Buyuk Ortadogu Projesinin Bolge Ekonomilerine Etkisi the Greater Middle East Project and Its Effects...
-
Upload
demokratik-tuerkiye -
Category
Documents
-
view
228 -
download
0
Transcript of Buyuk Ortadogu Projesinin Bolge Ekonomilerine Etkisi the Greater Middle East Project and Its Effects...
-
8/3/2019 Buyuk Ortadogu Projesinin Bolge Ekonomilerine Etkisi the Greater Middle East Project and Its Effects on Region Eco
1/80
1
1. GR
Ortadou, bilinen insanlk tarihinden gnmze kadar yeryznn en fazla ilgi gsterilen blgesi
olmutur. Tm dnyay etkileyen semavi dinin buradan dnyaya yaylmas ve kutsal
mekanlarnn bu blgede bulunmas gsterilen ilginin en nemli sebebidir.
Ortadou; Afrika, Asya ve Avrupann tam ortasnda ve bu ktalar birbirine balamaktadr. Su
yollarnn blgeden gemesi askeri ve ticari nemini arttrmaktadr. Petrol ilk defa bu blgede
bulunmutur ve dnya petrol rezervlerinin te ikisi yine buradadr.
Amerika Birleik Devletlerinin kresel bir aktr olarak dnya politikalarn etkilemeye balad
gnden bu yana blgeye olan ilgisi hibir zaman azalmam, aksine gn getike artmaya devam
etmitir. srailin blge topraklar zerindeki varl ABDnin blgeye olan ilgisini oaltmtr.
Souk savan sona ermesinden sonra ABD yeni bir hedef belirlemitir; Ortadouda bulunan
lkeler demokratikleerek blgeden kaynaklanan terr sona erdirilecek ve blge lkeleri srail ile
ilikilerini dzeltecekler ve ekonomilerini de uluslararas rekabet kurallarna gre dzenleyecekler.
ABDnin bu amala hazrlayp uygulamaya balad Byk Ortadou Projesi, blge lkelerinin
ekonomileri ve devlet yaplar zerinde etkili olmaya ve toplumlar dntrmeyi planlamaktadr.
Adna nce Byk Ortadou Giriimi daha sonra da Geniletilmi Ortadou ve Kuzey Afrika
Projesi denilen giriim, Trkiyede genellikle Byk Ortadou Projesi olarak adlandrld iin
almamzda bu ismi kullandk.
Bu almann 2. Blmnde; Ortadou kelimesinin tarihi kkeni ve blgenin kapsad alanla
nemi anlatlmtr. 3.Blmde; Byk Ortadou Projesinin Arka Plan ve projenin ierii ayrntl
olarak incelenmitir. 4.Blmde; Projenin kronolojisi ve G-8 2004 toplantsnda grlen metin
verilmitir. 5. Blmde; Projenin kapsam ve programlar, 6. Blmde; Ortadou ve Kuzey Afrika
lke Ekonomileri, 7. Blmde; Projenin ekonomik hedefleri anlatlmtr. 8.Blmde; Trkiyenin
blge ile olan mnasebeti ve Byk Ortadou Projesinin Trkiyeye ekonomik olarak ne anlam
ifade ettii anlatlmtr.
-
8/3/2019 Buyuk Ortadogu Projesinin Bolge Ekonomilerine Etkisi the Greater Middle East Project and Its Effects on Region Eco
2/80
2
2. ORTADOU BLGESNN TANIMI, KAPSADII ALAN VE NEM
2.1 Kavram Olarak Ortadou
"Ortadou" kavram zerinde alm yazarlarn eserlerine bakldnda genellikle, bu kavramn
kapsamnn birbirinden farkl olduu ve her bir almaya gre genileyip daraldnn
grlmesidir. Bunun iindir ki Ortadou ile ilgili btn almalar ncelikle bu kavramn ieriinin
belirlenmesi ve kapsamna nerelerin alndnn gsterilmesiyle balamaktadr.
kinci Dnya Sava'ndan sonra bilimsel almalarda ve uluslararas siyasette giderek kullanm
yaygnlaan "Ortadou" (Middle East; Moyen Orient; e-arku'l-Evsat) kavramn ilk defa 1902
ylnda Amerikan deniz tarihisi ve stratejisti Alfred Thayer Mahan, National Review'de
yaynlanan Basra Krfezi'nin nemini ele ald "The Persian Gulf and International Relations"
balkl yazsnda Arabistan ile Hindistan arasndaki blgeyi ifade etmek iin kullanmtr.
Yzyln balarnda Basra Krfezi'nin stratejik nemi ve bu blgede Alman mparatorluu,
ngiltere ve Rusya'nn nfuz mcadelelerini anlatmaya alan A.T. Mahan, jeostratejik bir konsept
dahilinde kulland "Ortadou" (Middle East) kavram ile, Svey'ten Singapur'a kadar uzanan
deniz yolunun bir blmn koruyan ve kesin ekilde snrlarn belirtmedii bir blgeyi
anlatmaktayd.
Mahan'n ardndan ngiliz gazetesi The Times'in d politika editr Valentine Chirol, Tahran
muhabiri imzasyla Basra Krfezi'nin stratejik nemini, Almanya'nn ina etmeye alt Badat
demiryolunun Basra'ya kadar uzatlmasnn ngiltere'nin blgede ve Asya'daki karlarna verecei
zararlar anlatt birka yazsna "Ortadou'nun Problemleri" baln koyarak kavram Basra
Krfezi blgesini anlatmak iin kullanm ve kavramn benimsenmesine katkda bulunmutur.
Mahan ve Chirol'un ngiliz diline kazandrdklar "Ortadou" kavram asrn balarnda szlklere
girerken kitap adlarnda da grlmeye balanmtr. Angus Hamilton 1909 ylnda Londra'da
yaynlad Problems of the Middle East adndaki kitab ile kavram bilim dnyasna tayarakBasra Krfezi blgesinin ngiltere'nin uluslararas menfaatleri ve smrgeci devletler arasndaki
rekabet erevesindeki nemini anlatmaktayd. Ayn yllarda Hindistan'da Kral naibi olan Lord
Curzon, ilk defa 1911'de Hindistan'a yakn yerleri ifade etmek iin resmi konuma ve belgelerde
"Ortadou" kavramn kullanarak ona yar resmi bir nitelik kazandrmtr.
Temelde "Ortadou" kavramnn, "ark" (Dou) ve "Yakndou" (Near East) kavramlar gibi Bat
merkezli ve sbjektif bir kavramlatrmann rn olarak ortaya kt ve kullanm sahasna
girdii sylenebilir. Bu kavramlatrmay ynlendiren ana bak, Avrupa'y dnyann merkezi
-
8/3/2019 Buyuk Ortadogu Projesinin Bolge Ekonomilerine Etkisi the Greater Middle East Project and Its Effects on Region Eco
3/80
3
olarak kabul eden ve dnyann dier blgeleri bu merkeze olan uzaklklarna gre "yakn", "orta"
ve "uzak" eklinde kategorize eden baktr.
Aslnda dnyann "Avrupa merkezli" olarak kategorize edilmesi gelenei yeni bir uygulama
deildir ve byle bir refleks tarihin derinliklerinde de karmza kabilmektedir. Avrupakltrnn ekillenmesinde nemli bir role sahip olan Eski Yunanllar dnyay "medeni gney" ve
"barbar kuzey" eklinde ikiye ayryorlard. Bu ikili ayrm Romallarda "Dou" ve "Bat" eklini
almtr.
Bilindii gibi Roma mparatorluu'nun iki merkezi vard. mparatorluun batdaki merkezi Roma,
doudaki merkezi de Constantinopolis idi. mparatorluun dou ksmna "Bizans mparatorluu"
ad daha sonra verilmi bir ad olup nceleri Dou Roma mparatorluu eklinde anlyordu. Bu
durumda stanbul "Dou" dnyasnn merkezi oluyordu.
XV. yzylda Avrupa'nn Avrupa d dnyay kefetmesiyle balayan Keifler anda in,
Japonya ve Malezya "Uzak Dou" olarak adlandrlmtr. Sz konusu ada zellikle
Portekizlilerin "Dou"ya gidecek bir yol bulma abalar srasnda ilikiler gelitirilen "Uzak Dou"
ile Avrupa'dan uzak olan Akdeniz sahilleri arasndaki blge "Yakn Dou" (Near East) kavram ile
karlanmtr. Bylece "Yakn Dou", Bat'da, konuma dilinde "Uzak Dou" ile Avrupa
arasndaki blgeyi ve genel olarak da 1453'ten bu yana Osmanl Devleti tarafndan ynetilen
yerleri ifade etmek iin kullanlmaktayd.
Gnein doduu yer ve "Yakn Dou"nun ifade ettii blgeyi anlatacak ekilde "Levant" kavram
da kullanlmakla birlikte bu kavram daha ok Dou Akdeniz kylar iin tercih edilmitir. 19.
yzyln ikinci yarsnda ise "Yakn Dou" kavramnn kullanmnn iyice artt gzlenmektedir.
Bat dnyasnda "Dou"; (ark; Orient) veya "Yakn Dou" olarak ifade edilmi olan Osmanl
Devleti iin tercih edilen bu kavramlatrma, elbette ki sadece bir coraf ifadelendirme deil ayn
zamanda kltrel ve dini motiflerle beslenen ve farkl olan "teki"ni ifade eden bir kavramlatrma
idi.
Aslnda insanlarn kendi bulunduklar yeri merkez alarak dnyann dier yerlerini konumlandrp
adlandrmalar sadece Avrupallara zg bir uygulama deildir. Mesela Osmanllar Bat dnyas
iin corafi adlandrmadan ok etnik vurguyu ne alan "Frengistan" kavramn kullanrken slam
corafyaclar batdaki blgeler iin "el-Marib", dou iin ise "el-Mark" isimlendirmesini tercih
etmilerdir.1
1 Davut Dursun, Ortadou neresi?Subjektif Bir Kavramn Anlam erevesi ve Tarihi,www.stradigma.com./turkce/kasim2003/makale_01html
-
8/3/2019 Buyuk Ortadogu Projesinin Bolge Ekonomilerine Etkisi the Greater Middle East Project and Its Effects on Region Eco
4/80
4
Ortadou deyiminin yaygn olarak kullanl ve kavram deiiklii kinci Dnya sava
sralarnda oldu. ngilterenin Nil ordusu Msrda slenmi, Orta Dou Komutanl da Kahirede
konulandrlmt. kinci Dnya Sava zamanla Akdenizde Afrika ve Gneybat Asyada
iddetlenince ngiltere ve mttefiklerin Kahirede slenen komutanlnn grevleri geniledi.
Blgedeki hareketlilik, istihbarat, siyasi faaliyetler ve ikmal ileri dolaysyla Ortadou
Komutanl balca kaynak ve bavuru yeri oldu.
ABDnin savaa girmesinden sonra, Mttefik Devletler iin Msr balca ikmal slerinden biri
oldu. Avrupa Cephesi ve Balkanlarda harekatn destei de Kahiredeki karargaha ynetilmeye
baland.Bylece Ortadou kavram da deiiklie urad.
kinci Dnya Savandan nce daha ok Osmanl Devletinin Balkanlardaki topraklar ile Dou
Akdeniz topraklarn anlatan Yakndou unutulmaya ve bu deyimin yerini Ortadou almayabalad. Dnyann corafi, siyasi ve ekonomik edebiyatna iyice yerleen Ortadou kelimesi
askeri bir komutanlk karargahndan kaynaklanarak dnya lsnde yaygnlat.2
2.2 Ortadou Blgesinin Kapsad Alan
Ortadou en geni anlamda batda Fas,Tunus Cezayir, Libya, Somali, Etiyopya, Sudan ve
Msrdan balayarak douda Umman Krfezine kadar uzanan ve Irak, Kuveyt, Bahreyn, Katar,
Birleik Arap Emirlikleri, Umman iine alan kuzeyde Trkiye, Kafkasya ve Ortaasya Trk
Cumhuriyetlerini kapsayan ayrca ran, Afganistan ve Pakistann da dahil edildii gneyde ise
Suudi Arabistandan Yemene uzanan Arap yarmadasn evreleyen ve ortada Suriye, Lbnan,
rdn, Filistin ve srailin yer ald bir corafya olarak tanmlanabilir.
Daha dar ve yaygn kullanm olarak Ortadou; Batda Msr, Kuzeyde Trkiye ve rann Yer
ald Douda Umman Krfezi, Gneyde ise Aden Krfezi ve Yemeni iine alan blge Ortadou
olarak tanmlanmaktadr.
Byk LAROUSSE Ansiklopedi ve szlne gre Ortadou; Dou Akdenize kys olan
lkeleri, Trkiyeyi verimli hilal lkelerini (Suriye, Lbnan, srail, rdn, Irak) Msr, Arabistan
Yarmadasn ran ve genellikle Afganistan da iine almaktadr.
2
Atilla Sandkl, Kresel Gelimeler, Byk Ortadou Projesi ve Trkiyeye Yansmalar , Byk OrtadouProjesi Yeni Oluumlar ve Deien Dengeler, yay.haz: Atilla Sandkl, Kenan Dac, stanbul, Tasam yaynlar,2006, s,16
-
8/3/2019 Buyuk Ortadogu Projesinin Bolge Ekonomilerine Etkisi the Greater Middle East Project and Its Effects on Region Eco
5/80
5
Encyclopedia BRITANNICAya gre Ortadou; Atlantikten douda Afganistana kadar
uzanmaktadr.Fas, Cezayir, Tunus, Libya, Msr, Sudan, Arap Yarmadas, Irak, Trkiye, Suriye,
Lbnan, srail, rdn Ortadou blgesini meydana getirmektedir.
Encylopedia AMERCANAYA gre Ortadou; Trkiye, ran, Irak, srail, rdn, Lbnan, Suriye,Arap Yarmadasndaki Arabistan, Yemen, Umman, Katar, Bahreryn, BAE ile Sudan ve Msr
iine almaktadr. Ortadou terimi bugn eski terim olan Yakn Dou yerine kullanlmaktadr.
Dnya Bankasnn lkelerin gelir ve blgelere gre yapt ayrmda Ortadou ve Kuzey Afrika
lkeleri ayn corafya iinde kabul edilmektedir. Dnya Bankasnn gruplandrmasnda Cezayir,
Bahreyn, Msr, ran, Irak, rdn, Lbnan, Libya, Fas, Umman, S.Arabistan, Suriye, Tunus, Bat
eria ve Gazzeden oluan Filistin ile Yemen yer almaktadr. Dnya Bankasnn ayn ayrmnda
bu corafyada yer alan srail, Kuveyt, Katar ve BAE dier yksek gelirli lkeler grubunda yeralmaktadr. Bylece Dnya Bankas 19 lkeyi kapsayan bir Orta Dou corafi tanm yapmaktadr
ve ekonomik adan yaplan bu deerlendirmede Ortadou ve Kuzey Afrika bir btn olarak
ngrlmektedir.
Birlemi Milletlerin yapt almalarda ise Dnya Bankasnn yapm olduu kapsama
Moritanya da dahil edilmektedir. Jeopolitik almalarda ise Ortadou kapsamna Sudan ve Somali
gibi Dou Afrika blgesinde yer alan lkeler de katlmaktadr.
Btn bu tanmlamalar ve deerlendirmelerden karacamz sonu; Ortadou blgesinin Trkiye,
ran, Mezopotamya, Arap Yarmadas, Krfez lkeleri ile Msr kapsayacak ekilde
kullanlmasnn daha doru olaca eklindedir.
Amerika Birleik Devletlerince hazrlanan Byk Ortadou Projesinde, Byk Ortadou; Arap
Birliine ye 22 Arap Devleti, Trkiye, ran, Pakistan, Afganistan ve srail olarak tarif
edilmitir.Bu geni corafyann isimlendirilmesi de Projenin ismi Geniletilmi Ortadou ve
Kuzey Afrika Projesi olarak deitirilmitir.3
2.3 Ortadou Blgesinin nemi
Tarih boyunca byk medeniyetlere ve nemli olaylara sahne olan Ortadou, Ktalararas durumu
ve corafi konumu ile nem kazanr. Corafya ve Jeopolitik otoritelerinin Dnya Adasolarak
niteledikleri Asya-Avrupa ve Afrikadan oluan ve zaman zaman Eski Dnya olarak da anlan
bu ktalar topluluu birbirleriyle Ortadouda buluurlar.
3 Kenan Dac, AB ve ABDnin Ortadou Stratejileri ve Byk Ortadou Projesi , Sandkl, a.g.e, s, 178
-
8/3/2019 Buyuk Ortadogu Projesinin Bolge Ekonomilerine Etkisi the Greater Middle East Project and Its Effects on Region Eco
6/80
6
Ortadou; Asya, Afrika ve Avrupa ktalar arasnda bir kpr durumundadr. Ktalar arasndaki
merkezi konumu dolaysyla Ortadou, tarih boyunca eitli istikametlerden gelen glerin geit
yeri ve bilinen tarihin ilk devirlerinden balayarak insanln kaderine yn veren medeniyetlerin
beii olmutur.
Yakn tarihin artlar iinde Ortadou, dnyann kuvvet merkezlerinden biri olma vasfn yitirmi
olmakla birlikte, sraili gz nne aldmzda bu tesbit dier Arap lkeleri iin geerli
olmaktadr. Arap lkeleri askeri ve ekonomik anlamda bugn Amerika Birleik Devletlerine ve
Avrupa Birliine muhta konumda olup srail ise kendi teknolojisini rettii iin byle bir
bamlla ihtiya duymamaktadr. srail kendi askeri teknolojisini ABD, ngiltere ve zellikle
Nkleer teknoloji alannda Fransann yardmlaryla gelitirmi durumdadr. Bugn blgede srail
askeri anlamda en gl lke konumundadr ve dnyann sayl askeri glerinden birisidir.Dnya petrol kaynaklarnn %73 Ortadou blgesinde bulunmaktadr. Avrupa lkeleri yllk
ihtiyalarnn %70ini ( 600 milyon ton) ABD % 20den fazlasn (230 milyon ton), Japonya ise
240 milyon tonluk ihtiyacn bu blgeden karlamaktadr. Kara altn olarak tanmlanan petroln
kar konulmaz bir g haline gelmesi, Ortadounun dolaysyla buradan geen kara ve deniz
yollarnn stratejik nemini dnyann hibir yeriyle kyaslanmayacak derecede arttrmtr.
Kzldeniz ve Basra krfezi gibi asrlardr deniz ticaretinde kullanlan su yollar 20.yzyln ilk
yarsndan itibaren dnya deniz ticaretinin en youn yaand blgeler olmutur.
Cengiz ANDAR Ortadou kmaz adl eserinde blgenin stratejik nemini tarihten rnek
vererek yle anlatmaktadr;
Yeryznn en nemli kara ve su yollarna kumanda etmesinin kendisine kazandrd esiz
jeopolitik deer Ortadouyu tarihin ilk dnemlerinden bu yana dnya egemenlii peinde koan
glerin her kim olursa olsun- birincil hedefi haline getirmitir. Ortadouda etkili bir varlk
kuramayan hibir g dnya egemenlii zerinde iddia ileri sremez. Bu blgede varlk salayan
yada salayacak herhangi gce kar koyabilecek durumda bulunmayan gler ise peinen
yenilgiyi kabul ederler.(...)
Ortadou tarihin her dneminde, dnemin sper devletlerinin ekitikleri bir arena olmutur.Daha
sadan nceki tarih kesitinde bile tarihin kaydettii ilk ciddi uluslararas atmalarda geit
roln bu blge stlenmitir.(...)
Eski Yunann kent-devletlerini tek bir ynetim ats altnda toplayan Bykskender, Dnya
mparatorluu kurma erei ile Hindistan yollarna dnce, Ortadoudan gemek ve
Ortadouyu egemenlii altna almak zorunluluu duymutur.
-
8/3/2019 Buyuk Ortadogu Projesinin Bolge Ekonomilerine Etkisi the Greater Middle East Project and Its Effects on Region Eco
7/80
7
Ortadouyu nemli klan bir dier zellik ise Mezopotamya ve Nil Vadisi gibi verimli topraklar
kendi bnyesinde bulundurmasdr. Bu corafya dnya tarihinde nemli yer tutan Msr, Smer,
Babil, Asur gibi uygarlklara beiklik etmitir. Tarm, ehircilik, ticaret dnyaya bu blgeden
yaylmtr. lk yazy Ortadou kaynakl uygarlklar kullanmtr. Bilinen en eski bar anlamas
da M.. 1278 ylnda II. Ramses ile Hitit Kral Hatuil arasnda yine bu blgede yaplmtr.
Yazl tarih bu blgede balamaktadr.
Gemiten gelen kltrel younluun izlerine bugn de rastlamak mmkndr. Ortadou
Ktalararas gei noktasnda olduu iin kltrel etkileimler ve atmalarnda da en youn
yaand blge olmutur. Bat, Slav-Ortodoks, Afrika, in-Hint uygarlklar gibi farkl kltrler
hep bu blgede yzlemilerdir. Semavi dinler Yahudilik, Hristiyanlk, slamiyet aada daha
ayrntl anlatacamz gibi bu blgeden km ve atmalarn, rekabetin en nemli sebeplerindenbiri olmutur.
2.3.1 Dinlerin doduu ve tarih boyunca att blge
Ortadounun uluslararas ilikilerde ok nemli ekimelere ve hegemonya savalarna sebep
olmasnn en nemli etkenlerinden biri olarak belirttiimiz semavi dinler, bu blgede ortaya
km ve ilk taraftarlarn ve geliimini yine bu blgede gerekletirmilerdir. Her dinin
mensuplar da Asr Saadetini (Huzur Dnemi) bu blgede aramtr. Ortadouya sahip olmak
maddi kazanlarn yannda ilahi bir grev olarak da alglanr. Bu ilgi phesiz yeryzndeki
insanlarn byk bir blmnn bu blgede kendi ruh derinliklerinden bir eyler bulmasndan
kaynaklanmaktadr.
Kutsal kitaplar incelendiinde insanoluna gnderilen peygamberlerin ounun Ortadoudan
kt ve insanlk tarihinde nemli bir yer tutan semavi dinlerin (Yahudilik, Hiristiyanlk ve
slamiyet) retilerini bu corafyadan yaydklar grlr. Dini kaynaklara gre ilk insan bu
blgede dnya hayatna balamtr.
Dini kaynaklarn dnda bilimsel aratrmalarda ilk insann Arap yarmadasna pek uzak olmayan
Etiyopyadan ktn belirtmektedir.4
imdi bu dine ksaca bakalm;
Yahudilik
Blgenin kkleri insanolunun ilk atas ve peygamberi olan Hz. Ademe kadar uzanr. Ama yazl
tarihi Beni srail (srailoullar) peygamberleri ve onlarn sergiledikleri mcadelelerle ekillenmeye
4mer Turan, Medeniyetlerin att Nokta Ortadou, stanbul, Yeni afak Gazetesi Yayn, 2003, s, 36
-
8/3/2019 Buyuk Ortadogu Projesinin Bolge Ekonomilerine Etkisi the Greater Middle East Project and Its Effects on Region Eco
8/80
8
balar. Yahudiler tarihte Kenan ili olarak anlan gnmzde de Filistin olarak bilinen bu blgeyi
Babiller tarafndan srgn edilecekleri M.. 586 ylna kadar yurt edinirler.
Mezopotamyaya srgn edilmeleri Yahudi diasporasnn balangc olur. Daha sonraki yllarda
yurtlarna dnme imkan elde etmelerine ramen Yahudilerin nemli bir blm, verimliMezopotamya topraklarn terk etmeyi gze alamazlar. Bir blm ise II. Babil mparatorluunu
ykan Keyhsrevin geri dnmelerine izin vermesi zerine, Kudse gelip yklan mabetlerini
tekrar ina ederler. Bunlar da M.S. 70 ylnda Kudse girerek Sleyman Mabedini yerlebir eden
Roma mparatoru Titus tarafndan dnyann drtbir yanna datlrlar. Srgnde bulunduklar
yllarda kendilerini manevi adan bal hissettikleri Kuds hi unutmazlar.
Musevilerin younlamaya baladklar Msr ve Mezopotamya, V.yzyldan itibaren byk
Yahudi kolonilerinin bulunduu merkezler haline gelir. Mslmanlarn bu corafyaya hakimolmasyla yaam standartlar daha da ykselir ve kendilerine hogrl davranlr. Sasaniler ve
Hristiyan Bizansllar zamannda zulm gren Musevilerin durumu Mslman Arap devletinde ok
daha iyiye gitti.5
Ama dier blgelere g edenler bu kadar ansl deildir. Kuzey Afrikaya, oradan da spanyaya
geen Yahudiler, Diaspora boyunca makus talihleri haline gelen bask ve ikenceden kendilerini
kurtaramazlar. Zaman zaman dayanlmaz boyutlara ulaan olumsuzluklar berya
Yarmadasnn Mslmanlar tarafndan alnaca 711 ylna kadar devam eder. Musevilerbu tarihten itibaren burada da Mslmanlarn hogrsnden yaralanarak daha rahat bir
yaam srerler. 1492 ylna gelindiinde berya Yarm adasnn Mslmanlarn elinden
kmas ile birlikte Museviler de blgeden ayrlr yine Mslman bir devlet olan Osmanl
mparatorluuna snrlar.
Yahudilik bugn 1948 ylnda kurulmu olan Ortadoudaki askeri ve ekonomik ynden blgenin
en gl devleti olan srail ile birlikte anlmaktadr. Dnyadaki tek Yahudi devleti olarak her
blgeden gelen Musevilere kapsn amakta hatta gelmeleri iin tevik etmektedir.
Hristiyanlk
Bugnk bat medeniyetini oluturan Hristiyanlk da dnyaya Ortadoudan yaylr. Hz.sa Roma
mparatorluu iinde ayr bir statye sahip olan Filistinde doar. Kendisine gnderilen ilahi
retileri bu blgede yaymaya balar. Havarileriyle bu blgede buluur.yine bu blgede armha
gerildiine inanlr.
5 Bernard Lewis, Ortadou, ev. Selen Y. Klay, Ankara, Arkada Yaynevi, 2005, 2. bs, s, 63
-
8/3/2019 Buyuk Ortadogu Projesinin Bolge Ekonomilerine Etkisi the Greater Middle East Project and Its Effects on Region Eco
9/80
9
Filistin o tarihte Roma Devletinin esareti altnda yaayan Musevilerin yurdudur. Yeni bir dinin
gnderilmesini kabullenemeyen Yahudiler Romallar kkrtarak Hz.sann armha gerilmesine
neden olurlar. Hz.sann armh hadisesinden sonra Hristiyanlk Roma mparatorluunun
zellikle bat kesiminde hzla yaylmaya balar. Dou kiliselerinin byk blmnn kkleri
Hristiyanln bu ilk yllarna kadar uzanr. Bu kiliselerin Hristiyanlk dnyasnda ayr bir yeri
olmutur.
Dini konularda tartmalar ve mezhep ekimeleri her dinde olduu gibi Hristiyanlkta da erken
balar.Hz.sann Tanrnn olu olup olmad, ruhani ve cismani niteliklerinin birbirinden ayr
olduunu savunanlarla kart grtekiler ayr ayr kiliseler kurarlar.
Gr ayrlklarna son vermek iin 451de Papa I.Leonun bakanlnda Kadkyde toplana
konslden, Hz. sann Tanrnn yegane olu olduu, onunla ayrlmaz bir btn olduu ynndekarar kar. Bu karar da yeni blnmelere yol aar ve dini tartmalar hafifletmez.
Hristiyanlk dnyasnda ki blnmeler bu kadarla snrl kalmaz.Bat Roma ve Dou Roma
(Bizans) arasnda uzun sredir devam eden siyasi gerginlik, 1054te Papa IX.Leo ile stanbul
Patriinin karlkl olarak birbirlerini aforoz etmeleriyle dnlmez bir noktaya gelir. Bunun
zerine Dou (Bizans) kilisesi Ortodoks kilisesi ad altnda faaliyetlerini srdrr. Ortodoks
Rumlarn bal olduklar stanbuldaki tarihi Fener Patrikhanesi gnmzde de etkinliini
srdrmektedir.
16.yzylda Avrupada balayan reform hareketlerinin bir sonucu olarak Protestanlk adl yeni bir
mezhep daha domutur.Bu mezhep Ortadouda Ortodoks ve Katolik gibi kkl mezhepler kadar
yaygnlaamamtr.
Bugn Bat lke nfuslarnn ounluunu Hristiyanlar oluturmaktadr. Ortadouda ise aznlk
olarak varlklarn srdrmektedirler. Kptiler Ortadoudaki Hristiyan aznlklarn iinde en
kalabalklar olup Msr nfusunun %9unu olutururlar.Kptileri Lbnandaki Katolik Maruniler,
Ermeniler ve Suriye, ran, Irakta bulunan Kaldaniler takip eder. Gnmz Ortadousunda dou
kiliselerinin oynadklar rol, Mslman ve Musevilerle kyaslanmayacak derecede azalmtr.
Lbnann dnda hibir lkede siyasi mekanizma zerinde etkin deildirler.6
slamiyet
Ortadouda kan byk semavi dinin sonuncusu slamiyettir. Yahudilik ve Hristiyanlktan
sonra gelen slamiyet ksa srede tm blgeye yaylr. Hz.Muhammedin Medineye hicret ettii
6 Turan, a.g.e., s, 26
-
8/3/2019 Buyuk Ortadogu Projesinin Bolge Ekonomilerine Etkisi the Greater Middle East Project and Its Effects on Region Eco
10/80
10
622 senesinden vefat edecei 632 tarihine kadar geen on yllk srede hemen hemen tm Arap
yarmadas slamiyeti benimser.
Sasani mparatorluuna son veren ikinci Halife Hz.mer devrinde ise gnmz Ortadousunun
iskeletini oluturan Suriye, Irak ve Msr slam topraklarna katlr. slam ordular ran ilerine veKafkasyaya kadar ilerler. 1071den itibaren dzenli olarak Anadolu ilerine yaylan Trkmen
boylarnn 1453te stanbulu fethetmesiyle, Ortadounun tamam slamiyet hakimiyeti altna
girer.
Her iki byk gc alaa ederek yepyeni bir tarih r am olan slamiyetin de kayna
Ortadoudur.slamiyet, burada domu, Sasani mparatorluunu ykarak Asya ilerine buradan
sarkmtr. slam ordular, buradan yola karak Kuzey Afrikay boydan boya katetmiler,
spanyay geerek ve Fransaya girerek Avrupa ilerine saplanmlardr. Ortadoudan yola kpKuzey Afrikadan ilerleyen bir baka kol, aaya sarkarak siyah Afrikayaslamiyeti tamtr. 7
lk douundan bugne 1400 sene gemi olmasna ramen slamiyet Ortadou halklar
zerindeki hakimiyetini srdrmektedir. Ama blgenin %95ini oluturan Mslmanlar arasnda,
dier dinlerde de olduu gibi, bir homojenlik yoktur. slamn ilk yllarnda meydana gelen Cemel
ve Sffn gibi i savalar mezheplerin ortaya kmasna sebep olmutur.8
Bu mezhepler Snni ii ve Harici olmak zere ana grupta toplanr. Haricilerin hemen hemen
tmyle etkinliini yitirdii gnmzde Snniler ve iiler arasndaki ihtilaflarn etkileri hala
srmektedir. imdi ksaca blge lkelerinde mezhep dalmna ve getirdii sorunlara bakalm.
Mezhep dalm lkelerin ynetiminde ve sosyal yapsnda zaman zaman sorunlar olumasna
neden olmaktadr. Blge devletlerinin I.Dnya Savandan sonra kurulmas srasnda zellikle
Suriye ve Irakta mezhep dengesi gzetilmeden oluturulan iktidarlar, halkn ounluuyla ters
dt iin dikta ynetim olarak oluturulmulardr.
Suriyede ounluu Tablo.1 de grlecei gibi Snnilerin oluturmasna ramen iktidardaNusayri aznlk bulunmaktadr. 1982 ylnda Hama ehrinde ayaklanan Snnilerin eylemi kanl bir
ekilde bastrlmtr. Tek adam olarak iktidar uzun yllar elinde tutan Hazfz Esad, 2000 ylnda
ldkten sonra bir deiiklik olmam, olu Bear Esad babasnn yerine gemi ve O da tek adam
olarak bugn iktidarna devam etmektedir.
7 Cengiz andar, Ortadou kmaz, stanbul, Sekin Yaynevi, 1988,8 Ahmet Akbulut, Sahabe Devri Siyasi Hadiselerin Kelami Prolemlere Etkisi, b.a.,Ankara, 1992
-
8/3/2019 Buyuk Ortadogu Projesinin Bolge Ekonomilerine Etkisi the Greater Middle East Project and Its Effects on Region Eco
11/80
11
TABLO. 1 Mezheplerinin Ortadou lkelerindeki Dalm(%)
LKELER SNN DER
IRAK 42 52 6
RAN 7 90 3
RDN 92
LBNAN 20 35 45
SURYE 86 14
S.ARABSTAN 97 2.5
KUVEYT 70 25
UMMAN 92 7
KATAR 78 10
BAE 75
BAHREYN 40 55 5
Kaynak : Atlas Politik XX.Sieci, Gerard Chaliand, Seuil,Paris
Irakta da bunun tersi -sanki bilerek yaplmcasna- ii ounluk olmasna ramen, Snni
diktatrlk kurulmutur. 2003 Nisannda Saddam Hseyinin ynetimden Amerika Birleik
Devletleri nderliindeki igal ordusunca devrilmesi sonucu bir kaos ortam olumutur. Amerikan
nderliinde koalisyon glerince gerekletirilen bu igal sonras birka defa seim yaplmasnakarn lkeye istikrar gelmemi, uzun sren koalisyon pazarlklar ve hangi bakanln hangi
mezhepte kalaca ile ilgili tartmalar uzayp gitmitir. Snnilerin gal Glerine kar direnie
gemeleri, iilerin ise yllarn diktatr Saddam Hseyinden kurtulmann sevinci ve iktidara
kendilerinin gelecei midiyle igalcilere ses karmamas iki mezhep yanllarn kar karya
getirmitir. Bugn yaanan i savata iki taraftan onlarca kii hayatn kaybetmektedir. Bu i
atmay iilerin trbelerine yaplan saldrlar gibi baz karanlk saldrlarn da krklemi olduu
ifade edilmektedir.
-
8/3/2019 Buyuk Ortadogu Projesinin Bolge Ekonomilerine Etkisi the Greater Middle East Project and Its Effects on Region Eco
12/80
12
2.3.2 Petrol
Ortadou deyince akla ilk, gnmzde deta Ortadou ile zdeleen petrol gelmektedir.
XX.yzyln banda kefedilmesi ile, blgenin kaderini deitirmi ok sayda savaa, i
ekimelere, dardan mdahalelere blgenin maruz kalmasna sebep olmutur.
Ortadounun dnya petrol rezervlerinin te ikisine sahip olmas (%67) ve blgedeki petroln
karl maliyetinin dier blgelerinkinden ok az olmas (varil bana Ortadouda 1 dolar iken
Kuzey Denizinde 14 dolar), bu blgeye byk devletlerin younlamalarna sebep olmutur. Yeni
enerji kaynaklarn ve onlar tketim merkezlerine ulatran gei noktalarn kontrol altnda tutmak
isteyen gler iin Ortadou ne pahasna olursa olsun hakim olunmas gereken bir blge haline
gelmitir.
lk petrol yataklar 1908de randa, 1927de Irakta bulunur. Bunu 1932de Bahreyn, 1938de
Kuveyt ve Suudi Arabistan, 1939da da Katar takip eder. Birleik Arap Emirlikleri ve Umman
Sultanlnn petrol piyasasna katlmalar ise 1960l yllar bulur. Petrolden salanan astronomik
gelirler bu lkelerin ehresini deitirir. Yzyln banda kk bir balk kasabas olan Kuveyt
petro-dolarlarn sayesinde Ortadounun en grkemli bakentlerinden biri haline gelir. Umman,
Suudi Arabistan ve Birleik Arap Emirlikleri de benzer sreci yaamlardr.
Petrol gelirlerinin nasl anormal bir zenginlie sebep olduunu rakamlar gstermektedir. 1970te
Birleik Arap Emirlikleri ylda 230 milyon Amerikan Dolar kazanrken bu rakam 1980de 19
milyar Amerikan Dolarna kmt. Cezayirin geliri 272 milyondan 10.5 milyar dolara,
Libyannki 1.3 milyondan 22 milyar Dolara Irakn 1milyar 230 milyondan 25 milyar Dolara
Katarn 122 milyondan 5.3 milyar Dolara, Kuveytin 221 milyon Dolardan 18.6 milyara Suudi
Arabistannki de 1.2 milyon Dolardan 102 milyar Dolara ykseldi. 1980li yllarn sonuna doru
tm Arap lkelerinin toplam petrol geliri ylda 220 milyar Dolara ulat9
Doksanl yllardan gnmze kadar petrol gelirlerinde savalar (1991 Krfez Sava) ve Ekonomik
Krizler (1997 Asya-Pasifik Krizi) sebebi ile dalgalanmalar olmakla birlikte, gelir trendi yukar
doru ykselmeye devam etmitir.rnein Suudi Arabistann 1990 ylnda 40.1 milyar Dolar olan
petrol geliri 2000 ylnda 67.3 milyar dolar olarak gereklemitir.10
Petroln uluslararas ekonomi-politik gler asndan tad hayati nem bu doal kaynaa
dayal bir stratejik planlamann gelitirilmesini zorunlu klmtr. yle ki petrol, uluslararas
politikann modern dnemdeki iki nemli atma alan olan jeopolitik ve ekonomi-politiin
9 Muhammed Heykel, 3.Petrol Sava , stanbul, Pnar Yaynlar, 199310 www.eia.doe.gov.
-
8/3/2019 Buyuk Ortadogu Projesinin Bolge Ekonomilerine Etkisi the Greater Middle East Project and Its Effects on Region Eco
13/80
13
kesiim alannda son derece belirleyici bir rol oynamaya balamtr. Daha nce orak ve nemsiz
alanlar olarak grlen corafi alanlar petroln bulunmasndan sonra klasik jeopolitik
yaklamlar dntren merkezi bir jeostratejik nem kazanmlardr. Bu yeni jeostratejik nem,
petroln ekonomi-politik g rekabeti iindeki rolnn olaanst bir trman gstermesi ile
birlikte uluslararas ilikiler arenasnn temel parametrelerinden birisi olmutur.11
Sonu olarak petrol, Ortadou blgesine sanayilemi byk devletler tarafndan ilgi duyulmasnn
en nemli sebeplerinden birini oluturmaktadr. Amerika Birleik Devletlerinin, 1991 ylnda
Irakn Kuveyti igalinden sonra Kuveyti kurtarmak iin yapt askeri harekat aslnda Kuveyti
kurtarmaktan ok petrol kurtarma harekat olduu gnmzde daha da iyi anlalmaktadr.
zgrlne kavuan Kuveyt, bugn ok uluslu dev irketlerin himayesinde petroln dnya
pazarlarna kolaylkla sunmaktadr. Amerika Birleik Devletlerinin gelitirdii Byk OrtadouProjesinin sebeplerinden biri de ayrntl olarak ele alacamz gibi blgenin Bat karlar
asndan istikrara kavuturulmas ve petrol aknn kesintisiz olarak Avrupa ve Amerika
pazarlarna akmaya devam etmesidir.
11 Ahmet Davutolu, Stratejik Derinlik, stanbul, Kre Yaynlar, 18.bs. 2004, s, 333
-
8/3/2019 Buyuk Ortadogu Projesinin Bolge Ekonomilerine Etkisi the Greater Middle East Project and Its Effects on Region Eco
14/80
14
3. BYK ORTADOU PROJES ve ARKA PLANI
3.1 Byk Ortadou Projesinin Arka Plan
Byk Ortadou Projesinin ne zamandan beri uygulanmak istendii ile ilgili farkl grler
mevcuttur. BOPun zannedildiinden daha bir uzun gemie sahip olduunu savunan bir gre
gre, Ortadouda demokrasiyi yayma almalar yaklak yirmi yl nce Ronald Reagan
dneminde, ciddi byklkte kaynaklar tahsis edilerek balatlmtr. Hatta 1990l yllarda
Trkiyede baz unsurlar da bu kaynaklardan faydalanmtr.
BOPun k tarihini nispeten daha gerilere gtren bu gre gre BOPun somut hale gelmesi
1989dan sonra gereklemitir. Zira bu tarih, Sovyetler Birliinin k ve Dou ve Bat
Almanyann birlemesine zemin hazrlamas itibari ile bir dnm noktas olmutur. 1989u takip
eden yllarda Birleik Almanya ve Rusyann ran ile kurduu yakn ilikiler ABD, ngiltere ve
sraili ciddi biimde rahatsz etmi ve bu lkeler blgeye yerleerek rann petrol zengini
blgedeki muhtemel yaylmasnn nne geme karar almlard.12
Byk Ortadou Projesi ortaya kmadan nce doksanl yllarda Souk Savan sona ermesinden
sonra Yeni Dnya Dzeni ve ondan ncede kreselleme kavram ortaya km, dnya genelinde
youn bir ekilde tartlmtr ve halen zerinde teoriler gelitirilmeye devam edilmektedir.
Kreselleme, Yeni Dnya Dzeni ve Irak igali, Byk Ortadou Projesini ortaya karan
sreler gibidir. Daha dorusu, kreselleme leinin bymesi Amerika Birleik Devletlerine
Byk Ortadou Projesini uygulamakta kolaylk salamaktadr nce kreselleme kavramna
bakalm.
3.1.1 Kreselleme
Kreselleme sreci bata ekonomik alanda olmak zere, siyasal sosyal ve kltrel alanlarda ok
nemli deiim ve dnmlere neden olmakta, adeta dnya yeniden ekillenmektedir. Kken
olarak kreselleme terimi teknolojik devrimin dnya apnda etkilerini tasvir eden bir srecianlatan tarafsz bir tanm olarak ortaya kt. Kavram zerine pek ok tanm yaplmakta, srecin
eitli ynleri n plana karlmaya allmaktadr. Kresellemeyi, kapitalizmin gelimesinde bir
aama olarak gren yaklama gre pazarn dnya leinde bymesi, ulusal snrlarn dna
kmas ve dnyann tek bir pazar haline gelmesi eklinde tarif edilmektedir.13
ok boyutlu bir grnm arz eden kreselleme sreci hem ekonomik snrlar hem de ekonomi
dndaki snrlar ortadan kaldrmaktadr. Kresellemeyle birlikte ticaret sadece birka lke
12 Cenap akmak, Irak Sava ve Byk Ortadou Projesi,Sandkl, a.g.e., s,15313 Abdullah zkan, Kresellemenin letim Sistemi ve Byk Ortadou Projesi, Sandkl, a.g.e., s,357
-
8/3/2019 Buyuk Ortadogu Projesinin Bolge Ekonomilerine Etkisi the Greater Middle East Project and Its Effects on Region Eco
15/80
15
arasnda yaplan bir ilem olmaktan km, corafi bakmdan ok farkl blgelerde bulunan bir ok
lke arasnda yaplr hale gelmitir.Sadece mal ve hizmet ticareti deil, ayn zamanda retim
faktrlerinin tm de kresellemektedir.irketlerin ve istihdam piyasalarnn snrlarnn
kalkmasyla birlikte zaman ve mekan boyutunu aan yeni alar ortaya kmaktadr.14
Daha geni olarak, kresellemeyi siyasi, ekonomik, sosyal ve kltrel alanlarda deerlerin milli
snrlar aarak dnya geneline yaylmas olarak tarif edebiliriz. Kresellemenin gerekleebilmesi
iin bir takm siyasi, ekonomik ve sosyo-kltrel dinamiklerin var olmas gerekir.
Siyasal Dinamikler
zgrlk, demokrasi, insan haklar ve hukukun stnldr.Bunlar ulatrma, iletiim ve biliim
teknolojilerinden istifade edilerek btn dnyaya yaylmaya allmaktadr.
Ekonomik Dinamikler
Serbest piyasa ekonomisi ve uluslararas ticaretin serbestlemesidir. Bu dinamikler ynlendirmeler
ve zorlamalar ile yaylmaya allmaktadr. Bunun sonucu olarak uluslar aras irketlerin ve
sermayenin etkisi artmaktadr. Snr aan ekonomik ilikiler eitli devletlere mensup menfaat
gruplarn birbirine balamaktadr.
Sosyo-Kltrel Dinamikler
Bat tarz yaam ve tketim alkanlklarnn btn dnyaya yaylmas, sivil toplumun n plana
karlmas ve uluslar aras dzeyde rgtlenmesidir. Bunun sonucu olarak uluslar aras sivil
toplum rgtlerinin etkisi artmakta ve bu rgtler devletlerin i siyasal gelimelerine etki
edebilmektedirler.
Kreselleme srecinde ok uluslu irketler nemli bir rol stlenmektedir. Dnya toplam
ticaretinin byk blm ok uluslu irketler gerekletirmekte ve bu byklk giderek
artmaktadr. Teknolojik gelimeyi de denetleyen bu byk irketler, deta dnyann hangi
yresinin gelieceini ve hangi yrelerin yeni teknolojiye sahip olacann da belirlemektedirler.
ok uluslu irketlerin genel merkezleri belli bir lkede olsa da etkinliklerini bir veya birden fazla
lkede, kendisi tarafndan koordine edilen bal irketlerin vastas ile yrtebilmektedirler. Dier
lkelerdeki irketlerin iletme politikas, genel merkez tarafndan belirlenmektedir. irketler
etkinlik gsterdikleri lkelerde istihdam ve kar konularnda bamsz, ancak ynetim asndan
merkeze bamldrlar..
14 Martin Setzer , Ekonomik Kreselleme: Kresellemenin Ekonomi Ve Teknoloji zerindeki Etkileri, Ankara,SODEV Yaynlar, , 1997, s, 21
-
8/3/2019 Buyuk Ortadogu Projesinin Bolge Ekonomilerine Etkisi the Greater Middle East Project and Its Effects on Region Eco
16/80
16
Kreselleme srecinin beraberinde getirdii iletiim ve finans teknolojilerindeki hzl gelimeler,
ok uluslu irketlere nemli avantajlar salam, onlarn hem rekabet glerini, hem de pazar
paylarn artrmtr. Bilgisayar donanm ve yazlmlar, uydular, fiberoptik kablolar ve yksek hzl
elektronik transferler ok uluslu irketlerin global pazarlar tekmi gibi hareket etmelerine imkan
salamaktadr.
Kreselleme bugn ok uluslu irketlerin dnya zerinde egemenlik alanlarnn geniletilmesi,
milli devletlerin yetkilerinin snrlandrlarak blgesel ittifaklarn kurulmas ve Birlemi Milletler,
Dnya Ticaret rgt, Avrupa Birlii gibi kurumlarca hukuki alt yapnn oluturulmasyla birlikte
tm dnyann tek serbest bir pazar haline getirmeye allmasdr. Batl lkelerde retilen fikirler,
yaam biimleri, ekonomik modeller dnyann vazgeemeyecei deerler olarak herkese kabul
ettirilmekte ve buna kar diren gsterecek herhangi bir ulus yada topluluun zerine kreselmedya gcnn de yardm ile gidilmektedir. Bunun bugn en briz rnei; Venezelladr.
ktidara seimle geldii ve oylarn ounluunu ald halde Devlet Bakan Hugo Chavez
Amerika Birleik Devletleri tarafndan aka iktidardan drlmeye allmaktadr. Chavezin
suu dnya petrol retiminin bete birini gerekletiren lkesinin yoksul kalmasn sorgulayp
petrol milliletirmeye ve yoksul kesimlere kaynak aktarmaya almasdr.
Byk Ortadou Projesini Amerika Birleik Devletlerinin uygulamaya koyma cesaretini de
kresellemenin kendisine verdii bu imkandan kaynaklandn sylemek yanl olmaz.Ortadouda bulunan lkeler demokrasi ile ynetilmedii iin Byk Ortadou Projesi,
kreselleme kavram ile anlatlmak istenen ekonomik ve siyasi btnlemelerin dnda kalan
Ortadou blgesindeki lkelerin pazarlarnn ok uluslu irketlere almasn da bylece
salayacaktr.
3.1.2 Yeni dnya dzeni
Kresellemenin ardndan yeni dnya dzeni tartlmaya balanm, SSCB ve Varova Paktnn
dalmasndan sonra yeni bir dnya dzeninin kurulmas beklentisi n plana kmtr. Yeni
Dnya Dzeni ilk nce I.Dnya savandan sonra galip devletlerin dnyay kendi menfaatleri
dorultusunda ekillendirmesi olarak ortaya km ve bu dzenin devamll iin Milletler
Cemiyeti gibi baz rgtler oluturulmutur. II.Dnya savandan sonra yine ayn dzen ABD ve
galip devletler gdmnde oluturulmu ve Birlemi Milletler gibi baz rgtler kurulmutur.
ki kutuplu olarak doksanl yllara kadar devam eden bu yap Varova Paktnn ve SSCBnin
dalmasndan sonra, iki kutuplu sistemin sona ermesi ile ortaya kan yeni durum uluslar aras
sistemde krlma eklinde bir deiiklie neden olmutur. Dou Avrupada, ardndan da Sovyetler
-
8/3/2019 Buyuk Ortadogu Projesinin Bolge Ekonomilerine Etkisi the Greater Middle East Project and Its Effects on Region Eco
17/80
17
Birliinde meydana gelen deimelerle, 1917 Rus Devrimi ile balayan eitli yn deitirmelerle
birlikte Sovyet Modeli olarak 70 yl akn bir sre varln srdrm olan toplumsal
rgtlenme biimi ortadan kalkm, ABD tek sper g olarak kalm, Bat tarz siyasal, ekonomik
ve kltrel sistem dnyadaki etkinliini arttrmtr.15
Yeni dnya dzeni kavram yine Amerika Birleik Devletlerinde ortaya atlm ve 1990dan
gnmze kadar ABDnin dnya ile ilikilerinin ekillenmesine klavuzluk etmitir. 6 Mart
1991de dnemin bakan George H. Bush, Amerikan Kongresinde yapt konumada yeni bir
dnemin balangcnda olduklarn u szleri ile ifade etmitir: imdi yeni bir dnyann ortaya
kn gryoruz.Yeni bir dnya dzeninin son derece gerek bir beklentisinin olduu bir
dnyaSouk Sava emberinden syrlm bir BMnin temellerini atanlarn tarihi emellerini
gerekletirecei bir dnya. Tm milletler arasnda zgrln ve insan haklarna saygnnkendilerine yer bulduklar bir dnya16
Amerika Birleik Devletleri Bakan George Bush bu sylemini 1991 ylnda gerekletirdii
Birinci Krfez sava esnasnda merulatrc bir sylemin ana kavram olarak da kullanmtr.
Doksanl yllar boyunca yeni dnya dzeni Amerika Birleik Devletleri ile Almanyann ban
ektii Avrupa Birlii arasnda bir rekabeti de gn yzne karmtr.Bu sreci Ahmet
Davutolu u ekilde anlatr:
Irakn silah teknolojisindeki Alman patentini gren ABD, Birinci Krfez Sava ile gerek kresel
gerekse blgesel dengelerin nihai belirleyicisi olduunu tescil etmeye ynelik Yeni Dnya Dzeni
kavram gelitirerek uluslar aras btn aktrleri seferber etme becerisi gstermi ve bunun reel
gcn de Krfez savanda ispat etmitir.17
Gnmzde ise Amerika Birleik Devletleri bu stnlkle gerekletirdii ve Irak Kuveytten
kard Birinci Krfez Savann ardndan 2003 ylnda yine Iraka kar bir harekata girimi
ve bu sefer Irak tamamen igal etmitir. Avrupa Birlii ve Rusyann Irak galine destek
vermemesi bir eyi deitirmemi, yukarda bahsedildii gibi ABD gcn kabul ettirmitir. Ama
gal sonras her ey ABDnin beklentilerine uygun gelimemi Irakn Snni blgeleri etkili bir
direnie gemitir. Bu direni daha sonra maniple edilerek ii-Snni mezhep atmasna
kaydrlmaya allsa da, Amerika aradan yl getii halde bugn Irakta bir kmazn iine
girmitir. ABD, Irak gali ile deta, II. Vietnam Sendromunu yaamaktadr.
15
Sandkl, a.g.m., s, 2016 Zbigniew Brzezinski, Tercih, ev: Cem Kk, stanbul, nklap Kitapevi, 2005, s, 17017 Davutolu, a.g.e., s, 293
-
8/3/2019 Buyuk Ortadogu Projesinin Bolge Ekonomilerine Etkisi the Greater Middle East Project and Its Effects on Region Eco
18/80
18
ABD Yeni Dnya Dzeninin tek lideri olarak yanna ngiltereyi alarak giritii Irak galinin
maliyetini bugn NATO gibi kurulularla uluslararas dzeye yaymaya alsa da, hibir lke bu
maliyeti paylamaya hazr grnmemektedir. Amerika Birleik Devletlerine Yeni Dnya Dzeni
sylemi I.Krfez Savanda ne kadar baar getirdiyse, ikincisinde de o kadar baarszlk
getirmitir.
3.1.3 Byk ortadou projesi ve Irak igali
Projenin ortaya k sebeplerinden birisi de aslnda Irakn igal edilme dncesidir. Irak
igalinin merulatrlmas iin bir takm teoriler retildi ve bu teoriler daha sonra igal edilecek ya
da ynetimleri deitirilecek Ortadou lkelerine temil edildi.
ABD Irak galine balamadan nce, hem ABD kamuoyunu hem de dnya kamuoyunu savan
hakl bir sava olduuna ikna etmek iin ciddi bir propaganda kampanyas yrtmtr. Bu
propaganda kampanyasnn argmanlar hzl bir ekilde deiiklie urasa da, dozu savaa
yaklaldka giderek iddetlenmitir.
Saddam Hseyinin El Kaide lideri same bin Ladin ile ibirlii yapt ve Kitle mha Silahlarna
sahip olduu yolundaki argmanlarn doru olduunu kantlayan herhangi bir somut delile
ulalamaynca, Irak galinin Amerikan kamuoyu nezdindeki bahaneleri de geerliliini
yitirmitir.
Bu argmanlar boa knca nc bir argman ortaya atlmtr: Irakta demokrasi ina ederek bu
lkeyi tm Ortadouya rnek olacak bir lke haline getirmek. Bu argman Irakla snrl
olmayaca, BOP ile birlikte Fastan Afganistana kadar uzanan bir corafyaya geniletileceidir.
Bunu iki ynl ilevi olan bir proje olarak da deerlendirmek mmkn.
1. BOP her eyden nce bir retoriktir, yani sava ABD ve uluslararas kamuoyu nezdinde hakl
gstermek iin ortaya atlm bir sylemdir. Bu argmann Amerikann geleneksel mttefikleri
nezdinde de bir ekiciliinin olaca ve Mslman lkelerde Amerikan kart havayyumuataca dnlmtr.
2. Bir retorik olmann tesinde politik bir gereklie de tekabl etmektedir. ABDli planlamaclar,
gerekten de dnyann belli bir blgesini kendi kafalarndaki imge dorultusunda yeniden
dzenleyebileceklerini dnmektedirler. Bu noktada Almanya ve Japonyann II.Dnya Sava
sonras dnemde yeniden inaas bir model olarak dnlmektedir. 18
18 Nuri Ersoy, ran-Irak Savandan Gnmze ABDnin Irak Politikas, http://www.bgst.org/keab/ne20051114.asp
-
8/3/2019 Buyuk Ortadogu Projesinin Bolge Ekonomilerine Etkisi the Greater Middle East Project and Its Effects on Region Eco
19/80
19
26 ubat 2003de george W. Bush bir neo-con (yeni muhafazakar) think-tanki olan American
Enterprise Instituteda Ortadouya demokrasiyi yaymak konusundaki isteini dile getirdi. Bu
argman Amerikan medyas tarafndan alnp inceltildi. ubat 2003de New York Times
Magazinede yazan Ignanieff yle diyordu: ABD bir iyilik imparatorluudur ... light bir
imparatorluktur, dnyadaki en muazzam askeri g ile, serbest pazar, insan haklar ve demokrasi
gibi deerleri dayatan kresel bir hegemonyadr. ... mparatorluu hakl kartan nedenler, Irak
gibi bir yerde demokrasi ve istikrar yolunda insanlarn son umudu olmasdr.19
Edward Saidin dedii gibi, Tm imparatorluklar, tpk Amerikan mparatorluu gibi kendisine ve
tm dnyaya srekli olarak dier imparatorluklardan farkl olduunu, ve grevinin ynettii yerleri
ve halklar dorudan veya dolayl olarak yamalamak ve kontrol etmek deil, ama eitmek ve
zgrletirmek olduunu syler.
20
ABDnin Ortadouya gerekten demokrasi getirmek isteyip istemediini tartmak iin ise
ABDnin Ortadou stratejisini zetlemek yeterli olacaktr: ABD son otuz yldr Arap
demokrasisine ve Araplarn kendi kaderini tayin hakkna kar olmutur ve aya olan bir
strateji izlemitir:
srailin savunmasn sbvanse etmek ve bu arada oyalama kabilinden bir bar sreci
sylemini srdrmek
Msr ve rdnde ABD yanls ynetimleri desteklemek
Petrol reten Krfez lkelerinde iktidardaki kraliyet aileleri ile, zellikle Suud ailesi ile
yakn ilikiler gelitirmek.
ABDnin Ortadouya demokrasi gtrme sylemi blge halklar asndan hibir inandrcl
olmayan, Amerikan kart havay yumuatmak iin tasarlanm ikiyzl bir sylem olarak da
deerlendirilmitir. Bunun yan sra blgede demokratik bir ileyi, ABD ve Batya dmanlk
besleyen gleri iktidara getirebilir ve ABDnin, Suudi Arabistan, Msr, rdn gibi lkelerdeki
iktidar yaplarna kar tavrnda nemli bir deiiklie gitmesini gerektirir. Bu ABDnin gze
alamayaca riskleri beraberinde getirir. Bunun en gzel rneini Msr ve Filistin seimleri
olmutur. Filistinde bu yl ocak aynda yaplan seimlerde Amerika ve srailin seime girmesine
19 Michael Ignatieff, "The Burden", the New York Times Magazine, 5 Ocak 2003, Aktaran: Gilbert Achcar OlmayanBlgenin Fantezisi, Byk Ortadou: ABD Plan, Yaznn aslna http://mondediplo.com/2004/04/04world adresinden
eriilebilir. Le Monde Diplomatique, Nisan 200420 Edward Said, Emperyal Perspektifler, Al-Ahram, 24-30 Temmuz 2003
-
8/3/2019 Buyuk Ortadogu Projesinin Bolge Ekonomilerine Etkisi the Greater Middle East Project and Its Effects on Region Eco
20/80
20
izin verdikleri silahl direni rgt Hamas seimleri tek bana iktidar olacak ekilde kazanm ve
bugn Filistinde iktidardadr. Msr seimlerinde de Mslman Kardeler rgt beklenenden
fazla oy alarak bir sonraki seimler de iktidar kazanabileceini gstermitir.
Byk Ortadou, Fastan Afganistana kadar geni bir corafyay kapsamaktadr ve bu lkelerinortak paydas ABD dmanlnn ve slamc hareketlerin en youn olduu lkeler olmalardr.
Batl sanayilemi lkelerin ortak karlarnn bu lkelerden kaynakland dnlen sorunlarla
tehdit edildii varsaylmaktadr. Bu sorunlar ise blgedeki devletlerin ynetimde baar
gsterememeleri ve dolaysyla yolsuzluk ve yoksulluun ba gstermesiyle kaoslarn ortaya
kmasna neden olmaktadr.
Bu durumla baa kmak iin alnmas nerilen ekonomik nlemlere bakldnda ABDnin
blgeye demokrasi gtrmekten ne anlad daha ak olarak grlmektedir. Blgedeki lkelerinDou Avrupa lkelerinin geirdiine benzer bir ekonomik dnm geirmeleri, giriimciliin
tevik edilmesi, zel sektrn glendirilmesi, Geniletilmi Ortadou Kalknma Bankasnn
kurulmas, serbest ticaret blgeleri oluturulmas ve Dnya Ticaret rgtne katlmalar iin
blge lkelerine bask yaplmas nerilmekteydi. Dolaysyla Byk Ortadou Projesinin ardnda
yatan temel gd blgede orta snflar glendirmek ve blge sekinleri ile birlikte kresel
kapitalizme eklemlenmelerini amalamaktadr.
Blgedeki halklar aslnda 60l yllardan itibaren Arap milliyetilii erevesinde daha sonra da
ulus devlet yaplarnn ve Radikal Arap Milliyetiliinin geni kitlelerin sorunlarna zm
retemeyerek tkand, 1980lerden itibaren de slami hareket erevesinde biimi deierek
evrilen, ancak sreklilii olan bir direni rgtlemilerdir. Bu direniin taban byk lde orta
snflar olmutur. Direniin hedefi temel olarak srail ve ABDnin blge politikalardr. Bu direni,
Amerikan elit dncesinde bir tr Uygarlklar atmas olarak alglanmaya balam, ve bu
atmann sona erdirilmesinin ise kar taraf ehliletirerek, kleletirerek ve kltrn yok ederek
mmkn olduu dnlmtr.
Bu yeniden ina srecinin admlar ise ABDli stratejistler iin aktr: lkenin altyapsnn imha
edilmesi, igal edilmesi, halkn bir halk olma vasflarn yitirecek derecede drlmesi, kltrel
deerlerinin yamalanmas ve yok edilmesi, ondan sonra lkenin yeniden imar ve ulusun yeniden
inas, lkenin ekonomisinin da (ABDli irketlere) almas, politika sahnesinin ABDnin
ncelikleri dorultusunda dzenlenmesi, toplumsal, siyasi ve kltrel kurumlarn bu erevede
yeniden tanmlanmas, bu modelin blgedeki dier lkelere de yaylmas, tm bunlarn da
ABDnin lke iinde ve blgede kalc sler a ile kalclaan askeri varl ve tehdidi altnda
-
8/3/2019 Buyuk Ortadogu Projesinin Bolge Ekonomilerine Etkisi the Greater Middle East Project and Its Effects on Region Eco
21/80
21
gereklemesi. Edward Said bu zihniyeti arkiyalk adl incelemesinin son basksna yazd
nszde arpc bir ekilde dile getirilmektedir.
"Ben bu yazy yazarken Irakn Britanya ve Birleik Devletler tarafndan illegal emperyalist igali
ilerlemeye devam ediyor. galin sonras tahmin edilemeyecek derecede korkun. Bu, medeniyetleratmas olduu varsaylan eyin bir paras, bitimsiz, dindirilemez ve aresiz. Yine de ben yle
olmadn dnyorum.
"Amerika Birleik Devletlerinde Orta Dou, Araplar ve slam hakkndaki genel kavrayn bir
lde gelimeye baladn syleyebilmek isterdim, ama bu maalesef mmkn deil. Pekok
nedenden dolay Avrupada durumun epeyce daha iyi olduu grnyor. ABDde tavrlarn
sertlemesi, kk drc genellemelerin ve dinsel saplantlara dayal klielerin glenmesi, ve
muhalif grte olanlara ve tekilere kar basit kibirli bir bakla birleen kaba g, Iraknmze ve ktphanelerinin yamalanmasnda mkemmel bir ifadesini buldu. Liderlerimiz ve uak
ruhlu entelektellerinin anlama yetisinden yoksun grndkleriey u ki, tarih bir kara tahta gibi
silinemez. Tarihi silip zerine kendi geleceimizi kazyamayz ve kendi yaam biimlerimizi takip
etsinler diye daha aa insanlara dayatamayz. 21
Savan balarnda yazlan bu makale ilerisinde korkun eylerin olacan belirtiyordu. Nitekim
korkun eyler Irakta oldu ve bugn de olmaya devam ediyor. Ebu Gureyb hapishanesinde yaplan
ikenceler, koskoca lkenin Amerikan tanklaryla her gn yaklp yklmas, yz bin nfuslu
Felluce kasabasnn bir Amerikan harekatndan sonra nfusunun otuz bine dmesi bu olanlardan
sadece medyaya ve bize kadar yansyan olaylardan bir kadr.
3.2 Byk Ortadou Projesi
Amerika Birleik Devletlerinin Ortadou Blgesi iin hazrlayp uygulamaya balad projenin
kamuoyuna ilk duyuruluu ABD Bakan Ghorge W.Bush tarafndan Kuzey Caroline
niversitesinde yaplm olan konuma ile olmutur. Bush konumasnda Ortadou ile bir
ortaklk giriimi balatmak niyetinde olduunu belirtti.(Middle East Partnership Initiative -MEPI)
Proje taslanda belirtilenler arasnda unlar yer almaktadr. On yllk bir sre ierisinde Ortadou
ile ABD arsnda bir serbest ticaret blgesi oluturmak, adli reformlara yardmc olacak bir forum
21Edward Said, arkiyatlk'a nsz, Al Ahram, 7-13 Austos 2003
-
8/3/2019 Buyuk Ortadogu Projesinin Bolge Ekonomilerine Etkisi the Greater Middle East Project and Its Effects on Region Eco
22/80
22
kurmak, irketlere daha zgr bir ortam yaratmak, edebiyat ve evirileri desteklemek... Byk
Ortadou Projesinin ekirdeini bu konuma oluturmutur.22
ABDnin dnya egemenlik yarnda ele geirdii nc rol zellikle II.Dnya Savandan sonra
kurulan ift kutuplu dnyann yklmas ile birlikte deiik bir hal almak zorunda kalmtr.Amerikan sistemi tek bana kald liderlik yarnda yeni bir ortak olmamas iin uluslararas
kurumlar ve blgesel ittifaklar ynlendirmeye ve kendi kutbuna almaya almaktadr. Byk
Ortadou Projesi de byle bir nedenle ortaya km almalardan biri olup, halen yrtlmeye
devam etmektedir.
Zbigniew Brezinsky, ABDnin dnyaya egemen olmak iin nasl bir strateji izlemesi gerektiini
tartt Byk Satran Tahtas adl kitabnda, blgeye tayin edici bir nem verir: Ortadou,
Orta Asya ve Gneydou Asya.
Ortadou ve Orta Asyada her eyden nce petrol ve doal gaz rezervleri bulunmaktadr. Pasifik
daha imdiden; klasik uygarlklarda Akdenizin, XVIII., XIX., Ve XX. yzyln byk blmnde
Atlas Okyanusunun ekonomik nemine sahiptir ve bu gelecein dnyasnn ekonomik merkezinin
enerji alaca ve mallar sataca yollar Gney Dou Asyadan geer.
Byk Ortadou kavram sonradan Kuzey Afrika, yani Akdenize kys olan Arap lkeleriyle
geniletildi. Bu geniletme corafi olarak deil de tarihsel ve sosyolojik olarak ele alndnda,
kelimenin sosyolojik anlamyla tm Ortadouyu da kapsamas anlamna gelmitir. nk
Ortadou, corafi deil, sosyolojik bir kavram olarak ele alndnda, Akdenizin gneyindeki
lkelerde klasik Akdeniz uygarlna dahil lkeler olarak Ortadou lkeleridir.
Byk Ortadou Projesinin hedefi, demokrasi, serbest piyasa ekonomisi, ynetimde bulunanlar
iin snrl iktidar, din ve dnya ilerinin birbirinden ayrlmas, insan haklar, ferdiyetilik ve
hukukun stnl gibi Bat deerlerini, Mslman halklarn ounlukta yaad lkelerde tesis
etmektir.23
Resmi olarak ilan edilen almalarda ise bu tanmlama u balklar altnda toplanyor.
Demokrasinin tevik edilmesi,
Bilgi toplumu oluturulmas ve
Ekonomik frsatlarn artrlmas.24
22Haluk Gerger, Byk Ortadou Projesi ve Sosyalist Strateji Byk Ortadou Projesine Kar i Snfnnn ve
Halklarn Stratejisi Ne Olmaldr Sempozyumu stanbul, Araf yaynclk, 2005, s, 2323Abdullah ahin, Byk Ortadou Projesi ve Trkiye, stanbul, Truva yaynlar, 2004, s, 5224Byk Ortadou Projesi,Diplomatik Gzlem Gazetesi,(http://www.diplomatikgozlem.com/haber_oku.asp?id=1497)
-
8/3/2019 Buyuk Ortadogu Projesinin Bolge Ekonomilerine Etkisi the Greater Middle East Project and Its Effects on Region Eco
23/80
23
Buna benzer bir snflandrmay da Cahit Babuna u ekilde yapmtr; Byk Ortadou Projesi
aslnda temel unsuru iermektedir.Bunlar:
Bu byk blgenin ABD ve dnya sermayesine uygun ekle dntrlmesi, demokratik
dzene sokulmas, insan haklarnn gelitirilmesi, sosyal yaplarn uygulanmas, yabancsermayeye akkresellemeye uygun hale sokulmas,
Ekonomik kalknmaya ak olmas, idari tarzlarnn feodal yapdan kurtarlmas ve Bat
sistemine uygun hale getirilmesi,
Gvenliin salanmas terr odaklarnn kurutulmas (u andaki ABDye kar uygulanan
kar gelmelerin yok edilmesi).25
Amerika Birleik Devletlerinin Ortadouya hakim olmak istemesinin nedenlerinden biri de petrol
ve doalgazn Batya gvenli bir ekilde aktarlmas meselesidir. ABDnin kresel isteklerini
gerekletirmek iin 11 Eyll 2001 ylnda lkesine yaplan ve halen bugn zerinde
speklasyonlar yaplan saldrlar byk bir frsat olmutur. Bu saldrlar Amerika Birleik
Devletleri istihbarat rgtlerinin bilerek nlemedii veya i istihbarat destei olmadan
gereklemeyecei ynnde birtakm speklasyonlar yaplmaktadr.
ABD Kresel terrizm gibi ierii de tam belli olmayan bir kavram erevesinde Ortadoudaki
lkelere daha fazla mdahalede bulunmak istemi, Afganistan ve Iraka dorudan mdahale
etmitir. Bu mdahaleler de bu projenin ngrd stratejik amalar dorultusunda yaplmtr.
Ayrca blgenin istikrarsz olduu ve terr rettii sav ile hareket eden ABD gerektiinde askeri
g kullanmaktan ekinmeyeceini ve blgedeki g dengelerini bozacak her adm kararllkla
nleyeceini gstermek istemitir. Bu g dengelerini etkileyen faktrler yledir:
Arap-srail atmas /Bar Sreci: Bu srete Filistinlilere ve Araplara kabul ettirilmek istenen
en nemli ey srailin, Ortadounun bir paras olduu ve olas birlemelerin srail merkezli
olmas fikridir.
Radikal slami Hareketler : Blgede, srailin Filistine kar haksz bir tutum ierisinde
bulunduunu iddia eden ve Filistinin haklarna kar daha saygl davranlmasn salamak
amacyla kurulmu eitli rgtlerin yapt faaliyetlerdir.
Silahlanma: zellikle ran-Irak Sava ncesinde balayan ve gnmzde had safhaya ulaan
silahlanma sorunu blge halklar zerinde psikolojik etki yapmakta ve blgenin uluslararas
kurulular tarafndan kontrol altnda tutulmas gerektii fikrine yol amaktadr.
25 Yeni Mesaj Gazetesi, 15.03.2004
-
8/3/2019 Buyuk Ortadogu Projesinin Bolge Ekonomilerine Etkisi the Greater Middle East Project and Its Effects on Region Eco
24/80
24
Petrol Boru Hatlar : Blge petrolleri Amerika Birleik Devletleri ve Batl devletlerin kontrol
altndadr. Gnmzde sz konusu devletler Orta Asya ve Hazar petrolleri ile de ilgilenmektedir.
Demokratikleme: Belki de blgedeki en nemli sorun, blge lkelerinde demokratik
ynetimlerin kurulmam olmasdr.26
26 Giray Saynur Bozkurt, ABDnin Ortadou Politikas , Sandkl, a.g.e., s, 126-127
-
8/3/2019 Buyuk Ortadogu Projesinin Bolge Ekonomilerine Etkisi the Greater Middle East Project and Its Effects on Region Eco
25/80
25
4. BYK ORTADOU PROJESNN KRONOLOJS
Aralk 1994: NATOnun balatt Akdeniz Diyalou giriimi, NATO yesi olan lkelerin
dnda, Cezayir, Msr, srail, rdn, Moritanya, Fas ve Tunusu da bnyesine dahil etti.
Ocak 1995: 1985 ylnda imzalanan serbest ticaret anlamasnn devam erevesinde, ABD ile
srail arasndaki tm ticari engeller kaldrld.
Kasm 1995: Barselonada bir araya gelen Avrupa Birlii ve Akdeniz havzas lkeleri; Cezayir,
Msr, srail, rdn, Lbnan, Fas, Suriye, Tunus, Trkiye ve Filistin siyasi ekonomik, mali, sosyal
ve kltrel boyutlarda Avrupa Akdeniz Ortakln balattlar. Sadece 1995-2000 yllar arasnda
AB bu projeye 9 milyar Euro ayrd.
Aralk 2001: rdn, ABD ile serbest ticaret anlamas imzalad. Tm gmrk duvarlar, 2010
ylndan evvel kaldrlm olacak.
9 Mays 2002: George W. Bush, Kuzey Carolina niversitesinde yapm olduu bir konumada
Ortadou ile bir ortaklk giriimi balatmak niyetinde olduunu belirtti. Byk Ortadou
Projesinin ekirdeini aslnda bu konuma oluturmaktadr.
10 Temmuz 2002: Richard Perlein bakanlndaki ABD Savunma Politikas Danma Konseyi,
Suud ailesinin iktidarna artk son verilmesini savunan uzun bir raporu dinledi.
12 Aralk 2002: ABD Dileri Bakan Colin Powell, Heritage Foundation Vakfnda yapt
konumada, Ortadou ile Ortaklk Giriimini balattn, 2003 yl iin ise bu programa 90
milyon Dolar tahsis edileceini aklad. Bu mthi mebla sayesinde, siyasi ve ekonomik
kalknma desteklenecek, kadnlarn toplum ierisinde rol ve eitimi glendirilecekti. Bu
programn uygulanmasna, Colin Powelln yardmclarndan Richard Armitage ve Ortadou
Brosu Mdr (Bakan Yardmcs Dick Cheneynin kz) Elizabeth Cheney atand.
26 ubat 2002: American Enterprise Institute nnde konuan George Bush, balamak zere olan
Irak savana deinerek unlar syledi: zgrlne kavuan bir Irak, zgrln tm bu
blgeyi nasl deitirebileceini milyonlarca insana umut ve terakki getirerek gsterecektir
Irakta kurulacak olan yeni bir rejim, blgedeki baka uluslar iin, zgrln etkileyici ve
muhteem bir rneini oluturacaktr.
19 Ekim 2003 : Pragda toplanan NATO zirvesinde, NATO ve Byk Ortadou konulu
konferansta sz alan ABD temsilcisi Nicholas Burns, u noktalarn altn izdi: NATOnungrevi, Avrupa ve Kuzey Amerikay savunmaktr.Sadece Bat Avrupa, Merkezi Avrupa veya Kuzey
-
8/3/2019 Buyuk Ortadogu Projesinin Bolge Ekonomilerine Etkisi the Greater Middle East Project and Its Effects on Region Eco
26/80
26
Amerikada kalarak bunun mmkn olabileceine inanmyoruz.Askeri glerimizi douya ve
gneye yaymalyz. NATOnun gelecei douda ve gneydedir. Dolaysyla, NATOnun gelecei
Byk Ortadoudadr...
6 Kasm 2003: Demokrasi Ulusal Vakf (NED)nda konuan bakan Bush, giriimin erevesinigenileterek Ortadouyu deitirmeyi amalayan genel bir demokratik mdahale planndan sz
etti.
20 Ocak 2004: George Bush bu tarihte verdii nemli bir demete yle dedi:
Ortadou zulm, umutsuzluk ve fkeyle alkalanmaya devam ettii srece, Amerikann ve
dostlarmzn gvenliini tehdit eden insanlar ve hareketler retmeye devam edecektir.Birleik
Devletler, bu nedenle, Byk Ortadouda bir zgrlk stratejisi izleyecektir
Projenin ad artk deimi, Byk Ortadou Giriimi haline gelmiti ( Greater Middle East
Initiative-GMEI).
7 ubat 2004: Alman Dileri Bakan Joschka Fischer, Amerikan nerisini gayet olumlu ekilde
deerlendirip, Avrupa ile ABDnin Yakn Dou ve Ortadouda nasl ibirliine gidebileceklerini
belirtti. Ancak Franszlarn da dahil olduu baka Avrupal devletler, ABD giriimine daha souk
bakmlar, ABnin zaten 1995 ylndan bu yana, ayn konuyla ilgili olarak milyarlarca Euroluk
Barcelona srecini balattn, ABDnin ise bu ie topu topu 150 milyon dolar ayrm olduunu
vurgulamlard.
13 ubat 2004: Haziran aynda Sea Islandda dzenlenecek olan G8 toplantsna bu konuda
sunulacak olan G-8 ve Byk Ortadou Arasnda Ortaklk adl bir belge, Londrada Arapa
yaynlanan El-Hayat adl gazetede yaynland.
23 ubat 2004: ABDnin planna ar bir tepki gstermekten kanan Avrupa Birlii, Genel
Sekreteri Javier Solanann azndan, ABnin kendi yaklamn belirleyeceini, bunun Amerikan
yaklamn tamamlayc nitelikte olacan belirtti.
4-5 Mart 2004: rdn Kral Abdullah ve Msr Devlet Bakan Mbarek ile ABDnin Byk
Ortadou Giriimini gren Fransz Cumhurbakan Jacques Chirac, Ortadounun
modernlemesine ilikin her giriimin, sz konusu halklarn onayyla yaplmas gerektiini
aklad.
27 Mart 2004: Tunusta dzenlenecek olan Arap Birlii Zirvesi, 22 ye arasnda, ABDnin Byk
Ortadou Projesi ile ilgili olarak ortaya kan ihtilaflarn sonucunda iptal edildi.
-
8/3/2019 Buyuk Ortadogu Projesinin Bolge Ekonomilerine Etkisi the Greater Middle East Project and Its Effects on Region Eco
27/80
27
12-15 Nisan 2004: ABDnin Demokrasi Ulusal Vakf (NED), stanbulda slam Dnyas
Demokratlar Kongresini toplad. 190 delege, gn boyunca Mslman dnyasnda
demokratik ynetim platformunu tarttlar.
8-10 Haziran 2004: Amerika Sea Islandda G-8 zirvesi topland ve aada yaynladmzraporu grt. Rapor Ortadou blgesi ile ilgili siyasi, ekonomik ve sosyo-kltrel hayata dair
tespitlerde bulunarak, G-8 tarafndan blge iin yaplacaklar anlatmaktadr.
28-29 Haziran 2004: ABD, stanbuldaki NATO Zirvesinde, Byk Ortadou Projesini gvenlik
kanadna sundu. Toplantda BOP u somutlatrc admlar atld. NATO bnyesindeki istihbarat
tekilatnn ilevi artrld. Irak gvenlik birimlerine verilecek eitim NATO bayra altna
alnarak igal merulatrld. Afganistandaki asker says artrld..27
G-8 Zirvesinde Grlen Raporun Tam Metni
Byk Ortadou uluslararas topluma meydan okuyuu temsil etmekle birlikte deerli frsatlar
da sunuyor. Arap yazarlarn BMnin 2002-2003 yllarnda Arap insani geliimiyle ilgili hazrlanan
iki ayr raporda eksiklik olarak belirttii zgrlk, bilgi ve kadn haklar, G-8ler
topluluuna ye her lkenin milli karlarn tehdit eden ortamn yaratlmasna katk salamtr.
Blgede siyasi ve ekonomik haklarndan mahrum braklanlarn says arttka, radikalizm, terr,
uluslar aras sular ve yasal olmayan g konularnda art gzlenecektir.
Byk Ortadoudaki durumu tanmlayan aratrma sonular rktcdr:
- 22 lkeden oluan Arap devletlerinin toplam ekonomik girdisi spanyannkinden daha azdr.
- Yetikin Araplarn yzde 40 -65 milyon kii- okuma yazma bilmiyor ve bu saynn te ikisini
kadnlar oluturuyor.
- 2010 ylnda 50 milyon, 2020 ylnda da yaklak 100 milyon Arap genci i hayatna atlacak.
hayatna yeni atlacak olan bu genlerin istihdam iin en az 6 milyon ie ihtiya var.
- Blgede isizlik oranndaki dengeler mevcut haliyle devam ederse 2010 ylnda 25 milyon kii
isiz olacak.
- Blge insannn te biri gnde 2 dolardan daha az bir gelirle yaamaktadr. Yaam standardnn
dzeltilmesi iin, blgenin ekonomik geliimi mevcut durumun iki katna yani yzde 3den en az
yzde 6ya karlmal.
27 Gerger, a.g.e., s, 22-25
-
8/3/2019 Buyuk Ortadogu Projesinin Bolge Ekonomilerine Etkisi the Greater Middle East Project and Its Effects on Region Eco
28/80
28
- Toplumun sadece yzde 1.6s internet kullanma imkanna sahip ki bu da Byk Sahra
lnn gneyindeki Afrika lkeleri dahil- dnyadaki tm blgeler iinde en dk oran tekil
etmektedir.
- Arap lkelerindeki kadnlar, parlamentodaki sandalyelerin sadece yzde 3.5ini igal ediyorlar.Kyaslayacak olursak bu oran Byk Sahra lnn gneyindeki Afrika lkelerinde yzde
8.4tr.
- 2002 ylnda hazrlanan Arap nsani Geliim Raporuna gre, yalar ilerlemi genlerin yzde
51i baka lkelere g etmeyi istiyor. G etmek istedikleri yerlerin banda Avrupa lkeleri
geliyor.
Bu aratrma sonular, blgenin yol ayrmnda olduunu yanstyor. Byk Ortadou lkeleri,
layk olduklar i ve eitim standardndan mahrum braklan ve siyasi haklarndan yoksun kalan
genlere her yl yenilerini ekleyerek yoluna devam edebilir. Ancak bu durum blgenin istikrarna
ve G-8ler topluluu yelerinin ortak karlarna dorudan tehlike arz etmektedir.
Bunun alternatifi ise reform yoludur. Arap insani geliimiyle ilgili hazrlanan her iki raporun
sonular, Byk Ortadouda harekete gemek iin zorunlu ve acil eylem ars iermektedir. Bu
arlar, blgenin drt bir yanndaki aktivistler, akademisyenler ve zel sektr tarafndan
tekrarlanmaktadr. Byk Ortadoudaki baz liderler bu arlar nemseyip siyasi, itimai ve
iktisadi reform ynnde baz admlar atmaya baladlar.
G-8ler topluluuna dahil lkeler srayla, Ortadoudaki reform abalarn kendi zel Ortadou
reform giriimleriyle teyit etmilerdir.
Avrupa-Akdeniz Ortakl, Amerika Birleik Devletleri ile Ortadou Ortaklk Giriimi, ayrca
Afganistan ve Irakn ok ynl yeniden imar abalar, G-8ler topluluunun blgedeki reform
kararllklarn gsterir.
Yukarda iaret edilen demografik deiimler, Afganistan ve Irakn baskc iki rejimden kurtuluuve blge sathnda demokrasi filizlerinin yeermesinin tm G-8ler topluluuna tarihi frsat
sunuyor.
G-8ler topluluunun Sea Islandta Haziran aynda yaplacak olan zirvesinde, Byk
Ortadoudaki reform liderleriyle uzun vadeli ibirliini ekillendirmesi, ayrca blgede siyasi,
iktisadi ve itimai reformu cesaretlendirmeye ynelik koordineli bir cevap vermesi gerekir. G-8ler
topluluunun BMnin hazrlad Arap nsani Geliim Raporlarnn belirledii eksiklikleri
gidermeye ynelik reform iin ortak ncelikler zerinde uzlamas mmkndr. yle ki:
-
8/3/2019 Buyuk Ortadogu Projesinin Bolge Ekonomilerine Etkisi the Greater Middle East Project and Its Effects on Region Eco
29/80
29
- Demokrasi ve yi Ynetimin Desteklenmesi;
- Bilgi Toplumunun nas;
- Ekonomik Frsatlarn Geniletilmesi.
Bu reformlarn ncelikleri, blgenin geliiminin anahtardr. Demokrasi ve iyi ynetim, iinde
gelimenin tahakkuk edecei bir ereve oluturur. yi eitimli fertler, gelimenin temsilcisidirler
ve giriim gelimenin motorudur.
1-Demokrasi ve yi Ynetimin Teviki
Demokrasi ve zgrlk bireysel giriimin geliimi iin zorunludur. Ancak Byk Ortadou
sathnda bu ikisi byk oranda yoktur. Freedom Houseun 2003 ylnda hazrlad rapora gre
yaplan tasnifte, Byk Ortadou lkeleri ierisinde sadece srail zgr olarak tanmlanm; dierlkelerden sadece 4 lke ksmen zgr olarak nitelenmitir. Arap nsani Geliim Raporu, 90l
yllar itibaryla dnyadaki 7 blge iinde Ortadounun zgrlk konusunda en az dereceyi elde
ettiine dikkat ekmitir. fade zgrl konusundaki sralama listesinde Arap lkeleri
dnyadaki en alt derecededir. Buna ek olarak, Arap alemi kadn haklar konusunda sadece Byk
Sahra lnn gneyindeki Afrika lkelerinin nne geebilmektedir. Bu cesaret krc
gstergeler, blge halknn ifadelendirdii arzularyla kesinlikle uyum iinde deildir. rnein,
2003 Yl Arap nsani Geliim Raporunda tm dnyada Demokrasi her trl ynetimden daha
iyidir diyen gr destekleyenler listesinin banda Araplar gelmektedir. Otoriter ynetimlere
kar kmada en yksek oran yine Araplardadr.
G-8ler, blgede demokratik reforma desteini unlar yaparak gsterebilirler:
a-Serbest Seimler Giriimi:
Byk Ortadoudaki bir ok lke (Afganistan, Cezayir, Katar, Suudi Arabistan, Bahreyn, ran,
Lbnan, Fas, Tunus, Trkiye, Yemen seim yapmay planlamaktadr) 2004 ile 2006 tarihleri
arasnda bakanlk, meclis veya belediye seimleri yapma niyetini aklamtr.
Hr ve adil seimler icra etme ciddiyetini ortaya koyan lkelerle alarak G-8ler topluluu, seim
ncesi aktif yardm sunabilir:
- Seimleri gzetleyecek, ikayetleri cevaplayacak ve raporlar teslim alacak bamsz seim
kurullarnn oluturulmas veya desteklenmesi amacyla karlkl ziyaretler gerekletirmek ve
seminerlere teknik yardmlar sunmak;
-
8/3/2019 Buyuk Ortadogu Projesinin Bolge Ekonomilerine Etkisi the Greater Middle East Project and Its Effects on Region Eco
30/80
30
- Talepte bulunan hkmetler iin semenlerin kayd, sivillerin eitimi konularnda teknik yardm
takdim etmek. zellikle kadn semenlere younlamak.
b- Parlamento Baznda Eitim ve Karlkl Ziyaretler:
lkelerin demokratikletirilmesinde parlamentolarn roln glendirmek iin, G-8ler
topluluunun, kanunlarn ekillenii, yasama ve kanuni reformlarn uygulanmas ve semenlerin
temsili konularna younlaarak parlamento yeleri arasnda karlkl ziyaretleri gzetmesi
mmkndr.
c- Kadnlar in Ynetim Akademileri:
Arap lkelerindeki parlamentolarda kadnlar, sandalyelerin sadece yzde 3.5ini igal ediyor. G-
8ler topluluu, kadnlarn siyasi ve sosyal hayata daha fazla katlmlarn salamak iin liderlik
eitimi veren akademilere sponsor olabilir. Bylelikle seim kurumlar veya bir sivil toplum
rgtnde kurucu/ynetici olarak almaya istekli kadnlar iin yneticilik eitimi salanm
olacaktr. Bu akademiler, G-8ler topluluundaki kadn yneticiler ile blge lkelerindekileri bir
araya getirebilirler.
d- Sradan nsanlara Hukuki Destek:
ABD, AB, BM ve IMFnin yasama ve yarg reformunu cesaretlendirme amacyla fiilen birok
giriim ki bunlarn byk blm yarg eitimi, yarg ynetimi ve yasama sisteminin slahdzeyinde- gerekletirdii bir dnemde, dikkatleri toplumdaki sradan insanlara younlatrarak
G-8lerin bu abalar tamamlamas mmkndr. Bylece gerek bir adalet algs hissedilmeye
balanacaktr.
Yine G-8ler, bireylerin medeni kanun, ceza hukuku ve eri hukuk ile ilgili hukuki danmada
bulunabilecekleri merkezler ina edip bunlar finanse edebilirler. Bu merkezlerden savunma
avukat da temin edilinebilinir. (ki bu, blgede pek alldk bir durum deil). Ayn ekilde bu
merkezler, blgedeki hukuk faklteleriyle de irtibat kurabilirler.
e- Bamsz Medya Giriimi:
Arap nsani Geliim Raporu, her bin Arap vatandana den gnlk gazete saysnn 53ten az
olduunu belirterek, bu orann gelimi lkelerde 285i bulduuna dikkat ekiyor. Ayrca
piyasadaki Arap gazeteleri kt kaliteli olmaya meyyal.
Blgedeki televizyon programlarnn byk blm ya devlet yapm ya da devlet kontrolnde.
Genelde kt kalitede olan programlar, analitik ve aratrmac haberlerden yoksun bir karakteresahip.
-
8/3/2019 Buyuk Ortadogu Projesinin Bolge Ekonomilerine Etkisi the Greater Middle East Project and Its Effects on Region Eco
31/80
31
Bu eksiklik, halkn yazl basna ilgi ve reaksiyonunun kaybolmasna neden olmakta ve halka ak
bilgiyi snrlandrmaktadr. Bunun stesinden gelmek iin G-8ler:
- Grsel ve yazl basnda grev yapan gazeteciler arasnda karlkl ziyaretler tertip edebilir.
- Bamsz gazetecilerin eitimi iin programlar dzenleyebilir.
- rencilerin blge dahilinde veya darda gazetecilik okullarna devam etmeleri iin burslar
verebilir. Blge okullarnda bir smestr eitim verecek ya da seminerler dzenleyecek
gazetecilerin, gazetecilik profesrlerinin katlaca programlara finans salayabilir.
f- effafla likin abalar/Yolsuzlukla Mcadele:
Dnya Bankas, Byk Ortadoudaki lkelerde kklemi olan yolsuzluklar kalknmann
nndeki yegane engel olarak belirledi. G-8lerin unlar yapmas mmkn:
- G-8lerde olduu gibi effaflk ilkeleri ve yolsuzlukla mcadele prensiplerini adapte etmek;
- OECD ve BMnin Ortadou-Kuzey Afrika iin hazrlad giriim, deneyimli devlet adamlar,
balar ve sivil toplum rgtlerinin glendirilmesi iin gerekli ulusal stratejileri tartmalar
gibi yollarla desteklenmelidir;
- G-8lerin deneyimini konu alan, blgenin effaflyla ilgili bir veya daha fazla programn
balatlmas.
g- Sivil Toplum:
Byk Ortadouda gerek reform iin gerekli itici gcn ierden gelmesi gerektii dikkate
alnmaldr. Reform tevikini temsiliyet etkisi bulunan kurulular eliyle yapmak en iyi yol
olduuna gre, G-8lerin blgede sivil toplum oluturma aktivitesinde bulunan kurulular
cesaretlendirmesi gerekir. G-8ler bu konuda unlar yapabilir:
- Hibir snrlama ve bask olmakszn zgrce alacak medya ve insan haklar rgtlerinin de
aralarnda bulunduu sivil toplum kurulularna izin vermeleri ynnde blge hkmetlerinin
teviki;
- Blgede demokrasi, insan haklar, basn aralar, kadn ve dier alanlarla ilgili faaliyet gsteren
sivil toplum kurulularnn dorudan finansmannn artrlmas;
- Halk kitlelerinin desteinin alnmasna ynelik stratejiler, medyann geliimi, ynetimler
nezdinde lobi faaliyetleri, bir platformun nasl oluturulaca gibi konularda sivil toplum
rgtlerinin eitilmesi ve desteklenmesi iin blgedeki organizasyonlara para salanarak (Birleik
-
8/3/2019 Buyuk Ortadogu Projesinin Bolge Ekonomilerine Etkisi the Greater Middle East Project and Its Effects on Region Eco
32/80
32
Krallk Westminster Vakf veya Amerikan Ulusal Demokrasi in Destek Tekilat gibi) sivil
toplum rgtlerinin teknik kapasitelerinin arttrlmas;
- Bir sivil toplum rgt finanse edilerek, bu rgtn blgedeki hukuk uzmanlarn veya basn
uzmanlarn bir araya toplayarak blgede basn zgrl veya yarg reformu iin sarf edilenabalarn yllk deerlendirmelerini yapmalar salanabilir (Bu konuda Arap nsani Geliim
Raporunun program model alnabilir).
2- Bilgi Toplumunun nas:
Gemite bilimsel bulularn ve bilginin beii olan Byk Ortadou blgesi, bilgiye ynelmi
mevcut dnyann karsnda kmtr.
Blgenin bilgi alanndaki byk boluu ve maruz kald beyin g, blgedeki gelimenin baar
ansn tehdit etmektedir.
Arap lkelerinin yaynlad kitap miktar dnya toplamnn ancak yzde 1.1ini tekil ediyor (ki
bunlarn yzde 15ini dini kitaplar oluturuyor).niversite mezunlarnn drtte biri yurtdna g
ediyor. Teknoloji byk oranda dardan ithal ediliyor. 11 milyon kiinin konutuu Yunancaya
tercme edilen kitap says, Arapaya oranla 5 kat daha fazla.
Blgede bilfiil ortaya konan abalara dayanarak G-8ler topluluu, eitimin nndeki engelleri
kaldrmay destekleyebilir, ayrca iinde bulunduumuz yzylda rencilerin kresel pazardabaary yakalayabilmeleri iin gerekli becerileri kazanmalarna ynelik yardmlar sunulabilir.
a- Temel Eitim Giriimi:
Nfus younluunun oluturduu basklara paralel olarak renci saysndaki art nedeniyle
blgedeki temel eitim, hkmetin salad finanstaki yetersizlik ve gerilemeden muzdarip. Ayn
ekilde kltrel nemsemeler nedeniyle kzlarn eitiminin snrlandrlmasndan da muzdarip.
Byk Ortadou blgesinde G-8lerin ilk retim iin u unsurlar kapsayacak bir giriim abas
iinde olmas mmkn:
- Okur Yazarlk Temas: BM 2003 ylnda Okur Yazarlk zgrlktr! temas altnda 10 Yllk
Okur Yazarlk Program balatt. mmilik ile mcadelede G-8lerin giriimi, gelecek on yl iinde
Ortadouda mmilikten kurtulmu bir neslin yetimesine odaklanarak BMnin programyla
btnletirilir. Blgedeki mmilik orannn 2010 ylnda yzde 50 orannda drlmesine allr.
G-8ler giriimi, BMnin programnda olduu zere kadn ve kzlar zerinde younlar.
-
8/3/2019 Buyuk Ortadogu Projesinin Bolge Ekonomilerine Etkisi the Greater Middle East Project and Its Effects on Region Eco
33/80
33
Blgede 65 milyon yetikinin mmilikten yakndn gz nnde bulundurursak, G-8ler
giriiminin yetikiniler arasnda da mmilik ile mcadeleye odaklanmas ve internette eitim
metotlarndan tutun da retmenlerin yetitirilmesine kadar eitli programlarla eitilmeleri
mmkndr.
- Okur Yazarlk Tekilat: G-8ler, kzlar arasnda okur yazarln artrlmas iin, kadnlara ynelik
retmen enstitlerinin kapasitelerini artrabilir veya yenilerini aabilir. Bu enstitlerde okullara
kadn retmenler ve kadn eitim uzmanlar kazandrmak amacyla kadnlar retmenlik meslei
zerine eitilir. (Kadnlara erkeklerin ders vermesini yasaklayan baz devletler var). BM program,
saylar 2008 ylnda 100 bin kadn retmeni bulacak olan mmilik (okuma-yazma bilmeme) ile
Mcadele Ekiplerinin hazrlanmas amacyla UNESCOya bal Herkes in Eitim
programndaki salam ynlendirmeleri de kullanabilir.- Eitim Kitaplar: Arap nsani Geliim Raporunda felsefe, edebiyat, sosyoloji ve tabiat
bilimlerindeki temel kitaplarn tercmesinde nemli bir eksiklik gzlenmektedir. Yine
niversitelerdeki ktphanelerin iler acs hali dikkat ekmektedir.
G-8ler topluluuna mensup her lke, bu alanda kendi klasik eserlerinin tercme edilmesi
programlarn finanse edebilir. Yine devletler ve yaynevleri (zel ve resmi sektr ortaklaa), u an
piyasada olmayan Arap klasiklerini yeniden nerederek okullara, niversitelere ve yerel
ktphanelere balayabilirler.
- Aratrma Okullar Giriimi: rdn, ileri teknolojinin kullanlaca ve modern eitim
programlarnn uygulanaca Aratrma Okullar ina etme giriimini hayata geirdi. G-8ler,
finans salayp bu dnceyi zel sektr de dahil blgedeki dier lkelere tayarak geniletebilir
(zel sektrn desteini de talep ederek).
- Eitim Reformu: Ortadouda Amerikan Ortaklk Giriimi, G-8lerin nmzdeki (Mart veya
Nisan) zirvesinden nce Ortadou Eitim Reformu Zirvesini kendi himayesinde gerekletirecek.
Bu zirve, blgedeki zel sektr temsilcileri, sosyal ve sivil kurulu bakanlar ile Amerika ve
Avrupadaki meslektalarnn katlmyla reform konusuna vkf, kamuoyundaki eitli dnce
akmlarnn buluma yeri olacaktr. Burada, zm bekleyen yerler ve konular belirlenecek ve
eitim alanndaki eksiklikleri giderme yollar aratrlacaktr. Zirvenin hemen ncesinde Byk
Ortadou Giriimine destei artrmak amacyla G-8lerin ev sahipliini yapaca bir zirve tertip
edilebilir.
- Dijital Bilgi Giriimi: Blge, internete eriim bakmndan en dk seviyede bulunmaktadr.
nternete yklenen bilgi ak, internetin eitim ve ticaretteki nemi gz nnde
-
8/3/2019 Buyuk Ortadogu Projesinin Bolge Ekonomilerine Etkisi the Greater Middle East Project and Its Effects on Region Eco
34/80
34
bulundurulduunda, blge ile dnya arasnda fark kapatacak kpr kurma tam bir zorunluluktur.
Kamu ve zel sektr arasnda ibirlii balatarak blgenin sathnda ve bir lke iindeki ehirler ile
kyler arasnda bilgisayar iletiimini kurmas veya geniletmesi G-8ler topluluunun imkan
dahilindedir. Rusyadaki belde ve kylerde olduu gibi, bir ok yerdeki postanelere bilgisayar
temin edilmesi uygun olacaktr. Proje, ilkin Ortadouda bilgisayarn az kullanld (Irak,
Afganistan, Pakistan, Yemen, Suriye, Libya, Cezayir, Msr ve Fas gibi) lkelere
younlatrlacaktr. letiim amacyla maddi olanaklarn elverdii oranda, mmkn olduunca ok
okul ve postaneye bilgisayar temin edilmeye allacaktr.
Okullar bilgisayarlarla donatma giriimi ile yukarda zikri geen mmilik le Mcadele ekipleri
giriimi arasnda koordinasyon salamak da yine mmkndr. Yani akademi hocalarnn eitim
programlarnn gelitirilmesi zerine yerel retmenleri eitmeleri, bu programlar internetortamna tamalar; zel sektrn de renci ve retmenlerin kullanmna sunulacak gerekli
ekipman teminini stlenmesi mmkndr.
- daresi Eitimi Giriimi: Blge genelinde i idaresi dzeyini iyiletirme abalar balamnda
G-8ler, kendi lkelerindeki i idaresi okullar ile blgedeki eitim akademileri (niversiteler ve
enstitler) arasndan ibirlii oluturabilir. Yine G-8ler, oluturulacak olan bu ortak
akademilerdeki eitimcileri ve eitim gerelerini finanse etme imkanna sahiptir. Bu akademinin
programlar, mezunlar iin bir senelik eitim dneminden tutun da pazarlama stratejileri veirketlerin alma planlar gibi snrl konular ieren ksa kurlara varan alternatifler sunabilir.
Buna rnek olarak Bahreyn Bankaclk ve Finans Enstits verilebilir. Amerikal bir mdr olan
bu kurum, Amerikadaki bir ok niversiteyle ibirlii iindedir.
3- Ekonomik Frsatlarn Yaygnlatrlmas
Byk Ortadouda refah seviyesinin ykseltmek iin, Dou Avrupadaki eski komnist
devletlerin yaptklarna benzer ekonomik bir dnm gerekletirmek gerekir. Dnmn
anahtar, blgedeki zel sektrn gcnn nn amak olacaktr. zellikle de ekonomik
gelimenin ve i imkanlar yaratmann ana motorlar olan orta ve kk lekli projelerin.
Giriimci snfn olumas, demokrasi ve zgrlklerin gelimesinde byk bir etken olacaktr. Bu
balamda G-8ler aadaki admlar atabilir:
- Kalknmay Finanse Etme Giriimi:
Ekonomik kalknma ve i imkanlar yaratma zerindeki etkisini artrmak iin G-8ler, aadaki
unsurlar ieren mali bir giriim balatmaya almaldr:
-
8/3/2019 Buyuk Ortadogu Projesinin Bolge Ekonomilerine Etkisi the Greater Middle East Project and Its Effects on Region Eco
35/80
35
a- Mikrofinans: Blgede baz mikrofinans kurulular mevcuttur. Ancak bu alanda faaliyet
gsterenler hala byk mali aklarla yz yzeler. htiya duyanlarn ancak yzde 5i aradklar
mikrofinansa sahip olabiliyor ve toplam gereken finansn sadece yzde 0.7si karlanabiliyor.
G-8ler topluluu kk projeleri kredilendirerek bu eksiklii telafi etmeye yardmc olabilir.Kazanc amalayan kredilere arlk vererek ve zellikle de kadnlarn banda olduu projeler iin
bu yaplabilir.
Kar amal mikrofinans enstitler, kendi ayaklar zerinde durabilir, sreklilik ve kalknma iin ek
finansa ihtiya duymazlar. Be sene geri dnml 400-500 milyon dolar kredi salayarak,
ekonomiyle uraan ve 750 bini kadn olan bir milyon 200 bin kiiyi fakirlikten kurtarabiliriz.
b- Byk Ortadou Para Fonu: G-8ler topluluu, blgede iktisadi tekamle ulamak amacyla
byk ve orta lekli projeleri gelitirmeye yardmc olarak, Uluslar aras Para Fonu (IMF) tarz
bir tekilatn finansna katkda bulunabilir.
Belki de bu tekilatlarn G-8ler topluluundaki zel sektr yneticilerinden bir grup tarafndan
idare edilmesi mmkn olabilir.
c- Byk Ortadou Kalknma Bankas: Kalknma iin ncelikli olan ihtiyalar gidererek reform
iin abalayan devletlere yardmc olmak amacyla Avrupa kalknma ve mar Bankas tarznda
blgesel kalknma messesesinin inas, bizzat Byk Ortadou blgesindeki finansrlerin
katlmyla G-8ler tarafndan yaplabilir.
Bu yeni messese, blgedeki zengin lkelerin mali glerini birletirip G-8ler ile beraber temel
altyap inas, salk korumas ve eitimin yaygnlatrlmas projelerinin gelitirilmesi zerinde
younlaabilir. Byk Ortadou Kalknma Bankas, blge lkelerinin kalknma stratejileri ile
teknolojik yardm hizmetlerinin topland yer (bir nevi veri bankas) olmaldr. Kredi (veya ba)
kararlar, kredi alan lkelerin hissedilir reformlar gerekletirdikleri oranda belirlenmelidir.
d- Daha yi Mali Dzen in Ortaklk:Blgede mali hizmetler reformunu artrmak ve blgelkelerinin uluslar aras mali sisteme entegrasyonlarn iyiletirmek iin G-8ler, blgedeki reform
liderlerine yeni bir ortaklk nerebilir. Bu ortaklktaki ama, finans sektrndeki uzmanlk ve
teknik yardmlarndan bir oluum salayarak blge genelinde finans hizmetini balatmak ve
geniletmektir. u hususlara da younlaarak:
- Mali hizmetler zerinde devlet egemenliini azaltan reform planlarnn uygulanmas;
- Devletler arasndaki ekonomik ilikilerde engellerin kaldrlmas;
- Bankaclk ilemlerinin modernizasyonu;
-
8/3/2019 Buyuk Ortadogu Projesinin Bolge Ekonomilerine Etkisi the Greater Middle East Project and Its Effects on Region Eco
36/80
36
- Pazar ekonomisini destekleyen mali aralarn geniletilmesi, iyiletirilmesi ve sunulmas;
- Mali hizmetler zgrlnn balatlmasn destekleyen yapsal iskeletlerin inas.
- Ticaret Giriimi:
Ortadouda karlkl ticaret hacmi gerekten de ok dktr. yle ki, dahili ticaret Araplarn
toplam ticaretinin sadece yzde 6sn oluturuyor. Byk Ortadou lkelerinin byk ksm blge
dndaki lkelerle ticaret yapyor. Komular yerine kendilerine uzak lkeler ile ayrcalkl ticari
anlamalar yapmlardr. Bunun bir sonucu olarak, gmrk ve gmrk d engeller
sradanlamtr. Snr ticareti de nadir olarak yaplmaktadr. G-8ler topluluu, Byk
Ortadouda ticareti tevik etmek iin aadaki unsurlardan oluan kararl yeni giriim
oluturabilir:
- Dnya Ticaret rgt Balamnda Uygulama/Katlm ve Ticaretin Kolaylatrlmas: G-8ler
topluluu, blge lkelerinin Dnya Ticaret rgtne dahil olmalar hususunda etkinliini
kullanabilir. (DTye katlm talebinde bulunan lkeler -bunlar iin rgte bal bir kurul
oluturuldu-, Cezayir, Lbnan, Suudi Arabistan, Yemen; katlm talebinde bulunan, ancak henz
talepleri incelenmeyen lkeler, Afganistan, ran, Libya, Suriye; gzlemci sfat alma talebinde
bulunan lke, Irak). Program belirli teknik yardmlar ierecektir. DTne katlm konusunda sz
konusu lkelerde alacak mstearlar temin etmek gibi. Ayrca ticaretin nndeki gmrk d
engellerin tanmlanmas ve kaldrlmas zerinde younlamak dahil, katlm operasyonunun
cesaretlendirilmesini G-8ler tevik edecektir.
Blge lkelerinin DTne katlmlar gerekleir gereklemez, DTnn telif haklar ve
hkmet almlar anlamas gibi ek taahhtlerin imzalanmas ve bu taahhtlerin yrtlmesine
dnk teknik yardmn salanlmasna odaklanlacaktr. Bu teknik yardmlarn blge apnda G-
8lerin himayesindeki programlarla irtibat, blge lkeleri arasnda karlkl ticarete ynelik fiziki
ve idari engellerin azaltlmas iin gmrk vergileriyle ilgili ynlerin kolaylatrlmas konusunda
salanabilir.
- Ticaret Blgeleri: G-8ler topluluu, blgedeki karlkl ticaretin ve gmrk ilemlerinin
iyiletirilmesi iin Byk Ortadouda ticaret blgeleri ina edecektir. Bu blgeler, zel sektrn
ticari faaliyetlerini desteklemek iin bir dizi hizmetler sunacak ve zel projeler arasnda iliki
kuracaktr. Bunlar arasnda, yabanc yatrmclara tek bir operatr elinden pazarlama yaplmas,
nakliye ilemleri iin harcanan zaman kaybnn azaltlmas iin gmrk brolar arasnda irtibatn
salanmas ve blgede hizmet ve mal giri knn kolaylatrlmas iin ortak kurallar var.
-
8/3/2019 Buyuk Ortadogu Projesinin Bolge Ekonomilerine Etkisi the Greater Middle East Project and Its Effects on Region Eco
37/80
37
- Ticareti Gelitirme Blgeleri: Dier blgelerde zel ticaret sahalar ile ihracat blgelerinin
gerekletirdii baarlara istinaden G-8ler topluluu, mamullerin tasarm, retimi ve
pazarlanmas konusunda blgesel ibirliini zendirmeyi stlenecek Byk Ortadouya mahsus
belli blgelerin kurulmasna yardmc olabilir. Yine G-8ler topluluu, kendi pazarnda bu
mamullerin arz iin cazip reyonlar aabilir ve tecrbelerini sz konusu blgelere aktarabilir.
- Byk Ortadou Ekonomik Frsatlar Forumu:
Cazip hale getirilmi blgesel ibirliini zendirmek iin G-8ler topluluu, Byk Ortadou
Ekonomik Frsatlar Forumu oluturabilir. Bu forum, G-8ler topluluundan ve Byk
Ortadoudan st dzey yetkilileri ekonomik reforma ilikin konular tartmak amacyla
buluturabilir ( camiasndan hkmet d bireyler ile yetkilileri buluturan ek toplantlar da tertip
edilebilir). Forum, Asya-Hint Okyanusu Ekonomik birlii Paktna (APEC) esnek olarakdayanabilir. Ayrca mali ve ticari meselelere ilikin kurallar dahil blgesel ekonomik konular
kapsayacaktr.28
G-8 Zirvesi sonucunda; Ortadou ve Kuzey Afrika lkelerindeki reform srecine destek verilecei
aklanarak yle denmitir:
Biz (G-8 lkeleri olarak) blge lkeleri liderlerinin reform ve modernleme srecine devam
etmekle ilgili olarak ortaya koymu bulunduklar istek ve vaatleri memnuniyetle karlyoruz. Arap
Birliini de iine alacakekilde blgenin belirlemi olduu reform nceliklerine karlk, blge
liderleri ve halklaryla istiare ve diyalog yoluyla reformlara destek olmay amalayan bir plan
gelitirdik. Bu plan (Reform in Destek Plan) bnyesinde ki giriimler, destek istedikleri takdirde
blge hkmetlerine, i dnyasna ve sivil toplumuna ok eitli olanaklar