Chaimerden Том 06

Шы�армалары. Алтыншы том

1

Алматы2014

ЕРБОЛШАЙМЕРДЕН°ЛЫ

ШЫ�АРМАЛАРЫ

Алтыншы том

УДК 821.512.122ББК 84(5Қаз)Ш 34

ISBN 978-601-7472-68-9 – (Т. 6)ISBN 978-601-7472-19-1

УДК 821.512.122ББК 84(5Қаз)

© Шаймерденұлы Е., 2014 © «Қазақ энциклопедиясы», 2014

Ербол Шаймерденұлы. Шығармалары. – Алматы: «Қазақ энциклопедиясы», 2014. ISBN 978-601-7472-19-1

Т. 6. – 272 бет. + 48 бет түрлі түсті суретті жапсырма. Қазақ, орыс тілдерінде. ISBN 978-601-7472-68-9

Ш 34

Қазақстан Республикасы Мəдениет министрлігі

«Əдебиеттің əлеуметтік маңызды түрлерін басып шығару» бағдарламасы бойынша шығарылды

Ербол Шаймерденұлы Шығармалар жинағының алтыншы томына енген мақалалар мен көсем сөздер, түрлі жиындар мен конференцияларда, ресми шара-ларда сөйленген сөздер мен жасалған баяндамалар, ғылыми-көпшілік талдаулар автордың атқарған қызметтеріне орай тəуелсіздік жылдарында шешуге тура келген мəселелерге қатысты көзқарастарын танытады. Мемлекет басшысының баспасөз хатшысы, Парламенттің баспасөз қызметінің жетекшісі, Мəдениет жəне ақпарат министрлігі департаментінің директоры, комитетінің төрағасы бола жүріп, ұлы өзгерістер кезеңін көзбен көруші ғана емес, солардың тікелей қатысушысы ретіндегі жан тебіренісі мен күйзелісін жұртшылық алдына жайып салады. Кітап еліміздің тарихын білгісі келетін, тəуелсіз даму кезеңінде қоғамда шешімін тапқан мəселелердің жай күйіне қаныққысы келетін оқырман қауымға арналған.

3

ҰЛТТЫҢ ҰЛЫ МҰРАТЫ

Өмірден ертелеу кеткен Ербол Шаймерденов ініміздің «Ұлт-тың ұлы мұраты» деп аталатын кітабын «əттең дүние-ай» де-ген ауыр сезім жетегінде отырып қарап шықтым. Бұл жинаққа енгізілген мақалалар публицистика, сұхбат, ресми сөз, ғылыми-практикалық конференцияларда жасалған баяндамалар, талдау тақырыптары бойынша жүйеге салынып берілген екен. «Əттеген-ай» деп отырғаным, ел қызметіне жарарлық еңбек етіп жүрген Ербол тектес азаматтардың дүниеден оқыс кетіп жатуына байла-нысты туындаған өксік қой. Кешегі Ақселеу, Фариза, Тұманбай, Қадырлар қазасындай жүрекке салмақ түсіріп кеткен өкінішті өлімнің бірі осы Ерболдың дүниеден ерте кетуі болды. Менің түсінігімше, ол өз ісіне адал, аса мейірімді де сыпайы жігіт бола-тын. «Қазақ» сөзін айрықша қадірлейтін сезімнің ақыны еді.

Осы кітабын қарап отырып, ел басынан, өз басымнан кешкен түрлі оқиғалар тізбектеліп көз алдымнан өтіп жатқандай бол-ды. Əсіресе өткен ХХ ғасыр сексенінші жылдарының екінші жартысында Қазақстанды ғана емес, кешегі Кеңес өкіметін дүр сілкіндірген қазақ жастарының 1986 жылғы көтерілісінен былайғы кезеңдерде қазақ баласының ұлттық санасында ру-хани өрлеу кескіні белең ала бастады. Кеңестік дəуірдің іргесі соншалықты мықты еместігіне көз жетті. Еркіндікті аңсаған қазақ жастарының бейбіт шеруі еркін ойлы азаматтардың жү-регіне от тастады. Ұлттық намыс оянып, тəуелсіздік таңына же-телеген жігерлі іс-əрекеттер қарқыны күшейді. Отбасы, ошақ қасындық қауқары ғана қалған ана тіліміздің тағдыры үлкенді де, кішіні де толғандыра түсті. Бұл мəселеге ғалымдар мен жа-зушы-қаламгерлерге иек артқан қарапайым халықпен бірге мем-лекет қызметіндегілердің арасындағы ел, ұлт тағдыры мен тіл тағдырына жаны ауыратын қайраткерлер де үн қоса түсті. Бүкіл халықтың ояну дəуірі еді бұл кезең.

Тіл тағдырын қозғап, алқаға салған Ұлттық Ғылым акаде-миясы Тіл білімі институтының академик Ə.Қайдар бастаған

Ербол ШАЙМЕРДЕН�ЛЫ

4

ғалымдары болатын. Бұған Қазақстан Жазушылар одағы қосыл-ды. Олар қазақ баспасөзі мен қазақ радио, телеарналарын пай-далана отырып, Қазақ елінде қазақ тілі мемлекеттік тіл болмай, ұлт тағдыры оңалмайды деген идеяны насихаттаумен болды. Бұл идеяны бүкіл халық болып қолдады. Ақырында тиісті өкімет орындары да, Парламент те қуаттап, нəтижесінде Қазақ КСР-інің Тілдер туралы Заңы қабылданып, қазақ тілі мемлекеттік тіл болып жарияланды. Бұл тіл күрескерлерінің ғана емес, ұлт мүддесін өз мүддесінен жоғары қоятын барлық қазақтардың, қазақстандықтардың тұңғыш жеңісі еді. Бірінен бірі туындап жататын заңдылыққа орай, сол 1989 жылдың заң қабылданған қыркүйек айынан кейін іле-шала қазан айында республикалық «Қазақ тілі» қоғамы құрылды. Аталған ұйым бұрын-соңды та-рихымызда болмаған болмысы бөлек бұқаралық ұйымға айнал-ды. Академик Əбдуəли Қайдар басқарған бұл қоғамдық ұйым бүкіл тіл жанашырларының басын біріктіріп, жергілікті бөлімдер арқылы Тіл туралы Заң талаптарының орындалуын қадағалады. Ондаған жылдар бойы аяқасты болып тапталған ұлттық рух пен ұлттық сананы оятып қана қоймай, оны бекіте түсті.

Республикалық «Қазақ тілі» қоғамының нақты шаруалары-мен түбегейлі айналыса келе, бұл сияқты қоғамдық ұйымның ел санасын оята білгенімен ресми мекемелердегі тіл заңының орындалу барысын қадағалап тексере алатын құзіреті шама-лы екеніне көзіміз жеткен соң, кеңесе келе Тіл комитеті сияқты мемлекеттік мекеменің қажеттігін сезіне бастадық. Сөйтіп, рес-публикалық «Қазақ тілі» қоғамының 2-құрылтайында Тіл ту-ралы Заң шарттарының ресми мекемелерде орындалу барысын тікелей тексеретін құзіреті бар мемлекеттік мекеме қажеттігін ай-тып мəселе көтердік. Біздің бұл ұсынысымызды Елбасы қолдады. Нəтижесінде Тіл комитеті құрылды. Үкімет тарапынан да, бұқара тарапынан да күтілген келесі бір игі шараның бірі осы болды. Бір жағынан Халықаралық ұйым, екінші жағынан Тіл комитеті болып мемлекеттік тіліміздің мəртебесін жетілдіре түсеміз де-ген арманымыз орындалғандай болған. Алғашында бұл үмітіміз ақталғандай да еді. Дегенмен, ортақ істі өзара бірлесіп атқару ба-рысында үйлесімді тірліктің отын маздата алмадық.


5

Шамасы, бұл екі ұйым арасында бірлесе қимылдаудан гөрі өзімшілдік белең алған кездер де кездесті. Осы келеңсіз жайттың тігісін жатқызуға атсалысқан жанның бірі Ербол Шаймерденов еді. Ол «Қазақ тілі» қоғамының да, Тіл комитетінің де қалай дүниеге келгенін жəне қандай мақсат көздейтінін жақсы білетін. Жəне мемлекеттік тіл мəртебесін қалыптастырудың амал, тəсіл-дерін бірлесе қарастыруға құмбыл болатын.

Мына кітапты оқи отырып, оның мемлекеттік тіл мəселе-сін қолдану мен дамытуға байланысты айтқан ойлары мен пікірлеріне тəнті болып отырмын. Бұған енген мақалаларының қай-қайсысы да кезеңнің мəселелерін қозғайды. Сонымен бірге, мемлекетіміздің тілге байланысты ұстанған бағыт-бағдарының шежіресі іспетті дүниелер.

Бісміллə сөз президенттік билік салтанаты немесе инаугура-ция рəсімінің өткені мен бүгіні туралы тарихи баян деген атпен басталады. Елдің елдігі танылатын осынау ерекше жұлдызды сəттеріне куə болған жанның бұл баянын ынтамен оқисыз. Мұндай бақытты сəттерді басынан кешкен АҚШ, Түркия, Фран-ция, Грекия, Италия, Ирландия, Англия, Ресей, Ватикан, Индоне-зия президенттерінің салтанатты сəттерін баяндай келіп, автор Қазақстандағы алғашқы президенттік инаугурация 1991 жыл-дың 10 желтоқсанында Алматыда Республика сарайында өткенін баяндайды. Бұл өтпелі кезең еді. Елбасы Конституцияның ескі нұсқасына қолын қойып тұрып ант берді. Төрде Қазақ КСР-інің мемлекеттік рəміздері ілулі тұрды. Бір ерекшелігі – ұлттық дəстүрге орай халық ақыны Шəкір Ыбыраев қарт өлеңмен бата берді.

Екінші президенттік инаугурация 1999 жылы Астана қала-сында Конгресс-Холл сарайында ұйымдастырылды. Президент ақ киіздің үстінде тұрып ант берді.

Бұл жолғы президенттік инаугурацияның біраз ерекшелік-терінің болғанын автор атап көрсетеді. Мұның танымдық сипаты айрықша. Əсіресе, ресми рəсімге қатысты «жеті анықтың» басын атап айтуы əрбір жүрекке мақтаныш сезімін ұялатады.

Еліміздің тəуелсіздігін айшықтап тұратын «Елбасы жəне Ел рəміздері» деген бөліктегі ойлар еріксіз назар аудартады. Тəуелсіз


6

еліміздің рəміздерінің ұлттық болмысы анық əрі айшықты бо-луын Елбасы қатты қадағалап отырғаны туралы Ерболдың мына дерек-мысалын еске ала отырған жөн. Бұл Тудағы күн бейнесіне қатысты дауға орай айтылған пікір болса керек: «Күн шығыстан шығады ғой. Біз – Тянь-Шань тауының етегінде, əлем-нің күншығысында орналасқан мемлекетпіз. Қанатты қыран, бүркіт болса – ол да ұлттық нышанымызға жатады, ешқандай да жаугершілік пиғыл білдірмейді.

Бұл белгілердің бəрінің астарын, рəміздік мəн-мəнісін біз өз балаларымыз бен немерелерімізге де ешбір қысылмай, еркін түсіндіріп бере аламыз. Біз күн нұрын төккен, көк аспанның астында бейбіт өмір сүріп жатырмыз, береке-бірлікті қалаймыз – туымыздың бірыңғай бір түсті болуы да содан дегендей, мы-салы»,.. деп тебіренгені менің əлі есімде»,- деп еске алады Ербол Шаймерденов.

Сондай-ақ, тəуелсіздіктің тұңғыш рəміздерін қабылдау кезін-дегі Елбасының мемлекеттік тілге, қазақ тіліне, қазақ тіліндегі терминдерді кең қолдануға деген ерекше ілтипатты көзқарасын танытатын мысалдар да жеткілікті. Тұсаукесер сəтінде сөйлейтін сөзінің жобасын əзірлеп жатқан тұстағы «герб», «гимн», «сим-вол» деп жазылған жерлерді Елбасының өз қолымен «елтаңба», «əнұран», «нышан, рəміз» деп түзеткені бұл күнде тарих еншісінде. Осы бір тарихи сəттердің шежірешісі болатынын ол кезде Ербол ойламаған да шығар. Алайда тұңғыш мемлекеттік рəміздерді əзірлеу барысы жайында Елбасыға əлденеше рет ха-барлама жасап, тікелей тапсырмаларын орындауына орай, оған Тутану (вексиология) жəне Елтаңбатану (геральдика) салаларына қатысты сан түрлі арнаулы əдебиеттермен танысуға тура келген. Ел тарихы жөніндегі жүздеген ғылыми, ғылыми-көпшілік жəне əдеби шығармаларды парақтаған. Мұның бəрі тиянақты ізденіс нəтижесінде еліміздің тарихи шежіресін айшықтайтын құнды дүниелер болып шықты. Кейін тұңғыш рəміздер қабылданған 4 маусым күнін Елбасымыз өз Жарлығымен «Мемлекеттік рəміздер күні» ретінде айтулы мерекелі даталар қатарына қосты.

«Ойтамызық» деген бөлімде Елбасының «Егемен Қазақстан» газетінде жарияланған «Жадымызда жатталсын, татулық дəйім сақталсын» деген еңбегіндегі тіл саясатына байланысты ойлары-


7

на талдау жасауға тырысады. Онда Н.Ə.Назарбаев мемлекеттік тілдің қиын да күрделі тағдыры, оның отарлау жəне тоталитарлық жүйе саясаттары жағдайында көрген тəлкегіне тиісті саяси баға береді. Мемлекеттік тілді шын мəнінде өз мəртебесіне жеткізу туралы толғанады. Қараңыз: «Қазақтар болса, екі тілді де қатар меңгерген. Сондықтан да басқа халықтардың мемлекеттік тіл ретінде қазақ тілін меңгергені игі. Мұның өзі өзара түсіністікке бастайтын жол»,- дейді. Тағы бір тұста «...бүгін біз орыс тілінің, айталық, сот ісінде пайдаланылатынына 100 процент кепілдік бере аламыз. Ал қазақ тіліне мен мұндай кепілдік бере алмаймын. Өйткені «...əзірге судьялар легінің едəуір бөлігінің өзі мемлекет-тік тілді білмейді». Ербол Шаймерденов Елбасының мына бір ке-сек ойын да тілге тиек етеді. «Қазақ тілінің қайтадан өмірге ора-луы – мемлекеттік қызметте де, өндірісте де, ғылымда да, білім беруде де дəл орыс тілінше қолданылуы үшін қолдан келгеннің бəрін істеу қажет. Бұл үшін мемлекет барлық жағдайды жасауға тиіс».

1997 жылы 11 шілдеде қабылданған Қазақстан Республи-касындағы Тіл туралы Заңды жүзеге асыру əлгі мақсатқа апара-тын басты жол екенін мемлекеттік тілге байланысты басқосулар, конференция, жиындардың бəрінде айтудан жалықпайтын Ер-болды көреміз. Оның осы бағыттағы ойларына қосылмауға амал жоқ. Ол Елбасының осы айтқандарын арқалана отырып, бүгінгі іс-қимылды ертеңгі даму мұраттарымен ұштастыра жүргізбесе бол-майтынын атап көрсетеді. Сөйтіп, қазақ тілі келешегіне тікелей қатысты мəселелер ретінде білім, ғылым, тіпті, мемлекеттік қыз-мет саласындағы жаппай автоматтандыру, компьютерлендірудің ескеріле бермейтінін көлденең тартады. Шынында, Ербол айт-қандай, ана тілімізді таққа отырғыздық, үлкен лауазым əпердік деп тоқмейілсуге болмайды. Қайта бүкіл түркі дүниесіндегі ең өміршең, ең қуатты тілді елдігіміздің, тəуелсіздігіміздің тірегі ретінде толық пайдалана алмай отырғанымызға өкініш білдіреді.

Мемлекеттік тілдің өзінің мəртебесіне сай толыққанды қызмет атқаруы ұлттық терминологияның дамуына тікелей байланысты. Бұл – өте өзекті мəселе. 2000 жылғы 21 желтоқсанда Астана-да өткен «Терминология: теория жəне тəжірибе» атты дөңгелек үстелде Тіл комитетінде жасалған іс-əрекеттерді баяндай келе, ол


8

кейбір ақпарат құралдары мен баспалар қалыптасқан қағидаларды ескермей, түрлі авторлар қолынан шыққан жəне Мемтерминком-да қаралып, бекітілмеген терминдер мен атауларды, сөздіктерді өз беттерінше бастыра беретін болғаны істі жүйесіздікке же-телеп бара жатқанына өкініш білдіреді. Ендеше, терминжасам мамандарының ана тілін заманға сай сөз қолданыспен қамтама-сыз етуі қажеттігін дұрыс меңзейді.

Мемлекеттік тілді дамытуда компьютерлендіру ісінің де орны ерекше. «Мемлекеттік тіл жəне компьютер» деген тақырыпта республикалық семинар өткізіліп, онда осы мəселенің жай-жап-сары жан-жақты талданған. Ербол Шаймерденовтің «Тіл рефор-масының тағдырын ащы-тұщы телегей-теңіз сөз емес, тегеурінді іс шешеді» дейтін сұхбаты осы мəселелерді саралауға арналған. Əсіресе, мемлекеттік тіл тағдыры шешілетін жер – ең алды-мен балабақша, мектеп жəне ЖОО-лар екені даусыз. Сондықтан ұстаздар жауапкершілігінің жөні бөлек. Бұл, шын мəнінде, тіл майданының басты тұлғалары.

Əлемнің 40 шақты еліне тағдыр тəлкегіне байланысты тары-дай шашылып кеткен қазақтардың ұлттық тұтастығын сақтау да өзекті мəселенің бірі. Əралуан жазуды қолданып жүрген олар түгілі, Қазақстанның өзі 20-30 жылдың ішінде үш жазу алмастырды. Мұның өзі халық қалауымен емес, орыстанды-ру саясатының жымысқы əрекетіне байланысты болған нəрсе. Кеңес өкіметі туысқан түркі халықтарының əліпбилерін əртүр-лі түзіп, олардың тілдік туысқандығы мен тұтастығына сызат түсірді. Осы мəселелер жөнінде толғана келіп, Е.Шаймерденов «Шалқар» тілшісінің сауалына: «Тілге деген мемлекеттік саясат бар, көзқарас түзу, Ата Заңымыз бен Тіл туралы Заң қазақ тіліне жол ашып берді. Бірақ бəрібір оның қолданылу аясы қазір ресми тілден əлдеқайда тар болып отыр… Қазақ халқы саны жағынан өз республикамыздың көлемінде басым көпшілік дəрежесіне жеткен кезде қазақ тілінің де айы оңынан туатын болады!»,- деп жауап береді. Қазір, Құдайға шүкір, халық саны жағынан ойлаған меже-ден де аса бастадық. Ендеше, мемлекеттік тіл мəртебесіне байла-нысты іс-əрекеттер қарқын ала бастағанын байқауға болады.

ХІХ ғасырдың аяғында жүргізілген санақ бойынша, Қазақ-станда негізінен біртекті тілдік орта қалыптасқан болатын.


9

Жергілікті ұлт – қазақтардың үлес салмағы 81,1%-ды құраса, орыстардың үлес салмағы 11% ғана еді. Қазақ тілі бұл кезде қо-ғам қажеттіліктерін толық өтеп тұрды. Сібір тарихының білгірі Я.Ядринцевтің бір сөзі еске түседі. «Əскер тұрған жердің шетінде, бекет бойында казактар өз тілдерін ұмытты десе де болады, ұдайы қырғызша (қазақша) сөйлеседі. Қырғыздармен (қазақтармен) жиі араласқандықтан, бұл тіл, тіпті, олардың үй-тұрмысына да дендеп еніп алды. Стансаларда казак бикеші, казак шенеунігінің қызы, өз қызметшісіне қырғызша (қазақша) бұй-рық беріп тұрғанын жиі кездестіруге болады. Омбыда бізге қыр қазақтарының ортасы-нан келген бір казак шенеунігін көрсетті, ол істің жайын орысша баяндай алмай, орта жолда ұмытып қалып, ары қарай қырғызша (қазақша) жалғастыруға мəжбүр болыпты». Ал Шоқанның досы Г.Н.Потанин: «...тіпті, бүкіл тұрғындар қырғыз тілінде (қазақ тілінде) сөйлейді десе де болады» деп жазады.

Яғни, біздің қазақ тілі ХІХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың басында өзінің қоғамдық-əлеуметтік, тіпті, мемлекеттік қызме-тін толық атқарған. Қазақша білу – патша шенеунігіне қойылатын қатаң талаптар қатарына жатқызылған.

Отарлау əкімшілігінің басшысы Əскер министрі А.Ф.Реди-герге жазылған хатында байырғы тұрғындар тілін оқып-үйрену-ге мүмкіндік беретін нақты шаралар ұсынады: «Əкімшіліктің барлық лауазымды қызметкерлері, уезд басшыларына дейін жер-гілікті тілді білуі керек; өз аймағының тілін бастапқы деңгейде меңгеруге – бір жыл бөлінеді; тіл білу деңгейі – аудармашыларды бақылай алатын болу керек; тілді білу деңгейін одан əрі көтеріп, жетік үйрену үшін əкімшіліктің лауазымды қызметкерлеріне тағы бір жыл қосып беріледі; бұл талап орындалмаған жағдайда лауазым иелерін далалық аймаққа қызмет бабында көтеру тоқ-татылсын, тіпті, оларды іске жарамсыз деп қызметінен босатуға дейін бару керек», делінген.

Есесіне большевиктер басқаша іс-əрекеттер жасады. «Жарқын болашаққа жалғыз тілмен баруымыз керек» деген тəрізді «кере-мет пайымдаулар» ғылыми жаңалық ретінде жарнамаланды. Бұл идея жүйелі жүргізілді.

Əрқилы қаулылар шықты. «Қызыл» миграция, əлденеше əліп-би өзгерту, білім мен тəрбие саласын орыстандыру, сөйтіп, бір


10

тілдің үстемдігін жүргізу шаралары ерекше шапшаңдықпен іске асырылды. «Қазақтың əдеби тілі жалпы-халықтық тіл негізінде Қазан төңкерісінен кейін ғана пайда болды» деген пікірді жа-рыса жазатын жағдайға жеттік. Осындай қисынсыз саясатты ұрандатқан қаулы, қарарлар, шаралардың түр-түрі туралы Ербол ұсынған жазбада сараланады. Оның ұлттық ұғымды сезінуі мен патриоттық ой-санасына риза болып отырасыз.

1938 жылдың сəуір (5, 12, 13) айында Қазақ КСР ОАК қазақ тілін қолданыстан шығаратын үш бірдей қаулы қабылдапты. Соңғы қаулы (№61) «Ұлттық мектептерді қайта құру тура-лы» деп аталған. Соған сəйкес Қазақстандағы ұлттық мектеп-тер «Буржуазиялық-ұлттық идеологияның ошағы, балаларды Кеңес өкіметіне қарсы тəрбиелейтін мекеме» деп танылып, түгел таратылған. Неміс, кəріс, дүнген, түрік, болгар, татар мектептері де солай жабылған.

Осындай жағдайда қазақ тілінің қалай мүлде жойылмай қал-ғанына таң қаласың. Осы тектес күйініш пен сүйініштің біразы-на ұлы Ахмет Байтұрсынұлына арналған конференцияда Ербол-дың айтқандарынан тұщынып отырасыз. Шынында, Ахаң сияқты алыптар төңірегіне шоғырланған арыстарымыздың жойқын іс-əрекеттері болмаса, біз осынау жарқын күндерге жетер ме едік деген жүрек суылдатар үрейден үзіле жаздайтының хақ.

Бірақ Ахаң бастаған зиялылардың ұлы шоғыры да көп ұзамай, Голощекин жендеттерінің құрбанына айналды. Жүрек сыздата отырып жазылған мына ауыр жолдарды ары қарай оқи беру, тіпті, ауыр.

ХХІ ғасырда өз тілінде сөйлейтін мемлекеттер қатарына қосылған Тəуелсіз Қазақстанда атқаралып жатқан игі шараларға асыққандай оймен жарқын күндердің қам-қарекетін сөз ете бас-тайды Е.Шаймерденов. Ол төл тілімізді шын мəнінде толық-қанды мемлекеттік тілге айналдыруды ұлттың ұлы мұраты деп есептейді. Осыған сендіреді. Атқарылып жатқан жұмыстар бары-сы осындай ойға жетелейді.

Өмірзақ АЙТБАЙҰЛЫ,ҚР ҰҒА-ның академигі


11

°ЛТТЫ�°ЛЫ М°РАТЫ

публицистикамақала сұхбат

ресми сөз ғылыми-практикалық

конференцияларда, көпшілік шараларда жасалған

баяндамаларталдау


12

ПРЕЗИДЕНТТІК БИЛІК САЛТАНАТЫнемесе инаугурация рəсімінің

өткені мен бүгіні туралы тарихи баян

Адамзат тарихының көне қайнарларынан бастау алып, бүгінге жеткен дəстүрлердің бірі – ел билігінің тізгінін қолға ұстаған елтұтқалардың ант беру рəсімі. Бұл қоғамдық санада билікке киелі сипат беріліп, билік иесіне елдің иесі ретінде қарау көзқарасы орнығуына орай дүниеге келген. Жаратқанға жалбарыну (қазіргі кезде Құранға, Інжілге қол қойып тұрып ант беру салтында көрі-ніс тапқан), халыққа ант беру (қазіргі кезде Конституцияға қол қою жəне Парламент алдында ант беру салтында көрініс тапқан) арқылы билеу құқына ие болғандар өз мойындарына айрықша жауапкершілік алып отырғандықтарын, қашан да тек ел мүддесіне қызмет ететіндіктерін білдіреді.

Бұл рəсім – ел мен Елбасы арасындағы қоғамдық келісім-шарт-ты əйгілеу іспеттес. Осыған орай əдетте салтанатты жағдайда өтіп, тарихи оқиғалар қатарына қосылады. Елдің елдігі танылатын ерекше жұлдызды сағаттардың бірі саналады. Ұзақ тарих көшінде түрлі даму кезеңдерінен өтіп, əр халықтың этно-мəдени болмысы-на тəн ерекшеліктермен əдіптелген саяси салт-жораларға айналған.

Президент инаугурациясы – солардың бірі. ХVІІІ ғасырда дү-ниеге келген бұл саяси термин латын тілінен аударғанда «тұсау-кесер», «қызметке кірісу» деген ұғымдармен астасып жатыр. Елбасын ұлықтау дəстүрі ретінде орныққан бұл рəсімнің бастау-ын əдетте Америка Құрама Штаттарының Президенті Джордж Вашингтонның есімімен байланыстырады.

АҚШ-тың тұңғыш президентінің инаугурациясы 1789 жылдың 30-сəуірінде өтті. Бұл Елбасының қызметке кірісу салтанаты ғана емес, жаңа мемлекеттің пайда болғанын жариялау рəсімі де еді. Сондықтан оған дайындық жұмыстары аса қызу тартыс жағдайында жүргізілді. Конгресс əрбір ұсақ-түйегіне дейін елеп-екшеп, қатаң тəртіп жасауға барынша күш-жігер жұмсап бақты. Кім қай жерде, қалай тұруы керек?», «Кім қай жерде отыруы ке-рек?», «Кім не сөйлейді?» дегендерге шейін пысықталды.


13

Жаңа мемлекетті жария ету жөніндегі ресми рəсімнің негізгі кейіпкері ретінде президентке елдіктің символы деп қарау басты маңызға ие болды. Тіпті Президент Дж. Вашингтонды ресми түрде қалай атау керек деген мəселенің өзі аса қызу мемлекеттік дауға айналды. Сенат «Жоғары мəртебелі Құрама Штаттар Президенті жəне оның құқықтарының протекторы» деп атау керек деген ше-шім қабылдап жіберді. Президенттің жақын серіктерінің бірі, кейін өзі де президент болған Мэдисонның көп күш-жігер жұмсауының арқасында ғана демократиялық байламға келуге мүмкіндік туды. Ол өкілдер палатасының мүшелерін елбасының ресми атауы «АҚШ Президенті» болсын деген ұйғарымға əзер көндірді.

Американың тұңғыш президенті алдын-ала белгіленген ресми тəртіпті мүлтіксіз орындауға тырысты. Түс əлетінде Федерал-Холл сарайының балконына көтерілді. Қасында – Нью-Йорк штатының канцлері Р.Ливингстон. Əскери киім киіп, қарына семсер ілген. Патриоттық сезімдерін ашық білдіріп, көтеріңкі көңіл күймен қарсы алған көшедегі қалың көпшілік алдында ант сөздерін айтып шықты. Дəлірек айтқанда, канцлер оқыған ресми мəтінді қайта-лап тұрды. Содан соң ұсынылған Інжілге ернін тигізді.

Рəсімнің келесі бөлігі Үлкен залда жалғасты. Сенатта президент қызметіне кірісер алдындағы ресми сөзін ортаға салды. Ол жи-ырма минутқа созылды. Конституцияға өзгерістер енгізу (кейінгі «Құқықтар туралы билл») қажеттігі туралы жəне жергілікшілдік ауанынан арылып, мемлекеттік мұраттар мүддесіне жұмыла қыз-мет ету керектігі жөнінде айтты. Жаңа мемлекетке Жаратқан жар болып, дамудың дұрыс жолына саларына сенетіндігін бірнеше рет қайталады. Тек мемлекет мүддесіне қызмет ететіндігіне серт берді.

Сенаттың əсіре сақтық жасап, протокол жүргізбеуі салдарынан инаугурация туралы еш жазба қалмады. Тарихшылардың талғажау етіп жүргені – тек сенатор У.Маклейдің жазбалары. Ол рəсімнің өте жүрек толқытар жағдайда өткенін жазады. Президент ерекше толқу үстінде болды. «Осынау ұлы адамның өзі (Дж. Вашингтон – Е.Ш.) бұрын-соңды ешқашан оқ пен оттың арасында, қылыш пен семсер ұшында асып-саспаған ержүректігінен жаңылып, қатты толқыды» деп жазады. Сенаттың ресми құттықтауынан кейін, жауап сөз алған Дж. Вашингтон орнынан тұрып «...– қамзолының қалтасынан қағазын алды. Көзілдірігі – төс қалтасында, қалпағы – сол қолында, оң қолында – қағазы. Екі қолы да бос емес. Көзілдірігін қалай алуды білмей қиналысқа түсті. Ақыр аяғында


14

өйтіп-бүйтіп, əйтеуір көзілдірігінің футлярін камин тақтасының үстіне қойды. Тағы бірер қиналыстан соң, əупірімдеп барып көзіл-дірігін мұрнының үстіне қондырып алды да, баяндама мəтінін ба-рынша дəл, бірақ сəл салқынқандылау түрде оқып шықты» – деп суреттейді.

Ал американдықтардың жадында қалып, ұрпақтан-ұрпаққа киелі ұрандай ұласып келе жатқан – мұның бірі де емес, жаңа мемлекеттің тұңғыш президентінің ант сөзіндегі «Жаратқан жар болғай маған!» деген сөз. Оны содан бері барлық АҚШ прези-денттері қайталап келеді. Ол президенттік ант мəтінінің міндетті ресми фрагментіне айналды.

Қазір дəстүрге айналған рəсімді отшашумен жəне би кешімен аяқтау салты да – сол алғашқы инаугурациядан сақталып қалған үлгі.

1937 жылдан бері бұл ресми рəсімді тұрақты түрде 20 қаңтар-да түс əлетінде өткізу əдетке айналды. Капитолийде президент инаугурациялық сөз сөйлейді. Содан кейін елбасы кортежі Ақ үйдің алдына келіп тоқтайды. Онда əскери парад қабылдау сал-танаты өтеді. Инаугурация кезінде президентпен бірге АҚШ-тың Жоғарғы сотының төрағасы да ант береді.

Қазір инаугурациялық балл кештері қатарынан бірнеше күн-ге созылады. Президент пен оның жұбайының атынан ұйымдас-тырылады жəне олар аз уақытқа болсын сол кештерге бас сұғып шығуы тиіс.

Дж. Вашингтон президент лауазымын ұлы мəртебе ретінде ұлықтауға ерекше көңіл бөлген. Ол мұны президенттің беделін көтеріп, мерейін өсірудің бір жолы деп есептеген. Жаңа мемле-кет құру кезінде жасалған алғашқы қадамдардың бəрі болашақ дəстүрлердің іргетасына айналатынын ерекше есте ұстаған. «Қазір біздің жағдайымызда болашаққа негіз қалау басты мақсат болғандықтан, мен оның берік принциптерге сəйкес жүйеленуіне бар жан-тəнімді саламын», – деп қасындағы əріптес серіктеріне ашық айтатын.

Сол тұрғыдан президенттің символдық тұлға ретіндегі образын сақтауды айрықша парыз санаған, оның көпшілік алдындағы іс-əрекетінің бəрін белгілі бір тəртіпке келтіріп, реттеуге ұмтылған. Мысалы, азаматтарды қабылдау рəсімі былайша жоралғыланды. Президент ешкімге өз аяғынан бармайды. Қабылдауына тек рес-ми адамдар мен көрнекті тұлғаларды шақырады. Кездесу кезінде


15

қол алысылмайды. Алалық болмас үшін бұл дағды ең жақын дос-тарымен дидарласу кезінде де бұзылмаған. Қабылдау аптасына бір рет жүргізіледі жəне тура бір сағатқа ғана созылады. Киім киісі қашанда бір үлгіде болуға тиіс («...қара барқыт костюм киіп, қалың опаланған қайратты шашын артына қарай қайыра жиып, жібек қалтаға түйіп қоюшы еді. Қолына сары қолғап киіп алатын. Маңдайшалы жəне қара қауырсынды ақ жолақ қалпағын қолына ұстап тұратын, шалбарының балағы түседі, одан əрі – жібек шұлық пен күміс белдікті башмақтар. Сол бүйірінде – жарқыраған ұзын болат семсері, оның футляры– жылтыр ақ теріден жасалған. Үстін-дегі қымбат шəйі қамзолынан болат семсерінің бір бөлігі шығып, көрініп тұрады. Қашанда каминге арқасын беріп, есіктен кіріп келе жатқан адамға тура қарап тұрады. Жақындағанда əнтек қана бас иіп, құрмет рəсімін жасайды.

АҚШ-тың тұңғыш президентінің өмірін зерттеушілер оған Сенатта болған кезінде лайықты құрмет көрсетілмеуі осынау құзыретті органның мемлекеттік билік құрылымындағы рөлінің əжептəуір əлсіретілуіне себеп болғанын жазады. Соның салдары-нан Конституцияда көрсетілмеген жаңа құрылым – Министрлер кабинеті (бұл атау 1793 жылдан бастап айналымға енді) жасалып, атқарушы биліктің мерейі үстем болып шыға келген. Оның үстіне содан бері (Дж. Вашингтон «бұл жерге енді аяқ басар болсам, мені ант ұрсын» деп кеткен сəттен бастап) Сенат қарауына тек алдын-ала қол қойылып қойылған келісім-шарттар ұсынылатын болған. Сөйтіп, бұрынғыдай Парламентте ел басының қатысуымен құжат жобасын талқылау тəжірибесі мүлдем тоқтатылды.

Дж. Вашингтон өзінің президенттік қызметінің алғашқы бір жарым жылын Нью-Йоркте өткізді. Одан кейін 1800 жылға дейін АҚШ-тың астанасы Филадельфия қаласында болды. Тұңғыш президент кейін өз атымен аталған жаңа астананың құрылысы салынатын орынды да өзі таңдады. Оның саздауыт жер, маса-сы көп, ауа-райы қолайсыз өңір екеніне қараған жоқ. Француз сəулетшісі Ш.Л' Энфанды қасына алып, болашақ қаланың жоба-сын өз қолымен сызысты. Ол жаңа астана тарихта Петербургтен кейін екінші болып, өзен жағасындағы мүлдем айтақыр орында бой көтеріп жатқанын мақтан тұтқан көрінеді.

Жаңа сайланған елбасын ұлықтаудың американдық үлгісі əр-түрлі деңгейде əлемнің басым көп мемлекетінің инаугурациялық протоколының негізін құрайды, Əсіресе, Латын Америкасы елде-


16

рінде. Салтанатты рəсім ұлттық Парламент сарайында өтеді. Елба-сы халқына, мемлекеттің Ата Заңына адалдыққа ант береді. Парла-мент төрағасы оған қасиетті билік нышаны – ұлттың ту түстеріне сəйкес түрлентіп тігілген алқалы лента ұсынады. Одан кейін балконға шығып, жиналған жұртшылық алдында ресми сөз сөй-лейді. Бүкіл салтанат бойы бұрынғы президенттер мен вице-пре-зиденттер, жаңадан сайланған вице-президент қасына еріп жүреді.

Еуропа мемлекеттерінде де инаугурация салтанатты түрде өтеді. Францияда, əйгілі Елисей сарайы жасандырылады. Онда алдымен Конституциялық кеңес басшысы жаңа сайланған президенттің атын атап, оған елдегі ең жоғары билік рəмізі – «Құрметті легион» орденінің Үлкен алқасын табыс етеді. Грекия, Италия, Ирландия сияқты дінге мəртебе берілген елдерде, оған қоса, Інжілді немесе кресті сүю салты ресми рəсімделген. Ал Англия, Ватикан сияқты мемлекеттер бұл орайда, негізінен, өте ертеден келе жатқан өз салттарын сақтайды.

Ел басшысының жоғары лауазымды қызметке кірісу салтана-ты Еуропада тарихы терең саяси дəстүр екеніне 1836 жылы Прага-да өткен Чех королі Бесінші Фердинандтың инаугурациясы туралы сақталған деректер куə. Салтанат астанада ғана емес, бүкіл елде аса кең ауқымда, əрі бірнеше күнге созылған шараларға ұласқаны айтылған. Олар арнайы даярланған. Қалаларда ғана емес, деревня-ларда да жаппай салтанатты шерулер ұйымдастырылып, əр өлке-нің өз тарихи-этнографиялық ерекшеліктеріне негізделген ұлттық өнер мен сəн фестиваліне айналды. Жалпыхалықтық «полька» биі бүкіл елге тарағандығы туралы алғашқы деректер сол салтанаттар жайлы жазбаларда кездеседі деп көрсетеді ғалымдар.

Президент инаугурациясы Азия құрлығындағы мемлекеттер-дің саяси тəжірибесінде де бар. Ерекшеліктер қатарында мұсыл-ман елдерінде (мысалы, Индонезия) қолға Құран ұстап тұрып ант беруді, дін абызының батасын алуды атауға болады.

Орта Азияның жаңа мемлекеттері мен Ресейде қазір жаңа инау-гурация дəстүрлері қалыптасу үстінде. Бұл ретте демократиялық сипаттағы американдық нұсқаны негізге ала отырып, сонау қадым замандардан бастау алатын елдік салт-жоралғыларды ескеру бағыты байқалады.

Ресей Президенті В.Путиннің 2000 жылғы 7-мамырдағы жо-ғары лауазымды қызметке кірісу рəсімі Үлкен Кремль сарайының Андреев залында өтті. Онда Ресей Федерациясының мемлекеттік


17

туы мен президент байрағы, Конституциясы, президенттік билік нышаны – бірінші дəрежелі «Отан алдындағы еңбегі үшін» ордені əкелініп қойылды.

В.Путин Кремльге салтанатты кортежбен келіп еніп, Кремль Сарайының алдына тоқтады. Георгий жəне Александр залда-ры арқылы Андреев залына өтті. Кремль куранттары тура тал түсті соғып жатқан кезде арнайы əзірленген мінбеге көтерілді. Одан кейін Орталық сайлау комиссиясының төрағасы оны Ре-сей Федерациясының Президенті етіп жариялау туралы қаулыны жариялап, Конституциялық сот төрағасы президентті ант беруге шақырды. В.Путин белгіленген протоколға сəйкес Конституцияға қолын қойып тұрып, президенттік анттың ресми мəтінін оқып берді. Онда: «Ресей Федерациясының Президенті өкілеттілігін жүзеге асыру кезінде адами жəне азаматтық құқықтар мен бостандықтар-ды құрметтеуге жəне қорғауға, Ресей Федерациясының Консти-туциясын қатаң басшылыққа алуға жəне қорғауға, мемлекеттің егемендігі мен тəуелсіздігі, қауіпсіздігі мен біртұтастығын қор-ғауға, халыққа адал қызмет етуге ант етемін» деген жолдар бар. Орыс тілінде 33 сөзден тұратын бұл мəтін Ресейдің Ата Заңының 82-бабында айқындалып, бекітілген.

В.Путин ант бергеннен кейін Ресейдің мемлекеттік əнұраны орындалып, елбасының Кремльдегі резиденциясының төбесіне президент байрағы тігілді. Одан кейін бұрынғы Президент Б.Ельцин сөз алып, жаңа елбасына президенттік билік нышаны – бірінші дəрежелі «Отан алдында еңбегі үшін» орденін табыстады.

Рəсім аяқталған соң Ресейдің жаңа Президенті мен бірінші Президенті Собор алаңына шықты. Келесі кезекте президент полкінің командирі В.Путинге рапорт беріп, полк қос президент алдынан салтанатты шерумен өтті. Мəскеу аспанына жаңа пре-зидент құрметіне арналған артиллериялық отшашулар атылды. Инаугурацияға бір жарым мыңнан астам адам қатысты.

Қазақстандағы алғашқы Президенттік инаугурация 1991 жыл-дың 10 желтоқсанында Алматыдағы Республика сарайында өткені белгілі. Ол өтпелі кезеңге тұспа-тұс келді. Елбасы Конституция-ның ескі нұсқасына қолын қойып тұрып ант берді. Төрде əлі – Қазақ КСР-інің мемлекеттік рəміздері ілулі тұрды. Бір ерекшелігі – Елбасын ел мақтанына, аузы дуалы абыздарға айналған халық өкілдері құттықтап, ұлттық дəстүрге орай халық ақыны Шəкір Əбенов өлеңмен бата берді.


18

Екінші президенттік инаугурация 1999 жылы жаңа елорда – Астана қаласындағы Конгресс-Холл сарайында ұйымдастырылды. Елбасы өз резиденциясынан шығып, Орталық алаң арқылы ұзына бойына ақ кілем төселген «ақ жолмен» жүріп отырып, Конгресс-Холлға енді. Қос қапталда иін тіресіп тұрған жұртшылық өз Президенті Н.Ə.Назарбаевты зор қошамет көрсетіп, жарқын патриоттық сезіммен қарсы алды. Конгресс-Холл ішінде ресми протоколға сəйкес өткен рəсімге де мыңдаған адам қатысты. Пре-зидент ақ киіздің үстінде тұрып ант берді.

Инаугурация – тəуелсіздік тарихында Президент Н.Ə.Назарбаев есімімен тығыз байланысты дүниеге келіп, қалыптасып келе жатқан саяси дəстүр. Сондықтан да оның ресми рəсімдік мазмұны мен формасы ұдайы жетілдірілу үстінде. Бұл бағыттағы ізденіс-тер демократиялық жаңа үрдістер мен ежелгі дəстүрлерді, əлемдік тəжірибе мен төл тарихымыздағы тұма-бастауларды қатар өріп қарастыру, сол арқылы осы заманғы мəдени бояуы қанық сая-си салт-жора орнықтыруға бағытталған. Ең бастысы, қоғамдық санаға егемендік пен тəуелсіздік рухын барынша тереңдете дарытуға, мемлекетшілдік таным деңгейін көтеруге жəне шынайы отаншылдық сезімін күшейтуге негізделген жаңа саяси мəдениет негізін қалап, көкжиегін кеңейтуге деген құлшыныс басым.

Мұндай еңселі елдік мұрат – Елбасына ерекше құрмет көрсе-ту жөніндегі төл тарихымызда орын алған ежелгі рəсімдердің дүниеге келуінің де басты себебі болған. Сонау сақ, ғұн, үйсін, көне түркі мемлекеттерінен бастап, кейінгі Қазақ хандығына дейін ел тұтқасын ұстаған дарабоздарды таққа отырғызу дəстүрі уақыт сынынан өтіп, ұрпақтар санасында бүгінге шейін сақталып келеді.

Ол – көшпелілер өркениетінің ең бір жетілдірілген демокра-тиялық үрдістерінің бірі. Сондықтан да кезінде мемлекеттілік идеясының берік тұғырына айналып, билікті елдік мұраттарға тиімді пайдалануға қалтқысыз қызмет еткен. Сол арқылы жаңа билеушінің жоғары мəртебелі құқы заңдастырылып, өз халқының атынан жеке дара билік жүргізуіне жол ашылған.

Ежелгі елбасын ұлықтау дəстүрі – бірнеше құрамдас бөліктен тұратын жан-жақты терең ойластырылған ресми рəсім. Оның ресмилігін тек ел билеуші тұлғаларға ғана қатысты жəне міндетті түрде нəтижелі сайлаулар өткеннен кейін ұйымдастырылатыны айқын айғақтайды. Ресми тəртібі де алдын-ала ең жоғарғы деңгей-де бекітілетін болған. Салтанатқа алыс-жақын достас мемлекет-


19

тердің басшылары мен басты адамдарын шақыру, бағынышты елдер көсемдерінің адалдық антын қабылдау, құрметті қонақтарға сый-сияпат жасау тəртібі қашан да қатаң сақталған.

Далалық билік жүйесіндегі ең биік ресми лауазым иесі «хан («қаһан»)» деп аталғаны белгілі. Сондықтан мемлекет басшысын таңдау рəсімі «хан сайлауы» делінген. Хан сайлауы, кездейсоқ оқиғаларға орайласып қалмаса, көбіне алдын-ала жəне жан-жақты мұқият əзірленген. Алдымен өткізілетін мерзімі мен орны белгіленіп, содан соң барша ұлысқа ұлы сауын айтылатын. Ол үшін ұлан-ғайыр өлкенің түкпір-түкпіріне жаушылар жіберілетін.

Бұл кезде хан тағынан үміткерлер де қарап жатпай, ашық-ас-тыртын жұмыс жасап, тікелей немесе арағайын жұмсап келіс-сөздер жүргізетін. Түрлі жолмен сайлауға қатысып, дауыс беретін игі жақсылардың – ру басыларының, беделді батыр-билердің пейілін өздеріне қаратуға тырысатын. Бұл, қазіргіше айтқанда, сайлауға əзірлік жəне сайлауалды насихат шараларына ұқсас сая-си науқанның бір түрі, əрине.

Одан кейінгі кезең – үміткерді немесе бірнеше үміткерді ай-қындап, оларға дауыс беру рəсімі. Онда да биліктен дəмелі əр түрлі топтардың өз адамдарын ұсынып, олардың қарсыластары-ның кемшіліктерін көпшілік алдында əшкерелеуге ұмтылуы кең орын алған. Ал мəселе шешіліп, жаңа ел билеуші есімі біржолата анықталған соң, ұлықтау рəсімі басталады.

Бұл ресми рəсім əдетте «хан көтеру», «ханды таққа отырғызу» жəне «хан тойы» («ұлыс тойы») деп аталатын үлкен үш бөлімнен тұрған. Алғашқы бөлімде сайлау қорытындысы белгілі болған соң-ақ іле-шала жаңа ханды ақ киізге көтеріп, ел-жұрттан сүйінші сұрау рəсімі атқарылатын. Ұлыстың ұлы жаңалығы осылайша жария етіліп, мемлекеттің түпкір-түпкіріне, көрші-қолаң елдерге жаушылар аттандырылатын. Ел жаңа билеуші үшін Жаратқанға жалбарынып, ақ сарбас атайтын.

Одан кейін ресми рəсімнің негізгі бөлігі – «ханды тағына отырғызу» салтанаты өткізіледі. Хан сарайының төрінде – ел туы (хан байрағы), алтын тақ, хан мұрағы (тəж), ханның қамқа тоны мен аса таяғы тəрізді билік нышандары. Елдің ең беделді игі жақсылары салтанатты ашып, жаңа ханға оның жоғарғы лауа-зымына лайық хан мұрағы мен қамқа тонын кигізу, ел билеушіні алқалап барып алтын таққа отырғызу, оның қолына аса таяқ ұста-ту рəсімдерін атқарады.


20

Сайланған хан халқына ант беріп, абыздардың батасын ала-ды, елтұтқалар мен бағынышты жұрттар көсемдерінің, елшілердің ресми ілтипат сөздерін, ақындардың мадақ жырларын тыңдайды.

Ұлықтаудың үшінші кезеңі – ханды бас сəн-салтанатымен ақ-боз арғымаққа отырғызып, құрметтеуші нөкерлерінің ортасында қалың көпшілік алдына алып шығарудан басталады. Сөйтіп, қы-рық күнге созылатын ұлыстың ұлы мейрамы – «хан тойы» («ұлыс тойы») қызып береді. «Хан талапай» жасалып, хан көтерілген ай-пара ақ киіз бен оның бұрын киген киімдері киелі мүлік ретінде қыл үстінде бөлініп, таратылады.

Хан тойы қашанда ғажайып əн мен күй жəрмеңкесіне, түрлі өнер сайысының, бəйге мен айтыстың, күш сынасу мен байлық салысудың доғара додасы ретінде ел жадында ұзақ сақталып, ұрпақтан-ұрпаққа аңыз болып тарайды. Той үстінде талай жаңа таланттардың, һас батырлар мен орақ ауыз билердің, аузымен құс тістеген бай-бағландардың бақтары жанып, атақ-даңқы алты алашқа жайылып кетеді.

Өз заманының рухы сіңген бұл рəсімдер кезінде ел мүддесіне лайықты қызмет етіп, халықтың бірлігін сақтап, мемлекеттің, биліктің ықпалын арттыруға игі ықпал еткен. Бірақ «елу жылда – ел жаңа» дегендей, қай дəстүр де уақыт тезіне түсіп, жаңарып-жаңғырып отырады ғой. Қазір Елбасының қызметіне кірісудің осы заманға лайық жаңа ресми салт-жоралғысын жасап, орнықтыру-дың айрықша маңыздылығы да осыдан туындайды.

Осыған орай бүгінгі президент инаугурациясына деген қызы-ғушылық тіпті бөлек. Оған əлем көз тігуде. Өйткені бұл маңызды саяси оқиға жас мемлекетіміздің жаңа даму кезеңіне аяқ басуының ізгі нышаны болмақ. Н.Ə.Назарбаевтың кезекті президент сай-лауындағы жеңісі тəуелсіз Қазақстанның қарышты дамуының дəлелі ретінде кең мойындалып, ерекше сенім кепілдігіне айнал-ды. Ұлықтау рəсімі де ел мерейін өсіріп, жас мемлекетіміздің жақсы атын шығарар игі салтанат болады деп күтілуде.

Бұл жолғы президент инаугурациясының бұрынғылардан ерек-шелігі аз болмаса керек. Əзірше ресми рəсімге қатысты «жеті анықтың» басын ашып айтуға болады.

Бірінші анық – инаугурацияның 11 қаңтар күні сəрсенбінің сəтінде сағат түскі 11.00-де басталатындығы.

Екінші анық – Есілдің сол жағалауында бой көтерген жаңа ре-зиденция – «Ақ орда» сарайының Үлкен холлында өтетіндігі.


21

Үшінші анық – ресми рəсімнің ажарын ашып, айбынын асқақ-татар мемлекеттік рəміздер қатарында жаңа Əнұранның тұңғыш рет шырқалатындығы жəне оның авторларының бірі Президент Н.Ə.Назарбаевтың өзі екендігі, Конституциялық Заң талабы ретін-де қатысушылардың Əнұран орындалған кезде оң қолын жүрегіне қойып тұратындығы.

Төртінші анық – салтанаттың төрінде Ата заңымыздың ең құрметті орын алатындығы.

Бесінші анық – Президенттің ант беру рəсімін орында-уы. Анттың ресми бекітілген мəтіні төмендегідей: «Қазақстан халқына адал қызмет етуге, Қазақстан Республикасының Кон-ституциясы мен заңдарын сақтауға, азаматтардың құқықтары мен бостандықтарына кепілдік беруге, Қазақстан Республикасы Президентінің өзіме жүктелген мəртебелі міндетін адал атқаруға салтанатты түрде ант етемін» («Қазақстан Республикасының Президенті туралы» Конституциялық заңының 3-бабы).

Бұл – аса терең мағыналы серт. Ақын көзімен оқығанда ойға:

Кең далам, асқар тауым, айдын көлім, Сен – кием, сен – тұмарым, сенсің – демім. Тəу етіп топырағыңа бас иемін, Мəңгілік сен аман бол, туған жерім.

Жан Отан, жалғыз Отан, ақ бесігім, Тексізге сені сатқан жоқ кешірім. Кім келіп, кім кетсе де дүниеге, Керуені тоқтамасын ел көшінің.

О, халқым, арманы – асқақ, айбыны мəрт, Тізесі бүгілмеген алдында жат. Ант етем саған шексіз адалдыққа, Төріңнен таймасын құт, аумасын бақ!,– деген жолдар ора-

лады. Əйтеуір, «Ел жəне мен» деген жүрек дүрсілі ешкімді де бей-жай қалдырмасы хақ. Заң бойынша Қазақстан Республикасының Президенті өзінің жоғары лауазымды қызметіне Президенттік ант берілген сəттен бастап ресми кіріседі.

Алтыншы анық – Президент Н.Ə.Назарбаевтың халыққа арнап, бағдарламалық сөз сөйлейтіндігі.

Жетінші анық – ресми рəсім кезінде Елбасының жеке рəміз-дері Президент байрағы, Президенттің омырау белгісі мен «Алтын қыран» орденінің пайдаланылатындығы.


Қазақстан Республикасының Конституциясына сəйкес Қазақ-стан Президенті – халықтың бірлігі мен елдегі мемлекеттік биліктің символы болып табылады. Мұның өзі Н.Ə.Назарбаевтың кезекті сайлаудан соң Қазақстан Республикасының Президенті қызметіне кірісуіне арналған ресми салтанаттың зор нышандық мəні бар екендігін білдіреді. Оған əлемнің көптеген елдерінің жəне бірқатар халықаралық ұйымдардың басшылары мен өкілдері шақырылған. Халықаралық стандарттар негізінде өткізілетін рəсім Қазақстанды əлемге танытудың тағы бір мүмкіндігі болмақ.


23

ИНТЕГРАЦИЯ И ПАРЛАМЕНТ

Межпарламентские Ассамблеи стран-участников СНГ и ЕврАзЭС – важные рычаги поддержки и реализации инте-грационных идей в поссоветском пространстве. Создание не-обходимого правого поля и гармонизация национальных за-конодательств, парламентское обеспечение политических, экономических и социально-культурных инициатив, а также совместный поиск путей решения проблем – вот главные на-правления деятельности этих международных организаций, в которых самое активное участие принимают казахстанские парламентарий. В этом отношений вызывает большой интерес и итоги очеред-

ного саммита парламентариев СНГ, проходившего 14–15 ноября в г. Санкт-Петербург. В работе парламентского саммита, как из-вестно, активное участие принимала казахстанская делегация во главе с Председателем Сената Парламента РК, Председателем МПА ЕврАзЭС Оралбаем Абдыкаримовым.

Программа саммита была насыщена важными мероприятиями, затрагивающие самые актуальные темы межпарламентского со-трудничества в рамках СНГ. Среди них особо выделялась между-народная научно-практическая конференция «Совершенствование сотрудничества государств-участников СНГ в борьбе с междуна-родным терроризмом и его финансированием». Открыл вступи-тельным словом и вёл конференцию Председатель Совета Ассам-блеи С.М.Миронов. В докладах и выступлениях руководителей силовых структур и специалистов по борьбе с терроризмом, парла-ментариев на пленарных заседаниях и в работе «круглых столов» были представлены всесторонний и глубокий анализ проблемы и возможные пути их решения с учетом мировой практики.

Участники конференции заострили внимание на активиза-ции антитеррористической деятельности по трём направлениям. Первое – законодательное расширение прав правоохранительных органов, создание превентивной системы законодательных актов и гармонизация национальных законов. Второе – разработка и реализация широкого комплекса мер по совершенствованию об-щественного правосознания, направленного на неприятие и про-тиводействие к проявлениям терроризма. Третье – совершенство организационных и технических мер по пресечению конкретных террористических действий.


24

Как отмечено на конференции, одним из главных источников угрозы терроризма является его широкомасштабное финансирова-ние. По разным данным, сейчас в мировом обороте у террористов находится около 15–25 миллиардов долларов и лишь 150 миллио-нов долларов из них «заморожено». Достижению более эффектив-ных результатов и созданию реального заслона не благоприятству-ют и некоторые правовые неувязки.

Основные идеи по преодолению правовых проблем в борьбе с терроризмом и его финансированием нашли отражение в реко-мендациях конференций. Участники конференции обратились к парламентам и правительствам СНГ с призывом к тесному сотруд-ничеству в противодействии актам терроризма во всех его про-явлениях. Также предложено предотвращать и пресекать финан-сирование террористических актов, безотлагательно блокировать средства и другие финансовые активы или экономические ресурсы лиц, которые причастны к их подготовке или совершению. В реко-мендациях содержится просьба парламентам о содействий своев-ременной ратификации международных договоров и внутригосу-дарственных процедур, необходимых для антитеррористических действий. Эти рекомендации и другие материалы конференции будут опубликованы.

Темы, поднятие на международной научно-практической кон-ференции, нашли развитие и во время работы очередного ХХII пленарного заседания Межпарламентской Ассамблеи стран-участников СНГ. Обсуждался ход выполнения Программы по борьбе с терроризмом и иными проявлениями экстремизма на 2003–2004 годы. В связи с этим, отмечался рост взаимопонима-ния и сотрудничества с международными и региональными парла-ментскими организациями. Начали реализовываться новые формы сотрудничества законодательных и правоохранительных органов стран Содружества в этой сфере. Но требуется дальнейшее совер-шенствование парламентского обеспечения борьбы против тер-роризма. Постоянным комиссиям поручено разработать проекты модельных законов «О противодействии организациям и лицам, деятельность которых имеет целью осуществление актов терро-ризма на территориях других государств», «О противодействии наемничеству», «О борьбе с терроризмом (новая редакция)» и вне-сти их на рассмотрение очередного заседания Межпарламентской Ассамблеи.

Всего на пленарном заседании Ассамблеи рассматривались бо-


25

лее двадцати вопросов. Среди них важное место занимают вопро-сы парламентского обеспечения экономического сотрудничества. Определены ориентиры по реализации Плана мероприятий, на-правленного на развитие и повышение эффективности взаимодей-ствия в экономической сфере в 2003–2010 годах. Предусмотрена подготовка нормативно-правовых актов, регулирующих хозяй-ственную деятельность.

Парламентарии рассмотрели и одобрили несколько модель-ных законопроектов. Модельный Налоговый кодекс (специальная часть) направлен на регулирование положения о подоходном на-логе с физических лиц. В нём предусмотрено устранение двойно-го налогообложения. Новая редакция модельного закона «О бюд-жетной классификации» позволяет совершенствовать бюджетный процесс в системе государственного управления. Классификация охватывает как бюджетные, так и внебюджетные операции всех бюджетных учреждений. Она используется также при аудите сек-тора государственного управления. Модельный закон «Об исполь-зовании альтернативных видов моторного топлива» подготовлен с учётом новых реалии и для создания правовой базы разработки и использования различных видов топлива в транспорте. Как счита-ют разработчики, закон также стимулирует деятельность по созда-нию экологической безопасности. Кстати, на заседании Ассамблеи приняты и модельные законы «Об экологической безопасности» и «Об экологическом страховании (Новая редакция)», которые регу-лируют правовые отношения в области экологической безопасно-сти и сфере гражданско-правовой ответственности за загрязнение окружающей среды, а также определяют единые условия и поря-док обязательного страхования гражданской ответственности фи-зических и юридических лиц.

Парламентарии поддержали проекты модельных законов о ре-гулировании лоббистской деятельности в государственных орга-нах и об основах законодательства об антикоррупционной полити-ке. С докладом по первому проекту выступил депутат Мажилиса, заместитель Постоянной Комиссии по вопросам обороны и безо-пасности Ассамблеи Кайролла Ережепов. И это не случайно. Как известно, ранее аналогичный проект был подготовлен, но откло-нен в нашем парламенте. Опыт пригодился.

Здесь будет уместным отметить активное участие членов пар-ламентской делегации Казахстана в работе Межпарламентской Ассамблеи. Сенатор Е.Аман и мажилисмен Ж.Абдиев по несколь-


26

ку раз выступали с докладами по основным вопросам повестки дня, а Председатель Комитета по международным делам, обороне и безопасности Мажилиса Ш.Омаров руководил работой Постоян-ной комиссии по политическим вопросам и международному со-трудничеству. Не раз весомыми и решающими оказались во время обсуждения важнейших вопросов мнения сенаторов Б.Туткушева, О.Сапиева, А.Сыздыкова, С.Есимханова, Т.Симамбаева и А.Кожа-галиева. Это отрадно и в плане обретения опыта международного парламентаризма.

В рамках мероприятии Санкт-Петербургского межпарламент-ского саммита состоялось заседание Бюро Межпарламентской Ас-самблеи ЕврАзЭС. Под руководством Председателя МПА ЕврАзЭС О.Абдыкаримова рассмотрены много важных вопросов экономиче-ского сотрудничества между странами Содружества. Заслушана ин-формация о состоянии и перспективе совершенствования правовой системы Евразийского экономического сообщества. Обсуждались предложения по гармонизации законодательства в сфере валютного регулирования и вопрос о взаимодействии стран Содружества на пе-реговорах по присоединению к Всемирной торговой организации.

Как известно, по инициативе Президента Республики Казах-стан Н.А.Назарбаева было принято и реализуется Заявление Глав государств-членов ЕврАзЭС «О десяти простых шагах к простым людям». Данный документ предполагает принятие конкретных мер по созданию условий для улучшения жизни населения, об-разования и медицинского обслуживания, доступа к достижени-ям науки и культуры, средствам массовой информации, а также снятия некоторых ограничении для работы, отдыха и поездки граждан на территории Содружества. По докладу председателя Постоянной комиссии МПА ЕврАзЭС, депутата Жогорку Кенеша Кыргызской Республики О.Текебаева вопрос о реализации поло-жении Заявления специально рассматривался на заседании Бюро МПА ЕврАзЭС. Отмечался положительный эффект инициативы. Принято решение провести мониторинг практической реализации её в государствах-членах ЕврАзЭС. Эта работа будет проведена с помощью парламентов и правительств этих стран. По мнению парламентариев, этот шаг содействует активизации деятельности государств по улучшению условии жизни простых людей.

Объектом пристального внимания парламентариев экономиче-ского Содружества стали и вопросы совершенствования межреги-онального и приграничного сотрудничества, законодательного ре-


27

гулирования миграционной политики и законодательного обеспе-чения формирования Евразийской системы космического монито-ринга земной поверхности (ЕСКМ). Внесены изменения и допол-нения в проект Договора о статусе Основ законодательства Евра-зийского экономического сообщества, порядке их разработки, при-нятия и реализации. Заслушана информация председателя комис-сии Постоянных представителей Р.Джиенбаева. Принят ряд доку-ментов по созданию эффективной системы реализации решении Ассамблеи, об имплементации международных норм и принци-пов в сфере иммунитета государства и его собственности в законо-дательстве стран экономического Содружества и по обеспечению синхронизации сроков выполнения внутригосударственных про-цедур по международным договорам.

Председатель МПА ЕврАзЭС О. Абдыкаримов и Председатель Парламентского Собрания Союза Беларуси и России Г.Селезнев подписали Соглашения о сотрудничестве между двумя межпарла-ментскими организациями. В связи с этим депутат Жогорку Кене-ша Киргизии О.Текебаев сделал заявление о том, что в недалеком будущем его страна готовится к вступлению в Союз Беларуси и России. Г.Селезнев приветствовал это, и пригласил киргизских коллег участвовать в работе Союза в качестве наблюдателя, не ожидая рассмотрения вопроса национальным парламентом.

Участники парламентского саммита не обошли стороной во-просов, связанных с обеспечением демократических выборов в но-вых государствах поссоветского пространства. Обсуждался ход ра-тификации Конвенции о стандартах демократических выборов, из-бирательных прав и свобод в государствах СНГ и практике наблю-дения за выборами.

Концепция разработана Ассамблеей по инициативе и при не-посредственном участии Центральной избирательной комиссии Российской Федерации. На настоящее время она подписана прези-дентами семи государств Содружества и после ратификации пар-ламентами вступила в силу в Киргизии, России и Таджикистане. Ассамблея обратилась к парламентам ускорить ратификацию до-кумента, оказать поддержку инициативы о распространении опыта в области международного избирательного процесса, продолжать практику делегирования наблюдателей от МПА СНГ для наблю-дения за выборами и учесть в своей законотворческой деятель-ности их рекомендации. Парламентарии акцентировали внимание на актуальности защиты избирательных прав и свобод, а также на


28

приоритетность задач по укреплению демократических основ го-сударственности в странах Содружества.

Большой интерес вызвали информации наблюдателей за недав-ними выборами Президента Азербайджана и парламента Грузии. Наблюдатели Ассамблеи дали высокую оценку организации вы-боров в Азербайджане и отметили крупные ошибки, допущенных, по их мнению, в подготовке парламентских выборов в Грузии. Они считают, например, что при недопущении роковых ошибок в со-ставлении списков избирателей, было бы больше шансов на более спокойный исход. Наблюдатели также обратили внимание на то, что ошибки допущены при приверженности организаторов к де-мократическим выборам. С самого начала проведены консульта-ции с известными западными специалистами. Но недостаточный учет местных условий и слабая адаптация высоких избирательных технологии, по мнению наблюдателей, не дали возможность до-стичь результатов. Один из представителей украинской делегации обвинил наблюдателей в якобы пристрастном отношении к ин-тересам нынешних руководителей Грузии. Но оно не нашло под-держку. Принято решение принять к сведению информацию на-блюдателей и в дальнейшем продолжить практику мониторинга выборных процессов на территории СНГ. Важно учится из любого опыта делать правильные выводы.

Как один из важнейших критериев открытого общества в рам-ках Содружества выступает информационная сфера. Она всё ак-тивнее влияет на состояние не только духовной, но также поли-тической и экономической жизни общества. Каждое государ-ство предпринимает всё возможное для создания своего соб-ственного информационного пространства. Создана необходимая нормативно-правовая база по информационному обеспечению ин-теграционных процессов.

Вместе с тем, как считают парламентарии, положение в этой сфере не может быть признано соответствующим потребностям сегодняшнего дня. Уровень информатизации в Содружестве в сравнении с развитыми странами составляет всего 2–2,5 процента. Проекты информатизации и создания систем телекоммуникации выполняются разрозненно, налицо явная техническая отсталость существующих телекоммуникационных систем. Отсутствует сба-лансированная система законодательства в системе телекоммуни-кации. С учётом этой ситуации создан проект нового модельного закона «О телекоммуникациях», который поддержан парламен-


29

тариями. Закон регулирует отношения в области телевидения и радио. В нём определены порядок лицензирования деятельности в области телекоммуникации, права и обязанности операторов и их пользователей, а также условия государственного управления и регулирования в этой сфере.

На основе всестороннего изучения сложившихся ситуаций раз-работаны и такие модельные законопроекты, как «Модельный би-блиотечный кодекс», «О научной и научно-технической эксперти-зе» и «О клубном отдыхе». Не случайно на заседании Ассамблеи рассматривался Положение о разработке модельных законодатель-ных актов для государств СНГ. Практический опыт позволяет ре-зюмировать некоторые конкретные полезные рекомендации для законотворчества. Созданы рабочие группы по разработке модель-ных законопроектов «О лизинге» и «О языках».

В рамках мероприятий Парламентских Ассамблей СНГ и ЕврАзЭС глава казахстанской парламентской делегации О.Абды-каримов встречался со своими коллегами из Армении и Белорус-сии по их просьбе. Господа А.Багдасарян, Г.Новицкий и В.Попов интересовались опытом казахстанского двухпалатного парламен-та, ходом экономических и социальных реформ в нашей стране. Во время этих встреч также высказывались конкретные предложения по активизации взаимовыгодного сотрудничества. Достигнуты до-говоренности о прямых межпарламентских контактах. На приёмах принимали участие сенатор А.Кожагалиев и заместитель генераль-ного секретаря Совета МПА СНГ, представитель Парламента Рес-публики Казахстан X.Бакенов.

Как единодушно отметили руководители делегаций на итого-вой пресс-конференции, Санкт-Петербургский парламентский саммит удался. Он стал ещё одним важным шагом в создании пра-вовой базы для более тесного взаимовыгодного и равноправного сотрудничества в пространстве СНГ.

По решению Ассамблеи следующее пленарное заседание состо-ится в 2004 году в г. Астане. Ещё одним приятным событием ста-ло вручение Председателю Сената, Председателю МПА ЕврАзЭС Оралбаю Абдыкаримову медали «Древо дружбы». Этот скромный жест также является символом приверженности нашей страны к дружбе и добрососедству.

2001 г.


30

ЖАҢА АСТАНАжайлы ұйғарым – мемлекеттік мұраттармен,

ұлттық мүдделермен үндес ұлы идея

Жаңа тұрпатты мемлекеттің негізін қалау үлкен өзгерістер-ден үрікпейтін жаңашылдықтың үстіне жойқын реформаторлық қадамдарды талап етеді. Соған орай, бүкіл қоғамдық күштер қоз-ғалысқа келетін, бұрынғы қалыптасқан көзқарастар мен құнды-лықтар қайыра сарапқа түсіп, өзгеріске ұшырайтын мұндай өлі-ара кезеңде нағыз шынайы реформатор билеуші ғана көш бастай алатындығына əлем тарихы куə. Ұлы Петрдің орыс қоғамында, кемеңгер Кемал Ататүріктің түрік жұртында жүзеге асырған жаңалықтарын еске түсіріп көріңіз. Замандастарының бірі түсі-ніп, бірі түсіне алмаған, бірі мойындап, бірі мойындағысы кел-меген, бірақ кейінгі ұрпақтары көрегендік деп бағалап, бастарын иген ұлы істері қаншама!

Президент Нұрсұлтан Назарбаевтың бүгінгі ізашарлық ірі қа-дамдарының табиғаты да осы тектен екендігін ашық айту керек. Бұл – қазіргі болмыс-бітімімізді əділ бағалап, алды-артымызға сер-гек көз салу үшін қажет. Ой таразысын осы тұрғыдан тарту əлеу-меттік жауапкершілік салмағын тереңірек сезінуге көмектеседі.

Осы орайда, өз сөзіміздің ауыртпалығын өзіміз көтере отырып, жаңа астана тұрғызу жөніндегі ұйғарым мемлекеттік мұраттар-мен, ұлттық мүдделермен үндес ұлы идея екендігіне ерекше на-зар аударған жөн дер едік. Ол – мемлекеттік тəуелсіздігіміздің іргетасын нығайта түсуге бағытталған аса батыл қадам.

Əрине, мұндай күрделі шешім бірден баршаның «лəппай, тақсырлық» қолдауына ие бола қояды деп күту, беріге салғанда, барып тұрған аңғалдық болар еді. Тіпті, белгілі бір құбылысқа қоғам мүшелері тарапынан əрқилы пайымдау түрінде назар ау-дарылуы əбден қалыпты жағдай. Оның үстіне елдің болашағы, халық тағдыры жəне тəуелсіз мемлекеттің даму заңдылықтары деген ұғымдар арқылы бедерленетін объективті ақиқат қоғамдық сана деңгейінде бойға сіңбейінше субъективті көзқарас алға түсе беретіндігін де естен шығаруға болмайды.

Яғни, əркім мəселеге өз жағдайы тұрғысынан қарап, əбден еті үйренген стеоротиптерге, белгілі бір жайлылықтарға деген қимастық жетегіне еріп жəне көп күш-жігер жұмсап қол жеткіз-ген қоғамдық мəртебесін жоғалтып аламын-ау деген қорқынышын


31

жеңе алмай қиналады. Екіұдай күй кешеді. Кейде қисын илан-дырғанның өзінде қарапайым инстинктер кері тарта береді. Бұл үшін жазғыру қиын.

Бірақ қоғам дамуына қажетті алғы шарттардың бірі болып та-былатын, мемлекеттік мүдде талаптарына орай қабылданатын шешімдерге қара бастың қамы, күйкі тірліктің күйбеңі дең-гейіндегі дəлелдерді көсеулете беру азаматтыққа жатпайды. Мы-салы, «Ақмолада күн суық», «Ақмолада жазда маса көп дейді», «Ақмола үлкен қалаға айналғанша қашан?» деген сияқты қаңқу сөздер мен күдіктер жаңа астанаға қоныс аударуға ниет еткен жеке адамдардың шешім қабылдауы үшін шынында да біршама маңызды болғанымен, бүкіл идеяның тағдырына ықпал ете алар фактор ретінде ешбір сын көтермейтіні анық.

Жаңа астана сайлауға əлде бір амбиция ретінде немесе жеке көңілдің аспатөктігінің, тіпті, бүкіл қазақ халқының дабыра-даңқ-қа құмарлығының көрінісі деп астамси қарау да байқалады.

Жалпы қазақтың елдігін күлкі етіп, көпұлтты Отанымыздың болашағына тек қана күмəнмен қарауды кəсіпке айналдырудан қауіптену керек. Осындайда əйгілі Хосе Мартидің өз Отаны, хал-қы мен туған-туыстары үшін ұялатын, Мадридте немесе Парижде тумай, үнділер, метистер, негрлер мен мулаттар жерінің тумасы болғандығы үшін қорланатын отандастары туралы жазғандары еске түседі. Өз тізгіні өз қолына тиген ел ретінде еркін қимыл жасауға талайдан бойға батпандап кірген кіріптарлық психология кедергі жасай бермеуі керек-ақ.

Латын Америкасының тағы бір бостандық сүйгіш асыл азама-ты, көрнекті философ Леопольдо Сеа: «Өз күшімізге сену жəне оны орынды пайдалана білу – міне, біздің Американың көсегесін көтерудің ең сенімді жолы осы» деген екен. Ой салар оңтайлы сөз.

Өз басым тəуелсіз Қазақстан əлі-ақ қанатын қомдап биікке көтерілетініне, көп асыл армандарына қол жеткізетініне, соның ішінде Сарыарқадай қасиетті өңірде көз жауын алар көркем қала тұрғызып, бүгінгі Ақмоланы болашақ əдемі астанаға айналдыра-тындығына кəміл сенемін.

Астана туралы сөз етіп, пікір айтқанда алдымен осы ұғымның астарында не жатқанын айқындап алған жөн. Ол, кейбіреулер ойлайтындай, міндетті түрде ең үлкен, ең көрікті, ең биік қала дегеннің баламасы емес. Астана, ең алдымен, елді мемлекеттік тұрғыда басқаруға қолайлы қала болуы керек. С.И.Ожегов сөз-дігінде оған «мемлекеттің бас қаласы, үкімет жəне үкіметтік ме-


32

кемелер орналасқан жер» деген анықтама беріліпті. Көшпелілер дүниетанымында да астана термині хан ордасы, мемлекеттегі ең жоғары билік мекені деген ұғымды білдіретіні белгілі.

Қазіргі астанамыз – əлемдегі ең əсем қалалардың бірінен са-налатын Алматы көпфункциялық орталықтың міндетін атқарып келеді. Ақмолаға, негізінен, оның мемлекеттік басқару жүйесінің күретамыры ретіндегі қызметі ауысады. Осы маңызды функция-ны игеріп, осы заманғы талаптар деңгейінде қайта құрылуға да көп уақыт керек. Ал мəдениет, ғылым мен білім керуенінің көш басшылығын қолға алу одан да көп мерзімді қажет етеді.

Бірқатар елдер тəжірибесінде астананың көп функциялы бо-луы міндетті деп есептелмейді. Қайта мəдениет, ғылым мен білім салаларында бірнеше жоғары дамыған орталықтардың болуы өзгеше өркениеттіліктің, озықтықтың белгісіне саналады. Алма-ты қашан да мемлекетіміздің мерейін өсіріп, халқымыздың руха-ни меккелерінің қатарына жататын тарихи қала болып қала берері даусыз. Жаңа астана əбден кемеліне келіп, толысқан кезде де Ал-матыда тұру айрықша мерей санала берері хақ. Белсенді даму ошақтары өркендеу өрісін кеңейтіп, бүкіл өрге басу қозғалысына өзгеше ықпал ететіндігін ешкім де жоққа шығара алмаса керек.

Кейде астана ауыстыру туралы мəселе қайдан шықты деген сауал алға тартылады. Оған жауап беру үшін алдымен əртүрлі объективті жəне субъективті факторларды ой елегінен өткізіп алған жөн.

Біріншіден, астана жаңарту – сонау көне замандардан бері тəжірибеде бар мемлекеттік үрдіс. Ағылшынның ұлы ойшылы, əрі тарихшы Арнольд Тойнби өз зерттеулерінде «астаналар миграция-сы» деген арнайы ғылыми термин қолданады. Оның пікірінше, астана тұрағының өзгеруі – мемлекеттік құрылыстағы ықтимал тенденциялардың бірі. Бұл ретте қатып қалған қасаң көзқарас болуы мүмкін емес. Тарих тегершігінің қозғалысына қарай мем-лекеттердің өздері де өзгеріп жататыны тəрізді, олардың астанала-ры да бір елді мекенге байланып қала алмайды.

Оның дəлелін жер шарының қай түпкірінен болсын табуға бо-лады. Көне гректер мен көшпелілер тарихы да, европалықтар мен американдықтардың тарихы да, үнділер үрдісі де мұндай көші-қонның небір мысалдарын куəлікке тарта алады. Тек Түрік мемлекетінің астанасының өзі бірнеше рет өзгеріске ұшыраған. Осман империясының тұңғыш астанасы – Анадолы аңғарының солтүстік-батысындағы «Ескі қала». Кейін Мəрмəр теңізінің жаға-сында «Жаңа қала» бой көтереді. Астана 1326 жылы Брусқа, 1366


33

жылы Дарданелл асып, Балқанға жеткен. Махмет сұлтан астана-ны Андринопольден Константинопольге ауыстырады. 1924 жылғы 20 сəуірден бастап 1923 жылы құрылған Түрік республикасының жаңа астанасы Анкара қаласы саналады.

Алысқа бармай-ақ төл тарихымыздың көне беттерін парақта-сақ та астаналар миграциясының динамикалық қозғалыстағы процесс екеніне көз жеткізу қиын емес. Суяб, Тараз, Түркістан, Сығанақ, Сауран, Алмалық, Отырар сияқты ондаған көне қалалар көшпелілер мемлекеттерінің астаналары міндетін атқарған.

Осыдан 2000 жылдан астам бұрын салынған, Птоломейдің географиялық картасына енген Самарқан қаласы Амудария мен Сырдария арасын алып жатқан алып империя – Мавренахрдың астанасы болса, 1000 жылдық тарихы бар көне Тараз құдіретті қараханидтер мемлекетінің орталығы болған. Сығанақ қаласы – Сыр бойындағы оғыздар мемлекетінің бас қаласы еді. Бергі тарихтың өзін алсақ та, Қазақстанның астанасы Алматы да бұрын Орынборда, Қызылордада отау тіккені белгілі.

Екіншіден, астаналар миграциясы тарихи процесс ретінде нақ-ты ғылыми заңдылықтарға бағынады. Бұл ретте, мысалы басқа елдің шылауындағы бағынышты мемлекет пен тəуелсіз мемле-кеттің астаналарын таңдаудың ерекшеліктері байқалады. Зерттеу-шілердің пікіріне қарағанда, басқалардың қолымен құрылған мемлекеттің астанасы көбіне елдің шетінде, ал жергілікті халық-тың өз күш-жігерімен құрылған мемлекеттің астанасы, негізінен, орталыққа жақын орналасатын көрінеді. Əрине, мұндай саяси география заңдылықтарының астары бар.

Астаналар миграциясы – мода емес. Бұл ретте қабылданатын шешімдер қашан да ерекше дəлелді қисындарға негізделуге тиіс. Мысалы, əрқилы табиғи, объективті немесе субъективті себептер-ге орай ескі астананың өз функциясын одан əрі ойдағыдай орын-дай алмайтындығы жөніндегі қауіп сондай дəлелдер қатарына жа-тады. Сол сияқты басқару жəне байланыс жүйелерінің жайлылығы тұрғысынан алғандағы тиімді таңдау да шешуші рөл атқарады. Астананы мемлекеттің жұртшылық алаңдаушылығы көбірек бой көрсеткен тұсына ауыстыру жөніндегі ниет те шешім қабылдауға бірден-бір ықпал ететін факторлар қатарына жатады.

Ретіне орай, астананы Алматыдан Ақмолаға көшіру жайлы рес-ми сөздерде осы факторлардың қай-қайсысы да аталып, нақты жағдайға қарай жан-жақты таратылып, негізделгенін еске сала ке-туге болады.


34

Астана алмастыруға жаңа рухани сілкініс, жаңа болмысқа өтуді жеделдету, мəдени жəне өркениеттілік байланыстың жаңа сапалық сатысына көтерілу тегершігі ретінде қарау да тарихи заңдылық бо-лып есептеледі. Дунайдағы Габсбургтер монархиясы кезінде Вена қаласы, ұлы Петр кезіндегі Ресей үшін Санкт-Петербург қаласы, селевкидтер мемлекетіндегі Антиохия жəне Селевкия қалалары, сол сияқты Калькутта, Мехико, Лима қалалары кезінде осындай рөл атқарған.

Үшіншіден, кезең сипаты мен мұраттарына сəйкес қолайлы ас-тана таңдау – мемлекет құру процесінің маңызды бір буыны. Оны терең ойластырып, тиімді шешу, елдің дамуына, берік бір саяси ор-ганизм ретінде ұйысуына тікелей əсер етеді. Мемлекеттің құрылып жатып оған назар аудармай, орағытып өтуі мүмкін емес. Сондық-тан да астана таңдау мəселесінің тəуелсіз Қазақстан уығын шан-шып, керегесін керу кезінде күн тəртібіне қойылуы əбден түсінікті жайт. Оның қоғам сипатын жаңарту, ойға алған өзгерістерді одан əрі тереңдету, елді басқарудың жаңа жүйесін қалыптастыру жəне оған тың күштерді тарту, əсіресе, жастарға жол ашу сияқты сан қырлы мəселелермен сабақтасып жатқандығы да ақиқат.

Əрине, идеяның жүзеге асып, нақты іске айналуы – күрделі процесс. Көшу мен өзгеру бір емес. Лингвистикалық тұрғыдан алғанда да, мəніне келгенде де. Нəтиже қашан да жұдырықтай жұмылып, қанатты құлшыныс танытқан көптің қимылына қарай айқындалады. Мұндайда қатардың қалың болғаны лəзім.

Тəуелсіз Қазақстан тəй-тəй басып келеді. Тұсауы кесілгелі не-бары бес жыл өткенімен, «мың өліп, мың тірілген» қазақтың көші болмысы бөлек керуен ретінде адамзаттың ұлы даңғылына қосылып та үлгерді. Біреулер қуанғанымен, енді біреулер қызға-натынына қарамастан ел ертеңіне қарай еркін басып келеді. Аста-наны Ақмолаға көшіру туралы шешім де – болашаққа сеніммен қарағандықтың белгісі.

«Жабықта бұлқынған қазыққа қарайды, жарыққа ұмтылған жазыққа қарайды». Үміт құсын үкілеп, ұйымшылдықпен алға ұм-тылған жұрттың ұтылғаны сирек. Қиындықтан да көкжиегін кеңі-рек шолып отырған шығады. Шығар жолды табанының астынан іздеген алысқа бара алмайды. Ел тағдырына қатысты ерекше ше-шімге осы тұрғыдан қарау əрқайсымыздың парызымыз болса ке-рек.

«Егемен Қазақстан», 16 қаңтар 1997 жыл


35

АСТАНА – ГОРОД МЕЧТЫ

Разговор о новой столице я хотел бы начать с одной истори-ческой цитаты. Она звучит так: «Сегодня, всё мучаясь, я думаю, что внесу предложение о переносе столицы. Вы должны всё пони-мать... Если бы я, Назарбаев, думал только о себе, то здесь у меня есть и тёплый кабинет, и дача, и резиденция, которых нет там... Но я не имею право думать, как и где мне будет тепло или холодно, когда идёт речь о будущем, о судьбе государства».

Именно этими волнующими словами Главы государства Н.А.Назарбаева началась первая официальная презентация идеи о переносе столицы из Алма-Аты в Астану. Это было в 1994 году. На заседаний Президиума тогдашнего парламента – Верховного Совета Республики Казахстан (Рассмотрение вопроса на сессии и принятие решения, как известно, состоялись позже).

Идея переноса столицы, создание новой столицы – это один из величайщих социально-политических и экономических проектов в истории страны. И отрадно видеть и осознавать, что этот гран-диозный и дерзновенный замысел буквально на наших глазах пре-вратился в настоящую реальность.

Астана сегодня – это символ созидания, символ политического, социально-культурного обновления и экономического взлёта, пре-красный символ Независимости!

Я знаю город с 1982 года. Тогда он назывался ещё Целиноград. Был небольшой обыкновенный провинциальный город. Речка Ак-булак, тогда её называли Солёной балкой, и микрорайон «Моло-дёжный» были окраиной города. Сегодня они остались почти в центре. А на месте детской площадки, где играли мои дети, сей-час возвышается величественное и красивое здание гостиницы «Интер-Континенталь». Список таких преобразований или но-вых примет можно продолжать и продолжать. Город вырос почти вдвое. Население также выросло в несколько раз.

Особенно впечатляет архитектурный облик новой столицы. За короткое время она стала одним из красивейших городов. Ещё грандиознее и изящнее планы, связанные со строительством Но-вого города на левом берегу Есиля.

Не только астанчанам, но и всем казахстанцам стоит гордить-ся тем, что они великую идею о создании новой столицы в центре страны превратили в великую реальность новой истории.


Мне приятно, что моя судьба и судьба моей семьи давно и тес-но связаны с этим городом.

Я искренне горжусь тем, что являюсь автором стихов первой популярной песни о новой столице «Арман қала – Астана» («Аста-на – город мечты»), которую многие называют гимном нашего го-рода.

Астана, действительно, – город мечты! Здесь исполняются са-мые заветные желания, особенно, молодых. Сейчас очень многие мечтают попасть в этот удивительный город и осуществить свои самые большие цели в жизни. Многие уже это сделали.

В день рождения столицы хочется пожелать не только астан-чанам, но и всем казахстанцам процветания и успехов. Пусть все мечты превращаются в реальность, как это произошло с великой идеей создания новой столицы нового независимого Казахстана!


37

ЕЛБАСЫ ЖƏНЕ ЕЛ РƏМІЗДЕРІ

Егемен ел атанып, мемлекеттік тəуелсіздік мəртебесін төрт-күл дүниеге танытудың адамзат өркениеті мойындаған бірнеше алғышарты бар. Солардың бірі – тəуелсіз елдің төл рəміздерінің болуы. Бұл – аса маңызды нышандық фактор. Сайып келгенде, астарында «өз тағдыры үшін жауапкершілікті өз қолына алған елміз» деген сертті сыр түйген саяси айырым белгісі, мемлекет-тік тəуелсіздіктің рухани болмысының аса жарқын көрінісі.

Осыдан жиырма жыл бұрын Жаңа Қазақ мемлекеті жеке шаңырақ көтерген сəтте де осындай тарихи таңдау жасау сағаты соқты. Ол – өткен ғасырдың соңғы онжылдығының басы, қол-даныстағы жыл санауы бойынша 1992 жылдың 4 маусымына тұспа-тұс келді. Жас мемлекеттің Жаңа жылнамасына осы күн Жаңа рəміздер қабылданған тарихи сəт ретінде алтын əріптермен жазыл-ды. Жыл сайын ерекше салтанатпен аталып өтетін бүкілхалықтық ресми мерекелік дата – Мемлекеттік рəміздер күніне айналды.

Ескі нышандарды алмастыру жөніндегі қоғамдық пікір егемен-діктен бұрын басталған болатын. Алдымен бұқаралық ақпарат құралдарында жеке пікірлер жарияланса, кейін – тұрақты ай-дарлармен жүйелі материалдар, хабарлар беріле бастады. Жай тілектер емес, салиқалы да салмақты ғылыми-танымдық һəм саяси-əлеуметтік зерттеулер. Əсіресе, 1986 жылғы Желтоқсан көтерілісінен кейін. Солардың əсерімен 1990 жылы Қазақ ССР-і Жоғарғы Кеңесінің Төрағасы басқарған комиссия да құрылған. Өкінішке орай, ол Комиссия онша құлықты бола қоймаған сияқты. Бар болғаны бір рет бас қосып, онда да ресми рəміздерді өзгертудің қажеті жоқ, Əнұранның сөзін аздап қайта қараса жетіп жатыр де-ген сыңайлы тоқтамға келіпті. Оның өзіне одан əрі ешбір қозғау салынбаған. Елдікке деген көзқарас та əртүрлі болатындығының бұл да бір сабағы болса керек.

Қазақстан Республикасының Мемлекеттік рəміздері! Бір сəт ой зердесіне салып, тереңірек байыптар болсақ, осы тіркестің өзінің өмірге келгеніне де көп бола қойған жоқ. Қоғамдық сана зердесіне тəуелсіздікпен бірге енген əлеуметтік-саяси, рухани һəм экономикалық өзгерістерді жоралаған лингвистикалық ны-шан десе де болады. Тарихи тамыры тереңде жатқанымен, алғаш алаш жұртының өзінің төл мүддесін темірқазық ете отырып, өзі


38

таңдаған жəне осызаманғы өркениет талаптарымен үндес ресми рəміздерге байланысты жаңа ұғымға сəйкес жаңа сөз кестесі бұл.

Ұғымның жаңа болатыны талай ғасырлар бойғы темір құрсау-ды бұзып, төл табиғатына тəн тұғырға тұңғыш орнаған тəуелсіз мемлекеттің рəміздік болмысын бар əлемге паш еткендігінен. Бұл ретте қазақ елі тəуелсіздігінің үш белгісінің орны өзгеше. Біріншісі – егемендіктің саяси-заңнамалық тұғырына айналған Тəуелсіздік Декларациясы. Екіншісі – тəуелсіздігіміздің рухани жаршылары атанған Мемлекеттік рəміздеріміз: Қазақстан Республикасының Мемлекеттік Туы, Қазақстан Республикасының Мемлекеттік Ел-таңбасы жəне Қазақстан Республикасының Мемлекеттік Əнұраны (Гимні). Үшіншісі – экономикалық дербестік тұғырын биіктете түскен Ұлттық ақшамыз (валютамыз) – Теңге. Тəуелсіз ел атану алаш ұлының асыл аңсарына айналған ұлы идея десек, оның жүзеге асқандығын əйгілеп, қазіргі заң тілімен айтқанда, легитимділік деңгейге көтерген үкілі үш тетік те – осылар болды.

Елдің өз билігін өз қолына алғандығының енді бір нышанды рəмізі – тəуелсіз Қазақстанның тұңғыш Президенті. Американ-дықтар өз ізашарларын «мемлекет негізін қалаған əкелеріміз» (от-цы-основатели) деп дəріптесе, осман түріктері өздерінің тұңғыш Президентінің тегін өзгертіп, «Түрік тектінің атасы» – Ататүрік деп ілтипаттайды. Таланына Жаңа қазақ мемлекеті – Тəуелсіз Қазақстанның уығын шаншып, шаңырағын көтеру һəм жас мем-лекетті бар əлемге танытып, аз уақыт ішінде-ақ экономикасы қарышты қарқынмен өрге басқан озық өскелең елдер қатарына қосу бақыты бұйырған Қазақстанның тұңғыш Президенті Н.Ə.Назарбаевқа қазір көпэтносты қоғам азаматтары тарапынан Елбасы (Лидер нации) деп ізет білдіру дəстүрі орнығып келеді.

1992 жылғы 4 маусым! Қазақстан Республикасының тұңғыш рəміздері қабылданған бұл тарихи дата ел тəуелсіздігі жариялан-ғаннан кейінгі тура 130-шы күн болатын.

Еске түседі... Жеті сағаттан астам уақытқа созылған, 360 депутаттың үштен бірі (кейбірі бірнеше мəрте) додаға түскен Парламенттегі қым-қуыт интеллектуалдық сайыс, саяси-дүние-танымдық сөзсүре тағы да тұйыққа тіреліп, осыған дейін қаншама күш-жігер, ақыл-айла жұмсалып бір ортақ байламға келгендей болған шешім жібі суси бергенде, Президент Н.Ə.Назарбаев əдеттегідей пікірталас тізгінін өз қолына алды. Толқып тұрғаны даусынан сезілгендей. Парасаттылыққа шақырды.


39

– Тəуелсіздігімізді жариялағанымызға жарты жылға таяды. Əлі күнге сол ескі кеңестік жалауды желбіретіп жүрміз. Жұрттың бəрінің соңында қалдық. Қалайда бүгін бір шешімге келгеніміз дұрыс болар еді. Бұл – тек пікір жарысы емес, тəуелсіздік талап-тары тұрғысынан таразыланатын аса маңызды саяси таңдау. Осы-ны естен шығармауларыңызды өтінемін. Мемлекеттік мүдде жеке тілектер мен топтық қисындар көкпарына, тіпті, білместік бопса-сына айналып кетпесін. Қазір аса зор жауапкершілікті талап ететін тарихи сəтті бастан кешірудеміз. Біз өз тарихымызда алғаш рет бүгінгідей жағдайда төл мемлекеттік рəміздерімізді таңдағалы тұрмыз.

Жүректен шыққан сөз жүректерге жетті. Кейбір тым қызбалық-қа салынып, сөз сабасын оңды-солды сапыруға кіріскен Парла-мент мүшелерінің өздері, мүлде райынан қайта қоймағанымен, əріптестерінің қисындарына құлақ салар сабырлы сыпайылыққа көше бастады. С.Зиманов, С.Сартаев, М.Қозыбаев, З.Федотова, Ə.Кекілбаев, Ө.Бəйгелді, А.Жағанова, Б.Қыдырбекұлы, К.Смаилов, Ə.Əлімжанов жəне басқа мемлекетшілдердің мерейі үстем бола түсті. Білім мен білік бел алып, ұлт пен ұлыс ұпайлары түгенделді.

Сөйтіп, көп қиындықпен болса да, ақыр аяғында, тұңғыш рес-ми рəміздер қабылданды. Əнұран мəтінінен басқасы. Күні бойы көп тығырықтан алып шығып отырған Президент беделі бұл жолы да қалтқысыз қызмет етті. Тəуелсіздік мүддесіне!

Қазақстан Республикасының тұңғыш Мемлекеттік рəміздерін əзірлеу жөніндегі арнайы комиссияның хатшысы ретінде Пре-зидент Н.Ə.Назарбаевтың бұл мəселеге қаншалықты ерекше мəн бергендігінің жақын куəсі болдық. Ресми рəміздер жобалары-на шығармашылық конкурс жариялап, өткізу, үздік жоба-ларды іріктеу жəне Конституция талаптарына сəйкес бекіту жұмыстары 1991 жылдың желтоқсанынан 1992 жылдың жел-тоқсанына – Əнұран сөзі қабылданғанға шейін жүрді. Елбасы осы жұмыстардың бəрін ұдайы назарында ұстап, тікелей арала-сып, бағыт-бағдар беріп отырды. Комиссияның шығармашылық топтарының отырыстарына қатысып, Парламенттегі талқылау-ларға бастан-аяқ белсене араласты.

Бірде Президент академик С.Зиманов басқарған ту жобала-рын талқылайтын кіші жұмыс тобының кезекті отырысына келді. Ешкім де мұны күте қойған жоқ еді. Тосын болды. Бəріміз де абды-рап қалдық. Бірақ біраздан соң-ақ жайланып сала бердік. Өйткені,


40

Елбасы жұмыс тобы мүшелерімен бірге жобаларды талқылауға емін-еркін араласып кетті. Пікір қосты, елдің пікіріне ерекше ілтипатпен құлақ түрді. Кейбір жəйттерді кеңірек суыртпақтап, сұрап отырды. Зиялы қауым Президенттің қарапайымдылығына, біліктілігіне, комиссия қолға алған іске деген ықыласына ырза болды. Бұл күні кешелер ғана тəуелсіздігіне қол жеткізген жас мемлекеттің алғашқы ресми рəміздерін таңдаудың қаншалықты зор маңызды мемлекеттік іс екенін танытқан кездесу болды.

Сол жолы Президент ықпалымен айқындалған бір маңызды мəселе Тудың түсіне қатысты концепция еді. М.Қозыбаев, Г.Бельгер, И.Щеголихин, Ш.Мұртаза, С.Зиманов, Ə.Кекілбаев, М.Мағауин жəне басқа топ мүшелерінің конкурсқа түскен нақты жобаларды тілге тиек ете отырып, айтқан пікірлерін мұқият тың-дап тұрған Елбасы кенет Ақаңа – Ақселеу Сейдімбековке бұрылып:

– Кəне, Ақселеу сен айтшы. Қазақ тарихы мен этнографиясын көп зерттеп жүрсің ғой. Не ойың бар? «Ана тіліндегі» пікіріңді оқыдым. Өз аузыңнан естиін деп едім, – деп қалды.

– Жаңағы бір əңгімеде Өзіңіз назар аударған шымқай көк түс-тің орны бөлек деп білемін. Туымызға қасиетті көк түркі баба-ларымыздың киесін қондырсақ арман бар ма, Нұреке?! Басқаша ойлайтындардан кешірім сұраймын, қызыл түстен күлімсі қан иісі келетіндей көрінеді де тұрады. Ақ мата кебінге де пайдала-нылады...

– Осында Туда əртүрлі түс пайдалану тəжірибесін де ескеру ке-рек дегендер де болды ғой...

– Шымқай бір түс болуы керек дегендер айқын басым түсіп жатты ғой, Нұреке. Сіз де тұтастықтың саяси астарын, ұлт бо-лып, ұлыс болып ұйысу тұрғысындағы нышандық мəнін жеткізіп айттыңыз. Менің аңсарым осы қырда. Жасыратыны жоқ, бас-пасөзде жарияланып кеткен ұсынысым да (қазір кейбір басы-лымдарда, тіпті ғылыми кітаптарда Қазақ хандығының туы деп жаңсақ көрсетіліп жүрген ортасында шексіздік белгісін білдіретін ою салынған көк ту жобасы – Е.Ш.) осы тұжырымға негізделген.

Президенттің белсенді қатысуымен өткен бұл кеңесті қазір тарихи жиын деуге де болар еді. Мемлекеттік Тудың негізгі элементі – түсі туралы онда ортаға салынған ойлар, жоғарыда айтқанымыздай, осы орайдағы ресми концептуалдық көзқарас-тың қалыптасуына игі ықпал етті.

Осы орайда Мемлекеттік рəміздеріміздің, əсіресе Ту мен Елтаңбаның, дəл қазіргідей болып шығуына олардың жобала-


41

рын іріктеу мен қабылдауға қатысқан шығармашылық комис-сия мүшелері мен Парламент депутаттарының да ықпалы мол болғандығын ашық айтуымыз керек. Сайып келгенде, олар-ды сол кездегі қоғамдық ойдың жемісі десе де болар еді. Жеке мұрағатымдағы мемлекеттік рəміздерді қабылдауға қатысты ресми құжаттар мен түрлі материалдарды ақтарып, қараған са-йын осыған көзім жете түседі. Бұл, əрине, рəміз авторларының еңбегіне, шығармашылық ізденістері мен кəсіби-орындаушылық шеберліктеріне еш көлеңке түсірмейді. Қайта олардың ұсынған жобаларының үздік танылуының басты объективті себебін ұғуға көмектеседі. Олардың өнерде тамаша талант иелері болумен қатар, туған халқының тарихын, болмысы мен аңсарын терең білетін, замана рухын тамыршыдай тап басқан арыс азаматтар, зерделі қайраткерлер екенін аңғартады.

Тағы да еске түседі. Тамаша қазақы өрнек қалай ту көзайымы-на айналғаны. Алғашында онша ойластырылмаған басы артық деталь тəрізді əсер етіп, депутаттардың көңілінен шыға қоймады. Үзіліс кезінде жоба қасына келген Елбасы Ш.Ниязбековке:

– Қазақы өрнекті жақсы тапқан екенсің, Шəке. Онда терең мағына бар. Мына көк түс, алтын күн мен қыран құс бейнелерінің рəміздік мағынасы, негізінен, жалпы адамзаттық құндылықтар биігінен сөйлейді. Ал «қошқар мүйіз» – нағыз төл ұлттық нақы-шымыз ғой. Жоба қабылданар болса, оның орналасу орнын да, бояу нақышын да, бір сөзбен айтқанда дизайндық шешімін қайта қарау керек. Көріктірек, көрнектірек еткен жөн. Сонан соң мына күннің бейнесін тура ортаға жылжытқан дұрыс болады, – деп ескертті.

Көп сөйлей қоймайтын көрнекті қылқалам шебері:– Ұқтым, Нұреке. Шалалау болды. Міндетті түрде жетілдіре-

мін, – деп басын иді.Жоба авторына жасаған ұсыныстарын сəл кейінірек, үзілістен

соң сөз алған сəттерінің бірінде, Елбасы депутаттар алдында да ортаға салды. Олар қолдады.

Кейін орналасуы да, бояуы да, көлемі де өзгертілген ұлттық нақыш – қазір көк байрағымыздың ең бір көзайым бөлшегі. Күн бейнесі де тура төрге қонды.

Ойды ой қозғайды. Елбасының парламенттік талқылау ке-зінде көпшілік депутаттар тарапынан қолдау тапқан бір жобаға қатысты, кейін ұятқа қалдырар ашық плагиатты қалай болдырмай


42

тастағанын көпшілік біле бермейді де. Куəгер болған бұрынғы де-путаттар мен журналистер де ұмытқан болуы керек. Бір қызығы оған сол кезде де ешкім онша мəн бере қойған жоқ. Жақында біздің Елтаңбаның дизайнын эквадорлықтардың (MASOSH фир-масы) заңсыз пайдаланғаны туралы шу көтеріліп, ол, тіпті, дипло-матиялық жолмен ресми нота алмасуға дейін жеткені туралы ақпаратты естіген кезде менің есіме сол эпизод түсті.

Мемлекеттік рəміздер жобаларын талқылаудың ең бір қызған шағы болатын. Мені Парламент залының өзіне тиесілі мəртебелі төрінде отырған Елбасы шақырды. Қасына барған соң:

– Ербол, сен маған өткендегі əлем рəміздері каталогін тез жет-кізші. Мына бір көпшілік ықыласы ауа бастаған жоба басқа бір елдің нышанына ұқсайтын тəрізді. Байқамай «ұрлап» алып, ұятқа қалып жүрмейік, – деп шұғыл тапсырма берді.

«Сабақты ине сəтімен» дегендей, жол болғанда іздеген кітап кабинетте болып шықты. Елбасының бір көргенін ұмытпай, есте сақтайтын зердесіне тəнті болдым. Ашып қарасам – күдігі анық, тура қолмен қойғандай. Қажетті бетті белгілеп, жедел апарып, Ел-басы қолына тапсырдым.

Сəлден соң Нұрсұлтан Əбішұлы алдындағы микрофонды қо-сып, əңгімеге араласты да, жобаға өзінің де назары ауып отыр-ғанын, бірақ, өкінішке орай, ол – басқа бір елдің əскери рəмізінің көшірмесі болып шығатынын ескертті.

– Маған бұл да ұнайды, – деді Елбасы. – Тек Болгарияның əс-кери-теңіз байрағынан аумай қалыпты. Міне... Тұп-тура өзі. Сонда Қазақстанда Болгарияның теңіз əскерлерінің жалауын желбіретіп жүреміз бе?

Қисынды сөзге кім қарсы келсін. Жаңа ғана тау қопарардай бо-лып күмпілдеп отырған кейбіреулердің салы суға кетіп қалғаны аңғарылып-ақ тұрды. Ел Туы елдік мазмұннан ада, ұлттық сипат-тан сырт дүбəра жобадан осылай арашаланып қалды.

Сөз орайы келгенде айта кеткен жөн, Елбасы тұңғыш тəуел-сіздік рəміздерінің төл тарихи тамыры тереңнен бой тар-туын, ұлттық болмысы анық та айшықты болуын қалады. Елтаңба жобасында терең мағыналы, кезінде Алаш ардагерлерінің де назары түскен шаңырақ бейнесінің жарасым тапқанына шын қуанды. Əпсаналық арғымақтарды да геральдикалық дəстүрлерге қайшылығы жоқ еркін шығармашылық көзқарастардың көзай-ым көрінісі ретінде қабылдады. Тудың шымқай көк түсін, қыран


43

қанатындағы күн бейнесін, ұлттық өрнекті, Əнұран əуеніндегі төл табиғи иірімдерді ашық қолдады, Əнұран мəтіні жобаларын қолына қалам алып отырып, өз қолымен жазған пікірлерінің ара-сында бұрынғы нұсқадағы «Біз – қазақ ежелден еркіндік аңсаған» деген жолдарды сақтауға болмас па еді деген ой тастады.

Тəуелсіздігіміздің тұңғыш ресми рəміздері таңдалған сол тари-хи күнгі бір сөзінде:

– Осында бірнеше жоба қат-қабат жарыса талқыланып жатыр. Айды, сегіз бұрышты жұлдызды жаратпадық. Жарайды, солай-ақ болсын... Консенсус керек, əрине. Бірақ рəмізде біз Шығыста тұратынымызды көрсетпеуге болмайды (Тудағы күн бейнесіне қатысты дауға орай айтылған – Е.Ш.). Күн шығыстан шығады ғой. Біз Тянь-Шань тауының етегінде, əлемнің күншығысында орналасқан мемлекетпіз. Қанатты қыран, бүркіт болса – ол да ұлттық нышанымызға жатады, ешқандай да жаугершілік пиғыл білдірмейді.

Бұл белгілердің бəрінің астарын, рəміздік мəн-мəнісін біз өз балаларымыз бен немерелерімізге де ешбір қысылмай, еркін түсіндіріп бере аламыз. Біз күн нұрын төккен, көк аспанның астында бейбіт өмір сүріп жатырмыз, береке-бірлікті қалаймыз – туымыздың бірыңғай бір түсті болуы да содан дегендей, мысалы..., – деп тебіренгені менің əлі есімде. Рəміздерге қатысты бірдеңе жа-зар кезде жиі ойға оралады.

Елбасының Мемлекеттік рəміздердің мазмұны мен болмысы жөніндегі бұл бірегей ұстанымы 1996 жылы жаңа Əнұран қабыл-даған кезде тағы да айқын байқалды дер едім. Өзі өзгерткен мəтін-ді Парламент назарына ұсына отырып, мəтінді Əнұран ретінде қабылдау үшін: «Біріншіден... ғасырлар бойы тəуелсіздік үшін күрескен бабалар ерлігі көрсетілуге тиіс. Екіншіден... сол ата-ба-балардан қалған асыл мұрамыз – жеріміздің кең-байтақтығы орын алуы керек. Үшіншіден, еліміз бен жеріміздің ен байлығы біздің ұрпақтарымыздың болашағына жарқын жол ашатыны да айқын көрініс тапқаны жөн. Ең бастысы, біздің тəуелсіздігіміздің алтын діңгегі – ел бірлігі баса көрсетілуі керек» деп жазады.

Президент идеясы бойынша жүзеге асырылған Астана қаласы-ның рəмізі, тек елорданың ғана емес, жасарған жаңа Қазақстанның жарасымды рəміздік бойтұмарына айналған «Бəйтеректің» жəне басқа да бірқатар тамаша сəулет өнері үлгілерінің нышандық аста-рында да елдік аңсарлар айшықты көрініс тапқан.


44

Тəуелсіздіктің тұңғыш рəміздерін қабылдау кезінде мен Елбасы-ның мемлекеттік тілге, қазақ тіліне, қазақ тіліндегі терминдерді кең қолдануға деген ерекше ілтипатты көзқарасын танытатын мы-салдарды да байқап, жадыма түйдім. Тұсаукесер сəтінде сөйлейтін сөзінің жобасын əзірлеп жатқан тұста «герб», «гимн», «символ» деп жазылған жерлерді өз қолымен «елтаңба», «əнұран», «нышан, рəміз» деп түзетті. Бұл өзгеше қолтаңба қазір қолымызда сақтаулы.

Маған тұңғыш мемлекеттік рəміздерді əзірлеу барысы туралы бірнеше рет Елбасына хабарлама жасап, оның тікелей тапсырма-ларына орай Тутану (вексилология) жəне Елтаңбатану (геральди-ка) салаларына қатысты алуан түрлі арнаулы əдебиетпен танысуға, ел тарихы жөніндегі жүздеген ғылыми, ғылыми-көпшілік һəм əдеби шығармаларды парақтаруға тура келді. Мұның бəрі кейін де ізсіз кеткен жоқ. 1992 жылы 4 маусымда Мемлекеттік рəміз-дер қабылданысымен іле-шала өтініш жасаған журналистикадағы ғажайып ұстазым, «Лениншіл жастағы» редакторым, ол кезде «Балауса» баспасын басқаратын Сейдахмет Бердіқұлов ағаның ұсынысы бойынша бар болғаны бірер айдың ішінде əзірленіп, же-дел 1993 жылдың басында бірден елу мың данамен (кейін талай қайта басылып шықты ғой) жарық көрген «Қазақ елінің рəміздері» кітапшасының жарық көруі сол ізденістердің арқасы еді. Бұл –тəуелсіздік рəміздері туралы шыққан ең алғашқы еңбек болатын. Ол 2000 жылы қазақ, орыс жəне ағылшын тілдерінде жеке-жеке жақсы безендіріліп шығарылған қазақ геральдикасы мəселелеріне арналған тұңғыш көлемді монографияға, электрондық ғылыми-танымдық кітапқа ұласты. Бұл еңбектердің əртүрлі нұсқасы осы кезге дейін жылма-жыл дерлік қайта басылып келеді. Қазақстан-нан тыс жерлердегі геральдист ғалымдардың да назарына ілігіп, ғылыми еңбектерде жиі пайдаланылатын əдебиеттер қатарына қосылды.

Ал Елбасымен тəуелсіз қазақ елінің тұңғыш рəміздерін əзірлеу кезінде кездескен сəттердің мен үшін жоғары наградаға бергісіз тамаша жəдігері – Нұрсұлтан Əбішұлының өз қолымен «Ерболға! Қызметтес болған кезден ескерткіш ретінде. 17.06.1992 жыл» деп жазып, қол қойған қолтаңбасы бар фотосурет. Бір ғажабы ол 1992 жылғы 4 маусымда Мемлекеттік рəміздер қабылданған күнгі Парламент Мəжілісінің үзіліс сəттерінің бірінде Елбасымен бірге рəміздер жобалары жайлы пікірлесу сəтінде түсірілген. Тарихи сурет!


Елбасы жəне Мемлекеттік рəміздер тақырыбын сөз еткенде, Н.Ə.Назарбаевтың ресми нышандарға құрметпен қарау жөніндегі өнегелі үлгісіне тоқталмауға болмайды. Оның айқын көріністері – тұңғыш тəуелсіздік рəміздері қабылданған күнді – 4 маусым күнін өз Жарлығымен «Мемлекеттік рəміздер күні» ретінде еліміздегі санаулы мерекелік даталар қатарына қосуы, тікелей тапсырмасы бойынша Астана мен барлық облыс орталықтарында түрлі ресми салтанатты жиындар өтетін «Мемлекеттік рəміздер» алаңдарының ашылуы, ҚР Мемлекеттік хатшысы басқаратын арнаулы комис-сияның тұрақты жұмыс істеуі жəне онда рəміздерді пайдалану мен құрметтеу мəселелері бойынша тікелей министрлер мен əкімдердің есеп беруінің əдетті нормаға айналуы, соның нəтижесінде жастар-ды отаншылдық рухта тəрбиелеуге тың серпін берілуі, бүкіл рес-публика көлемінде арнаулы фестивальдар өткізілуі жəне басқа бұрындары мұншалықты кең қанат жоя қоймаған игі құбылыстар. Жыл бойы тұрақты жүргізілетін түрлі тиімді шаралардың шыр-қау шыңы – əдетте Елбасының өзі қатысатын Бүкілқазақстандық патриоттық форум.

Осыған орай мына бір жеке адами фактордың өнегесіне де көңіл бөле кетуге болады. Нұрсұлтан Əбішұлы қашан да Мемлекеттік Əнұран орындалған кезде оң қолын кеудесіне көтеріп тұрып, қосылады. Ашық та жігерлі дауысы анық естіледі. Бұл да – тəуелсіздік рəміздеріне лайықты құрмет көрсету жөніндегі Ел-басы өнегесі! Отаншыл қазақстандықтардың баршасы үлгі тұтар Президенттік өнеге!


46

ГОСУДАРСТВЕННАЯ ПОДДЕРЖКА КУЛЬТУРЫ В УСЛОВИЯХ ГЛОБАЛИЗАЦИИ

Доклад Директора Департамента историко-культурного на-следия Министерства культуры, информации и спорта Республи-ки Казахстан Е.Ш.Шаймерден на симпозиуме «Центральная Азия – перекресток культур и цивилизаций», проводимого в рамках фес-тиваля «Культурное разнообразие и диалог в Центральной Азии» (Штаб-квартира ЮНЕСКО, Париж, 24 мая – 1 июня 2005 г.).

Уважаемый Председатель!Уважаемые дамы и господа!

Прежде всего я хотел бы выразить искреннюю благодарность организаторам за представленную нам возможность принимать участие и выступить с докладом на этой конференции. Быть ус-лышанным и иметь возможность слушать других, обменяться ин-формацией и сопоставить свои позиции по одному из самых живо-трепещущих вопросов нашей сегодняшней действительности как сохранение и развитие национальных культур в условиях глобали-зации – это хороший стимул для нас – для представителей новых суверенных государств Центральной Азии.

Хочу особо подчеркнут, что фестиваль ЮНЕСКО «Культурное разнообразие и диалог в Центральной Азии», в рамках которой проходит наш симпозиум, является исключительно важным и по-лезным международным культурным форумом.

Департаменту по культурной политике и международному диа-логу ЮНЕСКО удалось то, что не удавалось нам самим – впервые за годы независимости собрать представителей культуры госу-дарств Центральной Азии вместе. Это – лучший образец диалога культур под эгидой ЮНЕСКО. Кроме того, настоящий уникаль-ный форум, оказывающее огромное влияние на определение пути дальнейшего существования и развития культуры наших народов в общецивилизационном аспекте, является особенно актуальным в настоящее время, когда мир вступил в эпоху глобализма.

Для нас начало нового века стало началом новой истории, пере-ломным моментом в многовековой пути развития древних этно-сов. В этом контексте сегодня культура для нас больше чем просто культура. Сохранение и развитие национальной культуры приоб-ретает для нас особую важность как фактор стратегии становления


47

суверенного государства, национальной безопасности, воспитания патриотизма и модернизации всего общества.

Сейчас в Казахстане очень живо обсуждается вопрос о необхо-димости создания новой базовой культуры – новой системы цен-ностей, образа идентичности, образа жизни, поведения и комму-никаций для широких слоев населения. Все настойчивее становит-ся требование со стороны общества расширить сферы применения казахского языка как государственного. Все более актуальным ста-новится тема создания нового национального идеала.

Это связано не только с распадом бывшей советской империи и утратой монстровой позиции коммунистической идеологии, но и непосредственным сближением с цивилизованными странами, их мировоззрением и культурой, а также признанием приоритета де-мократических принципов мироустройства.

К этому я также добавил бы особенности национального мен-талитета, ярко выражающиеся в свободолюбии и открытости, осо-бом отношений к Качеству Человека и его личному Выбору.

Казахи издавна говорят: «Малым – жанымның садағасы, жа-ным – арымның садағасы», что в смысловом переводе звучит при-мерно так: «Мое богатство – средство моего существования, а честь моя – дороже мне даже моей жизни».

В этом афоризме содержится один из основных мотивов духов-ной конституции народа. Он определяет иерархию мировоззренче-ских приоритетов в традиционном трехмерном пространстве цен-ностных ориентации. Духовное начало, культурные парадигмы ставятся выше не только материальных благ, но и самой жизни. Это – определяющее кредо национального космоса казахов.

Здесь также важно напомнить и о том, что сегодняшний Казах-стан относится к полиэтническому типу государств. У нас прожи-вают представители более 130 разных национальностей. Поэтому проблема их адаптации к культуре коренного населения и обеспе-чения им гарантии сохранения своих национальных традиций и культурных своеобразий также является одной из важных состав-ляющих общественного интереса в области гуманитарного разви-тия..

Исходя из настоящих реалиев и глубоко осознавая всю ответ-ственность за оказание поддержки культуре, государство вырабо-тало свою позицию в отношении к данной сфере духовного разви-тия общества.


48

Суть стратегии культурной политики Казахстана определена конституционной задачей строительства демократического, свет-ского, правового и социального государства. Она нацелена на осу-ществление демократической культурной политики, приоритетны-ми задачами которой являются развитие этнической самобытно-сти и сохранение национально-культурного многообразия страны, а также укрепление на этой основе престижа страны как региона со стабильным общественно-политическим климатом.

В документах, составляющих законодательство Республики Ка-захстан о культуре, определены следующие основные принципы государственной политики в области культуры:

свобода творческой деятельности граждан;равенство их прав и возможностей в создании, использовании и

распространении культурных ценностей;обеспечение прав работников культуры и искусства в участии

во всех организациях, связанных с культурой и искусством, вклю-чая участие в структурах власти;

поощрение творческой активности, эксперимента, поиска;защита интеллектуальных прав деятелей культуры и искусства;развитие систем образования и воспитания; способствующих приобщению к ценностям национальной и

мировой культуры;исключение монополистических тенденций в сфере культуры;сочетание бюджетных, коммерческих и благотворительных на-

чал в финансировании культуры; государственных и обществен-ных начал в организации культурной деятельности; профессио-нальной (любительской) творческой деятельности;

развитие культурных связей с соотечественниками, проживаю-щими за границей, как одного из факторов сохранения целостнос-ти национальной культуры.

Государство также гарантирует гласность, открытость при раз-работке основных направлений развития культуры.

Целями культурной политики признаются развитие культурно-го потенциала, обеспечение преемственности культурных тради-ций; сохранение объектов культурного и исторического наследия народа; обеспечение сохранности, дальнейшего формирования и эффективного использования архивных, музейных, библиотечных фондов;

поддержка классических традиций национальной художествен-ной культуры, определяющей престиж казахстанской культуры,


49

поддержка инноваций, обеспечивающих рост культурного потен-циала общества.

Особая роль в государственных документах о культурной по-литике отводится базовым демократическим ценностям. Специ-ально выделены права граждан в сфере культуры – право на сво-бодную творческую деятельность путем самостоятельного выбора сферы приложения своих способностей, форм ее реализации и по-лучения профессионального образования; право заниматься твор-ческой деятельностью, осуществляющееся как на профессиональ-ной, так и на непрофессиональной (любительской) основе. Зафик-сировано, что профессиональные и непрофессиональные творче-ские работники равноправны в области авторского права, охрану секретов мастерства, свободу распоряжения результатами своего труда, поддержку государства: Государство защищает граждан от незаконного вмешательства в творческий процесс.

Государство препятствует незаконному вывозу и передаче пра-ва собственности на культурные ценности, принимает меры к их возврату из любого незаконного владения; создает условия для международного сотрудничества в сфере культуры.

Вопрос законодательного обеспечения культуры буквально на днях перед нашим отъездом в Париж рассматривался на специаль-ных парламентских слушаниях. Это не случайно. Готовится но-вый Закон о культуре. Жизнь сама доказала, что в условиях стре-мительного развития общественно-политической ситуации поло-жения действующего Закона, принятого в декабре 1996 года, не в полной мере регулирует культурные процессы, не во всем соответ-ствует к реалиям времени.

В целом, за последнее десятилетие культура, как и другие об-ласти социальной сферы пережила тяжелые испытания. Кру-шение прежной идеологии, утрата старых моральных, духовно-нравственных и культурных ценностей, а также бурные насту-пления новых реалиев жизни вызвали на некоторое время чув-ство растерянности, пустоты и потери нравственных ориенти-ров. В результате резкого сокращения государственного финан-сирования произошло значительное свертывание сети культурно-просветительских учреждений, перепрофилирование их деятель-ности, использование материальной базы организаций культуры не по назначению, повальное сокращение кадров на всех секторах отрасли. Застойные годы пережили такие индустриальные виды культуры как кинопроизводство и книгоиздание.


50

Уверенная поступь становления нового независимого Казахста-на, в первую очередь, стабилизация экономического положения страны, а затем динамичное и последовательное движение по пути реформ, оказали мощнейшее влияние и на культурную составля-ющую.

Наиболее заметной вехой стал 2000 год, объявленный Прези-дентом Республики Казахстан Н.А.Назарбаевым – Годом поддерж-ки культуры. Начиная с этого года идет постоянное увеличение финансирования отрасли (например, финансирование культуры из республиканского бюджета за последние четыре года возросло бо-лее чем в 8 раз), что повлекло за собой восстановление множества объектов культуры, особенно в сельской местности, возрождения в целом сети культурных учреждений. Сформировано эффективная система финансовой поддержки культуры. Оформился институт меценатства и спонсорства. Заложена основа системы поощрения и поддержки талантливых деятелей культуры и искусства. Учрежде-ны Президентская и Государственные стипендии. Осуществляется беспрецедентный государственный проект развития культурной инфраструктуры самой молодой столицы мира – города Астаны. Реализуются такие целевые программы – важные государственные проекты, как Год поддержки села (2003–2005 годы), Программа развития языков (2001–2010 годы), Программа развития сельских территорий (2004–2010 годы) и Программа «Возрождение древне-го Отрара» (2005–2009 годы).

На одном из таких крупных государственных проектов в обла-сти культуры я хотел бы остановится особо. Это – трехгодичная Государственная программа «Культурное наследие» (2004–2006 годы). Она поддерживается достаточными финансовыми ресурса-ми и направлена на:

воссоздание крупнейших историко-культурных, археологиче-ских и архитектурных памятников национальной истории;

создание целостной системы изучения культурного наследия казахского народа;

разработка и выпуск серий изданий национальной и мировой научной мысли, культуры и литературы.

Например, лишь по первому направлению в этом году в ходе реализации настоящей программы археологические исследования будут проводится на 29 древних городищах и поселениях, а также идут работы по реставрации и консервации на 34 памятниках исто-рии и культуры.


51

К слову сказать, по количеству и разнообразию памятников истории и культуры Казахстан не уступает таким странам, как Ин-дия, Китай, государствам Средиземноморья и Ближнего Востока и является своеобразным музеем под открытым небом. Число памят-ников превышает 25 тысяч единиц. Они являются самыми ярки-ми свидетельствами многовековой истории нашего народа и под-тверждают высокой уровень развития цивилизации оседло земле-дельческой и кочевой культур древних племен, населявших терри-торию нынешнего Казахстана – скифов, саков, савроматов, гуннов, усуней, канглы, а затем и тюрков, карлуков, огузов, кипчаков.

Хочу особо подчеркнуть, что казахстанский проект «Культур-ное наследие» является уникальной и не имеет аналогов на всем постсоветском пространстве. В связи с этим и пользуясь великой возможностью напрямую обращаться к Генеральному директору ЮНЕСКО многоуважаемому господину Кончиро Мацурра я хотел бы от имени Казахстана передать следующую просьбу.

Уважаемый господин Кончиро Мацурра! В целях широкой попу-ляризации культуры страны на международном уровне, а также для более активного интегрирования культурно-исторического насле-дия народа суверенной республики в мировой культурный процесс, предлагаем провести в сентябре т.г. в Штаб-квартире ЮНЕСКО в Париже презентацию государственного проекта «Культурное насле-дие» и организовать в ее рамках тематическую выставку.

Надеемся на понимание и поддержку с Вашей стороны. Со-ответствующее официальное письмо у меня имеется и хотел бы, если Вы позволите, вручить его Вам сейчас, после окончания мо-его выступления.

Феномен культуры – явление многомерное. И когда мы гово-рим об исключительной самобытности национальных культур, ни в коем случае не отрицаем процесс взаимовлияния и взаимообо-гащения в этой важной сфере духовного развития. Наоборот, этот процесс является одним из самых важных факторов выживания и развития национальных культур. Вся история мировой культуры убедительно показывает, – какую прогрессивную роль играли куль-турные отношения в прошлом и продолжают играть в наше время, обеспечивая перспективы развития человеческой цивилизаций. Роль диалога культур особенно возрастает в условиях глобализма. Мы видим, что в эпоху глобализаций лишь успешная конкуренто-способность самой национальной культуры может быть гарантией ее существования и развития. Другой альтернативы не существует.


52

Этот постулат является одним из краеугольных камней культур-ной политики Казахстана. Много внимания уделяется культурной интеграции в стране, а также на региональном и мировом уровне. Президент Казахстана Н.А.Назарбаев является инициатором раз-личных интеграционных моделей. Среди них – проведение в 2004 году первого съезда представителей мировых религий в г. Астане. Участники съезда приняли решение превратить его в постоянно-действующий традиционный мировой форум духовного согласия. Сейчас идет активная подготовка второго съезда, проведение кото-рого запланировано на следующий год. Широкое признание в мире получил ежегодный фестиваль традиционной песни «Азия дауы-сы» («Голос Азии»). В этом году завершаются съемки грандиозно-го кинопроекта с участием признанных мастеров мирового уровня из разных стран, в том числе артистов Голливуда, – художествен-ного фильма «Номады», посвященного истории казахского народа.

Что касается региональных культурных контактов между стра-нами Центральной Азии, то они несмотря на огромное желание и существования ряда интересных проектов, пока очень слабы и не удовлетворяет, наверное, никого из моих коллег. Мы знаем при-чины этого – трудности переходного периода, экономический кри-зис, неустойчивая политическая ситуация в регионе, проблемы в определении пути дальнейшего развития культурных процессов в регионе. Думается, что на сегодняшней конференции будут инте-ресные предложения в этом плане.

Глобализация – это вызов времени. И надо сказать честно, су-ществуют к нему разные отношения. От полного понимания и под-держки до большого сомнения и неприятия. Многих заботит во-прос о том, что не приведет ли она к нивелированию культурных ценностей, игнорированию и уничтожению национальных само-бытностей. И это не праздный вопрос обывателей. Только актив-ный диалог культур на различных уровнях может развеять это со-мнение.

Данный резюме дает мне возможность еще раз отметить необы-чайную актуальность нашего форума «Культурное разнообразие и диалог в Центральной Азии» и еще раз поблагодарить его орга-низаторов за их добрую, дальновидную, мудрую идею и труд со-брать нас всех под сводом этого символичного шанырака – Штаб-квартиры ЮНЕСКО.

Спасибо за внимание!


53

АЗАТТЫҚ АЙШЫҚТАРЫ ЖƏНЕ АЛАШ АРМАНЫ

Мемлекеттік Ту! Мемлекеттік Елтаңба! Мемлекеттік Əнұран! Кез-келген тəуелсіз мемлекеттің төлқұжаты іспеттес рəмізідік үштік (үшем) ресми жораға айналғалы да екі ғасырдан астам уақыт өтті. Бұл үшеуі – саяси билігі өз қолына тиген, ойлағаны болып, ортасы толған егемен елдің ғана маңдайына бұйыратын бақыт.

Оны қазақ халқы да сан ғасыр бойы аңсаған еді. 1917 жылы Алаш үкіметін жариялаған арыстардың елге арнаған алғашқы сөздерінің бірі: «Азаттық таңы атты. Тілекке құдай жеткізді. Күні кеше құл едік, енді бұ күн теңелдік. Қам көңілде қаяудай арман қалған жоқ. Неше ғасырлардан бері жұрттың бəрін қорлықта, құлдықта ұстаған жауыз үкімет, өзгеге қазған оры өзіне шағын көр болып, қайтпас қара сапарға кетті. Енді бүгін теңеліп, түсімізде көрмеген жақсылықты өңімізде көріп, төбеміз көкке жетіп отыр. Бұл күнге жеткізген құдайға мың шүкіршілік!» (Ə.Бөкейхан).

Бірақ алаш жұртының асыл арманы бұл жолы да орындалмады. Ойдағы тəуелсіз билік бар болғаны бірнеше ай ғана қолда тұрды. Бұрынғы бодандық қамытының орнына өңі басқа болғанымен, өзегі сол шойын шынжыр «ұзын арқан, кең тұсау» шылбыр түсті. Нағыз елдікке ұмтылған үмітті қадам үлкен үйдің өгей баласының («Мемлекеттігі жоқ халық – жетім халық», (Ə.Бөкейханов) мұң-зарын арқалаған шеменді шерге айналды. Төл рəміздер орнына біреуден қарызға алғандай бедеу белгілер бұйырылды жоғарыдан.

Дербес ту көтеріп, шын мəнінде азат ел атану үшін тарих тегершігі тағы бір ғасырға жуық айналуы қажет болды. 1991 жылдың 16 Желтоқсаны əкелді бұл қуанышты қазаққа. Содан бес жыл бұрын алаш арманын ақ қарға ару қыздар мен арыс ұлдар-дың қызыл қанымен жазған Желтоқсан! Содан екі апта бұрын, ел Парламенті қабылдаған Тəуелсіздік Декларациясын негізге ала отырып, «өз тағдырын өз қолына алған елміз» деген сертті бай-ламын білдірген қазақ елі Жаңа тəуелсіз Қазақстанның тұңғыш Президентін сайлағанын айдай əлемге паш еткен Желтоқсан!

Тəуелсіз Қазақстанның тұңғыш Мемлекеттік рəміздері ел еге-мендігі жарияланғаннан кейін тура 170 күннен кейін түгенделді. Бұл – 1992 жылдың 4 маусымы болатын! Екі күннен кейін Қа-


54

зақстанның аспан көк түсті көк Байрағы мен қазақтың киелі көк шаңырағы бейнесінде құйып қондырылған кемел Елтаңбасы тəуелсіздігіміздің тал бесігі – Алматы аспанында Тəңіртаудан – асқақ Алатаудан соққан самал желмен тербеліп тұрды. Ұлы Абай атындағы Опера жəне балет театрында өткен таныстырылымда Елбасы Н.Ə.Назарбаев киелі көк байраққа басын иіп, тағзым етті. Тəуелсіз Қазақстанның тұңғыш Қорғаныс министрі генерал-майор С.Нұрмағамбетовтің арнайы пəрменімен Əскери зеңбіректерден əлденеше дүркін отшашу атылып, құрмет көрсетілді. Жаңа рəміз-дер осылайша өмірге жолдама алды.

Ақиқатына жүгінсек, бұл алаш жұрты өз тарихында алғаш рет өзі таңдаған, осы заманғы өркениет талаптарына сай демократия-лық жолмен қабылданған тұңғыш ұлттық рəміздер үштігі еді. Со-нау есте жоқ ескі замандардан бастау алған төл рəміздік үлгілер негізінде толысқан рəміздік сана тудырған жауһарлар еді бұл. Тəуелсіздік туымен бірге көтерілген өзгеше отаншылдық рухтың жаршысына айналуы да содан болса керек.

Елдіктің туы асқақтаған сəтте егемендік нышаны ретінде таны-латын ресми рəміздік болмыстардың бірі – мемлекет негізін қалау-шы тарихи тұлға. Сондықтан да американдықтар өз ізашарларын «мемлекет негізін қалаған əкелеріміз» (отцы-основатели) деп дəріптесе, осман түріктері өздерінің алғашқы Президентінің тегін өзгертіп атап, «Түрік тектінің атасы» – Ататүрік деп ілтипаттайды. Таланына Жаңа Қазақ Мемлекеті – Тəуелсіз Қазақстанның уығын шаншып, шаңырағын көтеру һəм жас мемлекетті барша əлемге та-нытып, аз уақыт ішінде-ақ экономикасы қарышты қадаммен өрге басқан озық өскелең елдер қатарына қосу бақыты бұйырған Қазақ-станның тұңғыш Президенті Н.Ə.Назарбаевқа қазір көпэтносты қоғам азаматтары тарапынан Елбасы (Лидер нации) деп ізет білдіру дəстүрі орнығып келеді.

1992 жылдың 4 маусымы! Егемен ел тарихына алтын əріптер-мен жазылған бұл күн қазір жыл сайын «Қазақстан Республикасы-ның Мемлекеттік рəміздері» күні деп аталып жүр. Елбасы Жар-лығымен бекітілген ресми дата. Алаш баласының тəуелсіз мем-лекет болып оңаша шаңырақ көтеру жөніндегі талай ғасырғы арманының орындалғанының бір белгісі ретінде қастерлі.

Жаңарған қоғамға жаңа рəміздер қажеттігі туралы қоғамдық пікір егемендік алмастан бұрын қалыптаса бастаған болатын. Ал-дымен бұқаралық ақпарат құралдарында жеке пікірлер жариялан-


55

са, кейін – тұрақты айдарлармен жүйелі мақалалар, телевизиялық жəне радиохабарлар беріліп тұрды. Жай тілектер емес, салиқалы да салмақты ғылыми-танымдық һəм саяси-əлеуметтік зерттеулер. Əсіресе, 1986 жылғы Желтоқсан көтерілісінен кейін. Солардың əсерімен 1990 жылы Қазақ ССР-і Жоғарғы Кеңесінің Төрағасы басқарған комиссия да құрылған. Өкінішке орай, ол комиссия онша құлықты бола қоймаған сияқты. Бар болғаны бір рет бас қосып, онда да қолданыстағы ресми рəміздерді өзгертудің қажеті жоқ, əнұран мəтінін қайта қараса жетіп жатыр деген сыңайлы тоқтамға келген. Оның өзіне одан əрі ешбір қозғау салынбаған. Елдікке де-ген көзқарас та əртүрлі болатындығының бұл да бір сабағы болса керек.

Осы орайда еске түседі... Күні бойы созылған (360 депутаттың үштен бірі, олардың кейбірі тіпті бірнеше мəртеден сөз алған) Парламенттегі қым-қуыт интеллектуалдық сайыс, саяси-таным-дық сөзсүре тағы да тұйыққа тіреліп, осыған дейін қаншама күш-жігер, ақыл-айла жұмсалып бір ортақ байламға келгендей болған шешім жібі тағы да суси бергенде, сессияға қатысып отырған Пре-зидент Н.Ə.Назарбаев əдеттегідей пікірталас тізгінін тағы да өз қолына алды. Парасаттылыққа шақырды.

– Тəуелсіздігімізді жариялағанымызға бес айдан асып барады, – деді Елбасы. – Əлі сол ескі кеңестік қызыл жалауды желбіретіп жүрміз. Қалайда бүгін бір шешімге келгеніміз дұрыс болар еді. Бұл – тəуелсіздік талаптары тұрғысынан таразыланатын маңызды саяси таңдау. Мемлекеттік мүдде жеке тілектер мен топтық қисын-дар көкпарына немесе білместік бопсасына айналып кетпесін. Қазір аса зор жауапкершілікті талап ететін тарихи сəтті бастан кешірудеміз. Біз өз тарихымызда тұңғыш рет бүгінгідей жағдайда төл елтаңбамызды, төл геральдикамызды таңдағалы тұрмыз...

Жүректен шыққан сөз жүректерге жетті. Кейбір тым қызба-лыққа салынып, сөз сабасын оңды-солды сапыруға бейім Парла-мент мүшелерінің өзі, мүлде райынан қайта қоймағанымен, əріп-тестерінің қисындарына сабырмен құлақ қоя бастады. С.Зиманов, С.Сартаев, М.Қозыбаев, 3.Федотова, Ə.Кекілбаев, Ө.Бəйгелді, Ж.Əбділдин, А.Жағанова, Б.Қыдырбекұлы, К.Смаилов, Ə.Əлім-жанов жəне басқа мемлекетшілердің мерейі үстем бола түсті. Білім мен білік бел алып, ұлт пен ұлыс ұпайлары түгенделді. Күні бойы көп тығырықтан алып шығып отырған Президент беделі бұл жолы да қалтқысыз қызмет етті. Тəуелсіздік мүддесіне!


56

Тағы да еске түседі... Кіші жұмыс тобында конкурсқа келіп түскен ту жобаларын талқылауға Елбасының өзі қатысты. М.Қозыбаев, Г.Бельгер, И.Щеголихин, Ш.Мұртаза, С.Зиманов, Ə.Кекілбаев, М.Мағауин жəне басқа топ мүшелерінің пікірле-рін мұқият тыңдаған Нұрсұлтан Əбішұлы кенет А.Сейдімбекке бұрылып:

– Қане, Ақселеу, сен айтшы. Қазақ тарихы мен этнографиясын көп зерттеп жүрсің ғой. Не ойың бар? «Ана тілінде» жазғаныңды оқыдым. Өз аузыңнан естиін деп едім, – деп қалды.

– Жаңағы бір əңгімеде Сіз назар аударған аспанкөк түстің орны бөлек деп білемін. Туымызға қасиетті көк түркі бабаларымыздың киесін қондырсақ, арман бар ма, Нұреке?! Басқаша ойлайтындар-дан кешірім сұраймын, қызыл түстен күлімсі қан иісі келетіндей көрінеді де тұрады. Ақ мата кебінге де пайдаланылады...

Осында туда əртүрлі түс пайдалану тəжірибесін де ескеру керек дегендер де болды ғой...

– Дегенмен, шымқай бір түс болуы керек дегендер айқын ба-сым түсіп жатты ғой, Нұреке. Тұтастықтың саяси астарын, ұлт бо-лып, ұлыс болып ұйысу тұрғысындағы нышандық мəнін Өзіңіз де жеткізіп айттыңыз. Менің аңсарым осы қырда. Жасыратыны жоқ, баспасөзде жарияланып кеткен ұсынысым да (қазір кейбір басы-лымдарда, тіпті ғылыми кітаптарда Қазақ хандығының туы деп жаңсақ көрсетіліп жүрген ортасында шексіздік белгісін білдіретін ою салынған көк ту жобасы – Е.Ш.) осы пайымдарға негізделген.

Президент қатысқан бұл кеңес күні кешелер ғана тəуелсіздігін жариялаған жас мемлекеттің алғашқы ресми рəміздерін таңдаудың қаншалықты зор маңызды мемлекеттік іс екенін тағы бір танытқан жəне Елбасы Н.Ə.Назарбаевтың оған қаншалықты ерекше мəн беретінін айқын аңғартқан талқылауға айналды. Мемлекеттік тудың негізгі элементі – түсі туралы онда ортаға салынған ойлар осы тұрғыдағы терең концептуалдық көзқарастың қалыптасуына тікелей ықпал етті деуге де болады.

Жəне бір деталь ойға оралып отыр... Парламенттегі талқылау кезі. Ту жобасындағы қазақы өрнек алғашында жан-жақты үй-лестірілмеген, тудың рəміздік құрылымын тым күрделілендіріп тұрған басы артық нышандай бірқатар депутаттардың көңілінен онша шыға қоймады. Үзіліс кезінде залда қалып, рəміздерге қа-тысты жобаларды тағы бір зерделеген Елбасы ту жобасының иесі Ш.Ниязбековке:


57

– Қазақы өрнекті жақсы тапқан екенсіз, Шəке. Онда терең ма-ғына бар. Мына көк түс, алтын күн мен қыран құс бейнелерінің рəміздік болмысы, негізінен, адамзаттық құндылықтар биігінен сөйлеп тұр ғой. Ал «қошқар мүйіз» – нағыз төл ұлттық нақышы-мыз ғой. Жоба қабылданар болса, оның орналасқан тұсын да, бояу нақышын да, бір сөзбен айтқанда, бүкіл дизайндық шешімін қайта қарау керек. Көріктірек, көрнектірек еткен жөн. Сонан соң, мына күннің бейнесін тура ортаға жылжытқан дұрыс болады, – деп ескерту жасады.

Көп сөйлей қоймайтын қылқалам шебері:– Ұқтым, Нұреке. Шалалау болды. Міндетті түрде жетілдіре-

мін, – деп басын иді.Жоба авторына жасаған ұсыныстарын сəл кейінірек, үзілістен

кейін сөз алған сəттерінің бірінде, Елбасы депутаттар алдында да ортаға салды. Олар қолдады.

Кейін орналасуы да, бояуы мен көлемі де өзгертілген ұлттық нақыш – қазір Мемлекеттік туымыздың ең бір көзайым деталы. Күн бейнесі де тура төрге қонды.

Мемлекеттік рəміздеріміздің, əсіресе, Ту мен Елтаңбаның дəл қазіргідей болып шығуында олардың жобаларын іріктеуге қатысқан шығармашылық комиссия мүшелері мен Парламент депутаттарының рөлі де аз болмағанын айту парыз.

Сайып келгенде, тұңғыш қабылданған ресми рəміздеріміз сол кездегі қоғамдық ойдың жемісі-тін. Жеке мұрағатымдағы мемлекеттік рəміздерді қабылдауға қатысты құжаттар мен əр алу-ан материалдарды ақтарып, қараған сайын осыған көзім жете түседі. Бұл таңдалған жобалардың үздік танылуының объективті себептерін тап басып тануға көмектесетін де бірден-бір фактор. Ол, сонымен бірге, жоба авторларының тамаша талант иелері бо-лумен қатар, туған халқының төл болмысы мен асыл аңсарларын терең сезінетін, замана рухын тамыршыдай тап басқан арыс аза-маттар, заңғар зерделі өнер қайраткерлері екенін дəлелдей түседі.

Тəуелсіз еліміздің тұңғыш рəміздерін əзірлеуге тікелей ат-салыса жүріп, бізге де көп ізденуге тура келді. Бірнеше мəрте Елбасының өзіне хабарлама жасау, нақты тапсырмаларын орын-дау кезінде тутану (вексилология) жəне елтаңбатану (геральдика) салаларына қатысты алуан түрлі арнаулы əдебиеттермен танысуға, ел тарихына қатысты жүздеген ғылыми, ғылыми-көпшілік һəм əдеби-танымдық шығармаларды парақтауға тура келді.


58

Мұның бəрі кейін із-түзсіз кеткен жоқ. Мемлекеттік рəміздер қабылдана салысымен іле-шала журналистикадағы орны бөлек ұстазым, «Лениншіл жастағы» редакторым, ол кезде «Балауса» баспасын басқаратын Сейдахмет Бердіқұлов ағаның өтініші бой-ынша бар болғаны бірер айда əзірленіп, жедел түрде 1993 жылдың алғашқы жартысында бірден елу мың данамен (кейін талай мəрте қайта басылып шықты ғой) жарық көрген «Қазақ елінің рəміздері» кітапшасының шығуы сол ізденістердің арқасы еді. Бұл – Қазақ-стан Республикасының рəміздері туралы тұңғыш еңбек болатын.

Ол 2000 жылы үш тілде – қазақ, орыс жəне ағылшын тілдерін-де жеке-жеке кітап болып жақсы безендіріліп шығарылған қазақ геральдикасы мəселелеріне арналған алғашқы көлемді зерт-теу еңбектерге, оқулық құралға, ғылыми-танымдық сипаттағы электрондық басылымдарға ұласты. Бұл еңбектердің əртүрлі нұсқасы осы кезге дейін жылма-жыл дерлік қайта басылып келеді. Қазақстаннан тыс жерлердегі ғалымдар мен мамандардың да наза-рына ілігіп, ғылыми айналымда жиі пайдаланылатын əдебиеттер қатарына қосылды.

Сөз реті келген соң, тəуелсіз қазақ елінің тұңғыш рəміздерін əзірлеу кезінде Елбасымен кездескен сəттердің тамаша жəдігері – Нұрсұлтан Əбішұлының өз қолымен «Ерболға! Қызметтес болған кезден ескерткіш ретінде. 17.06.1992 жыл» деп жазып, қол қойған қолтаңбасы бар Президентпен қатар түскен фотосурет екенін айта кету артық болмас деп ойлаймын. Бір ғажабы ол 1992 жылғы 4 мау-сымда Мемлекеттік рəміздер қабылданған Парламент Мəжілісі-нің үзіліс сəттерінің бірінде рəміздер жобалары жайлы пікір алма-су үстінде түсірілген. Тарихи сурет!

Егемен ел атанған жиырма жыл ішінде ресми рəміздер ішінара өзгеріске ұшырады. Уақыт талабына сай. Тəуелсіздік талаптарын барынша толық ескеру мақсатында. Тəжірибе сабақтарын назарға ала отырып. Елбасы Н.Ə.Назарбаевтың жаңа мəтіндік нұсқасы негізінде 2006 жылы Ш.Қалдаяқов пен Ж.Нəжімеденовтің əйгілі «Менің Қазақстанымы» жаңа Мемлекеттік əнұранға айналды. Оны орындау кезінде оң қолды жүректің тұсына көтеріп тұру дəстүрі енгізілді. Жаңа Əнұран аты – оның рəміздік концептуалдық бітімін де барынша айқын аңғартады.

Президент өз ұсынысын Парламентке жолдай отырып, мəтін нағыз Əнұран сөзіне айналу үшін: «Біріншіден... ғасырлар бойы тəуелсіздік үшін күрескен бабалар ерлігі көрсетілуге тиіс.


Екіншіден... сол ата-бабалардан қалған асыл мұрамыз – жеріміз-дің кең-байтақтығы орын алуы керек. Үшіншіден, еліміз бен жеріміздің ен байлығы біздің ұрпақтарымыздың болашағына жарқын жол ашатыны да айқын көрініс тапқаны жөн. Ең бастысы, біздің тəуелсіздігіміздің алтын діңгегі – ел бірлігі баса көрсетілуі керек», – деп ескертті. Бұл ойлардан Ту мен Елтаңба табиғатын айқындаған тəуелсіздік талаптарының тынысын тану қиын бола қоймаса керек.

Жалпы, тəуелсіз еліміздің бүгінгі ресми рəміздерін орындалған алаш арманының бір жарқын көрінісі деуге əбден болар еді. Тари-хи тамыр-тынысымен де. Бедерлі бітім-болмысымен де. Рəміздік рең-үлгісімен де. Ең бастысы – еңселі елдік рухымен де!

Ұлт аңсарларының жалғастығы мен елдік мұраттар мүддесіне адалдықтың, адамзаттық құндылықтар мен адамдық қадір-қасиет-тердің асыл нышандары, баянды береке-бірлік пен баршаға ортақ бейбіт тірліктің жаршылары ретінде қастерлі-қасиетті тəуелсіздік рəміздерінің тұғыры барған сайын биіктей түсері хақ. Оған кепіл – жиырма жылда жаһанды мойындатқан жас мемлекетіміздің ерен пассионарлық қуаты.

Өзгеше өміршеңдік рух азат еліміздің алғашқы ресми рəміз-дерінің нышандық болмысынан да айқын сезіледі. Олар соны-сымен де айрықша ажарлы, сонысымен де отаншылдық сезімнің отты бұлағындай əсерлі.


60

Выставка в США

Выступление Е.Ш.Шаймерденулы при открытии международ-ной выставки «Из золота и травы: Кочевники Казахстана»

в музее естественных наук г. Хьюстон(Техас, США), 14 июня 2008 г.

Уважаемый господин Джоль Баш! Уважаемые члены Попечительного Совета музея! Дамы и господа! Друзья!Позвольте прежде всего поблагодарить Вас, жителей города

Хьюстон за интерес, проявленный к истории и культуре нашей страны.

До эпохи Великих морских открытий именно верховой конь, а точнее конь и всадник, были покорителями бесконечных мировых пространств.

Конно-кочевая цивилизация дала миру яркие образцы культу-ры: уникальный героический эпос, новое уникальное мировоззре-ние, включающее культ Неба, Земли и Воды; культ предков; изуми-тельные образцы ювелирного искусства и многое другое.

Пожалуй, главной особенностью этой цивилизации является идея преемственности, связи поколений.

Открываемая сегодня выставка «Из золота и травы: Кочевники Казахстана» демонстрирует истоки культуры казахов, её богатство и выразительность.

Очевидно, что главные ценности древней кочевой культуры – Человек; его свобода; окружающий мир; Природа; Поклонение красоте; мир – актуальны и в наши дни.

Это универсальные человеческие ценности. Мы надеемся, что посетители выставки увидят и почувствуют близость наших куль-турных ценностей и символов.

Государственная политика в нашей стране нацелена на созда-ние гармоничного, толерантного мира, комфортного для каждого гражданина, несмотря на их национальную принадлежность и ве-роисповедание.

Современный Казахстан – динамично развивающаяся страна, стремящаяся к инновационным технологиям. Вместе с тем, наше общество чтит и поддерживает этические идеалы, имеющие мно-


61

говековые корни, и созвучные общечеловеческим гуманитарным идеям.

Пусть и дальше расширяется диалог культур наших народов, пусть всегда торжествует идеал высокой культуры и искусства, красоты, мира и гармоний.

Благодарю организаторов выставки за проделанную работу. Уверен, выставка станет важным событием в истории культурных контактов между народами США и Казахстана.

Благодарю за внимание!


62

Вопросы телеобмена с КНР Выступление по 6 протоколу на 7-ом заседании Подкомитета

по культурному и гуманитарному сотрудничествуКазахстанско-китайского комитета

г. Пекин, 8 декабря 2011 г.

Говоря о двустороннем сотрудничестве между Республикой Ка-захстан и Китайской Народной Республикой в области информа-ции и печати, то можно рассматривать развитие сотрудничества в сфере телевещания.

Иностранным телеканалам очень сложно войти в рынок веща-ния КНР. Разрешение (лицензия) на вещание выдается только на спутниковое вещание, за последние 5 лет такая лицензия была вы-дана только российскому каналу «РТР Планета», в обмен на выда-чу такой лицензии каналу «ССТV Русский» на вещание у спутни-кового оператора «НТВ плюс».

Вместе с тем рассмотрены перспективы сотрудничества между МСИ РК и Государственным управлением по делам радио, кине-матографии и телевидения. У населения Китая есть возможность смотреть телевидение только через кабельные операторы, все они государственные. Лицензию на вещание в кабельных сетях не дают ни одному зарубежному каналу. Спутниковые тарелки насе-ление не покупает, так как для этого тоже надо иметь разрешение. Телерадиовещанием охвачены в основном мегаполисы. Отдален-ные провинции – вне зоны приема сигнала телерадиовещания. Установка индивидуальных приемных спутниковых антенн в КНР запрещено, исключение составляют отдаленные села, которые не охвачены кабельной сетью. Контент телевизионных программ со-стоит исключительно из собственных программ.

Более чем 50 стран Азии, Австралии, Ближнего Востока, Рос-сии и Северной Африки попадают в охват диапазона вещания со спутника Asiasat 5. Проверенные надежные наземные приемники Asiasat 5 обеспечивают повсеместный доступ для пунктов пере-распределения (кабельное ТВ IPTV, наземные эфирные вещатели, отели, посольства и т.д.), увеличивая распространение Caspionet по всему миру.

После заключения договора и поднятия сигнала на Юго-Вос-точную Азию необходимо решить вопрос о получении лицензии


у медиа-регулятора Китая – SAFRT (State Administration of Film, Radio and Television) на проникновение сигнала к спутниковым операторам на территории Китая.

Следует иметь в виду, что в Синьцзян-Уйгурском автономном районе телезрители в основном смотрят кабельное телевидение, как и все население Китая. Другой возможности у них просто нет. Поэтому, даже получив лицензию от SAFRT мы сможем вещать только в гостиничных сетях и в посольствах, не достигнув постав-ленной задачи, а именно – дойти до конкретного зрителя и увели-чить количество потенциальной аудитории для канала Caspionet на территории Синьцзян-Уйгурского автономного района. Китайское государство надежно закрывает свое информационное поле, не до-пуская ни один иностранный канал до своего зрителя.

Что касается вопросов печати и издательского дела, то поло-жение остается прежним. Учитывая значимость и перспективы развития в области печати и издательского дела хотелось бы, чтоб стороны поддерживали связи писателей двух стран и оказывали содействие в переводе и издании известных литературных произ-ведении двух стран.


64

Выступление по 7 протоколу на 7-ом заседании Подкомитетапо культурному и гуманитарному сотрудничеству

Казахстанско-китайского комитетаг. Пекин, 8 декабря 2011 г.

Двустороннее сотрудничество между Республикой Казахстан и Китайской Народной Республикой в последнее время пережи-вает ускоренное и динамичное развития. Это подтверждается казахстанско-китайскими взаимодействиями в 2011 году на уров-не всестороннего сотрудничества. Нельзя и не отметить отноше-ния теплоты и дружбы, взаимного уважения между лидерами Ка-захстана и Китая.

Если рассмотреть перспективы развития в области информа-ции и печати, то учитывая сложившуюся ситуацию и в связи с невозможностью довести сигнал канала Caspionet до зрителя в Синьцзян-Уйгурском автономном районе, необходимо принять правительственное решение о заключении договора с компанией «AsiaSat» с целью дальнейшего распространения канала Caspionet в Юго-Восточной Азии, в более чем 50 странах охвата вещания.

Между Казахстаном и Китаем также ведутся работы в сфере развития и совершенствования архивного дела. Так, 20 декабря 2006 года было подписано соглашение о сотрудничестве в обла-сти архивного дела между Министерством культуры, информа-ции и спорта Республики Казахстан и Государственным управ-лением по архивному делу Китайской Народной Республики. Были организованы и осуществлены научно-исследовательские экспедиции в архивы и библиотеки Китая. В результате исследо-ваний казахстанских историков и архивистов в 2006–2008 годах выявлены 4753 листов директивных материалов, также были вы-куплены более 200 единиц издательской продукции, касающихся истории казахов, в ходе которого Национальный архивный фонд пополнился новыми документами и редкими книгами.

В 2008 году Управлением архивов и документации г. Алматы, Центральным государственным архивом г. Алматы совместно с Ин-ститутом востоковедения им. Р.Б Сулейменова были изданы сбор-ники материалов «Некоторые архивные документы и рукописи по истории Казахстана на маньчжурском языке», «Китайские доку-менты по истории откочевки казахов в Синьцзян и Монголию».


Нельзя не отметить то, что руководитель китайского архива отметила, что в соответствии с ранее подписанным соглашени-ем китайские ученые собрали материал об истории казахстанско-китайских отношений в объёме 5 томов. В данный момент ведет-ся работа над составлением третьего, четвертого, пятого томов. Но история развития казахстанско-китайских связей не ограничивает-ся периодом династии Цин, потому что историкам двух стран пред-стоит еще большая совместная работа над расшифровкой древних документов, составленных на маньчжурском, китайском и чагатай-ском языках.

В будущем хотелось бы отметить о необходимости расширения сотрудничество в области СМИ, издательского и архивного дела. В частности, рассмотреть вопрос о распространении на китайской территории отдельных периодических изданий из Казахстана.


66

ОЙТАМЫЗЫҚ*

Бүгінгі басқосуымыздың басты мақсаты – ана тіліміздің тағ-дыры, болашағы, қоғамдағы орны қандай болуы керек, ол үшін бүгін қоғам тарапынан, үкімет тарапынан қандай қам-қаракет, іс-қимылдар жасалуы керек деген бірінен-бірі өрби беретін ұя-лы, өзекті тақырыптар төңірегінде пікір алмасу. Сіздермен «тіл тағдыры – ел тағдыры» деп қабырғасы қайысып жүрген қайрат-керлер, айтулы ғалымдар мен мамандар ретінде осы салада ұс-танып отырған мемлекеттік саясат жайлы, оны жүзеге асыруға бағытталған қадамдар жөнінде, осы бағытта күш біріктіре қи-мылдау жолдары қақында ой бөлісіп, ақылдасу, сайып келгенде, ортақ мүддеден туындайтын міндет, парыз деп есептейміз.

Елбасы таяуда «Егемен Қазақстан» газетінде жарияланған «Жадымызда жатталсын, татулық дəйім сақталсын» деген жаңа еңбегінде тіл саясатына тағы да өзгеше көңіл бөлді. Онда мемлекеттік тілдің қиын да күрделі тағдыры, оның отарлау жəне тоталитарлық жүйе саясаттары жағдайында көрген тəлкегіне тиісті саяси баға беріле отырып, оны тəуелсіз еліміздің шын мəніндегі мемлекеттік тіліне айналдыру жөнінде батыл ой-лар айтылған, нақты бағдарлар берілген. «Қазақтар болса, екі тілді де қатар меңгерген, – дейді Елбасы. Сондықтан да басқа халықтардың мемлекеттік тіл ретінде қазақ тілін меңгергені игі. Мұның өзі өзара түсіністікке бастайтын жол». Енді бір жерде: «... бүгін біз орыс тілінің, айталық сот ісінде пайдаланылатыны-на жүз процент кепілдік бере аламыз. Ал қазақ тіліне мен мұндай кепілдік бере алмаймын. Өйткені,... əзірге судьялар легінің едəуір бөлігінің өзі мемлекеттік тілді білмейді». Еңбекте, жалпы, «əсіресе мемлекеттік қызметте қазақ тілін меңгерген адамдар ғана үміттене алатын белгілі бір лауазымдық санаттар болуы мүмкін» екендігі де ескертілген. Н.Ə.Назарбаев бұл жолы да: «Қазақ тілінің қайтадан өмірге оралуы – мемлекеттік кызметте де, өндірісте де, ғылымда да, білім беруде де дəл орыс тілінше қолданылуы үшін қолдан

*1998 жылы 21 қаңтарда Алматыда өткен республика зиялы қауымы өкілдерімен жүздесу. Кездесуде «Ана тіліміз рухани азаттығымыз бен Мемлекеттік тəуелсіздігіміздің тірегіне ай-налсын» деген үндеу (қараңыз: Қазақстан Республикасындағы тіл саясаты (құжаттар жинағы, Астана, «Елорда», 1999) қабылданды. Оған 3.Қабдолов, Ə.Қайдар, С.Қирабаев, Ə.Нысанбаев, Т.Кəкішев, Р.Нұрғалиев, Р.Сыздықова, Ш.Мұртаза, Т.Молдағалиев жəне басқалар қол қойды. Үндеу баспасөзде жарияланды.


67

келгеннің бəрін істеу қажет. Бұл үшін мемлекет барлық жағдайды жасауға тиіс» деп қадап айтты.

Бұл мақсатқа апаратын басты жол – сөз жоқ, өткен жылы 11-шілдеде қабылданған Қазақстан Республикасындағы Тіл ту-ралы Заңды жүзеге асыру. Заң қабылданғаннан бері алты ай-дан астам уақыт өтті. Бірақ, өкінішке орай, Сіздерден жасыра-тын ештеңе жоқ, əлі күнге сол Заңды жүзеге асыруға қажетті қосымша тетіктер іске қосылған жоқ. Оның ең бастысы – екеу. Біреуі – Заңды жүзеге асыру жөнінде нақты бағыт-бағдар беріп, міндеттейтін Үкімет қаулысы, екіншісі – Заңды жүзеге асырудың Мемлекеттік бағдарламасы.

Осы заманда қандай да болсын қоғамдық процеске білікті əрі жүйелі зерттеулер нəтижесін ескере отырып қана тиімді ықпал жасауға болады. Ал қабылданған Заңға қатысты, оны жүзеге асы-руда ескерілуге тиісті əртүрлі əлеуметтік топтар көзқарасына бай-ланысты мұндай зерттеулер əлі жүзеге асырыла қойған жоқ. Шы-нын айтсақ... Заңды түсіндіріп, насихаттаудың өзі мəз деу қиын.

Тіл туралы Заң бүкіл қоғамның осы бағыттағы күш-жігерін біріктіріп қимылдағанда ғана орындалатынын айтып жату ар-тықтау болар. Дегенмен əлі, өкінішке орай, өзгесін былай қой-ғанда, мемлекеттік жүйедегі түрлі ғылыми-əдістемелік баспа өнімдерін шығару мекемелерінің атқарып жатқан, атқаратын жұ-мыстарын үйлестіру айтарлықтай жолға қойылмай отыр. Қазақ тілі қоғамының мүмкіндіктерін пайдалану кейінгі орындарға шегерілгендей. Қазақ тілінің мемлекеттік тіл ретіндегі қызметін қамтамасыз ету, – қалай ышқынсаң да, бір күнде немесе бір екпінді науқанмен көтеріп кететін жүк емес. Ол – көп күш-жігерді, білік пен білімді, шыдамдылықты жəне біршама уақытты қажет ететін жол. Соған орай бүгінгі іс-қимылды ертеңгі даму мұраттарымен ұштастыра жүргізбесе болмайды. Бұл ретте білім мен ғылым саласындағы, тіпті мемлекеттік қызмет саласындағы жаппай ав-томаттандыру, компьютерлендіру процесінде əзірше ана тіліміздің мүдделері көп ескеріле бермей отырғандығы қатты ойланту керек. Бұл – қазақ тілінің келешегіне тікелей қатысты проблема.

Қазақ тіліне мемлекеттік мəртебе берілуі – саяси факт, құқылық акты. Қоғамдық қажеттіліктің көрсеткіші ғана. Ана тілімізді əлде бір таққа отырғыздық, оған əлдебір лауазым əпердік деп тоқмейіл-су барып тұрған ағаттық, əрине. Кайта бүкіл түркі дүниесіндегі ең өміршең, ен қуатты тілді елдігіміздің, тəуелсіздігіміздің тірегі


68

ретінде толық пайдалана алмай отырғандығымыз үшін өкінгені-міз жөн шығар.

Осылай жалғастыра берсек əлі де біраз созуға болады. Бірақ бұл Сіздерге жақсы таныс ахуал. Үкімет те білмейді емес, біледі.

Елбасы бұл мəселеге қазір қай кездегіден де өзгеше мəн беріп, қай кездегіден де өзгеше алаңдаушылық білдіруде. Өйткені, өз-гесін былай қойғанда, Елбасы 1996 жылғы 4 қарашада өз Өкімі-мен бекіткен Қазақстан Республикасындағы тіл саясатының тұжырымдамасы да əлі барлық жерде бірдей берік басшылыққа алынып отырған жоқ. Өкінішті болса да, солай. Есесіне, айтуға келгенде асқан отаншыл көрінуге бар да, іске келгенде отырған орнынан əлдебіреу көтеріп кетпеді деген сыңайлы қылық таныта-тындар аз емес. Қазақ тіліне шын жаны ашитын адам бүйтпесе ке-рек. Кесе көлденең жатқан қара тасты күш қосып, итеріп тастауға білек сыбанып кіріскендерге ғана үміт артуға болатындығын тіл үшін күрестің соңғы он жылдағы тəжірибесі əбден аңғартса керек.

Біздің ойымызша, енді интеллектуалдық деңгейде, ақыл-ой қуатын байыппен пайдалана отырып, ұтқыр қадамдарға қол ар-татын кез келді. Қоғамдық санада да жылауық, сырттан сойыл соққыштық көзқарастан гөрі қазір əбден айқындалған бағытта нық адымдау қам-каракетін қолдау көзқарасын көбірек орнық-тырған дұрыс. Кейбіреулер үшін əлі болса қазақша сөйлеу, қазақша баяндама жасау немесе қазақша іс қағаздарын жүргізу кемдіктей көрінетін қорғалақтық күйден арылсақ қана іс алға ба-сады. Қазақша-орысша қостілділік сияқты, қазақша-ағылшынша, қазақша-немісше, қазақша-өзбекше, қазақша-қырғызша, қазақша-арабша қостілділіктерді қолдану аясы кеңейе түсер болса, ол да осы мүддеге кызмет етер еді. Əйтеуір жылт еткен жақсылықты ба-янды етіп, жалғасын табу жолын ұстансақ ұтыла қоймаспыз деп ойлаймыз.

Тағы бірер сөз. Өткен жылдың соңғы айларында мемлекет-тік басқару жүйесінде жасалған өзгерістер тіл саясатымен ай-налысатын құрылымдарды да қамтығанын өздеріңіз білесіздер. Қазір тіл саясатына қатысты мəселелер төңірегіндегі үйлестіру, мемлекеттік шешімдер жобасын əзірлеу, ресми шараларды жүзеге асыру, қоғамдағы тілдік ахуалға мемлекет тарапынан ықпал ету тəрізді міндеттер Ақпарат жəне қоғамдық келісім министрлігіне жүктелген. Тілдерді дамыту департаменті осы министрліктің құрамында.


69

Аз уақыт ішінде бар-жоғымызды түгендеп, күш салар тұста-рымызды, оңтайлы жақтарымызды бағдарлау, нақты жұмыс жос-парларын түзіп, іс-шаралар ауқымын айқындау жүзеге асырылып жатыр. Тіл Заңын жүзеге асыру жөніндегі Үкімет қаулысының жобасы айқындалып қалды. Бірақ Үкімет басшысының алдына жеткенше ол əлі басқа көптеген мекемелердің қоржынына түсіп-шығуы керек.

Тіл Заңын жүзеге асырудың өзекті мəселелері сөз болатын рес-публикалық жиын əзірленуде. Оған республика Үкіметінің бас-шылары, облыс басшылары, министрліктер мен ведомстволар жетекшілері қатысады деп күтілуде. Осы мəжіліске əзірлік бағы-тында Заңның орындалуын қадағалау қолға алынды. Қазір бірнеше министрлікте, оқу орындарында осындай тексерулер жүргізілуде. Таяу күндері Департамент қызметкерлері облыстарға шығады.

Мұның сыртында мемлекеттік тіл жағдайын жақсартуға қа-тысты мəселелерді компьютерлендіру тұрғысынан саралап, осы орайда кешенді шараларға мұрындық болу бағытында нақты қадамдар жасала бастады. Соның қарлығашы – жедел оқытудың компьютерлік бағдарламасына жəне əдістемесіне бəйге жария-лануы. Алда – лингвистика саласындағы бірнеше компьютерлік қорлар жасау жөніндегі шығармашылық топтар жұмысын ұйым-дастыру, мемлекеттік мекемелерде іс қағаздарын қазақ тілінде жүргізу моделін жасау жəне тағы басқа жұмыстар бар.

Мемлекеттік терминком мəжілісінде бекітуге ұсынылатын əскери терминдер жобасы əзірленіп қойылды. Ономастикалық кеңістікті тəуелсіздік талаптары тұрғысынан қайта қарап, рет-теу жұмыстарын одан əрі жалғастыру көзделіп отыр. Қоғамдық ұйымдармен, ұлттық-мəдени орталықтармен бірлесіп атқарар істер жөнінде де ойласудамыз. Еуропадағы қауіпсіздік жəне ын-тымақтастық ұйымының (ЕҚЫҰ) Бас комиссары Ван Дер Стул мырза қатысқан облыс əкімдері орынбасарларымен өткізілген жиын, «Сорос» қорының қазақ журналистеріне арналған семина-ры көңілден шықты деуге болады.

Міне, əңгімеге беташар болса деген кейбір түйіндеріміз осын-дай. Өздеріңізбен пікір алмасу кезінде бүкіл ел болып, қоғам бо-лып атқарар міндеттерімізге қатысты нақты ұсыныстар ортаға са-лынуына мүдделіміз.

Алматы, 1998 жыл, қаңтар.


70

ТІЛДІ ҚАСТЕРЛЕУ – ІЗГІЛІК ПЕН МƏДЕНИЕТТІЛІК БЕЛГІСІ*

– Алдымен қоғамдық өміріміздегі елеулі оқиға – Тіл мерекесі-нің белгіленуімен құттықтап қойған жөн болар.

– Рахмет. Өзіңізді де құттықтаймын. Өйткені, Қазақстан Рес-публикасы халықтарының тілдері күні – барша қазақстандық-тардың, бүкіл отандастарымыздың ортақ мейрамы. Ол – кəсіби мереке емес. Атаулы күнге жатады. Тіл қайраткерлеріне де, ғалымдар мен жазушыларға да, өнер иелері мен журналистер-ге де, саясаткерлер мен іскерлерге де, студенттер мен мектеп оқушыларына да – бір сөзбен айтқанда, баршаға ортақ. Тілге, сөз-ге ілтипат танытылар күн. Өткен аптада 20 қаңтарда қабылдан-ған «Қазақстан Республикасындағы кəсіптік мерекелер мен ата-улы күндер туралы» Елбасы Жарлығында айтылғандай, қазақ-стандық патриотизм мен жалпы адамзаттық ынтымақтастыққа тəрбиелеуге қызмет етеді.

Бұрын-соңды болмаған мұндай жалпыхалықтық мерекенің белгіленуі – жоғары гуманизм көрінісі. Адамның мерейін өсіру, тілді ардақтау ниеті – мемлекеттік ізгілік белгісі болып та-былады. Тілге деген көзқарастың түзелуі бүкіл рухани дүние қажеттіліктеріне деген бірегей бетбұрыстың кілтіне айналған өнегелер тарихта аз емес. Тіл – қашан да негіздің негізі. Өнер мен ғылым үшін де, əдебиет пен мəдениет үшін де.

Тіл мейрамының тəуелсіз елімізде өзге көп мемлекеттерден бұрын дүниеге келуі де кездейсоқ емес.

«Өнер алды – қызыл тіл», «Ердің құны – екі ауыз сөз», «Сөз түзелді, тыңдаушы, сен де түзел», «Бас кеспек болса да, тіл кеспек жоқ» дейтін халықтың рухын тілінен іздемей, қайдан іздейсің. Жалпы, халықтың жойылуының бірден-бір белгісі – тілінен ай-ырылуы екені белгілі. Қазақ халқының қандай аласапырандарға қарамастан тарих сахнасынан мүлдем ысырылып қалмай, ру-хын сақтап келе жатуының ең бір ғажап сыры тілінің құдіретінде жатқандығын естен шығармаған жөн. Тəуелсіздіктің бір тұғыры – тіл. Тілінің беті жарық халықтың болашағы да айқын. Керісінше, тілі тұсалған тəуелсіздік – толық тəуелсіздік бола алмайды.

– Осы шешімнің дəл қазір қабылдануының өзіндік сыры бар ма?*Қазақ ақпарат агенттігі (ҚазААГ) тілшісімен сұхбат


71

– Бұлайша бөлектеп айшықтар астар жоқ, əрине. Бірақ Қазақ-стан Республикасы халықтарының тілдері күнінің белгіленуі Пре-зидент Нұрсұлтан Əбішұлы Назарбаевтың елімізде қолданылып жүрген басқа да тілдердің мүддесін ескере отырып, мемлекеттік тілді дамыту жөніндегі талапты күшейте түскен тұсына дөп келуі кездейсоқ емес.

Тілдің қоғамдық қатынас құралы ретіндегі алатын орнына орай əділ де ізгі саясат белгілеп, оны жүзеге асыру тəуелсіздік алғаннан бері айрықша назарда ұсталып келеді. Бұл бағытта ұстамдылық пен біліктілік танытылуы қоғамдағы тұрақтылық таразысының тепе-теңдігін сақтауға мүмкіндік беруде. Теке-тіреске емес, топ-тасуға бастайтын бағыттарға басымдылық беру қашан да бас-ты қағидаға айналып отыр. Əлеуметтік əділдікті беруден ұпай алу арқылы емес, келісім қаймағын бұзбай кестелеу əдісімен орнықтыруға ұмтылыс – қиын да болса тиімді жол екенін өмірдің өзі көрсетіп отыр. Бабаларымыздың бағзыда «Бір жол бар алыс, алыс та болса жақын. Бір жол бар – жақын, жақын да болса алыс» деп жұмбақтауының сыры да осындай тереңде жатса керек.

Қазір еліміздегі тіл саясатының құқылық негізі жасалған деу-ге болады. Ол Қазақстан Республикасының Конституциясын-да, арнайы тұжырымдамада, «Қазақстан Республикасындағы тіл туралы» Заңда жан-жақты көрініс тапты. Енді осы белгіленген бағытта нақты түрде алға басуға қажетті қоғамдық ахуал туғызып, мемлекеттік тұрғыда қамқорлық жасау міндеті тұр. Тілге қатысты проблемаларды əсіре саясатшылдық қақпақылына айналдыруға болмайды, оларды бірте-бірте жəне байыппен шешу керек. Қазақ тілінің мемлекеттік тіл дəрежесінде толыққанды қызмет атқаруы-на қол жеткізу, оны қоғамдағы бірлік пен ынтымақтастықтың бел-сенді факторына айналдыру, міне, осындай процесс.

– Қазақстан Республикасы халықтары тілдерінің күні неге 22 қыркүйекке белгіленіп отыр?

– Бұл – Елбасының осы саладағы тұңғыш заңға қол қойған күні. Ол 1979 жылы қабылданған Тіл туралы заң болатын. Өзінің тарихи міндетін атқарып шықты. Сондықтан былтыр 11 шілдеде «Қазақстан Республикасындағы тіл туралы» жаңа Заң дүниеге келгенін білесіздер. Оны жүзеге асыру – тəуелсіздігіміздің тұғы-рын биіктете түсудің бір жолы.

– Тағы бір сұрақ. Сіздердің Департаменттеріңіз өткізген «Қа-зақстан Республикасындағы Тіл туралы» Заң жəне мемлекеттік


тілді дамытудың өзекті мəселелері» атты «дөңгелек үстелге» қатысушылар арнайы Үндеу қабылдағаны белгілі. Соған деген көзқарасыңызды білдіре кетпес пе екенсіз?

– «Ана тіліміз рухани азаттығымыз бен мемлекеттік тəуелсіз-дігіміздің тірегіне айналсын» деген тақырыппен жарияланған бұл ойтоғыстың орны ерекше деп есептеймін. Елімізге кең таны-мал ғалымдар, тіл қайраткерлері, жазушылар мен журналистер мемлекеттік тіл саясатын толық қолдай отырып, қазақ тілінің мерейін көтеріп, қолдану аясын кеңейту жөніндегі мəселеге қоғам назарын орынды аударған. Онда тəуелсіздік алғаннан бері бұл бағытта қыруар күш-жігер жұмсалғанына, біршама қажетті құқылық негіз қаланғанына, қазір тіл туралы сөз түзеліп, аз-аздан болсын нақты өзгерістер жүзеге аса бастағанына мəн берілген. Аса маңызды жайт – тіл саясатын жүзеге асыруда тек мемлекет емес, қоғамның өзіне де түсер жауапкершілік зор екендігі қадап айтылды. Осы ретте қазақ қауымының жауапкершілігіне ерекше мəн берілген. Үндеуге қол қоюшылар ұстанған басты тұжырым – «қазақ тілін алдымен қазақтардың өздері қадір тұтпай, көсеге-міз көгермейді» деген ұйғарым. Іс басындағы лауазым иелеріне қатты өкпе айтылған. Мұндай орнықты да өткір сөз елдің ертеңін ойлағандарды бейтарап қалдырмауға тиіс. Үндеу сөз – үлкен сөз. Бүгінгі замандастар үні ғана емес, келер ұрпақтар атынан да айтылған есті сөз. Қоғамдық санада айтарлықтай серпін туғызуға тиіс деп ойлаймын.

1998 жыл, қаңтар.


73

ТЕРМИН – ҒЫЛЫМИ ПРОБЛЕМА1

Мемлекеттік тілдің өзінің мəртебесіне лайық толыққанды қыз-мет атқарып, кеңінен қолданысқа түсу дəрежесі ұлттық терми-нологияның дамуымен тікелей байланысты. Барлық өркениетті ел-дер тəрізді біздің мемлекетіміз де тəуелсіздік талаптарына сəйкес мемлекеттік тілде ғылыми-техникалық ұғымдардың жүйелі қорын жасау қажеттігіне орай терминологияны тіл саясатының өзекті саласы ретінде дамытуға зор көңіл бөліп, мүмкіндігіне қарай қаржыландырып келеді. Соңғы он жылда еліміздің жаңа қоғамдық кеңістікке шығып, нарықтық экономикалық қатынастарға көшуі-не, əлемдік қауымдастыққа етене араласуына байланысты барлық саладағы ақпараттар ағыны артып, тіліміздегі терминологиялық жұмыстар да айтарлықтай жанданды.

Əдеби тіліміздің сүбелі саласының бірі терминологиялық лек-сика болғандықтан бүгінгі таңда оның интеллектуалды тармағын жетілдіруге, жүйелеп, дамытуға бүкіл қоғам болып күш са-лып отырғанымыз барша қауымға аян. Ғылым Академиясының А.Байтұрсынов атындағы Тіл білімі институты, Қазақстан Респу-бликасы Үкіметі жанындағы Мемлекеттік терминология комиссия-сы, еліміздің жоғары оқу орындарының қазақ тілі кафедралары, бұқаралық ақпарат құралдары осы игілікті іске табанды түрде ат салысып келеді.

Қазақ терминологиясының ғылыми-теориялық тұғырын ай-қындаған ең алғашқы мемлекеттік мəні бар мəжіліс осыдан 76 жыл бұрын өткізілген екен. Содан бергі уақытта тіл ғылымының ұлы тұлғалары Ахмет Байтұрсынов негізін салып, Құдайберген Жұбанов қалыптастырған ұлттық терминология қағидалары үне-мі ұшталумен келеді. Оларға деген қажеттілік, əсіресе, соңғы жылдары айтарлықтай артып отыр.

Қазіргі кезде туған тіліміздің терминологиялық жүйесіне жаңа түсінік, жаңа ұғымдар қосылу қарқыны бұрынғыдан көп жоғары. Біз осы тілдегі жаңалықтар ағынын ырқымызға бағындырып, тілдің терминологиялық жүйесінің қалыптасуына саналы түрде ықпал ете білуіміз керек. Өйткені, тіл дамуы – қашанда қоғам өміріндегі əлеуметтік өзгешеліктерге орай түрлі өзгерістерге түсіп,

12000 жылғы 21 желтоқсанда Астанада өткен “Терминология: теория жəне тəжірибе” атты дөңгелек үстелде сөйленген сөз (Қараңыз: “Терминология: теория жəне тəжірибе”, Астана, 2001).


74

бейімделіп, екшеліп, сұрыпталып, жаңарып отыратын жанды про-цесс. Мұны туған тіліміздің даму, қалыптасу жолдарынан айқын аңғаруға болады.

Тəуелсіздіктен қанаттанған ұлттық терминологиямыз бұл күн-де, сөз жоқ, аса жауапты кезеңді бастан кешіп отыр. Соңғы екі-үш жылдың көлемінде ғана түрлі салалардың 700-ге тарта термині бекітілді. Дипломатия, экономика, медицина, авиация жəне тағы басқа салалардың терминдері жеке кітап болып жарыққа шықты.

Осы орайда кейбір өз қағынан жеріген құландай туған тілін менсінбейтін көзқамандардың «қазақ тілінің өрісі тар болған-дықтан ғылым тілі болуы екіталай» деген сыңаржақ байламда-рын жоққа шығаратын қадамдар жасалғанын айта кеткен абзал. 1998-2000 жылдарға арналған Тілдерді қолдану мен дамытудың мемлекеттік бағдарламасында терминологияны өрістетуге үлкен назар аударылды. Мəдениет, ақпарат жəне қоғамдық келісім министрлігі Білім жəне ғылым министрлігімен бірлесе оты-рып жасаған салааралық бағдарлама бойынша Бас редакция құрып, тұңғыш рет ғылым мен техниканың, білім мен денсаулық сақтаудың, мəдениет пен өнердің, экономика мен сауданың, өн-діріс пен шаруашылықтың, ақпарат пен байланыстың, əскер мен қаржының, заң мен құқықтың, т.б. өмір мен тұрмыстың барлық саласын қамтитын 31 томдық орысша-қазақша, қазақша-орысша терминологиялық сөздік шығаруды қолға алды. Бұл жұмысқа 500-ге тарта əр саланың белгілі білгір ғалымдары мен тіл мамандары тартылды. Қазір бұл көптомдықтың əрқайсысына 5000-нан термин кірген алғашқы 17 томы оқырман қолына тиіп, ел игілігіне айнала бастады. Қалған томдары жуықта жарыққа шықпақ. Бұл сөздіктер сериалының тезірек жəне толық шығуына біздің қоғамымыздың көптеген саласы мүдделі болып отыр. Мысалы, «Қорғаныс жəне қарулы күштер сөздігін» дайындауға Қорғаныс, Ұлттық қауіпсіз-дік жəне Ішкі істер министрліктері тікелей ат салысуда.

Терминология саласындағы бұл қадамдар бүгінгі өмірдің өзі мемлекеттік тілдің дамуын, əсіресе, оның сөздік қоры мен сөздік құрамының ұдайы молығып отыруын талап ете бастағандықтан жасалып отырғаны белгілі. Енді осы мəселенің екінші жағына да назар аудара кеткен артық болмас.

Қазіргі уақытта өркениетті елдердің біразы пайдаланып жүр-ген халықаралық кең ауқымда қолданылатын терминдердің көбі өз тілімізге аударылып беріліп жүр. Кейбір реттерде жа-


75

санды сөздермен əсіреəуесшілдік ғылыми танымды игеріп, тереңдетуге салқынын тигізбей ме деген қауіп те еріксіз қылаң береді. Əдеби тілдің тазалығы жəне тіл мəдениеті тұрғысынан қарасаңыз да бұл құбылыстың шапағаты шамалы. Халықаралық терминдерді қазақшалаудағы жүйесіздік пен алып-ұшпалық терминология саласындағы ең толғақты проблемалардың біріне айналып отыр. Өйткені, кейбір ақпарат құралдары мен баспалар қазіргі кеңшілікті пайдаланып, қалыптасқан қағида-ларды ескермей, түрлі авторлардың қолынан шыққан жəне Мем-терминкомда қаралып, бекітілмеген терминдер мен сөздіктерді өздігінен бастырып ұсынып жүргені белгілі. Мұның өзі, əрине, тіл қолданысында, іс қағаздарын мемлекеттік тілде жүргізуде жұртшылықтың адасуына əкеліп соқтыруда. Бұл істе бəрімізге де мұқият болу қажет.

Сөйтіп, терминдерді аударғанда нені меже тұтамыз? Жаңа аталымдарды дүниеге келтіргенде қандай принциптерге сүйене-міз? Жаңа сөз жасаудағы тілдік амалдардың рөлі қандай? Өкінішке орай, мұндай сауалдарға соңғы жылдарда жазылған монография-лар мен оқулықтардан нақты жауап табу қиын. Алдағы уақытта осы өзекті мəселелерге зерттеушілердің көбірек үңілгенін қалар едік.

Көп күш жұмсаудың арқасында жарыққа шығарылып жатқан сөздіктер сериалынан кейін де біздің терминологиялық жұмыс-тар тоқтап қалмақ емес. Бұл өмірмен бірге жасап, қоғам дамуы-мен алға баса беретін процесс болғандықтан осы салада еңбек ететін маман ғалымдардың іскерлігі, жауапкершілігі қажет етіледі. Біздің термин жасаушы сөзгерлеріміздің алдында тұрған маңызды міндет ана тілімізді қайтсек бүгінгі заманға сай орамды етеміз, қалай байыта түсеміз, қандай əдіспен əрі қарай дамытуға тиіспіз, қолданылу аясын қалай кеңейтеміз деген мəселелерді шешу бо-лып қала бермек.

Сондықтан да, бүгінгі дөңгелек үстелден біздің күтеріміз көп. Іске сəт, құрметті тіл жанашырлары!

2000 жылғы 21 желтоқсан


76

СӨЗ КЕПІЛІ – ІС

– Ербол Шаймерденұлы, таяуда «Егемен Қазақстанда» жария-ланған «Мемлекеттік органдарда мемлекеттік тілдің қолданылу аясын кеңейту туралы» Үкімет қаулысы ел назарын ерекше аудар-ды. Осынау маңызды құжатқа түсінік берсеңіз деп едік.

– Кез келген мемлекеттің қадау-қадау үш ұстыны бола-ды. Олар саяси, экономикалық, рухани ұстындар. Ал рухани ұстынның мəйегі – тіл, мəдениет жəне өнер. Осыған орай Қазақ-стан Республикасының Үкіметі де қоғамдағы тілдік ахуалды де-мократиялық жолмен үйлесімді дамытуға əлеуметтік реформаның маңызды бір буыны ретінде қарайды. Соның бір дəлелі – Сіз əңгіме өзегіне айналдырып отырған құжат. Оны Қазақстан Рес-публикасындағы Тіл туралы Заңды жүзеге асырудың нақты бір тетігі деп бағалауға əбден болады деп ойлаймын.

– Осы ойыңызды кеңірек тарқата түссеңіз...– Біріншіден, барынша нақты. Кіріспе жоқ, бірден тура

атқарылуға тиісті шаралар аталған. Олардың өзі ұзақ тізбе емес, нақты-нақты жеті буыннан тұрады. Екіншіден, аталған шаралардың қай-қайсысы да – қазіргі қалыптасқан қоғамдық аху-ал жағдайында, мүмкіндіктерді салғастырғанда шешілуі шектен тыс қиындық туғызбайтын шаралар. Яғни, орындаушының анау жоқ, мынау жоқ, мүмкіндігіміз ескерілмеген деген желеудің жа-лына жармасып, жалтақтауына еш негіз жоқ. Үшіншіден, қаулыда қойылған міндеттер шашыраңқы, əртекті емес. Қаулы көп арна-лы істің бір ғана қырына арналған. Ол – тақырыбында аталған мемлекеттік органдарда мемлекеттік тілдің қолданылу аясын кеңейту.

Бұл – өте өзекті тақырып. Қазақ тілінің шын мəніндегі мемле-кеттік тіл қызметін атқаруына қол жеткізу билік буындарындағы тіл кеңістігін игеруге тікелей байланысты. Мəдениет, өнер, білім беру жəне баспасөз салаларындағы тіл кеңістігіндегі мемлекеттік тілдің үлес салмағы біршама көз тоқтатарлықтай болса, мем-лекеттік басқару жүйесіндегі ахуал əзірге енді-енді өзгеруге бет бұрған жағдайда. Бұған таяуда министрліктердегі істің жайымен танысу барысында да көз жетті. Оң бетбұрысты батыл қадамға айналдыруға өзіміз сөз етіп отырған қаулы айтарлықтай қызмет ете алады.


77

Тағы бір назар аударар жайт, құжатта аталған шаралардың атқарылуға тиісті мерзімі жəне оған жауаптылар нақты көрсетіл-ген. Қаулының негізгі объектісі – орталық атқару органдарының басшылары мен барлық деңгейдегі əкімдер. Яғни, қаулының орын-далуын кімнен сұраудың да жөні белгілі. Сол сияқты қаулының алдымен қазақша əзірленіп, содан кейін орысшаланғанын да атай кеткен жөн. Бұл ретте, оны Үкімет қаулысы деңгейіндегі тұңғыш кұжат десе де болады.

Ал қаулының мазмұнына келсек, мыналарды бөліп айту керек. Онда орталық атқару органдар мен барлық деңгейдегі əкімдер ал-дына 8 міндет қойылып отыр. Олар:

Іс қағаздарын қазақшаға көшіру жұмысын жүйелі жəне пəрменді жолға қою;

Іс қағаздарын жүргізуге жəне ресми құжаттар əзірлеуге қа-тысты қызметкерлердің мемлекеттік тілді білуін бірінші кезекте талап ету (ол кəсіби біліктілік талабына айналуға тиіс);

1998 жылдың 1-ші қазанына дейін іс қағаздарын мемлекеттік тілде жүргізе алуға мүмкіндігі бар облыстар мен аудандарды анықтау;

Мемлекеттік тілді іс қағаздарына енгізу жөнінде арнайы құ-рылымдар құру мəселесін толық шешу. Мемлекеттік ұйымдар мен орталықтардың штат кестелерінде қазақ тілінде іс жүргізушілер мен аудармашылардың лауазымдарын енгізу;

Орталық атқарушы органдар қабылдайтын шешімдерді қа-зақша əзірлеуді қамтамасыз ету. Премьер-Министр кеңсесі бұл жағдайды жүйелі түрде сараптан өткізіп, ұсыныстар əзірлеп оты-руы керек;

Əділет министрлігінің, Сыртқы істер министрлігінің, Ішкі іс-тер министрлігінің халыққа тікелей қызмет ететін тиісті органда-рында мемлекеттік аударма жұмысын жолға қою;

Заңның 21-бабының орындалуын қатаң қадағалау; 1999 жылдың 1-ші қаңтарына дейін ілеспе аудармаға қажетті

техникалық құрал-жабдықтармен, мамандармен қамтамасыз ету мəселесін шешу;

Үкімет қаулысында бес министрлікке арнайы тапсырмалар берілген. Олар – Ақпарат жəне қоғамдық келісім, Білім, Мə-дениет жəне денсаулық сақтау, Əділет, Көлік жəне коммуникация, Сыртқы істер министрліктері. Бұл құзырлы мекемелер тиісінше: мемлекеттік тілді үйрету мен ісқағаздарына енгізудің кешенді компьютерлік бағдарламаларын əзірлеу; жоғары жəне орта ар-


78

наулы оқу орындарының бағдарламаларына «Қазақ тілінде іс қағаздарын жүргізу» деген арнайы курс (биылдан бастап) енгізу; заң жобаларының мемлекеттік тілде сапалы əзірленуін қамтама-сыз ету; 3 ай ішінде – Тілді дамытуға қатысты заңдарды орындауды бақылаудың тəртібі жөнінде ереже əзірлеп, Үкімет қарауына енгі-зу; сала бойынша мемлекеттік тілдегі сапалы анықтама ақпарат-тармен қамтамасыз ету; жұртшылыққа қызмет ететін байланыс тораптарын қазақ қарпілі аппараттармен, қазақ тілді кадрлар-мен қамтамасыз ету; дипломатиялық өкілдіктер мен елшіліктер жұмыстарында мемлекеттік тілді белсенді қолдану тəрізді нақты міндеттерді шешуі керек.

– Мемлекеттік тіл тағдырына қатысты Үкімет қаулысы жө-ніндегі сауалымызға жан-жақты жауап бергеніңізге ризашылық білдіре отырып, орайы келген сəтті пайдаланып тағы бір сұрақ қойсақ деп едік...

– Қойыңыз...– Ол – жақын қалған Қазақстан Республикасы халықтары-

ның тілдері күніне қатысты. Осыған орай арнайы апталық жарияладыңыздар. Соған байланысты жер-жерде біраз игі ша-ралар қолға алынып жатқандығы туралы редакцияға түскен ақпараттар аз емес. Енді өзіңіз де сол тұңғыш тіл мерекесі тура-лы ойларыңызды ортаға сала кеткеніңіз жөн болар еді.

– Үстіміздегі жылдың 20-қаңтарында Елбасының «Қазақстан Республикасындағы кəсіптік мерекелер мен атаулы күндер тура-лы» Жарлығы шықты. Онда 22 қыркүйек – Қазақстан Республи-касы халықтарының тілдері күні деп белгіленді. Ол биыл алғаш рет аталып өтіледі.

Тіл күні – барша қазақстандықтардың, бүкіл отандастарымыз-дың ортақ мерекесі. Оны іскерлікпен атап өту дəстүріне негіз қалаудың орны бөлек. Сондықтан да биыл осы айтулы датаға орай арнайы апталық жарияланды. Оның бағдарламасына қазақстан-дық патриотизм мен жалпы адамзаттық ынтымақтастыққа тəр-биелеу, мемлекеттік тіл саясатының басым бағыттарына ел наза-рын аудару мүдделеріне негізделген шаралар ұсынылды.

Əртүрлі мерекелік шараларды ел аймақтарының, нақты мем-лекеттік мекемелер мен ұйымдардың демографиялық ерекшелік-теріне орайластыра ойластыру басты назарда ұсталып отыр. Ми-нистрліктің облыстық басқармаларынан келіп түскен ақпараттар-ға қарағанда, апталықты өткізуге жер-жердегі ұлттық мəдени орталықтар белсене қатысуда. Тіл мерекесін жаңа іскерлік рухта


79

өткізуге Қарағанды, Қостанай, Атырау, Қызылорда, Маңғыстау об-лыстарында, Астана мен Алматыда жақсы дайындықтар жасалға-ны байқалады.

Атаулы датаның бұқаралық сипаты оған байланысты өткізіле-тін шаралардың (ғылыми-теориялық конференциялар мен кəсіби өнер байқауларынан бастап, мектеп олимпиадалары мен көше мерекелеріне дейінгі) əртүрлі ұлт өкілдері, сан түрлі мамандық иелері мен əр жастағы адамдарды қамтитындығынан да аңғарыл-са керек. Оған тіл қайраткерлері де, ғалымдар мен жазушылар да, өнер иелері мен журналистер де, саясаткерлер мен іскерлер де, сту-денттер мен мектеп оқушылары да белсене қатыса алады. Бұл – шын мəнінде баршаға ортақ мейрам.

21-26 қыркүйекте Астанада Республикалық деңгейдегі бірқа-тар шаралар өткізу жоспарланып отыр. 21 қыркүйекте «Мемлекет-тік тіл: бүгіні мен болашағы» деген тақырыпта ғылыми-теориялық конференция өтеді. Оның мақсаты – мемлекеттік тілдің табиғи мүмкіндіктерін барынша толық пайдалануға қатысты ғылыми-лингвистикалық, саяси-əлеуметтік, оқыту-педагогикалық пробле-малар жөнінде ой жарыстырып, пікір түйіндеу. Конференцияның А.Байтұрсыновтың 125 жылдығына арналуы да кездейсоқ емес. Мұның өзі бүгінгі күн проблемаларына 20-30-шы жылдары күн тəртібіне қойылған тілге қатысты мəселелердің шешілу деңгейі мен тəжірибелерімен, сол кезде жұмсалған қайраткерлік күш-жігермен салыстыра көз жіберуге мүмкіндік береді.

22-23 қыркүйекте көркемсөз оқу шеберлерінің Оралхан Бөкей атындағы 1-республикалық байқауының қорытынды кезеңі өт-кізіледі. Оған барлық облыстардан өкілдер қатысады.

Жергілікті байқаулар белсенді өтуде. Қатысуға тілек білдіру-шілер көп. Зиялы қауым, қалың жұртшылық бұл байқауды тілге, жалпы өнер мен мəдениетке көрсетілген құрмет қана емес, тіл өрісін кеңейтіп, тіл өнегесін таныту, тіл мəдениетін жетілдіру бағытындағы нақты қадам деп қабылдауы қуантады. Біздің мақ-сатымыздың өзі де осы. Байқау жеңімпаздарын марапаттау ғана емес, лайықтыларды мүмкіндігіне қарай теледидар дикторы ре-тінде немесе Астанадағы өнер ұжымдарында жұмыс істеуге ұсы-ну ойда бар.

Бұл сайыс, сонымен бірге, сөз өнерін кие тұтқан көрнекті қаламгер, кеше ғана арамыздан өткен Оралхан Бөкей замандасы-мыздың есімін мəңгі есте қалдыру жөніндегі игі шара болмақ. Оған Қазақстан Жазушылар одағы, Қазақстан Театр қайраткерлері


80

қоғамы, Қазақстан Журналистер одағы, жазушы еңбек еткен ба-сылымдар мен шығармашылық ынтымақтастықта болған өнер ұжымдары белсене қатысады деген үміттеміз.

24 қыркүйектегі басты шара – «Тіл – татулық тірегі» деп ата-лып отыр. Ол – мемлекеттік тілді еркін меңгерген əртүрлі ұлт өкілдерінің байқауы. Астанадағы Балалар мен жасөспірімдер шығармашылығы сарайында өтеді. 25 қыркүйекте Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия университетінде «Тіл толғауы» атты поэзия кеші өтеді. Оған қазақ жəне орыс тілінде өлең жазатын ақындар қатысады. 26 қыркүйекте Астана қаласының аудандарында «Ана тілімізді ардақтайық» атты көше мерекелері ұйымдастырылады. Онда мемлекеттік тілге, ұлт өкілдері тілдеріне құрмет көрсетіледі.

Апталық 27 қыркүйекте іскерлік жəне мəдени ынтымақтас-тық орталығында «Астана – достықтың мекені» деген үлкен концерттік бағдарламамен аяқталады. Бұл шараларды өткізуге астана əкімшілігі айтарлықтай құлшыныс танытып отырғанын да ризашылықпен атап өтуіміз керек. Тіл мерекесіне орай, Аста-наны арнайы безендіру де ескерілген. Мұның бəрі, тілге, сөзге ілтипат танытылар ерекше күннің мерейін өсіріп, ортақ мүдделі-лік пен отаншылдық сезімге тəрбиелеу ісіне жақсы үлес болып қосылатыны даусыз.

Елбасы Жарлығымен белгіленіп, биыл тұңғыш рет аталып өткелі отырған Қазақстан Республикасы халықтары тілдерінің күні – жалпыхалықтық əрі өте гуманистік сипаттағы мереке. Адамның мерейін өсіру, тілді, өнер мен мəдениетті ардақтау, сол арқылы ортақ мүдделілікке, бірлік пен отаншылдыққа шақыру табиғаты ізгі мемлекет тарапынан ғана жасалар кадам.

– Ербол Шаймерденұлы, бұл жолғы сұхбатымызға желі болған Үкімет қаулысы да, тұңғыш тіл мерекесі де қоғамдық дамудағы тіл факторына деген мемлекеттік көзқарасты білдіретін құбылыстар ғой. Осы орайда жан-жақты əңгіме қозғағаныңыз үшін ризашылық білдіреміз. Біз де жақсы сөздер мен ізгі ниет-тердің нақты істерге ұласуына тілектеспіз.

– Рахмет. Ел болып, қоғам болып қосыла көтерер қандай жүк те жерде қалмайтынына тарих куə. Тəуелсіз мемлекетіміздің тұғы-ры биіктей беруіне, мемлекеттік тіліміздің мерейін өсіруге, оның татулық пен бірліктің тірегі ретіндегі рөлін күшейте түсуге қызмет ету – барша қазақстандықтардың ортақ парызы ғой.

«Егемен Қазақстан», 1998 жылғы 15 қыркүйек.


81

ТІЛ РЕФОРМАСЫНЫҢ ТАҒДЫРЫН АЩЫ-ТҰЩЫ ТЕЛЕГЕЙ-ТЕҢІЗ СӨЗ ЕМЕС,

ТЕГЕУРІНДІ ІС ШЕШЕДІ

– Президент Нұрсұлтан Назарбаев «Қазақ қазақпен қазақша сөйлессін» деген тегеурінді талап қойғанымен, оның команда-сындағы көптеген шенеуніктер мен облыс, қала əкімдері əлі күнге дейін мемлекеттік тілімізде сөйлемек былай тұрсын, оны қолдану аясын кеңейтуге асығар емес. Бұл неліктен? Не кедергі?

– Ұлы тарихшы Жюль Мишленің: «Францияның көздері мен қолдары болып отырған мына шенеуніктердің ештеңені көрме-генсіп, ештеңе қолдарынан келмейтіндей мүлəйімсулерін қарашы... Жағдай шын мəнінде осылай болса онда мүше біткені мүшкіл халдегі дененің өзінің де дерті осал бола қоймас» деген сөзі бар.

Ана тіліміздің мемлекеттік қызмет табалдырығынан еркін ат-тай алмай жүрген жайы осы ойды еске салады. Жас тəуелсіз мем-лекетіміздің өз табиғатына неғұрлым нық кадам жасалған сайын мемлекеттік тіл де соғұрлым тұғырлана түседі деп ойлаймын.

Президент ұсынған əлеуметтік идея бүкіл қоғамда, соның іш-інде мемлекеттік қызметкерлер арасында да кең тарап отыр. Ол тіл реформасын тиімді жүргізудің нақты тетіктерінің біріне айналып келеді.

Ал «... көптеген шенеуніктер мен облыс, қала əкімдері əлі күнге дейін мемлекеттік тілімізде сөйлемек былай тұрсын, оның қолда-ну аясында кеңейтуге асығар емес. Бұл неліктен? Не кедергі?» де-ген тіке сауалға келсек, бұл «дерттің» аты – реформаторлық рух-тың əлсіздігі, соған «еріп жүрген» үрей мен күдік дер едім.

Қоғамдағы тілдік ахуалды тəуелсіздік талаптарына сай өзгерту – əлдененің тігісін жатқызып, сылап-сипаудың емес, нақты нəти-желер беруге тиісті əлеуметтік реформаның объектісі. Ал рефор-ма жасау кез-келгеннің қолынан келе бермейді. Жаңашылдық пен батылдық керек. Басшылардың біразының мемлекеттік тілге іш бұрғанымен, сөзден əріге бара алмайтынының бір сыры осында жатыр. Əлі күнге əлденеден жасқанады, немесе суға беттеген жүзу білмейтін адамдай қорғалақтайды.

Рас, үрейдің басқа түрі де бар. Ол – шын мəнінде мемлекеттік тілдің бағы жанып кетсе, жоғары қызмет пен жəйлі орын үшін бəсеке айдынында шұрық тесік қайығының күні не болады деген бақай есептен туындайды.


82

Күдік мемлекеттік тілдің болашағына сенбеуден, тілдің қоғам-дық қызметіне байланысты əлеуметтік əділдікті қалпына келтіру қажеттігін мойындамауға негізделетін тəрізді. Сондықтан оның астарында жалпы тəуелсіздігімізге үрке қарау салқыны жатуы əбден ықтимал.

Бұл су асты ағыстарына қатысты ескерілуге тиісті объективті-субъективті себептер. Ал Президент негізін қалап, бағыттап отыр-ған тіл саясатын түсінбеу немесе оған атүсті қарау, тиісті заң та-лаптарын аяқасты ету мемлекет қызметкерлері үшін, жеңілдетіп айтқанда, қызмет орнына лайық болмаумен бірдей. Осыны мо-йындата алғанда ғана, осы жетемізге жеткенде ғана ана тіліміздің толыққанды мемлекеттік қызмет тілі міндетін атқаруы проблема болудан қалады.

– Айтыңызшы, мемлекеттік тілді меңгермеген, оны білмейтін əкім, не министр Қазақ мемлекетінің жоғары билік лауазымына отыруға құқы бар ма? Қазақ тіліне қырын қарайтын басшылар-ды атай аласыз ба?

– Бізде бұл ретте заңдық шектеу жоқ екенін білесіз. Оның үстіне тіл саясатын азаматтардың адамдық құқыларына қиянат келтірмейтіндей етіп таза жүргізу деген шартымыз тағы бар.

Бірақ заңдық құқыдан басқа моральдық құқы деген де бар ғой. Оның үстіне жоғары мемлекеттік билік жүйесіндегі биік лауазым – тек кəсіби шеберлік шыңы емес, қоғамның ұлы мұраттарына қыз-мет етуге адалдық тұғыры да. Бұл ретте лауазым иелеріне қойылар моральдық талап та жоғары болса керек...

Тағы бір назар аударатын жай, əкімдер мен министрлер – тіл жөніндегі Заңның жүзеге асуына тікелей жауапты адамдар. Ана тілін білмейтін жəне білгісі де келмейтін, тіпті қоғамда қалып-тасқан тілдік ахуалды өзгертуге қияс қарайтын қазақ басшы осы орайда өзіне жүктелген мемлекеттік қызметін жүргізе алады деу қиын.

Қазақ тіліне қырын қарайтын басшылар деген ұғымға ба-йыппен қараған жөн. Өйткені, қазір қазақ тіліне түзу қараған сыңай танытуға құрылған көзбояушылық көбейіп келеді. Оның əдістері де аз емес. Олар – қол қойғаннан кейін бір күннен соң өзі де, өзгелер де ұмытып кететін шешімдер қабылдау, аудармашы қызметіне алған журналистке жоқтан бар жасаған мақала не сұхбат жазғызып, суретімен газетке шығу, əртүрлі кештерде жұртшылық алдына шығып кеш иесінің иығына шапан жабу... Атқарылуға тиісті нақты жұмыс əлем-жəлемнің астында қалып қояды.


83

«Ана тілі» газетінде біраз министрдің сауалнамаға жауапта-ры жарияланды. Шынын айту керек, көпшілік көңілінен шықты. Мəселеге көңіл бөліп, қыруар шаруа атқардық жəне атқара береміз деген ниеттеріне қуанды ел. Ал қазір министрліктердегі істің жа-йын тексеру барысы кейбір басшылардың сол сөздерін ұмытып кет-кендей немесе сол жолы-ақ бəрін іштері біле отырып, бос сөйлеуге барғандай əсер қалдыруда. Газетке берген сұхбаттарына қарап, оларды мемлекеттік тілге жанашырлықпен қарайтын басшылар қатарына жатқызсаңыз, тексеру кезінде анықталған фактілерге қарап, қырын қарайтын басшылар қатарына қосуға тура келер еді.

«Жақсы сөз – жарым ырыс» екені даусыз. Жақсы басшы жақсы сөзімен ғана емес, жақсы ісімен де көрінуге тиіс. Астанадағы əкімнің мемлекеттік тілді дамытуға қатысты сөздері мен істері көпшілік көңілінен шығып жатса, нұр үстіне нұр болар еді. Пав-лодар облысының əкімі Ғалымжан Жақиянов іске кірісе сала, таратылуға тиісті Тіл басқармасын жергілікті мүмкіндіктер есебінен сақтап қаламын деген батылдық танытқанда, «шынайы жанашырлық деген осы-ақ болар» деп қуанған едік. Кейін əкім өз сөзінен өзі айнып, бұл мəселені мүлдем қараусыз қалдырғанда не дерімізді білмедік. Бұл да іске деген көзқарасты білдіретін жайт. Есесіне М.Алтынбаев, С.Тоқпақбаев сияқты басшылардың маңызды əлеуметтік проблемаларды біртіндеп, жүйелі шешуге деген берік көзқарасы нақты шешімдері мен істерінен көрінуде. Əскери салада алғаш рет мемлекеттік тіл айтарлықтай қозғалысқа түсе бастады. Жанашырлық осылай көрініс тапса керек. Ал банк жүйесі, қаржы саласы жетекшілерінің мұндай жанашырлығын əзірге сезіне қойған жоқпыз.

Айтпақшы, сауалымыз «қырын қарайтын» басшыларға ғана қатысты еді ғой, оң мысалдарды неге көбірек қосарлап отырсыз демеңіз. Жақсы көзқарас, нəтижелі тəжірибе туралы жеріне жет-кізе айту да ортақ іске қызмет етеді деп ойлаймын. Басқасын былай қойғанда, «жұрттан бұрын желпініп нем бар, аңысын аңдайық» де-ген жайбасарлықтан арылуға көмектеседі ғой.

– Тілдерді дамыту жөніндегі Департамент құрылып, жұмыс істеп жатыр. Көбіміз осы мекеменің немен айналысатынынан бейхабармыз...

– Былтырғы жасалған ірі өзгерістер тіл саясатын жүзеге асыру саласын да қамтыды. Бұрынғы мекеме Қазақстан Республикасы Ақпарат жəне қоғамдық келісім министрлігінің Департаменті бо-лып қайта құрылды. Негізгі міндеті – «Қазақстан Республикасын-


84

дағы Тіл туралы» Заңды жүзеге асыруға бағытталған іс-қимылды үйлестіру, қажетті мемлекеттік шешімдер қабылдауға ұйытқы болу, Заңды жүзеге асыру барысында бақылау жасау, т.б.

Өткен жеті айға жуық уақыт ішінде Департаментті кадрмен жасақтап, жұмыс жоспарын жасаудан бастап жүктелген нақты міндеттерді жүзеге асыру бағытында біршама қадамдар жасалды. Жұмыс стиліне қатысты ұстаған принципіміз – «біз нақты істер министрлігі атануға ұмтылуымыз керек, бос даңғазалықтан гөрі шағын да болса нақты іс қымбат» деген талап.

Алдымен ұлт зиялыларымен жəне ұлттық-мəдени орталық өкілдерімен екі үлкен кездесу өткізілді. Онда тіл проблемасының қазіргі хал-ахуалы, оны шешу жолдары мен бағыттары туралы іскерлік жағдайда, жанашырлықпен пікір алысылды. Алғашқы кездесуде «Ана тіліміз рухани азаттығымыз бен мемлекеттік тəуелсіздігіміздің тірегіне айналсын» деген Үндеу қабылданды. Ол Елбасы тарапынан жоғары баға алғаны белгілі. Үндеуде тіл саясатын жүзеге асырудың жаңа кезеңіндегі іс-қимыл бағыты, ерекшеліктері мен басымдықтары айқындалған болатын. «Мем-лекеттік тіл туралы сөз түзелді, бет бұрылды, енді нақты істер ауқымын кеңейту қажет. Өзгеріс өзгені мəжбүрлеу арқылы емес, өзімізге өзіміз көбірек талап қою арқылы келеді» – ой мəйегі осыған сайды.

Екінші кездесуде де əртүрлі ұлт өкілдері күш-жігерді тіл про-блемасын əсіресаясаттандырмай, өзекті əлеуметтік процесс ретін-де шешуге жұмсау қажет екендігін баса айтты. Ұлттық-мəдени орталық белсенділері Тіл туралы Заңды жүзеге асыруға мүдделі екендіктерін білдіріп қана қоймай, осы бағыттағы орынсыз қорғалақтау мен жалтақтықты сынға алды.

Мұның бəрі жұмысымызды арналап, басыңқы бағыттарын бел-гілеп алуға жəне орнықты іс-қимыл стилін айқындауға көп септі-гін тигізді.

Жыл басынан бері тіл реформасын үйлестірудің нормативті базасын жетілдіру бағытында бірқатар шаралар жүзеге асырыл-ды. Мемлекеттік бағдарлама жасайтын арнаулы жұмыс тобын, Мемлекеттік ономастикалық жəне Мемлекеттік терминологиялық комиссиялар туралы Үкімет шешімдері əзірленді. Мемлекеттік бағдарлама əзірленіп, тиісті министрліктердің келісімі алынды. Енді Үкімет арқылы Елбасы бекітуіне ұсынылады.2

2«Тілдерді қолдану мен дамытудың 1998-2000 жылдарға арналған Мемлекеттік бағ-дарламасы Елбасының 1998 жылғы 5-қазандағы №4106 Жарлығымен бекітілді. /Қараңыз: «Қазақстан Республикасындағы тіл саясаты», Астана, «Елорда», 1999/.


85

Ономастикалық жəне терминологиялық комиссиялардың бір-неше мəжілісі өткізіліп, шешімдер қабылданды. Саладағы тер-миндер мен жиі қолданылатын сөз тіркестерінің қазақшалануы Қазақстан Қарулы Күштерінде мемлекеттік тілдің өрісін кеңейту-ге тікелей ықпал ететін қадам ретінде бағалануда. Сол сияқты тəуелсіз еліміздің тұңғыш энциклопедиясына кіретін терминдерді айқындап, бекітудің де маңызы зор болды.

Мемлекеттік қызметте, іс қағаздарын жүргізуде ана тіліміздің қолдану аясын кеңейту – тіл реформасының ең маңызды бағыт-тарының бірі екені белгілі. Ол Үкімет кеңсесімен бірлесіп өткізіл-ген республикалық кеңесте жан-жақты əңгіме арқауына айналды. Соған орай қазір мемлекеттік органдарда мемлекеттік қызмет ая-сын кеңейту туралы Үкімет қаулысы əзірленуде. Министрліктерде Тіл туралы Заңның орындалу барысын тексеру қолға алынды.

Бұған дейін мұңдай тексерулер Алматы қаласындағы ірі кəсіп-орындарда, жоғары оқу орындары мен Білім, мəдениет жəне ден-саулық сақтау министрлігінде өткізілген болатын. Соның нəти-жесінде дайындалған баянхаттар бойынша қазір нақты істер жүзеге асырылып, айтарлықтай өзгерістерге қозғау салынды. Көп-шілік ретте ескертулер мен ұсыныстарға дұрыс көзқарас таныты-лып отырғанын айтуымыз керек.

Мемлекеттік тілді дамытуды компьютерлендіру процесінен тыс алып қарау мүмкін емес. Таңдаулы компьютерлік бағдарламалар мен əдістемелік құралдарға арналған бəйге – осы бағыттағы өріс-терімізді іздестіру жемісі. Оған еліміздің түпкір-түпкірінен келіп түскен 43 еңбек қатыстырылды. Үздік деп танылғандарға кəделі сыйлықтар тапсырылды. Енді қаржы бөлу жолымен олардың пай-далану аясын кеңейтуге мемлекеттік қамқорлық жасау жайы ой-ластырылуда.

«Мемлекеттік тіл жəне компьютер» деген тақырыпта респуб-ликалық семинар өткізілді». Компьютерлендіру мəселесімен бел-сенді айналысып жүрген екі ғылыми топпен тілді дамытуға қатыс-ты проблемаларды шешу жөнінде жалпы құны 14 миллион теңгеге шарт жасалды. Бұл бағдарламалар биыл əзір болуға тиіс.

Департамент жоспарында белгіленген шаралардың бірі – мем-лекеттік тілді жеделдетіп үйрету жөнінде арнайы орталық құру болатын. Осы мақсатқа бөлінген қаржыны игеру қолға алынып, министрлікте арнайы кабинеттер əзірлене бастады. Əртүрлі мем-лекеттік мекемелермен келісім-шарттар жасалуда. Орталықтың негізгі міндеті – тіл реформасына ықпал ететін маңызды фактор-


86

лардың бірі ретінде мемлекеттік қызметкерлерге қазақ тілін үйре-ту ісін ұйымдастыруға мұрындық болу. Ал істің нəтижесі бос даң-ғаза мен даурықпа уəделермен емес, мемлекеттік тілді үйренген мемлекеттік қызметкерлердің нақты санымен жəне олардың өзде-рі алған білімдерін өмірде қолдану дəрежесімен өлшенуге тиіс.

Департамент қолға алған басқа да істер баршылық. Қамти ал-май жатқанымыз да жетерлік.

Əлемде алты мыңға жуық тіл бар екен. Соның 100-і ғана мемлекеттік мəртебеге ие. Оның ішінде қазақ тілі де бар. Бұл – мақтаныш, əрине. Алайда, өз жерімізде тұрып сол қазақ тілінің қадір-қасиетін арттыра алмай жүргеніміз сіз бен біз секілді көзі ашық азаматтарға сын емес пе?..

Ана тілімізге мемлекеттік мəртебе берілуі оған шен-шекпен жабылуы емес, қайта оның жағдайына жанашырлық танытуға шақыратын қоңырау тағылуы тəрізді көрінеді маған. Əрине, пай-далы. Бірақ мақтаныш ретінде емес. Қордаланған проблемаларды шешуге берілген мандат ретінде.

Тіліміздің қолдану аясының тарлығы оның қадір-қасиетінің кемдігінен емес. Тіпті, оның қажетінше қасиеттелмеуінен де емес. Көп жылғы саяси бұғалықтың естен тандырып, табиғи үрдістен жаңылдырып кетуінде. Сондықтан да қазір «қорлық көріп, есесі кеткендік» факторын алға тартып кіжінушілік те, болмаса міндетті түрде зиянкестік жасаушыны іздеп жұдырық түюшілік те, тіпті, өзімізді-өзіміз кеудеге ұрып, бет-моншағымыз үзіле кінəласу да қажетсіз. Есесіне өзіміз көбірек қазақша сөйлеп, қазақша жазуға ұмтылсақ, өзгелерді кеудеден итермей ішке тар-та алсақ – ұтамыз. Бізге əсірепысықайлық науқан емес, жағдайды өзгертуге мүмкіндік беретін объективті процесс керек. Əрі қан-ша өз тонымызды өзіміз отқа тастасақ та, біз күткен нəтижеге бір күнде қол жетпейтінін естен шығармағанымыз жөн. Бұған сиқырлы таяқшаның құдіреті жүрмейді. Ұнаса да, ұнамаса да – солай. Ал əпербақандық ешқашан да салиқалы іске бастаған емес.

Рас, тағы бір ақиқат бар. Ол:Өгей ұл ғана өз ата-анасын менсінбейді;Өгей жұрт қана өзі – осында, ойы – сыртта сезіммен күн кешеді;Өгей мемлекет қана өз тілінде сөйлемейді.– Республикадағы Тіл саясатының тұжырымдамасына сəйкес

іс қағаздарын мемлекеттік тілге көшіруді əрбір облыс пен ве-домстволарда кезең-кезең бойынша жүргізу көзделіп отыр. Осы бағытта Департамент қандай жұмыстарды қолға алуда?


87

– Тіл туралы Заң талаптарының орындалуын қадағалау тұр-ғысынан іске қозғау салынып жатқаны туралы, қажетті компь-ютерлік бағдарламалар əзірлеу жөнінде келісім-шарттар жасал-ғаны жайлы жоғарыда айттым. Мүдделі мекемелер бірлесе отырып кейбір іс қағаздарының компьютерлік нұсқаларын жасау ойда бар. Салалық сөздіктер шығаруды жүйелеу3, жаңа терминдерді бекіту ісін жеделдету де – кезек күттірмейтін міндеттер. Мемлекеттік қызметкерлерге мемлекеттік тілді жеделдетіп үйрету орталығы-ның жұмысы да іс қағаздарын қазақша жүргізуге көшуге игі ықпал етері сөзсіз.

Бірақ бір нəрсені ұмытпау керек. Əр министрлік, əрбір бөлім мен мекеменің алдында тұрған нақты міндеттерді басқа біреу шешіп бермейді. Заңда белгіленген жауапкершілікке орай əркім өз мəселесін өзі шешу керек. Бұл ретте қоғамдық пікір де өзгеруге тиіс. Жоғарыда отырған біреуге немесе біреулерге иек артып, бəрін басқадан күту белең алған масылдық пиғыл көсегемізді көгертпейтіндігіне көз жеткізерліктей болды ғой. Мемлекеттік тілді дамыту – бұл қоғамның, барлық мемлекеттік органдардың ортақ ісі. Əркім өз парызына адал болуы керек.

– Сіз «Инфо-Цес» апталығының ішіндегі «Астана айнасын» оқып тұрасыз ба? Қандай пікір айтар едіңіз?

– Департамент астанаға 18 мамырда көшіп келді. Содан бері «Астана айнасын» үзбей оқып жүрмін. Кəнігі журналист қолтаңбасы байқалады. Елу алты беттік апталықтың екі беті емес, одан анағұрлым көлемді жеке басылымға айналса да баспасөз ба-зарында өз орнын табады деп ойлаймын. Жалпы «Цесна» корпо-рациясы мемлекеттік тілде бұқаралық ақпарат құралдары жүйесін ұстауға жақсы ықылас танытып отырғаны қуанышты.

– «Қазақстан Республикасындағы Тіл туралы» Заңының қа-былданғанына бір жыл толып отыр. Алайда, соңғы уақытта осы Заңның кейбір баптарының босаңдығы жөнінде əңгімелер естілуде. Сіздің ойыңыз қандай?

– Нені болса да жетілдіре беруге болатын шығар, тіпті қажет те болар...

Бірақ сіз айтып отырған əңгімені қозғаушылар тіл реформа-сының байсалды жанашырлары дей алмаймын. Жасыратыны жоқ, «заң əлсіз, жұмыс жүрмей жатыр, басқалар таптап барады» дегенді көбірек көйтуге құмар, бірақ оның ар жағында шынайы

31999-2000 жылдарда Мемлекеттік терминология комиссиясы қараған 31 томдық салалық сөздіктер сериясын шығару толық жүзеге асырылды.


88

жанашырлықтан гөрі іске дəрменсіздік, салы суға кеткендік ахуа-лын неғұрлым ұзағырақ сақтауға мүдделілер де аз емес. Үнемі бас-тай берумен айналыспай, бастағанды жалғастыру да керек қой. Бір орында барабан соға беруден гөрі баяу да болса алға жылжу қажет емес пе?!

«Қазақстан Республикасындағы Тіл туралы» Заң – белгілі бір кезеңнің қажетін өтей алатын құжат. Соған орай нық қадамдар жа-сай алсақ, біраз жерге барып қалатынымызға мен сенемін. Қазір қабылданған Заңға құрметпен қарау, оны орындау – азаматтық па-рыз екені туралы көбірек еске салу маңыздырақ деп санаймын.

– Еліміздің Бас қаласы – Астанадағы мемлекеттік тілдің қол-данысы жайында не айта аласыз?

– Астана еліміздің бас қаласы ретінде енді ғана қалыптаса бас-тады. Əлі көп өзгерістер болатыны сөзсіз. Ол, əрине, тілдік ахуал-ға да қатысты. Көшіп келгелі қала əкімшілігінің қатысуымен бір-неше жақсы шаралар өткізілді. Солардың алғашқысы – көрнекі ақпарат жайын аңдауға арналды. Нақты ескертулер мен ұсыныс-тар жасалды. Тіпті, нақты көмек ретінде мемлекеттік тілде мəтін-дер жобасы да жасалып берілді. Аз-кем қозғалыс байқалғанмен, үлкен өзгерістер арнасы ашыла қойды деуге əлі ерте. Қала бас-шылары бұл мəселеге бел шеше кірісіп, оны ұдайы назарда ұс-тауды жай ғана міндет емес, астаналық биіктен көрінудің басты шарттарының бірі деп қабылдағаны жөн болар еді. Өйткені, бас қалаға бүкіл ел қарайды.

– Қазақ тіліндегі мектеп оқулықтарына, Мемтерминкомның іс-шараларына көңіліңіз тола ма?

– Жаңа мазмұнды əрі сапалы мектеп оқулықтарын жасау жəне олармен барлық мектеп оқушыларын қамтамасыз ету, терми-нологиялық жұмысты жаңарту – басталған, бірақ əлі иі қана қой-маған істер. Көп күш-жігерді, біліктілікті талап етеді.

«Инфо-Цесс», 1998 жылғы 24 шілде


89

ТƏУЕЛСІЗДІК ТҰҒЫРЫ 4

«Өмірде орны толмайтын ештеңе жоқ» деген сөз бар. Тегінде айтты-бітті, кесті-үзілді қағида емес, салыстырмалы ақиқат болуы керек. Өйткені, басқасын қайдам, бірақ тілін жоғалтқан ұлт пен ұлыстың ел болып жарытқанын тарих білмейді.

Ана тіліміздің мемлекеттік мəртебесіне қатысты мəселенің егемендік алған кезімізде жаңа мемлекетімізді қалыптастыру бағытындағы аса өзекті мүддеге айналуының тарихи қажеттілігі де осыдан туындайды. Мемлекеттік тіл – мемлекеттік тəуелсізді-гіміздің тұғыры, тірегі.

Қазақ тілінің толыққанды мемлекеттік тіл қызметін толық өтеу жағдайына жету мұратының саяси мəнінің үш қырын ерекше айту керек. Біріншісі – мемлекеттік сəйкестіктің негізгі шарттарының бірі екендігі. Екіншісі – мемлекеттік қауіпсіздік талаптарының қатарына жататындығы. Үшіншісі – мемлекеттік тілге деген көз-қарас отандастарымыздың бойындағы патриоттық сезімнің нақты көріністерінің бірі ретінде айқындалатындығы. Бұл – өркениетті елдер үрдісінің əліпбиіне айналған биік өлшемдер.

Біздің жағдайымызда қазір ана тіліміздің осындай ірі əлеу-меттік-лингвистикалық міндеттерді көтеріп кетердей қуатқа ие болуы үшін, алдымен, ол адымын жазып, Қазақстандағы тілдік кеңістіктегі өзге тілдермен тең бəсекеге түсу қауқарына ие бо-луы қажет. Бұл ретте қазақ тілінің өрісін кеңейту үшін күрес – бір тілдің ғана диктатурасы үстемдік етіп келген тіл кеңістігін де-мократияландыру үшін күрес. Қазақ тілді қауымның азаматтық құқығының аяққа басылмай, олардың өздерінің конституциялық праволарын толық жəне еркін пайдалануына мүмкіндік туғызу үшін күрес. Яғни, мемлекеттік тіл мəртебесін көтеріп, мерейін өсіру – адамгершілік тұрғысынан келгенде де, саясат тұрғысынан келгенде де əділетті талап.

1997 жылы қабылданған Тіл заңында мемлекеттік тілдің бағын ашуға тиісті біраз нақты құқылық талаптар өрнектелген. Соған орай мемлекетіміз болып, бүкіл қоғам болып əлеуметтік-лингвистикалық ахуалды 90-шы жылдары жылымықтанып, жа-дырата бастағанымен 4-5 жыл өтпей жатып қайта тобарсып, үл-пілдеген үміттердің үкісін қияр жайға жеткен жарқабақтан қай-

4 «Қазақ тілі мен əдебиеті» пəні оқытушыларының республикалық конференциясында сөйленген сөз.


90

тарып, жаңа даңғылға болмағанымен, жаңа өркенді өріске алып шыққанын айтқанымыз жөн.

Заңды жүзеге асырудың бірден-бір тетігі болып табылатын Мемлекеттік бағдарламада белгіленген алуан шаралар, негізінен, мүмкіндікке қарай біршама жемісті орындалып келеді. Орталық жəне жергілікті басқару органдарында мемлекеттік тілдің қажет-тілігі жөніндегі көзқарас өзгеріп қалды. Министрліктерден, облыстық жəне Астана мен Алматы қалалық əкімшіліктерінен түскен ақпараттар тіл саясатының басым бағыттары бойынша атқарылатын жұмыстар нақтылана түскенін, жүйелі сипат алға-нын аңғартады.

Сөз реті келгенде айта кетейік, 1998-2000 жылдарға арналған «Тілдерді қолдану мен дамытудың мемлекеттік бағдарламасы-ның» негізгі мақсаты – «Тіл туралы» Заңды іске асырудың бас-тапқы кезеңінің негізгі міндеттерін орындау. Соған сəйкес төрт басты бағыт бойынша (1. Ел азаматтарының мемлекеттік тілді меңгеруіне жағдайлар жасау; 2. Мемлекеттік тілдің қолданылу аясын кеңейту; 3. Ресми іс жүргізуді мемлекеттік тілге кезең-кезеңмен көшірудің нақты негізін жасау; 4. Ел азаматтарының өз ана тілдерін пайдалану жөніндегі заңды құқыларын жүзеге асы-руына қолайлы жағдайларды сақтау мен дамыту) нақты тоғыз міндетті шешу көзделген. Олар:

– Тіл саласында нормативтік-құқықтық база қалыптастыру;– Тіл заңының орындалуын қажетті ғылыми-əдістемелік, мате-

риалдық-техникалық жəне кадрлық ресурстармен қамтамасыз ету;– Тілдердің, ең алдымен, мемлекеттік тілдің еліміздің қоғамдық

өмірінде қызмет ету аясын кеңейту. Тіл білімінің өзекті мəселелері бойынша зерттеулер жүргізу;

– Тілді оқу орындарында оқыту мен үйрету əдістемелерінің са-пасын жақсарту;

– Баспасөз бен бұқаралық ақпарат құралдарында мемлекеттік тілдің қызметін жандандыру;

– Іс жүргізуді кезең-кезеңмен мемлекеттік тілге көшіруге қажетті жағдайлар жасау;

– Қазақ əліпбиін, емлесі мен терминологиясын жетілдіру жө-нінде кешенді шаралар қолдану. Мемлекеттік тілді қазіргі заманғы техника тіліне көшіру бағдарламаларын жасау;

– Тарихи-географиялық, топономикалық атауларды қалпына келтіру мен деректемелерді жəне көрнекі ақпаратты ретке келтіру жөніндегі жұмыстарды жалғастыру;


91

– Ел азаматтарының мемлекеттік тілді меңгеруі үшін ынталан-дыру шараларын əзірлеу.

Əрине, мемлекеттік тіл мəселелерін шешуде ғалымдар мен мамандардың пікір алысуын тұрақты өткізіп тұру бағыт-бағдар-ды айқындау үшін ғана емес, қолға алынған нақты істердің тиімді-лігін арттыру үшін де өте-мөте қажет. Осы орайда тек Департа-менттің ұйымдастыруымен ғана 7 алқалы жиын өткізілген екен. Оның 2-уі халықаралық деңгейде, ЕҚЫҰ-ның (Европадағы қауіп-сіздік жəне ынтымақтастық ұйымының) қатысуымен ұйымдас-тырылды. А.Байтұрсыновтың 125 жылдығына орай «Мемлекеттік тіл: бүгіні мен болашағы» деген тақырыптағы жəне А.Жұбанов-тың 100 жылдығына арналған «Мемлекеттік тіл: терминология, іс қағаздары мен бұқаралық ақпарат құралдарының тілі» атты ғылыми конференциялар, «Мемлекеттік тіл: XXI ғасырға үкілі үмітпен» атты дөңгелек үстел тəрізді ірі шаралар Тіл заңын жүзеге асырудың тиімді жолдарын айқындауға айтарлықтай ықпал еткені анық.

Жалпы, əсірежылампаздық та емес, артық даңғаза-даурықпа-лық та емес, қай жағынан жел соқса да əзірге қылтасы шамалы қырық тесік қараша үйдің басына бұлт үйіріп, төрінде қамшы ойнатып немесе алдында дауыл көтеріп ұпай жинауға ұмтылған бақай есеп те емес, тек нақты іс қана нəтижеге жеткізетінін ешқашан естен шығаруға болмайды. Мақсатты, сенімді һəм нық қадамдар ғана жеміс береді. Ұнатсақ та, ұнатпасақ та, қабылдасақ та, қабылдамасақ та, қазақ тілінің іс жүзінде шын мəнінде мемлекеттік мəртебеге ие болуы – күрделі процесс, бұралаңы көп жол. Қазір сол күре жолда жақсы қозғалыс бар. Дұрыс бағыттағы қозғалыс.

Алайда, қазақ тілінің іс жүзінде мемлекеттік мəртебе алуының қазіргі деңгейі мен қарқыны əлі атқарғанымыздан гөрі атқарыл-маған істеріміздің əлдеқайда көп екендігін анық аңғартады.

Мысалы, мемлекеттік емес жоғары оқу орындарында қазақ тілді мамандар даярлау жоққа тəн. Қанша сыналса да оқу орындарында да, тіл ұстарту үйірмелерінде де мемлекеттік тілді қазақ тіліне еш қатысы жоқ адамдар жүргізуіне тосқауыл қойылмай келеді. Мұның өзі істің сапасына ғана зиян келтіріп отырған жоқ, тереңірек алып қарасақ, мемлекеттік тіл саясатын қоғам алдында қасақана, көзбояушылықпен атүсті етуге апарып соғып жүр. Жоғары оқу орындары мен мектептердің, басқа да мекемелердің əртүрлі дең-гейдегі басшылары əлі де болса заң талаптары тұрғысындағы


92

жауапкершілікті толық сезіне қоймағандай сыңай байқалады. Мемлекеттік тілге пəн ретінде ғана қарамай, оны бүкіл тəрбие жұмысының өзегіне айналдыру əлі де жан-жақты əрі кешенді түрде қолға алына қойған жоқ. Мына бір дерек те ойландыруға тиіс. 1158 мектепте дейінгі мекеменің 292-сінде ғана қазақ тілінде тəрбие беріледі екен. Яғни 1-сыныпқа келетін бүлдіршіндердің 90 пайызы тиісті базалық дайындықтан өтпейді деген сөз. Балалар үйіндегі тəрбие де негізінен тек орыс тілінде жүреді. Тіпті, сорақысы сол, əне бір жылдардағы орынсыз оңтайландыру салдарынан Ақмола, Қостанай жəне Павлодар облыстарында небары үш-үштен ғана, ал Солтүстік Қазақстан облысында бар болғаны бір ғана мемлекеттік тілдегі балабақша қалған. Аралас мектептер тəжірибесі мемлекет-тік тілдің дамуына жағдай туғыза бермейтіндігін ашық айтқан жөн. Қазақ мектептерінде мемлекеттік тілді топқа бөліп оқыту мəселесі қанша күн тəртібіне қойылғанымен əлі күнге түбегейлі шешілген жоқ. Сол сияқты барлық мамандықтар бойынша жоғары оқу орын-дарында қабылдау емтихандарының қатарына мемлекеттік тілді қосу да əлі жүзеге аспай отыр. Жалпы Тіл Заңының мемлекеттік тілге қатысты талаптарын орындауда əлі де болса пəрменділік пен тиянақтылық жетіспей жатқаны анық.

Бүгінгі басқосу бір жағынан – мемлекеттік тілге көрсетіліп отырған құрмет болса, екінші жағынан – қиын да күрделі мін-детті жүзеге асыру тетіктері туралы терең əңгіме қозғап, кең пікір алысуға мүмкіндік береді. Кеңесте ортаға салынған құнды ұсыныстар Тілдерді қолдану мен дамытудың жаңа Мемлекеттік бағдарламасын жасаушыларға да көп пайдасын тигізері сөзсіз.

Мемлекеттік тіл тағдыры шешілетін жер – ең алдымен, бала-бақша, мектеп жəне жоғары оқу орны екені даусыз. Осы тұрғыдан алғанда қазақ тілі мен қазақ əдебиеті пəндерін жүргізетін ұстаздар-ға жүктелер жауапкершіліктің орны бөлек. Кестелеп айтсақ, олар – тіл майданындағы басты тұлға. Салыстырып айтсақ, экономи-калық реформа үшін – экономист мамандар, заң реформасы үшін – заңгер мамандар қаншалықты бағалы болса, тіл реформасы үшін – қазақ тілі мен əдебиетінің оқытушылары соншалықты бағалы. Сіздер, сайып келгенде, ұлттық рухтың шырақшыларысыздар.

2000 жыл


93

ҚАЗАҚ ТІЛІ ЖƏНЕ ҚАЗАҚ ДИАСПОРАСЫ

– Атамекенге қайтып оралушы қазақтардың мемлекеттік тілді игеруге қабілеттері жеткенімен, жазу-графикада біраз іркілістерге тап болып отырғандығы шындық. Мысалы Қытай, Иран қазақтары Ахмет Байтұрсынов əліппесімен – араб жазу-ымен сауаттарын ашқан... Ал Түркия қазақтары латыншамен. Əңгімені осыған байланысты ойларыңыздан бастасақ деп едік...

– Бұл – бүкіл əлемге тарыдай шашылған қазақтардың ұлттық тұтастығын сақтаудағы ең көкейкесті, күрделі мəселенің бірі. Шетелдегі қазақтарды айтпағанның өзінде, Қазақстанның өзі бір ғасырға толмайтын қысқа уақыттың ішінде жазуын үш рет өзгерткені жəне оның өзі халық қалауымен емес, тағдырдың тəлкегімен болғаны белгілі жай.

Ұлттарды тоғыстыру саясатын берік ұстанған кеңес өкіметі оны, ең алдымен, жазуды бір ізге түсіру арқылы жүзеге асыруға ты-рысты. Сонымен қоса, туысқан түркі халықтарының əліпбилерін əртүрлі түзіп, олардың тілдік туысқандығына сызат түсірді.

Ондай алмағайып заманда жат елдегі туысқандар жөнінде ойлануға мұрша да болған жоқ, олар сол бұрынғы дəстүрлі əліп-биінде қала берді. Қытайдағы қазақтар араб əліпбиін қолданса, Моңғолиядағы қандастарымыз кириллицамен тіл сындырды. Ал Иран, Ауғанстан мен Түркиядағы қазақтардың тағдыры мүлде басқа. Өйткені, олардың өз алдына ұлттық мектептері болған жоқ, араб, латын жазуларын олар өз беттерімен игерген.

Жалпы, əліпби мəселесін тұтас ұлттық білім беру жүйесінен бөле-жара қарауға болмайды. Бұл орайда əлемнің дамыған халық-тарының тəжірибесі еске түседі. Мəселен, қазір Қазақстанды мекен етіп отырған көптеген ұлттың өкілдерінің ішінде өзінің ұлттық жа-зуын танымайтындары некен саяқ. Өйткені, олардың сауат ашуына тарихи отандары барынша жəрдем көрсетіп отырады. Мəселен, ко-рейлерге – Оңтүстік Корея, дүнгендерге – Қытай Халық Республи-касы, немістерге – Германия үкіметі дегендей. Тіпті, неміс тілін үйренем деген басқа ұлт өкілдеріне өз тілін тегін оқыту үшін Гер-мания үкіметі жылына миллиондаған франк бөледі.

Қазіргі қазақ əліпбиін жетілдіру мəселесі көптен көтеріліп келеді. Жұртшылық пікірі қазақ тілінің дыбыстық жүйесіне оң-тайландырылған латын жазуына көшуге қарай ойысқан сыңайлы.


94

Оған ықыласты екендігін Елбасымыз да қайталап айтып жүр. Бұл, əрине, кеңінен ойластырып, мемлекеттік тұрғыдан шешілетін аса жауапты шаруа. Осы шаруа бір арнаға түскеннен кейін барып қазақ диаспорасының сол əліпбиінде хат танып, ұлттық оқу жүйесінде білім алу мəселесімен мемлекеттік тұрғыда мықтап айналысқан жөн деп санаймын.

– Лауазым иелерінің туған тілге деген жанашырлығы онша еместігі бұрыннан белгілі жай. Алматыда тұрған кезде Пре-зидент Əкімшілігі жəне Үкімет аппаратының қызметкерлері орысша сайраудан жалықпағанын көз көрді. Ал жаңа астана – Ақмолаға көшіп барғанда бəлкім мемлекеттік тілге бүйректері көбірек бұра бастаған шығар? Бұл жөнінде не айтар едіңіз?

– «Ауызды құр шөппен сүртуге» бейімбіз ғой. Дей тұрсақ та лауазым иелерінің бəрін бірдей мұрнынан тізіп, бір ағаш атқа мінгестіріп қоюға болмас. Мемлекеттік хатшы Əбіш Кекілбаев-тың қазақша жасаған баяндамаларын, вице-премьер Жəнібек Кəріпжановтың мемлекеттік тілде жүргізген баспасөз мəслихат-тарын туған тілімізге бүйрегі бұрушылықтың жақсы нышанына жатқызамыз. Бұл – əрі қазақ тіліне мемлекеттік мəртебе берілген заңды сыйлау, оны орындауға ұмтылу белгісі. Қабылданған заң орындалуға тиіс қой.

Президент Н.Назарбаевтың өзі қазақ тіліне деген қамқорлық-тың үлкен үлгісін көрсетіп жүрсе де, билік басындағы басқа бір-қатар мырзалар əлі күнге орысшасынан жазбай отыр. Алдыңғы арба қалай жүрсе, соңғы арба солай дөңгелеуі керек емес пе еді? Бізде бəрі керісінше бола бермейтін шығар? Басшыны қосшы қостамаса, алдыңғыдан кейінгі үлгі алмаса – онда бұл ана тіліміздің ғана емес, бүкіл ұлтымыздың келешегіне төнген қатер. Əйтпесе, өздеріңіз де көрдіңіздер, Президент жаңа астана – Ақмоладан жарыққа шығарған «Жадымызда жатталсын, татулық дəйім сақталсын» атты жаңа еңбегінде барша қазақстандықтарды қазақ тілін қастерлеуге шақырып, ана тіліне деген жоғары басқару эшелонындағы қасаң көзқарасқа қозғау салды. Осы еңбектегі... «ана тілін жетік білмейтін көптеген қазақтардың өздері «орыс тілді» болып кеткелі қашан. Еліміздің барлық азаматтарының, ең алдымен қазақтардың өздерінің, қазақ тілін меңгеруіне барлық деңгейде жағдай туғызу үшін біздің қолдан келгеннің бəрін істеп келгеніміз жəне істеп отырғанымыз баршаға аян. Рас, əсіресе, мемлекеттік қызметте қазақ тілін меңгерген адамдар ғана үміттене


95

алатын белгілі бір лауазымдық санаттардың болуы мүмкін» де-ген сөздерде бүгінгі күннің ащы шындығы жатыр. Міне, сіз ай-тып отырған «лауазым иелері» дəл осы «орыс тілді» қазақтардың өкілдері.

Лауазымды адамдар да, билікке ұмтылушылар да əдетте жан-жақты қабілетті жандар екені белгілі. Олар тіпті батыс, шығыс тілдерін де білетін болып келеді. Алайда, сол қабілетті тұлға-лардың өз ана тілімізге келгенде ынтасы мен діңкесі құрып қалатыны жанды қинайды. «Адамды түзетуге болмайды дегеннің тілін кесер едім» деп данышпан Абай атамыз айтқандай, олардың «ұйықтап жатқан көңілін», қазақ тіліне деген ынта-ықыласын оята алсақ, ұлтымыздың кем-кетігі толыса түсер еді.

– Сіздің ойыңызша, мемлекеттік тіл – қазақ тілі біздің респу-бликамызда үстем орынға – орыс тілінің қолданылу аясынан асып түсетіндей дəрежеге көтеріле алатындай күн жақын ба, əлде алыс па?

– Тіл мəселесінде қазір «сөз түзелді, тыңдаушым, сен де түзел» дегендей ахуал қалыптасты дегеніміз дұрыс болар. Тілге деген мемлекеттік саясат бар, көзқарас түзу, Ата заңымыз бен «Тіл тура-лы» Заң қазақ тіліне жол ашып берді. Бірақ бəрібір оның қолданы-лу аясы қазір ресми тілден əлдеқайда тар болып отыр.

Сіз қойып отырған сұрақтың жауабы біздің ұлтымыздың демо-графиялық көрсеткішіне де байланысты. Қазақ халқы саны жағы-нан өз республикамыздың көлемінде басым көпшілік дəрежесіне жеткен кезде қазақ тілінің де айы оңынан туатын болады.

Мақаш Тəтімов ағамыздың нақты есепке құрылған болжам-дарына сүйенер болсақ, ондай күн алыс емес. Дегенмен біздің бəріміз «алма піс, аузыма түс» деп Мақаш ағаның «көк көрпесіне» сеніп, көсіліп жата берер болсақ, тілдің қамын кім ойлап, жырты-сын кім жыртпақ?

Сондықтан қазақ тіліне тағдыр оң қабақпен қарай бастаған дəл қазіргі кезеңде қолдан келгеннің бəрін жасап, ұмтылып қалуымыз керек. Бұл саладағы бар шаруа бір мақсатқа – ертең қоғамдық өмірдің барлық саласына дүркіреп келіп қосылатын жас ұрпақтың ана тілінің уызына жарып, өз ұлтының мəдениетіне сусындап өсуіне барлық алғы шарттарды жасауға қызмет етуі тиіс. Бұл – бүгінгі буынның келешек алдындағы ұлы парызы.

«Шалқар», 1998 жыл


96

ҰЛТ РУХЫНЫҢ ҰЯСЫ

– Ербол Шаймерденұлы, бүгінде тіл мерекесі жыл сайын өт-кізілетін дəстүрлі мейрамымыздың біріне айналды. Оның ерек-шелігі қандай?

– Өзіңіз білесіз, Президент Жарлығымен былтыр республи-камызда Қазақстан Республикасы халықтарының тілдері күні тұңғыш рет аталып өтті. Осы мереке аясында арнайы апталық ұйымдастырылды. Апталықтың іскерлік сипатта, барынша ныса-налы өтуіне ерекше көңіл бөлдік.

Енді биыл Тілдер күні екінші рет аталып өтіледі. Осы мейрам-ға орайластырылған республикалық бірінші фестиваль бағдарла-масы кең ауқымда əрі жан-жақты ойластырылған. Əртүрлі мəдени жəне ғылыми-практикалық шаралар, əр тілде өтетін өнер сайыста-ры фестиваль ажарын ашып, қойған мақсаттарымыздың келісті қайтарымына айналады деген сенімдеміз. Тіл мерекесінің ар-зан қызықтар, астатөк амбициялар жəрмеңкесіне айналмағанын қалаймыз. Фестиваль – жай ғана əртүрлі шаралар жиынтығы емес, маңызды əлеуметтік акция. Басты міндет – тілдер мəселесіне көпшіліктің назарын аудару, осы саладағы əр алуан проблема-лар жəне оларды шешу жолдары туралы ойласу, мемлекеттік тіл мəртебесін өсіруге, қолайлы тілдік орта қалыптастыруға үлес қосу, осы бағыттағы күш-жігерді біріктіруге ұйытқы болу. Фестиваль еліміздегі тіл саясатының жаршысы ғана емес, қоғамдағы тілдік ахуалды оңтайландырудың тиімді тетігіне айналуға тиіс.

Фестиваль республикамыздың барлық облыстарында өтеді. Ел назары, əрине, бірінші кезекте əдеттегідей Астанаға ауып отыр. Мұнда ірі республикалық шаралар өтеді. Қаланың өз қалауына орай əзірленіп жатқан қызықты шаралар да аз емес. Елорда əкім-шілігі (əкім Əділбек Жақсыбеков мырза) бұл маңызды іске зор жауапкершілікпен қарап отырғаны құптарлық. Сол сияқты Білім комитеті (төрайымы Рысты Жұмабекова ханым) ықыласымен рес-публика мектептері де фестивальға белсене қатыспақ. Фестиваль бағдарламасының іскерлік сипаты жəне онда елімізде тұратын əртүрлі ұлт өкілдерінің мүдделерінің жан-жақты ескерілуі тіл мейрамының жалпы халықтық сипатын аша түседі деп ойлаймыз.

Республикалық деңгейде тоғыз ауқымды шара белгіленіп отыр. Фестиваль 20 қыркүйекте Парламент үйінде ашылады.


97

Мұнда мемлекеттік мекемелерде мемлекеттік тілді оқытуға қа-тысты мəселелерге арналған практикалық семинар өтеді. Оған ғалымдар мен мамандар, министрліктер мен ведомстволарда тіл мəселелерімен айналысатын адамдар қатысады. Келесі күні С.Сейфуллин атындағы кітапханада жұртшылық назарына жаңа терминологиялық сөздіктер мен мемлекеттік тілді жеделдетіп оқыту құралдарының тұсаукесері ұсынылады. Осы орайда фести-валь қарсаңында биыл Астанада 20-21 мамырда Қ.Жұбановтың 100 жылдығына арналып өткізілген «Мемлекеттік тіл: терминоло-гия, іс қағаздары мен бұқаралық ақпарат құралдарының тілі» атты республикалық ғылыми-тəжірибелік конференция материалдары енген жинақтың сүйінші данасы қолға тигенін де айта кету керек.

Фестивальді өткізуге Дүниежүзі қазақтарының қауымдастығы мен Қазақстан халықтарының Ассамблеясы да жұмылды. Шетел-де тұратын, елге қоныс аударған қазақ ақындарының мүшəйрəсін, астаналық əртүрлі ақындар қатысатын поэзия кешін, қазақ тілін меңгерген басқа ұлт өкілдерінің байқауын өткізу жоспарланып отыр. Мүшəйраға қатысатын 24 ақынның арасында қытайлық, моңғолиялық, ирандық, өзбекстандық қандастарымыз бар. Бөтен тілдік ортада жүрсе де ана тілін жай тұрмыстық емес, өнер деңгейінде сақтап отырған бауырларымызбен кездесу өлең өнері нəрінен терең сусындаумен қатар, қит етсе бəріне дүбара тілдік аху-алымыз кінəлі деп дəрменсіздікке салынушыларға ой салар дейміз. Əртілді ақындардың кешінде В.Гундарев, Н.Ораз, А.Рысқұлов, В.Акимов, А.Верт, Қ.Жұмағалиев, М.Қайыңбаев сияқты белгілі ақындар өлең оқып, С.Антончева, Г.Вишнякова сияқты жас талап-тар бақ сынайды. Əртүрлі ұлт өкілдерінен құрылған студенттік командалардың қазақша сайысына келгендерді жастық жалын тапқырлық, əдемі əзіл-күлкі тəнті етері сөзсіз. Елбасы тапсыр-масымен Қытай астанасы мұрағаттарында жемісті жұмыс істеп қайтқан, ділімізді, ұлттық болмысымызды танып-білуге көп еңбек сіңіріп жүрген қайраткер ағамыз Қойшығара Салғаринмен де кездесудің орны бөлек. Қыркүйектің 22-сінде Қазақстан халық-тарының тілдері күні Конгресс-холда осы атаулы күнге арналған үлкен мерекелік концерт өтеді. Оған ҚР Халық əртісі Лаки Кесо-глу мен ҚР Еңбек сіңірген əртісі Марат Омаров, елорданың əртүрлі мəдени ұлттық орталықтарының өнерпаздары қатысады. Режиссе-ры – ҚР Еңбек сіңірген мəдениет қызметкері Роман Окунь. Фес-тиваль 25-26 қыркүйекке жоспарланған «Ана тілім – ардағым»


98

деген тақырыпты алтын арқау еткен республикалық айтыспен аяқталады. Оның негізгі ұйытқысы – Қазақстанның халық ақыны, жампоз өнерді жаңа астананың төріне шығару үшін көп тер төгіп жүрген Қонысбай Əбілов. Сəуірде сəтті сөз додасын өткізіп, асығы алшысынан түскен ақтаңгер айтыскер бұл жолы да жорғасынан жаңылмайды деген сенімдеміз. Ана тіліне арналған алғашқы ала-ман бəйгенің бас жүлдесін Халықаралық ұлттық ат спорты феде-рациясы (президенті Қайрат Назарбаев мырза) атап отыр. Қазақ баспасөзінің қарашаңырағы «Егемен Қазақстан» да (бас редакто-ры Ержұман Смайыл мырза) бұрынғы бар айтыстан бөлек айтыс идеясын қолдап, арнайы жүлде əзірлеуде.

– Жалпы үлкенді-кішілі жиындар əлі де болса орыс тілінде өткізілгенімен, Астанадағы мектептер мен мекеме, ұйымдарда мемлекеттік тілге деген ықылас молая түскенге ұқсайды. Бұл жөніндегі Сіздің ойыңыз.

– Елбасы бекіткен «Тілдер қолдану мен дамытудың мемлекет-тік бағдарламасы» қысқа мерзімге арналған. Оны мемлекеттік тілдің өрісін кеңейту жөніндегі нақты іске бетбұрыс, қалыптасқан тілдік ахуалды өзгертуге алғашқы нық қадамдар жасау кезеңі десек те болар. Сондықтан тіл туралы көп ащы да тəтті сөздерден гөрі аз да болса нақты істердің көбейе түсуі маңызды. Қазіргі ахуал, көп ретте, талап деңгейінен едəуір төмен. Сіз де, біз де оны байқап отырмыз. Дегенмен, біршама оң өзгерістер де бар. Бұл елордадағы тілдің жағдайына да қатысты. Алдымен мемлекеттік тілге деген дұрыс көзқарас берік орныға бастағанын айтуымыз керек. Қазақ тіліндегі көрнекті ақпарат, əртүрлі көпшілік шаралар саны артып келеді. Мемлекеттік қызметкерлер арасында қазақ тілінің беделін көтеру, оны кəсіби біліктілік талабына айналдыру бағытында жақсы істер қолға алынып отыр. Биыл жаңа қазақ мектептерінің қатарға қосылуы да игі нышан. Дегенмен мемлекеттік тілде білім беру мен тəрбие жұмыстарын жүргізудің сапасы жөнінде əлі қатқан мұздың көбесін сөгу үшін көп күш-жігер жұмсау керек болады.

Күні кеше ғана орталық теледидар Алматыдағы №159 мектепке бір топ американдық оқушының қазақ тілін үйрену үшін арнайы келгені туралы хабарлады. Ана тілімізді мұхиттың арғы жағынан американдық жастардың іздеп келуі кім-кімге де ой саларлық оқиға. Басқалар іздей бастауы, біріншіден, болашағының зор екендігін аңғартса, екіншіден, өзімізде өзекке теуіп, өгейсіретудің жөні жоқ екендігін тағы бір еске салып тұрғандай емес пе? Сөз


99

ретінде жоғарыда аталған мектептің директоры Аягүл Миразова ханымның тілге жанашырлығы ниеті мен ісінен бірдей көрінетінін ризашылықпен атай кеткен жөн. Астана мектептерінде мемлекет-тік тіл мəртебесін көтерудің бір жолы – сол кісідей қайраткерлік таныта алатын басшы ұстаздар қатарының көбейе түсуі дер едік. Ұстаз ұмтылмаған жерде, шəкірт шегіншектеді деп жазғыру қиын ғой. Ұстазы ұшқырлық танытса, шəкірт ширықпайтын несі бар?

Астанадағы министрліктер мен ведомстволарда істің жайымен танысқан кезде де көп жерлерде сандық өзгерістер əлі сапалық өзгерістерге айналатындай толыса қоймағаны айқын байқалып жүр. Жақында Энергетика, индустрия жəне сауда министрлігінің орталық аппаратын тексергенімізде, мұнда жарты жыл ішінде 400 құжат қазақ тілінде дайындалғаны анықталды. Жоқтан бар жақсы дегің келгенімен, бұл – барлық құжат айналымының алты пайызы ғана. Ең өкініштісі, жас министр қол қойған 267 түрлі хат-хабар, анықтамалық материалдардың бəрі тек орыс тілінде екен.

Əр алуан мекемелерде ана тілін қазақ тілі деп есептейтін қазақтар аз емес. Көбісі ауызекі əңгімеде еркін болғанымен, мем-лекеттік тілде жазып, құжат дайындауға қиналады.

«Біз осылай əбден үйреніп кеттік қой» деп келетін қасаң көз-қарас та жеткілікті. Бұл кертартпа психологиялық фактордың тамырына балта шабу ешқандай қосымша күш-жігер, қаржы-қаражат жұмсамай-ақ едəуір ілгері басуға мүмкіндік берер еді. Қолбайлаушылықтың экономикалық сипаттағы факторларына да көз жұмып қарауға болмайды. Мысалы, ілеспе аударма құрал-жабдықтарын сатып алуға ақша жоқ. Адамдарды оқытуға, ынта-ландыруға қаржы тапшы.

Тəжірибе мынаны анық байқатып отыр. Мекемелерде мемле-кеттік тілдің қолданыс аясын кеңейту, ең алдымен, бірінші бас-шылардың ықыласына байланысты. Мысалы, Сыртқы істер ми-нистрлігінде мемлекеттік тілге деген ынта артып келеді. Талап күшейе түскен. Бірқатар оң қадамдар жасалды. Бұл мəселеге Премьер-Министрдің орынбасары – Сыртқы істер министрі Қ.Тоқаев мырзаның өзі көп көңіл бөлуі қуантады.

Осындай оң өзгерістер саны көбейе берсе онда сапалық қоз-ғалыстар да көп күттірмес деп ойлаймын. Əрине, Астана бұл рет-те басқаларға өнеге болуы керек.

– Бұқаралық ақпарат құралдарында, əсіресе, өздерінің күн-делікті бағдарламаларында телерадиокомпаниялар қазақ тіліне


қатысты тендерлік міндеттемелерін орындамай отыр. Эфирде орыс тіліндегі хабарлар басым. Осы орайда қабылданып жатқан шаралар бар ма?

– Мемлекеттік тіл мəртебесін көтеру дəрежесі бұқаралық ақпарат құралдарының осы бағыттағы белсенділігіне тікелей бай-ланысты. Қоғамдық пікір қалыптастырушы, тіл үйретуші ретінде де, тілдің қолданылу аясын кеңейтуге, тіл мəдениетін жұмылдыру да, белсенді азаматтық позиция да бірдей қажет. Мемлекеттің де, көпшіліктің де, отбасы мен жеке азаматтардың да күш-жігері бір мақсатқа үйлесімді һəм табанды түрде жұмылдырылғанда ғана ұтуға болады.

Тіл – ұлт рухының ұясы. Ұя бұзылмауы керек. Киесі кетеді. Рухын ойлаған ел ана тіліне немқұрайлы қарай алмайды. Мем-лекеттік тіл мүддесіне, елімізде қолданыста жүрген басқа да тіл-дер мүддесіне осы тұрғыдан келу жалпыадамзаттық ізгілікке де, елішілік береке-бірлік пен төл табиғатыңа деген адалдыққа да бірдей жауап береді.

Фестиваль девиздерінің бірі – «Тіл – халықтың рухани қуаты» деген қанатты сөз. Оның авторы – саясатшы емес. Əлемге мəшһүр ой алыбы, атақты тілші ғалым Вильгельм фон Гумбольдт. Қуатты сөз кемел іс кепілі екендігіне меңзеген ой фестиваль табиғатын тануға тиек деп біліңіз.

– Əңгімеңізге рахмет.

«Астана ақшамы», 1999 жылғы 21 қыркүйек


101

ҚОҒАМДАҒЫ ТІЛДІК АХУАЛ ЖƏНЕ ƏЛЕУМЕТТІК РЕФОРМА5

Арғы-бергі тарихтың қай-қайсысын алып қарасаңыз да қоғам-дық өмірдің қисыны тілмен тіндеспеген тұсы жоқ. Тіл – адам баласының ғана емес, ұлт пен ұлыс, халық пен қоғамның да болмы-сын айқындайтын бірегей құбылыс. Əлемдік тəжірибені алға тар-тар болсақ, адамзаттық құндылықтар қатарында оның ғылымнан, мəдениет пен өнерден де бұрын аталатыны белгілі. Ғылым да, мəдениет пен өнер де, материалдық игіліктер де, саясат та тілдің қатысуымен жасалады. Технократия тылсымын тану үшін де тілдің көмегі керек. Тілді зиялы қауымның гуманитарлық салаға қатысты үркердей тобының ғана талқанындай көру тым асылық екенін бұл жерде қайталап жатудың қажеті жоқ, əрине. Баршаға ортақ тіл мерекесінің белгіленуі, басқа оң əсерлеріне қоса, осын-дай күлбілте көзқарасқа балта шабуымен де құнды.

Тілдің адамның жан-дүниесіне өлшеусіз əсер ете алатын құді-ретін саяси тетік ретінде пайдалану ертеден аян əдіс. Оны өктем-дік құралы ретінде отарлау саясатында пайдалануға қатысты озбырлық ізі өз тарихымызда да сайрап жатыр.

Тілдің саясат құралы ретіндегі салқыны қазақ қауымына, əсіресе, жиырмасыншы ғасырда қатты тиді. Аярлық алдымен аңқау елді алдаусырата, аңысты аңдап, алақұйындатпай келді.

ХІХ ғасырдың аяғында жүргізілген санақ бойынша, Қазақстан-да негізінен бір текті тілдік орта қалыптасқан болатын. Жергілікті ұлттың үлес салмағы 81,1% еді де, орыстардың үлес салмағы бар болғаны 11%-ды құрайтын. Қазақ тілі бұл кезде бүкіл қоғамның қажеттіліктерін толық өтеп тұрды. Сібір тарихының білгірлерінің бірі Я.Ядренцев бұл ретте «Əскер тұрған жердің шетінде, бекет бойында, казактар өз тілдерін ұмытты десе де болады, ұдайы қырғызша (қазақша дегені ғой – Е.Ш.) сөйлеседі. Қырғыздармен (қазақтармен) жиі араласқандықтан бұл тіл, тіпті, олардың үй-тұрмысына да дендеп еніп алды. Стансаларда казак бикеші, казак шенеунігінің қызы, өз қызметшісіне қырғызша (қазақша) бұйрық

5А.Байтұрсынұлының 125 жылдығына арналған «Мемлекеттік тіл: бүгіні мен бола-шағы» атты республикалық ғылыми-теориялық конференцияда жасалған баяндама. /Қараңыз: «Мемлекеттік тіл: бүгіні мен болашағы», Астана, «Елорда», 1998/. Кон-ференцияға қатысушылар ҚР Президенті Н.Ə.Назарбаевқа құттықтау жолдады. /Қараңыз: «Қазақстан Республикасындағы тіл саясаты». Құжаттар жинағы. Астана, «Елорда», 1999/.


102

беріп тұрғанын жиі кездестіруге болады, бұл ретте қырғыз тілі (қазақ тілі) мұнда француз тілінің орнына жүреді десе де бола-ды. Омбыда бізге қыр қазақтарының ортасынан келген бір казак шенеунігін көрсетті, ол істің жайын орысша баяндай алмай, орта жолда ұмытып қалып, ары қарай қырғызша (қазақша) жалғастыруға мəжбүр болыпты» деп жазады. Тағы бір танымал орыс ғалымы Г.Н.Потанин де: «...тіпті бүкіл тұрғындар қырғыз тілінде (қазақ тілінде) сөйлейді десе де болады. Көпшілігі үшін – бұл бесіктен бойына сіңген тіл деуге болады, өйткені, күтушілер мен тағам дайындаушылар қырғыз əйелдері (қазақ əйелдері) ғой. Бар жер-де қырғыз тілін (қазақ тілін) ғана естисіз, жол шетінде жантайып, əңгіме соғып жатқан казактар да, стансада өткінші шенеуніктің ат-арбасының маңында əбігерге түскен ат айдаушылар да сол тілде сөйлейді. Кейде тіпті сотта да солай. Мұндағы казактар арасында қырғыздармен (қазақтармен) орысша емес, қырғызша (қазақша) сөйлесіп, тез тіл табысатын адамдар жеткілікті», – деп жазған екен.

Яғни ХІХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың басында қазақ тілі өзінің қоғамдық-əлеуметтік, керек десеңіз, мемлекеттік қыз-метін толық атқарған. Бұл тілдік ахуалмен Ресей билеушілері де санасуға мəжбүр болған. Қазақ қоғамына қоңсы қонушылар мен етене жақындасуға ниет еткендер қазақша үйренсе, губерна-тор мен оның төңірегіндегілер тілмəштар ұстаған. Қазақша білу – патша шенеуніктеріне қойылатын қатаң талаптар қатарына жатқызылған. Мысалы, Түркістан өлкесінің губернаторы – гене-рал-лейтенант Д.И.Субботин жергілікті отарлау басқармасы қыз-меткерлерінің тіл білмеуін мүлдем төзгісіз жай ретінде бағалап, 1908 жылғы 7 ақпанда төтенше комиссия құрады. Оған «əкімшілік қызметкерлерін жергілікті тілдерді үйренуге мəжбүрлейтін» (бұл құжат сөзі) шаралар ойлап табу міндеті жүктелген.

Ал əскер министрі А.Ф.Редигерге жазылған хатта (1905 жылғы 28 көкек) отарлау əкімшілігінің басшысы байырғы тұрғындар тілін оқып-үйренуге мүмкіндік беретін нақты шаралар ұсынады: «əкімшіліктің барлық лауазымды қызметкерлері, уезд басшы-ларына дейін жергілікті тілді білу керек; өз аймағының тілін бастапқы деңгейде игеруге – бір жыл бөлінеді; тіл білу деңгейі – аудармашыларды бақылай алатын болуы керек; тілді білу деңгейін одан əрі көтеріп, жетік үйрену үшін əкімшіліктің лауа-зымды қызметкерлеріне тағы бір жыл қосып беріледі; бұл талап орындалмаған жағдайда лауазым иелерін далалық аймақта қыз-


103

мет бабында көтеру тоқтатылсын, тіпті оларды іске жарамсыз деп қызметінен босатуға дейін бару керек» – делінген онда.

Н.С.Лыкошин деген автор газетте байырғы тұрғындар тілін бі-лу отарлау басқармасының қызметкерлері үшін ғана емес, барлық ведомстволардың қызметкерлері үшін қажет, сол сияқты сотқа да, тергеушіге де, губернатордың жанындағыларға да, дəрігерге де, фельдшерге де керек деп ашық жазады (Əйгілі шығыстанушы В.Бартольд тіл мамандарының пікірін қолдап, байырғы тұрғындар тілін игеруге бір жыл əбден жеткілікті деп есептеген).

Есесіне большевиктер басқаша ойлап, басқаша іс-əрекет жа-сады. Тілді де ортақтандырып, орталықтандыруға өктем кірісті. Оған ішкі «қызыл» миграция, ес жиғызбай əлденеше рет əліпби өзгерту, білім беру мен тəрбие саласын орыстандыру, бүкіл тілдік кеңістікті бір ғана тілдің «вотчинасына» айналдыру жолымен жылдам-ақ қол жеткізілді. Ұлт республикалары зиялыларының кейбір өкілдері өздерінің ана тілі үшін ұялатын əсіреқызыл мен-талитет пайда болды (ол кейін мүлдем мəңгүрттікке ұласқаны белгілі). Өйткені, «қазақтың əдеби тілі жалпы халықтың тілдік негізінде Қазан төңкерісінен кейін пайда болды», «қазақ тілі техникалық ұғымдарды беруге қабілетсіз», «ұлттық тіл – кер-тартпа нигилизм көрінісі», «жарқын болашаққа жалғыз тілмен баруымыз керек» деген сияқты «керемет пайымдаулар» ғылыми жаңалық ретінде жұртшылық санасына жүйелі түрде сіңіріле берді, сіңіріле берді...

Соған орай əрқилы қаулылар шықты. Қазақ ССР Халық комис-сарлар кеңесінің «Республика мемлекеттік органдарында қазақ жəне орыс тілдерін қолдану туралы» декретінде (1921 жылғы 2 ақпан) «Республиканың бүкіл орталық жəне губерниялық меке-мелері іс қағаздарын жəне өзара қарым-қатынасты орыс тілінде жүргізеді», «Республиканың уездік мекемелері іс қағаздарын жəне жоғары жақпен (орталық жəне губерниялық мекемелер) қарым-қатынасты орыс тілінде жүргізеді» деп ашық жазылған. Қазақ тілін қатар қолдану мүмкіндігі туралы көзбояушылықтың астары «əр жағдайда тіл таңдау қажеттілік пен практикалық пайдасына қарай айқындалады» деген сөздермен-ақ əшкереленіп тұр.

1938 жылы 5 көкекте «Қазақ мектептерінде орыс тілін мəж-бүрлі оқыту туралы» арнайы қаулы шықты. Оны жүзеге асыру-ды жеделдетуге бағытталған келесі құжатты ВК(б)П ОК РСФСР халық-ағарту министрлігіне Қазақстан үшін орталау жəне орта


104

қазақ мектептерінің 5-10 сыныптарына орыс тілінен сабақ бере-тін 500 мұғалім, педучилищелерге сабақ беретін 40 оқытушы, педагогикалық жоғары оқу орындарына сабақ беретін 22 оқытушы жіберу жөнінде өтініш жасасуы қажеттігі туралы арнайы бап жа-зылыпты.

Бұл бұл ма, оқу-ағарту министрлігінің орынбасары А.Аюпов-тың «Республикадағы қазақ жəне басқа орысша емес (не русских) мектептерде орыс тілін оқыту жайы туралы» баяндамасы бо-йынша ҚазКСР облыстық оқу бөлімдері меңгерушілері кеңесінің қарарында қосымша оқулықтар шығару, орыс тілі сабақтарының санын көбейту, жалақы төлеу тəртібін қайта қарау деген сияқты толып жатқан шаралардың арасында «Қазақ мектептеріндегі орыс тілі бойынша арнаулы нұсқаушылар» қызметі енгізіледі деген де пəрмені бар. Бұл лауазым оқу-ағарту министрлігіне, облыстық білім беру басқармаларына жəне облыстық əдістемелік кабинет-тер штатына қосылуға тиіс делінген. Мақсат – орыс тілін оқыту жұмысына жедел басшылық жасауды жолға қою.

Енді бір құжаттарға сəйкес балабақшаларда бес жастан бастап орыс тілін оқытуды жолға қою, орта білім беретін мектептерде жəне жоғары оқу орындарында орыс тілін оқытуды күшейту, əскер қатарына шақырылатын жастардың орыс тілін білуін мүлтіксіз қамтамасыз ету міндеттерін шешу қатаң талап етілді.

Ал басқа бір қаулылармен қазақ əліпбиін қалай болса солай белден басып өзгерту, орыс мектептерін қазақ тілін оқытудан бо-сату (1955 ж), қазақ тілін білетін басқа ұлт өкілдеріне берілетін жеңілдікті жою міндеттеліп жатты.

Тек 1938 жылдың сəуір айында ғана Қазақ КСР ОАК осы сарын-да үш бірдей қаулы қабылдапты. 5, 12, 13 сəуірлерде. Соңғы қаулы (№61) «Ұлттық мектептерді қайта құру туралы» деп аталады. Соған сəйкес Қазақстандағы ұлттық мектептер «Буржуазиялық-ұлттық идеологияның ошағы, балаларды кеңес үкіметіне қарсы тəрбиелейтін мекеме» деп танылып, түгел таратылып жіберілді. Олардың қатарында неміс, корей, дұнған, түрік, болгар, татар мектептері бар.

Осындай жағдайда қазақ тілінің мүлдем жойылып кетпегені-нің өзіне шүкіршілік етпегенде қайтерсіз.

Оған бүгінгі конференциямызды арнап отырған ұлы Ахаң – Ах-мет Байтұрсынов сияқты арыстарымыз өлшеусіз еңбек сіңіріп, өлмейтін ерлік жасады.


105

Ахаң еркіндік тізгінін қолға алған жағдайда, елді рухани түлетудің бірден-бір жолы – қазақ тілінің қолдану аясын ке-ңейтіп, дамыту деп білді. «Біз əуелі өз тілімізбен оқытып, со-дан соң басқаша оқытуға тиіспіз» деген ұстам ұсынды. Жəне ана тіліміздің көшін түзеп, өрісін кеңейтуге байланысты барлық шаруа тізгінін өз қолына алды. 20-сыншы жылдардағы əлеумет-тік реформалардың арналы салаларының біріне арналған бұл ұтымды ұстамды қоғамдық санаға терең сіңіруге де Ахаң барлық мүмкіншіліктерді пайдаланды. Алғашында «Алашорда» үкіме-тінің оқу-ағарту істері жөніндегі комиссиясының төрағасы, 1920-21 жылдары Қазақ АКСР-інің Оқу-ағарту комиссары бола жүріп, білім беру ісін жолға қоюға көп күш салды. Оқулықтар жазу жөніндегі комиссияның төрағасы ретінде бүкіл белгілі қазақ зия-лыларын осы іске жұмылдырды. Əлихан Бөкейханов (жағрапия), Мағжан Жұмабаев (əдебиет теориясы, педагогика), Жүсіпбек Ай-мауытов (екеуі бірге – əдебиет хрестоматиясы), Елдос Омаров пен Қошке Кемеңгеров (екеуі бірге – жаратылыс тану) сияқты арыс-тармыз оқулық жазуға тікелей кірісті. Ахмет Байтұрсыновтың өзі қазақ тілінің синтаксисін жасауды мойнына алды. ҚазАКСР ХКК-нің 1921 жылы 2 ақпанда жарық көрген «Республиканың мемлекеттік мекемелерінде қазақ жəне орыс тілдерін қолдану ту-ралы» декретінде, ҚазАКСР ОАК-нің 1923 жылғы қарашадағы «Қазақ тілінде іс қағаздарын жүргізуді ендіру туралы» декретінде, ҚазОАК Президиумының «Қазақ тілінде іс қағаздарын жүргізуді енгізу жөніндегі Орталық комиссия туралы ережені бекіту туралы» қаулысында ҚазАКСР Əділет халық комиссариатының 1923 жылғы 11 шілдедегі «Сот-тергеу органдарының халық соттары мен халық тергеушілерінің қазақ тілінде іс жүргізуді ендіруге байланысты» нұсқау хатында, Қазақ АКСР ОАК-нің қазақ тілін ҚАКСР ХКК-нің ісқағаздарына ендіру жөніндегі Орталық комиссиясының ап-паратын қазақ тілін білетін қызметкерлермен жасақтау жөніндегі ұсынысында, ҚАКСР ХКК-нің 1924 жылғы 23 сəуірдегі өлкелік мекемелерді қазақ тіліндегі жазу машинкасымен қамтамасыз ету жөніндегі Өкімінде, ҚАКСР Еңбек халық комиссариатының 1924 жылғы 21 шілдедегі «Қазақ тілінде іс қағаздарын жүргізуді енгізуге байланысты қызметкерлерді жұмыстан босату жəне оларды қазақ тілінде сөйлеп-жаза алатын қызметкерлермен алмастырудың тəр-тібі жөніндегі» қаулысында, ВК(б)П Қазақ Өлкелік Бюросының «Жергіліктендіру жұмыстарының барысы жөніндегі» қаулысында


106

ҚАКСР ОАК мен ХКК-нің 1927 ж. 17 мамырдағы «Қазақ уездері мен өлкелік мекемелердің қазақ тілінде іс қағаздарын жүргізуге көшірудің соңғы мерзімін белгілеу жəне аралас уездерде екі тілде қатар іс қағаздарын жүргізу туралы» қаулысында, ҚАКСР Халық ағарту комиссариатының 1930 жылғы 3 қаңтарындағы «Барлық өлкелік халыққа білім беру бөлімдеріндегі орыс мектептерінде қазақ тілін міндетті түрде оқыту жөніндегі» нұсқау хаты сияқты əлі де толық түгенделмеген көптеген ресми құжаттардан Байтұрсыновтың қолтаңбасы айқын аңғарылады.

Өкінішке орай, Ахаң бастаған зиялылардың ұлы шоғырының тілді дербес елдің бір тұтқасына айналдыру жөніндегі құлшы-нысына көп ұзамай-ақ қату құрсау, берік бұғалық салынды. Ел рухы көтеріліп, ертеңге деген сенім қанаттандырған аз жыл-дар «алданған үміт» кезеңіне айналды. ҚазКСР ОАК мен ХКК-нің 1938 жылғы 5 сəуіріндегі «Қазақ мекемелерінде орыс тілін мəжбүрлеп оқыту туралы» қаулысында қалыптасқан тілдік ахуалға өте нашар баға беріліп, оның негізгі себебі: «...халыққа білім беру мен кеңестік аппараттың кейбір буындарына еніп алған ұлттық буржуазиялық жəне троцкишіл-бухариндік элементтердің астыр-тын əрекеті, ал, ол лениндік-сталиндік ұлт саясатын жүргізуге кедергі жасауға жəне қазақ халқы орыс халқының арасына іріткі салуға бағытталған», – деп көрсетілді.

Бұған таңдануға болмайды. Отарлаушы үшін, империялық сая-сат үшін ортақ мүдде жеке мүддеден қашан да жоғары. «Демокра-тия ойыны», «қамқоршылық» белгілі бір шекке дейін ғана созыла алады. Одан асып бара жатса отарлаушының азу тісі ақсиып шыға келеді. Бұл – бүкіл дүниежүзілік тəжірибенің тағлымы.

Еліміздегі тілдік ахуалға қатысты 80-ші жылдардың аяғы мен 90-шы жылдардың басындағы белсенді қозғалыс өздеріңізге жақсы танымал. Тіл туралы тұңғыш заң қабылданып, Үкімет 2000 жылға дейінгі кезеңге арналған арнаулы қаулы шығарды жəне республика аймағында іс жүргізуді жетілдіру жайында шаралар (1988, 30 желтоқсан) белгіленді. Тіпті, бағдарламада кеңсе істерін қазақ тілінде жүргізуді 1991 жылдың қаңтарынан 1994 жылдың 1 қаңтарына дейінгі мерзім ішінде республикамыздың барлық облыс-тарында жүзеге асыру міндеттелді. Көріп отырсыздар, бұл аталған мерзім өткелі де 5 жылдан асып кетті, бірақ құжат орындалған жоқ. Неге? Іскерлік орнына көңіл-күй ауаны, байыптылық орнына нақты жағдайды ескермеген негізсіз асығыстық басым түсуі өзі-ақ


қашайын деп тұрған қоянды үркітіп тынған болса керек. Мұның басты сабағы – құр ниеттің өзі жан-жақты ойластырылған қадамға ұласпаса, ұтыс бере бермейтіндігін еске салу, əрине.

Жалпы, тарих, оның ішінде тілге қатысты тарих та бар, зерде-лей білсек, көп тағылым береді. Оны ескермей алға басу мүмкін емес. Бұл қазіргі қоғамдағы тілдік ахуалды өзгерту жөніндегі қадамдарға да тікелей қатысты.

Жалпы қоғамдағы тілдік қатынастарды реттеудің өткір саяси мəселеге айналуы тілдің өз табиғатынан туындамайтын, əртүрлі əлеуметтік əділетсіздіктер салдарынан болатын құбылыс екені де белгілі, біздің жоғарыдағы баяндауымыз барысынан да байқа-лып тұрса керек. Тəуелсіздік алғаннан кейін тілге түскен кісеннің кілтін тауып, мүсəпір күйден алдыңғы кезектегі талаптар қатарына шығатыны да сондықтан.

Қазақстан ХХІ ғасырда өз тілінде сөйлейтін мемлекеттер қатарына енсе – елдік мұраттар жолындағы күрестерде ең ұлы қуаныштардың бірі осы болары даусыз. Бірақ ол бірдің ғана емес, баршаның ниеті мен күш-жігерінің тоғысуымен ғана ке-лер жетістік. Бұл орайда халық пен мемлекеттің, саяси күштер мен қоғамдық бірлестіктердің мақсат пен іс-қимыл бірлігі, өзара игі ықпалдастығы өте-мөте қажет. Төл тілімізді шын мəнінде то-лыққанды мемлекеттік тілге айналдыру – ұлттың ұлы мұраты, барша қоғамымыздың парызы. Ұлы арманды орындау үшін қазір-гі кезеңде тағдырдың өзі біздерге, бүгінгі өмір сүріп отырған ұрпақтарға, тағы бір тарихи мүмкіндік беріп отырғандай көрінеді маған. Соны уыстан шығарып алмауға жазғай. Бүгінгі күнгі міндет біткеннің ең зорының бірі осы.


108

КЕҢСЕ ТІЛІ ҚАЙ ТІЛ?

Бүгінгі мəжіліс6 тіл саясаты саласындағы аса өзекті мəселеге арналып отыр. Барлығымыздың басымызды қосып, келелі кеңес жасап отырған Премьер-Министр Кеңсесінің басшылығы мен қызметкерлеріне ризашылық білдіргім келеді.

Кеңсе жұмысын, оның ішінде іс қағаздарын мемлекеттік тілде жүргізуге көшу – Қазақстан Республикасындағы Тіл туралы Заң-ның негізгі талаптарының бірі. Ойды одан əрі нығарлай түсер болсақ, бұл – конституциялық норма, конституциялық қағида. Өйткені, қазақ тілінің мемлекеттік мəртебесі, ресми статусы Ата Заңымызда бекітілген. Сондықтан да керегесі керіліп, қабырғасы қаланып жатқан жас ордамыз үшін аса маңызды мемлекеттік құрылыс мəселелерінің бірі.

Осыны жақсы түсінген мекемелердегі оң өзгерістер, тіпті, үлкен жолдағы алғашқы қадамдар ғана болса да, қуанышқа бөлейді. Мемлекеттік тілге деген көзқарасты өздерінің жұмыс стиліндегі принципті бағыт ретінде таныта бастаған Семей қаласының əкімі В.Бутин мырза, өзі басқаратын оқу орнындағы бүкіл кеңсе жұмы-сын мемлекеттік тілге көшірген Алматы басқару академиясының ректоры, ҚР ҰҒА-ның корреспондент-мүшесі Н.Мамыров мыр-за, таяуда арнайы үндеу тастаған медицина саласының бірқатар мекемелерінің басшылары тəрізді уақыт жалынан ұстаған жақсы-лар аз емес.

Бірақ əзір жаппай құбылыс туралы сөзге тиек боларлықтай көп те емес. Əсіресе, мемлекеттік басқарудың облыстық жəне республикалық деңгейінде.

Республикадағы 14 облыстың ешқайсысында іс қағаздары мем-лекеттік тілге толық көшкен жоқ. Өткен жылдары іс қағаздарын қазақ тілінде немесе екі тілде жүргізетін аудандар саны 92-ге жеткені туралы дерек келтірілетін. Соңғы екі жылда олардың қатарына жаңадан аудан қосылды деуге дəт бармайды. Керісінше, бұрын мемлекеттік тілге көше бастаған кейбір аудандар ірілену кезінде орыс тіліне қайта ойысуда. Мəселен, Қарағанды облысы-на қосылған Жезқазған өңіріндегі аудандардан іс жүргізуді орыс тілінде атқару талап етілген фактілер бар.

6 Қазақстан Республикасы Премьер-Министрі Кеңсесінде өткен семинар.


109

Министрліктердің де бір де бірінде іс қағаздары шын мəнінде мемлекеттік тілде жүргізіліп жатқан жоқ. Министрліктер мен ве-домстволарда құрылған аударма бөлімдерінің көпшілігі қысқарту қасабына елден бұрын ілініп, біразында бірлі-жарым ғана аударма-шылар қалған, ал кейбіреулерінде із де қалмаған.

Республикалық орталық атқару органдарының мемлекеттік тілде жазылған ақпараттар мен есеп-қисаптарды қабылдап, жұмыс істеуге мүмкіндіктері жоқ, сондықтан олар облыстық мекемелер-ден құжаттарды орыс тілінде немесе орыс тіліндегі аудармасын қосып беруді талап етеді, ал облыстар аудандарға дəл сондай талап қояды.

Департамент жыл басында Білім, мəдениет жəне денсаулық сақтау министрлігі аппаратында Тіл туралы Заңды жүзеге асыру барысын тексерген еді. Сонда анықталғаны: 1997 жылдың маусы-мы мен 1998 жылдың қаңтары аралығында аталмыш министрлік-тің жоғарғы органдарға жолдаған 2460 құжатының түгелге жуығы орыс тілінде дайындалып, өз қарамағындағы мекемелерге жолдаған 459 құжаттың төртеуі ғана қазақ тілінде жөнелтіліпті. Министр-лік басшыларының тексеру қорытындыларына жанашырлық ниет танытқаны көңілге демеу, биыл істің жайы түзелер деген үміттеміз.

Тіл Заңының орындалу барысын тексеру қорытындысы басқа мекемелерде де мəз емес екендігін көрсетті. Алматы қаласындағы мекемелердің 20-25 проценті іс қағаздарын орыс тілінен қазақ-шаға аудару арқылы жүргізуде. 60 процентінде мемлекеттік тіл мүлдем ескерусіз қалған. Ішкі істер басқармасында, мемлекеттік автоинспекцияларда, паспорттық – виза қызметі басқармасында, қалалық су құбырлары басқармасында, «Бутя», «Алтын диірмен», «Аспан» акционерлік қоғамдарында, Алмалы аудандық прокура-турасында мемлекеттік тілде қағаз жазылуы мүмкін екендігінің өзіне күдікпен қарайтын тəрізді.

Халықпен тікелей жұмыс істейтін автомобиль, темір жол, əуе жолдарына қарасты кəсіпорындарда Заңның 25-бабы мүлде назарға алынбайды. Аудармашылар жоқ, болса да көбіне басқа жұмыстарға жегіледі. Мемлекеттік тілге көшуге бағытталған нақты іс-шаралар жоспары жоқ. Ол ол ма, басшылар арасының өзінде мемлекеттік тіл саясатына қарсылығын жасырмайтын-дар кездеседі. Мысалы, Алматы-2 вокзалында касса бөлімінің бастығы Əженова мемлекеттік тіл аясын кеңейтуге, оны үйрету туралы мəселеге қияс қараса, «Сайран» автовокзалының дирек-


110

торы Е.М.Мұқажанов жалпы Тіл Заңын жүзеге асырудың қажет-тігіне күмəн келтіреді.

Бүгінгі күні республикалық мемлекеттік басқару органдарын-да қазақ тілінде өз бетімен іс қағазын жүргізетін мамандар жоққа тəн. Сондықтан олардағы мемлекеттік тілді аудармасыз елестету қиын. Қай мекемеде болмасын мемлекеттік тіл аударма тілі ретін-де ғана өмір сүріп жатқандығы ащы да болса шындық. Қазақстан Республикасының Тіл Заңына жүгінетін болсақ, жағдай мүлде басқаша болуға тиіс еді. Өйткені, Заң баптары бойынша, барлық іс қағаздары алдымен мемлекеттік тілде жазылып, одан соң орыс тіліне, қажетіне қарай басқа тілге аударылуы керек.

Сол сияқты, аудармаға иек артудың қазақ тілінің қолданылуы аясын кеңейтуге тигізіп отырған кері əсерін де айтпасқа болмайды. Өйткені, қазір барлық мекемелерде мемлекеттік тілде іс қағаздар-ын жүргізуді аудармашылардың мойнына жүктеп қою тəрізді теріс дағды қалыптасып алған. Мемлекеттік тілді білетін мамандардың өзі дайын аудармашылар тұрғанда, ол тілде қағаз жазып, тілін жат-тықтырып, білігін жетілдіруге уақыт жіберіп қайтсін.

Тіпті, кейбір қазақ тілінде жазылған арыз шағымдарға да, бұқаралық ақпарат құралдары тілшілерінің сауалдарына да сол мекеменің тиісті маманы емес, аудармашылар жауап дайындап жататын тəрізді. Мəселен, «Ана тілі» газетінің бірқатар орталық басқару органдары басшыларымен жүргізген тілге қатысты сұх-баттарында осындай нышан байқалып қалды.

Айтпақшы, сол сұхбаттарға қарағанда, министрліктер мен ве-домстволардағы тілдік ахуалдың барлығы тамаша, қазақ тілін іс-қағаздарына енгізуге барлық жағдайлар жасалған сыңайлы. Ра-сында солай ма? Оның шынайы жағдайын, бүгінгі жиынға қаты-сып отырғандар алдында дəлелдеп жату артық болар.

Қазір көптеген министрліктерде аударма бөлімдері деген аты-мен жоқ, барлық жерлерде қысқартудың салмағы аудармашыларға түсуде. Басқаны айтпағанда, Президент Əкімшілігінде – 3, Үкімет Аппаратында 4-ақ аудармашы болса, олардың жұмысынан қандай сапа күтуге болады? Кейбір министрліктерде аудармашы деген мүлде жоқ. Оның үстіне аудармашылар жұмысының нормативтік мөлшері7 де белгіленбеген, олар техникалық жарақтармен де қамтамасыз етілмейді. Сондықтан мекемелердегі аудармашылық

7 Кейін тілді дамыту департаменті бұл мəселемен шұғылданып, тиісті құжат жобасын əзірледі. Бірақ, өкінішке орай, ведомство аралық үйлестіру кезінде қолдау таппады.


111

жұмысты ретті, жүйелі жолға қоймай жақсы нəтижеге үміттену қиын.

Бұл орайда, біз Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік тіл мен басқа да тілдерді дамытудың мемлекеттік бағдарламасының жобасын əзірлеуде бірқатар нақты ұсыныстар енгізіп отырмыз. Онда республикалық орталық атқару органдары мен облыстық əкімшіліктерде Мемлекеттік тілді іс қағаздарына енгізу бөлімдерін, ал ведомстволар мен қалалық, аудандық əкімшіліктерде секторлар ашу көзделген8. Сонымен қатар, тілдерді оқыту мəселелері жөнінде Республикалық орталық ашып, онда аудармашылардың біліктілігін арттыру жөнінде тұрақты курс ұйымдастыру да қарастырылған.

Аударма жұмысының сапасы мен кадрлардың біліктілігін арт-тыру мəселесі де ерекше мəн беруді талап етеді. Əрине, жетпіс жыл бойына кеңсе жұмысында қолданылмаған тілді қалыпқа түсіріп, кемелдендіре дамытып əкету оңай шаруа емес.

Бұл орайда, ең алдымен терминологиялық жұмыстарды баса дамытудың орны ерекше.

Қазақстан Республикасы Үкіметі жанындағы Мемлекеттік терминологиялық комиссияның құрамы жақында қайта жасақ-талып, соңғы отырысында жүзден астам əскери терминдер бекітілді. Ақпарат жəне қоғамдық келісім министрлігі жанынан салалық ғылыми терминологиялық сөздіктер сериясын əзірлеп басып шығару жөнінде Бас редакция құрылды. Қазақ тілінің терминологиялық компьютерлік базасын жасау да жоспарда бар. Сондай-ақ қазақ тілін қазіргі жетілген техника-компьютер тіліне көшіруге байланысты шаралар да қолға алынуда. Жақында тілді оқыту мен үйретуге байланысты республикалық байқау өткізілді. Ондағы таңдаулы жұмыстардың қатарында қазақ тілінің компьютерлік орфографиясы, қазақ тілін сканер тіліне көшіру сияқты компьютерлік бағдарламалар бар.

Жалпы кеңсе ісін мемлекеттік тілге көшіру – Тіл заңын орын-даудағы ең олқы соғып жатқан тұсымыз екені даусыз. Неге деген сауал қояр болсақ, жекелеген басшылардың жауапсыздығы мен

8 Бұл мəселе кейін Қазақстан Республикасы Үкіметінің 1998 жылы 14 тамызында «Мемлекеттік органдарда мемлекеттік тілдің қолдану аясын кеңейту туралы» қаулысына сəйкес біршама тыңғылықты шешімін тапты. Қаулының бірінші тармағының төртінші тармақшасында «Министрліктер мен басқа да орталық атқару органдарының орталық аппараттарында ішкі мүмкіншілік есебінен мемлекеттік тілді іс қағаздарына енгізу жөнінде құрылымдық бөлімшелер құруды толық шешсін. Мемлекеттік ұйымдардың, кəсіпорындар мен мекемелердің штат кестелеріне қазақ тілінде іс жүргізушілер мен аудармашылардың лауазымдары енгізілсін» деп көрсетілген болатын.


112

кертартпалығына итере салумен құтылмасыңыз хақ. Жауапты тереңіректен, нақты іс тетіктері төркінінен іздеу керек тəрізді.

Біріншіден, əлі басшы кадрлар арасында кеңсе жұмысын мем-лекеттік тілде жүргізу қажеттігіне ден қойдыратын психоло-гиялық ахуал қалыптаса қойған жоқ, мемлекеттік тəртіп орнықпай отыр. Сондықтан жеңіл жол, бояма қадамдар жасау бел алып отыр.

Екіншіден, əралуан мекемелердің аудармашылар құрылым-дарына басы артық буындар ретінде қарау көзқарасы басым.

Үшіншіден, кеңсе жұмысын қазақыландыруды, іс қағаздарын мемлекеттік тілге көшіруді аудармашылар күшімен орыс тілінен аудару жолымен жүзеге асыруға болады деген теріс түсінік тамы-рын тереңге жайған.

Бұл – мүлдем қате көзқарас, кесірлі теріс бағыт. Бұлайша нақты өзгеріске қол жеткізу мүмкін емес екендігін соңғы 10 жылға жуық тəжірибе əбден аңғартса керек. Оны мойындамау тағы да жарға соқтыратындығына көз жұмып қарауға болмайды. Кадр іріктеу кезінде мемлекеттік тілде сөйлеп, жаза алатын, іс қағазын жүргізе алатын мамандарға айрықша болмағанмен, жеткілікті көңіл бөлу қажет. Ұйымдар мен мекемелер құрылымындағы 10 адам еңбек ететін жерде тым болмаса 1-2 адам мемлекеттік тілді еркін игерген кадрлар болса, іс қағаздарын қазақша көшіру қазірден əлдеқайда жеңілірек жүрер еді. Бұл – мықтап ойланатын шаруа.

Төртіншіден, қазір көптеген мекемелер мен ұйымдарда, ми-нистрліктерде іс қағазын жүргізуді компьютерлендіру кең қанат жая түсуде. Бұл – перспективалық, келешегі бар бағыт. Бірақ мемлекеттік тіл мүддесі ескерілмей отырған бағыт. Жекеле-ген компьютерлік бағдарламалар болғанымен, оларды қажетсіну жоққа тəн. Ойланбай болмайтын жағдайдың бірі осы екені анық. Мемлекеттік тілдегі компьютерлік бағдарламалар өрісін кеңейту – Тіл Заңын жүзеге асырудың аса тиімді жолдарының бірі.

Тілдің жаны – қолданыс дейміз. Қазақ тілі мемлекеттік мəртебе алып, қоғамдық өмірдің барлық саласында белсенді қолданысқа түсе бастағаннан бері тілімізге жаңа сөздер, оралымдар көптен еніп жатыр. Бұл орайда, Президент Əкімшілігі, Парламент Се-наты мен Мəжілісі, Премьер-Министр кеңсесі тəрізді салиқалы органдардағы білікті аудармашылардың үлесі орасан зор. Бірақ осы жаңа терминдерді қалыпқа түсіріп, тұрақтандыруда үйлесімді жұмысқа қол жеткізе алмай келеміз. Кейде əр аудармашы өз көңілі қалаған терминді дұрысқа балап, ырыққа көнбей жататын


сəттер аз емес. Сондықтан білікті аудармашылардың басын қосып, жаңа қолданыстарды талқыдан өткізіп, бір ізге түсіріп отыратын үйлестіру орталығы қажет тəрізді. Оны Мемтерминком жанында құруға болады. Кейбір мəселелерді Мемтерминком талқылауына беріп, шештіріп алып отырса, аудармадағы ала-құлалықтан құты-лар едік.

Енді бір назар аударатын мəселе – аудармашы мамандар да-ярлау ісі. Бұл жерде қазақшадан орысшаға аударуға да айрықша назар аудару қажеттігі туындап отырғанын айтар едік. Қазір бұл іспен республикадағы жалғыз оқу орны – Алматы мемлекеттік университеті ғана шұғылданады. Сондықтан Астанадағы Гуми-лев атындағы Еуразия университетінен аудармашылар даярлайтын бөлім ашқан жөн.

Ықылас қойып тыңдағандарыңыз үшін рахмет.

1998 жыл, маусым


114

ЕЛДІГІМІЗГЕ СЫН 9

Құрметті депутат мырзалар! Бүгін сіздер мен біздер рухани өмірімізде аса маңызды орын

алатын, баршамыздың жүрегімізді сыздатып, жанымызды ауыр-тып жүрген аса маңызды мəселе төңірегінде кеңесу мақсатында жиналып отырмыз. Ол елдің елдігіне, мемлекеттің мемлекеттігі-не сын болатын, ұрпақ келешегі мен халық болашағының кепілі болатын аса киелі шаруа – тіл тағдыры, яғни өтпелі кезеңнің өкпе желінде тұрған өзекті мəселенің бірі – мемлекеттік тіліміздің жағдайы. Өмірдің өзі осы сынды біздің алдымызға көлденең тар-тып отыр.

Тіл тағдырының қоғамдық-саяси өмірде бұлайша алдыңғы лекке шығуының өзіндік тарихи алғы шарттары бар. Тəуелсіздік алғаннан бері алты жыл ауқымында тіл тағдыры қоғамдық өмір арнасындағы үлкен саяси мəселеге айналды. Бүгінгі күнде бұл мəселе бір арнаға түсіп, тіл – біртұтас мемлекеттік саясаттың ба-йыпты саласына айналып келеді.

Ата Заңымызда қазақ тілінің мемлекеттік мəртебесі бекіп, Қазақстандағы ұлт тілдерін дамытуға қолайлы жағдайлар қарас-тырылды. 1996 жылдың 4 қарашасында Қазақстан Республикасы «Тіл саясатының тұжырымдамасы» бекітілсе, биылғы жылдың 11 шілдесінде жаңа Тіл Заңы қабылданды.

Енді осы Заң негізінде «Қазақстан Республикасындағы тілдерді дамытудың Мемлекеттік бағдарламасы» əзірлену үстінде.

Бұлардың барлығы – еліміздегі тіл саясатын жүргізудің страте-гиялық бағыттарын айқындайтын құжаттар.

Мəселенің бұлайша қойылуы қазақ тілінің жолын ашуға тиіс еді. Бірақ əзірше Алматыда жағдай мүлде басқаша болып отыр. Тіпті ашығын айтсақ, осыдан үш-төрт жыл бұрын қол жеткізген табыстардың өзінен айырыла бастадық. Сөзіміз дəлелді болу үшін мысалдарға жүгінейік. Алғашқы Заң қабылданған кезеңде көптеген ата-аналар, олардың ішінде кейбір басқа ұлт өкілдері де балаларын орыс тіліндегі мектептерден алып, қазақ мектептеріне жетелей бастап еді. Қазір осы жағдай керісінше қайталана бас-тады. Соңғы 2-3 жыл ішінде ғана Алматы қаласындағы қазақ мектептерінен мыңға жуық бала орыс мектептеріне ауысқан.

9Алматы қалалық мəслихатының сессиясында сөйленген сөз


115

Тағы бір мысал, өткен жылдардағы қол жеткізген бір оңды іс – республика жоғары оқу орындарында қазақ тілі кафедраларының ашылуы еді.

Соңғы кезеңде олар да қысқаруға түсіп, біразы жабылу үстінде. Таяуда Алматы дене тəрбиесі институтында осындай жағдай бол-ды. Осы институттағы қазақ тілі кафедрасы шет тілдері кафедрасы-мен қосылып тынған көрінеді. Алматы қаласында ежелден жұмыс істеп келе жатқан екі педагогикалық колледж бар еді. Бірі қазақ, бірі орыс тілінде жұмыс істейтін. Осы оқу орындарын бір-біріне қосудан жергілікті басшылар не ұтты? Тек Білім жəне мəдениет министрінің араласуымен ғана қазақ мектептеріне мұғалімдер да-ярлайтын көп жылғы тəжірибесі бар мекемені əзер сақтап қалдық. Істің байыбына бармай, қысқарту деген ұранды желеу етіп, тіл та-мырына балта сілтеуді тоқтататын кез болды емес пе?

Основной сферой применения языков является делопроизвод-ство. Реорганизация ряда управленческих структур показала, что вопросы развития государственного языка в них не являются при-оритетными. В первую очередь сокращаются переводчики, специ-алисты, занимающихся делопроизводством, преподаватели казах-ского языка.

Большой хаос с рекламой и вообще визуальной информацией. Поэтому все рекламодатели в обязательном порядке должны со-гласовать тексты с определенным органом. Этим органом мог бы стать центр визуальной информации при управлении по языкам. Например, в Ханое распоряжением вьетнамских властей, объявив-ших компанию по борьбе с засилием иностранного языка, различ-ным деловым предприятиям, банкам, магазинам велено заменить или вовсе снять вывески, если на них не указано наименование предприятия на вьетнамском языке, при чем более крупными бук-вами чем оригинал. Ослушавшимся грозит штраф в размере 5 тыс. долларов. Иностранным банкам предложено снять также всю све-товую рекламу.

Во Франции тот кто использует вместо французских слов рав-ноязычные по смыслу английские платят до 2 тыс. франков.

А в России? Мэр Москвы Ю.Лужков потребовал навести по-рядок в размещении вывесок и надписей на иностранных языках и требует, чтобы размещение рекламы носило заявительный, но оплачиваемый характер. Волгоградская областная дума единоглас-но решила: коль скоро юридическое лицо называет свое учрежде-


116

ние не по-русский, за это удовольствие будет платить ежегодно 250 минимальных зарплат. Привожу эти примеры, чтобы подчеркнуть, что в сложившейся языковой ситуации не дано право медлить и нам. Если Россия, Франция борется за чистоту русского, француз-ского языков, то мы только в стадии возрождения казахского язы-ка. В реализации закона очень многое зависит от первых руководи-телей учреждений и предприятий.

Мұндай жауапкершілік Тіл саясатының тұжырымдамасында былай баяндалған: «Барлық деңгейдегі мемлекеттік органдармен оның басшылары қазақ тілінің мемлекеттік мəртебесін іске асыру-да жауапкершілікті өз мойнына алады. Қазақ тілін білу басшылар тарапынан көтермеленіп отырады. Қазақ тілін меңгеру – қазақ-стандық патриотизмнің құрамдас бөлігі».

«...Мемлекеттік тіл мəртебесін іске асыру үшін мемлекет барлық жағдайды туғызуды міндетіне алады. Бұл үшін барша қажетті қаржылық, материалдық, ұйымдастыру ресурстарын осы іске тартуы тиіс. Осы орайда жекелеген азаматтардың, не-месе қоғамдық бірлестіктердің емес, мемлекеттің өзінің ықпалы басым болуға тиіс, өйткені мемлекет қана мемлекеттік тілдің қоғам өмірінің барлық саласында қолданылу мəселелерін шешу-ге қабілетті». Мемлекет өкілдері мемлекеттік іс басында отырған ресми лауазым иелері емес пе? Міне, осы жауапкершілікті арт-тыру мақсатында жаңадан қабылданған «Тіл Заңының» 24-ба-бында «Мемлекеттік органдардың, кез келген меншік нысанын-дағы ұйымдардың бірінші басшылары сондай-ақ, заңды жəне физикалық тұлғалар ҚР Тіл Заңының заңын бұзғаны үшін ҚР Заңдарына сəйкес жауапқа тартылады» деп жазылған. Демек, жоғарыдан төмен қарай лауазымды қызметкерлердің тіл саясаты-на байланысты жұмысының есебін тыңдап отыру, тəртіпке, тəсілге айналуға тиісті. Ол басшының іскерлік қабілетін бағалаудың бас-ты өлшемінің бірі болуы қажет.

Тіл саясатындағы түйіні мол, толық шешімін табуға тиісті мəселенің бірі – оны қаржыландыру жəне тілді оқыту мен үйретуге материалдық-техникалық жағынан қолайлы жағдай туғызу. Бұл Конституцияда да, Тұжырымдамада да, Тіл Заңында да ашық айтылған. Бұл жағдайды қалыпты жүйеге салып, ретке келтіру үшін жаңа «Тіл Заңына» сəйкес жыл сайын қалалық бюджетті қалыптастыру кезеңінде тіл саласына қажетті қаражатты жекедара бөліп көрсеткен жөн болар еді.


Қалада ономастика жəне тіл мəдениеті саласында біршама жұмыстар жүргізілген. Алматыда 1300-ге жуық көше бар, соның 400-ге жуығының атаулары астанамен байланысты емес, кездей-соқ берілген. 1996-97 жылдар аралығында оннан астам көше қайта аталған. Екі шағын ауданға «Алтын бесік» жəне «Таугүл-3» деген ат берілді, жиырмаға жуық үйге мемориалдық тақта қойылды. Де-генмен əлі де істі жандандыра түскен жөн.

Уважаемые депутаты и приглашенные! Как я указывал выше, одно из важнейших сфер функциониро-

вания языка, оказывающее существенное влияние на его развитие, является делопроизводство. Но в делопроизводстве в настоящее время, как в государственных организациях так и в негосударс-твенном секторе, абсолютно доминирует русский язык. Такое же положение в СМИ, то есть государственный язык не занял подо-бающей своему официальному статусу, это вызывает серъезную обеспокоенность в обществе. Нельзя выпускать из виду и необ-ходимость системных научных исследований по проблемам раз-вития языков. В обществе еще не созданы необходимые условия для свободного и бесплатного овладения всеми гражданами госу-дарственным языком.

Тілге істелген қызмет – халыққа істелген еңбек. Ортақ мақсат мүддесінде бірлесе жұмыс істеу – барлығымыздың парызы-мыз. Ынта мен ықылас, ынтымақ, түсіністік бар жерде қандай қиындықтар болса да өз шешімін табады деп ойлаймын.

Назар қойып тыңдағандарыңызға рахмет!

1997 жыл, желтоқсан


118

МЕМЛЕКЕТТІК ТІЛ ЖƏНЕ КОМПЬЮТЕР 10

Тəй-тəйлеген нəрестедей жас тəуелсіз мемлекетіміздің саяси-əлеуметтік өмірінде тіл мəселесінің айрықша орын алатындығы баршаңызға аян. Ел тəуелсіздігін тіл тəуелсіздігімен астасты-ра қарап, туған тілдің тұғырын биіктету қамына кіріскенімізге де біраз уақыт болып қалды.

Осы бір ұзақ та қиын сапарда ұтылғанымыз бен ұтқанымыз-дың тең түсіп жатқаны да асығу мен аптығуды сүймейтін та-рих көшінің заңдылығы болса керек. Оларды дəл қазір санама-лап жатудың реті жоқ деп есептеймін. Бүгінгі жиында мен бір нəрсені ғана қайталап айтқым келеді. Ол – еліміздің Президенті Н.Ə.Назарбаевтың басшылығымен қалыптасып, жүзеге асырылып жатқан біртұтас мемлекеттік идеологияда тіл саясатының бір сəт естен шығармайтын арналы салаға айналуы.

«Қазақстан Республикасындағы тіл саясатының тұжырымда-масы», «Қазақстан Республикасындағы тіл туралы» Заң сияқты маңызды құжаттардың дүниеге келуі осы бағытта жасалған оң қадамдар. Қазіргі кезеңде Қазақстанда тіл саясатын жүргізудің құқықтық негіздері біршама қалыптасты. Шындығын айтсақ, бұл – осы саладағы көпжылғы еңбектің жеңісі де жемісті бір белесі. Міне, біздің сыналатын да, қажыр-қайрат көрсететін де тұсымыз осы.

Ақпарат жəне қоғамдық келісім министрлігінің тіл саяса-тын жүргізудегі нысанасы да осы бағыт. Қазір əзірленіп, Үкімет қарауына ұсынылып отырған «Қазақстан Республикасында мем-лекеттік тіл мен басқа да тілдерді дамытудың 1998-2000 жылдар-ға арналған мемлекеттік бағдарламасының» өзегі де осы нақты іс-шараларға құрылған. Соған орай, министрлік мемлекеттік тілді дамыту саласында кезек күттірмей атқарылуға тиісті нақты шаралардың жоспарын жасап, жүзеге асыруды қолға алу үстінде. Олардың қатарында мемлекеттік тілді оқытып-үйретуді жаңа жолға қою, іс қағаздарын мемлекеттік тілге көшіру қарқыны мен сапасын арттыру, терминологиялық, ономастикалық жұмыстарды жолға қою сияқты ауқымды міндеттер бар.

Жыл басында Мемлекеттік тілді оқыту орталығы ашылып, жұмысқа кірісті. Бұл орталыққа артылатын жүк те, үміт те зор. Қазақстан Республикасының Ғылым министрлігі Ғылым акаде-

10Алматыда өткен республикалық ғылыми-практикалық семинарда сөйленген сөз.


119

миясымен бірлесе отырып Қазақ терминологиялық сөздіктерін əзірлеп, басып шығару жөнінде үйлестіру кеңесі құрылды.

Бүгінгі семинар-кеңес те сол нақты іске бет түзеген бағыттағы алғашқы қадамдардың бірі. Жыл басында мемлекеттік тілді жеделдетіп үйретуге арналған оқу құралдары мен компьютерлік бағдарламаларға бəйге жариялаған едік. Ондағы мақсат – тіл сындырудың жаңа əдістемесін қалыптастырудағы жұмысты бəсе-келі жолға қою, олардың ең сапалы, тиімді дегендерін іріктеп, мемлекеттік қолдау жасай отырып, тəжірибеге енгізу болатын. Үмітіміз ақталғандай. Бəйге өте тартысты өтті. Конкурсқа 43 жұмыс түсті. Бірінші бəйге ешкімге берілген жоқ. Бұл да бəйге сынының қатал болғанын көрсетсе керек.

Қазіргі кезеңдегі мемлекеттік тілді дамыту ісіндегі ең көкей-кесті мəселенің бірі – оны бүгінгі дамыған техника тіліне айнал-дыру. Егер мемлекеттік тілді қоғамдық өмірдің барлық саласына дендеп ендіреміз десек, бүгінгі ақпараттық кеңістікті жаулап алған техника тілінсіз аяқ басу мүмкін емес. Ол Қазақстан аумағында да барынша құлаш жайып келеді. Бірақ осы ізгі шаруада қазақ тілі тағы да босағада қалып барады. Сондықтан бұл маңызды шаруаны жедел қолға алу – біздің келешек алдындағы борышымыз.

Қазақ тілін компьютер тіліне айналдыру үшін ең алдымен бүгінгі қолданыста жүрген қазақ əліпбиінің компьютерлік нұс-қаларын мемлекеттік стандартқа түсіріп, əлемдік кодтау жүйесіне енгізу қажет. Өйткені, қазіргі Қазақстанда қолданылып жүрген компьютерлердегі қазақ əліпбиі жобасы əркімдер жасап енгізген алуан түрлі нұсқаларда қолданылады. Бұл, бір жағынан, ортақ компьютерлік жүйеде жұмыс істеуді қиындатса, екінші жағынан, компьютерлік бағдарламалар жасаумен айналысатын əлемдік фир-малар алдындағы заңсыздық болып табылады.

Қазақ əліпбиінің əлемдік ортақ жүйесін қалыптастыру – ке-зек күттірмес мəселе. Оны бір ізге түсіру республикадағы барша мекемелердің мемлекеттік тілде компьютермен жұмыс істеуін оңтайландырса, екіншіден, шетелдік компьютер шығаратын фирмалардың өз өнімдерін қазақ əліпбиімен жабдықтап тара-туына жағдай туғызады, үшіншіден, қазақ əліпбиінің əлемдік кодтау жүйесіне енуі ана тіліміздің қызмет шеңберін анағұрлым ұлғайтады (Ресейдің əлемдік компьютер жүйесіне қосылғанына үш жылдан астам уақыт болған, қазіргі біз қолданып жүрген компьютерлердің барлығы орыс əліпбиімен жабдықталған, бұл іспен басқа ТМД елдері де белсенді айналысуда).


120

Сондай-ақ, мемлекеттік стандартқа түскен компьютерлік əліп-би басқа да компьютерлік бағдарламалар əзірлеп, соған сəйкес жұмыс жасайтын қосалқы техникаларды тəжірибеге енгізуге негіз болады. Олардың қатарында қазақ тілінің компьютерлік емлесін (орфографиясын), қазақ жазуын сканер арқылы оқып, компьютерге түсірудің (распознования шрифтов) бағдарламаларын, спутниктік байланыс, мемлекеттік тілдегі іс қағаздары үлгілерін (шаблондар), қазақ тілінің компьютерлік қорын, қазақ терминологиясы мен ономастикасының қорларын жасау сияқты жұмыстарды атауға бо-лады.

Бүгінгі қазақ тілінің компьютерлік нұсқасын мемлекеттік стан-дартқа түсіру, қазақ тілінің компьютерлік орфографиясын жа-сау жөнінде «Ізет» фирмасымен, қазақ əліпбиін сканер арқылы тану (распознования шрифтов) бағдарламасын жасау жөнінде «Күшпен» фирмасымен шарт жасалды. Бұл бағдарламалар атал-ған бəйгеге қатысып, мамандардан жақсы баға алды. Бұл жұмыс жүйелі түрде одан əрі жалғастырылады.

Бəйгеге түскен компьютерлік жобалардың қатарында мемлекет-тік тілді өз бетімен үйренуге арналған Б.Хасановтың басшылығы-мен жасалған «Киіз кітап», А.А.Масляевтың басшылығымен да-йындалған «Қазақша сұхбат», В.Н.Илийнскийдің жетекшілігі-мен əзірленген «Тілашар», Р.В.Наумов, А.А.Сутгаймердің «Қазақ тілі» сияқты мемлекеттік тілді оқыту бағдарламаларын бөле-жара айтқан жөн. Бұл – жалпы тілді үйретудегі мүлде жаңа құрал, жаңа оқыту технологиясы.

Компьютердің бар мүмкіншіліктері толық астасып келгенде, адам сенгісіз ғажайыптар туатынын көріп отырмыз.

Бұл бағдарламалар тілді жай үйретіп қана қоймайды, тіл үйренуші көрікті сурет, əсем саз, танымдық мағлұматтар арқылы бүкіл ұлттық рухты да бойына сіңіре алады екен. Тіпті, бұл орай-да тіл үйренушіге мұғалімнің де қажеті шамалы. Əріптесіңіз де, ұстазыңыз да – компьютер.

Түптің түбінде компьютер баршамыздың үйдегі де, жұмыс-тағы да сенімді серігімізге айналар күн алыс емес. Елбасының Қазақстан мектептерін компьютерлендіруге барынша назар ауда-рып, арнайы Мемлекеттік бағдарлама қабылдауы да сондықтан. Мемлекеттік тіліміз де осы ұлы шаруаның алдыңғы легінде болуы тиіс. Жақсы бастама, жалынды істі қолдауға қашанда даярмыз.


121

БАЙЫПТЫ ОЙ, БАЙСАЛДЫ ІС КЕРЕК

Ішкі саясатымыздың қазіргі кезеңдегі ең бір маңызды əрі күр-делі саласы – қоғамда қалыптасқан тілдік ахуалды реформалау. Бұл ретте ұстанатын тіл саясатының негізі Елбасы бекіткен «Қа-зақстан Республикасының тіл саясатының тұжырымдамасында «Қазақстан Республикасындағы тіл туралы» Заңда жəне басқа бірқатар құжаттарда айқындалған. Соған сəйкес тұңғыш рет қазақ тілінің қолдану аясын кеңейту мемлекеттік саясаттың басыңқы бағытына айналып отыр. Тілдік реформаның түпкілікті міндеті – қазақ тілінің мемлекеттік тіл мəртебесіне сай толыққанды қызмет етуіне қол жеткізу.

Бұл орайда мына жайттарға назар аударған жөн. Бірінші. Тіл саясаты – мемлекеттік іс. Яғни оны жүзеге асыруға

да мемлекеттік көзқарас керек. Қазақ тілінде, орыс тілінде, неміс тілінде, өзбек тілінде немесе өзге тілдерде сөйлейтін əлеуметтік топтардың рухани қажеттілігін өтеу ғана деп қарау өте тар ұғымға жатады. Үйлесімді тіл саясатын жүзеге асыру – қоғамдағы келісім мен жарасымды сақтаудың маңызды қайнар көздерінің бірі.

Екінші. Қазақ тіліне мемлекеттік мəртебе берілуі – қоғамдық дамуымыздың ішкі қисынынан (логикасынан) туындаған заңды құбылыс. Сондықтан да оған қазақ халқына көрсетілген құрмет, тарту-таралғы деп емес, бүкіл қоғам мүшелерінің қазіргі таңдағы жəне келешектегі ортақ рухани қажеттілігі деп қараған əлдеқайда əділірек болмақ.

Осы орайда осыған дейін орын алып келген «бір ұлттың мүддесіне екінші бір ұлт көбірек қамқорлық жасау керек» немесе «қазақ тіліне қазақтың жаны ашыса жетеді» деген көзқарастардың жетегінде кетуге болмайды. Мемлекеттік тіл тағдыры – өзін Қазақ-стан азаматымын деп санайтын баршаның ортақ мүддесі болуға тиіс. «Мұның өзі маған да, менің болашағыма да тікелей қатысы бар» деген көзқарас берік орныққанда ғана нəтижелі болмақ.

Үшінші. Мемлекеттік тілдің өз мəртебесіне лайық толыққанды қызмет етуін қамтамасыз ету күрделі процесс. Өте нақтылықты жəне шешімділікті талап етеді. Қазір «қажеттілікті дəлелдеуге ұмтылу» кезеңінің эмоциялық бояуынан гөрі, нақты учаскелердегі нақты істер мен шешімдердің сырт көзге қарадүрсіндеу көрінетін қанық реңкі қымбатырақ. Мысалы, мемлекеттік тілді дамы-


122

ту туралы небір əдемі сөздер сол тілде биік мінбеден сөйлеп өнеге көрсеткенге қайдан жетсін. Ал қазақ тілі мемлекеттік ойды жеткізуге əлі дəрменсіз деген шалажансар пікірсымақтың шырмауынан əлі арылмағандар болса – Елбасымыз Нұрсұлтан Назарбаевтың, Мемлекеттік хатшымыз Əбіш Кекілбаевтың биік мінбелерден жасаған қазақша баяндамаларын қайыра оқып шығуға кеңес беруге болады. Басқа күдіктілер болса – ілеспе (синхронды) аударманы жолға қою қай тілде сөйленген сөзді болсын лезде, жа-рыса басқа бірнеше тілде қатар жеткізіп отыруға болатындығына өзіміз жиі жүгінетін əлемдік тəжірибе куə емес пе?! Адам құқы бұзылады деп жүрексінуден немесе байбалам салудан гөрі, адам құқы бұзылмайтын жағдай туғызуды үйренген абзал. Бұл ойларды басқа нақты жағдайларға орайластыра да өрбітуге болады, əрине.

Төртінші. «Қазақстан Республикасындағы тіл туралы» Заңда мемлекеттік тілді басыңқы бағытпен дамытумен қатар басқа тіл-дерге де жеткілікті көңіл бөлу, республика азаматтарының тілдік құқыларын толық сақтауға жағдай туғызу жайы да кең ескерілгенін ұмытпау керек. Бұл реттегі заңдық нормаларды жүзеге асыру – маңызды мемлекеттік міндет, мемлекеттің тіл саясатының басты шарттарының біріне жатады. Сол сияқты ономастикалық орнықты іс жүргізу де заң талаптарының бірі.

Бесінші. Қазақстан Республикасының «Қазақстан Республи-касындағы тіл туралы» Заңын жүзеге асыру – бір мекеменің қолынан келмейтін іс. Сондықтан да Заңның 24-бабында: «Қа-зақстан Республикасының Тіл туралы Заңдарының бұзылуына кінəлі мемлекеттік органдардың, кез-келген меншік нысанында-ғы ұйымдардың бірінші басшылары, сондай-ақ заңды жəне жеке тұлғалар Қазақстан Республикасының Заңдарына сəйкес жауапты болады» деп көрсетілген. Тілдерге қатысты мəселелермен арнайы шұғылдануға бөлінген жергілікті мемлекеттік құрылымдардың негізгі міндеті – осы саладағы мемлекеттік саясаттың, заңдардың орындалуына бақылау жасау жəне тікелей ұйытқы болу. Бұл па-рыз жан-жақты, əсіресе бірінші басшылар тарапынан лайықты сенім көрсетіліп, қолдау жасалған жағдайда ғана ойдағыдай өтелетіндігін тəжірибе көрсетіп жүр.

Өкінішке орай, кей жерлерде бұл құрылымдарға мемлекеттік тілдегі шараларды ұйымдастырушы ретінде немесе, тіпті ау-дармашылар тобы ретінде қарау орын алып жүр. Өте жаңсақ көзқарас. Бұлай ойлайтындарға Елбасы бекіткен «Қазақстан Республикасындағы тіл саясатының тұжырымдамасын» (1996


123

жылғы 4 қараша) естеріне салуға болар еді. Онда тайға таңба басқандай етіліп: «Мемлекеттік өкімет пен басқару орындарын-да тіларалық қатынасты қамтамасыз ету мақсатында мемлекеттік тəржіме қызметін ұйымдастыру керек. Барлық мекемелердің штат кестелерінде мемлекеттік тілден аударатын аудармашылар қыз-меті көзделуге тиіс» деп міндеттелген.

Алтыншы. Еліміздегі тіл саясаты абстрактілі емес, нақты заңдық өлшемдер мен нормаларға негізделген. Яғни, басшылыққа алынар ортақ принциптермен қатар нақты сөзсіз жүзеге асырылуға тиісті міндеттер бар. Мысалы, Тіл туралы Заңды алыңыз: 4-бап: Үкімет, өзге де мемлекеттік, жергілікті өкілді жəне атқарушы органдар Қа-зақстан Республикасының барша азаматтарының мемлекеттік тілді еркін жəне тегін меңгеруіне қажетті барлық ұйымдастырушылық, материалдық жағдайлар жасауға міндетті. 5-бап: Мемлекеттік ұйымдар жəне жергілікті өзін-өзі басқару органдарында орыс тілі ресми түрде қазақ тілімен тең қолданылады. 9-бап: Мемлекеттік органдардың актілері мемлекеттік тілде əзірленіп, қабылданады, қажет болған жағдайда, мүмкіндігінше, басқа тілдерге ауда-рылуы қамтамасыз етіле отырып, оларды əзірлеу орыс тілінде жүргізілуі мүмкін. 21-бап: Мемлекеттік органдардың мөрлері мен мөр тағандарының мəтіні, олардың атаулары мемлекеттік тілде жазылады. 27-бап: ҚР басқа мемлекеттер өкілдері мен рес-ми қабылдаулары жəне өзге шаралар басқа тілдерге аударылып, мемлекеттік тілде жүргізіледі. Жоғарыда аталған тұжырымдамада да осындай нақты міндеттер аталған. Олардың қай-қайсының да жүзеге асырылуын бақылауға болады. Тілдің дамуын, мемлекеттік тілдің басымдылығын жəне іс қағаздарын жүргізуді қазақ тіліне кезең-кезеңмен көшіруді көздейтін аймақтық бағдарламаларда сондай нақты тетік болуға тиісті.

Тəуелсіздік алғаннан бері тілдік ахуалды түбегейлі өзгерту қажеттігі туралы сөз көп айтылып, мəселе өткір қойылып келеді. Соның арқасында тілдік реформаның құқылық негізі қалана бас-тады. Енді нақты іске көшер кез келді. Бұл – тіл үшін күрестің шешуші кезеңі. Жанашудан гөрі жанашырлық кеңірек көрініс табуға тиіс кез. Əшкерелемпаздық пен кінəмшілдік, ұсақ ұпай жинаушылық пен ұраншылдықтан гөрі қиын қара жұмысқа жегілер сəт. Тіксіну мен тепсінуден де қоғамдасып қимылдау ұпай қосар тұс. Өзімшілдік пен өктемсу емес, білгеннің бағын көтеріп, білмегенге жалықпай үйретер шақ. Осыны ұмытпаған жөн.


Қазір күш-жігерді үш бағытқа шоғырландыруға назар аудару керек. Біріншісі – қоғамдық санада мемлекеттік тілге деген өзгеше көзқарас ахуалын қалыптастыру; екіншісі – қазақ тілін Мемлекет-тік тілге айналдырудың лингвистикалық негізін қалау; үшінші – қазақ тілін қолдану аясын кеңейту, əсіресе оны мемлекеттік басқару жүйесіне кең енгізу жөніндегі нақты міндеттерді жүзеге асыру. Бұларды кезең-кезеңге бөліп емес, қатар, бір-бірімен шебер ұштастыра атқарғанда ғана нəтижеге жетуге болады.

Ана тілінде еркін сөйлеп, тыңдай алмайтын мақау мемлекет, сақау үкімет пен министрлік ұлтты ұшпаққа шығарып, елді мұрат-қа жеткізіп жарытады деп сену қиын. Тілі тұсалған тəуелсіздіктің адымы да қысқа. Өзге тіл қанатың болса, өз тілің – жан отың. Жан болмаса қағатын қанатың болғаннан не пайда? Осыны əрқайсы-мыз терең зерделеп, іс істесек қана мемлекеттік тілдің бағы жа-нып, мерейі үстем болар шақ бірте-бірте жақындай түспек.

Біздің жаңа жас мемлекетіміз – тілі енді шығып келе жатқан сəби тəрізді. Ниет дұрыс. Сөйлегісі келеді. Қазақша сөйлегісі келеді. Бірақ əлі еркін сөйлеуге дəрменсіздеу.

Тəуелсіз ел ретіндегі тұғырымыз биіктеген сайын мемлекет-тік тілдің қолдану аясы да кеңейе түсері даусыз. «Қазақстан Рес-публикасындағы Тіл туралы» Заңды жүзеге асыру – сол бағытта алынар басты асу.

«Үкімет жаршысы», №1, 1998 жыл


125

ТАҒЫ ДА МЕМЛЕКЕТТІК ТІЛДЕ ІС ЖҮРГІЗУ ПРОБЛЕМАЛАРЫ ХАҚЫНДА

Өткенге көз жіберсек, қазақ тілінде іс жүргізу мəселесі ХХ ғасырдың басында (1923 ж.) күн тəртібіне қойыла бастаған екен. Жиырмасыншы жылдардағы жаңа саясат-əлеуметтік өзгерістерге орай ұлт тілдерінің қолдану аясын кеңейтуге ресми назар аудары-лады. Қазақстанда қазақ тіліне мемлекеттік мəртебе беріледі. Бұл – сол тұстағы əлеуметтік-лингвистикалық ахуалға сай жасалған қадам болатын. Республика халқының алпыс пайызы қазақтар еді. Оның үстіне түркі тілдес халықтардың өкілдері мен жергілікті орыстардың да біраз бөлігі қазақ тілінде еркін сөйлейтін.

Алайда қауырт қолға алынғандай болған большевиктік бел-сенділік көпке созылған жоқ. Отызыншы жылдары күрделі əрі пəрменді тежеуші тетіктер іске қосылды. Орыс тіліне басым-дылық беру бағыты жүйелі жəне барынша тегеурінді сипат алды. Қазақ тілі қоғамдық-əлеуметтік өмірдің күнгейінен орын таба алмай, көлеңкесіне ысырылды. Бұл бағыттағы пəрменді ресми қадамдардың бірі – 1938 жылғы 13 наурызда КСРО ХКК мен БК(б)П ОК «Ұлттық республика мен облыс мектептерінде орыс тілін міндетті түрде оқып-үйрену туралы» қаулы қабылдауы бол-ды. Орыс тілі заң жүзінде мемлекеттік тіл саналмаса да, оны білу міндеттелген осындай қаулылар 1948, 1961, 1978, 1983 жылда-ры да қабылданды. Олар нақты іс-шаралармен, қаржылай жəне моральдік-материалдық тұрғыдан жан-жақты тиянақталып отыр-ды. Ғылыми-методикалық жəне кадрмен қамтамасыз етуге қа-тысты мəселелер мүлтіксіз шешілді. Қажет кезінде Ресей тара-пынан көмек көрсетілді. Осы бағдарды орнықтыруға бағытталған қуатты партиялық-ұйымдастырушылық, үгіт-насихат жұмыстары кең қанат жайды. «Орыс тілі – өркениет тілі», «Орыс тілін білмесең қор боласың», «Орыс тілі – интернационализм ұйытқысы», «Ке-лешек – тек орыс тілінде» деген стереотиптер адамдар санасына күштеп таңылды. Орыс тілін білмеген – адамның қоры, орыс тілін білмесең өмірде ештеңеге қолың жетпейді деген қисындар бара-бара ойдағы ғана емес, нақты өмірлік тəжірибедегі шындыққа ай-налды. Олар адамдардың санасын өзгертіп қана қойған жоқ, бүкіл өмірлік ұстанымын астан-кестең етті. Ұрпақ алмасқан сайын ұлт тағдыры үшін қасіретті бұл құбылыс əлеуметтік-лингвистикалық


126

нормаға жəне жаңа өмір салтының басты белгілерінің біріне айна-ла түсті.

Есесіне ресми түрде мемлекеттік тіл мəртебесінен ешкім айырмаған қазақ тілі өзінің атамекенінде, ұлан-ғайыр ұлы дала-сында ауа жетпей əлсіреп, тынысы тарылып, тұншыға бастады. Қаладан оған «жетім бұрыш» та бұйырмады (Ауыл болмағанда қайда жан сақтарын құдай білсін). Туған ұлдары теріс айналып, əкесінің ескі күпісін менсінбеген шиборбайдай шікірейіп, шеке-ден қарады. Жаңалық дегенге жаны құмар жұртқа сəн көрінген. Аралас неке дүниеге əкелген буын одан əрі өгейге айналды. Салиқалы қоғамдық сананың өзі «Қазақ тілі – фольклордің тілі», «Қазақ тілінің мүмкіндіктері шектеулі», «Қазақ тілі өркениет ор-тасына барып күмп ете түсуімізге қолбайлау болады», «Қазақ тілінің келешегі жоқ», «Қазақ тілі десең басқа ұлттар ренжиді», «Қазақ тіліне көп көңіл бөлу интернационализмге жатпайды, одан ұлтшылдықтың, ескішілдіктің лебі еседі» деген штамптарды шімірікпестен шекесіне шырақ етіп алды. Əйтеуір, құдай сақтап, «жойып жіберілсін» деген партиялық қаулы шығару ешкімнің қаперіне келе қоймағанына тəубе. Онда да жаны ашығандықтан емес, «итшілеп жүріп, өзі-ақ жоғалар» деген есекдəме мен түлкібұлаңға сенгендіктен болар.

Осындай жағдайда қазақша іс қағаздарын жүргізу туралы сөз қозғау да қиын еді, əрине. Бірақ көзбояушылық айылын жиған жоқ. Тіпті, 1975 жылы арнаулы қаулы да шығарылды, басқа да əртүрлі шешімдер болған. Бірақ ақиқаты сол – қазақ тілінде іс қағаздарын жүргізу əрі асқанда баспасөзде, арнаулы жинақтарда жариялана-тын қаулыларды «қатырып» аударумен шектелді.

Мұның бəрін айтып отырғанымыз, қазақ тілінің ресми қолдану аясын кеңейту жөніндегі міндеттің қаншалықты ауырлығын жəне қаншалықты маңыздылығын тағы бір еске салу.

1989 жылғы 22 қыркүйекте тұңғыш «Тіл туралы» Заңның қабылданғанынан бастап, тіл мəселесі тəуелсіз еліміздің мем-лекеттік саясатында өзіне лайық ресми орын алып, өзекті істердің біріне айналғанына биыл 10 жыл толады. Кейіннен қабылданған екі Ата Заңымызда да қазақ тілінің мемлекетті мəртебесі бекіп, ол құқықтық тұрғыда негізделді. 1996 жылғы 4 қарашада бекітілген Қа-зақстан Республикасындағы тіл саясатының тұжырымдамасында мемлекеттік тіл ретінде қазақ тілін дамытуға жағдай туғызу міндеті қойылды. Осы тұжырымдама 1997 жылдың 11 шілдесінде жария-


127

ланып, күшіне енген «Қазақстан Республикасындағы Тіл туралы» Заңның өзегіне айналды.

Қазақстан Республикасы Президентінің 1998 жылғы 5 қазан-дағы Жарлығымен бекітілген Тілдерді қолдану мен дамытудың мемлекеттік бағдарламасы, 1998 жылғы 14 тамыздағы «Мем-лекеттік органдарда мемлекеттік тілдің қолданылу аясын кеңейту туралы» Қазақстан Республикасы Үкіметінің № 769 қаулысы мен Қазақстан Республикасы Үкіметінің 1999 жылғы 8 қаңтардағы №16 қаулысымен бекітілген «Тілдер туралы Заңдардың сақталуы-на бақылау жасаудың тəртібі туралы» Ереже «Қазақстан Респуб-ликасындағы Тіл туралы» Заңды жүзеге асырудың нақты тетіктері ретінде бұл саладағы жұмыстарға айтарлықтай қозғау салды.

Жалпы, Тіл туралы Заңдарды жүзеге асыру бағытындағы қазір-гі кезде атқарылған шараларды саралағанда, алдымен, мемлекеттік тілді дамыту саласында атқару органдарындағы жұмыстардың белгілі бір жүйеге түсе бастағанын айту керек. Бірқатар орталық жəне жергілікті атқарушы органдарда мемлекеттік тілде іс жүргізу мəселелерімен арнайы айналысатын бөлімдер немесе секторлар құру, мемлекеттік ұйымдардың штатына аудармашылар қызметін қосу мəселелері өз шешімін тапты. Əділет, Ішкі істер, Қаржы министрліктерінде, Ұлттық Қауіпсіздік комитетінде, Туризм жəне спорт жөніндегі агенттікте аударма бөлімдері ірілендіріліп, мемлекеттік тілді дамыту басқармалары жұмыс істей бастады. Кейбір министрліктерде, атап айтқанда Ішкі істер, Əділет, Ауыл шаруашылығы министрліктерінде мемлекеттік тілде іс жүргізе-тін, сондай-ақ мемлекеттік тілді үйреніп жүрген қызметкерлерді моральдық жəне материалдық ынталандыру шаралары қолға алынды.

Департаментке түскен деректерге қарағанда, мысалы, Сыртқы істер министрлігінде тілдерді дамыту ісімен шұғылданатын 8 адамнан тұратын комиссия құрылған. 60 адамнан тұратын 11 топ мемлекеттік тілді оқып-үйрену үстінде. Ішкі істер министрлігінде тиісті ұйымдармен хат-хабар, ақпараттар алмасуды, статистикалық жəне қаржылық есептер жасасуды, сондай-ақ есеп берудің басқа түрлерін мемлекеттік тілді қосымша қаржысыз қамтамасыз ете ала-тын облыстық, аудандық құрылымдар анықталды. Ақтөбеде-7, Ал-матыда-4, Шығыс Қазақстанда-5, Маңғыстау-3 аудандық ішкі істер бөлімі, Атырау жəне Қызылорда облыстары бойынша – жергілікті аудандық ішкі істер органдарының басым көпшілігі іс қағаздарын


128

мемлекеттік тілде жүргізуге көшті. Қазақстан Республикасының Бас прокуратурасында жиындар өткізілетін залдар ілеспе аудар-ма аппараттарымен жабдықталып, Тіл туралы Заңның елімізде бірыңғай жəне біркелкі қолданылуын қадағалауды мақсат тұтқан арнайы сала (предмет) ашылып, Заң бұзушылық деректерін жинақтайтын «Банк қоры» құрылды. Еңбек жəне халықты əлеу-меттік қорғау министрлігінің 5 облыстық басқармасы мен 30 аудандық бөлімі іс қағаздарын мемлекеттік тілде жүргізуде.

Тіл туралы Заңды жүзеге асыруға байланысты ел аймақтарын-да да оң қадамдар бар. Мəселен, Ақтөбе облысы бойынша – 12 ауданның əкімшілігі мен облыстық мəслихатта, 24 облыстық деңгейдегі мемлекеттік органда, 72 селолық əкімшілікте іс қағаз-дары мемлекеттік тілде жүргізілуде.

Мұндай игі қадамдардың мемлекеттік емес мекемелерде қолға алынуы көңіл қуантады. Мəселен, Атырау облысындағы «Ембі-мұнайгаз», «Каспиймұнайбайланыс», «Атыраубалық» акционер-лік қоғамдары ісқағаздары мен жиындарын мемлекеттік тілде жүргізеді.

Шығыс Қазақстан облысында мемлекеттік тілді меңгерген басқа ұлт өкілдеріне еңбек ақысының 5%-дан 15%-ға дейінгі мөл-шерінде қосымша ақы төлеу тəжірибесі өріс ала бастады. Облыс-тық жəне Өскемен қалалық əкімшіліктерінің мəжіліс залдары ілеспе аударма құралдарымен жабдықталды. Алматы қаласында мемлекеттік тілді дамытуға байланысты біршама ауқымды ша-ралар қолға алынып, қала əкімінің тікелей қолдауымен Тілдерді дамытудың қоры құрылып жұмыс істей бастады.

Қазір еліміздің 10 облысында, 4 қаласы мен 78 ауданында кең-се ісі мемлекеттік тілде жүргізілуде. Жекелеген министрліктер мен басқа да орталық атқару органдарының орталық аппаратта-рында ішкі мүмкіншіліктер есебінен іс қағаздарын мемлекеттік тілде жүргізу мəселелерімен тікелей айналысатын құрылымдар құрылды. Ілеспе аударма жасауға қажетті техникалық құрал-жабдықтармен, мамандармен қамтамасыз етілу мəселесі де күн тəртібіне қойыла бастады. Ішкі істер, Қорғаныс, Еңбек жəне халықты əлеуметтік қорғау, Сыртқы істер министрліктерінде, Бас прокуратурада, Ұлттық Қауіпсіздік комитетінде Тіл туралы Заң та-лаптарын орындауда едəуір ілгерілеушіліктер байқалады.

Алайда, мемлекеттік органдарда мемлекеттік тілдің қолданылу аясын кеңейту бағытында əлі де атқарылмай жатқан істер көп.


129

«Қазақстан Республикасындағы Тіл туралы» Заң мен Мемле-кеттік бағдарламаның орындалу жағдайын анықтау мақсатында Энергетика, индустрия жəне сауда министрлігінде, Ауыл шаруа-шылығы министрлігінде, Білім жəне ғылым министрлігінде, Қар-жы министрлігінде, Мемлекеттік кіріс министрлігінде, Астана қаласы əкімшілігінде, Л.Гумилев атындағы Еуразия универси-тетінде, Ақмола аграрлық университетінде, Ұлттық музыка ака-демиясында, Халықтық Жинақ Банкінің Ақмола облыстық филиа-лында, Оңтүстік Қазақстан облыстық əкімшілігінің орталық аппа-ратында тексерулер жүргізілді.

Тексерулердің нəтижесі бойынша негізінен барлық жерге ортақ жайлар – «Қазақстан Республикасындағы Тіл туралы» Заңның 8 (Тілдердің қолданылуы), 9 (Мемлекеттік органдар актілерінің тілі), 10 (Құжаттама жүргізу тілі), 15 (Мəмілелер тілі), 21 (Дерек-темелер мен көрнекі ақпарат тілі) баптарының жəне Қазақстан Республикасы Үкіметінің «Мемлекеттік органдарда мемлекеттік тілдің қолданылу аясын кеңейту туралы» №769 қаулысының 1-тармағының 1 (іс қағаздарын кезең-кезеңімен қазақ тіліне көшіру жоспары), 3 (қызметтік хат-хабар алмасуды қосымша қаржысыз қамтамасыз ете алатын облыстар мен аудандарды анықтау) тар-мақшаларының талаптарын орындау əлі де өз деңгейінде жүзеге асырылмай отырғандығы анықталды.

Аталмыш министрліктердегі есептік-статистикалық, қаржы-лық жəне техникалық құжаттамалар, актілер, ведомствоаралық шарттар мен келісімдердің негізі орыс тілінде дайындалған. Іс қағаздарын кезең-кезеңімен қазақ тіліне көшіруге байланысты іс-шаралар жоспары жасалғанымен, олардың көптеген тармақ-тары орындалмаған. Мемлекеттік тілді оқып-үйрену жұмыста-рын жүргізу, оларға қаржылық, материалдық жағдай туғызу жұ-мыстарына министрліктер тарапынан аз көңіл бөлінуде. Үкімет қаулысында «мемлекеттік тілді іс қағаздарына енгізу жөнінде құрылымдық бөлімшелер құруды толық шешсін» деп қадап ай-тылса да, жоғарыда аталған екі министрліктің құрылымында да ондай бөлімше жоқ.

Сондай-ақ министрліктер мен республикалық ведомстволар-дың да бір де бірінде іс қағаздары толық мемлекеттік тілде жүргізілмейді. Жиналыс, жиын, кеңестер ресми тілде жүргізіледі. Мемлекеттік тілді үйренетін курстар мен үйірмелердің көбеюі, оқу-əдістемелік құралдар, терминологиялық сөздіктер, ресми


130

құжаттардың мемлекеттік тілдегі үлгілерінің жасалуы т.б. мемле-кеттік тілдің қолдану аясын кеңейтуде елеулі оң өзгерістерге қол жеткізбей отыр. Мемлекеттік атқарушы жəне өкілетті орган-дарда қазақ тілді азаматтардың көбейгені де мемлекеттік тілді ортаны қалыптастыра алмауда. Мəселен, Ауыл шаруашылығы министрлігінің орталық аппаратында істейтін қызметкерлердің 80 пайызы мемлекеттік тілді меңгергенімен, іс қағаздарындағы мемлекеттік тілдің үлес салмағы 5 пайыздай ғана. Ал тілді дамытудың бастау бұлағы болып табылатын Білім жəне ғылым министрлігі де іс қағаздарын қазақ тіліне көшіре алмай келеді. 1999 жылы аталмыш министрліктің жоғарғы органдарға жолдаған 1183 құжатының 129-ы ғана, яғни 11 пайызы мемлекеттік тілде дайындалса, Л.Гумилев атындағы университеттің жолданған 166 құжатының 4-і ғана қазақ тілінде жөнелтілген.

Ал басқа министрліктер мен ведомстволарда жергілікті жер-лерге жіберілетін құжаттар, бұйрықтар, шешімдер, өтініштер, хат-хабарлардың басым көпшілігі тек орыс тілінде жазылады. Бұл жергілікті мекемелердің, ұйымдардың іс қағаздарын толық мемлекеттік тілге көшіруіне кедергі келтіруде.

Астана қалалық əкімшілігі аппаратының Қазақстан Респу-бликасы Үкіметінің «Мемлекеттік органдарда мемлекеттік тіл-дің қолданылу аясын кеңейту туралы» қаулысын жүзеге асы-ру жөніндегі іс-шаралар жоспары қала əкімінің 1998 жылғы 5 қазандағы бұйрығымен бекітіліпті. Бұл іс-шарада «құрылымдық бөлімшелер іс қағаздарын кезең-кезеңімен қазақ тіліне көшіруге байланысты іс-шаралар жоспарын 1998 жылдың 15 қазанына дейін жасап, жүзеге асырсын» деп атап көрсетілгенімен, тексеріс кезінде бірде-бір бөлімшенің жоспарын, оны іске асыру жөніндегі құжаттарды көрсете алмады. Жоспар бойынша қала əкімшілігі (оның ішінде: аудандар, кенттер, департаменттер, комитеттер мен басқармалар) 1999 жылдың 1 қыркүйегінде мемлекеттік тілде іс жүргізуге толық көшеді деп көрсетілген. Тексеріс барысында бұл шараны іске асыруға дайындықтың нашар екендігі байқалды. Əкімшілік кеңестің мəжілістері, отырыстары тек орыс тілінде жүргізіледі. 1998 жылдың екінші жартысынан 1999 жылдың сəуір айының 16-на дейінгі аралықта əзірленген 5300 құжаттың 29-ы (0,5 пайызы) ғана мемлекеттік тілде даярланған. Қаулының 7-ші тармақшасында «барлық мемлекеттік органдардың мөрлері мен мөртабандары «Қазақстан Республикасындағы Тіл туралы»


131

Заңның 21-бабына сəйкес ресімделуі қатаң қадағалансын» деп атап көрсетілгенімен, əкімшілік құрамындағы департаменттер мен басқармалардың мөрлері екі тілде, тіпті кейбір мөртабандар тек орыс тілінде жасалған (Экономика, Тұрғын үй департаменті, спорт жəне туризм комитеті).

Сондай-ақ, тексерілген мекемелерге келіп түскен хат-хабар түгелдей дерлік (95 пайызынан астамы) тек орыс тілінде екендігі ескі көзқарастардың əлі де үстем, өктем екендігін айқын аңғартады.

Үстіміздегі жылдың өткен 4,5 айында Президент Əкімшілігіне Жоғары соттан – 15 (40 пайыз), Мəдениет, ақпарат жəне қоғамдық келісім министрлігінен 9 (35 пайыз), Сыртқы істер министрлігінен – 46 (12 пайыз), Денсаулық сақтау, білім жəне спорт министрлігінен – 1 (4,5 пайыз) құжат қана мемлекеттік тілде келіп түскен. Басқа бірде-бір министрліктен қазақ тілінде құжат түспеген. Мəселен, Бас прокуратурадан – 58, Ішкі істер министрлігінен – 39, Қор-ғаныс министрлігінен – 25, Əділет министрлігінен – 18, Кіріс министрлігінен келген 18 құжаттың бір де біреуі қазақша емес.

Мемлекеттік тіл іс жүргізу саласында Атырау, Қызылорда, Жамбыл облыстарында жаппай қолданылу үстінде, көп кешікпей Оңтүстік Қазақстан, Ақтөбе облыстарында іс жүргізу саласында мемлекеттік тіл үлесін əлдеқайда арттыруға мүмкіндік бар. Қалған облыстар мемлекеттік тілге əрқайсысының жергілікті халқының ұлттық құрамы, тілдік жағдаят сияқты бірнеше əлеуметтік-лингвистикалық факторлардың негізінде кезең-кезеңімен, жоспар-лы түрде туғызылған қажетті жағдайлар негізінде біртіндеп өтуді көздеуде.

Бірақ та бұл, өкінішке орай, олардың Астанаға, өздерінен жоғары басқару органдарына жолдайтын хат-хабар ахуалына зəредей де əсер етпей отыр. Мəселен, облыстық əкімшіліктерден үстіміздегі жылдың 4,5 айында Президент Əкімшілігіне Павло-дар облысынан түскен 3 құжаттың 2-і, Қызылорда облысынан кел-ген 11 құжаттың 4-і, Оңтүстік Қазақстан облысынан жіберілген 6 құжатың 2-і, Атырау облысынан жолданған 3 құжаттың 1-і, Ал-маты облысынан қабылданған 13 құжаттың 3-і, Батыс Қазақстан облысынан жөнелтілген 8 құжаттың 1-і ғана мемлекеттік тілде əзірленген.

Басқа облыстар қазақ тілінде құжат жібермеген. Маңғыстау-дан – 13, Қарағандыдан – 12, Қостанайдан – 6 құжат орыс тілін-де келген.


132

Облыстардағы тілдік ахуалды кеңірек пайымдау үшін Қоста-най облысында жүргізілген əлеуметтік зерттеулер нəтижелеріне тоқтала кетуге болады.

Қазақстан Республикасы Жоғары Кеңесінің Ақпараттық-талдау орталығы 1994 жылы жүргізген əлеуметтік зерттеу барысын-да, бұл облыс бойынша сұрау салынғандардың 74,5 пайызы орыс тіліне мемлекеттік мəртебе беру идеясын қолдаған болса, жақында өткізілген зерттеулерге қарағанда, сарапшылардың 40 пайызы іс қағаздарын мемлекеттік тілге кезең-кезеңімен көшіруге жағдай жеткілікті деп, 30 пайызы ішінара мүмкіндік жасалған деп санайды. Сарапшылардың 68 пайызы мемлекеттік тілді білу кəсіби өсудің қажетті шарты деп таныса, 70 пайызы оны білмеу өзінің қызметін толық көлемде мүлтіксіз орындауға кесірін тигізіп жүргенін мойындаған. Сұралғандардың 68%-ы кəсіптік қызметтерін ат-қаруда қазақ тілін білу қажет деп есептейді, 64%-ы жергілікті жер-лерде жүргізіліп жатқан тіл үйрету сабақтарын тиімді деп санай-ды. Мұның өзі облыстағы осыған дейінгі қалыптасқан тілдік аху-ал айтарлықтай өзгере бастағанын, əсіресе психологиялық өзгеріс айқын екендігінің белгісі.

Қазір республикадағы 14 облыстың ешқайсысында іс қағазда-рын жүргізу толық мемлекеттік тілге көшкен жоқ. Оңтүстік Қазақ-стан облысының 6 ауданында мемлекеттік тіл қолданысы басым болғанымен, Шымкент, Ленгір қалалары, Түлкібас жəне Сайрам аудандарында орыс тілі басым. Павлодар облысы бойынша тек Ба-янауыл, Май аудандарында ғана, Солтүстік Қазақстан облысында – Айыртау, Ақмола облысында – Ерейментау, Қорғалжын ауданда-рында ғана іс қағаздары ішінара мемлекеттік тілде жүргізіле бас-тады.

Ерекше айта кететін жайт, бүгінгі таңда Атырау, Қызылорда, Маңғыстау облыстарының толық, Оңтүстік Қазақстан, Жам-был, Батыс Қазақстан облыстарының бірқатар аудандарының іс қағаздарын тек қазақша жүргізуге мүмкіндіктері бар. Бірақ атал-ған аймақтардың орталық органдармен құжат алмасуының көрсет-кіші солтүстік облыстармен бір деңгейде деуге болады.

Іс қағаздарын мемлекеттік тілде жүргізуде көп ретте орыс тілінде дайындалған құжаттарды қазақшалаумен шектелетін көз-бояушылық орын алуда.

Республикалық мемлекеттік басқару органдарында қазақ тілін-де іс қағазын жүргізетін мамандар өте аз. Сондықтан олардағы


133

мемлекеттік тілді аудармасыз елестету қиын. Қай мекемеде болма-сын мемлекеттік тіл аударма тілі ретінде ғана өмір сүріп жатқаны ащы да болса, шындық. Аудармалардың сапасы көбіне сын көтермейді. Тіл заңының талаптары бойынша барлық іс қағаздары алдымен мемлекеттік тілде жазылып, одан соң орыс тіліне, қажетіне қарай басқа тілдерге аударылуы тиіс. Бірақ бұл əзірше тек келешекке бағдар түзеген ниет қана болып отыр.

Бұл орайда, аударма ісіне иек сүйеудің қазақ тілінің қолданылу аясын кеңейтуге тигізіп отырған кері əсерін де айтпасқа болмай-ды. Өйткені, қазір барлық ұйымдар мен мекемелерде мемлекеттік тілде іс қағаздарын жүргізуді аудармашылардың мойнына жүктеп, тілге деген ықылас мекеме басшылары мен қызметкерлері арасын-да кеміп барады. Дайын аудармашылар тұрғанда, мемлекеттік тілді білетін мамандардың өзі ол тілде қағаз жазып, тілін жаттықтырып, біліктілігін жетілдіруге уақыт жіберіп қайтсін. Осыған қарағанда, атқарушы органдар тіл дамытуды, негізінен, тек ұйымдастыру-техникалық жағдай туғызу мен аударма бөлімдерін құрумен ғана шектеп, қызмет басшыларының өздері мемлекеттік тілде сөйлеп, жазуы тиіс екенін естен шығарған болуы керек.

Мемлекеттік тіл үйрену курстары мен үйірмелері санының көбеюі, оқу-əдістемелік құралдар, терминологиялық сөздіктер, ресми құжаттардың мемлекеттік тілдегі үлгілерінің жасалуы сала-ларында əлі елеулі оң өзгерістерге қол жеткізілмей отыр.

Көрнекі ақпарат пен жарнамада мемлекеттік тіл көп жерде əлі бəз-баяғы қағажу қалпында. Оны күн сайын сəулеттеніп келе жатқан Астана қаласы мысалынан да аңғартуға болады. Орталық көшелердегі шет ел тілді жарнамалардан көз сүрінеді. Бірлескен, шетелдік ұйымдардың атаулары мемлекеттік тілде жəне орыс тілінде транслитерация арқылы жазылуы Заң талабы (19-бап) болғанымен, іс жүзінде көбіне басшылыққа алына бермей келеді. Pucha сауда үйі, Benazir дүкені, Eden мейрамханасы, Semei дүкені, Classik дүкені, т.б. деп кете береді.

Қалалық əділет басқармасы да шаруашылық субъектілерін тір-кеуден өткізгенде қазақша атауларының дұрыс жазылуына көңіл бөлмей отыр. Соның салдарынан Баянауыл – Баян-ауыл, Сарыарқа – Сары-арқа, Есіл – Ишим деп жазылып жүр.

Астанада өкілеттіктері ашылған республикалық деңгейдегі ұйымдар да заңға оң қарағандары жөн болар еді. Атап айтар бол-сақ, Халық банкі, Казкоммерцбанк, ЦентрКредитбанк атаулары


134

латын əріптерімен жазылған. ТұранƏлембанк атауы – ТуранАлем-банк болып жүр, Алматы банкі – Алма-Ата банк деп жазуда.

Аударма жұмысының сапасы мен кадрлардың біліктілігін арттыру мəселесі ерекше мəн беруді талап етеді. Əрине, ұзақ жылдар бойы кеңсе жұмысында қолданылмаған тілді қалыпқа түсіріп, кемелдендіре дамытып əкету оңай шаруа емес. Бұл ретте, ең алдымен терминологиялық жұмыстарды баса дамыту қажет. Еліміздегі терминологиялық жұмысты үйлестіріп, тер-мин жасау процесін үйлестіру мақсатында Мемлекеттік терми-нология комиссиясы жүйелі жұмыс жүргізіп келеді. Соңғы екі жыл ішінде Комиссия отырыстарында 600-ден астам жеке тер-миндер, сөз тіркестері мен атаулар бекітілді, министрліктер мен ведомстволардың, мекемелердің 76-сының атауы нақтыланды, оған қоса талқыдан өткен 12 терминологиялық сөздік мақұлда-нып, баспаға ұсынылды.

Қазақстан əскері тұңғыш рет мемлекеттік тілдегі терминдермен сөйлей бастады, жаңа заң терминдері бекітілді, дипломатиялық терминдер сөздігі шықты, басқа да бірқатар салалық сөздіктер шықты. Өткен жылы республика баспаларынан оншақты салалық терминологиялық сөздік жарық көрді. Сондай-ақ Мемтерминком-да бекітілген терминдердің толық жинағы басылып, көпшіліктің қолына тиді. Екінші жағынан қарасақ, жаңа жасалған терминдер-дің бəрі бірдей лингвистикалық нормаларға сай келе бермейді. Бізде əлі күнге дейін терминдерді орыс тілінен қазақшалау арқылы айналымға енгізу əдісі басым.

Енді шын мəнінде мемлекеттік тілде термин жасауға көбірек көңіл бөлу керек. Термин жасауға деген саналы, терең ойлас-тырылған жəне орнықты ғылыми көзқарас қана өзге тілдегі терми-нологиялық баламалармен еркін бəсекелесе алатын өміршең тер-миндер жүйесін туғыза алады.

Бірыңғай дұрыс жазу кепілі – орфография. Соңғы орфография-лық сөздік шыққанына он жылдың жүзі болды. Ол көбіне орыс тілінің орфографиясына орайлас түзілген-ді. Мемлекеттік тілде іс жүргізу оң бағыт алсын десек, орфографиялық жəне орфоэпиялық сөздіктер шығаруды тездету керек.

Қоғамдық өмірдің барлық саласындағы жаңа ұғымдарды ті-лімізге оралымды етіп, айналымға енгізіп, тұрақтандыру ісін жү-йелі жолға қою мақсатында Мəдениет, ақпарат жəне қоғамдық келісім министрлігі мен Білім жəне ғылым министрлігі бірлесе


135

отырып, қазақ тілінің компьютерлік қорын жасау ісін қолға ал-ды. Сондай-ақ екі министрлік арнайы бағдарлама жасап, соған сəйкес 31 томдық терминологиялық сөздіктер сериясын дайын-дау үстінде. Оның алғашқы төрт томы жұртшылық қолына тиіп те үлгерді. Жақын аралықта тағы алты томы жарыққа шығады деп күтіп отырмыз.

Қазақ тілін қазіргі жетілген техника тіліне көшіру бағытында біраз игілікті шара қолға алынды. Қазақ тілін жеделдетіп үйрету жөніндегі оқулықтарға, дыбыс-бейнелік, компьютерлік бағдар-ламаларға тендер жарияланды. Нəтижесінде белгілі тіл маман-дарын қатыстыра отырып, «Қазақша сұхбат», «Тілашар», «Қазақ тілі» атты электронды оқыту құралдары шығарылып, əкімшілік-терге, министрліктер мен мекемелерге таратылды. Министрлік-тердің орталық аппараттары компьютерлік орфографиялық сөз-діктермен, «Қазақ тілін оқып-үйрену», «Іс жүргізу», «Бақылау» бағдарламаларымен қамтамасыз етілуде. 1999 жылдың шілде айында мемлекеттік тілдегі электронды құжат айналымының компьютерлік бағдарламасын əзірлеу мақсатында тендер өткізі-ліп, нəтижесінде 10 министрлікте (Əділет, Сыртқы істер, Ішкі істер, Энергетика, индустрия жəне сауда, Білім жəне ғылым, Еңбек жəне халықты əлеуметтік қорғау, Көлік жəне коммуникация, Қаржы, Экономика, Мəдениет, ақпарат жəне қоғамдық келісім министрлік-тері) арнайы компьютерлік бағдарлама орнатылды.

«Қазақ тілінің компьютерлік орфографиясы», «Қазақ жазуын сканерлеу» (қазақ шрифтерін компьютер арқылы тану)» сияқты компьютерлік бағдарламалар əзірлеу жұмысы аяқталып келеді. Олар тендерлік тəсілмен қаржыландырылған. Іс қағаздарының үлгі жобаларын жасау өріс алды. Екі тілдегі автоаударма жүйесі жəне электрондық құжат айналымын қамтамасыз ететін компьютерлік бағдарламалар əзірлеу де жоспарда тұр. Жалпы мемлекеттік тілді қазіргі заманның озық техникасы – компьютер тілінде сөйлету – Департаменттің аса ден қойып отырған шаруасы, ол биылғы жылы да жоспарлы түрде жалғасады.

Республикалық мемлекеттік қызметкерлерге мемлекеттік тілді жедел үйрету орталығында Қазақстан Республикасы Президенті Əкімшілігі мен Премьер-Министрдің Кеңсесінен бастап бірқатар министрліктердің қызметкерлері дəріс алуда. Бұл республика азаматтарының қазақ тілін еркін жəне тегін игеруіне көмек ретінде жасалып отырған мемлекеттік шаралардың бірі.


136

1998-1999 оқу жылынан бастап барлық жоғары жəне орта оқу орындарында 68 сағатқа есептелген «Мемлекеттік тілде іс жүргізу» деген курс ашылды, «Хатшы-референт», «Аударма ісі» мамандықтары бойынша мамандар даярлау қолға алынып отыр.

Бірқатар мемлекеттік мекемелерде анық байқалғандай, қазақ тілін жақсы білетін адамдардың өзі қазақша жазып, сөйлеуге бел шешіп кірісуге батылдық жасай алмай жүргенін көрген кез-де, өкінішке орай, қоғамымыздағы ескіліктің салқынының əлі де күштілігіне, боданшылықтың бəтуасыз ауанының қыл бұрауы əлі де босай қоймағанына қынжыласыз. Осыдан шығатын қорытын-ды, əрі баршамыз ұстанар бір қағида – тілдің қолданыста ғана тіл екендігі. Өз этникалық отанында іс жүргізуде қолданылмаған тіл, неше мəрте мəртебе берілсе де мемлекеттік тіл болуы бы-лай тұрсын, толыққанды тіл ретінде өмір сүре алмайтындығын түсінетін уақыт жеткен сияқты.

Ал мемлекеттік тілде іс жүргізу мəдениеті жан-жақты жетілуі тиіс. Ол үшін қазақша іс жүргізу қазақ тілі заңдылықтарына сай жетіле түсуі қажет. Бірақ түр жағынан əлемдік стандартқа жақындағаннан да ұтылмасақ керек.

Тағы бір ескеретін нəрсе – жоғары оқу орындарында мемлекет-тік тілді оқытудың жағдайын үнемі назарда ұстау. Бүгінгі студент – ертеңгі маман. Ал сол маманның мемлекеттік тілді меңгермей шығуы қазақ тілін қажетсінбейтін қызметкерлердің көбеюіне əкеліп соғады. Сондықтан барлық оқу орындарында мемлекеттік тілді меңгеру талабы негізгі мамандықты игеруге деген талаптан төмен болмауы тиіс.

Қазір жоғары лауазымдағы кадрларды іріктеу кезінде үміткер-дің мемлекеттік тілді білуі, оны игеру деңгейі еске алына бермейді. Ал талап болмаған соң ұлт болашағынан гөрі, мемлекеттік тіл тағдырынан гөрі өзінің мансап-дəрежесін көбірек ойлайтындар өздеріне таныс ескі сүрлеу-соқпақпен кете береді.

Тағы бір назарда ұсталуға тиісті маңызды мəселе – мемлекеттік тілде іс жүргізу деген тек іс қағаздары төңірегімен шектелмейтін-дігі. Қазіргі түрлі ресми жиындар, əсіресе республикалық дең-гейде негізінен орыс тілінде өтіп жүр. Түрлі деңгейдегі басшы-лар қабылдау жасаған кезде де мемлекеттік тілге тиісті көңіл бөле бермейді. Бұл көбіне көп басшылардың тіл білмеуіне тікелей байла-нысты. Сол сияқты өкінішке орай, қазақ тілі халықаралық қарым-қатынас тіліне айнала алмай келеді. Осы орайда Сыртқы істер


137

министрлігі тарапынан шын мəнінде батыл қадамдар жасалуын бүкіл ел болып күткелі қашан. Бірақ əзірге шыққан нəтиже шама-лы. Сол сияқты басқа мекемелер де, тіпті Үкімет пен Парламент те əртүрлі делегациялар қабылдап, келіссөздер жүргізген кездерінде мемлекеттік тілге төрден орын ұсына бермейді. Əйтеуір, аударма-шы арқылы сұхбаттасатын болғандықтан, қазақ тілінен тікелей шет тіліне аударатын тəржімəшілердің қызметін пайдалануға əбден болар еді. Бірақ санамызға терең сіңіп, тастай қатып қалған дағдыдан ауытқып кетсек аспан айналып жерге түсетіндей не-месе бір ғаламат халықаралық шу шығып кететіндей қорқамыз. Бұған шетелдіктердің де бойы үйренді. Тəуелсіздіктің алғашқы жылдарында қазақша үйренуге құлшынған дипломаттар (АҚШ елшісінен бастап) мен іс адамдарының қатары қазір сирек. Қазақ елінде құндалмаған тілді басқалар қайтсін дейсің амалсыз іштей. Конституцияда белгіленген өз мемлекеттік тіліміз бола тұрып, басқа елдермен шет тілде сөйлесуді ар санамайтын ағайындарға не дерсің, шіркін.

Республикада тіл дамытуға қатысты заңдардың сақталуына бақылаудың пəрменділігін арттыру мақсатында Үкімет 1999 жылдың 8 қаңтарындағы «Тілдер туралы Заңдардың сақталуына бақылау жасаудың тəртібі туралы» ереже қабылдады. Бұл – тіл сая-сатын жүргізудің пəрменділігін арттыруға жасалған жаңа қадам. Аталмыш Ережеге сəйкес Тіл туралы Заңдардың сақталуына бақылау жасаудың тəртібі нақтыланып, уəкілетті органға қосым-ша өкілеттіктер беріледі.

Əрине, мемлекеттік тілдің қолданылу аясын кеңейтуде өз шешімін таппаған күрделі мəселелер аз емес. Оларды бірден шешіп тастауға талпынған албырт көңіл күйден де əлі толық ары-ла қойғамыз жоқ. Егер істің мəн-жайына сабырмен салмақтай қарасақ, оны бүкіл қоғамдық өмірдің даму қарқынымен астастыра қарап, байыппен шешудің қажеттілігіне көз жеткізе түсеміз. Осы бағытты берік ұстана отырып, нақты нəтижелерге қол жеткізу жо-лымен ілгерілеу – көкейкесті мұратқа жақындата түсер бірден-бір таңдау осы.

1999 жыл


138

ҰЛТТЫҢ ҰЛЫ МҰРАТЫ

Қоғамдағы тілдік қатынастарды реттеудің өткір саяси мəсе-леге айналуы бұрынғы терең əлеуметтік əділетсіздік салдарынан екендігі белгілі. Тəуелсіздік алғаннан кейін сол кісеннің кілтін та-уып, кісəпір күйден арылу алдыңғы кезектегі талаптар қатары-на көтерілетіндігі де сондықтан.

Тілдік ахуалды өзгерту – саяси-əлеуметтік реформаның маңыз-ды буыны. Мұны тəуелсіз Қазақстан тəжірибесінен де айқын аңғаруға болады. Жас мемлекеттің заңдық ұстындарына айналған аса маңызды құжаттарды қабылдау кезіндегі жан алып, жан беріскен қызу айтыстардың ең бір шетін тұсы тіл мəселесі еді. Ол, тіпті, саяси көзқарастар мен күштердің ара-жігін танытатын «лакмус қағазы» болды десек те артық емес. Өйткені, қаншама ше-бер бүркемеленген кереғар позициялардың өзі тіл мəселесіне кел-генде көкейдегісін көрсетпей қалмайтын.

Ата Заңымызда қазақ тілінің мемлекеттік тіл болып жария-лануы еліміздегі шынайы жаңашыл демократиялық күштердің ірі жеңісі болды. Конституциямыздың 7-бабында бұл мəселе өзінің табиғи жарасымын тапқан. Онан бергі жерде «Қазақстан Республикасының тіл саясатының тұжырымдамасы» мен «Қазақ-стан Республикасындағы Тіл туралы» Заң қабылданды. Аталмыш құжаттарда белгіленген міндеттерді жүзеге асыру мақсатында былтырғы жылы құрылған Ақпарат жəне келісім министрлігінің Тілдерді дамыту департаменті өз күш-жігерін орынсыз дабыра-даңғазадан гөрі, нақты іс-əрекетке жұмылдыру маңызды деп есептейді. Соның нəтижесі болуы керек, біраздан бері ел арасын-да қалыптасып қалған тілге деген кертартпа көзқарас біртіндеп оң өзгерістерге ұшырап келеді. Бірақ аз ғана уақыттың ішінде бұрыннан қалыптасқан қағидалардың көбесін сөгіп, сенімсіздік тоңын жібіту оңай шаруа емес.

Жасыратыны жоқ, осы кезге дейін мемлекеттік тілге шекеден қарау шенеуніктер тарапынан көбірек орын алып келді. Қазіргі кезде олардың да беті бері қарап, мемлекеттік тілдің қолданылу аясын кеңейтуге деген ынта-ықылас бұрынғыдан арта түскендей. Барлық министрліктерде дерлік іс қағаздарын мемлекеттік тілге кезең-кезеңмен көшірудің салалық жəне аймақтық бағдарламалары жасалған. Ендігі мəселе – осындай тəп-тəуір бағдарламалардың


139

қағаз жүзінде қалып қоймай, толық жүзеге асырылуына күш салуы-мыз керек. Ол үшін бізге бастаған істі ақырына дейін жеткізуге мүмкіндік беретін қасиет – қарапайым ғана тиянақтылық пен та-банды іскерлік қажет.

Осы орайда Департамент жүзеге асырып отырған нақты шара-лардың бірі – Үкіметтің тапсырмасы бойынша министрліктер мен ведомстволарда іс қағаздарын мемлекеттік тілде жүргізудің жай-күйіне тексеріс жасау. Тексерістің əлі толық аяқталып бітпегеніне қарамастан, оның оң істерге мұрындық болатынына сенім зор.

Көптеген мекеме басшыларының тексеріске түсіністікпен қа-рап қана қоймай, сонымен бірге өздерінің де Тіл туралы Заңды орындау жөнінде нақты ұсыныстар жасап отырғаны қуантады.

Тіліміздің мемлекеттік тіл мəртебесіне сай оның қолдану аясын кеңейте түсу қажет. Тіл туралы Заңның баптары осындай міндет-тер жүктейді. Алайда заң талаптары əлі толық орындала қойған жоқ. Осы мəселеге байланысты айтарымыз: тіл туралы қаншама жақсы заңдар мен қаулылар қабылданғанымен, оларды жүзеге асыру жолдары қарастырылмаса, соншама ізгі тілек, игі ниет қағаз жүзінде ғана қалмақ.

Осы орайда «Қазақстан Республикасында мемлекеттік тіл мен басқа да тілдерді дамытудың 1998-2000 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы» əзірленіп, оның Үкімет қарауына ұсынылғанын айту керек. Онда мемлекеттік тіл мен басқа да тілдерді дамытудың жолдары қарастырылып, нақты тетіктері көрсетілген.

Тіл туралы Заңды орындаудың нақты тетіктерінің бірі – мем-лекеттік тілді жеделдетіп үйретуді жолға қою болса, Департамент осыған байланысты бірқатар шараларды жүзеге асыра бастады. Соның бір мысалы ретінде таяуда ғана «Мемлекеттік тіл жəне компьютер» атты семинар-кеңестің өткізілгенін атап айтуға бо-лады. Онда тілді жедел үйретудің қазіргі заманғы озық əдістері туралы келелі кеңес болып, мемлекеттік тілді жедел үйретудің үздік əдістемелік құралдары мен компьютерлік бағдарламаларын іріктеуге арналған бəйгенің жеңімпаздары марапатталды. Мем-лекеттік тілді оқып-үйренушілерге арналған бірнеше компьютер-лік бағдарлама өмірге жолдама алды. Сондай-ақ биылғы жылдың наурыз айынан бастап Департамент жанында жұмыс істей баста-ған мемлекеттік тілді оқыту жөніндегі орталықтың да атқарар ша-руалары аз емес.


Кез келген жақсы заңның жүзеге асырылуына қолайлы жағдай жасап, оны үнемі қадағалап отырмаса, ол заңның орындала қоюы неғайбыл. Осы орайда Тіл туралы заңның 25-бабына сəйкес атал-мыш мəселеде уəкілетті орган болып табылатын Департамент: «Тіл туралы Заңның орындалуын бақылауға, оны бұзу фактілерін қарауға жəне олар бойынша шешім қабылдауға міндетті». Өз міндеттерін толық атқаруы үшін уəкілетті орган Ата Заңымызға жəне тілге қатысты заңдар мен нормативтік-құқықтық актілерге сүйенеді. Алайда «азуын айға білеген» кейбір мекемелердің тіл туралы заңды бұзу фактілері атап көрсетілгенімен, кейде олар бұған да қыңбайды. Тіл туралы заңды бұзған кейбір мекемелерді Бас прокуратураның «тəртіпке шақыруына» тура келуі осы-дан. Заңдардың мүлтіксіз орындалуын қадағалау – құқық қорғау органдарының негізгі міндеттері қатарына жататыны белгілі.

Бірақ тіл мəселесі күштеуді көтермейтінін де ешқашан естен шығаруға болмайды. Салмақты саясат сабырмен жүзеге асырыл-ғанда ғана жемісті болмақ. Осы ретте Елбасымыздың ұлт ұраны ретінде ұсынған «қазақ қазақпен қазақша сөйлесейік» деген шақыруының орны айрықша. Оның жұртшылық тарапынан жап-жақсы қолдауға ие болуы ұлы мақсатқа ұлт болып жұмылудың жемісін көруге деген үмітті күшейте түседі. Таяуда «Ана тілі» апталығы арқылы бұл ұранға орыс тілді зиялыларымыз да үн қосқан екен. Бұл – жағымды жаңалық. Жанашыр сөз жақсы істерге ұласып жатса нұр үстіне нұр болар еді, əрине.

Туған Қазақстанымыз ХХІ ғасырға өз тілінде сөйлейтін мем-лекеттер қатарында енсе – елдік мұраттар жолындағы күрестегі ең ұлы қуаныштардың бірі осы болары даусыз. Бірақ ол бірдің емес, баршаның ниеті мен күш-жігерінің тоғысуымен ғана келер жетістік. Бұл орайда халық пен мемлекеттің, саяси күштер мен қоғамдық бірлестіктердің мақсат пен іс-қимыл бірлігі, өзара игі ықпалдастығы өте-мөте қажет.

«Заң» газеті, 1998 жылғы 26 тамыз


141

ТІЛДІ ҚОЛДАУ – БІРЛІКТІ ҚОЛДАУ, ЕЛДІКТІ ҚОЛДАУ*

Құрметті қауым! Қадірлі фестиваль қонақтары! Қай халықтың да ең қасиетті, ең қастерлі қазынасының бірі –

ана тілі. Ел мен елді табыстырып, жер мен жерді жақындататын, ұлт пен ұлтты ұғыстырып, халық пен халықты қауыштыратын ырысты ынтымақтың бір қайнары да ана тілінен бастау алады.

Өз аумағында өмір сүретін ұлт өкілдерінің барлығының тіл-дерін мемлекеттік тілмен қатар түлетіп-өркендетуге жағдай туғызу – өркениетке бет алған əрбір зайырлы қоғамның міндеті. Сондықтан да біз осыдан үш жыл бұрын Елбасы Жарлығымен белгіленген Қазақстан халықтарының тілдері күнін мерейлі мере-кеге ұластырып, республика көлемінде Тілдер фестивалін өткізу дəстүрін дамытып келеміз. Бұл байламның орынды, елімізді мекендеген барлық ұлт өкілдерінің ойынан шыққан шешім бол-ғандығын уақыттың өзі дəлелдеп отыр.

Тіл күні халықтардың қалауына қызмет ететін, елді бірлік пен татулыққа шақыратын шынайы достық мерекесіне айналды.

Қазақстан халықтарының ұлтаралық татулығы, тұтастығы – мемлекетімізді дамытудың басты шарттарының бірі. Өйткені, өзара ынтымақтастыққа сүйенген, іргесі бауырмалшылдықпен бекіген елдің ғана күшті мемлекет бола аларын тарих танытып отыр. Тіл мерекесі мемлекетіміздің өз азаматтарын ұлтына, дініне бөлмес-тен бауырына тартар сарабдал саясатын, отандастарымыздың ұлт-тық салт-дəстүрін, тілі мен мəдениетін дамытуға деген құлшы-нысын қуаттар жанашырлығын жария етіп келеді.

Мемлекеттік тіл саясаты – еліміздегі ұлтаралық қарым-қаты-нас саласындағы саяси тұрақтылық пен қоғамдық келісімнің сақталуына деген кепілдіктердің бірі. Əр ұлттың табиғи, тарихи болмысын танытарлық қасиетке – ана тілі ие. Ана тілін ардақтау – адам баласына тəн табиғи тілек. Мемлекет міндеті – сол қажет-тілікті қолдау, қорғау жəне соған қызмет ету.

Қазақстан халықтарының тілдері күні мерекесі осы сарабдал саяси ұстынды нығайта түсу жолындағы игі ниетті қадамдар-дың біріне жатады. Ол қазақ тілін мемлекеттік тіл дəрежесінде

* Қазақстан халықтары тілдерінің II фестивалінің ашылу рəсімінде сөйленген сөз.


өркендетуге, елімізде қолданылатын басқа да тілдерді сақтауға, дамытуға тегеурінді ықпал етуі керек.

Қазақстан халықтары тілдерінің фестивалі Қазақстанды ме-кен еткен алуан ұлт өкілдерінің конституциялық құқықтары сал-танат құруының бір көрінісіне айналды. Ел азаматтарының ұлт-тық тілі мен салт-дəстүрлерін, мəдениеті мен өнерін дамытуға игі ықпал етіп, олардың мемлекеттік тілді құрметтеуге деген ынта-ықыластарын айқын аңғартатын шара ретінде көпшілік ілтипа-тына бөленіп үлгерді.

Қазақстан халықтары тілдерінің биылғы ІІ фестивалі де бауыр-ластықтың бесігі болып отырған қазақ жеріндегі жарастықты тағы бір паш етіп, тіл – еліміздегі бірлік пен татулықтың берік тірегі екенін тағы да бір дəлелдеуге тиіс деп білеміз.

Тілді қастерлеу – достықты, ынтымақты қастерлеу, тілді қол-дау – бірлікті қолдау, елдікті қорғау. Ендеше, адамгершілік идея-ларына негізделген, адалдық пен ізгі ниет өмірге əкелген Тілдер фестивалін ашық деп жариялап, Сіздерді осынау үлкен мерекенің басталуымен құттықтауға рұқсат етіңіздер. 22 қыркүйек – Қазақ-стан халықтары тілдерінің күні құтты болсын!

2000 жылғы 22 қыркүйек


143

ТЕМІР ҚЫЗДЫ, ЕНДІ СОҒУ КЕРЕК

Қоғам өміріндегі елеулі өзгеріс – тілдік реформаның құқылық негізінің қалануы. Енді нақты іске көшер кез келді. Бұл тіл үшін күрестің шешуші кезеңі, жан ашуынан гөрі жанашырлық кеңірек көрініс табуға тиіс кез. Əшкерелемпаздық пен кінəмшілдік, ұсақ ұпай жинаушылық пен ұраншылдықтан гөрі қиын қара жұмысқа жегілер сəт. Тіксіну мен тепсінуден гөрі қоғамдасып қимылдай-тын тұс. Өзімшілдік пен өктемсу емес, білгеннің бағын көтеріп, білмегенге жалықпай үйрететін шақ.

Өткен жылдың аяғына таман мемлекеттік басқару жүйесіне жасалған ірі өзгерістер тіл саясатымен айналысатын құрылымды да қамтыды. Ақпарат жəне қоғамдық келісім министрлігінің құрамында Тілдерді дамыту департаменті құрылды. Осы министр-ліктің облыстардағы басқармалары құрамында арнайы бөлімдер ашу көзделген. Олар да республикалық бюджет есебінен қаржы-ландырылады. Бұрын облыстардағы тіл мəселесімен айналысатын мекемелер жергілікті бюджет есебінен жəне əр жерде əрқалай құрылып келді. Енді орталықтандырылған жоғары-төмен, төмен-жоғары тікелей байланыстағы тұрақты жүйе құрылуда. Бұл «Қазақстан Республикасындағы Тіл туралы» Заңды орындау барысын бақылау мен оған ықпалды күшейтуге мүмкіндік береді. Сонымен бірге жергілікті бюджет есебінен тілдерді дамытудың аймақтық бағдарламаларын жүзеге асыруды ұйымдастырумен тікелей шұғылданатын басқа құрылымдарды пайдалануға да бөгесін емес.

Департамент жұмысын ұйымдастыруда басшылыққа алынып отырған негізгі принцип – іскерлікке жүгініс. Шама келгенінше нақты істерге мұрындық болу, келешегі бар қадамдарға жол ашу. Тіл туралы Заңды жүзеге асыруға жұмылдырудың барынша тиімді əрі пəрменді жолдарын іздестіріп, іске қосуға ұмтылу. Əсіресе, мемлекеттік тілдің қолданыс аясын кеңейтудің перспективалы жаңа бағыттарын игеруге көбірек көңіл бөлген жөн деп білеміз.

Қазір қазақ тілін жеделдетіп үйретуге арналған компьютер-лік бағдарламалар мен оңтайлы əдістемелерді іріктеп алып, кең тарату, мемлекеттік мекемелерді қазақ тіліне көшірудің осы заманғы моделін жасау, іс қағаздарының мемлекеттік тілдегі жобаларын дайындап-ұсыну, əскери терминдерді бекіту, əртүрлі


лингвистикалық негіздегі компьютерлік қорлар жасау қолға алына бастады. Оның үстіне қоғамда қалыптасқан тілдік ахуалға əлеуметтік талдау жасау, мемлекеттік жүйедегі мекемелерде Тіл заңын орындау барысын қадағалау, мамандар мен ғалымдардың ой-пікірлерін саралау жəне соған орай ұсыныстар əзірлеу жөнінде жұмыстар жүргізілуде. Тəуелсіздік талаптарына орай ономастикалық кеңістікті ретке келтіру мəселелері күн тəртібінде тұр. Ғалымдармен бірлесе отырып қолданысқа қатысты тілдік нормаларды реттеу бағытында талпыныстар жасау да ойда бар. Алғашқы тоқсанда астанамыз Ақмолада тіл туралы заңды жүзеге асыруға ықпал ететін үлкен бір ресми жиын өткізу жоспарланып отыр. Тілдерді дамыту жөніндегі Мемлекеттік бағдарламаны түзу жұмысын тиянақтауға тиіс комиссия құрамы бекітілді. Тіл туралы заңды жүзеге асыру жөніндегі нақты міндеттер айқындалған Үкімет қаулысының жобасы əзірлену үстінде. Басқа да ойға алған шаруалар баршылық. Нəтижесінде уақыт өзі төрелік етер. Əйтеуір, қолда бар мүмкіндіктерді барынша толық пайдалануға ұмытылу парызымыз деп білеміз.

Ана тіліміздің мемлекеттік тіл ретінде толыққанды жұмыс істеуіне бүкіл қоғамның күш-жігері жұмсалуы керек. Осы ретте жер-жердегі «Қазақ тілі» қоғамдары да белсенділік танытып жатса нұр үстіне нұр болмақ. Əрине, нақты іс атқару тұрғысынан алғанда. Олар тіл мерейі үшін намысқа шапқан елдің қоңырауы сияқты. Оған құлақ аспау əділетсіздік болады.

«Ана тілі», 1998 жылғы 15 қаңтар


145

ЕЛДІҢ ЖҮГІН ЕР КӨТЕРЕДІ*

Құрметті əріптестер!Құрметті тіл жанашырлары!Бүгінгі аймақтық конференция – əдеттегі басқосулардан бөлек,

өзгеше жиын. Олай дейтін себебіміз: біріншіден, ел өмірінде, əсіресе, қазақ халқы үшін айрықша маңызы бар мəселеге арналуы; күн тəртібіне қойылған тақырып төңірегіндегі проблемаларды шешу жолдарының бұралаң һəм өте нəзіктігі, соған орай айтылар əңгіменің де аса сабырлылық пен салиқалықты қажет ететіндігі, үшіншіден, мемлекеттік тіл саясатының практикалық мəселелеріне қатысты конференцияда еліміздің солтүстік жəне орталық аймақ-тарындағы нақты проблемаларды арнайы сөз етуді нысана етіп белгілеуі осы бағыттағы мақсатты, жүйелі іс-қимылдың жаңа деңгейге көтеріліп келе жатқандығының бір көрінісі екендігі.

Мемлекеттік тіл саясатын жүзеге асыруда аймақтық ерекше-ліктерге айрықша назар аударылуы кездейсоқ емес. Бұл – консти-туциялық талаптардан туындайтын концепциялық, тұжырымда-малық таңдау. Тілмен орақ ору емес, нақты іс-қимылмен ілгері жылжуды мұрат етсек, жергілікті əлеуметтік-лингвистикалық, демографиялық, қоғамдық-саяси, тарихи ерекшеліктерді жан-жақты ескермей болмайды. Бұл – бəз біреулер ойлағандай ұзын арқау кең тұсауға салыну емес, қайта қажетті қарқынға істің көзін тауып, нақты тетіктерді іске қосу арқылы қол жеткізуге ұмтылу.

Конференцияға Қостанай, Солтүстік Қазақстан, Павлодар, Ақтөбе, Қарағанды, Ақмола облыстарының жəне Астана қала-сының өкілдері қатысып отыр. Бұл – əлеуметтік-лингвистикалық тұрғыдан алғанда, негізінен, біртекті аймақ, Оңтүстік жəне Батыс өңірлерімізбен салыстырғанда «Қазақстан Республикасындағы Тіл туралы» Заңның орындалу жайы да бұл өңірде өзгешелеу. Оған біржақты баға беру атүстілік, еліміздегі əлеуметтік-лин-гвистикалық процесті түсінбеген ұрда жықтық болар еді.

Біз үшін маңызды жай – аталған аймақта тілдік ахуалдың баяу болса да, баянды өзгерістерге ұшырауы. Біріншіден, тілдік ортаны демократияландыру процесінің жүріп жатқандығы. Тоталитарлық

* «Мемлекеттік тіл ғасырлар тоғысында: мəртебесі, дамуы мен болашағы» атты аймақтық ғылыми-практикалық конференцияда жасалған баяндама /Қараңыз: «Ақпарат – əдістемелік бюл-летень», №9, «Қостанай баспа үйі», 2001/.


146

жүйеге тəн бір тілдің монополиясы жойыла қоймағанымен, түптің-түбінде тоң жібітпей қоймайтын жылымық жылғаларды оятты. Ең бастысы – олардың іскерлік арнаға бұрылғандығы. Екіншіден, мемлекеттік тілге деген бұрынғыдан мүлдем басқа көзқарас ор-нығып келеді. Қазақтар ана тілінің қадіріне жете бастағандай, əрі оның келешегіне деген сенімдері де бірте-бірте нығая түсуде. Басқа ұлт өкілдері де, негізінен, бұған тілектестікпен əрі жанашырлық-пен қарап қана қоймай, мемлекеттік тілді құрметтеумен бірге, оны игеру – барлық қазақстандықтар үшін ортақ игілік, патриоттық əрі азаматтық парыз деген көзқарасқа айтарлықтай түсіністікпен қарайтындықтарын айқын танытып келеді. Үшіншіден, мемле-кеттік тілдің мемлекеттік басқару жүйесіндегі қолдану аясын кеңейтуге бағытталған шаралардың алғашқы нəтижелері сезіле бастады. Төртіншіден, тоталитарлық жүйе айнасына айналған ескі ономастикалық кеңістікте жаңа тəуелсіз мемлекет мұраттарына орай жəне тұрғын халықтың тілектеріне сəйкес көптеген оң өзгерістер жүзеге асырылып үлгерді.

Сөз етіп отырған аймақтарда мемлекеттік тіл мəртебесін көтеру-ге қатысты орын алып отырған кемшіліктер мен проблемалар ұқсас, бір сипатты. Тым жалпылама тұрғыдан таразылап, жинақтар бол-сақ, олар – əлі де жалтақтықтың басымдығы, нақты нəтижелердің аздығы, кей реттерде көзбояушылықтың орын алуы, нақты тетіктерді тауып, іске қосуға деген ерік-жігермен білім-біліктің, белсенділіктің жетіспеуі, аймақтық бағдарламаларды қажетті қар-жы мөлшерімен қамтамасыз ету мəселесінің шешімін таппауы, көптеген басшылардың тіл саясатын жүргізуге қатысты өздерінің тікелей жеке жауапкершіліктерін əлі терең сезінбей жүргендігі жəне оларға бұл ретте тиісті талап қойылмай келе жатқандығы, т.б. Бұл қатарға, өкінішке орай, көпшіліктің, олардың арасында тіл мəселелерімен айналысатын мемлекеттік қызметшілері де бар, əлі Тіл заңының өзін жан-жақты біле бермейтіндігін де қосуға болады.

Конференция мақсаты – əлеуметтік-лингвистикалық ахуалы ұқсас үлкен аймақта қабылданғанына енді үш жыл толатын «Қазақстан Республикасындағы Тіл туралы» Заңның орындалу барысын, соған байланысты қалыптасқан жағдайды жан-жақты тал-дау, жетістіктер мен кемшіліктер, проблемалар мен оларды шешу жолдары туралы ашық пікір алысу, ой жарыстыру, мүмкіндігіне қарай тəжірибе алмасу жəне ортақ бағыт-бағдарлар белгілеу. Секцияларға бөлініп жұмыс істеу конференция жұмысының


147

мақсаттылығы мен нақтылығын арттыра түсуге мүмкіндік береді деп ойлаймын. Тек өтініш ретінде қабылдасаңыздар: ортаға са-ларларыңыз сезім мен игі ниетке құрылған жалпы толғаныс, тек тұқырту емес, іске септігін тигізер ойлы пікірлер мен нақты ұсыныстар болғанын қалар едім.

Осы орайда ортақ ойға тамызық болсын деген ниетпен Тіл тура-лы Заңға жəне оның орындалуына қатысты еліміздегі жалпы ахуал-ға байланысты кейбір жəйлерді назарларыңызға ұсына кетпекпін.

Қай заманда да, қай қоғамда да тілдің алатын орны айрықша екені белгілі. Бұл туралы барлық халықтардың да ғұламалары мен данышпандары, көсемдері мен саясатшылары талай терең мағыналы сөздер қалдырған. Авар ақыны, заңғар замандасымыз Расул Гамзатов: «Егер, менің тілім ертең құрыр болса, мен бүгін өлуге əзірмін» – дейді.

Адам ақыл-ойының ғана емес, қам-қарекетінің де негіздері қа-тарына жататын бұл феномен, əсіресе, ұлттық рух пен ұлтаралық қарым-қатынас тəрізді аса қымбат əрі аса нəзік салаларды тұғыр тұтады. Сонымен бірге, ол мемлекеттік сəйкестілік жəне отан-шылдық ұғымдарымен астасып жатыр. Сондықтан да қоғамдағы əлеуметтік-лингвистикалық ахуалға деген немқұрайлылық пен өктемдік те соншалықты залалды.

Тілге қатысты қоғамдық қарым-қатынастарды реттеу, бұл саладағы проблемаларды шешу қалыптасқан нақты жағдайға, демографиялық жəне этникалық ерекшеліктерге, саяси тұрақты-лыққа, ғылыми-техникалық потенциал мен экономикалық ахуалға тікелей байланысты. Мемлекеттік ұлт саясатының құрамдас бір бөлігі болып табылатын тіл саясатында осы факторлардың бəрі ескерілуге тиіс.

Қазақстандағы тіл саясаты – мемлекеттігімізді нығайтудың ел бірлігі мен ынтымағын сақтауға негізделген басты бағыттары-ның бірі. Оның өзегі – елімізді мекендейтін жəне өзінің Отаны деп білетін барша қазақстандықтардың өз ана тіліне қатысты конституциялық құқықтарын еркін пайдалануына барынша қо-лайлы жағдай жасау, тоталитарлық жүйеде негізінен бір тілдің монополиясына айналған тілдік кеңістікті демократияландыруға мүмкіндіктер туғызу, тілге байланысты ешкімнің де заңды мүд-десіне қиянат жасалмауын қамтамасыз ету.

Бұл орайдағы ең басты практикалық міндеттер: тілдердің қол-данылуының құқықтық негіздерін нығайту, оларды оқып-үйрену


148

мен дамыту үшін қажетті ұйымдастырушылық, материалдық жəне техникалық алғы шарттар жасау, барлық тілге бірдей құрметпен қарау ахуалын туғызу. Жеке адамдар арасындағы жəне діни бірлестіктердегі тілдердің қолданылуы заңдық реттеу аясына кірмейді. Тіл саясатын жүзеге асырудың негізгі принциптері: икемділік, үйлесімділік жəне сабақтастық.

Мұның бəрі өздеріңізге таныс құжаттарда бекітілген қағида-лардан туындайды. Ал оларды сөзсіз басшылыққа алу жəне орын-дау – сіздер мен біздердің қызмет бабындағы ғана емес, азаматтық та парызымыз.

Елімізде тұңғыш Тіл туралы Заң осыдан он жыл бұрын – 1989 жылы қабылданғаны белгілі. Ол сол кезеңде өзіне жүктелген міндетті белгілі бір деңгейде атқарып шықты.

Тіл реформасын жүзеге асыруға бағытталған іс-қимыл 90-жыл-дардың орта шенінен бастап жаңа сипат алды. Оған негіз болған 1996 жылы 4 қарашада Президент Жарлығымен мақұлданған «Қазақстан Республикасы тіл саясатының тұжырымдамасы» еді. Тұжырымдамада тілдерді сақтау мен дамыту саласындағы стра-тегиялық бағыттар мен мақсаттар белгіленді. 1997 жылы бүгін орындалу барысы əңгіме өзегіне айналып отырған Тіл туралы жаңа Заң қабылданып, іле-шала оны жүзеге асырудың бірден-бір тетігі – Тілдерді қолдану мен дамытудың 1998-2000 жылдарға арналған Мемлекеттік бағдарламасы əзірленді.

Мемлекеттік бағдарламада елімізде тіл саясатын жүзеге асырудың алғашқы кезеңінде негізгі төрт бағыт бойынша жедел қолға алуды қажет ететін басты-басты тоғыз міндетті шешу көзделген. Олардың қатарында тіл реформасының нормативтік-құқықтық базасын қалыптастыру, Заңды жүзеге асыруға қажетті ғылыми-əдістемелік, материалдық-техникалық жəне кадрлық ресурстарды барынша оңтайлы пайдалану, тілді оқыту мен үйретудің сапасын арттыру, оның озық əдістемелері мен жаңа технологияларын тəжірибеге енгізу, мемлекеттік тілдің қолданыс аясын кеңейту, іс қағаздарын кезең-кезеңімен қазақ тіліне көшіруге қажетті алғышарттар жасау жəне басқа маңызды мəселелер бар.

Заңды орындау бағытында 1998 жылғы 14 тамызда – «Мем-лекеттік органдарда мемлекеттік тілдің қолданылу аясын кеңейту туралы» Заңдардың сақталуына бақылау жасаудың тəртібі туралы ережені бекіту туралы» Үкімет шешімдері жарық көрді. Олар тиісінше нақты іс тетіктеріне айналды.


149

Еліміздегі қазіргі тілдік даму процесі үш бірдей əлеуметтік-лингвистикалық доминант үйлесімі өрісіне орай айқындалады. Бұл, біріншіден, қазақ тілін мемлекеттік тіл ретінде дамыту. Екіншіден – орыс тілінің мемлекеттік ұйымдарда жəне жергілікті өзін-өзі басқару органдарында ресми түрде қолданылуын қамтамасыз ету. Үшіншіден, Қазақстанда тұратын əр түрлі ұлт өкілдерінің өз ана тілін оқып-үйренуіне жəне дамытуына жағдай туғызу.

Тіл құрылысының бұл аталған басым бағыттары еліміздің Конституциясында, сол сияқты Азаматтық жəне саяси құқықтар туралы Халықаралық Пактіге, аз ұлттардың білім алу құқықтары жөніндегі Гаага ұсыныстарына жəне басқа да халықаралық құжаттар нормаларына сай.

Ұлт тілдерінің сақталуы мен дамуына жасалынып отырған жанашырлық пен қолдаудың бір көрінісі – еліміздегі 143 жалпы білім беретін мектепте 15 тілдің ана тілі ретінде оқытылуы. Сайран, Жаркент, Түркістан педагогикалық колледждерінде жыл сайын неміс, ұйғыр, өзбек тілдерінде оқитын бір-бір топ қабылданады. Өзге ұлт өкілдері жиі қоныстанған жерлерде олардың тілдік сұранысын қанағаттандыру мақсатында тіл сындыру топтары мен сыныптарын ашу мəселесі назарда ұсталынып келеді. Оларда əзірбайжан, түрік, күрді, татар, грек, неміс, поляк, корей жəне басқа тілдер ана тілі ретінде оқытылады. Бұларға қоса 13 ұйғыр, 78 өзбек, 3 тəжік, 1 украин мектебі бар. Мектепке дейінгі мекемелердің 5-інде – корей, 7-інде – неміс, 2-інде – татар, 2-інде – өзбек, 1-інде – украин тілінде тəрбие беріледі.

Қорқыт Ата атындағы Қызылорда мемлекеттік университеті мен Сан Ги атындағы Корей университеті өзара ынтымақтастық шартына қол қойып, корей тілін, мəдениетін, Қазақстанда тұратын корейлердің тарихын бірлесіп оқытуды қолға алды. Қарағанды облысында поляк, корей, татар, неміс тілін үйрететін 31 жексенбілік мектеп бар болса, Қостанай облысындағы украин, неміс, татар, иврит, корей жəне басқа да ұлт тілдерін оқытатын барлығы 12 жексенбілік мектеп жұмыс істейді. Петропавл қаласында Ұлттық жаңғыру мектебі ашылып, оның əзірбайжан, поляк, татар, неміс, армян, украин, шешен-ингуш сыныптарында 192 бала оқып жүр. Павлодар қаласында қалалық бюджет есебінен қаржыландырылатын Ұлттық жаңғыру мектебі алты тілде жұмыс істейді. Мектептің 11 бөлімшесінде облысты мекендейтін əртүрлі диаспоралардың ұлттық тілдерін үйренуші 600-ден астам бала


150

оқиды. Керекуліктер тəжірибесін кең тарату қолға алынды. Ал жалпы республикада барлығы 177 жексенбілік мектеп ашылды.

1999 жылы мемлекеттік бюджет есебінен 7 (неміс, грек, түрік, қарашай-балқар, армян, еврей, корей) ұлттық орталыққа жексен-білік мектептерді қаржыландыру үшін 4232000 теңге ақша бөлінді. Сонымен қатар, Алматы қаласындағы Достық үйінің Қазақстан халықтарының Ассамблеясы иелігіне берілуі жексенбілік мектеп-тердің қалыпты жұмыс істеуіне, аз ұлттар тілдерін ана тілі ретінде үйретуге игі ықпал ете бастады.

Аз ұлттар тілдеріндегі басылымдарды мемлекеттік тапсырыс негізінде қаржыландыру арқылы сақтап қала алдық. Қазір «Коре ильбо», «Дойче Альгемайне», «Украинские новини», «Уйгур авази» сияқты басылымдардың нарық жағдайындағы өрісін кеңейтудің жаңа жолдары іздестірілуде.

Еліміздегі аз санды ұлт өкілдерінің тілі мен мəдениетін сақ-тап, мүмкіндігіне орай дамыту бағытындағы жан-жақты ойлас-тырылған мұндай жүйелі іс-қимыл Европадағы Қауіпсіздік жəне Ынтымақтастық Ұйымының (ЕҚЫҰ) Аз ұлттар жөніндегі Жоғары Комиссариаты тарапынан жақсы баға алып отырғанын да айта кетуге болады. Бұл жөнінде осынау беделді Халықаралық ұйымның Бас комиссары Ван дер Стул мырза былтыр 29-30 қазанда Алматыда өткен «Қазақстандағы тіл саясаты: тəжірибе, проблемалар мен оларды шешу жолдары» атты халықаралық конференцияда ашық ризашылық білдірді.

«Қазақстан Республикасындағы Тіл туралы» Заң бойынша бөлекше мəртебесі һəм кепілдігі бар тіл-орыс тілі. Ол қоғамдық қарым-қатынастағы жəне мемлекеттік қызметтің барлық сала-ларындағы өз міндетін еш қағажусыз атқарып келеді. Бүкіл ел бойынша қазір 502 орыс тілді (қазақшасынан екі еседей көп) жəне 362 аралас балабақша, 2365 орыс тілді жəне 2055 аралас мектеп жұмыс істейді. Мемлекеттік жүйедегі орта арнаулы оқу орындарындағы мамандық алушылардың 80 пайызынан астамы, жоғары оқу орындарында оқитын студенттердің 67,8 пайызы орыс тілінде білім алуда. Жетім жəне ата-аналар қамқорлығынан айрылған балалар үйлеріндегі білім беру жəне тəрбие жұмыстары толықтай дерлік орыс тілінде жүргізіледі.

Бұқаралық ақпарат құралдары жөніндегі деректер де осыған ұқсас, осы сипатты. 393 орыс тілді (қазақшасынан екі жарым есе көп) жəне 194 орысша-қазақша газет, 78 орыс тілді (қазақшасынан


151

екі есе көп) жəне 69 орысша-қазақша журнал, 20 орыс тілді (қазақшасынан үш есеге жуық көп) жəне 143 орысша-қазақша электронды ақпарат құралдары тіркелген.

1998 жылы Ресей мен Қазақстан арасында ақпарат алмасу саласындағы келісімге қол қойылды. «Европа-Қазақстан» бірлес-кен кəсіпорнының көмегімен ОРТ телебағдарламасы Қазақстан территориясына таратылуда. Бірқатар мемлекеттік емес теледидар жəне радио арналары ресейлік əріптестерімен келісіп, олардың хабарларын өз аймақтарымызда таратып жүр. Осылайша кең таратылып жүрген орыс тілді бағдарламалар қатарында РТР, ТВ-6, НТВ-ТВ, АСТ, ТВ-Центр, ТНТ телекомпанияларының, «Русское радио», «Маяк» жəне «Европа плюс» радиокомпанияларының хабарлары бар.

Мəдениет саласына келсек, облыстардың барлығында да орыс драма театрлары, 7 қуыршақ театры жұмыс істейді. Алматыда Лермонтов атындағы Мемлекеттік академиялық орыс драма теа-тры мен Н.Сац атындағы балалар мен жасөспірімдердің Мемле-кеттік академиялық театры, Қарағандыда музыкалық комедия театры жұмыс істейтінін өздеріңіз жақсы білесіздер. Елімізде П.Чайковскийдің 160 жылдығы, А.Пушкиннің 200 жылдығы кеңінен атап өтілді. Орыс мəдениетіне арналған басқа да шаралар тұрақты өткізіліп тұрады. Славян жазуы мен мəдениетінің күнін атап өту дəстүрге айналды. Ресей өнер шеберлері Астана мен Алматының, басқа да қалаларымыздың жиі қонағы.

Орыс тілінің ресми қолданыс аясы өте кең. Əсіресе, мемлекет-тік қызметте. Іс қағаздары негізінен орыс тілінде жүргізіледі. Экономика, қаржы-қаражат жəне сыртқы байланыс салаларында берік орын алып отыр.

Тіл туралы Заңның орыс тіліне қатысты қағидаттарының орын-далуын осы деректер-ақ айқын аңғартады деп ойлаймын.

«Қазақстан Республикасының Тіл туралы» Заң талаптарының басты басым бағыты – қазақ тілінің мемлекеттік тіл мəртебесінде қолданылуын қамтамасыз ету.

Мемлекеттік тіл – мемлекеттік тəуелсіздігіміздің тұғыры, тірегі. Тұғыр тұрлаулы болмай, тірек берік болмай, талайлы тағдыр тілеу құс қанатты əдемі қиял ғана.

Қазақ тілінің толыққанды мемлекеттік тіл қызметін толық өтеу жағдайына жету мұратының саяси мəнінің үш қырын ерекше айту керек. Біріншісі – мемлекеттік сəйкестіктің негізгі шарттарының


152

бірі екендігі. Екіншісі – мемлекеттік қауіпсіздік талаптарының қатарына жататындығы. Үшіншісі – мемлекеттік тілге деген көз-қарас отандастарымыздың бойындағы патриоттық сезімнің нақты көріністерінің бірі ретінде айқындалатындығы.

Бұл – өркениетті елдер үрдісінің əліпбиіне айналған биік өл-шемдер. Біздің жағдайымызда қазір ана тіліміздің осындай ірі əлеуметтік-лингвистикалық міндеттерді көтеріп кетердей қуатқа ие болуы үшін, алдымен, ол адымын жазып, Қазақстандағы тілдік кеңістіктегі өзге тілдермен тең бəсекеге түсу əлеуетіне ие болуы қажет. Бұл ретте қазақ тілінің өрісін кеңейту жөніндегі қам-қарекет – бір тілдің ғана диктатурасы үстемдік етіп келген тіл кеңістігін демократияландыру жолындағы қам-қарекет. Қазақ тілді қауымның азаматтық құқығының аяққа басылмай, олар-дың өздерінің конституциялық праволарын толық жəне еркін пайдалануына мүмкіндік туғызу үшін күрес. Яғни, мемлекеттік тіл мəртебесін көтеріп, мерейін өсіру – адамгершілік тұрғысына келгенде де, азаматтық құқықтар талабы тұрғысына келгенде де, саясат тұрғысынан келгенде де – əділетті талап.

1997 жылы қабылданған Тіл туралы Заңында мемлекеттік тіл-дің бағын ашуға тиісті біраз нақты құқылық талаптар өрнектелген. Соған орай, мемлекетіміз болып, бүкіл қоғам болып, əлеуметтік-лингвистикалық ахуалды 90-шы жылдары жылымықтанып, жадырата бастағанымен 4-5 жыл өтпей жатып қайта тобарсып, үлпілдеген үміттердің үкісін қияр жайға жеткен жарқабақтан қайтарып, жаңа даңғылға болмағанымен, жаңа өркенді өріске алып шыққанын айтқанымыз жөн. Заңды жүзеге асырудың бірден-бір тетігі болып табылатын Мемлекеттік бағдарламада белгілен-ген алуан шаралар, негізінен, мүмкіндікке қарай біршама жемісті орындалып келеді. Орталық жəне жергілікті басқару органдарын-да мемлекеттік тілдің қажеттілігі жөніндегі көзқарас өзгеріп қалды. Министрліктерден, облыстық жəне Астана мен Алматы қалалық əкімияттарынан түскен ақпараттар тіл саясатының басым бағыттары бойынша атқарылатын жұмыстар нақтылана түскенін, жүйелі сипат алғанын аңғартады.

Мемлекеттік бағдарламаны орындау жəне мемлекеттік тіл-дің өрісін кеңейтуге бағытталған нақты іс-қимылға Үкіметіміз қабылдаған қос қаулы – 1998 жылға 14 тамыздағы №769 «Мемле-кеттік органдарда мемлекеттік тілдің қолданылу аясын кеңейту туралы» жəне 1999 жылы 8 қаңтардағы №16 «Тілдер туралы


153

заңдардың сақталуына бақылау жасаудың тəртібі туралы ережені бекіту туралы» қаулылары айтарлықтай ықпал етуде.

Мəселені əсіре саясаттандырудан бойды аулаққа сала отырып, бірте-бірте, жүйелі жəне табандылықпен жүзеге асырылуға тиісті нақты істерді қолға алу нəтижесінде атқарылған шаруаның бір парасына тоқтала кетуге болады. Мемлекеттік тілдің қолданыс аясын кеңейту жөніндегі жұмыстар белгілі бір жүйеге түсті. Қазақ тілінде баяндамалар жасалып, үлкен жиындар өткізілуіне ешкім таңданбайтын болды.

Мемлекеттік тілде Үкімет қаулыларын əзірлеп, Заң даярлауға, толыққанды мемлекеттік қызмет атқаруға əбден болатындығына көз жетті. Тарихта тұңғыш рет Президенттікке үміткерлерді мемлекеттік тіл бойынша сынақтан өткізу жүзеге асырылды. Əскерилердің қазақ тілінде бұйрық беруіне де құлақ үйреніп келеді. Өзге ұлт өкілдерінің қазақша əн салып, жыр оқуы, хабар жүргізуі таңсық болмай қалды. Дүкен сөрелерінде қазақша таңбаланған тауарлар қатары көбейіп келеді. Қала көшелерінде қазақша жарнамалар жиілеп, енді олардың сапасын сынайтын жағдайға жеттік. Жер-су аттарының тарихи атауларын қайтарып, қазақшаландыру жүйелі жүргізіліп келеді.

Тілдің қолданыс аясын кеңейту осындай, бір қарағанда қара-пайым көрінетін, қам-қарекеттерден тұратынын Сіздер жақсы білесіздер. Алақайлап, сүйінші сұраудың ауылы алыс болғанымен, ауызды қу шөппен сүртіп, бетті бері қаратқан біршама оң өзгерістерді көзге ілмеудің еш жөні жоқ. Қазақ тілін жеделдетіп оқытудың жаңа осы заманғы əдістемелік қорын қалыптастыру жəне компьютерді қазақыландыру бағытында бірқатар қадамдар жасалды. Оқулықтарға, дыбыс-бейнелік жəне компьютерлік бағдарламаларға тендер жариялау нəтижесінде белгілі тіл мамандарының «Қазақ тілі барлығы үшін», «Интенсивный курс казахского языка», «Қазақ тілі» (ересектерге арналған жеделдетіп оқыту құралы) оқу құралдары жəне басқа ұзын саны 20-ға жуық, таралымы 50 мың данадан астам кітаптар шықты. «Қазақша сұх-бат», «Тілашар», «Қазақ тілі» атты 3 электронды оқыту құралдары шығарылып, əкімшіліктерге, министрліктер мен мекемелерге, бірқатар білім ордаларына тегін таратылды. Оларға жақында «Ресми іс қағаздары» атты мемлекеттік қызметшілерге арналған анықтамалық қосылды. Министрліктердің орталық аппараттарын «Қазақ əліпбиін сканер арқылы тану» жəне «Қазақ тілінің орфографиясын тексеру» атты компьютерлік бағдарламалармен


154

қамтамасыз ету жүзеге асырылуда. Былтыр мемлекеттік тілдегі электронды құжат айналымының компьютерлік бағдарламасы əзір-леніп, 10 министрлікте орнатылды. Тая «Мəтіндерді автоматты түрде қазақ тілінен орыс тіліне, орыс тілінен қазақ тіліне аудару» атты компьютерлік бағдарламаға тендер жарияланды. Сол сияқты Білім мен ғылым министрлігімен бірлесіп «Қазақ тілін оқытудың озық əдістемесін айқындау» деген тақырыпта байқау өткізу ойда бар. Қазақ тілінің компьютерлік қорын жасау жұмыстары жүзеге асырылуда. Бір айта кететін жайт Microsoft фирмасы жасап шығарған Windows 2000 операциялық жүйесінде қазақ тілінің кодировкасы орнатылған. Мемлекеттік тілді жеделдетіп үйрету жөніндегі республикалық орталық жұмыс істеуде. Соңғы екі жыл ішінде 600-ден астам жеке терминдер, сөз тіркестері мен атаулар бекітілді, министрліктер мен ведомстволардың, мекемелердің 76-сының атаулы нақтыланды, оған қоса 12 терминологиялық сөздік кітабы мақұлданып, баспаға ұсынылды. Жаңа ұғымдарды тілімізге оралымды енгізіп, тұрақтандыру ісін жүйелі жолға қою мақсатында арнайы 31 томнан тұратын жəне жазылым арқылы таратылатын салалық сөздіктер сериясын шығару бағдарламасы жасалынды. Алғашқы 4 том көпшілік қолына тиді. Үстіміздегі жылы тағы да 6 том жарыққа шығады деп күтілуде. Экономика мен бизнесті, ғылым мен техниканы, мəдениет пен өнерді, қор-ғаныс пен құқықтануды, байланыс пен іс-жүргізуді жəне басқа да салаларды қамтитын мұндай сөздіктер тобын жүйелеп шығару тұңғыш рет қолға алынып отыр. Оған 500-дей ғалымдар мен мамандар ат салысуда.

Топономикалық атаулардың да, ұйымдар мен мекемелердің аттарының мемлекеттік тілде жазылуы бірқалыпқа түсіп келеді. Соңғы 2 жыл ішінде 150-дей ауылдың, 200-дей білім, мəдениет мекемелерінің атаулары өзгертіліп, бірнеше аудан мен қаланың аттары өзгертіліп, транскрипциясы нақтыланды.

Мемлекеттік тілдің қолданыс аясын кеңейтуде жаңа тілдік орта қалыптастырудың маңызы айрықша. Соған орай бүкіл ел көлемінде жүйелі жүргізіле бастаған ұйымдастыру жұмыстары фестиваль жəне байқау түріндегі жаңа да ауқымды шараларға ұласты. Мысалы көркемсөз оқу шеберлерінің Оралхан Бөкей атындағы республикалық байқауы, Тіл фестивалі жəне Қазақстан халықтарының достығы фестивалі қазір жұртшылық таныған жақсы дəстүрлерге айналды десек те болады.


155

Еліміздегі қазіргі тілдік ахуалға тоқталғаны да «Цесси-Қазақ-стан» салыстырмалы-əлеуметтік зерттеулер институты жүргіз-ген əлеуметтік зерттеулер барысында қалалықтардың, яғни мей-лінше əлеуметтік белсенді тұрғындардың мемлекеттік тілдің қолдану аясын кеңейтуге қатысты пікірлері туралы жақында алынған ең соңғы мəліметтерді де назарға ұсына кетуге болады. Онда сұралғандардың басым көпшілігі мемлекеттік билік пен басқару органдарында, білім мен ғылым жүйесінде, бұқаралық ақпарат құралдарында, мəдениет пен өнер саласында қазақ тілінің қолданылу аясы ұлғайып келеді деп есептейтіндіктерін білдірді. Сұралғандардың үштен бір бөлігі сауда мен қызмет көрсету саласында, 39,2 жəне 36,9 пайызы – тиісінше көлік пен байланыс салаларында жағымды өзгерістер бар деп санайды. Биылғы зерттеуде тілдердің беделі, рейтингі жөнінде де сауал қойылыпты. Сонда жауап бергендердің 55,8 пайызы – қазақ тілінің, 54,2 пайы-зы – орыс тілінің, 40,9 пайызы – ағылшын тілінің мерейі үстем деп есептейтіндіктерін алға тартыпты. Егер 1995 жылғы зерттеулерде 18 жастан асқан қазақ тілін белгілі дəрежеде білетін орыс тілді тұрғындар 8 пайызға тең болса, былтырғы зерттеулерде бұл көрсеткіш 15 пайыздан асты. Сұралғандардың ішіндегі қазақ ұлтты өкілдерінің 96 пайызы ана тілін қазақ тілі деп санайтындықтарын білдірген.

Алайда қазақ тілінің іс жүзінде мемлекеттік мəртебе алуы-ның қазіргі деңгейі мен қарқыны əлі атқарғанымыздан гөрі ат-қарылмаған істеріміздің əлдеқайда көп екендігін анық аңғартады. Тіл заңының орындалын тексеру заңның тілдердің қолданылуына (8-бап), мемлекеттік органдар актілерінің тіліне (9-бап) құжат-тама жүргізу тіліне (10-бап), мəмілелер тіліне (15-бап), деректе-мелер мен көрнекті ақпарат тіліне (21-бап) қатысты баптарының жиі бұзылатындығын көрсетіп жүр. Мемлекеттік органдардағы іс қағаздары айналымындағы қазақ тілінің үлес салмағы əлі мардымсыз. Мемлекеттік қызметті мемлекеттік тілде жүргізуді шындап қолға алудан гөрі, көбіне көзбояушылыққа айналып бара жатқан аудармашылар қызметіне иек арту тəжірибесінің етек алуы алаңдатады. Ал Тіл заңының талаптары бойынша іс қағаздары алдымен мемлекеттік тілде жазылып, одан соң ғана орыс тіліне, қажетіне қарай басқа тілдерге аударылуы тиіс. Қаржы тапшылығына, басқа да қиыншылықтарға байланысты Тіл білімі


институты, өкінішке орай, мемлекеттік тіл саясатының ғылыми базасы міндетін толық атқара алмай отыр.

Кейбір өзгерістерге қарамастан бұқаралық ақпарат құралда-рында мемлекеттік тіл қолданысы сын көтермейді.

Жалпы Тіл заңының мемлекеттік тілге қатысты талаптарын орындауда əлі де болса пəрменділік пен тиянақтылық жетіспей жатқаны анық. Қазақ тілінің көсегесін көгертудің бірден-бір кепілі – мемлекеттік көзқарас, мемлекеттік тұрғыдағы талапшылдық пен қамқорлық болып қала бермек.

Əйгілі суретші Сальвадор Далидің: «Дегенмен мен басқа кез-де – өнерді құтқару мұқтаждығы қазіргідей қат емес кезде өмір сүргім келеді», – деген сөзі бар. Жалтақтығы емес, дəуір жүгінің ауыртпалығын қаншалықты терең сезінгендігінің айғағы. Тілді құтқару да жеңіл емес. Бұл бүгінгі ұрпақтың тағдырына тиесілі маңдайына жазылған міндет. Елдігімізге сын ерекше парыз.

Конференция жұмысына шын жүректен табыс тілеймін.Назар салып тыңдағандарыңыз үшін көп рахмет.

2000 жылғы 8 маусым


157

«МƏДЕНИ МҰРА» – ТАРИХИ БАҒДАРЛАМА

Адамзат тарихының күре тамыры мəдениет болса, мəдениеттің күретамыры – адам баласының ақыл-ойы мен қимыл-қаракеті дүниеге əкелген ғажайып рухани жəне материалдық құндылықтар. Қай халықтың болсын өзге ешбір жұртқа ұқсамайтын бөлек болмыс-бітімін даралап, өзгеше тағдыр-талайын айқындайтын да, түптің түбінде, сол жауһар жəдігерлер. Олардың ұлт рухының тірегі, халықтық қасиеттер қайнары саналатыны да сондықтан.

Осыдан он бес жыл бұрын тəуелсіздік туын көтерген қазіргі қазақ мемлекетінің бой көтерер тұсында басқа емес, тап «Мəдени мұра» бағдарламасының жаңашыл рухтың тұғырлы тетігіне ай-налу сырын да осындай айтулы астарлардан іздеген жөн. Елбасы Н.Ə.Назарбаевтың тікелей тапсырмасы бойынша жасалып, ұдайы қамқорлығы арқылы ойдағыдай жүзеге асырылған бұл аса ірі əлеуметтік жоба мəдениетке деген мемлекеттік көзқарастың соны стратегиялық ұстынын айқындап қана қойған жоқ, жаңа қазақ-стандық қауымдастықтың өскелең əлеуеті мен гуманистік бағыт-бағдарын да барынша бедерлі таныта алды.

Осы орай бағдарламаның аз уақыт ішінде-ақ зор халықара-лық беделге ие болғандығын да атап айтқан жөн. Еуразия кеңіс-тігінде өткен ғасырдың соңында дүниеге келген жаңа тəуелсіз мемлекеттер ғана емес, Қытай мен Ресей тəрізді алып көршілері-міз де мəдениетке мемлекеттік тұрғыдан тиянақты қолдау көр-сетудің қазақстандық үлгісіне айрықша қызығушылық таныт-қаны белгілі. Ірі басқосуларда, мысалы, Шанхай бірлестігіне қатысушы мемлекеттердің мəдениет министрлері форумында, делегация жетекшілері құжатты аттай қалап сұратқандары да соның бір жарқын дəлелі. Ал таяуда Түркияда өткен Түркі тілдес елдер басшыларының саммитінде ортақ мəдени мұра мəселелерін жан-жақты зерттеп-зерделеуге бірегей құндылықтарды бірлесе танып-біліп, бірлесе игеріп-дамытуға жол ашатын осындай мем-лекетаралық бағдарлама жасауға ниет білдірілді.

«Мəдени мұра» бағдарламасы екі рет ЮНЕСКО аясында ар-найы əңгіме арқауына айналып, халықаралық гуманитарлық сала қауымдастығының ресми оң бағасына, айрықша қолдауына ие болды. Бірінде – осы заманғы Орта Азия мəдениетінің ғалам-дасу жағдайындағы мүмкіндіктері мен проблемаларына арналған


158

халықаралық ғылыми конференцияда баяндалып, талқыланса, екіншісінде – арнайы тұсаукесер рəсімінде кең сөз болды.

Екі жиын да мəдениет меккесі атанып жүрген Парижде, ЮНЕСКО-ның штаб-пəтерінде өтті. Тұсаукесерге қатысып, сөз сөйлеген осы аса беделді халықаралық ұйымның Бас хатшысы К.Мацуура Қазақстанның тəжірибесін өзгелерге өнеге боларлық зор гуманистік қадам, жас мемлекеттің мəдениетке деген шынайы жанашырлығын білдіретін батыл һəм көрегендік саяси позиция деп бағалады. Ол өзінің бұл ойын кейін елімізге арнайы келіп, істің мəн-жəйін өз көзімен көрген кезде де қайталады.

Осының бəрі – «Мəдени мұра» бағдарламасының еліміздің басқалар алдындағы беделін көтеріп, оң имиджін орнықтыруға айтарлықтай игі ықпал еткендігінің айқын дəлелі. Өзгесін былай қойғанда, мəдениет саласындағы менеджерлік саясатымыздың ғаламдасу жағдайындағы бəсекелестікке əзір екендігіне өзгелер-дің де, өзіміздің де көзімізді жеткізе түскені анық.

Ұлттық жобаның халықаралық аренада мойындалуы – кез-келген мемлекет үшін де мақтан тұтар құбылыс. Əсіресе, Қазақстан Республикасы тəрізді енді еңсесі көтерілген ел, енді өз билігі өз қолына тиген жас мемлекет үшін. Оның үстіне биік бағаға негіз болар басты өлшемнің өзі – басқа емес, ең алдымен, өз топырағында татымдылық танытуы, өз табиғатында пайдалы қазынаға айналуы ғой. Бір сөзбен айтқанда, ұтымды ұлттық қаракеттің ұлт майданына, ел мүддесіне қызмет етуі.

«Мəдени мұра» мемлекеттік бағдарламасының, оны жүзеге асыру жолындағы үш жылдық тəжірибенің басты құндылығы да осы тұрғыдан һəм осы сипатымен дараланады. Оның барша қауым, əсіресе, зиялылар тарапынан кең қолдау табуының сыры да осында – ұлттық мүддеге, елдік мұраттарға қызмет етудің пəрменді тетіктерінің біріне айналғандығында жатыр. Тарихқа бекем табан тіреу арқылы, бүгінге белсенді қызмет ету жəне ертеңгі болашаққа берік баспалдақтар жасау – бағдарламаның ұстындық іргетасы мен өміршеңдік қуатының өзегі, міне, осы.

Бағдарлама мемлекет тарапынан бірнеше аса маңызды мəдени-гуманитарлық проблемаларды барынша қысқа мерзім ішінде, айтарлықтай тиімділікпен жəне ойдағыдай шешуге мүмкіндік берді. Біріншіден – тарихи-мəдени мұраға деген жаңа көзқарас жөнінде қоғамдық санада соны сілкініс туғызудың кілті табылды. Соның негізінде, көпшілік көңілінде əлеуметтік сенімділік əлеуеті


159

күшейіп, қоғамдық сана деңгейінде мемлекеттілік болашағына деген сенім деңгейін арттыра түсуге мүмкіндік туды.

Екіншіден – бірқатар гуманитарлық ғылым салаларының (археология, тарих, фольклористика, мұрағаттану, мəдениеттану, əлеуметтану, т.б.) ұлттық жадыны жаңғырту, мемлекеттік тəуел-сіздік жағдайында өмір сүріп жатқан жаңа қоғамның жаңа тарихи санасын қалыптастыру бағыттарындағы іс-қимылына жаңа серпін беру жəне тиісті ғылыми-тəжірибелік ізденістердің көкжиегін кеңейтуге жол ашылды. Сол сияқты халықтың тарихи зердесінің негізін құрайтын материалдық (кесенелер, көне қала орындары, зергерлік бұйымдар, жазу-сызу үлгілері, музыкалық аспаптар, табиғи ескерткіштер, т.б.) жəне материалдық емес (сөз өнері, музыка, би, салт-дəстүр, т.б.). жəдігерлік объектілерге «жан бітіруге» алғы шарт жасалды.

Үшіншіден – жаңа экономикалық қарым-қатынастар жағда-йында мəдениетке мемлекеттік инвестиция бұрудың нақты тетігі табылып, оның жоспарлаудан бастап, толық игеруге дейінгі біртұтас процесс ретіндегі жаңа үлгісі сынақтан өтті (Үш жыл ішінде бағдарлама аясында республикалық жəне жергілікті бюд-жет көздерінен алты миллиард теңгеден астам қаржы игерілді).

Төртіншіден – бағдарламаны жүзеге асыру барысында айтар-лықтай нақты нəтижелерге қол жеткізілді. Олардың арасында бірнеше бұрын-соңды қол жетпеген, маңызы аса зор, тіпті, кей реттерде ұлттық мəдени кеңістікті ғана емес, əлемдік руханият ауқымында да сенсациялық жаңалықтар деп ауыз толтырып айтарлықтай нəтижелерге қол жеткізілді (Шіліктіден табылған «Үйсін ханзадасы» алтын адамы, қазақ ауыз əдебиетінің томдық басылымы («Бабалар сөзі» сериясы), Ақыртас көне салт-ғұрып-тар кешені, көшпелілер өркениетіндегі қалалық мəдениеттің өзіндік архитектуралық жүйесінің («мұсылмандық архитектура» (К.Байпақов айқындауы), қазақстандық «алтын адамдар» мен олардың алтын бұйымдарының Жапония, Америка, Ресей, Қытай, Германия, Франция, Ұлыбритания қалаларында өткізілген көрмелері, ашық аспан астындағы əйгілі «Таңбалы тас» қорық-мұражайының шетел ғалымдары мен мамандарының қатысуы арқылы музейлендірілуі, осы күнге дейін аңыздық кейіпкер деп келген Қобыланды батыр қабірінің басына ескерткіш қойылуы, т.б.). Республика тарихшылары мен археологтарымен (М.Қойгелдиев, К.Байпақов, Қ.Салғара, 3.Самашев жəне басқалар) соңғы жылдары


160

ашылған ғылыми жаңалықтар мен табылған тың деректер ел тарихына мүлдем жаңа көзқарас орнықтырып, қазақ мемлекетті-лігі қақында осыған дейін қалыптастырылған хронологиялық көрсеткіштерді түбегейлі өзгертуді талап етеді жəне оған толық негіз бар деп санайды.

Бесіншіден – бағдарлама аса бай тарихи-мəдени мұрамызға қатысты мəселелерді кешенді түрде шешуге мүмкіндік беретін біртұтас ұлттық мəдени кеңістік қалыптастыруға ұйытқы болар-лық тетік ретінде өзін-өзі толық ақтап шықты деуге əбден болады. Бұл орайда барлық аймақтарда қысқа мерзімді сəйкес жергілікті бағдарламалар жасалып, жүзеге асырылуының да рөлі зор болды. Ал Алматыдағы Ұлттық Мемлекеттік кітапхананың (М.Əуезов) базасында жұмыс істейтін «Мəдени мұра» веб-порталы бұл ынтымақтастықты ақпараттық жағынан қамтамасыз етіп, маңызды əлеуметтік жобаның əлемдік информациялық кеңістікте көрініс табуына мүмкіндік берді.

Бағдарламаға қатысты бұлай жүйелеп айтар сөз аз болмаса керек əрі əлі алда, əрине. Оның ішінде бағдарламаның өзіне қатысты болсын, оның орындалуына қатысты болсын арнайы талдануға тиісті олқы тұстар да бар болуы сөзсіз. Оларды ескеру ертеңгі істердің сапасы мен тиімділігіне тікелей ықпал етпек.

Ертеңгі іс демекші, «Мəдени мұра» бағдарламасының мерзімі биыл аяқталғанымен, ол арқау болған игілікті шаралар одан əрі де жалғасын табатын болады. Мысалы, Мəдениет жəне ақпарат министрлігінің келесі жылға арналған бюджетінде бұл мақсатқа бір жарым миллиард теңгеге жуық қаржы қарастырылған. Бұл – бағдарлама жүзеге асырылған кезеңдегі орташа сəйкес көрсет-кіштен едəуір артық. Сол сияқты Министрлік бойынша 2007-2009 жылдарға арналған бағдарламалық тұжырымдама, нақты іс-шаралар жоспары жасалып қойылды. Онда осыған дейін қолға алынған істерді орта жолда қалдырмай, жеріне жеткізу айрықша назарға алынған. Бұл археологиялық жұмыстарға да, ескерткіштерді қалпына келтіру мен шетел мұражайлары мен мұрағаттарынан Қазақстан тарихы мен мəдениетіне қатысты құжаттар мен жəдігерлерді іздестіріп, жинауға да қатысты. Бұған дейін басталған төл мəдениетіміз бен əлемдік руханият жауһарларын бірнеше сериялар түрінде кітап етіп басып шығару да тоқтатылмайды. Кейбір жаңа тақырыптарды игеру де көзделіп отыр. Мысалы, 2007 жылы «Қазақстан сарбазы» атты энциклопедия шығару жоспарда бар.


161

Келесі кезеңнің өз ерекшеліктері аз болмайды, əрине. Алдымен жаңа сапалық жəне ауқымдық деңгейге көтерілу міндеті қойылады. Мысалы осыған дейін жинақталған материалдарды терең зерделеп, жан-жақты зерттеу нəтижесінде тың қорытындылар жасау. Анық-талған һəм айғақталған тарихи-мəдени мұраның иесі ретінде мұралану процесін жүзеге асыру. Туған жерден жырақтағы аса маңызды мұраларға иелік таныту. Осы орайда келесі жылдың өзінде Дамаскідегі Əл-Фараби кесенесі мен этно-мəдени орталығын салу, Сұлтан Бейбарыс кесенесін қалпына келтіру, сонымен қатар Каир қаласында Сұлтан Бейбарыс мешітін жаңғырту, Моңғолиядан табылған көне түркі руникалық жазулары бар ескерткіштердің көшірмесін жасау жұмыстарын қолға алу көзделіп отыр. Бұл мақсатқа 2007 жылы республикалық бюджеттен 1,8 млрд теңге қарастырылды.

Тағы бір тың бағыт – тарихи қалалар мен басқа да маңызды этномəдени орталықтар негізінде туризм инфрақұрылымын құру мен оларды халықаралық туризм жүйесіне енгізу жолдарын қарастырып, бұл орайда, бірқатар нақты шараларды жүзеге асыру. Əйгілі Жібек жолы бойындағы ескерткіштер (Қазақ жері арқылы Жібек жолының бір емес, бірнеше бағыты өткені белгілі), Өскемен-Берел-Шілікті үштігі аумағы жəне бірнеше объектілер мəдени туризмге сұранып-ақ тұрған ескерткіштер жүйесі болып табылады. Осы сияқты басқа да кейбір тұжырымдамалық тиімді модельдер бар.

«Мəдени мұра» бағдарламасы бойынша қолға алынған игі істерді науқаншылдыққа салынбай, мəдени-əлеуметтік саладағы іргетас идеялар қатарында жүзеге асыруды одан əрі жалғастыру аймақтар үшін де өте-мөте маңызды. Өткен жылдары жақсы негіз қаланған баянды бағыт орнықты жалғасын табуға тиіс. Əсіресе, маңызды іс-шараларды қаржыландыру көлемінің азайтылуына жол берілмегені жөн. Бұл ретте жергілікті басқару органдарына, облыстық мəдениет департаменттеріне (басқармаларына) артылар міндеттер айрықша.

Аймақтарда міндетті түрде соңғы жылдары атқарылған істерге талдау жасап, жаңа міндеттер айқындалуға тиіс. Осы орайда біздің министрлік қазір 2004-2006 жылдарға арналған «Мəдени мұра» мемлекеттік бағдарламасын Қоғамдық кеңес мəжілісінде қорытындылауға əзірлік үстінде екенін де айта кетуге болады. Оған арнайы көрме ұйымдастыру да ойда бар.


«Мəдени мұра» бағдарламасы – тəуелсіз ел тарихында ерекше орын алатын жаңа əлеуметтік жоба. Мəдениет саласындағы оңтайлы мемлекеттік саясаттың бір көрінісі. Тарихи бағдарлама ел рухының көтеріліп, ұлт жадының жаңғыруына септігін тигіз-ген сарабдал құбылыстардың біріне айналғаны ақиқат. Тəуелсіз-дігіміздің он бес жылдығы қарсаңында арнайы жасалып, қоғам болып жұмыла жүзеге асырылған бірегей бағдарлама егемен елдің төл болмыс-бітіміне лайық рухани өріс көкжиегін көтеріп, жаңа мəдени кеңістік аясын кеңейте түскенін айтарлықтай ризашылық сезіммен атау азаматтық парыз болса керек.


163

ЭЛЕКТРОННАЯ БИБЛИОТЕКА – В ОБЕСПЕЧЕНИИ СОХРАННОСТИ И ДОСТУПНОСТИ

КУЛЬТУРНОГО НАСЛЕДИЯ

Настоящее событие – важный интеллектуальный акт в куль-турной жизни страны. Вопросы обеспечения сохранности и дос-тупности культурного наследия для нас сегодня являются одним из краеугольных камней политики в этой сфере. Как отмечено в Послании Президента Республики Казахстан Н.А.Назарбаева народу Казахстана для всемерного развития культуры, в настоящее время необходимо, в первую очередь, глубокое осмысление прошлого. Актуализация данного приоритета тесно связана с другими стратегическими задачами, которые успешно решаются в условиях становления и развития нашего нового суверенного государства.

Важно не только искать ответы на вопросы «Кто мы есть?» и «Откуда мы есть?», но также на вопрос «Куда мы идем?». Ведь определение ориентиров сохранения и развития государства и нации в мире поли цивилизационных парадигм – это жизненно важный вопрос для любого современного общества. Как верно пишет Самюэль Хантингтон: «Цивилизация это самые большие «мы», внутри которых каждый чувствует себя в культурном плане как дома и отличает себя от остальных «они». Кстати, еще в середине прошлого века канадский государственный деятель Лестор Пирсон предупреждал, что было бы ошибочно полагать, что все эти новые политические общества, зарождающиеся на Востоке, будут копиями тех, к которым мы привыкли на Западе. Возрождаясь, эти древние цивилизации обретают новую форму. Очень важно, какой именно станет эта вновь обретенная «новая форма».

Становление Казахстана как нового суверенного государства проходит на глазах всего мирового сообщества, и уже, как из-вестно, довольно широкое признания получили наши успе-хи в осуществлении реформ, особенно в области развития рыночной экономики. С 2000 года получила хороший импульс и культурная составляющая суверенитета. В несколько раз возросло финансирование государственного сектора отрасли.

* Выступление на республиканской конференции в г. Петропавловск (25–27 октября 2005 г.)


164

Восстановлены и построены десятки объектов культуры на селе, развивается конкурентная среда. Осуществляется ряд глобальных проектов в сфере культуры и искусства.

Среди них я хотел бы обратит ваше внимание, выделить особо Государственную программу «Культурное наследие». Ее осуществление рассчитано на период с 2004 по 2006 год и вы-полняется с успехом. Уникальность данного проекта, направлен-ного на обеспечение сохранности и эффективного использования культурного наследия, подчеркивают ряд факторов.

Во-первых, в нем определено основное направление деятель-ности по возрождению и развитию духовной сферы нового казахстанского общества.

Во-вторых, он предполагает осуществление важных и широко-масштабных конкретных мероприятий по ведению археологичес-ких исследований, воссозданию уникальных историко-культур-ных, археологических и архитектурных памятников националь-ной истории, а также по организации научно-исследовательских экспедиций в архивы и библиотеки ряда зарубежных стран с це-лью выявления и приобретения рукописей раритетных изданий, книг, архивных документов. По этой же программе предусмотрен выпуск многотомных уникальных изданий философского, худо-жественного, исторического, психологического, фольклорного, экономического, культурологического и политологического насле-дия народа. Одним из наиболее ценных результатов всего этого должно стать создание целостной системы изучения культурного наследия страны.

В третьих, выполнение программы «Культурное наследие» полностью финансируется за счет республиканского бюджета.

Результаты вполне значительные. Проводятся широкомасштаб-ные археологические исследования 30 новых городищ, поселений, стоянок, могильников и курганов на территории страны. Продол-жаются исследования таких известных всему миру объектов, как могильник Иссык, Берел, Чиликты, древнее городище Ботай и др. Завершена реставрация шедевра восточной культуры – мавзолея Айша биби в Жамбылской области, мавзолея Арыстанбаб в Южно-Казахстанской области, Верненского трехклассного училища в г. Алматы и женской гимназии, входящей в комплекс Ханской ставки Букеевской Орды в Западно-Казахстанской области. Совер-


165

шены удачные научно-поисковые экспедиции в библиотеки и архивы России, КНР, Англии, Германии, Франции и Ватикана. В рамках проекта «Восстановление и перенос на современные аудионосители фонозаписей выдающихся исполнителей – музы-кантов устной профессиональной традиции», на сегодняшний день восстановлены и перенесены на современные аудио-носи-тели звукозаписи 235 старинных казахских кюев. Это – лишь некоторые фрагменты той огромной работы, проводимой в рамках уникального государственного проекта «Культурное наследие». На данный проект обратила внимание ЮНЕСКО – в следующем году планируется проведение его презентации в штаб квартире этой организации в Париже.

В сфере культуры приняты и реализуются также отраслевая программа по восстановлению Отырарского оазиса (2005–2009 гг.) и региональные проекты «Культурное наследие». По поручению Главы государство разработана и в данный момент проходит процедуру согласования в соответствующих министерствах новая Среднесрочная программа поддержки культуры. Решение ряда проблем сельской культуры нашло отражение в Государственной программе развития сельских территорий.

Тема сегодняшней конференции конкретизирована в рамках одной из важнейших отраслей культуры – библиотечного дела. Как метко заметил когда-то известный польский писатель Ян Парандовский: «В жилах культуры пульсируют капельки чернил». Увековеченное в письме слово обретает власть над мыслью и действиями людей. Оно господствует над временем и пространством. Оно является своеобразным кодом памяти истории цивилизации человечества, истории народов и государств. Об этом свидетельствуют и эти строки великого Уильяма Шекспира:

Пусть опрокинет статуи война,Мятеж развеет каменщиков труд.Но врезанные в память письмена,Бегущие столетья не сотрут.

Об этом думаем и мы, когда у входа Музея истории письмен-ности в Евразийском университете имени Льва Гумилева в Астане глядим на знаки, оставленные нашими предками на памятнике великому полководцу Кюль Тегину пятнадцать веков назад. «Это – яркое свидетельство начала нашей письменности, это


166

наша история, это – великое культурное наследие наших далеких предков», – говорят с особой гордостью сегодня наши историки и лингвисты.

Об особой миссии печатного слова мы думаем и тогда, когда держим в руках древние рукописи, найденные в библиотеках Китая, Европы и России, в частности рукописи «Ассах ат-Тауарих», библиографию Гельмута Вальравенса, переписку хана Хулагу и папы Урбана IV и другие ценные памятники нашей историй. Кстати, инициаторами и непосредственными организаторами научно-поисковых экспедиций, подаривших нам эту радость, являются работники НБ РК во главе с известным культурологом господином М.М.Ауэзовым. Мурат Мухтарович является одним из организаторов и настоящей конференции.

В анналах истории значится одна великая слава, к которой имеют прямое отношение и казахстанские библиотечные работ-ники. Это слава библиотеки древнего Отрара на родине учено-го-энциклопедиста Аль-Фараби. Эта библиотека, как известно, славилась как второй в мире храм знаний после великой Александрийской библиотеки в Египте.

Давняя славная традиция ценить книги и ходить в библиотеки, как в храмы знания, жива и сейчас. Этот фактор учитывается и в социальной политике государства. В стране действует более 12 тысяч библиотек разных профилей, 3,5 тысячи из них находятся в системе нашего Министерства. Только за 9 месяцев этого года в сельской местности открыты 58 новых библиотек, а месяц назад в новой столице в г. Астана состоялось торжественное открытие для читателей Национальной академической библиотеки Республики Казахстан.

Библиотеки страны, в условиях социально-экономических пре-образований, переживают очень важный период своего развития. Разграничения полномочий между уровнями государственной властьи, расширение негосударственного сектора и необходимость повышения конкурентоспособности многих застали врасплох. Особенно в сельских местностях. Рыночные отношения заставля-ют пересматривать многие старые подходы и действовать по-но-вому, изживать социальное иждивенчество и искать современные методы работы. В последние годы в целом по стране положение заметно меняется к лучшему. Это убедительно раскрылось в ходе


проведения в этом году по инициативе МКИС РК и при поддержке местной исполнительной власти республиканского конкурса среди сельских организаций культуры на звание «Лучшая сельская библиотека» и «Лучший сельский клуб-библиотека».

Программа настоящей конференции «Электронная библиотека high-tech в обеспечении сохранности и доступности культурного наследия» предполагает обсуждение широкого круга вопросов по проблемам сохранения историко-культурного наследия и меж-дународного взаимодействия библиотек в этом направлении. Я уверен в том, что мы здесь услышим интересные идеи и предложения. Они, безусловно, должны стать катализатором развития библиотечного дела в новых условиях.

Желаю успехов всем участникам конференции. Хочу также выразить особую признательность североказахстанцам – за высокий уровень подготовки настоящего мероприятия.

Благодарю за внимание!

2005 год


168

ПРОГРАММА «КУЛЬТУРНОЕ НАСЛЕДИЕ»КАК ВАЖНЫЙ ФАКТОР ВОССТАНОВЛЕНИЯ

ИСТОРИЧЕСКОЙ ПАМЯТИ, ИСТОРИКО-КУЛЬТУРНОЙСАМОИДЕНТИФИКАЦИИ И РАСКРЫТИЯ ПЕРСПЕКТИВСОЦИАЛЬНО-ГУМАНИТАРНОГО РАЗВИТИЯ ОБЩЕСТВА

Развитие национальных культур и расширение их взаимо-действия невозможно без формирования нового культурного опыта, закрепления его в образе жизни людей, самой сути их личного и социального бытия. Преемственность культуры есть вопрос о прогрессе в культурном развитии общества, о той незри-мой нити, которая соединяет поколения людей. Каждое новое поколение, входя в жизнь, использует потенциал материальной и духовной культуры, созданной предшествующими поколениями, как исходный материал для дальнейшего творчества.

Трансляция культурных смыслов, обрамленных в систему символических форм, составляет чрезвычайно важный пласт культуры, именуемый социальной памятью человека и человечес-тва в целом. В этом смысле культура представляет собой социаль-ную память, концентрирующую многообразие нравственного, художественного и познавательного опыта, накапливаемого об-ществом в процессе его исторического развития.

Роль культуры и искусства как важнейших факторов повыше-ния уровня развития общества неизмеримо возрастает в периоды смены общественного строя и становления государственности. При этом культура и искусство призваны содействовать формированию новых нравственных ценностей, адекватных характеру и глубине происходящих перемен, сглаживать социальное напряжение в обществе, интегрировать различные социальные слои населения.

Государственная Программа «Культурное наследие», кото-рая в 2003 году была инициирована Президентом страны Н.А.Назарбаевым, основывается на фундаментальном значении национальной культуры в жизни народа Казахстана. Она рас-сматривает культуру не только как один из ключевых инс-титутов общественного сознания, но и как систему ценностей, формирующих идентичность нации, единство государства, влияющую на все сферы гражданского бытия, как важную часть мирового культурного наследия и духовного потенциала.


169

Сохранение культурного своеобразия в современном мире оце-нивается как высшее достижение цивилизации. Целенаправлен-ное, основанное на взвешенной концепции управление социаль-ной и культурной сферами общества является отличительным признаком цивилизованной страны.

Казахский народ, имея уникальную основу, на протяжении веков развил собственную национальную культуру, мировоззрение, свои уникальные традиции и обычаи. Социальная память нации вобрала в себя огромный и уникальный культурно-исторический опыт развития этносов, государств и цивилизаций, существовавших на протяжении тысячелетий на территории современного Казахстана. Культурно-исторические пласты многослойны, каждый из них оказывает неизмеримое влияние на нашу сегодняшнюю жизнь и наше будущее.

В условиях глобализации чрезвычайную актуальность приобре-тает проблема сохранения культурного наследия, накопленного веками. Сохранение и развитие самобытной традиционной куль-туры, обеспечение её конкурентоспособности и гармоничной интеграции в мировое культурное пространство является одним из актуальных вопросов национальной безопасности.

Недостаточная защищенность перед внешним культурным влиянием и культурной экспансией в условиях глобализации и ослабления социальной памяти общества угрожает утерей национальной самобытности и разрывом культурных связей между поколениями, вплоть до упадка ряда сегментов культуры и искусства.

В связи с вызовами времени особо актуальными для общества становятся такие проблемы, как:

– сохранение и развитие национальной культуры и искусства в условиях модернизации и глобализации, формирование благо-приятных условий для сохранения и культурного наследия и развития культурного потенциала;

– развитие процессов идентификации национального историко-культурного наследия;

– создание единого культурно-информационного пространства страны;

– обеспечение преемственности развития национальной куль-туры наряду с подддержкой многообразия культурной жизни, культурных инноваций;


170

– создание условий для гармоничного развития культур, равных возможностей, доступа к культурным ценностям для всех граждан страны;

– формирование конкурентоспособной и саморазвивающейся национальной инфраструктуры учреждений культуры и искусства;

– внедрение современных управленческих технологий, под-готовка профессиональных управленческих и творческих кадров, развитие рыночных отношений в сфере при сохранении госу-дарственной поддержки базовых составляющих национальной культуры;

– интеграция в мировое культурное и культурно-информацион-ное пространство.

В эпоху глобализации и культурно-информационного про-рыва, когда доля ВВП все в большей степени определяется интеллектуальным продуктом, феномен культуры становится актуальным для максимального большинства населения. Культура должна стать крепкой основой для борьбы и искоренения социального пессимизма, национального нигилизма, творческой инертности, равнодушия.

Актуализация культуры как духовно-нравственного опыта и современной социальной практики нации заключается в необходимости объективирования и включения е в государствен-ные планы социально-экономического развития как полноценной и самодостаточной составляющей устойчиво развивающегося общества.

В данном контексте программа «Культурное наследие» является стратегическим национальным проектом, в котором проявляются качественно новые подходы к проведению государственной политики в сфере культуры.

За годы реализации Программы (2004–2008 г.г.) продемон-стрирован огромный духовный, историко-культурный, гумани-тарный и экономический потенциал общества. С участием учёных и исследователей ведущих научно-исследовательских институтов и высших учебных заведений, архивов и библиотек, археологов, реставраторов, переводчиков и издателей за короткий срок удалось решить немало важных задач. Среди них:

– реставрация и воссоздание большого количества (51) истори-ко-культурных и архитектурных памятников, имеющих особое значение для национальной культуры;


171

– изучение и консервация уникальных археологических рас-копок древних дворцов и поселений (39), некоторые находки из которых (например, Берель) признаны мировой сенсацией;

– сбор уникальных и, самое главное, ранее неизвестных оте-чественной науке документальных источников знаний по истории и культуре (только в Китае – 3500), которые способствует созданию целостной системы изучения культурного наследия;

– обобщение многовекового опыта национальной литературы и письменности и выпуск многотомных серий книг, в т. ч. сто томов народного фольклора (литературная серия «Бабалар сөзі»);

– создание на государственном языке полноценного фонда гу-манитарного образования на базе достижений мировой научной мысли и литературы.

На эти цели только из республиканского бюджета выделено поч-ти шесть миллиардов тенге. Кроме того, действуют региональные программы «Культурное наследие» в областях, финансирование которых возложено на местные бюджеты.

Задача стратегического национального проекта «Культурное наследие» не ограничивается сугубо конкретными утилитарны-ми целями. Его главное предназначение – достичь позитивных сдвигов в общественном сознании.

Во-первых, проект «Культурное наследие» является ответом на запросы общества, связанные с формированием и укреплением национального самосознания и идентичности в условиях стано-вления суверенного государства. Ведь не секрет, что до недавнего времени огромный пласт богатейшего историко-культурного наследия не был известен общественности. В условиях тотали-таризма казахстанское общество не раслологало целостной картиной собственной историй.

Во-вторых, речь идет об усилении роли и расширении пределов исторического сознания нации, что является одной из важнейших духовных основ государственности. А это необходимо не ради лишь восхищения своим прошлым, а для того, чтобы искать и найти ответы на вопрос: кто мы сегодня в современом мире.

В-третьих, усилия по реализации данного проекта нацелены на постепенное формирование нового культурно-исторического ландшафта страны.

В-чётвертых, реализация проекта «Культурное наследие» имеет большое значение для повышения интереса казахстанцев к своей


172

истории и культуре, которое играет важную роль в патриотическом воспитании. Наличие мощного исторического и культурного базиса реально способствует росту чувства гражданской ответственнос-ти и патриотических ценностей. Преодоление инерции историчес-кого беспамятства особенно важно для воспитания подрастаю-щего поколения.

В-пятых, нельзя не отметить потенциал проекта с точки зре-ния роста межэтнического взаимопонимания и гармонизации межэтнических отношений в стране. Глубокие знания без купюр об исторических реалиях и бесценном опыте сосуществования разных этносов, а также о взаимосвязи и взаимовлиянии культур и цивилизации не только сближает людей, но и повышает оптимизм и увереность в обществе.

За прошедшие годы в ходе реализации программы «Культурное наследие» накоплен огромный эмпирический материал и получен беспрецедентный новый опыт по изучению, сохранению и развитию историко-культурного наследия. Найдены уникальные археологические находки и письменные источники, позволяющие внести существеные коррективы в материалы учебников для объективного изучения отечественой истории, а также переоценке существующих ошибочных стереотипов и антинаучных концепций (например, по проблемам государственности, развития городской культуры у номадов и т.д.).

Всё то, что достигнуто в ходе реализации проекта даёт полное основание не только для логического продвижения к намеченным целям, но и для использования его потенциала для постановки и решения новых задач р сферах культуры, науки, образования и туризма.

По поручению Главы государства Н.А.Назарбаева в Минис-терстве культуры и информации подготовлена концепция стра-тегического национального проекта «Культурное наследие» на 2009–2013 годы. Приоритетными направлениями проекта пред-лагаются такие цели и задачи, как формирование национальных символов, развитие культурного туризма, международная про-паганда национального исторического и культурного наследия, комплексное изучение историко-культурного наследия, найденного за предыдущие пять лет, включение систематизированных новых знаний в учебный процесс и реализация кадровой политики как стратегического ресурса развития отрасли. Концепция будет


служить основанием для разработки соответствующего плана мероприятий.

Речь идёт о новом – и по качеству, и по масштабу, – этапе реализации уникального стратегического национального проекта «Культурное наследие». Главная цель проекта – это превращение богатого исторического и культурного наследия страны в достоя-ние современного общества, а также создание благоприятных условий для сохранения их будущим поколениям. Он должен служить не только восстановлению исторической памяти и исто-рико-культурной самоидентификации наций, но также и раскры-тию перспектив социально-гуманитарного развития общества.


174

КІТАП – БІЛІМ БҰЛАҒЫ, БІЛІМ – ӨМІР ШЫРАҒЫ

Тəуелсіздік алғаннан бері туған еліміздің төрі – Астана қала-сында аса маңызды халықаралық жиындар жиі өткізіліп жүр. Ірі саяси, экономикалық жəне гуманитарлық саммиттердің өтуі – мемлекетіміздің халықаралық қауымдастықтағы орны мен рөлінің барған сайын артып келе жатқандығын айғақтайтын белгілердің бірі. Қазақстан Республикасы Мəдениет жəне ақпарат министрлігінің ұйымдастыруымен 18-19 сəуірде өтетін тұңғыш Халықаралық Оқу Конгресі – осындай айтулы оқиға. Жиын қарсаңында біздің тілшіміз министрліктің Тарихи-мəдени мұра департаментінің директоры Е.Ш.Шаймерденмен арнайы жолығып, əңгімелескен еді. Сол сұхбатты назарларыңызға ұсынамыз.

– Ербол Шаймерденұлы, Халықаралық Оқу конгресін өткізудің басты мақсаты не?

– Өркениет дамуының ділі – экономика, тілі – саясат деп қана ойлайтындар қателеседі. Мəдениет атты ғажайып феноменнің жасампаздық рөлімен жеткілікті санаспау жарға жығар жетесіз-дікке жатады. Өйткені, қоғам дамуының қай процесі де адамның қатысуы арқылы жүзеге асады. Ал мəдениет болса – сол адам сапасын жетілдіру проблемаларының тоғысар тұсы. Яғни, оған қиынның қиынының қисынды шешімін іздер кеңістік деп қараған жөн.

Осы тұрғыдан келгенде адамзат тарихының қазіргі инфор-мациялық қоғам құру фазасында ақпарат алу мен тарату, оқу жəне білім көкжиегін кеңейту мəселелері ерекше мəнге ие болып отырғаны əмбеге аян. 18-19 сəуірде Астанада өтетін тұңғыш Оқу конгресінде осы мəселелер күн тəртібіне қойылып, əр тұрғыдан жəне əр деңгейде əр алуан пікірлер арнасында сөз болмақ.

Оқу феномені – адамзат ойлап тапқан ең ғажайып құбылыс-тардың бірі. Адамның өзін-өзі сапалық жетілдіруінің бұдан асқан пəрменді һəм қарапайым құралы некен-саяқ. Жəне оны тек «Гутенберг əлемінің» пайда болуымен байланыстырып, шектелудің қажеті жоқ. VІ-VІІІ ғасырларда тасқа қашалған түркі жазулары да оқуға арналған əр алуан ақпарат пен тарихи баяндар болатын.


175

Адамзаттың ғасырлар бойы жинаған білім-ғылымын игеру оқу арқылы келетіні мəлім. Оқу процесі адам өмірінің барлық кезеңін, яғни сəбилік, балалық, жастық, қарттық шақтарды қамтиды. Оқу арқылы адам өзін интеллектуалдық тұрғыдан дамытады. Өркен-деу мен өрлеудің қазіргі заманауи талаптары да оқу феноменінің қадірін асырмаса, кемітіп отырған жоқ екенін жоғарыда айттық. Жоғары технологиялар заманының адамға да, қоғамға да, мем-лекетке де қояр басты шарттарының бірі – білім мен ақпаратты барынша кең пайдалана білу. Сауатсыздықтың кез-келген түрі, ақпаратты игеру мен талдап, пайдаланудағы кемшіліктер тиісін-ше теріс əлеуметтік жəне экономикалық зардаптарға ұшыратады.

Дамыған елдердің тəжірибесі көрсеткендей, тұрғылықты ха-лықтың жоғары дəрежеде сауатты болуы экономиканың дамуы-на, адамдардың өмір сүру сапасын көтеріп, білім, ғылым мен мəдениеттің жедел дамуына əсер етеді. Осыған қарамастан же-келеген елдерде ғана емес, ғаламдық сипатта оқудың, нақтырақ айтқанда кітап оқудың қадірі қаша бастағандай ахуал белең алуы да құпия емес. Тіпті, «екінші деңгейдегі сауатсыздық» деген арнайы термин айналымға еніп кетті. Мысалы, АҚШ-та екінші деңгейдегі сауатсыздар қатарында 40-50 миллиондай адам бар деп есептеледі. Германия мен Францияда да бұл көрсеткіш əжептəуір деңгейде. Ресейде де кітапқа немқұрайлы қараушылық шегіне жетті деп есептейді. Бір назар аударарлығы – мəселе оқырмандардың ғана емес, жазушылардың да селқостығы жөнінде болып отыр.

Кітап оқуға немқұрайлылық проблемасының астарында адам сапасына қатысты ақпараттық қана емес, тəрбиелік фактор тұр-ғысынан алғандағы зардаптар да бар. Сондықтан да Халықара-лық Оқу Конгресін өткізудегі басты мақсат – мəдениеттің маңызды элементтерінің бірі болып табылатын оқу феноменін жаңғыртып, дамытудың тиімді жолдарын айқындау, ұлттың ин-теллектуалдық əлеуетін арттыру бағытында жан-жақты пікір алмасу, шығармашылық жəне əлеуметтік белсенділік деңгейін көтеру проблемаларын талқылау. Одан əрі нақтылай түссек – кітап мəртебесін көтеру, кітап оқу мəдениетін қалыптастыру, кітап шығару жəне тарату проблемаларын шешудің отандық жəне халықаралық тəжірибесін, ортаға салу. Оқуға қолдау көрсету мəселесі, негізінен, кітапхана ісін дамыту тұрғысынан қаралады деп күтілуде.

– Кітапхана қызметіне басымдылық беру тегін болмаса керек?


176

– Əрине. Біріншіден – кітапхана оқырман мен кітап арасында-ғы негізгі алтын көпір. Бір ғажабы, осы заманғы ақпарат, тасымал-даушы технология жүйесінде де кітапхана маңызды буын болып саналады. Екіншіден – кітапханаларда оқу феноменін тиімді пай-далану мен дамытудың сан ғасырлар бойы қалыптасқан бай тə-жірибесі сақталған. Олар кітаптарда жинақталған адамзат жады-ның, ұлт жадының алтын қоры, ал кітапханашылар – сол теңдес-сіз қазынаның шырақшылары іспеттес. Үшіншіден – бүгінгі кітап-хана ұжымдары өздерінің дəстүрлі болмысына табан тірей тұрып, осы заманғы ақпараттық қоғамның тірек элементтеріне айналуға ұмтылған əлеуетті əлеуметтік топқа жатады. Кітапхана қызметін автоматтандыру мен компьютерлендіру деңгейі, бұл процестерді электрондық үкімет жүйесінде пайдалану мүмкіндіктері осыған мегзейді. Қазір жекелеген электрондық кітапханалар ғана емес, мемлекеттік деңгейде орталықтандырылған электрондық кітап-ханалар жүйесін құру мəселесі күн тəртібіне шығып отыр. Мұндай ірі жобалар мемлекеттік бюджеттің қолдауы жағдайында бізде де белсенді жүзеге асырыла бастады.

Сұрағыңызға орай назарға сала кетер тағы бір жəй – Конгрес-ті ұйымдастыруға еліміздегі жəне халықаралық кітапхана ұйым-дарының белсене атсалысуы. Алдымен, əрине, Астанадағы Мем-лекеттік Ұлттық академиялық кітапхана ұжымы бастаған қазақ-стандық кітапхана қауымдастығы зор ұйымдастырушылық таны-туда екендігін айту керек.

Конгресс өткізу идеясы Кітапхана ассоциацияларының халық-аралық федерациясы (ИФЛА) тарапынан ресми қолдау табуының да маңызы зор. Бұл жөнінде Конгрестің Ұйымдастыру комитеті-нің атына осы халықаралық ұйымның президенті Клаудиа Люкс ханым арнайы хат жолдады. Штаб-квартирасы Гаага (Нидерлан-дия) қаласында орналасқан бұл қауымдастыққа əлемнің 150 елінің 1680-ге жуық ұйымы мүше.

Конгресс өткізу ісін ұйымдастыруда АҚШ, Ресей жəне басқа елдердің тəжірибесі де жан-жақты ескеріліп отыр.

– Халықаралық конгреске қатысушылар құрамы жөнінде айта кетсеңіз?

– Бұл маңызды бас қосуға көрнекті мəдениет қайраткерлері əлемдік кітапхана ісі қауымдастығының ірі тұлғалары шақы-рылған. Күн тəртібіне қойылып отырған проблемаларды шешу


177

төңірегінде күш-жігер танытып жүрген танымал ғалымдар, жа-зушылар, өнер жəне қоғам қайраткерлері, баспагерлер, кітап-хана қызметкерлері қатысады. Қатысуға тілек білдіргендер арасында əлемнің он екі елінің өкілдері бар. Германия, АҚШ, Франция, Ұлыбритания, Канада, Моңғолия жəне Иран маман-дары өз елдерінде жүзеге асырылып жатқан Ұлттық оқу бағдар-ламаларымен таныстырады.

Шетелдік қонақтар қатарында Қазақстанға Пол Стойжес (Ұлы-британия), Гвинет Эванс (Канада), Марианна Тэкс Чолдин (АҚШ), Торстен Шобрис (Германия), Али Мухаммади (Иран), Ханафия Билмесхан (Моңғолия), Нэйл Маккилланд (Ұлыбритания) жəне Ивано Гвинаэль (Франция) сияқты танымал қайраткерлер мен мамандар келеді деп күтілуде.

Ресей өкілдігі де айтулы құрамда қатысуға ниет білдіріп отыр. Танымал есімдерді ауызға алар болсақ, Бүкілресейлік мемлекет-тік шетел əдебиеті кітапханасының бас директоры, профессор Е.Ю.Гениеваны, Ресей Ұлттық кітапханасы бас директорының орынбасары, профессор В.Ф.Фирсовты, ЮНЕСКО-ның «Барша-ға арналған ақпарат» бағдарламасының ресейлік комитетінің төр-ағасы, Ақпараттық қоғамды дамыту қорының президенті, профес-сор Е.И.Кузминді, драматург, Букер сыйлығының лауреаты Л.Улиц-каяны, Ресейдің халық əртісі А.Филиппенконы атауға болады.

Жиынға қатысатын шетелдік баспагерлар ішінде «Евромони-тор» компаниясының өкілі, баспа ісінің менеджері Э.Трифонова (Ұлыбритания), «Gale Thompson» компаниясының өкілі, баспа директоры Пауль Фертл (Германия), «Wiley inter Science» компа-ниясының өкілі, «МК-Периодика» ЖАҚ бас директорының орын-басары И.Иванова (Ресей), «Интегрум» компаниясының өкілі, баспа директоры А.Смолянский (Германия) жəне басқалар бар.

Конгресс жұмысына, əрине, қазақстандық мəдениет қайрат-керлері, жазушылар мен баспагерлер, кітапхана ісінің мамандары да көптеп қатысады. Қазақстан Республикасы Парламенті Сена-тының мүшесі, жазушы Əбіш Кекілбаев, жазушы Ə.Тарази, ақын Ф.Оңғарсынова, жазушы Д.Досжан, белгілі мəдениеттанушы, ҚР Мемлекеттік Ұлттық кітапханасында директоры М.Əуезов, «Халықаралық Абай клубы» клубының президенті, жазушы Р.Сейсембаев, Қазақстан Республикасы Парламенті Мəжілісінің депутаты, жазушы Ғ.Шалахметов, ҚР Мемлекеттік Ұлттық ака-демиялық кітапханасының директоры Р.Бердіғалиева жəне басқа


178

бір топ зиялы қауым өкілдері пленарлық мəжілісте, секциялар отырыстарында əртүрлі тақырыптарда баяндамалар мен хабар-ламалар жасап, модераторлық міндет атқаруға келісім беріп отыр.

– Жиын бағдарламасынан хабардар ете кетсеңіз де жөн бо-лар еді...

– Жақсы. Конгрестің ресми беташары ҚР Мəдениет жəне ақпа-рат министрі Е.Ертісбаевтың сөзімен ашылады. Пленарлық мəжі-ліс «Оқу феномені» деген жалпы тақырыпқа арналмақ. «Балалар оқуы», «Оқу – қауіпті құрал», «Оқырман ел», «Электрондық ресурстар» деген тақырыптық секциялар жұмыс істейді. Сол сияқты бағдарлама аясында «Кітап жəне өркениет» атты дөңге-лек үстел ұйымдастыру, Мəдениетаралық диалог орталығын ашу, 2006 жылғы ҚР Мемлекеттік сыйлығының лауреаттарымен шығармашылық кездесу жəне «Қазір балаларды қандай кітаптар қызықтырады?» деген пікірталас өткізу, Ресейдің Халық əртісі А.Филиппенконың «Автор жаулаған жүрек» деген көркемсөздік моноспектаклін көрсетуге арналған «Актёр – оқу өрісін кеңейтуге қызмет етуші тұлға» деген қойылым көрсету жəне басқа əр алуан шаралар ұйымдастыру көзделген.

Халықаралық Оқу Конгресі қарсаңында ҚР Мемлекеттік Ұлт-тық академиялық кітапханасының бастамасы бойынша «Бір ел – бір кітап» атты акция жарияланғаны белгілі. Ол АҚШ кітапхана-ларының «Бір кітап, бір Чикаго», «Егерде барлық Сиэтлдіктер бір кітапты оқып шықса» атты жобалары негізінде жасалған.

Акция 24-30 қыркүйек аралығында өткізіледі. Оның аясын-да көрмелер ұйымдастыру, фильмдер көрсету, университеттер мен мектептерде арнайы оқу курсын өткізу, белгілі өнер жəне қоғам қайраткерлерімен кездесу өткізу қарастырылған. Жоба тұжырымдамасына сəйкес барлық іс-шаралар бүкіл ел болып оқитын бір кітапқа арналуға тиіс. Ол кітап оқырмандар пікірінің негізінде таңдалуға тиіс.

– Ербол Шаймерденұлы, Конгресс барысында сөз болатын əңгіменің алдын алғым келіп отырған жоқ. Дегенмен, мына бір сұрақты қоя кетсем артық болмас деп ойлаймын. Сіз жоғарыда «екінші деңгейдегі сауатсыздық» төңірегінде ой қозғап, кейбір шет мемлекеттерге қатысты нақты деректерді атап кеттіңіз. Мүмкін болса, Қазақстан жағдайына қатысты ахуалға тоқтала кетпес пе екенсіз?


179

– Алаңдаушылық туғызар тенденцияның айқындығына қара-мастан, əлемде кітап оқу перспективасы əбден құрдымға бет алған екен деген жаңсақ пікір тумағаны жөн. Өйткені, ЮНЕСКО деректеріне қарағанда қазір əлемде бір миллиард жеті жүз мың адам кітапхана қызметін пайдаланады екен. Яғни, жер бетіңдегі əрбір үшінші азамат кітапхана оқырманы деген сөз. Бұл – ұялы телефонды пайдаланушылар санымен салыстырғанда едəуір ар-тық көрсеткіш көрінеді.

Қазақстанда кітап жəне оқырман тақырыбына арнайы жүйелі зерттеулер жүргізу – əлі кенжелеп қалып отырған сала. Дегенмен кейбір деректерді атай кетуге болады, əрине. «Книголюб» журналы жүргізген сауалнамаға сүйенсек, еліміздің ересек азаматтарының жартысынан астамы мүлдем қолына кітап ұстамайтын көрінеді. Тек бестен біріне жуығын ғана белсенді оқырмандар қатарына жатқызуға болады. Олар айына кемінде бір кітап оқып шығуға уақыт табады екен.

Ал не оқып жүрміз дегенге келетін болсақ, «ЦЕССИ-Қазақстан» салыстырмалы зерттеулер институтының материалдарына қара-ғанда, оқырмандардың басым көпшілігі (44 пайызы) шытырман оқиғалы əдебиетке құмар. Фантастикалық шығармаларды оқуды қалайтындар қатары – 23 пайызды, классикалық туындыларды іздейтіндер саны – 18 пайызды құрайды. Оқырмандардың 81,6 пайызы – орысша, 51,4 пайызы – қазақша, 1,8 пайызы – ағылшын-ша кітаптар оқиды.

Қазір елімізде жыл сайын үш жарым мың аталымға жуық кітап шығады. Өкінішке орай, соның тек оннан бірі ғана – көркем əдебиет. Негізгі басылымдар – оқулықтар мен оқу құралдары, түрлі монографиялар. Кітап базарындағы қазақстандық баспагерлер үлесі 10 пайыз бен 35 пайыз арасында, қалғаны – ресейліктер еншісінде.

Оқу феноменін жаңғырту мен дамыту мəселесіне тек оқыр-манның жеке қалауы ғана емес, осындай сан алуан бір-бірімен тығыз байланысты факторларды кең саралап, пайымдау тұрғы-сынан қарау керек. Əлеуметтік проблеманы шешу əр қырынан келуді талап етеді. Сондықтан да конгресс барысында оқуға қолдау көрсету ниеті ғана білдіріліп қоймай, маңызды проблеманы шешу-ге қатысты нақты ұсыныстар мен жобалар ортаға салынады деп күтілуде. Конгресс оқуға деген оң көзқарас қалыптастыру, елімізде ақпарат тарату, кітапхана ісі мен баспа ісін дамыту мəселелерін


180

жан-жақты саралауға мүмкіндік береді. Бұл мүмкіндікті тиімді пайдалану қажет.

– Ашылғалы отырған Халықаралық оқу конгресі «Оқитын қоғам – бəсекеге қабілетті елдің тірегі» деген ұранмен өтпекші. Яғни, мұның өзі де жиында көтерілетін мəселенің қаншалықты салмақты екенін сездірсе керек...

– Дұрыс айтасыз. Азаматтардың информациялық қоғам мү-шесі ретінде ақпарат көздерін пайдалану сауаттылығын арттыру, интеллектуалдық деңгейін көтеру – жедел даму сатысындағы еліміздің мемлекеттік мүдделерінің қатарына жатады. Бəсекеге қабілетті осызаманғы елу озық елмен терезе теңестіру міндетін шешу, электрондық үкімет құру идеясын жүзеге асыру да білім-ділік, яғни адам сапасын жақсарту мəселелерін бірінші кезекке шығарады.

«Кітап – білім бұлағы, білім – өмір шырағы» деген сөз бар ғой. Сол сөздің астарына тереңірек үңіліп, зерделер болсақ оқу феноменін дамытуға көңіл бөлудің маңыздылығын айқын аңғаруға болады. Бұл – кезеңдік құбылмалы модаларға бағынбайтын, адам мен қоғамның, өркениет пен прогрестің мəңгілік мұраттарына қызмет ететін ақиқат.

Атақты Майлықожа ақынның бір ғажап афоризмі бар. «Əлемге толса көкірегің – ашылар көзі сананың» деген. Осыдан екі ғасыр бұрын айтылған даналық сөздің астарында қаншалықты терең жəне ауқымы аса кең ой жатыр десеңізші. Дала данышпанының философиялық зердесі өркениет дамуының көкжиегі мен мəдени өркендеудің өрісін керемет қаусыра саралап, өте өміршең ұлағат ұсынады. Көкіректі əлемге толтыру деген, қазіргіше айтқанда, осы заманғы ақпараттық кеңістікті игеру деген ғой. Ал сананың көзін ашу – адамның сапалық жетілуіне қол жеткізудің бір жолы. Сондықтан ақын сөзі қазіргі ғаламдасу дəуірінде де жанды сөз болып қалып отыр. Ол əңгіме арқауына айналдырып отырған оқу конгресінің мұраттарына да тікелей қатысты.

– Жан-жақты салиқалы сұхбатыңыз үшін рахмет. Газет оқырмандары атынан маңызды халықаралық мəдени форумның табысты өтуіне деген тілектестігімізді білдіреміз.

Сұхбатты жүргізген: Мағжан САДЫХАН


181

ИСТОРИЯ И СОВРЕМЕННОЕ СОСТОЯНИЕИЗДАТЕЛЬСКОГО ДЕЛА В КАЗАХСТАНЕ

Доклад

Шаймерден Ербол Шаймерденулы, Заместитель председателя комитета информации и архивов Министерства связи и информации Республики Казахстан

История издания книг на казахском языке началась с открытой в г. Казани первой Азиатской типографии (1800) и издательства Казанского университета (1809). В XIX в. там же образован центр по сбору, изучению и публикациям культурно-научного наследия народов Центральной Азии. Первой книгой на казахском языке, изданной печатным способом, была книга “Сейфуль-Малик” (1807). Во 2-й половине XIX в. книги на казахском языке выходили в типографиях Оренбурга, Уфы, Ташкента, С.-Петербурга, Троицка, Астрахани. Наиболее известными были печатные заведения “Братья Каримовы”, “Турмыш”, “Умит”, “Урнек”, “Шарк”. До 1917 всего было выпущено свыше 700 названии книг. Среди них книги Кадыргали Жалаири “Джами-ат-Тауарих” (1851), Ы.Алтынсарина “Киргизская хрестоматия” (1879), “Поэма о Камбаре” (1882), “Мухаммед Ханафия” (1882), “Кыз Жибек” (1894), “Поэма Козы Корпеш” (1890), “Поэма об айтысе Биржан сала и Сара кыз” (1900), “Поэма Алпамыш” (1901), “Казахский букварь” (1910) и др. В 1904 в С.-Петербурге издаются труды ученого, просветителя и путешественника Ш.Уалиханова. До этого были опубликованы его “Очерки о Джунгарии”, “Киргизы” и др. В 1909 в Петербурге увидел свет сборник песен А.Кунанбаева. В марте 1920 в Ташкенте основано Туркестанское государственное издательство (Туркгосиздат). В 1921 оно выпустило на казахском языке 680570 экземпляров книг. На территории современного Казахстана первая книга издана в 1918 г. В нояб. 1918 в Орде (Западно-Казахстанская область) открылось издательство и отдел литературного перевода.

Наибольших успехов книгоиздатели добились в 70-х годах и первой половине 80-х годов прошлого столетия, когда по сравнению с началом 60-х годов выпуск литературы по числу наименований, общему тиражу и товарообороту книжной продукции вырос более чем в два раза, а материально-техническая база полиграфической отрасли – в три раза.


182

С обретением независимости и суверенитета Республикой Казахстан начался новый этап развития книгоиздания. Книжное дело в нашей республике было в числе первых отраслей, начавших переход к рыночным отношениям. А изменения в политической, социальной и других сферах жизни республики повлияли на направления тематики, объем и качество выпускаемой книжной продукции.

В настоящее время на книжном рынке действуют 267 издатель-ств и издающих организаций, зарегистрированных в Националь-ной государственной Книжной Палате Республики Казахстан. По количеству это больше, чем в бывшем СССР в 1980-е годы, когда основной выпуск на всю огромную страну обеспечивали около 70 издательств; и это в несколько раз больше, чем в цервые годы независимости, когда в Казахстане было всего 12 издательств.

Если рассматривать общие объемы издания книг за 20 лет неза-висимости Казахстана, то они выросли в несколько раз, а количес-тво наименований книг и брошюр, выпущенных казахстанскими издательствами, увеличилось почти в 3 раза. По данным Книжной палаты РК общий объем ежегодной печатной продукции составил 67766 единиц; книг выпущено 3,5 тыс. общим тиражом 1,5–2 млн томов.

По данным за последние годы (2009 г.) по числу изданий основ-ное место среди выпускаемых видов литературы занимают: учеб-ная и учебно-методическая литература (55%), научная литература (17%), а также художественная литература, включая детскую (17%). Приоритетным направлением отрасли книгоиздания явля-ется выпуск красочно иллюстрированной детской литературы, мировой детской классики, издание мемуаров известных лич-ностей Казахстана, литературы по музыке и других изданий, про-пагандирующих казахстанскую многонациональную культуру, национальное и мировое культурное наследие. Интересны такие серии книг, как: «Бабалар сөзі», отражающая казахский народный фольклор; «Библиотека мировой литературы», в рамках которой переведены произведения мировых классиков.

В рассматриваемый период увеличился выпуск медицинской литературы (на 43,8%), литературы по искусству (на 33,3%), литературы по физической культуре и спорту (на 17,3%), сель-скохозяйственной литературы (на 4,5%), познавательной детской и юношеской литературы (на 2,7%).


183

На сегодняшний день значительная доля выпуска социально важных видов литературы приходится на государство путем рас-пределения государственного заказа среди издательств. Средства выделяются на издание исторической, научно-популярной, дет-ской, общественно-политической, энциклопедической, словарно-справочной, художественной, учебной и другой литературы, для осуществления отдельных издательских проектов, для поддер-жания книготорговых фирм и библиотек. Так, в рамках республи-канской бюджетной программы «Издание социально важных видов литературы» ежегодно выделяется свыше 1,0 млрд тенге, которые идут на выпуск более 400 книг тиражом от 2 до 3 тыс. экземпляров, а затем бесплатно рассылаются по библиотекам республики. Всего в рамках этой программы за годы независимости Казахстана было издано около 6 тыс. наименований изданий, общим объ-емом более 74 тыс. печатных листов по следующим тематикам: детская, историческая, энциклопедическая и словарно-справоч-ная литература, современная казахская проза, современная казах-ская поэзия, документационно-художественная, музыкальная, юридическая, общественно-политическая, научно-популярная ли-тература и т.д.

Большой вклад в развитие книгоиздания внесла государствен-ная программа «Мəдени мұра» («Культурное наследие»), которая получила большой резонанс в мире и не имеет аналогов в других странах по масштабу и историческому диапазону. В апреле 2006 года была успешно проведена ее презентация в Штаб-квартире ЮНЕСКО в Париже.

В рамках программы «Культурное наследие» разработаны и выпущены издания по фольклористике, литературоведению, ис-кусствознанию, философии, исторической науке, археологии, педагогике, языкознанию, энциклопедической литературе. В среднем ежегодно в рамках этой программы издается порядка 60 наименований книг.

В 2008 г. издательством «Қазақ энциклопедиясы» полностью завершен проект по разработке и выпуску многотомной оте-чественной энциклопедий. В десяти томах национальной эн-циклопедии, носящей универсальный характер, опубликованы свыше 40 тысячи статей, охватывающие всю отечественную ис-торию и науку, экономику и культуру, все стороны политической и социальной жизни общества. Тома энциклопедии красочно


184

проиллюстрированы тысячами цветных и черно-белых рисунков, картами, таблицами и графиками.

Основные издательские мощности сосредоточены в городах Алматы и Астана. В общем объеме книжного выпуска в Казах-стане их продукция составляет 78% по количеству названий и свыше 90% – по тиражам выпускаемых книг и брошюр. Такая ситуация, кстати, достаточно типична для многих ведущих книго-издательских держав, почти в любой стране можно выделить один-два книжных центра, на долю которых приходится львиная доля выпуска общенациональной книжной продукции.

Как было отмечено выше, на книжном рынке Казахстана действует около 300 издательств, но основная доля книгоиздания приходится на десяток ведущих. Более трети тиражей книг и брошюр, выпущенных в республике, приходится на долю двух крупнейших издательств – «Атамұра» и «Мектеп». Лидерство этих издательств объясняется специализацией их в основном на учебной литературе.

Издательство «Атамұра», созданное в 1992 году, со време-нем превратилось из малого предприятия в крупную корпора-цию, объединяющую более двадцати учреждений и предприя-тий. Корпорация «Атамұра» выпускает учебники для обще-образовательных школ республики, а также научно-популярную, справочную и художественную литературу. На сегодняшний день корпорацией издано учебников и учебных пособий общим тиражом свыше 50 млн экземпляров. Издательство имеет свою типографию.

«Алматыкітап баспасы» – это крупнейшее издательское и кни-готорговое предприятие было создано в 1993 году в результате акционирования старейшей книготорговой организации «Алма-Атинский книготорг». Главное направление деятельности «Ал-матыкітап баспасы» – издание и распространение книжной про-дукции в целях развития многонациональной культуры Казах-стана, укрепления межэтнического согласия, национальной са-моидентификации граждан страны, углубления постсоветской интеграции и наращивания тесных деловых и культурных связей с государствами Содружества и дальнего зарубежья. На сегодня-шний день «Алматыкітап баспасы» входит в тройку крупнейших казахстанских издательств и является первым среди издательств,


185

выпускающих специализированную детскую литературу. Высо-кое полиграфическое качество продукции обеспечивается благо-даря сотрудничеству с лучшими казахстанскими и зарубежными типографиями, использующими современные экологичные тех-нологии.

Почти все печатные издания, распространяемые в Казахстане, печатаются на отечественных предприятиях и их полиграфичес-кое исполнение соответствует мировым стандартам.

На сегодняшний день общее число действующих типогра-фий в Казахстане около 200. Однако ведущее место среди них занимают только несколько («Полиграфкомбинат», РПИК «Дəуір», ИнтеллСервис, Типография оперативной печати «ТОП» и некоторые др.), расположенные в городе Алматы.

Алматинский полиграфический комбинат в настоящее время является одним из крупнейших предприятий полиграфии не только в республике, но и во всем среднеазиатском регионе. Ком-бинат полностью модернизирован. Особое внимание уделяется совершенствованию издательско-полиграфических процессов, использованию новых технологий, оснащению комбината новей-шими полиграфическими машинами.

«Дəуір» – одно из старейших и крупнейших полиграфичес-ких предприятий страны. Специализируется на выпуске газетно-журнальной, книжной и другой печатной продукции. Образовано в 1932 году. При издательстве имеется типография большой мощности, ее оборудование насчитывает более 120 наименований.

Главной чертой в книгоиздании и полиграфической отрасли в последние годы стало повышение качества содержания и испол-нения книг и другой печатной продукции.

В Казахстане стало традицией проведение ежегодной между-народной книжной и полиграфической ярмарки. Ярмарка является важным событием в деятельности и развитии деловых связей книгоиздателей и книгораспространителей, полиграфистов как ближнего, так и дальнего зарубежья. Последняя такая ярмарка была проведена в Алматы в апреле этого года под названием «По Великому Шелковому пути».

Вместе с научно-техническим прогрессом в книгоиздание за последнее десятилетие приходят Интернет, электронные библио-теки, электронные книги и другие высокие технологии и явления.


Для многих жителей Казахстана дистанционный способ тор-говли рассматривается как единственно возможный вариант прио-бретения книги.

В настоящее время доля продаж через Интернет в Казахстане составляет лишь 2% и имеет большие перспективы роста. По мнению экспертов, книжная торговля через Интернет будет раз-виваться быстро. В Казахстане на сегодня 10 книжных интернет-магазинов, занимающихся только продажей книжной продукции.

Книга – особый феномен человеческой цивилизации. За его видоизменением всегда следовали перевоплощения культурных ценностей. Вспомните: каменные книги, традиционные (бумаж-ные), теперь видно пришла пора книг на электронных носителях. Сейчас много говорят и пишут об этом. Делают прогнозы.

Но я думаю книга, в том числе и традиционная, будет жить вместе и по законам человеческой цивилизации еще долго-долго.


187

ИНТЕГРАЦИОННЫЕ ПРОЦЕССЫ В КУЛЬТУРЕ*

Уважаемые дамы и господа!Разрешите от имени Республики Казахстан выразить искрен-

нюю благодарность организаторам Фестиваля «Культурное мно-гообразие и диалог в Центральной Азии», в частности Депар-таменту по культурной политике и межкультурному диалогу за идею и организацию проведения данного исключительно важного мероприятия.

Необходимость проведения подобного Фестиваля, оказываю-щего огромное влияние на определение пути дальнейшего существования и развития культуры в Центральной Азии в обще-цивилизационном аспекте, особенно актуально в настоящее время, когда мир вступил в эпоху глобализма. ЮНЕСКО играет важную роль в деле развития.

Казахстан является одним из инициаторов региональной ин-теграции», активно развивая такие интеграционные модели как ЦАС, ЕврАзЭС, ЕЭП. Задача подобных интеграционных объе-динений заключается в создании полноценных, признанных международным сообществом организаций с четкой структурой и эффективными механизмами, способных создать прочный фун-дамент для качественного развития интеграции стран евразий-ского пространства.

Данный Фестиваль позволит углубить интеграционные про-цесы, которые происходят в настоящий момент в регионе.

Вся история мировой культуры убедительно показывает какую прогрессивную роль играли культурные отношения в прошлом и продолжают играть в наше время, обеспечивая перспективы развития человеческого сообщества.

Культура и духовность служат тем фундаментом, на котором крепятся многовековые взаимоотношения и дружба народов.

На сегодняшний день в Казахстане проживают представители более 130 наций и народов, в республике мирно сосуществуют представители всех мировых религий. За годы независимости бла-годаря взвешенной политике нашего Президента Н.А.Назарбаева

* Вступительное слово на открытии Фестиваля «Культурное многообразие и диалог в Центральной Азии».


188

Казахстану удалось сохранить мир и спокойствие на древней земле номадов.

Казахский народ имеет многовековую историю, является обладателем культурных ценностей, вошедших в сокровищницу мировой цивилизации. По количеству и разнообразию памятни-ков, Казахстан не уступает таким странам как Индия, Китай, государствам Средиземноморья и Ближнего Востока и является своеобразным музеем под открытым небом.

Самым уникальным памятником декоративно-прикладного ремесла является юрта – непревзойденный образец архитектуры номадов, дошедший до наших дней. Компактное, легкое, уютное жилище легко ставится и разбирается.

Письменные памятники данного периода доносят до нас све-дения о развитии ремесла, искусства, литературы и устного народ-ного творчества.

В историю литературы вошли имена легендарных мысли-телей, ученых и поэтов: Абунасыра аль-Фараби – основателя многих наук и искусств, математики, архитектуры, музыки; Махмуда Кашгари – автора бесценного произведения “Диван-лугат-ат-тюрк” (Словарь тюркских наречий), Ходжа Ахмета Яссави автора непревзойденного религиозного сборника стихов “Диван-и-Хикмет”, замечательного автора произведения светс-кой литературы народов Центральной Азии и Казахстана “Кутадгу билик” Юсуфа Баласагуни.

Уникальным шедевром архитектуры является мавзолей-ме-четь Ходжа Ахмета Яссави в городе Яссы (ныне г. Туркестан, который воздвигнут во времена Тимура. По инициативе Респуб-лики Казахстан, Центром Всемирного Наследия в Список памятников Всемирного Культурного и Природного наследия ЮНЕСКО были включены два объекта – мавзолей Ходжа Ахмеда Иассауи и комплекс петроглифов Тамгалы в Алматинской облас-ти. Основой для реализации приоритетных задач в деле охраны историко-культурного наследия на ближайшую перспективу является реализация Государственной программы «Культурное наследие» на 2004–2006 годы.

Казахстан придает большое значение не только сохранению, но и развитию культуры народа Республики Казахстан. Нам очень важно занять свое место в общекультурном пространстве современного мира. Наше молодое государство стремится


достойно представить многовековую культуру и традиции, и мы чувствуем помощь, которую нам оказывают в этом плане меж-дународные институты. Проведение данного Фестиваля также служит подтверждением моим словам, и мне хотелось бы еще раз поблагодарить ЮНЕСКО за организацию Фестиваля «Культур-ное многообразие и диалог в Центральной Азии».


190

ЕЛЖАНДЫЛЫҚ – ЕҢ ҰЛЫҚ ҚАСИЕТ

– Құрметті Ербол Шаймерденұлы! Сіздің қазақ рəмізтануы саласындағы көшбасылық еңбегіңіз көпшілікке жақсы таныс. Сонау 1993 жылы «Балауса» баспасынан бірден елу мың данамен шыққан «Қазақ елінің рəміздері» басылымынан бастап, кейін қазақ, орыс, ағылшын тілдерінде жеке-жеке қалың альбомдық форматпен тамаша безендіріліп бірнеше қайтадан басылған «Қазақстан Республикасының Мемлекеттік рəміздері», «Қазақ-стан Республикасының тəуелсіздік рəміздері», «Қазақстан Рес-публикасының Əнұраны» жəне «Елтаным» кітаптарына дейінгі ғылыми-танымдық туындыларыңызды қазақ мектеп оқушылары мен студенттердің де, ұстаздар мен ата-аналардың да, саясат-керлер мен ғалымдардың да қолынан жиі ұшыратамыз. Мектеп оқулықтары мен оқу құралдарына енді. Талай шетелдік ғалымдар мен кітапханалардың сұратып алғанынан да хабарымыз бар. Оның үстіне Сіздің бұл еңбектеріңіздің қай-қайсының болсын электрон-дық нұсқалары бар. Əлемдік Интернет ғаламторына да енген. Кей-біреуі интернет-сауда жүйесіне де түсіп үлгеріпті. Өзіңіз осынша белсене еңбек етіп келе жатқан салада былтыр айтулы атаулы күн белгіленіп, 4 маусым – Қазақстан Республикасы Мемлекеттік рəміздері күні аталуын қандай сезіммен қарсы алдыңыз?

– Əрине, зор ризашылық сезіммен. Елдікке шақыратын, ел-жандылыққа баулитын қандай қоғамдық шара болсын қолдауға лайық деп есептеймін. Мемлекеттің үш ұстыны болса, соның біреуі һəм бірегейі рухани ұстын екені даусыз. Ал рухани ұстынның күретамыры елжандылық болса керек: Елжандылық – тек «жақсы көрумен» ғана өлшенетін жалаң психологиялық категория емес. Кеңістіктегі координаты əрқилы өлшемдермен айқындалатын əлеуметтік-саяси ұғым. Оның астарында жатқан əлеуметтік-саяси құбылыс болмысы да ерекше күрделі.

2001 жылы 11 қарашада АҚШ-та болған қаралы оқиға кезінде бір күн ішінде ғана тек «Уолмарт» дүкені арқылы 116000 жалауша сатылыпты. Келесі күні бұл көрсеткіш 250000-ға жеткен. Іле-шала, қазан айының басында өткізілген социологиялық сұрау салу осы тұста жалпы американдықтардың сексен пайызы ел туын-дай жалаушаларды үйлеріне іліп қойған, автомашиналарының маңдайшаларына жапсырып алған, суреттерін кеудешелеріне


191

тағып алған көрінеді. Бұл ерекше феноменды С.Хантингтон американдықтардың қайғылы жағдай үстінде өздерінің ұлттық сəйкестігін, ұлттық тұтастығын сезінуінің жарқын көрінісі болды деп бағалайды.

АҚШ-та, басқа да мемлекеттерде мемлекеттік рəміздерге деген көзқарас азаматтық сəйкестік, ұлттық мақтаныш, мемле-кеттік тұтастық сезімдерінің нақты көрінісіне айналды, мұндай мысалдарды көптеп келтіруге болады. Бұл жанды фактор отаншылдыққа баулу ісінде кең де тиімді пайдаланылуға тиіс. Мемлекеттік рəміздер қабылданған датаның атаулы күнге ай-налуын осы тұрғыдан бағалап, осы тұрғыдан игі істер тетігіне айналдыруға тиістіміз деп ойлаймын.

– Мұндай мерекелер басқа елдерде бар ма?

– Бар. Ту күні АҚШ-та, мысалы, 1887 жылдан бері тойланып келеді. 1916 жылы Президент Вудро Вильсон оны ұлттық мереке етіп жариялаған. Швецияда да ту күні арнайы мерекеленеді.

– Жалпы рəміздер жүйесі туралы бірер сөз айта кетсеңіз?

– Əлбетте, рəміздер жүйесі өте ауқымды жəне əр алуан. Ме-млекеттік рəміздер саяси рəміздер тобына енеді. Саяси рəміздер ұлттық рəміздермен əрдайым бірдей бола бермеуі де мүмкін. Мысалы, Құрманғазының «Сарыарқа» күйі өзінің əсері мен ел жүрегінде алатын орны бойынша біздің ұлттық рəміздеріміздің, музыкалық гимндеріміздің қатарына жатады. Бірақ саяси рəмізі-міз дей алмаймыз.

Саяси рəміздердің мемлекеттілік идеясын орнықтыруға, отан-шылдық сезімді күшейтуге тигізетін əсері орасан зор. Оларды саясат тəжірибесінде, саяси процестерде, саяси технология пай-даланылатын жерде жиі қолданады.

– Енді бір сұрақ. Мемлекеттік рəміздерді пайдалану тəжіри-бесінің біздегі қазіргі деңгейіне көңіліңіз тола ма?

– Бұл бағытта атқарылып жатқан игі істер аз емес. Мемлекеттік рəміздерді мектептерде оқыту, мемлекеттік ұйымдар өткізетін саяси, салтанатты шараларда пайдалану ауқымы кеңейе түсті. Осы саладағы заңнаманы жетілдіру қолға алынды. Мемлекеттік рəміздерді жасаушылар мен пайдаланушылардың тиісті заңды талаптарды мүлтіксіз орындауына бақылау да бірте-бірте күшейіп


келе жатқандай. Дегенмен, əлі де болса жүйелілік пен біліктілік жетіспей жатқанын ашық айтуымыз керек.

– Əңгімеңізге рахмет. Оқырмандарымыз атынан рəміздер күнімен шын жүректен құттықтаймыз. Рəмізтану саласындағы жаңа ізденістер мен шығармашылық табыстар тілеймін.


193

Ербол ШАЙМЕРДЕН, ҚР Мəдениет жəне ақпарат министрлігі Тіл комитетінің төрағасы:

ТІЛ АЗАТ БОЛМАЙ – ДІЛ АЗАТ БОЛМАЙДЫ,ДІЛ АЗАТ БОЛМАЙ – ҚҰЛ АЗАТ БОЛМАЙДЫ!

– Ербол Шаймерденұлы, бүгін Қазақстан халқы тілдерінің мерекесі екенін білеміз. Соның қарсаңында дəстүрлі Тіл фестивалі басталып та кетті. Үшбу тіл мерекесінің бұрынғы жылдағылардан қандайда бір ерекшелігі бар ма?

– Бүгін тұңғыш тіл туралы Заңның қабылданғанына 20 жыл толады. Сондықтан бұл жолғы тіл мерекесінің де орны айрықша болмақ. Жиырма жыл бұрын Тəуелсіздіктің алғашқы қарлы-ғашындай болып біздің мемлекеттік тіліміз – қазақ тілінің өркен-деуіне бастау салған сол маңызды құжат қабылданған болатын.

Иə, осы жолғы XI Тіл фестиваліне дайындық əлдеқашан аяқталып, шаралар легі басталып кетті. Өткен жұма, яғни 18 қыркүйекте басталған бұл дəстүрлі фестиваль қазанның 10-ына дейін жалғасатын болады. Оның аясында оннан астам шара бар. Бұлар тек мерекелік шаралар ғана емес, мемлекеттік тілдің қолданыс аясын кеңейтуге əсер ететін, тілдік ортаны қалыптастыруға серпін беру бағытындағы шаралар. Республика деңгейінде, бүкіл ел ауқымында өтеді. Алғашқы кезеңдері аудандарда, облыстарда жүрді, олардың қорытынды шаралары енді, міне, республикалық деңгейде осы фестиваль аясында өтіп жатыр. Алғашқы күні Алматыда этноорталықтар шəкірттерінің өз ана тілдерін жəне мемлекеттік тілді қаншалықты меңгергендігін көрсететін байқау қызық өтті. Осындай əр шараның қорытындысы он шақты күн ішінде жасалып, фестиваль күндері барысында жарыса анықталып отырады.

Айта кету керек, бұл жолғы шаралардың барлығы да ат-қарылған істердің нəтижесін, тілдік ахуалдың жағдайын көр-сететін шараларға арналып отыр. Мысалы, əлгіндей өзге ұлт өкілдерінің мемлекеттік тілді меңгеру дəреже-деңгейін көрсететен шара. Фестивальдың сол «Тіл – бірлік бастауы» деген тақырыптағы республикалық жəне өңірлік мəдени-ұлт-тық бірлестіктердің жексенбілік мектептері оқушыларының қазақ тілін білу деңгейін байқататын шарамен басталуының


194

өзінде үлкен мəн бар. Сонымен қатар фестиваль барысында дəстүрлі «Абай оқулары», Көркемсөз оқушылар шеберлерінің конкурсы секілді əртүрлі əсерлі шаралар бар. Ал нақ бүгін Тіл туралы Заңның 20 жылдығына жəне «Қазақ тілі» қоғамының құрылғанына 20 жыл толуына арналған республикалық ғылыми-тəжірибелік конференция басталады. Сосын «Мемлекеттік тілге – мемлекеттік қолдау» деген шарамыз бар. Ол 28 қыркүйекте болады. Сол арқылы біз мемлекет қаржысына жасалған түрлі бағдарламалар нəтижесін, шығарылған кітаптарды, оқулықтарды, оқу құралдарын, сөздіктерді, т.б. дүниелерді халыққа көрсетпекпіз. Яғни солардың таныстырылымы жасалады. Ертесі, 29 қыркүйекте қазақ поэзиясының орыс тіліндегі аудармаларына жарияланған конкурстың қорытындысы шығады. «Мемлекеттік тіл – мемлекет-тік қызметте» деген байқауымыз – мемлекеттік қызметшілер ара-сында өтетін сайыс. Оған облыстардан, министрліктерден коман-далар қатысады. Бұл – қай мекеме қызметкерлері мемлекеттік тілді қай деңгейде меңгергенін көрсететін шара. Сондай-ақ «Жыраулық дəстүр жауһарлары» деген атпен Мұрын жырау Сеңгірбекұлының 150 жылдығына орайластырылған республикалық ғылыми-прак-тикалық конференция тағы бар. Шығыс Қазақстан облысы Риддер қаласында өтетін республикалық «Менің Отаным – Қазақстан, біздің мемлекеттік тіліміз – қазақ тілі» деген атпен ұлты өзге жас патриоттардың байқауы өз алдына бір төбе.

– Осы орайда мемлекеттік тілге деген өзге ұлт өкілдерінің ынтасы қалай деген сауал мазалайды. Осындай жылда бір мезет өткізілетін мерекелік шараларда ғана еске алынатын, көзді алдарқататын нəрсеге айналып бара жатқан жоқ па, қалай ойлайсыз?

– Жоқ, оныңызбен келіспеймін. Қазір басқа ұлт өкілдері та-рапынан қазақ тіліне деген қызығушылық аз емес. Əлеуметтік зерттеулерге қарағанда, орыстардың арасында қазақ тілін үйрену-ге деген ынтаның былтырғы деңгейі оның алдыңғы жылдағыдан екі есеге артқан. Жаңа соңғы айтылған шара сондықтан да өзге ұлт өкілдері арасында ауқымды республикалық форум өткізетін мезгіл жетті-ау деген ойдан бастау алды. Еліміздегі тұрақтылық пен бейбіт өмірімізді сипаттайтын бірқатар іс-шаралардың арасында Қазақстан халқы тілдерін дамытуға бағытталған фестивальдар, байқаулар, сондай-ақ, тіл мəдениетін қалыптастыруға, тілдік


195

орта құру мəселелеріне арналған республикалық, өңірлік кон-ференциялар, семинарлар, «дөңгелек үстелдер» үнемі ұйымдас-тырылып, өткізіліп келеді.

– Ербол аға, құп, Тіл туралы заңның қабылданғанына 20 жыл толды деп ауыз толтыра айтып, мерекелеп жатырмыз. Сол жиырма жыл ішінде қандай іргелі іс жасалды, нендей жетістікке қол жеткіздік деген заңды сауал тұрады...

– Оған жауап алу үшін сол жиырма жыл бұрынғы жағдайды қайта еске түсірсек те жетеді. Мəселен, мына бір ғана жайтты ай-тайық. Осы Астанамыз орныққан бұрынғы Целиноград қаласында сол кезде бір-ақ қазақ мектебі болатын, оның өзі мектеп-интернат. Алматыда да соған ұқсас жағдай болды. Қазақ мектептерінің саны екі қолдың саусақтарының санына жетпейтін. Ал, қазір ондағы қазақ мектебінің саны 50-ге таяп қалды. Астанада да ондаған қазақ мектебі жұмыс істеуде. Қарап отырсақ, бүкіл республика бойын-ша 800-ден астам мектеп жаңадан ашылып, қатарға қосылды. Қазір қазақ балаларының 84 пайызы қазақ тілінде білім алуда. Жиырма жылда қандай өзгеріс болғанын осы мектептер санынан-ақ білуге болады деп ойлаймын. Республикамызда бүгінде 3747 қазақ жəне 2067 аралас мектепте қазақ тілінде білім беріледі.

Сонымен қатар жаңағы кездері мемлекеттік қызметте қазақ тілінде іс жүргізу деген мəселе мүлдем көтерілмейтін. Ал біз қазір оның пайыздық өлшемі неге төмен деп орынды дабыл қағып жүрміз. Жиырма жыл бұрын қоғамдық орындарда өз балаңмен өз тілінде сөйлесіп бара жатсаң, ала көзбен қарайтындай жағдай қалыптасқаны да өтірік емес. Қазір Құдайға шүкір, ондай пиғылын ешкім көрсете алмайды. Сондықтан, бауырым, тəубе дейік. Адам бүгінгіге баға беру үшін өткен кезеңде не болғанымен салыстыруы керек қой. Демек, жиырма жылда тілдік жағдайдың, тілдік ахуал-дың айтарлықтай өзгергені, табысымыздың аз емес екендігі анық. Ең бастысы, қазақ тілі мемлекеттік тіл ретінде бəсекеге қабілетті тілге айналды деп батыл айтар едім мен. Өз мəртебесі дəреже-деңгейінде толықтай салтанат құрмаса да, бəсекеге қабілетті тілге айнала алды. Дəлел ретінде бір ғана іс қағаздарын алайық. Өткен жылғы көрсеткіштер бойынша, 50 пайыздан асып, 52 пайыздай болды жалпы мөлшері. Биыл одан да артады деп болжап отырмыз. Осының барлығы қазақ тілінің қолданыс аясының кеңейіп келе жатқанын көрсетеді. Жалпы, əлемде 6900-дей тіл бар екен, соның


196

3500-дейі жойылып кету қаупі алдында тұрған көрінеді. Тілдің қаншалықты өміршеңдігін көрсететін ЮНЕСКО мамандары қол-данатын 9 түрлі шарт-көрсеткіш бар. Тілдің ахуалы сонымен бағаланады. Сосын, жалпы, тілдер 6 түрлі категорияға бөлінеді. Оның соңғы сатысындағы тіл жойылған тілге жатады.

– Біздің тіліміз қай сатыда деп білесіз? – Біздің тіліміз мемлекеттік тіл дəрежесін иемденген, əлгіндей

қауіптің ауылынан кеткен тіл. Яғни, тіліміздің осыдан 20 жыл бұрынғы күйі мен қазіргі ахуалының арасы айтарлықтай өзгерді деп кесіп айтуға болады. Шын мəнінде де солай. Тілдік ахуалға баға берген кезде соны ескеру керек. Бірақ, əрине, мұның бəрі тіл мəселесі түгел шешіліп болды деген сөз емес. Түйткілді жайттар əлі де жеткілікті.

– Жаңа сөзіңізде қазақ тілін бəсекеге қабілетті тілге айналды деп қалдыңыз. Ол неге күнделікті өмірде көрінбейді? Мысалы, осы Астанамыздағы ресми жиындардың дені, басындағы амандасуы мен алғашқы бірер ауызы болмаса, көбінесе орысша өтеді... Қоғамдық орындардағы қарым-қатынастарда да сол.

– Ол басқа мəселе. Бəлкім сіз білмейтін боларсыз, қазақ тіліне мемлекеттік мəртебе беру мəселесі көтерілгенде кезінде «қазақ тілінде баяндама жасауға болмайды», «қазақ тілінде іс қағаздарын жүргізу мүмкін емес» деген əңгімелер болған. Сол тұрғыдан келсек, қазір ол ақылға сыймайтын сөздер. Қазақша баяндама жасауға болатынына бəрінің көзі жетті, жасалып та жатыр. Іс қағаздары да жүргізіліп жатыр.

– Бəсекеге о бастан-ақ қабілетті екеніне шүбəміз болған емес. Сіздің айтып отырғаныңыз...

– Шүбə болды ғой сол кезде! Бізде болмағанмен басқаларда болды! Соны сейілту үшін жиырма жылда арнайы бағдарлама қабылданып, сол бойынша жұмыс істелді. «Қазақ тілін мемлекет-тік тіл деп жариялап жатырсыздар, оны оқиық десек оқулық жоқ» деді. Оқулық жасадық, жиырма жыл ішінде қазақ тілін екінші тіл ретінде үйретіп, оқулық дайындайтын мамандар қалыптасты. Осы тұрғыдағы кандидаттық диссертациялар алғаш тек өткен ғасыр-дың 90-жылдары ғана қорғала бастады. Ал қазіргі сіздің буын оны бəлкім білмейді де. «Ойбай, сөздік жоқ» деді. Қазір олардың біздің есебіміздегі санының өзі 300-ден асып кетті. Ол проблема да


197

айтылмайды бүгінде. Ендігі мəселе тек олардың сапасын арттыра беру. Ал бұл тарапта, сөз жоқ, түйткілдер бар. Сол кезде «қазақ тілі мемлекеттік тіл дəрежесінде жүре алмайды» деген керауыздар болды. Ал қазір «мемлекеттік тіл ретінде қазақ тілі неге барынша кең қолданылмайды» деген ғана мəселе бар. Жаңағы сіз айтқан-дай, мекемелерде, жиналыстарда, басқа да кейбір сатыларда əлі де жеткілікті дəрежеде қолданылмай жатқаны, иə, рас. Оның енді түрлі себептері бар, ол – басқа мəселе.

Қазіргі деректеріміз бойынша, мемлекеттік қызметшілердің 45 пайызы мемлекеттік тілде іс қағаздарын еркін жазып, іс жүргізе алады. Қалғаны, өкінішке қарай, мемлекеттік тілде іс қағаздарын жүргізуге əзір емес. Осының бəрі əсер ете ме? Етеді! Содан кейін іс қағаздарын жүргізу барысында аудармаға сүйену деген «ауру» бар. Рас, алғашқыда ол қажет еді, ал қазір жағдай өзгерді емес пе?! Демек, бұл тұста да кілтипан бар. Үшіншіден, қазақ тілін білетіндердің өзі қазақша сөйлеуге, жиналыс өткізуге келгенде тартыншақтық танытады. Ниеті жоқ па, санасы жетпей ме, əйтеуір сондай теріс үрдіс бар. Проблеманың үлкені сол. Құлдық санадан арылу азабының салқыны болар, мүмкін. Осы орайда мен: «Тіл азат болмай – діл азат болмайды, діл азат болмай – құл азат болмайды» дер едім.

Тіл саласы өте нəзік сала ғой, ол – бір күнде немесе бір мекеме шешіп тастайтын мəселе емес, қоғам болып, көп болып шешетін мəселе. Алаш ардақтыларының «көптің ісі» дейтіні бар емес пе, сол айтқандай, көптің ісі. Сондықтан ниет, атқарылатын іс бəрімізге ортақ болуы керек. Тəуелсіздік алғанға дейін қазақ тілін ұмыттыруға, сөйлеттірмеуге бағытталған жымысқы саясат болды. Əсіресе, ресми қолданыстағы аясы өте тарылтылды. Оған қажеттілік жасалмады. Ал қазір бар. Бірақ, біздің жаңа айтқан көрсеткіштеріміздің əлі де көңілдегідей болмай жатқанына қара-ғанда, ол жеткілікті дəрежеде болмай отырған болса керек.

– Жаңа мемлекеттік тілде іс қағаздарын жүргізе алатындар 45 пайыз деп қалдыңыз, кеше ғана жұрт «Ойбай, жоспар 70 пайыздан 60-қа түсіп қалды, кері кетушілік!» деп шулады...

– Жұрт шулады ма, сіздер шуладыңыздар ма? (Күлді). Өзіңіз айтып отырсыз, көрген жерімізде қазақ тілінде жиындар өтпейді деп. Сөйтесіз де, соны көріп отырып, бір жылда қазақ тілінде іс жүргізуді неге 20 пайызға арттырмайды дейсіз. Ол өтірік


198

ақпар болады ғой. Жалпы, осы «пайызшылдықпен» арнайы айналысудың қажеті қанша?! Жаңағы айтылған – «қазақ тіліндегі іс қағаздарының жалпы үлес-салмағы 70 пайызға артады» деген алғашқы кездегі, былтырғы жылдың басындағы болжалды көрсеткіш. Алайда, жылдың нəтижесіне талдаулар жасалып, ол нақты жағдайды көрсетті. Осы ретте 60 пайыз деп өзгертілді. Бұл жерде «кері кетушілік» дегеннің өзінің былтырғыдан 10 пайызға дерлік артық көрсеткіш екенін неге ескермейміз? Жыл соңына дейін артып жатса, тіпті жақсы. Оған ешкім шектеу қойып та отырған жоқ, шын мəнісінде. Ал пайыз қуушылықпен іс бітпейді. Қажет болса, 100 пайыз деп-ақ қоюға болады. Одан не шығады? Қайта, тілге шын жанымыз ашыса, бұл орайда өтірікке, көзбояушылыққа, жалған ақпарға жол бермеуіміз керек. Мысалы, осы соңғы бір деректер ішінде Шығыс Қазақстан облысында іс қағаздарын жүргізу, қателеспесем 98 пайыз, əлде соған жақын деп беріліпті. Сіз соған сенесіз бе?

– Сену қиын... – Көрдіңіз бе? Немесе Солтүстік Қазақстан облысында 99,6

пайыз дейді. Жақсы көрсеткіш-ақ. Ал осыған да сенесіз бе? Жоқ. Міне, енді не дейсіз?! Бұл жерде өтіріктен гөрі нақты іске мəн беру керектігі анық. Сондықтан нақты жағдаймен санаспай байбаламға бару, оны саясатпен байланыстыру – тілге жан ашығандық емес. Бұл мəселелерді сондықтан дабыраға айналдырудың мүлдем дұ-рыс еместігін қадай айтқымыз келеді. Əрине, тіліміздің қолда-ныс аясының артқаны бəрімізге керек. Бірақ нақты жағдайды ес-кермеске болмайды жəне оны біреудің теріс пиғылы деп санау. «ЕҚЫҰ-ға жағу үшін» немесе «Үкіметтің көзқарасы теріс» деген сияқты пікірлер сəл ұшқарылау. Сондықтан нақты жағдайға орай өзгерістер жасаған жауаптылықты көрсететін батылдықты күс-тəналамай, қайта түсіністікпен қараған жөн шығар... Бірақ, шы-нымды айтсам, осы мəселеге жұртшылық тарапынан ерекше назар аударылғанына бір жағынан қуанып қалдым. Ел тіл мəселе-сіне келгенде сергектік таныта бастағанына. Атқарушы биліктің қадамдарына қоғам тарапынан қатаң бақылау жасалуы құптарлық жайт қой.

– Түсінікті. Мемлекеттік тілді іс қағаздарына енгізу мəсе-лесі тікелей тілді оқытуға байланысты ғой, осы салада қандай жұмыстар жасалып жатқанын айтып беріңізші.


199

– Биылғы жылдың бірінші жартыжылдығындағы көрсеткіш-тер бойынша, елімізде мемлекеттік қызметшілерге қазақ тілін оқытатын 93 орталық қызмет атқаруда. Олардың 56-сы – мем-лекеттік, 37-сі – мемлекеттік емес орталықтар. Сондай-ақ заман талабына сай оқыту процесінің инфрақұрылымын жаңарту мəселелері де қолға алынды. Біздің министрлік жанындағы Ш.Шаяхметов атындағы Тілдерді дамытудың республикалық үйлестіру-əдістемелік орталығы Қазақстан Республикасы Ме-млекеттік қызмет істері агенттігінің келісімімен бекітілген Мемлекеттік қызметшілерге, ересектерге, тіл үйренуші жеке тұлғаларға мемлекеттік тілді жеделдете деңгейлік оқытудың Тұжырымдамасын, Стандартын жəне Типтік бағдарламасын əзірлеп, «Жаңа толқын» мультимедиалық жəне «Мəртебелі сөз» оқу-əдістемелік кешендерін шығарды. Орталық жəне жергілікті мемлекеттік органдардағы курстарды ұйымдастырушыларға, өңірлік мемлекеттік тілді оқыту орталықтарына арнап тиісті оқу құралдарын, сөздіктерді, дидактикалық материалдарды қамтитын көп деңгейлік компьютерлік бағдарламалар кешені дайындалып, таратылды.

Əрине, оқыту орталықтарының көбейіп, əдістемелік құралдары шығарылып жатса да, көпшілігінің бүгінгі күн талабына қанша-лықты сай екеніне баса назар аудару министрліктің күн тəртібінде. Осы мақсатта биыл өзге тілді ересек тұрғындарға арналған мемлекеттік тілді жеделдете оқыту бойынша ең озық, үлгілі оқу-лықты немесе оқу құралын анықтау мақсатында «Қазақ тілінің үздік оқулығы» атты республикалық байқау жарияланып отыр.

– Ербол аға, осы тіл үйренуге деген өзінің ынтасының кемдігін біреулер қазақ тілінің «қиындығымен», «терминологиядағы бір-ізділіктің жоқтығымен» ақтап алғысы келетіндей ыңғайлар да кейде аңғарылып қалады. Терминология саласында түйткілдер бары рас, сол бағытта қандай істер атқарып жатырсыздар?

– Қазақ тілі қорының байлығын ескеретін болсақ, ұлттық терминологиямызды қалыптастыру барысында атқарылатын ша-ралар үлкен еңбекқорлық пен шығармашылықты талап етеді. Ғалым, мамандардың, авторлық жəне шығармашылық ұжымдар-дың ұсынған терминдері дүркін-дүркін талқыланып, бекітіліп келеді. Осы уақытқа дейін сегіз мың алты жүзден астам термин мен сөз тіркестері бекітіліп, тұрақты шығарылатын «Терминология-лық хабаршы» бюллетенінде жарияланды.


200

Республикамыздағы қоғамдық пікірді ескере отырып, Қазақ-стан Республикасы Үкіметі жанындағы Мемлекеттік ономастика комиссиясының шешімімен түскен ұсыныстар бойынша əкімші-лік-аумақтық бірліктерге ат қою жəне олардың атын өзгертуге, атауларының транскрипциясын нақтылау жөніндегі жұмыстар да біршама ретке келтірілді. 2005 жылдан бері облыстық өкілді жəне атқарушы органдардың шешімімен 213 елді мекен тарихи жəне бүгінгі талаптарға сəйкес өзгертілді, 6 облыстың, 13 қаланың, 15 ауданның, 76 темір жол стансасы мен бекеттерінің, 30 елді мекен атауларының орыс тіліндегі транскрипциясы қазақ тілінің грамматикалық нормаларына қарай нақтыланды. Сонымен қатар, Мемлекеттік ономастика комиссиясының шешімдеріне сəйкес Қазақстан Республикасы Үкіметінің қаулысымен атау берілген, қайта аталған жəне транскрипциясы өзгертілуі бойынша 1991-2008 жылдар аралығында 957 білім беру, мəдениет, спорт, денсаулық сақтау ұйымдары мен физикалық-географиялық объектілеріне атау беріліп, қайта аталды. 2004 жылдан бері «Ономастикалық хабаршы» басылымы ономастика комиссиясының бюллетені ре-тінде тұрақты түрде шығарылып келеді.

Мемономкомның мақұлдауымен Қазақстан Республикасы Жер ресурстарын басқару агенттігі 2003 жылдан бері Қазақстан Республикасының географиялық атауларының мемлекеттік ката-логын əзірлеу жөніндегі жұмыстар бойынша Ақмола, Алматы, Атырау, Жамбыл, Қарағанды, Қызылорда, Маңғыстау, Павлодар, Солтүстік Қазақстан, Оңтүстік Қазақстан, Шығыс Қазақстан облыстарының каталогтары дайындалып, шығарылды. Осы жұмыстардың нəтижесінде аймақтық зерттеулер барысында Қазақстан Республикасының топонимикалық кеңістігін құраушы тілдік бірліктердің басым көпшілігі, яғни, 80 пайыздан астамы ана тіліміздің негізінде екендігі айқындалып отыр.

– Алайда, Қазақстан картасындағы елді мекендердің, жер-су, физикалық-географиялық бірқатар объектілердің көптеген атаулары əлі де сонау отаршылық кезеңіңде немесе тоталитар-лық замандағы көріністе қалып отырған секілді...

– Дұрыс айтасыз. Əсіресе, бұл жағдай Ақмола, Қарағанды, Қостанай, Солтүстік Қазақстан, Павлодар, Шығыс Қазақстан облыстарына тəн.

Ал қолданысқа енген ұлттық атауларымыздың бəрі де қоғамдық санамызға берік орнығып, ал оның айтылуы мен жазылуы тілдік


201

нормаға сəйкес қалыптасты. Кез-келген ресми қатынастар мен карталарда өз орнын алды. Десек те, соңғы жылдары əкімшілік-аумақтық бірліктерге осы енгізілген өзгерістер əлі бірыңғай жүйеге түспей, арнайы тізбе жасалмай, шашыраңқы күйде жұмыс істеліп жатқанын айту керек. Сондықтан, олқылықтың орнын толықтыру мақсатында облыстардағы əкімшілік-аумақтық бірліктердің оно-мастикалық атауларының көрсеткіш-анықтамалықтарын əзірлеу қолға алынды. Бұл ретте жүргізіліп жатқан іс-шаралардың бірі – Қазақстан Республикасының Ақпараттандыру жəне байланыс агенттігімен, оның əзірлеуші жұмыс органы «Ұлттық ақпараттық технологиялар» АҚ-мен бірлесе отырып, электронды «Мекенжай тізілімі» ақпараттық жүйесін жасау жобасы қолға алынған бо-латын. Қазіргі кезде осы «Мекенжай тізілімі» ақпараттық жүйесі бойынша Мемлекеттік ономастика комиссиясымен байланыста жұмыс істей отырып, əкімшілік-аумақтық бірліктердің атаулары мен оларды қайта атауларға байланысты өзгерістер уақытында енгізіліп отырғандығын да айту керек. Жəне осы ақпараттық жүйе жергілікті ономастика комиссиясының жұмыс органы бо-лып табылатын облыстық тіл басқармаларына орналастырылып, жұмыстар атқарылуда.

Ономастика мəселелеріне қатысты тағы бір маңызды бағыт – осы саладағы насихаттау, түсіндірме жұмыстарын жүргізу. Мұнда алдымен атау мен қайта атауға, өзгертуге байланысты жұмыстар белгілі заң аясында жүргізілетіндіктен осы бағытта əрдайым наси-хаттау жұмыстарының жетіспей жататыны белгілі болып отыр.

– Оның себебі неде?

– Оған себеп көп. Мұны біз өзімізге күнделікті келіп жататын өтініш хаттардан-ақ көріп отырмыз. Республикамыздың түкпір-түкпірінен өз аумақтарында ғана белгілі бір адамға көшеден бастап елді-мекендерге, білім беру, мəдениет жəне спорт ұйымдарына есімін беруді сұраған, оның бірден шешімін бере салуды өтінген хаттар толастар емес. Тіпті сонау ауылдағы, кенттердегі көшелерге пəленнің атын беруді сұрап қайта-қайта министрлікке, одан əрі Елбасына, Үкімет пен Парламентке дейін шығып жатады. Бұл мəселелер белгіленген тəртіп бойынша жергілікті жердің өзінде шешуге болатынын біле бермейтін тəрізді.

Айналып келгенде, атқарылып жатқан іс-шараларымыздың бірі болашақта еліміздің өркениетті ел санатында болуына, мем-лекетіміздің, ұлтымыздың мəртебесін танытатын, əлемнің бай


202

тілдерінің бірі болып саналатын қазақ тілінің одан əрі дамуына, өркендеуіне бағытталған болса, келесісі – Қазақстанда тұратын барлық этностардың тілін қолдап, оны пайдалануға мемлекет тарапынан жағдай жасау болып табылады.

– Ербол Шаймерденұлы, мемлекеттік тілімізді техника тілінде, компьютер тілінде сөйлету де бүгінгі таңның басты мəселесі екені белгілі. Бұл орайда неге қол жеткізе алдық?

– Неге қол жеткіздік дегенде, алдымен қазақ тілін дамыту-дың ақпараттық жүйесін құруға басты назар аударылуда еке-нін айтқым келеді. Интернет жүйесінде «Мемлекеттік тіл» пор-талы құрылып, онда электрондық терминологиялық орталық, электрондық сөздіктер, мемлекеттік тілді меңгеру деңгейін анықтауға арналған он-лайндық тестілеу, Қазақстан Респуб-ликасы аумағындағы тілдік жағдайдың мониторингі жəне оны талдаудың автоматтандырылған жүйесі, сол сияқты техника са-ласының мамандарына мемлекеттік тілді қашықтықтан оқыту-дың мультимедиялық кешені орналастырылған. Жалпы, соңғы жылдары осы бағыттағы ондаған жаңа бағдарламалар жасалып, көпшілік қолданысқа түскенін айтуымыз керек. Бұл іс биыл да жалғасын табуда. Мысалы, қазір «Мемлекеттік қызметші портфелі» атты үлкен кешен əзірленуде. Басқа да бірқатар бағ-дарламалар жыл аяғында іске қосылуға тиіс.

– Бəрекелді. Ал тəуелсіз мемлекет ретінде біз шетелдердегі қазақ диаспорасы өкілдеріне, өз бауырларымызға қолдау-көмек көрсету тарапында елдігімізді қандай істермен таныта алып отырмыз?

– Бүгінде тілегі де, арман-мақсаттары да бір, шетелде тұратын қандастарымызды біртұтас қазақ ұлтының құрамдас бөлігі ретінде топтастыру жұмыстары жалғасуда. Əлемнің 40-тан астам елдерінде тұрып жатқан қазақ диаспорасымен тұрақты байланыс орнатыл-ды. Қазақстан елшіліктері жанынан ұлттық-мəдени орталықтар аясында ана тілін оқыту орталықтарын ашу жұмыстары қолға алынды. Шетелдегі қазақтарға арналған əдебиеттер Қазақстан Республикасы Сыртқы істер министрлігі жəне Дүниежүзі қазақ-тар қауымдастығы арқылы жеткізіліп, жат жердегі қандастарымыз-дың рухани сұраныстарын өтеуге игі қадамдар жасалуда.

– Əңгімеңізге рахмет. Жұмыстарыңызға жеміс тілейміз!

Сұхбаттасқан – Батырболат АЙТБОЛАТҰЛЫ.


203

ҚАЗАҚ ТІЛІНІҢ БƏСЕКЕЛЕСТІК КҮШІ АРТЫП КЕЛЕДІ

«Біз қазақ тілінде сөйлеу қалауы əрбір қазақстандыққа табиғи нəрсе болу үшін бəрін істеуге тиіспіз».

Н.Ə.Назарбаев (Қазақстан халқы Ассамблеясының XV сессиясында сөйлеген сөзінен)

«Советник» журналының мемлекеттік тілді қолдау жəне дамыту туралы сұрақтарына ҚР Мəдениет жəне ақпарат ми-нистрлігі Тіл комитетінің төрағасы Ербол ШАЙМЕРДЕНҰЛЫ жауап берді.

– Қыркүйек айында Қазақстан қоғамы Тіл туралы Заңның 20 жылдығын атап өтті. 20 жыл бұрын сапалы оқулықтар, білікті мамандар мен ұлттық оқу орындарының жоқтығы үлкен пробле-ма болып саналатын. Алайда, уақыт өте келе мұның барлығы пай-да бола бастады. Мемлекетіміз мемлекеттік тілге үнемі қолдау көрсетуде, былтырғы жылдың өзінде ғана мемлекеттік тілді дамыту үшін 5 миллиард теңге бөлінді. Аталмыш заң жүзеге асырылғаннан бастап 20 жыл ішінде қазақ тілін дамыту үшін барлық тиімді шарттар қалыптастырылды, дегенмен, қазақ тілінің жағдайы айтарлықтай өзгерген жоқ. Осыған орай, орын-ды түрде мына сұрақ туындайды: мемлекеттік тілді нығайту үшін бөлінген орасан қаражат қалай жұмсалады?

Иə, 22 қыркүйекте республикамыздағы тіл туралы алғашқы заң-ның қабылданғанына 20 жыл толды. Бірақ, ол Одақ құрамындағы Қазақ КСР заңы болатын. Ал қазіргі қолданыстағы «Қазақстан Республикасындағы Тіл туралы» Заңы 1997 жылы қабылданды.

Қазіргі уақытта, əсіресе, мемлекеттік органдарда қазақ тілін оқытуға, негізінен жан-жақты жағдай жасалды деп айтуға бола-ды. Бірақ, Сіздің тіл ахуалына қатысты түйініңізбен келісу қиын. Тілдік ахуал түбегейлі өзгерді. Қазіргі жағдай осыдан 10, 15 жыл бұрынғы ахуалдан көп өзгеріске ұшыраған. Қоғамда мемлекеттік тілге деген оң көзқарас қалыптасты, əсіресе, жастардың тіл үйренуге деген ынтасы ерекше.

Мемлекеттік тілді қолдану аясы кеңи түсті. Бұл жұмыс Қа-зақстан Республикасы Президентінің 2006 жылғы 30 мамырдағы Жарлығынан кейін нақты бағыт алды. Себебі, Жарлықта орталық жəне жергілікті атқарушы органдарда іс жүргізуді мемлекеттік тілге


204

көшірудің мерзімдері нақты айқындалған болатын. Электрондық ақпарат құралдарында, соның ішінде радио жəне телеарналар-да мемлекеттік тілді қолдану мəселесін ұдайы қадағалау (монито-ринг) жолға қойылды. Мемлекеттік тілде оқытатын жалпы білім беретін мектептер жүйесі ұлғайды.

Мынадай мысалдарды келтіре кеткеннің артықтығы жоқ деп ойлаймын. Қазіргі уақытта 26 мыңнан астам өзге ұлт өкілдері өз балаларын қазақ мектептеріне берді. Мұндай үрдіс еліміздің жоғары оқу орындарында да байқалуда. Қазір көптеген ұлт өкілдерінің жастары қазақ тілін жетік меңгерген. Оған қыркүйек-қазан айларында Қазақстан халқы тілдерінің ХІ фестивалі аясын-да Риддер қаласында өткен республикалық Жастар форумы жəне республикалық «Абай оқулары» конкурсы да куə.

Тағы да бір мысал келтіруге болады. Былтырғы жылдан бас-тап 18-30 жас аралығындағы жастар арасында «Тілдарын» рес-публикалық байқауы өткізіліп келеді. Байқаудың басты шарты – қазақ, орыс, ағылшын тілдерін жетік білу. Өткен жылы бас жүл-дені ақтөбелік орыс қызы Анна Данченко жеңіп алды. Ол өзінің жан-жақты дайындығы жəне қазақ тілін жетік меңгеруімен белгілі ғалымдардан құралған қазылар алқасын айрықша тəнті етті. Үлгі алуға тұрарлық емес пе?! Бұл байқау жыл сайын жəне дəстүрлі түрде өткізілетін болады.

Осындай мысалдарды негізге ала отырып, қоғамда мемлекет-тік тіл саясатына деген оң көзқарастың қалыптасқанын сеніммен айтуға болады. Қазіргі ахуалды проблемасыз деп айта алмаймын, бірақ түбегейлі өзгергеніне күмəнім жоқ. Көптеген қиындықтарға қарамастан қазақ тілі бəсекеге қабілетті тіл деңгейіне көтерілді деуге əбден болады. Оның қазіргі заманғы қоғамның əлеумет-тік – лингвистикалық кеңістігіндегі рөлінің артып, іс жүзінде қолданылуын айтып отырмын. Қазақ тілінің еліміздің мемлекет-тік тілі ретінде даму болашағына мен сеніммен қараймын. Бұл орайда үш маңызды факторды алға тарта кетуге болады.

Бірінші – демографиялық фактор. Соңғы халық санағының қорытындысы бойынша еліміздегі қазақтардың саны 67 пайызға жетті. Есіңізде болса, тіл туралы алғашқы заңды қабылдаған кезде бұл көрсеткіш 39 пайызға тең болатын. Қазір қазақ балаларының 84 пайызы қазақ мектептерінде ана тілінде білім алады. Бұрын жағдай басқаша болатын.


205

Екінші фактор – бұл тарихи Отанына оралған отандастарымыз-дың негізінен қазақ тілділігі.

Үшінші фактор – жыл сайын мемлекеттік тілді меңгерген өзге ұлт өкілдерінің саны артуда. Əрі олардың басым бөлігі – жастар.

Мемлекеттік тілді дамытуға бөлінген «қомақты» қаржыға ке-лер болсақ, бұл қаржы барлық орталық жəне жергілікті мемле-кеттік органдарға бөлінген. Тіл комитетіне бөлінген бюджеттік қаржы бюджеттік бағдарламаларға, стратегиялық жоспарға сəйкес жұмсалады. Үстіміздегі жылы əр салаға арналған сегіз сөздікті (екі тілді, үш тілді) мол таралыммен шығару көзделіп отыр. Олардың арасында орысша-қазақша-ағылшынша экономикалық сөздікті (20 мың), орысша-қазақша-ағылшынша медициналық терминдер сөздігін (30 мың), орысша-қазақша-ағылшынша-немісше техни-калық терминдер сөздігін (20 мың), орысша-қазақша, қазақша-орысша құқық салаларының терминдер сөздігін (60 мың) т.б. айтуға болады.

Комитет жанынан сараптама кеңесі құрылған. Онда əдістеме-лік, көмекші құралдар жобалары (қолжазбалар) жəне т.б. талқыла-нады. Сараптама кеңесінің құрамына белгілі ғалымдар, тəжірибелі əдіскерлер мен оқытушылар енгізілген. Айтпақшы, кеңестің құра-мында еліміз Парламентінің депутаттары да бар. Жеке автор – əзірлеушілермен жəне шығармашылық ұжымдармен белсенді түрде жұмыстар жүргізілуде.

Интернет жүйесінде мемлекеттік тіл порталы жұмыс істейді. Онда əртүрлі əдістемелер, сөздіктер, орталық жəне жергілікті мемлекеттік органдардағы тілдік ахуалдың мониторинг жүйесі, тестілеу бағдарламалары орналастырылған. Осы жылы бұрынғы жылдары жасалып, биыл жетілдірілген он жоба аталған порталға орналастырылатын болады. Қазіргі заманғы европалық техноло-гия негізінде «Мемлекеттік қызметкердің тілдік портфелі» атты оқыту жобасы əзірленуде. Ересектерге қазақ тілін оқытудың жаңа əдістемелеріне арналған конкурс жарияланды. Тілашар серияла-ры, жаңа оқулықтар мен əдістемелік құралдар, терминология жəне ономастика мəселелері бойынша əртүрлі басылымдар əзірленуде.

Ал өткізіліп жатқан конференциялар, əртүрлі семинарлар, «дөңгелек үстелдер», конкурстар, олимпиадалар жəне басқа да іс-шаралар тіл мəдениетіне тəрбиелеуге, төзімді, тілдік орта қалыптастыруға, мемлекеттік тілді кең насихаттауға бағытталған. Мысалы, мемлекеттік тілді оқыту орталықтарының жұмысын


206

тиімді ұйымдастыру, ілеспе аударма мəселелері, жергілікті мем-лекеттік органдарда жəне басқа да ұйымдарда мемлекеттік тілдің қолданылу аясын кеңейту мəселелеріне арналды. Астана, Павло-дар, Қостанай қалаларында республикалық жəне аймақтық семи-нарлар өткізілді.

Тіл саясатының маңызды бағыттары бойынша үш əлеуметтік зерттеу (Тілдерді қолдану мен дамытудың 2001-2010 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасының орындалуы, көрнекі ақ-парат тілі, шетелдегі қазақ диаспорасының ана тілін сақтауы тура-лы) өткізілуде. Бұл тілдік ахуалдың дамуын қадағалауға мүмкіндік беретін зерттеулер.

Жақында жастарға, студенттерге «Нұрлы сөз» транслингвис-тикалық бағдарламасы көрсетілді. Дəстүрлі Қазақстан халқы тіл-дерінің фестивалі аясында өткізілген көптеген іс-шаралар, оның ішінде республиканың аймақтарындағы шаралар өзінің өзекті-лігімен, жаңашылдығымен, қатысушылардың белсенділігімен да-раланды.

– Сіздің ойыңызша қолданыстағы Тіл туралы Заңның қандай кемшіліктері бар? Мемлекеттік тілдің нормативтік-құқықтық негізін дамыту үшін заңнамалық деңгейде қандай нақты шаралар қолданылуы тиіс?

Біздің қазіргі қолданыстағы заңымыздың жалпы халықара-лық тəжірибе талаптарына сай екендігі белгілі. Дегенмен, əртүрлі көзқарастар айтылып жүргені де рас. Біреулер аталған заңды толық қолдаса, азаматтарға қолайлы деп есептесе, енді біреулері аталған заңда азаматтардың жауапкершілігі қаралмаған, нақтылық жоқ немесе босаң деп есептейді. Мемлекеттік тіл туралы жеке заң қабылдау қажет деген пікір айтушылар да бар.

Тағы бір көзқарас тілдік дамудың жаңа моделін қалыптастыру мен дамытуда ұстанымдарды бірте-бірте іске асыру қажеттігіне ерекше назар аудару керек деп санайды. Проблемаларды қол-даныстағы заңнамаға өзгертулер мен толықтырулар енгізу жолы-мен, мемлекеттік тілді білу талаптарын нақтылау арқылы шешу қажет деп есептейді.

Ортақ ұйғарым – Тілдерді қолдану мен дамытудың мемлекет-тік бағдарламасында, сондай-ақ, Қазақстан Республикасы Конс-титуциялық Кеңесінің берген түсініктемесінде көрсетілгендей, мемлекеттік тілді дамытудың басымдылығын қамтамасыз етудің тиімді тетіктерін тауып, іске қосу қажет.


207

Бұл қолданыстағы заңнаманы жетілдіруге де қатысты.

– Əлбетте, Қазақстанда мемлекеттік басқару тілі ретінде қазақ тілі болуы тиіс. Қазақ тілін мемлекеттік органдарда да-мыту үшін мемлекеттік деңгейдегі барлық шаралар қолданылуда, алайда 20-жылдық тəжірибе көрсеткендей, бұл шаралар жет-кіліксіз. Сіз қалай ойлайсыз, мəселенің түйіні қазақ тілін дамыту үшін қолданып жатқан əкімшілік, императивтік əдісте болуы мүмкін бе? Бəлкім, қазақ тілін саясаттандырудан бас тартып, оған əлеуметтік бағыт беру шарасы едəуір дұрыс болар?

Мүмкін, кейбір жағдайларда, əкімшілік, императивтік əдісті біліктілікпен қолданудан қашпау керек қой деп ойлаймын (мем-лекеттік тілдің дамуын емес, оның қызмет ету аясын кеңейтуде). Алайда, тіл мəселесі өте нəзік, күрделі болғандықтан, оған иек арту кері əсерін берерін де ескерген жөн.

Лауазымды тұлғаларға мемлекеттік тілді білу туралы талап қою, тілді білу деңгейін бағалауды анықтауға мүмкіндік беретін «КАЗ-ТЕСТ» жүйесін енгізу, іс қағаздарын мемлекеттік тілде жүргізу туралы заң талабын қамтамасыз ету жөніндегі жауапкершілікті күшейту қазіргі өзекті міндеттер.

Əңгіме тілді саясаттандыру туралы емес, бұл мəселелерді саясаттық мақсатта қолдану арқылы мəселелерді саясаттандыру туралы болу керек. Бұған жол беруге болмайды, əрине.

Барлық күш-жігер көп тілді тұлғаны қалыптастыру ықпал ететін тілдік ортаны жетілдіруге, тіл мəдениетіне орнықтыруға, тіл үйренуге жағдай жасауға жұмсалуға тиіс. Тілді еркін иге-ру қажеттілігі тұлғаның отаншылдығына, отбасылық тəрбиеге, рухани қажеттілікке, ұрпақтардың өзара байланысы мен өзара ықпалдастығына тəуелді.

– Соңғы жылдарда қазақ тілін латын əліпбиін көшіру қажет деген көптеген пікірлер айтылуда. Бұл көзқарас көбінесе дұрыс көрінеді, атап айтқанда: латын əліпбиі қазақ тілінің техникалық, əсіресе ІТ саласында дамуына үлкен септігін тигізіп, қазақ тілін əлемдік ортаға шығару үшін қосымша серпін береді. Қазақ тілін латын əліпбиін көшіру жайында Сіздің пікіріңіз қандай?

Білесіз бе, пікір айту бір бөлек. Бірақ барлығының салдарының алдын алуға мүмкіндік бар ма, тек қана артықшылықтарды мақұл-дауға кім тəуекел ете алады. Өздерінің жазба графикасын ауыс-тыруды ойламайтын да үлкенді-кішілі елдер бар ғой (бұлардың


208

қатарында Қытай, Жапония, Корей, Армения, Грузия жəне т.б.). Сонымен қоса, олар жеткілікті түрде кең ауқымда əлемдік ақпарат əлеміне тартылған ғылыми-техникалық жетістіктерден алыс қалмаған, ол түгілі бұл салаларда көбіне көшбасшысы болып са-налады.

Қоғамда қазақ жазуының графикасын ауыстыру мəселесін ше-шуге өте сақтықпен келуді жақтайтындар аз емес. Өткен ғасыр-дағы осы орайлы сəтсіз тəжірибе əлі де жадынан шыға қойған жоқ.

Алайда, жалпы алғанда, əсіресе, ғалым – филологтар арасында басқа пікір басым. Мамандар жуық маңда бұл мəселені өздерінде оңтайлы шешкен көрші елдер тəжірибесін зерттеуде, сонымен қатар жұмсалатын шығындарды есептеуде.

Менің ойымша, «латын əліпбиіне көшу керек пе» деген сұраққа жауапты дұрыс таңдауда маман-лингвистердің пікіріне құлақ салу керек, мүмкіндігінше бұндай істі ұйымдастыруға талпыну – жал-пы қоғам үшін өте жауапты əлеуметтік-саяси салдары бар қадам екендігін ескеру қажет. Бірақ, əлемдік экономикалық дағдарыс жағдайында мұндай аса ірі əлеуметтік жобаға кірісу, əрине, қиын.

Тіл комитетінің тапсырысы бойынша шығарылған оқу құрал-дары мен басылымдардың барлығы да тегін таратылады. Комитет меншік нысанына қарамастан басқа да ұйымдар мен мекемелерге шамасына қарай қолдау көрсетіп отыр. Əзірлеушілер Комитеттің келісімі бойынша басылымдарды қосымша таралыммен шығарып жəне өздерінің қалауынша таратуына құқықтары бар.

Ұйымдар мен мекемелер, сондай-ақ, мемлекеттік органдар өздерінің қызметкерлерін тіл оқытуға арналған түрлі материал-дармен қамтамасыз ету мəселелеріне көп көңіл бөлулері керек. Тіл үйрету – бұл тұрақты түрде жетілдіріліп отырған үдеріс.

Авторлық ұжымдардың, əзірлеушілер мен өнімді таратушы-лардың назарын қазір оқу құралдарының айрықша талап қоятын кез келгендігіне аудару қажет. Оқулықтар, оқу құралдары, əдіс-темелер, өздігінен үйренуге арналған оқулықтар, бірінші кезекте, қолданушылардың талабынан шығуға тиіс.

Бұл ретте, барлық аймақтардағы жүзге жуық мемлекеттік тілді оқыту Орталықтары жетекші, дəлірек айтқанда, үйлестіруші һəм бағыттаушылық рөл атқаруға тиіс. Шығармашылық күштер сол ор-талықтар төңірегінде тиімді топтаса алатынын тəжірибе көрсетіп отыр.

Сұхбатты жүргізген Жақсылық МЕРГЕНОВ, «Советник»


209

БƏРІ ДЕ БАЛА ШАҚТАН БАСТАЛАДЫ

Қымбатты Ербол Шаймерденұлы! «Бала Би» журналының «Менің сүйікті жазушым» айдарына уақытыңызды бөліп, сұрақтарға жауап жазып жіберуіңізді өтінеміз.

1. Балалық шағыңыздың ең ыстық, естен кетпес сəттері жай-лы айтып беріңізші?

Балалық шақ – кез келген адамның өмірінің бастау бұлағы, тағдырының алтын құндағы ғой. Тұтас бір таза дүние. Əр сəті қымбат. Еске алған сайын өзгеше сезімге бөленесің. Əсіресе, табиғатпен жарасып, өскен ортаңмен араласу, сол арқылы алғаш дүние танып, тағлым алған сəттер жаныңды жадыратады. Бүгін қасыңда бар-жоқ бейнелер көз алдыңа келеді.

Орманды өлкеде өстік. Көктемде қайың сауып, бал шырынын бөліп ішкен, қайың қабығын майға қайнатып уыздай дəмді сағыз алған сəттер қандай ғажап еді. Жуасы мен жидегі, бүлдіргені мен шиесінің қызығына түскенде басқаның бəрін ұмытып кетуші едік. Ойдым-ойдым көлдер... Гүлге оранған белдер... Құлдыраңдаған құлыншағы мен қозы-лағы... Орман-көл, кең даланың қалың аң-құсы... Қайсыбірін айтып тауысарсың... Табиғаттың тал бесігінде тербеліп өсіп, табиғаттың өзіне еліктеп, табиғаттың өзінен үйреніп ержеттік.

Балалық шақ дегенде, ел ішінде əлі күнге дейін айтылатын атамның əзіл аралас əдемі тапқыр да шешен əңгімелері, əкемнің ел тарихы, жер тарихы жөніндегі сырлары мен өзгеше майда мақаммен қыстың ұзақ түндерінде жатқа айтатын, кейде араб тіліндегі қалың кітаптардан оқитын көп қисса-дастандары ойға оралады. Білуге деген, білімге деген, əдебиетке деген құштарлық солардан басталған болуы керек.

Балалық шақтың сыйлаған енді бір ғажап əсері – достықтың не екенін сезіну. Балалықтың бал дəуренін бір кешкен, бірге қиялдап, бірге өскен Азат достың ақ жүрегінің лүпілін дəл қазір де сезіп тұрғандаймын. Дүниеден ерте озғанымен, жадымда мəңгі сақталып қалды.

Есіңде ме, жан досым, жадыңда ма, Ойдағыңның айтушы ең бəрін маған. Жүрегіммен сезуші ем жанымменен, Бұлқынысты, бүлкілді қаныңдағы.


210

Ғажап еді сол бір кез, Керім еді, Көрген түстей кейде бір көрінеді. Ақ желкенін Арманның керген Уақыт, Алып қаша жөнелді сені... мені... ,– деп басталатын ұзақ

өлең сол аяулы досқа арналған болатын.

2. Мектепте қандай оқушы болдыңыз?

Елдің айтуынша, жақсы оқушы болған тəріздімін. Мектеп бітірген жылы облыстағы барлық қазақ мектептері түлектерінің арасында алтын медальге ие болған тоғыз түлектің бірі болып-пын. Алтын медальда «Оқуда, еңбекте үздік жетістіктері үшін жəне үлгілі тəртібі үшін» деп қашап жазылған сөздер бар. Ол кезде бұл наградаға ие болу қазіргіден де қиындау-тын. Он жыл бойы үздік көрсеткіштерге қол жеткізумен бірге, мектеп бітіру ем-тихандарын айырықша бақылау жағдайында өткізу керек. Менің жазба жұмыстарым үш деңгейдегі əртүрлі комиссияның қатаң бағалауынан өткені есімде. Мектепте, аудандық жəне облыстық оқу бөлімдерінде. Мектебіміздің директоры Көкен Қопышев ағай аудандық комиссияда ешқандай қате таба алмаған соң, бір мектептің қазақ тілі маманы шығарма неге өлеңмен жазылған деп қиғылық салды ғой деп күліп жүретін.

Мектепте жүргенде математика, физика, химия пəндерін ерек-ше ұнатушы едім. Бір жылдары Алматыдағы О.Жəутіков атындағы республикалық физика-математика мектебі жариялаған бəйгенің жеңімпазы атанғаным да бар. Əдебиеттен əйгілі академик-жазушы, қазақ əдебиетінің классигі Ғабит Мүсіреповтың қарындасы Гүлсім Махмұтқызы сабақ берді. Ұстаздарымыздың бəрі де білімді, білікті болды. Соның арқасында кейін университетке келіп түскенде де, оқу кезінде де көп қинала қойған жоқпын.

Мектептің қоғамдық өміріне де барынша белсене араласатын-мын. Спортпен де шұғылдандым. Əсіресе, волейбол, футбол, шах-мат жəне шаңғы түрлерімен. Аудандық жарыстарға қатысатынбыз.

Кітап, газет-журналдарды көп оқитынбыз.Соның бəрі кейін өмірлік ұстанымымыздың қалыптасуына

тікелей ықпал етті ғой деп ойлаймын.

3. Қай кезден бастап жаза бастадыңыз? Бала кезіңізде Сіз еліктеген, үлгі тұтқан ақын, жазушы болды ма?


211

Бесінші-алтыншы сыныптарда жүрген кезде аудандық, облыс-тық газеттерде қазақ жəне орыс тілдерінде жазған шағын мақала-ларым, алғашқы өлеңдерім жариялана бастады. Оныншы класта республикалық «Қазақстан пионері» газетінде «Талабың таудай болсын» деген рубрикамен бір топ өлеңіме тұсаукесер жасалды. Ол кезде бұл басылымның редакторы қазақтың ғажайып ақын қызы Фариза Оңғарсынова болатын.

Біздің ауылға Ғабең мен Сəбең бастаған қазақ ақын-жазушы-лары жиі ат басын бұрып тұратын. Мектепте олармен кездесулер өткізілетін. Соларға қызыға қарайтынбыз. Қандай бақытты жан-дар деп ойлайтынбыз. Кітап жазу – өнер біткеннің шыңындай көрінетін. Ақын атану, жазушы болу – тəңірінің айырықша сыйы деп ұғатынбыз. Ақын-жазушыларға деген ол тұстағы ел ықыласы ерекше еді ғой.

4. Андерсен ертегілерден басқа роман, повесть, пьеса, əңгіме, новелла, философиялық эссе, очерк, өлең жазған екен. Сіз де балаларға арнап өлең жазасыз. Балалар тақырыбына жазу оңай ма, қиын ба?

Бала деген – ең бір талғампаз оқырман. Олардың көңілінен шығу үшін өнердің өзі бала жүрегінің соғысына құлақ түріп, бала тілінің сиқырына бойлауы керек. Бұл кейде ең мықты деген көркемсөз шеберлерінің де қолынан келе бермейді. Мұзафар Əлімбаев, Бер-дібек Соқпақбаев, Қадыр Мырзалиев, Тұманбай Молдағалиев – бұл орайда нағыз жолы болған хас шеберлер осылар.

5. Сізше адамның бойындағы ең жақсы жəне ең жаман қасиеті не?

Адамның бойындағы ең жақсы қасиет – мейірімділік. Мейірім-ді адамның білімі де, білігі мен іскерлігі де, жаңашылдығы да тек жақсылыққа, адамшылық пен елдік мүддесіне қызмет етеді.

Адамның бойындағы ең жаман қасиет – тасбауырлық. Тас-бауырдың бойындағы басқа жақсы қасиеттердің өзі теріс пиғыл, теріс ниет құрбанына айналады.

Қазақтың поэзиядағы жарық жұлдыздарының бірі Төлеген Айбергеновтің:

«Қажет жерінде қатігездік пен қаталдық керек десек те,Адамның заңғар ұлылығын сен сағынышымен есепте», –

деген тамаша өлең жолдары бар. Осындағы «сағыныш» та мейірімділікпен үндес ұғым болса керек.


212

6. Бала күніңізде қандай кітаптарды қызыға оқыдыңыз?

Біздің ауылда тамаша кітапхана болды. Қазір де бар. Бір ғасырға жуық тарихы бар. Оған кейін Ғабит Мүсірепов ағамыздың жеке кітапхана қорынан тапсырған сыйы да қосылды.

Осы кітапхананы қырық жылдай бір адам – Жасұлан Бұғасов ағамыз басқарды. Менің кітап əлеміне басқан қадамымның ең алғашқы бағдаршысы осы кісі болды. Жасұлан ағайдың білімдарлығы, кітапқа қатысты білмейтіні жоқтығының үстіне, оқырмандармен, əсіресе, жас оқырмандармен жұмысқа ерек-ше жауапкершілікпен қарайтын əрі айрықша ынталылығы таң қаларлықтай еді. Ол кісі жай кітапханашы емес аса талантты кітапханашы еді. Өз саласының аса білгір əдіскері еді. Егер кітап сүйетін қазаққа ескерткіш қою керек болса – мен Жасұлан ағай-дың есімін алдымен атаған болар едім.

Жасұлан ағайдың ақыл-кеңесін басшылыққа ала отырып, мен сол ауыл кітапханасының бар кітабын оқып шықтым де-сем артық айтқаным бола қоймас. Оның ішінде, ең алдымен, балалар жазушыларының шығармаларын, əрине. Əсіресе, М.Твен шығармаларын. Ертегілер мен батырлар жырын құныға оқитынмын. Ғабит Мүсіреповтың алғашқы əңгімелері мен «Ұлпаны», Сəбит Мұқановтың «Өмір мектебі» трилогиясы туған өлке табиғаты мен тарихы, өзіміздің ата-бабаларымыздың аты-жөні мен іс-қимылы баяндалатындықтан да айрықша жанға жақын көрінетін. Я.Перельманның «Қызықты математика» деген кітабына қызыққаным соншалық, ондағы есептердің көпшілігін жаттап алдым-ау деймін. Фантастикалық шығармалар аз болатын. Кітапханаға түсе қалса, қолдан-қолға тигізбейтінбіз.

Мен ешқашан да кітап оқуға демалыс сəттерінде қолға алар ер-мек ретінде қараған емеспін. Кітап мен үшін қашан да шынайы сырласым, ақылшым, рухани серігім.

7. Телевизор, компьютер жаулап алған қазіргі заманның бала-ларына кітап оқудың пайдасы туралы қандай кеңес берер едіңіз?

Дəстүрлі қағаз кітап та, қазіргі электронды кітап та – кітап қой. Мəселе тегінде емес, мəтінінде. Жақсы кітап болсын деңіз.

Теледидарға телміріп, компьютерге үңіліп бар уақытыңды жіберуден гөрі жақсы кітап оқуға көбірек көңіл бөлудің мəні зор, əрине.


Дəстүрлі кітап оқу мəдениеті – сан ғасырлық тарихы бар ұлы феномен. Ол – адамзат өркениетін жаңа биікке көтерген рухани тетіктердің бірі.Жауаптарыңызға көп рақмет!Сіздің өзіңізге жəне отбасыңызға денсаулық, жұмысыңызға

шығармашылық шабыт тілейміз!

Сəлеммен, «Бала Би» журналы


214

МЕМЛЕКЕТТІК ТІЛ – ЕЛ ХАЛҚЫН ТОПТАСТЫРУДЫҢ АСА МАҢЫЗДЫ ФАКТОРЫ

Ербол ШАЙМЕРДЕНҰЛЫ,Мəдениет жəне ақпарат министрлігі

Тіл комитетінің төрағасы– Ербол Шаймерденұлы, республикамызда тіл саясатын жү-

зеге асыруда сіз жетекшілік ететін Мəдениет жəне ақпарат министрлігінің Тіл комитетіне жүктелер міндет аса салмақты екендігі белгілі. Осы орайда біздің оқырмандарымызды, баршамыз-ды алдымен мемлекеттік тіліміздің тағдыр-талайы, оның мерейін өсіру бағытындағы іс-қимылдың жай-күйі толғандыратыны құпия емес. Əңгімені осы тараптан бастап таратсақ жөн болар деп ойлаймын.

– Ел болудың ең ұлы шарттарының бірі – халықтың болмысына табиғаттың өзі дарытқан ана тілінің абыройының асуы. Өйткені, тіл дегеніміз ұлттың «биологиялық» болмыс-бітімінің күретамыр элементтерінің бірі. Ана тілінің уызына айналған ұлттық код халықтық қасиеттер мен мемлекеттік мұраттардың ділі десек те бо-лады. Бұған адамзат ақыл-ойының сан ғасырлық ұлы қазынасы да, ең бастысы, адамзат қоғамы дамуының сан ғасырлық тəжірибесі де куə.

Осы орайда Қазақ елі тəуелсіздігінің беташар құбылыстарының бірі – қазақ тіліне мемлекеттік мəртебе беру жолындағы шын мəніндегі бүкілхалықтық күрес болғандығы жадымызда болса ке-рек. Ол өткен ғасырдың сексенінші жылдарындағы ұлт-азаттық қозғалыстың бастауына, ұлттық оянудың, ұлттық санадағы сер-пілістің жарқын көрінісіне айналды.

Республикалық (кейін халықаралық) «Қазақ тілі» қоғамы іс-қимыл өзегінде зор əлеуметтік-саяси мүдделер жатқан ең алғашқы əрі ең ірі демократиялық қоғамдық бірлестіктердің бірі еді. Қазақ тілінің мемлекеттік мəртебесі үшін күрес Желтоқсан көтерілісі-нің алауын тұтатқан жалынды жастардың отаншылдық рухының қайнар қөздерінің бірі болды жəне кейін сол тəуелсіздік алауының шеруі халықтың жүрегінде бұрынғыдан да бірнеше есе қуатты толқынды күшке айналуына себепкер болды.

Оның бір нəтижесі – 1989 жылы (биыл 20 жыл толады) «Қазақ-стан Республикасындағы Тілдер туралы» арнайы Заңның қабыл-


215

дануы. Ал тəуелсіздік туы желбірегеннен кейін қазақ тілінің мемлекеттік мəртебесін көтеру үдерісі мемлекеттік маңызы бар іс ретінде жүйелі (тіл саясатының тұжырымдамасы, ұзақ жылдарға арналған мемлекеттік бағдарлама қабылданды) арнаға түскені белгілі. Заңнамалық негіз қаланып, жедел тіл үйретудің осы заманғы озық жүйесі жасалды, қажетті жаңа əрі тиімді оқулықтар мен оқу құралдары, əдістемелік материалдар сериясы дүниеге келді. Қазақ тілін компьютерлік кеңістікке шығарудың жан-жақты ойластырылған арнайы бағдарламасы толық мемлекет есебінен қаржыландырылып, баянды жүзеге асырылып келеді. Тек соңғы екі жылда ғана оннан астам электронды нұсқалы ірі жобалардың тұсауы кесілді. Елбасының тікелей тапсырмасы бойынша арнайы қор құрылды.

Осындай тиімді іс-əрекеттердің нəтижесінде, сөз жоқ, тілдік ахуал айтарлықтай өзгерді. Қазақ тілінің қолданылу аясының кеңеюі тұрғысынан да, қазақ тілінің мемлекеттік мəртебесін қам-тамасыз ету тұрғысынан да.

– Дегенмен, мұндай уəжге көңілдері тола бермейтіндер де бар ғой...

– Көпе-көрнеу барды жоқ деушілер мен қай жерде де тек қазақ тілін естігісі келетіндер туралы бірдеңе деу қиын. Ал қазақ тілі-нің əлі де болса толыққанды мемлекеттік тілге айнала қоймаған-дығына жаны ауырып шырылдағандардың алаңы да, қаупі де əбден заңды деп ойлаймын.

– Ал енді сол алаңнан арылып, күпті еткен көңілді сейілту үшін не істеу керек?

– Көп болып, бірлесіп көп жұмыс атқару керек. Мысалы, əлі күнге мемлекеттік тілде жұмыс атқару, біліктілік талабына жата-тын мамандықтар тізбесін бекіту туралы заң талабы орындал-ған жоқ. Кейбір мемлекеттік тілге көштік деген мекемелердің өзінде қазақ тілі негізінен аударма тілі күйінде қалып отырғаны құпия емес. Бұл тізімді əлі де жалғастыруға болады, əрине. Іс қағаздарының небəрі 10 пайызын ғана қазақ тілінде жүргізетін мемлекеттік органдар да кездеседі. Еліміздегі 2800-ге жуық бұқаралық акпарат құралдарының таза қазақшасы 20 пайызға да жетпейді. Екі тілдегісінің материалдарының 70-90 пайызы – орыс тілінде. Тіпті, «Қазақстан», «Хабар» телеарналарында да қазақ тіліндегі хабарлар анау айтқандай зор басымдыққа ие деу қиындау.


216

Кабельдік операторлар жүйесінде мемлекеттік тіл мүддесі мүлдем ұмыт қалған десек, онша көп қателесе қоймаймыз ғой деп ойлай-мын.

– Осы орайда сізді қазір ең көп мазалайтын не?

– Қазақ тілін білетіндердің қазақша сөйлемейтіндігі. Кейбір қазақша білетіндердің қазақшаға құлықсыздығы. Тіл саласындағы ең үлкен кесел осы болар деп ойлаймын. Бұл, бір қарағандағыдай, тек тіл төңірегімен ғана шектеле қоймайтын, тамыры тереңде жатқан əрі ауқымы қоғамдық-əлеуметтік болмысымыздың көп-теген қырын қамтитын күрделі проблема деп есептеймін.

– Тағы қандай мəселе мазалайды?

– Біз ересектерге салмақ салмаймыз, алғаш мектеп табалдыры-ғын аттағандар маман атанғанша тілді толық меңгеріп шығады дегенді басты бағыт ретінде ұстанып қана қоймай, соған шын көңілден сенген де едік. Арнайы заң қабылданғаннан бері биылғы жылы жаңа қазақстандықтардың екінші буыны, екінші ұрпағы осы межеден, осы бекеттен өтеді. Өкінішке қарай, күткеніміз болды деп айтуға əлі ауыз бармайды. Зерттеу қажет болар. Мүмкін, білім беру жүйесіндегі мемлекеттік тілді оқыту тиімділігін арттыру қажет шығар, əлі күнге əлде бір кінəраттар бар болса, арылу керек болар... Əйтеуір, тек «саужой» (сауатсыздықты жою) жүйесімен (үйірмелер, курстар...) бар мəселені шешу мүмкін емес екендігін тəжірибе айқын көрсетіп отыр.

– Мемлекетті құраушы ұлттың тіліне елдегі өзге ұлт өкілдері де құрметпен қарауы тиіс екенін қайталап жату артық болар. Менің сұрайын дегенім: оларды мемлекет тарапынан ынталан-дыру жайы қалай? Сол сияқты басқа ұлт өкілдерінің өз мəдениеті мен тілін ұмытпай, сақтауға деген тілегін жүзеге асыруға қа-тысты не айтар едіңіз?

– Мемлекеттік тілімізді қазақстандықтардың ортақ игілігі, баянды бірлікті сақтаудың пəрменді тетігі ретінде құрметтеп, жетік меңгеру, сондай-ақ түрлі салаларда оның қолданыс аясын кеңейтуге барынша атсалысу барша ел азаматтарының борышы екендігі Ата Заңымызда айқын айшықталған ғой.

Жақында ғана Мемлекет басшысы Н.Назарбаев Қазақстан халқы Ассамблеясының XIV сессиясында сөйлеген сөзінде қоға-


217

мымызда қызу талқыланып жатқан өзекті мəселелер жайын-да өзінің түйінді тұжырымдарын айтты. «Біз барлығымыз бірге мемлекеттілігіміздің негізінде жатқан жалпы қоғамдық келісімнің теңдессіз моделін жасадық. Бұл модель бес қағидатқа негізделе-ді», дей келе, «төртінші қағида – қазақ ұлтының топтастырушы рөліне» кеңінен тоқталды. «Қазақ халқы əрқашанда интегратор болған. Ол келешекте де біздің қоғамымызды топтастырушы ядро ретінде қалуы тиіс. Ал мемлекет құраушы ұлт ретінде қазақ халқына бүгінгі таңда зор тарихи жауапкершілік жүктеліп отыр», – деп атап көрсетті. Сондай-ақ Елбасы Ассамблеямен бірлесіп шешуге тиісті маңызды мəселелерді белгілеп, мемлекеттік тілді үйренудің қажеттілігін де қарқынды насихаттауға зор көңіл бөліп отырғандығына баса назар аударды.

Еліміздегі тіл саясатын жүзеге асыру тəжірибесі Тілдерді қолдану мен дамытудың 2001-2010 жылдарға арналған бағдар-ламасы арқылы баянды етілуде. Премьер-Министрдің өзі тікелей басшылық ететін Мемлекеттік тіл саясатын одан əрі жетілдіру жөніндегі арнайы комиссияның отырыстарында бекітілген кесте-ге сəйкес орталық жəне жергілікті атқарушы органдардың басшы-лары Мемлекеттік бағдарламаның орындалу барысы туралы есеп беріп отырады.

Мəселен, комиссияның кейінгі отырыстарында «Қазтест» қа-зақ тілін білу деңгейін бағалау жүйесі, мемлекеттік тілді еркін меңгерген ұлты қазақ емес мемлекеттік қызметшілерді материал-дық ынталандыру, латын əліпбиіне көшкен көрші мемлекеттердің тəжірибелерін зерделеу, «Мемлекеттік тіл туралы» Заңды əзірлеу, мемлекеттік тілді дамытуға республикалық жəне жергілікті бюд-жеттен бөлінген қаржының тиімді жұмсалуы, сондай-ақ қазақ тіліндегі балаларға арналған танымдық əдебиеттер, аудиокітаптар мен мультфильмдер шығару секілді мəселелер қаралып, нақты тапсырмалар берілді. Комиссия тіл саясатының талапқа сай, бұр-малаусыз жүзеге асырылуын да айрықша назарда ұстап отыр.

Басқа ұлт өкілдерінің мемлекеттік тілге деген ынта-ықыла-сын қолдау бағытында жедел оқыту жүйесінен тыс, жыл сайын «Мемлекеттік тіл – менің тілім» жəне «Мақсатым – тіл ұстартып, өнер шашпақ...» атты Абай оқулары тəрізді республикалық жəне аймақтық байқаулар мен конкурстар өткізу жақсы дəстүрге ай-налды. Тəуелсіздік күні қарсаңында күні кешелер ғана алғаш рет «Тілдің үш тұғырлығы» мəдени жобасы аясында «Тілдарын


218

– 2008» деген атпен республикалық олимпиадалық байқау ұйым-дастырылды. Онда 14 облыста, Астана, Алматы қалаларында іріктеу сайыстарының жеңімпаздары атанғандар бақ сынады. Білімпаз жастар қазақ, ағылшын жəне орыс тілдерін еркін меңгер-гендіктерін жақсы танытты. Бас бəйгені ақтөбелік Анна Данченко жеңіп алды.

Қазақстанның орыс қауымымен бірлесіп өткізілетін орыс жас-тарының арасындағы қазақ тілі білгірлерінің «Тіл – халық жанын танудың кілті» атты республикалық конкурсы да дəстүрге айнала бастады. Оның мақсаты – қазақ тілін меңгерген жастарды анықтап, оларды қолдау. Орыс тілінің қолданылу аясын сақтауға қолдау көрсетудің теориялық жəне практикалық мəселелері қараша айын-да өткізілген «Орыс тілі Қазақстан Республикасының этнотілдік үдерістері тұрғысында» тақырыбындағы республикалық конфе-ренцияда жан-жақты талқыланды.

Еліміздегі басқа ұлт өкілдері жастарының төл мəдениеті мен ана тілдерін білуге деген ынтасы да тиісті қолдауға ие болып отыр. Бұл ретте де оңтайлы тетіктер іздестіріліп, тиімді тəжірибе-жинақталған. Ұлттық-мəдени орталықтар жанындағы жексенбі-лік мектептерде түрлі ұлт өкілдері тілдерінің оқытылуына тұрақты түрде мемлекеттік қолдау көрсетіліп келеді. Елімізде осындай жексенбілік мектептердің тұтас жүйесі қалыптасты. Егер 1997 жылы 12 тілде оқытатын 68 жексенбілік мектеп жұмыс істесе, қазір 30 ұлттық тілді үйрететін 190-нан астам жексенбілік мектеп бар. Олардың республикалық ұлттық-мəдени орталықтар жанын-да құрылған 2-сі республикалық бюджеттен, ал аймақтағылары жергілікті бюджеттен қаржыландырылады. Сонымен қатар, Петро-павл, Павлодар, Өскемен, Семей, Риддер, Шемонаиха қалаларында ұлттық жаңғыру мектептері, сондай-ақ Қостанай қаласындағы №23 орта мектеп жанынан этномəдени үнқатысу мектебі ашылып, жұмыс істеуде.

Айта кету керек, жексенбілік мектептерде мемлекеттік тілді оқыту курстары да ескерілген. Əдетте, жексенбілік мектептегі тіл үйренушілер аудиториясының ерекшелігі ескеріле отырып, өзге ұлт өкілдеріне қазақ тілін үйрету үшін ең тəжірибесі мол, тандаулы оқытушыларды тартуға ерекше көңіл бөлінеді. Курс тыңдаушыларына арнап «Қазақ тілі» оқулығы жəне «Орысша-қазақша сөздік. Тілашар» оқу-əдістемелік құралдары шығарылды.


219

Аталған бағыттағы жұмыстарды жандандыруға 2008 жылы 10 миллион теңгеден аса қаржы бөлінді.

– Қазіргі күнде басқа ұлттар арасында қазақ тілін меңгеруге деген ұмтылыс қаншалықты деңгейде?

– Айтарлықтай жоғары. Бұл – қоғамымыздағы қазақ тілінің келешегіне деген сенімнің артқандығының айғағы. Былтырғы шілде-тамыз айларында еліміздегі тіл саясаты тəжірибесінің кей-бір қырларын саралауға арналған республикалық социология-лық зерттеу жүргізілді. Зерттеу барлық облыстарды, сондай-ақ Астана жəне Алматы қалаларын қамтыды. Осы зерттеу нəтиже-лері көрсеткендей, қазақ тілінің таяу 15-20 жылдағы даму келе-шегін бағалай отырып, орыстардың, сондай-ақ басқа ұлт топ-тарының ішінде қазақ тілі қоғам өмірінің барлық салаларында басымдыққа ие болады деп санайтындар саны 2006 жылмен салыстырғанда 17,3%-дан 21,9 %-ға дейін өскен. Қазақтардан кейін саны жағынан көп орыстардың казақ тілін оқып-үйренуге деген ұмтылысы бұрынғы көрсеткішке қарағанда екі есе артқан. Мұның басты себебін олар өз тағдырларын Қазақстанмен тығыз байланыстыратындықтарымен, ешқайда қоныс аудару ниеті жоқ-тығымен, мемлекеттік тіл саясатының қазақстандықтардың бар-лық əлеуметтік топтарының мүдделерін ескеретіндігімен жəне өмір сүруге қолайлы ахуал жасауға негізделгенімен жəне қазақ тілін жетік білу азаматтардың бəсекелестік əлеуетін арттырудың тиімді тетіктерінің бірі деп танитындықтарымен түсіндіреді.

– Қол жеткеннің бағасын білу дұрыс бағыт-бағдармен алға жылжудың бір шарты екені даусыз. Дегенмен, өзіңіз жоғарыда айтқандай, алда атқарылар істер көп қой. Солардың кейбір бас-ты бағыттарын атап кетсеңіз жөн болар еді.

– Елбасының «Қазақстан Республикасы Президентінің 2001 жылғы 7 ақпандағы №550 Жарлығына толықтырулар енгізу туралы» 2006 жылғы 30 мамырдағы №127 «Жарлығын орын-дау мақсатында мемлекеттік органдарда мемлекеттік тілде іс қағаздарын жүргізуге толықтай көшу жұмысы кезең-кезеңімен жүзеге асырылып келе жатқанын білесіз. Қазір 10 облыс – Ақтөбе, Алматы, Атырау, Батыс Қазақстан, Жамбыл, Қарағанды, Қызылорда, Маңғыстау, Павлодар, Оңтүстік Қазақстан жəне Ал-


220

маты мен Астана қалалары мемлекеттік тілде іс жүргізуге ресми түрде көштік деп жариялады. Ал, былтырғы 2008 жылы қалған 4 облыс – Ақмола, Қостанай, Солтүстік Қазақстан жəне Шығыс Қазақстан облыстары осы қатарға қосылуға бетбұрыс жасады. Іс қағаздарын жүргізуді мемлекеттік тілге көшіру жалаң ниет бол-май, шын мəнінде жүзеге асқан ақиқатқа айналуын айрықша на-зарда ұстап, тиісті жағдай жасау қажет.

Былтырғы жылғы 27 қарашада Премьер-Министр К.Мəсімов-тің төрағалығымен өткен Мемлекеттік тіл саясатын одан əрі жетілдіру жөніндегі комиссия отырысының хаттамасына сəйкес «Қазақстан Республикасындағы Тіл туралы» Заңға өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» жəне «Мемлекеттік қызмет туралы» Заңға толықтырулар енгізу туралы жұмыстар жүргізілуде. Аталған заң жобалары Үкіметтің заң жобалау жұмыстарының биылғы жос-парына енгізіледі деп күтілуде.

Мемлекеттік тілді жəне Қазақстан халқы тілдерін дамытудың осы заманғы озық ақпараттық жүйесін құру басты назардағы мəселелердің бірі екендігі заңды. Бұл орайда биыл жұмыс істей бастаған «Қазақстан Республикасының мемлекеттік тілі» веб-порталын жетілдіріп, жұмыс сапасы мен тиімділігін арттырудың орны бөлек. Онда электрондық кітапхана, мемлекеттік тілді оқыту бағдарламалары, оқу-əдістемелік құралдар, автоаудармалар жəне тағы басқа қажетті құжаттар қорын орналастыру ескерілген. Мемлекеттік тілдің заманауи компьютерлік кеңістікке тереңдеп енуіне жол ашатын басқа да бірқатар нақты жобалар жүзеге асырылуға тиіс.

Аймақтардағы тіл үйрету орталықтарының саны мен жұмыс сапасын арттыру мəселесі де күн тəртібінен түсуі мүмкін емес. Таяу жылдары аймақтардағы тіл сындыру курстарының са-нын 120-ға жеткізу көзделуде. Бұл мемлекеттік тілді сапалы жəне жетік меңгергендер қатарын арттыруға мүмкіндік бермек. Тілдерді дамытудың басты бір бағыты ретінде қазақ термино-логиясын жетілдіру мақсатында бірқатар жұмыстар жүргізілді. Мемтерминком жанынан 30 салалық жұмыс тобы құрылды. Де-генмен, бұл бағыттағы іс-қимыл əлі жүйеленіп, жоғары талап деңгейіндегі тиімді үрдіске айналды деу қиын. Терминологияға қа-тысты кемшіліктер іс қағаздарын қазақ тіліне көшіруде де бірқатар қиындықтар туғызып келеді. Оңтайлы тетіктер іздестіріп, нəтижелі қадамдар жасау – кезек күттірмейтін міндеттердің бірі.


Еліміздің өңірлерінде ұлттық ономастикалық атауларды ретке келтіру жөніндегі жұмыстар жалғасын табады. Барлық облыс-тар бойынша, жергілікті тіл басқармаларымен бірлесе отырып, «Облыстардың əкімшілік-аумақтық бірліктерінің мемлекеттік жə-не орыс тілдеріндегі атауларының анықтамалық көрсеткіштерін» əзірлеу жұмысы қолға алынды. Сөз ретінде айта кету керек, тіл саясатын жүзеге асырудың маңызды тетіктерінің бірі – салаға жау-апты мемлекеттік басқару жүйесі буындарының барынша бірлесе һəм үйлесімді жұмыс атқаруы. Өңірлік органдармен байланыс-ты нығайту, олардың өзара тəжірибе алмасуына мұрындық болу жəне жергілікті жағдайды жақсы біліп отырып шешім қабылдау өте маңызды. Бұған «Қазақстан Республикасы аумағындағы тілдік ахуалды талдау жəне мониторинг жүргізудің автоматтандырылған жүйесін» қалыптастыру да игі ықпал етеді деп білеміз. Аталған жүйе республикадағы тілдік ахуалды жан-жақты жəне жедел бағамдап-талдап отыруға, соңың нəтижесінде дер кезінде қажетті шешімдер қабылдауға мүмкіндік береді.

Жалпы, алда атқарылар іс те, ойластырылар перспективалық міндеттер де баршылық. Жəне олардың қай-қайсы да, министріміз Мұхтар Құл-Мұхаммед мырза талап етіп отырғандай, сапалы һəм тиімді болуға тиіс. Ұлт мүддесі ұтатын, елдік мұраттарға қызмет ететін қимыл қажет. Осыған ұмтылатын боламыз.

– Əңгімеңізге рахмет. Игілікті істеріңізге табыс тілейміз.

Əңгімелескен Əлисұлтан ҚҰЛАНБАЙ.№01 (25398) «Егемен Қазақстан»


222

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ҚАЗІРГІОНОМАСТИКАЛЫҚ ЖҰМЫСТЫҢ ЖАЙ-КҮЙІ

Еліміздің ұлттық сипатын танытатын ономастика саласының ғылыми-іскерлік, мəдени-тарихи, сонымен бірге қоғамдық-саяси маңызының да зор екендігі белгілі. Бұл қоғам дамуының бар-лық кезеңдеріне тəн күрделі мəселе. Отаршылдық пен тотали-тарлық кезеңдерінде қазақ ономастикасының өзіндік болмысы-на, ұлттық ерекшелігіне, əсіресе оның топонимикалық жəне антропонимикалық жүйелеріне орасан зиян келтірілгені мəлім. Қазақстан картасы адам айтқысыз бұрмалауларға ұшырады.

Еліміз тəуелсіздік алғаннан бастап ұлттық ономастика кеңіс-тігін өзінің төл бояуларымен, төл нақыштарымен өрнектеуге бе-рік бағыт ұстанылды. Қазір ономастикалық жұмыстың үлгілік-құқықтық негізі қалыптасты деп айтуға болады. Ұлттық ономасти-ка ісіне анық мемлекеттік көзқарас орнығып келеді.

Өткен жылы мамыр айында Елбасымыз Н.Ə.Назарбаевтың бір топ қазақ тілді бұқаралық ақпарат құралдары басшыларымен кездесіп, ұлттық жаңғыру мен халқымыздың бəсекеге қабілеттілігі аясындағы келелі мəселелер бойынша берген сұхбатында қазақ оно-мастикасы жайлы өз ойларын ашық ортаға салған еді. «...Қазақта «Жеріңнің аты – еліңнің хаты» деген сөз бар. Халық жерге ат қою арқылы елінің тарихын да жазып отырған. Тəуелсіз мемлекеттің бір белгісі оның ұлттық нышандары десек, сол ұлттық нышандар елді мекендердің, көшелердің, алаңдардың аттарынан да көрініп тұруға тиіс...», – деп атап көрсеткен-ді.

Министрлік Мемлекеттік ономастика комиссиясының жұмыс-шы органы ретінде ономастикалық жұмыстарды бірнеше бағытта жүргізіп келеді:

1. Өзгертілген жер-су, елді мекен атауларын байырғы тарихи атаулармен алмастыру;

2. Транскрипциясы бұрмаланған немесе қате жазылған жер-су атауларын қайта қалпына келтіру;

3. Байырғы атаулары ұмытылған немесе жаңадан құрылған жəне атаулары отаршылық-тоталитарлық сипаттағы елді мекендер мен білім, мəдениет мекемелерін, басқа да физикалық-географиялық объектілерді қазіргі заман үлгісіндегі жаңа атаулармен қайта атау;

4. Ономастикаға қатысты ғылыми зерттеулерге қолдау көрсету;


223

5. Көрнекі ақпарат пен жарнама тілін реттеу, жүйелеу, қалып-тастыру.

1991 жылдан бері Үкімет жанындағы Мемлекеттік ономасти-ка комиссиясының шешімімен əкімшілік-аумақтық бірліктерге ат қою жəне олардың атын өзгертуге, атауларының транскрипция-сын нақтылау жөнінде жан-жақты жүйелі жұмыстар жүргізіліп келеді. 5 облыстың, 13 қаланың, 54 ауданның, 7 қалалық ауданның, 119 темір жол стансасы мен бекеттерінің атаулары өзгертіліп, 6 облыстың, 12 қаланың, 14 ауданның, 76 темір жол стансасы мен бекеттерінің, 40-тан астам елді мекен атауларының орыс тіліндегі транскрипциясы нақтыланды. Сондай-ақ республикамыз бойынша 1221 елді мекеннің атауы өзгерді.

Мемлекеттік ономастика комиссиясы шешімдерінің негізінде Үкімет қаулыларымен мыңға жуық (957) білім беру, мəдениет, спорт, денсаулық сақтау ұйымдары мен басқа да физикалық-географиялық нысандар қайта аталды. Қазіргі уақытта топони-микалық кеңістікті құраушы тілдік бірліктердің басым кепшілігі, яғни, 80 пайыздан астамы ана тіліміздің негізінде аталады. Осы ұлттық атауларымыздың бəрі де халқымыздың санасына кіріп, ай-тылуы мен жазылуы да қалыптасып, ресми қатынастар мен карта-ларда өз орнын алды.

Сол өткен кезеңдердегі қалалар мен елді мекен атаулары тəуелсіз елдің мүддесіне қарай əлі неге толық өзгертілмей жа-тыр деген пікірлердің жиі айтылатынына да көңіл аудару қажет. Дегенмен, мұндайда тым асығыстыққа да салынбауымыз ке-рек. Өздеріңізге белгілі, еліміздің бірқатар өңірлерінде басқа ұлт өкілдері басым орналасқан көптеген қалалар мен елді мекендер баршылық. Заң бойынша ол – жердің атауын өзгерту немесе қайта атау үшін алдымен жергілікті халық пен жергілікті өкілді жəне атқарушы органдардың қолдауы мен ұсыныстары керек. Сондық-тан халықтың қолдауын табу үшін əлі де үгіт-насихат жұмыстарын кеңінен жүргізіп, ғылыми дəлелдемелерді басшылыққа алу қажет деп білеміз.

Жоғарыда айтылғандай, басқа ұлт өкілдерінің біздің елге, жер-ге, мемлекетке, тілге, халыққа деген оң көзқарасы мен ықылас-ниетін қалыптастырып, болашақта мұндай мəселелерді дұрыс ше-шуге болады деп ойлаймыз.

Осыған жаңа бір мысал. Өткен жылдары Елбасымыз Нұрсұлтан Назарбаев Шығыс Қазақстан облысындағы Семей қаласында


224

жұртшылықпен кездесуінде орыс тіліндегі Семипалатинск қала-сын қазақша Семей деп атау туралы ұсыныс білдірген болатын. Елбасының бұл ұсынысы бірден жұртшылық пен жергілікті өкілді жəне атқарушы органдар тарапынан қолдау тауып, тиісті материал-дар Мемономкомға жолданды. Мемономкомның ұйғарымын еске-ре отырып Елбасы «Шығыс Қазақстан облысының Семипалатинск қаласын Семей деп қайта атау туралы» Жарлығын қабылдады. Сол сияқты Елбасының бастамасымен жақында Ақмола облысының Щучинск ауданы Бурабай ауданы болып өзгерді.

Мемономкомның отырыстарында географиялық нысандар-дың атауына бірыңғай көзқарасты қалыптастыру, Республиканың тарихи-мəдени мұрасының құрамдас бөлігі ретінде тарихи атау-ларды қалпына келтіру, сақтау жəне оларды қайта атау, нысандар-ға белгілі тұлғалардың есімдерін беру мақсатында жергілікті өкілді жəне атқарушы органдардың ұсыныстары талқыланып, ұйғарымдар қабылданады. Соған сəйкес Үкімет қаулыларының жобасы əзірленіп, енгізіледі.

Қазақстан Республикасының Президентіне облыстардың, ау-дандар мен қалалардың атауы жəне олардың атауларын өзгерту, атауларының транскрипциясын өзгерту туралы ұсыныстар енгі-зілсе, Үкіметке физикалық-географиялық, топонимикалық, өнер-кəсіптік жəне өзге де нысандар мен мемлекеттік мекеме атауларын өзгерту, қайта атау жөніндегі қорытындылар ұсынылады.

Ономастикалық комиссиялардың жұмысын ұйымдастыру мə-селелері «Қазақстан Республикасындағы Тіл туралы» Заңында толық анықталған.

Мемономкоммен қатар облыстық жəне республикалық маңызы бар қалалар – Астана мен Алматыда ономастика комиссиялары жұмыс атқаруда. Тіл туралы жəне əкімшілік-аумақтық құрылыс туралы заңдарда шешімін таппаған қалалық жəне аудандық оно-мастика комиссиялары жөніндегі мəселелер төңірегінде біраз əңгімелер болған. Бұл жөнінде сол жергілікті атқарушы органдар жанынан консультативтік-кеңесші орган ретінде ономастика ко-миссияларын құруға болатындығы жөнінде тиісті түсіндірмелер берілген. Өйткені, арнайы заңдарда қалалар мен аудандардың да осы мақсатта атқаратын құзыреттері анық белгіленген.

Сол сияқты Əкімшілік-аумақтық құрылыс туралы заңға енгізілген өзгерістер бойынша 2005 жылдан бері кенттердің, ауылдардың, ауылдық округтердің атауларын жəне оларды қайта


225

атау, транскрипциясын өзгерту мəселелері облыстық өкілді жəне атқарушы органдардың өкілеттіктерімен шешілуде, себебі Мемо-номкоммен келісу тоқтатылған.

Дегенмен, мəселе назардан тыс қалып отырған жоқ. Облыстық ономастика комиссияларының хабарламалары мен ақпараттары жиналып отырады. Мақсат – облыс құзыретіндегі кейбір ономас-тикалық мəселелерге байланысты шешімдердің орынды болуын, əсіресе тарихи атаулардың жойылмауын, немесе танымал емес адамдардың есімдерін орынсыз пайдалануға жол бермеуді қадағалау.

Осы арада Мемономком мен жергілікті өкілді жəне атқару-шы органдардың, жергілікті ономастика комиссиялары тара-пынан белгілі бір нысанға атау беру немесе қайта атау кезінде сыбайластыққа, туысқандық пен ағайынгершілік ауандарына жол-бермеу мəселелері жіті назарда ұсталып келеді.

Үлгілік-құқықтық актілерге сəйкес нысандарды атау немесе қайта атау кезінде республикаға жəне əлем деңгейінде айрық-ша еңбегі сіңген ғылым мен мəдениет, қоғам жəне мемлекет қайраткерлерінің есімі берілу мүмкіндігі атап көрсетілген. Сол сияқты қазір көзі тірі адамдардың атын беруге тыйым салынған. Сонымен қатар қалаларға, қала үлгісіндегі кенттерге, аудандарға бұдан былай адам аттары, сондай-ақ белгілі бір тұлғаның қайтыс болған күнінен бастап 5 жылға дейін оның есімі ешқандай нысанға берілмейтіні айқындалған.

Соңғы кездері мораторий жариялануына байланысты атаулар-ды өзгерту біршама шектелді. Мысалы, ҚР Үкіметінің 2007 жылғы 28 қарашадағы №1138 «2009 жылғы Қазақстан Республикасы халқының ұлттық санағы туралы» қаулысының 3-тармағына сəйкес жергілікті атқарушы органдар 2008 жылғы 1 шілде – 2009 жылғы 1 сəуір аралығында əкімшілік-аумақтық бірліктерді құру, тарату-мен қайта құру жəне көшелерді қайта атау туралы ұсыныстарды енгізбеу жөнінде шешім қабылданған.

Сонымен қатар Қазақстан Республикасы Мемлекеттік хатшы-сы тарапынан да 2009 жылғы 15 қаңтарда облыс, Астана жəне Алматы қалаларының əкімдеріне көшелерді, елді мекендерді, объектілерді қайта атауға мораторий жарияланатыны жөнінде ар-найы хат жолданды.

Бұл ретте мемлекеттік қажеттілік жағдайында аумақ халқының пікірін ескере отырып, жаңа атаудың толыққанды дəлелдемелерін негіздеуді талап ету ұсынылып отыр.


226

Осының барлығын ескере келе, ономастика мəселелерін, Мем-лекеттік ономастика комиссиясы мен облыстардағы ономасти-ка комиссияларының жұмыстарын одан əрі жауапкершілікпен, реттілікпен жаңаша жүргізу қажет деп есептейміз.

Енді «Қазақстан Республикасының əкімшілік-аумақтық құ-рылысы туралы» Заңына келсек, бұл құжаттың заң шығару та-лаптарына сəйкестігін анықтап, оның барлық баптарын сарап-таудан өткізу қажет деп есептейміз. Себебі, заңда əкімшілік-аумақтық құрылыстың жүйелерін нақтылау, əкімшілік-аумақтық бірліктердің категорияларына байланысты терминдері мен анықтамалықтарын белгілеу, ономастикалық мəселелерді шешу, облыстық, қалалық, аудандық (ауылдық, поселкелік) өкілді жəне атқарушы органдардың өкілеттіктерін айқындауға байланысты көптен бері көтеріліп келе жатқан ұсыныстар ескерілді.

Ономастика саласы нақтылық жағынан да, ғылыми жағынан да сан-салалы. Алда шешуін күтіп тұрған мақсат-міндеттер көп. Оны ғылыми жағынан алсақ, əлі де зерттеле түсетін бағыт-бағдарлары жеткілікті. Əсіресе, топонимика, антропонимика, гидроним, оро-ним, ойконим, зооним, фитоним, космоним, этноним сияқты басқа да тіл білімінің салалары бойынша зерттелетін, қолға алынатын істер баршылық.

Сонымен бірге ғылыми мəселелерімен қатар істің нақтылық жағын да жүзеге асыру қажет. Мəселенің ғылыми жағын қамту-ды сөз етсек, əрине ғылыми мекемелердің рөлін арттыру қажет демекпіз.

Тіл комитеті тарапынан арнайы қаржы бөлініп, соңғы 3-4 жыл-да ономастика саласына арналған 30-ға жуық ғылыми-зерттеу, анықтамалық кітаптар шығарылды. Өткен жылы тиісті мəлімет-тер жинақталып, 14 облыс, Астана жəне Алматы қалалары бо-йынша ономастикалық көрсеткіш-анықтамалығы ретінде жеке-жеке кітап шығарылды. Биылғы жылы ономастика саласындағы сұраныстарды ескере отырып, министрліктің тапсырысы бойын-ша қазақша-орысша-ағылшынша «Жер-су атауларының анықта-малығын» жəне «Қазақ есімдерінің анықтамалығын» көп тара-лыммен шығару жоспарланып отыр.

Сол сияқты осы бағыттағы іс-шаралардың бірі ретінде арнайы тапсырысқа сəйкес Жер ресурстары агенттігі əр облыс бойын-ша «Қазақстан Республикасының географиялық атауларының


мемлекеттік каталогын» жəне мемлекеттік тілде топографиялық карталарды дайындап, шығару жұмыстарын жалғастыруда.

Соңғы кезде ономастика туралы арнайы заң қабылдау жөнінде де жиі-жиі пікір айтылып жүр. Бұл да ойланарлық мəселе.

Осы мəселелермен қатар қазіргі жаһандану кезеңінде қоғамдық өміріміздің өркениетті дамуымен қоса еліміздің ономастикалық кеңістігінде қалыптасып келе жатқан жаңа ононимдік атаулардың күрделі мəселелері күн санап өсуде.

Соның ішінде: эргонимдер, яғни фирма, компания, жеке кəсіпкерлік нысандар

атаулары жəне тағы басқалар;тауарлық белгілер, яғни азық-түлік, өзге де тұтыну тауарлары-

ның атаулары;урбанонимдер, яғни қала ішіндегі шағын аудандар, тұрғын үй

кешендері т.б. атаулар. Осылардың барлығын жүйелі түрде зерт-теп, бір талаптарға сəйкестендіру қажет.

Сонымен қатар, ғылыми зерттеулерге негізделген ономастика-лық атаулардың мəліметтер қорын жасау, ономастиканың ғылыми мəселелерімен айналысатын салааралық арнайы ғылыми орталық құру туралы істері де айрықша назарда болуға тиіс деп есептейміз.


228

КІСІНІҢ КІСІЛІГІ ТҮСІНІГІНЕН КӨРІНЕДІ

Афоризм жанрын зерттеп, белгілі тұлғалардың афоризмдерін əзірлеу барысында Ербол Шаймерденұлы өзі де қанатты сөздердің талайын артында қалдырыпты. Солардың бірқатары автордың архивінен табылған болатын.

***Жақсының жаны – шырақ.

***Тіршіліктің қаны – мейірім.

***Дүниеге келгенің де далбаса – артыңда із, артыңда іс қалмаса.

***Əрекетсіз ой қанатсыз құс тəрізді.

***Ойға жалғыздық жарасса, сезімге серік тұмар.

***Бақытты екендігіңді шың басына шығып алғаннан гөрі, шың

басына көтеріліп келе жатқанда тереңірек сезінесің. Бақыт деген – көмбе емес, бақыт деген – жол. Бақыт деген – жүлде емес, бақыт деген – процесс.

*** Жол маңына неге үйір ел осы? Жетіп қалу мақсат қой бекетіне келесі. Қайда барып бітеді екен жол осы? Өтіріктен болған кезде өлесі.

***Дүниеге мейіріммен қарасаң, дүние де саған мейірімін төгеді.

***Əркім – өз əлемінің кіндігі

***Əйгілінің бəрі – ұлы, ұлының бəрі əйгілі бола бермейді.

***Сау жүрек пен салауатты басшының «мені» білінбейді.

***Айтқаның – аз, ұққанын айт!


229

***Жалғыздықтан қорыққан адам не тобырға барып қосылады, не

жүйке ауруына ұшырайды.***

Жақыныңның жанын жегенше, адам болудың қамын же.***

Өзіңді өгейсіткен (өзің өгейсіреген) ортада өмір сүруден асқан қасірет жоқ: күнің солумен бірдей.

***Қозғалмасаң қозғалма, Назаланба озғанға.

***Атағы зор – асқақ шың,Атағы жоқ – баспақшыл.

***Өзіңді өзің қамшыламасаң,Өзгеден бұрын жан шығарарсың.

***Жаманның аты – жортақшыл,Оза алмаған – ортақшыл.

***Иіле білген ие де біледі,Күйе білген сүйе де біледі.

***Ардан арылып, ақшаға жалынған жаңа ғасырдың еркіндігі қай

кіндікке байланар екен, шіркін?!***

Қара күш пен интеллектуалдық күштің айырмашылығы: бірі – озбырлықка, бірі – ақылға (білімге) негізделген.

***Шамадан тыс əрекетшілдік шамадан тыс шамшылдық туғызады.

***Астамшылықтың астарында асқаншылық жүреді.

***«Басқару» деген сөздің өзі басты қару қыл (бас=қару) деп тұр-

ған жоқ па?! Бастық болған соң басынан айырылатындар осыны неге ойламайды екен.

***Əрекетсіздік дегеніміз – жақсылық біткенді жөргегінде тұншық-

тырушы.


230

***Жалпиып отыру бар, шалжиып отыру бар – екеуі де астамшылық

пен көргенсіздіктің белгісі. Сенімділіктің емес.***

Күн – көкте, пенде – жерде. Əлімсақтан солай жаратылған. Қанша қызғансаң да, күн бола алмайсың.

***Біреудің қатесін кешіру – өзіңді өзің өсіру.

***Қиналғанды қысылған құтқарады.

***Көңіл кірі – тұзақ,Достық жыры – ұзақ.

***Адам білмейді, заман біледі.

***Заңына қарай заманы,Айласына қарай амалы.

***Жақсыны жақсы жақсы көрсе жақсы.

***Көріну үшін көрініп қалғанды көрге тығу керек пе?

***Жолы болғанның қолы жүреді.

***Кісі еңбегімен күн көруден асқан кісəпірлік жоқ.

***Алсаң – бер, берсең – аласың.

***«Абылайлап» атқа қону – бір басқа, Абылайша жау қайтару –

бір басқа.***

Айғай-шу біткеннің арты қуыс келеді.***

Əлсізге əйелі де жау.***

Жолым болсын десең – жолыңнан қалма.***

Қиянат бас алар, бас алмаса жас алар.


231

***Күле білген, кемімей жүре біледі.

***Жақсыға жамандық жасағанның жамандық жағасынан алар.

***Əділдік барына сенбесең де, əділет барына сен.

***Бір ұрпақ бір ұрпақтан артық та емес, кем де емес. Тек заманда-

ры бөлек, тағдырлары əрқилы. Осыны ескермегенде, жаратылыс-тануда «мутация» деп аталатын берекесіздікке, қоғамда (тарихта) əлеуметтік опасыздыққа жол беріледі.

***Бірдің аруағы басым ба, мыңның аруағы басым ба – ол бір

тəңірге аян.***

Кешегінің көшелісін бүгінгінің көшесінде сақалынан сүйреп жүрген сүреңсіздіктен сақтасын.

***Адам ғана емес, қоғам да мейірімді болуы керек.

***Мен – мемлекетшілмін! Бұл – мемлекет мүддесін адам мүдде-

сінен, ұлт мүддесінен жоғары қою жағындамын деген сөз емес.***

Жалғандық – ар саудалау мен жан сауғалау тəсілі.***

Күшті – күштінің құлы.***

Бəлсінудің өзі – саясат.***

Өзгені ойлаймын деп, өзіңді байлайтын да кездер болады.***

Жүрегі тоқтамағанның қолы қалтырайды.***

Күнің түссе басқаға – кіріптарсың тасқа да.***

Жақсы баланың ұл-қызы болмайды.***

Тəнің ауырса – дəрің сеп,Жаның ауырса – жарың сеп.


232

***Сенің қалауың жүрттың бəрінің қалауы бола бере ме?!

***Өмір өңештен ғана тұрмайды.

***Жағамын деп сен кімге, Бастың сонша елпілге. Тартады көң қалпына,Желпілдеме, желкілде.

***«Анау – анық, бұл – бекер», Деудің өзі – құр бекер.

***Садақ тартпай, мылтық атпай, мерген атанып жүргендер де бар

ғой.***

Бəріне құшақ жетпейді, бұйырған қашып кетпейді.***

Ерте піспе, көзге түспе.***

Өнерсіз көрік – піспеген өрік.***

Жақсының жаны – жақсы достарда.***

Көзге түсе берме – көз тиеді.***

Ақылсыздың ашуы қатты.***

Тəңірдің өзі қамшымен емес, тамшымен қинайды.***

Сырты нəлсіздің іші де нəрлі болып жарытпайды.***

Есеп шешкеннен, өсек шешкен қиын.***

Өсектің төсегі – өтірік.***

Адам – ұрықтан, адамзат – рухтан.***

Білмейтіндігінің өзін бұлдай білетіндер болады.


233

***Білместік өнер болмағанымен, білмегеніңді білдірмеу – өнер.

***Бүгінгінің ұраны: білігіңнен ілігің мықты болсын.

***Кəсіби қисын: некролог жазған күнтізбе тізеді.

***Ащы шындық:Аңысын аңдаған алысқа барады,Еңбегін жалдаған қалыста қалады.

***Жұлдызды жерден сөндірмейтіні қандай жақсы.

***Қазіргі кейбіреулердің «сыртқы саясаты» – жүзге бөлгеннің жүзі

күйсінге, «ішкі саясаты» – қанына тартпағанның қары сынсынға саяды.

***Қалтарысы көп мінез қалтасы көп əмиян секілді, ұтысқа көп

шығасың.***

Айсыз-күнсіз аспан ай мен күн болғысы келген алаяқтарға, ай мен күн жасағыш алыпсатарлар мен жұлдыз жаққыш жылпос-тарға қолайлы.

***Күнсіз көк те күлтөбеге айналады.

***Айлы түн де біреуге – арман, біреуге – қарғыс: ғашықтар ұтады,

ұрлықшылар ұтылады.***

Кейде көз арбалғанға көңіл де алданады.***

Көзбояушылық мінез құрылысындағы арзанқол материал бол-ғанымен, кейбіреулер үшін нағыз табыстың көзі.

***Тіл табысқыш адам да желім тəрізді: жабысқан жерінен айы-

рылмайды жəне кəдеге аспайтын кезі жоқ.***

Жайлы адам – майлы қасық: қайда салсаң да, керегін алады.


234

***Өзіңдікін өзіңдікі деген де өзге біреулердің шамына тиіп, ша-

бына шоқ байлайтыны несі екен?***

Бұл – көзден көзілдірік озған заман.***

Талантты тірісінде тентіретіп, өлген соң өбектеу кімге пайда-лы екен?

***Тіріде есепте жоқ талант өлген соң кезектен тыс тіркеледі.

***Қылығы көптің былығы көп.

***Таланттың табытының тасасында гүлдейтін аты жоқ алапес

гүлдер болады.***

Патша сарайының қасапшысы атану да – əжептəуір бедел.***

Қазір кітап шығаруда жазушының шеберлігінен гөрі, қисапшы-ның қаракеті өтімдірек.

***Ғылымдағы жолбике жазушы мен журналистің нағыз ғалым-

нан бір «артықшылығы» – бір асап, екі жейді: жазғаны үшін əрі ғылыми атақ, əрі əдеби сыйлық алады.

***Көңілге қаяу салмай бет қайтарудан өткен өнерпаздық бола

қояр ма екен?!***

О, тоба! Сырқат та сыйлық алуға жол ашатын аргументтердің бірі көрінеді.

***Билік жүйрік машина тəрізді: бір мінген соң түскің де келмейді,

түсе де алмайсың. Құласаң – құрығаның.***

Мұхтар – аңыз, Ғабит – əлі аңызға айналып үлгермеген ақиқат.***

Мұқаң – шың, Ғабең – айсберг.***

Шерхан – шарт-шұрт етіп жарқылдаған найзағай да, Əбіш – ағыл-тегіл төгілген ақ жаңбыр: əзірге қатар келген күні жоқ.


235

***Жаңбыр тілеген жұрт найзағайдың шартылына да риза.

***Шəкірт тəрбиелегеннен гөрі ойын-сауық ұйымдастырған көп

жеңіл, əрине.***

Замана сипаты: əкім орнында əнші би, теңіз орнында тамшы би.***

Мемлекеттік сыйлық мемлекеттік қылмысқа берілетін кез де болады.

***Есек те есепсіз бақырмайды.

***Тау қопарған күрек те топырақ астында шіриді.

***Талантты алаяқ талайды қан қақсатады.

***Алаяқтың алпыс екі айласы бар.

***Сотты сотталғандар басқарған жүйеден не сұрайсың?!

***Сотталған сотқа сот жоқ.

***Аузыңды ашсаң да, көзіңді қыссаң да бірдеңе алғың келгені

ғой: бірақ біріншісінен гөрі екіншісі өтімділеу.***

Ел мүддесі деген емеуірін бар болғаны биліктің қолшатыры ғана.

***Билікте өз мүддесінен басқа мүдде болмайды.

***Шыңғысты Мұхтармен соқса да Мұхтарға қатер, Мұхтарды

Шыңғыспен соқса да Мұхтарға қатер.***

Олжастың сырбаздығы да өткелдің ар жағында қалған екен, шіркін.

***Əлсіз биліктің ескегі ожар келеді.


236

***Үміт құсын да атып түсіруге болады.

***Таң қалды деп таңданба, Тамаша аз ба жалғанда.

***Сен білгенді ел де біледі.

***Сүрінбесіңе сенімді болсаң ғана секір.

***Аяқасты болғың келмесе – аяғыңды жиып отыр.

***Айтарың аз болса да, астары қанық, терең болсын.

***Құмартқанды құрықтау жеңіл.

***Достық ойлағанға қастық ойлама.

***Көңіліңе келсе де, жүрекке жіберме.

***Басқанікін басқа жоқтамас.

***Бастай алмасаң – қостай біл.

***Өзің болмағанды біреу болдырып жарытпайды.

***Күлместі күлдірем деп əуре болма.

***Басыңа шығып кеткенді құламасаң құлата алмайсың.

***Өліара – өлі мен тірінің арасы.

***Күші асқанмен алыспа – аяғың аспаннан келер.

***Күштіге қоқан-лоққы өтпейді.

***Жүйрік болсаң, озып көр!

***Ескі ертеңге бармайды, жаңа жолда қалмайды.


237

***Пайдаланылмаған мүмкіндіктердің бəрі өкініш: өзегіңді өртейді.

***Билікте бəрі оңай: ұнау да, құлау да.

***Көзқарас – көру ғана, қозғау үшін күш керек.

***Жүйрікке жер жақын.

***Кейде қулық та сулыққа жарамайды.

***Алқа топта айтқаның – ашу-кектің қайтқаны.

***Көз тимесін десең, көзге түспей-ақ қой.

***Бақыт – құс: үркітсең де ұшады, үркітпесең де ұшады. Қалмайын

десең қанатында отыр.***

Барын бағалай білмегенге бақ та қонбайды.***

Өз көңіліңді өзің көтер: өзгеге оның қажеті шамалы.***

Менмен болғанша, елмен бол.***

Кемшілікке кеңшілік – кердің ісі.***

Қулыққа қулық – қу ісі,Өнеріңмен озу – дұрысы.

***Сатады – сатып алады... Неткен құнсыз тірлік!

***Өңірі – бояу, өзегі – өтірік.

***Билікке біреу өз аяғымен, біреу біреудің таяғымен шығады.

***Будан су сорғалатқандай, сулықтан сыйлық жасайтындар бола-

ды екен.***

Қазақ баспасөзін тұралатқан «курстастар журналистикасы».


238

***Тақырып: «Он жыл: партиялық баспасөзден – бас редакторлар

альбомына дейін». Кейбір басылымдар туралы осылай айтуға да болады.

***Итше абалаған иіс алмастар иесінің маңдайы тасқа тиген күні

ғана есін жиятын шығар...***

Іші сары, сырты көк құбыжыққа ұқсайтын бір пенделер бола-ды. Іші қызғаныштың өті құйылып сарғайса, сырты ішкі мерездің табынан көгерген тəрізді.

***Қиянатқа күйлегендер тозақта билегендер тəрізді əсер қалдырады.

***Есерге есе жіберме, Тұяқ қалмас тігерге.

***Əпербақан, əңгүдік, Таққа отырар таң қылып.Екі көзді төрт қылар, Жұртты есінен тандырып.

***Қиянат қиялап келеді, ашықтан емес, жабықтан енеді.

***Қиянатты да қолын жылы суға малғандай қызықтап отырған-

дар бар.***

Қолы ашықтың жолы ашық.***

Ақыл ақшаның өлшемі бола алмайды, ал ақша ақылға өлшем бола алады: қазір ақшасы көптің ақылы да көп деп саналады.

***Кейбір сүйісулер сиырдың күйіс қайырғаны сияқты.

***Құлақ керең болса, ауыз ашылады.

***Шамшылға шаң жұқпайды.

***Коммунистерден жұқтырған аса бір ұят əдет: еркек-əйел, бала-

шаға демей жаппай жабысып, бір-бірінің ерінінен сүю.


239

***Шамдану мен шамырқану – екі басқа.

***Үркек те үркіте алады, Қорқақ та қорқыта алады.

***Айызын қандырып айта алғанға не жетсін, Қойны-қонышын толтырып қайтарғанға не жетсін.

***Алдағанның алданғаны да сауап: ендігəрі жайына жүреді.

***Кейде ешкім алдамай-ақ алданасың.

***Өсек – өзгенің тұтатқан шаласы, өтірік – өзіңнің жаққан отың:

бірақ екеуі де бірдей күйдіреді.***

Талқан болған қалқан болмайды.***

Кері кеткеннің күймесіне отырғанша, шыңға шырқағанның ша-насына отыр.

***Қасқайып жеке-дара озу – жүйріктің жүйрігінің ғана пешенесіне

жазылған бақыт, көп болып қаумалап ұту кез келген қулық-сұмдығы асқанның қолынан келетін іс.

***Алаяқтардың ауылдастары таусылып, жымысқылардың жол-

дас-жоралары біткенше, төрдегілердің туған-туысқандары түген-делгенше бүйрегің бүлкілдемей-ақ қойсын, бауырым.

***Сырғанағанның ізі білінбейді.

***Құлаққа арнасаң – сылдырлатып, сыңғырлатып сан əуезді

сақ сөйлегейсің, жүрекке арнасаң – күмбірлетіп, қоюлатып ақ сөйлегейсің. Ал сөзіңді құлаққа да, жүрекке де арнасаң – қалай сөйлей алсаң, солай сөйлей бер.

***Əділдікті əркім өз көрпесіндей көреді.

***Адал алғанша ғана адал.


240

***Біреуді – аяғы, біреуді – біреудің таяғы көтереді.

***Қолбасшы орнында жолбасшы отырған армия – ең бақытсыз

армия.***

Көсем орнына көсеу билік құрғаннан сақтасын.***

«Америка мүддесі» деген ертегідегі «ұшқыш кілем» немесе «сиқырлы таяқша» тəрізді: құпия сөзді сыбырласаң болды, кесе-көлденең тұра қалады.

***Көштен із қалар, ұстадан біз қалар.

***Кейінгі ақыл – кеш ақыл.

***Қуат – құт, сезім – сүт.

***Иілгенге – түйінген, Сүйінгенге – күйінген.

***Орындығың барда орның бар.

***Тойға да бедел шақырады.

***Бедел буған бел бекем.

***Есікті бесікпен ауыстыру – адасудың белгісі.

***Есік – көп, төр – біреу.

***Кіжінген кісілікке жатпайды.

***Жерді сатсаң да, елді сатпа.

***Мерейтой мешелді де аяғынан тік тұрғызады.

***Талантты адам өзін-өзі мақтаған кезде де талантты.

***Мақтау ішіңді жылытатын ыстық шай тəрізді.


241

***Бүгінгілердің білген сайын бүліне түсетіні не екен?

***Саясатшының күлкісі – ең сайқал күлкі.

***Ой көп сөйлесе өз көзін өзі ояды.

***Ойдың көп сөйлегені өлгені.

***Саясатшы – адам боп туып, маймыл болып өмір сүретін талант.

***Саясатшы адамдықты ұмытқанының орнын адамдардың есімін

есте тұту қабілетімен толтырады.***

Қызметіміз барда іні болдық, қызметтен түскен күні қаймана көп қазақтың бірі болдық.

***Мөлигеннен елжірегеннің еншісі артық.

***Қазір кісі болғысы келгеннің кісі болғанмен ісі болмайтын

əдеті.***

Жалғыздық – жанынан түңілгендер ғана немесе жүрегінің алау отына сеніп, білегі түрілгендер ғана баратын қараңғы қуыс.

***Анау-анау дегенге аузың ашыла берсе, жасыңа жетпей жағың

айырылар.***

Ханның қайғысы – бір басқа, қараның қайғысы – бір басқа.***

Қараша қуған түлкіні ханның мойнынан көрсең таңданатын ештеңесі жок.

***Əкесі болған баланың бойында жоқ таланты да ашыла береді.

***Күйеуі көкте жүргеннің əйелі де жерге сыймайды.

***«Басқару» мен «баюдың» бастапқы əріптері ғана емес, бастапқы

мағыналары да бір болса керек.


242

***Жанға сенбеген санға сенеді.

***Шабыттануға да шаршы топ керек болғаны ма?

***Қазір қоғам – жекешелікке, талант – ұжымшылдыққа бет бұр-

ған заман.***

Жақсыны жақсы дегізетін жақсылығы ғана емес, жоқшысы да.***

Қазір өнердегі тұщынудың да дəмі кетіп бара жатыр.***

Талант – тұщыну, парасат – түсіну.***

Талғам? Талғам əдіре қалған!***

Ілгегің бар, ілгенің жоқ.***

Шағынғаны шаққаны болар, Табынғаны тапқаны болар.

***Қаша берме, тоса бер.

***Атқаның – алғаның, Жатқаның – қалғаның.

***Есе берме, кеше бер.

***Еспесең – кешпейсің,Бөспесең – өспейсің.

***Барыс барыс болғалы, Бөрінің күні оңбады.

***Ұмтылған ұтады, Жұтынған жұтады.

***Жылан-жылан дегенге, Жиырыла берме елеңдеп.


243

***Бүгін бар, ертең жоқ, бүгін аш, ертең тоқ дүние!

***Үзілгеннен тізілген.

***Сөздің сиқы: «Нағыз ұлылар біздің ауылдан ғана шығатыны

белгілі. Бұл – ақиқат. Бірақ басқа ауылдан да ара-тұра тəуір кісілер шығып қалуы ғажап емес. Оларды да алаламай, құрмет көрсетіп жатсақ артық болмайды деп ойлаймын. Жүзге бөлгеннің жүзі күйсін, ағайын!».

***Кісінің кісілігі түсінігінен көрінеді.

***Теңге тазға шаш өсірер.

***Қария: қызға күйеу болар, бізге сүйеу боларын айт.

***Қазанның құлағында отыру бар, аттың құлағында ойнау бар:

бірі – билік, бірі – өнер.***

Қалай өтірік айтпайсың, шыныңа ешкім сенбесе!***

Сұсыңмен емес, ісіңмен қорқыт.***

Қадірің барда қысылмайсың.***

Төменшіктеп жүріп-ақ төбеңе шығып алатындар болады.***

Өлмегенге көрмеген таң.


244

МҰҚАҒАЛИ – ҰЛТТЫҚ РУХЫМЫЗДЫҢ ҰЛЫ ТІРЕКТЕРІНІҢ БІРІ

ҚР Байланыс жəне ақпарат министрлігіАқпарат жəне мұрағат комитеті төрағасының орынбасары,

Қазақстан Республикасының еңбек сіңірген қайраткеріЕрбол ШАЙМЕРДЕНҰЛЫМЕН сұхбат

1. Ереке, мемлекеттік қызметтегі лауазымыңыз бір бөлек, ақындығыңыз екінші бөлек. Қалың оқырман сізді ақын ретінде іштартады. Сол себептен өзіне жақын тұтады. Ақындық əлемнің құдірет күші еш нəрсемен тең келмейтін құбылыс. Осы туралы не сезініп, не түйдіңіз? Əңгімені ақындық əлемнен бастайық.

– Поэзия құдіретін сезіну үшін Мұқағалидай ұлы ақынның жыр бұлағынан мейірің қана сусындап, алған əсерің мен көңілге түйген ойларыңның табиғатын терең танып білуің керек. Өйткені, Мұқағали əлемі дегеніміз, ең алдымен, ақындық əлем. Сол сияқты Мұқағали тағдыры дегеніміз де, ең алдымен, ақын тағдыры. Оны пенделік таразы тасымен өлшеп, заманауи тіршілік заңдарымен ноқталау мүмкін емес.

Ұлы ақын – ұлы құбылыс. Ол өзі бір бөлек əлем жасайды. Со-дан соң сол тұрғызылған таңғажайып əлем сан ұрпақтың рухани көзайымына, бара-бара, тіпті, рухани болмысының бір бөлшегіне айналады. «Абай əлемі», «Мағжан əлемі», «Пушкин əлемі», «Гете əлемі», «Байрон əлемі» – сондай қайталанбас құбылыстар туғыз-ған алып рухани кеңістіктер. Жиырмасыншы ғасырдың екінші жартысындағы қазақ өлеңінің үкілі үмітіне айналған «Мұқағали əлеміне» де осындай өлшемдер биігінен қараған жөн.

Ал жалпы ақындық өнер жайына келер болсақ... Ақын – жүректің елшісі. Ақындық – тылсым... Ақын түйсігі адам табиғаты мен тіршілік болмысының күрделі қатпарларын тану құдіретімен ерекшеленеді. Сіз ақындық əлем деп отырған феномен сол құдіреттен жаратылатын болса керек.

Шын ақын ғана шынайы ақындық əлем жасай алады. Ал адам-зат руханиятының, адамзат мəдениеті мен өркениетінің ақ отауына айналар ақындық əлемді ұлы ақындар ғана жасайды.

2. «Ақынды ақын түсінбесе – сол қайғы» дейді Мұқағали. Осы тіркестің астарына үңілсек ой толғамы өте терең. Осылай деп отырған ақын ағаңыздың шығармашылығынан қандай əсер алдыңыз?


245

– Ақындық əлем қыр-сырын білуге аса бір құштарлықпен ден қойып, əлемнің арғы-бергі классиктерінің шығармашылығын жан-жақты зерделеуге көп көңіл бөлген қазақ ақындарының бірі – Мұқағали Мақатаев. Оған итальяндық Данте Алигъеридің əйгілі «Құдіретті комедиясын», Шекспир сонеттері мен Нобель сыйлығының лауреаты, ғажайып американ ақыны Уитманның жауһар жырларын төгілте аударып, Пабло Нерудаға арнап «Чили – шуағым менің» деген дастан тудыруы ғана емес, сонымен қатар Омар Хаям, Пушкин, Байрон шығармашылықтары туралы салиқалы ойлары да куə.

Ақын қазақ поэзиясы туралы көп толғанған. Замандастары-ның шығармаларын қадағалап оқып жүріп, жарқ еткен жақсы дүниелерін көрсе – алақайлап қуанып, жар салып сүйініш таны-тып отырған. Əлдебіреулердей іштарлық көрсетпеген. Жазушылар одағында жасалған жыл қорытындыларындағы баяндамаларынан да талдау тереңдігі мен бағалау парасатын, қазақ жырына деген ерекше сүйіспеншілігін аңғару қиын емес. Ал 70-ші жылдары жазған жазбаларының бір жерінде: «Поэзия» атты күнделігім, қайран күнделігім!!! Не айтып едім онда?! Жоқ», – деп налиды. Жоғалған дəптермен бірге жоғалтқан əдебиет жайлы ақберен сыр-лары мен кəделі ойларын іздегені ғой ақиық ақынның. Енді бірде: «Поэзия туралы ойлар» – болашақтың шаруасы» дейтіні тағы бар...

Реті келіп тұрғаннан кейін, Мұқағали ақынның поэзия, ақындар туралы кейбір ойларын оқырман есіне сала кету артық болмас.

Мінекей – «Əр халық өзінің сезім дүниесінен енші бөліп, сеніп тапсырып, дүниеге өзінің сезімтал елшілерін жібереді. Оның аты – Ақын. Адамның сезімі – алынбас қамал. Ендеше, сол сезімнің сахабасы да, жалаушысы да – ақын». Немесе, «Шынайы шын поэзия – адам сезімінің анатомиясы да, шынайы ақын – соның зерттеушісі. Шынайы шын ақын – өз халқының шаттанса шаттығы мен қуанышы, жыласа – көкірек шері мен көзінің жасы», «Адам-зат жаны қатігез тартса тарта берсін, қайтсе де бір парасатты адам қалады. Ол – ақын! Ақырғы сөз соныкі!».

Тағы да: «Поэзия махаббаттан басталып, парасатпен аяқталуға тиісті», «Өмірде – білмеймін, өлеңде – өтірік айтпау керек», «Есте ұста, сен ешкім емессің! Сен – ақынсың!», «Поэзияға керегі образ ба, ой ма? Ой!!!», «Сынаудан бұрын ақынды (поэзияны) түсінуге тырысу керек», «Жырым – менің жалғызым», «Өмірге, өзі өмір сүріп отырған қоғамға белгілі бір көзқарасы жоқ адам ақын емес»,


246

«Поэзияның жалаң сұлулығы жалаңаш сұлуға ұқсайды: оны тек қызықтауға болады», «Қазіргі нағыз ақын алдымен ойшыл, яғни философ болуы қажет», «Поэзия – жан бұлқынысы. Бұлқыныс пайда болғанда қаламнан қол үзбей отыру керек», «Өлең шығару – ең əуелі қажырлы еңбек. Азапты, жүйкеге салмақ салатын жұмыс. Оңашалануды жəне тыныштықты сүйеді», «Поэзия – рух пен сезімнің құймасы», «Мен» – ақындардың космодромы сияқты, он-сыз старт алуы қиын», «Поэзияға тəн рухты əдебиеттің басқа жанр-ларынан табу қиын», «Өлең – ақын жүрегінің ұяты мен уайымы»...

Осылай жалғаса береді... Жалғаса береді... Оқисың... Оқисың да, ең алдымен, ақынның өз болмыс бедерлері мен шығармашы-лық стихиясының əлдебір құпия кілттерін қолға ұстағандай ойла-нып қаласың...

Мұқағалидың замандас ақындар туралы ойлары да терең һəм нақты, барынша тілектестік сипатта. Мысалы, арамыздан күні ке-шелер ғана өткен Өтежан Нұрғалиев жайлы: «Өтежанның бүкіл табиғаты – жүрген жүріс, мінез-құлық, қимыл-қаракеті – бүкіл болмысы тек поэзия үшін жаралған. Ақын қандай болады десе, ақын мынадай болады деп, Өтежанды көрсетуге тұрарлық... Өтежан – ешқандай қоспа-қоқысы жоқ табиғи талант. Оның творчествосындағы ең басты кемшілік – сол табиғи талантын өзі талан-таражға салып, көп жағдайда жауапсыз ысырап етуінде», деп ағынан жарылса, Жұмекен Нəжімеденов туралы: «Жұмекен – жұмбақ ақын. Тамырын тереңге салған ойға бай, тілге сараң сурет-кер. Ақындарға тəн шалқу, тебіреніс-толғанысының өзі де құпия... «Гүл туралы балладада» екі Жұмекен бар. Біріншісі – өзін-өзі сарыла зерттеген, өзі арқылы өмір сүріп отырған ортасын қылға тізген қатал, тақуа Жұмекен, айыптаушы Жұмекен. Екіншісі – қара тастан да ізгілік іздеген, «жағалаудың көк тасын сүю үшін, толқынның ернін қалаған, түнгі алқапта тұнып өскен шөп басын сипау үшін, саумалдың саусағын сұраған» нəзік Жұмекен, «көп жыңғылдың ортасындағы қайың, көп күлкінің ортасындағы уай-ым» Жұмекен. Оны жұмбақ деп атауымыздың мəні осында» деп толғанады.

Ал Сағи Жиенбаев туралы: «Сағи – үнемі іздену, өсу үстіндегі, əр сөзден қоңырау ойнатқан лирик, зергер ақын. ...Сағи өлеңі ал-тын жалатқан бұйымдар сияқты. Оның шеберханасынан шыққан əсем бұйымдарды мыңдаған заттардың арасынан айнытпай танып алуға болады. ...Сиқыр, оллаһи, сиқыр! Нағыз лириктің құдіреті


247

осынысында болса керек!» десе тебіренсе, Мұзафар Əлімбаев пен Тұманбай Молдағалиев шығармашылығын талдаған кезде: «Мұзафар – ойдың ақыны. ... «Естай-Қорланда» ақынның шалқар шабыты мен азаматтық өктем үні, зор таланты əр қырынан айқын көрінеді. Нағыз поэзиялық тебіреністен туған үрдіс туынды. По-эзияны, жалпы əдебиетті Мұзафардай бағалап, оны құдіреттің құдіреті деп ұғынатын адамды, ақынды қаламдас ағайындардың арасынан мен əлі кездестіре қойғаным жоқ», «Тұманбайдың лирикалық кейіпкерлерінің жүрегі қылау түсе қоймаған сəбидің мінезіндей. Несін болса да жасырмай жайып салады, қалтарыс-бұлтарысы жоқ. ...Тұманбай айтпақшы, өз жүрегінің ауруын сез-беген адам (ақын) өзгенің жүрегіне жол тауып, жолдас бола алмай-ды. Тұманбайдың ақындығының өзі оның сезгіштігінде. Қуана да, күйіне де білетіндігінде, өзін-өзі сарыла зерттегіштігінде» деп ой түйеді.

Қадыр Мырзалиевке келгенде, «Қадыр – найзағайлы ақын. Қалайда бір жалт беріп, тіліп өтпей тыншымайды ол. Оқушы қауымның оның орманына да, отауына да, бағына да кіріп, домбы-расын шертіп көруге əуестенушілігі содан болу керек. ...Азамат-тық үн – Қадырдың бүкіл творчествосының лейтмотиві. Оның «Домбыра» деп аталатын симфониясында қос шекті домбыра са-зымен бірге қоңырау əуенді қобыз үнін, сызылған сыбызғы дыбы-сын, тіптен, əлдеқандай дүбірге елеңдеткен барабанның күркірін де ұшыратуға болады» деген кесек кесімдерге барады.

Енді бір ретте: «Жұрт не ойласа да өзі білсін, менің ойым-ша, Сəбит – үлкен дүние. Өзі – өмір. Хатты жаңа тани бастаған қазақтың қалаулы ұлдарының ішіндегі ең ірісі. Сəбеңді ұрпақтар ұмытпақ емес. Бұл – қазақтың Бальзагі», – деп Сəбең – атақты Сəбит Мұқановтың өзі туралы да принципті пікірін ашық білдіреді.

Осылай одан əрі де жалғастыра беруге болады... Ақын таразы-сы – адал, ақын пейілі – кең. Ұлылықтың бір өлшемі – биіктік пен тереңдік болса, бір өлшемі – кеңдік...

Ақын жүрегіне бəрі де сияды. Ақын көңілі ешкімді де алала-майды.

Ақын аспаны – ашық. Қыранның көптігіне қуанады. Қалтарыс-та қалып қоярмын деп қылпылдамайды.

Хас жүйрікке текті тұлпарлардан гөрі, көлденең көк дөнендер қауіпті. Тұлпар тұяғына сенсе, көк дөнен күрмеуі мен күмəніне сенеді.


248

Мұқағалитану үшін ақынның əдебиет туралы ойлары мен по-эзия сыншысы ретіндегі шығармашылығын жеке-жеке зерттеу объектісіне айналдырып, арнайы терең зерделеу қажет-ақ.

Мұқағали Мақатаев – ақынға ақын көзімен қарап, ақынды ақынша түсінуді өзінің өмірлік кредосына айналдырған суреткер.

3. Мұқағалидың өз əріптестерінің шығармашылығын қалай əділ əрі жоғары бағалағанына жақсы мысалдар келтірдіңіз. Ал замандастарының қатар жүрген кезінде оған қалай қарағаны ту-ралы не айтар едіңіз?

– Мұқағали таланты – көзі тірісінде-ақ мойындалған талант. Ғабит Мүсірепов пен Əбділда Тəжібаевтан бастап, ақын творчес-твосына жоғары баға берген замандастары аз болмаған. Қалың оқырмандары сүйген оның поэзиясын. Оны өзі де білген. Күн-делігіндегі: «Жыр түсінер қауым өлеңдерің жақсы дейді. Əр тұстан қолпаштаған хаттар да алып жүрмін», - деп жазуы соның айғағы.

Рас, оның сол күнделігінде: «Өз əріптестерімнің менің шығар-мама қалай қарайтындарын жақсы білемін. Кез келген сылтау тау-ып, олар мені білдірмей бір іліп қалуға дайын тұрады»,-деген жол-дар да кездеседі. Əділетсіз сыналған кездері де бар. Ол енді басқа əңгіме...

4. Сіздің буын Мұқағалидың көзін көрген буын. Сіз де ақынмен кездескен шығарсыз. Солай деп ойлаймыз. Ақынмен дидарласқан сəттеріңіз болса, оны қалай деп суреттеп берер едіңіз?

– Жетпісінші жылдардың басында республика жас ақын-жазу-шыларының кеңесіне қатысқаным бар. Сонда алғаш рет жақын-нан көріп, сөзін тыңдаған сəтім қатты есімде қалды.

Жиын Жазушылар одағында өтті. Басталар алдында коридор-да тізіліп тұрғанбыз. Тоқаш Бердияров екеуі келді. Əрқайсымызға тесіле қарап бір айналып өтті де, қабағын түйіңкіреп тұрып, зілдене: «Иə... Осы бəрің де ақын боламыз дейсіңдер ғой, ə... Бəріңде ме? Иə, боларсыңдар... Сеңдерге сол ақындықтың не керегі бар, ə... Мына Тоқаш екеуміз жетпейміз бе... Не керек сендерге...», – деп түйіліп біраз тұрды. Əр сөзіне зіл батпан салмақ салып сөйледі. Мысқылдап тұрғандай көрінді маған. Даусы сондай ашық əрі зор екен. Найзағай ұрғандай жарқ-жұрқ етеді.

Айтарын айтып болғаннан кейін бізді сəл сынағандай, бізден əлдебір жауап күткендей біраз үнсіз қалды. Содан соң сəл жуасы-


249

ғандай болып, өзімен-өзі сөйлескендей жаймашуақ қана: «Е, мейлі...» деді. Жүзі де кəдімгідей нұрланып шыға келді.

Содан соң тағы да дауысын көтеріңкіреп: «Ендеше өлең тың-даңдар, қызталақтар... Нағыз өлең осындай болады!»,-деп жыр оқуға кірісті. Қыршын кеткен, əлі зиратының басындағы топыра-ғы да кеппеген сəбиіне арнаған «Майгүлгесін» оқыды.

... Қалақтай едің, Қабіріңде қалақ тұр. Туғаныңды, өлгеніңді санап құр. Сенің аңқау құлағыңдай қалқиып, Қыр басынан қала жаққа қарап тұр,-деп сай-

сүйекті сырқырата оқыды. Оқыды да, ештеңе деместен, маң-маң басып кете берді. Мұңға оранып біз қалдық.

Алғашында сəл абыржығандай едік, өлең тыңдағанда ақиық ақынның ақберен аурасына жіпсіз байланып, тілсіз тұтқын-далғандай түсініксіз күй кештік-ау деймін. Ал кетіп қалғанда – таныс-бейтаныс қимасымыздан айырылып қалғандай, тұрып қалыппыз. Сол күні де, келесі күні де ол жиынға қайта оралмады.

Кейін ақын күнделігінен: «Əдебиетімізді арамшөптерден та-зартатын күн туар ма екен?! Қайдам?! Осы күнгі əдебиет – нағыз таланттардың əдебиеті емес, пысықтардың, жерлестер мен дос-тардың, жағымпаздар мен қорқақтардың шатпағы. Əдебиеттің көкжиегіне өйтіп-бүйтіп бір алаяқ іліне қалса, ол өзі сияқты бір Санчо-сыншысымақты сүйрелей келеді», «Достар, таланттар! Бірігіңдер! Барлық шатпақайшыларға қарсы майдан ашыңдар! Олардың желеп-жебеушілерін түгел əшкерелейік! Ұқсаңдаршы, біздің əдебиетіміз тұншыға бастады!» деген жанайқайын оқыдым. Оқыдым да сол алғашқы кездесу туралы ойладым...

Жаралы жолбарыстай кезі екен ғой... Сүйікті перзентінің күйігі... Сүйікті əдебиетіндегі көңілін қалдырған келеңсіздіктер күйігі... Əдебиет есігін ашуға келген жастарға деген жанашырлығын өзін-ше білдірген, өзінше сақтандырғаны екен-ау...

5. Сіз ұзақ жылдар «Лениншіл жас» жəне «Социалистік Қазақстанның» солтүстік облыстардағы тілшісі болдыңыз. Қалың бұқараның ортасында жүрдіңіз. Сондағы адамдардың Мұқағалиға деген ықыласын көрген шығарсыз. Өзіңіз куə болған қандай əңгімелерді қазір алдымызға тартар едіңіз?

– Мұқағали Қызылжарға арнайы сапарлап барып, бірнеше күн болғанын облыстық газет редакторының орынбасары Рашид


250

Бəдірленов ағай жыр қылып айтып отырушы еді. «Келгеннен əлгі əйгілі ақ қайыңдарыңды, Есілді көрсетіңдер, Мағжанның ауылы-на апарыңдар деп қиғылық салды дейсің... Орманды ұзақ аралап, ақ қайың, қызыл қайыңдарды кəдімгі қыз құшқандай құшақтап, сөйлеседі... Бізге қызық... Өзі қатты əсерленді. «Неткен ғажап сұлу еді. Біле-білсеңдер бұлардың да жаны, жүрегі бар ғой... Бұлар да адам сияқты күліп, қайғыратын болу керек... Керемет!» деп жол бойы ұзақ тебіреніп келді. Кейін «Жапырақ жүрек жас қайың, жанымды айырбастайын...» деп басталатын өлең жаз-ды ғой. Есіл жағасында да ұзақ тұрды. Мағжан ауылында, неге екенін білмеймін, онша көп сөйлемей, сəл түнеріңкіреп, өзімен өзі болыңқырап жүрді. Мағжан жырларын өзгеше ұнататынын білдік. Ол кезде əлі аты кең атала қоймаған кез ғой. Кейін ғой жұрттың бəрі мағжаншыл болып кеткені... Мұқағалиға біздің көлдер де ұнады білем. Мына қала қасындағы Алакөлге түсіп, талай рахат-танды ғой. Мұқағалимен бірге жүрген сол мазасыз күндер жадым-да мəңгі қалып қойды. Мұқағали да мінезі де, өлеңі де ешкімге ұқсамайтын ғажап ақын ғой, шіркін!» дейтін.

Кейін табылып, жарияланған ақын өлеңдерінің ішінде «Ақын-ның ауылы» деген жыр бар. «Сол маңға соға алмадым көптен бері...» деп басталады. Одан əрі:

Сəн түзеген Есілдің өңірінде, Ақ қайыңдар əлі жүр көңілімде. Ерекше еді ол жердің көлі мүлде, Ерекше еді сол жердің елі мүлде, Ерекше орын алып жүр көңілімде, - деп барып,

өлеңнің келесі бір шумағында:

Суып барғам суытқан қылықтардан, Жылып қайтып кеткен ем, (Суып барғам...) Арасынан орманның ақын көрдім, Жырын іздеп жүр екен ұмыт қалған... Жағасында Есілдің тұрыпты арлан! - деп терең

тебіренеді. Арнайы іздеп барған Мағжан ағасын қалың орман ішінен жолықтырғандай əсерленгені көрініп тұрған жоқ па?! Ақынның елдің ең солтүстік қиырында болған сапардан олжалаған бұл жыры:

Ақ Есіл – ақ отауым, алқа көлім, Қайың бақ, ойдым орман, қамқа жерім.


251

Ақынның аманат бір жырындай-ақ Аңсаймын да тұрамын Арқа желін, - деген сағы-

нышпен аяқталады. Мұқағали үшін солтүстіктің салқын самалы-ның өзі аяулы Мағжан ағасының ыстық ақындық жүрегінің амана-тындай...

«Суытқан қылықтардан суып барып, жылып қайтқан» Мұқа-ғалиға сол солтүстік сапарында Қызылжар шынында да ақын-дық қызу, жаңа жыр олжасын сыйлағаны анық. Көз жауын алар ғажайып сұлу қайыңды орман ішінде ой тереңіне бойлай жүріп, атақты «Өмір сүрейік алмасып» атты терең философиялық туын-дысын дүниеге əкелгені соның жарқын дəлелі болса керек.

Жапырақ жүрек жас қайың, Жанымды айырбастайын. Сен адам бола бастасаң, Мен қайың бола бастайын, Келісесің бе, ақ қайың? (Көрінер, мүмкін, кімге ерсі), Өміріңді маған бір берші! Дүрбелең мына дүниені, Адам көзімен бір көрші. Қайың боп мен де бағайын, Орманнан орным табайын. Беймəлім маған өмірге, Қайың көзімен қарайын. Сен дағы жерден нəр алдың,

Мен дағы жерден нəр алдым. Біреуден сен де жаралдың, Біреуден мен де жаралдым. Тілің жоқ, жанды қайың – сен, Айырмашылығым – Адаммын. Бар-жоғы менде бір жүрек, Ол өлсе, мəңгі кеткенім. Сендегі семсе мың жүрек, Келгенде жасыл көктемің, Тірілер қайта дүркіреп. Жапырақ жүрек жас қайың, Жанымызды айырбастайық. Адам боп жүрсең қасқайып, Тəуекел, айырбастайық!


252

Тебіренбеу, терең ойға кетпеу мүмкін емес. Əсіресе, ақынның өз орындауында тыңдаған кездегі керемет əсер қандай еді, шіркін!

Ақынның елмен қауышқан сəттерін еске алғанда, қалай тұрды – қалай жүрдімен бірге, сол сапарлар, сол кездесулер ақын шығармашылығында қандай із қалдырды, қандай əсер берді екен деген сауалдарға да жауап іздеуді ұмытпаған жөн. Мұқағалида Қызылжар сапарынан туған басқа да жырлар, қағазға түскен ой-лар болды ма екен? Сапардан келгеннен кейін қандай күйде болды екен, жолдас-жораларымен қандай сыр бөлісті екен? Ізденгенге бұл да – тақырып. Ұлы ақынның ұлы шығармашылық өмір-баянын зерттеген кезде осындай бір қарағанда ұсақтау көрінетін, бірақ маңызы ерекше детальдарды да назардан тыс қалдырмау ке-рек деп ойлаймын.

Ал сұрағыңыздың соңғы бөлігіне келсек, Мұқағали поэзиясы-на деген ел ықыласы Қазақстанның қай түкпірінде де айырықша екендігін айтып жатудың өзі артық болар. Оқырман ықыласына келгенде, Мұқағали – қазақтың ең бақытты ақындарының бірі. Он шақты жыл бойы өткізіліп келе жатқан дəстүрлі республикалық көркемсөз оқу шеберлерінің байқауында үміткерлердің жиі таңдайтын ақындарының бірі – Мұқағали Мақатаев. Өлеңіне əн көп шығарылған, ең бастысы, олар көп орындалып жүрген, ақынның бірі де – Мұқағали. Əсіресе, жастар қалауының көп түсетіндігі айқын көзге ұрады. Бұл – ақын поэзиясы өміршеңдігінің басты белгілерінің бірі екені даусыз.

6. Мұқағали – аясы кең ақын. Ол əулетті қолдарымен күллі қазақ баласын қаусыра құшақтады. Арқа мен Атырауды, асқақ-таған Алтайды туған Қарасазындай емірене сүйді. Жалындап жазған ғажап өлеңдері соның дəлелі. Ол барша қаламдастары-на осындай кеңдікті өлшем етіп өсиеттеді. Ақындық кеңістік дегенді қалай бейнелеп, қалай түсіндіруге болады? Мұқағалишыл əсермен бір толғанып көріңізші.

– Ақындық кеңістік деген де – көп мағыналы ұғымдардың бірі. Ұлы ақындардың бүкіл ұлтқа, жалпы адамзатқа ортақтығы – олар-дың ұлылығының бірінші өлшемі десе де болады. Бірақ бұл жердегі «ортақтық» даралықтың антонимі, ерекшелікті жоққа шығаратын дүбəра ұғым емес. Рухтың ортақтығы, сезім мен ой үндестігі.

Ақындық кеңістікке алалау жат. Мұқағали кеңістігі де – тұтас. Ешкімді де, елді де, жерді де бөліп-жарып, бөтенсімейді. Ұлтын,


253

туған халқы мен Отанын сүйеді, елдік мұрат-мүдделерді ұлықтай-ды. Адамды сүйеді, адамдық асыл қасиеттерді ардақтайды. Адам болмысы құпияларына үңіліп, адамзат тағдырына алаңдайды. Жы-рына арқау еткен пенделік қуанышы мен қайғысы да еш қоспасыз, жасандылықтан ада. Сонысымен де жүректерге жол тауып, тағдырластардың ортақ сезімі мен сырындай əсер қалдырады.

7. Халықтың рухын көтеру жəне халықтың сезімін селт еткі-зіп ояту үшін таланттардың күші керек. Сондай күшті Жарат-қан Иеміз Мұқағали арқылы бізге берген сияқты. Ақын мұрасы асыл. Абайша айтқанда «самородный сары алтын». Сол асылды біз қазір қалай пайдалануға тиістіміз? Бұл туралы не айтқан бо-лар едіңіз?

– Поэзия өзгеше рухани тылсым екені даусыз. Оның ықпал ету кеңістігі де бөлек. Ұлттық рухымыздың ұлы тіректерінің бірі. Осы ретте Мұқағали сынды саңлақ таланттардың шығармашылық қуатының əсерін ел рухын көтеріп, қоғамдық сананы селт еткізуге пайдаланудың маңыздылығына дұрыс назар аударып отырсыз. Бұл ақындық өнердің эстетикалық мұраттарына қоса, əлеуметтік-гуманитарлық функциясын да естен шығармауға шақырумен бірдей.

Бұл орайда, Мұқағали мұрасы – шынында да таптырмас қазына. Оны тəуелсіздік мұраттарына тиімді пайдалану – маңыз-ды мемлекеттік іс. Ақын шығармашылығын барынша кең наси-хаттауға осы тұрғыдан келу қажет. Ендігі шаруа ақынның өзінен гөрі, оның артында қалған тəуелсіз елінің мүддесіне көбірек керек. Осыны терең ұғына алсақ, оны тиімді пайдаланудың формалары, тəжірибесі жеткілікті. Тек дұрыс түсінік, оң көзқарас, шынайы ниет болсын деңіз.

8. 2000 жылы «Атамұра» баспасынан шыққан Мұқағалидың «Аманат» кітабы Мемлекеттік сыйлыққа ұсынылды. Нəтиже-сінде ақын лауреат атанды. Бұл іске сіздің де оң ықпалыңыз бол-ды деп естідік. Соның анық-қанығын өз аузыңызбен айтқанды қалап отырмыз.

– Бірде кітап дүкенін аралап жүріп, Мұқағалидың жаңа жинағын көріп қалдым. Сатып алып, бір демде оқып шықтым. Қатты ұнаттым. Сол əсермен қысқа ғана пікір жазып, «Еге-мен Қазақстанға» ұсындым. Тақырыбын «Қазақ поэзиясының


254

Хантəңірі» деп атадым да, оның астына негізгі мəтінді жалғасты-ра: «ақиық ақынның жаңа жыр жинағын Мемлекеттік сыйлыққа ұсыну – елдік парызымыз» деген жол қостым.

Ал пікірдің бар ұзын-ырғасы былайша өріліп шықты. «Мен бұл кітапты жақында көрдім. Аты – «Аманат». Авторы – жи-ырмасыншы ғасырдағы жыр жампоздарының бірі – Мұқағали Мақатаев. Ерекшелігі – негізінен бұрын шыққан қос томдық пен үш томдықтарында жарияланбаған, кейіннен табылған аманат жырлары енгендігі.

Кемел суреткердің көркемдік бұлағынан тағы бір қана сусын-дап, тағы бір тамсана отырып, оқыс ойға келгені – осы жинақты биылғы Мемлекеттік сыйлыққа үміткерлер қатарына қосудың сəті келіп-ақ тұр-ау деген сенім. Мəселе ел айтып жүрген талантты көзі тірісінде жеткізе бағалай алмадық-ау деген өкініштің орнын толтыруда емес. Ол жайдақтау болар еді.

Біздің ойымыздың өзегі – жаңа жыр кітабының қазақ поэзия-сындағы айтарлықтай құбылыс екендігі. Біріншіден – дүниеден өткен таланттың бұрын жарияланбаған қыруар өлеңін тауып, үзіп-жұлмай назарға ұсыну жиі кездесе бермейтін оқиға. Екінші-ден – жеке жыр жинағының ақынның бүкіл шығармашылық əрі азаматтық болмысының бар шырайын тұндырып, сəтті өрілуі де сирек кездесетін жайт. Ал, «Аманат» – осындай жинақ. Үшінші-ден – кітаптың көркемдік безендірілуі де жоғары кəсіби білікті-лік деңгейін танытарлықтай. Бұл кітап қасиеті туралы шолып айтқан пікірлер ғана. Оларды кеңейте де, тереңдете де түсуге əбден болады.

Тағы бір маңыз бере кетер нəрсе – «Аманат» жинағын Қазақ-стан Республикасының Мемлекеттік сыйлығына ұсыну Мұқағали Мақатаевтай ірі сөз зергерінің болмысын, бөлек əлемін тағы бір жан-жақты зерделеп, оның творчестволық лабораториясына тағы бір салиқалы ой жіберуге мүмкіндік беретіндігі.

Ақық жыр болып ақтарылған ақиық ақын аманаты қоғам тара-пынан, мемлекет атынан тиісті бағасын алуы заңды құбылыс бол-са керек. Ұлттық рухтың ұлы тіректерінің біріне қатыстының қай-қайсысына да бейжайлық танытуға болмайды. Өркениет үрдісі де осы».

Шағын мақала «Бір ауыз сөз» айдарымен бірден жарқ етіп жарық көрді. Ұнатып, қуаттайтындықтарын білдіргендер де көп болды.


255

Мұқағалидың мыңдаған оқырманының бірі ретінде білдірген пікірім кейін Жазушылар одағында кітапты сыйлыққа ұсыну мəселесі талқыланған кезде сөз болған көрінеді. Əлдебіреулер нақты кім, қай мекеме ұсынып жатыр деген сияқты сұраққа сүріндіргісі келгендей сыңай танытқан кезде, ақынның досы, ру-хани серігі, ақын Оразақын Асқар ағамыз «Егемен Қазақстан» газетінің сол санын алға тартса керек. Бұл туралы ол кісінің өзі жазып, мақала авторының атына шынайы ризашылық білдіргеніне іштей марқайғанымыз бар.

Мұқағали шығармашылығы сол жолы Мемлекеттік сыйлық-қа ие болды. Оған ақынның миллиондаған оқырмандары, бүкіл ел қуанды. Бұл ақиық ақынның ғажайып шығармаларының өміршеңдігінің тағы бір дəлеліндей болды. «Егемен Қазақстанда» жарық көрген біздің шағын пікіріміздің оған шын мəнінде қан-дай əсері болғанын білмеймін. Бірақ біздің ойымыз да көптің ойы-ның арнасында болғанына бек разымын.

9. Мұқағалиды өзінің құнарын сақтай отырып əлем оқыр-мандарына таныстырса дейміз. Ақын шығармалары соған лайық. Одан ұтпасақ – ұтылмаймыз. Іс басында жүрген адам ретінде бұл пікірге қандай көзқарас қосар едіңіз?

– Əлбетте, өте орынды тілек. Бұл бір əлі түрен түсе қоймаған тың арна. Мұқағали поэзиясы өзінің нағыз аудармашысын əлі жолықтыра қойған жоқ. Бұл орайда соңғы жылдары біршама жақсы нəтиже берген М.Əуезовтің «Абай жолының» орысша жаңа тəржімесі мен Ілияс Жансүгіровтің «Құлагерінің» ағылшын тіліндегі нұсқасын əзірлеу тəжірибесін ескеру керек. Бұл игілікті істі ұйымдастыруға Қазақстан Жазушылар одағы мен М.Мақатаев қоры мұрындық бола алар еді деп ойлаймын. Əрине, ҚР Байланыс жəне ақпарат министрлігі де тыс қалмауға тиіс.

10. XXI ғасырға емін-еркін енген Мұқағалидың 80 жылдық ме-рейтойы келе жатыр. Ақынның осынау тойын ұлттың руха-ни игілігіне пайдалану үшін нендей маңызды шараларды жүзеге асырған жөн деп санайсыз?

– Біршама жақсы шаралар ойластырылып, жүзеге асып жатқанын білемін. Əсіресе, Алматы облысы əкімдігі тарапынан. Жан-жақты ақпараттық қолдаудың сыртында ақынның көлемді ерекше безендірілген эксклюзивті жинағын шығаруға арнайы


256

қаржы бөлінді. Қазір «ҚазАқпарат» баспасы (басшысы – Қонысбек Ботпаев) жобаны жүзеге асырумен белсене айналысып жатыр. Көп ұзамай сүйінші данасы қолға тиеді деп күтуліміз. Тұлғалық энци-клопедия шығару да ойда бар болатын. Бірақ бұл күрделі еңбекті қолға алған арнайы топ жұмысты əзірлеп үлгере алмады. Сондық-тан кейінге қалдырылып отыр. Мұндай маңызды істе асығыстыққа жол беруге болмайды, əрине Сөз ретінде, былтыр «Əлеуметтік маңызды əдебиеттер шығару» бағдарламасы бойынша ақынның алты томдық толық шығармалар жинағын шығару жұмысы ойдағыдай аяқталғанын айта кетуге болады Оған мұрындық болған – ақын шығармашылығының бүгінгі шырақшыларындай болып отырған қос аяулы ағамыз – Оразақын Асқар мен Бексұлтан Нұржекеұлы, «Жалын» баспасы.

Ақынның мерейтойы ұлттың рухани игілігіне қызмет ететін оқиғаға айналуға тиіс деген ой өте орынды. Бұл, ең алдымен, оның бүкіл ел көлемінде кең аталып өтуінде көрініс табуға тиіс. Ал ой-ластырылып, жоспарланған шаралар ақын поэзиясын барынша кең насихаттауға, сол арқылы жалпы қазақ əдебиеті мен тілінің мерейін көтеруге, тəуелсіздік рухын асқақтата түсуге, шынайы отаншылдық сезімін тəрбиелеуге бағытталғаны жөн, əрине.

11. Жеке адамның атындағы журнал шығару оңай емес. Соған қарамастан «Мұқағали» журналы бесінші жылға қадам басты. Мəдени өмірден өзінің орнын белгіледі. Оқырмандары қалыптасты. Журнал туралы сіздің пікіріңіз қандай? Нендей ұсыныстарды ортаға салар едіңіз?

– Ақиық ақын есімімен аталатын журнал шығару айрықша жауапкершілік жүктейді. Менің байқауымша басылым ұжымы оны жақсы түсінетін тəрізді. Журнал «мұқағалитану» ізденіс-теріне ұйтқы болып келеді. Кейбір соны көзқарастар мен тың де-ректер сілемін де осы басылымнан кездестіріп қалғанымыз бар. Жүйелілікке ұмтылатыны аңғарылады. Сонысымен қызықтырады, үміттендіреді, келешегінің көмескі тартпасына сенім ұялатады.

Ұсыныс дегенде... Тақырып аясын кеңейте түскен артық бол-майды. Басылымның көпшілік қолды ғылыми-сараптамалық си-патын күшейте түссе. Келешекте, тіпті, ғылыми-көпшілік альма-нахқа айналдырса да нұр үстіне нұр болар еді деп ойлаймын.


257

СУРЕТКЕР ƏЛЕМІ(философиялық-эстетикалық эссе)

Тіршілік түсінікті болса –өнердің де қажеті болмай қалар еді.

А. Камю

Бұл дүниеде адам баласынан басқабірдеңеге шығындап, қор

қылатындай басы артық махаббат жоқ.М. Шелер

Өнер туындысы дегеніміз – сенім мен ерлік актісі.Я. Парандовский

Ғаламдық даму процесінде жаһандану бояуы қалыңдай түскен сайын ұлттық мəдениеттердің дара құндылықтарына деген көз-қарас та проблемалық сипат ала бастады. Тіпті, қажет пе, жоқ па дегенге дейін баратын дискуссиялар да өткізіліп жүр.

Сырт қарағанда эстетика мен философияға саясат пен эконо-миканың дегені жүре бастағандай əсер қалдырғанымен, мəселе тереңіректе жатқаны анық. Жалпы мен жалқының ара қатынасын-дағы коллизиялар ешқашанда үкіммен шешілмейді. Бəсекелестік заңына ғана жүгінуге тура келеді.

Ұлттық өнер құндылықтары да – жаһандану жолына шалар құрбандық емес. Бірақ жаһандану жағдайында ерекше сипат ала-тын ғаламдық өнер бəсекесінде биіктен көріне алмау топалаңмен пара-пар болуы да – ай мен күндей ақиқат. Яғни, жалпыға жұты-лып кетпес үшін оның ортақ ойын тəртібін қабылдаумен қатар, жалқының даралық рухы биікте болуы шарт.

Бұл бүгінгі қазақ əдебиетіне де қатысты. Оның жетекші саласы роман жанры төңірегіндегі ойлардың астарында да əрдайым осы заңды мазасыздық тұрса керек.

Қазақ романы – жиырмасыншы ғасырдың құрдасы (С.Көбеев. «Қалың мал», 1912–1913 жылдар). Оның шілдеханасы əлемдік əдебиеттегі жаңа өрлеу кезеңімен тұспа-тұс келді. Джойстың «Улиссы», Элиоттың «Қубас қара жері», Рилькенің «Дуин эле-гиялары», Т.Манның «Қасиетті қара тауы», Кафканың «Сарайы», Гессенің «Дала бөрісі», Акутагаваның «Идиоттың тірлігі» жəне Хемингуэйдің «Бар бол, қаруы» осы кезде жазылды.


258

Қандай жаңа əдеби құбылыстың болсын жетіліп-толысуына тəжірибе мен уақыт керек. Еуропалық үлгідегі роман жанрының қазақ сөз өнері топырағына жерсініп, өз болмыс-бітімін айқын-дап алуы да күрделі процесстердің бірі болды. Бұл ретте алғашқы сəтті тəжірибенің поэзия кеңістігінде жасалуы да (С.Торайғыров. «Қамар сұлу», 1914–1917 жылдар) заңды еді. Жаңалықты игеруге көпшелілер өркениетінің ең жетілген эстетикалық-дүниетаным-дық құралының универсалды қуаты пайдаланылды.

Жалпы болашақ қазақ романы əдебиеттегі өзінен бұрынғы ізашар жанрлардың ішінде эпостық дəстүрдің табиғатына көбірек бауыр басқаны анық аңғарылады. Əсіресе, тақырып таңдау, сюжет-тік желілер құру мен баяндау тəсіліне қатысты.

Жанрдың прозалық табиғатына жақындау жолындағы келесі сəтті қадам да поэтикалық көркемдік əдіс көбірек пайдаланыл-ған шығарманың (Ж.Аймауытов. «Ақбілек», 1927–1928 жылдар) үлесіне тиді. Сөйтіп, қазақ романының прозалық жанр ретінде қалыптасуының бастау-бұлағы өлең өлкесінде жатыр деуге əбден болатын сияқты.

Ал С.Сейфуллин, С.Мұқанов, Ғ.Мүсірепов, Ғ.Мұстафин, И.Есенберлин, Ə.Кекілбаев, М.Мағауин, Т.Ахтанов жəне басқа көрнекті қазақ жазушыларының ізденістері жанрдың орнығуы-на жəне қазақ саз өнеріндегі өзіндік бет-бейнесін анықтауына мүмкіндік берді.

М.Əуезовтің «Абай жолы» эпопеясы қазақ романының тұңғыш төл эталонына айналды. Оның ұлттық мəдениет қасиеттерімен терең суғарылған біртумалығы сонша, əлемдік əдебиет кеңістігіне еркін аттап, дүниежүзілік классикалық романдар қатарында мо-йындалды. Əлем əдебиетінің жүз томдық антологиясына екі том болып, ойып орын алып енді.

Бұл жерде эпопеяның төлтумалығын ерекше атауымыздың мəні бар. Өйткені, кез-келген айтулы үлгі деңгейінде шығарма жазу – өз топырағында қанша зор табыс саналғанымен, өзгелер үшін көшірме ғана болып көрінері, ақиқат жай. Яғни, басқаларды да мойындату үшін бөлек бітім қажет. Осы тұрғыдан алғанда, «Абай жолы» өзінің өзгеше өрнегімен қазақ сөз өнерінің төл орбитасын кеңейтіп, оның əлемдік сөз өнері орбитасына шығуының символы-на айналған туынды. Ол – қазақ көркем сөз өнерінің «Байқоңыры» іспеттес. Шет жұрттықтар «Байқоңыр» деген атауды қазақ елінің бір төлқұжатындай көретін болса, М.Əуезовтің «Абай жолы» да – қазақ əдебиеті үшін сондай символдық құбылыс.


259

Қазақ сөз өнерінің елшісіне айналған роман жанрындағы енді бір ірі туынды – М.Əуезовтің өзі көзі тірісінде үлкен үміт артқан санаулы шəкірттерінің бірі Əбдіжəміл Нұрпейісовтің «Қан мен тер» трилогиясы. Отыз жылдан астам уақыт бойы қазақ оқырманының көзайымына айналып келе жатқан, көптеген шет тілдеріне аударылған бұл шығарма – қазақ романының классикалық үлгілерінің бірі екені даусыз. Ол – ел-жұртымыздың жиырма-сыншы ғасырдағы кезеңдік болмыс-бітімін көркем кестелеуінің үстіне, халқымыздың эстетикалық-философиялық дүниетанымын əлемдік əдебиет деңгейінде игерудегі ізашарлық дүниелердің бірі.

IБір ғажабы – Ə.Нұрпейісов қалың оқырман жүрегіне жол

тапқан осы романының соңғы нүктесі əлі де қойылған жоқ деп есептейді. Сол көзқарасына орай, ұдайы қайта қарап, жетілдіріп келеді. Көзі қарақты оқырман бұл басылымдағы өзгерістерді де қалт жібермесі анық. Олардың арасында көлемді, принципті түзетулер де бар. Мысалы, бұрынғы басылымдарда көбірек орын алатын соғыс көріністері азайған. Басқа да структуралық жаңалықтар кездеседі. Тəңірберген образына да қатысты кейбір бояулар біршама өзгеріске ұшыраған. Стильге, сөз қолданысына орай енгізілген түзетулер де аз емес. Бірден көзге ұратыны – роман «тісі шыққан балаға шайнап берушілік» тұрғысындағы қазбалап айтушылықтан, кейбір көп сөзділіктен арыла түскен. Автор шығарма туған кезең қолтаңбасындай əсер қалдыратын керексіз таптауырын идеологиялық штамп белгілерінен де бас тарту жөн деп санағаны байқалады. Бұл өнер табиғатының төлтума бояула-рын қалыңдата, айшықтандыра түсуге қызмет ететін дұрыс таңдау, əрине.

Бұл өзгерістерден əйгілі туынды ажарының қаншалықты ашы-ла түскенін, автордың қаншалықты ұтқанын əрбір патша көңіл оқырман өзінше бағалай жатар. Бірақ бір нəрсенің басы ашық. Ə.Нұрпейісов – өз шығармаларына бір рет қол қойғаннан кейін қайта оралмайтын үкім деп емес, автормен бірге жасайтын, автордың дүниетанымымен, эстетикалық көзқарасымен бірге өзгеріске ұшырап отыратын, өсіп-жетіліп отыратын жанды полот-но деп білетін суреткер. Былайша айтқанда, «өнерім – өзім, өзім – өнерім» деген қағиданы творчестволық принципке айналдырған жан. Онымен келісетіндер де, келіспейтіндер де аз болмаса керек.


260

Бірақ бұл жерде мəселе суреткердің кредосына, творчестволық лабораториясына қатысты. Оқырман үшін маңыздысы – сол тоқтаусыз ізденістердің нəтижесі болса керек.

Жазған туындысына əлсін-əлсін қайыра оралып, өңдеп отыру, тіпті, кейде мүлдем қайта жазып шығу – əлем əдебиеті тарихында бар құбылыс. Өзгесін былай қойғанда, ұлы Л.Толстойдың өзі солай жасаған жəне оны бір сенімсіздік, немесе, артық бейнет санамаған. Жарияланған шығармаларының өзі ірі-ірі тоқсан томға жүк болған жазушы атақты «Анна Каренина» романының бір деректер бойын-ша – алты, енді бір деректерге қарағанда – сегіз нұсқасын жасаған екен.

«Крейцер сонатасының» да сегіз нұсқасы дүниеге келген. Ал «Корней Васильев» деген əңгімесі он үш рет өңдеуге ұшыраған. Тіпті, бір мақаласының жүзден астам нұсқасын жасаған деген де дерек бар. Басқа да жиі қайталанатын хрестоматиялық болып кет-кен мысалдар аз ба?!

Əрине, бұл жерде мəселенің мəселесі – жауапкершілікке ғана байланысты. Творчество иесінің өз өнеріне, өз шығармасының тағдырына аса зор жауапкершілікпен қарауында жатыр. Сонымен бірге ол оқырман алдындағы жауапкершілікті сезіну деңгейінің де өлшемі болса керек. «Өнер суреткерге əлемнің ешбір билеушісіне бұйырмаған билік сыйлайды» дейді Я.Парандовский. Солай бол-са, жазушы жауапкершілігінің салмағы да айрықша болса керек. Оны ерекше сезіну суреткерлік сергектік пен творчестволық өміршеңдік белгісіне жатады.

Бұл орайда, Ə.Нұрпейісовті өз өнер гүлзарының, өз өнер бағы-ның өнегелі қожайынымен теңеуге болады. Ол өз сүйіктілерін əлдеқайдан жел айдап əкелген өлі жапырақтан да, топырақ астына байқаусыз түскен басы артық тал-бұтадан да көзінің қарашығын-дай қорғауды мұрат тұтады. Қажет деген жерінде одан əрі көркей-тіп, жасандыра түсуге де бейіл-ақ. Оған шаршамайды да, жалық-пайды да. Қайта лəззат алады. Сондықтан да оның «Осы басылым-ға қатты-ақ қолым тиді. Тіпті, көп өңдедім. Бірақ тағы қарасам, тағы да өзгерістер енгізетін тəріздімін...» деген шығармашылық көңіл күйін де түсінуге əбден болады.

IIТанымал өнер туындысының қай-қайсының да атынан-ақ ав-

тордың шығармашылық мінезі мен темпераменті сезіліп тұрады.


261

Сол арқылы оның стилінің, таным-түйсігі мен өмірлік ұстаным-дарынан да əжептəуір хабар алуға болады.

«Қан мен тер» – символдық атау. Үлкен өнер полотносының эстетикалық-философиялық квитэссенциясын дəл басып тұрған сөз-пернелер. Қан – өмір, биік мүдделер жолындағы күрес симво-лы. Тер – тіршілік, көнбіс бейнеткерлік пен үзілмес үміт символы. Қазақ жұртының бір өркениеттік болмыстан екінші өркениеттік болмысқа бет бұру, бір саяси-əлеуметтік формациядан екінші саяси-əлеуметтік формацияға көшу сағатын бейнелеуге арналған туындының бар коллизиясының салмағы осы екі сөзбен-ақ сəтті беріліп түр. Ол оқырманды бірден кең ауқымды һəм аса күрделі ақиқатпен бетпе-бет қалуға əзірлейді.

Жиырмасыншы ғасыр басындағы қазақ даласының ақиқаты оның үстіне аса қатігез əрі қасіретті еді. Өзгесін былай қой-ғанда, талай ғасыр бойы өмір сүру тəртібіне айналған рухани құндылықтардың өзі сыр беріп, сырттан соққан сырын білмес сорақы саяси-əлеуметтік дауыл жел қуған қаңбақша дедектеткен сəт. Қалыпты тіршілігі тас-талқан болған таспейіл тағдыр иелері, дарияда адасқан желкенсіз қайықтай қалтылдайды. Қай жағаға ұмтылмақ түгіл, қалай аман қаламыз деген сұрақтың өзіне жауап жоқ. Бірақ, осының бəрі сүйіспеншілік пен бақталастық, ізгілік пен сұрқиялық, салиқалылық пен сатқындық, адалдық пен көлгірлік сияқты пенделік десек те, адамдық десек те болар қасиеттердің шарпысуына кедергі болып жатқаны шамалы. Қайта əдеттегіден де тереңдеу жарылыстарға себепкер бола түскендей.

Ең ғажабы – ел ішіндегі бұрын-соңды болып көрмеген ұлы өзге-рістер де, тіпті, дүниені ақ пен қызыл ала шапқынына айналдырған азамат соғысының қанды қырғыны мен дүние жүзілік соғыстың дүмпуі де қарапайым адамдар тағдырының қасірет-қайғысынан, құштарлық-қуанышынан əлуетті емес екен. Ғаламдық құбылыс біткеннің табалдырығы ғана емес, өзегі де – тек адам өмірі, адам бақыты мен адам соры. Асқақтау да, адасу да ақыр аяғында өзінің бейшара болмысының қасиетсіздігіне көз жеткізеді. Өзін-өзі жоққа шығару арқылы болса да сол байламға тоқтауы керек. Басқа жол жоқ. Басқаша болса өмірдің өзіне қауіп. Өмір – өміршеңдік ниет-пиғылдар мен іс-əрекеттердің салтанаты. Басқалардың бəрі сол құштарлықтың қасиет-қадірінің бояуын ажарлап, аша түсуге ғана қызмет етеді. Төзімің – темірқазығың. Шынайы сүйіспеншілік те көзсіз көбелек тəрізді. Бірақ соның өзі адалдықтың бүкіл


262

ғұмырыңның алауына айналуына жетіп жатыр. Дүниеде жалғыз ғана жеңімпаз күш бар – ол рух күші...

«Қан мен тер» романы санаға құйып, ойға азық етер байлам-күдіктер осылай жалғаса береді. Əрі əрбір оқырманның өз қабыл-дау-пайымына қарай түйінделеді. Сонысымен құнды. Ə.Нұрпейіс-ов уағызшы емес. Өнерімен сана-сезіміне сəуле түсіруді ғана көздейді. Бағдарламайды, баяндайды. Түсіндірмейді, түйсігіңнің талшықтарына ток жібергендей беймаза күйге түсіреді. Содан соң ойлануға, күйіну-сүйінуге, жақсы көруге-жек көруге өзің-ақ мəжбүр боласың. Бара-бара суреткер шеберлігімен жасалған жаңа əлемнің бар «тыныс-тіршілігі» сенің де рухани əлеміңнің бір бөлшегіне айналғанын байқамай қаласың. Суреткер əлемінің «тұрғындары» да сенің жақсы таныстарыңа, жақсы достарың мен жаның қаламас жандарыңа айналады. Жақсы мен жаман, қасиет пен қасиетсіздік деген ұғымдар төңірегінде ойланған кездерде де «Əбдіжəміл əлемінің» кейіпкерлеріне еліктеп, солардың пайым-парасаты мен сезім-түсініктерін, кемшілік-артықшылықтарын көкірек көзіне ұялатуға ұмтыласың.

Суреткер образбен ойлайды. Былайша айтқанда нағыз жазу-шының философиясы оның шығармасында тікелей баяндалмай-ды, түрлі образдар арқылы ашылады. Маңдайы ашық, мерейі үстем һас шебер суреткердің жай көп жазушыдан (жазғыш деген мағынада емес) артықшылығын танытар да осы түс. Сəтті образ – сəтті шығарманың ең бірінші белгісі.

Əбдіжəміл Нұрпейісов творчествосының ең бір ұтымды тұсы да дəл осы образдар жасау шеберлігімен тікелей байланысты. Ол, əсіресе, «Қан мен тер» романында анық көзге ұрады. Трилогия-да есте сақталып қалмайтын бірде-бір кейіпкер жоқ десе де бо-лады. Эпизодтық есептелетін көріністерде ара-кідік қана бой көрсетіндерінің өзі ешкімге ұқсамайды.

Жазушы қаламынан туған Судыр Ахмет образы – қазақ əдебиетіндегі мүлдем тың кейіпкер. Суреттеу шеберлігінің, нəти-жесінде оның мінезінің, сыртқы кейпі мен сөйлеу мəнерінің ғана емес, ішкі дүниесінің де даралығы қолмен қойғандай көркем айшықталады. Кең қолтық кейіпкердің кей қылықтары шығыстың Қожанасырына келсе, кей қылықтарында – еуропа Дон-Кихоты-ның ақ жүрек алаңғасырлығының да əлдебір нышандары бар. Көп балықшы бауырларына ұнай қоймаса да, жалпы қызық бей-не. Қалың елдің өз ортасынан шыққан нағыз халықтық кейіпкер.


263

Сондықтан да ол роман беттерінен баяғыда-ақ өмірдің өзіне қадам басып, адам типтерінің бір түрінің символына айналды. Оның «Болды қызығының» өзі – тіл ұшындағы мінез. «Ой, сол Судыр Ахметіңді қойшы!» дегенді қазір Қазақстанның қай түкпірінен де естуге болады. «Өз өтірігіне өзі иланып кететін» əпенде əр ауыл-дан табылады, əрине. Бұрын да болған, қазір кездестіруге болады.

Мінезі алақұйын, сөзі төбеден түскендей, ақылы келтелеу көрінетін Қарақатын да – осындай бояуы қанық образдардың бірі. «Бетім-ай!.. Масқара-ай!.. Тырыли арық Қарақатын жерқазбаға та-наурап сөйлей кірді. Құшағындағы отынды аласа қазандықтың жа-нына аудара тастады. Салпы етек бөз көйлектің бір шалғайын жо-ғары көтеріп, ышқырлығына қыстыра салды да, қызыл қарын жас немересін алдына алып ыңылдап отырған қайын ененің қасына қол таяна тізе бүкті», – деген жолдардан-ақ оны кəдімгідей көз алдыңа елестете бастайсың. Немесе «Балықшылар ауылы ояна бастап еді. Бұл ауылға келген кісіні елден бұрын көретін Қарақатын жүгіріп шықты. Жылаған баласына да қайырылған жоқ. – Ойбай, енді не бетімді айтайын! Масқара! Масқара!» деген тұсқа назар салсаңыз да, кейіпкер мінезінің кейбір штрихтарын тайға таңба басқандай анық аңғарасыз.

Суреткер қаламы романдағы əрбір кейіпкердің образын аса бір дəлдікпен, барынша ажарлы бейнелейді. Бейне бір қылқалам шеберінің салған портретіндей аса əсерлі. Сөзбен сурет салу ше-берханасына еніп шыққандай боласыз. Əрі олар мінез бейнесі ғана емес, романға жүк болған ой мен сезімнің көзге көрінбейтін жібек жіптен өрілген сюжеттік өрнегінің арқауы да. Ең бастысы –олардың ешқайсы да жалғыз бояумен ғана суреттелмеген. Өмірдің өзіндегідей – көп бояулы. Сонысымен де тартымды, сонысымен де иландырады.

«Қан мен тер» романындағы көпті көрген, мінезінің иірімдеріне оңайлықпен қол арту мүмкін емес сұңғыла Сүйеу қарттан ба-стап, «қашанда ит пен құсқа жем болған қазақ сорлының» өліара кезде шыққан тағы бір талапайшысы, Алдаберген софының ақ тоқалының құс төсегін аңдыған Торшолақ балаға дейінгі образ-дар галереясы – шын мəнінде бай əрі көрікті галерея. Əсіресе, Кəлен, Мөңке, Дос, Рай, Əлиза, генерал Чернов бейнелері – ше-бер қолдан шыққан шынайы зергерлік үлгілерге жатады. Сурет-кер кей тұстарда кемел көркемсөз акварелшісі, кей тұстарда кемел көркемсөз графигі ретінде тəнті етеді. Бұл, əрине, тек кейіпкер об-разын жасауға ғана емес, бүкіл шығарма бітіміне қатысты.


264

Əрине, шығарманың үш негізгі кейіпкері – Еламан, Ақбала, Тəңірберген туралы сөз бөлек. Бұлар – қазақ əдебиетінің алтын қорына қосылған ерекше құнды олжалар. Бір-біріне ұқсамайтын, бірақ бірінсіз бірінің бояуы тағы да қанық көрінбейтін бұл «үштік» – бүкіл роман идеясы мен мазмұнының алтын қазығы. Заман... зауал... махаббат... – образдық «үштіктің» ортақ творчестволық тағдырын осы үш ұғыммен айқындауға болар еді. Олардың бар тіршілігі де, бақыты мен бақытсыздығы да осы үш сөзге – осы үш символға сыйып тұр.

ІҮМахаббат «үшбұрышы» – əлем əдебиетіндегі ең көп тараған

«геометриялық фигура». Мəселе мұндай ситуацияның өмірде жиі ұшырасатындығында ғана емес, əрине. Тіршілік коллизияла-рын үш қырынан бірдей алып суреттеу қиялдың да, қисынның да көкжиектерін кеңейте түсетіндігінен болса керек.

Ол – қазақ эпостарының тақырыптық «геометриясының» да негізгі кескіндерінің бірі. Мысалы, «Қыз Жібек» (Төлеген – Қыз Жібек – Бекежан), «Қозы Көрпеш – Баян сұлу» (Қозы – Баян сұлу – Қодар) жырларын алыңыз.

Мұндай жүйе «Қан мен тер» романының сюжеттік конструк-циясында да бар. Еламан – Ақбала – Тəңірберген арасындағы ма-хаббат тағдыры – шығарманың бар жүгін көтеріп тұрған негізгі ұстын. Басқа тақырыптық желілердің бəрі соған қатысты өрбіген бұлақтар. Бірақ бір маңызды жəйт бар. Халықтық жырларда ма-хаббат шырқы бұзылған сəтте-ақ шығарма тəмамдалып, басты кейіпкерлер сахнадан түседі.

Ə.Нұрпейісов суреттеп отырған махаббат – жалғыз ғашықтық сезім құштарлығының ғана көрінісі емес. Ол өз орбитасына бүкіл тіршілік иірімдерін түгел тартып алып тұрған тағдырлар баяны. Махаббат нұрымен оянып, махаббат мұңына боялған тағдырлар сыры. Ел өмірінің ортақ оты мен алауы ретінде бұл тіршілік иелерінің де тірлігін шарпыған өркениеттер қақтығысы мен тап тар-тысы – сол ұлы сезімнің табиғи астары. Суреткер өз кейіпкерлерін таза ғылыми тəжірибе жасағандай тек ғашықтық кеңістігінде ғана емес, бар тіршілік орбитасындағы өмір жолы тұрғысында, бүкіл адамдық болмысымен көрсетеді. Жаңа шығармашылық концепция – қандай ұлы махаббат та адам өмірінің бəрі бола ал-


265

майды дегенге саятындай. Тіршілік тек махаббатқа ғана тіреліп қалмайды, тек махаббатпен ғана шектеліп қалмайды. Ақбаланың Қыз Жібек пен Баян сұлу əпкелерінен ерекшелігі де осында жатыр. Бұл тек заманауи емес, əдеби таңдауға да қатысты өзгешелік. Ал Ақбаланы Ботагөз (С.Мұқанов, «Жұмбақ жалау») бен Ұлпаннан (Ғ.Мүсірепов. «Ұлпан») даралайтын жағдай – бұл кейіпкерлердің тағдырында махаббат сезімінен гөрі əлеуметтік белсенділіктің ба-сым орын алуы.

Ақбала – өзін сүйген жанды өзі сүйе алмай, өзі сүйген жəне өзін де сүйген жанмен бақытты болуға заманы ырық бермеген күрделі тағдыр иесі («Несіне таңдансын, тым құрыса, бұл бейбаққа кешегі ақ некесін қиып бас қосқан екі еркектің – не тағдыр қосқан, не Тəңір қосқан бірі бұйырмапты. Тіріде көрер қызық пен қуанышты, бақытты бұл көктен қиялдап, аспандағы жұлдызға қол созып жүргенде жердегі сыбаға үлесінен құр қапты»). Ұлы құштарлыққа қабілетті жүрек иесі. Еуропалық романдардың кейіпкерлеріне, мысалы Толстойдың Анна Каренинасына немесе Шолоховтың Ак-синиясына жақындау тұрған бейне. Арал бойындағы қарапайым балықшы ауылдың бұйығы тіршілігін бұзған замана дауылының қаңбағына айналған үш бірдей тағдырдың қасірет-қайғысы болып өрілген сезім стихиясы қазақ оқырманына таныс дəстүрлі əсерден көп бөлек. Махаббат – бал шырын, асау құштарлық пен аңызға айналар жанкешті ерлік қана емес. Махаббат – орындалмаған арманның азабы, үзілген үміттің үрейі мен жүректен жұлып тастауға болмас шөңірдің жарасы да. Алғашқысының табиғаты романтика мен ерлікке бейім. Екіншісі – қарапайым тіршілік тылсымдарымен үндес. Махаббат жолында өзін-өзі құрбандыққа шалу – бір сəттік акті. Махаббат тауқыметімен ұзақ ғұмыр кешу – ерлік жағдайында өмір сүру өнері. Адам тағдыры тұрғысынан алғанда тіршілік кешу тəжірибесі. Ə.Нұрпейісовтің «Қан мен тер» романының басты кейіпкерлерінің бастан кешкен бақытты шақтары да, көрген қайғы-қасіреттері де, өкінішке толы ой азабы да осы екінші ситуацияның стихиясы.

Осы орайда «Қан мен тердің» шетелдік зерттеушілері (Л.Ан-нинский, т.б.) автордың шығармаға өзек етіп алған философия-лық ұстанымының – «адамзат тарихы дегеніміз – адам баласының өкініштері мен адасуларының тарихы» деген көзқараспен үн-дестігін баса айтады. Расында да, философиялық теория тұрғы-


266

сынан Ортега-Гассет негіздеген ой ағымы Ə.Нұрпейісовтің шығармашылық концепциясының негізгі бір ұстыны екені даусыз. Бұл «Қан мен тердің» бүкіл тақырыптық тұтас болмысы-на қатысты. Адам тағдырына да, қоғам мінезіне де. Қоғам мінезі адам тағдырына қалай əсер етсе, адам ойы мен əрекеті де қоғам тағдырына солай əсер етеді. Романда адам болмысы, оның махаббаты мен пенделік ғазауаты оқшауланған «таза» күйде емес, қоғамдық талбесігінде тербелген табиғи қалпында суреттелетініне жоғарыда назар аударған болатынбыз.

Тіршілік таланының «қисық сызығы» бар мен жоқ арасын-да талай төңкерілген Тəңірбергеннің көңіл ауанына назар ауда-рып көріңіз. «Осы қазір басындағы бақ пен өрістегі үйір-үйір мал-дан, қойнындағы жардан, өрттей ыстық күні жанын қоярға жер тапқызбай күйдіріп бара жатқан мына аспан, мына жарық дүниеден көңілі қалып суынып алды. Басындағы бір жапырақ тірліктен де түңіліп, талақ деуге əзір», «Ақыл айлалы болғанда, қулық-сұмдықты көзі тірілердің бəрінен асырмақ боп жүргенде тапқан ақылыңның сиқы осы ма? Ал Тентек Шодырдың баласына есебін тауып Еламанды өлтірткенде кегің қайтты ма? Көңілің көншіді ме? Əлде қаңды көйлек жауыңа өзің ата алмаған оқшантайыңдағы оқты орайын тауып орыстың қолымен атқанда қай мұратқа жеттің? Біле-білсең, бұл тұста да соңыра ақ-қараны ашқанда, түптің түбінде ұтылатын ол емес, сен, өзің екенін ойламапсың...», «Ол тек осы күні өзін қинаған басындағы қорлық халге азарла-нып, бір өкініштен кейін бір өкініш өзегін өртеп, кезінде қолдан шығарып алған қапылары мен қателеріне күйініп бармағын шай-нап келеді», «Сүйтсе, о, тоба, бұл түңілгенімен мына дүниенің түгі кетпепті, мұрты шағылмай бəз-баяғысымен қарап тұрған қалпы. Бəз баяғыдай ай орнынан туып, күн орнына батып тұр».

Кейіпкердің соңғы сөзіндей сыры да осы күйдің қылбұрауына ұқсас. «Неғылса да, осы жұрттың қызығы мен ренішіне қатар кенеліп жүрген аспан асты, жер үстін жалған, алдамшы, опа-сыз дүние деп қаралай түңілетіні тегін болмағаны ғой. Жо-жоқ... дүние шіркін опасыз болса болар. Бірақ дəл сол айтқандай, опа-сыз болғанда да оның бір айналымға келмей шолтаң ете қалатын өткіншілігін айтпаған шығар. Озалдан туу хақ, өлу хақ. Дүниеге келген əрбір адамның құлақ қақпай мойындаған жалғыз ақиқат шындығы еді ғой бұл. Жə, сонда осы адамдардың аузын ашса


267

дүние опасыз деп өксігін баса алмайтынына жөн болсын. Опасыз дүние ме, жоқ, адамдардың өздері ме?».

Бірақ бұл кейіпкердің соңғы сөзі емес. Тіршілік көкпарында «өзін күштінің қолында кететін көкпардың лағы емес, аты мықты, қолы қарулы, тақымы темірдей көкпаршының нағыз өзімін деп ойлайтын» Тəңірбергеннің бұдан да зор қасіреті бар. Романның соңғы сөзі сол.

VРоманның кульминациясы қызық. Шығарма аяқталғандай əсер

қалмайды. Қайта жаңа бастау-бұлақтың көзі ашылғандай сезім пайда болады. Дəлірек айтқанда, сюжеттік байлам жасалып, шешім шығарылғанымен, оқырман үшін тігілген ой базары тарқамайды.

«Жас мырза аспанға қайта қарады. Шаңқай аспан шалқалап жатып апты. Құбыла бет батар күннің соңғы қанкүрең қызыл сəулесімен алаулап тұр. О, Жасаған... Жаппар ие!.. Кессе қан там-бай безеретін де жататын адыра қалғыр қара жерге қарағанда, мына аспан... Мына ас-пан-ның əділ болмауы мүмкін емес. «Жоқ-қ, аспан əділ, əділ... əділ!» - деп ол осынау опасыз сұм жалғаннан кеш байқаған пұшайман бір сырын жаһаннамға айқайлап тұрып жар салғысы кеп еді. Оған бірақ шамасы келмеді. Бұл кезде ол бар да-уыстан жұрдай боп айырылған еді».

Өзі жол көрсетіп келе жатқан қалың əскердің қырғыны мен сорақы зорлық-зомбылығынан қансыраған ауылының ортасында жаны өліп, жүрегі қан жылап тұрған Тəңірбергеннің соңғы халі романда осылай суреттеледі. Оған тағдыр зауалы мен тіршілік са-уалы қатар сыйып тұр.

Қасіреттің қасіреті – «бұл кезде бар дауыстан жұрдай боп айырылғаны». Тура мағынасында емес, əрине. Философиялық тұрғыда. Өмір өтіп барады... Өмір өтті... Енді бəрі кеш. Əділдікті ерте іздеу керек еді. Енді оған қара жер де, көк аспан да қол ұшын бере алмайды. Бірақ...

Суреткер мұраты орындалды. Оның осы тамаша туындыны дүниеге əкелгендегі мақсаты оқырманды жоғарыдағы «біраққа...» жетелеп əкелу еді. Əкелді. Ойға қалдырды. Мына ғажап дүниедегі айтарының бəрін «дауыстан жұрдай боп айырылмай» тұрып ай-тып үлгеру қажеттігіне көз жеткізді. Бір парыз өтелді деуге əбден болады деп есептейміз. Оны бір автордың ғана емес, бүкіл қазақ əдебиетінің де бір парызының өтелгеніне балау артық болмас еді.


Ə.Нұрпейісовтің «Қан мен тер» трилогиясының соңғы парағын аударып отырып, тағы бір ойға сырға тағуға болады. Ол – сөз ба-сында əңгіме болған жаһандану жағдайындағы əдеби бəскелестік-ке қатысты. Қазақ романының классикалық үлгісі ұлттық сөз өнеріміздің қандай ғаламдық шақыруларға да лайықты жауап бере алатындығын көрсетеді деген көзқарас.

Ербол ШАЙМЕРДЕНҰЛЫ8 желтоқсан 2004 жыл

МАЗМҰНЫ

Ұлттың ұлы мұраты. Ө.Айтбайұлы ..................................................3Президенттік билік салтанаты .........................................................11Интеграция и парламент ..................................................................23Жаңа Астана. .....................................................................................30Астана – город мечты .......................................................................36Елбасы жəне ел рəміздері ................................................................37Государственная поддержка культуры в условиях глобализации .... 46Азаттық айшықтары жəне алаш арманы ........................................53 Выставка в США ...............................................................................60 Вопросы телеобмена с КНР .............................................................62 Ойтамызық.........................................................................................66Тілді қастерлеу – ізгілік пен мəдениеттілік белгісі .......................70 Термин – ғылыми проблема ............................................................73Сөз кепілі – іс ....................................................................................76 Тіл реформасының тағдырын ащы-тұщы телегей-теңіз сөз емес,тегеурінді іс шешеді .........................................................................81Тəуелсіздік тұғыры ...........................................................................89 Қазақ тілі жəне қазақ диаспорасы ..................................................93Ұлт рухының ұясы ............................................................................96Қоғамдағы тілдік ахуал жəне əлеуметтік реформа ......................101Кеңсе тілі қай тіл? ...........................................................................108Елдігімізге сын ................................................................................114Мемлекеттік тіл жəне компьютер ..................................................118 Байыпты ой, байсалды іс керек .....................................................121Тағы да мемлекеттік тілде іс жүргізу проблемалары хақында ........ 125 Ұлттың ұлы мұраты ........................................................................138Тілді қолдау – бірлікті қолдау, елдікті қолдау ..............................141Темір қызды, енді соғу керек .........................................................143Елдің жүгін ер көтереді ..................................................................145«Мəдени мұра» – тарихи бағдарлама ............................................157Электронная библиотека – в обеспечении сохранности и доступности культурного наследия ...............................................163

Программа «Культурное наследие» как важный фактор восстановления исторической памяти, историко-культурной самоидентификации и раскрытия перспектив социально-гуманитарного развития общества .............................168Кітап – білім бұлағы, білім – өмір шырағы ..................................174 История и современное состояние издательского дела в Казахстане .....................................................................................181Интеграционные процессы в культуре .........................................187Елжандылық – ең ұлық қасиет .....................................................190Тіл азат болмай – діл азат болмайды, діл азат болмай – құл азат болмайды ...........................................................................193Қазақ тілінің бəсекелестік күші артып келеді ..............................203Бəрі де бала шақтан басталады ......................................................209Мемлекеттік тіл – ел халқын топтастырудың аса маңызды факторы. ....................................................................214Қазақстан Республикасындағы қазіргі ономастикалық жұмыстың жай-күйі .......................................................................222Кісінің кісілігі түсінігінен көрінеді ...............................................228Мұқағали – ұлттық рухымыздың ұлы тіректерінің бірі ..............244 Суреткер əлемі ................................................................................257

«Қазақ энциклопедиясының» Бас директоры ҚР ҰҒА-ның корреспондент-мүшесі,

филология ғылымдарының докторы, профессорБ.Ө.ЖАҚЫП

Редакторы Мауытов Н.К.Тех. редакторы Ақылов С.Т.Корректоры Байленова М.М.Дизайнері Арсланов Р.М.

ЕРБОЛ ШАЙМЕРДЕНҰЛЫ Шығармалары

Алтыншы том

Басуға 05.07.2014 ж. қол қойылды. Пішімі 60х90 1/16. Офсеттік баспа. Шартты б.т. 20,0.

Таралымы 2000+100 дана. Тапсырыс №

Қазақстан Республикасы Мəдениет министрлігінің «Қазақ энциклопедиясы» ЖШС

050035, Алматы қаласы, 8-ықшамаудан, 19a-үй.

Тапсырыс берушінің файлдарынан Қазақстан Республикасы «Полиграфкомбинат» ЖШС-інде басылды.

050002, Алматы қаласы, М.Мақатаев көшесі, 41.

Chaimerden Том 06

Documents

Transcript of Chaimerden Том 06