Centar za nauku i kulturu – NAUKAKOM, Novi Pazar

ZBORNIK RADOVA

VII INTERNATIONAL CONFERENCE, Novi Pazar, 2020.g.

DEVELOPMENT OF TOURISM IN SERBIA WITH ACCENT TO

NEW PAZAR AND ENVIRONMENT

Novi Pazar Cultural Center / Hall of Fame

2020

Izdavač: NAUKAKOM-Centar za nauku i kulturu, Novi Pazar

Urednik: Prof. dr Mirsad Nuković

Tehnička priprema: Elvis Murić

Korice: Zerhra Nuković

Štamparija: FAMI grafika, Novi Pazar

Tiraž: 30 primeraka

CIP - Каталогизација у публикацијиБиблиотеке Матице српске, Нови Сад

338.48(497.11)(082)338.48(497.11 Novi Pazar)(082)

INTERNATIONAL conference "Development of tourism in Serbia with accent to New Pazar and environment" (7 ; 2020 ; Novi Pazar)    Zbornik radova / VII international conference "Development of tourism in Serbia with accent to New Pazar and environment", Novi Pazar, 2020 ; [urednik Mirsad Nuković]. - Novi Pazar : Centar za nauku i kulturu - NAUKAKOM, 2020 (Novi Pazar : Fami grafika). - 159 str. : ilustr. ; 24 cm

Tiraž 30. - Napomene i bibliografske reference uz tekst. - Bibliografija uz svaki rad. - Rezime na engl. jeziku uz svaki rad.

ISBN 978-86-81204-02-3

а) Туризам - Развој - Србија - Зборници б) Нови Пазар - Развој туризма - Зборници

COBISS.SR-ID 25339401

Predgovor

Ritam života kojim živi današnji čovjek postao je izrazito brz a samim time i stresan. Ljudi sve višeosjećaju potrebu da se vrate prirodi i za svoj boravak biraju upravo ona mjesta koja su ostalanetaknuta, očuvana i u svakom pogledu posebna.

Turizam je kompleksna industrija, pa je i konkurentnost destinacija rezultat delovanja mnoštvafaktora. Ključne dimenzije destinacijske konkurentnosti su definisane od strane većeg broja autora.Konkurentnost turističke destinacije je određena kako faktorima specifičnim za turizam, tako ivećim spektrom faktora koji utiču na pružaoce turističkih usluga generalno.

Veliki potencijal naše bogate gastronomske ponude izvornih, autohtonih jela potrebno je podignutina nivo vrhunske turističke usluge. Naše kulturne korijene svijetu možemo predstaviti kroz lokalnemediteranske okuse. Prirodni i zdravi okusi domaćih jela servirani u ugodnim nesvakidašnjimambijentalnim sredinama trebali bi ostaviti gostima nezaboravnu koloritnu razglednicu kaouspomenu na njihov boravak u Srbiji.

Turizam je, neopozivo, socijalna, ljudska, ekonomska i kulturna stvarnost. Njegov uticaj naspomenike kulture i spomeničke prostore je posebno značajan i može biti i značajniji imajući uvidu povoljne uslove i trend razvoja. Novopazarski kraj je bogat istorijskim spomenicima,biodiverzitetom, klturnim blagom i ostalim vrednostima u kojima se može uživati, , tako da jesvakako zanimljiva destinacija za turiste iz čitavog sveta.

„SAVREMENE TEHNOLOGIJE U KONTEKSTU MEĐUNARODNOGEKONOMSKOG RATOVANJA“

Akademik prof. dr Slobodan Nešković

Međunarodna Akademija Nauka, Umetnosti i Bezbednosti - MANUB, Univerzitet "Sveti Kiril iMetodij" Veliko Trnovo Bugarska, FEPPS Novi Sad Univerzitet Privredna Akademija u NovomSadu, Ukrajinska Tehnološka Akademija - UTA Kijev

Apstrakt: Ekonomsko ratovanje u savremenoj međunarodnoj konstelaciji obuhvata veliki brojspecifičnih mera i postupaka agresivnog karaktera u cilju ugrožavanja suparnika na svetskomtržištu. Primenom legalnih i nelegalnih sredstava, veoma često nespojivih sa etičkim postulatimaposlovanja, teži se eliminisanju konkurenata. Za razliku od obaveštajne delatnosti, međunarodnaekonomska špijunaža koristi sve raspoložive metode, od medija do najsurovijih postupaka, čak i unadmetanju tradicionalnih saveznika. Globalna suprematija SAD praćena trijumfalističkomprekookeanskom politikom nacionalne bezbednosti uticala je na korenito redizajniranje strukturemeđunarodne zajednice. Informatičko komunikacioni resursi i fenomen znanja određuju pozicijupojedinih zemalja u planetarnoj zajednici. Tehnološki dominantni subjekti u procesimaglobalizacije formiraju novi komunikološki poredak sa zloupotrebom medija, javnog mnenja iostalih činilaca društva. Značajnu ulogu imaju informacione infrastrukture koje se inaugurišu u svesfere javnog života, a u kontekstu realizacije nacionalnih interesa, što proizvodi postmoderneizazove i rizike u međunarodnim odnosima. To posebno pogađa male i nerazvijene zemlje,ugrožavajući njihov opstanak i temelje međunarodnog sistema. Ključne reči: savremene tehnologije, ekonomsko ratovanje, međunarodnazajednica, ekonomska špijunaža, tržišta

“Modern technologies in the context of international economic warfare”

Economic warfare in contemporary international constellation comprises a number of specificmeasures and procedures aggressive character for the purpose of compromising rival in the globalmarket. Applying legal and illegal means, often incompatible with the ethical principles of business,tends to eliminating competitors. Unlike intelligence activities, international economic espionageusing all available methods, from the media to the most brutal methods, even in the auction oftraditional allies. The global supremacy of the United States accompanied by triumphant overseasnational security policy was influenced by the radical redesign of the structure of the internationalcommunity. Information communication resources and knowledge phenomena determine theposition of individual countries in the planetary community.Technological dominant actors in the processes of globalization create new communicational orderto abuse the media, public opinion and other factors of society. An important role is played by theinformation infrastructure that is inaugurate in all spheres of public life, in the context of therealization of national interests, which produces postmodern challenges and risks in internationalrelations. This especially affects small and undeveloping countries, threatening their survival andfoundations of the international system.

Key words: modern technology, economic warfare, international community, economicintelligence, markets

UVOD

Moderno doba, kanalisano procesima globalizacije, karakteriše se sticanjem nadmoći u planetarnimrazmenama, što predstavlja rezultat ne samo vojne, već i ekonomske, tehnološke i razvojnesupremacije nad protivnicima. Кao što je nekada oružje predstavljalo osnovni argument dominacije,danas je to informacija, kao četvrti obavezni činilac proizvodnje, pored kapitala, radne snage itehnologije. Informacija je najbitniji činilac ostvarivanja prednosti nad konkurencijom i zbog toganajrazvijenije zemlje sveta sve više svojih obaveštajnih resursa koriste radi pribavljanja brižljivočuvanih industrijskih, proizvodnih ili finansijskih informacija, koje će državi ili domaćoj kompanijiomogućiti bolje pozicioniranje na globalnom tržištu. Svesne važnosti savremene tehnologije,najrazvijenije zemlje sveta sve više ulažu u intelektualni resurs, čime se borba za globalni prestiž usvetu prenosi na teren naučno-tehnološkog razvoja. Zbog toga je potpuno razumljivo štonajrazvijenije zemlje sveta vode na području visoke tehnologije i njene zaštite. Podaci pokazujukako je većina najsavremenije tehnologije koncentrisana u nekoliko najrazvijenijih zemalja sveta.Pošto znanje, ideje, inovacije i tehnologija danas vladaju svetom, kompanije i države koje ihposeduju u velikoj su prednosti, ali su takođe, izložene velikom riziku da budu predmet industrijskešpijunaže. Ekonomska špijunaža označava aktivnosti usmerene prema otkrivanju poslovnih tajnikonkurentskih kompanija, s ciljem da se one iskoriste i na taj način stekne što bolja pozicija natržištu. Industrijskom špijunažom se bave i poslovni subjekti i vlade država i ona predstavlja vidmirnodopskog ratovanja među njima. Ova vrsta špijunaže predstavlja zbir delikatnih, planiranih istručno izvedenih aktivnosti na pribavljanju poverljivih podataka koje konkurentske kompaniječuvaju u tajnosti. U tu svrhu koriste se sredstva kao što su zapošljavanje svojih ljudi ukonkurentskim kompanijama, angažovanje specijalizovanih agencija, korišćenje diplomatskihpredstavnika u inostranim zemljama gde kompanija ima poslovne interese itd. Poslednje decenijedvadesetog veka donele su ogromne promene koje su rezultirale time da je industrijsko dobazamenilo postindustrijsko doba nove ekonomije, koje je okarakterisano kao doba znanja i u kome jeproces globalizacije doveo do „smanjenja sveta“ i nametnuo nove izazove kompanijama po pitanjunjihove konkurentnosti. Savremeno poslovanje odvija se na globalnom nivou, konkurencija jevelika i opstanak na tržištu zahteva brzu reakciju kompanija, prilagođavanje i upravljanje znanjima iinformacijama da bi se stekla konkurentska prednost. Savremeno društvo, tzv. Društvo znanja imasledeće karakteristike: bez granica je i kroz njega znanje protiče brže nego novac a potencijalniuspeh i neuspeh su jednaki, jer svaki član društva znanja može ovladati znanjem kao neophodnimresursom. Pobeda i poraz na tržištu zavise od znanja, veština, kompetentnosti poslovnih procesa iupotrebe savremenih tehnologija. Savremeni poslovni sistemi koriste svoje znanje - svojuneopipljivu imovinu, svoj intelektualni kapital, na način na koji su u industrijskoj eri investitorikoristili mašine, pogone i drugu svoju opipljivu imovinu - tj. svoj opipljivi kapital. Prema OECD-u,znanje koje danas pokreće i nosi ekonomiju je mnogo više od industrije visoke tehnologije, koja sebazira na naučnim dostignućima i Internetu. Izrazito jaka konkurencija koja egzistira na svimtržištima i u svim poslovnim delatnostima, kao i visok stepen razvoja tehnologije, koja je zbog lakodostupnih informacija na dohvat ruke svim zainteresovanim kompanijama, u velikoj meri otežavajuzauzimanje dobre tržišne pozicije. Razvoj informacione tehnologije, doprineo je da se čitavaekonomija u sve većoj meri oslanja na neopipljive resurse, što ljudske resurse, koji predstavljaju

osnov naučno – tehnološkog razvoja, stavlja u centar mete ekonomske špijunaže, kao nezaobilaznogdela ekonomskog ratovanja.

1. SAVREMENE TEHNOLOGIJE U PLANETARNOJ ZAJEDNICI

Promene političkih odnosa na globalnoj svetskoj sceni rezultat su američke doktrine niskogintenziteta i totalitarne ideologije novog poretka, sa ciljem stvaranja brojnih patuljastih država kojeće postati potencijalno tržište za multinacionalne korporacije i jeftini izvori radne snage i prirodnihsirovina. Za razliku od svih prethodnih ratova kada je prioritet davan masovnosti, naoružanju inacionalno-patriotskim osećanjima, danas se borba odvija u svesti čoveka posredstvom masmedija isličnih informatičko-inteligentnih oružja. Redefinisanje metoda, tehnika i instrumentarijaspecijalnog rada podrazumevalo je izgradnju sofisticiranog, superkorektivnog protoka informacija,sa zadatkom uniformisanja javnog mnjenja kao psihološke podloge za nastavak intervencije vojnimsredstvima ili politički pritisak za promenu vladajućeg kursa. Pri tome, izvori dominacije kriju se utehnološkoj superiornosti koja vodećim državama omogućava neprikosnoven položaj u domenuraspolaganja inforamcijama. Voditi ratove mogu samo oni koji gospodare informacijama jer onikoji ih poseduju vladaju planetom. Prema rezultatima istraživanja obavljenog za potrebe Evropskogparlamenta, početkom 2010. godine, u svetu su postojala 134 satelitska sistema za prisluškivanje.Jedina zemlja koja kontroliše sve jeste Amerika koja preko globalne obaveštajno-satelitskeorganizacije „Vortex“ (osnovane 1947. sa Engleskom) i analize najveće špijunske organizacije En-Es-Ej pribavlja skoro 70% obaveštajnih podataka. Postoji i veliki broj evropskih saradnika na ovomplanu, među kojima je najveći Velika Britanija, a koju slede i Nemačka, Francuska, Austrija,Turska, itd. Supertajni sistem „Ešalon“ stacioniran u Gločesteru, u Velikoj Britaniji, kontrolišecelokupan evropski prostor. Za komunikacije na Pacifiku odgovoran je prislušni centar Jakima.Stanice u Norveškoj i na Кipru su pod direktnom kontrolom NASE, a radi smirivanja svetskejavnosti zvanično se bave „ekonomskom“, a od nedavno i „antiterorističkom“ špijunažom. „Ešalon“ima 120 satelita i blizu 1,320 moćnih kompjutera-rečnika, što mu omogućava da prisluškuje svevojno-obaveštajne i političke komunikacije širom Evrope i sveta. Iako su mnogi skloni zaključku daje upotreba informacionih tehnologija promenila tok ratovanja, to nije istina. Priroda rata se nijepromenila. Rat je i dalje nastavak politike drugim sredstvima. Ono što se promenilo je načinvođenja rata. Informacione tehnologije će omogućiti budućim armijama da rade ono što su armijeoduvek radile, ali uspešnije nego ranije. Da bi razumeli uticaj informacionih tehnologija i ispitaliadekvatnost pravila međunarodnog humanitarnog prava izazovima revolucije u vojnim poslovimamoramo promeniti ugao gledanja, jer mi na rat još uvek gledamo kao na sukob država satradicionalnim oružjima koja proizvode smrt ili uništenje opipljivih objekata i fizički prelazaknacionalnih granica. Naš prvi zadatak je da opišemo i imenujemo pojave koje odlikuju novi načinratovanja. Prvi pojam s kojim se upoznajemo jesu informacione operacije. To su akcije koje sepreduzimaju kako bi se uticalo na protivničke informacije i informacione sisteme istovremenobraneći sopstvene informacije i informacione sisteme. Poseban vid informacionih operacija jesteinformaciono ratovanje. To su akcije koje se preduzimaju kako bi se tokom perioda kriza ili ratapostigla informaciona superiornost putem uticaja na neprijateljske informacije, procese zasnovanena informacijama, informativne sisteme i kompijuterske mreže. Informaciono ratovanje smoodredili kao poseban tip informacionih operacija. Na osnovu ovakvog određenja logično jepretpostaviti da pravo koje reguliše oružane sukobe reguliše i ovaj vid ratovanja, i njegove posebneforme, kao što su napadi na kompjuterske mreže. Napad na kompjuterske mreže predstavlja

operaciju koja za cilj ima informacije u kompjuterima ili kompjuterskim sistemima ili samekompjutere ili sisteme. U savremenom društvu funkcionisanje svih sektora, pa i vojnih sve višezavisi od informacionih tehnologija. To je posebno slučaj sa tzv. kritičnim infrastrukturama,infrastrukturama koje su od posebne važnosti za funkcionisanje savremenih društava, a istovremenosu veoma povezane i međuzavisne. Informacione infrastrukture predstavljaju ukupnost povezanihkompjutera i mreža i bitnih informacija koje se njima prosleđuju. Povezanost vojnog i civilnogsektora društva putem informacionih infrastruktura predstavlja posebnu podgodnost za izvođenjeCNA - napadima na kompjuterske mreže (computer networks attacks). Značaj informacije zanormalno funkcionisanje kompjuterskih sistema u svim sektorima savremenog društva upućuje namogućnost uključivanja informacije u domen definicije vojnog cilja. Naime, vojni sektor se danassve više oslanja na inforamcione tehnologije civilnog sektora jer su oni jeftiniji i dostupniji. Našzadatak je da opišemo i imenujemo pojave koje odlikuju novi način ratovanja. Prvi pojam sa kojmse susrećemo jeste informaciona operacija (Information operation). To su akcije koje preduzimamokako bi uticali na protivničke informacije i informacione sisteme. Ove akcije se izvode i u dobamira i u doba rata. Ono što ih odlikuje nisu sredstva koja se upotrebljavaju, već entitet na koji seutiče, tj. informacija. Poseban vid informacionih operacija jeste informaciono ratovanje(information warfare). To su akcije koje se preduzimaju kako bi se tokom perioda kriza ili ratovapostigla informaciona superiornost putem uticaja na neprijateljske informacije, procese zasnovanena informacijama, informativne sisteme i kompjuterske mreže. Američko vazduhoplovstvoprecizira podelu informacionih operacija na informaciono ratovanje i ratovanje u informacijama.Informacino ratovanje obuhvata akcije napada i odbrane informacija i informacionih sistema, dokratovanje u informacijama obuhvata akcije prikupljanja i korišćenja informacija. U savremenomdruštvu funkcionisanje svih sektora pa i vojnih sve više zavisi od informacionih tehnologija. To jeposebno slučaj u takozvanim kritičnim infrastrukturama, koje su od posebne važnosti zafunkcionisanje savremenih društava, a istovremeno su veoma povezane i međuzavisne.Informacione infrastukture predstavljaju ukupnost povezanih kompjutera i mreža i bitnh informacijakoje se njima prosleđuju. Značaj informacionih infrastruktura je u tome što se njihovimonesposobljavanjem može onemogućiti funkcionisanje svih ostalih kritičnih infrastruktura.Posebno su značajne informacione infrastrukture koje nadziru i kontrolišu bitne društvene funkcije iusluge (distribuciju električne energije, telekomunikacije, bankarske informacije i usluge, kontroluželezničkog i avio saobraćaja, sisteme za vanredne situacije, berzu i kontrolu bezbednosti). CNAima za cilj informacije ili kompjuterske sisteme, a značaj informacije za normalno funkcionisanjekompjuterskih sistema u svim sektorima savremenog društva upućuje na mogućnost uključivanjainformacije u domen definicije vojnog cilja. Informacija se može koristiti tako da efikasnodoprinosi vojnoj akciji strane u sukobu. Povezanost vojnog i civilnog sektora društva puteminformacionih infrastruktura predstavlja posebnu pogodnost za izvođenje CNA. Danas se vojnisektor sve više i više oslanja na informacione tehnologije civilnog sektora jer su jeftinije idostupnije. Oružane snage koriste COTS, odnosno komercijalne hardver i softver proizvode, kojisluže za obavljanje administrativnih poslova ali i u sistemima za izvođenje napada u oružanimsukobima.s obzirom na činjenicu da su ovi proizvodi namenjeni uglavnom za civilnu upotrebu, istisu opremljeni slabim zaštitnim mehanizmom. Mnogi od tih softverskih i hardverskih komponenti sene proizvode u zemlji već u inostranstvu, tj. kod potencijalnih protivnika, što može predstvljatidodatni problem. Primera radi, vojni i civilni sektor, zajednički upotrebljavaju satelitsketelekomunikacije – INTELSAT, EUROSAT, ARABSAT – pa bi napad na kompjuterske sistemekoji ih regulišu proizveo probleme u funkcionisanju kontrole avio saobraćaja, odnosno sudare ilipadove aviona. Takođe, napad na kompjuterske sisteme koji kontrolišu električnu mrežu koja

napaja simultano i vojni i civilni sektor, doveo bi do pada sistema za prečišćavanje i distribucijuvode ili sistema napajanja bolničkih aparata, što dalje dovodi do civilnog gubitka. Imajući u viduprirodu CNA, možemo reći da informacija predstavlja oružje koje nosi ogroman pozitivanpotencijal. Može omogućiti ostvarenje vojne prednosti bez žrtava. Međutim, negativan potencijalinformacije kao oružja je u mogućoj indiskriminativnoj upotrebi. Napadač može kreirati virus kojinakon ubacivanja u vojnu kompjutersku mrežu nastavlja nekontrolisano da se širi i na civilneinformacione sisteme. Zamislimo da pripadnik oružanih snaga primi naizged sasvim bezopasanmail za koji pretpostavlja da je od civilnog pošiljaoca, a koji u datoteci sadrži virus. Ovo može bitiprimer zloupotrebe civilnog statusa. U literaturi se koristi i primer korišćenja kompjuterskih kodovai mreža da bi se emitovao lažni snimak predsednika protivničke države, gde on obaveštavapripadnike svojih oružanih snaga da he sklopljen mir i da se predaju. CNA može izvestikvalifikovani pripadnik oružanih snaga ili bilo koji stanovnik Zemljine kugle koji poseduje računari pristup Internetu. Dostupnost informacionih tehnologija omogućila je stvaranje ogromne „armijecyber ratnika“ koja se može upotrebiti u oružanim sukobima za postizanje informacionesuperiornosti nad neprijateljem. Određena pitanja o primenjenosti međunarodnog prava na CNAostaju otvorena. To ne znači da međunarodno humanitarno pravo ne može adekvatno da odgovoriizazovima međunarodnog ratovanja. Nova dimenzija i nov način ratovanja ne podrazumeva nužno inovo pravo. Oni zahtevaju razumevanje novih tehnologija, jer je pojedinac suočen s pravom kojerazume i sa tehnologijom koju ne razume, često pre spreman da prihvati da menja pravo negoli dase potrudi da razume tehnologiju.

2. KONCEPT MEĐUNARODNOG EKONOMSKOG RATOVANJA

Međunarodna ekonomska špijunaža usmerena je, pre svega, ka kompanijama kao delovimanacionalnih privreda. “Ekonomska špijunaža u savremenom međunarodnom ambijentu predstavljaprvorazredni instrument za postizanje kompetitivne prednosti kompanija, unapređenje nacionalneekonomije i realizaciju nacionalnih interesa svake zemlje. Primenom legalnih i nelegalnih sredstavakoji su veoma često nespojivi sa etičkim normama poslovanja, teži se eliminisanju konkurenata.Krajnji cilj ekonomske špijunaže jeste doći do poslovne tajne.“1 Međunarodna situacija usavremenim uslovima obeležena je prvenstveno ekonomskim protivrečnostima, koje proizvode sveostale sukobe. To stvara još veći značaj ekonomske špijunaže i obaveštajne aktivnosti u svetu. Pritom, ekonomska obaveštajna delatnost i međunarodna ekonomska špijunaža obuhvataju širokspektar savremenih nastojanja država i pojedinih institucija da dođu u posed znanja i informacijadrugih zemalja koji se koriste u nauci, tehnologiji i proizvodnji. Današnji svet je svet informacija. Utom svetu, informacija je znanje, moć i kapital. Pravovremeno posedovanje važnih informacija dajeprednost u odnosu na druge. One su moćno sredstvo koje omogućava zauzimanje superiornogpoložaja, a u procesu odlučivanja omogućavaju donošenje kvalitetnih odluka, lakše snalaženje unesigurnom svetu, a time i jednostavnije ostvarivanje ciljeva. Fenomeni ekonomije i informacionogratovanja oduvek su bili direktno povezani, što je posebno uočljivo u savremenim međunarodnimodnosima. Tako, na primer, u kontekstu ekonomske utakmice, odnosno ekonomskog ratovanja nasvetskom tržištu, informacije i komunikacije, koje su oduvek bile sastavni deo strategije, imajutendenciju da redefinišu strategiju, preko koncepta business intelligence- poslovne špijunaže i/ili

1 Nešković, S. (2011). Ekonomska špijunaža u savremenoj međunarodnoj konstelaciji. Ekonomija teorija i praksa, 4 (1), str.111-127.

poslovne obaveštajne delatnosti. Posebno važnu ulogu informacije imaju u procesu odlučivanja nasvim područjima ljudske delatnosti, pa tako i u ekonomskoj sferi. Donosioci odluka znaju šta im jecilj i gde treba stići, ali ne znaju i kako doći do cilja. A informacije su putokaz ka ostvarenju cilja,one su ključni resurs upravljanja. Bez informacija i informacionih sistema, moderna društva, državei poslovni svet ne bi mogli obezbediti podršku sopstvenim procesima. Kako je biznis postaoglobalan, tako su i problemi čuvanja informacija i krađe informacija postali stvar ne samo jednekompanije koja se nadmeće sa drugom, već i način ekonomskog ratovanja koji sponzorišunacionalne vlade. Danas mnoge zemlje, čak i one prijateljske, međusobno vode ekonomske ratove ukojima se kao glavno oružje koriste informacije. Pravovremene i valjane informacije od velike suvažnosti i prilikom definisanja strategije nastupa na stranim tržištima. “Da bi se odredila strategijaekonomskog nastupa u inostranstvu (naučnog, finansijskog i dr.) neophodne su sledeće vrsteinformacija, koje će činiti srce tog programa:1. teorijske informacije, koje predstavljaju stanje aktuelne teorijske misli i dostignutih znanja oodređenom problemu; 2. precizne metodološke informacije, koje će potvrditi pravilan metodološki,odnosno stručni pristup problemu; 3. naučne informacije, važne za budući razvoj, odnosnoevoluciju ove pojave; 4. informacije o okruženju u opštem smislu (čovekova sredina, međunarodniuslovi, konkurencija i dr.).”2 Na osnovu navedenih informacija, stručni timovi razmatraju svevidove određenog problema, elemente neophodne za stručnu razradu projekta, mogućnosti uspeha ipotencijalne rizike, konkurentsku sposobnost suparnika na svetskom tržištu, eventualne zakonske iadministrativne barijere i najpovoljnija područja, odnosno regione za ekspanziju. Teorija i praksameđunarodnih odnosa u sadašnjoj konstelaciji daju izuzetan značaj pojmu informacija i tematuinformacionog ratovanja. “Smatra se da je najpotpunija i najprihvatljivija definicija RičardaŠafranskog po kojoj je informaciono ratovanje neprijateljska aktivnost uperena protiv bilo kojegdela sistema znanja i verovanja protivnika Bez obzira na to da li se vodi protiv spoljnjeg protivnikaili unutrašnjih grupa, informaciono ratovanje ima krajnji cilj da upotrebi informaciona oružja dapromeni (utiče, manipuliše, napadne) sisteme znanja i verovanja nekog spoljnjeg protivnika. Ponjemu, ratovanje predstavlja aktivnost (proces) koja se vodi između suprotstavljenih strana koje suu stanju rata. U skladu sa prirodom savremenih sukoba, obuhvata širok spektar svih mogućih(oružanih ineoružanih) aktivnosti usmerenih prema suparniku sa ciljem da mu se nametne volja. Ratovanje nijeograničeno isključivo na upotrebu oružja, veći na primenu drugih, direktno nesmrtonosnih sredstava,metoda i tehnika.”3 “Pod informacionim ratom podrazumevaju se akcije koje se preduzimaju kakobi se postigla informaciona superiornost, koja je podrška poslovnim strategijama, i to uticajem nainformacije konkurenata, uz istovremeno zadržavanje moći, odnosno zaštitu sopstvenihinformacija.”4 Cilj ratovanja nije uvek da se protivnik ubije, već da se potčini. Takođe, i da se utičena informacioni sistem protivnika i da ishod informacionog rata bude takav da protivnik primidovoljno poruka i informacija koje će ga ubediti da treba da prestane da pruža otpor. „Procesglobalizacije doveo je do ključnih promena u svetu. Jedna od najuočljivijih promena na globalnomtržištu je da države gube primat, koji od njih preuzimaju tzv. transnacionalne kompanije, kojepostaju ključni činioci globalnog sistema i koje zahtevaju veliku količinu informacija za svojepotrebe. Zbog tih potreba ove kompanije razvijaju sopstvene obaveštajne kapacitete i na taj način seoslobađaju od zavisnosti od državnih institucija te namene. Predmeti delovanja ekonomske

2 Nešković, S. (2012) Ekonomske implikacije informacionog ratovanja u savremenim međunarodnim odnosima. Ekonomija teorija i praksa, 5(2), str.3.

3 Szafranski R, Teorija informacionog ratovanja - priprema za 2020. godinu, prikazčlanka - prevod pukovnik B. Bajić, 2001.

4 Izvorna definicija američke Odbrambene agencije za informacione sisteme (U.S. Defense Information Systems)

špijunaže su: nelojalna konkurencija, falsifikovanje proizvoda, krađe patenata, oticanje proizvodaitd. Američki teoretičari Harold Vilenski, Majkl Porter, kao i šveđanin srpskog porekla StevanDedijer postavili su koncept savremene ekonomske špijunaže. Svi se oni slažu da je važnostsaznanja u ekonomiji i industriji pokretač razvoja i promena. Kako je biznis postao globalan, takosu i problemi čuvanja informacija i krađe informacija postali stvar ne samo jedne kompanije koja senadmeće sa drugom, već i način ekonomskog ratovanja koji sponzorišu nacionalne vlade. Ovaj vidratovanja obuhvata niz legalnih i nelegalnih aktivnosti(kao što su: podmićivanje poslovnih partnera,ucene, ekonomski i politički pritisci…) a sve u cilju ostvarivanja konkurentske prednosti naglobalnom tržištu. Danas mnoge zemlje, čak i one prijateljske, međusobno vode ekonomske ratoveu kojima se kao glavno oružje koristi ekonomska špijunaža. Podaci pribavljeni ovom vrstomšpijunaže kapitalni su za svaku firmu koja ih pribavi, jer to iziskuje mnogo manje troškove nego štoje potrebno za ulaganje u sektor istraživanja i razvoja, a pri tome se prati tehnološki razvojkonkurenta bez potrebe angažovanja velikog broja eksperata i specijalizovanih stručnih kadrova.Informacije koje su najčešće mete ekonomskih obaveštajnih aktivnosti su finansijske,organizacione, marketinške, tehničke i naučne. Primarne mete su: kodovi pristupnih kartica,informacije o projektima, cenama, predviđanju tržišta, razne finansijske informacije, softveri i dr.Ekonomska špijunaža obuhvata sledeća područja: komercijalne, industrijske i bankarske podatke ipodatke o solventnosti kompanija. Ona, takođe, predstavlja ukupne radnje i postupke koji susadržani u procesu koji se naziva „obaveštajni ciklus“ i koji se sastoji od sledećih 5 faza:1.)Planiranje i upravljanje ekonomskom špijunažom; 2.)Sakupljanje podataka i informacija;3.)Procesuiranje; 4.)Analiza svih izvora i proizvodnja; 5.) Rasparčavanje. U savremenim uslovimaposlovanja više je nego očito da, da bi neka kompanija sačuvala svoje postojanje i isto takounapredila svoje poslovanje, ona mora da štiti i obezbeđuje svoje resurse. Polazeći od činjenice daje kompanija deo nacionalne privrede, odnosno ekonomije, jasno je da ekonomska snaga, kontrolastrategijskih kapaciteta i bezbednost strategijskih tehnologija predstavljaju esencijalne faktoresuvereniteta, nacionalne bezbednosti i koncepta nacionalnih interesa svake zemlje. Naravno,praktično delovanje uslovljeno je novim naučnim saznanjima. Zaštita poverljivih podataka odšpijunaže postala je neophodnost svake kompanije koja želi da opstane i zadrži svoju nadmoć naglobalnom tržištu. Da bi to ostvarile neophodno je da obezbede: fizičku bezbednost, IT bezbednost ida upravljaju rizicima. Isto tako, da bi kompanija izbegla da postane žrtva ekonomske špijunažemora da preduzme sledeća korake: Identifikacija poslovne tajne - da bi se poslovna tajna moglaštititi mora prvo biti prepoznata i dokumentovana( ako nije dokumentovana, nije ni zaštićena).Upravljanje rizicima - predstavlja preduzimanje mera da bi se izbeglo špijuniranje. Obukazaposlenih kako da čuvaju poslovnu tajnu - čuvanje poslovne tajne je od ogromne važnosti zastabilnost kompanije, a samim tim i za stabilnost države. Međunarodna ekonomska špijunažaobuhvata raznolike aktivnosti država i institucija koje nastoje da dođu u posed znanja i informacijakoje njihovi konkurenti koriste u proizvodnji, tehnologiji ili nauci. Stiče se utisak da je ekonomskašpijunaža najvažniji metod za dobijanje informacija, a čvrsta povezanost i međuzavisnost svihnacionalnih privreda sveta i konkurencija koja stoji iznad svega toga, uslovili su strahoviti razvojekonomske špijunaže. Manifestacije ekonomske špijunaže u svetu: Legalni načini pristupainformacijama - Ekonomska špijunaža za dobavljanje informacija u velikoj meri zavisi od izvorapodataka. Veliki procenat potrebnih informacija u ekonomskoj obaveštajnosti dobija se legalnimputem(oko 95%), a sve dobijene informacije se brižljivo skupljaju, razvrstavaju i analiziraju.Legalni načini prikupljanja informacija su: Internet - predstavlja najlakši i najčešće korišćen načinpronalaženja informacija. Anonimnost prilikom korišćenja Interneta je jedan od razloga njegoveogromne iskorišćenosti prilikom prikupljanja poverljivih informacija. Pretraga zaposlenih -

predstavlja tzv. “fantomske intervjue”, gde osoba unajmljena od srane neke firme obavlja intervjuezaposlenih u drugoj firmi radi navodnog zapošljavanja, a ustvari ima za cilj izvlačenje podataka odzaposlenih. Zajednička ulaganja(joint venture) i spajanja firmi - kada se dve firme spoje, zaposleniiz obe firme se vremenom počinju smatrati partnerima, popušta bezbednost vezana za važneinformacije vezane za firmu i, samim tim, olakšva se pristup informacijama i tehnologijama.Konferencije, sajmovi, izložbe, seminar i- ova dešavanja su dobro mesto da se u direktnom kontaktuizvuku važne informacije, jer su na ovim dešavanjima često angažovani stručnjaci od stranekompanija ili vlada država radi prikupljanja informacija. Kopanje po smeću - preturanje pokompanijskom smeću je odličan izvor podataka kao što su bačeni dokumenti,zabeleške… Većinakompanija secka u otpad osetljive papire. Ovaj vid prikipljanja informacija je sasvim legalan jer seodbačena stvar ne smatra ničijim vlasništvom. Nelegalni načini pristupa informacijama -Na ovajnačin dolazi se do malog dela obaveštajnih podataka, ali oni nose sa sobom veliku vrednost- jer sedo njih ne može doći legalnim putem. Najčešće ih pribavljaju: Organizovani kriminal (kriminalci sene ustručavaju da pritiskom i ucenama vrše pritisak na poslovne ljude i zbog svoje moćipredstavljaju veliku opasnost za biznis i industriju). Nezavisni preduzetnici ( najčešće su u pitanjuprivatni detektivi). Zaposleni sa pravom pristupa - tzv. insajderi su osobe koje dolaze iz same firmeili imaju pristup osetljivim informacijama. Oni su obučeni profesionalci koji vrlo vešto zbunjuju inavode žrtvu da odaje informacije. Kao takvi predstavljaju veliki bezbednosni problem zakompanije. Infiltracija među zaposlene - ovaj način predstavlja dobar način za špijunažu- pomoćufalsifikovanih dokumenata ulazi se unutar subjekta špijunaže. Regrutacija zaposlenih - krtica iliinsajder se regrutuju pomoću mita, a kada se to jednom uradi stalno mu se mogu tražiti posebnevrste informacija. Kompjuterski upadi - pošto se računari sve više koriste za obradu i skladištenjepodataka, sve su češće situacije „upada“ u sisteme kompanija radi nelegalnog pribavljanjainformacija. Provale i krađe - predstavljaju tradicionalan način dolaženja do važnih podataka.Podrazumevaju: fizičku krađu dokumenata, fotografisanje ili umnožavanje traženogdokumenta...Vrlo često žrtve nisu ni svesne da su pokradene, što konkurenciji omogućava daljepraćenje razvoja situacije i dalje prikupljanje informacija. Elektronski nadzor - se koristi sve više jertehnologija svakodnevno napreduje. Ranije je ova tehnika bila dostupna samo obaveštajnimslužbama dok je danas zbog svoje pristupačne cene na raspolaganju daleko većem broju ljudi. Iakoje kod zemalja u razvoju, posebno kod zemalja u tranziciji, ova vrsta delatnosti veoma malopoznata, u visoko razvijenim zemljama obezbedila je značajno mesto u teoriji i naučnim krugovimai zauzela vidno mesto među preduzetnicima i u praksi kompanija. Za razliku od ekonomskeobaveštajne aktivnosti, ekonomska špijunaža je kompleksan niz aktivnosti agresivnog karaktera,usmerenih a priori protiv konkurenata u cilju njihovog istiskivanja ili uništenja u procesuekonomskog ratovanja na unutrašnjem i svetskom tržištu. Ekonomska špijunaža služi se legalnim,ali i neskriveno nelegalnim sredstvima, radi pribavljanja poverljivih ekonomskih informacija, kao idrugim metodama provaljivanja u poslovne tajne, planove i strategiju konkurenata, njihovogpredstavljanja u negativnom svetlu i namernog onemogućavanja u njihovim akcijama i planovima.Podrazumeva se da su aktivnosti ekonomske špijunaže nespojive sa etičkim normama i standardimaposlovanja, lojalne konkurencije i regularnog ekonomskog nadmetanja. Ekonomska špijunaža je,dakle, par excelence, sredstvo i metoda ekonomskog ratovanja koja za krajnji cilj imaobezbeđivanje kompetitivne prednosti, a samim tim i povećanje profita.

ZAKLJUČAK

Implementacija koncepta međunarodne ekonomske špijunaže zasniva se na primeni novihtehnologija u informaciono-komunikacionoj sferi. Revolucionarni napredak u informacionoj ikomunikacionoj tehnologiji ima dva istovremena i komplementarna uticaja na zemlje u razvoju.Prvo, otvaraju izvanredne mogućnosti za ubrzanje društvenog i ekonomskog razvoja. Drugo,stvaraju narastajuću potrebu za reformom politike i investiranja, da bi se iskoristile novemogućnosti i izbeglo opadanje međunarodne konkurentnosti. Značaj informacionih infrastruktura jeu tome što se njihovim onesposobljavanjem može onemogućiti funkcionisanje svih ostalih kritičnihinfrastruktura. Posebno su značajne informacione infrastrukture koje nadziru i kontrolišu bitnedruštvene funkcije i usluge (distribuciju električne energije, telekomunikacije, bankarske usluge,kontrolu železničkog i avio saobraćaja, sistema za vanredne situacije, berzu i kontrolu bezbednosti).Relevantni subjekti u postmodernoj konfiguraciji međunarodnog sistema imaju obavezu dasavremene tehnologije inkorporiraju u svrsi obezbeđenja prosperiteta ljudske populacije.Ekonomska špijunaža, kao vid ekonomskog ratovanja, predstavlja prvorazredni instrument zapostizanje kompetitivne prednosti kompanija, unapređenje nacionalne ekonomije i realizacijudržavnih interesa svake zemlje u međunarodnoj zajednici. U savremenom ambijentu nosiociprocesa globalizacije koriste sve legalne, ali i nelegalne, najčešće nehumane metode i posupkedelovanja na svetskom tržištu u kontekstu ostvarivanja projektovanih ciljeva. Međunarodnaekonomska špijunaža predstavlja sofisticiranu oblast delovanja subjekata međunarodne zajednice uuslovima globalizacije. Jedna odprioritetnih delatnosti u kojima države i njeni subjekti ostvaruju kompetitivnu prednost na svetskomtržištu jeste ekonomska obaveštajnost, odnosno sposobnost raspolaganja relevantniminformacijama. Zahvaljujući dobro organizovanim institucijama i osposobljenim resursima u sferiekonomske špijunaže, određena zemlja može realizovati projektovane spoljnoekonomske ciljeve iobezbediti značajne efekte za sopstvenu zajednicu.

LITERATURA

1. Dedijer, S., Development and Management by intelligence/Japan, 1991.2. Hslam, E., Information warfare tehnological changes and international law, Journal of Conflictand Security Law, Bol 5, No. 2, 2000.3. Luttwak, E., From Geopolitics to Geo-economics, The national interest, 20, 1990.4. Milašinović, S., Jevtović, Z., Despotović, LJ., Politika, mediji, bezbednost, Beograd:Кriminalističko-policijska akademija, 2012.5. Nešković, S., Nacionalni interes i zaštita životne sredine u postmodernom globalnom ambijentu,Beograd, Fakultet organizacionih nauka, 2007.6. Nešković, S., Globalna bezbednost u postmodernom ambijentu-implikacije na nacionalnubezbednost i životnu sredinu, Banja Luka, APEIRON, knjiga I, 2009.

7. Nešković S., Ikonomičeskata diplomacija v konteksta na nacionalnata i globalnata sigurnost,Veliko Trnovo, Bugarska: Univerzitet Sv. Кiril i Metodij, 2011.8. Nešković, S. (2011). Ekonomska špijunaža u savremenoj međunarodnoj konstelaciji. Ekonomijateorija i praksa, 4 (1).9. Nešković, S. (2012) Ekonomske implikacije informacionog ratovanja u savremenimmeđunarodnim odnosima. Ekonomija teorija i praksa, 5(2).10. O Donneli, B., T., Кraska, J., C., Humanitarian law: developing international humanitarianrules for the digital battlefield, Journal of Confict and Security Law, Vol 8, No. 1, 2003.11. Petrović, Z. P., Ekonomska špijunaža: mali vodič kroz istoriju ekonomske obaveštajnosti, dodesete revolucije čovečanstva, Beograd: Draslar partner – Centar Jugoistok, 2005.12. Szafranski R, Teorija informacionog ratovanja - priprema za 2020. godinu, prikaz članka -prevod pukovnik B. Bajić, 2001.13. Schmit, M., N., CAN and the jus in bello: An introdukcion, К. Bustrom, op. cit. 2005.14. U.S. Department of Navy, Naval Warfare Pub 1-14 M, The Commanders Handbook on theLaw of Naval Operations, 1995, para, 8.1.1., U.S. Department of Air Forc Pam. 14 – 210. U. S. AirForce Targeting Guite, 1998., para, 1.7.

KORPORATIVNO-DRUŠTVENA ODGOVORNOST U RAZVOJU EKO-TURIZMA, U KONTEKSTU UZROKA I POSLEDICA PANDEMIJE VIRUSA “COVID-19”

Prof. dr Rade Biočanin1, prof. dr Sonja Ketin2, Mr Mirsada Badić3, Ms Zilha Demović4, Ms Mubina Čolaković5

1-Internacionalni univerzitet Travnik, Travnik, Srbija2-Visoka brodarska škola u Beogradu, Srbija3-EPS, RJ Novi Pazar, Srbija4-Državni univerzitet u Novom Pazaru, Srbija 5-Institut za zdravlje i sigurnost hrane Zenica, BiH

Rezime: Živeći u prirodi, prolazeći kroz razna životna iskustva i cikluse – pre svega mislimo naone unutrašnje, ali i događajne – došli smo do vrednih i zanimljivih saznanja o vrednostimazdravlja, kvaliteta života i ekološko-duhovnih vrednosti u našim sredinama, sa akcentom naNovopazarsku regiju i okruženje. Putujući i otkrivajući, tragajući i sazrevajući, jedno od najvažnijiznanja koje smo dobili je duhovno-ekološka lestvica.  U nju je utkan gotovo ceo naš život iesencijalnost ka čemu smo oduvek stremili. Ona je kao naš lični ugovor sa višimsvetovima. Lestvica se sastoji od devet stupnjeva i već taj broj govori o njenoj potpunosti. Eko-turizam traži sigurnost i poverenje, dok eko-terorizam tera u haos, paniku i strah. Jedno drugoisključuju, a njihov međusobni odnos je višestruko dinamičan i nipošto predvidiv, pogotovo kad segovori o rokovima u kojima se terorizmom pogođena destinacija oporavlja. Cenu napretka našecivilizacije, koja je posebno u poslednjih 200 godina oslonjena na tehnologije i energiju fosilnihgoriva, „plaćamo“ povećavanjem zagađenja i koncentracije gasova sa efektom staklene bašte sadugoročnim posledicama po klimu, biodiverzitet i životnu sredinu što direktno utiče na našezdravlje i kvalitet života u postmodernom ambijentu. Ključna ekonomska posledica biće ekonomskarecesija, čiji je okidač jedinstven u modernoj ekonomskoj istoriji, jer se odnosi na pojavu zaraze, ane na neki uobičajeni ekonomski ili finsansijski izvor ekonomskog pada. Pandemija COVID-19pogodila je jezgro globalnih lanaca vrednosti, ostavljajući ozbiljne posledice na nacionalne imeđunarodne proizvodne mreže. Svetska pandemija virusa ne može se posmatrati sa svih aspekata,kao zdravstvena, ekološka, socijalna, politička, vojna, policijska, kulturna ili ekonomska kriza, uinterakciji aktuelnih pitanja životne sredine i održivog razvoja. Efekat prelivanja krize izzdravstvenog sistema na ostale resore i sektore, ubrzan je globalno prihvaćenim meramasocijalnog distanciranja i samoizolacije, inicirane i preporučene od strane Kine i WHO ipredstavljaju obavezne neekonomske mere društvenog odgovora na COVID-19. Iako su ti efekti bilikratkoročni, ostavili su mogućnost da se u naučno-stručnom aspektu vidi na koji način se taj uticajmože produžiti, udružujući napore svih segmenata društva. To se posebno odnosi na primenu ilirevidiranje sistema eko-bezbednosti u vanrednim situacijama i koncepta održivog razvoja, koji je

kao tema uveliko zastupljena u programima brojnih svetskih organizacija. Isto tako, ovapandemijavirusa je uticala i na kompletan obrazovni proces, budući da je radi mera karantinadošlo do nužnosti u primeni učenja na daljinu stvaranjem pametnih obrazovnih okruženja. Time seustvari omogućila fleksibilnost u radu, jer su korisnici mogli sami da određuju mesto, vreme itempo učenja. Ovaj model obrazovanja primenjuje se danas u celom svetu uključujući i našuzemlju i okruženje. U okviru održivog razvoja i sanitarno-ekološke zaštite, neophodno jeekspertsko ocenjivanje postojećih projekata iz ove problematike, od strane nauke (donekle i struke)i vrhunskog naučnog kadra svih oblasti. Upravo radi aktuelnosti i neizvesnosti, u kojoj se svet jošuvek nalazi, smatrali smo da postoji velika potreba društva za istraživanjem ove tematike, što je icilj izrade i saopštenja ovog koautorskog rada.

Ključne reči: životna sredina, eko-turizam, vanredno stanje, pandemija COVID-19, ekonomskarecesija, održivi razvoj, eko-bezbednost

CORPORATE SOCIAL RESPONSIBILITY IN THE DEVELOPMENT OF ECO-TOURISM, IN THE CONTEXT OF THE CAUSES AND CONSEQUENCES OF THE“COVID-19” PANDEMIC Summary: Living in nature, going through various life experiences and cycles - we think primarilyof internal, but also eventful - we came to valuable and interesting knowledge about the values ofhealth, quality of life and ecological and spiritual values in our environment, with an emphasis onNovi Pazar region and surroundings. Traveling and discovering, searching and maturing, one ofthe most important knowledge we have gained is the spiritual-ecological ladder. Almost our wholelife and essence, which we have always strived for, is woven into it. It is like our personal contractwith the higher worlds. The scale consists of nine degrees and already that number speaks of itscompleteness. Eco-tourism requires security and trust, while eco-terrorism drives into chaos, panicand fear. They exclude each other, and their mutual relationship is in many ways dynamic and byno means predictable, especially when it comes to the deadlines in which a terrorist-affecteddestination recovers. The price of the progress of our civilization, which has relied on fossil fueltechnologies and energy in the last 200 years, is "paid" by increasing pollution and concentrationof greenhouse gases with long-term consequences for climate, biodiversity and the environment,which directly affects our health and quality. of life in a postmodern ambijent. The key economicconsequence will be an economic recession whose trigger is unique in modern economic historybecause it relates to the outbreak of contagion rather than to some common economic or financialsource of economic decline. The COVID-19 pandemic has hit the core of global value chains,leaving serious consequences on national and international production networks. The global viruspandemic cannot be viewed from all aspects, as a health, environmental, social, political, military,police, cultural or economic crisis, in the interaction of current environmental issues andsustainable development. The effect of the spillover of the crisis from the health system to otherdepartments and sectors has been accelerated by globally accepted measures of social distancingand self-isolation, initiated and recommended by China and WHO and represent mandatory non-economic measures of social response to COVID-19. Although these effects were short-term, theyleft the possibility to see in the scientific-professional aspect how this influence can be extended,uniting the efforts of all segments of society. This especially refers to the application or revision of

the eco-safety system in emergency situations and the concept of sustainable development, which asa topic is widely represented in the programs of many world organizations. Also, this pandemicvirus has affected the entire educational process, since quarantine measures have necessitated theapplication of distance learning by creating smart educational environments. This actually enabledflexibility in the work, because the users were able to determine the place, time and pace oflearning. This model of education is applied today all over the world, including our country andenvironment. Within the framework of sustainable development and sanitary and ecologicalprotection, expert evaluation of existing projects in this field is necessary, by science (somewhat byprofession) and top scientific staff of all fields.Precisely because of the topicality and uncertainty,in which the world still finds itself, we considered that there is a great need of the society forresearch on this topic, which is the goal of making and announcing this co-authored work.

Key words: environment, eco-tourism, state of emergency, COVID-19 pandemic, economicrecession, sustainable development, eco-security

Uvod

Pandemija COVID-19 virusom promenila je svet. Kako pandemija još uvek nije prestala,gotovo je sigurno da ne možemo ni da sagledamo sve promene koje su se već desile, niti dapredvidimo promene kroz koje ćemo tek proći i morati na njih da se adaptiramo. U momentupisanja ovog rada, preko 31 milion ljudi se zarazio ovim virusom, a preko 900.000 ljudi jepreminulo. Međutim, svakako je sigurno da je svim ljudima na svetu COVID-19 promenio život.Postavljena su najmasovnija ograničenja za putovanja, bioskopi, pozorišta i druga javna mesta su ilizatvorena ili imaju ozbiljna ograničenja u broju ljudi, a veliki deo stanovništva se moli da ostane usvojim domovima i da primenjuje sve mere socijalnog distanciranja. Većina ljudi ostaje kod kuće,praktikuje socijalno distanciranje i radi na daljinu. Neki ljudi su izloženi većem riziku od neželjenihefekata usled kontakta sa medicinskim otpadom, uključujući čistače, sakupljače smeća i druge ljudekoji provode veliku količinu vremena na mestima gde je velika frekvencija ljudi, poput šalterskihradnika i radnika u prodavnicama.

Širom sveta vlade su obustavile dolazak učenika i studenata u škole i univerzitete upućujući ihna različite oblike onlajn nastave, a od mnogih zaposlenih se traži da rade od kuće. Takođe,generišu se dodatne količine otpada. Maske se sastoje od materijala na bazi plastike koji su otpornina tečnost i dugotrajni su i nakon odbacivanja, a završavaju najčešće na deponijama, ali i uokeanima. Hirurške maske ne bi trebalo da se nose duže od jednog dana, a prazne boce sredstava zadezinfekciju ruku, rukavice i ostali medicinski otpad odlažu se u životnu sredinu. Međutim, sve ovepromene imaju i čitav niz neočekivanih konsekvenci. Kako se ugasio veliki deo industrija, kako surelaksirani transportni sistemi i kako se gasi veliki broj preduzeća to je izazvalo na nagli pad emisijegasova sa efektom staklene bašte.

Cilj ovog rada je da na osnovu istorijskih iskustava i znanja krizama izazvanim velikimpandemijama, identifikuju moguće društveno-ekonomske posledice aktuelne COVID-19 pandemije,sa posebnim osvrtom na situaciju u region.

Polazeći od navedenog, u nastavku je prikazan odnos klimatskih promena i pandemija zaraznihbolesti u prošlosti, jer nam to pruža dublje i informisanije razumevanje trenutnih globalnih procesa.Potom je dat prikaz kako trenutna pandemija virusom COVID-19 utiče na životnu sredinu, uzposebno poglavlje koje se bavi uticajem COVID-19 na energetski sektor, kao jedan odnajznačajnijih sektora kada govorimo o degradaciji životne sredine i klimatskim promenama.

1. (Ne)sigurnost u svetu usled stravične pandemije

Virus COVID-19 prošetao je širom planete, prelazeći sa jednog kontinenta na drugi, usmrtivšistotine hiljada ljudi, napadajući organizme nekoliko miliona ljudi, sejući strah kod više milijardistanovnika planete Zemlje. Otkuda toliki strah od Corone, kad je smrtni ishod, kod obolelih od nje,često niži od smrtnosti kod mnogih drugih bolesti? Mada Corona nije još završila svoje putovanje,javljaju se brojni komentari i analize svuda u svetu. Kao da je iznenadila svet, svojim brzimširenjem, svojom otpornošću na farmaceutsku „ponudu“ u kojoj protiv nje nije bilo leka. Sve štonam u ovom momentu medicinska „struka i nauka“ nude jeste: da peremo ruke, da nosimo maske ida se odmaknemo jedni od drugih, a najsigurnija je „izolacija.

Podsetimo se, otrovi mogu biti: mineralnog, biljnog, životinjskog i sintetičkog porekla. Uotrove mineralnog porekla spadaju soli teških metala kao što su: živa, olovo, bakar, cink, mangan idr. Otrove biljnog porekla sačinjavaju: organske kiseline, alkaloidi, organski rastvarači, estri i dr.Otrove životinjskog porekla čine: zmijski otrovi, otrovi škorpiona, otrovi raznih insekata, dok usintetičke otrove ubrajamo pesticide, plastične mase i slična jedinjenja.

Šta su virusi, kako su nastali i šta čine ljudskom organizmu?Budući da epidemija koronavirusa 2019-nCoV ne pokazuje da će u doglednoj budućnosti

posustati, već se naprotiv nastavlja eksponencijalno širiti, te da je WHO 30. januara proglasilaglobalnu zdravstvenu pretnju (PHEIC) –nevidljiv neprijatelj.

Virusi su biološki agensi na granici živog i neživog. Za razliku od većine živih organizamanemaju stanice niti stanične delove, koji bi im omogućili hranjenje, razvoj i razmnožavanje. Zbogtoga funkcionišu poput parazita - u stvaranju svojih proteina, genetskog materijala, ovojnica ipotomstva potpuno zavise od mehanizmima stvaranja energije (mitohondrije) i belančevinama(ribosomi) stanica domaćina.

Ipak, za razliku od manjih zaraznih agensa, poput priona, koji uzrokuju kravlje ludilo, virusisadrže gene koji im omogućavaju da se umnožavaju, mutiraju i evoluiraju. Do danas je otkrivenoviše od 5.000 virusa. Najbrojniji su organizmi na Zemlji. Veličina virusa kreće se između 20 i 300nm, što znači da su stotinjak puta manji od bakterija. Zbog malih dimenzija, većina nije vidljivaoptičkim mikroskopom. Naime, spektar talasnih dužina vidljivog svetla kreće se od 380 nm do 740nm, što znači da su virusi uglavnom manji od najmanjih talasnih dužina.

Koje bolesti uzrokuju koronavirusi?Koronavirusi uglavnom napadaju gornje dijelove disajnog sistema i uzrokuju prehlade s blagim

simptomima. Međutim, neki poput SARS-a, MERS-a i virusa iz Vuhana napadaju donje deloverespiratornog sistema pa mogu uzrokovati virusne upale pluća koje se teško liječe.

2019-nCoV uzrokuje povišenu telesnu temperaturu, iscrpljenost, suvi kašalj, kratkoću daha,respiratorni distres, bronhitis, upalu pluća, zatajenje bubrega, a u najtežim slučajevima sepsu ismrtonosni ishodUz pomoć brojnih TV stanica i dr. mas-medija istražujemo: Na koje sve načineodređeni političari zloupotrebljavaju pandemiju? Odakle je zaista potekao zloglasni virus koji jenapao čitavu planetu? Kako se Srbija brani od nevidljivog neprijatelja? Koliko smo daleko odpronalaska vakcine? Koliko svetska politika i ekonomija mogu da se promene?

Aktuelna pandemija virusa COVID-19 je iznela na videlo izazove sa kojima se suočavamo uzaštiti i promovisanju dobrobiti dece, mladih, njihovih porodica i zajednica širom sveta, posebnoonih u ranjivim uslovima. Širenje pandemije će dovesti ne samo do kratkoročnih, već i dodugoročnih negativnih posledica po zdravlje, razvoj i opštu dobrobit dece. Izbijanje pandemije,mere njenog suzbijanja i njihove nenamerne direktne posledice samo su početak izazova sa kojima

ćemo se suočiti. Porodice širom sveta osetiće te posledice; nijedna zemlja, nijedna zajednica nećebiti pošteđena.

Prema nekim procenama, ukoliko se hitno ne preduzmu mere, „ekonomska kriza izazvanapandemijom korona virusa bi mogla dovesti dodatnih pola milijarde ljudi do siromaštva.“ Nekiprocenjuju da bi se približno decenija napretka u smanjivanju siromaštva sada mogla poništiti. Iakoćemo svi osetiti dugoročne posledice pandemije, već postojeće nejednakosti i ranjivosti će odreditiuticaj krize na svaki pojedinačni region, zemlju ili domaćinstvo. Već sada vidimo da će bolnice sanedovoljnim resursima i slabi zdravstveni sistemi verovatno kolabirati. To bi moglo dodatno da sepogorša porastom broja zaraženih, jer „čak do 75% ljudi u najnerazvijenijim zemljama nema pristupvodi i sapunu.” Očekuje se da će gubitak prihoda u zemljama u razvoju premašiti 220 milijardidolara.

Za sada, kao prva posledica pandemije već se najavljuje ekonomska kriza, koja semanifestuje brzim rastom nezaposlenosti, ali ima dublje korene u ekonomskim, socijalnim,kulturnim i političkim sistemima. Banalna je činjenica da su svi ovi „sistemi“ međusobno povezanii zavisni jedni od dugih, pa je neophodna jedna kulturološko-antropološka debata u traženjuodgovora na pitanja: kuda ide  ljudska vrsta u ovom sukobu sa prirodom, koju deli sa drugimživotinjskim i biljnim vrstama i u brojnim sukobima unutar svoje vrste?

Bankarski sektor će se suočiti sa problemima novih sigurnih plasmana kapitala i nenaplativošćumnogih ranijih investicija. Taj začarani povezani  lanac nesigurnosti i panike, koji prati svakuekonomsku krizu, preti da se pojavi kao jedna od najtežih posledica pandemije koja utiče namnoga socijalna  i politička dešavanja. Ekonomska kriza uzdrmaće i u neoliberalnoj ekonomskojteoriji njene osnovne postulate: nekontrolisano tržište  i neograničeno uvećavanje profita.

Slika 1. Najsmrtonosnije pandemije u svetu do pojave COVID-19

S obzirom na to da oko 55% svetske populacije nema pristup socijalnoj zaštiti, mnogi će bitiprepušteni sami sebi, bez pristupa prihodima, socijalnoj pomoći i mreži socijalne zaštite na koju semogu osloniti. Osim toga, sve veći broj porodica u pokretu, nasilno raseljenih zbog sukoba,klimatskih promena i drugih faktora, verovatno će se dodatno povećati zbog rasta siromaštva ipotencijalnog posledičnog nasilja i sukoba. Danas već 52% svih izbeglica i 12% migranata u svetučine deca.

Danas, preko 89% učenika u svetu ne prisustvuje nastavi zbog zatvaranja ustanova kaoposledica pandemije COVID-19, što predstavlja 1,54 milijarde dece i mladih upisanih u škole ili nafakultete. Oko300 miliona dece koja pohađaju osnovnu školu i zavise od školskih obroka sada ihne dobijaju zbog zatvaranja škola prouzrokovanih pandemijom korona virusa, što bi moglo pojačatineizvesnost prehranjivanja. Uz to, zatvaranje škola remeti učenje deci i mladima koji žive uosetljivim uslovima i koji nemaju pristup alatima za učenje na daljinu ili njihove škole nemajukapacitete da to ponude. To produbljuje postojeće nejednakosti. Neki od njih se možda neće vratitiu školu nakon što se pandemija stavi pod kontrolu i restrikcije ukinu.

Ovogodišnja aktuelnost su klimatske promene, kao jedan od najvećih izazova čovečanstva. Toje i poziv na pokretanje globalne akcije, iznalaženja kreativnih i inovativnih rešenja koja nezagađuju planetu, prelaska na cirkularnu ekonomiju, na putu ka potiskivanju upotrebe fosilnihgoriva i postizanju ugljenične neutralnosti. Cenu napretka naše civilizacije, koja je posebno uposlednjih 200 godina oslonjena na tehnologije i energiju fosilnih goriva, „plaćamo“ povećavanjemzagađenja i koncentracije gasova sa efektom staklene bašte sa dugoročnim posledicama po klimu,biodiverzitet i životnu sredinu što direktno utiče na naše zdravlje. Posledice klimatskih promenavide se u svim delovima sveta. Sve toplija klima topi polarne ledene sante, raste nivo okeana i mora,i sve su češće ekstremne vremenske pojave, intenzivniji toplotni talasi i suše, obilne padavine ipoplave, oluje i uragani gde ih pre nije bilo.

Slika 1. Neravnopravna “borba” sa nevidljivim neprijateljem, barem za sada

Pandemija COVID-19 pogodila je jezgro globalnih lanaca vrednosti, ostavljajući ozbiljneposledice na međunarodne proizvodne mreže. U protekle četiri decenije, veliki deo svetske

proizvodnje organizovan je u ono što je postalo poznato kao globalni lanci vrednosti (GVC).Sirovine i poluproizvodi se isporučuju i sastavljaju širom sveta odakle se konačni proizvodi ponovoizvoze krajnjim potrošačima. Kina je za mnoge proizvode u središtu takvih GVC-a, kao proizvođačproizvoda i komponenti, kao veliki kupac roba i industrijskih proizvoda i kao veoma značajnopotrošačko tržište. Na primer Foxconn, proizvođač elektronskih delova, poznat je širom sveta jernjegove fabrike u Kini proizvode delove za mnoge vodeće svetske kompanije, među kojima suApple, Intel i Sony. Kina, zajedno sa Japanom, SAD i EU čini samu srž globalne proizvodne mreže.

Pandemija virusa COVID-19, koja je uplašila sve, pre svega svojim posledicama, ipak jeprocentualno odnela najviše života siromašnih, starih i nezaštićenih lica, otkrivajući svegrehe velike nejednakosti  i diskriminacije u mnogim društvima, uprkos mnogim deklaracijama ojednakosti i pravima svih građana.

Mada sa pandemijom korone još nije sve završeno i razjašnjeno, nestrpljivi komentatori žure dazaključe kako „ništa neće biti kao pre pandemije korone“. Činjenica je da ljudi, kao društvena bića,koja su naviknuta na direktne komunikacije,  teško doživljavaju izolaciju, prostornu distancu ismanjenu veću mobilnost usled reduciranog saobraćaja, uz „ograničenu slobodu kretanja“, zamnoge kategorije stanovništva kod nas, u regionu i svetu.

2. Odraz pandemije na eko-turizam u regionu

Pod pojmom „turizam” između ostalog podrazumeva se kretanje iz jednog lokaliteta u drugo,te da bi se čovek mogao kretati (putovati), potrebna su odgovarajuća prevozna sredstva/saobraćaj.Kako turizam podrazumeva putovanje velikoga broja ljudi, odnosno masovno putovanje, sasvim jerazumljivo što je saobraćaj jedan od najvažnijih i ključnih faktora turističkog prometa, uz posebanakcenat na ulogu i značaj za kongresni turizam. Time se omogućava brz, siguran, udoban ikomforan prevoz putnika/ turista od mjesta polaska do mjesta odredišta.

Banjsko-klimatski, zdravstveno-rekreacijski i manifestacioni turizam. Lekovitosttermomineralne vode uvažavali su još stari Rimljani , koji su nakon osvajanja teritorija evropskihzemalja, pa i naših , pored geotermalnih izvora gradila kupatila, ljetnikovce i bazene koje sukoristili u zdravstvene i rekreacione svrhe

Lečenje se provodi raznovrsnim i savremenim metodama (masaža, hidroterapija, talasoterapija),a primenjuje se i preventivna zdravstvena zaštita (pitka mineralna voda, ispiranje, kupanje ituširanje). U banjama Srbije, a posebno vodeće i po višestrukim obeležjima na prvom mestuVrnjaĉke Banje, organizuje se i odvija intenzivan zabavni i kulturno-umetnički život, sportskepriredbe i aktivnosti, zdravstveni, naučn-struĉni skupovi (okrugli sto, tribine, savjetovanja,simpozijumi, kongresi), te sve to doprinosi afirmaciji i razvoju ovoga oblika turizma.

Svetska pandemija virusa ne može se posmatrati sa svih aspekata, kao zdravstvena, ekološka,socijalna, politička, vpjna, policijska, kulturna ili ekonomska kriza, u interakciji aktuelnih pitanjaživotne sredine i održivog razvoja. Na COVID-19 moguće je gledati kao na ekstremni događaj kojiu svojoj suštini predstavlja neekonomski faktor.

Korona virus i nova normalnost: Hoće li nas epidemija naučiti da bolje putujemo po svetu?U međuvremenu, milioni ljudi koji žive od turizma imaju mnogo veće brige - kako da uopšte

prežive.Svetska turistička organizacija UN (UNVTO) predviđa da će ove godine biti od 850 miliona do

1,1 milijardu međunarodnih turista manje. Gubitak prihoda od globalnog turizma procenjuje se naizmeđu 910 milijardi i 1,2 biliona dolara.

Postoje li, dakle, neke nove ideje za putovanja ili za to kako ćemo ići na odmor koje bi mogle daizmene lični opis turizma? I mogu li one da pomognu ljudima koji rade u ovoj oblasti da se održena površini?

Pojavom COVID-19 ugrožen je primarno zdravstveni sistem, koji povlači druge sektore i resoreu društveno-ekonomsku krizu. Eefekat prelivanja krize iz zdravstvenog sistema na ostale resore isektore, ubrzan je globalno prihvaćenim merama socijalnog distanciranja i samoizolacije, inicirane ipreporučene od strane Kine i WHO i predstavljaju obavezne neekonomske mere društvenogodgovora na virus. Ubrzo posle proglašenja pandemije, ispojili su se određeni pozitivni efekti naživotnu sredinu i obnavljanje ekosistema.

Iako su ti efekti bili kratkoročni, ostavili su mogućnost da se u naučno-stručnom aspektu vidi nakoji način se taj uticaj može produžiti, udružujući napore svih segmenata društva. To se posebnoodnosi na primenu ili revidiranje sistema eko-bezbednosti u vanrednim situacijama i konceptaodrživog razvoja, koji je kao tema uveliko zastupljena u programima brojnih svetskih organizacijaali nije jednako implementirana u globalnim razmerama. Isto tako, pandemija je uticala i nakompletan obrazovni proces, budući da je radi mera karantina došlo do nužnosti u primeni učenjana daljinu stvaranjem pametnih obrazovnih okruženja. Time se ustvari omogućila fleksibilnost uradu, jer su korisnici mogli sami da određuju mesto, vreme i tempo učenja.

Ovaj model obrazovanja primenjivao se u celom svetu uključujući i našu zemlju i okruženje.Upravo radi aktuelnosti i neizvesnosti, u kojoj se svet još uvek nalazi, smatrali smo da postojivelika potreba društva za istraživanjem ove tematike, što je i cilj izrade i saopštenja ovogkoautorskog rada.

Turizam, hoteli, restorani, slobodno vreme i transport su teško pogođeni, kao i gotovo svispecijalizovani segmenti distribucije i većina proizvodnog sektora (isključujući poljoprivredno-prehrambenu industriju). Ostali uslužni sektori su mnogo manje pogođeni: telekomunikacije, voda isanitarni postupci, da ih samo nabrojimo.

Ljudi su doživeli da se životinje vrate u određene oblasti u kojima nisu bile dugo vremena.Zagađenje se smanjilo, tako da je održivost takođe mnogo više na pameti ljudi, i iz turističkeperspektive ali i perspektive turističkih organizacija i drugih aktera. U ovo doba godine, turističkasezona trebalo bi da bude u punom jeku, ali je pandemija korona virusa srušila planove za odlazakna more i naterala ljude da razmišljaju o alternativnim rešenjima.

Pandemija korona virusa ugrozila je turističku industriju širom sveta, poremetivši u potpunostisve vrste saobraćaja i prohodnost granica.

U prvih pet meseci 2020. godine ukupan broj dolazaka turista u Srbiju zabeležio je pad od52,8% u odnosu na isti period 2019, stoji u izveštaju Ministarstva trgovine, turizma itelekomunikacija.

U maju 2020. ukupan broj dolazaka turista je opao za 87,6% u odnosu na maj 2019., a kad su upitanju strani turisti, ovaj pad iznosi 97,8%. Međutim, seoska gazdinstva u Srbiji beleže rastinteresovanja od kada je proglašena epidemija korona virusa.

Ove godine sezona seoskog turizma nije počela u junu kao inače, već u martu, sa prvimnajavama ograničenog kretanja i zatvaranja granica. Već tada poraslo je interesovanje za smeštaje useoskim domaćinstvima.

Slika 3. Eko-turizam kao velika šansa u Novopazarskom regionu

O turizmu u Evropi i svetu u ovoj godini odlučuju epidemiolozi, a ne turistički radnici,upozoravaju dobri poznavatelji turističkog tržišta i turističkih kretanja. S obzirom da zemlje širomEvrope smanjuju svoja ograničenja nametnuta koronom, otvaraju granice i stvaraju nove načine dase posetiocima obezbede sigurna putovanja, letnji odmori u Evropi prerastaju i u realnu mogućnostza putnike i turiste, naročito one evropske, koji traže tradicionalni letnji predah „negde-na-moru-ili-tu-negde“.

Uz kreativne koncepte kao što su „vazdušni mostovi“, „putni mehurovi“ i „putnikoridori“ između zemalja koje su zvanično izašle iz pandemijske krize (i ne treba im karantin zaposetioce), vlade, međunarodne institucije i specijalizovane turističke organizacije kreiraju noveinicijative i protokole najpre da bi se omogućio nastavak prekograničnih putovanja radi godišnjihodmora, a zatim tokom nekoliko nedelja međunarodnih putovanja u jeku letnje sezone.

Mnoge evropske zemlje otvaraju svoje granice, a letovi i hoteli se takođe ponovo otvaraju,objašnjava Evropska organizacija za najbolja odredišta (European Best Destinations Organization,EBD) koja spada pod mrežu EDEN u nadležnosti Evropske komisije (“European Destinations ofExcellence“, Evropske destinacije izvrsnosti), radeći na promociji održivog turizma evropskogkontinenta.

Da bi pomogao putnicima koji „nakon sedmica provedenih u izolaciji žele da otputuju negde ugranicama Evrope, ali ne znaju gde i koje se mere bezbednosti preduzimaju u zemljama iregionima“, EBD je otkrio spisak od 20 destinacija koje pandemija najmanje pogađa (definisanokao i do 600 puta manje slučajeva COVID-19 poređeno sa prosecima).

Ove destinacije imaju koristi od blizine lokalnih klinika i bolnica, a na raspolaganju im je većibroj bolničkih kreveta po stanovniku u odnosu na većinu evropskih zemalja, primenjujući vrlospecifične protokole koji se tiču higijene u smeštaju, restoranima i prodavnicama, uz uvođenje merapoput promena filtera za klimatizaciju između svaka dva termina boravka turista uobektima/pansionima/sobama), uz široku dostupnost maski i vođenje računa o držanju propisanogmeđusobnog rastojanja.

Slika 4. Inovacijski okvir eko-turizma na nivou države Srbije

Pre no što otputujete na bilo koje od dole navedenih mesta sa ove liste, EBD preporučuje da„Budete na oprezu i ne zaboravite da se poslužite već poznatim i uvreženim gestovima koji su„podsetnik“ okolini, uz držanje propisanog rastojanja (2-2.5 m) i obavezno nošenje maski, ondakada je to moguće ili se za to ukaže potreba;Izbegavajte putovanje ukoliko ste lošeg  zdravlja;Osobe starije od 70 godina, oni koji kubure s viškom kilograma ili s respiratornim problemimatrebalo bi da budu posebno oprezni.

Na putnicima i turistima je glavna odgovornost, te su stoga u obavezi da štite one iz najranjivijihgrupa i njima najbliskije, kao i one koji im ukazuju gostoprimstvo u zemljama koje posećuju – dapokažu brigu prema svojim domaćinima.

Zbog svega navedenog, EU stavlja akcenat na pošumljavanje novih područja i reforestacijuobešumljenih predela i to u vidu sledećih prioriteta:

1) Očuvanje sve manjeg broja preostalih prašuma (prastarih šuma) Evrope; 2) Aktivnosti kojima bi se povratio kvalitet, vitalnost, a pre svega, sposobnost prirodnog

obnavljanja degradiranih i devastiranih šumskih ekosistema; 3) Orijentisati se na posade koji su mešavina različitih vrsta i starosti drveća.

3. Post-COVID ekoniomija u regionu

Društveni i privredni usponi i padovi karakteristični su za ponašanje tržišne ekonomije. Uopširnoj literaturi posvećenoj pitanjima uzroka i dinamike ekonomskih recesija, kao i načinima zanjihovo ublažavanje i okončanje, izdvajaju se brojni faktori koji ih generišu. U ekonomskoj istorijito su bile i prirodne katastrofe, ratni sukobi, ali i smrtonosne bolesti koje su pogađale čovečanstvo.Ipak su ovi faktori u savremenom svetu zapostavljeni, s obzirom na tehničko-tehnološki napredak,nano i bio-tehnologije, koji su čovečanstvu omogućili da ovlada pojavama koje su ranije bile izvankontrole čoveka. Svakako je tome doprineo razvoj životnog standarda, očuvanje zdravlja i kvaliteta

života, dostupnost pijaće vode i zdravstvenog sistema, kao i porast životnog standarda ljudi, a što jedovelo do produženja životnog veka ljudi.

Ključna ekonomska posledica biće ekonomska recesija, čiji je okidač jedinstven u modernojekonomskoj istoriji, jer se odnosi na pojavu zaraze, a ne na neki uobičajeni ekonomski ilifinsansijski izvor ekonomskog pada. Prema izveštaju „Shared responsibility, global solidarity:Responding to the socioeconomic impacts of COVID-19“ koji je objavio UN (2020), virus jegurnuo svetsku ekonomiju u recesiju sa projekcijama gubitka radnih mesta između 5 i 25 miliona. Uaprilu mesecu prvi put u istoriji se desilo da je cena nafte otišla u minus usled kolapsa tražnje zaenergentima pa je iznosila neverovatnih -37,63 američkih dolara.

Iako se svet i ranije suočavao sa pandemijama poput bubonske kuge, specifičnost trenutnesituacije jeste u brzini širenja virusa i njenom globalnom efektu u veoma kratkom vremenu. Taj opissažima Gans (2020) navodeći da je pandemija COVID-19 realna kriza sa elementima prirodnekatastrofe (fokusirana je na ljude) i nacionalnog praznika (onemogućavanje ekonomske aktivnostiradi primene socijalne distance)5.

Pravi neprijatelj nije korona već – glad. Umesto korone, usmrtiće nas glad”, izjavljuje jedan odstanovnika Nju Delhija. Jer, globalna nestašica hrane je na pomolu, reklo bi se.

Ono što je pogubnije od aktuelne pandemije jeste globalna nestašica hrane, kao i nemogućnostproizvodnje i transporta namirnica do potrošača. U tom smislu, zemlje zapada, Evropska Unija,SAD, Kanada i još neke od najrazvijenijih žele da što hitnije pokrenu svoje ekonomije s mrtvetačke.

Stručnjaci tvrde da se svet dosad nije suočio sa glađu poput ove. Broj onih koji se suočavaju sakutnom glađu bi se do kraja ove godine mogao udvostručiti na 265 miliona.

Pandemija korona-virusa donela je glad milionima ljudi širom sveta. Opšti karantin i propisanemere držanja distance uzrokovali su sve masovnija otpuštanja i sve manju potražnju za radnomsnagom – a samim tim su usahli i prihodi; uz to, velika je verovatnoća da će nastupiti poremećaji upoljoprivrednoj proizvodnji i doskorašnjim linijama snabdevanja; sve ovo je donelo brige jednomne baš malom delu čovečanstva: kako namaknuti dovoljno sredstava da bi se prehranili?

Korona-virus se ponekad naziva „izjednačiteljem“ (Great Equalizer), jer od njega podjednakopoboljevaju i bogati i siromašni, ali – kada je u pitanju hrana – ova „zajednička crta“ se okončava.Siromašni, uključujući i velike delove siromašnijih naroda i zemalja jesu oni koji sada gladuju –pritom se suočavajući sa gladovanjem na duge staze, a možda i smrtnim ishodom usled nedostatkanamirnica.

“Korona virus je bio sve samo ne takav neki izjednačitelj (bogatih i siromašnih). Ovo je biosjajan pokazatelj, kada se zavesa razmakla na trenutak, prikazujući dubinu klasnih podela, ujednorazotkrivajući koliko je ova zemlja duboko nejednaka.“

Trenutno se već 135 miliona ljudi suočava s akutnom nestašicom hrane, ali bi sada, uz globalnupandemijsko-ekonomsku krizu, na kraju ove godine moglo da bude pogođeno još 130 miliona, aprocenjeno je da bi do kraja godine ukupno 265 miliona ljudi moglo biti doterano na samu ivicugladi. Nikada ranije nismo videli ništa slično, a za početak, to nikad i nije bila lepa slika, ali ovo štose trenutno događa je dosad nezapamćeno – potpuno neistražena teritorija.

Svet je i u prošlosti doživljavao teške krize gladi i nestašica hrane, ali su one bile regionalne iuzrokovane jednim ili drugim faktorom – bilo ekstremnim vremenskim prilikama ili ekonomskim

5 U mesecu aprilu tekuće godine, MMF daje analizu uticaja na ekonomski rast vodećih zemalja vršeći usporedbuefekata koje je imala svetska ekonomska kriza i „zatvaranje“ zemalja odnosno lockdown koji je veliki broj zemalja,uključujući i Srbiju, upotrijebio u cilju sprečavanja širenja zaraze.

slomovima, ratovima ili političkom nestabilnošću. Kriza uzrokovana glađu, kažu stručnjaci,globalna je i prouzrokovana mnoštvom faktora povezanih s pandemijom i pratećim prekidomekonomskog poretka: iznenadnim gubitkom prihoda za bezbroj miliona onih koji su već jedvapreživljavali od danas do sutra; kolapsom cena nafte; široko rasprostranjenim izostankom čvrsteodnosno stabilne valute, a usled presušivanja izvora prihoda koji su doskora poticali od turizma;naglim povratkom gastarbajtera – jer, trenutno nemaju zaradu koju bi poslali svojima kući; uza sveto  i tekući problemi poput klimatskih promena, porasta stope nasilja i kriminala, nagle i prinudnedislokacije stanovništva i humanitarne katastrofe.

Već sada – od Hondurasa, preko Južne Afrike, do Indije – svakodnevno se dešavaju protestii pljačke; razlog izbijanja ovih nereda je masovna frustracija zbog trenutnog karantina koji jezaustavio poslove i privredu, kao i zabrinutosti zbog aktuelne gladi i nestašica hrane. Prekidomnastave za više od 368 miliona dece, ta su deca izgubila mogućnost da konzumiraju hranljiveobroke i užine koje inače dobijaju isključivo u – školi.

Globalno uzev, nema nedostatka hrane ili masovnog gladovanja prouzrokovanih pandemijom.Međutim, logistički problemi u rutinskim poljoprivrednim radovima u polju, žetvi i transportu hraneće u mesecima koji dolaze pogoditi pre svega siromašne zemlje koje su najviše izložene takvojsituaciji, posebno one koje se oslanjaju na uvoz.

Iako je sistem distribucije hrane i maloprodaje u bogatim nacijama organizovan iautomatizovan, Svinen kaže da su ti sistemi u zemljama u razvoju „radno intenzivni“, čineći „ovelance snabdevanja daleko ranjivijima na propise uvedene usled virusa Covid-19, kao i prinuđenostina održavanje distance“.

Pa čak i ukoliko ne dođe do velikog porasta cena hrane, situacija u vezi s obezbeđivanjem hraneza siromašne će se verovatno pogoršati širom sveta. Ovo se posebno odnosi na ekonomije poputSudana i Zimbabvea koje su se borile s ovim problemom i pre izbijanja globalne epidemije korone,ili one poput Irana, koje su u značajnijoj meri koristili svoje prihode od nafte za finansiranjekritično važnih dobara, poput hrane i lekova.

U Venecueli, pandemija bi mogla da zada razorni udarac milionima koji već žive u najvećemsvetskom – mirnodopskom – ekonomskom kolapsu.

Kako izvući smisao iz pandemijskog info-haosa, dok nam svakodnevno pristižu izjave, tekstovi,osvrti, mišljenja, teorije, i, ukratko, jedan “narativni Potop” na svim jezicima sveta? Odgovorna ovo pitanje pokušao je da pruži Džon Evans, šef tehničkog odseka pri softversko-konsultantskojfirmi HappyFunCor

Danas, sa širenjem pandemije, ta su iskustva najvredniji izvor informacija i najvažnije oružjemedicinskih radnika na kliničkom bojnom polju. Ovo je potpuno nova bolest, a Kina je prva bila naudaru pandemije.Izolacija, dijagnoza, lečenje, zaštitne mere i rehabilitacija su započeli od nule, alise nadamo da će, izlaskom ovog priručnika, lekari i medicinske sestre u drugim pogođenimpodručjima moći da nešto nauče iz našeg iskustva u trenutku kada ulaze na epidemijsko ratište, i daneće morati da počinju od nule.

Tabela 1. Poređenje COVID-19 i drugih pandemija u globalnoj finansijskoj krizi

Epidemija COVID-19 u veoma kratkom roku dovela je do globalnih ekonomskih promena kojepodrazumevaju najdublju recesiju posle Drugog svetskog rata sa projekcijama gubitka radnih mestaizmeđu 5 i 25 miliona. Samim tim po izbijanju virusa, događaj je okarakterisan kao Crni labud.Termin Crni labud često koristi u analizi nepredvidljivih događaja koji se svakodneveno dešavaju uglobalnim kretanjima.

Pojam Crnog labuda definisan je i od strane drugih autora poput Runde (2009) , koji gaposmatra kao nezamislivi događaj koji je po svom uticaju ekstreman i postaje predmet objašnjenjanakon utvrđivanja činjenica ili Pate-Cornell (2012) koja poredi Crnog labuda sa „savršenomolujom“ u kontekstu metoroloških stanja koja se dešavaju u olujama ali koja mogu predstavljativeoma retku kombinaciju.

Ekonomska krofna je osmišljena kao vizuelni kompas za ekonomiju XXI veka, dajući okvire uvezi sa našim kretanjem u bezbednom i pravednom prostoru. Izdvojeno je pet ključnih faktora:populacija, distribucija, aspiracija, tehnologija i upravljanje.

Ekonomski model krofne ima za cilj stvaranje kružne ekonomije u kojoj svi možemonapredovati, kao čvrsta alternativa ideji ekonomskog rasta. Prstenovi kao vizuelni kompasi činekrofnu), a autorka kao fundamentalno važne elemente prepoznaje prstenove unutrašnji društveni ispoljašnji ekološki. Između je prostor koji otkriva nedostatke stvarno stanje u pogledu na osnovnapitanja, kao takav treba da predstavlja mesto delovanja ekonomske politike. Oni koji upadnu u rupukrofne su manje srećni u sadašnjim društvima širom sveta. Ovde se zadovoljavaju svačije potrebe iljudi su postavljeni tako da napreduju i žive život najbolje moguće. Pružajući okvir za kružnuekonomiju, krofna uključuje ljude koji zajedno rade na nezi planete. Spoljašnji prsten krofnepredstavlja zemljin ekosistem i štetu koju kao ljudi moramo da izbegnemo. U njemu su istaknutiizazovi: acidifikacija okeana, hemijsko zagađenje, zagađenje vazduha (nitrogen i fosfor, CO2), čistavoda, očuvanje zemljišta, gubitak biodiverziteta i klimatske promene.

Unutrašnji prsten predstavlja minimum koji je potreban za uspešan život a elementi su: pristupčistoj vodi i kanalizacionim sistemima, socijalna jednakost, rodna ravnopravnost, hrana, pristupuravnoteženijem sistemu energije, stanovanje, obrazovanje, zdravstvo, prihodi, politički glas i život

u miru i pravdi. Pomeranje prema centru od unutrašnjeg prstena ukazuje na manjak u pogledu nadruštvenu osnovu. Pomeranje prema spolja ukazuje na štetno prekoračenje u pogledu na izdvojenaekološka pitanja. Prostor između je zona bezbednosti i pravednog prostora za čovečanstvo.

Slika 5. Ekonomska krofna ekonomije za XXI vek

4. Odraz pandemije virusa na životnu sredinu

Virus COVID-19 nastavlja da se širi planetom. Nakon što ga je WHO proglasila pandemijom11. marta 2020. godine, broj zaraženih i dalje raste u mnogim zemljama, a neke od njih koje suimale uspeh u suzbijanju prvih udara epidemije ponovo uočavaju porast broja zaraženih. Poslediceizazvane širenjem virusa COVID-19 su, pre svega, kriza javnog zdravlja i povezani ekonomski idruštveni poremećaji, koji će svakako imati istorijski uticaj na blagostanje ljudi. Sve više je stvaropšteg konsenzusa da je COVID-19 pandemija događaj koji definiše jednu eru postojanja. Nadalje,jasno je da razmere i neophodnost društvenih i ekonomskih promena i šokova predstavljajuneviđenu modifikaciju ljudskih interakcija sa životnom sredinom, čiji će uticaji biti dugoročni iširoko rasprostranjeni.

Sigurno je da uticaj čoveka na životnu sredinu povećava rizik od pojave zaraznih bolesti kodljudi. Stoga i planovi za oporavak nakon COVID-19, a posebno planovi za smanjenje rizika odbudućih epidemija, moraju ići dalje od ranog otkrivanja i kontrole izbijanja bolesti. Mora sesmanjiti naš uticaj na životnu sredinu kako bi se smanjio rizik od nastanka zarazih bolesti na samomizvoru – u prirodi. U okviru ovog rada, akcenat je stavljen na analizu uticaja COVID-19 na životnu

sredinu, pitanje obnovljivih resursa i energetski sektor, kao jednog od najznačajnijih sektora kadagovorimo o degradaciji životne sredine i fenomenu klimatskih promena.

Eksperti predviđaju da bi emisije gasova sa efektom staklene bašte mogle da padnu doproporcija koje nisu viđene još od II sv. rata Ovaj ishod je uglavnom rezultat politika socijalnogdistanciranja koje su vlade usvojile nakon pojave pandemije, a koje su uticale na glavne ekonomskeaktivnosti. Na primer, elektrane i industrijski pogoni zaustavili su svoju proizvodnju, a upotrebavozila se znatno smanjila. Sve ovo je dovelo do snažnog smanjenja koncentracija azotdioksidaPM2.5 čestica.

Kako do danas ne postoji apsolutna sigurnost u ponašanje COVID-19 u anaerobnim uslovima,spaljivanje bi moralo biti u prednosti u odnosu na deponovanje ostatka iz domaćinstva.Zato jevažno da baš u ovim vremenima otvorimo pitanje upotrebe otpada u energetske svrhe i donesemovažne i obavezujuće preporuke za budućnost .Transparentno sa punim uticajem javnosti za izborlokacije, odabir tehnologije i sigurnost kapitala. Povodom Dana planete Zemlje (22. april - Danplanete Zemlje), koji su UN proglasile globalnim datumom kako bi ljudskoj civilizaciji uputileopomenu da mora da promeni odnos prema našoj planeti koju sistematski uništava ugrožavajući isvoj opstanak. Nadalje, usled mere socijalnog distanciranja veliki broj plaža širom sveta je mnogočistiji, jer je drastično opao broj turista koji posećuju plaže. Isto tako, u većini zemalja se beležiznačajno smanjenje nivoa buke, koje je prouzrokovano smanjenjem upotrebe privatnog i javnogprevoza.

Iako postoji čitav niz pozitivnih indirektnih efekata COVID-19 virusa na životnu sredinu,postoje i negativni indirektni efekti. Npr. u SAD-u su neki gradovi obustavili programe recikliranjajer su vlasti zabrinute zbog rizika od širenja virusa u centrima za reciklažu. S druge strane, uposebno pogođenim evropskim zemljama, održivo upravljanje otpadom je ograničeno . S drugestrane, kompanije koje su nekada podsticale potrošače da ponesu torbe i nisu prodavale jednokatnekese sve su više prelazile na pakovanje za jednokratnu upotrebu. Takođe, povećalo se i naručivanjehrane putem Interneta, što rezultira povećanjem domaćeg otpada - organskog i neorganskog.

Slika 6. Kriterijumi i objašnjenja opadanja turizma i odraz na ekonomiju u regionu

Životna sredina ugrožena je antropogenim delovanjem na različite načine: prenaseljenost,hemijska i biološka zagađenja, sagorevanje fosilnih goriva, krčenje šuma i istrebljenje pojedinihživotinjskih vrsta. Sve ovo dovodi do promena u „velikom krugu života“. DesJardins (2006) ističeda ekološki problemi postavljaju fundamentalna pitanja o tome šta to mi kao ljudska bićavrednujemo, koje je naše mesto u prirodi i u kojoj vrsti sveta bismo mogli da doživimo procvat.Iako su određene promene i varijacije uobičajene u okviru nelinearnih i dinamičnih sistema kakva jenaša planeta svako narušavanje prirodnih granica ima nesagledive posledice na celokupanekosistem. Npr. navodi da je uništeno čak 32% svetske površine šuma. Samim tim pandemijaCOVID-19 okarakterisana je kao sistemska kriza ljudskog razvoja nastala kao rezultat neadekvatneinterakcije pojedinca sa prirodom i njenim ekosistemom, naglašene nejednakosti među ljudima ineravnomerne ekonomske aktivnosti (UNDP, 2020).

Pandemije oblikuju ekonomski, politički i društveni aspekt ljudske civilizacije, a karakterističnesu zbog toga što ih je usled neregularne cikličnosti teško analizirati i što imaju značajnevišedimenzionalne efekte). U tom kontekstu posebnu pažnju zauzima relacija između pandemije iživotne sredine.

Nakon izbijanja COVID-19 svet su obišle slike o velikom smanjenju emisije CO2 u slučaju Kineili o kristalno čistoj vodi u kanalima Venecije. Međutim, radi razumevanja uticaja pandemijeCOVID-19 na životnu sredinu potrebno je ovu vezu analizirati i dopuniti u kontekstu određenihnaučnih istraživanja koja su se bavila ovom temom. Iako su virusi i patogene bakterije prisutni učovekom okruženju od praistorije, nove zarazne bolesti imaju uzlazni trend u njihovom izbijanju štomože uništiti 144 ljudsko zdravlje na globalnom nivou u veoma kratkom roku. Tako, npr. Jones etal., (2008) su ustanovili pojavu 335 zaraznih bolesti između 1940. i 2004. godine, dok je u izveštaju

Kriterijumi za definisanje okvira ruralnog turizma

Strateška i planska dokumentakojima se reguliše razvoj turizma(i ruralnog turizma) u turističkimdestinacijama Srbije su:- Strategija razvoja turizma- Strateški master plan,- Strateški marketing plan,- Program razvoja turizma,- Program razvoja turističkihproizvoda,- Program promotivnih aktivnosti- Prostorni planovi.

Global-Preparedness-Monitoring-Board (2019) navedeno da je WHO tokom 2011-2018. godineregistrovala čak 1.483 epidemije u 172 zemlje. Takav trend svakako je rezultat onoga što seliteraturi naziva kao „veliko ubrzanje“ (Great Acceleration) koje podrazumeva porast intenzitetaljudskih aktivnosti sa izuzetno destruktivnim uticajem na životnu sredinu. Upravo takav uticajdoveo je do toga da je planeta Zemlja ušla u novu geološku epohu koju su geolozi definisali kaoantropocen.

U novoj epohi, koja je u geološkom aspektu počela još 1950-tih godina kada se nakon Drugogsvetskog rata krenulo sa intenzivnim razvojem industrije, čovek dominira nad životnom sredinom unegativnom kontekstu, što za rezultat ima, između ostalog, i sve učestaliju pojavu pandemija. Dosličnog zaključka došli su i Morand i Walther (2020) koji su koristeći bazu podataka o epidemijamazaraznih bolesti kod ljudi (GIDEON) dokazali da se broj epidemija, različitih bolesti, i brojpogođenih zemalja povećao tokom čitave antropocene. Isto tako autori naglašavaju da prostornaraspodela ovih izbijanja postaje sve više globalno rasprostranjena i samim tim po prirodipandemijska. Jedan od faktora koji takođe imaju veliki uticaj na zarazne bolesti svakako jestetemperatura. Prema Sloan et al., (2011) temperatura je primarni prediktor u geografskojrasprostranjenosti stope bolesti u različito doba godine.

Autori Deyle et al., (2016) naglašavaju i da vlaga utiče na izbijanje gripa širom geografskihširina čemu u velikoj meri posreduje temperatura. Ako uzmemo u obzir i činjenicu da se 19 od 20najtoplijih godina desilo nakon 2001. godine , evidentno je da će taj negativni trend takođe imativeliki uticaj na pitanje pandemija u budućnosti. U praksi, to znači da velike i male životinje, nakopnu i u moru, tražeći zaštitu od visokih temperatura dolaze u kontakt s drugim životinjama sakojima inače ne bi, radi granica prirodnih staništa, što stvara mogućnost širenja patogenih bakterija ivirusa . Samim tim dolazi i do promene lanca ishrane što takođe može imati negativne efekte.

Cirkularna ekonomija je ekonomija u kojoj se vrednost proizvoda, materijala i resursa održava uekonomiji što je duže moguće, a stvaranje otpada se minimizira. To je u suprotnosti s „linearnomekonomijom“ koja se zasniva na modelu proizvodnje i potrošnje „uzmi, koristi i odbaci“.

Cirkularna ekonomija je nepovratan, globalni mega trend. Koristi od procesa cirkularneekonomije su koristi za resurse (poboljšanje obezbeđivanja resursa i smanjenje zavisnosti oduvoza), za životnu sredinu (manji uticaj na životnu sredinu), ekonomske koristi (mogućnosti zaekonomski rast i inovacije) i koristi za društvo (održiva potrošnja i mogućnosti zaposlenja).

Prelaz na cirkularnu ekonomiju predstavlja složen, sveobuhvatan i pre svega, dugoročni proces.Proces cirkularne tranzicije je sistemski proces (nije jednokratni), gde je kontinuitet u primenidogovorene strategije/politike presudan (posebno za države sa ekonomijom u tranziciji).

Slikja 7. Naša razumevanje sveta promenila se usled COVID-19

Zaključak

Pandemija virusa COVID-19 ostavlja posledice na radni svet, pošto su neke delatnosti, poputzdravstva, trgovine i komunalnih službi, uz policiju i vojsku, naprosto prezaposlene, a druge,suprotno, dišu na škrge, jer malo ko traži njihove proizvode i usluge. Kriza je ugrozila pravo narad, pa je pitanje ko i kako može pomoći zaposlenima koji ostaju bez posla i prihoda za sopstveni iživot porodice.

Na početku XXI veka preko 50% stanovništva planete živi u gradovima, a predviđa se da će seovaj broj 2025. godine povećati na 75%. Posebno se ukazuje na izraziti trend povećavnja nivoakomunalne buke u nerazvijenom delu sveta i u zemljama u razvoju. Katastrofe su eko-izazov kojipokazuje kada, koliko i na koji način je društvo spremno da reaguje. One se teško mogu izbjeći, alipostoje načini da se smanje rizici i da se ograniče posledice, kao da se poveća otpornost društva nakatastrofe. Jedna država je spremna da pristupi efektivnom smanjenju rizika od katastrofa alisadašnji nivo organizovanosti i osposobljenosti integrisanog sistema zaštite i spasavanje znatnozaostaje za procenjenim potrebama i objektivnim mogućnostima kojima država raspolaže.

Sadašnji način života, sa intenzivnim transferom ljudi i ekonomskom razmenom životnihnamirnica, ne ostavlja prostor za ideje da će neka visoko-zarazna bolest, koja se pojavi u udaljenomkraju sveta biti brzo lokalizovana. Kako god to neobično zvučalo, globalna pandemija virusa ovihrazmera bila je neizbežna. Ipak, čini se da je najvažniji faktor ove pandemije njena razmera i dužinatrajanja. Ako ne potraje dugo, postoje šanse da 2021. godine neće biti duboke ekonomske krize iostalih bitnih promena koje dolaze uz nju.

Sada je trenutak da se globalna zajednica pokrene da bi sprečila kratkoročnu i dugoročnu štetupo pojedince i društva u celini. Svesni smo da je ovo vanredna situacija, koja zahteva odvažnuakciju, političku volju, posvećenost i pristup zasnovan na zajedničkim snagama. Potrebno je dazajednički pomognemo svakom da izgradi budućnost, da podržimo svaku porodicu da bi ostala jakai ojačamo blagostanje društava.

Delotvorna saradnja i koordinacija između vlada, organizacija civilnog društva, staratelja,porodica i dece, ne samo da je neophodna, već ključna za “odgovor” na predviđenu povećanu

potrebu za zbrinjavanjem i podrškom deci i porodicama. Promovisanje i zaštita prava naroda iulaganje u podršku najranjivijoj populaciji, kako bi razvili svoj pun potencijal su moralna obaveza.Oni su takođe krucijalni za smanjenje siromaštva i nejednakosti, jačanje mira i kohezije u društvu.COVID-19 se nikada ne sme koristiti kao razlog ili izgovor za smanjivanje ili zanemarivanje zaštiteljudskih prava, posebno najranjivije. Postignuća globalne zajednice u podizanju standarda kvalitetaalternativne brige o porodici moraju se održavati i dalje unaprediti.

Dakle,. pandemija virusa COVID-19 još nije završena, pa ni sve njene posledice nisu dovoljnoregistrovane i izmerene, ali je vidljivo da će se one prvo osetiti u ekonomiji, padom proizvodnje,transporta i plasmana proizvoda/robe. Uporedo sa porastom nezaposlenosti smanjivaće se potrošnjakoja će dodatno usporavati proizvodnju. Brojne uslužne delatnosti, naročito u turizmu i putničkomsaobraćaju susrešće se sa ogromnim viškovima radne snage.

Krize kao što je pandemija virusa COVID-19 samo su ozbiljna upozorenja, koja provocirajuodgovorna preispitivanja dosad plasiranog olakog poverenja u lepu budućnost ljudske vrste.Moždaće sebični gen ponovo pobediti, kao toliko puta u istoriji, ali to će biti samo do prve naredne svetskekrize, kada će se ova pitanja verovatnije ozbiljnije postaviti pred putokaze čovečanstva. 

Kako se danas broj slučajeva virusnog oboljenja povećava, počinjemo da viđamo ne samouobičajene manifestacije nego i neobične manifestacije, a viđamo ih sve odjednom, što nije neštosa čim se bilo kod od nas do sada susretao.

Ova pandemija je opšti izazov s kojim se suočilo čovečanstvo u doba globalizacije. U ovomtrenutku je međusobno deljenje resursa, iskustava i lekcija, bez obzira ko ste, našajedina šansa za pobedu. Jer, pravi lek za epidemije nije izolacija, već saradnja. Ovaj rat je tek počeo,a koliko će trajati-nezna se

Literatura

1. Biočanin R., Kostić B., Badić M. Zatrovano proleće, Evropski defendologija centar, BanjaLuka, 2020. David, M. (2020). Coronavirus ‘a crisis unlike anything the market has evenseen’ for wind sector, Woodmac says—News for the oil and gas sektor.

2. Kočović M. De Santo. Smena ekonomskih ciklusa uslovljena neekonomskim faktorima -nada u rešenja sa periferije, Institut ekonomskih nauka, Beograd, 2020.

3. Hanić A., Mitić P. Uticaj COVID-19 na životnu sredinu i energetski sektor, Institutekonomskih nauka, Beograd, 2020.

4. Mihajlov A. Povezanost osluškivanja poruka same životne sredine i građanske nauke, safokusom na primenu ciljeva održivog razvoja / Nexus Environmental Listening – CitizenScience, with focus to SDGs implementation.

5. Mićunović D. Pandemija i njene posledice.FCD, Fondacija centar za demokratiju, Beograd,2020.

6. M.Plavšić, N.Manojlović, R.Biočanin, M.Čolaković; Proizvodno ekološki sistemi,Internacionalni Univerzitet Travnik/2020.

7. R. Biočanin, M .Čolaković, Zarobljena Planeta Zemlja, Internacionalni Univerzitet Travnik/2019.

8. R. Biočanin, M.Badić, M. Čolaković, Lj. Milenkovic. Ekološki rizici i bezbjednost regionau vanrednim situacijama, XXX Međunarodna naučna konferencija, Društveni razvoj ibezbjednost zajednice s akcentom na grad Valjevo i kolubarski okrug, Beograd 2020.

9. Radević B., Biočanin R., Badić M. Ekološki menadžment- doprinos održivom razvoju uuslovima drastičnog zagađenja životne sredine, III Međunarodna naučno-stručna

konferencija o ekonomskom i regionalnom razvoju „EUROBRAND“, 26-28. jun 2011.Kladovo.

10. Sovrlić M. Globalno zagađenje i klimatske promjene na zemlji, kao posljedica povećaneemisije gasova staklene bašte, XXVI savjetovanje „ZAŠTITA VAZDUHA“, Beograd, 1998.

11. Tešić M., Perić V., Badić M., Biočanin I. Ekološki kriminalitet kao alergijski sindrom(ne)održivog razvoja i njegovo suzbijanje, Naučno-stručni časopis „PHARM-HEALTH“,Farmaceutsko-zdravstveni fakultet Travnik, br.1/13. Travnik, 2013.

12. Tešić M., Biočanin R. Globalna ekologija, Internacionalni univerzitet Travnik, Travnik,2018.

13. Ukić M., Biočanin R., Badić M. Krivično-pravni i ekonomski aspekti zaštite i unapređenjaživotne sredine, VII Savjetovanje „IZGRADNJA I FUNKCIONISANJE PRAVNOGSISTEMA“, Udruženje pravnika Republike Srpske, 08-09. oktobar 2010. Banja Luka, 2010.

14. Vejnović D., Šikman M. Defendologija društveni aspekti bezbjednosti moderene države,Visoka škola unutrašnjih poslova, Banja Luka, 2007.

15. Vitorović S., Milošević M. Osnovi toksikologije sa elementima ekotoksikologije,Poljoprivredni fakultet u Beogradu, Beograd, 2002.

MARKETING NA DRUŠTVENIM MREŽAMA

Prof. Dr. Muamer Kalić, Internacionalni univerzitet u Goraždu BiH

Fatih Kalić, Ass Student Actor, Isanbul, Turkey

Doc.dr.Asja Gojačić,Inst.za Medicinsko Vještačenje Zdrav.stanja pacijnata BiH

Dr.Spec.Suada Tutić, doktorant-Bolnica Novi Pazar Srbija

Dr.med.spec.Emina Nuković, Department of Student Health University of Sarajevo, BiH

SAŽETAK

Ekspanzija marketinga putem socijalnih mreža, zadnjih nekoliko godina, je doživjela nevjerovatanuspijeh, do tih granica da je sastavni dio načina funkiconisanja marketinških sektora gotovo svihposlovnih organizacija. Uticaj društvenih mreža na razvoj komunikacije i razmjenu multimedijalnihsadržaja je ogroman, te kao takav, predstavlja jako bitan segment razmatranja u savremenimposlovnim okruženjima.

Ključne riječi: Marketing; Društvene mreže; Influencer marketing; Reklamiranje.

SOCIAL NETWORK MARKETING

Prof. Dr. Muamer Kalić, International University in Goražde BiH

Fatih Kalić, acting student, actor, Isanbul, Turkey

Asja Gojačić, Ph.D., Inst

Dr.Spec.Suada Tutić, PhD student-Hospital Novi Pazar Serbia

Dr.med.spec.Emina Nuković, Department of Student Health University in Sarajevo, BiH

SUMMARY

The expansion of social media marketing, in recent years, has been an incredible success, to thepoint that it is an integral part of the way the marketing sectors of almost all business organizationsoperate. The influence of social networks for the development of communications and the exchangeof multimedia content is huge, as such, it represents a very important segment of consideration inmodern business environments.

Keywords: Marketing; The social network; Influential marketing; Advertising.

UVOD

Najefikasniji način približavanja potrošačima kao i samo povećanje broja istih, te odvajanje inadjačavanje konkurencije jeste putem marketinga i marketinških alata. Pojavom i popularizacijomdruštvenih mreža, marketing je proširio svoj spektar uticaja te dobio odličnu platformu zatargetiranje novih potencijalnih potrošača. Neke od kvaliteta kojim društvene mreže obiluju, a kojesu u direktnom odnosu sa onim šta sam marketing zahtijeva od nekog medija, ogledaju se u brziniprotoka informacija i samoj pristupačnosti informacija velikom broju potencijalnih potrošača.

Ovakva prilika nije mogla ostati neiskorišćena te se danas sve više pojavljuje trend „influencermarketinga“ koji se po svojim karakteristikama razlikuje od klasičnog marketinga. Glavne odlikeinfluencer marketinga ogledaju se u promociji proizvoda ili usluga preko slavnih osoba putemnjihovih ličnih profila na društvenim mrežama. Dokaz popularnosti i efikasnosti influencermarketinga jeste da se ovaj vid marketinga sve više smatra profitabilnim poslom i zanimanjem kojeje sve više prisutno i u našoj zemlji. Sve ovo je uzrokovalo smanjenje prisutnosti reklama naklasičnim medijima kao što su televizija, štampani mediji ili radio, jer internetsko oglašavanjeprivlači veći broj korisnika.

PREDNOSTI I NEDOSTACI REKLAMIRANJA NA DRUŠTVENIM MREŽAMA

Rastom popularnosti društvenih mreža, klasično reklamiranje putem radija i televizije polahko gubisvoju moć i uticaj. Sve veći broj kompanija odlučuju se da svoje marketinške aktivnosti usmjere nadistribuciju i plasiranje putem drštvenih mreža. Društvene mreže postaju gigant po pitanjureklamiranja zbog velikog broja korisnika i same brzine dolaska do potencijalnih, novih, potrošača.Činjenica je da u današnje vrijeme gotovo da nema poslovnog subjekta koji nije korisnik neke oddruštvenih mreža. Svaka kompanija nastoji saznati ponašanje svojih potencijalnih kupaca odnosnožele upoznati svoje kupce, njihove zahtjeve, želje i interesovanja. Društvene mreže predstavljajuodličan način kako doći do tih podataka kroz uvid u samo ponašanje potencijalnih korisnika nadruštvenim mrežama, stranica koje prate i ispoljavanja njihovih interesovanja kroz razne objave.Ovo predstavlja ogromnu prednost za kompanije prilikom kreiranja poslovnog plana i strategije.Također, jedna od najvećih prednosti društvenih mreža jeste njihova brzina. Nevjerovatno kolikombrzinom se šire podaci i novonastale informacije u današnje vrijeme, bez ograničenja po pitanjugeografske udaljenosti. Kao jedan od najznačajnijih faktora u poslovnom svijetu jeste „feedback“odnosno povratna informacija. Prisustvom društvenih mreža feedback nikada nije bio brži i lakši.Kompanije jako brzo mogu dobiti povratne informacije od svojih kupaca bilo da se radi opohvalama ili nezadovljstvu u vezi proizvoda ili usluge koju kompanija pruža. Veza sa kupcima i

samo komuniciranje sa istim nikada nije bilo lakše što pomaže u pridobijanju lojalnosti kupaca istvaranju povjerenja na relaciji kompanija-kupac i stvaranju određene zajednice koja omogućavaobostrano zadovoljstvo u procesu prodaje i potrošnje određenog proizvoda ili usluge.

Međutim, postoje i nedtostaci prilikom reklamiranja na društvenim mrežama. Kako bi reklamiranjena društvenima mrežama bilo efektivno i efikasno potrebne su investicije u vidu angažovanjastručnog kadra koji se bavi marketingom na digitalnoj osnovi i koji ima iskustva sa reklamiranjemputem društvenih mreža, što dodatno iziskuje novčana sredstva. Iako na prvu loptu, društvenemreže izgledaju kao web mjesto za zabavu i „ubijanje“ vremena, u konačnici, one predstavljajuozbiljan alat koji je od velikog značaja za uspiješno poslovanje kompanije. Samo otvaranjeoficijelnog profila firme na društvenim mrežama predstavlja tehnički aspekt koji neće doprinijetinapretku firme bez neprestanog dijeljenja objave i interakcije sa korisnicima odnosno potencijalnimkupcima i ukoliko sadržaj koji se objavljuje nije aktuelan i ne privlači kupce. Ukoliko kompanijanije u stanju da ispoštuje ova pravila, kao bolja opcija se nameće ne otvaranje zvaničnog profila nadruštvenim mrežama jer bi neaktivan i neinteraktivan profil naštetio samom ugledu firme i stekao bise dojam da firma ne brine o svojim kupcima.

INFLUENCER MARKETING

Infuluencer marketing predstavlja novi trend u svijetu marketing koji je nastao rastom popularnostisamih društvenih mreža. Ova vrsta marketinga, kao glavne aktere njegovog sprovođenja,podrazumjeva uticajne ljude sa velikim brojem pratilaca na društvenim mrežama koji posjedujuuricaj na neku ciljnu skupinu korisnika (njihove pratioca) te koji svoj uticaj koriste za sprovođenjemarketinških aktivnosti. Influencer marketingu se daje etiketa tzv. „moderne pomocije“ kojafunkcioniše na taj način da firme plaćaju uticajnim osobama na društvenim mrežama(infulencerima) da vrše promociju svojih proizvoda ili usluga putem društvenim mrežama ondnosnoputem profila „influencera“ kojeg plaćaju. Influencer mora uspostaviti povjerenje među svojimpratiocima te mora znati kako da uvjeri što veći broj svojih pratioca da kupe proizvod ili uslugukoju promoviše. (http://www.shhhefica.com/sto-influencermarketing/)

Ne postoji ograničenje niti neki princip kako se postaje influencer. Influencer može biti bilo kojaosoba bez obzira na zanimanje, samo je bitan broj pratilaca i pažnja koju ta osoba izaziva. Najčešćazanimanja kojim se bave influenceri su fotografisanje (najčešće prisutin na društvenoj mrežiInstagram), video blog na YouTube, sportisti koji iziskuju najviše pažnje i mnoga druga. Dakle,možemo reći da su influenceri stručnjaci u nekom segmetu u kojem posjeduju određena znanja te nataj način oko sebe okupljaju zajednicu ljudi koji dijele isto mišljenje sa njima ili predstavljajunjihove uzore. U svakoj branši postoje ljudi koji su uticajni i koji broje po nekoliko stotina pratiocana društvenim mrežama. Kompanije najčešće targetiraju influencere sa većim brojem korisnika i sapratiocima koji imaju slična interesovanja kao i njihovi sadašnji potrošači usluga ili proizvoda.(https://scribopr.com/zasto-influenceri-marketing-strategija/)

Danas, u 2020. godini, Instagram ima posebnu oznaku tokom objave koja je plaćena od stranefirme. Označava je kao „paid partnership“ odnosno plaćeno partnerstvo gdje prilikom dijeljenjaobjave influencera koja je plaćena, daje mu se mogućnost „tagovanja“ odnosno označavanjanjegovog biznis partnera odnos firme koja ga plaća za reklamiranje. Kada se označavanje isvršipravilno, naziv firme koja sponzoriše tu objavu nalazi se ispod korisnickog imena influencera, namjestu namjenjenom za označavanje lokacije. Pratioci koji vide tu objavu imaju mogućnost dajednim klikom odu na oficijelni profil firme koja sponzoriše tu objavu. Na taj način je olakšano iunaprijeđeno reklamiranje firme te njeno targetiranje i prikupnjanje novih potencijalnih korisnikanjihovih usluga ili proizvoda. (https://scribopr.com/zasto-influenceri-marketing-strategija/

Slika – Primjer plaćenog partnerstva između Neke kompanije i proslavljenog fudbalera iinfluencera sa najvećim brojem pratilaca na Instagramu Cristano Ronaldo-a

Prednosti koje kompanije ostvaruju putem influencer marketinga su sljedeće

- Povećanje prodaje proizvoda ili usluga

- Kreira se povećanje svijesti prisutnosti brenda kompanije

- Stvaranje lojalnih kupaca i njihovo povećanje u konačnici

Društvene mreže su najveći uzrok povecanja prodaje porizvoda ili usluga, ali pojavom influencermarketinga omogućeno je povećanje same lojalnosti kupaca što je glavni cilj svake ozbiljne

kompanije. Najbolji primjer kako iskoristiti influencer marketing u svoju korist i steći veliki brojlojalnih kupaca jeste kompanija, teretana, Gymshark koja je putem influencer marketinga povećalaprofit firme sa do vrtoglavih 1.5 miliona dolara. Kompanija je slala svoju opremu za trening ipoklanjala influencerima, a za uzvrat je tražila promociju Gymshark teretane na profilimainfluencera. Bitna prednost influence marketinga jeste što omogućava kompanijama da dosegnu dopublike do koje ne bi mogli doći uz staromodni način reklamiranja zbog sve većeh neprisustva istihna medijima kao što su radio ili televizija. Sam proces uspostavljanja komunikacije i kontakta sapotencijalnim klijentima traje dugo. Iz tog razloga kompanije se odlučuju na uspostavljanje veze sainfluencerima preko kojih vrše uspostavljanje kontakta sa kupcima na veoma lagan i brz način.Infulencer marketing svoju najveću korist razvija kod mladih firmi čije poslovanje tek na početku.Influenceri ovakvim kompanijama predstavljaju nevjerovatnu odskočnu dasku za širenjepotencijalnih kupaca i stvaranje lojanosti marki. (https://scribopr.com/zasto-influenceri-marketing-strategija/)

Slika – Izgled influencer profila sa tematikom mode

Postoje dvije različite suradnje u influencer marketingu. Prva se odnosi na kompanije koje imajuideju kako bi promovisanje njihovog proizvoda ili usluge izlgedalo na profilu influencera te na tajnačin daju uputnice kako njegove plaćene objave trebaju da izgledanju na njihovim profilima.Druga vrsta suradnje odnosi se na kompanuje koje svojom plaćenu promocijom ne ograničavajuinfluencera te mu dozvoljavaju da promoviše njihov proizvod ili uslugu na način kako on to želiodnosno daju mu potpunu slobodu kreativnosti.

U zavisnosti od dogovora, marke koje plaćaju influencera za promociju mogu od njega/nje tražitiisticanje specifičnih heštegova, koji služe kao potpora za rast popularnosti objave tj. kako bi je vidiošto veći broj korisnika. Također, od influencera može biti zatraženo i vid promocije putem objavestory-a na svom instagram profilu. Story omogućava uvid u tačan broj ljudi koji su pogledali isti štokompanijama dobro služi u statističkom dijelu i uviđanje u samu isplativost promocije puteminfluencer marketinga. Još jedan od načina suradnje između kompanije i influencera jeste dakompanija traži dopuštenje za korištenje određene fotografije influencera za promociju njihovogproizvoda ili usluge.

EMPIRIJSKO ISTRAŽIVANJE MARKETINGA NA DRUŠTVENIM MREŽAMA IINFLUENCER MARKETINGA

Pored teorijskog dijela koji sadrži ovaj rad nastojano je da se izvrši i empirijsko istraživanje kako bise ovaj rad zaokružio. Korištena je metodologija anketnog istraživanja u online obliku. Ispitanici suanketu dobijali u elektronskoj formi i ista je proslijeđena putem e-maila i društvenih mreža. Uanketi je učestvovalo 45 ispitanik. Anketa je trajala u periodu od 7 dana u mjesecu augustu 2020.g.Nakon skupljanja podataka, rezultati su analizirani i predstavljeni putem grafikona. Anketa jesadržila 12 pitanja i sva pitanja su bila zatvorenog tipa. Prva dva pitanja odnosila su se na spol idobnu skupinu ispitanika dok su se preostala pitanja ticala teme obrađene ovim radom.

Rezultati ankete

1. „Spol“

Od 45 osoba nad kojima smo sproveli anketu njih 27(60%) predstavlja muškarce, dok 18(40%)pripada ženama kako je i prikazano na grafikonu br. 1.

Grafikon 1 – Podjela anketiranih osoba prema spolu

Izvor: Istraživanja autora

2. „Dob“

Kada govorimo o dobnoj podjeli odnosno drugom pitanju ankete, 57,77% ispitanika spada u dobnukategoriju od 18 do 30 godina, 20% u kategoriju ispod 18 godina te 22,22% ispitanika pripadakategoriji iznad 30 godina starosti. Rezultati ovog pitanja prikazani su u tabelarnom obliku uslijedećoj tabeli:

Grafikon 2 – Dobna podjela ispitanika

Izvor: Istraživanje autora

0

5

10

15

20

25

30

35

40

45

50

Podjela ispitanih osoba prema spolu

Žene

Muškarci

20%

58%

22%

Dobna podjela ispitanika

Do 18 Od 18 do 30 30 i više

3. „Koje društvene mreže koristite?“

Kao pobjednik i najčešće izabran odgovor u ovom pitanju izlazi društvena mreža Facebook kojegkorisiti 43 od 45 ispitanih osoba. U stopu ga prati Instagram sa 40 korisnika. Na trećem mjestu jeYoutube sa 38 korisnika, dok ostale ponuđene društvene mreže nisu ostvarile neke zapaženerezultate. Te tako Twitter koristi 15 osoba, Snapchat 10, a Linkedin samo 6 korisnika. Ovimpitanjem anketa nam pokazuje jednu poznatu činjenicu a to je da Instagram predstavlja najvećegkonkurenta Facebooku iako su vlasnici ove društvene mreže isit. Međutim Instagram zbog svojihmogućnosti i pojave influencer marketinga polahko zauzima vodeće mjesto na lisiti društvenihmreža. Rezultate odogovora na ova pitanja prikazat ćemo na sljedećem grafikonu.

Grafikon 3 – Najpopularnije društvene mreže među ispitanicima

Izvor: Istraživanje autora

4.“Koliko vremena provodite na društvenim mrežama?“

Pitanje u vezi količine vremena provedenog na društvenim mrežama dalo nam je slijedeće rezultate:15 osoba je odgovorilo da, na dnevnoj bazi, u prosjeku provedu 1-2 sata na društvenim mrežama,22 osobe tvrde da njihovo vrijeme potrošeno na društvenim mrežama ne prelazi 1 sat, 6 osobadnevno potroši 2-4 sata dok 2 osobe provedu čak 5 ili više sati na društvenim mrežama. Ovi podacisu grafički predstavljeni na sljedećem grafikonu.

Grafikon 4 – Grafički prikaz potrošnje vremena na društvenim mrežama

Izvor: Istraživanja autora

49%

33%

13%

5%

Provođenje vremena na društvenim mrežama(dnevno)

Do 1 sat Od 1 do 2 sataOd 2 do 4 sata 5 i više sati

5.“Da li vam je poznat pojam influencer marketinga?“

Svjedok da pojam influencer marketing polahko postaje poznat i među osobam koje nemajudireknih dodira sa marketingom jesu rezultati odgovora na ovo pitanje. Pa tako, 26 osobaodgovorilo je sa „da“, njih 15 sa „poznato mi je ali ne znam tačno šta znači“ i samo 4 osoba nisuuopšte čule za pojam influencer marketinga. Ovaj rezultat je ohrabrujići i osigurava svijetlubudućnost influencer marketinga i povećanje njegovog postojanja u marketnškim planovimamnogih kompanija i marki. Rezultati odgovora na ovo pitanju su prikazani na grafikonu.

Grafikon 5 – Poznavanje pojma influencer marketinga od strane ispitanika

Izvor: Istraživanje autora

6.“Iz kog razloga koristitie društvene mreže?“

Prethodnim pitanjima odnosno odgovorima, ustanovili smo koje su to najpopularnije društvenemreže među ispitanicima. Međutim, nismo otkrili šta je razlog korišćenja istih. Analizom odgovorana ovo pitanje odgonetnut ćemo i ovu dilemu. Ustanovilo se da većina ispitanika koristi društvenemreže zbog komunikacije, ali i zabave i objavljivanja slika i videozapisa. Tačni rezultati odgovora

na ovo pitanje prikazani su na sljedećem grafikonu, a ispitanici su mogli izabrati više od jednogponuđenog odgovora.

Grafikon 6 – Razlog upotrebe društvenih mreža

Izvor: Istraživanje autora

7.“Koja društvena mreža prikazuje najveći broj reklama?“

Najveći broj odgovora odnosi se na YouTube (25), zatim Facebook (12), Instagram(3), Twitter(2),Linkedin(2), Snapchat(1). Ovo ne iznenađuje s obzirom na vrstu sadržaja koju YouTube plasiraodnosno količinu videozapisa koji su objavljenji na njemu i s obzirom da je najsličniji, po svojojstrukturi i sadržaju, televiziji u odnosu na ostale društvene mreže. Rezultati odgovora na ova pitanjapredstavjeni su grafikonom 7.

Grafikon 7 – Društvena mreža sa najvećom količinom reklama/oglasa

0

10

20

30

40

50

KOMUNIKACIJA ZABAVA INFORMISANJE OBJAVA SLIKA IVIDEOZAPISA

Broj osoba

Izvor: Istraživanje autora

8.“Da li vas reklame na društvenim mrežama nerviraju?“

Odgovori na ovo pitanje su bili dosta podjeljeni te se može ustanoviti da je ovo pitanje subjektivnogkaraktera. Čak 22 ispitanika odgovorilo je potvrdnim odgovorom na ovo pitanje, 17 je odgovorilosa „ponekad“ a ostatak ispitanika sa „ne“. Najveća primjedba ispitanika po pitanju reklama jestenjihovo ponavljanje, iako postoje reklame čije im ponavljanje ne smeta zbog njihove orginalnosti ikvalitete. Rezultati odgovora na ovo pitanje prikazani su sljedećim grafikonom.

Grafikon 8 – Odgovori na pitanje da li vas nerviraju reklame na društvenim mrežama

Izvor: Istraživanje autora

0

5

10

15

20

25

BROJ GLASOVA

9.“Smeta li vam kada reklame prekinu ili zaustave sadržaj koji gledate?“

Ispitanici po ovom pitanju su bili dosta složni. Većina (37) ispitanika je odgovorila sa da, 4 sa „ne,ukoliko su kratke“ i 4 sa ne. Ovi rezultati jasno ukazuju da ispitanici ne žele da se njihovi omiljenisadržaji prekidaju zbog reklama iako je to jedini način sponzorisanja i opstanka tih istih sadržaja.Rezultati odgovora prikazani su grafički na slijedećem grafikonu:

Grafikon 9 – Rezultati odgovora na pitanje da li vam smetaju prekidi sadržaja zbog reklama

Izvor:Istraživanjeautora

10.“Da li mislite da je influencer marketing bitan marketinški aspekt koji svakako kompanija ilimarka treba uvrstiti u svoj marketinški plan?“

Kada govorimo o ovom pitanju ono se odnosi na subjektivno mišljenje ispitanika i njegov stav iviđenje influencer marketinga kao bitne ili manje bitne karike marketinškog plana jedne firme imarke. Rezultati odgovora na ovo pitanje nam govore da 15 ispitanika smatra da je influencermarketing bitan marketinški aspekt kompanije, 28 ispitanika je odgovorilo sa „nisam siguran“, a 2ispitanika sa odgovorom „ne“. S obzirom na vjerovatnoću da većina ispitanika ne obavlja funkcijunekog marketinškog stručnjaka ili uopšte nema dodira sa marketingom, ne čudi količina neutralnihodgovora. Grafikonom broj 10 prikazani su rezultati odgovora.

Grafikon 10 – Odgovori na pitanje o važnosti influencer marketinga

Izvor: Istraživanja autora

11.“Koliko često se odlučite na kupnju proizvoda ili usluge čije ste reklame vidjeli na društvenimmrežama?“

Ovo pitanje usmjereno je na istraživanje efikasnosti reklama putem društvenih mreža. Odgovori naovo pitanje su jako važni i predstavljaju dobro ispitivanje terena prije donošenja odluke za stupanjeu marketinške podvige na društvenim mrežama. Rezultati odgovora na ovo pitanje prikazani su naslijedećem grafikonu:

Grafikon 11 – Odgovori na pitanje koliko često ispitanici kupuju proizve čije su reklame vidjeli nadruštvenim mrežama

Izvor: Istraživanje autora

Kao što se može vidjeti na grafikonu odgovori su dosta ujednačeni. Teško je očekivati sto postotnuučinkovitost reklama, a ne biti preambicijozan, te možemo konstatovati da su ovo jako pozitivnirezultati.

12.“Koliko često se odlučite na kupnju proizvoda ili usluge čije ste reklame vidjeli na društvenimmrežama?“

Većina ispitanika (njih 22) kao razlog kupovine navodi radoznalost, zatim promociju influencera(15) te brzinu i jednostavnost kupovine (8 ispitanika). Rezultati posljednjeg pitanja odnosnoodgovori na njega su predstavljeni grafikonom br. 12.

Grafikon 12 – Razlog kupovine proizvoda usluga promovisanih na društvenim mrežama

Izvor: Istraživanja autora

ZAKLJUČAK

Važnost marketinga kao jednog od sastavnih dijelova samog procesa prodaje proizvoda je velika.Marketing predstavlja odličan alat koji omogućava kompanijama nadmoć nad konkurencijom.Primjena marketinških strategija omogućava kompanijama što efikasniju i efektivniju proizvodnjusamog proizvoda po želji kupca što u konačnici dovodi do stvaranja lojalnih kupaca i povećanjaprofita same kompanije. Zaključujemo da je marketing jako bitan aspekt svake uspiješne kompanijete kao takav je neizostavan u današnjem funkcionisanu modernih firmi. Porastom popularnostiInterneta i društvenih mreža, marketing i reklamiranje polahko prelaze sa televizije i radija, kaotradicijonalnog medija i platforme za marketing i reklamiranje, na novi i sve moćniji medij,Internet. Rastom popularnosti društvenih mreža omogućeno je precizno i selektivno dostavljanjemarketinških poruka skupinama potencijalnih potrošača, čiji interes odgovara vrsti proizvoda iliusluge koju kompanija pruža.

Ovaj rad, baziran je upravo na društvenim mrežama kao jednom od globalnih fenomena koji ,kaotakav, posjeduje ogoman potencijal u sprovođenju marketinških planova u dijelo na što efikasnijinačin. Društvene mreže, kao platforma za sprovođenje marketinških planova, posjeduju svojeprednosti u odnosu na druge tradicionalne medije zbog mogućnosti uvida u informacijekonzumenta marketinških usluga odnosno potencijalnih potrošača. Omogućavaju targetiranjespecifičnih starosnih skupina čija interesovanja odgovaraju tipu proizvoda kojeg firma nudi ireklamira, te na taj način omogućavaju maksimiziranje njegove prodaje i povećavanje profita ukonačnici. Prednosti reklamiranja i sprovođenja marketinga na društvenim mrežama ogledaju se ubrzini, manjim troškovima u odnosu na tradicijonalni način te stvaranju povjerenja i odnosa sapotencijalnim i postojeći kupcima zbog lahkoće komunikacije putem društvenih mreža. Pojavainfluencer marketinga dodatno je učvrstila reklamiranja i promociju putem društvenih mreža kaojednog od bitnih faktora u sprovođenja marketinških aktivnosti. Influencer marketing predstavljanovi način promocije proizvoda putem društvenih mreža. Svrstavamo ga u tzv. „modernupromociju“ odnosno pojavu koja se razlikuje od tradicijonlanog marketinga u tome što firmeangažuju osobe odnosno influencere za promociju njihovog proizvoda preko objava influencera nanjegovom Instagram profilu koji sadrži značajan broj pratilaca i istomišljenika. Sadržaj kojiinfluencer objavljuje na društvenim mrežama mora posjedovati korelaciju sa proizvodom kojegfirma nudi kako bi promocija tog proizvoda na profilu influencera ostvarila pun potencijal ipovećala mogućnos pojave novih kupaca, što je i glavni cilj marketinga. Influencer marketing nosivelike zasluge za provećanje prodaje, povećanje broja kupaca i stvaranje novih brendova uposlovnom svijetu.

U konačnici može se zaključiti da marketing na društvenim mrežama, zbog svoje popularnosti,postaje neizbježan. Razvijanje ovog načina reklamiranja donio je mnogobrojne dobrobiti , kako nastrani ponuđača tako i na strani kupaca.

LITERATURA

1. Philip K.; ”Upravljanje marketingom 1 i 2”, Informator Zagreb, 1988.g.

2. Philip K.; K. L. Keller :” Marketing Management 12e”, Zagreb, 2006.g.

3. Marcel M.; „Osnove marketinga“, Osijek, 2005.g.

4. E. J. Mccharty, Osnove marketinga: Menadžerski pristup, 1964.g.

5. Grbavac J., & Grbavac V.; „Pojava društvenih mreža kao globalnog komunikacijskog

fenomena“, Zagreb, 2014.g.

6. Ružić D.; Biloš A.; Turkalj D.: „ E-Marketing“, Osijek, 2014.g. 7. Ryan D.; „Understanding Digital Marketing. 3. izd.“, London, 2014.g.8. Kesić T.;“ Integrirana marketinška komunikacija“, Zagreb, 2003.g.

NEKE TURISTIČKE IMLIKACIJE I IZAZOVI TURIZMA NA JEDINSTVENOJPEŠTERSKOJ VISORAVNI

Akademik d.r Šefket Krcić, Internacionalni univerzitet u Goraždu

Abstract:

U jugozapadnoj Srbiji, u okviru starovlaško – raške visije, nalazi se prirodno dobro Ikategorije, specijalni rezervat prirode „Uvac“. Okružen planinama Zlatar, Murtenica, Čemernica,Javor i Jadovnik, zahvata površinu od 7.543 hektara.

Veći deo rezervata nalazi se na teritoriji opštine Nova Varoš, dok je jedna trećina na teritorijiopštine Sjenica. Minimalna nadmorska visina rezervata je 760 metara, a maksimalna 1.322 metara.

Centralnu morfološku celinu rezervata predstavlja kanjonska dolina reke Uvac sa dolinama njenihpritoka. Vode reke Uvac, duboko su usekle svoje korito u krečnjačke stene i formirale suženeklisurasto – kanjonske doline sa visokim i strmim krečnjačkim liticama. Maksimalna dubina dolinaje do 350 metara.

Ključne reči: turizam, Pešter, sjenica, Uvac, agroturizam,eko sela.

Academician Dr. Šefket Krcić, International University in Goražde

SOME TOURIST IMPLICATIONS AND CHALLENGES OF TOURISM ON THE UNIFORMCAVE PANEL

Abstract:

In southwestern Serbia, within the Old Vlach-Raska plateau, there is a natural asset of the Icategory, a special nature reserve "Uvac". Surrounded by the mountains Zlatar, Murtenica,Čemernica, Javor and Jadovnik, it covers 7,543 hectares.

Most of the reserves are located on the territory of the municipality of Nova Varos, while one thirdis on the territory of the municipality of Sjenica. The minimum altitude of the reserve is 760 meters,and the maximum 1,322 meters.

The central morphological unit of the reserve is the canyon valley of the river Uvac with the valleysof its tributaries. The waters of the river Uvac cut the bed deep into the limestone rocks and formednarrow gorges - canyon valleys with high and steep limestone cliffs. The maximum depth of thevalleys is up to 350 meters.

Keywords: tourism, Peshter, gazebo, Uvac, agrotourism, eco villages

UVOD

Foto: Darko Ćirović

Posebna vrednost kanjonskih delova doline su uklješteni meandri. Rtovi meandara u okolini selaLopiže imaju relativnu visinu od oko 100 metara. Meandri Uvca su već prepoznatljiva slika Srbije,koja privlači brojne ljubitelje prirode iz celog sveta.

Pećine su brojne i po veličini variraju od potkapina do jednog od najvećih do sada poznatihpećinskih sistema u Srbiji, a to je Ušački pećinski sistem, dug više od šest kilometara, koji se sastojiod Ušačke i Ledene pećine, kao i jame Bezdana koja ih spaja.

Specijalni rezervat prirode „Uvac“ izdvaja prisustvo oko 130 vrsta ptica. U najznačajnije spadabeloglavi sup (Gyps fulvus) raspona krila i do tri metra što ga čini moćnim letačem. Njegov su letistraživali i naučnici – aeronautičari i primenjivali pri konstrukciji letelica.

Foto: Darko Ćirović

Uloga ove vrste orla lešinara u lancu ishrane u ekosistemu jedinstvena je i nezamenljiva. Isključivahrana su mu uginule životinje, što je svojevrsna „prirodna reciklaža“ kojom se sprečava širenjezaraze. Nakon Drugog svetskog rata, bila je pred potpunim izumiranjem.

Zahvaljujući entuzijazmu lokalnog stanovništva i ornitologa Biološkog instituta iz Beograda iproglašenjem Specijalnog rezervata prirode „Klisura reke Uvac“, 1971. godine, beloglavi supovi suspašeni. Ipak, 1990. godine na teritoriji Uvačkih jezera preživelo je samo oko 10 jedinki beloglavogsupa, pa je 1994. godine organizovano hranilište „Manastirina“.

Doslednim sprovođenjem programa ishrane i pre svega zalaganjem čuvara zaštićenog područjazaposlenih u „Rezervatu Uvac“, brojnost beloglavih supova se povećala na oko 110 gnezdećihparova, što je do oko 500 jedinki. Time je kolonija ove jedinstvene vrste ptica postala najveća naBalkanu i jedna od najvećih u Evropi.

Foto: Darko Ćirović

Na područje rezervata u prethodnih nekoliko godina, vratile su se još dve vrste orlova lešinara kojesu nekada nastanjivale ovo područje. Reč je o crnom lešinaru (Aegypius monachus) i beloj kanji(Neophron percnopterus).

„Iskreno se nadamo i verujemo da će se ove prekrasne ptice vratiti na Uvac u većem broju, gde je’pun pansion obezbeđen’, na radost ptica, ali i ljubitelja prirode iz cele Srbije i sveta“, ističe DarkoĆirović iz privrednog društva „Rezervat Uvac doo“, koje se stara o SRP „Uvac“.

Pored navedenih lešinara, područje Uvca i okoline u prošlosti je naseljavao još jedan lešinar – oraobradan (Gypeatus barbatus).

„Radimo na tome da, u saradnji sa Biološkim institutom „Siniša Stanković“ iz Beograda iornitologom dr Sašom Marinkovićem, kao i Zavodom za zaštitu prirode Srbije, ovu vrstu vratimona njeno vekovno stanište, na Uvac, putem programa reintrodukcije. Ovim bi „priča o lešinarima“bila zaokružena, a SRP „Uvac“ postao jedan od najznačajnijih i najreprezentativnijih staništalešinara u Evropi“, naglašava Ćirović.

Foto: Promo

Specijalni rezervat prirode „Uvac“ jedno je od retkih gnezdilišta velikog ronca (Mergus merganser)na području Srbije, kao i područje gde je zabeležena najveća populacija ove retke vrste ptice naBalkanu. Područje rezervata naseljavaju i orao belorepan, suri orao, orao mišar, orao zmijar, kao ibrojne vrste jastrebova i sova, ali i drugih ptica.

„Tokom vanrednog stanja obezbedili smo dozvole za kretanje. Veoma brinemo o zaštiti zaposlenih,ponosni smo što nemamo zaraženih kolega. Sprovodimo sve mere zaštite i naša vrata su otvorena zaposetioce“, ističe Ćirović.

Pored velikog bogatstva ornitofaune, značajno je i prisustvo retkih i ugroženih vrsta sisara i drugefaune, poput vuka, medveda, divljih svinja, licica, zečeva, jazavaca, kuna i drugih. Dalje, prisustvočiste vode vodotoka i akumulacija, staništa su 24 vrste riba, a njihovi pojedini delovi su i prirodnaplodišta.

Od 219 registrovanih ugroženih vrsta flore, tri su od međunarodnog značaja, tri na Crvenoj listiflore, 25 taksona je pod kontrolom sakupljanja, korišćenja i prometa, a preko 50 vrsta ima lekovitasvojstva.

Foto: Darko Ćirović

„Rezervat Uvac“ se prethodnih godina trudio i uspevao da ostvari dobru saradnju sa sviminstitucijama i organizacijama, bilo republičkim ili opštinskim, bilo sa udruženjima građana.Posebno je važna saradnja sa lokalnim stanovništvom, koja je iz godine u godinu sve bolja, na opštiinteres“, naglašava Ćirović.

Raznolikost netaknutih staništa, prisustvo endemičnih, reliktnih i ugroženih biljnih i životinjskihvrsta, od posebnog su značaja za očuvanje biodiverziteta i geodiverziteta, a samim tim razvoj ipromociju turistučkih potencijala rezervata, ali i zlatarskog kraja u celini

Održivi turizam

Europa se odavno suočila s problematikom odumiranja ruralnih područja koja su počela gubiti svasvoja stara obilježja, od arhitekture, zanata, običaja, narodne nošnje pa na koncu i ljudi. U potrazi zarješenjima kako takve trendove zaustaviti, došlo se do jednog novog koncepta nazvanog "održiviturizam".

U ovom radu se nastoji ukazati kako je upravo ovaj vid turizma jedini mogući i ispravan put koji semože i treba nametnuti Srbiji kao turističkoj zemlji.

Ritam života kojim živi današnji čovjek postao je izrazito brz a samim time i stresan. Ljudi sve višeosjećaju potrebu da se vrate prirodi i za svoj boravak biraju upravo ona mjesta koja su ostalanetaknuta, očuvana i u svakom pogledu posebna. Stara sela Golije i pešterskih sela posjedujuspecifičan vizualni identitet kojemu je potrebno dati marketinšku podršku kako bi postao prepoznatu svijetu kao jedinstveni brand.

Veliki potencijal naše bogate gastronomske ponude izvornih, autohtonih jela potrebno je podignutina razinu vrhunske turističke usluge. Naše kulturne korijene svijetu možemo predstaviti krozlokalne domačinske okuse. Prirodni i zdravi okusi domaćih jela servirani u ugodnimnesvakidašnjim ambijentalnim sredinama trebali bi ostaviti gostima nezaboravnu koloritnurazglednicu kao uspomenu na njihov boravak kod nas.

2. DEFINICIJA AGROTURIZMA

Ne postoji jedinstvena definicija agroturizma, ruralnog turizma i seoskog turizma iako se nebrojenoputa pokušalo tim pojmovima dati konačnu definiciju kako bi ih se unificiralo i standardiziralo.Definicije koje se najčešće koriste su sljedeće:

Ruralni turizam je široki pojam koji označava svaku turističku aktivnost unutar ruralnihpodručja, odnosno obuhvaća različite vidove turizma (lovni, ribolovni, turizam u parkovimaprirode, zimski, seoski, ekoturizam, zdravstveni, kulturni.).

Agroturizam je uži pojam od ruralnog turizma, a istovremeno širi pojam od turizma napoljoprivrednom domaćinstvu (seoskom gospodarstvu) i vezan je uz ambijent sela i njegoveuže okolice te sve njegove aktivnosti (poljoprivreda, manifestacije, gastronomija, folklor,etnologija, zanatstvo i ostala gospodarsku aktivnost).

Turizam na poljoprivrednom domaćinstvu (seoskom gospodarstvu) isključivo je vezan zapoljoprivrednu aktivnost unutar domaćinstva te ponudi proizvoda proizvedenih isključivo natakovom gospodarstvu. Turističke usluge vezane su za ponudu smještaja i prehrane, ali idodatnih aktivnosti kao mogućnost sudjelovanja u poljoprivrednim radovima, radionice starihzanata, mogućnost sudjelovanja u pripravljanju tradicionalnih jela. Turizam predstavljaisključivo dodatnu djelatnost. Vrlo često se ova kategorija naziva agroturizmom.

Izuzmemo li definicije, ipak ne možemo a da ne uoimo bitno, a to je da je kod ovih vidovaturizma jako izražena interakcija domaćin-gost. Gost se ovdje osjeća i tretira kao član obitelji.Turističke usluge su personalizirane, a gost se tretira kao prijatelj. Gostu je u agroturizmu naraspolaganju cjelokupni prostor domaćinstva kojeg dijeli samo s domaćinom. Postoji i kontakts lokalnim stanovništvom, običajima, kulturom, načinom života, lokalnom gastronomijom,

aktivnostima u okruženju što omogućuje originalno iskustvo i potpuni doživljaj. Smještaj jeobično organiziran u ambijetalnim, tradicionalnim kućama. Definirajući pojam ruralnogturizma prije svega treba naglasiti da se on odvija u ruralnim predjelima. Takav pristupnaglašava da se ruralni turizam razvija izvan gradova u slobodnom prostoru i selima.Suvremeni ruralni turizam u zemljama s razvijenim tržinim ekonomijama podrazumijevavisoku ugostiteljsku razinu usluga i doživljaj aktivnog sudjelovanja u seoskom načinu života is time povezanim najraznovrsnijim ativnostima.

2.1. ZNAČAJ AGROTURIZMA

Agroturizam nije samo važan za turističko gospodarstvo već je jednako važan i za razvojpoljoprivrede. Poljoprivreda, a posebno ona koja se zasniva na uzgoju poljoprivrednihproizvoda bez upotrebe kemijskih gnjoiva i pesticida, pokretač je razvoja turizma u eko-etnoselima. U bavljenju agroturizmom leži mogućnost povećanja konkurentnosti poljoprivredneproizvodnje. Jedna od mogućnosti je i agrotuizam. Utvrđeno je kako će povećanje razineobrazovanja stanovništva sve vođe itkecati na porast potražnje za odmorima u kojima ćeumjetnost, kultura i povijest, te edukacija imati veliku važnost. Istraživanja su pokazala kakoobrazovanije stanovništvo više preferira odlaske i odmor u ruralnim područjima od manjeobrazovanog. To znači; povećanje potražnje za specijalnim proizvodima i onima koje turistisami sastavljaju, potrebu za kreativnijim komuniciranjem i informacijama i povećanjepotražnje za novim destinacijama. Upravo stoga veliki i neiskorišteni potencijal hrvatskogturizma je agroturizam.6

Ruralni turizam je aktivnost ili pak pokret, kojim čovjeka urbane sredine vraćamo prirodi. Onpokreće niz gospodarskih i negospodarskih aktivnosti u ruralnoj sredini kao što su:

□ uzgoj prirodne i zdrave hrane, za kojom je potražnja u porastu, a posebno u visokorazvijenim zemljama,

□ doprinosi oživljavanju poljoprivredne proizvodnje na malim površinama, ali na novijojosnovi, s obzirom na poznato tržište i potrošača,

6 Agroturizma se prema metodologiji OECD-a definira kao turistička aktivnost koju organziraju poljoprivredniproizvođači na vlastitom seoskom gospodarstvu. Agroturizam se temelji na krajobrazu, tradiciji i obitelji iz čega nastajekompletan i konkurentan turistički proizvod. U okviru agroturizma moguće je ponuditi široki spektar turističkih uslugaod klasičnih kao što su odmor i spavanje na gospodarstvu,ugostiteljske usluge itd., pa prema specifičnim kao što sujahanje i vožnja kočijom, rad na gospodarstvu, upoznavanje djece s prirodom i životinjama, poduka iz tradicijskihzanata itd. Ključno je za uspeh jednog takvog turističkog proizvoda njegova posebnost i prepoznatljivost u odnosu nakonkurenciju.

□ omogućuje turistima u ruralnim sredinama aktivan odnos prema prirodi i poljoprivrednojproizvodnji na obiteljskim poljoprivrednim gospodarstvima, koja se uključuju u ruralne obliketurizma,

□ ruralnim oblicima turizma valoriziraju se sve one vrijednosti koje daju ruralne sredineomogućujući čovjeku na sadašnjem stupnju industrijskog i postindustrijskog društva, povratakprirodnim vrijednostima, poljoprivrednim ambijentima rasterećenju svih pritisaka, stresovaurbanih sredina koji u mnogome sputavaju vrijednosti slobode čovjeka.

□ razvoj ruralnih oblika turizma uključuje cjelokupnu ruralnu sredinu s ukupnim ambijentomseoskog života: ambijentom stanovanja, arhitekture, vegetacije i faune, tradicionalne kulture,nošnje i sl.

Potreba za kvalitetnim i aktivnim odmorom može biti zadovoljena unutar specifično seoskogambijenta koji, kao takav, nudi izrazite mogućnosti organizacije raznovrsnih aktivnosti. Pokretruralni turizam vraća u život zapuštene ruralne ambijente, obnavlja prateće gospodarskeaktivnosti karakteristične za selo, a toliko potrebne novom potrošaču. Gradsko stanovništvo,privučeno prekrasnim krajolicima, prirodnim ljepotama, tradicijom i kulturnim nasljeđemruralnih sredina, sve više zanimanja pokazuje za boravak u njima.

Sve je ovo još više razumljivo ako se zna da većina gradskog stanovništa u RepubliciHrvatskoj dolazi sa sela i da im boravak na selu nije stran i nepoznat.

Razvoj ruralnog turizma ima izravnog utjecaja na obnovu postojećih i izgradnju novihsmještajnih kapaciteta. Isto tako, razvoj ruralnog turizma pokreće i investiranje u samuproizvodnju. Očito je da na taj način ruralni turizam dopunjava osnovnu djelatnost obiteljskihpoljoprivrednih gazdinstava koja povećanom ekonomskom aktivnošću posluju bolje iuspješnije.

3.OBLICI RURALNOG TURIZMA

Na razini Vijeća Europe 1986. godine definiran je ruralni turizam kao turizam koji obuhvaćasve aktivnosti u ruralnom području, a ne samo one koje bi se mogle odrediti kao farmerski iliagroturizam. Ruralni turizam zadire u dva gospodarska sektora turizam i poljoprivredu kojizajedno oblikuju specifičnu turističku ponudu. Ruralni turizam sadrži velik broj pojavnihoblika i to:7

7 Ružić, Pavlo; "Ruralni turizam", (2005), Institut za poljoprivredu i turizam Poreč, Pula. str.15.

▪ seljački (agroturizam)

▪ rezidencijalni turizam

▪ zavičajni turizam

▪ sportsko-rekreacijski turizam

▪ avanturistički turizam

▪ zdravstveni turizam

▪ edukacijski turizam

▪ tranzitni turizam

▪ kamping turizam

▪ nautički i kontinentalni turizam

▪ kulturni turizam

▪ vjerski turizam

▪ lovni turizam

▪ ribolovni turizam

▪ vinski turizam

▪ gastronomski turizam

▪ prirodi bliski turizam

▪ ekoturizam i dr.

Suvremeni se ruralni turizam temelji na mnoštvu aktivnosti prihvaćenih u praksi, a možemoga promatrati kroz sljedeće oblike:8

- seoski turizam podrazumijeva i uključuje spektar aktivnosti, usluga i dodatnih sadržaja kojeorganizira ruralno stanovništvo na obiteljskim gospodarstvima u cilju privlačenja turista uvlastito područje te stvaranja dodatnog prihoda.

8 S. Hajdaš Dončić, P.Štefanec; "Agro turizam", Pregrada: Matis d.o.o., 2006.

- agroturizam, obiteljsko poljoprivredno gospodarstvo, farme. Turisti promatraju ili sudjelujuu tradicionalnim poljoprivrednim poslovima, u suglasju s prirodnim okruženjem i beznegativnih učinaka na produktivnost obiteljskog gospodarstva.

- aktivnost u prirodi, škola u prirodi, rekreacija, odmor, edukacija. Svrha je uglavnomrekreacija i edukacija te praktički nema negativnih ekoloških utjecaja.

- eko turizam: podrazumijeva vrstu "odgovornog" turizma koji podržava zaštitu prirodnihresursa kao i održavanje dostignute razine blagostanja i socijalne vrijednosti lokalnogstanovništva.

- ruralno iskustvo (seoski turizam). Turisti se aktivno uključuju u svakodnevni seoski život, aruralna naselja profitiraju kroz ekonomske i druge koristi turističkih aktivnosti.

- kulturni turizam: odnosi se na kulturu, povijest, arheologiju i ostale tradicijske kulturneodrednice predmetnog ruralnog područja.

- ostali kombinirani oblici turizma specijalnih interesa: touring u ruralnim predjelima(pješačenje, cikloturizam, mekani "off road"), kao i sve usluge koje nadopunjavaju smještajkao što su razni događaji, festivali, rekreacija i radionice na otvorenom, proizvodnja iprodaja lokalnih suvenira i poljoprivrednih proizvoda itd.

3.1. EKO-ETNO SELA

Eko-etno sela bi se trebala nalaziti u prirodnom okruženju, udaljena od gradova i većihnaselja, i u njima ne bi smjelo obitavati više od 5000 stanovnika. Takva sela trebala bizadržati svoju izvornu arhitekturu i prepoznatljiv identitet. U takvom ruralno okruženjunjegovalo bi se i prakticiralo tradicionalno poljodjelstvo sa svim svojim izraženimkarakteristikama ili izuzetnim prirodnim vrijednostima. Poljoprivreda je od izuzetne važnostiza razvoj eko-etno sela. Turisti bi konzumirali proizvode pripremljene na tradicionalni način,dobivene iz ekološkog uzgoja i napravljene po staroj recepturi. Proizvodi bi se konzumrali uistim smještajnim kapacitetima u kojima se i boravi, te je od iznimne važnosti samaautentičnost smještajnih kapaciteta i ambijenta. Turisti bi u etno-eko selima za vrijeme svogboravka dio vremena provodili u samoj okolici sela baveći se rekreacijom, obilazeći prirodne ikulturne atrakcije, sudjelujući u kulturnim, vjerskim, folklornim, sportskim i sličnimmanifestacijama, posjećujući ugostiteljske objekte i sl.

Svjesni smo da urbanizacija i industrijalizacija negativno djeluju na prirodu i cjelokupnookruženje ovakvih ruralnih sredina. Stoga je potrebno uložiti izuzetne napore kako bi etno-ekosela ostala zaštićena kao jedinstvne životne sredine, na mirnim i tihim položajima, bez buke ilizagađenja. Samo ona područja koja nisu urbanizirana i industrijalizirana biti će u mogućnostiočuvani svoj krajobraz. Ako su takva područja još i povoljne klime i reljefa – onda su onaidealna za razvoj specifičnih oblika turizma, jedan od kojih su i eko etno sela.

3.1.1. KONCEPT ODRŽIVOG TURIZMA

Nesposobnost čovječanstva da uskladi svoj život i svoje djelovanje s prirodom dovodi doporemećaja koje su praćene brojnim opasnostima i dugoročnije ugrožavaju prirodnu ravnotežu

i sam život. Turizam u svemu tome nije mogao ostati izuzetak ako znamo da je upravo uturizmu čovjek u izravnom dodiru s prirodom.

Definicija Edwarda Inskerpa: "To je proces koji dozvoljava razvoj bez degradiranja iliiscrpljivanja resursa koji inače omogućuju taj razvoj. "9

L.Dernoi10 definirao je alternativni turizam kroz načine prilagodbe i prihvata gostiju. Ualternativnom turizmu gost prima smještaj direktno od domaćina i/ili mu se direktno nuderazličiti oblici usluga. Za njega je primarni cilj alternativnog turizma, koji se bazira na uskojsuradnji s društvenom zajednicom pojedine destinacije, uspostava direktne osobne i kulturnekomunikacije između gosta i domaćina.

Turističko tržište podložno je promjenama. Mijenjaju se trendovi a samim time i destinacijekoje se smatraju atraktivnima i poželjnima. Upravo zbog toga turizam u jednu ruku mora bitihumaniziran i prihvatljiv, ali i kontribucijski faktor, koji zadovoljava istovremenosocioekonomske i enviromentalističke uvjete. Teško je naći jednoobrazni odgovor na pitanjekako postići održiv turistički razvitak, a da se ne naruše gore navedeni faktori; kako u istovrijeme zaštititi područje, ali i iz njega izvući što više ekonomskih vrijednosti. Odgovor leži utome da se ponudi turistički proizvod u harmoniji s lokalnom florom i faunom i kulturnimnaslijeđem zajednice. To je moguće pod imenom ekoturizma i održivog turzima koji nammogu donijeti samo pozitivne promjene.

Suvremeni turizam već je dokazao da je njegova osnovna karakteristika masovnost.

Zahvaljujući trendovima koji su se javili krajem dvadesetog stoljeća i općeprihvaćenomtrendu povratka prirodi, čovječanstvo ustaje u obranu održivosti što je dovoljno za poboljšanjedruštvene klime. Pristup održivosti postaje prihvatljiv i popularan. Ekoturizam, kao pojamprihvatljivog ili održivog turizma, ali prije svega kao i način života, usklađuje jedinstvointeresa turističkog privređivanja i zaštite prirodnih resursa.

3.1.2. POVOLJNI UČINCI EKO-ETNO TURIZMA

9 Inskeep, E.,:» Achieving sustainable tourism deelopment» WTO News, broj 6, lipanj 1992., str.410 L.A.Dernoi: "Alternative or community based tourism", - Tourism – a vital force for peace, Montrea, 1988.

Eko-etno turizam ostvaruje prozvodne, financijske, zaštitne i druge učinke, a oni semanifestiraju u sljedećem:

- povećanju primarne pojoprivredne proizvodnje,- povećanju preradbene poljoprivredne proizvodnje,- razvoju nepoljoprivrednih djelatnosti,- očuvanju naselja i objekata od propadanja,- u očuvanju okoline od svih vrsta onečišćenja,- u zapošljavanju novih djelatnika i zadržavanju mladih na selu,- osiguravanju mogućnosti ostvarivanja dodatnih prihoda,- oživljavanju poljoprivrede i njenom povezivanju s turizmom,- u poticanju razvoja domaće, kvalitetne, biološko-organski proizvedene i tradicionalne hrane,- u razvoju gospodarstva ruralnog područja,- u razvoju dopunskih djelatnosti na seljačkim obiteljskim gospodarstvima,- u korištenju viška prostora u postojećim zgradama na seljačkim gospodarstvima,- u očuvanju povijesnih, graditeljskih i kulturnih vrijednosti sela,- u razvoju poduzetničkog duha i sl.

Zaključak

Pojavom ruralnog turizma započeta je obnova sela i gradića i njihovo ponovno oživljavanje.Valoriziraju se povijesne i kulturne vrijednosti spomenika te prirodnih ljepota. Stoga,razvijanjem ruralnog turizma postoji mogućnost ponovnog oživljavanja ruralne sredine.

Razvoj ruralnog turizma utječe na zaustavljanje iseljavanja stanovništva iz ruralnih krajeva jeromogućuje stvaranje novih radnih mjesta. Otvaranje mogućnosti zapošljavanja povoljnoutječe na migracije u pravcu sela i zadržavanja mladih u tim sredinama. Ostajanje ljudi ururalnim sredinama pridonosi obnavljanju stambenih i drugih objekata, pa se na taj načinsprječava njihovo propadanje, odnosno omogućuje očuvanje tradicija i običaja življenja ururalnim sredinama.

LITERATURA:

1) Mrnjavac, Željko (1992), «Definiranje turističkog proizvoda», Acta turistika, Zagreb

2) Hajdaš Dončić, Siniša, Štefanec, Petar (2006), Agroturizam, Pregrada, Matis d.o.o.

3) Čorak, Sandra...(et al.) (2006)Hrvatski turizam; plavo, bijelo, zeleno, Znanstvena

4) edicija Instituta za turizam, Zagreb.

5) Acta turistica (18) - 8/2006., Ekonomski fakultet Zaagreb, December 2006., No.2, pp.103-215.

6) Pavlo Ružić, Ruralni turizam, Institut za poljoprivredu i turizam Poreč, 2005.

7) Strategija razvitka županije Splitsko-dalmatinske, Split, 1997., Županija Splitsko-dalmatinska, Ekonosmki fakultet, Split.

UTICAJ KULTURNIH SLOJEVA VIZANTIJE, VENECIJANSKE REPUBLIKE,OTOMANSKE IMPERIJE, NEMANJIĆA, AUSTROUGARSKE NA TURISTIČKUPONUDU CRNE GORE

Dina M MujevićUniverzitet Donja Gorica - Podgoricadinamujevicc @gmail.com

Abstrakt

Činjenica je da se na području Crne Gore nalaze brojni spomenici kultute. Ti spomenici su danassvjedočanstva koja pamte i čuvaju kazivanja o minulima vremenima. U ovom radu sam pokušala daspojim sve važne spomenike na koje su trag ostavili mnogi koji su vladali na ovim prostorima.Nekad granica između dva svijeta Istoka i Zapada, uslovila je da se upravo na ovim prostorimanataloži više različitih kulturnih slojeva i da ostave svoje prepoznatljive pečate u materijalnoj iduhovnoj kulturi. U njima se najviše ističu tragovi Vizantije, Otomanske imperije, VenecijanskeRepublike i Austro-ugarske.„Kulturno nasljeđe Crne Gore jedinstveno je i predstavlja posljedicu razvoja, tokom istorije, poduticajem kako zapadne tako i istočne civilizacije. Kultura u Crnoj Gori, samim tim, razvijena je kaosaglasje raznih tradicija. O tome svjedoče arhivski materijali, fondovi biblioteka, spomenicipismenosti, arheološki eksponati i umjetničke tvorevine, ali i raznolikost arhitektonskih stilova.Najveći broj kulturno - istorijskih spomenika sačuvan je u oblasti Bokokotrskog zaliva.“[1].

Ključne riječi; kultura, turizam, nasljeđe, spomenici, tradicija

Abstract

The fact is that there are numerous cultural monuments in Montenegro. Today, these monumentsare testimonies that preserve tales of the past. In this paper, I have tried to connect all the importantmonuments on which many who ruled in this area have left their mark. Once the border between the two worlds of East and West, it has conditioned that several differentcultural layers are deposited in these areas and that they leave their recognizable marks in materialand spiritual culture. The traces of Byzantium, the Ottoman Empire, the Venetian Republic andAustro-Hungarian stand out the most.“Cultural heritage of Montenegro is unique and represents a consequence of development,troughtout history, under the influence of both Western and Eastern civilizations. Therefore, culturein Montenegro has been developed as a harmony of various traitions. This is evidenced by archivalmaterials library collections, literacy monuments, archaeological exhibits and works of art, but alsothe diversity of architectual styles. The largest number of cultural and historical monuments hasbeen preserved in the area of the Bay of Kotor.”

Keywords;culture, tourism, heritage, monuments, tradition

UVOD

Duboko u nama počiva težnja da što više saznamo, da proširimo horizonte, da sagledamo svijet iljude sa onih vidika koje nam omogućavaju prilike. Ti horizonti su različiti pa tako i naše spoznaje.Kulturni turizam sadrži onaj stari podsticaj za putovanjem kao načinom upoznavanja sa novimkulturama, samom edukacijom i obogaćivanju ličnosti. Pod kulturnim turizmom podrazumijevamoizuzetno važne nosioce same ponude kojima je cilj doživjeti specifičnosti ambijenta koji imakulturno istorijski sadržaj.

Povećana, nedovoljno praćena, potražnja za osmišljenim i zaokruženim proizvodima kulturnogturizma manifestuje se i u turističkim kretanjima u Crnoj Gori koja je u prethodnom periodu bilaprepoznata kao destinacija pretežno kupališnog turizma u ljetnjim mjesecima.Potencijali za formiranje i razvoj kulturnog turističkog proizvoda su brojni primjeri materijalne inematerijalne kulturne baštine nastale na čitavoj teritoriji kao odraz bogate i burne istorijskeprošlosti.Ubrzani razvoj turizma u obalnom području i aktiviranje turizma u planinskom područjunesumnjivo su povoljan osnov za dalje unaprjeđenje turističke ponude u pravcu formiranjakonkurentnog kulturnog turističkog proizvoda.Crna Gora je očuvala svoje kulturno nasljeđe, i svoju tradiciju koja proizilazi iz tri velike kulture. UCrnoj Gori se njeguje multietičnost i specifičnost autentične ponude, koju savremeni turista traži,jer ima reakciju na jednoličnost svakodnevnog života i globaliazciju. Međutim, potencijal kulturnognasljeđa još uvijek nije dovoljno iskorišćen u turističkoj ponudi Crne Gore.

1. ZADUŽBINA DINASTIJE NEMANJIĆA NA PROSTORIMA DANAŠNJE CRNE GORE

Nemanjići su srpska srednjevjekovna dinastija, koja je vladala Srbijom u periodu od sredine XIIvijeka do sredine XIV vijeka. Začetnik dinastije je Stefan Nemanja.Stefanov sin Vukan Nemajić, je još za vrijeme vladavine svog oca, vladao sa tri oblasti, jedna odnjih je bila Zeta.„Još pre nego što je postao veliki župan, Stefan Nemanja, počeo je graditi manastire i crkve. Tunjegovu ljubav prema crkvi nasledili su i svi Nemanjići, među kojima je i njegov unuk (sinVukanov) Stefan, ktitor i osnivač manastira Morača.“ 11

Manastir Morača je podignuta 1252. godine na desnoj obali rijeke Morače. Sastoji se iz dvije crkve,glavna crkva posvećena Uspenju Presvete Bogorodice, sa malom kapelom i jedna manja crkvaposvećena Sv. Nikoli koja je starija od glavne crkve.U crkvi Uspenja sačuvan ciklus iz života proroka Ilije, koji danas važi za živopis od velikog značajaza crkvenu umjetnost.Pomenućemo još jedav vrlo značajan manastir, koji je podigao i odatle vladao dijelom države„župan Prvoslav, sin velikog župana Tihomira, brat Stefana Nemanje“[2] – Manastir Đurđevistupovi. Nalazi se u blizini Berana i bila je sjedište Budimske episkopije.

1.1. Raška arhitektura

„Pripajanjem Zete Raškoj u Zeti se ne zaustavlja niti se mijenja razvitak arhitekture. Međutim,neposredno prisustvo Zete, primorskih gradova, Nemanjinoj državi, kasnije u državi Nemanjinihnasljenika imalo je uticaja na rašku arhitekturu.“12

Ovi uticaji postaju sve jači u XIII vijeku, naročito zbog toga što u Raškoj grade prvenstvenomajstori iz primorskih gradova. Jedna od takvih je crkva Sv.Petra u Bijelom Polju. “Sama za sebe

11 www.zadužbine-nemanjića.rs 12 S. Ćirković, D. Bogdanović, V. Korać, J. Maksimović, P. Mijović, Istorija Crne Gore 2, Tom 1, Titograd 1970., strana 142

ne liči na prve raške crkve, ali je kasnije povećavana po sistemu koji je nastao u raškoj arhitekturi,te kao cjelina pripada raškom graditeljstvu.“13 Crkvu je podigao knez Miroslav, brat StefanaNjemanje.

2. NAJZNAČAJNIJI KULTURNI SPOMENICI SA KULTURNIM SLOJEVIMAVIZANTIJE, OTOMANSKE IMPERIJE, VENECIJANSKE REPUBLIKE IAUSTROUGARSKE, PO GRADOVIMA

„Izgrađeni na liticama, u kanjonima, pored rijeka, u poljima, na goricama jezera, uz obalu moraspomenici sa okruženjem čine spoj ljepote dara prirode i neimarskih ruku.“[3]

2.1 Ulcinj

Nakon smjenjivanja vlasti dinastija Vojislavljevića, Nemanjića i Balšića u Ulcinju (XI – XV) gradpripada Venecijanskoj Republici sve do 1571. kada ga zauzimajaju Turci. Tokom oslobodilačkihratova, Crnogorci ga oslobađaju i odlukom Berlinskog kongresa 1880. zvanično pripadacrnogorskoj državi.Iako je grad podignut na prirodno zaštićenoj stijeni, opasan je sa svih strana moćnim bedemima ikulama sa kapijama. Sastoji se iz dva dijela, Gornji grad – Citadela i Donji Grad – civilno naselje.Citadela je bila izrazito vojnog karaktera. Na njoj su ostavljali tragove još u periodu iz 4. vijekastare ere. Na njoj možemo pročitati tragove koje su ostavljale brojne civlizacije. Najveći dio gradskih bedema, kako prema moru tako i na Citadeli datira iz vremena vladavineVenecijanske Republike. Iz Otomanskog perioda potiču neki od vojnih objekata u Citadeli, djelovibedema, barutane i brojni stambeni objekti.U ovim zidovima možemo razlikovati nekoliko slojeva kultura, nešto segmenata građenih usrednjem vijeku, nešto više sačuvanih iz doba Venecije i Otomanske imperije. Grad je imao dvijekapije, sa gornje i donje strane. Konačan njihov oblik, kao i oblik ulica imamo za vrijeme turaka.Grad je snadbijevan vodom, da bi u XVIII vijeku Turci izgradili vodovod sa javnim česmama.Moramo pomenuti i jedan od najljepših spomenika spajanja Istoka i Zapada u arhitekturi Ulcinja, ato je crkva - džamija tzv. Careva džamija. Nju su podigli venecijanci u starom gradu 1510. godine

13 S. Ćirković, D. Bogdanović, V. Korać, J. Maksimović, P. Mijović, Istorija Crne Gore 2, Tom 1, Titograd 1970., strana 143

kao crkvu Svete Marije, koju Turci zauzimanjem grada preimenuju u džamiju sultana Selima II.Nedugo nakon toga podižu minare od finog klesanog kamena. Danas se na ovom mjestu nalazi muzej.Nakon oslobođenja starog Ulcinja, grad polako umire i život prelazi van zidina gdje se formira novigrad.

2.2. Bar

Stari grad Bar, najveća urbana aglometracija u ruševinama u Crnoj Gori. Nalazi se na oko 3,5 kmod Novog Bara i zauzima prostor veće stjenovite padine, gotovo u nepristupačnim liticama.U istorijskim izvorima Stari grad Bar se prvi put pominje u X vijeku pod imenom Antibareos. Dosredine XI vijeka bio je u vlasti Vizantije, a od 1042. godin pada pod vlast Zete, a nešto kasnije,1089. godine kralj Bodin je Barsku episkopiju uzdigao u rang arhiepiskopije. U XII vijeku Vizantija ponovo zauzima teritoriju starog grada Bara, sve do XIV vijeka, kada pada uruke Balšića. Nedugo nakon toga preuzima je Venecijanska Republika, a prije nego Bar oslobodeCrnogorci u XIX vijeku, grad će biti pod upravom Otomanske imperije kroz nekoliko vjekova(1571. – 1878.)Zbog promjene više vladara tokom nekoliko vjekova, grad je pretrpio velika razaranja brojnihobjekata. U gradu su postojale veće palate od javnog i društvenog značaja, kao što su palata opštine,kneževska palata i druge. Nekoliko zgrada javnog karaktera nastalo je u tursko vrijeme poputbarutanje, sat-kule, amama. Od tog vremena, do danas grad nije obnavljan i život iz se ruševinapreselio u podgrađe.U novije vrijeme u gradu je izvršena rekonstrukcija nekoliko objekata, da bi Stari Bar mogao danastavi svoj život kao svojevrsni muzej arhitekture pod vedrim nebom.Za vrijeme vladavine Otomanske imperije Stari Bar je dobio vodovod pitke vode sa izvorištaudaljenog oko 3 km, akvadukt. Trasa akvadukta je izlomljena budući da je prilagođenakonfiguraciji terena. Konstrukciija, građena od lomljenog i grubo pritesanog kamena, sastoji se od17 većih lukova različitih raspona prislonjenih na isti broj masovnih stubova. Kanal akvadukta jeulazio u grad kroz donji dio kule. Danas je relativno dobro očuvan.Najiviši dio Starog Bara je Citadela Tatarovica, bila je snažno vojno odbrambeni punkt koji jenastao najvećim dijelom za vrijeme vladavine Venecijanske Republike. Još jedno u nizu

Venecijanskih utvrđenja je Haj Nehaj. Njega 1571. osvajaju Turci, oslobađaju Crnogorci, aliBerlinskim kongresom ova tvrđava pripada Austrougarima. Za njihovo vrijeme tvrđavu su koristilikao još jednu u nizu svoje linije fortifikacionih objekata i dalje su je unapređivali. Po njihovomodlasku, ona bude trajno napuštena.  Na današnjoj saobraćajnici Virpazar-Bar nalazi se tvrđava Besac, koju su Turci sagradili odmahnakon pada Donje Zete, 1479. godina.Trvđava se sastoji od svedenog prizemlja i sprata sa otvorima za topove. Zgrada koja je služila kaokasarna, smještena u blizini ulaza i na dva isturena ugla postavljena po jedna osmatračnica. Bedemisu različite visine, što zavisi od konfiguracije terena. Iako u istorijskim izvorima nemamo nikakve podatke o vremenu nastanka utvrđenja, nije isključenoda je neka vrsta utvrđenja postojala i korišćena u vrijeme srednjevjekovne Zete, i da su ga Turcisamo dodatno utvrdili.Krajem XVII i početom XVIII vijeka Crnogorci oslobađaju tvrđavu, koja će za vrijeme Drugogsvjetskog rata služiti Italijanima kao zatvor, da bi nakon toga bila trajno napuštena.Nedaleko od trvđave Besac, u Skadarskom jezeru, na istoimenom kamenom ostrvu nalazi setvrđava Grmožur koju grade Turci 1843. godine. Samo utvrđenje zauzima čitavo ostrvo, ulazi suformirani kao portali sa kamenim dovratnicima i lučnim nadvratnicima. Ubrzo nakon izgradnje,zauzimaju je Crnogorci i grade zatvor za teže prestupnike. Tvrđava je znatno stradala u zemljotresu,nakon čega nije ni obnavljana ni korištena.

2.3 Budva

Stari grad Budva sa svojom bogatom istorijom još iz doba antike obogaćuje crnogorsku kulturumnogobrojnim kulturnim spomenicima. Stari grad Budva se već u ranom srednjem vijeku nalazipod vlašću Venenecijanske Republike. Tokom smjenjivanja vlasti Venecijanske Republike sadinastijama Vojislavljevića, Nemanjića, Balšića i Crnojevića, grad 1552. definitino pripadaRepublici sve do njenog pada.Budvu nakon toga okupira Austrougarska, pod čijom će vlašću biti do 1918. godine.Čitav Stari grad je opasan bedemima sa kulama i kapijama i tvrđavom. Najstariji sačuvani djelovibedema se vezuju za vrijeme vladavine Vizantije. Tokom viševjekovne vladavine Republikebedemi starog grada su pretrpjeli brojne prepravke zbog prilagođavanja uslovima ratovanja.Gradska tvrđava, poznata kao Citadela, nalazi se na stjenovitom uzvišenju, opasana visokimzidovima sa morske i kopnene strane. I ako je promijenila više gospodara, tvrđava nije mijenjalasvoju odbrambenu ulogu. Više puta je mijenjala svoj izgled, samom smjenom svojih vladara imijenanjem kultura. Današnji izgled u većem obimu potiče iz doba Austrougarske.

Dolaskom Austrijanaca u Boku, prepoznali su geostrategijski položaj stjenovitog brda Kosmač.Zbog čega je na tom uzvišenju organizovana posada za kontrolu granice prema Crnoj Gori. Ubrzonakon toga počinje izgradnja masovnog utvrđenja Kosmač. Predstavljala je izuzetno značajnouporište na granici Austrougarske i Crne Gore, sa velikim brojem posade.Još jedna u nizu fortifikacija u Crnoj Gori izgrađena od strane austrijanaca je tvrđava Mogren.Predstavljala je jaku vojnu utvrdu koja je štitila prilaz Budvi na zapadnoj strani.

2.4 Kotor

Kada Kotor u XI vijeku prelazi u sastav Raške, pod vladavinom Nemanjića, on doživljava privrednii kulturni procvat, uživa posebne privilegije i autonomiju „kraljevog grada“, sve do propasti Raške.Nakon Nemanjića gradom na kratke periode vladaju ugarsko-hrvatski kraljevi, zatim kralj Tvrtko,da bi izvjesno vrijeme postojao kao samostalna komuna. Naredna četri vijeka (XV – XVIII) biće usastavu Venecijanske Republike, za čije se vrijeme u Bokokotorsom zalivu značajno razvijatrgovina. Nešto više od jednog vijeka je u sklopu Austrougarske monarhije.Neprobojni bedemi oko grada koji ga štite od napada i sa kopna i sa mora, istoričari kažu da su ihprvo načinila Ilirska plemena, zatim u III vijeku bastione utvrdili Rimljani. Tokom vjekova ko godda je vladao na prodručju starog Kotora, grad je rekonstruisao i dopunjavao na svoj način.U unutrašnjosti bedema, već u jezgru grada postoji glavni gradski trg, pod nazivom Trg od oružja.Za vrijeme vlasti Venecije na ovom mjestu se opravljalo i skladištilo uružje, pa je tako i dobio ovoime. Na njemu centralno mjesto zauzima Gradski toranj izgrađen u vrijeme venecijanskogprovidura Antonija Grimaldija.Palata Bujović, je jedna u nizu mnogobrojnih palata u područja Kotor. Jedna je od najljepšihbaroknig građevina na Jadranskom primorju. Za braću Vicka i Ivana Bujovića, sagradio je

venecijanski arhitekta Đovani Batista Fonte. Palata ima prizemlje i dva sprata. Fasade su zidane odfino obrađenog korčulanskog kamena.Zbog ove česte promjene kultura i politika, danas su ostavile neizbrisiv trag u životu grada injegovim kulturno – istorijskim spomenicima..

2.5 Herceg Novi

Najmlađi osnovani grad, dobio ime po hercegu Stefanu, vijek nakon osnivanja zauzimaju ga Turci idrže ga puna dva vijeka, čiji kontinuitet prekida Venecija. Padom Republike (1797.) , pada u rukeAustrijanaca, koja vlada sa prekidima.Pošto je grad sagrađen na ulazu u Bokokotrski zaliv, prijetile su mu opasnosti sa mora, pa je bioprinuđen da sagradi moćne fortifikacije.Tvrđava Fotre mare, koja važi za nukleus grada od srednjevjekovnog grada koji je zasnovao kraljTvrtko, i formiranja većeg naselja za vrijeme hercega Stefana Vukčića, do vladavine većih sila urazličitim periodima, na njoj su vršene velike nadogradnje.Najveću pažnju su joj pridali Turci i posvetili se jačanju moći odbrane, pa se zbog toga u nekimizvorima pominje kao „jaka kula“. Današnji naziv Forte mare dobija u XVIII vijeku za vrijeme Venecijanske Republike koji tvrđavuprilagođavaju savremenom načinu odbrane i savremenom oružju.Današnji izgled tvrđave su uglavnom dali Austrijanci, koji su u XIX vijeku izveli niz nadogranji,posebno u gornjem dijelu.Tvrđava podignuta na čvrstoj krečnjačkoj stijeni nosi naziv Kanli-kula (krvava kula). Poslijemnogobrojnih izmjena i razaranja, danšnji oblik dobija tek u vrijeme vladavine Otomanskeimperije. O njoj saznajemo iz pisanih dokumenata turskog putopisca Evlije Čelebije (XVII), ali ne iprecizan datum nastanka ovog utvrđenja. Mlečani ne vrše velike promjene u gradu, sem prepravki iformiranje novog ulaza u tvrđavu.Još jedna fortifikacija kojom su dominirali Turci, na uzvišenju iznad Herceg Novog, je tvrđavaŠpanjola. Kvadratne osnove, opasana masivnim zidinama, sa isturenim krušnim bastionima nauglovima. Iznad ulazu u tvrđavu ostavili su pisano svjedočanstvo na arapskom jeziku. Do XXvijeka imala je ulogu vojnog utvrđenja.Najbolje očuvana tvrđava u Herceg Novom je Mamula, podignuta od strane Austrougarske nakamenito ostrvu Lastvica, kružnog oblika. Njena namjena je bila da zaštiti ulaz u Bokokotorskizaliv, i ako nikad iz nje nije ispaljen nijedan top, u Prvom i Drugom svjetskom ratu poslužila je kaozatvor. Izgradili su je od fino tesanog kamena, jednake veličine, složeni u pravilne horizontalneredove. Nosi ime po austrougarskom generalu Lazar Mamula.Za puna dva vijeka u Herceg Novom, kojim je dominirala Otomanska imperija, svoju pažnju jepreusmjerila na daljem utvrđivanju bedema, prilagođavajući se sistemu odbrane upetrebi vatrenog

oružja. U unutrašnjosti grada su vršili mnogobrojne izmjene na zatečenim objektima,prilagođavajući ih svojim potrebama, a i izgradili neke nove.Kada Republika preuzima vlast od Turaka, ne dešavaju se nikakve značajne promjene od nicanjanovih objekata i dodatnog utvrđivanja bedema.Fortifikacije prestaju sa ulogom odbrane za vrijeme Austrougarske. Djelimično se ruše zidine i kulei grade se noviji objekti.

2.6 Cetinje

Cetinje je mjesto istorijskog i nacionalnog identiteta, pamćenja i trajanja.U dvorištu Biljarde, u istorijskom jezgru Cetinja nalazi reljefna karta Crne Gore, što je činiunikatnim spomenikom te vrste u Evropi, a u vrijeme austrougarske okupacije služila je za boljiuvid i kontrolu nad okupiranim područjem Crne Gore u Prvom svjetskom ratu. Izgrađena je1916/17. napravljen od betonske mase na kamenoj podlozi. Sadrži sve relevantne podatke o putnojmreži onoga vremena, vodenim površinama, šumama i naseljenim mjestima.Nešto malo izvan istorijskog jezgra Cetinja nalazi se zgrada bivšeg poslanstva Austrougarske(1899.). Sastoji se od prizemlja, sprata i potkrovlja. Građena od fino klesanog lokalnog kamena. Zavrijema austrougarske okupacije u njoj je bila smještena uprava. Kao poslanstvo korišćena je sve do1914. godine. Poslije rata više puta je mijenjala svoju ulogu, a danas je u njoj smješten Republičkizavod za zaštitu spomenika kulture.

3. UTICAJI VIZANTIJE, VENECIJE I OTOMANSKE IMPERIJE NA UMJETNOST IARHITEKTURU U CRNOJ GORI

„Mala država duge tradicije.“14

Danas je Crna Gora multikulturalna država, mjesto gdje se susrijeću različite kulture i različitivjerski uticaji.„U okviru svega što se iz IX i XII vijeka očuvalo na području Zete, rječito govori koliku su snagu iznačaj imali vizantijska tradicija i vizantijski graditeljski uticaj u ovim krajevima.“[4].Slikarstvo u srednjem vijeku pokazuje raznolikosti koje su se ukrštale na njenoj teritoriji zbogdjelovanja, sa jedne strane, Vizantije i uticaja zapada, sa druge strane.Pošto u srednjem vijeku, na našim prostorima nisu postojale slikarske radionice, fresko-slikarstvo jeu većem dijelu bilo ustupljeno vizantijskim slikarima.

14 www.azcec.me

Još od vizantijskih fresaka iz XIII vijeka, jedne od najznačajnijih, sačuvane su u crkvi Sv. Petra uBijelom Polju, u Đurđevim stupovima, kod Berana, crkvi Sv. Marije u Kotoru, crkvi Sv. Tome uKutima.Skupina slikara koja djeluje u Kotoru XIII i XIV vijeka, poznati kao „Pictores greaci“ ostavili suveliki pečat i u XV vijeku. Najveći uticaj je bio na rad domaćeg slikara Lovra Dobričića. Lovno zasvog života ostavlja trag od izuzetnog značaja za umjetnost na tlu današnje Crne Gore.Posle Dobričića nastupa velika praznina u slikarstvu. Nakon čega na snagu stupaju dvije velike silesa istoka i zapada, koje će kroz istoriju ostaviti neizbrisiv umjetnički, kulturni i duhovni trag –Vizantijska Republika i Otomanska imperija. Nakon razornog zemljotresa 1667. godine u priobalnim naseljima u zalivu, počelo je obnavljanje iponovna gradnja. U ovome učestvuju, pored domaćih i dalmatinskih graditelja, i ponekiVenecijanac i svi oni već polako donose barokna razmišljanja.Frančesko Kabjanka, venecijanski skulptor kasnog baroka, koji u XVIII veći dio svojihnajznačajnijih djela upravo na Jadranskom primorju, preciznije u Boki. On je po narudžbi Kotoranaizradio dva velika barokna oltara u crkvi Sv. Klare i u crkvi Sv. Josipa, kao i ostale skulpture ucrkvama.Župinu crkvu na Prčanju, projektovao je venecijanski arhitekta Bernardino Makaruci. Crkva segradila duži niz godina, ali je sačuvala svoje najbitnije oblike Makarucijevog prvobitnog plana.Građena je u baroknom stilu of fino tesanog korčulanskog kamena. Posvećena je rođenjuBogorodice.Dobrostojeći Bokelji drage volje nabavljaju umjetnička djela importom iz Venecije u XVII i XVIIIvijeku. Oni se danas čuvaju u crkvama na primorju. Pored umjetničkih djela, pojedinci i nekebratovštine, direktno iz Venecije, poručuju nacrte za nove crkve, palate i druge važne objekte.Dobavljaju se i crkveni mobilijari i dr. Padom velikog dijela Crne Gore pod Otomansku vlast, domaća tradicija dolazi sa novim vidovimastvaralaštva - sa islamskom umjetnošću. Dominantnu vlast je imala u sjevernoj regiji Crne Gore, paje na ovim prostorima arhitektura i kultura dosta uticala na njen dalji razvoj.Tip džamije koji danas susrijećemo na našim prostorima su građevine sa kvadratnom osnovom,uglavnom sa jednim molitvenim prostorom, trijemom sa tri kupole, visokim minaretom saprstenastim balkonom. Unutrašnjost džamija je ukrašavana najčešće od floralne i geometrijskedekoracije. Najbolje sačuvana džamija na ovim prostorima je Husein-paše Boljanića, u Pljevljima.Sagrađena je zaslugom Husein-paše, koji je obavljao niz značajnih dužnosti pri carskom dvoru uCarigradu. Džamija obiluje uobičajenim turskim performacijama. U njoj se danas čuva nekolikorukopisnih knjiga na arapskom i turskom jeziku.Mnoge značajne crkve u primorskim gradovima su pretvorene u džamije. Unutrašnjost tih sakralnihobjekata bila je prilagođavana potrebi islamskih vjernika. Vanjske nadogradnje su se uglavnomodnosile na minarete, trijemove, dvorišta sa šedrvanima i slično.Što se tiče građe fortifikacija i nekih stambenih objekata, Turci su koristili vizantijska iskustva.Islamski uticaji su ostvarili jasne tragove ne samo na domaćoj stambenoj i sakralnoj arhitekturi, veći u brojnim umjetničkim zanatima, koji su svoj izraz ostavili u metalu, drvu, tekstilu, keramici,intarziranim djelima i iluminacijama rukopisnih knjiga.

4. ZAKLJUČAK

Cilj ovog rada imao je za zadatak da pokaže da su Vizantija, Otomanske imperija, VenecijanskeRepublika i Austrougarska imale veliki uticaj na kulturu Crne Gore i uopšte Mediterana, i da je tajuticaj u kontinuitetu ostao i do danas.Kultura nije samo ono što se dobija nasleđem i poreklom, već i ono što se učini od nasleđenihdispozicija. U srednjem veku pojam kulture se odnosio se duhovnu kulturu i usavršavanje.Kulturom se može nazvati sve ono što je čovek stvorio i iskazao predmetima ili simbolima, ali isvijet ideja i njihov uticaj na pojedinca. Ona se određuje i kao skup svih procesa, promena itvorevina koje su nastale kao posledica materijalnog i duhovnog delovanja ljudskog društva. CrnaGora ima šansu da se pozicionira među deset najprestižnijih svjetskih destinacija, i da ostvariznačajne ekonomske efekte od turizma ako poboljša dostupnost, unaprijedi komunalnuinfrastrukturu, poveća standard postojećih smještajnih kapaciteta, uvede nove visokokvalitetnesmještajne kapacitete, unaprijedi uslugu, unaprijedi harmoniju arhitekture i okolnog prirodno-kulturnog ambijenta i uspostavi “čist imidž” (Strategija razvoja turizma u Crnoj Gori do2020.godine).U Strategiji za dalji razvoj turističke privrede Crne Gore planirano je smanjenje opterećenjaprimorija tokom ljetnjih mjeseci i stvaranje tržišne sposobnosti tokom predsezone i postsezoneputem raznolikih ponuda na primoriju i zaleđu, kao i njihovu povezanost u jedinstven proizvod.

5. LITERTURA

[1] Č. Marković, R. Vojičić, Spomenici kulture Crne Gore, Beograd 1997.[2] Ministarstvo kulture, sporta i medija, Menadžment plan Istorijskog jezgra Cetinje, Podgorica

2009,[3] Uprava za zaštitu kulturnih dobara, Elaborat o revalorizaciji nepokretnog kulturnog dobra

tvrđava ''Kosmač'', 2014, www.uzkd.mku.gov.me[4] S. Ćirković, D. Bogdanović, V. Korać, J. Maksimović, P. Mijović, Istorija Crne Gore 2, Tom 1,

Titograd 1970.[5] Strategija razvoja turizma u Crnoj Gori do 2020.godine, www.mrt.gov.me

6. KORISNI LINKOVIwww.epa.org.mewww.montenegro.travelwww.nparkovi.me www.mku.gov.me

www.uzkd.mku.gov.mewww.unescomontenegro.com www.dacg.me www.mnmuseum.org

DIJAGNOSTIKA PATOLOŠKIH LEZIJA DOJKI

Jusuf Nuković, 1.2. Farmaceutsko zdravstveni fakultet, Travnik, BiH

Jasmin Nuković, Zdravstveni centar, Novi Pazar, Srbija

Sažetak

Nova neinvazivna metoda pregleda je elastografija, kojom se meri otpornost-tvrdoća ili elasticitetpatoloških tkiva dojke. Najveću tvrdoću i najnižu elastičnost imaju invazivni karcinomi, zatimneinvazivni, onda dobroćudni tumori, glandularno tkivo dojke i na kraju masno tkivo. Elastografskipregled se vrši kvalitativno (Tsukuba elastični skor, TES) i semikvantitativno (odnoskompresibilnosti masti i patološke lezije, FLR, SR). Ključne reči:ultrazvuk, elastografija, mamografija, karcinom dojki

Uvod

Metodologija

Cilj rada: - Cilj istraživanja je da se proceni da li se upotrebom elastografije mogu postići bolji rezultati

u dijagnostikovanju patoloških lezija dojke i razlikovanju benignih od malignih lezija uodnosu na klasični ultrazvuk.

- Da li je mamografija sa tomosintezom ostala bazična metoda u dijagnostici patoloških lezijadojke.

Materijal i metode: Ispitivanje je izvršeno na FZF u Travniku, u Opštoj bolnici Novi Pazar,radiološkoj ordinaciji “Eurodijagnostika” u Novom Pazaru kao 15 mesečna prospektivnastudija.Ukupno je pregledano 2257 pacijentkinja. Sama studija je obuhvatila 234 patološkelezijekoje su klasifikovane i kodirane u BI RADS III, IV I V. Elastografija je odredjena Tsukuba elastičnim skorom (TES), sistemom od 5 kategorija kao ivrednošću odnosa kompresibilnosti masnog tkiva i patološke lezije (SR, FLR). Od navedenih 234pacijentkinje, 106 je bioptirano pre svega hiruški otvorenom metodom i patohistološki obradjeno.Dobijeni rezultati su standardno klasifikovani po patohistološkoj dijagnozi. Za sve modalitete jeizračunata specifičnost, senzitivnost, tačnost, kao i lažno pozitivni i lažno negativni rezultati.

Uža ciljna grupa pacijentkinja, broji 106 pacijentkinja.Ciljna grupa žena je pregledana: 1) Klinički (popunjen upitnik, uzeta anamneza, inspekcijski i palpatorni pregled)2) Mamografija sa tomosintezom3) Ultrazvuk sa elastografijom4) Hiruška ekscizija sa ph nalazom

Dobijeni rezultati su standardno klasifikovani po patohistološkoj dijagnozi. Za sve modalitete jeizračunata specifičnost, senzitivnost, tačnost, kao i lažno pozitivni i lažno negativni rezultati.Od 106 patološke lezije malignih je bilo 51 a benignih 55.

1. Elastografija

Znajući da se statistički 70-90 % biopsija dojke obavlja na benignim promenama što i indukujefizičku nelagodnost, bol, bespotrebno gubljenje vremena i trošenje finansijskih sredstava pacijenatai profesionalnih lica, tragalo se za komplementarnim dijagnostičkim procedurama koje bi smanjilebroj bespotrebnih biopsija.Elastografija je neinvazivna tehnika snimanja štitaste žlezde, prostate, krvnih sudova, mišičnihstruktura ili dojke kojom se meri elastičnost, odnosno otpor mekih tkiva putem obojene kartografije.Elastičnost se definiše kao stepen pomeranja tkiva u prostoru usled primene sile pritiska iproporcionalna je zadatoj sili.

Elastografija ima svoja definisana pravila i postupke rada:

Ekscitacija - Primena pritiska sondom na biološka tkiva (mehanički, vibracioni, smičući) – stresAkvizicija - Registracija signala indukovang usled pritiska sondom- strainAnaliza - Komparativna analiza patološke i okolne tkivne kompresibilnosti usled posledičnogširenja i propagacije sile pritiska na markirane strukture.

Slika br 2. Normalna ehostrukura fibroglandularn og tkiva dojke- koje je prikazano i elastografski.Na elastografskoj slici dominiraju zelena i žuta boja.

Sila pritiska se može izazvati:

Slika 41: UZ aparat marke Mindray sa ugradjenim softverom za elastografgski

pregled dojke. /Ljubaznošću Dr E. Maljevca.

1. pritiskom normalnim na postojeće strukture i 2. smicanjem odnosno klizanjem po postojećoj strukturi.Na ovaj način se stvaraju dve vrste mehaničkih talasa koji nastaju dejstvom sile pritiska na biotkivau funkciji vremena i to su:-kompresivni i-smičući talasiKoristeći dve tehnike sile pritiska razlikujemo i dve vrste elastografije:1. kvazistatička i2. dinamička elastografija

Kvazistatička (kompresivna, manuelna ili "strain”) elastografija. SE se formira primenomkompresivne sile na dojku i merenjem promene i deformacije patološke lezije u poredjenju samarkiranom zdravim tkivom u neposrednoj okolini lezije. Sama elastičnost tj. tvrdoća tkiva se klasifikuje prema skali koju su dali Itoh i saradnici (101) od 1-5sa progresivnim rizikom za malignitet.

TES (Tsukuba elasticity score) se klasifikuje:-lezije ravnomerne i uniformne elastičnosti istovetne sa okolnim zdravim tkivom. Prikazuje sedominanto zelenom boljom. Ovoj kategoriji pripada i nalaz proste ciste (blue-grin-rid artefakt).-Nehomogena elasatičnost koja se na ekranu prikazuje kolorom boja (žuto-zeleno- crveno) sadisktetnim primesama plavog-Patološke lezije zelene periferije- “korone” dok se centralne zone patološke lezije prikazuju plavo.-Patološka lezija na elastogramu u celini plava- tvrda bez veće deformacije oblika.-Tvrda patološka lezija ali i okolina lezije koja se na elastogramu prikazuje modro plavom bojomkoja evoluira ka crnoj.

Dinamička elastografija se bazira na smičućim talasima dajući kvantitativnu visoko rezolutivnumapu Youngovog modula.1. ARFI (Acoustic Radiation Forced Impulse)-Impuls sile akustičke radijacije se zasniva na primeniusmerenog ultrazvućnog talasa na regiju od interesa i ciljano patološku leziju dovodeći dopomeranja i smicanja omogućavajući procenu tvrdoće tkiva koja su dublje smeštena i nisu dostupnapalpaciji. Bolja rezolucija i bolji kontrast slike kao i manja zavisnost od iskustva i znanja radiologasu prednost ove metode. Brzina smičućih talasa se meri u m/s. 2.Tranzitorna elastografija koristi sondu koja sadrži vibrator i ultrazvučni transduktor. Princip radase zasniva na generisanju mehaničkog pulsnog talasa na koži dojke koji spoljašnjim vibratoromstvara tranzitorni smičući talas koji se prostire longitudinalno kroz tkivo dojke. Sondom 3-5 MHzse vrše merenja na dubini od 25 – 60 mm. Obavlja se 10-ak merenja brzine i amplitude smičućegtalasa u regiji od interesa a na istoj poziciji sonde. Brzina se softverski konvertuje u tvrdoćuprikazujući kvantifikovanu elastičnost patološke lezije. Laka je primena, brza ali je ograničenavrednost kod gojaznih osoba.3. Smičuća elastografija, (SWE- shear-wave elastography),(99) se zasniva na primeni kompresivnesile sondom i emitovanjem pulsnih talasa koji indukuju stvaranje transverzalnih smičućih talasa utkivu i patološkoj lezji. Brzina pružanja ovih talasa se meri ultrazvučnim sistemom a smičući talasi ielastogram se prikazuju u real tyme. SWE omogužava merenje elastičnosti u kPa i omogućavaprikazivanje kvantitativnih rezultata.

Indikacije za upotrebu elastografije u bolestima dojke:-Dijagnostikovanje i diferencijacija patoloških lezija u dojkama-Dijagnostika karcinomske invazije u lokoregionalnim limfnim sudovima-Praćenje progresije odnosno eventualne regresije bolesti kod primene neoadjuvantne hemioterapije-Pri ultrazvučno vodjenom širokom iglom za biopsiju patološke lezije

Sama patološka lezija se dakle elastografski boji različito od okolnog zdravog tkiva dojke .Pritiskom sondom u regiji od interesa sama patološka lezija se zavisno od svoje strukture bojiraznim nijansama od crvene, žute i zelene koje karakterišu normalnu morfologiju dojke pa sve donijansi plave preko sive do crne boje koje karakterišu patološka tkiva počev od cističnih, prekobenignih lezija pa sve do karcinoma.-Benigne lezije daju otpor koji je par puta veći od otpora koji pružaju normalna tkiva, dok zloćudnitumori daju otpor pritisku koji je 5 i više puta veći od otpora normalnih tkiva. Osim spektra bojaelastografija nam nudi i kvantitativno merenje otpora markiranjem polja od interesa i prikazom nakoordinatnom sistemu gde apscisa i ordinata pokazuju vreme u sekundama i vrednosti indeksaotpornosti tkiva.-Indeksi otpornosti kod elastrografije:Indeksi otpornosti kod benignih lezija su niski i kreću se od 1,5 do 2,5 u preko 95% izmerenihslučajeva ove studije.

Indeks otpornosti raste kod malignih lezija:

Slika 43: Prikazana displazna ploća . Na elastografskom preseku dominiraju zelena, žuta i crvena boja.

Slika 45: Ultrazvuk sa elastografijom pacijentkinje MM , 39 godina ukazuje na benignu etiologiju oštro ograničene, homogene hipoehogene lezije “horizontalne orijentacije”.

Nekada ultrazvučne karakteristike “benigne lezije” oštro konturisane, hipoehogene i homogene ,horizontalne orijentacije metodom elastografije dobijemo u mapi plavu boju visokog indeksaotprornosti (4-5) što je i dokaz značaja primene elastografije.

2. METODE:

Ispitivanje je izvršeno u Opštoj bolnici Novi Pazar, specijalističko radiološkoj ordinaciji“Eurodijagnostika” i radiološkoj ordinaciji “EHO-MC” u Novom Pazaru kao 15 mesečnaprospektivna studija.Ukupno je pregledano 2257 pacijentkinja. Sama studija je obuhvatila 234patološke lezije. Lezije su dijagnostikovane kao benigne i maligne koristeći klinički pregled iupitnik za pacijentkinje, mamografijom i ultrazvukom. Klasifikovane i kodirane u BI RADS III, IVI V. Radjeni mamografski pregledi analognim mamografom ako i mamografom sa tomosintezomkao i pregled elastografijom. Elastografija je odredjena Tsukuba elastičnim skorom (TES),sistemom od 5 kategorija kao i vrednošću odnosa kompresibilnosti masnog tkiva i patološke lezije(SR, FLR). Od navedenih 234 pacijentkinje, 106 je bioptirano pre svega hiruški otvorenommetodom i patohistološki obradjeno. Ovih 106 pacijetntkinja su ciljna grupa naučne studije.Dobijeni rezultati su standardno klasifikovani po patohistološkoj dijagnozi. Za sve modalitete jeizračunata specifičnost, senzitivnost, tačnost, kao i lažno pozitivni i lažno negativni rezultati.

REZULTATI:Ukupno je od maja 2016 godine do avgusta 2017 godine pregledano 2257 pacijentkinja.Šira ciljna grupa žena obuhvatala je 234 pacijentkinje sa BI RADS III, BI RADS IV I BI RADS Vgrupom.Uža ciljna grupa pacijentkinja, koje su kompletno obradjene su žene sa kliničkim pregledom,mamografskom, ultrazvučnom, elastografskom i hiruško patohistološkom obradom i broji 106pacijentkinja.Ciljna grupa žena je pregledana:

Slika 46: Ultrazvučna slika sa lokacijom i markiranjem manje ( 9 mm) patološke lezije koja je neoštro konturisana, vertikalne orijentacije. Presek u elastografiji pokazuje da se patološka lezija prikazuje intenzivno modro-plavom bojom. Okolni zdravo tkivo je dominanto zeleno žuto-crvene

boje.

Slika 48: Ultrazvuk sa elastografijom pacijentkinje N. V. 67 godina stare pokazuje prisustvo hipoehogene homogene lezije horizontalne orijentacijekoja je sa dijagnozom EHO BI RADS III

došla na pregled. Elastografijom (prikazana 2 pritiska sondom), se dobila intenzivna modro-plava boja a indeks otpornosti 7,3 je ukazivao na malignitet lezije. Postoperativno patohistološki nalaz-

karcinom dojke.

1) Klinički (popunjen upitnik, uzeta anamneza, inspekcijski i palpatorni pregled)2) Mamografija sa tomosintezom3) Ultrazvuk sa elastografijom4) Hiruška ekscizija sa ph nalazomMamografski nalaz kod 2257 žena i evidentirane patološke promene su mamografski klasifikovanepo BI RADS sistemu po mesecima i čine osnovnu bazu podataka.

Od 106 patološke lezije malignih je bilo 51 a benignih 55. Prosečna starost pacijenata je bila 52,5godina u rasponu od 19- 87 godina, sa statistički značajnom razlikom u starosti (p=0,002).Klinički pregled (palpacija) je imala senzitivnost 80% a specifičnost 33%, tačnost 59%, lažnopozitivnih nalaza 72% a lažno negativnih 29%.Ultrazvuk je imao senzitivnost 100%, specifičnost 22,2% tačnost 66,6%, lažno pozitivnih nalaza72,5%, lažno negativnih nalaza 0,78%.Mamografija sa tomosintezom je imala senzitivnost 78%, specifičnost 43%, tačnost 79,4%, lažnopozitivnih nalaza 54,2%, lažno negativnih nalaza 4,1%.TES (Tsukuba elastični skor) je imao snezitivnost 93%, specifičnost 60%, tačnost 80%, lažnopozitivnih 31,3% a lažno negativnih 6,7%. pri graničnoj vrednosti 3,8.Srednja vrednost odnosa kompresibilnosti (FLR, SR) se značajno razlikovala u poredjenju istatističkoj obradi podataka izmedju benignih i malignih lezija.(p<0,001).

Zaključak

Kombinacija digitalne mamografije sa tomosintezom i klasičnog ultrazvuka uz primenuelastografije sa elastičnim skorom, TES i odnosom kompresibilnosti, SR značajno povećava tačnostdiferencijalne dijagnoze u razlikovanju benignih od malignih patoloških lezija dojke u odnosu naanalogni mamograf i klasični ultrazvuk kao samostalne dijagnostičke procedure.

Bolesti dojke

Ciljna grupa žena je pregledana:

1) Klinički (popunjen upitnik, uzeta anamneza, inspekcijski i palpatorni pregled) 2) Mamografija sa tomosintezom 3) Ultrazvuk sa elastografijom

Patološke promene su mamografski klasifikovane po BI RADS sistemu.

BI RADS klasifikacija

Mesec maj 2016 I II III IV V VI

49 64 13 7 5 3 C-8 LGL-3

C-7 LGL-13

A-1

C-64 A-6

A-1 A-1 /

U mesecu maju 2016 godine, od uzorka 141 žena, 25 su bili interesantni za praćenje (III IV i V grupa).

Parametri za praćenje:

C- KALCIFIKATI

LGL-ŽLEZDE

A-ASIMETRIJA

Kategorije BI RADS nalaza:

I-Normalan nalaz (obično kod devojaka)

II- diskretne promene

III- dobroćudne promene (nodusi)

IV- sumnjive zloćudne promene

V- najverovatnije zloćudne promene

VI- patohistološki dokazane zloćudne promene

- (Dokazano i operisano)

jun 2016 I II III IV V VI

36 61 8 1 3 7 C-7 LGL-1 A-0

C-5 LGL-9 A-6

C-1 LGL-2 A-5

A-1 C-2 LGL-1

/

juL 2016 I II III IV V VI

23 67 9 5 4 6 C-1 LGL-1

C-10 LGL-8 A-2

C-1 A-3

C-3 LGL-2 A-1

C-1 /

Avgust 2016 I II III IV V VI

57 87 10 4 5 1 C-7 LGL-6

C-13 LGL-11 A-9

C-2 LGL-1 A-3

C-1

C-2 A-2

/

Septembar 2016 I II III IV V VI

24 99 18 2 2 9 C-2 LGL-3 A-1

C-12 LGL-12 A-3

C-1 A-5

C-1 A-1

C-1 LGL-1

/

Oktobar 2016 I II III IV V VI

40 125 15 4 6 14 C-4 LGL-2

C-20 LGL-16 A-8

C-4 LGL-2 A-3

C-1 LGL-1 A-2

C-2 LGL-2

/

Novembar 2016 I II III IV V VI

48 125 13 2 2 5 C-8 LGL-4 A-1

C-14 LGL-16 A-6

C-5 LGL-2 A-4

C-2 LGL-1

LGL-1 /

Klinički pregled (106. operisanih pacijentkinja)

Statistička obradaStatistički podaci su obradjeni u statističkom programu SPSS- 18 verzijaU grupi od kupno 106 ispitanica za koje imamo sve statističko informativne podatke, analiziralismo i statistički obradili 51 slučaj malignih i 55 slučajeva benignih patoloških lezija.

Decembar 2016 I II III IV V VI

36 98 9 2 1 9 C-4 LGL-2 A-1

C-11 LGL-6 A-6

C-3 LGL-2 A-2

A-1 C-1 /

Januar 2017 I II III IV V VI

34 55 6 2 1 4 C-4 LGL-6 A-1

C-7 LGL-6 A-4

C-2 LGL-1 A-1

C-1 A-1

C-1 /

Februar 2017 I II III IV V VI

41 75 7 3 4 5 C-6 LGL-5

C-14 LGL-3 A-5

C-3 LGL-2

C-1 A-1

C-2 /

Mart 2017 I II III IV V VI

48 127 15 3 2 7 C-8 LGL-3

C-23 LGL-12 A-6

C-2 LGL-3 A-2

C-1 A-1

C-1 LGL-1

/

April 2017 I II III IV V VI

28 93 7 / 2 7 C-2 LGL-1

C-8 LGL-10 A-4

C-2 LGL-3 A-1

C-1 /

Maj 2017 I II III IV V VI

26 127 12 2 3 9 C-3 LGL-2

C-12 LGL-13 A-6

C-3 LGL-2

C-2 A-1

C-2 LGL-1

/

Jun 2017 I II III IV V VI

15 90 5 1 4 5 LGL-2 C-9

LGL-10 A-2

C-2 LGL-1

C-2 LGL-1

/

Juli 2017 I II III IV V VI

27 84 2 1 / 2 C-1 LGL-3 A-1

C-10 LGL-4 A-2

C-1 A-1

C-1 /

Mesec avgust 2017 I II III IV V VI

49 64 13 7 5 3 C-8 LGL-3

C-7 LGL-13 A-1

C-64 A-6

A-1 A-1 /

ANALIZA REZULTATA

Od maja 2016 do avgusta 2017 godine kupno je pregledano 2.257 žena (ž).

Od interesa za studiju je odabran uzorak od 234 ž što je 10,3%.

Od ovog uzorka III, IV i V-oj grupi pripada sukcesivno: (na osnovu BI RADS klasifikacije rezultata mamografije sa tomosintezom.

Grupa Broj žena Procenat u odnosu na masu

III grupa 150 6,64%

IV grupa 40 1,77%

V grupa 44 1,94%

Ostatak obrađene populacije 2023 89,65%

Svega 2257 100%

Uzorak (234) ž – Procenat od ukupnog broja žena

Grupa Broj žena Procenat u odnosu na uzorak

III 150 64,15%

IV 40 17,10%

V 44 18,74%

Svega 234 100%

grupa Broj žena kalcifikata III 150 C LGL A

32 13 39 IV 40 Mikro kalcifikata 2

C LGL A 10 5 2

V 44 Mikro kalcifikacija 7 C LGL A 10 23

Komentar: makro kalcifikati- veći od 2 mm

Mikro kalcifikati – manji od 2 mm

A-asimetrija nalaza

Svih 106 pacijentkinja je prethodno pregledano ultrazvukom i elastografijom.

Mamografska grupa BI RADS III (28) pacijentkinja, BI RADS IV (35) pacijentkinja i BI RADS V (43) pacijentkinje je pregledano na ultrazvučnom aparatu i svrstano, na osnovu rezultata pregleda u sledeće grupe:

1. UZ - BI RADS III – 34 2. UZ – BI RADS IV – 37 3. UZ – BI RADS V – 35

Svih 106 pacijentinja je pregledano metodom elastografije i metodom TES (Tsukuba elasticity score), svrstano u sledeće grupe:

1. TES III- 27 2. TES IV – 37 3. TES V - 42

Metodom ultrazvučnog pregleda i elastografije 106 operisanih žena su svrstane u sledeće kategorije:

1. UZ BI RADS III- TES III- 53 2. UZ BI RADS IV – TES IV- 9 3. UZ BI RADS V – TES V- 44

Biopsija sa patohistološkom analizom 106 žena je dala sledeće rezučtate:

1- 48 – FA 2- 7 – CIiste (komplikovane, upaljene, septirane, lipomi) 3- 51 – maligni procesi dojke

Od 106 operisanih pacijentkinja patohistološki je dokazano prisustvo malignih oboljenja dojke kod 51 slučaja.

Broj umrlih od CA dojke za 2016 godinu je 14.

Elastografija dojki

3. Učestalost faktora rizika u celoj grupi

Učestalost faktora rizika u celoj grupi Procenat

Pušenje 39%

Dojenje 70%

Gojaznost 59%

Ultrazvučni pregled je obavljen na ultrazvučnim aparatima marke Philips i Mindray sa ugradjenim softverom za elastografski pregled dojke, linearnim polifrekevnentnim sondama, 7-12 MHz.

8.Učestalost EHO karakterističnih nalaza u grupi od 106

Asimetrija nalaza Promene kože Subkutani edem

Broj ispitanica 28 19 50

Procenat ispitanica

26,4 17,9 47,2

Ultrazvučni izveštaj je sadržao:

-Ime i prezime , godinu rodjenja pacijentkinje

- detaljan opis patološke mlezije (položaj, oblik,, veličina, konture, ehogenost, posteriorne fenomene, patološku vaskulartizaciju)

- kalcidikacije

- UZ aksilarne infra i supraklavikularne regije sa opisom lgl-a

- BI RADS UZ klasifikaciju od 1 - 5.

9.EHO BI RADS učestalost u grupi od 106

EHO BI RADS učestalost u grupi od 106 Procenat

BI RADS 3 10%

BI RADS 4 50%

BI RADS 5 40%

Ultrazvučna elastografija dojki je vršena na ultrazvučnom aparatu Mindray sa ugradjenim softverom za elastografski pregled dojke. Odmah po završenom UZ pregledu kod svih pacijetkinja sa BI RADS III, IV i V( 234) je uradjena elastografija.

Izveštaj je podrazumevao:

Ime i prezime

- TES od 1 - 5 , sa graničnom vrednošću 3,8 za diferencijaciju lezija i semikvantitativna kompjuterska izračunavanja SLR a ili SR , kao odnosa kompresibilnosti i leastičnosti masnog tkiva i patološke mlezije. (101)

10.Elastografija-TES učestalost u grupi od 106

TES Procenat ispitanica

.1 2%

.2 4%

.3 14%

.4 30%

.5 50%

11.Učestalost PH nalaza dobijenih hiruškom biopsijom u grupi od 106

FCC Papilom Hiperplazija Inflamacija Kalcifikacija epitela

Adenoza FA DCIS ductale loburale tuburale

Broj ispitanica

5 1 4 4 1 5 7 1 35 15 0

Procenat ispitanica

6,4 1,3 5,1 5,1 1,3 6,4 9 1,3 44,9 19,2 0

Literature:1.Klinički ultrazvuk u bolestima dojke.Branislav Goldner. Medicinski fakultet Beograd, 1998.2. Bildgebende Mammadiagnostik.Sylvia H. Heywang-Kobruner.Ulrich Moder. Stutgart-New York.1996.3. Mamografija u dijagnostici oboljenja dojke. Branislav Goldner. Beograd 2001.4.. Guenter Schmidt, Ultrazvučna dijagnostika –diferncijalna dijagnoza, Atlas, 20105. Pekmezović T. Epidemiologija raka dojke. MZRS. Nacionalni vodič za dobre kliničke prakse zadijagnostikovanje i lečenje raka dojke, 2012.6.http://www.skriningsrbija.rs/srl/skrining-raka-dojke/7. Registar za rak centralne Srbije. Incidencija i mortalitet od raka u centralnoj Srbiji 2012. Institusza zaštitu zdravljaSrbije.Beograd(Internet).2014.Available from_http_//www.batut.org.rs.8. NCCN (Nacional Comprehensive Cancer Network) Clinical Practice Guidelines in Oncology.BreastCancerRiskReduction(Internet) Available from:http://www.nccn.org/professionals/physician_ gls/f_guidelines.asp.9. Hulka BS, Moorman PG. Breast cancer: homronesand other risk factors.Mturitas2008;61(1):203-13. Formenti SC, Arslan AA, Love SM, Global breast cancer: the lessonsto bring home.Int J Breast Cancer 2011 Dec 5.10. Lynch BM, Neilson HK, Friedenreich CM. Physical activity and breast cancerprevention.

RecentResults.Cancer Res. 2011;186:13-42.11. Masciadri N, Ferranti C. Benign breast lesions:Ultrasound. Journal of ultrasound2011 June;14(2): 55-65.12. Marković I.Republička stručna komisijaza izradu i implementacijuvodiča dobre kliničke prakseMinistarstvo zdravlja Republike Srbije. Nacionalni vodič dobrekliničke prakseza dijagnostikovanjeilečenje karcinoma dojke.(Internet).2012. Available from:http://www.zdravlje.gov.rs/downloads/2013/April/Vodič%20za/20dijagnostikovanje/20i/lečenje%20raka%20dojke.pdf13.Mlošević Z. Mamografske tehnike pregleda.U: Goldner B,Milošević Z, Jovanović T.Mamografija u dijagnostici oboljenja dojke. Beograd:Velarta; 2001. P.50-70.14.Goldner B. Normalna rendgen anatomija dojke. U: Goldner B, Milošević Z, Jovanović T.Mamografija u dijagnostici oboljenja dojke. Beograd: Medicinski fakultet; 2002.15.Milošević, Z.Kliničke, mamografske i ultrazvučne karakteristike promena u dojkama žena sadiabetes mellitusom.(doktorska disertacija). Beograd: Medicinski fakultet; 2002.16.Goldner B, Dodić M, Mijović Z, Steić R. Kliničkii ultrazvučni pregled dojke. U: Kliničkiultrazvuk u bolestima dojke. Goldner B. Medicinski fakultet Beograd; 1998. s 39-59.17. BallayguieraC, et al.Breast elastography:The technical process and its Applications. Diagnosticand Intervencional Imaging2013;94:503-13.18. Itoh A, Ueno E, TonhoE, et al. Breastdisease: clinical application of US elastographyfordiagnosis. Radiology2006;239:341-50.19. Fischer T et al. Characterization of Focal Breast Lesions by Means of Elastography. FortschrRentgenstr.2013;185;816-23.20. Milošević Z.Bogdanović D. Imidžing dojke i perkutane interventne procedure. Republičkastručna komisija za izradu i implementaciju vodiča dobre kliničke prakseMinistrastvo zdravljaRepublike Srbije. Nacionalni vodič dobre kliničke prakse za dijagnostikovanje i lečenje karcinomadojke.21. Goddi A, Bonardi M, Alessi S.Breast elastography: Aliterature review. J Ultrasound.2012Sep;15(3):192-8.

ANALIZA ODABRANIH POKAZATELJA ZDRAVSTVENOG STANJA STANOVNIŠTVAPČINJSKOG OKRUGA OD 2015 - 2019. GODINE

Autor: Eržika AntićFZF TravnikTravnik064/414 82 82erzika.antic.vr@gmail.com

Sažetak:

Prema jednoj od novijih definicija zdravstveno stanje je «opis i/ili merenje zdravlja pojedinca,grupe ili celokupne populacije prema prihvaćenim standardima uz pomoć zdravstvenihindikatora».

Analiza odabranih pokazatelja o zdravstvenom stanju stanovništva Pčinjskog upravnogokruga od 2015 - 2019. godine, je sačinjena korišćenjem podataka prikupljenih prema programuzvaničnih statističkih istraživanja i to putem:

- Propisanih zdravstveno-statističkih izveštaja o radu zdravstvene delatnosti,- Individualnih izveštaja o hospitalizaciji,- Prijava porođaja i abortusa i Registara hroničnih nezaraznih bolesti

Zdravstveno stanje stanovništva Pčinjskog okruga u užem smislu, u periodu 2015 - 2019.godine iskazano je kroz kroz pokazatelje obolevanja i umiranja, koji su rezultat zdravstvenihpotencijala stanovništva i izloženosti uticajima brojnih rizika u okviru individualnog i grupnogponašanja, rizika u radnoj i životnoj sredini i socioekonomskog okruženja. Navedeni pokazatelji suregistrovani u radu zdravstvene službe i obrađeni u Zavodu za javno zdravlje Vranje.

Na primarnom nivou zdravstvene službe Pčinjskog okruga, odnosno u službama opštemedicine, zdravstvene zaštite male i predškolske dece, školske dece, zdravstvene zaštite žena, i umedicini rada u 2015.godini je 389621, što predstavlja stopu morbiditeta od 17036/10000stanovnika. Ukupan broj registrovanih oboljenja, stanja i povreda u 2019.godini je 400676, štopredstavlja stopu morbiditeta od 17519/10000 stanovnika.

U strukturi registrovanih oboljenja, oboljenja, stanja i povreda u domovima zdravlja,odnosno na primarnom nivou u periodu 2015-2019. godina u Pčinjskom regionu najviše zauzimaju:

- bolesti sistema za disanje sa 39.3% - 34,9%- bolesti sistema krvotoka sa 9,3% -11,0%- bolesti mišićno-koštanog sistema i vezivnog tkiva sa 5,3% - 5.3%- bolesti mokraćno-polnog sistema sa 4,6% - 6,0%- bolesti sistema za varenje sa 6,5% - 5,4% i

- bolesti kože i podkožnog tkiva sa 4,0% - 4,2%.Morbiditet registrovan u opštim i specijalnim bolnicama Okruga, odnosno uzroci

hospitalizacije, se bitnije ne menjaju u kraćem vremenskom periodu. Posmatrano premapojedinačnim grupama bolesti, najčešći uzroci hospitalizacije se nalaze u grupi bolesti sistemakrvotoka (I00-I99) i bolesti sistema za disanje (J00-J99). Visoko mesto zauzimaju i bolesti mišićno-koštanog i zglobnog sistema i vezivnog tkiva (M00-M99) i bolesti sistema za varenje (K00-K93).

Iz svega navedenog, može se zaključiti da je: Problem dospupnosti zdravstvene zaštite (način zakazivanje pregleda, informaciona

nepovezanost, razlike u opterećenosti izabranih lekara i dr). Nedovoljan obuhvat stanovništva preventivnim i skrining pregledima. Nedovoljni hirurški kapaciteti i nezavršen novi hirurški blok u opštoj bolnici Vranje Nedostatak sale za kateterizaciju (angio –sale). Nedostatak kapaciteta za zbrinjavanje obolelih u krajnjim stadijumima bolesti (palijativno

zbrinjavanje). Problemi u oblasti mentalnog zdravlja (narušeni međuljudski odnosi, vršnjačko nasilje,

zloupotreba alkohola i psihoaktivnih supstanci). Nedovoljna fizička aktivnost. Nedostatak kadrovskih resursa u zdravstvenim ustanovama (lekara specijalista i užih

specijalista, strukovnih medicinskih sestara) Nedostatak sistema za prečišćavanje otpadnih voda. Nedovoljan broj mernih mesta za automatsko praćenje kvaliteta vazduha životne sredine. Nedostatak monitoringa buke na celokupnoj teritoriji Okruga. Nedostatak kontrole sanitarno higijenskog stanja u objektima za proizvodnju, preradu i

distribuciju životnih namirnica , u predškolskim i školskim objektima.

Ključne reči: zdravstveno stanje, morbiditet, mortalitet, Pčinjski okrug.

UVOD

Prema jednoj od novijih definicija zdravstveno stanje je «opis i/ili merenje zdravljapojedinca, grupe ili celokupne populacije prema prihvaćenim standardima uz pomoć zdravstvenihindikatora».

Zdravstveni indikatori ili pokazatelji su osnovni instrumenti pomoću kojih se procenjujestanje zdravlja stanovništva. Idealnog zdravstvenog indikatora (validan, objektivan, senzitivan ispecifičan) nema, bez obzira na napore koji su u traganju za objektivnim merilima zdravlja učinjenikroz vekove.

Ciljevi procene zdravstvenog stanja stanovništva su: očuvanje i unapređenje zdravstvenog stanja stanovništva praćenje promena zdravstvenog stanja tokom vremena identifikovanje prioritetnih zdravstvenih problema uočavanje i analiza razlika između pojedinih teritorija ili populacionih grupa preispitivanje zdravstvene politike, strategije zdrav. zaštite i zdravstvene tehnologije unapređenje menadžmenta u zdravstvu.

Analiza odabranih pokazatelja o zdravstvenom stanju stanovništva Pčinjskog upravnogokruga od 2015 - 2019. godine, je sačinjena korišćenjem podataka prikupljenih prema programuzvaničnih statističkih istraživanja i to putem:

Propisanih zdravstveno-statističkih izveštaja o radu zdravstvene delatnosti, Individualnih izveštaja o hospitalizaciji, Prijava porođaja i abortusa i Registara hroničnih nezaraznih bolesti.

Pored ovoga korišćeni su i podaci iz objavljenih statističkih publikacija Republičkog zavodaza statistiku.

Odabrani su za potrebe ove analize oni pokazatelji zdravstvenog stanja koji najviše ukazujuna zdravlje stanovništva Pčinjskog upravnog okruga u posmatranom periodu, uz osvrt na relevantnepokazatelje zdravlja u ranijim godinama koji su sadržani u dokumentaciji Zavoda za javno zdravljeVranje.

Pčinjski okrug čine opštine Bosilegrad, Bujanovac, Vladičin Han, Preševo, Surdulica,Trgovište i Vranje.

Podaci o teritoriji i stanovništvu se ne smatraju direktnim zdravstvenim indikatorima, aliindirektno govore o uslovima i ambijentu koji utiče na zdravstveno stanje stanovništva, a koriste sei kao denominator za izračunavanje različitih indikatora koji govore o zdravstvenom stanju. Pčinjski okrug se prostire na 3520 km2 i čine ga 7 opština sa 350 naselja. Najveća opština jeVranje, koja se prostire na 859 km2 i ima 105 naselja, zatim po veličini sledi opština Surdulica kojazauzima površinu od 629 km2 i ima 35 naselja, Bosiljgrad na površini od 571 km2 i 36 naselja,

Bujanovac na površini od 461 km2 i 57 naselja, Trgovište na površini od 370 km2 i 33 naselja,Vladičin Han na površini od 366 km2 i 50 naselja i Preševo na površini od 264 km2 i 34 naselja.

Stanovništvo Pčinjskog okruga, na osnovu ovog pokazatelja, svrstano je u kategoriju vrlostarog stanovništva, jer je zastupljenost osoba starosti 65 i više godina preko 10%.

Po svom obliku polno-starosna piramida stanovništva Pčinjskog okruga je tipična zastanovništva koja imaju veliki udeo zrelog i starog stanovništva, a mali udeo mladog stanovništva.Ipak, u periodu 2015.- 2019. godina najbrojniju kategoriju stanovništva čini populacija starosti 20-29 godina.

Biološki tip stanovništva Pčinjskog okruga u periodu 2015-2019. godina je regresivnog tipa jer imaispod 20% stanovnika do 14 godina, više od 50% stanovnika 15-49 god.starosti i više od 30%starijih od 50 godina, što prema Sundbergu predstavlja regresivni tip .

Indeks starosti stanovništva Pčinjskog okruga je veći od 0.4 i u stalnom je porastu, što značida stanovništvo Pčinjskog okruga stari.

Pčinjski okrug se svrstava u Regione sa stopom nataliteta koja ima tendenciju stagnacije.Stopa nataliteta u 2015. godini je iznosila 8.96 dok je u 2019 iznosila 10,44.

U Pčinjskom okrugu, vrednost opšte stope fertiliteta registrovane u 2015. godini iznosila je37.75‰ dok je u 2019. godine iznosila 44.05‰.

U Pčinjskom okrugu, stopa prirodnog priraštaja ima negativan trend. Ovo govori o izraženojdepopulaciji stanovništva Pčinjskog okruga. Uočava se da je vitalni indeks Pčinjskog okruganegativan.

Zdravstveno stanje stanovništva Pčinjskog okruga u užem smislu, u periodu 2015 - 2019.godine iskazano je kroz kroz pokazatelje obolevanja i umiranja, koji su rezultat zdravstvenihpotencijala stanovništva i izloženosti uticajima brojnih rizika u okviru individualnog i grupnogponašanja, rizika u radnoj i životnoj sredini i socioekonomskog okruženja. Navedeni pokazatelji suregistrovani u radu zdravstvene službe i obrađeni u Zavodu za javno zdravlje Vranje.

Morbiditet registrovan u zdravstvenim službama primarnog nivoa

Na primarnom nivou zdravstvene službe Pčinjskog okruga, odnosno u službama opštemedicine, zdravstvene zaštite male i predškolske dece, školske dece, zdravstvene zaštite žena, i umedicini rada u 2015.godini je 389621, što predstavlja stopu morbiditeta od 17036/10000stanovnika. Ukupan broj registrovanih oboljenja, stanja i povreda u 2019.godini je 400676, štopredstavlja stopu morbiditeta od 17519/10000 stanovnika.

U strukturi registrovanih oboljenja, oboljenja, stanja i povreda u domovima zdravlja,odnosno na primarnom nivou u periodu 2015-2019. godina u Pčinjskom regionu najviše zauzimaju:

- bolesti sistema za disanje sa 39.3% - 34,9%- bolesti sistema krvotoka sa 9,3% -11,0%- bolesti mišićno-koštanog sistema i vezivnog tkiva sa 5,3% - 5.3%- bolesti mokraćno-polnog sistema sa 4,6% - 6,0%- bolesti sistema za varenje sa 6,5% - 5,4% i- bolesti kože i podkožnog tkiva sa 4,0% - 4,2%.

Grafikon br. 1. Grafikon strukture najčešćih oboljenja i stanja registrovanih na primarnom nivouzdravstvene službe Pčinjskog okruga u 2015. god.(Izvor: Zavod za javno zdravlje Vranje)

39.3

9.37.1

6.5

5.4

5.3

5.0

22.2

Болести система за дисање

Болести система крвотока

Фактори који утичу на здрав. стање и конт. са здрав. Служ.

Болести мокраћно-полног система

Болести система за варење

Болести мишићно-коштаног система и везивног ткива

Симпт., знаци и патолошки клинички и лабораториј. Налази

остало

Grafikon br. 2. Grafikon strukture najčešćih oboljenja i stanja registrovanih na primarnom nivouzdravstvene službe Pčinjskog okruga u 2019. god.(Izvor: Zavod za javno zdravlje Vranje)

3%

1%

1%

2%2%

2%

2%

2%

8%

35%5%

4%

5%

6%

0%

0%

0% 7%

3%

11%

Заразне и паразитарне болести

Тумори

Болести крви и крвотвор. органа и поремећајимунитета

Болести жлезда са унутраш. лучењем,исхране и метабол.

Душевни поремећаји и поремећаји понашања

Болести нервног система

Болести ока и припојака ока

Болести ува и болести мастоидног наставка

Болести система крвотока

Болести система за дисање

Болести система за варење

Болести коже и поктожног ткива

Болести мишићно-коштаног система ивезивног ткива

Болести мокраћно-полног система

Трудноћа, рађање и бабиње

Стања у поро|ајном периоду

Урођене наказности, деформац. и хромосом.ненормал.

Симпт., знаци и патолошки клинички илабораториј. налази

Bolnički morbiditet

Morbiditet registrovan u opštim i specijalnim bolnicama Okruga, odnosno uzrocihospitalizacije, se bitnije ne menjaju u kraćem vremenskom periodu. Posmatrano premapojedinačnim grupama bolesti, najčešći uzroci hospitalizacije se nalaze u grupi bolesti sistemakrvotoka (I00-I99) i bolesti sistema za disanje (J00-J99). Visoko mesto zauzimaju i bolesti mišićno-koštanog i zglobnog sistema i vezivnog tkiva (M00-M99) i bolesti sistema za varenje (K00-K93).

U sigurno značajne uzroke hospitalizacije spadaju i tumori (C00-D48), odnosno bolestimokraćno-polnog sistema (N00-N99).

Intenzitet hospitalizacije je iskazan preko broja hospitalizovanih lica u opštim i specijalnimbolnicama na teritoriji Okruga. Stopa na 1000 stanovnika je iznosila 135‰. Ova stopa se nalazi uopsegu srednjih stopa hospitalizacije stanovništva. Međutim, treba imati u vidu da se značajan brojlica sa teritorije Okruga leči u hospitalnim uslovima izvan teritorije Okruga i da je za potpunbolnički morbiditet i konačnu ocenu intenziteta hospitalizacije stanovništva Okruga neophodnosagledati i ove podatke.

Grafikon br. 3. Grafikon strukture najčešćih oboljenja i stanja registrovanih u Opštim ispecijalnim bolnicama na teritoriji Okruga 2019. god.(Izvor: Zavod za javno zdravlje Vranje)

14.82%

13.60%

10.58%

10.03%9.48%

9.32%

5.55%

3.79%

22.82%

Болести система за дисање

Болести система крвотока

Болести система за варење

Трудноћа, рађање и бабиње

Фактори који утичу на здрав. стање и конт. са здрав. службом

Болести мишићно-коштаног система и везивног ткива

Тумори Болести мокраћно-полног система

Ostalo

Smrtnost stanovništva

Opšti mortalitet, kao pokazatelj zdravstvenog stanja stanovništva, ne smatra se preciznimindikatorom zdravstvenog stanja i više se koristi u cilju upoređivanja različitih teritorija ilivremenskih perioda.

Sa grafikona se vidi da se ubedljivo najčešći uzroci smrti u Pčinjskom okrugu nalaze ugrupi bolesti sistema krvotoka, odnosno kardio-vaskularnih bolesti. Zatim slede simptomi, znaci inenormalni klinički i laboratorijski nalazi, tumori, i bolesti sistema disanja. Grafikon br. 4 Pet najčešćih uzroka smrti stanovništva Pčinjskog okruga u 2019.godini

58.4%

14.9%

11.2%

5.1%

2.2%8.1%

I00-I99

C00-D48

R00-R99

J00-J99

N00-N99

Остало

Grafikon br.5 Grafikon strukture najčešćih bolesti sistema krvotoka kao uzroka smrti na teritorijiPčinjskog okruga u 2019. godini(Izvor: Zavod za javno zdravlje Vranje)

30.55%

24.56%

11.90%

8.19%

6.37%

18.42%povišen krvni pritisak nepoznatog porekla

Kardiomiopatija

Infarkt mozga

Zastoj srca

Akutni infarkt

Ostalo

Maligne bolesti. – Pošto maligni tumori, posle bolesti srca i krvnih sudova, predstavljajunajčešći uzrok obolevanja i umiranja na teritoriji Pčinjskog okruga, sagledani su neki aspekti ikarakteristike specifičnog mortaliteta od ovih bolesti.

Grafikon br. 6. Grafikon strukture najčešćih lokalizacija malignih tumora kao uzroka smrti nateritoriji Pčinjskog okruga u 2015. godini

24.01%

6.60%

5.28%

5.01%

4.49%4.49%4.22%

3.96%

3.69%

2.64%

35.62%

zloćudni tumor dusnika i pluca

zloćudni tumor dojke

zloćudni tumor prostate

zloćudni tumor pankreasa

Zloćudni tumor želuca

zloćudni tumor jetre

zloćudni tumor rektuma

zloćudni tumor mozga

zloćudni tumor debelog creva

zloćudni tumor grlića materice

ostalo

Grafikon br.7. Grafikon strukture najčešćih lokalizacija malignih tumora kao uzroka smrti nateritoriji Pčinjskog okruga u 2019. godini

23.85%

8.33%

6.90%

6.61%

6.03%5.46%

4.02%

4.02%

3.45%

3.16%

28.16%

zloćudni tumor pluća

zloćudni tumor želuca

zloćudni tumor dojke

zloćudni tumor prostate

zloćudni tumor pankreasa

zloćudni tumor jetre

zloćudni tumor debelog creva

zloćudni tumor mokraćne bešike

zloćudni tumor rektuma

zloćudni tumor mozga

ostalo

Sa navedenih grafikona se vidi da nema nekih drastičnih odstupanja u strukturi primarnihlokalizacija malignih tumora kao uzroka smrti po posmatranim godinama, s tim što su sa najvećimprocentom zastupljeni karcinomi disajnih puteva. Takođe se primećuje blagi porast učešća ustrukturi smrtnosti od karcinoma debelog creva i rektuma i karcinoma želuca. Karcinom dojke je uporastu broja obolelih, a blagi porast pokazuje karcinom grlića materice.

ZAKLJUČAK

Problem dospupnosti zdravstvene zaštite (način zakazivanje pregleda, informacionanepovezanost, razlike u opterećenosti izabranih lekara i dr).

Nedovoljan obuhvat stanovništva preventivnim i skrining pregledima. Nedovoljni hirurški kapaciteti i nezavršen novi hirurški blok u opštoj bolnici Vranje Nedostatak sale za kateterizaciju (angio –sale). Nedostatak kapaciteta za zbrinjavanje obolelih u krajnjim stadijumima bolesti (palijativno

zbrinjavanje). Problemi u oblasti mentalnog zdravlja (narušeni međuljudski odnosi, vršnjačko nasilje,

zloupotreba alkohola i psihoaktivnih supstanci). Nedovoljna fizička aktivnost. Nedostatak kadrovskih resursa u zdravstvenim ustanovama (lekara specijalista i užih

specijalista, strukovnih medicinskih sestara) Nedostatak sistema za prečišćavanje otpadnih voda. Nedovoljan broj mernih mesta za automatsko praćenje kvaliteta vazduha životne sredine. Nedostatak monitoringa buke na celokupnoj teritoriji Okruga. Nedostatak kontrole sanitarno higijenskog stanja u objektima za proizvodnju, preradu i

distribuciju životnih namirnica , u predškolskim i školskim objektima.

PREDLOG MERA

1. Unapređenje dostupnosti zdravstvene zaštite na primarnom nivou kroz obezbeđivanje kadrovskihresursa kako u domovima zdravlja, tako i isturenih zdravstvenih stanica i ambulanti. Poredkadrovskih resursa neophodno je zanavljanje opreme i uvođenje novih dijagnostičkih metoda, kao iosavremenjavanje prostora.

2. Povećanje obuhvata preventivnim pregledima (sistematski pregledi školske dece i studenata,žena, skrining pregledi na maligne i hronične bolesti i dr.) kroz organizovano pozivanje iinformisanje stanovništva.Obezbeđivanje odgovarajućih resursa za njihovu realizaciju.

3. Unapređenje bolničke zdravstvene zaštite na sekundarnom nivou

4. Poboljšanje kvaliteta zdravstvene zaštite kroz edukaciju lekara u smislu upućivanja naspecijalizacije i uže specijalizacije iz prioritetnih i nedostajućih oblasti (anesteziologije, hirurgije,dečje hirurgije, endokrinologije, gastroenterohepatologije, dečje kardiologije), kao i povećanjeučešća strukovnih sestara u ukupnom broju medicinskih sestara (edukacija- doškolovavanje.

5. Unapređenje zdravlja stanovništva kroz promociju zdravih stilova života (fizička aktivnost,pravilna ishrana, kvalitetno provođenje slobodnog vremena, smanjenje upotrebe psihoaktivnihsupstanci).

6. Unapređenje kvaliteta ishrane dece i mladih u ustanovama vaspitno obrazovnog sistema, odnosnouspostavljanje monitoringa stanja uhranjenosti predškolske i školske dece i aktivnosti u korekcijinepravilne uhranjenosti.

7. Uspostavljanje stalne kontrole sanitarno-higijenskih uslova u predškolskim i školskimustanovama, sa ciljem poboljšanja zdravstvenog stanja dece i školske dece, odnosno rezultatasistematskih pregleda.

8. Izrada plana i projekta izgradnje sistema za prečišćavanje otpadnih vodau cilju zaštite voda iostalih prirodnih resursa.

9. Podizanje kapaciteta za kontrolu emisije zagađujućih materija u vazduhu sa dve na pet mernetačke na teritoriji Pčinjskog okruga.

9. Smanjenje nivoa buke u životnoj sredini Pčinjskog okruga multidisciplinarnim pristupom(urbanizam, saobraćaj, zelenilo, zdravstvo). Monitoring buke na širem gradskom području.

CARINSKI SISTEM CRNE GORE PRI UVOZU I IZVOZU ROBE

Mr.Artan Osmanović-Savjetnik kabineta Opštine Ulcinj

UVOD

Osnovni smisao i svrha postojanja carine se mijenjala kroz povijest. Međutim, uvijek je služilapolitici ekonomskih odnosa s inozemstvom, te je tako i danas osnovna mjera regulisanjavanjskotrgovinskih odnosa. Carina je osnovni oblik regulisanja vanjskotrgovinskih odnosa, a upočetkuje imala pretežno fiskalni karakter i služila osiguranju te povećanju državnih prihoda, akasnije je sve više poprimila zaštitni karakter. Carina je osnovna uvozna dadžbina koja se na robukoja se uvozi u carinsko područje Bosne i Hercegovine. Po svojim osnovnim karakteristikamasvrstava se u grupu indirektnih poreza, tereti potrošnju, utračunava se u cijenu robe i prevaljuje nakrajnjeg potrošača što je označava kao oblik poreza na promet. Carina ima osnovne elemente kao iporez: carinski povjerilac, carinski dužnik, carinska osnovica, carinska stopa,carinske olakšice.Obaveza plaćanja carine nastaje kada predmetna roba pređe carinsku liniju, dok kod ostalih oblikaporeza ta činjenica nema nikakvu ulogu. 2005. Godine uspostavljen je jedinstveni carinski sistem uBosni i Hercegovini, čiji su osnovnu elementi utvrđeni Zakonom o carinskoj politici BiH koji seprimjenjuju na cijeloj teritoriji BiH. Carina se zajedno sa ostalim vrstama indirektnih porezauplaćuje na jedinstveni račun Uprave za indirektno oporezivanje.

POJAM CARINA

Pojam carina pominje se u 13 vijeku, potiče od riječi „car“,a označavala je prihode koji su pripadalicaru,bez obzira na izvore tih prihoda i zvale su se „careve dadžbine“. Znana je bila i starimRimljanima, koji su u graničnim oblastima osnivali carinske stanice, gdje su naplaćivali svedadžbine za robu ( carine,takse,saobraćajni porez itd. )

Značaj carina sa fiskalnog stanovišta naročito je bio izražen u starom i srednjem vijeku. Danascarine vuše služe ekonomsko.političkom nego čisto fiskalnim ciljevima,zbog čega se čestoizučavaju i van nauke o finansijama, a u sklopu političke ekonomije, spoljno-trgovinske i deviznepolitike. Carina je oblik posrednog poreza koji se naplačuje na robu koja podliježe carinjenjuprilikom prijelaza carinske granice. Pri razmatranju indirektnih poreza, svakako ne treba izgubiti izvida carine, budući da ova kategorija prihoda po svojim osnovnim karakteristikama predstavljaindirektne poreze. Carine su javne dadžbine, koje država naplaćuje prilikom prelaska robe prekodržavne granice od vlasnika robe i to u domaćoj valuti.

KARAKTERISTIKE CARINE

Karakteristike carina su ljedeće:

carina je dazbina

carina je po pravilu trošak uvoznika

carina je državni prihod koji naplaćuje država

carina može biti instrument zaštite domaćeg proizvoda

Plaćanje carina je opća obaveza, svi koji uvoze robu koja podliježe carinjenju plaćaju carinu.Naplaćivanjem carine povećava se cijena robi na domaćem tržištu te dolazi do stimulacije postojećeili početka nove proizvodnje i destimulacije nabavke iste robe iz inozemstva. Politika carine imafiskalne, ekonomske i socijalne ciljeve. Carinama se obezbjeđuju javni prihodi, štiti se domaćaprivreda od inostrane konkurencije, vrši se preraspodjelja nacionalnog dohotka i djeluje nainvesticije i druge makroekonomske agregate. Politikom sniženja carina na određene proizvodeznačajne za životni standard građana, utiče se na nivo cijena, stimuliše se potrošnja i smanjuje senezaposlenost. Fiskalni ciljevi su da se naplatom carina obezbjeđuju izvorni prihodi budžeta, ali sene rijetko dio ovih prihoda usmjerava i na privredu putem određenih organizacija, zajednica iliministarstava u cilju unapređenja spoljnotrgovinske razmjene zemlje. Najvažnija funkcija carina,moglo bi se reći jeste zaštita domaćie proizvodnje od inostrane konkurencije i od dampinških cijenainostrane robe, kada su u pitanju uvozne carine. Carina je u principu trošak poslovanja uvoznika,mada se najčešće prevaljuje prilikom kalkulacija cijena na potrošača. Postoji i roba na koju se neplaća carina. Od plaćanja obaveza carina oslobođeni su domaći i strani državljani na pošiljke malevrijednosti koje besplatno primaju od fizičkih lica iz inostranstva, pod uslovom da te pošiljke nisukomercijalne prirode,da je to lična imovina.

Povremene ekonomske krize u cikličnom kretanju proizvodnih snaga i njihov uticaj nameđunarodne tokove robe doprinijele su da carine postanu dominantne i najznačajniji instrumentkojim se obezbjeđuje zaštita domaće proizvodnje. Tako carina od isključivo fiskalnog karaktera,dobija karakter značajnog instrumenta privredne politike koji obezbjeđuje razvoj proizvodnih grana,dugoročno povećava efikasnost nacionalne proizvodnje i doprinosi obezbjeđenju dinamičnograzvoja zemlje.

VRSTE CARINA

Carine se mogu podijeliti na osnovu različitih kriterijuma. Pa tako postoji pet osnovnih kriterijumaza podjelu carina.

Po pravcu kretanja carine dijelimo na:1. Uvozne → plaćaju se prilikom uvoza robe2. Izvozne → plaćaju se prilikom izvoza robe3. Tranzitne → plaćaju se prilikom transporta robe

Svrsi (namjeni) carine:1. Financijske (fiskalne) → ostvarivanje javnih prihoda za financiranje javnih

rashoda2. Ekonomske (zaštitne) → svrha je zaštita domaćeg gospodarstva od

konkurentnijeg inozemnog. Prvenstveno ima gospodarski cilj.3. Prohibitivne → carine koje svojom visinom omogućuju uvoz robe. Uvoz nije

zabranjen administrativnom mjerom, nego ekonomski.

Osnovici za obračun carine:1. Ad volarem (prema vrijednosti) → carina se naplaćuje u postotku od

vrijednosti uvezene robe. Najčešći način za naplatu carine.2. Specifične → carina se naplaćuje prema količini (kg,kom,kWh) uvezene robe,

zaštitni karakter se smanjuje ako vrijednost robe raste, ali se povećava kadavrijednost robe opada.

3. Kombinirane →primjenjuje se kombinacija ad volerem i specifične carine

Načina donošenja carine1. Autonomne → carine donose nacionalna gospodarstva prema svom nahođenju,

u duhu svojih interesa i bez obzira na učinke koje one imaju na ostatak svijeta.2. Ugovorne → konvencionalne, se donose uz saglasnost ili sporazum s

međunarodnim institucijama, integracijama ili pojedinimdržavama, danas sepretežnidio carina donosi na ovaj način.

Ostale vrste carina

1. Antidampinške → uvode se u slučaju dokazanog postojanja dampinga, kojimnelojalna konkurencija iz inozemstva nastoji prouzročiti negativne posljedicedomaćem gospodarstvu.

2. Kompenzatorne → slične antidampinškim, nastoje izjednačiti vanjske i unutarnecijene uvozne robe. Cilj je neutralizirati izvozne subvencije i premije kojeinozemnimj isporučiteljima isplaćuju njihove vlade.

EFEKTI CARINA

Ekonomski efekti instrumenata protekcionističke politike neke zemlje podrazumijevaju promjene uvrijednostima parametra i promjeni odnosa koje primjena instrumenata izaziva u nacionalnojekonomiji i u drugim zemljama, učesnicima robne razmjene.

Efekti carine po J.E.Meade-u:1. Primarni efekti: obuhvataju promjene u dohotku i cijenama2. Sekundarni efekti: odnose se na supstituciju3. Tercijarni efekti: obuhvataju sve promjene u cilju uravnoteženja platnog bilansa

Prema C.Weert-u, najznačajniji efekti carine su:

1. Uticaj na cijene2. Uticaj na preraspodjelu ( gubitak efikasnosti i blagostanja)3. Fiskalni uticaj za ubiranje državnih prihoda4. Argument za carinske predgovore ( Evropske zajednice )5. Odbrana od zaštitnih mjera drugih država ( retotrzione ili kaznene carine )6. Odbrana od dampinga drugih država ( antidampinške mjere )

EFEKTI CARINA – prednosti i nedostatci

PREDNOSTI: Optimalna carinska zaštita nacionalne privrede Uticaj na tavnotežu trgovinskog bilansa

NEDOSTATCI: Smanjenje prihoda državnog budžeta Smanjenje obima svjetske trgovine Redistribucija dohotka od potrošača prema proizvođačima unutar nacionalne ekonomije Povećanje cijena Smanjivanje ličnog blagostanja svakog pojedinca

Carina utiče na povećanje cijena na domaćem tržištu:

tačno za iznos carine ( proizvodnja i potrošnja zavise od uvoza, a triškovi proizvodnje sukonstantni)

za manji iznos od carine ( triškovi proizvodnje nisu konstantni, povećanje produktivnostisnižava triškove )

za veći iznos od carine ( rast tražnje na domaćem tržištu, nedovoljna ponuda iz uvoza)

Carina ne utiče na cijene na domaćem tržištu u slučaju:

kada postoji dovoljna domaća proizvodnja po stabilnim cijenama kada ne postoji dovoljna količina domaćih proizvoda-ako inostrani prodavac snizi prodajnu

cijenu za iznos carine ( efekat prevaljivanja carine sa kupca na prodavca )

Fiskalni uticaj odražava se na povećanje prihoda države po osnovu uvošenja carina u međunarodnirobni promet. Diskalni efekat carina predstavlja samo sekundarni efekat koji ona ispoljava kaosnažno sredstvo prihoda države. Značajan element finansiranja državnog budžeta u siromašnim izemljama u razvoju koje imaju izražene probleme prilikom prikupljanja poreza. U EU ne postojisistem prikupljanja carina isključivo za finansiranje budžeta (tzv. finansijska carina ) i taj sistem jezabranjen između država članica EU ( član 25-, stav 2. Uredba o EZ )

ELEMENTI CARINA

Postoji veći broj elemenata carina koji se javljaju kod carine kao vrste poreza. Kod nje se javljajutermini kojin nisu karakteristični za poreze, a to su:

a) Carinska deklaracija: deklarisati robu znači prijaviti je. Roba se deklariše najmanje dvaputa, prvi put na carinskom prelazu, a drugi u odredišnoj carinici. To je pismena prijavacarinskog obveznika u koju se unose svi podaci neophodni za carinjen ( naziv robe,vrijednost robe, količina robe itd. )

b) Carinski organi: njihova nadležnost je da vrše nadzor nad uvozom, izvozom i tranzotomrobe preko carinskog područja i da obavljaju carinjenje i deviznu carinsku kontrolu nagranici. Sve ovo radi sprečavanja zloupotrebe nad carinskom robom i radi očuvanja njeneistovijetnosti. Deklarant mora kod carinskog organa da dokaže da za uvoz robe ispunjavauslove, odnosno da izvrši sve obaveze prije ustupanja robe.

c) Carinska ležarina: to je naknada koja se plaća za smještaj robe u carinsko skladište.

d) Skladišni depozit: tu spada deponovani novac putnika kod carinskih organa pri ulasku iliizlasku iz zemlje. I domaci strani putnici u zemlju mogu unositi neograničenu količinustranog novca. Po pravilu oni tu količinu treba da prijave. Strani putnici pri izlasku iz zemljebez dokazivanja mogu iznositi 2.000 eura.

e) Carinska skladišta: to su prostorije za smještaj neocarinjene robe koje su pod kontrolomcarinskih organa. Carina na tu robu se plaćakada napuste skladište. Carinski organ odobravasmještaj robe u carinsko skladište nakon čega se podnosi carinska deklaracija za smještajrobe.

f) Carinska slobodna zona: je dio državne teritorije izdvojen iz njenog carinskog područja.Za robu koja je unesena u tu zonu carina se plaća onda kada je napušta.

g) Carinska dadžbina: je zbir svih onih davanja kojima je opterećena roba pri carinjenju.Nakon sprovođenja postupka carinjenja uz prethodno utvrđivanje prava na uvoz i plaćanjadadžbina roba se stavlja na raspoladanje uvozniku. Izuzetci su carinske povlastice inepodležnost plaćanja carine.

h) Carinska granica: je područje ograničeno carinskomcrtom koje se poklapa sa državnomgranicom

POSTUPAK IZVOZA ROBE

Jedinstvena carinska isprava

Temeljni carinski dokument je jedinstvena carinska isprava-JCIUz ovaj dokument navodimo sljedeće pojmove:

1. Dejlarant – primatelj robe, špediter2. Carinski dužnik3. Podnošenje robe4. Podnošenje carinske deklaracije

U JCI podnositelj isprave upisuje podatke o carinskom obvezniku, o količini, podrijetlu, kvalitetu ivrijednosti robe, na osnovi kojih se može utvrditi carinska osnovica i roba razvrstati u određenitarifni broj carinske tarife i drugim tarifama koje služe kao osnova za izračunavanje carinskiholakšica ili za naplatu carine i ostalih uvoznih pristojbi i poreza na promet pri uvozu robe. Uz

carinsku deklaraciju podnose se isprave kojima dokazju činjenice bitne za carinjenje robe, adeklaraciju potpisuje podnositelj. JCI se koristi pri uvozu, izvozu,kod konsignacijske prodaje robe.Postupkom izvoza dopušta se da bh. Roba napusti carinsko područje BiH. Izvoz uključuje primjenuizvoznih radnji i postupaka uključujući i mjere trgovinske politike, a gdje je potrebno i naplatuizvoznih dadžbina. S izuzetkom robe stavljene u postupak vanjske obrade, sva bh. Robanamijenjena za izvoz stavlja se u postupak izvoza. Izvozna prijava mora se podnijeti carinskomuredu koji je nadležan za nadzor nad mjestomu kojem je izvoznik registrovan ili u kojem se robapakuje i tovari za izvoznu otpremu. Puštanje robe za izvoz odobrava se pod uslovom da predmetnaroba napušta carinsko područje Bih u istom stanju u kojem je bila prilikom prihvatanja izvozneprijave ( Član 158. Zakon o carinskoj politivi) Carinska uprava može odobriti izvoz robe na temeljutrgovačke ili druge isprave, knjigividstvenog zapisa ili kombinacija ovih postupaka.

POSTUPAK UVOZA ROBE

Osoba koja je unijela robu u carinsko područje BiH obavezna ju je bez odgode podnijeti carinarnici.Robu se carinarnici podnosi skraćenom deklaracijom, osim ako se ne zahtijeva carinski dopuštenopostupanje ili upotrebu do isteka sljedečeg radnog dana, s tim da se podnese deklaraciju za provoznipostupak. Pisanu carinsku deklaraciju kojoj su priložene sve potrebne isprave carinski službenik će prihvatiti iupisati u kontrolnik početnih provoznih postupaka što ga se vodi u otpremnoj carinarnici. Jednakoće se postupiti i sa skraćenom deklaracijom koju se upisuje u kontrolnik skraćenih deklaracija. Priprovjeri deklaracije, carinik djelatnik provjerava odgovaraju li stanje, vrsta i količina robeprijavljenim podatcima, te je li položeno odgovarajuće osiguranje. Ako je carinskom deklaracijompodnesena roba što podliježe naplati posebnih poreza,postupi će se sukladno propisanom uredbom.Kas se ustanovi da sdu ispunjeni svi uvjeti, carinik pušta robu obvezniku. Glavni obveznik morapredati netaknutu robu u roku naznačenom u carinskoj deklaraciji i to carinarnici navedenoj ucarinskoj deklaraciji kao odredišnoj. Prijevoz robe moraju pratiti primjerci deklaracije za postupakprovoza što ih otpremna carinarnica predaje glavnom obvezniku ili opunomoćeniku.

ZAKLJUČAK

Uprava carina je organ Republicke vlade, u sastavu Ministarstva finansija i ekonomije, nacijem celu je direktor. Uprava carina obavlja poslove preko svojih podrucnih jedinica – carinarnica.

Uprava carina sprovodi poslove obezbedjivanja pravilne i jednobrazne primene propisa izsvog delokruga rada, kontrole rada carinarnica, drugostepenog carinsko upravnog postupka,koordinacije poslova suzbijanja krijumèarenja i carinskih istraga, informatièkih poslova,organizaciono kadrovskih poslova, finansijsko materijalnih, opštih i poslova nabavke. Radiobavljanja ovih aktivnosti, poslovi Savezne uprave carina se obavljaju u okviru pet sektora –

carinsko pravni poslovi, informatièki, kadrovsko organizacioni, Fanansijsko materijalni ibrezbedonosni. Deo kadrovskih, finansijskih i opštih poslova obavljaju i carinarnice.

U poslednjih deset godina zbog delovanja sankcija ikriminalizacije društva, u službi je došlodo nizanegativnih pojava, koje se što hitnije moraju eleminisati. Od pre godinu dana,nakonotvaranja zemlje postavljaju se zahtevi pred carinsku službu da racionalizuje svojeposlovanje, smanji troškove postupka, efikasno sprovede kontrolu propisa iz svog delokruga rada iiskoreni korupciju u svojim redovima.

LITERATURA

1. Marković Dapčević, Lj. (2011), Carine i Carinsko Poslovanje, Bar: FMP.

2. Kilibarda, M. (2011), Transportno osiguranje i havarije, Bar: FMP.

3. Kozomara, J. (2005), Spoljnotrgovinsko poslovanje, Beograd: IED.

5. Marković, M. (2003), Transport, špedicija, carine i osiguranje, Beograd: BPŠ.

6. Šuković, S. (2003), Carinski sistem i postupak, Podgorica: UCCG.

7. Č. Kindlberger, Međunarodna ekonomija, Vuk Karadžić, Beograd, 1974;

8. V. Grivčev, Finansije i finansijsko pravo SFRJ, Informator, Zagreb, 1982;

9. M. Radičić, B. Raičević, Javne finansije – teorija i praksa, Beograd, 2008;

ZNAČAJ INTERNETA I MOBILNIH TELEFONA U TURIZMU

Mr.Arlind Osmanović- Školski Centar Ulcinj

MA. Yllka R.Imeri- Universitet,,Fehmi Agani,,Đakovica

Uvod

Pametni mobilni telefoni posljednjih su nekoliko godina postali popularan komunikacijski alat

kojim se služi više od milijardu ljudi sirom svijeta. Oni omogućuju svakom korisniku stvaranje

personaliziranog uređaja na osnovu njegovih navika, hobija i posla koji obavlja. Pametni mobilni

uređaji postali su idealan medij za potpuno prilagođenu marketinšku komunikaciju svakom

pojedinačnom korisniku, budući da korisnici svoje mobilne uređaje stalno imaju uz sebe i ne dijele

ih s drugim ljudima. Velikom broju korisnika pametni mobilni uređaji predstavljaju izvor

informacija, mogućnost komunikacije i zabave, dok poduzećima predstavljaju novi atraktivan i

direktan komunikacijski kanal.

INTERNET I MOBILNI TELEFONI

Internet je javni medij koji pruza ocigledne prednosti kompanija za savremeno poslovanje i u

turizmu u vidu: usteda u troskovima poslovanja, povecanje ugleda kompanija, marketinga,

omogocuvanje lakog pristupa trzistu za sve usluge, obezbedjenju veceg kvaliteta prozivoda i uluga

te pripremi kompanije za buduce poslovanje. Razvoj interneta je veoma dinamican i on mora da

obezbjedi sto vecu propusnu moc podataka, a ujedno da obezbjedi i sto vecu zastitu podataka i

komunikaciji. Danas internet predstavlja javnu sluzbu, koopertivnu i samoodrzivu, dostupnu

milionima ljudi sirom svijeta.

Znacaj interneta se ogleda u njegovim mogucnostima, a to su prije svega :

-Brz pristup informacijama,

-Prenos dokumenata je uz minimalne troskove,

-Otvorenost informacijama,

-Siroka rasprostranjenost informacija,

-Kreiranje baze klijenata,

-Analiza trzista i turizma,

-Saveti i pomoc strucnjaka,

-Redrukacija novih radnika,

-Poslovanje putem interneta,

U današnje vrijeme internet je važan izvor informacija prilikom odlučivanja korisnika, a

informacije povezane s putovanjima su jedno od najpopularnijih područja na internetu.

Poznavanje ponašanja korisnika i kretanje trendova su od velikog znacajai za kreiranje

strategije ostvarenja poslovnih ciljeva. Turistički subjekti poput hotela, hostela, turističkih

agencija i ostalih pružatelja turističkih usluga imaju široku paletu mogućnosti predstavljanja

svojih usluga preko aplikacija mobilnih telefona i inerneta. 7

Uloga mobilnih telefona i interneta u industriji turizma

Primjena informatičke i internet tehnologije na industriju turizma odnosi se na digitalizaciju svih

procesa i vrijednosnih lanaca u turizmu, putovanjima i ugostiteljskoj industriji uopste. Na taktickoj

razini, to znaci ukljucivanje E-biznisa, i primjenjivanje informaticke tehnologije i razlicitih

Na strateskoj osnovi E-turizam revolucionira sve poslovne procese u cijelom lancu vrijednosti,

kao i strateske odnose izmedju turistickih organizacija sa svim svojim dionicima. Turisticka

industrija je potrosac širokog spektra infomacija i glavni korisnik ovih tehnologija. Napredne

tehnologije, kao npr. Mobilni telefoni su uticali na to kako su turisticke kompanije obavljale svoje

poslove i konkretno, na nacin kako su kompanije distribuirale svoje prozizvode na trziste.

Komentari iz knjige utisaka jasno definisu 3 vrste korisnika. Prva vrsta korisnika su turisti koji

planiraju put trazezi informacije o vazdusnim linijama, rastojanjima izmedju gradova i lokacijama

trusitickih infomacijskih biroa, koji se mozda nalaze na njihovoj planiranoj ruti. Druga vrsta su

turisticki vodici koji traze informacije da bi posavjetovali svoje klijente. Poslednja grupa jesu oni

koji su se odselili iz regiona i svojim prijateljima salju informacije radi pisanja promotivnog

materijala. Internet turizam – E- Turizam, odredjuje konkurentnost organizacije koja koristi internet

za reorganizaciji unutarnjih procesa, ekstranet za razvoj transakcije sa pouzdanim partnerima i

interneta za interakciju sa svim zainteresiranim stranama, a prije svega sa klijentima. Koncept koji

podrazumijeva obavljanje turistickog poslovanja potpomognuto internetom,

Na strateškoj osnovi E-turizam revolucionira sve poslovne procese u cijelom lancu vrijednosti,

kao i strateske odnose izmedju turistickih organizacija sa svim svojim dionicima. Turisticka

industrija je potrosac sirokog spektra infomacija i glavni korisnik ovih tehnologija. Napredne

tehnologije, kao npr. Mobilni telefoni su uticali na to kako su turisticke kompanije obavljale svoje

poslove i konkretno, na nacin kako su kompanije distribuirale svoje prozizvode na trziste.

Komentari iz knjige utisaka jasno definisu 3 vrste korisnika. Prva vrsta korisnika su turisti koji

planiraju put tražezi informacije o vazdusnim linijama, rastojanjima izmedju gradova i lokacijama

trusitickih infomacijskih biroa, koji se mozda nalaze na njihovoj planiranoj ruti. Druga vrsta su

turisticki vodici koji traze informacije da bi posavjetovali svoje klijente. Poslednja grupa jesu oni

koji su se odselili iz regiona i svojim prijateljima salju informacije radi pisanja promotivnog

materijala. Internet turizam – E- Turizam, odredjuje konkurentnost organizacije koja koristi internet

za reorganizaciji unutarnjih procesa, ekstranet za razvoj transakcije sa pouzdanim partnerima i

interneta za interakciju sa svim zainteresiranim stranama, a prije svega sa klijentima. Koncept koji

podrazumijeva obavljanje turistickog poslovanja potpomognuto internetom, obuhvata sve posovne

funkcije ( npr. E- kommerce, E-marketing, E-financije, E-racunovodstvo, eHRM, E-nabava, E-

proizvodnja), ali isto tako i E-strategije, E-planiranje i E- upravljanja, za sve sektore turizma,

ukljucujuci turizam putovanja, prijevoz, slobodno vrijeme, ugostiteljstvo kao i posrednike izmedju

javnog sektora i privatno sektora. Dakle, E-turisticki paketi podrazumijeva 3 zasebna dijela koji

djeluju zajedno ( 1.) Poslovni menadzment, (2. ) Informacijski sistemi (3.) Menadzment i turizam.8

Medjutim,postoje i odredzene mane,odnosno nedostatci,koje je primjena interneta donijela ovoj

industriji.U nastavku su pobrojane te stavke.

Prednosti E-turizma

Glavnim prednostima koje je internet donio turizmu kao biznisu,smatraju se:

*Predstavlja najjeftiniji vid komunikacije sa ciljnim trzistem i omogucava brzo sirenje informacija.

*Pruza mogucnost za poboljsanje korisnickih usluga i zadrzavanje kupaca kroz sastanke i

promocije.

*Smanjuje troskove kroz povecanje efikasnosti u internim operacijama i procesu kupovine.

*Pouspesuje saradnju sa klasicnim konkurentima kroz pruzanje hypertext linkova-ovi linkovi su

jeftini, brz nacin za povecanje profila novog sajta i olaksavaju snalazenje medzu najnovijim

informacijama.

*Koristenjem linkova na web sajtovima,beneficije ostvaruju i korisnici i pruzaoci usluga.

*Pruzaoci usluga mogu ponuditi sirok spektar informacija za odredzeni turisticki proizvod,bez

sklapanja ugovora sa drugim pruzaocima usluga.

*Korisnik ima pristup trenutnim informacijama

Prednosti i nedostatci E- turizma.

Jasno je da primjena internet tehnologija na industriju turizma sa sobom nosi mnoge prednosti ,to je

najbolje vidljivo iz podataka koji govore o tome koliki se broj turistickih aranzmana ugovorio

koristeci internet,ali i druge beneficije koje internet omogucava ovoj industriji.

Nedostaci E-turizma

Glavne mane e-poslovanja u oblasti turizma se ocitavaju u sljedecem:

*Tenzije medju rastucim zahtjevima za personalizovanim uslugama,skrojenim prema individualnim

potrebama i interesovanjima i oklijevanje izmedju potrosaca da takvu informaciju objave na

Internetu u slucaju zloupotrebe.

*Zelja mnogih korisnika da izvrse komplikovane transakcije licem u lice.

*Posao turistickog agenta je prevazidzen,sto rezultira gubitkom poslova.

*Povecava se nejednakost i dolazi do iskljucenja korisnika i kompanija koje ne posjeduju potrebnu

tehnologiju.

*Uvijek prisutna nesigurnost kada je u pitanju bilo koja finansijska transakcija koja se obavlja preko

interneta.

Pregled E-turizam aktivnosti za pojedine industrijske turisticke sektore.

E-turizam pruza mogucnosti za sirenje poslovanja u svakom –geografskom,marketing i

operativnom smislu.

U nastavku imamo uvid u to kako su te mogucnosti iskoristene u pojedinim sektorima u industriji

turizma.

E-avioindustija (E-Airlines)

Zbog slozenosti poslovanja,avio kompanije vrlo rano su shvatile potrebu za

ucinkovitim,brzim,jeftinim i preciznim rukovodzenjem organizacije. Distribucija je kljucni element

strategije aviokompanija i konkurentnosti, jer se njome odredjuje cijena i mogucnost pristupa

potrosacima. Troskovi distribucije znatno se povecavaju i aviokompanije ih tesko mogu

kontrolirati.Uz pomoc ICT i internet tehnologije, koji se u moderno doba koriste za vodzenje

gotovo svih segmenta poslovanja aviokompanija,a to se narocito odnosi na upravljanje internet

distribucijom aviosjedista,troskovi poslovanja avio kompanija se znatno smanjuju.

Najbitnije oblasti u kojima avio kompanije imaju velike koristi od interneta su:

*povećanje interaktivnosti i izgradnju odnosa s potrošačima i poslovnim parnerima .

*on-line rezervacije.

*elektronsko kupovanje karata.

* elektronska ‘aukcija’ za prodaju karata u ‘zadnjoj minuti’

*maksimiziranje produktivnosti novih elektronskih distibucijskih medija.

E-ugostiteljstvo (E-hospitality

Hoteli i ostali ugostiteljski objekti koriste (ICT-Information and communication techonologies)i

internet kako bi poboljsali svoje poslovanje,upravljanje inventurom i povecali svoju profitabilnost.

Ugostiteljski objekti ICT I internet ponajvise za svoju distribuciju i marketiniske funkcije.

Globalna prisutnost,koja u modernom poslovnom svijetu prije svega podrazumijeva prisutnost na

internetu,neophodna je kako bi se omogucilo,da pojedinacni klijenti ali i turisticke agencije,imaju

stalni pristup tacnim informacijama o dostupnosti i raspolozivim kapacitetima za rezervacije.

“Kljucni faktor neophodan za razvijanje komunikacije sa klijentima,i poslovne strategije je Web-

stranica. Upotrebljivost web stranica,djelotvornost,kao i kolicina tacnih informacija koja se na njoj

mogu naci,jednostavnost navigacije,i jednostavnost u koristenju svojih funkcija,su najbitniji za

uspeh i ostvarivanje pozitivnih rezultata koristenja interneta za unapredjene poslovanja u

ugostiteljstvu.” 10

Mobilni internet promet nezaustavljivo raste iz godine u godinu. Dugogodišnji rast prodaje i

korištenja uređaja kao što su pametni telefoni i u novije vrijeme tablet uređaji rezultirao je

dominacijom mobilnih uređaja u svakodnevnom životu. Rastom internet prometa i razvojem

funkcija mobilnih uređaja uočava se i trend rasta broja pretraživanja interneta putem pametnih

telefona i tablet uređaja. Turistički sektor nije zaobišao ovaj trend. Izražena je upotreba mobilnih

uređaja u svim fazama planiranja putovanja, pretraživanja raznih turističkih informacija,

rezerviranja smještaja te traženje sadržaja na samoj destinaciji.

Literatura:

1. Senečić, J., Vukonić, B., Marketing u turizmu, (Zagreb, Mikrorad d.o.o., 2007. god.), str. 39.

2.Dostupno na: http://profitiraj.hr/bcg-matrica-procjenite-svoj-trzisni-rast-na-jednostavan-nacin/

(15.04.2015).

3. Dostupno na: https://www.internetworldstats.com/stats.htm.

4. Jasmina Novakovic : “Elektronsko poslovanje Univerzitet Primjenjenih Nauka” Beograd, 2010.

str 19

5. Internet Live Stats. (svibanj 2017). Preuzeto sa Internet Live Stats:

www.internetlivestats.com/internet-users/

6. Andrlić, B. (2007). Primjena e-marketinga u turizmu. Poslovna izvrsnost, str. 85-97.

POSTUPAK ZAKLJUČIVANJA UGOVORA

Doc.Dr sci Edis Hadžić, Internacionalni univerzitet u Travniku

Abstrakt: Svaki ugovor je pravni posao, ali svaki pravni posao nije ugovor. Ugovor predstavljasaglasnost izraženih volja dva ili više lica u cilju postizanja nekog pravnog dejstva među samimstranama. Termin ugovor vuće porijeklo od rimskog naziva „contractus“ što bi u prijevoduznačilo sjediniti. U osnovi značenja ove riječi stoji ideja o zajedničkoj aktivnosti koja proizvodiodređene pravne posljedice. Bitan element saglasnosti ugovornih strana je neophodan zapostojanje ugovora ali on sam po sebi nije ugovor. U uporednom zakonodavstvu npr.Francuskoj, za pojam kontrakta vezuje se termin konvencija koja u svom etimološkom značenjupredstavlja određenu saglasnost, dok sa druge strane ugovor predstavlja onu vrstu saglasnostivolja kojom se uspostavlja određeni pravni odnos. Navedeni termin je poznat i u međunarodnompravu. Suština svakog ugovora jeste saglasnost izjavljenih volja koja se odnosi na sve ugovorebez obzira na vrstu ugovora.1 U nekim pravnim sistemima, ugovor ima stvarno pravno dejstvo.Kupac postaje vlasnik takve stvari zaključenjem ugovora, iako mu stvar istovremeno ne budepredata u trenutku zaključenja ugovora. Ovakvo dejstvo ugovora kod individualno određenihstvari prihvatili su i italijanski, poljski pravni sistemi. Ugovor je među stankama zakon “pactadant legem contrahendibus”.

Ključne reči:ugovor,saglasnost,uporedno zakonodavstvo,individualno određena stvar, pravnodejstvo,pravni sistem

1 Sloboda ugovoranja i konsensualizam su osnovna načela ugovornog prava, s tim da je slobodaugovaranja najvažniji oblik izražavanja same ličnosti pojedinca kao pravnog subjekta. Slobodaugovoranja i načelo autonomije volje, pokazali su se u praksi na neodređenom broju ugovorenihformi neimenovanih ugovora. Volja subjekata se izjavljuje u okvirima opštih pravila, aneimenovani ugovori se pojavljuju često u kroz mješovite, koji su nastali kombinacijom dvije iliviše formi imenovanih ugovora. B. Loza, Opšti dio obligaciono pravo, Beograd, 2000. str. 90.

Doctor of Laws Edis Hadzic

Abstract: Every contract is a legal deal, but every legal deal is not a contract. The contractrepresents the consent of the expressed wills of two or more persons in order to achieve somelegal effect between the parties themselves. The term contract derives from the Roman name"contractus", which in translation would mean to unite. The meaning of this word is based on theidea of a joint activity that produces certain legal consequences. An essential element of theconsent of the contracting parties is necessary for the existence of a contract but it is not in itselfa contract. In comparative legislation, e.g. In France, the term contract is associated with the termconvention, which in its etymological meaning represents a certain consent, while on the otherhand, the contract represents the type of consent of the will which establishes a certain legalrelationship. This term is also known in international law. The essence of each contract is theconsent of the declared will, which applies to all contracts, regardless of the type of contract. Insome legal systems, a contract has real legal effect. The buyer becomes the owner of such a thingby concluding the contract, although the thing is not handed over to him at the time ofconcluding the contract. This effect of the contract on individually determined matters was alsoaccepted by the Italian and Polish legal systems. The contract is a pacta dant legemcontrahendibus.

Keywords: contract, consent, comparative legislation, individually determined matter, legaleffect, legal system

Za treća lica, ugovor po pravilu ne stvara ni prava ni obaveze. Trećim licima se ne smatrajuuniverzalni sukcesori, pa iako ugovor nisu zaključili, a niti je zaključen u njihovo ime, iz razlogašto poslije smrti jednog lica sva njegova prava i obaveze iz ugovora, odnosno ugovoreneobligacije prelaze na njihove nasljednike. Ovo pravilo se ne odnosi za slučaj kada je u pitanjuprijenos nekog prava koje je spada u grupu ličnih prava odnosno čisto lične obaveze koje su posvojoj prirodi neprenosive a koje smrću subjekta tj. titulara za koga su vezani prestaju. S obziromda svaka od strana ima mogućnost stavljanja prigovora,2 na taj način se pridržavaju ispunjenjaugovora u cjelini. Međutim, sud po službenoj dužnosti se ne upušta na istovremeno izvršenjeobaveza kod

2 Sami ugovorači mogu ograničiti dejstvo ugovora, samo u odnosu na sebe, a ne i na svojeuniverzalne sukcesore.

/npr. ugovorači utvrde da zakup traje samo za života zakupoprimca i da ima prestati kada onumre/. Za razliku od jednostrano obaveznih ugovora, kod dvostano obaveznih ugovora svaki odugovorača ima pravo isticanja prigovora u pogledu neizvršenja ugovora od strane drugog

ugovorača /non adimpleti contractus/, tako da na taj način suspendiju izvršenje svoje obavezedok saugovarač ne bude spreman da izvrši svoju obavezu. Ibid.op.cit.

dvostanoobaveznih ugovora. Sud će po tužbi ako se prigovor ne istakne obavezati tuženog dasvoju obavezu izvrši prema povjeriocu, pa čak iako je sasvim vidljivo i jasno da tužilac svojuobavezu nije izvršio. Kada se ugovori da jedna strana ispuni svoju obavezu, a u međuvremenu,od dana zaključenja ugovora pa do dana izvršenja istog, na strani dužnika nastupe materijalneneprilike koje mogu dovesti u pitanje ispunjenja njegove obaveze, logično se nameće pitanje„Na koji način se ovakva situacija može rješiti“? Ukoliko ugovorna strana nije namjerno sebedovela u takav položaj, utvrđivanja same nesavjesnost proizilazi iz drugih razloga. Strana koja seobavezala da ispuni svoju obavezu, može tražiti odlaganje ispunjenja do nastupanja povoljnijihsituacije, ili dok druga strana prema njoj ne ispuni svoju obavezu ili dok ne pruži dovoljnoobezbjeđenje da će je ispuniti. Povjerilac ima pravo zahtjevati obezbjeđenje svog potraživanja,bilo da se radi o nenovčanom ili novčanom potraživanju. 3 Povjerilac ima pravo tražiti da dužniksvoju obavezu izvrši u primjerenom roku u koliko to nije izričito, jasno i nedvosmislenoodređeno od strane ugovornih strana. U slučaju da dužnik svoju obavezu ne izvrši u paricionomroku (rok za dobrovoljno izvršenje) , povjerilac ima pravo tražiti raskid ugovora usljedneispunjenja obaveze.4

1.2 Pravna podloga odnosa predugovora sa ugovorom

U ranom rimskom pravu, ugovori su nastajali uz upotrebu pismene forme ili predajom stvari ali iupotrebom pojedinih riječi u koliko bi se odnosilo na zaključenje usmenih (verbalni) ugovora.Među rimljanima važilo je pravilo da razgovor- razgovora „A contractus- contrahentibus lexesto“.5 Pismena forma i predaja stvari značili su zaključenje ugovora. Kada se radi o usmenomugovoru, pridavana je magijska snaga određenim riječima koje su na takav način izdvajane izobičnog govora. Pitanje prilikom zaključenja ugovora je bilo formulisano Spondesne mihi darecentum? Odgovor suprotne ugovorne strane je glasio Spondeo? Nakon toga se moglo utvrditi daje obligacioni odnos među strankama ustrojen. Kada govorimo o nastanku ugovora onda jenophodno da se dođe do faze sklapanja istog. Kada zaključimo ugovor, tada smo u područjupotpune vladavine prava. On će najčešće biti rezultat međusobnih društvnih odnosa. Takviodnosi

3 Čl. 123. Zakona o obligacionim odnosima Republike Srbije

4 B. Loza, str. 90.

5 Ibid.

mogu biti npr. prijateljstvo. U tom kontekstu ovi odnosi nisu uređeni ni zakonom, niti nekimdrugim pravnim pravilima. Ugovor je po svojoj unutrašnjoj građi, ne samo sklop jezičkih

riječi kao razgovori i pregovori, već izraz želje i volje. Zato se logično namjeće pitanje „Da li jepotrebno unutrašnju volju čovjeka pretvoriti u pisanu riječ da bi nastao ugovor“? Ovo iz razlogašto se smatralo da izvor obaveza leži u formi, kao ceremonija koja ima religijski karakter tako dasama po sebi predstavlja veću moć u odnosu na postignutu volju ugovarača. Samim tim ona

„izdiže“ sebe iznad samih ugovorača. Ugovorne stranke postignutim sporazumom osnažujuznačaj forme kao „posebni ritual“ u kome se ispoljava uticaj ove nadprirodne moći. Dugahistorijska evolucija je označila da je ugovor saglasnost volja, a forma spoljni element. Ugovorise zaključuju na dva načina: u susretu ponude i prihvatanja ponude i poslije kraćih ili težihrazgovora. U prvom slučaju tj. kada jedno lice upućuje ponudu, a drugo je u istom trenutkuprihvata, može se predstaviti kroz primjer: kupujemo novine, namirnice u samoposluzi, karte zaprevoz...itd. Međutim u većini slučajeva ugovor se zaključuje tek pošto su prethodno vođenipregovori. Pregovori polaze od neutralnih razgovora, približavajući gledišta pregovaračkih stranaa sve u cilju postizanja saglasnosti volja ugovarača. To je faza koja prethodi nastanku ugovora.Postoje obični i složeni pregovori.6 Savremeno poslovanje karakteriše masovnost i raznovrsnostugovora. Pojedini ugovori su vrlo složeni po svojoj prirodi i sadržini i to su najčešće ugovorivelikih vrijednosti čijem zaključenju redovno prethode pregovori koji mogu trajati i duživremenski period. S obzirom na učestalost ovih ugovora u poslovnom prometu i pitanjepregovora postaje sve aktuelnije i dobija na značaju.7 Obični pregovori su npr. kada ugovoračipregovaraju o visini cijene (voće i povrće, mliječni i mesni proizvodi i druga roba), na zelenojpijaci ili polovnih stvari preko novinskih oglasa, a pregovori prethode i zaključenju velikih ivažnih ugovora u privrednom i međunarodnom trgovinskom prometu.8 Složeni oblici pregovorase po pravilu vode kada je riječ o izgradnji naselja ili olimpijskog sela, kupovini brodova iliaviona, izgradnji željezničkih pruga ili metroa, instaliranju telekomunikacionih uređaja gdjeučestvuju i konzorcijumi banaka, međunarodne privredne i finansijske institucije, a nekad izainteresovane države. U životu pojedinaca pregovori

6T. Đurđić, Predugovorna odgovornost u nacionalnom i Evropskom ugovornom pravu, Pravnifakultet Univerziteta u Kragujevcu, 2010.

7 Ibid.

8 Vidi: M. Orlić, Zaključenje ugovora, Institut za uporedno pravo, Beograd, 1993, str. 15.

prethode ugovorima onima koji se zaključuju rijetko ili jednom u životu, kao što je kupovinakuće ili prodaja imanja ili zaključenje

ugovora o doživotnom izdržavanju. Ovdje pregovori predstavlju prethodnu fazu u nastajanjuugovora. U toku pregovora, ugovorne strane izlažu svoja stanovišta i poglede na budući ugovor,nastojeći da njihove stavove prihvati druga strana i da smanje ili ublaže zahjeve pregovarača kojiim se čine pretjeranim ili neprihvatljivim, iznoseći pri tom prijedloge i protivprijedloge i na takavnačin uticali na približavanje različitih stavova u pogledu predmeta ugovora i njegovih ostalihelemenata. Pregovori ne obavezuju ugovorne stranke pa ih isti mogu prekinuti u svakomtrenutku9, Nasuprot tome, zaključenjem ugovora nastaju obaveze između ugovornih strana zaugovorne strane. Pregovaranje je proces a zaključenje ugovora trenutak. Strane mogu pregovaratii kada je zaključen ugovor i kada je počeo proizvoditi pravna dejstva, strane mogu pregovarati i utoku ispunjenja ugovorenih obaveza, pa i kada je jednoj od strana otežano ili nemoguće da izvršiobaveze onako kako je bilo ugovoreno, pa zato strane koje su vezane ugovorom pregovaraju nainicijativu jedne radi izmjene postojećih ugovornih obaveza.10 Predugovor je faza u zaključenjukoja prethodi zaključenju glavnog ugovora. Pošto je predmet predugovora ugovor, onda onsadrži sve bitne elemente koje treba da sadrži budući ugovor. Forma u kojoj se mora izjavitipredugovor, prati formu u kojoj treba biti zaključen budući ugovor i jedino je tako punovažanodnosno proizvodi pravno dejstvo.11 Za predugovor je važno da se ispune uslovi koji se traže dabi se sporazum ugovorenih strana mogao nazvati predugovorom, a to su: saglasnost voljaugovarača, sposobnost ugovorača za zaključenje-status ugovorača, valjan osnov i valjan predmet,te forma ukoliko je potrebno za zaključenje glavnog ugovora, onda i predgovor mora bitizaključen u toj formi.12Predugovor je način zaključenja ugovora. U prvoj fazi se zaključujepredugovor koji će sadržavati sve glavne elemente budućeg ugovora. Forma predugovora, jeforma glavnog ugovora, što znači da bi predugovor bio punovažan tj. proizvodi pravno dejstvo,mora biti u istoj formi kao i ugovor. Dakle, predugovor koji stranke zaključuju sporazumno,istim utvrđuju sve bitne elemente ugovora, ali iz nekog razloga u trenutku zaključenjapredugovora nedostaje ispunjenost nekog od elemenata, usljed čega se glavni ugovor ne može

9 ZOO čl. 30. st.1.

10 M. Orlić,op.cit.

11 B. Morait, op.cit.

12 B. Loza, Opšti dio obligaciono pravo, Banja Luka, 2007. godine, str. 110.

zaključiti.13 Predugovor o prometu nepokretnosti, biti će punovažan ugovor i ostvariti će se svrhazaključenja, pod uslovom da je zaključen u formi koja se zahtijeva za zaključenje glavnogugovora, što će reći saglasno čl. 4. st. 1. Zakona o prometu nepokretnosti,14 zaključen u pismenojformi, a potpisi ugovorača ovjereni od strane suda. Ako potpisi ugovarača na predugovor nisuovjereni kod suda, predugovor po odredbi čl. 4. st. 2. istog Zakona ne proizvodi dejstvo.Predugovor ne proizvodi pravno dejstvo, pošto zahtjev forme nije ispunjen. Pismeno sačinjenpredugovor bez ovjere i potpisa ugovorača pred sudom, iako je naslovljeno kao predugovor,predstavlja će samo običan sporazum stranaka, bez pravnog dejstva. Ispunjenjem predugovora,nastaje ugovor. Primjer ovakvih pregovaranja postoji u slučaju promjenjenih okolnosti kadastrana koja se poziva na promjenjene okolnosti, zahtjeva raskid ugovora15, a druga ponudi ipristane da se odgovarajući elementi ugovora pravično izmijene.16 Možda se strane neće složiti oizmjeni nekih ugovornih odredbi, ali će početi pregovaranje radi usaglašavanje i postizanjesporazuma. Tako je pregovorima predviđeno postizanje sporazuma o visini odštetnog zahtjevakod prekomjernog oštećenja.17 Pregovori koji se vode u pogledu izmjena već zaključenogugovora, pravila su gotovo istovjetna sa pravilima o pregovorima, sa razlikom ako pregovori kojipredhode ugovoru ne urode plodom, neće biti ugovora, a u koliko ne uspiju, pregovori zaizmjenu ugovora, ugovor može ostati na snazi, ako to zahtijeva povjerilac (osim zelenaškogugovora, u kome ugovor u važnosti može održati oštećena strana), s tim što će konačnousklađivanje vrijednosti uzajamnosnih obaveza izvršiti sud.18 Dakle, u prvom slučaju stranepregovaraju.19 Ako pregovori ne uspiju, tada govorimo da nema ustrojene nikakve obaveze međuugovaračima. U drugom slučaju, strane su svjesne i u koliko pregovori ne urode plodom, ugovormože ostati na snazi i pravno ih vezivati, pod uslovima koje će odrediti sud. Postoji mogućnostda strane pregovaraju u prestanku ugovorenih obaveza, što je slično sa pregovorima koji se vode

o izmjenama postojećeg ugovora. pa se na oba slučaja primjenjuju ista ili slična pravila.20

13 Ibid.

14 Sl. gl. RS br. 42/98

15 Čl. 133. st. 1. ZOO

16 Čl. 133. st. 4. ZOO

17 Čl. 139. st. 1. ZOO

18 Čl. 141. st. 1. ZOO

19 Vidi: S. Perović, Komentar zakona o obligacionim odnosima, G. Milanovac, 1980, str.72.

20Vidi: F. Kessler and E. Fine, Culpa in Contrahendo, Bargaining in Good Faith and Freedom ofContract,

Comparative Study, Harward Law Review, str. 407.

Ukoliko dužnik predloži da mu obaveza prestane i pored toga što istu nije ispunio ili je samodjelimično ispunio, između njega i povjerioca mogu otpočeti pregovori o djelimičnom ispunjenjuili sporazumnom raskidu postojećeg ugovora. Prema stanovištu jednog dijela pravnih teoretičara,pregovori su od samog početka osuđeni na „neuspjeh“, bez obzira na to kako će ishod imati. Akodođe do prekida pregovaranja, pregovori iščezavaju tj. nestaju, a ako se završe sa uspjehomdolazi do zaključenja ugovora. Jednom rječju, „pregovori su privremeno i prolazno stanje21 unastanku ugovora

1.3 Konsesualizam

Konsesualizam je zajedno sa slobodom ugovaranja osnovno načelo ugovornog prava. Njegovoznačenje se ukazuje da se ugovor može zaključiti prostom saglasnošću volja, bez ikakvogformalizma, tako da je konsensualizam u svari suprotan formalizmu.22 Konsesualizam jedominantan bio kod: Opšteg imovinskog zakonika, Code Civile, kao i kod Austrijskoggrađanskog zakonika, tj. u njima je dominirao, a formalni ugovori su predstavljali izuzetak. Kaoneposredni izraz prometa, obligaciono pravo najprije reaguje na promjene u svakodnevnomživotu.23 U „doba kraljeva“ (period u Rimskom pravu) bili su nerazvijeni obligacioni odnosi.Znalo se za zajam, koji ima potrošni karakter i koji se javlja ili kao prijateljski gest (mutui datio)ili kao zelenaški posao, sa visokim kamatama i teškim posljedicama (nexum). Zajam jeposljedica nužde. Na pazarni dan (nundinae) porodične starješine su iznosile na forum svojeviškove i kupovale ono što nedostaje. Zato su obično koristili mancipacija, kod koje nisuodvajani akt zaključenja ugovora od njegovog izvršenja. Koristila se i verbalna stipulacija, kojase oslanjala na magijsko dejstvo izgovorene riječi. Ona služi i za stare oblike jemstva (sponsio,fideiussio). Nešto kasnije se javlja pisani ugovor, čije dejstvo je takođe religijski, obojeno(expesilatio). Posljedice insolventnosti su teške. Ko ne može da vrati duh, pretvoren je u roba ilineporedno (ako je dugovao iz nexuma) ili putem postupka legis actio per manus iniectionem.

„Zakon 12 tablica“, ima malo odredbi koje se odnose na obligacije. On proglašava obaveznostdate riječi: „kada zaključe neksum ili mancipaciju, kako izgovore riječi, neka je to zakon“. Zatimpredviđa zakone za razne vrste krađe i povrede ličnosti, a neke od tih kazni predstavljajuobligaciju

22 Vidi: J. Barbić, Sklapanje ugovora, Zagreb, 1980

23 Vidi: N. Đurđević, Neka pitanja uzročne veze kao pretpostavke imovinske odgovornosti upravu SR Nemačke, Strani pravni život br. 2, 1995,

(naknadu u određenom broju grla stoke, što je kasnije pretvoreno u novčani iznos). U trećemvijeku p.n.e., pretor je zaštitio žrtve novih poslovnih prilika (zaštita neformalnih ili manjeformalnih poslova), doprinosi potiskivanju apstraktnih poslova i prodoru konsesualizma ikauzalnosti. U klasičnom pravu, veliki doprinos obligacionom pravu, pojmu ugovora dajepravnik Pedije. Tako je ugovor dobio definiciju saglasnosti volja, a Gaj kontrakte dijeli naverbalne, literarne, realne i konsenzualne. Razvoju obligacionog prava doprinijela je trgovina,24

jer se tada susreću razni narodi i različite kulture.25 Trgovina je omogućavala i protezala se donajudaljenijih dijelova svijeta.26 Rimljani su preuzeli institut zaloge od Grka, a tako isto se većauloga pisanih ugovora može objasniti uticajem istočnih provincija u kojima je pisani ugovor oddavnina igrao veliku ulogu.27Do punskih ratova postojala je jasna razlika između pravnih odnosa,koje garantuje civilno pravo, a koji su uređeni formalističkim i apstraktnim poslovima i gdjeprijete teške sankcije. Na drugoj strani, imamo poslove između prijatelja, susjeda i srodnika kojise zaključuju bez strogih formi, osim onih koje nalažu običaji (i danas se posle pogodbe rukujuprodavac i kupac, iako to nijedan pravni propis ne zahtijeva). Oni ne daju pravo da se neko obratisudu da bi zahtijevao obećano. Postoje poslovi koji se temelje na Jus civile i oni su formalističkii sankcionisani su tužbom. Razvojem trgovine trebalo je zaštititi staru vjeru u datu riječ, a nijebilo zaštite putem ius civile. Zato je pretor u drugoj polovini „doba Republike“ zaprijetioprevarantima da će dati zaštitu sporazumima koji su zaključeni putem prevare, prinude ilizloupotrebe povjerenja. Sankcionište ugovore koji su zaključeni neformalno (konsensualni) ili uzminimum forme (realni kontrakti). Tako se poslovi dijele na one koji se temelje na striktnompravu (negotia sticti iuris) i na one koji su zasnovani na dobroj vjeri, na bona fides (negotiabonae fidei).28 Negotia stricti iuris su stipulacije, neformalni zajam (jer je zaštitu dobio preko

ustanove neosnovano pravnog obogaćenja i legis actio per conditionem). A ostava, posluga,ortakluk su poslovi „dobre vjere“ (negotia bodae fidei). Razlika između negotia stricti iuris inegoria bona fidei je u tome što se kod prvih primjenjuje pravo a forma je bitna. Volja stranakaje

24 Ibid.

25 J. Barbić, op.cit.

26P. D. Martino, The Historical Evolution of Bankruptcy Law in England, the US and Italy up to1939, Determinants of Institutional Change and Structural Differences, Helsinki 2006, str. 263. uM. Jašarević, Statusne promjene u reorganizaciji stečajnog dužnika, doktorska disertacija, Pravnifakultet Univerziteta Istočno Sarajevo, 2019. str. 13. 27 O. Stanojević „Rimsko pravo“, Beograd,2000. str. 35

28 Ibid.

manje važna, dok sa poslovnima bona fidei je obrnuto. Kada su u pitanju tužbe na osnovu

„striktnog prava“ sudija ima manju slobodu odlučivanja i vezan je uputstvom od pretora koje jesadržavno u formuli, što znali da naknadni prigovori se na prihvataju jer nisu navedeni u formuli,te time i veći rizik gubitka spora zbog plus petitio nego u postupku bona fidei. Rimsko pravo sesmatra formalističkim. Imovinska prava su poštovala formu, što je posebno vezano za najstarijedoba Rima.

1.4 Faze zaključenja ugovora

Kada zakon propisuje potrebu zaključenja ugovora tako da se kroz određeni način sama voljaugovorne stranke mora iskazati (npr. pismeno) govorimo o formalnim ugovorima. Sposobnostugovaranja u suštinskom smislu predstavlja postojanje poslovne sposobnosti na strani lica kojaželi zaključiti ugovor. Kada govorimo o formi, činimo razliku između forme ugovora i formeizjave volje za zaključenje ugovora, tj. načina, odnosno oblika kojim se ispoljava animuscontrahendi.

„Prema ZOO je propisano da „Zaključenje ugovora ne podliježe nikakvoj formi, osim ako jezakonom drugačije određeno“.29 Dakle, odredbe o formi nisu sadržane samo u ZOO nego i udrugim zakonima kao što čl. 4. Zakona o prometu nepokretnosti koji predviđa „da ugovor oprometu nepokretnosti osim što se zaključuje u pisanoj formi, mora sadržati potpise ugovoračakoji potpisi moraju biti ovjereni.30Da bi jedan ugovor nastao u pravnom životu, potrebno je da seispune uslovi u pogledu sposobnosti ugovaranja, saglasnosti volja, predmeta ugovora, kauze tj.osnova, a ponekad i forme ugovora, kada je zakonom predviđena ili ugovorena od straneugovorača. Načini tj. oblici izjave volje za zaključenje ugovora iskazuju se preko riječi (bilousmenim ili pismenim putem), uobičajenim znacima (rukovanje, potvrdno klimanje glavom) iponašanjem iz koga se može zaključiti postojanje forme (ulazak u auto

javnog prevoza, sjedanje za sto u restoran), s tim da ćutanje ne znači ni prihvatanje ni odbijanjetj. ništa. Međutim, izuzetak je kada su stranke u poslovnoj vezi u pogledu određene robe, te ukoliko ponuđeni ne odbije ponudioca odmah ili u ostavljenom roku, smatraće se da njegovoćutanje znači prihvat ponude. Slično se dešava i kada jedno lice ponudi drugom da izvrši njegovenaloge, za obavljanje određenih poslova, kao i licu u čiju poslovnu djelatnost spada vršenjetakvih naloga.

29 Čl. 67. st. 1. ZOO

30O. Antić, Obligaciono pravo, Opšti dio, Beograd, 2009. str. 110 - 112.

Takvo lice je onda dužno izvršiti nalog, izuzev ako ga odmah ne odbije. „Izražavanje sadržineugovora putem unaprijed predviđenih spoljnih oblika zovemo forma obligacionih ugovora.“31 Zaranije pravne sisteme važilo je pravilo forme, danas je to pravilo konsenzualizma kaomanifestacija slobode volje ugovorenih strana na koji način će zaljučiti jedan ugovor, a taj oblikugovora je sloboda u pogledu forme gdje stranke biraju oblik ispoljavanja njihove ugovornenamjere (animus contrahendi), osim ako prinudni propisi ne naređuju što drugo. Shvatanjaprincipa slobode ugovoranja, možemo sagledati u tri pravca i to:

a) subjektima prava (fizičkim i pravnim licima) ostavljena je sloboda u pogledu vrste pravnihposlova“,b) sadržina pravnih poslova nije imperativno regulisana ... subjekti prava je mogu slobodnoodređivati,c) subjekti prava mogu zasnivati pravne poslove po pravilu u bilo kojoj formi, sa izuzetnom onihslučajeva gdje zakoni propisuju posebnu formu“.Kroz načelo autonomije volje u ugovornom pravu, osim slobode ugovaranja, slobodeodređivanja sadržaja ugovora, slobode raspolaganja ugovorom, ugovorne strane imaju i sloboduizbora forme ugovora. Ugovorači imaju mogućnost da izjave volju u bilo kojoj formi, prilikomzaključenja ugovora. Njihova izjava učinjena u određenom obliku ako se ugovori (ugovorenaforma) jedino je mjerodavna za valjani nastanak ugovora.32 Način na koji će dati izjave voljeugovorači kod zaključenja ugovora trebalo bi biti isključivo pitanje stranaka, a ne pitanjezakonskog miješanja.33 Postoje ugovori za koje je forma važna i potrebna kako bi ugovor ostao uvažnosti.Zaključenjem ugovora u nekoj drugoj formi, postoji opasnost da neće proizvoditidejstvo (tzv. formalni ugovori).

Zaštita društvenih interesa, kao i veća pravna sigurnost stvoraju

potrebu, da se ugovori zaključuju u pismenom obliku. „Potreba zaključenja pismenog ugovora,zahtijeva se kada se ugovor zaključuje o prometu nepokretnosti, zakupa, podzakupa, građenja,ugovori iz autorskog, nasljednopravnog, porodičnopravnim odnosima„.34Kako se volja možeizjaviti na razne načine, kod zaključenja ugovora kao prethodno pitanje se pojavljuje obaveznost

31 Ibid.

32 Ibid.

33 B. Loza, op.cit. str. 125.

34 Ibid,

poštovanja forme ili slobodan način izražavanja forme.35 Određeni način zaključenja ugovorakroz određenu formu može biti propisan od strane zakona (zakonska forma) ili određena odugovorenih strana (ugovorena forma). Za formalne ugovore forma može biti jednostrana ilidvostrana. Kada jedan ugovorač mora dati izjavu volje u određenoj formi govori se o jednostanoformalnom ugovoru, za razliku kada oba ugovorača moraju dati izjavu volje u određenoj formigovorimo o dvostrano formalnim ugovorima.36 Prilikom zaključenja ugovora ukoliko važisloboda u izboru načina izražavanja volje (dakle bilo usmeno, ili pismeno ili konkludentomradnjom) tada govorimo o neformalnom ugovoru. Naš ZOO proklamovao je slobodu u načinuizražaja volje, kroz princip neformalnosti prilikom zaključenja ugovora.37 Dakle, ostavljena jesloboda zbog potreba savremenog prava iz razloga prometa, da se što lakše i jednostavnije i bržeugovori mogu zaključiti. Za formalizam se smatra da usporava pravni promet, kao i sam proceszaključivanja ugovora. Ugovori sa većim pravnim značajem zahtjevaju određenu formu(pismenu formu). Zbog veće pravne sigurnosti, postojanja relevantog dokaza o zaključenjuugovora, ugovorači pribegavaju zaključenju ugovora u pismenoj formi i ako za tu vrstu ugovorapismena forma nije određena kao isključiva. Formalizam je bitan iz razloga lakšeg određivanjamomenta tj.trenutka zaključenja ugovora. Pored toga, važnost formalizma se ogleda u

utvrđivanju trenutka gdje ugovor nastaje a pregovor prestaje.38Različiti uzroci kao i proizvođenjerazličitih posljedica, uslovilo je zaključenje ugovora u određenoj formi, bilo do strane zakona ilisamih ugovornih strana.39

35 Vidi: N. Horn, The United Nations Convention on independent guarantees and lex mercatoria,Roma, Centro di studi e ricerche di diritto comparato e straniero, 1997.

36 Ibid.

37 Čl. 67. ZOO

38 B. Loza, ibid. str. 90

39 Vidi. B., Wunnicke, S. Turner, Standby and Commercial Letters of Credit. Aspen law andBusiness. Third edition, 2007.

Z A K L J U Č A K

Za punovažnost neformalnih ugovora nije potrebna nikakva forma. Za formalne ugovore čijapunovažnost zavisi od ispunjenja zakonom propisanih opštih uslova za ugovor, bitan elemenatugovora je propisana forma. Uloga forme ogleda se kroz njenu zaštitnu ulogu, sa ciljem daprevashodno ugovarače zaštiti od uvek prisutne realne opasnosti po ugrožavanje interesaugovarača, radi izbjegavanja lakomislenog sačinjavanja ugovornih normi kao i zaštite voljeugovarača. Formom se iskazuje veći stepen preciznosti kao i veća pravna sigurnost ugovora, kaoi veće poštovanje volje stranaka. Postojanje forme istovremjeno omogućava dokazivanjeodređenih činjenica iz ugovorno-obligacionog odnosa i njegove sadržine, što ukazuje na dokaznufunkciju forme. Koliki je značaj forme ugovora, samo za sebe govori i činjenica da za određeneugovore izostanak forme čini njihovu pravnu ništavost bez mogućnosti konvalidacije ugovora. Usvim tim slučajevima forma je bitan elemenat ugovora.Uvođenje novih oblika forme u procesuharmonizacije pozitivnog ugovornog prava, sa aspekta međunarodnog prava i aspekta našegpozitivnog prava uvijek je bilo uslovljeno razvojem prvenstveno ekonomsko-privrednog razvoja.Forma ugovora je u načelu i dalje zadržala osnovnu funkciju jačanja institucije ugovora, u smisluusaglašavanja ugovornog prava na međunarodnom nivou. Ovim se stvaraju uslovi zapostizanjem veće pravne sigurnosti u primeni domaćeg ugovornog prava i u ugovorima sainostranim elementom.U našem pravnom sistemu forma ugovora doživljava određene promjene,kada su u pitanju ugovori sa inostranim elementom. Očito je taj proces manje izražen u odnosuna ekonomski razvijene sisteme drugih država.Sa jačanjem privrede neizbežno će u našemugovornom pravu forma dobijati sve više na značaju.Nalazim za s hodno da u skladu saobrađenom temom ukažem, na prilagođavanje i izmenu forme kod nasljednopravnih ugovora(ugovor o dož.izdržavanju i raspodeli imovine),obećanje poklona, ugovora o poklonu za slučajsmrti. Ranijim propisima nije bilo predviđeno, da ovi ugovori podliježu javnobelježničkomzapisu. Za ove ugovore predviđena je obavezna forma u vidu javnobelježničkogzapisa.Usvajanjem ovog zakona propisana je i forma za druge ugovore u vidu obavjeznogsačinjavanja ugovora od strane javnog bilježnika, što predstavlja novinu po formi u dotadašnjojsudskoj praksi.Tako npr.prema tom zakonu, ugovor o prometu nepokretnosti je mogao jedino bitisačinjen u formi javnobilježničkog zapisa. Izmjenom tog zakona, došlo je do mogućnostisačinjavanja ugovora o prometu nepokretnosti i od strane advokata pored javnog bilježnika. Uslučaju kada je advokat sačinio ugovor o prometu nepokretnosti, javni bilježnik isti ugovor možesamo ovjeriti (solemnizovati).

S U M M U R Y

No form is required for the validity of informal contracts. For formal contracts whose validitydepends on the fulfillment of the general conditions for the contract prescribed by law, an

important element of the contract is the prescribed form. The role of the form is reflected in itsprotective role, with the aim of primarily protecting contractors from the ever-present real dangerof endangering the interests of contractors, in order to avoid reckless drafting of contractual normsand protection of the will of contractors. The form expresses a greater degree of precision as wellas greater legal certainty of the contract, as well as greater respect for the will of the parties. Theexistence of the form at the same time enables the proof of certain facts from the contractual-obligation relationship and its content, which indicates the evidentiary function of the form. Theimportance of the form of the contract is also shown by the fact that for certain contracts theabsence of the form makes them legally null and void without the possibility of convalidation ofthe contract. In all these cases, the form is an important element of the contract. The introductionof new forms of form in the process of harmonization of positive contract law, from the aspect ofinternational law and the aspect of our positive law has always been conditioned primarily byeconomic development. The form of the contract has, in principle, retained the basic function ofstrengthening the institution of the contract, in terms of harmonization of contract law at theinternational level. This creates the conditions for achieving greater legal certainty in theapplication of domestic contract law and in contracts with a foreign element. In our legal system,the form of the contract undergoes certain changes, when it comes to contracts with a foreignelement. Obviously, this process is less pronounced in relation to the economically developedsystems of other countries. With the strengthening of the economy, form will inevitably becomemore and more important in our contract law.

L I T E R A T U R A

1. S. Međedović, Stvarno pravo ,Novi Pazar 2011.

2. S. Medjedović, Poslovno pravo, Novi Pazar 2013,

3. S. Međedović Autorsko pravo, 2012

4. O.Antić, Obligaciono pravo, Beograd, 2009.,Nasledno pravo, Beograd 2009.

5. S. Antonijević, Privredno pravo, Savremena administracija, Beograd, 1981.

6. M. Bartoš Osnovi privatnog prava, Beograd, 1935.

7. I. Babić Privredno pravo, Prvi dio , Beograd, 1998.

8. L. Bertrand, La notion d orare public en matiere de nullites, Lille, 1939,

9. A. Stadler, „Ungerechfertigte Bereicherung“, коментар § § 812-822 BGB, JauernigBGB, Bürgerliches Gesetzbuch, Kommentar mit Allgemeinem Gleichbehandlungsgesetz(Auszug), 12. neubearb. Aufl., herausgegeben von Jauernig, Othmar, Verlag C. H. Beck,München, 2007, стр. 223-568.

10. B. Beljakova, Bratus i drugi, Graždanskoe pravo I, Moskva, 1969.

11. B. Blagojević Građansko-pravni obligacioni ugovori, II izdanje, Beograd.1952.,Ugovori po pristanku-formularni ugovori.N izdanje, Beograd, 1934.

12. Blagojević, B. Krulj, V., Komentar zakona o obligacionim odnosima,Beograd,1980.nasledno pravo, Zagreb, 1976.Vedriš, Martin, Osnove imovinskogprava, Opšti dio imovinskog prava, stvarno,obavezno i nasledno pravo, Zagreb 1971.

13. Vedrikov i drugi, Sovetskoe graždanskoe pravo, tom I, Moskva 1965.

14. Vilus, Jelena, Opšti uslovi formularnih ugovora, Beograd 1976

15. Vizner, B Komentar Zakona o obaveznim odnosima, Zagreb, 1948.

16. Vizner, B.Građansko pravo, Zagreb, 1962.

17. Vojinović, J.Ustupanje izgradnje investicionih objekata, Privredno-pravni priručnik,

18. br.9/1987,

19. Vuković, M. Opšti dio građanskog prava, Knjiga II, Zagreb, 1960.Obavezno pravo,Zagreb,

20. Vučković, Marija, Obligaciono pravo, Beograd 1989.

TURISTIČKI POTENCIJAL NOVOPAZARSKOG KRAJA

Prof.dr Mirsad Nuković, psiholog Zehra Nuković, dipl.ing. Elvis Murić, Emina GicićNaukakom-Centar za nauku i obrazovanje, Novi Pazar

Sažetak

Novi Pazar je osnovan u doba Osmanske Carevine. Temelje grada je postavio Isa-begishaković, zapovednik Skopskog i Bosanskog krjišta, kasnije Bosanski sandžakbeg, osnivačSarajeva i Šapca. Novi Pazar se prvi put pominje 1461. godine u dubrovačkim pisanimdokumentima. Turizam Novog Pazara ima veliku perspektivu, baš zbog bogate istorijskekomponente i različitosti kultura koje krase ovaj grad.

Ključne reči: turizam, novopazarski kraj, pešter, kultura.

Tourist potential of the Novi Pazar region

Prof. Dr. Mirsad Nuković, psychologist Zehra Nuković, B.Sc. Elvis Muric, Emina GicicNaukakom-Center for Education and Training, Novi Pazar

Summary

Novi Pazar is based on the Ottoman Empire. The basic ranks are Isa-beg Ishakovic, the founderof the Skopje and Bosnian regions, and later the Bosnian Sandzakbeg, the founder of Sarajevoand Sabac. Novi Pazar was first mentioned in 1461 in Dubrovnik written documents. Thetourism of Novi Pazar has a great perspective, very rich historical components and culturaldiversity that makes this city.Key words: tourism, Novi Pazar region, landscape, culture.

UVOD

Uspešnom razvoju Novog Pazara doprineo je i njegov geografski položaj, osnovan je naraskrsnici velikih karavanskih puteva Balkana: Dubrovačkog, Bosanskog i Zetskog. Ti značajniputevi dalje su se račvali prema Solunu, Carigradu i Beogradu.Na razvoj trgovine u Novom Pazaru, pored povoljnog geografskog položaja koji je bio odvelikog značaja, uticalo je i prirodno bogatstvo kojim su Novi Pazar i njegova okolinaraspolagali. Važnu ulogu u razvoju trgovine imali su Dubrovčani sa svojim kapitalom. U XVIveku Novi Pazar je bio glavna karavanska stanica na putu Dubrovnik-Istanbul.U Novom Pazaru zanatstvo je bilo veoma razvijeno sa određenim brojem esnafskih udruženja:kovači, berberi, opančari i dr.

Posmatrano sa geografskog aspekta, opštine Novi Pazar, Sjenica i Tutin se nalaze ujugozapadnom delu Srbije.

Novi Pazar ima oko 125.000 stanovnika.Saobraćajni, kopneni položaj tih opština se vezuje za sledeće putne i železničke koridore:

1. Putni koridor Bar-Beograd (prema srednjoj Evropi i Mediteranu),2. Beograd-Kraljevo-Priština-Skoplje (veza prema zapadnoj Evropi i Grčkoj),3. Podgorica-Berane-Niš-Sofija-Istambul (Istočna Evropa),4. Sarajevo-Prijepolje-Novi Pazar-Niš-Istambul.

Novi Pazar se oslanja na Peštersku visoravan koja zauzima prostor između dolinaLjudske reke na istoku, Bistrice na zapadu, Kladnice na severu i Tutinske kotline na jugu.Prosečna nadmorska visina Pešteras je oko 1150 m i ima oblik blago zatalasane površi. Naprofilu Peštera jasno se izdvajaju tri morfološke celine: Pešterska kotlina, Sjenička kotlina iKoštampolje.

Slika 1: Pešterska visoravan pešterski konj

Slika.2. Vašar, narodne igre, Delimedje, Pešter

Pažnju privlači Ušački pećinski sistem kojeg čine Ušačka pećina, Ledena pećina i jamaBezdan. Ulaz Ušačke pećine nalazi se na 1019 m n.v. u selu Ušak, izlaz je u klisuri Uvca na 955m n.v.a dužina hodnika i kanala iznosi 2520 m. U nekoliko dvorana ima i pećinskog nakita.

Slika 3: Ušačka pećina

Pešter je poznat po velikom broju ponora i jama. Samo u donjem toku reke Boroštice, nasvega nekoliko kilometara toka, evidentirano je čak 46 ponora.

Područje opština Novi Pazar, Sjenica i Tutin karakteriše izrazit klimatski geodiverzitet.Na relativno malom prostoru se smenjuju župna, umereno-kontinentalna i subalpska klima.Ovako izrazit klimatski diverzitet je posledica velike raščlanjenosti reljefa.

Planinska klima je zastupljena na nadmorskim visinama iznad 1300 m. Tu spadajunajviše planinske mase Golije, Radočela, Zlatara, Javora, Pobijenika, Jadovnika, Ninaje,Rogozne i Mokre gore. Značajan je i uticaj kopaoničke grupe planina na svojstva planinskeklime, kao i uticaj Prokletija i Hajle koje sprečavaju izraženiji prodor mediteranskih uticaja.Takođe na klimu utiču i visoke planine crnogorskih brda i površi.

Slika 4: Zimska idila na Mokroj Gori

Od vodenih tokova za Novi Pazar i okolinu najveći značaj ima reka Raška sa površinomsliva od 1.193 km2 i ukupnom dužinom vodenih tokova od 879,500 km, što pokazuje da nasvakom kvadratnom kilometru sliva ima 737 m vodenih tokova.

Slika 5: Reka Raška kod Pazarišta

Jezero Gazivode

Ovo jezero je nastalo podizanjem brane na Ibru kod istoimenog sela i akumuliara sevodom do sela Ribarića pa se često naziva i Ribarićko jezero.

Jezero „Gazivode”, na području opština Novi Pazar i Tutin, zajedno sa Sjeničkimjezerom u opštini Sjenica, jeste najznačajniji akvatički prostor u novopazarskom kraju za razvojbrojnih rekreativnih aktivnosti na vodi, od kojih u značajnoj meri zavisi letnja ponuda područja.

Slika 6: Jezero Gazivode kod Ribarića

BANJE: Složene hidrogeološke odlike Novopazarskog kraja uslovljavaju prisustvonekoliko termalnih i termo-mineralnih voda, kao što su Novopazarska banja, Rajčinovićka banja,Slatinski kiseljak i banja Čedovo u blizini Sjenice.

Novopazarska banja

Prvobitno naselje u Novopazarskoj banji, kao i u mnogim drugim termalnim naseljimaSrbije, osnovano je za vreme rimske kolonizacije.

Istaknuti poznavaoci prošlosti srpskih krajeva i naselja pozicionirali su nastanakNovopazarske banje u antičko doba. Oni ističu ovu banju kao Rimsku termu, od koje postoje iostaci. Na Rimske ostatke u Novopazarskoj banji, kojih i danas ima u njoj i njenoj okolini,nailazili su mnogi putopisci.

Ova lekovita banja, čiju su kaptažu mineralnih izvora i kupališne uređaje izveli rimskineimari, kao znamenita prirodna pojava bila je na glasu i u srednjem veku.

Kao i u drugima banjama, Turci su Novopazarskoj banji obratili pažnju tek u XVII veku.U to vreme je ona bila na velikom glasu. Evli Čelebi (1663) kaže da je Novopazarsku mineralnubanju podigao Hafiz Ahmed Paša. Ovaj turski graditelj je jedno kupatilo podigao na temeljima inad kaptažom antičkog termalnog kupatila. Ovo kupatilo čije se ruševine i danas prepoznajuzvalo se ~rimsko~.Od Beograda magistralnim putem, udaljena je 278 km.

Slika. 7: Novopazarska banja (Rehabilitacioni centar)

Rajčinovića banja

Rajčinovića banja leži u dolini Rajčinovića potoka, leve pritoke Raške. Nasparamistoimenog sela, ona je u dnu erozionog proširenja Križevca (571 m). Vezana priključnim putemza put Novi Pazar – Sjenica, Rajčinovića banja je udaljena od Novog Pazara 7,5 km. Do 1950.godine nije se znalo da u užem rejon Rajčinovića banji postoji i topla voda pored hladnih izvorakisele vode koji su ranije kaptirani za lokalne potrebe. Tek 1953. godine izvršena je kaptažatople mineralne vode pomoću bunara dubine od oko 3 metra koji je završen u Rajčinovićapotoku. U nekoliko bušotina dobijena je voda različite temperature ali istih mineralnih svojstava.Ukupna izdašnost toplih izvora iznosi oko 1,9 sekundarnih litara. Opšti eksploatacioni kapacitetsva tri topla izvora je oko 146.000 litara u 24 časa. Turističke vrednosti

U strukturi antropogenih vrednosti Novopazarskog kraja od većeg turističkog značaja suarheološki lokaliteti, spomeničko, umetničko i kulturno nasleđe. Opšte odlike stanovništvaurbanih i ruralnih naselja predstavljaju značajne karakteristike ove regije, koje je izdvajaju kaoposebnu antropogenu celinu. U mozaiku antropogenih turističkih vrednosti izdvajaju se nekikurioziteti koji Novopazarskom kraju daju epitet turističke regije u kojoj se prepliću antički,srednjovekovni hrišćanski i orijentalno-islamski kulturni uticaji kako u prošlosti, tako i usadašnjosti.

Srednjovekovni spomenici

Dolina Raške sa svojom okolinom predstavlja dolinu kulturno-istorijskih spomenika izsrednjeg veka. Tu je formiran jedan od prvih plemenskih srpskih saveza, nazvan Raškom po reciRaški. Pre toga raški predeli bili su naseljeni Ilirima, o čemu govore brojni arheološki nalazi kojise nalaze u okolini Novog Pazara. Srbi su na ovim prostorima sagradili vojna utvrđenja i podizalimanastire, najpoznatije staro uvrđenje jeste Ras u dolini Raške i Jeleč na Rogozni, zatim, kao štosu poznati manastiri Sopoćani, Đurđevi Stupovi i drugi kulturno istorijski spomenici iz togperioda.

Stari Ras – tvrđava

Jovan Cvijić je samo naslućivao na osnovu narodnog kazivanja da se iznad Pazarišta nabrdu Gradini, nalazi neko utvrđenje koje je on ocenio kao Kulu motrilju.

B.Vulović i J. Nešković prvi obilaze greben Gradinu iznad Pazarišta i utvrđuju nanjegovom platou postojanje zidina i odbrambenih kula starog Rasa.

Ispitivanja koja su dosad obavljena na tvrđavi, svakako dragocena, samo su prethodnoorijentaciono naslućivanje izgleda grada. Tako je utvrđeno da grad ima oblik nepravilnog trouglačija najduža strana iznosi oko 170 m, a najkraća 60 metara. Debljina zidova od lomljenogkamena krečnjaka kreće se od 1,5 do 2,20 m. U ovom trenutku njihov vidljivi deo iznad zemljene prelazi 0,5 m. Na najpristupačnijem, jugozapadnom uglu grada, nedaleko od ulazne kapije,sačuvani su ostaci najveće polukružne kule prečnika od oko 8 m. Duž severozapadnog zida narazmaku 20-25 m, vide se tragovi još dveju polukružnih kula. Čitavu površinu unutrašnjostigrada, danas pod šumom ili humusom, tek očekuju prava ispitivanja.

Pazarište (Podgrađe)

Srednjovekovni Ras ipak nije bio u neprekidnom usponu kroz čitav ovaj period od skoro triveka srpske vlasti. Period njegovog bržeg razvoja morao je početi krajem XII veka, dakle posleviše godina stabilne Nemanjine vladavine. Prve zgrade izvan gradskih zidina, kuće budućegpodgraća i varoši (Pazarišta), morale su nastati tek u ovim decenijama, jer je očigledno da uprethodnim burnim vremenima takvih mogućnosti nije bilo. Razume se, tek će budućaarheološka iskopavanja podgrađa i Pazarišta, pokazati, bar delimično, stvarno stanje.

Slika 8: Pazarište (Podgrađe) XII vek

Petrova crkva

Petrova crkva kod Novog Pazara svakakako je najstarija očuvana sakralna građevina uSrbiji. Istorija crkve posle Nemanjinih vremena bila je poznata, delimično, i pre konzervatorskihradova od pre neku deceniju. Međutim, precizno vremensko razgraničenje dveju osnovnih fazazidanja ili obnova crkve – ni danas nije sasvim izvesno. Najveće iznenađenje u toku arheoloških

radova koji su istovremeno izvođeni , predstavljao je izuzetno bogat ilirsko – grčki nalaz, nadubini od dva metra pod temeljima uz narteks i severni polukružni zid crkve.

Slika 9: Petrova crkva 9-10 vek

Izvor: Prospekt O. Novi Pazar

Crkva sv. Apostola iako nikad nije bila napuštena, u periodu samostalnosti, podizanjemvelikih mauzoleja, kao što su to bili Studenica, Sopoćani, Banjska i dr. – postepeno je gubilaznačaj koji je imala za vreme Nemanje i neposredno po dobijanju crkvene samostalnosti.Zbivanja u državi tokom IV i u prvoj polovini XV veka, usredsređena na nova područja i početaknove opasnosti , potisla su u drugi plan rašku episkopiju koja se retko pominje u izvorima.

Sve do 1954. godine nije se znalo da ispod maltera, koji je pokrivao sve unutrašnjepovršine crkve, ima sačuvanog živopisa. Radovi iz 1956. na njegovom otkrivanju dali sudragocene rezultate. Već u prvi mah postalo je jasno da crkva ima, pored najstarije plastičnedekoracije, četiri sloja živopisa iz različitih epoha. Osim najmlađih i najbolje očuvanih fresaka izXIII veka, ostale slojeve koji su jako oštećeni teško je pouzdano datirati.

Manastir Sopoćani

Manastir Sopoćane je osnovao kralj Uroš 1. u drugoj polovini 13. veka. Komplekssačinjavaju crkva Svete Trojice i iskopine uobičajenih manastirskih zdanja raspoređene unutarširokih obimnih zidina sa dve kapije. Uz prvobitnu crkvu, zidanu da postane kraljevski mauzolej,

dograđena je u vreme kralja Dušana (1338-1345) spoljna priprata sa kulom-zvonikom napročelju.

U unutrašnjosti crkve sačuvana je najdragocenija galerija srpskog i vizantijskog zidnogslikarstva (1260-1265). Obdareni sopoćanski slikari, nadahnuti antičkim nasleđem, doveli sumonumentalni plastični stil 13. veka do vrhunca, slikajući na bogatoj pozlaćenoj osnovi remekdela izvanredne snage, izražajnosti i harmonije boja i oblika.

Nije ostala zabeležena tačna godina osnivanja Sopoćana, ali se posredno može zaključiti daje slikanje glavnih delova crkve završeno između 1263. i 1270. godine. Arhiepiskop Sava II.došao je na čelo srpske crkvene organizacije 1263. godine, a predstavljen je u povorci arhijerejau oltaru sopoćanskog hrama. Urošev sin Dragutin oženio se Katalinom, ugarskom princezom,najkasnije 1270. godine, a u priprati je naslikan kao dečak. Zbog toga se uzima da je slikarstvoSopoćana nastalo oko 1265. godine. Građenje crkve i manastirskih zgrada moglo je bitiobavljeno i desetak godina ranije. Ima razloga za uverenje da je kralj Uroš želeo da Sopoćanibudu katedralna crkva. Sigurno je, međutim, da su postali mauzolej kraljevske porodice. Tu susahranjeni kraljeva majka Ana Dandolo, otac Stefan Prvovenčani i brat od strica, veliki knezĐorđe. Na kraju osme decenije 13. veka u Sopoćanima je sahranjen i ktitor - kralj Uroš.

Slika 10: Manastir Sopoćani XIII vek Freska-SVETI APOSTOL

Đurđevi Stupovi

Manastir Đurđevi Stupovi je jedan od najstarijih i najvažnijih u nasleđu srpske crkve.Mesto na kojem je izgrađen, Ras, pominje se već u X veku, u delu vizantijskog cara KonstantinaPorfirogenita, a posedno u delu o srpsko viznatijskim sukobima.

Slika 11: Manastir Đurđevi Stupovi XII vek

Izvor: Prospekt o manastiru Đurđevi Stupovi

Manastir Đurđevi Stupovi podignut je iznad dolina reka Raške i Deževe. Sagradivšimanastir Svetog Nikole kod Kuršumlije, a nedaleko od njega i crkvu posvećenu Bogorodici, bezsaglasnosti svoje braće, Stefan Nemanja je bio pozvan u Ras, gde je i zatočen. Bio je zatvoren ujednoj pećini kod Rasa, iz koje je mogao da vidi samo jedno uzvišenje, brdo na kojem će kasnijesagraditi manastir. Ne dozvolivši da ga u tako teškom i opasnom položaju savlada očajanje,budući župan se sa puno vere i nade obratio Svetom Georgiju za pomoć. Pritom mu se obavezaoda će mu ¨poslužiti¨ ako se njegovim molitvama izbavi. Došavši na vlast 1166/1167. godine,ispunio je savoj zavet i u Rasu podigao spomenik na vrhu onog brda koje je iz tamniceposmatrao. Tako je, u slavu Svetog Georgija, nastao prvi veći manastir u Rasu, oblasti koja jepostala središte srpske države u XII veku.

Građenje je najverovatnije započeto 1167. godine, a završeno je u prvoj polovini 1171.godine. Crkva, posvećena Svetom Georgiju, predstavlja građevinu sa kojom započinje raškaškola u srpskom srednjovekovnom graditeljstvu. Prvo svedočanstvo o ovom manastiru daje namSveti Sava u žitiju svog oca Svetog Simeona, 1208. godine. Pouzdano se zna da su ĐurđeviStupovi bili veoma ugledan i značajan manastir u srednjem veku. Potvrdu za to nalazimo u¨Studeničkom tipiku¨, gde se iguman Đurđevih Stupova pominje na prvom mestu međuigumanima šest manastira koji su učestvovali u izboru igumana manastira Studenice. U XIIveku, 1220, godine, u ¨žičkoj povelji¸¨ Stefana Prvovenčanog , Đurđevi Stupovi se pojavljujukao ¨kraljevski manastir¨, što je značilo da su potčinjeni neposredno arhiepiskopu. Drugi kritormanastira bio je kralj Dragutin poslednji vladar iz loze Nemanjića koji je stolovao u Rasu. On jevladao od 1276.do 1282.godine i u njegovo vreme su izvođeni obimni radovi na manastiru.

Đurđevi Stupovi u Starom Rasu, jedan od najstarijih manastira srednjovekovne Srbije kojije podigao Stefan Nemanja u prvim godinama posle svog stupanja na presto velikog župana, i

danas posle rušenja, svojom silustom dominira nad dolinama Raške i Deževe, u nekadašnjemprestonom području srednjovekovne Srbije.

O posebnom značaju manastira, pored starih biografskih tekstova, govori i izuzetan položajpodignut je na samom vrhu uzvišenja. Osobena je i arhitektura crkve Svetog Đorđa: dve kule-stupa, koje su kasnije i dale naziv manastiru Đurđevi Stupovi.

Kulturno-istorijski spomenici islamske arhitekture

Po svom nastanku Novi Pazar ili Jeni Bazar, kako ga je nazvao njegov osnivač, snadžak-beg Isa-beg Ishaković, prve zgrade koje se mogu smatrati kamenom temeljcem jesu Isa-begovhamam, Isa-begov han i Isa-begova džamija. Pored ovih objekata podižu se zanatski i trgovinskidućani koji daju fizionomiju orijentalne čaršije. Novopazarska čaršija je autentična po mnogočemu a ostala je dobrim delom očuvana, mnogi objekti iz tog perioda su od velikog značaja ispadaju u kulturno-istorijske spomenike, a to su hamami, džamije, kula motrilja, bedemi iAmiragin han.

Hamami

Kako islamski verski propisi pored čestog umivanja zahtevaju i pranje celog tela, to su uperiodu turske vladavine u Novom Pazaru bila izgrađena dva starinska javna kupatila-hamama.Jedan od njih očuvao se i do naših dana. Taj stari i već veoma zapušteni hamam nalazi se ucentru grada, naspram ulaza u Arap-džamiju (Ulica 7. jula), ali je od pogleda prolaznikazaklonjen brojnim naknadno prizidanim zanatskim i trgovačkim radnjicama. To je jedan odnajstarijih i najznačajnijih spomenika islamske arhitekture u celom Sandžaku. Po tipu ovo starokupatilo pripada dvojnim ili “ćifte” amamima, koji su po uzdužnoj simetrali predvajanimasivnim zidom da bi jedna polovina, sa zasebnim ulazom, služila za kupanje muškaraca adruga za žene.

Slika 12: Gazi Isa-begov hamam XV vek

Izvor: Časopis „Bošnjačka riječ“

U arhitektonskom pogledu to je monumentalna građevina čije dimenzije dostižu 26 x 23 m.Ceo objekat ima složenu osnovu, s mnogobrojnim prostorijama, a nadvišen je s jedanaest većih imanjih kupola. Sa severne ulazne strane prvo se pružaju dve skoro identične kvadratne iprostrane (10,5 x 10,5 m) garderobe, u kojima su ranije postojali drveni boksovi za svlačenje iostavljanje odeće. Odatle se prelazilo u centralni deo kako muškog tako i ženskog hamama, tj. u

središne odaje u kojima se posle kupanja obično odmaralo uz kafu ili čibuk. Iz ove prostorijeulazi se u tri manja kupolicama pokrivena odeljenja, tzv. Halvate, koja su služila za samokupanje posetilaca. U svakome od njih nalaze se po dva niska i lepo dekorisana mermernalavaboa-kurne, tako da su se u istom halvatu mogle istovremeno kupati i dve osobe. Iz dveslavine, ugrađene iznad kurni, slivala se u njih topla i hladna voda. Odatle su posetioci bakarnimzdelicama zahvatali mlaku vodu i njome polivali telo. S južne streane uz odeljenje za kupanjepostavljena je nešto niža prostorija, u kojoj su bili smešteni kazani za grejanje vode i samaložionica.

Tvrđava

U centru Novog Pazara, na blagom uzvišenju koje sa severozapadne strane zaklapa koritoreke Raške a s istočne današnja Ulica Prvog maja, prostiru se zidine starog turskog utvrđenja.Ono je pokrivalo površinu — sada pretvorenu u Gradski park — od preko 16 hiljada kvadratnihmetara i imalo je, sudeći po očuvanim kamenim bastionima, preostalim bedemima ipoluzatrpanim širokim rovovima, — oblik trougla čije je teme upravljeno ka severu. Na tommestu i danas se uzdiže najmarkantniji bastion, dosta složene osnove, koji flankira prvobitni ulazu tvrđavu i skriva podzemnu tamnicu — zindan.

Od ove tabije do bastiona na zapadnom uglu proteže se solidno građen, ali dobrim delomvek zarušen, severozapadni bedem. Na sredini njegove dužine od preko 200 metara očuvala sejedna lepa oktogonalna kamena kula, kod meštana poznata pod imenom „Stara izvidnica". Ona jevisoka oko 15 metara, pri vrhu ima na četiri strane izbačene odbrambene balkone — mušarabije,a po svim zidovima u tri nivoa raspoređene male kružne puškarnice. To upućuje na zaključak daje ova starinska kula bila nameljena za odbranu srednjeg dela bedema vatrom iz ručnog oružja.

Slika 13: Tvrđava sa kulom motriljom XV vek

Izvor: Časopis „Bošnjačka riječ“

Preostala dva poligonalna bastiona, na zapadnom i južnom uglu tvrđave, znatno suprostranija i niža, s potpuno pravilnom osnovom, pa predstavljaju već moderniji tip artiljerijskihkula.

Sl.14. Muzej Ras u ulice Stevana Nemanje Sl.15. Kula ,,Motrilja,, u gradskom

parku

Sl.16. Stra kuća 16 a: unutrašnji izgled kuće

Sl 17. Ulazna vrata dvorišta Sl-18. Zgrada Opštine

Sl 19. Biblioteka “Dositej Obradović u parku Sl.20. Umetnost-delo slikara Izeta Mulića

Džamije

Od nekadašnjeg mnoštva novopazarskih džamija sada se svojom starinom i jednostavnomlepotom naročito ističe Altun – Alem džamija. Podignuta je na kraju stare Čaršije (današnjeUlice Prvog maja), na koju se nekada nadovezivala carska džada što je iz ove varoši vodilaprema Mirtovici i Skoplju. Ona nije velika građevina: duga je nešto manje od 16 a široka samooko 10 metara. To je jedno prostorna kupolna džamija sa zanimljivim tremom i ne osobito vitkimminaretom.

Njen centralni prostor, izveden u obliku skoro pravilnog kubusa, pokriven je niskim a 9m širokim kubetom. Prelaz iz kvadratne osnove u kružni prsten tambura rešen je u uglovimaširokim pandatifima čije ivice ocrtavaju vrlo plitki i prelomljeni luci. Fasade glavnog deladžamije premalterisane su i tako fugovane da imitiraju prvobitni način građenja naizmeničnimsmenjivanjem žučkastog kamena i crvene opeke. Trem, građen kamenim tresenicima, počiva naosmostranim masivnim stubovima koji imaju karakteristično dekorisane baze i kapitele. Izmeđustubova razapeti su snažni i u temenu blago prelomljeni luci koji nose dve manje slepe kupole sneobično plitkim osmostranim tamburama. Trem je samo s desne strane zatvoren kamenimzidom koji se nadovezuje na podužni zid glavnog dela džamije. Dvanaestostrani minaret,prislonjen iz desnu stranu trema, takođe je izveden od pažljivo obrađenih kvadara peščara.Njegovo visoko podnožje ukrašava friz slepih arkadica i jedan plastični prsten, dok donju ivicušerefeta oživljavaju stalaktiti.

Zahvaljujući prepisu zadužbinske povelje, koji se do danas sačuvao u Arhivu Centralnedirekcije vakufa u Ankari, poznato je da je Altun – Alem džamiju podigao kao svoju zadužbinuMevlana Muslihudin, sin Abdulganija. Njegova vakufnama bila je potvrđena u Skoplju prvihdana januara 1550. godine i iz nje se vidi da je osnivač džamije u neposrednoj blizini podigao izgradu mekteba – islamske osnovne škole – kao i kuću za stanovanje imama. Za izdržavanjeovih zadužbina Muslihudin je u Novom Pazaru zaveštao i određene koristonosne objekte: jedanhan, vodenicu u Raškoj, šest dućana pred hanom i neke kožarske dućane u Tabačkoj čaršiji.Istovremeno je, kao što se to tada praktikovalo, poveljom odredio i prinadležnosti svimslužbenicima svoga vakufa.

Slika 21: Altun-Alem džamija XVI vek Slika 22: Lejlek-džamija XVII-XVIII vek

Lejlek-džamija, postala je prepravljanjem starije crkve o trošku izvesnog poturice HavalaAhmed-bega. Pored džamije Mevlan Muslihudina danas je to jedina kupolna džamija u NovomPazaru. Njena široka i plitka kupola nema prozora a spolja je utopljena u osmostrani tambur čijesu četiri strane nastale uzdizanjem zidova centralnog kubusa. Po tome, kao i po slepoj kupoli,ovaj deo džamije više liči na neko veoma monumentalno turbe. Mali i nekada otvoreni tremoslanjao se jednim svojim delom na četiri lepo obrađena kamena stuba kod kojih sumeđuprostori naknadno zatvoreni zidovima. Opšta koncepcija građevine, sasvim skromanminaret kao i stilske odlike zazidanih ali još vidljivih stubova, navode na zaključak da je Lejlek-džamija nastala u XVIII veku.

Stara čaršija

Izgradnja na prostoru koji se nalazi na desnoj obali Raške na kome se relativno kasnorazvio deo novopazarske čaršije u neposrednoj je vezi sa postankom i razvojem Novog Pazarakao naselja. Novija istraživanja, prvenstveno istorijskih izvora, ukazuju na potrebu korigovanjaranijih zaključaka prema kojima su Novi Pazar osnovali Turci sredinom XV veka. Sasvim jesigurno da su na prostoru na kome se izgrađivao Novi Pazar, u srednjem veku u predturskovreme, postojala i naselja. Podaci o najstarijoj džamiji u N. Pazaru koje je saopštio Evlija Čelebiukazuju sa dosta sigurnosti na to da je ova džamija - Gazi Isa begova, koja se nalazila ucentralnom delu grada između Amir aginog hana i obale Raške, izgrađena prepravljanjem starijecrkve. Prema ovom podatku značilo bi da je naziv starijeg srednjovekovnog naselja Raszamenjen pod Turcima novim, Novi Pazar, nazvanim „novi" u odnosu na obližnji Stari Pazar,koji je do Turaka nosio naziv Trgovište.

Slika 23: Stara čaršija u Novom Pazaru

Ne ulazeći u niz drugih pitanja koja se odnose na problem naziva i razvoja naseljaTrgovišta i Rasa, srednjovekovno naselje na mestu Novog Pazara bilo je po svemu sudeći uformiranju, jer se u izvorima iz druge polovine XV veka pominju u njegovoj neposrednoj blizinisela Parice i Potok koja su ubrzo ušla u sastav Novog Pazara kao mahale naseljene hrišćanskimstanovništvom, neka od njih već 1468/69. godine (Parice). Srednjovekovno trgovačko naselje namestu Novog Pazara nastalo je na trasi Carigradskog puta, na mestu gde je put prelazio rekuRašku i nastavljao se dalje prema Jeleču (trasom kuda ide današnja ulica 1. maja).

Amiragin han (XVII vek)

Mletački Bailo Pavle Kontarini prolazeći kroz Novi Pazar 1580. godine, zapisao je da jeovaj grad imao 6000 kuća, od kojih su 100 bile hrišćanske. "Tu je dubrovačko skladište, ima 16mošeja i vrlo dugi bazar gde ima svake vrste dućana; tu ima osobito zanatlija koji proizvodeželjezničke topuze, turske katance svake vrste i cenjene medenice, a željezo vade u Gluhavici...Hadži Kalfa beleži o Novom Pazaru samo da je u sandžaku Bosni i da u njemu ima izvrsnihvrućih banja. Opširniji opis Novog Pazara ostavio je Evlija Čerlebija u XVII veku: "Varoš NoviPazar nalazi se na mestu gde se sastaju granice triju vilajeta. A kako tuda protiče sedam rijeka, toje njegovo područje jako plodno. Ima 40-50 mahala. Meni su ostale u sjećanju mahale:Karamahala, Hadžiibrahim-efendijina mahala, mahala Terike bazar (mahala Žitni trg) i Isa-begova mahala. Tu se nalaze 23 džamije. Džamija koja se naziva Altun-alem (džamija sa zlatnimalemom) je stara bogomolja i nalazi se u Jeleč-mahali na Carigradskom drumu. Gazi Isa-begovadžamija nalazi se na Žitnom trgu, a načinjena je prepravljanjem bivše crkve. To je stara Fethija,olovom pokrivena bogomolja.

Slika 24. Amir agin han u centru grada

Hotel

Jedan od najpoznatijih hotela, ne samo u Novom Pazaru nego u ovoj regiji jeste svakakohotel Vrbak, koji je sagrađen 70-tih godina i nalazi se u centru Novog Pazara na samoj reciRaški. Zbog posebne arhitekture, ambijentom i lepotom postao je simbol ovog grada. Sagrađenje u spoju orijentalno-raškog stila, raspolaže sa 130 ležaja u jednokrevetnim i dvokrevetnimsobama i apartmanima. Hotel ima oko 600 sedišta u restoranu, banket sali, separeima,kafečajžinici, aperitiv baru, poseduje svoju turističku agenciju, frizerski salon i veliki parking.Ono po čemu je ovaj hotel prepoznatljiv je svakako njegova recepcija, koja podseća na prostorijuiz 1001 noći.

Izgled hotela

Slika 25: Hotel Vrbak***

Hotel Raj nalazi se u Rajčinovića banji. Udaljen je 5 km od Novog Pazara. Ima 100 ležajau jednokrevetnim, dvokrevetnim i trokrevetnim sobama. U okviru hotela nalazi se bazen satoplom mineralnom vodom čija je temperatura 32°C. voda leči reumatska oboljenja i bolestinervnog sistema. U neposrednoj blizini postoji izvor hladne kisele vode. Voda leči stomačna iželučana oboljenja.

Slika 26: Hotel Raj**

Motel Ras smešten je u dolini reke Raške na Pazarištu u neposrednoj blizini Rasa gde jenastala prva srpska država. Pored motela protiče reka Raška bogata ribom, posebno pastrmkom iovaj motel je naročito posećen od strane izletnika i to uz vikend i praznike.

Motel Sopoćani smešten je u ambijentu netaknute prirode na izvoru reke Raške uneposrednoj blizini manastira Sopoćani. Od Novog Pazara je udaljen 15km. Raspolaže sa 60

ležaja u jednokrevetnim, dvokrevetnim, trokrevetnim sobama i apartmanima. Hotel ima terasu,kongresnu salu i kombinovani sportski teren za male sportove.

Slika 27: Motel Sopoćani

Takodje tu su hoteli: Tadž ND, Atlas, Palma i drugi.

STRATEGIJA PREPORODA SELA NA PODRUČJU, NOVOPAZARSKOG KRAJA

Predeo Pešterska visoravan je retko naseljena a istovremeno izuzetno prirodno čisti reon koji senalazi na nadmorskoj visini oko 1000-1600 metara. Na ukupnoj površini od oko 1.000 km2

naseljeno je oko 25.000 stanovnika. Na čitavoj teritoriji je čisto planinsko zemljište na kojemnisu izgrađivane fabrike koje bi ugrožavale lepotu prirode. Novopazarski kraj je bogat prirodnimlepotama, planine, izvorske vode, a tu je istorijsko nasleđe, kao i banjski i verski turizam, kojitrebaju biti posebna pažnja turista širom regiona.

Snimanje stanja na selu i život seoskog stanovništva zahtva dosta truda i vremena. Rađene sumnoge studije, a sve u cilju boljeg života na selu i harmonije sa novim tokovima u društvu.

Sadašnje klanice i mlekare su malih kapaciteta i mogu se sanirati bez većih ulaganja.15

Stanovništvo se iseljavalo u gradove iz svih sela – bez plana da se vrate na ostavljenu zemlju. Tajtrend se nastavio do danas. Nema roditelja koji ne planira da svoju decu posle školovanja pošaljeodavde da žive u nekom gradu.

Sadašnje stanovništvo je starije i jako stare dobi, skoro na kraju radnog veka. Relativno suimućni jer raspolažu zemljom onih koji su odselili a zemlju prepustili bez prodaje. Na selu seživi na tradicionalan način, obrada zemlje je ekstenzivna i sa malim prinosima, imanja su jako

15 Dr Jovo Lojanica, dipl.ing.Zadužbina “Jovo Lojanica Stupljanin“E-mail: office@zaduzbinalojanica.rs

usitnjena, edukacija i prosvećivanje stanovništva ne postoji, inovacije i nove kulture upoljoprivredi jako sporo dolaze. Način ishrane, higijene i života ljudi na selu je decenijamanepromenjen i dosta pogrešan. Mnogo se koristi alkohol i duvan – zbog čega većina stanovništvajako rano oboljeva i umire.

Kod većine stanovnika postoji beznadežnost i potpuna dezorijentisanost, tako da se i osnovnevrednosti kao što su očuvanje zdravlja, porodice, razvijanje dobrih odnosa, rađanje i pravilanodgoj dece, verovanje, planiranje na dugi period i slično, potpuno zanemaruju. Veliki broj muškemladeži se ne ženi i nema nikakve ozbiljne ciljeve u životu, već zapušteno živi od danas do sutra.

Tome su mnogo doprineli i loši putevi, loša električna struja i voda u skoro svim naseljima.

Prirodno okruženje: doline reka, puteva, prostori sela i gradova su pretvorena u prava rugla.Neplanska gradnja, loše održavanje, loša organizacija zaštite prirode i sakupljanja otpada, zaraslaneobrađena imanja i drugo su učinili ove predele potpuno neatraktivnim za život.

Groblja su potpuno zapuštena, svetinje se slabo čuvaju.

Život lokalnog stanovništva opterećuju i stalno napeti odnosi pripadnika pravoslavne vere imuslimana, kao posledica teške prošlosti.

Šta možemo da očekujemo?

Ukoliko se ne preduzmu hitno radikalne mere sve bitne karakteristike opstanka će sledećihgodina ići ka pogoršanju. Stari građani će biti još stariji i nemoćniji, omladina će sva otići ugradove. Tamo ih ne čeka neki dobar život, ali to nama nije za utehu. Nije za utehu ni to što jeslično stanje u čitavoj Srbiji. Imanja će ostati neobrađena i ti poslednji vlasnici će gledati da ihprodaju bilo kome i po bilo kojoj ceni. Kupci mogu biti samo neki novi biznismeni ili profilisaneorganizacije koji će zemlji promeniti namenu, neće je obrađivati i verovatno će je kasnijepreprodavati za placeve trećima. Takve primere već imamo, nažalost.

Sada su sela prepolovljena a uskoro mogu biti desetkovana i potpuno napuštena. Dok seoskaimovina bude stajala neobrađena naše nove generacije će tumarati po siromašnim gradovima.

Svakako da je za ovakvo stanje najveći uzročnik država sa svojim bezumnim sistemomplaniranja, zakonodavstva, nadležnosti i drugo.

Međutim, možemo reći da je zatajila i lokalna inteligencija. Kada nadležni organi zataje logičnoje da dođe do samoorganizovanja lokalnog stanovništva na putu obezbeđenja uslova za opstanak.Očigledno je da nedovoljna svest, konformizam, korupcija i drugo su bili dominantni kodlokalne inteligencije pa su se mirili i sa procesima sopstvene propasti i biološkog iščeznuća.

Kako je moguće učiniti zaokret?

Pošto su ove tendencije trajale više decenija sada ih je vrlo teško promeniti. Sve se ovo dešavalokao posledica lošeg sistema države a on do sada nije promenjen. I nema naznaka da će sepromeniti uskoro, dok istovremeno napredni svet napreduje i razvija se.

Postoje praktično dve kategorije stanovništva sa kojima treba raditi:

- srednje i starije generacije,

- mladi, koji su naša budućnost i koji su sada u školama.

Da bi svi oni ostali na selu neophodno je da im se pruži velika pomoć. Za sela treba obezbeditipristojne puteve, struju i vodu kako bi mogli da žive u solidnim uslovima. Za starije stanovniketreba obezbediti obrazovanje primereno njihovim potrebama o novim tehnologijama rada, novimusevima, novim načinima kako mogu sa svoje zemlje da imaju veće prinose i veću dobit, novimnačinima vođenja domaćinstva – koji se već koriste u savremenom svetu.

Za mlađe takođe treba obezbediti obrazovanje primereno njihovim potrebama. Naše obrazovanjeje u mnogim aspektima zastarelo i ne uči omladinu važnim životnim lekcijama. Zato trebaobezbediti dodatno obrazovanje prema programima koje koristi savremeni svet. U okviru togdodatnog obrazovanja moguće je ukazati deci kako mogu i na zemlji svojih očeva i dedova, uzdodatne veštine i sposobnosti, da budu uspešni i srećni.

Velike mogućnosti postoje u oblastima obrazovanja dece, u izučavanju (ali ozbiljnom) stranihjezika, kompjuterskih tehnologija, putovanjima, izučavanju zdravog života, negovanju prirode isl.

Postoji dakle nekoliko oblasti na kojima se mora raditi:

a) infrastruktura na terenu,b) obuka svih stanovnika, po kategorijama, o metodama modernog biznisa i naprednih kultura,v) pomoć u primeni novih biljnih i životinjskih kultura, novih tehnologija rada, novih zanata i

zanimanja.g) razvoj seoskog turizma uz proizvodnju organske hrane,d) stvaranje klastera ili udruženja sličnih proizvođača.

Za realizaciju navedenih aktivnosti treba uspostaviti jasna pravila, kriterijume i nadzor nadizvođenjem. Svako ko poštuje program treba da oseti blagodeti a ko ne poštuje – da zažali što ganije poštovao.

Savetodavi organi, organi izvršenja i organi kotrole treba da budu časni.

Uporišta za izvođenje preobražaja

Osnovni resursi kojima raspolažemo i koji mogu omogućiti da se izvede zaokret su:

slavna prošlost i slavna istorija naših predaka. Od Svetog Stefana Nemanje i njegovihpotomaka, Svetog Save i drugih - do Petra Bojovića, vojvode Mišića, Stepe Stepanovića,Radomira Putnika, Milunke Savić, Dijane Budisavljević, Nikole Tesle, Iva Andrića, MešeSelimovića, narodnih heroja i mnogih drugih, do najmlađih – Nataše Kovačević, NovakaĐokovića i dr.

Naučene lekcije iz prošlosti – kada su sukobi među verskim zajednicama bili i česti ikrvavi.

novi naraštaji – koje treba motivisati da dobro uče i obezbediti im uslove za pristojan životi

zapuštena a nezagađena priroda - koja uz postojeće izuzetne prirodne lepote može bitioaza jakog turizma, proizvodnje organske hrane kao i mesto hodočašća budućih pokoljenjaiz čitavog sveta.

Kao što smo u prošlosti imali vredne ljude, svece, vojnike, junake i vođe iz ovog podneblja tomože biti polazište da iz sadašnjih i budućih generacija odgojimo nove vredne ljude i prvake izoblasti nauke, sporta, kulture i dr, po ugledu na naše slavne pretke. Prepuštanje talentovanihučenika na savest i snagu njihovih roditelja je najčešće gubitno i za njih i za društvo. Zaobrazovanje novih generacija se mora ulagati mnogo više kroz obogaćivanje obrazovnihprograma, dovođenje najboljih pedagoga na ovaj teren, odvođenje dece u velike centre nauke,kulture i sporta, dodeljivanje stipendija svima koji vredno uče i rade, uvođenje najnovijihinternet metoda za obrazovanje i dr.

Sa starijim generacijama takođe treba raditi, da se informišu i obrazuju za praktičan život, da imse približi život poljoprivrednika iz razvijenih zemalja. Neophodno je oformiti lokalne minicentre kulture, biblioteke, organizovati susrete, kulturne, verske događaje i slično.

Život na selu na dosadašnji način: ekstenzivna obrada nekoliko sitnih parcela zemlje i držanjenekoliko krava nije održiv i mora biti postepeno ali brzo zamenjen novim oblicimapoljoprivredne proizvodnje i zanata.

Bitne aktivnosti za revitalizaciju sela

Za zaustavljanje iseljavanja stanovnika sela neophodno je uslove života poboljšati, toliko da nezaostaju bitno od onih u gradovima. To nije pretežak zadatak ako se uzme u obzir da ugradovima nema posla; kuće i zgrade su izgrađene uglavnom primitivno; stanovi pružaju vrlo loškomfor; zagušenost ulica, buka, prašina ne omogućavaju zdrav život i sl.

Tehnologije izgradnje i građevinski materijali su toliko unapređeni da je sada moguće po istojceni napraviti mnogo modernije i komfornije kuće i stanove.

Neophodno je u zajednici sa organima lokalne samouprave državnim organima sačinitisveobuhvatne operativne planove za dostizanje ciljeva koji mogu preporoditi sva sela sa ovogpodručja. Najvažniji ciljevi su: čišćenje i zaštita prirode; poboljšanje puteva, vode i struje; razvojturističke ponude i proizvodnja organske hrane.

Glavne aktivnosti za preporod sela na ovim područjima:

a) Snimanje stanja i način života poljoprivrednika u drugim zemljama. Poseta drugimzemljama kao i dovođenje domaćih i stranih predavača, koji bi objasnili modernu i održivupoljoprivredu u 21. veku.

b) Rad na poboljšanju puteva, vode, struje. Sada je ovo potpuno primitivno i zapušteno.Odgovorne institucije treba da hitno sačine i realizuju planove dovođenja infrastrukture upristojno stanje.

v) Izgradnja hotela, hostela, restorana i drugih sličnih objekata za prijem turista,planinara, za razna stručna, kulturna i druga okupljanja.

g) Pomoć lokalnom stanovništvu u znanju, organizaciji, sredstvima, objektima i sl. zadostizanje standarda i certifikovanje organske proizvodnje, proizvoda sa geografskimporeklom, dobrom proizvodnom praksom DŽMP (GMP-Dzi Em Pi), i slično.

d) Gajenje tradicionalnih autohtonih kao i novih useva i životinja. Na širokimprostranstvima postoje brojne mogućnosti.

đ) Izgradnja manjih pogona za preradu, sušenje, pakovanje i čuvanje proizvedenihroba. Svako domaćinstvo može, uz određenu pomoć, da proizvodi robe sa geografskimporeklom uz ispunjenje higijensko-tehničkih uslova, standarda kvaliteta, pakovanja,čuvanja i sl.

i) Stvaranje malih obrazovnih centara u selima, gde bi se ljudi podučavali kako može dase radi i živi bolje i srećnije.

j) Pomoć u ukrupnjavanju zemljišta za one koji planiraju da je koriste i obrađuju, kao iodrživo aktiviranje napuštenih parcela.

k) Čišćenje i zaštita prirode od otpadaka, divlje gradnje, zagađenosti.

l) Izgradnja novih stanova i kuća uz obavezno korišćenje modernih tehnologija imaterijala.

lj) Dodatno opismenjavanje stanovnika za korišćenje kompjutera u radu,

m) Motivacija mladih za ozbiljno učenje stranih jezika.

n) Pomoć svim učenicima a naročito onima koji pokazuju nadarenost za nauku, sport,kulturu i dr. u vidu stipendija i sl.

nj) Analiza i obogaćivanje zvaničnog programa obrazovanja praktičnim obukama uvelikim naučnim centrima, kao i obukama u prirodi i sl.

o) Izvođenje ekskurzija i poseta značajnim istorijskim mestima, naučnim centrima i sl.Svakom detetu treba omogućiti putovanje, kao i svakom odraslom čoveku, kao najboljojmogućnosti učenja.

p) Stvaranje biblioteka prigodne literature za seosko stanovništvo. Darovanje svakomdomaćinstvu bar osnovne literature.

r) Povezivanje sa razvijenim opštinama u Srbiji i šire u vidu bratimljenja, poslovnogpovezivanja i slično.

s) Motivisanje odseljenih građana da se vrate da žive na selu, poziv drugim naprednim iuspešnim građanima iz sveta da dođu i žive kod nas itd.

Za realizaciju ovog plana su neophodni požrtvovani i posvećeni ljudi koji mogu svojimprimerom povući sa sobom veći broj stanovnika. To su ljudi koji imaju za sobom visokerezultate u svojim profesijama i uživaju ugled među stanovništvom. To su ličnosti iz

građanskog i ličnosti iz verskog života koji svojim ličnim primerima mogu da ukažu na puteveprevazilaženja zaostajanja.

Ostvarenje plana iziskuje i značajna finansijska sredstva koja se mogu obezbediti uz pomoćdržavnih organa, iz određenih fondova, od darodavaoca iz zemlje i inostranstva i sl.

Obzirom na visok ugled vere u narodu neophodno je proanalizirati i unaprediti saradnju verskihvelikodostojnika sa stanovništvom. Verski velikodostojnici treba da budu primer posvećenosti,radinosti, naprednosti, ljubavi, dobrote – koji će sam po sebi da utiče na građanstvo. Na tomplanu ima takođe dosta da se poradi. Kroz to bi veći broj stanovnika imao poverenje u veru.

Uz organizovan rad jednog savetodavnog koordinacionog tela stvari bi mogle da počnu da semenjaju odmah a puni efekti bi se videli za 3-5-10 godina.

ZAKLJUČAK

Novi Pazar kao gradsko naselje lociran je u ravnici koja se zove Novopazarsko polje ipredstavlja najniži i najplodniji deo istoimene kotline. Zapadnie deo ove ravnice zove seSelakovac. To je prostrana aluvijalna ravan reke Raške. Grad se širi na obalama pet reka. Grad jeokružen brdima koja predstavljaju ogranke Golije i Rogozne, kao i obodni deo Pešterskevisoravni.

Na 20 km od Novog Payara je predeo Pe]terske visoravni poynat kao „Koštampolje“,ravnica u samom vencu planina Jaruta i Ninaje, pogodan za život i poljoprivredu. Zdrava sredinaza buduća ulaganja u agroturizam, zdavu hranu i sportove.

Novopazarski kraj je u starijoj prošlosti imao važan saobraćajno geografski položaj jer supreko njega vodili stari srednjovekovni putevi koji su povezivali primorske krajeve sa naseljimau središnjim delu balkanskog poluostrva, a to su Rimski, Bosansko-Dubrovački, Carigradski,Budimljanski, Prizrenski, Zetski i Moravički putevi.

Preuzimanjem raznih akcija pomažemo revitalizaciju sela, na primer: ako bi napravili modernestanove u predelima čiste okoline i izuzetnih prirodnih lepota moguće je u njima nastaniti ivelika imena nauke, kulture, sporta iz zemlje i inostranstva – što bi predstavljalo jak impuls imotivaciju da se nastavi život na selu.

Vodeće turističke zemlje sveta su i dalje one koje pripadaju grupi razvijenih zemalja, ali senjihovo učešće u međunarodnom turističkom prometu stalno smanjuje. Činjenica da raste učešćezemalja koje ne spadaju u 15 vodećih u svetskom turizmu (sa 3% u 1950. godini, 30% u 1980.godini, do 44% u 2010. godini), kao i promene u sastavu 15 vodećih, ukazuju na intenziviranjekonkurencije na međunarodnom turističkom tržištu (UNWTO, prema Lipman & Kester, 2007, s.57; UNWTO, 2011). Relativni značaj pojedinih faktora konkurentnosti za konkretnu destinaciju, kao i njihovimeđusobni odnosi, dakle, variraju tokom vremena i u odnosu na različite konkurente. Pojedinifaktori imaju različit značaj za pojedine destinacije, mada činjenica da se neki atributi mogusmatrati važnijim od drugih ne znači i da su istovremeno determinišući za konkurentnost. Naime,

u zavisnosti od konkurentskog seta kome destinacija pripada, atribut će biti determinišućiukoliko se značajno razlikuje među konkurentima (Crouch, 2011). U tom smislu, retki su radovikoji nastoje da utvrde međusobne odnose različitih faktora konkurentnosti destinacija i njihovrelativan značaj (Lee & King, 2009).

LITERATURA

(1) Blanke, J. & Chiesa, T. (2008) The Travel & Tourism Competitiveness Index 2008:Measuring Key Elements Driving the Sector’s Development. In J. Blanke & T. Chiesa(Eds.) The Travel & Tourism Competitiveness Report 2008: Balancing EconomicDevelopment and Environmental Sustainability (pp. 3-26) Geneva: World EconomicForum. Retrieved June 22, 2011, fromhttp://www3.weforum.org/docs/WEF_TravelTourismCompetitiveness_Report_2008.pdf.

(2) Blanke, J., Chiesa, T. & Trujillo Herrera, E. (2009) The Travel & TourismCompetitiveness Index 2009: Measuring Sectoral Drivers in a Downturn In J. Blanke &T. Chiesa (Eds.) The Travel & Tourism Competitiveness Report 2009: Managing in aTime of Turbulence (pp. 3-38) Geneva: World Economic Forum. Retrieved June 22,2011, fromhttp://www3.weforum.org/docs/WEF_GCR_TravelTourism_Report_2009.pdf.

(3) Blanke, J. & Chiesa, T. (2011) The Travel & Tourism Competitiveness Index 2011:Assessing Industry Drivers in the Wake of the Crisis. In J. Blanke & T. Chiesa (Eds.) TheTravel & Tourism Competitiveness Report 2011: Beyond the Downturn (pp. 3-33).Geneva: World Economic Forum. Retrieved June 22, 2011, fromhttp://www3.weforum.org/docs/WEF_TravelTourismCompetitiveness_Report_2011.pdf.

(4) Claver-Cortés, E., Molina-Azorín, J. F. & Pereira-Moliner, J. (2007) Competitiveness inMass Tourism. Annals of Tourism Research, 34 (3), pp. 727–745. Retreived February14, 2009 from http://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0160738307000448.

(5) Cracolici, M.F., Nijkamp, P. & Rietveld, P. (2008) Assessment of TouristCompetitiveness by Analysing Destination Efficiency. Tourism Economics, 14 (2), pp.325-342.

(6) Dr Jovo Lojanica, dipl.ing. „Revitalzacija sela, 2016.g.

(7) Lopandić Dusko., Međunarodni ekonomski odnosi, IEN, Beograd, 2002.

(8) Mekić M., Novi Pazar u vaktu i zemanu, Novi Pazar, 2006.

(9) Marsenić D., Ekonomska bespuća i izlazi, Ekonomski fakultet u Beogradu, Beograd,1990.

(10) Šaćirović, M.Rad, Beograd

(11) Novaković R., Gde se nalazila Srbija od VII do XII veka, Istorijski institut,Beograd, 2003.

(12) I.Mulic., M.Rad, ECPD, Beograd

(13) Novi Pazar i okolina, Novi Pazar, Književne novine,Beograd, 1969 god.

SCIENTIFIC-TECHNOLOGICAL PARKS - PRACTICAL APPLICATION OFKNOWLEDGE

Assistant professor. Nedžad Azemović,

University Agricultural Academy, Novi Sad, Serbia n.azemovic@yahoo.com

Summary: Science and Technology Park is a broad term used to represent a set of material andtechnical prerequisites to enable interested companies to gather in one place, under the same roofand in constant correlation and interaction to foster the rapid development of science,technology, entrepreneurship, innovation and adaptability. Science and Technology Park is anintersection of innovative resources, with a common focus on entrepreneurship developmentthrough the creation of small and medium-sized enterprises. Their function is to bring togetherall participants in the innovation process and to facilitate the transfer of technology from researchinstitutions to practice. There are hundreds of science and technology parks in the world formedby universities, scientific institutes, the state or local government. As a rule, they operate as non-profit organizations, and they invest the profits they make in later years in equipping andexpanding the park's activities. In most cases, they are a combination of a business incubator, atechnology park, and an innovation center affiliated with a university or scientific institute.Without their affiliation with universities, scientific institutes and research laboratories, firmslocated in the Science and Technology Park cannot achieve successful transfer of knowledge andtechnology into practice, organized and systematic commercialization of scientific andtechnological research, creation and marketing of new products and technologies, cannot ensurepermanent staff training, recruiting the best and most talented students, sharing services and theirown production resources, and the local community and universities, etc. For almost threedecades, the world has been working on developing micro, small and medium-sized enterprises,which have proven to be a good support for the economy. One of the modern forms of supportfor small and medium-sized enterprises is the science and technology park, which focuses oneverything that a modern enterprise needs for development, from its foundation to independence.In many developed countries, their steady growth is recorded, but there are some initial shifts inboth developing and transition countries. This paper will outline the possibilities and reasons forestablishing science and technology parks in developing and transition countries.

Keywords: science technology park, small and medium-sized enterprises, innovation,technology and knowledge transfer.

Field: Social science

NAUČNO TEHNOLOŠKI PARKOVI-PRAKTIČNA PRIMENA ZNANJA

Doc. dr Nedžad Azemović,

Univerzitet Privredna Akademija, Novi Sad, Srbija n.azemovic@yahoo.com

Sažetak: Naučno–tehnološki park je širok pojam koji se koristi kako bi se njime predstavio skupmaterijalnih i tehničkih preduslova da se zainteresovanim kompanijama omogući da buduokupljene na jednom mestu, pod istim krovom i da u stalnoj međusobnoj korelaciji i interakcijipodstiču ubrzan razvoj nauke, tehnologije, preduzetništva, inovativnosti i adaptibilnosti. NTP jestecište inovativnih resursa, sa zajedničkim fokusom na razvoju preduzetništva putem osnivanjamalih i srednjih preduzeća. Njihova je funkcija da okupe sve učesnike u inovativnom procesu ida omoguće jednostavniji transfer tehnologije iz istraživačkih ustanova u praksu. U svetu postojiviše stotina naučno-tehnoloških parkova formiranih od strane univerziteta, naučnih instituta,države ili lokalne samouprave. Po pravilu posluju kao neprofitabilne organzacije, a profit kojiostvaruju u kasnijim godinama rada investiraju u opremanje i proširenje delatnosti parka. Uvećini slučajeva predstavljaju kombinaciju poslovnog inkubatora, tehnološkog parka iinovacionog centra povezanih sa nekim univerzitetom ili naučnim institutom. Bez njihovepovezanosti sa univerzitetima, naučnim institutima i istraživačkim laboratorijama, firme koje sulocirane u NTP ne mogu ostvariti uspešan transfer znanja i tehnologije u praksu, organizovanu isistematsku komercijalizaciju naučno-tehnoloških istraživanja, stvaranje i plasman novihproizvoda i tehnologija, ne mogu obezbediti permanentnu obuku kadrova, zapošljavanjenajboljih i talentovanih studenata, zajedničko korišćenje usluga i sopstvenih proizvodnih resursa,i lokalne zajednice i univerziteta, i dr. U svetu se skoro tri decenije radi na razvoju mikro, malih isrednjih preduzeća, koja su se pokazala kao dobar oslonac ekonomije. Jedan od savremenihoblika podrške malim i srednjim preduzećima su i naučno-tehnološki parkovi, u kojima jekoncentrisano sve što je savremenom preduzeću potrebno za razvoj, od njegovog osnivanja doosamostaljivanja. U mnogim razvijenim zemljama beleži se njihov stalni rast, ali su prisutni iprvi pomaci i u zemljama u razvoju kao i u zemljma u tranziciji.U ovom radu biće predstavljenemogućnosti i razlozi za osnivanje naučno-tehnoloških parkova u zemljama u razvoju i tranziciji.

Ključne reči: naučno tehnološki park, mala i srednja preduzeća, inovacije, transfer tehnologija iznanja.

Oblast: Društvene nauke

1. UVOD

U razvijenim zemljama Zapada veliki broj organizacija bavi se "uzgajanjem" novih preduzeća.To su naučni i tehnološki parkovi, inovatorski centri i inkubatori širokog spektra. Prvi savremeninaučni park osnovali su na Standford University (SAD) 50-ih godina talentovani pojedinci koji suradili u laboratorijama. Standford park pokriva površinu od 200 ha, smešten je 8 km odUniverziteta i predstavlja mali deo industrijske zone koja svoj razvitak temelji na visokimtehnologijama. Osnovna odrednica uspešnog parka je u tome što stvara okolinu s klimompreduzetništva, uspešnosti i kavliteta. Ovi su parkovi privlačni kompanijama koje žele podržatitakvu ohrabrujuću okolinu, pa uveliko pomažu pri zapošljavanju stručnjaka i pokretanju novihposlova. Naučni parkovi su se u SAD-u u početku sporije razvijali, a zatim sve brže, pa ih jedanas bribližno 180 na površini od 80 do 3000 ha. U Evropi su se naučni prakovi pojavili tokomranijih 70-ih godina. Prvenci su bili Heriot - NJatt University Research Park i Trinity KollegeCambridge, Science Park u Velikoj Britaniji, Louvain-la-Neuve u Belgiji i Sophia Antipolis iZIRST Grenoble u Francuskoj. Ovi su projekti sledili primere iz SAD-a i uglavnom su svojuaktivnost temeljili na iznajmljivanju zemlje jednom vlasniku.

2. SHVATANJE NAUČNOG PARKA

Pojam naučni park, Udruženje naučnih parkova Velike Britanije (UK - Science ParkAssociation) definiše kao inicijativu temeljenu na vlasništvu koja: ima formalne i operativneveze sa Univerzitetom, ili drugim institucijama visokog obrazovanja, ili, pak, istraživačkimcentrima; dizajnirana je da podstakne započinjanje i razvitak poslova zasnovanih na znanju, ali iostalih delatnosti koje se susreću u kraju gde deluje naučni park; ima menadžersku funkciju kojaje aktivno uključena u transfer tehnologije. Pravi se procvat koncepcije naučnih - parkova uEvropi dogodio tek početkom 80-ih godina. Dve su odrednice u Evropi doprinele tom razvitku.Prvo, snažna tendencija da se u naučnom parku osigura višenamenska zgrada za pomoć malim isrednjim preduzećima. Ta je tendencija - zamišljena kao inovatorski centar, sastavljen od višezgrada - bila uveliko stimulisana raširenom praksom uspostavljanja partnerskih odnosa koji sustvorili najnoviju generaciju naučnih parkova. Partnerstvo se u tipičnom slučaju sastoji od tripartnera: 1.Univerzitet ili istraživački centar. 2. Grad ili regionalna Vlada (osigurava zemljište iinfrastrukturu) i 3. Agencija za razvitak i fondacije (osigurava zgrade).

Ovaj je mehanizam mnogo slojevitiji od naučnog parka s jednim vlasnikom, ali je istovremenomnogo snažniji u pogledu raspoloživih sredstava za investicije i spremniji prihvatiti finansijskerizike konstrukcije višenamenske zgrade.

Druga je odrednica vezana za praksu u Francuskoj, gde se razvila koncepcija tehnopola. Suštinaje u tome da se naučna i tehnološka interakcija s kompanijama unutar parka moše osigurati ucelom nizu obrazovnih i istraživačkih institucija u gradu. Na taj način one mogu biti žarištaaktivnosti. Zadnja faza ovog smera razvitka je formiranje tehnopolisa ili tehnogradova, gde senovi "grad" formira oko jednog ili više naučnih parkova. Unutar parka naučna se baza smestitako da što bolje zadovolji potrebe kompanija - podstanara u parku. Ovaj se pristup češće susrećeu Japanu. Osamdesete su godine, takođe, razdoblje širenja zamisli o naučnim parkovima ubrojnim zemljama sveta kao što su: Kanada, Singapur, Australija ali i u zemlje u razvitku: Brazil,Indija, Malezija, pa i zemlje istočne Evrope i Kine. Širom sveta danas deluje približno 600naučnih parkova, s tendencijom da se taj broj poveća. Osnovna zamisao naučnog parka jezadovoljiti specifičnosti određene sredine: različite ciljeve, različitu fiskalnu i pravnu strukturu,resurse, zemlju i smeštaj. Ovi se faktori razmatraju već pri planiranju svakog naučnog parka.Večina naučnih parkova u svetu danas je u vlasništvu većeg broja institucija.

3. GLAVNI CILJ NAUČNIH PARKOVA

Glavni ciljevi osnivanja naučnih parkova se svode na sledeće16:

Omogućiti formiranje i rast novih businessa temeljenih na istraživanjima i znanjimadostupnim na fakultetu ili nekom drugom centru istraživanja. Podrazumeva jedan od načinatransfera rezultata israživanja u razvitak proizvoda pogodnog za tržište. Naučni parkovi utiču nato da se pri istraživanjima u laboratorijama više pažnje poklanja realizaciji projekta sve do fazekomercijalne eksploatacije istraživačkih rezultata. Naučni park nudi lokaciju koja je ne samopogodna za istraživanja, nego okuplja na jednom mestu velik broj stručnjaka sa istih područja,

16 Charles W. Understanding Research, Science and Technology Parks: Global Best Practice for the 21st Century; National Research Council, (2015).

osiguravajući na taj način protok informacija, a i potrebnu opremu, koja je u vlasništvuistraživačke institucije17.

Osim toga, na taj način se pruža psihološka pomoć naučnicima u njihovom prilagođavanju saakademske na industrijsku i komercijalnu ravan - jednostavnim smeštanjem parka u blizininjihovog pređašnjeg radnog mesta. Takav je centar (obično unutar jedne zgrade) sagrađen takoda osigura relativno male smeštajne jedinice (tipično 15-40 m2 ) sa zajedničkim uslugama, kaošto su sekretarica, telefon, faks, fotokopiranje, kao i savete vezane za finansije, planiranje islično. Ovakvim oblicima podstiče se proces novoga businessa. U isto vreme kvalitativno jačaregionalna industrijska struktura i podstiče se diverzifikacija tehnologije.

Delovati kao katalizator promena u regiji, i to na dva načina: Prvo, osiguravajući nove oblikezapošljavanja u regiji (u kojoj npr. dolazi do propadanja tradicionalnih delatnosti) i drugo,menjajući odnos stanovništva i lokalne privrede prema novim delatnostima. Već je samaprisutnost parka u regiji značajna, jer skreće pažnju na nove delatnosti i nove mogućnosti. Ovajučinak nije samo ograničen na park, jer se otvaraju i mogućnosti za delovanje brojnih dobavljačakoji mogu postati i jedna od ugovornih strana u poslu, proširujući na taj način beneficije, ali iuključujući se u tokove novih tehnologija.

Izgraditi infrastrukturu sposobnih, modernih preduzeća, zasnovanu na podsticanju njihovogulaska u naučni park. Čak se i najveće kompanije visokih tehnologija oslanjaju na široku osnovupartnera (kupca i dobavljača) koji ih opremaju specifičnim komponentama i uslugama. Veštine iznanja koje patrneri imaju treba da budu kompatibilne. Mogućnost privlačenja značajnihinvesticija u parku svakako će zavisiti i od mogućnosti da se u blizini pronađu odgovarajućidobavljači. Kompanije (preduzeća) u naučnom parku mogu zajednički raditi na tome da stvorekritičnu masu specijalizovanih dobavljača, kako bi osigurali nesmetani tok razvitka.

Delovati kao mehanizam regionalne privrede koji unapređuje sofisticiranost i dodatnuvrednost postojeće industrije, osiguravajući lokaciju na kojoj kontinuirana i uska tehničkapodrška može biti pružena svakoj lokalnoj kompaniji koja je kupila licencu za proizvodnju iprodaju novog proizvoda. Na taj se način može ovladati novim veštinama koje omogućavajunovi izvoz i/ili supstituciju uvoza, a sve se to zbiva bez rizika koji donosi ciklus razvitka novihproizvoda.

4. RESURSI RELEVANTNI ZA NAUČNI PARK

Realizacija naučnog parka zahteva upotrebu različitih resursa. Od presudnog značaja za uspeh suneopipljivi resursi npr. želja za koorporacijom između institucija visokog obrazovanja ikompanija (preduzeća) , optimizam i motivacija menadžmenta parka i sl. Reč je o odrednicamapo kojima se naučni parkovi razlikuju od uobičajenih razvojnih projekata visoke tehnologije.Zavisno od uslova i pristupa, mnogi se temeljni problemi moraju rešiti da bi se dostigleoptimalne performanse - uglavnom se misli na: lokaciju, nekretnine, podsisteme parka, finansijei drugo18:

17 Luger, I. Research Parks Redux: The ChangingLandscape of the Garden, Washington, DC: U.S. Economic Development Administration, (2016).18 Farid A., Tasawar A., Shahid L., & Abdul R. Impact of transformational leadership on employee motivation in telecommunication sector. New Jersey Journal of management policies and practices, (2014).

Lokacija. Naučni park treba biti smešten što je bliže moguće organizacijama visokogobrazovanja ili istraživačkom centru, jer blizina omogućuje češće kontakte, veću i bolju razmenuinformacija. Jedna od odrednica businessa zasnovanog na visokim tehnologijama, je imeđunarodnost tržišta, pa je prednost ako se park smesti u blizini vazdušnih luka, te ako imadobru transportnu i telekomunikacijsku infrastrukturu. Lokacija mora biti atraktivna u pogleduprivlačenja potencijalnih kompanija, ali i najboljih stručnjaka. To se postiže stvaranjempozitivnog imidža, čuvanjem kulturnih vrednosti zemlje u području gradnje parka i sl.

Nekretnine. Bez sumnje veliku pažnju treba obratiti osiguranju prostora koji se nameravaiznajmiti kompanijama. Važna je odluka sagraditi inovacioni centar (multifunkcionalna zgradasa odgovarajućim uslugama) ili individualne objekte. U drugom slučaju grade se samo zgradekoje nude fleksibilno uređeni enterijer, u skladu sa potrebama kompanije koja ih zakupljuje.Višespratnice će svakako učiniti ekonomičnijim upotrebu prostora, ali će verovatno smanjitifleksibilnost. Pri gradnji, takođe, treba voditi računa o lokalnim propisima, klimi, potrebnimparkiralištima. Sve su to činioci koji će uticati na troškove gradnje. Ako je politika parka danaplaćuje tržišnu rentu, pružajući za tu cenu odgovarajuće usluge, može se očekivati da ćepostupno u ulaganja ući i kompanije koje se komercijalno bave trgovinom nekretninama. Timeće se smanjiti pristisak na park u pogledu investicija.

Podsistemi-podstanari parka (kompanije). Važan element uspeha svakog parka jeste poolpotencijalnih kompanija (preduzeća) - podstanara parka. Veličina i sastav poola zavisiće odpostavljenih ciljeva parka i posledicama koji iz ovih ciljeva proizilaze. Tako, na primer,proizvođačima može, ali i ne mora, biti otvoren pristup, što će svakako uticati na prostorpotreban kompaniji, ali i na broj potencijalnih kompanija. Važno je na početku postaviti pravilaponašanja i njih se držati. U početku, organizovanja naučnog parka postojala je tendencija da sedopuštaju ustupci, ali to može potpuno uništiti originalnu koncepciju, koju je kasnije mnogo težeopet uspostaviti.

5. DELATNOST I ORGANIZACIJA NAUČNOG PARKA

Postoji mogućnost da se deo naučnog kampa uredi kao područje gde preduzeća mogu smestitisvoje lične razvojno-naučne timove, u neposrednoj blizini osoblja i opreme Univerziteta.Pokazalo se da za naučni park treba osigurati najpovoljniju lokaciju u odnosu na preduzeća kojaimaju koristi od kontinuiranog transfera tehnologije. Na taj način, načni park postaje sastavnimdelom univerzitetskog kampa, a zaposleni tih preduzeća smatraju se delom zaposlenih u kampu.Aktivnosti ovih preduzeća kampa u naučnom parku usredsređene su na jednu ili više područja:istraživanje i razvitak, planiranje novih proizvodnih procesa, proizvodnja prototipa i pružanjeedukacije za krajnje proizvođače novih proizvoda ili njihove korisnike. S obzirom na to da seproizvodi ili procesi koje razvijaju preduzeća - zakupci ne mogu proizvoditi u naučnom parku,ovaj se aspekt mora smestiti drugde: bilo u postojeći pogon preduzeća, ako je reč o koncernu, iliu zasebni, novi pogon. Značajan broj preduzeća ne namerava proizvoditi samostalno svojeproizvode, nego se umesto toga kocentriše na istraživanje i razvitak, te ustupa dobijene projektejednom ili više proizvođanja u zemlji ili inostranstvu. Premda masovna proizvodnja za tržištenije dopuštena u naučnom parku, proizvodnja koja je posledica aktivnosti u poslu kao i nužneusluge koje su povezane sa istraživačko-razvojnim procesom stvaraju multiplikativan učinak uobliku zapošljavanja reda veličine 25 proizvodnih radnika po istraživanju19. Kritički element za

19 Goldstein, A. Benchmarking of EU Incubators. Center for Strategy & Evaluations Services, (2015).

istraživački park jesu baza i kvalitet istraživača unutar članica Univerziteta. U mnogimslučajevima, kritična masa istraživanja u pojedinim oblastima, informatička tehnologija,biotehnologija, elektronika, robotika, pomorska tehnologija i dr. po svojoj prirodi zahtevamultidisciplinarnost. Uspeh naučnog parka može se najbolje sagledati u interakciji izmeđupreduzeća kampa i akademskog istraživačkog osoblja, a naročito u primeni istraživačkihrezultata preduzeća zakupaca. Nije uobičajeno da organizacija visokog obrazovanja iliistraživački centar budu jedini osnivači naučnog parka. To je obično vezano za dostupnostpovoljnom zemljištu ili veličini finansijskih izvora kojima se pokreće razvitak, što lakše možeosigurati veći broj osnivača. Takav pristup zahteva naučno angažovanje, ali donosi i slobodu iautonomiju saradnika u naučnom parku. U tom slučaju organizacija planskog i strategijskogmenadžmenta u parku mora biti jasna, jer on može biti i samo deo unutar i pod nadzoromorganizacije visokog obrazovanja20. Finansijski deo može finansirati i upravljati investicijama uparku, nadgledati izbor korisnika i pratiti svakodnevni rad. Može se osnovati Upravni odborparka, odgovoran upravnom telu organizacije visokog obrazovanja, koji će odrediti strategijuparka, predlagati investicije i primanje korisnika, te osigurati da park ima odgovarajućifunkcionalni menadžment. Kako izgleda šematski organizacija naučnog parka, možemo videti naslici br.1.

Slika br. 1. Organizacija naučnog parka

Izvor: Bernard Bass, Ronald Riggio. (2012). “Transformational Leadership”. Lawrence ErlbaumAssociates. Mahwah, 2 (1), 126.

Najčešće u razvitku naučnog parka učestvuje nekoliko partnera - od dva pa, čak, do dvadeset.Organizacija visokog obrazovanja može se udružiti s lokalnim ili regionalnim vlastima,

20 Tangemann, K. Effectiveness of the Austrian business incubator program. AplusB (Academia plus Business) -Learning for future program design, (2017).

agencijom za razvitak, preduzetnikom za nekretnine (koji je samostalan, ili ga pomaže državaputem banke) i možda s jednim ili više partnera iz industrije. Doprinosi ovih osnivača najčešćeizgledaju ovako21: organizacija visokog obrazovanja: transfer tehnologije, zemljišteitd.organizacija visokog; lokalne vlasti: zemljište, infrastruktura, mogućnost subvencija;agencija za razvoj: investicioni kapital, pomoć za operativne troškove; investitori unekretnine: investicioni kapital, upravljanje vlasništvom. Tipična shema organizacije parka zatakvo delovanje prikazana je na sledećoj slici br.2.

Slika br. 2. Organizacija naučnog parka

Izvor: Bernard Bass, Ronald Riggio. (2012). “Transformational Leadership”. Lawrence ErlbaumAssociates. Mahwah, 2 (1), 128.

Najvažnije tačke u ugovoru o zajedničkom ulaganju22: širi i uži ciljevi parka; namera da seformira pravno lice parka: da ili ne; deonička struktura kapitala i obaveze sudelovanja u njo;prava deoničara da postavljaju direktora parka; definicija gradilišta; uslovi najma koje vlasnikzemlje daje parku;

6. UMESTO ZAKLJUČKA

U vremenu globalne konkurentnosti, nivo naučno–istraživačkog rada jednog društva određujenjegova ekonomska, politička i socijalna moć. Pod pritiskom globalizacije, mala preduzećanalaze izlaz u kolektivnoj efikasnosti i podršci javnog i privatnog sektora. U razvijenimzemljama EU, u početku sporije, a zatim sve brže razvijaju se naučni, tehnološki i njima sličniparkovi, koji stvaraju uslove za nastajanje i uspešno poslovanje novih malih preduzeća davanjemsvih vrsta usluga - od finansiranja, osiguranja prostora, opreme, savetovanja i ostalog. Naučni

21 Stefanović, V., Cvijanović, D., & Vojnović, B. Niš, Lavirinti menadžmenta, Institut za ekonomiku poljoprivrede, (2014).

22 Bruce M. Developing a Global Sustainable Science and Technology Park. Strategy and Creating Economic: Development Worldwide, (2015).

parkovi i istraživački centri razvijaju se pretežno pri Univerzitetima, a obuhvataju i različite idruge institucije i preduzeća. Pružaju usluge preduzećima i ostalim korisnicima. Naučni parkovifunkcionišu kao razvojna središta i značajno doprinose razvitku preduzeća, grada, privrede idruštva u celini.

LITERATURA

Bruce M. (2015). Developing a Global Sustainable Science and Technology Park. Strategy and Creating Economic: Development Worldwide, 2 (2), 68-92.

Bernard Bass, Ronald Riggio. (2012). “Transformational Leadership”. Lawrence ErlbaumAssociates.

Mahwah, 2 (1), 125-152.Charles W. (2015). Understanding Research, Science and Technology Parks: Global Best

Practice for the 21st Century; National Research Council, 2 (2), 215-234.David Coghlan, Teresa Brannick. (2014). “Doing action research in your own organization”. 4 th

edition. Sage, Publications Ltd. , 2 (2), 221-237.

Daniel Goleman. (2012). ”Primal Leadership”. Harvard Bussiness Schoolpress, 94-105.Farid A., Tasawar A., Shahid L., & Abdul R. (2014). Impact of transformational leadership onemployee

motivation in telecommunication sector. Journal of management policies. 2 (2), 193-204.Goldstein, A. (2015). Benchmarking of EU Incubators. Center for Strategy & Evaluations

Services, 2 (1), 114-125.Luger, I. (2016). Research Parks Redux: The ChangingLandscape of the Garden, Washington,

DC: U.S. Economic Development Administration, 3 (2), 157-192.Stefanović, B., Cvijanović, D., & Vojnović, B. (2014). Lavirinti menadžmenta, Institut zaekonomiku

poljoprivrede, 3 (3), 200-222.Tangemann, K. (2017). Effectiveness of the Austrian business incubator program. AplusB

(Academia plus Business) -Learning for future program design, 2 (2), 173-205.

SADRŽAJ

Predgovor

„SAVREMENE TEHNOLOGIJE U KONTEKSTU MEĐUNARODNOGEKONOMSKOG RATOVANJA“, Akademik prof. dr Slobodan Nešković

KORPORATIVNO-DRUŠTVENA ODGOVORNOST U RAZVOJU EKO-TURIZMA, U KONTEKSTU UZROKA I POSLEDICA PANDEMIJE VIRUSA “COVID-19” , Prof. dr Rade Biočanin1, prof. dr Sonja Ketin2, Mr Mirsada Badić3, Ms Zilha Demović4, MsMubina Čolaković5,

MARKETING NA DRUŠTVENIM MREŽAMA, Prof. Dr. Muamer Kalić, Internacionalni univerzitet u Goraždu BiH, Fatih Kalić,Stud.AS. Film

Akademy-Isanbul Turkye, Doc.dr.Asja Gojačić,Inst.za Medicinsko Vještačenje Zdrav.stanja

pacijnata BiH , Dr.Spec.Suada Tutić,doktorant-Bolnica Novi Pazar Srbija, Dr.Spec.Emina

Nuković,JU „Zavod za Zaštitu Studenata“ Sarajevo BiH

NEKE TURISTIČKE IMLIKACIJE I IZAZOVI TURIZMA NA JEDINSTVENOJPEŠTERSKOJ VISORAVNI, Akademik d.r Šefket Krcić, Internacionalni univerzitet u Goraždu

UTICAJ KULTURNIH SLOJEVA VIZANTIJE, VENECIJANSKE REPUBLIKE,OTOMANSKE IMPERIJE, NEMANJIĆA, AUSTROUGARSKE NA TURISTIČKU PONUDUCRNE GORE, Dina M Mujević, Univerzitet Donja Gorica – Podgorica,

DIJAGNOSTIKA PATOLOŠKIH LEZIJA DOJKI, Jusuf Nuković, 1.2. Farmaceutskozdravstveni fakultet, Travnik, BiH, Jasmin Nuković, Zdravstveni centar, Novi Pazar, Srbija

ANALIZA ODABRANIH POKAZATELJA ZDRAVSTVENOG STANJA STANOVNIŠTVAPČINJSKOG OKRUGA OD 2015 - 2019. GODINE, Eržika Antić, FZF Travnik, Travnik

CARINSKI SISTEM CRNE GORE PRI UVOZU I IZVOZU ROBE, Mr.Artan Osmanović-Savjetnik kabineta Opštine Ulcinj

ZNAČAJ INTERNETA I MOBILNIH TELEFONA U TURIZMU, Mr.Arlind Osmanović- Školski

Centar Ulcinj, MA. Yllka R.Imeri- Universitet,,Fehmi Agani,,Đakovica

POSTUPAK ZAKLJUČIVANJA UGOVORA, Doc.Dr sci Edis Hadžić,Internacionalni univerzitet u Travniku

TURISTIČKI POTENCIJAL NOVOPAZARSKOG KRAJA, Prof.dr Mirsad Nuković, psiholog Zehra Nuković, dipl.ing. Elvis Murić, Emina GicićNaukakom-Centar za nauku i obrazovanje, Novi Pazar

SCIENTIFIC-TECHNOLOGICAL PARKS - PRACTICAL APPLICATION OF KNOWLEDGE, Assistant professor. Nedžad Azemović, University Agricultural Academy, Novi Sad, Serbia

Izdavač: NAUKAKOM-Centar za nauku i kulturu, Novi Pazar

Štamparija: FAMI grafika, Novi Pazar

Tiraž: 30 primeraka

CIP - Каталогизација у публикацијиБиблиотеке Матице српске, Нови Сад

338.48(497.11)(082)338.48(497.11 Novi Pazar)(082)

INTERNATIONAL conference "Development of tourism in Serbia with accent to New Pazar and environment" (7 ; 2020 ; Novi Pazar)    Zbornik radova / VII international conference "Development of tourism in Serbia with accent to New Pazar and environment", Novi Pazar, 2020 ; [urednik Mirsad Nuković]. - Novi Pazar : Centar za nauku i kulturu - NAUKAKOM, 2020 (Novi Pazar : Fami grafika). - 159 str. : ilustr. ; 24 cm

Tiraž 30. - Napomene i bibliografske reference uz tekst. - Bibliografija uz svaki rad. - Rezime na engl. jeziku uz svaki rad.

ISBN 978-86-81204-02-3

а) Туризам - Развој - Србија - Зборници б) Нови Пазар - Развој туризма - Зборници

COBISS.SR-ID 25339401

159