

शरभलampलत वEताची दोन उदाहरण अNवघोषाpया सौदरनद का)यात (१२ndash४३ १३-५६) अशी

आहत पहा ampसहरखा नावाच ज वEत भरत दतो त पगल दत नाहA पण या वEतात तर

महाभाfयातील (खड १ प ५०२) दोन काYरका आहत इ4वशा वEत भरत दत नाहA हA गोfट^ह

वचारणीय आह कारण इ4वशा वEतात रचना फार उशीरा होऊ लागलA

भरतावषयी आणखी एक चतनीय गोfट अशी कn जी वEत माQणका वVयमाला

4तवलिPबत भजगयात िlवणी Kचरा माampलनी हYरणी मदाZाता पवी आQण

कसampमतलताविRलता या नावानी सampसO आहत Eयाना नायशाात अनZम मEतचिfटत

वVयRलखा हYरणीलता अमया पSनी भावती नादAमखी वषभलampलता Mीधरा

वलिPबतगSत आQण चलखा हA नाव आहत पण भरत वसतSतलका ह नाव मा ाय

मानतो ampसहोनता वा उOषणी या ाचीन नावापकn एखाद नाव तो दत नाहA

३ वराहampम^हराची बहEस^हता

आपRया बहEस^हता या ववधवषयाEमक थाpया १०३ )या हगोचरनाम अyयायात

वराहampम^हरान lsquoMSतसखदवEतसहrsquo कला आह वEत हा काहA या अyयायाचा वषय नाहA पण

SतपाVय वषयाची मा डणी सहतकपण ववधवEतात कलA असन Eया Eया Nलोकात वEताच

नाव थत कल आह

शादलवZnडत ह नाव मा सPपण थत कर यात आल नाहA वराहampम^हर शादल

Pहणतो तथाप हा वराहampम^हराचा )यापार आNचयकारक आह यात शका नाहA 7या वEताना

पगल माQणका दोधक वरतन वातोampम हYरणी पवी आQण अवतथ Pहणतो Eयाना अनZम

वराहampम^हर हा िथर दोथक (ह कवळ साथ श]दरचनसाठ असल) मालती ऊampममाला

वषभचYरत वलिPबतगSत आQण नक टक Pहणतो वषभचYरत आQण वलिPबतगSत या दोन

नावापरता तो भरताचा सPबधी आह पगलान न सागतललA अशी सभ अनवampसता 4तपद

लampलतपदा लमी आQण समदवलाampसनी हA वEत तो नवीन दतो पण थात इतर Eयान

मोटनक (वब ४६२६) शOवराट (वब ५३८) वVयमाला (वब ६८२७) Kjमवती (वब ६३२)

आQण तोटक (वब ४६११) हA वEत वापरलA असन Eयाचा समावश तो या अyयायात करAत नाहA

Eयाचमाण (वब ३३२५२८) ह Nलोक सकाampमनी वEतात ( - ~ - ~ - ~ -) असन (वब

३३२९ आQण ३६८) ह दोन Nलोक [ ~ ~ ~ ~ - - ~ ~ - - -] या वEतात असन Eयाचा

उRलख कोणEया^ह छदशाvान कलला नाहA द डकाची^ह Eयाची तीन उदाहरण (वब

१२६८८११०३६१) असन Eयाpया SतसT या Pहणज सानद द डकाpया एका चरणात १०२ अ5र

आहत वराहampम^हराpया बह7जातकातील (२३४) हा Nलोक [- - ~ - ~ ~ ~ ~ - ~ - ~ - - ]

या अampभनव वEताचा आढळतो तसच (२८३) या शाampलनी वEतातील Nलोकाpया lsquoSनयाण

यानfटजमiexclकाणrsquo या दसT या चरणात ऋकारयjत )य7जनापव=ल अ5रास गKEव आल आह

हA गोfट चतनीय आह

४ अिlनपराण

अिlनपराण या थाpया ३२8-३३४ या अyयायात छदोववचन आह पगलोjत

पYरभाषचा अवलPब आह वशष काहA नाहA म^4त आवEतीत अशO फार आहत

५ काampलदासकत Mतबोध

Mतबोध या पितक तील वसावा Pहणज इ4वावषयीचा Nलोक हलायधान (प ९८)

उykत कला आह Eयावhन Mतबोध हलायधाpया पव=चा असला पा^हज या बचाळीस Nलोकाpया

थाचा कता काampलदास हा रघवशकार काampलदासाहन वगळा असावा हा पगलोjत पYरभाषचा

उपयोग करAत नाहA हा भरताpयाच पOतीचा अवलPब कYरतो पण वEतल5ण अनfटभ Nलोकात

न सागता Eयाच वEतात मा डतो आQण यSत^ह सागतो

य^द ाpयो व कमलनयन प8च गरव-

ततो वणा प8च कSत सकमारडग लघव

योऽय चोपाEयासतन जघनाभोगसभग

रसK4यया भवSत वरSत सा ampशखYरणी (Mबो ३९)

यSत (lsquoरसK4rsquo) मा पगलोjत पYरभाषन सागतलला आह याच सधारलRया पOतीचा

अवलPब नायशााpया अपल]ध आवEतीत अनक ^ठकाणी आढळतो

Mतबोधात माQणका Kjमवती आQण लमी या वEताना अनZम नगवhपणी

चPपकमाला आQण भावती हA नाव ^दलA आहत आQण अ5रपडjत [ - ~ ~ - -] ह

प8चा5रA T हव वEत^ह सागतल आह Mतबोधकारान जातीचा वचार मळीच कला नाहA

६ वरहाकाचा वEतजाSतसमpचय

वरहाकाचा वEतजाSतसमpचय हा थ ो हYर दामोदर वलणकर यानी सPपादन

तावना आQण टAपा यासह काampशत कला आह वरहाक हा नव)या वा दहा)या शतकात

कदाचत Eयाpया आधीच होऊन गला असावा अस सPपादकाच मत आह यान मoयEव

ाकतातील जातीच ववचन ाकतात ( या)यSतYरjत ाकत पVयकाराचच ववचन करणार

दोन थ ो वलणकर यानी सPपादन काampशत कल आहत त निदतायकत गाथाल5ण

आQण रEन शखरकत छदकोश ह होत) कल आह परत ५ )या Sनयमात यान सकतातील

पनास वEताच ववचन सकतात कल आह आQण ६ वा Sनयम तारकरणी )यSयत कला

आह हा यSत मानीत नाहA य5रA गणाचा उपयोग करAत नाहA हा एक वampशfट पYरभाषा

योिजतो वEताच ल5ण Eयाच वEतात सागतो जस

सर4भ कणe चरणपटह च4वदन

प () यिमRलampलतगमन पNयampस पन

Sनयjत कयर मरकतयत भावस^हत

yवजNचात यया सतन कथता सा ampशखYरणी (वव ५३५)

सर4भ (~ - -) कण (- -) चरण (- ~ ~) पटह (~ ~ ~) कयर (-) मरकत (-) भाव

(~ ~) yवज (~ -) या पYरभाषन ह वEतल5ण साग यात आल आह

लघतम वEतात हा गौ (-) ह एका5रA आQण नौ (- -) ह Vय5रA वEत दतो द डक तो या

सकत वEतात दत नाहA चौया Sनयमात दतो Eयान ^दलला Nलोक (वव ४४६) हा

)यालद डकाचा आह उपजातीला वरहाक मQ Pहणतो वEताना नवीन नवीन नाव दऊन

घोटाळा वाढव याच वातय^ह तो दवडीत नाहA वशथ हषणी Kचरा वीरलampलता सवदना

इEया^द वEताना तो अनZम वसतम8जरA मयरपpछ सदागSत म दता वEत अशी नाव दतो

Nयामा गव= कसम आQण हयलAलागी हA वEत तो नवीन सागतो

दोहाजाSत हA वरहाक इतर छदशाकारामाण तरा आQण अकरा मााची न माSनता

चौदा आQण बारा मााची माSनतो Eया अथ= पादाती यणार लघ ^दसायला लघ असल तरA

उpचारत गK होत असRयान Eयाना तो गK मानतो ह उघड आह

७ जयदवकत छदोविEत

छदोविEत हा जयदवाचा थ असन Eयावर हषटाची वविEत आह हा यSतवादA होता

lsquoवराम यSतYरSतrsquo अस हा १ Rया अyयायाpया शवटA Pहणतो नक टक ह वEतनाम थम

जयदवान ^दल अस हमच4 Pहणतो आQण वरहाक हा नक टक हच नाव दतो Eयाअथ= जयदव

हा वरहाVकपव= झाला असावा अस ो वलणकर Pहणतात परत नक टक ह नाव वराहampम^हरान

^दल आह Eयाpया आधी तर जयदव होऊन गला नाहA ना आQण पहा हमच4 हा

lsquoनक टकampमSत जयदवrsquo एवढच Pहणतो याचा अथ नक टक ह नाव थम जयदवान ^दल असा

होऊ शकत नाहA

८ वयPभpछद

lsquoवयPभpछदrsquo हा थ^ह ो हYर दामोदर वलणकर यानीच सPपादन काampशत कला

आह Eयाpया मत हा जन छदशाकार आधीत आधी १० )या शतकात होऊन गला असावा

ाकत जाSत आQण ाकत का)य याpया kfटAन^ह हा थ फार महEEवाचा आह ददवान

हतampलQखताची प^हलA काहA पान गहाळ झाRयान अSतजगती वगाeतील Kचरा आQण कनकभा

(या वEताला तो निदनी Pहणतो) हA दोन वEत वगळRयास चौदा-अ5रA वEतापयतचा सव

वEताचा वEतात नfट झाला आह तथाप यान ^दलRया वषम अधसम आQण सम वEताची

सoया काहA लहान नाहA पढ हमच4ाpया छदोनशासनात आढळणारA कतीतरA नवीन वEत

वयPभpछदात थम पहायला ampमळतात हा वEतल5ण ाकतात सागन नाव^ह ाकतातच दतो

मा त ल5ण Eयाच वEतात रचलल असत जस-

ldquoपछा दोपा चसो महलSत गh स)वपरला

गआरतो ससो हवइ चलण सा ampसहYरणीrdquo (वछ १५६)

या थाचा एक वशष असा आह कn यात वEताची उदाहरण वत छदशाकारान

रचन घातललA नसन ती कवीनी रचलRया ाकत का)यातन SनवडललA असन कोणता Nलोक

कोणाचा ह सा5पान सागतलल आह पपीampलका माला इEया^द िjलfट वEतात SनरSनराzया

कवीनी ampल^हललA पVय पाहन ाकत का)यवचयाची चागलA कRपना यत

वयPभ यSत मानीत नसRयान ज पगलाच अपवाहक वEत यSतkfया भगावतनी

Pहणज ष माक आवतनाच [ - - - ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~

~ ~ - - -] वाटत तच वयPभpया मत पावतनी Pहणज अfटमाक आवतनाच [ - - - ~

~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ - - -] होत पहा

अववाह सOसहावस

फRललावणपसYरअपYरमलपYरप^हअसअल भअणाभोओ

माअOlगअसमणसकवलअवणकमलपसYरअरआमोदो

अpचत पअपरहअमहअर महरअरर इअरवसगीओ

अ)वो कसव ण हरइ मणहर मलअगYरसर^ह ampसहKiexclसो

९ हलायधाची विEत

मतस7जीवनी हA पगलाpया छदसावर हलायधाची विEत आह हलायध हा दहा)या

शतकात होऊन गला असावा lsquoवरतन सPवदित कjकटाrsquo या महाभाfयात आढळणाT या फट

चरणाची समयापSत 7या Nलोकात कलA आह आQण जो Nलोक कमारपालाचा आह अस 5म4

Pहणतो तो Nलोक वरतनवEताच उदाहरण Pहणन हलायधान उOत कला आह

हलायधान काampलदास माघ इEया^द अनक कवीpया थातन उदाहरण ^दलA आहत पण

Eयक उदाहरण कोठन घतलल आह ह जस वयPभ सागतो तस हलायध सागत नाहा बहश हA

Sनवडताना वEताच नाव कोठ तरA-Nलोकात चौयाच चरणात अस न)ह-यत हA एकच गोfट Eयान

ल5ात घतललA ^दसत

छदसाpया मागन काहA शतकानी हलायधान हA विEत ampल^हलA पण मyयतरA जी

नवीन वEत Sनमाण झालA Eयाची परवणी Eयान पगलाpया वEतसहाला जोडलA नाहA 7या

गाथाकरणात ampशशपालवधातील Nलोकावhन सचलRया अSतशाSयनी Sन विमता या दोन

वEताचा समावश आह Eयाच करणात Eयाच का)यातील lsquoकटजाSन वीय ampशQखampभ ampशखरA4rsquo

(ampशश ६७३) या Nलोकावhन सचणाT या lsquoकटजाrsquo वEताचा समावश का नाहA हA शका हलायधाला

यऊ नय याच आNचय वाटत

पगलान जथ यSत सागतला नाहA अशा पfकळ वEतात lsquoइEयाPनाrsquo Pहणन हलायध यSत

सागतो कमारलampलता वEतातच यSतभदाच Pहणन lsquoइद वदनपrsquo ह उदाहरण दऊन lsquoVवा`या

प8चampभNच यSतampमpछितrsquo अस तो Pहणतो वतत पगल जसा यSतभदान मQणगणSनकर

च4ावती माला अस वEतभद करतो तसा वEतभद हलायधान मानन या वEताला Sनराळ नाव

द याची आवNयकता Eयान का Sतपाद नय तसच Mतबोध Eयाpया पYरचयाचा होता कारण

इ4वाची जी तीन उदाहरण हलायध दतो Eयातील प^हल Mतबोधातीलच आह पण Mतबोधकार

ldquoइि4यबाणय वरामा

सा कथनीया चPपकमालाrdquo (Mबो १५)

Pहणन यSत सागत असताना पगलान यSत का सागतला नाहA याचा हलायध वचारच करAत

नाहA ldquoपादतल पोदरगौरrdquo Pहणन ज उदाहरण हलायध दतो Eयात यSत पाळलला नाहA ह एक

कारण अस शकल

१० उEपलाची वविEत

भ उEपल हा दहा)या शतकातच होऊन गला यान बहEस^हतवर जी वविEत ampल^हलA आह

Sतpयात १०३ )या अyयायावरAल टAक त पगलाpया पOतीची सधारणा आढळत वEताच ल5ण

पगलाpयाच पYरभाषन सागतलल आह परत त स Eया वEताचा एक चरण होईल अस रचल

आह जस ldquoलमीYरय तभसजगKदाताrdquo वा ldquo4तपद नभजय कथत ततrdquo या सधारलRया

पOतीची स पढ कदारभा^द छदशाकार आQण मिRलनाथा^द टAकाकार दतात

११ 5म4कत सवEतSतलक

5म4कत सवEतSतलकात बहतक ठळक वEताचाच वचार कला आह तथाप तनमyया

कमारलampलता भजगampशशसता या 54 वEताना आर`भी तो थान दतोच पण या T हव

वEतावषयी तो Pहणतो

rdquoन षसता5र वEत वMाPय Sत सरवती

भगीव मिRलकाबालकampलकाको^टसकटrdquo (5स २२)

ह Eयाच Pहणण मोumlया गमतीन पटत

सवEतSतलकाच तीन वयास आहत प^हRया वयासात ठळक वEताची ल5ण

पगलोjत पOतीन पण अनfटभात ^दलA असन नतर वरचत उदाहरण भरतामाण ^दलA

आहत दसT या वयासात SनरSनरzया वEतात अ5ररचना कशी असावी ह सागतलल आह

आQण गणदोषदशनासाठ SनरSनराzया कवीpया कतीतन Eयान उदाहरण ^दलA आहत तो

वतची^ह चक दाखवायला भीत नाहA तथाप एकदरAन पहाता 5म4ाची हA वचारसरणी

वच आQण Sनराधार वाटत

SतसT या वयासात तो कोणत वEत कोणEया वषयाला वा रसाला योlय होईल ह सागतो

उदाहरणाथ

rdquoसा5पZोधधjकार पर पवी भर5मा

ाववास)यसन मदाZाता वराजतrdquo (5स ३२१)

ह Eयाच Pहणण पटत नाहA या वयासात शवटA कोणत वEत ampल^ह यात कोणाचा हातख डा

होता ह 5म4ान सागतल आह परत ह^ह समाधानकारक वाटत नाहA तो Pहणतो

ldquoसवशा काampलदासय मदाZाता वRगSत

सदNवदमकयव काPबोजतरगागनाrdquo (5स ३३४)

परत काampलदासाच सरस पVयभEव मघदतात तवढ ^दसत आQण रघवशाpया SनरSनराzया

वEतात ampल^हलRया सगाeत ^दसत नाहA अस थोडच आह अजवलाप 7यान वाचला आह तो

काampलदासाला वयोगनीवEत वशष सरसतन पलता आल नाहA अस Pहण शकल काय

१२ नागवमाचा छदोPबध (कानडी)

Qrतशक १००० pया अलAकड पलAकड कनाटकात नागवम नावाpया छदशाकारान

छदोPबध नावाचा थ ampल^हला या थाची डॉ कटलन नागवमन छदस या नावान

आlल-कानडी आविEत काढललA आह Pहसरpया का)यकलाSनधथमालन हा थ

छदोPबध या नावान काampशत कला आह नागवम हा वतपण यSत सागतो रथोOतत तो

सहा)या अ5रानतर यSत सागतो पण वागता वEतात तो तसा यSत सागत नाहA Eयान काहA

वEत नवीन ^दलA आहत अगKचीEया^द Eयान ^दललA काहA वEत छदोनशासनात हमच4 दतो

परत हमच4 Eयाचा नावान उRलख का करAत नाहA कळत नाहA नागवम पगलोjत

गणपOतीचाच उपयोग करतो

१३ हमच4ाच छदोनशासन

छदोनशासन या थात हमचRान वEतजातीचा मोठाच सह कhन ठवला आह हा

सपOतीचाच अवलPब करतो जस ldquoमEनाSय कसampमतलताविRलता चrdquo यगण लागोपाठ

तीनदा यतो Pहणन यकार SतसT या वरान यjत आह कपासन ड ह पाचव Sन च ह सहाव अ5र

आह त)हा ldquoचrdquo न या वEताच यतीन प^हला पाच अ5राचा Sन दसरा सहा अ5राचा अस तकड

पडतात असा बोध होतो सपOतीत असा थोडा Sनराळपणा आQण वEतजाSतसहाचा मोठपणा

या)यSतYरjत छदोनशासनात वशष काहA नाहA हमच4 सामायत वरचत उदाहरण दतो तो

मोठा साहक आह वEताना Eयान ^दलRया नावाहन Sनराळी नाव असRयास ती तो नोदन

ठवतो jवचत सगी ती नाव कोणी ^दलA आहत Eयाची^ह नाव तो दतो अशा रAतीन Eयान

भरत जयदव वयPभ याpया नावाचा उRलख कला आह

दोहाजातीच ल5ण सागताना तो वरहाकामाण मत दतो

१४ कवदपण

कवदपण हा^ह थ ो वलणकर यानीच सPपादन काampशत कला आह या थाचा

कता कोण ह समजत नाहA कवदपणकारान ाकतात वशषत अपश जातीच ववचन कल

आह हा हमच4ाचा उRलख करतो Eया अथ= तो हमच4ाpया मागन होऊन गला असावा Eयान

चतथ उiexclशात काहA वEताच ववचन कल आह वयPभमाण हा वEताची नाव आQण ल5ण

ाकतात दतो ldquoरस^ह Sन^दsup2ा यमनसभला गो ampसहYरणीrdquo अस तो ampशखYरणीच ल5ण दतो

यावhन ल5णस सागताना तो उEपलाच अनकरण कYरतो अस ^दसत

१५ कदारभणीत वEतरEनाकर

छदशाावरAल महEEवाचा आQण टAकाकाराना सपYरचत असा थ Pहटला Pहणज

कदारभणीत वEतरEनाकर हा होय या थाचा रचनाकाल Qrतशक १२०० पव=चा असावा

अस ^दसत (PK Godersquos Date of Vrttaratnakara Annals B O R I XVII PP 398) याच सहा

अyयाय आहत १ Rया अyयायात अ5रगणयSत इEया^दकावषयी ववचन अनfटभ छदात आह

२ T या अyयायात जाSतसiexclश पVयकारावषयी ववचन आह ३ T या अyयायात एका5रA

वEतापासन द डक धhन शसवाशच समवEताची ल5ण उEपलान उOत कलRया सासारoया

सानी सागतलA आहत ४ या अyयायात अधसमवEताची ल5णस ^दलA आहत ५ )या

अyयायात वषमवEत सागतलA असन सहा)या अyयायात तारवषय ववचला आह ाकत

पVयकाराकड कदारभान पण दल5 कल आह हा पगलानयायी आह पण हा पगलाpया

कनकभा आQण वरसदरA या वEताना म8जभाषणी आQण इदवदना Pहणतो आQण

म8जभाषणी Sन इदवदना या नावाची Sनराळीच वEत हमच4ान सागतलA असता^ह

कनकभावEताला म8जभाषणी आQण वरसदरA वEताला इदवदना हAच नाव hढ झालA आहत

अस का)यटAकाथावhन ^दसत पणव आQण प8चचामर याची ल5ण वEतरEनाकरात Sनराळीच

Pहणज ldquoमनौ7गौचSत पणवनामकमrdquo (क ३२२) आQण ldquoजभौ जरौ वदित प8चचामरमrdquo (क

३६७) अशी आढळतात

कदारभ हा मघवतान अनवampसता 4तपदा लमी वीरलampलता समदवलाampसनी सवEता

(विमता) हA वराहampम^हरान ^दललA वEत दत नाहA तसच पगलान ^दलRया वEतापकn

वलाampसनी (सर) ललना तत कातोEपीडा वा^हनी गौरA क^टला (हसNयनी) शलampशखा

अSतशाSयनी ववधया नाराचक विमता आQण शampशवदना हA वEत दत नाहA उप4वा

हषणी वशपपSतत या तीनच वEताची कदारभान ^दललA स उEपलान ^दलRया सासारखी

आहत बहतक स वतपण रचललA ^दसतात

कदारभ वयोगनीवEत दत नाहA आपRया कमारसPभवावरAल टAक त ( ३६ ) ldquoवषम

ससजा गKसम सभरा लोऽथ गKवयोगनीrdquo अस स उOत कhन एका सampसO वEताचा

छदशााpया इSतहासात थम उRलख मिRलनाथान कला आह ह आता सपYरचत झालल

नाव Eयाला कोठन ampमळाल 5म4^ह या वEताला वसरतो हमच4 बोधता आQण ाकत

पगल सदरA अशी SनरSनराळी नाव दतात ह नाव एखाVया दा5णाEय छदशाकारान

^दलल असाव मदारमरदचPपचा कता मा वयोगनी ह नाव योिजतो

वEतरEनाकरावर भरामNवरसन भनारायण या महाराfAय पि डताची टAका आह हA मळ

थाला परक आह भनारायण हा आपRया SतसT या अyयायावरAल टAक त एका वगातील

कदारभान सागतलRया वEताच ववचन झाल कn Eया वगातील नवीन वEताची ल5ण

कदारभाpयाच पOतीन सागतो हA नवीन वEत वEतरEनाकर-पYरampशfटातील Pहणन पYरचत

आहत यापकn बहतकाचा समावश का)यतीथ रामधनभाचाय यानी सPपा^दलRया

छदोम8जरApया आवEतीत कलला आह

१६ ाकत पल

ाकत पल हा वEतरEनाकरानतरचा एक महEEवाचा आQण सपYरचत थ आह याचा

छदसकार पगल याpयाशी काहA सPबध नाहA कोणता^ह पVयकार असो lsquoपगल अस

Pहणतोrsquo Pहणन तो साग याची पOतच पडलA असावी याच दोन पYरpछद असन थम

पYरpछदात जाSतसkश पVयकाराच ववचन असन दसT या पYरpछदात वEतववचन आह हAर हA

जाSत नसन वEत आह पण याचा समावश थम पYरpछदातच कलला आह हा थ

वयPभpछद आQण कवदपण यामाण सववी

ाकतात आह कEयक Nलोकातन हPमीर राजाचा उRलख यतो मवाडpया या रजपत राजाpया

राजवटAचा आरPभ Qrतशक १३०२ मyय झाला असRयामळ ाकत पगलाचा काल १४ )या

शतकाpया माग नता यत नाहA या थात कपरम8जरA नाटकातील काहA Nलोक आहत शाampलनी

वEताला उदाहरण कपरम8जरAतील घतल आह पण lsquoचउरसाrsquo या दampमळ वEताला Eयाच

नाटकातील ldquo^दसबहतसोrdquo ह उदाहरण घतलल नाहA उदाहरण बहश सयमक आहत आQण ती

बहश थकारान वत रचन घातललA नाहAत अस Pहणतात या गोfटA चतनीय आहत

ाकत पगलाची रचना एका लखकाpया हातन झाललA नसल आQण वळोवळी या थात भर

पडत आलA असल अस^ह या थावषयी एक मत आह

उपजातीच चौदा कार कRपन Eयाना नाव ^दललA (ाप २१२१) थम ाकत पगलातच

आढळतात

वEतल5ण सागताना या थात वरहाकाpया पOतीसारoया ाकत पOतीच अवलPब

कलला आह शालर नर4 गीता मालाधर Sनampशपालक इEया^द वEत थम ाकत पगलातच

आढळतात पण आNचयाची गोfट हA कn ampशखYरणी वEताला यात थारा नाहA वतची नवीन नाव

वEताना दऊन घोटाळा वाढव याच काय ाकत पगलान^ह कल आह आQण दोधक Sन

शादलवZnडत या वEताचीच ल5ण पहा एकदा Sनराzया श]दानी सागन Eया वEताना अनZम

बध आQण lsquoसiexclलसाrsquo Pहटल आह ाकत उदाहरण पाहता अतगत यमकावhन यSतववचन

करायच अवNय सचायला हव होत पण त झाल नाहA Eयामळ उदाहरण पाहता 7या मhपकाची

मोडणी ाकत पगलात (ाप २१७५) [- - - - - - - - - - - - - - - - ] अशी

पfटपण ^दसत Eयाच वEताची मोडणी ाकत पगलावर आधारलRया वाणीभषणात [ - - - -

- - - - - - - - - - - -] अशी आढळत

१७ गगादासकत छदोम8जरA

गगादासकत छदोम8जरA हा थ वEतरEनाकरासारखाच सपYरचत आह उVगता

भजगयात मQणगणSनकर शाampलनी Sन Kचरा या वEताची ल5णस गगादासान उEपलावhन

घतललA ^दसतात काहA ल5णस कदारभाचीच घतललA आहत काहA Eयान वत रचललA

आहत क)हा क)हा मळ सात थोडी सधारणा कhन तो त घतो या थाच सहा तबक आहत

याpया सहा)या तबकात तीन गVयकार वQणल आहत हा या थाचा वशष होय

ldquoअकठोरा5र वRपसमास lsquoचणकrsquo वद

तEत वदभरASतथ गVय Vयतर भवत

भव lsquoदEकampलकाrsquoाय समासाय kढा5र

वEतकदशसPबधाद lsquoवतगिधrsquo पनमतमrdquo

यापढAल छदशाावरAल थ फारस महEEवाच नाहAत त ाकत पगल वा वEतरEनाकर

यावर आधारलल ^दसतात दामोदरampमMकत वाणीभषण हा थ ाकत पगलावर आधारलला

आह ाकत पगल यSतवादA नाहA पण ाकत पगलात नसलRया ampशखYरणी वEतात मा

दामोदरampमM यSत सागतो वEतसार छदकौतभ या नावाच थ आहत अस पगलावर

पि डत कदारनाथानी 7या टAपा ^दRया आहत Eयावhन कळत पण ह थ माया अवलोकनात

आलल नाहAत

१८ Mीकfणकवीचा मदारमरदचPप

Qीकणकववरचत मदारमरदचPपpया प^हRया बदत काहA वEत सागतलA आहत

इ4वा उप4वा वशथ हसी इEया^द वEतात हा यSत सागतो यSत नसRयास ती गोfट

मोघम न ठवता lsquoपादमyय यSतन हrsquo अस^ह पfट सागतो मराठत 7याला कामदा वEत

Pहणतात पण 7याpया नावाचा उगम सापडत नाहA Eया वEताला हा मराampलका Pहणतो उदाहरण

फारच थोया वEताची ^दRयामळ म4णदोष हडकन काढण अशjय झाल आह ldquoआदोampलका

ततरगा सायक सायकयSतrdquo (ममच १६) या ल5णात प^हला गण त नसन ज असावा अस

वाटत पण Sनणय कhन _यायला काहA माग नाहA ldquoमो लौ यौ य कसampमतलता भतEवगयSतrdquo

(ममच १८) या ल5णात lsquoलौrsquopया ^ठकाणी lsquoEनौrsquo पा^हज ह अ5रसoयाrdquo यSत आQण मोडणी

yयानात घतRयावना कळत नाहA या अडचणीमळ वNयाीSत चटAगSत बाampलका इEया^द वEताची

रचना नीट समजत नाहA

छदशाावरAल मराठ थ

१९ Sनर8जनमाधवाची सदवEतमjतावलA

Sनर7जनमाधवान सदवEतमjतावलA नावाची जी पितका ampल^हलA आह ती

महाराfकवमाampसकातन काampशत झालA आह Sतच लखन शक १६३० मyय Sतपदला समात

झाRयाच वEतलखकान शवटA थत कhन ठवल आह Sनर7जनमाधव हा वEताला lsquo)यिjतrsquo

Pहणतो आQण lsquoजाSत)यिjतVवयामyय छदशा वhढलrdquo अस सागतो मराठत लगEवभदातीत

जी पVयरचना hढ आह Sतचा वसर Eयाला )हायला नको होता परत एकदरAन पाहता

छदावर ampल^हणाराची विEत वत ^दसतच नाहA नवी नवी नाव द यामyय असल त

वातय )यSयत होई कनकभा वबधया इEया^द वEताना Sनर7जनमाधव मEतहाampसनी

मिRलका हA नाव दतो पण आधार दत नाहA एखाVया दा5णाEय छदशाकाराचा Eयाला

आधार असावा कारण वबधया वEताला नागवम मिRलकामाला Pहणतो आQण

मदारमरदचPपचा कता कfणकव हा मिRलका Pहणतो पण अमतyवSन वEताला

मदारमरदचPपकार मEतभ Pहणत असता^ह Sनर7जनमाधव कRपलSतका ह नाव दतो मधमती

कमला भाampमनी सहदळा () कनकलता मदनसायक हमकला कामकला आQण सधा हA नऊ

वEत तो नवीनच दतो पण आधार सागत नाहA

महाराfसारवतकार Pहणतात ldquoजया कवीपकn Sनर7जनमधव (सदवEत-मjतवलAकर)

रगनाथ कावरAकर (वEतसधाकर) मकद (छदोरEनाकरकार) वल (वVव7जीवनकार)

वगरच ( महाराf सारवताpया १ Rया आवEतीpया शवटA जी थसची ^दलA आह Sतpयात

ाणकत lsquoबावनी छदrsquo आQण गYरधरकत lsquoछदोरामायणrsquo हA दोन थाची नाव अधक

आढळतात) थ हRलA आपणास उपल]ध^ह आहत पण Eया सवाeत न)ह आजampमSतपयत

छदशाावर रचलRया सव मराठ थात छदोम8जरAइतका सदर थ एक^ह नाहArdquo

२० रामच4 दवvाची छदोम8जरA

रामचR जोशी यान छदोम8जरA नावाचा जो वतत थ कला आह तो व रगाचाय

रडी शाी यानी सPपादन काampशत कला आह हा थ रामजोशान न)ह तर रामच4 दवv

यान रचला आह या थात माापVयाचा वचार कलला नाहA वEताची उदाहरण मा सरस

आहत हA उदाहरण रचताना चौया चरणात वEताच नाव तर थत कल आहच परत

गणवाचक वण पVयातील थम चरणात गणार`भी कोणी^ह आजपयत आणन दाखवल नाहAत

ती बकट कामगरA रामच4 दवvान कhन दाखवलA आह यापलAकड या थात वशष काहA

नाहA

२१ वEतदपण

परशराम ताEया गोडबोल याच वEतदपण ह शालय पतक सपYरचतच आह या पतकाची

Qrतशक १८६६ मधलA आविEत (दसरA) मायाजवळ आह छदोम8जरAतन बरAच उदाहरण

वEतदपणात घतलA आहत परशराम ताEयानी^ह वयोगनी वEत ^दल नाहA पण अभग ओवी

घना5रA ^द डी साकn याचा परामश घतला आह कामदा शO कामदा लampलत मदारमाला

आQण अमतyवSन हA नाव थम या थात आढळतात सPदायामाण हA नाव कोठन घतलA

ह सागतल नाहA यथका वभावरA हA वEत थमच यथ भटतात यथका नाव चालल पण

वभावरA नावाच एक वEत हमच4ान पव=च सागतल असRयान त नाव Sनराzया वEतासाठ

योजण चकnच आह वEतदपणकार म^दरावEताला उमा Pहणतात आQण हमकला वEताला म^दरा

Pहणतात सवाइ हA मोघम सvा Eयानी दोन ampभन वEताना लावलA आह ldquoाकत लोक न

जाणच मळ उगच ^हला कथतात सवाईrdquo अस Sनर7जनमाधव Pहणतो त काहA खोट नाहA

सबोध आQण एकमवाVवतीय शालय पतक Pहणनच वEतदपण ह इतक सपYरचत झाल आह

कn सामायत बोलताना छदशाववचन करणाT या कोणEया^ह पतकाला वEतदपण Pहणतात

२२ राजवाडकत मराठ छद

सampसO इSतहाससशोधक वNवनाथ काampशनाथ राजवाड याचा मराठ छद हा Sनबध

वत पतकhपान काampशत झाला आह यात Eयानी चQणका सवाई छपा साकn ^द डी

घना5रA कटाव अभग आQण ओवी या मराठ छदाच ववचन कर याचा यEन कला आह

राजवाड यानी काहA कRपकता दाखवलA असलA तरA Eयाच ववचन साधार सोपपिEतक आQण

Sनणायक वाटत नाहA कामात Sनfकाळजीपणा^ह झाला आह दसT या पYरpछदात चQणकच ज

ल5ण ाकतपगलातील Pहणन द यात आल आह त वतत गगादासाpया छदोम8जरApया

सात)या तबकातील आह सवाई हा श]द फास= असन Eयाचा अथ lsquoसारखाrsquo असा आह ह Eयाच

वधान खर नाहA सवाई हा श]द ाकत पगलात आRयाच त ampल^हतात पण ाकत पlलात हा

श]द नाहA अस ाकत श]दसचीवhन ^दसत तसच शjकरA आQण साकn याचा जोडन ^दलला

सPबध कवळ काRपSनक आह घना5रAचा वचार करताना तो छद लगEवभदातीत आह ह

yयानात न आRयान Eयाच ववचन Sनfकारण पाRहाampळक आQण मलत सदोष झाल आह तथाप

एकदरAन पाहता छदशााpया इSतहासात 7यात वतपणान बO चालव याचा यEन

कर यात आला आह असा हा प^हलाच थ आह

२३ छदोलकार

सा^हEयकसमा8जampल अथवा छदोलकार नावाचा एक थ रा गणश वfण दशपाड

Pहणज Mीगगाधरदास वडकampशवालकर यानी ampलहन Qrतशक १९१२ मyय काampशत कला

आह याpया पवाधाeत छदोववचन असन Eयाला छदोगगाधरA अस नाव लखकान ^दल आह

हा भाग सवतर असन फटाक कटाव लाव या पद इEया^द पVयकाराची पसट ओळख कhन

^दलA आह मराठ थात ह पतक अEयत )यापक आह पVयाला लयबO तची आवNयकता

आह या गोfटAची जाणीव याच थकाराला थम झाललA ^दसत तो Pहणतो ldquoछद अगर वEत

याना ताल व सर याच साहाJय पा^हज असRयान तारान ampसO होणाT या असoय वEतापकn

जी वEत ताल व सर यावर Pहणता यतील Eयाना पVय Pहणाव आQण जी तशी सहसा Pहणता

यणार नाहAत Eयाना गVय Pहणाव ह उEतम मग गVयामyय सरळ असणारA वाjयरचना Eयात

असो वा नसोrdquo (प ६) पण या धोरणान छदशााची पनघटना कर याच काय कल पा^हज ह

Eयाला सचल नाहA या थाला योlय ampसO ampमळाललA नाहA

या इSतहासात आणखी^ह दोन थाचा उRलख कला पा^हज

२४ छदभाकर

छदभाकर हा थ ^हदAत असन तो सा^हEयाचाय रायबहादर जगनाथ साद वलासपर

यानी ampलहन आपRयाच lsquoजगनाथrsquo छापखायात छापन काampशत कला आह Qrतशक १९३१

मyय ampसO झाललA या थाची आविEत हA ७ वी होय यावhन या पतकाpया साराची

कRपना होईल इतर माया पहा यात न आललA कती तरA वEत या थात आहत परत हA

वEत आQण Eयाची नाव कोठन घतलA Eयाची उदाहरण कोणEया थात आहत या गोfटAवषयी

काहAच पfटAकरण नसRयान Eयाचा सह करण उचत वाटल नाहA यानी पYरampशfटात अरबी-

फास= वEताचा वचार कला आह परत बहYर रजझला त हYरगीता Pहणतात ह चकnच आह

हYरगीता ह वEत नाहA ती जाSत आह

२५ रणपगल

वEताचा सवाeत मोठा सह रणछोडभाई उदयराम याpया गजराथी रणपगल या थात

आह Eयानी^ह अरबी-फास= वEताचा समावश आपRया थाpया एका भागात कला आह

थार`भी छदोवषयक थाची एक नाममाला ^दलA आह पण त थ कोणEया भाषतल

आहत कतपत साधार आQण वNवसनीय आहत याची कोठ चचा कललA नाहA वEत दताना

क)हा क)हा अमक थात अमक नाव आह अशी मोघम नोद कलA आह साहकता हा एकच

गण या पतकाचा आह अस Pहणता यईल

छदशााचा हा गRया १५०० हन अधक वषाचा इSतहास पा^हला कn एक कारच

असमाधानच वाटत पVय Pहणज लयबO अ5ररचना होय या मलभत ampसOाताpया जवळ जवळ

यऊन छदशाकार पहा KळलRया मागान जातात छदशााची पनघटना कर याचा यEन

कोणी कYरत नाहA कोणी थोडी वEत दतो कोणी पfकळ वEत दतो ल5ण साग याची कोणी

कावलPबी पOत घतो तर कोणी वampशfट पYरभाषा Sनमाण कhन Eया भाषन सागतो यापलAकड

Eयाpया कतीत भद नाहA कोणी दसT यानी रचललA उदाहरण दतात कोणी वत रचन ती

घालतात पण वामयाच मथन कhन छदकार कस पYरणत होत आल याच ववचन कोणी

करAत नाहA आधार द याची बO तर कोणालाच होत नाहA 7या सामीवhन एखादा ampसOात

ठरवायचा वा दसT याचा ampसOात पारखायचा तीच पढ नसRयान Eया ampसOाताची चचा होऊ शकत

नाहA

२६ छदोरचना

तत थान वर दाखवलRया उणीवा दर कर याचा यEन कलला आह पVयरचना हA

वEतजाSतछदवhप अशी वध आह ह मी शोधन वतारान दाखवन ^दल आह आQण पVय

Pहणज लयबO अ5ररचना होय हा छदोलकारकारास थम सापडलला पण मला^ह वतपण

सचलला ampसOात मी सव लावन दाखवला आह यासाठ पVयाच पावतनी अlयावतनी

भगावतनी आQण हरावतनी अस चार भद किRप यात आल आहत वEतकरणी ाचीन

छदशाकारानी ^दलRया वEताचा आQण ल5णसाचा या थात समावश आQण उRलख

कलला असन Eयाच वग=करण ाचीन पOतीन अ5रसoयमाण न कYरता मोडणीpया

साPयामाण अampभनव पOतीन कलल आह नावाचा माजलला घोटाळअ जवळ जवळ नाहAसा कला

असन वामयाच मथन कhन वEताची ाचीन आQण दampमळ अशी उदाहरण दाखवन ^दलA

आहत या मथनात जी वEत नामSनदशान ampसO न)हती पण योगhपान आढळलA Eयाचा पण

परामश घतला आह

जाSतवषयक आQण छदोवषयक चचा करणारA करण हA सववी वसशोधत आQण

वरचत आहत

जथ जथ आधार सापडला तथ तथ तो ^दला आह आधार गावला नाहA तथ तस पfट

सागन टाकल आह Eयामळ 7याना माझी वचारसरणी पटत नसल Eयाना सOा सारA सामी

अ`यासासाठ उपल]ध कhन ठवलA आह माया हातन झाल त मी कल आह कनड कव

लमीश याpया जampमनीभारताची रचना मला वाचन पहाता गVयवhप वाटलA परत ऐकन पाहता

ती जाSतवhप असन तीत रगणाची आवतन आहत अशा काहA चका या थात होऊन गRया

असतील पाठमागन यणार छदशाv असल दोष काढन टाकतील आQण vानात अधक भर

घालतील कालामाणच शा अनत आह तो अत पाह याची आशा मEयाला कशाला

नाम lsquoमाधव जampलयनrsquo रचSन जो का)य मराठ नवा

सा^हEयी पटवधनVवजकल oयाSतत पोचवी

फास=कोश^ह ऐSतहाampसक रची अन Eयाचया मागनी

तो छदोरचना रचSन वनय दावी जनाना गणी

समा9त

Page 2: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake

माधव-जampलयन याच का)यथ

१ वरहतग

२ सधारक

३ 4ा5कया

४ ग7जला8जampल

५ वर8जन

काampशत )हावयाच १ नकलालकार

२ सनीता8जampल

ा माधव पटवधन याच थ

१ फास=-मराठ कोश

२ छदोरचना (२ रA आविEत)

३ ndashउमरखJयामकत Kबाया

थोरल मामा

Mीयत महादव वNवनाथ सहबO बडोद

यास

सादर समपण

INTRODUCTION

This work being intended mainly for students of Marathi versification is written in Marathi but as it will be no less useful to students of Sanskrit prosody I propose to give here in English a brief statement of what I have attempted From very ancient times writers on Metre have been content merely to give a list of metres with mnemonic descriptions and illustrations often composed by themselves for the occasion For the first time an attempt is here made to go over the whole field of versification Sanskrit and Marathi ancient and modern in order which have not been mentioned by prosodists but illustrations of which are met with in literature In this book I have given all of these newly discovered metres along with others given in the works of Bharata Pirigala Viraharika Svayambhu Hemacandra Kedarabhatta and the ancient Kannada writer Nagavarma Everywhere I have given references to authorities which are so necessary but which are so rarely given in these works I have moreover attempted to reduce the great confusion of names of metres caused by the vicious habit of calling one and the same metre by many names and many different metres by one and the same name In classifying these metres the old system of classification according to the number of syllables in a line is rejected in favour of that of basing it on the nature of rhythm and the internal rhythmic structure of the line I have thus reached the fundamentals of prosody-the rhythms on which metres are founded and which though casually darkly hinted at by one obscure Marathi author no one has ever elaborated upon I have discussed various questions connected with metre for instance that of the relation of verse-rhythm with music and that of free verse Metre is not a mere play of permutation and that of free verse Metre is not a mere play of permutation and combination of short and long syllables A line to be truly metrical has got to be rhythmic These rhythms I have found are of eight seven six or five Matras or syllabic instants Once the fundamentals were grasped I was able to co-ordinate all the three kinds of metrical composition Vrttas Jatis and Chandas which have been always employed by Marathi poets As for Jatis three or four of them were mentioned by Marathi prosodists who on the analogy of Vrttas merely counted the number of syllabic instants in a line But more important than the number of syllables or syllabic instants in a line is its internal rhythm-structure as also is the pattern of the stanza formed by lines Two metres having the same number of syllabic instants in each line may yet be different from each other because of different internal rhythmic structures The same rules of rhythm are exemplified in the Chandas in which all syllables whether short or long are treated uniformly as long This kind of verse does not appear in classical Sanskrit and though Vedic metres are called Chandas the difference of short and long appears to be observed in them This type of versification however is common in modern Bengali In the field of vrttas my work has been mainly of compilation and re-classification though I have discovered and emphasized the factor of internal rhythmic structure Besides I have collected a good deal of new material and made it available to students for the first time But my studies in the field of Jati and Chandas and the general theoretical ground-work with which I have now provided the science of prosody---these I humbly submit as my contribution to the knowledge of metrics The author acknowledges his indebtedness to the University of Bombay for the substantial financial help it has granted towards the cost of publication of this book January 1937

Mathav T Patwardhan

सहावलोकन

सहज फरायला Pहणन बाहर पडाव आQण नादातRया नादात कEयक डोगर Sन दT या

ओला डन एखाVया उEतग ampशखरावर चढाव आQण तथन ampसहावलोकन कYरताना काय दश

पादाZात झाला हा Pहणन सानद आNचय करAत रहाव तशी माया मनाची िथSत ह श]द

ampल^हताना झालA आह या करणी कती पYरMम _याव लागणार आहत याची यथाथ कRपना

आर`भी आलA असती तर मनान कचच खाRलA असती आQण मग हातन काहA^ह झाल नसत

बतापरत पढ पाहन काम कर यानच सखावह गSत होत अस ^दसत

२०-२१ वषाeपव= बी ए ची परA5ा आटोपRयावर पढAल अ`यासासाठ Pहणन मी

वकfटान फासी छदशााचा अ`यास आरि`भला छद-शााशी असा हा माझा प^हलाच

पYरचय होता तEपव= मी पVयरचना कलA होती पण छदशााकड ढकन^ह पा^हल न)हत

फास= छदशा Pहणज Sनfकारण क^ठण कhन ठवलला एक वषय आह मी Eयक वEताच

चार चार चरण तो डपाठ कराव पन पहा Pहणन Eयाना काहA तरA एक गोड पण साधी चाल

लावावी आQण दोन वEतातील साPयभद ओळख याइतका कान ससकत झाRयावर अधकपण

तीत होणारा हा साPयभद पथjकरण आQण तलना कhन पfट klगोचर कhन घ याचा यEन

करावा अशा रAतीन अ`यास करAत असताना फास= छदशाातील कEयक दोष उघडकnस

आल परत Eया शााची मी Pहणज एका परकnयान कललA पनघटना हA इराणातील लोकाना

माय हो याचा स`भव नसRयान मी Eया ^दशन इजीत एक पितका ampल^ह यापलAकड काहA

यEन कला नाहA

परत हा अ`यास कYरताना पथjकरण आQण तलना कhन शोध कर याची जी सवय

मला लागलA ती फार ^हतकर ठरलA मराठ पVयरचना मी अनक वषाeपासन करAत असRयान

माझ ल5 जातीकड Pहणज माावEताकड वळल ववध जातीत रचना ाचीन काळापासन होत

आलA होती पण ^द डी साकn इEया^द चार पाच कारापलAकड छदशाकाराची kिfट गललA

न)हती चरणातील मााची सoया मोज यापलAकड Eयानी काहA^ह कल न)हत चरणाpया

अतगत घटनचा वचार कला पा^हज दोन चरण सममाक असन^ह अतगत घटनाभदामळ

ampभन होऊ शकतात या गोfटAचा कोणाला पEता लागलला न)हता मी या जाSतरचनचा अ`यास

आरि`भला आQण Qrत शक १९२२ जानवारA ८ या ^दवशी यथील शारदामिदरात lsquoनवीन चलनी

वEतrsquo या वषयावर एक Sनबध वाचला तो नतर मी ववध-vानवतारमाampसकाकड पाठवला

असता सPपादकानी Eयाला थान दऊन मला उEतजन ^दल vानकोशकारानी^ह हा लख आपRया

vानकोशात समावfट कhन माझा एककार गौरवच कला या गणाहकाचा मी फार आभारA

आह पढ छदाचा^ह मी थोडा अ`यास कला आQण डॉ कतकर याpया अyय5तखालA यथ

भरलRया शारदोपासकसPमलनात छदावर एक Sनबध वाचला तो^ह अyय5ाना मनोर7जक

आQण उEतजनाह वाटला परत थाSनampमतीpया kfटAन खर उEतजन अकिRपतपण Sनराzयाच

^ठकाणाहन ampमळाल फlयसन कॉलजातील सकतवषयाच ाyयापक डॉ वासदव गोपाळ

पराजप एम ए एलएल बी डी ampलट यानी आयसकSत-म4णालय नकतच थापल होत

आQण Eया म4णालयातन ग`भीर वषयावरAल पतक Eयाना काampशत करावयाची होती मी अस

एखाद पतक ampलहन दऊ शकन का Pहणन Eयानी Nन टाकताच मी छदशाातील

जाSतवचार हा वषय चालल का Pहणन उलट Nन कला Eयाpयाकडन होकाराथ= उEतर तEकाळ

यताच मी कायाला आर`भ कला पतक इतर kfटAनी^ह वVयायाepया आQण कवीpया उपयोगी

पडाव Pहणन Eयात वEतवचार^ह समावfट कला अरबीफास= वEत^ह घाल यात आलA आQण

शवटA 7याचा छदशााशी काहA सPबध नाहA पण का)याशी आह अशा lsquoपVयाची भाषाrsquo या

वषयाची^ह चचा कर यात आलA एक वषाpया अवधीत पतक ampलहन छापन होऊन त Qrतशक

१९२७ मyय काampशत झाल काशनाच आNवासन न ampमळत तर हA थSनampमSत न होती त)हा

या थाच योlय त Mय डॉ पराजप यानाच ^दल पा^हज तो काल वशषत पVयरचनचा

असRयान थाला मागणी^ह चागलA आलA आQण हा ग`भीर सा^हEयाला आMय द याचा यEन

आMयदाEयाना भोवला नाहA ह Eयाच आQण माझ सदवच समजल पा^हज

पण या थात अनक उणीवा राहन गRया होEया ाकत पगलाचा उपयोग कhन

घ यात आला असला तरA ाचीन सकत छदशाकारानी वEताची चचा कशी कलA आह आQण

सकत कवीनी Eयाची स`भावना कशी कलA आह याचा वचार कर यात आलला न)हता पहा

जाSत आQण छद यात आढळणारA आवतनाEमकता वEतात कोठ आQण कशी आढळत याचा^ह

शोध घ यात आला न)हता Pहणन छदोरचना काampशत झाRयानतर २-३ वषाeनीच मी पहा या

वषयाचा अ`यास आरि`भला भरतपगला^द सकत छदशाकाराच थ अ`यासन आQण

सकत Sन मराठ ाचीन-अवाचीन वाडमय डोzयाखालA घालन पfकळच नवीन सामी

ampमळवन जळवन आता छदोरचना हा थ अथपासन इSतपयत नवीनच ampलहन काढलला आह

याला पव=pया आवEतीचा आधार आह आQण एकदा ampसO झालल नाव पालट यात अथ नाहA

Pहणनच छदोरचना ह नाव तसच ठवल आह ताडन पहाणाराला हA दसरA आविEत Pहणज

वतत जवळ जवळ नवीनच असा एक थ आह ह पfट ^दसन यईल

पVय Pहणज लयबO अ5ररचना होय ह साध तEEव ज पव=pया छदशाकाराना

सापडल नाहA आQण एका आधSनकाला अगदA पसटपसटच ^दसल त मला पYरMमाती हळहळ

पfट होत गल या तEEवामाण पVयरचना हA वEतवhप असो वा जाSतवhप असो वा

छदवhप असो ती कशी सम अधसम आQण वषम अस शकत ह या थात वतारान

दाखवलल आह छदशााची काहAतरA )यापक आQण पायाशO अशी घटना आता SनिNचत

कललA आह अNवघोषापासन जगनाथरायापयतच सकत आQण अVययावत मराठ

ampसOअampसO कव याचा योlय तो परामश घ यात आला आह कोठ काहA महEEवाच वगळल

गल असRयास त अनवधानानच वगळल गल आह यावषयी सदह नसावा कोणाpया^ह Mयाचा

अपहार कर याचा यEन कलला नाहA ^द डी-शारदा इEया^द ४ndash५ माावलAचा वचार कYरताना

Mी गोवदराव टPब आQण Mी वामनराव पाyय याpयाशी मी वचारवSनमय कला होता हA

गोfट यथ साभार सागन टाकतो तथाप मoय काय सार मी एकयानच कलल आह

पण या एवया )यापारापासन ाित काय असा Nन करणार क)हा क)हा भटतातच

Eयाना काय समजावन सागावयाच

बभ5त )याकरण न भ7यत

पपाampसत का)यरसो न पीयत

नpछदसा कनचदOत कल

^हर यमवाजय Sनfफला Zया

या सभाषताचा अथ मला^ह कळतो पण छदाला मोल नाहA गEयतर^ह नाहA इतjया

वषाpया सहवासानतर अशी हातावगळी झालA तरA दयात घर कhन रहाणारA गोfट इतर

जाणEयाना^ह आवडलA माय झालA Pहणज ज समाधान होईल तच साT या Mमाच साथक होय

ता २३ जानवारA १९३७ इसवी

डjकन िजPखाना पण ४

माधवराव पटवधन

सपाच पटकरण

दोन स5प जथ कसात एकापढ एक अस ^दल आहत तथ Eयाpयामyय अवहचह-

घातल आह त या सचीत वगळ वगळ पहावत अवहापढAल स5प थाpया नावाचा आह

पढAल दोन अकापकn १ ला ख डाचा वा थवभागाचा असन दसरा पVयाचा वा साचा वा

पfठाचा^ह आह

अनककवकत कवता अकक

अनककवकत लघका)यमाला अकलका

अमतरायकत कवतासह अकस

अampभनवका)यमाला अकामा

अनतकत कशलवाoयान अकल

अनतकत गKडगवपYरहार अग

अampमतागSतकत धमपरA5ा अधप

अvातवासीकत अvातनाद अना

व वा ampभडकत अलकारSनKपण अSन

अमरच4सYरणीत पVयानद अप

अनतकत पदसह अपस

अSनलकत फलवात अफ

अNवघोषकत बOचYरत अबच

य रा अभगकत मजवानी अम

अनतकत सीतावयवर असीव

अनतकत सलोचनाoयान अस

अNवघोषकत सौदरनद असौ

अvातवासीची कवता अvा

आनद (व ल बव) आ

आगरकर गगाधर काशीनाथ आगका

आनदतनयकत गोरसZnडा आगो

आनदतनयकत पतनावध आप

आMमभजनावampल आभ

आनदमाampसक आमा

व ह आपटकत माला आमाला

आमोद आमो

आनदतनयकत वNवाampमययvर5ण आव

क इदमती बी ए इ

इNवरदEतणीत धतवटसवाद इध

उमरखJयामकत Kबाया उखK

उपाyय जयकfण उज

जयकfण उपाyयकत पोपटप8ची उपो

उOवचOनकत भगवVगीता उभ

भ उEपलाची बहEस^हतवरAल टAका उवब

उEसाहतीथ महाजनकत उदाEतवाणी उवा

रवकरणम डळाच Sतसर पतक उषा

Qrती उपासनासगीत उस

एकनाथ ए

ओकारमSनकत लमणावयवर ओलख

कवनगpछ कग

काampशकव काक

अनतकाणकरकत चादरात काचा

कवदपण कद

करभार कभा

कवसमलन कस

का)यककर काक

क नारायण काळ काकना

गक पहा काग

अpयत दामोदर कारकत नदादAप कान

काळल रामच4 अनत काराअ

रा अ काळलकत वाlवसत कावा

का)यवहारAकत का)यवहार काव

का वNवनाथ शकर कावश

काampलदासकत शगारSतलक काश

क ना काळकत सहकारम8जरA कास

का)यवहारAकत फSतलहरA काफ

करण क

सम कलकर थ क

कलकर माampसक कमा

करात (क ल सोमण) करा

कसमाज क

कमदबाधवाची कवता कक

क7जवहारAकत गीतग7जारव कगी

कसमाजकत जीवनलहरA कजी

य ख कळकण=कत मानसSनNयद कमा

कमारस`भव कमार

कमारयशोदकत यशोदाSयनी कयशो

कfणकशव कक

कदारभणीत वEतरEनाकर क

कशवसत याची कवता कक

कशवकमार ( क अ) कक

कशवकमारकत गीतगगा कगी

कशवकमारकत झ डची फल कझ

वEतरEनाकराची SनणयसागरA आविEत कSनया

न च कळकरकत पVयगpछ कपग

कशववामी भागानगरकर कवा

य स कोरकलकत का)यकसमकampलका कोका

Mी क कोRहटकरकत गतम8जष कोग

कोलत दEताय ampभकाजी कोदampभ

Mी क कोRहटकरकत मशोधन को

Mी क कोRहटकरकत मकनायक कोम

ो वfण ampभकाजी कोलतकत ल)हाळी कोल

5म4कत दशावतारचYरत 5द

5म4कत सवEतSतलक 5स

ना ध खा डकरकत कवताकलाप खाक

ना ध खा डकरकत ाकत कवता खााक

माजग पहा ग

गगादासणीत छदोम7जरA गछ

बाबा गद गबा

गागय गा

गायकवाड ाpयथमाला गाामा

गरAशकत अभागी कमल गअक

गरAशकत आPबराई गआ

गरAशकत का8चनगगा गका

गरAशकत फलभार गफ

जयदववणीत गीतगोवद गीगो

गोवदकवीची कवता गोक

गोदातटAचा ग7जारव गोग

गोवदराव टPब गोट

गोपीनाथ तळवळकर गोत

गोखल दEताय ल5मण गोदल

गोपीनाथ तळवळकरकत दवाकर गोढ

गोर पा डरग Mावण गोपाMा

पा Mा गोरकत बोबड बोल गोबो

वलराव घाट घा

य ग घारपरकत लAलचा ससार घालA

राजकव च4शखरकत चि4का च

चतवजयकत वधमानषटampशका चव

काचा पहा चारा

कfणशाी चपळणकरकत पVयरEनावलA चप

जगनाथसादकत छदभाकर छ

जगOरकत तSतकसमा7जampल जत

जोशी अनत हYर जोअह

गजानन गोपाळ जोशीकत पVयपfपहार जोप

सीताराम बाळकfण जोशीकत वनमाला जोव

जोगळकर सदाampशव वfण जोसव

जोशी सीताराम बाळकfण जोसीबा

जोइदकत योगसार जोयो

7योEना 7यो

नारायण वामन ^टळक याची कवता ^टक

^टळक व ampस ^टवसी

आनदराव टकाड ट

टकाडकत आनद गीत टआ

गजानन लमण ठोकळ ठो

ड`भ (कfणमSन) कत Kिjमणीवयवर डKव

तडफ त

त डाल रामच4रावकत सदामभाlयोदयचYरत तरास

भाकर रामच4 ताPब याची सम कवता तासक

दEताची कवता दक

दशवकाampलक स दव

दडकर समSतबाई दस

रघनाथपि डताच दमयतीवयवर दव

दात शकर गणश सPपा^दत मQणमाळ दाम

दात शकर गणश सPपा^दत लोककथा दालो

सौ अपणा दशपा ड दअ

दवनाथकत कवतासह दक

सौ कसमावती दशपा ड दक

दवलकत झ7जारराव दझ

गणवत हनमत दशपा डndashndash दगह

ना घ दशपा डndashndash दनाघ

दशपा ड याची SनमाRयमालाndashndash दSनमा

पKषोEतम यशवत दशपा ड दपय

दवलकत मpछक^टक दम

वामन नारायण दशपा ड दवाना

दवलकत वZममोवशीय दवZ

सौ वमलाबाई दशपा ड दव

दवलकत शारदा दशा

दवलकत शापस`म दशाप

दवलकत सशयकRलोळ दस

4ोणपव 4ोप

नरहYरकत गगारEनमाला नग

नवजीवन माampसक नजीमा

कान पहा नदA

नयच4सYरणीत हPमीरमहाका)य नह

नागवमकत छदोPबध नाग

दनाघ पहा नाघद

क नारखडकत च4कला नाच

क नारखडकत बालगीतमाला नाबा

सौ नावलकरकत भाव कसमा7जampल नाभा

सौ मनोरमाबाई नावलकर नाम

नागशकत वयपfप नाव

Sनर7जन माधवाची कवता Sनक

Sनर7जनमाधवकत चOोधरामायण Sनच

Sनampशगधकत 7योEनागीत Sन7यो

Sनampशगधकत Sनशागीत SनSन

Sनर7जनमाधवकत सदवEतमjतावलA Sनस Sनमास

Mी पि डतकत चवथीचा चाद पचचा

पVयदल पद

क पVया पटवधन पप

पदसह (Sनणयसागर) पस

भवानampशकर पि डतकत पचलला पावा पप

परमाEमकाश जोइदकत प

Mीधर सखाराम पि डतकत वरालाप पव

पाथव (हYर काampशनाथ कळकण=) पा

वा भा पाठककत आशागीत पाआ

पा डरगकवकत गयगधवाoयान पाग

पाटणकर परशराम नारायण पापना

पाYरजात माampसक पामा

भा दा पाळद याची रEनमाला पार

गणश हYर पा^टलकत रानजाई पारा

पाYरजात पाYर

पालकर सौ शाताबाई पाशा

पा डरग कवकत थालAपाककथा पाथा

पगलवरचत छदशा प

पPपळपान पपा

पfपदतवरचत णायकमारचYरउ पणा

प7यपादकत नदANवरभिjत पन

प7यपादकत योगभिjत पयो

उपो पहा पोप

श पोहनरकरकत बागशाहA पोबा

भाकर याची कवता क

फRलपाकर (द बा पाकरकत) प

कदकदाचायकत ाकत गKभिjत ागभ

ाकत पगलम ाप

फटEकार फ

फlयसन कॉलज माampसक फ

फाटक गणश कfण फागक

बीकत फलाची ओ7जळ फओ

बRलवकव बक

बालकव (ठोPबर) याची कवता बाक

बालबोधमवा माampसक बाबोमा

बापट सारजाबाई बासा

बहEतोरEनाकर बतो

बडकर Mीराम गोवद बMीगो

Mी रा बोबड बो

बा भ बोरकरकत Sतभा बो

भरतणीत नायशा भ

भ^का)यम भका

भगवVगीता भगी

भवभSतणीत मालतीमाधव भमा

भिjतमाग^दप भमा

भासकत अampभषक भाअ

भासकत अवमारक भाअव

भासकत कणभार भाक

भागवतम भाग

भालच4 दEत भाद

भासकत Sतभा भा

भावलखाndashndash भाल

भासकत वनावासवदEता भाव

व वा ampभडकत अलकारSनhपण ampभअSन

व वा ampभड जीवजागSत ampभजी

ampभ5कवकत 4ौपदAवहरण ampभ4ौ

व वा ampभडकत मदारम7जरA इ ampभम

ampभडकत राघवीय परAवाह (राम) ampभरा

म8जबाळ म

महानभावीयका)यातील काहA नवीन छद मका

मधमाधव मधमा

मनोहर माampसक मनोमा

महाभारत मभा

महाभाfय मभाfय

Mीकfणकववरचत मदारमरदाचPप ममच

मyवमनीNवराची कवता ममक

महाराfशारदा मशा

मखककत Mीक ठचYरत मMी

मराठ क स7जीवनी मस

मायदवकत अampभनयगीत माअ

माळ)यातील अवाचीन कव माअक

माधव (क मा काटदर) कवीची कवता माक

माडखोलकर रा य मागय

माधवजampलयनकत ग7जला7जampल माजग

माधवजampलयनकत 4ा5कया माज4ा

माधवजampलयनकत वनर7जन माजव

माधवी माध

माधवानजाची कवता मानक

मायदवकत भावतरग माभा

मायामिpछ4 बोलपट मामबो

माढकर मा ह मामाह

मालवका माल

मायदवकत ampशशगीत माampश

मjतNवरकत रामायण उEतरका ड मराउ

मोरोपतकत अहRयोOार मोअ

ldquo कशलवाoयान मोकल

ldquo कfणवजय मोकव

ldquo दोहा रामायण मोदारो

मोरोपती करण मो

ldquo भीfमभिjतभाlय मोभीभ

ldquo म8जरामायण मोम8ज

शकराचायकत मोहमVगर मोम

मोरोपत कत वराटपव मोवप

ldquo वलणाध मोव

ldquo वबधय रामायण मोवब

ldquo वच रामायण मोवरा

ldquo वलतSत मोवत

ldquo सम थ मोस

ldquo सवया रामायण उEतरका ड मोसराउ

ldquo सार रामायण मोसारा

ldquo सीता रामायण मोसीरा

ldquo फटका)य मोफका

यशवतकEत यशोगध यम

ldquo जयमगला यज

ldquo यशोधन यध

ldquo बिदशाळा यब

ldquo भावमथन यभा

यशवत माampसक यमा

यवराजणीत रससदन भाण यर

रघवश रघ

न श रहाळकरकत पfपा7जampल रप

क रण^दव मालती रमा

रEनाकरमाampसक रमा

रEनाकरकत हरवजय रह

राजशखरकत कपरम7जरA राक

रामदासकत कKणाfटक धाया सवाया राकधास

राघवकव राघव

राजकव च4शखर राच

(ampभरा) राघवीय परAवाह राप

राजाराम ासादA राा

रामदासकत भीमhपी तो राभातो

क मनोरमाबाई रानड राम

रामजोशीकत लाव या राला

ो Mीधर बाळकfण रानड राMी

hपदवकत तवमाला hतमा

रदाळकराची कवता रक

लघका)यमाला लकामा

लampलतवतर लव

ओलव पहा लख

लमण गणश ललकत SतलकSनधन लSत

लोकampश5ण माampसक लोampशमा

वसतवहार वव

वकnल )यकटश शकर व)यश

वराहampम^हरकत बहEस^हता वब

वराहampम^हरकत बह7जातक वबजा

वाlभटकत अfटागदय उEतरथान वाअउ

ldquo ldquo चकEसाथान वाअच

वामनी थ वा

वामनकत Vवारकावजय वाVवा

वामनकत भागवत रामायण वाभारा

दामोदरampमMवरचत वाणीभषण वाभ

वागीNवरA माampसक वामा

वामन वराटपव वाव

वामयMीख ड-पVयवभाग वाMीपव

वामनकत हYरवजय वाहव

वनायकाची कवता वक

वठोबाअ णा दतरदारकत पदसह वदप

वलकत पदसह वप

वरागीकत मधस`भार वम

वहगम माampसक वमा

वNववाणी माampसक वमा

वलकत रसम7जरA वरस

वलकत Kिjमणी वयवर वKव

ववधvानवतार माampसक ववमा

वदभवीणा ववी

वरहाककत वEतजाSतसमpचय वव

वीरNवरकत गजमखचYरत वीगच

परशराम ताEया गोडबोलकत वEतदपण वद

वकटाyवYरकत लमीसह वलस

ldquo वNवगणादशचPप ववच

शकराचायणीत गोवदाfटक शगो

शशाक (बा मा दाभाडकत) मालती शमा

शाकर थावampल शा

शाडगधरपOSत शाप

ampशशपालवध ampशश

Mीधरवामी Mीवा

सहवचार Vवमाampसक सVव

सरपटवार नारायण माधव सनामा

स7जीवनी पा5क सपा

सबनीस पा डरग िजवाजी सपािज

सरजाम रघनाथ दEताय सरद

व ज सहबOकत हhप सह

साधदास सा

सEचPपाकत साधना आQण इतर कवता साआइक

साधदासकत गहवहार साग

सा^हEयदपणndashndashndash साद

साधदासकत SनमाRयसह साSन

साधदासकत रणवहार सार

सावरकरकत रानफल सारा

साधदासकत वनवहार साव

सगा सगी

समतकत भावलहरA सभा

सभाषतावampल सभाष

समतकत माझ द दन समाद

समतकत मौिjतकमाला समौ

समनहार सहा

सकताग सक

सो^हरोबा अिPबय याचा पVयसह सोआप

क म सोनाळकरकत कमलपराग सोक

सोपानदव चौधरAकत का)यकतकnनक सोका

सोपानदव चौधरA सोचौ

सोमदवकत यशितलकचPप सोय

नहभा न

फSत माampसक फमा

वय`भpछद व

माजव पहा वर

व प पि डतसPपा^दत ीगायनसह ीगास

हYरच4कत धमशमा`यदयका)य हधश

हमच4कत छदोनशासन ह

vानNवर vा

vानकाश दSनक vा

छदोरचना

अyयाय १ ला

काह छदोवषयक न

ldquo अय कवमनोभव सहजस`भव वाampमनी

स-वणमयद^हनी नवरसाEमक भाampमनी

साद-मयजीवत अनवचारसpचाYरणी

चमEकSतवलाampसनी रampसकसमनोहाYरणीrdquo

(च ११५)

अशा यथाथ श]दानी 7या lsquoकवता-रतीrsquoच आवाहन राजकव च4शखर यानी कल आह

Sतचा सहवास िजतका दयगम Sन सरस असणार Sततकाच Sतpया अवयव-रचनचा Pहणज

छदशााचा अ`यास हा कवळ बOगPय आQण K5 वाटणार ह उघड आह का)यानभतीpया

पढ जर का)यमीमासा हA नीरस आQण अनावNयक वाटत तर पVयाpया Pहणज का)याpया

शरAराpयाच रचनचा वचार करणारA छदो-वचSत हA कती शfक आQण )यथ वाटल परत

छदशााच vान ह िजतपत कवीला अवNय आह Sततपत रampसक वाचकाला^ह आह रampसक हा

जाणता Sन चकEसक हो याला या शााpया अ`यासाच साय होत मनfयाणी हा जसा

सदय तसाच बOमान^ह आह कवळ अनभव घऊन तो वथ रहात नाहA अनभवाचा

तलनाEमक अ`यास कhन मलभत Sनयम शोधन काढ यात मनfयाला पराकाfठचा आनद वाट

शकतो काहA मनfयाpया या शोधक वEतीमळच ववध शा Sनमाण झालA आहत

छदशााची^ह उEपिEत अशीच असलA पा^हज

१ गVय आQण पVय

ब^हरगाकड पा^हRयास वामयाच गVय१ (१ ldquoगVय पVयampमSत ाहवामय Vववध

बधाrdquo (गछ ६१) आQण पVय अस दोन कार आढळतात ज आपRया नहमीpया बोल यासारख

(lt गद) त6 गVय होय गVयाच अथपत=pया अनरोधान ज तकड पडतात Eयाना वाjय

Pहणतात गVयात या वाjयाची लाPबी कती असावी आQण Eयाची अ5ररचना कशी असावी

यावषयी Pहणज वाjयात अ5राची सoया लघगKZम आQण वरामथान यावषयी काहA

Sनयम नसतो अथाकडच लय दऊन ^ठक^ठकाणी यनाधक वMाम घत ज आपण नहमीpया

बोल यामाण आQण कलाच तर वरात कचत चढउतार कhन उpचाYरत त ग$य२

२ ldquoअSनबO पदवद तथा चाSनयता5रम

अथोप5ा5रयत vय चणपद बधrdquo (भ १५३५)

होय 7याच तकड Pहणज पाद वा चरण ह गVयातील वाjयामाण अथपत=pया अनरोधान पडत

नाहAत तर मoयEव Sनयampमत अतरान यणाT या वरामाpया ^ठकाणी पडतात आQण 7याpया

चरणातील अ5ररचनला अ5रसoया आQण लगZम या गोfटAत काहAतरA Sनयम असRयामळ ज

वाभावकपणच अथाप5ा लयीकड अधक लय दऊन एकदरAन सलगपण गzयावर काहA

ठरावकच ^ठकाणी ठरावकच वळ थाPबत Pहटल जात त प$य होय

पVय Pहणज लयबO अ5ररचना होय पVयाची काहA चाल असावी Pहणन पVयात

ठरावक लाPबीच पाद३ (३ ldquoपादन सयोगात पVयमrdquo (हप ५२)चरण Pहणज अ5रावलA असतात

गVयाच सारoया लाPबीच तकड पाडन त एकाखालA एक अस मा डन Eयाच पVय कYरता यईल

पण ह ^दखाऊ पVय होईल Eयाला छद-पण यणार नाहA ampल^हRयासारखा उpचार करAत थोडस

गzयावर Pहणायला लागताच ज गोड लागत आQण ज अतगत लयबOतमळ सहज अवगत होत

तच खर पVय होय छदपण४

४ ldquoSनयता5रसPबध छदोयSतसमिवतम

SनबOत पद vय सतालपतनाEमकमrdquo (भ ३२२९)

ह या सहज लयबOततच असत

२ पVयरचनच )याकरण

छदशा ह पVयरचनच )याकरणच होय ह शा पVयाpया घटनचा Pहणज लयबO

अ5ररचनचा वचार कYरत )याकरण ह अथपण श]द जोडन होणाT या वाjयाचा आQण Eया

वाjयाpया घटकाचा वचार कYरत तर छदशा ह लघगK अ5राpया जोडणीन होणाT या

चरणाचा आQण त चरण ampमळन होणाT या पVयाचा वचार कYरत )याकरणाची घटना हA

7यामाण वामयामागन होत Eयाचमाण छदशााची रचना का)यSनampमतीpया नतर होत

वJयाकरण हा दSनक बोलAतील आQण लखी वामयातील वाjयोगाच समालोचन कhन

ampशfटजनमाय अतएव hढ अशा मनोगत Sनयमाना पfट कhन मा डतो तर छदशाकार हा

पवकालAन कवीpया कतीच पथjकरण-वग=करण कhन कवीनी नकळत अनसरलRया मनोगत

छदाना पfट कYरतो कवीpया ववध मनोगत वरादोलनाला अनकल अशी रचना तो

अ5रसoया लगZम आQण यSत इEया^दकानी SनयमबO कhन ठवतो )याकरणाpया

घटननतर 7यामाण )याकरणबाय ाचीन योग ह )याकरणाpया पव=च Pहणन 5Pय तथाप

अननकरणीय मान यात यतात Eयाचमाण ाचीन कवीच छदोदोष ह 5Pय पण अननकरणीय

गणायच असतात भाषा हA िजवत आह तोपयeत ती एखाVया )याकरणान Sन कोशान सवथव

बO होऊ शकत नाहA आQण Sतpयात नवन)या वाjयोगाची भर पडत राहत Eयाचमाण का)य

ह िजवत आह तपयeत त ठरावक छदकारात पणपण अडकन रहात नाहA त नवनव

छदयोग कhन पाहत भावी लखकाच नवनव वाjयोग पYरणामकारक वठRयास hढ होतात

Eयामाण कवीच नवनव छद कवता सरस आQण चटकदार उतरRयास अनसYरल जाऊन hढ

होतात सampश5तमाय अतएव शO अशा भाषत रचना करावयाची असRयास 7यामाण

)याकरणाकड अवNयमव लय Vयाव लागत Eयाचमाण hढ Sन सहजगPय अशा छदात सOा

शO रखीव रचना करावयाची असRयास Eया छदाpया घटनच vान अवNय पा^हज बोलायला

आपण कवळ अनकरणान )याकरण न ampशकताच लागत पण शOच बोलत अस नाहA

पVयरचना^ह सहजच मनोगत आदोलनानसार होऊ लागत पण ती रखीव Sन शO होतच अस

नाहA )याकरणान 7यामाण भाषतील अमक शO Sन तमक अशO का ह समजत Sन दसT याला

समजावन दता यत Eयामाण अमक पVय शO का Sन तमक अशO का ह छदशाान

समजत आQण दसT याला पfट दाखवता यत )याकरण ampशकRयान 7यामाण फार तर चार

वाjय शOपण बोलता ampल^हता यतील पण आदशभत िजवत गVय ampल^हता यईलच अस नाहA

Eयामाण छदशााpया अ`यासान एक दोन शO पVय अSतिjलfट वEतात^ह रचता यतील

पण सरस वाहA का)य ह SनसगदEत Sतभवना कवळ छदशााpया बळान Sनमाण करण

अशjय आह उEकfट का)यरसाला छदशO पVयाच घाटदार पा इfट आह परत रसाची

तहान घाटदार सवणपााpया दशनान भागणार नाहA कवळ छदशO पVय Pहणज का)य न)ह

पVय ह का)याच कवळ शरAर१ (१ lsquoइSत वEत त का)यय शरAर पYरकSततमrsquo (भ २११) होय त

समाण आQण सरख पा^हजच पण ह कलन नटवायच शरAर रमणीय भावाथान सचतन हव

शगारलल कलवर काय कामाच

३ पVय5ाचा सकोच

सारवताचा Pहनज समरणीय वाडमयाचा आर`भ पVयात होतो आQण काहA कालपयत

Eयाची वाढ^ह पVयातच होत मनfय हा गायनय असRयामळ काहA पVयरचना Pहणज गय

श]दरचना हA आपोआप स`भवत अथवा ओढन ताणन काहA श]दरचना गय होऊ २शकत

(२ एका चरमर-वjयान आपल नहमीचच वाjय पण माhन-मटकन lsquoसकमार असSन त फारrsquo या

पVयाpया चालAवर बसवRयान मोठ कतहल उEपन कhन आEमampसOी ampमळवललA माया

पहा यात आह Eयाच वाjय अस

ldquoशगदाण गरम चरमर खार फाणndash

फाण खार चरमर गरम शगदाणrdquo)

Sतpयावषयी चमEकार वाटतो ती yयानात ठवावीशी वाटत आQण सहज yयानात रहात^ह Sतच

अनकरण^ह करावस वाटत पVय ह सहज तो डपाठ होऊ शकत आQण दAघकाळपयत yयानात

राहत ह पVयाpया यशाच एक मoय कारण आह म4णकलpया शोधापव= आQण वशषत

लखनकलpया शोधापव= ज)हा vानसर5णाचा सारा भार मरणशjतीवर पड त)हा गVयरचना

jवचतच होई सकतात वद पराण मSत इEया^द थ पVयात आहत आQण आज सOा

मराठत भगोल)याकरणाpया काYरका आढळतात याच कारण पVय ह मरणसलभ असत हच

होय

सधारणpया गतीसग गVयाच 5 वाढत पण पVयाचा पpच अगदAच सPपfटात यत

नाहA पVयाचा उपयोग का)यापरता मया दत होतो याचा अथ असा नाहA कn का)य गVयात अस

शकतच नाहA का)य रसाEमक रमणीयाथ-Sतपादक पा^हज एवढ च सा^हEयाचाय Pहणतात

गVयात^ह रमणीय आदोलन असत एखाVया गVयगगाधराpया भाषत ज)हा लखन एक

कारpया कवळ समाधीतच झाल असाव अस वाटत आQण भाषा हA कRलोampलनीमाण भरपर

ओढाळ आQण नादवती होत त)हा तीत एक कारच Mfठ गढ आदोलन Eययास यत परत ह

आदोलन अSनयampमत असत तच Sनयampमत आवतनाEमक आQण अनकरणीय होऊ लागल कn

Eयाला पVयाच )यविथत वhप आल Pहणन समजाव

४ पVयाची का)यानकलता

का)य जर गVयातन^ह गट होऊ शकत आQण गVय ह जर Sनवदनाच वाभावक साधन

आह तर का)याला तरA पVयाची आवNयकता का असावी वाडमयात ज दयगम असत Eयाचा

मनावर खोल ठसा उमटतो त वाचताना आनद होतोच परत तवयान Eयाचा सPबध सटत

नाहA मनfयाला त पनपहा मनात घोळन Eया आनदाची पनराविEत करावीशी वाटत तो

भावाथ जर थोडjयात आQण पVयबO असल तर तो आठवन मनात घोळण सोप जात गVय ह

4व माSनल तर पVय ह कलासासारख आह कलासाpया आकSतसौदयामाण पVयाच

बायसौदय आRहादकारक वाटत यात शका नाहA तरA रसावादात मलत काहA भद पडत नाहA

पVय ह गVयाहन अधक सोयीच आह इतक च गायनामाणच वराpया आरोहावरोहामाणच

लयबOता हA भावना उEतिजत कर यास फार उपयोगी पडत आQण ती पहा

आकSतसौदयामाणच आनददायक आह का)य हA एक आनद दणारA कला असRयाकारणान

भावाथाच मनात सर5ण करणारA१ (१ छद या श]दाची सचव यात आललA )यEपिEत मोठ

बोधद आह ldquoछदयSत आहलादयSत इSत छदrdquo अस कोणी Pहणतो तर याक ldquoमा

मननात छदाampस छादनातrdquo या सान आpछादन करणार र5ण करणार त छद अस Pहणतो)

आQण भावना उEतिजत कर यास साय करणारA एक आनददायक गोfट Pहणन पVय ह

का)याशी सलlन )हाव त का)याच शरAर )हाव ह योlयच होय

५ पVयरचनची कमता

पVयरचना हA मळीच कम नाहA अस मा नाहA ldquoतजवण गम वथा ससारrdquo वा ldquoलोळत

कच मखवधवYर Eयाampस तच कर SनवाYरrdquo अशा सारoया पVयाच आर`भ सहजफYरत अस

शकतात तथाप या उदाहरणामyय सOा तजवण गम मखवध कर ह दSनकबोलApया बाहरAल

श]द आहत आQण वYर तच आQण SनवाYर हA दSनकबोलAबाहरAल hप आहत या गोfटA

कमतचीच छटा दाखवतात मग एकाच ठरावक आदोलनाpया साpयाची सारA दAघ कवता

Sतvापवक रच यात कती कमता यत असल पVयरचना अगदA वाभावक आQण सकर नाहA

Pहणनच कवीला अपYरचत श]द वा hप योज याची Sन सगवशषी )याकरणाpया Sनयमाच

उRलघन कर याची मोकळीक असत हA मोकळीक अRपतम घ यात आQण कमता ^दस न

द यातjग कवीच कौशRय गट होत अ`यासान 7यामाण )याकरणशO रचना करण

वाभावक होत Eयाचमाण छदोबधन ह कवीpया मनवळणी पडन गल कn Eयाची भाषा

आपोआप छदोबO Sन छदशO अशी यत Sतpयातील कमता पार kfटA आड होत Sनसगाचा

आभास Pहणजच कलचा वलास होय

पVयाpया 7या Sनयampमत आदोलनामळ वाचकाला एक कारची जागत त4ा लागन Eया

त4त Eयाला कवीची य5नगरA पहायला ampमळत आQण कवीचा भावनावाह Sनयित होऊन

सारखा चालत राहन Eयात Eयाpया कRपनाचZाला सतत गSत ampमळत त पVयाच Sनयampमत

आदोलन सवच लampलतलखनकाराpया कतीला मानवत अस नाहA पVयामळ कEयकाची

कचPबणा होत पVय ह लAलन रचता यत असल तरA Eयामळ कEयकाची कRपना कि ठत होत

उदाहरणाथ Mी व स खा डकर ह गVय Sन पVय सारoयाच लAलन रच शकतात पण Eयाpया

गVयात जसा भावनचा वकास आQण कRपनचा वलास आढळतो तसा तो Eयाpया पVयात ^दसत

नाहA

६ दोvान का)यरक नाहA पण का)यशोधक आह

कवळ लगZमSनदशक च डोzयापढ ठऊन सरस पVयरचना कYरता यईल काय नाहA

रचनाचाpया साहाJयान एखाVया अपYरचत वEतात कवता ampलहावयाच कवीpया मनात आल

तर थम Eयाला Eया चामाण Sनरथक का होईना पण लघगK yवSन गणगणन Eया पVयाला

काहAतरA चाल लावलA पा^हज चाल अमकच असलA पा^हज अस नाहA परत कोणती तरA चाल

मनात बाणRयावाचन ससPबO पVयरचना होऊच शकत नाहA असा अनभव आह उलटप5ी

थलमानान एखादA चाल मनात बाणलA असन^ह पVयरचनकड मळचीच थोडीफार विEत

असRयावना पVयSनampमSत होऊ शकत नाहA चाल Eय5 ऐकायला ampमळन अवगत झालA आQण

वाभावक वEती^ह पVयरचनकड असलA तरA तवयान कायampसO होत नाहA पVयरचना होईल

पण अ5राच माामापन जर रखीवपणान yयानात रा^हल नसल आQण ताडन पहायला लगZमाच

च जर डोzयापढ नसल तर झाललA पVयरचना छदशO असलच अस SनNचयान सागता

यणार नाहA

एखादA कवता कवीला आपRया मधरवरात Pहणन दाखवता यत आQण ती ऐकन Mोत

म^दत होतात एवयान Eया कवतची छदशOता ampसO होत नाहA गोड वरान आपलA कवता

Pहणन दाखवणाT या कवीची रचना ampशथलच अस याचा स`भव असतो ह आNचयकारक वाटल

तरA ददवान अनभवampसO आह गायक कव हा कोठ दAघवर T हवच उpचारAल तर कोठ T हव

वर लाPबवन दAघ करAल सगवशषी दोन तीन अ5र यनकालात 4त उpचारAल तर क)हा

अ5राची उणीव तो Sनरथक वर लाPबवन भhन काढAल आQण पहा इतक कhन आपण काय

करAत आह याची Eयाला जाणीव होणार नाहA ऐकणाT यापकn^ह सवानाच हA जाणीव होत अस

नाहA 7याची Mवणतला समवदA झालA आह Eयाला मा ह दोष जाणवन उVवग वाटRयावाचन

रहात नाहA

ldquoजम ण सहइ कणअतला

Sतल तampलअ अO अOण

तम ण सहइ सवणतला

अवछद छदभगणrdquo (ाप १|१०)

अशावळी Eया गायक कवीला Eयाpया पVयाच रचनाच काढन दाखवRयावना Eयाच दोष

Eयाला पfटपण klगोचर होऊ शकत नाहAत Pहणन छदशााच कामापरत vान कवीस

अवNय आह

७ छद आQण चाल

चाल Pहणज छद न)ह चाल Pहणज एखादा छद गzयावर Pहण याची धाटणी होय

एका छदाला अनक चालA लावता यतात 7याला चाल वाभावकपण लागत नाहA तो छदच

होत नाहA छद Pहणज अ5राची तालबO जळणी होय हA जळणी तालबO असलA कn चाल

सहज लागत चालAन वampशfट वररचनचा बोध होतो चाल बदललA कn छद बदलला अस

वाटत पण हा Sनवळ आभास होय मगलाfटकातील

ldquoलमीकौतभपाYरजातकसराधवतYरNच4मा

गावकामदघा सरNवरगजो र`भा^ददवाना

अNव सतमखो वष हYरधन शखोऽमत चाPबध

रEनानीह चतदश Sत^दन कय सदामगलमrdquo

हा Nलोक रामर5ातोातील

ldquoरामो राजमQण सदा वजयत राम रमश भज

रामणाampभहता Sनशाचरचम रामाय तम नम

रामानाित परायण परतर रामय दासोPयहम

राम चEतलय सदा भवत म भो राम मामOरrdquo

या रामनामाची वभिjतhप सागणाT या सampसO Nलोकाप5ा Sनराzया चालAवर Pहण यात यतो

पण वतत दोहA Nलोक शादलवZnडत नावाpया एकाच वEतातील आहत फार कशाला 7या

Nलोकाच चारA चरण अगदA सारख असतात Eया Nलोकात^ह दसरा चरण प^हRया चरणाहन

कचत Sनराzया रAतीन Pहटला जातो१ (१ प^हRया व SतसT या चरणाचा यास बहतक वEतात

ऋषभ वरावर होतो तर दसT या व चौया चरणाचा यास षजावर होतो उदाहरणाथ इ4वा

Pहणताना प^हRया चरणात सा सा र ग म प म ग र सा र असा वरZम असतो तर दसT या

चरणात ग ग र सा Sन Sन र ग र सा सा असा वरZम होतो पण छदोkfया दोहA चरण

अampभनच असतात उलटप5ी वागता आQण रथोOता हA वEत ampभन ampभन आहत तथाप Eयाच

वरलखन एकच आह ो ग ह रानड याचा लख पहा (भारतीय सगीत ३२)) भपाळी लावणी

या चालA आहत या ampभन-ampभन जाती न)हत lsquoघनNयाम सदरा Mीधरा अKणोदय झालाrsquo हA

होनाजी बाळाची सampसO भपाळी लावणीसारखी Pहणता यईल तर उलटप5ी भाकराची lsquoकध ग

भटampशल अत िजवाच िजवलग मतरणीrsquo हA लावणी थट भपाळीसारखी Pहणता यईल आतील

वषयाला अनकल अशी चाल पVयाला लावRयान पVयाpया सरसतत भर पडत वचयाpया

रसपYरपोषक सम छटा या MSतampसO कवीpया रचनत जशा यऊ शकतात तशा Eया धोपटमाग=

कवीpया रचनत यऊ शकत नाहAत

८ का)यपठन आQण गायन

छदाला चाल लागत असलA तरA छद वा का)य Pहणज सगीत न)ह छद Pहणज

लयबO अ5ररचना होय हA अ5रश पहाता अfटमाक सतमाक ष माक आQण चतमाक

अशा आवतनाची असत परत गायकn तालाची सoया पाचच आह अस नाहA अ5रश पहाता

ampभन तालात बसणार पVय गवई माा जळवन घऊन Sनराzयाच तालात Pहण शकतो गायनात१

(१ ldquoाथना वदपठन धाampमक म पोथीवाचन वEतरचना ^द डी साकn दोहा पोवाडा

गzयावरची गाणी अभग ठमरA टपा धपद धमार oयाल अशा चढEया Zमान लोकगानातन

शाीय गायनामyय सगीताच पYरवतन झाRयाच ^दसन यत लोकगानाची सवाeत अखरची

पायरA Pहणज गणवEत अथवा माावEत याच गायन होय अशा गानात जातीत जाती नऊ

वर यतात अशा गानात बरचस गयEव ^दसत पण शाीय सगीतामाण रागEव कवा

ठरावक असा एखादा राग Sनमाण होत नाहA लोकगान व शाीय गायन यामyय प^हRयात

तालाचा अभाव असतो पोवाडा हा लोकगान व भावनाधान जोरदार भाषण यामधील दवा आहrdquo

ो ग ह रानड (पहा भारतीय सगीत ३२)) Eयाला तालाची चमEकSत कhन^ह वतारान

ववधता साधीत एक वampशfट वराचा थाट तीत कhन Vयावयाचा असतो गायनाच वारय

अथाप5ा सरावटAवर आलापावर आQण वतारावर अधक अवलPबन असत अथबोध मळीच

झाला नाहA तरA रस उEपन होऊ शकतो मनाला मोहनी पडत अस नसत तर अथशय तराण

कोणी गाइल^ह नसत आQण कोणी ऐकल^ह नसत

गीत Pहणन जो लघका)यकार किRपला आह Eयात अथवारय Sन वरलाampलEय ह गण

तRयबल असाव लागतात रचना साधी सोपी आQण सरळ असन घोळन घोळन Pहणायला आQण

वतार करायला अनकल अशी असावी लागत मराठ सगीतनाटकात म8जळ चालAवर

ampल^हललA लघपVय अगQणत असलA तरA lsquoतजवण गम वथा ससारrsquo सारखी गीत या नावाला

शोभतील अशी फारच थोडी आहत आQण ह गीत सOा घोळन घोळन घ^टका दोन घ^टका

Pहणायला जमणार नाहA यावhन अथवारय आQण गयता ह दोहA गण तRयबल ठऊन रचना

करण कती क^ठण आह ह पfटपण ^दसन यत 7या गीतात सरावट अधक मोहक का अथ

अधक दयगम ह सागण क^ठण जात अशी गीत रचन ती योlय पOतीन गाऊन दाखवता

यायला Pहणज वाlगयकार )हायला सगीताच vान अपYरहाय आह परत कवीला वा रampसक

वाचकाला या vानाची मळीच आवNयकता नाहA कवतत अथाpया रमणीयतला ाधाय आह

आपRया कवता गzयावर Pहणन दाखवणारा कव Pहणज वाlगयकार न)ह

९ का)य आQण गायन याच परपरमाण

Eयक कवतगQणक एक ठरावक लाPबीची रषा घऊन Sतpयातील वरलाampलEय आQण

अथवारय याpया माणात Eया रषच दोन भाग कल वरलाampलEयाचा भाग बदमालन

दाखवला अथवारयाचा भाग सलगरषन दाखवला आQण मग या साT या रषा शजारA शजारA

अथवारयाpया चढEया वा उतरEया माणान रचRया कn का)याच 5 गीतापासन त

ओवीपयत Pहणज जवळजवळ गVयच अशा पVयापयत कस पसरल आह ह पfटपण ^दसन

यत गयता१ (१ ldquoगायनामyय यणाT या वराची सoया व Eयाच समEव जसजस वाढत जात

तसतसा भाषायोग अधक आखड होत जावन शवटA Eयाच महEEव पार नाहAस झाRयाच ^दसन

यत लोकगानात रसाचा स`भव सववी श]दSनfठ तर शाीय गायनात तो सववी वरSनfठ

होऊ लागतोrdquo ो ग ह रानड (भारतीय सगीत ३२)) आQण अथवारय याच एकमकाशी

माण )यतच ^दसत गयपVयात अथवारय कमी होत होत शवटA तरा यात अथ लत होतो

तर का)यात गयता कमी होत होत शवटA ािथक ओवीत वा चQणक त छदपण नाहAस होत

यावhन का)य5ात गायनाच वचव कस नाहA आQण त का अस नय ह पfट होईल

१० चाल कशी असावी

का)यरसाला िjलfट वररचनाची आवNयकता सतराम नाहA गायनात अ5राची पा^हज

Eया तालात वाटणी गवई आपRRया कशल लहरAमाण कh शकत असला तरA सामायत चाल

लावताना कवीच पVय सरळ वाचीत गRयान जो लय जो तोल जो ताल तीत होतो जो कवळ

अ5रानसारA असतो तोच _यावयाचा असतो या अ5रानसारA तालात पVय लगZमामाण सरळ

थोडस गzयावर Pहणत गल असता जी चाल जी वररचना आपोआप लयबO आQण MSतसखद

वाटत ती का)यास अनकल आQण रसावादास परशी समजावी

ampसO वEताpया चालA परPपरन आRया आहत Eया कानावर पडन पडन सहज अवगत

होतात Eया बळच यEनान बसवा)या लागत नाहAत त)हा एखाVया अपYरचत पVयकारास

चाल लावायची झालA तर ती साधी Sन सलभ लावावी ती अमकच एक असलA पा^हज अस नाहA

पण दोनचारदा कानावर पडलA असता ती अवगत )हावी Sतच सहज अनकरण कYरता याव इतकn

ती साधी Sन सलभ असावी अथावhन लय उडन त वरलाampलEयात गरफटल अशी चाल

का)याला अगदA कामाची नाहA

११ पVयकार hढ कसा होतो

एखाVया पVयकारात एखादA चटकदार कवता रच यात आललA ^दसलA आQण Eयातन

Eया कवतला चEताकषक चाल लावललA ऐक यात आलA कn ताबडतोब अनकरण )हायला

लागन तो पVयकार कवमाय आQण hढ होतो lsquoउOवा शातवन कर जाrsquo ह ाचीन पद

सampसO असल तरA आधSनक मराठ कवतत या उOवजातीची टम हA गोवदाजकत lsquoराजहस

माझा Sनजलाrsquo याच कवतन पाडलA म^4का हA जाSत ताPबकत lsquoत हबहब साउलA Eयाच मSत चीrsquo

या कवतमळ कवय झालA आQण lsquoम^4क राम टाकनी अampलस त कशीrsquo या मळ पVयाच

प^हल कडव^ह 7याना परत ठाऊक न)हत अस कव lsquoत हबहब साउलArsquopया चालAवर कवता रचन

ampशरोभागी lsquoचाल म^4क राम टाकनी० या पदाचीrsquo अशी सचना दऊ लागल काहAतरA कारणान

कवीला एखाVया कवतpया चालAची चटक लागावी लागत Pहणज मग तो Eया धाटणीpया कवता

रचतो यामळच तर छदशाात वEत अगQणत ^दसत असलA तरA कवय आQण चampलत

अशी थोडीच होतात

१२ अपठनीय पVय Pहणज वकत गVय होय

एखाद पVय थोडस गzयावर Pहण याचा यEन कhन^ह Eयाला चाल लागलA नाहA तर त

Pहणावसच वाटत नाहA आQण त गणगणावसच वाटल नाहA तर ाय Eया कारची का)यरचना

पहा होत नाहA सकत छदशाातील कEयक वEताची उदाहरण सampसO कवीpया कतीत

आढळत नाहAत अथवा अEयत वरRयान आढळतात याच मoय कारण हच कn Eयाना एखादA

मधर चाल सहज Sन सरळ लाग शकत नाहA झळझळीत गVय गVयामाण वाचताना काहA

वाटत नाहA पण ^दखाऊ पVय गVयामाण वाचायची पाळी आलA कn त असय होत वाटल Eया

वEतात मग त कती^ह िjलfट Sन वच असो पVयरचना कhन लोकाना चकत करावयाचच

अशा Sतvन कfटणाT या का)यकोRहायावाचन कोणी िjलfट आQण चमEकाYरक वEतात रचना

कर याचा भयकर खटाटोप करणार नाहA

१३ रचनाशथRयाची इfटाSनfटता

हदlयाpया गा यासारखी परPपराात अशी जी लोकगीत आहत Eयाची रचना अSतशय

ampशथल आह परत Eयाpया चालA परPपरन िजवत ठवRयामळ रचनच शथRय ह वाpय

कवतला जस घातक होत तस त या परPपराात गीताना होऊ शकत नाहA Eयातन Eयाचा

सPबध हा अजाण वयाशी वा अampश5त वगाशी यत असRयामळ ह शथRय वरयकारक होत

नाहA हA ampशथलरचना असकत लोकाpया हातन वा छदशााpया पव=pया कालात झाललA

आह ह^ह वसhन चालणार नाहA मलासाठ ampल^हलRया काहA आधSनक पVयात ह शथRय

आढळत आQण तथ बाळबोलातील बोबडपणाइतक च त दयगम वाटत पहा

एक होता मलगा मसळ झाल खश

Eयाला सापडला मलगा Eयाला भटलA घस

हलlयाची कलA उसळ घशीन कल बीळ

जवायला आल मसळ १ Eयात साठवल तीळ २

Sतळाच काढल तल भजी खाRलA फार

भ7याची रलचल आईन ^दला मार

तो डाला सटल पाणी पोट गल फगन

खाRलA अधाशावाणी ३ घस गलA Sनघन ४

आनद माampसक (सटPबर १९०७ प ५५)

असच दसर एक गाण lsquoटाzया बाई टाzयाrsquo ह आनदाpया १९१९ pया फवारApया

अकात २११ पfठावर आह

दोन तीन सampसO आधSनक गीतात ह शथRय सहतकपण योिजलल ^दसतndash

(१) ldquoगल तयावर जडन रामा मन गल तयावर जडन ०

कSत नटन सजन मी आल

कSत अलकार ह Rयाल

कSत नाजक गल बाई होऊनrdquo (काग ८६)

(२) ldquoआला खशीत सampमदर Eयाला नाहA धर होडीला दईना ठh

ग सजण होडीला बघतो धh ०

^हरव ^हरव पाचवाणी जळ

सफत फसाच वर खळबळ

माशावाणी काळजाच तळमळ

माझी होडी सampमदर ओढA खालAवर पा यावर दईना ठh

ग सजण होडीला बघतो धhrdquo (चारा ५५)

(३) ldquoराना-रानात गलA बाई शीळ ०

राया तला र काळमळ नाहA

राया तला र ताळमळ नाहA

थोर राया तझ र कळशीलrdquo (ओ २६)

या गीतापकn प^हRया गीतात ाचीन परPपराात ीगीताpया धाटणीच अनकरण आह

Pहणन आQण दसT या आQण SतसT या गीतात भाषाच खडवळ आह Pहणन ह शथRय SनषO

वाटत नाहA कPबहना थोड उचतच वाटत परत हA गीत दयगम वाटतात ती या

शथRयामळ मा न)ह या गीताpया गोड चटकदार चालAमळ^ह न)ह तर या गीतात भावाथच

तसा रमणीय आह Pहणन परत याpया लोकयतच रहय या शथRयात T हवदAघाepया

सरणदकोचनात आह अशा ामक समजतीन या शथRयाचच अनकरण होऊ पहात आह

वतत आधSनक भाषासकतीpया काळात अस शथRय वरयकारकच होत

अ5राच हाल कhन पVयास माhनमटकन चाल लावलA तरA वरस होतो आQण पVयास

चाल लागच शकलA नाहA तर अप5ाभग होऊन ना धड गVय ना धड पVय अस काहAतरA

ampमMण वाचRयासारख वाटत ampलQखतामाण सरळ उpचार कhन वाचता वाचता 7याची चाल

लागत त

पVय इfट होय आQण पVयातील श]दाच उpचारानसारA लखन ह गVयातील Eया श]दाpया

लखनाशी होता होईल Sततक जळत असाव आधSनक मराठ कवतत lsquoफलाची पखरणrsquo (कक

८१) lsquoफलपाखhrsquo (कक ९२) आQण lsquoगलाबाची कळीrsquo (कक १८५) या तीन कशवसताpया कवताची

चाल नीट लागत नाहA हAच िथSत बीकत lsquoवडगाणrsquo (फओ ११) आQण lsquoचाफाrsquo (फओ ३५) या

कवताची आह उदाहरणाथ पहा

(१) ldquo^टप फल ^टप माझ गड ग ^टप फल ^टप

पहा फलाच पखरण Qझप

कSत सखाच सकाळ

कSत मौजची हA वळ

^दशा या फाकती

फल हA फलती

प5ी ह बोलती

सगzयाहA सfटAन पहा Sन4ा ती टाकलA

ीती ती आशसग खळाया लागलA

तर आनद या झाडाखालA

^टप फल ^टप (कक ८१)

(२) ldquoटला ट रAला रAndashndashndashndashग

जन Pहण का)य करणारA

आकाशाची घर

Eयाला काशाची दार

हमालाpया वर अडसरAndashndashndashग

जन Pहण का)य करणारArdquo (फओ ११)

१४ लय Pहणज काय

पVयाला कोणती^ह चाल लावलA तरA चालत चालAन वampशfट वरZमाचाच बोध होतो

गzयावर पVयच काय गVय^ह Pहणता यत त)हा पVय Pहणज लयबO पVयरचना होय आता

लय Pहणज काय याचा वचार कला पा^हज पढAल कवता Pहणन पहाndashndashndash

ldquoकशासाठ पोटासाठ

ख डाzयाpया घाटासाठ

चला खळ आगगाडी

झोका उच कोण काढA

बाळ नीट कडी धर

झोका चाल खालAवर

ऐका ककक शीट झालA

बोगVयात गाडी आलA

खडखड भकभक

अधारात लखलखrdquo (वर १०६)

हA कवता PहटललA ऐकत असताना वाभावकपणच आपण मधन मधन टाळी वाजवत

रहातो आQण कवता सPपलA तरA एकदोनदा टाळी पढ वाजवतोच कारण कवता अमक एक

^ठकाणी सPपणार आह ह PहणणाT याला ठाऊक असल तरA ऐकणाT याला ठाऊक नसत तो

आपRया त4Aत लागलRया लयात टाळी दतच राहतो गायनाच वळी तबला वाजवणाT याची हAच

िथSत होत Pहणन काहA गवई गाण सPपत आल कn तबRयावर हात ठऊन तबRजीला योlय

वळी थाPबवतात

टाळी वाजवीत रहाव अस का वाटत PहटलRया गोfटAच समदAघ तकड पडन

तकयातकयानी आपRयाला Eया Pहण याची जाणीव होत Pहणन ह तकड घाईन Pहणज 4त

उpचाYरल जावोत वा सावकाश Pहणज वलिPबत उpचाYरल जावोत त तकड परपराशी तलना

कलA असता सारoया काळात उpचाYरल जातात एक तकडा तीन पळात उpचाYरला गला तर

Eयक तीन-तीनच पळात उpचाYरला जातो एका तकयाला जर चार पळ लागलA तर Eयक

तकयाला चार-चारच पळ लागतात त)हा एक तकडा उpचारायला कती वळ लागतो या

गोfटAला महEEव नसन सार तकड सारoयाच वळात उpचाYरल जातात हA गोfट महEEवाची आह

आता एखादा तकडा आQण जी अ5र ampमळन तो होतो ती अ5र याचा काय सPबध आह

तो पाहण अवNय आह

7या अ5रावर टाळी पडत Eया अ5राpया माग उभी रघ ^दलA आह यावhन ^दसन यईल

कn सार तकड चारचार अ5राच आहत Eयक चरणात दोन तकड Pहणज आठ अ5र आहत

सार तकड सारoयाच कालख डात उpचाYरल जातात मग तो लागणारा कालख ड T हव असो वा

दAघ असो आता अशा रAतीन एका तकयाला लागणाT या वळाची वाटणी चार अ5राpयामyय

कशी होत हA वाटणी अगदA सारखी होत Eयक अ5र थलमानान सारoयाच काळात

उpचाYरल जात

आपRया नहमीpया बोल यात आपण सारA अ5र सारoयाच वळात उpचाYरत काय

नाहA काहA अ5र उpचारायला थोडा वळ परतो काहA अ5र उpचारायला अधक वळ लागतो

सyया थलमानान अ5राच दोन वग कRपन जी अ5र उpचारायला थोडा वळ परतो Eयाना लघ

Pहण आQण 7याना उpचारायला अधक वळ लागतो Eयाना ग( Pहण Eयाच Pहणज लघगKच

एकमकाशी माण काय असत याचा वचार मागाहन कh पण गVयात लघगK-भद असतो तो

वर ^दलल पVय Pहणताना आपण पाळीत नाहA ह पVय Pहणताना आपण सारA अ5र सारoयाच

वळात PहटलA पVय आQण गVय याpयामyय जो भद आह Eया भदाचाच हा एक कार आह

सारA अ5र सारoयाच वळात उpचारण ह नहमीpया व^हवाटAहन वगळ आQण Pहणन

अवाभावक असल तरA तवयापरत त आनददायक होत पव=पासन ज चालत आल आह

Eयाचा Eयाग एकाएकn अवचार कh नय

या पVयाच ल5ण कस सागता यईल 7या पVयवगाeत सारA अ5र सारoयाच कालात

उpचारायची असतात Eया वगाeतील ह पVय असन यातील Eयक चरण आठ अ5राचा आह

आQण Eयक चरणाच चारचार अ5राच अस दोन तकड पडतात या पVयाला चतर5रावतनी

अfटा5रA Pहणता यईल या लगEवभदातीत पVयकाराला छद Pहणतात

आगगाडीतन जाताना होणाT या खडखडाटात दोन कारpया आवतनाची जाणीव होत क)हा

खडखड खडखड खडखड खडखड असा yवSन होतो अस वाटत तर क)हा खडड खडड खडड

खडड असा yवSन होतो अस^ह वाटत प^हRया कारpया खडखडाटात चतर5रA आवतन असत

तर दसT या कारात य5रA आवतन होत पढAल कवतत य5रA आवतन आह

rdquo धडाड धडाड

खडाड खडाड

धावत हA गाडी

कवढA धडाडी

खाऊन रगड

काजळी दगड

पा याच राजण

घोटात पऊन

फफस नागीण

वाT याची बहAणrdquo

(वर १११)

या पVयात जाणीव तीनतीन अ5राpया तकयातकयानी होत Eयक चरणात दोन तकड

आहत सारA अ5र सारoयाच काळात उpचाYरलA जातात या पVयकाराला य5रावतनी षड5रA

छद Pहणता यईल

अशा कारpया कोणEया^ह पVयात मग तकड चारचार अ5राच पडोत वा तीनतीन

अ5राच पडोत सारAच अ5र सारoया काळात उpचाYरलA जातात परत एका पVयातील चार-

अ5रA तकडा Pहणायला एखाVयाला िजतका वळ लागतो Sततकाच वळ दसरा कोणी दसर पVय

Pहणताना तीन-अ5रA तकयासाठ^ह घऊ शकल Pहणज काय सारA अ5र जरA सारoयाच

वळात उpचारायची असलA तरA एकाला एका पVयातील एक अ5र उpचारायला लागणारा वळ हा

दसT याला दसT या पVयातील एक अ5र उpचारायला लागणाT या वळाहन यनाधक अस शकल

मग कालमापनाच काहA पYरमाण SनिNचत कYरता यईल कn नाहA यईल पण त पYरमाण Eया

Eया PहणणाT यापरत आQण पVयापरत मया^दत राहAल मग पYरणाम ह )यिjतSनरप5 कस

होईल तस )हायला त पVयवभागSनवfट कल पा^हज

छदात सारAच अ5र सारoया वळात उpचारायची असतात त)हा एक अ5र उpचारायला

लागणाT या काळाला एक माा का Pहण नय आQण माग ^दलRया पVयापकn प^हRया पVयाला

चतमाकावतनी आQण दसT या पVयाला माकावतनी का गण नय तस करायला सकiexclशनी

काहA अडचण ^दसत नसलA तरA एक गोfट वचारात घतRयावना गEयतर नाहA

ldquoसारखी कSत वळ

ऐक य ती शीळ

कती मी पा- ^हल

इतक ची द- Qखल

उरात धड- धड

धावती मी पडrdquo (तासक ८०)

यामाण या छदाpया ाचीन रचनत कEयकदा मyयच एका अ5राpया ^ठकाणी दोन

अ5र आढळतात अथातच छद कती^ह घाईन Pहटला Eयक अ5र Pहणायला लागणारा वळ

कती^ह आखड कला तरA तो वळ jवचत सगी Eयात दोन अ5र अSतशय 4त पण Pहणता

यतील इतका घतला पा^हज Pहणज अEयत घाईन PहटलRया अ5राला जो T हवतम वळ

लागल तो एक माचा अस पYरमाण किRपल तर छदातील Eयक अ5र Vवमाक होईल

आQण छद ह अfटमाकावतनी वा ष माकावतनी होतील

१५ छद अवाभावक आQण SनयमवKO नाहA

छदाची हA रचना कEयकाना ampशथल आQण अSनfट वाटत कारण Eयाpया मत

बोल याpया भाषत लघ-गKभद असताना पVयात तो नfट करण आQण सारA अ5र सारoयाच

वळात उpचारण ह कणकट अवाभावक आQण SनयमवKO आह परत काहA मया^दत 5ात

छद हा कणकट लागत नाहA हA गोfट अनभवampसO आह छद PहटRया5णी सारA अ5र

सारoया काळात उpचारायची हा Sनयमच होतो त)हा या Sनयमाच जोपयत उRलघन होत नाहA

तोपयत छदात SनयमवKO अशाीय अस काहA नाहA छद हा इतर पVयरचनइतकाच

वाभावक आह कारण छािदfटपणान अहवSतत द डक Pहणन कोणी हा छद समाजावर

लादलला ^दसत नाहA तो कवीpया मनोगत आदोलनानसारच उEपन झालला आह नहमीpया

भाषणात आढळणारा लघगKभद Eयात पाळला जात नाहA एवयाच साठ तो अवाभावक आह

अस Pहणायच झाRयास तशा रAतीचा दोषारोप इतर पVयकाराpयावर^ह होऊ शकतो कारण

गVयभाषणात लघगKभद असला तरA Eयाpया कालाच माण पVयातील लघ-गKpया कालाpया

माणासारख रखीव Pहणज गK-अ5र उpचारायला लघ-अ5राpया दपटच काळ लागतो अस

नसत त)हा छद हा इतर पVयकाराइतकाच कम वा वाभावक आह तो आनददायक आह

Pहणनच Eयाpयातील कमता क)हा क)हा डोzयावर आलA तरA ती 5Pय ठरत इतर पVयकार

ह छदाप5ा लगEवभदाला अधक अनसरतात Pहणन अधक वाभावक Sन आRहादकारक वाटत

असतील तर छद ह रचनासौकयामळ क)हा क)हा अधक इfट Sन Mयकर वाटतात

छदात Eयक अ5र Vवमाक असRयान छद अfटमाकावतनी आQण

ष माकावतनीच अस शकतात परत वEत आQण जाSत या इतरकारात लघची एक माा

आQण गhpया दोन माा अस गQणत असRयान आवतन सात वा पाच या वषममााच^ह अस

शकत अfटमाक सतमाक ष माक आQण पp8माक आवतनाpया वEताना अनZम

प$यावतनी अ-यावतनी भगावतनी आQण हरावतनी Pहणाव

१६ पVयवाहाची ^दशा

पVयरचनpया वाहाकड पा^हल तर अस ^दसन यत कn ओघ नकळत आलRया

बहवधतकडन एकhपतकड वळतो आQण नतर एकhपता क टाळवाणी वाट लागत Pहणनच कn

काय तो सहतकपण सिPमMणाकड वळतो छदशाापव= कवी ज)हा कवळ मनोगत

आदोलनाला थलमानान अनसरAत त)हा Eयाpया रचनतील सार चरण अगदA एकसारख यत

नसत

उदाहरणाथ

ldquoअमी च Eवा धतराfय पा

सव सहवावSनपालसघ

भीfमो 4ोण सतपतथासौ

सहामदAयरप योधमoयrdquo

(भगी ११२६)

या चारA चरणात अ5राची सoया अकराच असलA तरA लगZम वगवगळा आह प^हRया

चरणातील आVया5र लघ आह त गK असत तर तो वातोम=चा चरण झाला असता दसरा चरण

इ4वाचा Sतसरा शाampलनीचा आQण चौथा उप4वाचा आह या Nलोलाकातील चारA चरण

समा5रक असल तरA

rdquoआ4 तण ाय Sनवततऽ-

गYरकटमासाVय Sनवतत शर

व महA ाय अध याSत

अाय शातममत न Sनवततऽयम (लव २१प ३८९)

या Nलोकात दसरा चरण तरा-अ5रA सदतवEताचा असन चौथा चरण चौदा-अ5रA

वसतSतलकावEताचा आह

सकतातील fटभजगतीपासनच इ4वा उप4वा शाampलनी वातोampम वशथ Kचरा

इEया^द वEत अितEवात आलA Eयाचमाण ाकतातील lsquoवरमगलाrsquo जातीपासनndashndashndashPहणज

rdquoमणयणाइदसरधYरयछEतEतया

पpञकRलाणसोjखावलA पEतया

दसण णाण7झाण अणत बल

त िजणा ^दत अPह वर मगलrdquo (ागभ १)

यासारoया जाSतरचनपासनच िlवणी उवशी Sनampशपाल इEया^द वEत ampसO झालA

असावीत या कारातील lsquoजनकतनयाrsquo lsquoनवमधrsquo lsquoवलोलनयनाrsquo इEया^द वEताच एकएकच

उदाहरण सापडत Eयाचा पEता ाचीन छदशाास न लागRयामळ या थात Eया

उदाहरणातीलच श]दाचा उपयोग कhन Eयाच नामकरण कराव लागल आह वNलोक वानवाampसका

इEया^द पVयकारात काहA भाग अचल अस आQण काहA भागात वकRपाला वाव अस ह Eयाच

अधवटपण नfट कhन मोरोपतान Eयाना पणपण SनिNचत अस वEतवhप ^दल आह एका

चरणासारख चार चरण ampलहायच झाल कn त लगZमkfया सारख ampलहायच अस वाभावकपणच

वाटत या वEतीमळच१ (१ या वEतीच एक अगदA आधSनक उदाहरण महामहोपाyयाय

माधवशाी भ डारA याpया )याoयानात ampमळाल काशी यथील महामहोपाyयाय गगाधरशाी

मानवRलA यानी एकदा समयापSत कलA ती जाSतरचनत होऊ शकलA असती पण उपYरSन^दfट

वEतीमळ ती वEतरचनत झालA तो समयापत=चा Nलोक असाndash

ldquoसि`भनो यो रामपणा परासम4 पतन8चकार

त मारAच ाय भीKक दशानन ागदाजहार

सीतामीह तEEवमVय म वन सहायो भवाथकारndashndash

lsquoकEता रोव गयददस ampमया कह तम चलो ampशकारrsquordquo

Pहणज [ - - - - - ~ - ~ - ~ - ~ - - ~ - ~ - - ] ह एक नवच वEत ampसO झाल या

समयापत=pया थमचरणातील अEयगणात भद आह हा दोष मळचा कn मरणशjतीचा ह

ठाऊक नाहA) वतालAयौपpछदampसकापासन वयोगनी अपरवj मालभाYरणी आQण पिfपताा

हA वEत अNवघोषाpया^ह पव= Sनमाण झालA असावीत

१७ सिPमMणाची SतZया

पढ वEतातील एकसारखपणा िजतका बधनकारक Sततकाच क टाळवाणा वाट लागला

Pहणनच कn काय कवीच लय उपजातीकड आQण जातीकड वळल परत सकत कवीनी

जाSतरचना अवगत कhन घतलA नाहA आQण Sतची वाढ^ह कलA नाहA इ4वा Sन उप4वा

याpयातील भद थमाअ5रापरताच असRयामळ छदात फारस अतर न पडता रचनत थोडी

ववधता आणता यऊन कवीस तवढA मोकळीक ampमळत Pहणन इ4वा Sन उपदवा याच वर

ampमMण ाचीन काळापासन hढ झाल या ampमMवEताला उपजाSत अस नाव द यात आल ह ampमMण

समा5रक वEताच वगबाधवाच असाव Eयामाण त इ4वशा-वशथ शाampलनी-वातोampम अस होऊ

शकत परत इ4वशा-वशथाच ampमMणसOा भागवत वगळRयास इतर फारच दampमळ आह

दोन ampभन वEताच ampमMण (१) कक-खख वा (२) कखखक वा (३) कखकख वा (४)

कककख अस ववध कारच होऊ शकल Sतसरा कार अधसमवEताचा असRयान Eयात तरA

ampमMवEताची वाढ )हायला हवी होती ampशशपालवधाचा १२ वा सग हा इ4वशा-वशथ ampमळन

होणाT या lsquoampशampशराrsquo या अधसमवEतात आह पण Eयाच^ह अनकरण झाल नाहA एकदरAन पाहता

ampमMण ह सकत कवीना Kचल नाहA अस ^दसत रामर5ातोात शादलवZnडत आQण lधरा

या वEताच प^हRया कारच ampमMण आहndashndash

ldquoराम लमणपवज रघवर सीतापSत सदर

काकEथ कKणाणव गणSनध वय धाampमक

राज4 सEयसध दशरथतनय Nयामल शातमSत

वद लोकाampभराम रघकलSतलक राघव रावणाYरमrdquo

हA गोfट कोणी१ (१ पि डत कदारनाथ (हYर १११ टAप) Sतकड लय वधीपयत रामर5च

दनिदन पठन होऊन^ह yयानात यत नाहA इतक ह ampमMण सPयक आह पगलान ampशखा

Pहणन जो कार साडगतला आह Eयात अचलधSत आQण वVयमाला याच असच ampमMण आह

प^हल दोन चरण अचलधतीच आQण शवटल दोन वVयमालाच असRयास पVयास 7योSत (प

४५०) Pहणतात आQण उलट Zम असRयास पVयास सौPया (प ४५१) Pहणतात याचमाण

जाSतरचनत हYरभगनी आQण साकn याच ampमMण शकराचायकत लमीनampसहप8चरEनम या

तोात आह

ldquoEवEभजीवयampमpछampस चनरहYरपजा कK सततम

SतबPबालकSतधSतकशलो बPबालकSतमातनत

चतोभग मampस वथा भवमKभमौ वरसाया

भज भज लमीनरampसहानघपदसरampसजमकरदमrdquo (शा १८११)

जाणन वा नणन झाललA अशी ampमMणाची उदाहरण Eया Eया वEताpया ववचनात पढ

वEतवहारात ^दलA आहत

दसT या कारच ampमMण आढळत नाहA अगदA अलAकड कशवसत कवीन इ4वाpया तीन

चरणास वसतSतलकाचा एक चरण जोडन चौया कारच ampमMण कhन वEतवचय साध याचा

अampभनदनीय यEन कला आह

rdquoमी पा^हलA एक सरPय बाला

वण कसा Eया मरसPपदला

व5ावरA वीज जधी पडावी

Eयाpया िथतीतच Sतची महती पहावीrdquo (कक ६३)

कशवकमार याpया lsquoझ डची फलrsquo या सहातील lsquoकषायपयपापSततम5कतrsquo या

कवतत अनक वEताच ampमMण आह त बहश सहतक नसाव तथाप त हायापद मळीच नाहA

कव भ Mी पि डत यानी जाSत आQण वEत याच ampमMण कर याचा नवीन उपZम कला आह

Eयाpया पढAल कवतत दोहा आQण तोटकाचा एक चरण ampमळन कडव ampसO होत---

ldquoबघ बालवभाकर य उदया

तम जाय हळहळ ह वलया ०

अतल तampलका घऊनी

Sनज करणाची काय

कौशRयान रगवी

तो ाचीचा काय

मय हA न करA असलA कमयाrdquo (वNववाणी ३८ प ३२९)

परत यथ आवतन सव अfटमाकच आह पढAल उदाहरणात अ5रश पाहता आवतन

ampभन आहत त)हा सतमाक आवतनात Eयक वळी एक माा वाढवन त अfटमाक तरA

कhन घतल पा^हज अथवा तवढा भाग Pहणताना ठका बद तरA ठवायला पा^हज

ldquoतजवीण सख मज कोणी नस

Sतमा^ह तझीच दA वलस ०

मी करA पजा Sतयची भावपfप वाहनी

आQण पfप कोणती पजस उ8ची याहनी

पYर ती न कधीच बघ हसनी

ampभजवी न कधी मन शाितरसrdquo १ (ग १०४)

वEत-वEताच वा वEत-जातीच ampमMण घोटाळा उEपन करAत नाहA कारण अ5र जशी

ampल^हललA असतात तशीच वाचायची असतात वEत आQण जाSत दोहAत^ह लगभद आह परत

वEत आQण छद वा जाSत आQण छद याच ampमMण यjत नाहA कारण एक भाग वाचताना

लगभदाकड लय Vयाव लागत तर दसरा भाग वाचताना ampलQखत लघ असो वा गK असो Eयक

अ5र गKच उpचारायच असत Pहणन कारकत lsquoमघाच अMगीतrsquo या कवततील

ldquoयampस कधी घऊSन 7योEन करणपfपमाला

Sतampमर भावरग पसाया अतरA Yरघाला ०

तरगता वाT यावरA

चमकनी परोपरA

सोनसळी जाद करA

Zर व8चनत परत अित लोट यालाrdquo ( नदA ९५)

वपद जाSतवhप कड)याच प^हल तीन चरण छदवhप Pहणज लगभदातीत आQण चौथा

चरण पहा जाSतवhप ह ampमMण घोटाळा उEपन करणार असRयान इfट नाहA lsquoयampस कधी

घऊSनrsquo मधील क लघ उpचारायचा आQण lsquoसोनसळी जाद करArsquo मधील क गK उpचारायचा हA

वसगSत एकाच कवतत इfट नाहA शO छद वा शO जाSत याpया रचनत कवीला ववधता

आQण मोकळीक हA हवीत Sततकn ampमळ शकतात

इ4वा-उप4वा वा इ4वशा-वशथ याpया वरampमMणात वाभावकपणा आह दोन

वEताpया ampमMणाच सहजगEया पडणार चार कार माग साडगतलच परत भदकiexclक

तारय आQण पYरभाषावधनpछ छदशाकारानी याच िजतक कार होण शjय आह Sततक

Pहणज चौदा किRपल असन इ4वा-उप4वाpया उपजाSतकाराना चौदा आQण इ4वशा-

वशथाpया उपजाSतकाराना चौदा ampमळन अावीस१ (१ यापकn इ4वा-उप4वाpया चौदा

काराची नाव पढAल Nलोकात ^दलA आहत ldquoकती वाणी माला साला हसी माआ जाआ

बाला अiexclा भiexclा पPमा रामा YरOी बOी तास णामाrdquo (ाप २१२१) इ4वशा-वशथाpया

चौदा उपजाSतकाराची नाव काशीसकतमालतील वEतरEनाकराpया आवEतीच सPपादक

वVयनाथशाी वक ल यानी ७९ )या पfठावर टAपत ^दलA आहत पण आधार ^दला नाहA ampशampशरा

ह नाव Eयानी ^दल आह) सvा ^दRया आहत परत आoयानकn वपरAताoयानकn Sन ampशampशरा

या तीन अधसमवEतhप उपजातीतच सहतकपण दAघ रचना कललA आढळत इतर कारापकn

कEयकाची उदाहरण सOा ampमळत नाहAत

राजानकरEनाकरकत हरवजयम या सकतका)याpया सEतावसा)या सगाeत

NलोकampमMणाचा एक वampशfटZम आढळतो पिfपतााचा एक Nलोक मग उपजातीचा एक Nलोक

आQण मग वसतSतलकाच दोन Nलोक या Zमान चारचार Nलोकाच गट कलल ^दसतात

१८ पVयातील टमी

का)यात कोणEया^ह काळी काहA पVयकार hढ झालल असतात तर काहA पVयकार

योगावथत असतात काहA कार माग पडण काहA hढ होण आQण काहA योगावथतच

मायतसाठ पढ यत रहाण ह भाषpया आQण Sतभpया िजवतपणाचच Vयोतक आह गRया

तीस वषाeचाच इSतहास पा^हला तर दाशरथी च4कात इEया^द काहA जाSत माग पडRया

म^4का नववध इEया^द जाSत hढ झाRया आQण आता वरपVया^द नव योग मायतसाठ

झगडत आहत पगलाpयावळी^ह काहA कार योगावथत होत Eयाना नाव पगलान ^दलA

असावीत Eयाचा समावश तो गाथाकरणात कYरतो

१९ मराठतील पVयरचनचा इSतहास

पVयरचनच छद जाSत आQण वEत ह ज तीन मoय कार आहत Eया SतहA कारची

पVयरचना आजपयत मराठत चाल आह

(१) छद----अभग ओवी घना5रA इEया^द पVयकारात लघगK हा भद नाहA

थलमानान सव अ5र सारoयाच दAघ कालात Pहणज गhच उpचारायची असतात अथात या

पVयकारात मoय Sनयमन अ5रसoयच ^दसत Eयक अ5राचा काल दोन मााचा

असRयामळ या पVयकारात अfटमाक आQण ष माक अशा दोनच आवतनाची रचना होऊ

शकत या लगEवभदातील अ5रसoयाक पVयकाराला काहAतरA पाYरभाषक नाव पा^हज Pहणन

व^दकपVयकाराला असणार छद ह नाव ^दल आह कोणEया^ह SनयमबO पVयकाराला

सामायपण छद वा वEत Pहणतात जस पवी छद वतालAय छद गीSतवEत इEया^द परत

वEतास जसा वampशfट पाYरभाषक अथ द यात आला आह तसा छद या श]दास द यास

Eयवाय नसावा अलAकड छदात रचना कर याकड कवीच लय अधकाधक जाऊ लागल आह

वशषत यवतमाळच वVवान आQण )यासगी कव वामन नारायण दशपा ड ह सहतकपण

छदात ववध रचना कYरतात (१ ldquoअन शा नामोiexclशन यनोjत छद योग च kNयत

तVगाथSत मत)यमrdquo)

(२) जा1त--- जाSतरचनत लगEवभद आह समरचनत^ह अ5राची सoया Sन लगZम हA

अampभन नसतात तथाप लघची एक माा२ (2 ldquoमीयत अनया सा मााrdquo

ldquoचाषत वदत माा Vवमा Eवव वायस

ampशखी रौSत मा त नकलतEवधमाकमrdquo

(पाQणनीय ampश5ा ४९) आQण गhpया दोन माा या गQणतान मााची सoया सारखी भरत

मााची सoया ह एकच काहA या पVयकाराच ल5ण नाहA या माासoयाकजातीत

अfटमाक सतमाक ष माक वा प8चमाक आवतन असतात या माासoयाक

पVयकारास माावEत वा मााpछद Pहणतात परत वEत या श]दाचा पाYरभाषक SनिNचत

अथ वगळा असRयाकारणान या माासoयाक रचनस पव=पासन चालत आलल जा1त१

(१ ldquoपVय चतfपद तpच वEत जाSतYरSत Vवधा

एकदशिथता जाSतवEत लघगKिथतमrdquo (हप ५२)

वाrdquoपVय चतfपदA तpच वEत जाSतYरSत Vवधा

वEतम5रसoयात जाSतमााकता भवतrdquo (गछ १४)

वEताच चरणा5रसoयमाण ज उjता^द वग किRपल आहत Eयानाच हमच4 जाSत

Pहणतो) ह नाव पfटपण SनिNचत कराव ह योlय होय

हA गय जाSतरचना मळची ाकतातील असावी हA सकतात शकराचायाpया मोहमVगर

का)यात जयदवाpया गीतगोवद का)यात आQण hपदवाpया तवमालत ^दसत मराठत ाचीन

कालापासन एकnकड ौढ वामय छदात रचल जात असताना ampमराबाई सरदास कबीर इEया^द

उEतर ^हदथानातील सतगीतकाराpया उदाहरणान मराठत lsquoपदrsquo होऊ लागलA हA सारA

जाSतरचना आह vानNवराची पद उपल]ध नाहAत अस नाहA परत मराठतील प^हला मोठा पद

ampल^हणारा गीतकार एकनाथ हा होय याची रचना ampशथल आह आ ए ओ ह वर क)हा क)हा

लघ उpचाराव लागतात तर क)हा क)हा अ दAघ उpचारावा लागतो पढ सयjत )य7जन (कवळ

kNय न)ह तर Mा)य) आRयास मागील लघस Sनरपवादपण गhEव यायला हव त वकRपान यत

Pहणज कोठ त यत आQण कोठ त यत नाहA लखनपOSत सववी उpचारानसारA नसRयामळ

कवळ लखानसारA वाचन कhन गीतातील आदोलनाचा पEता लागत नाहA आQण मग

साहिजकपणच चाल लागत नाहA या मोumlया दोषामळ ाचीन पVयसहातील कती तरA पद

पVयkfया दबध अतएव SनKपयोगी होऊन बसलA आहत ह शथRय गोवद बRलाळ दवल

याpया पदाpया रचनपासन Pहणज आधSनक काळातच नfट झाल आह

हA पद बहतक सतकवीनी थोडी इतर कवीनी ampल^हलA आहत हA धाampमक वhपाची

असRयामळ भाबया भावक समाजान Eयाच मरण ठवल आQण कnतनकारानी ती कnतनात

गाऊन दाखवन Eयाचा सार कला आनदतनय आQण रघनाथ पि डत यानी आपRया ववध

वEतात ampल^हलRया आoयानातन मधन मधन हA गय पद वखरलA आहत मyवमनीNवर

कशववामी नरहYर ampशfय वणीकर दवनाथ दयाळनाथ इEयादकाची जाSतरचना वपल आह

अमतराय रामजोशी (कवराय) होनाजी बाळ सगनभाऊ भाकर इEया^द कवीनी कटाव पोवाडा

लावणी इEया^द जी गोधळी रचना कलA ती सारA जाSतhपच आह आQण ती बहतक ampशथल

आह परत रामजोशाची सकत जाSतरचना रखीव Sन शO ^दसत Eयाच lsquoतKQण तवद

कचतटयSतगK कK मम ^द सादरमrsquo ह कशवकरणी जातीतील पVय या वधानाची यथाथता

पटवील अ णा कलकर यानी गीताpया चालAना कnतनातन Sन तमाशातन सampश5त

रगभमीवर आQणल आQण Eयाची गोडी नवसampश5त समाजासगच उVयोमख कवीना पटवन

^दलA गोवद बRलाळ दवल याची बहतक पVय इतकn सरस ससकत ववध आQण Sनदष

आहत कn आधSनक मराठ कवततील शथRय नाहAस कर याच Mय Eयाpया लोकय

उदाहरणाला ^दल पा^हज जाSतरचनवर ampलह इिpछणाT याला दवलाpया कतीकड दलय कYरताच

यणार नाहA कशवसत गोवद वासदव काSनटकर नारायण वामन ^टळक दEताय को डो घाट

माधवानज वनायक जनादन करदAकर इEया^द आधSनक मराठ कवीनी जाSतरचनस ससकत

वाचनीय कवतpया 5ात hढ कर याच Mय सPपा^दल आधSनक मराठ कवता हA बहताशी

जाSतhपच आह मराठ िjलfटरचना आQणलA ती का)यरचनस अनकल नसRयान मराठ

कवतpया बायवhपावर Sतचा काहAच पYरणाम घडला नाहA

(३) व3तndashndashndashछद आQण जाSत या)यSतYरjत वEत हा एक ाचीन काळापासन चालत आलला

पVयकार आह सकत वाडमयात हाच वशष hढ आह )याकरणमहाभाfयातील काYरका^ह

काहA वEतhप आहत हA गोfट वचारणीय आह वEतात अ5राpया सoयच बधन असत इतक च

न)ह तर Eयाचा लगZम^ह SनिNचत असतो या कारास अ5रवEत या वणवEत Pहणतात पण

यास कवळ व3त१ Pहणाव (१ Sनर7जन-माधव आधार दत नाहA पण वEताpया ^ठकाणी lsquo)यिjतrsquo

हA सvा दतो

ldquo)यिjत या समपादात पवाचायी Sनhपल

जाSत)यिjतVवयामyय छदशा वhढलrdquo (Sनमास २०-२१)

मराठत वEतरचना थम कRयाचा मान महानभाव कवीचा ^दसतो भाकर कत

lsquoईशततीrsquo मधील पढAल Nलोकावhन Eयावळpया रचनची चागलA कRपना यईल

ldquoत कcopy दखौन डोळा परतर सफळा सिfट ह जीवतसी

कNया जघा सरषा उपर घणतरA जमभमी अनगा

सला मyय दशी ampमरवत सजनी मालग टA पवशा

वठला योगराज करवत सहज पारण लोचनासीrdquo

भाकर२ (२ पहा व ल भाव याचा लख व वतार ५५५ व ल भाव पढ Pहणतात

कn ldquoसदर मनोहर म4 तरडगणी चकला सरती स`भोगा सरमा समखी वमला

सानद रामा रमण पादाकल मjतवRलA चदनक गधानक फणी4 हA Eयातील वEत

अपYरचत अशीच आहतrdquo या वEताच vान )हाव Pहणन मी Kिjमणी वयवराpया तीसाठ

शोध कला यवतमाळच Mी वामनराव नारायण दशपा ड याpया कपन या थाची जी एक

अपण सदोष त मला पहायला ampमळालA Sतचा उपयोग जो होऊ शकला तो मी कhन घतला

आह परत कEयकदा ाचीन वEतासच नवीन नाव ^दRयाचा सशय यतो शादलवZnडत

दोधक चामर आQण यथका यास अनZम इ4कRहार चदनबळी तनी आQण वनीमाळा हA नाव

आढळलA lधरा आQण वणी याच सगधारा आQण शगवणी अस चमEकSतजनक अपश

आढळल) Pहणज कवीNवर )यास यान शक बाराश पव=च Nलोकरचना कर यास आर`भ कला

पण याच Nलोक Sनयमक आहत या वळपासन महानभाव थकार ववध वEतात रचना कh

लागल यापढ श`भर वषाeनी सयमकरचना होऊ लागलA तरा)या शतकाpया शवटA तर NलोकबO

सयमकरचनचा घात पfकळच पडला आQण चौदा)या शतकापासन त नवी नवी वEत^ह योज

लागल कfणमनीन१ (१ ो व ampभ कोलत याचा lsquoमहानभावीय का)यातील काहA नवीन छद

(सधकाल ऑगट १९३५ चा अक) हा लख पहा) शक १५७४ pया समारास ampल^हलल lsquoKिjमणी

वयवरrsquo आQण ओकारमनीन शक १६३० pया समारास ampल^हलल lsquoलमणावयवरrsquo या का)यात

पाच-अ5रA वEतापासन त वीस-अ5रA वEतापयत अनक वEत योिजलA आहत

मjतNवरान आपRया रामायणाची रचना ववध वEतात कलA आह तरA भजयाताच

माण मोठ ^दसत शवटA शवटA पादाकलक जातीचा^ह अवलPब Eयान कला आह मjतNवराची

Sतभा वEतबधनात जखडRयासारखी वाटत वामनान अनक वEतात रचना कhन मराठ भाषला

KळवलA आQण वEतरचनला यमकानासानी मि डत कhन lsquoसNलोक वामनाचाrsquo सampसO कhन

टाकला आधSनक kfटAला वामनाची कSत ampशथल Sन िjलfट वाटत वामनापासन

चमEकSतजनक रचनला वशष महEEव यऊ लागल वल Sन आनदतनय याची रचना दबध

आQण चमEकSतजनकच वशष आह रघनाथपि डताची रचना मा िजतकn सालकत Sततकnच

रसाळ आQण शO आह पण ती वपल नाहA lsquoवVव7जीवनrsquoकार वल म4ालकारान ववध

वEताची नाव थत कYरतो पण Eयात ढोबळ चका कYरतो अनत कवीन दवराज माQणका

वबधया वभावरA आQण NयSनका या दampमळ वEताचा मोumlया माणात उपयोग कला आह

Sनर7जन-माधवान ववध वEतात चमEकSतजनक आQण वपल रचना कलA असन

छदशाावर^ह सkEत मjतावampल हA पितका ampल^हलA आह

कव हा भाषचा पालक आह हA जाणीव सदव मनात वागवन )याकरणशO ौढ आQण

ससकत भाषत SनरSनराzया क^ठण वEतात^ह वपल आQण सालकत रचना करणारा मोठा

पVयभ Pहणज मोरोपतच होय द डकरचना Eयाpयाच का)यात आढळत Eयान घना5रA१ (१

अहRयोVवार) अभग या कारची छादस रचना सकतात^ह कhन ठवलA आह परत

आNचयाची गोfट हA कn जाSतरचना कYरताना Eयाpया हातन कणकट यSतभग फार होतात

यावhन Eयाला गा याचा कान नसावा

आधSनक मराठ कवीpयापकn भाकर दामोदर पाळद यानी SनरSनराzया वEताची

उदाहरण द यासाठच कn काय अनक वEतात ईNवराची रसाळ आळवणी कलA आह वVयाधर

वामन ampभड यानी राघवीय परAवाहाpया ११ )या सगात आQण द डद डना का)यात ampभन ampभन

वEत अ5रसoयpया वाढEया Zमान ^दलA आहत Eयाpया जीवजागSत या का)यसहात अनक

दampमळ वEताचा परामश घ यात आला आह परत वEताची नाव दताना त आधार दत नाहAत ह

मोठच वग य आह Eयानी lsquoकमampलनीrsquo इEया^द काहA नवी वEत साधलA असन एका अरबी-फास=

वEताला lsquoसौदाampमनीrsquo ह नाव दऊन त वEत hढ कर याचा यEन फार पव= कला आह अलAकड

Eयानी अनक अरबी-फास= वEतात^ह रचना कर याचा यEन कला होता Eयाची रचना वEतशO

असलA तरA सबोध आQण सरस नसत समतकत lsquoमाझ द दनrsquo हA पितका कवळ काहA दampमळ

आQण अपYरचत वEताpया उदाहरणासाठच अवलोकनीय वाटल भागानगरकर यशवतरावजी

कोरकल यानी^ह ववध अपYरचत वEतात सबोध Sन बोधद पVय रच याचा यEन कला आह

वासदव वामन खर वVयाधर वामन ampभड आQण साधदास यानी ाचीन महाका)याpया धत=वर

महाका)य ampल^हलA आहत ख डका)य ह मघदतामाण एका वEतातच ampल^ह याकड कवीची विEत

वशष आह वल भगवत ल`भ याच शोकावत पवीवEतात आह तर राजकव च4शखरकत

वसतमाधव ह वसतSतलकावEतात आह सारख वEत बदलRयान वाचकाला Eयाpया त4Aत

धjक बसतात ग7जलात योिजलA जाणारA अरबी वEत हA वEत आहत याची जाणीव नसRयान

अ णा कलकर वासदव नारायण डोगर Mीपाद कfण कोRहटकर ampशवराम महादव पराजप

कfणाजी भाकर खाडलकर वासदवशाी खर इEया^द नाटककाराची ग7जलरचना ampशथल

झालA आह या करणी झाललA ववध वEतशO रचना सारA तत थकाराpया

lsquoग7जला7जampलrsquo या थात काampशत आह

२० मjत पVयाच योग

मराठतील पVयरचना वEत जाSत आQण छद या तीन कारचीच नाहA अलAकड मjत

पVयाचा योग आQण परकार होऊ लागला आह

Mीयत यशवत भाकर जठार यानी कानडी कव Mी लमीश याpया जampमनीभारताpया

प^हRया सधीच समवEत भाषातर कhन मराठस एका परातीय पVयकाराचा पYरचय कhन

^दला आह---

ldquoMीवधलोचनचकोरक खलवत भjतवलAEकमदकोरक फलवत

जगतीवलयवमलसौभाlयरEनाकरा आणीत भरती अSत तव अवरत सरसकKणासधाकलानी

वशदमधहायकौमदA पसरवत दवपरलमीरमणवदनच4 आनद दवो अPहालाrdquo १

चQणका

याला पVय का Pहणतात ह काहA yयानात यत नाहA ह पVय आQण चQणका यात काहA

मौampलक भद ^दसत नाहA मराठ चQणक त यमक साधललA ^दसतात ती मा या कानडी

पVयकारात ^दसत नाहAत कानाला ह गVयच वाटत गVयाला भरत चण Pहणतो (भ १५३५)

पढ गVय टAकला चण= Pहण लागल आQण शवटA वampशfट कारpया गVयरचनला चQणका

Pहण यात यऊ लागल

ldquoअकठोरा5र वRपसमास चणक वद

तEतवदभरASतथ गVय Vयतर भवतrdquo (गछ ७३)

अमतरायाpया वचYरातन पढ उOत कललA चQणका पहा

ldquoसाPत कलडक अवतार झाला नसता^ह Pलpछसहारा^द भगवpचYर )यासाvन

जयदवा^दकn अfटपदAत वQणलA ती MोEयाहA lsquoसाध साधrsquo श]द अSतसEकार आकQणलA अधना^ह

भावभगवVगणानवादवणनपYरणाampलका चाललA याचकार नारद वात हYरकथापYरपाठ

सडगतलA lsquoर र वाताता पणपरम रामकfणा^द अवतार पढ जमतील Eयाची लAला

Sनशक गात जावी ल7जा Eयजावी चYर पाठ करावी नाम दAघवर उpचारावीrsquo ह आvा

मरोनी व मधवनचारA उEतमाधकारA यमनातीरवहारA कतशौच दतधावनोEतर

ातमरणपवक नानसyया^दक आवNयक आचरौSन हYरकnतनी रगला करताampलकायjत

नतन हावभावस^हत नामावतन कh लागलाldquo (अकस ८)

यावhन मराठत च6णका Pहणज थोड गzयावर Pहणावयाच ससकत समतपदचर

नादगौरवयjत आQण सयमक अस गVय होय ह वशद होईल

Sनर7जनमाधवान आपRया lsquoसभ4ावयवरचPपrsquo का)यात (Sनमाक ३६६) चQणकचा उपयोग

^ठक^ठकाणी कला आह चQणक त आवतनाEमक आदोलन नाहA तथाप पा डरगकवकत

थालAपाककथतील चQणक त सतमाक आवतन असावस वाटत ह सतमाक आवतन

नकळत^ह आलल असल

ldquoयYरकड ऋषभार दखSत सारचोजगगा^दका प8चपKषampस पSतlaquoता भampल Sनampम नतन त

कनकाPबरा सदरा अSतपामरा मज वणवल कSत सEवराldquo इEया^द (अकलका २१२९)

याला ampशथल पVय Pहणता यईल कारण पVय Pहणज लयबO अ5रबध होय तालाच

बधन सोडRयावर होणारA वाभावक रचना Pहणज गVयच होय

rdquoएका मलlयान

पा^हलA कळी

गलाबाची कळी बह गलजार

Sतला भलSनया तो जवळी

गला होऊSन लPपट फार

गलाबाची कळी

गलाबाची कळी

गलाबाची कळी बहारदारrdquo (कक १८५)

Goethe pया The Wild Rose pया या कशववसतकत भाषातरातील काहA ओळी

पVयावतनी आहत आQण काहA नाहAत 7या नाहAत Eया बसवायpया PहटRया कn श]दाच हाल

कराव लागतात आQण त कRयास कवतावाचनान होणाT या आनदात Sततकn यनता यत थोडा

शाि]दक फरफार कRयास हा दोष Sनघन जातो पहाndashndash

एक मलान पहा बSघतलA

गलाबकampलका बह गRजार

Sतला भलSनया धावत जवळी

गला होऊSन लPपट फार

गलाबकampलका गलाबकampलका

गलाबकampलका बहारदार

ह अधक आनददायक वाटत यापासन बाधसद सबकपणा पा^हRयाचा आनद होतो

पVयरचना िजतकn ampशथल Sततकn ती वाभावक असत अस मानण चकnच आह

लयमjत वरपVय

परत मराठतील वEत जाSत वा छद यामyय Sतभला मjत वलास कYरता यत नाहA

या समजतीन इजीतील मjतपVयाpया (Free Verse) धत=वर काहA रचना सहतकपण मराठत

होऊ लागलA आह गVयातील श]दाचा वाभावक Zम Sनfकारण फरवन वरपणान Eयाच

तकड तोडन त एकाखालA एक ampलहन ज वरपVय ampसO होत त अधक वाभावक कस ह

समजत नाहA

गोवदाजानी आपRया वाlवजयतीची जी अपणपका ampल^हलA आह ती वरपVयाpया

kfटAन चतनीय आह

ldquoसत-चत-त-महत-

आनद-पदवी-दान-वदाया १

ीतीची पवता चरतनाची चYरता

सfटAची सचता

वNवाची ववधता अनताची अगाधता

ईNवराच अितEव

या सवाepया

अचल ऐjयाची Sनदशना २

भतकालातलA भावजीवना वतमानातलA वरतराशा

भवत)यातलA भाlयदवी ३

दयाची फSत इpछची पSत

मागRयाची कnSत४

Mी दयशारदा

हA सववान अपललA

वाlवजयती

सदव क ठात धारण करो५

-----गोवदाज

गोवदाजाpयावळी वरपVयाची चळवळ असती तर ह वरपVयाच वPबनच आह अस वाटल

असत

यानतर १९३० pया जानवारAमyय ampल^हललA सEवPपा कवीची एक कवता lsquoसाधना आQण

इतर कवताrsquo या सहामyय काampशत आह हA सहतकपण Free Verse Pहणन रचललA आह

ldquoपनराविEत

का अजनी

लाजर मख

बघ इकडndashndash(ldquo अ हrdquo)ndashndashndash

^द)य जण माधयच वकसल

नाहA मी हासणार मग झाल

वद तर एकदाच मधबाल----

(ldquo मी नाहA हrdquo)----

ldquoकती सरखrdquo ----

नच लाजनीrdquo

ह कव Free Verseला lsquoसहज का)यrsquo Pहणतात पण ह याच का)य इतर कोणEया^ह

कवतइतक च सहज आह अशा रAतीच लयमjत ^दखाऊ वरपVय ह गVयाहन मलत ampभन

वाभावक सरस आQण सोयीच कस ह अVयाप ampसO )हावयाच आह

इजी वामयातील आधSनक मjत पVय (Free Verse) ह कस असत याची कRपना यावी

Pहणन E E Cummings याची lsquoSun-setrsquo हA कवता सम पढ ^दलA आह

stinging

gold swarms

upon the spires

silver

chants the litanies the

great bells are ringing with rose

the lewd fat bells

and a tall

wind

is dragging

the

sea

with

dream

-s

John Sparrow कत Sense and Poetry या पतकात ११८ )या पfठावर या कवतच Robert

Gravesन कलल पfटAकरण आQण या पOतीच समथन ^दलल आह आQण पढ Eया समथनाचा

समाचार^ह घतलला आह

लयबO वरपVय

मjतपVयाच एक परकत रा आEमाराम रावजी दशपा ड याना पVयात लयबOतची

आवNयकता वाटत त)हा लय अfटमाक असRयास मjतपVय कस रचता यईल याचा वचार

कर यासाठ वठोबा अ णा दतरदार याच पढAल पVय घऊ

ldquoभjतसखा गोवद हरA हा आन दाचा कद ० सजलनीरदNयाम तन नवरEनखचत

सौवण मकट ampशरपच तरा वYर किRग वराजत क^टलालक Sन^टलाampस कतरASतलक कशरA

गधrdquo १

यथ कड)याचा शवट आQण वपदाचा शवट याचा सPबध यमकान जळवला आह

कड)यात अfटमाक गणाची नऊ आवतन असन दहा)या आवतनात सश]द माा तीन वा दोन

आहत कडव ाचीन पOतीमाण सलग छापलल आह त पVय आह ह दाखव यासाठ Eयाच

पढAलमाण चरण पाडन दाखवता यतील--

सजलनीरदNयाम तन

नव- रEनखचत सौवण मकट

ampशर- पच-तरा वर किRग वराजत

क^टलालक

Sन^ट- लाampस कतरASतलक

कशरA- गध

गVय वाचताना अथानरोधान वराम घत गRयामळ Eयाच जस तकड पडतात तस तकड

पाडन त एकाखालA एक अस यथ छापल आहत चरणरचना अSनयampमत ^दसत असRयामळ पVय-

मम5ना मानद होईल परत पVय Pहणन वाचताना सामाय वाचकाचा घोटाळाच )हावयाचा

चरणाती वराम आह कn नाहA आQण असRयास तो कती मााचा आह या गोfटA SनिNचत

नाहAत Pहणन सहज yयानात यत नाहAत चरणातील प^हलA टाळी हA चरणार`भीच पडत का

काहA माा झाRयावर पडत आQण तस असRयास कती माा झाRयावर पडत या गोfटA^ह

SनिNचत नाहAत क^टबधाची रचना सलग वाचावयाची असत Pहणन ती सलग छाप यात यत

यjत हच होय आवतनाती नसत खटक यतात आQण खटjयाखटjयानी यमक साधललA

असतात त)हा खटjयाpया अनरोधान तकड पाडन छापRयास वाचकाचा Sनदान गोधळ तरA

होणार नाहA वरAल पVयातील दसT या कड)याच चरण खटjयाखटjयानी पढAलमाण पाडता

यतील--

को^टको^टकदपhपलाव यदपहर

yयान मनोहर

अनतजममनोमलपटलASनमलनकर

भिjतगPय तापयभ7जन

आसचनक () yयाSन पहाता

वाट जण नयनात भराव

हडाव kढ आampलडाव

कn चPबाव

वसरतस ससार सवहA

सतत याचा पत वला सहज लागला

छद २

यथ सवचरणार`भी टाळी पडत असRयान आQण अEय चरण वगळन इतर सव चरणाpया

अती Sनयampमतपण कवळ खटका आह चरण समदAघ नाहAत तरA^ह यथ वाचकाचा घोटाळा होत

नाहA या क^टबधकारात आQण 7या lsquoसहजफत परत बधनातीत का)याला दखील

मायतpया हjकाच ampशjकामोतब ampमळावrsquo असा रा० )यकटश शकर वकnल याचा आह आह

Eया lsquoबबदकाराrsquoत वतत काहA भद नाहA Eयाpया य5कया कवततील पढAल उतारा पहा---

ldquoशवटला ऽ ऽ

सर वराला म8जळवाणा

वनवायन दर पळवला

त]ध जाहल िजकड Sतकड

अन त मी दोघ

मनामध शका )याकल

Eवनयनी पYर ampमिकल हास

5णी चमकल

5णी लोपल

जण जलाशयामध सदर मास

वरती आल

रवकरणामध अहा चमकल

खोल पळाल

धडधडल ना ग मम दयी

अशी Sनदय कव मlधता

बोल बोल ग

काय वाटल खलास दय साग गड गrdquo

य5कया (वागीNवरA प ६२)

या सतरा चरणाpया कड)यात अyयाहन अधक Pहणज आठ चरण पादाकलकाच आहत

पाच चरण अfटमाक आहत एकच चरण आQण तो शवटला चोवीस मााचा आह एक चरण

आQण तो प^हलाच सहा मााचा असन Eयाpया अती Vवमाक वराम आह lsquoअन त मी दोघrsquo

हा चरण दहा मााचा आQण lsquoजण जलाशयामध सदर मासrsquo हा चरण अठरा मााचा आह या

दोनच चरणाpया आर`भी दोनदोन मााचा आVयतालकपव गण असन Eयाpया पव=pया चरणाती

आवतन पण होत असRयान या दोहA ^ठकाणी लयभग Pहणज छदोभग होतो

त)हा 7याला lsquoबबदrsquo Pहणन Eयाच lsquoणतrsquo Pहणतात तो पVयकार जाSतबO असन Eयात

सोळा मााच आQण आठ मााच अस Sनयमक चरण वरपणान जळलल आहत परत हA

चरणवभागणी कोणEया^ह तEEवाला अनसhन कललA नसRयान या ampलखाणाच चरण अधक

lsquoबबदrsquoपण Sनराzया रAतीन पाडन दाखवण क^ठण नाहA आQण ती नवी चरणरचना अधक

वाभावक आह असा आह^ह धYरता यईल

रा आEमाराम रावजी दशपा ड यानी Qrतशक १९२४ pया जलमासी ज का)य एका

न)याच छदात रचायला आर`भ कला Eयातील एका पYरpछदाच पथjकरण कhन पाह या

का)यात आवतन सतमाक [ndash ~ ndash ndash ] अशा गणाच आह

ldquoअतरAच ^द)यशjती सवगामी तजवत

सञ चार तझा त जगाची को^टभाकरवत भा ऽऽ

दयमानस 7या काश ^द)य जीवत भवरA

वर- गातल उपभोगती ऽऽ

एक तव तजिव कणहA लागता 5Qण पटतो

आत- मा जशी कn ^द)य7योती

जी जगाला दाखवीत माग पढचाrdquo

या आर`भीpया सात चरणापकn तीन चरण [ ७७७५ ] अशा आवतनाच आहत एक

चरण [ २७७७५ ] असा आह एक चरण [ २७५ ] असा आह एक [ २७७ ] असा आह

आQण एक [७७७ ] असा आह जथ चरणार`भी दोन मााचा आVयतालकपव गण आह तथ

Eया दोन माा पव=pया चरणातील अय आवतनात समावfट होऊ शकत असRयान लयभग

होत नाहA तथाप या लयभगाच उदाहरण शवटA एक आढळतच

rdquoदयवगाeतन कवpया

ना ndashवीयमय Eयाचा घातrdquo

यथ lsquoनाrsquopया दोन माा मागील चरणातील अEय आवतनात समावfट होऊ शकत नाहAत

Pहणन लयभग होतो

आता या कवतची जी हA चरणरचना वाभावक Pहणन ^दलA आह ती अपYरहायपण

वाभावक आQण अपYरवतनीय आह का सार चरण अगदA एकसारख नसRयान एकचएकपण

थोड उण वाटत ह माय पण भावाथाचा ओघ अSतहत वाहात असताना तो आवतनाpया

पाच)या वा सात)याच मावर खि डत )हावा ह चमEकाYरक नाहA का तो आवतनाpया दसT या

वा SतसT या मावर खि डत का होऊ नय Pहणज अEयगण Vवमाक वा माक का

नसावा श]दाचा Zम आह तोच ठवन चरणरचना Sनराzया रAतीन Pहणज

rdquo अ तरAच ^द)य शjती

सवगामी तजवत स8चार तझा

त जगाची को^टभाकरवत भा

दयमानस 7या काश

^द)य जीवत भवरA वगाeतल उपभोगती

एक तव तजिव कणहA

लागता 5Qण पटतो आEमा जशी कn

^द)य 7योती

जी जगाला दाखवीत माग पढचाrdquo

यामाण कलA तर ती अवाभावक होईल का हA चरणरचना अधक सोयीची तरA आहच आह

Eयक चरणात टाळी चरणार`भीच पडत असRयान वाचकाचा गोधळ हो याचा स`भव अगदA

नाहA चरणरचनचा Nन 5णभर कडला ठवन श]दZमाचाच वचार कला तर तो^ह अपYरहायपण

वाभावक आQण अपYरवतनीय वाटतो का लय साध यासाठ भावाथचत श]द सोडन उणा

समपक असा श]द योज याची आपिEत आलAच नाहA का लयबOतसाठ वाjयातील श]दZम

फरवावा लागला कn नाहA भावाथ हा लयबO असला तरA भावनpया पYरवतनामाण

SनरSनराzया चरणात SनरSनराzया मााची आवतन का यऊ नयत कवळ समदAघ चरण

ampल^ह याpया बधनान Sतभpया मjत वलासास अडथळा होतो तर सबध दAघ का)य एका

ठरावक आवतनात ampल^ह याpया बधनान अडथळा का होऊ नय

अधक अनभवासाठ कव भ Mी पि डत यानी ष माक आवतनात रचलल पढAल

वपVय पहा---

ldquoमगलमय सभात

उठ ऽऽऽ

नीज अजSन नयनावर

मलल PहणSन रजSनवदन

दशी अगास त^ह

आळोख का ऽऽऽऽ

हळहळ तम दर सर

सावYरशी मदल कर

वगampलत कचSनचय वपल

आQण कYरampश

नयनाची उघडझाक

कमलशी ऽldquo

(वागीNवरA ४ ३)

या पVय-पYरpछदात गण हा आह कn कोणEया^ह चरणात आVयतालकपव गण नाहA

Eयक चरणातील प^हलA टाळी प^हRयाच अ5रावर पडत यामळ वाचकाचा गोधळ होत नाहA

चरणात कती^ह आवतन असोत वराम असलाच तर तो अती यतो पण उलटप5ी भावाथास

अनसhन वराम चरणामyयच वाटल तथ वाटल Sततjया काळाचा आQण वाटल Sततक वळा

घ याची सोय या पVयपYरpछदात ^दसत नाहA

अfटमाक सतमाक आQण ष माक आवतनाpया रचनची उदाहरण झालA प चमाक

आवतनाच^ह वरपVय रचता यईल हA सारA उदाहरण जाSतरचनची आहत

मjतpछद

छदात^ह म7त8छद ampल^ह याच योग चाल आहत रा वामन नारायण दशपा ड ह

छदाचा सZय परकार कYरतात lsquoनदनवन मकRयावरrsquo या Eयाpया का)यातील पढAल अवतरण

अfटमाक आवतनाच Pहणज छदात चार अ5राच आह

ldquoतम क)हा सरrdquo ldquoहाय क)हा त सरल

धडधड ऊर वाट आताच फटल

झाक मख कशी मी^ह झाकn एका हात

तमोभय हो कमती ampमटता नात

राह द हा दजा कर कटAस गPफन---ldquo

rdquoअत नच दवा का र Sतampमरालागनrdquo

(Sतभा वशषाक १९३५)

याला त छद अ5रलखा शjकरA Pहणतात चौदा अ5राpया वEताचा जो वग Eयाला

शjकरA Pहण यात यत वरAल पVयाpया Eयक चरणात चौदा अ5र आहत ह माय पण

शjकरA ह नाव 7यातील चरण चौदा अ5रA आहत अशा कोणEया^ह रचनला लागात हा छद

मjत नाहA वरAल पVयात तीन अfटमाक आवतन असन चौया आवतनात चार सश]द माा

आहत अशा रचनला ती जाSतवhप असRयास आपण जाSत साकn Pहणतो Eयामाण ती

छदवhप असRयास तीस छद साकn वा छादस साकn Pहणाव ह यjत होय चौदाच

अ5राpया पण (३३३३२) अशा मोडणीpया रचनला Sनराळ नाव Vयाव लागल पण त असो

या अवतरणातील सारच चरण सारoया लाPबीच आQण घटनच आहत सवादात Eयकाच

भाषण चरणाती Pहणज चौदा)या अ5रावर सPपाव असा Sनयम कम होईल Pहणन वाjय

जथ चरणाती सPपत नाहAत तथ ती सहा)या वा बहश आठ)या अ5राती सPपवलA आहत

Pहणज काय वाjय चरणात वाटल Eया ^ठकाणी सPपत नाहAच मग दAघ रचना कYरताना

जातीप5ा छदाचा अवलPब कर यात वशष काय साध यात आल चरणात काहA ^ठकाणी वाjय

Pपवता य याची सोय साकnजातीत आQण साकnसारoया इतर जातीत^ह आह अभागी कमल

आPबराई इEया^द दAघ का)याची रचना पहाता वाjय मyयच कोठ आQण कस सPपव हA अडचण

गरAशकवीना भासललA नाहA जाSतरचना हA छदोरचनहन क^ठण आह अशी^ह िथSत नाहA

आQण पहा छदात एक वग य आह त जातीत नाहA )यवहाराpया भाषत सOा लघ-गKभद

आह हा लगEव-भद भाषpया हाडीमासीच न)ह तर अगदA वभावात ampभनला आह त)हा तो भद

7या पOतीत नाहA Eया पOतीन का)य ampल^ह याची परPपरा ाचीन असलA तरA मोumlया माणावर

Sतचा अवलPब कRयास ती कSत नहमीpया पOतीहन अगदAच ampभन Pहणज तवयापरती तरA

चमEकाYरक आQण कम वाटRयावना रहाणार नाहA

रा० आEमाराम रावजी दशपा ड यानी आपRया lsquoम आQण जीवनrsquo या का)यात 7या

मjतpछदाचा योग कला आह Eयाची चकEसा कhन पाह----

ldquoदोन ^दवस उलटSन गल

दोन राी तशा सPपन गRया

अजन परA वष णताच मनास खोल )यापन आह

हालEया जलA सावलA जवी दरpया ढगाची दडन राह

तPहA दोघ जण कोण कोठल

मी दरच नाहA ओळखहA

ओझरतच अस कोठतरA

दhन पा^हल एकदोनदा

पसट च कतीतरA त

मनात^ह माया नाहA रा^हल

कशास वाटत Qखनता मला

इतकn बरrdquo

(Sतभा वशषाक १९३५)

यातील Eयक चरणाpया आर`भीच आवतनार`भ असRयान वाचकाचा घोटाळा हो याचा

स`भव नाहA चरण एकसारख नाहAत चरणमyयावर Vवमाक वराम कोठ आह आQण कोठ

नाहA यामळ मा गोधळ हो याचा स`भव आह चरणाpया दAघतत ववधता आढळत परत

वतत हA ववधता अEयRप आह अमक चरण आखड का आQण तमक चरण लाPब का याला

काहA सयिjतक मौampलक कारण ^दसत नाहA त)हा या कवतच चरण पढAलमाण अतगत

आदोलनानसारच पाडन पाह या---

ldquoदोन ^दवस ऽऽ )यापन आह ऽऽ

उलटन गल हालEया जलA ऽऽ

दोन राी तशा सावलA जवी ऽऽ १०

सPपन गRया ऽऽ दरpया ढगाची

अजन परA ऽऽ ५ दडन राह ऽऽ

वष णताच ऽऽ तPहA दोघ जण

मनास खोल ऽऽ कोण कोठल ऽऽ

मी दरच ऽऽ १५ कतीतरA त ऽऽ

नाहA ओळख^ह मनात^ह माया

ओझरतच ऽऽ नाहA रा^हल ऽऽ

अस कोठ तरA कशास वाटत २५

दhन पा^हल Qखनता मला ऽऽ

एक दोनदा ऽऽ २० इतकn बर ऽऽ

पसट च ऽऽ

अशी चरणवभागणी कलA तर सEतावीस चरण होतात Eयक चरणार`भी टाळी पडत १८

चरण Pहणज एकदर सoयpया दोन ततीयाश चरण प8चा5रA असन Eयाpया अती Vवमाक

वराम आह ९ चरण षडचरA असन Eयाpया अती वराम नसन कवळ खटका आह Pहणज

तत पVयात चरणाची ववधता नाहA कवळ Vववधता आह या पVयात प8चा5रA आQण

षड5रA चरणाची वर जळणी आह

Sनfकष

या सव वपVयाpया योगाचा वचार कYरता काय ^दसत ^दसायला चरणाची लाPबी जरA

कती SनरSनराळी ^दसलA तरA वतत ती तशी नसत अथवा अपYरहायपण ती तशी SनरSनराळी

असायला काहA सयिjतक मौampलक कारण ^दसत नाहA Sतvापवक बबद पVय ampल^हणाT याच^ह

पVय लयबO होत लयमjत पVय Pहणज Sनfकारण वकत कलल गVय होय वाभावक आQण

अथानसारA आदोलनाची भाषा गVयच असावयाची jवचत सगी एखाद वाjय लयबO सचल

तरA Eयाच लयबOतला अनसhन सबध का)य रचण Pहणज मलत वाampभकपणाचा Eयाग कhन

कमतचा वीकार करण होय लय साध यासाठ काहA श]दाचा Zम फरवण काहA अपYरचत

श]द वापरण इEया^द गोfटA यनाधक माणात अपYरहायपण करा)या लागRयानतर चरण

तवढ Sनfकारण यनाधक दAघ कर यात काहA वारय नाहA Sनदान एखाVया आकतीची

Kचरता तीत कhन Vयावयाची असती तर ती गोfट वगळी होती त^ह वाभावकतला थोडफार

सोडनच साधत चरण अगदA एकसारख नसल तरA वाचकाpया सोयीसाठ Eयाचा रसहाSन

करणारा घोटाळा होऊ नय Pहणन एक-दोन अटA पाळण अवNय आह Eयक चरणात आवतनाची

सoया हA एक ठरावक असावी अEय आवतनात सोयीमाण शवटA कवळ खटका ठवावा वा

SनरSनराzया मााच वराम _यावत चरणार`भी आवतनार`भ न ठवता आVयतालकपव गण

ठवायचा झाRयास तो सव चरणाpया आर`भी ठवावा Pहणज चरणा`भी ववधता नसावी

चरणाEय वराम ampभन ampभन मााच असRयान क टाळवाण वाटणार एकचएकपण Sततक

उणावल चरणात सारख नसRयान यमकाची अडचण होईल पण यमक काहA पVयास अपYरहाय

नाहA

ldquoआज पौQणमा मखच 4ाची मायावर चादण

ढळल उnotय मोEयाच पाणी नीरस मग लण

बहर भरार दठोदठ रस भरला भरपर

ताK याची सरल सPपदा उतKSन जाइल नरrdquo (ववी ९)

Mी रा बोबड याpया या चार चरणात तीन चरण ampभन ampभन माावलAच आहत हA

रचना सयमक आह परत अशा कारची Sनयमक रचना कRयास 7याpया Sतभची मjत

पVयाpया अभावी कचPबणा होत आह अशा कवीची सोय होईल आQण वाचकाचा^ह अगदA वरस

होणार नाहA

7याpया Sतभला कोणत^ह बधन सहन होत नाहA Eयानी गVयाचीच योजना करावी

पVयापासन होणारा MEयानद ampमळणार नाहA पVयामळच लागणारA एक कारची त4A लागणार

नाहA आQण वाचताच पहा मनातRया मनात रोमथ कh Pहटल तर त Sततक साधणार नाहA

या साT या गोfटA खT या परत भावाथाpया दयगमतमळ होणारा आनद गVयामळ रतीमा^ह

उणावत नाहA उलट गVयापासन एक लाभच आह पVयाचा वष कhन ज अका)य का)याpया

नावावर वकत Eयाच खर वhप लोकाना चटकन उमगल त)हा वाभावक झळझळीत गVय

धकल पण ^दखाऊ Pहणज लयमjत पVय Kचणार नाहA लयमjत वर पVय ह Sनfकारण

कम असRयान कवळ वाभावकपणाचा डागोरा पटन त कस खपल

अyयाय २ रा

यमक यSत अ5र आQण गण

१ यमकवचार

पVयरचना हA एककारpया आवEतीवर अधिfठत आह पVयात एका चरणासारख इतर

चरण असतात अथवा चरणातच काहA ठरावक मााpया गणाची सारखी आविEत असत या

आवEतीची सहज आQण पfट जाणीव )हावी Pहणन वव5त ^ठकाणी Pहणज चरणात वा

चरणार`भ गणात वा गणार`भ या ^ठकाणी कवी काहA आविEतमलक चमEकार कhन

दाखवतात यालाच पदलाल3य Pहणतात पदलाampलEय ह )य7जनाविEत अ5राविEत आQण

यमक या तीन गोfटAनी यत

आविEत हA एकाच )य7जनाची आQण एकदाच अशी असRयास ती समासात पदार`भी

साधRयान तEकाळ तीत होत जस कfणाकमारA तारातरग एकाच )य7जनाची आविEत

अनकदा साधायची झाRयास ती Zमान श]दाpया आर`भी साधRयान लौकर डोzयात भरत जस

rdquoपRयकावYर पडला पा डपथाप पावला पीडा

वरविजत व5तवप वमखEव वीरवर वरA laquoीडाrdquo (मोरोपत)

)य7जनाची बहवार आविEत करण यालाच अनास Pहणतात

आविEत हA अनक)य7जनाची वा अ5राची असRयास ती एकदाच झालA तरA रमणीयपण

जाणवत मा ती यथाZम पा^हज जथ अनक गोfटAचा अनक गोfटAशी सPबध यतो तथ Zम

अवNय आह अZम हा दोष होतो

rdquoन र ज कार ज SनरखSन फणीन फणफणी

मदन मोदना नलगणगणी ज गणगणी

न बस ज सजवYर न पYरस ज शकगरा

न नाह माना ह न धYर ललना हत दसराrdquo (दव १४६)

या रघनाथ पि डताpया Nलोकात मदन-मोदना ह उदाहरण अनक)यजनावEतीच आह

अनका5राविEत आQण यमक

वरAल Nलोकातील इतर उदाहरण lsquoन रज कारजrsquoसारखी अनका5रावEतीची आहत

सकतात या अनका5रावEतीला यमक Pहणतात आQण हA अनका5राविEत अनक ^ठकाणी

योिजतात पढAल पVयात ती चरणवभागाpया आर`भी योिजललA आह

rdquoछाया-नायकसा Sनदाघसमयी छाया करA तो वध

वाया या दयMमाampस कYरतो दायादसा हा मध

जाया त KचलA मनी Sतजकड जाया नय कn पहा

रायाला न गम न जाय रजनी आयास होती महाrdquo (दव २८)

यथ प^हRया चरणात lsquoछायाrsquo या दोन अ5राची आविEत आह परत SतसT या चरणातील

lsquoजायाrsquo या दोन अ5राची आविEत हA कवळ ^दसायला आह प^हला जकार ताल)य आह तर दसरा

जकार दतताल)य आह त)हा समपणान पहाता जाया-जाया या जोडीतील आविEत हA lsquoवाया-

दायाrsquo lsquoराया-आयाrsquo या जोयातील आवEतीमाणच उपाEयवर आQण अEया5र याची Pहणज

lsquoआ-याrsquoची आह

मराठत याला Pहणज एक वर आQण पढAल )य7जन वा अ5र वा अ5र याची आविEत

साधण याला यमक Pहणतात आविEत अनका5राची असलA Pहणज Eया अ5राpया पव=ल

वराची^ह आविEत साधलA आह कn नाहA इकड लय फारस जात नाहA परत आविEत एकाच

अ5राची असलA तर मा Eयाpया पव=ल वराची आविEत पा^हजच अस वाटत कवल

अ5रावEतीहन ampभन अस ह यमक पव= अगदA ठाऊक न)हत अस नाहA सा^हEयदपणकार या

यमकाला अEयानात Pहणतो

ldquo)यजन चVयथावथ सहाVयन वरण त

आवततऽEययो7यEवाद Eयानात एव ततrdquo (साद १०६)

या अ Eयानासाच उदाहरण Pहणन तो पढAल चतfपदA दतो

rdquoकश काशतबकवकास

काय क^टतकरभवलास

च5दlधवराटककRप

EयजSत न चत काममतRपमrdquo (साद १०६)

गजराथी रणपगलात आQण ^हदA छदभाकरात या अEयानासाला lsquoतकातrsquo हा श]द

योजलला आढळतो पण या तकात श]दाची पवपी^ठका गावत नाहA

अEयानास हा श]द hढ )हावा ह इfट आह परत यमक हा श]द आधीच hढ होऊन

बसला आह आQण अEयानास हा श]द Sततका उpचारसलभ Sन सटसटAत नाहA त)हा यमक

हा श]द अEयानासाpया ^ठकाणी वापhन सकतात 7याला यमक Pहणतात Eयाला कवळ

अ5राविEत Pहणाव आQण वामयात यमकाची तहान क)हा क)हा अ5रावEतीवरच भागवन

घ यात यत अस समजाव

यमकाचा इSतहास

यमक ह सकत वामयात दampमळ आह अलकार Pहणन अनका5रावEतीचा उपयोग

चरणाती^ह भारव माघ इEया^दकानी कलला आढळतो

ldquoसकलवबधलोक तSनशषशोक

कतYरपवजयाश ातयOावकाश

अजSन हरसतनानतवीयण तना-

Qखलवबधचमनाम ाय लमीमननामrdquo (कस १३५१)

या चतfपदAत यमक आहत परत हा सग 5त भागापकn आह अस Pहणतात

गीतगोवदका)यात आQण मोहमVगर का)यात यमक आह

ldquoलampलतवगलतापYरशीलनकोमलमलयसमीर

मधकरSनकरकरिPबतकोकलकिजतक7जकटAरrdquo (गीगो १३)

rdquo^दनमप रजनी सायात

ampशampशरवसतौ पनरायात

काल ZडSत गpछEयाय-

तदप न म8चEयाशावाय (मोम १)

भरताpया नायशाातील

rdquoशकर शलभत

पात मा लोककतrdquo ( भ ३२५१)

या उदाहरणात यमक आह अस )य7जनात यमक मराठत फारच दampमळ आह सकतात मा

पहा-

rdquoगजampस मघ न यpछampस तोय

चातकप5ी )याकampलतोऽहम

दवा^दह य^द द5णवात

jक Eव jकाह jक च जलपातrdquo (पवचातकाfटक ४)

भारवीpया कराताजनीयातील पढAल Nलोकात ^दसन यणार यमक कदाचत यkpछया

साधल गल असल

ldquoनासरोऽय न वा नागो

धरसथो न रा5स

ना सखोऽय नवाभोगो

धरQणथो ^ह राजसrdquo ( करात १५१२)

प^हRया आQण SतसT या चरणाpया अती lsquoगोrsquo या एका अ5राचीच आविEत आह पण दसT या

आQण चौया चरणाpया अती आविEत lsquoअसrsquoची असRयामळ ह शO यमक आह अNवघोषाpया^ह

रचनत मyयच यमक वाभावकपण पण अहतकपण आलल आढळत-

rdquo^द या मम तिfटरVय जाता

)यवसायNच यथा मतौ Sनवfट

वजनऽप च नाथवाSनवािम

वमथऽampभमख समत इfटrdquo ( अबच ५६९)

यमक ह अपशवामयात सव चampलत ^दसत आQण Eया अपशवामयाpया Vवारा

यमक मराठत आल असाव जोइदकत परमाEमकाश हा अपवामयातील थ

Qrतशकाpया सहा)या शतकापव= रचलला आह हा सयमक दोहा जातीत आह यातन यमकाच

एक उदाहरण घऊ

rdquoअपा गK णव ampसस णव

णव साampमउ णव ampभpच

सरउ कायh होई णव

णव उEतम णव Sनpचrdquo (प ९०)

यमकाच याहन^ह ाचीन उदाहरण आढळत कदकदाचायाpया नावावर चालत आललA

ाकत गKभjतीची पVय परमाEमकाशाहन Sनसशय ाचीन आहत हA पVय सयमक आहत

प^हलA चतfपदA पहा-

ldquoमणयणाइदसर छEतEतया

प8चकRलासोjखावलA पEतया

दसण जाण7झाण अणत बल

त िजणा ^दत अPह वर मगलrdquo (ागभ १)

यमकावषयी तीlaquo मतभद का

यमकाचा काहA उपयोग आह का कव रदाzकर यानी ज)हा यमकावKO ब ड पकाYरल

त)हा Sनकराची वाlयO झालA

rdquoटला ट ग पला प

का)य बन आपोआपrdquo

अस Sतपादन करणार यमकाampभSनवशी वीर Sतप5ावर कतEवशयतचा आरोप करAत आQण

Pहणत कn lsquoछदयSत आलादयSत इSत छदrsquo ह जर खर असल तर रampसकाpया कानाला Sन

मनाला आRहाद दणार आQण कवीpया कRपनला चालना दणार यमक ह काढन टाकण Pहणज

का)याला शfक गVयाpया पायरAला उतरवन बसव यासारख होय उलटप5ी यमकEयागी लोक

सकत का)यपरPपरच उदाहरण पढ कhन Sत5ावर सनातन वधम सोडRयाचा आQण

तोतयालाच रा7यासनावर बसवRयाचा आरोप करAत Eयाच Pहणण अस कn भावनच सZामण

हा का)याचा आVय हत होय यमक हा Sनवळ एक दागना आह सालकत कलवर नको

अनलकत परत सदर िजवत कलाकSत पा^हज दागयासाठ जातीच सौदय वकत करण

गय आह यमकाpया सोगामळ कEयकदा नीरस पVयच का)याpया नावावर खपत त)हा

सयमक का)य रच याच सामय अगी नाहA Pहणन न)ह तर खT या का)याची पारख )हावी

Pहणन Sनयमकच रचना करावी

rdquoअनलसमी^हत साधी राया वारा महAवरा कामा

अनलस मी^ह तसा धीरा यावा रामहA वराका माrdquo (मोरोपत)

यासारखी हठाकfट िjलfटरचना पा^हलA कn कवळ वमय वाटतो अशा दबधरचनत

रमणीयाथ अEयRप यऊ शकतो आQण वर कवता अथाकड ल5 दऊन Pहणताना चरणाच ज

वल5ण तकड पडतात Eयानी तर वरसच होतो मणामणाpया बया पायात घालन एखादा

बजरग वमयकारक उया माhन दाखवील परत मनकच पदलाampलEय पहायच असल तर

नपर चालतील पण सवणाच असल तरA लगर काय कामाच यमकाच बधन ह तालाpया

बधनामाण कमता उEपन कYरत परत 7या मानान चमEकाराच तोम उणावल Eया

मानान बधनाची काचणी उणावन कलावलासास अधक मोकळीक ampमळल

यमक अपYरहाय नाहA पण वाभावक आRहाददायक आQण

अपयjत आह

यमक ह सामायपण आRहाददायक आह आQण सयमकरचनकड मनfया याची थोडीफार

वाभावक वEतीच आह lsquoआपडी थापडी-गळाची पापडीrsquo यासारख ाचीन परPपरन आलल

बाळबोल आQण काखत कळसा गावाला वळसाrsquo यासारoया Pहणी पा^हRया कn यमक

जळव याची विEत कती वाभावक आह ह ^दसन यत पVयामाणच यमक ह मरणशjतीस

साय कYरत आQण पVयाइतक च त मनवळणी^ह पडन जात का)याची भाषा हA वातववादA

Eय5 खर सfटAची आठवण कhन दईल अशी नसावी ती गVयाpया भाषहन ampभन

अshyतरPयसचक असावी असा ज)हा आपला हत असतो त)हा यमक ह पVयामाणच आपRयाला

)यवहाराpया सहाT यापासन दर का)याpया काNमीरात नऊन सोड यास उपयोगी पडत

पVयामाणच यमक ह कEयकदा नवनव वाjयोग आQण कRपना सचायला कारणीभत होत

पहा का)याची रचना जर पVयात करावयाची आह तर कड)याची वampशfट बाधणी तीत कhन

Vयायला यमक चरणाEय यमक ह फार उपयोगी पडत सनीत Pहणज कवळ साडतीन Nलोक

न)हत तर त अfटपदA Sन षपदA अथवा तीन चतfपVया आQण Eयाची एक बाधणी करणारA

अEय VवपदA ampमळन होत याची जाणीव कhन Vयायला यमकाpया बाधणीचा चागला उपयोग

होतो

तथाप सयमक पVय Pहणज का)य ह समीकरण कोणEया^ह रampसकास माय होणार नाहA

ldquoऔडक चौडक दामाड दामाडच प8चाडrsquo अशा सयमक आQण पVयhप तथाप Sनरथक

बाळबोलानी बाळानाच आनद )हायचा सम7जस मनfयाला यात काहAच VगPय वाटणार नाहA

तरA यमकाpया चमEकतीन ^दपन नीरस पVयालाच का)य Pहणन कवळणार आQण सरस

का)याला Sनयमक Pहणन Qझडकारणार काहA वVवान आढळतात Eयाpया डोzयाना आQण

कानाना यमकाची इतकn सवय झाललA असत कn मराठ Sनयमक का)य पहाता5णी त बजतात

यमक ह आज मराठ कवतच सौभाlयचह होऊन बसल असल तरA त सा5ात सौभाlय न)ह ह

वसरता कामा नय त अपYरहाय नाहA आQण Eयाची शोभा^ह साप5 आह

सयमक रचना करावी कn नाहA हा Nन जसा वयिjतक कतीचा तसाच सामािजक hढAचा

आQण अampभKचीचा आह सकतात बाणाpया गVयhप कादPबरAस^ह का)य मानतात आQण पVय

ह ाय Sनयमक असत फास=भाषत गVयसOा सयमक रच याकड शकडो वष विEत होती

रदाळकरानी Sनयमक पVय रच यात सकत वामयातील hढAकड परावतन कल राम गणश

गडकरA यानी राजसयासातील सयमक गVय ampल^ह यात उद नाटकातील पOतीच अनकरण कल

यमकचतर मोरोपतान भगवVगीतच भाषातर जस पव=च Sनयमक कल होत तसा चQणका

नामक गVयकारात यमकाचा वश गडकT याpया पव=च झाला होता वनायक को डदव ओक

यानी ^हदथानकथारसाpया शवटA आपRया एका ampमाpया गVयथातन जो उतारा ^दला आह

तो कवळ यमकचमEकार कhन दाखव यासाठच रचलला ^दसतो वानगीसाठ पढAल एक वाjय

पर होईल-

ldquoपहा पहा गगानदAपलAकड Eया लगाहAन कगालानी सगाEयासह दगा ampशगावर

घ यात अगाकड न पाहता पगा घालन गाpया रगान हगाम समजन Qझगा बरळतो

EयापरA इगा फरला न)हता तोपयeत चगळ माि डलA होतीrdquo

यमकथान

पVयात यमक ह साधारणत चरणाती आQण लागोपाठ दोन वा अधक चरणाpया अती

साध यात यत कारण चरणाती वराम असतो आQण यमकान चरण जण काय एक बाधल

जातात यमकान ाय वषम सम चरण बाधल जातात परत क)हा क)हा यमक ह प^हRया

Sन SतसT या चरणाpया अती आQण दसT या Sन चौया चरणाpया अती साध यात यत

(१) ldquoअतब हिथत रघEतमसनधाक

ाणाampस धय Sतळमा न होय जाया

मोहाधकारापSतता वधpया वपाक

न हळच उघडी रघवीरजायाrdquo (मोकल ४३६)

(२) ldquoघनरवातकरा खणतो पहा

वनबडाल महAस कस वनी

बह भयकर कक श ह महा

परम सपह मषकसवनीrdquo (मोकल ४२१

जथ रचना अधसम असत तथ यमक यामाण जळवण बर असत कEयकदा यमक ह

प^हRया आQण SतसT या चरणाpया अती चरणाpया अती जळवीत नाहAत दसT या आQण चौया

चरणाpया अती जळवतात जस

ldquoतव पादसरोKहA वचEत-

मरात रस चाखवSन गोव

तज भjत तझ सदव गाती

मग आPहA गणगीतसjत होऊrdquo (मोफका ४१८३)

गीतीत बहश यमक असच दसT या आQण चौया पादाpया अती साधलल असत परत

दोनदोन चरण सलग एका ओळीत द याpया पOतीमळ हA गोfट yयानात यत नाहA गीतीत

लागोपाठ चरणाpया अती यमक जळवRयाची उदाहरण दampमळ आहत

ldquoसोडSन माझा घोडा

दोघ^ह हत या 5णी जोडा

rsquoशरणागतrsquo Pहणवा र

याच उपाय समथभय वारrdquo (मोकल १३१६)

वीरNवरान आपRया गजमखचYरात यमक अशीच जळवलA आहत-

rdquoदऊSन Sनरोप अमरा

उठला तो इश जावया समरा

Eया जगदवलPबात

द नदA SनजकरावलPबातrsquordquo (वीगच ८)

आयागीतीत यमक अशी Pहणज प^हRया आQण दसT या SतसT या आQण चौया चरणाpया

अती साधललA रवकnत=pया काळापासन आढळतात

दोन वा jवचत तीन चरणाहन अधक चरण सोडन यमक साध नय यमक कवळ

डोzयाला ^दसन Eयाचा Sततका उपयोग नाहA त कानाला कळल पा^हज lsquoपवानभवसकारबोधनी

यVयदरताrsquo हा द डीन अनासाpया बाबतीत घातलला द डक यमकाpया बाबतीत अवNय

पाळायला हवा दसT या जोडीदाराची गाठ पडपयत प^हRयाच मरण रहायला पा^हज चरण

आखड असRयास प^हRया आQण चौया वा पाच)या चरणाpया अती यमक चालल परत चरण

दAघ असRयास यमकाचा^ह दरावय हो याची भीSत असत यशोधनात (प ७६)

शादलवZnडतरचनत प^हRया चरणाच यमक आठ)या चरणाशी जळवल आह

यमक ह जस वरामापव= Pहणज चरणाती साध यात यत तसच त चरणात`भी^ह

साधतात

(१) ldquoपPपातीरA मग वस

शPपाशतKचचाप

सPपाया धSत वरह द

कPपा उठवSन तापrdquo (मोदोरा ३७)

(२) ldquoशका हKनी बभीषणा

रका सगरधीर

पकापहगणampसध द

लका Mीरघवीरrdquo (मोदोरा ६५)

(३) ldquoवदऽह वल दात

श दह धतवाभ

सदह हत म^दतो

मदह यऽशमाSनवrdquo (मोफका ११३६)

(४) ldquoपकराampशमप पावनकnत

रकराजमव मा कKणा]ध

शकरानतमल तव कत

क करा]जमनघ न सदAयमrdquo (मोफका ११८३)

पढAल दोन उदाहरणात अनZम आVयितक आQण अता^दक यमक आह अस Pहणतात

पण वतत हA अनका5रावEतीची उदाहरण आहत

(१) ldquoशोक लाय करA दगQण क ठ कवळ शोकला

कोमलाननपणच4 Sतचा तदा बह कोमला

का पती Kसला Pहण सकलि4य बह कापती

भार तीस Sनजाग होय वद अशी मग भारतीrdquo (मोकल ४७१)

(२) ldquoतची चर7जीव जगी जहाल

हाल जयाच मरण धरा हA

राहA जयाच यश श यथ

यत जयाच मरण kगPबrdquo (तासक ४४)

यमकाती खटका असतो

चरणातगत वरामामळ जथ चरणाच दोन वभाग पडतात तथ Eयाpया अती (आQण

jवचत क)हा आर`भी) यमक साध यात यत याची उदाहरण माग (प ४9-५० पहा) ^दलAच

आहत आणखी^ह एकदोन उदाहरण घऊ

(१) ldquoअसल सामय तरAच चापी

मौव=ampस जोडा वampशखाampस सोडा

नसल सामय तथाप सार

हताampस जोडा मम बध सोडाrdquo (मोकल ८२७)

(२) ldquoह वो कोड कोन Sनवाड

ऐया ल5ा काय वव5ा

घतो चापा पशSन कोपा

चदA द5ा हच परA5ाrdquo (लव ५३२)

यथ चरणाती यमक न साधता चरणवभागाती साधल आह परत एवयावhन

चरणवभागाला चरण मानन चतfपदAची अfटपदA कर याच योजन नाहA जथ चरणाच अशा

रAतीन पडणार दोन वभाग लगZमkfया^ह अampभन असतात तथ मा चरणाची अदपट कhन

चतfपदAची अfटपदA कर याकड विEत होत उदाहरणाथ

rdquoEया परAत सव लोक जाहल उद डशोक

कत तो न रामवीर जाउ द वकnय धीर

सव पौर काितहAन जाहल अतीव दAन

तो महात अतराय बोलवी जनास lsquoहायrsquordquo (राप ५८४)

हा Nलोक Sनयमक चpञला [ - ~ - ~ - ~ - ~ - ~ - ~ - ~ - ~]

वEताचा आह परत मyयाितक यमक साधRयामळ Eयक चरणाच दोन अगदA एकसारख तकड

पडतात आQण एका Nलोकाच पढAल माण समाSनकावEतातील दोन सयमक Nलोक होतात

ldquoEया परAत सव लोक

जाहल उद डशोक

कत तो न रामवीर

जाउ द वकnय धीर

सव पौर काितहAन

जाहल अतीव दAन

तो महात अतराय

बोलवी जनास lsquoहायrsquordquo

वEतात अथवा जातीत सारoया लगZमाच श]द जर सारoया अतरानी यऊ शकत

असतील तर तथ चरणामyयच यमक साधन कवीस पदलाampलEय दाखवावस वाटत आQण हA

यमक तरगावलAमाण आRहाददायक होतात जस

ldquoतो शर गरधरवरसा पवसा रवसा मराYरसायकसाrdquo (मोरोपत)

ldquo न धरA बा दर हा दर सादर द वाजव पहा नीटrdquo (मोरोपत)

जाSतरचनत वशषत अfटमाक आवतनाpया जातीत Eयक आवतनात SतसT या मावर

ख डन कhन तथ यमक साधतात जस

rdquoसदरा मनामध भरampल जरा न^ह ठरampल हवampलत ampशरampल मोEयाचा भागrdquo

यमकाती यामाण खटक ह असतात तथ थोड थाPबण अवNय असत तस न कRयास

यमकाची तीSत कानास होत नाहA त)हा तस कYरताना श]द भलEया ^ठकाणी तटन रसभग

होऊ नय

ldquoवाजत गाजत साजत आज तया जतन कKSन आणा होrdquo (मोवप ४)

हA ओळ अथाकड ल5 दऊन सरळ PहटलA असता वाजत गाजत साजत या तीनच

श]दातील यमक तीत होत आजत याजत या दोन अ5रावलAतील यमक तीत होत नाहA

कारण Pहणताना आजत-याजत अस तकड न पडता त lsquoआज तयाrsquo आQण lsquoजतनrsquo अस पडतात

ldquoरामा मनोvगणधामा पलाशजनतामारणकSनरता

कामाYरचEतसदना माKSतयसनामा नशविजता

धामाधपावयवरा मानशौयसभगा माSनष)यचरणा

वामाकSत इतरवामापरामखमना मानवकशरणाrdquo (मोकल १3३०)

या Nलोकात lsquoआमाrsquoची आविEत साधलA परत ती पfटपण तीत होत नाहA यासाठ

यमकाती पदसमाित होण अवNय आह

चरणातगत यमकावलAमळ कEयकदा वEताची वा जातीची मोडणी कळायला साय होत

उदाहरणाथ सोळा गK अ5राpया मhपक नावाpया वEताच वाणीभषणातील

ldquoराजshyाल फजनोVयVव^plusmn7वालाजाल

व EयPभोवीचीनीरासारिवVयpचडाच4

माVयVगौरAवjाPभोजवरमरZnडाशीत

Mयो दयानागMणीभषामीषNच4ापीडrdquo (वाभ २१८२)

ह उदाहरण पाहता वEताची मोडणी [ - - - - - - - - - - - - - - - -] अशी वाटत

परत 7या ाकतपगलावर वाणीभषण आधारलल आह Eयातील

ldquoअPमEता जोहा उsup2 कोहा ओEथाओEथी ज7झता

मणjका रPभा णाह दPभा अपाअपी ब7झता

धावता स ठा Sछ णो क ठा मEथा प^sup2 परता

ण सlगा मlगा जाए लlगा लOा उOा हरताrdquo (ाप २१७५)

ह उदाहरण पहाता वEताची मोडणी [- - - - - - - - - - - - - - - -] अशी

पा^हज ह SनिNचत होत

चरणाती यमक साधतात Pहणन तवयान यमक ह चरणसमातीच गमक होत नाहA

कEयकदा लागोपाठ दोन आवतनाती यमक साधतात कEयकदा त एका चरणात साधतात

आQण दसT या चरणात साधीत नाहAत तथ यमक ह कवळ पदलाampलEयाच एक अग असत

ldquoमखरमधीर Eयज म7जीर Yरपampमव कampलसलोलम

चल सQख क7ज सSतampमरप7ज शीलय नीलSनचोलमrdquo (गीगो ११४)

ह साकnच दोन चरण आहत या VवपदAची यमकानरोधान

ldquoमखरमधीरम

Eयज म7जीरम

Yरपampमव कampल सलोलम

चल सQख क7जम

सSतampमरप7जम

शीलम नीलSनचोलमrdquo

अशी षटपदA करण यjत होणार नाहA यमकानरोधान चरणSनणय कRयास ldquoवाचाळ मी

नीट पाचाYरतो धीट Eयाचा न यो वीट साचा हरArdquo या एक चरणाच

ldquoवाचा-

ळ मी नीट

पाचा-

Yरतो धीट

Eयाचा

न यो वीट

साचा

हरArdquo

अस आठ तकड पडन ह वल5ण पVय होईल

यमक कस असाव

का)याpया सरस वाभावकतला जपायच असल तर यमक ह एकदोनाहन अधक अ5राच

अस याच योजन नाहA यमक EययाEमक नसाव ldquoरामाच-दवाचrdquo ह यमक योlय नाहA ldquoघ

वाच-दवाचrdquo ह यमक चालल यमकाpया पनरावEत भागातील )य7जनोpचार अampभन नसल तर

त सवग=य Sनदान एकमकाशी जळत अस असावत टाक-लाख-खाशी पढ-मद कशवष भाल-

आळ अशी यमक शO आQण उEतम अथातच नाहAत पण ती धकतील Eयाpयावर ब^हfकार

घाल याच कारण नाहA

मराठतील यमकोपयोगाचा इSतहास

मराठत चरणाEय यमक ह अपशवाडमयाpया Vवारा आल असल पा^हज तथाप

मराठतील आVय वEताEमक रचना भाकरकवकत ldquoइशतSतrsquo हA Sनयमक आह तरा)या

शतकाpया शवटA शवटA सयमक रचनचा पाठच पडला परत अनकदा शO यमकाच काम कवळ

अ5रावEतीवर भागवन घ यात यई ओवीरचनत अस सदोष यमक आह एकनाथाची पद सयमक

आहत मjतNवराpया रामायणाची वEतरचना हA सयमकच आह वामनापासन यमकाला वशष

महEEव यऊ लागल तो Sनवाळा असा दतो कn

NलोकवEत कथल यमकानी

गाSत Eयास न पड यम कानीrdquo (वाभारा १३०)

Eयाpया चमEकSतजनक थोर कामगरAमळच Eयाच नाव lsquoयमjयाrsquo पडल मोरोपताpया

कतीत या चमEकतीचा कळस झाला चरणाती शjय Sततjया अ5राची यमक तर Eयान

साधलAच पण सा^हEयकारानी श]दालकारकरणी िजतjया कारची यमक साडगतलA आहत

Sततjया कारची जळवन मोरोपतान वाचकाच डोळ ^दपवन टाकल Eयाची मSत ात कhन

टाकलA तथाप Eयाच भगवVगीतच भाषातर Sनयमक गीतीत आह ह वसरता कामा नय

जाSतरचनला यमक ह ाचीनकाळापासन आवNयक वाटत आल आह आधSनक मराठ कवीत

घ टJया नायड यानी आपल एक दAघ का)य Sनयमक ampल^हल असल तरA Sनयमक कवतची

चळवळ एकनाथ पा डरग रदाळकर यानीच कलA रा एकनाथ यादव Sनफाडकर याच lsquoसतीचा

शापrsquo ह दAघ जाSतवhप का)य Sनयमकच आह तरA आधSनक मराठ कवता हA ाय सयमकच

आह शjय Sततjया अ5राची यमक हान जळवीत बस यात बOीचा )यय मा jवचतच कोणी

कव करAत असल यमक एका5रA असल तरA धकत एका5रA यमक जळवण ह पVयरचनहन

अधक दfकर वा कम सतराम नाहA तथाप रदाळकराpया मागन Sनयमक कवतचा परकार

कर याची आवNयकता अलAकड पव महाराfातील कवीना वाट लागलA आह Eयाpयापकn काहA

जणाना तर लयबOता^ह जाचक होत Eयानी यमकाची Sतfठा का ठवावी

२ यSतवचार

पVय सलगपण आQण लयानरोधान वाचीत असताना जो यनाधक वराम काहA ^ठकाणी

_यावाच लागतो Eयाला य1त Pहणतात हा यSत 7या ^ठकाणी _यावयाचा Eया

ldquoिजहfटवMामथानाrsquoला^ह य1त Pहणतात यSतथानी पVयाचा वpछद होतो तकडा होतो

Pहणन यSतथानी श]दसमाित Sनदान पदसमाित तरA )हावी तस न झाRयास जो कणकट

दोष होतो Eयाला यSतभग Pहणतात

यSत मानावा कn नाहA यावषयी मतभद आह अस ^दसत

ldquoजयदअपगला सjकअिPम दोिpचअ जइ सampमpछित

म ड)व भरह कासव सवल ( यव) पमहा ण इpछितrdquo

(वछ ११४४)

पगल आQण जयदव ह यSत मानतात तर मा ड)य भरत काNयप आQण सतव ह

मानीत नाहAत याचा अथ पVयरचनत यSत यऊच शकत नाहA असा न)ह तर यSत हा पVय

PहणणाT याpया पOतीवर अवलPबन असRयामळ Eयाच थान ह SनिNचत मानीत नसत एवढाच

कला पा^हज हA अSनिNचत चरणातगत यतीवषयी असलA पा^हज कारण ldquoयSत सव पादात

Nलोकाधत वशषतrdquo अस परPपराात वचन आह चरणाती यSत हा Sनरपवादपण असलाच

पा^हज कारण पVयाच चरणhपी वभाग ह या अपYरहाय यतीpयाच अनरोधान पडतात

ldquoलावला गलाबी रग

कSत सदर अमpया बग- Rयाती

मोगरA चमलA कद

लावलA चहकड सद- राकती

ग7जतात गगड भग

तो नाद तयाचा गग- वी मतीrdquo (पोप ५७)

यासारखी हायोEपादक ( परत ldquoभत Pहण ह पहा आग लAला

वती मी वराव मला चागलAलाrdquo (मोसीरा ४०)

ह हायोEपादक नाहA हायापद आह) पVय सोडलA तर चरणाती श]दसमाित न हो याचा

Nनच स`भवत नाहA उलटप5ी चरणाती वराम _यायला पा^हज तो न घता पढAल चरणात

जथ यSत नाहA तथ तो अथाpया सोयीसाठ घतRयास त कणकट Sन वरयकारक होत पहा-

ldquoलAलन वकरात तो धYरतस का डी बhची जधी

साT या सदर वत Eया झडकरA यती समाधीमधी

Eयाpया यऊSन Eया तयास Pहणती lsquoआPहास द भषण

^द)य आQण ampशकnव लौकर अPहा ती असरोगायनrsquordquo (कक ८०)

चरणातगत यSत मानावयाचा कn नाहA मानावयाचा झाRयास Eयाच थान कोणत इEया^द

गोfटAवषयी मतभद स`भवतो अनfटभ बहती आQण पडjत या वगातील वEतात पगलान

यSत साडगतला नसला तरA हलायध असा आPनाय आह Pहणन यSत सागतो इ4वा

उप4वा या अकरा-अ5रA वEतात पगल यSत सागत नाहA पण शाampलनी या अकराच

अ5राpया वEतात तो यSत सागतो मदारमरदचPपचा कता Mीकfण कव हा इ4वा-

उप4वा वEतात पाच)या अ5रानतर यSत सागतो

कानडी छदोऽPबधीचा कता नागवमा हा वतपण यSत सागतो शाampलनीवEतात तो

यSत [ - - - - - ~ - - ~ - - ] सात)या अ5रानतर सागतो रथोOतत [- ~ - ~ ~ ~ -

~ - ~ -] सहा)या अ5रानतर इ4वावEतात [ - - ~ - - ~ ~ - ~ - - ] आठ)या

अ5रानतर यSत सागतो नागवPयान साडगतलल काहA यSत वाभावक वाटतात तर काहA

कम वाटतात शampशकला क इEया^द अचampलत वEताची मोडणी कळन Eयाना चाल लावायला

साडगतलRया यSतथानाच साय होत परत कोकलक नक टक इEया^द काहA वEताना चाल

लावताना यतीची उलट अडचण होत

शाampलनी पवी शादलवZnडत इEया^द वEताpया चालA परPपरन चालत आRया असन

िजवत रा^हRया आहत Eयाpया यSतथानावषयी बहश मतभद होत नाहA

यSतभदान वEतभद होतो अवतथ कोकलक आQण नक टक वा शampशकला क आQण

मQणगणSनकार ह भद यSतभदान होतात

यSतथानी वराम _यावयाचा तो यनाधक अस शकतो Eया ^ठकाणी जर नसता खटकाच

असल तर तो वRपवराम समजावा Kचरा आQण हषणी या वEतात अनZम चार आQण तीन

अ5रानतर Pहणज सहा माानतर VवमEक वराम असावा अस मला वाटत

पगलाची धरसोड

आवतनी वEतात यSतथान कोणत मानाव यावषयी पगलाच काहA SनिNचत धोरण

^दसत नाहA कमलदती जलोOतगSत हरणकampलता मQणगणSनकर ललना इEया^द सोळा

मााpया पVयावतनी वEतात तो थमावतनाती यSत सागतो परत दोधक आQण मEता या

सोळाच मााpया पVयावतनी वEतात तो तसा थम आवतनाpया अती यSत सागत नाहA

Kjमवती वEतात तर चरणमyयावर चरणाच लगZमkfया एकसारख अस दोन तकड पडत

असन^ह तो यSत सागत नाहA आQण वरतन (Pहजच भालती) वEतात तर तो भलEयाच ^ठकाणी

यSत सागतो Zौ8चपदावEतात तो Eयक आवतनाती यSत सागतो पण Eया सारoयाच

तवीवEतात तो प^हRया आQण दसT या आवतनाती यSत सागतो पण SतसT या आवतनाती

सागत नाहA

पगलाची हA धरसोड दाखवन द याचा हत इतकाच कn Eयाच मत ह अवNय वचारणीय

असल तरA तो अितम Sनणय समज यात यऊ नय अमक एक ^ठकाणी यSत मानावा कn नाहA

याचा Sनणय ाचीन वपल उदाहरण उपल]ध असती तर तEकाळ दता आला असता परत ह

आता शjय नाहA पगलाच मत माण मानन 7या कवीनी Eयामाण रचना कलA Eयाpया

रचनचा उपयोग पगलाpया मताची ायाायता ठरवायला मळीच होणार नाहA कवीनी यSत

पाळलला मताची ायाायता ठरवायला मळीच होणार नाहA कवीनी यSत पाळलला ^दसला

नाहA तरA मोडणी पहाता जथ एक वा अनक मााचा वराम असल तथ यSत मानRयावाचन

शााला गEयतर नाहA कEयक अशी वEत आहत कn Eयाpयात थमावतनात शवटA Vवमाक

वराम पा^हज अस मला वाटत

नवमाampलनी मदा क^टल गजवलampसत भ4क कमारA मQणकRपलता शलampशखा

अवतथ वरयवती वशदल मदपद VयवाQणनी वाQणनी वीरलampलता समदवलाampसनी गKडKत

नदन नर4 कामलता शampशवदना भ4क अNवलampलत लampलतवZम आQण सधाकलश१ (१

याpया )यSतYरjत याच कारची आणखी काहA वEत आहत Eयाची ठाऊकn छदशाvास नाहA

पण Eयाची उदाहरण वामयात सापडतात Eयाची उडपथ सरासरवVय दशागना अशी नाव

उदाहरणातील श]दावhन मी ठवलA आहत वतारभयातव ती यथ ^दलA नाहAत) या प8चवीस

वEताची परपराशी तलना कhन पहाता हA अfटमाक आवतनाची आहत प^हला गण ( - ~ ~

- ) वा ( ~ ~ ~ ~ - ) असा ष माक आह आQण पढAल गणात ( ~ - ~ ~ ~ - ) या गणाच

ाचय आह ह yयानात यायला वळ लागत नाहA आता पगलान साडगतलRया वEतापरताच

वचार कला तर अस ^दसन यत कn वशपपSतत (वशदल) शampशवदना भ4क आQण अNवलampलत

या चार वEतात तो Vवतीय आवतनाpया अती यSत सागतो पण नवमाampलनी

ऋषभगजवलाampसत शलाampशखा अवतथ आQण वरयवती या वEतात तो Vवतीय आवतनाpया

अती यSत सागत नाहA वरयवती आQण वशपपSतत या दोन वEतात वल5ण साPय आह

पण एका वEतात तो यSत योlय ^ठकाणी सागतो तर दसT या वEतात तो यSतच सागत नाहA

एकदरAन वचार कYरता नवमाampलनी ऋषभगजवलampसत शलampशखा कोकलक या वEतात

पगलान साडगतललA यSतथान चकnची वाटतात अfटमाक आवतनाpया वEतात जथ

चरणात चार आवतन असतात तथ दसT या आवतनाpया अती खटका अगदA वाभावकपण यतो

तथ एका माचा^ह वराम नसतो तथाप त यSतथान होत आQण तथ पदसमाित अवNय

वाटत जथ कवळ खटका आह त जर यSतथान मानाव लागत तर जथ दोन मााचा वराम

आह त यSतथान मानलच पा^हज ह उघड आह प^हRया आवतनात सश]द सहा माा झाRयावर

दोन Sनश]द मााचा वराम घतRयावना नवीन आवतनाला आर`भ होऊ शकत नाहA Pहणन या

सव वEतात ( ~ ~ - - ) वा ( ndash ~ ~ - ) वा ( ~ ~ ~ ~ - ) या प^हRया गणाpया अती

Vवमाक वराम असRयान तथ यSत मानण अपYरहाय आह

अगदA समपणान वचार कला तर अस वाटत कn Kचरा आQण हषणी या वEतात

प^हRया आवतनात 7यामाण Vवमाक वराम असRयान अनZम चौया आQण SतसT या

अ5रानतर यSत साग यात आला आह Eयामाण दसT या आवतनात^ह पाच)या अ5रानतर

यSत सागायला हवा Pहणज Kचरा आQण हषणी याची अ5रमा डणी आवतनानसार अनZम

[ ~ - ऽऽ ~ ~ ~ ~ - ऽऽ ~ - ~ - ] आQण [ - - - ऽऽ ~ ~ ~ ~ ऽऽ ~ - ~ - -

] अशी होईल यSतथान () या चहान दाखवल आह

३ अ5रवचार

अ5र Pहणज वण न)ह आQण अ5रवचार Pहणज शभ वण कोणत आQण अशभ वण

कोणत याचा^ह वचार न)ह वणाच शभ आQण अशभ वा दlध अस वग=करण कलल आढळत त

कोणEया तEEवास अनसhन आह आQण Eया वग=करणाचा छदशााशी काय सPबध आह ह

काहA समजत नाहA का)यार`भी अशभ अ5र नसाव पण दवाpया नावासारoया मगल

श]दार`भी त असल अथवा त गK असल तर Pहण दोषाचा पYरहार होतो

अर Pहणज एकावळी तो डातन बाहर पडणारा yवSन होय मग तो yवSन ampलहन

दाखवायला ampलपीतील चह एक लागो वा अनक लागोत अ5राच अधfठान वरावर असत१

(१ ldquoएक मा भवद T हव Vवमा दAघampमfयत

लत चव मा याद अ5र वरयोजनातrdquo (भ १७११६)

मग Eयात आर`भी वा अती )य7जनोpचर ampमळो वा न ampमळो राजन या श]दाpया लखाकड

पाहन आपण यात रा-ज-न अशी तीन अ5र आहत Pहणन Pहणतो पण ह चक आह वतत

रा-जन अशी दोनच अ5र आहत श]दात िजतक वर Sततकnच अ5र होणार रा ह अ5र

आकारात Pहणज वरात आह तर जन ह अ5र )यजनात आह वरात अ5राला ववत

Pहणतात आQण )य7जनात अ5राला सवत Pहणतात

वराpया T हवदAघमाण वाभावकपणच ववEत अ5र उpचारायला यनाधक काळ

लागतो दAघ वर उpचारायला लागणारा काळ T हव वर उpचारायला लागणाT या काळाpया

दपट गणावा असा थल सकत आह T हव वर उpचारायला एक माचा काळ लागतो अस

Pहटल तर दAघ वराpया दोन माा होतात T हववरात अ5राला लघ आQण दAघ वरात

अ5राला गK Pहणतात आधSनक मराठत अ इ उ ह तीन वर T हव आQण आ ई ऊ ए

ऐ ओ औ ह सात वर दAघ मानावत हA मयादा पाळलA जात आह

)य7जनात Pहणज सवत अ5र उpचारायला लागणाT या काळात^ह वराpया

T हवदAघतमाण काहA सम अतर पडतच पण Sतकड दल5 कhन वर T हव असो वा दAघ

असो सवत अ5र ह सदव गKच Vवमाक मानाव असा Sनयम चालत आलला आह

लघ-गKसाठ अनZम () Sन (ऽ) हA ाचीन आQण (~) मो (-) हA अवाचीन चह आहत

परशराम ताEया गोडबोल यानी इजीतन लघगhसाठ अनZम (~) आQण (-) हA चह घतलA

इजी छदोरचनत लघगh हा भद नसन साघात आQण Sनराघात असा भद असRयान इजीत

या दोन चहाचा लोप झाला ^हदथानात मा हA आता सव hढ झालA आहत हAच चह

उलट Zमान Pहणज लघसाठ (-) आQण गhसाठ (~) अशी घतलA तर आपलA परPपरा

पाळRयासारख होईल हA चह उलटन (-) आQण (~) अशी अनZम लघगhसाठ SनणयसागरA

वEतरEनाकरपि8चकमyय वापYरलA आहत पण एकयानच ती था पाड याचा यEन कला तर

तो फोल होतो या थात () या चहाचा उपयोग चरणवभाग दाखवायला कला असन Sनश]द

माा )यjत कर यासाठ (ऽ) या चहाचा उपयोग कला आह

१ ldquoगKत Vवकलो vयो गजद तसमाऽकSत

लघतदय शOोऽसावकमा कnतनrdquo (क ९ टAप)

ldquoगK सvा वZ रखा ऋज रखा लघथळी

तारलखनी आह रASत ह ऋषSनampमतrdquo (Sनस ९)

आ ए ओ ह तीन वर T हव उpचाYरता यतच नाहAत अस नाहA ाकतात आQण ाचीन मराठ

कवतत Eयाचा T हव Pहणन उपयोग कलला आढळतो

ldquoसमाए पहाए पYर)वयतो

ampसया मणो Sनसरई ब^हOाrdquo (दवस २४)

rdquoदह Eयागता कnSत माग उरावीrdquo (रामदास)

परत आधSनक मराठ पVयात Eयाचा T हव Pहणन उपयोग होत नाहA

लत

पVयरचनत काहA ^ठकाणी 9लत१ (१ lsquoघागYर घऊSनrsquo याpया जशा आठ माा होतात तशा

lsquoगौळणी हो-rsquo याpया आठ माा )हायला पा^हजत lsquoणी हो-lsquopया चार माा होतात त)हा lsquoगौळrsquo

pया चार माा )हायला lsquoळrsquo दAघ उpचाhन lsquoगौळऽणी होrsquo अस तरA Pहटल पा^हज अथवा

lsquoगऊळणी होrsquo असा काहAतरA उpचार कhन lsquoगौrsquoवर तीन मााचा काळ घतला पा^हज अशा

^ठकाणी lsquoगौrsquo लत आह अस Pहणतात) Pहणज दोहोहन अधक वशषत तीन मााच अ5र

यत ^दसायला लत अ5र काहA गh अ5राहन वगळ नसत एर)हA गh अ5र उpचारताना दोन

मााचा काळ )यSयत करायचा असतो अfटमाक आवतनार`भी लत अ5र यत आQण त)हा

Eयाpयापढ बहश लघ अ5र असत लत आQण EयापढAल लघ ampमळन चार मााचा काळ परा

करायचा असतो उदाहरणाथ

ldquoगौऽळणी होऊऽसयानो गौऽळणी होऊ

घागYर घऊSन पा यालागी यमनला जाऊrdquo (माampश २१)

अfटमाक आवतनाpया 7या वEतात वा जातीत अEय गण ( ~ - ~ - ) असा यावा तथ

कEयकदा अEय गण ( - ~ - ) असा असतो अशा ^ठकाणी थमा5र लत उpचाYरRयावना

लयबOता रहात नाहA

ldquo णpचइ चचल ब7जampलआ साह जाऽणए

मPमह खlग क- णीसइ जलहर साऽणए

फRल कअबअ अबर डबर दAऽसए

पाऊस पाऊ घ- णाघण सम^ह व- रAऽसएrdquo (ाप ११८८)

शकर आQण इतपर याच उpचार शड-क-र आQण इ-तह-प-र अस होत असRयान अनवार

आQण वसग याpयमळ अ5र )य7जनात Pहणज सवत Pहणज गh होत ह उघड आह lsquoसवयrsquo

सारoया श]दात शीषबद हा अनवार )यjत करAत नाहA कवळ नाकातन उpचार करायचा ह

)यjत कYरतो तथ शीषबदन गhEव यत नाहA महEEव उpचाराला आह लखाला नाहA ह

yयानात वागवल पा^हज

ऋल याचा वचार सयjत अ5राचा वचार कRयानतर कh

सयjतवणपव अ5र

lsquoसयोग T हवास गKEव दतोrsquo हा Sनयम कवळ लखाकड लय दऊन कलला आह काहA

जोडा5रापव=ल लघस गKEव यत नाहA ह ज)हा आढळन आल त)हा आघात असRयासच गKEव

यत अशी या Sनयमाला पती जोड यात आलA उpचारkfया अ5रघटना कशी होत ह पा^हल

असत तर साराच घोटाळा दर झाला असता

श]दाची सारA अ5र आपण सलग आQण लागोपाठ उpचाYरत Eयामळ श]दात कोठ दोन वा

अधक )य7जन सयjत असलA तर Eयातील प^हल )य7जन तEपव=ल अ5रात समावfट होत

व या श]दाची लखन-kfया व आQण अशी दोन अ5र ^दसतात परत उpचारkfया वप-

र अशी दोन अ5र पडतात समपणान पा^हल तर अस ^दसत कn पचा उpचार थमा5राती

सPपन मग तो Vवतीय अ5राpया आर`भी यतच नाहA अस नाहA उpचार काटकोरपणान ampलहन

दाखवायचा तर तो वप- असाच ampल^हला पा^हज पण त असो मoय गोfट हA कn महEEव

लखाप5ा उpचाराला आह lsquoछदसा ल5ण यन Mतमाण बyयतrsquo अस Mतबोधाpया आर`भीच

साडगतल आह श]दात कोठ सयjत )य7जनोpचार असला तर Eयातील प^हला )यजनोpचार

तEपव=ल अ5रात ampमळन जातो आQण त अ5र लघ असRयास Eयास )य7जनात Pहणज गK

कYरतो

सयjतवण kNय नको Mा)य हवा

मराठत हकार ज)हा काहA )य7जनात ampमळन जातो त)हा ^दसायला सयjत अशी सहा

अ5र ह ह Pह T ह Rह आQण )ह हA होतात उpचारkfया हA इतर सयjत )य7जनासारखी

नाहAत कोणता^ह वर नाकात उpचाYरता यतो हा अननाampसक उpचार कRयान लघस गKEव यत

अस मळीच नाहA ह ह अ5र लघ आह पण lsquoहमrsquo ह अ5र )य7जनात अतएव गK आह हा

अननाampसक उpचार जसा वराशी अगदA एकजीव होऊन जातो तसाच हा हकार Pहणज महााण

हा एकजीव होऊन जाऊ शकतो हा महााण अ5रात एकजीव होऊन जातो Pहणनच ाचीन

ampलपीत या महााणयjत अ5रासाठ पथक चह Sनमाण कलA गलA महााणयjत क Pहणजच

ख होय पढ मराठत ज)हा महााणयjत ण न म र ल आQण व ह उpचार नवीन आल त)हा

शाशO रAEया या उpचारासाठ पथक चह Sनमाण )हायला हवी होती तशी वत चह

असती तर ख हा वण 7यामाण सयjत वाटत नाहA Eयामाण ह नव वण सयjत वाटल

नसत परत ampलपीत ह नव महााणयjत उpचार ह ह Pह T ह Rह )ह अस ^दस लागल

Pहणनच त सयjत वण वाट लागल वतत त सयjत वण न)हत Pहणनच क हर पह

तPहA वT हाडी वRह न)ह इEया^द श]दात थमा5र गK होत नाहA अ5राच पfट उpचार

कhन^ह ती क- ह-र अशीच पडतात

ह ह Pह T ह Rह )ह ह उpचारच सकतात नाहAत Pहणनच हA ampलपचह^ह नाहAत

7या सयjत )य7जनात थम )य7जन ह आह अशी ण म ल सारखी काहA सयjत

)य7जन आहत याच मराठत ह उpचार होतात Eयात वणाeचा वपयय होऊन ण म ल

याच उpचार अनZम ह Pह T ह Rह अस होतात आQण चह Pह अT हव Rहाद इEया^द

श]दात या सयjतवणाeचा उpचार कYरताना थम वणाच VवEव होत जस चह PPह

अT T हव RRहाद या ^ठकाणी चनह म-Pह अर-T हव ल-Rहाद अशी अ5रवभागणी होत

असRयान प^हलA अ5र )य7जनात अतएव गK होतात चह Pह Rहाद इEया^द श]दात

अनZम न म ल या )य7जनाच VवEEव होत ह Eयाची अनZम ampभन ढPम जRलाद या

श]दाशी तलना कलA असता तEकाळ पfट होईल या श]दातील उpचाराpया अनकरणान तPहA

उह वRह याच उpचारसOा ज)हा तPPहA उह (कोRहापराकडील बोलAत उन) वRRह (वRल)

अस होतात त)हा थमा5र )य7जनात आQण गK होत

मराठ श]दात )य7जनाचा ज)हा lsquoयाrsquoशी (आQण क)हा क)हा lsquoयrsquoशी) सयोग होतो त)हा हा

यकार असाच Eया अ5रात एकजीव होऊन जात असRयान नVया कYरEय या श]दात ^दसायला

जरA Vय आQण Eय हA सयjत)य7जन असलA तरA वतत ती तशी नसतात श]दाची न-Vया

क-Yर-Eय अशीच अ5रवभागणी होत आQण या सयjत भासणाT या वणापव=च लघ अ5र गK

होत नाहA परत सकत श]दात ती सयjत )य7जन असRयान मराठत Eयाचा उpचार

कYरताना प^हRया )य7जनाच VवEव होत आQण Eयातील प^हल )य7जन पव=pया अ5रात

ampमळन Eयास )य7जनात अतएव गK करत जस नVयाम (नद-Vयाम) सEयान (lt सEय) आQण

बEEयान (lt बEता) या दोन श]दाpया उpचाराची तलना कRयास सकत श]दाचा मराठत उpचार

कYरताना यpया पव=pया सयोगी वणाच VवEव कस होत ह पfट होईल पढAल उदाहरणात मा

lsquoरयrsquo याचा उpचार lsquoयrsquo असा न होता मराठ lsquoT यrsquo माण होऊन तEपव=ल लघस गKEव यत नाहA

ldquoअटSत यshyवान^ह कानन

^टT यगायत EवामपNयताम

क^टलकतल Mीमखच त

जड उदA5ता पमकkशामrdquo (भाग १०३११५)

त)हा अ5राचा सलग आQण पfट उpचार कला असता एखाVया अ5रात जर पढAल जोड

वणाeतील थमवणाचा उpचार यऊन ampमळत असल तरच त अ5र लघ असRयास गK होत असा

Sनरपवाद Sनयम समजावा

परत या Sनयमाला^ह काहA अपवाद असावत अशी Pहण याची विEत क)हा होत व

याचा उpचार Sनरपवादपण वप- (- ~) असा होतो पण हाच जर एखाVया पदार`भी आला

तर तEपव=ल लघस गKEव याव कn नाहA vानकाश हा श]द [ - ~ ~ - ~ ] असा उpचारावा

कn vानप-काश [ - - ~ - ~ ] असा उpचारावा दSनक बोलAत तर याचा उpचार [ - ~ - ~ ]

vान-काश असा होतो त)हा पVयात ाय कोणता मानायचा हा Nन आह डोzयापढ

पVयातील उदाहरण पा^हज Pहणन पढAल उदाहरण रचन पाह या

रव-काश हा पडला भवर

रवकाशी सवणसदर

मलास या ^हरवळी Znड Vया--

असो काळजी उVयाची उVया

छदोभग टाळायचा असला तर प^हRया चरणातील lsquoवrsquo ह दसर अ5र लघच ठवल

पा^हज आQण तीlaquo-यEEनान हान त लघच ठवायच Pहणज lsquoवrsquopया मागन कचत

अडखडळRयासारख थाPबन मग पढAल lsquorsquoचा उpचार अपfट Sनसरडा करावा लागतो१ (१

यालाच तीlaquoयEEनोpचारण Pहणतात यदा तीlaquoयEEनन सयोगादरगौरवम नpछदोभग

इEयाहतदा दोषाय सरयrdquo (सरवतीक ठाभरण ११२३) या वचनाला फार महEEव दता कामा

नय) अस न कल तर दसT या चरणातील व-प याpया सहजसयोगामाण प^हRया चरणात^ह

सयोग होऊन वप अस होऊन दसT या अ5राला गKEव यत सलग पfट आQण वाभावक

उpचाराला महEEव दणारा कव प^हला चरण lsquoपड हा रवकाश सदरrsquo असा सधाhन घईल एका

चरणात एक Sनयम आQण दसT या चरणात दसराच Sनयम अस SनरकशEव Eयाला Kचणार नाहA

पVयात चरणातील सारA अ5र सलग आQण पfट उpचारावयाची असतात त)हा चरणात कोठ^ह

सयjत वण आला असला आQण तो कानाला^ह सयjत तीत होत असला तर तEपव=ल लघ हा

Sनरपवादपण गK झाला पा^हज Z इEया^द सयjत वणाpया करणी सOा अपवाद कर यात

यऊ नय

(१) ldquo सा मगलनानवशOगाी

गहAतEयदगमनीयवाrdquo ( कमार ७११ )

(२) ldquo ायनाभलदम7जनमाश

िथत Sनवसनहणायrdquo ( ampशश १०६० )

या अवतरणातील छदोभगाpया दोषाpया पYरहारासाठ lsquoT हवाrsquo Pहणन ज स

पगलाpया नावावर वक यात यत Eयाचा पगलाpया दशाात तरA पEता लागत नाहA

चरणाती खटका तरA असतोच त)हा एखाVया चरणार`भी सयjत वण आRयास Eयातील

प^हला )य7जनाबरोबर काहA Eयाpया पव=pया चरणाpया अती असलRया अ5रात ampमळायला

जात नाहA आQण त चरणाEय अ5र लघअ ठवायच असRयास तस राह शकत

जलबद जसा पVयदलिथत

5णभगर ह तस जीवत

यथ थमचरणाती खटका असRयान तक-5ण असा सयोग होऊ शकत नाहA Pहणनच

कदारभान

rdquoपादादावह वणय सयोग Zमसvक

परिथतन तन याRलघताऽप jवचद गरोrdquo ( क ११० )

असा Sनयम सागन

rdquoअRप)ययन सदYर

ाPयजनो ampमfटमNनाSतrdquo

ह उदाहरण ^दल आह

ऋल ह शO वर न)हत

ऋ ल याचा वचार आता करण योlय होईल सकतात याना वर मानतात आQण मराठ

भाषत ह सकतश]दा)यSतYरjत इतर कोठ^ह आढळत नाहAत ल हा jलित या एकच श]दात

आढळतो ऋ आQण ल याचा उpचार ाचीनकाळी सकतात कसा होत असल तो असो आ ई

ऊ ए ह आपल वरच काय परत इजीतन मराठत आलल बट हट इEया^द श]दातील ऍ Sन

बॉल मधील ऑ ह इजीतील वर^ह सारच lsquoअrsquoची SनरSनराळी Sनभळ hप वाटतात ऋ-ल च

आजच चampलत उpचार पहाता त तस अpया hपावलAत बसत नाहAत v Pहणज याचा

उpचार जसा मराठत ज आQण ञ याpया सयोगाहन अगदAच ampभन lsquoVयrsquo असा होतो Eयामाण

ऋ-ल याच आज होत असलल उpचार ाचीन अकराpया hपावलAत बसतील अशा उpचाराहन

अगदAच ampभन वाटतात वतत कवळ )य7जनाचा उpचार कhन दाखवण अशjय आह परत

क ख ग र ल अशी पाय मोडललA )यजन उpचाhन दाखवताना 7या वराचा आMय घ यात

यतो जो धड इ नाहA धड उ नाहA पण यामधीलच असा जमन ouml सारखा वर तो र आQण ल

या )य7जनाना ampमळाला असता ज उpचार होतील त अनZम ऋ-लच उpचार होत अथात

आधSनक मराठत ऋ-ल ह वर नसन हA Yर-ampल वा K-ल यासारखी अ5र आहत एखाद वरात

अ5र दAघ उpचारAत रा^हल असता लाPबवलला उpचार हा Eया वराचा उpचार असतो का ह

अ5र लाPबवन उpचाYरल कn आऽऽऽऽ हा वर तीत होतो क ह अ5र लाPबवन उpचाYरल कn

जो वर तीत होतो तो कममधील शO वर होय ककार आQण रकार ह लाPबवल जात नाहAत

ऋ आQण ल या अ5रात जो वर तीत होतो Eयाpयासाठ जर Į ह चह उपयोगल तर ऋ

आQण ल हA अ5र Į आQण ल अशी ampल^हलA जातील आQण म ह साध अ5र न राहता म अस

सयjत अ5र होईल अथात अमत श]दाची अ5र अम-म-त ( - ~ ~ ) अशी पडन ऋकारयjत

अ5रापव=pया अ5राला गKEव यईल

मग कवीpया रचनत ऋकारान तEपव=ल लघला गKEव आRयाची उदाहरण दampमळ का इतर

सयjतवणापव=pया लघस गKEव न आRयाची उदाहरण जथ अगQणत आहत एखाVया पदार`भी

सयjत वण आला असता तEपव=ल लघ तीlaquoयEEनान लघ ठव याची जथ व^हवाट ^दसत तथ

ऋ---ल याpया पव=ल लघस गKEव आRयाच उदाहरण नाहA या गोfटAला महEEव नाहA ldquoवीर

पडSन रQण वग िजडकतीrdquo ( कपग ४९) असा चरण पादाकलकजातीत ampल^हणार कव ldquoउ77वल

मगटampशरA धYर नपतीrdquo ( कपग ४9) असा चरण ampल^हतील यात नवल नाहA परत ऋ आQण ल

ह वर आहत अस मानणार हच कवmdashMी नरampसह चतामण कळकर ज)हा सहजगEया

शादलवZnडतात

ldquoदई धीर मनाampस आजवYर मी झाल य33न वथाrdquo (कपग ६९) असा चरण ampल^हतात त)हा

ऋकारयjत अ5रापव=ल लघ गK )हायला पा^हज ह आपोआप ampसO होत अ5राच उpचार सलग

आQण पfट कल असता ऋकारयjत )य7जनापव=ल लघस गKEव आलच पा^हज ldquoविEत

पYरसSनया ितampमत सवहA मानसीrdquo ( लSत २) या पवीवEतातील चरणातील विEत या श]दाचा

उpचार आQण ldquoSनवEती हA वEतीशी झज SनEय वलोकnrdquo (^टक ११२४) या साकnजातीतील

चरणातील विEत या श]दाचा उpचार याची तलना कलA असता आधSनक मराठतील hढ आQण

चampलत उpचाराpया kfटAन ^टळकाचाच चरण शO वाटतो

चा अपवाद होतो का

मग सदय या श]दामyय थमा5र गK का होऊ नय मyय सयjत )य7जन नाहA

हच कारण होय सकतलखनपOतीमाण ह अ5र ampल^हल जात असल तरA उpचारत त

ह+र+अ (hrouml) अस नसन T ह+अ rhouml अस आह Pहणज T मyय एक वampशfट वर ampमळन ह

अ5र होत अथात lsquoतT हाrsquo मyय 7यामाण थमा5राला गKEव यत नाहA Eयाचमाण lsquoसदयrsquo

मyय थमा5राला गKEव यत नाहA

वरभिjत

7या सयjत वणाeत प^हला वण र आह अशा सयjत वणाची फाळणी वEताpया सोयीसाठ

मyय एखादा इकार घालन ाचीन सकत का)यात कर यात यत अस ^दसत

rdquoय व Nवसतमन वNवसज Nवसित

य चकतानमन चEतय उpचकित

भम डल सषपायSत यय मिyन

तम नमो भगवतऽत सहम_नrdquo (भाग ६१६४८)

यथ सष याचा उpचार सYरष असा करावयाचा आह मराठत^ह वष याच वYरस अस hप

होत पण मराठत वष ampलहन वYरस उpचाYरत नाहAत तर lsquoवYरसrsquo अस ampल^हतात

चरणाEय अकार

चरणाती वरामपव वर दAघ होतो या यायान चरणाEय अकार अवNय असRयास दAघ

कYरता यतो या दAघ अ-साठ ampलपीत Sनराळ चह नाहA Eयामळ तो ^दसायला एकमाक अच

^दसला तरA छदाpया आवNयकतमाण तो दAघ उpचारावयाचा असतो चरणाEय अकार हा

T हव असच शकत नसता तर Eयाpयासाठ Sनराळ चह अस याची आवNयकता न)हती पण

चरणाEय अकार कEयकदा T हव अस शकतो त)हा शOलखन करायच Pहणज कवतत तो

ज)हा दAघ असल त)हा वर एका मान पढ लाPबवायचा आह ह दाखवायला Eयाpयापढ ऽ ह

चह घालाव

ldquoत)हा आPहA Pहटल ldquoहA T हासाची

रजनी क)हा जाईल वKSन साची -

वततची पहाट ती यईल ऽrdquo

उEकषाचा ^दन क)हा सचवील ऽrdquo (कक २०)

चरणाती एक माpया वरामाची^ह कस नसत कवळ खटका असतो त)हा अEय अकार

T हवच उpचारावा लागतो

(१) ldquoभलल दखSन सकळ^ह सदर

सरागना तो नाचSत भवरrdquo (कक १४३)

(२) ldquoमन कती उतावळ घत धाव

कध वYरन नोवरA हAच हावrdquo (दशा ३७)

(३) ldquoआPहA Mीरामाच चाकर

ldquo हYरकnतन आमचा मशारा रामनाम तपसाखर १

अमतhप घYर बसRया दतो वाEमसखाची भाकरrdquo 2 (अक १३७)

चरणाEय अकार हा छदाpया सोयीसाठ जसा दAघ होऊ शकतो तसा तो छदाpया

सोयीसाठ गाळता^ह यतो हा गाळावयाचा अकार वणाखालA हलचह काढन दाखवण ह

शOलखन होईल

ldquoपाखरा यampशल का परतन

मEमान ^दRया खणातSन एक तरA अठवनrdquo (^टक ११४१)

अशा ^ठकाणी अEय अ5र अकारवर^हत असन^ह तो वण मोडन ampल^हण कEयकाना चकnच

वाटत जो अकार उpचारावयाचा नाहA तो खणन तसा दाखव यात चक कोणती तो अकार

उpचारावयाचा असतो असा 7याना म होतो Eयाpया माचा Sनरास कर यासाठ वरAल

पVयाpयाच जातीतील सकत पVय दत तलना अवNय कhन पहावी

ldquoवजयत रामदत हनमान

यो रघपSतनासह सीव मया योिजतवानrdquo (वदप ८)

हा अEय अकार उpचाYरत आह अस समजन Eयाचा एक लघ गणन अरवदा^द ampभन

वEत ^हदA छदभाकरात साडगतललA आहत परत हा अकार अनpचाYरत आह तसा

गणRयास वEतभद होत नाहA उदाहरणाथ छदभाकरातील अरवद (प २०७) ह वEत वतत

दampमलच होय

अकार गाळ याची हA मोकळीक चरणातीच ठवललA आह इतर नाहA दSनक बोलAत

श]दाEय अचा उpचार jवचतच होतो आQण जर मग कळ इEया^द श]दातील अEय

अकार गळन उपाEय अ हटकन दAघ होतो तरA पVयात हा श]दाEय अकार उpचारावा आQण

उपाEय अकार T हवच गणावा अशी व^हवाट आह जर मग कळ इEया^द श]दाच लगEवलखन

( ~ ~ ) असच होत बोलतो चालतो इEया^द श]दात^ह मधला अकार गळन सामाय उpचार

बोलतो चालतो असा होतो तथाप या उpचाराला अVयाप मायता ampमळाललA नाहA एर)हAचा

उpचार आQण का)यपठनातील उpचार यातील हा भद वाभावकपणाला थोडा मारक होतो ह

Sनसशय खर आह हा भद काढन टाकRयास भाषच वhप कती Sनराळ ^दसल या कRपननच

डोळ ampमटन _यावस वाटतात तथाप हA Zाित बहजनाpया योजनन आSन द डकान घडवन

आणRयास त अSनfट होईल अस मा नाहA

lsquoराजा ampशवाजीrsquo या का)याच कत महादव मोरNवर क ट१ (१ मळात श]द पढAलमाण

आहत ldquo It is not pure Marathi words that are at fault but the system of quantification now in

force is irregular and unnatural Marathi words are not written as they are pronounced For

instance nobody pronounces उचलन as consisting of four full syllables but च is only a

consonant and is amalgamated with उ which threrfore becomes long by position So long as this

difference between Marathi written and Marathi spoken is not removed or atleast recognized so

long as some innovation founded on the knowledge of this difference is not introduced the cause

of Marathi metrical composition should suffer A ware of this I fearlessly adopted the method of

writing words as they are spoken in my poem So the reader will find खालचा instead of खालचा

which is really unmusical) (Preface p 23) ह Qrतशक १८६९ मधील आपRया तावनत

Pहणतात ldquoहा शO मराठ श]दाचा दोष नाहA पण अ5रवभागणीची आQण अ5रमोजणीची पOत

हA अSनयampमत आQण अवाभावक आह मराठ श]द जस उpचाYरल जातात तस त ampल^ह यात

यत नाहAत उदाहरणाथ उचलन या श]दाचा उpचार कYरताना पण चार अ5र कोणी^ह उpचारAत

नाहA च ह कवळ )य7जन असन त तEपव=ल lsquoउrsquo मyय समावfट होत आQण Eयामळ त अ5र

गK होत लखी मराठ आQण बोलललA मराठ याpयातील हा भद जोपयत दर कर यात यत

नाहA Sनदान ओळखला जात नाहA या भदाpया जाणीववर जोपयeत एखादA नवी पOSत

थाप यात यत नाहA तोपयeत मराठ पVयरचनpया कायाची हA हाSनच होत रहाणार ह जाणन

श]द जस उpचार यात यतात तसच त माया का)यात ampल^ह याची पOSत मी Sनभ=डपण

वीकाYरलA Pहणन वाचकाला lsquoखालचाrsquopया ^ठकाणी lsquoखाRचाrsquo अस आढळल lsquoखालचाrsquo ह hप

खरोखर कणकट आहrdquo

ऋकाराला वर न समजता T +अ अस अ5र समजन Eया धोरणान Sनरपवाद रचना

कर यचा जो उपZम मी चाल कला आह तो क ट यानी दाखवलRया ^दशनच आह परत या

एवयाशा सधारणलाच अvान आहान कती वरोध होत आह मग क ट याची स`भावना ६५

वषामाग कशी झालA असल याची कRपनाच करावी

ampशfटसPमत आQण सवचampलत असा पfटोpचार हवा

जा पfटोpचार ampशfटसPमत आQण सव चampलत आह Eयामाण ज लखन त शO होय

आQण Eयामाणच पVयात^ह रचना असावी वयिjतक उpचार वचयाला मा अगदA महEEव दऊ

नय

rdquoदAघा5रमप िजला व चEपठSत तदप भवSत लघ

Vवौ वा ीनथ वणानक जाती^ह शीmiddotपठनाpचrdquo (क २२ ^टका)

हा Sनयम नागर ससकत मराठचा न)ह Eयाचमाण दSनक बोलAत काहA उpचार आपण

घाईघाईन अपfट आQण लघ कYरत Eयामाण रचना कYरता कामा नय उदाहरणाथ lsquoमहाrsquo या

श]दातील lsquoहाrsquo चा उpचार घाईघाईन कEयकदा अपfट आQण T हव कला जातो Pहणन काहA

ldquoपाथसखा Pहण बोधतस भगवत पहा महाभारतयOीrdquo (उभ)

rdquoमहाराfाpया प याईpया फलRया फलवलArdquo (कगी)

अशी रचना रampसकमाय होणार नाहA ाचीन मराठ कवीpया का)यात शथRय आढळत

Pहणन तशी रचना आता भाषा नागर ससकत ससघ^टत आQण रखीव झाRयावर^ह करण

असमजसपणाच होईल सो^हरोबा आिPबय याpया

ldquoसवची पाहाता उदाampसन मना काहAच ना वाटत

ह प8जाEमक सव वNवरचना स`भत ह आटत

ना पाचाYरत अडग यऊSन बह वराlय ह दाटत

सोहAरा Pहण ाितच वसन कn Sनात ह फाटतrdquo (सोआप १७१)

या शादलवZnडतातील Nलोकासारखी रचना आता असयच झालA पा^हज

लखनामाण सरळ वाचन करAत गल कn त ाय शO )हायचच हा जसा बालबोध (नागरA)

ampलपीचा वशष आह Eयामाण आधSनक मराठ कवता लखनामाण सलग पfट वाचीत

गRयान Sतpयातील छदाचा बोध आपोआप होतो हा जो बहमोल वशष मोरोपत-दवला^द

पVयभना मराठत कमावन आQणला आह तो गमावण अनथावह होईल हा वशष ाचीन मराठ

कवतत नसRयामळ शकडो अथkfया सरस अशी पद ददवान गVयासारखी वाचावी लागतात

कारण लखनानसारA वाचनान Eयाpयातील छदाचा बोध होत नाहA पVयरचनत अडचणी यत

नाहAत अस नाहA परत अडचणीpया SनampमEतान अपfटोpचाराचा च8चवश होऊ ^दला तर तो

पYरणामी घातक झाRयावना रहाणार नाहA णय ीSत आQण म हA श]दयी मा िजतकn

अपYरहाय Sततकnच जाचक आह त)हा या तीन श]दाpया परताच lsquoतीlaquoयEनोpचारrsquo 5Pय ठरल

सयjत वणाचा उpचार अपfट करण हा अ5Pय दोष आह ह मनाला पटRयावना तो टाळ याच

कfट कोणी करणार नाहA अस दोष िजतक दampमळ Sततक कवीच पVयपटEव शसनीय ठरत

अस दोष टाळता यावत Pहणनच तर कवीला श]दZम फरव याची अपYरचत पयाय

वापर याची आQण श]दाची hप वकत कर याची थोडी मोकळीक असत

४ SनरVकशEवाpया मयादा

या मोकampळकnचा वचार थोया वतारान यथच कhन टाकण बर पVयरचना Pहणज

वampशfट साpयात SनरSनराzया मााकाराच श]द-खड बसवन करावयाची साथ आQण लयबO

अ5ररचना होय हA िजतकn दयडम Sततकnच दfकर असRयान गVयलखकाप5ा कवीला थोड

अधक वातय द यात यत हच Sनराzया श]दानी सागयाच Pहणज का)याची

गVयभाषासरणीपासन pयSत हA काहA माणातच 5Pय असत त)हा कवीन कती वातय

चालवाव याचा वचार नमतपणान आQण तडजोडीन )हायला पा^हज कव आQण वाचक यानी

एकमकाची सोय पहायला हवी आQण भाषा हA सवाeचीच असRयामळ Sतpया थयाकड

वEवर5णाकड आQण सवधनाकड सवाeनीच लय परवायला हव श]दZम फरव याची आQण

अपYरचत पयाय Sन श]दाची ाचीन वा ामीण hप वापर याची मोकळीक कवीला असलA तरA

आपRया भाषत दरावय आQण दबधता हA यत नाहAत यावषयी कवीला द5ता बाळगावीच

लागत 7या कालात कव रचना कYरतो Eया काळpया लोकाना तो आपलAच चampलत भाषा

ampल^हत आह ह पटल पा^हज नाहAतर Eयाना Eया का)यावषयी आपलAक वाटणार नाहA कवीला

एकदर 7या श]दसहाची आवNयकता भासत Eयात अ)ययसवनामा^द पदोपदA यणार काहA

श]द असतात आQण मराठ पVयात Eयाची अनक hप चampलत आहत त)हा या बहhपी चRहर

श]दाचा उपयोग कRयास आQण समानाथ= श]दाचा साठा ठवRयास ldquoअप भाष मष कयात

छदोभग न कारयतrdquo अस जरA वचन आह तरA सामायत श]दाची वकSत कर याचा सग

कवीवर ओढवणार नाहA

(१) सकत धातपासन भतकालवाचक धातसाधत अ)ययापासन आQण नामापासन तसच

मराठ नामापासन Sन वशषणापासन Zयापद ampसO कर यान अथ थोडjया श]दात सागता

यतो अशा रAतीन ampसO कललA Zयापद उpचारसलभ आQण सटसटAत मा असावीत ाचीन

मराठ कवीनी घालन ^दलल ह वळण पVयातच न)ह तर Sनभ=डपण गVयात^ह गरवल पा^हज

यात भाषच ^हतच आह

(२) करA कYरशी करA कYरती यासारoया hपाचा उपयोग अनक काळ दाखवायला होतो

याचा Eयाग कh नय ईकारात hप सकमक Zयापदासाठ योज याकड लय Vयाव

(३) न ह अ)यय वाjयात कोठ^ह घालन Zयापदाच नकाराथ= hप साधता यत

(४) काहA Zयादाpया भतकालाpया hपात उडला उडाला अस दोहA कार आहत

दोहA^ह पVयात hढ असल तरA होता होईल तो ज hप गVयात hढ आह त वापर याकड विEत

असावी उबाला जळाला Qझजाला तसच Sनघला Sनमला ampमळला हA hप बहश कोणी गVयात

वापरAत नाहA आQण पVयात^ह वापh नय

(५) कYरती कYरशी याpया ^ठकाणी कYरSत कYरampश हA hप क)हा क)हा वापरावीत परत

जाई करA अशा Vय5रA hपातील अEयवर T हव कh नय

(६) करAत जाशील अशा अकारात hपातील उपाEय वर T हव कला तरA चालल परत

अEया5र दAघ असताना उपाEय वर T हव असतो तो दAघ कhन फकnत करAती अशी hप

योजण टाळाव

(७) गलA उठलA अशा भतकाळाpया hपातील अEय ई T हव कh नय बसल जातस अशा

hपातील उपाEय एकार T हव कर यासाठ बसल जाSतस अशी hप वापh नयत पाह याची

पाह पाह अशी दोहA hप चालतील परत करो करोत याची कK कKत अशी hप यjत वाटत

नाहAत

(८) लागलA याpया ^ठकाणी lsquoलागSयलArsquo (कक २०) ह hप कससच वाटत अशी hप

वरRयानच वापरावीत धावनला कYरजतो अशी hप मा आधSनक मराठ पVयात मळीच वापh

नयत

(९) घई दई अशा Vय5रA hपाpया ^ठकाणी घ द न पी भी य वी हो अशी एका5रA

hप वापरण सोयीचच आह

(१०) ऊन Eययात श]दात उचा ऊ ओ कYरता यतो आQण न ची Sन नी Sनया नीया

अशी चार hप कYरता यतात करौSन PहणौSन हA hप मा आता चालणार नाहAत

(११) lsquoका कYरता वmiddotालाrsquo (^टक १०६) यामाण Vवतीयचा Eयय Sनfकारण लावण इfट

नाहA

(१२) वभिjतEययाचा लोप कhन त काय सामायhपाकडनच कhन _यावयाच त सOा

अकारात आQण आकारात नामाpयाच आQण Vवतीया-चतथ=परतच कhन _याव lsquoतातडीनrsquoच

काय lsquoतातडीrsquo या hपान कhन घण योlय नाहA

(१३) त हा Vवतीयचा Eयय ए ई हA ह ततीयच Eयय आQण आ ई ह सतमीच

Eयय ह पVयातच आढळतात तारतPयान Eयाचा उपयोग चाल ठवायला काहA अडचण नाहA ए

ई ह ततीयच Eयय अकारात नामासच लावावत आQण सतमीचा Eयय इ याच T हवीकरण

कh नय

(१४) सामायhपातील उपाEयवराच T हवीकरण कh नय सSतला काकन हA hप वापरण

उचत नाहA

(१५) वशfयाpया सगती वशषणास^ह वभिjतEयय लाव याची सकतातील पOत

मराठत योlय नाहA lsquoपव चYरrsquo lsquoपावन उपवनrsquo lsquoमगल जडगलrsquo ह योग अमराठ वाटतात

(१६) शO सकत श]द िथरोpचार असRयास Eयाची वकSत कh नय सामायhप

कYरताना उपाEय वर दAघ असRयास तो T हव होतो हा मराठ श]दाpया वषयीचा Sनयम

सकत श]दाना लाव नय तीला Kपान हA hप चागलA ^दसत नाहAत lsquoशYररालाrsquo ह hप

एकवळ चालल पण lsquoशYररभोगrsquo तर अगदA असय होतो

(१७) नदA वध यासारख ज दAघ वरात श]द आहत Eयातील अEय वर कधीच T हव

कh नय

(१८) ीSत हत यासारoया इकारात आQण उकारात नामातील अEयवर छदोवशात

दAघ ampलहावत ीत हत इEया^द काहA थोडjया श]दात यमकासाठ अEय अकार होऊ Vयावा

समासात मा ह श]द शO hपातच योजावत kfटAशर ीतीयjत रघनायक अशी समतhप

Eया7य होत

(१९) त या नामाच दA ह सतमीच hप चाल ठवाव पण समासात दकमल न Pहणता

Eकमलच Pहणाव

(२०) शampशन हितन सारखी जी नाम आहत Eयाची थमची hप शशी हती अशी

असतात या hपातील अEय इकार T हव कला तरA चालल पण उलटप5ी समासात शशी-वदना

हतीदत अशी hप Eया7य गणावीत

(२१) छदस तपस तजस नभस यासारखी जी नाम आहत Eयातील अEय सचा

साहिजकच वसर पडतो ampश5णाpया सारामळ छदोम7जरA तपोबल तजोभग मनोर7जन

इEया^द समास जरA सवसामाय पYरचयाच झाल आहत तरA नवीन समास कYरताना मन-

र7जनासारख कर यात आल तर त 5Pय मानावत

(२२) मराठ समासात सिध वकिRपक असला तरA शO सकत समासात तरA या

वकRपाला वाव नसावा lsquoभातउदयrsquo lsquoजन-इpछाrsquo lsquoउEक ठाअनळrsquo अशी समतhप वापh नयत

(२३) ाचीन मराठ कवतत अकारात ीampलगी नामाना Sनfकारण हA जोडीत असत जस

आगी सरA चाडी तळमळी हA hप आता नकोत

(२४) आता आपणा आपला इEया^द पाच सहा श]द सोडल तर श]दार`भीpया आचा अ

करण यjत नाहA आग आजन आळस हA hप^ह Eया7य मानावीत

(२५) धjका बjकn हiexcl इEया^द श]दात दहरA )य7जनाpया ^ठकाणी एकरA )य7जन सहसा

वापh नय

(२६) छ थ त मी इEया^द एका5रA श]द T हव वापh नयत पण हा Sनयम कn नी हA

या अ)ययाना लाग नसावा

(२७) सवनामाpया hपात ववधता फार आह मला याpया ^ठकाणी मज मजला

मजलागी मजलागन मशी मजशी मात मजSत अशी आठ hप वापYरता यतात माया

तया Eयाpया याची माQझया तQझया Eयाचया अशी^ह hप होतात इयस Sतयच तयाला

ampमया Pया तवा Eवा इEया^द ववध hप तारतPयान वापhन िजवत ठवावीत आPहA तPहA

माझी तझी Eयाची इEया^द श]दातील अEय वर T हव कh नय हA जी ती या ीampलगी

hपाpया ^ठकाणी ह ज त हA hप यमका^द श]दचमEकतीपरतीच वापर यासारखी आहत

(२८) सवनामामाणच अ)ययाची^ह ववध hप आढळतात याच श]दाना चRहर Pहटल

आह इतर श]द अवकत रहावत Pहणन या करकोळ श]दाची ववध hप चाल रहावीत हच

योlय होय hपाची ववधता पहा-

(१) अलAकड अRयाड ऐलAकड ऐलाड

(२) अस ऐस एव कस कस कव कवी तस तस तव तव

(३) आज अिज आजी

(४) आQण अन Sन

(५) इथ इथ यथ कठ कठ कोठ Sतथ Sतथ तथ

(६) कहA कcopy कदा कधी क)हा क)हा जई जcopy जव जधी ज)हा ज)हा Eयाचमाण

तई त इEया^द

(७) कडन कन पासन पन

(८) खालA खाल खालSत खालती खालAल खालला

(९) जर जYर जरA तर तYर तरA पYर परA परAस

(१०) झणी लवलाहA लौकरA झडकरA सEवरA

(११) नाहA न^ह

(११) SनEय Sनत

(१२) पलAकड पRयाड पलAकड पलाड

(१३) पढ पढ पढारA पढारा पढत पढAल पढला

(१४) भवती भवत भवतालA भोवता भवती भवत भोवतालA

सभोवती सभोवतालA

(१५) मग मा

(१६) मyय मध मध मधी मािज माजी माझारA भीतरA

(१७) माग मागा मागती मागन माघारा मागील मागला

(१८) वर वYर वरA वरSत वरती वरत वरAल वरलA

(१९) वना वण वीण

SनरकशEवाpया या 7या मयादा घालन ^दRया आहत Eया पाहता Eयात एकसीपणा नाहA

ह उघड आह पण हा दोष )यिjतश कवीचा वा भाषचा नसन मलभत मनfयवभावाचा आह

)यjतीतसOा जर आEयितक एकसीपणा आढळत नाहA तर अशा कोयवध )यjतीची ampमळन

जी भाषा Sतpयात Eयाची अप5ा करण चकnच आह मनfय एकnकड एकसीपणा आण याचा

यEन कYरतो तर दसरAकड ज चरपYरचयाच hढ आह त Eयाला सोडवत नाहA त)हा वसगSत

आQण तडजोड हA या मलभत Vवताचीच फळ आहत शO सकत श]दाच योग सकत

)याकरणास अनसhन करावत अस ठरवन दारा समाध इEया^द श]द पिRलगी वापरल तर त

हायापद पाि डEय होत बर मराठ )याकरणाच Sनयम यpचयावत सव श]दाना लावावत अस

ठरवन lsquoआधSनकrsquo lsquoववीधrsquo lsquoतीलाrsquo अशी hप ampलह लागलो तर तो Sनरगल सधारकपणा होतो

आQण डोzयापढ नकोसा वाटतो तरA सधारणची ^दशा ठरलA कn Eया ^दशन थोडीफार गSत

करAत रहाव ह यjत होय

५ गणवचार

गण Pहणज चरणाचा वाभावकपण पडणारा भाग होय पVय जर आवतनी असल तर

चरणात ठरावक कालात उpचारRया जाणाT या अ5राच ज गट पडतात त वाभावक गण होत ह

सदव एकाच अ5रसoयच आQण लगZमाच कस असतील ldquoअpयत कशव रामनारायणमrdquo या

चरणात ( - ~ - ) अस य5रA गण चार पडतात तर ldquoधनोत नो मनोमल कampलदनिदनी सदाrdquo

या चरणात ( ~ - ~ - ) अस चतर5रA गण चार पडतात Kjमवती वEतात ( - ~ ~ - - ) अस

प8चा5रA गण दोन पडतात तर दोधक वEतातील दोन गण ( - ~ ~ - ~ ~ ) आQण ( ndash ~ ~ -

- ) अस ampभन ampभन पडतात शाampलनी वEतात गण या kfटAन पहाता ( - - - - ) आQण ( - ~

- - ~ - - ) अस पडतील

पगलोjत क

वEताच ल5ण Pहणज चरणातील अ5राची सडर)या आQण लगZम हA साग याpया 7या

अनक शाोjत पOती आहत Eयापकn पगलाpया पOतीत य5रA गणाची काची योजना

आह हA पOSत अधक hढ झाRयामळ गण ह य5रAच असल पा^हजत हा समज hढ झाला

आह या गणात^ह काहA शभ आQण काहA अशभ मान यात यऊन Eयाpया दवता आQण Eयाची

फल हA किRप यात आलA आहत पण या दवखळपणाpया पचाला पगलाpया सात आधार

नाहA

या य5रA गणाpया नावाpया साहाJयान कोणEया^ह वEताच ल5ण थोडjयात आQण अचक

मा डन ठवता यत हA गोfट खरA आQण Pहणनच वfणन जस लोjय )यापल तस य म त

र ज भ न स ल आQण ग या दहा अ5रानी समत वामय )यापन टाकल आह अस

कदारभ१

(१ ldquoमयरसतजभनलगसampमत मSत वामय जगSत यय

स जयSत पगलनाग ampशवसादाVवशOमSतrdquo (हलायध)

ldquo Pयरतज`नगलातरampमदशampभर5र

समत वामय )यात लोjयampमव वfणनाrdquo (शक १६)

Pहणतो

lsquoयमाताराजभानसलगमrsquo या सान पगलान साडगतलRया गणाची नाव आQण वhप

बाधन टाकलA आहत कोणती^ह तीन अ5र Zमान घतलA असता Eया Eया य5रA श]दाच ज

लगEवhप होत त Eयातील आVय5रान Sन^दfट होणाT या गणाच वhप होय

यमाता ( ~ - - ) मातारा ( - - - ) ताराज ( - - ~ ) राजभा ( - ~ -) जभान ( ~ -

~ ) भानस ( - ~ ~ ) नसल ( ~ ~ ~ ) आQण सलग ( ~ ~ -) हA य म त र ज भ न

आQण स या गणाची hप होत ल (~) ह अ5र लघदशक असन ग (-) ह गKदशक आह याpया

सायाJयान वEतल5ण थोडjयात सागता यत जस ldquoशादलवZnडत Pसौ 7सौ तौ ग

आ^दEयऋषयrdquo परत अथशय आQण उpचारक^ठण स T हवतम असल तरA बनचक ल5ात

ठवायला थोड Mम पडत नाहAत एखाVया Nलोकाच वEत कोणत Pहणन कोणी वचाYरल तर

आपण काहA गण मा डन समरणान त ओळखीत नाहA वाचता-वाचताच तो Nलोक कोणEया

ओळखीpया Nलोकासारखा आह ह आपला कान सागतो आQण मग आपण Eया ओळखीpया

Nलोकाpया वEताच नाव सागत Pहणन वEत ओळखता यायला Eयक सampसO वEताच एक

एक उदाहरण चागल yयानात ठसल कn पर वचारलRया Nलोकाची शOता तलनन सहज पारखता

यईल यSतथान^ह Nलोक Pहणताना आपण वशष कोठ थाPबत ह पाहनच yयानात रहातात

त)हा तो डपाठ करावयाpया शO Nलोकात Eयाpया वEताच नाव थत कलल असRयास त^ह

अनायास सागता यईल य5रA गण^ह सागा Pहणन कोणी आहच कRयास आर`भीपासन

य5रA तकड पाडन लगZम मा डन यमाताराजभानसलगम या साpया साहाJयान Eया गणाची

नाव^ह सागता यतील

(२ दसर एक स ldquoमायावी यताEमा रावण सहसा तQण जजाप भावय न इSतrdquo ह एका

वVवान जमन नयाकडन ampमळाल अस चालस फampलप ाऊन आपRया Sanskrit Prosody pया ३

T या पfठावर Pहणतो ldquoयमाताराजभानसलगमrdquo ह स पाQणनीन कल अस याच ाऊनन २८ )या

पfठावर ampलहन ठवल आह या साचा उगम मला सापडला नाहA

ldquoशादलासच कौतकापद गम शादलवZnडतrdquo

- - - ~ ~ - ~ - ~ ~ ~ - - - ~ - - ~ -

मातारा सलग जभान सलग ताराज ताराज ग

त)हा शादलवZnडताpया एका चरणात १९ अ5र असन मसजसतत अस Zमान गण

पडन शवटA एक गK असतो आQण यSत बारा)या अ5रानतर असतो अस सहज सागता यत

परत वEतvानाला या काचा काहA उपयोग नाहA

अ=याय ३ रा

व3तवचार आ6ण व3तवतार

ampशखा१ (१ ampशखा Sन ख7जा ह कार वEतरEनाकर आQण ाकत पगल या दोनच थात

पादVवयघ^टत आहत) ख7जा Sन चampलका ह कार वगळRयास सकतात पVयाच पYरमाण

चतfपदA ह आह ampशखा ख7जा Sन चampलका या कारात चरण दोन दोनच असल तरA त दAघ

असRयान Pहणताना Eयाच वाभावकपणच चारचार चरण होतात सकतात बहश अनfटप

छदातील चतfपदAसच Nलोक Pहणतात तथाप शकराचायकत lsquoातमराampम ^द

सफरदाEमततEEवमrsquo या lsquoातमरणrsquo तोात वसतSतलकावEताpया तीन चतfपVया असन

Eयाना उiexclशन नतर

ldquoNलोकयampमद प य लोकयवभषणम

ातकाल पठVयत स गpछEपरम पदम ldquo

असा Nलोक आह मराठत कोणEया^ह वEतातील चतfपदAस लोक Pहणतात

7या पVयातील चरण वampशfट अ5रसoया लगZम आQण मोडणी वा गणवभागणी यानी

Sनयampमत असतात त वEत होय मोडणी Pहणज पगलोjत गणाचा Zम न)ह तर अतगत

आदोलनानसार होणारA गणवभागणी होय अ5रसoया आQण लगZम हA अampभन असलA

Pहणज आर`भापासन गणना कhन चरणाच ज य5रA तकड वा गण पडतात त पगलोjत

गण एका ठरावक Zमानच यतात पण पगलोjत गणाचा Zम अampभन असन^ह अतगत

आदोलनानसार होणारA गण-वभागणी ampभन ampभन होऊ शकत या गणवभागणीस मोडणी

Pहटल आह

मQणगणSनकर [ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ - ] (प ७१३)

शampशकला [ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ - ] (ह २२४४)

क [ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ -] (ह २२४५)

हA तीन वEत अ5रसoयन आQण लगZमान एकसारखी असRयान न न न न स याच

Zमान SतहA वEताच पगलोjत गण पडतात पण या तीन वEतात अनZम अfटमाक

सतमाक आQण ष माक आवतन असRयाकारणान Eयाची गणवभागणी SनरSनराळी होत

आवतन कती मााच आह आवतनार`भ कत)या अ5रावर होतो आQण गण-वभागणी कशी

होत याचा Sनणय करायला ाचीन छदशाकारानी साडगतलRया यSतथानाचा फार उपयोग

होतो Pहणन ल5ण सागताना यSत कोठ आह ह साग यात यत आQण यSतभदान Pहणजच

मोडणी-भदान वEतभद मान यात यतो वर ^दलRया वEतात यSतथान खालA ^टPब असलRया

उ`यारघानी दाखव यात आलA आहत यSत अनZम ८ )या ७ )या आQण ६ )या अ5रानतर

सागतल आहत Eयावhन आवतन हA अनZम अfटमाक सतमाक आQण ष माक आहत हA

गोfट कळत परत पfकळदा यSत सागतललच नसतात वा भलEयाच Pहणज अवाभावक

^ठकाणी सागतलल असतात उदाहरणावhन वEताची मोडणी Sनण=त कh Pहटल तर एखादच

उदाहरण असायच आQण त^ह छदशाकारान रचन घातलल असायच वEत)याoया सधारायला

Eया उदाहरणाचा फारसा उपयोग होत नाहA Pहणन एखाVया वEताpया जर अनक मोड या

स`भवत असतील तर Eया साT या द याचा यEन मी या थात कला आह तथाप जथ चरणात

एखाVया वampशfट गणाची आविEत आह तथ जण कhन ती आविEत भगल अशी मोडणी घण

उचत नाहA

चारA चरण ampभन ampभन ल5णानी यjत असRयास Eया वEतास वषम व3त Pहणतात

सकतात अनक वषम वEत सागतलA आहत Eयापकn एकाच वषम वEताचा उपयोग सलग

दAघ रचनत कलला आढळतो सौदरनद ३ रा करात १२ वा आQण ampशश १५ वा ह सग उVगता

नामक वषमवEतात आहत या वEताच ल5ण उEपल ( वब १०३४८) या NलोकावरAल टAक त

ldquoथम सजौ य^द सलौच

नसजगKका यनतरम

यVयथ भनजलगा यरथो

सजसा जगौच भवतीयमVगताrdquo

अस दतो उVगताच पढAल उदाहरण मराठत अपवादhपच असल

rdquoबह भागला ^दSतसताampस

अतल समरा कhSनया

राम तषत बह होऊSनया

रमला याननसधाSनषवणीrdquo ( साव ९५६)

सौदरनद का)यात ( २६४ndash६५) ह दोन Nलोक उपिथतचपत नामक वषमवEताच

आढळतात

ldquoहडकती सगर त चहकड

हय Eयासी पYर कठ न सापड

हडकनी हYरता मग चारहA

कYरती साठ हजार वचारहArdquo (नग ७३)

या चतfपदAत चारA चरण लगZमkfया ampभन ampभन आहत पण एवयान ह वषमवEत

होत नाहA लगZमkfया ampभन असणार चारA चरण ज)हा अनक Nलोकात अनZम सारख

यतात त)हा त Nलोक एका वampशfट वषमवEताpया साpयाच ठरतात

चलका ( प ४५२ ) [ २७ ल १ ग २९ ल १ ग ] हA VवपदA आह प^हRया

चरणात सEतावीस २७ लघ आQण मग एक १ गK अशी अ5र असतात दसT या चरणात

एकोणतीस २९ लघ आQण मग १ गK अशी अ5र असतात चampलकची मोडणी जर पVयावतनी

असलA तर सोळा लघ अ5रानतर यSत यतोच पण हा यSत सागतलला मा नाहA तथच चरण

तोडन VवपदAची चतfपदA कRयास या कारास वषम वEतात ढकampलता यईल प^हला Sन Sतसरा

चरण ह मा सोळा सोळा लघ अ5राच असRयान एकसारख होतात हAच िथSत ampशखा (क

२३९) आQण ख7जा (क २४०) या दोन काराची आह शखा [ २८ ल १ ग ३० ल १ ग

] या काराचा )यEयय Pहणज खBजा [ ३० ल १ ग २८ ल १ ग ] हा कार होय परत

पगल वय`भ आQण हमच4 याpया मत ampशखा आQण ख7जा ह कार पादचतfटयघ^टत

आहत ाकत पगलाpया मत ampशखाpया १ Rया चरणात पचवीस २५ लघ असन मग ( - ~ )

हा गण असतो आQण दसT या चरणात एकोणतीस २९ लघ असन मग ( - ~ ) हा गण असतो

ख7जामyय दोहA चरणात छEतीस ३६ लघ असन मग रगण असतो (ाप ११६१ १५८)

चampलकचा जो दसरा कार हलायध सागतो Eयालाच कदारभ अ1त(Cचरा (क २४२)

Pहणतो या कारात [२७ ल १ ग ] दोहA चरण सारख असन त सEतावीस लघ आQण एक

गK ampमळन झालल असतात सोळा लघनतर चरण तोडन या VवपदAची जर चतfपदA कलA तर

त अधसम वEत होईल

7या पVयात वषम वा ओज वा अयक Pहणज प^हला Sन Sतसरा ह चरण सारख असतात

आQण सम वा अनोज वा यक Pहणज दसरा Sन चौथा ह चरण सारख असतात त अधसम व3त

होय समवEताpया सoयpया मानान अधसम वEत अगदAच अRपसoय आहत

अधसम वEताचा आणखी एक कार आढळतो पण Eया काराच पथक ववचन कोणी

कलल नाहA या कारात चतfपदAच प^हल दोन चरण सारख एका लगावलAच असतात आQण

शवटAल दोन चरण सारख पण ampभन लगावलAच असतात या कारpया ampमMणाच फट Nलोक

आढळतात त पढ वEतवहारात ^दल आहत परत एकासारख अनक Nलोक आढळRयावना Eया

काराला पथक थान ात होऊ शकत नाहA अचलधSत आQण वVयमाला याpया अशा

ampमMणान होणाT या काराचा (प ४५०ndash५१ माग पfठ २३ पहा) पगल उRलख कYरतो परत

हलायधान ^दलRया उदाहरणा)यSतYरjत इतर तशी रचना सकतात मला आढळलA नाहA

मराठत मा मोरोपतान आपल सौPय रामायण (मोस ८१३८) ह सौPया नामक अधसम

वEतात रचल आह चतfपदAचा पवाध वVयमाला आQण उEतराध अचलधSत असRयास Eया

अधसम वEताला सौPया (प ४५१) वा अनगDEडा (क २४१) Pहणतात

चारA चरण एकसारख असल Pहणज Eया वEताला समवEत Pहणतात

समवEताच वग=करण चरणा5रसoयमाण कर याचा आPनाय आह एका चरणात िजतकn

अ5र असतात Sततjया अ5राच त वEत मान यात यत

एका5रA वEतापासन स)वीस-अ5रA वEतापयत अनZम (१) उ7ता (२) अ3य7ता (३) म=या

(४) 1तठा (५) स1तठा (६) गायIी (७) उिणह (८) अनटभ (९) बहती (१०) पLड7त

(११) MIटक (१२) जगती (१३) अ1तजगती (१४) श7कर (१५) अ1तश7कर (१६) अिट (१७)

अ3यिट (१८) ध1त (१९) अ1तध1त (२०) क1त (२१) क1त (२२) आक1त (२३) वक1त (२४)

सक1त (२५) अभक1त आQण (२६) उ3क1त या नावाच वग किRप यात आल आहत 7या

वEताpया चरणात स)वीसाहन अधक अ5र आहत Eयाना द डक वा मालावEत२ (२ मालावEत (भ

१५४७) Pहणतात द डकात एका वampशfट गणाची सारखी आविEत असत तशी माला वEतात

नसत

वEत फारच आखड असRयास अथSतपादनाची अडचण होत आQण Pहणनच ीSत

वदlधक हारAत तनमyया कमारलampलता आनद हसमाला इEया^द वEताpया VवरावEतीन

अनZम पVSयनी मराampलका वानदसcedilाट मQणमाला राजरमणीय आनदकद दया इEया^द

नवीन वEत साध यात आलA असतील सहासात-अ5रA वEतावषयी 5म4 माampमकपणान Pहणतो

rdquoन षटसता5र वEत वMाPयSत सरवती

भगीव मिRलकाबालकampलकाको^टसकटrdquo (5 २२)

वEत अSतशय दAघ असRयास कव आQण वाचक दोघाचा^ह उर भhन यावयाचा पVयपाटव

दाखवन वाचकाना चकत कhन टाक यासाठ अSतT हव वा अSतदAघ वEतात जरA रचना कhन

दाखव यात आलA असलA तरA अशी िjलfटवEत हA रमणीययाथाpया वाभावक Sतपादनाला

SनKपयोगीच होत भास वराहampम^हर वाlभट भवभSत इEया^दकाpया कतीत द डकरचना आढळत

यावhन द काच ाचीन महEEव ^दसन यत वराहampम^हराpया एका द डकाpया (वब १०३६1)

Eयक चरणात १०२ अ5र आहत ampसOषकत उपampमSतभवपचाकथामyय द डकाpया चतfपVया

नाहAत तर एकएक दोनदोन फट चरण आहत या थाpया ५ )या तावातील (प ८४१

वरAल) lsquoवलसतभटको^टrsquo या द डकचरणात एकश अया णव अ5र आहत तथाप यथन^ह सीमा

फारच दर आह वEतरEनाचा टAकाकार नारायण भ पढAल पVय उOत कYरतो-

rdquoएकोनसहा5रपयता द डकाय ोjता

वणकगणवVyया नVवतया Vया महामSतampभrdquo (क प १०६)

या थात वEतवतार दताना वEत चरणा5रसoयमाण साग याची ाचीन पOSत

वीकारललA नाहA अथातच द डकाpया ववचनासाठ पथक करण ^दलल नाहA एका वEताचा

दसT या वEताशी सPबध काय तो yयानात यावा Pहणन वEतानZम हा लगZमसाPय आQण

मोडणीच साPय याpया अनरोधान ठरवला आह छदसाPय ह चरणातापासन१ (१ रणपगलात

ाचीन वगपOSत आह पण एका वगाeतील वEताचा अनZम ठरवताना कगणसाPय ह

चरणाताकडन चरणार`भाकड पहा यात आल आह) चरणार`भाकड पहात अनZम ठरवला आह

सoयाZमभदान वEतकार कती होऊ शकतील हा वतत गQणताचा Nन आह परत

या तारकरणान छदशााpया 5ात Sनfकारण पाय पसरल आहत एका5रA रचनपासन

स)वीसअ5रA रचनपयeतच शjय वEतकाराची एकदर सoया गQणतान २२५-२ Pहणज

३३५४४३० इतकn होत परत एकदर उपल]ध वEताची सoया सहावर जात नाहA वEतात

त वEत )हायला काहAतरA आदोलनमाधरA पा^हज छद Pहणज काहA लघगKचा तारखळ

न)ह

7या वEतातील आदोलन अ5ररचनकhन सहज तीत होत नाहA 7याना तालात

बसवायला थोड फार पYरMम पडतात परत 7यापकn अनक वEताpया चालA परPपरया चालत

आRयाकारणान सकर वाटतात अशा वEताना अनावतनी Pहटल आह Eयाच ववचन आवतनी

वEताpया आधी कल आह कEयकवEत अशी आहत कn ती सहज (jवचत एखाद दसर अ5र

लत उpचाhन) आवतनी होऊ शकतात परत Eयाpया परPपराात चालA पहाता ती अनावतनी

वाटतात Eयाच ववचन आधी अनावतनी वEताpया वगात कल असन पढ आवतनी वEताpया

वगाeत Eयाचा पहा उRलख कला आह उदाहरणाथ रथोOता Sन वागता याची hढ मोडणी

अनZम [ - ~ - ~ ~ ~ - ~ - ~ - ] आQण [ - ~ - ~ ~ ~ - ~ ~ - - ] अशी आह

Pहणन Eयाच ववचन अनावतनी वEतात कल आह परत Eयाची मोडणी अनZम [ - ~ - ~ ~

~ - ~ - ~ - ] आQण [ - ~ - ~ ~ ~ - ~ ~ - - ] अशी घतRयास ती पVयावतनी होतात

Pहणन Eयाचा उRलख वVयमाला वगात^ह पहा कला आह मोडणी ampभन झालA कn त वEत

वतत ampभन झाल Eयाला ampभनच नाव पा^हज उदाहरणाथ पवीवEतातील लगावलAची मोडणी

जर [ ~ - ~ ~ ~ - ~ - ~ ~ ~ - ~ - - ~ - ] अशी धYरलA तर त वEत Sनराळच

होईल सदवान पवीवEताला वलिPबतगSत अस दसर नाव असRयान त या दसT या मोडणीpया

वEताला SनिNचत कYरता यत पण जथ वEताच नाव एकच आह पण Eया लगावलAची मोडणी

ववध होऊ शकत तथ SनरSनराळी नाव असण इfट असल तरA Eया ampभन ampभन मोडणीpया

वEतात यापढ सहतकपण रचना हो याचा स`भव अEयRप असRयान सyया तरA नवीन नाव

Sनमाण कhन वEतनाममाला लाPबव याच काहA योजन नाहA

पVयावतनी अlयावतनी भगावतनी आQण हरावतनी वEताचा वचार अनZम अनावतनी

वEताpया नतर कला आह चतमाक आवतनाची वEत असच शकत नाहAत अस नाहA परत

चतमाक आवतनाची वEत सारAच अfटमाक आवतनात बसतात उलटप5ी आवतनाती

पदसमाित झालA नाहA तरA अ5रसमाित तरA झालAच पा^हज अस असRयान अfटमाक

आवतनाच वEत चतमाक आवतनात बसलच अस नाहA उदाहरणाथ ( ~ - - ~ - ) ( - ~ - ~

- ) या अfटमाक गणाच चारचार मााच दोन दोन तकड पड शकत नाहAत यासाठ चतमाक

आवतनाpया वEताचा समावश पVयावतनी वEतात करणच सोयीच आह

आवतनी वEतात पVयावतनी वEताची सoया सवाeत मोठ आQण अlयावतनी वEताची

सoया सवाeत लहान आह अनावतनी वEताpया मानान आवतनी वEताची सoया जवळ जवळ

औटपट आह परत आवतनी वEताची सoया कती^ह मोठ असलA तरA ती बहतक जाSतरचनत

लय पावलA आहत एकया पादाकलकजातीत पाऊणशहन अधक वEत लय पावतात जाSतरचना

हA सकर असन Sतpयात वाभावकपणच ववधतला पfकळ वाव ampमळतो

वEत अनावतनी असोत वा आवतनी असोत कवीना जी वEत सलग Sन दAघ रचनला

अनकल अशी वाटलA आQण जी Eयामळ hढ झालA अशा वEताची सoया चाळीसाpया वर जात

नाहA

अनावतनी वEतापकn इ4वा उप4वा इ4वशा वशथ Kचरा हषणी रथोOता

वागता ampमता5रा 4तवलिPबत वसतSतलका शाampलनी माampलनी मदाZाता lधरा

शादलवZnडत हYरणी ampशखाYरणी सवदना आQण पवी हA वEत वशष hढ ^दसतात या वीस

वEतापकn इ4वशा ह वEत सकतात वरRयान आढळत Kचरा हषणी ampमता5रा Sन सवदना

हA वEत उEतरोEतर दampमळ होत आलA आहत

पVयावतनी वEतापकn तोटक वVयमाला दोधक जलोOगSत जलधरमाला मEतमयर

म^दरा हसगSत आQण हमकला हA नऊ वEत hढ ^दसतात अlयावतनी वEतापकn वबधाया

आQण सरSनPनगा हA hढ ^दसतात भडगावतनी वEतात माQणका ह फार ाचीन काळापासन

hढ ^दसत कampलदनिदनी आQण दवराज हA उशीरान hढ झालA आहत पण याpया ampमMणामळ

होणारA ampशथल रचना लampलतवतरात आढळत हरावतनी वEतापकn भजगयात आQण

िlवणी हA ाचीन ^दसतात मदारमाला आQण अमतyवSन हA उशीरान hढ झालA आहत

अधसमवEतापकn सकतात अपरवj पिfपताा वयोगनी आQण मालभाYरणी हA चारच

hढ ^दसतात मराठत वयोगनी आQण मालभाYरणी हA दोनच वशष पYरचत आहत

अNवघोष आQण भास याpया काळीच 7याच वhप SनिNचत झाल होत अशी हA अनावतनी

वEत मळ कशी उEपन झालA असतील छदशा उEपन हो यापव= कवीनी जी रचना

मनोगत आदोलनानसार कलA असल ती अपYरहायपण ampशथल झालA असलAच पा^हज अशी

ampशथल रचना लampलतवतरात वपल पहायला ampमळत अशा ampशथल रचनतनच पथjकरण

तलना Sन वग=करण याpया सायान SनिNचत वhपाची पVयरचना Sनघत पगलभरता^द

ाचीन छदशाकारानी 7या सामीवhन ह शा रचल ती साcedilगी Eयानी आपRया थात

जतन कhन न ठवRयामळ वEतोEपEतीचा अEयत कतहलजनक Nन हा Sततकाच कट होऊन

बसला आह इ4वा उप4वा शाampलनी वातोampम वशथ Kचरा इEया^द वEत ाचीन

fटभजगतीपासन SनघालA ह उघड आह परत वसतSतलका मदाZाता शादलवZnडत

हYरणी ampशखYरणी पवी हA कशी कशी पYरणत होत आलA यावषयी अटकळ करायला^ह आता

काहA माग नाहA

आवतनी वEत हA ाकत गय जाSतरचनपासन Sनयampमत कर यात आलA असावीत गय

जाSतरचना हA आदोलन मनात मरRयावर िजतकn सकर असत Sततकnच Sतच Sनयमन

ओळखन त klगोचरकhन Vयायला क^ठण असत जाSतरचना करायला कव थोडा MSतampसO

असावा लागतो उलटप5ी वEत ह रचायला क^ठण असल तरA अ5राची सoया आQण लगZम

यानी बO असलल Eयाच वhप सहज आQण पfटपण yयानात राहत अ5रसoया Sन लगZम

याpया kfटAन जाSतरचनकड पा^हल तर कोणतच दोन चरण एकसारख ^दसत नाहAत Eयातील

साPय सम असत चरणाच काहA वभाग मा अSनpछया एकसारख यऊ शकतात ह पाहन

जातीच मळ वhप yयानात न आRयामळच कn काय 7यात चरणाचा काहA भाग अचल आQण

काहA भाग चल असतो असा पVयकार छदशाकारानी किRपला असावा वतालAय

औपpछदampसक गीSत आQण आयगीSत हA रचना या कारातील आह

अशा गय जाSतरचनत जथ अहतकपण चारA चरण लगZमkfया सारख आल असतील

तथ छदशाकारानी वाभावकपणच वत वEत किRपल असल परत एका चरणासारख

चार चरण लगZमkfया असावत या हतन क)हा क)हा कवीनी तर क)हा क)हा

छदशाकारानी ampभन ampभन वEत ampसO कर याचा यEन बOया^ह कला असल

छदशाकारानी ^दलRया उदाहर या)यSतYरjत वत का)यरचनत फारच थोया आवतनी

वEताची उदाहरण आढळतात उलटप5ी वाडमयात वEतवhप चतfपVया आढळतात Eयाची

वाता^ह छदशाकाराना लागललA ^दसत नाहA

hढ झालRया वEतापासन नवी वEत पढAल कारानी Sनमाण कर यात आललA ^दसतात

(१) चरणार`भीpया गhpया ^ठकाणी दोन लघ घालन इ4वशा रथोOता वागता

वसतSतलका शादलवZnडत आQण lधरा या वEतापासन अनZम ककरव यवदा 4तपदा

ऋषभ मEतभवZnडत आQण महाlधरा हA वEत ampसO झालA आहत

थमा5रामाणच इतर^ह एका गhpया ^ठकाणी दोन लघ घालन उप4वा इ4वशा

वशथ शादलवZnडत आQण वागता या वEतापासन अनZम कोल लमी स4Eनमाला आQण

च4वEम हA वEत ampसO झालA आहत

(२) उलटप5ी ampमता5रा Sन 4तवलिPबत याpया आर`भीच दोन लघ आQण

ampशखYरणीतील उपाEय दोन लघ याpया ^ठकाणी एकएक गK घालन अनZम उEथापनी अpयत

आQण वरलampलता हA वEत ampसO झालA आहत

(३) इ4वा उप4वा वागता कनकभा आQण वसतSतलका याpया अEया5रापव=

एक लघ वाढवRयान अनZम इ4वशा वशथ यथका कमampलनी आQण मदग हA वEत ampसO

होतात

(४) रथोOता वागता Sन ampमता5रा याpया आर`भी दोन लघ वाढवRयान अनZम

कनकभा कटजा Sन मदा हA वEत ampसO होतात

(५) रथोOता शाampलनी Sन यथका याpया आर`भी एक गK वाढवRयान अनZम लampलता

वNवदवी Sन अक हA वEत ampसO होतात

(६) Kचरा पवी Sन क^टलगSत याpया अती एक गh वाढवRयान अनZम Kिjमणी

रSतलAला Sन नदAमखी हA वEत होतात

(७) यवदा 4तपदा वागता मगला या वEतात पाचव अ5र लघ आह त गाळRयान

अनZम lsquoअभीfटrsquo lsquoलडकाrsquo मQणराग ldquoगणीकताrdquo हA वEत ampसO होतात

(८) कEयक वEत इतर वEताच वभाग जोडन ampसO होतात ( - - - - ) वा ( - - - - - )

आQण ( ~ ~ ~ ~ ~ -) वा ( ~ ~ ~ ~ ~ - ~ ) याpया जोडणीन आQण क)हा क)हा या

जोडणीला ( - ~ - - ~ - - ) ( ~ - ~ ~ - ~ - ) आQण ( - - ~ - - ~ - ) याpयापकn

एखादा गण शवटA जोडन कतीतरA वEत झालA आहत

(९) काहA वEत Pहणज सampसO वEताच वभागच होत हसी [ - - - - ~ ~ ~ ~ - ] ह

वEत मदाZाताच प^हल दोन वभाग ampमळन होत इ4वा इ4वशा पवी आQण सवदना

याच अEय वभाग Pहणज अनZम वमला ( ~ ~ - ~ - - ) ldquoSनमलाrdquo ( ~ ~ - ~ - ~ - )

कसampमता ( ~ ~ ~ - ~ - - ~ - ) आQण वसमती ( - - ~ ~ ~ - ) हA वEत होत

4तवलिPबत माampलनी आQण ampशखYरणी याच आVय वभाग Pहणजच अनZम मधमती ( ~ ~ ~

- ~ ~ -) रSतमाला ( ~ ~ ~ ~ ~ ~ - - ) आQण ampशखि डनी ( ~ - - - - - ) हA वEत होत

(१०) कEयकदा एखाVया सampसO वEताला एखाVया गणाची जोड दऊन नवीन वEत ampसO

कर यात यत कनकभा आQण वदlधक याpया जोडणीन बOवEत होत मEताZnडा वEताला ( ~

- ~ ~ - ~ - ) हा गण जोडन पपीampलका वEत ampसO होत शादलवZnडताला ( ~ ~ - ~ - ) हा

गण जोडRयान वमगSत ह वEत होत पवी वEताला ( - ~ - - ~ - ) हा गण जोडRयान

वदारक वEत होत आQण ( - - - - ~ - - ) या गणाला मालती वEत जोडRयान माधवीलता

वEत होत

(११) मQणमाला राजरमणीय मराampलका इEया^द वEत अनZम तनमyया कमारलampलता

वदlधक इEया^द T हव वEताpया VवरावEतीन ampसO झालA आहत

(१२) काहA ^ठकाणी ाचीन वEतरचनत झालRया चका न उमगRयामळच नवीन वEत

किRप यात यऊन मग Eयाpयासाठ स रच यात आलA असावीत अस वाटत 4तपदा [ ~ ~ ~

- ~ ~ ~ - ~ ~ - - ] या वEताच ल5ण ldquo4तपद भवSत नभनयाNचतrdquo [ ~ ~ ~ - ~ ~ ~ ~

~ ~ - - ] अस^ह आढळत वा महाlधरा [ ~ ~ - - - ~ - - ~ ~ ~ ~ ~ ~ - - - -

~ - - ] या वEताच ल5ण ldquoसजता नसौ ररौ ग फQणतरगहय यामहाlधराoयाrdquo (गछ

२२१६) अस^ह आढळत वा वातोम=च ल5ण [ - - - - ~ ~ - ~ - - ] अस^ह हमच4

(२१३७) सागतो वा पणवाच ल5ण Pनौ Jगौ अस न सागता कदारभ ldquoPनौ 7गौचSत

पणवनामकमrdquo ( - - - ~ ~ ~ ~ - ~ - ) अस सागतो या मतभदाpया बडाशी मळची चकn

उमगलA नाहA हच कारण असाव असल मतभद पढ वEतावरAल टAपात उRलQखल आहत

वEतनामाचा Nन फारच घोटाzयाचा आQण बकट झाला आह छदस आQण वEत ह श]द

नपसकampलगी असल तरA Eयाची नाव बहतक ीampलगी आहत ाय हA नाव Eया वEताpया रचनत

गोवता यतील अशीच असतात lsquoच4ावताrsquo सारख Eया वEताpया रचनत न बस याजोग नाव

jवचतच आढळत णराच मालEती इEया^द ाकत नाव वEतात बसलA तरA Eयाची सकत hप

Eया वEतात बसत नाहAत आQण वय`भpछद कवदपण आQण ाकत पगल ह तीन थ

वगळRयास वEताची नाव सकत hपातच द याचा आPनाय आह त)हा सकत नाव जर वEतात

बसत नसल तर Eयात थोडा फार फरफार करण अवNय होत माणी समानी Nयनी आQण हसी

याची अनZम माQणका समाSनका NयSनका आQण हampसका अशी hप कर यात यतात याच

कारणासाठ उदाहरणात lsquoयवमतीrsquopया ^ठकाणी lsquoयवािवताrsquo Pहणन lsquoछदोवशाpच

यवािवताampमEयjतमrsquo अस समथन हमच4 ( ह ३८ ) कYरतो याच कारणासाठ च4ावता

आQण माला या वEतात न बसणाT या नावाpया ^ठकाणी शampशकला आQण क हA नाव द यात

आलA असावीत

पfकळ नाव Pहणज कातच वणन करणारA वशषण आहत काहA पशपयाpया वरावhन

गतीवhन या Znडतावhन पडलA आहत काहA सामाampसक नामाpया शवटA-आवलA-माला अशी पद

आहत

हA नाव अितEवात कशी आलA

जो एखादा Nलोक सपYरचत असल Eयातीलच एखाVया समरणीय लampलत श]दान ( बहश

आVय वा अEय श]दान ) तो वEतकार Sनदampशला जावा आQण सचत )हावा ह वाभावक

आह एकाच वEताला कEयकदा अनक नाव आढळतात याच एक कारण Eया वEताच ampभन

ampभन सपYरचत Nलोक छदशाकाराpया डोzयापढ असतील ह अस शकल

rdquoकटजाSन वीय ampशQखampभ ampशखरA4

समयावनौ घनमदमराQण

गगनच गीतSननदय गरोpच

समया वनौघनमदNमरा6णrdquo (ampशश ६७३)

या वEताला हमच4 कटज Pहणतो आQण पढ lsquo मर इEययrsquo अस सागतो दोहA नाव

या Nलोकाpया आVयती आहत याचमाण अSतशाSयनीच Pहणन ^दलRया उदाहरणात ( ampशश

८७१ ) अSतशाSयनी आQण यादवी या दोहA नावाचा उगम आह हसNयनी ह नाव ( करात ५३१

) या Nलोकावhन घतल आह ह उघड आह विमता आQण धतMी हA नाव अनZम ( ampशश

२०७१ ) आQण ( ampशश ३८२ ) या Nलोकावhन घतलA आहत 7या वEताला पगल वातोampम

Pहणतो आQण वराहampम^हर उampममाला Pहणतो Eया वEताच उदाहरण Pहणन जो Nलोक हलायध

उOत कYरतो Eयाpया शवटpया Pहणज lsquo Eया7या सा ी 4तवातोampममाला rsquo या चरणाpया अती

दोहA नाव आढळतात हलायधान भ4काच Pहणन ज उदाहरण ^दल आह Eयाpया आर`भी lsquo

म4कगीSतampभ अस आह त)हा भरत आQण हमच4 या वEताला म4क का Pहणतात ह चटकन

yयानात यत तथाप वEताची Sनववादपण ाचीनतम अशी उदाहरण उपल]ध झाRयावना या

करणी SनिNचत अस काहA सागता यणार नाहA भरतान सागतलRया शरभलampलता वEताच

उदाहरण सौदरनदाबाहर आढळत नाहA आQण सौदरनदातील उदाहरणात शरभलampलत हा श]द

नाहA Eयाअथ= सampसO वEताची नाव 7या Nलोकावhन आलA असतील त Nलोक अNवघोषpया^ह

पव= फट वhपात सपYरचत असल पा^हजत सampसO वEतात थोडी फरवाफरव कhन जी

नवीन वEत योग Pहणन कवीनी वा छदशाकारानी साधलA असतील Eयाना मा Eयानी

वतची नाव ^दलA अस याचा स`भव आह

वEताpया नावात अनिवत गोधळ माजलला आह काहA वEताना एकाहन अधक नाव

आहत तर काहA नाव एकाहन अधक वEताना ^दललA आढळतात शampशवदना या वEताला ampसOक

ampसO सरसी चलता Kचरा धतMी प8चकावलA अशी आणखी सात नाव आहत कनकभा

वEताला जया निदनी बोधता म7जभाषणी मनोवती आQण समगलA अशी आणखी सहा

नाव आहत कमलदती या वEताला Mी Kचरा मौिjतकमाला अनकला आQण सा4पद अशी

आणखी पाच नाव आहत उलटप5ी च4लखा ह नाव सहा वEताना ^दलल आढळत Kचरा

प8चचामर हA नाव^ह अशी सहा ampभन ampभन वEताना ^दललA ^दसतील चलखा ह नाव पाच

वEताना आह लampलता ह नाव चार वEताना आह आQण एकच नाव दोन तीन SनरSनराzया

वEताना आह अशी उदाहरण कतीतरA सापडतील काहA नावात अतर अEयRप आह मEताZnडा-

मEतZnडा सभ4-सभ4ा उपिथत-उपिथता कमल-कमला लampलत-लampलता वEत-वEता याचा

घोटाळा सहज होऊ शकल

7या नावाच दोन दोन पाYरभाषक अथ होऊ शकतात ती नाव योlय न)हत पण वEत हच

नाव दोन वEताना ^दलल आढळत यमक ह^ह एका वEताच नाव आह पडjत बहती धSत हA

वगवाचक नाव वEताना^ह ^दललA आहत आQण गीSतका ह^ह एका वEताच नाव बनल आह

पव= होऊन गलRया छदशाकारान जर एखाVया वEताला एक नाव ^दल तर Eया

वEताला दसT या छदशाकारान आपल वतच Pहणन दसर नाव दऊ नय सयिjतक

कारणावाचन तरA दऊ नय परत छदशाात अगदA वKO व^हवाट ^दसत 7या वEताला

काNयपान ampसहोनता ह नाव ^दल Eयाला जर सतवान उOषणी Pहटल तरA चालत तर

पगलान आपल वसतSतलका ह नाव Vयायला का `याव आQण हA परPपरा यथ तरA काय

Pहणन थाPबावी ती थाPबलA नाहAच lsquoगागण सव ग^दता मधमाधवीSतrsquo असा चौथा चरण ाकत

पगलाचा टAकाकार (प ४७४) छदampसOातभाकरातन उOत कYरतोच

माQणका वVयमाला 4तवलिPबत भजयात िlवणी माampलनी हYरणी

मदाZाता पवी आQण कसampमतलताविRलता या नावानी जी वEत पलाpया छदशाात

सampसO आहत Eयाना भरताpया नायशाात अनZम मEतचिfटत वVयRलखा हYरणीलता

अमया पSनी नादAमखी वषभलampलता Mीधरा वलिPबतगSत आQण चलखा अशी नाव

आहत नायशा ह पलाpया लौकक वEताच ववचन करणाT या छदशााहन ाचीन

असाव अस वाटत तथाप नायशााची मळ वNवसनीय अशी शO ाचीन त अVयाप

उपल]ध नाहA पहा hढ नावाच सवथव उpचाटन करण शjय नाहA आQण इfट^ह नाहA Pहणन

नाव SनिNचत कYरताना होता होईल तो ाचीन थकारास मान ^दला असला तरA भरतान

^दललA नाव वीकार याप5ा पगलान ^दललA आQण hढ झाललA नावच बहताशी वीकाYरलA

आहत परत या करणी अमक एक पOत Sनरपवादपण वीकाYरलA आह अस Pहणता यणार

नाहA एका वEताला अनक नाव वा अनक वEताना एकच नाव हA दरवथा राह नय एवढA

काळजी घतलA आह वरतन नावाच ज वEत हमच4 सागतो Eयाला दसर नावच नाहA उलट

7या वEताला पगल वरतन Pहणतो Eयाला वराहampम^हर मालती Pहणतो त)हा Eया वEताला

मालती ह नाव SनिNचत कRयान हमच4ान सागतलRया वEताला वरतन ह नाव SनिNचत कYरता

आल तसच कदारभान 7याला म7जभाषणी ह नाव दऊन त hढ कल Eयाला पगलाच

कनकभा ह नाव आह आQण हमच4 7या वEताला म7जभाषणी Pहणतो Eयाला दसर नाव

नाहA त)हा Eया वEताला म7जभाषणीच Pहणण ात होत मग कदारभाpया म7जभाषणीला

कनकभा ह पगलोjत नाव Vयाव लागत

Sनर7जनमाधव वVयाधर वा ampभड ^हदA छदभाकराचा कता रायबहादर

जगनाथसाद रणपगलकार रणछोडराय उदयराम इEया^द अनक लखक नवी नवी नाव दतात

पण आधार दत नाहAत याpया काहA नावाचा उपयोग वरRयान आQण भीतभीतच कला आह

जथ Sनराळ नाव उपल]ध नाहA तथ मळ नावाpया आर`भी एखाद पद जोडन नावास

वगळीक आQणलA आह मळ नावाpया पव= कोणता श]द जोडायचा तो हमच4ा^दकानी ^दलRया

उदाहरणातनच पfकळदा घतला आह लमी नावाची तीन वEत आहत Eयाची नाव लमी

राजलमी गहलमी अशी ठवन भद )यjत कला आह क)हा क)हा हा भद lsquoसrsquo वा lsquoअSतrsquo हा

उपसग जोडन )यjत कला आह नावाचा घोटाळा टाळ यासाठ ज नाव वा नावाचा जो भाग मी

^दला आह तो दहरA अवतरण चहात ^दलला आह अरवी फास= छदशाातन जी वEत इकड

यत आहत Eयाना नाव मी ^दलA असन ती दहरA अवतरण चहात छापलA असन Eयाpयापढ

फलA ^दललA आह

7या वEताचा पEता छदशाकाराना लागलला नाहA पण 7यामyय कललA रचना उपल]ध

आह अशा वEताना नाव Eया उदाहरणातील श]दावhनच ^दलA आहत हA नाव एकरA अवतरण

चहात आहत आQण मळ आधारभत उदाहरण पढ वEतवहारात ^दललA आहत

नाव उpचारसलभ असावीत कसampमतलता-विRलता भजगवजि`भत इEया^द नाव फार

दAघ आहत सदवान अशी नाव फार नाहAत वश-प पSतत ह नाव ाचीन कालापासन hढ असल

तरA बोजड आह Pहणन Eयाpया ^ठकाणी वय`भच वशदल ह आखड आQण सटसटAत नाव

SनिNचत कल आह

अनटभ

वEतवतार द यापव= एका सपYरचत परत वEतजाSतpछदापकn कोणEयाच वगाeत बस न

शकणाT या अशा एका पVयपकाराचा वचार कला पा^हज तो पVयकार Pहटला Pहणज Nलोक वा

अनfटभ होय याला छद Pहणतात पण यात लगEवभद आह याला वEत Pहणाव तर लगZम

SनिNचत नाहA आQण जाSत Pहणाव तर काहA भाग वEतामाण अचल आह आQण उवYरत भाग

SनिNचत नाहA Sन मााची सoया^ह Sनयampमत नाहA वराहampम^हर Nलोकल5ण पढAलमाण

सागतो

ldquoप8चम लघ सवष

सतम Vवचतथयो

यVवpछलोका5र तVव-

Rलघता याSत दिथतrdquo (वब १०३५७)

Mतबोधकार ल5ण सागताना सहाव अ5र गh पा^हज हA गोfट अधक सागतो

rdquoNलोक षठ गh vय

सव लघ प8चमम

Vवचतfपादयोplusmnव

सतम दAघमययोrdquo (Mबो १०)

चरणाती यSत असRयामळ आठव अ5र लघ असल तरA त Pहणताना गKच होत Pहणन

आठव अ5र गK पा^हज हA अट सागतललA नाहA परत या दोन Nलोकाचा अथ एवढाच होतो

कn वषमचरणाती [ ~ - - - ] हा अ5रZम असावा आQण समचरणाती [ ~ - ~ - ] हा

अ5रZम असावा

परत चरणार`भीची चार अ5र कशी असावीत यावषयी काहAच बोध होत नाहA

भगवVगीततील अyयाय १५७१०१२१४ Sन १६ या सात अyयायातील ampमळन २१९ Nलोकाच

पथjकरण कhन पहाता

(१) समचरणाती ( ~ - ~ - ) हा गण Sनरपवादपण आढळला

(२) वषमचरणाती ( ~ - - - ) हा गण शकडा न)वदाहन अधक वळा आढळला ४३८

वषमचरणापकn अती ( ~ ~ - - ) हा गण एकाच चरणात ( ~ ~ ~ - ) हा १५ चरणात ( -

- - ) हा १० चरणात ( - ~ - - ) हा ७ चरणात आQण ( - ~ ~ - ) हा ९ चरणात आढळतात

Pहणज काय lsquoपraquoचम लघ सवषrsquo हा Sनयम सOा वषम चरणात Sनरपवाद नाहA

आर`भीच चतर5रA गण पढAलमाण आढळल

वषमचरणार`भी

समचरणार`भी

१ [ - - - - ] ७७ वळा ७४ वळा

२ [ ~ - - - ] ५० ldquo ५२ ldquo

३ [ - ~ - - ] ६० ldquo ६६ ldquo

४ [ - - ~ - ] ३९

ldquo

शय ldquo

५ [ - - - ~ ] ३७

ldquo

५० ldquo

६ [ ~ ~ - - ] ३०

ldquo

३९ ldquo

७ [ - ~ ~ - ] शय

ldquo

शय ldquo

८ [ - - ~ ~ ] ३१

ldquo

३७ ldquo

९ [ ~ - - ~ ] १९

ldquo

३६ ldquo

१० [ ~ - ~ - ] २६

ldquo

शय ldquo

११ [ - ~ - ~ ] २७

ldquo

४३ ldquo

१२ [ ~ - ~ ~ ] १७

ldquo

२४ ldquo

१३ [ ~ ~ - ~ ] २५

ldquo

१७ ldquo

यावhन अस Pहणता यईल कn वषमचरणार`भी कोणता^ह चार-अ5रA गण चालल परत

Eयाच दसर Sन Sतसर अ5र हA दोहA एकसमयावpछद लघ नसावीत Pहणज वषमचरणार`भी (

- ~ ~ -) ( - ~ ~ ~ ) ( ~ ~ ~ - ) आQण ( ~ ~ ~ ~ ) ह चार गण व7य होत

ह चार गण समचरणार`भी^ह व7यच आहत याpया भरAला ( - - ~ - ) आQण ( ~ - ~ -

) ह दोन गण वषमचरणार`भी व7य नसन समचरणार`भी व7य ^दसतात

अनfटभातील समचरणाची पदA पढAल पVयात आह

rdquoVयावया नव चालना

पाऊल प^हल पडो

हो त मला अनlaquoताrdquo (प म लाड)

परत SतसT या चरणाची आविEत Eयक पदAत असRयान Eयाला वपदाच वhप ात

होत आQण Eयक कड)यात VवपदAच उरत

rdquoबल-तजास वाढव

दसT या शभ पावलArdquo हो त०

अनfटभ छदामाणच दसर काहA पVयकार अस आहत कn Eयाना वEत वा जाSत यापकn

कोणEयाच वगाeत समावfट कYरता यत नाहA चरणाचा काहA भाग वEतामाण अचल असतो

पण उरलला भाग पणपण जाSतवhप नसतो अपराितका आपातampलका उदAEEयविEत उपचा

चाKहाampसनी चा वEतक ाpयविEत वानवाampसका वNलोक इEया^द पVयकारापकn काहAची

उदाहरण वEतवhप ^दसRयामळ Eयाचा वचार वEतकरणी कला आह या ^ठकाणी वतालAय

औपpछदampसक गीSत आQण आयागीSत याचाच वचार कत)य आह

वतालय

[ - - - + ~ + ~ + ]

[ - - + - + ~ + ~ + ]

7या ^ठकाणी शO गhच हवा असतो आQण दोन लघ चालत नाहAत तथ (+) हA खण योिजलA

आह

सकतागात वतालAयाच बरच Nलोक आहत Eयातील चरणाच पथjकरण कYरता अस

^दसत कn वषम चरणाच आठ मााचा आQण सहा मााचा अस दोन भाग पडतात वषम

चरणाती ( ~ + ~ + ) हा गण आQण समचरणाती ( + ~ + ~ + ) हा गण ह Sनरपवादपण

यतात वषमचरणातील आVय अfटमाक गणात ( - - - - )

हा प^हलाच कार आढळतो ( ~ - ~ - - ) ( ~ - - ~ - ) ( - ~ - ~ - ) आQण ( - - ~ -

~ ) ह कार आढळत नाहAत त तस आढळत नाहAत Pहणनच प^हला गण पण जाSतवhप

होऊ शकत नाहA वषमचरणातील आVयगणात अEया5र गhच पा^हज अस ^दसत इतर एका

गhpया ^ठकाणी दोन लघ घालता यतात

समचरणातील आVयगणात ( - - - - ) या कारा)यSतYरjत वरRयान का होईना पण ( -

~ - ~ - ) हा कार आढळतो मा या गणात चौथी Sन पाचवी माा अथवा पाचवी Sन सहावी

ampमळन गhच अ5र पा^हज असा कटा5 ^दसतो

rdquoपनसमEत सया जए

समताधPममदाहर मणी

सहम उ सया उलस ए

नो क7झनो मQण माहणrdquo (सक १२२६)

वतालAयातील ाचीन रचना क)हा क)हा वाभावकपणच ampशथल आढळत

rdquoउEतर मणयाण अ^हया

गामधPम इइम अणसय

जसी वरया सम या

चासवस अणधPमचाYरणोrdquo (सक १२२२५)

औप8छदसक ह वतालAयाpया चरणाती एक एक गh वाढवRयान ampसO होत

गी1त

[ - - - - - - ]

[ - - - - ~ - ~ - - + ]

गीSत हA सOा चतfपदAच आह हA पणपण जाSतवhप नाहA वषमचरणातील आVयगणात ( ~ -

- ~ - ) अथवा ( - ~ - ~ - ) या गणाचा उपयोग अVयाप होऊ लागला नाहA समचरणातील

आVयगणात हAच िथSत आह परत हA उणीव नाहAशी कYरताच यणार नाहA अस मा नाहA

समचरणातील दसT या गणात मा ( ~ - ~ - - ) हाच गण लागतो

मराठत गीतीला आया Pहण याचा घात आह वतत आया हA गीतीpया समचरणात

अEय दोन गणाpया ^ठकाणी ( ~ - - + ) हा गण घातRयान होत

ldquoाकत भाषमyय

आया Pहणती िजला जनाट कव

गीSत असSन खरA ती

सकत छदोवदा जना ठकवीrdquo (पार २९)

rdquoआया आयाampस Kच

ईpया ठायी जसी अस गोडी

आह इतरा छदA

गोडी पYर यापरAस ती थोडीrdquo (मोभीभ १०)

आयागी1त हA गीतीpया समचरणाती एक एक गh वाढवRयान ampसO होत

rdquoवEती आधी आया

Mा)या स)याच फार साधी आया

यjता सVययमकानी

यावी रampसकn कhSन उVयम कानीrdquo (मोकव १५)

मोरोपतकत कfणवजय पवाध आQण उEतराधाeतील प^हल पाच अyयाय आQण Rहादवजय हA

का)य आयागीतीमyय आहत

आयागीSत समयक रच याची व^हवाट सकतात रवकnत=pया काळापासन ^दसत पहा

rdquoयनायोिज न वNम

िथरमथवधौ ववकना िजनवNम

स वजयता रवकnSत

कवताMतकाampलदासभारवकnSतrdquo (ऐहोळ ampशलालख)

वEतवतार

पYरpछद १ ला

अनावतनी वEत

१ Mी-वग

पढAल T हवतम वEताचा नामSनदश कhन ठव यापलAकड Eयाच काहA योजन नाहA

१ Qी [-] ६ Iी [- -]

२ मद [~ ~] ७ रजनी [~ ~ -]

३ सख [~ -] ८ मदर [- ~ ~]

४ द7ख [- ~] ९ मगR [~ - ~]

५ कमल [~ ~ ~] १० सरत( [~ ~ ~ ~]

टAपा

[7या नावापढ कसात ह ह अ5र आह पण पढ आकडा नाहA त नाव हमच4ान ^दलल

नसन हमच4ान दसT याच ^टपन ठवलल आह अस समजाव]

१ Qी (ह २१) plusmnA (भ ३२४६) गौ (वव ५१) २ मद (ह २३) पfप (ह) मध (ाप २५)

गYरधर (ना) ३ सख (ह २५) महA (ाप २७) ^दगत (ना) ४ द7ख (ह २४) साK (ाप

२९) ५ कमल (ाप २२५) परम (ना)

६ Iी (ह २२) प (ह) नौ (वव ५२) काम (ाप २३) गव (ना) ७ रजनी (भ ३२५4

ह) मदन (ह २९) रमण (ाप २१७) वर (ना) ८ मदर (ाप २२३) ९ मगR (ाप २२१)

१० सरत( (ना)

२ इ4वा-वग

इ4वा-उप4वा-वसतSतलका

११ इ4वा [- - ~ - - ~ ~ - ~ - -]

१२ आदोampलका [- - ~ - - ~ - ~ - -]

१३ lsquoआनदश]दrsquo [- - ~ - - ~ ~ ~ ~ - ~ - -]

१४ ककरव [~ ~ - ~ - - ~ ~ - ~ - -]

१५ उप4वा [~ - ~ - - ~ ~ - ~ - -]

१६ कोल [~ - ~ ~ ~ - ~ ~ - ~ - -]

१७ ldquoSतिfठतrdquo [~ - ~ ~ ~ - - - ~ - -]

१८ ldquo)यविथतrdquo [~ - ~ ~ ~ - - - ~ ~ ~ - -]

१९ ldquoसमपिथताrdquo [- - ~ ~ - ~ ~ - ~ - -]

२० वसतSतलका [- - ~ - ~ ~ ~ - ~ ~ - ~ - -]

२१ ऋषभ [~ ~ - ~ - ~ ~ ~ - ~ ~ - ~ - -]

२२ ampशश [- - ~ ~ - ~ ~ ~ - ~ ~ - ~ - -]

२३ वणा5ी [- - - ~ - ~ ~ ~ - ~ ~ - ~ - -]

२४ कतन [- ~ ~ ~ - - ~ ~ - ~ ~ - ~ - -]

२५ वमला [~ ~ - ~ - -]

टAपा

११ इRव[ा (प ६१५) ldquoतौ जो गh चshyवती4वाrdquo (उवब १०३३४) १२ ldquoआदोलका

ततरगा सायक सायकयSतrdquo (ममच १६) १४ ldquoयौ यौ ककरवमrdquo (ह २१९२) १५ उपRव[ा

(प ६१६) ldquoउप4वा त जतौ जगौ गrdquo (उवब १०३११)

१६ ldquo7सौ यौ कोलrdquo (ह २१९४) १७ ldquo1तिठतrdquo उपिथत (ह २१३४) ampशखि डत (गछ

२५७) ldquoउपिथतampमद 7सौ ताshyकारौrdquo (क ३४४) SतिfठतवEताची मोडणी [ ~ - ~ ~ ~ -

- - ~ - ऽ -] अशी कRयास त पावतनी होईल १८ ldquo^यविथतrdquo ldquoउपिथतampमद 7सौ Eसौ

य^द गK यातrdquo (गछ २१०६) १९ ldquoसमपिथताrdquo ldquoतो जौ गौ उपिथताrdquo (ह २१३३) २०

वसत1तलका (प ७८) ampसहोनता (वव ५३1) ldquoEभौ जौ वसतSतलक गKकVवय चतrdquo (उवब

१०३३३)

२१ ऋषभ (ह २२४३) ldquoऋषभाoयमतद दत सजसा सयौ चतrdquo (गछ २१४४) २२ ldquoEजया

शशrdquo (ह २२६०) २३ मो 7सौ यौ वणा5ी ह नाव वVयाधर वा ampभड यानी ampभजी १८४ )या

कवतवर ^दल आह या वEताची मोडणी [ - - - ऽ ऽ ~ - ~ ~ ~ - ~ ~ - ~ - ऽ -]

अशी धYरRयास त पावतनी^ह होईल २४ ldquo`यसया कतनrdquo (ह २२६१) २५ ldquoयौ वमलाrdquo (ह

२४१) याpयाच VवरावEतीन ककरव वEत ampसO होत या वEताची मोडणी [ ~ ~ - ~ - -]

अशी धरRयास त हरावतनी होत

३ इ4वशा-वग

वशथ-Kचरा-हषणी

२६ इ4वशा [- - ~ - - ~ ~ - ~ - ~ -]

२७ सदत [~ ~ - ~ - - ~ ~ - ~ - ~ -]

२८ वशथ [~ - ~ - - ~ ~ - ~ - ~ -]

२९ म8जभाषणी [~ - ~ - - ~ ~ ~ - ~ - ~ -]

३० मदग [- - ~ - ~ ~ ~ - ~ ~ - ~ - -]

३१ लमी [- - ~ - ~ ~ ~ ~ - ~ - ~ -]

३२ Kचरा [~ - ~ - ~ ~ ~ ~ - ~ - ~ -]

३३ Kिjमणी [~ - ~ - ~ ~ ~ ~ - ~ - ~ - -]

३४ ldquoसrdquo Kचरा [~ - ~ - ~ ~ ~ ~ - - ~ - -]

३५ हषणी [- - - ~ ~ ~ ~ - ~ - ~ - -]

३६ lsquoPल8छrsquo [- - - ~ ~ - ~ - ~ - ~ - -]

३७ घनमालाrsquo [~ ~ - - ~ ~ ~ ~ - ~ - ~ - -]

३८ मधम5का [- ~ ~ - ~ ~ ~ ~ - ~ - ~ - -]

३९ रमा [ ~ ~ ~ ~ - ~ ~ ~ ~ - ~ - ~ - -]

४० ldquoSनमलाrdquo [~ ~ - ~ - ~-]

२६ इRवशा (प ६२९) ldquoताव4वशा जरस^हतौ मताrdquo (उवब १०३१८) २७ ldquoयौ जौ ग

सदत (ह २२१८) २८ वशथ (प ६२८) वशथवल (Mबो ३२ गछ २६६) वसतम8जरA (वव

५२६) अवशा (ह) ldquoजतौ त वशथमदAYरत जरौrdquo (क ३४६) २९ ldquo7तौ जौ गो मaजभाषणीrdquo

(ह २२०७) म87जहाampसनी (गछ २१०७) मEतहाampसनी (Sनस ९१) ह वEत ज)हा [ ~ - ~ - -

~ ~ ~ - ~ - ~ -] अस पावतनी मोडणीच असल त)हा Eयाला म8जहाampसनी Pहणाव ३०

ldquoEभौ जौ रो मदगrdquo (ह २२६२)

३१ ldquoलमीYरय तभसजगKदाताrdquo (उवब १०३३६) (ह २२१५) भावती (Mबो ३४)

lsquoयगहrsquo Pहणन Mतबोधकारच तवढा यSत सागतो ३२ (Cचरा (प ७२) भावती (भ १६५८)

सदागSत (वव ५३०) ldquoजभौ सजौ गSत Kचरा चतह (उवब १०३२१) ३३ 7भौ जौ गौ

(ि7मणी घ ह नाव मराठत hढ आह पण याचा उगम गावत नाहA कसिPभनी (रप ९३६) या

नावाला^ह आधार ^दलला नाहA ३४ ldquoसrdquo-(Cचरा ldquo7भौ सरौ गोऽSतKचरा चतampभनवampभयSतrdquo

(ममच १७) Kचरा (Sनस ८७) ३५ हषणी (प ७१) हषणीय (वब १०३२२) मयरपpछ (वव

५२९) ldquoPनौ ौ गिकदशक हषणीयrdquo (उवब १०३२२)

३६ Pसौ ौ ग lsquoPल8छrsquo ३७ भौ जौ गौ घनमाला घ ह नाव वVयाधर वा ampभड यानी

ampभजी १४९ )या कवतवर ^दल आह पण आधार ^दला नाहA वशमल (रप ९३४) याला^ह आधार

^दलला नाहA ३8 भौ जौ गौ lsquoमधमcकाrsquo ३९ जौ frac34ौ य रमा ड ह नाव मराठत hढ आह

पण उगम गावत नाहA ४0 ldquo1नमलाrdquo ldquoजौ गो वमलाrdquo (ह २६२) आQण (भ ३२१०३) या

वEताची मोडणी [ ~ ~ - ~ - ~ -] अशी घतRयास त पावतनी आQण [~ ~ - ~ - ~ -

] अशी घतRयास त भगावतनी होत

४ रथोOता-वग

यवदा-कनकभा

४१ रथोOता [- ~ - ~ ~ ~ - ~ - ~ -]

४२ यवदा [~ ~ ~ - ~ ~ ~ - ~ - ~ -]

४३ lsquoअभीfटrsquo [~ ~ ~ - ~ ~ - ~ - ~ -]

४४ लampलता [- - ~ - ~ ~ ~ - ~ - ~ -]

४५ कनकभा [~ ~ - ~ - ~ ~ ~ - ~ - ~ -]

४६ बOद [~ ~ - ~ - ~ ~ ~ - ~ - ~ - - ~ - ~ -]

टAपा

४१ रथोdता (प ६२२) अपराितका (ह) ldquoरौ नरौ लगयता रथोOताrdquo (उवब १०३३१)

नागवमा सहा)या अ5रानतर यSत सागतो तसा घतRयास वEत पावतनी होईल ४२ यवदा

(ह २१७५ कद ४४८) मEतकोकल (ह) SनKपमा (ना १३१) ldquoभव भवनभजरयवदाrdquo (क

३५७) ४३ भौ लAgrave ग अभीट ४४ ललता (ह २१७६) ldquoधीररभाQण लampलता तभौ जरौrdquo (क

३५९) ४५ कनकभा जौ जौ ग (प ८७) जया समगलA (ह) मनोवती (भ ह) निदनी

(वछ ३ ह २२११) [अथात lsquoसनिदनीSत श`भौrsquo (गछ) ह चक असाव] म8जभाषणी (क

३७४) बोधता (गछ २१०२) ४६ ldquoजौ जौ ौ बदबदrdquo (ह २३२१) [ ~ ~ - ~ - ~ ~ ~

- ~ - ~ - - ~ - ~ -] अशी मोडणी घतRयास ह वEत पावतनी होत

५ वागता-वग

लका-कटजा-ampमता5रा-यथका-4तवलिPबत

४७ वागता [- ~ - ~ ~ ~ - ~ ~ - -]

४८ 4तपदा [~ ~ ~ - ~ ~ ~ - ~ ~ - -]

४९ अPबज [- ~ ~ ~ - ~ ~ ~ - ~ ~ - -]

५० च4वEम [- ~ - ~ ~ ~ - ~ ~ ~ ~ -]

५१ मQणरग [- ~ - ~ ~ - ~ ~ - -]

५२ lsquoलकाrsquo [~ ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ - -]

५३ कटजा [~ ~ - ~ - ~ ~ ~ - ~ ~ - -]

५४ ampमता5रा [~ ~ - ~ - ~ ~ ~ - ~ ~ -]

५५ ampमता [~ ~ - ~ - ~ ~ ~ - -]

५६ उEथापनी [- - ~ - ~ ~ ~ - ~ ~ -]

५७ मQणकटक [~ ~ ~ ~ - ~ - ~ ~ ~ - ~ ~ -]

५८ यथका [- ~ - ~ ~ ~ - ~ ~ - ~ -]

५९ अpयत [- ~ - ~ ~ - ~ ~ - ~ -]

६० lsquoजनकाEमजाrsquo [~ ~ ~ - ~ ~ ~ - ~ ~ - ~ -]

६१ 4तवलिPबत [~ ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ - ~ -]

६२ अक [- - ~ - ~ ~ ~ - ~ ~ - ~ -]

६३ कमampलनी [~ ~ - ~ - ~ ~ ~ - ~ ~ - ~ -]

६४ सदर [- ~ - ~ ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ - ~ -]

६५ मगला [~ ~ ~ - ~ ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ - ~ -]

६६ ldquoगणीकताrdquo [~ ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ - ~ -]

६७ कसमाडlaquoप [~ ~ ~ - ~ ~ - ~ - ~ ~ - ~ -]

टAपा

४७ वागता (प ६२३) ldquoवागता रनभगगKतोऽतrdquo (उवब १०३१९) या वEताची मोडणी [-

~ - ~ ~ ~ ~ ~ - -] अशी घतRयास त पावतनी होईल ४८ Rतपदा (ह) ldquo4तपद नभजय

कथत ततrdquo (उवब १०३२०) कलहसा (ह २१६१) मखर (ह) ldquo4तपद भवSत नभनयाNचतrdquo (गछ

२८८) अस^ह ल5ण आढळत ४९ `जौ सौ ग अeबज (ना १४५) ह वEत 4तपदाpया आर`भी एक

गK अधक घातRयान होत ५० चRव3म (ह २१६२) ldquoच4वEम Sनगदित रनभसrdquo (क ३४५)

ह वEत [ - ~ - ~ ~ ~ - ~ ~ ~ ~ -] अशी मोडणी घतRयास पावतनी होईल

५१ ldquoर सौ गो म6णरगrdquo (ह २११६) (ना १११) हमच4ाpया उदाहरणात मQणराग आह ह

वEत [- ~ - ~ ~ - ~ ~ - -] यामाण पावतनी मोडणीच असल त)हा Eयाला मQणराग

Pहणाव ५२ भौ `गौ ग lsquoलकाrsquo रोधक (रप ५८१) ह नाव आह पण आधार नाहA

मQणरागामाण लकावEत^ह [~ ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ - -] पावतनी होऊ शकत ५३ कटजा

(मिRलनाथ ampशश० ६७३) ldquoजौ सौ ग कटजrdquo (ह २२१३) मर (ह) कलहस (गछ २१०१)

नवनिदनी (मोस ८५१३ पहा) ५४ मतारा (प ६३९) चा (ह) वरा5रा (ना १३५)

ldquoampमता5रा सजयतावथ सौrsquo (उवब १०३३७) नागवमा ६ )या अ5रानतर यSत सागतो त)हा [

~ ~ - ~ - ~ ~ ~ - ~ ~ -] या मोडणीpया पावतनी वEताला वरा5रा Pहणाव

या)यSतYरjत पावतनी मोडणीतच [~ ~ - ~ - ~ ~ ~ - ~ ~ -] आQण [ ~ ~ - ~ - ~

~ ~ - ~ ~ -] अस दोन कार स`भवतात ५५ जगा मता (भ ३२१४४ ह) माला (ह

२१२६) या वEताची मोडणी ज)हा [~ ~ - ~ - ~ ~ ~ - -] अशी पावतनी असल त)हा

Eयाला ldquoशampशrdquoमाला आQण [~ ~ - ~ - ~ ~ ~ - -] अशी पावतनी असल त)हा Eयाला

ldquoवधrdquo माला Pहणाव

५६ ldquoतभजRगा उ3थापनीrdquo (ह २१४८) धारावampलका (प ९८ टAप) ampमता5रावEतामाणच

उEथापनीच^ह [- - ~ - ~ ~ - ~ ~ -] आQण [- - ~ - ~ ~ ~ - ~ ~ -] अस दोन

कार स`भवतात ५७ म6णकटक (ह) ldquoज`जRगा धSतrdquo (ह २२३६) मदा (गछ २१२४)

कररAKता (मिRलनाथ ampशश० ४४१) या वEताची मोडणी ज)हा [ ~ ~ ~ ~ - ऽऽ ~ - ~ ~ ~

- ~ ~ -] अशी असल त)हा Eयाला मदा Pहणाव ५८ नAacute ौ यCथका (रप ८७१) पण या

नावाचा उगम सापडत नाहA ५९ ldquoर सौ Rगौ अ8यतrdquo (ह २१२८) या वEताची मोडणी [- ~ -

~ ~ - ~ ~ - ~ -) अशी पावतनी^ह होऊ शकल ६० lsquoजनका3मजाrsquo भौ जौ ग या वEताला

वEतदपणकार वभावरA Pहणतो पण हमच4 वभावरA नावाच Sनराळच वEत सागतो

सारसनावampल (रप ८७१) या नावाला तसा आधार गवसत नाहA

६१ Rतवलिeबत (प ६३०) हYरणलता (भ १६४८) सदरA (ाप २१३९)

ldquo4तवलिPबतमाह नभौ भरौrdquo (क ३४९) 4तवलिPबताची मोडणी [~ ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ -

~ -] अशी घतRयास त अpयतामाण पावतनी होईल ६२ ldquoEभौ जौ गो अNकrdquo (ह २२१६) या

वEताpया अती गK वाढवRयान वसतSतलकावEत होत ६३ जौ सौ Rगौ कमलनी ह वEत

वVयाधर वा ampभड यानी ampसO कल असन नामकरण^ह Eयानीच कल आह ६४ ldquoरानभा

सदरrdquo (ह २२५७) मQणवभषण (ना १५५) मQणभषण रमणीय (ह) ह वEत [- ~ - ~ ~ ~

- ~ ~ - ~ ~ - ~ -] आQण [ - ~ - ~ ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ - ऽ ~ -] अशा दोन

कारानी पावतनी होऊ शकत याना अनZम मQणभषण आQण रमणीय Pहणाव ६५ मगला

(ना १५९) ldquoभौ िजगौ मगलमगना घrdquo (ह २२७१) सदर वEतामाणच ह वEत^ह [~ ~

~ - ~ ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ - ~ -] आQण [ ~ ~ ~ - ~ ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ - ऽ ~ -

] अशा दोन कारानी पावतनी होऊ शकत

६६ नampभरा ldquoगणीकताrdquo ह समवEत आढळात नाहA पण मकरावलA नामक

अधसमवEतातील समचरण या लगावलAच असतात गणीकता ह नाव हमच4ाpया

मकरावलApया उदाहरणातील दसT या चरणावhन घतल आह ६७ भौ सौ Rगौ कसमाLडfप (ना

१४८)

६ शाampलनी-वग

वातampम-वNवदवी-अनगलखा

६८ शाampलनी [- - - - - ~ - - ~ - -]

६९ वातोampम [- - - - ~ ~ - - ~ - -]

७० वNवदवी [- - - - - - ~ - - ~ - -]

७१ कोडPभो [- - - - - ~ ~ ~ - - ~ - -]

७२ चि4णी [~ - - - - - - ~ - - ~ - -]

७३ ldquoराजrdquo-लमी [- - - - ~ - - - ~ - - ~ - -]

७४ चा [- - - - - - - - - ~ - - ~ - -]

७५ प [~ ~ ~ ~ ~ - - - - - - ~ - - ~ - -]

७६ च4माला [~ ~ ~ ~ ~ ~ - - - - - - ~ - - ~ - -]

७७ अनलखा [~ ~ ~ ~ ~ - - - - - - - ~ - - ~ - -]

टAपा

६८ शालनी (प ६१९) ldquoमाEतौ गौ चत शाampलनी वदलोकrdquo (अवब १०३३०) ६९ वातोम

(प ६२०) उampममाला (वब १०३४५) ldquoवातोम=य कथता Pभौ तगौ गrdquo (क ३३५) ७० ववदवी

(प ६४१) च4लखा (भ १६४२) च4काता (ह) ldquoमौ यौ प8चाNववNवदवीSत नाPनाrdquo (अवब

१०३४४)

७१ ldquoPतौ ौ ग कोडeभो डrdquo (ह २२१७) ७२ ldquoJमौ रौ ग चिRणी चrdquo (ह २२०५)

च8चरAकावलA (गछ २१०४ ममच १७) ७३ ldquoराजrdquoलgमी ldquocedilौ तौ गौ लमीrdquo (ह २२२६) ७४

ldquoampमय CचIा जrdquo (ह २२५०) म डकn च8चला (ह) ७५ ldquoन मौ तौ गौ पh चघrdquo (ह २२९५)

७६ ldquoनौ मौ यौ चRमाला छघrdquo (२३०८) ७७ ldquo सौ मौ यौ अनलखा चडrdquo (ह २३१३)

७ म दाZाता-वग

कसampमतलता-lधरा-माampलनी

७८ च4लखा [~ ~ ~ ~ ~ - - ~ - - ~ - -]

७९ मदाZाता [- - - - ~ ~ ~ ~ ~ - - ~ - - ~ - -]

८० कसampमतलता [- - - - - ~ ~ ~ ~ ~ - - ~ - - ~ - -]

८१ विमता [~ - - - - - ~ ~ ~ ~ ~ - - ~ - - ~ - -]

८२ चमाला [- - - - ~ - - ~ ~ ~ ~ ~ - - ~ - - ~ - -]

८३ नदAमखी [~ ~ ~ ~ ~ ~ - - ~ - - ~ - -]

८४ चलखा [- - - - ~ ~ ~ ~ ~ ~ - - ~ - - ~ - -]

८५ पfपदाम [- - - - - ~ ~ ~ ~ ~ ~ - - ~ - - ~ - -]

८६ शोभा [~ - - - - - ~ ~ ~ ~ ~ ~ - ~ - - ~ - -]

८७ मlधक [~ - - - - - ~ ~ ~ ~ ~ ~ - ~ - - ~ - -]

८८ lधरा [- - - - ~ - - ~ ~ ~ ~ ~ ~ - - ~ - - ~ - -]

८९ महाlधरा [~ ~ - - - ~ - - ~ ~ ~ ~ ~ ~ - - ~ - - ~ - -]

९० माampलनी [~ ~ ~ ~ ~ ~ - - - ~ - - ~ - -]

९१ मालाच [शाampलनी ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ - - ~ - - ~ - -]

९२ ampसहवफिजत [- - - - - - - ~ ~ - - - ~ - - ~ - -]

९३ चतक7ज [~ ~ - - - - - ~ - ~ ~ - - ~ ~ - ~ - - ~ - -]

टAपा

७८ चRलखा (ह २२०८) ldquoनसरयगगNच4लखतलोकrdquo (गछ २१०५) ७९ मदाDाता (प

७१९) Mीधरा (भ १६८०) ldquoमदाZाता मभनततगा ग सम4तलोकrdquo (उवब १०३९) ८०

कसमतलता (ममच १८) कसampमतलताविRलता (प ७२०) चलखा (भ १६८६)

ldquoघछिNचलखाrdquo (ह २३०४) च4लखा (वव ५३९) कदपजात (ना १६९)

ldquoयाshyतEवNवकसampमतलताविRलता Pतौ नयौ यौrdquo (क ३१००)

८१ ldquoविमता Jमौ सौ रौ ग रसतवराrdquo (प ८१८) सवEता (वब १०३७) च4Zाता

(वव ५४१) र`भा (वछ १०२) मघावफिजता (ह २३२४) ८२ CचIमाला (वछ ११०) सभा

(वव ५४२) सवशा (गछ २२१०) ldquocedilौ `नौ तौ गौ चमाला छचrdquo (ह २३४०) ८३ नदमखी

(वछ ११) वसत (ह २२२५ ना १५१) ldquoवरampभ^द य^द नौ तौच नादAमख गौrdquo (गछ २११७)

८४ CचIलखा (वछ ७३) च4लखा (ह २३०५) ldquoमदाZाता नपरलघयता कnSतता चलखाrdquo

(गछ २१७९) ८५ पपदाम (वछ ९८ ह २३२८) ldquoमो गौ नौ तौ गौ शरहयतरग फRलदाम

ampसOमrdquo ( गछ २२००)

८६ शोभा (वछ १०८) ldquoJमौ नौ तौ गौ शोभा चछrdquo (ह २३३९) ८७ ldquoJमौ नौ रौ गो

मiधक चछrdquo (ह २३३०) ८८ Iiधरा (प ७२४) ldquocedilौ `नौ याNच य यवरमSनतरग

lधरा याVवरामrdquo (उवब १०३५) ८९ महाIiधरा ldquoतौ Eनौ ौ गAacute महाlधरा जछrdquo ह

(२३५५) परत ldquoसजता नसौ ररौ ग फQणतरगहय यामहाlधराoयाrdquo (गछ २२१६) अस^ह

ल5ण (चकnन) सागतलल आह ९० मालनी (प ७१४) नादAमखी (भ १६७०)

ldquoवसमSनवरSतNचमाampलनी नौ मयौ यrdquo (उवब १०३२४)

९१ ldquoमSतनाSय मालाCचI टrdquo (ह २३८२) ९२ ldquoतshyतEवNवमAgrave`मौ वरSतNचत ampसहवफिजत

यौrdquo (गछ २१९१) ९३ मौ सAgrave ौ गAgrave चतक7ज (ना १८६)

८ मा-वग

क^टलगSत-शरभलampलता-ampशखYरणी-पट

९४ मा [~ ~ ~ ~ ~ ~ - - - - ~ - -]

९५ तत [~ ~ ~ ~ ~ ~ - - - - ~ -]

९६ नदA [~ ~ ~ ~ ~ ~ - - ~ ~ - ~ - -]

९७ च4काता [- ~ - - ~ - - - - ~ ~ - ~ - -]

९८ चि4का [~ ~ ~ ~ ~ ~ - ~ - ~ - - -]

९९ वा^हनी [- - ~ ~ - - - - - ~ - -]

१०० भोगनी [~ ~ ~ ~ ~ ~ - ~ - ~ - - ~ - -]

१०१ क^टलगSत [~ ~ ~ ~ ~ ~ - - ~ - - ~ -]

१०२ शरभलampलता [- - - - ~ ~ ~ ~ ~ - - ~ - -]

१०३ वरलampलता [~ - - - - - ~ ~ ~ ~ ~ - - ~ - -]

१०४ ampशखYरणी [~ - - - - - ~ ~ ~ ~ ~ - - ~ ~ ~ -]

१०५ ldquoच4काितrdquo [~ ~ ~ ~ ~ ~ - - ~ - -]

१०६ पट [~ ~ ~ ~ ~ ~ - - - ~ - -]

१०७ ldquoकनक-ldquoगौरA [~ ~ ~ ~ ~ ~ - - ~ ~ ~ - -]

१०८ गौरA [~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ - -]

१०९ 5मा [~ ~ ~ ~ ~ ~ - - ~ - ~ - -]

११० ampशखि डनी [~ - - - - -]

टAपा

९४ ldquoनौ cedilौ ग gमा छrdquo ( ह २२०४) ९५ ldquoतत नौ cedilौrdquo (प ६३४ ह २१६६) लampलत

(गछ 2८७) या वEताची मोडणी [ ~ ~ ~ ~ ~ ~ - - - - ~ -] अशी घतRयास वEत

भगावतनी होईल

९६ नद ldquoननतजगKग सतयSतनदA यातrdquo (गछ २११९) ९७ ldquoचRकाता ampमधा रौ

Pसौ यो वरम वराfटौrdquo (गछ २१४२) ९८ ldquoनौ यAacute ग चिRकाrdquo (ह २२०६) ९९ ldquoवाjहनी Eयौ

Pयौ ऋषकामशराrdquo (प ६४२) यथ यSत सहा)या अ5रानतर घण वाभावक वाटत पण

उदाहरणाpया अभावी SनिNचत काहA सागता यत नाहA १०० ldquoनौ रो यौ भोCगनीrdquo (ह २२५९)

१०१ ldquoकjटलग1त नAgrave तौ ग वरतवrdquo (प ८८ ह २२०३) नतकn (ह) 5मा (क ३६९)

चि4का (क ३७५) १०२ शरभललता ह भरताpया उदाहरणातील नाव आह तो (भ १६६८)

शरभा Pहणतो हमच4 हा शरभलampलताच ल5ण lsquoPभता गौrsquo अस न सागता lsquoभता गौrsquo अस

सागतो (ह २२४०) आQण lsquoघचrsquo अस यSत घतRयास Eयाला तो शरभा Pहणतो (ह २२४१) पण

ह चकnच ल5ण असाव कारण शरभलampलताच ाचीन उदाहरण उपल]ध आह १०३ वरललता

(भ १६७४) जयानद (ह २२७४) वजयानद (ना १६२) ldquoयमौ न ौ २०) ldquoयमौ सौ भो

Rlवता रसहरवरामा ampशखYरणीrsquo (उवब १०३८) १०५ ldquoचRकाितrdquo ldquoननगगलगगNचि4का

यातrdquo (प ९८ ^टप)

१०६ पट (प ६३२) Mीपट () (वब १०३४३) फट (ममच १७) ldquoवसजलधवरामौ नौ

पटो Pयौrdquo (अवब १०३४३) १०७ ldquoकनकrdquo गौरA ldquoनौ Eसौ गो गौरArdquo (ह २२१४) १०८ ldquoगौर नौ

सौ गrdquo (प ७४) या वEताची मोडणी [~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ - -] अशी

हरावतनी^ह होऊ शकल १०९ ldquoनौ ौ ग माrdquo (ह २२०१) उदाहरण पहाता यSत lsquoघrsquo नसन

lsquoजrsquo असावा ११० ldquoJमौ शखिlडनीrdquo (ह २४६) ह वEत ampशखYरणीEया^द अनक वEताpया आर`भी

गणhप असत

९ अपरािजता-वग

भाराZाता-भजगवजि`भत-पपीampलका

१११ लय [~ ~ ~ ~ ~ - ~ - ~ ~ - ~ -]

११२ भाराZाता [- - - - ~ ~ ~ ~ ~ - ~ - ~ ~ - ~ -]

११३ काता [~ - - - ~ ~ ~ ~ ~ - ~ - ~ ~ - ~ -]

११४ करडगका [- - - - - ~ ~ ~ ~ ~ - ~ - ~ ~ - ~ -]

११५ मकरिदका [~ - - - - - ~ ~ ~ ~ ~ - ~ - ~ ~ - ~ -]

११६ अपरािजता [ ~ ~ ~ ~ ~ ~ - ~ - ~ ~ - ~ -]

११७ चल [ - - - - ~ ~ ~ ~ ~ ~ - ~ - ~ ~ - ~ -]

११८ कथागSत [- - ~ - ~ - - ~ ~ ~ ~ ~ ~ - ~ - ~ ~ - ~ -]

११९ उपमाampलनी [~ ~ ~ ~ ~ ~ - - ~ - ~ ~ - ~ -]

१२० मQणम7जरA [~ - - - ~ ~ ~ ~ ~ ~ - - ~ - ~ ~ - ~ -]

१२१ भजगवजि`भत [८ ग ८ ल ~ ~ - ~ - ~ ~ - ~ -]

१२२ मोदमहोदय [४ ग - ~ ~ - - - - ८ ल ~ ~ - ~ - ~ ~ - ~ -]

१२३ पपीampलका [८ अ १४ ल ग ~ - ~ ~ - ~ -]

१२४ पपीampलका-करभ [८ ग १९ ल ग ~ - ~ ~ - ~ -]

१२५ पपीampलका-पणव [८ ग २४ ल ग ~ - ~ ~ - ~ -]

१२६ पपीampलका-माला [८ ग २९ ल ग ~ - ~ ~ - ~ -]

टAपा

१११ lsquo सौ जौ गो लयrdquo (ह २२०९) ११२ भाराDाता (वछ ७१ ह २२९२) ldquoभाराZाता

मभनरसला गK MSतषडहयrdquo (गछ २१७१) ११३ काता ldquoभवEकाता यगरसहययभौ नरसा

लगौrdquo (गछ २१७३) ११४ करLडगका (वछ ८१) ldquoPतजा करडगका छrdquo (ह २३१२)

भाराZाता-मकरिदका याpयाशी तलना कhन पहाता आQण वय`भpछदातील माअEताचा

Nलोक पहाता करडगकावEताच यSत lsquoचrdquo असच पा^हजत ११५ मकरिदका (वछ १०६ ह

२३२५) ldquoरस षडampभलकयमनसजजा गKमकरिदकाrdquo (गछ २२०३)

११६ अपरािजता (प ७६) ldquoननरसलघग वररपरािजताrdquo (गछ २११३) ११७ चल (ह

२३०६) अचल (वछ ८७) ldquoPभौ जौ ौ चत चलampमदम^दत यगमSनampभ वरrdquo (गछ २१८८)

११८ ldquoौ `नौ 7भौ र कथाग1त छछrdquo (ह २३४७) ११९ उपमालनी (वछ २९ ह २२४९)

ldquoननतभरकताऽfट वरKपमाampलनीrdquo (गछ २१४३) १२० म6णमBजर ldquoइनाNव याद

यभनयजजगा कnSतता मQणम7जरArdquo (गछ २२०४)

१२१ भजगवजि-भत (प ७३०) ldquoमौ Eनौ र सRगा

ाहवसमदनदहनमSनampभभजगवजि`भतमrdquo (उवब १३०४७) १२२ ldquoPतौ Jतौ SनसRगा

मोदमहो$यो घछटrdquo (ह २३८३) १२३ ldquoमातनीजा पपीलका जणrdquo (ह २३८७) १२४-१२५-१२६

पपीampलका वEतात आठ)या अ5रानतर पाच दहा आQण पधरा लघ अधक घातRयान अनZम

पपीलका-करभ पपीलका-पणव आQण पपीलका-माला हA वEत ampसO होतात (ह २३८८-३९०)

१० हYरणी-वग

जननीमद-हYरणीपद

१२७ ampसह [~ ~ ~ - - - - ~ - ~ ~ - ~ -]

१२८ Mयोमाला [- - - - - - ~ - ~ ~ - ~ -]

१२९ जया [- - - - ~ - - ~ - ~ ~ - ~ -]

१३० ददरक [- ~ ~ - ~ ~ - ~ - ~ ~ - ~ -]

१३१ कलभाषणी [~ ~ ~ ~ - ~ ~ - ~ - ~ ~ - ~ -]

१३२ वनम7जरA [~ ~ ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ - ~ - ~ ~ - ~ -]

१३३ हYर [~ ~ ~ ~ ~ ~ - - - - ~ - ~ ~ - ~ -]

१३४ हYरणी [~ ~ ~ ~ ~ - - - - - ~ - ~ ~ - ~ -]

१३५ lsquoजननीमदrsquo [~ ~ ~ ~ ~ - - - ~ ~ - ~ - ~ ~ - ~ -]

१३६ हYरणीपद [~ ~ ~ ~ ~ - - - - - - ~ - ~ ~ - ~ -]

१३७ ldquoअampभनवrdquo लampलता [~ ~ ~ ~ ~ ~ - - - - - ~ - ~ ~ - ~ -]

टAपा

१२७ ldquoनcedilसRगा सह छrdquo (ह २२२९) १२८ ldquoमौ जौ ग Qयोमाला घrdquo (ह २२०२) यSत

lsquoचrsquo असावा ह बर १२९ जया (वछ २५) ldquoमो रौ सो Rगौ जया छrdquo (ह २२२७) १३० ldquoभौ

रसRगा ददरकrdquo (ह २२३७) सदर (ना १५०) लताचा अवलPब कRयास या वEताची मोडणी [

- ~ ~ - ~ ~ - ऽ ~ - ~ ~ - ऽ ~ -] अशी पVयावतनी होऊ शकल

१३१ ldquoनो जौ ौ कलभाषणीrdquo (ह २२५६) अरवद (ह) नवनampलन (ना १५७) लताचा

अवलPब कRयास कलभाषणी वEताची^ह मोडणी [ ~ ~ ~ ~ - ~ ~ - ऽ ~ - ~ ~ ~ ऽ ~

-] अशी पVयावतनी होऊ शकत १३२ ldquoनजीा वनमBजरrdquo (ह २३५२) या वEताची मोडणी [ ~

~ ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ ऽ ~ - ~ ~ - ऽ ~ -] अशी पVयावतनी करण बर १३३

ldquoरसयगहययड नौ cedilौ सो लगौ ^ह यदा हmरrdquo (गछ २१७२) १३४ हmरणी (प ७१६) वषभचYरत

(वब १०३१०) वषभचिfटत (भ १६७८) परत उदाहरणात वषभलampलत आह हYरणीलत (ना

१६७) ldquoरसयगहय सौ cedilौ गो यदा हYरणी तदाrdquo (क ३९६) १३५ सौ Eजौ ौ lsquoजननीमदrsquo चड

१३६ हmरणीपद (वछ ८५) ldquoसौ Pतौ ौ हYरणीपद चघrdquo (ह २३१९) यSत lsquoचडrsquo असण

बर १३७ ldquoअभनवrdquo ललता ldquoनौ Pतौ ौ लampलत छघrdquo (२३०९)

११ हाYरणी-वग

कसर-रो^हणी-शादलवZnडत

१३८ वVयत [~ ~ ~ ~ ~ - - - ~ - - ~ -]

१३९ हाYरणी [- - - - ~ ~ ~ ~ ~ - - - ~ - - ~ -]

१४० कोमलता [- - - - - ~ ~ ~ - - - ~ - - ~ -]

१४१ छाया [~ - - - - - ~ ~ ~ ~ ~ - - - ~ - - ~ -]

१४२ कYरमकरभजा [~ ~ ~ ~ ~ ~ - - - ~ - - ~ -]

१४३ कसर [- - - - ~ ~ ~ ~ ~ ~ - - - ~ - - ~ -]

१४४ वि7जत [- - - - - ~ ~ ~ ~ ~ ~ - - - ~ - - ~ -]

१४५ च4ोVयोत [~ ~ ~ ~ ~ ~ - - - - ~ - - ~ -]

१४६ रो^हणी [~ ~ ~ ~ ~ - - - - - - - ~ - - ~ -]

१४७ 7योEना [- - - - ~ - - - - ~ - - ~ -]

१४८ च4सना [- - - - ~ - - - - ~ - - ~ - -]

१४९ ldquoसोमrdquoलखा [- ~ - - ~ - - - - ~ - - ~ - -]

१५० का8ची [- - - - ~ - - ~ ~ ~ - - - ~ - - ~ -]

१५१ शादलवZnडत [- - - ~ ~ - ~ - ~ ~ ~ - - - ~ - - ~ -]

१५२ शादल [- - - ~ ~ - ~ - ~ ~ ~ - - ~ - - - -]

१५३ मEतभवZnडत [~ ~ - - ~ ~ - ~ - ~ ~ ~ - - - ~ - - ~ -]

१५४ स4Eनमाला [- - - ~ ~ ~ ~ ~ - ~ ~ ~ - - - ~ - - ~ -]

१५५ वमगSत [शादलवZnडत ~ ~ - ~ -]

१५६ घट [~ ~ ~ ~ ~ ~ - - - ~ - -]

टAपा

१३८ व$यत ldquoऋतमSनयSतवVयनसौ तौ गKrdquo (क पYरampशfट) ldquoसौ तौ गो

वVयमाampलकाrdquo (ह २२१०) परत उदाहरणावhन वVयमाampलका वEताची मोडणी [ ~ ~ ~ ~

~ - ऽ - - ~ - - ~ -] अशी हरावतनी वाटत १३९ हाmरणी (वछ ६० ह २२९३)

ldquoवदEवNवमभनमयला गNचत तदा हाYरणीrdquo (गछ 2१७०) १४० ldquoPतौ तौ Eगौ कोमललता घडrdquo

(ह २२८६)

१४१ छाया (वछ १०४ ह २३२६) ldquoइय छाया oयाता ऋतरस हय य मो नसौ तौ गKrdquo

क पYरampशfटात ldquoय मनसा `तौ गKrdquo असा पाठभद ^दला आह तो चकnचा वातो १४२

कmरमकरभजा (वछ १७) ldquoनौ Pयौ Rगौ कYरमकरभजा छrdquo (ह २२२४) १४३ कसर (वछ ८९

ह २३०७) ldquoअथाNवाNवमभनयरयगवEत मत कसरrdquo (गछ २१८७) १४४ विBचत (ह २३२९)

वचत (ह) च4बPब (वछ १००) बPब (गछ २२०२) ldquoPतौ सौ तौ गो वि7चत छrdquo (ह

२३२९) १४५ चRो$योत (वछ ३१) ldquoनौ मो रौ च4ोVयोत जrdquo (ह २२४८)

१४६ रोjहणी (वछ ६७) ldquoनमPयRगा रो^हणी चघrdquo (ह २२९६) १४७ Bयो3ना (वछ

२३) ldquocedilPयRगा 7योEना छrdquo (ह २२२८) १४८ चRसना (ममच) च4लखा (ह २२५१) ldquocedilौ

मयौ यNच4सना घौटकवसampभampभदाrdquo (ममच १८) १४९ ldquoसोमrdquo लखा ldquoरा4PययाNच4लखाrdquo (ह

२२५२) १५० ldquocedil`या रौ काaची टrdquo (ह २३०१) वाचालाका8ची (ह)

१५१ शादलवDELडत (प ७२१) ldquoPसौ 7सौ तौ गKक च सयतरग शादलवZnडतमrdquo (उवब

१०३४) १५२ ldquoशादल वद मासषकायात म सो जसौ रो मNचतrdquo (गछ २१८६) १५३

म3तभवDELडत (ह २३३७) ldquoसभरा मौ यलगायोदशयSतमEतभवZnडतमrdquo (गछ २२११)

१५४ ldquoPनौ नौ Pयौ Rगौ सR3नमाला जrdquo (ह २३४१) १५५ ldquoPसौ 7सौ तौ ौ वNमग1तrdquo (ह

२३७२) १५६ घट (ना १३६) या वEतात लगZम पटाचाच आह पण यSत सात)या अ5रानतर

आह कदारभ पटवEतातच ह यSत सागतो ldquoमSनशरवरSतनAgrave Pयौ पटोऽयमrdquo (क ३५०)

१२ मदनलampलता-वग

सवदना-शादललampलत-पवी-सरतलampलता

१५७ मदनलampलता [- - - - ~ ~ ~ ~ ~ - - - ~ ~ ~ -]

१५८ Znडा [~ - - - - - ~ ~ ~ ~ ~ - - - ~ ~ ~ -]

१५९ समधरा [- - - - ~ - - ~ ~ ~ ~ ~ - - - ~ ~ ~ -]

१६० सवदना [- - - - ~ - - ~ ~ ~ ~ ~ ~ - - - ~ ~ ~ -]

१६१ सरसा [- - - - ~ - - ~ ~ ~ ~ ~ ~ - - ~ ~ ~ -]

१६२ शादललampलत [- - - ~ ~ - ~ - ~ ~ ~ - - - ~ ~ ~ -]

१६३ वायवगा [- - - ~ ~ - ~ - ~ ~ ~ - ~ ~ ~ ~ - ~ -]

१६४ पवी [~ - ~ ~ ~ - ~ - ~ ~ ~ - ~ - - ~ -]

१६५ वदारक [पवी - ~ - - ~ -]

१६६ शशाकचYरत [- - पवी]

१६७ मालाधर [~ ~ ~ ~ ~ - ~ - ~ ~ ~ - ~ - - ~ -]

१६८ म7जरA [~ ~ - ~ - ~ ~ ~ - ~ - - ~ -]

१६९ वपनSतलक [~ ~ ~ ~ ~ - ~ ~ ~ - ~ - - ~ -]

१७० कसampमता [~ ~ ~ - ~ - - ~ -]

१७१ सम4तता [~ - ~ ~ ~ - ~ - ~ ~ ~ - - - ~ - ~ ~ -]

१७२ गज4लता [~ ~ ~ ~ ~ ~ - ~ - - ~ ~ - ~ - ~ ~ -]

१७३ सरतलampलता [- - - ~ ~ ~ ~ ~ - - - ~ - ~ - -]

१७४ माधवीलता [- - - - ~ - - ~ ~ ~ ~ - ~ ~ - ~ - ~ -]

१७५ लाampलEय [- - - ~ ~ - - ~ - ~ ~ - - - ~ ~ - ~ ~ ~ ~ -]

टAपा

१५७ मदनललता (वछ ५० ह २२७६) ldquoPभौ नो Pनौ गो मदनलampलता वद षतampभrdquo

(गछ २१५२) १५८ ldquoJमौ सौ Eसौ DEडा चचrdquo (ह २३१८) सधा (गछ २१८३) १५९ ldquocedilौ `नौ

Pनौ ग समधरा छचrdquo ह वEत hढ ^दसत पण याला ाचीन आधार गावत नाहA १६० सवदना

(प ७२२) वEत (वव ५४३) ldquocedilौ `नौ Jभौ Rगौ मSन)योमगरसवरSत oयाता सवदनाrdquo (उवब

१०३६)

१६१ सरसा ldquocedilौ `नौ यो नो गKNचत वरमSनकरणराहसरसामrdquo (गछ २१९९) १६२

शादलललत (वछ ७९ ह २३११) ldquoम सो ज सतसा ^दनशऋतampभ शादललampलतमrdquo (गछ

२१८०) १६३ ldquoPसौ 7सौ जौ गो वायवगा छrdquo (ह २३२३) शादलampलतामाण यSत lsquoठrsquo पा^हज ह

हमच4ाpयाच उदाहरणावhन ^दसत या वEताची मोडणी [ - - - ~ ~ - ~ - ~ ~ ~ - ~

~ ~ ~ - ~ -] अशी घतRयास ह वEत पावतनी होत १६४ पoवी (प ७१७) वलिPबतगSत

(भ १६८४ वब १०३१६) ldquoजसौ जसयला वसहयSतNच पवी गKrdquo (क ३९४) या वEताची

मोडणी [~ - ~ ~ ~ - ~ - ~ ~ ~ - ~ - - ~ -] अशी असल त)हा Eया पावतनी वEताला

वलिPबतगSत Pहणाव १६५ ldquo7सौ 7सौ SयRगा वदारकrdquo (ह २३६५)

१६६ शशाकचmरत (वव ५४४) ldquoEभौ 7भौ 7भौ Rगौ शशाकरचतrdquo (ह २३४५) १६७ सौ

7सौ 7सौ Jलौ ग मालाधर (ाप २१७८) या वEताची मोडणी [~ ~ ~ ~ ~ - ऽ ~ - ~ ~ ~ -

~ - - ~ -] अशी पावतनी^ह घता यत १६८ ldquoसजसा यलौ गSत शरहर मBजरrdquo (गछ

२१२५) पया सजसयRग यात ककि]भसSतampभयSतrdquo (ममच १८) १६९ ldquoवपन1तलक

नसनरफयगमभवतrdquo (गछ २१३६) ह वEत [ ~ ~ ~ ~ ~ - ~ ~ ~ - ~ - - ~ -] अस

हरावतनी घण अधक चागल ^दसत १७० ldquoकसमता नरौ रो यदाrdquo (प ९२ ^टप) बहSतका (ह

२८८) या वEताची मोडणी [ ~ ~ ~ - ~ - - ऽ ~ -] आQण [~ ~ ~ - ~ - - ~ -] अशी

दोन कारानी पावतनी होऊ शकत

१७१ ldquoगजाि]धतरगजसौ जसतभा गNचत समRतताrdquo (गछ २२०५) १७२ ldquoभवSत नयगल

रभौ सAgrave दशampभगजRलताrdquo (गछ २१९०) १७३ ldquoPनतगा सरतललताrdquo (ह २२८१) lsquoगचrsquo अस

यSत घतल तर ह वEत [ - - - ऽऽ ~ ~ ~ ~ ~ - ऽ - - ~ - ~ - -] अस पावतनी

होऊ शकत १७४ ldquocedilौ भ सौ 7गौ माधवीलता छrdquo (ह २३२३) ह^ह वEत लताचा अवलPब

कhन [ - - - - ~ - ऽ - ऽऽ ~ ~ ~ ~ - ~ ~ - ~ - ~ -] अस पावतनी होऊ शकल

१७५ ldquoलाल3य भजग4ण भाषतमतpचमसरतजनगभrdquo (गछ २२१५) ह^ह वEत [- - - ~

~ - - ऽ ~ - ~ ~ - - - ~ ~ - ~ ~ ~ ~ -] अस पावतनी होऊ शकत

पYरpछद २ रा

पावतनी वEत

जी वEत Pहणता Pहणता सहज अfटमाक आवतनात बसतात Eयाचा समावश या

पYरpछदात कला आह काहA वEत अfटमाक आQण ष माक अशा दोहA आवतनात बस

शकतात पण सवसामाय विEत अfटमाक आवतनात Pहण याकड वशष असRयान अशा

वEताचा समावश पावतनी वEतातच कला आह जथ यSतथानावhन वा उदाहरणातील

मोडणीवhन ष माक आवतनाची पfटपण जाणीव होत तथ Eया वEताची गणना भगावतनी

वEतात कलA आह उदाहरणाथ [- - ~ ~ - - ~ ~ - - ~ ~ - -] या भगावतनी वEताची

मोडणी [ - - ~ ~ - - ~ ~ - - ~ ~ - -] अशी पावतनी^ह होईल वा [ - ~ ~ ~ -

~ ~ ~ - ~ ~ ~ ~ -] या हरावतनी वEताची मोडणी [- ~ ~ ~ - ~ ~ ~ - ~ ~ ~ ~

-] अशी पावतनी होऊ शकल पण जथ चरणात एका वampशfट गणाची आविEत आढळत तथ

जण कhन ती आविEत भगल अशी मोडणी घण उचत नाहA आवतन ठरवताना jवचत

लताचा उपयोग ाय माSनला आह परत माhन मटकन वEत आवतनी कर याचा यEन

कलला नाहA जथ प^हलA उभी रघ आह तथन आवतनार`भ समजावा

१३ मरA-वग

१७६ मरA [ ~ ~ - -]

१७७ समखी [ - ~ ~ -]

१७८ कमलमखी [ ~ ~ ~ ~ -]

१७९ नampलनी [~ ~ - ~ ~ -]

१८० मधभार [~ ~ - ~ - ~]

१८१ समालSतका [~ - ~ ~ - ~]

टAपा

१७६ सगौ Nमर (भ ३२५९ ह) समSत (ह २१६) मगना (ना) १७७ ldquoभगौ समखीrdquo (ह

२११) लampलता इSत भरत (ह) १७८ लौ ग कमलमखी (भ ३२६७ ह) अampभमखी (ह २२७)

मगचपला (ह) सरampसKहा (ना) १७९ सौ नलनी (भ ३२९६ ह) रमणी (ह २३०) Sतलका (ाप

२४३) कमद (ना ७९) वसधा (Sनस ३१) १८० मधभार ldquoसगण Sनधाय जगण वधाय

कवसौपण कलगीत ह नाव (ममच १३) Sनराzयाच एक वEताच आह १८१ जौ समल1तका (वाभ

२५३) मालती (ाप २५४)

१४ कयावग

१८२ कया [ - - - -]

१८३ घनपडjत [ ~ ~ - - -]

१८४ कतलतवी [ - ~ ~ - -]

१८५ नदा [ - - ~ ~ -]

१८६ मकरशीषा [ ~ ~ ~ ~ - -]

१८७ lsquoसPमदजनकrsquo [ - ~ ~ ~ ~ -]

१८८ lsquoसौरAतटचरrsquo [ - - ~ ~ ~ ~]

१८९ गKमyया [ ~ ~ - - ~ ~]

१९० lsquoसौरभसि8जत [ - ~ ~ - ~ ~]

१९१ 4तगSत [ ~ ~ ~ ~ ~ ~ -]

१९२ lsquoकKणापYरमलrsquo [ ~ ~ - ~ ~ ~ ~]

१९३ सवासक [ ~ ~ ~ ~ - ~ ~]

१९४ अचल [ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~]

१९५ सती [ ~ - ~ - -]

१९६ अपरभा [ ~ - ~ ~ ~ -]

१९७ lsquoपननदनrsquo [ ~ - ~ - ~ ~]

१९८ ldquoदरrdquo-जया [ ~ - - ~ -]

१९९ वागरा [ - ~ - ~ -]

२०० गरा [ ~ ~ ~ - ~ -]

२०१ कpछपी [ - ~ - ~ ~ ~]

२०२ रSत [ - ऽ ~ ~ ~ -]

२०३ lsquoपनगदलनrsquo [ - ऽ ~ ~ ~ ~ ~]

टAपा

१८२ ldquoमगौ कयाrdquo (ह २१०) तीणा (ाप २२७) १८३ घनपडjत (भ ३२७३) समगना

(ना) ldquoसो गौ घनपडjतrdquo (ह २२६) १८४ ldquoकतलतवी इSत भरतrdquo (ह) भतलतवी (भ

३२६५) अ5रपडjत (वव ५५१ Mबो ७) ldquoभो गौ पडjतrdquo (ह २२०) हस (ाप २३७)

का8चनमाला (ना) १८५ ldquoEलगा नदाrdquo (ह २२३) Sतलका (ना) ldquoमदा तलगrdquo (कSनआ ३१)

१८६ यौ मकरकशीषा (भ १६४ ३२८०) शampशवदना (Mबो ८ ह २३४) मकampलत (ह)

चतरसा (ाप २४७) उदाEत (ना) १८७ भसौ lsquoसeमदजनकrdquo सौरampभ (रप ९३) याची मोडणी [

- ~ ~ ~ ~ -] अशी भगावतनी^ह होऊ शकल १८८ Eनौ lsquoसौरतटचरrsquo १८९ ldquoभौ ग(म=याrdquo

(ह २३२) १९० भौ सौरभसिBजतrsquo

१९१ ननौ ग Rतग1त (भ ३२१०१ ह) हYरवलampसत (वव ५८ ह २५९) मधमती (गछ

२१३) चपला (भ ३२१०१ ह) सलभ (ना ८९) समना (Sनस ३९) या वEताची मोडणी [ ~ ~ ~

~ ~ ~ -] अशी भगावतनी^ह होऊ शकल त)हा Eया वEताला हYरवलampसत Pहणाव १९२ नौ

ल lsquoक(णापmरमलrsquo १९३ जौ ल सवासक (ाप २६०) १९४ अचल lsquoवसलमचलampमSतrsquo (प ९०

टAप) १९५ ldquoजो गौ सतीrdquo (ह २२२) ampशखा (भ ३२७१ ह) अनग (ना)

१९६ जसौ अपरभा (रप ९२) १९७ जभौ lsquoपननदनrsquo १९८ ldquoदजयाrdquo ldquoJलगा जयाrdquo (ह

२२४ कद ४८) १९९ रलौ ग वागरा (भ ३२६९ ह) नदक (ना) या वEताची मोडणी [ - ~ -

~ -] अशी भगावतनी घतRयास Eया वEताला वदlधक (ह २१९) Pहणाव २०० नरौ Cगरा (भ

३२८६ ह) मोडणी [ ~ ~ ~ - ~ -] अशी भगावतनी घतRयास Eया वEताला शफYरका (ह

२३८) Pहणाव

२०१ ldquoनAgrave क8छपीrdquo (ह २३९) २०२ ldquo`लगा र1तrdquo (ह २२१) म (ना) मोडणी माण या

लगावलAची [- ~ ~ ~ -] आQण [- ~ ~ ~ -] अशी दोन वEत होऊ शकतात प^हल

अlयावतनी आQण दसर हरावतनी २०३ `नौ lsquoपनगदलनrsquo

१५ वVयshyाता-वग

तनमyया-कमारलampलता-राजरमणीय

२०४ वVयshyाता [ - - - - -]

२०५ सचीमखी [ ~ ~ - - - -]

२०६ वZाता [ - ~ ~ - - -]

२०७ तनमyया [ - - ~ ~ - -]

२०८ मकल [ - - - ~ ~ -]

२०९ भोगवती [ - ~ ~ - ~ ~ -]

२१० कमदवती [ ~ ~ ~ ~ - - -]

२११ वधवjा [ - ~ ~ ~ ~ - -]

२१२ मधकYरका [ - - ~ ~ ~ ~ -]

२१३ ldquoअमरrdquo-नदA [ - ~ ~ ~ ~ ~ ~ -]

२१४ वमलजला [ ~ ~ - ~ ~ ~ ~ -]

२१५ लampलतगSत [ ~ ~ ~ ~ - ~ ~ -]

२१६ रSतमाला [ ~ ~ ~ ~ ~ ~ - -]

२१७ लघमQणगणSनकर [ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ -]

२१८ कमारलampलता [ ~ - ~ ~ ~ - -]

२१९ शाampलनीवतान [ - ~ - ~ - -]

२२० काampशता [ ~ ~ ~ - ~ - -]

२२१ Sनमला [ ~ ~ - ~ - ~ -]

२२२ मQणमाला [तनमyयाVवरावEता]

२२३ राजरमणीय [कमारलampलताVवरावEता]

टAपा

२०४ मो गौ व$यpाता (भ ३२६३) पडjत (प ८६ टAप) सPमोहा (ाप २३३) ह वEत

[ - - - - -] अस भगावतनी असल त)हा Eयास सPमोहा Pहणाव २०५ ldquoमौ सचीमखीrdquo (ह

२४५)

२०६ ldquo`मौ वDाताrdquo (ह २४४) २०७ तनम=या Eयौ (प ६२) तनमyयावEताची मोडणी [

- - ~ ~ - -] अशी भगावतनी^ह होऊ शकत २०८ ldquoPसौ मकलrdquo (ह २३७) वीथीYर भरत

(ह) पण वीय (भ ३२८४) पडjत (भ ३२९४) कमल (ना ८0) २०९ भौ ग भोगवती (भ

३२१०९ ह) कampलका (ह २५५) सोपान (ह) कमल (ना ८३) २१० ldquoयौ ग कमदवतीrdquo (ह

२६४) पण उदाहरणात कम^दनी थत आह कसमवती (भ ३२११५)

२११ ldquo`सौ गो वधव7Iाrdquo (ह २५६) २१२ ldquoEनगा मधकmरकाrdquo (ह २६१ भ ३२१११) व

(ह) २१३ ldquoअमरrdquo नद `नौ Rगौ नदA (भ ३२१३९) ह वEत ज)हा [ - ~ ~ ~ ~ ~ ~ - ]

अस हरावतनी होत त)हा Eयाला ldquoसरrdquo नदA Pहणाव १२४ नौ Rगौ वमलजला (भ ३२१२८)

२१५ ldquo जा Rगौ ललतग1तrdquo (ह २७६ भ ३२१३०) लampलता (भ ३२१३१) नampलनी (भ

३२१३७)

२१६ ldquoना गौ र1तमालाrdquo (ह २८२) तग (ाप २७२) [ ~ ~ ~ ~ ~ ~ - -] अशा

भगावतनी मोडणीpया वEताला तग Pहणाव २१७ ldquoना सो लघम6णगण1नकरrdquo (ह २१०४)

कमला (ाप २८२) [ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ -] अशी हरावतनी मोडणी असल त)हा वEताला

कमलजा Pहणाव २१८ कमारललता 7सौ ग (प ६३) [~ - ~ ~ ~ - -] अशा मोडणीच ज

वEत यSतभदान होत Eयाला lsquoवदनपVयrsquo Pहणाव २१९ यAgrave शालनीवतान (ना) पकालA (रप ७३)

या वEताची मोडणी [ - ~ - ~ - ऽ -] अशी भगावतनी^ह होऊ शकल २२० frac34ौ ग काशता

(भ ३२११९) शशाकवjा (ना ८७) मनोvा (ह २६६) [ ~ ~ ~ - ~ - ऽ -] अशा

भगावतनी मोडणीpया वEताला मनोvा Pहणाव

२२१ ldquo1नमलाrdquo माग ४० पहा २२२ म6णमाला (ह १९१) ह तनमyयाpया VवरावEतीन ampसO

होत ldquoEया Eयौ मQणमाला Sछना गहवjrdquo (गछ २७९) याच लगZमाpया पण Sनराzया

मोडणीpया [ - - ~ ~ - - - - ~ ~ - -] या वEताला पfपवचा (ह २१९०) Pहणतात

२२३ ldquo7सौ नAgrave गौ राजरमणीय छrdquo (ह २२३०) ldquoफRलकसमालA सतीयमSतमोदा 7सौ रगणनौ

चEततो गKकयlममrdquo Kतमा टAका (प १८९)

१६ लघमाampलनी-वग

२२४ सावी [ - - - ऽ ~ -]

२२५ लघमाampलनी [ - ~ ~ - ऽ ~ -]

२२६ ीSत [ - ऽ ~ - - -]

२२७ कामलSतका [ - ऽ ~ ~ ~ - -]

२२८ ldquoसौPयमSतrdquo [~ ~ - ~ ~ - ~ ~ -]

२२९ शलभवचampलता [~ ~ ~ ~ ~ - ~ - -]

२३० अ5 [~ ~ - ~ - ~ ~ ~ -]

२३१ वता [~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ - - -]

२३२ वभा [- - ~ - ~ - - -]

२३३ ldquoसवण-ldquoKचरा [- - ~ - ~ ~ ~ - -]

२३४ ldquoशampशrdquo-माला [~ ~ - ~ - ~ ~ ~ - -]

२३५ मQणराग [- ~ - ~ ~ - ~ ~ - -]

२३६ लका [~ ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ - -]

२३७ बधक [- ~ ~ ~ ~ ~ - - - -]

२३८ लाampलनी [- ~ - ~ ~ - ~ - ~ -]

२३९ पSनी [ीSतVवरावEता]

टAप

२२४ ldquoPलगा सावIीrdquo (ह २२५) २२५ ldquoौ लघमालनीrdquo (ह २४०) माampलनी (भ ३२७८)

सावी आQण लघमाampलनी या वEतात लताचा सहज होणारा अवलPब न कRयास ती अनZम [

- - - ~ -] आQण [ - ~ ~ - ~ -] अशी अयावतनी होतात

२२६ ldquoरो गौ ी1तrdquo (ह २१८) या वEताची मोडणी [ - ~ - - -] अशी अlयावतनी वा

[ - ~ - - ऽ -] अशी हरावतनी^ह होऊ शकत २२७ ldquo`यौ कामल1तकाrdquo (ह २३६) शampशकात

(ना) कमलSतकावEताची मोडणी ीSतवEतामाणच [ - ~ ~ ~ - -] अशी अlयावतनी वा [

- ~ ~ ~ - ऽ -] अशी हरावतनी^ह होऊ शकत २२८ ldquoसौeयम1तrdquo ldquoampस सौPयाrdquo (ह २९९)

२२९ सौ य शलभवचलता (भ ३२२०६) गव= (वव ५१६) वशाला (ह २१०१) बPब (ाप

२८४) मयर (ना १०५) या वEताची मोडणी [~ ~ ~ ~ ~ - ~ - -] अशी भगावतनी असल

त)हा Eयाला गव= Pहणाव आQण [ ~ ~ ~ ~ ~ - ~ - -] अशी हरावतनी असल त)हा

Eयाला वशाला Pहणाव २३० ldquoजसा अcrdquo (ह २९६) या वEताची^ह मोडणी [~ ~ - ~ - ~

~ ~ -] अशी भगावतनी वा [ ~ ~ - ~ - ~ ~ ~ -] अशी हरावतनी अस शकत

२३१ ldquoनौ सो गौ वता घrdquo (ह २१३९ प ६४) आवतनार`भ चरणार`भी घतRयान [ ~

~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ - - -] अस ज वEत होत Eयाला पढ ldquoसदrdquo-वEता Pहटल आह २३२ ldquoौ गौ

वभाrdquo (ह २६८) २३३ ldquoसवणrdquo-(Cचरा ldquoत`या Kचराrdquo (ह २१००) याची मोडणी [ - - ~ - ~

~ ~ - -] अशी हरावतनी^ह होईल २३४ ldquoशशमाला ldquoजगा मालाrdquo (ह २१२६) माग ५५

ampमता पहा २३५ म6णराग माग ५१ पहा ldquoरNच सौ सगKमQणरागrdquo (कSनआ ३८)

२३६ लका माग ५२ टAप पहा २३७ ldquo`नौ Pगौ बधकrdquo (ह २११७) २३८ ldquoलालनी याद

रसजगाrdquo (ममच २०) २३९ प1hनी ह नाव वVयाधर वा ampभड यानी ampभजी ३८ )या कवतवर

^दल आह आधार ^दलला नाहA

१७ तटA-वग

२४० तटA [ - - - - ~ -]

२४१ कोमला [ ~ ~ - - - ~ -]

२४२ महA [ ~ ~ - ~ ~ - ~ -]

२४३ उपpयत [ ~ ~ ~ ~ ~ ~ - ~ -]

२४४ Sनलया [ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ -]

२४५ समालती [ ~ ~ ~ - ~ - ~ -]

२४६ उEसक [- ~ ~ - ~ ~ - ~ -]

२४७ ldquoसतSतrdquo [- ~ - ~ - - ~ -]

२४८ कसampमता [~ ~ ~ - ~ - - ~ -]

२४९ भ^4का [- ~ - ~ ~ ~ - ~ -]

२५० नाराच [- - ~ - ~ - ~ -]

२५१ भजगसगता [~ ~ - ~ - ~ - ~ -]

२५२ पणव [- - - ~ ~ ~ ~ - ~ -]

२५३ हसी [- - - - ~ ~ ~ ~ ~ -]

२५४ उपिथता [- - ~ ~ - ~ ~ - ~ -]

२५५ वदषी [~ ~ - ~ ~ - ~ ~ - ~ -]

२५६ उ77वला [~ ~ ~ ~ ~ ~ - ~ ~ - ~ -]

२५७ अpयत [- ~ - ~ ~ - ~ ~ - ~ -]

२५८ 4तवलिPबत [~ ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ - ~ -]

२५९ पडjतका [- ~ - ~ - - ~ - ~ -]

टAपा

२४० ldquo cedilौ तटrdquo (ह २२९) २४१ तौ ग कोमला (ना ९१) २४२ ldquoसौ Rगौ महrdquo (ह २८१)

२४३ ldquoनौ र उप8यतrdquo (ह २९५) वनत (ना १०२) याची मोडणी [ ~ ~ ~ ~ ~ ~ - ~ -]

अशी भगावतनी असल त)हा वनत Pहणाव २४४ ldquoSनगौ 1नलयाrdquo (ह २११४) याची^ह मोडणी

[ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ -] अशी भगावतनी होऊ शकत २४५ ldquofrac34ा Rगौ समालतीrdquo (ह

२७२) याची^ह मोडणी [ ~ ~ ~ - ~ -] अशी भगावतनी होऊ शकत

२४६ ldquoभौ र उ3सकrdquo (ह २९३) उEसकवEताची मोडणी [ - ~ ~ - ~ ~ - ऽ ~ -]

अशी^ह पावतनी होत २४७ ldquoसत1तrdquo ldquoयAgrave Rगौ अनfटभrdquo (ह २६९) या वEताची^ह मोडणी [ -

~ - ~ - - ऽ ~ -] अशी पावतनी होऊ शकत २४८ कसमता माग १७० टAप पहा २४९

ldquoभjRका भवSत रो नरौrdquo (गछ २२८) Mीवलाampसनी (ना ९९) भ^4कावEताचा^ह [ - ~ - ~ ~ ~

- ऽ ~ -] अशी पावतनीच पण Sनराळी मोडणी होऊ शकत २५० ldquoौ Rगौ नाराचrdquo (ह २७४)

नाराचका (गछ २२३) या वEताचा समावश पगल वतानात कYरतो

२५१ ldquoसजर भजगसगताrdquo (गछ २२६) २५२ पणव ldquoPनौ 7गौ चSत पणवनामकrdquo (क

३२२) ह ल5ण नारायणभसPमत आह परत SनणयसागरA शीलकधमहाथवरसशोधत

आवEतीत (प ३७) ldquoPनौ Jगौ चSत पणवनामदमrdquo असा पाठ आह २५३ हसी (Mबो १७) ldquovया

हसी मभनगयताrdquo (गछ २४०) ldquoहसी मभनगा ोjता यSतवदगहाननrdquo (ममच १३) २५४

उपिथता (प ६१४ ह २११९) ldquoतो जौ गKणयमपिथताrdquo (गछ २३८) २५५ ldquoampसRगा वदषीrdquo

(ह २१३१) उपच (गछ २५८)

२५६ उBजवला (ह २१६७) चपलना (ह) ldquoननभरस^हता ग^दतो 7जवलाrdquo (गछ २८४)

पणव उपिथता वदषी उ7जवला या चार वEतात आVयतालकपव गण Vवमाक घतला तर

अEय गण ( - ऽ ~ -) असा राहतो पणव हसी उपिथता वदषी आQण उ7जवला या वEतात

आवतनार`भ चरणार`भी^ह धYरता यईल २५७ अ8यत माग ५९ पहा २५८ Rतवलिeबत माग

६१ पहा २५९ पLड7तका ldquoय7गा पडjतकाrdquo (ह २१०८) रो यजौच पया गhEतराrdquo (प ९४

टAप) या लगावलAची मोडणी (१) [- ~ - ~ - - ~ - ~ -] (२) [- ~ - ~ - - ~ - ~ -

] (३) [ - ~ - ~ - - ~ - ~ -] (४) [- ~ - ~ - ऽ - ~ - ~ -] (५) [ - ~ - ~ - ऽ

ऽ ऽ ऽ - ~ - ~ - ऽ ऽ ऽ ऽ] अशी पाच कारची अस शकत प^हल तीन कार पावतनी

आQण पढAल दोन भगावतनी आहत ४ या कारास सपया आQण ५ )या कारास मराampलका

Pहणाव ldquoमराampलका रयजगा ampशवातनशरयSतrdquo (ममच १४) या वEताची जाSत होत त)हा Sतला

कामदा Pहणाव

१८ वVयRलखा-वग

२६० वVयलखा [ - - - - - -]

२६१ मदलखा [ - - - ~ ~ - -]

२६२ lsquoमQणचrsquo [ ~ ~ - - ~ ~ - -]

२६३ चपदा [ - ~ ~ - ~ ~ - -]

२६४ शampशलखा [ ~ ~ ~ ~ - ~ ~ - -]

२६५ भजगampशशसता [ ~ ~ ~ ~ ~ ~ - - -]

२६६ नीलतोया [ - ऽ ~ - - - -]

२६७ उOता [ - ऽ ~ - ~ ~ - -]

२६८ सरल [ - - - - ~ ~ -]

२६९ ldquoशाlड=rdquo [ ~ ~ ~ ~ - - ~ ~ -]

२७० ldquoगणrdquo-Kचरा [ - ~ ~ - ~ ~ ~ ~ -]

२७१ अमतगSत [ ~ ~ ~ ~ - ~ ~ ~ ~ -]

२७२ ldquoमदनदमनrdquo [ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ -]

२७३ lsquoतfणाrsquo [ - - ~ ~ - - ~ ~]

२७४ lsquoस8चलrsquo [ - ~ ~ ~ ~ ~ ~ - ~ ~]

२७५ अलोला [मदलखा VवरावEता]

२६० ldquoव$यqलखा मो मrdquo (क ३९) सावी (ह २२८) शषा (ाप २४१) मातगी (Sनस

३३) SतसT या अ5रानतर यSत कोणी^ह सागतला नाहA तो पाळला तर वEत [ - - - - - -]

अस भगावतनी होईल या वEताला मातगी Pहणाव

२६१ मदलखा (Mबो ९ वव ५७ ह २५१ कद ४११) ldquoPसौ ग यान मदलखाrdquo (क

३११) २६२ lsquoम6णCचIrsquo या वEताला अSतमोहा (रप २८४) अस नाव आढळत पण आधार नाहA

[ ~ ~ - - ~ ~ - -] अशा भगावतनी मोडणीpया वEताला अSतमोहा Pहणाव २६३ CचIपदा

(प ६५ ह २७१) ldquoभौ गSत चपदा गrdquo (क ३१२) कवदपणात चौया अ5रानतर यSत

सागतRयामळ मोडणी [ - ~ ~ - ~ ~ - -] अशी भगावतनी होत पण हमच4ाच उदाहरण

पहाता वEत पावतनीच वाटत २६४ शशलखा (भ ३२२०४) ldquoन7या शampशलखाrdquo (ह २१०३) २६५

भजगशशसता (प ६७) ldquoभजगampशशभता नौ मrdquo (क ३२०) मधकYरका (भ १6१८ ह) असा

आPनाय आह Pहणन हलायध सात)या अ5रानतर यSत सागतो

२६६ मAgrave नीलतोया (भ ३२९८) माampलनी (भ १६६ ह २३५) या वEताची मोडणी [ - ~ -

- - ऽ -] अशी धरRयास त अPयावतनी होत २६७ ldquoसAgrave ग उdताrdquo (ह २५२) या वEताची

मोडणी [ - ~ - ~ ~ - -] अशी भगावतनी घतRयास लताचा उपयोग करावा लागत नाहA

२६८ ldquoPभौ ग सरलrdquo (ह २५७) च (ना ८६) २६९ यौ स ldquoशाडगrrdquo सरगjका (ाप २७८)

सारसा शाड गका (प ९२ टAप) २७० भौ सो ldquoगण-ldquo(Cचरा Kचरा (भ ३२१४२) यSतलका

(रप ४००)

२७१ जौ गौ अमतग1त (ाप २९८) चरणमyयावर यSत असला Pहणज ज [ ~ ~ ~ ~

- ~ ~ ~ ~ -] भगावतनी वEत होत Eयाला कलटा (ममच १६) आQण EवYरतगSत (वव ५१७

ह २११२) अशी दोन नाव आहत २७२ नौ लौ ग ldquoमदनदमनrdquo दमनक (ाप २१०८) याची

मोडणी [ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ -] अशी भगावतनी^ह होऊ शकत २७३ lsquoतणाrsquo

सPफRलक Eयौ लौ सPफRलक ह नाव तवमालचा भाfयकार जीवदव हा दतो पगल या

वEताचा समावश वतानातच कYरतो या वEताची मोडणी [ - - ~ ~ - - ~ ~] अशी

भगावतनी घण बर वाटत त)हा Eयाला सPफRलक Pहणाव २७४ `नौ 7लौ lsquoस8चलrsquo २७५ Pसौ

Pभौ अलोला छ (ह २२२२) ह मदलखाpया VवरावEतीन होत

१९ तार-वग

२७६ तार [~ ~ - ~ ~ - - - -]13

२७७ सPबO [~ ~ - - - ~ ~ - -]

२७८ मघवतान [~ ~ - ~ ~ - ~ ~ - -]

२७९ ldquoवधrdquo माला [~ ~ - ~ - ~ ~ ~ - -]

२८० lsquoरामाrsquo [- - ~ - ~ - - - -]

२८१ ldquoनवशाampलनीrdquo [- ~ ~ - ~ - ~ ~ ~ - -]

२८२ नवमाampलनी [~ ~ ~ ~ - ~ - ~ ~ ~ - -]

२८३ कampलका [- ~ - - - - ~ ~ - -]

२८४ उEथापनी [- - ~ - ~ ~ ~ - ~ ~ -]

२८५ ampमता5रा [~ ~ - ~ - ~ ~ ~ - ~ ~ -]

२८६ अ`य^दता [~ ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ -]

२७६ ldquoसौ म तारrdquo (ह २९८) या वEताची मोडणी [ ~ ~ - ~ ~ - - - -] अशी^ह होऊ

शकल २७७ ता य सeबd (रप ३७०) lsquoउEतमवशाrsquo नामक अधसमवEतात समचरण सPबOीच

असतात २७८ मघवतान (वब १०३४६) ldquoसगा अप मघवतानमrdquo (कSनआ प ३८) पण

उEपल ldquoसगरप वO वतानमrdquo एवढच Pहणतो २७९ ldquoवधrdquo-माला ldquoजगा मालाrdquo (ह

२१२६) माग ५५ ampमता पहा २८० Atildeौ म lsquoरामाrsquo

२८१ भनगगा ldquoनवशालनीrdquo ह वEत आढळात नाहA परत कतमती या अधसमवEतातील

समचरण या लगावलAच असतात हA मोडणी नवमाampलनी सारखी आह Pहणन ldquoनवशाampलनीrdquo ह

नाव ^दल आह २८२ नवमालनी (प ६४३) ldquoजौ `यौ नवमाampलनी जrdquo (ह २१८०) नवमाampलका

(गछ २८५) ldquoवनमाampलनीSत सोjता नजभययjतावसायकिNछनाrdquo (ममच १७) ldquoनवशाampलनीrdquo

आQण नवमाampलनी या दोहA वEताची मोडणी प^हRया गणात सहा सश]द माा घऊन अनZम [

- ~ ~ - ऽऽ ~ - ~ ~ ~ - -] आQण [ ~ ~ ~ ~ - ऽऽ ~ - ~ ~ ~ ~ - -] अशी

कYरता यईल २८३ ldquoमगा कलकाrdquo (ह २१२०) या वEतात छदोभग होतो पण [ - ऽ ~ - -

- - ~ ~ - -] अशी मोडणी घतRयास तो टळतो २८४-२८५ उ3थापनी-मतारा माग ५६

५४ वरAल टAपा पहा २८६ भौ भा ग अ-यjदता (ना १४०) या वEतात^ह छदोभग होतो

२० गाधव=-वग

२८७ गाधव= [ - - - - - - -]

२८८ मKhपा [ - - - ~ ~ - - -]

२९९ तार [ ~ ~ - ~ ~ - - - -]

२९० कलह [ ~ ~ - - ~ ~ - - -]

२९१ कनकलता [ - - ~ ~ ~ ~ - - -]

२९२ वपलभजा [ ~ ~ ~ ~ - ~ ~ - - -]

२९३ ldquoसदrdquo-वEता [ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ - - -]

२९४ ldquoअampभरामाrdquo [ - - ~ ~ - ~ ~ - -]

२९५ मकरलता [ - - - ~ ~ ~ ~ - -]

२९६ मQणबध [ - ~ ~ - - - ~ ~ -]

२९७ कनक [ - - - ~ ~ - ~ ~ -]

२९८ चगSत [ - ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ -]

२९९ वनज [ - ऽ ~ - ~ ~ - ~ ~ -]

३०० 4तपादगSत [ ~ ~ ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ -]

३०१ ampसहाZाता [ - - - - ~ ~ ~ ~ -]

३०२ सरदSयता [ - ~ ~ - - ~ ~ ~ ~ -]

३०३ वकचकम^दनी [ - - - ~ ~ ~ ~ ~ ~ -]

३०४ कमलदला5ी [ ~ ~ ~ ~ - - ~ ~ ~ ~ -]

३०५ मखचपला [ - - ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ -]

३०६ EवYरतगSत [ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ -]

३०७ ldquoसलोचनाrdquo [ - - ~ ~ - ~ - ~ -]

३०८ lsquoचाKलोचनाrsquo [ ~ ~ - ~ ~ - ~ - ~ -]

३०९ सभ [ ~ ~ ~ ~ ~ ~ - ~ - ~ -]

३१० lsquoनपाEमजाrsquo [ ~ - ~ - - ~ - ~ -]

३११ lsquoकटा5लampलताrsquo [ ~ - ~ ~ ~ - ~ - ~ -]

३१२ मनोरमा [ ~ ~ ~ - ~ - ~ - ~ -]

३१३ lsquoपpछrsquo [ - ~ ~ - ~ ~ - ~ - ~]

३१४ उEसक [ - ~ ~ - ~ ~ - ऽ ~ -]

३१५ ldquoसतSतrdquo [ - ~ - ~ - ऽ ~ -]

३१६ कसampमता [ ~ ~ ~ - ~ - - ऽ ~ -]

३१७ भ^4का [ - ~ - ~ ~ ~ - ऽ ~ -]

टAपा

२८७ ldquoमौ गो गाधवrrdquo (ह २४७) शीषhपक (ाप २६४) हमा5ी (Sनस ३८) २८८ ldquoम सो

गKयlम म(sपाrdquo (प ९८ टAप) २८९ तार माग २७६ पहा २९० भौ म कलह (रप ३६३)

ampभजी २८० या कवतवर सरला ह नाव ^दल आह त Sनराधार आQण अाय आह

२९१ तमा कनकलता (भ ३2२००) मकरलता (ह २१०२) २९२ ldquoन7यगा वपलभजाrdquo (ह

२२१५ भ ३२२२१) ५९३ ldquoसदrdquo-व3ता ldquoननसगगKरचता वEताrdquo (गछ २५४) चा (कद ४३३)

वjा (ममच १७) माग २३० वता पहा २९४ Eजौ य ldquoअभरामाrdquo ह वEत वतपण आढळात

नाहA परत lsquoसवनीताrsquo नामक अधसमवEतात वषमचरण या लगावलAच असतात २९५

मकरलता ldquoमो नो यो मगरलया एrdquo (कद ४२१)

२९६ म6णबध (Mबो १६) ldquoयामQणमyय चदभमसrdquo (गछ २२५) २९७ ldquoम सौ कनकrdquo

(ह २९७) २९८ ldquoampभगौ CचIग1तrdquo (ह २११३) सारवती (ाप २९४) हारवती (प ९४ टAप)

चपद (ना ११०) नागवPयाpया वEताची मोडणी [- ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ -] अशी

^दसत २९९ सौ स वनज (ना १०१) ३०० जौ 7लौ ग Rतपादग1त (भ ३२२२९) समखी (ह

२१४५) ldquoपषEकऋतampभयSतrdquo (ममच १६)

३०१ ldquoम`सा सहाDाताrdquo (ह २१०५ भ ३२२१०) पवा (ाप २८०) कसमवती ( प ९२

टAप) ३०२ `तौ गौ सरद1यता (भ ३२२१३) मगचपला (ह २१२१) ३०३ Pनौ गौ

वकचकमjदनी वा कसमसम दता (भ ३२२१५) कम^दनी (ह २१२२) ३०४ ldquoयनRगा

कमलदला5ीrdquo (ह २१५०) Kचरमखी वा कमललता5ी (भ ३२२२५) कमलSनभा (भ ३२२३१)

३०५ ldquoतो नौ Rगौ मखचपलाrdquo (ह २१४९)

३०६ ldquoनीगौ 3वmरतग1तrdquo (ह २२२०) लघगSत चपला (ह) या वEताची मोडणी [ ~ ~ ~

~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ -] अशी भगावतनी घतRयास Eयाला लघगSत Pहणाव ३०७ Eजौ र

ldquoसलोचनाrdquo रवोमखी (रप ३८१) lsquoMतकnSतrsquoनामक अधसमवEतात वषमचरण या लगावलAच

आहत ३०८ सौ 7गौ lsquoचा(लोचनाrsquo ३०९ ldquoसभमप ननौ रलौ गKrdquo (उवब १०३१३) भ^4का (ह

२१४३ कद ४३०) उEतराितका (ह) चि4का (ना ११८) ldquoअपरवjampमSत भरतrdquo (ह) या

वEताची मोडणी [ ~ ~ ~ ~ ~ ~ - ~ - ~ -] अशी भगावतनी असल त)हा Eयाला

ldquoCच3तचिRकाrdquo Pहणाव ldquoकपKषजSनताpच सगमात सभमप करोSत चाशममrdquo (वब १०३१३)

या Nलोकाधाpया आVयश]दावhन तर कप(ष ज1नता ह नाव सचल नसल ldquoकपKषजSनता ननौ

गौ गrdquo (गछ २५९) यात lsquoननौ लगा अशी सधारणा मा हवी ३१० 7तौ र नपा3मजा

३११ 7सौ 7गौ lsquoकटाललताrsquo ३१२ मनोरमा (ह २११८) ldquoनरजगभवमनोरमाrdquo (क ३२६)

मनोहरा (Sनस ५०) lsquoशासागरrsquo Pहणन (ममच १६) यSत सागतला आह ज)हा या वEताची

मोडणी [ ~ ~ ~ - ~ - ~ - ~ -] अशी भगावतनी असल त)हा Eया वEतास मनोहरा

Pहणाव ३१३ भौ लAgrave lsquoप8छrsquo ३१४-३१७ उ3सक ldquoसत1तrdquo कसमता भjRका माग तटA वगात

२४६-२४९ पहा

२१ पणवक-वग

३१८ पणवक [- - - ~ ~ ~ ~ - - -]

३१९ मोटक [- - ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ -]

३२० तोटक [~ ~ - ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ -]

३२१ उEथापनी [- - ~ - ~ ~ ~ - ~ ~ -]

३२२ ampमता5रा [~ ~ - ~ - ~ ~ ~ - ~ ~ -]

३२३ ldquoअSतrdquo-वमला [~ ~ - - - - ~ ~ ~ ~ -]

३२४ पडjतका [- ~ - ~ - - ~ - ~ -]

३२५ उषता [~ - ~ ~ - ~ ~ - ऽ ~ -]

३२६ वदषी [~ ~ - ~ ~ - ~ ~ - ऽ ~ -]

३२७ पणव [- - - ~ ~ ~ ~ - ऽ ~ -]

३२८ उ7जवला [~ ~ ~ ~ ~ ~ - ~ ~ - ऽ ~ -]

३२९ मौिjतकदाम [~ - ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ - ~]

३३० lsquoतजपSतrsquo [ - - - - - - ~ -]

३३१ पणव [ - - - ~ ~ ~ ~ - ~ - ऽ]

३३२ वदषी [ ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ - ~ - ऽ]

३३३ उ7जवला [ ~ ~ ~ ~ ~ ~ - ~ ~ - ~ - ऽ]

३३४ हसी [ - - - - ~ ~ ~ ~ ~ -]

टAपा

३१८ पणवक (ना १०७) नागवमा सात)या अ5रानतर यSत सागतो ३१९ मोटक (भ

१६२६) मोटक (ह २१४७) ldquoयामोटनकतजजाNचलगौrdquo (गछ २५२) ३२० तोटक (प ६३१)

ldquoइह तोटकमPबधस थतमrdquo (क ३४८)

३२१ उ3थापनी माग ५६ पहा ३२२ मतारा माग ५४ पहा ३२३ ldquoअ1तrdquo वमला

ldquoमानRगा वमलाrdquo (ह २१५१ भ ३२२३३) ३२४ पLड7तका माग २५९ पहा ३२५ ldquoिजगौ

उषताrdquo (ह २११५)

३२६ वदषी माग २५५ पहा ३२७ पणव माग २५२ पहा ३२८ उBजवला माग २५६ पहा

३२९ मौि7तकदाम (ह २१७३) ldquoचतजगण वद मौिjतकदामrdquo (क ३५४) ३३० मौ लगौ

lsquoतजप1तrsquo या वEताची मोडणी [ - - - - - - ~ -] अशी अधक चागलA वाटत तशी मोडणी

धरRयास वEत तटA-वगाeत पडल

३३१ पणव माग २५२ पहा ३३२ वदषी माग २५५ पहा ३३३ उBजवला माग २५६ पहा

३३४ हसी माग २५३ पहा

२२ वVयमाला-वग

३३५ वVयमाला [ - - - - - - - -]

३३६ िनlधा [ - ~ ~ - - - - - -]

३३७ बद [ - ~ ~ - ~ ~ - - - -]

३३८ वाताहारA [ ~ ~ ~ ~ - ~ ~ - - - -]

३३९ शOात [ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ - - - -]

३४० कलगीत [ ~ ~ - - - ~ ~ - - -]

३४१ lsquoपडjतरथrsquo [ - - ~ ~ - ~ ~ - - -]

३४२ कवलयमाला [ - - - ~ ~ ~ ~ - - -]

३४३ lsquoसरपSतrsquo [ ~ ~ ~ ~ - - ~ ~ - - -]

३४४ lsquo55यकरrsquo [ - - ~ ~ ~ ~ ~ ~ - - -]

३४५ अध5ामा [ - - - - - ~ ~ - -]

३४६ कमला [ ~ ~ - - - - ~ ~ - -]

३४७ Kjमवती [ - ~ ~ - - - ~ ~ - -]

३४८ ldquoउनतrdquo [ - - - ~ ~ - ~ ~ - -]

३४९ अनवampसता [ ~ ~ ~ ~ - - - ~ ~ - -]

३५० वणबलाका [ ~ ~ - ~ ~ - - ~ ~ - -]

३५१ दोधक [ - ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ - -]

३५२ तामरस [ ~ ~ ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ - -]

३५३ पYरतोषा [ ~ ~ - ~ ~ ~ ~ - ~ ~ - -]

३५४ कमला5ी [ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ - ~ ~ - -]

३५५ वागता [ - ~ - ~ ~ ~ - ~ ~ - -]

३५६ पावक [ - ~ ~ - - - - ~ ~ -]

३५७ कलवन [ - ~ ~ - ~ ~ - - ~ ~ -]

३५८ सषमा [ - - ~ ~ - - - ~ ~ -]

३५९ मEता [ - - - - ~ ~ ~ ~ - -]

३६० कमलदती [ - ~ ~ - - ~ ~ ~ ~ - -]

३६१ lsquoमहषrsquo [ - - - ~ ~ ~ ~ ~ ~ - -]

३६२ वरSतमहती [ - - ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ - -]

३६३ lsquoनयनवशालाrsquo [ - ~ ~ - ~ ~ ~ ~ ~ ~ - -]

३६४ कसमवचा [ ~ ~ ~ ~ - - ~ ~ ~ ~ - -]

३६५ lsquoसQखजनrsquo ndashldquoवVयाrdquo [ - ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ - -]

३६६ मदलampलता [ ~ ~ ~ ~ - ~ ~ ~ ~ ~ ~ - -]

३६७ वधरवतान [ ~ ~ ~ ~ ~ ~ - ~ ~ ~ ~ - -]

३६८ सपवा [ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ - -]

३६९ lsquoम डलाकSत [ - ~ - ~ - ~ ~ ~ ~ - -]

३७० lsquoम8जलवचनाrsquo [ - ~ ~ - - - ~ ~ ~ ~ -]

३७१ नगम^हता [ ~ ~ - - ~ ~ - ~ ~ ~ ~ -]

३७२ सPमदवदना [ - ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ ~ ~ -]

३७३ च4वEम [ - ~ - ~ ~ ~ - ~ ~ ~ ~ -]

३७४ वरा5रा [ ~ ~ - ~ - ~ ~ ~ - ~ ~ -]

३७५ मोदक [ - ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ - ~ ~]

३७६ पकज [ - ~ ~ ~ ~ ~ ~ - ~ ~ - ~ ~]

३७७ मरवलampसता [ - - - - ~ ~ ~ ~ ~ ~ -]

३७८ lsquoसरrsquoललना [ - ~ ~ - - ~ ~ ~ ~ ~ ~ -]

३७९ lsquoसवसनाrsquo [ - - - ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ -]

३८० चZपद [ - ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ -]

३८१ हरणकampलता [ ~ ~ ~ ~ ~ ~ - ~ ~ ~ ~ ~ ~ -]

३८२ मQणगणSनकर [ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ -]

३८३ lsquoकशाrsquo [ ~ - ~ - - ~ ~ ~ ~ ~ ~ -]

३८४ lsquoअPबरrsquo [ - ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ - ~ ~]

३८५ lsquoमदनरसगतrsquo [ ~ ~ ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ ~ ~ ~ ~]

३८६ lsquoअमलकमलKच [ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ - ~ ~ ~ ~ ~ ~]

३८७ lsquoउVयाVवVयतrsquo [ - - - - ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~]

३८८ lsquoबRलवलAलाrsquo [ - ~ ~ - - ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~]

३८९ अचलधSत [ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~]

३९० ldquoलोकगामीrdquo [ - - - - ~ - ~ - -]

३९१ lsquoवfणवrsquo [ - ~ ~ - - ~ - ~ - -]

३९२ ldquoइराrdquo [ - - ~ ~ - ~ - ~ - -]

३९३ ldquoअमलाrdquo [ ~ ~ - ~ ~ - ~ - ~ - -]

३९४ काममEता [ ~ ~ ~ ~ ~ ~ - ~ - ~ - -]

३९५ ldquoजलौघवगाrdquo [ ~ - ~ - - ~ - ~ - -]

३९६ मयरसाYरणी [ - ~ - ~ - ~ - ~ - -]

३९७ जलोOतगSत [ ~ - ~ ~ ~ - ~ - ~ ~ ~ -]

३९८ भा [ ~ ~ ~ ~ ~ ~ - ~ - - ~ -]

३९९ दAपकमाला [ - ~ ~ - - - ~ - ~ -]

४०० शOवराट [ - - - ~ ~ - ~ - ~ -]

४०१ सीध [ ~ ~ - - ~ ~ - ~ - ~ -]

४०२ मालती [ ~ ~ ~ ~ - ~ ~ - ~ - ~ -]

४०३ ldquoचाKल5णाrdquo [ ~ - ~ - - - ~ - ~ -]

४०४ पडjतका [ - ~ - ~ - - ~ - ~ -]

४०५ रथोOता [ - ~ - ~ ~ ~ - ~ - ~ -]

४०६ lsquoKचरवमाrsquo [ - ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ - ~ -]

४०७ निदनी [ ~ ~ - ~ - ऽ ~ ~ ~ - ~ -]

४०८ lsquoहYरलAलाrsquo [~ ~ - ~ ~ - - - ~ ~ - -]

४०९ तारक [~ ~ - ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ - -]

३३५ व$यमाला (प ६६) वVयRलखा (भ १६१६) ldquoमो मो गो गो वVयमालाrdquo (क

३१३) ३३६ ldquoिनiधा याद भममा य हरानन यगयSतrdquo (ममच १०) वj (ह २८७) वj ह

नाव अनfटभासारoया एका पVयकाराच^ह असRयान ाय नाहA ३३७ भौ Pगौ Mबद (रप

४२७) ३३८ जौ Jगौ ग वाताहार (रप ५४०) ३३९ नौ मौ शdात (रप ६६४) ३४० ldquoकलगीत

सतयगा शरबाणयSतभवतrdquo (ममच १३)

३४१ Eजौ Jगौ lsquoपLड7तरथrsquo ३४२ मयगा कवलयमाला ड ह नाव (भ १६२१) उदाहरणात

मा आह पण ldquoकवलयमालSत भरतrdquo अस हमच4 Pहणतो उEपलमाampलनी (भ १६२०) पणव

(प ६१० ह २११०) णव (प ९५ टAप) हमच4 यSत सागतो ३४३ यौ गौ ग lsquoसरप1तrsquo

३४४ Eनौ गौ ग lsquoIयकरrsquo ३४५ Pतौ य अधामा (रप ३६९)

३४६ मौ गौ कमला ड (Sनस ४८) गणदहा (रप ४४१) ३४७ `मौ गौ (7मवती ड (प

६११ ह २११३) चPपकमाला (Mबो १५ वव५१८) पfपसमO (भ ३२२२७ ह) सभावा (ह)

hपवती (Sनस ४७) मदाSनल (ना १०८) यSत Mतबोधकारानच सागतला आह ३४८ ldquoउनतrdquo

ldquoम सौ ग उOतrdquo (ह २१२४) कतोOता (भ ३२२१९) ३४९ ldquoअनवसता यौ भ गौ च य^द

यातrsquo (उवब १०३३५) पSतता (ह २१४०) माQणjयमाला (ममच १४) हमच4 च Pहणन यSत

सागतो ३५० सौ `गौ ग वणबलाका (रप ५७७)

३५१ दोधक (प ६१८ ह २१३०) ldquoभौ त भगौ गSत दोथकमततrdquo (अवब १०३२३) दोधक

(वब १०३२३ आQण 5स मधील उदाहरण) बध (ाप २१००) उपचा (ह) ३५२ तामरस (ह

२१८४) ldquoइह वद तामरस नजजा यrdquo (गछ २७७) लampलतपद (वब १०३२९ ना १३३)

कमलवलाampसनी (ह) नागवमा सात)या अ5रानतर यSत सागतो ३५३ नौ 7यौ पmरतोषा (रप

७०६) ३५४ ldquoनौ सौ ग कमलाीrdquo (ह २१९) कमललोचना (भ ३२२४१) च डी (गछ २९८) ३५५

वागता माग ४७ पहा

३५६ `मौ `गौ पावक (रप ४८०) ३५७ भौ Eलौ ग कलवन कलवनवश (रप ६१८) ३५८

Eयौ `गौ सषमा (ाप २९६) ३५९ मEता (प ६१३) ldquoमभगा मEता घrdquo (ह २१०७) ldquoम3ता

vया मभसगयjताrdquo (क ३२५) प7या न)या (ना १०९) ३६० ldquoकमलदती `तौ गौ ग

इि4यरसाrdquo (प ८२) Kचरा (भ ३२२३५ ह) Mी (ह २१३२) मौिjतकमाला (क ३४३)

अनकला (गछ २४८) सा4पद (ह) अथात ldquoसा4पद याद भतनगलNचrdquo (गछ २६२) ह स

कYरताना चरणाEय अ5र गK होत ह yयानात आलल ^दसत नाहA

३६१ Pनौ गौ ग lsquoमहषrsquo पण याची मोडणी [ - - - ऽ ऽ ~ ~ ~ ~ ~ ~ - -] अशी

अधक बरA वाटRयान ह वEत पहा पढAल वगात घातल आह ३६२ Eनौ यौ वर1तमहती (रप

७१३) ३६३ भौ यौ lsquoनयनवशालाrsquo ३६४ ldquoकसमवCचIा यौ यौrdquo (प ६३५ ह २१६९) ममच

(१७) मyय lsquoरसरसrsquo Pहणन यSत सागतला आह मदनवकारा गजलampलत (ह) जलधारा (Sनस

७५) ३६५ `नौ सौ ग lsquoस6खजनrsquo-ldquoव$याrdquo

३६६ ldquoजौ सौ गो मदललताrdquo (ह २२१२) मदकampलता (भ ३२२३९) ३६७ नौ `सौ ग

वधरवतान (रप ८३४) ३६८ सपवा ldquoननगगSत वसयSत सपवrdquo (गछ २१२१) उपच

(वछ १९ ह २२३५ कद ४६३) ३६९ जAgrave गौ ग lsquoमlडलाक1तrsquo ३७० `मौ लौ ग

lsquoमaजलवचनाrsquo

३७१ भौ `सौ नगमjहता (रप ७६५) ३७२ भौ `सौ सeमदवदना (रप ७६६) ३७३

चRव3म माग ५० पहा ३७४ वरारा (ना १३५) माग ५४ ampमता5रा पहा ३७५ मोदक (ाप

२१३५) ldquoमोटकनाम समत भमीरयrdquo (गछ २९३) भाampमनी (ममच ९)

३७६ `नौ जौ ल पकज पकअवाampलअ (ाप २१४८) ३७७ Nमरवलसता (प ६२१)

ldquoम`नRगा मरवलampसत घrdquo (ह २१३८) वानवाampसका (ह) ldquoमो `नौ Rगाता मरवलampसताrdquo

(उवब १०३२५) ३७८ lsquoसरrsquoललना ldquoललना `तौ सौ इि4यषयrdquo (प ८६ ह २१८७) ३७९ Pनौ

सौ lsquoसवसनाrsquo ३८० चDपद (ाप २१५२) ldquoचZपदampमह भनननलगKampभrdquo (गछ २१३०)

३८१ हरणकलता (प ७७) ldquoनौ `नौ Rगौ पहरणकampलता छrdquo (ह २२२३) हरणकampलका

(गछ २११४) या लगावलAची मोडणी [ ~ ~ ~ ~ ~ ~ - ऽ ऽ ऽ ऽ ~ ~ ~ ~ ~ ~ - ऽ

ऽ ऽ ऽ] अशी भगावतनी होत त)हा Eया वEताला lsquoपवनसतrsquo Pहणाव ३८२ म6णगण1नकर (प

७१३ ह २२४६) ldquoवसमSनयSतYरSत मQणगणSनकरrdquo (उवब १०३२७) शampशकला (वछ ३५)

शरभ (ाप २१६६) मQणगणकरण (कSनआ ५९) या वEताची मोडणी ज)हा [ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~

~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ -] अशी अlयावतनी असल त)हा Eयाला शampशकला Pहणाव आQण ती [

~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ -] अशी भगावतनी असल त)हा Eया वEताला क

Pहणाव ३८३ 7तौ सौ lsquoकशाrsquo ३८४ `नौ सौ लौ अeबरrsquo ३८५ जौ 7नौ लौ lsquoमदनरसगतrsquo

३८६ नौ नौ न lsquoअमलकमल(Cचrsquo ३८७ Pभौ नौ lsquoउ$याd$यतrsquo घ ३८८ `तौ नौ ल

lsquoबqलवललाrsquo ३८९ अचलधSत (वछ ५२ ह २२७०) ldquoVवगQणतवसलघampभरचलधSतYरहrdquo (गछ

२१५५) गीEयाया (प ४४८) ३९० cedilौ य ldquoMIलोकगामीrdquo ह वEत आढळात नाहA परत हA

लगावलA कEयकदा वतालAया^द पVयकारात आढळत

३९१ `तौ गAgrave lsquoवणवrsquo ३९२ Eजौ गAgrave lsquoइराrsquo ३९३ सौ 7गौ ग ldquoअमलाrdquo वमला (रप ५६७)

३९४ नौ यAgrave कामम3ता (भ १६५०) कामदEता (ह २१८८ भ १५७० गाामा) ३९५ 7तौ गAgrave

lsquoजलौघवगाrsquo ड ldquoआदोampलका ततरगासायकसायकयSतrdquo ह वEत खरोखर जतरगा तर नसल

३९६ (मयरसाmरणी प ६१२ ह २१११) ldquoजAgrave रगौ मयरसाYरणी यातrdquo (क ३२३) या

वEताची मोडणी [ - ~ - ~ - ~ - ~ - ऽ -] अशा भगावतनी अधक चागलA वाटत ३९७

जलोdतग1त (प ६३३ ह २१७०) ldquoरसजसजसा जलोOतगSतrdquo (क ३५३) ३९८ नौ रौ भा छ

(ह २१८३) च8चला5का (प ६३६) गौरA (प ८५) म^दतवदना (ह २१८२) मदाकनी (गछ

२७५) या वEताची मोडणी ज)हा [ ~ ~ ~ ~ ~ ~ - ~ - - ~ -] अशी असल त)हा Eयाला

च8चला5ी Pहणाव ३९९ ldquoदपकमाला `मौ मता जगौrdquo (गछ २३९) ४०० शdवराट (प ६९ ह

२१०९) कRयाण (ना ११२) ldquoPसौ 7गौ शOवराडद मतमrdquo (गछ २३५) नागवPयाpया मत ड

असा यSत पडतो

४०१ सभलगा सीध (रप ५९९) ४०२ मालती (ह २१८१) वरतन (प ८३) ldquoनजजरकरप

मालती मताrdquo (उवब १०३१४) पगल सहा)या अ5रानतर यSत सागतो पण हलायधान ^दलRया

ldquoअSय वजहA^ह kढोपगहनrdquo या सampसO उदाहरणात तो यSत पाळलला नाहA ४०३ 7मौ 7गौ

ldquoचा(लणाrdquo ह समवEत आढळात नाहA पण उampमळा नामक अधसम वEतातील समचरण या

लगावलAच असतात ४०४ पLड7तका माग २५९ पहा ४०५ रथोdता माग ४१ पहा

४०६ `नौ जौ ग lsquo(CचरवNमाrsquo छ ४०७ ldquoनिदनी सजसRगा`या यjता बाणतभ^दनीrdquo

(ममच १६) ४०८ सौ Eयौ lsquoहYरलAलाrsquo ४०९ सीगौ तारक (ाप २१४३) हYरलAला आQण तारक या

वEतात आवतनार`भ चरणार`भी धरRयास छदोभग टळल

२३ hपोमEता-वग

४१० ldquoKपोमEताrdquo [ - - - - - - - - -]

४११ वमा [ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ - ~ ~ - - -]

४१२ पीनMोणी [ - - - - ~ ~ ~ ~ - - -]

४१३ कम^दनी [ - ~ - ~ - - ~ ~ ~ ~ - -]

४१४ ldquoवातालArdquo [ - - - - ~ ~ - ~ ~ - -]

४१५ ललना [ - ~ ~ - - - ~ ~ - ~ ~ -]

४१६ अडKच [ - ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ -]

४१७ चि4का [ ~ ~ ~ ~ ~ ~ - ~ - ~ - - -]

४१८ एकhप [ - - - ~ ~ - ~ - ~ - -]

४१९ बधरा [ ~ ~ - - ~ ~ - ~ - ~ - -]

४२० हसमEता [ - ~ ~ - ~ ~ - ~ - ~ - -]

४२१ कमदSनभा [ ~ ~ ~ ~ - - - ~ - ~ - -]

४२२ सवjा [ ~ ~ ~ ~ - ~ ~ - ~ - ~ - -]

४२३ ldquoचाKrdquo चि4का [ ~ ~ ~ ~ ~ ~ - - ~ - ~ - -]

४२४ कampलका [ - ऽ ~ - - - - ~ ~ - -]

४२५ lsquoमहषrsquo [ - - - ऽ ऽ ~ ~ ~ ~ ~ ~ - -]

४२६ नवशाampलनी [ - ~ ~ - ऽ ऽ ~ - ~ ~ ~ - -]

४२७ नवमाampलनी [ ~ ~ ~ ~ - ऽ ऽ ~ - ~ ~ ~ - -]

४२८ रोचक [ - ~ ~ - ~ ~ - ऽ ~ - - -]

४२९ ldquoSतिfठतrdquo [ ~ - ~ ~ ~ - - - ~ - ऽ -]

४३० सारणी [ ~ ~ - ~ - ऽ ~ ~ - - ऽ ~ -]

४३१ ldquoसrdquoरSत अस पा^हज [ ~ ~ - - ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ - ऽ -]

४३२ मोहलाप [- - - - ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ -]

४३३ मरावampल [~ ~ - ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ -]

४३४ वलना [- ~ - ~ ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ - -]

४३५ lsquoउडपथrsquo [~ ~ ~ ~ - ~ - ~ ~ ~ - ~ ~ ~ ~ ~ ~ -]

४३६ ldquoसरसYरताrdquo [- ~ ~ - ~ - ~ ~ ~ ~ - ~ ~ ~ ~ ~ -]

टAपा

४१० मौ म ldquosपोम3ताrdquo hपमाला (ाप २८८) ४११ नौ सौ गौ वNमा (भ ३२१६८) ४१२

Pभौ गौ ग पीनQोणी वा Kचरवचा (भ ३२२०२) ४१३ यया कमjदनी (ह २१८६)

कमदभा (भ १५५६ कमदSनभा भ १५५७ गाामा) पण उदाहरणात कमदवती आह भरताच

उदाहरण पाहता मोडणी [ - ~ - ~ - ऽ ऽ - ~ ~ ~ ~ - -] अशी भगावतनी बरA वाटत

सहा)या अ5रानतर यSत घतला Pहणज चरणाच ज तकड पडतात Eयाpया उलटापालटAनच

lsquoकमदSनभाrsquo ४२१ ह वEत होत ४१४ Pभौ `गौ ग ldquoवातालrdquo घ वातोम= (ह २१३७) ४१५ ललना

ldquoप8चमSन `मौ सात सयता ललनाrdquo (गछ २८६)

४१६ ldquoभीगौ अड(Cचrdquo (ह २१९७ ना) कोमलKचरा (ना १४१) ४१७ ldquoनौ यAgrave गNचचिRकाrdquo

(ह २२०६) ४१८ ldquoमजा गौ एकsपrdquo (ह २१४६) ldquoम सो जो गKयlममकhपrdquo (कSनआ ३९)

४१९ भौ यAgrave बCधरा (रप ६८१) ४२० भौ यAgrave हसम3ता (ना १३४)

४२१ यौ यAgrave कमद1नभा (भ १६४०) ४२२ ldquoजौ ौ ग सव7Iाrdquo (ह २१९६) अचला (ह)

मग4मख (गछ २१०३) भातampमM (ना १४३) ४२३ नौ ौ ग ldquoचा(rdquo चिRका चि4का (कद

४६१) ldquoननतरगKampभNचि4काNचषडभrdquo (कSनआ ५६) ४२४ कलका माग २८३ पहा

छदोभगाप5ा लताचा अवलPब Mयकर होय ४२५ Pनौ गौ ग lsquoमहषrsquo ग

४२६-४२७ नवशालनी-नवमालनी २८१ २८२ पहा ४२८ ldquoभौ रो गौ रोचकrdquo (ह २१२७) ४२९

ldquo1तिठतrdquo माग १७ पहा ४३० ldquoस7या Rगौ सारणीrdquo (ह २१५३) या मोडणीप5ा [ ~ ~ - ~

- ऽ ~ ~ - - ~ -] हA हरावतनी मोडणी बरA वाटत

४३१ ldquoसrdquo-र1त ldquoचतampभनवampभिNछना रSत सभनसा गKrdquo (ममच १७) या वEताची मोडणी

[~ ~ - - ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ - ऽ -] अशी भगावतनी^ह होऊ शकल ४३२ मोहलाप (ममच

१८) पढ ४५३ टAप पहा ४३३ Nमरावल (ाप २१५४) ldquoसगण ampशववjampमतग दता नampलनीrdquo ()

(गछ २१४६) ४३४ ldquoनAgrave भौ गौ वलनाrdquo (ह २२३३) लता (ह) हमच4ाच उदाहरण वाचन हA

मोडणी SनिNचत कलA आह नाहA तर [ - ~ - ~ ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ - -] अशी^ह मोडणी

होऊ शकत ४३५ जभजनसा lsquoउडपथrsquo याची मोडणी [ ~ ~ ~ ~ - ऽ ऽ ~ - ~ ~ ~ - ~

~ ~ ~ ~ ~ -] अशी^ह होऊ शकत

४३६ जगRगा ldquoसरसmरताrdquo ह समवEत आढळात नाहA पण lsquoउडपथrsquo आQण ldquoसरसYरताrdquo

याpया ampमMणान माSननी ह अधसमवEत ampसO होत

२४ गौ-वग

४३७ गौ [ ~ ~ ~ ~ ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ - ~ -]

४३८ ldquoनपrdquo-ललना [ - ~ - ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ -]

४३९ ldquoसहचरArdquo [ ~ ~ - ~ - ऽ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ -]

४४० म8जहाampसनी [ ~ - ~ - - ~ ~ ~ - ~ - ~ -]

४४१ सकसर [ ~ ~ ~ - ~ - ~ ~ ~ - ~ - ~ -]

४४२ कटजगSत [~ ~ ~ ~ - ~ - - - - - ~ -]

४४३ च4ौरस [- - - - ~ ~ ~ ~ ~ ~ - - ~ -]

४४४ मQणभषण [- ~ - ~ ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ - ~ -]

४४५ मगला [~ ~ ~ - ~ ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ - ~ -]

टAपा

४३७ ldquoनानभा गौrdquo (ह २२५८) ४३८ ldquoनपrdquo ललना ldquoनीगा ललनाrdquo (ह २२८४) ४३९

जौ नौ स ldquoसहचरrdquo सहदळा (Sनस १०३) ४४० म8जहाampसनी ldquoजतौ सजौ गो भवSत

मaजहासनीrdquo (गछ २१०७) माग म8जभाषणी २९ पहा

४४१ सकसर (ह २२३४) ldquoनरनरलगौच रचत सकसरrdquo (गछ २१२७) ४४२ ldquoकटजग1तनजौ

सततPतौ गKrdquo (गछ २१०८) ४४३ ldquoPभौ यौ Rगौ च^दह भवSत च चRौरसrdquo (गछ २१२८)

या वEताची पVयावतनीच पण Sनराळी मोडणी [ - - - - ~ ~ ~ ~ ~ ~ - - ऽ ~ -] अशी

होऊ शकल ४४४ म6णभषण माग सदर ६४ पहा ४४५ मगला माग ६५ पहा

२५ पावत-वग

४४६ पVयावत [ - - - - - - - - - -]

४४७ कातोEपीडा [ - ~ ~ - - - ~ ~ - - - -]

४४८ पfपवचा [ - - ~ ~ - - - - ~ ~ - -]

४४९ जलधरमाला [ - - - - ~ ~ ~ ~ - - - -]

४५० कासारZाता [ - - - - - ~ ~ - ~ ~ - -]

४५१ वलना [ - ~ - ~ ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ - -]

४५२ एला [ ~ ~ - ~ - ऽ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ - -]

४५३ मोहलाप [ - - - - ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ -]

४५४ जलमाला [ - ~ ~ - ऽ ऽ ~ ~ - - - ~ ~ -]

४५५ मदा [ ~ ~ ~ ~ - ऽ ऽ ~ - ~ ~ ~ - ~ ~ -]

४५६ कलहसी [- - ~ ~ - - ~ ~ - - ~ ~ - -]

४५७ कामकn [~ ~ - ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ - -]

४५८ असPबाधा [- - - - - ~ ~ ~ ~ ~ ~ - - -]

४५९ पकजवjा [~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ - ~ ~ - - - ~ ~ - -]

४६० ldquoगहrdquo लमी [- - - ~ ~ - - - ऽ ~ - ~ ~ - -]

टAपा

४४६ मौ Pगौ पhावत (रप ४१९) ४४७ ldquoकातो3पीडा `मौ मौrdquo (प ६४०) ४४८ ldquoEयौ

Eयौ पfपवचाrdquo (ह २१९०) यSत वाभावकपण पाच)या अ5रानतर यतो माग मQणमाला

२२२ पहा ४४९ ldquoजलधरमाला `मौ मौ सम4वसवrdquo (प ८४) ldquoअ]yयfटाampभजलधरमाला Pभौ

मौrdquo (क ३६३) या वEतालाच jवचत कोठ कातोEपीडा Pहणतात अस हमच4 Pहणतो

उदाहरणाथ मिRलनाथ (करात ५२३) या ^ठकाणी टAक त कातोEपीडा Pहणतो तर (ampशश ४३०)

या ^ठकाणी जलधरमाला Pहणतो ४५० Pतौ 7यौ कासारDाता (रप ६९५)

४५१ वलना माग ४३४ पहा ४५२ एला (ह २२५३) रखा (ममच १८) अSतरखा (कSनआ

६०) ldquoसजना नयौ शरदशयSतYरयमलाrdquo (क ३८९) ४५३ ldquoमोहलापMSतampभगहampभनो मभगाrdquo

(ममच १८) पण या वEताची मोडणी [- - - - ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ -] अशी अधक

MSतसखद लागत ४५४ ldquoजलमाला भभमसा सागरवसampभयSतrdquo (ममच १७) ४५५ मदा

ldquoनजभजला गKNच भवSत मदाrdquo (गछ २१२४) माग मQणकटक ५७ पहा

४५६ ldquoकलहसी तयसभा गौ यSत रसampसOampभrdquo (ममच १८) ४५७ ldquoसगौ कामकErdquo (ह

२२६८) सोमडक (ह) कलधौतपद (रप १०७३) ४५८ असeबाधा (प ७५) असPबधा (ममच

१८) ldquoPतौ सौ गाव 5हवरSतरसPबाधाrdquo (क ३७६) ४५९ नौ सौ Eयौ पकजव7Iा घझ (ह

२३१६) आवतनार`भ चरणार`भी धYरला तर या वEताची मोडणी [ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ - ~

~ - - - ~ ~ - -] होईल दोहA यSत एकावळी आवतनाती घता यत नाहAत ४६०

ldquoगहलgमीrdquo ldquoलमीरfटवरामा Pसौ तभौ गKयlममrdquo (गछ २१२०) आठ)या अ5रानतर यSत

न पाळला तर मोडणी [ - - - ~ ~ - - - ऽ ~ - ~ ~ - -] अशी होईल

२६ माRयMी-वग

४६१ ldquoमाRयMीrdquo [ - - - - - - - - - - -]

४६२ मyय5ामा [ - - - - ~ ~ ~ ~ ~ ~ - - - -]

४६३ विRलत [ ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ ~ ~ ~ ~ - - - -]

४६४ मEतमयरA [ - - - - - ~ ~ - - ~ ~ - -]

४६५ शरमाला [ - ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ ~ ~ - -]

४६६ ldquoवrdquo वZाता [ - - - - - - - - - ~ ~ -]

४६७ सगत [ ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ -]

४६८ मदनवती [ - - - - - - - - ~ ~ ~ ~ -]

४६९ खampलतगSत [ - - - - - ~ ~ - - ~ ~ ~ ~ -]

४७० भतलतवी [ - ~ ~ - - - ~ ~ - - ~ ~ ~ ~ -]

४७१ Kचरमखी [ ~ ~ ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ - - ~ ~ ~ ~ -]

४७२ हसक [ ~ ~ - ~ ~ ~ ~ - ~ ~ ~ ~ - ~ ~ ~ ~ -]

४७३ करकलता [ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ - - ~ ~ ~ ~ -]

४७४ घनमयर [ ~ ~ ~ ~ ~ ~ - ~ ~ ~ ~ - - ~ - ~ -]

४७५ क^टल [ ~ ~ - - ऽ ऽ ~ ~ ~ ~ ~ ~ - - - -]

४७६ गजवलampसत [ - ~ ~ - ऽ ऽ ~ - ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ -]

४७७ ldquoसौरभीrdquo [ ~ ~ - ~ - ऽ ~ ~ - - - ~ - ~ -]

४७८ भ4क [ ~ ~ ~ ~ - ऽ ऽ ~ - ~ ~ ~ - ~ - ~ -]

४७९ कमारA [ ~ ~ ~ ~ - ऽ ऽ ~ - ~ ~ ~ - ~ - ऽ -]

४८० रमणीय [ - ~ - ~ ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ - ऽ ~ -]

४८१ मगला [ ~ ~ ~ - ~ ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ - ऽ ~ -]

४८२ च4ौरस [ - - - - ~ ~ ~ ~ ~ ~ - - ऽ ~ -]

४८३ ददरक [ - ~ ~ - ~ ~ - ऽ ~ - ~ ~ - ऽ ~ -]

४८४ कलभाषणी [ ~ ~ ~ ~ - ~ ~ - ऽ ~ - ~ ~ - ऽ ~ -]

४८५ ldquoसमतीrdquo [- - - - - ~ ~ ~ ~ - - - - -]

४८६ अरवद [~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ - ~ ~ - - - ~ ~ - -]

४८७ lsquoचZवरrsquo [~ ~ - ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ -]

टAपा

४६१ मौ Pगौ ग rdquoमाqयQीrdquo मालती (ाप २११२) ४६२ ldquoम=यामा यगदशवरमा Pभौ यौ

गौ ldquo (गछ २१२२) क^टला (प ८१०) क^टल (ह २२४२) हसNयनी (ह) पगलहमच4 यती

सागतात Eयामाण या वEताची मोडणी [- - - - ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ - - - -]

अशी भगावतनी असल त)हा Eयाला हसNयनी Pहणाव ४६३ ldquoसौ नौ मो गो विqलत (ह २२८५)

हमच4ाpया उदाहरणावhन हA मोडणी SनिNचत कलA आह नाहAतर [~ ~ - ~ ~ - ~ ~ ~

~ ~ ~ - - - -] अशी^ह ती होऊ शकल ४६४ मEतमयर (प ७३ वब १०३२६) माया (ाप

२१४१) ldquoवदर PतAgrave यसगा म3तमयरमrdquo (क ३७२) ४६५ ldquoभी गौ शरमालाrdquo (ह २२६५)

४६६ मौ Pसौ ववuDाता वZाता (भ ३२१६२) ४६७ ldquoभगौ सगतrdquo (ह २२६६) नील

(ाप २१७०) अNवगीत (गछ २१५८) पVयमखी सरता (ह) प पमखी जगVविदत (ना

१६१) ४६८ मौ Eनौ ग मदनवती (भ ३२१६४ का)यमाला आविEत) ४६९ Pतौ Jनौ Rगौ

खलतग1त (भतलतवी () भ ३२१६६) ४७० `मौ भौ स भतलतवी (भ ३२१७०)

४७१ जौ 7यौ लौ ग (Cचरमखी वा वकampसतपकजपSनभा5ी (भ ३२१७५) ४७२ नौ

7नौ `सौ हसक (ना कटल प ५५) सरampभ िड (ह २३१७) शभ (ममच १९) Eया वEताची

मोडणी [ ~ ~ - ~ ~ ~ ~ - ~ ~ ~ ~ - ~ ~ ~ ~ -] अशी भगावतनी^ह होईल

४७३ नौ नौ Eनौ ग करकलता (३२१७७) ४७४ घनमयर ldquoकथत च घनमयर ननभसलग वर

रसिNछन (ममच १८) ४७५ कjटल ldquoयग^दिlभक^टलampमSत सभौ यौ गौ चतrdquo (गछ २१२३)

४७६ ldquoगजवलसतrdquo ऋषभगजवलampसत (प ७१५) गजवरवलampसत (वछ ४७)

मEतगजवलampसत इSतभरत (ह) यथ सागतललA मोडणी हA [- ~ ~ - ~ - ~ ~ ~ ~ ~ ~

~ ~ ~ -] या पगलाpया मोडणीहन अधक चागलA आह ४७७ जौ Aumlौ Rगौ ldquoसौरभीrdquo ह

समवEत आढळात नाहA पण म8जसौरभवEताच समचरण या लगावलAच असतात ४७८ भRक

(ह २२५४) ldquoभवSत नजौ भजौ रस^हतौ भ4कrdquo (गछ २१४०) सकसर सरगकसर ( ना १५६)

ldquoनजभजरवरािजतampमद सकसरrdquo अस एक स वEतरEनाकरपYरampशfटात आह पण सकसर नावाच

Sनराळ वEत^ह आह मदारमरदचPपत यSत पाच)या अ5रानतर सागतला आह ४७९ कमार

ldquoनजभजगगKNच वसषट कमारArdquo (गछ २१२६) यातील यSत गजवलाampसतातील यतीमाणच

अवाभावक वाटतो ४८० रमणीय माग सदर ६४ टAप पहा

४८१ मगला माग ६५ पहा ४८२ चRौरस माग ४४३ पहा ४८३ ददरक माग १३० पहा

४८४ कलभाषणी माग १३१ पहा ४८५ Pतौ मौ गौ ldquoसमतीrdquo ड या वEताचा लगZम वासती

वEतासारखाच आह आVयतालपव गण Vवमाक ठवन वVयाधर वा ampभड यानी रचना कलA

असRयान या Sनराzया वEताला सवती ह नाव ^दल आह ४८६ नौ सौ Eयौ अरवद (ना १७०)

४८७ स lsquoचDवरrsquo

२७ कRयाण-वग

४८८ कRयाण [ - - - - - - - - - - - -]

४८९ वासती [ - - - - - ~ ~ ~ ~ - - - - -]

४९० बाला [ - - ~ ~ ~ ~ - ~ ~ - - ~ ~ - - -]

४९१ पकजवjा [ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ - ~ ~ - - - ~ ~ - -]

४९२ गहलमी [ - - - ~ ~ - - - ऽ ~ - ~ ~ - -]

४९३ खampलतवZमा [ ~ ~ - - ~ ~ - - - ~ ~ - - ~ ~ -]

४९४ भडग [ - ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ ~ ~ ~ ~ - -]

४९५ चकता [ - ~ ~ ~ ~ - - - - - - ~ ~ ~ ~ -]

४९६ अNवगSत [ - ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ ~ ~-]

४९७ अSतशाSयनी [ ~ ~ - ~ ~ - ~ - ~ - ~ ~ ~ - ~ - -]

४९८ वलिPबतगSत [ ~ - ~ ~ ~ ~ - ~ - ~ ~ ~ - ~ - - ~ -]

टAपा

४८८ ldquoमी कqयाणrdquo (ह २१७४) वVयाधर (ाप २१२२) का8चन (ह) या वEताची मोडणी

ज)हा [ - - - - - - - - - - - -] अशी भडावतनी होत त)हा Eयाला MीलAला ह नाव

आह ४८९ ldquoमाEतो नो मो गौ य^द ग^दता वासतीयrdquo (गछ २११५) माग समती ४८२ पहा

ldquoवासतीय या^दह खल मतौ यौ गौ चत (गछ २१२९) अस^ह एक स आह याची मा डणी [

- - - - - ऽ ~ ~ ~ ~ ~ - - - -] अशी _यावी लागल या सातील शवटला भाग मळात

lsquoमो Eनौ Pगौ गNचतrsquo असा तर नसल ४९० ldquoतो नो भतयगकारयतNच^दह बालाvयाrdquo (गछ

२१६२)

४९१ पकजवjा माग ४५९ पहा ४९२ ldquoगहrdquoलgमी माग ४६० पहा ४९३ मौ Pसौ `गौ

खलतवDमा (भ ३२१७२-३) ४९४ ldquoभीया भLडrdquo (ह २३२०) विpछिEत (ह) ४९५ चकता

ldquoभात समतनगरfटpछद या^दह चकताrdquo (गछ २१५०) यSत दहा)या अ5रानतर _यावा अस

मला वाटत

४९६ अवग1त ldquoप8चभकारयताNचगSतय द चाEयसरचताrdquo (गछ २१८२) ४९७

अ1तशा1यनी (प ८१३ ह २२९०) यादवी (ह) ldquoससजा भजतोऽSतशाSयनी भवSत गौ ^दगNचrdquo ह

स मिRलनाथ टAक त उOत कYरतो (ampशश ८७१) ldquoससजा भजगा ग ^दjवरभवSत चलखाrdquo

(क पYरampशfट) ४९८ वलिeबतग1त माग पवी १६४ पहा

२८ मQणकRपलता-वग

४९९ मQणकRपलता [ ~ ~ ~ ~ - ऽ ऽ ~ - ~ - - ~ ~ - ~ ~ -]

५०० उमाRया [ - - - ऽ ऽ ~ - ~ ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ -]

५०१ शलampशखा [ - ~ ~ - ऽ ऽ ~ - ~ ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ -]

५०२ अवतथ [ ~ ~ ~ ~ - ऽ ऽ ~ - ~ ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ -]

५०३ वरयवती [ - ~ ~ - ऽ ऽ ~ - ~ - - ~ ~ ~ ~ ~ ~ -]

५०४ वशदल [ - ~ ~ - ऽ ऽ ~ - ~ ~ ~ - ~ ~ ~ ~ ~ ~ -]

५०५ lsquoउडपथrsquo [ ~ ~ ~ ~ - ऽ ऽ ~ - ~ ~ ~ - ~ ~ ~ ~ ~ ~ -]

५०६ मरपद [ - ~ ~ - ऽ ऽ ~ - ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ -]

५०७ ldquoVयrdquo-वाQणनी [ ~ ~ ~ ~ - ऽ ऽ ~ ~ - ~ ~ - ~ - ~ - -]

५०८ वाQणनी [ ~ ~ ~ ~ - ऽ ऽ ~ - ~ ~ ~ - ~ - ~ - -]

५०९ वीरलampलता [ - ~ ~ - ऽ ऽ ~ - ~ ~ ~ - ~ - ~ ~ ~ -]

५१० समदवलाampसनी [ ~ ~ ~ ~ - ऽ ऽ ~ - ~ ~ ~ - ~ - ~ ~ ~ -]

५११ गKडKत [ ~ ~ ~ ~ - ऽ ऽ ~ - ~ ~ ~ - ~ - - ~ -]

५१२ मालाधर [ ~ ~ ~ ~ ~ - ऽ ~ - ~ ~ ~ - ~ - - ~ -]

४९९ मQणकRपलता (ह २२६४ कद ४७८) नजरभमन गन च थान मQणकRपलताrdquo (गछ

२१५९) ५०० Pजौ सौ स उमाqया गच ह वEत आQण ह नाव हA वVयाधर वा ampभड यानी

^दलA आहत

५०१ ldquoशलशखा ौ मौ `गौ भतरसि4याrdquo (प ८११) ह अवाभावक यती हमच4 (ह

२२८२) सागत नाहA ५०२ ldquoअवतथ जौ `जौ 7लौ गrdquo (प ८१४ ह २२९८) नक टक (वब

१०३५२ वव ५३८ जयदव) नदटक (गछ २१६८) कनकाि]जनी (ना १६५) कोणी^ह यSत सागत

नाहA ldquoनजभजजा लगौ च य^द नक टक त तदाrdquo (उवब १०३५२) याच लगZमाpया कोकलक

वEतात मा पगल lsquoविवि4यसम4ाrsquo (प ८१५) आQण हमच4 ldquoछचrdquo (ह २-२९९) अस

SनरSनराळ यSत सागतात ५०३ वरयव1त (प ८१२ ह २२८३) ldquoभो रयना नगौ च यया

वरयवSतYरयमrdquo (गछ २१६१) ५०४ वशदल (वछ ६१) वशपलampलत (वछ ६३) वशपपSतत

(प ७१८) वब १०३४० ह २२८९) ldquo^दमSनवशपपSतत भरनभनलगrdquo (उवब १०३४०) ५०५

जौ `जौ सौ ldquoउडपथrdquo ४३५ पहा

५०६ Nमरपद (वछ ७७ ह २३१०) हमच4 ldquoझrdquo Pहणन अवाभावक यSत सागतो

ldquoभादरनना नसौ मरपदकampमदमampभ^हतमrdquo (गछ २१८५) ५०७ ldquo$यrdquo-वा6णनी निजगा वाQणनीrdquo

(ह २२७८) ५०८ वा6णनी (ह २२७७) ldquoनजभजरयदा भवSत वाQणनी गयjतrdquo (गछ २१५३) ५०९

वीरललता (वब १०३४१) म^दता (वव ५३३) ldquoौ frac34ौ गौ म^हषी ञrdquo (ह २२७५) lsquoधीरलampलता

(गछ २१५७) उEपलान ^दलRया सात lsquoसाचrsquopया ^ठकाणी lsquoवीरrsquo घालन lsquoयाद भरना रनौ च गK

नाम वीरलampलताrsquo अस स ampसO कYरता यईल ५१० समदवलासनी (वब १०३३२) उEपलान

^दलRया सात आर`भी lsquoभवSतrsquopया ^ठकाणी lsquoसमदrsquo घालन ldquoसमदवलाampसनी य^द नजौ भजौ

भलगKrdquo अस स ampसO कYरता यईल ५११ ldquoग(ड(त नजौ भजतगा यदा यतदाrdquo (गछ

२१५६) वाQणनी (कSनआ ६१) ५१२ मालाधर (ाप २१७८) माग १६७ पहा

२९ समQणमाला-वग

५१३ ldquoसमQणमालाrdquo [ - ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ - - - - ~ ~ ~ ~ -]

५१४ तKणी [ ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ - -]

५१५ ldquoअSतrdquo ndashचपला [ तामरस ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ -]

५१६ रSतलAला [ ~ - ~ ~ ~ - ~ - ~ ~ ~ - ~ - ~ ~ ~ - -]

५१७ बदबद [ ~ ~ - ~ - ~ ~ ~ - ~ - ~ - - ~ - ~ -]

५१८ ldquoमनोगSतrdquo [ ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ - ~ - ~ -]

५१९ दAपकाampशखा

[ ~ ~ ~ ~ ~ ~ - - ~ ~ ~ ~ ~ ~ - ~ - ~ -]

५२० lsquoसरासरवVयrsquo [~ मोदक - ~ ~ - ~ ~ -]

५२१ lsquoदशागनाrsquo

[ ~ ~ ~ ~ - ऽ ऽ ~ - ~ ~ ~ - ~ ~ - ~ - ~ -]

५२२ ldquoसरrdquo-वाQणनी

[ ~ ~ ~ ~ - ऽ ऽ ~ - ~ ~ ~ - ~ ~ - ~ - ऽ -]

५२३ वणा5ी [ - - - ऽ ऽ ~ - ~ ~ ~ - ~ ~ - ~ - ऽ -]

टAपा

५१३ ldquoसrdquo म6णमाला ldquoampभ`भसा मQणमाला टrdquo (ह २३०२) ५१४ त(णी ldquoसगौ

तKणीवदनदrdquo (ह २३३४ कद ४८७) ५१५ जौ 7यौ नौ स ldquoअSतrdquo-चपला चपला (भ ३२२९८)

५१६ ldquo7सAgrave गो रSतलAला चचrdquo (ह २३२७) ५१७ बदबद माग ४६ पहा ५१८ सजौ गो

ldquoमनोग1तrdquo लampलतगSत (भ ३२१९१) ५१९ ldquo`नौ Jनौ frac34ौ Rगौ दपकाशखा गचrdquo (ह २३४४)

परत यामाण यSत पाळRयास चार मााचा आVयतालकपवगण यऊन छदोभड होतो त)हा

यSत ldquoछचrdquo अस घण Mयकर होईल ५२० जलौ ग lsquoसरासरव$यrsquo

५२१ जौ `जौ ौ lsquoMIदशानाrsquo ५२२ जौ `जौ 7गौ ग ldquoसरrdquo वा6णनी वाQणनी (ह

२३००) ५२३ Pजौ सौ य वणाी गच माग २३ पहा

३० वायवगा-वग

५२४ वायवगा [ - - - ~ ~ - ~ - ~ ~ ~ - ~ ~ ~ ~ - ~ -]

५२५ चदन

[ - ~ - ~ - ~ - - ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ -]

५२६ नदन [ ~ ~ ~ ~ - ऽ ऽ ~ - ~ ~ ~ - ~ - ~ - - ~ -]

५२७ तरड

[- ~ - ~ ~ ~ - ~ - ~ ~ ~ - ~ - ~ ~ ~ - ~ -]

५२८ ldquoगणrdquo सदर

[~ ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ - - - ~ ~ - ~ ~ - ~ -]

५२९ Sतलकत

[ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ - ~ ~ - -]

५३० ldquoनवrdquo-लampलतलता [ हरणकampलता ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ - -]

५३१ वनलता [अचलधSत ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ - -]

५३२ ldquoचलrdquo-चलखा [ lsquoमहषrsquo ~ - - ~ - - -]

५३३ सरतलampलता [ - - - ऽ ऽ ~ ~ ~ ~ ~ - ऽ - - ~ - ~ - -]

५३४ पकजानना

[~ ~ ~ ~ - ~ - ~ ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ - ~ - ~ - ~ ~ -]

टAपा

५२४ वायवगा माग १६३ पहा ५२५ चदन ldquoजतSनसाNचदनकSतrdquo (ह २३५०)

५२६ नदन ldquoनजभजरत रफस^हतampशवहयनदनमrdquo (गछ २१७७) ५२७ तरग (ना १८०)

ldquoीनAgraveरतरगrdquo (ह २३५३) या वEतात तरा)या अ5रानतर यSत घण बर आवतनार`भ

चरणार`भी धरRयास [ - ~ - ~ ~ ~ - ~ - ~ ~ ~ - ~ - ~ ~ ~ - ऽ ~ -] या

मोडणीच ज वEत होत Eयात यSत ६ )या १२ )या आQण १८ )या अ5रानतर बर वाटतात Eया

वEताला सरनतकn Pहणाव ५२८ भौ भौ Pसौ लौ ग गणसदर घचड सौदर (ना १८९)

नागवमा यSत बारा)या अ5रानतर सागतो ५२९ lsquo1तलकतrsquo ह समवEत अितEवात नाहA पण

उEतमवशा नामक अधसमवEतात वषमचरण या लगावलAच असतात ५३० ldquoनवrdquo- ललतलता

ldquoनौ `नौ 7नौ यौ लampलतलता छछrdquo (ह २३६७) लampलत (ना १९०)

५३१ ldquoनगौ ग वनलता जजजrdquo (ना १९९) ५३२ ldquoचलrdquoि8चIलखा ldquoवणाNचमननततमक

कnSतता चलखयमrdquo (गछ २१८४) ५३३ सरतललता माग १७३ पहा ldquoगचrdquo अस यSत

सागतलल नसल तरA त वाभावकपण पडतात आQण हमच4ाpया उदाहरणात त पाळल^ह गल

आहत ५३४ जौ `जौ जौ सAgrave पकजानना घच पकज (ना १९२) नागवमा आठ)या

अ5रानतर Pहणज भलEयाच ^ठकाणी यSत सागतो

३१ कामZnडा-वग

५३५ कामZnडा [ वVयमाला गाधवी]

५३६ म^दरा [ भ भ भ भ भ भ - ~ ~ -]

५३७ हसगSत [ सवासक भ भ भ भ - ~ ~ -]

५३८ हसलय [ मQणगणSनकर - ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ -]

५३९ मSनमत [ सवासक सवासक ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ - ~ ~ -]

५४० उमEतZnडा [वVयमाला EवYरगSत]

५४१ वरतन [ - - - - - ~ ~ - - EवYरतगSत]

५४२ चपलगSत [Kjमवती EवYरतगSत]

५४३ स`ाता [अनवampसता EवYरतगSत]

५४४ 4तलघपदगSत [दोधक EवYरतगSत]

५४५ चपल [तामरस EवYरतगSत]

५४६ सयवमती [मदलampलता EवYरतगSत]

५४७ नर4

[ - ~ ~ - ऽ ऽ ~ - ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ - -]

५४८ कामलता

[ - ~ ~ - ऽ ऽ ~ - ~ ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ - ~ - ~ -]

५४९ शampशवदना

[ ~ ~ ~ ~ - ऽ ऽ ~ - ~ ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ - ~ - ~ -]

४५० सरनतकn

[ - ~ - ~ ~ ~ - ~ - ~ ~ ~ - ~ - ~ ~ ~ - ऽ ~ -]

५५१ मEतवलाampसनी

[ - ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ - ऽ ~ -]

५५२ उिजत [ - ऽ ~ - ~ ~ - ~ ~ - - - ~ ~ - ~ ~ - ऽ ~ -]

५५३ म4ा [ ~ ~ ~ - ऽ ~ ~ - ~ ~ - - - ~ ~ - ~ ~ - ऽ ~ -]

५५४ नदक [ मोदक - ऽ ~ - ~ ~ - ऽ ~ -]

५५५ वनम8जरA

[ ~ ~ ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ - ऽ ~ - ~ ~ - ऽ ~ -]

टAपा

५३५ ldquoम कामDEडाrdquo (ह २२६३) लAलाखल (गछ २१३५) सारडगका (ाप २१५६)

आठ)या अ5रानतर यSत सागतलला नाहA पण तो वाभवकपण हवा ५३६ ldquoभगो म^दराrdquo (ह

२३५६ वछ ११९) लताकसम (ह कद ४९३) वनम7जरA (ना १८५) ldquoसतभकारयतक

गKग दतयमदारतरा मjदराrdquo (गछ २२१३) वEतदपणकार म^दरावEतालाच उमा Pहणतात तर

Sनर7जनमाधव Pहणतो कn पfकळ लोक हमकलावEतालाचा उमा Pहणतात ५३७ ldquoना7जRगा

हसग1तrdquo (ह २३६२) महातKणीदSयत (ह) सोमकला (Sनस १२५) ५३८ ldquoनीसampभगा हसलयो

जछrdquo (ह २३७४) हसपदा (ना १९६) बधर (Sनस १२७) ५३९ ldquoजौ सौ नौ जौ Rगौ म1नमत

वा सरल छछrdquo (ना १९८) ५४० ldquoउrdquoम3तDEडा ldquoमौ तSनसा मEतZnडा जडrdquo (ह २३४९) दसT या

यतीची आवNयकता नाहA असलाच तर तो^ह ldquoजrdquo असावा

५४१ ldquoमEयनीगा वरतनrdquo (ह २३५७) Zौ8चा (ना ३२३००) यSत झ असलला बरा ५४२

ldquo`मौ भौ SनRगाNचपलग1तrdquo (ह २३६४) पfपसमOा (भ ३२२९०) यSत ञ असलला बरा ५४३

यौ `तौ Sनसौ सeNाता (भ ३२२९४) ५४४ ldquoampभतSनसा Rतलघपदग1तrdquo (ह २३७०) खampलत

(भ ३२२८७-८) ५४५ ldquoज7या नीगौ चपलrdquo (ह २३७६)

५४६ जौ सौ भSनRगा ldquoसयवमतीrdquo वगवती (ह २३८०) ५४७ ौ नौ जौ य नरR (ाप

२२०२) उदाहरणावhन हA मोडणी SनिNचत होत अस मा नाहA ५४८ ldquoौ भौ ौ Rगौ

कामलताrdquo (ह २३४३) उEपलमाला (ना १७७) उEपलमाampलका (ह ममच १९) Mीकfण कव

lsquoहKदrsquo Pहणन यSत सागतो त वाभावक वाटत नाहAत त lsquoघचrsquo अस हवत ५४९ ldquoशशवदना

जौ `जौ ज ौ K4^दशrdquo (प ८१९) ampसOक (वछ ११४) ampसO (ह २३५१) सरसी (गछ

२२१३) चलता Kचरा (ह) धतMी सampललSनध प8चकावampल (मिRलनाथ) चPपकमाला (ना

१७९) ५५० ldquoसरनतकE रनरना रनरा वरती रसतशागणrdquo (ममच १९) माग तरग ५२७ पहा

५५१ म3तवलासनी ldquoभौ भभभाNच भरौ य^द कnतय पक मEतवलाampसनीमrdquo (कSनआ

६७) ५५२ ldquoर सौ तो जौ ग उिजत ञrdquo (ह २३३१) खचरलता (ना १७४) ५५३ ldquoनो भौ म सौ

Rगौ मRा टrdquo (ह २३३८) उ77वल (ह) ५५४ ldquoभीरसRगा नदकrdquo (ह २३४२) नगरि8जत

वनम8जरA वनवRलरA (ना १७८) ५५५ ldquoनजीा वनमaजरrdquo (ह २३५२) माग १३२ पहा

३२ माणी-वग

५५६ ldquoमाणीrdquo [- वVयमाला गाधव=]

५५७ श`भ [~ ~ - - - ~ ~ - - - ~ ~ गाधव=]

५५८ शख [- म^दरा]

५५९ दampमल [~ ~ म^दरा]

५६० सदYरका [~ ~ कमलदती चगSत]

५६१ lsquoरघवीरrsquo

[~ ~ - ~ ~ ~ ~ ~ ~ - ~ ~ ~ ~ ~ ~ - ~ ~ ~ ~ ~ ~ - ~ ~ -]

५६२ शालर [- - ~ ~ ~ ~ ~ ~ ८ ला ८ ल ~ ~ ~ ~ -]

५६३ lsquoरघरमणrsquo [~ ~ अचलधSत EवYरतगSत]

५६४ दAपाच [- - - ~ ~ - जलोOतगSत ~ - ~ -]

५६५ चक [- जलोOतगSत कटा5लampलता]

टAपा

५५६ मगा ldquoweहाणी झrdquo Pहhपक (ाप २१७४) ५५७ तौ Jभौ मौ ग श-भ ठ (ाप

२१९४) ५५८ ldquoता7जRगा शखrdquo (ह २३६१) ५५९ दमल (ाप २२०८) घोटक (ममच १९)

ldquoसगणरप वEतवर वसampभ कल दampमल मjतampमद कवampभrdquo (गछ २२२२) ५६० सदmरका (ाप

२२०६) ldquoइह सदYरका पगलमSननोjता सVवयतो भसता 7लभगाrdquo (गछ १२१९) ५६१ नौ

भौ जौ सौ स lsquoरघवीरrsquo ५६२ शालर (ाप २२१२) ५६३ नगणदशकाद गK lsquoरघरमणrsquo ५६४

ldquoPसौ 7सौ 7सौ 7गौ दपाCच ठrdquo (ह २३५८) हा यSत सागतलला नसता तर या वEताची

मोडणी [ - - - ~ ~ - ~ - ~ ~ ~ - ~ - ~ ~ ~ - ~ - ~ -] अशी^ह होऊ शकलA

असती ५६५ ldquoीनAgrave Rगा िचIक (ह २३६३) यSत सागतलला नाहA उदाहरणावhन तो Sनण=त

होत नाहA दAपाच वEताशी ^दसणाT या साPयावhन हA मोडणी ^दलA आह Sनराळी मोडणी [ - ~

- ~ ~ ~ - ~ - ~ ~ ~ - ~ - ~ ~ ~ - ~ - ~ -] अशी^ह होऊ शकल

३३ कामोमEता-वग

५६६ ldquoकामोमEताrdquo [वVयमालाVवरावEता]

५६७ म8जीर [ - - - - - - - - ~ ~ - - - ~ ~ - - - -]

५६८ हमकला [ मोदक दोधक]

५६९ lsquoवरदाrsquo [ मोदक वागता]

५७० lsquoपYरampमSतrsquo [ ~ ~ ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ वागता]

५७१ र8जन

[ - ~ ~ ~ ~ ~ ~ - ~ ~ ~ ~ ~ ~ - ~ ~ ~ ~ ~ ~ - ~ ~ - -]

५७२ lsquoसमRलसrsquo

[ - - ~ ~ ~ ~ - - ~ ~ ~ ~ - - ~ ~ ~ ~ - ~ ~ - ~ ~]

५७३ तवी [ldquoसरrdquoललना नयनवशाला]

५७४ ldquoसKचरrdquo हसी [वVयमाला सपवा]

५७५ कYरट [मोदकVवरावEता]

५७६ आपीड [सQखजनवVया - - ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ -]

५७७ मEताZnडा [ वVयमाला मQणगणSनकर]

५७८ Zौ8चपदा [Kjमवती मQणगणSनकर]

५७९ हसपदा सषमा मQणगणSनकर]

५८० ldquo^हर यकशीrdquo [जलौघवगाVवरावEता]

५८१ चक

[ - ~ - ~ ~ ~ - ~ - ~ ~ ~ - ~ - ~ ~ ~ - ~ - ~ -]

५८२ ldquoसrdquo चक [ रथोOता ~ - ~ ~ ~ ~ ~ - ~ - ~ -]

५८३ माधवीलता [ - - - - ~ - ऽ - ऽऽ मालती]

५८४ हयलAलागी

[ ~ ~ ~ ~ - ऽ ऽ ~ - ~ ~ ~ - ~ - ~ ~ ~ - ~ ~ - - -]

५८५ भ4क [ - ~ ~ - ऽ ऽ ~ - ~ ~ ~ - जलोOतगSत]

५८६ अNवलampलत [ ~ ~ ~ ~ - ऽ ऽ ~ - ~ ~ ~ - जलोOतगSत]

५८७ लampलतवZम

[ - ~ ~ - ऽ ऽ ~ - ~ ~ ~ - ~ - ~ ~ ~ - ~ - - ~ -]

टAपा

५६६ ldquoकामोम3ताrdquo मगौ कामकnrdquo (ह २२६७) यSत ज असा असावा याच लगZमच

परत Sनराzया मोडणीच वEत ldquoमाणीrdquo ५५६ पहा ५६७ मौ `मौ मौ मBजीर (ाप २१८०)

५६८ हमकला (Sनस १२४) lsquoभरथ सतampभर कता गKणा गKणा च मयरगSत यातrsquo (कSनआ

६९) मEतगयद (छ २०३) या वEताला Sनर7जनमाधव आQण परशराम ताEया ह म^दरा

Pहणतात त सवथव चकnच आह ५६९ भौ भौ नAgrave `गौ ग lsquoवरदाrsquo ५७० जौ जौ 7भौ 7यौ

lsquoपmरम1तrsquo

५७१ ldquo`न7ननभगगखावावषampभ^द रaजनमrdquo (ममच २०) ५७२ Eनौ Eनौ Eनौ भौ

lsquoसमqलसrsquo ५७३ तवी (प ७२८) भतमनीनयSतYरह भतना भौ भनयाNच य^द भवSत तवीrdquo

(क ३१०८) ५७४ मौ Eनौ नौ गौ ldquoस(Cचरrdquo ndashहसी (ाप २२०४) ५७५ कmरट (ाप २२१०) ldquoभ

सभ4 (ह २३६९) ldquoनाम करAटampमद भगणा य^द पगलनगमनी4मत कलrdquo (गछ २२२१)

५७६ ldquo भो नौ मौ SनRगा आपीडो ठrdquo (ह २३७९) हमच4ाचच उदाहरण पाहता यSत

दसT या आवतनाती Pहणज ldquoडrdquo पा^हज ५७७ म3ताDEडा (प ७२७) ldquo मEताZnडा मौ Eनौ नौ

निRगSत भवSत वसशरkशयSतयताrdquo (क ३१०७) ७७८ कौaचपदा (प ७२९) ldquoकौ8चपदा `मौ

भौ न न ना गावषशरवसमSनवरSतYरह भवतrdquo (क ३१०९) ५७९ Eयौ भौ नीगौ हसपदा ञrdquo

(ह २३७५) ५८० ldquojहरlयकशीrdquo ह वEत सतीवEताची चारदा आविEत कRयान होत

५८१ CचIक माग ५६५ पहा ५८२ ldquoसrdquo CचIक रोनराजभनरालहगh तदा ज^ह तampमह बSत

चEतय ldquo(कद ४९५) मळात ldquoरोनराजरनrdquo आह Eयात चक असावी कारण साचा आQण वEताचा

लगZम हA अampभन असतात ५८३ माधवीलता माग १७४ पहा ५८४ हयललागी (वव ५४७) या

Nलोकाचा चौथा चरण 7यात नाव थत आह Eयाचा लगZम जौ `जौ ग असा आह

हयलAलागी ह नाव वEतात बसायच Pहणज चौया चरणाचाच लगZम माणभत माSनला

पा^हज ५८५ भRक (प ७२५) वशOचYरत (वव ५४६) म4क (भ १६९७-९८ वछ १२१ ह

२३५४) भ4क (ममच १९ कSनआ ६८) ldquoौ नरना रनावथ गK^दगक वरम ^ह भ4कampमदrdquo (क

३१०५)

५८६ ldquoअवललत जौ `जौ `जौ `लौ ग K4ा^दEया (प ७२६ क ३१०६ भ १६१००-

१०१) लampलत (वछ १२३ ह २३५९ कद ४९४) अ^4तनया (गछ २२१७) छदोमञरAतील सात

अEय श]द पालटन नव स lsquoनजभजभा जभौ लघगK बधत ग^दतयमNवलampलत अस कYरता

यईल ldquoनजभजसजनलगयत K4ाक ampभनमNवलampलताoयrdquo (ममच १९) या ल5णात

नजभजभजभलगयत अस शOीकरण हव ५८७ ललतवDम ldquoौ frac34ौ frac34ौ रो लampलतवZम ञrdquo (ह

२३४८)

३४ काम-कला-वग

५८८ काम-कला [~ ~ म^दरा -]

५८९ लाampलEय

[- - - ~ ~ - - ऽ ~ - ~ ~ - - - ~ ~ - ~ ~ ~ ~ -]

५९० कसमातरण द डक [ ~ ~ करAट -]

५९१ वणकद डक [~ ~ ~ ~ ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ मोदक -]

५९२ अनवVया

[~ ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ - - ऽऽ ऽऽ - ~ ~ - ~ ~ - ~ -]

५९३ अक मरAच [ ~ ~ ~ ~ - ऽ ऽ ~ - ऽ ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ -

~ ~ ~ - ~ - ~ -]

५९४ सधाकलश

[ ~ ~ ~ ~ - ऽ ऽ ~ - ~ ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ - ~ - ~ ~ ~ - ~ ~ -]

५९५ भजगवलास द डक [ करAट - ~ ~ - -]

टAपा

५८८ कामकला (Sनस १२८) सखदा (रप १३६९) ५८९ लाल3य (गछ २२१५) माग १७५

पहा ५९० कसमातरण दlडक (वछ १७० ह २४०५) कसमतबक (गछ २२२९)

५९१ वणकदlडक (वव १०३६२) ldquoएतVवणकद डक नाम द डक नVवयन

सतampभभगKणाचrdquo (उEपल) ५९२ भौ `मौ सौ Rगौ अनव$या ट (ना १७६) यSतSनणयावhन

वEताची मोडणी अशी कलA आह ५९३ जौ भौ भौ ौ अक मरCच छ (ना १९३) ५९४ सधाकलश

ldquoनजभिज`जगा सधाकलशो टrdquo (ह २३८१) परत हमच4ाpयाच उदाहरणातील lsquoइSत दय

वचEय पYरिजवत मकर (क) yवज सप^द पव दशाrsquo या SतसT या चरणातील Sतसरा गण ( ~~-

~~-) असायpया ^ठकाणी ( ~ - ~ ~ ~ -) आह ह चतनीय आह ५९५ भजडवलासदlडक

(वछ १७२ ह २४१०)

पmर8छद ३ रा

अiयावतनी व3त

सतमाक गणाला अिlन ह नाव ^दल आह कारण अिlन हा सतिजplusmn असतो अस Pहणतात

(~ - - -) (- - - ~) (- - ~ -) आQण (- ~ - -) अस या अिlनगणाच चार मoय कार आहत

एका गhpया ^ठकाणी दोन लघ घालन अनक उपकार साधता यतील (~ - ~ ~ -) आQण (~

~ - ~ -) ह दोन उपकार (~ - - -) आQण (- - ~ -) या दोन कारातच समावfट होतात या

गणाpया पनKjतीन हA अlयावतनी वEत ampसO होतात याpयापकn काहA थोडी उद कवतpया

पYरचयामळ सडीत नाटकातन आलA असलA तरA बहतक अरबीफास= छदशााpया

अ`यासानतर तत लखकान कलRया सहतक यEनानच शO वhपात मराठत आण यात

आलA आहत अशा अरबी-फास= छदशाातन घतलRया वEताpया नावापढ फलA ^दललA

आह ववधया मानसहस आQण ldquoसरSनPनगाrdquo हA वEत मा सकतातन मराठत ाचीन

काळापासन आललA ^दसतात

टाळी नहमी प^हRयाच अ5रावर पडत अस नाहA परत प^हRया गणात ती िजत)या

अ5रावर पडल Sतत)याच अ5रावरती ती पढAल गणात पडलA पा^हज अEयगणात टाळी 7या

अ5रावर पडत Eयाpया पढAल अ5र नसलA तरA चालत Sततjया Sनश]द मााचा तथ वराम

होतो आर`भापासन गणना कYरता 7या गणाpया पनKjतीन वEत ampसO झाल आह अस वाटत

Eया गणाती उभी रघ ^दलA आह

Eयक गणाती यSत असतोच Pहणज तथ पदसमाित झालAच पा^हज अस नाहA आवतन

सतमाकच असल तरA गणनार`भ 7या अ5रापासन धरावा Eयामाण पनKjत गणाच वhप

पालटत आQण यSतथान^ह पालट शकत [ - - ~ - - - ~ - - - ~ - - - ~ -] या

रचनत आठ)या अ5राती यSत असावा अस वाटत पण याच लगावलAची मोडणी [- - ~ - -

- ~ - - - ~ - - - ~ -] अशी घतलA कn यSत नव)या अ5रानतर असावा अस वाट लागत

परत जथ चरणाच वEतkfया सारख दोन तकड पड शकतात तथ चरणमyयावर यSत असतो

Eयातन तथ जर काहA मााचा वराम असल तर यSत अपYरहायपण मानलाच पा^हज

३५ laquoीडा-वग

५९६ laquoीडा [~ - - -]

५९७ ldquoसकशीrdquo [~ - - - ~ - -]

५९८ ldquoमहामायाrdquo [~ - - - ~ - - -]

५९९ ldquoमगा5ीrdquo [~ - - - ~ - - - ~ - -]

६०० ldquoसनागीrdquo [~ - - - ~ - - - ~ - - -]

६०१ ldquoपनाकnrdquo [~ - - - ~ - - - ~ - - - ~ - -]

६०२ ldquoवयVगडाrdquo [~ - - - ~ - - - ~ - - - ~ - - -]

६०३ ldquo^हमाशमखीrdquo [~ - ~ ~ - ~ - ~ ~ - ~ - ~ ~ - ~ - ~ ~ -]

टAपा

५९६ Jगौ yीडा (ह २१५ कद ४६)

३६ सावी-वग

६०४ सावी [- - - ~ -]

६०५ लघमाampलनी [- ~ ~ - ~ -]

६०६ सनदा [- - - ~ - -]

६०७ दAता [~ ~ - - ~ - -]

६०८ वSनPना [- ~ ~ - ~ - -]

६०९ चEतवलाampसत [~ ~ ~ ~ - ~ - -]

६१० मरमाला [- - ~ ~ ~ - -]

६११ हसKत [- - - ~ ~ ~ - -]

६१२ माQणjय [- - - ~ - ~ ~ - ~ - -]

६१३ ldquoमधावीrdquo [- - - ~ - - - ~ - - -]

६१४ ldquoमायावीrdquo [- - - ~ - - - ~ - - - ~ - - -]

टAपा

६०४ सावIी (ह २२५) माग २२४ पहा ६०५ लघमालनी (ह २४०) माग २२५ पहा

६०६ Pयौ सनदा (ह २४३) रPया (भ ३२९०) ६०७ ldquoौ गो द9ताrdquo (ह २६७) सरला

(ना ८८) हसमाला (कSनआ ३३) ६०८ ौ गो व1नeना (ना ८४) ६०९ जौ गौ Cच3तवलासत

(भ १५२६ गाामा) ६१० ldquoEसौ गो Nमरमालाrdquo (ह २५३ भ १६१०)

६११ हस(त (प ६७ ह २७५) ldquo`नौ गौ हसKतमततrdquo (क ३१५) ६१२ Pजौ 7गौ ग

मा6ण7य (ना १२२)

३७ सोमया-वग

६१५ सोमया [- - ~ -]

६१६ ldquoमदनrdquo-या [~ ~ - ~ -]

६१७ गणलयनी [~ ~ ~ ~ ~ - - -]

६१८ चडामQण [- - ~ - ~ ~ -]

६१९ तामर [~ ~ - ~ - ~ ~ - ~]

६२० सयत [~ ~ - ~ - ~ ~ - ~ -]

६२१ सPमदमाampलका [~ ~ ~ ~ ~ - ~ ~ - ~ -]

६२२ ldquoवखरArdquo [- - ~ - - - ~ - - - ~ -]

६२३ मानसहस [~ ~ - ~ - ~ ~ - ~ - ~ ~ - ~ -]

६२४ नवनampलन [~ ~ ~ ~ - ~ ~ - ~ - ~ ~ - ~ -]

६२५ मदाकनी [- - ~ - - - ~ - - - ~ - - - ~ -]

६२६ ldquoसरSनPनगाrdquo [चार वळा मदनया ( ~ ~ - ~ -)]

६२७ ताSननी [~ - ~ - मानसहस]

६२८ मग ldquoपाampलकाrdquo [- - - मानसहस]

टAपा

६१५ ldquoEगौ सोमयाrdquo (ह २१७) Nयामाग (ना) ६१६ ldquoमदनrdquo-या ldquoसलग याrdquo (गछ

२८) ६१७ ldquoसौ गौ गणलयनीrdquo (ह २८०) ६१८ ldquoचडाम6णतभगाrdquo (प ८९ टAप) ६१९ सो जौ

तोमर (ाप २८६) ६२० जौ 7गौ सयत (ाप २९०) कमला (ममच १३)

६१२ सौ लौ ग सeमदमालका (रप ६०७) ६२३ जौ 7भौ र मानस हस मनहस (ाप

२१६२) ६२४ जौ 7भौ र नवनलन ञ (ना १५७) यSतभदामळ ह वEत कलभाषणी (माग १३१

पहा) वEताहन Sनराळ होत ६२५ ldquoमदाकनी Eमयता गो वदवदयSतभवतrdquo (ममच १८)

६२६ जौ 7भौ सAgrave Rगौ ldquoसर1नeनगाrdquo ञ मदानन) कSनआ ६७) शवरA वा मSनशखर

(रप १२४३) या वEताला ाकत पगलात गीतअ Pहटल आह याला गगादास गीSतका Pहणतो

परत 7या कारणासाठ वEतबहती धSत यमक हA वEतनाम Pहणन ाय वाटत नाहAत Eयाच

कारणासाठ गीSतका ह नाव^ह Eया7य वाटत (गछ २०७) या सात थोडा पालट कhन ldquoसजजा

भरौ सलगा यदा कथता तदा सर-SनPनगाrdquo अस स ampसO कYरता यईल ६२७ ता1ननी ह नाव

ampभजी २२५ )या कवतवर ^दलल आढळत पण Eयाला आधार सापडत नाहA ६२८ ldquoमगपालकाrdquo

ldquoमाEसौजौ भरसयता कYरबाणखहYरणलताrdquo (गछ २१८१) ताSननी आQण मगपाampलका याची

मोडणी अनZम [ ~ - ~ - ~ ~ - ऽ ~ - ~ ~ - ऽ ~ - ~ ~ - ऽ ~ -] आQण [ - - -

~ ~ - ऽ ~ - ~ ~ - ऽ ~ - ~ ~ - ऽ ~ -] अशी पावतनी^ह होऊ शकल

३८ पfप-वग

६२९ पfप [- ~ - -]

६३० रSत [- ~ ~ ~ -]

६३१ ीSत [- ~ - - -]

६३२ सलampलत [~ ~ ~ - - -]

६३३ कामलSतका [- ~ ~ ~ - -]

६३४ ldquoसrdquo-वशाला [~ ~ ~ ~ ~ - -]

६३५ मधमती [~ ~ ~ - ~ ~ -]

६३६ नीलतोया [- ~ - - - ऽ -]

६३७ ldquoकादPबरArdquo [- ~ - - - ~ - ]

६३८ उदय [- ~ ~ ~ - ~ ~ ~-]

६३९ हलमखी [- ~ - ~ ~ ~ ~ ~ -]

६४० अशोका [~ ~ ~ ~ ~ - ~ ~ ~ - -]

६४१ काितडPबर [- ~ - ~ ~ - ~ - ~ ~]

६४२ शampशकला [~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ -]

६४३ ldquoमनकाrdquo [- ~ - - - ~ - - - ~ -]

६४४ ldquoरागणीrdquo [- ~ - ~ ~ - ~ - ~ ~ - ~ -]

६४५ ldquoम8जघोषाrdquo [- ~ - - - ~ - - - ~ - -]

६४६ राधा [- ~ - - - ~ - - - ~ - - -]

६४७ lsquoनदराजrsquo [- ~ - ~ ~ - ~ - ~ ~ - ~ - ~ ~ - -]

६४८ ldquoदवयाrdquo [- ~ - - - ~ - - - ~ - - - ~ -]

६४९ lsquoकमगSतrsquo [- ~ - - - ~ ~ ~ - - ~ - - - ~ -]

६५० वबधया [- ~ - ~ ~ - ~ - ~ ~ - ~ - ~ ~ - ~ -]

६५१ तरल [~ ~ ~ - ~ ~ - ~ - ~ ~ - ~ - ~ ~ - ~ -]

६५२ lsquoमहोदयrsquo [- ~ ~ ~ ~ ~ - ~ - ~ ~ - ~ - ~ ~ - ~ -]

६५३ lsquoमकटrsquo [~ ~ ~ - ~ ~ - ~ - ~ ~ ~ ~ ~ - ~ ~ - ~ -]

६५४ lsquoआ^दकववरrsquo

[- ~ ~ ~ ~ ~ - ~ ~ ~ ~ ~ - ~ ~ ~ ~ ~ - ~ -]

६५५ मदनसायक

[~ ~ ~ - ~ ~ ~ ~ ~ - ~ ~ ~ ~ ~ - ~ ~ - ~ -]

६५६ lsquoपटहrsquo

[~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ - ~ -]

६५७ lsquoजगदघहरrsquo

[~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ -]

६५८ ldquo)योमग़डाrdquo [- ~ - - - ~ - - - ~ - - - ~ - -]

टAपा

६२९ पप (भ ३२५७) समO (ह २१३) प य (ह) दवरPया (ना) ldquoगAgrave समOrdquo (कSनआ

३०) ६३० र1त (ह २२१) माग २०२ पहा

६३१ ी1त (ह २१८) माग २२६ पहा ६३२ मौ सललत (ना ८१) याची मोडणी [ ~ ~ ~

- - ऽ -] अशी^ह होऊ शकल ६३३ कामल1तका (ह २३६) माग २२७ पहा ६३४ सौ ग ldquoसrdquo

वशाला वशाला (ना ८२) याची मोडणी [ ~ ~ ~ ~ ~ - ऽ -] अशी^ह हरावतनी होऊ शकल

६३५ ldquoमधमती नभगाrdquo (कSनआ ३३ Sनस ३५)

६३६ नीलतोया (भ ३२९८) माampलनी (कSनआ ३२) माग २६६ पहा ६३७ तAgrave ग ldquoकादeबरrdquo

६३८ ldquoभजसा उदयrdquo (ह २९२) ५३९ ldquoरानसावह हलमखीrdquo (क ३१९) या दोहA वEताची मोडणी

अनZम [ - ~ ~ ~ - ~ ~ ~ -] आQण [ - ~ - ~ ~ ~ ~ ~ -] अशी हरावतनी होऊ

शकल ६४० ldquoनना गौ अशोकाrdquo (ह २१५२) याची^ह मोडणी [ ~ ~ ~ ~ ~ - ~ ~ ~ - -]

अशी हरावतनी होऊ शकल

६४१ lsquoकाितडeबरrsquo ldquoकाितडPबरमततो लघ पवतो रसजNच वभवrdquo ह स तवमालचा

भाfयकार जीवदव (प २२०) उदधत कYरतो ६४२ ldquoनी सौ शशकलाrdquo (ह २२४४) च4ावता (प

७११) या वEतात यSत ldquoछrdquo असा पा^हजच माग मQणगणSनकर ३८२ पहा ६४३ तAgrave Pलौ ग

ldquoमनकाrdquo ६४४ सAgrave जौ ग ldquoराCगणीrdquo ६४५ तAgrave Pयौ ldquoमaजघोषाrdquo

६४६ तAgrave Pयौ ग राधा (छ १६०) ६४७ सAgrave जौ `गौ ग lsquoनदराजrsquo ६४८ तAgrave Pयौ र

ldquoदवयाrdquo ६४९ तAgrave ौ र lsquoकमग1तrsquo ६५० वबधया (प ८१६) उ77वल (ह २३१४) चचरA

(ाप २१८४) मिRलकामाला (ना १६८) मlधसौरभ (hतमा टAका प २०८) मिRलका (ममच

१९) ldquoसAgrave जजौ भरसयतौ कYरबाणखहरनतनमrdquo (गछ २१९२)

६५१ ldquoनसा जौ गतरलrdquo (ह २३३२) सरल (ममच १९)

६५५ मदनसायक (Sनस १२२) ६५२ lsquoमहोदयrsquo ६५३ rsquoमकटrsquo ६५४ lsquoआjदकववरrsquo ५६५ lsquoपटहrsquo

६५७ lsquoMIजगदघहरrsquo हA वEत मोरोपतान वबधया वEतापासन साधललA आहत ६५८ तAgrave Pयौ

गAgrave ldquo^योमगगाrdquo ज

पmर8छद ४ था

भडावतनी-व3त

ष माक गणाला भग Pहटल आह कारण भग हा षटपद असतो भगगणाच (~ - ~ -

) (- ~ - ~) आQण (- - -) ह मoय कार आहत (~ - ~ -) आQण (- ~ - ~) या गणाpया

आवतनान ampसO होणारA वEत आधी दऊन उरललA ष माकावतनी वEत मागाहन द यात यतील

३९ नगाQणका-वग

६५९ नगाQणका [~ - ~ -]

६६० माQणका [~ - ~ - ~ - ~ -]

६६१ सभ4ा [~ - ~ - ~ - ऽ -]

६६२ वभावरA [~ - ~ - ~ - ~ - ~ - ~ -]

६६३ वलाampसनी [~ - ~ - ~ - ~ - ~ - ऽ -]

६६४ lsquoभावrsquo [~ - ~ - ~ - ~ - ~ - ~ - ~ -]

६६५ ldquoधYरीrdquo [~ - ~ - ~ - ~ - ~ - ~ - ऽ -]

६६६ lsquoकampलदनिदनीrdquo [~ - ~ - ~ - ~ - ~ - ~ - ~ - ~ -]

६६७ प8चचामर [~ - ~ - ~ - ~ - ~ - ~ - ~ - ~ - ~]

६६८ ldquoमणाampलनीrdquo [५ वळा नगाQणका]

६६९ तरडगणी [६ वळा नगाQणका]

६७० अनशखर [७ वळा नगाQणका]

टAपा

६५९ नगा6णका (ाप २३१) जया (भ ३२६१ ह) वलाampसनी (ह२१२) लाampसनी (कSनआ

३०) जनोदय (ना) ६६० ldquoमा6णका जरौ लगौrdquo (क ३१७) माणी (प ५७ ह २७८)

मEतचिfटत (भ १६१४) िथर (वब १०३३८) नगवhपणी (Mबो १३)

६६१ ldquoौ ग सभRाrdquo (ह २६३) सम4ा ( भ) ३२११३) वलिPबता (भ ३२१२३) ६६२

ldquoा वभावरrdquo (ह २१८५) वसतचEवर (कद ४५३ ह) ldquoजरौ जरौ वदित प8चचामरrdquo (क

३६७) ६६३ वलासनी ौ 7गौ ग (प ६२६) ६६४ ौ ौ Rगौ lsquoभावrsquo कडडगका (रप ९६३)

६६५ ौ ौ ग ldquoधmरIीrdquo ह समवEत आढळात नाहA पण यवािवताच समचरण या धYरी

लगावलAच असतात

६६६ ौ ौ 7गौ lsquoकलदनिदनीrsquo प8चचामर (वछ ४१ ह २२७९) णराच (ाप २१६८)

चामरA (Sनस १०७) प8चचामर नावाची अनक वEत आहत आQण चामर-प8चचामर याचा^ह

घोटाळा होतो Pहणन कampलदनिदनी Sन दवराज हA दोन नाव आVयशकराचायाepया तोावhन

Pहणज ाचीनतम उदाहरणावhन ^दलA आहत ६६७ ldquoअव^ह पaचचामर जरौ जरौ जगौ लघNचrdquo

(गछ २१७५) ६६८ ldquoमणालनीrdquo प8चचामर वा नराय (रप १२४१) वाKणी आQण अपरा या

अथसमवEतात अनZम सम आQण वषम चरण ह मणाampलनीच असतात ६६९ ldquoतरLडगणीrdquo

वपक (रप १३५४) या लगावलAच चरण वतampसनी आQण हampसका या अधसमवEतात यतात ६७०

अनगशखर दडlक (ह २४०७) ldquoलघगKSनजpछया यदा SनवNयत तदष द डको

भवEयनगशखरrdquo (गछ २२३१)

४० घाYर-वग

६७१ घाYर [ - ~ - ~]

६७२ lsquoकददशनrsquo [ - ~ ~ ~ ~]

६७३ वदlधक [ - ~ - ~ -]

६७४ शफYरका [ ~ ~ ~ - ~ -]

६७५ हYरवलampसत [ ~ ~ ~ ~ ~ ~ -]

६७६ जला [- - ~ - ~ -]

६७७ Sनमला [~ ~ - ~ - ~ -]

६७८ Nयामा [- - ~ ~ ~ - ~ -]

६७९ शाampलनीवतान [ - ~ - ~ - ऽ -]

६८० मनोvा [ ~ ~ ~ - ~ - ऽ-]

६८१ lsquoआनदrsquo [- - ~ - ~ - - ]

६८२ ldquoमदrdquo [~ ~ - ~ - ~ - -]

६८३ गव= [~ ~ ~ ~ ~ - ~ - -]

६८४ अ5 [~ ~ - ~ - ~ ~ ~ -]

६८५ ldquoसrdquoकाampमनी [ - ~ - ~ - ~ -]

६८६ समालती [ ~ ~ ~ - ~ - ~ -]

६८७ वनत [ ~ ~ ~ ~ ~ ~ - ~ -]

६८८ Sनलया [ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ -]

६८९ समाSनका [ - ~ - ~ - ~ - ~]

टAपा

६७१ लAgrave घाmर (ाप २२९) ६७२ `लौ ल lsquoकददशनrsquo ६७३ वदiधक (ह २१९) माग वागरा

१९९ पहा ६७४ शफmरका (ह २३८) माग गरा २०० पहा ६७५ हYरवलampसत (ह २५९) माग

4तगSत १९१ पहा

६७६ ldquoौ जलाrdquo (ह २४२ भ ३२८८) ६७७ ldquo1नमलाrdquo माग ४० पहा ६७८ Eसौ Rगौ यामा

(वव ५१०) या वEताची मोडणी [ - - ~ ~ ~ - ~ -] अशी हरावतनी^ह होऊ शकल ६७९

यAgrave शालनीवतान (ना) पकालA (रप ७३) याची मोडणी [ - ~ - ~ - -] अशी पावतनी^ह

होऊ शकल माग २१९ पहा ६८० मनोा (ह २६६) माग काampशता २२० पहा

६८१ ौ ग lsquoआनदrsquo भीमाजन (रप १४७) ६८२ जौ गौ lsquoमदrsquo ^दगीश (रप २८०)

चरणार`भी आवतनार`भ धhन जला आनद आQण मद या SतहA वEताची मोडणी पावतनी

होऊ शकत ६८३ गवr (वव ५१६) माग शलभवचampलता २२९ पहा ६८४ अc (ह २९६) माग

२३० पहा आनद मद गव= आQण अ5 या वEतात Vवमाक आVयतालकपवगण घऊन^ह

पावतनी मोडणी घता यत ६८५ जAgrave ग ldquoसrdquo-कामनी काampमनी (भ ३२१०५) ampशखSत भरत (ह)

उिfणक (ह २४८) समाSनका (ाप 2५८) वभSत (ना ८५)

६८६ frac34ौ Rगौ समालती (ह २७२) माग २४५ पहा ६८७ वनत (ना १०२) माग उपpयत

२४३ पहा ६८८ 1नलया (ह २११४) माग २४४ पहा ६८९ समा1नका ldquolलौ रजौ समाSनका तrdquo

(गछ २१९) समानी (प ५६) मिRलका (ाप २७०)

४१ काampमनी-वग

६९० काampमनी [ - ~ - ~ - ~ - ~ -]

६९१ ldquordquoलता [ - ~ - ~ - ऽ - ~ -]

६९२ मनोहरा [ ~ ~ ~ - ~ - ~ - ~ -]

६९३ ldquoचEतrdquo-चि4का [ ~ ~ ~ ~ ~ ~ - ~ - ~ -]

६९४ लघगSत [ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ -]

६९५ ampसहलखा [ - ~ - ~ - ~ - ऽ -]

६९६ मयरसाYरणी [ - ~ - ~ - ~ - ~ - ऽ -]

६९७ NयSनका [ - ~ - ~ - ~ - ~ - ~ -]

६९८ सपया [ - ~ - ~ - ऽ - ~ - ~ -]

६९९ वSतका [ - ~ - ~ - ~ - ~ - ~ -]

७०० कलापSत [ - ~ - ~ - ~ - ~ - ~ - ~ -]

७०१ लampलतभड [ - ~ ~ ~ ~ - ~ ~ ~ ~ - ~ ~ ~ ~ - ~]

७०२ lsquoदवराजrsquo [ - ~ - ~ - ~ - ~ - ~ - ~ - ~ -]

७०३ हAर [ - ~ ~ ~ ~ - ~ ~ ~ ~ - ~ ~ ~ ~ - ~ -]

७०४ च8चला [ - ~ - ~ - ~ - ~ - ~ - ~ - ~ - ~]

७०५ ldquoवrdquoचा [ - ~ - ~ - ~ - ~ - ~ - ~ - ~ - ऽ -]

७०६ प8च [ ~ ~ ~ ~ ~ ~ - ~ - ~ - ~ - ~ - ~ - ~ -]

७०७ ग डका [ - ~ - ~ - ~ - ~ - ~ - ~ - ~ - ~ - ~ - ~]

७०८ अशोकपfपमजरA [७ वळा घाYर]

७०९ सम4द डक [२ नगण ७ वळा घाYर १ गK]

टAपा

६९० ldquoरा कामनीrdquo (ह २१०६) तरगवती (ह) ६९१ यAgrave Rगौ ldquoNrdquo लता लता (प ९०

टAप) ६९२ मनोहरा (Sनस ५०) माग मनोरमा ३१२ पहा ६९३ Cच3त-चिRका चि4का (ना

११८) माग सभ ३०९ पहा ६९४ लघग1त (ह) माग EवYरतगSत ३०६ पहा ६९५ जAgrave गौ सहलखा

(भ १५१७ गाामा ह २७७) ampसहलAला (भ १६१२) माampलनी (वव ५१३)

६९६ मयरसाmरणी (प ६१२ ह २१११) माग ३९४ पहा ६९७ जAgrave लAgraveग य1नका Nयनी (प

६२५ ह २१४४) SनMQणका (ह) ६९८ सपoया पया (प ९४ टAप) माग २५८ पहा ६९९

व1तका रजौ रलौ गKयदा (कSनआ ४८) ७०० जAgrave जAgrave ग कलाप1त कलापSतभा (रप ८५१)

७०१ ललतभड ldquoवO लampलतभडमQखलविददयलोampभ प8चकयSतधाYर भसनज

तनगलशोampभrdquo (hतमा टAका २१७) ७०२ जAgrave जAgrave र lsquoदवराजrsquo तोलअ (वछ ३३) तणक (ह

२२५५) चामर (ाप २१५८) माग ६६७ टAप पहा ७०३ `सौ जौ frac34ौ हmर ड (ाप ११९९)

७०४ जAgrave जAgrave लAgrave चaचला (ाप २१७२) चशोभा (वछ ४३) च गछ (२१४८) ७०५ जAgrave जAgrave गAgrave

ldquoवrdquo-CचIा च (वछ ४५ ह २२८० कद ४७५)

७०६ नौ जAgrave जAgrave ग पaच (रप १२१०) प8चचामर (क पYरampशfट) ७०७ जAgrave जAgrave जAgrave lलौ

गlडका (ाप २१९८) च (कद ४८९) वEत (प ७२३ ह २२३२ गछ २२०८)

ldquoरजयलगयjत मालव कचदच रrdquo (ममच १९) या सात ldquoलगयjत ह चकnच असन खरा पाठ

ldquoगलयjतrdquo असावा अस जर नसल तर ह वEत [च8चला - ~ ~ -] अस होईल ७०८

अशोकपपमBजर दlडक (ह २४०८) ldquoय kNयत गरो परो लघ Zमात स उpयत

बधरशोक8जरASतrdquo (गछ २२३२) ७०९ समRदlडक (वब १०३६३) ldquoअन नVवयात परत प8च

रफा जकारातYरता भवEयत लघगhrdquo (उEपल)

४२ मराampलका-वग

७१० मराampलकाrsquo [वदlधक VवरावEता]

७११ lsquoसरवधrsquo [ ~ ~ ~ - ~ - ~ ~ ~ - ~ -]

७१२ ldquoमEतमधपrdquo [ - ~ ~ ~ ~ - - ~ ~ ~ ~ -]

७१३ lsquoपवनसतrsquo [ ~ ~ ~ ~ ~ ~ - ~ ~ ~ ~ ~ ~ -]

७१४ इिदरा [ ~ ~ ~ - ~ - - ~ - ~ -]

७१५ 4ता [ - ~ - ~ - ~ ~ ~ - ~ -]

७१६ lsquoअिजतसिEयाrsquo [ ~ ~ ~ ~ ~ ~ - ~ ~ ~ - ~ -]

७१७ lsquoampशववधीrsquo [ - ~ - ~ - - ~ ~ ~ ~ -]

७१८ lsquoभ4rsquo [ ~ ~ ~ ~ ~ ~ - - ~ ~ ~ ~ -]

७१९ lsquoMतrsquo [ ~ ~ ~ - ~ - ~ ~ ~ ~ ~ ~ -]

७२० ldquoमVवराrdquo [- - ~ - ~ - - - ~ - ~ -]

७२१ lsquoआनदकदrsquo [- - ~ - ~ - - - - ~ - ~ - -]

७२२ ldquoअनरागrdquo [~ ~ - ~ - ~ - - ~ ~ - ~ - ~ - -]

७२३ ldquoकदपrdquo [- - ~ - ~ - ~ ~ - - ~ - ~ - -]

७२४ ldquoवVयRलताrdquo [- - ~ - ~ - - - - ~ - ~ -]

७२५ ldquoवशाखrdquo [- - ~ - ~ - ~ ~ - - ~ - ~ -]

७२६ ldquoधवलकसमrdquo

[~ ~ ~ ~ ~ ~ - ~ - ~ ~ ~ ~ ~ ~ - ~ -]

टAपा

७१० ldquoमरालका रयजगा ampशवाननशरयSतrdquo (ममच १४) मनोरमा (Sनस ५२) माग

पडjतका २५८ पहा या वEताला कामदा Pहणतात पण कामदा Pहणन जी रचना होत ती

(उदाहरणाथ अनतकत )यकटश तSत आQण ताPबकत मागती5ा) पfकळदा ampशथल

जवळजवळ जाSतवhप असत Pहणन जातीला कामदा ह नाव SनिNचत कhन वEताला मराampलका

ह नाव दण बर ७११ lsquoसरवधrsquo Pहणज शफYरकाVवरावEता होय ldquoमता नरौ नरौ ampभना वकोण

गहाननrdquo (ममच १७) ७१२ `सौ `सौ ldquoम3तमधपrdquo च ७१३ lsquoपवनसतrsquo माग हरणकampलता ३८१

पहा ७१४ frac34ौ लAgrave ग इिदरा च विदता (प ९८ टAप) राजहसी (ममच ९) शOकामदा (वद)

ldquoनररलगराविदरामताrdquo (गछ २६४)

७१५ जAgrave लौ ग Rता ड (गछ २६३) रि7जता (ममच १४) उपदाYरका (रप ६०९)

लampलत (वद) ७१६ नौ `जौ ग lsquoअिजतसि3याrsquo छ ७१७ यAgrave लौ ग lsquoशववधीrsquo ड ७१८ नौ Eनौ

ग lsquoभRrsquo छ ७१९ frac34ौ नौ ग Mत च ७२० ौ ौ ldquoम$वराrdquo च ह वEत Pहणज जला-VवरावEता

होय

७२१ ौ Pजौ गौ lsquoआनदकदrsquo छ Pहणज ldquoआनदrdquo-VवरावEता होय ७२२ जौ Eजौ गAgrave

ldquoअनरागrdquo ज Pहणज मदVवरावEता होय ७२३ ौ ौ य ldquoकदपrdquo ज ७२४ ौ Pजौ ग

ldquoव$यqलताrdquo छ ७२५ ौ ौ Rगौ ldquoवशाखrdquo ७२६ नौ नAgrave frac34ौ lsquoधवलकसमrsquo झ Pहणज

वनतVवरावEता होय

४३ नारA-वग

७२७ नारA [ - - -]

७२८ दमनक [ ~ ~ ~ ~ ~ ~]

७२९ सPमोहा [ - - - - -]

७३० तनमyया [ - - ~ ~ - -]

७३१ तग [ ~ ~ ~ ~ ~ ~ - -]

७३२ ldquoहालाrdquo [- - ~ ~ - - -]

७३३ अधकारA [ ~ ~ - - ~ ~ -]

७३४ म^दता [ ~ - - ~ ~ - -]

७३५ उOता [ - ~ - ~ ~ - -]

७३६ चEतवलाampसत [ ~ ~ ~ ~ - ~ - -]

७३७ मातगी [ - - - - - -]

७३८ नागरक [ - ~ ~ - ~ - ~ -]

७३९ सवलासा [ ~ ~ - - ~ - - ~]

७४० चपदा [ - ~ ~ - ~ ~ - -]

७४१ lsquoसजनकampलतrsquo [ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ - -]

७४२ माणवक [ - ~ ~ - - ~ ~ -]

७४३ सPफRलक [ - - ~ ~ - - ~ ~]

७४४ lsquoपKषोEतमrsquo [~ ~ - ~ ~ - - ~ ~]

७४५ कलटा [~ ~ ~ ~ - ~ ~ ~ ~ -]

७४६ ldquoमदनदमनrdquo [ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ -]

७४७ तरलनयन [ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~]

७४८ lsquoसाशकrsquo [हाला VवरावEता]

टAपा

७२७ नार (वव ५३ ह २६) तालA (ाप २११) वामाग (ना) ७२८ नौ दमनक (ाप

२५६) ७२९ सeमोहा (ाप २३३) माग वVयshyाता २०४ पहा ७३० तनम=या माग २०७ पहा

७३१ तiड (ाप २७२) माग रSतमाला २१६ पहा ७३२ Eयौ ग ldquoहालाrdquo वधा (रप १३९)

याची मोडणी [ - - ~ ~ - - -] अशी^ह होईल ७३३ भौ ग अCधकार (रप १७८) ७३४ ldquoJसौ

गो मjदताrdquo (ह २६५ भ ३२११७) ७३५ उdता माग २६७ पहा

७३६ जौ गौ Cच3तवलासत (भ १५२६ गाााभा) माग ६०९ पहा ७३७ मातगी (Sनस

३३) माग वVयRलखा २६० पहा ७३८ ldquoनागरक भरौ लगौrdquo (कSनआ ३४) ७३९ सवलासा सरौ

lलौ ^ह (प ९० टAप) ७४० CचIपदा माग २६३ पहा

७४१ नौ गौ lsquoसजनकलतrsquo ७४२ ldquo`तौ Rगौ माणवक घrdquo (२७३) माणवकाZnडतक (प

६४) ७४३ Eयौ लौ सeफqलक (hतमा टAका २१०) माग तfणा २७३ पहा ७४४ सौ भ

lsquoप(षो3तमrsquo ७४५ कलटा ldquoकलटा यानजनगा प8चampभ प8चampभयSतrdquo (ममच १६) माग

अमतगSत २७१ पहा

७४६ नौ लौ ग ldquoमदनदमनrdquo माग २७२ पहा ७४७ नी तरलनयन च (ाप २१३७) ७४८

Eयौ Pसौ गौ ldquoसाशकrdquo छ ह वEत हालावEताpया VवरावEतीन होत

४४ लघगSत-वग

७४९ लघगSत [ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ -]

७५० ldquoरPयाकSतrdquo [ - - ~ ~ - - ~ ~ - -]

७५१ ldquoम^दरा5ीrdquo [ ~ ~ - - ~ ~ - - ~ ~ -]

७५२ ldquoवनमालाrdquo [ ~ ~ - - ~ - ~ - ~ ~ -]

७५३ क [ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ -]

७५४ ldquoनहलताrdquo [ - ~ ~ - - ~ ~ - - ऽ ~ -]

७५५ तत [ ~ ~ ~ ~ ~ ~ - - - - ऽ ~ -]

७५६ ldquoसrdquo रSत [ ~ ~ - - ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ - ऽ -]

७५७ ldquoमानवतीrdquo [ - ~ ~ - - ~ ~ - - ~ ~ -]

७५८ ldquoका8चनकाितrdquo [ - ~ ~ - - ~ - ~ - ~ ~ - -]

७५९ ldquoयrdquo [- ~ ~ - - ~ - - ~ ~ - - ~ -]

७६० कम^दनी [ - ~ - ~ - ऽऽ - ~ ~ ~ ~ - -]

७६१ धवल [ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ -]

७६२ हसNयनी [- - - - ~ ~ ~ ~ ~ ~ - - - -]

७६३ ldquoकनकrdquo-मयी [ तरलनयन ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ -]

७६४ lsquoशभकामीrsquo [ - - ~ ~ - - ~ ~ - - ~ ~ - -]

७६५ ldquoकलावतीrdquo [ ~ - ~ - ~ ~ - - ~ - ~ - - -]

७६६ ldquoमरAचकाrdquo [ ~ - ~ - ~ ~ - - ~ - ~ - ~ ~ -]

७६७ ldquoशरयrdquo [ ~ ~ - - ~ ~ - - ~ ~ - - - -]

७६८ ldquoयampशfयाrdquo [ ~ ~ - - ~ ~ - - ~ ~ - - ~ ~ -]

७६९ सरampभ [ ~ ~ - ~ ~ ~ ~ - ~ ~ ~ ~ - ~ ~ ~ ~ -]

७७० ldquoयशोगधrdquo [ ~ - - ~ ~ - - ~ ~ - - ~ ~ - -]

७७१ ldquoNयामकातrdquo [ - ~ - ~ ~ - - ~ - ~ - ~ ~ - -]

७७२ ldquoनपरrdquo [ - ~ ~ - - ~ - ~ - ~ ~ - - ~ -]

७७३ ldquoरसोदाEतrdquo [ ~ - - ~ - ~ - ~ ~ - - ~ - ~ -]

७७४ lsquoउषाrsquo [ ~ - - ~ - - - ~ - - ~ - ~ -]

७७५ MीलAला [ - - - - - - - - - - - -]

७७६ ldquoमनोमो^हनीrdquo [ ~ - - ~ - - - ~ - - ~ - - -]

७७७ ldquoरगरागrdquo [ - ~ - ~ - - - - ~ - ~ - - -]

७७८ ldquoगYरबालाrdquo [ ~ ~ - - ~ ~ - - ~ ~ - - ~ ~ - -]

७७९ ldquoवसधराrdquo [ ~ - ~ - ~ ~ - - ~ - ~ - ~ ~ - -]

७८० ldquoइदमखीrdquo [ - ~ ~ - - ~ ~ - - ~ ~ - - ~ ~ -]

७८१ ldquoमाथनीrdquo [ ~ - ~ - - ~ ~ - ~ - ~ - - ~ ~ -]

७८२ ldquoपाQणबधrdquo [ - ~ - ~ - ~ ~ - - ~ - ~ - ~ ~ -]

७८३ ldquoमानसभजनीrdquo [ - ~ ~ - ~ - ~ - - ~ ~ - ~ - ~ -]

७८४ वhथनी [ ~ - ~ ~ ~ ~ - ~ ~ ~ ~ - ~ ~ ~ ~ - ~ -]

७८५ मदकलनी [चारदा ( ~ ~ ~ ~ -)]

७८६ माyवी [ ~ ~ ~ ~ ~ ~ तरलनयन ~ ~ ~ ~ -]

७८७ वदampलतसरampसज [चारदा (~ ~ ~ ~ ~ ~) आQण एक ग]

७८८ अपवाहक

[ - - - ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ - - -]

टAपा

७४९ नीगौ लघग1त (ह) माग EवYरतगSत ३०६ पहा ७५० Eयौ गौ ldquoरeयाक1तrdquo यSत ड

घतला तर मा ह वEत पावतनी [ - - ~ ~ - - ~ ~ - -] होईल

७५१ भौ Eलौ ग ldquoमjदराीrdquo ह वEत^ह [ ~ ~ - - ~ ~ - - ~ ~ -] अस पावतनी

होऊ शकत ७५२ ौ 7लौ ग ldquoवनमालाrdquo ७५३ ldquoनीसौ Iक चrdquo (ह २२४५) माला (प ७१२)

माग मQणगणSनकर ३८० टAप पहा ७५४ `तौ Jलौ ग ldquoनहलताrdquo ७५५ तत माग ९५ पहा

७५६ ldquoसrdquo-र1त (ममच १७) माग ४३१ पहा ७५७ `तौ Jसौ ldquoमानवतीrdquo ७५८ `तौ सAgrave ग

ldquoकाaचनकाितrdquo ह वEत [ - ~ ~ - - ~ - ~ - ~ ~ - -] अस पावतनी^ह होऊ शकल

७५९ `तौ Eयौ Rगौ य छ ७६० कमjदनी माग ४१३ टAप पहा

७६१ नगौ धवल (ाप २१९२) ह वEत [ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~

~ ~ ~ -] अस हरावतनी^ह होऊ शकत ७६२ Pभौ यौ गौ हसयनी घच क^टला (प ८१०)

माग ४६२ मyय5ामा टAप पहा ७६३ कनक ldquoमयीrdquo ldquoकनकलता सा कथता ष नयjता तथा

लगाPयाचrdquo (ममच १९) ७६४ Eयौ भौ गौ lsquoशभकामीrsquo ७६५ 7भौ ौ गौ ldquoकलावतीrdquo

७६६ 7भौ ौ स ldquoमरCचकाrdquo ७६७ भौ Eयौ गौ ldquoशरयrdquo ७६८ भौ Eयौ स ldquo याशयाrdquo

७६९ ldquoन7न`सा सरभिIडrdquo (ह २३१७) शभ (ममच १९) माग हसक ४०२ पहा ७७० Jसौ

`तौ य ldquoयशोगधrdquo

७७१ सAgrave जAgrave य ldquoयामकातrdquo ७७२ `तौ सAgrave र ldquoनपरrdquo ७७३ Jजौ `तौ र ldquoरसोदा3तrdquo ७७४

यौ रौ Rगौ ldquoउषाrdquo छ ७७५ मौ मौ MीलAला ह वEतनाम MीSनवासपि डत Pहणज रावजी महाराज

हा आपRया लमीसहावरAल टAक त दतो माग कRयाण ४८८ पहा

७७६ यौ रौ गौ ldquoमनोमोjहनीrdquo छ ७७७ यAgrave ौ गौ ldquoरगरागrdquo छ ७७८ भौ Eयौ गौ

ldquoCगmरबालाrdquo ७७९ 7भौ ौ गौ ldquoवसधराrdquo ज ७८० `तौ Jसौ `गौ ldquoइदमखीrdquo ldquoमदा

सEयसभगा वणवणयSतभवतrdquo (ममच १८) यात वतत ल5ण भEयसभगा तर नसल

७८१ 7तौ ौ `गौ ldquoमाCथनीrdquo ज ७८२ जAgrave Jजौ `गौ ldquoपा6णबधrdquo ज ७८३ ौ Jसौ 7गा

ldquoमानसभBजनीrdquo ज ह वEत नागरकाpया VवरावEतीन ampसO होत ७८४ वsCथनी

ldquoशरययगािNछना जमन 7गा वhथनीrdquo (ममच १९) ७८५ ldquoमदकलनी नजनभसा

नलगािNछना शराबाणाडrdquo (ममच १९)

७८६ मा=वी ldquoतरlना लगौ माyवी मास K4Nच वा यSतrdquo (ममच १९) ७८७ नगौ

वदलतसरसज (ना १९५) ७८८ अपवाहक (प ७३१) ldquoमनसगगाrdquo अपवाहो झचचrdquo (ह २३७८)

पmर8छद ५ ला

हरावतनी व3त

४५ कशा-वग

७८९ कशा [~ - -]

७९० सोमराजी [~ - - ~ - -]

७९१ हा [~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ -]

७९२ ldquoमीलाrdquo [~ - - ~ - - ~ - -]

७९३ सौदाampमनी [~ - - ~ - - ~ - - ~ -]

७९४ मघावलA [~ ~ ~ - ~ - - ~ - - ~ -]

७९५ भजयात [~ - - ~ - - ~ - - ~ - -]

७९६ कद [~ - - ~ - - ~ - - ~ - - ~]

७९७ कदक [~ - - ~ - - ~ - - ~ - - -]

७९८ ampसहपpछ [५ वळा यगण]

७९९ Znडच4 [६ वळा यगण]

८०० सधा [६ वळा (~ - ~ ~) ~ -]

८०१ वVयदाला [७ यगण]

८०२ वागीNवरA [७ यगण ~ -]

८०३ महानाग [८ यगण]

८०४ ampसहवZnड द डक [९ यगण]

८०५ चत द डक [२ नगण ७ यगण]

८०६ ampसहवZात द डक [~ ~ ~ ~ ~ ८ यगण]

८०७ ldquoमहाrdquoमघमाला द डक [२ नगण १ मगण ६ यगण]

टAपा

७८९ य कशा (ह २७) धYरSत भरत (ह) धSत (भ ३२५२) शशी (ाप २१५) रतात

(ना) ७९० ldquoयौ सोमराजीrdquo (ह २३३) शखनारA (ाप २५२) वच (ना)

७९१ ldquoSनसौ हrdquo (ह २१९३) ७९२ यौ य ldquoमीलाrdquo बहती (ना १०६) वशRय (रप ३६७)

७९३ Sयलौ ग सौदामनी ह वEत वVयाधर वामन ampभड यानी मराठत आQणल आQण नामकरण

Eयानीच कल भजडी (रप ५९०) ७९४ ldquoनो mरम|घावलrdquo (ह २१८९) वसत (ह) १९५ भजडयात

(प ६३७) अमया (भ १६५२) Nicolaus Mironow हा आपRया Die Dharmapariksha Des

Amitagati मyय या वEताला शभयात कशाpया आधार Pहणतो त समजत नाहA

७९६ यौ यौ ल कद (ाप २१४५) ७९७ कदक ldquoइद कदक य य`यNचत`य गrdquo (गछ

२१०९) ७९८ सहप8छ (रप १०११) ७९९ DEडाचR (रप ११५८) ZnडाचZ (ाप २१८२) या

सहा यगणाpया Znडाच4वEतात दसT या यगणाpया ^ठकाणी मगण घालन Eया वEताला कोणी

ZnडाचZ Pहणतात ldquoइद ZnडाचZ यमा`या समतयकार समतमrdquo (गछ २१९३) अथवा या

सात lsquoZnडाचZ यया`याrsquo असाच शO पाठ असल ८०० 7सौ भौ 7सौ Rगौ सधा (Sनस १२९)

अवyयोपचार (रप १२४०)

८०१ व$यदाल (रप १२५७) ८०२ वागीवर (रप १३१६) ldquoसमदारमालाrdquo ८०३ महानाग

(रप १३३९) ८०४ सहवDEड य यथfट यगणा य7यत स ampसहवZnड (ह २४०६)

८०५ Cचत (ह २३९९) ८०६ सहवDात (ह २४०२) परत वय`भpया )याoयवhन

आQण उदाहरणावhन (वछ १५८-१५९) एक यगण अधक असतो अस ^दसत ८०७ ldquoमहाrdquo

मघमाला ldquoलघषटकाVगKयाpच पर यथfट यगणा य य7यत सा मघमाला नाम द डकrdquo (ह

२४०३)

४६ प8चाल-वग

८०८ प चाल [ - - ~]

८०९ हारAत [ - - ~ - -]

८१० वमला [ ~ ~ - ~ - -]

८११ कामलSतका [ - ~ ~ ~ - -]

८१२ सवशाला [ ~ ~ ~ ~ ~ - -]

८१३ वसमती [ - - ~ ~ ~ -]

८१४ उलपा [ - ~ ~ ~ ~ ~ -]

८१५ कसम [ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ -]

८१६ मथान [ - - ~ - -~]

८१७ Nयामा [ - - ~ ~ ~ - ~ -]

८१८ अ5 [ ~ ~ - ~ - ~ ~ ~ -]

८१९ कतमाला [ - - ~ - - ~ - -]

८२० ldquoसवणrdquo-Kचरा [ - - ~ - ~ ~ ~ - -]

८२१ गौरA [~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ - -]

८२२ lsquoसनीतrsquo [- - ~ - - ~ - - ~]

८२३ ldquoतारामतीrdquo [- - ~ - - ~ - - ~ -]

८२४ सारणी [~ ~ - ~ - ऽ ~ ~ - - ~ -]

८२५ लया^ह [- - ~ - - ~ - - ~ - -]

८२६ सारग [- - ~ - - ~ - - ~ - - ~]

८२७ अमतyवSन

[ - - ~ - ~ ~ ~ - - ~ - ~ ~ ~ - - ~ - ~ ~ ~ -]

८२८ कलक ठ

[ ~ ~ - ~ - ~ ~ ~ ~ ~ - ~ - ~ ~ ~ ~ ~ - ~ - ~ ~ ~ -]

८२९ मदारमाला [ ७ तगण १ गK]

८३० ldquoSनझरyवSनrdquo [अमतyवSन - ~ -]

८३१ सवगामी [७ तगण २ गK]

८३२ आभार [८ तगण]

८३३ कामबाण द डक [९ तगण २ गK]

८३४ ldquoवानदसcedilाटrdquo [हYरतVवरावEता]

टAपा

८०८ पaचाल (ाप २१९) ८०९ Eगौ ग हारAत (ाप २३५) ८१० वमला माग २५ पहा

८११ कामल1तका माग २२६ पहा ८१२ ldquoसrdquoवशाला माग ६३४ पहा ८१३ ldquoEसौ चद

वसमतीrdquo (क ३१०) ८१४ `नौ ग उलपा (रप १८९) ८१५ नौ Rगौ कसम (वव ५१४)

८१६ तौ मथान (ाप २५०) ८१७ यामा (वव ५१०) माग ६७८ पहा ८१८ अc (ह

२९६) माग २३० पहा ८१९ तौ गौ कतमाला (रप २७६) ८२० ldquoसवणrdquo-(Cचरा माग २३२ पहा

८२१ गौर नौ सौ ग (प ७४) माग १०८ पहा ८२२ तौ त lsquoसनीतrsquo ८२३ ता Rगौ

ldquoतारामतीrdquo वशालाितका (रप ४१५) ८२४ सारणी (ह २१५३) माग ४३० पहा ८२५ ldquoSतगAgrave

लयाjहrdquo (ह २१२९) वyवकमाला (गछ २६१)

८२६ तौ तौ सारग सारगhपक (ाप २१३१) कामावतार (ह २१६८) भडगार (hतमा

टAका २३०) ८२७ Eभौ Jजौ ौ गौ अमत=व1न (रप १३००) या नावाच मळ सापडल नाहA

मEतभ (ममच १९) कRपलSतका (Sनस १२३) रणपगलकार या वEताला अNवधाटA Pहणन

सभाषतरEनकरातील (प ३१६-३३०) जगनाथ पि डताpया अNवधा^टका)याकड बोट दाखवतो तर

वEतदपणात मदारमालावEतालाच अNवधाटA Pहटल आह ८२८ कलकlठ ldquoकलक ठार)य

सजनजभनरनगाNचा^हभोगSनधampभनाrdquo (ममच १९) ८२९ मदारमाला (रप १२८९) या नावाला

आधार सापडत नाहA ८३० Eभौ Jजौ ौ तौ ग ldquo1नझर=व1नrdquo

८३१ सवगामी (रप १३०९) ८३२ आभार (रप १३६२) ८३३ कामबाण दlडक (ह २४०९)

८३४ Eमौ गAgrave ldquoवानदसाटrdquo ड

४७ तडत-वग

८३५ तडत [ - ~ -]

८३६ मगवध [ ~ ~ ~ -]

८३७ कमलमध [ ~ ~ ~ ~ ~]

८३८ रSत [~ - ~ ~ ~ - -]

८३९ lsquoवदनपrsquo [~ - ~ ~ ~ - -]

८४० lsquoभावनीrsquo [ - ~ - - ~]

८४१ lsquoनदकलच4rsquo [ - ~ ~ ~ - ~]

८४२ ldquoकरभीरrdquo [ ~ ~ ~ ~ ~ - ~]

८४३ ीSत [ - ~ - - ऽ -]

८४४ सलampलत [ ~ ~ ~ - - ऽ -]

८४५ कामलSतका [ - ~ ~ ~ - ऽ -]

८४६ सवशाला [ ~ ~ ~ ~ ~ - ऽ -]

८४७ Vवयोधा [ - ~ - - ~ -]

८४८ शारदA [ - ~ ~ ~ - ~ -]

८४९ मखकमल [ ~ ~ ~ ~ ~ - ~ -]

८५० ldquoसरrdquo-नदA [ - ~ ~ ~ ~ ~ ~ -]

८५१ गजगती [ ~ ~ ~ - ~ ~ ~ -]

८५२ कमलजा [ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ -]

८५३ lsquoवीरवरrsquo [ ~ ~ ~ - - ~ ~ ~]

८५४ हसमाला [ - ~ - - ~ - -]

८५५ वशाला [ ~ ~ ~ ~ ~ - ~ - -]

८५६ उदय [ - ~ ~ ~ - ~ ~ ~ -]

८५७ हलमखी [ - ~ - ~ ~ ~ ~ ~ -]

८५८ Mतानद [ - ~ - - ~ - - ऽ -]

८५९ अशोका [ ~ ~ ~ ~ ~ - ~ ~ ~ - ऽ -]

८६० वीरलमी [ - ~ - - ~ - - ~ -]

८६१ भाampमनी [ - ~ - - ~ - - ~ - -]

८६२ चलधSत [ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ -]

८६३ कटमलमयर [- ~ ~ ~ - ~ ~ ~ - ~ ~ ~ - -]

८६४ इदवदना [ - ~ ~ ~ - ~ ~ ~ - ~ ~ ~ ~ -]

८६५ वरसदरA [ - ~ ~ ~ - ~ ~ ~ - ~ ~ ~ - ऽ -]

८६६ वचलampलता [ ~ ~ ~ ~ ~ - ~ ~ ~ - ~ ~ ~ - ऽ -]

८६७ लampलतपद [ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ - ~ ~ ~ - ऽ -]

८६८ वसधारा [ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ - ऽ -]

८६९ िlवणी [ - ~ - - ~ - - ~ - - ~ -]

८७० उवशी [ ~ ~ ~ - - ~ - - ~ - - ~ -]

८७१ lsquoजनकतनयाrsquo [ ~ ~ ~ ~ ~ - ~ - - ~ - - ~ -]

८७२ वVयमाampलका [ ~ ~ ~ ~ ~ - ऽ - - ~ - - ~ -]

८७३ वपनSतलक [ ~ ~ ~ ~ ~ - ~ ~ ~ - ~ - - ~ -]

८७४ Sनampशपालक [ - ~ ~ ~ - ~ ~ ~ - ~ ~ ~ - ~ -]

८७५ lsquoनवमधrsquo [ ~ ~ ~ ~ ~ - ~ - ~ ~ ~ ~ ~ - ~ -]

८७६ lsquoसरampसKहलोचनाrsquo [ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ - ~ -]

८७७ lsquoवलोलनयनाrsquo [ - ~ - ~ ~ ~ - ~ ~ ~ - ~ ~ ~ -]

८७८ lsquoवशSतलकrsquo [ ~ ~ ~ - ~ ~ ~ - ~ ~ ~ - ~ ~ ~ -]

८७९ च4 [ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ - ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~]

८८० ldquoदयाrdquo [हसमाला VवरावEता]

टAपा

८३५ तLडत इSत भरत (ह) त^ट (भ ३२५०) मगी (ह २८) या (ाप २१३) पावन

(ना) ८३६ ldquoगौ मगवधrdquo (ह २१४ वव ५४) सती (गछ २६) ८३७ लौ ल ldquoकमलमधrdquo यमक

(ाप २३९) ८३८ र1त (ह २२१) माग २०२ पहा ८३९ lsquoवदनपhrsquo ह वEत कमारलampलतापासन

यSतभद ampसO होत (प ८९) माग कमारलampलता २१८ पहा ८४० गAgrave ल lsquoभावनीrsquo

८४१ `जौ lsquoनदकलचRrsquo याला कद अस^ह नाव आह (hतमा टAका १४४) ८४२ सौ ल

lsquoकरभीरrsquo करहच (ाप २६२) ८४३ ी1त (ह २१८) माग २२६ पहा ८४४ सललत (ना ८१) माग

६३२ पहा ८४५ कामल1तक (ह २३६) माग २२७ पहा

८४६ ldquoसrdquo-वशाला वशाला (ना ८२) माग ६३४ पहा ८४७ रौ $वयोधा (ाप २४५)

मालती (भ १५९ गााामा) वमोहा (वाभ २४५) वRलरA (प ८७ टAप) ८४८ ldquo`जौ ग शारदrdquo

(ह २६०) प8चमगSत (भ ३२१२५) ८४९ सौ Rगौ ldquoमखrdquo-कमल कमल (ाप २७४) महA (भ

३२१३३) अ8चल (प ९० टAप) ८५० `नौ Rगौ ldquoसरrdquo-नद घ माग ldquoअमरrdquo नदA २१३ पहा

८५१ ldquoनभलगा गजग1तrdquo (गछ २२१) ८५२ नौ स ldquoकमलजाrdquo कमला (ाप २८२) माग

लघमQणगणSनकर २१७ पहा ८५३ `जौ लौ lsquoवीरवरrsquo ८५४ ldquoरौ गो हसमालाrdquo (ह २५४) पमाला

(प ९० टAप) ह वEत Pहणज शाampलनीवगाeतील आQण मदाZाता वगाeतील वEताचा शवटला गण

होय ८५५ ldquoनया वशालाrdquo (ह २१०१) माग शलभ-वचampलता २२९ पहा

८५६ उदय (ह २९२) माग ६३८ पहा ८५७ हलमखी (क ३१९) माग ६३९ पहा ८५८ रौ गौ

Qतानद (ना ९७) ८५९ अशोका (ह २१५२) माग ६४० पहा ८६० ldquoवीरलgमीmरय रयाrdquo (प ९२

टAप) महालमी (ाप २७६)

८६१ रौ गAgrave भामनी (Sनस ५१) ८६२ ldquoनगौ चलध1तrdquo (ह २२७०) ८६३ `जौ नौ गौ

कमलमयर ड (ना १५२) ८६४ ldquo`जौ नौ Eगौ इदवदनाrdquo (ह २२३९) उदाहरणावhन मोडणी

Sनण=त होत नाहA पण या वEताची मोडणी [ - ~ ~ ~ - ~ ~ ~ - ~ ~ ~ ~ -] अशी

पावतनी^ह होऊ शकल परत जथ एखाVया वampशfट लगZमाची आविEत चरणात आढळत तथ

जणकhन ती आविEत भगल अशी मोडणी घण उचत वाटत नाहA ८३५ वरसदरA (प ८९)

खampलत (ह २२३८) म^हता काता (ह) वनमयर (ह ना १४९) इदवदना (क ३८२)

लगZमkfया वरसदरA ह वEत कमलमयरासारखच आह यSत वगळ Pहणज lsquoघघrsquo अस

आहत

८६६ सौ भौ य वCचIललता (ना १५८) ८३७ ldquoSनजगा ललतपद डrdquo (ह २२७३) ८६८

ldquoनगAgrave वसधारा डrdquo (ह २२९७) वनजदल (ना कटल प ५४) कसमशर (Sनस १०८) पण खालA

८८३ पहा ८६९ Iिiवणी (प ६३८) पSनी (भ १६५४) लमीधर (ाप २१२७) ldquoरNचतampभयता

िlवणी सPमताrdquo (क ३५६) ८७० ldquoनSतगा उवशीrdquo (ह २१९५)

८७१ सौ यौ Rगौ lsquoजनकतनयाrsquo ड ८७२ सौ तौ गो व$यमालकाrdquo (ह २२१०) माग

वVयत १३८ पहा ८७३ ldquoवपन1तलक नसनरफयlमभवतrdquo (गछ २१३६) ८७४ 1नशपालक (ाप

२१६०) ldquoशस Sनampशपालकampमद भजसनाNचरrdquo (गछ २१४७) ८७५ सौ 7नौ 7गौ lsquoनवमधrsquo

ldquoनगणसगणाडकतो जनजगKसयतो भवSत कल lsquoगpछकोrsquo वसयSतवभषतrdquo (hतमाटAका

१७१)

८७६ नरौ lsquoसरस(हलोचनाrsquo ड ८७७ नAgrave `जौ स lsquoवलोलनयनाrsquo ८७८ भौ 7सौ गौ

lsquoवश1तलकrsquo घ सलampलता (ममच १८) ८७९ नौ जौ नौ ल चR (वाभ २२०१) च4माला (ाप

२१९०) ८८० ldquoदयाrdquo Pहणज हसमाला VवरावEता होय

४८ MाOराता-वग

८८१ MाOराता [ - ~ - - ~ - - ~ - - ~ - -]

८८२ ldquoकनकमयताrdquo [५ ल ५ ल ५ ल ५ ल -]

८८३ कसमशर [ ५ ल ५ ल ५ ल ५ ल ५ ल - ~ ~ ~ - -]

८८४ ककनी [ ७ रगण १ गK]

८८५ नEतलampलत [७ वळा (- ~ ~ ~ ) आQण २ गK]

८८६ लampलतलता [७ वळा (~ ~ ~ ~ ~) आQण (~ ~ -)]

८८७ वYरणीZnडन [८ रगण]

८८८ मEतमातग द डक [९ रगण]

८८९ पनग द डक [ ~ ~ ~ - ८ रगण]

८९० च डकाल द डक [ ~ ~ ~ ~ ~ ८ रगण]

८९१ द`भोampल द डक [ ~ ~ ~ - ९ रगण]

८९२ हलावलA द डक [ ~ ~ ~ - १० रगण]

८९३ मालती द डक [ ~ ~ ~ - ११ रगण]

९८४ कampल द डक [ ~ ~ ~ - १२ रगण]

८९५ ककिRल द डक [ ~ ~ ~ - १३ रगण]

८९६ लAलावलास द डक [ ~ ~ ~ - १४ रगण]

टAपा

८८१ रौ रौ ग Qाdराता (रप ८०६) ८८२ नसौ ldquoकनकमयताrdquo ड कनकलता (Sनस १२१)

ह वEत पावतनी धरRयास [ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ -]

अशी Eयाची मोडणी होऊन यती lsquoजजrsquo अस होतील ८८३ नजसगा कसमशर ञञ (ना २०५)

८८४ ककनी (रप १२८०) ८८५ ldquoVवभजसना `यौ न3तललतrdquo (ह २३८५) लampलतवEत जज (ना

२०४)

८८६ ldquoVवादशना Rगौ ललतलता ञrdquo (ह २३८६) ८८७ ldquoवmरणीकEडन ोjतमfटभी

रगणयतमrdquo (ममच १९) ८८८ म3तमातड दlडक (ह २४०४) मEतमातगलAलाकर (गछ २२३०)

८८९ पनग दlडक (ह २४००) ८९० चlडकाल दlडक (ह २४०१)

८९१ द-भोल दlडक ८९२ हलावल दlडक ८९३ मालती दlडक ८९४ कल दlडक ८९५

कडकिqल दlडक आQण ८९६ ललावलास दlडक ह द डक अनZम १२३४५ आQण ६ रगण

पनग द डकात ampमळवन होतात

४९ च8चला5ी-वग

८९७ च8चला5ी [~ ~ ~ ~ ~ ~ - ~ - - ~ -]

८९८ ldquoऋजगSतrdquo [~ ~ ~ ~ - ~ - - ~ - - ~ -]

८९९ Sनशा [२ नगण िlवणी]

९०० लालसा [- - ~ ~ ~ ~ - ~ - ३ रगण]

९०१ lsquoहमका8चीrsquo [२ नगण ५ रगण]

९०२ मघमाला [२ नगण ६ रगण]

९०३ च डविfट द डक [२ नगण ७ रगण]

९०४ अण द डक [२ नगण ८ रगण]

९०५ अणव द डक [२ नगण ९ रगण]

९०६ )याल द डक [२ नगण १० रगण]

९०७ जीमत द डक [२ नगण ११ रगण]

९०८ लAलाकर द डक [२ नगण १२ रगण]

९०९ उiexclाम द डक [२ नगण १३ रगण]

९१० शड द डक [२ नगण १४ रगण]

९११ आराम द डक [२ नगण १५ रगण]

९१२ साम द डक [२ नगण १६ रगण]

९१३ सराम द डक [२ नगण १७ रगण]

९१४ वक ठ द डक [२ नगण १८ रगण]

९१५ सोEक ठ द डक [२ नगण १९ रगण]

९१६ सार द डक [२ नगण २० रगण]

९१७ कासार द डक [२ नगण २१ रगण]

९१८ वतार द डक [२ नगण २२ रगण]

९१९ सहार द डक [२ नगण २३ रगण]

९२० नीहार द डक [२ नगण २४ रगण]

९२१ मदार द डक [२ नगण २५ रगण]

९२२ कदार द डक [२ नगण २६ रगण]

९२३ साधार द डक [२ नगण २७ रगण]

९२४ सEकार द डक [२ नगण २८ रगण]

९२५ सकार द डक [२ नगण २९ रगण]

९२६ माकद द डक [२ नगण ३० रगण]

९२७ गोवद द डक [२ नगण ३१ रगण]

९२८ सानद द डक [२ नगण ३२ रगण]

९२९ सदोह द डक [२ नगण ३३ रगण]

९३० नद द डक [२ नगण ३४ रगण]

टAपा

८९७ चaचलाी च8चला5का (प ६३६) गौरA (प ८५ ह) म^दतवदना (ह २१८२)

मदाकनी (गछ २६५) माग भा ३९८ पहा ८९८ ldquoऋजग1तrdquo या वEताला रणपगलकार

करात वा क^टलगSत (रप ८४२) Pहणतो परत क^टलगSत नावाच Sनराळच वEत आह माग

१०१ पहा ८९९ ldquoनौ र1नशा डrdquo (ह २३१५) नाराचक (प ८१७) नाराचका (गछ २२२३) तारका

(कद ४८५) कोकला (Sन ११५) महामाampलका (क पYरampशfट) ampसहवZnडत (कSनआ ६५) ९००

लालसा ldquoसका वसवरSततनौ रNचनampभयता लालसाrdquo (गछ २१८९)

९०१ lsquoहमकाaचीrsquo ९०२ मघमाला (भ १६१०३-१०४) ldquoनौ hमघमालाrdquo (ह २३६८)

भडा]जनीलालका (ह) ९०३ ldquoनाऋ चlडविटrdquo (ह २३९१) च डविfटपात (प ७३३) ९०४-९१०

ldquoSतचरणववOरफा यरणाणव)यालजीमतलAलाकरोiexclामशडादयrdquo (क ३११३) ९११-९३०

वEतरEनाकरावरAल नारायणभीय )याoया (प १०६) पहा

पmर8छद ६ वा

अधसम-व3त

अधसमवEतातील चतfपदA हA दोन कारानी ampसO होऊ शकत प^हल दोन चरण एका

लगावलAच आQण पढAल दोन चरण ampभन लगावलAच ampमळन जी चतfपदA होईल Sतच वEत

अधसम समजायला Eयवाय नसावा अशा अधसम रचनची आढळललA उदाहरण पढAल

अyयायात Pहणज वEतवहारात ^दलA आहत परत (९३१) सौeया आQण (९३२) Bयो1त (माग प

२३ ९३ पहा) हA दोन वगळRयास या कारpया अधसमवEताना अVयाप मायता ampमळाललA

नाहA

इतर अधसमवEत हA दोन SनरSनराzया लगावलA ampमळन जी रचना होत Sतpया

VवरावEतीन होतात हA अधसम वEत सOा साहिजकपणच समवEतामाण अनावतनी पावतनी

अlयावतनी भडावतनी आQण हरावतनी अशी आहत

अनावतनी अधसम-वEत

५० आoयानकn-वग

९३३ आoयानकn [- - ~ - - ~ ~ - ~ - -] इ4वा

[~ - ~ - - ~ ~ - ~ - -] उप4वा

९३४ वपरAताoयानकn [~ - ~ - - ~ ~ - ~ - -] उप4वा

[- - ~ - - ~ ~ - ~ - -] इ4वा

९३५ ampशampशरा [- - ~ - - ~ ~ - ~ - ~ -] इ4वशा

[~ - ~ - - ~ ~ - ~ - ~ -] वशथ

९३६ हYरणलता [~ ~ - ~ ~ - ~ ~ - ~ -] वदषी

[~ ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ - ~ -] 4तवलिPबत

९३७ मकरावलA [~ ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ - ~ -] 4तवलिPबत

[~ ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ - ~ -]

ldquoगणीकताrdquo

९३८ lsquoतनतमाrsquo [~ ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ - ~ -] 4तवलिPबत

[~ ~ - ~ - ~ ~ ~ - ~ ~ -] ampमता5रा

टAपा

९३३ आvयानकE ldquoताजगगा जतजगगा आvयानकE ९३४ ldquo)यEयय वपरAता^दrdquo (ह ३६)

९३५ ताजरा जतजरा शशरा (वVयनाथ शाी वरकल याची टAप क प ७९)

९३६ हmरण9लता (वब १०३२८ ह ३१) हYरणोOता (कद ४११४) ldquoसकारचतभवतो लगौ

नभभरNच गणहYरणलतमrdquo (उवब १०३२८) ९३७ ldquoनभा नampभरा मकरावलrdquo (ह ३१०) ९३८

नभा सजससा lsquoतनतमाrsquo

पावतनी अधसमवEत

५१ कतमतीवग

९३९ कतमती [~ ~ - ~ - ~ ~ ~ - -] ampमता

[- ~ ~ - ~ - ~ ~ ~ - -] ldquoनवशाampलनीrdquo

९४० इला [~ ~ - ~ - ऽ] मदनया

[~ ~ - ~ ~ - ~ ~ - ~ - ऽ] वदषी

९४१ मगाकमखी [~ ~ - ~ - ऽ] मदनया

[~ ~ म^दरा] दampमल

९४२ अpयतक [ ~ ~ ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ -] 4तपादगSत

[- ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ -] चगSत

९४३ lsquoमधपगलrsquo [~ ~ - ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ -] तोटक

[- - ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ -] मोटक

९४४ lsquoसवनीताrsquo [ - - ~ ~ - ~ ~ - -] ldquoकपला5ीrdquo

[ - ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ - -] दोधक

९४५ वगवती [ ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ - -] मघवतान

[ - ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ - -] दोधक

९४६ कौमदA [~ ~ ~ ~ ~ ~ - ~ ~ - ~ ~]

[~ ~ ~ ~ ~ ~ - ~ - - ~ -] भा

९४७ lsquo5E5ीणrsquo [ - - ~ ~ - ~ - ~ -] ldquoसलोचनाrdquo

[ - - - ~ ~ - ~ - ~ -] शOवराट

९४८ वयोगनी [ ~ ~ - ~ ~ - ~ - ~ -] lsquoचाKलोचनाrsquo

[ ~ ~ - - ~ ~ - ~ - ~ -] सीध

९४९ अपरवj [ ~ ~ ~ ~ ~ ~ - ~ - ~ -] सभ

[ ~ ~ ~ ~ - ~ ~ - ~ - ~ -] मालती

९५० lsquoMतकnSतrsquo [ - - ~ ~ - ~ - ~ -] ldquoसलोचनाrdquo

[ - ~ - ~ ~ ~ - ~ - ~ -] रथोOता

९५१ lsquoसPपदाrsquo [ ~ ~ - ~ ~ - ~ - ~ -] lsquoचाKलोचनाrsquo

[ - ~ - ~ ~ ~ - ~ - ~ -] रथोOता

९५२ lsquoमा डवीrsquo [ ~ - ~ - - ~ - ~ -] lsquoनपाEमजाrsquo

[ - - - ~ ~ - ~ - ~ -] शOवराट

९५३ lsquoउampमळाrsquo [ ~ - ~ - - ~ - ~ -] lsquoनपाEमजाrsquo

[ ~ - ~ - - - ~ - ~ -] lsquoचाKल5णाrsquo

९५४ lsquoवदा^हनीrsquo [~ - ~ - - ~ - ~ -] lsquoनपाEमजाrsquo

[ - ~ - ~ ~ ~ - ~ - ~ -] रथोOता

९५५ lsquoशभोदयrsquo [~ - ~ ~ ~ - ~ - ~ -] lsquoकटा5लampलताrsquo

[- ~ - ~ ~ ~ - ~ - ~ -] रथोOता

९५६ उपच [ ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ - ~ -] वदषी

[ - ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ - -] दोधक

९५७ 4तमyया [ - ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ - -] दोधक

[ ~ ~ ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ - -] तामरस

९५८ lsquoवपलकराrsquo [ ~ ~ ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ - -] तामरस

[ - ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ - -] दोधक

९५९ कYरणी [ - - - ~ ~ - ~ ~ - -] ldquoउनतrdquo

[ ~ ~ - - ~ ~ - ~ ~ ~ ~ -] नगम^हता

९६० वकampसतलAला [ - ~ ~ - ~ ~ - - ~ ~ -] कलवन

[ ~ ~ ~ ~ - ~ ~ ~ ~ ~ ~ - -] मदलampलता

९६१ lsquoवरमाSननीrsquo [ - ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ - ~ ~] मोदक

[ - ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ - ऽ ~ -]

९६२ भ4वराट [ - - ~ ~ - ~ - ~ - -] ldquoइराrdquo

[ - - - ~ ~ - ~ - ~ - -] एकhप

९६३ मालभाYरणी [ ~ ~ - ~ ~ - ~ - ~ - -] ldquoअमलाrdquo

[ ~ ~ - ~ ~ - ~ - ~ - -] बधरा

९६४ पिfपताा [ ~ ~ ~ ~ ~ ~ - ~ - ~ - -] काममEता

[ ~ ~ ~ ~ - ~ ~ - ~ - ~ - -] सवjा

९६५ ^दवजकRपलता [- ~ - ~ ~ ~ - ~ - ~ -] रथोOता

[~ ~ ~ - ~ ~ ~ - ~ - ~ -] यवदा

९६६ म8जसौरभ [ ~ ~ ~ ~ - ~ ~ - ~ - ~ -] मालती

[ ~ ~ - ~ - ऽ ~ ~ - - - ~ - ~ -]

ldquoसौरभीrdquo

९६७ ampमतभाषणी [~ ~ - ~ - ~ ~ ~ - ~ - ~ -]

[~ ~ - ~ - ~ ~ ~ - ~ ~ -] ampमता5रा

९६८ माSननी

[ - ~ ~ - ~ - ~ ~ ~ ~ - ~ ~ ~ ~ ~ -] ldquoसरसYरताrdquo

[ ~ ~ ~ ~ - ~ - ~ ~ ~ - ~ ~ ~ ~ ~ ~ -] lsquoउडपथrsquo

९६९ रवभा

[~ ~ ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ -]

[- ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ - ऽ ~ - ~ ~ -]

९७० lsquoअतरrsquo

[ - ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ -] म^दरा

[~ ~ - ~ ~ -] नampलनी

९७१ lsquoउEतमवशाrsquo

[८ ल ८ ल ~ ~ ~ ~ - ~ ~ - -] rdquoSतलकतrdquo

[~ ~ - - - ~ ~ - -] सPबO

९७२ ampशखा [८ ल ८ ल ८ ल ~ ~ ~ ~ -]

[८ ल ८ ल ८ ल ~ ~ ~ ~ ~ ~ -]

९७३ ख8जा [८ ल ८ ल ८ ल ~ ~ ~ ~ ~ ~ -]

[८ ल ८ ल ८ ल ~ ~ ~ ~ -]

टAपा

९३९ ldquoसजगा भनगगा कतमतीrdquo (ह ३५) ldquoअसम सजौ सगKयjतौ कतमती सभ

भरनगादगrdquo (क ४५) ९४० ldquoलगा ampसRगा इलाrdquo (ह ३२८)

९४१ ldquoलगा समगाकमखीrdquo (ह ३२९) ९४२ नजजRगा ampभगौ अ8यतक (ना २०७) ९४३

सी तजजलगा lsquoमधपगलrsquo ९४४ त7या ampभगगा lsquoसवनीताrsquo ९४५ वगवती (ह ३२) आपातampलका

(ह) ldquoवषम थमा5रहAन दोधकमव^ह वगवती यातrdquo (गछ ३२)

९४६ ldquoअयिज ननभभा समकऽप त नयगरयगल तदा कौमदrdquo (गछ ३१३) ९४७ तजरा

मजगा lsquo3ीणrsquo ९४८ वयोCगनी (मिRलनाथ ममच २१) बोधता (ह ३१२) सदरA (गछ

३६) लampलता (कSनआ ७७) ldquoवषम ससजा गKसम सभरालोऽथगKवयोगनीrdquo (मिRलनाथ कस

४१) ९४९ अपरव7I ldquoननरलगयतौ नजौ जरौ भवSत सदापरवj मीiexclशमrdquo (उवब १०३१५) ९५०

तजरा रनरRगा lsquoQतकE1तrsquo

९५१ ससजगा रनरRगा lsquoसeपदाrsquo ९५२ जतरा मस7गा lsquoमाlडवीrsquo ९५३ जतरा जम7गा

lsquoउमळाrsquo ९५४ जतरा रनरRगा lsquoवदाjहनीrsquo ९५५ जजगा रनरRगा lsquoशभोदयrsquo

९५६ उपCचI (वछ २३ ह ३२) ldquoवषम य^द सौ सलगा दल भौ यिज भाद

गKकावपचमrdquo (क ४१) ९५७ Rतम=या (ह ३२ कद ४११५) चलमyया (वछ २५) Mतमyया

(Sनस १३५) ldquoभय मोजगत गKणी चत यिजच नजौ 7ययतौ 4तमyयाrdquo (क ४२) ९५८

4तमyया)यEयय lsquoवपलकराrsquo ९५९ ldquoमसागा सभासा कmरणीrdquo (ह ३११) ९६० ldquoभातRगा जसगा

वकसतललाrdquo (ह ३१६)

९६१ भभभभा भभभरा lsquoवरमा1ननीrsquo ९६२ भRवराट (ह ३४) ldquoओज तपरौ जरौ गKNचत

Pसौ 7गौ ग भ4वराड भवदनोजrdquo (क ४४) ९६३ सा7गगा भया मालभाmरणी (ह ३१५)

SनतिPबनी (ह) फampलता (ममच २२) ldquoवषम ससजा यदा गhचत सभरा यन त माल

भाYरणीयमrdquo (गछ ३१५) ९६४ पिपताा (ह ३१४) ldquoभवSत जगSत नौ ततNच रो यो

नजस^हतजरगNच पिfपतााrdquo (उवब १०३१७) ९६५ रनरRगा नभा jदवजकqपलता (ना २०८)

९६६ मaजसौरभ ldquoय^द वषम भवतो नजौ जरौ सजया सम त रलौ गो म8जसौरभमrdquo

(गछ ३१४) ९६७ मतभाषणी ldquoओज स7सजगा यjत स7ससा ampमतभाषणीrdquo (ममच २२) ९६८

ldquoजनRगा ञ जभजनसाfटमा1ननीrdquo (ह ३१७) ह यSत मा अवाभावक वाटतात ९६९

नजRगा भीरसा रवभा (ना २०९) ९७० भगौ सौ lsquoअतरrsquo

९७१ lsquoउ3तमवशाrsquo ह वEत आQण Eयाच नाव हA ाप (२२१५) या Nलोकावhन घतलA आहत

या चतfपदAत चरणात तीन खटक पडन खटjया खटjयानी यमक आहत Pहणन ^हला भगी

Pहटल आह दसT या खटjयाच थान SनिNचत नसRयान तो न मानता चतfपदAची अfटपदA

कhन अधसमवEतच मानण अधक सयिjतक वाटत ९७२ शखा (क २३९) ९७३ खaजा (क

२४०) ampशखा आQण ख8जा या वEतरEनाकरात VवपVया आहत पण वयPभ चतfपVयाची

उदाहरण दतो

अlयावतनी अधसमवEत

५२ ातवग

९७४ lsquoातrsquo

[ - ~ - - - ~ - - - ~ - - - ~ -] ldquoदवयाrdquo

[ - ~ - - - ~ -] ldquoकादPबरArdquo

टAपा

९७४ रतमयरा रतगा lsquoातrsquo

भडावतनी अधसमवEत

५३ वार-काampमनी-वग

९७५ ldquoवारrdquo-काampमनी [- ~ -] तडत

[~ - ~ - ~ - ~ -] माQणका

९७६ वानरA [~ - ~ - ~ - ~ -] माQणका

[- ~ -] तडत

९७७ ampशखी [- ~ -] तडत

[~ - ~ - ~ - ~ - ~ - ~ -] वभावरA

९७८ ampशख डी [~ - ~ - ~ - ~ - ~ - ~ -] वभावरA

[- ~ -] तडत

९७९ SनतिPबनी [- ~ -] तडत

[चार वळा (~ - ~ -)] lsquoकampलदनिदनीrsquo

९८० सारसी [चार वळा (~ - ~ -)] lsquoकampलदनिदनीrsquo

[- ~ -] तडत

९८१ वाKणी [- ~ -] तडत

[५ वळा (~ - ~ -)] ldquoमणाampलनीrdquo

९८२ अपरा [५ वळा (~ - ~ -)] ldquoमणाampलनीrdquo

[- ~ -] तडत

९८३ वतampसनी [- ~ -] तडत

[६ वळा (~ - ~ -)] वपक

९८४ सहampसक [६ वळा (~ - ~ -)] वपक

[- ~ -] तडत

९८५ ldquoदAतrdquo [- ~ - ~ - ~ -] lsquoसrdquo काampमनी

[~ - ~ - ~ - ~ -] माQणका

९८६ यवािवता [- ~ - ~ - ~ - ~ - ~ - ~] ldquoइदकातrdquo

[~ - ~ - ~ - ~ - ~ - ~ - ऽ -] ldquoधYरीrdquo

९८७ षपदावलA [~ - ~ - ~ - ~ - ~ - ~ - ऽ -] ldquoधYरीrdquo

[ - ~ - ~ - ~ - ~ - ~ - ~] ldquoइदकातrdquo

९८८ ldquoमोदमयीrdquo

[ ~ ~ - - ~ ~ - - ~ ~ - - ~ ~ -] ldquoयाampशfयाrdquo

[~ ~ - - ~ ~ -] अधकारA

९८९ ldquoरावतानrdquo

[ - - ~ ~ - - ~ ~ - - ~ ~ - -] lsquoशभकामीrsquo

[- - ~ ~ - -] तनमyया

टAपा

९७५ ldquoवारrdquo-कामनी lsquoरो Rगा काampमनीrdquo (ह ३१८) ९७६ वारकाampमनी)यEयय वानर (ह

३२३) ९७७ ldquoरो ा शखीrdquo (ह ३१९) ९७८ ampशQख)यEयय शखlडी (ह ३२४) ९७९ ldquoरो ा

7गौ 1नतिeबनीrdquo (ह ३२०) ९८० SनतिPबनी)यEयय सारसी (ह ३२५)

९८१ ldquoरि Agrave Rगा वा(णीrdquo (ह ३२१) ९८२ वाKणी)यEयय अपरा (ह ३२६) ९८३

ldquoरNचतAgrave वतसनीrdquo (ह ३२२) ९८४ सहसका वतampसनी )यEयय हसी (ह ३२७) ९८५ र7गा

Rगा lsquoद9तrsquo

९८६ यवािवता ldquoजजा गा यववती छदोवशाpच यवािवता-ampमRयjतमrdquo (ह ३८)

परावती (ममच २२) पण पहा lsquoयादयlमक रजौ रजौ समत जरौ जरा गKयवात परामतीयमrsquo

(कSनआ ७९) Pहणज यवात यवश]दात परा मतीयवमती इEयथ ९८७ यवािवता)यEयय

षपदावल (ह ३९) ९८८ सभतयसा सभगा ldquoमोदमयीrdquo ९८९ तयसभगगा Eयौ

lsquoराMIवतानrsquo

हरावतनी अधसमवEत

५४ कRपना-वग

९९० ldquoकqपनाrdquo [ - ~ - - ~ - - ~ - - ~ -] िlवणी

[ - ~ - - ~ - - ~ -] वीरलमी

टAपा

९९१ रA Yर ldquoकqपनाrdquo

परवणी

३२ अ lsquoकोणोदयrsquo [- - ~ - ~ ~ ~ ~ - ~ - ~ - -]

Eभौ जौ गौ lsquoकोणदयrsquo घ

अyयाय ४ था

वEतवहार

7या वEताची उदाहरण वामयात आढळतात Eया वEताची ाचीन वा मी वत रचन

घातललA उदाहरण या करणात ^दलA आहत वEताpया नावापढ जो अनZमाक आह तो Eया

वEताचा मागील करणातील अनZमाडक समजावा 7या Nलोकाpया पढ कसात अनZमाडक आह

तो Nलोक मी रचला आह अस समजाव

इRव[ा (११) [ - - ~ - - ~ ~ - ~ - - ]

ज एक सEयासच SनEय सवी

त चEत लोकोEतर होय कवी

पfपाहनी कोमल अतरगी

त इRव[ा^ह सलAल भगी (१)

lsquoआनदशदrsquo (१३) [ - - ~ - - ~ ~ ~ ~ - ~ - -]

ldquoछदो गहAEवा हयवKभषणाSन

उVयान ातो नरवKपगवय

उVयानपाल म दत वगजात

आनदशद Sत भQण शाकयानामrdquo (लव २८६)

लampलतवतरातील या कारpया रचनत थमा5र कोठ गK तर कोठ लघ आढळत

इ4वाpया आVया5राpया ^ठकाणी दोन लघ घालन ज वEत वाभावकपण ampसO झाल

Eयाला काहोबा रणछोडदास कnSतकर यानी आपRया इिदरा का)यात इिदरा ह नाव ^दल आह

पण ह वEत ककरव या नावान छदोनशासनात आढळत या वEताची उदाहरण इिदरा का)यात

अनक आहत

ककरव (१४) [~ ~ - ~ - - ~ ~ - ~ - - ]

पसरA पसारा जYर मEत ककn

ampमरव वतला पक ना शक कn

वचनी पकाpया पYर दय भाव

उलटा परA ककरव-भाव (२)

उपRव[ा (१५) [ ~ - ~ - - ~ ~ - ~ - - ]

करA कसनी यभampमसवा

तयास पोटास अस नस वा

परA तया जो अळशी वलासी

उपद वासन द ampमराशी (३)

इ4वा आQण उप4वा याpया ampमMणास मखEव उपजा1त Pहणतात वरहाडक (वव

५२१) तवढा उपजातीस ampमM Pहणतो दAघ का)यात सगच सग उपजातीत रचलल असतात

उपजातीत इ4वा-उप4वाच चरण कती आQण कोणEया Zमान यऊ शकतील याचा वचार

कhन ज चौदा कार (माग प २६ पहा) कRप यात आल आहत Eयाची उदाहरण मराठत

Sनर8जनमाधवान आपRया Mीमहालमीतोात (Sनक १६०) ^दलA असन Eयातच Eयाची नाव^ह

थत कलA आहत

वसत1तलका (२०) [ - - ~ - ~ ~ ~ - ~ ~ - ~ - - ]

आcedilासव बहरत lsquoमधमाधवीrsquo ती

lsquoउOषणीrsquo MवQण य पकभावगीती

lsquoampसहोनताrsquo उपवनी ठमक कपोती-

कोठ वसत1तलका दSयता अहो ती (४)

ऋषभ (२१) [ ~ ~ - ~ - ~ ~ ~ - ~ ~ - ~ - -]

नप नाampभ होय जगतात खरा सदवी

म^हषी^ह धयच तयापYर मKदवी

सत हो तयास िजन तोच वरjतराज

ऋषभ णPय Pहणनीच जगास आज (५)

वणाी (२३) [ - - - ~ - ~ ~ ~ - ~ ~ - ~ - -]

सोनरA कती वपल हा तव कशभार

कातीच सवण वलस कSत ह अपार

माची कणी ampभक तया जवळोSन याची

-वणाी 5धा अजSन का तज सोSनयाची (६)

इRवशा (२६) [ - - ~ - - ~ ~ - ~ - ~ - ]

खाणीतहA दampमळ रEन सदर

होती जरA ात उद ड पEथर

दती कस मान तयास समती

ज इRवशामध फjत जमती (७)

भरत ह वEत दत नाहA याची उदाहरण फारच दampमळ आहत वशथामाण या वEतात

सगच सग ampल^हलल आढळत नाहAत (वब ३०१५ ४२५८) हA दोन इ4वशाची उदाहरण आहत

भागवतात अधक ampमळतील Mीरामच4सYरणीत lsquoिजनथ kfटातगभतSतVवाampशकाrsquo ह

तो मा इ4वशावEतात आह मराठत वनवहार १ ला सग आQण lsquoमजरावर उपासमारAची

पाळीrsquo (कक ४२) हA कवता हA इ4वशावEतात आहत हA कवता हA इ4वशावEतात आहत

rdquoअMात दखSन वनया रवा

साग़ कSनfठा वचनया रवा

ह 4ौपदA ज सकमार राणी

चालोSनया कfटampल फार रानीrdquo (वावप १६२)

ह इ4वशा आQण इ4वा याpया ampमMणाच उदाहरण आह

वशथ (२८) [ ~ - ~ - - ~ ~ - ~ - ~ - ]

कवी Pहणनी भजता तया जनी

Pहण तका बोलवता दजा धनी

अस हYर रक राग-योजनी

5णक वशथ ^दस ^दसो yवनी (८)

ldquoअनन दfटो मदना^हना ^ह ना

न किNचदाEमयनविथत िथत

ममोह वोyयोयचलाEमनो मनो

बभव धीमाNच स शतनतनrdquo (असौ १०५६)

हा आQण याpया पढAल Nलोक दोहA चरणाती यणाT या Sनरतर अ5रावEतीसाठ

वचारणीय आहत

इ4वशा-वशथ ampमळन होणाT या उपजातीची उदाहरण भागवत वगळRयास सकतात

दampमळच आहत भाक २२ ह एकच उदाहरण मला आढळल कस १४ )या आQण १५ )या सगाeत

अशी उदाहरण आढळतात ह त सग 5त आहत याचच एक Vयोतक आह अमरच4सरAन

मा बालभारत आ^दपव ८ वा सग आQण पानद ३ रा सग ह या उपजातीत रचल आहत

ampशशपालवधाचा १२ वा सग आQण हYरच4कत धमशमा`यदयाचा ९ वा सग ह इ4वशा-वशथ

ampमळन होणाT या ampशampशरानामक अधसमवEतात आहत वब (१२९ ४२३४) हA दोन उदाहरण^ह

ampशampशराचीच आहत

ldquoअर5त SतfठSत दवर5त

सर5त दवहत वनNयSत

जीवEयनाथोऽप वन वसिजत

कतयEनोप गह न जीवSतrdquo (शाप ४४६)

मराठत पढAल उदाहरण सampसO आह

ldquoपता तनात 5णमा राहण

महादर मातमखाampस पाहण

वjात त दlध तसच वाहण

तणच फEकार कhSन नाहणrdquo (मोसारा ७२)

हा ७ वा सग (मोस ८४९७) या उपजातीत आह

मaजभाषणी (२९) [ ~ - ~ - - ~ ~ ~ - ~ - ~ - ]

उगीच का ह दय न हhSन ती

अहा यची चतरता मh कती

दhSन ना ^दपव ती सहाampसनी

धरA MतीहA कKण मaजभाषणी (९)

ldquoतोampलकाना Sत^दश ब^ह^दव

yवजा सहण लघampभyवजवEता

बभ पताका वममीष पRलवा

वभोनभोम डपगकnSतविRलजाrdquo (अप १४९०)

ampभजी १४३ वी कवता या म8जभाषणीवEतात आह

मदग

(३०) [ - - ~ - ~ ~ ~ - ~ ~ - ~ - ~ - ]

आशाळनीच कQण दईल ऐकनी धन

चाटिjतन Sनज महEEव गमावती जन

आधीच घ कKSनया मखलप-सोय तो

काढA मदग मधर yवSन धय होय तो (१०)

ह वEत कवय हो याजोग आह

लgमी (३१) [ - - ~ - ~ ~ ~ ~ - ~ - ~ - ]

लमीमळ उलट खलच लम त

लमीवना इहसख सव भमत

लमी करA खर रणी^ह नदन-

लgमी तला कवण करA न वदन (११)

(Cचरा (३२) [ ~ - ~ - ~ ~ ~ ~ - ~ - ~ - ]

न जीवनी मध Kच अगनवण

Kच कस अKचर क ठण िजण

वयEपदाहSन घडता घडो pयती

धरA उरA घन (Cचरा 5णVयती (१२)

ampभजी १३९ वी कवता या Kचरा वEतात आह पढAल Nलोकात Kचरा Sन वशथ याच

ampमMण आह-

ldquoSनहEय त नरपSतampम4वZम

सखायampम4य तदि4राहव

ततो परातव जयकाड5णो नरान

बभ7ज वायबलवादमाSनवrdquo (मभा-4ोप २९)

हा Nलोक अधसमवEतासारखा आह पढAल तसा नाहA

rdquoततो रथVवपभटसा^दनायक

करालया पYरवत आEमसनय

मदगभयानकशखगोमख

घोषघोषEककभो SनराZमतrdquo (भाग १०७११४)

lsquoकोणोदयrsquo (३२ अ ) [ - - ~ - ~ ~ ~ ~ - ~ - ~ - - ]

ldquoकोणोदय भगतनयऽतचZसधौ

वyयापSतया^द न सत5ampमfटयjतम

पापह)ययमदलराampशसथ

5ीण शampशयसतकलजमधीथrdquo (वबजा २३४)

(ि7मणी (३३) [ ~ - ~ - ~ ~ ~ ~ - ~ - ~ - - ]

वरAल का कध गवzयास राजबाळी

जरA Sतpया मनampसज अतरास जाळी

परA शक अवगण नीच Kिjम-नीती

हरAस हो य Pहणनीच (ि7मणी ती (१३)

ldquoकपाघना मजवर ससन )हाव

अनाथ मी सतत सहाय त असाव

तयावना इतरसखा नसच मात

EवदाMय सहज तरन मी भवातrdquo (पार)

(मोकल ४४८) हा Nलोक Kिjमणी वEताचाच आह

ldquoसrdquo-(Cचरा (३४) [ ~ - ~ - ~ ~ ~ ~ - - ~ - - ]

हवी भवी Kचर सखी शातवाया

Sतpयामळ अधन भल ात वाया

समथ जो उचत पहा तोच तीज-

जगात का न स(Cचरा यOबीज (१४)

ampभजी १४० वी कवता या सKचरा वEतात आह

हषणी (३५) [ - - - ~ ~ ~ ~ - ~ - ~ - - ]

आकाशी जलकण तो EयजSन माय

रगनी रवकरसगतीत जाय

यता तो दYर न करAच द दनी ती

वाEसRय उYरच धरA हषणी ती (१५)

सकतात सौदरनद (१७७१-७३) ह Nलोक हषणीच आहत मराठत हषणरामारण

(मोस ७४४३) वनवहार २ रा सग आQण रदाळकरकत lsquoशZाची चादणीrsquo (रक १३०५) हA

करण हषणी वEतात आहत

lsquoeलaछrsquo (३६) [ - - - ~ ~ - ~ - ~ - ~ - - ]

ldquoeलaछानामथ दोfमतामधीampशतारा-

वादEतावधकालपालनाEतचEतौ

वीर4ाकथमयमSनवाय यOात

भजात ampशबर Sनज Sनज रयणrdquo (नह १२७९)

घनमाला (३७) [~ ~ - - ~ ~ ~ ~ - ~ - ~ - - ]

^हणवी का कQण तजला Pहणन काळी

नयन हA म^दर कती भhन आलA

अampल न ampशव कध बघ कतकnस पोरA

घनमाला सरस पहा कधी न गोरA (१६)

ampभजी १४९ वी कवता या घनमाला वEतात आह

lsquoमधमcकाrsquo (३८) [ - ~ ~ - ~ ~ ~ ~ - ~ - ~ - - ]

का बनता उगच जगात दAन गाई

दAनसखा भ न ^दस दशा बघा हA

तत तPहA अजSन^ह Eया ampभकवरA का

सड करा मध मधम5कपरA खा (१७)

ldquoसिfटमध असSत अनक दाखल त

पाहSनया बह मनजा सबO यत

साचवती मध मधमcका जळन

कोयवध4मampशखरावYर मनrdquo (ampभजी प १०३)

ampभजी १६५ वी कवता हA Kिjमणी वEतात आह Pहणन तथ Pहटल आह त चकnच आह

ती या नवीन lsquoमधम5काrsquo वEतात आह

रमा (३९) [ ~ ~ ~ ~ - ~ ~ ~ ~ - ~ - ~ - - ]

EयजSन हरA हK बघता हYरयला

उर फटनी कवण रसातलA न गला

कनक कठ तन^ह बन अखर माती

हYरचरणी रमSन ठh शक रमा ती (१८)

ldquoनपSत तदा नमSन कर कशासनात

कलगKpया कYर बह माय शासनात

हYरिजदYरSत हYरसयराज राजा

मग जनक 5SतपSतpया Pहण घरा जाrdquo (मोकल २९)

ampभजी १७९ वी कवता रमावEतात आह

ldquo1नमलाrdquo (४०) [ ~ ~ - ~ - ~ - ]

सQख त जशी मला

तampश या महAतला

सख दई कौमदA

^हमशीत 1नमला (१९)

रथोdता (४१) [ - ~ - ~ ~ ~ - ~ - ~ - ]

च4कोर गगनात शोभत

तारकागण झल सभोवत

दवलोकम^हषीमनोvता

हA जण कटवी रथोdता (२०)

यवदा (४२) [ ~ ~ ~ - ~ ~ ~ - ~ - ~ - ]

कampश िजवास जगती हवी सखी

Kचर जी कYरल ससतीस कn

खचत ती वमलसौoयसPपदा

ऋत न जी अवगणी यवदा (२१)

lsquoचEतबोधप8चकrsquo (खाक १९) आQण lsquoहलवाrsquo (च २४) या कवता यवदा वEतात आहत

ldquoअभीटrdquo (४३) [ ~ ~ ~ - ~ ~ - ~ - ~ - ]

ldquoनरक-अVवयपाश जो हYर

वYर तया यवतीस तो हYर

Vवज तयाच समगलाfटकn

रमSत तच जगी अभीट कnrdquo (वाVवा ११०)

ldquoसदSन ठवSन सन एकलA

थम यौवनसदरA भलA

कलश आपण घऊनी करA

VवरदगाampमSन जाय लौकरArdquo (आक १)

या करणातील ३ रा Nलोक^ह याच वEतात आह

ललता (४४) [ - - ~ - ~ ~ ~ - ~ - ~ - ]

दाYरVयशोकमय हा अस भव

म तयात^ह ampमळच वभव

यवोत मघ कSतहA नभी तरA

सौवण हाय ललता गहA भरA (२२)

हPमीर महाका)य १२ वा सग अमरच4सYरणीत पानद ५ वा सग आQण

अमरच4सYरणीत बालभारत वराटपव ३ रा सग ह लampलतावEतात आहत

कनकभा (४५) [ ~ ~ - ~ - ~ ~ ~ - ~ - ~ - ]

वरवQणनी वधमखी सवाampसनी

असता गहातच सधाशहाampसनी

सकमार चPपकदलापरA Sनकn

न पडल कव कनकभा फकn (२३)

वZमोवशीय (४३३ ४४३) आQण वबजा (२१३) हA सकतातील कनकभावEतची ाचीन

उदाहरण होत मराठत lsquoEयज सव रोष मज पाव का सया (मोस ८४७८) ह कनकभावEताच

उदाहरण आह वनवहार ५ वा सग रणवहार ९ वा सग आQण गहवहार १३ वा सग ह या

कनकभा वEतात आहत या वEताला म8जभाषणी Pहणण योlय नाहA

वागता (४७) [ - ~ - ~ ~ ~ - ~ ~ - - ]

पजपYरस सदर बाला

ampसO अथ चहहA कर याला

पातलAच जर होऊSन गहA

वागता कवण धाव न घई (२४)

ाचीन मराठ कवतत कवककरकत गKडगवमोचन ह करण बहतक वागता वEतात

आह

Rतपदा (४८) [ ~ ~ ~ - ~ ~ ~ - ~ ~ - - ]

जलधजा जYर शक सख Vयाया

पYर Sतच सकल कौतक वाया

िथरमSत यतमा न सदा हA

Rतपदा णSय-मानस दाहA (२५)

वब (८५३) वबजा (४६ १११०) हA 4तपदाची सकतातील उदाहरण आहत मराठत

समाद (१३) ह उदाहरण 4तपदाpया Sनराzया आQण चकnpया ल5णामाण आह पढAल

उदाहरणात 4तपदा आQण वागता याच ampमMण आह

ldquoअनचर समनवQणतवीय

आ^दपKष इवाचलभSत

वनचरो गYरतटष चरती-

वणनाplusmnयSत गा स यदा ^हrdquo (भाग १०३५८)

चRव3म (५०) [ - ~ - ~ ~ ~ - ~ ~ ~ ~ - ]

hप च4मQख Nयामल तव ह

शZतRयसमनोगणSनवह

भासत सभग अन Kचर जस

चRव3म उडमि डत वलस (२६)

म6णरड (५१) [ - ~ - ~ ~ - ~ ~ - - ]

वण हा ^हमगौर तझा ग

सदरA खल द अनराग

गवी कSत त ब^हरड

बPबता मध म6णरड (२७)

lsquoलडकाrsquo (५२) [ ~ ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ - - ]

वभवमEत हरA परजाया

तर बघ यश सEवर जाया

जनकजा ^टकलA अकलडका

मampलन हो गतभतक लका (२८)

lsquoअampभfटrsquo वEतामाणच lsquoलडकाrsquoवEत^ह सकतात आढळत नाहA याच नाव lsquoजळतस

कटाचल लडकाrsquo (भीमhपी तो १३३) या Nलोकावhन घतल आह ldquoनमान गा तज ह

ampभमरायाrdquo ह रामदासी तो lsquoलकाrsquo वEतात आह lsquoलडकाrsquo वEताच आणखी^ह अक उदाहरण

आह

ldquoहYर Pहण गKडा दयात

अभय होऊSन जाई वनात

वद त दाशरथी तज बाह

वचन बोलSनया मग पाहrdquo (अग ३८)

पढAल पVय ह लका आQण वागता याpया अहतक ampमMणाच ^दसत

ldquoसरampस सारसहसवहगा-

NचाKगीततचतस एEय

हYरमपासत त यतचEता

हत मीampलतkशो धतमौनाrdquo (भाग १०२५११)

कटजा (५३) [ ~ ~ - ~ - ~ ~ ~ - ~ ~ - - ]

कमल तzयात भरलA मधन ती

नलग Sनमण अलA मध नती

झकला चकSन रampसकोEतम राया

कटजा सन कर र मरा या (२९)

ह वEत कनकभावEतासारख कवय झालल ^दसत नाहA ampशश (६७३) या Nलोकानतर

अप (१४३८) हा Nलोक कटजावEताचा आढळतो मराठत वाVवा (१६) हा Nलोक कटजावEताचा

आह मोरोपतकत साररामायणाचा १८ वा सग आQण राप १४ वा सग ह या कटजा वEतात

आहत वलकत वVव7जीवन का)यातील (७३१) या Nलोकात कनकभा आQण कटजा याच

ampमMण आह

मतारा (५४) [ ~ ~ - ~ - ~ ~ ~ - ~ ~ - ]

जYर SनझरA कलरव रमवी

न परA Sनदाघसमयी शमवी

पYर हA गभीर अSतशातजला

ampमता5राच िजववी मजला (३०)

ldquoगळतीसमान नयन गळती

लपन न यSत धड आलपन

Sनज वहाampस उठवी Sनजवी

जनकाEमजा मरतस जनकाrdquo (मोकल ४७०)

मोरोपतकत वरदरामायण (मोस ८३३) आQण रणवहार ३ रा सग आQण गवyवSन

(साSनस १५१) हA करण ampमता5रावEतात आहत

उ3थापनी (५६) [ - - ~ - ~ ~ ~ - ~ ~ - ]

ldquo4fट)यमव मधमय सरा-

Sनयाplusmnयत इव कतकर

धयाNवश]दमदहासभतो-

ऽयोय रथा रथजषा ampमampलताrdquo (अप १७२०३)

याpया पढAल चार Nलोक^ह उEथापनीवEताचच आहत

यCथका (५८) [ - ~ - ~ ~ ~ - ~ ~ - ~ - ]

Kfट होऊSन बस दSयता दरA

तत होय वरह य तो उरA

तीस तो कळव धाडSन दSतका

rsquoम डपी िमत करA बघ यCथकाrsquo (३१)

ldquoसदर यतम तर कोमळ

मातकपampस तवा कत सोहळ

चितल परवसी मम डोहळ

मणी PहणSन कampलampस Sनमळrdquo (डKव ३९९)

ldquoबोलती वटप रPय पकावलA

कRकलाट कYरती कपकावलA

माि डल सरस नEय ampशखावलA

पाहता 4प^द फार सखावलArdquo (वावप १६०)

राप १३ वा सग करातकत lsquoआई भकrsquo हA कवता (आमा सटPबर १९१८) आQण

lsquoगोवदाजासrsquo (7यो ४३) हA यथकावEतात आहत अनतकवीpया रचनत यथका-जनकाEमजा

याची उदाहरण वपल आढळतात पढAल Nलोकात वागता आQण यथका याच ampमMण आह

ldquoजो सखा परम लोकपEयाचा

राQखतो yवज सदा कप Eयाचा

तो यधिfठर रवी सरता धरA

कधयान करवी अमताधरArdquo (वाव १६३)

ldquoबोलता सकप जानकवRलभा

दभय गजबज हYरची सभा

लागती कSतक त 5Qण कानी

rsquoMीपत न कYर ह जन-हानीrsquordquo (अस ५४)

अ8यत (५९) [ - ~ - ~ ~ - ~ ~ - ~ - ]

रड हा कQण Eयास न मोिजत

कfटनी पकवी धन जो िजत

हो नपाampल पदpयत मातलA

लAन अ8यत हाच रसातलA (३२)

वVयाधर वा ampभड याpया अयोिjतम8जरAतील २५ वा Nलोक या अpयत वEताचा आह

lsquoजनका3मजाrsquo (६०) [ ~ ~ ~ - ~ ~ ~ - ~ ~ - ~ - ]

ldquoKदन त कYरतस जनका3मजा

कमSत ह उपजलA कampश आEमजा

तरग बाधSन िजवावYर उठला

पडतस जनSन होऊSन )याकलाrdquo (उकल ११९)

राप ८ वा सग हा या ldquoजनकाEमजाrsquo वEतात आह या वEताला वभावरA Pहणण Sनराधार

आQण चकnच आह

Rतवलिeबत (६१) [ ~ ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ - ~ - ]

खचत च8चल यौवनमाधरA

उचत तढ न हA नच जा दरA

उलटता 5ण होampशल सPमख

Rतवलिeबत ग मग त सख (३३)

पढAल Nलोकात 4तपदा आQण 4तवलिPबत याच ampमMण आह

ldquoकपवरा नगYर ह न)ह लडका

सkढ ह भवनदASतल नौका

पसampश नाम ^हच तYर Vवारका

रampसकभावकलोक-सतारकाrdquo (अग १०)

कमालनी (६३) [ ~ ~ - ~ - ~ ~ ~ - ~ ~ - ~ - ]

मशी खरोखर अर मरा कठ

कSत गड Sनरथकच श]द तझा उठ

तपत उहA मधरभाववampशfट त

बघ मौSननी कमलनी जampल Sतfठत (३४)

ampभजी १४५ वी कवता या कमampलनी-वEतात आह

सदर (६४) [ - ~ - ~ ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ - ~ - ]

तजवीण सखी भतल ह lsquoरमणीयrsquo न

सतीत तव नदन हो रमणी वन

भषवी न तजला lsquoमQणभषणrsquo ह तर

यास भषवampश तच खरोखर सदर (३५)

ampशश (१३६९) रह (५१२३) आQण ampसOषकत उपampमSतभव प8चकथामधील (ताव ४ प

७२१) lsquoयो ^ह गवमववकभरण कYरfयतrsquo हA सदर-वEताची उदाहरण आहत

मगला (६५) [ ~ ~ ~ - ~ ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ - ~ - ]

कवण भलवल अय तयावण अगना

जवळ त न तर इ4सभत^ह रग ना

खचत साधampशल तच मनोरथ भगला

रमQण दई मज ग तव सगSत मगला (३६)

रह (४६६७) lsquo^दववEम घ^टतासहसा^हतकPपयाrsquo हा Nलोक या मगलावEतात आह

शालनी (६८) [ - - - - - ~ - - ~ - - ]

थोरा सवी आदरान सखान

पोरा पाळी कfटनी कौतकान

शालAनEव आचरA ीSत-नीती

ससाराची Mीच हो शालनी ती (३७)

महाभाfयातील ldquoवOिNच वVयjच हतNच घEवrdquo हA शाampलनीवEतातील काYरका ह या

वEताच ाचीनतम उदाहरण असल वबजा (२८३) या Nलोकातील lsquoSनयाण यानfटजमkकाणrsquo

या दसT या चरणात ऋकारयjत )य7जनापव=ल अ5रास गKEव आल आह कn गोfट चतनीय

आह

वातोम (६९) [ - - - - ~ ~ - - ~ - - ]

दख टक 5Sतजी हमगोल

ampसधपfठ लहरA नEयलोल

कfटाचा तो 7वर सारा Sनमाला

भट Znडातर वातोम-माला (३८)

वब (४६१७ ८४६) हA वातोम=ची सकतातील उदाहरण आहत

ldquoलाशकाद हयोग5णाVवा

वणावदद बलयjताVवयोनौ

kfया समानावदEवसoयया

रखा वदमरसथNच पfठrdquo (वबजा ३४)

या Nलोकातील SतसT या चरणाचा दसरा गण जर ( ~ ~ - - ~ - - ) pया ^ठकाणी ( - ~

~ - ~ - ~ - ) असा आह तो नसता तर ह एक नवीनच वEत झाल असत

ववदवी (७०) [ - - - - - - ~ - - ~ - - ]

ताKणVवारA ठाकतो जो कशोर

आNचयाची तो सिfट पाहA समोर

कवी ीEवाची चाKता मlध ठवी

सवी तो एक ीSत हA ववदवी (३९)

सकतात वNवदवीची उदाहरण भासात (भाअ ६५ भाख १९) हA दोन आहत वाlभटाpया

अfटाडदयातील उEतरथानातील (१३९७) हा Nलोक वNवदवीचाच आह मराठत क टकत राजा

ampशवाजी या का)यात सारख भजयात वEत क टाळवाण होऊ नय Pहणन मधन मधन

वNवदवीची योजना कलA आह

चिRणी (७२) [ ~ - - - - - - ~ - - ~ - - ]

जरA तया शीष= लोटत मघमाला

तरA लोटA माग च4 वग तमाला

सहासाच कात तज माया घरात

करA या जीवाची चिRणी चाद-रात (४०)

ldquoसवणाकारशान^दिlभिEतमाग

बभौ दवpछद वाampमवMामहतो

कलोEक ठापण ाप सवाथाampसO-

वमान तमानीभय नाभयनाथमrdquo (अप १४४७)

ampभजी १४१ वी कवता या चि4णी-वEतात आह

ldquoराजrdquo-लgमी (७३) [ - - - - ~ - - - ~ - - ~ - - ]

कfटाळ भाबड त राजधानीत जाती

ऐNवयe ती पहाता काय वाट मजा ती

वEवाची वमती द ल5 का राज-लमी

शोभ सार न कोणा मोहवी राज-लgमी (४१)

ldquoतEवाना वतराVवा तष स5पतो वा

जीवाVयाना नवाना योऽवबोधो यथावत

सPयlvान तदतत तpच प8चकार

vय मEया^द मjEयारोहसोपानhपमrdquo (अप १४२०८)

मदाDाता (७९) [ - - - - ~ ~ ~ ~ ~ - - ~ - - ~ - - ]

मघानी ह गगन भKनी गाढ आषाढमासी

होता पयEसक मSन कणी कात एकातवासी

तिनNवास MवSन Yरझवी कोण Eयाpया िजवासी

मदाDाता सरस कवता काampलदासी वलासी (४२)

कसमतलता (८०) [ - - - - - ~ ~ ~ ~ ~ - - - - ~ - - ]

वालकारA सजSन रमणी वाट पाहA याची

होता शकाहA वकल मधनी इशसायाampस याची

तो य मागनी रमण Sतचया पampशता पRलवात

होई ती जशी कसमतलता विRलता मद वात (४३)

ldquoतमाSshy5ाथ मम गKYरतो यावदव यात-

EयjEवा काषाय गहमहाampमततावदव याय

प7य ampलग ^ह खampलतमनसो बत िjलfटबO-

नामाथ यादपहतमतनायय जीवलोकrdquo (असो ७५२)

मराठत मोस (८५०८) हा Nलोक या कसampमतलतावEतात आह

विमता (८१) [ ~ - - - - - ~ ~ ~ ~ ~ - - ~ - - ~ - - ]

कती शोभ तया नयनSतampमरA VयवVयVवलास

ampभती का ग ककn कतककलह मघवफिजतास

पर झाल आता वळSन बघनी अमतkिfटराग

िमताची ती वfटA कर नजर का रोQखशी विमता ग (४४)

सकतात ampशश (२०७९) आQण अप (१4३९) हA दोन विमतावEताची उदाहरण आहत

प^हRया उदाहरणाpया SतसT या चरणाpया शवटA विमता हा श]द आह मराठत ampभजी २२४ वी

कवता या विमतावEतात आह

CचIमाला (८२) [ - - - - ~ - - ~ ~ ~ ~ ~ - - ~ - - ~ - - ]

राह सौदय कोठ मकलरदनी फRलपाननी का

माच थान कोठ म^दर नयनी मEत पीन तनी का

छ छ च4ानना ती सकल मSनpया घालवी जा तमाला

माची सभा ती Sतप^द भवी रगवी CचIमाला (४५)

नदमखी (८३) [ ~ ~ ~ ~ ~ ~ - - ~ - - ~ - - ]

अampभKचच नस ीस का कव साह

यतम Sतज तो वाampम हो जो ववाह

शampशमQखवण का हो न छदA सखी तो

SनरखSन पYर _या शO नदमखी तो (४६)

rdquoampशampशररससरा राववममरारा

ददममततरा रािजिजEसEसरारा

ससववससरा-राममyवyवरारा

ततललददरा-राससEवEवराराrdquo (राह ५१३५)

CचIलखा (८४) [ - - - - ~ ~ ~ ~ ~ ~ - - ~ - - ~ - - ]

वपी कोणी SतरSत अपRया yययमत=स पाहA

आशापत=तव हYरखSन ती Eयास Eप वाहA

तो जागी हो हळहळSन Pहण lsquoकोण त वि8चल का rdquo

य सायाला णSयजनपनम=लनी चलखा (४७)

पपदाम (८५) [ - - - - - ~ ~ ~ ~ ~ ~ - - ~ - - ~ - - ]

होऊ य दोघ Sनगडत सखय ीSतpया पfपपाशी

खळ कfटहA णयमयमन अधकारA-काशी

जथ त तथ घर तजवण तो वगहA दjखधाम

ाथ= मी तत ampशर नमवSन घ अपत पपदाम (४८)

शोभा (८६) [ ~ - - - - - ~ ~ ~ ~ ~ ~ - - ~ - - ~ - - ]

कती वाट चता जव तजवर मी म लाग कराया

ampलह दाव कवी गहन भयतमी भावनालख राया

तवा यवोनी तो उलट वनवनी दावता मलोभा

कशी pच4ा र सरस पसरलA पौQणमचीच शोभा (४९)

Iiधरा (८८) [ - - - - ~ - - ~ ~ ~ ~ ~ ~ - - ~ - - ~ - - ]

kिfट5प िजयन सहज मज ^दलA पावन ीSतदA5ा

ातीसाठ िजयpया तपभरच जण मी^ह कलA ती5ा

साधाया अथ चारA शभ घ^ट बघनी शात Eया मyयराती

सcedilाvी )हावया य मजसह हYरख मदगहA Iiधरा ती (५०)

महाIiधरा (८९) [ ~ ~ - - - ~ - - ~ ~ ~ ~ ~ ~ - - ~ - - ~ - - ]

ममता ठवी घना त वKSन ^दसSनहA अतरगी न काळा

Sनध मोठा अमताचा तव दSय अस का न यावा उमाळा

पडलA सवeसहा हA सतवरहतप होऊनी दlध राहA

फलवी भटSन हAत बघ कampश खलत र महाIiधरा हA (५१)

माझ द दन या का)याpया अती lsquoकKणाि]ध माय बाळाrsquo Pहणन जो Nलोक आह तो (गछ

२२१६) मधील चकnpया ल5णामाण आह माझ सहाyयापक ो कदनगार यानी

मEतभवZnडत आQण महाlधरा हA दोन वEत ampमळन होणाT या अथसमवEतात रचलला कानडी

भाषतील रनकत गदायO (७४१) हा जो Qrतशक ९८२ मधील Nलोक माया kfटोEपEतीस

आणला आह Eयावhन पहाता महाlधरा वEताच शO ल5ण मी वर ^दलRया ल5णामाणच

आह अस ^दसत

मालनी (९०) [ ~ ~ ~ ~ ~ ~ - - - ~ - - ~ - - ]

Kचर म^दर नी लोल नीलोEपल हA

उजळ Sनतळ दहA चPपकाची दल हA

मदल मधर ओठ लाल डाampळPबफल-

बघSन तज पडावी मालनी का न भल (५२)

चिRका (९८) [ ~ ~ ~ ~ ~ ~ - ~ - ~ - - - ]

वधसम मख ह Pहण कस वाया

वध वचनसधा न दई सवाया

वध वतYरल काय बायता शाती

सQखमख पसरच चिRका वाती (५३)

कjटलग1त (१०१) [ ~ ~ ~ ~ ~ ~ - - ~ - - ~ - ]

लपत छपत ज वाकड चालती

उरग-गन नस उpच Eयाना गती

गKड बघ कसा अमतासी हरA

कjटलग1त न र भटवी MीहरA (५४)

rdquoरघकलSतलका म^दनीपालका

सदयपदका पापपकोदका

सदampलकमला नीरदNयामला

अतलभजबळा भर5ोबलाrdquo (मोकल ४७४)

करात (५१८) ह क^टलगतीच सकत उदाहरण असन मराठत ampभजी १३४ वी कवता या

वEतात आह

शरभललता (१०२) [ - - - - ~ ~ ~ ~ ~ - - ~ - - ]

हास खळ गटग^टत ह बाळ गोड

पाव याpयाजवळ न कस चEत ओढ

च डवाणी रमSन दमवी हा द7याना

दावी कवी शरभललता हा पहा ना (५५)

ldquoयावEतEव न भवSत ^ह kfट Mत वा

तावpAEligOा न भवSत बलथा िथरा वा

kfट तEEव SनयमपYरभति4यय

MOाव5ो भवSत सफलNचाMयNचrdquo (असौ १२४३)

असौ (१३५६) हा^ह Nलोक या शरभलampलतावEताचाच आह

वरललता (१०३) [ ~ - - - - - ~ ~ ~ ~ ~ - - ~ - - ]

^दलA तीत आधी सदय कती द5णा मी

^दसनी य तीचा नवलपYरची विEत नामी

Sतpया औदासीय दय इकड हाय चर-

जयानदyयानी वरललता जाय दर (५६)

शखmरणी (१०४) [ ~ - - - - - ~ ~ ~ ~ - - ~ ~ ~ - ]

िजpया ीतीसाठ सरस कवन SनEय रचलA

महायEन रEन ampमळवSन स-वणाeत खचलA

िजची छाया वाया भलवच िजवा या Sनampश^दनी

कठ आता काता ampशखYरदशना ती शखmरणा (५७)

ldquoगजाampलMfठा या अSतSनबडकातारजठरA

मदाधा5ा ampमा 5णभर^ह वात)य न करA

नखानी यथ गKतरampशला भदSन कYर-

मान आह र गYरकहYर हा Sन^4त हरArdquo (खााक २६)

असा (१४५०) ह ampशखYरणीच एक ाचीनतम उदाहरण आह

पट (१०६) [ ~ ~ ~ ~ ~ ~ - - - ~ - - ]

वरवर बघशी तो मिEतका हA

Mम कर तKणा SनविEत का हA

चल खण कदळीन हाण यEन

कर-पट भKनी द खाण रEन (५८)

ldquoकनकrdquo-गौर (१०७) [ ~ ~ ~ ~ ~ ~ - - ~ ~ ~ - - ]

जळSन कर धड का दययोग

णय^ह Pहणव का Sनवळ रोग

बघ हYर कSत काळा भलSन सौरA

बनampलच कampश राधा कनकगौर (५९)

मा (१०९) [ ~ ~ ~ ~ ~ ~ - - ~ - ~ - - ]

कSत जYर कणी कल हार साहA

कYर सतत तपया पहा रसा हA

भ अवतरतो या 5मा-भाव

जन ^हज Pहणतात 5मा वभाव (६०)

ampभजी १३५ वी कवता या 5मावEतात आह

लय (१११) [ ~ ~ ~ ~ ~ - ~ - ~ ~ - ~ - ]

मधर अधरA तया ampमळता सधा

कठSन दसरA उरल अता 5धा

म^दरनयन नकोच सरालय

णSय तQझया घडोच परा लय (६१)

भाराDाता (११२) [ - - - - ~ ~ ~ ~ ~ - ~ - ~ ~ - ~ - ]

Mीरामाpया सरल चYरती माद न सापड

सPमोहA तो नरमQण पढ कसा मनसा पड

rsquoहा हा सीत lsquoवचSन दयी वस तव SनEय जी

भाराDाता असSन Sतज तो कसा वपनी Eयजी (६२)

करLडगका (११४) [ - - - - - ~ ~ ~ ~ ~ - ~ - ~ ~ - ~ - ]

गा यान तया उचत गमत मकपण य पका

कातीन तया असSन ग^हरा गलाब पड फका

वारय तया मर झलता रड न सरडग का

पाहनी तझी Kचर नयन दडच करडगका (६३)

मकरिदका (११५) [ ~ - - - - - ~ ~ ~ ~ ~ - ~ - ~ ~ - ~ - ]

ampशरAषव5ात कसमभर य पलाश^ह रगतो

न ग हा आcedilाचा पYरमल परA मEत अनग तो

सयोगाची आता वर^हदया वलिPबत सिध का

कती व5ी आSतवर मधर हA करA मकरिदका (६४)

अपरािजता (११६) [ ~ ~ ~ ~ ~ ~ - ~ - ~ ~ - ~ - ]

तKण अकKण इथ लवल कती

तडवलA दय तवा अबल कती

गटव म^हला-वभाव खरा िजता

रडतच बसती िया अपरािजता (६५)

चल (११७) [ - - - - ~ ~ ~ ~ ~ ~ - ~ - ~ ~ - ~ - ]

कातहनी बलतर तस Sतिfठत का8चन

Eयाpयामाग कQण धडपडता न Eयामध ला8छन

आसjती हA कध न उपशम अख ड करA छल

Eयाpयाठायी अचल जनरSत वतच जरA चल (६६)

भजगवजि-भत (१२१) [ वVयमाला ८ ल ~ ~ - ~ - ~ ~ - ~ - ]

ldquo लमीpया उमाद दAना सतत तडव अकKण तो

पड नरकामधी

ददवान गलA लमी तर अनभव नर नरका

इथ मरणावधी

दारोदारA ampभ5साठ मण कYरल सहSन अहो

SतरकSत दjखदा

लमीपानो उमादा EयजSन उपकSत कYरत जा

अनाथ जनी सदाrdquo (ampभजी २५३ वी)

भजडगवजि`भत ह वEत भरतपगलानी सागतल असन ाचीन वामयात याची उदाहरण

गावत नाहAत श4ककत पाभतकात दोन आQण वरKचकत उभयाampभसाYरकामyय एक अशी

तीनच उदाहरण मला सापडलA

हmरणी (१३४) [ ~ ~ ~ ~ ~ - - - - - ~ - ~ ~ - ~ - ]

खचत दबळ होण मोठ अस जग पातक

भ^ह दबzयाचा दखा हा खरोखर घातक

न^ह सभगता दौबRयी या छळ कQण हA शक

तYर हYरकटA का )हाव त मन हmरणी सख (६७)

lsquoवरहrsquo (^टक ९६) हA कवता हYरणी वEतात आह

lsquoजननीमदrsquo (१३५) [ ~ ~ ~ ~ ~ - - - ~ ~ - ~ - ~ ~ - ~ - ]

ldquoबहतरमनराधारयता मखरQखलMती-

नampलनजनषा Sनमातमहो यदPब न शjयत

कथampमह तव तो कवय शjता () वयampमिदर

जगSत ampशशव शjयाऽथ कतोऽथ वा जननीमदrdquo (वलस १५१७)

हाmरणी (१३९) [ - - - - ~ ~ ~ ~ - - - ~ - - ~ - ]

kिfट5प मत जYर करA स7जीवनी तमखी

उचारAना जYर मधवच चया सदा कौतकn

मामाजी बडवSन पहा होई भवी ताYरणी

सवाधम बनSन म^हषी चEतास हो हाmरणी (६८)

छाया (१४१) [ ~ - - - - - ~ ~ ~ ~ ~ - - - ~ - - - ]

सदा जीवात या य सखद जी Ccedilीfमात छाया जशी

मखpछाया जीची बघSन गगनी घ पा डतया शशी

वनcedilा छाया जी जण पद धरA माज न सEतामद

ampमळ ती या व5ी सहजच जशी छाया काशामध (६९)

कसर (१४३) [ - - - - ~ ~ ~ ~ ~ ~ - - - ~ - - ~ - ]

पfपामाजी ^दसSत कठकठ रगाकती मा ती

कोठ गध खर अKचर मास ना पा ती

जाता कोमजSन कQण न बघ SनवाYर जस सर

नासाी ज धYरSत जYर सक त ऐकल कसर (७०)

विaचता (१४४) [ - - - - - ~ ~ ~ ~ ~ ~ - - - ~ - - ~ - ]

नाथा अधागी घनतमवपनी अyयाच वाSनशी

टाकोनी गला अवचत उठSन कोठ कशाला Sनशी

Sनदाव आता खडतर अपRया मायाच मी सि8चता-

ददव राजन चकSन^ह मजला का हो अस विaचता (७१)

रोjहणी (१४६) [ ~ ~ ~ - - - - - - - ~ - - -]

जशी न कवता य तकाpया )याoयमध कोि डता

तampश Sनसटशी हातातनी पाशी जव ओ^ढता

मग झलवशी का ग ऐशी घालSन त मो^हनी

य अampश कशी होशी कात च4ा जशी रोjहणी (७२)

Bयो3ना (१४७) [ - - - - ~ - - - - ~ - - ~ - ]

जीpया सौPय भाव भावाPबधी नाचतो

ZnडामEत माथी होई न क)हाच तो

वनसfटAवरA य जीpया वच मोहर

ऐशी माझी सखी ती Bयो3नाच चतोहर (७३)

ldquoampसOातोjतष शOा तEEवष यVवासना

सPयक सPयक तमतpछका^ददोषोि7झतम

जायततिनसगाEससगतो वा गरो

ससारफारhपाऽकपारपारदमrdquo (अप १४२०९)

शादलवDELडत (१५१) [ - - - ~ ~ - ~ - ~ ~ ~ - - - ~ - - ~ - ]

शाहाpया पढती लव न न लग याला जहागीर हा

थापाया बघतो वरा7य- चल जा वया अभागी रहा

नाEयाच Pहणती कलाधम पहा आPहा करA laquoीडत-

शादलासच कौतकापद गम शादलवDELडत (७४)

असौ (११६०) ह शादलवZnडताच एक ाचीनतम उदाहरण ^दसत lsquo

म3तभवDELडत (१५३)

[ ~ ~ - - ~ ~ - ~ - ~ ~ ~ - - - ~ - - ~ - ]

जन यती चढनी तटावर कती दखावया कौतक

^दसती काय तरA फRल इतjया दाटAत अEयEसक

पYर होती कSत आगडात दय नावक सPमीampलत

जव हो सा^दसव भयकर अस म3तभवDELडत (७५)

सकतात ऐहोळampशलालखातील lsquoवरदातlडतरगरगवलसदहसावलAमखलाrsquo हा एक Nलोक

आQण वलस (१५१३ १५१५) ह दोन Nलोक मEतभवZnडताच आढळल मराठत ampभजी २२८ वी

कवता हA मEतभवZnडतात आह

शादलवZnडताpया रचनत मyयच अनवधानान एखादा चरण मEतभवZnडताचा यतो-

(१) ldquoथाया चासनमय चाह नपSतगpछ वश दद

अampसत सारथवाjय MEवम^दत ोEया सखनािवतrdquo

(लव प १२५)

(२) ldquoप^हRयान नप काय वाjय वदला हहA कशा उEतरा

दऊनी नप तोषला वद भला Eया सवहA वतराrdquo

(वाव २६)

मदनललता (१५७) [ - - - - ~ ~ ~ ~ ~ - - - ~ ~ ~ - ]

श]दाना का जळवSन लयी य Eयात कवता

पाडी वाती दKSन ^ठणगी का ^द)य सवता

का य लमी दयमथनी जी कNमल हरA

का हA आह मदनललता आनदलहरA (७६)

DEडा (१५८) [ ~ - - - - - ~ ~ ~ ~ ~ - - - ~ ~ ~ - ]

सधाkfटAन ती मज भलवनी नऊSन वपनी

कतीक वातीची कKण गपत साग मध^दनी

दरAमाजी लोटA चढवSन सखोjतगampशखरA-

अहा ती चावगी अदय दSयता DEडा कampश करA (७७)

समधरा (१५९) [ - - - - ~ - - ~ ~ ~ ~ ~ - - - ~ ~ ~ - ]

दवी कवी Kचावा तजवण असा हा लौकक मला

ठावा साT या सखाचा अनपमच ग EवEसग गमला

चता वाट गहAची जवळ असता त कn सम-धरा

कायावाचामनाpया समधरगण होशी समधरा (७८)

ampभजी २१८ वी एकNलोकn कवता हA समधरावEतात आह

सवदना (१६०) [ - - - - ~ - - ~ ~ ~ ~ ~ ~ - - - ~ ~ ~ - ]

सारA जीचा मखद सकल Sतampमर अन सताप^ह दरA

kिfट िनlध सन णय उसळवी ग`भीर^ह उरA

आणी आकषनी जी वबधगणबळ वग वसदना

ससारA या असावी चतर नरसखी ऐशी सवदना (७९)

सकतात आर`भी आर`भी (असौ ११६२ १८६४ भा ३७ ११) सवदनावEताची उदाहरण

पfकळ आढळतात उEतरोEतर ती दampमळ होत जातात

सरसा (१६१) [ - - - - ~ - - ~ ~ ~ ~ ~ ~ - - ~ ~ ~ - ]

वाह खग़ जयाpया नरKधरनदA ^हक रणी

राह वाधीन Eयाpया गणSन सकल ती तRय करणी

काळ लाभो न लाभो ^दव खचत Eया जो असरसा

भाळ Eयाpया तापा 5Sत ampशव ampशव हA काय स-रसा (८०)

ampभजी २१९ वी कवता या सरसावEतात आह

शादललत (१६२) [ - - - ~ ~ - ~ - ~ ~ ~ - - - ~ ~ - ]

सौदयासह ^हता अampश कशी एकच वस

पाचचा रमणीय रग गरलA नाचSन वलस

वाट भीSत अथाग मोहSन तरA हो चEत चampलत-

ीलाampलEय न ह तझ अकKण शादलललत (८१)

MीसVगKशतीतो (साSनस २१) ampभजी २१२ वी lsquoनारायण वामन ^टळकrsquo (उषा ६१) या

कवता शादलampलतवEतात आहत

पoवी (१६४) [ ~ - ~ ~ ~ - ~ - ~ ~ ~ - ~ - - ~ - ]

बलायतम भटता नर तयास पoवी वरA

वरा7य Sनजमानसावर परA तपवी करA

नपास जन पिजता Sनज^हताथ सEता-भय

परत यSत-दशना नप उठSन आपाप य (८२)

^दस नच परपरA णय अतर वाि8छत

सधाकर पहा वता सकSन हो वरA लाि8छत

करास नच याचया पYर सधस भ वीकरA-

वता^ह रवभोवती मण फोल पoवी करA (८३)

वब (२८१४) या पवीवEतातील Nलोकात यSत पाळलला नाहA

मaजर (१६८) [ ~ ~ - ~ - ~ ~ ~ - ~ - - ~ - ]

तज वाटत णयभावना नNवर

Pहणनीच का कYरampश तार आतवर

चल जा कठतYर पड नको प8जरA

सहकार हा बघ कठ परA मaजर (८४)

सकतात ampशश (४२४) आQण रह (५४०) हA दोन म8जरAची उदाहरण आहत मराठत

ampभजी १४६ वी कवता म8जरAवEतात आह

नलनी (१७९) [ ~ ~ - ~ ~ - ]

कमल सकलA

मधत मकलA

Pहणनी अampलनी

EयिजलA नलनी (८५)

rdquoिमतवफYरत

ऽजSन य ^हत

रSतKRलampसत

सiexclशा लampलतrdquo (hतमा १६१)

ldquoसहampस laquoSतनीरampभतrdquo (Kतमा २३७) या पVयात रमणीचीच चरणावलA आह ampभजी १० वी

कवता नampलनीवEतात आह

मधभार (१८०) [ ~ ~ - ~ - ~ ]

ldquoजय चाKदाम-

ललनाampभराम

जगतीललाम

Kचत () वामrdquo (hतमा १२५)

समाल1तक (१८१) [ ~ - ~ ~ - ~ ]

पणा (९२१) ह कडवअ या समालSतकावEतात आह

कया (१८२) [ - - - - ]

ldquoकाका काका

मारा हाका

बोका बोका

ठोका ठोकाrdquo (ना ग ampलमय)

ampभजी १ लA आQण २ रA कवता या कयावEतात आहत

कतलतवी (१८४) [ - ~ ~ - - ]

ममद हA

जीवन दई

ससSतधवी

कतलतवी (८६)

rdquoरागणी माळा

आळव बाळा

MीहYरलAळा

चEत रसाळाrdquo (मका)

rdquoगाि7जSत मात

षEgraveप भारA

सEवर Eयात

इश SनवारArdquo (पार)

ampभजी ३ रA कवता या कतलतवीवEतात आह

मकरकशीषा (१८६) [ ~ ~ ~ ~ - - ]

वधवदना हA

झलवत राहA

न चढव ईषा

मकरकशीषा (८७)

rdquo^दसबहतसो

णहसरहसो

Qणहअणकदो

परसइ चदोrdquo (राक ३२९)

hतमा १२१ वरAल lsquoजयजयवीरrsquo मकरकशीषाpया ७ चतfपVया आहत ampभजी ८ वी कवता

याच वEतात आह

lsquoसeमदजनकrsquo (१८७) [ - ~ ~ ~ ~ - ]

ldquoय िथरकKण

तिजतवKण-

तपतजनक

सeमदजनकrdquo (hतमा १६१)

rdquoवकटभवया

रQखव Sनzया

अPबजनयना

ampसधजवदना (डKव २०)

rdquoअ7जन नयनी

7यासम रचनी

यगधनष

वाऊSन रवसrdquo (मका

lsquoसौरतटचरrsquo (१८८) [ - - ~ ~ ~ ~ ]

ldquoसौरAतटचर

गौरAlaquoतपर

गौरAपटहर

चौरAकतकरrdquo (hतमा १६४)

rdquoस Eव जयजय

दfटSतभय

भjतिथरदय

लतlaquoजभयrdquo (hतमा १६१)

ग(म=या (१८९) [ ~ ~ - - ~ ~ ]

ldquoधतगोवधन

सरभीवधन

पशपालय

रचतोपZयrdquo (hतमा ११८)

rdquoखampलनीडPबक

मरलAचPबक

जननीवदक

पशपीनदकrdquo (hतमा १२०)

lsquoसौरभसिBजतrsquo (१९०) [ - ~ ~ - ~ ~ ]

rdquoमाधव वफर

दानवSनfठर

यौवतरि7जत

सौरभसिBजतrdquo (hतमा १५०)

rdquoककमप Egraveक

गिPफतप डक

सकलककण

क ठगरगणrdquo (hतमा १३०)

Rतग1त (१९१) [ ~ ~ ~ ~ ~ ~ - ]

अन^दन झगडा

कYर धन पकडा

SनसटSन पYर त

Rतग1त वYरत (८८)

ampभजी १५ वी कवता या 4तगSतवEतात आह

lsquoकsणापmरमलrsquo (१९२) [ ~ ~ - ~ ~ ~ ~ ]

ldquoवhणालयसम-

क(णापmरमल

कलभाSयतबल-

शलभाSयतखलrdquo (hतमा १२६)

ldquoकटAकतगणrdquo (hतमा १२६) या पVयात या लगावलApया ६ चतfपVया आहत

lsquoपननदनrsquo (१९७) [ ~ - ~ - ~ ~ ]

ldquoअYरfटख डन

वभjतम डन

यjतचदन

पननदनrdquo (hतमा १२०)

तनम=या (२०७) [ - - ~ ~ - - ]

फत= दयाला

दई मधबाला

शोभ मग पVया-

माजी तनम=या (८९)

rdquoचEतिpछत साग

ऐसा वर माग

वाथ= बहस7जा

जालA गतल7जाrdquo (मोस ८५२२)

सकतात भ^का)य (१०१२) ह तनमyयावEताच उदाहरण आह

कमारललता (२१८) [ ~ - ~ ~ ~ - - ]

हसSन समन ती

हhSन तम नती

मोद कSत दती

कमारललत ती (९०)

ampभजी १४ वी कमारलampलतावEतात आह

म6णमाला (२२२) [ तनमyयाVवरावEता ]

माझी य कया मjता जण वाट

kfटA पडता ती कौतहल दाट

व5ी Sतज घता शोभ कampश बाला

शोभ जampश तीpया क ठ म6णमाला (९१)

ldquoवाSत साम सनदनमोह

जोडSन करात ाथ= नप तो ह

दहास^ह दता दाता कव शर

Vयावा सत कसा ाणाहSन दरrdquo (मोस ८५०३)

ampभजी १२२ वी कवता मQणमालावEतात आह

राजरमणीय (२२३) [ कमारलampलताVवरावEता ]

ldquolaquoजदKपनदातरAणमSतनोदA

मनोvतरवदावनातरनमोदA

अनथजनSयया Sनजाकमपनीत

करगनयनाampभ सहषमनगीतrdquo (hतमा १७७)

या करणात राजरमणीयाpया ६ चतfपVया आहत

ी1त (२२६) [ - ऽ ~ - - - ]

बध पjयाचा

तत ऐjयाचा

7यास न Mी ती

Eया कठ ीती (९२)

ampभजी ४ थी कवता ीSतवEतात आह

प1hनी (२३९) [ ीSतVवरावEता ]

गीतवाVयाची आवडी मोठ

Vय श]दाची माधरA ओठ

चाKवषा य खावया वार

पगधा ती प1hनी वा र (९३)

ampभजी ३८ वी कवता या पSनीवEतात आह

मदलखा (२६१) [ - - - ~ ~ - - ]

आला माज गजाला

हा उpछखल झाला

ह ग डथल दखा

या काzया मदलखा (९४)

ldquoवfणी फार दरार

सरा य अSत Nयार

वीरा अत न लखा

छदA ह मदलखाrdquo (ओलख ३६)

ldquoदवा दAन-दयाळा

तारA बा भज बाळा

तोडी या भवजाळा

जो त दि डampश काळाrdquo (पार)

lsquoम6णCचIrsquo (२६२) [ ~ ~ - - ~ ~ - - ]

ldquoदय यय वशाल

गगनाभोगसमान

लभतऽसौ म6णCचI

नपSतमि_न वतानमrdquo (प ५४ टAका)

CचIपदा (२६३) [ - ~ ~ - ~ ~ - - ]

वाjय रसाEमक साध

काय कणास न साध

सौoय कणास वदा त

पाहSन CचI पदात (९५)

ampभजी २५ वी कवता या चपदावEतात आह

ldquoगणrdquo(Cचरा (२७०) [ - ~ ~ - ~ ~ ~ ~ - ]

सदर ज वYरवYर त

शीmiddot मना वश कYरत

वत खरोखर उampशरा

मोहव जी गण(Cचरा (९६)

ldquoचकलावद रमणी

प8चसरडगत समनी

गिPफत वampलampस तKणी

ओ^ढampल ममथजननीrdquo (डKव १३१)

अमतग1त (२७१) [ ~ ~ ~ ~ - ~ ~ ~ ~ - ]

वसर तझा मज न पडो

व^हतच कवळ न घडो

Sनत मज Sनमल मSत द

हYर मज अमतग1त द (९७)

lsquoतणाrsquo (२७३) [ - - ~ ~ - - ~ ~ ]

ldquoतfणा Eयज धम भज

पाप दय मा कK

इfटा य^द लमीतव

ampशfटानSनश सMय ldquo (प ५४ टAका)

lsquoसaचलrsquo (२७४) [ - ~ ~ ~ ~ ~ ~ - ~ ~ ]

ldquoसaचलवचकलक डल

मि डतवरतनम डल

क डampलपSतकतसEgrave

खि डतभवनभयकरrdquo (hतमा १२४)

ldquoअPबजकरणवडPबक

ख8जनपYरचलदPबक

चिPबतयवSतकदPबक

कतलल^ठतकदPबकrdquo (hतमा १३८)

अलोला (२७५) [ मदलखाVवरावEता ]

ldquoलखा कमराला Eव Sनमाampस कराला

क वा पNयampस वाम सर`भादampभरामम

^दfया काननलोला हलोEफRलकपोला

वEता Eव हYरहत ातायो भव कतrdquo (hतमा २५०)

याpया नतरचा Nलोक^ह अलोलावEताचाच आह

Nलोकात मyयाEय यमक असRयान चतfपदAची अfटपदA कhन वEत मदलखाच मान याकड

विEत होत ampभजी १६३ वी कवता हA अलोलावEतात आह

मघवतान (२७८) [ ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ - - ]

जYर द दन यई घरात

तYर सभ त ^दनरात

गहभषण त हampसतानी

शampश 7यापYर मघवतानी (९८)

lsquoरामाrsquo (२८०) [ - - ~ - ~ - - - - ]

ldquoरामाampस तो Pहण र तोका

नाहAच तज काहA धोका

मनाम मीरवीशी लोकn

त सोडवावया आलो कnrdquo (मोस ८५१६)

ीत Pहणोत काहA कोणी

जाती अचक त Qझगोनी

का मा नकोच मyय5ामा

Nयामा मनोampभरामा रामा (९९)

नवमालनी (२८२) [ ~ ~ ~ ~ - ~ - ~ ~ ~ - - ]

कसampमत हमचPपक न एक

सधवल पाYरजाततK दख

सरampसज प7ज न सखदायी

बघ नवमालनीच वसधा हA (१००)

गाधवr (२८७) [ - - - - - - - ]

मानदA जीवाला

झोक दई जी बाला

गडा का)याची वाह

गाधवr ती जाणा ह (१०१)

ampभजी १२ वी कवता गाधव=वEतात आह धाी ह तथ ^दलल नाव Sनराधार ^दसत

कलह (२९०) [ ~ ~ - - ~ ~ - - - ]

ldquoरसनालोल नरा टाळा

बह तो पो^ट अस काळा

रसनचच तया भोग

य होती न सEacuteVयोगrdquo (ampभजी)

हA ampभजी २८ वी कवता सरलावEतात न)ह तर या कलहवEतात आह

ldquoसदrdquo-व3ता (२९३) [ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ - - - ]

तSत जYर कSत कव मVयाची

कYरSत तYर न बध त याची

Kचर चषक कYर त नEता

उचत न लव पYर ldquoसदrdquo-व3ता (१०२)

ampभजी ८९ वी कवता सहदळावEतात न)ह तर या सदवEतावEतात आह

ldquoअभरामाrdquo (२९४) [ - - ~ ~ - ~ ~ - - ]

का पा डर त शampशराया

हA ीSत पहा कampश वाया

माझी न कणी नampभ रामा-

अन दर सदा अभरामा (१०३)

म6णबध (२९६) [ - ~ ~ - - - ~ ~ - ]

चाटवचानी का झकता

वEवमहEEवा का मकता

होय कस लोकn न हस

कn म6णबध 5ीण अस (१०४)

ampभजी २६ वी Sन २७ वी या कवता मQणबधावEतात आहत

कनक (२९७) [ - - - ~ ~ - ~ ~ - ]

कातची रSत हाय उरA

ताK यासह जाय दरA

आसjती परA भीषण कn

जी आ-जीव वस कनकE (१०५)

rdquoनाना वाजSत वाVयyवनी

घोष कापतस अवनी

भपा लागSन जोर महा

द5ा छद मनोरम हाrdquo (ओलव ४७)

द5ा या नावाला कोठ आधार गावत नाहA

CचIग1त (२९८) [ - ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ - ]

हAन गण नर Eयाजकड

जाय तरA गQणराज पड

दशSन Eयास दYर4-मती

)यjत करA Sनज CचI गती (१०६)

ldquoसदघन चदघन नायक जो

ससSतसागरतारक वा

तVगणकnतSन गायक जो

तोच जना ampशव-कारक वाrdquo (डKव २९३)

ldquoसलोचनाrdquo (३०७) [ - - ~ ~ - ~ - ~ - ]

hपावर भाळSन कणी

नई रमणीस िजकनी

त म खळ जळोच ना

दासी तYर _या सलोचना (१०७)

lsquoचा(लोचनाrsquo (३०८) [ ~ ~ - ~ ~ - ~ - ~ - ]

ldquoअSय ममथचतम7जYर

Mवणायतचा(लोचन

अपEacuteEय मन jक याampस म

कमराजकम राजतrdquo (काश १९)

ldquoमरSत म रSतयाVयत

5णमी5णमीampलत रतम

परपाम रमा तEतम-

तरसातरसा वयोगनीrdquo (हधश १०४५)

सभ (३०९) [ ~ ~ ~ ~ ~ ~ - ~ - ~ - ]

चरKचर ^दस रती परA

न^ह दयगण सSत परA

उघड न पण त अYरEव र-

सभ जनमन हरA Eवर (१०८)

सकतात रह (५१२९) ह सभवEताच उदाहरण आह

lsquoनपा3मजाrsquo (३१०) [ ~ - ~ ~ ~ - ~ - ~ - ]

ldquoअजाEमज ^दथ सख

वलोकलA सEनषामख

वपयोlया वलाampसनी

नपा3मजा चाKहाampसनीrdquo (मोस ८५१६)

३ T या आQण ४ या चरणाची मी यथ आलटापालट कलA आह

lsquoकटाललताrsquo (३११) [ ~ - ~ ~ ~ - ~ - ~ - ]

ldquoमनाjसतदतदAधSत

मरोRलampसतग डम डला

कटा5लampलता त काampमनी

मनो हरSत चाKहाampसनीrdquo (प ४४ टAका)

जगात गणल]ध सदरA

दराप ^दसत खरोखरA

धनास वYरती 5तीवरA

कटाललता कती तरA (१०९)

मनोरमा (३१२) [ ~ ~ ~ - ~ - ~ - ~ - ]

णयवा^हनी वत जी

अधम दायभावना Eयजी

दयवभव SतलोEतमा

कवण तीहनी मनोरमा (११०)

lsquoप8छrsquo (३१३) [ - ~ ~ - ~ ~ - ~ - ~ ]

ldquoप8छलसOननीलकश

चदनचचतचाKवश

खि डतदजनभYरमायrdquo

मि डतSनमलहाYरकायrdquo (hतमा १५८)

मोटक (३१९) [ - - ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ - ]

वाह नव जीवन ह पहळी

उEफRल पहा झडप सगळी

ह बल कस Yरझती कवन

का मोट क ह असहायपण (१११)

rdquoभानोKदय य^द वातमय

गधवपरSतमा yविजनी

बPब SनKणO तदा नपत

ात समर सभय वदतrdquo (वब ४६२६)

तोटक (३२०) [ ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ - ]

पडता कध गाठ न श]द वद

मग धाडSन भट कशातव द

सQख शात वरjत ^दसो मSन तो

बसतो टक लावSन चोKSन तो (११२)

rdquoय^द जमजरामरण न भवत

य^द चfटवयोगभय न भवत

य^द सवमSनEयampमद न भवत

इहजमSन कय रSतनभवतrdquo (सभाष ३३१४)

ह वEत फार ाचीन आह महाभाfय ख ड १ (प ३३४) मधील lsquoद ह याच Kधrsquo हA काYरका

तोटकवEतात आह मराठत मोरोपतकत हररमणीय रामायण (मोस ७३९०) ह तोटकवEतात

आह

वदषी (३२६) [ ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ - ऽ ~ - ]

गणसदर जी म^हला Sतचा

सहवास बरा सखशाितचा

मSतमद सधाशमखीहनी

वदषीच बरA ग हणी गणी (११३)

ldquoसरभषण राम रणाणी

रणकक श दवampशरोमणी

Yरपकाळ कराल वदाYर तो

रणशर रणी मदहाYर तोrdquo (राकधास ७)

मौि7तकदाम (३२९) [ ~ - ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ - ~ ]

कती बघ ampसध भयकर खोल

Sन Eयातच मौिjतक त बहमोल

ampमळ पYर पाणबयास छदाम

Sन घाampल गळा नप मि7तकदाम (११४)

पणा (९१६) ह कडवअ या मौिjतकदामवEतात आह मोसारा ९ वा सग मौिjतकदामवEतात

आह रामदासाच^ह एक उदाहरण आह-

ldquoकती रडशील कती पडशील

कती दडशील कती घडशील

नको बह चार Eयजी अवचार

कhSन वचार पहा Sनजसारrdquo (राकधास १४९)

lsquoतजप1तrsquo (३३०) [ - - - - - - ~ - ]

ldquoय य सारA दरA तमा

य तजोमला उEतमा

राीpया या मघाती

SनसारA ह तजपती (उस ३२८)

या कवततील सारA कडवी या lsquoतजपSतrsquo वEतात आहत

उBजवला (३३३) [ ~ ~ ~ ~ ~ ~ - ~ ~ - ~ - ]

जव नव यवका यवती ^दस

तव Kचर गम जडनी पस

सदय ^हमकराहSन शीतला

सतपत कनकाहSन उ7जवला (११५)

ldquoचरणयगळ सदर गोिजर

मद कवलय रडगत सािजर

शरध कमYर वाि8छSत अतर

मSनजन ^द चितSत आदर (डKव २१३०)

हसी (३३४) [ - - - - ~ ~ ~ ~ ~ - ]

साधी साधी Kचर म^हला

शगाराची Sनकड न ^हला

श]द म िथरमSत वद

दावी हसीपYर गSत पद (११६)

ldquoसवा सवा भपद सदा

Eयाpया नामा Sनampश^दSन वदा

जा हो जा हो शरण सदया

तो वNवाEमा Sनरampशल भयाrdquo (पार)

सकतात ममच (१३१) आQण मराठत lsquoपणागारArsquo हा Nलोक मोस

(८५३५) हA आणखी हसीवEताची उदाहरण आहत

व$यमाला (३३५) [ - - - - - - - - ]

मघालA का हA आभाळी

मEयpछाया आलA काळी

का हा Nयाम fटा आला

क ठ 7याpया व$यमाला (११७)

महाभाfयात दोनदा (१३५६ २२०४) काYरकसाठ वVयमालावEत योिजलल ^दसत वब

(६८२७) ह आणखी एक उदाहरण आह मराठत मोरोपतकत रामायणकथासधा (मोस ८३८) ह

का)य वVयमालावEतात आह

िनiधा (३३६) [ - ~ ~ - - - - - - ]

अEयज पोरा लावी पोटA

माणसकn ती Eयाची मोठ

जाEयampभमान कची ^दlधा

भतदयन विEत िनiधा (११८)

ldquoघाampलत खवी माला क ठ

कनर दहा जालA सटA

ाPहणhप दवा मटA

यऊSन माग vानापाठrdquo (डKव ६९४)

सकतात िनlधावEताची वब (६८१२) आQण वबजा (११९) ममच (१२५) हA तीन

उदाहरण आढळतात

Mबद (३३७) [ - ~ ~ - ~ ~ - - - - ]

ldquoKिjमणी सदYर खळ जथ

त वन मगळ राह तथ

yयान करA पर शा () यjत

MीहYरपकज चEती चEतrdquo (डKव २६०)

ldquoहासत हासत बोल ऐस

भाlय फळागत तझ कस

वOपणी तज पाभटA

सौoय महा मज दाट पोटArdquo (डKव)

lsquoसरवधrsquo (७११) [ ~ ~ ~ - ~ - ~ ~ ~ - ~ - ]

भ मनोरथा परव नाचती

सरवध कळा उरवीनाच ती

Sनवव सिfटत पवन वीजन

सरSत सवलA नवनवी जनrdquo (मोम8ञ ६०)

मोम8ञ-मyय २० ३३ ३६ ४२ ४९ ५१ ५२ ५५ ५७ ५८ ५९ ६० ६३ आQण ६७ वा ह Eumlलोक

या सरवधवEताच आहत

ldquoम3तमधपrdquo (७१२) [ - ~ ~ ~ ~ - - ~ ~ ~ ~ - ]

म3तमधप मी राSन भटकता

चEत झलवती फRल वनलता

SनEय भटकण थाPबवल अस

^द)य समन त हाय न गवस (२०६)

lsquoपवनस3तrsquo (७१३) [ ~ ~ ~ ~ ~ ~ - ~ ~ ~ ~ ~ ~ -]

ldquoपवनस3त कव थम मन हरA

सगळ बहसखी भampस मग करA

Kचर नग^ह तो कKSन कणव द

lsquoकYर न ^हत असाrsquo भ^ह पण वदrdquo (मोम8ञ २२)

इिदरा (७१४) [ ~ ~ ~ - ~ - - ~ - ~ -]

ldquoजयSत त ऽ धक जमना laquoजः

Mयत इिदरा शEumlवद ^ह

दSयक kNयता ^द5तावका-

EवSय धतासवEवा वचतवrdquo (भाग १० ३१ १)

ह भागवतातील गोपीगीत जस इिदरावEतात आह तसच

ldquoगटलाampस त नदगोकळी

PहणSन इिदरा-वास य थळी

सकळहA सखी या laquoजी हरA

वरहदिjखता गोपसदरArdquo (वामन)

ह वामनाच मराठ गोपीगीत^ह इिदरावEतातच आह मोरोपताच म8ञरामायण (मोस ८

४३८) ह बहतक आQण आधSनक मराठत lsquoकnSत आQण ीSतrsquo (च २३२) मधील प^हल ३४ Nलोक

हA या इिदरावEतात आहत

ldquoपरम नीच मढा सळी नया

न गQण पावती आपRया लया

परमनी lsquoचम ढासळीनrsquo या

अYर Pहण lsquoरणी ताप Rयाल याrdquo (मोम8ञ ३८)

या Nलोकात होणारा यSतभIacuteग अ5रचमEकतीसाठच 5Pय मानावा लागल-

Rता(७१५) [ - ~ - ~ - ~ ~ ~ - ~ -]

बीज परRयावण न पीक य

वO सहायातSन Kज वय

कोि डता तमी कKSन क4ता

वणदवता दYर पळ Rता (२०७)

ldquoरामभोजरा धरQणम डल

शासSत म भसरकदPबक

दानवभवमधरभाषत

र8जय8जन SनजवनीSतampभःrdquo (ममच १ ३६)

नरहYरकत गIacuteगारEनमाला (१३२१३३) ह दोन Nलोक या 4तावEतात आहत

lsquoअिजतसि3याrsquo (७१६) [ ~ ~ ~ ~ ~ ~ - ~ ~ ~ - ~ - ]

ldquoतवSत सरमनी भampस सवहA

PहणSत lsquoजयrsquo अस वध^ह सवहA

बरव करव Eया अYरचहA Zया

सदयplusmnदय तो अिजतसि3याrdquo (मोम8ज ६१)

lsquoशववधीrsquo (७१७) [ - ~ - ~ - - ~ ~ ~ ~ - ]

ldquoMीस तो पस कnश पनरपी

ह कथासधा भjतसनर पी

ampसध लIacuteSघता ा7यबळSनधी

वानरागम जव शववधीrdquo (मोम8ज ३०)

lsquoभRrsquo (७१८) [ ~ ~ ~ ~ ~ ~ - - ~ ~ ~ ~ -]

ldquoभरत सखवला भार उतYरला

भजSत कव भवी याच स-तYरला

बसSन पतपदA वEumlव Sनववल

दYरत ampभववल भR िजववलrdquo (मोम8ज ६६)

lsquoCQतrsquo (७१९) [ ~ ~ ~ - ~ - ~ ~ ~ ~ ~ ~ - ]

ldquoCQत मयरस PहणSत जळद या

भampस दवत भजनबळ Vया

कKSन ताप हा सकल पळव तो

अSतवदायता कट कळवतोrdquo (मोम8ञ ६९)

ldquoम$वराrdquo (७२०) जला-VवरावEता

[- - ~ - ~ - - - ~ - ~ - ]

ldquoसौभाlयसदरA गलAस का Eवर

पाह कठ तला का)याEम असर

सौदयनिदनी त सव जाणशी

नfठय का तला शोभ म$वरrdquo (माजग ९२)

lsquoआनदकदrsquo (७२१) [- - ~ - ~ - - - - ~ - ~ - - ]

ldquoआनतकद लोकn हा शाहबाळ माझा

पाहSन यास शोकn उRलास होय ताजा

अधार गाढ भोती चता परA नको ती

हायभस ओती हा बालच4 माझाrdquo (माजग ८०)

lsquoआईची आठवणrsquo (माजग ८२) lsquoअvात नाथासrsquo (माजग ८४) आQण lsquoआईrsquo (यध ४१) या

कवता आनदकदवEतात आहत

lsquoअनरागrsquo (७२२) [ ~ ~ - ~ - ~ - - ~ ~ - ~ - ~ - - ]

सकलास हाय आह जरA एकलच जाण

5ण सिध सIacuteगतीला जगतीच ग सजाण

रम या ampमळन त मी Eयज वRलभ पा हA

अनरागगभमी जगतीच एक पाहA (२०८)

lsquoबगमच वरहगीतrsquo (माजग ८९) ह या अनराग वEतात आह

आनदकद आQण अनराग याpया ampमMणाची दोन उदाहरण मोरोपताpया कतीत

आढळतात

ldquoरसन न राघवाpया थोडी यशात गोडी ०

Sनदातती जनाpया वाता वधधनाpया

खोया )यथा मनाpया काहA न यात जोडीrdquo (मोफका ४२०६)

ldquoplusmnदया बर वचारA नाम मर न ताप ०

नामीच भाव राहो दfकमपIacuteक वाहो

सौoया मयर लाहो ज मोजव न मापrdquo (मोफका १३६८)

अमतराय कत lsquoजग)यापका हरAला नाहA कस Pहणावrdquo (अकस १३४) ह पद^ह याच

कारच आह या पVयकाराpया पण जाSतवKपाला रसना ह नाव Vयाव

ldquoकदपrdquo (७२३) [- - ~ - ~ - ~ ~ - - ~ - ~ - - ]

का हो कampलनतSत Vयाव महEEव मोठ

रEनासव खणीतSन घतात जन गोट

अvात जम पावSन सoयात हा तथाप

कदपकाित सदर इ4ापरA तापी (२०९)

lsquoजगारArsquo आQण lsquoपजारArsquo (माजग ८९ ९०) या कवता कदपवEतात आहत

ldquoव$यलताrdquo (७२४) [ - - ~ - ~ - - - - ~ - ~ - ]

ldquoव$यqलतमाण हासSन साजणी

अधार गदवनी जाशी पहा झणी

रता पढ ^दसना अदाज होईना

हा जीव पाठलागी मी लावला पणीrdquo (माजग ९०)

lsquoमाची ampश5ाrsquo (माजग ८७) हा कवता^ह वVयRलतावEतात आह

ldquoवशाखrdquo (७२५) [ - - ~ - ~ - ~ ~ - - ~ - ~ - ]

गला वसत मागSन च डाश ताप द

^ह डल कोण खळत आता उहामyय

सyया बघSन रि8जत यती य-याmdash

वाट ^दनात सौoयद वशाखमाampस या (२१०)

lsquo5मवrsquo lsquo^दनातrsquo lsquoवयjतवलापrsquo lsquoसिfट-वभवrsquo (माजगा ९१-९४) आQण lsquoकवकातळrsquo

(गका ३६) या कवता वशाखवEतात आहत

lsquoधवलकसमrsquo (७२६) [ ~ ~ ~ ~ ~ ~ - ~ - ~ ~ ~ ~ ~ ~ - ~ - ]

ldquoधवलकसमधाYरणी मदलहampसतकाYरणी

वशदवमहाYरणी ववधलampलतहाYरणी

तKणplusmnदयहाYरQण मदनजलधताYरणी

वपलजघनभाYरणी VवरदमधरचाYरणीrdquo (यर २३३)

दमनक (७२८) [ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ]

ldquoणयभYरत-

मधरचYरत

भजनस^हत

पशपम^हतrdquo (hतमा १४८)

ldquoहालाrdquo (७३२) [ - - ~ ~ - - - ]

ldquoनराNय मनी माज

Eयाला^ह न सीमा ज

द शाित अनीहाला

त रागमयी हाला (२११)

मातगी (७३७) [ - - - - - - ]

ldquoऐकोनी ह वाता

जालA त शोकाता

रामाची हA वाणी

लाग वावाणीrdquo (मोसारा ५३८)

lsquoसजनकलतrsquo (७४१) [ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ - - ]

ldquoसजनकलतकथनन

बलदनजमथनन

णSयष रतमभयन

कटरSतष कल यनrdquo (hतमा १६१)

माणवक (७४२) [ - ~ ~ - - ~ ~ - ]

गोड अशा बालवयी

विEत सदा मोदमयी

रPयतम kNय बघ

माणवक-Znडत ग (२१२)

ldquoभममय हPयतट

शमसखीनमरताम

पमखी पगहा

वS सती मSत मतीमrdquo (ममच १२७)

सeफqलक (७४३) [ - - ~ ~ - - ~ ~ ]

ldquoसध5तबधlaquoज

सचाYरतकnSतyवज

गोपीगणशमाeकर

मा पालय दामोदरrdquo (hतमा २०९)

ldquoनीराधपभEयातगोपNवरमागाMतrsquo (hतमा २०८) या पVयात सPफRलकाच २८ चरण

आहत

lsquoपsषो3तमrsquo (७४४) [ ~ ~ - ~ ~ - - ~ ~ ]

ldquoपsषो3तम वीरlaquoत

यमनाshyत तीरिथत

मरलAyवSनपरZय

सरभीlaquoजनादयrdquo (Kतमा १५३)

कलटा (७४५) [ ~ ~ ~ ~ - ~ ~ ~ ~ - ]

ldquoKचरपटः पampलनतटः

पशपपSतगणवसSतः

सममशचजलदhच-

मनampस पYरफरत हYरःrdquo (Kतमा ५७)

याpया वरAल चतfपदA^ह याच वEतात आह

ldquo5SतविजSतथSतव^हSत-

laquoतरतयः परगतयः

उK KKधगK दधव-

यध करवः वमYरकलमrdquo (द डी ३८५)

तरलनयन (७४७) [ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ]

ldquoकसमSनकररचतचकर

नखरविजतमQणजमकर

सभटप^टमरampमतमथर

वकटसमरनटनचतरrdquo (hतमा १५२)

या पVयात तरलनयनाच १८ चरण आहत या)यSतYरjत वदातदampशककत

यादवा`यदयातील ६३९ हा Nलोक तरलनयनाचा आह

lsquoसाशकrsquo (७४८) [- - ~ ~ - - - - - ~ ~ - - - ]

ह काय अस होई साशक धपाप उर

डोzयात जम पाणी डोjयात उठ काहर

एकात गम ठवी छातीवरती ओझ

अधार फर भती गलA दSनयचा नरrdquo (माजग ९५)

lsquoकाहरrsquo (माजग ९५) आQण lsquoभयाण सम4ातrsquo (गका १०१) या कवता साशIacuteकवEतात

आहत

ldquoरeयक1तrdquo (७५०) [ - - ~ ~ - - ~ ~ - - ]

ठाव न कणा गज plusmnदAच

ठाव न कणा रIacuteग सधीच-

माया plusmnदयी SनEय रमो हAmdash

रeयक1त कोणास न मोहA (२१३)

lsquoसधाकरrsquo (माजग ६३) हA कवता या रPयकSतवEतात आह

ldquoमjदराीrdquo (७५१) [ ~ ~ - - ~ ~ - - ~ ~ - ]

मधकालA कSत हA रIacuteग-मजा

गमती या गमतीpया गमजा

णयी मEत न का ममद

मjदराी नजरन मध द (२१४)

lsquoबालampमासrsquo (माजग ६७) हA कवता या म^दरा5ीवEतात आह

टAप अरबी छदशाामाण चरणारPभी ( ~ ~ - - ) हा गण असRयास Eयाpया

^ठकाणी (- ~ - - ) हा गण वकRपान यऊ शकतो आQण शाा4 ढबलAयसी या यायानच या

वकRपाला ग7जला7जलAत वाव ^दला आह तथाप हा वकRप Sनfठरपण काढन टाकण हच

शाशO आQण यjत आह तसच चरणाती ( ~ ~ - ) हा गण असRयास तथ^ह वकRपान ( -

- ) हा गण घाल याची व^हवाट आह परत हA व^हवाट वEतरचनpया मलभत तEEवाला बाध

आणणारAच आह

ldquoवनमालाrdquo(७५२) [ ~ ~ - - ~ - ~ - ~ ~ - ]

नगरAचा न तो ^टक उजळा

नलग तो अampश5त तजला

पटता हA तझी उरA धYरतो

वनमाला जशी धरA हYर तो (२१५)

lsquoमोSतयाचा गजराrsquo (माजग ७८) हA कवता या वनमालावEतात आह

ldquoनहलताrdquo(७५४) [ - ~ ~ - - ~ ~ - - ऽ ~ - ]

म हट का उगव साजणी

म मर मा असया-तणी

म हव कPपण काढA तझ-

नहलता h5 रणीहA hज (२१६)

lsquoलाज जरा हास जराrsquo (माजग ५७) हA कवता या नहलतावEतात आह

ldquoमानवतीrdquo (७५७) [ - ~ ~ - - ~ ~ - - ~ ~ - ]

ीSत करA तजपढ नcedil मला

आज कठ जीव नस हा मला

दव मला ^दिlवजयpछा न)हतीmdash

मानवती जाईल वाया नवती (२१७)

lsquoअबोलाrsquo (माजग ५६) हA कवता या मानवतीवEतात आह

ldquoकाaचनकाितrdquo (७५८) [ - ~ ~ - - ~ - ~ - ~ ~ - - ]

पाहSन Eया चाKतस कोण फसना

जीवन छ Eया मरAचक त असना

कnव कh य कदाच साच न का ती

जीव Sनव का बघSन काaचनकाती (२१८)

माजग ८१ वी कवता या का8चनकाित वEतात आह

हसयनी (७६२) [ - - - - ~ ~ ~ ~ ~ ~ - - - - ]

ldquoनीतोpAEligाय महरampशampशररNमK-

रानीलाभवरचतपरभागारEनः

7योEनाशIacuteगकाampमह वतरSत हसयनी

मyय ऽ यplusmnः फ^टकरजतampभिEतpछायाrdquo (करात ५३१)

lsquoशभकामीrsquo(७६४) [ ndash ndash ~ ~ ndash ndash ~ ~ ndash ndash ~ ~ - -]

जाशील जरA दAपवनी लोचन जाई

होती समन पायतळी धय तया हA

भIacuteगापYर Eया पोटभh लोलप का मी

छ ^द)य पतIacuteगापYर हा मी शभकामी (२१९)

ldquoकोल भव कोऽल जगदालPबमवतम

वामी शभकामी कल भमीमसराताम

वाराampशगभीराPभampस काराभवन ऽ ampभ-

ताampमह मताampमव यतामदहाष=तrdquo (ववच ३८७)

ह वEत तरA (मदाकनी कदाचत नसल तरA) अरबी-फास= छदः- शााpयाच Vवारा

^हदथानात आल आह अस वाटत मराठत तरA या वEतातील lsquoampभRलAण न त सदरA बाणा न

ampशकारArsquo (माजग ५९) हA सपYरचत कवता फास= वEत डोzयापढ असRयामळच Sनमाण झालA

होती पण आता वEताच नामकरण कYरताना जो सकत Nलोक या वEताचा आढळला Eयातीलच

एका श]दावhन त करण योlय वाटत

lsquoरानकशोरArsquo (माजग ६०) lsquoyयासातन भासrsquo (यथ ४०) lsquoजीवतNवरAसrsquo (गफ १३) या

कवता या शभकामीवEतात आहत

ldquoकलावतीrdquo(७६५) [~ - ~ - ~ ~ - - ~ - ~ - - - ]

समानशील सखी ती हवी प8जात

अलIacuteगकतीच न जी मा होय म8जात

कशास कवळ ती Kपशाampलनी भाया

कलावतीjह नको काय शाampलनी आया (२२०)

lsquoढोIacuteगrsquo (माजग ७६) हA कवता या कलावEतीवEतात आह

ldquoमरCचकाrdquo (७६६) [~ - ~ - ~ ~ - - ~ - ~ - ~ ~ - ]

नको तझा )यवहारा िजथ Sतथ पगडा

उगाच Sनfफळ माज मनी जनी झगडा

5णक जीवत ह यास चाhता खलवी-

मरCचका^ह hच जी रणी मग झलवी (२२१)

lsquoअगोटAची भटrsquo lsquoठमरArsquo lsquoीवभावrsquo lsquoका सIacuteकोचrsquo (माजग ७१-७५) lsquoअनक

सIacuteZमणानीrsquo (यध ४६) lsquoफरताrsquo (यज १७) lsquoससारसखीrsquo (यग ८८) आQण lsquoरampसक सशयताrsquo

(गफ २३) या कवता मरAचका वEतात आहत

ldquoशरयrdquo (७६७) [~ ~ - - ~ ~ - - ~ ~ - - - -]

णयावीण गम नीरस सारA सfटA

णया गोड ^दस सव-कठ ती kfटA

कध नावाSतल जाद फरवी मातmdash

शरय नावच लावी चटका ह मात (२२२)

lsquoसौभाlयवतीrsquo (माजग ६६) हA कवता या शरयवEतात आह

यशया(७६८) [ ~ ~ - - ~ ~ - - ~ ~ - - ~ ~ - ]

कQण वागीश कलाampभv तपोराampश कवी

नप Eयाला वदला कn द हतला ampशकवीmdash

न लग ampश5ण जाEया पटता ीत वस

यशया गKतत तत करA आVयरस (२२३)

माजग ६३ वी Sन ६४ वी या कवता यampशfया वEतात आहत

सरभ (७६९) [ ~ ~ - ~ ~ ~ ~ - ~ ~ ~ ~ - ~ ~ ~ ~ - ]

शरणागत-भरणातत-कhणाकर-plusmnदय

सरमाSनत-परमाpयत-शरमाYरत-वमतम

शमलाampलत-कमलासन-वमलानन-वनत

भज मानस SनजमाMयमजमाहतमदनम

हA कवता शारदाSतलकम मधील ampशवकणामतातन Pहणन ाऊनन आपRया Sanskrit

Prosody या पतकात उykत कलA आह

यशोगध(७७०) [ ~ - - ~ ~ - - ~ ~ - - ~ ~ - - ]

लताी समना डोलत र मlध मद त

नको आदh सIacuteकोच अलAला मध द त

जरA रा^हल अvात तझ hप न खती

यशोगध तझा नईल र वाय ^दगती (२२४)

lsquoतयावीणrsquo (माजग ५८) हA कवता आQण -स (यग ८६) या कवता यशोगधवEतात

आहत

यामकात (७७१) [ - ~ - ~ ~ - - ~ - ~ - ~ ~ - - ]

दAघकाल नस प आQण दवदयन

चार प ampमळनी^ह काळसIacuteकट यण

जाऊनी वनवासास प EयातSन दोघ

भप हाय Pहण lsquoरामrsquo यामकात-वयोग (२२५)

माजग ८३ वी कवता या शामकात वEतात आह

नपर (७७२) [ - ~ ~ - - ~ - ~ - ~ ~ - - ~ - ]

दर तयावीण मक जीव झर एकला

राह तया द 5णक व5 तया टकला

पशSनया तज धय म8जळ नादात हा

नपर पायी सकPप गIacuteगत खळ भला (२२६)

lsquoमसPमrsquo (माजग ८०) हA कवता या नपरवEतात आह

रसोदा3त (७७३) [ ~ - - ~ - ~ - ~ ~ - - ~ - ~ - ]

धनाचाच लोभ दख कतीकास नाचवी

कणा कnत=चाच नाद कती वाद माजवी

तझी ीSत हAच एक सख शातवी मला

रसोदा3त जीवनी न दजी शिjत शीतला (२२७)

माजग ८४ वी कवता या रसोदाEतवEतात आह

ऊषा(७७४) [~ - - ~ - - - ~ - - ~ - ~ - ]

जहालA ऊषा जागी सख त^ह हो झणी

ऊषसारखा ऊ8ची करA साज साजणी

Sतच hप दावाया बन ampसध आरसा

पहा त बहारAचा तझा ईद दपणी (माजग ६९)

lsquoबोधनrsquo (माजग ६९) आQण lsquoमनोवाampसनीसrsquo (यग ६५) या कवता ऊषावEतात आहत

Qीलला (७७५) [ - - - - - - - - - - - - ]

मदारा ऽ मदा ऽ ऽ राम दारा मदा ऽ ऽ रा ndash

याध_ना दEयारः शषा^4 त ाता

सारावासारावासारावासाराऽवाmdash

गालAढा शIacuteगालA यया ऽऽतान सPभतम (वलस १४२७)

मनोमोjहनी(७७६) [ ~ - - ~ - - - ~ - - ~ - - - ]

खzया उठ खळाया तरA य जनामाजी

तला वाटती का र इथ सव दामाजी mdash

कणाला कणी आह तPहाला न चता ह ndash

मनोमोjहनी माझी सखी होईना माझी (२२८)

lsquoजातानाrsquo (माजग ६८) हA कवता हA या मनोमो^हनीवEतात आह

रगराग(७७७) [ - ~ - ~ - - - - ~ - ~ - - - ]

विEत Eया शकाची का ात होय अयासी

आQण मी सख नाहA वीतराग सयासी

5]ध ल]ध मी होतो दखता तझी मत=-

रगराग ओस ड ग तया पदयासी (२२९)

lsquoमशरrsquo (माजग ७७) हA कवता आQण lsquoयाचना आQण ीSतrsquo (माध ५) या कवता

रIacuteगरागवEतात आहत

Cगmरबाला (७७८) [ ~ ~ - - ~ ~ - - ~ ~ - - ~ ~ - - ]

न ^दस ओज परA या न ^दस काित Sनरोगी

सगळी सकSत हA स`य कशी वampशक ढोIacuteगी

न^ह आNचय hच दगम रानात ampशवाला

वलस कSतचाKEव िजच ती Cगmरबाला (२३०)

lsquoसखय काय कh मी (माजग ६४) हA आQण lsquoशोधrsquo (गफ ५१) या कवता या

गYरबालावEतात आहत

वसधरा(७७९) [ ~ - ~ - ~ ~ - - ~ - ~ - ~ ~ - - ]

^दस अजन मला ती सन राजस मत=

सदा Mमlaquoत सा5ात 5माच मानसपत=

^दस जण अनराग अन_य माQणक रEनीmdash

वसधराच अहा ती सशील सोampशक पEनी (२३१)

lsquoउखाणाrsquo (माजग ७०) हA कवता या वसधरावEतात आह

इदमखी(७८०) [ - ~ ~ - - ~ ~ - - ~ ~ - - ~ ~ - ]

वाट कती पाह तरA धीर Sनघना मधर

गज कथ का मSनच तच कळ त चतर

भवर का मEय जग तच मला जीवन ग

इदमखी ampसध नको बद मला एक पर (माजग)

माजग ५४ वी कवता हA इदमखीवEतात आह

माCथनी (७८१) [ ~ - ~ - - ~ ~ - ~ - ~ - - ~ ~ - ]

कधीच का त मला न पाहशी मभर

सन होशील पढ परA कठ नम बर

पड पहा SनिfZय मी पKष होऊन भला ndash

न बोलव तज पहा माCथनी त अबला (२३२)

माजग ८५ वी कवता हA या माथनीवEतात आह

ldquoपा6णबध(७८२) [ - ~ - ~ - ~ ~ - - ~ - ~ - ~ ~ - ]

पण भावसIacuteगSतन होय सारखी गती

तीवना ववाह पहा बिदवास कn जगती

हतपादबधन का यjत सागरोEतरणी

पाQणबध मा इथ बधमो5 तो मरणी (२३३)

माजग ७७ वी कवता या पाQणबध वEतात आह

मानसभaजनी(७८३) [ - ~ ~ - ~ - ~ - - ~ ~ - ~ - ~ - ]

यिfट तझी जण सh गाल गलाब कn तझ

कतYरकाच कस ह न ^हर सखी तझ

आQण ^हT यापरA कशी kिfट कठोर साजणी

मानसभaजनी तझ नाव पड पहा जनी (२३४)

सोमराजी(७९०) [ ~ - - ~ - - ]

धतोEसाहपरा ndash

iexclयSत5तसरा ndash

Vयतो ऽ Yरवदरा ndash

shyय ाप शरात (hतमा १६१)

णायकमारचYरऊ या का)यातील २ T या सधीतील ३ र कडव आQण ६ )या सधीतील १३

व कडव हA सोमराजीवEतात आहत

मीला (७९२) [ ~ - - ~ - - ~ - - ]

नराpया रहा वYरणीला

करA लAन हA सfटAलAला

बघ अजनात भावी

Sन हो मवडी मीला (२३५)

माजग १०५ वी कवता या मीला वEतात आह

सौदामनी (७९३) [ ~ - - ~ - - ~ - - ~ - ]

जरA थाSय वा सौPय नाहA भा

जरA राहशी त धhनी नभा

तरA होय मघावEता याampमनी

तदा दावशी माग सौदामनी (२३६)

मराठ कव अमतराय याच ^हदA सदामचYर या सौदाampमनी वEतात आह ampभरा ११ वा

सग या सौदाampमनी वEतात आह lsquoअनततोrsquo (तासक ९८) lsquoSतvाrsquo (तासक १५९) lsquoरampसकास

वनतीrsquo (काव ९०) माजग (१०३ वी Sन १०४ वी) या कवता याच वEतात आहत

मघावल (७९४) [ ~ ~ ~ - ~ - - ~ - - ~ - ]

plusmnदSय अमताचा पहा आशय

खर दAपवी kिfट तजोमय

बसSन वातयानी अस पावलA

धरQणची सखी कोण मघावल (२३७)

तSनतघोरघोषाहासातला

तरलतारवVयpछटालोचना

वर^हणीजनाणघातोVयता

नभाampस रा5सीय न मघावल (ह २१८९)

भजगयाग (७९५) [ ~ - - ~ - - ~ - - ~ - - ]

^दस कतकn का8चनाचच पान

पड भलहA वणमढास का न

मना स7जना घात र घात यात

वनी कतकnpया भजगयात (२३८)

ampभऊनी जना एक बाजस )हाव

न होऊन कोणासहA दखवाव

कणी दfट अIacuteगास लावील हात

तरA दाखवावा भजगयात (२३९)

भास (अampभषक ६१५) ह भजIacuteगयाताच एक ाचीन उदाहरण आह मराठत रामदासकत

lsquoमनाच Nलोकrsquo आQण रामायणातील काहA भाग तसच क टकत lsquoराजा ampशवाजीrsquo हA

भजIacuteगयातवEतात आहत

पढAल पVयात वयVनIacuteगा आQण भजIacuteगयात याच ampमMण आह

तझी मा ओजिवनी फSत kfटA

वहIacuteगा तया गायन गIacuteग सfटA

उडोनी उच उEसाह भाती ाथशी भान

रहय राQखशी राजी कती हA थोरवी वान

तयासारखा भjत त भampमपfटA

वहIacuteगा तया गायन गIacuteग सfटA (सजी)

कद (७९६) [ ~ - - ~ - - ~ - - ~ - - ~ ]

कणी भावनpया वलासात तRलAन

Pहण plusmn7ज त plusmnVय Eयाpयात आनद

कणी बOpया िjलfट लAलपढ दAन

चमEकार Eयाला गम कn कलाकद (२४०)

अस कप अEयत हा खोल ससार

जल EयातलA दतर jलशहA फार

अशा कप ज मlन होतात Eया हाच

अस र7ज उshyारणा धम हो साच (ampभअSन २१३)

ववा ampभड या पVयाpया वEताला समाRया कोणEया आधार Pहणतात त कळत नाहA

सधा (८००)

[ ~ - ~ ~ ~ - ~ ~ ~ - ~ ~ ~ - ~ ~ ~ - ~ ~ ~ - ~ ~ ~ -]

^हतावह अस जव पYरिथSत तPहा तव

^हतातव झटा ^हत लहा

घडी गत पहा नच तPहा ampमळ शक बह-

धनापण कKSन^ह अहा

यथावध करA कSत यथोचत धरA Zम

तदाय न तया लघ अस

वजीवत तया लघ गम Mम न जो कध

करA पYर सदालस बस (ampभजी २५४ वी)

वागीवर (८०२)

[~ - - ~ - - ~ - - ~ - - ~ - - ~ - - ~ - - ~ - ]

यशोगीत गाती तया Znडताच

िजथ )यासवाRमीक मोठ कवी

Sतथ वाि8छत 54 पVयात माझी

कथनी बळ मी तला ऐकवी

साद तया भिjत काहA जनाची

जड माQझया मlध आSत-वरA

परA फSत द लोकदjख वदाया

अता ाथना हAच वागीNवरA (२४१)

ampभत मी तया चPबनात (माजव ४२) हA मराठतील या वEतातील प^हलA कवता

होय या वEतात मदारमालप5ा आरPभीचा एक लघच काय तो अधक असRयान याला

समदारमाला ह नाव द यात आल पढ वागीNवरA ह नाव ^हदA छदःभाकरात आढळल पण

या नावाला आधार आढळत नाहA या वEतात lsquoआमची मायबोलArsquo (माजव ५८) lsquoमराठबाणाrsquo

(माजव ८४) lsquoमाझा महाराfrsquo (यध ५५) मायदवकत lsquoनको ह नक तrsquo (माभा ३१) इEया^द

अनक कवता आता झाRया आहत

मथान (८१६) [ - - ~ - - ~ ]

उVगीणताh य

वतीणकाh य

ग8जालताप8छ ndash

प8जायताप8छ (Kतमा ११९)

कतमाला (८१९) [ - - ~ - - ~ - - ]

आला लढायास यथ

माघार _याया न यत

का कापवीत तPहाला

ती शची कतमाला (२४२)

कोठSन हा सर यतो

तो कोण हA तान घतो

सIacuteगीत Eयाच सदाच

पावSन hपा कदाच

वाट तरA EवEपदाच

आNचय साधी कस तो (सभा)

lsquoसनीतrsquo (८२२) [ - - ~ - - ~ - - ~ ]

सनीत दतयSनतार

कRयाणकाK यावतार

पfपषकोद डटIacuteकार ndash

वफारम8जीरझIacuteकार (Kतमा १४५)

यम पYरyवतदfटाय

चZः पहा माRयजfटाय

^द)याः ियः कampलतfटाय

कदपरIacuteगण पfटाय (Kतमा १६१)

तारामती (८२३) [ - - ~ - - ~ - - ~ - ]

राीतनी मघ यती नभी

यवोत यणार त मी न भी

नाहA परA जीवताराम ती

मायासव कव तारामती (२४३)

माझा ^दसो हा Yरकामा Qखसा

बोला मला मख वडा पसा

याची न माया मनाला 5ती

मायामध गIacuteग माझी मती (सजी)

लयाjह (८२५) [ - - ~ - - ~ - - ~ - - ]

हA भषण बधन मा होती

छदासहA मjतता Vया अहो ती

का)यी कव होय र व8जना हA

जथ लयाjह श]दौघ नाहA (२४४)

ldquoर`भा पदयास जथ करAना

नाचल क]जा Sतला राहवना (प म लाड)

ampभडकत अलIacuteकारSनhपणात (प १४४ १४९) लयाा^ह वEताची दोन उदाहरण आहत

सारग (८२६) [ - - ~ - - ~ - - ~ - - ~ ]

का माYरती )याध जीवास Sनfपाप

हो दबलानाच मोठा जगी ताप

दखा कती रPय डोळ कसा रIacuteग

दावी कस पादलाampलEय सारग (२४५)

मोरोपताच रमणीय रामायण (मोस ७३८३) ह या सारIacuteगवEतात आह

अमत=व1न (८२७)

[ - - ~ - ~ ~ ~ - - ~ - ~ ~ ~ - - ~ - ~ ~ ~ - ]

दावी कणी कवन नावीय त लव न

ठावी न कRपलSतका

yवातास ज जमव पाथास ज दमव

कातार Eयात गSत का

वणाकती सबक हा ास ह यमक

तो दाखवी अवनयndash

ना ज सनीत Sनत गाज सन वSनत

कn अमत=व1न न य (२४६)

सकतात चटAभविनQखलखटAकदPबतhवाटAष नाकपटलA ह शIacuteकराचायकत अPबाfटक

तो (बतो १९७) आQण वदातदampशककत यादवा`यदय (४१२४) हा Eumlलोक हA या

अमतyवSनवEतात आहत मराठत मोरोपताच कवय रामायण (मोस ७३७०) आQण

सVगEनरामायण (मोस ८५१) हA दोन रामायण या वEतात रचलA आहत आधSनक मराठत

रणवहाराचा १६ वा सग या वEतात आह अमतyवSन ह नाव कोणी ^दल ह कळत नाहA

मदारमाला (८२९)

[ - - ~ - - ~ - - ~ - - ~ - - ~ - - ~ - - ~ - ]

जाया हरApया जरA ठवत ीSत

Eयाची परA रASत अEयाहA

कोRहाळ हो घोर वRहाळ तो थोर

Eयाला न तो घोर बालहA

Vयाया सखारामा राहSन Sनfकाम

दई घनNयाम ती मागणी

मदारमाला रमालाच लाभ

उभा व5 तो सEयभामाIacuteगणी (२४७)

lsquoअNवघाटA kशतrsquo (मोफका १३६४) आQण lsquoगIacuteगातवrsquo (मोफका १७१) हA का)य

मदारमालावEतात आहत गhरामायणाचा ६४ वा Nलोक^ह याच वEतात आह

1नझन=व1न (८३०) [अमतyवनी - ~ - ]

दहामधील बळ खचSनया सकळ

होई उदार मग जीवावरA

ओढावयास बळ दईल तो बळ

पाऊल ह अढळ ठवी वरA

थोडा चळSन जYर यशील भampमवYर

कोणी दया न कYर तयावरA ndash

7या ओ^ढयतोस वर तहA तयाचवर

यतील सव तर सपापरA (कमा १२)

सवगामी (८३१) [ ७ तगण २ गK ]

जो लोककRयाण साधावया जाण

घई करA ाण Eया सौoय कcopy च

Sनदाजनी ास अथ= वपयास

कारागहA वास ह भोग 7याच (दशा)

आभार (८३२) [ सारIacuteगVवराhवEता ]

दवापरA मातसवा करA अय चEतातरA

जो धरAना कधी yयास

मनोSनया गाय हA आपलA माय दता Sतचा

काय कसा कसायास (वक १३०)

lsquoवानदसाटrsquo (८३४) [ - - ~ - - - - ~ - - ]

गाजो जगी या जी लोकशाहA

तीचच आPहA याजी ampशपाई

िजvास ampभ5 आजम चाकर

वानदसा अRलाह अjबर

हA माजग १०७ वी कवता या वानदसcedilावEतात आह

lsquoवदनपhrsquo (८३९) [ ~ - ~ ~ ~ - - ]

इद वदनपh

य तव वभाSत

इह laquoजSत मlध

मनोमरता म (प ८९ टAका)

lsquoभावनीrsquo (८४०) [ - ~ - - ~]

काampमनील5

मोदन द5

भावनीप5

मामम र5 (hतमा १२४)

lsquoनदकलचRrsquo (८४१) [ - ~ ~ ~ - ~]

नदकलचR

लतभवत4

कदजSयदत

दfटकलहत (hतमा १४४)

YरIacuteगदhभIacuteगndash

तIacuteगगYरशIacuteगndash

शIacuteगhतभIacuteगndash

सIacuteगधतरIacuteग (hतमा १४२)

करभीर (८४२) [ ~ ~ ~ ~ ~ - ~ ]

पampलनधतरIacuteगndash

यवSतकतसIacuteगndash

मदनरसभIacuteगndash

गYरमलसदIacuteग (hतमा १४७)

$वयोधा (८४७) [ - ~ - - ~ - ]

ampभरा (११३) आQण ampभडकत अलIacuteगकार Sनhपणातील lsquoसव या भवरArsquo हA दोन पVय

VवयोधावEतात आहत

गजगती (८५१) [ ~ ~ ~ - ~ ~ ~ - ]

मन कठ नच जड

Sतजवण तडफड

तYर करA अलग ती

मज कशी गजगती (२४८)

lsquoवीरवरrsquo (८५३) [ - ~ ~ ~ - ~ ~ ~ ]

चाhतटरासनट

गोपभट पीतपट

पकर दEयहर

क8जचर वीरवर

नममय कfण जय (hतमा १५६)

हसमाला (८५४) [ - ~ - - ~ - - ]

Eयाचया मानसात

कRपना Zडतात

कn सवण= माला

पाडती हसमाला (२४९)

वीरलgमी (८६०) [ - ~ - - ~ - - ~ - ]

शची फोडनीया फळी

घाव घालAत य या थलA

अिlनकाfठ करA भ5ण

वीरलgमीस Eया वदन (२५०)

सकतात रIacuteगततोषतvाSतना (hतमा २००) या पVयात वीरलमीच ५४ चरण

आहत आQण मराठत माजग १०६ वी कवता या वीरलमीवEतात आह

भामनी (८६१) [ - ~ - - ~ - - ~ - - ]

तारका अPबरA थोडjया का

माYरत मी न कोणास हाका

शZताT यापरA जी समाजी

भामनी वामीनी तीच माझी (२५१)

ampभजी ४२ वी कवता आQण ताबकत lsquoराजराजNवरा हो दयाळाrsquo (तासक १०९) हA कवता

या भाampमनीवEतात आहत

वरसदर (८६५) [ - ~ ~ ~ - ~ ~ ~ - ~ ~ ~ - - ]

Mात कSत पाथ बघ शात कर याला

कnव कर जीवनच द ग समयाला

योlय मज भोlय मज plusmn7ज मध-धार

lsquoदख वरसदmर सरोवर उदारrsquo (२५२)

बधरगण कपणबधमनपाय

ampसधतनय तव कटा5मकरदम

इदकरवदजडचदनमहAधत-

कदरमhिpछampशरसदरमपास (वलस ५१८)

(ववद ४३१) ह ^ह वरसदरAचच उदाहरण आह

मराठत Sनर8जनमाधवकत lsquoसाPबampशवाfटकrsquo (Sनक ११०) साधदासकत lsquoएकच श]दrsquo

(साSनस १५६) आQण lsquovानसPपदाrsquo (ampभमस ७६) या कवता वरसदरAवEतात आहत

वसधारा (८६८) [ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ - - ]

जवळ सQख असSन मज चरवरह दाहA

वदनशampश असSन कampश मजampश न सधाहA

णयघन नयन तव वरस मधधारा

कपणपण न कर रण बनव वसधारा (२५३)

Sनर8जनमाधवाच भवायfटक (Sनक १११) आQण साव (९६१ndash६२) ह दोन Nलोक हA

वसधारावEतात आहत Sनर8जनमाधव या वEताला तोाpया शवटA कसमशर Pहणतो

Iिiवणी (८६९) [ - ~ - - ~ - - ~ - - ~ - ]

कोपता लाडकn तीस तो Mीधर

घत अIacuteकn Pहण शाित चEती धर

बाहपाशात या माQझया Kिjमणी

शोभशी भवरA त खरA Iिiवणी (३५४)

सकतात ampशश (४४२) हा Nलोक िlवणीचा आह मराठत मोरोपताच िlवणी

रामायण आQण राजकव च4शखर याच तारातरIacuteग हA का)य िlवणीवEतात आहत

उवशी (८७०) [ ~ ~ ~ - - ~ - - ~ - - ~ -]

बघ तझ hप ह असरसारख

पYर ^टको या करA भाlयरषा सख

धडधड का उरA भीSत साIacuteग कशी

EयजSन ऐलास गलAचना उवशी (२५५)

ampभजी १४२ वी कवता या उवशीवEतात आह

lsquoजनकतनयाrsquo (८७१) [ ~ ~ ~ ~ ~ - ~ - - ~ - - ~ - ]

इSत वलपSत भौ दAनदAना5र

जनकतनयावना वतमान वन

Sनampशचरकल5य कतकामोहनndash

िNचरमजSन लमणिNचतयानतया (मरच ९३५)

lsquoनवमधrsquo (८७५) [ ~ ~ ~ ~ ~ - ~ - ~ ~ ~ ~ ~ - ~ - ]

नवमधSनषवणादपचतमनोरथा

मथतवनपादपा रभसजववायना

पYरहसतलोलपा दधमखपराभवा

दSनभतमदोदया वपनभवरampमर (मरच १३९३)

जय जलदम डलA- (hतमा १५१) या पVयात नवमधच चौदा चरण आहत आQण

Sनजम^हमम डलA- (hतमा १६९) या पVयात नवमधच बावीस चरण आहत

lsquoसरसsहलोचनाrsquo (८७६)

[ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ - ~ - ]

वसहचरSनकरहरदनजकSतव^दन

जगदभयवलदनयमयतनयभ^दन

सकदमलपदकमलवनतमयमोचन

भज सदय मSय plusmnदय सरसsहलोचन (hतमा २२३)

वषदनजजSनतhज ndash (hतमा २२२) या पVयात सरampसhहलोचनाच २६ चरण आहत

छ २१

lsquoवलोलनयनाrsquo (८७७) [ - ~ - ~ ~ ~ - ~ ~ ~ - ~ ~ ~ - ]

चतसाप वमखषपरवाYर रसन

चातकाननपटष फampलताPबपतना

ए^ह मथampल वलोकय वलोलनयन

काampलकाप कhत रSतमपाMतजन (मरच ९३१)

lsquoवश1तलकrsquo (८७८) [ ~ ~ ~ - ~ ~ ~ - ~ ~ ~ - ~ ~ ~ - ]

इSत Sनशाचरकलथनन म^दतndash

मSनगणKपplusmnताहणवशष स^हत

^दवषदा पYरषदोऽथ रघवश1तलक

जयजयSत वचनाSन पदवी वदधर (मरत ५६७)

मरच १६९२ हा Nलोक^ह याच वEतात आह मराठत ampभजी (१८५ वी) कवता या

वशSतलकवEतात आह तथ वEताच नाव कम^दनी अस ^दल आह परत आधाराpया अभावी

आQण Eया नावाच दसर वEत असRयान कम दनी ह नाव lsquoसलampलताrsquo नावामाणच Eया7य आह

(च २०७) या कवतत वषमचरण यमकबVघ नसRयान चतfपदAची VवपदA कhन हA

कवता गजगतीवEताची न Pहणता वशSतलकवEतातील समजायला काहA Eयवाय नाहA

उदारहणाथ

जरठसा ampशampशर तो वपदA वरतला

सकसमाकर इथ यसखा परतला (च २०७)

दया (८८०) [हसमालाVवरावEता]

का दया य न तत दAननाथा दयाळा

का मला आडरानी टाकशी लोकपाळा

यौवनाpया मदान पाडलA भल माग

आQण माासखाचा जाय लागSन चाळा

हA (माजग १०० वी) कवता या दयावEतात आह

Qाdराता (८८१) [ - ~ - - ~ - - ~ - - ~ - - ]

यादवाचा दरारा नपा लागलास

वाVयघोषी महासय त जागतास

दखती यर यराampस तो कfण भास

हाण हाणा Pहण लागल कfणपीस (डhव ६२)

कनकमयता (८८२) [ ५ ल ५ ल ५ ल ५ ल - ]

थम जYर सकतसरQण क^ठण सखहर ^दसत

तYर^ह मग SनरSतशय शमसख अवरत ampमळत

PहणSनच वबध सकतसरQण सतत अनसरतो

5Qणक सखद दYरतसरQणस कधहA नच भलतो

या ampभजी २३५ )या कवतत श]द फार उVवगजनक कार तटतात

चaचलाी (८९७) [ ~ ~ ~ ~ ~ ~ - ~ - - ~ - ]

Sनयampमत घडला पहाया पथी

Sत^दन उampभ रा^ह Sनfपाप ती

मखशampश वर Eया गवा5ी अस

िथरमSत कशी चaचलाी हस (२५६)

ऋजग1त (८९८) [ ~ ~ ~ ~ - ~ - - ~ - - ~ - ]

मSनवर कोपता कPप पाव महA

बह भय लाधल वभyधामहA

5Sतसरम डलA होऊSन )याकळा

lsquoकशल असोrsquo Pहण lsquo^दथाpया कळाrsquo (मोसारा १२५)

साररामायणाचा १७ वा सग या ऋजगSत वEतात आह

1नशा (८९९) [ ~ ~ ~ ~ ~ ~ सिlवणी ]

मदल मधर रय रjताधरA साचलA जी सधा

जरA तज नच दवव ती न द ती न माझी 5धा

वळव वदन ह तझ हास ग आQण दाहA ^दशा

उजळ उजळ जाचत फार दAनास पाहA 1नशा (२५७)

सकतात रघ (१२१०४) करात (५२१ १८१६-१७ २० २१ २६) आQण ampशश (११६७) हA

SनशावEताची उदाहरण आहत मराठत मोफका (३३२) मोस (८५१०) मोसारा (१६१९) साव

(५१५) हA SनशावEताची उदाहरण आहत

lsquoहमकाaचीrsquo (९०१) [ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ५ रगण ]

वरगहSनरोधखदालसा याित वातायनायIacuteगना

जलदसमयदोषगाढापणा हमकाaचीपनय7यत

उपवनगमनाय स8चायत वारमoयोजनःकाampमampभः

तhणतणसखष ला5ारसः पाEयत पादपhवनगावहः (ईध)

पण चौयाचरणात एक रगण अधक आह

मघामाला (९०२) [ २ नगण ६ रगण ]

पवनबलसमाहता तीlaquoनादा बलाका-

वलAमखलाशोampभता

5Sतधरसkशोpचhपा महानीलधमा-

यमानाPबगभVवहा

सरपSतधनh77वला बOकया तडV

Vयोतसनाहपो7वला

गगनतलवसाYरणी ावष योनता

मघमालाऽधक शोभत (भ १६२०५)

भासाpया Sतमानाटकातील ३३ हा Nलोक या मघमालावEतात आह या वगतील

द डकाची उदाहरण पढ ^दRयामाण आहत

चlडविट [ २ न ७ र ] अवमारक ५६ रह ४६७४ तरास ९८

अण [ २ न ८ र ] वाअplusmnउथा ५१९ मोफका १७१ २१८८ २२७९ आQण द डकरामायण

(मोस ८४४४)

^याल [ २ न १० र ] वाअplusmnउथा ५२०

जीमत [ २ न ११ र ] मोफका २२८३

ललाकर [ २ न १२ र ] मोफका ३७१

साम [ २ न १६ र ] भमामा ५ वा अIacuteक

सराम [ २ न १७ र ] वब १२६

गोवद [ २ न ३१ र ] वब ८९१

सानद [ २ न ३२ र ] वब १०४६१

सौeय (९३१) [वVयमाला अचलधSत ]

वाVयyवान )योमी गाज

साक वगास साज

नटSत यवSतजन कYरSत कSत तनन

Pहणती अमरजन सरस नरजनन (मोसारा २१३)

मोरोपताच सौPयरामायण या सौPया वEतात आह

आvयानकE (९२३) [इ4वा उप4वा ]

राम टणEकार वनात कला

कळ धन7याyवSन ताटकला

तो धावलA वासSनया मखा ती

^दस जण सव जनास खाती (मोसारा १५१६)

हा १५ वा सग आoयानकn वEतात आह

वपरताvयानकE (९३४) [उप4वा इ4वा ]

Pहण भ lsquoसव भय Eयजाव

जाव सख वथ मन यजाव

भवEसादची पळात अता

पावल ह दfट चम समताrsquo (मोसारा १६८)

हा १६ वा सग वपYरताoयानकnवEतात आह

शशरा (९३५) [ इ4वशा वशथ ]

इEथ रथाNवभSनषा^दना ग

गणो नपाणामथ तोरणाVवहAः

थानकाल5मवषकRपना-

कत5ण5पमद5ताpयतम (ampशश १२१)

हा सबध सग या ampशampशरा नावाpया अधसमवEतात आह

हmरण9लता (९३६) [ वदषी 4तवलिPबता ]

Kचभद नरात पहा कसा

जYर वस रampसकामध बधता

Kचत कYरणीच मदालसा

तर कणा तरला हmरणी9लता (२५८)

भ कव तK भवसागरा

फरवतो वषयाSनल गगरा

भगवन कhणाकर कोपला

अभयदायक अय नस मला (पार)

lsquoतनतमाrsquo (९३८) [4तवलिPबत ampमता5रा]

हरमपत रसादमल घन

दमलIacuteघन तनत मा कSतनः

तनतमाकSतनः Mयताkत

Mयताkत भवत इEय^दतम (जत ३०७१)

lsquoमधपगलrsquo (९४३) [तोटक मोटक]

मधपगलkक चतरतनः

पEतकSतः सवताRपकचः

तनवEत तनबहवातकफndash

ाvNच शशी मधवाक शभkक (वबदा २८)

lsquoसवनीताrsquo (९४४) [अampभरामा दोधक]

Eयानतर Eया जनकान

भ)य ^दनी Sनगमोjत वधान

Mी राम-करA सवनीता

त ^दधलA KचराकSत सीता (मोसारा १९३)

lsquo3ीणrsquo (९४७) [ सलोचना शOवरा ]

3ीणशYररस8चया

)यjतीभतampशरािथप8जराः

कशः पKषतवारयो

वतालAयतन वतवत (प ४१ टAका)

वयोCगनी (९४८) [ चाhलोचना सीध ]

शampश दर असो Sनशा परA

बहरEनी नटतच भोगनी

अनलIacuteकत भावसदरA

झरत मा सती वयोCगनी (२५९

सकतात अNवघोषकत सौदरनदाचा ८ वा सग आQण मराठत मोरोपताpया य

रामायणाच प^हल ७४ Nलोक (मोस ७३७३-३८०) या वयोगनीवEतात आहत

अपरव7I (९४९) [ सभ मालती ]

अampभजनमहतो मनिवतः

ययशसो बहमानampमpछतः

Sनधनमप वर िथराEमनndash

Nचतवनयय न चव जीवतम (असौ ८५७)

अबच (७५८) अपरवjाचच उदाहरण आह

lsquoQतकE1तrsquo (९५०) [ सलोचना रथोVवता ]

कया QतकE1त दसरA

जीस या भवनी नस सरA

श_नकरA सती भलA

त मनात सख फार लाभलA (मोसारा १९६)

lsquoसeपदाrsquo (९५१) [ चाhलोचना रथोOता ]

वपलाथसवाचका5राः

काय नाम न हरित मानसम

रसभाववशषपशलाः

ाpयविEतकवका)यसPपदः (प ४४ टAका)

lsquoमाlडवीrsquo (९५२) [ नपाEमजा शOवरा ]

कशलyवज मथलानज

ककयीतनयास भभज

^दलA वय माlडवी सता

7यfठा जी सगणा जनतता (मोसारा १९५)

lsquoउमळाrsquo (९५३) [ldquoनपाEमजा चाhल5णाrdquo]

Sनजौरसी अय दampमळा

नप ^दलA वyयjत उमळा

सल5णा लमणास ती

वरA मोद सदरA सती (मोसारा १९४)

lsquoवदाjहनीrsquo (९५४) [नपाEमजा रथोOता]

अनक रEन मनोहर

जावयास ^दधलA धराधर

रथाNवपEतीभवा^हनी

अपलA Yरपमनोवदाjहनी (मोसारा १९७)

lsquoशभोदयrsquo (९५५) [कटा5लAलता रथोOता]

इद भरतवशभभता

Mयता MSतमनोरसायनम

पवमधक शभोदय

)यासवjकथत वEतकम (प ४४ टAका)

उपCचI (९५६) [वदषी दोधक ]

कhनी वमला मSनची सती

दवनदASत सव ह जाती

बहता ^दवशी मज भासती

भटampल जमदप7जलजा ती (मोसारा १७३०)

lsquoवपलकराrsquo (९५८) [ तामरस दोधक ]

उदगयन रवशीतमयखौ

वZसमागमगाः पYरशषाः

वपलकरायध चोEतरसथाndash

Mिfटतवीययताः पYरकRपाः (वबजा २२१)

lsquoवरमा1ननीrsquo (९६१)

अOवदPबजसतSतसततndash

सचरद8चरथाIacuteगवहIacuteगकम

सारसधामधराPबलसिEEवहndash

मyवसरो वरमा1न1न राजत (ममच १२२)

भRवरा (९६२) [ इरा एकhप ]

रEनाSन वभषयित योषा

भfयत वSनता न रEनकाEया

चतो वSनता हरEयरEना

नो रEनाSन वनाIacuteगनाIacuteगसIacuteगम (वब ७३२)

वब ५३५ ह आणखी एक उदाहरण आह अampभनदवरचत रामचYरताचा १४ वा सग या

भ4वरावEतात आह

मालभाmरणी (९६३) [ अमला बधरा ]

भpया चरणी मयर भाव

य रामायण ह नमSन वाह

यश हच सख सदव गाव

िथरता याच रसी मनास आह (मोरा १०८)

सकतात अNवघोषकत बOचYरताचा ५ वा सग मालभाYरणीवEतात आह मोरोपतकत

यरामायणाच ७५-१०९ इतकच Nलोक मालभारणीवEतात आह

रभसा जलदाक माSन शोभा

रजनी ^दवसाधकार शोभा

वनप वNम वमागमाग वाह

मद काितवचार साIacuteगताह (वराम ७७)

या पVयात मालभाYरणीचच चरण आहत परत Zम Sनराळा आह Pहणन ह

मालभाYरणीच उदाहरण होऊ शकत नाहA

पिपताा (९६४) [काममEता सवjा ]

य तज सकमार ampशRप साच

तर बघ जा यमनातटास आाndash

उपवन जण ममरोपलाच

नव लSतका बहरIacuteग पिपताा (२६०)

मरडSन नरडी कर द7यान

धhSन अस धYरलच पpछ 7यान

रगडSन फQणक ठ कटभारA

उपYर चढ कYर नाय नीट भारA (वाहव ३१०)

शरण YरघSत Eयाampस तार याच

बKद तझ कYर दAनबध साच

अगQणतच जरA मदAय पाप

तYर जळतील तया दयाताप (पारा)

सकतात अबच (१८०-८९) ह Nलोक पिfपताावEतात आह आQण मराठत वामनकत

जटायतSत हA बहतक याच वEतात आह

lsquoअतरrsquo (९७०) [ म^दरा रमणी ]

अतर सदर बा^हर सदर त पय सदर पा^ह मना

सख होय जना

अतYर अथ वशष समथ वरIacuteग कमथ पडल जनी सख होय

मनी (रासधास १५५)

lsquoउ3तमवशाrsquo (९७१)

जअइ जअइ हर बलइअ बसहर Sतलइअ सदर चद

मQण आणद जणकद

बसहगमणकर SतसलडमKधर णअण^ह डाह अणग

ampसरगग गोYर अधग

जअइ जअइ हYर भअजअ धh गYर दहमहकसवणासा

पअवासा सदर हासा

बampल बampल म^ह हh असरवलअकh मQणजणमाणसहसा

सहभासा उ3तमवसा (ाप २२१५)

शखा (९७२)

भगकलपSतपYरभव कKSन म दत

रघवर कYर Sनजपरगमना

तवत सQखत सकळ जन PहणSत जय

अतळबळजळध जय खळदमना (मोसारा २११)

खaजा (९७३)

मद ampशampशर सरampभ पवन सखव जन

पनरप धYर Sनज Kचस ^दनमणी

रघकलवरदशरथनपSतनगर

सरपरतSतस तणसम गणी (मोसारा २१२)

या VवपVया आहत पण वयPभpछद २६-२९ पाहता ाकतात या वEताpया चतfपVया

असत अस ^दसत

Nात (९७४) [ दवया कादPबरA ]

^हदपानो वताला लQखता का बापड

Nात तPहा का पड

वाSघQणच दध याला वाघबpच फाकड

ात तPहा का पड (माजग)

प8जरApया पाखरानो _या भरारA अPबरA

पIacuteख झाडा लौकरA

प8जरApया Nवापदानो जा पळा जा जIacuteगलA

काय झाला पाIacuteगळी

पRवलApया म डकानो विEत Vया हA सोडनी

जा नदA गाठा झणी

म डपीpया वRलरAनो वाढ ना Vया ख टनी

दर जा फोफावनी (पारा ५३)

माजग ४४ वी आQण ४५ वी कवता यशवतकत lsquoगाऊ Eयाना आरतीrsquo lsquoतhIacuteगाpया

दारातrsquo (यध ६९ यध ७२) या कवता या ातवEतात आहत

lsquoद9तrsquo (९८५) [ स काampमनी माQणका ]

फ टकय वामतndash

िNचYरिRवYरिRवSत वनः

शोभनो SनगVयत

द9त उpयत परः (वब ८८३१)

मोदमयी (९८८) [ यampशfया अधकारA ]

जव यतात नभी मघ मनी खद भर

नच उEसाह ठर

नकळ कव तझी विEत अशाहA समयी

वलस मोदमयी (२५६)

lsquoराMIवतानrsquo (९८९) [शभकामी तनमyया ]

कोठ तYर जाऊ बसनी शीmiddot वमानी

अvात ^ठकाणी

वातय िजथ शाित िजथ म इमानी

तथ चल राणी

कोठSन गरAबी असता रानफलाहA

शIacuteगाYरत राई

बमोल जवाहAर खल रावतानी

तथ चल राणी (माजग ६० वी कवता)

lsquoहा Nन कशालाrsquo (यध १४७) lsquoमEयसrsquo (यध १५१) या कवता या रावतानवEतात

आहत

lsquoकqपनाrsquo (९९०) [ िlवणी वीरलमी ]

दव नाहA जगी धम नाहA तसा

कRपना या खzया मानसा

पापप यVवय आQण खोट-खर

यामध ढोIacuteग सार भर (पाआ ४९)

परवणी

lsquoचDवरrsquo (४८७) [ ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ - ]

इSत मIacuteगळ KिjमQण सवर सदर कRपनग

कव डPभ यदA4कत चतर वर सभग

हYर KिjमQण माळ समपत पRलव नामफळ

भवससSत नाशक ख डampमद कल पfटमल (डKव ६९७)

lsquoस3फलrsquo (५१४ अ)

[ - ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ - - ]

MीहYर सदर वRलभ लाहSन परमसख वदभ

पवकतामळ जोड समागत हYरपद फळ लाभ

भीमक शोभत कRपनगामळ वरचत कव डPभ

स3फळ सvक ख डमताfटममSतकळतर शोभ (डhव ८४२)

ह वEत मोदकवEताला रSतमालावEताची वा माampलनीpया प^हRया गणाची जोड दऊन

साधRयासारख वाटत

__________________

अ=याय ५ वा

जा1त-जीवन

आता 7या पVयकाराचा वचार करावायाचा आह तो थोडा गतागतीचा आह या

कारात पVयाच पYरमाण ज कडव Pहणन असत Eयात चरणाची सIacuteoया SनिNचत नसत

कEयकदा तर चरण कोणEया पVयवभागास Pहणाव ह सOा वचार कhन ठरवाव लागल ज

चरण कानाला सारख वाटतात त डोzयाला सारख ^दसत नाहAत कारण लगZमान आQण

अ5रसIacuteoयन त सारख असतातच अस नाहA तथाप लघची एक माा आQण गhpया दोन माा

या गQणतान त सारख असतात आQण आवतनkfया Eयाची मोडणी सारखी असत पहा

मााची सIacuteoया पाहता दोन चरण सारख असन^ह मोडणी ampभन असRयास Eयाना ampभनampभनच

गणाव लागत वरवर पाहता या पVयकारात अ5राची गणना न कYरता मााची गणना कर यात

यत Pहणन याला मावEत Pहणतात पण lsquoजाSतrsquo ह वत नाव अधक योlय होईल

१ वपद

जाSतरचना हA बहताशी गय असत आरPभीच एक वा दोन चरण ह काहA ठरावक

चरणाचा गट सPपRयावर पनःपहा Pहणावयाच असतात ठरावक चरणाpया अतरान पनःपहा

Pहणावयाpया या का)यारPभीpया भागाला वपद वा पालपद वा अjकण कडव Pहणतात इतर

भाग घोळन घोळन पनःपहा Pहणावयाच नसतात त आपण सरळ तडक Pहणत जात Eयाpया

मानान हा आरPभीचा भाग व Pहणज थायी अचल असतो वपदा)यSतYरjत भागाpया

मानान वपदाची रचना हA कEयकदा गतागतीची असत सरळ वाचीत जा यान Eयाची मोडणी

तीत होत नाहA मyयच काहA काहA ^ठकाणी लत अ5र असत वा वराम असतो

२ कडव वपद वगळन उरलRया पVयाच रचनाkfया ज सारख भाग पडतात आQण 7याpया

अती वपद Pहणावयाच असत Eया भागाना कडवी Pहणतात कडव हा श]द ाकत lsquoकडवअrsquo

पासन Sनघाला असावा कडव एकचरणी वा अनकचरणी असत कड)याची घटना yयानात यायला

आता काहA उदाहरण पा^हलA पा^हजत

धीरसमीर यमनातीर वसSत वन वनमालA

गोपीपीनपयोधरमदनच8चलकरयगशालA

रSतसखसार गतमampभसार मदनमनोहरवषम

न कh SनतिPबSन गमनवलPबनमनसरत plusmnदयशम १

नामसमत कतसIacuteगकत वादयत मदवणम

बह मनत नन त तनसIacuteगतपवनचampलतमप रणम २

पतSत पत वचलSत प शIacuteकतभवदपयानम

रचयSत शयन सचकतनयन पNयSत तव पथानम ३(गीगो)

या पVयातील सार चरण सारख [ प प प - + ] या मोडणीच आहत

चरणारPभीच आवतनाला आरPभ होऊन आठआठ मााची तीन आवतन झाRयावर चौया

आवतनात चारचारच माा सश]द आहत अथात Eयक चरणाpया अती चार मााचा वराम

आह 7या माावलApया VवपदAन कडव ampसO होत Eयाच माावलApया VवपदAन वपद ampसO

होत या पVयाची रचना मळीच गतागताची नाहA समयक VवपदAन कडव ampसO होत आQण

चरण हा कड)याचा अधभाग होतो 7या माावलApया आवEतीन कडव ampसO होत Eया

माावलAएवढा पVयवभाग Pहणज चरण होय चरणाती वराम असतो आQण बहशः तथ यमक

जळव यात यत आता दसर उदाहरण घऊ

ातःकालA एक ^दवशी QझमQझम पाऊस पड

शोभती रानफलानी कड

सfटAमyय नतन जीवन वाटतस कn भर

चहकड मोद तदा स8चर

गार वायची झळक यऊनी ^हर)या शतावरA

लोळनी नाना Znडा करA

बालकवी त उठला बसला एकाती जाऊनी

रIacuteगला Sनतात मधगायनी (माक ५७)

याहन अधक मोठा उतारा घ याच कारण नाहA या पVयात कड)याच अनZमाIacuteक नाहAत

आरPभी वपद^ह नाहA यावhन जाSतरचनत वपद असलच पा^हज अस नाहA हA गोfट ^दसत

या पVयात चार समयक VवपVया आहत VवपदAच दोहA चरण मा सारख नाहAत एक लाPब

असन एक आखड आह परत सव VवपVया पाहता अस ^दसन यत कn सार वषमचरण सारख

[ प प प ~ + ] या मोडणीच असन सार समचरण सारख [ - ~ - प ~ + ] या

मोडणीच आहत Pहणज यथ पVय एकाच माावलApया आवEतीन ampसO झालल नसन दोन ampभन

माावलA ampमळन होणाT या सयjत माावलApया आवEतीन ampसO झाल आह हा अथसम कार

आह प^हला सम कार होता

३ वपद ह जा1तकाराच 1नणायक नाह

एखाVया पVयाची चाल दताना ती बहशः आरPभीpया Pहणज वपदातील चर याची

द यात यत परत कEयक पVयात वपदच नसत तर कEयकदा एकाच जातीpया

पVयबधाना ampभनampभन माावलAची वपद आढळतात माग ३३५ )या पfठावर उOत कलRया

गीतगोवदाpया ११ )या बधात 7या माावलApया VवपदAची कडवी आहत Eयाच माावलApया

VवपदAच वपद आह गीतगोवदातील ३ ४ ५ ६ ७ ८ १७ २० २२ आQण २३ ह बध

पा^हल असता Eयातील कडवी [ प प प - + ] याच माावलApया VवपदAन ampसO झाललA

आहत परत या बधाना वपद मा ampभन ampभन आहत उलटप5ी एका वampशfट माावलAच

वपद ampभन ampभन जाSतकाराpया आरPभी आढळत त)हा वपदावhन एखाVया जातीचा

कार ठरवण चकnच होईल जाSतकारSनणय हा पVयाpया Pहणज कड)याpया घटनवhनच

कला पा^हज

यथ आणखी^ह थोडा खोल वचार कला पा^हज पVय Pहणताना आपणाला आवडल तो

भाग आपण घोळन घोळन Pहणत परत या घोळ यचा तन तच श]द पहापहा Pहण याचा

वचार आपण पVयकार ठरवताना करAत नाहA Eयाचमाण कड)याpया अती वपदाची जी

पनKिjत होत Sतचा^ह वचार कर याच योजन नाहA हा पनhjत होणारा भाग कड)यात म^4त

कलला असला तरA तो कड)याबाहरAलच गणला पा^हज

सख ग शात कती याampमनी

हA तशीच जलवा^हनी ०

हA वशाळता कSततरA

तव उदार plusmnदयापरA

कh वहार यल तीवरA १ सख ग० (यध १४५)

यथ सख ग शात कती याampमनी या वपदातील चरणाचा समावश कड)यात कलला

नाहA तथाप तो PहटRयावना कडव पण झालस वाटत नाहA Pहणन

हA वशालता कSततरA

तव उदार दयापरA

कh वहारचल तीवरA

सख ग शात कSत याampमनी १

अस म4ण कलल असत तरA^ह lsquoकh वहार चल तीवरArsquo या SतसT या चरणाpया अतीच

कडव पण होत अस समजायला पा^हज अस समजल कn या पVयातील कडव Pहणज [- प

~ + ] या माावलAची पदA ठरत

आता याच चालAवर Pहणावयाची अशी पढAल कवता पहा

त हवत माझ मला

सख पYर भवSत सदा गRबला ०

ह मधप फलाभोवती

डोलती जस ग8जती

लोभल तव सोबती

तयाचा ओघ न कध आटला १ (यभा ४८)

यथ कड)यातील चौथा चरण हा वपदातील एखादा वभाग नाहA तो Sनराzया श]दाचा

झालला आह अथात यथ तो कड)याचा घटक आह पण यामळ पVयाची चाल तीच असलA तरA

जातीचा कार मागील कवतहन ampभन होतो कारण कड)याची घटना Sनराळी झालA आह यथ

कडव ह एकाच मावलAची पदA वा चतfपदA नसन [ - प ~ +] या माावलAची पदA

आQण [ ~ - - प ~ +] या माावलAचा एक चरण ampमळन होत प^हला जाSतकार असिPमM

असन दसरा सिPमM आह या kfटAन पाहता lsquoमम समन कणा ह वाह कमलावराrsquo (यध १६०)

या पVयाची जाSत lsquoमज चन नस ग कampश मी Yरझव मनाrsquo (गका ७५) या पVयाpया जातीहन

ampभनच माSनलA पा^हज

४ अतरा

िजकड Sतकड जगात सार म साचल ^दस

तयावण कोठ काहA नस

तIacuteग महAधर गगनMीpया वदनाला चिPबती

शampशकर जललहरA कषती

^दनमQण यता घरA मला पव दशासदरA

फलत कदPबकसमापरA

हासत हासत फRलवदन तारागण खळती

अPबरA परपरा ओ^ढती

(चाल पालटन) रव यता उघडी नात कमampलनी

शampश ^दसता हास आनदSन कम दनी

वनलमी नटत मध आला पाहनी

(चाल पव=ची) च8चल चपला पYर मघाला सोडSन दर न वस

बघशी अत कती राजस १ ( दक ४३)

7या सयjत माावलApया आवEतीन ३३५ )या पfठावरAल lsquoातःकाळी एक ^दवशीrsquo ह

पVय ampसO झाल आह Eयाच सयjत माावलAची आविEत तत पVयाpया कड)यात चारदा आह

परत यथ ती सारखी आविEत क टाळवाणी वाट नय Pहणन तीन आवEEयानतर आQण चौया

आवEतीpया पव= Pहणज कड)याpया पोटात [ - प प ~ +] या ampभन माावलAच तीन

चरण घाल यात आल आहत ह सयमक आहत कड)याpया पोटातील या ampभन पVयवभागास

अतरा Pहणतात अतT यापव= lsquoचाल पालटनrsquo अशी सचना ampलहन ठव याची माग पOत होती

आQण अतरा सPपRयावर पढAल कडव पण होईपयत पVयाचा जो एक वा दोन चरणाचा वभाग

पडतो Eयाला मळ Pहणतात कड)यातील अEयचरण हा बहशः वपदाशी समयक असतो त

यमक जण काय वपदाpया पनKjतीची सचनाच दत कड)याचा अEयचरण आQण वपद याचा

मळ अथाpया kfटAन^ह उEतम बसला Pहणज वपदाची पनKिjत वशष plusmnदयIacuteगम होत यासाठ

अथ Sन यमक याpया kfटAन सव कड)याशी जळल असच वपद _यायला हव

अतT याच चरण बहश तीन वा दोन असतात jवचत अधक असतात अतरा अमकच

एका माावलAचा असतो अस नाहA अतT यासाठ बहशः एखाVया T हव माावलAची योजना

कर यात यत एकाच जातीpया पVयात 7यामाण ampभन ampभन वपद आढळतात Eयाचमाण

एकाच जातीpया पVयात ampभन ampभन माावलAच अतर आढळतात यासाठ जाSतSनणय

कYरताना वपदामाणच अतT याचा^ह वचार करावयाचा नसतो गोवदा मधसदना

कमललोचना सoया यदवरा या दवनाथाpया जाSतKप पVयात अतरा माampलनी वEताpया

चतfपदAचा आह अबलामSत ाथत हरAत मयjत राधा या पVयात पादाकलकाचा एक अतरा

असन पढ १ Rया कड)यात माampलनीचा Nलोक आह तर इतर कड)यात वसतampललकावEताचा एक

एक Nलोक आह रामजोशीकत lsquoझालA तhणपणाची धळrsquo या पVयात^ह दोन अतर आहत पण

अशी दोन दोन अतT याची पVय एकदरAन दampमळच आहत

अतरा हा कड)याpया पोटात बहशः उEतराधात असतो आQण Eयाच चरण कड)यातील

इतर चरणाप5ा सIacuteoयन उण असतात हA गोfट yयानात न रा^हRयामळ चालAच आQण

वपदाच साPय पाहन कEयकदा ^दशाभल होत या पYरpछदाpया आरPभी ^दलRया पVयाशी

पढAल पVय ताडन पहाण बोधद होईल

चादरात पसYरत पा ढरA माया धरणीवरA

लागलA ओढ कशी अतरA

हा तालतK गPभीर शातता धरA

लवनी सधच वRकल अIacuteगी ampशरA

कQण शचभत मSन तपा जण आचरA

कस पजनी उभी SनNचला कोणी वडीपशी

भासत छाया काळी तशी (काचा ३०)

या पVयात वपद नाहA यथ अतरा [- प प ~ + ] याच माावलAचा आह पण

तो मागील पVयातील अतT यामाण [ प प प ~ + - ~ - प ~ + ] या सयjत

माावलApया तीन आवEEयानतर आQण चौया आवEतीpया पव= असा नसन दोन आवEEयाpया

मyय Pहणज कड)याpया पोटातच आह त)हा कड)यातील चरणाची सIacuteoया उणावलA Pहणन

जातीचा कार Sनराळा झाला अस मान याच काहA कारण नाहA

शवालान मला टाकल )यापSन परतपणी

गदमर जीव^ह Eया दडपणी

बाहर वाहत वाT याची झळझळ

लागता तायाची पसट कधी चाहल

चलबचल अतरA कYर मजला )याकल

परA सटना ampमठ तयाची बसलA जी जखडनी

गदमर जीव^ह Eया दडपणी १ (यग १०६)

या पVयात [- प प ~ + ] या माावलAची पदA आह पण ती कड)याpया पोटात

नाहA तसच कड)यातील अEय चरण lsquoगदमर जीव^ह Eया दडपणीrsquo हा वपदाpयापकn आह

त)हा कड)याpया घटनत Eयाचा वचार कYरता यत नाहA Pहणज या पVयातील कडव ह [ -

प प ~ + ] या माावलApया पदAला [ प प प ~ + ] या माावलAचा एक चरण

जोडन झालल आह अस ^दसत अथात कड)याची घटना वगळी झाRयामळ या पVयाची जाSत

वगळीच माSनलA पा^हज वपद ampभन असल तरA कड)यातची घटना हAच असRयामळ हAच

जाSत पढAल पVयाची^ह आह

अहा हA दववश लाधलA

वपनी फरता अवचत मजला क टककampलता कळी ०

कYर धYरता दई ^द)य गधपYरमळा

उघडता नयन कYर मkिfट सोहळा

ओfठाampस दतस पशमोद आगळा

नहसागरा सि8चत कYरत वाट Sतपाकळी (कप ५४)

५ )या कड)याचा अEय चरण

कड)याचा अEय चरण हा जर उपाEय चरणाला जोडन घता यत असल तर तसा तो

जोडन घऊन मग जाSतSनणय करावा उदारहणाथ

जन पळभर PहणSतल lsquoहाय हाय rsquo

मी जाता रा^हल काय काय

मघ वषSतल शत पकSतल

गवान या नVया वाहSतल

कणा काळजी कn न उमटSतल

पहा तटावर हच पाय १ (तासक १३४)

या पVयात ( प प ] पादाकलकाpया तीन चरणाना [ प - ~ - ~ ] या माावलAचा

एक चरण जोडन कडव ampसO झाल आह प^हल तीन चरण सयमक असRयान एकाखालA एक अस

म^4त कल आहत

या पVयाची तलना पढAल पVयाशी कhन पहा

जYर कYरन सकल खलकाय वफल

मम जम वकampल तYरच सफल

जरA न घड ह नलग भाया

वदह वा^हन हा जनकाया

मhSन गhपदा शपथच घत कध न टळ कोद ड अचलrdquo (दशा २४)

या पVयात पादाकलाpया दोन चरणाना [ प प प - ~ - ~ ] या माावलAचा एक

चरण जोडन कडव ampसO कलल आह वरवर पाहता कड)याची घटना ampभन ^दसत Pहणन जाSत

ampभन मानावयाची काय हच कडव

ldquoजYर न घड ह नलग भाया

वदह वा^हन हा जनकाया

मKSन गKपदा शपथच घत

कध न टळ कोद ड अचलrdquo

अस ampल^हल तर वा मागील कडव

ldquoमघ वषSतल शत पकSतल

गवान या नVया वाहSतल

कणा काळजी कn न उमटSतल पहा तटावर हच पायrdquo

अस ampल^हल तर दोहA पVयाची जाSत एकच आह अस पfट ^दसन यत त)हा दोन जाSत

मानण चकnच होईल Pहणन जथ जथ कड)याचा अEय चरण हा उपाEय चरणाला जोडन घता

यऊन Eयाची hढ अशी माावलA ampसO होत असल तथ तथ तो जोडन घऊन नतरच कड)याची

होणारA घटना yयानात घऊन जाSतSनणय करावा यमकाला चरणSनणयात ाधाय द याच

कारण नाहA या पOतीन चालRयास माग ३३७ )या पfठावर ^दलRया पVयाच कडव

ldquoह मधप फलाभोवती

डोलती जस ग7जती

लोभल तव सोबती तयाचा ओघ न कध आटलाrdquo (यभा ४८) अस होऊन Eया पVयाची

आQण

ldquoतारका चमकलA नभी

तजाची पतळी उभी

Yरप Sतampमर तयाला न भी

उEसाह वाढता Sतचा अहाहा पYरसर उ77वल करArdquo (त ७७)

या पVयाची जाSत एकच ठhन दोहA पVयाची गणना 7या जातीत कडव ह [ - प ~

+ ] या माावलAच दोन वा अधक चरण आQण [ - प प प ~ + ] या माावलAचा एक

चरण ampमळन होत Eया जातीत होईल

६ ख डन

चरणात सारoया अतरान खटक घऊन खटjयाखटjयानी यमक साधण हा

पदलाampलEयाचाच एक कार आह यालाच यथ ख डन Pहटल आह या खटjयाखटjयानी

साधलRया यमकाpया अनरोधान चरणSनणय करण चकnच होत

ldquoSनजनी

घोर या वनी

कोण त साIacuteग

गधवसता वनदव मनज वा का गrdquo (तासक ६९)

यामाण पVय छाप याची जरA पOत अलAकड चampलत झाललA असलA तरA वततः हA

ldquoSनजनी घोर या वनी कोण त साIacuteग

गधवसता वनदव मनज वा का गrdquo (तासक ६९)

अशी [- प प - + ] या माावलAची VवपदA आह आQण ती तशीच म^4त करायला

पा^हज पVय ampल^ह याpया ाचीन पOतीत चरण ह जस उ`या रघन अलग अलग दाखवीत

असत तस ह खटjयाखटjयानी पडलल तकड अलग अलग कल जात नसत तत पVयात ह

खटक आवतनाpया SतसT या मानतर पडल आहत परत ldquoअampश मि डत तन कampल खि डत

पSत कठ धि डत बसला hसनrdquo या रामजोशीpया चरणात खटक आवतनाpया चौया

मानतर आहत तर

ldquoampमYरग लागला छान गल ampभजन रान दव - कपच सटल वार पघा चाड करA कसा

ओटA परA काढा राजा सभायाला Pहोरrdquo (यध १२२) या कणबाऊ बोलAतील ampशथल पVयात

खटक आवतनाpया सहा)या मानतर आहत या पVयाच कडव एकचरणी असन तो चरण [-

प प प - + ] या माावलAचा आह हAच माावलA आवतनाpया SतसT या मानतर

खि डत कलA कn पढAल माण रचना होत

ldquoजYर वास नस Sतळ यास तरA तम- Pहास अपलA समन

मध जरA नस Sतळ- भरA अतरA तरA करA हA धरणrdquo (तासक १)

शाीय kfया दोहA पVय एकाच जातीची मानलA पा^हजत एकाच पVयाpया

SनरSनराzया चरणात ख डन SनरSनराzया रAतीन कल अस याचा^ह सPभव असतो मyयच

एखाVया चरणात ख डन नस^ह शकत चरणSनणयpया kfटAन पदलाampलEयाला महEEव दता कामा

नय भाकराpया पढAल पVयाची रचना ampशथल असलA तरA Eयातील ख डन पदलाampलEय

plusmnदयIacuteगम आह

ldquoगRजार नार शIacuteगार कhन खप नटलA

चाल छमक छमक दाव धमक पाहन मSत खटलA ०

टवटवत शYरर लवथवत घवघवत मखडा

गोर गाल अधर दोहA लाल माल माशकडा

भरपर नौSतमध चर उर बदकडा

जग भल डल ज)हा हाल नथचा आकडा

^दस कसा बसा पहा जसा जरAचा तकडा

इNकाpया हसन खप कसन मारA पकडा

दोह दि ड भळभampळत भ)य मजpया वाकn

गाampळ च4हार तजिव दाखवन झाकn

घEकार धद फदात ampमजाampशत टाकn

जYरकाठ क8चकn ताठ राठ गटगटलA

खampल पाठ ^दस तस आठ गाठ तटतटलArdquo (क २३८)

७ चरण

चरण हा पVयाचा आवEत होणारा सोईकर वभाग असRया कारणान आQण Eयाpया

अती बहशः वराम असRयान कोणEया भागाला चरण Pहणाव ह ठरवायला सहसा अडचण पडत

नाहA परत चरणाती कवळ खटका आQण यSत न)ह तर वरामच असला पा^हज असा आह

धYरRयास पादाकलक [ प प ] माावलApया मालत चरणसमाितच होणार नाहA कारण

पादाकलकाpया अती आवतन पण होत असRयामळ तथ एक^ह माचा वराम _यायला कस

नसत उलटप5ी वरामानरोधानच चरणSनणय कRयास ldquoSनज नीज गड लडवाळाrdquo [ - - - +

ऽ ऽ प - + ] या चरणात दसT या आवतनात अती Vवमाक वराम असRयान Eयाच

ldquoSनज नीज गड

नीज गड लडवाळाrdquo

अस दोन T हव चरण कराव लागतील चरणात एखाVया आवतनात अती दोन मााचा वराम

असRयास तवयाकYरता एका चरणाच दोन चरण कर याच योजन नाहA चरणातच जथ एक वा

अनक मााचा वराम असतो तथ (mdash०) हA खण कर यात यईल त)हा चरणSनणय कYरताना

तारतPय अवNय पाampळल पा^हज चरण हा अSतT हव^ह नसावा आQण एका Nवासात Pहणताच

यणार नाहA असा अSतदAघ ह नसावा सyया तरA मराठत अडतीस मााpयाहन अधक दAघतचा

चरण अवलोकनात नाहA त)हा चरण चाळीस मााहन अधक लाPबीचा नसावा jवचत कोठ

याहन^ह दAघ चरण आढळRयास यतीpया अनरोधान चरण तोडन त योlय लाPबीच कराव

लागतील

एका ओळीत एकच चरण ampलहावयाचा हA आधSनक पOSत चाIacuteगलA आह Eयामळ पVयाच

MSतगPय वhप klगोचर^ह होत उOवजातीच मा दोन दोन चरण एका ओळीत दतात त इfट

नाहA छापणावळ वाचव यासाठ एका ओळीत िजतकn अ5र ठचन बसवता यतील Sततकn

बसवायाची ह जस ^दसायला सदर ^दसत नाहA Eयाचमाण स^हता लहान असन^ह पतक

वपMीमान ^दसाव सासाठ चरणतोड कhन ओळी वाढवा)यात ह^ह ामाQणकपणाच नाहA

८ जातीच मoय कार

पVय ह ायः कड)याpया आवतनान ampसO होत परत सम आQण अधसम कारात कडव

ह 7यामाण कशाpया तरA आवतनान ampसO होत तस त वषम कारात होत नाहA वषम

कारात कडव हाच लघतम आवत घटक ^दसतो

जाSतरचना

सम अधसम

(१) (२)

असयjत माावलApया दोन माावलA ampमळन

आवतनान कडव ampसO होणाT या सयjत माा-

होत वलApया आवतनान

कडव ampसO होत

[वषम]

(३) [४]

एका माावलApया दोन ampभन ampभन माावलAच

वा अधक चरणाती चरण ampभन ampभन Zमान

दसT या माावलAचा एक यऊन कडव ampसO होत

(jवचत दोन) चरण

यऊन कडव ampसO होत

वग १ ला - कडव एकचरणी असो वा अनकचरणी असो सार चरण एकाच माावलAच

असतात कडव एकचरणी असRयास तो चरण वपदाशी समयक असतो परत कड)यात अनक

चरण असRयास Eया सवचच यमक वपदाशी जळत अस नाहA कड)यातील शवटला चरण

बहशः वपदाशी समयक असतो Eयाpयापव= एकच चरण असRयास तो Sनयमक^ह असतो

अधक चरण असRयास Eयाpया अती Sनराळ यमक साध यात यत वपदच नसRयास पVयात

समयक VवपVयाची माला असत अतरा असRयास तो कड)याpया पोटात असावा लागतो

आQण Eयाला ाधाय नसत

वग २ रा - दोन ampभन माावलA ampमळन होणाT या सयjत माावलApया आवतनान कडव

ampसO होत असRयामळ कड)यातील चरणाची सIacuteoया सम असत आQण त चरण वषम वषम

सारख आQण सम सम सारख असतात बहशाः वषमसमचरण समयक असतात अतरा

असRयास तो कड)याpया पोटात असावा लागतो आQण Eयाला ाधाय नसत

वग ३ रा - एका माावलAच दोन वा अधक चरण आQण ampभन माावलAचा

(सIacuteगवशषी ती सयjत^ह अस शकत) एक (वा jवचत दोन) चरण ampमळन कडव ampसO होत

वग ४ था - ampभन ampभन माावलAच चरण ampमळन कडव ampसO होत परत घटनत काहA

सामाय तEEव ^दसत नाहA आज तरA मराठत या वगात पडतील अशी फारच थोडी पVय

आहत lsquoझपझाrsquo हA कवता या वगात पडल

९ बहतक जाSतरचना पावतनी आह अlयावतनी Pहणज सतमाकावतनी आQण हरावतनी Pहणज प8चमाका वतनी

जातीची उदाहरण फारच थोडी आहत Eयाpया मानान भIacuteगावतनी Pहणज ष माकावतनी

जातीची उदाहरण अधक आढळतात बहतक जाSतरचना पावतनी Pहणज अfटमाकावतनी आह

अस Pहणायला काहA Eयवाय नाहA

अfटमाक गणाच अतघटनाkfया ampभन अस पाच कार होतातः-(१)[ - - - -] २ [~ -

~ - - ] ३ [~ - - ~ - ] ४ [ - ~ - ~ -] आQण (५) [ - - ~ - ~] पाचवा गणकार वरRयान

आQण तथ^ह प^हRया वा SतसT या आवतनातच आढळतो उदाहरणाथ

ldquoसत घराला सतत यती तथ उसत घ नपतीrdquo (काशी कव)

ldquoकल सवण-वण= पातकलोहमयी मSनरमणीrdquo (मोफका ७२२७)

ldquoघोयावरच हरडा चोळSन शशासना धावोनीrdquo (कक १६२)

या ^ठकाणी थोडी फरवाफरव कhन

ldquoसत घराला सतत यती तथ उसत घ नपतीrdquo

ldquoसवणवण= कलA पातक-लोहमयी मSनरमणीrdquo

ldquoहरडा घोयावरAच चोळSन शशासना धावोनीrdquo

अशी सधारणा कhन तो गण काढन टाकला तर रचना अधक उpचार सलभ आQण MSतमधर

होत यात सदह नाहA lsquoपrsquo हA खण जथ असल तथ पगणाचा कोणता^ह कार चालतो अस

समजाव

ष माक गणाच ( - - - ) ( - ~ - ~ ) आQण ( ~ - ~ - ) अस तीन कार होतात

प^हRया दोन कारात टाळी आरPभी पडत Eयामळ एकाpया ^ठकाणी दसरा यऊ शकतो ( ~ - ~

- ) या गणात दसT या अ5रावर वाभावकपण टाळी पडत जथ lsquoभrsquo ह अ5र असल तथ प^हल

दोन गण चालतात Pहणन समजाव सतमाक आQण प8चमाक गणात गणाpया एका

वhपाpया ^ठकाणी दसT या वhपाचा गण jवचतच चालतो

९ आVयतालकपव गण

आवतनारPभ बहशः चरणारPभी असतो परत चरणारPभील एक वा अनक अ5र

झाRयानतर कEयकदा प^हलA टाळी पडत हA प^हलA टाळी पड यापव= हा जो चरणारPभीचा

भाग Pहटला जातो Eयाला आ$यतालकपव गण Pहणाव आVयतालकपव गण हा Vवमाक

चातमाक प8चमाक वा jवचत ष माक^ह असतो एक माचा असा आVयतालकपव गण

मौिjतकदामवEतात [ ~ - ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ - ~ ] आQण गीतगोवदातील

ldquoहYरYरह मlधव - धSनकर

व- लाampसSन वलसSत कampलपरrdquo

या वपदातील दसT या चरणात आढळतो जथ आVयतालकपव गण चार वा पाच मााचा असतो

तथ तो (- -) ( ~ - - ) (- ~ -) या तीन गणापकn एखादा असतो तगण (- - ~) नसतो या

चार वा पाच मााpया उप-गणाला काहA तरA चह पा^हज त lsquoउrsquo ह SनिNचत कल आह

आVयातालकपव गण कती मााचा असावा ह चरणाचा अEय गण कती मााचा आह

यावर अवलPबन असत आVयतालकपण गण आQण अEय गण ampमळन मााची सIacuteoया हA

आवतन िजतjया मााच असल Sततjया मााहन अधक होता कामा नय तशी ती अधक

झाRयास छदोभIacuteग होतो कदवEतात हा छदोभIacuteग होतो Pहणनच त वEत SनषO ठरत

ldquoक8चनी रसरIacuteगाची खाणीrdquo या चरणात^ह छदोभIacuteग होतो कारण lsquoखाणी-क8चनीrsquo ampमळन

नऊ माा होतात अशावळी आवतन पावतनी असRयान Pहणताना lsquoक8चSनrsquo वा lsquoखाQणrsquo असा

उpचार करावा लागतो

अEय गण आQण आVयतालकपव गण (असRयास) दोहA ampमळन मााची सIacuteoया

आवतनाइतकn भरRयास चरणाती कवळ खटका यतो आQण ती उणी भरRयास िजतjया मााची

उणीव असल Sततjया मााचा चरणाती वराम घता यतो

१० चरणाची साधजोड

चरण ह एकापढ एक Pहणावयाच असRयाकारणान एखाVया चरणाचा अEयगण आQण

पढAल चरणातील आVयतालकपव गण याpया मााची बरAज आवतनाpया सIacuteoयहन अधक होता

कामा नय तस झाRयास Eया ^ठकाणी छदोभIacuteग होतो ती बरAज उणी भरRयास चता नाहA

Sततjया मााचा वराम वाभावकपण चरणाती घ यात यऊन ती उणीव भhन Sनघत

साyयाpया ^ठकाणी छदोभIacuteग झाला नाहA कn साधा उEतम बसला Pहणन समजाव

ldquoला - गल ampमटाया डोळ

Sनज द वथपण आ - ता

कSत शीण पहा मज आला

सवहA पाIacuteगळलA गा -

सम - पला ^दवस जा - इल हा

^दवाकर अता 5णमा - rdquo (रक १३८८)

हA अधसम रचना आह परत या पVयात वषमचरण आQण समचरण याचा साधा नीट

बसत नाहA कारण lsquoडोळ ndash Sनज दrsquo lsquoआला-सवहArsquo lsquo-इल हा-^दवाकरrsquo ampमळन मााची बरAज नऊ

नऊ Pहणज आवतनाpया माासIacuteoयहन एकान अधक होत यामळ Eयक VवपदAत छदोभIacuteग

होतो lsquoSनज दrsquo lsquoसवहArsquo आQण lsquo^दवाकरrsquo याpया ^ठकाणी अनZम lsquoSनज द lsquoसव हrsquo आQण

lsquoभाकरrsquo अशी सधारणा कhन एक एक माा उतरवलA कn छदोभIacuteग टळतो

VवपदA-VवपदAचा साधा मा नीट जळतो lsquoता-कSतrsquo lsquo-समrsquo याpया चारचारच माा

होतात आQण Eयामळ lsquoताrsquo आQण lsquorsquo याpयानतर चारचार मााचा वराम घता यतो

कड)याचा अत आQण वपदाचा आरPभ याचा^ह साधा जळावा लागतो चरणाEय लघ

हा बहशः गh होतो परत कड)याpया अती यणार लघ अ5र पढ वपदाशी जोडन _यावयाच

असत Pहणन कEयकदा लघच उpचारावयाच असत

ldquoया मी-ना5ी

Sनampश- ^दनी सवनी द5 वचन मम ल5 ० या०

इ4ाच सख तpछ मजपढ अमत जरA तो भ5rdquo १ या०

( क ५१६)

परत वपद अ-भIacuteग नसRयास Eयाचा अमक एकच भाग कड)याला जोडन Pहटला

पा^हज अस नाहA

ldquoहA एक आस मSन उरampल

कनJया बजाव बजाव मर लA ०

मी अगदA भोळी राधा

त माधवजी नच साधा

मो- हनी करA सख- बाधा

तज दासी वनवSन झरampलmdash १ (गोवा ९९)

यथ कड)याpया अतीची lsquoampलrsquo T हव आह कारण या चरणाला जोडन lsquoकनJया बजाव बजाव

मर- लA हा वपदाचा भाग Pहणावयाचा आह परत हाच भाग Pहटला पा^हज अथवा

वपद^ह Eयक कड)याpया अती Pहटलच पा^हज अस नाहA कPबहना मरलAसारoया दAघ

कवतत पालपदाचा क टाळाच यतो अशा वळी कड)याpया अती काहA मााचा वराम यऊ

शकRयान lsquoलArsquo दAघ होत Sन तशी आपोआप PहटलA जात

ldquoचान- दण चहकड खलल

फत- तर^ह सार फलल

आ- नद वNव^ह झलल

फ- तीच Eयात तव ampशरलA

^ह एक आस मSन उरampल कनJया बजाव बजाव मरलArdquo

अस PहटRयास अता5र lsquoलArsquo ह दAघ आह अस धhन चालायला अडचण नाहA

११ पादाकलानतर आVयतालकपव गण SनषO आह

चरणाpया साधजोडीत एक चक नकळत होऊन जात पादाकलकाpया अती आवतन पण

होत असRयान Eया आवतनात पढAल चरणाचा आVयतालकपव गण बसायला कसच नसत

Pहणन पादाकलकानतर जो चरण यावयाचा Eयात आVयातालकापव गण असताच कामा नय

ldquoजर- ठ न ववाह क- रावा

कध^ह न जनक जरठ वरात तनजादह व- कावा ०

हA भवदाvा जो नच पाळी

महा पातकn वकळा जाळी

लोक Sनयमन- तव तEकाळी

भप तो दण- डावाrdquo (दशा ९५)

वपदाचा थम चरणात दोन मााचा आVयतालकपव गण असन^ह कड)यातील

पादाकलकाpया पदAला जोडन lsquoभप तो द डावाrsquo हा जो चरण घातला आह Eयात आVयतालकपव

गण नाहA ह yयानात ठवल पा^हज वपदातील चरणासारखा चरण अधळपणान योजायचा

Pहणन ldquoभ- पाळ तो दण- डावाrdquo असा जर तो चरण ampल^ह यात आला असता तर lsquoतव

तEकाळी-भrsquo ampमळन आवतनात दहा माा होऊन छदोभIacuteग झाला असता

तथाप हा वचार न कRयामळ पढAल दोन पVयात छदोभIacuteग झाला आह

(१) ldquoमी तया पदA जग- णार

त तार मार Qझड- कार ०

वNवपटावर नरदा फरती

उरA मEयची धाती धYरती

मरती उठती फKनी मरती

मी क^टवर या बसणारrdquo (यध १४९)

अEय चरण जर lsquo मी क^टवर बस- णारrsquo असा असता तर छदोभग टळला असता

(२) ldquoमजशी नकळ

मी अथवा ह जन चकल ०

प8च मोठा आपलपोटा

परमाथाचा पथ वा खोटा

पड- ल मज गढ न उकलrdquo (वक ८२)

तथाप यवSतभषण आQण नववध या दोन जातीत छदोभIacuteग होत असन^ह Eया hढ

झाRया आहत शाा4 ढबलAयसी अस Pहण याची पाळी यत ती अशा ^ठकाणीच

१२ चरणमyयावर वाभावकपण यSत यतो

7या ^ठकाणी श]दसमाित वा पदसमाित न झाRयास रचना कणकट लागत तथ यSत

आह अस समजाव जथ जथ एक वा अनक मााचा वराम असतो तथ तथ यSत हा

अपYरहायपण असतोच अस समजाव पण जथ एका माचा^ह वराम नसतो पण Pहणताना

वाभावकपणच खटका पडतो अथवा जथ कवीन सहतकपण खटका ठवलला असतो तथ^ह यSत

मानायला पा^हज चरण दAघ असRयास चरणमायावर Pहणज बहशः दसT या आवतनाpया अती

खटका पडतो तथ यSत मानायला हवा हा यSत अVयाप कोणी साIacuteगतलला नाहA Eयामळ तो

Sनरपवादरण पाळला जातोच अस नाहA

ldquoउमदमदनमनोरथपथकव- धजनजSनतवलाप

अampलकसIacuteकलकसमसमहSन- राकलबकलकलापrdquo (गीगो३२)

अस यSतभIacuteग जरA क)हा क)हा जयदवाpया कतीत आढळल तरA दसT या आवतनाती यSत तो

बहशः वाभावकपण पाळतोच

ldquoलampलतलवIacuteगलता पYरशीलन- कोमलमलयसमीर

मधकरSनकरकरिPबतकोकल- किजतक8जकटAर (गीगो ३१)

Eयक गणाती खटका घताच यणार नाहA अस नाहA वाटल तस खटक घता यतात इतक च न)ह

तर खटjयाखटjयाना यमक ^ह साधता यतात

ldquoमखरमधीर Eयज म8जीर Yरपampमवक ampलसलोलम

चल सQख क8ज सSतampमरप8ज शीलय नीलनीचोलमrdquo (गीगो ११४)

ह पदलाampलEय मधर असल तरA 7यामाण अवNय नाहA Eयाचमाण Eयक गणाती यSत पाळण

थोड अधक मधर असल तरA अवNय नाहA

ldquo धीरसमीर यमनातीर वसSत वन वन- मालA

गोपी पीनप- योधर मदन- च8चलकरयग- शालArdquo

(गीगो ११ ०)

यथ दसT या चरणात थमगणाती यSत पाळला नाहA Pहणन तो चरण कट अतएव

SनषO आह अस मळीच होत नाहA

१३ SनषO पदवpछद कस टाळावत

भलEयाच ^ठकाणी श]द तोडावा न लागता जाSतरचना करण MSतampसO कवीला मळीच

क^ठण जात नाहA Eयातन जाSतरचनत श]दZम फरवायला मोठा वाव असतो तथाप

मोरोपतासारoया पVयभpया हातन^ह कतीतरA MवणोVवजक चका होतात Pहणन होतकh

कवीना मागदशक अस मला सापडलल काहA Sनयम साIacuteगत

(१) गणाती पदसमाित झालA पा^हज अस नाहA पण अ5रसमाित तरA )हायलाच

हवी एखाVया आवतनाची अEय माा आQण पढAल आवतनाची आVय मा ampमळन एक

Vवमाक गh अ5र चालणार नाहA मोरोपताpया कRयाणरामायणातील

ldquoभरत-Yरपlaquo यात बहजोडीrdquo

ldquoतापसवद हरषल परतrdquo

या चरणात वा गोवदाजाpया

ldquoउगव सयकाल मावळताrdquo (गोवा ३९)

ldquoजा जा नाच सव हA जगतीrdquo (गोवा ५३)

ldquoओढA वतमा जग Pहणतrdquo (गोवा ५९)

या पादाकलकाpया चरणात जाड ठशानी म^4त कललA अ5र हA आठ)या आQण नव)या मााpया

सयोगथानी असRयामळ चरण कणकट होतात इतकच न)ह तर Eयाची मोडणी Sनराळी वाटत ह

चरण [ प प ] अस पादाकलक न वाटता [- - प - - ] अस होतात

(२) श]दात लागोपाठ यणार ज दोन लघ एर)हA एक उpचाYरल जातात Eयाचा

वह करावा लागRयास तो कणकट होतो उदाहरणाथ lsquoदशरथrsquo हा श]द एर)हA दशरथ (- ~ - )

असा उpचाYरला जातो तो जर lsquoद-शरथrsquo ( ~ - - ) असा उpचारावा लागला तर तो कानाला कट

लागतो मोरोपताpया पढAल चरणात तसा कणकट उपयोग आह

ldquo प वयोग )याकळ होऊSन वYरला मEय द- शरथrdquo

याच माण lsquoवचकोSन श]दाचा उpचार वाभावकपण वच-कोSन (- - ~) असा होतो पण

पVयासाठ जर Eयाचा उpचार व-चकोSन ( ~ ~ - ~ ) असा कला तर तो MवणोVवजक होतो

ldquoत गतगौरव कौरव रौरव पौर व-चकोSन पळतातrdquo

या मोरोपती रचनतील आरPभीच पदलाampलEय िजतक plusmnदयIacuteगम आह Sततकाच पढAल पदवpछद

उVवगजनक वाटतो

(३) एखाVया श]दातील अEय फ^टIacuteग लघ आQण पढAल श]दातील आVय फ^टङग

लघ याचा योग आवतनाpया प^हRया Sन दसT या मााpया ^ठकाणी आQण पाच)या Sन सहा)या मााpया

^ठकाणी यjत वाटत नाहA SतसT या Sन चौया वा सात)या Sन आठ)या मााpया ^ठकाणी तो योग

चालतो मोरोपताpया कRयाणरामायणातील

ldquoSनघता भ हा- १य २वद परतrdquo

ldquoसौampमस धा- १व २Pहण सीताrdquo

ह चरण कट लागतात कारण lsquoधावrsquo श]दातील अEय फ^टIacuteग lsquoवrsquo आQण lsquoPहणrsquo मधील आVय

फ^टIacuteम lsquoPहrsquo याचा योग आवतनाpया प^हRया Sन दसT या मााpया ^ठकाणी होतो श]दZम

ldquoहाय३ ४वद भ Sनघता परतrdquo

ldquoधाव३ ४Pहण सौ- ampमस सीताrdquo

यामाण फरवन हा योग SतसT या Sन चौया मााpया ^ठकाणी आणला कn चरण गोड

लागतो आणखी^ह एक मोरोपती आया घऊ या

ldquoअजनसम वीर१ २नस माग आता पढ न )हायचा

हा वीर५-६रसौघ नग^ह न उरल उरल जो लवायाचाrdquo

दसT या आयाधतील र-र हा सयोग पाच)या Sन सहा)या मााpया ^ठकाणी आह तो कट लागतो

पहा Pहणताना नग या श]दाचा न-ग असा जो वह होतो तो^ह कट लागतो श]दाचा Zम

फरवन जर हA ओळ

ldquoवीर३-४रसौघच हा नग नरल उरणार जो लवायाचाrdquo

अशी कलA तर र-र याचा योग SतसT या Sन चौया मााpया ^ठकाणी यऊन तो गोड लागतो

मोरोपताpयाच

ldquoनलग नमत लाग आठा अIacuteगात कhSन आठ७ ८वण

उOYरशी दAनात दवा कYरता मनात आठवणrdquo (मोम २१२९)

या आयpया पवाधाeत lsquoठ-वrsquo याचा योग ७ )या Sन ८ )या माावर झाला असRयान तो कणकट

लागत नाहA

(४) पगणाpया [- - ~ - ~] या काराचा उपयोग jवचतच होतो पण कोठ

तो असRयास Eया गणाpया मyयावर आQण गणाती खटका यतो तथ पदसमाित अवNय )हायला हवी

ldquoफरता फकnर त तव चरणीrdquo (गोवो १६) हा चरण मळीच कट लागत नाहA पण lsquoछािदfटrsquo ampभ5 त

तव चरणीrsquo असा चरण कट लागतो lsquo फरवी तया य- शाची महतीrsquo (गोवा ५६) आQण lsquo तार Sनzया

न- भी लकलकतीrsquo (गोवा ५९) ह चरण कट लागतात श]दZम थोडा फरवन ह चरण lsquoतया यशाची

फरवी महतीrsquo lsquoSनzया नभी लकलकती तारrsquo अस कल कn सारA कटता पार Sनघन जात

(५) चरणारPभी चार व पाच मााचा जो आVयतालकपव गण (- -) (~ - - ) वा (- ~ -) या

वhपाचा यतो Eयाpया अती पदसमाित )हायला हवी

(६) पण आVयतालकपव गण Vवमाक असRयास Eयाpया अती यSत माSनलाच

पा^हज अस नाहA Eया दोन मााpया गणाचा समावश 7या श]दात होतो तो श]द आवतनाpया

SतसT या वा चौया मावर समात )हावा तो आवतनाpया दसT या मावर समात झाRयास

कणकट दोष उEपन होतो लागोपाठ यणाT या दोन लघचा वह आवतनाpया साyयावर

7यामाण उVवगजनक वाटतो Eयाचमाण (- -) असा अ5रA चतमाक श]द^ह साyयावर

तटला तर त पदवpछद उVवगजनक होतो [ - प - +] या माावलAत lsquoहाणा हाणा

Pहणतानाrsquo हा सIacuteामगीतातील चरण Pहण लागलो कn lsquoहा- णा हाणा Pहण- तानाrsquo यामाण

पदवpछद होऊन कटता उEपन होत

१४ ाचीन प$याच अनकरण चौकसपण ^हायला हव

एकनाथाची पढAल दोन पVय पहा

(१) ldquoबाइ ग 5धत वनी गो- वद ०

रवतनयात^ट ampशशसह हा laquoज चाYरत गोधन- वVrdquo १

(पस १ २६)

(२) ldquoभजनबन धग चतराई lयान ०

लोक कह हम आतमlयानी lयान नहA अampभ- मानrdquo १

(पस १ ६२)

आता Pहणताना गवई वपदातील आVयतालकपव गणावर वाटल Sततjया माा )यSयत

कYरतात Eयामळ गा याकडच ल5 दऊन रचना कलA कn कशी ampशथल होत पहा

(१) ldquoभजो र भJया राम गोवद ह- रA ०

जप तप साधन कछ न^ह लागत खरचत न^ह गठ- रArdquo

(कबीर)

(२) ldquoखचत बाई )यथ अPहA अब- ला ०

वागवती नर पशसम आPहा मान नस कस- लाrdquo १ (क)

या उदाहरणावhन वपदातील चार-पाच मााpया आVयतालकपवगणाची कशी ददशा झालA आह

ह पfट होईल Eयाचमाण अEय गण Vवमाक असRयान ^दसायला तो जर (- ~) असा

असला तर अEया5र पाय मोडनच ampल^हल पा^हज ह^ह ^दसन यईल

ldquoवजयत रामदत हनमान ०

यो रघपSतनासह सीव मया योिजतवानrdquo (वदप ८)

ह उदाहरण शO आह Eयाचमाणच

ldquoपाखरा यampशल का परतन ०

मEमान ^दRया खणातन एक तरA अठवनrdquo mdash१ (^टक १४१)

ह^ह शO आह परत अEय न पाय मोडनच ampलहायला हवा

१५ तालसयोग

अ5रशः पाहता दोन ampभन आवतनाpया पVयवभागाचा सयोग कसा होऊ शकतो याच

एक उदाहरण माग २५ )या पfठावर ^दलच आह वEतवहारात भजIacuteगयाताpया उदारहणाखालA

वयVनIacuteगा आQण भजIacuteगयात याpया Pहणज अlयावतनी आQण हरावतनी वEताpया ampमMणाच

उदारहण ^दल आह यथ जाSतरचनतील दोन उदाहरण दतो

(१) ldquoमन- मोहन वाजव- नी सारIacuteगी कढA म8ञळ सर ०

वNव Sनजल शात झाल

एक धरणी मा डोल

गम- भीरपणान अधारातSन छडत जाई सरrdquo (गका ३)

या काराच अनकरण कती तरA ampसO आधSनक कवीनी कल आह

(२) ldquoवद मबोल आता

हस- यात मजा नाहA ०

भासवी जा- दगरA तव हास याची माधरA

साIacuteग कसा भासवीत घाव हा मा-या उरA

बस-ला जरA िज-)हारA

तज-ला हसच यईrdquo १ (सोका २५)

१६ काह वशष गतागती8या माIावल

१ लA माावलA अfटमाक आवतनाची आह [- - + ऽ - ~ + ऽ ऽ +] या

माावलAत आfटमाकाची दोन आवतन आहत प^हRया दोन माा होताच अवतनारPभ होतो

आवतनाची SतसरA आQण चौथी माा ampमळन गhच अ5र लागत कारण सगवशषी त लत^ह

उpचाराव लागत पढ (- ~) हाच गण या आवतनात यतो आQण एक माची उणीव उपाEय वा

Eयापव=ल अ5र लत उpचाhन भhन काढ यात यत दसT या आवतनात आरPभी शVघ गhच

लागतो कारण Eयाpयावर चार मााचा काळ )यSयत करायचा असतो आQण पढAल गhला

जोडनच आVयतालकपव गण _यायचा असतो

या माावलApया VवरावEतीन चरण साधताना शवटA एक अ5र उण कhन दोन मााpया

वरामाची सोय कर यात यत जस

[- - + ऽ - ~ + ऽऽ + - - + ऽ - ~ + ऽऽ ]

ldquoकध कYरतीऽ लlन माऽऽझ तज ठावऽ ईNव-राऽऽldquo

या माावलApया आवEतीन रवतीजाSत ampसO होत

२र माावलA^ह अfटमाक आवतनाचीच आह हA माावलA Pहणज lsquoकाय पKष चळल

बाई ऽऽrsquo ची होय हA माावलA Pहण याचा वशष असा आह कn 7या आवतनात सहा मााpया

आVयतालकपव गणाचा समावश होतो Eयाचा आरPभ सश]द मावर नाहA तर मागील

आवतनातील अEया5राpया लाPबवलRया वरावर आह अस Pहणतात पVयरचनत या

Pहण याpया वampशfयाला महEEव नसाव सहा मााpया आVयतालकपव गणाची घडण हA

Pहण याpया वampशfट पOतीसाठ अशी लागत कn Eयाच तीन तीन मााच दोन तकड पडावत

Pहणन या ^ठकाणी (~ - ~ -) (~ - - ~) (- ~ ~ -) (- ~ - ~) अस चार कार चालतात

पण (- - -) असा य5रA गण चालत नाहA प^हRया आवतनाpया अfटमाक गणाpया ^ठकाणी

सOा (- - - +) हा पVयाचा प^हलाच कार चालतो इतर अfटमाक गण चालत नाहAत

या माावलAची आवSत कhन शवटA काहA मााची उणीव ठव यात यत अशा रAतीन तीन

माावलA ampसO होतात minus

ldquoजरA कणा Mीमताची ऽऽ सन होय शाऽरदा ऽऽ ऽऽrdquo

ldquoमहाराf लमी मात ऽऽ जगी धय वा ऽऽ ट ऽऽ ऽऽrdquo

ldquoआकळ न अघ^टत घटना ऽऽ ह दयाघndashना ऽऽऽऽऽऽ ऽऽ

३ र माावलA ष माकावतनी आह ती Pहणज ^द डीची होय

ldquoपहा ^द डी चा-ललA प ढ ndashरA ऽऽ ला ऽऽऽrdquo

यथ^ह आVयतालकपव गण तीन मााचा असRयान तो (~ -) वा (- ~) असाच असावा लागतो

प^हRया आवतनात ष माक गणाचा (- - -) हाच कार चालतो (- ~ - ~) वा (~ - - ~) वा (-

~ - ~) ह कार चालत नाहAत दसT या आवतनात Eयाच तीन तीन मााच दोन तकड पडत

असRयान (~ - ~ -) (~ - - ~) (- ~ ~ -) (- ~ - ~) हच कार चालतात (+ + +) हा गण

चालत नाहA SतसT या आवतनात दोहA गh अ5रच लागतात कारण दोहA अ5राpयावर अधक

मााचा काल )यSयत करावयाचा असतो

गा याpया वampशfट चालAला महEEव आल कn आवतनातील अतघटना^ह अधकाधक

अलवचीक आQण kढ होत जात

१७ वषम जा1त

SनरSनराzया चार लगावलA एका SनिNचत Zमान घऊन होणाT या एका चतfपदAसारoया

ज)हा अनक चतfपVया आढळतात त)हा त एक वषम वEत होत Eयाचमाण ampभन ampभन

माावलA एका SनिNचत अशा Zमान आQण यमक रचनन बाधन ज कडव ampसO होईल Eयाची

अनकदा आविEत ^दसRयास ती वषम जाSत समजावी मराठत वषमजातीची उदाहरण अVयाप

वरळ आहत कशवसतकवीन lsquoझपझाrsquo या कवतत [ प - - +] आQण [ प] या दोन

माावलApया ampमMणान एका वampशfट साpयाच कडव साधल आह त यणमाण-

ldquoहषखद त मावळल

हाय Sनवाल

अM पळाल

क टकशRय बोथटलA

मखमालAची लव वठलA

काहA न ^दस kfटAला

काश गला

Sतampमर हरपला

काय Pहणाव या िथSतला

झपऽझा गड झपऽझा rdquo (कक १०७)

१८ जातीच नामकरण

जाSतरचना वEतरचनहन सकर आह तशीच ती अधक ववध आह या वतीण

जाSतजालात ज SनिNचत जाSतकार आढळतात Eयाना आQण त 7या माावलAनी ampसO होतात

Eयाना नाव Vयायलाच हवीत पVयाpया ampशरोभागी lsquoचाल वा घाटA अमक पदाचीrsquo अशी सचना

द याची जनी पOत आह पण सार कव सवपYरचत Sन सवसPमत अशा एकाच पदाची चाल

दतात अस नाहA कEयक कवी तर आपRया वतःpयाच पण लोकास अपYरचत अशा पVयाची

चाल कवतpया ampशरोभागी दतात पहा चालAवhन वampशfट वरावलAचा बोध होईल पVयाpया

घटनचा बोध होणार नाहA यशवतकत

lsquoकणा तया वभवाचा पडल ना मोहrsquo (यग ६१)

या कवतpया ampशरोभागी चाल lsquoSतकल होईल कसा०rsquo या पदाची ^दललA आह परत ह पद

जाSतवhप आह तर यशवताची कवता छदः- वhप आह पव= गा याpया पदावर राग आQण

ताल द याची पVघत होती Qrतशतक १९२० मyय ताPब याpया कवतचा प^हला भाग ampसO

झाRयापासन कवतpया ampशरोभागी रागाच नाव द याची टम SनघालA आह बहजनसमाजाला चाल

कळायला या टमीचा काहA उपयोग होत नाहA आQण रागाpया नावावhन जातीची घटना

कळ याचा सPभव तर सतराम नाहA अमक एका पVयाची जाSत अमक एक PहटRयान वाचकास

एका आदशभत कवतची आठवण )हावी आQण कवीस^ह या थाpया Vवारा Eया पVयाच

शाशO वhप समजन घऊन Eयाpयाशी आपलA रचना ताडन पाहता यावी यासाठ

जाSतनामकरण ह वEतनामकरणामाणच अEयवNय आह गीSत आयागीSत दोहा इEया^द नाव

जातीना ाचीन काळापासन चालत आललA आहत Eयामाण नवीन जाSतकाराना नवीन नाव

द यात अनचत अस काहAच नाहA नाव होता होईल तवर ाचीन उदाहरणातन आखड

सटसटAत आQण Mवणसभग अशी Sनवडन द यात वEतनामकरणाpया ाचीन पVघतीचाच

अवलPब होत आह वपदाचा जाSतSनणयाशी सPबध नसRयान वषम जातीत Sनवडावयाच नाव

कड)यातन घ यात याव हच Mयकर आह आता जी वEतनाम SनिNचत कर यात आलA आहत

Eयाpयाशी मा या जातीनामाचा घोटाळा होऊ दता कामा नय म8जरA ह नाव एका वEताच

असRयान त आता [- प प ~ +] या माावलAला दता यणार नाहA या माावलAला

लAलारSत नवीन ह नावच ठवल पा^हज

अ=याय ६ वा

जा1त-जeभण

पढ ^दलRया उदाहरणात पYरचयासाठ वपद आQण अतरा हA जथ जथ आहत तथ तथ

^दललA आहत तथाप जाSतSनणय हा कड)याpयाच घटनवhन होतो ह वसरता कामा नय

वग १ ला

समजाSत

१ पावतनी

१ lsquoवररमणीrsquo [ प प प प प +] ४२ माा (सश]द)

२ lsquoजीवतावमखीrsquo [- प प प प - - +] ४० माा

३ lsquoतिदलrsquo [ प प प प - - +] ३८ माा

४ lsquoमदनतRवारrsquo [- प प प प - +] ३८ माा

५ lsquoकपवीरrsquo [ प प प प - +] ३६ माा

६ lsquoवनहYरणीrsquo [ प प प प ] ३२ माा

७ lsquoबPभरArsquo [- प + ऽ ~ + - ऽ ~ + - प] ३२ माा

८ lsquoवजयाrsquo [- प प प - - +] ३२ माा

९ lsquoहYरभगनीrsquo ldquoवगगाrdquo [ प प प - - +] ३० माा

१० lsquoयलोचनाrsquo [ प प प + ऽ ~ +] २९ माा

११ lsquoभवानीrsquo [- प प प - +] ३० माा

१२ lsquoलवगलताrsquo [ प प प - +] २८ माा

१३ lsquoदSयताrsquo [ प - - + ऽ ऽ प - +] २६ माा

१४ lsquoशZकलाrsquo [ प - + - + प - +] २८ माा

१५ lsquoकमललोचनाrsquo [- प प प ~ +] २९ माा

१६ lsquoआ^दसदरArsquo [- प ~ + उ प ~ +] २८ वा २९ माा

१७ ldquoसयकातrdquo lsquoसम^दतमदनाrsquo [ प प प ~ +] २७ माा

१८ ldquoसयकलाrdquo [ प ~ + उ प ~ +] २६ वा २७ माा

१९ lsquoमहाराfrsquo [- प प प + ~] २९ माा

२० lsquoअKणभाrsquo [- प प प +] २८ माा

२१ ldquoच4कातrdquo lsquoपSततपावनrsquo [ प प प +] २६ माा

२२ ldquoच4कलाrdquo [ प + उ प +] २४ वा २५ माा

२३ दोहा [ प - - + ऽ ऽ प + ~] २५ माा

२४ सोरठा [ प + ऽ ~ ऽऽऽऽ प - - +] २५ माा

२५ lsquoअनल7वालाrsquo [ प प प] २४ माा

२६ lsquoशभगडाrsquo [ प प - - +] २२ माा

२७ ldquoवषाrdquo [ प प + ऽ ~ +] २१ माा

२८ lsquoसवरrsquo [ प - - + ऽ ऽ - - +] २० माा

२९ lsquoकSतमि डतrsquo [ प + ऽ ~ + - + ऽ ~ +] २० माा

३० lsquoवरगSतrsquo [ - - + ऽ ऽ प - - +] २० माा

३१ ldquoगोपालनrdquo [- - - - + ऽ ऽ प - +] २२ माा

३२ lsquoभपSतrsquo [- प प - +] २२ माा

३३ lsquoजगदANवरबालाrsquo [- - - + ऽ ऽ प - +] २० माा

३४ lsquoवशमQणrsquo [ प प - +] २० माा

३५ lsquoनगराजrsquo [ - - + ऽ ऽ प - +] १८ माा

३६ lsquoलAलारSतrsquo [- प प ~ +] २१ माा

३७ lsquoसतSतrsquo [- प प +] २० माा

३८ ldquoमाampलबालाrdquo [- प - + ऽ - ~ +] १९ माा

३९ पादाकलक [ प प] १६ माा

४० lsquoमरजयीrsquo [ प - - ~ +] १५ माा

४१ ldquoकणफRलrdquo [- प - - -] १६ माा

४२ lsquoराजसाrsquo [- प + ऽ ~ +] १५ माा

४३ ldquoबालानदrdquo lsquoअचलगSतrsquo [ प - - +] १४ माा

४४ lsquoउOवrsquo [- प - +] १४ माा

४५ lsquoआनदरसrsquo [- + ऽ ~ - - - +] १३ माा

४६ lsquoशOसतीrsquo [ प - +] १२ माा

४७ lsquoपवतीrsquo [उ प ~ +] १५ वा १६ माा

४८ lsquoभरतख डrsquo [- प ~ +] १३ माा

४९ lsquoभवनसदरrsquo [उ प +] १४ वा १५ माा

५० lsquoampसहनादrsquo [- प +] १२ माा

५१ ldquoपशगrdquo [ प +] १० माा

५२ lsquoरवतीrsquo [- - + ऽ - ~ + ऽऽ + - - + ऽ - ~ +] २४ माा

१ lsquoवररमणीrsquo [ प प प प प +]

rdquoलampलतवलासकलासखखलनललनालोभनशोभन-

यौवनमाSनतनववदन

अampलकलकोकलकवलयक7जलकालकampलदसता-

ववल7जलकाampलयकलदमन

कampशकशोरमहासरमारणदाKणगोकलदYरत-

वदारणगोवधनधरण

कय न नयनयग रSतस7ज म7जSत मनampसजतरल-

तरग वररमणीरमणrdquo (5द ८१७३)

२ lsquoजीवतवमखीrsquo [- प प प प - - +]

खालAल उदाहरणात चौया आवतनात सहा)या मानतर ख डन आह

(ाप १२०७ ^ह पहा)

ldquoवरहानलतता सीदSत सता रचतनampलनदलतRपतल

मरकतवमल

करकampलतकपोल गampलतSनचोल नयSत सततK^दतन

SनशामSनमषkशा

न सखीमampभनदSत KजमनवदSत SनदSत ^हमकरकर-

Sनकर पYरतापकर

मनत ^द भार मjताहार ^दवसSनशाकरदAनमखी

जीवतवमखीrdquo (वाभ ११२४)

३ lsquoतिदलrsquo [ प प प प - - +]

(१) ldquoतिदलमि डत ता डवपि डत ध डSन दानव

दि डत खि डत ासSन र

मyवमनीNवर कnतSन तEपर दखSन सEवर

धावत सकटनाशन रrdquo (ममक ३)

(२) ldquoampलहन झालA कधीच कवता छापावी ती कशी

परA अन कठ परA

प^हRया पानी छाप Pहटल वampशला लाव कसा

परA अन कठ परA (कक-रमा ६१)

४ lsquoमदनतqवारrsquo [- प प प प - +]

(१) ldquoसदरा मनामध भरampल जरा न^ह ठरलA हवampलत

ampशरampल मोEयाचा भाग

र गया हौस न^ह परampल Pहणोनी वरलA पहा न^ह

फरampल कणाची साग

जampश कळी सोनचाOgraveयाच न पड kिfट पायाच kिfट

सोयाच (अशी) ती नार

अSतनाजक तन दखणी गणाची खाQण अशी

नवखणी चढन सकमार

जampश ममथरSत धाकटA ampसहसम कटA उभी

एकटA गzयामध हार

अडग ताK याचा बहर 7वाSनचा कहर माYरत

लहर मदनतqवारrdquo (राला ११३)

पढAल पVयात वपद ampभन ampभन असलA तरA कडव मदनतRवारजातीचच एकचरणी आह

(२) ldquoकध कYरती लlन माझ तज ठाव ईNवरा

वाढलA उच हA कती हसSन बोलती नाक

मरडती िय परभाराrdquo १ (दशा २३)

(३) ldquoMीशकर ampशवराया तव पाया नत )हाया

समती द या

ससारभार अSनवार फार अSत मार दत त तार

यातनी सदयाrdquo (गोवा १५९)

(४) ldquoजग धय खरA त मरलA ग तज बघSन Sतभा फरलA

अSत हAन दAन जो वश असोSन तदश पाडसी

श कYरampस मSत मरलArdquo (समौ ९५)

५ lsquoकपवीरrsquo [ प प प प - +]

त hप दQखल नयनी

जो कपवीर महाधर गि`भर जोडSनया कर

तEपर राघवचरणी १

वyवसSन वन माYरत नदन दचकत आपण

रावण अतकरणी २

दवनाथभ दAनदयाघन अ8जSननदन

अshyत 7याची करणीrdquo ३ (दक २५)

६ lsquoवनहmरणीrsquo [ प प प प]

(१) ldquoधाव वभो कKणाकर माधव दव दयाSनध

दवकनदन

काममदा^दक गाि7जSत ह अSत धाव रमापSत

सवक^हतकर

जननमरणभय हरण कर Eवर चरQण शरण kढ

कशव ककरrdquo (कवा-पस १३९२ व)

(२) ldquoसदर खाशी सबक ठडगणी थल न कश^ह

न वय चौदाची

नयनमनोहर वनहmरणीच नाक सरळ जampश

कampळ चाOgraveयाचीrdquo (दशा ८)

(३) कzया-कzयात वहार कYरampश त कzया-

कzयात वहार

^दसशी त बसीधर गYरधर तया छबीस न

पार सoया र १

जाद बिसचा घमता तया यइ कzयास

बहार फगSत याrdquo २ (तासक ६५)

या पVयात चौया आवतनात SतसT या मानतर खटका ठवला असन सामाय यमक

चरणाती न)ह तर Eया ^ठकाणी जळवल आह कडव वनहYरणी एकचरणी असRयास वपद

बहश पादाकलकाच असत

(४) ldquoय गणराया मगळमत=

कnतनरगी नEय करA र सगीताची ampमळवSन पत=rdquo १ (ममक १)

lsquoभjताची मनीषाrsquo (उस ३१०) आQण (तासक १३९ १६२ १७६ १७७) या पfठावरAल कवता

या जातीpया आहत

७ lsquoबeभरrsquo [ प + ऽ ~ + - + ऽ ~ + - प]

या माावलApया दसT या आQण SतसT या आवतनात सहा)या मानतर ख डन असन

आर`भी लता5र आह

ldquoह वनभampम मनोऽहरA समनोऽभरA शककोकळवद

कYरती कलरव बऽeभर उदरऽPभरA अरवदमरद

चितत कात SनरऽतरA हYरदऽतरA SनरखोSन न मद

भीम जया कसमाऽकरA स-समा करA माळ घाल आनदrdquo (दव १३३)

तथाप एकदरAन पहाता ह lsquoनळ नवरा मी नोवरArsquo पVय फार ampशथल आह

८ lsquoवजयाrsquo [- प प प - - +]

ldquoचल उठ मशाफर तज भर जग सव पहा गल वलया

जो Sन^4त Eयास अपश सदा जो जागत तो ampमळवी वजया

बघ न अता उघडन जरा भचतSन तमय होई झणी

हA रAत अस का ीतीची भ जागत त शयनी अजनीrdquo (गोत)

९ lsquoहmरभCगनीrsquo ldquoवगगाrdquo [ प प प - - +]

(१) ldquoहYरची भगनी Pहण सभ4ा KिjमQण व^हनी दय करा

दादाना तिPह कळवSन वळवSन अजनजीचा शोध कराrdquo

(काक-पस ३१८ व)

(२) ldquoभीमकबाळा Pहण नपाळा Eया ampशशपाळा मी न वरA

कमलनयन हYर वमलचYरत तो नवरा Eयाची मी नवरArdquo

(काक-पस ३१७ व)

(३) ldquoसEय vानमनत SनEयमनाकाश परमाकाश

गोfठागणYरखणलोलमनायास परमायासम

मायाकिRपतनानाकारमनाकार भवनाकार

मामानाथमनाथ णमत गोवद परमानदमrdquo (शगो)

lsquoदोन बाजीrsquo (कक १६१) lsquoगोदागौरवrsquo (च २४३) गरAशकत lsquoकलाrsquo इEया^द का)य या

हYरभगनी जातीची आहत कEयकदा या जातीत ( प - - +] या माावलAचा अतरा असतो

या जातीpया सावश उपदशपर कडकडीत पVयाला फटका Pहण याचा घात आह lsquoफSतrsquo (कक

११८) lsquoथकलRया भटकणाराच गाणrsquo (कक ११५) lsquoताराrsquo (वक ३४) हA या कारची उदाहरण आहत

कडव एकचरणी असRयास वपद बहश [- प - - -] या कणफRलमाावलAच असत

(४) ldquoजगजीवन दAनदयाळा र

SनEयSनर8जन स7जनर7जन भjतजनSतपाळा र १

दAन तका वनवी कर जोडSन नाम तझ जगपाळा र ldquo २

(तका-पस ११४७ व)

याला पढAल गा याची चाल उEतम लागत

(५) ldquoजमनातट राम Qखल होरA

दौर दौर पचकाYर चलावत अबर गलाल भर होरArdquo

(६) ldquoकQण का^ह Pहणा कQण का^ह Pहणा

अनसरल अपRयाच मना

रAत Pहणा वपरAत Pहणा कQण ^दल झगाKSन आवरणा

जळRया साT या आशा मSनpया पसRया उरRया Eया^ह खणाrdquo

(उपो २१)

(७) ldquoऐसाच रहा ऽऽ जाऊ नको

जाampश घरातSन जाampश करातSन दयातSन पYर जाऊ नकोrdquo

(जअ-ओ १)

१० lsquoयलोचनाrsquo [ प प प + ऽ ~ =]

(१) ldquoकK यदनदन चदनampशampशरतरण करण पयोधर

मगमदपकम मनोभवमगलकलशसहोदर

अampलकलग7जनम7जनक रSतनायकसायकमोचन

EवदधरचPबनलि7जतक7जल उ77वलय यलोचनrdquo

(गीगो २४ वा)

(२) ldquoआनदाचा कऽद हYर हा दवकनदन पाऽ^हला

भjतासाठ तो जगजठ भीमाSनकटA राऽ^हलाrdquo ()

सौभ4ातील lsquoपावना वामनाrsquo (क ४६१) आQण शापसPमातील ldquoSतलक कपालA उ^ट

सवागीrdquo ह पद हA याच जातीची आहत कडव एकचरणी असRयास वपद [- प + ऽ ~ +]

या माावलAच असत

(३) ldquoलPबोदर गYरजा-नऽदना

पण करA मनकाऽमना

ह मनभावन तवपदसवन वVया Vयाव गजाऽननाrdquo

(ए-पस ११०१ व)

(४) ldquoनampमत तव पदसारस

हो मद सQख कKणारस

य तनया मम ककनिदSन वास न द सीख काननी

कवलयपशल तो ampशश यो तव अRपतरA कKणा मनी

(व वा ampभड)

ldquoभवताप वभो मम वाYर रrdquo (खाक ७० ) हA कवता याच जातीची आह Sनक (१९६) हA

कवता याच कारची आह वपद मा Sनराळ आह

११ lsquoभवानीrsquo [- प प प - +]

(१) ldquoजस सीसइ गगा गोYर अधगा गब प^हYरअ फQणहारा

कठ^sup2अ बीसा पधण दAसा सताYरअ ससारा

करणावampल कदा ब^दअ चदा णअण^ह अणल फरता

सो सपअ ^द7जउ बह सह क7जउ तPह भवाणी कताrdquo

(ाप १९८)

(२) ldquoजी मला जम द आइ ती^ह या काampळ पारखी झालA

त दजी माय ग माQझ PहणSन तजजवampळ तातडी कलA

सम सता घ उदYर फार हA `याampल ामणी छampळलA

समजलA ीSत वडलाची काय ती

उमजलA नीSत शााची काय ती

य वीट कडीचा बाइ नको हA मampल अमगल असलArdquo

(दशा ८८)

lsquoएकच 5णrsquo (काव २९) हA कवता या भवानीजातीची आह भवानीजातीत कडव एकचरणी

वा Vवचरणी असRयास त चरण खि डत असतात आQण वपद उOव [- प - +] वा भपSत

[- प प - +] माावलAच असत

(३) ldquoककh नका हA समन

जYर वास नस Sतळ यास तरA तPहास अपलA स-मन १

_या करA 5णाभीतरA वाळSतल तरA तयाना जपणrdquo २

(तासक १)

(४) ldquoबघ घटका भरलA आता आयfयाची

उगवलA बजची कोर Sनराश चकोर कKSन मावळलArdquo १

(अफ ३)

lsquoठावा न सखाचा वाराrsquo (तासक २९) lsquoछळrsquo (माभा ७०) lsquoनदा घलArsquo (माभा ७१) lsquoघातrsquo

(यध १२२) lsquoमावzयाच गाणrsquo (गका ४६) आQण lsquoदाhची लावणीrsquo (गआ ६८) या कवता याच

जातीpया आहत शवटAल पाच कवतात ख डन आवतनाpया SतसT या मानतर नसन सहा)या

मानतर आह

१२ lsquoलवगलताrsquo साकE () [ प प प - +]

(१) ldquoलampलत-लवगलता-पYरशीलनकोमलमलयसमीर

मधकरSनकरकरिPबतकोकलकिजतक7जकटAरrdquo (गीगो ३१)

दAघ का)यास हA जाSत अनकल आह lsquoमघदतrsquo (चप १) lsquoगQणकोOारrsquo (वक ५1) lsquoवनवासी

फलrsquo (^टक २६) गरAशकत lsquoअभागी कमलrsquo lsquoआPबराईrsquo इEया^द का)य या लवगलताजातीत

आहत मोरोपतान lsquoमगभ साकnरामायणrsquo lsquoप8चशतीरामायणrsquo आQण lsquo वचYरrsquo इEया^द

करणात [- - प +] या माावलApया VवपदAच वपद घातल आह गीतगोवदात तर

ववध माावलAची वपद आहत lsquoनवा ampशपाईrsquo (कक १२७) या कवतत [ प - - +] या

माावलAचा अतरा आह

या माावलAला साकn ह नाव hढ आह परत नाटकातन वा आoयानातन 7या फट

साjया आढळतात Eया पाहाता साकn हA वषम जाSत ठरत साकnत लवगलतामाावलApया

VवपदAला [ प + उ प +] या च4कलामाावलApया एका चरणाची जोड असत त)हा

समजातीला लवगलता हच नाव योlय आह साकn ह नाव वापh नय

कडव एकचरणी वा Vवचरणी असRयास वपद बहश [- - प - +] या माावलAच

असत

(२) ldquoमजला झोप सदाची आलA

वचार अवघ कायOcirc अवघी समात यथ झालArdquo १ (^टक १०५)

(३) ldquoग त कवण मलखा जाशी

भार ampशरावर अपार सागर फटकn नाव जराशी-ldquo १

(तासक १५१)

लवगलतामाावलAच [ प - + - - प - +) अस मधोमध ज दोन तकड पड

शकतात Eयाची आलटापालट कhन Eयाच वपद कलल ाचीन कवतत आढळत

(४) ldquoमज= दवाची द- वाची

ampमया धाव म- नाची

मनात यत हEती-घोड-पालखीत बसाव

दवाजीpया मनात याला पायीच चालवावrdquo १

(बक-पस ३२१३ व)

(५) ldquoहोऊSन गोसावी गोसावी

हYरकथाच पYरसावी

गमत नस 7या गावी तथल वाट कशास पसावी १

सख ampमळो सPबायत अथवा भगवी हA नसावी-ldquo २

(अक १३१)

या माावलAत क)हा क)हा Vवतीय आवतनाती आQण चरणाती यमक साधतात

ldquoभजभज मनज Mीगोपालम

मगमदचदनचचत भाल धसYरतालकजालम

क डलमि डतचाKकपोल कषतराधाचोलमrdquo (वदम ३७)

१३ lsquoद1यताrsquo [ प - - + ऽ ऽ प - +]

लवगलतामाावलApया Vवतीय आवतनात शवटA Vवमाक वरामाची कस ठवRयान हA

माावलA ampसO होत वरहाडक आQण हमच4 याpया )याoयमाण (पढ दोयाच ववचन पहा)

हा दोहाच होतो

(१) ldquoजानाPया दयाद द1यताऽऽममतयमख Sनशा त

कटAकKत कमदमखऽऽया खरधामSन शात (मMी १२७९)

(२) ldquoशZ यEतव पठन)यसनऽऽन गण स गणाभास

समजSन यन तवामरणऽऽशरण प8जरवासrdquo (शाप ८७४)

मMी (१२७४-८६) आQण जगOराpया तSतकसमा7जलAतील २४ )या तोातील बहतक

(Pहणज प^हलA २५) पVय याच दSयताजातीची आहत

मराठत Sनampशगध कत lsquo7योनागीतrsquo आQण Sनशागीतrsquo हA का)य आQण lsquoसौदय

Pहणज-lsquo (काफ ३) आQण lsquoफSतदवतसrsquo (काफ २५) हA कवन याच दSयताजातीची आहत

(३) ldquoम तझ मायावरती ऽऽ माझ तQझयावरती

असत तर कSत सख अपणा ऽऽ झाल असत जगतीrdquo

(Sन7यो १)

lsquokrsquo कत lsquoकसोटArsquo ह सनीत (7यो १७२) या दSयताजातीत आह

१४ ldquoशDकलाrdquo [ प - + - - प - +]

लवगलता माावलA दसT या आवतनात चौया मानतर खि डत कhन होणाT या दोन

वभागाpया अती यमक जळवRयान शZकलाजाSत ampसO होत कडव शZकला एकचरणी

असRयास शZकलचीच शकल उलटन [- - प - + प - +] अस वपद असत या

वपदाची मोडणी [- - - - + ऽऽ - - + ऽऽ प - +] अशी^ह कYरता यईल

(१) ldquoइतक द मजला द मजला मागतस हYर तजला

यती सत घरासी भjतीभाव पिजन Eयासी १

भगवshyजनी लागो तQझय वhपी मन ह वागो २

अ5य वभव दई अख ड कशवस4Kपायीrdquo ३

(कवा-पस १४४७ व)

(२) ldquoहर हर सापडल सापडल कसा फासा पडल

इतर नदAजलटाकn टाकSन आल याच तटाकn १

सोडSन मानस-कलA कापSन _याया आल शलA २ (दव ५०)

lsquoपापतापrsquo (उस २०३) हA कवता या शZकलाजातीत आह

१५ lsquoकमललोचनाrsquo [- प प प ~ +]

(१) ldquoगोवदा मधसदना कमललोचना सoया यदवरा

ह दAनबध माधवा वाampम कशवा कKSन य Eवरा

भवजीवनाि]धचा थाट उसळत लाट ाण घाबरा

तजवण मरावा कोण (कोण) गणगोत आत त खरा

जय दाशरथी Mीराम योगवMाम आज रघवरा

त पण पराEपर गडी नई परथडी धKSनया करा

^दनकरकलदAपा आ^दhपा वभो र

जग-गK जगदAशा ाथत Mीभो र

अकळ^ह गणलAला वQणता वदवाचा

शष^ह ampशणतस जी काय कवा िजवाचा

हा अKष भिjतचा भाव दयाळा धाव घई धनकरा

षEgraveप गाि7जती अशी वळ हA भाYर जानकnवराrdquo (दक ४०)

lsquoससार न)ह हा सारrsquo (दक-पद ७२ व) ह पद^ह याच जातीच आह

(२) ldquoवासSन चोच जYर आशची पाखड पख कSत तरA

पYर फोल जाहल यEन सकल आदळ पहा भवरArdquo (काव ३०)

हA एकच VवपदA Sनराzया माावलApया VवपदAमालमyय अनवधानान आलA आह

१६ lsquoआjदसदरrsquo - प ~ + उ प ~ +]

कमललोचना माावलA दसT या आवतनात SतसT या मानतर खि डत कRयान जी Vवधा

माावलA होत Sतला आ^दसदरA ह नाव ^दल आह

(१) ldquoKिjमणी आjदसदर चकाक वीजच SनजमिदरA

प^द नपअ Kणझण करA अि7जरA पठQण वर भरजरA १

उYर क8चक तटतट करA जरAचा पदर शोभतो ampशरArdquo २

(क १६)

(२) ldquoहA साग सख सदरA क या ग सभगाच मदनम7जरArdquo

(राला ११९)

१७ lsquoसमjदतमदनाrsquo ldquoसयकातrdquo [ प प प ~ +]

(१) ldquoसमjदतमदन रमणीवदन चPबनवampलताधर

मगमदSतलक ampलखSत सपलक मगampमव रजनीकर

घनचयKचर रचयSत चकर तरampलततKणानन

करबककसम चपलासषम रSतपSतमगकाननrdquo (गीगो १५२)

(२) ldquoसहज चालता माग= तजला बघता डोळ भhन

धYरल कSत आवhन गल मन माझ बावhन

हसापYर चालण पदर तो दोहA गpछावhन

वरचवर सावhन बघशी मान वाकडी कhन

गालामध हासशी साजणी लाजSन बघशी दhन-

मखणा या कhन नशी दय आमच हhनrdquo (दक ५)

lsquoबघSन उपवना वरहाीची 7वाला भडक उरArsquo (क ४८९) lsquoसोगटAचा खळrsquo (वक ८५)

राजकव च4शखरकत lsquoउगड गपतrsquo (सगी १) lsquoपाखरासrsquo (गोवा १६३) lsquo^हरव तळककणrsquo (माक

२१) lsquoमोT याची मोहानाrsquo (माक ६३) इEया^द अनक कवतात सम^दतमदना माावलApया

VवपVयाच आहत lsquoदगावतीrsquo (वक २७) lsquoसीSतमागrsquo (तासक ३७) lsquoवारA कशी यईलrsquo (तासक

१४०) इEया^द कवतात [- प प ~ +] या लAलारSतमाावलAचा अतरा आह

सम^दतमदनामाावलApया दोन VवपVयाpया मyय [- प प ~ +] या

लAलारSतमाावलAची पदA घालन ज कडव ampसO होत अशा १४३ कड)याpया मालमyय

शampशमोहन ह ो यादव मकद पाठक याच का)य रचलल आह

lsquoगराoयाच गाणrsquo (तासक ३०) या कवतत अतरा (उ प +) या

भवनसदरमाावलAचा आह

कडव सम^दतमदना एकचरणी असल तर वपद बहश अकरा)या मानतर खि डत

कलRया Eयाच माावलAच सयकलच असत

(३) ldquoआcedilम7जरA तला अपत नमSन मीनकतला

Sनजधन ओढSन पहा कसा हा ममथ सरसावलाrdquo १ (क ४०३)

(४) ldquoअगाध काहA तरA उमज ह अजरामर सदरA

)योमधरचा चPबनवध हा न सर कRपातरA १

कोठ तर कठ कौमदA अयोयी रSत परArdquo २ (^टक १०२)

lsquo१८९७ या वषालाrsquo (दक ५९) हA कवता याच जातीची आह lsquoकampश काळ नागणी

वYरण झालA नदArsquo (तासक १४१) या कवतत वपद [- प प ~ +] या

लAलारSतमाावलAच आह

१८ ldquoसयकलाrdquo [ प ~ + उ प ~ +]

सम^दतमदनामाावलA अकरा)या मानतर खि डत कलA कn जी Vवधा माावलA होत

Sतला सयकला Pहटल आह

(१) ldquoजीची आलोचना- कYरता नीरच य लोचना

धSनक करA व8चना- नदA SतळभरहA का8चनाrdquo (दव १८३)

तथाप ह पVय ampशथल आह

(२) ldquoसदर नपमिदर तयाpया सदर सौधावर

रमणी कोणी तरA उभी हA चाKमSत हासरA

शZाची चादणी उतरलA जण अमानातनी

सौधाpया कोदणी जण हA लखलखत ^हरकणीrdquo (काफ ७८)

(३) ldquoयऊSन मायाकड एकदा मEय अस बडबड

lsquoसय अवळी कती सारख जाती अपाती

आकाशातSन गोल भराभर

तटन खालA पडती भवर

वाहा कYरत मी एकदर-lsquo

त)हा EयाpयावरA Eयाजला मीहA उEतर करArdquo (उवा २२७)

उवा (२४९) हA कवता^ह याच जातीची आह

१९ महारा [- प प प + ~]

रणशर शहाजीसन पहा जी कnSतSतपpच4

नपनीSतवशारद सदवसावध वराlयाचा कद

ampशव छपSत भ महाराfभय जनदयानद-

बघ शशवातहA Eयास एक ^हदवीवरा7यpछद (२५७)

या जातीला (ाप १२०८) मरहsup2ा छद Pहटल आह ह नाव थम कोणी आQण का ^दल समजत

नाहA या जातीतील अEय अकार Sनभत असल अस वाटत तसा तो धYरRयास या आQण पढAल

अKणभाजातीत काहA भद रहात नाहA

२० lsquoअ(णभाrsquo [- प प प +]

(१) ldquo या Eacuteदयाकाशी उगव अKणभा शरEकालA

Eया वहगकजन मरग7जन जागSत मज आलA

मी पसSन उघडल नयना

मद सोडSन सरल शयना

5ाळSन करपदवदना

हमतक चरणी Sतpया ठवता हसलA ती गालA

मज अठवSन चPबSन कवटाळी मग गत कठ झालArdquo (सभा)

(२) ldquoपरतपण जगती फरण 7याहन बर मरण

अSतदAनपण अYरत नमण Eयाहन बर मरण

न धराल जरA तरवार करA चरडील अरA समरA

अधमाधमशा पावाल दशा बकरAच बरA दसरArdquo (वक १२४)

२१ ldquoचRकातrdquo lsquoप1तपावनrsquo [ प प प +]

(१) ldquoपSतपावन नाम ऐकनी आल मी दारा

पतीतपावन न होampश PहणSन जात माघाराrdquo (नाम-पस २४४)

(२) ldquoच4कात राजाची कया तKण hपखाणी

पSतlaquoता सVगणी शहाणी पSतहA वाखाणीrdquo (दझ)

(३) ldquoतीनी साजा सख ampमळाRया दOtilde वचन तला-

आजपासनी िजव अधक त माया दयाला

कनकगोल हा मरAचमालA जोडी जो सयशा

चZवाल ह पव य जी शात गभीर Sनशा

लोकगामी माKत तशा Sनमल दा^ह ^दशा-

सा5ी ऐस अमर कKSन ह तव कर कYर धYरलाrdquo १ (तासक ३९)

(४) गोपीचिPबत रागकरिPबत मानवलोकनलAन

गणवगनतराधासगतसौदसPपदधीन

तVवचनामतपानमदाEacuteत वलयीकतपYरवार

सरतKणीगणमSतव5ोभण खलनविRगतहार

अPबवगाहननिदतSनजजन मि डतयमनातीर

सखसवOन पण सनातन SनमलनीलशरAरrdquo (hतमा २७०)

या आQण पढAल पVयातील चरणाEय अकार Sनभत आह अस वाटत

(५) ldquoमळकट ब डी जनापराणा अगामyय कोट

टोपी डोईवरA फाटकn कमरला लगोट

पहा अशा थाटात चालला कणी ampभकारA पोर

ampभ5ा मागत करAत गPमत हासत थखोरrdquo (पारा ३२)

या जातीत अगQणत कवता आहत lsquoकfणाकमारArsquo (वक ३८) lsquoकमळाrsquo (फओ ६०)

^हगणकरकत lsquoपावनQख डrsquo इEया^द का)य या च4कात जातीची आहत दवनाथकत lsquoएक ^दनी

वषभाननिदनी ज हसकचरणाrsquo (दक १००) या च4कात जातीpया पVयात पादाकलकाpया

पदAचा एक आQण वसतSतलकाpया चतfपदAचा एक अस दोन अतर आहत

कडव च4कात एकचरणी असल तर वपद या माावलAत दसT या आवतनात दोन

माानतर ख डन कRयान जी Vवधा माावलA [ प + उ प +] होत Eया माावलAच

Pहणज च4कला माावलAच अथवा बहश [उ प +] या भवनसदरमावलAच असत

(६) ldquoजाऊ कामाला ऽ चला ग ^दवस कती आला

उपवनतKवलAना जल मी घालाया जातrdquo १ (दशाप ६३)

(७) ldquoसदर मी होणार ऽ आता मरणान जगणार

वषय मम दह मरतस तो आता मरणार १

वषय मम ाण जातस तो आता जाणार २

आनदA आनद जाहला मरता मी हसणार ३

हासत मरण गोवदाचा मपथ ठरणारrdquo ४ (गोक ११४)

(८) तया वSन खळ भपसता

खळवता बह मळवला सQख मळ तया स^हता १

राजस त Vवजराजमखी गजराजगती लampलताrdquo २ (दख ९४)

या पVयातील चरण वEतवhप [ - ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ - ~ ~ -]

या माावलAच आहत

(९) ldquoसलभ मSन गणा न भपसता

कh बघता कampश ती वSनता

राजकमारA उampभ सामोरA Eयजा न ककरता १ (काम)

(१०) ldquoपाखरा यampशल का परतन

मEमान ^दRया खणातSन एक तरA अठवन-ldquo (^टक १४१)

२२ ldquoचRकलाrdquo [ प + उ प +]

चदकातमाावलAत दसT या आवतनात दोन माानतर ख डन कल कn जी

Vवधा माावलA होत Sतला च4कला ह नाव ^दल आह

(१) ldquoगोवदा रामाऽऽजयजय गोपाळा रामा

याऽदवा रामाऽऽजयजय माऽधवा रामा

एऽक त रामाऽऽजयजय अनक त रामाrdquo (ए-भमा ३५)

(२) ldquoघऊSन दयासी- सतला िथत मी दाराशी-

PहातारA आलA- तरगत मलगीला ^दसलArdquo (कक १४८)

lsquoइदकलाrsquo (यध २५) आQण lsquoसत तकारामrsquo (माक ७५) हA का)य या च4कलाजातीत आहत

२३ दोहा [ प - - + ऽ ऽ प + ~]

हA मराठत पYरणत झालRया दोयाची मोडणी आह अEया5र अकारयjत असत आQण

तो अकार klगोचर असला तरA वतत अनpचाYरतच असतो

(१) ldquoवदय फाडSन SनजनखरA ऽऽ चवट तयाच दोर

काढSन गोफण वampळत हA ऽऽ सEEवाचा मी चोरrdquo (कक १८९)

(२) ldquoजोर मणगटातला परा ऽऽ घाल घाल खच=

हाण टोमणा चळ न जरा ऽऽ अचक मार बच=rdquo (कक १८३)

मराठत क)हा क)हा दसरा गण (+ ~ +) असा यतो तथ थमा5र माक होत आQण

तो (~ ~ ~ +) असा असRयास चौथ अ5र माक होत

(३) ldquoमहाराfभाषऽत हA ऽऽ दोहा रASत नवीच

रची मयरNवर ^हला ऽऽऽ मनी धरAल कवीचrdquo (मोवत ९)

१३ मााचा एक भाग आQण ११ मााचा एक भाग ampमळन दोहा होतो अस मान याचा

घात आह

ldquoतरह मEता पढम पअ पण एआरह दह

पण तरह एआरह^ह दोहा लjखण एहrdquo (ाप १७८)

परत दोयाच ल5ण दणाT या छदशाकारातील ाचीनतम असा वरहाक दोयाच

ल5ण Sनराzया रAतीन दतो

ldquoSति ण तरगा णउरओ वपाइjका क ण

दवहापpछO व तह वद लjखणउ ण अ णrdquo (वव ४२७)

तरग आQण पदाSत Pहणज चतमाक गण नपर Pहणज एक गK आQण कण Pहणज

दोन गK हA पYरभाषा yयानात घतलA कn दोयाची मोडणी [ - - - - - - + - - - - + +]

अशी होत आQण मााची सoया १४ Sन १२ अशी होत अथात वरहाक हा ampलQखताप5ा

उpचाYरताला महEEव दतो ह उघड आह कारण चरणाEय अ5र ह ^दसायला नहमीच लघ

असन^ह त गK आह अस तो पfट Pहणतो Eयाचमाण बारा माानतर यणाT या लघ

अ5राला^ह गK मानतो ह^ह उघड आह Eयाpया ल5णातील rsquoओrsquo ह अ5र ^दसायला^ह तो गK

आह परत खालpया ओळीतील lsquoहrsquo ह ^दसायला लघ असन^ह उpचारत गK आह Pहणनच तो

गK मानीत असावा जोइदकत योगसारातील पढAल उदाहरणात प^हल पाद ^दसायला^ह चौदा

चौदा मााच आहत

ldquoवउतउसजमसील िजया- इय स)वाइ ववहाKrsquo

मोjखह कारण एjक मणी- जो तइलोयह साKrdquo (जोयो ३३)

हमच4 नहमीpया दोयामाणच उदाहरण

ldquoपअह पहाYरण इिjकणव- स^ह दो या पडSत

सनOओ असवारभौ- अन तरग न भSतrdquo (प ४१)

ह दतो पण ल5ण ldquoसम Vवादश ओज चतदश दोहकrdquo अस दतो Eयानच ^दलल

rdquoमम तावमतमत^दह- कमप यदित तदत

रमणी`यो रमणीयतर- मयिEकमप न वतrdquo

ह सकत उदाहरण^ह ^दसायला १३ Sन ११ मााचच आह यावhन अस ^दसत कn १२ आQण ११

माानतर यणारा पादाEय लघ हा वरामपव असRयामळ उpचारत वतत गK होतो यापकn

११ माानतर यणाT या पादाEय लघवषयी हमच4 पfटच Pहणतो कn

rsquoअ समपादात गKVवयampमEयाPनायrsquo

या चार ^ठकाणी ^दसायला लघ पण उpचारायला गK अशी अ5र न घालता ^दसायला^ह गK

अशी अ5र घालन रचना कलA तर ती 7या जातीची होईल Sतला (माग प ३७२ पहा) ldquoदSयताrdquo ह

नाव ^दल आह

Pहण याpया kfटAन पा^हल तर वरहाक-हमच4 याच Pहणण योlय वाटत अडचण

एवढAच राहत कn जथ वषम पादाती ^दसायला (- ~ -) वा (~ ~ ~ -) हा गण यतो तथ

मााची सoया चौदा होत नाहA ती तराच भरत आधी अशी थळ थोडीच आहत

परमाEमकाशाpया ६७४ पादापकn २७ च पादाpया अती (- ~ -) हा गण यतो तथ थमा5र

वाभावकपणच लत उpचाYरतो यत आQण ४ च पादाती (~ ~ ~ -) हा गण आRयान

अEया5र लत उpचाराव लागत योगसाराpया २०८ पादाpया पकn १२ पादाpया अती (- ~ -)

हा गण असन एकाच (७१ इ) पादाpया अती (~ ~ ~ -) हा गण आह

आधSनक मराठत

rdquoमाग ऐस दोन वर- ककयी वषhप

समजSन Sतचा लोभभर- भी सEयlaquoत भपrdquo (मोदोरा)

अशा उदाहरणात lsquoरrsquo गhच उpचाYरला जातो आQण अEय पकार मा वरवहAन उpचाYरला

जातो

२४ सोरठा हA जाSत दोयाच पाद उलटवRयान होत जोइदकत योगसारातील (३८ ४६) हA

दोन सोरठाजातीची ाचीन उदाहरण आहत

rdquoजयजय जननी दव जयजय भगवSत शारद

नम तला मी कव वान कव या वाQणनrdquo (तासक १७३)

हA आQण ^हpया नतरpया चार VवपVया सोरठा जातीत आहत यमक वषम पादाती साधलA

आहत समपादाती नाहAत अशा ^ठकाणी हA शकल उलटवन सोरठाजातीची दोहाजाSत का कh

नय कळत नाहA

२५ lsquoअनलBवालाrsquo [ प प प]

(१) ldquoशहामगाpया कोशासम तन Sनतल गोरA

कश सगिधत काळ काळ जampश कतरA

चनड कशरA खल कशरA तशीच चोळी

यvव^दत अनलBवाला कn लपटलArdquo (दवाना)

(२) ldquoजागत ठवा लlनाचीहA मSत सारA

)हालच माता द हताpया कध तYर ससारA

होऊ न Vयावा तिPह Eयाचा वZय बाजारArdquo २ (दशा १९)

ाकतातील lsquoरोलाrsquo (ाप १९१) या पVयकाराचा अतभाव या अनल7वालाजातीत होतो

२६ lsquoशभगगाrsquo [ प प - - +]

(१) ldquoइ4ाणी ह जथ वाह शभगगा

नान पान कत= पातक-गYरभगा

तारA पाहा कवळ ज दAन अनाथा

चEती चता vानNवरसVगKनाथाrsquo (Sनक १९३)

(२) ldquoआणा yयाना वल प ढYरचा राणा

याच वhपी यथ असण वvती

दशनमा सवजना मो5ाती

वभjतवचना माननी इटसमचरणाrdquo १ (वप ६७ व)

वासदव वामनशाी खर याpया सम4का)यातील ८३ वी चतfपदA या शभगगाजातीची

आह

२७ ldquoवषाrdquo [ प प + ऽ ~ +]

ldquoणpचइ चचल ब7जampलआ स^ह जाणए

मPमह खlग कणीसइ जलहर साणए

फRल कअबअ अबर डबर दAसए

पाउस पाउ घणाघण सम ह बरAसए (ाप ११८८)

ाकतपगलातील लवगम नामक माावEताचा अतभाव या वषाeजातीत होतो

२८ lsquoसवरrsquo [ प - - + ऽऽ - - +]

ldquoउगवSन आला पनवचा ndash चादोबा

सवर गज यमनचा ndash धबधऽबा

धवampलत झालA वाळची ndash मदान

सारवलA जण शाडpया ndash रगान

शीतळ वारा वाह हा ndash झळझळ

डललA रान आनद ndash हळहळrdquo (कावश-वाMीप ९३)

२९ lsquoक1तमिlडतrsquo [ प + ऽ ~ + + + ऽ ~ +]

ldquoहस धराया लाऽगलA ह भाऽगलA

मदल तन कोमऽजलA घामऽजलA १

चालA कKSन न साऽवलAत वसाऽवलA २

तवलA रघपSतपऽि डत कSतमऽि डतrdquo ३ (दव १०६)

३० lsquoवरग1तrsquo [ - - + ऽऽ प - - +]

ldquoफलampल फल- Eयायोग उपवन खलल

दरवळला- पYरमल सखवाया सकला

वरगती- अampलगण उडती बागडती

मधनाद- गाती भगण आनदrdquo (वक ९९)

माधवानजकत lsquoवसरलल गाणrsquo (मानक १४४) गोवदाजकत lsquoकzयाची फल कशी झालA

(गोवा १५५) बालकवकत lsquoफलपाखh-फलवलArsquo (बाक ३) आQण lsquoपाऊसrsquo (बाक ६) या कवता या

वरगSतजातीत आहत

३१ ldquoगोपालनrdquo [- - - - + ऽऽ प - +]

ldquoकEना थमाल ल- थमाल आपRया गाई

आPहA दातो ल- घलास दात भाई

यथ यायाता- अमता इलाद नाई

तदA थगत ल- थगत कललA भाईrdquo (नाम-पस २५२)

ह मधर बोबड दAघ पVय सबध या गोपालनजातीतच आह

३२ lsquoभप1तrsquo [- प प +]

या जातीला नाव lsquoभपती खर त वभवसख सवीतीrdquo (दम २५) या दवलाpया पVयावhन पडल

असल तरA हA जाSत ाचीनच आह गोवदवणीकरकत पढAल पVय पहा

(१) ldquoकती अत पाहampशल माझा र गणवता

तजवण पळ यग समजत प ढरAनाथाrdquo (पस २३२५ व)

(३) ldquoयथच गाइलA असती आपण गाणी

ऊजवल भKनी फत= रानोरानी

लाभलA िजवाला यथ मळ जोड

Sनघाया सवादA वर गोड

तरळलA पढ मधसfटA लावनी ओढ

पYर कशी SनमालA मोहनसदर वाणीrdquo १ (गफ २१)

lsquoमlधकampलकाrsquo (दक २२) ताPबकत lsquoत कात यापढrsquo- (तासक १६५) आQण lsquoीदयरहयrsquo

(तासक १७०) या कवता भपSतजातीत आहत पfकळा भपSतजातीpया VवपदAमालमyय

वषमचरण खि डत असतो आQण तो तकड तकड कhन ampल^ह याpया पOतीमळच जाSत वगळी

वाटत

(४) ldquoजन सकल जादन वकल ^ठकाणी Qखळल

वदव न न हलव जण च त बनलrdquo (तासक २४)

lsquoपाडवाrsquo (तासक ६८) lsquoवयोगनीrsquo (तासक ६९) lsquoआईकड याrsquo (तासक ८२) आQण

lsquoampशशव8चनrsquo (तासक ८४) या कवतात हा कार आढळतो lsquoपSनीrsquo (वक २३) lsquoहालEया

पPपळपानासrsquo (गोवा १३१) इEया^द कवतात अतरा [- प - + ऽ - ~ +] या

माampलबालामाावलAचा आह

lsquo4ा5कयाrsquo या भाषातYरत का)यात भपSतमाावलApया वampशfट यमक बाधणीpया

चतfपVया आहत

(५) ldquoया इथ तKतळी एक वहA कवतची

भाकरA एक अन सरई एक सधची

आणखी एक त जवळ गात या वजनी

अन ह न रान मग नदनवन त हचीrdquo (माज4ा ११)

lsquoकQणकाrsquo या का)यकारासाठ (पढ प ३८७ पहा) लAलारSतजातीची योजना कर यात यत

तशी भपSतजातीची^ह होऊ शकल

पाठस लागनी पोट छळी मनजाला

pछन जगावर उपकारच हा झाला

पोटाची चता 7यास अस कSत थोड

वायात परत न Eयाचा जाई वळ

मग लावSन जगती आग पाहती खळ (२५८)

३३ lsquoजगदवरबालाrsquo [- - - + ऽऽ प - +]

भपSतमाावलApया प^हRया आवतनात शवटA Vवमाक वराम ठवRयान जी Vवधा

माावलA होत Sतला जगदANवरबाला ह नाव ^दल आह

ldquoह सदरत- त जगदANवरबाला

Eया दशवशी- गढ ^द)य hपाला

अधकार तझा- थोर खरोखर आह

रमणीयपणा- तजलागी हा लाह

पावय खर- Eया ठायी kढ राह

सPमोह पड- PहणSन अQखल जगतालाrdquo १ (सभा)

३४ lsquoवशम6णrsquo [ प प - +]

ldquoभवनपालक मानी मम राम धणी

एक अयोyयावासी रघवशमणी

दशरथ चार तयाला सत फार गणी

राम 7यfठ तयामध जो बाळपणी

वधSन ता^टका राह मSनवयजनीrdquo १ (वप ४९)

lsquoगावी गलRया ampमाची खोलA लागललA पाहनrsquo (कक १९) आQण lsquoवनामyय वनrsquo (कक

९९) या कवता या जातीpया आहत उमरखJयामकत Kबाया ह तत लखकाच मळ फास=वhन

भाषातर आQण Eया भाषातराची अपण पका हA याच जातीत आहत

ldquoPहणSत हरAसह उVया महोEसव गोड

मी Pहणत अिज हा 4ा5ासव गोड

घ हA रोकड उधार ती सोडSन द

गम दhSनच कn ददampभरव गोडrdquo (उखK ३५९)

rdquoवनहAन ती राी Sन4ा गाढ

^दनी कfट अन पाणी भाकर जाड

सधाकाळी वजन नहA कवता-

काय यापढ साcedilा7याचा पाडrdquo (उखK अपणपका २०)

३५ lsquoनगराजrsquo [ - - + ऽऽ प - +]

(१) ldquoसोडSनया- तज जात नगराजा

लAनाचा- णाम घई माझा

आताचा- सरला ऋणानबध

तोडाव- PहणSन लागती बधrdquo (काव ८२)

(२) ldquoआल शरण तला

Mीरगा- द मजला सEसगा १

रघनाथा- अवडो तव गणगाथा २

भगवता- तारA वलपता ३ (वदप ६)

अनत काणकरकत lsquoएकाच गाणrsquo (काचा ५१) हA कवता या नगराजजातीत आह

३६ lsquoललार1तrsquo [- प प ~ +]

(१) ldquoउOवा ऐक कfणाची लAलारती

अबगोSन कसा मज गला मथरतीrdquo

र5ील बह वण)यात (च) रवजाथडी

गोवधन धYरला इ4 वषता झडी

यमनत ampमळाल नद ampमळना कडी

का^ढयल SनजपKषाथ घालSन उडी

यात भजग गampळता ाणNवरा

धावोSन बळ सोडवल Eया अवसरा

अ^हदहातSन उOYरल वVयाधरा-

आठव कती उपकार नाहA ampमती-

सVग^दत वलाप माय यशोदा सतीrdquo १ (राघव-पस ३२१०)

lsquoचोखयाpया महारAची वनितrsquo (पोबा २७) lsquoन)या यगाचा कावrsquo (पारा १) lsquoरो^हणीrsquo (पारा

१०) lsquo^हlडणीrsquo (पारा ४६) lsquoवाटसhrsquo (पारा ६४) lsquoदर कोठ तरArsquo (पारा ७1) lsquoबालकवrsquo (पारा ९१)

lsquoSतथrsquo (पारा ९६) lsquoमाया खडगावीrsquo (पारा १०७) lsquoम8जळाrsquo (काफ ४६) lsquoसधाकाळीrsquo (काफ

६३) lsquoखयातील दखावाrsquo (काफ ११०) इEया^द कवता या लAलारSतजातीत आहत म8जरA ह

एका वEताच नाव असRयान या जातीला म8जरA Pहणन ज नाव पव= द यात आल होत Eयाचा

Eयाग करण अपYरहाय झाल आह

भपSतजातीमाणच या जातीpया^ह VवपदAमालत क)हा क)हा वषमचरण खि डत असतात

(२) ldquoतो भासच सगळा जरA वन त तरA

हरहर जाणव मनात का हA परA

मावळलA मोहक Sनशा धवळRया ^दशा

या अजन नयनी खपSत तारका कशाrdquo (कगी ५०)

हA कवता या कारची आह

ldquoजपानी भाषत lsquoटाकाrsquo Pहणन एक का)यकार आह यात पाच चरण असन प^हल दोन Sन

शवटल दोन सयमक असतात एक भावना कRपना अथवा एक वचार या प8चपदAत थत

कलला असतो माा का)याथ hपकाEमक भाषन बहश सचवला जातो कववय रवी4नाथ यानी

अशा कारची पfकळ रचना कलA आहrdquo अशी तावना करणार रा गोपीनाथ तळवळकर यानी

lsquoकQणकाrsquo हा कार मराठत आणन Eयाpयासाठ या लAलारSतजातीची योजना कलA आह त

Pहणतात

(३) ldquoकाळाpया पampलनी ठवा Sनज पाउल

ह थोर जनानी सदव उपदampशल

पYर ^दनराीpया तफान लाटामध

ह धवSन Sनघत वाळव ट नहमी

नच पदचहाpया शाNवततची हमीrdquo (ववमा १९३०)

(४) ldquoहA मोट भर भरभरा चढ करकरा

व^हरAत बघा वाकनी जरा धाकनी

पा यात लई भोवर फस गरगर

ह काम रा^हल करा कसा कPबराrdquo (दनाघ-सगी ७८)

या गीतातील माावलAत दसT या आवतनातील SतसT या मानतर ख डन आह lsquoशEयाची

शीळrsquo (सरश-कभा ४०) या पVयात^ह याच ^ठकाणी ख डन आह

पढAल कवतात वपद ampभन ampभन असलA तरA कडवी [- प प ~ +] या

माावलApयाच चतfपदAची असRयान Eयाची जाSत लAलारSत हAच ठरल

(५) ldquoमज वफल गम ग जीवत माझ सख

सख कती जरA ऽऽ उQणव हA परA ampमळSत न ampशशच मक

मी ampशवत बस ग क8ची झबल कणा

मी माया मQखचा घास भरव ग कणा

मख बघSन कोणत वग ह मान उणा

हो वगसौoयहA मातपदावण फक rdquo १ (यध १४३)

(६) ldquoहA भातकालA राहSन धाववरA

हाकत मोट कणी सदरA

खोवला SनरAवर पदर कसSन क^टतटA

झळकत काित कSत नील आKणी पटA

हA मराठमोळा सरत रPय गोमटA

आसड उडवनी मजत वाT यावरArdquo (राजस-सगी ४४)

(७) ldquoहासरA नाचरA मल अशी हA गणी

धावती भटकती साऽऽरA हA अशीच गगनागणी

हA उRहासान भKभK यऊSन कती

बघ जमलA शजारची मल भोवती

हA गzयात घालSन गळा अस खळती

झळकती डोइचा तरा मध राहनीrdquo १ (कोदampभ-बाबोमा ५१८)

३७ lsquoसत1तrsquo [- प प +]

(१) ldquoजो भद वधीन ीपKषी कला

दहAच मा तो सतSत-कायालाrdquo (दशा ११)

(२) ldquoअ)यjत मSत मी रचत जगतात

मिjतका घ^ट नगी सोन जस त

हA माया ठायी जाण सव भत

पYर Eयात नस मी पाहA शO मतrdquo (गबा)

lsquoEयज मना कामना वषयाची आताrsquo (खाक ६७) हA कवता या सतSतजातीत आह

३८ ldquoमाल-बालाrdquo [- प - + ऽ - ~ +]

उOवमाावलAला एक रगणाची जोड ^दRयान हA माावलA ampसO होत दभाकराpया ५६

)या पfठावर सागतललA नरहYरजाSत अशीच आह पण नरहYरजातीत अती रगण चालत नाहA

नगण आQण एक गK अशी चार अ5र लागतात या जातीत अस बधन नाहA या माावलAचा

अतरा पfकळदा भपSतजातीत असतो पढAल दोन पVय मा या माampलबालाजातीत आहत अतर

ampभनampभन आहत

(१) ldquoकQण _या हो ताजी ताजी हA फल

घYर वाट पहाती भाऊ ताहल

_या गलाबजाईचाफा- मोगरा

कRयाण कYरल दवाजी _या तरा

हA वत लावलA वणी

एकक कळी अMनी

आभारयjत ampभजवनी

दईन तPहालागोनी _या फलrdquo (दक ७४)

(२) ldquoकोठनी बोल र यशी माKता

धYरampश का अशा शातीशी माKता

टाकल कठ गधाशी माKता

हA तझी Qखन वाणी

जण शfक झT यावाणी

मनयSन यइ ^दसनी

जाहल काय चEताशी माKताrdquo (टआ ३७९)

३९ पादाकलक [ प प]

१ भाampमSन तQझया या मध राग

वRलभ होईल दर कसा ग

अशोक तजला ^दसोSन यतो

होता पादाकलक फल तो (२५९)

(२) ldquoदशपSतमकटतटगतमQणगण-

करSनकरसampललधाराधौत-

ZमकमलयगलिजनपSतKचर-

SतबPबवलयवर^हतSनलयातrdquo (पन १)

(३) ldquoमQणगणमकटA ^दनकरमळा

उशनासरगK सघ^टत वळा

कौतभपदकn तज वराज

मि डत भाळी मग मद साजrdquo (मराउ ६४५)

(४) ldquoबघSन तया मज होय कसस

झरampश मना का भKSन तज पस

हAन दAन मी ामण वधवा

तणसम जन मज टाक जण शवा

वासना-भत ampभववSत जीवा

शरAर जीवा ह थडगसrdquo १ (तासक ११२)

(५) ldquoअशी ततारA Vया मज आणSन

फडकन जी मी वाणान

भदSन टाकन सगळी गगन

दAघ Sतpया Eया कडकाळीन

अशी ततारA Vया मज आणSनrdquo (कक १०३)

या प8चपदAचा उपयोग lsquoदसराrsquo (गोवा ७०) या कवतत कला आह आQण lsquoसधारकrsquo का)य

सबध याच कारच आह

(६) ldquoमज गम ऐसा जनक तो माड साचा

मख सरकतल मतक पकल

शरAर रोगानी पोखYरल

Nमशान 7यान सिनध कल

Eया ताला द हता वकतोrdquo १ (दशा ३७)

(१ ldquoअमतNवर क^टबध जनाpया रसनन वदवीrdquo हा अमतरायाचा वतpया

क^टबधरचनवषयीचा उRलख मा एका lsquoच4कातजातीय पVयाpया अती कलला आह)

या पVयात वपद Sनराzया माावलAच आह पण कड)यात पादाकलकाचीच चतfपदA

असRयान या पVयाची आQण यासारoया lsquoकोणता मान च4माrdquo (दगह) या कवतची^ह जाSत

पादाकलकच माSनलA पा^हज गरAशकत lsquoभलरArsquo (गफ ४६) ह कणबाऊ बोलAतील ampशथल पVय

पादाकलकजातीतच आह काहA चरण मा [प - - ~ +] अस मरजयी आहत

मोरोपताच कRयाणरामायण 7या प7झ^टकानामक पVयकारात आह Eयाचा समावश

पादाकलकजातीत होतो प7झ^टक त पाचा प^हलाच कार असतो आQण दसT या आवतनाpया

आर`भी गK अ5र असाव लागत अस छदोमञरAकर गडादासाpया मत (गछ ६१५) Pहणता

यईल पण मोरोपत हA दसरA अट पाळीत नाहA

कटाव वा क^टबध Pहणन जो पVयबध आह Eयात उOव VवपदAच वपद असन पढ

पादाकलकाpया काहA एका यमकान जोडलRया चरणाच गट असतात आQण एका गटावhन दसT या

गटावर जायला मyय जो पाचा अfटमाक अतरा असतो Eयाpयाशी पढAल गटाच यमक

साधलल असत कड)याpया अताचा सPबध यमकान वपदाशी जोडलला असतो गटातील

चरणाची सoया SनिNचत नसत धावती रचना करायला हा एक सोयीचा पबध आह

अमतराय कवीच कटाव िजतक सampसO Sततकच त ampशथल आहत

४० lsquoमरजयीrsquo [ प - - ~ + ऽ]

ldquoमि डतहRलAशकम डलाम

नटयfrac34ाधा चलक डलाम

SनQखलकलासPप^द पYरचयी

यसQख पNय नटSत मरजयी

महरादोampलतरतवलयम

सलय चलयकरकसलयम

गSतभडगampभरवशी कतशशी

थगतसनातनशकरवशीrdquo (hतमा २६८)

४१ ldquoकणफqलrdquo [- प - - -]

या माावलAत अती वराम नाहA पण खटका यतो Eयामळ अती लघ अ5र यऊ शकत

ाकतपगलातील ampसहावलोकन आQण प8झ^टका ह पVयकार या कणफRलजातीतच बसतात

याची उदाहरण

(१) ldquoहण उ7जर ग7जर राअदल

दल दampलअ चampलअ मरहबल

बल मोampलअ मालब राअकला

कल उ7जल कलचampल क णफलाrdquo (ाप ११८५)

(२) ldquoज गिजअ गोला ^हबइ राउ

उiexclड ओड जस भअ पलाऊ

गKवjकम वjकम िजQणअ ज7झ

ताक ण परjकम कोइ ब7झ (ाप ११२६)

(३) ldquoमSन नारद नारायणवाणी

ऐकनी हास प^ट पाणी

कSत उEसक होशी गोपाला

मनजापYर कYरशी या लAला

तव अत न लाग Sनगमाला

आनद नयनी य पाणीrdquo १ (क १६)

(४) ldquoसरदाYर तझी ती नको अPहा

लखलाभ आमचा गYरबपणा

या जगी आमच अPहA अस

इतराना तस इतर ^दसrdquo (टआ ३१०३)

lsquoवीजपाऊसrsquo (समौ २५) आQण lsquoमोEयाrsquo (माampश १५) या कवता या कणफRलजातीत आहत

४२ lsquoराजसाrsquo [- प + ऽ ~ +]

ldquoममानस-हसा राजसा

का वषयी टपशी काकसा

ज वषयजSनत बघ भोगहA

)यापSन राहती हA महA

त ात कराया धमहA

सोडSन बसampश र `याडसाrdquo १ (पव २९)

४३ lsquoअचलग1तrsquo ldquoबालानदrdquo [ प - - +]

(१) ldquoदAनजनावन दाशरथी

चYरत सरस द अचलगतीrdquo (Sनक १३)

(२) ldquoतारकदA5ा दऊSनया

भजनी कण लऊSनयाrdquo (कवा-पस १३५६)

(३) ldquo^दवस बोलतो lsquoउठा झणीrsquo

रा lsquoवसावा _याrsquo Pहणत

या द वचनी ^दनरजनी

बहत सचवती मज गमतrdquo (कक १६२)

(४) ldquoअिज पनवची शार^द रात

Qझत आला तारानाथ

आRया मखYरणी या बाहर

च4ाभोवSत धYरती फरrdquo (तासक १५०)

कशववामीची या जातीची रचना वपल आह Sनर7जनमाधवकत lsquoSनवfट राघवचYरतrsquo Sन

Sनर7जनमाधवाpया MीvानNवरवजयाpया ८ )या अyयायाचा उEतराध हA या जातीत आहत lsquoभडrsquo

(कक ६३) lsquoSनझरासrsquo (बाक १४) lsquoकारजrsquo (च १०३) इEया^द कवतात अतरा नाहA lsquoहरपल Mयrsquo

(कक १९६) या आQण अनक सampसO कवतत पगणाचा अतरा असतो lsquoआवाहन मrsquo (तासक

२०) या कवतत मा अतरा [ - - +] या मााअलAचा आह

४४ lsquoउdवाrsquo [- प - +]

ह नाव मyवमनीNवराpया lsquoउOवा शातवन कर जाrsquo (ममक ६३) या सपYरचत पदावhन

घतल आह

(१)ldquoउOवा सखी आह कn

तो मनमोहन हYर माझा

उOवा जमला यथ

हYर पाहA Eयाची हाणी

या थळी घातल पायी

कfणास उfण मी पाणी

ऐकSन Eया हYरशी छampळल

गोपीची बह गाT हाणी

पाठवला धनपाठ

Eयाची हA घोडगड-काठ

घाampलता जव या ताटA

वदला मज पाहा पाजा

तो मनमोहन हYर माझाrdquo १ (राा-पस ३२८२)

(२) ldquoददभी दमदम भारA

बजलA जampश चमक वारA

ददभी दमदम भारA

नभम डल भYरती भरA

कती धद ^दशा या चारA

रणकदन माज भारArdquo १ (तासक ४७)

या जातीत अगQणत कवता आहत lsquoराजहस माझा Sनजलाrsquo (गोवा ६५) आQण SतवारAकत

lsquoमदानी झाशीवालArsquo या दोन कवत वशष ampसO आहत जळगावच कव द आ SतवारA याची

सampसO सामगीत याच उOव जातीत आहत lsquoमरलArsquo (गोवा ९९) या कवतत पढAल वपद

जोडन Pहणता याव Pहणन कड)याpया अतीचा ईकार T हव कला असला तरA तो दAघ _यायला

अडचण नाहA तस कल Pहणज गोवदाजाची lsquoमरलArsquo हA सampसO कवता उOवजातीचीच ठरत

(३) ldquoह भो वभो ऽऽ अगाध कSत तव करणी

चादवा नभाचा कला

रवच4 लटकती Eयाला

जण झPबर सबक छताला

मग अथYरलA हA धरणीrdquo १ (कोम)

आQण मग या चालAवरAल lsquoीतीच गाणrsquo (गआ १०६) ह^ह उOव जातीचच ठरत आषरचनत

अEय गण क)हा क)हा (~ +) असा आढळतो

(४) ldquoनग पलन जाऊ त नारA

जरा थाPब फnर माघारA

Eयो मोऽर त मोYरन

का जाSतस Eयला टाकन

माग लागन माझा धनी

आला धावत कयावानीrdquo १ (दम ८)

यशवतकत lsquoयाहारAच गाणrsquo (यध १२१) हA कणबाऊ बोलAतील कवता याच कारची आह

४५ lsquoआनदरसrsquo [- + ऽ ~ - - - +]

(१) ldquoआनऽदरस हा याला

भवताऽप शातच झालाrdquo ()

(२) ldquoकमलाऽत मधकर आला

आकऽ ठ तो मध याला

तYर^हऽ न तत जहाला

उठवऽ न तथSन Eयाला (बMीगो-यमा ४७-४८९०)

४६ lsquoशdसतीrsquo [ प - +]

(१) ldquoशOसतीlaquoतवता

अहमSतSनमलचEता

थयampस सजनवमjतम

नमद कमयjतमrdquo (hतमा २७१)

(२) ldquoनारायण नारायण जय गोवद हर

नारायण नारायण जय गोपाल हर

कKणा पारावारा

वKणालय ग`भीरा १

घननीरदसकाशा

कतकampलकRमषनाशाrdquo २ (बतो ५१)

(३) भाव भज Eयासी भज Eयासी

दाखव सवSनवासी

चमय भाlयवलासी

कवळ Sनजसखराशी

भजन भवभय नाशी (कवा-पस १६९४)

(४) ldquoववक जागा कला Pहणनी सख झाल सख झाल

अनभवतKवYर चढल

समाधडोहA बडल

अVवयरामी जडल

वयPकाश घडलrdquo (कवा-पस १३३२)

४७ lsquoपवतीrsquo [Sन प ~ +]

(१) ldquoहAच का नानाची पवती

खालA हEती झलती कती

वाज सनइ गोड म8जळ

वाट गातो कn कोकळrdquo (अना १२)

(२) ldquoमी झरत सदा अतरA नाथ कध यSतल ग मिदरA

वाजत हळच कठ पाऊल

तीच हो Mवणाची चाहल

पड का अशी मनाला भल

झाampल गत चकRया हYरणीपरArdquo १ (सोका २८)

lsquoमाया सोपीचा मEयrsquo (समौ ७४) हA कवता या पवतीजातीतच आह

४८ lsquoभरतखlडrsquo [- प ~ +]

(१) ldquoहा भरतख ड आमचा

Eयाpयाचसा^ठ कn जग

Eयाpयाचसा^ठ कn मh

जो दव साच आमचा

हा भरतख ड आमचाrdquo (टआ ३१७६)

(२) ldquoजण नील म याpया 4वी

पाचचा पडला खडा

तच ह जव जYर खर

या खयास गला तडा

मघाpया अजनी इथ

वागता स7ज जYर कड

नच ^दसती आता परA

हासरA इथ ावडrdquo

(माधव-नजी ^दवाळी अक १९३५)

lsquoशोफर (माअ १९) हA कवता या भरतख डजातीची आह

पfकळदा या जातीpया पVयात पVयाची माला असत आQण वपदच तवढ सयकलच [

प ~ + Sन प ~ +] असत (प ३३७ पहा)

(३)ldquoसरख सगम कती ऽ कfणा भटampल कोयनती

कSत वशाल तट ह अहा

य सख उभी त रहा

5ण यथल शोभा पहाrdquo १ (मानक ११९)

पढAल पVयात ाचीन बायकn पVयातील शथRयाच अनकरण आह

(४)rdquoगल तयावर जडन रामा मन गल तयावर जडन

कSत नटन सजन मी आल

कSत अलकार ह Rयाल

कSत नाजक गल बाइ होऊनrdquo १ (गका ८६)

(५)rdquoसख ग शात कSत याampमनी हA तशीच जलवा^हनी

हA वशाल कSततरA

तव उदार दयापरA

कh वहार चल तीवरArdquo १ (यध १४५)

४९ lsquoभवनसदरrsquo [उ प +]

(१) ldquoआरती भवनसदराची

इिदरावरा मकदाचीrdquo

या सampसO ाचीन पVयावhन या जातीच नाव ठव यात आल आह

(२) ldquoगयानो _या हYरpया नामा

ampल^हता कशास ओनामाrdquo (वप ४९)

(३) ldquoसकालA भमी पYरयलA

फलाशा महा मनी धYरलArdquo (क ४१९)

या जातीpया काहA पVयात (उ - ~) या माावलAचा अतरा असतो पण

ldquoसतत धYर त सनमSतला

मनजा भज भज यदपSतलाrdquo

आQण ldquoहाती धKSन नरा माला

का र मरampश न रामालाrdquo (खाक ७४)

(४) ldquoसरवर-मधकरसEकमला

शजारती कh तजला

रि7जतजटाजटगगा

उमावदना]जkिfटभडगा

गणगणमि डतभमागा

को^टरवदAित वदSन झळक

फणामQण सवागी झळक

जव धगधगत

वीज झगझगत

गौYर चकचकत

चकवी वध-हYर-नाला १rdquo (क ८२)

ldquoन ह ^दन सौoयवलासाचrdquo (वक १२०) आQण lsquoनटNवराची आरतीrsquo (तासक १२५) या

कवता या भवनसदरजातीत आहत

५० lsquoसहनादrsquo [- प +]

(१) ldquoगोवदा रामा हो

गोपाळा रामा जी

जय भीमाSतरवासा

भवभऽयहारका जी

गोकळगोपवषा

Kिjमणीनायका जी

^दनबध दAननाथा

भवतापहारका जी

पावना वNवपाळा

चEसौoयदायका जीrdquo (दक २८)

(२) ldquoवातयदवतचा

गाऊ या धयवाद

पवणी थोर आलA

गजव ampसहनादrdquo

सौभाlयSतलक लावी

^हदभ आज भाळी

वातयमिदराची

वाampमनी पण झालA

^हमधवल यशोyवज तो

फडकवी अतराळी

आजचा ^द)य म^हमा

वQणता थकSत वदrdquo १ (उपो ७१)

दवनाथाच lsquoसVगh मायबापा य Eवर नाथरायाrsquo ह पVय^ह याच ampसहनाद जातीत आह

सगी Sनसडग महाराfरग हा एक पशग

५१ ldquoपशडrdquo [ प +]

ldquoभग)या बा याच

असoय रणगाजी

कampलजा रायाचा

परत तानाजी

काटक उमराठ

मरा^ठ उमराव

मालसरा मद

रण-Kतमराव

रण-Kतमराव

चAacute मलखी नावrdquo (माधव सवण-सटबर १९३४)

५२ lsquoरवतीrsquo [- - + ऽ - ~ + ऽऽ + - - + ऽ - ~ +]

(१) ldquoKचती का तीथयाा या समयी Eयास ती

मजवरची मबOी का हYरची लोपती

दादाना अधजाची भjती का लागती

या कEया साय होती का व^हनी रवतीrdquo (क ४८७)

(२) ldquoशवाल यjत जस पकज त शोभत

शampशमाजी ला8छनाची बह शोभा दAसत

तशी हA वRकलान कSत नामी वाटत

जातीpया सदराना काहAहA चालतrdquo (क ३२९)

वनायककत ldquoपनाrdquo (वक १९) ह का)य या रवतीवEतात आह

५३ lsquoधाIीrsquo ------------------------------------------

५४ lsquoशारदाrsquo ---------------------------------------

५५ lsquoमोjहनीrsquo वा

lsquoमहारालgमीrsquo---------------------------------

५३ धाIी -----------------------------------

ldquoमाय-बाप hप धYरशी

योlय समय पाहSन दवा

पण बालकाशा कYरशी

झोप मला लाग राी

सख Sनज त तव गाी

पािजशी वरस त धाी

तषा Eया नकळता हYरशीrdquo १ (सभाल)

५४ lsquoशारदाrsquo -----------------------------------

शारदा ह नाव दवलकत lsquoजरA कणा Mीमताची सन होय शारदाrsquo या चरणावhन ^दल आह

Eया पVयाpया कड)याची घटना Sनराळीच आह

(१) ldquoया काय घता Sन4ा मEयची भयकरा

उठा अहो धीरा वीरा शरampसह सदरा

सोडSनया पाठवरची रjतampमM भाकरA

दोन हर भरल काता करा चला याहारA

तPहावीण सना सारA लश अन ना वरA

उठा चला यSतल आता ampशवभ गि`भराrdquo १ (गोक ४०)

याच कवततील इतर कडवी पढAल Pहणज मो^हनीजातीतील आहत

५५ lsquoमोjहनीrsquo वा

lsquoमहारालgमीrsquo -----------------------------

(१) ldquoमहाराfलमी मात जगी धय वाट

यशोगीत तीच गाता मनी हष दाट

पव ^द)य 7याच Eयाना रPय भावकाळ

बोध हाच इSतहासाचा सदासवकाळ

कासया वहावी चता मनी मग जहाल

रा सर त)हा उगव ^दन^ह पववाटrdquo १ (वक ६)

(२) ldquoसोड सोड आता अपRया गोड मो^हनीला

मधर गान ऐकायाला जीव हा भकला

जोड नको सारगीची साथ Vयावयाला

नको गड वीणवरती फरव उगलAला

सर नको ठवी खालA ठव सतारAला

एक तार हA बोलना ऐकनी सरालाrdquo १ (गका १४३)

lsquoखर 5यीदrsquo (वक ११५) आQण lsquoमनमो^हनीrsquo (यध १०८) इEया^द कवता या जातीत

आहत

मो^हनीच कडव एकचरणी असRयास वपद lsquoपरवशता पाश दव 7याpया गळा लागलाrsquo या

चरणामाण ampल^ह यात यत परत lsquo7याpयाrsquo या श]दातील दसर अ5र उpचारत लघ आह त

तस लघ रचRयास वपद जाSतkfया रवती या पावतनी माावलAच होत अथवा त [ - ~ ~

- - ~ - ~ - ~ ~ - - ~ -] या भगावतनी माावलAसारख^ह असल

ldquoमज Pहणशी lsquoभर जाऊrsquo आई कठ साग त

थवा पाखराचा जातो उडSन काय तथrdquo १ (पारा ७०)

ldquoजगताpया सधारा लAला तझी Sनfटरा

वसवाद SनमSन सारा हासशी कठोराrdquo १ (यग ११०)

२ अlयावतनी

५६ lsquoजीवकampलकाrsquo [~ - - - ~ - - - ~ - - - ~ - - +] २८ माा

५७ lsquoवRलभाrsquo [- - ~ - - - ~ - - - ~ - - - ~ +] २८ माा

५८ lsquoमyयरजनीrsquo [ - ~ - - - ~ - - - ~ - - - ~ - +] २८ माा

५९ lsquoकालगगाrsquo [ - ~ - - - ~ - - - ~ - - - ~ +] २६ माा

५६ lsquoजीवकलकाrsquo [~ - - - ~ - - - ~ - - - ~ - - +]

ldquoजरA त गोड वाणीन मला उपदश कYरतास

वमल मी जाहल असत सकल जाऊSनया दोष

परA मग जीवकampलका हA अकालA फलSन यईल

Sतचा हो गध मग अपरा खरटती पाकzया लोलrdquo (द-Sनमा १३)

SनमाRयमाला या पतकातील पवाध lsquoमालाrsquo Pहणज सौ वमलाबाई दशपा ड याची २२

पVय या जीवकampलकाजातीत आहत

५७ lsquoवqलभाrsquo [- - ~ - - - ~ - - - ~ - - - ~ +]

(१) ldquoचल वाकनी बघतस का चल वRलभ बघ वाकनी

वरती सभोती ह धक लाटावरA लाटा कती

तव कतलA वावरA कQणका ^हT याpया फकती

वणीतRया पfपावरA जलमौिjतक झालA जमा

मख रडल Mमव)हल धYर ampसjतचPपकवमा

-का हासशी टक लावSन अधरोfठ दात रोकनी-ldquo (गोदल-उषा ४९)

ाकतपगलातील हYरगीSतकच उदाहरण याच जातीत बसल

(२) ldquoगअ गअइ ढिjकअ तरQण लिjकअ

तरअ तरअ^ह जि7झआ

रह रह^ह मीampलअ धरQण पीampलअ

अपपर ण^ह बि7झआ

बल ampमampलअ आइअ पिEत जाइउ

कप गYरवर सीहरा

उpछलइ साअर दAण काअर

बइर ब^sup2अ दAहराrdquo (ाप ११९३)

(३) ldquoसीतावर गणसागर भज सादर अनवासरम

कनकाPबर रवभाकर दampमतासर कKणाकरमrdquo (वदम ३६)

ग7जला8जलAतील lsquoमक मागणीrsquo lsquoत आQण मीrsquo lsquoSनमाRयसमपण lsquoतथचrsquo lsquoयथचrsquo आQण

lsquoमाचा उदयrsquo (प २५-३०) या कवतात Eयक गणाpया प^हRयाच गhpया ^ठकाणी वकRपान

दोन लघ यत असल तरA Eया कवता या वRलभाजातीत आहत अस Pहणायला Eयवाय नाहA

५८ lsquoम=यरजनीrsquo [- ~ - - - ~ - - - ~ - - - ~ - +]

rdquoजाहलA मम मyयरजनी झोपत मी गाढ शयनी

जाग त भर^दवस तव य तीlaquo ताप ताप सखय

ampम-मी जोड समय वसर मज द ठाव न मनीrdquo १ (सजी)

ldquoकाय घऊSन कYरशी छाया 7योSतवाचSन दAप वाया

सोड सदा त तषा हA हो न अतYर Qखन काहA

म दत घ सदाहA नह जडला सkढ )हायाrdquo (सभा)

५९ lsquoकालगडाrsquo [- ~ - - - ~ - - - ~ - - - ~ +]

ldquoऐकला हा जीव जवर फरत होता या जगी

अधतन काळ नई जात Sतकड सहजची

कालगडा ओ^ढ सfटA काfठवत शयाती

ीSतमय तव kिfटन मज वलग कल EयातSनrdquo १ (दSनमा ३७)

SनमाRयाला या थाचा lsquoSनमाRयrsquoनामक उEतराध Pहणज रापय दशपा ड याची २६ पद

हA या कालगडाजातीत आहत lsquoSनशागीतrsquo (माजग ५१) ह^ह याच कालगडाजातीत आह

३ भगावतनी

६० lsquoसखराampशrsquo [ भ भ भ भ - +] २८ माा

६१ lsquoदासीrsquo [ भ भ भ भ] २४ माा

६२ lsquoमदनरडrsquo [ भ भ भ - ~ +] २३ माा

६३ lsquoपYरलAनाrsquo [ भ भ भ - +] २२ माा

६४ lsquoKचरवदनाrsquo [- भ भ भ +] २२ माा

६५ lsquoधवलचि4काrsquo [ भ भ भ +] २० माा

६६ lsquoजीवनलहरArsquo [ भ भ] १२ माा

६७ lsquoवनोदrsquo [- - ~ - ~ - +] १२ माा

६८ lsquoरसनाrsquo [वनोद VवरावEता]

६९ lsquoकामदाrsquo [ - ~ - ~ + - ~ - ~ +]

७० ^द डी --------------------------------

६० lsquoसखराशrsquo [ भ भ भ भ - +]

थाPब जराशी

चपलचरण सQख जाशी

मरड परत अशी EवारSत बSघन खचत पळ या ^द)याशी१

भh द मन कYरत मनन मग रQखन सQख या चाशी २

पसSतल जन रमQण कवण मी Pहणन कवळ सखराशीrdquo ३

(तासक १६९)

६१ lsquoदासीrsquo [ भ भ भ भ]

या जातीच नाव ldquoदाampस अस मानSनया काय मला सागतसrsquo (दम १९) या पदावhन घतल

आह

(१) ldquoगगनाpया पोकळीत ampभरampभर वारा वाह

आनदSन मjत मन प5ीगण उडताह

वाT यवYर सटलल दोन सबकस पतग

वहरोनी भषवती गगनाच अतरगrdquo (काफ १२१)

(२) ldquoडोळ ह जलampम गड रोखSन मज पाह नका

जादगरA Eयात परA यथ उभ राह नका

घाल कशी कampशदा मी होती कSत साग चका

बोच सइ फरफKनी वळ सoया जाय फका

खळबळ कSत होय मनी

हसSतल मज सवजणी

यSतल Eया सिध बघSन आग उगा लाव नकाrdquo (तासक ५)

६२ lsquoमदनरगrsquo [भ भ भ - ~ +]

(१) ldquoवदन मदनरगसदन ह EवदAय सदरA

नयन रगभampम Sतथ नटत तो नटपरA

ववध तो करA वलास भषवोSन Eया करA

कध चपलसम चमक िथर कधी वापरArdquo (तासक ३८)

(२) ldquoगान पर हाय पर दर फक बासरA

होवो Sतampमरात लAन हA उषा^ह हासरArdquo (रक ११७३)

lsquoमहाराf-यशोगीतrsquo (कयशो ८१) ह याच मदनरग जातीत आह

६३ lsquoपmरलनाrsquo [ भ भ भ - +]

(१) ldquoराध Sनजक डपयampस तडगीकK रगम

क च ampस8च प8छमकटमगीकत भगम

अय पNय फRलकसमरचतो77वलचडा

भीSतampभरSतनीलSनबडकतलमनगढा

धातरचतचवीथरPभampस पmरलना

मालायाSतampशथलविEतरजSन भडगहAनाrdquo (hतमा २८४)

(२) ldquoघडघडघड चरण तझ आठवती रामा

हAन दAन आस तझी पणकाम आPहाrdquo (कशववामी)

(३) ldquoअजSन चालतोच वाट माळ हा सरना

वMाितथळ क)हा यायच कळना

कठSन Sनघालो कोठ जायच न ठाव

मागाeतच काय सकळ आय सKSन जाव

पर पर हA असलA मशाफरA आता

या धampळत दगडावर टकलाच माथाrdquo (रक १४००)

कशवसतकत lsquoआईकYरता शोकrsquo (कक १५९) आQण यशवतकत lsquoझाRया SतSन साजाrsquo (यग

३६) या कवता या पYरलAनाजातीत आहत

६४ lsquo(Cचरवदनाrsquo [- भ भ भ +]

ldquoतथच गया रा^ह उभा 5णभरA तरA

जन नयन मधर (Cचर वदन पाह द हरA

बघ टाक नको एक^ह र पढSत पाऊला

नच घई Sतळा^ह पाठशी तव Eया जला

मampळ इकड ना Sतकड ना वळव kिfटला

र िथरनयन िथरचरण िथरपणा धYरrdquo १ (टआ ३१३६)

lsquoवशाखमाampसrsquo (क ४५२) आQण lsquoीतीस पाrsquo (क ४६५) या पVयात कड)यातील अEय

चरण Sनराzया Pहणज धवलचि4का माावलAचा असRयान Eयाची जाSत वगळी होऊन ती

वषमजातीत पडत (पढ कामना पहा)

६५ lsquoधवलचिRकाrsquo [ भ भ भ +]

(१) ldquoधय ^दवस आज साधसग लाधला

सव ह शभयोग पवकाळ साधलाrdquo (गोव-पस २३०३)

(२) ldquoधवलचिRकाच काय पण साचलA

सEपfप अथवा जलhप पावलA

फ^टक ampशलामिदर ह काय भampमच

कn 4वल वमल हाय च4मौampलच

वरघळलल श मघ काय शर^दच

कn Sनमळ साधमन सकळ वतळलArdquo (दशाप ४२)

गोव-पस (२३०५) Mीपाद कfण कोRहटकरकत lsquoमहाराfगीतrsquo गोवदाजकत lsquoSन4ागीतrsquo

(गोवा ३८) आQण उपाyयकत lsquoबाळrsquo (उपो २३) इEया^द कवता या धवलचि4काजातीत आहत

आपRया lsquoगोमातकrsquo का)यात धावEया दAघ रचनसाठ या जातीचा उपयोग महाराfभाट

वनायकराव सावरकर यानी कhन दाखवन तीस नव महEEव ात कhन ^दल आह तथाप हA

जाSत नवीन आQण वकत आह अशा समजतीन Eयानी Sतला वनायक अस ज नाव ^दल आह त

योlय नाहA lsquoनोह हा जवन पवनrsquo (दम ५५) या पVयाpया कड)याची घटना वगळी असRयान त

या धवल चि4काजातीत बस शकत नाहA

६६ lsquoजीवनलहरrsquo [ भ भ]

(१) ldquoउदय दय समज नरा

शमन शमन शमन शमन

उतराया भवजलधी

वासना समळ वधी

भणभरहA वषSय कधी

रम न रम न रम न रम नrdquo १ (खाक ६५)

(२) ldquoएक करA मधगीत

हात तझा अय करA

शीळ Sनशा वाजवत

च4कला डोइवरA

पणावर अधफल

वाT यातSन गध हल

वग कठ वग कठrdquo (कजी)

कसमाजकत जीवनलहरA ह का)य सम आQण lsquoअतरग उघडतानाrsquo (पप १) हA या

जातीत आहत

कडाका हा एका क^टबधासारखाच धावता पVयकार आह कटाव पावतनी असतो तर

कडाका हा भगावतनी ^दसतो यमक चरणातच असतात अस न)ह ती चरणा^दक^ह असतात

lsquoकfणगीत गात गात समाधथ उभा रा^ह शभाचरणस^हत सव सभाषण आवरोSन नभामध

उभाYरलाrdquo इEया^द (अक ९) पहा

६७ lsquoवनोदrsquo [- - ~ - ~ +]

ldquoजाता अता कशाला

आलात मग कशाला

हA जाळपोळ कKनी

जाता कस पळोनी

दयातRया ^हT याला

जा ठवनी हवाला

का लागलात जाया

कला वनोद राया

मीतपणा Sनमाला

रागावता कणालाrdquo (घा-मधमा २३)

६८ lsquoरसनाrsquo [- - ~ - ~ - + - - ~ - ~ - +]

ldquoरसन न राघवाpया थोडी यशात गोडी

Sनदातती जनाpया वात वधधनाpया

खोया )यथा मनाpया काहA न यात जोडीrdquo

(मोफका ४२०६)

प २९९ वर अनराग या वEताखालA ^दललA उदाहरण पहावीत

६९ कामदा [ - ~ - ~ + - ~ - ~ +]

ldquoकfणव ह भयद घऊनी

अQखल वNवहA Eयात झाकनी

रमQणसगमा दSय उEसक

जाय अfटमी-कमदनायकrdquo (तासक ८)

हA lsquoमागती5ाrsquo नामक कवता सबध या कामदाजातीत आह 7या वEताला कामदा ह नाव

क)हा क)हा दतात Eयाला मदारमरदचPपकारान ^दलल मराampलका ह नाव SनिNचत कलल आह

७० jदlडी दोन laquoीडा (~ - - -) वा पfप (- ~ - -)

या गणाpया मyय एक रगण वा तगण घातRयान ^द डीचा चरण ampसO होतो

अEय आQण उपाEय हA अ5र गK हवीत इतर एका गhpया ^ठकाणी दोन लघ चालतात

(१) घोष ऐका lsquolयानबा तकारामrsquo

राउळाची हA वाट सखाराम

गढ भjतीची दाखवीत लAला

पहा ^द डी चाललA प ढरAला (२६१)

(२) ldquoमणी पडला दाढampस मकरतो डी

सख हतची काढवल ौढA

परA मखाच चEत बोधवना

दधी कम=pया पाळवल सनाrdquo (तकारा प २५८८)

ह ४२८० व पVय VवादशपदA आह वणीकर गोवदकवीच lsquoकाय साग सौदय मानवीचrsquo (पस

२२९२) आQण आनदतनयकत पतनावधातील lsquoकथा ऐक कRयाण कौरवशाrsquo आQण lsquoदव जाण हा

भाव सख माझाrsquo आQण पढAल पVय^ह हA सारA ^द डी जातीची आहत वा)याoयानातील

^द याची रचना ampशथल आह परत एर)हA इतक बाधसद ampल^हणाT या रघनाथपि डताpया

दमयतीवयवरातील ^द याची रचना ampशथल असावी याच मा आNचय वाटत

(३)rdquoरामानामाची गती कोण जाण

जाणताती कलासपती राण

कटकपयादA मो5पदA जाती

तथ इतराची कोण कथा गा ती

म माया ampशकवला मायबाप

Pहण गलA आनदतनय पापrdquo

सवसह माampसकातील पदसह (१४)

४ हरावतनी

७१ lsquoकडकणीrsquo [ - - ~ - - ~ - - ~ - - ~]

७२ lsquoअवनाशीrsquo [ - - ~ - - ~ - - ~ - -]

७३ lsquoदतKचrsquo [ - ~ - - ~ - - ~ - - ~ - - ~ - - ~ - - +]

७४ lsquoवरमगलाrsquo [ - ~ - - ~ - - ~ - - ~ -]

७५ lsquoसरमिदरrsquo [ - ~ - - ~ -]

७६ lsquoवीणावतीrsquo [ ~ - - ~ - - ~ - - ~ -]

७१ lsquoकLडकणीrsquo [ - - ~ - - ~ - - ~ - - ~]

(१) ldquoणवजलहर^ह व जललब मअत^ह

दढक^ढणपववलय पYरबOदत^ह

रणझQणय मQणकLडकणीसोहमाण^ह

अणवरयपYरयampलय करडयलदाण^हrdquo (पणा ७१३१)

णायकमारचYरउ या ाकत का)यात ७ वा सिध १३ व कडव ९ वा सिध २० व कडव हA

या जातीत आहत

(२) ldquoउरला ^दवस अRप घोड थकSन चर

पथ राSन चढणीत घर रा^हल दर

असशील घYर आज त ग बघत वाट

ाण वनयनात पोटात काहरrdquo १ (तासक २०४)

७२ lsquoअवनाशrsquo [ - - ~ - - ~ - - ~ - -]

ldquoअवनाश सख त ऽ मज पामराला

भ दइ तर शोक कh मी कशाला

वग= नस दjख मरणाच वाता

पYर ीSत सखशाित भची मनालाrdquo (उस ६३५)

७३ lsquoदत(Cचrsquo [ - ~ - - ~ - - ~ - - ~ - - ~ - - ~

- - -]

ldquoवदampस य^द कि8चदप दत(CचकौमदA हरSत दरSतampमरमSतघोरम

फरदधरसीधव तववदनच4मा रोचयSत लोचनचकोरम

सEयमवाampस य^द सदSत मSय कोपनी द^ह खरनखरशरघातम

घय भजबधन जनय रदख डन यन वा भवSत सखजातमrdquo

हा (गीगो १९ वा) सबध बध या दतKचजातीत आह

७४ lsquoवरमगलाrsquo [- ~ - - ~ - - ~ - - ~ -]

वरमगला ह नाव 7या ाचीन ाकत पVयावhन ^दल आह त पVय माग (प २१-२२ वर) ^दलच

आह यथ काहA एकnकडला पडललA उदाहरण दतो

(१) ldquoवकचकणEपलपधतरल5णा

कampलतालjकणEकनकमयककणा

सरसनखरािजवpछYरतभजम डला

काि8चकोRलासवशदampशतोKथलाrdquo (सोय ११५-१६)

( ह पVय गVय समजन गVयासारख छापलल आह परत ह एक नवीन कारच पण पVयच

आह ह Dr A Venkatasubbiya यानी काampशत कल वतत हा पVयकार नवीन नाहA

(२) ldquoया भवfयाचया ^द)य कारागरा

कोण रोधील द कोण कर सागरा

शल राजा तझा रjत Eयाच पवो

ग गण भ5 या प यगाा ampशवो

दगe Eयाची ampशर अधम कQण लोPबवो

अत समज नको हा नपा पामराrdquo १ (तासक १५८)

गीतगोवदातील १३ वा बध lsquo^हदभ वाि8छतrsquo (गोक २४) रदाळकरकत lsquoअमतसYरता

िजथ गजती उसळतीrsquo ह पVय lsquoपणहSतrsquo (तासक २०३) आQण lsquoरो^हणीसrsquo (पारा १०३) हA या

वरमलाजातीत आहत

७५ lsquoसरमिदरrsquo [ - ~ - - ~ -]

ldquoअतल तव कSत अSत मव मSत ईNवरा

वषती मघजल

शातवSत भampमतल

सampलल मग EयजSन मल

जात सरमिदराrdquo (गोवा १)

lsquoवधवरयो शभ भवतrsquo (तासक १८९) हA कवता याच जातीत आह

७६ lsquoवीणावतीrsquo [ ~ - - ~ - - ~ - - ~ -]

ldquoघम नाद तो सदरApया करA

मनी अतरAहA वराRया परA

तशा दSयpया सव तारा Eवर

Pहण लागRया गान एकवर-

Pहणोनी करA शात झालA गती

वचारातरA लAन वीणावती

Sतन उधampळता नादरEनाकरा

मनोविEत साT या^ह आRया भराrdquo (गोवा १९६)

कोRहटकराच lsquoकपोला कपोलाच ईpया सरArsquo ह पVय या वीणावतीजातीचच आह

वग २ रा

अधसम जाSत

१ पावतनी

७७ lsquoतामसीrsquo [- प प प प - +]

[- प प - +]

७८ lsquoवजSयनीrsquo [- प प प प - +]

[- - + + ऽ ~ +]

७९ lsquoमQणहारrsquo [- प प प प ~ +]

[- प प प ~ +]

८० ldquoकसमवRलArdquo [ प प - +]

[ प प प प - +]

८१ lsquoममथसदरrsquo [ प प प - - +]

[ प प प प]

८२ lsquoसदामि डताrsquo [ प प]

[ प प प - - +]

८३ lsquoसीमारषाrsquo [ प प प - - +]

[ प - - +]

८४ lsquoहYरपदrsquo [ प प प + ऽ ~ +]

[ प - +]

८५ lsquoवहगमालाrsquo [ - - + ऽ ~ +]

[ प प प + ऽ ~ +]

८६ ldquoMीरगrdquo [- प प प - +]

[- प प - +]

८७ ldquoवषचषकrdquo [- प प - +]

[- प प - + - + - +]

८८ lsquoमदनम8ञरArsquo [- प प प - +]

[- प - +]

८९ lsquoरEनमालाrsquo [ प प प +]

[ प प प - +]

९० lsquoमायाrsquo [- - प - +]

[ प प प - +]

९१ ldquoर5ाrdquo [ प प प - +]

[ प - +]

९२ ldquoगगनचपलाrdquo [ प - +]

[ प प प - +]

९३ lsquoजमभrsquo [- प प प ~ +]

[- प - + ऽऽ - प ~ +]

९४ lsquoम^4काrsquo [- प प ~ +]

[- प - + ऽऽ - प ~ +]

९५ lsquoतक यिjतrsquo [- प प प ~ +]

[ प प प ~ +]

९६ lsquoवगदाYरकाrsquo [ प ~ + उ प ~ +]

[- प प प ~ +]

९७ lsquoसवEसाrsquo [उ प ~ +]

[- प प प ~ +]

९८ lsquoराजNवरArsquo [प ~ + उ प ~ +]

[ प प प ~ +]

९९ ldquoरणरगrdquo [ प प]

[ प प प ~ +]

१०० lsquoकशवकरणीrsquo [ प प प ~ +]

[उ प ~ +]

१०१ lsquoजीवनyवSनrsquo [उ प प ~ +]

[ प प प ~ +]

१०२ lsquoजानकnrsquo [ प प प ~ +]

[- प ~ +]

१०३ lsquoयदrsquo [- प ~ +]

[ प प प ~ +]

१०४ lsquoसEकnSतrsquo [ प प प ~ +]

[ प ~ +]

१०५ lsquoनदनदनrsquo [ प ~ +]

[ प प प ~ +]

१०६ lsquoनवतKणीrsquo [ प + उ प +]

[- प प प +]

१०७ lsquoशरणrsquo [- प प प +]

[- प +]

१०८ lsquoविRलकाrsquo [- - + ऽ ~ + ऽऽ +]

[- प प + ऽ ~ + ऽऽ +]

१०९ lsquoसदरयादवrsquo [प + उ प +]

[ प प प +]

११० lsquoवतrsquo [ प प प +]

[ प + उ प +]

१११ lsquoबधrsquo [ प प]

[ प प प +]

११२ lsquoमाधवकरणीrsquo [ प प प +]

[उ प +]

११३ lsquoगाधजrsquo [उ प +]

[ प प प +]

११४ ldquoमढाrdquo [ प +]

[ प प प +]

११५ lsquoअampभमयrsquo [उ - +]

[ प + उ प +]

११६ ldquoMामतीrdquo [ प प]

[ प प प]

११७ lsquoआयOYरणीrsquo [ प - - +]

[ प प - - +]

११८ lsquoचरणरजrsquo [ प प]

[ प - - + ऽ ऽ - - +]

११९ lsquoकोमलगाीrsquo [ - - - + ऽ ऽ प - +]

[- प प - +]

१२० lsquoसवगाampमनीrsquo [ - - + ऽ ऽ प - +]

[- प प - +]

१२१ lsquoसखकदrsquo [- प प - +]

[- प प +]

१२२ lsquoबालमनीषाrsquo [- - प - +]

[- प प - +]

१२३ lsquoयशोदाrsquo [- प प - +]

[ - प - +]

१२४ lsquoमदनशरrsquo [- प - +]

[- प प - +]

१२५ lsquoअZरrsquo [- - - + ऽ ऽ प - +]

[- प - +]

१२६ lsquoच4भागाrsquo [ - - + ऽ ऽ प - +]

[ - - - - +]

१२७ lsquoMीकातrsquo [- प ~ +]

[उ प ~ +]

१२८ lsquoवजयMीrsquo [- - - + ऽ ऽ प ~ +]

[- प प ~ +]

१२९ lsquoचदघनrsquo [- प ~ +]

[- - - + ऽ ऽ प ~ +]

१३० lsquoसमकampलकाrsquo [ प +]

[- प प +]

१३१ lsquoनपममताrsquo [- प प - +]

[- प - + ऽ - ~ +]

१३२ lsquoमगपडjतrsquo [- - - - + ऽऽ - - + ऽऽ]

[ प - +]

१३३ lsquoशampशकाितrsquo [ प - +]

[- प प ]

१३४ lsquoशampशचाKमखीrsquo [ प + ऽ ~ +]

[- प + ऽ ~ +]

१३५ lsquoनवरगrsquo [ - - + ऽ ऽ - - +]

[ प - - +]

१३६ ldquoमjताफलमालाrdquo [प - +]

[ प +]

७७ lsquoतामसीrsquo [- प प प प - +] मदनतRवार

[- प प - +] भपSत

ldquoपाहनी आत गणगोत पटला पोत तयाची

7योत तरल जी उठलA

दयात एकदा तीच कतीमध वठलA

तामसी शिjतला लाथ माKनी मात ऐन

जोमात करA दर वळी

बधात कोण कRलोळ Sतच कवटाळीrdquo (सा-फमा २१)

७८ lsquoवज1यनीrsquo [- प प प प - +] खि डत

[- - + + ऽ ~ +]

ldquoतळहाती टकनी हA वampशरात बसलA

मतकn कश वखरल Nवास चालल अM

लोटल गळ जळ खालA

चतन पोळलA

होती ती ampसहासनी भाlयशाampलनी धनी

वज1यनी परA Sतज खालA

ददव ओ^ढलArdquo (वक ८)

lsquoवरहArsquo (वक १०५) आQण lsquoभराया धावrsquo (उस ४०६) या कवता याच वजSयनीजातीत आहत

७९ lsquoम6णहारrsquo [- प प प प ~ +]

[- प प प ~ +] कमललोचना

ldquoचट उठावRया घनघटा पडSत पटपटा बद

क^टतटाampस बळकट धरा

आता पर नVयाampस भरपर यईल मग शर

कसा यतो घरा

हा पवन भयकर भवनसoयावण अवन

कोण कYर पवनघनाहSन बरा

हA शका मज भयकPपा दSत कQण सPपा-

दQण तYर करा

कSत सि8चत ^हनमSत वि8चत मज गड

कि8चत सख नय ^दसन

अSतसदर तन कच मदरगYरसम कद-

रदन काय असन

अampश मि डत तन कलA खि डत पSत कठ

धि डत बसला Kसन

अकलडकत कल मन शडकत कampल तन

अडकत ममथ घसन

rsquoम6णहारrsquo सकल तनभार वकल ससार कYरल कोण

पार क^ठण साकड

कSत चता कh भगवता मनामध सतापSन

यत रडrdquo (राला ५६)

८० ldquoकसमवqलrdquo [ प प - +] वशमQण

[ प प प प - +] कपवीर

ldquoया वलAवर फलल मोहक फल

कQण साग़ाव भमतक ह जाईल अथवा

होय Sतथच मलल

हा पडलला ^दसतो फEतर काळा

कQण सागाव पडSतल क ठ माळा कवा

लाथा SनEय कपाळा (फागक-vा २३२३४)

८१ lsquoममथसदरrsquo [ प प प - - +] हYरभगनी

[ प प प प] वनहYरणी

ldquoममथसदर चमय माधव समSतमोहन नीलतन

ती रSतसिनभ कnरगरा नवनीरजन यगाकSत कलA

सEय सनातन SनEयSनर87न कौतभकधर लोकमती

पीनकचा लघमीनसच8चल मानवती अampभधान न)हाळी

तो मर ह रSत तो घन ह वज तो तKनायक हAच लता

मानवhप धरानत होऊSन अनदनदन विदत भाळीrdquo (आपस ८२ ना)

कवीला आपल नाव थत करायच असRयान अEयचरणात भद पडला आह नाहAतर ह

म^दरा आQण हमकला ampमळन होणाT या अधसमवEताचच उदाहरण झाल असत

८२ lsquoसदामिlडताrsquo [ प प] पादाकलक

[ प प प - - +] हYरभगनी

ldquoटSनय जय टSनय

जगदAशाची त य भारA

तोच दयाघन तव कवारA त^ह तयाला वश वनय १

कती सकट आलA गलA

सोपानासम ती तज झालA सदामिlडता त वजय २rdquo (^टक २२२)

वा रा बोकल याची lsquoमा नलग मampळ कारण तrsquo (माल ५२) हA कवता या

सदामि डताजातीतच आह

८३ lsquoसीमारषाrsquo [ प प प - - +]

[ प - - +]

(१) ldquoचपटावर रPयाकSतpया सीमारषा परोपरA

रग कधी वठतील परArdquo (गोवा ७८)

(२) ldquoवसतातलA फललA वलA पRलवपाशी व5 धरA

वठनी झाला दAन जरA

सहकर रव नको कम^दनी हास बघनी च4ाला

उरलA एक कला 7यालाrdquo (कमार-रमा सट १९२६)

lsquoकाहA इजी कवता वाचनrsquo (गोवा ७६) आQण lsquoकाrdquo (गोवा २२९) lsquoपरjया दशातील गहथाrsquo

(अशोक १३२) या कवता या सीमारषाजातीत आहत

८४ lsquoहmरपदrsquo [ प प प + ऽ ~ +] यलोचना

[ प - +] शOसती

ldquoहmरपदकमलA Sनवास बा ऽऽ कYर मम सतत मना र

धन ampमळवाया QझजवSन काया शव^ट वदशी lsquoहायrsquo र

सवSन धSनकजना र १

परवSनतशी लPपट होशी ढग तझ ह काय र

जाampशल यमसदना र ldquo २ (खाक ६५)

८५ lsquoवहगमालाrsquo [ - - + ऽ ~ +]

[ प प प + ऽ ~ +] यलोचना

ldquoसमना डोल र

वहगमाला चEतवनोदा का^ढल मग मध बोल रrdquo (टआ ३७१)

८६ lsquoQीरगrsquo [- प प प - +] भवानी खि डत

[- प प - +] भपSत

(१) rdquoQीरग गोपकोEसग धKSन कYर रग

हरA हा बाई

क7जात मातला वसत साग काईrdquo (राला ८४)

(२) ldquoकाampमनी हसगाampमनी क सौदाampमनी

चमकती )योमtimes

सQखवद जाSत वाKळा गात आरामी

लाऊनी उटण हाऊन कस उदवनी

गPफनी वणी

मद च4कोर कवडा फलाची Mणी

सावhन मतकावKन पदर कYर धKन

चालता झोक

मरyवजा गोल नारळी पा^ठवर फडक

Mीरगपदा]जी दग पत कवभग

ग7जतो रामी-

सQखवद जाSत वाKळा गात आरामीrdquo

(व सो सरवट वािlवहार १२९)

lsquoह मना सोड कRपनाrsquo (क ३३६) lsquoसकमार असSन त फारrsquo (क ५७३) माधवानजकत

lsquoपवतीrsquo (मानक ३९) इEया^द कवता या Mीरग जातीत आहत lsquoमला काय ampमळाल आहrsquo (^टक

१०३) या पVयात समचरण क)हा क)हा [- प प +] अस आहत

८७ ldquoवषचषकrdquo [- प प - +] भपSत

[- प प - + - + - +] भवानी

Mीरगजातीpया )यEययान हA वषचषकजाSत ampसO होत समचरणात SतसT या आवतनाpया

मyयावरच तवढ ख डन असत

ldquoटाकला पऊSन एकदा वषाचा याला

ीSतचा तया हातचा मीपणा गला Eवमय झाला

आधळा दा डगा बाई मम वNवास

चढवल तला वर दवच त मम खासऽया समयासrdquo

(घा-मधमा १०)

या लावणीतील इतर VवपVयातील समचरणात दोन दोन माा उ या आहत

८८ lsquoमदनमBजरrsquo [- प प प - +] भवानी

[- प - +] उOव

(१) ldquoहA कामाची तRवार कYरल 7या वार ठार तो समजा

नव मदनमBजर उमजाrdquo (दम ५४)

(२) rdquoचहकड ढगाpया माळा

उampभ दरडीवर ती बाला

वायची बस थाप ती चरगट उडSत कस भरभरती

का चढलA दरडीवरतीrdquo १ (तासक १५५)

ताPबकत lsquoजगाहन ampभनrsquo (तासक ५) आQण कमारयशोदकत lsquoआवाहनrsquo lsquoगोड वडrsquo (कयशो

४ ५९) या कवता मदनम7जरAजातीत आहत

८९ lsquoर3नमालाrsquo [ प प प +] च4कात

[ प प प - +] लवगलता

(१) ldquoयई कवबाला भटाया रampसकाला

इद वतYर Sतज Kचर काित Sनज उदध र3नमाला

सगध अप= फल सगिधत माKत दाव पथालाrdquo

(ट-आमा जल १९२८)

(२) rdquoमाड )यापSन उरला तो हा धमसखा अपला ऽ

7या व5ाच मळ रोवल शषampशरावरती

शवट जाई भदSन गगना शषभाग या जगतीrdquo १ (टआ ३९२)

९० lsquoमायाrsquo [- - प - +]

[ प प प - +] लवगलता

ldquoमाया मला मवत वाया

दया करा तजवीण कोण मज अय 5म ताराया

छाया वकपची गणराया

दAन लAन या दासावर कर पोटA घ अयाया

पाया अपण कलA काया

yयान तझ मानसा लागल अय सच न जना याrdquo (वक १२८) गोवदवकत ldquoकोठ जाशी

राfाणाrdquo (गोक ३०) आQण lsquoअवमाSनताrsquo (तासक १९०) या कवता या मायाजातीत आहत

९१ ldquoराrdquo [ प प प - +] लवगलता

[ प - +] शOसती

ldquoयampश कशाला दारA

ऐसा ऐन दपारA

भीक हवी जYर झोampळ Yरती पYर ^दसत का तYर सारA

रAत ^दस तव यारA

हकल खRबत नई गRबत परमलखा )यापारA

Mमशी )यथ कनारA

राखच थर बसSन िजpयावर ^ठणगी जी पचणारA

फकर Sतजampस न मारArdquo (यग ७०)

९२ ldquoगगनचपलाrdquo [ प - +] शOसती

[ प प प - +] लवगलता

र5ाजातीpया )यEययान गगनचपलाजाSत ampसO होत

(१) चपला गगनी तटलA

तनमन लागSन ाण वधल च47योत जampश सटलArdquo (क १९५)

lsquoyयान तझ ^दनरजनीrsquo या चरणान आरि`भत होणारA हA लावणी गगनचपलाजातीत आह

(२) ldquoसा वरह तव दAना

माधव मनampसजवampशखभया^दव भावनाय EवSय लAनाrdquo

ह गीतगोवदातील ८ )या बधाच वपद तवढ या सयjतमाावलAच आह

९३ lsquoजमभrsquo [- प प प ~ +] कमललोचना

[- प - + ऽऽ - प ~ +]

या VवपदAतील दसरा चरण मoयEव पढAल Pहणज म^4काजातीत आढळतो तो [ - प

- +] आQण [ - प ~ + ] अशा दोन माावलA ampमळन होतो मधला दोन मााचा काल १४

)या मावर न घता बहश १२ )या मावर घ यात यतो तस करावयाच असल तरच ११ वी Sन

१२ वी माा ampमळन गK अ5र असाव लागत

ldquoमा साजफYर उरकनी डोगरावरA Sनमट बसल

जमभकड पाहनी ndash अवथ 5Qण जाहल

मातीत रोQखल नयन तरल होऊन आ4 जाहल

चमटAत ^ढपल घवोनी- नभाकड फकलrsquo

(आ-कमा जा १९३३)

९४ lsquoमjRकाrsquo [- प प ~ +] लAलारSत

[- प - + ऽऽ - प ~ +]

या जातीला नाव lsquoम 4क राम टाकSन अampलस त कशीrsquo या अEयत ampशथल अशा

ीगीतावhन पडल आह ह पVय िजvासस ख डराव वनायक परदर यानी काampशत कलल

lsquoियाची गाणीrsquo या पतकात २४ )या पfठावर सापडल आधSनक मराठ कवतत या जातीत

गाणी रचायला आर`भ ताPब याpया lsquoत हबहब साऊलA Eयाच मSतचीrsquo या सरस कवतpया

ampसOीपासन झाला

(१) rdquoत हबहब साऊलA Eयाच मSत ची-

हरपलA ^दवगत झालA- जी मSत साऊलA Sतचीrdquo (तासक ८९)

या कवतत अतरा नाहA पण [- प ~ +] या माावलAचा अतरा घातRयान

रमणीयता वाढत

(२) त लाव याची सख पfपवा^टका-

rdquoहA तSत समज का टAका- हA मचाटनीSत काrdquo

कोकळाच गमशी गळा तझा चागला-

rdquoका सचवता मग माझा- हासनी वण सावळा

Sनदष अहा का वता

मी बर कलडकत च4 Sन त चि4का

हA मखण पटलA का ndash घाल द वण-मjRकाrdquo (२६२)

lsquoवयोगनीच प यमरणrsquo (गका ७६) हA कवता अशी अतT यासह आह

९५ lsquoतक यि7तrsquo [- प प प ~ +] कमललोचना

[ प प प ~ +] सम^दतमदना

ldquoहा जरठकमारAववाह शा अधमाधम माSनती

नरकपात SनNचय घडव तो तक यि7त ampशकवतीrdquo (दशा १२)

९६ lsquoवगदाmरकाrsquo [ प ~ + उ प ~ +] सयकला

[- प प प ~ +] कमललोचना

ldquoअहा उषासदरA पातलA अहा उषासदरA

हA वगदाmरका मखाampस दावत आलA अवनीवरA

दरA SतampमरावलA दवडनी दरA SतampमरावलA

हA उडगरसाची राणी दावत मागाe सरसावलA

अSय उष दवत नयी अPहा जागवी

द साय सPपदा िजकायाला नवी

उदार द वभवा मनजसQख उदार द वभवा

ज वभव अमच होईल दवी नवल सदा मानवाrdquo

(भाद-सVव १४६)

पण या पVयात ampशथलता आह काहA VवपVया नवतKणीpया आहत

९७ ldquoसव3साrdquo [उ प ~ +] पवती

[- प प प ~ +] कमललोचना

ldquoबघा ती पवळी मज ^हणवत

मायाच दखता वEसाला ती रोज रोज पािजत

का^ढRया रागोzया अगणी

बाहKSन यता यकर हास आनदान मनीrdquo (सोचौ)

९८ lsquoराजवरrsquo [प ~ + उ प ~ +] सयकला

[ प प प ~ +] सम^दतमदना

(१) ldquoरामकfण नरहरA वठोबा रामकfण नरहरA

कध र कध र कध र डोळा दाखवampशल प ढरA

(माधव-पस ३४७३)

(२) ldquoदाव मला MीहरA सखय दाव मला MीहरA

लampलत नampमत तव पदपकज दया करA मजवरA

पातळ ह चिदरA सखय पातळ ह चिदरA

गाड न लाग बाई मला ग क8चक हA भरजरA

न Kच क ठ सरA सखय न Kच क ठ सरA

मदराखडचा भार होतस साजQण माया ampशरArdquo (खाक ८२)

(३) ldquoदर ^दस टकडी जथनी सय घतस उडी

राग पT याची तथ राहA सदासवदा खडी

बाग Sतथ मोहर ^ह डती रडगत फलपाखर

परागात रगRया पT याच hप कती सािजर

महाल मोठा भला पT यानी रमणीतव बािधला

शोभा Eयाची पाहSन चEती च4^ह वडावला

फलपाकzयावरA दवाpया चकचकती झालरA

आQण झोपलA मध पT याची सदर राजNवरArdquo (गोत)

lsquoवपसrsquo (६) आQण उदासकत lsquoकायाpया प8जरArsquo (दाम ३२) या कवता^ह या राजNवरAजातीत

आहत

९९ ldquoरणरगrdquo [ प प] पादाकलक

[ प प प ~ +] सम^दतमदना

ldquoचल Sनशाण धर ह करA पढ चल नटान वYरवरA

यO माजल चहबाजला

वीराला Sतवीर^ह ampभडला उठलA दगल खरA १

सPशरAची खणखण चाल

तटती भाRयावरती भाल चमकSन बजलAपरArdquo २

(गका ४५)

१०० lsquoकशवकरणीrsquo [ प प प ~ +] सम^दतमदना

[उ प ~ +] पवती

या जातीच नाव रामजोशीकत lsquoकशवकरणीrsquo अshyत लAला नारायण तो कसाrsquo (राला १३) या

पVयावhन ^दल आह

(१) ldquoभjतासाठ तो जगजठ बसन माzयावर

पाखर उडवी सारधरrdquo (तका-पस ११३७)

ह पVय अधक जन आह lsquoसoया वसतवाताrsquo (दक १९) lsquoआampलगनrsquo (रक १४७) lsquoबालकवीच

गायनrsquo (माक ५७) lsquoपा^टलrsquo (पारा ८) lsquoिजवलगpया दयासाठrsquo (पारा ४५) इEया^द कवतात

अतरा नाहA बहश [- प प ~ +] या लAलारSतमाावलAचा अतरा असतो याच उदाहरण

माग ३३८ )या पfठावर ^दलच आह

१०१ lsquoजीवन=व1नrsquo [उ प प ~ +] पवती

[ प प प ~ +] सम^दतमदना

कशवकरणीpया )यEययान जीवनyवSनजाSत ampसO होत

ldquoखळखळ ीतीची वा^हनी

चहकड मधम8जळ Sनघतो कसा जीवनyवनी

रडampश का तच गान भगनी

घ धवनी गगत वाहEया हात त^ह रगनीrdquo (तासक १२९)

lsquoदायवमोचनrsquo (उस २१९) lsquoदयपरA5ाrsquo (पप १०४) आQण lsquoकळी खडणारासrsquo- (पप १०६) या

कवता जीवनyवSनजातीpयाच आहत मा वषम चरणातील आVयतालकपव गण उलटन पढ

ढकampलला आह

ldquoबापा कKणाकरा ईNवरा

हा माझा त Pहणampश जयाला धय मनज तो खराrdquo

हA VवपदA वतत

rdquoईNवरा बापा कKणाकरा

हा माझा त Pहणampश जयाला धय मनज तो खराrdquo

अशीच आह

१०२ lsquoजानकErsquo [ प प प ~ +] सम दतमदना

[- प ~ +] भरतख ड

(१) ldquoव^हत पा^हज तYर तज सखया ऐक सागत मती

मर राम जानकE-पतीrdquo (वपस ६४ व)

(२) ldquoबाळपणीचा काळ सखाचा आठवतो घडघडी

अampश न य फKSन कध घडी

कSत हौसन टाकampल असती Eयात मागती उडी

पYर दबळी मानवकडीrdquo (दशा २२)

(३) ldquoवयवराpया समयी पाहSन राममSत सावळी

कSत लाज मला वाटलArdquo (मामाह-कस २११७)

१०३ lsquoयदrsquo [- प ~ +] भरतख ड

[ प प प ~ +] सम^दतमदना

जानकn जातीचा )यEयय पढAल एकलEया एक पVयात पहायला ampमळतो-

rdquoयद घालSनया धनवरA

सरसर रररर बाण सोडता गampळल रजनीचरArdquo (पाग)

१०४ lsquoस3कE1तrsquo [ प प प ~ +] सम^दतमदना

[ प ~ +]

rdquoएकपट होऊSन थोरलहाना समkfटAन भजा

अयायपथ न जा

सदसVवचार कKनी लोकn सEकnत=न सजा

Vया कोणा नच इजा

सEयवचन राख यास न टळा कथत या ^हतगजा

)हा सावध नच Sनजाrdquo (अनत फदA)

या जातीचा )यEयय Pहणज पढAल पVयाची नदनदनजाSत होय

१०५ lsquoनदनदनrsquo [ प ~ +]

[ प प प ~ +] सम^दतमदना

(१) ldquoनदाpया नदना

नवनीरदतन कोमलगाा दानवकलकदनाrdquo (दक २९)

(२) rdquoदयसागरामधी

कणी लो^टलA आशानौका समजणार ह कधी

नभात घनदाट या

कठSन बर हा करण धावतो कोण धाडत तयाrdquo

(मस-रमा ७११)

ना धो ताPहनकर याची lsquoव8चनाrsquo (ीमा ७७ वा) हA कवता या नदनदनजातीत आह

१०६ lsquoनवत(णीrsquo [ प + उ प +] च4कला

[- प प प +] अKणभा

या जातीच नाव lsquoमाampळण नवतKणीrsquo या पVयावhन ठवल आह lsquoतKण कampलन गोराrsquo ह

शारदतील पद lsquoसfटAची करमणकnची घटकाrsquo (^टक ५४) lsquoयकर ^हदAतानrsquo (^टक २२१) lsquoदइ

अस वरदानrsquo (उस २६१ व) lsquoवसतकालrsquo (समौ ९९) इEया^द पVय याच जातीची आहत अतरा

बहश [- प प ~ +] या माावलAचा असतो पण पढAल पVयात तो भपSतमाावलAचा

आह

ldquoअजSन कती Sनजशी-सदरा अजSन कती Sनजशी

हA भात झालA तरA परशी होय न झोप कशी

हा भातवाय मद सशीतल वाह

चहकड उषच हाय भKSनया राह

उठ न उघडी-सदरा उठ न उघडी

शभ शाितरसाची चरमगलमय आह हAच घडीrdquo (रक १२९३)

१०७ lsquoशरणrsquo [- प प प +] अKणभा

[- प +] ampसहनाद

ldquoवद जाऊ कणाला शरण करA जो हरण सकटाच

मी धYरन चरण Eयाच

बह आतबध बाधवा ाथल कथSन दjख मSनच

त होय वफल साचrdquo (क ४८५)

१०८ lsquoविqलकाrsquo [- - + ऽ ~ + ऽऽ +]

[- प प + ऽ ~ + ऽऽ +]

(१) तजवण शाित नाहA

जीवन7योSत ग नहावण तव रा^हना हA

भलती कampल का हA

आampलगSन तKला सQख बघ खळ विRलका हA (२६३)

(२) ldquoअिPह होऊ घाऽगT याऽऽग

अिPह वाज छम छम यता तPहA नाऽच या ऽऽग़

अिPह होऊ वऽिRलकाऽऽग

अिPह हास खदकन या तिPह कampलका तोऽड याऽऽग

(माअ २२)

१०९ lsquoसदरयादवrsquo [प + उ प +] च4कला

[ प प प +] च4कला

(१) ldquoझडकYर आणा हो- सदरयादव राणा हो

प8चाण )याकळ झाल हYरवण जाणा होrdquo (कवा-पस १४८६)

(२) ldquoमाया जळलA का ndash SतळहA ममता नाहA का

आलA पोटA पोर एकटA तीहA वकता काrdquo (दशा ६५)

(३) ldquoगौऽळणी होऊ- सयानो गौऽळणी होऊ

घागYर घऊSन पा यालागी यमनला जाऊrdquo (माampश २१)

lsquoजगनाथाचा रथोEसवrsquo (सारा १४९) ह का)य या जातीत आह

११० lsquoवतIrsquo [ प प प +] च4कात

[ प + उ प +] च4कला

सदरयादवजातीpया )यEययान पढAल पVयाची जाSत ampसO होत

ldquoवतI होता दश उVया हा ampशलदार होणार

ampशलदार होणार- पगडी ampशरावरA चढणारrdquo (टआ ३१४९)

१११ lsquoबधrsquo [ प प] पादाकलक

[ प प प +] च4कात

ldquoMाताला या ाताला

Vया हो आMय तिPह मजला

पापदjखमय पथी फरल

सव जगाला पाहSन आल ठाव न शातीला १

य भjतानो या हो मजला

पायी दवाजीpया घाला लाव सवला

एकाकn मी नाहA आता

झाल तमचा बध परता मजला सा`भाळा ३ (उस ४६२)

lsquoआवाहनrsquo (उस ४५५) ह पVय^ह याच जातीच आह

११२ ldquoमाधवकरणीrdquo lsquoाणसखीrsquo [ प प प +] च4कात

[उ प +] भवनसदर

(१) ldquoाणसख राजस िजवाला लावलAस झरणी

करA तळमळ अ तकरणीrdquo (क २०१)

(२) ldquoरEन Sनपजल त भगभ= पड अधकारA

यई वरA गारगोटA

रवकरण चिPबती Sतशी कतकती मल भारA

Sतfठा पYर ती का मोठ

साधी वामो^हनी सहज जो असा रसाळ कवी

वथळी राहA अvात

च4शखरा तव lsquoकवता-रSतrsquo पYर मला झकवी

फलाला जसा उषावात

रampसक नसना कणी जम य मला गलाबाचा

वतला का लख तpछ

QrतampशरA बसला PहणSन का क टकमकटाचा

होईल कधी समनगpछ

वहगम होऊSन गाईन

साद जYर द वनराई न

इ4धनस न बघ अभागी कणी kिfटहAन

PहणSन का वभव त दAनrsquo (माजव २६)

lsquoअववकn दयासrsquo (समौ ४४) lsquoवनवासी लोकवीरrsquo (गोद २१) lsquoमळ दयासrsquo (गोद २३) lsquoउपासकrsquo

(यध १५५) lsquoवनवहारrsquo (यज ३६) इEया^द कवता या माधवकरणीजातीत आहत

११३ lsquoगाCधजrsquo [उ प +] भवनसदर

[ प प प +] च4कात

माधवकरणीpया )यEययान हA गाधजजाSत होत गाधज ह नाव lsquoवसती बघSन मनकला

गाधजमSनन Sनज सतपावर उदका7जampल ^दधलाrsquo (क ५०१) या पVयावhन ^दल आह मनका

नावाच वत वEत असRयान त नाव या जातीला दता यणार नाहA पढAल जन पVय थोड

ampशथल आह

ldquoचादण काय सदर पडल

Eयात तPहासारख पाखh अवचत सापडल

वKपलाव य दSय ठसल

पदकमलापासन मखापयत िजवी वसल

मलायम च कठ असल

ampलPबापYर ताK य वसाबावसात मसमसलrdquo (क २०२)

या पVयात [- प प ~ +] या माावलAचा अतरा आह lsquoबाई लSतकrsquo (दक १६) आQण

lsquoदयाघन 7याचा भ झालाrsquo (रक ११८९) इEया^द अनक कवता या गाधजजातीत आहत

११४ ldquoमढाrdquo [ प +] पशग

[ प प प +] च4कात

ldquoअगा^दच त वडी

वयात या अवचारमदा^दक पKषा बह खोडी

बघampश न दरवरA

वयमय त )यसनी च8चल बोधाच वरArdquo (दशा २८)

११५ lsquoअभमयrdquo [उ - +]

[ प + उ प +] च4कला

या जातीस नाव lsquoसकाळी उठनी धमानी काय कल-अampभमयस बोलवील या पVयावhन

द यात आल आह पण ह पVय फारच ampशथल आह

(१) ldquoampमळाल सत

सताचा भार- हषल मन माझ फारrdquo (तका-पस ११३८)

(२) ldquoलागला तोबा

तोबा मज बाई- हYरहरवलरखमाईrdquo

(माधवकव-पस ३४६६)

हA पVय ^ह फार ampशथल आहत

lsquoतकरा हाती (क ४७२) lsquoमशाफर आPहArsquo (तासक ४९) lsquoचौघडा झडतोrsquo (तासक ६१)

आQण गोवद कवीच lsquoमरलArsquo ह दAघका)य (गोक १०६) हA या अampभमयजातीतील पVय शO

आहत

११६ lsquoQीमतीrsquo [ प प] पादाकलक

[ प प प] अनल7वाला

(१) ldquoत Mीमितण खरA शोभampशल

डौल कती यईल तला मग अPहा वसरampशल

कधी पालQखत ampमरवत जाampशल

कध अPबारA मणा कधतYर रथात बसampशलrsquo (दशा ५८)

(२) ldquoसगीताणव लAना हो मम गायनलहरA

अवचत उसळ पनरप ampमसळ

मोदफन का वखKSन िजरलA गायनलहरArdquo (वम १०२)

(३) rdquoत नटरगी खरा शोभशी

SनEयनवी बहhप अPबYर धारण कYरशीrdquo

वfणसत उPजकर (आमा ज १९३१)

११७ lsquoआयdmरणीrsquo [ प - - +] अचलगSत

[ प प - - +] शभगगा

ldquoआयOYरणी Mीभजननी हA णती

तQझया चरणी

राfामाजी धयतमा

अyयाEमाची सकल कलाची त जननी १

तव सवशी दह ^दला

मKनी आधी ampशवरायादA वीर-मणी २

उEकषातव तव मात

jलशा साह ाणच वाह तव चरणी ३

कवलयानद (लोampशमा)

११८ lsquoचरणरजrsquo [ प प] पादाकलक

[ प - - + ऽ ऽ - - +] सवर

ldquoचरQण तया मज दई र- वास हरA

चरणतळी तव कमल वराज

तच कYर मज दवा र- कRपवरA १

मी घालA ना सकट तजवYर

कवळ मज चरणाच र ndash रजच करArdquo २ (तासक १७७)

११९ lsquoकोमलगाIीrsquo [ - - - + ऽ ऽ प - +] जगदANवरबाला

[- प प - +] भपSत

(१) ldquoया यपाा ndash सचह कोमलगाा

अिज कणीकड तYर ^दवस उगवला चा

Sतपाळ करा ndash राजहस सकमारा

चालवा नह शवटवर परम उदाराrdquo (क २०७)

(२) ldquoदम धh कती ndash राहSन लहरा यती

हा मदन वखारA सप छळी एकाती

र मजवाणी ndash नसल दjखी कोणी

कती शहरप यामध सखात Sनजती ाणीrdquo (क १८३)

या पVयात [- प प ~ +] या माावलAचा अतरा आह

१२० lsquoसवगामनीrsquo [ - - + ऽ ऽ प - +] नगराज

[- प प - +] भपSत

ldquoह काला ndash अगPय तव हA करणी

च ितती परत न अत का^ढती vानी

अampमत तझी ndash सवगामनी शjती

जो गव धरA Eया 5णात खव करA तीrdquo (कोग)

१२१ lsquoसखकदrsquo [- प प - +] भपSत

[- प प +] भपSत

(१) ldquoमी दAन जाहल लAन तया चरणी र

त आMय माझा समाधान सार १

द मला लाभ आपला भो दjखाशी

हा लाभ लोपवा सकळ अSनfटाशी २

तव छद खरा सखकद तच मम माय

त बाप सखा त तच बधरायrdquo ३ (उस ३९३)

(२) ldquoनतनी हषवतना करAना ाणी

नच दजा अभागी Eयासम जग कोणी

हA धरा ^दस सिथरा तरA हA नाच

रवभवती चाल रगण ह हAच

हा शशी पहा ^दनSनशी पिवpया भोती

कYर नEय नाचवी तया ^हची ीती

ह खगोल वड पस ndash भासती

ह सदा नाचती कस ndash हासती

5ण वMातीची नस ndash या मती

बघ गड या ढगाकड नाचती सार

हA नाच चपला नाचतात वारrdquo (^टक ९३)

rsquoनववषगीतrsquo (उस ६०९) ह^ह याच सखकद जातीत आह

१२२ ldquoबालमनीषाrdquo [- - प - +]

[- प प - +] भपSत

(१) ाथSन बसत वथ न आPहA

कSत यEन कKSनहA वफलताच पYरणामी

आQणक साग तरA जगदAशा

परवशी काय त अनjत बालमनीषा (२६४)

(२) ldquoमजला काय वाटत )हाव

कQण कणी मला पसतात काय सागाव

कध मज गाढव वाट )हाव

अ`यास सव टाकन खप खळावrdquo (माअ २९)

१२३ lsquoयशोदाrsquo [- प प - +] भपSत

[ - प - +] उOव

(१) ldquoकारटा तझा हा Vवाड यशोदा बाई

का पडला अमच डाई

बसSनया यमनकाठ डोळ मोडी

भलतीची घागर फोडी

सोसावी कठवर तती

कampश ^टकल अशान वती

कर याची बदोबती ठाSय ग ठाSय

हा Vवाड यशोदा बाईrdquo (राला ७३)

(२) ldquoअडका^ठ तला िजवलगा र कलA कोणी

य ^दवसा नवT यावाणी

या शहरप यामध वाजSन चकला का

न ^ह मळीच धYरलA शका

घड नय गोfट ती सहज एकाती घडलA

कampश काय त)हा त तQझ मज मवत पडलA

िजवघQण क^ठण हA ममता कQणकन नडलA

पहा भाकराच छद चनदावाणी

रस भhन अ5र छाणीrdquo (क १७६)

lsquoपहाटrsquo या पतकातील कातकत lsquoवि8चताrsquo (प ३३) आQण lsquoगाT हाणrsquo (प ४८) या कवता

यशोदाजातीpया आहत

lsquoय धावत कfणाबाईrsquo या पVयाpया चालAवर Pहणन 7या कवता रच यात यतात Eया

यशोदाजातीpयाच असतात यात वषमचरणात दसT या आवतनातील SतसT या मानतर एकदा

ख डन असत

(३) ldquoहा दAन तला वनमाampल शरण या कालA

तजवण कोण या वालArdquo (टआ १३४)

परत वषमचरण सगळाच खि डत करायला काय अडचण आह

(४) ldquoनाचत 5णी हासत लोपत यत

नववध मला ती गमत

आडनी 5णी पाहनी पळ चपला ती

लागत कशाला हातीrdquo (नाभा ६)

यशोदाजातीpया )यEययान lsquoमदनशरrsquo जाSत ampसO होत

१२४ lsquoमदनशरrsquo [- प - +] उOव

[- प प - +] भपSत

(१) ldquoहा वसत ऋत अSनवार

कYर मदनशराचा मार बहत बजार

आता काय कK ampम ससार

सपापYर गमती गड गzयामध हारrdquo (राला ५९)

(२) ldquoमी सागSन चकत काहा

कर सोड मला दा डगपणा सोसनाrdquo (राला ५४)

१२५ lsquoअDरrsquo [- - - + ऽ ऽ प - +] जगदANवरबाला

[- प - +] उOव

(१) ldquoअिज अZर हा ndash नतो Mीकfणाला

सख काऽळ वाईट आलाrdquo (एक जन पVय)

(२) ldquoबा नीज गड ndash नीज गड लडवाळा

Sनज नीऽज माया बाळा

बह ^दवसाpया ndash जया कडाpया ampभती

कजनी Eया भोक पडती

Eयामधनी Eया ndash दाखवती जगताला

दाYरOslashय आपल बाळा

ह कळकnच ndash जीण मोडक दार

कर कर कर वाज फार

ह दjखान ndash क हनी कथी लोकाला

दाYरOslashय आपल बाळा

वाहतो फटAतSन वारा

सकवी तो अMधारा

तज नीज Pहण सकमारा

हा सर धरA ndash माया या गीताला

Sनज नीऽज माया बाळाrdquo (दक ४६)

या जातीत अनक सदर कवता आहत परत मनोर7जनाpया दसT या ^दवाळीअकात

ampसO झालRया बालकवीpया कवतची आठवण थोयानाच असल-

ldquoसखशयनी मी ndash Sनजल होत बाई

वन मज पडलA काहA

Eया वनाpया ndash मनोमयी लAलाहA

मन माझ गगन जाईrdquo

१२६ lsquoचRभागाrsquo [ - - + ऽ ऽ प - +] नगराज

[ - - - - +]

(१) ldquoवठऽचा ndash गजर हYरनामाचा

झ डा रोवला

वाळव टA - च4भागच काठ

डाऽव मा डीलाrdquo (ाचीन पVय)

(२) ldquoSनज माया ndash छकRया चम या राजा

Sनज र लडवाळा

बाळ गणी ndash झोप नampल र कोणी

जो जो जो बाळाrdquo (तासक १५६)

१२७ lsquoQीकातrsquo [- प ~ +] लAलारSत

[उ प ~ +] पवती

ldquoदडदडा हरA कानडा Yरघ मिदरA

माझी सास गampल बा^हरA

एकात वळ Mीकात याहळSन बरA

धावत जवळी आला हरA

घालA हात गzयाभीतरA

दोहA करA कचात धरA

माझी तोडयलA गरसोळी

Sनज बळ मला ओ^ढल भरळ घालन

मो^हल चEत कायानrdquo (दक १०३)

अEय चरण मा उOव ^दसतो

१२८ lsquoवजयQीrsquo [- - - + ऽ ऽ प ~ +]

[- प प ~ +] लAलारSत

ldquoकSत अधर पहा- अ]लख घोडा गणी

मम वाट बघतस वार )हावया झणी

ती वजयMी- आQणन मी खचनी

अिPह वीर मराठ सदा यशाच धनीrdquo (सोका ७७)

१२९ lsquoCचदघनrsquo [- प ~ +] भरतख ड

[- - - + ऽ ऽ प ~ +]-

ldquoगK मखampश उमजSन खण

मम आEमा हा- दवच कn आपण

आढळ Vवत मीपण

उपर तोर- वयampसO वhप चदघन

अस असता मल पण

ह वथाच र- भलल च8चळ मन

घ ववक-अकश करA

मग चहडSन मायावरA

Eवर मन-गज हा आवरA

पलावा सEता-करA

कYर रा7य नको व)हल

मग काळाpया ndash मQख माखी काजळrdquo (दक ८०)

१३० lsquoसमकलकाrsquo [ प +] पशग

[- प प +] सतSत

ldquoगगनातSन गळतो

तो बाfपबद समकampलकतव असतो

Kचकर बह राह

तो पfपाSतल रस मधपातव आह

म डप लSतकाचा

तो वय खगातव अस पहा साचा

ीSत तशी यवती

ती तजमजसाठ उshyवलA जगतीrdquo (समौ ५७)

१३१ lsquoनपममताrsquo [- प प - +] उOव

[- प - + ऽ - ~ +] माampलबाला

या जातीच नाव lsquoनपममता रामावरतीrsquo (क ५२१) या पVयावhन ठवल आह

(१) ldquoसटलासी दAन अनाथा

धYरलसी मEयपथा शवटArdquo (दक ५३)

(२) ldquoतव ठाव कळ न वराटा

वष या तQझया लाटा सागरा

ह गहन शोकजल सार

अMpया लवण खार सागराrdquo (च ११४)

या दोन कवता lsquoबालानदासrsquo (समौ २८) आQण lsquoकवततSनrsquo (पाशा-माल १११) इEया^द कवता

अशा सरळ आहत पण बहश कड)यातील उपाEय चरण तवढा [- प प प - +] भवानी

खि डत असतो lsquoयापढrsquo (वक ९) lsquoप^हल चPबनrsquo (गोवा १२५) म आQण मरणrsquo (गोवा ८७) या

ampसO कवता या कारpया नपममताजातीत आहत रा यPबक गगाधर घारपर याच lsquoलAलचा

ससारrsquo ह दAघका)य याच कारpया नपममताजातीत आह

१३२ lsquoमगपLड7तrsquo [- - - - + ऽऽ - - + ऽऽ]

[ प - +]

(१) ldquoफगडी खऽळ ग ndash त पगा

आampलस माया सगा

फगडी खऽळ र ndash Mीरगा

सोडSन धागडधगाrdquo (तकाराम-पस ११६१)

(२) ldquoचारा सोडSनया ndash गोकळ ह

तKतampल बसल आह

तषतच मगपjती ndash बघ पीती

रवकरतत जल तीrdquo (दम ७०)

lsquoबाळा वEसराrsquo (दक ९) lsquoपाळणाrsquo (बाक ४१) lsquoरजनीस आ)हान (बाक ८०) lsquoजादगारAण (बाक

८५) lsquoघगरवाळाrsquo (गोवा १५१) इEया^द कवता या मगपडjतजातीत आहत मगपjतीpया

थमचरणाpया उEतराधाला दसरा चरण जोडन घऊन पवाधाचा दसरा चरण कला कn

च4भागाजाSत होत वा मगपडjतजाSत Pहणज च4भागाजातीचा )यEयय मानावा

१३३ lsquoशशकाितrsquo [ प - +]शOसती

[- प प ]

भवानी माावलA [- प प प - +] दसT या आवतनाpया अती तोडन जी दोन शकल

होतात ती उलटवन जोडRयान हA शampशकाितजाSत होत

(१) ldquoअवचत या मघानी

शampशका ित चोYरलA सधी साधSनrdquo (दम ५५)

(२) ldquoअरampसक कSत हा शला

Eया सदर तनला सोडSन आलाrdquo (क ४८९)

(३) ldquoहA का दवी वSनची

कn लमी वचर मधमासाचीrdquo (दशाप १)

lsquoओझरत दशनrsquo (^टक ९९) हA कवता या शampशकाित जातीत आह

१३४ lsquoशशचा(मखीrsquo [ प + ऽ ~ +]

[- प + ऽ ~ +] राजसा

ldquoनीज न य नळराजया

तजवीज ^दवारजनी जया

hप ampलहSन Sतच करA

अनhप PहणोSन उरA धरA

चार जरA भलता ^दस

शशचा(मखी (^ह) तया पसrdquo (दव २९)

१३५ lsquoनवरगrsquo [ - - + ऽ ऽ - - +]

[ प - - +] अचलगSत

उठ मला ndash उठ मला

बघ हा अKणोदय झाला

नवरगी ndash करणानी

भषवलA बघ हA अवनीrdquo (बाक ४४)

^टळककत lsquoभावधराrsquo ndash मकराrsquo (बाबोमा ५१८) आQण lsquoसोनावळrsquo (माक ५) या कवता या

नवरगजातीत आहत

१३७ lsquoम7ताफलमालाrsquo [प - +] शOसती

[ प +] पशग

साहस एकाच

तEफल दसT याला

कठलA नपक ठ

मjताफलमाला (२६५)

भगावतनी

१३८ lsquoमहालोलrsquo [ भ भ भ - +]

[ भ भ भ भ]

१३९ lsquoफलrsquo [ भ भ भ - ~ +]

[ भ - ~ +]

१४० lsquoदयमोहनrsquo [ भ +]

[ भ भ भ +]

१३८ lsquoमहालोलrsquo [ भ भ भ - +] पYरलाना

[ भ भ भ भ] दासी

rdquoसकलकलाऽऽampभराम कात न य काय कh

वकल दय होय सय साग कती धीर धh

सव सखा सदय शात PहणSत सत 7याशी

तोच आज क^ठण कासयाampस कसा पार तh

PहणSत महालोल तशी फोल मात झालA

डौल कसा नणवच जाण मनताप हhrdquo (आपस ९१ व)

१३९ lsquoफलrsquo [ भ भ भ - ~ +] मदनरग

[ भ - ~ +]

ldquoSन तात शात चादरात पसरलA जगावरA

उमललA धरा खरA

रातराQणचा समध दरवळ चराचरA

ओढ लाव अतरA

वाटत फRल काय अतरात जाहल

दहभान हरपलrdquo (रजनी-सपा ४-१०-३४)

१४० lsquoदयमोहनrsquo [ भ +]

[ भ भ भ +] धवलचि4का

(१) ldquoदयमोहना

अजSन कती अत बघampश दampश यातना

kिfट आतरा

एकवार दाव तझी मSत सदराrsquo (उपो ४)

lsquoसमपणrsquo (उपो ६) lsquoगायकास नजराणाrsquo (यध १३२) lsquo5Qणक चादणrsquo (यग ७३) इEया^द कवता या

दयमोहनाजातीत आहत प^हRया चरनासारखाच आणखी एक चरण मyय घातला तर तो

जाSतकार वषम होऊन SतसT या मोडल (पढ जीवतNवरA जाSत पहा)

(२) lsquoच4 चवथचा

रामाचा ग बागमyय चाफा नवSतचाrsquo

ह उदाहरण फार ampशथल आह

हरावतनी

१४१ lsquoमोहमायाrsquo [ - ~ - - ~ - - ~ - - ~ -]

[ - ~ - - ~ - - ~ - -]

(१) ldquoअता रामपायी मना लाग वग

सोampशल बहत अयाय माग

साधदशन पहा सतत भजनी रहा

लावशी दह जYर कामकाजी

रगशी SनजपदA मोहमाया-नदA

आटलA जाण घ भाष माझीrdquo (रगनाथ पस ३९८)

(२) ldquoउठ गोपाळजी जाई धनकड

पाहती सवगड वाट तझीrdquo (कक-पस ३प १९२)

(३) ldquoसावळा वर बरा गौर वधला

Sनयम दवा^दकn हाच पYरपाampळया-

गौरतन जानकn राम घननीळ तो

Kिjमणी गोरटA कfण काळाrsquo

श गगानदA सागराला वरA

वीजा मघास ती घाampल माळाrdquo (दशा ३३)

(४) ldquoअता शात होई सoया मानसा र

वषय वषतRय ह मान सार

कampल कलAस त शशवी यौवनी

ीस त Sनampश^दनी मोहलसी

वागराबधनी हYरण गत जसा

गतलासी तसा तVवलासी

वEतमदमEतजनचEतसतोषणी

आतजनपोषणी कावलासी

ीfम-भीfमातपी सहSन बहयातना

पावलोपावलA पावलासीrdquo (खाक ६४)

lsquoशवटच मगीतrsquo (गोवा २२५) lsquoEacuteदयNवरAसrsquo (काव ७०) lsquoआराyय दवतसrsquo (माक १) व ह

आपटकत lsquoघ उडीrsquo (आमाला ६) इEया^द कवता या मोहामायाजातीत आहत

वग ३ रा

वषमजाSत

कार १ ला

एका माावलAच दोन वा अधक चरण (असयjत वा jवचत सयjत) आQण दसT या

एखाVया माावलAचा एक (jवचत दोन) चरण ampमळन या कारात कडव ampसO होत

पावतनी

पढAल तीन जातीpया कड)यात लवगलता माावलAच असरEव आह

१४२ lsquoसाकErsquo [ प प प - +] दोन

[ प + उ प +] एक

१४३ lsquoम1नरमणीrsquo [ प प प - +] दोन

[ उ प +] दोन

१४४ lsquoगौतमजायाrsquo [ प प प - +] दोन

[ प - +] दोन

१४५ lsquoनीलम6णrsquo [- प प प +] दोन वा अधक

[- प प प - - +]

१४२ lsquoसाकErsquo [ प प प - +] लवगलता दोन

[ प + उ प +] च4कला एक

भोवतील ह Sतampमर कhनी कमशय मज टाकn

काय कh मी शरण yयया तज तनवामनसा कn

दावी पण शशी- अथवा च4कला मजशी (२६६)

अशा फट साjया नाटकातन आढळतात परत अशा साjयाची माला jवचतच कोठ आढळत

lsquoसधाकाळची ाथनाrsquo (उस ४२२) lsquoवषभषाकारास सादरापत पVयभषाrsquo (गोवा १२) आQण lsquoदय न

गल काहArsquo (कोका २२६६) या तीन कवतात मा अशा साjयाची माला आह

ldquoअसो 5ण असो घ^टका कवा ^दवस असो तो तझा

उसना मजला ^दलास दवा नाहA नाहA माझा

परत तला दत- ^दन हा वापYरला तव तो १

वचार कल आज दयाळा उpचार^ह ज कल

जगी आज आचार जवढ माया हातन झाल

Eयासह ^दवस तला- अप= वीकारA यालाrdquo २ (उस ४२२)

१४३ lsquoम1नरमणीrsquo [ प प प - +] लवगलता दोन

[उ प +] भवनसदर दोन

१४४ lsquoगौतमजायाrsquo [ प प प - +] दोन

[ प - +] दोन

१४५ lsquoनीलम6णrsquo [- प प प +] दोन वा अधक

[- प प प - - +] एक

१४३ lsquoम1नरमणीrsquo [ प प प - +] लवगलता दोन

[उ प +] भवनसदर दोन

एकदर ११ कड)याpया मोरोपतकत अहRयोOार का)यातील ५ व ६ व आQण १० व हA कडवी

Sनराzया घटनची आहत

(१) ldquoराम Pहण ldquoगKराया ह कn साyवी मSनची भाया

पाय कसा लावावा माझी माता तशी आया

वाट सकट ह ाvा

कशी लघावी आvाrdquo

वNवampम Pहण lsquoबा रामा ईत Pहणशी माय

माय न सख लोकn पाचा जYर हA लाग पाय

वEसा मातला नट

धावSन धय करA भट

Mीरामाpया पदपाचा रज साचा पश-मणी

कलA सवणवण= पातकलोहमयी म1नरमणी

तवती सरवरमSन रामा

शOा अतला सखधामाrdquo ३ (मोफका २२६-२७)

(२) ldquoधनमखी का )याmiddotच कवा मधमख वषघट समजा

अनभव यता रडाल मग कn आता यात उमजा

पोampशल भरतच तPहाला

जYर तो रा7यपदA बसलाrdquo १ (क ५५३)

१४४ lsquoगौतमजायाrsquo [ प प प - +] लवगलता दोन

[ प - +] शOसती दोन

मोरोपतकत अ^हRयोOार (Vवतीय) (मोफका २२५) या करणातील बहतक कडवी या

घटनची आहत हA जाSत साकnहन ampभन आह ह उघड आह

ldquoवNवाampम ावटकाळ कKणामघNयाम

गौतमजायामKभमीSत आQणयला अampभराम

दAनोOारसमथा

भजका दampश पमथा १

इ4 छampळलA सती पतीन कोप ^दधला शाप

झालA ampशळा सशीळा आता वाराव सताप

रामा परमपवा

भवनगीतचYराrdquo (मोफका १२५)

१४५ lsquoनीलम6णrsquo [- प प प +] अKणभा दोन वा अधक

[- प प प - - +] वजया एक

रघराज िजवी वYरला ndash सय कतSनNचय हा धYरला

मज मानवला नवरा नवनीरदनीलमणीसरसा

घनरािजत राजसभत सभाजनवी5Qण कसYरसा

उडमािज सधाकर दव परदरकानSन कRपगसा

सQख Eयावण भपगणी न गणी मSन साग वकRप कसा सहसाrdquo १

(आपस ६५ व)

lsquoनळराज ^हरा वYरलाrsquo (दव २३४) ह पVय^ह याच जातीच आह आनदतनयाpया पVयात

पाचा (- ~ ~ - ~ ~) हाच कार योिजलला ^दसतो Eयामळ Eयाची रचना वEतवhप ^दसत

परत जातीत इतर कार चालत नाहAत अस नाहA

पढAल दोन जातीpया कड)यात च4कात माावलAच असरEव आह

१४६ lsquoपरश-वसनrsquo [ प प प +] दोन वा अधक

[ प + उ प +] एक

१४७ lsquoमधघोषrsquo [ प प प +] दोन वा अधक

[ प प +] एक

१४६ lsquoपरश-वसनrsquo [ प प प +] च4कात तीन

[ प + उ प +] च4कला एक

ldquoNवसन परशाच ndash ाथना वसन परशाच

भjताpया दयात स8चर परतोनी जाई

अतकरणी माीला उEतजन दई

7वाला Eयाची सरPय Sनमल ^द)य उभी राहA

या हो 7वालच ndash ाथना नाम अस साचrdquo १ (उस ३०९)

हA नारायण वामन ^टळकाची सदर कवता तीन कड)याची आह

१४७ lsquoमधघोषrsquo [ प प प +] च4कात दोन वा अधक

[ प प +] सतSत एक

ldquoचला चला जाऊ ndash जगाचा उOारक पाह

ीती आलA दह धरोनी आPहा ताराया

हत धरोनी मतास आPहा पनरप उठवाया

rsquoजय जय यशrsquo या मधघोष भवना )यापाया

भला दयी साठवनी घऊrdquo १ (उस ७६)

ह पVय^ह नारायण वामन ^टळकाचच आह

पढAल दोन जातीpया कड)यात च4कला माावलAच असरEव असत

१४८ lsquoसराभरणrsquo [ प + उ प +] दोन वा अधक

[ प प प प] एक

१४९ lsquoववशाrsquo [ प + उ प +] दोन वा अधक

[ प प प +] एक

१४८ lsquoसराभरणrsquo [ प + उ प +] च4कला दोन

[ प प प प] वनहYरणी एक

ldquoसाPब सराभरणा ndash आधी नampमत तव चरणा

व_नतमा जो ^दनमQण कवळ कYरत मग गणपSतpया मरणा

रामकथापाकn ndash जडल बह कव पYर Sतस कn

आणी या लोकn ndash प^हला कववर वाRमीकn

तEपद सवSन बलवEकव या सगीताची कYरतो रचनाrdquo १ (क ५४७)

१४९ lsquoववशाrsquo [ प + उ प +] च4कला दोन वा अधक

[ प प प +] च4कात एक

(१) ldquoआलA ^दपवाळी ndash गयानो आलA ^दपवाळी

रोज रोज शाळा ndash पर ती आला क टाळा

चार ^दवस आता ndash मनाला कसलA ना चता

उड बागड जशी पाखर वर अतराळीrdquo १ (मानक १८६)

(२) ldquoबाRयीpया आशा ndash भयकर चटकणी ववशा

मोहाच जाळ ndash पसKनी कYरती वाटोळ

मो^हत होऊSन फसतो मानव कYरतो दjखालाrdquo १ (मानक २५४)

पढAल चार जातीpया कड)यात भपSतमाावलAच असरEव असत

१५० lsquoस3ताधारrsquo [- प प - +] दोन वा अधक

[- प प प - +] एक

१५१ lsquoवनराजीrsquo [- प प - +] दोन वा अधक

[ प प प ~ +] एक

१५२ lsquoसिटकवrsquo [- प प - +] दोन वा अधक

[ प प प +] एक

१५३ lsquoमहा3मवतीrsquo [- प प - +] दोन वा अधक

[- प - +] एक

१५४ lsquoवQामrsquo [ - प - + ऽऽ - - +] दोन वा अधक

[- प प प +] एक

१५५ lsquoमहतीrsquo [ प प - +] दोन वा अधक

[ प - + - - प - +] एक

१५६ lsquoहमालाrsquo [ - - + ऽऽ प - +] दोन वा अधक

[ - - + ऽऽ प प - +] एक

१५० lsquoस3ताधारrsquo [- प प - +] भपSत दोन वा अधक

[- प प प - +] भवानी एक

ldquoलोळती वभवी तया सखी मानाव

ह तEEव जगी या जरA मायता पाव

पYर सEय आतल 7याच Eयाना ठाव-

शाती न मनाला Pहणनी रडती कतीक सEताधारArdquo (काफ ९९)

का)यवहारAकत lsquoयाचनाrsquo (काफ ९९) हA कवता या सEताधारAजातीत आह

१५१ lsquoवनराजीrsquo [- प प - +] भपSत दोन वा अधक

[ प प प ~ +] सम^दतमदना एक

ldquoहA अजSन घोरत करकर वनराई

वताळ गत नकताच घालनी जाई

जाळीत वाघ कानोसा घऊन पाहA

गजर कh दवाpया नाव lsquoजय मRहारA बळीrdquo (पारा ८६)

गह पाटAलकत lsquoलटाhनी Pहटलल गाणrsquo (पारा ८५) आQण का)यवहारAकत lsquoमायाpया

मलासrsquo (काफ ६०) या कवता या वनराजीजातीत आहत

१५२ lsquoसिटकवrsquo [- प प - +] भपSत दोन वा अधक

[ प प प +] च4कात एक वा दोन

(१) ldquoबघ सटच कव कस भरारSत गगनी

गातात कोणEया वर सराची गाणी

चल एकजीव हो लौकर Eयाpया गानी

वगाeत साग मग तच आमpया कानी

सौदयाची Vवा^ह फरव या बा तव अवतार

(मग) उठ Sनजampश का असा गय र झोप झाampल फारrdquo (गोवा १८७)

गोवदाजकत lsquoSनजलRया बालकासrsquo या ampशथल रचनpया कवततील ह एकच ( २ र)

कडव या जातीच Pहणता यईल

(२) ldquoवळ न का गQणबाळा झाला झोप कती घशी

सय चालला माyयाहासी अजSन न का उठशी

तव चहा SनवSन बघ क)हाचा हा गला

म डई^ह आलA क)हाची सदनाला

नऊ वाजSन गल पता कचYरत गला

उठ रान मोकळ पड हो कळ सकampळकाशीrdquo १ (आमो १५)

पा गो लोहोकर याची हA सम कवता पाचव कडव वगळRयास या सिfटकवजातीची

आह

१५३ lsquoमहा3मवतीrsquo [- प प - +] भपSत दोन वा अधक

[- प - +] उOव एक (jवचत दोन)

(१) ldquoवाटल नाथ हो तPहA उतरता खालA

द असहकाYरता हाक तPहा 7या कालA

हPबरडा फोडी आत महाEमा ज)हा

आघात झampलल घोर उरावर त)हा

Eया यv 4वनी गम धावला दवा

ऐकलA आत ककाळीrdquo १ (तासक १६७)

lsquoलावल Sनरा7जन तया पदA ह भावrsquo (गोत-यमा ४०४२) lsquoमनोगतrsquo (यज २७) lsquoअampभनयपटसrsquo

(यग ३८) lsquoशोभतो तझा ससारrsquo (यग-१३३) इEया^द कवता या महाEमवतीजातीत आहत

(२) ldquoमाYरलA ग म8जळ मना

उडवलA कशी ग दना

कSत अनत फरती गोल जगाच 7यात

कSत असoय तारा ^दनमQण रजनीकात

जडवल जवा^हर चमचम कYर ^दनरात

ती अशा दशी ताना

घतस वर फरतानाrdquo १ (फागक-वामा ५१)

१५४ lsquoवQामrsquo [ - प - + ऽऽ - - +] दोन वा अधक

[- प प प +] अKणभा एक

ldquoह घनNयाम Mीराम वदाEमाराम

वातय सकलसखSनधी समपSन कधी परवampशल काम

ह प5ी तKवYर गाती- वpछद

काननी EयापरA रमती- मगवद

वातयसौoय सवीती- आनद

मग अPहालाच का पारत यप8जरA कोि डल राम

द डनी दशानन त)हा ndash कोद ड

सरवद र5ला दवा ndash आनद

पा डवा रा7य ^दधल Eवा ndash गोवद

मग अPहावYरच का दया न कYरशी मनी4जनवQामrdquo २ (गोक १३)

lsquoमहाराfम^हमाrsquo (सह २) हA कवता या वMामजातीत आह

१५५ lsquoमहतीrsquo [ प प - +] वशमQण दोन वा अधक

[ प - + - - प - +] शZकला एक

ldquoमहEEव भारA आह या पवीच

EयाहSन अSतशय या सगzया वNवाच

पYर तजमyय महतीच ज बीज

EयाहSन काहA मोठ नाहA चीज-

ठसव मनी ह साच बापा ह वच बह मोलाचrdquo (कक १८४)

१५६ lsquoहमालाrsquo [ - - + ऽऽ प - +] नगराज दोन वा अधक

[ - - + ऽऽ प प - +]

ldquoजगदAशा- तात असampश कampलकाला

तटवासी ndash SनरQखampश अQखल ampशशpया बाampलश लAला

राह कर ndash झाक सयनयनाला

वध SतampमरA ndash माि ड लप डावाला

हA पगा ndash घाampलतस हमाला

वगगा ndash त^ट उड फगया खळSत जQण बह बालाrdquo १ (कोग)

पढAल सात जातीpया कड)यात लAलारSतमाावलAच असरEव असत

१५७ lsquoजलवाjहनीrsquo [- प प ~ +] दोन वा अधक

[ प प प ~ + उ प ~ +] एक

१५८ ldquoचकतहmरणीrdquo [- प प ~ +] दोन वा अधक

[- प प ~ + उ प ~ +] एक

१५९ lsquoउqलासrsquo [- प प ~ +] दोन वा अधक

[ प प प - +] एक

१६० lsquoवरदा1यनीrsquo [- प प ~ +] दोन वा अधक

[- प प प ~ +] एक

१६१ lsquoबालमकदrsquo [- प प ~ +] दोन वा अधक

[- ~ - ~ + - ~ - ~ + ऽऽ प ~ +] एक

१६२ lsquoनहसागरrsquo [- प प ~ +] दोन वा अधक

[ प प प ~ +] एक

१६३ lsquoजग$गायकrsquo [- प प ~ +] दोन वा अधक

[ प प प +] एक

१६४ lsquoी1तखलrsquo [- प - + ऽ - ~ +] दोन वा अधक

[- प प प - +]

[- प प - +] सयjत चरण

१६५ ldquoदव-िथrdquo [ प + ऽऽ - - +] दोन वा अधक

[ प - +] एक

१५७ lsquoजलवाjहनीrsquo [- प प ~ +] लAलारSत दोन वा अधक

[ प प प ~ + उ प ~ +] एक सयjत

ldquoरजनीच अवग ठन पडल साT या वNवावरA

दाटल मघ^ह गगनोदरA

सोडSन गाव हA उ8च इमारत जनी

कSत कर रान ह माज चौबाजनी

खळखळा वाहत मधच जलवाjहनी

पसाट वारा तKपणाeतSन फKनी भय दाखवी

माजलA भसर कोRहकईrdquo (गोत)

Mी ग दाढ याची lsquoगरणी मालकासrsquo (भाल १२) हA कवता या जलवा^हनी जातीत आह

१५८ ldquoचकतहmरणीrdquo [- प प ~ +] लAलारSत दोन वा अधक

[- प प ~ + उ प ~ +] एक सयjत चरण

ldquoहA पा यालागी ह डा घऊSन ampशरA

चालत व^हYरकड सदरA

हा व^हरAवरती आcedilव5 डोलतो

कोकnळ ओतनी क ठ बाग भारतो

कई कई मोटचा श]द मधSन चालतो

आसड सप^दampश ऐकSन बलावरA

सदरA बचक हYरणीपरArsquo (माभा ७६)

rsquoगोफणवालArsquo (माभा ६२) आQण lsquoसदरArsquo (माभा ७६) या कवता या चकतहYरणीजातीत आहत

१५९ lsquoउqलासrsquo [- प प ~ +] लAलारSत दोन वा अधक

[ प प प - +] लवगलता एक वा दोन

ldquoहा तझा अKण बघ उगव पवकड

वद कोण तयाच गाण गाईल

हा दवVवारA चौघडा^ह धडधड

कYर कोण तयावण बोल तयाच खड

तव कवनाची वाट पाहती पहा उगवलA करण

गाऊSन गाणी मळ Eया उqलास तच र दणrdquo (गोवा १८६)

या पVयाची इतर कडवी अशी नाहAत

१६० lsquoवरदा1यनीrsquo [- प प ~ +] लAलारSत दोन वा अधक

[- प प प ~ +] कमललोचना एक

ldquoका अशी अचानक तया लोचनी तडPब भरलA जळ

नकताच दवत कौल मला दऊनी

कलस मला वग=य सखाचा धनी

त घमती मगल अजनी कानी yवनी

तो )हावी वरदा1यनीच कPपाकला कशी नाकळrdquo (यज ५६)

lsquoमनाrsquo (काफ ८४) हA कवता याच वरदाSयनीजातीत आह वपद मा Sनराळ आह-

ldquoप7जT यात झरत मना

कQण सोडीना मन राहAनाrdquo (काफ ८४)

१६१ lsquoबालमकदrsquo [- प प ~ +] लAलारSत दोन वा अधक

[- ~ - ~ + - ~ - ~ + ऽऽ प ~ +] एक

या जातीच नाव lsquoतया बालमकद अिज बाई दना कलArsquo या ाचीन पVयावhन घतल

आह

ldquoमज चन नस ग कampश मी Yरझव मना

घड घडी मनी मरण होऊनी- सखय ^दन जाईना

कSत लोचन भरल जाताना यथनी

कSत आतन आल दय सख दाटनी

पYर आवYरल मन होत कSत आतनी

ओSतल झणी दय घऊनी ndash बाळाpया चPबनाrdquo १ (गका ७५)

द ग कळकण= याची lsquoअपणपकाrsquo (भाल ३५) हA कवता या बालमकदजातीत आह

यशवतकत ldquoमज वफल गम ग जीवत माझ सखrdquo या कवतत कड)याची बाधणी वरAलमाण

नसRयान Eया कवतची जाSत मा बालमकद होऊ शकत नाहA

१६२ lsquoनहसागरrsquo [- प प ~ +] लAलारSत दोन वा अधक

[ प प प ~ +] सम^दतमदना एक

(१) ldquoअहा हA दववश लाधलA

वपनी फरता अवचत मजला क टककampलता कळी

कYर धYरता दई ^द)यगधपYरमळा

उघडता नयन कYर मkिfटसोहळा

ओfठाampस दतस पशमोद आगळा

नहसागरा सि8चत कYरत वाट Sतपाकळीrdquo १ (कपग ५४)

यशवतकत lsquoSतमालखनrsquo (यग ८३) आQण शवालान आpछा^दलRया व^हरAच गाणrsquo (२)

(यग १०६) हA या नहसागरजातीतील आहत वपद मा Sनराळ आह

(२) ldquoशवालान मला टाकल )यापSन परतपणी

गदमर जीव^ह Eया दडपणी

बाहर वाहत वाT याची झळझळ

लागता तयाची पसट कधी चाहल

चल-बचल अतरA कYर मजला )याकळ

परA सटना ampमठ तयाची बसampल जी जखडनीrdquo १ (यग १०६)

१६३ lsquoजग$गायकrsquo [- प प ~ +] लAलारSत दोन वा अधक

[ प प प +] च4कात एक वा दोन

ldquoजग$गायका बालकव चल उठ उठ आता

तच Sनजampश तYर कोण साग मग जागवील जगता

मभर वNव ह सव जयामध बड

चल फोडSन टाक त फसव बडबड

मग बस जाऊनी कालाpयाहA पढ

तव सराबरोबर कोण न यापYर उड

गोवदाज कवampश तजसव न दऊSन हाता

जगVगायका बालकव चल उठ उठ आताrdquo १ (गोवा १८६)

१६४ lsquoी1तखलrsquo [- प - + ऽ - ~ +] माampलबाला

[- प प प - +] दोन वा अधक

[- प प - +] एक सयjत चरण

ldquoतज खळ वाटलA ीSत मना र वया

हो अता तरA खातरA जाampश वाट Eया

हो झजमज ती कोठ- जcopy उषा

ताT यास दाव मी बोट- दश^दशा

ampमळतील न वाट खोट- कSत नशा

कणीकड दडाल पढ ^हT याच खड नभातSन साT या

हो उषा खर मyयाह कठSन समजायाrdquo १ (तासक ७२)

१६५ ldquoदव-िथrdquo [ प + ऽऽ - - +] दोन वा अधक

[ प - +] एक

ldquoदव गाठ तझी ndash मग पडलA

ववाह हो अपला ndash त कालA

णय नस प^हला ndash तYर अपलA

एकhप दय ndash ती झालA

^द)यम हालArdquo (सपािज-माध ५४)

पढAल सतरा जातीpया कड)यात पादाकलकाच असरEव आह

१६६ lsquoमतारकाrsquo [ प प ] दोन वा अधक

[ प प प - - + प - - +] एक

१६७ lsquoआयनकाrsquo [ प प ] दोन वा अधक

[ प प प - - + प - - +] एक

१६८ lsquoकलकलrsquo [ प प ] दोन वा अधक

[ प प प + उ प +] एक

१६९ lsquoयामाराणीrsquo [ प प ] दोन वा अधक

[ प प प - - +] एक

१७० lsquoदयवरrsquo [ प प ] दोन वा अधक

[ प प प + ऽ ~ +] एक

१७१ lsquoमरrsquo [ प प ] दोन वा अधक

[ प प प - + ] एक

१७२ lsquoसिटलताrsquo [ प प ] दोन वा अधक

[ प प प ~ +] एक

१७३ अaजनी [ प प ] दोन वा अधक

[ प प प +] एक

१७४ lsquoर1तकलrsquo [ प प ] दोन वा अधक

[ प + उ प +] एक

१७५ lsquoCच3तरaजनrsquo [ प प ] दोन वा अधक

[ प प + ऽ ~ + ऽ ऽ +] एक

१७६ lsquoनयनचकोरrsquo [ प प ] दोन वा अधक

[ प प प ] एक

१७७ lsquoसननयनाrsquo [ प प ] दोन वा अधक

[ प प - - +] एक

१७८ lsquoल1तकाrsquo [ प प ] दोन वा अधक

[ प प - + ] एक

१७९ lsquoयव1तभषणrsquo [ प प ] दोन वा अधक

[उ - + ऽऽ - प - +] एक

१८० lsquoनववधrsquo [ प प ] दोन वा अधक

[- प - - +] एक

१८१ lsquoव3सलताrsquo [ प प ] दोन

[ प - - + ] दोन

१८२ lsquoनागीrsquo [ प प ] दोन वा अधक

[- प - +]

१८३ lsquoमघराजrsquo [ प प ] दोन

[- - + ऽ - ~ +] दोन

१८४ lsquoशवराजrsquo [ प प ] दोन वा अधक

[ उ - +] एक

१६६ lsquoमतारकाrsquo [ प प ] पादाकलक दोन वा अधक चरण

[ प प प - - + प - - +]

एक सयjत चरण

(१) ldquoआयfयाpया घनाधकारA

हायरस मज रगवणारA

मतारका एक ampमळ जYर उदासवाणा जीव पसा

असल कायमचा ऐसाrdquo (कक ८५)

(२) ldquoआकाशीचा गलाब फलला

माQणकमोEयाचा रस भरला

रगदवता बनव तयाला वास दरवळ चो^हकड

दठ ^दसना कणीकडrdquo (दस-यमा ५५९)

१६७ lsquoआयनकाrsquo [ प प ] दोन वा अधक

[ प प प - - + प - - +] एक

ldquoअकमात उभवशी राजस उमादक ीSतpया खणा

मवशी मना

सकRया माळावरA उसळला

पजयाचा झोत अवळा

धद काजzया राी ^दसला

दAपक चकRया वाटसराला

कालौघामध परA बहकलA आयनका पशापरA

कampश धh तरA (^टवampस-रमा ६१)

१६८ lsquoकलकलrsquo [ प प ] पादाकलक दोन वा अधक

[ प प प + उ प +] एक सयjत

ldquoउशास पवत घऊSन सागर

Sन4ा कYरती भशJयवर

कलकल तालातन वाहला शात रसाचा नाद

तयाचा वनामध पडसाद

सखशJयSतल सागर असला

अथाग शातीन भरलला

Eयास हलवनी फडक माYरत दयाpया नतात

नाचती तफान झ झावातrdquo २ (आ-कग ४९)

१६९ lsquoयामाराणीrsquo [ प प ] पादाकलक दोन वा अधक

[ प प प - - +] एक (jवचत दोन)

lsquoNयामा राणी गभीर रजनीrsquo (कक १५२) या कशवसतकत कवतवhन या जातीच नाव घतल

आह

(१) ldquoज)हा ज)हा वाढायात

यई सभ4ा ती Eया यSतत

भलSन पाहनी त4पात तस नाना ढग करArdquo (क ४९७)

(२) ldquoगYरब बचारा माधकरA

दjख तयाला जमभरA

कडक उहान जीव घाबर

कपोल सकल घम ampभजल

पायी चटक ताप डोक धापा टाकत पळ जरArdquo १(राMी-क १८)

(३) ldquoनवलाख ^दव ह तया घरA

का जाSतस दसT याpया दारA

हा अनत पसरला नीampलमा

शात गभीर जयाची सषमा

वभSत हA भची Sनसीमा नादतस तव ampशरावरArdquo (घा-मधमा १)

(३) शampशवदना Pहण कस Sतला मी

उसया तज वदन खलव तो Sनज तज सQखमख वलस

शampशpया उदरA जड दगड कस

सQखpया उदरA ^हरा वलास

EयातSन सो7जवल भवfय हास सQख तारकगणसदन कसrdquo

(कमा ५०)

ताPब याची lsquoणयभाrsquo नावाची जी कवता (तासक १०६) आह ती वतत या

Nयामाराणीजातीची आह

१७० lsquoदयवरrsquo [ प प ] पादाकलक दोन वा अधक

[ प प प + ऽ ~ +] यलोचना एक

(१) ldquoका आड सख त यऽampश ग

^दन बह झाल Sतकड यऊSन

अतपYरच सख त सवSन

असल Eयाची उEक ठा मSन जाऊद परतSन Eयाऽampसगrdquo १

(क ३६१)

पण ह कलकराpया नाटकातील पVय दवलाच आह

(२) ldquoपा^हampल का सदरA

जनककमारA कQण तरA

बा उटजा तव सनतला

िजचा समागम कारण झाला

साग कठ र वदहबाला ती माझी दयवरrdquo १ (उपो ३७)

या जगकfण उपाyय याpया कवततील प^हलA नऊ कडवी शO रचनची आहत उरलRया दोन

कड)यात थोड शथRय आह

१७१ lsquoमरrsquo [ प प ] पादाकलक दोन वा अधक

[ प प प - + ] लवगलता एक

(१) ldquoसाyय नस मSनकया मज हA

पYर वड मन ऐकत नाहA

पाहSन सQखpया ववध वलासा

मन घई ह बह वNवासा

मर जYर तfट न होई मी पYर बहसख यातच घईrdquo (क ३४१)

(२) ldquoकठSन सख वद यशी Sतभ

अvयाpया अध तमातSन

कn तजोमय खमातSन

चतयाpया कn दयातSन स`भवनी फरतसीrdquo (च-कभा २)

lsquoमधमाशीrsquo (मानक १९२) lsquoभचा सहवासrsquo (उस २९०) lsquoघबडासrsquo (गोवा १३) lsquoबिदवान

गKडrsquo (यध ६५) lsquoकशवसतासrsquo (काव ५१) lsquoकशवसताची कवता वाचनrsquo (काव ५३) lsquoहाकrsquo

(तासक १८६) lsquoभरवrsquo (तासक १८७) lsquoखटाराrsquo (काफ ६९) इEया^द कवता या मरजातीत

आहत

(३) ldquoआज फKSन का दाYर उगवला

शपथ घऊनी गला Eया ^दSन कampल न का दिज नाYर

(उगवला आज फKSन का दाYर)

खचत वाटल याल कधी^ह न

भाजSन पोळSन गल ह मन

ओस जाहल सार भवन िजती मर ससाYरrdquo १ (तासक १९८)

यथ lsquoउगवला आज फKनी का दाYरrsquo हा वपदाचा भाग कड)याला जोडन Pहणावयाचा आह

Pहणन कड)याpया अतीची lsquoYरrsquo T हव आह पण अमकच भाग जोडन Pहटला पा^हज अस नाहA

त)हा हA lsquoरArsquo दAघ समजन पVयाची जाSत मर ठरवायला काहA Eयवाय नाहA

१७२ lsquoसिटलताrsquo [ प प ] पादाकलक दोन वा अधक

[ प प प ~ +] सम^दतमदना एक

(१) ldquoतीच मनोहाYरणी

जी ठसलAस ममनी

सिटलतची कampलका फललA

अनपम माधयान भरलA

िजpया दशनी तटथ वEती

भान सवहA वसKSन जाती ती यवती पSनीrdquo (कक १९१)

(२) ldquoउठ गड सEवरA- सवा शवटची हA करA

डाग नको हा वध)याचा

मज सोसना वरह पतीचा

कला SनNचय सहगमनाचा अिlन पटवी तरArdquo (दशाप)

lsquoउदार च4ाrsquo (तासक १३७) lsquoSनजRया तायावरArsquo (तासक १४२) lsquoफरAवालाrsquo (तासक १४४)

lsquoप5ी पजT यातन उडालाrsquo (तासक १४४) lsquokfट ^हला लागलArsquo (तासक १४५) lsquoवरहातील

चEतर7जनrsquo (तासक १४६) lsquoडोzयातील जादrsquo (तासक १४७) lsquoद पण दय सदरArsquo (तासक १५३)

lsquoसमथाepया पायाशीrsquo (यध ५७) lsquoअनताची आरतीrsquo (सारा १५२) lsquoउPबरातल कडrsquo (काफ ३८)

इEया^द कवता या सिfटलजातीत आहत पSनी ह एका वEताच नाव असRयान त या जातीस

दता यणार नाहA

१७३ अaजनी [ प प ] पादाकलक दोन वा अधक

[ प प प +] च4कात एक

(१) ldquoलकहSन अयोyय यता

रामऽ ल5मऽणऽ सीता

हऽनमत अaजनी माता दाखवलA रामाrdquo

ह मळ अ8जनीच गीत बसवampलगान रचलल आह अस Mी जगनाथ रघनाथ अजगावकर

Pहणतात कारण या गीतात शवटA ldquoमातापा आampलगन बसवampलगा समाधानrdquo अस दोन

चरण आहत या अ8जनीpया गीतावhन या जातीला अ8जनी ह नाव ampमळाल आह

(२) ldquoकपी घऊनी बसला वीणा

घक लागला घऊ ताना

रampसक न कोणी जनी Pहणोनी Nमशान गानागारrdquo १ (^टक १४८)

lsquoपषातrsquo (कक ९०) lsquoफलपाखhrsquo (कक १५५) lsquoगा याच गाणrsquo (वक ८६) lsquoदसT याच सोनrsquo

(वक ९०) lsquoसवाrsquo (^टक १९१) lsquoलोकampमrsquo (^टक १९२) lsquoबोPबाबोPबrsquo (^टक २१८) lsquoNमशानातल

गाणrsquo (गोवा २३) lsquoअवळी ओरडणाT या कोकळसrsquo (गोवा ५०) lsquoबागत बागडणाT या लहानlयासrsquo

(गोवा ९१) lsquoआशा-Sनराशाrsquo (काव १०) lsquoएकच शाितथानrsquo (गका २८) lsquoइरलवालArsquo (माभा ५४)

इEया^द कवता या अ8जनीजातीत आहत

१७४ lsquoर1तकलrsquo [ प प ] पादाकलक दोन वा अधक

[ प + उ प +] च4कला एक

(१) ldquoबघSन सभ4ला- कसा यSत वडावSन गला

हताSतल ती गोमQख गळलA

आशीवचनी िज)हा चळलA

नाampसका kfटAहA वळलA

Sनल7जच झाला ndash टकमक मख त बघ यालाrdquo (क ४९६)

(२) ldquoकपटानतभमी ndash मायादPभगह नामी

कवळ र1तकलच मिदर

सरतोEसव सौoयाच आगर

ऐशी गQणकातन हA सदर

PहणSन कामहोमी- चतर तोषव तो कामीrdquo (दम ५७)

rsquoहYरमरलAचा मधर गीतरव (टआ ३८६) हA कवता या रSतकampलजातीत आह

१७५ lsquoCच3तरaजनrsquo [ प प ] पादाकलक दोन वा अधक

[ प प + ऽ ~ + ऽ ऽ +] एक

(१) rdquoमारA नाड तमार हात भ स`भाळजो ndash र

मजन पोतान जाणीन भपद पाळजो ndash र

पयापय नथी समजात

दjख सदव रह उभर उभरात

मन हश श थात नाथ Sनहाळ जो ndash र (कशव-आभ १९३)

(२) ldquoजाऊ याहो खळायला चEता र7जवाया

क8जवनामध गोपिया Eया

र8जवती हो परमाEPया Eया

फर धhनी छाऽन चEता र8जवायाrsquo (अनामक)

१७५ अ lsquoम7ताrsquo [ प प ] पादाकलक दोन वा अधक

[ प - - + ऽऽ प +] एक

ldquoनका कh अवचार

भाया नतन वOपणी ती )याधच दत ताप अपार

शिjत नसोनी मjता हाती

धYरता बळ ^हरावSन नती

जरठ पतीची तीच गती- _या मSन याSतल सारrdquo १ (दशा ४७)

नरहर शकर रहाळकर याpया lsquoधjकारrsquo आQण lsquo5ातीरावरrsquo (रप १७ १७१) या कवता

या मjताजातीत आहत

१७६ lsquoनयनचकोरrsquo [ प प ] पादाकलक दोन वा अधक

[ प प प ] अनल7वाला एक

(१) ldquoजो मम नयनचकोरा इद

नाहA 7याला मEसरबद

दभाlय त Eया नच Sनद माया रामा १

रामापरता भदच नाहA

दोहA मत= एकच पाहA

हA मी आण नपाची वाहA नटळ नमाrdquo २ (क ५७६)

(२) ldquoवनSत एक अिज कYरत पदाला

पYरस भगSनpया मवचाला या समयाला

अधाराची रजनी सरलA

हसत हसत हA उषा पातलA

अKणमीलनी रगSन गलA

वहग का^ढती मधर रवाला या समयालाrdquo

(मस-आमा ऑग १९३१)

१७७ lsquoसननयनाrsquo [ प प ] पादाकलक दोन वा अधक

[ प प - - +] शभगगा एक

ldquoएक दरApया तो डापाशी

बसलो होतो ऐक ^दवशी

गाampळत दjख मी अMसी टपाटपा १

रPय चि4का होती पडलA

सननयना सfटA ^दसलA

पYर मिpचता वाढत गलA 5णो5णीrdquo २ (मानक ६२)

१७८ lsquoल1तकाrsquo [ प प ] पादाकलक दोन वा अधक

[ प प - + ] वशमQण एक

पादाकलकाचा दवा [ प प - +] या माावलAशी जळतो [- प प -+] या

माावलAशी जळत नाहA अथात पढAल पVयात अEय चरणाpया आरभी छदोभग आह

(१) ldquoअampभवादन कYरत Sनसगा सदर शोभा

भा रवीची कYर अधागी

7योEना ठवी वधpया सगी

ल1तकशी तKpया उEसगी

(जो) वसधरशी योजी अPबरभागाrdquo (को)

(२) ldquoका असा साजणी साग धडधड उर

पवन वाहता तKampशखरावर

जव थरार ताPबस मोहर

किPपत होई EयापYर अधरऽ

(पा-) ^हल कोणत च अस भसरrdquo (काक-यमा ३३)

१७९ lsquoयव1तभषणrsquo [ प प ] पादाकलक दोन वा अधक

[उ - + ऽऽ - प - +]

(१) ldquoफल वलAची- भषण तशी यवतीची

नाहA कध ग मी चोरAलA

Vवजयvधन नच मी हYरलA

बाळ वEताथ न कध नलA

रASत चौयाची- धYरलA हA सवचाराचीrdquo (दम ४१)

कड)याpया SतसT या चरणाpया अती आवतन पण असRयान पढAल चरणात

आVयतालकपवगण असता कामा नय पण तो तर यथ पाच मााचा आह यथ छदोभग होतो

पण lsquoशा4 ढबलAयसीrsquo lsquoघटोEकच मायाrsquo (तासक ६४) lsquoआवड आQण मrsquo (^टक १०९) lsquoपळाचा

भरवसाrsquo (^टक २०६) lsquoघरात बसलRया काज)यासrsquo (गोवा ६) इEया^द कवता या यवSतभषणजातीत

आह आधीच चरण सोळा मााच हव असRयास त [उ प ~ +] या माावलAच _यावत

Pहणज मग मा छदोभग होणार नाहA (पढ वधवRलA आQण वरसधा पहा)

यवSतभषणजातीसारoया रचनत कEयकदा चौया चरणाचा पवाधच असतो आQण

उEतराधाpया ^ठकाणी वपदातील तवढा भाग आवEत कर यात यतो परत तो कड)याpया

घटनत धYरत यत नसRयान ती जाSत वगळी माSनलA पा^हज (खालA १८४ ampशवराजजाSत पहा)

१८० lsquoनववधrsquo [ प प ] पादाकलक दोन वा अधक

[- प - - +] कणफRल एक

यथ छदोभग होतो परत ताPब याpया पfकळच लोकय कवता या जातीpया

असRयान ती यवSतभषणजातीमाणच hढ झालA आह

(१) ldquoनववध या मी बावरत

लाजत पढ सरत फरत

मला यथला लागला लळा

सासYर Sनघता दाटला गळा

बागबगीचा यथला मळा

सोडता कस मन चरचरतrdquo १ (तासक ११५)

ताPब याची lsquoणयभाrsquo (तासक १०६) हA कवता मा या जातीची नसन Nयामाराणीजातीची

आह ह yयानात ठवल पा^हज अथात नववध जातीला णयभा Pहणण चकnच होईल

(२) ldquoampभऊ नय मळीहA मना

सशयी सोड कRपना

काल चादण सदर फलल

आज गगन मघानी भरल

Sनदाळोनी ढग ह काळ

झळकल उVया नampभ च4 पहाrdquo (काफ ९७)

१८१ lsquoव3सलताrsquo [ प प ] पादाकलक दोन वा अधक

[ प - - + ] अचलगSत दोन

ldquoया हो या हो यजन या हो

जाऊ चला परमNवर सदनी

भjती शाती धKSन मनी

सदर गायन गा वदनी

दवाजीpया वEसलतला

उपमा न जगी उपकाराला

मKनी चEती त सगळ

माMची वाह फलrdquo २ (उस ४५७)

१८२ lsquoनागीrsquo [ प प ] पादाकलक दोन वा अधक

[- प - +] उOव एक

(१) ldquoनागणी चपल खलिज)हा

दवभावा धYर दावा

चावल सिध य ज)हा

सदरदाराकरलोभान

व_न ववाहA कल Eयान

PहणSतल ला8छन त नावाrdquo १ (दशा १०७)

(२) ldquoहA आग भडकलA खालA

त77वाला गगनाला

पोचलA आज या कालA

कती पोकzया कzया कोवzया

कती गळाRया फलपाकzया

वनता उVयाना आलArdquo १ (रप ७९)

(३) ldquoमजशी नकळ ndash मी अथवा जन ह चकल

प8च मोठा आपलपोटा

परमाथाचा पथ वा खोटा

पडल मज गढ न उकलrdquo (वक ८२)

१८३ lsquoमघराजrsquo [ प प ] पादाकलक दोन वा अधक

[- - + ऽ - ~ +] दोन

ldquoमज ओलावा हवा

सकलRया या िजवा

कणा तरA दया बलगाव

`याड मलापYर झोपी जाव

वन गोड मग बघत रहाव

आस अस हA िजवा

कोQण तरA तोषवा१

या उतरा मघराज माझ

चाख Vया रस ताज ताज

तत मना कYरतील गार ज

मरवा ऐकवा

या मोरा नाचवाrdquo २ (घा-मधमा ८)

१८४ lsquoशवराजrsquo [ प प ] पादाकलक दोन वा अधक

[ उ - +]

(१) गडावर जाऊ ndash शवराजदशना लाह

आमचा गK Mीampशवराणा

पनK7जीवन हत पराणा

महाराf वीयाचा बाणा

सकटA बाहrdquo (वक ६)

lsquoampशवराजदशनrsquo (वक ५) lsquoचालललA घ^टकाrsquo (^टक २०७) lsquoमरलArsquorsquo (^टक २१४)

lsquoआधzयाची माळrsquo (गोवा ३८) lsquoपनजाeत मासrsquo (गोवा ५५) lsquoकव आQण कदArsquo (गोवा ९४)

lsquoमनातलA पालrsquo (गोवा १२८) lsquoला डोरrsquo (गोवा १७२) आQण lsquoजागपणच वनrsquo (गका ६३) या

कवता या कारpया आहत

१८५ lsquoनगरभषणrsquo [ प - - ~ +]

[ प +]

ldquoजो या नगरा भषण खरा

जसा भाळी शोभ ^हरा

7याpया सVगणगानी गरा

रगampल सजनाची १

Sनधन असता धनदापरA

औदायान अगी धरA

ददवान छampळल तरA

शील न सोडी जोrdquo २ (दम २६)

यातील प^हल तीन चरण [- - प ~ +] या माावलAच आहत अस^ह Pहणता यईल

पढAल चार जातीpया कड)यात अचलगSतमाावलAच असरEव आह

१८६ lsquoअलकभारrsquo [ प - - +] दोन वा अधक

[ प प प प - - +] एक

१८७ lsquoरामरसायनrsquo [ प - - +] दोन वा अधक

[ प प प - - +] एक

१८८ lsquoQdाrsquo [ प - - +] दोन वा अधक

[ प प प - +] एक

१८९ lsquoपरा3परक(णाrsquo [ प - - +] दोन वा अधक

[ प प प +] एक

१८६ lsquoअलकभारrsquo [ प - - +] अचलगSत दोन वा अधक

[ प प प प - - +] एक

(१) ldquoभलतया^ह जीवा राऽमनामच तारA

योगयाग^हमपवत र

Eयात साधक न सव तर

सव गम गK गव होय अघ पव Eयात कव सव ह

Pहणती रामनामrdquo १ (मो १९९)

(२) ldquoचाद बजचा नभावरA

पाहSन उमल वभावरA

कवळSन बसलA दारापाशी पाय घईना पढ मळी हA

नाव खळीrdquo १ (आ-कग ५९)

(३) ldquoसoया साजणा बघा गड

कोर चाललA कणी कड

^दलात धडधड तरA लोटत सखी चादणी Sतला पढ हA

याकडrdquo १ (व)यश-पपा ३८)

(४) ldquoआकाशीची वीजच कn

अवतरलA या भलोकn

अलकभार मद मद वायpया झळकn सरशी उड पहा जण

षटपद हाrdquo (श-मा ६१)

१८७ lsquoरामरसायनrsquo [ प - - +] अचलगSत दोन वा अधक

[ प प प - - +] हYरभगनी एक

(१) ldquoजागा जागा झटका र

गKप^द जाऊSन हटका र

रामरसायन _या तिPह घटका तरAच होईल सटका रrdquo १

(रामदास पस १२८४)

(२) ldquoनीलनील नभसरोवरA

च4कलसह कampल करA

न5ाची गोड सहचरA दावा मजल कोQण तरArdquo (काव २५)

(३) ldquoSतampमरान बघ झाकयल

दयाच दपण अपल

ीSतभाव ^दसती कठल

SतबPब नको नयनामधल दय पाह द दयातrdquo

(दव-ववी १४६)

(४) ldquoमाळाpया पायालगती

गावाpया शजभवती

अफाट दSनया वास न कYरत चकSन पाहAना जथ

आनदाची फगडी धKनी कYरत आPहA खळ Sतथrdquo (पाआ ११)

lsquoमनतापrsquo (काव ९) lsquoबjबpया वाळव टातrsquo (काव ६८) lsquoअसो िथर तझा kjसदशrsquo

(माजव ३९) या कवता या रामरसायन जातीत आहत

१८८ lsquoQdाrsquo [ प - - +] अचलगSत दोन वा अधक

[ प प प - +] लवगलता एक

ldquoीत हाच मज पतग Vया

वर मनान उडवन Eया

झणी नभा चढवीत खRया

उडत जाऊ Vया वर भरारA गरjया घऊSन उचऽ

धागा MOचाच खला

सहज सोडनी लाPब भला

ampमळSन जाऊ Vया गगनाला

तटल ऐशी भीती Eयाची वाट न Vया मSन )यथऽrdquo (फकnर-पाYर २३)

१८९ lsquoपरा3परक(णाrsquo [ प - - +] अचलगSत दोन वा अधक

[ प प प +] च4कात एक

ldquoईNवर पकज जव मतगज सकट उOाYरतो

मSन भाव मनज धYरतोऽ सलभ Eया तो

सक^ट धीर न सोड कधी

दSय अवNवासास वधी

अकलष ठव सदा Sनज धी

इश परा3पर क(णा तजवर अवलPब कYरतोrdquo १ (कोग)

lsquoSनजजनजीवनrsquo (उपो ४०) आQण lsquoमलाच मी हसल (कोका १८०) या कवता या

पराEपरकKणाजातीत आहत

पढAल चार जातीpया कड)यात [- - प - +] या माावलAच असरEव आह

१९० lsquoमदनहताशनrsquo [- - प - +] दोन वा अधक

[ प प प +] एक वा दोन

१९१ ldquoवधवqलrdquo [ - - प - +] दोन वा अधक

[- - - + ऽऽ - प - +] एक

१९२ lsquoपaचकqयाणीrsquo [- - प - +] दोन वा अधक

[- प प - +] भपSत एक वा दोन

१९३ lsquoदपrsquo [- - प - +] दोन वा अधक

[+ ऽ ~ - - +] एक

१९० lsquoमदनहताशनrsquo [- - प - +] दोन वा अधक

[ प प प +] च4कात एक वा दोन

ldquoलवहA धीर नस ग मजशी

आता अत जरA त बघशी

न जरA पण काम मज कYरशी

मदनहताशन दlध कYरल मज त पाहत असता

झाला जYर अनताप तला मग र5ा य हाताrdquo (दशाप ६३)

१९१ ldquoवधवqलrdquo [ - - प - +] दोन वा अधक

[उ - + ऽऽ - प - +]

ldquoवध हA वqल- मज ^दस सकटA पडलA

वर हा आcedilव5 मSन भरला

पYर तो वीकाYरल का मजला

उपज शडका याची Sतजला

अशा या काळी- पा^हज सखी कQण जवळीrdquo १ (दशाप)

यथ अEय चरणार`भी एक माा अधक झाRयान छदोभग होतो प^हल तीन चरण जर

[- - प - +] या माावलAच आहत तर अEय चरणार`भी आVयतालकपवगण पाच मााचा

चालणार नाहA तो चारच मााचा पा^हज lsquoअशा या काळीrsquopया ^ठकाणी lsquoऐशा काळीrsquo पा^हज

परत या चालAवरAल कEयक कवतात कड)याच प^हल तीन चरण [- प ] असतात तथ तर

चौया चरणाpया आर`भी तर ४-५ माा अधक होऊन छदोभग होतो माग यवSतभषणजाSत

आQण पढ वरसधा पहा

१९२ lsquoपaचकqयाणीrsquo [- - प - +] दोन वा अधक

[- प प - +] भपSत एक वा दोन

या जातीला नाव lsquoप8चकRयाणी घोडा अ]लखrsquo या लावणीवhन ^दल आह लावणीची रचना मा

तशी शO रखीव नाहA

(१) दारावKन कोण मyयाहA

गला दौडत वाT यावाणी

शोampभवत वाh काय प8चकRयाणी (२६७)

(२) ldquoसटला पत दशचा वारा

झाकn मघ नभपथ सारा

घन गजSत तोफपरA वषती गारा

कडकडाट कYरती वजा यSत जलधाराrdquo (क ५४९)

या पVयातील इतर कडवी ampशथल आहत परत lsquoशातीसrsquo- (सोक ३१५) ग क

ampशराळकरकत lsquoवजयी वीरrsquo (सहा २५) आQण व ह आपटकत lsquoआहवनrsquo (आ-माला ४४) या

कवता सवथा या प8चकRयाणीजातीत आहत lsquoसि8जवा शोध कठ तज आताrsquo (यब ७०) या

पVयातील चौथ कडव वगळल तर उरललA बारा कडवी प8चकRयाणीजातीचीच आहत

rdquoक8चनी रसरगाची खाणी

शकड दयाची हA राणी

लागलA गावया सहज पाखरावाणीrdquo (माजव ७२)

या कवतत प^हRया दोन चरणात आVयतालकपवगण प8चमाक असRयान एक माा

अधक होऊन छदोभग होतो पहा या कवतत दोन जातीच ampमMण आह

१९३ lsquoदपrsquo [- - प - +] दोन वा अधक

[+ ऽ ~ - - +] एक

ldquoकाश पाडीना Sतampमरा झाडीना

काहA कRया दAप वरA हा डोक काढAना

वाह चोहAकडन वारा

दपा दईना तो थारा

कYरतो वरचवर बह मारा

शाऽत होईनाrdquo (समौ ११९)

पढAल पाच जातीpया कड)यात उOवमाावलAच असरEव आह

१९४ lsquoवनराजrsquo [- प - +] दोन वा अधक

[- प प प +] एक

१९५ lsquoमहाकालrsquo [- प - +] दोन वा अधक

[- प प प +] एक

१९६ lsquoपिपताrsquo [- प - +] दोन वा अधक

[- प - + ऽऽ - - + + ऽ ~ +]

१९७ lsquoमधाrsquo [- प - +] दोन

[- प प - +] एक

१९८ lsquoमरलमोहनrsquo [- प - +] दोन वा अधक

[ प - - -] एक

१९४ lsquoवनराजrsquo [- प - +] उOव दोन वा अधक

[- प प प +] भवानी एक

(१) ldquoहा याय अस जगताचा

म ढर वासर गाई

ाता कQण 7याना नाहA

कापती अशास कसाई

जगलात घसनी कQण उतYरना न5ा वनराजाचाrdquo १ (काफ ५२)

परत पढAल कवततील कड)यात शवटA [ - प - +] या माावलAचा आणखी एक

चरण आह

ldquoतो महाराf ampशवबाचा

लोपला सवथा साचा

लशहA मampळ न अिज Eयाचा

आजला जरA राहता जगा सागता कोण ampशवराणा

हाय तो हरपला दाणाrdquo (टआ ३१२१)

१९५ lsquoमहाकालrsquo [- प - +] उOव दोन वा अधक

[- प प प +] अKणभा एक

(१) ldquoर ^हदबाधवा थाPब या थळी अM दोन ढाळी

ती पराZमाची 7योत मावळ इथ झाampशवालA

ताPबकलवीरMी ती

नवाळकराची कnत=

^हदभyवजा जण जळती

मदानी राणी लमीबाई मत महाकालrdquo १ (तासक १८४)

(२) ldquoतो मयोग झाला

जो नाच लSतकासग

जो तारामyय रग

जो शयामyय गग

जो कमतला वसKSन जाण दA5ा हA पढलाrdquo १ ( सा Sनसा १५४)

lsquoत टाक चKSन हA मानrsquo (दशा ६७) lsquoभग दयाच उVगारrsquo (समौ ११३) lsquoकRपलतसrsquo (यभा

५३) lsquoचल सोडrsquo (माभा ७८) lsquoमोगरा वयच पसrsquo (कमा १९) आQण lsquoपाळीव पोपटासrsquo (काफ ४३)

हA पVय या महाकालAजातीची आहत

१९६ lsquoपिपताrsquo [- प - +]उOव दोन वा अधक

[- प - + ऽऽ - - + + ऽ ~ +]

(१) ldquoमampश बोल नको गोवदा- मज आला तझाऽराग

त द^हदध चोKSन खाशी

घट अवघ फोडSन जाशी

पदराला धYरampश कशाला ndash मज आला तझा ऽ रागrdquo १

या ाचीन पVयाpया कड)याpया अEय चरणातील उEतराध हा वतत वपदाचाच भाग

असRयान कड)याच वhप SनिNचत कYरताना तो गणतीत धYरता कामा नय वतत ह कडव

Pहणज उOव [- प - +] माावलAचीच पदA ठरत छदोरचनpया प^हRया आवEतीत मी

ampल^हलRया कवतत हा उEतराध ampभन श]दाचा आह-

(२) rdquoचल वाजव सQख सारगी- घ हKनी दहभान

Eया किPपत होता ताती

वरभाव ampमळनी जाती

मरकnची काय मजा ती ndash कर मज त भाlयवानrdquo (२६८)

यानतर lsquoमरलArsquo (गका १०४) lsquoआशीवादrsquo (यभा ३९) lsquoभासrsquo (गका ८४) आQण इतर

कवता या पिfपता जातीत रच यात आRया

(३) ldquoतज Vयाया आशीवादा- मी उचल कव हात

पिपतालता उVयानी

घाampलता Sतला मी पाणी

तथRया तथ ती होई- अवलPब भमसातrdquo १ (यभा ३९)

१९७ lsquoमधाrsquo [- प - +] उOव दोन वा अधक

[- प प - +] भपSत एक वा दोन

(१) ldquoEया उजाड माळावरती

बKजाpया पडRया ampभती

ओसाड दवळापढSत वडाचा पार

अधार दाटला तथ भर भरपरrdquo (बाक ५९)

(२) ldquoदशाpया पालनवाला

तो ampशवािज राजा झाला

धमाचा पालनवाला

तो ampशवािज राजा झाला

गजत भवानी मधा

चमकत भवानी खा डा

चाललाच भगवा झ डा रणनाचालाrdquo १ (गोक ३७)

गोवदकवीची lsquoampशवाजीrsquo हA ओजवी कवता या मधाजातीत आह या जातीpया कड)याच

आQण गगा जातीpया कड)याच Mी आनदराव टकाड ह पfकळदा ampमMण कYरतात

१९८ lsquoमरलमोहनrsquo [- प - +] उOव दोन वा अधक

[ प - - -] कणफRल एक

ldquoभारता तार या काampल-काampल हYर वािजव गीता मरलA

नाचन काampलयामौampल-मौampल हYर वाजव गीता मरलA

हYर वािजव गीता मरलA

धाव र धाव वनमालA

तजवीण ना^ह कQण वालA

आPहास तार या कालA

तQझ आशा कवळ उरampल उरampल १

तव मरलAमोहनगीत

Sनिजवा करA जीवत

ष ढास समरप डीत

रणधीरYरपampस भयभीत

अबलास कYरल बलशाampल-शाampलrdquo १ (गोक २७)

पढAल तीन जातीpया कड)यात शOसतीमाावलAच असरEव आह

१९९ lsquoगयाrsquo [ प - +] दोन वा अधक

[ प प प - +] एक

२०० lsquoनारrsquo [ प - +] दोन वा अधक

[ प प प +] एक

२०१ lsquoशशकलrsquo [ प - +] दोन

[ प प - +] एक

१९९ lsquoगयाrsquo [ प - +] शOसती दोन वा अधक

[ प प प - +] लवगलता एक वा दोन

(१) ldquoया र स7जन जनहो या र

मनी धKSन वनया र

होतो नाश तया र

यमास ना^ह दया र

हYरगणकnतन Mवणमनन कK काशी हच गया रrdquo (अपस ५१ व)

(२) ldquoमगल नाम तझ कn

मज उpचाh द कn

तार कस या लोकn

दास अनत कपाघन इिpछत रगणQण यऊSन द कnrdquo (अपस ११ व)

lsquoअतर माझ साधrsquo (जोसव-यमा ५९१) ह पVय या गयाजातीच आह

२०० lsquoनारrsquo [ प - +] शOसती दोन वा अधक

[ प प प +] च4कात एक

ldquoअपराधावण पSतला

छampळता आनदाला

मानSन Sनfकारण कोपाला वाढवती नारrdquo (क ६००)

ह पVय सम या कारच आह

२०१ lsquoशशकलrsquo [ प - +] शOसती दोन वा अधक

[ प प - +] वशमQण एक

ldquoशampशकलभषण सदया

मEाणNवर वजया

वनवी हA तवजाया माय करायाrdquo (क ४७०)

या पVयाpया चार कड)यापकn दसर तवढ ampशथल आह

खालAल सात जातीpया कड)यात [उ प ~ +] या पवतीमाावलAच असरEव आह

२०२ lsquoधरणीrsquo [उ प ~ +] दोन वा अधक

[उ - + ऽऽ - प प प ~ +] एक

२०३ lsquoकlटकदरrsquo [उ प ~ +] दोन वा अधक

[- प प प ~ +] एक

२०४ ldquoवगसौदयrdquo [उ प ~ +] दोन वा अधक

[ प प प ~ +] एक

२०५ lsquo1नसारrsquo [उ प ~ +] दोन वा अधक

[ प + उ प +] एक

२०६ lsquoवगसखrsquo [उ प ~ +] दोन वा अधक

[- प प - +] एक वा दोन

२०७ lsquoवरसधाrsquo [उ प ~ +] दोन वा अधक

[उ - + ऽऽ - प - +] एक

२०८ lsquoकालचDrsquo [उ प ~ +] दोन वा अधक

[- प प ~ +] एक वा दोन

२०९ lsquoसरम6णrsquo [उ प ~ +] दोन वा अधक

[ - - ~ + ऽ - - +] एक

२१० ldquoववधरसाrdquo [- प प ~ +] एक

[उ प ~ +]

२११ ldquoसभRावरrdquo [- - प + ऽ ~] दोन वा अधक

[- - + ऽ ~ - - +] एक

२०२ lsquoधरणीrsquo [उ प ~ +] पवती दोन वा अधक

[उ - + ऽऽ - प प प ~ +] एक

ldquoपायल ग दारA ndash का हसSन खदकन तरA

काल दपारA व^हरAवरA

होSत एकटA त सामरA

पाणी याया आल परA

तोच सकमारA- पा याची चरवी तQझया करवी

पडलA धरणीवरArdquo (सोचौ-सगी ९१)

यथ कड)यातील प^हल तीन चरण [उ प ~ +] अस न वाटता [ प - - ~ +] अस

^दसतात पण तस त घतRयास आQण PहटRयास पढAल चरणाpया आर`भी एकच माpया

आVयतालकपव गणाची कस राहत आQण तो गण तर पाच मााचा आह मग छदोभग होतो

तो टाळायचा असला तर कड)याच प^हल चरण [उ प ~ +] असच पा^हजत

२०३ lsquoकlटकदरrsquo [उ प ~ +] पवती दोन वा अधक

[- प प प ~ +] कमललोचना एक

ldquoहा हा जाऊ नको बा वरA

असती जाण सवहA उरA

कYरSतल कदशा तव सEवरA

मिदर नोह lsquoकlटकदरrsquo

कQण Pहण ampम lsquoय खालA य त सटampशल यथSन तरA ldquo (समौ १०८)

यथ प^हल चरण [उ प ~ +] या माावलAच घता यत असRयान छदोभग होत नाहA पण

rdquoपडल बदApया मी घरA

भयार खालA माडी वरA

वाटा दोनच जर यापरA

काय कh Eया ठायी तरA

वर जाऊ अथवा खालA उतh सशय हा अतरArdquo १ (समौ १०७)

यथ कड)याच आर`भीच चरण [ प - - ~ +] अस आहत आQण अEय

चरणाpया आर`भी दोन मााचा आVयतालकपव गण आह त)हा साyयावर एक माा अधक

होऊन छदोभग होतो

कशवसतकत lsquoकोणीकडन-कोणीकडrsquo (कक १४३) या कवतला^ह हA चचा लाग

आह मा Eया कवतत कड)याचा अEय चरण आखड Pहणज [- प प ~ +] या

माावलAचा असRयान Eयाची जाSत Sनराळी होत (खालA २०८ कालचZजाSत पहा)

२०४ ldquoवगसौदयrdquo [उ प ~ +] पवती दोन वा अधक

[ प प प ~ +] सम^दतमदना एक

ldquoनवलाख झल लNकर ndash तळप भाला वरpयावर

^दसत एकच वर अPबर

खालA सयाचा सागर

नाहA नजर ठरत Eयावर

जYरपटका डौलात डोलतो भरजYर हEतीवर

हौदा सोयाचा सदर

वरती मोEयाची झालर

भाऊ ndash द5णचा भाकर

वगाच सौदय लोटल या तर सयावरrdquo (अvा ६८)

२०५ lsquo1नसारrsquo [उ प ~ +] पवती दोन वा अधक

[ प + उ प +] च4कला एक

rdquo1नसार अस ससार सख पण अPहा कधी कळणार

पहा या Mावणमासातल

रवीच करण कस कोवळ

ढगातन खल 5णी मावळ-

तसा अस ससार मनी पण क)हा ह ठसणारrdquo (घालA ३३)

२०६ lsquoवगसखrsquo [उ प ~ +] पवती दोन वा अधक

[- प प - +] भपSत एक वा दोन

ldquoकोणी बालक अकावरA

घई जो जो जो Eया करA

आलापी म8जळ रव गायना हष

ती गानampमष EयावरA सधत वष

कोणी बालक घई कड

जावळ 7याच भK भK उड

बोबड बोबड वद अकारण हास

पाहता Eयापढ तpछ वगसख भासrdquo (वक ११९)

२०७ lsquoवरसधाrsquo [उ प ~ +] पवती दोन वा अधक

[उ - + ऽऽ - प - +] एक

गzयातSन का^ढampश जी वरसधा

हरA ती मSनpया साT या 5धा

आणखी चता ndash लोपती 5ण न लागता १

रशमी रगविRलका भरA

चतरा कणी मoमलAवरA

EयापरA गाण ndash मज वाट तव शोभन २ (२६९)

२०८ lsquoकालचDrsquo [उ प ~ +] पवती दोन वा अधक

[- प प ~ +] लAलारSत एक वा दोन

(१) ldquoफरत कालचD भवरA

दसरा य SतसवEसरA

पवजमरण आPहास दतस परA

सोडव न धामाम रा^हल दरArdquo (वक ८५)

lsquoदसराrsquo (वक ८४) हA कवता १ ल कडव वगळRयास शवटपयत याच

कालचZजातीत आह lsquoSनिदल आजवर वYर गQणयल तलाrsquo हA सोपानदव चौधरAकत कवता (सपा

१३६) या कालचZजातीतच आह क नारखड याpया lsquoयाहारArsquo आQण lsquoजीवनमSत rsquo (नाच १५ २५)

आQण वNवनाथ वामन पEकn याची lsquoती5ाrsquo या कवता सम या कालचZजातीत आहत

(२) ldquoकोणीकडन कोणीकड

इकडSन Sतकड Pहणती गड

यथSन तथ मागSन पढ

ह तर SनEयच कानी पड

पण समाधान का कधी तयान घड (कक १४३)

(३) ldquoनवSतpया बहरामध बाampलका

कhनी साज तT हचा Sनका

चाललA लगबगा कोठ अampभसाYरका

कोणता राजहस मानसी

हरहर 7यास बघाया अशी

कSत डौलदार चापRय ह ^हpया नसीrdquo (माजव ९५)

lsquoमाझा अampभसारrsquo (घा-मधमा ५) lsquoक8जनीrsquo (माजव ७२) Sन lsquoअampभसाYरकाrsquo (माजव

९५) या कवतात प8चकRयाणी आQण कालचZ या दोन जातीच ampमMण आह

२०९ lsquoसरम6णrsquo [उ प ~ +] दोन वा अधक

[ - - ~ + ऽ - - +] एक

(१) ldquoऐस बोलSनया सरमणी

झाला ampशशसा हो तE5णी

वल पत कवीचा धणी

मद वनीऽ रड लागrdquo (वदप ४०)

ह अEय कडव आह याच पVयातील इतर कडवी Sनराzया Pहणज सभ4ावरजातीची6 आहत

(२) ldquoऊऽठ ऊऽठ माया िजवा

वदSन ^दनरजनीpया धवा

आयमागtimes आZम नवा

कर गौरवा ऽ दवाpयाrsquo १ (उस ५)

अEयचरणात प^हRया आवतनाpया आर`भी इतर चरणातील अEय गणासारखी

Pहणज (~ + ऽ) अशी अ5ररचना न कYरता दोहA गK (- -) अशी^ह कYरतात

(३) ldquoातकाळी वद तला

दवा वNवशा मगला

बापा शरणागतवEसला

मा]धीला आनदrdquo (उस ४)

हA lsquoसकाळची ाथनाrsquo सवथा या कारची आह

२१० ldquoववधरसाrdquo [- प प ~ +] लAलारSत एक

[उ प ~ +] पवती दोन वा अधक

ldquoतिPह ampलहा सकवता अशी ववधशा रसी

दय आकषSन घ तशी

सहज जी Kच रampसकमानसी

जी बघता दय मद डलSन जन वद

कवस या सन त शारद

PहणSनच रचतो सदर पदrdquo

द बा पाकर (प ४०)

या पVयात [- प प ~ +] हा अEयचरण आधी घऊन [उ प ~ +] या

माावलAच दोन चरण मागाहन घालन कडव ampसO कर यात आल आह हा कालचZजातीचा

)यEयय गमतीचा आह

२११ ldquoसभRावरrdquo [- - प + ऽ ~] दोन वा अधक

[- - + ऽ ~ - - +] एक

हA जाSत मागील सरमQणजातीसारखीच आह भद इतकाच कn सरमQणजातीत

कड)याpया प^हRया तीन चरणाती आQण चौया चरणातील प^हRया आवतनाpया आर`भी6 (~

+) हा माक गण यतो तर सभ4ावर जातीतRया Eया ^ठकाणी (+ ~) हा माक गण यतो

(१) ldquoधमा वाampल न कQण तजला

आता उरला र

ना^ह तपा तज कोणी नाथ

हरव सरवतीचा कात

सEया होय तझाहA घात

झाला अऽत सौजयाrdquo (दशाप ४०)

(२) ldquoमजला वYरल सभ4ा काय

कQणतYर सागा हो

आह लlनाची मSन आस

कसा _यावा हो सयास

^दसSतल दाहA ^दशा उदास

होईल ाऽस शYररालाrdquo (ए-पस १४५)

या एकनाथाpया पदासारखच Eयाच lsquoमाझा कfण दQखल कायrsquo (एकनाथ गाथा ६९५)

ह पद आह दEतकत lsquoमनका शकतलस काय Pहणतrsquo (दक ३२) हA कवता या सभ4ावरजातीत

आह परत Eया कवतत मyयच एखादा चरण [- - प + ~] असा न होता [ प - - +

~] असा होतो

ldquoया पYर समजावत कवळन

शकतलसी जगताहन

गलA जननी वर घऊन

गगनातन वीज जशीrdquo (दक ३२)

(१८५) lsquoनगरभषणrsquo [उ प ~ +] दोन वा अधक

[ प +]

उदाहरण माग प ४६९-४७० यावर ^दलच आह

खालAल सहा जातीpया कड)यात [- प ~ +] या भरतख डमाावलAच असEवर असत

२१२ lsquoघनराजीrsquo [- प ~ +] अनक

[- प प प ~ +] एक

२१३ ldquoराीrdquo [ - प ~ +] अनक

[- प - + ऽऽ - प ~ +] एक

२१४ lsquoQीप1त [- प ~ +] अनक

[ प प प ~ +] एक

२१५ lsquoसeपनrsquo [- प ~ +] अनक

[- प प प +] एक

२१६ lsquoसवासनीrsquo [- प ~ +] अनक

[- प प - +] एक

२१७ lsquoगगाrsquo [- प ~ +] अनक

[- प प ~ +] एक

२१८ lsquoमाधरrsquo [ प ~ +] अनक

[ प प प ~ +] एक

२१२ lsquoघनराजीrsquo [- प ~ +] भरतख ड दोन वा अधक

[- प प प ~ +] कमललोचना एक वा दोन

(१) ldquoयापरA अस जीवनऽसख ग च8चल अमच 5ण

घनराईमध कवडसा

तK हलता डलतो कसा

पYर जाई कQणकड साग सख रव कलता थानातन

यापरA अस जीवनऽसख अिPह हलत डलतो6 पणrdquo १ (तासक २८)

(२) ldquoतारका चमकलA नभी

तजाची पतळी उभी

YरपSतampमर तयाला न भी

उEसाह वाढता Sतचा अहाहा पYरसर उ77वल करArdquo (बव-त ७७)

(३) ldquoत हवत माझ मला सख पYर भवSत सदा गRबला

ह मधप फलाभोवती

डोलती जस ग7जती

लोभल तव सोबती तयाचा ओघ न कध आटलाrdquo (यभा ४८)

lsquoampभगरArsquo (दनाघ-सगी ९३) lsquoतज Pहण कणासारखीrsquo (कावा ६०) lsquoवEसलभीSतrsquo

(कान ४२) lsquoवनयवती यसrsquo (रमा-कभा ४८) आQण lsquoआला खशीत सampमदरrsquo ह lsquoकोzयाच गाणrsquo

(काचा ५५) या कवता या घनराजीजातीत आहत गरAशकत शपणखा हA सampसO कवता या

चालAवर Pहणता यत असलA तरA ती या जातीची नाहA ती कवता कड)याची घटना पाहता

भरतख डजातीची ठरत

२१३ ldquoराीrdquo [ - प ~ +] भरतख ड दोन वा अधक

[- प - + ऽऽ - प ~ +]

ldquoभर उहामधी चालनी

आलAस कारभारणी

यईल कवा हA राणी ndash होतच वाट पाहनीrdquo (ठो-फमा ३७)

२१४ lsquoQीप1त [- प ~ +] भरतख ड दोन वा अधक

[ प प प ~ +] सम^दतमदना एक

(१) ldquoपSतlaquoता 4ौपदA सती

ती सभमािज गणवती

दशासन दजन6 गाि7जता आळवत Qीपतीrdquo (ampभ4ौ-लकामा ११११)

(२) ldquoया रानचमलAवरA

दडललA पणातरA

शोधनी फल हासरA

हार तयाचा कणासा^ठ त गिPफशी तीरावरArdquo (जोव ३९)

lsquoसवाई माधवरावाचा मEयrsquo (माक १६३) lsquoपवतीrsquo (अvा ७९) lsquoampसहगडास पाहनrsquo

(बासा-अकामा ४१२०) lsquoवनात काय पा^हलrsquo (पाआ २४) इEया^द कवता या MीपSतजातीत

आहत

२१५ lsquoसeपनrsquo [- प ~ +] भरतख ड दोन वा अधक

[- प प प +] अKणभा एक

ldquoअमलEया फला सागत तला धK नको वथा अampभमान

सeपन बगीचा खला

हा तजभवती पसरला

कमतरता नाहA जला

सौदय खलाव तझ Pहणोनी यEन सगळ जाणrdquo काफ ८९)

२१६ lsquoसवासनीrsquo [- प ~ +] भरतख ड दोन वा अधक

[- प प - +] भपSत एक

(१) ldquoघई हYरनाम ndash मनवािजस घाल लगाम

Eयज पampमराग तो

तज गज मी ह सागत

MीकातभजSन लागतो अRप^ह न दामrdquo (खाक ७०)

(२) ldquoया मतदवता पहा भरतभवरती

पSत िजवत असता िया

वYर सवासनी पद जया

वध)य पampशता तया चढवल वरतीrdquo (पापना-माअक २७)

का)यवहारAची lsquoकfणpया पलावhनrsquo (काफ ५७) हA कवता या सवाampसनीजातीत

आह

२१७ lsquoगगाrsquo [- प ~ +] भरतख ड दोन वा अधक

[- प प ~ +] लAलारSत एक वा दोन

(१) ldquoत मद कोठला गडी

ह तझच का सवगडी

चल टाक ^हpयामध ^हमतीन त उडी

जYर अथाग भरलA गगा हA दोथडीrdquo

(ट-आमा सट १९२३)

परत या कवतत आQण lsquoहा कोणrsquo (ट-ववी ४४) या कवतत मधा जातीpया

कड)याच6 ampमMण आह

२ ldquoराबल वथा ससारसौoयवमी

न भो आपRया धामी ndash जाहल सवथा Mमी

चालल जरA सEपथ

तरA तफान उलट सट

सराट ताK भडकत वफळ Kतमीrdquo (यध १५६)

lsquoवनवणीrsquo (अvा ६३) आQण शखरकत lsquoसिfटमrsquo (कभा ५५) या कवता या

जातीpया आहत वपद म^4काजातीच असल तरA कड)याची घटना ampभन असRयान या पVयाची

जाSत म^4का होऊ शकत नाहA

२१८ lsquoमाधरrsquo [ प ~ +] दोन वा अधक

[ प प प ~ +] सम^दतमदना एक

१ ldquoगोड जाईpया फला सदा मी जीव तला वा^हला

जरA उकरयावरA

घाण पड चौथरA

तया सिनधी परA

वल जाईचा चढ तयावYर जम तझा जाहला१

उपवनात कSत तरA

जाई-फल गोिजरA

सदव बघत तरA

तया गणाची गोड माधर लळा लावत मलाrdquo २ (काफ १५)

खालAल तीन जातीpया कड)यात [उ प +] या भवनसदर माावलAच असरEव आह

२१९ lsquoकqपRमrsquo [उ प +] अनक

[ प प प + उ प +] एक

२२० lsquoचतनाrsquo [उ प +] अनक

[- प प प +] एक

२२१ lsquoवकqपrsquo [उ प +] अनक

[ प प प +] एक

२२२ lsquoभडगराजीrsquo [ प प प +] एक

[उ प +] अनक

२१९ lsquoकqपRमrsquo [उ प +] भवनसदर दोन वा अधक

[ प प प + उ प +] एक सयjत

ldquoवदSन पfपक शकर हा

जन हो भव Sनशक रहा

कारण पfपच सfटAला

बघता ^दसत kfटAला

पfपावण फल व5ाला

नाहA भास ह सकला

Sनसाथकता पजला

पfपावण कn य Eयाला

PहणSन बसवनी थम पfपकn कYरSत महोEसव हा

भjता कqपRमसम हाrdquo (क ७७)

lsquoशampशकलभषण गणवताrsquo (क ३६५) lsquoमाझी ताईrsquo (^टक १२०) lsquo^दधल जनन

तला असलrsquo (रक १३५७) lsquoउषाहA दवबाfपा टाळीrsquo (नाव १२) इEया^द कवता या कRप4मजातीत

आहत

२२० lsquoचतनाrsquo [उ प +] भवनसदर दोन वा अधक

[- प प प +] अKणभा एक

ldquoमाQझया शर सSनकानो

धरधर मद मराumlयानो

शpया कदनकाळानो

सा डनी सगी ाण^ह भगवा झ डा राखावा

Sनशाणा बघSन अघाडीला

फरण य अव_या सनला

शशी झज करायाला

चतना मत हA सगामाची वाT यावYर झलवाrdquo (काफ १०१)

२२१ lsquoवकqपrsquo [उ प +] भवनसदर दोन वा अधक

[ प प प +] च4कात एक वा दोन

(१) ldquoमम सत भरत जरA असला

य नच रामाहSन मजला

ampमळत रा7य जरA Eयाला

अEयानदच मज झाला

खचत मथर वOपणी म य तव बOीला

PहणSन असा हा वकRप वाट द^ह तया ampशरलाrdquo (क ५७५)

(२) ldquoह घन चण पहा होती

बाYरक रणपYर ^दसती

रथाpया माग त उडती

उरात दसरA पडjत उराची ^दसत चZवगrdquo (^दवZ)

rsquoKतला दभाकर चरणीrsquo (क ३४७) ह पVय आQण परशराम नारायण पाटणकर याची

lsquoवNवनाटकrsquo (सहा १५२) हA कवता हA या वकRपजातीत आहत

२२२ lsquoभडगराजीrsquo [ प प प +] च4कात एक

[उ प +] भवनसदर दोन वा अधक

वकRपजातीpया )यEययान हA जाSत ampसO होत

rdquoभातकालA मोटवणावर कोण गीत गाई

साथहA कोण Eयास दई

चला ती बघ या नवलाई १

अनपम शोभा दावतस हA आcedilव5राजी

फलाची नवाळ ती ताजी

लटSन ती उडSत भगराजीrdquo २ (काफ ७६)

खालAल तीन जातीpया कड)यात या [ प +] पशगमाावलAच असरEव आह

२२३ lsquoCचरसदरrsquo [ प +] अनक

[ प प प ~ +] एक

२२४ lsquoकालावगrsquo [ प +] अनक

[ प प प +] एक

२२५ lsquoकlहरrsquo [ प +] अनक

[ प - - +] एक वा दोन

२२३ lsquoCचरसदरrsquo [ प +] पशग दोन वा अधक

[ प प प ~ +] सम^दतमदना एक वा दोन

ldquoसfटAच छकल

समन जरA सकल6

दरवळलला पYरमळ झलवत त दया वYरवरA

ददव अपला

वयोग जYर घडला

तजवषयीच तरग दयी वसSतल Cचरसदरrdquo (काव २३)

lsquoसाEवनrsquo (काव २३) या कवतpया प^हRया कड)यात तवढा थोडा भद आह

२२४ lsquoकालावगrsquo [ प +] पशग दोन वा अधक

[ प प प +] च4कात एक

ldquoीतीची फललA

दयाशी धYरलA

कampलका पYर ती कालवग जाईल का सकनीrdquo (अफ ७)

rsquoभवत)य (अफ ७) या कवतpया प^हRया कड)यात मा थोडा भद आह

२२५ lsquoकlहरrsquo [ प +] पशग दोन वा अधक

[ प - - +] अचलगSत एक वा दोन

ldquoकzया क हरApया

अती Sनधनाpया

उपयोगी तज पडतील

शोभा तज Eया दतीलrdquo (आगरा-रमा ३४)

खालAल दोन जातीpया कड)यात पमाावलAच असरEव आह

२२६ lsquoगानतषारrsquo [ प] अनक

[ प प प +] एक

२२७ ldquoनभोरगrdquo [ प] अनक

[ प - - +] एक वा दोन

२२८ ldquoम7तामालाrdquo [ - - +] अनक

[ प - - +] एक वा दोन

२२६ lsquoगानतषारrsquo [ प] दोन वा अधक

[ प प प +] च4कात एक

अKण तज तव

लाजनस नव

कपोल वभव

खर होऊनी जगता ^दपवल रवhपान त

फक भोवती

तजोमय ती

का)यफत=

कवpया दया उसळव उधळी गान तषारातrdquo (दव-ववी १४०)

२२७ ldquoनभोरगrdquo [ प] दोन वा अधक

[ प - - +] अचलगSत एक वा दोन

ldquoचला गयानो खळ या

आनदान नाच या

आभाळाच

तT ह तT हच

रग मजच

चला चला र पाह या

आन दान नाच याrdquo (नावा ९)

२२८ ldquoम7तामालाrdquo [ - - +] दोन वा अधक

[ प - - +] अचलगSत तीन

(१) ldquoतया गळा

माया गळा

गPफ मोEयाpया माळाrdquo

rdquoताई आणQख कोणालाrdquo

rdquoचल र दादा चहाटलाrdquo

rdquoकशी कशी

आज अशी

गPमत ताईची खाशीrdquo

rdquoआता गड फ दादाशीrdquo २ (तासक ८३)

पण या पVयाची रचना बरAच ampशथल आह

खालAल तीन जातीpया कड)यात [ - ~ - + - ~ - +] या माावलAच असरEव आह

२२९ lsquoघोररजनीrsquo [ - ~ - + - ~ - +]

[- प प प - +] एक

२३० lsquoमनमोहनrsquo [ - ~ - + - ~ - +] अनक

[- प प प +] एक

२३१ lsquoसदशrsquo [ - ~ - + - ~ - +] अनक

[- प - + ऽऽ - - + ऽ - ~ +] एक

२२९ lsquoघोररजनीrsquo [ - ~ - + - ~ - +] दोन वा अधक

[- प प प - +] भवानी एक

ldquoसारडग सारखी तव वाजवनी टाकn मन गगवनी

घोर रजनी वकट हास

वतठायी भत भास

पYर सर ऐकता दर जातस काहर मSनच पळनीrdquo (यध १३३)

lsquoसािRगराrsquo (कयशो १८) म8जमाधवकत lsquoगा गड गोड गोड गीतानाrsquo (पद ४५) आQण

सोपानदव चौधरA याची lsquoवाजव नको माधवाrsquo (गोग ७५) हA कवता या घोररजनीजातीत आहत

२३० lsquoमनमोहनrsquo [ - ~ - + - ~ - +] दोन वा अधक

[- प प प +] अKणभा एक

ldquoमनमोहन वाजवनी सारगी काढA मञळ सर

वNव Sनजल शात झाल

एक धरणी मा डोल

ग`भीरपणान अधारातSन छडत जाई सरrdquo १ (गका ३)

lsquoचाद यातील हरहरrsquo (माजव ७०) lsquoखचतो माझा धीरrsquo (माभा ५०) lsquoyयास व भासrsquo (माभा

५६) lsquoएका बाळकासrsquo (गोद ४) lsquoचमकRयासrsquo (काचा ३६) कfणाकमारकत lsquoहताEमाrsquo (फ २२)

इEया^द अनक कवता या मनमोहन जातीत आहत

२३१ lsquoसदशrsquo [ - ~ - + - ~ - +] दोन वा अधक

[- प - + ऽऽ - - + ऽ - ~ +] एक

ldquoह वागत तमच सार ndash मज आता लाभत

हाय तो सदश माझा

SनEय दयी वागवा जा

जाऊ Vया बिदशाला ती ndash वरहान कfटतrdquo (अ-म ११)

२३२ lsquosपवतीrsquo [मो^हनी] अनक

[शारदा] एक

ldquoजरA कणा Mीमताची सन होय शारदा

तरA Eयास साज ऐशी Sतची hपसPपदा

बघSन तीस आकाशीची चादणी ^दपावी

ना^ह hपवती दसरA हजारात ठावी

हसत थोर सदारानी मागणी करावी

परA मला मनच मा ड चKSन काय फायदाrdquo १ (दशा ३१)

खालAल चार जातीpया कड)यात धाीमाावलAच असरEव आह

२३३ lsquoसदयशातrsquo [~ ~ ~ ~ - - - +] दोन वा अधक

[~ ~ ~ ~ - - - + ~ ~ ~ ~ ~ ~ - - +]

(१) ldquoसदयशात असशी मरणा भीSत तझी वाट ना

हAन दAन दjखी दबळी

7यास ओस दSनया सगळी

यSत Eयास घशी जवळी म तझ आटनाrdquo (दशा ८७)

(२) ldquoKदन हच आयध अमच सवदा वजयी अस

पाहत तयाpया पढती मातदय ^टकत कस

कोण ऐampस जाडी चता

पश मम न जी कYर शाता

शRय त Sतpया Eपाता कोणत सलत असrdquo (कोग)

२३४ lsquoकणनाथrsquo [~ ~ ~ ~ - - - +] दोन वा अधक

[~ ~ ~ ~ - - - + ~ ~ ~ ~ + ~ +]

ldquoगोकampळचा काहा कोणी पा^हला क काय ग

गोकampळचा राणा माझा दQखल क काय ग

भ सावळा हा कfण

रग तझा झाला कfण

कणनाथ लपवSन पोटA ठवला क काय गrdquo (सोका २१)

२३५ lsquoमरिBजताrsquo [~ ~ ~ ~ - - - +] दोन वा अधक

[~ ~ ~ ~ - - - + ~ ~ ~ ~ + +]

(१) ldquoकाय पKष चळल बाई

ताल मळी उरला नाहA

धमनीSतशा पायी तडवती कस होrdquo (दशा २)

(२) ldquoकती वळ साग तजला सोड हा अबोला

मरिBजता8या साठ कायदा कशाला

अपागास आलA लालA

राग रगलला गालA

परA रागवोनी होई फायदा कणालाrdquo (जोअह-फ २४४)

रा यशवत ख डराव कळकण= याची lsquoकोण ना ampभकारArsquo (माल १८) हA कवता या

मरि7जताजातीत आह

२३६ lsquoआ3मवaचनाrsquo [~ ~ ~ ~ - - - +] दोन वा अधक

[~ ~ ~ ~ - - - + ~ ~ ~ ~ +]

(१) ldquoआकळ न अघ^टत घटना तव दयाघना

का Kच अधोगSत ऐशी या वभSतना

ampसO पKष सVगK असनी

मlन होSत माया)यसनी

कव कYरSत तप नाशोनी आ3मवaचनाrdquo (गोट-मामबो)

(२) ldquoह ^दनश उघडी नयना तमSनवारणा

तजवना न अयच कोणी 5म जनावना

कfण घनच अPबYर जमल

लोकपSतस ास सजल

उघड तरA Vवादशनयना लोकतारणाrdquo १ (करा-नजीमा २९-१०)

अlयावतनी

२३७ lsquoजलवाहrsquo [ - ~ - - - ~ - -] दोन चरण

[ - ~ - - - ~ - - - ~ - - - ~ -] एक

ldquoहासत जग ह वनोद पYर कठ त ह भो

नाचत जग ह मोद पYर कठ त ह भो

तारकासह च4 चमक

फRलकमदA वाय ठमक

वाहती जलवाह गमक पYर कठ त ह भोrdquo १ (सजी)

२३८ lsquoअमररमणीrsquo [ - ~ - - - ~ -] दोन

[ - ~ - - - ~ - - - ~ - - - ~ -] एक

(१) ldquoगमत सखकर समय हा

तजराशी कमदबाधव यत सदनागQण पहा

वबधललना Znडती

रEनकदक फकती

अमररमणीपादतलहत PहणSन वहर गगSन हाrdquo (काव ३)

(२) ldquoयाampमनी जण काampमनी

यौवनी मदहाampसनी

म8जम8ज सलAल पाऊampल पातलA जनमो^हनीrdquo (काराअ-माल ६७)

२३९ lsquoविजतमदनrsquo [ भ भ भ - +] पYरलAना तीन

[ भ भ भ भ] दासी एक

ldquoMीराम माझा हो राजधराज

वीरासन पीतवसन सजलजलदकाती

वामजानSन^हतवामहत मत शाती

vानम^4का वराजमान द5ण हती

इदवदन सगनसदन विजतमदन वलसतसrdquo (वदप १२)

२४० lsquoकामनाrsquo [- भ भ भ +] Kचरवदना दोन वा अधक

[ भ भ भ +] धवलचि4का एक

ldquoका ^दवसा त कYरampश वधो Pलान आनना

खलवी तज राीचा समय आन ना

िथSत माझीहA तजसमान होय या ^दनी

मज बह उदास भयद खास गमत म^दनी

हतारायत लोप मम सखद याampमनी

लाभो तो EवYरत घडो पण कामनाrdquo (समौ ५८)

lsquoत मानसासrsquo (समौ २२) हA कवता^ह या कामनाजातीतच आह lsquoवशाखमाampसrsquo (क ४५२) या

पVयाची हAच जाSत आह पण रचना थोडी ampशथल आह

ldquoया जाइजई मोगYरला बहर तो अला

ग7जारव कर यात गग मधप जाहला

नव पRलव त फटSत सकळ व5गणाला

कसमगधयjत मद वात सटलाrdquo (क ४५२)

२४१ lsquoदयहारrsquo [ भ भ भ +] धवलचि4का अनक

[ भ भ भ - +] पYरलAना एक

ldquoलपत छपत यऊSनया माYरampश पचकारA

ampभजवampश का तनलSतका क^टला मम सारA

कसातSन रगाच थPब Sनथळता

पदर चPब ampभजSन उरA तव बलगता

चडललA नजर तझी मजampश वधता

या परत साग कठ च दयहारrdquo १ (यग ५९)

खालAल सात जातीpया कड)यात [ भ भ ] या जीवन लहरA माावलAच असरEव आह

२४२ lsquoरमावर [ भ भ ] अनक

[ भ भ भ भ भ +] एक

२४३ lsquoउमनीrsquo [ भ भ ] अनक

[ भ भ भ + ऽऽ - भ +] सयjत एक

२४४ lsquoदयवरदrsquo [ भ भ ] अनक

[ भ भ भ भ +] एक

२४५ lsquoमधमधराrsquo [ भ भ ] अनक

[ भ भ भ भ] एक

२४६ lsquoअ(णrsquo [ भ भ ] अनक

[ भ भ भ - ~ +] एक

२४७ lsquoशभवदनाrsquo [ भ भ ] अनक

[ भ भ भ - +] एक

२४८ lsquoपlडरकrsquo [ भ भ ] अनक

[ भ भ भ +] एक

२४२ lsquoरमावर [ भ भ ] जीवनलहरA अनक

[ भ भ भ भ भ +] एक

कYर अSत Eवरा

घडघडघड पलपल जप अमतधाम रामनाम धKSन आदरा

जो इि4यसघ द5

तो SनजकRयाणद5

Eयज वटवट खटपट उग झटपट कYर कपटर^हत

भज रमावराrdquo (वदप ३७)

२४३ lsquoउमनीrsquo [ भ भ ] जीवनलहरA अनक

[ भ भ भ + ऽऽ - भ +] सयjत एक

(१) ldquoबाधावYर झडप एक

पfप तयावYर सरख

पाहSन मी Sनज दयी म^दत जाहल

Eयाजवampळ चालल

जाऊSनया Eया समनी

काय अस ह वमनी

मनन कYरत उमन मी तथ ठाकल

या पडjत बोललrdquo २ (कक ११०)

lsquoसEय ^द)य आQण शातrsquo (वक ४) आQण अधफट पfपातrsquo (नाव १८) या कवता या

उमनीजातीत आहत

२४४ lsquoदयवरदrsquo [ भ भ ] जीवनलहरA अनक

[ भ भ भ भ +] एक

(१) ldquoधणी- सकल तरQण-कलज नपSत मकतमणीर

परम सदय दयवरद

दYरतजलधपSततकरद

शतमखमखवजयवरद खचर Sनकट पवनफणी र १

असर दनज नमन मा

कKSन आampलयाampस जो न पवकम कमप गणीरrdquo २

(मोफका १३७०)

(२) ldquoअथहAन गाशी त का^हहA मलA

होशीहA तिRलन कSत सहज आपलA

लाख िजभा चालवन

ज न उकampल पि डतगण

त यथ य समजन 7यास बालबोampल उमगलArdquo (अvा १२४)

२४५ lsquoमधमधराrsquo [ भ भ ] जीवनलहरA अनक

[ भ भ भ भ] एक

(१) ldquoडोळ तमच जादगरA आमpयाकड पाह नका

तिPह जाता मRखावYर

माQझ चता कोण करA

ऐकल मी राह कशी फार ^दवस लाव नकाrdquo

(एक ाचीन पVय स^हता Sतभापा5कावhन)

(२) लlन न)ह मरण उVया ठरल त टळत ना^ह

मातची धYरampल कास

पYर तटलA ती^ह आस

नवस बोampलल िजवास अजSन कसा वळत ना^हrdquo (दशा ६९)

(३) ldquoमधमधरा मरampलधरा आज अस काय गड

लावSन टक बघता मख kिfटस नव काय पड

नजर तरA जादगरA

आवर बभान करA

राह उभी कोठवरA

ampशYर घागर मSन खळबळ न कळत पथ चाल उडrdquo १

(गोपाMा-ववी ९१)

lsquoक8जनयन गोपालrsquo (वदप ३४) lsquoकमलनयन गोपालrsquo (वदप ३५) lsquoनदसता ओळQखताrsquo (गोबो

१३) आQण lsquoकालचा गलाब कठrsquo (कावा-३२) या कवता या मधमधराजातीत आहत

२४६ lsquoअ(णrsquo [ भ भ ] जीवनलहरA अनक

[ भ भ भ - ~ +] मदनरग एक

(१) ldquoय पहा राीचा समय सKSन यत उषकाल हा

थ डगार वात सटत

दAपतज मद होत

^दlवदन वpछ कYरत अKण पसYर Sनज महाrdquo १ (क ५११)

(२) ldquoएकदाच पा^हल

पा^हल तया5णीच आपलA न रा^हल

ठाऊक न नाव-गाव

कळव कव दयभाव

ह अस अधातरA िजण न जाय सा^हलrdquo १ (उपो ७)

(३) ldquoसहज तझी हालचाल म जण मो^हत

सहज चालण^ह तझ

सहज बोलण^ह तझ

सहज पाहण^ह तझ मोहSन मज घाampलत १rdquo (तासक १६८)

lsquoजोहारrsquo (वक ८१) lsquoमधयाampमनीrsquo (बाक २५) lsquoजगाच गाणrsquo (गोवा ६०) lsquoपनवकसनrsquo (गोवा

७७) lsquoीतीचा वासrsquo (तासक ५८) lsquoसाcedilा7यवादArsquo (तासक १८१) इEया^द कवता या अKणजातीत

आहत

(४) ldquoन उघडनी

बघampश कणा काय जनी न उघडनी

चो^हकड रPयपणा

बघSन तोषवीampश मना

पS मधप विNव उडप Kचर सिfट माSननीrdquo (टआ ११९४)

ह पVय^ह या अKणजातीचच आह परत lsquoभjतजन सदाrsquo या पVयाpया चालAवर

ampल^हलRया अशा पVयाpया कड)याpया अEय चरणात आर`भी ज दोन भग गण समयक

यतात त पfकळदा अधक मााच आढळतात (~ - ~ ~ ~ ) या गणाpया ^ठकाणी ( - - ~ ~

~) अशी रचना आढळत आQण मग आVयगK यEन लघ उpचारावा लागतो

२४७ lsquoशभवदनाrsquo [ भ भ ] जीवनलहरA अनक

[ भ भ भ - +] पYरलAना एक

(१) ldquoMीगKच चरणकमल दयी ऽ मराव

रामदास साग तज

अजSन तरA समज उमज

वषयवीष घऊSनया फकट का मरावrdquo (अकक ३१५१)

(२) ldquoनदतनयछद मला बाइ लागला ग

चहकड कfण ^दस

बाइ इतर भान नस

रािदन हच पस लागल मला ग १

मदहampसतलampसत वदन

कदमकललampलत रदन

कवळ जण बाइ मदन दSय रगला गrdquo २ (खाक ७३)

(३) Kणझण य Kणझण य झणकाYरत वाळा

लटलटलट दडदडदड ठमकत य बाळा

धिद अजSन रजSननयSन

सावhSन पदर धKSन

शभवदना उडरदना दई जाPभयालाrdquo १ (तासक १६१)

lsquoबोधनrsquo (रक १७६) lsquoअजSन लागलच दारrsquo (तासक ६७) lsquoमकसगीतrsquo (गका ९४)

lsquoअजनrsquo (यध ६४) आQण राजकव च4शखरकत lsquoमधर मधर हच झरrsquo (पामा १६) इEया^द अनक

कवता या शभवदनाजातीत आहत

२४८ lsquoपlडरकrsquo [ भ भ ] जीवनलहरA अनक

[ भ भ भ +] धवलचि4का एक

(१) ldquoपlडरक Pया वYरला

याहSन जYर अयाला

वनीहA वा^हयला ना^ह दह हाrdquo (दशाप ६३)

(२) ldquoय अवितक नयनदयरि7जक

त जीवन त भषण

परमाथाच साधन

आह मज तजवाचन सव जग फक rdquo (वक ९३)

(३) ldquoमना का^ह तरA शाित धरA चित हरA र

अपल ह EयजSन ढग

सतत धरA सतसग

Sनampश^दनी भज पा डरग

भवजल तर यास अस हAच तरA रrdquo १ (खाक ७६)

lsquoपा डनपSतrsquo (क ५३) ह पVय ampशथल आह lsquoलlनाला जात मीrsquo (क ४५७)

lsquoलमीसम च8चलrsquo (दम ४३) lsquoनोह हा जवन पवनrsquo (दम ५५) lsquoचमकला ससारrsquo (काव ४८)

lsquoहास बाampलकrsquo (माजव ५३) आQण lsquoसीमा (कावा ८) इEया^द कवता या प डरAकजातीत आहत

खालAल तीन जातीpया कड)यात [ भ - ~ +] या माावलAच असरEव आह

२४९ lsquoवगदवताrsquo [ भ - ~ +] अनक

[ भ भ भ - ~ +] एक

२५० lsquoकसमबाणrsquo [भ - ~ +] अनक

[भ भ भ +] एक

२५१ lsquoमaजलाrsquo [ भ - ~ +] अनक

[ भ +] एक

२४९ lsquoवगदवताrsquo [ भ - ~ +] दोन वा अधक

[ भ भ भ - ~ +] मदनरग एक

(१) ldquoकोण त कठोSन यampश का हळच मिदरA

मोहवी मनास रPय हायतज सदरA

त सती जगातलA

असरा नभातलA

वगदवता सजन यampश वा धरवरArdquo १ (गका १३०)

(२) ldquoअधकार मातला

विfटतस भतला

शय मना Qखनपण सखदायक जाहलाrdquo (बाक ६५)

बालकवीpया या कवतpया ९ कड)यापकn शवटलA ३ Sनराzया Pहणज अKणजातीची आहत

lsquoउघड उघद दार रrsquo (अvा ८३) हA कवता^ह वगदवताजातीची आह

२५० lsquoकसमबाणrsquo [भ - ~ +] दोन वा अधक

[भ भ भ +] धवलचि4का एक

(१) ldquoदय साग चोYरल कशास सदरA

दऽ दन दampश तरA द तझ तरA

(व) सत कोतवाल हा

rsquoस7ज ग उभा पहा

कसमबाण सोडवीन मी तया उरArdquo (तासक ४१)

(२) ldquo^हदबधनो चला करAत ^हदवदना

गौरव Sतला कती कhन वीरनदना

भिjतनच आळव

अतरास मळव

वभवी वराजव कhन दर बधनाrdquo (गफ ३५)

२५१ lsquoमaजलाrsquo [ भ - ~ +] दोन वा अधक

[ भ +] एक

(१) उगच काय बRबला ऽ ampशणवशी गळा

उगच क ठ फोडशी

दय मा फाडशी

रमQणवाQण आQणशी

मरQण मaजळाrdquo (तासक ४०)

(२) ldquoरSत खरA न रSत तव ती वकSत काampमनी

यऊनी 5णो5णी

जपampश बघSन लोचनी

Vवरदगाampमनीrdquo (समौ ५०)

२५२ lsquoजीवतवरrsquo [ - ~ - ~ +] दोन वा अधक

[ भ भ भ +] धवलचि4का एक

(१) ldquoधाव धाव गा

धाव राघवा

तजवीण वाटतस शीण आघवा १

वषय घोर ह

चोरस मला

कKSन वकल Sनखळपण PहणSत lsquoनागवाrsquordquo २ (वदप ११)

(२) ldquoजीवतNवरा

बोलण जरा

काय आगळीक होई जोडत कराrdquo (राम-क १०)

rsquoSत5ाrsquo (यध १४१) हA कवता या जीवतNवरAजातीत आह

२५३ lsquoदपारतीrsquo [ - - ~ - - ~ - - ~ +] दोन वा अधक

[ - - ~ - - ~ - - ~ - - ~ - - ~ - - ~ - - ~ +]

rdquoदपारती घऊनी दो करA

दवा उभी दवता सदरA

या ^हदभची अस एक आशा अता साथ होवो तझी वखरArdquo

(इ-मनोमा नोव-१९३४)

२५४ lsquojद^यागनाrdquo [ - - ~ - - ~] दोन वा अधक

[ - - ~ - - ~ - - ~ - +]

ldquoतKणा िजवा अत

ह सEय अEयत

कसलA वथा खत कYर मौज घडचीrdquo १

ldquoवनात सनात

jद^यागना कात

पाहSनया ात हा जीव झाला २

कट मVय ह गोड

लाग िजवा ओढ

ampमळवील त जोड ^द)यागनचीrdquo ३ (तासक २०१)

२ lsquoसविदतrsquo [ - - ~ - -] दोन वा अधक

[ - - ~ - - ~ +] एक

ldquoभच सविदत नाम असो

मी नlन आल

जाईन नlन

हा बोध मजला ठसो

भनच ^दधल

भनच नल

तYर दोष भला नसोrdquo (उस २६८)

२५६ lsquoवीरभRrsquo [- ~ - - ~ - - ~ - - ~ +] वरमगला अनक

[- ~ - - ~ - - ~ - +] दव एक

(१) ldquoडमडमत डमh य खणखणत शल य

शख फकnत य यई K4ा

लयघनभरवा कYरत कक शरवा

Zर वZाळ घ ZO म4ा

पवe नरampसह त गटनी फाडल

kfट जSय अय ग ह दरवड पाडल

बनSन नप तापनी च ड जन ताडल-

द जयाच तया वीरभRाrdquo १ (तासक १२७)

(२) ldquoवाऽर सवथा मjत झाल

Kिjमणीन मला म जो कथयला

जळSनया होईलच सफल तो चागला

काय फसवील ती या नरालाrdquo (क ५२१)

वग ४ था

वषम जाSत

कार दसरा

वषमजातीpया प^हRया कारpया )याoयत 7या वषमजाती बसत नाहAत Eयाचा समावश या

वगात कला आह

२५७ lsquoयपरrsquo [प ~ + उ प ~ +] सयकला दोन

[उ प ~ +] पवती तीन

[ प प प ~ + उ प ~ +] एक सयjत

ldquoनील नभोम डलA ndash अफट यपर दQखलA

धKनी सफलावलA डोलती बघ पढती नारळी

वदह बाळावर सावRया

कराया वाEसRय वाकRया

एक या सळसळती झावzया

अवरत Eयाची ममर हA का हरहर दयातलA

जरA मी क हतो हA आपलArdquo (कास ६१)

२५८ lsquoझपझाrsquo [ प - - +] अचलगSत एक

[ प] दोन

[ प - - +] अचलगSत तीन

[ प] दोन

[ प - - +] अचलगSत दोन

ldquoहष खद त मावळल

हाय Sनमाल

अM पळाल

क टकशRय बोथटलA

मoयामालAची लव वठलA

काहA न ^दस kfटAला

काश गला

Sतampमर हरपला

काय Pहणाव या िथSतला

झपऽझा गड झपऽझाrdquo (कक ११२)

२५९ lsquoसदयाrsquo [- प - +] उOव एक

[- प - + - ~ +] माampलबाला एक

[- प प प प - +] भवानी एक

[- प - + - ~ +] माampलबाला एक

ldquoमम दयी जमा घOtilde

य सदया यथ राहA य भो

मी माझ लोपSन जावो

जग तझच अवघ होवो य भो

मज Pहणोन कQण दभाग बावळा जोग मला 5Sत

ना^ह मला भय नाहA

त माझा होऊSन राहA ह भोrdquo (उस ३९८)

२६० lsquoअभमताrsquo [ भ भ] जीवनलहरA तीन

[ भ भ +] एक

[ भ भ भ +] धवलचि4का एक

ldquoसाग कठ पाह तला सQख वतत

जSन वजनी साग कठ रमampश सlaquoत

त धन मम तच मान

त जीवन तच ाण

तव सचत मज माण

अजSन कती अत पाहशी

हो सन मज णता शीmiddot अभमतrdquo (^टक २०२)

परवणी

हरावतनी समजाती

७४ अ दव [ - ~ - - ~ - - ~ - +]

ldquoकोणी काहA नका ampशकव आता

दोष लाव नका )यथ ताता

दइ हात मला तात 7यासी

लlन होताच तो दव मजशीrdquo (दशा ८९)

वग ५ वा

वरपVय जाSत

वरपVयासाठ रा )यकटश शकर वकnल यानी पावतनीजातीचा रा आEमाराम रावजी

दशपा ड यानी अlयावतनी जातीचा आQण रा भवानीशकर पि डत यानी भगावतनीजातीचा

कसा उपयोग कला आह याच ववचन प^हRया अyयायात (प ३९-४३) सोदाहरण यऊन गलच

आह अ lयावतनीजातीचा उपयोग वरपVयासाठ कRयाच आणखी एक उदाहरण रा वामन

नारायण दशपा ड यानी आपRया lsquoचवडाrsquo या अकाampशत का)यातन कपा कhन पाठवल आह

त खालA दत

rdquoच आह Sनतकच ह बापड

हAन कोणी दहधारA काampमनी

काय नकळ ह^ह मSतला माQझया

हासता मग कासया

काय पYर कh

कव तYर कथ

च ह नच द^हनी हA-ह कळन^ह ममन

चतpया hप^दितस भाळल

शलभ आपण जाहलrdquo (चवडाका)य)

चरण मoयत [ ७ ७ ५] असा असन अथानरोधान तो लहानमोठा कर यात आला

आह

अ=याय ७ वा

छदछाया

बायकाpया तो डी असलल पढAल परPपरागत गीत पहा-

तझा लाडका ग यशोदा ऽ ऽ माई

तया हरAन ऽ ऽ खाRल माझ दहA

प^हलA बोललA ऽ ऽ सताराची साळ

Sतpया अगणी ऽ ऽ खळतस बाळ १

दसरA बोललA ऽ ऽ तलlयाची गगा

Sतpया अगणी ऽ ऽ घालA हYर पगा २

SतसरA बोललA ऽ ऽ ामणाची उमा

Sतpया अगणी ऽ ऽ खळ हYर QझPमा ३

चौथी बोललA ऽ ऽ मराumlयाची राणी

Sतpया अगणी ऽ ऽ खळ चZ- पाणी ४

यथ चरणातील प^हलA टाळी SतसT या अ5रावर पडत Pहणज आVयतालकपव गण दोन

अ5रA आह तथाप दहापकn तीन चरणात हा आVयतालकपव गण य5रA ^दसतो

प^हRया टाळीन आर`भ होणाT या आवतनात वपदाचा प^हला चरण वगळRयास तीन तीन

अ5र आहत Sन पढ Vवमाक वराम आह

Eयाpया पढAल आवतनात प^हला चरण वगळRयास चार चार अ5र आहत प^हRया

चरणात Eया ^ठकाणी तीन अ5र असन पढ Vवमाक वराम आह

SतसT या आवतनात सव दोन दोनच अ5र आहत

हा एक पावतनी छद आह छदात Eयक अ5र मग त ^दसायला लघ असल तरA गK

उpचारायच आQण गKच समजायच असत सारAच अ5र गK Pहणज Vवमाक मानायची हा

छदाचा मलभत Sनयम असRयामळ पगण हा चार अ5राचाच असतो लघ अ5रच नाहA

Pहणन लगZमाचा Nनच उshyवत नाहA Pहणन छदास लगEवभदातीत अ5र सoयाक पVय

Pहणतात

परत ाचीन रचना सहतकपण रखीव अशी नाहA Sतpयात मyयच एखाद अ5र अधक

यत तथ दोन अ5र Eवरन एका गK अ5राpया Pहणज दोन मााpया कालात उpचारायची

असतात हA दोहA अ5र लघ असRयास ती दोन मााpया काळात सहज उpचाYरता यतात

वरAल पVयात चरणार`भी प^हलA दसरA SतसरA ह ज तीन श]द आल आहत Eयातील प^हलA

दोन दोन अ5र दोन दोन मााpया कालात उpचारायची आहत अस शथRय आधSनक

छदोरचनत तरA नसाव छद क टाळवाणा होऊ नय Pहणन Eयातील अ5राची सoया

यनाधक कलA पा^हज अस मळीच नाहA अकारात श]दातील अEय अकार गाळन अथवा एक

माक उpचाhन उपाEय अ5र अनZम चतमाक वा माक उpचारRयान तवढ वचय

आQणता यत गाव हा श]द गाव ऽ असा उpचार याpया ^ठकाणी गाऽऽव अथवा गाऽव असा

उpचाYरता यतो पहा हा भद वकिRपक आQण वयिjतक उpचारापरताच असRयान पVयाpया

वhपात वकSत कोणतीच होत नाहA

छद कवळ अ5रसoयाक नसतो छदात^ह लयबOता असावी लागत Eयक अ5र

Vवमाक असRयान छद ह पावतनी वा भगावतनी असतात त अlयावतनी वा हरावतनी

अस शकत नाहAत पण छदाची मोडणी हA जाSतमोडणीसारखीच असत जातीत िजतका सश]द

माा असतात Eयाpया अदपट अ5र Eया छदात असायची छदात माग छादस वा पढ छद

हा श]द ठऊन जातीचीच नाव छदाना ^दलA तर पाYरभाषक सvाची सoया Sततकnच पYरampमत

राहAल छद पादाकलक Pहटल कn माालखन [ प प] असह होणार पण अ5र मा आठच

असणार आQण टाळी अथात प^हRया Sन पाच)या अ5रावर पडणार छादस रचना हA थल

असRयाकारणान एकाच पVयाpया अनक मोडणी कEयकदा स`भवतात श]द कोठ^ह तटला तरA

कानाला त Sततक कड लागत नाहA तथाप छदात^ह श]द भलEया ^ठकाणी तट नय यावषयी

काळजी _यायलाच पा^हज जातीत जथ अपYरहायपण यSत यतो Eया ^ठकाणी छदात^ह यSत

पाळायलाच हवा

पाच वषमा5र आQण समा5र ampमळन एखादा Vय5रA श]द नसावा lsquo का लोक धा -

वती असrsquo याप5ा lsquo लोक का धा - वती असrsquo Pहणण कानाला अधक चागल लागत

मराठतील अभग ओवी घना5रA इEया^दकाची रचना छादस आह Qrती

उपासनासगीतात lsquoइजी चालAवरrsquo Pहणन जी पVय ^दलA आहत ती वतत छदोhप आहत

सकतात आQण ाकतात न आढळणारA हA लगEवभदातील छदोरचना मराठत आढळत अगदA

आर`भापासन आढळत हA गोfट चतनीय आह ठोकळ मानान लयाला अनसरणाT या

लोकगीतापासन छदाचा उगम झाला असावा ampशशगीताना Pहणनच छद योlय वाटतो

ओवीची रचना अSनयampमत वाटत महानभाव लोकात शक १५०० pया मागपढ भीfमाचाय

नामक थकारान आपRया मागभाकर नामक थाpया vानख डात ओवीच पढAल माण

बाधलल ल5ण वNवनाथ काशीनाथ राजवाड यानी आपRया मराठ छद या पितक त उOत

कल आह- ldquoगायी छदोपासौSन धSतपयत थ वोवयाच तीन चरण जाणाव SनिNचत

SतfठपासौSन जगतीपयत चौथा चरणrdquo या ल5णात गायीpया ^ठकाणी सSतfठा आQण

Sतfठpया ^ठकाणी मyयमा अशी सधारणा राजवाड यानी सचवलA आह एकण काय लखी

ओवीच वhप फारच अSनयampमत आह

परत ओवी हा गय पVयकार होता अस ^दसत सगीतरEनाकराpया बधyयायातील

पढAल अवतरण ो ग ह रानड यानी माया kfटAस आQणल आह-

ldquoख डय ासयत गीयत दशभाषया

ओवीपद तदतचदोवी त7vतदो^दता

याणा चरणाना यरकाVयाविEततो ampभदा

आ^दमyयातग ासरकाVयNच पद पद

छदोampभबहampभगया ओ)या जनमनोहरा

सानासिampभ ख डमि डता ाकत पदrdquo

7या गय ओ)या आजीबाOtildepया आQण मलAबाळीpया तो डन अVयाप ऐकायला ampमळतात

Eयातील शथRय मया दत ^दसत आQण Eया ऐकन 7या ओ)या रच यात यतात Eयात त

शथRय^ह यत या ओ)याच दोन कार किRपता यतील दोहA कारात चार चार चरण असल

तरA प^हRया कारात चाT हA चरण िजतपत सारख असतात Sततपत सारख दसT या कारात प^हल

तीनच चरण असतात आQण चौथा चरण तोकडा चार-अ5रA असतो ह ज चरण जवळ जवळ

सारख असतात त सहा-अ5रA सात-अ5रA वा आठ अ5रA असतात चरण सात-अ5रA वा आठ

अ5रA असRयास आवतनार`भ अनZम दसT या वा SतसT या अ5रापासन होतो

१ Rया कारpया ओवीची काहA उदाहरण

(१) ldquo ampशत Sतथ भत

घरA एक गज - बज

बो - बडा बोल नाहA

नाहA कानी कज - बजrdquo (तासक १९४)

(२) ldquo ताराpया रा7यी

उण ठवीना र दव

ब^हणीpया मनी

चो - ळीची आशा ठवrdquo (तासक १९६)

(३) उ - चकn लाग माय

काहA कRयान रा - हAना

का - ^ढशी आठ - वणी

सखी माय तझी मनाrdquo (तासक १९५)

२ T या काराची काहA उदाहरण

(१) ldquo य ग य ग गाई

बा- ळाला दद दई

पर- तोनी राना जाOtilde

चरायालाrdquo

(२) ldquo माझ मोठ घर

कर लो^टता लो - टना

सभा बसलA उ- ठना

भाऊजीचीrdquo (दलो २६५)

दोहA कारpया ओ)या यापढ समा5रक रचण Mयकर होईल

कEयक छदात जो आVयतालकपव Vय5रA गण आढळतो तो वतत Vवमाक असावा

अशी शका Pहण याpया धाटणीवhन यत तसा तो असRयास रखीव पVयात तो एका5रAच

असावा ह इfट होय

समा5रक ओ)या कशा वाटतील ह परPपराात ओ)यातनच काहA Sनवडन पाह याना पढ

दवVवार तलसी आQण पfपगpछ हA नाव ^दलA आहत

(१) ldquo अगाईच घरA

मगाई ग गलA

सवगाई झालA

दाण याची

(२) का - वळा काका करA

घ - राpया आया वरA

पा - हणा घोया - वरA

भाऊराया

(३) फल फल घोसा - ampळय

फल गल ग घोसात

तझ सासर द - शात

अPब - बाईrdquo (दालो २६५)

अभगाचा एक कार या ओ)यातील प^हRया कारासारखाच असतो ह सहज yयानात

य याजोग आह

वग १ ला

समछद

पhावतनी

१ कपवीर छद [ प प प प - -] १८ अ5र

rdquoगायका त गीत गाशी कn ओSतशी सधचा कलश

मधरता वरातलA अलौकक गमत मनास

दवाचा का गवई त गधव-लोकn का तझा वास

तरAच का तथलA य गोडी तया यथRया गानासrdquo

(दवाना-वमा १५)

२ वनहmरणी छद [ प प प प ] १६ अ5र

(१) ldquoआटपाट नगरात नाद राजाची ग राणी

नाव मनाई Sतयच hप गोड फलावाणी

नाहA नोवT याचा पEता कलशील न माहAत

चौदा चौकयाच रा7य Sतpया होत पदरातrdquo (कोल ७१)

(२) ldquoशोampभवत फलपाी ठवयलA फल दोन

कणी रचनाकशल आQणलA जी Sनवडोन

पYरचय उपचार अशालागी कसा )हावा

पट Sनश]द ओळख समदjखीसखी जीवाrdquo

(काकना-7योमा १३)

३ हmरभCगनी छद [ प प प - - -] १५ अ5र

(१) ईNवराची दया कती थाग Sतचा लागना

यायी तरA Eयाची ीती ampसध एवढA जाणा १

दव बोल म फार टाकn मायावरA भार

सव कfटA सव दjखी ओQझयानी क हती

ऐक जात ^द)यलोकn ीSत तथ वसतीrdquo २ (उस ३३)

२ ldquoचाल बाई चाल माझी चाल सई चाल ग

कोवळ ह पाय मऊ मखमल लाल ग

इवलाल पाय तझ गोर गोर हात ग

चाल चाल ampभऊ नको मोEया माऊ हात गrdquo

(दअ-आमा एील १९३४)

या छदाची उदाहरण उपासनासगीतात वपल आहत

४ वकlठ छद [ प प - - - ऽ ऽ - - -] १४ अ5र

(१) ldquoतकाराम Pहण िजजा त माझी ndash बायक

वकlठाला चल नको कोणाच ndash आयकrdquo (भाग)

(२) ldquoपाखराची शाळा भर पPपळा ndash वरती

चम याची पोर भारA गोगाट ndash कYरती

उतरत ऊन जात टळनी ndash दपार

पारावर जसा याचा भरतो ndash बाजारrdquo (पारा ६६)

मायादवकत lsquoगोकळrsquo (माभा ७४) या कवतची रचना ampशथल आह

५ लवगलता छद [ प प प - -] १४ अ5र

(१)ldquoसौरA झाल जनी

रामा कला धनी

शाितगती घऊन हाती भिjतचोळी RयालA

मीतपण ठाव नाहA वसhन गलA

कम नण धम नण नण आPहA काहA

vानदव Pहण आPहा यण जाण नाहArdquo (vापस १६)

(२)ldquoयई गा त यई गा त प ढरApया राया

तजवीण शीण वाट 5ीण झालA काया

याSत हAन मSत हAन कम हAन माझ

दAननाथ दAनबध नाम तPहा साज

वटवरA उभा नीट कटAवर कर

तका Pहण आPहा हच yयान Sनरतरrdquo (तका-पस १८१)

(३)ldquoय ग य ग चऊ

हात हलवन तला कती वळा बाह १

तयासाठ कापसाच घर कल मऊrdquo २

(मागय-आमा जल १९३६)

vानNवर प ७७ पVय ३१ व (चशाळा त) तकाराम (२१५० अभग Zम २४९९-२७५२

इदकाश गाथा) lsquohपगवताrsquo (दवाना-कार ४०७) lsquoसना सनाrsquo (माअ ८) lsquoवा_याच गाणrsquo (

१७) इEया^द गीत या छदात आहत

६ शDकला छद [ प - - - - प - -] १४ अ5र

ldquoतरAच मशी बोल पोरा िज)हाzयाची ओल

मशी घता भास जीवाअ मीतपणा नास

मजसव खरा पण जाऊ नदA घरा

आमचय रगी दज तगना य सगी

तjयासव भास हरA जीवा करA नासrdquo (अभग १५४ वा)

७ द1यता छद [ प - - - ऽ ऽ प - -] १३ अ5र

ldquoएकाती 7या सकाळी-तसा दपारAहA

तसच सिधकाळी- फhन राीहA

मनातन टाकनी- वषयवासना

वनcedilता धKनी- करAच ाथनाrdquo (उस ४२८)

८ चRकात छद [ प प प -] १३ अ5र

(१) ldquoभज र मना र बा र भज र मना

रामकfण वासदव भज र मना

आता काय नरदह यईल पहाrdquo (ाचीन पVय)

(२) ldquoअखि डत असावस वाटत पायी

साहोनी सकोच ठाव थोडासा दई

असो नसो ठाव आल तQझया ठाया

पाह कपाkfटA मज प ढरAराया

तका Pहण आPहA तझी वडी वाकडी

नाम भवपाश हात आपRया तोडीrdquo (तकाराम प १८७)

(३) ldquoबघा माझी बबी कती आह तरA गोड

उतर ना खालA बबी जरा तरA सोडrdquo (माअ ११)

Mीयत वामन नारायण दशपा ड याच lsquoकपटवषrsquo ह नाटक याच छदात पण Sनयमक आह

आर`भीpया ओळी अशा-

रमणी-ldquoउष ठव आवhन पजासा^हEय

झालA बाई यथासाग पजा अवघी

सyय सार वाती जरा समईतRया

उषा----- Sनक महाराज-----

रमणी--- मख वोसणशी का

महाराज ग मी आह कn महादवीrdquo

९ दोहा छद [ प - - - ऽ ऽ प +] १२ अ5र

rdquoगहाSत ममता ndash दई शोभा फार

म तथ वसता ndash सख नादणार

शाित तथ राहती

तित तथ नादती

वळ वग Zमती ndash सव साधणार १

गहA जया ममता ndash Zोध न Sतथ

म गहA वसता ndash न हवा Sतथ

झोपडीत नादल

दjखहाSन पावल

म बO रा^हल ndash सव साहवrdquo २ (उस ४५२)

या छदात कड)यात अतरा आह

१० चDपा6ण छद [- - - - - ऽ ऽ प - -] ११ अ5र

rdquoप^हलA बोललA ndash सताराची साळ

Sतpया अगणी ndash खळतस बाळ

दसरA बोललA ndash तलlयाची गगा

Sतpया अगणी ndash घालA हYर पगा

SतसरA बोललA ndash ामणाची उमा

Sतpया अगणी ndash खळ हYर QझPमा

चौथी बोललA ndash मराumlयाची राणी

Sतpया अगणी ndash खळ चDपाणीrdquo (ाचीन पVय)

११ वशम6ण छद [ प प - -] १० अ5र

rdquoSनखळन गगनामधन

पडता ह वग कोसळन

कोणी तरA अkNयच कर

खालA खालA ओढA अSनवारrdquo

(दवाना-रमा ८२)

१२ पादाकलक छद [ प प] ८ अ5र

(१) ldquoकाहा वाट दव भट

हाती पायी तोच दाट

ओळQखला दव राजा

सव शोक गला माझा

समसग सग गला

रगवीण रग कलाrdquo (कवा-पस १२११)

(२) ldquoऐशी ऐकोSनया वाणी

नान उघडी राणी

वाट मनास नीरोषा

पावला भपSत तोषाrdquo (मोसारा २७)

(३) ldquoसवता MीगKकळ

Pह लोjय गोकळ

दासप अनकल

आह आह नाहA नाहArdquo (अक १३)

(४) ldquoampमठ हाता हाती पड

^दठ ^दठवरA जड

अपRया ग दयाच

सh झाल ह पवाड

मधरात हA चादणी

खल मोगरा अगणी

पYरमल दरवळ

मद वाय Nवासातनीrdquo (पगन-वामा ५१)

१३ अचलग1त छद [ प - - -] ७ अ5र

(१) ldquoकाय सागो तज गा

अतरAच गज गा

मोल हाता यईना

बोल ात होईना

Vवतसग सा डनी

राह तच मा डनीrdquo (कवा-पस १२०७)

(२) ldquoदवतSत वाढवा

Eयाची दया गाजवा

ईNवराची कKणा

सवकाळ सरनाrdquo (उस ३१)

lsquoभातकलAच गाणrsquo (माजव १०८) lsquoआभाळाpया अगणीrsquo (पचचा) आQण lsquoसश सश उठ गrsquo

(माअ १) या कवता या छदात आहत

१४ दवी-वर छद [- - प - -] ८ अ5र

(१) ldquohप पाहता लोचनी

सख जाल वो साजणी

सव सखाच आगर

बाप रoमादवी-वरrdquo (vानदव)

या छदात प^हRया दोन अ5राचा गण आVयतालक पव असRयान Eयाpया अती बहश

श]द परा )हावा लागतो अभगरचनत हा गण कEयकदा मyयच गाळलला ^दसतो

(२) ldquoघई घई माझ वाच

गोड नाम वठोबाच

तका Pहण जीवा

नको सोड या कशवाrdquo

(३) ldquoशO बीजा पोटA

फळ रसाळ गोमटA

मखी अमताची वाणी

दह वचावा कारणी

सवागी Sनमळ

चEत जस गगाजवळ

तका Pहण जाती

ताप दशन वMातीrdquo

(४) ldquoनको दवा कधी दऊ

कणा परत िजण

Eयाpयाहन दारोदारA

बर ampभ5ान सवणrdquo (काव ८८)

(५) ldquoमाया छकलAच डोळ

दyया कवडीच डाव

बाई कमळ कमळrsquo

गोड चडीच ग नावrdquo (कोल ५६)

या छदात पVयाची आवampल रचण बरच कवय झाल आह

(६) ldquoआकाशीpया अतराळी

तारकाना तज चढ

तझी माझी ीSत जडrdquo (अफ ६१)

१५ उdव छद [- प - -] ७ अ5र

(१) ldquo^दवस मावळ द

वझ द Sनampमषात

काश ^दवसाचा

वाढEया Sतampमरातrdquo (दवाना-ववी १३७)

(२) ldquoकासया घोगावन

फदशी मKVगणा

चहाळ लागताच

दचक माझा काहाrdquo

(दवाना-रमा म-जन १९२९)

१६ शdसती छद [ प - -] ६ अ5र

(१) ldquoआसवाpया माळा

साठव या कती

घालाया Eया गळा

वाट पाह कती

दAप पाजampळला

अख ड हA वात

धीर द य Sतला

वाह झझावातrdquo (दक-यमा १७१८)

lsquoकमी आQण ठमीrsquo (माअ २४) lsquoडोला बाई डोलाrsquo (माजव १५४) आQण lsquoबोकोबाrsquo (माampश ४)

या कवता याच छदात आहत या छदात अEयावतनात जी दोन अ5र असतात Eयाचा बहश

अलग श]द असRयान तो पनKjत कYरता यतो परत तवयान छद Sनराळा होत नाहA

(१) ldquoआह बर आई आई

रड नको काहA काहA

घाampलत मी तोतो तोतो

कYरत मी जो जो जोजोrdquo (माampश ५)

१७ गजवदन छद [ प - - ऽ ऽ ऽ ऽ प - -] १२ अ5र

हा छद शOसतीछदाpया VवरावEतीन होतो

(१) ldquoजाडीच घोडगड ndash य)हढAय राती

कानीची क डल ndash करA जग 7योती

होय न हो ऐसा ndash सशय गमला

SनधाYरता वNव ndash )यापक दQखला

दयमिदरA ndash दाटोनी धरावा

हA च खण साग ndash भानदास दवाrdquo

(तकारामताEयासPपा^दत एकनाथ गाथा प १४१)

(२) ldquoगजवदना र ndash गजवदना र

नampमत तजला ndash गजवदना र

मyवनाथचEती ndash वाट तझी खती

यशी धावोSनया ndash गजवदना रrdquo (ममक २)

(३) ldquoयv श`भरावा ndash होताच परता

गम भपा झालA ndash जम सफलता

कणा द द5णा ndash कणा दई भमी

याचका सतfट ndash करA अतयामी

घडवलA तण ndash यv पKषाची

कलाकसरAची ndash Sतमा सोयाचीrdquo

(दवाना-वमा १९)

(४) ldquoआलल भरासी ndash दवा र कणीस

मोडनी दयाळा ndash लावसी ampभकस

मळा पकवला ndash भावनचा

बद बद माया ndash गाळन Mमाचाrdquo

(पा-फ ३०)

१८ भवनसदर छद [- - प -] ७ अ5र

(१) ldquoनाना बाहलA माझी

बघा कोनायामाजी

Sतला पसाची गादA

Sतची रशमी साडीrdquo (माजव १०८)

(२) ldquoबघ चादोबा बाई

माया सगती यई

बPब आभाळी हाल

माया सगती चालrdquo (गका १०)

१९ पशग छद [ प -] ६ अ5र

(१) ldquokNयातीत र

सदो^दत र

भगवत र

नाद SनEय र

hप वीण र

पYरपण र

नारायण र

आह जाण रrdquo (कवा-पस ११५०)

या छदाची मोडणी [ भ - -] अशी^ह होईल मा Eया मोडणीला सहतकपण अनसhन

रचना कRयास श]द Sनराzया रAतीन बसतील उदाहरणाथ lsquoइवला झराrsquo (दनाघ-ओ ६) हA कवता

पहा

lsquoकाऊ काऊ गrsquo (माजव ११९) हA कवता या छदात आह

२० ldquoआदोलनrdquo छद [ प - ऽ ऽ ऽ ऽ ऽ ऽ प -]

(१) ldquoदव _या कोणी दव _या कोणी

आयता आला घर पसोनी

दव नलग दव नलग

साठवणच Kधल जाग

दबळा तका हा भाववण

उधारा दव घतला Yरणrdquo (तकाराम प ३५८)

(२) ldquoताई गणाची माझी छकलA

झोका द दादा Pहण लागलA

सा`भाळ ताई फादA वाकलA

दोहA दोराना गpच आवळी

जो जो ग जो जो (दक ६२)

(३) ldquoतीन चाकाचा गाड रगीत

बाळ ऐटAन नई रटAत

चौफर ^ह ड खळत हस

kिfट Eयावर ठरत नसrdquo

(म8जबाळ-आमा जल १९१३)

lsquoभसहवासाथ वनतीrsquo (उस ४३६) आQण गोपीनाथकत lsquoआमची इदrsquo (गोद ७) या कवता

आदोलन या छदात आहत पढ पहा

२१ प$य छद [ प] ४ अ5र

rdquoकाळा काळा

मया आला

नीज बाळा

लाव डोळrdquo (पचचा ४०)

२२ lsquoवलrsquo छद [ - - -] ३ अ5र

(१) ldquoजीव त

ाण त

आEमा त

वलाrdquo (नामदवगाथा प ७१)

(२) ldquoय काऊ

घ खाऊ

खा दाणा

वाटाणाrdquo (पचचा २६)

भगावतनी

२३ दासी द [ भ भ भ भ] १२ अ5र

rdquoत य ह भ त य अपार

त य ह यश Eवा कला उOार

मला त सय ह कस दावीन

सPपण शjतीन मी तला तवीनrdquo (उस ३४२)

२४ पmरलना छद [ भ भ भ - -] ११ अ5र

(१) ldquoऐसा ग माय ऽऽ कसा हा योगी

ज ठायी जमला त ठाय भोगी

आचार सा डोनी झालास fट

मावशीसी जण लावला पाटrdquo (v-पस १२)

(२) ldquo7याचा तो जाण ऽऽ 7याचा तो जाण

जाणीव SनमालA Eयासीच बाण

जनी जनादन जाणोSन वाग

पदोपदA Eयाampस समाध लाग

वसखसागरA हरप चEत

ठायीpया ठायी ऽऽ पण Sनवातrdquo (कवा-पस १२११)

(३) ldquoवागताpया कला अगणी थाट

बघत बसल तझीच वाट

आशसम उच तhची शाखा

Sतpया खालA बघ बािधला झोका

सभती शीतल सावलA दाटrdquo (गा-यमा ३८)

(४) ldquoएक गPफन जीवन-धाग

ीतीच नतन नाचल माग

एकटा उभा मी तथ

भोवती शोधी यत

न ^दस कोठ का सोडन गलA

लोपत का कधी ीSत उदलArdquo (माजव ७९)

२५ जीवनलहर छद [ भ भ] ६ अ5र

(१) ldquoधडाड धडाड

खडाड खडाड

धावत हA गाडी

कवढA धडाडी (माजव १११)

lsquoह कोण ग आईrsquo (तासक ८०) आQण lsquoवाघाची मावशीrsquo (माampश ७) या कवता या छदात

आहत SतसT या अ5रानतर Vवमाक वराम घतला तर छद पावतनी होईल

(२) ldquoनदApया ऽऽ पलाड

दामाजी ऽऽ सोनारrdquo (भलाबाईच गाण)

याpया पढAल ओळी

rdquoEयान घडवला

साखzयाचा जोडrdquo

यात SतसT या अ5रानतर यSत नसRयान Eया

Eयान घड - वला

साखzयाचा जोड

अशा Pहणा)या लागतात ह चरण अथातच [ भ भ] या छदात बस शकत नाहAत Eया

शOसती छदाpया आहत

२६ 1नझरगीत छद [ भ - - ऽ ऽ भ - -]

rdquoइवला झरा गायन गात

चाद यासव हासलA रात

हालना जरा वलAच पात

SनजलA धरा Sनजल रानrdquo

(दनाघ-ओ ६)

या छदाशी मागील आदोलनpछद अवNय ताडन पहावा

वग २ रा

अधसम छद

पाhवतनी

२७ lsquoसादrsquo छद [- - - ऽ ऽ - - - - - - - ऽ ऽ - - -]

[प प - - - ऽ ऽ - - -] चZपाQण

पोर हA ndash सानलA कn सोयाची ndash बाहलA

दव ^हpयावर ठवो मायची ndash साऊलA

सदर ndash हसत Sन मोहक ndash Kसत

ठपराईन हA कशी चालत ndash बसत

बोबड ndash बोलत Sन दय ndash खोलत

मन माझ बोबया या बोलानी ndash डोलत

साधच कपड हA घालनी ndash बागड

गौरAहन 7याला Eयाला परA हA ndash आवड

या हो या ndash पाहण या नव या - या जन

भ डाT याचा साद _या काहAहA ndash ना उण (२७०)

२८ jद^यभा छद [ प प प - - -] १५ अ5र

[ प प - - -] ११ अ5र

ldquoपहा उठ याpया काळी दह आEमा जडणार

दjख रडण कn कfट न होणार

शीणलRया शरAराला त वसावा ampमळ

अती यई jद^यभा फाकनीrsquo (उस १४७)

२९ रा छद [ प प प - -] १४ अ5र

[ प - -] ६ अ5र

ldquoनाव तझ ऐकSनया दयाळा रक मी

आल तया धामी

दारA याचकाची दाटA ampभनलA अपार

दणlयाचा वषाव त कYरशी Eयावर

मखी Eयाpया चाल तझा जयजयकार

Sननाद अPबर

मीहA तजपढ उभा रा^हल यऊन

करात जोडनrdquo (दवाना-ववधवतारवशषाक १९३२)

३० मढा छद [ प -] ५ अ5र

[ प प प -] १३ अ5र

(१) ldquoया ऽऽ बाई या

बघा बघा कशी माझी बसलA बया

ऐक न यत

हळहळ अशी माझी छबी बोलत

डोळ फव=त

टलटल कशी माझी सोनी बघत

बघा बघा त

गलगल गालातच कशी हसत

मला वाटत

^हला बाई सार काहA सार कळतrdquo (दक ६५)

३१ म3यदर छद [ प प प] १२ अ5र

[ प प - - -] ११ अ5र

(१) ldquoभ र ऽऽ मला अस गण लाव लाव र

नीSत दया ीSत नcedilता^ह भीSत

याचा मला पडो खरा डाव र १

शा भिjत तSत कnतनावडी ती

याची मला सटो बह हाव र २

म3यदरतन पार नऊSनया

दशी अती SनजपदA ठाव रrdquo ३ (उस ४१५)

३२ तजवी छद [ प प - - -]

[ प प - -]

ldquoतजवी ताT या त य उदयाला

दर करावा Sनबड अधार

वाट यशची ^दसावी आPहाला

kfटA पडावा तो जगदOार

आPहA जगाpया राजास अपाया

भटA अमRय आणा)या कn काय

Qrत यशpया कपला पावाया

चाल कधी न 4)याचा उपाय

सोन कn रEन हA अपण )यथ

म अपाव ह आवड फार

Qrत गणी कn हा Mfठ पदाथ

दAनाpया ाथना य अपारrdquo (उस १३४)

३३ दनव3सल छद [ - - - ऽ ऽ - - - ऽ ऽ -] ७ अ5र

[- - - - - ऽ ऽ - -] ७ अ5र

(१) ldquoधावर धाव आता

दAनवEसला रामा

ससारसग दोषी

SनEय गतल कामा

ताK य-अampभमान

दहA भरला ताठा

वभव-सPपEतीचा

अगी फटला फाटाrdquo (ए-पस १६९)

(२) ldquoकाय त तज साग

नय सागता कोणा

वEतीसी ठाव नाहA

कcopy चा दाखव खणाrdquo (कवा-पस १६९७)

या छदातील lsquoधाव र रामरायाrsquo ह रामदासी पVय सampसOच आह

भगावतनी

३४ ldquoसd3त छदrdquo [भ भ भ भ] १२ अ5र

[भ भ - -] ८ अ5र

ldquoमोकळ हाटA ऽऽ सोडRया गाठ

वकT या घातल कण

7याच भाग Eयासी दऊनी वाYरल

साhSन ampलगाड दान

खर माप हाती घऊSन बसल

माSनती त चौघजण

खर वEत तथ आल चोजवीत

गT हाईक सतजनrdquo (तकाराम २प ३०९)

वग 1तसरा

वषम छद

१ ला कार

३५ lsquoअिiनमघrsquo छद [ प प प - - -] दोन चरण

[ प प - - -] एक चरण

ldquoयाका भो मला त या रानात चालवी

आसरा द दबलाला भीSतला^ह घालवी

^द)य साच अत तच परवी १

तरा वदाhनीया जीवना आPहा दावी

अिlनमघ दऊSनया वगमाग सचवी

ह समथा य त मला वभवीrdquo २ (उस ३२९)

३६ ldquoजलारोहणrdquo छद [ प प प - -] दोन वा अधक चरण

[ प प प - - -] एक चरण

ldquoमाझी आगबोट चाललA दयाeत ग दयाeत ग

मन धावत तरA तव दयात ग

हळ हळ पा यामधी जन जग बड

Sनzया काzया दयावर दव वर उड

तया चतनान ^दल तटA धडधड

वर खालA लाटवरA हलकाव खात गrdquo १ (बो ४१)

३७ यामाराणी छद [ प प] दोन वा अधक चरण

[ प प प - - -] एक चरण

(१) ldquoआPहA जाणाव त काई

तझ वम को या ठायी

अतपार नाहA नाहA ऐस MSत बोलतीrdquo (vानदव)

(२) ldquoराम आकाशी पाताळी

राम नाद भम डलA

rdquoरामयोगीयाच मळी सव काळ Sतfठतrdquo (रामदास)

पढAल पVयात वपद Sनराळ आह

(३) ldquoभjताचया काजासाठ

साधचया मासाठ सोडलA मी लाज र

वडी गौळोयाची पोर

Eयाच ताक याल बार

खाता ampभिRलणीची बोर उिpछfटाच चोज र १rdquo (भमा ७५)

7याला घना5रA वा ^हदAत कवEत Pहणतात तो हाच छद होय

३८ मर छद [ प प ] दोन वा अधक चरण

[ प प प - -] एक चरण

(१) ldquoतयावीण अतरAची Sतभा फलना

दाट हरहर मनी

सर लागना कवनी

ऐक य ना वीणाyवनी

सारगीची तार तारसगती जळनाrdquo (गफ २)

(२) ldquoआता फार वरहाच ^दवस क^ठण

रग-प8चमीचा आला नवलाचा सण

वसताची शोभा थाट

वampलयाचा बध सट

शampशबPब नभी नट ममथाच बाण १

चोहAकड रसरग -

उEसवात जन दग

णSयनी यासग करA नEय-गान २

माया जीवलग जीवा

मज भटशील क)हा

आळवीत जीवाभाव वाचवी र ाणrdquo (बो-वमा ३८)

lsquoदlधप5पतगrsquo (माजव १४२) lsquo54 जीवनजतसrsquo (यग २२) lsquoगहगारAणrsquo (यग ६१)

lsquoजगराहाटArsquo (यग १२२) इEया^द कवता याच मरछदात आहत

३९ अaजनी छद [ प प] दोन वा अधक चरण

[ प प प -] एक चरण

(१) ldquoउगवती 7या सरजा

नवरEन बाध पजा

मगटA भाव प दजा उपमा नाहA

प डलAकाचनी भाव

Mीवल यण नाव

भानदास Pहण दव जोडल आPहाrdquo (Mी एकनाथ गाथा प १३७)

(२) ldquoकोठ हो कोठ

बाळ यशोद

Pहण पतना आण यथ मला पाह द

काय साग मनामाजी

आनद कोदला आजी

दाटला हो पाहा आधी काहा पाज द १

चEत उतावीळ झाल

भाlय माझ फळा आल

कfणासी ह मटामटा दध घऊ द २

आनदनदनवामी

सवसा5ी अतयामी

नणोनी त Pहण आण अकn ठव दrdquo (आपव २१)

(३) ldquoQझPमा खळ य

QझPमा नाच य

आकाशीच तारसग QझPमा खळ य

चाद याpया च47योSत

^हमगरA चकाकती

हासT या Eया 7योतीसग QझPमा खळ यrdquo १

(सरद-मशा ११११)

(४) ldquoय भ यश Qrता

थारा ampमळना जमता

मालक सfटAचा असता अर र र र

कती व)हळ तो झाला

घाम रjताचा वाहAला

बागी कती शोक कला अब ब ब ब बrdquo (उस ८१)

४० सननयना छद [ प प] दोन वा अधक चरण

[ प प - - -] एक चरण

ldquoह बाध इpछ मात आजी आताता

भारA बळ याला आजी

फावल अगाला काजी

राजीव र या समाजी आताताrdquo १ (आगो ३७)

४१ रामरसायन छद [ प - - -] दोन वा अधक चरण

[ प प प - - -] एक चरण

(१) ldquoअजना त जाण र

होशी बा सजाण र

वNव नाहA मीच आह सoया तझी आण रrdquo

(वामन भया ६९)

(२) ldquo5ीरampसधवासी र

लमी Eयाची दासी र

अजनाची घोडी धता लाज नाहA Eयासी रrdquo (Mीवा-पस ३८०)

(३) ldquoराह ऋषराय हो

तथ उण काय हो

Sनampश^दनी सवा करA दयधन राय होrdquo (पाथा ८)

(४) ldquoबोल राघ बोल र

काहA तरA बोल र

मन तझ मायापाशी थोड तरA खोल रrdquo (क-वम १५)

४२ परा3परक(णा छद [ प - - -] दोन वा अधक चरण

[ प प प -] एक चरण

ldquoyयाता सतकाampमनी

जाता ^दनयाampमनी

घडी एक तरA मनी आठवा रामrdquo (वा ४२३३)

४३ वनगमन छद [ प - - -] दोन वा अधक

[ प - - -] एक

ldquoया रानातनी जाता

Eया सरPय भाता

बापा त धरA हाता

चालवी चालवी १

शोष मी माराराती

पाहA रPय त पाणी

गोडी बा तया आणी

चालवी चालवीrdquo २ (उस ३३२)

४४ शरjदद छद [ प - - -] दोन वा अधक चरण

[ प -] एक चरण

(१) ldquoशरjदद याampमनी

वणरत काampमनी

जाती गणगाampमनी

हYरकारण

काम सव सोडती

आयमाग मोडती

गहपाश तोडती

म हYरpयाrdquo (वा ४२३५) रासZnडा

(२) ldquoऐकn नाकn बाampळया

कानी मोती Rयाampलया

EयाहA नाहA रा^हRया

पावRया तथ

पाघKण नसRया

नसणी पाघरRया

EयाहA नाहA रा^हRया

पावRया तथrdquo (ममक ६४)

lsquoकाहोबाची सगतीrsquo ह वfणदास नाPयाच पVय (पस २५४) याच शर^ददछदात आह

४५ गया छद [ प - -] दोन वा अधक चरण

[ प प प - -] एक चरण

(१) ldquoअगा जनावना

भो महामना

दयाघना तया वना पटन मी कणाrdquo १ (उस ९८)

(२) ldquoओझ डोईवर

चल भरभर

बळकट बािधयल बाळ पाठवर

भकल ताहल

रडाया लागल

rsquoउगी उगीrsquo Pहणत ती माता वाट चालrdquo (सपािज-सगी ४७)

४६ ldquoपपग8छrdquo छद [- - प - -] तीन चरण

[- - - -] एक चरण

(१) ldquoफलफल घोसाampळय

फल गल ग घोसात

तझ सासर दशात

अPबबाईrdquo (दालो २६५)

(२) ldquoवषा वषतो ग दारA

हाऊ घालA अवनीला

सधाiexclीfट तझी मला

सoया जशी १

डोलडोलती या वलA

मद सजल पवन

जव तया SनNवासान

झलत मी २

हासहासती हA फल

दवबदpया मोEयानी

आQण तया माMनी

गाल माझ ३

तKतhpया कोटरA

पाखर हA वसावलA

जव तया व5थलA

उदारा मीrdquo (४ पप-फमा Zमाक ३८)

(३) ldquoउभी झोपयाpया दारA

SतहA साजा झाRया तरA

का न यई बाई वारA

कठ पाहrdquo (मना-वामा ५२)

४७ lsquoतलसी छदrsquo [- प - -] तीन चरण

[- - - -] एक चरण

(१) ldquoकावळा काका करA

घराpया आयावरA

पाहणा घोयावरA

भाऊरायाrdquo (दालो २६५)

(२) ldquoप^हलA माझी ओवी

प^हला माझा नम

तळशीखालA राम

पोथी वाचrdquo (ाचीन लोकगीत)

(३) ldquoऐकाया राी गोड

जधवा रातकड

गातात चोहAकड

जनी वनीrdquo (दवाना-वामा ४४)

या कवतची आQण lsquoकोणासाठrsquo (सनामा-वभा १४) Sन lsquoआमच घरrsquo (माजव ११०) या

कवताची रचना याच तलसी छदात आह

४८ ldquoदव$वारrdquo छद [ प - -] तीन चरण

[- - - -] एक चरण

(१) ldquoदवाचय VवारA

उभा 5णभरA

तण मिjतचारA

साधयRया-ldquo vानदव (भमा १७)

(२) ldquoत माझी माऊलA

मी वो तझा ताहा

पाजी म पाहा

पा डरग

त माझी गाऊलA

मी तझ वासh

नको पाहा चोh

पा डरग

नामा Pहण होसी

भjतीचा वRलभ

माग पढ उभा

साPभाampळशी (भमा ४७)

(३) ldquoपलA माझी ओवी

गाईन जग

पाहAन पव

पा डरगrdquo (तकाराम)

४९ कालावग छद [ प -] दोन वा अधक चरण

[ प प प +] एक चरण

(१) ldquoअPबा पकतो

रस गळतो

कोकणीचा राजा बाई QझPम खळतोrdquo (लोकगीत)

वग चौथा

वषम छद

कार २ रा

५० ldquoउ3सग छदrdquo [ प - -] एक चरण

[ प प - -] एक चरण

[ प प प - -] एक चरण

ldquoओसगी बाळक

घई आता माय ममताळ

रडन रडन कती ampशणल ग डोळ १

कामाचा पसारा

अजन का सPपला न तझा

kिfट वाटकड लावीतस बाळ माझाrdquo २

(पगन-पfपोVयान)

५१ ldquoगहगमनrdquo छद [ प - -] दोन चरण

[ प प] दोन चरण

[ प -] दोन चरण

ldquoन आPहास Qrता

द वMाित ताता

वाट जरA सख नाहA

शात यऊ Sनभय^ह

हत धhनी

नई सदनी १

वाट ओस जरA

घोर दfट वरA

व^ढताती भीSत जावो

धय आस भाव राहो

शमधनी

जाऊ सदनीrdquo २ (उस ३३१)

५२ ldquoसाधनrdquo छद [भ भ] दोन

[भ -] एक

[भ भ] तीन

[भ -]

ldquoभjतानो ampसO )हा

सव गाजवा

यशच काम

वणा हो ममता

SनिNचल सEयता

हषान विदता

गा Qrतनामrdquo

५३ ldquoकादeबrdquo छद [भ -] दोन

[भ भ भ -] एक

[भ भ भ भ] एक

[भ भ भ -] एक

डलत डलत हळच तzयात

नावा या चालत कशा पहा

पाय जलA

जण वRहA

हळच वळRया माना पहा

मानची सकाण रोखन डौलान

तzयाpया काठान जाSत अहा १

िजथ िजथ

नावा Sतथ

तो डान पकवा चालच हा

वायpया बाळास घऊन पाठस

गातात तयास गाणी अहा rdquo २ (अशोक-बाबोम ५१६)

वरप$य

छद

रा वामन नारायण दशपा ड यानी वरपVयासाठ समावतनी पण वषमचरणी छदाचा

योग कRयाच पढAल उदाहरण Eयाpया अकाampशत lsquohपमतीrsquo का)यातन पढ ^दल आह

ldquoणय सगीत पहा रोमरोमी भhन माQझया राह

वीणाच दहाची बन वच ऽऽ तारा कचhप तीज

णयाच बोल Eया तारामधन सदा झकारती सदा हकारती

पYरसाया यती जरA पYरampसल ीतीpया कानानी तऽऽ

द7यालागी परA त ^द)य Sनवन कोठन ऐकण ndashऐकन डोलण

वाटल Eया ती उरल सPती ऽऽ सारA नीरवता-सारA मौनताrdquo ऽऽ

(सपा-दसरा अक १९३६)

या पVयात Eयक चरणात ष माक ७ आवतन आहत अEय आवतनात SनरSनराzया

चरणात SनरSनराzया सश]द माा आहत Eयामळ वरामाचा काला यनाधक झाला तरA

वाचकाचा घोटाळा होत नाहA तथाप २ T या आQण ६ )या चरणात चौया आवतनात मyयच एक

अ5र उण कhन ^दमाक वराम घतलला आह हा वराम जर अवहचहानी ampलहन दाखवलला

नसला तर मा वाचक अडखळ याचा बराच सPभव आह

अ=याय ८ वा

छदशाIाचा Iोटक इ1तहास

१ पUgraveडलाची छदस

छदशााचा पाया कोणी घातला ह SनNचयान सागता यत नाहA lsquoछदrsquo या

श]दमाणच lsquoपगलrsquo ह नाव ाचीन काळापासन ampसO आह परत छदसाचा कता Pहणन

जो पगल आपRया पYरचयाचा आह Eयाpयापव= काNयप सतव रात मा ड)य ह छदोववचक

होऊन गल अस पगलाpयाच ७९-१० आQण ७३४ या सावhन कळत Eयाpया कती उपल]ध

नाहAत पगलाच छदशा मा ampसO आह पगलान कवळ स ^दलA आहत आQण ती

पाQणनीpया अfटाyयायीमाण आठ अyयायात वभागललA आहत व^दक छद तनमyया या

षड5रA वEतापासन च डविfटपात या सEतावीस-अ5रA द डकापयeत काहA लौकक वEत आQण

वतालAया^द काहA अधवट जाती याचा वचार पगलान कला आह इतर द डकाची बोळवण तो

lsquoशष चत इSतrsquo (प ७३५) या एकाच सान करतो जी वEत नामSनदशान ampसO न)हती पण

योगhपान आढळलA Eयाचा परामश Eयान गाथाकरणात घतला आह परत ाकतातील

पVयाचा Eयान वचार कलला ^दसत नाहA आQण Eयाpया )यSतYरjत कोणी^ह व^दक छदाचा

वचार कला नाहA

पगल हा छदशाातील आVय सकार ^दसतो य5रA गणाना म-य-र-स-त-ज-भ-न

Sन लघगhना ल-ग सvा दऊन आQण यSतथान साग यासाठ चारपाच इEया^द अकासाठ

सम4कामशरा^द सvा योजन Eयान वEताची ल5ण सबO कhन टाकलA या सावhन

वEतातील अ5राची सoया लगZम आQण यSत याचा अचक बोध होतो जस ldquoampशखYरणी Jमौ

सौ `लौ ग ऋतK4ाrdquo (प ७२०) पगलापव= यSत मानीत नसत याचा अथ पादातगत यSत

मानीत नसत एवढाच कला पा^हज पादाEय यतीवषयी Nनच उपिथत होऊ नय Eयामळ

lsquoअन पादात यSतrsquo अस ज)हा हलायध भाfय कYरतो त)हा हस यत पादातगत यतीवषयी

पगलाच Pहणण अनकदा सचक असल तरA Eयाpया ववचनात धरसोड आढळत आQण

गजवलampसत वरतन शलampशखा कोकलक इEया^द कEयक वEतात Eयान सागतलल यती

अवाभावक वाटतात यSतकरणी पगलाच मत माण माSनल पा^हज अस नाहA

पगलान वEताचा Zम चरणाpया दAघतमाण लावलला ^दसतो आQण हAच पOत पढ

सव आढळत Eयान कवळ ampसO वEताचाच सह कला आह अस Pहणाव तर तत (प ६३४)

वा^हनी (प ६४२) इEया^द वEताचा तो समावश करतो वा^हनीवEताला तर चालच लागत नाहA

उलटप5ी 7या वयोगनीवEतात अNवघोषान सौदरनद का)यात एक सग ampल^हला आQण

काampलदासान lsquoरSतवलापrsquo आQण lsquoअजवलापrsquo ampल^हल Eया वEताचा पगलाला वसर पडलला पाहन

आNचय वाटत मालभाYरणीचा^ह Eयाला असाच वसर पडला आह नाराचक आQण विमता या

वEताची उदाहरण अनZम रघवश आQण ampशशपालवध या सampसO का)यात असताना Eयाचा

समावश तो गाथाकरणी करतो

शाात एका पाYरभाषक सvवhन एकाच गोfटAचा बोध )हावा आQण एका गोfटAला

अनक पाYरभाषक सvा अस नयत हा मलभत Sनयम Eयान पाampळला नाहA वEत हच नाव तो

एका वEताला दतो 7या वEतास तो सहा)या अyयायात च8चला5का (प ६३६) Pहणतो Eयाच

वEतास तो गाथाकरणी गौरA (प ८५) Pहणतो आQण पहा गौरA (प ७४) या नावाच Sनराळच

वEत तो सात)या अyयायात सागतो एखादA पाYरभाषक सvा सबळ कारणावाचन पालट नय

पण 7या वEताला काNयप ampसहोनता Pहण Sन सतव उOषणी Pहण Eया वEताला पगलान

वसतSतलका का Pहणाव याला Eयाpयाजवळ काहA कारण नाहA

मळ वEत Sनमाण कशी झालA आQण Eयाना नाव कशी पडलA ह पगलान सागतल

असत आQण ाचीनतम वा सampसOतम उदाहरण लखकाpया नावासह ^दलA असती तर तो

वतात अEयत महEEवाचा झाला असता पण Eयान स रच यापलAकड काहA कल नाहA

छदोरचना Pहणज सामायत लयबO अ5ररचना होय हA मलभत गोfट^ह Eयाpया yयानात

आलA नाहA चौदा लघ आQण एक गK ampमळन होणाT या एकाच लगावलAपासन यSतभदान

मQणगणSनकर च4ावता आQण माला अशी तीन ampभन वEत ampसO होतात (प ७११-१३) ह

Eयाpया yयानात यऊन^ह ती वEत अfटमाक सतमाक आQण ष माक आवतनाpयामळ

ampभन ampभन होतात हA कRपना Eयाला सचलA नाहA हA कRपना Eयाला सचती तर Eयाचा

जाSतवचार^ह सखोल आQण शाशO झाला असता तथाप पगल हा एका ाचीन आQण

चampलत अशा कावलPबी सPदायाचा सथापक आह यावषयी शका नाहA

छदसकार पगलाचा काल ठरवण ह सकतv पि डताच काम आह पण एक गोfट

यथ दाखवन ठवण अगEयाच आह गाथाकरणी अSतशाSयनी आQण विमता या दोन वEताची

ल5ण ^दलA आहत अSतशाSयनी आQण विमता हA नाव अनZम ampशशपालवधातील (८११)

आQण (२०७९) या Nलोकावhन सचलA असावीत ह उघड आह तस असRयास पगल माघानतर

झाला अस माSनल पा^हज पण ह खर वाटत नाहA ती सच पाठमागन कोणीतरA घसडन ^दलA

अस याचा सPभव आह हलायधान ^दलRया साT या उदाहरणाच उगम सापडल तर छदसकार

पगलाचा काळ SनिNचत करावयाला काहA साय होईल

भरताच नायशा

नायशााचा कता भरतमSन हा पगलाpया सPदायाहन Sनराळा असा जो सPदाय

आह Eयाचा आVय नसला तरA बराच ाचीन असा आचाय आह ददवान नायशााची उपल]ध

असललA आविEत हA उघडपण वाढवललA आह आQण अशO^ह आह अथातच Sतpयावhन काहA

अनमान काढावयाला ती Sततकn वNवसनीय नाहA उदाहरणाथ मदनवती (४६८) ह वEत

का)यमाला आवEतीतच आह तर चEतवलाampसत (६०९) ह गायकवाडी आवEतीतच आढळत पहा

नायशााpया का)यमाला आवEतीत (१५३२) शाampलनी वEतात यSत सागतलला नाहA पण

चौखPबा आवEतीत (१६३६) तो सागतलला आह आQण भरत हा तर यSत न मानणाT यापकn

होता अस वयPभच वचन आह यSत न मानण हा ाकत सPदाय असावा अवतथा^द गय

वEत ज)हा ाकत का)याpया Vवारा पYरणत होऊन सकतात आलA त)हा पगला^द

छदशाकारास आवतनाची कRपना नसRयान Eयाचा घोटाळा उडाला Eयाचमाण य5रA

गणाच ववचन नायशाात का असाव कळत नाहA कारण भरत Eया पYरभाषचा उपयोग

वEतल5ण सागताना करAत नाहA तो वEतवचार दोन ^ठकाणी करतो थम सपYरचत वEताचा

१६ )या अyयायात आQण नतर वाpया SनampमEतान गय वEताचा ३२ )या अyयायात ३२)या

अyयायात तो ाकत उदाहरण दतो पण ाकत जातीचा वचार तो मळीच करAत नाहA

भरताची वEतल5ण साग याची पOSत ाथampमक अवथतील ^दसत Pहणन भरत हा

पगलाpया पव=चा असावा अशी शका यत अमक इतjया अ5राpया चरणातील अमक अमक

अनZमाची अ5र गK आQण उरललA सारA लघ अशा रAतीन ल5ण एक वा दोन अनfटभ

Nलोकात सागतलल असत जस

आVयाEपराQण प8चव Vवादश सयोदशम

अEय सतदश पाद ampशखYर या गhQण च (भ १६७६)

काहA वEताची ल5ण Eया Eया वEतात थत कललA आढळतात हA सधारणा मागाहन मळात

कोणीतरA दसT यान कलA असावी ल5णामागन Eया वEताच उदाहरण ^दल असन उदाहरणाpया

चौया चरणात वEताच नाव थत कलल असत जस

महानVयाभोग पampलनampमव त भाSत जघन

तथा ऽऽय ना`या मरस^हत पकजampमव

तनपशNचाय सतन सकमारो न पKष

तना`या तगा`या ampशखYरQणSनभा भाampस दSयत (भ १६-७७)

उदाहरण बहश अशी शगाYरक आहत

भरतान ^दलRया वEतात दोन वEत वचारणीय आहत ती पगलान ^दललA नाहAत पण

Eयाची उदाहरण दampमळ असलA तरA ती सampसO वामयात आहत हA दोन वEत Pहणज मघमाला

Sन शरभलampलत हA होत मघमालावEताच उदाहरण भासाpया Sतमानाटकात (३३) आह आQण

शरभलampलत वEताची दोन उदाहरण अNवघोषाpया सौदरनद का)यात (१२ndash४३ १३-५६) अशी

आहत पहा ampसहरखा नावाच ज वEत भरत दतो त पगल दत नाहA पण या वEतात तर

महाभाfयातील (खड १ प ५०२) दोन काYरका आहत इ4वशा वEत भरत दत नाहA हA गोfट^ह

वचारणीय आह कारण इ4वशा वEतात रचना फार उशीरा होऊ लागलA

भरतावषयी आणखी एक चतनीय गोfट अशी कn जी वEत माQणका वVयमाला

4तवलिPबत भजगयात िlवणी Kचरा माampलनी हYरणी मदाZाता पवी आQण

कसampमतलताविRलता या नावानी सampसO आहत Eयाना नायशाात अनZम मEतचिfटत

वVयRलखा हYरणीलता अमया पSनी भावती नादAमखी वषभलampलता Mीधरा

वलिPबतगSत आQण चलखा हA नाव आहत पण भरत वसतSतलका ह नाव मा ाय

मानतो ampसहोनता वा उOषणी या ाचीन नावापकn एखाद नाव तो दत नाहA

३ वराहampम^हराची बहEस^हता

आपRया बहEस^हता या ववधवषयाEमक थाpया १०३ )या हगोचरनाम अyयायात

वराहampम^हरान lsquoMSतसखदवEतसहrsquo कला आह वEत हा काहA या अyयायाचा वषय नाहA पण

SतपाVय वषयाची मा डणी सहतकपण ववधवEतात कलA असन Eया Eया Nलोकात वEताच

नाव थत कल आह

शादलवZnडत ह नाव मा सPपण थत कर यात आल नाहA वराहampम^हर शादल

Pहणतो तथाप हा वराहampम^हराचा )यापार आNचयकारक आह यात शका नाहA 7या वEताना

पगल माQणका दोधक वरतन वातोampम हYरणी पवी आQण अवतथ Pहणतो Eयाना अनZम

वराहampम^हर हा िथर दोथक (ह कवळ साथ श]दरचनसाठ असल) मालती ऊampममाला

वषभचYरत वलिPबतगSत आQण नक टक Pहणतो वषभचYरत आQण वलिPबतगSत या दोन

नावापरता तो भरताचा सPबधी आह पगलान न सागतललA अशी सभ अनवampसता 4तपद

लampलतपदा लमी आQण समदवलाampसनी हA वEत तो नवीन दतो पण थात इतर Eयान

मोटनक (वब ४६२६) शOवराट (वब ५३८) वVयमाला (वब ६८२७) Kjमवती (वब ६३२)

आQण तोटक (वब ४६११) हA वEत वापरलA असन Eयाचा समावश तो या अyयायात करAत नाहA

Eयाचमाण (वब ३३२५२८) ह Nलोक सकाampमनी वEतात ( - ~ - ~ - ~ -) असन (वब

३३२९ आQण ३६८) ह दोन Nलोक [ ~ ~ ~ ~ - - ~ ~ - - -] या वEतात असन Eयाचा

उRलख कोणEया^ह छदशाvान कलला नाहA द डकाची^ह Eयाची तीन उदाहरण (वब

१२६८८११०३६१) असन Eयाpया SतसT या Pहणज सानद द डकाpया एका चरणात १०२ अ5र

आहत वराहampम^हराpया बह7जातकातील (२३४) हा Nलोक [- - ~ - ~ ~ ~ ~ - ~ - ~ - - ]

या अampभनव वEताचा आढळतो तसच (२८३) या शाampलनी वEतातील Nलोकाpया lsquoSनयाण

यानfटजमiexclकाणrsquo या दसT या चरणात ऋकारयjत )य7जनापव=ल अ5रास गKEव आल आह

हA गोfट चतनीय आह

४ अिlनपराण

अिlनपराण या थाpया ३२8-३३४ या अyयायात छदोववचन आह पगलोjत

पYरभाषचा अवलPब आह वशष काहA नाहA म^4त आवEतीत अशO फार आहत

५ काampलदासकत Mतबोध

Mतबोध या पितक तील वसावा Pहणज इ4वावषयीचा Nलोक हलायधान (प ९८)

उykत कला आह Eयावhन Mतबोध हलायधाpया पव=चा असला पा^हज या बचाळीस Nलोकाpया

थाचा कता काampलदास हा रघवशकार काampलदासाहन वगळा असावा हा पगलोjत पYरभाषचा

उपयोग करAत नाहA हा भरताpयाच पOतीचा अवलPब कYरतो पण वEतल5ण अनfटभ Nलोकात

न सागता Eयाच वEतात मा डतो आQण यSत^ह सागतो

य^द ाpयो व कमलनयन प8च गरव-

ततो वणा प8च कSत सकमारडग लघव

योऽय चोपाEयासतन जघनाभोगसभग

रसK4यया भवSत वरSत सा ampशखYरणी (Mबो ३९)

यSत (lsquoरसK4rsquo) मा पगलोjत पYरभाषन सागतलला आह याच सधारलRया पOतीचा

अवलPब नायशााpया अपल]ध आवEतीत अनक ^ठकाणी आढळतो

Mतबोधात माQणका Kjमवती आQण लमी या वEताना अनZम नगवhपणी

चPपकमाला आQण भावती हA नाव ^दलA आहत आQण अ5रपडjत [ - ~ ~ - -] ह

प8चा5रA T हव वEत^ह सागतल आह Mतबोधकारान जातीचा वचार मळीच कला नाहA

६ वरहाकाचा वEतजाSतसमpचय

वरहाकाचा वEतजाSतसमpचय हा थ ो हYर दामोदर वलणकर यानी सPपादन

तावना आQण टAपा यासह काampशत कला आह वरहाक हा नव)या वा दहा)या शतकात

कदाचत Eयाpया आधीच होऊन गला असावा अस सPपादकाच मत आह यान मoयEव

ाकतातील जातीच ववचन ाकतात ( या)यSतYरjत ाकत पVयकाराचच ववचन करणार

दोन थ ो वलणकर यानी सPपादन काampशत कल आहत त निदतायकत गाथाल5ण

आQण रEन शखरकत छदकोश ह होत) कल आह परत ५ )या Sनयमात यान सकतातील

पनास वEताच ववचन सकतात कल आह आQण ६ वा Sनयम तारकरणी )यSयत कला

आह हा यSत मानीत नाहA य5रA गणाचा उपयोग करAत नाहA हा एक वampशfट पYरभाषा

योिजतो वEताच ल5ण Eयाच वEतात सागतो जस

सर4भ कणe चरणपटह च4वदन

प () यिमRलampलतगमन पNयampस पन

Sनयjत कयर मरकतयत भावस^हत

yवजNचात यया सतन कथता सा ampशखYरणी (वव ५३५)

सर4भ (~ - -) कण (- -) चरण (- ~ ~) पटह (~ ~ ~) कयर (-) मरकत (-) भाव

(~ ~) yवज (~ -) या पYरभाषन ह वEतल5ण साग यात आल आह

लघतम वEतात हा गौ (-) ह एका5रA आQण नौ (- -) ह Vय5रA वEत दतो द डक तो या

सकत वEतात दत नाहA चौया Sनयमात दतो Eयान ^दलला Nलोक (वव ४४६) हा

)यालद डकाचा आह उपजातीला वरहाक मQ Pहणतो वEताना नवीन नवीन नाव दऊन

घोटाळा वाढव याच वातय^ह तो दवडीत नाहA वशथ हषणी Kचरा वीरलampलता सवदना

इEया^द वEताना तो अनZम वसतम8जरA मयरपpछ सदागSत म दता वEत अशी नाव दतो

Nयामा गव= कसम आQण हयलAलागी हA वEत तो नवीन सागतो

दोहाजाSत हA वरहाक इतर छदशाकारामाण तरा आQण अकरा मााची न माSनता

चौदा आQण बारा मााची माSनतो Eया अथ= पादाती यणार लघ ^दसायला लघ असल तरA

उpचारत गK होत असRयान Eयाना तो गK मानतो ह उघड आह

७ जयदवकत छदोविEत

छदोविEत हा जयदवाचा थ असन Eयावर हषटाची वविEत आह हा यSतवादA होता

lsquoवराम यSतYरSतrsquo अस हा १ Rया अyयायाpया शवटA Pहणतो नक टक ह वEतनाम थम

जयदवान ^दल अस हमच4 Pहणतो आQण वरहाक हा नक टक हच नाव दतो Eयाअथ= जयदव

हा वरहाVकपव= झाला असावा अस ो वलणकर Pहणतात परत नक टक ह नाव वराहampम^हरान

^दल आह Eयाpया आधी तर जयदव होऊन गला नाहA ना आQण पहा हमच4 हा

lsquoनक टकampमSत जयदवrsquo एवढच Pहणतो याचा अथ नक टक ह नाव थम जयदवान ^दल असा

होऊ शकत नाहA

८ वयPभpछद

lsquoवयPभpछदrsquo हा थ^ह ो हYर दामोदर वलणकर यानीच सPपादन काampशत कला

आह Eयाpया मत हा जन छदशाकार आधीत आधी १० )या शतकात होऊन गला असावा

ाकत जाSत आQण ाकत का)य याpया kfटAन^ह हा थ फार महEEवाचा आह ददवान

हतampलQखताची प^हलA काहA पान गहाळ झाRयान अSतजगती वगाeतील Kचरा आQण कनकभा

(या वEताला तो निदनी Pहणतो) हA दोन वEत वगळRयास चौदा-अ5रA वEतापयतचा सव

वEताचा वEतात नfट झाला आह तथाप यान ^दलRया वषम अधसम आQण सम वEताची

सoया काहA लहान नाहA पढ हमच4ाpया छदोनशासनात आढळणारA कतीतरA नवीन वEत

वयPभpछदात थम पहायला ampमळतात हा वEतल5ण ाकतात सागन नाव^ह ाकतातच दतो

मा त ल5ण Eयाच वEतात रचलल असत जस-

ldquoपछा दोपा चसो महलSत गh स)वपरला

गआरतो ससो हवइ चलण सा ampसहYरणीrdquo (वछ १५६)

या थाचा एक वशष असा आह कn यात वEताची उदाहरण वत छदशाकारान

रचन घातललA नसन ती कवीनी रचलRया ाकत का)यातन SनवडललA असन कोणता Nलोक

कोणाचा ह सा5पान सागतलल आह पपीampलका माला इEया^द िjलfट वEतात SनरSनराzया

कवीनी ampल^हललA पVय पाहन ाकत का)यवचयाची चागलA कRपना यत

वयPभ यSत मानीत नसRयान ज पगलाच अपवाहक वEत यSतkfया भगावतनी

Pहणज ष माक आवतनाच [ - - - ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~

~ ~ - - -] वाटत तच वयPभpया मत पावतनी Pहणज अfटमाक आवतनाच [ - - - ~

~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ - - -] होत पहा

अववाह सOसहावस

फRललावणपसYरअपYरमलपYरप^हअसअल भअणाभोओ

माअOlगअसमणसकवलअवणकमलपसYरअरआमोदो

अpचत पअपरहअमहअर महरअरर इअरवसगीओ

अ)वो कसव ण हरइ मणहर मलअगYरसर^ह ampसहKiexclसो

९ हलायधाची विEत

मतस7जीवनी हA पगलाpया छदसावर हलायधाची विEत आह हलायध हा दहा)या

शतकात होऊन गला असावा lsquoवरतन सPवदित कjकटाrsquo या महाभाfयात आढळणाT या फट

चरणाची समयापSत 7या Nलोकात कलA आह आQण जो Nलोक कमारपालाचा आह अस 5म4

Pहणतो तो Nलोक वरतनवEताच उदाहरण Pहणन हलायधान उOत कला आह

हलायधान काampलदास माघ इEया^द अनक कवीpया थातन उदाहरण ^दलA आहत पण

Eयक उदाहरण कोठन घतलल आह ह जस वयPभ सागतो तस हलायध सागत नाहा बहश हA

Sनवडताना वEताच नाव कोठ तरA-Nलोकात चौयाच चरणात अस न)ह-यत हA एकच गोfट Eयान

ल5ात घतललA ^दसत

छदसाpया मागन काहA शतकानी हलायधान हA विEत ampल^हलA पण मyयतरA जी

नवीन वEत Sनमाण झालA Eयाची परवणी Eयान पगलाpया वEतसहाला जोडलA नाहA 7या

गाथाकरणात ampशशपालवधातील Nलोकावhन सचलRया अSतशाSयनी Sन विमता या दोन

वEताचा समावश आह Eयाच करणात Eयाच का)यातील lsquoकटजाSन वीय ampशQखampभ ampशखरA4rsquo

(ampशश ६७३) या Nलोकावhन सचणाT या lsquoकटजाrsquo वEताचा समावश का नाहA हA शका हलायधाला

यऊ नय याच आNचय वाटत

पगलान जथ यSत सागतला नाहA अशा पfकळ वEतात lsquoइEयाPनाrsquo Pहणन हलायध यSत

सागतो कमारलampलता वEतातच यSतभदाच Pहणन lsquoइद वदनपrsquo ह उदाहरण दऊन lsquoVवा`या

प8चampभNच यSतampमpछितrsquo अस तो Pहणतो वतत पगल जसा यSतभदान मQणगणSनकर

च4ावती माला अस वEतभद करतो तसा वEतभद हलायधान मानन या वEताला Sनराळ नाव

द याची आवNयकता Eयान का Sतपाद नय तसच Mतबोध Eयाpया पYरचयाचा होता कारण

इ4वाची जी तीन उदाहरण हलायध दतो Eयातील प^हल Mतबोधातीलच आह पण Mतबोधकार

ldquoइि4यबाणय वरामा

सा कथनीया चPपकमालाrdquo (Mबो १५)

Pहणन यSत सागत असताना पगलान यSत का सागतला नाहA याचा हलायध वचारच करAत

नाहA ldquoपादतल पोदरगौरrdquo Pहणन ज उदाहरण हलायध दतो Eयात यSत पाळलला नाहA ह एक

कारण अस शकल

१० उEपलाची वविEत

भ उEपल हा दहा)या शतकातच होऊन गला यान बहEस^हतवर जी वविEत ampल^हलA आह

Sतpयात १०३ )या अyयायावरAल टAक त पगलाpया पOतीची सधारणा आढळत वEताच ल5ण

पगलाpयाच पYरभाषन सागतलल आह परत त स Eया वEताचा एक चरण होईल अस रचल

आह जस ldquoलमीYरय तभसजगKदाताrdquo वा ldquo4तपद नभजय कथत ततrdquo या सधारलRया

पOतीची स पढ कदारभा^द छदशाकार आQण मिRलनाथा^द टAकाकार दतात

११ 5म4कत सवEतSतलक

5म4कत सवEतSतलकात बहतक ठळक वEताचाच वचार कला आह तथाप तनमyया

कमारलampलता भजगampशशसता या 54 वEताना आर`भी तो थान दतोच पण या T हव

वEतावषयी तो Pहणतो

rdquoन षसता5र वEत वMाPय Sत सरवती

भगीव मिRलकाबालकampलकाको^टसकटrdquo (5स २२)

ह Eयाच Pहणण मोumlया गमतीन पटत

सवEतSतलकाच तीन वयास आहत प^हRया वयासात ठळक वEताची ल5ण

पगलोjत पOतीन पण अनfटभात ^दलA असन नतर वरचत उदाहरण भरतामाण ^दलA

आहत दसT या वयासात SनरSनरzया वEतात अ5ररचना कशी असावी ह सागतलल आह

आQण गणदोषदशनासाठ SनरSनराzया कवीpया कतीतन Eयान उदाहरण ^दलA आहत तो

वतची^ह चक दाखवायला भीत नाहA तथाप एकदरAन पहाता 5म4ाची हA वचारसरणी

वच आQण Sनराधार वाटत

SतसT या वयासात तो कोणत वEत कोणEया वषयाला वा रसाला योlय होईल ह सागतो

उदाहरणाथ

rdquoसा5पZोधधjकार पर पवी भर5मा

ाववास)यसन मदाZाता वराजतrdquo (5स ३२१)

ह Eयाच Pहणण पटत नाहA या वयासात शवटA कोणत वEत ampल^ह यात कोणाचा हातख डा

होता ह 5म4ान सागतल आह परत ह^ह समाधानकारक वाटत नाहA तो Pहणतो

ldquoसवशा काampलदासय मदाZाता वRगSत

सदNवदमकयव काPबोजतरगागनाrdquo (5स ३३४)

परत काampलदासाच सरस पVयभEव मघदतात तवढ ^दसत आQण रघवशाpया SनरSनराzया

वEतात ampल^हलRया सगाeत ^दसत नाहA अस थोडच आह अजवलाप 7यान वाचला आह तो

काampलदासाला वयोगनीवEत वशष सरसतन पलता आल नाहA अस Pहण शकल काय

१२ नागवमाचा छदोPबध (कानडी)

Qrतशक १००० pया अलAकड पलAकड कनाटकात नागवम नावाpया छदशाकारान

छदोPबध नावाचा थ ampल^हला या थाची डॉ कटलन नागवमन छदस या नावान

आlल-कानडी आविEत काढललA आह Pहसरpया का)यकलाSनधथमालन हा थ

छदोPबध या नावान काampशत कला आह नागवम हा वतपण यSत सागतो रथोOतत तो

सहा)या अ5रानतर यSत सागतो पण वागता वEतात तो तसा यSत सागत नाहA Eयान काहA

वEत नवीन ^दलA आहत अगKचीEया^द Eयान ^दललA काहA वEत छदोनशासनात हमच4 दतो

परत हमच4 Eयाचा नावान उRलख का करAत नाहA कळत नाहA नागवम पगलोjत

गणपOतीचाच उपयोग करतो

१३ हमच4ाच छदोनशासन

छदोनशासन या थात हमचRान वEतजातीचा मोठाच सह कhन ठवला आह हा

सपOतीचाच अवलPब करतो जस ldquoमEनाSय कसampमतलताविRलता चrdquo यगण लागोपाठ

तीनदा यतो Pहणन यकार SतसT या वरान यjत आह कपासन ड ह पाचव Sन च ह सहाव अ5र

आह त)हा ldquoचrdquo न या वEताच यतीन प^हला पाच अ5राचा Sन दसरा सहा अ5राचा अस तकड

पडतात असा बोध होतो सपOतीत असा थोडा Sनराळपणा आQण वEतजाSतसहाचा मोठपणा

या)यSतYरjत छदोनशासनात वशष काहA नाहA हमच4 सामायत वरचत उदाहरण दतो तो

मोठा साहक आह वEताना Eयान ^दलRया नावाहन Sनराळी नाव असRयास ती तो नोदन

ठवतो jवचत सगी ती नाव कोणी ^दलA आहत Eयाची^ह नाव तो दतो अशा रAतीन Eयान

भरत जयदव वयPभ याpया नावाचा उRलख कला आह

दोहाजातीच ल5ण सागताना तो वरहाकामाण मत दतो

१४ कवदपण

कवदपण हा^ह थ ो वलणकर यानीच सPपादन काampशत कला आह या थाचा

कता कोण ह समजत नाहA कवदपणकारान ाकतात वशषत अपश जातीच ववचन कल

आह हा हमच4ाचा उRलख करतो Eया अथ= तो हमच4ाpया मागन होऊन गला असावा Eयान

चतथ उiexclशात काहA वEताच ववचन कल आह वयPभमाण हा वEताची नाव आQण ल5ण

ाकतात दतो ldquoरस^ह Sन^दsup2ा यमनसभला गो ampसहYरणीrdquo अस तो ampशखYरणीच ल5ण दतो

यावhन ल5णस सागताना तो उEपलाच अनकरण कYरतो अस ^दसत

१५ कदारभणीत वEतरEनाकर

छदशाावरAल महEEवाचा आQण टAकाकाराना सपYरचत असा थ Pहटला Pहणज

कदारभणीत वEतरEनाकर हा होय या थाचा रचनाकाल Qrतशक १२०० पव=चा असावा

अस ^दसत (PK Godersquos Date of Vrttaratnakara Annals B O R I XVII PP 398) याच सहा

अyयाय आहत १ Rया अyयायात अ5रगणयSत इEया^दकावषयी ववचन अनfटभ छदात आह

२ T या अyयायात जाSतसiexclश पVयकारावषयी ववचन आह ३ T या अyयायात एका5रA

वEतापासन द डक धhन शसवाशच समवEताची ल5ण उEपलान उOत कलRया सासारoया

सानी सागतलA आहत ४ या अyयायात अधसमवEताची ल5णस ^दलA आहत ५ )या

अyयायात वषमवEत सागतलA असन सहा)या अyयायात तारवषय ववचला आह ाकत

पVयकाराकड कदारभान पण दल5 कल आह हा पगलानयायी आह पण हा पगलाpया

कनकभा आQण वरसदरA या वEताना म8जभाषणी आQण इदवदना Pहणतो आQण

म8जभाषणी Sन इदवदना या नावाची Sनराळीच वEत हमच4ान सागतलA असता^ह

कनकभावEताला म8जभाषणी आQण वरसदरA वEताला इदवदना हAच नाव hढ झालA आहत

अस का)यटAकाथावhन ^दसत पणव आQण प8चचामर याची ल5ण वEतरEनाकरात Sनराळीच

Pहणज ldquoमनौ7गौचSत पणवनामकमrdquo (क ३२२) आQण ldquoजभौ जरौ वदित प8चचामरमrdquo (क

३६७) अशी आढळतात

कदारभ हा मघवतान अनवampसता 4तपदा लमी वीरलampलता समदवलाampसनी सवEता

(विमता) हA वराहampम^हरान ^दललA वEत दत नाहA तसच पगलान ^दलRया वEतापकn

वलाampसनी (सर) ललना तत कातोEपीडा वा^हनी गौरA क^टला (हसNयनी) शलampशखा

अSतशाSयनी ववधया नाराचक विमता आQण शampशवदना हA वEत दत नाहA उप4वा

हषणी वशपपSतत या तीनच वEताची कदारभान ^दललA स उEपलान ^दलRया सासारखी

आहत बहतक स वतपण रचललA ^दसतात

कदारभ वयोगनीवEत दत नाहA आपRया कमारसPभवावरAल टAक त ( ३६ ) ldquoवषम

ससजा गKसम सभरा लोऽथ गKवयोगनीrdquo अस स उOत कhन एका सampसO वEताचा

छदशााpया इSतहासात थम उRलख मिRलनाथान कला आह ह आता सपYरचत झालल

नाव Eयाला कोठन ampमळाल 5म4^ह या वEताला वसरतो हमच4 बोधता आQण ाकत

पगल सदरA अशी SनरSनराळी नाव दतात ह नाव एखाVया दा5णाEय छदशाकारान

^दलल असाव मदारमरदचPपचा कता मा वयोगनी ह नाव योिजतो

वEतरEनाकरावर भरामNवरसन भनारायण या महाराfAय पि डताची टAका आह हA मळ

थाला परक आह भनारायण हा आपRया SतसT या अyयायावरAल टAक त एका वगातील

कदारभान सागतलRया वEताच ववचन झाल कn Eया वगातील नवीन वEताची ल5ण

कदारभाpयाच पOतीन सागतो हA नवीन वEत वEतरEनाकर-पYरampशfटातील Pहणन पYरचत

आहत यापकn बहतकाचा समावश का)यतीथ रामधनभाचाय यानी सPपा^दलRया

छदोम8जरApया आवEतीत कलला आह

१६ ाकत पल

ाकत पल हा वEतरEनाकरानतरचा एक महEEवाचा आQण सपYरचत थ आह याचा

छदसकार पगल याpयाशी काहA सPबध नाहA कोणता^ह पVयकार असो lsquoपगल अस

Pहणतोrsquo Pहणन तो साग याची पOतच पडलA असावी याच दोन पYरpछद असन थम

पYरpछदात जाSतसkश पVयकाराच ववचन असन दसT या पYरpछदात वEतववचन आह हAर हA

जाSत नसन वEत आह पण याचा समावश थम पYरpछदातच कलला आह हा थ

वयPभpछद आQण कवदपण यामाण सववी

ाकतात आह कEयक Nलोकातन हPमीर राजाचा उRलख यतो मवाडpया या रजपत राजाpया

राजवटAचा आरPभ Qrतशक १३०२ मyय झाला असRयामळ ाकत पगलाचा काल १४ )या

शतकाpया माग नता यत नाहA या थात कपरम8जरA नाटकातील काहA Nलोक आहत शाampलनी

वEताला उदाहरण कपरम8जरAतील घतल आह पण lsquoचउरसाrsquo या दampमळ वEताला Eयाच

नाटकातील ldquo^दसबहतसोrdquo ह उदाहरण घतलल नाहA उदाहरण बहश सयमक आहत आQण ती

बहश थकारान वत रचन घातललA नाहAत अस Pहणतात या गोfटA चतनीय आहत

ाकत पगलाची रचना एका लखकाpया हातन झाललA नसल आQण वळोवळी या थात भर

पडत आलA असल अस^ह या थावषयी एक मत आह

उपजातीच चौदा कार कRपन Eयाना नाव ^दललA (ाप २१२१) थम ाकत पगलातच

आढळतात

वEतल5ण सागताना या थात वरहाकाpया पOतीसारoया ाकत पOतीच अवलPब

कलला आह शालर नर4 गीता मालाधर Sनampशपालक इEया^द वEत थम ाकत पगलातच

आढळतात पण आNचयाची गोfट हA कn ampशखYरणी वEताला यात थारा नाहA वतची नवीन नाव

वEताना दऊन घोटाळा वाढव याच काय ाकत पगलान^ह कल आह आQण दोधक Sन

शादलवZnडत या वEताचीच ल5ण पहा एकदा Sनराzया श]दानी सागन Eया वEताना अनZम

बध आQण lsquoसiexclलसाrsquo Pहटल आह ाकत उदाहरण पाहता अतगत यमकावhन यSतववचन

करायच अवNय सचायला हव होत पण त झाल नाहA Eयामळ उदाहरण पाहता 7या मhपकाची

मोडणी ाकत पगलात (ाप २१७५) [- - - - - - - - - - - - - - - - ] अशी

पfटपण ^दसत Eयाच वEताची मोडणी ाकत पगलावर आधारलRया वाणीभषणात [ - - - -

- - - - - - - - - - - -] अशी आढळत

१७ गगादासकत छदोम8जरA

गगादासकत छदोम8जरA हा थ वEतरEनाकरासारखाच सपYरचत आह उVगता

भजगयात मQणगणSनकर शाampलनी Sन Kचरा या वEताची ल5णस गगादासान उEपलावhन

घतललA ^दसतात काहA ल5णस कदारभाचीच घतललA आहत काहA Eयान वत रचललA

आहत क)हा क)हा मळ सात थोडी सधारणा कhन तो त घतो या थाच सहा तबक आहत

याpया सहा)या तबकात तीन गVयकार वQणल आहत हा या थाचा वशष होय

ldquoअकठोरा5र वRपसमास lsquoचणकrsquo वद

तEत वदभरASतथ गVय Vयतर भवत

भव lsquoदEकampलकाrsquoाय समासाय kढा5र

वEतकदशसPबधाद lsquoवतगिधrsquo पनमतमrdquo

यापढAल छदशाावरAल थ फारस महEEवाच नाहAत त ाकत पगल वा वEतरEनाकर

यावर आधारलल ^दसतात दामोदरampमMकत वाणीभषण हा थ ाकत पगलावर आधारलला

आह ाकत पगल यSतवादA नाहA पण ाकत पगलात नसलRया ampशखYरणी वEतात मा

दामोदरampमM यSत सागतो वEतसार छदकौतभ या नावाच थ आहत अस पगलावर

पि डत कदारनाथानी 7या टAपा ^दRया आहत Eयावhन कळत पण ह थ माया अवलोकनात

आलल नाहAत

१८ Mीकfणकवीचा मदारमरदचPप

Qीकणकववरचत मदारमरदचPपpया प^हRया बदत काहA वEत सागतलA आहत

इ4वा उप4वा वशथ हसी इEया^द वEतात हा यSत सागतो यSत नसRयास ती गोfट

मोघम न ठवता lsquoपादमyय यSतन हrsquo अस^ह पfट सागतो मराठत 7याला कामदा वEत

Pहणतात पण 7याpया नावाचा उगम सापडत नाहA Eया वEताला हा मराampलका Pहणतो उदाहरण

फारच थोया वEताची ^दRयामळ म4णदोष हडकन काढण अशjय झाल आह ldquoआदोampलका

ततरगा सायक सायकयSतrdquo (ममच १६) या ल5णात प^हला गण त नसन ज असावा अस

वाटत पण Sनणय कhन _यायला काहA माग नाहA ldquoमो लौ यौ य कसampमतलता भतEवगयSतrdquo

(ममच १८) या ल5णात lsquoलौrsquopया ^ठकाणी lsquoEनौrsquo पा^हज ह अ5रसoयाrdquo यSत आQण मोडणी

yयानात घतRयावना कळत नाहA या अडचणीमळ वNयाीSत चटAगSत बाampलका इEया^द वEताची

रचना नीट समजत नाहA

छदशाावरAल मराठ थ

१९ Sनर8जनमाधवाची सदवEतमjतावलA

Sनर7जनमाधवान सदवEतमjतावलA नावाची जी पितका ampल^हलA आह ती

महाराfकवमाampसकातन काampशत झालA आह Sतच लखन शक १६३० मyय Sतपदला समात

झाRयाच वEतलखकान शवटA थत कhन ठवल आह Sनर7जनमाधव हा वEताला lsquo)यिjतrsquo

Pहणतो आQण lsquoजाSत)यिjतVवयामyय छदशा वhढलrdquo अस सागतो मराठत लगEवभदातीत

जी पVयरचना hढ आह Sतचा वसर Eयाला )हायला नको होता परत एकदरAन पाहता

छदावर ampल^हणाराची विEत वत ^दसतच नाहA नवी नवी नाव द यामyय असल त

वातय )यSयत होई कनकभा वबधया इEया^द वEताना Sनर7जनमाधव मEतहाampसनी

मिRलका हA नाव दतो पण आधार दत नाहA एखाVया दा5णाEय छदशाकाराचा Eयाला

आधार असावा कारण वबधया वEताला नागवम मिRलकामाला Pहणतो आQण

मदारमरदचPपचा कता कfणकव हा मिRलका Pहणतो पण अमतyवSन वEताला

मदारमरदचPपकार मEतभ Pहणत असता^ह Sनर7जनमाधव कRपलSतका ह नाव दतो मधमती

कमला भाampमनी सहदळा () कनकलता मदनसायक हमकला कामकला आQण सधा हA नऊ

वEत तो नवीनच दतो पण आधार सागत नाहA

महाराfसारवतकार Pहणतात ldquoजया कवीपकn Sनर7जनमधव (सदवEत-मjतवलAकर)

रगनाथ कावरAकर (वEतसधाकर) मकद (छदोरEनाकरकार) वल (वVव7जीवनकार)

वगरच ( महाराf सारवताpया १ Rया आवEतीpया शवटA जी थसची ^दलA आह Sतpयात

ाणकत lsquoबावनी छदrsquo आQण गYरधरकत lsquoछदोरामायणrsquo हA दोन थाची नाव अधक

आढळतात) थ हRलA आपणास उपल]ध^ह आहत पण Eया सवाeत न)ह आजampमSतपयत

छदशाावर रचलRया सव मराठ थात छदोम8जरAइतका सदर थ एक^ह नाहArdquo

२० रामच4 दवvाची छदोम8जरA

रामचR जोशी यान छदोम8जरA नावाचा जो वतत थ कला आह तो व रगाचाय

रडी शाी यानी सPपादन काampशत कला आह हा थ रामजोशान न)ह तर रामच4 दवv

यान रचला आह या थात माापVयाचा वचार कलला नाहA वEताची उदाहरण मा सरस

आहत हA उदाहरण रचताना चौया चरणात वEताच नाव तर थत कल आहच परत

गणवाचक वण पVयातील थम चरणात गणार`भी कोणी^ह आजपयत आणन दाखवल नाहAत

ती बकट कामगरA रामच4 दवvान कhन दाखवलA आह यापलAकड या थात वशष काहA

नाहA

२१ वEतदपण

परशराम ताEया गोडबोल याच वEतदपण ह शालय पतक सपYरचतच आह या पतकाची

Qrतशक १८६६ मधलA आविEत (दसरA) मायाजवळ आह छदोम8जरAतन बरAच उदाहरण

वEतदपणात घतलA आहत परशराम ताEयानी^ह वयोगनी वEत ^दल नाहA पण अभग ओवी

घना5रA ^द डी साकn याचा परामश घतला आह कामदा शO कामदा लampलत मदारमाला

आQण अमतyवSन हA नाव थम या थात आढळतात सPदायामाण हA नाव कोठन घतलA

ह सागतल नाहA यथका वभावरA हA वEत थमच यथ भटतात यथका नाव चालल पण

वभावरA नावाच एक वEत हमच4ान पव=च सागतल असRयान त नाव Sनराzया वEतासाठ

योजण चकnच आह वEतदपणकार म^दरावEताला उमा Pहणतात आQण हमकला वEताला म^दरा

Pहणतात सवाइ हA मोघम सvा Eयानी दोन ampभन वEताना लावलA आह ldquoाकत लोक न

जाणच मळ उगच ^हला कथतात सवाईrdquo अस Sनर7जनमाधव Pहणतो त काहA खोट नाहA

सबोध आQण एकमवाVवतीय शालय पतक Pहणनच वEतदपण ह इतक सपYरचत झाल आह

कn सामायत बोलताना छदशाववचन करणाT या कोणEया^ह पतकाला वEतदपण Pहणतात

२२ राजवाडकत मराठ छद

सampसO इSतहाससशोधक वNवनाथ काampशनाथ राजवाड याचा मराठ छद हा Sनबध

वत पतकhपान काampशत झाला आह यात Eयानी चQणका सवाई छपा साकn ^द डी

घना5रA कटाव अभग आQण ओवी या मराठ छदाच ववचन कर याचा यEन कला आह

राजवाड यानी काहA कRपकता दाखवलA असलA तरA Eयाच ववचन साधार सोपपिEतक आQण

Sनणायक वाटत नाहA कामात Sनfकाळजीपणा^ह झाला आह दसT या पYरpछदात चQणकच ज

ल5ण ाकतपगलातील Pहणन द यात आल आह त वतत गगादासाpया छदोम8जरApया

सात)या तबकातील आह सवाई हा श]द फास= असन Eयाचा अथ lsquoसारखाrsquo असा आह ह Eयाच

वधान खर नाहA सवाई हा श]द ाकत पगलात आRयाच त ampल^हतात पण ाकत पlलात हा

श]द नाहA अस ाकत श]दसचीवhन ^दसत तसच शjकरA आQण साकn याचा जोडन ^दलला

सPबध कवळ काRपSनक आह घना5रAचा वचार करताना तो छद लगEवभदातीत आह ह

yयानात न आRयान Eयाच ववचन Sनfकारण पाRहाampळक आQण मलत सदोष झाल आह तथाप

एकदरAन पाहता छदशााpया इSतहासात 7यात वतपणान बO चालव याचा यEन

कर यात आला आह असा हा प^हलाच थ आह

२३ छदोलकार

सा^हEयकसमा8जampल अथवा छदोलकार नावाचा एक थ रा गणश वfण दशपाड

Pहणज Mीगगाधरदास वडकampशवालकर यानी ampलहन Qrतशक १९१२ मyय काampशत कला

आह याpया पवाधाeत छदोववचन असन Eयाला छदोगगाधरA अस नाव लखकान ^दल आह

हा भाग सवतर असन फटाक कटाव लाव या पद इEया^द पVयकाराची पसट ओळख कhन

^दलA आह मराठ थात ह पतक अEयत )यापक आह पVयाला लयबO तची आवNयकता

आह या गोfटAची जाणीव याच थकाराला थम झाललA ^दसत तो Pहणतो ldquoछद अगर वEत

याना ताल व सर याच साहाJय पा^हज असRयान तारान ampसO होणाT या असoय वEतापकn

जी वEत ताल व सर यावर Pहणता यतील Eयाना पVय Pहणाव आQण जी तशी सहसा Pहणता

यणार नाहAत Eयाना गVय Pहणाव ह उEतम मग गVयामyय सरळ असणारA वाjयरचना Eयात

असो वा नसोrdquo (प ६) पण या धोरणान छदशााची पनघटना कर याच काय कल पा^हज ह

Eयाला सचल नाहA या थाला योlय ampसO ampमळाललA नाहA

या इSतहासात आणखी^ह दोन थाचा उRलख कला पा^हज

२४ छदभाकर

छदभाकर हा थ ^हदAत असन तो सा^हEयाचाय रायबहादर जगनाथ साद वलासपर

यानी ampलहन आपRयाच lsquoजगनाथrsquo छापखायात छापन काampशत कला आह Qrतशक १९३१

मyय ampसO झाललA या थाची आविEत हA ७ वी होय यावhन या पतकाpया साराची

कRपना होईल इतर माया पहा यात न आललA कती तरA वEत या थात आहत परत हA

वEत आQण Eयाची नाव कोठन घतलA Eयाची उदाहरण कोणEया थात आहत या गोfटAवषयी

काहAच पfटAकरण नसRयान Eयाचा सह करण उचत वाटल नाहA यानी पYरampशfटात अरबी-

फास= वEताचा वचार कला आह परत बहYर रजझला त हYरगीता Pहणतात ह चकnच आह

हYरगीता ह वEत नाहA ती जाSत आह

२५ रणपगल

वEताचा सवाeत मोठा सह रणछोडभाई उदयराम याpया गजराथी रणपगल या थात

आह Eयानी^ह अरबी-फास= वEताचा समावश आपRया थाpया एका भागात कला आह

थार`भी छदोवषयक थाची एक नाममाला ^दलA आह पण त थ कोणEया भाषतल

आहत कतपत साधार आQण वNवसनीय आहत याची कोठ चचा कललA नाहA वEत दताना

क)हा क)हा अमक थात अमक नाव आह अशी मोघम नोद कलA आह साहकता हा एकच

गण या पतकाचा आह अस Pहणता यईल

छदशााचा हा गRया १५०० हन अधक वषाचा इSतहास पा^हला कn एक कारच

असमाधानच वाटत पVय Pहणज लयबO अ5ररचना होय या मलभत ampसOाताpया जवळ जवळ

यऊन छदशाकार पहा KळलRया मागान जातात छदशााची पनघटना कर याचा यEन

कोणी कYरत नाहA कोणी थोडी वEत दतो कोणी पfकळ वEत दतो ल5ण साग याची कोणी

कावलPबी पOत घतो तर कोणी वampशfट पYरभाषा Sनमाण कhन Eया भाषन सागतो यापलAकड

Eयाpया कतीत भद नाहA कोणी दसT यानी रचललA उदाहरण दतात कोणी वत रचन ती

घालतात पण वामयाच मथन कhन छदकार कस पYरणत होत आल याच ववचन कोणी

करAत नाहA आधार द याची बO तर कोणालाच होत नाहA 7या सामीवhन एखादा ampसOात

ठरवायचा वा दसT याचा ampसOात पारखायचा तीच पढ नसRयान Eया ampसOाताची चचा होऊ शकत

नाहA

२६ छदोरचना

तत थान वर दाखवलRया उणीवा दर कर याचा यEन कलला आह पVयरचना हA

वEतजाSतछदवhप अशी वध आह ह मी शोधन वतारान दाखवन ^दल आह आQण पVय

Pहणज लयबO अ5ररचना होय हा छदोलकारकारास थम सापडलला पण मला^ह वतपण

सचलला ampसOात मी सव लावन दाखवला आह यासाठ पVयाच पावतनी अlयावतनी

भगावतनी आQण हरावतनी अस चार भद किRप यात आल आहत वEतकरणी ाचीन

छदशाकारानी ^दलRया वEताचा आQण ल5णसाचा या थात समावश आQण उRलख

कलला असन Eयाच वग=करण ाचीन पOतीन अ5रसoयमाण न कYरता मोडणीpया

साPयामाण अampभनव पOतीन कलल आह नावाचा माजलला घोटाळअ जवळ जवळ नाहAसा कला

असन वामयाच मथन कhन वEताची ाचीन आQण दampमळ अशी उदाहरण दाखवन ^दलA

आहत या मथनात जी वEत नामSनदशान ampसO न)हती पण योगhपान आढळलA Eयाचा पण

परामश घतला आह

जाSतवषयक आQण छदोवषयक चचा करणारA करण हA सववी वसशोधत आQण

वरचत आहत

जथ जथ आधार सापडला तथ तथ तो ^दला आह आधार गावला नाहA तथ तस पfट

सागन टाकल आह Eयामळ 7याना माझी वचारसरणी पटत नसल Eयाना सOा सारA सामी

अ`यासासाठ उपल]ध कhन ठवलA आह माया हातन झाल त मी कल आह कनड कव

लमीश याpया जampमनीभारताची रचना मला वाचन पहाता गVयवhप वाटलA परत ऐकन पाहता

ती जाSतवhप असन तीत रगणाची आवतन आहत अशा काहA चका या थात होऊन गRया

असतील पाठमागन यणार छदशाv असल दोष काढन टाकतील आQण vानात अधक भर

घालतील कालामाणच शा अनत आह तो अत पाह याची आशा मEयाला कशाला

नाम lsquoमाधव जampलयनrsquo रचSन जो का)य मराठ नवा

सा^हEयी पटवधनVवजकल oयाSतत पोचवी

फास=कोश^ह ऐSतहाampसक रची अन Eयाचया मागनी

तो छदोरचना रचSन वनय दावी जनाना गणी

समा9त

Page 3: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 4: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 5: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 6: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 7: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 8: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 9: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 10: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 11: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 12: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 13: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 14: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 15: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 16: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 17: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 18: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 19: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 20: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 21: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 22: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 23: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 24: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 25: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 26: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 27: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 28: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 29: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 30: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 31: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 32: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 33: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 34: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 35: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 36: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 37: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 38: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 39: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 40: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 41: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 42: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 43: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 44: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 45: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 46: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 47: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 48: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 49: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 50: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 51: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 52: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 53: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 54: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 55: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 56: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 57: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 58: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 59: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 60: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 61: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 62: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 63: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 64: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 65: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 66: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 67: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 68: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 69: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 70: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 71: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 72: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 73: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 74: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 75: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 76: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 77: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 78: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 79: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 80: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 81: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 82: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 83: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 84: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 85: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 86: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 87: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 88: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 89: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 90: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 91: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 92: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 93: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 94: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 95: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 96: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 97: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 98: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 99: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 100: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 101: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 102: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 103: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 104: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 105: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 106: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 107: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 108: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 109: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 110: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 111: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 112: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 113: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 114: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 115: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 116: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 117: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 118: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 119: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 120: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 121: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 122: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 123: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 124: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 125: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 126: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 127: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 128: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 129: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 130: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 131: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 132: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 133: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 134: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 135: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 136: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 137: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 138: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 139: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 140: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 141: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 142: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 143: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 144: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 145: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 146: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 147: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 148: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 149: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 150: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 151: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 152: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 153: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 154: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 155: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 156: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 157: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 158: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 159: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 160: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 161: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 162: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 163: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 164: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 165: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 166: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 167: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 168: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 169: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 170: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 171: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 172: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 173: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 174: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 175: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 176: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 177: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 178: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 179: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 180: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 181: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 182: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 183: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 184: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 185: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 186: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 187: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 188: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 189: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 190: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 191: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 192: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 193: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 194: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 195: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 196: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 197: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 198: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 199: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 200: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 201: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 202: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 203: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 204: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 205: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 206: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 207: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 208: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 209: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 210: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 211: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 212: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 213: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 214: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 215: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 216: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 217: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 218: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 219: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 220: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 221: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 222: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 223: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 224: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 225: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 226: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 227: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 228: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 229: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 230: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 231: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 232: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 233: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 234: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 235: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 236: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 237: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 238: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 239: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 240: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 241: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 242: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 243: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 244: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 245: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 246: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 247: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 248: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 249: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 250: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 251: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 252: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 253: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 254: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 255: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 256: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 257: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 258: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 259: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 260: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 261: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 262: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 263: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 264: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 265: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 266: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 267: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 268: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 269: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 270: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 271: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 272: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 273: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 274: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 275: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 276: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 277: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 278: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 279: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 280: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 281: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 282: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 283: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 284: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 285: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 286: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 287: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 288: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 289: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 290: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 291: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 292: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 293: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 294: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 295: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 296: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 297: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 298: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 299: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 300: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 301: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 302: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 303: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 304: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 305: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 306: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 307: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 308: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 309: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 310: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 311: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 312: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 313: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 314: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 315: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 316: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 317: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 318: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 319: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 320: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 321: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 322: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 323: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 324: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 325: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 326: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 327: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 328: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 329: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 330: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 331: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 332: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 333: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 334: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 335: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 336: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 337: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 338: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 339: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 340: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 341: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 342: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 343: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 344: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 345: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 346: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 347: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 348: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 349: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 350: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 351: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 352: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 353: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 354: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 355: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 356: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 357: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 358: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 359: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 360: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 361: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 362: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 363: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 364: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 365: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 366: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 367: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 368: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 369: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 370: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 371: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 372: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 373: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 374: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 375: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 376: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 377: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 378: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 379: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 380: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 381: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 382: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 383: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 384: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 385: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 386: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 387: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 388: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 389: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 390: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 391: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 392: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 393: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 394: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 395: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 396: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 397: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 398: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 399: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 400: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 401: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 402: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 403: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 404: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 405: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 406: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 407: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 408: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 409: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 410: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 411: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 412: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 413: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 414: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 415: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 416: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 417: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 418: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 419: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 420: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 421: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 422: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 423: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 424: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 425: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 426: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 427: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 428: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 429: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 430: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 431: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 432: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 433: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 434: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 435: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 436: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 437: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 438: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 439: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 440: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 441: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 442: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 443: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 444: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 445: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 446: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 447: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 448: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 449: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 450: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 451: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 452: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 453: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 454: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 455: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 456: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 457: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 458: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 459: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 460: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 461: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 462: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 463: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 464: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 465: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 466: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 467: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 468: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 469: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 470: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 471: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 472: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 473: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 474: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 475: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 476: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 477: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 478: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 479: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 480: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 481: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 482: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 483: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 484: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 485: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 486: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 487: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 488: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 489: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 490: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 491: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 492: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 493: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 494: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 495: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 496: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 497: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 498: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 499: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 500: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 501: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 502: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 503: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 504: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 505: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 506: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 507: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 508: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 509: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 510: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 511: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 512: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 513: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake
Page 514: Chhando Rachana Part 1 Page 1-250-1 - Marathi Pustake