Bosnjaci Od Nacertanija Do Memoranduma

Hamdija Sarkinovic

BOSNJACI OD NACERTANIJA

DO MEMORANDUMS

hdavac Muslimansko nacionalno

vijece Sandzaka

Za izdavaca dr Sulejman Ugljanin

Urednik mr Ramiz Crnisanin

Lektor Safet Sijaric

Priprema "Studio MOUSE" - Podgorica

J

Stampa "SLOG" - Podgorica

Tiraz 600

Hamdija Sarkinovic

BOSNJACI OD NACERTANIJA

DO MEMORANDUMS

MNVS

Podgorica 1997.

http://www.plbih.org

PREDGOVOR

"Kad se Bosna IHercegovina izstoljetna sna prenula na zivot,

politicise Srbi i rekose bosnjacima "Amo k noma, vi ste Srbi!" kad to

opazise Hrvati, pohitase i oni rekose Bosnjacima: "Nek Srbima vec

k noma, vi ste Hrvati!".

Al Bosnjaci... kad vidjese "o cemu se radi" tad jednostavno,

logicno sasma logicno dodose do zakljucka: "ni amo hi tamo vec

svak za se".

Ild Bogdanov, Bosnjastvo, 1895

U ovoj knjizi se u najkracim crtama obraduju velikosrpski nacionalni i drzavni

prograrai i projekti, od "Nacertanija" Ilije Garasanina do "Memoranduma" Srpske

akademije nauka i umjetnosti. Kroz programe se "odslikava" istorija bosnjackog

naroda, koja je bila stravicna, uzasna i krvava, jer je jedino njemu u Evropi ospo-

ravano sve sto je drugim narodima bilo dozvoljeno - od prava na sopstvenu drzavu.

prava na ime, kulturu i drugih prava - pocev - od Osmanlija pa do danasnjih dana.

Nad Bosnom ibosnjackim narodom su stalno drugi polagali "istorijska prava".

Tako Srbi govore da je "Bosna vjekovima srpska zemlja", a Hrvati da je Bosna

"oduvijek njihova". Austrija i Madarska su bile zivotno zainteresovane da Bosnu i

Hercegovinu, kao i Sandzak zadrze u svom posjedu, a iste pretenzije je na teritor-

ijama izvan Bosne pokazivala i Albanija polazuci na njima kao i ostali "istorijska

prava".

Svi navedeni "pretendenti" zaboravili su da su Bosnjaci autohton narod na

prostorima gdje oduvijek postoje sa svojom etnogenezom, svijescu o pripadnosti,

sa svojim pismom, kulturom, umjetnoscu. obicajima i idr. Iako jos nemaju "ni jedno

sinteticko djelo o svojoj etnogenezi, nemaju uradenu politicku historiju, nemaju

historiju knjizevnosti, historiju novinarstva. historiju drustvene misli, historiju

umjetnosti, historiju slikarstva, nije jos obradenjezik, mitologija, folklor. arhitek-

tura..."»)

U jugoslovenskoj literaturi se zastupa teza da su Bosnjaci u Bosni i Hercegovi-

1. Alija Isakovic, "O nacionaliziranju Mustimana", Globus, Zagreb, 1990., St. 12 5


ni i na drugim podrucjima Jugoslavije islamizirani Srbi, i da je proces islamizacije

izvrsen krajera XVII vijeka. Ove teze polaze od toga da nastanak Bosnjaka uglavn-

om svode na pojavu izbjeglickog stanovnistva iz okolnih zemalja krajem XVII i u

XVIII vijeku, sto ne odgovara istini, jer je medu tim doseljenicima bilo dosta onih

ciji su se preci iselili iz Bosne pocetkom tridesetih godina XVI vijeka.

Ovakve teze su lansirane na osnovu radova koje je iznio prota Milan Kara-

novic, koji je za svoje argumente uzeo predanje da su svi Bosnjaci porijeklom iz

Anadolije.ato potkrepljuje"cinjenicomdajeprateciihumasikadaizlazeizdzamije

da svi imaju mongolijanski izgled: "... velikih jabucica... preplanula lica i nesto

razrokih ociju. Ponajvise ih je cosavih, cekinjave i retke brade, krupnih konjastih

zuba..." : ) Ovi teoreticari koji pokusavaju da ospore bilo kakvuvezu Bosne sabogu-

milstvom imaju za cilj da Bosnjacima ospore slovensko porijeklo da bi ih i dalje

svojatali i kao "svoj" narod brze istrijebili i asimilirali. Isti je slucaj i sa bosnjackim

narodomuSandzakuina drugim prostorima Jugoslavije gdjepreovladujenenaucno

misljenje da svi Bosnjaci "u Crnoj Gori osim nekolikekuce porijeklom iz Azije, vode

porijeklo od pravoslavnih Srba, odnosno Crnogoraca" 3 ) , te da ih je narod nazivao

opstim imenom Turci.

Bosnjaci u Bosni i Hercegovini i u zapadnoj Crnoj Gori vode porijeklo od

bogumila-krstjana sto se sa sigurnoscu moze provjeriti iz deftera, u kojima se tre-

tiraju odvojeno od krscana, pravoslavnih i katol ika. Krstjani se nigde ne

poistovjecuju sa katolickim i s pravoslavnim stanovnistvom izuzev u nekim

slucajevima sa "gebrima" i "kafirima" i to iskljucivo kada se daje zbir nemusliman-

skih poreskih obveznika. Termin "krstjanin" u defterima nije isto sto i katolik i

pravoslavac, jer se pod pojmom krstjanin u defterima podrazumijeva predstavnik

bosanske crkve i posebno su se biljezili u turskim katastarskim defterima i posebno

su oporezivani za razliku od pravoslavnih i katolika i uvijek se javljaju kao vlasnici

odredenog zemljista.

Prema defterima moze se zakljuciti da su bogumili presli na islam u XIV i XV

vijeku, u vrijeme dok je bosanska crkva pokrivala skoro citavo podrucje Bosne i

Hercegovine sve do 1463. godine. Masovna islamizacija bogumila je izvrsena u XV

i dijelom u XVI vijeku i djelimicno u XVII vijeku, kada su na islam prelazili pored

bogumila i pravoslavni i katolici sve do kraja XVII vijeka. Proces hriscanizacije

Slovena u Bosni pod uticajem slovenskih ucitelja Cirila i Metohija je u Bosni je

izvrsen u IX i X vijeku.

"Medutim,... bilo je to jako povrsno i nedovoljno jer je stanovnistvo nastavilo

2. Pounje u Bosanskoj Krajini. Naselja 20, str. 331-332. 3. Dr. Jovan Bojovic, 0porijeklu Muslimana u Crnoj Gori, Mostovihr. 138. Podgorica, 1996,

str. 76.

6

sa ranijim vjerskim ili kucnim paganskim obicajima. pa hriscanstvo... nije moglo da

uhvati korjene. U ovome treba traziti pojave vjere bosanske, kojoj su od njihovih

suparnika hriscana davata razlicita imena: patareni, bogumili, katari, bugari, babu-

ni i slicno. 4 ) U XII vijeku se u Bosni formirala autokefalna Vjera bosanska kako bi

se narod rijesio stalnog uplitanja Rima i madarskih vlada u unutrasnje stvari Bosne

i to u periodu poslije sto godina od kako se hriscanstvo podijelilo na istocnu i

zapadnu crkvu. Na ovaj nacin se Kulin Ban nasao izmedu Vukana Nemanjica,

Kneza Duklje (Crne Gore) i ugarskog kralja Emerika, jer se bosanska vjera sirila

uprkos svemu. Vjernici Vjere bosanske "krstjani" su se nazivali "dobri krscani",

"dobri ljudi", smatrajuci svoju vjeru jedinom pravom vjerom. Drugi su ih nazivali

Patareni (kao u Italiji gdje su bili Patareni ili Pathariste, u Francuskoj Cathari ili

Albigenezi, ili u Bugarskoj Bogumili..." 5 )Vjera bosanska je bila stalno proganjana,

ali bez veceg uspjeha jer ju je narod prozvao svojom vjerom koja je bila snazno

uporiste bosanske vlastele kako u obezbjedivanju njihovih feudalnih interesa, tako

i u odbrani zemlje od pokusaja ugarskih kraljeva da porobe Bosnu. No, koliko god

je vrsen pritisak, Vjera bosanska je sve vise dobijala pristalica pa su u XIV vijeku

neki "heretici" sjeverne Italije dolazili u Bosnu "da savrseno i potpuno nauce vjersko

ucenje od ljudi koji tamo borave". 6 )

Do sukoba pravoslavne crkve sa Vjerom bosanskom dolazi 1326.godine osva-

janjem Huma, jer su za srpsku crkvu bosanski jeretici bili neprijatelji krsta. Pravo-

slavna crkva nije imala nikakav uticaj na bosanskom dvoru, a ni pravoslavna ni

katolicka crkva nijesu imale svoje predstavnike prilikom krunisanja bosanskih vla-

dara zbog velikog uticaja Vjere bosanske. Kada je izumrla dinastija Nemanjica

1371. godine kralj Tvrtko je zauzeo dio srpske teritorije i 1377. godine se krunisao

za kralja "Srbljen i Bosnom", a 1390. godine i kraljem "Dalmacije i Hrvatske". 7 )

Primanje islama se smatralo izdajom narodnih ideja, zbog toga sto je napustana

starareligija-hriscanstvoi da to predstavljahuljenje"pradjedovske vjere". Medutim,

sto se tice Bosnj aka Bosne i Hercegovine oni su na islam presli od bogumila, progon-

jenih i od zapadne i od istocne crkve.

Ali, jos niko nije okvalifikovao "izdajstvom" napustanje stare slovenske religije

i primanje hriscanstva, jer je i primanje hriscanstva bilo po ovoj istoj logici izdaja

"narodnihideala",postojeprimanjehriscanstvapodrazumijevalodrzavno-politicko

podjarmljivanje od strane nosioca hriscanstva. Povezanost izmedu primanja

4. Fadil Ekmecic, Bosna, Kratka popidama povijest .sa prilozima, Libraire Ecmecic, Pariz, 1993. str. 18.

5. Isto, st. 25. 6. Isto, st. 25. 7. Isto, st. 28.

7


hriscanstva i priznavanje vizantijske vlasti dovoljno je poznata iz najranije istorije

Juznih Slovena o kojoj Konstantm Porfirogenet pise "priznavanje vizantijske vlasti

od strane juznoslovenskih plemena je bilo praceno kristijanizacijom." On prop-

ovijeda da se za vladanje Mihajla II (880-829), osnivaca amorijske dinastije, drzavni

poslovi isli vrlo lose, tako da je diiava bila dovedena do ruba propasti ." 8 )

Po ovoj teoriji proizilazilo bi da su 1 Srbi, Crnogorci, i drugi narodi izdali

"pradjedovsku vjeru". Naime, lozu Nemanjica zapoceo je raski zupan, izbjeglica iz

Zahumlja Bijela l . ' ros ' . koji je imao dva sina Cedomila i Tjehomira. Tjehomir je

imao cetiri sina: Zavida, Stracimira, Pravoslava i Nemanju. Nemanja je preuzeo

vlat od oca Tjehomira i vladao od 1168-1195. 1 0 ) i "novoroden je krsten u

rimokatolickoj vjeri". u )

Prema tome, nema sustinske razlike izmedu primanja hriscanstva povezanog

sa priznanjem vizantijske vlasti sa primanjem islama i turske drzavne ideje. Zanim-

ljivo je da su prilikom definitivne hriscanizacije kao i islamizacije trazene i dobijane

odredene koncesije politicise prirode: kod hriscanizacije da car postavlja arhonte iz

sredina pokorenih plemena, a prilikom islamizacije da se putem skolovanja o

drzavnom trosku Bosnjaci osposobljavaju u upravljanju drzavom i uopce njihovu

afirmaciju u javnom zivotu turske drzave". 1 2 )

Na podrucju Sandzaka su se od srednjeg vijeka odvijale dvije etnogeneze, i to

na srpskom dijelu etnogeneza Rascana, a na crnogorskom dijelu Dukljana (Zecana)

Crnogoraca. Raska je naziv za srednjovjekovnu Srbiju koji oznacava Rasku kao

podloznicku zemlju pod vrhovnom vlascu Bugara, Makedonaca, Dukljana i Vizan-

tinaca, te ce se u skladu sa njom formirati ime S(e)erbi "zavisni ljudi, podloznici" na

granici izmedu robova i kmetova1 3>, a Konstantin Porforigent tvrdi da "Srbi na

jeziku Romeja (Vizantinaca) znace robovi" 1 4) Crnogorci su od 1042. pa do kraja XV

vijeka bili formirani kao narod. Srbija je 1459. godme, a Crna Gora 1499. potpala

pod tursku vlast, kada dolazi do postepene islamizacije Ilira, Srba i Crngoraca, koji

sebe nijesu nikada nazivali Turcima vec Bosnjacima.

Prvi islamizirani Crnogorci su bill iz plemickih porodica i ovaj proces se vezuje

za sina Ivana Crnojevica, Stanisu, koji je "obraz ocrnio" i "pohulio vjeru

8. Muhamed Hadzijahic, Porijeklo bosanskih Muslimana, Bosna, Sarajevo, 1970. st. 113. 9. Vladimir Corovic, Istorija Jugoslavije, Prosvjeta. Beograd, 1989. st. 40-92. 10. Is to, st. 96. 11. Vladimir Corovic, Velika Srbija, KIZ Kultura, Beograd, 1990. st.3. 12. hto. 114.

13. Vpjislav Nikcevic, Porijeklo iznacaj iinena Hrvati Srbin. Dubrovnik, br.6 Dubrovnik 1987.

14. BozidarFerjancoc, Vizantijskiizvoriza istoriju naroda Jugoslavije, Tom II, Srpska aka-demija nauka, Beograd 1995, slr.30

pradedovsku", otisao 1485. godine u Tursku gdje je primio islam i dobio ime Skend-

er-beg i vlast nad sandzackim sandzakatom. Kasnije je Sultan dao Crnu Goru Sk-

ender-begu naupravu,kojomje vladao do 1528. godine, kada j eumro . Sjediste mu

je bilo u staroj ocevoj prijestonici Zabljaku i potpisivao se "Sandzak crnogorski i

primorski i svoj dioklicijanskoj zemlji gospodin". Njegov stariji sin Durad zavrsio je

kao spahija u Anadoliji a ostavio je poruku zeni Venecijanki da srednjeg sina

Konstantina preda francuskom kralju, a mladeg "Solomona posalje svom stricu

Skender-begu na Portu" 1 5 ' Najistaknutije bosnjacke porodice, Busatlije i Mahmu-

tbegovici potomci su Crnojevica i iz ovih porodica su imenovani skadarske pase i

veziri, a "Petrovici koji su sebe smatrali nasljednicima Crnojevica, pocetkom XV

vijeka, svojatali su se sa begovima iz Peci i Plava, koji su po tradiciji bili potomci

Crnojevica presli na islam." 1 6 ) O prelasku na islam Vuk Karadzic je zapisao:"... ele

se vidi da se jedan sin Ivanov sa podosta Crnogoraca poturcio, a jos je istinitije, da

su oni poturceni Crnogorci dosli u Crnu Goru i svaki na svojoj bastini ostali da zive

u turskoj vjeri." 1 7 '

No, prelazak na islam nije bio specifican po tome sto je na njega prelazila samo

vlastela jer je uporedo prelazio sirok krug i srednjeg staleza, na sta ukazuju i popisi

iz XV i XVI vijeka gdje se u pljevaljskoj regiji, tada nahija Kukolj, u naseljima

Babici i Bahova pominju Bosnjaci, a kasnije u 110 naselja ovog kraja prema popisu

iz 1585 godine zivjelo je 82%, a u Priboju (tada Poblace) 84% bosnjackog

stanovnistva. 1 8) Stanovnistvo ove dvije regije vodi porijeklo od krstjana (bogumila)

kao i bosansko-hercegovacko stanovnistvo i nemaju nikakve veze sa drugim islam-

iziranim Crnogorcima. Prema popisu iz 1571. godine u nahiji Bihor zivjelo je 1.106

Bosnjaka, sto je cinilo, ukupno 9% stanovnistva, au Rozajama (Trgoviste) do XVII

vijeka su zivjeli samo Srbi. 1 9) U Podgorici je 1522. godine bio neznatan broj

bosnjackog stanovnistva da bi ovaj grad pocetkom XVII vijeka brojao blizu 6000

zitelja od kojih je vecina bilo bosnjacko. 2 0 )

Bosnjacko stanovnistvo Plavsko-gusinjske oblasti, Bihora, Rozaja, Sjenice,

Tutina i novopazarske oblasti vodi porijeklo od plemena Klimenti i Kuca koji su

islamizirani zajedno sa drugim maliroskim plemenima Hota, Gruda, Salje i Skrijel-

ja pocetkom XVIII vijeka. Malisorsko pleme Klimenti je bilo jedno od najbrojnijih

plemena u Skadarskofn pasaluku koje je stalno vodilo borbu sa Turcima pa su 1700

15. Vladimir Corovic, Istorija Jugoslavije, Prosveta, Beograd, str. 262. 16. Istorija Cine Gore I, Titograd 1967. st. 34 17. VukS. Karadzic, O Crnoj Gori, raznizapisi, Beograd, 1972.140-141.

18. EnesPeledija iBehija Zlatar, Pljevlja iokolina u prvim stoljecima tursko-osmanske vlksti,

Pljevlja, 1988. str. 36-46 19. HadziKalfa, OBalkanskompoluostrvu, SpomenikWill, SKA 1892.52 20. Istorijskizapisi. 3-4, 1973. str, 255-270. \

9 8


godine 274 klimentske porodice napustile za uvijek svoj zavicaj-Epaju i naselili

oblasti od Gusinja do Pestera, "pa su danasnji stanovnici ovog kraja u velikom broju

njihovi potomci". 2 1 ' Sa izvrsenom islamizacijom ova plemena su postepeno izgubila

svoj jezik, obicaje, pa se sada najveci njihovbroj osjecaju Bosnjacima.

Pleme Kuci su u XVIII vijeku naseljavali iste predjele zajedno sa Kelmendima

i vecina njih je primila islam, dok je neznatan broj ostao u pravoslavnoj vjeri. U

strukturi plavsko-gusinjske oblasti je znatan broj plemena koji vode porijeklo od

plemena Kuca, kao i u rozajskom kraju, a Ejup Musovic tvrdi "da je u strukturi

muslimanskog stanovnistva Gusinja i Plava oko 75% potomaka Kuca." 2 2 )

Kada se postavlja pitanje porijekla jednog naroda znacajni udio imaju i mi-

gracije stanovnistva, posebno u XVIII vijeku kada su u pitanju Bosnjaci. Tako je

broj bosnjackog stanovnistva u ovom periodu bio skoncentrisan posebno prema

granicama oko Kanjize, Sigeta, Bobece, Pecuha, Vesprima, Visegrada, Ostrogena,

Stolnoga, Biograda, u cijelom Podunavlju i Potisju i Banatu. Za ove stanovnike

Evlija Celebija "govori da su bijele boje i da su Bosnjaci. Za stanovnike Kanjize isto

tako navodi da su Bosnjaci i da znaju nekoliko jezika, izmedu kojih je na prvom

mjestu bosanski" 2 3) Bosnjaci koji su se doseljavali u Bosni iz Srbije 1862. godine

kolonizirani su u Kozluk, Brezovo polje, Brcko Orasje, Bosanski Samac, Orahovo

na Savi i u Kostajnicu., a izbjeglice su naseljavane prema austrijskoj granici. 2 4 '

Brojna su bosnjacka naselja u Bokokotorskom zalivu iz kojih se poslije 1687.

godine,nakon zauzimanja ovog dijela od strane Mletaka, bosnjacko stanovnistvo

iselilo u Trebinje i Niksic, a od Berlinskog kongresa u Bosnu. U Staroj Crnoj Gori

Bosnjaka je bilo i u Cetinju, jer na samom cetinjskom polju su postojale tri dzamije,

a ukupno sedam dzamija. 2 5 )

Budenje nacionalne svijesti bosnjackog naroda pocelo je uporedo sa ostalim

juznoslovenskim narodima i to, u pocetku bunama protiv lokalne vlasti i sudstva

(kadija, muteselima, vojvoda) zbog opterecenja raznim dazbinama 2 6 ' , kada je

pocetkom XVIII vijeka posebnim sultanovim naredbama obavezano svo bosansko

seljastvo da u vidu tzv. mirnodopske pomoci (imdad-i hazarije) izdrzava bosanskog

vezira, njegovu pratnju i lokalne vojno-upravne funkcionere. Otpor bosnjackih

seljaka prerasta u bunu sirokih razmjera pedesetih godina XVIII vijeka, kada u

buni ucestvuju i spahije, neki slojevi gradskog stanovnistva i nize muslimansko

21. IdentitetBosnjaka-Muslimana, Centarza kulturuPlav, 1985. str.70. 22. Isto, str. 71 23. Muhamed Hadzijahic, citiranirad, str. 119. 24. Isto, str. 123. 25. Isto, str. 134. 26.AvdoSuceska, SeljackebuneuBosniuXVIIiXVIIIstoljecu, Godisnjakdnislva istoricara

I u BiH, XVII, Sarajevo 1969. str. 166-172. 1 0

svestenstvo, kada j e buna prerasla u klasni rat nizih slojeva bosnj ackog stanovnistva

protiv vladajucih slojeva,na celu sa bosanskim vezirom. Ova buna je po svemu bila

slicna bunama u nekim Evropskim zemlj ama u srednjem vjeku. 2 7 ) O ozbiljnosti ove

bune govori cinjenica sto u jednom pismu sultana bosanskom veziru Mehmed-pasi

Kukavici, koji je ugusio ovu bunu, stoji da je Bosna ponovo oslobodena.2 8> Inicija-

tor ibune su radili na stvaranju domace vojne organizacije koja bi preuzela odbranu

zemlj eu svoj e rukekroz formiranje seljacko-gardijske vojske po ugledu na tadasnju

janicarsku organizaciju gdje bi bili obuhvaceni svi vojni rodovi u Bosni, ukljucujuci

i posade u kapetanijama i njihove komandante-kapetane. Ovom bunom bosnjacki

narod u Bosni je pokazao odredenu svijest o mogucnosti vlastite samoodbrane

stanovnistva.

No, na sasvim drukcijoj osnovi je bila buna Husein-kapetana Gradascevica

gdje su se bosanski ajani pocetkom cetvrte decenije XIX vijeka digli protiv

zavodenja reformi u vojsci i administraciji koje su bile uperene protiv njihovih

privilegija 2 9 ' kada su "vrseci ajansku funkciju postali neosporni gospodari u kadilu-

cima i prakticno silno organicavali vlast sultanovog predstavnika u Bosni, bosan

skog vezia.-w ) Bosanski ajani su zahtijevali da im sultan garantuje ranije stecena

prava, na nasljedno vrse vlast u kadilucima i da im konstituise novo pravo da na celu

Bosne kao bosanskog vezira postavlja jednog od njihovih staleskih drugova iz

Bosne. 3 1 ) Na ovaj nacin bosanski plemicki krugovi su zeljeli da se Bosni prizna

autonomni status u okviru Osmanskog carstva. Medutim zbog nesloge medu ajan-

ima, posebno zbog razdora sa hercegovackim ajanima na celu sa Ali-agom

Rizvanbegovicem-Stocevicem pokret je bio u krvi ugusen. Iako je Stocevic zbog

pomoci sultanu nagraden vezirskim dostojanstvom i bio postavljen za gospodara

Hercegovine on je bio samo obicni vazal sultana iako je dobio titulu pase i njega je

cekala likvidacija kao i Husein-kapetana Gradascevica sto se desilo u odlucnom

pohodu Omer-pase Latasa nabosansko-hercegovacke ajane 1851. godine. 3 2 ) Omer

pasa Latas je u ovoj akciji koja je trajala godinu dana 3 3 ' skrsio moc muslimanskog

27. Avdo Suceska, Elementi koji su uticali na posebnost Bosne u doba osmanlisko-turske vladavine, Godisnjakpravnog fakulteta Sarajevo, XXIV, 1976. str.310.

28. Isto. 29. Hamdija Kresevljakovic, Husejin kapetan Gradasevic Zmaj od Bosne, Sarajevo 1931. 30. Avdo Suceska, Ajani, str. 183-222. 31. Avdo Suceska, Polozaj bosanskih Muslimana u Osmanskoj drzavi, Pregled, Sarajevo,

1974. str. 483-509. 32. Hajnidin Curie, Ali-pasaRizvanbegovic-Stocevic, GodisnjicaN.Cupica, knj. XLVI, Beo-

gradl937. 33. Safvet-beg Basagic, (Mirza Safvet) Kratka uputa u proslost Bosne i Hercegovine, od g.

1463-1850, Matica Bosnjaka Cirih, YildizlarA.S. Istambul, str. 166-174. 1 1


bosanskog plemstva i zadao odlucujuci udarac drzavotvornim snagama u Bosni i

Hercegovini koje su bile predvodnice u borbi za svojevrsnu autonomiju Bosne i

Osmanskom carstvu. "Taj zakleti dusmanin musliraana s velikom radosti prihvati

ponudu i ode u Carigrad, da primi nuzne upute kako da Bosnu uredi... kako Bosnu

treba upropastiti". 3 4 '

Za vrijeme Habsburske Monarhije od 1878. godine kada je okupirana Bosna

i Hercegovina i njene aneksije 1908. godine Bosna je imala specifican polozaj.

Austo-Ugarska je ulagala napore da se kod svih stanovnika Bosne i Hercegovine,

bez obzira na vjeroispovijest, razvije osjecaj zajednicke bosanske domovinske pri-

padnosti, kroz bosnjastvo kao nacionalni vid te politike kao jedan interkonfesion-

alni, etnicki i jezicki pojam. Zastupnik ove politike je bio Benjamin Kally - ministar

finansija i vrhovni administrator Bosne i Hercegovine, koji je na ovaj nacin zelio da

iz Bosne odstrani srpsku i hrvatsku nacionalnu ideju o podjeli Bosne. Insistiranje

na bosnjastvu znacilo je pokusaj da se insistira na cjelovitosti i nedjeljivosti Bosne

i Hercegovine kao istorijske pokrajine i zemlje. U torn cilju je uvedena bosanska

zastava i bosanski grb radi uspostavljanja bosanske nacije, pri cemu su Bosnjaci

trebali da budu glavni nosioci bosanske nacionalne ideje. Nosilac propagande

bosnjacke ideologije je bio list "Bosnjak", pokrenut od strane bosnjacke inteligen-

cije, ciji je urednikbio Mehmed -beg Kapetanovic Ljubusak. Ovaj list je bio na liniji

Kallyjeve bosanske politike i svojim bosnjastvom na specifican nacin je izrazavao

posebnost Bosnjaka i izdvajao ih iz tokova srpske i hrvatske nacionalne ideologije.

Znacajnu ulogu u cilju uspostavljanja autonomije za Bosnu i Hercegovinu je odi-

gralo i kulturno-prosvjetno drustvo Bosnjaka "Gajret", osnovano u Sarajevu 1903.

godine koje je imalo zadatak da pomaze skolovanje i propagiranje novih ideja medu

Bosnjacima.

Poslije Kallyjeve smrti 1903. godine politika nacionalnog bosnjastva je

odbacena od vecine stanovnistva Bosne i Hercegovine, koja postepeno i zvanicno

biva napustena, ali se od koncepta cjelovitosti i nedjeljivosti Bosne i Hercegovine

nikad nije odstupilo. Koncept nedjeljivosti Bosne i Hercegovine se zadrzao

donosenjem prvog "Zemaljskog statuta" za Bosnu i Hercegovinu" 1910. godine

kroz posebno drzavljanstvo stanovnika Bosne i Hercegovine, izrazeno u formuli

"zemaljskog pripadnistva". Zemaljskim statutom iz 1910. godine princip proporcio-

nalne zastupljenosti je dobio snagu ustavnog nacela gdje su od 72. izborna

zastupnicka mjesta u Bosanskom saboru pravoslavnima pripadali 31. mandat, mus-

limanima 24, katolicima 16. i Jevrejima 1 mandat, a slicno je bilo i u ostalim insti-

tucijama gdje je primijenjen kljuc "devet, 4 pravoslavca, 2 muslimana, 2 katolika".

Na ovaj nacin Austo-Ugarska je dala osnovni institucionalni okvir autonomnog

34. Isto, str. 166.

12

politickog zivota u Bosni i Hercegovini . 3 ^

U prvoj jugoslovenskoj dr/.avi terrain Bosnjak je izbrisan, pa su se jedino

Bosnjaci morali osjecati Srbima, Hrvatima ili Jugoslovenima, a u ovom vremenu

najtragicniji je bio za njih dogovor izmedu Srba i Hrvata - Sporazum Cvetkovic -

Macek gdje su Bosnjaci teritorijalno podijeljeni izmedu ova dva naroda.

Stav Komunisticke partije Jugoslavije je u pogledu Bosnjaka bio isti, kao u

Kraljevini Jugoslaviji, jer su isti smatrali da Bosnjaci mogu biti Srbi ili Hrvati uz

mogucnost da budu neopredijeljeni. U torn cilju su komunisti izmislili novu naciju

sa velikim "M". Zbog nacionalnog imena Musl iman desavale su se takve

protivrjecnosti da ih niko u svijetu nije mogao razumjeti. Tako, na primjer bilo je

slucajeva da prilikom popunjavanja formulara u rubrici nacionalnost napisete da

ste Musliman, a u rubrici za vjeroispovijest da ste ateista. Milovan Dilas to

objasnjava ovako: "Naziv Musliman bez sumnje je apsurdan: stvorio je konfuziju

koju niko nije mogao razmotati, a iskoristili su ga nacionalisti za negiranje nacio-

nalnosti muslimana, pa je i sada vazno, kljucno, prihvatanje naziva Bosnjak. Ne

slucajno, nacionalisti - cak i oni umereniji, ako takvih ima izbegavaju i usmeravaju

taj naziv. No uprkos toj konfuziji u kojoj jedno veliko slovo odreduje narodnost -

ipak je takav stav - to komunisticko M, bilo korak u prizivanju etnicke posebnosti

muslimana". 3 6) Isti autor dalje nastavlja: "Meni je naziv Bosnjaci blizak, jer znam

dajetradicionalanvecodSrednjegveka: muslimanikojesamjapoznavaouBijelom

Polju i druzio se s njima, uvek su govorili da su Bosnjaci. U mojoj porodici je bio

sluga musliman, Becir Zulevic iz okoline Rozaj a. Bio je nepismen - ja sam ga naucio

pismenosti, sto nije bilo tesko, jer je on bio vrlo bistar. On prost da prostije ne moze

biti, uvek je govorio da je Bosnjak... No, razume se, muslimanima, odnosno

Bosnjacima, ne moze niko pametan i cestit osporavati da se zovu kako oni zele i

kako oni smatraju da je njihovo pravo ime". 3 7 ) Zbog ovakvog stava Komunisticke

partije Jugoslavije jedino su Bosnjaci u Jugoslaviji ostali bez svoje akademije nau-

ka, kulture, pisane istorije i dr., sto je imalo za cilj asimiliranje cjelokupnog

bosnjackog naroda.

Tek nakon 112. godina marginalizovanja i vise od pola vijeka bez prava na

sopstveno ime, Bosnjacki sabor je 28. septembra 1993. godine odlucio, a dan kasnije

i Skupstina Bosne i Hercegovine potvrdila tradicionalno i nacionalno ime Bosnjaci.

Prema tome, Bosnjake nije niko izmislio niti ih stvorio, a jedino je njima bilo

uskraceno osnovno pravo da kazu svoje ime, da kazu da su Bosnjaci, kako su se u

35. Mustafa Imamovii, Pravnipolozaji unutrasnjipoliticki razvitakBosne iHercegovine od 1878. do 1914. Svjetlost, Sarajevo, 1976, str. 69-80.

36. Bosnjak, Add Zufirkapasic, Bosnjacki institut Cirih, 1993. str.113. 37. Isto, str. 113.


istoriji nazivali stanovnici Bosne, Sandzaka i u djelovima Crne Gore i Srbije, na sta ukazuje bezbroj dokumenata.

Medutim, pojedini "naucnici" iz redova bosnjackog naroda pokusavaju na sve nacine da negiraju nacionalno ime Bosnjak i u stilu ideologije Komunisticke partije Jugoslavije smatraju da treba da se ime Musliman i dalje zadrzi. U tome prednjaci Dr. Avdul Kurpejovic, koj i svoje "naucne" i "strucne" argumente zasniva na cinjenici da je termin Bosnjak geopoliticki pojam i da van republike Bosne i Hercegovine nema Bosnjaka vec Muslimana. Ovakvo misljenje zastupaju i mnogi Srbi i Crnogorci. U tekstu "Montaza za Aliju" koje su objavile "Vecernje novosti" autora Duska Jolica kritikuje se pojam Bosnjak i isti se zalaze za vracanje termina musliman.38) Reagujuci na navedeni tekst Alija Isakovic izmedu ostalog kaze: "Cetnici su lukavi i pokusavaju nas svijet u Srbiji i Crnoj Gori ponovo prevesti zedne preko vode: Niste vi Bosnjaci - vi ste muslimani. Dakle muslimani, a ne Muslimani! Sitna, mala "pra-vopisna" podvala, svojstvena duhu i oruzju onih koji su planirali i povjeravali da ce nas nestati, sad ili nikad! Znaju oni da Muslimani nisu "preinaceni u Bosnjake po receptu Alije Izetbegovica". Znaju oni da je Musliman bilo podvala. Ti primitivci su toliko zaslijepljeni mrznom prema nama da i rijec Bosnjak pisu malim slovom." Dalje nastavlja: "Njima je rijec Bosnjak" "odrednica koja ima geopoliticki znacaj". I to im je bauk! A odrednica Hrvat u Janjevu na Kosovu "...znaju oni dobro da nase tradicionalno nacionalno ime Bosnjak ima jacu tradiciju u Sandzaku nego u Bosni, jacu u Plavu nego u Sarajevu... Nacionalno se moze biti Crnogorac u Sarajevu, ali ne moze Bosnjak u Plavu; moze se biti "geopoliticki Srbin" u Benkovcu i Drnisu, a ne moze Bosnjak u Novom Pazaru. Gluposti! Stari srpsko-crnogorski sovinisticki folovi: ono sto je meni dozvoljeno, tebi nije dozvoljeno. Mi odredujemo vas zivot i vasu smrt i odredujemo ime pod kojim ce te zivotariti".

Izjednacavanje nacije i jezika, specificno za prostor bivse Jugoslavije je prese-dan u svijetu, pri cemu se jedan jezik proglasava za "nacionalni", poistovjecuju se nacija i jezik. Jednim ezikom moze govoriti vise nacija, sto predstavlja samo dio kulture jednog naroda, pri cemu ni jedna narod ne gubi od svojeg nacionaliteta, a i jezik nije nicija privatna ni nacionalna svojina. Skender Kulenovic objasnjava da: "Mi nikad necemo nikoga zapitati: Cijim jezikom govorite?... nego: koje jezike govorite? U nasem poimanju jezici su postali samostalne egzistencije, mi svaki jezik percipiramo u prvom redu kao taj i taj, a ne kao toga i toga naroda jezik, nacionalna pripadnost jezika otisla je pri tome u zasjenak..."39)

Teorija o postojanju nacionalnog jezika je posluzila Srbima u sirenju etnickih granica, a Bosnjacima je bilo onemoguceno da izvrse institucionalizaciju jezika, sto

38. Vecernje novosti od22. i 23. V. 1995. str. 5.

39. Skender Kulenovic, "Ime jezika", IzabraniesejilV, "VeselinMaslesa", Sarajevo 1971, str. 303. 14

je slucaj i sa Crnogorcima, koji kao i Bosnjaci nijesu bili u mogucnosti da svoj jezik

imenuju nacionalnim imenom. Teorije o istorijskim i neistorijskim narodima, drzavotvornim i nedrza-

votvornim, revolucionarnim i nerevolucionarnim, autohtonim i neautothonim, velikim i malim, ustavotvornim i neustavotvornim narodima su takode neodrzive. Naime, nema ni jednog naroda van istorije, u kojoj je on, objekt ili subjekt, jer je prirodno pravo svakog naroda na samoopredjeljenje, pa samim tim i istoriju. Pod-jela naroda na drzavotvorne i nedrzavotvorne podrazumjeva poistovjecivanje naroda sa drzavom, gdje se nacija pojavljuje "kao narod jedne drzave", sto je slucaj u ustavu Republike srbije gdje je poistovjecena nacionalna i drzavna pripadnost iako nacije postoje bez drzave. Ovo misljenje propovijedala je i crkva, po kojem bi "svaka nacija morala imati zaebnu drzavu, a ako ne bi imala svoje zasebne drzave da ne zasluzuje naziv nacije"40). Ovo se odnosi i na podjelu na revolucionarne i nerevolu-cionarne narode, jer narodi nastaju i nestaju revolucijom i evolucijom u datim istorijskim prilikama, koje su za svaki narod specificne. Zastupnici teze o autohtonim i neautohtonim narodima vrse predimenzioniranje istorije jednog naroda, suprostavljajuci je danasnosti i buducnosti drugog naroda, negirajuci mu pravo na opstanak. Oni ne polaze od cinjenice da je svaki narod na svome, da nema suvisnih i prekobrojnih naroda. Na kraju, teorije o velikim i malim narodima vrse predimenzionalizaciju brojeanosti jednog naroda u nacionalnim odnosima, pri cemu poseban akcenat daju na odgovornost velikih naroda u odnosu na male.

Savremena nacija je prvenstveno subjektivna kategorija a "pripadnost naciji ukljucuje subjektivno osjecanje pripadnosti toj naciji tj. ukljucuje element vec uobicajene nacionalne svijesti, cime se vrsi nacionalna identifikacija, tj. subjektivno poistovj ecianj a poj edinaca i uzih grupa kojima pripada sa sirom nacionalnom zajed-nicom. Preko nacije se ostvaruje proces subjektivnog poistovjecivanja pojedinaca sa pojedinom globalnom zajednicom, pri cemu je nacionalna identifikacija zadobi-la odlucujuci uticaj. To subjektivno poistovjecivanje pojedinaca sa sirom zajednicom, tj. nacijom kao dominantnim objektom preko koga se odvija proces socijalne identifikacije koja je svjesna i spontana, racionalno emotivna, vrsi se preko nacionalne ideologije. Oblikovanje nacionalne svijesti, formiranje predstava pripadnika nacije o sopstvenom nacionalnom identitetu je vrlo slozen ideoloski proces, pri cemu posebnu ulogu imaju licnosti, kao sto je to bilo u ovom zadnjem ratu prilikom agresije Srbije na Bosnu i Hercegovinu gdje je od citavog bosnjackog naroda sa prostora bivse SFRJ prihvacen nacionalni interes kao najvisi, sa apsolutnim prior-itetom i gradenje nacionalnog jedinstva oko tog interesa, koji se pokazao kao vrlo efikasan, cime su zanemareni parcijalni interesi, izbjegnute nacionalne podjele u

40. Radosav Stojanovic, Delo, br2, Beograd 1971, str. 173.

I http://www.plbih.org

okviru bosnjackog naroda. Bosnjastvo je prihvaceno kao nacionalna identifikacija

svih Bosnjaka sa prostora bivse Jugoslavije, kao okvir u kojem se mogu postupno

identifikovati nacionalni, politicki i kulturni ciljevi. U torn cilju "Mi trazimo da se

konacno digne zavjesa iznad nase proslosti, da nasa djeca uce bosnjacku povijest,

knjizevnost i da se odgajaju u nasoj kulturnoj tradiciji, da imamo konacno svoje

naucne institucije,gdje ce novi narastaji izucavati vlastitu proslost, da kao i drugi

imamo izvjesne nezavisne vjerske institucije i da se prekine sa brutalnim tutorstvom

nad vjerskom zajednicom". 4 1 '

Jedino tada Bosnjaci nece dozivjeti sudbinu Emina trgovca iz romana "Gusin-

jska godina": "Dodem u Stambol i pitaju me: ko sam? Recem da sam Turcin, a oni

zanjisu glavom: E, nijesi, ti si Arnaut. Dodem u Skadar kao Arnautin, a oni ce: Jok

more, ti si Bosnjak. Dodem u Sarajevo, a pitaju me ljudi oklen sam i ko sam. Kazem:

Bosnjak. A Bosnjaci ce: Hajd, bolan, otkud? Ti si Crnogorac, samo ti je vjera nasa.

A jedan iz Podgorice ne priznaje ni to, no veli: "Turcin si sta drugo. E hajd se ti sad

snadi, nadi u tome. Ko sam i sto sam?" 4 2 )

41. Adil Zulfikarpasic, Bosnjastvo nasa nacionalna identifikacija, Bosna, Librair Ekmecic Paris, 1993, str. 161.

42. Zuvdija Hodzic, Gusinjska godina, NIP, "Pobjeda", Tiiograd, 1975. str. J66. 16

Dusanovo carstvo iz XIV vijeka. "Nasljednici" zahtijevaju ne samo njegovo obnavljanje vece i dalje prosirenje i nova osvajanja.

17


ILIJA GARASANIN

NACERTANIJE

Ilija Garasanin (1812 -1874), politicar - ministar unutra-

snjih i spoljnihposlova, znacajna licnost upolitickom zivo-

tu Srbije u vrijeme Ustavobranitelja. Veza sa srpskom vla-

dom pocinje 1837. godine imenovanjem za komandanta

srpske vojske. Ucestvuje u smjenjivanju kneza Mihaila

Obrenovica i dovodenja na prijesto Aleksandra Kara-

dordevica. Od 1843. -1852. je ministar unutrasnjih dela i

predsjednik srpske vlade.

I.

Raspadom turske imperije u Evropi, u zemljama zapadne Evrope, posebno

u Francuskoj,preovladalo je stanoviste da je najbolji nacin rjesavanja Istocnog pi-

tanja stvaranjem uslova svim balkanskim narodima da na rusevinama turskog carst-

va u Evropi formiraju svoje nacionalne drzave.

Dobijanjem polozaj a autonomne knezevine 1830. godine Srbija pocinje poste-

peno da se oslobada protektorata Rusije i da spoljnu politiku usmjeri ka zemljama

zapadne Evrope, oslanjajci se prvenstveno na Francusku i Englesku i u sklopu ovih

okolnosti stvorice se prvi nacionalni program drzavne Srbije "Nacertanije" u cilju

rjesavanja nacionalnog pitanja srpskog naroda.

Ilija Garasanin je Nacertanije - osnovni dokument srpske istorije XIX vijeka,

pisao pod velikim uticajem poljske emigracije, a posebno Adama J.Cartorijskog

(1770 -1861), poljskog politicara i knjizevnika koji je u evropskim krugovima uzivao

glas vodeceg eksperta za istocno pitanje. Politicku karijeru zapoceo je kao mladi

poljski knez, stupajuci u rusku sluzbu, gde je za vrijeme cara Aleksandra bio i

ministar spoljnih poslova od 1803 - 1806. godine. Za potrebe ruskog cara je 1804.

godine sacinio Memorandum u kojem je iznio plan buduceg uredenja Balkana. U

Memorandumu je predlozio da se na rusevinama turskog carstva formira Federaci-

19


ja balkanskih drzava koja ce biti pod pokroviteljstvom Rusije."

Posto je dosao u susret sa Pruskom strujom povlaci se iz politike i za vrijeme

Poljskogustanka 1830.-1831. godinebiojepredsjednikprovizornevladeuVarsavi.

Napusta Poljsku poslije neuspjelog ustanka i odlazi u Francusku sa mnogim pol-

jskim emingrantima i u Parizu postaje voda poljske emigracione vlade gde vrsi

propagandu protiv Rusije, Austrije i Pruske koje su podijelile Poljsku.

Uocivsi kraj turske imperije na Balkanu, osniva svoju agenciju u Carigradu,

gde salje Cajkovskog, svog najpoznatijeg agenta koji je uspostavio vezu izmedu

Poljaka i Srba. Svoju politicku aktivnost je zapoceo u Beogradu 1842. preko agen-

ture Leonara Cverkovskog, a godinu dana kasnije i u Zagrebu, preko Franje Zaha

koji je zamenio Cverkovskog u agenturi u Beogradu.

II.

Cartorijski je "Savjete" Srbiji napisao pocetkom 1843. godine i poslao ih Le-

onardu Cverkvskom u Beograd i sa sadrzajem istih upoznao Ustavobranitelja i

licno Iliju Garasanina, a zatim su predati Aleksandru Karadordevicu.

Sustina politike koju je zastupao Cartorijski je da jugoslovenski narodi traze

oslonac za formiranje nacionalnih drzava kod zapadnih zemalja, prvenstveno kod

Francuske i da se oslobode protektorata Rusije. Da bi se ostvario ovaj cilj Cartor

ijski predlaze Srbiji da se pridrzava sljedecih principal

1. Da "Srbija ne moze stajati duze u svom sadasnjem stanju, ona se mora truditi

da svoje polozenije poboljsa ili mora iscekivati skoru propast i konac svoga savre-

menog bitija"2'

U torn cilju Srbija mora da radi na svom uvecanju, propascu turskog carstva, s tim

sto nece izazivati sukob, vec ostajuci i dalje "pod sjenkom Porte" koja joj je neophodna

protiv sila koje su u mogucnosti ugroziti njenu nezavisnost, kad bi "sebe ostavljena bila".

Ovakvom politikom Srbija se mora zauzeti, "da pridobije opet sto je izgubila, i tako

postepeno vecii veci dobitak da trazi, napredujuci polagano, a nikad neustupajuci".3) Od

Porte traziti da se mirnim putem obezbijedi pravo nasleda za svog kneza, uklanjanjem

Turaka iz gradova, prosirenje zemlje, a potom ujedinjenje sa Crnom Gorom. 4 '

Usamomuvodu Savjeta Catorijskog utvrdena su osnovna nacelabuduce spol-

1.1. H. Batovski, Jedan poljski preteca Balkanske unije, KnezA. Cartorijski, Knjiga o Bal

kanu, II, Beograd 1937, Balkanski institut. 2. D. Stranjakovic, Kako je postalo Garasaninovo "Nacertanije", Spomenik SANXCI, Beo

grad, 1939., st. 105. 3. Isto, si. 104. 4. Isto, st. 104 - 105.

2 0

jne politike prema Turskoj, a to iz prostog razloga sto je Srbija bila pod teritori-

jalnim suverenitetom Turske, pa se u Savjetima posebno naglasava da prema Tur

skoj "kao gospodujucoj vlasti" Srbija treba pokazati "prizrenije, blagovolenije i

odanost" 5 )

2. U odnosu prema Rusiji, Srbiji se savjetuje obazriva politika. Srbija treba da

se dalje drzi od carske Rusije uz njeno postovanje kao zastitnice, ali bez trazenja

zastite od nje, posto se zastitnik u medunarodnoj politici Iako pretvara u gospodara.

U torn cilju Srbija treba da izbjegava otvoreni sukob, "nikako ne vrijedati Ruse koji

su braca po rasi, koji jednog dana mogu postati saveznici svih Slovena protiv svog

vlastitog despotizma". f , )

Srbija treba da prema Austriji bude oprezna, nepovjerljiva i savjetuje "Njen

interes je taj, da protivu dejstvuje narodnosti slavijanskoj; jer ako taj narod u skupi

dodc udvizenije i o njemu se bude radilo, onda je zdanje monarhije Austrougarske u

opasnosti" 7 ', jer Austrija ima zelju da pripoji pored Srbije i ostale balkanske zemlje i

/.eljela bi da "Srbija padne ponovo pod Turski jaram: njene darove i ulagivanja valja

prim il i kao od loseg i pretvorenog neprijatelja, s kojim ce se nekad boriti morati" 8 )

4. Zbog zategnutosti odnosa sa Rusijom i Austrijom, kojei su planirale da

proSire svoje drzave na rusevinama turskog carstva Cartorijski savjetuje Srbiji da

11 eba svoju buducu spoljnu politiku osloniti na Francusku i Englesku jer je Fran-

euska spremna raditi za interese Srbije dajuci joj svoje "savjete i upotrebljavajuci

svoje agente" 9 ' , s tim da spoljna politika Srbije bude usmjerena protiv Rusije. Radi

OStvarivanja saradnje sa Francuskom Cartorijski savjetuje uspostavljanje trgovin-

skih veza Srbije i Francuske kao i skolovanje srpske omladine u Parizu, jer je interes

I ia ncuske da se na rusevinama turskog carstva formira drzava koja ce biti saveznica

Francuske, a isto se odnosi sa Engleskom, jer je cilj ovih drzava bio vodenje anti-

turskc politike.

5. Cartorijski savjetuje Srbiji da mora da ima dobre odnose sa susjednim

zemljama, pod turskom vlascu, ukljucujuci i Bugare na nacin sto ce u ovim krajevi-

ma siriti prosvjetu, a one sto su pod Habzburskom Monarhijom "cerez budenja

cuvstva (...) bratskog interesa". 1 0 )

6. Savjete Cartorijski zavrsava zakljuckom da se njegovi savjeti mogu ostvariti

bez "ikakvog naklenja" i da ce za sve trebati puno posla i vremena.

5. Isto, st. 105. 6. Isto, st. 104. -115. 7. Isto, st. 107. 8. Isto, st. 107. -108. 9. D.Stranjakovic, Kakojepostalo Garasinovo "Nacertanije", SpomenikSAN,XCI, Beograd,

1939. st. 108. 10. Isto, st. 111.

21


III.

Franjo Zah (1807. -1872.) porijeklom Ceh, bio je agent Cartorijskog u Beo-gradu. U Srbiji je potom bio duze vrijeme upravnik Artiljerijske skole, zatim vojne akademije, bio clan tajnog odbora za vodenje propagande i sef Generalstaba srpske vojske. U Beogradu je 1843. godine osnovao panslavisticko drustvo s ciljem da Srbija bude srediste svih Juznih Slovena od turskih i austrijskih pokrajina. Glavni cilj mu je bio da srpsku politiku oslobodi svetosavskih naslaga i usmjeri je na zajednicki rad sa svim Juznim Slovenima u cilju stvaranja jedinstvene drzave svih juznoslovenskih naroda

Franjo Zah je uradio svoj "plan" u Beogradu po porudzbi Ilije Garasanina11), a posto je neko vrijeme radio u Zagrebu dobro je poznavao i srpsko - hrvatske odnose, te ce njegovi prijedlozi srpskoj vladi biti korisniji od preporuka - Sayjeta Cartorijskog.

Osnovna nacela Plana F.Zaha su sljedeca: 1. Srbija mora imati "Plan za svoju buducnost". 2. Da ce u Evropi biti velika previranja raspadom Turske imperije i da postoji

snazan pokret slovenskih naroda i na njih se Srbija mora oslanjati i zbog toga i osnovna "certa i temelj srpske politike da ona mora biti Juznoslavenska"12).

3. Zapadne sile ne zele da se na rusevinama Turskog carstva prosire Rusija i Austrija ali "moze biti" da se nebi prosirile "da se Tursko carstvo u nezavisnu i samostalnu Slovensku drzavu promijeni". U torn cilju Srbija bi trebalo da bude srediste oko koga bi se izradila slovenska drzava, jer "kad nebi u ovom knjazevstvu klica buduceg Jugoslavenskog carstva lezala", svijet se nebi mogao baviti Srbijom, a da bi se ovo ostvarilo i rijesilo pitanje jugoslovenskih naroda potrebno je "samo crez oruzje i rat rijesiti i okoncati moci".13)

4. Srbija treba da suzbije uticaj Rusije na Bugarsku, a glavni pravac sirenja Srbije treba da budu Bosna i Hercegovina, Crna Gora i Sjeverna Albanija i da se izvrsi postepeno njihovo ujedinjenje pod dinastijom Karadordevica, jer "bez ovoga nacela jedinstva u najvisem drzavnom dostojanstvu nemoze se stalni i postojani drzavni sojuz medu Srbijom i ostalim Juznim Slovenima ni pomisliti".14'

5. Bosna i Hercegovina treba da budu postepeno podijeljene kroz prelazne oblasti izmedu Srbije i Hrvatske, jer ove zemlje sluze Srbiji i Hrvatskoj kao oslonac

U.Isto,si. 75-104. 12. Is to, 13. / . s t o ,

14. D. Stranjakovic, Kako jepostalo Garasinovo Nacertanije, Spomenik SANXCI, Beograd, st. 104.

prema Turskoj i Austriji, etnicki su mijesane srpsko-hrvatske oblasti, povezanih preko pravoslavnih sa Srbijom, preko katolika sa Hrvatskom, pa bi morali biti "hrvatski i srpski upliv jedan pored drugih uvijek u harmoniji i zadrzati"13'

IV.

Savjeti Cartorijskog su bili od velikog znacaja za sastavljanje Nacertanija, ali je Plan F. Zaha posluzio Iliji Garasaninu kao osnova za izradu Programa spoljne i nacionalne politike Srbije na kraju 1844. godine.

Da bi se bolje uocile razlike izmedu ova dva dokurnenta u ovom dijelu teksta i vi no ih uporedno analizirati, jer smo u prethodnom tekstu iznijeli samo nacela iz plana F. Zaha. Ovo cinimo iskljucivo iz razloga da bi se sto bolje shvatio programski sadi/.aj Nacertanija, obzirom dajospreovladava misljenje kodvecinc pisacadaje (rarasmovo Nacertanije program Jugoslovenske, a ne veliksrpske koncepcije."'1

Sustinske razlike izmedu Plana F. Zaha i Nacertanija I.Garasanina se uocavaju ii i/boru konacog cilja, jer Garasanin odbacuje zajednicku Jugoslovensku drzavoi i zalaze se za obnovu srpskog carstva na osnovu drzavnog i istorijskog prava stare si cdnjovjekovne srpske drzave, do uskrsnuca Dusanova carstva.

U uvodu Plana i Nacertanija polazi se od istih nacela (da je Srbija mala, da mora isplanirati svoju buducnost, da mora upoznati" dvizenje i talasanje medu Slovenima", da mora biti svjesna okruzenja naroda da bi dosla do konacnog cilja, koji su potpuno razliciti:

F. Zah: "Iz ovoga poznanja proistice kao osnovna certa i temelj srpske politike, da ona mora biti juzno slavenska".

I. Garasanin:" Iz ovog poznanija proistice certa i temelj srpske politike, da se ona ne ogranicava na sadasnje njene granice, no da tezi sebi priljubiti sve narode srpske koji ju okruzuju".17)

Garasanin u cjelosti odbacuje Juzne Slovene kao etnicke zajednice za razliku od Zaha i za njega postoji jedinstvo srpskog naroda, odbacujuci istorijske, kulturne i tradicionalne razlike i u torn cilju je prvi srpski politicar - tvorac ideologije tzv. srbocentralizma, jer vecu naslovu prvogpoglavlja Nacertanija Garasanin odbacuje odrednicu "Slavenske".

F. Zah: "Slavenska politika Srbije" I. Garasanin: "Politika Srbije"

15. Most. 105. 16. Vasilije Krestic, Srpsko-hrvatski odnosi i Jugoslovensku ideja u drugojpolovini XIX veka

Beograd 1988, st. 291. 17. D. Strunjakovic,Citirano djelo, st. 104 - 105.

2 3 2 2


Garasanin je u Nacertaniju izostavio citav podnaslov iz Zahovog teksta "kako bi se od turskog carstva Slavensko sazidati moglo" a umjesto rijeci "slavenska drzava" on upotrebljava "hristijanska", sto se moze utvrditi iz sljedeceg primjera:

F. Z a h " (...) Da se tursko carstvo u nezavisnu i samostalnu slavensku drzavu promeni"

I. Garasanin" (...) Da se tursko carstvo u jednu novu nezavisnu hristijansku drzavu promeni ( . . . ) ." i 8 )

O buducim odnosima Srbije i Turske takode postoje razlike u Planu i Nacertaniju.

F. Zah :" Serbija naprotiv toga mora zeleti, da od zdanija turske drzave samo kamen za kamenom odcepi i uzme, kako bi od ovog dobrog materijala na stalnom i tvrdom temelju starog carstva srpskog, opet veliku novu slavensku drzavu sagra-diti i podignuti mogla."

I. Garasanin: "U kratko da reknem: Srbija mora nastojavati da od zdanija turske drzave samo kamen po kamen odcepljuje i prima kako bi od ovog dobrog materijala na starom i dobrom temelju starog carstva srpskog, opet veliku novu srpsku drzavu sagraditi i podignuti mogla ". 1 9 )

OdnosimaSrbijeiBugarskeNacertanijeposvecujeposebnupaznju. Garasanin prihvata misljenje Zaha oko interesa Srbije i Rusije na pretenzije prema Bugarskoj. Zbog straha od formiranja nove Bugarske drzave svoj uticaj Srbija p r ema Garasaninu, treba da ima na Bugarsku prijemom mladih Bugara u skolae u Srbiji i davanja stipendija; prijemom mladih Bugara u srpske bogoslovije; stampanjem brosura i crkvenih knjiga radi zaustavljanja ruskog uticaja na Bugarsku i preko tajnih propagatora govoriti da ce Srbija Bugarima priteci u pomoc i "za njihovu srecu starati se". 2 0 )

Medutim, "Kad su Bugari 1885. godine proglasili sjedinjenje Istocne Rumelije s knezevinom Bugarskom, Srbija im navijesti rat, koji je svrsio sramotnim porazom po Srbe. Propale su nade u ostvarenju Dusanovog carstva i stvorio se jos veci jaz izmedu Srba i Bugara.". 2 1 '

Za Srbiju su Bosna i Hercegovina predstavljale glavne oblasti interesovanja,

pa je u Nacertaniju istaknuto da su ove dvije pokrajine sa Crnom Gorom i Albani-

jom "Ona cast carstvo Turskog na koju Srbija najveci upliv imati moze" 2 2 '

Garasaninje u Nacertaniju izvrsio najvece izmjene iz plana Zaha oko Bosnjaka

koji pretpostavlja mogucnost da oni ne prihvate dinastiju Karadordevica, sto bi

18. Dragan Stranjakovic, Citirano delo, st. 77. 19. Isto, st. 84. 20. Isto, st. 85. - 86. ll.PetarSimunic, "Nacertanije". Tajnispis srpske nacionalne ivanjskepolitike, Zagreb 1944.

2 4

il< ivelo do cijepanja Juznih Slovena na knjezevstva, dok Garasanin smatra da bi u

torn slucaju doslo do "raskomadavanja" Srba.

F. Zah " (...) Da knjazesko dostojinstvo bude nasljedstveno u familiji

Karadorda. Bez ovoga nacelajedinstvau najvisem drzavnom dostojinstvu, nemoze

it Stalni i postojani drzavni sojuz medu Serbijom i ostalim juznim Slavenima ni

pomisliti.

A ko Bosnj aci nebi ga primili, to bi od tuda sigurno raskomadanj e juzni Slavena

1 1 ; i provincijalna mala knjazevstva pod osobitim vladajucim familijama sljedovalo."

I. Garasanin " (...) Da knjazevsko dostojinstvo mora biti nasledstveno. Bez

I IVI iga nacela, koje sacinjava jedinstvo u najvisem drzavnom dostojanstvu nemoze

86 Stalan i postojani drzavni sojuz medu Srbijom i ostalim susjedima Srbima ni

pomisliti.

Ako Bosnjaci nebi ovo primili, to bi otuda kao sigurno sledovalo raskomadanje

Si ha na provincijalnamalaknjazevstva pod osobitim vladajucim familijama (...) ," 2 3 )

Garasanin predlaze asimilaciju Bosnjaka u Bosni i Hercegovini kako bi se

prikljucili Srbiji, te u torn cilju zahtijeva otvaranje granica na Drini i uspostavljanja

vise granicnih prelaza, jer se Srbija "kod ovih svojih sunarodnika u Turskoj kao

nekim kineskim zidom odelila". 2 4 1

Da bi pridobio Bosnjake u Bosni preko povjerenika zahtijeva se i stampanje

crkvenih i drugih knjiga, kao za Bugarsku, s tim sto se za Bosnu planira i pisanje

"narodne istorije" koja bi bila "u duhu narodnog jedinstva Srba i Bosnjaka", te je

polrebno izvrsiti "crez coveka vrlo sposobnog i duboko pronicavajuceg".

Radi otvaranja Srbije i njenog prosirivanja na susjedne drzave neophodno je,

po Garasaninu, srpsku trgovinu orjentisati na luku Ulcinj, a koji put bi vodio preko

Skadra. U torn cilju u Crnoj Gori treba suzbiti svaki uticaj Rusije i dati joj finan-

sijsku pomoc, jer bi Srbija "za malu cenu imati prijateljstvo zemlje koja najmanje

lo.ooo vojnika postrojiti moze". 2 5 )

Za razliku od Zahovog Plana u Garasaninovom Nacertaniju su izostavljena

dva dijela "o savezu sa ceskim Slovenima" i cetvrto poglavlje "O odnosima Srbije

prema Hrvatskoj". 2 6 '

22. D. Stranjakovic, Citirano djelo, st. 86.. 23. Isto, st. 87. 24. Dragan Stranjakovic, Citirano djelo, st. 86. 25. Isto, st. 92. 26. Isto, st. 77

25


V

Realizacija ideje m e m o r a n d u m a se odvijala u dva pravca. Prvo, kroz

oslobadanje Bosne i Hercegovine, koja je predstavljala centralnu oblast intereso-

vanja za Srbiju sve de Berlinskog kongresa i u knjazevini Srbiji gde je cilj srpske

vlade bio protjerivanje svih Bosnjaka - Muslimana sa teritorije Srbije, pa su i sarnim

tim i metodi ostvarivanja ovih ciljeva bili razliciti.

1. Rad Srbije na oslobadanju Bosne i Hercegovine.

Organizovani rad u Bosni i Hercegovini se odvijao kroz politicku propagandu

i zapoceo je 1844. godine i sa prekidima se nastavio sve do 1858. 2 7 ) Propagandom

je direktno rukovodio Ilija Garasanin, sve dok nije bid smijenjen sa polozaja pred-

sjednika vlade i ministra spoljnih poslova - 1867. godine.

Glavni propagator za Bosnu i Hercegovinu je bio Atanasije Nikolic ciji se rad

mozepodijelitinasluzbenujavnu delatnost, politicku delatnost, aposebno tajnirad

na politickoj propagandi i spremanju ustanka radi oslobadanja srpskog naroda. On

se ogledao na mnogim delatnostima, tako da je osnivanjem Liceja u Kragujevcu

1838. godine predavao pored matematike i Nacertanije i bio u prvoj godini i rektor,

kada je i napisao knjigu "Skola Nacertanija "

Zatim je bio clan Drustva srpske slovesnoti, ciji je bio i tvorac Ustava. Takode,

bio je pokretac osnivanja vise skole za narodno i strucno obrazovanje. -

Za vrijeme Krimskog rata bio je vrlo aktivan, jer je Srbiji prijetila opasnost od

upada austrijskih trupa, sve dok se one nijesu povuklel804. godine prema Erdelju.

Pored redovnog posla, uz prosvjetnu, drustvenu i politicku delatnost Nikolic je svo

vrijeme radio na politickoj propagandi medu balkanskim narodima, koji su bili pod

vlascu Turske, pa je jos od "Nacertanija" bio ukljucen u Garasaninove tajne orga-

nizacije koje su spremale ustanak pravoslavaca u borbi protiv turske vlasti i nacio

nalno oslobodenje Srba.

Na poslovima politicke propagande Garasanin je najduze i najvise radio sa

Atanasijem Nikolicem, koji je bio nacelnik Odeljenja u njegovom ministarstvu, a

zatim Garasaninov zamjenik. Povratkom Garasanina na vlast, prije nego sto se

prihvatio polozaja ministra inostranih poslova, u razgovoru sa Knezom Mihailom

pokazao mu je "Nacertanije" i izjavio da bi se primio ako bi se drzali politike nje-

govog "Nacertanija", a koji je plan, Knez i usvojio. 2 8 )

Od 1861. godine Garasanin je Atanasiju Nikolicu povjerio operativno i

tehnicko rukovodenje mrezom agenata iako je bio penzionisan te je za svoj rad

27. Dragan Stranjakovic, Citirano djelo, "Politicka propaganda Srbije uJugoslovenskimpro-pagandama 1804 - 1858. godine, Beograd 1936.

28. M. D. Milicevic, Pomenik, 96.

26

pi imao uz penziju mjesecno po 25 dukata, sve do 1872. godine kada je definitivno

odstranjen sa ovih poslova. 2 9 '

Po nalogu Garasanina sacinio je program oslobadanja Bosne i u torn cilju

Iiii-illn/.io obrazovanje Odbora (komiteta), radi relizacije ovog projekta. Po odo-

bi iiiju Kneza, u odbor su usli drzavni savjetnik Lazar Arsenijevic, koji je ujedno i

I HI i i predsjednik, Franjo Zah i Atanasije Nikolic, a citavim radom Odbora rukovo

dio jc Garasanin.

Rad je bio tako organizovan da se sa manjim agentima nije nikada opstilo

ni'pi isredno pa isti nisu znali ko su im vode, a Nikolic je slao instrukcije povjerenici-

ma, prikupljao izvjestaje, sifrovao i desifrovao pismai dostavljao ih licno Garasaninu

ili Knczu. Znao je prava imena agenata i njihove pseudonime, lozinke za vezu,

isplacivao povjerenike, imao mnogo licnih poznanstava i dr. Nikolic je budno pra-

I K i, poistovjecujuci se sa Garasaninom, da nijedna akcija ne izade iz okvira vladinih

i ui m j era i planova, jer je sve trebalo da se odvij a u okviru sluzbene kontrole. 3 0 ) Licno

je sastavljao planove priprema ustanka u redovnim i vanrednim prilikama, pisao

je mcmoare i izvjestaje , kako za Garasanina tako i za Kneza Mihaila. Nikolic je

i adio sve do udaljivanja Garasanina od drzavnih poslova novembra 1867. godine,

tj. do pogibije Kneza Mihaila, maja sljedece godine.

U svojoj biografiji on rezimira postignute rezultate: " Ovaj komitet imao je

svoje agenteu Bosni, Hercegovini, Dalmaciji, u Hrvatskoj, u Slavoniji, u Bugarskoj,

u Macedoniji i u Bukurestu. Oni su opet imali svoje podkomitete sa posebnim

agentima, i tako je vec iduce godine razgranata bila savrsena mreza opstega spora-

zumljenja. 3 1 ' Nikolic je koristio svaku priliku na pridobijanju novih ljudi za srpske

povjerenike u cilju zbacivanja turske vlasti.

Kao i Garasanin i Nikolic je bio nezadovoljan stalnim odlaganjem dizanja

ustanka balkanskih naroda, a za glavnog krivca je smatrao Milivoja Blaznavca,

ministra vojnih poslova.

Nakon izvrsenog drzavnog udara pomocu vojske, na celu Srbije se nasao

tadasnji vojni ministar Milivoje Blaznavac, koji je na srpski prijesto doveo malol-

jetnog Kneza Milana, i u zajednici sa Jovanom Risticem i Jovanom Gavrilovicem

se uzvisio na polozaj namjesnika, te su na taj nacin Blaznavac i Ristic postali stvarni

rukovodioci unutrasnje i spoljne politike Srbije za vise od cetiri godine.

Risticev glavni savjetodavac i propagator za Bosnu i Hercegovinu postao je

29. Vaso Vojvodic, Rad Srbije.na politickoj propagandi u Bosni i Hercegovini (1868-1873.), lstorijski glasnik, 3-4, Beograd l96o, st. 21.

30. Andrij Radenjic, Dokumentacija tajnog nacionalnog i oslobodilackog komiteta u Be gradu, Godisnjak grada Beograda XIV, 1967.

31. Nikolic, Opisradnje, III.AIISAN, Ostavstina M.Bana, XVI/] br. 2. 2 7


arhimandrit Nićifor Dučić, koji je i ujedno bio predsjednik Odbora za učitelje i škole u staroj Srbiji, Makedoniji i Bosni. On je za svo vrijeme namjesništva uživao veliko povjerenje i imao velikog uticaja u donošenju odluka koje su se odnosile na pomenute oblasti. Kao ogorčeni protivnik crnogorskog kneza Nikole koristio je svaku mogućnost da istisne crnogorski uticaj na hercegovačka plemena. U tome mu je pomagao i Mića Ljubibratić, sekretar LukeVukajlovića . On je još za vrijeme Kneza Mihaila radio na pripremi ustanka u Hercegovini sa nekim tamošnjim glavarima. Pored navedenih lica isticali su se i Luka Petković, Spaso Asanović i Dam-jan Parijez, potom Pop Bogdan Zimonjić, Aleksa Jakšić i dr., koji su održavali veze sa srpskom vladom, koja im je redovno davala platu3 2 ).

Ristić je takođe zadržao i pojedine agente iz doba Garašanina u pograničnim mjestima Srbije i Bosne, a posebno se istakao Ilija Marković u Uzicu , koji je bio i izvjestitelj za Bosnu i Hercegovinu.

Ipak, glavni propagator i povjerenik za Bosnu u doba Namjesništva bio je Nika Jovanović - Okan, trgovac koji je prebjegao u Srbiju 1859. godine, nakon sloma seljačkog ustanka u Bosni, gđe su ostali da mu žive roditelji i brat, održavajući sa njima stalne veze i aktivno učestvujući u organizovanju ustanka u Bosni 1860. -1862. godine.3 3 ' Nakon što se nastanio u Grodskoj je bio upotrebljavan od strane Mihailove vlade za "bosanske stvari", pa će 1867. godine po želji Nikole Hristića, ministra unutrašnjih đela, čiji je bio povjerenik sačiniti i predati mu projekt organizacije ustanka u Bosni".34)

Po ovom projektu oslobađanje Bosne se ne može izvršiti sopstvenim snagama tamošnjeg naroda zbog nedostatka vođa i oružja i konfesionalne pocijepanosti Bosanaca koji se nemogu složiti zbog nerazvijene nacionalne svijesti ,3 5 ' već jedino uz punu podršku Srbije, koja bi pritekla u pomoć.

Predviđa se oslobađanje u dvije faze. U prvoj bi se izazvao ustanak na više tačaka širom Bosne i Hercegovine čiji bi bio cilj da se rasture turske snage, gđe bi poslije toga Srbija i Crna Gora sa svojom redovnom vojskom zauzele ove pokrajine. Ustanak bi trebao da počne u Hercegovini, na đurđevdan, upadom jakih četa obrazovanih od crnogorsko-hercegovskih plemena, koj e bi osvojile sela i varošice i dizali narod na ustanak, te bi se Hercegovina pobunila za mjesec dana, da bi se za 2-3 mjeseca končno oslobodila. U daljim operacijama bi se pridružili Vasojevići sa oko 20.000 boraca, kako bi bili osvojeni Klek i Sutorina isturavanjem jakih snaga prema

32. AIISAN, XVIIIl, br, 303. 33. Ekmečić, Pokušaj organizovanja ustanka u Bosni 1860. -1862. godine. Godišnjak IX,

157., Sarajevo, 1958, 73/106. 34. AIISAN, XIII5, br. 565. 35. AIISAN, XIII3, br. 28,

2 8

Bosni, na liniji od Kupresa do Jahorine radi davanja podrške ustanicima na ovom

području. Pd projektu Jovana Ristića, ustanak u Bosni bi trebao da počne osam dana

kasnije no u Hercegovini, i to u sljedećim nahijama: Livanjska, Bihaćka, Prijedor-ska, Kozaračka, Dubička, Derventska, Tešanjska, Modrička, Maglajska, Gračani-ika. Bijeljinska, Zvornička, Srebrenička, Vlasenička, Višegradska, Glasinačka, Pl-jevaljska i Novovaroška, gđe prema Okanovom proračunu ima 32.500 pravoslavna doma, 13.150 bošnjačkih i 8.000 katoličkih.

Po Okanu, Livanjska nahija bi se pobunila upadom jedne čete od 5o - loo dalmatinskih Srba - dobrovoljaca, pod vodstvom Cica Miovića iz Drniša, Spira Sabljića iz Knina i Krste Kulisa iz Vrljike u zajednici sa vladinim povjerenikom.

Bihaćka i Prijedorska nahijabi se mogle podići organizovanjem manjih četa na nekoliko mjesta pomoću 5 - 6krajišnika i to Milete Damjanića, Jovana Samardžije, Mirka Babica, Goluba Babica, Jevta Todića i Rista Tešića,3 6 ' a u svim ostalim nahijama ustanak bi se izveo slanjem jakih četa formiranih u Srbiji od dobrovoljaca pod komandom srpskih oficira, a zašta je potrebno sakupiti 3.500 četnika,3 7 ) pri Čemu treba pridobiti nekadašnje izbjegle bosanske četnike i četovođe koji žive u Srbiji: Marka Arsića, Jovana Panića, Novaka Kormanoša, Nika Mandića, Jefta Todića, Krsta Nestorovića i dr, koje treba dobro naoružati i opremiti i iskrcati duž desne s trane obale Save. Čitavo ovo prikupljanje dobrovoljaca, te njihovo odašiljanje treba izvršiti u što većoj mogućnoj tajnosti, da bi dejstvo ubačenih četa moglo istovremeno početi. Oficirima koji komanduju treba pridobiti putovođe koji imaju uticaja na narod i koji poznaju predeo u kome će čete operisati.3 S )

U Dubičku i Kozaračku nahiju iskrcalo bi se 300 vojnika, koji bi preko Kozare osvojili Kozarac i Dubicu i na taj način onemogućili saobraćaj između Gradiške i Banja Luke. Za Derventsku i Tešanjsku nahiju predviđa se 600 vojnika koji bi < isvojili Doboj a zatim jedna četa Tešanjsku nahiju, koji bi potom zaposjeli Vranduk i dalje se probili prema Sarajevu ili preko Prnjavora ka Bosanskoj krajini. Bijeljinska nahija bi se osvojila upadom na dva mjesta sa 200 boraca a Zvornička, Srebrenička i Vlasenička nahija bi se podigle upadom jedne čete od 200 ljudi od Loznice, čime bi se presjekao put prema Zvorniku. Kod Bajine Bašte bi se prebacila četa od 200, a kod Mokre od 600 ljudi gde bi polovina prešla Drinu ispod Višegrada i prodrla preko Rogatice do Sarajeva, a druga polovina prešla Lim i uzbunila Pl-jevaljsku i Čajničku nahiju da bi se osvojilo Goražde, zatim sjedinili sa Hercegovcima i preko Prače uputili ka Sarajevu.

36. AIISAN, XIII3, br. 28. 37. AIISAN, XIII5, br. 583. 38. Isto,

2 9


U Novovaroškoj nahiji planirano je prebaciti 200 momaka preko Javora da krstari i napada komoru na drumu od Novog Pazara ka Sjenici.

Centralna tačka napada po Okanovom planu je Sarajevo, koji bi se mogao osvojiti za lo -15 dana sa 25.000 ljudi: od toga bi bilo 12.000 redovne vojske, 8.000 bosanskih i 5.000 hercegovačkih ustanika. Padom Sarajeva manje snage se šalju na Travnik, a svi ostali borci ka Sjenici i Novom Pazaru, na kojem području od ranije dejstvuje vojska od 10.000 ljudi prebačenih preko Javora i Raške, što bi činilo završne operacije i čime bi se otvorio put za oslobađanje Bugarske.

Po Okanovom planu treba poseban stav zauzeti prema muslimanima u Bosni. Osmanlije treba razoružavati i kao zarobljenike slati u Srbiju, a "s domaćim Turcima i rimokatolicima da se uljudno ko s rođenom braćom postupa". Pored dobrovoljnosti u stupanju u ustaške čete postavljati muslimane za opštinske i nahijske starješine gđe ih ima koliko i hrišćana, ne razoružavati ih ako ne pružaju otpor i sve im plaćati u gotovu pri uzimanju hrane i vojske. Treba im garantovati poštovanje vjere, običaje i imanja a posebnu pažnju pokloniti begovima - srpskim prijateljima.

Ovo je u najkraćim crtama sadržaj projekta i predloga Okana koji je podnio Ristiću 1868/9 godine, a koji je Ristić prihvatio kao zvanični dokument 3 9 ' . Na osnovu ovog dokumenta je trebalo izvršiti navodno oslobađanje poslije, a ovaj plan je poslužio u zadnjem ratu 1991. godine kao osnova za uništenje bošnjačkog naroda u B i H .

Međutim, Bošnjaci nijesu pristali na propagandne ideje što najbolje ilustruje pismo Ristića upućeno Okanu "ako ćemo mi Bošnjake potkupljivati dukatima za njihov patriotizam i njihovo oslobođenje - onda na čast Vam ta Bosna4 0 '. Posebno je Ilija Garašanin shvatio potrebu rada na izmirenju Bošnjaka i hrišćana, pa je preporučio Ljubibratiću takođe da radi na njihovom međusobnom zbližavanju. Međutim, srpska vlada nije uspjela pridobiti Bošnjake jer se ona obraćala begovima, koji su bili nosioci nazadnog feudalnog poretka a ni obični građani nijesu imali povjerenja u begove, niti u Srbe, pa iz tih razloga nijesu htjeli da se bore protiv Turaka.

VI

U skladu sa jednim od osnovnih načela iz Načertanija da Srbiju treba "očistiti" od svih nehristijanskih naroda srpska vlada je počela sa realizacijom ove ideje početkom XIX vijeka.

39. AIISAN, XXVIII10, br. 367. 40. AIISAN, XII 13, br.28.

3 0

l) tom cilju su sprovedene planske akcije etničkog čišćenja kako bi se iselili svi I lošnjaci sa teritorije Srbije, a koji se proces okončao odstranjivanjem svih "nenarodnih" elemenata krajem XIX vijeka. Ovaj proces je tekao postepeno od 1739. gbditie, kada je sklopljen Beogradski mir i utvrđene nove granice između Turske i Austrije, kada su se Bošnjaci povukli južno od Save i Dunava, gđe je bila utvrđena granica između navedene dvije države i naseljavali se u Srbiji na svojim imanjima, ii svojim domovima, dok su se Turci vraćali u Tursku.

Broj Turaka u odnosu na Bošnjake je bio vrlo mali, a što se vidi iz ruskih izvora Iz sredine XIX vijeka, na primjeru Bosne, gđe se Bošnjaci odvajaju kao autohton narod, i navodi se da je u Bosni pred bosansko-hercegovački ustanak bilo oko 5.000 Turaka, a 486.400 Bošnjaka, dok ih je u Srbiji bilo znatno manje.

Međutim, sadašnji istoričari koji se bave pitanjem etnogeneze Bošnjaka u Srbiji i dalje zastupaju mišljenja Jovana Cvijića da "najveći broj Muslimana Srbije su potomci islamiziranih Srba"41', što je pogrešna tvrdnja jer su Bošnjaci koji su živjeli u Srbiji uglavnom porijeklom iz Bosne, koji su kao bogoumili primili islam i islamizirani Albanci. Ovo se potvrđuje nizom akata a kao ilustrativni primjer navodimo Sporazum koji je postignut između Miloša sa Marašli Ali Pašom u kome je bilo definisano "da se obustavi doseljavanje Bošnjaka i Arnauta u gradove Srbije".42'

Bošnjački narod u Srbiji je uglavnom živio u gradovima dok je srpsko stanovništvo živjelo po selima, a što je opisao i Vuk Karadžić "Narod Srpski nema drugih ljudi osim seljaka", a Matija Nenadović opisuje cjelokupno muslimansko stanovništvo: "Od njih zakona Turskog (mislim na Bošnjake i Turke - HS) vrlo malo ima seljaka, nego su najviše varošani među kojima ima i težaka. Uz ovijeh uz njih idu zanatlije i trgovci, po tome age i begovi; tako među njima ima "viša klasa" naroda, ali jedno za to što se njihova viša klasa ne razlikuje nikakvom naukom ili osobitim znanjem, nego samo bogastvom i gospodarstvom".4 3 '

U ukupnoj zastupljenosti stanovništva u Srbiji Bošnjaci su bili u većini, tako da su u Beogradskom pašaluku činili 58%, u Pomoravlju 65%, a slično stanje je bilo i u ostalim gradovima Srbije, "koji početkom XIX vijeka nijesu ulazili u Beogradski pašaluk, naprimjer jugoistočna Srbija ili novopazarski Sandžak".45

Tako je u Beogradu početkom XIX vijeka bilo ukupno 25.000 stanovnika od kojih 20.000 Bošnjaka i dosta sakralnih objekata, od kojih su posebno značajni

41. Ejup Mušović, Muslimansko stanovništvo Srbije od pada Despotovine (1459) i njegova sudbina, Slovo, Kraljevo 1992. st. 124.

42. Vladimir Stojančević, Politički uzroci promjena stanovništva Beograda i okoline u vreme Prvog srpskog ustanka, Godišnjak grada Beograda, XX/1973. st. 101.

43. P.N.Nenadović, Memoari, Beograd 1951, st. 35. 31


džamije: Hadži Mebmedova, Jahjina pašina, Rejsulkutubova, Bajram - begova, Darus - Seda - agina, sultan Mustafina, sultan Mehmeda, Ali - pašina, Velikog vezira, Hadži Mehmedova, Hasan pašina, Atih Zadeova , Kamil Ahmet - pašina, Husein Ćehaina idr . 4 4 )

Bošnjaci su kao većinsko stanovništvo bili u svim gradovima Srbije, ali ih je najveći procenat bio u Uzicu, gđe su činili 96,7% od ukupnog broja stanovništva.

Za sve vrijeme vladavine Knez Miloš Obrenović je pregovarao sa Turcima oko iseljavanja bošnjačkog stanovništva. Tako je u Hatišerifu od 183o. godine bilo predviđeno da "Svi Turci (pod ovim pojmom se podrazumijevaju svi pripadnici islama -H.S.) ostavši izvan gradova imali su se iseliti, a oni iz varoši Beograda za godinu dana". Pošto ovaj rok nije ispoštovan, Hatišerifom iz 1803 godine rokza iseljenje je produžen za još pet godina kada je Knez Miloš zabranio Bošnjacima da ne smiju više raditi svoja imanja, "a da zemlju mogu prodavati ili na neki drugi način ustupati Srbima".45'

Isplaniranu politiku iseljavanja Bošnjaka iz Srbije nastavio je poslije Kneza i Mihailo, što se vidi i iz izvještaja Vasa Popovića, kneza Požečke nahije, iz 1831. godine o iseljavanju iz Čačka: "Ovdašnji Turci su se iselili u Uzice" a u izvještaju iz 1842. stoji da u Valjevu nema više Bošnjaka. Broj Bošnjaka se smanjio u Beogradu gdje ih je "1834. godine bilo osam hiljada, dok je Srba bilo deset hiljada, da bi 1857. Srba bilo ukupno 17.097",.46' a ukupni broj Bošnjaka u Srbiji je bilo 40%.

Prelomni događaji oko konačnog iseljavanja Bošnjaka iz Srbije su se desili 1862. godine, kada se iz Beograda iselilo oko 8.000 potpisivanjem konvencije između Amir - paše i Milutina Garašanina, zatim iz Uzica koje je bilo posljednje stjecište Bošnjaka, koji su migrirali prema Bosni i Sandžaku.

Srpska vlada je 1872. godine "očistila sve Bošnjake iz Srbije, a 1867. godine su uklonjeni i turski garnizoni" kada je izbrisan i poslednji trag turskog gospodarstva u Srbiji",47'da bi ih 1874. godine bilo 140 porodica koje su živjele u Malom Zvorniku i Sakaru. 4 S )

Za nestanakbošnjačkog naroda iz Srbije najviše "zasluga" imao je Miloš Obrenović, koji nije birao sredstva za ostvarivanje ovog cilja. Sa nestankom jednog naroda porušeno je sve što je činilo njegovu kulturu i posebna obilježja, te su u Srbiji porušene sve džamije i poravnata groblja.

44. BogumilHrabak, Uzice između sepskih ustanika i bosanskih osmanlija, Užički zbornik 14 1985. st. 37-38, 50,56.

45. Turski izvori o srpskoj revoluciji knjiga I, Beograd 1956., 93 -94. 46. Gojko Skoro, Iseljavanje Muslimana izzapadne Srbije, Užički zbornik 11/1982. st. 116. 47. Državni arhiv Srbije, Grada knj. III Beograd 1953, st. 291. 48. V . Cubririlović, Politički uzroci seobe n a Balkanu o d 1860. -1867 Beograd 1983 s t 5 ? 6

32

NACERTANIJE

(PROGRAM SPOLJAŠNJEI NA CIONALNE POLITIKE SRBIJE

NA KONCU 1844. GODINE)

Srbija se mora i u tom smotreniju u red ostalih evropejskih država postaviti, stvorivši jedn plan za svoju budućnost, ili tako reći da se sastavi sebi jednu domaću politiku po kojim glavnim načelima treba Srbija kroz više vremena stalno da se svlada i sve svoje poslove po njima postojano da upravlja.

Dviženije i talasanje među Slavenima počelo je već, i zaista nikad prestati neće. Srbija mora ovo dviženije a i rolu ili zadatak, koji će ona u tom dviženiju za izvršenje imali, vrlo dobro upoznati.

Ako Srbija dobroprojesapi šta je ona sad? u kakvom sepoloženiju nalazi? i kakvi nju narodi okružavaju? to se ona mora uveriti o tome, da je ona mala, da ona u ovom stanju ostati ne srne, i da ona samo u sojuzu sa ostalim okružavajućim je narodima za postići svoju budućnost svoj zadatak imati mora.

Iz ovogpoznanja proističe čerta i temelj srpske politike, da se ona neograničava na sadašnje njene granice no da teži sebi priljubiti sve narode srpske koji ju okružavaju.

Ako Srbija ovu politiku krjepko ne bude sledovala, i što je gore, ako je odbaci te ne sočini ovom zadatku dobro razmišljen plan, to će ona od inostranih bura kao mala lađa ovamo i onamo bacana biti, dok najposle na kakav golem kamen ne nameti, na kome će se sva razdrobiti.

POLITIKA SRBIJE

Tursko carstvo mora se raspadati, i to raspadanje može se samo na dva načina

dogoditi. 1, Ili će carstvo to bili razdeljeno; ili 2. Biće ono na novo sazidano od svojih hristijanskih žitelja.

33


PRIMJECANIJA O RA Z DIJELJENJU CARSTVA

0 slučaju ovom nećemo opširno govorti, no samo to primetiti moramo da bi pri ovom događaju Rusija i Austrija glavne rok igrati morale, jer su one susedne igraničeće sile.

Ove dve sile lako bi se mogle pogoditi i složiti, koje će zemlje ipređeli kojoj pripasti. Austrija samo za pritjažavanjem zapadnih, a Rusija za osvojenjem istočnih zemalja težiti može i po tome može biti da bi prava linija od Vidina do Salonika povučena, mogla ovo pitanje na zadovoljstvo obadveju strana tješiti.

Tako dakle u slučaju razdeljenja, svi Srbi samo Austriji pali bi u djel. Austrija i Rusija znadu to odveć dobro da tursko carstvo kao takvo, dugu

budućnost neće imati. Obe dižave ovu priliku upotrebljavljuju da učine svoje granice što skorije raširiti. Oba dve one na tome rade svakojako, da preduprede iprepreče da se na mesto turskog drugo hristijansko carstvo izrodi; jer bi onda za Rusiju izčezla lepa nadežda i prijatan izgled, da će Carigrad uzeti i držati, koje je njen najmiliji plan od Petra Velikoga; a za Austriju porodila bi se otuda grozeća opasnost da će Južne Slovene svoje izgubiti.

Austrija dakle mora pod svima opstojateljstvima biti neprestano neprijatelj srpske države; sporazumjenije dakle i sloga sa Austrijom jeste za Srbiju politička nemogućnost; jer bi ona sama sebi uže na vrat bacila.

Samo Austrija i Rusija mogu raditi o propasti i razdeljenju turskog carstva. One se o tome brinu. Rusija ovo stanje već odmnogo godina prepravlja ipriugotovljava. Sad već i Austrija nemože inače, nego mora i ona pomagati i za sebe gledati kao stoje i pri razdeljenju Poljske činila.

Prirodno je da se sve ostale sile podpredvoditeljstvom Francuske i Engleske ovom raširavanju i povećanju Rusije i Austrije protive. One će može biti smatratiza najbolje sredstvo, kojim bi se ovo razdeljenje preduprediti moglo, da se tursko carstvo u jednu novu nezavisnu hristijansku državu promeni, jer ovako bi se prazno mesto posle propasti Turske ispunilo i tako bi se samo moglo ravnovjesje evropejsko u celosti zadržati. Osim toga druge pomoći nema.

Srpska država koja je već srećno počela, no koja se rasprostirati i ojačati mora, ima svoj osnov i temelj tvrdi u carstvu srpskom 13-ga i 14-ga stoljetija i u bogatoj i slavnoj srpskoj istoriji. Po istoriji ovoj zna se da su srpski carevi počeli bili grčkom- carstvu mah otimati i skoro bi mu konac učinili te bi tako na mestopropadšeg istočno-rimskog carstva srpskoslavenska carstvo postavili i ovo naknadili. Car Dušan silni primio je već grb carstva fi'čkog. Dolazak Turaka prekinuo je ovu promenu ipreprečio je ovaj posao za dugo vreme, no sad, pošto je sila turska slomljena i uništena takoreći, treba da počne isti onaj duh dejstvovati, prava svoja na novo tražiti, i prekinuti posao na novo nastaviti. 34

Ovaj temelj i ove osnove zidanja carstva sipskog valja dakle sad od razvalina i nasutina sve većma čistiti i osloboditi, na vidit izneti i tako na ovako tverdom i stalnom isloričejskom fundamentu novo zidanje opet predmeti i nastaviti. Crez to će ovo pred-prijatije u očima sviju naroda a i samih kabineta, neiskazanu važnost i visoku vrednost \adobitijjer ćemo onda mi Srbi pred svet izići kao pravi naslednici velikih naših otaca

koji ništa novo ne čine no svoju dedovinuponavljaju. Naša dakle sadašnjost neće biti ht'. sojuza sa prošlošću, nego će ova činiti jedno zaviseće, sustavno i ustrojeno ceh, i zato srpstvo, njegova narodnost i njegov državni život stoji pod zaštitom svetog prava i siDričeškog. Našem teženju nemože se prebaciti, da je ono nešto novo, neosnovano, da je ono revolucija i prevrat, nego svaki mora priznati daje ono politički potrebno, da te u prastarom vremenu osnovano i da koren svoj upređašnjem državnom i narodnom •notu Srba ima, koji koren samo nove grane tera i na novoprocvetatipočinje.

Ako se novopreporođenje srpskog carstva s ove tačke smatra, onda čedu i ostali hi ni Sloveni ideju ovu vrlo lako razumeti a i s radostiju primiti, jer valjda ni u jednoj evropejslcoj zemlji ne živi tako spomen istončejske prošlosti kod naroda, kao kod Slavenu turskih, kod kojih je živo i vjerno opominjanje sviju skoro slavnih muževa i ,l< )Sađaja istorije njihove još i danas. I zato se može sigurno računati da će posao ovaj u narodu dragovoljno primljen biti i nisu potrebna desetoljetna dejstvovanja u narodu da bi oni samo korist ipolzu ovog smostalnog vladanja razumeti mogao.

Srbi su se među svima Slavenima u Turskoj prvi sopstvenim sredstvima i snagom .u svoju slobodu borili; sljedovatelno oni imaju prvi i puno pravo k tome da ovaj posao i Julie upravljaju. Već sada na mnogim mestima i u nekim kabinetima predvide islute to: da Srbima velika budućnost predstoji i to je ono što je pozornost cele Evrope na Srbiju navuklo. Kad mi nebi dalje mislili nego samo na knjaževstvo kao što je sad, i kad nebi u ovom knjaževstvu klica budućeg srpskog carsfra ležala, onda nebi se svet više i duže sa Srbijom zanimao nego što je sa Moldavskim i Vlaškim knjaževstvima činio, u kojima nema samostalno načelo života i koji se dakle samo kao privjesci Rusije smatraju.

Nova srpska država na jugu podavala bi Evropi sve garancije da će ona biti vrsna i k rijepka država i koja će se moći među Austrijom i Rusijom održati. Geografičeskoje položenije zemlje, površina zemaljska, bogastvo na prirodne proizvode i vojeni duh Ulelja, dalje uzvišeno i vatreno čuvstvo narodnosti, jednako poreklo, jedan jezik - sve to pokazuje na njenu stalnost i veliku budućnost.

35


O SREDSTVIMA, KOJIMA BI SE CJELI SRBSKA POSTIĆI MOGLA

Kad se sa opređelenošću zna šta se hoće i kad se stalno i krijepko hoće, onda čedu se sredstva za postiženje naznačene cjeli potrebna kod jednog sposobnog praviteljstva i lako i skoro naći, jer narod je srpski tako dobar, da se s njim sve, no samo razumno postići može.

1. Uvodna sredstva

Da bi se opređeliti moglo šta se učiniti može i kako se u poslu postupiti ima, mora praviteljstvo znati u kakvom se položeniju svagdar nalaze narodi raznih provincija Srbiju okružavajućih. Ovo je glavno uslovije tačnog opredelenija sredstva. Za ovu cijel treba pre svega oštroumne, od predponjatija ne zauzete i praviteljstvu veme ljude kao ispitatelje stanja ovih naroda i zemalja poslati i ovi bi morali posle svogpovratka tačno pismeno izvestije o stvari dati. Naročito se treba izvestiti o Bosni i Hercegovini, Crnoj Gori i Sevemoj Albaniji. U isto vreme nužno je da se tačno poznaje i stanje Slavonije, Hrvatske i Dalmacije a razume se da u ovo spadaju i narodi Srema, Banata i Bačke.

Ovim agentima nužno je dati nastavlenije kojim će načinom ove zemlje obići i proputovati. Izmeđupročeg treba im naznačiti koja mesta i koja lica treba naročito da upoznadu i da izvide. Pored materijalnih instrukcija treba im dati ijednu obštu, glavnu instrukciju, u kojoj ćedu biti sledujuće tačke. Opredjeljene koje će ti ispitatelji ispuniti morati.

1-vo. Rasuždavaćedu političesko stanje zemlje, osobitopartaje u njoj nalazeće se; kupićedu beleške po kojima bi se narod bolje upoznati i čuvstva srca njegovog, dakle tajne želje njegove saznati mogle; no pre svega naznačićedu ono što se kao pripoznata i već javno izrečena narodna potreba smatrati mora .

2-go. Naročito treba paziti na vojeno stanje naroda i zemlje: kao na ratni duh, naoružanost naroda, posle čislo i raspoloženje pravilne vojske; gde se nalaze ratni magazini i arsenali; gde se u zemlji proizvode ratne potrebe kao džebana i oružje; ili otkud se dobij uju i u zemlju unose i.t.d.

3-će. Sočmićedu opisanije ili karakteristiku i spisak od najvažniji i najveći upliv imajući muževa, ne izuzimajući iz toga ni one koji bi protivnici Srbije bili.

4-to. Sta se u kojoj provinciji o Srbiji misli, šta narod od Srbije očekuje, i šta li ljudi od nje žele i čega se od nje boje.

Naravno se još ovom nastavleniju i to dodati mora šta svaki izaslanik o srpskoj politiki za sad kazati i saopštiti srne i može; koje i kakve nadeždeprobuditi srne i našto pozornost i vnimanije osobito ondašnji prijatelja Srbije obratiti mu valja.

3 6

NAJPRE DA OZNAČIMO NAŠA OTNOŠENIJA SPREMA BUGARSKE

Bugarska je između sviju slovenski zemalja najbliža slavnom gradu carstva tur-IA, n;, najveća čast ove zemlje lako je pristupna; ovde se nalaze najvažnije vojne pozicije I tu o k a i veća polovina njiove vojske. Ni u kojoj drugoj evropskoj zemlji ne drži se l i m in da je tako siguran i još sad gospodar kao u ovoj; osim toga su Bugari skoro svi , ' i u /u lišeni, i naučili su već slušati i raditi, pokornost i posao ušli su kod njih u običaj. No ova primječanija ne treba da nas poremete da pravu vrednostBugara ne pripozna-ni, i, ili što je još gore da ih prezremo. Istina je to po nesreći, da Bugari prem da su najveća grana slavenskog naroda u Turskoj, skoro nikako nemaju poverenja u svoju li )pstvenu snagu i samo na spoljašna i stranih zemalja (Rusija) dolazećapodstrekanija usuđuju se oni upuštati se upokušenija osloboditi se. Rusiju oni smatraju svagdar kao silu koja najviše za njihovo izbavljenje i oslobođenje učiniti može i hoće, osim što bi Rusija sama za sebe radila i Bugarima u mesto turskog svoj jaram mnogo rapaviji •UIIHH ila, no ona se ni inače, kao što se je pokazalo, ne srne usuditi neposredstveno sa fVOJom vojskom Bugarima u pomoć priteći, jer je Evropa već upoznala pravu narav , >mli tobož blagorodnih namjera ruskih u smotreniju Turske, i zaista bi se osobito rnopejski rat izrodio kako bi Rusija još jedanput preko Dunava preći htjela. Iz tog Uzroka Rusija se stara da posredstvom drugih dejstvuje i to proizvede što sama nep-OSm I st veno nemože. Tako je bio knjaz Mihailo u ovom poslu njihovo bezvoljno orudije, II >im i

:c zaista želeti da se povrati onom planu, koji je sredstvom knjaza Mihaila u đelo pHvoditi počela bila.

No, budući da praviteljstvo knjaza Aleksandra ne pritjažava povjerenje Rusije, jer se ono ne da ko slepo orudije njeno upotrebiti, to se dakle Rusija vidi primorana da na prevratu sadanjeg praviteljstva radi, kako bi posle njegovogpadenija jedno praviteljstvo u svoje planove ustanoviti mogla.

Sva pokušenija za prevariti Rusiju i nju o tom uveriti da će sadanje praviteljstvo stolovati njenim planovima bila bi posve bezuspješna. Kad sama Rusija primeti da se u Srbiji samostalni narodni duh probuđuje, ondaj neće verovati nikakvim piedloženijama koja bi joj se činila, jer Rusija je mnogo lukavija nego da bi se dala u jednu zamku uplesti, koja je protivna njenim namerenijama. Sta više i to se još daje misliti da bi Rusija sve težnje Srbije za stupiti u tešnji sojuz i sporazumlenje sa ostalim turskim Slavenima, ako bi ih samo saznala, samo na to upotrebila, da one ljude, koji bi ovaj posao upravljali u Turskoj, Austriji i ostalim vlađenijama izdade, kako bi črez to Evropu uverila da to nije Rusija nego buntovna knjojprotiveća se Srbija koja ovakva prevratna teženja podpomaže. No pored svega toga Rusija će se rado o ovim spora-umjenijama izvestiti dati, da bi tako trag i tečaj njihov poznati i ove malo po malo za

3 7


sebe uzeti i upotrebiti mogla.

I koliko god se Srbija samostalnije upravljala bude, to će sve manje povjerenje kod Rusije imati, i ako Rusiji nikako za rukom ne ispadne da stanje u Srbijipromeni i takvu samostalnu politiku Srbije uničtoži, ona će se tada jamačno truditi da sve turske Slavene od Srbije odvrati, da njih sve između sebe razdvoji i u neslogi zadrži, a sama će sa svakom pojedinom granom po osob u otnošenje i sporazumljenje stupiti. Ako se dakle Srbija pri ovom uticanju ne pokaže đejatelnija i revnosnija nego Rusija, to će nju ova pobjediti i preteći.

Pri ovom delu treba se obmana čuvati. Rusija se nikad pred Srbijom poniziti neće, a ako ona vidi da Srbija neće njoj sa svim odano i bez uslovija služiti, to će ona sva uslovija gordo i sa prezrenjem odbaciti. Ta ona je zaista i mudre sovjete sobstvenih svojih diplomata, kao jednog Livena, žestoko odbacila, upravo zato što su ovi sami privremeno popuštanje predlagali; može li se dakle misliti da će se ona prema stranim povodljivija pokazati nego prema svojim sobstvenim i vernim služiteljem ? No najposle kad se u Srbiji ne bi niko nalazio, koji bi se Rusiji bezuslovno predati hteo, i kad bi Rusija primorana bila sa onima raditi, koji joj samo pod uslovijama služiti žele, onda se ona ne bi zatezala i sa ovim sojuziti se i raditi, jer ona najpposle ne bi mogla nikad Srbiju sa svim ostaviti, no dokle god ona nalazi ljudi u Srbiji koji se njoj bezuslovno povinjju i nju slušaju; to će ona svagdar takve Srbe predpostavljati onim pravim patr-ijotima.

Rusija ne da sebi od tako male države, kao stoje Srbija uslovija propisivati; ona zahteva da se njeni sovjeti kao zapovesti bezuslovno slušaju, i oni koji njoj služiti žele moraju se njoj sa svim i predati. Istina ona se podekada čini da prima sve da joj služe, ali ona ih ni ušto ne upotrebljava, jer jedni ne pritjažavaju njeno povjerenje, i tako, črez ovakav njen način postupanja, svaka prilika izčezava za moći nju prevariti.

Ako Srbija želi iz sadašnjeg podčinjenog stanja izvući se i cela, prava država postati, mora će se truditi da malo po malo političesku moć Turske uničtožavajući, sebi je prisvoji; jer upravo ovo je ona tačka, u kojoj se srbska i ruska politika sukobljavaju, pošto i Rusija na oslabljenje političeske sile carstva turskog radi. No iz ovog soglasiju ipak nikako ne sleduje da su cjel i nameta obadveju ona ista, i da po tome njihova politika u harmoniji i soglasiju biti mora. Ukratko da reknem: Srbija mora nastojavati da od zdanija turske države samo kamen po kamen ocepljuje i prima kako bi od ovog dobrog materijala na starom i dobrom temelju starog carstva srpskog, opet veliku novu srpsku državu sagraditi i podignuti mogla. - Još sad dok je Srbija pod turskom vladom, daje se ovo sazidanje priugotoviti i pripraviti, jer se ovakvi poslovi ne mogu u posled-njem magnoveniju preduzimati i svršiti.

Govoreno je ovde o naravi ruske i srbske politike obšimije, a to upravo za to što je Bugarska ona zemlja, u kojoj se ruski i sipski upliv najpre i najviše susresti mora.

Mi smo ovde mnogo o tom govorili i dokazivali iz kog uzroka srbska politika ne HI, i e se soglasiti sa onom ruskom; no mi u isto vreme i to kažemo, da Srbija ni s kim Lik sr ne bi mogla svoju cjel postići no u soglasiju s Rusijom, ali to samo onda kad bi Rusija savršeno i potpuno primila i uslovija Srbije, koja bi prednavedenu numeru tj. I mdm uost njenu u prostranom smislu osiguravala. Jedan sojuz između Srbije i Rusije hn i bi -dista najprirodniji, no da se taj učini od same Rusije zavisi, i Srbija treba da ga prima s raširenim rukama, ali svagdar pošto se uvjeri da Rusija svesrdno i iskreno pm Hale, koje će samo onda moći biti, ako ona od dosadanje svoje sisteme odstupi tj. ukotl, drži da je za prirodniji sojuz sa Srbijom, makar malo, nego sa Austrijom, za koju • ' / M upadne Slavene i čuva. Premda se ja ne nadam da će se Rusija ikada hteti Srbiji Iskreno prikloniti, ipak nužno je to ovde spomenuti od kak\:e bitopolzeza Srbiju bilo i da takovo pojavlenije trebalo bi odma upotrebiti, jer i ako je tako mnogo govoreno protiv Rusije nije to iz mrzosti činjeno koliko iz nužde na koju nas je sama Rusija i. 'lik im svojim postupcima nagnala.

li >s nekoliko reći o Bugarskoj pa ćemo dalje preći. Ako smo mi raspoloženje duha I umdnog u Bugarskoj dobro poznali, i ako nismo ona rodoljubiva sredstva koja ona pritja ara oiveć malo uvažavali, onda moramo kazati da ovde veća usiljavanja za . \llohodenje otačestva od turskog jarma još su daleko. I opet Rusija glavna svoja

•i IH ovamo upravlja, jerbo je ova zemlja uprav pred vratima Carigrada ina njenom l 'i u u k ovom položena; no i otnošeniju k Srbiji, Bugarska isto to položenije i značenje ima koje i za Rusiju. Ako Rusija samo još nekoliko godina ovako u Bugarskoj dejstvuje, l uf \to /c do sad radila i ako za ovo vreme Srbija ostavi da Rusija radi tamo bez da i Srbija sto čini, zaista će međutim Rusija toliko uspjeti, da neće ni malo više trebati irj)skog upliva u Bugarskoj. Neka ovo za Srbiju bude znak i opomena i neka ona ne ni 'i »uvi da samo ondaj političesko prijateljstvo očekivati može, ako smo ljubav našli

prema prijatelju već od pre posvedočili i dokazali. Srbija mora za Bugarsku nešto IH mili, pošto ljubav i pomoć mora biti vzajmna .

Pošto smo dakle položenje za današnju Bugarsku i njenu veliku znamenitost za Srbiju ukratko označili i pošto smo ruski upliv koji tamo vlada nešto spomenuli, prela-in 10 k tome da načertamo nekoliko uvodnih sredstava za to kako valja srpski upliv u

Bllgai skoj 11 temeljiti. 1. Bugari nemaju vaspitajuća i učevna zavedenija, za to bi trebalo da Srbija svoje škole Bugarima otvori, i osobito da nekoliko blagođejanija za Bugare mlade, u Srbiji učeće se naredi.

2. Bugarsko sveštenstvo ponajviše je grčko, a ne narodno bugarsko; za to bi vrlo poželatelno, ipolezno bilo da bi neko čislo mladi Bugara bogosloviju u Srbiji svršilo, pa kao sveštenici u njihovo otečestvo medu svoj rod se vratili.

3 9


3. Valjalo bi štampati bugarske molitvene i druge crkvene knjige i bugarska đela u Srbiji; Ovo važno sredstvo Rusija već odavno upotrebljava, i Srbija mora gledati da Rusiju u tome preteče.

4. Potrebno je da pouzdani i sposobni ljudi putuju po Bugarskoj, koji bi pozornost bugarskog naroda na Srbiju obratili i u njemu prijateljska čuvstva prema Srbiji i srpskompraviteljstvu probudili, i zajedno i nadeždu oživljavali da će Srbija zaista Bugarima za njihovo izbavljenje u pomoć priteći i za njihovu sreću starati se.

O POLITIKI SRBIJE U SMOTRENIJU BOSNE, ERCEGOVINE,CRNE GORE

I SJEVERNE ALBA NIJE

Kad mi površinu i geografsko položenije ovi zemalja, ratni duh njihovi žitelja, i ono mnenije i način mišljenja njihov u bliže rasmotrenije uzmemo, mi ćemo lako na tu misao doći da je ovo ona čast turskog carstva, na koju Srbija najveći upliv imati može. Stalno opredjeljenje i uređenje ovoga upliva čini nam se daje sad (1844) glavni zadatak srbske politike u Turskoj.

1. Kad dva susedna naroda među sobom uži i tešnji sojuz zaključiti žele to sepre svega granica koliko je bolje moguće otvoriti mora, da bi se neprestano saobraćanje što je više možno olakšalo i živim učinilo. No Srbija se od ovih svojih sunarodnika u Turskoj kao nekim kineskim zidom odelila, i saobraštenije je na toliko samo malo mesta dozvolila, da ima kuća u većim varošima, koje više vrata imaju za ulazak i izlazak neželi knjaževstvo srbsko. Zato neka straže na granicama istina ne umale, no da se mesta sastanaka, izlaska i ulaska na srpskoj granici umnoži sprama Bosne. A zašto ne i Bugarske?

Uvedeni sastav ođeljenja mogao je u svoje vreme povezan biti; no tu sistemu i sad još zadržati značilo bi toliko koliko Srbiju usamljivati i zatvarati, a to je njenoj budućnosti i njenom napretku sa svim protivno.

2. Treba na to ići da se dva naroda, istočno pravoslavni i rimokatoličeski među-sobom u svojoj narodnoj politiki razumedu i slože, jer samo tako može se sa dobrim uspjehom ova politika sledovati.

Srbije je dužnost da glavne osnove ove politike oba dvema častima naroda ondašnjih predloži, jer ona u ovom đelu može sa važnošću postupati, koje ona po pravu

40

diplomatičeskih priznati ipo mnogogodišnjem iskushm činiti je dužna. Jedna od glavnih osnova naznačava se: načelo pune vjerozakonske slobode. Ovo načelo moraće svima liristijanima, a ko zna da po vremenu i nekim muhamedancima dopasti se i zadovoljiće ih. No kao najglavniji i osnovni zakon državni mora se predstaviti i utvrditi u tome, da knjaževsko dostojinstvo mora biti nasledstveno. Bez ovoga načela, koje sačinjava jedinstvo u najvišem državnom dostojinstm ne može se stalan i postojani državni sojuz medu Srbijom i ostalim susjedima Srbima ni pomisliti.

Ako Bošnjaci ne bi ovo primili, to bi otuda kao sigurno sledovao raskomadanje Srba na provincijalna mala knjaževstva pod osobitim vladajućim familijama koje bi se. nepremjeno tuđem i stranom uplivu predale; jer bi one međusobom sarevnovale i jedna drugoj zavidile. Ove familije nikad se ne bi dale više do toga dovesti da interes svoje koristi kakvoj drugoj familiji na žertvu prinesu, pa baš ni onda kad bi od takvog pt'žrtvovanja napredak sviju ovi naroda zavisio.

Iz ovih osnovopoloženija sleduje, da, ako bi se pre ovog opšteg sojedinjenja Srp-ttva što osobito u Bosni preobražavati počelo, da se to preobraženje tako čini kako bi , mo samo služilo kao priugotovlenije za ono opšte sojedinjenje sviju Srba i provincija Ujedno, kojim jedinim načinom može se računati na postiženje one velike cijeli i onog interesa koji je svima ovim Srbima jednak. Jer ovde Srbiju samo zato napred stavljam s/(' ona jedina može tu stvar priugotovljavati i dužna je neprestavno negovati do 171 imena koje će doneti izvršenje ovog plana ikoje vreme da bi sazrela Srbija će na tome iiulili.

Ko god dakle ovom narodu dobro želi ona ne srne Bošnjacima nasledstveno I uju i'vsko dostojinstvo preporučivati. U takvom slučaju neka bi se međutim izbirali najvažniji ljudi iz celog naroda i to ne za celi život, no na izvjestno vreme, koji bi kao i uli sovjet obrazovali. Sa ovakvom makar provincijalnom i odeljenom vlastju, ostao bi otvoren put za napredak; lako bi se onda Srbija u svoje vreme sa Bosnom tješnje fOJUZiti i skopčati mogla, jer onda ostaće ovaj sojuz mogućan i vjerojatan.

7 'reče osnovno načelo ove politike jest: jedinstvo narodnosti, kojeg diplomatičeski Zastupnik treba daje pravlenije knjaževstva Srbije. K ovome treba dakle učiniti da se li, 'Mlinci i ostali Slaveni obrate i kod ovog treba zaštitu i svaku pomoć da nađu kadgod se oloin radilo bude ovog načela vrednost pokazati. Srbija u ovom smotreniju mora se oloin uvjeriti daje ona prirodna pokroviteljica sviju turskih Slavena i da čedu samo onda kad ona dužnost ovu na sebe uzme, ostali Slaveni njoj pravo to ustupiti da ona u imenu njihovom nešto kaže i čini. Ako bi Srbija svojim- sosjedima taj nesrećni i zli I >iiin jer davala da ona samo na sebe misli, a za nevolju i napredak ostali ne bi marila, nego bi io ravnodušno smatrala, to bi onda jamačno i ovi samo njenom primjeru sledovali, ne bije slušali, i tako bi umesto sloge i jedinstva nastupilo nepovjerenije, avist i nesreća.

41


3. Ujedno nužno je i to, da se ne samo svi osnovni zakoni, Ustav i sva ustrojenija glavna knjaževstva Srbije u Bosnu i Hercegovinu medu narodom rasprostranjavaju, nego još i to da se za vremena nekoliko mladih Bošnjaka u srpsku službu državnu prima da bi se ovi praktično u političeskoj i financijalnoj struci pravlenija, u pravosudi-ju i javnom nastavleniju obučavali i za takove činovnike pripravljali koji bi ono što su u Srbiji naučili posle u svom otečestvu u đelo privesti mogli. Ovde je naročito nužno to primijetiti: da ove mlade ljude pored ostalih treba osobito nadzirivati i vaspitavati tako da njihovim radom sa svim ovlada ona spasitelna ideja opšteg sojedinjenja i velikog napretka. Ova dužnost ne može se dovoljno preporučiti.

4. Da bi se narod Katoličeskog ispovedanija od Austrije i njenog upliva odvraćah i Srbiji većina priljubili nužno je na to osibito vnimanje obraćati. Ovo bi se najbolje postići moglo posredstvom fratera ovdašnjih, između kojih najglavnije trebalo bi za ideju sojedinjenja Bosne sa Srbijom zadobiti. U ovoj celji nužno bi bilo narediti da se pogdi koja knjiga molitvena ipesme duhovne u beogradskoj tipografiji štampaju;posle toga i molitvene knjige za pravoslavne Hristijane, zbirku narodnih pesama koja bi na jednoj strani sa latinskim a na drugoj sa kirilskim pismenima štampana bila; osim toga mogla bi se kao treći stepen štampati kratka i obšta narodna istorija Bosne u kojoj ne bi se smela izostaviti slava i imena nekih muhamedanskoj veri prešavši Bošnjaka. Po sebi sepredpostavlja da bi ova istorija morala biti spisana u duhu slavenske narodnosti i sa svim u duhu narodnog jedinstva Srba i Bošnjaka. Cerez štampanja ovih i ovim podobnihpatriotičeskih djela, kao i črez ostala nužna djejstva, koja bi trebala razumno opredjeliti i nabljudavati oslobodila bi se Bosna od upliva austrijskog i obratila bi se ova zemlja više k Srbiji. Na ovaj način bi ujedno Dalmacija i Hrvatska dobile u ruke đela, kojih štampanje je u Austriji nemoguće, i tim bi sledovalo tešnje skopčanije ovih zemalja sa Srbijom i Bosnom. Na ovo đelo treba osobito vnimanije obratiti i istoriju o kojoj je gore reč dati napisati črez čoveka vrlo sposobnog i duboko pronicavajućeg.

S.Cjela sj)oljašnja trgovina Srbije nalazi se u rukama Austrije (Ovo je jedno zlo protiv kog točnija opređeljenija ostavljam ljudima izfinansije da razčlene, a ja ću samo nešto o tom navesti koliko to mora u ovaj plan ući te da njegovu važnost dopuni). Preko Zemuna sa stranim državama u neppsredstveni trgovački sojuz stupiti, ostaće svagdar stvar vrlo mučna. Zbog toga se Srbija pobrinuti mora za nov trgovački put, koji bi Srbiju na more doveo i za nju tamo pristanište stvorio. Ovakav put samo je onaj za sada mogućan koji preko Skadra u Dulcinj vodi. Ovde bi našao srbski trgovac sa svojim prirodnim proizvodima u dalmatinskim prirodnim brodarima i trgovcima svoje jednoplemenike a pri tom vrlo veste i sposobne ljude koji bi ih pri kupovanju stranih espapa dobro i pošteno poslužili i na ruci bili. Onde bi dakle nužno bilo srbsku trgovačku agenciju podići i pod odbranu i zaštitu ove prodaju srpskih proizvoda i kupnju francuskih i engleskih espapa staviti.

42

Pri ovom poslu jMiviteljstvo bi moralo prvi korak u tome učiniti s tim da izradi i netmenuje jednog trgovačkog agenta u Dulcinju, koji će odande srbskom trgovcu kao I •/1 \$h >DI pokazati kud treba da ide. Chmj agent stupivši u saopštenja s našim zemaljskim u vt M < ima, imao bi zdravo proštudirati način kako bi se onamo spolzom naša trgovina l •/'/11 ni i imala i kad se praviteljst\:o osigura o polzama ovim onda može črez novina dati Obja\ ijivuiije polze, koje bi s te strane dolazile našoj trgovini, a to bi značilo upućivati naše //i;< TI r ovom jvobitačnom mestu. Ako bi samo nekim trgovcima ispalo za nikom te bi i, mio dobro i probitačno poslove svršili, to bi drugi brzo njihovom primjeni sledovao i mulo po malo otvorio bi se taj put trgovine bez da bi praviteljstvo neprestavno o tom hum ilo; jer trgovci bi sami sebi posle put otvorili, a praviteljstveni agent pazio bi samo da iiuM trgovci ne. trpe tamo nikakva ugnjetanija. - Iz ovog naređenja bi sledovalo da bi cena proi iv»Iti srbskih na Jugu iznošenihpodizala se na Seveni, a cena espapa donosećih se u vhijiisti Severa padala bi konkurencijom unosećih se espapa sa Juga. Jednimslovom Ukratko rečeno Srbin bi ovim načinom skuplje prodavao ajevtinije kujiovao.

11 političeskom obzini imalo bi ovo sredstx-o ne manju važnost, jerbo će se nov flgent srbski nalaziti među žiteljstvom srbskim i ova prilika prinela bi jače upliv Srbije ii.i \\everne Arbaneze ina Crnu Goru, a ovo su upravo oni narodi koji imadu ključeve . i| / 1 1 u ta Bosne i Hercegovine i od samoga moraAdrijatičeskog. Postavljanje ove agen-i •//!' srbske i utemeljene njeno onamo mi smo uvereni kaopolitičeskipostupak Srbije smulriiii bi bio od neobične važnosti među onim narodima i tešnji sojuz ovi žitelja sa Srbijom postigao bi se vrlo lako.

Francuska i Engleska ne samo što se ne bi tome protivile, nego bi to još podpomagale, u l\ trta lakođe ne bi protivna bila, jers time bi njeno jedno pristanište na novo procvetalo.

(>. Na istočno veroispovedanija Bošnjake veći upliv imati neće biti za Srbiju težak ihluliik. Više predostrožnosti i vnimanija na protiv toga iziskuje to, da se katolički

Bošnjaci zadobijedu. Na čelu ovih stoje franjevački fratri. I'oredgore pomenutog štampanja knjiga ne bi li dobro i sovjetno bilo da se jedan

od ovih bosanskih fratera pri beogradskom liceumu kao profesor latinskog jezika i još kakve nauke postavi. Ovaj profesr morao bi služiti kao posredstvenik između Srbije i I u loli ka u Bosni, jer s tim bi mi prvi poveritelan korak učinili i s tim dali bi na doka-Ittteljstvo tolerancije. Zar ne bi mogao ovaj istifrater ustanoviti ovde jednu katoličesku kapelu za ovde živeće katolike, s čime bi se izbeglo podizanje jedne kapele pod uplivom iiiislriskim koje će ranije ili docnije sledovati morati. Ovu kapelu mogli bi staviti pod pokroviteljstvo ovde stanujućeg konzula francuskog. Ovo bi dalo povoda i priliku francuskom praviteljstvu da se u toj stvari živo zauzme i s tim bi se Srbija oslobodila opasnosti od jedne katoličeske crkve, koja bi pod uplivom Austrije u Beogradu bila.

7. Karađorđe je bio vojeni predvoditelj od prirode bogato obdaren i vrlo iskusan; ou nije mogao predvideti onu preveliku vojnu važnost koju Crna Gora za Srbiju ima

43


i koju će svagdar imati kad god se o tome stane raditi da se Bosna i Hercegovina od Turske odijele i Srbiji prisajedine. Pohod ovog vojvode na Sjenicu i Novi Pazar još svi Srbi dobro pamte i nije potrebno da mi sledujući predlog novim dovodima podkrepl-jujemo. Neka Srbija i u Crnoj Gori primjer Rusije sleduje i neka dade vladiki pravilnu svakogodišnju podporu u novcu. - Srbija će na ovaj način za malu cenu imati prijateljstvo zemlje, koja najmanje 10.000 brdnih vojnika postaviti može.

Ovde moramo još to primetiti, da odlaganje ove potpore na poslednje magno-venje neće imati poželani uspjeh i sledstvo: budući da će Rusija pravedno moći na svoju mlogogodišnju i stalnu podporu pozivati se, a srpski novi predlog moći će kao samo iz nužde učinjeni ocrniti i u podozrenije dovesti; i Crnogorci bi onda rekli: Srbi nisu nama pomagali kad smo u nuždi bili, što je dokazateljstvo da nam nisu prijatelji, nego nas samo za sad upotrebiti žele.

SREM, BAČKA I BANAT

Na pivi pogled moralo bi se misliti da Srbija sa ovim pređelima u najprijatel-jskijem sojuzu stoji; budući da su njina porekla, jezik, vjera, prava i običaji jedni i isti sa srpskima u Srbiji. Ako to nije tako ondaj pričina toga bar od časti samo na Srbiju spada; jer se ova nije dovoljno trudila o tom da prijateljstvo ovih Srba zadobije. No nadati se treba da će pokraj sveg neprijateljskog upliva Austrije ovo pogrešno otnošenje s vremenom prestati i popravljeno biti i to u onoj meti u kojoj knjaževstvo Srbije sve više i više kao dobro uređena i izobražena država pokaže se.

Za sada ako ništa više trebalo bi bar upoznati se s važnijim ljudima ovi provincija, i jedne srbske važne novine onamo ustanoviti koje bi pod konstitucijom Mađarske mogle polezno dejstvovati u interesu srbskom i koje bi imale biti uređivane črez vrlo iskrenog čoveka kao naprimerg. Hadžića ili njemu podobnog.

O SOJUZU SA ČEŠKIM SLAVJANIMA

0 ovim Slavenima nećemo ovom prilikom mnogo govoriti ne samo što oni ne bi spadali u ovaj plan, nego zato što bi se to mnogima u početku kao jedna nepraktičnost učinila. Zato mi prelazeći to ukratko, i ostavljajući da se interesi koji bi se od ovog sojuza imali, upoznadu u izvršeniju samog ovog plana, mi za sad samo toliko preponičujemo, da je nužno početi upoznavati Srbiju sa Slovenima Ceske, Moravije i Slovačke i to na jedan vrlo predostrožan i odveć mudar način kako to ne bi moglo Austriji u oči pasti. 4 4 45


VUK STEFAN0V1Ć KARADŽIĆI BOŠNJACI

Mada je još Dositej Obradović (1739-1811) pokušavao da u srpsku književnost uvede narodni jezik, taj posao je uspješno završio tek Vuk Karadžić (1787-1864). lako je crkvenoslavenski, odnosno slavenosrpski bio nerazumljiv ogromnoj većini stanovništva, a uz to pisao komplikovanom azbukom, Vuku Karadžiću je predstoji I a duga i uporna borba za sprovođenj e reforme j ezika. Otpor da se "prostački jezik govedara i svinjara pretvori u književni" pružali su mnogi, naročito vladajući crkveni, klasni i književni slojevi, smatrajući da kultura nije za prost svijet već za "odab-i ane". Vukovu reformu - uvođenje narodnog jezika u književnost, pojednostavljenje pravipisa, uvođenje za svaki glas po jedno slovo i pravila "piši kao što govoriš, i Čitaj kao što piše", odlučno su podržali Branko Radičević, Đ u r a Daničić i drugi napredni književnici, kulturni radnici i filozofi. Njegova pobjeda je pored književno-filološke imala i dublje, socijalno i demokratsko značenje - da se srpski narod, poslije oslobođenja od feudalne turske vlasti, dovede i do pobjede na području kulture, da književnost i po duhu i sadržini i po jeziku, postane narodna i da služi narodu. Da bi u tome uspio, Vuk je prethodno morao dokazati daje narodni jezik I po leksičkom blagu i po drugim osobinama bolji do starocrkvenog. Putovao je po mnogim krajevima - Dalmaciji, Sremu, Slavoniji, Crnoj Gori, Srbiji, Bosnii Herce-govini, Hrvatskoj, skupljajući narodne pjesme i pripovijetke, poslovice i druge umotvorine, objavljujući ih na našem narodnom jeziku ali i na stranim jezicima, Upoznajući sa njima Evropu, izazivajući divljenje njenih najvećih umova.

Osim rada na reformi srpskog jezika i književnosti (u Hrvatskoj, Crnoj Gori i Bosni je vjekovima ranije narodni jezik bio i književni). Vuk je značajan i kao [storičar. No, mada izuzetno zaslužan za afirmaciju kulture naših naroda, ni on se, naročito u početku, nije mogao osloboditi nekih "istorijskih" zabluda. Tako je u S\ i mi spisu "Kovčežić za istoriju, jezik i običaje Srba sva tri zakona", u tekstu "Srbi svi i svuda" (koji donosimo u cjelini) tvrdio da je stanovništvo na čitavom |UŽnoslovenskom podružju srpsko, izuzev kajkavaca i čakavaca. Isto tako, pod srpskim imenom objavio je sve što je bilo umjetnički vrijedno, bez obzira gdje je nastalo. Tako objavljuje "Srpske narodne pjesme", "Srpski rječnik" itd. Zanimljivo |e da se leritorija koju Vuk označava srpskom, gotovo u svemu poklapa sa kartama

4 7


današnje Velike Srbije, naročito sa "njenim" zapadnim granicama. Po Vuku, Srbi, Hrvati, Makedonci, Crnogorci i Muslimani čine jedan narod - srpski, samo od "tri zakona - vjere". "Zaista se zna - počinje Vuk Karadžić svoj tekst - da Srbi sad žive u današnjoj Srbiji... u Metohiji... u Bosni i Hercegovini, u Zeti, u Crnoj Gori, u Banatu, u Bačkoj, u Srijemu, u desnom Podunavlju od više Osijeka do Sentandrije, u Slavoniji, u Hrvatskoj (i Turskoj i Austrijskoj krajini), u Dalmaciji, i u svemu Adrijatičkom primorju gotovo od Trsta do Bojane"... a zatim i: "U pomenutijem ovdje mjestima biće najmanje oko pet miliona duša naroda koji govori jednijem jezikom, ali se po zakonu (religiji) dijeli natroje: može se otprilike uzeti da ih oko tri miliona ima zakona grčkoga, i to: jedan milion u cijeloj Srbiji (s Metohijom), jedan milion u austrijskijem državama... a jedan milion u Bosni, Hercegovini, Zeti i Crnoj Gori; od ostala dva miliona može biti da bi se moglo uzeti da su dvije trećine zakona turskoga... a jedna trećina rimskoga... Samo prva tri miliona zovu se Srbi ili Srbiji a ostali ovoga imena neće da prime, nego oni zakona turskoga misle da su pravi Turci, i tako se zovu... a oni zakona rimskoga sami sebe ili zovu po mjestima u kojima žive npr. Slavonci, Bosanci, Dalmatinci, Dobrovčani... ili... bog zna čijim imenom." Dalje, u tekstu, Vuk se čudi: "kako se... ovi Srbi... neće Srbi da zovu" i si.

Mada je neke svoje stavove kasnije "ublažio", pa i "ispustio", njegov tekst, "Srbi svi i svuda" predstavlja kariku u lancu velikosrpskih pretenzija i aspiracija na druge teritorije i narode, te ga kao takvog treba i shvatiti. Na njega su se, uostalom, pozivali i mnogi zagovornici i akteri velikosrpske ekspanzionističke i hegemo-nističke politike.

48

SRBI SVI I SVUDA

Ovo je pisano još 1836. godine da se štampa pred Crnom Gorom i Bokom Kotorskom, kao što će se viđeti na mnogo mjesta, pa kad se dosad onako ne naštampa, evo ga sad samo ovako.

Zaista se zna da Srbi sad žive u današnjoj Srbiji (između Drine i Timoka, i Između Dunava i Stare planine), u Metohiji (od Kosova preko Stare planine, gđe je I )ušanova stolica Prizren, srpska patrijaršija Peć, i manastir Dečani), u Bosni, u I Icicegovini, u Zeti, u Crnoj Gori, u Banatu, u Bačkoj, u Srijemu, u desnom Podunavlju od više Osijeka do Sentandrije, u Slavoniji, u Hrvatskoj (i Turskoj i Aus-II i jskoj krajini), u Dalmaciji, i u svemu Adrijatičkom primorju gotovo od Trsta do I!(>ja ne. Zato u početku rekohzaista se zna, jer se upravo još ne zna dokle Srba ima u Arnautskoj i u Maćedoniji. Ja sam se na Cetinju (u Crnoj Gori) razgovarao s dvojicom ljudi iz Dibre, koji su mi kazivali da onamo ima mnogo "srpskijeh" sela, po kojima se govori srpski onako kao i oni što su govorili, tj. između srpskoga i bugar-ikoga, ali opet bliže k srpskom nego k pravome bugarskome. 1 '

I) pomenutijem ovđe mjetima biće najmanje oko pet miliona duša naroda koji govori jednijem jezikom, ali se po zakonu (religiji) dijeli natroje: može se otprilike uzeli da ih oko tri miliona ima zakona grčkoga, i to: jedan milion u cijeloj Srbiji (s Metohijom), jedan milion u austrijskijem državama (u Banatu, u Bačkoj, u Srijemu, u desnom Podunavlju, u Slavoniji, Hrvatskoj, Dalmaciji i Boci), a jedan milion u Bosni, Hercegovini, Zeti i Crnoj Gori; od ostala dva miliona može biti da bi se moglo uzeti da su dvije trećine zakona turskoga (u Bosni, Hercegovini i nahiji barskoj). Samo prva tri miliona zovu se Srbi ili Srbiji, a ostali ovoga imena neće da prime, nego oni zakona turskoga misle da su pravi Turci, i tako se zovu, premda ni 0(3 stotine jedan ne zna turski; a oni zakona rimskogasamj sebe ili zovu po mjestima u kojima žive npr. Slavonci, Bosanci (ili Bošnjaci), Dalmatinci, Dubrovčani itd., ili, kao što osobito čine književnici, starinskijem ali bog zna čijim imenom .Iliri ilillirci; oni pak prvi zovu ih u Bačkoj Bunjevcima, u Srijemu, u Slavoniji i u Hrvatskoj

/. Otkako sam počeo kupiti naše narodnosti, jednako sam željeo da obiđem ove jugoistočne krajeve naroda našega, i Bosnu i Hercegovinu, ali se do danas nikako ne dade, i po svoj prilici ću ovu zelju odnijeti sa sobom na oni svijet.

4 9


Šokcima, a oko Dubrovnika i po Boci Latinima. Bunjevci može biti da se zovu od Hercegovačke rijeke Bune, od koje su se, kao'što se pripovijeda, negda amo doselili; a Šokci može biti da su prozvani podsmijeha radi (od Italijanske riječi sciocco), ali danas i oni sami reku npr.: "ja sam Šokac", "ja sam Šokica", kao i Bunjevac, Bunjevka. Kako god što oni zakona grčkoga ove zakona rimskoga zovu Bunjevcima i Šokcima, tako isto i ovi zakona rimskoga i oni zakona turskoga njih zovu vlasima, a osim toga još oni zakona rimskoga u Dalmaciji oko Spljeta i Sinja i rkaćima (ili hrkaćima). A u prijateljskome razgovoru oni zakona grčkoga zovu ove zakona rimskoga/crećanz'ma, a oni ri]\hhrišćanima. Kad čovjek pomisli npr. da Madžara ima i rimskoga i kalvinskoga zakona, pa se svi zovu Madžari; ili: da Nijemaca ima i rimskoga i lutoranskoga i kalvinskoga zakona, pa se opet svi zovu Nijemci; mora se čuditi kako se barem ovi Srbi zakona rimskoga mćeSrbi da zovu. Arnauti su u ovoj stvari za nas još bliži ipriličniji primjer nego i Madžari i Nijemci: njih (Arnauta) ima i rimskoga (a može biti gđešto i grčkoga) zakona, pa se svi zovu Arnauti, i da rečemo da se između sebe malo mrze, ali prema drugijem narodima žive kao i braća, kao da su svi jednoga zakona, i jedan bi od njih turskoga zakona ubio deset pravijeh Turaka za j ednoga Arnautina makar koga hrišćanskog zakona, kao što bi i Arnautin rumskoga zakona ubio deset Talijanaca za jednoga Arnautina turskoga zakona.2)

Ja ću ogledati eda li bi se mogli naći uzroci, zašto je kod nas mimo ostale narode (a osobito mimo Arnaute) mogla u ovome događaju postati ovaka mrzost, da narod i na ime svoje omrzne.

Dubrovčani, a može biti i druge gđekoje primorske srpske opštine koje su se same upravljale, još od starine bojali su se srpskijeh kraljeva iz Hercegovine, da ih ne bi pokorili i slobodu im oduzeli: zato su im često i danak plaćali, a i obranu protiv njih u drugijeh vladalaca tražili. Ko se koga boji, on na njega i mrzi. U narodu se našemu još misli da se svi ratovi vode samo oko zakona; ali u istoriji ima dosta primjera da su u ovakijem događajima države jednoga naroda i zakona bivale najveći neprijatelji između sebe (npr. Sparta i Atina). Kad se crkve razdijele i postane glavna briga i posao ko će s kime ostati, Srbi se nađu u srijedi između Rima i

2. Godine 1813. skrive nešto u Srbiji na Karavlaškojgranici dva čovjeka, pa uteku u Karavlašku i otidu u Kraljevo. Obojica ovi bili su Srbi, ali rodom jedan iz užičke nahije, a drugi čak od Peći, i ovaj je znao arnautski, kao i srpski. Srpska vlast piše u Kraljevo kajmakanu da se ovi ljudi pohvataju i pošalju u Srbiju. Kajmakan pošalje pandure, te ih nadu i pohvataju, ali kad ih povedu k dvoru kajmakanovu udare pored nekoliko Turaka Anrauta, koji su ondje bili bešlije (turski vojnici koji su po ugovorima između Rusa i Turaka sjedili u Vlaškoj te pazili da Turci u Vlaškoj ne bi kakovo zlo učinili), onda onaj Srbin odPećipoviće arnautski da ga ne dadu, na to Arnauti skoče i otmu ga od pandura govoreći da on nije Srbin, nego Arnautin, njihov brat, i da nema posla u Srbiji kad sam neće da ide, a ako je onamo kome što kriv ili dužan neka dođe ondje da ga traži.

i lirigrada. Glavni dio naroda, koji je bliže ili naručnije Carigradu, ostane s Grcima, •i primorci se prilijepe Rimljanima. Gotovo se drukčije nije ni moglo činiti nego S v a k o ; a još kad uzmemo da su primorci ne samo na jaču i silniju braću svoju preko brda mrzili nego i da su, kao primorci i susjedi talijanski, mogli imati uzroka i p O m isiti se od nje (osobito Dubrovčani), i da onda ljudi, ostavivši naskoro svoj stari I l k o n , u hrišćanskome još ovako nijesu bili utvrđeni kao danas, može se reći da su i u n ovo vrijeme jedva dočekali da se od njih sasvijem odvoje, i tako da bi to stoje moguće više učinili, ne samo malo-pomalo prime i latinska slova nego i samo nar-iidno ime ostave njima. Kod onijeh turskoga zakona još je lakše naći uzrok. Arnautski je narod i prema srpskome'mali, a kao brdski narod mogao je svagda biti u većoj slobodi ijednakosti između sebe, a uz tojoš ne imajući svoga pisma ni knjiga [ia svome jeziku, ni hrišćanski se zakon nikad među njima nije bio ukorijenio; tako je lasno moglo biti da njihovi poturčenici ostanu bez ikakve razlike od ostale braće Hvoje, i da svi više gledaju na svoj jezik i na običaje, nego na zakon, za koji i današnji dan slabo mari ijedan od njih. U Bosni je moralo biti sve drukčije. Srbi su s pomoću knjiga, popova i kaluđera, crkava i manastira bili i onda mnogo pobožniji od Arnau-la, a po svoj prilici imali su i više gospode koja se dosta razlikovala od prostoga naroda. Iz istorije znamo i vidimo da su se u Bosni iznajprije isturčila najviše gospoda, od koje su gđekoji i do danas stara prezimena svoja sačuvali, kao npr. Kultni, I Majici, Ljubovići, Brankovići, Todorovići, Filipovići itd. Kad su se gospoda prije razlikovala od svoga prostoga naroda, s kojim su u jednu crkvu išla i iz jedne se čaše pričešćivala, šta je prirodnije nego da se sad, primivši i zakon ne samo sasvijem drukčiji od njihovoga nego i na drugome jeziku i s drugijem pismom, postaraju još VBĆma razlikovati se. Tako oni dojakošnje svoje ime Srbi, koje je sa zakonom hrišćanskijem i s pređašnjijem životom njihovijem vrlo skopčano bilo, ne samo i >< Ibace nego im žao budne i raja njihova da se njime diči, i nazovu je vlasima. Kao Što su ovi poturčenici prije u hrišćanskome zakonu bili pobožni, tako isto postanu i u t urskome, i danas može biti da u cijelome zakonu Muhamedovu nema pobožnijih ljudi od Bošnjaka: to pokazuje i današnja njihova nepokornost Sultan-Mahmutu i mrzost na nj i na njegove nove uredbe i premjene.

Ovako ja, otprilike, mislim da su rimski i turski Srbi izgubili svoje narodno ime. Ali bilo to kako mu drago, sad je mrzost ova popustila. Svi pametni ljudi i od grčkijeh i od rimskijeh Srba priznaju da su jedan narod i trude se da bi mrzost zbog zakona ili sasvijem iskorijenili ili barem umalili što se više može, samo je onima rimskoga zakona još teško Srbima nazvati se, ali će se po svoj prilici i tome malo-ppmalo naviknuti; jer ako neće da su Srbi, oni nemaju nikakvoga narodnoga imena.1' Da reku da su jedni Slavonci, drugi Dalmatinci, treći Dubrovčani, to su sve imena od mjesta u kojima žive i ne pokazuju nikakvoga naroda. Da reku da su

51 50


Slaveni, to su i Rusi i Poljaci i Česi i svi ostali slavenski narodi. Da reku da su Hrvati, ja bih rekao da ovo ime po pravdi pripada najprije samo čakavcima, koji su po svoj prilici ostaci Porfirogenitovijeh Hrvata i kojijeh sejezikmalo razlikuje od srpskoga, ali je opet bliži srpskome nego i jednome slavenskom narječju;4' a po tom današnjijemi/raztima u zagrepskoj, varaždinskoj i križevačkoj varmeđi, kojijeh se domovina prozvala Hrvatskom poslije muhačkoga boja, koji je bio godine 1526. (a donde se zvalagom/a Slavonija), i kojijeh je jezik kao prijelaz iz kranjskoga u srpski; ali ne znam kako bi se tijem imenom mogla nazvati ona braća naša zakona rimskoga koja žive npr. u Banatu, ili u Bačkoj, ili u Srijemu i Slavoniji, ili u Bosni i Hercegovini, ili u Dubrovniku, i govore onakijem istijem jezikom kao i Srbi.5) Ako bi ko rekao da se od njih gđe koji mogu nazvati Hrvati po tome što na onijem mjestima gđe je u slavenskome jeziku ( t ) govori i, npr. dite, vira, sime itd.; ali kako će Dubrovčani, Konavljani, Peraštani, Dobroćani i ostali koji ni te razlike nemaju? A osim toga, kad bi ova razlika u govoru mogla biti dovoljan uzrok da se oni koji govorene, vira, sime ne mogu zvati Srbi, kako bi se onda čakavci (koji govore dite, vira, sime) i kekavci (koji govore dete, vera iseme) i malo prije spomenuti štokavci (koji govore dijete, vjera, sjeme) i svi zajedno mogli zvati/frraft? Da reku da sulliri, Ilirci, tol/je mrtvo i tamno ime, koje danas ne znači ništa; jer sad svi znatniji istorici dokazuju da stari Iliri nijesu bili Slaveni, i tako bi se oni tijem imenom samo zato nazivali što žive u zemlji koj a se negda zvalallirik, po čemu bi se i ostali svi narodi koji u starome Iliriku danas žive (npr.Bugari, Arnauti, Cincari itd.) isto tako zvati mogli. Ja ne znam kako je u austrijske kancelarije prije sto i nekoliko godina ušlo ovo imeIllyrier, illyrisch, ali se vidi da ono pokazuje samo Srbe zakona grčkoga, koji žive u Madžarskoj. Osobiti spomen i pohvalu ovđe zaslužuju Madžari: oni zovui^crc (odRascianus odRaške iz Rusije) svakoga onoga koji srpskijem jezikom govori, a ako doznadu da je takovi rimskoga zakona, i ako bi htjeli to da pokažu, onda vele da je papišta Rac.

Od onijeh pak turskoga zakona ne može se još ni iskati da misle što o ovome srodstvu; ali kako se među njima škole podignu, makar i na turskome jeziku, i oni će odmah doznati i priznati da nijesu Turci nego Srbi.

Ko posla ovoga na rezumije, mogao bi reći da je i ime Srbi od današnje Srbije, kao npr. Slavonac od Slavonije, Hercegovac od Hercegovine, Crnogorac od Crne

3. Da nije ove razlike bilo u imenu, nego da su se Srbi zvali i oni rimskoga zakona, onda bi narod naš u Carstvu Austrijskome bio mnogo jači, jer bi imao svojijeh barona, grofova i knezova, a ovako kako je koji primio rimskizakon, ne imajući nikakvoga narodnog imena, idmah je gledao što prije da se pomiješa među Nijemce ili medu Madžare; ali bi za zakon naš bila to velika šteta, jer bi onda lakše bilo naše ljude obraćati u rimski zakon.

4. Gledaj na kraju ovoga članka pod brojem 1. 5. Gledaj na kraju ovoga članka pod brojem 2.

I tore itd.; ali koji štogod od slavenske istorije upravo poznaje onaj mora znati da \n Srbi s tijem imenom u naše zemlje došli, i zemlja se od njih tako prozvala. Gđe (e današnje Srbije južni&ra/ (Kosovo i Metohija) onđe je stare bihsrijeda, a krajevi |U joj dopirali od Dunava do Arhipelaga, i od Adrijatičkoga mora do u Maćedoniju. I |.i mislim da je ovo ime Srbija postalo u novija vremena, pošto je srpsko carstvo p r o p a l o ; jer ne znam bi li se gđe moglo naći da se koji od našijeh kraljeva ili careva gVBO kralj ilicarodSr&i/e, nego5rW/em.Dobrovski i Šafarik dokazali su dasu se Srbi negda zvali svi slavenski narodi, i da je ime Srbi starije nego i Slaveni ili Sloveni.

Srbi su po stanju političkome još različniji nego po zakonu. U Crnoj Gori ..H'iivali su svoju slobodu do današnjega dana, kao što ćemo poslije viđeti; u Carstvu A i isl rijskome jedni su graničari i vojnici bez prestanka, te čuvaju granicu od Carstva Turskoga; jedni uživaju sasvijem prava madžarska, a jedni se (kao u Dalmaciji) Upravljaju po načinu austrijskome. U Carstvu Turskome žive opet na različne Ilafiine: u dvije trećine današnje Srbije (od Drine do Timoka, i od Dunava do blizu Novoga Pazara) u naše vrijeme oteli su se s pomoću Rusa od Turaka, te između sebe • . . M i n sude i upravljaju, a Sultanu plaćaju osjekom (oko pedeset hiljada dukata na jOdinu); u ostaloj Srbiji, u Bosni, Hercegovini i Zeti, svi su raja turska, samo što oni I il n ('i ne Gore žive malo slobodnije nego drugi, kao što će se poslije viđeti, a oni UB( >sni gore nego igđe, jer ih najviše nemaju ni kuća svojijeh, već žive po turskijem i IM ama kao zakupnici.

()vo sam ja sve napomenuo najviše zato da bi i meni i čitateljima lakše bilo kad |G '.lane govoriti o Crnoj Gori; toga radi ću se opet povratiti da rečem još nekoliko riječi o zakonu s druge strane.

Srpska je crkva još od starine bila pod patrijarom carigradskijem. U prvoj polovini XIV vijeka srpski car Stefan Silni (Dušan) postavi svoga mitropolitapatr-ijarom srpskijem. Grci se na to vrlo rasrde, ali poslije duge srdnje i (po običaju Ondašnjega vremena) anatema priznadu srpskoga patrijara, kojega stolica ostane II i 'ni , a vlada nad Grčkom crkvom u svemu starome Iliriku. Kad Turci ovladaju Kpskijem carstvom i narodom, patrijarai oni ostave u pređašnjoj vlasti, tako da se i pod njima zvao i potpisivao:

„ K o X ( | l e MHAacTIlO fltMKOr.tOKHklii 4 | l)[ l f t lHCK0ll& I I iKCKli l l i K c k . n s Gp&Kitirt.ii* i l l i . i k f j p c / > m . l i o . « o ( i l i o , JL,tAA\iT'wt t i o n i i i , wr.onhi la.t l l i l i ' l . u r o l.in,<hKJ i M T v l j p g l " ,

i sve je ove zemlje obilazio i po njima vladike i mitropolite postavljao, a njega i! ni što se pripovijeda) postavljali su mitropoliti, koji su u patrijaršijikao sinod

r.uvijali. Godine 1690. patrijar Čaraojević, Arsenije III na pozivanje ćesara Le-Opolda I pobuni narod srpski protiv Turaka i prevede u Madžarsku 37.000 familija;

5 3 5 2


http://wr.onhila.tl

a godine 1737. patrijar Arsenije IV na pozivanje ćesara Karla VI podigne opet narod da bježi pod austrijsku vladu, ali Turci nekako opaze zarana, i bog zna koliko hiljada naroda pogube, a on samo s malinom jedva uteče. Turci se po pravdi na to vrlo rasrde, a Grci u Carigradu to jedva dočekaju i godine 1765. zakupe sprsku patrijaršiju (kao što svjedoči Rajić u knj. XI. gl. XIV, §17, za 40 kesa karagroša.6' U tom je mjesto Arsenija IV za patrijara u Peći bio postavljenVasilije Brkić, koji kad čuje daje njegova patrijaršij a zakupljena, i daje njemu određeno negđe zatočenije, on pobjegne u Crnu Goru, a odande 15 oktomvrija 1779. godine sa ruskijem knezom J.B. Dolgorukijem naveze se u Grblju na more i otide put Rusije7). I tako Srbi izgube i ovo svešteničko gospodstvo, koje je poslije carske krune najvažnije bilo; i od toga vremena stanu se iz Carigrada slati vladike i mitropoliti po svoj turskoj Evropi.

Jezgra ovoga naroda gotovo su sve sami seljaci i težaci. Od onijeh zakona turskoga vrlo malo ima seljaka, nego su najviše varošani,

među kojima ima i težaka. Iza ovijeh u njih idu zanatlije i trgovci, potom age i spahije, pa onda begovi; tako među njima ima "viša klasa" naroda, ali jedno zato što se njihova viša klasa od prostote ne razlikuje nikakvom naukom ili osobitijem znanjem, nego samo bogatstvom i gospostvom, a drugo što njihov i najprostiji seljak i težak, samo ako ima otkuda, može nositi haljine i oružje, jahati konja, načiniti sebi kuću i življeti kao i najveći aga ili beg, i s pomoću junaštva i razuma, osobito rječitosti, postati najveći gospodin; zato njihova viša klasa gotovo nigđe nije sasvijem odvojena od prostote.

U Dubrovniku za vremena Republike prva gospoda koja su upravljala zemljom i narodom bila su vlastela; ne samo što su se oni i pravima i gospostvom vrlo razlikovali od svega njima područnoga naroda, nego su i među varošanima bili pučani (kao die Biirger), koji su se razlikovali od manjijeh varošana i od seljaka i težaka. Nalik na dubrovačku vlastelu bilo je u stara vremena gospode naše zakona rimskoga i u Kotoru, a i u drugijem gđekojijem primorskijem gradovima; ali je malo-pomalo to sve iščiljelo još prije nego u Dubrovniku, i sad su mjesto njih samo carski činovnici i gđekoji potalijanjenik.

I današnji Hrvati (u varmeđi zagrepskoj, varaždinskoj i križevačkoj) imaju svoju gospodu, koja se od naroda prostoga, a i od varošana koji nijesu plemići, vrlo razlikuje.

Ali u onijeh koji su grčkoga zakona, i koji se upravo Srbi zovu, jezgra je samo seljak i težak.

6. Ako karagroš ovdje znači turski groš, onda ovo iznosi 20.000forinti u srebru; ako li znači španjolski talijer, onda dvaput toliko.

7. Vrijedno bi bilo doznati da lije došao do Rusije ili je umro gdje u putu, i gdje mu je grob.

5 4

U Crnoj Gori niti ima grada ni varoši, i zato se ne može ni misliti da ima kakijeh drugijeh ljudi osim seljaka i težaka. Među prvijem starješinama npr. serdarima, vojvodama,knezovima, kojima starješinstva ova ostaju od oca sinu, kao i među OStalijem glavarima i kučićima mnogo ih više ima koji ne znadu čitati nego koji /nadu, i nijedan se odnjih ni odijelom ni življenjem nitiikakijem osobitijem pravom ne razlikuje od ostalijeh Crnogoraca, a njihova braća i sinovi čuvaju ovce kao što se pjeva i pripovijeda da ih je čuvao trojanskoga kralja sin Pariš i Dušanov nećak Miloš Vojinović. I sami sveštenici njihovi ne razlikuju se od ostaloga naroda nikakom drugom naukom niti znanjem (kao ni odijelom ni življenjem) osim što znadu kojeka-ko čitati i što zapisati. Zapadni susjedi crnogorski po selima su kao i Crnogorci, a i varošani njihovi slabo se čim drugim od njih razlikuju osim odijela, kuća i boljega i ljepšeg življenja, i od njih se nimalo ne ponose. Ovaki su otprilike Srbi i u Dalmaciji.

U Hercegovini i u Bosni otprilike je tako kao i u Crnoj Gori. Ono malo varošana i građana sjede među Turcima, drukčije se od naroda nose i žive, i s njim se ne i n i ješaju ni u kakijem narodnijem poslovima; zato se među narod gotovo i ne broje.

U Srbiji je do našega vremena bilo kao što rekoh daje u Bosni i u Hercegovim. Sad se tek varoši počinju naseljavati i varošani kao narod umnožavati; ali su seljaci, jedno zato što su oni najviše današnju slobodu zemlji pridobili, a drugo što ih je najviše i što najviše plaćaju i u svakom događaju najviše učiniti mogu, u zemlji najpretežniji.

Samo u Carstvu Austrijskome, osobito u Madžarskoj, Srbi imaju višu klasu ili svoju gospodu, koja se razlikuje ne samo od seljaka i od težaka nego i između sebe. Najveća su im gospoda vladike, koje su se dosad po zakonima madžarskima slabo bojale i cara. Poslije vladika su spahije i plemići, koji su po zakonima madžarskima od ostaloga naroda daleko, štono se u nas rekne, kao nebo od zemlje. Među građanima i varošanima imaju "purgri" (die Biirger), koji se ne samo od seljaka i težaka nego i od ostalijeh građana i varošana razlikuju kao što su se razlikovali dubrovački pučani. Između plemića su i ovijeh građana doktori, advokati, sveštenici, učitelji i seoskijeh opština pisari (nataroši).

Viša klasa u narodu valjalo bi svoj jezik ljepše i čistije da govori, da je od naroda učenija, mudrija, uljudnija, skladnija i rodoljubivija (jer ona plemenita i čista ili prava ljubav k narodu, po kojoj čovjek voli narod i njegovu korist i slavu nego sebe i svoj život, i od koje su Grci i Rimljani ostavili primjere, ne rađa se s čovjekom, nego se dobiva kroz nauku i odgojenje); ali u naše je više klase to sve naopako.Istina da su mnogi od gospode naše učili i znadu neke nauke kojijeh narod prosti ne zna; ali su to oni ponajviše učili kao kake zanate, koji su mnogima razumu i srcu učinili više štete nego koristi; u ostalome pak oni su se pored Nijemaca i Madžara ponijeli i kao

55


potuđili od svoga naroda i od njegovijeh običaja; pored tuđijeh jezika na kojima nauke slušaju, kojima poslove službene rade i u društvima se razgovaraju, zaboravili su srpski i misliti, i njihov narodni jezik, kojega silu i sladost i bogastvo oni već i ne poznaju, čini im se prost i siromašan, zato su ga iskvarili i jednako ga kvare. Što su pak oni koji velikijeh škola i nauka nijesu učili s gospodom zajedno pali u ovake grijehe protiv naroda svojega, uzrok će biti što su se poveli po gospodi, i razum svoj kao davši gospodi pod zakup više gledaju ko što radi i govori nego i kako radi i govori.

Našijem oficirima po granici lakše se može oprostiti što su za narod svoj slabo marili, jer su oni carske sluge, koji su danas ovde a sjutra bog zna gđe, a uz to još opažali su da im kasto smeta napretku što su Srbi; zato su gđekoji vičući na svoju područnu braću gledali da se udvore Nijemcima, te je toga radi bivalo da su ljudi naši u mjestu svome voljeli oficira makar od koga drugog naroda nego Srbina.

Ja ne velim da su svi od naše gospode i varošana ovaki, nego priznajem da ih ima i onakijeh koji misle kao što treba, ali tako malo da se prema onima drugima slabo smiju i pokazati. Ovo se slobodno može reći: što je koji bogatiji i od naroda po gospostvu svome različniji, onaj je i u ostalome svemu od naroda dalje; tako su od sviju ovijeh majstori i trgovci (osobito manji) najbliže k narodu i najviše mare za njega i za njegovu korist i slavu. Začudo je što i oni od gospode naše koji su narod ljubili i željeli mu dobro činiti ponajviše nijesu znali kako će, nego su radili protiv svoje želje i namjerenja! Ja mislim da ovome nije drugi uzrok nego što im nauka nije pricijepljena na zdravi narodni razum, nego su ovaj naukom zabunili i ostavili ga, a prave nauke nijesu prisvojili. Zato se umotvorinama naroda našega sva učena Evropa čudi i divi, i njih radi narod naš slavi i hvali, a umotvorine su našijeh učenijeh ljudi ponajviše takove da im se svak ko ih pozna mora smij ati i žaliti narod što prema sebi nema učenijeh ljudi. Pa još pored svega ovoga naša viša klasa misli i govori da je ona prema evropskijem narodima upravo kao što treba, a narod prosti da je zaostao i da ne valja i da ga je ona bogzna kakom mudrošću nadvisila! Tako npr. Lukijan Mušicki u 'Tjiacy Hapo/fOJiioĆifa" godine 1819 kaže:

OA-ria x»a.AM »MIMSIJJ KASCCV itaraer" poAa, AA na npocTf &mm c p a M i >

Na ovo sam mu ja još onda pisao8': "Ovo je po našoj misli upravo naopako

8. U recenziji o "FjiacyHapo/foinođi(a" koja još nije štampana, nego sam je njemu poslao u

rukopisu i pisao sam mu, ako misli on da ima pravo, ja ću recenziju na svoju sramotu i u

svoj odgovor štampati, ako li misli da ja imam pravo i da bi se on osramotio, neću je

štampati, ali on valja da otpjeva, tj. da poreče ono. Na to mije on otpisao da će otpjevati,

rečeno (i istinito). Prosta klasa naroda našega (tj. ona klasa koja u današnje vrijeme ii.ii od sastavlja) ne ustupa nijednome od 5 ili 6 sebi obližnjijeh naroda ni u razum« ni u poštenju, niti i u kakvoj drugoj dobrodjetelji; a Bbimma KJiacca onakova je kao StO se othranjuje i u kakvom stanju živi. Ako prostoj ne čini sramote, časti suviše ne i mi ftigđe".

Da je narod naš barem od pedeset godina amo unapredak imao prema sebi ljudi za upravu po današnjemu vremenu, on bi već davno bio sam svoj, i taj mu je nedostatak i danas najveća smetnja i nesreća, koja je za nas s tijem veća što je u Uređenoj i gotovoj kući lakše upravljati nego je iznova načiniti i urediti.

1.

Po svjedočanstu grčkoga cara i spisatelja K. Porfirogenita (koji je umro 959. g| »dine u 54. godini svojega zivotajHrvati su se u naše krajeve doselili odnekuda iza 1. .i 11 mtskijeh gora u prvoj polovini sedmoga vijeka (kad i Srbi u Maćedoniju i Ilirik). ! loiavši amo oni su se razdijelili nadvoje, pa se jedni namjestili u današnjoj Hrvatskoj granici i u turskoj Hrvatskoj i u Dalmaciji, a drugi ostali u Panoniji između I )rave i Save. Granice ovijeh prvijeh (dalmatinskijeh) Hrvata naznačuju se: pored mora k jugu rijeka Cetina, k Hercegovini Imoski, a k Bosni Lijevno, rijeka Vrbas i grad Jajce, a stolice njihovijeh vladalaca bile su Biograd kod Zadra i Bihać više 1 1 1 igira; za Panonske pak zna se da im je stolica bila u Sisku, ali granice oblasti njihove teže je naznačiti nego onijeh prvijeh.

11 Dalmaciji na suhoj zemlji (osim samoga primorja i ostrva), gđe je bilo srce 111 vala, danas nema nikakoga naroda koji bi se po jeziku razlikovao od Srba, ali na I il i vima i u primorskijem mjestima, iz kojijeh su se ljudi slabo miješali s onima sa lUhe zemlje (kao npr. u Trogiru i u Omišu), govori se jezikom malo drukčijim od

11 iskoga, i ja mislim da su ovi primorci i ostrvlj ani ostaci ili potomci starijeh Hrvata. i.I ČU se ovde potruditi ukratko da naznačim glavne sadašnje razlike njihovoga |l , i k ; i od srpskoga.

1) M jestošfo ilišta oni govoreča, prema slovačkomeeo (po čemu ih naši onuda /uvu rukavcima), a po varošima ca (prema češkome i poljskome co).

2) Na kraju riječi izgovaraju / mjesto o, npr.: kotal, pekal, molil itd. \) Mjesto đ i /)' govore j, npr.:preja, meja, posteja, zernja, skupje itd.

već recenzije da ne štampam. Dr. Đorđije Mušicki, sinovac Lukijana Mušickoga, kazivao

mi je tla mu je stric govorio da će stihove one po mojoj recenziji popraviti i da je nešto

popra vljao, ali koliko ih je i kako popravio ja upravo ne znam, jernijesam imao kadporediti

ili s onima što su poslije štampam. 5 6 5 7


4) Na mnogo mjesta gđe je u nas ć (od t) oni govore tj. npr.: bratja, prutje itd. Po tome se i u Bosni može čutibratja, kao što ima i u prvoj knjizi narodnijeh pjesama u pjesmi 510, a po svoj prilici ovamo ide i ono što sam ja u Hrvatskoj slušao od našijeh ljudi netjak mjesto nećak, a po nekijem mjestima i tja umjesto ća.

5) Gdje god miš izgovaramo.št, oni govore.«:, npr.:prišć, ognišće, šćap itd. (ali pošten, gdje je š postalo od č, i oni tako govore).

6) Svuda izgovaraju h upravo kao Nijemci eh. 7) U rod. mn. kažu npr.gradov, žen; a u skaz.gradovih, ženah itd. otkuda se po

svoj prilici i u Srijemu govori: po kuća, po livada, po seli, na koli itd. 8) Koje se riječi muškoga roda u slavenskome jeziku svršuju n a t , u onijeh oni

u rod. mn. imaju na kraju ih, npr.-.golubih, prstenih, putih itd. Može biti da je i u nas otuda: crvi, mravi, i - u Srijemu i u Bačkoj - puti.

9) Kao što u nas glagoli mogu i hoću, a i velju i vidu, imaju nakraju u mjesto em i im, tako se u njih u svima glagolima govori i jedno i drugo (kao i u nas velju i velim, vidu i vidim) ali opet više na u.

10) Nakl. neopr. kod sviju glagola govore bez i na kraju,npr.:pisat, molit, vuć itd.

11) Kod glagola koji se u nas u sad, vr. svršuju naem iim, u trećem licu, mn.br. (toga istog vremena) imaju nakraju du, npr.:pišedu, govoridu, hoćedu, molidu itd. I ovo je po svoj prilici iskvareno u novija vremena, kao što su i naši gđekoji ili od njih primili ili sami iskvarili.

12) Mjesto koji govore i ki, mjesto koje ke, mjesto moja ma itd. 13) Na kraju slogamjestom svagda izgovaraju« (kao što jakazano zaPaštroviće

u predgovoru k Srpskijem poslovicama, 1836. na strani XXXI) npr. Vidilsanga sto putih.

14) Mjestojez/fconi govore ijazik(od čega je po svoj prilici i oko Rijeke postalo zaik); tako govore i:jat,prijat, ujat,jamat,jamanje,jamatva, koje bi riječi po južnome slavenskom narječiju morale imatie mjestoa, kao što se dalje k jugu i govori/emarf (brati npr. vinograd), jemanje i jematva.

15) Mjesto grob govore greb, mjesto rastem restem, mjesto vrabac vrebac. Sve tri ove riječi ja sam ovamo slušao i u Dubrovniku. Može biti da je po njihovome govoru i lastovica mjesto lastavica, koje se govori ne samo u svemu primorju (i kod štokavaca) nejgo i u samoj Crnoj Gori.

16) Gđe je god u slavenskome jeziku "b, oni govore i (kao i Rusini a gđešto i Česi i Slovaci) npr.: vira, dite, did, nisam itd. Po ovome sad možemo znati kako je došlo te se u nas gdješto (po sjeverozapadnijem krajevima) govori: nisam (mjesto nijesam, ili nesam), gdi, ovdi, ondi, gnjizdo (mjesto gnijezdo ili gnezdo),prid kućom, priko Dunava, niki ljudi itd.

58

I 7) ()sim ovijeh razlika imaju oni mnogo i riječi kojijeh mi nemamo: takova je u |. i [kruh, koja je i u nas poznata; takojei&n'ž, otkuda i mi kažemo kriška i križati; 11 mislim da je njihova riječ i žudim, poludim i požuda, od čega sam ja i u Tršiću

I h . . M I kidan [gladan. Svak može vidjeti da su ove razlike, kad se govori o dva različna jezika i naroda,

i |o malene; a još kad se uzme da ih je najviše moglo i moralo postati u našijem i i bJI \ i n i a (pošto su se Srbi i Hrvati amo doselili) za hiljadu i dvjesta godina: tako vilo lasno može biti da su Srbi i Hrvati, kad su se amo doselili, bili jedan narod pod < i i i .i/ličita imena, kao npr. sad gđekoji što govore i pišu: Srbi i Bošnjaci, ili: Srbi i • i nngorci, ili: Srbi i Dalmatinci, ili: Serbien undRaizen itd.

I »a bi se još lakše viđeti moglo da jezik ovijeh Hrvata nije bliži nikakome irugome Slavenskom od srpskoga, dodaću ovđe što iz knjige njihovoga spisatelja II U L I [vaniševića, koja se zovefite cvitja razlikova (Kita cvitya razlikova), i koja je ii i Itampana u Mlecima 1 6 4 2 .

a) "GOSP. PETRU DUJMU." (Kao posveta)

"()na želja9) velika, kojom (virni i stanoviti prijatelju moj) vazda goraše, i goriš |1 ploditi u kriposti, ponuka tebe većekrat da me upitaš: kako sam se nauči10) peti III Spominjem se da sam tebi odgovoridjubeći; jere umiti peti kripost je, akripost

11 .i od ljubavi ishodi; i kako govore mudraci stari drugo kripost nije u životu i ivomu, negoli ljubiti ča se ima ljubiti. Bog se ima ljubiti, dakle ljubiti Boga kripost |l iskrnji se ima ljubiti, dakle ljubiti iskrnjega kripost je; neprijatelj se ima ljubiti, dlkle ljubiti neprijatelja kripost je; dobro svako ima se ljubiti, dakle ljubiti dobro kuposl je. Meu ostalimi dobri uminje aliti mudrost dobro je veliko, dakle ljubiti

11 osi kripost je; a tko ljubi mudrost trudi se svakojako za dostignuti ju, kakono ,i\.u koju išće, koju želi, koju ljubi, i koju za to išće, za to želi, jer ljubi; jer ono ča 11 ne ljubi niti se želi, niti se išće; i tako ne gubeći12' se upušća ča se ljubeći dotiče.

0 / ' i I današnjemu čakavačkom govom valjalo bi da je ieja, i ja upravo ne znam ili su njihovi spisatelji ovako pisali po Dubrovčanima, ili su onda i čakavci svi ovako govorili, pa poslije, Ijna j promijenili. Tako valja misliti iza ploditi m.plodit itd.

10. Nauči mjesto naučil, i poslije odgovori mjesto odgovorit itd. ja ne znam da U se je kad govorilo i da li se i sad govori. Ivaniševič ima u ovakijem događajima io mjesto l, u čemu se on po svoj prilici poveo po srpskome, osobito po dubrovačkijem knjigama; a ima il, kao upi: u jednoj strofi stvorio i htil.

11. Peti mjesto piti i poslije petje m. pitje (i na drugome mjestu petnik m. pitnik) jamačno će bili po dubrovačkijem knjigama.

5 9


http://mn.br

Ne znam jeli ovi moj odgovor bio zadovoljan razboru tvojemu, za to želeći zgoditi tebi darijem kriposti tvojoj i prikazujem cvit ovi, koji mise13' naukom kako sam se nauči peti. Primi ga veselo za zlamen i svidočastvo vikovito moje s tobom stanovite ljubavi, držeći ga prid očima bez pristanka, za doći (ljubeći nauk) na kripost od petja, po putu od bdinja, truda i znoja, u kojoj želim da učiniš oni plod kako si učini u zakon s poštenjem velikim ne samo tvojim, da i mojim i sve tvoje kuće poštene i grada istoga. Bog s tobom.

Ivan Ivanišević."

b) "PLAC GOSPOJE KATE ZENE GOSP. NIKULE VUSIĆA

U SMRT SINA SVOGA JAČINTA."

"Može Ubiti da zeleni I mlad javor cvatuć vene? Može biti, oboj meni! Jer mahnu sada u mene, I sad mi se iskoreni, Nesrićnici oboj meni!

Smrti otrovna i nemila, Radi griha na svit dana, Cal4> s'mi sinka umorila, Prem u istok lipih dana? Izae mi ga iskoreni? Nesrićnici oboj meni!

Njega nebo, zemlja i more, Sva gospoda, ljudi i vile, Njega polja, njega gore Ljubile su i grlile,

12. Gubechi da nije štamparska pogrješka mjesto gliubechi. 13. Miše da nije štamparska pogrješka mjesto miriše?

14. U ovoj knjizi koju ja imam na mnogo je mjesta izmiješanoc (if) i ($), osobito mjesto velikoga C najviše je C. Ja sam kazao da varošani govore ica mjesto ča, a slušao sam u Senju gdje se govori iseničamjestošenica; alištosu ova slova ovdje izmiješana, ja mislim da će najviše biti štamparske pogrješke.

A ti mi ga iskoreni, Nesrićnici oboj meni!

Cvit mladosti i isto cvitje Od lipote u njem biše, Dićaše se premalitje, I usrid zime njime cvatiše, A ti mi ga iskoreni Nesrićnici oboj meni!

Ča mi iz srca srce iskide, Ča mi iz duše dušu izmače? Svi uzdišu ki me vide, Lebut cvili, slavlju plače, Jer mi sinka iskoreni! Nesrićnici oboj meni!"

Od velike bi koristi i potrebe bilo kad bi se skupilo u čakavačkom jeziku sve ono Ito danas nije srpsko. Onda bi se moglo suditi koje se od ovijeh razlika slažu s lezikom njihovijeh zapadnijeh susjeda Kranjaca, koje li su same njihove, i ove s knjijem se od slavenskijeh narječija slažu. A uz ovo bismo mi dobili silu čistijeh llavenskijeh riječi koje se danas u nas ne govore.

Ja rekoh malo prije da sela ni opština ljudi koji ovijem jezikom govore nema danas u Dalmaciji na suhoj zemlji, a po svoj prilici neće ih biti ni u Bosni; ali ih ima u I li vatskoj vojničkoj krajini kako se prijeđe Velebit, i u zapadnoj Madžarskoj i u Austriji gotovo do samoga Beča! Kako ih je nestalo u Dalmaciji? Ja mislim da su se od Srba i od Turaka razbjegli, a koji su onđe ostali oni se posrbili zadržavši samo / na onijem mjestima gđe je u starome slavenskom (1i) l5). Oni pak koji sad žive u zapadnoj Madžarskoj i po susjednoj Austriji, i koje Nijemci zovu Vaser-Kroboten, |amaČno će biti potomci panonskijeh Hrvata, ali otkud ovako daleko k sjeveru: ili MM Porfirogenit mjesta vlade nije dobro naznačio, ili su i oni u novija vremena pobjegli od Turaka.

Iz svega ovoga što je ovde kazano vidi se da se Južni Slaveni svi osim Bugara

/ " i . (Itljekoji naši ljudi misle i govore da su braću našu zakona rimskoga na ovo izgovaranje i nagovorili i natjerali njihovi sveštenici, da bi ih od nas bolje odvojili. Ovo će slabo ko za istinu primiti; ali svatko mora priznati da su potomci mnogijeh našijeh ljudi koji su zakon ninski primilinavalice ostavili pređašnji svojgovoriprimili ovaj da bi se odpređašnje braće svoje još više razlikovali a medu novu još lakše umiješali. O tom bi se moglo pokazati primjera i iz našega vremena.

61 60


po jeziku dijele natroje: prvi su Srbi, koji govore što ili šta (i po čemu se prema čakavcima i kekavcima mogu nazvati štokavci) i na kraju slogova imaju o mjesto /; drugi suHrvati, koji mjestošfo Hišta govoreča (po čemu se zovu ičakavci) i na kraju slogova ne promjenjuju / na o, a u ostalome se vrlo malo razlikuju od Srba; treći su Slovenci, ili kao što ih mi zovemoKranjci, koji mjestošrogovore/«y'(po čemu ih naši i kekavcima zovu), koji se i od Srba i od Hrvata po jeziku mnogo više razlikuju nego Srbi i Hrvati između sebe, ali su opet njima bliži nego ijednome drugome slavenskom narodu. Među Slovence idu i današnji Hrvati u varmeđi zagrepskoj, varaždinskoj i križevačkoj, kojijeh je jezik kao prijalez iz kranjskoga u srpski; ali je začudo otkud oni onđe gđe su sad? Ako je istina što Porfirogenit kaže da su Panonski Hrvati bili između Drave i Save, i da im je stolica bila u Sisku, onda bi valjalo da su onđe čakavci a ne kekavci! "

Sto se tiče broja ovijeh Južnijeh Slavena između sebe, ja bih rekao da će štoka-vaca biti najmanje triputa onoliko koliko i kekavaca i čakavaca zajedno, a kekavaca opet biće mnogo više od čakavaca.

2.

Mnogi stariji spisatelji ove braće naše zakona rimskoga pisali su srpski čistije od našijeh ne samo svojega vremena nego od mnogijeh i današnjega. Evo na to nekoliko pnm.)&m\SatirReljkovića, koji je prvi put naštampan (latinskijem slovima) u Drezdenu 1761, a ovaj što ga ja imam u Osijeku 1779 (oboje prije prve knjige našega Dositeja), i Došenova aždaja sedmoglava preštampane su i slovenskijem slovima, prva 1793. godine, a druga 1803. ali po običaju našijeh spisatelja obje su iskvarene i nagrđene, npr. u Satiru prvi i drugi stih u originalu ovako stoji:

Slavonijo zemljo plemenita, Vele ti si1® lipo uzorita

a našijem je slovima preštampano ovako:

O . U 8 0 H U S M l A * < M I A I t l ' l | T < ] |

Takovijeh i još gorijeh pogrješaka pune su ove obje knjige, ali ću ja samo napomenuti još što Reljković u početku drugoga dijelakaže "Baron Ljubibratich od Tribinja" a Stefan Rajić, kojijem je, kao što on veli, Satir

16. U ovoj knjizi stoje u mene mjesto si stoji se, koje će jamačno biti štamparska pogrješka.

62

ovo je preštampao ovako:

()vo je upravo kao što neki današnji naši književnici (još i u Srbiji!) pišu Uzica Bljesto Užice\ I opet se naši književnici srde kad im se reče da kvare jezik!

Osim ova dva pomenuta dva spisatelja dodaću ovđe još nekoliko stihova iz Ri mlie Antuna Konislicha, koja je štampana u Beču 1780. godine (dakle opet tri godine prije prve knjige Dositejeva). Evo:

Za tim ja zazivah zoru,kako rekoh, Jer još ne prosiva budući daleko. Sini zoro, sini; kad me biži sanak, Ti mi mrak izmini vodeć bili danak. Tako ti sunašca i danka, o zoro! Nemoj mi srdašca kinit, sini skoro. Jeda te san tavni, da na nižaV) spava, On moj zlotvor glavni, jošter zadržava? Tako ti sunašca i danka, o zoro! Nemoj mi srdašca kinit, sini skoro. Jeda se odivaš i kitiš za gorom, Ili se umivaš rumenime morom? Sto mi se umivaš? lipa si i čista, Sto mi ne prosivaš? o lipoto ista! Tako ti sunašca i danka, o zoro! Nemoj mi srdašca kinit, sini skoro. Ah! ustani gori, i za svitlost tanku Jutrnja otvori vraća malom danku. Tako ti sunašca,otvori, o zoro! Nemoj mi srdašca kinit, sini skoro.

Ova su sva tri spomenuta spisatelja Slavonci; evo ću još dodati posljednju pjesmu (ikoni majke božije u Sinju) dalmatinskoga fratra Petra Kneževića iz nje-gove knjige: "Pisme duhovne razlike", koja je naštampana u Mlecima 1765 (dakle Opel prije prve knjige našega Dositeja). Evo te pjesme:

17, Ovako upravo bez h.

63


"Uresu Sinjski, i majko čudesa, Kraljice zemlje i sviju nebesa, Primi trud ovi, koga dug moj novi

Poklanja tebi.

Svu pomnju moju stavio sam bio, Potpuno da bi tebe pofalio, I da sva tvoja kaže slabost moja

Izvrsna čuda.

A tko će čuda sva skazati tvoja, Kad su tolika da im nije broja? Svak dan se čuju, i svud proglasuju

Milosti nove.

Neka ji kažu koji bolje znaju I nek ti dužne pofalnosti daju, Jer moje znanje i slabo slaganje

Zadosta nije.

A i ja paka,kad bi mdost krio, Koju mi dade, neharan bi bio, Jer slip budući, a tebe zovući,

Evo sad vidim.

Zadosti vidim, i jalu ti dajem, I kolik mogu, falit ne pristajem, A ti mi prosti, aktebe dosti

Rekao nisam.

Molim te da trud ovi blagosoviš, I svrhu mene blagoslov ponoviš, Da sina tvoga spasitelja moga

Iz srca ljubim.

Da ga povoljno nigda ne vridim, A posli smrti da g' u raju vidim, Gdi šnjim pribivaš, i sideć uživaš

Raskošja vičnja

NIKOLA IPETROVICI BOŠNJACI

i

('ma Gora je do početka XIX vijeka bila plemenska država nad kojima su \ kidali mitropoliti s Cetinja, koji su pripadali lozi Petrovića iz bratstva Herakovića, i | ilemenaNjeguša. To područje se sastojalo od četiri nahije-Katunske.Lješanjske, Riječke i Crmničke.

11 Crnoj Gori su Petrovići oblikovali ideologiju crnogorske zasluge koja je veličala elemente crnogorske samouprave i isticali vezu Crne Gore sa crkvom i narodom. Tako je mitropolit Danilo koji je obavljao ovu funkciju od 1700 -1735. godine, preuzeo sve mjere za istrebljenje Bošnjaka, koje je prema tradiciji počelo 118 I(adnjevečel709. godine, da bi je 1847. godine sa još većom žestinom zastupao n " ( I n i s k o m vijencu" vladika Petar II Petrović Njegoš. Ideologija "Gorskog vijenca" prodrla je u svijest svakog Crnogorca koje je crkva neprekidno podsticala da ne (aborave slavu države Nemanjića, a crnogorski vladari smatrali su da oni treba da budu predvodnici obnove srednjovekovnog srpskog carstva. U tom cilju mitropolit ivi.u I (1782 - 1830.) je pokušao da nagovori ministra spoljnih poslova Rusije I ' . IH II HI ga da stvori novo Slavensko srpsko carstvo koje bi pored Crne Gore obu-11\. 11; i li i i Boku Kotorsku, Dubrovnik, Dalmaciju i Hercegovinu. Njegoš se posebno divio kaiađorđu, više nego bilo kojem heroju s početka XIX vijeka zato stoje "heroj topolski" vratio život narodu koji nije navikao na junaštvo, a knjaz Nikola ni uvijajući Njegoševo djelo pripremao se da ponovo osvoji Kosovo, pjevajući o i .u '.kim zamcima koji leže u razvalinama iza crnogorskih brda:

"Onamo, onamo... za brda ona, Gdje nebo plavi savija svod; Na srpska polja, na polja bojna. Onamo, braćo, spremajmo hod!

Onamo, onamo... za brda ona, Milošev, kažu prebiva grob ! ...

65


Onamo! - pokoj dobiću duši. Kad Srbin više ne bude rob"1'

Za razliku od drugih Petrovića, Nikola je bio prvi crnogorski vladar sa formalnim obrazovanjem, školujući se u Trstu i Parizu. Želio je da bude prihvaćen na evropskim dvorovima preko udaje većine svojih kćeri, od kojih su dvije bile udate za dva kneza iz dinastije Romanovih. Kćerka Ana je bila udata za jednog Batten-berga,a.IclenazaVittoriaEmmanuelalll. kralja Ita lije, a najstarija, ZorkazaPetra Karađordevića. Na ovaj načinje Nikola Petrović htio sebi da pribavi ugled Pijemon-ta u svesrpstvu, stoje izbijalo iz srpske tradicije u Crnoj Gori. Petrova deca - princ dorde i budući kralj Aleksandar rođeni su na Cetinju, ali ih Petrovići nijesu smatrali Crnogorcima. Tako je poslije jedne prepirke o tome, knjaz Nikola objasnio mladom unuku đorđu "Dođi - rekao je. -Pričaću ti o Srbima i Srbiji. Bićeš radostan što si Srbin, baš kao da si pravi Crnogorac.2' Poslije 1903. godine nakon odlaska Petra i njegove đece sa Cetinja, poslije smrti princeze Zorke, oni su postali kraljevska porodica koja se posvetila otvorenim ekspanzionističkim ciljevima i bili protiv Crne Gore i dinastije Petrovića.

Uporedo sa objavljivanjem Ustava Rusije od strane ruskog cara Nikole I, Kralj Nikola Petrović je 1905. godine objavio Ustav Crne Gore3 ', kojem je učvrstio svoj položaj. On je postao "poglavar države" i "kao takav ima sva prava državne vlasti "a njegova je ličnost neprikosnovena".

Nikola I Petrović je pokušao sve da proširi Crnu Goru na susjedne zemlje, posebno na cijelu Hercegovinu, jugoistočnu Bosnu, Jadransko primorje ođ ušća Neretve i ušća Drima (s Dubrovnikom i Bokom kotorskom), i na veći dio sjeverne Albanije sa Skadrom.

II

Odlukama Berlinskog kongresa4' Crna Gora se teritorijalno proširila sa 4.400 kvadratnih kilometara na 9.475 km.5' Članom 26. Ugovora, zaključenog u Berlinu 13. jula 1878. godine bilo jepredviđeno da "Crnoj Gori pored Visoke Porte priznaju nezavisnost i sve ugovorne strane koje to dosad nijesu učinile". Porta se obavezala

1. Nikola I. Petrović Njegoš, Pjesme, Cetinje, 1969. str. 45-46 2. Karađordević, istina, str. 50.

3. DragošJevtić i Mirko Mirković, Državno pravna istorija Jugoslavije, Suvremena administracija,Beograd, 1986. godine.

4. Srbija 1878. Dokumenti. Beograd, 1978, 565-569.

5. Zapisi, knj. XVIII, 76.

6 6

.l.i će ustupiti Crnoj Gori pored drugih teritorija Podgoricu, Spuž, Kolašin, Plav i (nisinjc. Berlinskim ugovorom Crnoj Gori je priznata nezavisnost, uz određena I igi mučenja suvereniteta. Tako je članom 29. bilo predviđeno da Crna Gora neće moći da ima ratne brodove a "luka Bar i sve vode Crne Gore biće zatvorene za ratne 1111 u love svih država". Odredbama člana 27. Crna Gora je imala obavezu da obezbije-.li ravnopravnost različitih vjeroispovijesti uz garanciju da će "sloboda i javno

i,, snje svih crkvenih obreda" biti "osigurani ... i strancima", ali "to nijepredstav-l|.ilo uslov da ona ne dobije nezavisnost".

Članom 30. Berlinskog ugovora je propisano: "Muslimani i drugi posjednici nekretnina u oblastima pripojenim Crnoj Gori, koji odluče da žive izvan granica Kneževine, moći se da zadrže svoje posjede tako što će ih dati u zakup ili će njima upravljati preko trećih lica. Nijednom licu neće biti oduzeta imanja, izuzev sudskim putem u državnom interesu i sa plaćanjem prethodnog obeštećenja. Tursko - crnogor-Ska komisija biće zadužena da za račun Visoke Porte, u roku od 3 godine, rješi sva pitanja u vezi sa otuđenjem, korišćenjem i upotrebom državnih imanja i vjerskih .idu/bina (vakufa) kao i druga pitanja koja se odnose na interese pojedinca ".6)

I ako je Crna Gorabila ograničena u rješavanju agrarnog pitanja shodno odred-bamačlana30.Berlinskogugovora, onaje upotrijebila sva sredstva za neizvršavanje ove obaveze.

Nakon oslobađanja Nikšića najveći dio bošnjačkog stanovništva je emigrirao iz Crne Gore u Tursku, a njihovu zemlju su razdijelili knjaz i crnogorska vlada i z m e đ u ranijih stanovnika ovih krajeva i crnogorskih novodoseljenika. Crna Gora ge formalno obavezala na poštovanje prava emigrantima na njihovu nepokretnu imovinu ali nikad nije izvršila svoju obavezu. Tako se, ugovorom u Virpazaru od 29. |.umara 1879. godine, Crna Gora obavezala da da olakšice stanovnicima novooslobođenih oblasti koji bi htjeli da se isele iz Crne Gore u roku od 3 godine, kako u pogledu otuđenja njihovih dobara, tako i u pogledu njihovog iseljavanja.7' [Ste godine je u Kunji zaključena Konvencija između Crne Gore i Turske, kojom je fSgulisano pitanje imovine turskih emigranata koja im je ostala u Crnoj Gori kao II ilaćanje dohotka sa te imovine. Obzirom daje imovina čiji suvlasnici bili Bošnjaci bila konfiskovana to su odredbe pomenutih konvencija ostali samo na papiru. No, da bi se opravdao pred Velikim silama, knjaz Nikola je 18. XI 1980. godine izdao proglas svim Bošnjacima koji su emigrirali iz Crne Gore, kojima je dao "punu i Cjelokupnu amnestiju svijema onijem među njima, koji su bili kompromitovani ili su bi I i okrivljeni zarad zločina političkijeh: veleizdajstva i dosluha s neprijateljem".8'

u. Isto, ' Zapisi, knj. XIX, 5o.

| Zbornik sudskih zakona, knj. II. Cetinje 1912, 95.

6 7


Međutim, u pitanju jebio samo politički potez knjaza Nikolejer se stanje u pogledu svojine Bošnjaka nije uopšte izmijenilo.

U ponovnoj knjaževoj proklamaciji "Iseljenijem muslimanima crnogorskijem" od 13. jula 1881. godine knjaz je pozvao Bošnjake "sve bez izuzetka da se povrate svojim kućama u roku od 6 mjeseci od dana izdavanja proklamacije i obećao im garantovanje svih prava koje im "daje ugovor Berlinski i Zakoni Knjaževine". Ni ova proklamacija nije imala dejstva jer se niko od emigranata nije vratio, a iseljavali su se i oni koji su se bili zadržali do tada u Crnoj Gori..

Poslije oslobođenja Nikšića gotovo svi Bošnjaci su se iselili u Bosnu i Albaniju. Do 14. aprila 1878. godine iselilo se samo u Albaniju 283 porodice9' Krajem 1881. godine bilo je ukupno iseljenih bošnjačkih porodica iz Nikšića oko 60010', a ostalo ih je ukupno svega 30 domova, od kojih se docnije postepeno većina iselila, tako daje krajem 1910. godinebilo u Nikšićkoj oblasti svega 162. muslimanska stanovnika (u Nikšiću 85, Trebješkoj 5, Planino-pivskoj 71 i Jezersko-šaranskoj kapetaniji l ) . l l ) Bošnjaci koji se ovđe pominju nijesu bili starosjedioci već doseljenici iz raznih krajeva Crne Gore. Emigriranjem Bošnjaka njihova zemlja i kuće ostale su napuštene i na njima su došli pravoslavci, što je od samog početka osnov agrarne politike koju su vodili Knjaz Nikola i Vlada Crne Gore. Tako je, formalno priznato pravo Bošnjacima da mogu slobodno raspolagati svojom zemljom, bilo izigrano, a Bošnjaci lišeni svih prava svojine na nepokretnostima.

Oslobađanjem Kolašina 1886. godine sve bošnjačke porodice emigrirale su u Tursku a njihovu zemlju je Knjaz darovao ustanicima iz ovih i dragih susjednih krajeva, koji su sve do ove godine bili sklonjeni zajedno sa stokom u planinu Sin-jajevinu.12'

U Vasojevićima je zemlja bila uglavnom u svojini plavsko -gusinjskih begova i većinu stanovništva činili su pravoslavci. Age i begovi su živjeli samo u Plavu i Gusinju, te u ovim krajevima nije bilo emigracije. Agrarna politika crnogorske vlade se nije razlikovala od one koju je sprovela u nikšićkoj oblasti.

Poslije oslobađanja Podgorice, Zete, Spuža, Žabljaka nastala je kao i u ostalim pripojenim krajevima, masovna emigracija bošnjačkog stanovništva. Iseljavanje je naročito uzelo maha sa uvođenjem obaveznog vršenja vojne dužnosti svih muslimanskih vojnih obveznika i obaveznog školovanja muslimanske djece.13' Većina bošnjačkog stanovništva je odselila u Tursku. Samo u selima: Vranju, Vladnima i Matagužima, koja su se nalazila u najneposrednijoj blizini crnogorske granice, bilo

9. DAC, MUD, f. III, april 1879. 10. P. Šobajić, Nikšić, 121. 11. DAC, MUD, f. decembar 1910, br. 11536. 12. Sreten Vukosavljević, Istorija seljačkogdruštva, I, SAN, Beograd 1953. 247-250. 13. DAC, MIDf. 1879. br. 93.

|e 1893. godine 133. muslimanske porodice koje su emigrirale iz Zete i Podgorice.14' 1/ Spuža su emigrirale uglavnom sve bošnjačke porodice većinom u Skadar.1-1' Iz svili navedenih mjesta je emigriralo mnogo više Bošnjaka nego što ih je ostalo u ( i noj Gori. Ovo se može utvrditi iz podataka o broju Bošnjaka 1911. godine. Tako |e u Podgorici, u gradu bilo 1.736 bošnjačkih porodica, u podgoričkoj kapetaniji 20, i i zetskoj kapetaniji 123, u donjokučkoj kapetaniji 83. u spuškoj kapetaniji 10 i đonjoceklinskoj 2. što je ukupno 1.974.16' Na osnovu ovih podataka u Podgorici, Zeti, Spužu i Žabljaku ostalo je najviše 200 bošnjačkih porodica koje su živjele u H a d u .

Poslije zauzimanja Bara, Ulcinja i Krajine od strane crnogorske vojske u ovim krajevima nije došlo do masovne emigracije bošnjačkog stanovništva. Emigrirale MI uglavnom porodice iz varoši Ulcinja i Bara koje su se bavile pomorstvom i nekoliko porodica koje su živjele na selu. Iz Bara su se iseljavali uglavnom u Skadar, koje su se ponovo vratile, što se može utvrditi iz jednog protokola barskih emigranata od 26. V 1879. godine iz kojeg se vidi da se povratilo 198 porodica barskih muslimana, dok je onih koji se još do tada nijesu bili povratili bilo svega 83 porod-uv."»

Nakon što je uvedeno obavezno školovanje i vojna obaveza za Bošnjake 1880 I S S I . godine ponovo je otpočelo masovno iseljavanje barskih i ulcinjskih Bošnjaka,

lom prilikom se odselilo "oko 200 domova", čije je zanimanje bilo pomorstvo. Iseljavanje bošnjaka iz Ulcinja je ponovo počelo 19o6. godine nakon popisa vojnih I ibveznika od strane vojne komisije kada je iseljeno oko stotinu bošnjačkih porod-ii .i, "većinom pomoraca".18)

Vlada je preuzela sve mjere kako bi prisilila Bošnjake da emigriraju iz Crne < tore i u tom cilju ih prinuđavala da rasprodadnu sva svoja dobra i potpišu izjavu d.i lo pravo ostavljaju lokalnim vlastima. No, i pored velike emigracije ulcinjsku i barsku oblast su naseljavali Bošnjaci iz drugih krajeva, tako da je početkom 1911. godine u pomorskoj oblasti bilo 8.432 muslimanska i 3.306 rimokatolička stanovni-ka, šio je predstavljalo najveći dio cjelokupnog stanovništva.191

/ / DAC, MIDJ. IV, 1893, br. 1952. 15. Petar Subajić, Bjelopavliči i Pješivci, Srpski etnografski zbornik, knj. XXVII, Beograd,

1923,174.

16. DAC, MUDJ. januar 1911., br. 339. 17. DAC, MUDJ.pov, 5, januar 1879, br. 130. IS DAC, MUDJ. jul 1906. br. 4100.

I'). DAC, MUD, f. 19U.br. 235.

68 6 9


http://19U.br

Ili

Crna Gora je očekivala od dobijanja Plava i Gusinja da će naseliti crnogorske porodice, jer su suša i nerodica 1879. godine tjerale mnogu crnogorsku sirotinju da traže preseljenje u Srbiju. Vlada Crne Gore je odbijala davanje pasoša i preporučivala Crnogorcima da pričekaju dok se -" otvori preseljenje u bogatiji Plav i G u sinje i uz Polimlje, u slobodnu knjaževu zemlju".2f,) Međutim, većina stanovništva Plava i Gusinja nije prihvatila odluke Berlinskog kongresa o pripajanju Plava i Gusinja Crnoj Gori pa je u Gusinju 1879. godine formiran Gusinjski Komitet Nacionalnog Spasa.21'

Komitet Nacionalnog Spasa je formiran u Gusinju u jesen 1879. godine. Na čelu Komiteta je bio Ali-beg Sabanagić, a članovi Ahmet Zenjeli, Eme Hadžalin, Halil Kolin, Ferat Nikočaj, Smail Bajraktari, Adem Kočinaj, Adem Omeragaj, Gano Smajlmujaj, Mehmed Ćori, Huso Hadžijaljaj, Sadri Murselji i dr. U Plavu je bio pododbor na čelu sa Jakup Ferijem, a članovi Mula Jaho, Rustem Isa, Husen Redžepagaj, Ajdin Kurti, Alji Mulimusa, Frec Sadiku, Malić Redžepagaj, Sali Ja-haj i dr.

Komitet je formirao Vojni štab na čijem je čelu bio Ali-beg Sabanagić .Članovi Vojnog štaba su bili Jakup Feri, Mula Jaho, Ali Ibra, Sali Jaha, Man Avdija, Ahmet Zejnjeli, Hadži Zeka, Bećir Bajraktari, Mustafa Bajraktari, Jusuf Sokolji, Seliman Vokši i Bajraktar Podgore.22'

Nakon konstituisanja Komiteta i Vojnog štaba plavski prvaci su stupili u kontakt sa plemenskim prvacima i bajraktarima od Gaša i Krasnica do Drenice i Rugove i postigli dogovor sa Man Avdijom, Is Krasnićem, sa Ali Ibrom iz Gaša, Mus-tafom Bajraktarom iz Dukađina, Hadži Zekom iz Peći, Bećir Bajraktarom iz Drenice, Rizahom Saidbegovićem iz đakovice, Salih-agom, Kadri Bajramom i Čelj Šabanom iz Rugove, kako Plav i Gusinje nebi predali Crnoj Gori, pa su doveli na teren Plava i Gusinja od 8.000 -12.000 plemenske vojske okupljene u 12 bataljona. Vojska je bila raspoređena u kućama stanovnika Plava i Gusinja koji su im obezbeđivali smještaj i ishranu.

Zadatak Komiteta je bio odbrana "vatana" zbog straha da će dolaskom crnogorske vojske biti fizički likvidirani, da im se neće dozvoliti vršenje vjerskih obreda, da će im biti oduzeta zemlja i da će biti u situaciji da moraju da napuste svoje domove. Na ove činjenice stanovništvo Plava i Gusinja su upućivali događaji koji su se desili od

20. Arhiv Crne Gore Cetinje, Fond Ministarstva vojnog, vojvoda Ilija Plamenac - vojvodi Marku Mdjanovu, f. 2,24.1X16. X1879, dok 536.

21. Daul Deda,Kosova, br. 1, Tirana, 1995, str. 3-7

22. Isto,

70

11 .me crnogorske vojske prilikom zauzimanja Nikšića, Podgorice, Spuža i drgih kra-|tVH, kada je gotovo čitavo bošnjačko stanovništvo moralo da napusti vjekovna ognjišta i pored raznih proklamacija i drugih obećanja od strane Knjaza Nikole Petrovića. Komitet je sve do 10. juna 1878. godine imao samostalnu organizaciju, kada je pris-i i i|>iu l'iizrenskoj ligi. Prema podacima Jovana Cvijića iz 1908. godine, o etničkoj Itrukturi stanovništva Plava i Gusinja, a koji se bitno nijesu izmijenili u odnosu na one ' 18 78. godine ukupan broj domaćinstava u Plavu i Gusinju je bio 1.785, od čega Bošnjaka 1.174, Albanaca 401 i pravoslavaca 210.

Po nalogu Visoke Porte 19. avgusta 1878. godine, a pod pritiskom Velikih sila, potpisnica Berlinskog ugovora, krenuo je prema Gusinju Mehmed Ali-paša da preda Plav i Gusinje Knjaževini Crnoj Gori. Na sastanku 26.avgusta Glavni odbor I i I / I cnske lige nije prihvatio predlog Mehmed - Ali-paše a i stanovnici đakovice su 10 protivili njegovim planovima. O namjerama Mehmed Ali-paše se saznalo u I I i v u i Gusinju, čiji su stanovnici odlučili đa mu onemoguće dolazak i da ga spriječe pi i j e nego krene iz đakovice. Zajedno sa dobrovoljcima iz Đakovačke Malesije i Okoli ne koje su predvodili Sulejman Vokši i bajraktar Bajram Curi odlučili su da mu I |l i d u u susret u Đakovicu. Zajedno sa Plavljanima pošli su i Ali - Paša Sabanagić i Jakup Ferović, koji su sa Mic Sokoljom iz Gaša, komandantom vojske Prizrenske lige "upali u konak Abdulj - Paše u Dakovici gđe je bio smješten Mehmed Ali-Paša , ubili ga, izbacili ga kroz prozor u Bistricu".23'

Zbog straha da će Mehmed Ali - paša ipak stići u Gusinje sa 6 četa turske vojske i jednom četom Albanaca, Ali - paša Sabanagić je naredio da se kopaju 11 ivovi za odbranu Plava i Gusinja kod njegovog dvorca "Kršle", prema vodopadu na G rij i, prema Grnčaru, Vjeterniku i Vrmoši jer se predpostavljalo da će Crnogorci napasti sa vojskom Gusinje iz Velipolja preko Vrmoše, jer je postojalo saznanje da su Klementi ponudili Kucima svoju teritoriju.24'

Pitanje predaje Plava i Gusinja je bilo aktuelno i maja 1879. godine kada su ('rnogorci zahtijevali od Međunarodne komisije za razgraničenja između Crne Gore i Turske, da im se bezuslovno predadnu Plav i Gusinje, ali je i to ostalo I H/uspješno. Predstavnici turske vlasti su izjavili daje njihova vlada povukla vojsku i sav materijal iz Plava i Gusinja te da Crnogorci mogu slobodno da zauzmu ova dva mjesta. Međunarodnoj komisiji za razgraničenje je i Gusinjski Komitet Nacionalnog spasa poslao pismo kojim je upozorio Međunarodnu komisiju da narod Plava i (iusinja nikada neće izvršiti odredbe Berlinskog ugovora o pripajanju Plava i (iusinja Crnoj Gori, te da nijesu saglasni da Komisija prilikom razgraničenja Plav i (iusinje pripoji Crnoj Gori.

23. Cedo Culafić, Prokletijski meterizi - neobjavljeni rukopis, st. 55. 24. Isto,

71


Knjaz Nikola je septembra 1879. godine donio odluku da Plav i Gusinjezauzme silom. U pismu koje je uputio Iliji Plamencu kaže:"... Turci nam ga moraju predati i mi nećemo zato poharčiti nijednog čojka ni fišeka... trebaće nam s oružjem to pitanje svršiti pa pošto - potom bilo, no počem ta krajna nužda skopčana je s velikim žrtvama i mukama ali i u isto sa čašću našeg oružja, treba je dobro i vješto ukriti. Evo kako ja mislim, a Jovo će ti podrobnije o tome govoriti ..."25)

Marko Miljanov je krajem oktobra 1979. godine zauzeo karaulu iznad sela Pepića, a početkom novembra drugu karaulu kod sela Ržanice. U novembru prema Plavu je stiglo još 6 bataljona kombinovanih od po 250 vojnika iz svakog bataljona tako daje odred pod komandom Marka Miljanova brojao 6.000 vojnika.2 6 'Vojvoda Božo Petrović je 29. novembra 1979. godine poslat sa Cetinja u Andrijevicu da preuzme vrhovnu komandu nad crnogorskom vojskom po nalogu Knjaza Nikole i potom da preuzme vlast u Plavu i Gusinju. I dalje stanovnici Plava i Gusinja nijesu bili voljni da sprovedu odluku Berlinskog kongresa.

Da bi se predaja Plava i Gusinja izvršila mirnim putem, ministar spoljnih poslova Turske, Safet-paša je preuzimao niz mjera preko tadašnjeg valije Kosovskog vilajeta Nasuf - paše pa je 3. septembra 1879. godine Vojvoda Radonjić, na osnovu dogovora sa Safet - pašom javio prizrenskom paši daje naređeno da se Plav i Gusinje predaju Crnoj Gori, jer "to je volja sultanova",2 7 ' azbogpodržavanja plavo-gusinjskog naroda smijenjen je Husein paša, - skadarski begler-beg. Krajem istog mjeseca u Gusinje je Visoka Porta poslala komandanta Rumelije Muktar - pašu sa 11 bataljona regularne vojske. U Prizrenu je objavio Proklamaciju kojom poziva stanovništvo na pokornost ali se plašio sudbine Mehmed Ali-paše. Proklamacija je upućena Ali - paši Sabanagiću, pa je 3. decembra 1879. godine u Gusinju održana skupština prvaka Plava i Gusinja na kojoj je ponovo donijeta odluka da se stanovništvo Plava i Gusinja suprostavi primjeni odlukama Berlinskog ugovora i odbijen poziv Visoke Porte za polaganje oružja.

Kako nijesu pomogli ni apeli, ni proklamacije, ni fermani, ni intervencije, ni protesti evropskih sila, 4. decembra 1879. godine dogodio se poznati boj na Nokšiću. Početak bitke opisuje Čedo Culafić: "Borbu na sektoru Nokšića tursko - albanske vojskovođe nijesu očekivali, nego na izvjesno drugim sektorima, pa se u tom pravcu i nije preduzelo ništa. ...Marko Miljanov, upao je s vojskom u Nokšiće izabo bajrak u selo ... Ušao je u neku arnautsku kulu, izuo jednu čizmu i počeo da pije kafu. U kuli su bile samo snaha i svekrva. Svekrva je neprimjetno napustila kulu i uputila se u pravcu Plava da izvijesti o napadu vojske u Nokšiće.

25. Nikola I, pisma, knj. VI, str. 241 - pismo Iliji Plamencu.

26. DMCAO, Memoari G.Vuković,

27. ADSIPPO, c/4,f.4, Radonjić - Vrbici, 26. novembar 1879. godine.

7 2

Za to vrijeme Marko Miljanov, potcjenivši neprijateljsku snagu, naredio je 11 bačko - šekularskom, veličkom i kraljskom bataljonu da napuste prvobitne

položaje. Starješine su se suprostavljale takvoj naredbi, a kada je i po treći put 11 11 |ei lila pismena naredba kraljevskom bataljonu, njegov komandant Božina đolev i l I u, stavivši sablju u korice, uzviknuo je: "Ja sad vidim koliko je sati. Bitka je Izgubljena". Tada je njegov bataljon napustio položaj na Kodri. Snaha -domaćica u I !|n| se kući nalazi Marko Miljanov, obrati se vojvodi riječima: "Stari obuj čizmu, pošto računam da nećeš poslije imati vremena"...

Bio je petak - svetac i pazarni dan u Plavu. Čuvši o upadu Marka Miljanova -I luli (Kunjaši), njih oko 50, koji su se zatekli u džamiji na molitvi, razviše bajrak i krenuše. Jakup Fero (Ferović)im reče: "Čekajte, ljudi, još ni Gusinje o ovome ne /na ništa. Imaćemovremenadasebi jemoidaginemo". "Ne vjerujemo mi više vama pi v.iiima nego odosmo", odgovorišc Kunjaši i zapjevaše: "Puška e H o t i t - nima e /ulil" (Ilotska puška - božja pomoć)...

Nevrijeme je postalo najopasniji neprijatelj Crnogorcima, rijeke su oko Gusinja nadošle i poplavile skoro sve puteve. Poplava je otežavala koncentraciju i pokrete "bijele vojske", tako da je jedan njen dio došao do blizu Plava a oko 50-toro ili iv od po 15 godina bi upućeno kao izvidnica na obale jezera da prati situaciju i blagovremeno izvještava o pokretima crnogorskih trupa. I tako Gusinjani nijesu Uzeli učešća u bici na Nokšiću, jer je glavnina stigla tek poslije završene bitke.

Počeo je frontalni napad u pravcu Nokšića i Turci ubijaju prvo crnogorske itražare i izvidnice. Stiže i Jakup Fero sa njegovima. Čelj Saban je nađahao I i nogorce od Čakora s Rugovcima. Dok se brane prilazi Plavu, borba uzima sve \ I M ' razmjere, Ogolićen je lijevi bok Kucima, što će i odlučiti ishod ove bitke. Sa drugog kraja, od Brezojevičkog polja začu se poklič Todorove trube, sina Miljana Vukova, komandanta Ljevorečkog bataljona. Njegovi pokušaše prelaz preko Lima kako bi se sastali sa vojvodom Markom Miljanovim... Od Meteha udaraju u bok Kucima, koji su nalijetali vodeći borbu prsa u prsa i povačili se. Rugovce predvodi barjaktar Čelj Saban, koji takođe gine. Pod frontalnom i bočnom vatrom Kuči se i ikiljc povlače pred brojnim neprijateljem sa velikim gubicima.

Nevrijeme je bjesnilo u svoj svojoj pomami... A jedna tek dovdena mlada iz Kuća, gledajući bitku i Lim koji nosi Crnogorce, sva izgrebana cvili i nariče: "Kuku mene, izgibe mi pleme"...

"Lim se muti, vojvoda se ljuti, što mu nosi mrke Crnogorce" - a glave i dalje padaju.Rugovci navaljuju od Čakora i dalje i na Cikušama rješavaju bitku.

Todor Miljanov i Savo Perov, videvši poraz Kuča i Bratonožića, naređuju napad na Turke. Gazeći nadošli Lim, pucali su u izmiješane vojske. U borbi i u lalasima Lima izgubilo je živote oko četiristotine Kuča i Bratonožića, a ostatak je

7 3


bio konačno spašen".2S)

Dr. R. Vešović u doktorskoj disertaciji "Pleme Vasojevića" opisuje ovako ovu bitku: "Crna Gora je imala tada da sama okupira Plav i Gusinje. Pored Vasojevića,

koji su tu čekali, ona je poslala za taj posao svega šest bataljona. Knjaz je odredio vojvodu Boža Petrovića i vojvodu Vrbicu da vode stvari, i oni su došli u Andrijevicu. Komanda je bila data vojvodi Marku Miljanovu, a vojvoda Miljan Vukov bude uklonjen. Vojvoda Kuča svratio je bio na prolazu kod vojvode Miljana Vukova. Zapaženo je iz razgovora dvojice vojvoda da se Marko Miljanov jako oduševljavao svojom vojskom od dva najjača plemena Crne Gore i Brda i krenuo s punim uvjerenjem da će kazniti Ali - bega Gusinjskog i Plavljane. Na to mu je vojvoda Miljan, predviđajući neuspjeh, primijetio: "Idi Marko, ali pazi da Ali - beg ovoga puta ne postane paša": I to se na posljetku i dogodilo.2 9 1

Albanski istoričari tvrde da su "Crnogorci ostavili na bojište oko 3.000 mrtvih i ranjenih, dok Knjaz Nikola u Memoarima piše da je na suprotnoj (plavskoj strani) poginulo "više od 1.000 a najviše Plavljana, Rugovaca i Pecana", te da je "veliku radost izazvala ova pobjeda u Crnoj Gori". 3 0 '

U memoarima Gavra Vukova stoji daje cijeloj Crnoj Gori teško palo pitanje Plava i Gusinja, jer se očekivalo "da od Crne Gore treba stvoriti jednu snažnu državu na Balkanu".

Crnogorska vlada je poslije boja na Nokšiću shvatila da Plav i Gusinje ne mogu zauzeti silom, pa je Mašo Vrbica obavijestio o tome crnogorsko poslanstvo u Istanbulu, a 26. decembra 1879. godine Vlada Crne Gore je uputila Memorandum evropskim silama optužujući osmanlijsku vlast. Pošto ni vojna ni diplomatska akcija u vezi predaje Plava i Gusinja nije uspjela, "Glas Crnogorca " je objavio članak u kojem je istaknuto "da trenutni neuspjeh nikako ne znači odstupanje od cilja... da se pitanje mora rješavati krvavim načinom. 3 1 '

IV

Kralj Nikola je 1896.godine italijanskom predstavniku u Crnoj Gori saopštio pretenzije Crne Gore na Novopazarski sandžak, sjevernu Albaniju, basen Skadarskog jezera i dio kosovskog vilajeta uključujući i Metohiju3 2 ', a njegove aspiracije su

28. Čedo Culafić, citirano djelo, st. 70 - 72.

W:R.V.Vešović, Pleme Vasojevići, str. 313, 314.

30. Nikola L. Petrović Njegoš, Autobiografija, Memoari -putopisi, Cetinje 1969. str. 563.

31. "Glas Crnogorca", br. 47. od 2o. decembar 1879.

32. DrDimo Vujović,Crna Gora i Francuska 1860 1914, Titograd, 1971,300.

74

dosezale do Prizrena,čak i dalje. Na tajnim pregovorima sa Srbijom, u Lucernu leptembra 1912.godine, pripremljena je i karta za razgraničenje Crne Gore i Srbije,na kojoj su Metohija i Prizren prikazani kao crnogorski,a Kralj Nikola je .i 111 jcvao i sjevernu Albaniju do rijeke Mati. 3 3 '

Crna Gora je u prvom balkanskom ratu zauzela beransku, bjelopoljsku, pl-(evaljsku, rožajsku, plavo-gusinjsku, pećku i đakovačku oblast i posjela Bojansku i Skadarsku krajinu34', i proširila se za oko 7.000 km2 novih teritorija sa oko 240.000 Itanovnika, od kojih Muslimana i Albanaca - muslimana oko 160.000, Albanaca -

I atolika 20-25 hiljada i pravoslavnog življa oko 50-60 hiljada.3 5' Kralj Nikola je 8. novembra 1913. godine izdao Proklamaciju o aneksiji36'

i ojorn je proklamovao priključenje novih krajeva Crnoj Gori. Aktom o aneksiji Oilobođene teritorije su i formalno ušle u sastav crnogorske države, a tamošnji liteljisu postali crnogorski državljani, kojima je proklamovana sloboda vjere i lična i imovinska bezbjednost..

Zauzimanjem pomenutih oblasti uspostavljena je i nova crnogorska vlast: komandant vojnog okruga, oblasna uprava, upravno-policijski organi, oblasni, kapet-iii,ki i opštinski sudovi kojeje postavio komandant Istočnog odreda. Organizovane u tei itorijalno-upravne jedinice ovim redom: bjelopoljska - 28. septembra, beran-I .i i. oktobra, plavsko-gusinjska 9. oktobra, rožajska - 14. oktobra, pecka - 21.

Oktobra i đakovačka - 25. oktobra 1912. godine.3 7 ' Pošto su teritorije pljevaljske i đaki ivačke oblasti privremenim sporazumom vojnih komandi, podijeljene između Srbije i C r n e Gore (ove varoši su definitivno pripale Crnoj Gori novembra 1913. godine), to se u njima nije formirala crnogorska vlast. Tuzi sa bližom okolinom su poi i ikom oktobra 1912. godine organizovane kao posebno područje, a teritorija |U! no od Skadarskog jezera i prema rijeci Bojani nijesu imale organizovanu vlast. S,i i isvajanjem novih oblasti i formiranjem ove uprave obrazovani su vojni sudovi, i u Pljevljima odredni sud.3 8 ' U okviru oblasnih uprava formirane su kapetanije, i

Imenovani kapetani, kao policijsko-sudski organi.

IJ beranskoj oblasti je formirano 6 kapetanija, u rožajskoj oblasti 7 kapetanija, 1 1 1 nrkoj oblasti 5 kapetanija, uplavo-gusinjskoj 5 kapetanija iubjelopoljskoj oblas-II I kapetanije.3 9 ' U novooslobođenim varošima su ustanovljene varoške opštine, s predsjednikom na čelu i formirane su komande mjesta sa žandamerijom, kao or-

11 Mitar Đurišić,Prvi balkanski rat 1912 - 1913, Beograd, 1960, 55

14, ASRCG, 1912,f. 67.87,91,93.

15, ASRCG, MUD, UO, statistički odsjek 1912-1914, f.174.

16, "< tlas Crnogorca", 1913, 52.

I ASR( G, MUD, UO, 1913, f. 132, 31, 43, i 92.

ASRCG, MUD, UO, 1913, f. 132. 31, 43, 94. 19 ASRCG. MUD, UO, 1913, f. 132, 205.

75


gani vojno upravne oblasti u oblastima, kapetanijama i varošima. Ovakva teritorijalno upravna organizacija je ostala do kraja 1912 i početkom 1913.godine.

Početkom 1913.godine je izvršena nova teritorijalna organizacija vlasti u Crnoj Gori.Bjelopoljsku oblast su sačinjavale 3 kapetanije: bjelopoljska sa 5 opština i 87 sela, brodarevska sa 4 opštine i 35 sela i šahovićka sa 5 opština i 39 sela; svega 14 opština, 161 selo, 1416 pravoslavnih i 5.275 muslimanskih domova, s toje ukupno iznosilo 6.691 doma. 4 0 ) U beranskoj oblasti su formirane: beranska kapetanija sa 4 opštine i 20 sela i polička sa 4 opštine i 3o sela, a u rožajskoj oblasti rožajska kapetanija sa 4 opštine i 52. sela. Dakle, svega 12 opština sa 102 sela i 798 pravoslavnih, kao i 2.568 muslimanskih domova. Ukupno 5.366 domova. 4 0 Pljevaljsku oblast činila je samo pljevaljska kapetanija sa 4 opštine, 61 selom, sa 124 pravoslavnih i loo3 muslimanskih kuća, svega 2.127 domova. Plavsko-gusinjska oblast je obrazovana kao jedna kapetanija sa 3 seoske i dvije varoške opštine, sa 30 sela i 2.202 kuća.4 2 '

U pećkoj oblasti formirana je pecka kapetanija sa 5 seoskih opština od 101 sela i varoška opština - 5.545 domova, a u đakovačkoj oblasti obrazovana je đakovačka kapetanija sa 4 seoske opštine od 37 sela i varoškom opštinom, sa ukupno 4.341 kuća.4 3 '

Krajem 1913. godine izvršenje prvi popis stanovništva u novooslobođenim krajevima, te je utvrđeno daje u njima živjelo 224.000 stanovnika, bez tuške kapetanije i Krajine gđe se nije uspjelo sa popisom.4 4 1

Upravnu i policijsku vlast je preuzelo Ministarstvo unutrašnjih đela a sudsku vlast Ministarstvo pravde. Novi krajevi nijesu bili organizovani kao jedinstvena teritorija i sa jedinstvenom administracijom. Najviša upravna vlast je bila u oblasnim upravama, kojima su bili podređeni policijski organi formirani u svim oblastima. Postavljanje oblasnih upravitelj a se vršilo naredbamabrigadiraJankaVukotića, izuzev u Pljevljima gde je postavljanje privremenih organa vršeno po naredbi brigadira Mašana Božovića. Prvi oblasni upravitelji bili su: u Bijelom Polju -Milo Dožić, u Beranama - Milan Cemović, u Gusinju Milutin Radonjić, u Rožajama Simo

40. ASRCG, MUD, UO, 193. f, 132, 292.

41. Isto,

42. Isto,

43. Za plavsko-gusinjsku, pećku i đakovačku kapetaniju nema podataka o nacionalnoj st

rukturi stanovništva a prema nepotpunim podacima u plavo-gusinjskoj kapetaniji bilo je

12.517žitelja, od kojih muslimana 10.312, pravoslavnih 1.847 a katolika 358, u pećkoj

oblasti bilo je 33.985 stanovnika odkojih 26.736 muslimanske, 5.105 pravoslavne i 2.146

katoličke vjeroispovijesti a u Đakovačkoj kapetaniji je bilo 4.341 kuća i oko 28.640

stanovnika - ASRCG, MUD, UO, 1913, f. 132, 238, 522 i 292.

44. ASRCG, MUD, UO, 1913, f. 136. 1953.

76

i islratović, u Peći Jovan Plamenac i u đakovici Jevrem Bakić.4 5 1 U Tuzima je I iblusna upravna vlast bila povjerena Dušanu Đuraškoviću, a u Pljevljima je obra-

1 1 \ ana privremena uprava na čelu sa Sekulom Karadžićem, a vojno-upravnu vlast II Pljevljima je imao komandir Nikola Pejović, odnosno komandir Periša To-liianović.4f>)

Međutim, Ustav i Zakon Crne Gore nisu se primjenjivali na novoosvojene 1 . 1 RJeve.47)

I iporedo sa formiranjem upravnih organa u novoosvojenim oblastima formi-I I I I I M I Oblasni sudovi u Bijelom Polju, Beranama, Gusinju, Rožajama, Peći i i l . i k o v i i i . Predsjednici ovih sudova su bili: u Bijelom Polju kapetan Sava Anđelić, u Beranama pop Josif Bojović, u Gusinju učitelj Aleksa Cukić, u Rožajama pi i ilosinđel Prokopije Veković, u Peći Sefedin - beg Mahmudbegović, u Đakovici 11 imandir Bogdan Popović, a u Pljevljimaje imenovan Odredni sud čiju je funkciju

i lio brigadir M. Božović. ()rganizacija državne uprave u Crnoj Gori je zaokružena donošenjem "Ure

dbe 0 nputstvima,sudskim i finansijskim vlastima u novooslobođenim oblastima",4 8 1

! ejom je izvršena nova upravna organizacija, gđe su novi krajevi podijeljeni na Oblasti, a ove na kapetanije, a kapetanija na opštine. Ustanovljene su četiri oblasti: i - < I . i , beranska, bjelopoljska i pljevaljska (čl. 2. Uredbe). Članom 15. Uredbe pećku oblast su sačinjavale kapetanije - pecka, đakovačka i istočka i varoši Peć i ' l i l ' ivica, beransku oblast - beranska, budimska i rožajska kapetanija sa varošom Hn a n e , a u sastavbjelopoljske oblasti su bile bjelopoljska i brzavska kapetanija sa • , I I OŠOm Bijelo Polje. Pljevaljska oblast je bila sastavljena od pljevaljske i ćehotin-

11 kapetanije sa varošom Pljevlja. Plavsko - gusinjska kapetanija sa varošima Plav i (rusinje su pripojeni beranskoj oblasti, a Tuzi zetsko-brdskoj oblasti (Podgorica). i u I ,i i bojačka kapetanija su ušle u sastav crmničko-pomorske oblasti, k a o i K r a -

| ina. 11 pravnu vlast su prema članu 38. Uredbe vršile oblasne uprave kapetanstva, Opštinske uprave i seoski kmetovi, a sudsku vlast (čl. 40. Uredbe) oblasni sudovi, l ipetanski i opštinsko-varoški sudovi i predsjednici seoskih opština. Uredbom je bilo predviđeno (član 59.) organizacija carinskih uprava, a carinarnice su bile u Pljevljima, Bijelom Polju, Beranama, Peći, đakovici i Gusinju. Ovaka organizacija |l ostala do prvog svjetskog rata.

Slo se tiče nacionalnog sastava novoformiranih državnih organa zapaža se da u ,\ ega trojica Bošnjaka zauzimala položaj plemenskih kapetana i isti broj pred-

ijednika varoških opština i oblasnih sudija, a jedan predsjednik suda. Tako je Mu-

/ - \SRCG, MUD, UO, 1913, 497.

lf ISRCG, MUD, UO, 1912. f. 130, 2723.

I • ISRCG, MUD, UO, 1913. f. 136, 2108.

77


harem Osmanagić bio član Oblasnog suda u Gusinju. Ahmet i Musa Ganić, predsjednik opštine, odnosno plemenski kapetan u Rožajama,4 9 ' Murat Selmanović; predsjednikvaroške opštineu Pljevljimai Buto Hebović, predsjednik tuške opštine. Na visokim funkcijama su bili Nailbeg Ganić, član oblasnog suda u Rožajama, Mehmed -beg Sokolović, član oblasnog suda u Peći i Rifki - beg Šahfnagić oblasni ljekar u Bijelom Polju. 5 0 )

V.

Poslije zauzimanja Sandžaka pristupilo se razoružanju bošnjačkog stanovništva, prvo u Bijelom Polju, pa Pešteri, a zatim i rožajskom kraju5 1 ' i istovremeno se naoružavalo pravoslavno stanovništvo koje je stupilo u dobrovoljačke odrede i koji su potom održavali red i mir i razoružavali Bošnjake. U plavsko-gusinjskoj oblasti formiranje bataljon od mjesnog pravoslavnog stanovništva pod komandom Nika Vučelića, koji je naoružan od oduzetih 2.200 pušaka. U Peći je od pravoslavnog stanovništva formirana Pecka brigada, a isto je bilo i u đakovici.

Uporedo sa razoružanjem Bošnjaka i Albanaca, crnogorska vlast je počela sa odvođenjem talaca Bošnjaka, pa je u početku u Crnoj Gori bilo pokupljeno 323 taoca, od kojih je 112 bilo iz Plava, koji su internirani u Nikšić 5 2 ), a u Podgorici je početkom marta 1913. godine dopremljeno 233 taoca iz đakovice.5 3 ' Taoci su bili uglavnom bošnjački i albanski prvaci, barjaktari, age, trgovci, bogati seljaci. Bili su zadržavani po nekoliko mjeseci u zatvoru , a početkom aprila 1913. godine su uglavnom svi pomilovani od kralja Nikole. Nakon puštanja većina je prebjegla u Albaniju, posebno taoci iz Gusinja, Peći i Đakovice.

Zbog ubistava, oduzimanja naoružanja, zemlje, pokrštavanja, velik broja Bošnjaka i Albanaca u martu i aprilu 1913. godine se odmetnuo u kačake u sjevernoj Albaniji. U Krasnićima, Curanima i Gašu, u maju 1913 godine se nalazilo oko 1000 odmetnika iz Peći, đakovice i Plavsko-gusinjske oblasti,54' a samo iz Gusinjske kapetanije je bilo 795 emigranata.5 5 '

U Skadru je bilo llooo prebjeglog stanovništva iz Crne Gore i Srbije a u Tirani

48. "Glac Crnogorca" 1913, 58.

49. ASRCG, MV, 1913. f. 154. 1649.

50. "Glas Crnogorca", 1913, 53.

51. ASRCG, MUD, Komisija II. f. II.

52. ASRCG, MV, K. 1913. f. 7,110.

53. ASRCG, MUD, UO, 1913, f. 133,

54. ASRCG, MUD, UO, 1913. f. 134, 1355

55. ASRCG, MV, K. 1913. f. 8. 1259.

78

III il H i'"' Odmetnici su ubijali i ranjavali crnogorske vojnike, vršili prepade na putevi-in. i upadali u sela i pojedine kuće, palili kuće i sijena, sve zbog terora koje je vršila I1 [logorska vlast u novooslobođenim krajevima.

I 'oslije uspostavljanja crnogorske vlasti u novooslobođenim krajevima, pojedi n u i/ Berana, Gusinja, Donje Ržanice i Peći su zahtijevali od vlasti da se vrate u pravoslavlje.57' Krajem 1912. i početkom 1913. godine molbe za prelazak u pravoslavlje su odbijane, s obrazloženjem da još nije nastupilo vrijeme. Oblasne uprave

ii obavijestile o molbama za pomilovanje Ministarstvo unutrašnjih đela, a ono -\ Imisiarstvo prosvjete i crkvenih poslova kako bi se upoznala Mitropolija na Ceti n i 11 koja je odobrila pokrštavanje, pod uslovom da se to obavi po crkvenim zakoni m a . Postoje Mitropolija dozvolila pokrštavanje, Ministarstvo unutrašnjih đela je i dalo naredbu oblasnim upravama da se molioci "upute nadležnom svešteniku, koji Će izvršiti svoju dužnost"5 8 ', pa je januara 1913. godine izvršeno pokrštavanje prve grupe u Gusinju i Beranama, a potom u Peći i Andrijevici. Prevođenje u novu \ |em je vršeno na osnovu molbi, uz vođenje zapisnika uz prisustvo popa, lokalnih

lasti i muftije.59' U Beranama i Andrijevici je deset porodica pokršteno početkom Biarta 1913. godine, dok je 68 porodica iz Gornje Ržanice čekalo odobrenje za 11| il. i štavanje. U Rožajama su pokrštene dvije porodice a za Pljevlja nema podataka *' pokrštavanju.

Pokrštavanje jekarakteristično za plavsko-gusinjsku, pećku i đakovačku oblast. II plavsko-gusinjskoj oblasti se pokrštavanje veže dolaskom Donjo-Vasoje-

ii ke brigade pod komandom brigadira Avra Cemovića koja je vršila neviđeni ti i ni nad Bošnjacima ovog kraja. Prvo je naredio obavezno nošenje crnogorskih I .ipa""> a potom svojom "zauzimljivošću i radom brigadir Cemović učinio je te danas u Plavu i Gusinju nema nijednog Turčina po spoljašnošću nego su svi Srbi ?| Najprije je jedno 240 Turaka mušketano, pa ostatak pokršteno, pošto nije imao kud da bježi, ali sada svakoga dana bježe pokrštene familije put Valjbone".6 1 ' Prema izjavi prote Đ o r đ a Sekularca, koji je obavljao kršćenje, dato dopisniku "Politike" Vuku Dragoviću pokršćeno je 12.000 p r i p a d n i k a islamske vjer-

56. "Vjesnik", 1913. 85.

5 ' \SRCG,MUD, UO, 1913, f. 132,116, M.Radonjić-Ministru unutrašnjih djela u Gusinju

II. I. 1913. - dostavlja ponovljenu molbu Beča Osmanova Otaševića za pokrštavanje; a

SR( 'G, MV,K, 1913, f. 7,136, izvještajA.Cemovića-Ministru vojnom, Berane 17.11913.

(o pokrštavanju 4 Đukića i l Adrovića).

<•'< \SRCG, MUD, UO, 1912, f. 131, 3095, pov. naredba od 21. XII1912.

•"> ISR( G, MUD, UO, 1913. f. 132, 116, 120, 181, Izvještaj Oblasne uprave u Gusinju 14,

15,21.11913.

60 ASRC 'G, MUD, UO, Izvještaj Oblasnog upravitelja, M. Radonjića, br. 428, II195.

u I ISRCG, MUD, Komisija,/. II

79


oispovijesti.62' Crkva je za izvršene usluge pokrštavanja ispostavila račun državi. ''•'' Pokrštavanje u plavsko-gusinjskoj oblasti je prestalo 5. maja 1913. godine,

kada je Mašan Božović postavljen za Oblasnog upravitelja i kada je na narodnom zboru u Gusinju pročitao Proklamaciju kralja Nikole o slobodi vjeroispovijesti saopštivši da svako ima pravo da ispovijeda vjeru koju želi, i da svi pokršteni mogu da se vrate na islam. Pošto je dao hodžama ključeve od džamija gotovo su se svi prisutni nakon kupanja u Grnčaru vratili da klanjaju, pa svi nijesu mogli da stanu u tri džamije u Gusinju. "Pričalo se, pored ostalog, kako bi oni čim bi se krstili, trčali na kakvu rijeku ili potok, te trljali ona mjesta na tijelu, gđe su bili pomazani i trljali ih pijeskom dotle, dok bi im krv potekla.6 4 1

Masovno pokrštavanje Bošnjaka i Albanaca plavsko-gusinjske oblasti se poklapa sa presudama Kraljevskog vojnog suda u Plavu, čiji je predsjednik bio Balša Balšić (prije pokrštavanja Mula -Hajro Bašić). Prvo su osuđeni 5. marta 1913. godine i strijeljani: mula Sado Musić, Demo Marković, Osman - aga Šehović, Bećo - ali Mulić, Hajro i Junuz (braća), Omeragići, Ago i Emin (braća) Ferović, Mazo i Hako Hadžimušovići i Šećo Ferović. Istoga dana su strijeljane još dvije grupe od po osam građana. 6 5 '

Drugom presudom od 9. III 1913 godine osđena su i strijeljana sljedeća lica: Ffadži Haso Radončić, Hadžija Bećov Radončić, mula Šećo Omeragić, Hako Aljov, Began Sarković, Nuco Jakupov, Jupo Rečkov, Malja hadži Sejdov Nikočević, Ibra-him Radončić, Halil Radončić, Mujaga Taljev Omeragić, Murat Hadžin Radončić, Ramo Zećirov Kolenović, Haso Aljkov Kolenović, R a m o Šujak, Seljo Matkov Laličić, Hako Alitov Čekić, Jakup Arifov Pepić, Hako Smajljov Balić, Čelj Saban, Meh Saban, Avudlj Zeka, Šaban Hasan, Malja Ibišev, R a m o (nije naznačeno ni prezime ni ime oca).6 6 ' Presudom kraljevskog suda br. 2. od 9. III 1913. godine osuđeni su i strijeljani: Hasan Bajrov Nikočević, Bajro Zećirov Nikočević, Adem Bašin Nikočević, Avdo Osmanagin Omeragić, Ibro Ahmetagin Omeragić i mula Emin, mula Huso Ethemov, Adem Šećov Radončić, Dun Talev Radončić, Mujko Ahmetov Deljanin, Ramo Nurov Sujković, Hasan Smajljev Kolenović, Šok Sokolj Vusanjin, Ibrahim Rustemov, Suljo Ustrefov, Hadži Šaban Nikočević, Nuro Hasov Mrkulić, Arslan Jakupov Ferhatović, Buto Hasanov Čekić, Čeil Balidemaj, Muj Galeb, Hasan Đekić, Bajram Hadžija Balidemić, Halil Sejdov Dervišević, Alija Frca, Taša Nikočević, hadži Jupo Laličić, Adem Zeka Vusanjin, Hulj Sokolj Vusan-

62. Mustafa Memić, Plav i Gusinje u prošlosti, Kultura, Beograd 1979. str. 208.

63. ASRCG, MUD, UO, 1914. 1790, Janko Drakulović, 4884, 29. IV1914.

64. ASRCG, MUD, 1913. Komisija I, f, I,

65. ASRCG, MUD, UO,Komisija 1913, fasc. II.

66. "Hnatski dnevnik" 2. ožujka, 1941.

|in i Bajram Cuka Vusanjin.6 7 ' Procesi suđenja i strijeljanja su nastavljeni sve do maja 1913. godine pa se pretpostavlja da je u ovom vremenu strijeljano oko 550 -S00 Plavljana i Gusinjana, a strijeljanje je uglavnom vršeno u mjestu Previja.68'

•fjtt S^f&S

41 Mr jL&jt %4*4 4g d**^f S S ^ « ^

4 f . -tu Su*L*.

4f vStt*.

Policijski kapetan Milivoje Dragović izvještava o strijeljanju dvadeset pet Gusinjana.

67 Isto, 68 Mustafa Memić, citiano djelo, struna 206.

81 80


i^/^d^U, t^J*'-&»**«^.* ^ t f ^ w 4 ^

4 ^ "

Izvještaj Josifa Soškića o strijeljanju dvadeset šest Bošnjaka na Previji, koje je doveo Mula-Hajro Balšić (Bašić)


U presudama Kraljevskog vojnog suda se navodi da su osuđena lica sarađivala sa kačacima na način što su "letećom poštom slali izvještaje u Čerene" "kao veleizdajnici jataka kačačkih i zbog prikrivanja oružja".

Ovo je apsolutno netačno, jer su sva navedena lica strijeljana zbog toga što nijesu htjela da se pokrste i da nose crnogorske kape. Od svih pokrštenih porodica ostalo je u Plavu samo pet, pa o dobrovoljnom pokrštavanju ne može biti riječi, kako to želi da prikaže većina crnogorskih istoričara, jer molbe koje su pisane vlastima za prelazak u pravoslavnu vjeru imale su isključivi cilj da se sačuva život i imovina. Da je pokrštavanje izvršeno nasilno ističe i Vladimir Dedijer, u radu "Božja kazna": "kralj Nikola i neki pravoslavni sveštenici na kraju balkanskog rata su izvršili brutalno pokrštavanje muslimanskog stanovništva. Ko nije pristajao bio je smjesta strijeljan".

U Pećkoj oblasti su prelazili u pravoslavlje stanovnici Brestovnika, Novog Sela, Trebovića, Dubova, Drenice, Loćana, Crnobrega, Kritčine, Lješanja, Jagode, Petrića, Zajmova, Prilepa, Jablanice, Kruševa, Svrke, Istinića, Streoca, Raušića, Glodana i drugih, gđe se prijavilo više stotina porodica islamske vjeroispovijesti.69' Proces pokrštavanja u Peći je bio privremeno obustavljen prilikom obilaska crnogorsko-austrijske komisije u đakovici, da bi bilo nastavljeno krajem marta i u aprilu 1913. godine, aliu manjem obimu. 7 0 ' U Peći je bilo obrazovano tajno društvo pod nazivom "liga za pokrštavanje" kojeg su činili mjesni trgovci,71' koji su propagirali pokrštavanje. Članovi ovog društva su objašnjavali pojedincima -muslimanima "da su njihovi stari bili vjere pravoslavne, da su gradili Dečane, Patrijaršiju" i da treba da budu srećni što su oslobođeni i što se slobodno mogu vratiti u pravoslavlje "prađedovsku vjeru koju su napustili usled azijatskog zuluma".7 2 ' Propagiranje pokrštavanja je u Peći vršio i Sefedin beg Mahmudbegović, koji je postavljen za predsjednika oblasnog suda u Peći, pa je i sam pošao na Cetinje da se pokrsti i tom prilikom mu je Kralj Nikola dodijelio najviše priznanje "senatski grb". Isti je slučaj je bio i sa islamskim stanovnicima u Đakovici.

U novooslobođenim oblastima 1912. godine napuštene kuće i imanja Bošnjaka i Albanaca naseljavali su dobrovoljci, njihove porodice i pravoslavno stanvništvo doseljeno iz Stare Crne Gore. Crnogorska vlada je zabranjivala prodaju zemlje izmđu Bošnjaka i Srba, a poništeni su svi kupoprodajni ugovori koji su bili ovjeravani kod nadležnih sudova. Prva mjera vlade Crne Gore u novooslobođenim oblastima u dijelu agrarnih odnosa je bila ustupanje imovine odmetnika, ratnih izbjeg-

69. ASRCG, MUD, UO, 1913, Izvještaj Oblasne uprave u Peći, 6, 9, 10,17. III 1913.

70. ASRCG, MUD, UO, 1913. f. 133. 637, 649, 653, 660, 668, 691, 699 - Izvještaj oblasne

uprave u Peći.

71. ASRCG, MUD, 1913, Komisija I.f. I, referat: Peć, B-pokrštavanje

72. Isto,

84

IH .I i iseljenika Crnogorcima. Ova pitanja su riješena Zakonom o naseljavanju flOVOdobijenih pređela, čime su stvoreni uslovi za efikasno oduzimanje zemlje lolnjacima i Albancima i ista je davana Crnogorcima. Tako je Agrarna komisija do feb] i i . i i a 1914. godine izdvojila 26000 rala zemlje za naseljavanje 500 porodica, a |i dnoj porodici je davano 15-30 rala obradive zemlje uz okućnicu, ali je nekim d.iv.Ho i preko 30 i 40 rala 7 3 ' Najviše molbi za dođelu zemlje je bilo iz Pive, Drob-HJBka, Nikšićke oblasti, Banjana, Kolašinskih polja, Morače, Kuča, Bjelopavlića, a dijelom i iz Katunske nahije, pa je do 19. juna 1914.godine podneseno 10.019 molbi.74' U plavsko-gusinjskoj kapetaniji za naseljavanje su bili predviđeni Vusanje i I loli. U aprilu 1914. godine u Vusanju su se naselile 54 kučke i bratonozičke liiniilije, dok u H o t e u početku niko nije smio da pođe. 7 5 1 U đakovačkoj kapetaniji l< naseljeno 150 porodica iz Stare Crne Gore.

Bošnjaci u novooslobođenim krajevima Crne Gore su se masovno iseljavali. I 'oi laci Ministarstva unutrašnjih đela govore da se u periodu april - jun 1914. godine lielilo preko Bara za Tursku 12.302 muslimanska žitelja.76' Međutim, taj broj je

i I , I i no veći, jer po izvještajima austrijskog vicekonzula iz Bara samo od početka 1 1 1 , 1 1 a 1914. godine iselilo se 8ooo lica, od kojih 2.500 preko Bara za Carigrad, 3.500 ( ' V. 1914. godine) za Siriju a oko 2.000 otputovalo je u neka druga mjesta Turske,

l ni isteći novčanu pomoć za troškove 7 7 'a u periodu od maja do junaje emigriralo 170 lica, a od aprila do jula 1914. godine se iselilo ukupno 16.570 lica.78'

Prilikom osvajanja novih krajeva crnogorska vojska je u zapadnom dijelu Sandžaka vršila brojne zločine nad nedužnim bošnjačkim stanovništvom.

11 Donjem Kolašinu crnogorska vojska je zapalia 140 kuća u selima Lisci, Obodu, a u selu Drpljanima, kod Šahovića je zapaljena 41 kuća uz saglasnost Kralja Nikole, a u paljenju su se isticali novonaimenovani kapetani i predsjednici opština S,iInivići i Sutivana. 7 9 'ZaRožaje nema "službenih" podataka obroju poginulih iako jt p< ulnešena 61 prijava, a nema ni podataka za Bijelo Polje, gdje su na zloupotrebe 1 1 I M igorske vojske podnijete 354 prijave. I z jedne prijave i z Bijelog Polja utvrđuje I da su ubijeni Hasan Međedović sa bratom Ahmetom, bratanićem Ibrahimom i

i'1 I n u dijete u kolijevci. U Plavu je u selu Meteh, Ilija Otašević iz Gornje Ržanice

I ASRCG, MUD, Glavni odbor, 1914, f. 2. 745, 12. 06.1914,

'I ASRCG, Glavni odbor za naseljavanje, 1914, f. 20, 9103-9500

I ISRCG, MUD, UO, 1914, f. 148, 25o5, G.Protić-Ministarstvo unutrašnjih djelaAndr-

ijevica, 29. III 1914. '6 I HSSIP, PO, 1914J.IV/14 pov. 2386, izvještajM. Gavrilović, Cetinje 12.VI 1914.

ISRCG, AUP, 1914. f. 78, 31/p-c, Olo-Berhtoldu, Cetinje 13. V. 1914.

78. Isto,

'1 /);. Žarko Šćepanović, Pregled prošlosti Bijelog Polja i okoline do 1918.godine, Bijelo

Polje - Beograd, 1987, 24.

85


ubio porodicu svojega kuma Bekteša Šaljunovića sa 12 članova porodice, a na Previji je streljano 550, a od džandamerijskih i vojnih patrola 250 Plavljana. U Beranama je bilo zatočeno 38 talaca koje je trebalo sprovesti u logor u Nikšiću, ali je pratnja na putu od Trešnjevika do Mateševa poubijala 25 talaca, od kojih 16 Ramusovića, sa Duljkom Smajlagićem na čelu, 2. Garčevića, po 1. Mandžuka, Bošnjak, Kolašina, Đukiać i Turkovića, a za dvojicu ne postoje podaci.8 0 '

Kao primjer demagoškog odnosa Kralja Nikole prema Bošnjacima, može da posluži i njegova "mnogo hvaljena" pjesma "Turčinu", koja je kako u zabilješkama piše "nastala po oslobođenju Bara od Turaka". Pjesmu donosimo u cjelini:

Turčinu

... Et moije ne croispas Qu'il soit digne du peuple en qui Dieu se reflete De joindre au bras qui tue une main qui soufflete.

Victor Hugo

Sto te ruže, lave stari, istočnoga care sv'jeta, orle, koji sred zapada u pohode nam dol'jeta?

Što te ruže? — A da n'jesi laka krila umorio niz državu Lazarevu, dokle si je pokorio, —

krik tvoj stari bi se čuja' čak do mora sjevernoga; a Latinin rob tvoj bi ti hata voda' golemoga;

kaldrmama drevnog Rima i poljima Italije; — nazvat' ćaše:'Dobro jutro! ' vjereniku od Adrije!

80. ASRCG, MUD, Komisija. UJU. ref. II, štab VIII.

86

Što te ruže? — Još da nije roda moga spram te bilo, more tvoje, silno more, krst ustrašen bi splavilo!

Sto te ruže, o viteže? Sto te ruže, bojni grome? A pregnuća kavge — car si; ti stravični krunolome!

' "Otoman je strašljivica" — i to ti se još govori — a ni Grci, ni Rimljani par ti n'jesu, gdje se bori!

Tebi, lave, to se zbori: a Evropa sva zadrhta, kad odjaha seratlijski s pratnjom malom tvoga hata

na prag grčke imperije, ni da rečeš:"Dobro veče!" ispred tebe zabunjeno, poplašeno, sve uteče!

Pošto sjede domaćinski u Jedrenu i Stambolu, krunu lomeć' Lazarevu, vidje Budim na pomolu!

I u njemu i Prizrenu zausopke smjelo sjede, otoleii te mah junački pod bijeli Beč povede!

Zelenu ti vidje čalmu i Verona i Linc ravni; s Minćija se vode napi tvoj konjanik odabrani!


Latinku si i Njemicu sjeda za se na terćije; njihov narod strašio im klepetom ti bakračlije!

Od zaliva aravijskog do obale Hindustana, što ti harač ne donosi, bi li bega, bi li hana?

Pa ža' mi je, što te ruže, premda si mi krvnik stari, pitam: u boj ko to može da se s tobom barabari —

do nas šaka siromaha!? Pa sad, kad se dobro znamo, ostaje nam jedan drugom da junačku poštu damo.

A narodi umoreni da počinu, da odahnu; nek im rada i nauke blagodatni dni osvanu!

Borba strašna i velika nastane li iznovice; zadime li bojnom maglom naša brda i ravnice;

kroz tu maglu zasjaju li sabalja nam bistri zraci... mi ćemo se iza toga opet štovat' ka' junaci.

Ukupan broj stanovnika u Crnoj Gori je 1898. godine iznosio 191.475. odkojih

pravoslavnih 173.420, muslimana 12.492 i katolika 5.541.81', masovan proces isel

javanja Bošnjaka iz Nikšića i Kolašina je počeo odmah, kada su se svi Bošnjaci iselili

81. PavelA. Rovinjski, Crna Gora u prošlosti i sadašnjosti, tom IV, Izdavački centar" Cetinje"

Cetinje, 1994, str. 174.

i/, ovih krajeva.82', dok se iz Podgorice digla sirotinja, čime je ispoljen "praktičan duh" Podgoričana, koji su svoje trgovačke interese stavili ispred religijskog zanosa.

Prema odredbama člana 30. Berlinskog ugovora crnogorska vlast je bila u

I 'I 'a vezi da osnuje posebne škole za bošnjačku djecu i u tom cilju je trebalo u Nikšiću prvo da se izvrši popis djece od 7-12. godine radi upisa u školu. Naredne godine je II N i kšiću upisano samo 13 učenika - Bošnjaka, dok su u Podgorici vršene pripreme 18 otvaranje škola koje bi pohađala bošnjačka djeca, u kojima je trebalo da se predaje vjeronauka, kako bi se poštovala vjerska ravnopravnost u nastavi. 8 3 ' Međutim, omogućeno je bilo "svakom roditelju da i prije isteka tri godine od laključenja Berlinskog ugovora može ispisati dijete iz škole i poći u Tursku, samo .ikomu se učini daje u pogledu njihovog školovanja postupljeno drugačije nego što i. trebalo".8 4 '

IJ Baru su 1884/1885 godine počeli sa radom mektebi - privatne vjerske škole n kojima se učila vjeronauka, koje su naredbom Ministarstva unutrašnjih djela Ukinute 1891. godine. U Podgorici 1895. godine počeo je sa izgradnjom mekteb koji |( finansirao turski poslanik na Cetinju. Mektebi su otvarani i poslije balkanskih i .ilova u novoosvojenim krajevima u Brodarevu, Ivanju i Grnčarevu, a počele su da i ide i javne škole u kojima je školovanje bilo obavezno.

Broj bošnjačke djece koja su pohađala školu prema statistici od 1878 - 1912. line je iskazan na sljedećoj tabeli:

Pregled školovanja muslimanske djece

Sk.godina Podgorica Bar Ulcinj Nikšić Mrkojevići Spuž 1878/1879 1 4 - 13 I 879/ 1880

26 - - -IK80/1881 2 31 - 4 - -IH81/I882 3 34 - 4 5 1882/1883 19 2 1883/1884 12 -1884/1885 56 1885/1886 54 -I HM/1887 64 -IK87/1888 40 -IH88/1889 31 -

H • Isto, str. 305. DrĐ.D. Pejović, Razvitak prosvjete i kulture u Crnoj Gori 1852-1916, Istorijski institut u TitOgradu, Cetinje 1971, str. 54

H4 Isto.

89 88


1889/1890 40 21 18 40

1890/1891 42 20 1 38

1891/1892 57 22 1 22

1892/1893 - 24 2 36

1893/1894 - 27 - 31

1894/1895 - 24 1 37

1895/1896 - - - 28

1896/1897 - 5 - 24

1897/1898 - 8 - 23

1898/1899 29 - - -

1899/1900 28 12 - -

1900/1901 29 - * -

1901/1902 16 8 2 21

1902/1903 28 11 - -

1908/1909 - - -

1910/1911 30 - - -

1911/1912 22 - - -

Zbog heterogenog etničkog sastava stanovništva u novoosvojenim krajevima Crne Gore školstvo je imalo drugačiju organizaciju obzirom na nacionalne ciljeve koje je trebalo sprovesti u ovim krajevima. Na ovo ukazuju i odredbe člana 1. Zakona o osnovnim školama gdje je bilo propisano: "Zadatak je narodnijema školama da vaspitavaju djecu u narodnom i religijskom duhu i da ih spremaju za građanski život, a naročito da šire prosvjetu i srpsku pismenost u narodu". 8 5 '

U tom cilju je u plavo-gusinjskoj oblasti i Metohiji vlada imala prvenstveni zadatak da otvori što više škola, pa je prosvetarska funkcija u ovim oblastima pripala andrijevačkim učiteljima. Zadatak učitelja je bio da pravoslavno stanovništvo uči pismenosti preko analfabetskih kurseva, a bošnjačko stanovništvo je trebalo dovesti u priliku da "kapitulira pred obrazovanjem" kako je to bilo zacrtano u programu o vođenju politike prosvjećivanja u novoosvojenim krajevima. "Držalo se da će s asimilovanjem ići lakše u oblastima Plava i Gusinja, Berana, Bijelog Polja i Pljevalja čije je stanovništvo velikim dijelom iz Crne G o r e i govore srpskohr-vatskim jezikom8 6 '. U tom cilju je predviđeno i otvaranje škola u svakom selu, a učitelji su primali više plate u odnosu na druge krajeve u Crnoj Gori, kao i posebnu nagradu od po 200 perpera ukoliko bi bošnjačku djecu naučili čitanju i pisanju.

85. M.Kostić, Škole u Crnoj Gori, Pančevo 1806, str. 60-64.

86. DrĐ.Pejović, citirano djelo, str. 109.

90

"UJEDINJENJE ILI SMRT

DRAGUTIN T. DIMITRIJEVIĆ APIS (1876-1917)

Srpski generaUtabni oficir i narodni revolucionar. Voda tajne sipske nacionalističke oiganizacije" Ujedinjenje ili srrirf, u narodu poznate kao "Crna nika". Značajna je ličnost usrpskojpolitici od 1901-1917 godine. Bio je voda majskog puča 1903. godine, kada su ubijeni kralj Aleksandar Obrenović i kraljica Draga. Na sudskom pocesu u Solunu osuđen na smrt, a potom i strijeljan. Rehabilitovan od strane Vrhovnog suda Srbije 1953.godine.

I.

(Irganizacija "Ujedinjenje ili smrt", poznata u javnosti kao "Crna ruka" tajna |l teroristička organizacija, koja je zajedno sa četničkom organizacijom odigrala

u li ujnu ulogu u borbi protiv sloboda i prava nesrpskih naroda. 1 'i eteča organizacije "Ujedinjenje ili smrt" je "Crna ruka" osnovana 29.5.1903

line, od grupe srpskih oficira koji su učestvovali u zavjeri 29. 5.1903.godine,na n i poručnikom Dragutinom Dimitrijevićem Apisom kada s u ubili kralja Ale-

i n u l u i kraljicu Dragu, svrgli s vlasti dinastiju Obrenović i ustoličili Kara-dordeviće. Članovi organizacije "Crna ruka" su djelovali preko kluba "Slovenski i ni'", koji je osnovan u Beogradu 1903.godine, čiji je vođa bio Jaša Nenadović, bliski • i u i i l kralja Petra. Važnu ulogu su imali Aleksandar Srp, prijatelj princa đorđa, Mirko Naumović,potpukovnik,DušanOptrikić, kapetani R a d e Mihailović, ure-• 11111 lista "Slovenski jug". Princ Đorđe je bio pokrovitej kluba , a veliki prijatelj u

11 koj akademiji nauka i umjetnosti im je bio Jovan Cvijić , čije će ideje kasnije i 1 11 Srpska samostalna stranka braće Pribićević.

91


II,

Aneksijom Bosne i Hercegovine 6. oktobra 1908. godine, od strane Austrougarske, Srbija je izgubila svaku nadu da će joj se Bosna priključiti pa se pristupilo stvaranju Narodne odbrane, masovne organizacije s ciljem da se odupru Austrougarskoj. Narodna odbrana se zalagala da se svi Srbi ujedine putem militarističke nacionalne politike, uključujući i rat. Austrija je Narodnu odbranu smatrala opasnom organizacijom jer je, po njenom mišljenju, "to bila prvoklasna revolucionarna organizacija, koju su podržavali svi protivnici aneksije. Mladi dobrovoljci iz raznih đelova zemlje okupili su se u Ćupriji, u istočnoj Srbiji, da ih Voja Tanasković obuči četničkom ratovanju. Prekaljeni četnici iz Makedonije prešli su bosansku granicu. Srbi u Bosni i Hercegovini bili su ubijeđeni da će za četnicima nastupiti i regularna srpska vojska".!)

I pored revolucionarne aktivnosti u početku svoga rada, Narodna odbrana je na zahtjev Austrije postala kulturno društvo,čime su se razočarali Srbi jer "Po našem mišljenju", rekao je kasnije Apis, "Narodna odbrana nije uradila dovoljno niti,pak ono što smo smatrali daje potrebno da se uradi ".2)

Zbog zatišja u nacionalnim aktivnostima i obeshrabrenja u narodu, zbog nep-omaganja četnika u Makedoniji kojima su Bugari oteli sve što su osvojili srpski nacionalni radnici, u Makedoniji su donijeli odluku o formiranju tajne militarističke organizacije. U tom pravcu će se stare četničke vođe na čelu sa Bogdanom Radenkovićem, na konferenciji u Skoplju, odlučiti za revolucionarnu borbu protiv Bugara i Mladot-uraka, a pomoć za ovaku operaciju će zatražiti u Beogradu. Svoju ideju Radenković je saopštio u Beogradu Voju Tankosiću, četničkom vojvodi, kapetanu Velimiru Vemiću i Ljubomiru Jovanoviću Čupi, koji su odlučili da osnuju organzaciju za revolucionarno djelovanje izvan Srbije, koja će dobiti ime "Ujedinjenje ili smrt". Apis je saznao da se priprema osnivanje tajne organizacije i pristao da se pridruži inicijatorima, a kada su ga u Solunu pitali da li je pomagao u izradi Statuta "Crne ruke" odgovorio je: "Ja nisam bio ni određen za taj posao, niti bio među onima koji su statut sastavljali, niti sam se bio primio toga za izradu projekta... pok. Ljuba (Jovanović Čupa) je to izradio i ja se sećam da je dao i nacrt zakletve. Pored Ljube radio je na projektu i g. Bogdan. Na tom prvom skupu sva su gospoda gore naznačena uzela na sebe da izrade projekat Ustava i kad je projekat po partijama bio gotov, onda se na skupovima već držanim u stanu Vemićevom donosilo i tad je čitana svaka partija pred svima i na taj način može se smatrati i utvrđenje definitivne njegove redakcije. Pri

1. Čedomir Popović, "Orgnaizacija Ujedinjenje ili smrt", Nova Evropa, XV, bi; 12, 1927. s

st.398-399. 2. Ljubo Bratić, Mlada Bosna, st. 34 i 35.

tome nije bilo velikih diskusij a i nije se ulazilo u one misterioznosti svih odredaba. Kad je pretresanje bilo svršeno i odredbe konačno primljene, onda ga je neko uzeo i prepisao ipodneo nam ga je na potpis, čini mi se u kancelariji pok. Ilije Radivojevića".3'

Apis je ušao u Vrhovnu centralnu upravu organizacije "Ujedinjenje ili smrt" kao običan član a pošto je imao lične veze sa istaknutim činovnicima i vojnicima, on će sve te veze staviti u službi organizacije "Ujedinjenje ili smrt" i postati glavna ličnost organizacije, koja se u običnom govoru naziva njegovom iako je uprava za predsjednika izabrala Iliju Radivojevića , a Velimira Vemića za sekretara.4'

U vrhovnu komandu su izabrani Ilija Jovanović Pčinski, vođa makedonskih četnika, major Milan Vasić, sekretar Narodne odbrane i generalštabni pukovnik i M. Milovanović Pivac.5)

Razloge zbog kojih je ušao u organizaciju "Ujedinjenje ili smrt" Apis objašnjava ovako: "Ovamo gore pozitivan gubitak Bosne i Hercegovine i svih naroda za Srpstvo... a dole,na jugu istrebljenje Srpstva koje je u novom režimu Turskom imalo da bude sasvim dovršeno, činilo je na mene utisak najočajnijeg vremena za Srpstvo. U tom momentu dolazi jedan iz ovih krajeva, naš ugledni nacionalni radnik, g. Bogdan Radenković... predstavlja potrebu za ovako društvo, jer se njemu činilo da se u Srbiji malo vodi računa (o tome), kao u slobodnom Pijemontu Srpstva, a uveren da treba Srbija da pristupi rešenju ovog makedonskog pitanja, iznosi da treba ovu ideju potpomoći ovakvim tajnim komitetima (u Makedoniji), pa se nisam plašio pred tim stoje društvo tajno da o tome razmišljam, pa sam pred ova dva nacionalna radnika, g.Bogdana i pok.Ljube i ušao u organizaciju, a naročito zbog Bogdana".6'

Organizacija "Ujedinjenje ili smrt" je bila najaktivnija u prvoj godini postojanja .Njena Vrhovna centralna uprava često se sastajala i raspravljala o planovima da se ubiju bugarski kralj Ferdinand i crnogorski knez Nikola, kao glavni protivnici ujedinjenja Srba .7) U Beogradu su vođe "Ujedinjenje ili smrt" uvodili nove članove u organizaciju, posebno mlade oficire.Obično bi bilo dovoljno da takav čovjek samo spomene da je "Crna ruka" rodoljubiva organizacija koja se zalaže za ujedinjenje Srba ili "radi za naše nacionalne ciljeve" i da navede imena nekoliko vođa i oficiri bi ulazili u organizaciju ne postavljajući više nikakva pitanja.8'

Osnivači oganizacije "Ujedinjenje ili smrt" su bili "pod uticajem procesa ujed-

3. Zivan Zivanović, "Iskazi i odbrana Apisa" st. 177-180. 4. Isto, 5. Cedomir Popović, "Organizacija "Ujedinjenje ili smrt-Uzroci i način postanka", NovaEvro-

pa,XV,st. 401-405

6. Zivan Zivanović, "Organizacija Ujedinjenje ili smrt - Iskazi i odbrana", Nova Evropa XV, s st. 410-415.

7. Cedomir Popović, Citirani rad, st. 400-403. 8. Ljubo Bratić, Mlada Bosna, st. 37.

92 93


injenja Italije kao i Njemačke u XIX vijeku a posebno pod uticajem ideja, postupaka i akcija karbonara i programa" Mlade Italije", Đuzepa Macinija, stoje došlo do izražaja u Ustavu i Poslovniku organizacije, s mnogim elementima romantike, mistike i simbolike".9'

Kada je saznao za osnivanje organizacije M. Milovanović, predsjednik Vlade i ministar spoljnih poslova Kraljevine Srbije je prihvatio saradnju sa pukovnikom Apisom i radio na stvaranju srpsko-bugarskog saveza i u tom cilju vlada je odobrila četničke akcije u Makedoniji, a organizacija uz saglasnost vlade otvorila "dobrovoljnu četničku školu u Prokuplju za obuku dobrovoljaca i njihovu pripremu za gerilsku vojnu. Do rata 1912. u balkanskim ratovima i, najzad, u prvom svetskom ratu, svi komandanti dobrovoljačkih odreda bez izuzetaka bili su članovi ove organizacije.10'

Posebno je bila aktivna u Bosni i Hercegovini gđe je major Vasić preko povjerenika "Narodne odbrane" radio na revolucionisanju narodnih masa, a uspostavljena je veza organizacije sa jugoslovnskom nacionalno-revolucionarnom omladinom i nacionalnim i političkim prvacima u jugoslovenskim zemljama pod Austrougarskom. Tom vezom rukovodio je Apis.

Organizacija je proširivala i učvršćivala veze sa političkim prvacima hrvatsko-srpske koalicije u Zagrebu a za to je najzaslužniji Oskar Tartalja koji se sastao sa rukovodstvom organizacije "Ujedinjenje ili smrt" prilikom posjete srpske i hrvatske studentske omladine iz Zagreba u Beograd aprila 1912. godine, koga je posebno impresionirao Apis za kojeg je pisao s divljenjem:" Aktivan i smio kakav je bio, on igra vidnu i značajnu ulogu u svim većim događajima predratne Srbije ne tražeći za sebe ni časti ni hvale: on je duša i vođa, organizator nacionalno-revolucionarnog pokreta, koji ima stalno na umu, ne samo svoju Srbiju, već i ostale krajeve u kojima živi naš narod, a koji se nalazio u tuđem ropstvu... Apis je prvi među svima. On je vojnik i političar, u isto vrijeme Garibaldi i Mazzini, jugoslovenskog rata za oslobođenje. " n )

Kasnije je Tartalja odveden u redakciju dnevnog lista organizacije "Ujedinjen-je ili smrt" "Pijemont" za koga je ulog od 20.000 dinara dao prestolonaslednik Aleksandar i "postao prvi katolik i Hrvat član organizacije".12'

9. Politička enciklopedija, "Suvremena administracija", Beograd 1977, st. 1096. 10. Isto, 11. Oskar Tartalja, "Veleizdajnik", Split, 1928, st. 26-28.

12. Isto st. 24-26

94

III.

Apisovu organizaciju "Ujedinjenje ili smrt" stvorio je srpski militarizam. Nju su uglavnom sačinjavali elitni srpski oficiri. 0 ovoj organizaciji" Radničke novine" u broju 244 od 29. oktobra 1911. godine, u članku "Crna ruka ili žuljevita ruka" pišu:

" Srbija nije samo zemlja skandaloznih afera: ona je zemlja lepih šala... Dobili smo i Crnu ruku! To je jedna misteriozna, jezovita organizacija srpskih patriota.. Jedne grupe oficira i intelektualaca,sa patriotskom a možda i šovinističkom ideologijom. Sam naziv već je strašan...Pristup imaju samo izabrani. Na koji način se biraju ? To je tajna. Kako se organizuju?Još veća! Gde su i koji su? Najveća! Sta hoće?... Sad imamo Vladu koja se održava pomoću sudova i policije, pomoću reakcionarnih paragrafa i apsandžijskih žila. Vi ste protiv Vlade- zato što ne ide dovoljno udesno; a protiv opozicije, i to još više, što bi ona htela u levo.I ako vi pobedite, onda ćemo imati Vladu u kojoj bi se pored reakcionalnih paragrafa i kandžija pridružili još i vojnički bajoneti. Ovo je policijska vlada., a ono bi bila militaristička vlada !.13»

Koliki je uticaj imala organizacija "Ujedinjenje ili smrt" na ukupni društveni i javni život, posebno na generala Radomira Putnika, govori njegovo ismijavanje opozicionih poslanika i svih drugih kada su u skupštnskoj raspravi juna 1912. godine, poslanici napadali predlog kredita od 21.miliona dinara predviđen za potrebe vojske, a o čemu su iste novine pisale:"... Gospodin Putnik nebi mogao niti smeo ni izbliza zauzeti onakvo držanje prema Parlamentu da nije delegat... jedne oficirske organizacije, koja prezire Parlament, koja mrzi parlamentarizam i koja smatra da sve zlo otuda potiče. A da takva organizacija postoji, to je ne sumnjiva stvar.

... držanje gospodina Putnika na preksinoćnoj sednici jeste jedan jak, doduše indirektan, ali vrlo jak dokaz o tome da zbilja postoji jedna čvrsta, formirana oficirska organizacija sa određenim ciljevima i planovima, svesna svoje moći i spremna da prvom zgodnom prilikom uhvati za gušu Parlament i parlamentarizam!.14'

Stav organizacije "Ujedinjenje ili smrt" kao uopšte i srpske oficirske kaste je bio o nacionalnom pitanju velikosrpski i nacionalno - šovinistički, a što se može utvrditi i iz Ustava te organizacije. Naime, u članu 1. Ustava Organizacije "Ujedinjenje ili smrt" stoji: "u cilju ostvarivanja narodnih ideja-ujedinjenja srpstva - stvara se organizacija čiji član može biti svaki Srbin, bez obzira na pol, veru i mesto rođenja, kao i svaki onaj koji bude služio iskreno svojoj ideji"15' U članu 2. istog Ustava stoji da je tajna za širok krug, a u članu 4. da organizacija utiče na sve

13. Vladimir Dedijer i Branko Pavićević, "Nova Misao", br. 7, 1953, st. 120. 14. Isto, 15. Oskar Tartalja, "Veleizdajnici" (brošura) st. 36-45, Zagreb-Split, 1928.

95


službene faktore u Srbiji , kao Pijemontu, na sve društvene slojeve i cjelokupni društveni život, sprovodi revolucionarnu organizaciju na teritorijama gđe žive Srbi i bori se svim sredstvima protiv svojih neprijatelja ove ideje van granica, i održava prijateljske veze sa svim ličnostima i državama i narodima koji su prijatelji srpskog plemena i pomaže svima narodima koji se bore za oslobođenje i ujedinjenje.

Vrhovna Centralna uprava, sa sjedištem u Beogradu, najviši je organ organizacije (čl.5.) u čiji sastav pored članova iz Kraljevine Srbije je i po jedan delegat iz Srpskih pokrajina: Bosne i Hercegovine, Crne Gore, Stare Srbije i Makedonije, Hrvatske, Slavonije i Srema, Vojvodine i Primorja. Iz sadržaja ovog člana jasno proizilazi za kakvu državu i u kojim granicama i oblastima treba da se prostire Srbija, jer je očito da Apis kad kod je govorio o "jugoslovenstvu" to je uvijek bilo neodređeno. Do sukoba između Nikole Pašića i Dragutina Dimitrijevića Apisa je došlo baš zbog različitog shvatanja srpskog nacionalnog pitanja, jer je Nikola Pašić zastupao maksimalističko stanovište, koje je kasnije potvrđeno Krfskom deklaracijom i ostalim ustavnim dokumentima, dok je Apis zastupao minimalističko, kako je to bilo određeno i u Ustavu organizacije, a pobijedilo je prvo.16)

Poslije optužbe rukovodstva organizacije "Ujedinjenje ili smrt" zbogneslagan-ja u vezi srpskih nacionalnih interesa, Vlada Srbije će uz saglasnost regenta Aleksandra, smijeniti načelnika štaba vojske Srbije, vojvodu Putnika, i ministra za vojsku Rada Brajevića, a članove organizacije "Ujedinjenje ili smrt" 28. XII1917. godine uhapsiti. U montiranom sudskom procesu u Solunu Apis sa majorom Ljubomirom Vulovićem i Radom Malobabićem biće streljani.17'

Po uzoru na ranije nacionalističke organizacije u Evropi, organizacija "Ujedinjenje ili smrt" je svim sredstvima pokušavala da postigne ujedinjenje u Veliku Srbiju. U njen sastav su bili okupljeni idealisti i beskrupulozni teroristi, civili i oficiri. Rukovodstvo organizacije je željelo da stvori mrežu revolucionarnih organizacija među južnoslovenskim narodima u inostranstvu. Apis je bio glavna figura organizacije ipokretač mnogih akcija.On je isplanirao i organizovao ubistvo Franca Ferdinanda što je priznao u pismu upućenom princu Aleksandru 30. V 1917. godine, u kojem stoji:" Jednom sam vam već kazao da sam možda pogrešio što sam u onom pismu i na saslušanjima rekao da sam planirao atentat u Sarajevu. Sada bih rekao da je to glavni uzrok moje smrti ".18)

O tome najbolje govore članci u "Pijemontu", listu organizacije "Ujedinjenje ili smrt". Poslije poraza Bugarske jula 1913.godine, "Pijemont" je isticao srpske

16. Vasa Krizmanović, "Nikola Pašić i njegovo doba" 1845-1926, knjiga II "Nova Evropa",

Beograd, 1990, str 251-264.

17. Velizar Najman "Zlo u novoj istoriji Srba 1804-1994", KIZ, Kultura, 1996, Beograd,

st. 120.

18. Cedomir Popović, "Organizacija, "Nova Evropa", XVst. 405-410.

96

nacionalne i imperijalističke zahtjeve: " Oba rata koja je vodila Srbija imala su nacionalno oslobodilačko obeležje: preko njih je konačno potvrđeno naše suvereno pravo na staru Srbiju i na Makedoniju... Makedonija je puna sva srpskog stanovništva; praktično sve stanovništvo Makedonije odlikuje se čisto srpskim rasnim odlikama i običajima ...!19'

Odbacujući postojanje makedonske nacije "Pijemont" slavi "civilizatorsku ulogu Srbije..

"... Odmah se mora zavesti strogi i sigurni režim u novo pripojenim područjima. Naši državnici ne smeju se zadržavati zbog predrasuda. Nikakvi demokratski ili liberalni obziri koji bi podrazumevali da se isti sistem uvede tamo... Zato što u tim novim područjima postoje raznovrsni elementi i interesi, ne sme se razmatrati mogućnost da im se daju politička prava."20'

U vezi činovničkog aparata u novopripojenim krajevima "Pijemont" piše: " Srpska uprava u toj oblasti, bila je sramotno loša, jer su radikali na vlast

postavili neobrazovane i podmitljive budale".21' U vezi rada Vlade u novopripojenim krajevima "Pijemont" je pisao: " Vlada je banda državnih anarhista. U Makedoniji Protićeva policij a pljačka

narod".22' Ovakav stav i odnos organizacije "Ujedinjenje ili smrt" je bio prema svim

narodima koje je Srbija trebala da "oslobodi" od tuđinske vlasti i ista se zalagala za vojnu upravu kao oblik vladavine i bila protiv prava i sloboda svih nesrpskih naroda koji bi trebali da žive pod vojnom diktaturom. O kakvoj se organizaciji radi najbolje pokazuje odgovor Apisa na sudskom procesu u Solunu,kada je na pitanje:" Zašto ste za simbole organizacije uzeli lobanju, ukrštene kosti, nož, bombu i otrov, i šta svaki od tih simbola znači", odgovorio:

"Za mene kao intelegentnog čoveka ovi amblemi nemaju ovako zaoštravajući i odvratni izgled... Ja sam i ranije bio u ovakvim komitetima. U prvi komitet u koji sam ušao i kad sam počeo da radim na ovim stvarima najednom većem sastanku došao je među nas dr. Slobodan Jovanović, vrlo uvaženi profesor univerziteta, koji nam je ovim recima predstavio potrebu za najočajniju borbu u Makedoniji, "da se Srpstvo može spasiti bombom, nožem i puškom". Ovo je moje prvo nacionalno kršćenje. U docnijem radu na terenu otrov je bio upotrebljavan i svi su ga četnici nosili i kao napadno sredstvo da se spase čovek ako padne neprijatelju u ruke. Eto, zbog toga..."23'

19. Pijemont, "Crna ruka i Nacionalno pitanje" od 28. juli 1913.godine. 20. Pijemont, "Kakav režim u Novoj Srbiji", 1. septembar 1913. 21. Pijemont, "Vlada i Kruna" 6. maj 1914. 22. Pijemont" 5. V1914.

23. Zivan Zivanović, "Organizacija Ujedinjenje ili smrt-Iskaz i odbrana"st. 415-416

97


Jedina knjiga koja je do sada izašla, a koja pruža nešto podataka o radu "Crne ruke" je knjiga "Finale" Đorđa Nastića koju je objavio 1908. godine u Budimpešti , a razlog objavljivanja je odluka beogradskih dvorskih krugova da se ubije crnogorski kralj Nikola, stoje rezultiralo cetinjskim bombaškim skandalom, tj. pokušajem atentata na kralja Nikolu, gđe je Vaso Ćulafić osuđen na smrt zbog veleizdaje.

Značajno mjesto u "Organizaciji ujedinjenje ili smrt"su zauzimali Mehmed Mehmedbašić, Mustafa Golubić i Nezir Hadži Nalić,koji su bili u štabu Apisa, koje je on nazivao"alpskim cvećem", a Bošnjake Srbi-muslimani,kojih je u njegovoj jedinici 1911 godine bilo skoro jedan bataljon "jer je hteo da i oni učestvuju u borbi za ujedinjenje sa Srbijom"24'

/

24. Milan Živanović,PukovnikApis,Savremana administracija, Beograd, 1955, st 272.

98

Obredni krst organizacije "Ujedinjenje ili smrt" (prva i zadnja strana)


100

USTAV ORGANIZACIJE "UJEDINJENJE ILI SMRT"

I. CILJ I NAZIV

a. i. U cilju ostvarenja narodnih ideala - ujedinjenja Srpstva -stvara se organizacija,

čiji član može biti svaki Srbin, bez obzira na pol, veru, mesto redenja, kao i svaki onaj koji bude iskreno služio ovoj ideji.

Čl. 2.

Organizacija pretpostavlja revolucijonu borbu kulturnoj, stoga joj je institucija apsolutno tajna za širi krug.

Čl.3. Organizacija nosi naziv "Ujedinjenje ili Smrt".

Čl.4. Za ispunjenje svoga zadatka, organizacija: 1) Prema karakteru svoga bića utiče na sve službene faktore u Srbiji kao Pijemon

tu, i na sve društvene slojeve i celokupni dmštveni život u njoj; 2) Sprovodi revolucijonu organizaciju po svima teritorijama na kojima Srbi žive: 3) Van granica, bori se svima sredstvima protivu sviju neprijatelja ove ideje; 4) Održava prijateljske veze sa svima onim državama, narodima, organizacija

ma, i pojedinim ličnostima, koji su prijateljski raspoloženi prema Srbiji i srpskome plemenu;

5) Ukazuje svaku pomoć onim narodima i organizacijama, koji se bore za svoje nacijonalno oslobođenje i ujedinjenje.

101


//. NADLEŠTVA ORGANIZACIJE.

Čl.5. Najstarija vlast organizacije jeste Vrhovna Centralna Uprava, sa sedištem u Beo

gradu. Ona se brine o izvršenju zaključaka.

Čl. 6. Broj članova Vrh. C. Uprave neograničen je, - principijelno što manje.

ČL 7. Vrh. C. Upravu sastavljaju, pored članova iz Kraljevine Srbije, i jedan

opunomoćeni delegat organizacija svih srpskih pokrajina: 1) Bosne i Hercegovine, 2) Crne Gore, 3) Stare Srbije i Makedonije, 4) Hrvatske, Slavonije, i Srema, 5) Vojvodine, 6) Primorja.

Čl. 8. Sprovođenje organizacije u Srbiji spada neposredno u zadatak Vrh. C. Upravi.

ČL 9. Sprovođenje organizacije u pokrajinama srpskim van granice Kraljevine Srbije

spada u dužnost svakoj pokrajinskoj upravi za njenu pokrajinu. Pokrajinska uprava je najstarija organizacijona vlast u svojoj pokrajini.

Čl. 10. Podela organizacije na okružne i ostale uprave regulisaće se poslovnikom orga

nizacije, koji će izraditi, a prema potrebama u toku vremena menjati i dopunjavati, Vrh. C. Uprava.

Čl. 11. Svaka uprava iz svoje sredine bira sebi predsednika, sekretara i blagajnika.

Čl. 12. Sekretar, po samoj prirodi poslova, može zamenjivati predsednika. Njemu se u

Vrh. C. Upravi osigurava egzistencija tako, da se sav preda organizacijonom poslu.

102

Cl. 13. Zvanje predsednika i blagajnika je besplatno.

Čl. 14. Odluke po svima poslovima organizacije donose se, na sednicama Vrh. C. Up

rave, većinom glasova.

Čl. 15. Pri izvršenju odluka putem organizacije, apsolutna vlast pripada predsedniku i

sekretaru.

Čl. 16. U izuzetnim hitnim i manje važnim slučajevima, presedniksa sekretarom donose

odluku, i staraju se o njenom izvršenju, referišući o tome na prrvoj sednici Vrh. C. Upravi.

Čl. 17. Za što pravilnije otpravljanje poslova, Vrh. C. Uprava deli se na sekcije prema

prirodi posla.

Čl. 18. Vrh. C. Uprava održava vezu sa pokrajinskim upravama preko opunomoćenih

delegata tih organizacija, koji su ujedno i članovi Vrh. C. Uprave: u izuzetnim slučajevima preko naročitih izaslanika.

ČL 19. Pokrajinskim upravama ostavlja se sloboda rada. Jedino izvođenje širih revolu

cionarnih pokreta zavisiće od odoborenja Vr. C. Uprave.

Čl, 20. Vr. C. Uprava regidisaće sve potrebne znake za čuvanje tajnog karaktera organiza

cije.

Čl. 21. Vr. C. Uprava dužna je da blagovremeno obaveštava sve članove organizacije,

nadležnim putem, o svima važnijim pitanjima koja se tiču organizacije.

103


Čl. 22. Vr. C. Uprava s vremena na vreme kontroliše rad svojih uprava. Analogno tome

postupaju i ostale uprave.

III. ČLANOVI ORGANIZACIJE.

Čl. 23. Kao princip pri sprovođenju organizacije u detalju ima važiti pravilo: saobraćaj

i opštenje vrštiti samo preko naročito određenih i legitimisanih lica.

Čl. 24. Dužnost je svakoga člana da vrbuje nove članove, pri čemu on svojim životom

jamči, za one koje uvodi u organizaciju.

Čl. 25. Članovi organizacije među sobom lično se ne poznaju. Samo članovi uprave

poznaju se lično.

Čl. 26. U organizaciji, članovi se vode po brojevima. Ali Vr. C. Uprava treba da ih zna

poimence.

Čl. 27. Članovi organizacije moraju se bezuslovno pokoravati svima naređenjima svojih

uprava, kao i samo uprave neposredno višim upravama.

Čl. 28. Svaki je član dužan da nadležnim putem dostavlja sve ono što dozna, kako pri

vatno tako i u svojoj službenoj funkciji, a što ima interesa za organizaciju.

Čl. 29. Interes organizacije stoji nad svim ostalim interesima.

Čl. 30. Pri stupanju u organizaciju, - svaki član treba da zna da stupanjem u organizaciju

gubi svoju ličnost: on ne može da očekuje nikakve slave, nikakve lične koristi, bilo materijalne bilo moralne. Prema tome, ko od članova pokuša da iskoiisti organizaciju

104

za svoje lične, klasne, ili partijske interese, kazniće se smrću.

Čl. 31. Ko jednom stupi u organizaciju, iz nje ne može više izaći, niti mu ko može uvažiti

ostavku.

Čl. 32. Svaki član potpomagaće organizaciju nedeljnim uplatama. Organizacija, prema potrebi, može novac nabavljati i prinudnim putem. Odo

brenje za ovakve postupke izdaje Vr. C. Uprava uzemlji, ili pokrajinska uprava u svojim pokrajinama.

Čl. 33. Pri izricanju smrtne kazne, Vr. C. Uprava rukovodiće se jedino time da ona bude

pouzdano izvršena, bez obzira na sredstvo koje će se pri tome upotrebiti.

IV PEČAT I ZAKLETVA.

Čl. 34. Organizacija ima ovakav pečat: U sredini pečata snažna savijena ruka drži raz

vijenu zastavu, a na njoj (kao grb) mrtvačka glava sa ukrštenim kostima; pored zastave nož, bomba, i otrov. Okolo je natpis s leva u desno: "Ujedinjenje ili smrt", a ozdo: "V.C. Uprava".

Čl. 35.

Pri stupanju u organizaciju polaže se zakletva, koja glasi: "Ja, N.N. (ime dotičnika), stupajući u organizaciju "Ujedinjenje ili smrt", zaklin-

jem se suncem što me greje, zemljom što me hrani, Bogom, krvlju svojih otaca, čašću i životom, da ću od ovog časa pa do smrti verno služiti zadatku ove organizacije i uvek biti gotov da za nju podnesem žrtve.

"Zaklinjem se Bogom, čašću, i životom, da ću sve naredbe i zapovesti bezuslovno izvršavati."

"Zaklinjem se Bogom, čašću i životom da ću sve tajne ove organizacije sa sobom u grob poneti."

"Nek mi sude Bog i moji dmgovi u ovoj organizaciji, ako ovu zakletvu hotimično ne izvršim ili prekršim".


V. PRELAZNA NAREĐENJA.

Čl. 36. Ovaj Ustav stupa odmah u život.

Čl. 37. Ustav se ovaj ne može menjati. U Beogradu, 9 maja 1911. g. (M.P.)

1. Ilija Radivojević s.r. (poginuo) 2. Bogdan Radenković s.r. (osuđen-umro) 3. ČedomiljA. Popović s.r. (osuđen) 4. Vel. S. Vemićs. r. (osuđen) 5. Ljubomir S. Jovanović s. r. (poginuo) 6. Drag. T. Dimitrijević s. r. (streljan) 7. Voj. P. Tankosić s. r. (poginuo) 8. Ilija M. Jovanović s. r. (umro) 9. Milan Vasić s. r. (poginuo) 10. MU. Gr. Milovanović s. r. (osuđen)

POŠLO VNIK ORGANIZA CIJE "UJEDINJENE ILI SMRT

Član 1. Svaki član organizacije dužan je da u organizaciju uvede pet novih članova. Ovo uvođenje, vrši se ubeđivanjem, i novi članovi stupaju dobrovljno. Oni

sačinjavaju zajedno sa članom osnivačem jednu organizacijom grupu. Svaka organizacijona grupa predstavlja jednu osnivačku grupu za pet novih grupa

nižih stepena, sa kojima je u neposrednom i stalnom dodiru preko članova iz osnivačke grupe.

Svaka organizacijona grupa, ma koga stepena, u stalnom je dodiru i sa svojom osnivačkom grupom preko svoga člana osvinača.

Članovi osnivači su, dakle, i jedini sprovodnici naredaba i uputstava Vrhovne Centralne Uprave u sve redove organizacije, kao god što su i kanal koji iz najdaljih redova organizacije šalju Vrhovnoj Centralnoj Upravi razne informacije, predloge, molbe i.t.d.

106

Član 2. Radi bržeg širenja organizacije, čim član nađe tri nova člana-druga, izveštava

Vrhovnu Centralnu Upravu šaljući joj spisak novih članova. Vrhovna Centralna Uprava rešava o prijemu, i o tome izveštava člana osnivača, šalje mu brojeve za nove članove i sve što je potrebno za izvršenje zakletve. No, član osnivač je dužan popuniti u što kraćem roku svoju grupu do pet, uvodeći na isti način nove članove u organizaciju čim koga nađe.

Član 3. Čun jedan član pridobije novih pet članova, odnosno tri, on zajedno sa njima

polaže zakletvu. Zakletva se polaže na ovaj način: Član osnivač određuje dogovorno sa svojim osnivačem, - koji ujedno i prisustvuje

zakletvi kao izaslanik Vrhovne Centralne Uprave, ako se drugače ne naredi, - vreme i mesto gde će se zakleti sa svojim novim drugovima.

Soba, u kojoj se vrši zakletva, nalazi se u mraku. U sredini sobe je sto zastrt crnim platnom. Na stolu je krst, nož i revolver. Sobu osvetlava samo jedna mala voštana sveca.

Osnivač izgovori prethodno jednu prigodnu reč, iznoseći velike zadatke organizacije, njene glavne principe, iz ustava i poslovnika, kao i opasnosti kojima se članovi izlažu stupajući u nju. Na završetku pita ih: pristaju li da polože zakletvu.

Ako svi izjave da pristaju, iz drugog odeljenja iznenada stupa u tu sobu jedan potpuno prerušen i strog maskiran čovek, član jedne od viših grupa, koji je zato naročito određen.

Tada osvniač, a za njim svi novi članovi, jasnim glasom izgovaraju zakletvu. Kada se to svrši, svi se novi članovi izljube među sobom, a maskirani čovek im

svima čestita štipanje u organizaciju rukovanjem, neizgovarajući pritom nijedne reći. On se potom odmah povlači u svoje odeljenje, a soba za zakletvu osvetlava se. U osvetlenoj sobi novi drugovi svojom rukom prepisuju i potpisuju po jedan tekst zakletve, i predaju ga osnivaču, koji svakom saopštava njegov broj i ugovoreni znak za međusobno raspoznavanje. (Ugovoreni se znak povremeno menja, i saopštava naredbom Vrhovne Centralne Uprave.) A potom upućuje i podstiče svakoga, da što pre osnivanju nove grupe, zaklinjajući ih na ovaj isti način; da svaki od njih dolazi na sednice na koje ih bude pozivao radi dogovora ili saopštavanja kakvih naređenja. Čita im zatim odredbe iz ustava i poslovnika, koje za to cilj dobiju od Vrhovne Centralne Uprave - odnosno okružne.

Član 4. Svaki osnivač dužan je da zakletve, zajedno sa brojevima svojih drugova, odmah

107


sprovede u zapečaćenoj kuverti Vrhovnoj Centralnoj Upravi redovnim putem, preko neposredne starije grupe. Svaka neispravnost ili nehaj u ovom pogledu, od strane osnivača ili pojedinih gurpa, kazniće se najstrožije. Ovom pnlkom vraća se ustav i poslovnik, kao i sve potrebe dobijem za izvršenje zakletve. Vrhovna Centralna Uprava potvrđuje prijem zakletve. Pokrajinske će i okružne uprave takođe slati zakletve svojih članova Vrhovnoj Centralnoj Upravi na čuvanje.

Član 5. Svaki osnivač dužan je da od članova svoje grupe skuplja nedeljne uloge, i da ih

odmah šalje Vrhovnoj Centralnoj Upravi, odnosno okružnoj upravi, koja će s vremena na vreme putem izvešća prijem potvrđivati.

Visinu uloga članova jedne grupe određuje osnivač, dogovorno sa svojom grupom, i o tome izveštava Vrhovnu Centralnu Upravu prilikom sprovođenja zakletve. U svakom slučaju, nedeljni ulog ne može biti manji od jednog groša (0.20 p.d.)

Vrhovna Centralna Uprava će, s vremena na vreme, podnositi svima svojim grupama izveštaje kako o prihodima tako i o rashodima organizacije, kao i o ciljevima na koje su ti rashodi utrošeni. Ulozi će se slati mesečno, sa naznačenjem: za koji je mjesec ulog, od koje je grupe, i od kojih članova - članove notirati brojevima. Okružne uprave slaće takođe na isti način uloge članova Vrhovnoj Centralnoj Upravi. One će za svoj okrug voditi spisak - registar - članova i knjigu plaćanja uloga, radi kontrole.

Član 6. Svaki osnivač je dužan da svoju grupu izveštava o poslovima organizacije, da kod

svojih članova održava i raspaljuje osećajepatrijotizma ipožrtvovanja za srpsku ideju. Češći, što češći, sastanci grupa u sednice, radi gornje celji, imaju presudnu važnost po uspeh ideje i organizacije, te ih treba izvoditi sa svom marljivošću.

Član 7. Svaka je grupa dužna izvršivati sva naređenja Vrhovne Centralne Uprave, odnos

no okružne uprave.

Član 8. Svaka grupa je dužna da primi i pokrije ljude koje Vrhovna Centralna Uprava

bude odredila za izvršenje nekoga dela, i da spremi sve što je potrebno kako za samo izvršenje tako i za olakšanje begstva izvršiocima.

Član 9. Kad neka grupa dobije naredbu od Vrhovne Centralne Uprave, da sama izvrši

108

neku stvar, ona izvršenje ne može prenositi na neposredne niže grupe. Ako je, za izvršenje tahe naredbe, potrebno manje od šest ljudi, onda i članovi

vuku kocku na onoliko listića koliko je ljudi potrebno za izvršenje naredbe. Osnivač napiše delo koje se ima da izvrši na listiću, pa se ti listići nekoliko puta presaviju; tako se isto presavije još toliko listića koliko je potrebno do šest, odnosno do broja članova u grupi, ali tako, da se prazni listići ne mogu nikako razlikovati od popunjenih. Svi se ti listići dobro izmešaju u jednom sudu pa se onda pnstupa izvlačenju. Pri izvlačenju niko ne srne zaviriti u sud. Osnivač izvlači poslednju.

Član 10. Članovi grupe na koje padne kocka moraju bezuslovno izvršiti dobijenu naredbu.

U slučaju neposlušnosti biće najstrože kažnjeni od strane Vrhovne Centralne Uprave.

Član 11. Svaka grupa ima prava da podnosi Vrhovnoj Centralnoj Upravi sve one predloge,

žalbe, i molbe, koje nađe da su umesne i da mogu koristiti organizaciji i njenu cilju. Te predloge moraju grupe vrlo hitno dodavati jedna drugoj preko članova osnivača, da bi štopre dospeli do Vrhovne Centralne Uprave, koja će istim putem odgovarti da li ih usvaja ili odbija.

Član 12. Svaki član organizacije dužan je da ukaže svaku pomoć drugu koji mu se obrati

izgovaranjem svoga broja i ugovorenim znakom.

Član 13. U vanredno hitnim slučajevima potrebe, upoznavanja između dvojice članova

organizacije vrši se obostranim izgovaranjem broja i ugovorenim znakom.

Član 14. Članovi organizacije dužni su čuvati u najvećoj tajnosti kako svoju grupu tako i

samo organizaciju. Tajne organizacije ne smeju se ni po cenu najvećih muka izdavati: jer se izdajstvo kažnjava srmću.

Član 15. Svi su članovi dužni da izbliza prate ponašanje i vladanje svojih poznatih drugova

u organizaciji.

109


Član 16. Ako ponašanje koga člana zaslužuje samo opomenu, ona će mu se učiniti od

strane njegove grupe.

Član 17. Ako ponašanje koga člana bude zaslužilo veću kaznu, to će se redovnim putem

dostavljati Vrhovnoj Centralnoj Upravi.

Član 18. Ako koji član hotimično ili nehotice izda organima vlasti, ili kome čoveku koji ne

pripada organizaciji, kakvu tajnu organizacije, i ako od toga izdajstva može nastupiti po samu organizaciju, ili po članove njegove grupe, kakav brza opasnost, onda sama grupa treba odmah da toga člana ma na koji način učini bezopasnim. Ako ona to ne može da učini, treba odmah da traži pomoć od neposredno starije grupe.

Član 19. Ako se u izdajstvu uhvati član osnivač, i ako zbog tog izdajstva dođu u veliku

opasnost članovi njegove grupe ili interesi organizacije, njegova će ga grupa odmah nama koji način učiniti bezopasnim, a posle će ovako tražiti vezu sa Vrhovnom Centralnom Upravom:

Na četvrtoj strani "Trgovačkog Glasnika" izdaće ovakav oglas: "Traži se veza sa bogatim čovekom radi velikog posla". Na kraju će staviti rimski

broj grupe, koji je dobila pri osnivanju, zatim ime ulice i broj kuće gde će se održati sastanak sa izaslanikom Vrhovne Centralne Uprave, i najzad broj člana grupe kojeg je ona - grupa - koja vezu traži odredila da se sa tim izaslanikom sastane.

Taj izaslanik će uspostaviti vezu te grupe sa neposredno starijom grupom.

Član 20. Ako član osnivač, otsustvom ili nekim drugom uzrokom, mora napustiti svoju

grupu, ne srne napuštati dužnost dok se njegova grupa ne dovede u vezu sa starijom. Tom prilikom mu se određuje i njegov položaj u organizaciji onoga mesta kamo bude otišao.

Član 21. Član osnivač će isto tako dostavljati starijoj gnipi ipremeštaje pojedinih članova

njegove grupe, da bi se na vreme mogle sve grupe popunjavati, tako da uvek budu sastavljenje od pet članova.

110

Član 22. Vrhovna Centralna Uprava će u svakom okrugu osnovati po jednu okružnu up

ravu organizacije, koja će po ovim istim principima izvoditi organizaciju po svome okrugu.

Član 23. Oknižne uprave su vrhovna vlast organizacije u svojim okruzima. Okružne up

rave donose samo odluku o prijemu novih članova u svom okrugu. Odmah o tome izveštavaju Vrhovnu Centralnu Upravu ovako:

Upreporučenu pismu šalju spisak u kome su naznačena samo imena i prezimena novo primljenih članova, a ispod tih broj osnivača te grupe. - Ništa više.

Vrhovna Centralna Uprava vraća taj isti spisak, stavljajući pored imena svakog člana broj mesta u organizaciji, a na čelu spiska broj grupe. Ovo vršiti na adresu članova koji služe za vezu.

Čim ovakav spisak dobiju okružne uprave, naređuju zakletvu, o čijem rezultatu izveštavaju Vrhovnu Centralnu Upravu sprovodeći joj ujedno i zakletve novopriml-jenih članova čije će se prijem potvrditi.

Ovaj izuzetak čini se, da bi se rad na širenju organizacije ubrzao: - sve pak ostalo vršiti redovnim putem propisanim u poslovniku - Cl. 2. - iz ruke u ruku.

Član 24. Okružne uprave zavise samo od Vrhovne Centralne Uprave, i sa njime opštepreko

jednog od svojih članova, kojega određuje Vrhovna Centralna Uprava. Vrhovna Centralna Uparva određuje i lice koje će, u ime njeno, opštiti sa određenim članovima pojedinih okružnih uprava, kao i način na koji će se to opštenje vršiti.

Član 25. Pokrajinske uprave će same, prema mesnim prilikama, sastavljati svoje poslovni

ke, ali po ovim istim principima. Napomena.

Član 26. Budući da je tajnost bitni uslov organizacije, opštenje je između pojedinih instan

cija u organizaciji usmeno.

Svaki pismen akt uništava se čim se po njemu postupi, Nepoštovanje ovogpravilni-ka izaziva odgovornost.

111


Član 27. Vrhovna Centralna Uprava može ovaj poslovnik menjati i dopunjavati prema

potrebama i prilikama. Predloge za izmene i dopune mogu činiti kako pojedine grupe tako i okružne uprave.

Član 28. Grupe se označavaju rimskim, a članovi arapskim brojevima.

9.V.1911. god. Beograd. (M.P.)

112

UDRUŽENJE "SRPSKA ODBRANA"

Srpski prosvetni radnici u Skoplju iBitolju su još od 1900. nastojavali da se na silu počne odgovarati silom. Oni za to nisu mogli u Srbiji sve do 1905. pridobiti službene krugove. Te godine pod presijom naroda iz Stare Srbije i Maćedonije i javnog mnenja u Srbiji službena Srbija popušta. I rezultat toga je stvaranje tajnog udruženja "Srpska odbrana" - čija su pravila bila ovakva:

Pravila tajnog udruženja "Srpska odrbana"

IME

či. i. Srbi u St. Srbiji i Mačedoniji, a poimence iz sandžaka skopskog i debarskog i kaze

kičevske, prilepske, ohridske kao i iz drugih strana bitoljskog i solunskog vilajeta, osnivaju tajno udruženje "Srpska odbrana".

CILJ

Čl. 2. Cilj je ovog udruženja da, povodom i suviše učestalih neprijateljskih nasrtaja na

sve što je srpsko u St. Srbiji i Mačedoniji, radi na odbrani njihovoj istim sredstvima i putem kojim ih neprijatelji napadaju.

Čl. 3. Udruženje će pored brige o odbrani pripremati narod za oslobođenje od sadašnjeg

teškog i nesnosnog stanja i to putem evolucije: potpomagaće izvođenje reforama, stalno će raditi na grupisanju srpskog življa i na njegovu kulturnom i ekonomskom napredovanju.

113


ČL 4. Srbi očekuju od sultana i velikih sila poboljšanje svog stanja. Ne mogadnu li im

ovi obezbediti miran život i pravilno i slobodno napredovanje, udruženje će pnbeći i revoluciji kao sredstvu za osobođenje.

UPRAVA

Čl. 5. Udruženjem upravljaju dva odbora: jedan u St. Srbiji, a drugi u Mačedoniji. Mesta

njihova stanovanja su tajna. Osim ovih biće jedan Gorski štab pod oružjem i u gori, čije će članove odrediti prva dva odbora. Oba odbora i Gorski štab rukovodiće celokupnim poslovima udruženja.

Čl. 6. U svakoj kazi ustanovljava se po jedan pododbor, a u svima mestima po jedan

mesni odbor sa potrebnim brojem članova.

SREDSTVA

ČL 7. Udruženje živi od dobrovoljnih priloga i mesečnih uloga. Od tog novca nabavlja

se potreban materijal za opstanak, odbranu i borbu. Pri odborima, pododborima i mesnim odborima postoje kase kojima rukuje naročiti blagajnik.

IZVRŠNI ORGANI

či. s. Odbori, pododbori i mesni odbori imaju svoju policiju i kurire, a mesni odbori uz

to i nekoliko naoružanih ljudi koji će bezuslovno vršiti ono šta im se naredi.

114

DUŽNOSTI UPRAVE

Čl. 9. Odbori daju uputstva i naredbe za rad. Gorski štab stara se o izvršenju odluka

odborskih.

Čl. 10. Pododbori u svojoj kazi, stojeći u stalnoj vezi s odborima i Gorskim štabom kad

ovaj u njihovu kazu dođe, rešavaju o poslovima u svojoj kazi i načinu izvršenja raznih odluka.

Čl. 11. Mesni odbori staraju se da svi meštani uđu kao članovi udruženja, prikupljaju

priloge i izvršuju sve naloge pododbora.

Čl. 12.

Gorski štab u dogovoru s pododborima i mesnim odborima, uzima sve one oružane planove koji se pominju u poslednjem stavu člana 8. i obrazuje od njih tajne čete.

ČL 13.

Kad rad ovih potajnih četa nije dovoljan za odbranu, onda Gorski štab određuje iz njihove sredine izvestan broj koji će sastaviti stalnu četu i odmetnuti se u goru.

ČL 14. Vođu čete postavlja i smenjuje odbor u sporazumu s Gorskim štabom.

DUŽNOSTI IZVRŠNIH ORGANA

Čl. 15. Gorski štab obilazi sve stalne i potajne čete. Štab je zavisan od odbora, ali su

njegova naređenja obavezna za pododbore, mesne odbore i čete.

Čl. 16. Čete vrše ono što im naredi Gorski štab.

115


Čl. 17. Stalne i potajne čete ubijaće od muslimana samo oneAmaute ilipoturčene Srbe

koji su se ispod turske vlasti odmetnuli u numeri da čine zla dela. Vojnike, žandarme, kao i turske činovnike ne smeju napadati, ali ako budu od njih napadnuti ne smeju se predavati, jer to čast sprskog imena i oružja ne dopušta.

Čl. 18. Goniče se bugarske i bugaraške čete koje budu narod pljačkale ili prisiljavale da

se odrekne svoga imena i svoje crkve.

Čl. 19. I sve druge čete, ma čije one bile, koje idu radi pljačke i nasilja, imaju se takođe

istrebljavati.

DUŽNOSTI SVIH SRBA U ST SRBIJU MAČEDONIJI

Čl. 20. Svi Srbi, patrijaršiste ili egzarhiste, moraju priznavati Srpsku organizaciju i pot

pomagati je.

Čl. 21. Pri stupanju u udruženje svaki mora položiti zakletvu.

OPŠTENJE

Čl. 22. Opštenje je usmeno. Samo u nemogućnosti opštiće se šifrovanim pismima.

SUĐENJE I KAZNE

Čl. 23. Neposlušnost i međusobne svađe izviđače i suditi: između članova udruženja vođ

čete sa mesnim odborom.

116

Čl. 24. Krivice pretsednika mesnog odbora sudiće pododbor.

Čl. 25. Pretsednici i članovi pododbora podležu suđenju odbora.

Čl. 26. Po krivicama četnika sudiće vođa čete, tri četnika i pretsednik mesnog odboru.

Čl. 27. Vodi čete sudi Odbor ili Gorski štab.

Čl, 28. Svaka presuda koju mlađi organi izreknu, pa i ona koja je izvršna, mora se odmah

dostaviti odboru.

Čl. 29. Kad izda poverenu mu tajnu, kazni se smrću. Smrtne presude izriče odbor.

Čl. 30. Ako četnik izda pušku kazni se smrću, a ako mu je oduzmu na ma koji drugi način,

podleže suđenju prema čl. 26.

Čl. 31. Vođa čete i njihovi četnici koji bi propustili kakvu razbojničku četu a da ne

pokušaju unuštiti je, biće suđeni od odbora ili Gorskog štaba.

Čl. 32. Svaki onaj kojijatakuje bugarskim ili drugim kojim razbojničkim četama kazniće

se najstrožije.

PECAT

Čl. 33. Odbori, pododbori i Gorski štab imaju svoje naročite pečate.

Čl. 34. Udruženje će stupiti u sporazum sa svima odborima Starosrbijanaca i Maće-

117


donaca u Srbiji i van nje radi postignuća svojih ciljeva. Momčilo Mijović i Đurić Veljko, Ilustrovana ilustracija četničkog pokreta

"Naučna knjiga, Beograd, 1993. str. 35-37. Narodna odbrana Sticajemprilika nastalim posle aneksije, Narodna Odbrana koju je stvorila anek

sija kao organizaciju za prikupljanje dobrovoljaca i materijalnih sredstava, preobrazila se posle svršetka aneksijske krize u organizaciju kulturno-nacionalnu, koja je sebi stavila cilj: da koncentriše, oživi i preporodi privatnu inicijativu u Srbiji, i time odgovori najvažnojoj potrebi koja se u Srbiji posle aneksije osetila, a ta je. bila stvaranje nove Srbije, spremnije Srbije, jače sposobnije za borbu nego što je bila ona koju je zatekla aneksija.

Narodna Odbrana, ponikla u trenucima nacionalne opasnosti, nacionalnog bola i razočarenja, bila je samim tim pozvana da primi ovu misiju na sebe. Ona, koja je najjače osetila kako je slaba bila i nespremna, ne samo državna nego i društvena Srbija, u vremenu anekcije, mogla je i morala najpre doći na misao da povede akciju za stvaranje bolje i jače Srbije, jedno to, a drugo, sastav njezinih Odbora u kojima su bile zastupljene sve stranke i svi društveni staleži, u svakom mestu najagilniji i najrodolju-biviji ljudi i učinila je da ona tu misiju na sebe primi i preuzela i otpočela da je provodi u život.

118

JOVAN CV1JICI BOŠNJACI

i

Jovan Cvijić (1865-1927), osnivač geografske nauke u Srbiji, Geografskog zavoda i Srpskog geogragskog društva, vodeći je srpski geograf, svjetskog glasa i ugleda koji je međunarodno priznanje stekao kao geomorfolog. Njegovo ime je u određenom trenutku toliko značilo u naučnim krugovima da se njegova tvrdnja, samim tim što ju je on izrekao, smatrala neoborivom istinom, te se njegovi radovi i mišljenje kod naučnika nijesu smjeli ni pobijati. Kao vrhunski stručnjak bio je član jugoslovenske delegacije na mirovnoj konferenciji 1918-1919. godine u Parizu, pošto je važio kod međunarodnih institucija kao ekspert za Balkan i odnose balkanskih naroda i tako je njegova antropogeografija Balkana podupirala velikosrpske pretenzije Kraljevine Srbije prema svim susjednim zemljama. Njegovo polazište je bilo da su Srbi istorijski, etnički i antropogeografski najvažnije stanovništvo i jezgro Balkanskog poluostrva, te samim tim "imaju istorijsko pravo" da u svoju državu uključe sve zemlje gđe žive Srbi.

Početkom XX vijeka je krojena nova politička karta u jugoistočnoj Evropi, te je Cvijić svoja naučna saznanja maksimalno ustupio potrebama aktuelne srpske politike, gđe su njegovi zaključci korišćeni kao teoretska i stručna osnova za koncipiranje i osnovsprovođenjapolitikekojaje često poprimala velikosrpsko obilježje. U tom smislu Jovan Cvijić je i najmanji trag doseljavanja Srba izvan provobitnog etničkog prostora isticao kao dokaz da su Srbi najrasprostranjeniji narod u jugoistočnoj Evropi, a tamo gđe ih nije bilo dovoljno, on je na sebi svojstven način pojedine nepravoslavne narode ubrajao u Srbe, čime je zastupao shvatanje o pravu srpske države na ponovno nastajanje i vraćanje nemanjićkog carstva iz XIV vijeka. U tom cilju je jednostrano zastupao tezu da srpskom etničkom prostoru pripadaju prostori iz kojih se srpsko stanovništvo pretežno ili potpuno iselilo, pa čak i gđe su bile brojne migracije Srba.

No, ako to nije odgovaralo aktuelnim političkim ciljevima obnove i teritorijalne ekspanzije srpske države uvodio je kriterijume geopolitike, tj. geografski determinizam i pojašnjavao: "Etnografske karte i etnografski spisi su po pravilu šovinistički: oni koji su ih pravili ili pisali mahom pribrajaju prelazne oblasti onoj

119


narodnosti kojoj sami pripadaju. U stručnim krugovima im se ne veruje, ali je tako mnogo neobaveštenog sveta u koji unose zabunu. Šta više šovinisti su skloni da ne vode računa o procesu asimilacije koji se izvršio u prelaznim oblastima, i vraćajući se unazad, u prošlost, rekonstruišu mahom napamet stara etnografska stanja koja su im povoljna i njih unose u karte da bi danas vredela. Idu i dalje, pozivajući se na istoriju, na nekadašnja zavojevanja i "istorijska prava", ne priznajući današnje etnografsko stanje".1' Da nebi bio ograničen izrečenom kritikom Cvijić dodaje: "Istina kad se može nesumnjivo dokazati daje neki narod nasiljem sveden na manjinu u njegovoj važnoj istorijskoj oblasti, ali je nateran da promeni veru i narodnost, onda se može priznati potištenom narodu pravo da traži tu oblast za sebe."2)

II

Jovan Cvijić je aktivno učestvovao u političkom životu Srbije kao najbolji poznavalac geografije i etnografije Srbije, te je svoje znanje početkom XX vijeka stavio u službu aktuelne srpske politike, posebno u vremenu od 1908-1918. godine. Njegova aktivnost se sastoj ala od podizanj a samosvjesnosti srpskog naroda kroz osobni istorijsko - geografski prikaz njegove prošlosti, padova i uvijek uspješne obnove koju treba nastaviti i u budućnosti i dokazivanja istorijskih, etničkih ili nekih drugihprava na obnovi i ekspanziji Srbije. Jovan Cvijić o samouvjerenosti Srbije govori u radu o glavnim karakteristikama Balkanskog poluostrva iz 1904. godine, u kojem kaže:"... razvitak i sudbina naroda ne upravlja se jedino o goeografskim prilikama; naročito to vrediza narode velikih sposobnosti i za ona naročita stanja u kojima se kasto i kod naroda manjih sposobnosti jave velike ekspazivne moći. Tada se narodi prelijevaju preko geografskih pregrada",3' da bi 1907. godine u članku "O nacionalnom radu" ustvrdio: "Mi smo relativno velik narod, koji znatno pristaša. Mi smo narod s najjačom nacionalnom svešću na Balkanu".4' U istom radu, kada se zaoštrila kriza oko Bosne i Hercegovine, Jovan Cvijić prijeti:"... mi smo nacionalno - politički opasna zemlja", obrazlažući to činjenicom da Srbi žive i izvan tadašnjih granica Srbije i nastavlja: "Svet treba da zna i da se uveri, da Srbija može da operiše s mnogo većom celinom, no što je njena teritorija. Od Srbije mogu da pođu najveće teritorijalne transformacije. Ne treba prezati od toga da se taj strah ulije u svet, ako je korisno za naše nacionalne interese."5'

1. Jovan Cvijić, Govori i članci, II, Beograd 1921, st. 195 -216.

2. Isto, st. 203. 3. Jovan Cvijić, Citirano djelo, st. 93 - 147.

4. Isto, st. 63.

5. Isto, st. 58 - 69.

Politička agresivnost Jovana Cvijića posebno nastaje nakon balkanskih ratova, mada je i ranije bio agresivno raspoložen, pa će nakon austrougarske aneksije Bosne i Hercegovine, osvrćući se na odluke Berlinskog kongresa kazati: "Posle ovog kongresa Srbija je dakle bila skoro opkoljena zemlja, a mi smo postali uhapšen narod", a o srpskim zahtjevima povodom aneksije 1908. godine u radu "Aneksija Bosne i Hercegovine i srpsko pitanje" će napisati: "Ovi bi se u tome sastojali što bi Srbija dobila izvesnu teritorijalnu zonu u oblasti srpskog naroda, kojim bi izlazila na Jadransko more6' naglašavajući istorijsku misao svog naroda, pa će početkom prvog svjetskog rata poručiti: "Ni kod jednog naroda na Balkanu nema narodna masa, najširi slojevi, onakvu jednu, jednostavnu, istorijom i događajima potpuno konsolidovanu nacionalnu dušu kao kod Srba. Otuda svi Srbi i svuda, ma kakvi događaji iskrsli, odmah umotre štetu i korist od njih za svoj narodni interes.7'

U članku "Geografski i kulturni položaj Srbije" Jovan Cvijić posebno naglašava ulogu pravoslavne crkve, iz čega izvodi zaključak o karakteristikama srpskog naroda, pa u tom smislu kaže: "Pravoslavci su dakle u celini uporni, nepomirljivi predstavnici težnje za samostalnim nacionalnim i kulturnim životom i pravoslavna vera je etiketa, koja te težnje najbolje obeležava", da bi kasnije u istom radu bio još određeniji: "... neizmerno nas je to krepilo što imamo dugačku lozu, veliki niz slavnih careva i junaka i velikih patnika" te je srpski narod stvorio "...svoju pravoslavnu crkvu sasvim drugačiju od katoličke, u mnogome različitu i od ostalih pravoslavnih crkava, sazdao je crkvu Svetoga Save, srpsku crkvu, crkvu narodne duše, svoj veliki organ i svoju moćnu zaštitu u svima carstvima.8'

Jovan Cvij ić j e, koristeći rezultate višegodišnjih istraživanj a opravdavao srpske teritorijalne aspiracije i iznosio podatke o brojnim pojedinačnim tragovima srpskog stanovništva i izvan srpskog etničkog prostora, pa će u radu "Raspored balkanskih naroda" 1913. godine pisati o Srbima u okolini Debra: "I sada je to srpska oblast, ali sa znatnim brojem Pomaka koji su islamizirani poglavito u prvoj polovini XIX veka, i mahom još govore srpski"9', da bi u radu "O našoj državi" oravdao proširenje Srbije na tuđim etničkim prostorima: "Na Balkanskom Poluostrvu, gde su narodi jako izmešani, naročito u izvesnim oblastima, zaleze prstenasto i na razne druge načine jedan u druge, moraju se takve antietnografske nužnosti javljati pri obrazovanju države.10'

Posebno mjesto u radovima Jovana Cvijića zauzimaju stavovi koji se tiču

6. Isto, st. 208 - 211. 7. Isto, st. 53 -140. 8. Isto, st. 31.

9. Jovan Cvijić, Govori i članci, I. Beograd 1921, st. 159. 10. Isto, st. 23.

121 120


odnosa prema Albancima i težnja za proširenjem srpske države na albanskom etničkom prostoru, u kojima se zalaže za "izlazak Srbije na Jadransko more" i u vezi sa tim piše: "Sa geografskog gledište Srbija je imala dve mogućnosti da proširenjem svoje teritorije izađe na more", a u nastavku tvrdi da su to moravsko - vardarska okolina koja vodi u solunski zaliv i udolina Drim - Maća koja vodi u jadranska pristaništa Drač i Medovu, jer sjeverna Albanija sa Starom Srbijom čini geografsko jedinstvo te"... da su težnje Srbije za arbanaškom obalom opravdane i uslovljene ne samo geografski već imaju za se i istorijsku tradiciju"11' U istom cilju Cvijić se bavi i pitanjem srpske jadranske željeznice jer "...poslednjih decenija misliti i raditi na ostvarivanju dunavsko - jadranske železnice, koja bi počinjala na srpskoj granici kod Mrdara i izlazila na jadranska pristaništa Bar ili Medova, ..."12). da bi samo dvije godine nakon što je Srbija napustila sjevernu Albaniju, predložio novu trasu: "...najkraći i najjednostavniji bi bio (pravac) s Kosova do Dečana, pa dalje Dečanskom Bistricom, ispod Bogićevice u Plav i Gusinje, a odatle kroz Grnčar i Cijevnu, ako bi Crna Gora mogla dobiti Cijevnu s Klimentima".U)

Jovan Cvijić je Crnogorce smatrao dijelom srpskog naroda, pa 1914. kaže: "Poslije sjajne vekovne junačke uloge, Crna Gora ulazi dakle u novu kulturnu periodu. Karstna starocrnogorska tvrđava bila je čuvar srpskoga slobodnoga života i zemlja kosovskih osvetnika. Taj e njena uloga završena", da bi nakon završetka prvog svjetskog rata sa zadovoljstvom konstatovao: "Slavna nacionalna misija Crne Gore je završena. I ona može imati svoju ulogu samo kao sastavni deo jedne velike narodne celine. Ona je razumeia ovu potrebu i zato je tražila ujedinjenje sa Srbijom,14' a za crnogorska plemena je tvrdio da su stara srpska plemena koja su živjela prije nemanjičke države, koja su se održala zbog geografskog položaja i modifikovala se pod uticajem istorijskih događaja.

III

Jovan Cvijić je smatrao da je Bosna i Hercegovina "ključ za rešenje srpskog pitanja" pri čemu je polazio do čvrstih stavova da su Bosna i Hercegovina srpske zemlje i da je "stanovništvo bosanskog varijeteta, Srbi pravoslavni, katolici i muslimani koji naseljavaju zelenu i romantičnu Bosnu, naročito doline Drine, Bosne i Vrbasa",^' Na osnovu istorijskog prava srpskog naroda na Bosnu i Hercegovinu kao "oblasti čiste srpske rase" Jovan Cvijić pišući o dinarskim Srbima kaže: "Poznato

1 listo, st. 7-19

12.Isto,st. 14. ., ; , || 75. Isto, st. 43.

14. Jovan Cvijić, Iz društvenih nauka, izbor tekstova, Boegrad, 1965, st. 190.

122

je da muhamedanskih Srba dinarskog karaktera ima od Save kroz Bosnu, Hercegovinu i negdašnji novopazarski Sandžak, do Mitrovice na Kosovu. Oni koji su dalje od Mitrovice došli su poglavito iz Bosne; to su muhadžiri".Ifi) U istom stilu Cvijić nastavlja da "dinarski muhamedanci spadaju uopšte u najstarije srpsko stanovništvo ovih oblasti... Ovi muhamedanci su. dakle dinarski Srbi, čije su osobine izmenjene pod uticajem Korana i islama, pod uticajem mentaliteta društvenog reda koji je gospodario i pod uticajem istočnjačke kulture".17'

Kritikujući odluke Berlinskog kongresa 1878. godine Jovan Cvijić tvrdi da je Bosna centralna oblast srpskog naroda i kaže: "Ali kao neosporan minimum principa nacionalnosti mora vredeti to da se ne sme dati tuđinu, stranoj državi, centralna oblast i jezgro jednoga naroda, jer to znače Bosna i Hercegovina za srpski narod.18' Za Bošnjake u Bosni kaže: "Ovi su Bošnjaci smatrali sebe za najbolje muhamedance, smatrali su da su bolji muhamedanci od Osmanlija, bolji od paša i od vezira; često su uobražavali da su bolji muhamedanci i od samog sultana, njihova kalifa, naslednika Muhamedova" a posebno ga zabrinjavo "stupanj neznalištva, krajnjeg neznalištva, duhovna tromost, nekritičnost i naivnost dinarskih muhamedanaca."19'

Posebno opisuje pokrštavanje Bošnjaka u Plavu i iznosi neistinite podatke, premda je nekoliko puta boravio u Plavu jer kaže: "Kad su Crnogorci osvojili Plav i Gusinje, preveli su mnoge muhamedance srpskog jezika u pravoslavnu veru, između ostalih i hodža (turskog sveštenika) u Plavu koji je, pokrstivši se, uzeo srpsko istorijsko ime Balša Balšić. ovi. pokršetnaci, naročito hodža, nisu mogli trpeti da njihovi dojučerašnji jednovernici ostanu muhamedanci, i svim su ih načinima primoravali da pređu u pravoslavnu veru. Bivši hodža je tražio da postane predsed-nik prekog suda, i u tome svojstvu čak kaznio srmću neke od svojih rođaka koji su oklevali da prime hrišćanstvo".20' Za razliku od njih "Pravoslavni Srbi" prožeti su rodoljubivim mislima i gore od želje, da se obnovi slobodna srpska država ili da postane demokratska republika, te da sfl stari Srbi govorili svojoj omladini "naša je vlastela bila ovakva kao i ova gospoda, a propala je u kosovskom boju".21'

U radu "Raspored balkanskih naroda" iz 1913. godine, prilikom migracije

75. Jovan Cvijić, Balkansko poluostrvo i južnoslavenske zemlje, Osnovi antropogeografije, Zavod za izdavanje udžbenika SR Srbije, Beograd, 1966 (preveo s francuskog Borivoje Drobnjaković) st. 405.

16. Isto, st. 408. 17. Isto, st. 408-409.

18. Jovan Cvijić, Govori i članci, I, Beograd, 1921, st. 123. 19. Isto, st. 409 - 410. 20. Isto, st. 415. 21. Isto, st. 406 - 415.,

123


Bošnjaka na kraju XVII vijeka kaže: "U isto vreme nastaje proces islamizacije koji je sasvim slabo zahvatio Grke i Aromune, u većoj meri Srbe (posebno u Bosni i Herce-govni i Sandžaku, naročito plemstvo i bogumile) i Bugare, a najviše Arbanase. Narodi bez značajnih istorijskih tradicija stavljaju se u tursku službu...",22' da bi u istom članku u kojem opisuje iseljavanje "bosanskih muhamedanaca" sa tugom i u stilu narodng pjesnika rekao: "Odpavši od vere i srpske narodne svesti, ovi Muhamedanci su težili da se pokažu dostojni nove vere i novih položaja i stavlj ali su se u sve veću suprotnost prema svojim sunarodnicima, koji su ostali u staroj veri. Poslednje su činili zbog onog stida, koji se jako javlja kod svih renegata i izaziva težnju da se tobož udalje od svoga kolena i da zatru veze i osećanja, koja su ih za njih vezivala" da bi iz toga izveo zaključak: "Ovolike sile i apokrifnog turcizma nije se moglo razviti ni kod jednih drugih islamizovanih Slovena Blakanskog poluostrva.23' Isti zaključci o srpstvu bosanskih muslimana po Cvijuću se odnose i na sandžačke muslimane, gđe o Novopazar-skom Sandžaku kaže: " ...tamo ima samo jedna arbanaška oaza u oblasti Pešteri. Ostali muhamedanci Sandžaka su islamizirani Srbi i govore srpski".24' Svoje zaključke o etnogenezi Bošnjaka Jovan Cvijić bazira na nagađanjima iz etnografije sa nepouzdanim izvorima kao što su: narodna tradicija, narodno predanje, etimologija geografskih, osobnih i drugih imena.

IV

Jovan Cvijić je stvaranje jugoslovenske države smatrao isključivom zaslugom Srbije i jugoslovenstvom se bavio uglavnom kroz uspon i širenje Srbije. U tom smislu 1914. godine u Nišu je sačino kartu teritorijalnih zahtjeva Srbije, koja je bila prisutna na konferenciji u Parizu kada je napisao: "Jedan mali narod, kao stoje ovaj u Srbiji, nije se mogao više uništiti nego što se uništio za slobodu Jugoslovena, u ratu s Austrougarskom. Srbija jebila zemlja misije, koja je svoju ulogu do kraja izvršila.25'

Cvijićjebio razočaran postojanjem južnoslovenske države, pa jeusarajeveskoj "Prosveti" 1922. godine napisao "moralnu prediku" "Kad bi masa sveta, naričito po varošima, onoliko mislila o duhovnoj i moralnoj strani života koliko se brine o telesnom zadovoljstvu, postigao bi se veliki napredak", a zatim nastavlja:" ...prolazno je ovo današnje materijalno, egoistočno, koruptivno i izopačeno, i već ima moralnih preteča jedne druge prirode. To razdvaja ljudske grupe i klase i izaziva

22. Jovan Cvijić, Govori i članci, J Beograd, 1921, st. 175.

23. Jovan Cvijić, Govori i članci, I, Beograd, 1921, st. 261.

24. Isto, st. 162.

25. Isto, st. 221.

124

stalna vrenja i daje hrane onom opravdanom ekonomsko-socijalnom pokretu koji se razvio posle velikog rata. Na ekonomskom se polju mora izvršiti ono što je uglavnom učinjeno sa naučnim i umetničkim radom: nacionaliziranje ili socijaliziranje rada pojedinih oblasti ili država i sve racionalnija veza između pojedinih tako uređenih ekonomskih zajednica.26'

Cvijić se posebno bavio i pitanjem jezika i dosledno zastupao tezu o rasprostranjenosti srpskog jezika i njegovoj jezičkoj superiornosti. U radu "Raspored balkanskih naroda" Cvijic se izjašnjava u pogledu lingvističkog razgraničavanja srpskog i bugarskog nacionalnog područja gđe kaže: " ...jezična srodnost, zatim često identične etnografske osobine, dale su inteligenciji oba naroda povoda da iste pogranične oblasti smatra ili kao isključne srpske ili bugarske, i zbog toga se razvila lingvistička prepirka koja traje decenijama i tiče se dveju oblasti: pogranične oblasti između Timoka u Srbiji i Iskra u Bugraskoj i Makedonije".27' U pogledu jezika u Bosni i Hercegovini, uključujući i jezik Bošnjaka, Jovan Cvijić dosljedno zaključuje daje to srpski jezik koji se koristio kao službeni jezik i u turskoj carevini, premda je poznato da se u Bosni koristio bosanski jezik.

26. Jovan Cvijić, Iz društvenih nauka, Beograd, 1965. godine, st. 50 - 52. 27. Isto, st. 163.

125


Cvijićeva karta Velike Srbije sa izlazom na Jadran preko Alabmje

126

O ISELJAVANJU BOSANSKIH MUHAMEDANACA

Poznato je da su se muhamedanci počeli iseljavati iz Bosne i Hercegovine posle Okupacije: pred 1908. godinu to iseljavanje je bilo sasvim oslabelo; od Aneksije je uzelo najveće razmere. Ovo je naročita vrsta migracija. U Evropi migriraju danas veće narodne mase iz ekonomskih uzroka. Iseljavanje bosanskih muhamedanaca samo je u maloj meri izazvano ekonomskim, mnogo više psihičkim uzrocima. Ne samo s nacionalnog već i sa naučnog gledišta je migracija bosansko-hercegovačkih muhadžira važna i interesantna. Odzivam se dakle rudo pozivu muhamedanske omladine da o tome saopštim svoja promatranja i zaključke.

1. Skoro svi bosanski muhađžin prolaze sada kroz Beograd. Pred polazak brzoga voza, koji se kreće iz Beograda za Solim oko ponoći beogradska željeznička stanica prekrivljenja je bosanskim muhadžirima. Ljudi trče i svršavaju poslove pred polazak voza, a žene i deca,kao krda, sede i leže na podu stanice. Svi se na ovoj vrućim i zapari zguraju u vagone III klase, i još u ponoći vide se na prozorirha vagona živahna, zdrava i lepa dečka našega jezika, koja još ne spavaju; imaju da izdrže celunoć i ceo dan, dok prispeju u Solun. Ima već više od dva meseca kako ih vozovi neprikidno nose i niko ih ove i nikakvim razlozima ne može zaustaviti. Oni na kraju krajeva odgovaraju: sve će se iz Bosne iseliti.

Izgleda da se studijama i razmišljanjem ne može dobiti tako dubok i svež utisak o tome šta znači vera i kako može biti neizmeran njen uticaj, kao razgovarajući s tim bosanskim iseljenicima. Sva druga im je osećanja prigušila i iskorenila. Ni najmanje ne pomaže to što govore našim jezikom. Nema skoro hi traga od osećanja da su oru s nama narodna celina. Ako im pomenete, jasno uvidite kako je to od njihove svesti vrlo daleko; onako isto daleko kao stoje blisko i jasno da su zbog vere isto što i Turci. Ja sam mogao zapaziti osim toga samo još jedno osećanje: mržnju na strance koji su u Bosnu došli Idu dakle u daleku i sasvim tuđu zemlju sa zabludama da su Turci, jednom od najvećih zabluda što ih je ikad jedan narod imao, i samrtnom na zavojevača. S više nerazumnosti i očajanja nije mogućno svoju zemlju ostaviti.

2. Ovi bosanski muhadžiri će naći svoje suplemenike, ranije iseljenje, ne samo po evropskoj, već i po azijskoj Turskoj. Posljednji su mahom oni što su se prvi posle

127


Okupacije odselili. Ima ih u Maloj Aziji (Anadolu) u većim masama od Smirne do Eski-Sehera, naročito oko Bruse. Cine muhadžirske mahale po varošima i varošicama i cela sela, i neka. se zovu Bosankej, bosansko selo. Ja sam bio u Brusi u susednim oblastima u leto 1905. godine i saznao sam ovo o utkaju nove zemlje i prilika na bosanske muhadžire.

Odmah posle doseljenja su mnogi izumrli, neke cele porodice. Računaju da ih je za prvih pet godina po doseljenju oko 1/3 pomrlo, naročito dece. To je objašnjivo. Velika je razlika, naročito klimska, između zelene i šumovite Bosne, koja je skoro cela pod svežim planinskim vazduhom, prebogata izvorima i tekućom vodom, i između sprljene Male Azije, suve klime, s retkim rekama i izvorima. Kad se bosanski muhamedanci u masama prenesu i transplantiraju u Malu Aziju, oni moraju izumirati. Samo će ono ostati u životu što je najjače i što se može prilagoditi novoj sredini. Ali će i njihovo potomstvo još izumirati, jer je organizam bosanskih muhadžira, njihova krv i njihove ćelije, i nasleđenjem udešen za klimu Bosne, ne Male Azije.

Ono što je bilo ostalo u životu duboko je nezadovoljno. Starci nisu mogli naučiti turskoga jezika. Gđe ih je više zajedno još se među sobom razgovaraju, i venu i čeznu za svojom zemljom. Ovde se tek osete da su stranci, da nisu Turci i da s Turcima, osim vere, nemaju ničega zajedničkog. Pričali su mi bosanski muhadžiri, koji su kao mladići pošli u Malu Aziju i onamo naučili turski kao što prost čovek, koji se potuca po Austriji ili Nemačkoj nauči nemački, da svaki Osmanlija pozna od prve reči da su stranci i da se snjima kao sa strancima ponaša. Deca, tamo rođena, nauče turski, ali, ne retko ima slučajeva da ne nauče dobro srpski, i teško se sporazumevaju sa svojim roditeljima. Sa pokolenjima će od njih postati prave Osmanlije.

Jedno veće sam se sastao radi razgovora sa važnijim bosanskim muhadžirima iz Brusa. Bilo je teško gledati te opale i oronule ljude, mahom predstavnike nekoliko najpoznatijih i nasilnijih bosanskih porodica. Svi su se samo tužili i kajali, što su napustili svoju zemlju, ali su se time branili što se pod "Švabom" nije moglo izdržati. Oseća se kako je kod begova glavni motiv za iseljavanje bila sujeta: smatraju se za uvređene, jerje u Bosni nestalo starih prilika. Nisu se sećali da nije begovski i gospodski voleti svoju zemlju samo onda kad se u njoj može gospodariti.

3. Nema skoro varoši i varošice u Staroj Srbiji i Makedoniji u kojima nema naročitih mahala sa naseljenim bosanskim muhadžirima. Ima ih i po selima, i meni su ostali u najživljoj uspomeni muhamedanski Korjenici iz Hercegovine, koji su naseljeni u Malešu na samoj bugarskoj granici, jer su se obradovali, kao da su nekoga svoga sreli, kad su videli ljude koji govore njihov jezik i poznaju njihove krajeve. Video sam ih naseljene čak i u Elasoni, u Tesaliji, prema grčkoj granici.

Potomaka prvih bosanskih muhadžira ima dosta među oficirima. Po mojim obaveštenjima u turskoj vojsci ima preko 300 oficira našega jezika, među kojima je

128

nekoliko generala: istina je znatan broj od njih iz novopazarskih sandžaka. Kao da je vojska jedina struka u kojoj i bosanski muhadžiri napreduju. Oni od njih koji su svršili turske vojničke škole znaju turski, ali među sobom govore srpski i svi ga besprekorno znaju. Muče se samo sa recima našega jezika, koje su proizvod više kulture i novih potreba.

4. Jednoga jutra u aprilu ove godine došao sam iz Pazara ili Jenice-ardara u južnoj Makedoniji na železničku stanicu Topčin da uhvtim voz koji ide od Soluna za Beograd. Iznenadi me kad na stanici ugledam jednog sredovečnog Bosanca sa bulom. To nije pravac u kome se oni sada kreću: oni idu obrnuto od Beograda Solunu. Čim sam ga srpski oslovio, on se za mene privezao. To je zbilja muhadžir koji se vraća u Bosnu. Iselio se sa ženom i četvoro dece pre dvadeset godina, i bio je imućan. Deca mu umirala i zato je menjao mesta po južnoj Makedoniji. Naposletku je ostao i bez dece i bez igde ičega. Morao je raditi kao argat i dopirao je tako do Carigrada. Bio je još sačuvao rečitost Bosanaca, a predstavio mi je živo i sa suznim očima ne samo materijalne nevolje, već i onaj duboki bol, koji tužina i zabluda u čoveku ostavljaju. Taj zna da su Turci, pravi Turci,nešto sasvim drugo no što je on i da on s njima nema ništa drugo zajedničko osim vere, njemu je sada jasno da smo mu mi bliži no Osmanlije. Ovaj propali čovek vraća se u Bosnu da tamo samo umre, i to na navaljivanje svoje žene, koja plače za svojomkućom dvadeset godina. Uzda se u srodnike, kojisu u Bosni ostali. Kad bi bilo po njegovoj volji, on se ne bi vraćao, jer ne može od stida i sramote. Kad sam mu napomenuo da drugima u Bosni govori da se ne sele i da im nesreću ne sebi dokaže, on se samo udarao po glavi i vikao: tvrde bosanske glave neće poslušati; i meni je govoreno, pa nisam verovao.

1. Na Balkanskom Poluostrvu, ima privremenog i stalnog iseljavanja, i motivi su po pravilu ekonomski ili motivi lične i imovne nesigurnosti. Poznato je naročito kako se Grci i Cincari razilaze po svetu radi zarade. Za mnoge srpske i bugarske krajeve karakteristična su pečalbarska kretanja, pri kojima oni znatan deo godine provode kao radnici različitih zanimanja u pojedinim balkanskim državama, u Rumuniji i drugim zemljama. Izuzevši Srbiju, iz svih balkanskih zemalja se znatne narodne mase kreću radi zarade u Ameriku. Pri svim tim kretanjima jedan deo ostaje u oblasti nove zarade, dakle definitivno se iseli.

Unekoliko su slična sa ovima iseljavanjima koja se neprekidno vrše iz evropske Turske u slobodne balkanske zemlje, Srbiju i Bugarsku, mnogo manje u Grčku. U Bugarskoj dolaze Sloveni iz Makedonije ijedrenskog vilajeta, a u Srbiju Makedonci i Srbi iz Stare Srbije i novopazarskih krajeva. Posleđnja migracija je u početku stvaranja Srbije dostigla najvišu meru, i doseljenici iz Stare Srbije, seničkog i novopazarskog kraja sa doseljenim Bosancima, Hercegovcima i Crnogorcima čine preko 2/3 stanovništva zapadne Srbije. Ove migracije su prouzrokovane pored ekonomskih i

129


nacionalnim motorima i težnjama za svojim slobodnim zemljama. Međutim i iseljavanja Osmanlija i Grka iz Bugarske, koja su se vršila za poslednjih

30 godina izdavala su manje ekonomskim uzrocima, mnogo više psihičkim stanjem, a često su nasilne migracije. U Bugarskoj ima još preko pola miliona pravih Turaka, mada su se od oslobođenja Bugarske neprekidno selili u evropsku Tursku i Anadol. Poznato je poslednje nasilno rasterivanje Grka iz Bugarske, izvršeno pre 3-4 godine. Tada se iselilo oko 40.000 duša u Grčku i naseljene su poglavito u Tesaliji; najveću mahalu varoši Larise osnovali su ti Grci i nazvali je Filipopolis (Plovdiv), jer su mahom iz pređašnje Istočne Rumelije.

Ovom gradacijom dolazimo do iseljavanja bosanskih muhamedanaca, koje se po glavnim uzrocima može označiti kao migracija, izazvana psihičkim uzrocima. Osim toga se od prethodnih migracija i po ovome razlikuje. Sloveni iz Makedonije, Bugari izjedrenskog vilajeta, Srbi iz Stare Srbije, Turci i Grci iz Bugarske iseljavaju se u svoju etnografsku oblast; muhamedanski Bosanci se sele najčešće u stranu etnografsku oblast, gđe moraju izgubiti svoj jezik i svoje specifične etnografke osobine.

2. Iseljavanje bosanskih muhamedanaca najmanje je dakle izazvano ekonomskim uzrocima. Sele se i najimućniji. Ako se i siromašni sele to nije zbog toga što bi u Turskoj nalazili bolje zarade; naprotiv, prilike za zaradu su povoljnije. Oni se dakle sele iz oblasti boljih privrednih prilika u zemlju lošijih ekonomskih prilika. I ipak sada postoji kod bosanskih muhamedanaca ne samo naklonost i težnja, već narodni huk za iseljenjem. Onaj uzvik; "svi se iz Bosne iseliti", obeležava taj huk.

Kao štojepomenuto, glavni je uzrok tome psihički ili, ako upotrebimo stariji izraz, naročito stanje narodne duše, koje se razvilo pod uticajem prilika što su nastale posle okupacije i naročito posle aneksije. To je stanje nezadovoljstva s prilikama i sa samim sobom, ozlojeđenja, očajanja. Istina, takvo duševno stanje zavlada kod svih muhamedanaca Balkanskoga Poluostrva kad potpadnu pod tuđu, hrišćansku upravu, ali je u Bosni mnogo intenzivnije. I to je upravo ono što treba objasniti. Bosanski muhamedanci su živeli pod naročitim prilikama i imaju drukčije psihičke osobine no ostali slovenski renegati Balkanskog Poluostrva. Sasvim su drukčiji no Pomaci ili pomu-hamedanjeni Sloveni južne Stare Srbije, Makedonije i Bugarske. Kao što je poznato, bosanski muhamedani su Srbi, znatnim delom srpsko plemstvo, koje je promenilo veru (poglavito bogumilsku i pravoslavnu) i izgubilo narodnu svest. Bivša gospoda, oni su i pod turskom upravom, ostali gospoda. Bosna je vekovima bila periferijska, turska zemlja, najviše udaljena odAnadola i Carigrada. Osmanlije su je mogle poglavito time uza se držati što supovlašćivali bosanskim mudžahedinirna. Ovi su često imali stvarnu autonomiju. Otpavši od vere i srpske narodne svesti,ovi muhamedanci su težili da se pokažu dostojni nove vere i novih položaja i stavljali su se u sve veću suprotnost prema svojim sunarodnicima, koji su ostali u staroj veri. Poslednje su činili zbog onog stida,

130

koji se jako javlja kod svih renegata i izaziva težnju da se tobož udalje od svoga korena i da zatru veze i osećanja koja su ih za njega vezivala. Tako su se kod mnogih razvile osobine osionosti, razmetljivosti i lažnog turcizma. Poznato je kako su "Vlahe" tretirali. Napravili su se ak-turcima i verovali su da su bolji Turci od Osmanlija. Sumnjali su kasto i u sultane da li su onako dobri Turci kao što su oni. Ovoliko sile i apokrifnog turcizma nije se moglo razviti ni kod jednih drugih islamskih Slovena Balkanskog Poluostrva.

Osim toga su na njihovu srpsku prirodu bila nakalemljena orijentalska osećanja i raspoloženja, i razvio se živo i raznovrsno kolorisan domaći i intimni život. Ustalila se bila izvesna harmonija i naročita vrsta rahatluka ili konfora. Uz to su više no ijedna druga narodna grupa na Poluostrvu zadržali neki okamenjeni, jamačno srednjevekov-ni način mišljenja; u masi su nekritični, kadri verovati u nemogućnosti, fantazisti.

Grom iz vedra neba ne može tako iznenaditi i poremetiti kao što je apokrifne Turke Bosne i Hercegovine duševno poremetila najpre privremena okupacija, zatim aneksija. Potpali su ne samo pod hrišćansku državu, već pod hrišćansku državu klerikalnih težnja i strogog birokratskog režima. Duševno stanje njihovo nije postalo povoljnije usled toga što ih je bosanska vlada dugo vreme favorizovala. Od okupacije je njih sve vređalo i oni su bili sa svih strana vređani.

To duboko nezadovoljstvo je moglo oslabiti, ako bi se muhamedanci predali unutrašnjim borbama. I ono je zbilja bilo počelo malaksavati. Iseljavanje, započelo posle okupacije, bilo je stalo. Međutim, novo nezadovoljstvo, koje je nastalo posle aneksije, preobrađeno je pod uticajem dva impulsa u nov huk za iseljavanje. Jedan od tih podstreka dolazi od Mladoturaka. Poznati lekarNazim, član solunskog mladotur-skog komiteta, došao je na misao, da naseljavanjem bosanskih muhadžira oslabi slovensku nadmoćnost u Makedoniji. Taj plan je usvojila turska vlada. Drugi impuls dolazi od austrijske uprave čije su se težnje u poslednje vreme složile sa težnjama Mladoturaka. Misle ijedni i drugi da mogu jedne narodne grupe iseljavati, a druge na njihovo mesto dovoditi, kao što hemičar menja reakcije da bi napravio novo hemijsko telo.

3. Široke narodne mase se vrlo teško kreću i u normalnim prilikama, naročito im je teško prelaziti državne granice. Putujući nailazio sam na obične ljude i seljake, koji su poslom izišli iz svoje oblasti ili još dalje iz svoje države, i uverio sam se kako je putovanje za njih niz nevoja i kasto patnji; još teže im je kad moraju pod novim nepoznatim prilikama zarađivati. Bosanski muhadžiri se premeštaju bez ekonomske potrebe, u masama, u nove prilike i u oblast poglavito stranih jezika; dalje u zemlje ekonomski nerazvijene, gđe ne mogu naći zarade. Uz to su oni sami tromi, nekulturni, ne umeju da se pomognu, sve im je strano, a uz to dolaze sa osobinama duboko uvređenih, koje nove prilike takođe vređaju i razočaravaju. Ne samo u Evropi, možda


i dalje, nema većih patnji kojima bi narodne mase bile izložene no što su ove bosanskih muhadžira,

I zato se najprejavi misao kako treba proces iseljavanja zaustaviti, i to bi bilo na prvom mestu dužnost mlade muhamedanske inteligencije. To je veliki zadatak i zahteva najenergičnija sredstva. Slabo vredi raditi žurnalistikom i knjigama, jer je retko ko od bosankih muhamedanaca pismen i dovoljno spreman za čitanje i razumevanje. Narodni huk bi se mogao možda zaustaviti živom rečju i apostolskim radom; ako muhamedanska inteligencija zađe od sela do sela, od kuće do kuće.

Kako iseljavanje bosanskih muhamedanaca utiče na naš narodni bilans i kolika je od toga šteta za našu narodnost.

1. Nesumnjivo je da se njihovim iseljavanjem znatno smanjuje broj ljudi, koji govore, srpskim, jezikom. Nestaje ih iz Bosne gde bi taj jezik sačuvali, a idu u južnu Makedoniju, Tesaliju iAnadol, gde će njihovi potomci zaboraviti sipski i naučiti turski jezik. Sto će oni u ovim oblastima privremeno raširiti srpski jezik, nema značaja za budućnost. Trenutno i prividno izgleda da je za srpski narod manja šteta od toga iseljavanja no što je za srpski jezik. Narodna masa bosanskih muhamedanaca oseća se kao Turčin, i sve nevolje, i naposletku iposlednji događaji,nisu mogli učiniti da se u tom pogledu izvrši prevrat kod bosanskih muhamedanaca. U toj masi nema i sada drugih osećanja osim verskih i prema tome psevdo-turskih. Ima mladih školovanih ljudi, darovitih pesnika i pojedinaca, koji sebi čine čast što su se mogli emancipovti od vere i što su se mogli dozvati svojoj narodnosti. To su retki izuzeci.

Ali verski fanatizam stalno slabi kod bosanskih muhamedanaca. Što budu postajali prosvećeniji, on će sve više slabiti. U njihovoj će duši ostajati praznina, mnogo docnije pravi vakum, i on se, izgleda ne može ničim drugim trajno ispuniti do nacionalnim osećanjem, za koje sada nema mesta. Istina, izgleda, to se već i sada nazire, da će Austrija težiti da od zaostalih bosanskih muhamedanaca stvori srednju partiju, neutralce, nešto nalik na nekadašnje nacionalno bezbojno češko plemstvo, da bi mogla s njima po volji politički operisati. Nije nemogućno da ona u tome bar u nekoliko uspe. Ali muhamedanski neutralci ne mogu to na duga vremena, ostati, onako isto kao što nije moglo ostati neutralno ni češko plemstvo. Najprosvećenije i najprogresivnije prirode brzo će se vratiti svojoj narodnosti. Ostale malo docnije.

Iseljeni muhamedanci su dakle za uvek izgubljeni za srpsku narodnost, oni što ostanu u Bosni vraćaće se sa napretkom prosvećenosti svojoj narodnosti. Ne samo iz humanitarnih pobuda već i iz nacionalnih moraju dakle Srbi najživlje nastojati da se bosanski muhamedanci ne iseljavaju. Oni treba da se za to onako isto zauzmu kao i muhamedanska omladina. Istorijska nesreća je učinila da je znatan deo bosanskih Srba promenio veru i izgubio narodno osećanje. Sada mora zbog toga da nestane znatnog dela bosanskih muhamedanaca; nestaće, i njihovog srpskog jezika i njihove

srpske fizičke konstitucije, jer će se potpuno pretopiti u jedan azijski narod. To se nekada zvalo ispaštanjem zboggreha, a sada se zove socijalnim zakonom. Ali po tom istom zakonu oni bosanski muhamedanci, koji ostanu u Bosni, moraju se vratiti svojoj narodnosti. Za taj proces je sve jedno kakav će politički položaj srpski narod u Bosni trenutno zauzimati prema bosanskim muhamedancima. I zato treba, bez obzira na staleške ekonomske interese muhamedanaca dizati i snažiti svoj uži narod, onaj stoje i veru umeo da potčini svojoj narodnosti i da je narodnošću kolorira, onaj koji je vekovima patio i još pati i u kome je pod nevoljama i pritiskom zbijena naša prava nacionalna energija.

2. Ali najveća opasnost od iseljavanja bosanskih muhamedanaca i za srpsku narodnost i za ostale domaće elemente Bosni u tome je što će iza bosanskih muhadžira ostati prazne zemlje, velike prostorije i što one mogu biti naseljene strancima. Poznato je da je tim načinom oslabljavan i istiskivan naš narod u Sloveniji, Sremu, Bačkoj, Banatu; tako su ove pokrajine po etnografskom sastavu postale mešovite. Zato nije dovoljno samo otkupljivanje zemlje, koje ostanu iza muhamedanaca u Bosni, već treba sprečiti da se na njima naseljavaju stranci. Treba naseljavati Srbe,IIrvate i Slovence. Ako se ne mogu naseliti ljudi našega jezika, neka to ostanu unutrašnje prostorije, po kojima će se moći domaći raširiti i umnožiti.n

1. Jovan Cvijić: O iseljavanju Bosanskih Muhamedanaca, Književni glasnik, 1910

132 133


DINASTIJA KARAĐORĐEVICA, NIKOLA PAŠIĆ I BOŠNJACI

"Naši moćni saveznici i prijatelji su voljni da nas u ovoj velikoj borbi snažno pomognu, da Srbiju stvorimo velikom,teda obuhvati sve Srbe i Jugoslavene, da je učinimo silnom, i moćnom Jugoslavijom"

Regent Aleksandar Karadordević, 7. IV. 1916. god.

I

Srbijanski režim se opredjeljivao prema pojedinim pokretima za nacionalno oslobođenje i ujedinjenje jugoslovenskih naroda zavisno da li su ti pokreti jačali i učvršćivali njihove vladarske pozicije i ambicije ili su ih ugrožavali. I dinastija i vlada su neprijateljski nastupali prema svakom revolucionarnom pokretu koji bi se javio bez pristanka Srbije, pa i protiv njene volje i bez njenog vodstva. Oni su pristajali da učestvuju samo u nacionalnom oslobođenju i ujedinjenju koje je bilo ne samo pod njihovom kontrolom, već pod isključivim njihovim vodstvom.

U tom cilju zvanični režim u Srbiji je stvorio teoriju da se jugoslovenski narodi ne mogu osloboditi i ujediniti bez srpske države, inicijativom i njenom vojskom, tj. oružanom silom koja je pod njenom isključivom kontrolom. Ovakvo rješavanje nacionalnog pitanje ne samo da je osiguravalo srpskom režimu održavanje na vlasti, već je tu vlast jačalo protežući je na nove krajeve i nove narode što ju je činilo još moćnijom. Srbi su prije ostalih balkanskih naroda uspjeli da stvore nacionalnu državu sa dinastijom, državnim aparatom i vojskom. Sve do 1918. godine Srbija je pored Crne Gore jedino raspolagala sopstvenom vojskom pa su težnje srpskog naroda bile proširenje Srbije na druge krajeve i protezanje svoje državne vlasti i na druge zemlje izvan granica Srbije s ciljem da se neoslobođeni krajevi podvrgnu njenoj vladavini. Na ovaj načinje srpski režim onemogućavao istinsko oslobađanje ostalih južnoslovenskihjiaroda - Hrvata, Slovenaca, Bošnjaka i Makedonaca.

135


Ovakvo stanje najbolje opisuje Svetozar Marković: "Mesto Turaka došli su samo Srbi na vladu i to je sve - narod mora lepo da sluša i da se pokorava, da čini izmet kao što je i pre Turcima radio. Raja ostaje - raja ".'> 0 osvajačkom, zavojevačkom oslobođenju i ujedinjenju koje bi oružanom vojnom silom apsolutističku, centralističku vladavinu srpske dinastije i čaršije nametnulo ostalim balkanskim narodima i stvaranju konfederacije balkanskih zemalja S. Marković kaže: "Koji će od tih naroda pristati da se "aneksira" srpskoj monarhiji. Pa recimo da srpska monarhija zadobije i ostale Srbe koji žive u Austro - Ugarskoj - pa i to je tek mala kraljevina od pet miliona ! drugih narodnosti ? To bi bilo nešto sasvim nalik na današnju Austriju ili Ugarsku, što po tvrđenju samih srpskih državnika ne može da postoji! Je li vredelo da se srpski narod bori za takvu besmislicu, samo za to, što su neki srpski državnici dobili volju da majmunišu Kavuru ili Bizmarka ? Ne ! ne! Srbija ne sme biti žrtvovana interesu jedne porodice, ili bolje - interesima nekoliko vlastoljubaca".2)

U "Oslobođenju" iz 1875. u broju 7. S. Marković je napisao: "Srbija je stala prema Bosni i Hercegovini, pa i prema Crnoj Gori i Bugarskoj kao osvajač. Ona nije nikada stala prema njima na zemljište jednakosti, zato i nije u njima mogla da dobije saveznike. Pokušala je dugo da "legitimnim" putovima zadobije Bosnu i Hercegovinu (ali i tada je bila kao osvajač prema ondašnjem narodu)... " "Sloboda i jedinstvo" srpskog naroda ne znači nikako da mesto paše dođe "knez", mesto muse-lima načelnik i kapetan, mesto kadije - sudija itd., kao što je zamišljao srpsko oslobođenje ustavobranitelj Petronijević, već da pod tim valja razumevati potpuno oslobođenje od vlasti i tiranije, od umnog i materijalnog rosptva".3'

"Velika Srbija bi po nuždi postala vojničko-policijska država ... O umnom, kulturnom razvitku - ne bi bilo ni spomena.Kad bi se oduševljena raja oslobodila od jednog gospodara, da li bi se ona slagala da dođe pod srpske pandure, kapetane i ostale gospodare".4)

Proširivanje srbijanske državne vlasti na pojedine krajeve van Srbije potvrđen je u praksi. Tako je poslije srpsko - turskog rata 1878. godine izvršeno djelimično "oslobođenje" i ujedinjenje, a koje je upravo bilo proširenje apsolutističke nenarodne Obrenovićevske vladavine na tzv. novooslobođene krajeve.

/. Svetozar Marković, Srbija na istoku, str. 95.

2. Isto, st. 167. 3. Isto, si. 6. 4. Isto, st. 10.

1 3 6

II.

Proklamacijom regenta Aleksandra, srpske vlade i crnogorskog kralja Nikole 27. juna 1914. godine nakon poziva Srbima i Crnogorcima na odbranu zemlje spominje se i "Srpska Bosna i Hercegovina koje su ustale bile da se bore" a potom se u proglasu vojsci 4. VIII1914. godine pozivaju "junaci miliona naše braće koji su nadirali iz Bosne i Hercegovine, iz Banata i Bačke, iz Hrvatske, Slavonije i Srema i sa našeg mora kršne Dalmanice".51

Srpska vlada je 7. XII1914. godine izašla sa izjavom, poznatom kao "Niska deklaracija" u kojoj je definisan srpski nacionalni program. U deklaraciji je pored ostalog istaknuto: "Uverena u rešenost celoga srpskoga naroda da istraje u svetoj borbi za odbranu svog ognjišta i svoje slobode, Vlada Kraljevine smatra kao svoj najglavniji i u ovim sudbonosnim trenucima jedini zadatak da obezbedi uspešan svršetak ovog velikog vojevanja koje je, u trenutku kad je započeto, postalo ujedno borbom za oslobođenje i ujedinjenje sve naše neoslobođene braće Srba, Hrvata i Slovenaca".6'

Da bi sprovela proces ujedinjenja južnoslovenskih naroda Vlada Kraljevine Srbije je u novembru 1914. godine osnovala, u Firenci, Jugoslovenski odbor, čije je formalno konstituisanje izvršeno 1. maja 1915, koji je prema zamisli srpske vlade trebalo da zajedno sa političkom emigracijom radi na ujedinjenju i propagandi u savezničkim zemljama. Jugoslovenski odbor su sačinjavali politički emigranti iz Hrvatske, Slovenije i Srbije, kao i djelova jugoslovenskih zemalja pod vlašću Aus-tro-Ugarske monarhije, na čijem čelu je bio dr. Ante Trumbić.

Jugoslovenski odbor je radio po Uputstvima Nikole Pašića iz maja 1914. god-ine7), čiji su zadaci bili stvaranje jedinstvene jugoslovenske,eventualno srpsko-hr-vatske države,bez posebne državne organizacije uz čuvanje nacionalnih osobina svakog plemena,koji bi se ostvarili na sljedeći način:

1. Ujedinjenjem Srbije i Crne Gore čime će se osigurati jedinstvo srpskog plemena.

2. Hrvatima treba dati ustupke: u nazivu države da se spomene i Hrvatska i po potrebi krunisanje hrvatskom krunom; u amblemima izraziti istorijsku individualnost Hrvatske - grb i pomorska zastava; vjerska ravnopravnost; ravnopravnost pisma i potpuna građanska ravnopravnost.

3. Slovencima se mogu garantovati ustupci kao Hrvatima uz garantovanje njihovog jezika.

5. F. Sišić, Dokumenti opostanku Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca (1914 -1919), Zagreb 1920.

6. Srpske novine, br. 282, Niš, 28. XII1914. 7. N. Stojanović, Jugoslovenski odbor (članci i dokumenta), Zagreb, 1927, st. 6-11.

1 3 7


4. Na sve krajeve buduće države proširiti ustavno uređenje Srbije i zakone Srbije, koji će se primjenjivati sve do donošenja novog ustava.

5. Jugoslovnski odbor će funkcionisati kao samostalno tijelo koje će vršiti propagandu u napred navedenom cilju.8'

U memoaru Jugoslovenskog odbora vladama savezničkih zemalja od 6. V. 1915. godine ističe se, pored ostalog, daje "misao vodilje juogoslovenske istorije" i ideja" velikih vladara naših narodnih država prije turske najezde", zatim svih "velikih duhova od Karađorđa, Njegoša, Kneza Mihaila i dr. - jedinstvo narodno i političko" . Jugoslovenski narodi koje historija poznaje pod imenom Srba, Hrvata i Slovenaca, jedan su isti narod, ujedinjujući sve uvjete da postanu jedna naroda nezavisna država. Ona ima sva historijska i etnička prava na čitavo zemljište gđe živi u kompaktnim masama".U memoaru se dalje naglašava da "sva pitanja koja se tiču načina i oblika grupiranja naše nacije u buduću državu, moraju biti posmatrana kao pitanja unutarnja, koja će biti riješena slobodnom voljom čitavog jugoslovenskog naroda".9'

Međutim, stvaranje jugoslovenske države je zavisilo od činilaca u Srbiji i Hrvatskoj, a prvenstveno od volje i interesa velikih sila. U tom cilju je od 15. juna - 20. jula 1917. godine održana zajedničika konferencija Jugoslovenskog odbora i Vlade Srbije na Krfu u Grčkoj, nakojojjeusvojenaDeklaracija(izjava), poznata kao "Krfska deklaracija". Krfsku deklaraciju su potpisali Nikola Pašić, predsjednik srpske vlade i dr. Ante Trumbić, predsjednik Jugoslovenskog odbora, koja je predstavljala izjavu o osnivanju zajedničke države sa osnovnim principima oko uređenja buduće države, čiji se politički značaj ogleda u stvaranju zajedničke države troimenog naroda, a ujedno "ima značaj jednog državno-pravnog akta, jer su njome, kao kod ugovora potpisnici preuzeli određene obaveze i ista je saopštena savezničkim vladama".10'

Deklaracija se sastoji od dva dijela. U prvom dijelu polazi se od prava naroda na samoopređeljenje i principa nacionalnog jedinstva Srba, Hrvata i Slovenaca, te na osnovu navedenog principa se zahtijeva oslobađanje i ujedinjenje cjelokupnog jugoslovenskog naroda u jedinstvenu državu Srba, Hrvata i Slovenaca. U drugom dijelu deklaracije utvrđeni su principi unutrašnjeg uređenja sa dinastijom Karadorđevića na čelu, princip ustavnosti sa demokratskim i parlamentarnim državnim uređenjem i unitarizam sa određenom decentralizacijom.

Najviše nesuglasice za vrijeme konferencije su bile oko ključnih pitanja uređenja buduće zajedničke države, gdje su predstavnici Srbije zastupali mišljenje da buduća država bude unitarna, dok su predstavnici Jugoslovenskog odbora bili

8. Isto, st.ll.

9. F. Sišić, citirano đelo, st. 43 - 45.

10. Dr. Dragoš Jeftić i Dr. Dragoljub Popović, Pravna istorija jugoslovenskih naroda, Savre-mena administracija, Beograd, 1993, treće izdanje, str. 174.

za federativno uređenje, zbog sukoba sa N. Pašićem, F. Šupilo, koji je zastupao suprotno stanovište - slobodno, ravnopravno odlučivanje jugoslovenskih naroda o obliku nove države sa federalističkim uređenjem, Šupilo je 1916. godine istupio iz Odbora zbog neslaganja sa brojnim njegovim članovima, koji su se već tada priklanjali koncepciji Pašićeve vlade. Napuštanje odbora Šupilo je obrazložio:"... Slavni odbore! Ima već dulje vremena, da nisam ni najmanje zadovoljan sa postupkom i politikom srpske vlade u promicanju i rješavanju jugoslovenskog pitanja na temelju narodnog jedinstva SHS. Srpska vlada lijepim riječima podržava taj problem preko svojih kompetentnih predstavnika , ali u čitavoj svojoj taktici i akciji počinila je mnogo propusta i krupnih načelnih pogrešaka protiv tome programu... još lanjske godine, čim seje ovaj slavni Odbor sastao, navodno je predsjednik srpske vlade, da Odbor iz svog memoranduma mora ispustiti onaj vjelokvma, historijom i samim postojećim ostacima hrvatskih prava zajamčen integritet Dalmacije u Hrvatskoj... Isto tako istupilo se i onaj zahtjev za izrez plebiscita ili narodne volje, što se sve grdno protivi korektno i pravedno shvaćenom stanovištu jugoslovenskog narodnog jedinstva... Mnogo sam žalio da se je Odbor u tome, onda nisam mogao biti lično prisutan, pokorio ovim zahtjevima predsjednika srpske vlade, poduprtim po nekolicini svojih članova ... Sa ovom taktikom neće se, po mome uvjerenju, nikada oživotvoriti jugoslovenski problem, nego će iskočiti kakvi drugi "deus ex machina", na koji sad najmanje mislimo ...".n)

Na Krfu su predstavnici srpske vlade i Jugoslovenskog odbora raspravljali oko budućeg statusa Bosne i Hercegovine, a posebno Bošnjaka. Predstavnici iz Bosne i Hercegovine u Jugoslovenskom odboru: Dušan Vasiljević, Dr. Nikola Stojanović i Dr. Milan Srškić su iznosili mišljenja da su Bošnjaci "religiozni materijalisti", a slično mišljenje su zastupali i drugi učesnici Krfske deklaracije. Nikola Pašić je predložio da će se pitanje Bošnjaka svesti na najmanje moguću mjeru rješavanjem agrarnog pitanja12', poučen iz iskustva 1912 - 1914. godine, kao što je to radio Bošnjacima i Albancima u novopripojenim krajevima na Kosovu i neiskustva kralja Nikole sa istim narodima i u istom periodu.

Ivan Meštrović opisuje sastanak Jugoslovenskog odbora i predstavnika srpske vlade Stojana Protića, kasnije prvog predsjednika vlade Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca (SHS) u dijelu koji se odnosio na sudbinu Bosne i Hercegovine i Bošnjaka. "Sastanke smo držali ili u Nici, gde je živio Protić, ili u Cannes-u, gđe smo živjeli Trumbić i ja... Osim Trumbića i Protića, bili su još Dr. Trinajstić, Dr. Gazzari i j a... Trumbić j e odgovorio, da j e to naj delikatnij e pitanj e u cij elom našem komple-

11. Franjo Šupilo, Politika u Hrvatskoj, kultura, Zagreb, 1953. 12. Atif Purivatra, Jugoslovenska muslimanska organizacija u političkom životu Kraljevine

Srba, Hrvata i Slovenaca, Sarajevo, 1971. st. 17.

139 138


http://st.ll

ksu i da će pitanje, kako će se postupiti s Bosnom biti ispit naše političke zrelosti. Istakao je, kako ni on nema ništa protiv muslimanske vjere, kao takve ... Zatim je istakao, da je Bosna jedna od najvažnijih pokrajina u smislu dobrog i lošeg zajedničkog života, te da je u prijašnjim sukobimabila glavni razlog nesloge između Srba i Hrvata, zato će trebati naći način da nas Bosna veže a ne da nas rastavlja. Na to je Protić uzvratio:

-Pustite vi to nama. Mi imamo rješenje za Bosnu. -Kakvo, gospodine Protiću? - pitao je Trumbić znatiželjno. -Kad pređe naša vojska Drinu, dat ću Turcima dvadeset i četiri sata, pa makar

i četrdeset osam, vremena, da se vrate na prađedovsku vjeru, a što nebi htjelo, to posjeći, kao što smo u svoje vrijeme uradili u Srbiji".13'

U sastav Jugoslovenskog odbora i na Krfskoj konferenciji nije bio ni jedan predstavnik bošnjačkog naroda,pa će Krfska deklaracija u kojoj su u čl.7. formalno izjednačene sve tri vjere - pravoslavna, rimokatolička i islamska14' za Bošnjake predstavljati osnovni dokumenat za pravni, politički i svakojaki osnov za vršenje genocida nad njima, te će jedan istorijski narod za duži niz godina biti pretvoren u izbjeglički narod.

Sa Krfskom deklaracijom nijesu bili zadovoljni potpisnici, a posebno Vlada Kraljevine Srbije, koja je zamišljala rješavanje srpskog i jugoslovenskog pitanja, ne kao ujedinjenje ravnopravnih naroda i zemalja, već kao proširenje Srbije, što se vidi i iz izjave Nikole Pašića "sad je u našem interesu da Austro-Ugarska proživi još dvadest i pet do trideset godina, dok mi ovo na jugu ne pripojimo tako da se više nemože odvojiti, jer od pamtivjeka, onaj koji je imao Maćedoniju, bio jeuvjekprvi na Balkanu".15'

U Zagrebu je 6. oktobra 1918. godine formirano Narodno vijeće Slovenaca, Hrvata i Srba, kojeg su sačinjavali predstavnici Slovenaca, Hrvata i Srba iz Slovenije, Trsta, Istre, Hrvatske, Bosne i Hercegovine, Dalmacije i Ugarske čiji je cilj bio "ujedinjenje svih Slovenaca, Hrvata i Srba u narodnu, slobodnu i neovisnu državu Slovenaca, Hrvata i Srba, ujedinjenu na demokratskim načelima.16'

Narodno vijeće Slovenaca, Hrvata i Srba je bilo organizovano na teritorijalnom principu gđe je svaka pokrajina na 100.000 stanovnika imala po jednog izaslanika od kojih je za Bosnu i Hercegovinu predviđeno 18, i nijedan nije bio Bošnjak. Za

13. Ivan Meštrović, Uspomene na političke ljude i događaje, Zagreb, 1969. st. 240. Bosanski pogledi, London, 1984, st.161.

14. D. Janković, Jugoslovensko pitanje i Krfska deklaracija 1917. godine, Beograd, 1967. st. 481 -185.

15. Spomenici Nikole Pašića 1845-1925., Beograd, 1926. st.1921. 16. Dr. Dragoš Jeftić, citirano đelo, st. 175.

predsjednika Narodnog vijeća je izabran Dr. Anton Korošec, a za potpredsjednike Dr. Ante Pavelić i Svetozar Pribičević.

Narodno vijeće je 19. oktobra 1918. godine izdalo objavu -proglas u pet tačaka u kojem se naglašava "da od ovog časa, opunomoćeno od svih narodnih stranaka i grupa, preuzima u svoje ruke vođenje narodne politike i da "od sada neće u opštim narodnim pitanjima nijedna stranka ni grupa ni parlamentarna skupina više voditi nikakve posebne političke ni zasebno stupati u pregovore sa faktorima izvan naroda ..." zahtijeva se "ujedinjenje cjelokupnog našeg naroda Slovenaca, Hrvata i Srba na čitavom njegovom etnografskom teritoriju, bez obzira na ma koje pokrajinske i državne granice, u kojima danas žive - u jednu jedinstvenu potpuno suverenu državu uređenu na načelima politike, ekonomske demokratije, što u sebi sadržava dokidanje svih socijalnih i ekonomskih nepravda i nejednakosti".17'

Konačno stvaranje države Slovenaca, Hrvata i Srba je izvršeno 29. oktobra 1918. godine odlukama hrvatskog sabora18' koji je odlučio da se prekinu sve do tada državno - pravne veze između Kraljevine Hrvatske, Slavonije i Dalmacije, sjedne, i Austro-Ugarske, s druge strane, zatim proglasio Dalmaciju, Hrvatsku, Slavoniju za nezavisnu državu i njenom pristupanju u "zajedničku narodnu suvernu državu Slovenaca, Hrvata i Srba i priznao Narodno vijeće za "Vrhovnu vlast" koje je postalo vrhovni organ vlasti Države Slovenaca, Hrvata i Srba, koji je i obrazovao pokrajinske vlade za Sloveniju, Bosnu i Hercegovinu i Dalmaciju.

Zbog nesrazmjerne zastupljenosti Bošnjaka u Narodnom vijeću Sakib Korkut je uputio "Otvoreno pismo" u kojem je naveo da su Muslimani neravnomjerno zastupljeni, jer su u plenum Narodnog vijeća tek naknadno postavljena dvojica Muslimana dok u centralnom odboru Narodnog vijeća nema nijednog Muslimana u kome Bosnu i Hercegovinu zastupaju tri Srbima i tri Hrvata te su, smatra Korkut, Muslimani "poniženi i bagatelisani".19' Isti je slučaj bio i prilikom imenovanja Narodne vlade za Bosnu i Hercegovinu, koju su sačinjavali 6. Srba, 4. Hrvata i 1. Bošnj ak. Sastav narodne vlade, a kasnije i Zemaljske vlade u Sarajevu bio je još nepovoljniji za Bošnjake. Za vrijeme prve vlade Stojana Protića u Zemaljskoj vladi za Bosnu i Hercegovinu nije bilo ni jednog Muslimana na položaju načelnika ođeijenja ili povjerenika.20'

Konferencija o jugoslovenskom ujedinjenju održana u Zenevi od 6. - 9. novembra 1918. godine trebala je da riješi sporna pitanja između Kraljevine Srbije i Države Slovenaca, Hrvata i Srba, ali su one i dalje postojale kao zasebne države. Ženevski

17. D. Janković - B. Krizman, Grada, II, Beograd, 1964,st. 373 -374.

18. Isto, st. 405 - 406. 19. Atif Purivatra, citirano djelo, st 21. 20. Isto,

141 140


sporazum nije sproveden u život jer je bio suspendovan po nalogu regenta Aleksandra, a uz podršku vlade Nikole Pašića, i isti nije prihvaćen ni od Narodnog vijeća.21'

PoslijekapitulacijeTurske 30. septembra 1918. godine ipovratka srpske vojske iz Grčke Narodno vijeće Slovenaca, Hrvata i Srba je donijelo odluku o ujedinjenje sa Srbijom i Crnom Gorom. Predstavnici Narodnog vijeća su primljeni 1. XII1918. godine god Regenta Aleksandra i saopštili mu odluku Narodnog vijeća o ujedinjenju Države Slovenaca, Hrvata i Srba sa Kraljevinom Srbijom i pozvalo ga da on preuzme "vladarsku vlast na čitavom teritoriju sada jedinstvene države Srba, Hrvata i Slovenaca"22', što je Regent i uradio. Ovi akti nijesu ratifikovani od Narodnog vijeća Slovenaca, Hrvata i Srba, pa ih je Predsjedništvo Narodnog vijeća saopštilo 3. XII. 1918. godine narodu u kojem su izjavili da im prestaje funkcija kao vrhovne suverene vlasti države Slovenaca, Hrvata i Srba na teritoriji bivše Austro-Ugarske. Ovi akti su saopšteni u srpskoj Narodnoj skupštini 29. XII. 1918. godine, od strane prve zajedničke vlade novostvorene države.

Bošnjački narod prilikom stvaranja prve jugoslovenske države nije bio u mogućnosti da bira sa kojim narodima i pod kojim uslovima treba da živi jer ga niko nije ni pitao,a i među bošnjačkim političarima su postojala različita gledišta. Prvo, koje je zastupao Dr. Safet - beg Bašagić, inače predsjednik tadašnjeg Bosanskog sabora, da Bosna i Hercegovina treba da se priključi Hrvatskoj uz zadržavanje autonomije,drugo, koje je zastupao Šerif Arnautović, koji se zalagao da se Bosna i Hercegovina priključi Austro-Ugarskoj, s tim da zadrži autonomiju i treće, koje je zastupao reis - ul-ulema Džemaludin Caušević koji je bio mišljenja da Bosna i Hercegovina treba da bude u sastav jedinstvene jugoslovenske države.

U Sandžaku je Bošnjački narod iskazao "pravo na samoopredjeljenje" na Konferenciji održanoj u Sjenici od 8 - 25. avgusta 1917. godine na kojoj se raspravljalo 0 budućem državno-pravnom statusu Bošnjaka Sandžaka. Na Konferenciji su sprisustvovali predstavnici 12 srezova i gradova: Pljevalja, Bijelog Polja, Berana, Rožaja, Bihora, Novog Pazara, Sjenice, Prijepolja, Priboja, Nove Varoši, Donjeg Kolašina i Tutina. Konferencija je usvojila rezoluciju o pripajanju Sandžaka Bosni 1 Hercegovini, a ako se ovaj zahtjev ne bi ostvario da se Sandžaku dodijeli autonomija. Dr. Novica Rakočević u knjizi "Crna Gora u prvom svjetskom ratu 1914 -1918" navodi da su "Muslimani i Albanci zahtijevali da se iz sastava Crne Gore izdvoje oblasti naseljene isključivo muslimanskim stanovništvom i da se priključe Bosni, a oblasti sa albanskim stanovništvom -Albaniji (...) Muslimansko i albansko stanovništvo iz krajeva oslobođenih Balkanskim ratom izrazilo je želju da se odvoji od Crne Gore, pa da se albansko priključi Velikoj Albaniji, (Metohija, Plav, Gus-

21. D.Janković - B. Krizman, citirano dijelo,st. 523 - 525.

22. Isto, st. 657 - 658,

142

inje) i muslimansko (područje Pljevalja, Bijelog Polja i Berana) Bosni i Hercegovini."

Stvaranjem Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca učesnici Sjeničke konferencije su optuženi za krivično delo veleizdaje, da bi kraljevskim ukazom od 17. II1921. godine bili abolirani. Dvojica učesnika su pobjegla, a Hilmi - beg Kajabegović, koji je obavljao funkciju predsjednika opštine u Bijelom Polju je ubijen.

Bošnjaci u Plavu su"autonomiju" platili životima 450 lica, jer nijesu priznavali niti dozvoljavali uspostavljanje vlasti Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca do polovine februara 1919. godine. Plavljani su željeli da vrate autonomiju koju su imali od 4. XII1879 - 6. XII1912. godine, koju su nazivali "Plavska Republika", jer je u ovom vremenu plavsko-gusinjska oblast bila samostalna teritorija sa svim atributima državne vlasti, nezavisna od bilo koje države.

Nijesu htjeli ni da se pripoje Albaniji, jer je kod njih bošnjaštvo istorijski osvjedočeno i prije Kallava, jer su ga uvijek gajili, a što potvrđuju i stihovi narodne pjesme iz ovog kraja:

Na granici grada pandurice, Te stavljaju ljute Osmanlije I Bošnjake ljute oklopnike A iz Plava, grada bijeloga, Bošnjačka ih majka podnivila.

III.

Metodi "oslobađanja" i "ujedinjavanja" od strane Srbije su vršeni prije 1918. godine proširivanjem i protezanjem srbijanske državne vlasti na pripojene zemlje, koje su se takvom "oslobodilačkom" metodu pretvarale u osvojene i potlačene pokrajine. Primjena čaršijskog metoda oslobađanja i ujedinjavanja 1918. godine je bila pogubna i katastrofalna za budućnost Bošnjaka. Proširivanjem vlasti dinastije Karađorđevića i vlade Nikole Pašića na Bosnu i Hercegovinu, one su se pretvorile u hegemonistički instrument koji je kroz izborne prevare, političke podvale, potom otvorenim nasiljem, terorom i diktaturom obespravila i porobila bošnjački narod.

Apetiti srbijanskih vlastodržaca su bili znatno povećani u vrijeme stvaranja Kraljevine SHS, jer je Bosna i Hercegovina za srbijasku vladu bio neodoljiv mamac i prilika da svoju vlast proširi zbog unosnih ministarskih, poslaničkih, načelničkih, direktorskih, šefovskih i drugih mjesta. Svi oni koji trguju politikom i oni koji žive od državne službe, kojima je Srbija postala tijesna, oduševljeno su prihvatili

143


čaršijsko-centrlističko uređenje obzirom da im je BIH pružala sigurne izglede za visoke zarade.

U tom cilju je 6. novembra 1918. godine srpska vojska ušla u Sarajevo, dočekana od bošnjačkog naroda kao oslobodilačka, a odmah se pokazala kao okupatorska, jer je intenzivno radila na prisajedinjenju BIH Srbiji preko generala Božidara Terzića, izaslanika srpske vojne komande u Sarajevu. Božidar Terzić je dobio instrukcije od vojvode Mišića 7. novembra 1918. godine u kojima se kaže da bi bilo "od velikog opšteg srpskog interesa ako bi se Bosna i Hercegovina što prije izjasnila za ujedinjenje sa Srbijom. Najbolje bi bilo ako bi to poteklo od same bosanske vlade, i ako bi ona izdala jedan javni manifest, da se ujedinuje sa Srbijom. U ovom pogledu možete raditi sa potrebnim taktom i diskrecijom. Gledajte, da sa izvjesnom delikatnošću govorite jedino sa Šolom (Atanasije Šola - predsjednik Vlade BiH , H.Š.)o ovome pitanju i da on bude inicijator svega ovoga. Potrebno bi bilo da se ovo ujedinjenje izvrši što pre, te je i vaša akcija sa najvećom diskrecijom nužna po ovom pitanju jedino sa Šolom, dokne stigne vladin delegat koji će uskoro biti određen".23' Terzić je odgovorio "Muslimani su za nas i priznaju dinastiju Karađorđevića i izjavili su da će biti lojalni građani (...) Bosanska vlada izjavila je, da je i do sada radila po instrukcijama Srpske vlade, da će i u buduće isto raditi ".24) Nakon ovih instrukcija kotarska narodna vijeća su samostalno i nezavisno donosila odluke o prisajedinjenju đelova Bosne i Hercegovine Srbiji, a uz blagoslov, saradnju i pod kontrolom Narodne vlade Bosne i Hercegovine.

Zloupotreba i teror srpske vojske nad Bošnjacima u Bosni i Hercegovini su odmah dostigli takav nivo da se kod Bošnjaka pojavila ona želja koju je J.J.Zmaj "registrovao" poslije proširenja Srbije 1878. godine i poslije balkanskih ratova: "Izbavi nas, bože, od izbavitelja", kao i predviđanja Svetozara Markovića "da bi takva "proširena Srbija "morala po nuždi postati vojničko-policijska država".

Posebno su bile zapažene paravojne formacije bivših dobrovoljaca povratnika iz Rusije i veterana iz četničkih formacija, koji su đelovali u pozadini srpske vojske. "Tih ljudi je bilo oko 225.000 a bilo im je obećano da će poslije pobjede dobiti zemlju. To je obećanje navelo mnoge da traže status dobrovoljaca pa ih se poslije ujedinjenja okupilo do 70.000. U Bosni i Hercegovini, na Kosovu i Makedoniji gđe je većina zemlje pripadala muslimanskim zemljoposjednicima, izgledi da bi uglavnom srpski dobrovoljci mogli na temelju agrarne reforme dobiti muslimanska imanja, dali su pitanju dobrovoljaca i vjersku crtu. Osim toga, mnogi su bivši dobrovoljci sada počeli sređivati svoje račune s muslimanskim stanovništvom - bosanskim Muslimanima, Albancima ili Turcima, koji su, neovisno o odanosti Turskoj, ili iz

23. Atif Purivatra, citirano djelo, st. 24.

24. Isto,

144

mržnje prema Srbiji, ili pak zbog jednog i zbog drugog, s naklonošću gledali u Berlin i Beč u toku prvog svjetskog rata ... Međutim, poslije 1918. godine gotovo su svi Muslimani postali dobrovoljcima meta za odstrel. Po mišljenju glavnog muslimanskog političkog lista, dobrovoljci su formirali "posebnu jednu društvenu klasu, koja se može usporediti samo sa omraženim rimskim pretorijancima".25' Pored uvježbanog metoda "batinjanja" od strane novog režima i pokušaja da se on spriječi nije dalo nikakve rezultate. Umjesto žandarmerije "srpska je vojska bila upotrebljavana u posve civilnim redarstvenim stvarima, kao što su potjere i hapšenja, a kad su jednom srpski vojni zatvori prošireni na cijelu državu, uobičajene ovlasti srpske vojske nužno su izazivale žestok otpor na teritorijama pod bivšim austrougarskim suverenitetom, koju takvu tradiciju vojske nijesu poznavali.26' Proširena jurisdikcija vojnih sudova i hapšenje rodbine vojnih bjegunaca, kao talaca, preovladavali su kao praksa u svim kajevima zemlje.27'

Ta nova jugoslovenska vojska razlikovala se od srpske samo po žigovima i po nazivu. Uniforme, činovi i propisi bili su srbijanski, kao i glavni vojni i civilni ordeni - Orden Belog orla, Orden Svetog Save i Orden Karađorđeve zvezde. Crteži, likovi i simboli, uzimani su isključivo iz srpske nacionalne tradicije. Sva su pomenuta odlikovanja poticala iz razdoblja prije 1914, a prva dva još iz doba vladavine kralja Milana Obrenovića.28'

Prvi zločin vojske Kraljevine Srba,Hrvata i Slovenaca je izvršen 15.021919.go-dine nad nedužnim bošnjačkim stanovništvom u Plavu,kada je dozvolila i obezbijeđivala šest bataljona vojske iz Vasojevića u kojima je bilo dosta domaćeg pravoslavnog stanovništva - da izvrše nezapamćeni masakar nad 450 lica,a svojoj komandi javila da su pobijena dva pobunjenika i da su dva ranjena. Pored ubistava, vasojevički bataljon je pod komandom Vasa Saičića pored zuluma, orgijanja i mučenja vršio pljačke, silovanja i sve ostalo što je moglo da se uradi za 24 časa. Mnogi su završili po potocima, a i danas se poznaju mrlje krvi po zidovima džamije Redžepagića.29'

Istu sudbinu u ovom periodu su preživljavali i Bošnjaci i na teritoriji Sandžaka. Četničke jedinice Koste Pećanca su javno i organizovano ubijale nedužno bošnjačko stanovništvo uz pomoć vlasti, pri čemu su izmišljani bilo kakvi razlozi, a osnovni je bio pripadnost drugom narodu. Planovi za ubistva su se pravili i u kafanama, uz piće i u pijanom stanju. "Košta Pećanac je sve to rješavao po kratkom postupku. Dovol-

25. Pravda, 17. septembar 1920. st. 2 - 3. 26. D. Janković, Društveni i politički odnosi, st. 92 - 94. 27. IvoBanjac, Nacionalno pitanje u Jugoslaviji, Globus, Zagreb, 1988, st. 147. 28. Desanka Nikolić, Naša odlikovanja do 1941, Beograd, 1971, st. 47-50, 29. Mustafa Memić, Plav i Gusinje u prošlosti, Prosveta, Beograd 1987. st. 225 - 226

145


jno je bilo da mu bilo ko od Srba kaže za nekog od Muslimana da je bilo šta učinio nekom od Srba i to je on odmah po dobijanju pritužbe kažnjavao bez ikakve pred-hodne provjere od strane bilo koga. Bio je spreman na svaki mig da izvrši svaki pa i najsvirepiji zločin".30' Bošnjaci Sandžaka su zbog neđela Koste Pećanca i njegovih četnika u Memorandumu upućenom predsjedniku vlade tražili zaštitu i iznijeli da su "opljačkana 194 muslimanska sela, ubijeno 1.3oo muslimana i nanesena šteta od preko 200 miliona dinara".31'

Pored četničkih odreda Koste Pećanca teror nad Bošnjacima Sandžaka su vršili dobrovoljci koji su od zvanične vlasti dobijali spiskove Bošnjaka koje je trebalo ubiti. "Ta ubistva su se, obično, izvodila noću, kada su bili sigurni da su se prediviđeni ljudi za ubistvo nalazili kod svojih kuća i u okviru svojihporodica. Cesto puta im je poziv slat od strane opštin,ske vlasti da bi im sami došli na noge, nad kojima je prvo vršeno batinjanje do iznemoglosti, a nakon takvog zvjerskog iživljavanja vršena likvidacija".32'

Istovremeno teror nad Bošnjacima je vršen i u Bosni i Hercegovini, sa istim intenzitetom, a posebno na granici između Bosne i Hercegovine i Crne Gore. Zbog toga su Bošnjaci tražili da im vlast obezbijedi ličnu i imovinsku zaštitu. U tom cilju je rei - ul - ulema Džemaludin Čaušević krajem 1918. i početkom 1919. godine obavijestio Vojvodu S. Stepanovića, komandanta II Armije i predsjednika Vlade Bosne i Hercegovine Atanasiju Šolu o hapšenjima, prebijanjima, nezakonitim pretresima, pljačkama kuća, bezakonjima "narodne garde" nad Bošnjacima u rogatičkom, kladuškom i sarajevskom srezu, ubistvima i pustošenjima od strane "komita" iz Crne Gore u gatačkom srezu, oduzimanje oružja Bošnjacima na čitavoj teritoriji Bosne i Hercegovine. Zemaljska vlada u Sarajevu nije preduzela ništa da zaštiti život i imanja Bošnjaka pa se Čaušević ponovo obratio vladi i uputio pismo sledeće sadržine" Bude li se i nadalje tako radilo, Muslimani će biti primorani da se sami brane i da od drugoga koga zatraže pomoć i obezbeđenje svoga života i imetka. Ako se i nadalje od strane nadležnih vlasti mirnim okom budu promatrali ti silni zulumi i naselja, onda su Muslimani u Bosni i Hercegovini izgubili i mjesto slobode i ravnopravnosti, mjesto reda i mira, zapali su pod teror kakav Bosna ne pamti".33' Ni na ovaj apel niko nije reagovao.

Srbijanski režim je nakon ujedinjenja u organima vlasti "izvršio uvoz" činovnika iz Srbije i imenovao ih na odgovorne položaje u državnoj upravi, a Bošnjaci su smjenjivani pod raznim izgovorom. U Zemaljskoj vladi, kasnije Pokrajinskoj upravi

30. HakijaAvdić, Položaj Muslimana u Sandžaku, (1912-1941), Ključanin, Sarajevo, 1991, st. 106.

31. Isto,

32. Isto, .st/07.

33. Atif Purivatra, citirano djelo, st, 5 - 36.

146

za Bosnu i Hercegovinu odstranjeni su i oni Bošnjaci koji su se osjećali Srbima, pa čak i učesnici na Solunskom frontu. Kasnije su odstranjeni iz državne uprave i obični službenici, a iz Srbije su direktno imenovani okružni i sreski načelnici, što je izuzetna zasluga S. Pribičevića, ministra unutrašnjih poslova kraljevine SHS.

Učešće Bošnjaka u državnim organima BIH 18. avgusta 1919. godine je izgledalo ovako: "među šest okružnih predstojnika, šest predsjednika okružnih sudova, šest državnih odvjetnika , pet predsjednika senata vrhovnog suda i 13 direktora srednjih i "s njima izjednačenih škola" nije bio nijedan Musliman; od 54 predsjednika kotarskih sudova i 51 šefa poreskih ureda bio je samo 1 Musliman; od 54 kotarska predstojnika bilo je 8 Muslimana, a od 17 upravitelja kotarskih ispostava

-bila su 2 Muslimana, dok je 5 Muslimana bilo među 61 višim službenikom (dvorski savjetnici, vladini savjetnici, vladini tajnici i vladini podtajnici kod okružnih oblasti i Zemaljske Vlade."34' Isti odnos službenika je bio i u ostalim državnim organima: Srbi 61, Hrvati 98, Muslimani 17, Česi 30, Poljaci 20, Mađari 17, Njemci 14, Slovenci 7, Ukrajinci 3, Slovaci 2, Taliani 1 i 3 neodređena mjesta.35' U državnoj pokrajinskoj upravi od 54 rukovodioca nije bilo Bošnjaka.

Protjerivanje Bošnjaka iz državne službe se pogoršalo 1921/22. godinepa je od 6 okružnih načelnika, poglavara grada Sarajeva, 6 predsjednika okružnih sudova, 6 državnih odvjetnika i 5 drugih rukovodioca u državnom odvjetnijštvu nije bilo ni jedan Musliman; od 54 kotarska poglavara bilo je 5 Muslimana i od 17 upravnika kotarskih ispostava bio je 1 Musliman. Od 54 predsjednika kotarskih sudova bilo je 5 Muslimana. U direkciji državnih željeznica u Sarajevu od 56 rukovodnih službenika nije bio ni jedan Musliman. Isto tako nije bilo nijednog Muslimana među 18 rukovodećih službenika u Direkciji ministarstva finansija za Bosnu i Hercegovinu i Rudarskom satništvu za Bosnu i Hercegovinu."36'

Kakav je bio stvarni status Bošnjaka u novostvornoj državi najbolje opisuje izjava reis-ul-uleme Čauševića francuskom novinaru lista Le temps (vrijeme) Charles Rivet:

"1 kakvi događaji. Hiljade ljudi ubijenih, 6 žena spaljeno, 270 sela opljačkano i uništeno, eto bilansa za nas Muslimane prilikom svečanog stvaranja Jugoslavije, kojoj smo se mi spremali služiti svom dušom. Mi smo ipak Sloveni, ali Srbi odbijaju da nas smatraju takvima. Smatraju nas uljezima. I drugi će vam kazati da smo mi naprotiv pravi ljudi koji pripadaju ovoj zemlji. Nakon što su Srbi postali gospodari situacije, mi nikada nismo pozvani da učestvujemo u političkim sastancima i savjetovanjima. Mi smo do sadauvijekbilipredstavljenijednim brojem opunomoćenika (poslanika) u proporciji prema broju našeg stanovnika.

34. Isto, st 41. 35. Isto, 36. Isto, st. 43.

147


Načelnik Sarajeva je uvijek bio Musliman. Međutim u novoj situaciji jedva nam se daje pravo da delegiramo dvojicu ili trojicu između nas za pripreme skupštine za Konstituantu. Mi bi smo želeli da se Francuska, velikodušna nacija i naša tradicionalna zaštitnica, zainteresira za našu žalosnu situaciju. Mi joj upravljamo preko vas, gospodine, skromnu molbu da intervenišete, tako da mi ne budemo prisiljeni da napustimo domovinu u kojoj više nismo u mogućnosti da živimo. Mi ćemo nepravdu podnositi, javni život može da se upravlja bez nas, ali neka se respektira barem naš život. Naša čast i naš imetak. Zar je to suviše zahtijevati.37'

Položaj Bošnjaka u novostvorenoj državi 1919. godine je opisao Dr. Mehmed Spaho u pismu svom prijatelju:" Prilike su se kod nas iza tvog odlaska silno promijenile. Bezobzirna i pristrasna uprava u Bosni, a i u ostalim krajevima vrlo je hrđavo đelovala na raspoloženju i muslimana i katolika. Viđeli su da se iza ideala narodnog jedinstva za koje je kratko bio oduševljen, krije isključivo gospodarstvo, ne jednog plemena, većjedne vjere. Samo pravoslavni smatraju se punopravnim državljanima, oni uživaju sve moguće povlastice. Koriste se korumptivnom upravom, a katolici i još više muslimani ne mogu kod vlasti da nađu ni najprimitivnije pravne zaštite. Još nijedan ubojica, pljačkaš, zločinac, koji je zlodjelo počinio na muslimanima nije kažnen. Jedan stražar pravoslavni ubio je u Visokom bez ikakva povoda kancelistu Dujmušića, katolika i osuđen na 5 mjeseci zatvora. A ako Musliman ili katolik pokušaju da se brane od napadaja pravoslavnih onda se autoritet državne vlasti javlja u punoj snazi i zatvaraju se dužni i nedužni. Tako su nedavno prijedorski Muslimani bili napadnuti i braneći se ubili jednog pravoslavnog. Vlada je odmah zatvorila 70 najuglednijih Muslimana, među njima mnoge, koji su godinama u politici zajedno sa pravoslavnim radili. Od napadača nije ni jedan zatvoren. Na sprovodu je jedan Srbin rekao da u ovoj zemlji nema nikome mjesta ko nije Srbin i srpske vjere. Muslimanima se i dekretima ministarstva oduzima i slobodna zemlja, a o odšteti nema ni govora, tako da već mnogi - prije imućni sada gladuju. I svi drugi trgovački i slični poslovi, ako vlada u njima ima riječ, oduzimaju se muslimanima i daju pravoslavnima, kao npr. prodaja soli, duhana idr... U Sandžaku i albanskim pređelima naše države su prilike još mnogo gore. Šaljem ti memorandum (Memorandum muslimanskih stanovnika iz Novopazarskog Sandžaka), kojeg je objavila "Pravda" u broju 72), što su ga Muslimani ovog kraja predali, pada vidiš grozote što su ih protjerali".38'

37. Atif Purivatra, citirano djelo, str. 63 - 64.

38. Isto, str. 67 - 68.

148

IV.

Iza shvatanja o centralističkom i federalističkom uređenju postajala su dva shvaćanja oko rješavanja nacionalnog pitanja: unitarističko i federalističko.

Srpski narod je dao najviše povjerenja Narodnoj radikalnoj, Demokratskoj i Zemljoradničkoj stranci, koje su se zalagale da nova država bude izgrađena na centralističkom principu. One su polazile od shvatanja da na području Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenacaživi jedan narod i da u tom smislu treba organizovati cjelokupni život, jer takva uređena država bi omogućila eksploataciju cijele države i negirala je postojanje posebnosti svakoj jugoslovenskoj jedinici, a posebno Bosni i Hercegovini. Srpski političari u Bosni i Hercegovini su se orjentisali prema Srbiji i uključili se u njene stranke - Narodnu radikalnu stranku, Zemljoradničku stranku, a 1930. godine u Jugoslovensku nacionalnu stranku (JNS) i Jugoslovensku radikalnu zajednicu (JRZ), koji su zastupali centralizam, a u nacionalnom pitanju unitarizam.39'

Narodna radikalna stranka je 1920. godine osnovala svoje ogranke i smatrala Bosnu i Hercegovinu sastavnim dijelom Srbije, jer je osnovni moto ove stranke bio da je "osvetila Kosovo, vaskrsla Srbiju, ujedinila Srbe". Radikali su zamijenili asimilator-sku ulogu Srpske pravoslavne crkve pod novim svjetovnim okolnostima, podsticali srpsku svijest u novim krajevima Srbije. Narodna radikalna stranka je zajedno sa ostalim strankama učinila gotovo isto u Bosni i Hercegovim poslije 1918. godine, te na Sandžaku, Kosovu i Metohiji gdje su se lokalni nesrpski stanovnici vezani za ovu ili za onu srpsku političku stranku, preko njebrzo bi se potpuno počeli osjećati Srbima. Iako je biračka baza Narodnoj Radikalnoj stranci bila poljoprivrednici ona se razvila u konzervativnu stranku velikih posjednika, bogatih trgovaca, oslanjala se na vojsku ali su oficirski kadar držali na odstojanju razarajući "Crnu ruku" do propasti 1917. godine. Kao stranka sa prvim pisanim programom u istoriji Srbije ona je: "Kao cilj državnog uređenja odredila narodno blagostanje i slobodu a spolja državnu nezavisnost i oslobođenje i ujedinjenje ostalih krajeva srpstva".40'

Narodna radikalna stranka je polazila od načela srpskog hegemonizma, što se osjećalo u radu Jugoslovenskog odbora, ali to javno nisu nikad saopštavali, a ono se ugledalo u centralističkom državnom uređenju i težnji da se uveća srspka nacija prihvatajući istovjetnost pravoslavlja i srpstva na Balkanu i Karadžićevo jezičko srpstvo.

Statutom Narodne radikalne stranke41' u čl. 1. propisano je da vlada "ima biti

39. RaifaFestić, Bosna iHercegovina u kocepcijama političkih stranaka i grupacija Kraljevine Jugoslavije, Sarajevo 1976, odbranjena doktorska disertacija, st.79 - 92.

40. Zivan Mitrović, Srpske političke stranke, Beograd, 1939, sr.72. 41. Arhiv Jugoslavije, Zbirka M.Stojadinović, F-34

149


izraz većine parlamenta, da mora imati poverenje oba ustavna faktora, Krune i parlamenta, biti odgovorna pred njima i raditi pod njihovom kontrolom" čime će se poštovati narodna volja, kroz parlamentarnu monarhiju države Srba, Hrvata i Slovenaca. Dalje se predviđa jedinstvena teritorija celokupne države i jedinstveno državljanstvo, koje će se obezbjeđivati državnim grbom i zastavom "(čl.2), a ovo će se realizovati (čl. 3 - 6) razvijanjem nacionalne svesti o državnom jedinstvu, s tim što će se ovo raditi postupno i oprezno bez metoda pritiska i silom, jer se silom i nasiljem ne može postići zamišljeni narodni ideal, duhovno i moralno ujedinjenje, čime će se udaritii pravi temelji državnom i narodnom jedinstvu, kroz centralističko uređenje sa određenim elementima lokalne samouprave. U članu 6. Statuta se proklamuju slobode i prava sva tri imena "našeg naroda, Srbin, Hrvat i Slovenac i njihova tradicija treba da bude sveta i uzvišena, jer će razvijati međusobno poverenje i poštovanje, unosiće u dušu narodnu spokojstvo, zadovoljstvo i mir, a umiru i zadovoljstvu razvij aće se sve jače i jače i ljubav prema zajedničkoj otadžbini Jugoslaviji".

Ovi ciljevi treba da se postignu kroz rad i djelovanje državne uprave i administracije, jer će radom administracije i "Srbin i Hrvat i Slovenac" uviđati i osjećati jednakost i ravnopravnost, kako će uviđati da nema hegemonije jednih nad drugima, da su sve oblasti državnog života jednako pristupačne i Srbinu i Hrvatu i Slovencu i da se sa svim krajevima naše Države podjednako postupa". Statutom Narodne radikalne stranke kao važan zadatak se predviđa ulaganje države u nerazvijena područja "jer će se na ovaj način u svim delovima naroda i države razviti ljubav prema Državi kao celini, slabiće pokrajinski partikularizam, a jačati svest o jedinstvu državnom i narodnom".

U članu 7-11. Statuta Narodne radikalne stranke proklamuje se građanska ravnopravnost troimenog naroda na čitavoj državnoj teritoriji, ravnopravnost azbuke i njene upotrebe u javnim službama i ravnopravnost pravoslavne, rimokatoličke i muslimanske vjeroispovijesti. Posebnu pažnju u Statutu (član 23 - 25.) se posvećuje prosvjećivanju naroda i vojsci. Cilj spoljne politike je "održavanje mira i mirnom održavanju međunarodnih odnosa, da razvija dobre odnose sa susedima i radi na obezbeđenju nezavisnosti i integritetu države... oslanjajući se na saveznike i prijatelje".

Sva ova načela su ugrađena u prvi Ustav Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca tzv. "Vidovdanski ustav"42) kojeg je usvojila Ustavotvorna skupština i potvrdio pre-stolonaslednik - regent Aleksandar Karadordević. Za Ustav su glasali poslanici Demokratske stranke koji su dobili najveći broj poslaničkih mandata 92, Narodne radikalne stranke 91 mandat, Savez zemljoradnika i samostalna kmetijska 39 man-

42. Službene novine Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca, br. 142. od 29. VI1921. godine. 43. Stenografske zabeleške Ustavotvorne skupštine Kraljevine Srba, Hrvata i Slovena ca, 18. ma j

1921.

data, Jugoslovenska muslimanska organizacija 24 mandata i Nacionalno turska organizacija "Džemijet" 8 mandata. Od 258 poslanika koji su prisustvovali sjednici Ustavotvorne Skupštine, za Ustav su glasali 223 poslanika, 35 je bilo protiv, a 158 poslanika je apstiniralo.

Vidovdanski Ustav je nastao saradnjom monarha i Ustavotvorne skupštine, pa ustavno uređenje nije bilo zasnovano na načelu suverenosti naroda. Spadao je u kategoriju tzv. krutih ustava, jer se njegove izmjene nijesu mogle vršiti načinom predviđenim za donošenje ili izmjenu zakona, već po posebnom postupku. Za izmjenu Ustava predviđena je saglasnost Kralja (čl. 125 - 127), a prijedlog za promjenu Ustava je mogao da podnese Kralj i Narodna Skupština ako ga izglasa 3/ 5 ukupnog broja stanovnika.

U odjeljku I - IV Ustava su propisane odredbe o proklamovanju sloboda i prava i jednakosti svih građana Kraljevine SHS. Kralj je bio glavni činilac iako je Ustav počivao na pođeli vlasti između zakonodavne, upravne i sudske, jer je Kralj sprovodio načelo jedinstva vlasti. Kralj je u oblasti zakonodavstva i uprave imao niz funkcija koje je obavljao: bio je vrhovni zapovjednik oružnih snaga, zastupao državu u odnosima sa inostranstvom, nije nikome odgovarao za svoj rad, nije mogao biti tužen, objavljivao je rat, zaključivao mir, sudske presude i rješenja su se izvršavale u njegovo ime, imenovao je predsjednika i članove ministarskog savjeta, koji su bili odgovorni i njemu i skupštini, kao i niz drugih funkcija, pa je nova država bila prava monarhija.

Poslanik Narodne radikalne stranke dr. M.Spaljaković, govoreći na sjednici Ustavotvorne skupštine je obrazložio stav Narodne radikalne stranke povodom prijedloga Ustava:"... Mi smo i protiv federalizma i protiv separatizma ne samo iz načela, nego iz praktičnih razloga, jer su i jedan i drugi protivni narodnom životu, protivni njegovim interesima, mi smo protiv federalizma iz unutrašnjih razloga a protivimo se separatizmu iz spoljnih razloga. Jedino rešenje je ono iznijeto u Nacrtu koje je praktično, jedino ostvarljivo, jedino dobro.

Navešću prvo unutrašnje razloge, ako bi smo sad počeli, ako bi smo sad htjeli da uredimo državno-pravnu vezu između naša tri plemena na federalističkoj osnovi, u tom slučaju ne bi smo nikako mogli izbeći pitanja o razgraničenju, i onda bi smo se neminovno spotakli o taj problem koji jeste i ostaće uvek kamen spoticanja, kad god se bude pokretalo rešenje toga pitanja na toj osnovi, jer mi Srbi, što će u ostalom svako razumeti, posle ovoga velikoga rata ne bi smo nikad pristali da ij edan Srbin ne bude pod srpskom upravom i da ostane pod bratskom hrvatskom upravom. Prema tome kad bi smo se razgraničavali, granice bi se morale povući tako da zahvate sve Srbe, pa čak i u krajevima gde bi oni sačinjavali manjinu ... S toga je rešenje državnog problema na federatističkoj osnovi neizvodljivo i opasno ... unitarizam je praktičniji, racionalniji i bolji za sve".43)

151 150


\

Dr. Mehmed Spaho, predsjednik Jugoslovenske muslimanske organizacije (JMO) je istakao da je glasao za "Vidovdanski ustav" zbog toga što "Ustav bi bio donesen i bez JMO, pa bi Bosna i Hercegovina teritorijalno bila podijeljena tako da bi izvjesni đelovi Bosne i Hercegovine pripali Slavoniji, Sremu ili Mačvi, drugi Lici, a treći Dalmaciji i Crnoj Gori. U novim oblastima Muslimani Bosne i Hercegovine postupno bi se izgubili i ne bi mogli jedinstvenije istupati protiv nepravdi koji im se čine".44' Vlada Kraljevine je učinila ustupak oko kompaktnosti teritorij a Bosne i Hercegovine ugrađujući u njemu odredbe u čl. 135, stav 3, Ustava iz 1920. godine kojim jebilo propisano:" Zakonom o razgraničenju oblasti, Bosna i Hercegovina će se razdeliti u oblasti u svojim sadašnjim granicama. Dok se to zakonom ne uredi, okruži u Bosni i Hercegovini važe kao oblasti. Spajanje tih oblasti vršiće se odlukom oblasti skupština dotičnih oblasti donijetim većinom od 2/3 glasova u garanicama određenim 3. stavom čl. 95. Ustava. Pojedine opštine ili srezovi mogu se iz svojih oblasti izlučiti, pripojiti drugoj oblasti u sadanjim granicama Bosne i Hercegovine ili iza njih, ako na to pristanu njihova samoupravna predstavništva odlukom od 3/ 5 glasova i tu odluku odobri Narodna skupština".

Oko položaja Bošnjaka u tom vremenu pisala je i "Pravda" navodeći da "pre-stolonaslednikove lijepe riječi najdrskije gaze i ruže neljudi i zvijerovi u ljudskoj spodobi tamo na granici Crne Gore u tužnoj Bileći, gđe brat brata divljački kolje i pali, njegovo humano osjećanje kaljaju, barbarski napadaju podivljalog nebrata u okolici Sarajeva, Zenice, Brčkog, Carina i td., a da ih ruka pravde energičnije ne zgrabi i pouči, da se carska ne poriče, već da pravda i sloboda moraju biti pođednaki. Musliman orač na njivi nije siguran za rođenu glavu, a kamoli imanje (Bileća, Pecka), Musliman, trgovac i obrtnik nije siguran u svojoj kući i na svom dobru, već ga barbari napadaju (Sarajevo), Musliman građanin i vojnik nisu ravnopravni u pravima i dužnostima građanina druge vjere, već se uvijek hotimice bagatelišu i ponižavaju".45'

Pored ubistava, u Bosni i Hercegovini u istom periodu je, od strane vlasti, vršen teror u Sandžaku, o čemu svjedoči protesni telegram dr. Mehmeda Spaha upućen Svetozaru Pribićeviću -Ministru unutrašnjih đela povodom terora nad nedužnim bošnjačkim stanovništvom u Priboju koji se dogodio 19. avgusta 1921. godine, kada su pobijeni Mujo Dedović, Iso Bešlagić, Ramo Gigović iz Međurečja, Suljo Mandala iz Crnogovića, pribojski hadži Salih Potura, odvedeni bez traga Medaga Os-managić, Suljo Kurto, Suljo Arnautović i silovana žena Cazima Sedića. Poslije obećanja Ministra unutrašnjih vjera da će se preuzeti energične mjere protiv bivših četnika, koji su organizovani kao privremeni žandarmi za gonjenje odmetnika, te

44. Atif Purivatra, citirano djelo, st 96.

45. Isto, st. 97.

152

da će biti rastureni i vraćeni kućama, ista četnička četa je 21. avgusta 1921. godine zaklala Mula Ibrahima Pačariza, imama hadži Abaza Bakučevca, Ramu Mujezi-novića, Bećira Kriještarca i Murata Kompirovića iz sela Bordovena, sela Brodare-va, okrug Prijepolja, što je sa ranije ubijenim ukupno 21 žrtva".46'

Narodna radikalna stranka je preko svojih poslanika u Bosni i Hercegovini i Sandžaku održavala stalne veze sa Srpskom nacionalnom omladinom SRNAO. Tako je Puniša Račić bio jedan od "četovođa" SRNAO. Organizacija je održavala veze sa Udruženjem srpskih četnika "Petar Mrkonjić'i "Udruženjem srpskih četnika za kralja i otadžbinu", koji su se 1925.godine priključili SRNAO i u njoj predstavljali "vojni odred".

Cilj ovih organizacija je bio borba za "trijumf Srbije i Srpstva" najavljujući rat svima "defetistima i Jugoslovenima", usmjerena protiv nacionalnog unitarizma kao "antisrpstva" i protiv organizacije ustavnog uređenja baziranog na "Vidovdanskom ustavu", što u osnovi predstavlja velikosrpski nacionalizam. U borbi protiv Jugoslov-enstva SRNAO je uništavao ustanovljene jugoslovenske simbole, a posebno se angažovao u periodu od 1925-1927 godine, kada je "cjelokupni državni aparat od poreznika do šumara bio angažovan na vršenju terora nad Muslimanskim stanovništvom za vrijeme glasanja Nacionalnog bloka u Bosni i Hercegovini i Sandžaku".47'

Udruženje srpskih četnika "Petar Mrkonjić" je bilo poznato u narodu zbog učešća Petra Karađorđevića u ovom udruženju u vremenu od 1875, do kraja 1876,godine. Pod imenom "Petar Mrkonjić", Petar Karadordević, unukKarađordev, kasnije "Kralj ujedinitelj" okupio je četu od preko 200 četnika, snadbeo ih oružjem i municojom, dobro ih uvežbao i postavio im starešine, gde mu je podignut ugled među ustanicima. U četnicima je ostao do kraja 1876 godine,kada za glavnog četničkog vojvodu bi izabran Miroslav Hubmajer, a on izgubi na izborima, pa bi doneta odluka da napusti Bosnu i ode u Crnu Goru ".48)

U Proglasu Glavnog odbora srpskih četnika "Petar Mrkonjić" za Bosnu i Hercegovinu naređeno je svim četnicima da agituju za "nacionalni blok" i da nastoje "bilo milom bilo silom" kako bi radikali pobijedili na izborima. Ko ne glasa za radikale bio je proglašavan za izdajnika države, a Bošnjacima zapriječeno od strane četnika da će ih prije u "krvi utopiti nego što će im dozvoliti da ruše državu". U tom cilju su naoružani četnici vršili teror i nasilje pred izbore i na sam dan izbora u Kalinoviku i njegovoj okolini, Čelebiću i drugim mjestima fočanskog sreza. Oni su


47. Dr.Branislav Gligorijević,Demokratska stranka ipolitički odnosi u Kraljevini Srba,Hrvata i Slovenaca, Beograd, 1970, st.39-40

48. Milenko M.Vukićević,Kralj Petar, od rođenja do smrti 1884-1921, st. 13-14.

153


putujući iz sela u selo terorisali narod i prijetili mu "pokoljem i paležom kuća" ako ne glasaju za radikale. Na dan izbora četnici (Vido Pušara, Vlajko Nikolić. Svetozar Žalica i Mitar Maltić) bacili su bombu kod jednog glasačkog mjesta u Visokom, s ciljem da zaplaše i. rastjeraju birače. Pomenuti četnici u saradnji sa žandamerijom rasterivali su "muslimanske birače, koji su pazili da birački odbor ne premješta kuglice u radikalsku kutiju. Pošto se masa nije htjela rasturiti, žandarmi i četnici su upotrebljavali oružje i pogodili trojicu muslimana, od kojih je Began Bestić poginuo, a dvojica teško ranjena".49'

Četnički teror je u ovom periodu bio još žešći u Sandžaku. Tako je 9. novembra 1924. godine izvršen napad na Sahoviće i Pavino Polje uz organizovanu pripremu sreskog načelnika bjelopoljskog okruga Nikodina Cemovića - Vasojevića, bjelopol-jskog poglavara Lazara Bogićevića, šefa finansijske uprave Bijelog Polja, Milana Terzića, predsjednika sreza Šahovići, Save Bogdanovića, kada je "oko 2.000 naoružanih Paljana, Kolašinaca i drugih "5"' uz organizovanu pomoć policije i vojske izvršila nezapamćen pokolj Bošnjaka u ovim mjestima, ničim izazvan. Dva dana prije ovog zločina lokalne vlasti su oduzele oružje od tamošnjih Bošnjaka, a noć uoči napada uzeli 32 taoca pod izgovorom, da ih traži načelstvo okruga i priveli ih u jednu zgradu u Šahovićima. Bošnjacima je bilo u ovim mjestima zabaranjeno da se kreću, pod izgovorom da im se nebi nešto dogodilo, dućani i radnje su bili zatvoreni, a telefonske veze sa Bijelim Poljem prekinute. Povod je bio ubistvo Boška Boškovića 7. XII 1924. godine, inspektora Ministarstva unutrašnjih djela, prije toga okružnog načelnika Kolašina, kojeg su ubili braća Drago i Radoš Bula-tović iz Rovaca zbog ljubavne veze sa njihovom sestrom, u mjestu Obodu na putu od Mojkovca, pema Šahovićima, a pod nagovorom lokalnih vlasti Kolašina. Na sahrani Boška Boškovićaje prisustvalo oko 2.000 osoba, od kojih ugledni činovnici koji su putem kurira i na druge načine pozivali ljude i kako bi zapaljivim govorima za ubistvo optužili Jusufa Mehonjića sa jatacima, bošnj ačko stanovništvo iz Vraneša i Šahovića i sve prisutne pozvali na osvetu.

Vraćajući se sa sahrane Niko din Cemović je pored pritvorenih 30 taoca zatvorio još 31 uz garanciju da im se ništa neće desiti govoreći im da ih traži bjelopoljski načelnik da idu sa njim kod sreskih vlasti u bjelopoljski srez. Taoci su odmah predati pripremljenoj grupi koja ihje zaklala nedaleko od zgrade sreskog načelstva, pored Šahovića groblja. Poginulo je 58 taoca, a trojica su spašeni. "Nakon što su taoci u Šahovićima bili poklani, išaojejedan seljak iz našeg sela Sekula, odjednog mrtvaca do drugoga i prerezao im žile na nogama. Tako se radi na selu sa volovima nakon što ih se sjekirom obori, da se ne bi mogli ponovo dići, ukoliko su još živi. Neki su

49. Dr. BranislaV Grigorijević, citirano djelo, st. 50 - 51.

50. Milovan Dilas, Land IVithon Jurtice, London, 1958, 183 -186.

154

u džepovima mrtvaca našli komade šećera natopljene krvlju, kojeg su kasnije jeli. deca su bila trgana iz naručja majki i sestara i pred njihovim očima zaklata... Muslimanskim svećenicima čupali su brade i urezivali krstove na čelo. U jednom selu zavezali su jednu grupu ljudi za plast sijena i zapalili. Neki su kasnije tvrdili da je plamen iz zapaljenih tjelesabio purpurno crven. Jedna grupa napala jejednu usamljenu kuću. Seljak je upravo gulio janje. Oni su imali namjeru da ga strijeljaju i zapale kuću, ali oguljeno janje im je dalo ideju da seljaka objese za noge na šljivu. Jedan mesar mu je ogulio lobanju sjekirom pazeći da ne povrijedi tijelo. Onda je žrtvi razrezao grudi. Srce je još tuklo. Mesar je golom rukom istrgao srce i bacio ga psetu. Kasnije se pričalo da ga pseto nijetaklo. Jer čak ni pseto neće turskog mesa".51'

Istog dana, preko noći razularena masa je krenula u opšti napad istovremeno paleći kuće i ubijati "staro i mlado, žene i đecu. Ne zna se broj poginulih od noža i puške, kao i onih, koji su u svojom kućama izgoreli. Broj ljudskih žrtava iznosi na stotine, a materijalna šteta u sagorelim kućama i pljački nije još procijenjena. Dok su se te strahote dogodile, mjesne državne vlasti nijesu ništa preduzele, već su svojim pasivnim držanjem očigledno podpomagale ta zlodjela".52' U Memorandumu kojeg su uputili Kralju Aleksandru, Bošnjaci su na kraju zamolili da im se omogući "da se dignemo s naše očevine i da se naselimo u kojem drugom kraju naše Kraljevine, gdje bi smo mogli mirno i nesmetano živjeti i razvijati se pod okriljem vaše zaštite".

Poslije ovog pokolja cjelokupno stanovništvo Šahovića i Pavinog Polja je napustilo svoja vjekovna ognjišta, nemajući povjerenja u državne organe i Kralja i krenuli na dalek i nepoznat put u muhadžerluk, prvo u Bosnu, zatim u Tursku, a neke porodice u Albaniju,53' a za ovaj zločin niko nije odgovarao.

Ista sudbina je bila predviđena i za bošnjačko stanovništvo u Bijelom Polju. Dan poslije pokolja u Šahovićima, u Bijelom Polju uhapšeno je 67 odabranih Bošnjaka iz najuglednijih plemena i stavljeno u pritvor. Saznavši o pritvorenim licima preko pljevaljskog načelnika, Muftija Salihbegovićje uz prijetnju pištoljem uspio preko bjelopoljske pošte da pošalje telegram Nikoli Pašiću i reis - ul - ulemi Dž. Čauševiću, obavještavajući ih o namjeri zlikovaca da će napraviti klanicu od nedužno pritvorenog bošnjačkog stanovništva u Bijelom Polju. Pošto su u međuvremenu četvorica talaca "otkupljena" podmićivanjem od strane njihovih porodica, Huzeir - aga, za kojeg je njegova žena za otkup platila fes dukata otputovao je u Beograd po dogovoru sa kapetanom srpske vojske Apostolovićem. Nakon razgovora sa Nikolom Pašićem naređeno je da se svi taoci puste, a za uzvrat je tražio da Bošnj aci na izborima glasaju Narodnu radikalnu stranku. U međuvremenu

57. Isto,prevod uzet iz Bosanskih pogleda, st. 22. 52. Bosanski pogledi, Memorandum Kralju Aleksandru, st 35. 53. HakijaAvdić, Položaj Muslimana u Sandžaku, Ključanin, Sarajevo, 1994. st, 139-140.

155


je Huzeir - aga bio primljen i od Kemala Ataturka koji mu je obećao da će dati jedno selo u Turskoj da bi se u njemu naselili svi Bošnjaci iz bjelopljskog sreza. Do iseljavanja iz Bijelog Polja nije došlo, pa je Huzeir - aga prodao sve svoje dućane u Solunu i dio imovine u Skoplju, radi spašavanja muslimanskog stanovništva.54'

Prema "planu " i po istom "scenariju" je trebalo uraditi i sa bošnjačkim stanovništvom u Beranama, koje je spašeno intervencijom majora Jojića. No, grupa krvoločnika je krenula u pravcu Rožaja na čelu sa Zarijom Joksimovićem. U Balotićima su ubili kurira Đanovića i Gaja Kujevića, u selu Njeguš Mula Sadriju sa drugom, u selu Besnik tri sina KadrijejDacića, četiri sina Adema Bajrovića, zatim Bulja, sina Rekova iz istog sela, u seJujPrilep dva seljaka, a u selima Baću, Pripeču i Bukoviku, poubijali su još nekoliko mještana "te su ovom prilikom ubili 21 čovjeka".''5' Za ovaj zločin unaprijeđen je Marko Cemović za pomoćnika ministra unutrašnjih djela Crne Gore.

Za zločine nad bošnjačkim stanovništvom beogradski listovi su optuživali Me-hmeda Spaha da "ruši državnu zajednicu, zavada plemena, izaziva na krv, vrijeđa srpstvo, srpsko mučeništvo i srpske svetinje, da su spahinovci nelojalni, anacionalni i neiskreni. Bošnjaci se nazivaju balijama, Azijatima, Ciganima, odljudima, frankovcima i si. te da je "osveta, možda, nehumana ali da je kadkad i sveta" te im se nagovještava pokolj i sudbina niskih i užičkih Bošnjaka. Zagrebački "Hrvat" je poslije susreta Nikole Pašića, Velja Popovića i Jovana Novkovića, prenio vijest o dogovoru navedenih lica da spremaju komitsku akciju u Bosni:"Kad nije uspjelo muslimane i katolike Hrvate u Bosni i Hercegovini ukrotiti i učiniti robljem režima ni agrarom, ni mitom, ni progonima vlasti, ni bespravljem, kojima su bili izvrgnuti, treba u ponosnu Herceg - Bosnu prenijeti metode, koje se praktikuju u Makedoniji. Komitete, koje postoje kao posebna vlast nad vlastima, nad zakonom, nad pravnim poretkom, nad ustavom, nad sigurnošću ličnom i imovinskom, komite koji poznaju samo jedan zakon: revolver, pušku, palež - to treba dauzmu u svoje ruke rješavanjem bosanskog pitanja". Prema "Hrvatu" druga Irska je "Crna Gora, jer je tamo isto zaveden komitski režim. A Herceg - Bosna postaće treća Irska, ako se g. Pašić odluči da sa Šerifom Arnautovićem izvede svoju osnovu. Rezultati beogradskog režima do sada su u tome, da stvaraju jednu za drugom Irsku i to upravo u zemljama, koje režim označava kao "čisto srpske".56'

Radikali su preuzeli i mjere na potpunoj asimilaciji Bošnjaka, jer je "nacionaliziranje Muslimana" kako piše Krsta Marić 1924. godine "za nas Srbe jedno od najvažnijih pitanja unutrašnje politike " kao i važno državno pitanje, pri čemu ni

54. Hakija Avdić,đtirano djelo, st. 141 -145. 55. Isto, st. 147 -148.


156

islam nije prepreka da bi se sproveo ovaj cilj. Marić dalje piše:"... kao što nam je drago srpstvo, jer ako predstavlja nacionalnu i državnu snagu, naš narodni ponos, tako nam je drag islam i pravoslavlje, jer su oni čuvari morala. Srpstvo je čuvar otadžbine a pravoslavlje i islam morala ... Ergo, jedini pravi put je da Muslimani postanu Srbi, jer bi to doprinelo čuvanju otadžbine i učvršćenju njenog srpskog karaktera, a uzgred bilo bi i pogodno duši muslimanskoj".57' Cedomir Mitrinović u članku "Naši muslimani" piše: "Kad se bolje upozna život muslimana, i temeljnije prouče izvesne njihove karakterne osobine, na prvi mah pada nam u oči činjenica da oni ne vole da misle. Duh im je nekako nepokretan, interan. Moglo bi se reći da su neprijatelji svega novog, konzervativisti do krajnosti... Shvatajući u velikoj većini teško i s krajnim naporom... Muslimani ne vole intelektualni rad, a to se najbolje vidi u njihovom školskom radu i životu uopšte... da im je mašta stvorena za ubij anj e duha, da su lažljivci, perverzni, prevrtljivi i si." S. Ljubimčić u Novoj Evropi" piše da "Muslimani još i sada u predstavi njihove kršćanske braće, su nosioci svijeh zala i vinovnici nekadašnjih istorijskih događaja. Njima se u Sloveniji straše djeca ... U Hrvatskoj, Srbiji, Bosni svuda su oni gledani kao Turci ...".58)

V.

Proklamacijom Kralja Aleksandra od 6. 01. 1929. godine59' ukinut je "Vidovdanski ustav" i raspuštena skupština, pri čemu je zakonodavna i izvršna vlast bila u rukama kralja i na taj način je Kralj postao vrhovni organ vlasti, čime je uveden sistem monarhodiktature i trajao do 3. septembra 1931. godine. Da bi i formali-zovao ovlašćenja iz Proklamacije, Kralj je istoga dana ukazom donio "svom dragom narodu" Zakon o kraljevskoj vlasti i o vrhovnoj državnoj upravi60' čime je uspostavio apsolutistički režim.

Apsolutistički režim je proklamovao liniju državne i nacionalne unifikacije donošenjem Zakona o nazivu i pođeli Kraljevine na upravna područja od 3. X1929. godine61', pa je u tom smislu i promijenjen naziv države u Kraljevinu Jugoslavije. Izvršena je podela zemlje na oblasti, srezove i opštine i potpuno ukinuta lokalna samouprava, a organi u navedenim administrativnim jedinicama su imenovani od centralne vlasti. Izvršena je promjena u administrativno-teritorijalnoj pođeli zem-

57. Srpska reč, Nacionalizujmo Muslimane, Sarajevo, XX/1924, 62,st. 2-3. 58. S.Ljubunčić, Nova Evropa, knjiga VII, br. 15. 1923. st. 444. 59. Službene novine, od 6. januara 1929. godine.

60. Isto, 61. Službene novine, br. 233 - XCVI od 5. X. 1929. godine

157


lje i sistemu i nadležnosti lokalnih organa vlasti. Ustanovljena su nova upravna područja - banovine, pri čemu se nije vodilo računa o istorijskim, etničkim i prirodnim cjelinama. Formiranjem banovina, Bosna i Hercegovina je potpuno "pocijepana" jer je većina njenih djelova pripojena u srpska, hrvatska i crnogorska upravna područj a, čime j e prenabregnuta individualnost Bosne i Hercegovine. Na ovaj način ostvaren je plan dr. Milana Srškića, predsjednika Narodne radikalne stranke u Bosni i Hercegovini, ministra i kasnije predsjednika vlade pod režimom diktature, da se ukine odredba Vidovdanskog ustava (čl. 135. stav. 3.) kojom je Ustavom Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca iz 1921. godine sačuvana Bosna i Hercegovina kao administrativno - upravna cjelina. Na pitanje zašto je Bosna podijeljena, dr. Srškić je odgovorio: "Radi Turkeša" (misleći na Bošnjake). "Ja ne mogu u Bosni gledati minareta, oni moraju nestati".62' Banovine su stvarane sa srpskom većinom tamo gdje je to bilo moguće (Vrbaska banovina), u Drinsku banovinu uključen je najveći dio zapadne Srbije, čime je razbijena "homogenost muslimanskog stanovništva.63'

Formiranjem banovina želelo se da se razbiju istorijske cjeline kroz novo administrativno uređenje. Slovenija se našla u sastavu Dravske banovine, a Makedonija sa dijelom Srbije i Kosova u sklopu Vardarske banovine. Savska i Primorska banovina su obuhvatale Hrvatsku sa Slavonijom i Dalmacijom, bez Dubrovnika. Vojvodina se našla u sastavu Dunavske banovine u kojoj su Srbi činili većinu. Crna Gora, kao "srpska Sparta" našla se u sastavu Zetske banovine sa đelovima Dalmacije (Dubrovnik), Kosova (Metohija), Hercegovine, Istočne Bosne i Sandžaka. Srbija je bila podijeljena na četiri banovine: Moravsku, Dunavsku, Vardarsku i Drinsku, a Bosna i Hercegovina na četiri: Drinsku, Vrbasku, Primorsku i Zetsku, tako da su u ovim banovinama Bošnjaci činili manjinu u odnosu na Srbe. Došlo je do apsurdnih rješenja: građani iz Sandžaka i Metohije su bili upućeni na Cetinje kao administrativni - banovski centar, a oni iz Valjeva na Sarajevo, kao centar Drinske banovine, jer se jedino vodilo računa o jačanju srpskog elementa u novim administrativnim jedinicama.

Iz memoarske bilješke S.Milosavljevića se vidi da je u pozadini rasporeda banovina stajala velikonacionalna politika, što potvrđuje studija N. Šarca "Uspostavljanje šestojanuarskog režima" ukojoj kaže: "Milovanovićaje, na ime, poslije imenovanja za bana Vrbaske banovine 12. oktobra 1929. godine primio Kralj i dao mu upute u kojima je provejavala specijalna zainteresovanost za prorežimsko angažovanje srpskih elemenata na tom području"64'

62. Ivan Meštrović, citirano djelo, st. 242. 63. F. Čulinović, Jugoslavija između dva rata," Pregled vlada u staroj Jugoslaviji između dva

rata", Zagreb 1969. st. 242.

Donošenjem Ustava Kraljevine Jugoslavije 3. IX. 1931. godine65' formalno je prestala diktatura, ali ne i raskid sa apsolutizmom, jer je princip nacionalnog unitarizma i državnog centralizma bio određen Ustavom. Ustavne norme su kratke i neodređene i garantovane "u granicama zakona" te su vrijeđele kao principi, pa ih je zakonodavac mogao ograničiti i ukinuti. I dalje je Kralj ostao stvarna jedina vlast, čime se obezbijeđivalo jedinstvo vlasti. Utvrđeno je centralističko uređenje države a banovine su postale lažna fasada za prave zakonodavčeve namjere. Uveden je Senat kojeg su činili senatori imenovani od Kralja, koji je zajedno sa Narodnom skupštinom ostao bez značajnih stvarnih nadležnosti.

Članom 83. Ustava je zadržan isti broj banovina, a u nijednom ministarstvu, niti na značajnijem mjestu nije bilo Bošnjaka, a relativno i mali broj Bošnjaka koji je ostao da radi u državnim službama je "očišćen", pa čak i u muslimanskim vjerskim institucijama kao što je bio Vakuf, a na njihova mjesta su postavljani "muslimani radikali" bez ikakvog ugleda u narodu.

To je osjetio i reis - ul - ulema Džemaludin Čaušević, kada je "zakonski" smijenjen i na njegovo mjesto "ustoličen" radikalski pristalica Hadži hafiz Ibrahim Magrajlić.

O smjeni opštinskih funkcionera dr. Mehmed Spaho je 9. II1929. godine pisao Kralju Aleksandru: "Najnovijim postupcima vlast u velikom dijelu stanovništa stvara uvjerenje da je novo stanje kod nas kopija ranijih radikalskih režima". Zatim je iznio podatke o forsiranju radikala na štetu drugih, navodeći da"je u Sarajevu u opštinskoj upravi bilo 11 radikala, a da ih je sada 20, a da su u Mostaru, Bijeljini, Modrici i Bosanskom Samcu na čelu opštinskih uprava postavljeni radikali, gđe do tada nijesu bili".66'

Sporazumom Cvetković - Maček od 26. VIII 1939. godine67' zaključenog između vodstva Hrvatske seljačke stranke i dvora, izvršena je ponovna administrativna pođela Kraljevine Jugoslavije. Istoga dana je donijeta i Uredba o Banovini Hrvatskoj68' kojom se odstupilo od nacionalno-unitarističkog principa propisanog oktroisanim ustavom od 1931. godine. Ovim sporazumom Bosna i Hercegovina je još više rasparčana, jer je novoformiranoj Banovini Hrvatskoj pripojeno 13 srezova Bosne i Hercegovine, a ostavljena je mogućnost njenog daljeg rasparčavanj a srezova i opština između banovine Hrvatske i projektovane jedinice "srpske zemlje" za čije realizovanje su beogradski krugovi pripremili nacrt uredbe.69' Potpisivanjem

64. N. Šarac, Uspostavljanje šestojanuarskog režima, 1929. godine sa posebnim osvrtom na Bosnu, st. 277.

65. Službene novine, br. 200 od 3. IX. 1931. br. 207-LXVIod 9. X. 1931. godine 66. Atif Privatra, citirano djelo, st. 306 - 307. 67. Lj. Boban, Sporazum Cvetković - Maček, Beograd, 1965. st. 403. 68. Službene novine, br. 194. - A - LXVIII od 26. avgusta 1939. 69. F. Čulinović, Jugoslavija između dva rata, knjiga II, st. 168 -170.

158 159


Sporazuma Bosna i Hercegovina je postala poligon sukoba i teritorijalnih aspiracija između Srbije i Hrvatske, jer su i jedna i druga nastojale da prigrabe što više teritorija Bosne i Hercegovine.

Bez izuzetka, srpske stranke su imale jedinstven stav i bile protiv formiranja samostalne autonomije na području Bosne i Hercegovine, s tim što su neke od njih propagirale da se čitava teritorija pripoji u buduću srpsku oblast, pa čak i Demokratska stranka koja je ranije zastupala stav o složenoj državi u kojoj bi Bosna i Hercegovina imala status jedinice i zahtijevala da teritorije koje nijesu ušle u sastav Banovine Hrvatske budu sastavni dio "Velike Srbije".7())

Narodna radikalna stranka poslije potpisivanja sporazuma Cvetković - Mačak u početku nije pridavala veliki značaj ovom pitanju, ali je kasnije, marta 1940. godine izdala brošuru u kojoj je oštro kritikovala Sporazum ističući da je ugrozio cjelinu srpske države. Ako bi se rezimiralo stajalište ove stranke, ono bi izgledalo ovako: 1) "Narodna Radikalna stranka nalazi da trijalističko uređenje države, u koji nas uvodi sporazum Cvetković - Maček, ne samo da je podložno opravdanoj kritici u pojedinostima, nego ima neizbežnu posledicu slabljenja države i njeno onesposobljavanje za zaštitu interesa celine rasparčane na tri dela. Ovaj sporazum je od takve sudbonosne važnosti da njegovo rešenje nije smelo biti prejudicirano jednim ovakvim aktom. Za rešenje toga pitanja ima pravog autoriteta samo Ustavotvorna skupština, izabrana u sređenim političkim prilikama, u kojima bi i Srbi mogli slobodno da biraju svoje predstavnike. Ustavotvorna Skupština ima da donese rešenj a na koje se bude složila većina slobodno izabranih narodnih predstavnika Srba, Hrvata i Slovenaca". 2) Srpski narod nije se izjasnio o Sporazumu i "s toga ceo ovaj rad nosi obeležje privremenosti". 3) Narodna radikalna stranka težiće da se sporazumno s predstavnicima Hrvata, izmene one odredbe sporazuma Cvetković -Maček kojim je nepotrebno i neosnovano oslabljen položaj srpskog naroda i snaga centra države". 4) Radikalna stranka smatra da se "jugoslovenska državna ideja, snaga naše zajedničke države, ne srne ničim slabiti", u kome bi se i Srbi i Hrvati i Slovenci mogli nesmetano razvijati u plemenskoj utakmici na svakom polju, u materijalnom i duhovnom životu, sa potpunim poštovanjem prošlosti i narodnih osobina Srba, Hrvata i Slovenaca. Ali ovo može biti samo u jednoj snažnoj državi i u režimu slobode, pravde i jednakosti".71'

U koncepciji Narodne radikalne stranke o preuređenju države, kada je u pitanju Bosna i Hercegovina, nije bilo ni pomisli za uspostavljanje posebne bosansko -hercegovačke jedinice, jer je za nju to predstavljalo rasturanje srpskih oblasti.

70. F. Čulinović, citirano djelo, st.245.

71. Branko Petranović i Momčilo Zečević, Jugoslovenskifederalizam, ideja istvamost, knjiga

I, Prosveta Beograd, 1987, str. 576.

Danilo Tunguz - Perović, vodeći radikal iz Bosne pod nazivom "nećemo autonomiju Bosne i Hercegovine" ukazuje da "Srbi pravoslavni se nisu borili za nekakve tračave autonomije, nego sjedinjenje ovih krajeva nezavisnim srpskim državama: Srbiji i Crnoj Gori. Srbija nije dala milion ipo svojih najboljih sinova za autonomiju Bosne i Hercegovine nego za njihovo nacionalno oslobođenje i za najkraći put preko njih na Jadransko more. Srbi ne trpe nikakvu podvojenost Bosne i Hercegovine od Srbije, jer su one jedno, a Srbi i hoće da ostanu jedno, jer ih u tome ničiji prohtjevi ni interesi ne mogu pokolebati72', pa su radikali sa ostalim strankama i grupacijama otpočeli akciju na formiranju jedinstvenog srpskog bloka.

Jugoslovenska radikalna zajednica (JRZ) je podržala sporazum jer je šef JRZ D.Cvetković pripremio Uredbu o organizaciji i uređenju buduće srpske jedinice.73'

Prema odredbi čl. 1. Nacrta pomenute uredbe Bosna i Hercegovina nije predviđena kao posebna administrativna jedinica. Prema Nacrtu Uredbe utvrđena je teritorija buduće srpske jedinice: "Banovina Vrbaska, Drinska, Dunavska, Moravska, Zetska i Vardarska spajaju se u jedno pod zajedničkim imenom Srpske zemlje, čije je sjedište u Skoplju. Današnje banovine pretvaraju se u oblasti, zadržavajući svoje nazive i svoje sedište", te je na ovaj način D.Cvetković mislio da je zadovoljio i najekstremnije srpske stranke.

Zemljoradnička stranka je prihvatila Sporazum, ali je bila nezadovoljna obimom teritorija koje su pripale Banovini Hrvatske, a kad se postavilo pitanje formiranja Bosansko -Hercegovačke jedinice ova stranka je zahtijevala da se što prije obrazuje srpska jedinica sa teritorijom Bosne i Hercegovine koja nije pripojena Hrvatskoj, jer bi se "stvorilo nezadovoljstvo u oblasti buduće srpske jedinice".74

Jugoslovenska nacionalna stranka (JNS) je ostala vjerna principima nacionalnog unitarizma i državnog centralizma i daje Sporazumom "narušen princip jedna-kosti i ravnopravnosti, teritorijalno razgraničenjenijedefinitivno,aono štojeriješeno izvedeno je na štetu Srba".75' Istaknuti funkcioner JNS Dobrosav Jevđević je širio propagandu protiv autonomije Bosne i Hercegovine iako je prihvatio Sporazum i bio poklonik pođele Bosne i Hercegovine između Srbije i Hrvatske. Povodom diskusija u novinama o autonomiji Bosne i Hercegovine između ostalog je rekao: "Svaki razuman politički čovjek, i Srbin i Hrvat i musliman, zna jednu neoborivu istinu: "Da nikakvo uređenje pitanja Bosne nemože biti bez pitanja, a kamoli protiv volje bosanskih Srba, a bosanski Srbi... naročito bosanski Srbi seljaci, nikada neće dopustiti da

72. Srpska reč, Sarajevo, 1926, 52, st. 5.

73. N.Sehić, Srpski politički krugovi prema pitanju preuređenja države i položaj Bosne i Hercegovine, Sarajevo, 1968, PIRP, br. 4. st. 187.

74. Raifa Festić, citirani rad, st. 369 - 372. 75. Isto, st. 363 - 364.

161 160


se postavi granica na Drini, stvaranj em... i j edne črtvrte, bosanske oblasti, i skidanj em 1.100.000 Srba iz srpske oblasti i odvajanjem bosanskih Srba iz srpske oblasti".76'

Podržavajući sporazum od strane JNZ u Bosni i Hercegovini praktično je značilo prihvatanje parcelisanja bosansko-hercegovačkih teritorija kao i uključivanje jednog njenog dijela u Banovinu Hrvatsku. Sve je to činjeno s tendencijom da se preostali dio Bosne i Hercegovine pripoj srpskoj jedinici.77'

Srpski kulturni klub je kao organizacija političara i javnih radnika različitih stranačkih opređeljenja (radikala, demokrata, republikanaca, zemljoradnika idr.), čije je kohezivno vezivo bila koncepcija: spašavanje Srba kao vodeće snage u političkom i društvenom životu Kraljevine Jugoslavije, poslije potpisivanja Sporazuma iznio stavove preko svog lista "Srpskog glasa". U pomenutom listu se ističe: "Naše je gledište jasno -mi hoćemo sporazum ali po određenim principima. Bilo etničkim, bilo istorijskim, bilo privredno geografskim. Ali za celo područje na kome žive Srbi i Hrvati. Mi ne mislimo da ostavimo srezove sa čisto srpskom većinom u granicama Hrvatske, Dalmacije, Bosne i Hercegovine, Banovini Hrvatskoj. Srbima u tim krajevima treba dati pravo da se izjasne dali će se priključiti srpskoj jedinici".78'

Vodstvo Jugoslovenske muslimanske organizacije (JMO) je poslije još nerazjašnjene smrti dr. Mehmda Spaha aktiviralo program o autonomiji Bosne i Hercegovine, jer je Sporazumom Cvetković -Maček od 26. VIII 1939. godine reali-zovana pođela Bosne i Hercegovine. U novembru 1939. godine, dr. Džafer Kulenović je predložio formiranje "Bosanske banovine" i zalagao se za istorijske granice Bosne i Hercegovine. Poslije ove Kulenićove izjave objavljenoj u Politici79' do kraja 1939. godine sve političke organizacije koje su okupljajale Bošnjake, kultrno-prosvjetna i vjerska društva bila jednoglasna za stvaranje autonomije Bosne i Hercegovine, koje su 30. XII1939. godine osnovala "Pokret za autonomiju Bosne i Hercegovine". Izvršni odbor Pokreta za autonomiju Bosne i Hercegovine se obratio j avnosti pismom sledeće sadržine:"Dragi prijatelju, Mi tražimo autonomiju Bosne i Hercegovine u njenim istorijskim granicama radi toga što smatramo da bi jedino takvo rješenje zadovoljilo potrebe stanovništva ovih pokrajina - jer bi na taj način bili zadovoljeni svi ekonomski i geografski uslovi razvoja ovih pokrajina i njenog stanovništva. Mi smo uvjereni da ostvarivanje autonomije Bosne i Hercegovine bilo čije opravdava interese. Na protiv, mi smatramo daje ovaj naš zahtjevu eminentnom državnom interesu kao i u interesu cjelokupnog stanovništva Bosne i Hercegovine".80'

76. Vreme, 8. novembar 1938. godine 77. N. Sehić, citirani rad, st. 182. 78. Srpski glas, br. 8 od 4.11940. 79. Politika, br. 11292., od 7. XI1939. 80. Reifa Festić, citirani rad, st. 377-381.

VI.

Stvaranjem Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca pa sve do 1941. godine, režim je preuzimao "sve mjere" kako bi smanjio broj "nehristijanskih" naroda, ne birajući pri tome sredstva. Uglavnom je koristio provjerene metode iz novoosvojenih krajeva poslije Berlinskog kongresa. Prvo je oduzeta zemlja gotovo čitavom bošnjačkom stanovništvu u Bosni i Hercegovini i Sandžaku, zatim je preko državnih i paradržavnih organa i udruženja i organizacija vršen nezapamćen teror, kako bi se podsticao migracioni proces.

Podaci o migracijama su toliko protivurječni, a oni "službeni" različiti, da se ni približno ne može reći koliki je taj broj. Računa se daje od prvog svjetskog rata do 1932. godine u Tursku emigriralo 19.278 Bošnjaka. U ovom migracionom ciklusu Bošnjaka, turska vlada je emigrantima iz Bosne i Sandžaka dodjeljivala kuće i zemlju uglavnom oko egejskog, mramornog i sredozemnog primorja i većina njih se nijesu mogli priviknuti na novu klimu.Donošenjem Zakona o državljanstvu od 21. septembra 1928. godine,KraljivladaRraljevineJugosavijesu iscrpno iznormira-li i do te mjere uprostili postupak iseljavanja da su se formalnosti mogle završiti za par minuta. Paragrafom pet Zakona o državljanstvu81' je bilo propisano: "Državljanstvo stanovnika nekadašnjih krajeva turske carevine, koji su poslije ratova 1912 1913 godine prisajedinjeni određuju se po ovim propisima:

Postali su državljanima Kraljevine oni nekadašnji turski podanici koji su 25. avgusta 1913. godine bili žitelji koje opštine na teritorije prisajedinjenoj od strane pređašne Kraljevine Srbije, kao i onih, koji su bili 8. novembra 1913. godine žitelji koje opštine na teritoriji aneksiranoj od strane pređašne Kraljevine Crne Gore, i koji su to ostali do 1. decembra 1918. godine.

Licima koja su se iselila u Bugarsku, ako se vrate u zemlji u roku od 3 godine od stupanja na snagu ovog zakona priznaće državljanstvo svojim rješenjem Ministar unutrašnjih dela.

Nesloveni, koji su u smislu drugog stava ovog paragrafa postali državljani Kraljevine, prestaju to biti, ako u roku od pet godina od stpanja na snagu ovog zakona izjave kod nadležne prvostepene uprave vlasti da istupaju iz državljanstva.

Prvostepene upravne vlasti dostavi će rečene izjave vojnim i opštinskim vlastima, koje su dužne dotičnog odmah izbrisati iz vojnih i opštinskih spiskova.

Ova će lica biti dužna odseliti se iz Kraljevine u roku od jedne godine od dana učinjene izjave pri čemu će moći slobodno od svake dažbine poneti sva svoj a pokretna dobra.

Ministarski savet će na predlog Ministra unutrašnjih dela propisati olakšice

81. Službene novine, br. 56. od 21.1X1928.

163 162


ovim iseljenicima za iseljenje i za prodaju njihove imovine.821

Između Kraljevine Jugoslavije i Turske je 11. jula 1938. godine zaključena Konvencija o regulisanju iseljavanja Muslimanskog stanovništva sa područja Južne Srbije, kojom je bilo određeno da se iseli 40.000 muslimanskih porodica sa 200.000 članova za period od šest godina.

Bošnjaci, koji su u navedenom zakonu označeni kao "nesloveni" od oktobra 1935. godine, pošto su dali izjave u smislu citiranih odredaba Zakona, o istupu iz jugoslovenskog državljanstva iselili su se u Tursku. Ukupan broj je 4.940 porodica sa 21.500 lica.

Zbogterorakojijevršennadbošnjačkim stanovništvom, posebno od formiranja Kraljevine Jugoslavije pa do 1928. godine, Bošnjaci na teritoriji Sandžaka su se organizovali u komitski pokret, koji se nazivao "Sandžačka komita", koji je u sarad-nji sa Albancima, koji su imali istu sudbinu, borio za nacionalno oslobođenje. Prve komite su se javile u Donjem Kolašinu krajem 1912. godine, zatim i u svim osvojenim oblastima koje je zauzela crnogorska vojska, da bi 1918. godine komitske grupe činile komitski pokret i bile stalno protjerivane od žandarmerije, vojske i četnika.

Vođa komitskih grupa u Sandžaku je bio Jusuf Mehonjić. Ciljevi i razlozi komitskih jedinica su bili, kako je obavijestio načelnika prijepoljskog okruga vođa sandžačkih komita "da je u komite otišao sa svojim drugovima zato što se čine nepravda nad Muslimanima i da su Muslimani mnogo pretrpjeli od Crnogoraca u Kolašinu a takođe i u okolini bjelopoljskog (gdje je) ubijeno 1.500 Muslimana, a da za to niko ne odgovara.84' Komitske jedinice nijesu bile brojne i većinom je jedna četa đelovala u jednom srezu. Pored čete Jusufa Mehonjića pominju se i čete Huseina Boškovića koja je đelovala u Pljevljima, u Novom Pazaru čete Deka Hajrovića, Amira Kacovića i Ferida Salkovića i četa Vejsila đukića, u Rožajama četa Saliha Hadrovića.85' Komitske jedinice u gornjem Bihoru su predvodili Sait Hadrović, Husein Viličić, Hajdar Dautović, Zaim Bjelajac, Belo i Nuško Ljuća, Naziv Škrijelj i Azem Međedović. U Plavu su vođe komite bili Agan Kojić i Ramo Mazov Redžić za kojeg se govori da je bio neustrašiv junak i o čijim se đelima oko zaštite Plavljana za vrijeme nenarodnog režima govori sa velikim poštovanjem.

82. AAvdić, Jugoslovensko - turski pregovori o iseljavanju muslimanskog stanovništva u periodu između dva rata, Novopazarski zbornik, br. 15, Novi Pazar, 1991, str. 119.

83. Isto, st. 120. 84. Mr.AvdijaAvdić, Hajdučka i komitska djelatnost u Sandžaku (1878-1925), Novopazarski

zbornik br 6. st. 155. 85. Isto, st. 157-159.

164

VII

Austrougarska je 1878. godine okupirala Bosnu i Hercegovinu i u svojstvu mandatora Velikih sila proglasila važnost turskih zakona u svojinsko-pravnim odnosima. U Carskoj proklamaciji iz 1878. godine upućenoj narodima u BiH je naglašeno: "Vaši se zakoni i uređenja neće samovoljno ukinuti, Vaši se običaji i navade imaju sačuvati. Ne sme se ništa izmeniti silom bez pomnog uvažavanja toga stoje Vama nužno. Stari zakoni imaju vredeti dok se ne izdaju novi".87' Najvažniji zakoni kojima su bili regulisani imovinsko-pravni odnosi su bili: Ramazanski zakon iz 1853. godine, Saferska naredba iz 1859. godine, Muharemski zakon iz 1867 godine i Sevalski zakon iz 1869. godine.88)

Prema popisu stanovništva iz 1910. godine struktura poljoprivrednog stanovništva u BiH je bila sljedeća:

1. posjednika koji glava porodice sa članovima porodice su imali kmetove

a) Bošnjaka 9.537 (91,15 %) 35.719 b) Srba 633 (6,05%) 3.227 c) Hrvata 267 (2,55%) 1.339 d) ostalih 26 (0,25%) 115

10.463 40.460

2. slobodnih seljaka a) Bošnjaka 77,518 (56,65%) 338.811 b) Srba 35.414 (25,87%) 111.905 c) Hrvata 22.916 (16,74%) 4.805

136.857 634.789 3. Kmetova a) Bošnjaka 3.653 (4,58%) 16.127 b) Srba 58.895 (73,92%) 333-739 c) Hrvata 17.116(21,49%) 94.992 d) ostalih 13(0,01%) 62

79.677 444.92089'

87. Hamdija Azabagić, "Pravosuđe", br. 1, Sarajevo 1937. god.

88. Isto.

89. DrA.Feifalik: Ein, neuer aktueller Weg zur losung der bosnischen Agrarfrage, Vien und

Leipzing, 1916. str. 136. 165


Austrougarska vlast je Bošnjacima do 1910.godine oduzela 215.374 dunuma /cinije i podijelila na 8.621. porodicu sa 52.504. člana, čime se javio pokret iseljavanja Bošnjaka. Najviše ih se iselilo 1910.godine - preko 17.000, a od 1881. -1912. Igelio se 71.471. Bošnjak, a drugih naroda je bilo znatno manje.901

11 Makedoniji je bilo uglavnom kolonizirano stanovništvo iz Bosne i Hercegovine i Male Azije do 1912.godine koju je napustilo usljed najezde srpske vojske. Da bj SS izmijenio nacionalni sastav stanovništva Vlada Kraljevine Srbije je 20.11.1914. gl idine donijela Uredbu o naseljavanju u novooslobođenim i prisajedinjenim oblas-l ini. i Kraljevine Srbije kojom se potpisivalo da će na napuštenim imanjima biti dodjeljivana zemlja domorocima i građanima iz starih granica Kraljevine Srbije. Naseljenicima su bile pružane sljedeće povlastice: besplatan prevoz, besplatna građa, oslobađanje od poreza i dažbina, s tim što se naseljenik mora naseliti u roku od 6 mjeseci, apravo svojine je sticao nakon 15. godina od dana naseljavanja. Slično slanje vladalo je i u Crnoj Gori.

Raspadom Austo-Ugarske u Bosni i Hercegovini "Palila su se žita, begovski čardaci, kuće, uništavao se fundus instruktus, a zemlje se jednostavno prisvajale. U k i ug( ivima posrednika zamro je od straha i trepeta pred ovim terorom svaki osjećaj Itvarne i osobne sigurnosti".91) i nije bio državnog aparata koji je štitio feudalne posjednike! u ostalim jugoslovenskim krajevima, posebno gđe su živjeli Bošnjaci vladalo je uvjerenje daje propašću Austro-Ugarske i Turske nastao pravi trenutak &.\ se ostvare nacionalne težnje oduzimanjem zemlje putem zakona "cujus regio ejus religio" - koje je vjere vladar, takva je zemlja. Značajnu ulogu je odigrala srpska vojska koja je obezbjeđivala nasilno prisvajanje imovine od strane Srba.

Narodno vijeće Srba, Hrvata i Slovenaca u Poslanici seljacima 14.XI. 1918. godine je službeno obavijetilo javnost i poručilo mu: "U našoj državi Slovenaca, 11 rvat a i Srba moći će svaka obitelj, danas i za dugo vremena, dobiti dosta i to plodne zemlje za svaki posao, a da se nikom ne učini nasilje, nepravda i šteta. To će se sprovesti po zakonu, jer ako nije po zakonu nastat će klanje i najzad će oteti sve siledžije, pa će najpošteniji, najmirniji i najmarljiviji ostati i opet bez igđe ičega."92)

Na osnovu ove "poslanice" zadužene su pokrajinske vlade Slovenije, Dalmacije, Bosne i Hercegovine i Narodno vijeće za Bačku, Banat i Baranju da sastave povjereništva koja će za svoje područje izraditi Narodnom Vijeću Srba, Hrvata i Slovenaca osnove agrarnih reformi. Međutim, Narodno vijeće nije donijelo nijednu konkretnu mjeru.93'

90. hto, 139. 91. Udruženje zemljoradnika za BiH, Obespravljeni, Sarajevo 1920. str. 28. 92. FerdoSišić, Dokumenti opostanku, Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca, Zagreb 1920. str. 247.

93. Dr. Josip Tučković, Zbirka propisa, Agrarna reforma I dio, str. 225.

166

Regent Aleksandar Karadordević je 6. januara 1918.godine izdao Proglas narodu, u kojem je pored ostalog naglasio:

- "Ja želim da se odmah pristupi pravilnom rešenju agrarnog pitanja i da se ukinu kmetstva i veliki zemljišni posedi. U oba slučaja zemlja će se podeliti među siromašne zemljoradnike s pravičnom naknadom dosadašnjim vlasnicima njenim. U slobodnoj državi našoj može da bude i bit će samo slobodnih vlasnika zemlje. Zato sam pozvao Moju vladu da odmah obrazuje komisiju, koja će spremiti rešenja agrarnog pitanja, a seljake - kmetove pozivam, da se poverenjem u moju Kraljevsku reč mirno sačekaju, da im naša država zakonskim putem preda zemlju, koja će unapred biti samo Božja i njihova, kao stoje to već odavno u Srbiji."94' Na ovaj način se željelo ukidanje feudalnih odnosa uz dodjelu zemlje onima koji će je obrađivati i obećanje vlasnicima zemlje da će im za oduzetu zemlju pripasti pravična naknada a ista biti besplatno podijeljena seljacima.

Radi realizacije navedenih ciljeva usvojene su "Predhodne odredbe za pripreme agrarne reforme"95' (u daljem tekstu Predhodne odredbe) koje su postale - agrarni Ustav zemlje. U prvom paragrafu se propisuje razrješenje i zabrana novih kmetskih odnosa u Bosni i Hercegovini i "novim krajevima Srbije i Crne Gore". Kmetovi su proglašeni slobodnim vlasnicima kmetskih zemalja (paragraf 2). Vlasnicima zemlje država je garantovala pravičnu naknadu, s tim što će ista biti isplaćena na način i postupak predviđen posebnim zakonom (paragraf 3), uz uračunavanje haka za 1918. godinu (paragraf 5). U trećem poglavlju se propisuje postupak podjele velikih posjeda u skladu sa sljedećim načelima: 1) svi se veliki posjedi ekspropirišu; 2) za ekspropirisanu zemlju se dodjeljuje odšteta; 3) zemlja se dodjeljuje onim državljanima koji se bave zemljoradnjom; 4) postojeći ugovori o zakupu se raskidaju ili na zahtjev zakupaca mijenjaju, a izdavanje zemlje u podzakup se zabranjuje. U četvrtom poglavlju proglašeni su svi veći šumski kompleksi u svojinu države i uz oštetu vlasnicima koja će biti regulisana posebnim zakonom.

Prethodne odredbe su predstavljale program Vlade iako su njihove norme imale obavezujući karakter, bez obzira što su bile nelegalne - protivne Ustavu Kraljevine Srbije, jer je članom 13. Ustava Kraljevine Srbije bilo propisano da "svojina je nepovredna, ma kakve prirode bila. Niko ne može biti prinuđen da svoje dobro ustupi za državne ili druge javne potrebe niti se pravo privatne svojine može radi toga ograničiti, osim gde zakon dopušta i uz naknadu po Zakonu".96' Prethodne odredbe su imale "prednost u tome što ne donose detalje. Njima se htjelo uglaviti daje državna vlast odlučila bezuvjetno sprovesti agrarnu reformu i iz njih se vidi da

94. Službene novine od 28.1.1919. godine. 95. Službene novine od 27.11.1919.godine 96. Dr. S. Sećerov, Iz naše agrarne politike, 1919 -1929. Beograd, 1930, str. 9.

167


će se ta odluka provoditi u radikalnom smjeru. Sve drugo moralo se i mora se prepustiti naređenjima specijalnih zakona, odnosno naredaba, nakon svestranog stručnog proučavanja odnosnih pitanja i prilika".97'

Bivši veleposjednici u Bosni i Hercegovini su osnovali Udruženje zamljo-posjednika 2. V. 1919. godine sa sjedištem u Sarajevu, koje je imalo mjesne odbore u svim gradovima i koje je okupljalo pored Bošnjaka i Srbe i Hrvate koji su predali Regentu i Vladi posebni memorandum. Upućeno je Vladi u Beogradu 3. septembra 1919. godine "12 opunomoćenih delegata, zemljoposjednika iz Sandžaka", kojim su tražili da se "shodnim načinom opozove naredba kojom se rješavaju nasušnog hleba svi vlasnici" a zatim dodali "...neka bi po uzakonjenom običaju". Zatim tvrde da se protiv "haka" čivčije i nisu bunili "dok nisu tajnim agitacijama nagovorili" i dok nije "pometnja i omraza u narod bačena".98' Međutim, jedinice srpske vojske i džandamerija koje su "zavodile" red u Sandžaku, Staroj Srbiji i Makedoniji su rješavale stvar na licu mjesta u ime nacionalnih interesa države pošto je u pitanju bilo bošnjačko stanovništvo kojem nije plaćen ni dinar za otetu zemlju. Iako je u Prethodnim odredbama bilo ograničenja na sticanje svojine lica koja su osuđivana zbog otimanja, samovlasnog dijeljenja i pljačkanja tuđih imanja ove odredbe se nijesu primjenjivale, a ista ograničenja su se odnosila i u Zakonu o uređenju agrarnih odnosa u ranijim pokrajinama Južne Srbije i Crne Gore od 5.XII 1931. godine.99' sa izmenama i dopunama od 24. VII. 1933. godine,100' kojim je propisano da novi korisnici agrarne reforme ne mogu biti lica: koja su osuđena za đela učinjena pro-tivu države i njenih interesa, koja su se odmetnula od vlasti i nalaze se u bjekstvu iz koga čine ili mogu da čine krivična djela i lica koja lično ili sa svojom porodicom ne obrađuju zemlju. Na ovaj način su se "zakonski" stekle mogućnosti za potpunu diskriminaciju stanovništva. U Bosni i Hercegovini i Sandžaku je po zakonu o beglučkim zemljama od 3.XII 1928. godine101' uskraćeno pravo potraživanja beglučkih zemalja licima koja zemlju ne obrađuju "sama sobom" i koja su na drugoj strani stekla trajnu, samostalnu egzistenciju102' i najamnicima, dvoranima, slugama i subašama, koji su dobili zemlju na obrađivanje kao dio protivvrijednosti u službi.103'

Pored zemljoradnika, posebna kategorija subjekata agrarne reforme su bili dobrovoljci i to prije sprovođenja agrarne reforme, jer je Ministarski savjet Vlade Kraljevine Srbije 29.11.1917.godine donio na Krfu odluku daje svako lice koje bude

97. V. Korač, Agrarna reforma i njeni "prijatelji", Radničke novine, 18.VIII 1922. godine. 98. Milan Borisavljević, Agrarna reforma u Novo-Pazarskom Sandžaku, Beograd 1928. st. 20. 99. Službene novine br. 285. iz 1931. godine. 100 Službene novine br. 141. iz 1933. godine 101. Službene novine br. 291. iz 1928. godine. 102. Službene novine br. 148. iz 1921. godine 103. Službene novine br. 305, iz 1928. godine

dobrovoljno stupilo u srpsku vojsku i u njoj učestvuje u predstojećim borbama dobiti nakon završenog rata u oslobođenoj državi dovoljno obradljive zemlje za naseljavanje. Ukupan broj doborovoljaca koji je učestvovao na Solunskom frontu je bio 32.219. Iako u Prethodnim odredbama nijesu bili predviđeni kao posebna kategorija, dobrovoljci su stekli pravo Uredbom o dobrovoljcima od 18. XII. 1919.godine kojom je bilo propisano da svaki dobrovoljac, ili njegova porodica, shodno naređenju Ministarstva za agrarnu reformu, imaju pravo na besplatan zakup po 5 ha. za borca i po 3 ha. za neborca i to u mjestima gđe će im ta zemlja dati potpunu svojinu. Krug doborovoljaca se širio pa je 1921.godine prema upustvu Ministarstva za agrarnu reformu, status dobrovoljaca priznavan i na osnovu izjave dva svjedoka pred državnim organom. Ovaj krug se širio svakodnevno, pa su odlukom Ministarskog savjeta od 3. septembra 1921. godine sve dobrovoljačke privilegije imali i članovi četničkih organizacija. Uredba je zamijenjena Zakonom o dobrovoljcima od 30.XII. 1921. godine, kojom je, opet proširen krug lica, pa se odnosio i "na lica za koja bude utvrđeno da su svojim radom i požrtvovanjem pomagali ostvarivanje narodnog oslobođenja i ujedinjenja načinom istim ili sličnim", te je ovaj krug proširen i na: a) lica koja su učestvovala u bosansko-hercegovačkom ustanku 1875/78; b) lica koja su se nalazila u sastavu bataljona "Pivko" u Italiji; c) lica koja su učestvovala u balkanskim ratovima i u ratu protiv Austro-Ugarske 1914-1918, i d) licima koja su kao vojnici makar i najkraće vrijeme bila u srpskoj vojsci u Rusiji.104'

Sva lica kojima je priznat status dobrovoljaca dobijali su besplatno zemlju za naseljenje i to borci po 5 ha, a neborci po 3 ha, s tim što im je država obezbjeđivala materijal za izgradnju kuća, a prilikom dođele zemlje nije bilo od uticaja njihovo imovno stanje i nijesu imali obavezu da se na dodijeljenom zemljištu doseljavaju shodno Zakonu o izmenama i dopunama Zakona o doborovoljcima iz 1928. godine.105'

Pored političkih i socijalnih ciljeva, glavni cilj agrarne reforme su bili nacionalni ciljevi jer su regent Aleksandar Karadordević i Vlada Nikole Pašića imali za cilj da pored podmirenja zamljom licima koja je obrađuju ojačaju nacionalni srpski živalj u određenim mjestima i oslabe ekonomsku poziciju Bošnjaka, ostavljajući ih bez zemlje čime su oni bili prinuđeni da se iseljavaju, jer ni u jednom slučaju u ovom periodu subjekti reforme nijesu bili Bošnjaci. Toliki značaj je pridavan nacionalnim ciljevima reforme, da se tvrdilo da su one prvorazredne važnosti.106'

Organi koji su sprovodili agrarnu reformu zavisili su od mjesta u kojima se ona

104. Službene novine br. 221. iz 1928. godine.

105. Službene novine br. 26. iz 1930. godine.

106. Dr.M. Kostić, Nacionalna i socijalna refonna, "Misao", Knjiga XV, Beograd, 1924. st. 630.

168 169


sprovodila. Dok su u drugim pokrajinama agrarnu reformu sprovodili agrarni sudovi, u mjestima gđe su živjeli Bošnjaci agrarnu refornu su sprovodili administrativni organi i policija. Tako je u Bosni i Hercegovini sprovođenje agrarne reforme vršila pokrajinska vlada preko ureda sreskih načelništva za agrarnu reformu. Starješine sreskih ureda vršili su ulogu povjerenika za agrarnu reformu, a umjesto agrarnih odbora formirane su "seoske agrarne komisije" od trilica u koje su, po Uredbi o pobiranju (žetvi) prihoda u 1919. godini sa beglučkih zemljišta od 22. jula 1919. godine bili predstavnik sitnih zemljoradnika i feudalnih zemljoradnika, a predstojnik je bio predsjednik sreskog agrarnog ureda.

U Sandžaku i Kosovu su agrarnu reformu sprovodili policijski organi sve do 1931. godine kada su se zakonom o naseljavanju južnih krajeva od 11. juna 1931. godine formirali sljedeći organi:

1. Vrhovno povjereništvo agrarne reforme u Skoplju sa 12 agrarnih povjereništava za srezove najmanje dva i najviše jedanaest,

2. Komisija za ograničenje zemljišta u čiji sastav su bili predstojnik -službenik agrarne administracije kojeg je određivao vrhovni povjerenik agrarne reforme, referent za poljoprivredu, geometar i po potrebi referent za zdravlje, šumarstvo i hidrotehniku.

3. Savjetodavni odbor za naseljavanje kojeg su činili - pomoćnik ministra poljoprivrede, vrhovni povjerenik agrarne reforme u Skoplju, šef odsjeka za naseljavanje južnih krajeva i izaslanici za naseljavanje.

Agrarni sudovi su osnovani shodno Zakonu o uređenju agrarnih odnosa 5.XII. 1931. godine u svim srezovima, a Viši agrarni sud je imao sjedište u Skoplju, koji su radili vrlo kratko.

Sprovođenje agrarne reforme u Sandžaku, Makedoniji i Kosovu je zbog specifičnosti koj e smo naveli imao posebnu težinu, j er su ovi krajevi za političare bili osvojeni, a ne oslobođeni i nazivali su ih "Novi krajevi Srbije i Crne Gore" ili "Južni novi krajevi". Tako je kralj Aleksandar Karadordević tretirao Makedoniju kao svoj feudalni posjed i pašaluk "gde je bio nosilac sve vlasti koju je izvršavao preko džandamerije i svojih generala".107'

Zbog brutalnog odnosa vlasti u ovim područjima gašeni su svi vidovi nacionalnog osjećanja bošnjačkog i albanskog naroda i stvorenje napremostiv jaz između starosjedelačkog stanovništva i novih kolonista, koji je dostigao takav nivo da zbog represija dolazi do odmetanja čitavih sela protiv kojih se vlast brutalno razračunavala. Na ovaj način su sprovođeni velikosrpski nacionalni programi, s ciljem da se cjelokupno bošnjačko stanovništvo iseli i da se na njihovim imanjima nastane srpski dobrovoljci i starosjedioci. Tako je do kraja septembra 1923. godine od 5.650

107. Dr. Ivan Ribar, Politički zapisi II, Beograd 1949. str. 55.

170

familija koje su dobile zemlju u tzv. "Južnoj Srbiji" bilo svega 468 starosjedelačkih.108' UBosniiHercegovinikolonizacija do 1924. godine vršenajestihijskikroz uzurpaciju

zemljišta i bespravno prisvajanje, a uz naknadno prizanje uzurpantima od strane agrarnih vlasti. Posebno je vlast podsticala iseljavanje Bošnjaka iz Bosne i Hercegovine s ciljem da na njihova imanja koja nijesu davana kolonistima i dobrovoljcima osnivaju preduzeća sa domaćom ili dovedenom radnom snagom. Kao primjer navodimo sljedeće: "Do sad su se odselili Turci iz Pepelišta. U ovom selu pre rata bilo je 500 kuća, godine 1918. zateklo ih se samo 300, a danas se celo selo od svojih 4.000 ha, od kojih je 2.500 ha, ziratne zemlje, nalazi u rukama 43. nova sopstvenika. Većinom su Banaćani, od kojih su 4. inžinjera agronomije. Ima ih i iz Istre. I iz Tamjanika. I iz Tamjanika je takođe odselio dobar dio Turaka, a isto tako i iz Krivoloka. U Tamjaniku je naseljeno 20. banatskih Srba i Nemaca, a u Krivokoku je oko 700 ha. kupilo 6 osoba, od kojih su 2 lekara, 1 inžinjer, i jedan šef fmansijskeupraveizBečkereka.Zemljuneradesami,negosudoveU18mađarskihfamilija i postavili ih kao momke".109' Zbog ovakvog stanja odnos domaćeg stanovništva i kolonista je bio otvoreno neprijateljski, a neprijateljstvo su potpomagale terorističke organizacije. "Kolonisti su živjeli u neprestanom strahu i u najtesnoj borbi za održavanje... Bili su uvijek na oprezu i pripremi. Sa puškom su legali, sa puškom ustaj ali, i s puškom pored sebe i polj a obrađivali. Ako je obnoć domaćin spavao, domaćica je stražu čuvala. Kod svake pojave kačaka, potoci i gudure bili su skloništa žena i dece, tu bi ostajali više puta i po dva dana, dok se situacija ne pročisti. Ubistva i pljačke bili su redovna pojava. Životna je nesigurnost bila tako velika, da se naseljenici na osamljenim i izloženim mjestima nisu usuđivali praviti ni solidne kuće. Mnogi su tako živeli i po dve godine u zemunicama.110'

Prema podacima koje su objavile agrarne vlasti o likvidaciji i rezultatima agrarne reforme do kraja 1935. godine oni izgledaju ovako:

Koristilo se su porodica %svih ukupno % od ukupnog imali kmetove interesenata dobijeno zemlju zemlj. fonda

kmetova 113.103 45,31 775,233 60,2 beglučara 54.728 21,93 400.072 31.11

beskućnika 25.752 10,32 28.458 2,22 dobrovoljaca 4.483 1,80 22.415 1,74

invalida 2.542 l,o2 8.326 0,65 ostali zemljoradn 48.972 19,62 51.723 4,02

UKUPNO: 249.580 100,00 1.286.227 100,00m'

108. Dr. M. Stojanović, Pođela zemlje i kolonizacija, "Ekonomist" br. 2, Beograd, 1924. god. 109. Đ. Krstić, Kolonizacija u Južnoj Srbiji, st. 74. Sarajevo, 1928. godine. 110. Isto, str. 74. 111. Dr. T. Ristić, Borba za zemlju i agrarna reforma, Beograd, 1938. str. 58-59.

171


Iz navedene tabele se može zaključiti da je u fondu agrarne reforme pored kmetske i beglučke zemlje ušlo 110.992ha drčavne i veleposjedničke zemlje i daje podijeljena na 81.749 familije a ovi podaci se poklapaju sa izvještajem iz Narodne Skupštine iz 1933. godine.112'

Rezultati agrarne reforme u tzv. južnim krajevima i Crnoj Gori izgledaju ovako: do kraja 1938. godine na 38.071 porodice čifčija, napoličara, zakupaca, arenda-tora, i momaka, agrarni sudovi dosudili su 211.194 ha. Ukupno je ograničeno zemljišta 602.588 ha, a otkupljeno 8.117 ha. od čega je dodijeljeno 236.00 ha. na 49.135 agrarnih subjekata.113'

Rad na kolonizaciji je dao sljedeće rezultate: podignuto je 330 naselja sa 12.689 kuća, 46. škola i 32. crkve; za potrebe kolonista je iskopano: 248. bunara, 5 vodovoda, 73,302 metra kanala za navodnjavanje, 67.940 metra kanala za odvodnjavanje i 20.200 metara nasipa; omogućeno je navodnjavanje 50.000 ha, i isušeno 13.478 ha. močvarnog zemljišta.114'

Prema podacima Vrhovnog povjereništva agrarne reforme u Skoplju za područje koje je pokrivao ovaj sud rezultati agrarne reforme su bili sljedeći:

Broj raspodijeljena naseljeničkih porodica površina u ha.

1; kolonisti 10.004 75.223 2. dobrovoljci 112 704 3. četnici 208 1.619 4. domoroci 8.193 22.259 5. optanti 235 1.368 6. sopstvenici u zamjeni 439 4.802 7. ugledna dobra 13 220 8. poljoprivredne škole 5 127 9. osnovne škole 153 217 10. crkve i manastiri 66 647 11. vojska 18 1.167 12. žandamerija 112 122 13. kulturne ustanove 116 1.538 14. ispaša stoke - 2.846

19.674 131.859 115'

112. Juraj Demetrović, Agrarna reforma u Jugoslaviji, Beograd, 1933. str. 9. 113. Dr. T. Ristić, Borba za zemlju i naša agrarna reforma, str. 86. Beograd, 1938. 114. Isto,

172

Agrarnom reformom u Kraljevini Jugoslaviji dinastija Karađordevića i Vlada Nikole Pašića su uspjeli da slome ekonomsku moć Bošnjaka, čime je izvršena njihova pauperizacija što ih je prisililo na iseljavanje čime je izmijenjen nacionalni sastav stanovništva. Drugi svjetski rat je spriječio da se ne iseli gotovo čitavbošnjački narod.

115. RGavrilović, Privreda Južne Srbije, Skoplje, 1933. str. 80.

173


174 175


DEKLARACIJA PREDSTAVNIKA KRALJEVINE SRBIJE

I PREDSTAVNIKA JUGOSLOVENSKOG ODBORA

DONIJETA 20. JULA 1917. NA KRFU

Na konferenciji članova prošlog koalicionog i sadašnjeg kabineta Kraljevine Srbije i predstavnika Jugoslovenskog Odbora sa sedištem u Londonu, koji su do sada paralelno radili, a u prisustvu i uz saradnju Predsednika Narodne Skupštine, izmen-jene su misli o svima pitanjima, koja su skopčana sa budućim zajedničkim državnim životom Srba, Hrvata i Slovenaca.

Srećni smo, što i ovom prilikom možemo konstatovati da je među članovima Konferencije i ovoga puta vladala jednodušnost u svima pitanjima budućeg zajedničkog državnog života.

Pre svega, predstavnici Srba, Hrvata i Slovenaca ponova i najodsudnije naglašavaju, da je ovaj naš troimeni narod jedan i isti po krvi, po jeziku, govornom i pisanom, po osećajima svoga jedinstva, po kontinuitetu i celini teritorije, na kojoj nepodvojeno živi, i po zajedničkim životnim intersima svoga nacionalnog opstanka i svestranog razvitka svoga moralnog i materijalnog života.

Ideja o njegovom nacionalnom jedinstvu nikada se nije gasila, mada je sva moć umna i fizička nacionalnog mu neprijatelja bila upravljena protivu njegovog jedinstva, njegove slobode i nacionalnog opstanka. Bio je podvojen u više država, a u samoj Austro-Ugarskoj izdeljen ne na tri plemenska imena, nego na jedanaest pokrajinskih uprava i trinaest zakonodavstava. Osećaj njegovog nacionalnog jedinstva i duh za slobodom i nezavisnošću održavali su ga u neprekidnim vekovnim borbama na istoku sa Turcima, a na zapadu sa Nemcima i Madžarima.

Brojno slabiji i od istočnog i od zapadnog neprijatelja, on nije mogao sam obezbe-diti svoje narodno i državno jedinstvo, svoju slobodu i svoju nezavisnost, jer i na istoku i na zapadu njegovom vladao je protivu njega surovi princip sila nad pravom.

Alije naš narod dočekao čas, kad nije više usamljen u svojoj borbi. Borba koju

177


je nemački militarizam nametnuo Rusiji, Francuskoj i Engleskoj za odbranu njihove časti i slobode i slobode i nezavisnosti malih država, pretvorila se u borbu za slobodu sveta, za pobedu prava nad silom. Svi narodi koji ljube slobodu i nezavisnost udružili su se da se zajednički brane, da po cenu svih žrtava spasu civilizaciju i slobodu, da stvore nov međunarodni poredak zasnovan na pravdi i slobodi svakog naroda da se sam opredeljuje i sam osniva svoj državni i nezavisni život, te da se na taj način zasnuje nov, miran i trajan period razvitka i napretka čovečanstva, i obezbedi svet za večita vremena od ovakve katastrofe, što je prouzrokovala osvajačka žeđ nemačkog imperijalizma.

Plemenitoj Francuskoj, koja je proklamovala princip slobode naroda, i slobodoumnoj Engleskoj, pridružiše se velika američka Republika i nova slobodna i demokratska Rusija, da u svojim manifestima objave pobedu slobode i demokratije kao glavni cilj rata, a načelo slobodnog samoopredeljenja naroda, kao osnovni princip novoga međunarodnog poretka.

Naš troimeni narod koji je najviše stradao od grube sile i nepravde, koji je za svoje pravo slobodnog samoopredeljenja podneo najveće žrtve, prihvatio je sa oduševljenjem taj uzvišeni princip kao glavni cilj ove strašne borbe, u koju je gurnulo ceo svet nepoštovanje prava samoopredeljenja naroda.

I autorizovani predstavnici Srba, Hrvata i Slovenaca, konstatujući da je jedini i neodstupni zahtev našega naroda, zahtev koji on postavlja na osnovu načela slobodnog samoopredeljenja naroda, da bude potpuno oslobođen svakog tuđinskog ropstva i ujedinjen u jednoj slobodnoj, nacionalnoj i nezavisnoj državi, složili su se da ta njihova zajednička država bude zasnovana na ovim modernim i demokratskim principima:

1.) Država Srba, Hrvata i Slovenaca, poznatih i pod imenom Južnih Slavena ili Jugoslovena, biće slobodna, nezavisna kraljevina, s jedinstvenom teritorijom i jedinstvenim državljanstvom. Ona će biti ustavna, demokratska i parlamentarna monarhija na čelu sa dinastijom Karađorđevića koja je dala dokaza da s idejama i osećajima ne dvoji od naroda i narodnu slobodu i volju stavlja vrh svega.

2.) Država ova zvaće se Kraljevina Srba, Hrvata i Slovenaca. A vladar Kralj Srba, Hrvata i Slovenaca.

3.) Ona će imati jedan državni grb, jednu državnu zastavu i jednu krunu. Ovi državni amblemi biće sastavljeni iz naših sadašnjih, posebnih emblema. Državna celi-na obeležavaće se državnim grbom i državnom zastavom.

Državna zastava, kao simbol jedinstva, isticaće se na svima nadleštvima Kraljevine.

4.) Posebne zastave, srpska, hrvatska i slovenačka ravnopravne su i mogu se isticati i slobodno upotrebljavati u svima prilikama. I grbovi posebni mogu se isto tako

178

upotrebljavati slobodno u svima prilikama.

5.) Sva tri narodna imena: Srbi, Hrvati i Slovenci potpuno su ravnopravni na celoj teritoriji Kraljevine, i svako ih može slobodno upotrebljavati u svima prilikama javnog života i kod svih vlasti.

6.) Obe azbuke, ćirilica i latinica, takođe su potpuno ravnopravne i svako ih slobodno može upotrebljavati na celoj teritoriji Kraljevine. Sve državne i samoupravne vlasti dužne su i u pravu upotrebljavati ijednu i drugu azbuku, saobražavajući se tome želji građana.

7.) Sve priznate veroispovesti vršiće se slobodno i javno. Pravoslavna, Rimo-katoička i Muhamedanska veroispovest, koje su po broju sledbenika najjače u našem narodu, biće jednake i ravnopravne prema državi.

Na osnovu ovih principa zakonodavac će se starati da se čuva i održava Konfesionalni mir, koji odgovara duh i prošlosti celokupnog našeg naroda.

8.) Kalendar treba što skorije izjednačiti.

9.) Teritorija Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca obuhvata svu onu teritoriju, na kojoj živi naš troimeni narod u kompaktnoj i neprekidnoj masi, i ona se bez povrede životnih interesa celine ne bi smela krnjiti.

Naš narod ne traži ništa tuđe; on traži samo svoje i želi, da se sav kao jedna celina, oslobodi i ujedini. I zato on, svesno i odlučno, isključuje svako delimično rešenje svoga narodnog oslobođenja i ujedinjenja. Naš narod postavlja kao jednu nerazdvojnu celinu problem svoga oslobođenja od Austro-Ugarske i njegovog ujedinjenja sa Srbijim i Crnom Gorom u jednu državu.

Po načelu slobodnog narodnog samoopredeljenja nijedan deo ove celine ne može se pravično odvojiti i prisajediniti drugoj kojoj državi bez pristanka samog naroda.

10.) Jadransko More, u intersu slobode i ravnopravnosti sviju naroda, biće slobodno i otvoreno svima i svakome.

11.) Svi građani (državljani) na celoj teritoriji jednaki su i ravnopravni prema državi i pred zakonom.

12.) Izborno pravo za izbor narodnih poslanika za Narodno Predstavništvo, kao i izborno pravo za opštine i druge samoupravne jedinice, jednako je i opšte, i vršiće se neposrednim i tajnim glasanjem po opštinama.

13.) Ustav, koji će posle zaključenja mira doneti Ustavotvorna Skupšitna, izabrana na osnovu opšteg i jednakog, neposrednog i tajnog prava glasa, biće osnova ćelom državnom životu, izvor i utoka sviju vlasti i prava, i po njemu će se uređivati celokupni državni život.

Ustav će dati narodu i mogućnost da razvija svoje posebne energije u samoupravnim jedinicama, obeleženim prirodnim, socijalnim i ekonomskim prilikama.

Ustav se ima primiti, u celini, u Ustavotvornoj Skupštini brojno halifikovanom

179


većinom. I Ustav i drugi zakoni koje bude donela Ustavotvornu Skupština, stupaju u život

kad ih Kralj sankcioniše. Tako ujedinjen narod Srba, Hrvata i Slovenaca sastavljao bi državu koja bi bro

jala oko 12 miliona državljana. Ona bi bila garantija narodne nezavisnosti i svestranog narodnog kulturnog napretka, jak bedem protiv germanskog nadiranja, nerazlučni saveznik sviju onih kultrunih naroda i država koje su istakle princip prava i slobode naroda i princip međunarodne pravde, i dostojan član nove međunarodne zajednice.

Dano na Krfu, 7. jula 1917. godine. Predsednik Jugoslovenskog Odbora, Dr. Ante Trumbić, s.r. Predsednik Ministraskog Saveta Ministar Inostranih Dela Kraljevine Srbije Nik.

P.Pašić s.r.

180

MILOVAN ĐILAS

POKOLJ U SAHOVICIMA

lz knjige Bestidna zemlja Milovana Đilasa koji je postao pisac svjetskog ranga, donosimo jedan izvadak o pokolju u Sahovićima novembra 1924. godine. Povod pokolja bila je pogibija crnogorskog prvaka Boška Boškovića i sumnja da su ubustvo izvršili Muslimani. Otac Đilasa, žandarmerijski oficir i niz njegovih rođaka, učestvovali su u ovome pokolju. Đilasovo pisanje o ovome je autentično svjedočanstvo, pisano otvoreno, potresno i prije svega pošteno.

Bilo je političara, koji su imali za cilj oslabiti muslimane, uništiti njihovu slogu pobijeđenih. To su bili oni koji su uzbuđeni narod huškali na krstaški pohod protiv muslimana. Ali glavni uzrok je svakako ležao u mentalitetu stanovništva: urođena vjekovna mržnja na Turke, želja za osvetom svega što su muslimani u prošlosti učinili Crnogorcima, kao i pohlepa za zemljom, koju su porobili Turci poslije bitke na Kosovu u četrnaestom stoljeću. Crnogorci se za ovo nisu naročito organizirali; oni su se spontano stavili pod komandu penzioniranih oficira, koje su putem pronašli.

Takvog osvetničkog pohoda nije nikada bilo. Čovjek nije mogao ni slutiti da je tako nešto moglo biti sakriveno u takozvanoj narodnoj duši. Pljačka iz 1918. g. bila je prema ovome nevina dječija igra. Većina ovih krstaša stidjela se kasnije svojih dijela. Ali ona ih je učinila. Takođe je moj otac, koji nije imao osobitih svirepih naklonosti, u najmanju ruku ne više od svih drugih Crnogoraca. Nikada poslije nije htio o ovome da razgovara. Zalio je svoje učestovanje u ovoj akciji, kao jedan pijanac, koji počini zločin i kasnije se otrijezni.

Žandari malog grada preko Tare, kao i većina činovnika opštine bili su uglavnom Crnogorci i činili su ono što je rulja od njih tražila. U Sahovićima su te vlasti dale obavještenja da će jedna grupa muslimana, koji su kao taoci pritvoreni, biti sprovedena u Bijelo Polje. Crnogorci su ovu kolonu taoca sačekali kraj groblja i masakrirali ih, kojom prilikom je poubijano preko pedeset istaknutih muslimana. Sličan prepad tre-

181


baoje biti izvršen i prema muslimanima Bijelog Polja, inače miroljubivim i marljivim ljudima. Njih su takođe, kao taoce, pod stražom, trebali transportovatipreko Sahovića. U zadnji momenat ovo je spriječio jedan srpski oficir jugoslovenske vojske.

Uništenje muslimanskih naselja i življa uzelo je takve mjere da je morala intervenirati vojska, jer je žandarmerija bila pasivna i nepouzdana. Ovi događaji su se pretvorili u malom u pravi vjerski rat, pri čemu je stvarno samo jedna strana bila ubijana... Oko tristapedeset osoba bilo je na bestijalni način ubijeno. Kod ove trke za ubistvom došlo je do silovanja žena, jednog zločina koji je do tada kod Crnogoraca važio kao nedopustiva sramota...

Čim je došlo do intervenicije vojske uviđela je i rulja ozbiljnost situacije i povukla se. Ali potom opustiše muslimanska naselja. Muslimani prodadoše svoje posjede za bagatelu i odseliše u Tursku. Tako predio Bijelog Polja i Sahovića, što kroz masakr što kroz strah opustje i mjesto muslimana doseliše Crnogorci.

Ova djela izazvale opštu odvratnost, čak i kod učesnika. Moj brat i ja bili smo užasnuti. Mi smo prebacivali ocu, jer je bio jedan od predvodnika rulje. Poslije se on pravdao, da je mislio, da se radi samo o nekoliko muslimanskih prvaka. On se takođe distancirao od zločina, tumačeći ih kao pojavu, koju ni ja ni moj brat nismo u stanju da shvatimo, kao neizbježivi uništavajući rat među dvije vjere, koji se ne vodi tek od danas. Objema stranama bilo je suđeno da gaze u krvi. Samo jači mogao je u ovoj borbi da ostane na površini.

Iako je Jugoslavija imala tada parlamentarnu ustavnost, bila je čitava afera zabašurena. Da je provedena savjesna istraga, moglo se krivce i vođe ustanoviti. Ali uopšte nije bilo nikakve istrage. Dva ili tri žandara iz Sahovića kažnjeni su manjima kaznama, jer su taoce predali svjetini. Bila je najavljena jedna opšta istraga, koja se pokazala kao obična komedija.

Ono što je svaki moral i red poništilo, nisu bila toliko sama ubistva, koliko način na koji su izvedena.

Nakon što su taoci u Sahoviima bili poklani, išao je jedan seljak iz našeg sela Sekula, od jednog mrtvaca do drugoga i prerezao im žile na nogama. Tako se radi na selu sa volovima nakon što ih se sjekirom oborilo, da se ne bi mogliponovo dići, ukoliko su još živi. Neki su u džepovima mrtvaca našli komade šećera natopljene krvlju, kojeg su kasnije jeli. đeca su bila trgana iz naručja majki i sestara i pred njihovim očima zaklala... Muslimanskim sveštenicima čupali su brade i urezivali krstove u čelo. U jednom selu zavezali su jednu grupu ljudi za plast sijena izapalili. Nekisu kasnije tvrdili da je plamen iz zapaljenih tjelesa bio purpurno crven. Jedna grupa napala je jednu usamljenu kuću. Seljak je upravo gulio janje. Oni su imali namjeru da ga strijeljaju i zapale kući, ali oguljeno janje im je dalo ideju da seljaka objese za noge na šljivu, jedan mesar mu je ogulio lobanju sjekirom pazeći da ne povrijedi tijelo. Onda je žrtvi razrezao

182

grudi. Srce je još tuklo. Mesar je golom rukom istrgao srce i bacio ga psetu. Kasnije se pričalo da ga pseto nije taklo. Jer čak ni pseto neće turskog mesa.

Ako čovjek hladno promisli, može da izgleda da nije bitno na koji način budu ljudi ubijani i šta se poslije toga događa sa njihovim tjelesima. Ali nije tako. Upravo ta činjenica da su oni pronalazili tako zaprepašćujuće načine ubistva, da su ljude klali kao životinje, djeluje najužasnije i otkriva cijelu mračnu prošlost njihove duše ubica.

U ovoj zemlji ubistvo nije nešto zastrašavajuće. Na to se naučilo. Ali nečovječni način ovih ubistava i sadistički užitak u tome pobudili su otpor i jednodušnu osudu i ako se kod žrtava radilo o muslimanima...

Da nepravda bude potpuna, nisu muslimani oni koji su ubili Boška, nego crnogorski prvaci iz Kolašina. Moj otac je to kasnije saznao od jednog povjerljivog čovjeka.

183


MEMORANDUM KRALJU ALEKSANDRU O KRVOPROLIĆU U ŠAHOVIĆIMA

Grozna krvoprolića, počinjena ovih dana nad nama muslimanima u opštinama Pavinom Polju i Sahovićima, sreza i okruga bjelopoljskog, sile nas, da se obratimo Vašem Veličanstvu i da Vam iznesemo nepravde, koje nas taru i koje se više podnositi ne mogu, jer je iznad čovječije snage podnošenja i daleko manjih nepravdi i strahota.

Dana 7. novembra 1924. godine, poginuo je u mjestu Ceru opštine mojkovačke, gdje nikako nema muslimana, Boško Bošković, bivši okružni načelnik Kolašniski.

Kad se dogodilo to ubistvo prva je bila dužnost državne vlasti, da se preduzmu izvidi, pronađu zličinci i predadu sudu, da im se sudi po zakonu. No mjesto toga dogodilo se nešto strahovito, nešto, što je nepojmljivo i nimalo laskavo za jednu pravno uređenu državu. Državne vlasti, koje su bile blagovremeno upozorene, da se pravoslavni spremaju, da pod izlikom osvete poginulog Boškovića izvrše pokolj nad muslimanima, dopustile su da se oko 2000 Kolašinaca i Poljana iz Crne Gore s mjesnim pravoslavnim žiteljima i naseljenim Crnogorcima, oboružaju, skupe i krenu na udaljena muslimanska naselja, da izvedu "krvnu osvetu".

Prije nego pređemo na samu stvar uslobođujemo se istaknuti jednu koliko važnu i značajnu toliko i žalosnu okolnost. Poginuli Boško Bošković pokopan je 9. novembra u Poljima u Staroj Crnoj Gori. Na pogrebu na kojemu su između, ostalih Vaših činovnika bili prisutni i okružnih bjelopoljski Nikodem Cenović, poglavar Bjelopoljski Lozo Bogičević i šef finansijske uprave Milan Terić, držani su govori koji su morali masu raspaliti protiv muslimana. Naročito je šef finansijske uprave u Bijelom Polju, čiji otac bivši sreski načelnik u Bijelom Polju odgovara za zločine počinjene za vrijeme svoga službovanja u 1920. godini, držao govor koje je bio uperen protiv muslimana i očigledno nagovarao na pokolj. Iodma nakon pogreba u noći od 9. na 10. novembra diže se oko 2000 oboružanih Kolašinaca, Poljana i drugih, te u liniji od 19 km navališe u isti čas na muslimanska sela, od kojih je vlast prije dva dana pokupila svo oružje i predala ga pravoslavnim žiteljima u obližnjim krajevima. U isto vrijeme kada su oboružani napadači bili spremni na napadaju na muslimane, državne vlasti - valjda da olakšaju akciju napadača i osujete eventualni odpor muslimana - pokupile su kućne starješine i jače ljude ugroženih muslimanskih sela kao taoce i odveli ih u zgradu

185


poglavarstva u Šahovićima. Tu je taocima rečeno, da ih traži bjelopoljsko načestvo i da je ovo koje su same mogle i morale ovo naređenje - ako je postojalo - izvršiti, pozvali su napadače, predale im svezane taoce muslimane, da ih tobože otprate u Bijelo Polje. Ti zlikovci primili su svezane taoce da ih navodno otprate u Bijelo Polje, ali, da li su ti zlikovci dobili nalog od vlasti da povjerene im taoce i pobiju, ne znamo. Znamo samo to da su tipratioci-zlikovci u daljini do 250 metara od sreskog načelstva ubili 58 taoca, doksusetroica odkupili. Dijete od 13godina spasio jeneki Novak HašaninizSahovića, koji radi svoga plemenitog čina mal da nije zajedno sa svojom familijom istu sudbinu doživio, od ovih zlikovaca kao i ubijeni taoci. Odmah nakon ubistva taoca učinjen je po noći opšti napad po liniji od 19 km: počeli su u isto vrijeme paliti kuće i ubijati staro i mlado, žene i đecu. Ne zna se broj žrtava poginulih od noža i puške, kao i onih, koji su u svojim kućama izgorjeli. Broj ljudskih žrtava iznosi na stotine, a materijalna šteta u sagorjelim kućama i pljački nije još procijenjena. Dok su se te strahote događale, mjesne državne vlasti nijesu ništa preduzele protiv tih zvjerstava, već su svojim pasivnim držanjem očiglednopotpomagale ta zlođela. Jedini okružni načelnik izPljeval-ja, dakle iz drugog okruga pritekao je u pomoć napadanutim muslimanskim nevoljnicima i što je ostalo muslimanskog žiteljsh'a u životu, ima se zahvaliti pljevaljskom okružom načelniku gospodinu Krečkoviću.

Mi se Vama jadamo, jer smo duboko osvjedočeni da drugome kome nemamo. Po ustavu i mi muslimani imali bismo uživati jednaku zaštitu vlasti, morali bismo imati slobodu i sva druga građanska prava. Ustav i zakoni ova nam prava ne oduzimaju ni u slučaju kada bi ko od nas muslimana bio kriv umorstvu Boška Boškovića. Morao bi i u tome da presuđuje nadležni sud i da kazni samog ubicu i saučensike. Ali na žalost državne vlasti bjelopoljskog okruga pustile su da njihovu dužnost vrše naoružane mase, razjarene od samih organa državnih vlasti, i da napadaju naša imanja, ubijaju našu sitnu djecu i žene. To je strašna pojava koja sigurno neće služiti na ugled nikakvoj državi. I suviše strašne štete i bolovi te vječiti strah za svoj život i imanje, koje podnosimo, ne mogu se izkazati, jer su zvjerstva počinjena, ne u doba ratnih zapletaja, već u miru - nad žiteljstvom, koje nije ništa skrivilo, osim što je muslimanske vjere.

Iznoseći ovo Vašem Veličanstvu želimo, da na ove strašne pojave skrenemo Vašu pažnju i da Vas zamolimo za zaštitu, jer nikome drugome ne vjerujemo. Ne možemo vjerovati zbog toga, što se po našim uredima namještaju ljudi ne po sposobnostima i čestitosti svojoj, već po partiskom pripadništvu. Naravno da se pri takvim okolnostima moraju da gaze zakoni i moraju da trpe nevini, čime se ubija autoritet državi, a i Vama Veličanstvo.

Bijeda i nevolja u koju smo ovakovim zvjerstvima dovedeni i svih onih naših ljudi, koji su sretnim slučajem izbjegli očitoj srmti, velika je. Mi smo ostali goli bez imanja i bez igđe ičega. Od redovnih sudova ne nadamo se zaštite. Mi znamo da su u ovakvim

186

slučajevima na lice mjesta otpremane posebne anketne komisije, ali rezultat njihove istrage nije nam poznat. Mi nemamo nikakve nade od tih anketa, koje su u dobro upravljanim državama nepotrebne i nepojmljive, ali gajimo samo jednu nadu, a ta je, da će Vaše Veličanstvo primiti naše nevolje na srce i odrediti, da se naše štete procijene i da nam se što prije isplati ošteta, jer smo sad ostali bez igđe ičega, pa bi nam se brzom pomoći najbolje pomoglo u našoj nevolji.

Sto se tiče našeg daljnjeg opstanka, smjerno molimo Vaše Veličanstvo da učini shodnu odredbu, kojom bi nam se omogućilo da se dignemo s naše očevine i da se naselimo u kojem drugom kraju naše kraljevine, gdje bismo mogli mirno i nesmetano živjeti i razvijati se pod orkiljern Vaše zaštite. Dozvolu za preseljenje tražimo zbog toga, što smo uvjereni da će ostajanje na našim ognjištima izazvati ponovne pokolje i nasilje kao što je i sada izazvalo.

Vašega Veličanstva ali nesretni podanici: delegati opština Sahovići i Pavino Polje (slijede potpisi) /

187


ZAKON O NAZIVU IPODELI KRALJEVINE NA UPRAVNA PODRUČJA OD 3. X 1929

Par. 1. Službeni naziv države Srba, Hrvata i Slovenaca je: Kraljevina Jugoslavija. Par. 2. Opšta uprava u Kraljevini Jugoslaviji vrši se po banovinama, srezovima i

opštinania.

Banovina ima devet i to: 1. Dravska sa sedištem u Ljubljani; 2. Savska sa sedištem u Zagrebu; 3. Vrbaska sa sedištem u Banja-Luci; 4. Primorska sa sedištem u Splitu; 5. Drinska sa sedištem u Sarajevu; 6. Zetska sa sedištem na Cetinju; 7. Dunavska sa sedištem u Novom-Sadu; 8. Moravska sa sedištem u Nišu; 9. Vardarska sa sedištem u Skoplju. Par. 3. Utvrđuje granice banovina. Par. 4. Uprave grada Beograda, Zemuna i Pančeva čine posebnu upravnu celinu

i stoje pod neposrednom upravnom i nadzornom vlašću Ministra unutrašnjih poslova i nosi naziv Uprava grada Beograda.

Par. 5. Na čelu banovine stoji ban. Ban se postavlja Kraljevim ukazom na predlog Ministra unutrašnjih poslova u saglasnosti sa Pretsednikom Ministarskog Saveta.

Ban je predstavnik Kraljevske Vlade u banovini. On je van grupa i kategorija Zakona o činovnicima i ostalim državnim službenicima građanskog reda. Na njega se ne odnose ni propisi istog zakona u pogledu starosti.

Par. 6. Ban vrši najvišu političku i opštu upravnu vlastu u banovini. Banu pripada pravo konačnog rešavanja po svima predmetima, njegove nadležnosti. Ban otpravlja poslove svoje zakonske nadležnosti pomoću političko-upravnih i stručnih činovnika i pomoćnog osoblja. Njemu su potčinjena sva nadleštva i svi organi opšte uprave u banovini. On vrši sve poslove, koji spadaju u njegovu nadležnost i za njih lično odgovara. Njemu dodeljeni referenti i pomoćno osoblje kao ipotčinjeni organi vrše svoj rad po njegovim uputstvima. Ban rešava kao drugostepena opšta upravna vlast po žalbama

189


protiv njihovih upravnih akata. Ban vrši nadzor nad samoupravama. Ban vodi u sporazumu sa nadležnom vojnom vlašću nadzor nad poslovima oko evidencije odbran-bene snage, u koliko ovu evidenciju vode vlasti unutašnje uprave.

Par. 7. U nadležnost bana spadaju svi poslovi opšte uprave, koji prema postojećim zakonskim propisima ne dolaze u nadležnost sreskih upravnih vlasti, a nisu pridržani za nadležnost Ministra.

Par 12. Ban se stara za ekonomski i hdtumi razvoj u svome području, vodeći računa i o tome, da javni tereti ne sprečavaju normalan ekonomski život i zdrav kulturni napredak

Par. 13. Ban vrši nadzor nad svima javnim vlastima i organima u banovini u pogledu njihovog rada. Njemu je naročito stavljeno u dužnost, da budno prati rad sviju javnih organa u službi kao i njihovo ponašanje van službe. Sve nepravilnosti proveravaće u sporazumu sa starešinom dotičnog nadleštva, a prema potrebi o rezultatu izvestiće nadležnog Ministra.

Par. 15. Prateći sve značajne pojave ekonomskog, kulturnog i socijalnog života u banovini, banje dužan da o njima kao i o stanju javne bezbednosti i o svima važnim događajima u banovini podnosi Ministru unutrašnjih poslova pojedinačne ipovremene izveštaje sa eventualno potrebnim predložimo.

Par. 19. Banu se dodeljuje kao pomoćni organ pomoćnik bana. On zamenjuje bana u slučaju sprečenosti u svima poslovima. (...)

Par. 20. Ministar unutrašnjih poslova će po odobrenju Pretsednika Ministarskog saveta prema potrebi svojim rešenjem grupisati izvesne srezove u pojedinim banovinama u okružne inspektorate i odrediti njihova sedišta.

Na čelu orkužnog inspektorata stoji okružni inspektor. (...) Par. 22. Okružni inspektori su pomoćni organi bana u svim poslovima javne

bezbednosti na području njihovog inspektorata i svim ostalim poslovima koje im Ministar unutrašnjih poslova po predlogu bana odredi.

Oni su potčinjeni banu i vrše u njegovo ime nadzor nad sreskim upravama i organima.

Par. 24. Zakon o oblasnoj i sreskoj samoupravi od 26. aprila 1922. godine ukida se. Osoblje samoupravnih tela stavlja se na raspoloženje.

Par. 28. Kad ovaj zakon stupi u život Ministar unutrašnjih poslova odlučiće o ukidanju onih društava i ustanova, čije je plemensko obeležje, ili ime, cilj ili rad u suprotnosti sa državnim i narodnim jedinstvom.

Par. 29. od dana stupanja na snagu ovog zakona mogu se u opšte isticati i nositi samo državne zastave.

Par. 30. Propisi svih zakona koji su u suprotnosti sa ovim zakonom prestaju važiti. (...)

3. oktobra 1929. god u Beogradu

190

SPORAZUM CVETKOV1C-MACEK 23. AVGUSTA1939.

Smatrajući da je Jugoslavija najbolji jamac nezavisnosti i napretka Srba, Hrvata i Slovenaca, u cilju što pouzdanijeg i potpunijeg očuvanja javnih interesa, predsednik kraljevske vlade Dragiša Cvetković i Predsednik Hrvatske seljačke stranke i Seljačke demokratske koalicije dr. Vlatko Maček, prilazeći rešavanju hrvatskog pitanja, posle dužih većanja, složili su se u sledećem:

I Potrebno je obrazovati zajedničku vladu. Ova vlada će po pristanku merodavnih faktora, a na osnovu člana 116 Ustava, izvršiti obrazovanje banovine Hrvatske, na nju sa državepreneti odgovarajuće nadležnosti i donetipolitičke zakone. Ona će, u suglasnosti sa merodavnim faktorima, pripremiti sve stoje potrebno za preuređenje državne zajednice.

\ // Savska i Primorska banovina, kao i srezovi Dubrovnik, Sid, Ilok, Brčko (Der-vehta), Gradačac, Travnik i Fojnica, spojiće se u jednu koja će se zvati Banovina Hrvatska.

Definitivni opseg Banovine Hrvatske odrediće se prilikom preuređenja države; pri tome će se voditi računa o ekonomskim, geografskim i političkim okolnostima.

Tom prilikom izdvojiće se iz gore navedenih srezova, koji su pripojeni Banovini Hrvatskoj, opštine i sela, koja nemaju hrvatsku većinu.

III U novim jedinicama kao i u državi biće obezbeđena ravnopravnost Srba, Hrvata i Slovenaca, kao i jednako postupanje u pogledu njihovog učešća u vršenju javne službe. Isto tako biće obezbeđena ravnopravnost usvojenih i priznatih ver-oispovesti. Ustavom, će se zajemčiti jednaka osnovna građnska i politička prava.

TV Preneće se u nadležnost Banovine Hrvatske poslovi poljoprivrede, trgovine i industrije, šuma i rudnika, građevina, socijalne politike, narodnog zdravlja, fizičkog vaspitanja, pravde, prosvete i unutrašnje uprave.

Svi ostali poslovi ostaju u nadležnosti državne vlasti na celoj državnoj teritoriji. Isto tako ostaju u nadležnosti državne vlasti i poslovi koji su od osobitog značaja

po opšte državne interese, kao što su: staranje o državnoj bezbednosti, suzbijanje antidržavne i razorne propagande, vršenje policijske obaveštajne službe i osiguranje javnog reda i mira; za davanje državljanstva nadležna je Banovina, osim državljanstva izuzetnim putem i oduzimanja državljanstva;

191


rudarsko zakonodavstvo i državna rudarska preduzeća. Pri davanju rudarskih koncesija koje intersuju narodnu odbranupostupite Banovina sporazumno sa vojnom upravom. Ako ne bi došlo do sporazuma, odlučuje Ministarski savet;

izgradnja i održavanje državnih saobraćajnih sredstava i ostalih državnih objekata;

poslovi vera; međunarodni pravni saobraćaj, s tim da se pravna pomoć u vanparničkim stva

rima vrši direktno preko sudova; spoljna trgovina, kao i trgovina između banovina i ostalih delova države (jedinstvo carinskog i trgovinskog područja); zakonodavstvo o merama i tegovima, o zaštiti industrijske svojine, o poslovima privatnog osiguranja i osiguravajućim društvima;

menično pravi, čekovno pravo, trgovačko pravo, stečajno pravo, obligaciono pravo, pomorsko pravo, autorsko pravo;

propisivanje putem zakona opštih načela prosvetne politike, kao i osnovnih načela o lokalnim samoupravama;

opšta načela radničkog prava i osiguranja, kao i opšta načela vodnog prava. U cilju osiguranja narodne odbrane obezbediće se vojnoj upravi potreban utkaj

u oblasti proizvodnje i saobraćaja. Vlada će pristupiti i prenošenju nadležnosti sa države na Banovinu Hrvatsku

odmah posle obrazovanja te Banovine. Banovini Hrvatskoj, da bi mogla uspešno svršavati poslove svoje nadležnosti, ima

se obezbediti potrebna finansijska samostalnost. Definitivne kompetencije Banovine Hrvatske odrediće se prilikom preuređenja

države. V Zakonodavnu vlast u stvarima iz nadležnosti Banovine Hrvatske vrše Kralj i

Sabor zajednički, Sabor sastavljaju zastupnici, koje narod slobodno bira opštim, jednakim, nep

osrednim i tajnim glasanjem, sa predstavništvom manjina. Upravnu vlast u stvarima iz nadležnosti Banovine Hrvatske vrši Kralj preko Bana. Bana Banovine Hrvatske imenuje i razrešava Kralj. Ban je odgovoran Kralju i Saboru. Svaki pismeni čin Kraljevske vlasti u poslovima Banovine Hrvatske premapot-

pisuje Ban i snosi odgovornost za isti. Sudsku vlast u Banovini Hrvatskoj vrše sudovi. Njihove presude i rešenja izriču

se i izvršavaju u ime Kralja, na osnovu zakona. Državi se obezbeđuje nadzor nad izvršenjem Ustava i državnih zakona od strane

banovinskih vlasti. Za rešenje sporova nadležnosti između države i Banovine i za ocenu ustavnosti

192

zakona osnovaće se Ustavni sud.

VI Opseg nadležnosti i položaj Banovine Hrvatske biće, zagarantovani i naročitom ustavnom odredbom, koja se neće moći menjati bez pristanka ove Banovine.

VII Vlada će doneti nove propise o štampi, o udruženjima, zborovima i dogovorima, o izboru narodnih poslanika, kao i o drugim stvarima, u koliko je to potrebno za sprovođenje sporazuma.

Dosadašnje banovine se pretvaraju u oblasti, zadržavajući svoje nazive i svoje sedište.

193


SRPSKI KULTURNI KLUB

Srpski kulturni klub (Klub) je osnovan 15. januara 1937. godine u Beogradu, kao oblik političkog udruživanja i djelovanja, u čiji sastav su ušli političari, javni radnici,-naučnici, pripadnici raznih političkih organizacija (radikali, demokrati, republikanci, zemljoradnici), predstavnici državnih i paradžavnih organa i organizacija, pod parolom "Srbi na okup".Klub je đelovao kao jedinstvena i homogena organizacija bez obzira na njen heterogeni sastav sa ciljem spašavanja "Srbije i srpstva". Klub je organizovan po uzoru na Jakobinski klub, koji je bio Robespjerova (Maximiliane Robesperre) politička organizacija sa mrežom klubova širom Fran

cuske, sa jakim uticajem na državnu politiku. Većina članova Kluba je pristupila četničkom pokretu kao nacionalni ideolozi Draže Mihajlovića: Slobodan Jovanović, jedan od najvećih srpskih političara i predsjednik Vlade Kraljevine Jugoslavije u izbjeglištvu - predsjednik Kluba, Nikola Stojanović i Dragiša Vasić, potpredsjednici, sievan Moljević, četnički ideolog, predsjednik odbora Srpskog književnog kluba za Bosansku krajinu sa sjedištem u Banja Luci, Mlađan Zujović, Zivko Topalović, Dragan Stranjaković i dr.O njima će više biti riječi u narednom poglavlju.

Pojedini članovi Kluba su u Jugoslaviji zauzimali značajne i visoke položaje. Tako je Vasa Čubr.ilović(1897-1975 ) bio ministar u Saveznoj vladi u više resora i više mandata,a Ivo Andrić(1892-1975), diplomata od karijere, bio je narodni poslanik i više mandata predsjednik udruženja pisaca Jugoslavije i Srbije.

Djelovanje Srpskog kulturnog kluba je posebno zapaženo formiranjem Banovine Hrvatske, kada je Klub preuzeo ulogu branioca srpstva i njihovih interesa zbog teritorijalnih aspiracija Hrvatske na Bosnu i Hercegovinu. Svoje stavove Srpski kulturni klub je iznosio preko "Srpskog glasa" i "Nove Srbadije", lista omladine pri Srpskom kulturnom klubu, koji su izlazili neđeljno. Program Srpskog kulturnog kluba se nalazio u zaglavlju "Srpske reći"- "Jako srpstvo - jaka Jugoslavija".

Platforma Srpskog kulturnog kluba je utvrđena u Proglasu ogranaka Kluba u Hrvatskoj poslije potpisivanja Sporazuma Cvetković-Maček,u kojem stoji: "na temelju ideje razumnog iživljavanja srpstva kao naroda, koji ima svoje posebne interese u Banovini, što znači da Srbima u Banovini moraju biti zagarantovani svi uslovi potrebni za ekonomski, kulturni i vjerski razvoj. Srbi moraju biti na okupu, da bi mogli dokazivati postojanje tih interesa. Oni se moraju okupiti da bi kao snažan

195


kolektiv mogli dokazati kako među njima nikada nije moglo biti nekoga, ko bi svjesno želio zlo hrvatskoj nacionalnoj cjelini. Moraju se okupiti da bi, ujedinjeni i preporođeni, očišćeni od kukolja podigli srpstvu poljuljani ugled, koga nemilosrdno uništiše bezbrojni politički trgovci i što je najglavnije, Srbi se moraju okupiti kako bi imali dovoljno snage da spriječe sitno partizansko iskorišćavanje Sporazuma, da bi mogli s političke pozornice stjerati, isto tako mnogobrojne, patentirane apostole velikih ideja, koji pokušavaju kako se to kod nas već često dogodilo, da i ovo novo stanje iskoriste za svoje partijske svrhe i da tako cijeli problem upute pogrešnim pravcem. Razumno sakupljanje narodnih snaga u Srba nije i neće nikad biti upereno protiv Hrvata jer je svakom jasno, da to nije i neće nikad donijeti ničega korisnog.1*

U uvodniku "Srpskog glasa" od 25. 01. 1940. godine,2 ) Slobodan Jovanović upozorava da je stvaranjem Banovine Hrvatske izvršeno "etničko omeđavanje",te sa tog razloga i sa "jugoslvenskog" gledišta treba žaliti što je do toga došlo,te da jugoslovenstvo nije oruđe srpskog hegemonizma.U tom cilju se i dalje govori o jugoslovenstvu pa Srbi ne treba da savijaju jugoslovenske zastave" i da ovu momentalnu nacionalnu i političku psihozu puste jer je jedini spas i Srba i Hrvata i Slovenaca, samo u čvrstoj jugoslovenskoj zajednici, ali je moguće i alternativno rješenje kroz stvaranje i obezbeđenje "srpskog nacionalnog poseda" kao privremeno rješenje.Politiku jugoslovenstva Slobodan Jovanovićrpski vidi u politici Srbije koja se ne smije pretvoriti u "trojanskog konja" i da se pored dosadašnjih žrtava koje su dosta uložili Srbi, to više neće niti može dozvoliti.U nastavku se potencira spoljna opasnost zemlje i konstatuje da Vlada ne predstavlja Srbe, te se u tom cilju predlaže obrazovanje "nacionalne vlade" koja bi bila sposobna da odgovori na prijeteće stanje sadašnjosti i budućnosti.

Iz navedenih, kao i drugih tekstova objavljenih u "Srpskoj reči" i drugim "djelima" članova Kluba,može se izvesti zaključak da je program Srpskog književnog kluba zbir velikosrpskih nacionalnih programa svih značajnijih partija koje su djelovale u Srbiji,potpomognute vojskom,vladom i dinastijom.

Ciljevi Srpskog kulturnog kluba su uglavnom bilkekspanzionostička politika širenja srpske vlasti na svim susjednim zemljama prema zacrtanoj istoriografiji; Srbija je centar oslobođenja i ujedinjenja "sveg srpstva"; Srbija je "Pijemont srpstva" zbog tradicije koju su Srbi imali za vrijeme države Nemanjića; osporavanje nacionalnog identiteta svim drugim južnoslovenskim narodima i ostvarivanja prava na samoopređeljenje da ne bi na bilo koji način dobili ni najmanji vid autonomije a kamoli državu; osveta Kosova i obnova razorene srpske države ;autokefalna pravo-

1. Lj. Boban, Sporazum Cvetković - Maček, Beograd, 1965, st. 199. 2. Srpski glas, br. 1111940, st. 1. - 2.

slavna crkva; centralističko državno uređenje, čime se zatirala svaka nacionalna ravnopravnost, jer se njom najbolje protezala srbijanska vlast i vršila potpuna asimilacija drugih naroda; stavljanje pod kontrolu prosvjetnih, kulturnih i naučnih institucija drugih naroda kako ne bi postali "samosvjesni" i potkupljivanjem novcem značajnih ličnosti iz drugih naroda, a sve ovo pod skriptom dinastije Karađorđevića kao predvodnika i obnovitelja Nemanjičkog carstva.

Navedeni ciljevi srpske državne i stranačke ideologije se mogu ostvariti, kako to naglašava Slobodan Jovanović jedino silom, koja "čini sve", "jer ima trenutaka kad se mora birati između dvoje: ili ubiti ili biti ubijen".3'

Slobodan Jovanović je bio prihvatio politički amoralizam kao osnovni princip u politici,po kojem cilj opravdava sredstva, a po načelima te politike država je sama sebi cilj i slobodna je od svojih moralnih obaveza i treba da ide do kraja svoje moći.4 )

Posebno je S.Jovanovića inspirisalo ujedinjenje Italije i stvaranje jake italijanske države\ obzirom da je pitanje ujedinjenja težak državni problem kada u partijskoj borbi ona postane opasna za državno jedinstvo gđe treba da dođe "tiranin" da spasi državu od partija. Upravo zbog patriotskih razloga, zbog straha gubljenja države, Jovanović se vraća na antičke principe politike.

"Antička politika - piše Jovanović - počiva na osnovnoj moralno filozofskoj ideji. Država je najviše dobro čovekovo. Dužnosti prema državi jesu njegove najpreče i najsvetije dužnosti. Neke više dužnosti ne mogu se zamisliti. Služba državi, to je u isto vreme najviša moralna misija koju čovek može izabrati: biti dobar građanin i biti dobar patriota to je vrhunac moralne savršenosti.

"Antički bogovi imali su nacionalni karakter, "religija je bila isključivo nacionalna, njene dužnosti nisu mogle dolaziti u sukob sa dužnostima političkim ... hrišćanstvo je izvršilo denacionalizacijubogova... dužnosti prema tom zajedničkom bogu sviju naroda bile su mnogo šire i više, nego one specijalne dužnosti koje je čovek imao prema svojoj otadžbini. Njegove religiozne dužnosti nisu se više poklapale s njegovim političkim dužnostima ... Ima slučajeva (u kojima je) Spas naše otadžbine uslovljen gubljenjem naše duše... Izbor između nemoralnog patriotizma i nepartijske moralnosti ostaje uvek mučan i bolan... U politici se valja rukovoditi državnim interesom. Sto god iziskuje spas države, samim tim je i dopušteno.. . Cilj državni osvještava svako sredstvo, pa i ono koje bi bilo nemoralno ... politika je u suštini veština zadovoljiti državne interese nasuprot svima interesima".5 '

Ostajući dosljedan svojim principima ,Slobodan Jovanović na sjednici vlade u Londonu 9. juna 1943. godine, iznoseći glavne ciljeve državne politike ostao je

3. Slobodan Jovanović, Sabrana djela,Knjiga IX, Beograd, BIGZ - SKZ, 1990, st. 421.

4. Isto, st. 204 - 205. 5. Slobodan Jovanović,Citirano djelo.st. 183 -188.

196 197


dosljedan stavovima Srpskog kulturnog kluba. U svom izlaganju je uporno ponavljao stvaranje Jugoslavije kao zajedničke države Srba, Hrvata i Slobenaca, jer bez jakog srpstva nema jake Jugoslavije.Dalje nastavlja "Ja smatram da smo mi Srbi bili uvek Jugosloveni",i u istom stilu nastavlja"Mi moramo imati pred očima državnu celinu. Ne možemo da mislimo na nešto drugo nego na jedinstvenu državu. Ne možemo misliti na neke federacije ili slično. Najviše što možemo jeste podeliti zemlju na uske administrativne ili autonomne jedinice.61 Upornim ponavljanjem Jugoslavije Slobodan Jovanović je htio da stvori Jugoslaviju,koja bi bila maska za srbizaciju svih naroda koji u njoj žive i time stvori najveću tamnicu na Balkanu za druge narode.

* * #

Vasa Čubrilović(1897-1992 )učesnik atentata na austrougarskog prestolonasljednika Franja Ferdinanda 1914.godine.Aktivni je član Zemljoradničke stranke između dva svjetska rata.U novoj Jugoslaviji je bio ministar u Saveznoj vladi u nekoliko resora i više mandata.

Na inicijativu vlade i generalš taba vojske Kraljevine Jugoslavije Vasa Cubrilović je 7.03 1937 godine u Srpskom kulturnom klubu podnio referat "Iseljavanje Arnauta" 7 1 o rješavanju pitanja Albanaca u Kraljevini Jugoslaviji.

Referat "Iseljavanje Arnauta" počinje elaboratom o teritorijama i etničkoj strukturi stanovništva kojeg treba "očistiti" i na njima naseliti srpsko stanovništvo, koje je tu ranije živjelo do dolaska Turaka, zamjerajući odgovornim činiocima "što su u nemirnom i krvavom Balkanu htjeli da ... pr imene zapadne metode pri rešavanju velikih etničkih problema... Trebalo je imati u vidu daje "Turska dovela na Balkan običaj, uzet iz Serijata, da se dobijanjem bitke, i osvajanjem jedne zemlje dobija pravo nad životom i imanjem osvojenih podanika. Od njih su i hrišćani Balkana naučili da se dobija i gubi na maču ne samo vlast i gostoprimstvo, nego i kuća i imanje. Privatnopravni odnosi na Balkanu mogu se ublažiti pravnom regulativom, ali zbog činjenice da se Albanci brzo razmnožavaju, i da "zakonska" kolonizacija nije dala rezultate postoji opasnost da se tokom vremena dovedu u pitanje i simbolični uspjesi kolonizacije.

Zbog nepostojanja "državnog plana" pitanje kolonizacije se sprovodilo parcijalno , pa se na ovom planu radilo "od danas do sjutra" pri čemu je "svaki ministar"

6. B. Krizman, Istorijski pregled, br. 2. Zagreb, 1961.

7. Cubrilović Vasa,Iseljavanje Amauta,Vojnoistorijskiinstitut.7NA,Arhivbivšejugoslovenske vojske, br.2, fasc. 4, kutija 69. Cubrilović Vasa,Manjinski problem u novoj Jugoslaviji, Beograd 1944.

uvodio nove metode, a da nije ni završio započeto,te se i donošeni propisi "koji su bili loši" nijesu sprovodili, pa je trebalo uraditi ono što su uradili Karađorđe, Miloš, Mihajlo i Jovan Ristić kada su "očistili Srbiju od stranog elementa, naselili je svojim narodom, što do sada nije urađeno." s )

Glavni uzrok neuspjele kolonizacije bio je "što su najbolje zemlje ostale u rukama Arnauta"pa je jedini mogući način "naseljavanja našeg elementa u masama" oduzimanjem zemlje Albancima.Posle rata to se lako moglo proterivanjem jednog dela Albanaca u Albaniju za vreme pobuna i kačačke akcije, neozakonivan-jem njihovih uzurpacija i otkupljivanjem begluka. Učinjena je velika greška što nije iskorišćeno "shvatanje" i samih Arnauta o njihovim uzurpacijama zemljišta, retko ko Je odjijih imao i tursku tapiju, i to samo na kupljena imanja" pa smo, zbog toga, "na našu veliku nacionalnu državnu štetu ne samo ozakonjavali sve te uzurpacije što je još gore, privikavali Arnaute na zapadnoevropske pojmove o privatnom posedu. Oni ga pre toga Vremena nisu ni imali. Tako smo im mi sami dali u ruke oružje kojim će se braniti, držati najbolje zemlje, i onemogućavati nacionalizaciju za nas jednog od najvažnijih predela". Preporčuje se da nikada ne t reba naseljavati same Crnogorce, jer je to posebno važno zbog njihove veze sa starim zavičajem i zbog njihovih navika i običaja, jer "Dovoljno je otići u Peć, pa pogledati u kafane, i o tome se uveriti".9'

Iz ovoga proizilazi da su Albanci u Kraljevini Srbiji i Kraljevini Jugoslavije uživali sadašnji nivo prava ustanovljen evropskim standardima. Činjenice su sasvim drugačije.Uredbom Kraljevine Jugoslavije o naseljavanju u novooslobođenim krajevima prisajedinjenim oblastima Kraljevine Srbije, Nikola Pašić, predsjednik tadašnje vlade je za simbolična sredstva kupio 3.ooo ha zemlje kod Gazimestana". 1 0 ' Još gora situacija za Albance je nastupila u Kraljevini Jugoslaviji, kada je "regent" Aleksandar proklamacijom 24. XII1918. godine obećao: "Ja želim da se odmah pristupi pravednom rešavanju agrarnog pitanja i da se ukinu kmetstva i veliki zemljišni posedi. I u oba slučaja zemlja će se podeliti među siromašne zemljoradnike ... U slobodnoj državi našoj može da bude i biće samo slobodnih vlasnika zemlje. Zato sam pozvao moju vladu da odmah obrazuje komisiju, koja će spremiti rešavanje agrarnog pitanja, a seljake - kmetove pozivam, da s poverenjem u moju kraljevsku reč, mirno sačekaju, da i naša država zakonskim putem preda zemlju, koja će u napred biti samo Božja i Njihova".111 U skladu sa navedenom proklamacijom Vlada Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca će formirati Komisiju za rješavanje

8. Cubrilović Vaso, Manjinski problem u novoj Jugoslaviji, Beograd 1994, st. 107.

9. Isto, st. 109. -110. 10. Đorde Krstić, Kolonizacija u Južnoj Srbiji, Sarajevo, 1928, st. 5. ll.Antonije Urošević, Kolonizacija u Južnoj Srbiji, Skoplje, 1929. st. 826.

198 199


agrarnog pitanja kroz prisilno odizimanje zemlje Albancima, koju će nazvati "zakonskom" dođelom čitave obradive zemlje Srbima, upisujući nove "zakonske" vlasnike u zemljiše knjige. Pojedinim ranijim vlasnicima država je plaćala za oduzeta imanja privremenu rentu čiji je iznos bio simboličan, jer za istu Albanci nijesu mogli izdržavati svoju porodicu, te su bili prinuđeni da se sele. Ovakvo stanje je ozakonjeno Naredbom Vlade od 8. V. 1919. godine, 12. VIII1919. godine i 21. IV. 1920. godine. No, pošto se ovaj proces prema mišljenju Vlade odvijao sporo, donesen je Zakon o uređivanju agrarnih odnosa u ranijim pokrajinama Južne Srbije i Crne Gore" 1 2 ) prenošenjem stvarne nadležnosti sa državnih organa na agrarne sudove osnovane 1931. godine. Pomenutim zakonom u članu 4. je bilo propisano da država garantuje simboličnu naknadu, ali zbog takve naknade nijedan Albanac nije podnio zahtjev sudovima za naknadu te je na ovaj način država izbjegla plaćanje propisanog iznosa, pa je 14.089 srpskih porodica dobilo zemlju bez naknade u ukupnoj pvršini od 58.306 ha i ako je članom 37. Ustava Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca1 3 ' pravo svojine na zemlji bilo zagarantovano.

Uporedo sa nasilnim oduzimanjem zemlje albanskom narodu, Vlada Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca je donijela i Uredbu o naseljavanju južnih krajeva14' koja je kasnije proglašena Zakonom o naseljavanju Južnih krajeva15', čime je Vlada imala namjeru da oduzimanjem zemlje prinudi cjelokupno albansko stanovništvo da se iseli sa Kosova. Zbog ovih aktivnosti albanski narod, posebno u centralnom dijelu Kosova se odmetnuo u kačake, čime se donekle spriječilo naseljavanje Kosova srpskim stanovništvom. Vlast se brutalno razračunavala sa Albancima, a pored turture bila im je zabranjena i upotreba svog jezika, ukinute su im škole na maternjem jeziku, oduzeta imanja, te je pridruživanje kačačkom pokretu bila neminovnost. Poslije donošenja zakonske regulative posao oko naseljavanja Kosova srpskim stanovništvom Vlada je povjerila vrhovnom povjereništvu za agrarnu reformu čije je sjedište bilo u Skoplju, a predstavništva u Prizrenu, đakovici, Peći, Kosovskoj Mitrovici i Vučitrnu. Cilj je bio da se ubrza proces naseljavanja pravoslavnim stanovništvom, a država je naseljenici-ma obezbjeđivala pored zemlje i besplatan prevoz za lica i stvari, dajući im besplatnu građu i materijal za izgradnju kuća. Povjereništva su bila vrlo aktivna u periodu od 1931 - 1936. godine, posebno davanjem povlastica za podizanje porodičnih kuća i besplatnog davanja zemlje, pa je kroz ove mjere izgrađeno do 1937. godine 8.711 kuća, od čega je država izgradila 2.178, a naseljenici 6.533 kuće.1 6 ' Kolonizacija Ko-

12. Službene novine Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca, XL 8511 - CI, 1931. 13. Isto, br. 142. od 29. VI1921. godine 14. Isto, br. 57. od 30. IX. 1920. godine, 15. Isto, br. 134. od 17. VI1931. godine,

16. Antonije Urošević, Citirano djelo, st. 829 - 830.

200

sova je vršena isključivo od strane državne vlasti da bi se izvršila promjena etničke strukture stanovništva. Pri tome je pridošlo stanovništvo imalo punu podršku vojnih i političkih vlasti koji su vršili pritisak na Albance što najbolje potvrđuje izjava nasled-nika Ignjata Aleksića iz Prištine:" U Metohiji se opaža da preduzimljiviji naslednici smatraju meštane koji su mahom Arnauti, za bespravan element, a sebe za osvajače, koji mogu sa zemljom meštana postupati po svojoj volji... Svakako da to nije zdrava baza za kolonizaciju, te u buduće može imati rđavih posledica... njima nisu pomogle ni izvršne presude agrarnih vlasti i sudova, jer zbog korupcije vlasti nijesu mogli ostvarivati svoj\prava. Nije mali broj slučajeva da se bivši kačak vrati na svoju zemlju i zatekne u kućixnaslednika, koji nije hteo da ga pusti, pa je kačak bio primoran da zajedno s njim stanuje ili plaća kiriju".17'

Od ukupno namijenjene zemlje za nasljednike, koju je Vlada Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca nasilno oduzela od Albanaca, što je predata naseljenicima i mjesnim interesentima, naseljenicima kojih je bilo 11.477 - kolonistima, autokol-onistima, dobrovoljcima i četnicima, država je besplatno dala do kraja 1938. godine 90.269 ha, što čini 39,84%; mjesnim agrarnim interesentima kojih je bilo 6.629 dala je 11.338 ha ili 5%, a ekonomijama, javnim ustanovama, vojsci, žandameriji -ukpno 366 institucija, dodijelila je 1.358 ha ili 0,60% ukupnog zemljišta.18'

Iseljavanjem Albanaca iz "18 predviđenih srezova" posebno oko Sare ima za cilj da "za uvek ubije svaku iridentu", pa se problem "Novopazarskog Sandžaka rešava sam po sebi, i on ne igra u našem državnom životu onu ulogu koju je igrao do 1912. godine jer će se raseljavanjem Arnauta pokidati "poslednja veza između naših muslimana u Bosni i Novom Pazaru i ostalog muslimanskog sveta. Oni postaju verska manjina, jedina muslimanska na Balkanu, a ta će činjenica ubrzati iseljavanje".19'

Pošto se Albanci ne mogu "očistiti" kolonizacijom, ostalo je jedino sredstvo "brutalna sila jedne organizovane državne vlasti, u čemu smo mi uvek bili iznad njih. Do 1912. godine na ovamo nismo imali uspeha u borbi sa njima, krivica je do nas, jer tu vlast nismo kako treba iskoristili". Albanci će uz oslonac Albanije kroz probuđenu nacionalnu svijest, ukoliko se blagovremeno ne sprovedu navedene metode "za 20 - 30 godina imaćemo jednu strahovitu iridentu čiji se tragovi već opažaju a koja će neminovno u pitanje dovesti sve naše posede na jugu". Pošto je etapna kolonizacija bila neefikasna "iseljavanje u masi" treba konačno da ovo pitanje riješi iseljavanjem u Albaniju i Tursku, gđe bi prva država primila "koju stotinu hiljada" naših "iseljenika", a druga ima uslove da primi "više nego što ih mi mislimo".

17. Isto, str. 835. 18. Antonije Urošević, Citirano djelo, st. 856. 19. Cubrilović Vasa, Citirano djelo, st. lio.

201


Vladu Albanije upozoriti "da mi nećemo ni od čega prezati pri rešavanju ovog pitanja",a u koliko ne budu želeli da prime svoje sunarodnike preuzeti sredstva "da mirno gledaju iseljavanje u Tursku".2 0 '

Jedino preostalo i pravo rješenje je potpuno iseljavanje, jer "Kad može Njemačka da iseljuje na desetine hiljada Jevreja, Rusija da prebacuje milione sa jednog dela kontinenta na drugi, neće doći do nekog svetskog rata zbog koje stotine hiljada iseljenih Arnauta", a to što će se Italija protivit ovakvom stanju ne treba se posebno uzbuđivati, jer "najveća opasnost postoji da se ne umešaju naši veliki saveznici Francuska i Engleska".2 1 '

Da bi se izvršilo masovno iseljavanje treba stvoriti posebnu psihozu. Zbog lakog podlijeganja uticaju muslimanskih masa vjeri, treba "pridobiti njihovo sveštenstvo"i uticajne ljude, bilo novcem ili prijetnjama. Agitatori bi opisivali "ljepotu novih krajeva u Turskoj, lak i ugodan život" i kroz buđenje vjerskog fanatizma probudili bi u njima "Turski nacionalni ponos", a za raspoloženje masa za iseljavanje bi se pobrinula i štampa. Pritiskom državnih organa treba na sve načine zagorčati život Albancima kroz "globe, apšenja, nemilosrdno primenjivanje svih političkih propisa, kažnjavanje šverca, seče šuma,... puštanje pasa, gonjenje na kuluk i sva ona druga sredstva koja su u stanju da iznađe jedna praktična policija... nepriznavanje starih tapija, rad na katastru u svim predelima treba s mesta obustaviti, nemilosrdno uterivanje poreza i svihjavnih i privatnih dugova; oduzimanje državnih ispaša, opštinskih ispaša, ukidanje koncesija, poslovnih dozvola za kafane, trgovinu, zanate, oduzimanje mopopolskih dozvola, isterivanje iz državne, privatne i samoupravne službe, itd. -ubrzaće iseljavanje. Sanitetske mere: prisilno izvršenje svih propisa i po samim kućama, rušenje zidova i velikih plotova oko kuća, stroga primena veterinarskih mera ... U verskim pitanjima Arnauti su najosetljiviji, pa ih i tu treba dobro dirnuti. Može se to postić šikanamasveštenstva,krčenjem groblja, zabranom mnogoženstva, inaročito nemilosrdnom primenom zakona da i ženska deca moraju pohađati osnovne škole, gde god samo ima škola... Našim kolonistima po potrebi treba plasirati staru četničku akciju i poverljivo je pomoći u njezinim zadacima. Naročito treba pustiti jedan talas Crnogoraca sa brda da izazove masovni sukob sa Arnautima u Metohiji... a ceo slučaj mirne duše treba predstaviti kao sukob bratstava i plemena i po potrebi dati mu ekonomski karakter. U krajnjoj nuždi mogu se izazvati i lokalne bune koje bi bile krvavo ugušene ... ne toliko vojskom koliko kolonistima, Crnogorskim plemenima i četnicima. Postoji još jedno sredstvo koje je Srbija vrlo paktički upotrebljavala posle 1878. godine, tajno paljenje sela i arnautskih sela po gradovima"22' Pošto bi se svi Albanci iselili "kolonisti

20. Isto, st. 112 -113. 21. Isto, st. 114.

22. Vasa Cubrilović, Citirano djelo,st. 116.

202

bi smesta dobili tapije na imanja koja naseljavaju" kao što je to bilo za vreme Kneza Mihaila, kada je donet "Zakon o naseljavanju stranaca u SrbijT'iz 1865.godine i Zakon 0 uređenju agrarnih odnosa, kada se postupilo po principu"zemlja seljaku",kada se bez ikakvog Ministarstva agrarne reforme uz glomazni i skupi državni aparat, preko policijske vlasti dodjelila zemlja svakome ko je hteo da ju obrađuje"2 3 '

Čitav postupak kolonizacije bi sproveo po kratkom postupku "đeneralštab preko jednog državnog odbora za kolonizaciju" uz koordinaciju državnih organa, privatne inicijative i državnih institucija. "Privatna inicijativa može da radi više pravaca. Narodnabdbrana, Sokoli, četnička udruženja i.t.d. mogu da uzmu na sebe rešavanje poslova među Arnautima.. . I kulturna društva kao Prosveta u Sarajevu, Matica Srpska u Novom Sadu, društva Sv. Save u Beogradu... Nastavnici univerziteta i akademici bi uzeli inicijativu za stvaranje jednog kolonizacionog instituta, kome bi bio zadatak da se bavi proučavanjem kolonizacije. Državna vlast sa svoje strane izdvojila bi iz pojedinih ministarstava za sve institucije koje su se do sada bavile ovim pitanjem u posebnu ustanovu "Inspektorat za kolonizaciju" kojim bi rukovodio generalni inspektor "postavljen ukazom na predlog Ministra Vojnog, Sefa đeneralštaba i predsjednika vlade. Celokupan rad u institutu za kolonizaciju

1 u inspektoratu za kolonizaciju izvodio bi se pod nazorom i po upustvima Državnog odbora, a generalni inspektor ovisio bi samo od šefa đeneralštaba"2 4 ', a sve ovo uz agresivni policijski aparat.

Finansijska sredstva za kolonizaciju bi se obezbedila zajmom, kao što je to uradila Kraljevina Srbije, i ona bi bila "simbolična" za ostvarivanje "državnog" cilja za iseljenje 200.000 muslimana Arnauta i "naseljavanje istogbroja naših kolonista". Iseljeni Arnauti ostaviće ne samo zemlju nego i "kuće i alat" pa bi se dobrovoljnim akcijama vojske "podigla nova sela" i time bi se stvorila mogućnost za "najefikasniji način" useljavanaja "naših žitelja" kojima bi država davala imanja na kredit ili gotov novac.2 5 '

Na osnovu ovih prijedloga,mišljenja i sugestija Vlade Kraljevine Jugoslavije i Turske su zaključile 11. jula 1938. godine Konvenciju o regulisanju iseljavanja muslimanskog stanovništva sa područja južne Srbije26' kojom je bilo određeno da se iseli 40.000 muslimanskih porodica sa 200.000 članova za period od šest godina.

Odredbama člana 2. pomenute Konvencije nabrojani su srezovi iz koje će se iseliti muslimansko stanovništvo: 1. Srezovi Vardarske banovine: Šar planina (Prizren), Gora (Dragaš), Podgora (Suva Reka), Nerodivlje (Uroševac), Donji

23. Isto, st 117. 24. Isto, st. 120. 25. Isto, st. 121 -123.

26. AAvdić, Jugoslovensko - turski pregovori o iseljavanju muslimanskog stanovništva u periodu između dva rata, Novopazarski zbornik br. 15,1991, st. 119.

203


Polog (Tetovo), Gornji Polog (Gost ivar), Galić (Ros tuša) , Debar, Struga, Gračanica (Priština), Kačanik, Gnjilane, Preševo, Prespa (Resen), Ohrid, Kičevo, Kruševo, Južni Brod, Prilep, Bitolj, Kavadar, Morihovo, Negotin na Vardaru, Sko-plje, Kumanovo, Veles, Ovče Polje (Sveti Nikola), Štip, Kočani, Radovište, Stru-mica, Dojran (Valdanovo), đevđelije, Kriva Palanka, Kratovo, Carsko Selo, Maleš (Berovo).

2. Srezovi Zetske banovine: Peć, Istok, Kosovska Mitrovica, đakovica, Po-drimlje (Orahovac) ... Srezovi Moravske banovine: Laab (Podujevo), Vučitrn, Drenica (Srbica). U čl. 3. Konvenacije su bili utvrđeni rokovi za iseljavanje:

1939. godine iseliće se 4.000 porodica 1940. ,6.000 porodica 1941. 7.000 porodica 1942. 8.000 porodica 1943. 8.000 porodica 1944. 8.000 porodica Pod nazivom "Baka koja nam je vrlo potrebna" u listu "La republik" od 27. jula

1937. godine objavljenje članak sledeće sadržine: "Konačna likvidacija Otoman-skog carstva nametnula nam je iz više razloga neizbježnu nuždu da prilikom useljavanja naše jednokrvne braće, koji su ostali izvan granica svoje prve otadžbine Turske. To je neke vrste dug koji smo počeli da malo po malo plaćamo... Mi moramo dozvoliti godišnji ulaz u zemlju samo onolikom broju emigranata koliko smo u stanju da ih smjestimo... Kada ćemo dakle, smjestiti jedan i po do dva miliona ove naše braće uz godišnji ritam useljavanja od 15 -20.000 ?"27)

Skoro identičan proj ekt iselj avanj a nesrpskih naroda Vasa Cubrilović je sačinio i uputio partizanskim vlastima 2. decembra 1944. godine, koji je ostao u tajnim arhivima do 1996. godine. Za ovaj projekat su znale i zvanične vlasti kojima je bio i osnov za realizaciju "rješavanja manjinskog pitanja" u novoj Jugoslaviji. Razloge za iseljavanje Cubrilović vidi u nelojalnom držanju manjina kao i "dubokih državnih razloga, koji nas prisiljavaju da iskoristimo ovaj rat i da resimo pitanje iseljavanja manjina". 2 8 ) Po njemu manjine nijesu opasne zbog svog broja, već zbog svoga geopolitičkog položaja i zbog svoje povezanosti sa susjednim narodima te u tom cilju "Demokratska Federativna Jugoslavija može imati mira i osiguran razvitak samo onda, ako bude etnički čista, i ako rešenje manjinskog pitanja jednom za uvek ukloni uzroke trvenjima između sebe i susjednih država".2 9 1 Pošto je rat još u toku "uslovi za taj posao vrlo su povoljni", a to treba uraditi slično kao što je uradio

27. A.Avdić,citirani rad,st. 120. 28. Nedeljni telegraf, br. 43. od 25. septembra 1996. godine.

29. Isto

204

"bratski Sovjetski Savez" koji je još prije rata riješio manjinske probleme. Posebno naglašava da su iz Sovjetskog Saveza raseljeni Karelci na granicama Finske, iz Dalekog istoga Koreanci i Kinezi 1940. godine Sovjetski Savez je zaposeo Besara-biju iseljavajući iz nje 150 hiljada Nemaca. "Manjinsko pitanje putem iseljavanja najlakše se vrši za vreme ratova kakav je ovaj" jer postoji psihološko raspoloženje za iseljavanje, a i manjine su svesne da se neće braniti ako se proteraju."

Način iseljavanja manjinskih naroda je istovjetan kao i u referatu iseljavanja Arnauta, ali posebno naglašava da se prilikom iseljavanja manjina treba pridržavati principa da seTzvrši kolonizacija u Bosni i Hercegovini, u Crnoj Gori, Dalmaciji, Liki, Baniji, Hrvatskoj i Srbiji kako bi se stvorila etnički čista država. U tom cilju najznačajniju ulogu ima vojska jer je "Ona ta, koja ima da primeni oružanu silu pri izbacivanju manjina iz naše države... Još bi najbolje bilo osnovati pri Vrhovnoj komandi narodno-oslobodilačke vojske i partizanskih odreda poseban odsek, koji bi imao zadatak da se brine o čišćenju manjina još u tokurata". Naseljavanje "srpskog elementa" po napuštenim selima i gradovima "zahtevaju stvaranje jedne posebne ustanove koja će sve te poslove voditi."301 Posebnu ulogu bi imali narodno-oslobo-dilački odbori u čitavoj zemlji koji bi organizovali protjerivanje manjina i čuvanje napuštenih imanja i u tom cilju je korisno da "Maršal Tito, kao Vrhovni komandant Narodno-oslobodilačke vojske izdajući upustva vojsci,izda što pre i posebna upust-va Narodno-oslobodilačkim odborima, kako da se postupa po ovom pitanju" pošto se ono mora što hitnije riješiti. Narodno-oslobodilački odbori bi u napuštena sela dovodili koloniste kao za vrijeme kolonizacije od 1918-1941. godine. Na kraju, zaključujući referat, Cubrilović smatra da je ovo pitanje "od toliko velikog značaja za naš državni život, da se sve bojim da nisam šta ispustio.

Može biti nikad neće nam se pružiti ovakva prilika da svoju državu napravimo etnički čistu našu. Svi veliki problemi današnjice u našoj državi, bili oni od nacio-nalno-političkog socijalnog ili privrednog značaja, mogu neki manje, neki više i da pričekaju na svoje rešavanje. Međutim, manjinski problem, ako ne resimo sad, nećemo ga nikad rešavati".

Ivo Andrić (1882 - 1975.), rođen u Travniku od oca Antuna i majke Kate. Osnovnu školu završio u Višegradu,a gimnaziju u Sarajevu. Upisuje se na Filozofski fakultet u Zagrebu i isti nastavlja 1913. godine u Beču, a potom u Krakovu. 1914. godine biva hapšen u Splitu pod sumnjom da je učestvovao u organizaciji "Mlada Bosna". 1924. godine završava studije i doktorira 1924. godine u Gracu sa

30. Isto.

205


disertacijom "Razvitak duhovnog života u Bosni pod uticajem turske vladavine". U diplomatsku službu stupio 1920. godine i radio u Bukureštu, Trstu, Rimu, Madridu, Ženevi i Berlinu do aprila 1941. godine. U ratnim godinama 1941 - 1944. godina piše romane "Na drini ćuprija" i "Travnička hronika", zatim postaje akademik, narodni poslanik u nekoliko mandata i predsjednik Saveza književnika Jugoslavije i Udruženja književnika Srbije. Dobitnik je nagrade za životno djelo 1956. godine i Nobelove nagrade za književnost 1961. godine.

Ivo Andrić je romane "Na Drini ćuprija" i "Travnička hronika" pisao za vrijeme dok su četnici Draže Mihajlovića vršili pokolje u toku drugog svjetskog rata u Foči i Sandžaku, s ciljem da bi opravdao te pokolj e i stvorio alibi za te zločine. U navedenim romanima Andrić netačno i neobjektivno predstavlja Bošnjake u dalekoj i nedavnoj prošlosti iako je sam rođen u Bosni i odrastao u mslimanskoj sredini i dobro poznavao etiku tog naroda. On Bošnjake naziva Turcima i u oba navedena djela pored najgorih moralnih kvaliteta ih prikazuje u takvom svijetlu, kao da su oni nešto posebno od ostalog svijeta.

U romanu "Travnička hronika" Andrić iznosi odvratnu i nemoguću scenu u Vezirovom konaku u kojem je priređeno veče za strane konzule, kako Bošnjaci istresaju iz vreće krvave i već smrdljive noseve i uši raje (među njima uši i noseve žena i djece) koje su poklali negdje na saboru pored crkve, kako u tom uživaju i licemjerno hvale Boga radi tobožnje pobjede nad ustanicima, a sve to samo da u tu "pobjedu" uvjere stranog konzula. Da bi ostavio što dublji utisak kod čitaoca, prikazuje očaj francuskog konzula, njegovog strahovitog uzbuđenja i uzvik: "Da li će se ovaj svijet ikada probuditi i kultivisati?"a kao odjek i odgovor na ovo pitanje izbijaju riječi: "Ali buđenja nema, jer ova niska strahota, to je dno stvarnosti. To su ljudi! tako rade najbolji među njima".31' Tako u scenama poslije tragične smrti Selima III i odlaska Sulejman - paše na Drinu (ratni pohod protiv Srbije) Andrić prikazuje, detaljno i sa zadovoljstvom koje čudi, mučenje i vješanje Srba. "Na čelu i slepoočnicama iskočile su im račvaste žile i izbijao obilan znoj, a kako nisu, onako vezani, mogli da ga otaru, znoj im je tekao ćurkom niz žilave i neobrijane vratove u svetlim mlazevima". "Dvojica Cigana su svojoj žrtvi obavile uže oko vrata, ali je nisu vešali, nego izmakli, i svaki je počeo da vuče i zateže kraj užeta. Čovek je počeo da krklja i klača očima, da se baca nogama, da se uvija u kukovima i klati kao lutka na zategnutom koncu. Oba davljenika su pala onesvešćena, prvo jedan pa drugi. Cigani su im pritrčali, dizali ih, pohvali vodom i udarali pesnicama i grebali noktima. I čim su ljudi došli sebi i stali na noge, mučenje je nastavljeno. Opet je sa dve strane zasukivan i zatezan konopac, opet su dvojica ljudi poigravali i roptali, samo sada kraće i sa smanjenim otporom. Kad nisu mogli da ih povrate za četvrto dav-

31. Ivo Andrić, Sabrana djela, Travnička hronika, Beograd Prosveta, 1967. st. 217-119.

206

ljenje, Cigani priđoše oborenim ljudima, koji su ležali poledice, udariše svakoga od njih nekoliko puta nogom u prepone, i tako ih dotukoše. Malo docnije, leševi dvojice nepoznatih mučenika obešeni su na naročitim vešalima na zidu ispod groblja, tako da su ih mogli dobro videti sa svih strana". "Još iste večeri dovedeno je na taj trg desetak krajiških Srba, seljaka i pri svetlosti fenjera i lučeva pogubljeno,u ciku i halakanjejurnjavu i poigravanje ostrvljenih Turaka. Glave pobijenih ljudi natak-nute su na kolje. Cele noći do u Konzulat je dopiralo rezanje gladnih varoških pasa, koji su se odmah iskupili. Na mesečini se videlo kako psi zaskakuju uz kolac i trgaju komade mesa sa odsečenih glava". "Svako je goreo od želje da doprinese odbrani vere i dobrog reda i svako sa najboljim uvjerenjem i svetim ogorčenjem te ne samo svojim očima nego i rukama da učestvuje u ubijanju i mučenju izdajnika i rđavih ljudi koji su krivi za sva velika zla u zemlji kao i za svaku ličnu nezgodu i patnju svakog pojedinog od njih. Ljudi su išli na stratišta kao što se ide svetinji kod koje se nalazi čudotvorno ozdravljenje i sigurno olakšanje za svaku muku". 3 2 )

U ovim scenama ne može biti gorih divljaka od Bošnjaka a ovakav utisak je naročito podvučen na vođenjem pojedinosti tih zločina, slikom podivljale mase i preživljavanjem žrtava. Sliku izbezumljene mase i čaršije u kojoj se događaju sve luđe i luđe stvari Andrić ističe riječima "Turci se, vlaše, dok je vakat"3 3 ) i time naglašava svoj osnovni motiv u slici divljaštva Bošnjaka - vjerski osjećaj i shvatanja Bošnjaka koji vrše zločine po svom "prirođenom zločinačkom" instinktu. U "Travničkoj hronici" brojni su primjeri negativnog prikazivanja Bosne i Bošnjaka. Ovakve sudove o Bošnjacima Andrić iznosi kroz riječi Osmanlije Ibrahim - paše: "Sami vidite, plemeniti prijatelju gde živim i sa kim ja imam da se rvem i nosim. Krdom divljih bivola čovjek bi lakše upravljao nego ovim bosanskim begovima i ajanima. To je divlje, divlje, divlje i nerazumno, grubo i prosto a osetljivo i nadmeno, svojeglavno i prazne glave. Vjerujte mi kad vam kažem: ovi Bosanci nit imaju osjećanje časti u srcu ni pameti u glavi".34'

Istorijski okvir romana "Na Drini ćuprija" obuhvata period od 1566. godine kada je počelo zidanje mosta na Drini do početka prvog svjetskog rata 1914. godine. Prema nekim pisanim izvorima istorija Višegrada počinje sa izgradnjom mosta na Drini. To mjesto i taj kraj poznat je i od ranije: prije mosta postojao je prelaz "skela na Drini", kao važna saobraćajna i strategijska tačka Dubrovnik - Niš i Sarajevo -Carigrad. U pjesmama se govori o plahovitoj Drini, o poplavama, o tome kako je krivu Drinu nemoguće ispraviti ni sagraditi ćupriju na njoj i kako je Mehmed - paša Sokolović razmišljao da li da novac namijenjen izgradnji mosta ("tri kule blaga")

32. Ivo Andrić, Travnička hronika, Prosveta, Beograd, 1968. st. 228 - 232. 33. Isto, st. 235. 34. Isto, st. 162.

207


pokloni sirotinji ili da ga baci u Drinu ili da podigne hair - most. Istorijske činjenice još kazuju da je Višegrad u vrijeme podizanja mosta imao oko 700 kuća i da je Mehmed - paša Sokolović osnovao u njemu niz dobrotvornih zadužbina. Turski putopisac iz XVII vijeka Evlij a Čelebija bilježi daje visoka voda oštetilajedno okno mosta koje je popravljeno za 77000 groša iz sredstava za vjerske i humanitarne svrhe (vakuf). Karadorđevi ustanici su 1807. godine upali u Višegrad i zapalili varoš. Tako je sticajem okolnosti Višegrad imao nemirnu i tešku prošlost. Uporedo sa istorijom nastanka ćuprije, počinje i istorija smrti. Andrić nema lijepih riječi ni za Mehmed - pašu Sokolovića za kojeg kaže da to nije radio iz ljubavi prema domovini ili želje da koristi svom narodu i izbjegava činjenicu da je Sokolović ostavio Bosni i mnogim drugim krajevima zadužbine, medu njima i svom rodnom selu, baš kod Višegrada pored džamije i jednu crkvu. Ovo prećutkivanje služi mu da dokaže da je Sokolović "sve zaboravio", da se odrodio i da mu je jedina namjera da "zauvijek i sigurno veže Bosnu sa istokom", zaboravljajući pri tom da u to doba nije bilo granice Bosne u Višegradu nego mnogo dalje na istoku. Po njemu Sokolovića je na gradnju mosta tjerao jedino težak osjećaj "bol iz djetinjstva", "crno sečivo" i "crna pruga" koja mu je razdirala grudi i nije mu dala mira zbog sjećanja na skelu na Drini kuda su ga u djetinstvu preveli i gdje je poslednji put vidio svoju očajnu majku. Andrić o Sokoloviću ovako govori iako zna da su njegove zasluge mnogo drugačije ali samim tim što je Sokolović sada musliman morao je biti tako prikazan. Andrić pokušava da ostavi crn utisak na Sokolićevu ćupriju radi kuluka i zuluma medu narodom ali i on dobro zna da se pri podizanju vakufa nikad nij e koristio kuluk zato što je po propisima islama takva zadužbina morala biti na dobro narodu a kulukom građena označavala bi pravi grijeh i zato se i Sokolović sigurno držao tih propisa i potrošio neizmjerno blago dok je sagradio ovo veliko djelo.

Nemajući istorijske podloge da dokaže obratno od ovoga, Andrić je iskoristio brutalnu, beskrupuloznu ciničnost kojom iznosi strahovitu, sadističku scenu nabijan-ja čovjeka na kolac koja đeluje toliko jezovito da je svako poslije čitanja danima nosi u sebi, pitajući se: Može li išta drugo sem mržnje da pokrene maštu ljudsku do te mjere da čitalac osjeća čerečenje, rastavljanje kosti, bol, nezaboravni bol koji je prikazan radi patnje raje od "Turaka". Ovakva vrsta kazne nije bila nikakav turski specijalitet prema raji već uobičajena kazna prema zločinima svuda u svijetu. Ona je primjenjivana i protiv muslimana zločinaca. "Ona dvojica prinesoše verige i opasaše njima seljaka oko širokih kaljavih grudi. Stade da cvrči osmuđena dlaka. Seljaku se zgrčiše usta, nabreknuše vratne žile, rebra na slabinama iskočiše i trbušni mišići počeše da se stežu i kreću kao kad čovek povraća. Stenjao je od bola, zatezao konopce kojima je vezan i uzalud se otimao i nastojao da smanji dodir tela sa vrelim gvožđem." "Radisav obori glavu još niže, a Cigani mu priđoše i stadoše s njega da svlače gunj i košulju. Na

208

grudima se ukazaže rane od veriga podprištene i pocrvenele. Ne govoreći više ništa, seljak leže kako mu je naređeno, okrenut licem prema zemlji. Cigani priđoše i vezaše mu prvo ruke na leđa, a potom za svaku nogu, oko članaka, po jedan konopac. Zategnuše svaki na svoju stranu i široko mu raskrečiše noge. Za to vreme merdžan j e položio kolac na dva kratka obla drveta, tako da mu je vrh došao seljaku među noge. Zatim izvadi iza pojasa kratak, širok nož, kleknu pred ispruženog osuđenika i nagnu se nađnjim đ a m u i a s e č e sukno od čakšira među nogama i da proširi otvor kroz koji će kolac ući u telo. Taj najstrašniji deo krvnikovog posla, bio je, srećom, za gledaoce nevidljiv. Videlo se samo kako vezano telo zadrhta od kratkog i neprimetnog uboda nožem, kako se podiže do pasa, kao da će ustati, ali odmah ponovo pade natrag i tupo udari o daske. Čim je to svršio, ciganin skoči, dohvati drveni malj sa zemlje i stade njime da udara donji, tupi deo koca, laganim i odmerenim udarcima. Između dva udarca stao bi malo i posmatrao prvo telo u koje zabija kolac a zatim dvojicu cigana, opominjući ih da vuču lagano i jednomerno. Telo raskrečenog seljaka grčilo se samo od sebe; kod svakog udarca malja kičma mu se savijala i grbila, ali su ga konopci zatezali i ispravljali. Tišina je na obe obale bila tolika da se jasno razabirao i svaki udar za sebe i njegov ođek negđe na strmoj obali. Najbliži su mogli čuti kako čovek udara čelom o dasku i pored toga jedan drugi neobičan zvuk; ali to nije bio ni jauk i vapaj ni ropac, ni ma koji ljudski glas, nego je celo to rastegnuto i mučeno telo širilo od sebe neku škripu i grohot, kao plot koji gaze ili drvo koje lome. U jednom trenutku pucanje prestade. Merdžan je video kako se pri vrhu desne plećke mišići zatežu i koža odiže. On priđe brzo i proseče to ispupčeno mesto u nakrst. Bleda krv poteče, najpre oskudno pa sve jače. Još dva - tri udarca, laka i oprezna, i na prosečenom mestu stade da izbija gvožđem pokovani šiljak koca. Udario je još nekoliko puta, dok vrh nije došao do u visinu uha. Čovek je bio nabijen na kolac kao jagnje na ražanj, samo što mu vrh nije izlazio kroz usta nego na leđa i što nije jače ozledio ni utrobu ni srce ni pluća. Dvojica cigana okrenuše ukrućeno telo na leđa i stadoše da mu vežu noge pri dnu uz kolac. Za to vreme merdžan je gledao da li je čovekživ i pažljivo posmatrao to lice koje je došlo ođednom podadulo, šire i veće. Oči su bile široko otvorene i nemirne, ali očni kapci nepomični, usta rasklopljena i obe usne ukočene u grču; iza njih su belasali stisnuti zubi. Pojedinim od ličnih mišića čovek nije mogao više da vlada; s toga je lice izgledalo kao maska. Ali srce je bilo muklo i pluća radila kratkim i ubrzanim dahom.3 5 1

Iako su Cigani izvršioci kazne Andrić iz posljednjih riječi kažnjenika ističe svoj stav prema Bošnjacima da bi dokazao za čim ide ova strašna priča "Turci, Turci... na Ćupriji paski skapljite, paski poumirite."3 6 '

Da bi ostao dosljedan negativnoj ocjeni o Bošnjacima Andrić čak i njihovu

35. Ivo Andrić "Na Drini Ćuprija", Svjetlost, Sarajevo, st. 43 - 48. 36. Isto, st. 49.

209


borbu protiv austrougarske okupacije prikazuje kao nerazuman i smiješan otpor budala i vjerskih fanatika jer to je "ćorav posao u kome se samo glupo gine u borbi sa istinskom silom, ordijom jedne carevine, pobjedničke, blještave i sigurne i sebe". Andrić ističe jedino "pametno rezonovanje Ali - hodže, jer ni ovaj ne voli kao ni svi oportunisti da se izlaže opasnostima ni za kakvu ideju nego odvraća svijet od borbe i u tome uspijeva u svome Višegradu. Po Andriću jedino je ovaj Bošnjak stekao malo simpatija ali gaje zbog toga narod kaznio i pred sam ulazak" Švaba u Višegrad, prikovavši ga za uho uz direk na samoj ćupriji.37' Isto ovako on ne osuđuje ni gradnju željezničke pruge Sarajevo - Višegrad kojom je imperijalistička Austrija odvozila šumsko bogastvo rude, iako opisuje događaje sve do prvog svjetskog rata.

Negativno mišljenje o Bošnjacima Andrić posebno otkriva u dijalogu dvojice studenata, Galusa i Bahtijarevića. Galus predstavlja samog Andrića, iako on to prikriva njegovim švapskim porijeklom, iako se zna da je on sebi dao to ime još u njegovim ranim pripovjetkama. Dok o sebi govori nimalo skromno, Bahtijarević koji je ujedno predstavnik bošnjačke inteligencije predstavljen je kao osoba u kojoj je sve "ugušeno" i "prigušeno". Bahtijarević je begovski sin koji ne shvata ni širinu nacionalne misli ni kulturni ni društveni progres. Lik Bahtijarevića je školovani Bošnjak, ustvari Andrićev drug Murat Cengić. Taj potomak begovske porodice bio je i onda i kroz cio svoj život napredan. Iako je Andrić sve ovo znao bacio je u djelu mračnu sjenu na njega pokušavajući da dokaže nemogućnost napretka Bošnjaka, da dokaže da ni oni školovani ne mogu opstati nego da "moraju propasti". Istina, Andrić veli da se to odnosi na begovske sinove i na begovsku klasu ali osobine koje i on njima pripisuje-konzervativnost, orjentalni mentalitet i način života,zaostalost i td. svojstvene su po njemu svim Bošnjacim i on ih tako i tretira u svojim svojim đelima . O tome najbolje govore sljedeći citati. Galus odvraća Bahtijarevića da studira orjentalistiku, jer'Vi begovski sinovi "vaš istočnjački način života i mišljenja, vaša ljubav prema svemu što je orjentalno ne znači nipošto da vi imate smisla za orjentalistiku kao nauku, vi uopšte nemate zvanja ni prave sklonosti za nauku". Iznenađenom Bahtijareviću zbog ovakvih riječi i uvreda Galus govori "...i kad to tvrdim, ja ne kažem ništa uvredljivo i nepovoljno" i umirujući ga on obrazlaže time što su vjekovi od njih stvorili "tip ratnika i vlasnika" koji nigđe u svijetu ne njeguje apstraktne nauke nego to prepušta onima koji ništa drugo nemaju i ne mogu. 3 8 ' Andrić pod ratnicima i vlasnicima misli na Bošnjake,kao narod jer su oni kroz vjekove u turskoj državi to bili i ne misli samo na begove kojima su turski zakoni priznavali samo lične sposobnosti bez obzira na porijeklo. Po Galusu ili Andriću ovakva klasa ljudi sa ovakim osobinama i mentalitetom mora da propada jer "...vi

37. Ista, st. 120-140.

38. Ivo Andrić, Na Drini Ćuprija", Svjetlost, Sarajevo st. 218.

210

se ne možete mijenjati istom brzinom" kao što su se"odavno izmijenile prilike koje su od vas nekad načinile to što ste pa zato morate ostati ono što ste, ili ako hoćeš, (čak) ono što ste bili",39' a to znači u promijenjenim prilikama, da je neminovna posljedica da Bošnjaci moraju propasti. Nema sumnje da je Andrić pri ovakvom izlaganju mislio na Bošnjake kao kolektiv i to bez razlike na begove i sve ostale i predstavio ih kao orjentalce sa svim negativnim osobinama.

39. Isto, st. 220.

211


VASA CUBRILOVIC

ISELJAVANJE ARNAUTA

Predavanje održano u Srpskom kulturnom klubu od dr. Vase

Cubrilovića, 7. marta 1937. god.

Problem Arnauta u našem, nacionalnom i državnom životu nije postao juče. On je igrao veliku ulogu u našem srednjevekvonom životu, ali od sudbonsne važnosti postao je od konca 17veka, kad se srpske mase inseljavaju prema severu iz nekadašnjih starih ratnih zemalja, a na njihova mesta dolaze albanski brđani. Oni se postepeno spuštaju sa svojih planina u plodne kotline Metohije i Kosova i nadirući prema severu šire se u pravcu Zapadne i Južne Morave; preko Sar planine spuštaju se prema Pologu, a odatle prema Vardaru. Do 19 veka stvorio se na taj način albanski troguao, klin, koji se, oslanjajući se na osnovicu Dobar - Rogozna na svoje etničko zaleđe duboko zabio u naše zemlje, dopro do Niša i razdvojio naše stare raške zemlje od Makedonije i doline Vardara.

Ovaj albanski klin, naseljen anarhističkim albanskim elementima, onemogućavao je u 19 veku ikakve jače kulturne, prosvetne i privredne veze između naših sevemih i južnih zemalja. On je bio glavni uzrok zašto Srbija nije mogla sve do 1878 godine, kad je preko Vranje i Skopske Crne Gore uhvatila i mogla da održava stalnu vezu sa Makedonijom, imati onaj kulturni i politički utkaj u dolini Vardara, kakav se mogao očekivati po njenoj lakoj geografskoj saobraćajnoj vezi i istorijskoj tradiciji u tim predelima. Bugari, i ako su kasnije počeli državni život nego Srbi, imali su u početku više uspeha. To je bilo s toga što je od Vidina na sever, pa do Ohrida na Jug postajao neprekinut niz južnoslovenskih naselja. Ovaj albanski klin počela je Srbija kresati još u prvom ustanku, isterujući najsevernija naselja albanska još od Jagodine.

Zahvaljujući širokim državnim koncepcijama jednog Jovana Ristića, Srbija je tome klinu otkinuta još jedan deo posle dobijene Toplice i Kosanice.

Predeli između Jastrepca i Južne Morave tada su bili radikalno očišćeni od Arnauta.

Ovaj tekst pohranjen je u Vojnoistorijskom institutu JNA, u Arhivu bivše jugoslovneske vojdse, pod brojem 2, fascikl 4, kutija 69.

213


Ostali deo albanskog trougla imala je dužnost da razbije naša današnja država od 1918 godine na ovamo. Ona to nije uradila. Ima više razloga za to, a mi ćemo ovđe navesti samo nekoje najvažnije:

1) Osnovna pogreška naših odgovornih činilaca iz toga doba bila je ta, što su na nemirnom i krvavom Balkanu hteli da, zaboravljajući gde su, primene zapadam metode pri rešavanju velikih etničkih problema. Turska je donela na Balkan običaj, uzet iz Serijata, da se dobijanjem bitke, i osvajanjem jedne zemlje dobija pravo nad životom i imanjem osvojenih podanika. Od njih su i hrišćani Balkana naučili da se dobija i gubi na maču ne samo vlast i gospostvo, nego i kuća i imanje. Ovo shvatanje o privatnopravnim odnosima na Balkanu, moglo se samo donekle ublažiti zakonima, uredbama i međunarodnim ugovorima stvaranim pod pritiskom Evrope, ali i ono je ipak sve do danas bilo glavna poluga i Turske i balkanskih država sve do naših dana. Ne moramo ić u dalekuprošlot. Pomenućemo samo slučaje iz skorih dana: iseljavanje Grka iz Male Azije u Grčku, i Turaka iz Grčke u Malu Aziju; najnovije iseljavanje Turaka iz Bugaarske i Rumunije u Tursku. Dok su sve balkanske države, od 1912 godine na ovamo ili resile ili su na putu da reše pitanje nacionalnih manjina njihovim iseljavanjem, mi smo se zadržali na sporim i pipavim metodima postepene kolonizacije. Njeni su rezultati bili negativni. Da je tako, najbolje pokazuju statistike iz osam-najest srezova koji sačinjavaju taj albanski trougao. (Videti prilog pod 1). Iz tih statističkih podataka se vidi daje u tim predelima prirodni priraštaj Arnauta bio veći nego broj celokupnog našeg prirasta po rođenju i kolonizacijom (Od 1921 do 1931 god. prirast Arnauta 68.060, Srba 58.745 duša; razlika iznosi 9.315 u korist Arnauta). Kad se ima u vidu sirovost, jako razmnožavanje Arnauta i sve teži uslovi za kolonizaciju po starim metodama, ovaj će nesrazmer, tokom vremena, postajati sve veći, i naposletku dovesti u pitanje i ono malo uspeha kolonizacionogšto smo ga postigli od 1818 godine do danas.

2) I sam način vršenja kolonizacije po metodu postupnosti nije bio sprovođen kako treba. Najočajnije je u celoj sivari to što u jednom tako važnom pitanju nije postojao jedan određeni državni plan, koga bi morao da se pridržava i da ga sprovodi svaka vlada i svaki režim. Sve se radilo na parče, od danas do sutra, svaki ministar rušio je staro, ono do svoga prethodnika, ne stvorivši ni sam, ništa solidno. Zakoni i uredbe su se menjale, pa i onako rđave nisu sprovođene. Pojedinci, naročito poslanici, ako su bili iz drugih pokrajina, kad nisu mogli dobiti mandat u svome zavičaju, išli su dole na Jug i laskali anacionalnim elementima zbog svoga mandata, žrtvujući velike nacionalne i državne interese. Kolonizacioni aparat bio je isuviše skup, glomazan, napunjen ljudima ne samo nestručnim nego vrlo često neskrupuloznim, tako da njihov rad stvarno predstavlja jedno stanje za sebe. U ostalom, trebalo bi samo sabrati one velike sume koje je ova država izdala na kolonizaciju, pa podeliti sa brojem naseljenih porod-

ica, da bi se tak tada utvrdilo kako skupo košta svaka, nova kuća, naseljena od rata na ovamo, i bez obrzira na to da li su je pravili samo kolonisti, ili je podignuta o državnom trošku. Isto tako bilo bi zanimljivo utvrditi srazmer između ličnih i materijalnih izdataka utrošenihna našu kolonizaciju. Nekada je to Srbija drugojače rešavala. Karađorđe u pivom ustanku, Miloš, Mihajlo, Jovan Ristić, nisu imali posebno ministarstvo agrarne reforme, ni vrhovnih agmrnih inspektora, ni skupog aparata, pa su ipak očistili Srbiju od stranog elementa, naselili je svojim narodom koji je iskrčio beskrajne šumadiske šume i od nekadašnje divljine napravuili današnju pitomu Sumadiju.

3) I ono nekoliko hiljada porodica koje su naseljene od rata na ovamo (vidi prilog pod 2) nije se učvrstilo na zemlji onde gde je naseljeno. Na Kosovu bilo je uspeha još najviše, naročito u dolini Laba, gde su Topličani samo nadirali od severa prema jugu. Tu su kolonije najstarije, mešane, elementima iz raznih naših pokrajina, a i najsolid-nije osnivane. Drenica i Metohija su podbacile. Nikada ne treba naseljavati same Crnogorce. Ne stojimo na stanovištu da su rđav kolonizatorski element radi svoje stočarske indolentnosti. To važi samo za pivu generaciju. Druga generacija već je drugačija] aktvnija, i praktičnija. Petrovo selo, naMiroču više Dunava, najnaprednije selo u Krajini, naseljeno je samo Crnogorcima. I danas, u Srbiji može se naći na hiljade naprednih domaćnistva, naročito u Toplici i Kosanici, koja su stvorili crnogorski doseljenici pre dve tri decenije. Samo, još brže aklimatizovanje u novoj sredini i privikavanje na zemljoradnju nastaje kod Crnogoraca u prvoj generaciji kad se mešaju sa naprednijim elementom. To je posebno važno za Metohiju gde neposredni naslon na stari zavičaj omogućava zadržavanje starih navika i običaja. Zato je tako malo uspeha imala kolonizacija u celoj Metohiji Mora se priznati da su ove kolonije bile vrlo rđavo smeštene, na krčevini neplodnogzemljišta i skoro nikako snabdevene i onim najpotrebnijim sredstvima za poljoprivredu. Njih je, međutim, trebalo baš najviše pomoći, jer su naseljene najsiromašnijim elementom crnogorskim.

4) Besumnje da je najglavniji uzrok neuspeha naše kolonizacije u tim predelima bio što su najbolje zemlje ostale u rukama Arnauta. Jedini mogući način naseljavanja našeg elementa u masama u te predele bio je oduzimanje zemalja Arnautima. Posle rata to se lako moglopreterivanjem jednog dela Albanaca u Albaniju za vremepobuna i kačačke akcije, neozakonjivanjem njihovih uzurpacija i otkupljivanjem begluka. Ponovo moramo da se vratimo ovde na strahovitu pogrešku našeg posleratnogpravnog shvatanja o zemljišnom posedu. Mesto da smo iskoristili shvatanje i samih Arnauta o njihovim uzurpacijama zemljišta, retko koje od njih. imao i tursku tapiju, i to samo na kupljena imanja - mi smo, na našu veliku nacionalnu i državnu štetu ne samo ozakon-javali sve te uzurpacije nego, što je još gore, privikavali Arnaute na zapadnoevropske pojmove o privatnom posedu. Oni ga, pre toga, vremena nisu ni imali. Tako smo im mi sami dali u ruke onižje kojim će se braniti, držati najbolje zemlje, i onemogućavati

215 214


nacionalizaciju za nas jednog od najvažnijih predela. Iz svega gore izloženoga se vidi da dosadašnji metodi naše kolonizacijske politike

na Jugu nisu dali rezultate koje smo trebali stvarno da postignemo, i koji se nameću kao naša velika državna nužda. Ove metode nismo kritikovali kritike radi, nego da bi, na temelju iskustva, potražili prave puteve u rešavanju ovoga pitanja.

KOL ON IZA CIONI PROBLEM JUŽNIH KRAJEVA

Čitajući pivi deo ovoga elaborata, čoveku će odmah pasti u oči da se on, pri raspravljanju kolonizacionogproblema Južnih krajeva, uglavnom ograničava na pređete sevemo i južno od Šare planine. To nije slučaj. Onaj albanski blok oko Sare planine od ogromnog je značaja i nacionalno-dižavnog i strategiskog za našu dižavu. Već smo pomenuli način njegovog postanka i njegovu važnost za čvrsto vezivanje predela oko doline Vardara sa našim starim zemljama. Najveća snaga srpske ekspanzije od početka stvaranja pive srpske države pa na ovamo, još od 9 veka, ležala je uvek u kontinuitetu te ekspanizije starih raških zemalja u svim pravcima pa i prema jugu. Taj kontinuitet prekinut je od Arnauta, i sve dotle dok se ne obnovi stara, nekadašnja veza, između Srbije i Crne Gore sa Makedonijom u svoj svojoj širini, od Drima do Južne Morave, mi nećemo biti sigurni u posedu ove zmelje. Etnički, Makedonci će se nama priviti potpuno tek onda kad budu imali stvaran etnički oslon na maticu srpskih zemalja, koju do sada nisu imali. Dobiće ga tek razbijanjem amautskog bloka.

Vojno-strategijski, albanski blok u našoj zemlji zauzima jedan od najvažnijih položaja, glavno razvode balkanskih reka prema Jadranskom i Crnom Moru i Egejskom. Posedovanje ovog strategijskog položaja odlučuje, dobrim delom, sudbinu Centralnog Balkana, naročito sudbinu glavne balkanske komunikacije Morava -Vardar. Nisu slučajno tu vođene često puta odlučujuće bitke za sudbinu Balkana (Nemanja protiv Grka, Srbi i Turci 1389, Hunjadi i Turci 1446). Osigurati se može u XXveku samo ona zemlja, koja je naseljena svojim vlastitim narodom; zato je imperativna dužnost svih nas da tako važne strategijske položaje ne pustimo da u rukama drži nama neprijateljski strani elemenat. To tim pre što taj element ima oslonca na srodnu nacionalnu dižavu. Ona je za danas još nemoćna, ali i kao takova postala je baza italijanskog imperijalizma, preko koje on misli da nadire u srce naše Države. Protiv toga nadiranja, najsigurnije sredstvo je vlastiti element, koji će hteti umeti da brani svoje imanje i svoju dižavu.

Zatim, sem toga bloka od 18 srezova, Arnauti i ostale nacionalne manjine u Južnim krajevima žive raštrkano, pa nisu tako opasni za naš nacionalni i ddavni život. 216

Nacionalizovati predele oko Sare planine znači i za uvek ubit svaku iredentu i za uvek osigurati đržavinu tih zemalja.

Kolonizovanje sa.severa treba smanjiti u predelima naseljenim Makedoncima. U lim krajevima, zemlje i iako ima malo, ti su krajevi pasivni, a oni su tim osetljiviji na dovođenje kolonista sa Severa. To tim više, jer u tome vide i znak nepoverenja s naše strane prema njima. Tako, stvarno, i ono malo kolonizacije više škodi nego što koristi. Ukoliko će se slati dole, južno od Skopske Crne Gore treba upućivati vranjance i leskovčane, koji su im najbliži po mentalitetu i kulturi, ali nipošto dinarce, sa njihovim jakim temperamentom, sa njihovom nasrtljivošću, jer se kod domorodaca tim elemet-nima izaziva zla krv. Ponovaljamo da će taj problem biti rešen onda, kad se susretnu naša naselja idući do severa, preko Kosova i Metohije, ka Šari planini i Pologu, ka naseljima makedonskim.

Problem Novopazarskog sandžaka rešava se sam po sebi, i on ne igra u našem državnom životu onu ulogu koju je igrao do 1912 godine. Samo ćemo napomenuti da se raseljavanjem Arnauta kida poslednja veza između naših muslimana u Bosni i Novom Pazaru i ostalog muslimanskog sveta. Oni postaju verska manjina, jedina muslimanska na Balkanu, a ta će činjenica ubrzati njihovo nacionalizovanje.

Crna Gora postala je u zadnje vreme vrlo težak problem. Siromašna zemlja nije u stanju da ishrani svoje stanovništvo, pa i pored iseljavanja ono se od 1921 do 1931 godine povećalo za 16%. Ovaj nemirni stočarski element vekovimaje davao sokove celoj našoj rasi. Njegove energije, dobro kanalisane, neće biti destruktvine, nego će se moći upotrebiti na opštu državnu korist, ako budu upućene u pravcu jugoistoka...

Da rekapituliramo:

Arnaute je nemoguće suzbiti samo postupnom kolonizacijom; to je jedinini narod koji je uspeo poslednjih hiljadu godina ne samo da se održi prema jezgru naše države, Raškoj i Zeti, nego i da na našu štetu potisne naše etničke granice prema Severu i Istoku. Dok se naša etnička granica poslednjih hjiljadii godina pomerila na Severu do Subotice, na severo-zapadu do Kupe, Arnauti su nas potisnuli iz doline Skadra, nekadašnje Bodinove prestolnice iz Metohije i sa Kosova. Jedini način i jedino srestvo to je brutalna sila jedne organizovane državne vlasti, u čemu smo mi uvek bili iznad njih. Da od 1912 godine na ovamo nismo imali uspeha u borbi sa njima, krivica je do nas, jer tu vlast nismo kako treba iskoristili. O nekom njihovom nacionalizovanju u našu korist ne može biti ni govora. Protivno tome, u osloncu na Albaniju budi se njihova nacionalna svest, i ne raščistimo li stvari na vreme, za 20-30 godina imaćemo jednu strahovitu iredentu čiji se tragovi već opažaju a koja će neminovno u pitanje dovesti sve naše posede na Jugu.

217


MEĐUNARODNI PROBLEM NASELJAVANJA

Kad se pođe sa stanovišta da je postepeno potiskivanje Arnauta našom postupnom kolonizacijom neefikasno, ostaje jedino iseljavanje u masi. Dve države dolaze u tome slučaju u račun, Albanija i Turska.

Retko naseljena, sa mnogo još neisušenih bara i neregulisanih rečnih dolina, Albanija bi bila u stanju da primi koju stotinu hiljada naših arnautskih iseljenika. Modema Turska, sa ogromnim prostorijama u Maloj Aziji i Kurdistanu, još nenaseljenim, nekultivisanim, pruža gotovo neograničenu mogućnost unutrašnjoj kolonizaciji. Međutim iporedsvih napora KemalaAtaturka, Turci još nisu popunili razliku koja je nastala iseljavanjem Grka iz Male Azije u Tursku i jednog dela Kurda u Perziju. Zato je najveći izgled da će tamo moći poslati najveći deo naših arnautskih iseljenika.

Unapredpodvlačimo da se, u diplomatskim naporima ne bi ograničili samo na Ankaru nego treba upotrebiti sva sredstva da se i Tirana privoli da primi jedan deo naših iseljenika. Verujemo da će u Tirani ići teško; tu će biti Italija, koje će stvar otežati ali novac u Tirani igra veliku ulogu. Prilikom pregovora o tome pitanju treba dati albanskoj vladi na znanje da mi nećemo ni od čega prezati pri rešavanju ovog pitanja, a ujedno staviti joj u izgled subvencije za kolonizaciju nad kojima se neće vršitit kontrola, eventualno preko tajnih kanala, materijalno angažovati istaknute ljude u Tirani da se ne protive celome pitanju.

Turska, kako se čuje, voljna je za prvo vreme da primi oko dvestotine hiljada iseljenika naših i uslovljava, što je za nas najpovoljnije, da to budu Arnauti. Tursku želju treba oberučke prihvatiti, i što pre sklopiti konvenciju za iseljavanje. Prilikom njenog iseljavanja treba proučiti konvencije koje je ona, u tome pitanju, sklopila poslednjih godina sa Grčkom., Rumunijom i Bugarskom, i obratiti pažnju na dve stvari: od nje tražiti da primi što veću kvotu, afinansijskijoj stoje muguće više izaći u susret, naročito regulisati pitanje što bržeg transporta. Besumnje je da neće ovo pitanje izazvati malo i međunarodnih trzavica koje su neizbežne u ovakvim slučajevima. Kad god su se vršili, poslednjih stotinu godina, ovakvi poslovi na Balkanu, uvek se je našla neka sila koja je radi toga protestovala, jer joj to nije bilo u interesu. U ovome slučaju, to mogu sada biti Italija i Albanija. Za Albaniju smo već rekli da treba raditi na jednoj konvenciji sa njima o tom pitanju pa, ako u tome ne uspemo, mora se barem toliko učiniti, da mimo gledaju iseljavanje u Tursku. Ponavljamo, da veština postupanja u Tirani, kao i zgodno upotrebljen novac, mogu biti odlučujući u tome pitanju. Svetsko javno mišljenje malo će da se pobuni, naročito ono koje je finansirano od stane Italije. Međutim, danas je svet navikao i na mnogo gore stvari i toliko zauzet svakodnevnom brigom, da se sa te strane ne treba mnogo bojati. Kad može Nemačka da iseljuje na 218

desetine hiljada Jevreja, Rusija da prebacuje milione sa jednog dela kontinetna na drugi, neće doći do nekog svetskog rata zbog koje stotine hiljada iseljenih Arnauta. Samo, odlučujućifaktori moraju da znaju što hoće, da to uporno sprovode, i ne obzimći se na moguće međunarodne prepreke.

Italija će, nesumljivo, praviti najviše prepreka, ali ona je danas isuviše zauzeta svojim brigama zbogAbisinije, kao i Austrije, da bi smela daleko ići u svome otporu. Pravo govoreći, najveća opasnost postoji da se ne umešaju naši veliki saveznici, Francuska i Engleska. Njima treba hladnokrvno i odlučno odgovoriti da je i u njihovom interesu osiguravanje Moravsko-Vardarske linije, što se videlo i tokom velikog rata, a ona će biti sigurna i za nas i za njih samo onda, kad mi potpuno etnički zavladamo krajevima oko Sare planine i na Kosovu.

• NA ČINISELJA VAN JA

Već smo rekli da je za nas efikasno iseljavanje Arnauta iz njihovog trougla samo u masi. A da dođe do masovnog iseljavanja, pivi uslov jeste stvaranje podesne psihoze. Ona se može stvoriti na više načina.

Poznato je da muslimanske mase u opšte vrlo lako podležu utkaju, naročito verskom, da su lakoveme, čak i fanatične. Zato je potrebno prvenstveno, za iseljavanje među Arnautima pridobiti njihovo sveštenstvo i prve ljude od uticaja, ili novcem ili pretnjama. Treba, što pre naći agitatore, koji će agitovati za iseljavanje naričito ako bi nam htela sama Turska da dade. Oni ima da opisuju lepotu novih krajeva u Turskoj, ali i ugodan život tamo, da raspaljuju u masama verski fanatizam i bude u njima turski državni ponos. Naša štampa može da učini ogromne usluge opisijući udobno iseljavanje Turaka iz Dobnidže i lepo njihovo smeštanje u novim krajevima. Opisivanjem ovim otvaralo bi se i kod naših arnautskih masa povoljno rasploženje za seobu.

Drugo sredstvo bio bipritsak državnog aparata. On treba da do krajnosti iskoristi zakone, dabi što više zagorčio opstanak Arnauta kod nas: globe, apšenja, nemilosrdno primenjivanje svih policijskih propisa, kažnjavanje šverca, seče šuma, potrice, puštanje pasa, gonjenje na kuluk i sva ona druga srestva koja je u stanju da iznađe jedna praktična policija. Privredno, ne priznavanje starih tapija, rad na katastru u svim predelima treba smesta obustaviti nemilosrdno uterivanje poreza i svih javnih i privatnih dugova; oduzimanje državnih ispaša, opštinskih ispaša, ukidanje koncesija, poslovnih dozvola za kafane, trgovine, zanate, oduzimanje monopolskih dozvola, is-terivanje iz dižavne, privatne i samoupravne službe i t.d. -ubnaće iseljavanje. Sanitetske mere: prisilno izvršenje svih propisa i po samim kućama, rušenje zidova i velikih plotova oko kuća, stroga primena veterinarskih mera, koja će ometati izvođenje stoke

219


na pijace i td. također se dadu praktično i efikasno primeniti. U verskim pitanjima Amauti su najosetljiviji, pa ih i tu treba dobro darnuti Može se to postići šikanama sveštenstva, krčenjem groblja, zabranom mnogoženstva, i naročito nemilosrdnom primatom zakona da i ženska deca moraju pohađati osnovne škole, gde god. samo ima škola.

I privatna inicijativa u tome pitanju može mnogo učiniti. Našim kolonistima po potrebi treba podeliti oružje. U one predele treba plasirati staru četničku akciju ipov-erljivo je pomoći u njezinim zadatcima. Naročito treba pustiti jedan talas Crnogoraca sa brda da izazove masovnu sukob sa Arnautima u Metohiji. Preko poverljivih ljudi ovaj sukob treba spremiti; dati mu maha što će biti tim lakše što su Amauti, jače, digli glavu, a ceo slučaj mirne duše treba pretstaviti kao sukob bratstava i plemena i po potrebi dati mu ekonomski karakter. U krajnjoj nuždi mogu se izazvati i lokalne bune koje bi bile krvavo ugušene najefikasnijim sretstvima, no ne toliko vojskom, koliko koloniatima, Crnogorskim plemenima i četnicima.

Postoji još jedno sretsh>o koje je Srbija vrlo praktički upotrebila posle 1878godina, tajno paljenje sela i arnautskih četvrti po gradovima.

ORGANIZACIJA ISELJAVANJA

Iz priložene karte vidi se koje srezove treba raseljvati. To su: gornjodebarski, donjopološki, gornjopološki, šarplaninski, gorski, podgorski, podrimski, đakovički, pećki, istočki, drenički, štavički, vučitmski, labski, gračanički, nerodimski, gnjilanski i kačanički. Od ovih srezova koji svi zajedno sačinjavaju albanski klin, za nas su u ovom trenutku najvažniji pećki, đakovički, podrimski, gorski, podgorski, šarplaninski, istočki, drenički sevemo od Sare planine, a zatim gornjodebarski, oba Pologa južno od Sare planine. To su pogranični srezovi i njih po svaku cenu treba raseliti. Unutrašnji srezovi kačanički, gnjilanski, nerodimski, gračanički, labski, vučitmski treba po mogućnosti da budu oslabljeni, naročito kačanski i labski, a ostalo pustiti postepenoj i sistematskoj kolonizaciji koja ima da se sprovodi tokom decenije.

Gornja sretstva koja smo naveli treba prvenstveno primeniti na pogranične srezove ako želimo da ih raselimo.

Pri iseljavanju treba paziti na sledeće stvari: Prvenstveno treba imati u vidu raseljavanje sela pa tek onda gradova. Sela su

stabilnija pa zato i opasnija. Zatim ne srne se pasti u pogrešku i iseljavati samo sirotinju; u svakom narodu kičmu čini srednji stalež i bogatiji i njega treba goniti i iseljavati. Sirotinja, bez oslonca na ekonomski nezavisne svoje sunarodnike brzo se gubi. Ovo je vrlo važno pitanje i podvlačim ga stoga što je jedan od velikih razloga neuspeha naše 220

kolonizacije na Jugu bio u tome, što se iseljavala sirotinja, a bogatiji ostajali, pa smo uvek biltmrisiom, jer smo vrlo malo prostora dobili za naseljavanje naših kolonista. Pri shmranju psihoze za iseljavanje treba se truditi da krenu čitava sela, a u najmanju ruku čitave porodice. Po svaku cenu treba sprečavati da se jedan deo porodice iseli, drugi deo da ostane kod nas. Neće naša država trošiti svoje miljone na to da olakša život Arnautima, nego da ih se što je moguće više reši. Zato treba neminovno sprečiti prek-upljivanje imanja iseljenih Arnauta od onih koji ostaju kod nas. Uz ovo pitanje treba vezati samo iseljavanje i pojedinaca i čitavih sela, ako žele da dobiju olakšice prilikom svoga odlaska.

Cimpristanu na iseljavanje treba im u svemu izlaziti na susret. Mora se uprostiti administracija, brzo isplatiti imanja, izdati putne isprave bez ikakvih formalnisti, pomoći im da dođu do prve železničke stanice, staviti im na raspoloženje vozove do Soluna i smesta. lađama prebacivati u Aziju. Vrlo je važno da odlazak bude lak, ugodan i jeftin. Zeleznice im dati po mogućnosti potpuno besplatno, pomoć u prehrani takođe, jer od toga ovisi vrlo mnogo da li će seliti u masama ili ne. Strah od teškoća na putu biće glavna prepreka njihovom kretanju i zato ga treba bezuslovno suzbiti, rešavajući brzo i energično sav posao oko njihova transporta.

Naročito treba paziti da oni što manje imaju posla oko toga, jer prostom čoveku teško se snaći, pa bi za ovo pitanje bilo dobro proučiti sistem transporta radnika preko pojedinih velikih agenutra i njega priznati. Iseljenik treba da ide od ruke do ruke, ne osećajući nakakvu težinu svoga kretanja. Samo se na taj način može stvoriti iseljenička amautska reka koja će isprazniti naš Jug od Arnauta.

NASELJAVANJE ISELJENIHPREDELA

Ne manji problem od iseljavanja Arnauta jeste problem naseljavanja predela koje oni napuste.

Prvo pitanje koje se postavlja jeste: Koga treba tamo naseliti? Najprirodnije je da se tu naseljava naš elemenat iz pasivnih krajeva, prvensveno Crnogorci, Hercegovci, Ličani i Kraišnici. Crnogorci su najzgodniji iz više razloga, Metohija, Drenica i Kosovo su naprirodniji odliv iz njihovih siromašnih planina. Nagomilanost stanovništva u Crnoj Gori dovela je do bede, koje u poslednje vreme izaziva stalne socijalno-političke pokrete, neugodne dnavnim vlastima i našoj budućnosti vrlo opasne za red i mir u zemlji. Ne vredi davanje kukuruza i penzija. Lek je jedini raseljavanje u plodne krajeve Metohije, Drenice i Kosova. Zatim slični Arnautima po mentalitetu i temperamentu, Crnogorci su najzgodniji kao omđe za njihovo potiskivanje. Njih prvenstveno treba i upotrebiti u predelima sevemo od Sare planine, ali uz njih treba naseliti i nešto Ličana,

221


Krajišnika i Srbijanaca, Čačana, Užičana i Topličana. To je potrebno stoga da bi medu njih imeli više smisla za rad i organizaciju, da bi razbili njihov brđanski psihički kolektiv i da bi, mešanjem i ukrštanjem, ljudi iz naših raznih krajeva dinarskih mogao da se svoti jedan novi tip manje lokalan crnogorski, više opšti i Srpski.

Južno od Sare planine treba omogućiti ugodniji život južnosrbijanskim pečalbarima da dođu do plodnih zemalja. To je jedan čestiti i radan svet koji će biti večito zahvalan ovoj državi ako mu omogući jedan pristojan život na selu. Uopšte južnosrbijansko selo ima pravo da traži mnogo više obzira i pažnje, nego što mu danas poklanjamo. Naseljavanjem ove sirotinje na Pologu, (gornjim i donjim) Debru i davanjem ispaša mesto Arnautima njima, osetiće daje ova država njihova i znače da joj brane granice na Drimu.

Uz njih, južno od Sare planine i Skopske Crne Gore mogu se naseljavati Vranjan-ci, Leskovčani, Piroćanci i Vlerotičani naročito oni iz pasivnih brdskih sela, Ponval-jamojoš jednom da dinarce ne treba puštati južno od linije Skopska Crna Gora - Sara planina.

Pri naseljavanu napuštenhih sela od Arnauta treba izbegavati birokratsku sporost i sitničarenje. Prvo što se mora uraditi jeste to da kolonisti smesta dobiju tapije na imanja koja naseljavaju. Jedan od glavnih uzroka neuspeha naše dosadašnje kolonizacije bio je taj stoje kolonista bio nesiguran u posedu koji je naselio, jer nije odmah dobijao tapiju i zato bio izložen šikanama nesavesnih činovnika i političara. Seljak se na posedu siguran oseća samo onda kada zna da ga s njega niko ne može krenuti. Zato mu se ta garantija mora odmah i dati. Ali, isto tako je opasno dati naseljeniku potpuno pravo raspolaganja imanjem. Tu se pogrešilo poslednjih godina kada se dozvolilo kolonistima koji su imali tapije ili poravnanja da mogu prodavati imanja. Načelno, kolonistička imanja imaju svoju državnu i nacionalnu misiju, i onaj koji ih je dobio treba tu misiju i da vrši. Zato on ne može neograničeno raspolagati sa tom imovinom. Pošto tu ima mnogo ljudi ili seoskih proletera koji su izgubili osećanje za zemlju, ili stočara koji se na poljsku privredu treba tek da priviknu, oni se moraju silom Zakona formalno vezati za zemlju. To s toga, prvo da zavole novi zavičaj i novu grudu, ako ne oni a ono barem njihova deca. Zato najmanje za trideset godina treba zakonom sprečiti kolonistima slobodno raspolaganje zemljištem i ako im se odmah daje tapija da su njezini vlasnici. Po našem običajnom pravu, žena i tako nije imala pravo nasleđa zemlje. Da bi se izbeglo cepkanje ovih i bez toga sitnih poseđa, treba naseljeničku zemlju isključiti iz nasleđa za žene, sem u slučaju kad kolonista nema muške dece, pa namerava da na imanje dovede zeta. Posedi koji su do sada davani kolonistima, bili su mali. Uzimajući u obzir ekstenzivni način obrađivanja zemlje, pad cena poljoprivrednih produkata, kao i mnogobrojnost dece kod kolonista, imanja od 5 - 10 hektara nisu u stanju da dadu kolonistima uslove za jedan siguran ekonomski razvoj.

222

Bolje je u jednom kraju naseliti manji broj kolonista sa boljim uslovimaza razvoj, nego veći broj seljačkih polu-proletera, I to je jedan od velikih razloga neuspeha naše dosadašnje kolonizacije i na Jugu i na Severu.

Retko koji narod ima toliko blagorodan elemenat za kolonizaciju pod najtežim uslovima, kao stoga imamo mi. Zahvaljujući tim kolonizatornim osobinama naše rase i ono malo uspeha što je bilo u našoj kolonizaciji postiglo se preko njega. Samo naš seljak bio je u stanju da bačen na ledinu i krčevinu, sa jednom, upravo pod drugim podnebljem i pod tako strašnim okolnostima. Kako bi on tek uspeo da mu je država dala sve ono što je bila dužna da mu dade.

10 februara 1865 godine izdala je vlada Kneza Mihajla "Zakon o naseljavanju stranaca u Srbiji". Po njemu, srpska vlada davala je siromašnim naseljenicima iz okolnih zemalja tri jutra iskrčene zemlje, kuću, dva vola, kola, do dve koze ili ovce, jednu krmaču, potrebni alat i po 120 groša u gotovu. Uz to, razume se, i kukuruz za ishranu do prve žetve. Na dve porodice daje se po jedan plug. Iiskretnine i nepokretnim dobivaju naseljenici na uživanje bez prava prodaje na 15 godina. Posle isteklog roka, njihova je svojina. Naseljenici se za 5 godina opraštaju od svih državnih nameta, 10 godina ne spadaju pod opštu vojnu obavezu u redovnoj, a 5 godina u narodnoj vojsci. Odziv iz svih krajeva bio je takav, da je za nekoliko meseci sve bilo popunjeno, i više kolonizovanih nego što smo mi uradili za nekoliko godina posle rata. Da je ovo sve dala država posle 1918 godine kolonistima, dnigčije bi mi danas stajali i u Vojvodini i u Južnoj Srbiji. Ovako se mora postupti u buduće, ako se želi imati uspeha.

Poučan je i način kolonizacije Toplice i Kosanice posle 1878 godine kada su te predele napustili Amauti. Zakonom od 3 januara 1880 regulisanje način naseljavanja tih krajeva. 3.II te godine Narodna skupština izglasala je zakon o uređenju agrarnih odnosa na načelu "zemlja seljaku". Bez ikakvog kolebanja, Srbija je napravila svoj prvi inostrani zajam da isplati Turskoj uzete zemlje. Nije stvarala nikakvo Ministarstvo agrarne reforme i skupočeni i kolonizacioni aparat, nego se sve svršavalo jednostavno, praktično. Policijske vlasti su dodeljivale zemlju svakome onome ko je hteo da je obrađuje. Došli su Crnogorci, Sjeničanci, Vranjanci, Kosovci i Pećanci, i 30 godina posle 1878 godine Toplica i Kosanica, nekada ozloglašeni Amautluk, dali su Srbiji u ratovima 1912-1918 najbolji puk, II gvozdeni. Toplica i Kosanica, krvlju svojih sinova u tim ratovima, platiti su i preplatiti onu neku desetinu miliona dinara koje je Srbija potrošila da ih naseli.

Samo, sledeći ovomeprimeru, znajući šta se hoće, ne štedeći žrtava ni u novcu ni u km, naša država će moći od Kosova i Metohije da napravi novu Toplicu.

Kolonistima se, dakle, moraju osigurati svi životni uslovi za nekoliko godina, ako želimo da oni tamo ostanu. Nemilosrdno treba gušiti svaku spekulaciju sa kućama i imanjima iseljenih Arnauta, Država mora zadržati za sebe neograničeno pravo raspo-

223


laganju i pokretnina i nepokretnim vlasnika i smesta po njihovom odlasku naseljavati svoje koloniste. To treba činiti s toga jer će se retko gde dogoditi da će se od jednom krenuti čitavo selo. U takva sela treba najpre ubacivati Crnogorce. Kao ljude drske, nasrtljive, bezobzirne, koji će svojim ispadima pnsilisti ostatak Arnauta da se sele, a onda dovoditi i koloniste iz drugih krajeva.

U ovome referatu razvija se samo kolonizacijom problem Južne Srbije. Ne manje važan za nas je i problem Vojvodine, naročito madžarskog trougla u Bačkoj Senta -Kula - Bačka Topola. Njega razbiti u Vojvodini, znači isto kao i razbiti albanski blok oko Šare planine. Posle podele velikih poseda, ostale su samo desetine hiljada mađarskih poljporivrednih radnika koji su danas pali dobrim delom na teret srednjem seljaku u Vojvodini, srpskom i nemačkom. Te radnike i sitne posednike Mađare, pa i Nemce, treba delimično uputiti na Jug jer, u Bačkoj, na granici Mađarske, oni su opasni i to tim više što Srbi u Bačkoj sačinjavaju jedva 25% celokupnog stanovništva. Dole, u Južnoj Srbiji, čuvajući se u našoj masi, i što je vrlo važno, napredniji i kulturniji od našeg sveta, služiće mu za ugled u naprednijem načinu obrađivanja zemje. Naročito podvlačimo da ne treba Srbe iz Vojvodine naseljavati na Jug. U Vojvodini ima još zemlje za kolonizaciju, pa im je tamo treba i dati. Napominjemo da se 1928 i 1929 pojavio kod Mađara i Nemaca iz Vojvodine pokret za iseljavanje u Južnu Srbiju, ali naša nerazumna javnost, ne poznavajući probleme, ustala je protiv toga i ugušila taj pokret u samom začetku. Drugi pokušaj u tome pravcu treba po svaku cenu sprečiti i dati instrukcije našem javnom mišljenju da pomaže preseljavanje Mađara i Nemaca iz Vojvodine, a naročito iz Bačke na Jug.

TEHNIKA KOLONIZACIJE

Od prvoklasne važnosti za rešavanje pitanja o kome je raspravljano jeste aparat koji će dirigovati celim poslovima. U rđavom aparatu koji je do sad provodio do sad našu kolonizacionu politiku leži dobar deo naših dosadašnjih neuspeha. Da bi se to izbeglo u budućnosti: mora se izvršiti reorganizacija.

Nijedan posao ne traži toliko kontinuiteta u vođenju kao kolonizacioni. Mi smo naveli da je jedan od glavnih neuspeha naše kolonizacije na Severu i Jugu nestalnost u vođenu poslova i menjanje politike prema promenama vlada. Da bi se to izbeglo u buduće kolonizaciju treba poveriti glavnom đeneralštabu. Evo zašto. Iz čisto narodno-odbranbeni razloga, vojska naša ima interes da na granice naročito osetljive naseli svoj elemenat. Zato će ona raditi da osigura granice što jačom kolonizacijom. Glavni đeneralštab kao institucija primamo nacionalno odbranbena može dati celoj našoj kolonizacionojpolitici. Đeneralštab će najbolje umeti braniti od privatnih posrednika,

-

partizanskih interesa i svih mogućih uticaja sa strane pravilno sprovođenje naše kol-onizacionepolitike. Važno je i to da će njemu biti najlakše da ubedi odgovorne činioce u važnost pitanja i da ih navede na efikasne odluke. I narodna skupština će njemu najviše verovap i najpre dati potrebne kredite.

Celokupnim poslom upravljao bi Đeneralštab preko jednog državnog odbora za kolonizaciju. Ovaj odbor bio bi potpuno autonman, stjao bi pod neposrednim nadzorom šefa đeneralštaba, a pod svojom vlašću imao bi celokupnu organizaciju naše kolonizacije. U taj odbor ušli bi pretstvanici pojedinih zanitersovanih ministarstava i nacionalnih društva, stručnih organizacija i naučnih instututa.

Velika pogreška naše kolonizacione potitke bila je upravo u tome, što je u njoj glavnu reč imala nestručna birokratija koja je rešavala pitanja na parče i neproučivši ih dovoljno. Setimo se samo naseljavanja naših optanata. Mađarske na Ovče Polje, Kadrifaklovo, ili iseljenika iz Istre i Gorice, naseljenih oko Demir Kapije. Zato je potrebna organska veza u našoj kolonizacionaojpolitici između državnih vlasti,privatne inicijative i naučnih istitucija. Privatna inicijativa može da radi u više pravaca. Narodna odbrana, Sokoli, Četnička udruženja i t.d. mogu da uzmu na sebe rešavanje poslova među Arnautima, za koje je nezgodno angažovati od strane vlasti. Udniženja agronoma, lekara, inženjera, zadruge i t.d. mogu odlučno da posluže svojim stručnim savetima pri rešavanju mnogobrojnih problema koji se nameću pri izvođenju naše kolonizacije. I kulturna drušh'a kao Prosveta u Sarajevu, Matica Srpska u Novom Sadu, društvo Sv. Save u Beogradu i t.d, imaju isto tako svoje zadatke u ovome poslu.

Bez sumnje je da naši visoki naučni instituti počinju u zadnje vreme da gube ugled koji su nekad imali. Glavni uzrok tome jeste što se naši Universiteti i Akademija nauka sve više udaljiiju od životne stvarnosti i zanemaruju svoj glavni zadatak u jednoj relativno zaostaloj zemlji kuka je naša, Kvenjeputeva primeni naučnih tekovina XXveka. Mnoge bi se milijarde uštedile u ovoj zemlji, mnoga bi se pogreška izbegla u našoj državnoj, pa i kolonizacionoj politici, da su se problemi pre pristupanju rešavanja najpre ozbiljno i objektivno proučili od pozvanih naučnih radnika, I u našu kolonizacionu politiku imelo bi se više ozbiljnosti, kontinuiteta u radu i efikasnosti u izvođeju da su se pre toga pripitali za mišljenje stručni ljudi i naučni radnici. Srpska kraljevska akademija nauka u Beogradu i Beogradski universitet najpozvaniji su da uzmu na sebe inicijativu za naučnu organizaciju proučavanja celokupnog kolonizacionogproblema kod nas. To bi bilo moguće iz više razloga. Na universitetu imamo stručnjake za sva pitanja koja su u vezi sa kolonizacijom. Nastavnici universitetu i akademici su nezavisni javni radnici, najmanje podvrgnuti spoljnjem, političkom uticaju. Oni već imaju i. iskustvo za takve poslove a njihova naučna akribija je jamstvo za njihovu objektivnost. Zato bi oni morali uzeti inicijativu za staranje jednog kolonizacionog insituta, kome bi bio zadatak da se bavi proučavanjem kolonizacije. Državna vlast sa svoje

225 224


strane izdvojila bi iz pojedinih ministarstava za sve insitucije koje su se do sada bavile ovim pitanjem u posebnu ustanovu "Inspektorat za kolonizaciju".

Inspektoratu za kolonizaciju stajao bi na čelu generalni inspektor postavljen ukazom na predlog Ministra Vojnog Šefa đeneraštaba i pretsedenika vlade. Celokupan rad u institutu za kolonizaciju i u inspektoratu za kolonizaciju izvodilo bi se pod nadzorom i po uputstvima Državnog odbora a generalni inspektor ovisio bi samo od šefa đeneralštaba.

Insitut za kolonizaciju podelio bi se na sekcije: 1) organizacionu, 2) kulturno prosvetnu, 3) finansisku, 4)poljoprivrednu, 5) građevnisku, 6) higijensku i t.d. Sekcije bi u sporazumu sa stručnim naučnim kulturno-prosvetnim i nacionalnim društvima i ustanovama proučavale kolonizacione probleme, i izgrađivale direktive dajući tako našoj kolonizacionaojpolitici solidan, naučno razrađen materijal za stvaranje odluka. Na čelu ovog instituta stajali bi ljudi iz državnog odbora sastavljenog od pretstavnika pomenutih ministarstava, pretstavnika universtiteta i Akademije nauka i onih privatnih nacionalnih i kulturno prosvetnih organizacija koji budu izabrani ili postavljeni u odbor. Tom prilikom će se morati paziti da se ne dovode ljudi časti radi, nego oni koji će imati razumevanja i ljubavi za ovaj veliki posao.

Upravnike i činovnike instituta biraju se konkursom. Institut bi inspektoratu za kolonizaciju dao naučno razrađen materijal za sprovođenje kolonizacione politike. U slučaju razilaženja u mišljenju inspektorata za kolonizaciju i kolonizacionog instituta, u pojedinim važnijim pitanjima odlučujuću reč daje šef đeneralštaba.

Inspektorat za kolonizaciju morao bi imati svoje izvršne organe na samome terenu, izabrane bez obrzira bili oni ili ne bili u državnoj službi, od ljudi oduševljenih i spremnih za ovaj posao. Zato ih treba po mogućstvu birati konkursom, postavljati na predlog šefa đeneralđštaba a kompromitovani i nestručni kadar ljudi ukloniti. Pri radu inspektorata i njegovih organa što više izbegavati birokratske formalnosti, imati samo jedno pred očima: što brže Arnaute iseliti, a naše koloniste naseliti.

Policiski aparat igraće u ovom pitanju vrlo važnu ulogu. Zato je potrebno izabrati najenergičnije ali najpoštenije činovnike i uputiti ih tamo. Njihovpremeštaj treba vezati za privolu šefa đeneralštaba i za ovako težak posao posebno nagraditi iz poverljivih kredita. Zato nemilosrdno postupiti prema svakome koji se uvati i u najmanju neispravnost. Za celu teritoriju pomenutih 18 srezova treba postaviti posebnog komesara, koji će proforma biti dodeljen Ministarstvu Unutrašnjih dela i defakto izvršavati naredbedržavnoginspektoratazakolonizaciju. Sreskimnačelnicima treba\datiposebne punomoći za rad, razume se uz to i posebne instrukcije. Našim političkim strankama treba odlučno reći da u tim srezovima nesme biti partiznastva i da je bezuslovno zabranjena svaka intervencija poslanika u korist Arnauta.

Samu tehniku organizacije iseljavanja Arnauta i naseljavanja naših kolonista

ima da razradi državni institut i inspektorat za kolonizaciju. Može biti da nebi bilo rđavo pored ovih dveju službenih institucija osnovati ijednu privatnu organizaciju koja bi se naslanjala na postojeća drušh'a a imala zadatak da privatnom inicijativom pomogne sprovođenje naše kolonizacione politike. Najbolje bi bilo kad bi ovaj posao na sebe preuzeo savez naših kulturno prosvetnih društva. On bi se brinuo da koordinira rad privatnih društava sa državnom kolonizacionom politikom i služio bi kao veza između njih i instituta za kolonizaciju.

FINANSIJSKA SRETSTVA

Kad god se kod nas kritikovala naša kolonizaciona politika radi neuspeha, njeni branitelji su se uvek zaklanjali za mala finansijska sretstva koja je država stavljala na raspoloženje za taj posao. Ne poričemo da nije tako jednim dobrim delom i ako se isto mora priznati da se kod nas u ovoj stvari, više trošio novac na sam aparat i na neracionalni rad, nego na samu kolonizaciju. Međutim, ako država nije davala dovoljno srestava za kolonizaciju, to ne znači da nije trebala da dade i da ne mora dati. Svaka država ima svojih primarnih i sekundarnih interesa. U primarne interse spada, bez sumnje, i zadatak države da, kolonizovanjem svoga elementa u nacionalno nesigurnim krajevima, osigura sebi državinu takvih krajeva. Pred ovom zadaćom i obavezom padaju sve druge obaveze. Za takav posao novac se mora i može da nade. Pomenuli smo već slučaj Srbije prilikom kolonizacije Toplice i Kosanice i naveli korist koju je ona od toga imala. Kad mala Kraljevina Srbija nije prezala od velikih finansijskih žrtava, pa ni od toga da kao slobodna i nezavisna Kraljevina prvi inostrani zajam učini zbog kolonizacije, zar to nije u stanju da napravi đanašanja Jugoslavija. Ona to može i mora uraditi, pa prema tome nije tačno da nema srestava za to. Da pre svega aproksimativno utvrdimo koliko bi koštalo našu državu iseljavanje 200.000 Arnauta i naseljavanje tolikoga broja naših kolonista.

Iseljavanje 40.000 arnautskih porodica, uzevši prosečno na prodicu po pet članova, a izdatak na porodicu prosečno po dinara 15.000 na porodicu, koštalo bi maksimum 600.000 dinara. Kolonizacioni troškovi, naseljavanje naših 40.000porodica, moglo bi da košta maksimalno 200.000.000 dinara. Ni u kome slučaju za sav taj posao dakle ne može se izdati više nego 800.000.000 dinara. Evo zašto:

1) Iseljeni Amauti ostaviće ne samo zemlju nego i kuće i alat. Tako će se moći najveći deo naših kolonista ne samo smestiti u arnautske kuće nego sa malom pomoći u stoci i hrani, i na taj način će odmah postati privredno aktivni i nezavisni. Zato i ovde podvlačimo da se ne srne dozvoliti privatna spekulacija sa amautskim imanjima, nego ih mora preuzimati država i davati kolonistima.

227


2) Prilikom stvaranja novih kolonija, gde se za to ukaže potreba, treba upotrebni vojnu snagu, kao stoje bio slučaj pri izgrađivanju sremske Rače i podizanju porušenih sela od zemljotresa na Jugu, tokom 1931. godine. Za taj posao dati vojsci pravo i mogućnost da, pozivanjem rezervista na vežbu, ili produženjem vojnog roka stvoru neku vrstu radne obavezne dužnosti za javne ciljeve, kao što je stvorio Stambolijski u Bugarskoj ("Trudova povinost") i Hitler u Nemačkoj (Arbajtsdinst). Naročito bi bilo dobro u takav posao uvesti našu stručnu omladinu posle svršenog Universitetu: onda bi, radeći na jednom konstruktivnom, opšte-narodnom poslu mnogi od njih postali realniji i trezvenije gledali na stvari. Ovo bi se moglo uvesti tim lakše što bi se dalo prvenstveno za stupanje u državnu službu onim mladim ljudima koji bi proveli jedan određeni rok na izgrađivanju naše kolonizacije. S tim bi se suzbijala i nezaposlenost naše mlađe inteligencije, koja postaje sve više jedan težak socijalni problem kod nas.

3) U dogovoru sa stručnim društvima i organzacijama treba potražiti najjeftiniji način krčenja šikara, navodnjavanja, isušenja ritova, itd., kao i građenja kuća. Privatnim preduzećima, prilikom nabavke materijala treba dati do znanja da ih država toliko štiti carinskim i železničkim tarifama, kreditima i drugim srestvima, da ima pravo da u ovakom jednom poslu traži od njih da dadu materijal sa što je moguće manjim profitom. Pitanje nabavke materijala treba neposredno svršiti sa kartelima, pa će država odrediti kako količinu, tako i kvalitet i cenu materijala u dogovoru s njima bez fiktivnih licitacija. Državnapreduzeća, železnice, naročito šumskapreduzeća kao Sipad, moraju se potpuno staviti na raspoloženje Državnom odboru za kolonizaciju.

4) Prilikom vršenja kolonizacije država može kolonistima davati imanja na kredit ili za gotov novac, biće ih dosta koji će kupiti imanje u novim krajevima, prodavši imanje u starom zavičaju. Odatle će država dobiti dobar deo svoga novca natrag. Podvlačimo da se imanje može prodati samo ko dokaže da će se na zemlju naseliti i da će je obrađivati. Na kredit data zemlja ne srne biti suviše skupa, kamata mora da je minimalna, rok otplate duga da počne tek nekoliko godina posle naseljavanja, kada se naseljenik privredno osnaži.

Uzevši ovo kao osnovu država može da nađe srestva iz dva izvora: celokupne izdatke za administraciju oko ovoga posla mora ona preuzeti na sebe, i pokrivati ih iz svojih redovnih prihoda. Ona to može uraditi kad skreše nepotrebne ili za sada ne tako važne izdatke na drugim stranama. Drugi izvor novca može biti zajam koji će dati ili državne banke same, ili u društvu sa našim privatnim kapitalom putem prisilnog unutrašnjeg zajma. Kao podloga služile bi obveznice izdane od države i naseljenički doprinosi, kad se naseljenici osamostale.

Može biti da nebi bilo rđavo kad bi finansiranje i otkupljivanje imanja vršila Agrarna banka zajedno sa zadružnim savezima, pod neposrednim nadzorom, i direktivama državnog odbora za kolonizaciju. Međutim, o ovome unapred je teško dati

228

određeno mišljenje, jer se ne zna pod kojim uslovima će Turska da primi naše iseljenike.

Sve u svemu uzevši, suma od nekoliko stotina miliona vrlo mali je izdatak za državu prema koristima koje će ona od toga stvarno imati. Osiguravanje naše najosetl-jivije tačke na Jugu naseljavanjem nacionalnim elementom ušteđuje nam za slučaj rata nekoliko divizija. Naseljavanjem nekoliko desetina hiljada porodica iz naših pasivnih krajeva, naročito iz Crne Gore olakšava se nesnosna privredna kriza u tim krajevima, a veliki poslovi prilikom kolonizacije zaposliće desetine hiljada radnika i dati života našoj učmaloj privredi. Za ovakav zadatak nacionalni vojno-strategiski i privredni, država je dužna da žrtvuje nekoliko stotina miliona dinara. Kad. se može izdati milijarda dinara za građenje međunarodnog puta od Subotice do Caribroda, od koga ćemo možda tek u dalekoj budućnosti videti realne koristi, tim. više se može i mora naći nekoliko stotina miliona koji će nam vratiti natrag u posed kolevku naše države.

ZAKLJUČAK

Imajući u vidu sve gore izloženo, nije slučajno da mi, prilikom raspravljanja problema kolonizacije na Jugu, polazimo sa stanovišta da je jedini efikasni način rešenja toga pitanja -raseljavanje Arnauta u masi. Postupna kolonizacija nije uspela ni kod nas, kao ni nigde na drugom mestu. Državna vlast, kad hoće da interveniše u korist svoga, elementa u borbi oko zemlje može da uspe samo onda, ako postupi brutalno. Inače, domoradac, ukorenjen u svome zavičaju, aklimatizovan, uvek je jači od koloniste. To u našem slučaju treba imati tim pre pred očima, što imamo posla sa jednom sirovom, žilavom i plodnom rasom, za koju je pokojni Cvijić rekao da je najekspanzivnija na Balkanu. Nemačka je od 1870 godine do 1914. godine potrošila grdne milijarde maraka da postepeno, otkupljujući zemlje od Poljaka, kolonizuje svoje istočne krajeve. Ali, plodnost poljskih majka pobedila je nemačku. organizaciju i nemački novac. 1918 godine Poljska je dobila natrag svoj Poznanj. Naše statistike od 1921 i 1931 godine koje smo već naveli pokazuju daje i našu kolonizacionu politiku pobedila plodnost arnautskih žena. Iz toga treba povući konsekvencije i požuriti se dok još ima vremena da se izvrši korektiv.

Cela Evropa nalazi se u rovitom stanju. Mi nismo sigurni u to šta nosi dan a šta nosi noć. Albanski nacionalizam i u našim krajevima raste. Ostaviti stanje kakvo jeste, znači dozvoliti da u slučaju kakve svetske konflagracije ili socijalne revolucije -a blisko je i moguće ijedno i drugo - znači dovesti u pitanje sve naše posede na Jugu. Da bi se to izbeglo, cilj je ovoga referata.

229


ELABORAT dr IVA ANDRIĆA O ALBANIJI IZ 1939. GODINE

Manje je poznato da je Ivo Andrić imao uspjeha u diplomatskoj službi, u koju je stupio 1919. godine, dakle sa nenavršenih dvadest osam godina. Radio je u jugoslovenskom Ministarstvu inostranih đela, službujući u Vatikanu, Bukureštu, Gracu, Marselju, Parizu, Madridu, Briselu, Zenevi, stalno napredujući. Postao je i šef Odsjeka za Društvo naroda a zatim načelnik Političkog odjeljenja ministarstva (treće mjesto po važnosti u ministarstvu). Za vrijeme Stojadinovićevog preuzimanja Ministarstva inostranih djela ( koji je istovremeno bio i predsjednik Vlade), Andrić postaje njegov pomoćnik. Kad je, 1939. godine, nakon ostavke Milana Stojadinovića, na mjesto ministra inostranih djela došao jugoslovenski poslanik u Berlinu, dr Aleksandar Cincar-Marković, na njegovo mjesto upućen je Ivo Andrić, koji na dužnosti u Berlinu ostaje do napada na Jugoslaviju, 6. IV1941. godine, kada se vraća u zemlju.

U svojstvu ministra inostranih djela (1935-1939.) Stojadinović se više puta sastajao sa italijanskim ministrom, grofom Canom. Tokom tih razgovora, dva ministra su glavnu pažnju poklanjali Albaniji. Stojadinović je predlagao Ćanu da kralja Zogua zamijene nekim drugim kojibi više odgovarao interesima Jugoslavije i Italije ili da Jugoslavija i Italija podijele Albaniju. Pripremajući se za razgovore sa Canom, Stojadinović je zatražio da mu se izradi elaborat o "pitanju" Albanije.

Jedan elaborat sačinio je Ivan Vukotić, a drugi Ivo Andrić. Iako su Vukotićeve "teze" sasvim u duhu velikosrpske politike ("prisajedinjenje severne i delova srednje Albanije našoj zemlji, jedan je od životnih interesa našega naroda. To bi bilo ostvarenje naših prirodnih aspiracija i zadovoljenje naših vekovnih želja"... i "Likvidirala bi se arbanaška iredenta i arbanaška država, koj a je bila zamišljena i stvorena od naših neprijatelja"), opredijelili smo se da integralno objavimo Andrićev elaborat iz 1939. godine, mada se Andriću mora odati priznanje da ga je, zaista, radio "diplomatski" vješto i sračunato. Pa ipak, nije uspio da izbjegne "preporuke" i zaključke:"Podelom Arbanije nestalo bi privlačnog centra za arbanašku manjinu na Kosovu, koja bi se, u novoj situaciji,lakše asimilovala. Mi bi eventualno dobili još 2-3000.000 Arbanasa, ali su oni većinom katolici čiji odnos sa Arbanasima musli-

231


manima nikad nije bio dobar. Pitanje iseljavanja Arbanasa muslimana u Tursku takođe bi se izvelo pod novim okolnostima, jer ne bibilo nikakve jače akcije da se to sprečava".

Na uvodnoj strani Andrićevog elaborata podijeljenog na deset poglavlja. Stojadinović je svojeručno napisao napomenu: "Referat g. Andrića 30.1. 939."

I. BALKANSKI RAT IARBANI JA

Izlaz sprske vojske na Jadran Prema tajnom dodatku Ugovora, o savezu između Bugarske i Srbije od 29 febru

ara 1912. godine, Srbiji je priznato pravo na dotadašnje turske teritorije sevemo i zapadno od Sar-planine. U vezi sa ovom odredbom, a težeći da svojoj zemlji osiguraju izlaz na more, srpske tmpe izbile su 15 novembra 1912. godine na Lješ i postepeno zaposele celu sevemu Arbaniju do Tirane i Drača. U londonskom "Tajmsu" izašla je 25 novembra izjava Pašića da Srbija traži Drač sa većim hinterlandom.

Stvaranje autonomne Arbanije Međutim Konferencija Ambasadora u Londonu, donela je 20. decembra 1912.

godine, odluku o staranju autonomne Arbanije, dajući Srbiji samo pravo na trgovački izlaz na Jadransko more. Ista Konferencija odlučuje 20 marta 1913 godine da se Skadar ustupi Arbaniji. Crna Gora odbila je da primi odluku velikih sila; u tome je podržava Srbija, koja šalje svoje trupe da pojačaju opsadu Skadra. Velike sile resile su (21. marta) da izvrše pomorsku demonstraciju, od koje se uzdržala samo Rusija. Austro-ugarske, engleske, francuske, nemačke i italijanske krstarice, okupljene kod Barija, primorale su srpske trupe da se povuku sa položaja kod Skadra.

Blokada crnogorske obale Sile su objavile 10 aprila blokadu crnogorskih obala, ali crnogorska vlada

produžava opsadu Skadra, koji kapitulira 20 aprila. Kralj Nikola ipak je primoran na popuštanje i 4 maja, u jednom telegramu upućenom ser Edvardu Greju, predao je sudbinu Skadra u ruke sila. Međunarodna okupacija Skadra trajala je sve od 5 maja 1913. do početka svetskog rata.

232

//. DEOBA INTERESNIH SFERA U ARBANIJI IZMEĐU SRBIJE I GRČKE

I ako je podpresijom velikih sila a na prvom mestu Austrije morala da se povuče sa Jadrana i iz severne Arbanije, Srbija ne prestaje da gubi nadu, U deklaraciji, koja je tajni dodatak Ugovoru o savezu između Grčke i Srbije od 19 maja 1913.godine, podcijene su interesne sfere između Grčke i Srbije u tek stvorenoj autonomnoj Arbaniji Teritorija koja se nalazi na sevem od utoka reke Semeni u more,zatim tokom ove reke do ušća Devoli, zatim tokom Devolija do planine Kamne - spadala je u srpsku sferu uticaja. Južni deo Arbanije, od ove linije, spadao je u grčku uticajnu sferuNa slučaj nemira u Arbaniji dve zemlje su imale da se sporazumeju o držanju koje će zauzeti. Ovo su maksimalni zahtevi koje smo u jednom pisanom dokumentu izneli prema Arbaniji.

III. LONDONSKI PAKT IARBANIJA

Londonski pakt zaključen 26. aprila 1915. godine između Francuske, Velike Britanije, Rusije i Italije imao je sledeće odredbe odnosno Arbanije:

1)U primedbi čl. 5 rečeno je: "Četiri savezne Sile dodeliće niže nabrojane jadranske zemlje Hrvatskoj, Srbiji i Crnoj Gori: (...) Na donjem Jadranu (u krajevima koji interesuju Srbiju i Crnu Goru) čitavu obalu od rta Planke do reke Drima sa važnim pristaništima Split, Dubrovnik, Kotor, Bar, UlcinjiSv. IvanMedovanski (...) pristanište Drač biće dodeljeno nezavisnoj muslimanskoj državi Arbaniji."

2) U čl. 6 veli se: "Italija će dobiti u potpuno vlasništvo Valonu, ostvro Saseno a osim toga još i dosta prostranu teritoriju potrebnu za njihovu odbranu, tj. deo između reke Vojuše na severu i istoku a na jugu do Himare."

3) U članu 7'veli se: "Ako bi došlo do formiranja jedne male autonomne i neutralne države Arbanije, Italija se neće protiviti želji Francuske, Velike Britanije i Rusije, da se sevemi i južni krajevi Arbanije podele između Crne Gore, Srbije i Grčke."

"Italija će dobiti pravo da rukovodi spoljnim poslovima Arbanije." Još u 1915. godini, velike sile dakle usvajaju princip deobe Arbanije i priznaju da

u Arbaniji imaju svoje interese Italija, Srbija i Grčka. Dok se ovim dverna balkanskim zemljama daje pravo na ispravku gmnice, Italiji se ustupa Valona kao i protektorat nad okrnjenom Arbanijom.

233


IV ARBANIJA NA KONFERENCIJI MIRA

Gledište velikih sila

Na konferenciji mira, savezničke sile (Francuska, Velika Britanija i Sjedinjene

Američke Države) predložile su najpre zaArbaniju, na severu i istoku, one granice koje

su bile utvrđene na Londonskoj konferenciji 1913. godine; priznaju potpun suverenitet

Italije nad Valonom i potrebnim zaleđem i daju Italiji mandat za administraciju slo

bodne arbanske države pod kontrolom Društva Naroda. (Memorandum, od 9 decem

bra 1919. godine.)

Naše gledište (Protiv mandata Italije. Za nezavisnu Arbaniju. Argumenti za ispravku granice

i uzimanje Skadra i severne Arbanije) U našem odgovoru od 8 januara 1920 godine mi smo pobijali predlog za davanje

Italiji mandata nad Arbanijom, navodeći da bi to bilo ponavljanje slučaja Bosne i Hercegovine. "Ovo rešenje, veli se u našem odgovoru, stvorilo bi u korist Italije ofan-zivnu granicu protiv naše države, koja bi bila lišena sredstava da se brani. Ono bi značilo u jednu ruku ofanzivno preimućstvo, a u drugu savršenu strategijsku podložnost."

Mi smo tražili, iz ekonomskih i strategijskih razloga, da se izvrši prema nama ispravka granice (u srednjem toku Drima, na Bojani i u pogledu plemena Klimenta i Kastrata) koju je odredila Londonska konferencija od 1913. godine. Izuzev ove korekcije,naša Delegacija je izjavila da je najbolje rešenje, ako seArbanija učini nezavisnom državom u granicama od 1913. godine, i sa autonomnom administracijom.

U slučaju da to rešenje ne bi bilo prihvaćeno ili ako bi južni deo Arbanije pripao drugim državama,naša Delegacija tražila je za nas severni deo Arbanije do Drima. "Naša država ima starih prava na ove krajeve, veli se u našem memorandumu. Skadar je bivša prestolnica srpskih vladara. Naš je narod prolio potoke krvi za Skadar a naročito u ratu 1913. godine koji je stajao Srbiju više hiljada njenih vojnika a Crnu Goru jednu trećinu njene vojske. Da udovolji željama Velikih Sila, srpske i crnogorske trupe ispraznile su 1913. godine Skadar i severnuArbaniju. Austrija, mobilišući vojsku, zapretila je ratom. Skadar je mogao pripasti Crnoj Gori daje ova pristala da Lovćen Ustupi Austriji, ili da bude neutralizovan. Ali Crna Gora je odbila da ustupi Austriji ovaj važan strategijski položaj."

"Drimska dolina sa Skadrom čini geografsku i ekonomsku celinu sa Crnom Gorom i pograničnim krajevima Srbije. Za srednju Srbiju iza Crnu Goru Drimska je dolina jedini direktan i najkraći prirodni put na Jadran. Važna železnica Dunav-Jadran treba da prođe dolinom Drima. Ambasadorska konferencija u Londonu od

1913. godine priznala je Srbiji to pravo pristupa na more."

"Skadar je u vezi i sa pitanjem reke Bojane, koja otvara prirodni put crnogorskoj

trgovini na more., .fo,|[prema Berlinskom ugovoru Crna Gora uživa pravo slobodne

plovidbe na Bojani. Skadarsko jezero pripada najvećim, delom Crnoj Gori. Zbog turske

nemarnosti, najbolje crnogorske zemlje još su uvek potopljene vodom Skadarskog

jezera. S toga našu državu interesuje u najvećoj meti regulacija Bojane i Drima ne samo

zbog plovidbe na Bojani, nego i zato što bi se na taj način isušilo 12 do 20.000 hektara

najplodnije zemlje, i isto toliko bi bilo ameliorirano. Dve trećine ove zemlje pripada

Crnoj Gori."

Italijansko gledište

(Prema memorandumu od 10 januara 1920.)

1) Italija traži od Društva. Naroda mandat da administrira nezavisnu arbansku državu.

2) Arbanske granice na severu i istoku biće one koje su bile utvrđene na Konferenciji u Londonu. Južna granica biće predmet ispitivanja.

3) Grad Valona biće dodeljen Italiji u potpun suverenitet sa potrebnim zaleđem za njegovu odbranu i za ekonomski razvitak.

Saveznici pristaju da se Skadar i severna Arbanija priključe Jugoslaviji.

Predlažući jedno opšte rešenje jadranskog pitanja Klemanso je, u svojstvu pretsed-mka Konferencije mira, rekao 13 januara 1920. godine Pašiću i Trumbiću, a u vezi sa ustupanjem Rijeke Italiji, sledeće: "Prema tome, država S.H.S. uspeće se na vrhunac svoje moći, pa još kad. bude imala Skadar, Drim i Sv. Jovana Medovanskog."

Niti je bio na to pristao, s tim da Italija zadrži Valonu i da dobije mandat nad Arbanijom.

Naš poslednji odgovor Konferenciji mira. Uposlednjem našem odgovoru Konferenciji mira od 14 januara 1920. godine mi

smo i dalje ostali na stanovištu, da bi najbolje rešenje bilo da se administracija Arbanije, u granicama određenim 1913. godine, poveri lokalnoj, autonomnoj vladi, bez ingerencije bilo koje tuđe sile. A ako rešenje ne bude prihvaćeno, već se odluči davanje delova arbanske teritorije drugim državama, naša delegacija tražila je deo severne Arbanije (prilažući jednu kartu sa obeleženom granicom), za koji je obećala autonoman režim.

Gledište pok. Pašića.

Kada je izgledalo kao sigurno da će saveznici dopustiti Italiji da se učvrsti u

235 234


srednjoj Arbaniji, pretsednik naše delegacije Pašić krajem 1919 godine obavestio je vladu u Beogradu daje došao momenat, da prisiljeni prilikama menjamo našu politiku prema Arbaniji. U tom pismu se veli:

"Pošto ne možemo da vaspostavimo stanje u Arbaniji kakvo je bilo pre evakuacije naše vojske i prve države Esad paše, usled nadiranja Italije i podržavanja Italije od strane Sila; pošto Sile hoće da primene Londonski ugovor i neće biti Arbanije kakvu smo mi branili, već će saveznici dati Italiji Valonu sa hinterlandom i protektorat nad izvesnim delom Arbanije, - to, pod takvim okolnostima, mi moramo da tražimo druge i bolje granice prema arbanskim teritorijama, koje će potpasti pod italijanski protektorat."

"Minimum koji ćemo od saveznika primiti ovaj je: granica duž Crnoga Drima do ušća u Beli Drim a odatle Velikim Drimom do mora."

"Maksimum moramo tražiti zato, kako bi Italija dobila što manje teritorije. Taj maksimum naših pretenzija bio bi: reka Mat do njenog izvora, a otuda pravo ka istoku do Crnog Drima. Dakle Mat i Drim bili bi naše granice prema italijanskom protektoratu."

V ITALIJA NS KA OKUPACIJA ARBANIJE POSLE RATA I DEFINITIVNO POVLAČENJE POSLE

NEUSPEHA KOD VALONE Po svršetku rata, na osnovu jedne međusavezničke vojne odluke, italijanske trupe

okupirale su celu teritoriju Arbanije, pa čak i onaj severni deo koji je nama bio priznat u Londonskom paktu. Jedino je Skadar bio pod zajedničkom okupacijom francuskih i italijanskih trupa.

Zbog neprijateljskog stava koji je Italija bila zauzela u to vreme prema državi S.H.S. mi smo tu italijansku vojničku okupaciju Arbanije smatrali kao najveću opasnost po našu egzistenciju. Na arbanskom terenu povedena je jedna oštra borba između nas i Italije. Italijani su odatle pokretali crnogorsko i makedonsko pitanje, kao i ideju o Velikoj Arbaniji do Kačanika. Mi smo protiv njih vodili čas potajnu čas javnu akciju, pridobijajući za pare arbanske pivake i služeći se idejom "nezavisne Arbanije" i "Balkan balkanskim narodima".

Nezadovoljstvo arbanaškog stanovništva, koje smo i mi podržavali, primoralo je Italijane da početkom 1920. godine povuku svoje trupe iz unutrašnjosti Arbanije i da se zadiže samo oko Valone, odakle će takođe u junu iste godine biti primorani da se povuku, sklopivši jedan sporazum sa tiranskom vladom o evakuaciji celokupne arbanske teritorije izuzev ostiva Sasena. 236

Do evakuacije Arbanije došlo je dakle zbog organizovanog otpora Arbanasa, ali ne treba gubiti izviđa da je u to vreme Italija bila politički i vojnički vrlo slaba. I danas ima Arbanasa koji misle da bi mogli isterati Italijane iz Arbanije kad god hoće. To samopouzdanje je fatalno za njih, jer ne vide da današnja fašistička Italija nije ono što je bila 1920. godine pod parlamentarnim vladama Nitija, Đolitija i Fakte.

VI ARBANIJA PRED KONFERENCIJOM AMBASADORA

Postoje evakuacijom Arbanije odstrane italijanskih trupa bila raščišćena situacija na terenu, Konferencija Ambasadora mogla je u novembm 1921. godine doneti odluku o priznanju Arbanije kao nezavisne i suverene dižave. Mesto ranijih obećanja odnosno Valone i mandata nad Arbanijom, velike sile priznale su Italiji samo njen specijalni interes za održanje arbanske nezavisnosti. Arbanija je ušla i u Dništvo Naroda, sa nadom da će joj to još više obezbediti njenu nezavisnost.

Pred Konferencijom Ambasadora još jednom smo uzalud pokušali da dobijemo ispravku granice prema Skadru i prema Drimu, navodeći za Skadar istorijske, a za Drim ekonomske i saobraćajne razloge. Francuski ekspert na Konferenciji, Laroš, ovako nas je tešio: "Kraljevska vlada je pogrešila, što nije usvojila, u svoje vreme, francuski predlog o podeli Arbanije. Pašić se bio sa tim složio, ali je vlada u Beogradu to odbila." Da ne bi dakle pustili Italijane u Valonu, mi smo se morali odreći Skadra i granice do Drima.

Pošto smo mi stalno zastupali ideju o nedeljivosti arbanske teritorije kako je ona određena 1913. godine, kao i o nezavisnosti Arbanije, moglo bi se pretpostaviti da nas je ovo rešenje Konferencije Ambasadora zadovoljilo. To međutim nije slučaj. Teškoće u našim odnosima sa Arbanijom, kao i u našim odnosima sa Italijom zbog Arbanije redaju se i dalje i pored proglašenja Arbanije nezavisnom chžavom i članom Društva Naroda.

Miriditska republika. Dok je Konferencija Ambasadora rešavala o granicama Arbanije i o organizovan-

ju njene nezavisnosti, mi smo, polovinom. 1921. godine, potpisali sa prvacima Miridita ugovor o suradnji Bilo je predviđeno obrazovanje slobodne miriđitske države, koju će braniti vojne snage S.H.S. i čije će interese u inostranstvu zastupati vlada u Beogradu. Vlada u Tirani ugušila je ovaj pokret, a mi smo bili optuženi i osuđeni pred Društvom Naroda.

237


VII. RIMSKI PAKT, PAŠIĆ, MUSOLINI IARBANIJA

Rimski pakt iz januara 1924. godine, po svome duhu, nametao je i Rimu i Beogradu poštovanje nezavisnosti i princip nemešanja u unutrašnje stvari Arbanije, kao i međusobno obaveštavanje o događajima u Albaniji. To međutim nije smetalo da italijansko vlada potpomogne Fan Nolija, u junu 1924. godine, da izvede pobunu protiv Ahmet Zoga, niti pak našoj vladi da iste godine u decembm omogući Ahmet Zogu da izvrši sa naše teritorije upad u Albaniju i preuzme vlast. Ni Rim ni Beograd nisu mogli odoleti intrigama i zahtevima svojih arbanskih "prijatelja", i potražili pomoć za održanje ili dolazak na vlast i obećavali vemost i suradnju, a prvom prilikom menjali orijentaciju.

VIII. TIRANSKI PAKT I STANJE KOJE JE ON STVORIO

Rok. Pašić dajući upustva našim pretstavnicima za rad u Albaniji govorio im je: mi hoćemo nezavisnu Arbaniju, ali slabu i nesređenu Albaniju. Vreme je pokazalo, da ovo nije bilo moguće odiiati. Slaba i nesređena Arbanija morala je potražiti pomoći i zaštite tamo gde ih je mogla naći. Režim koji je bio ugrožen od Italije, obraćao se nama, a onaj koga smo mi hteli srušiti tražio je zaštite od Italije.

Slaba i nesređena Arbanija zatražila je 1926. godine zaštitu i pomoć Italije. Ahmet Zog dobio je prvo garantiju za svoj režim, a zatim je pristao u 1927. godini na zaključenje Vojnog saveza na 20 godina, primio je stotine i stotine miliona lira za javne radove, ekonomski i jinansijski Arbaniju sasvim potčinio Italiji, primio mnoge talijanske instruktore. Stvoren je dakle odnos koji mnogo liči na ovaj protektorat, protiv koga smo se borili na Konferenciji mira.

Ono što nas je poslednjih godina najviše ugrožavalo iz Arbanije, bila je vojna organizacija, vojna utvrđenja i iredentistička akcija. Svuda smo videli opasnost od italijanske akcije i onu "ofanzivnu granicu "protiv koje smo se borili pred saveznicima u Parizu, kada su predlagali da se Italiji da mandat u Albaniji.

Na ovom mestu od interesa je spomenuti, da smo samo mi protestovali i borili se protiv italijanske penetracije uArbaniji i na Balkan. Nijedna druga balkanska zemlja nije nas u tome podržavala. Dve sredozemne pomorske sile, Francuska i Engleska, nisu se bunile protiv zatvaranja Jadranskog mora. Sta više, Osten Čemberlen, na sastanku sa Musolinijem u Livomu, u 1926. godini, dao je pristanak na Tiranski pakt. A svi francuskipretstavnici u Tirani stalno su davali savete Kralju Zogu da ne dolazi u sukob sa II 238

IX. ITALIJANSKO-JUGOSLOVENSKIPAKT O PRIJATELJSTVU OD

25 MARTA 1937 GODINE Italija i Jugoslavija vodeći jedna prema drugoj prijateljsku politiku mogu se spo-

razumeti uArbaniji na sledećoj bazi: Italija ima svoj životni interes u Valoni, taj deo arbanaške obale ne srne da bude od nas ugrožen; mi taj interes treba da shvatimo i da ga poštujemo. Životni interes Jugoslavije jeste da ne bude ugiožena na granici prema Južnoj Srbiji, niti prema Kosovu (naseljenom Arbanasima) niti prema Skadru i Crnoj Gori. 0 ovome se nesumnjivo vodilo računa kada je u tajnom protokolu uz pakt o prijateljstvu predviđeno da će se obustaviti dalje utvrđivanje u zonama Libražda i Milotija. Što se tiče ekonomsko-finansijske akcije u Albaniji, mi za nju nemamo, niti želimo da ulažemo neka naročita sredstva. Italijani ostaju dakle bez konkurencije i bez prigovora s naše strane, razume se pod uslovom da ostanu u granicama druge tajne obaveze koju su pre dve godine uzeli prema nama a naime da u političkom, ekonomskom ili finansijskom pogledu neće tražiti nikakve specijalne koristi koje bi direktno ili indirektno kompromitovale nezavisnost arbanske države.

Na taj način pakt o prijateljstvu od25 marta 1937. stvorio je jedansnošljiv "modus vivendi" između nas i Italije na arbanaškom terenu, na kome smo se ranijih godina toliko sukobljavali i sumnjičili.

Drugo je pitanje, da li bi ovo primirje uArbaniji moglo izdržati probe neke teže i komplikovanije situacije u Sredozemnom moru ili na Balkanu.

X. ODRŽANJE ILIPROMENA STATUSA KVO-A

Nezavisnost Arbanije je umanjena, ali nije uništena. Nezavisnost jedne zemlje prema inostranstvu je uvek jedan relativan pojam. S

obzirom na okolnosti, ta nezavisnost je potpunija ili je umanjena. Za Arbaniju se danas ne može kazati da je njena unutrašnja i spoljna politika nezavisna od Italije. Pa ipak ona se u međunarodnoj zajednici smatra kao nezavisna država. Međunarodno-pravno, arbanska morska obala nije italijanska, veće pod suverenitetom jedne balkanske države. Italija još nije zakoračila na Balkan. Ona ima suvereni deo teritorije u Zadru, ali joj on ne pruža mogućnost za dalje razvijanje. U Arbaniji Italija ima uticaja, ali nema slobodu akcije kao na svojoj teritoriji. Arbanasi se ipak odupiru njenoj penetraciji, čine joj teškoće, usporavaju je.


"Balkan balkanskim narodima" Tradicionalna politika Srbije je "Balkan balkanskim narodima". Ovaj princip

upotrebljavan je u svoje vreme u borbi protiv Otomanske Imperije i Austro-Ugarske Monarhije. Jugoslavija se njime uspešno služila protiv odredaba Londonskog pakta koji je Italiju uvlačio u Dalmaciju iArbaniju. Uprimeni togprincipa mi smo uvek videli najbolju zalogu za mir na Balkanu, za suradnju medu balkanskim narodima, za normalan razvoj balkanskih naroda. Prisust\:o jedne velike sile na Balkanu to su otvorena vrata intrigama i zavojevanjima.

Ekspanzija Italije.

Da lije moguće da Italija, postajući suvereni gospodar južne i srednje Arbanije, ostane samo na tom uzanom primorskom pojasu? Mi u to nismo verovali pre 20 godina, kada su velike sile nudile Italiji Valonu sa hinterlandom. U to nam je još teže verovati danas kada Italija pokazuje toliki dinamizam i smelost u svojoj spoljnoj politici.

Jedan opasan presedan.

Uzimanje jednog dela balkanske teritorije od jedne vanbalkanske velike sile, bez ikakve etničke podloge, pretstavlja za sve balkanske narode pa i za nas jedan opasan presedan. Druge velike sile sa drugih pravaca mogu se pojaviti sa sličnim pretenzijama. Posebno slučaj Italije u Arbaniji za nas je opasan jer je Londonskim paktom, u kom je prvi put južna Arbanija priznata Italiji, toj istoj Italiji bila priznata isevema Dalmacija. Presedan za oživljavanje odredaba Londonskog pakta na jednom sektoru Balkana, otvara vrata za oživljavanje i drugih odredaba,

Podela Arbanije. Pri procent celog ovoga pitanja treba imati u vidu da na svaki način moramo

gledati da izbegnemo bilo otovren bilo prikriven sukob sa Italijom. Isto tako treba izbeći i to da Italija sama okupira ćelu Arbaniju i da nas ugrozi na vrlo osetljivim mestima, prema Boki Kotorskoj i prema Kosovu.

S obzirom na sve što smo rekli napred, za nas bi podela Arbanije mogla doći u obzir samo kao jedno nužno i neizbežno zlo kome se ne može odupreti, i kao jedna velika šteta iz koje treba izvući onoliko koristi koliko se da, tj. od dva zla izabrati manje.

Naše kompenzacije.

Te kompenzacije nalaze se u materijalu koji je pre 20 godina izrađivan, kada se postavljalo pitanje deobe Arbanije.

Maksimum koji smo u svoje vreme tražili jeste granica koja bi išla rekom Mata i

240

Crnog Drima i koja bi nam dala strategisko osiguranje Crne Gore i Kosova. Morali bi isto tako osigurati kotline Ohridskog i Prespanskog Jezera, priključujući Podgrad.ee i slovenska sela. Golog Brda, kao i ona između Prespe i Korče.

Uzimanje Skadra moglo bi u tom slučaju biti od velike moralne i ekonomske važnosti. To bi nam omogućilo izvođenje velikih hidrotehničkih radova i dobijanje plodnog zemljišta za ishranu Crne Gore. Severna Arbanija u okviru Jugoslavije dopustila bi stvaranje novih saobraćajnih veza Severne i Južne Srbije sa Jadranom,

Podelom Arbanije nestalo bi privlačnog centra za arbanašku manjinu na Kosovu, koja bi se, u novoj situaciji, lakše asimilovala. Mi bi eventualno dobili još 2-300.000 Arbanasa, ali su oni većinom katolici čiji odnos .sa Arbanasima muslimanima nikad nije bio dobar. Pitanje iseljavanja Arbanasa muslimana u Tursku takođe bi se izvelo pod novim okolnostima, jer ne bi bilo nikakve jače akcije da se to sprečava.

(Arhiv Jugoslavije, Fond Milana Sto_j_adinovića, kut.37)

2

241


http://Podgrad.ee

Ivo Andrić i albanski problem 1939. godine.

242

VASA ČUBRILOVIĆ

MANJINSKI PROBLEM U NOVOJ JUGOSLAVIJI

Današnji rat među ostalim mnogobrojnim pitanjima postavio je u Jugoslaviji i problem njenih manjina. Sve manjine snažno su od samog početka 1918. g. bile protiv stvaranja države, ne zbog svog broja u odnosu prema nama Južnim Slavenima, koliko zbog mesta gde su bile naseljene, i svoje povezanosti sa sebi srodnim narodima u susjednim državama. Geopolitički položaj jugoslavenskih zemalja na raskršću civilizacija, imperija i naroda, na prelazu između istoka i zapada, severa i juga, delovao je u toku vekova, da su se u njima naselili ili pokušali u većim masama naseliti i drugi narodi osim Južnih Slavena. Svojom žilavom vekovnom borbom mi smo uspevali da suzbijemo Italijane od našeg Jadrana, da zadržavamo Nemce na Karavankama, da uspešno vodimo borbu s Mađarima i Nemcima u ravnicama Bačke, Banata i Srema, da zadržavamo širenje albanskog talasa od Drine prema Moravi i Vardaru.

Međutim, za vreme vladavine Venecije, Austrije i Turske ovi narodi ipak su uspeli, da se infiltriraju u naše zemlje, stvarajući negde veća, negde manja svoja etnička ostrva u našim najbogatijim pokrajinama. U 18. i 19. veku, Austrija je prelila Vojvodinu, Hrvatsku i Slavoniju sa nemačkim i mađarskim kolonijama. Od seobe Srba podAr-senijem Čamojevićem 1690. u Ugarsku, Arbanasi sistematskim pustošenjem srpskih sela preplavili su Kosovo i Metohiju; niz padine Sar planine, oni se u to doba spuštaju u gornji tok reke Vardara u Makedoniji. U to vreme pojačava se italijanska civilizacija po našim gradovima na Jadranu. Kad je 1918. g. došlo do stvaranja Jugoslavije, mi smo Jugosloveni dobili razgraničenje sa susednim narodima na načelu narodnosti. Iako smo izgubili zbog toga velik deo zemalja, kojim smo etnički vladali još pre 100 god. mi smo dobili u okviru svoje države velik deo stranih naroda, koji su sačinjavali takozvane narodne manjine. Njih je bilo u svemu (...) Nemaca, Mađara, Arnauta, Rumuna, llalijana.

Mi smo posle oslobađanja 1918. g. prema nacionalnim manjinama zauzeli stanovište najveće širokogrudosti, iako su neke od njih već u ratovima 1912.-1918.g. tako se prema nama ponašale, da su opravdano zasluživale i drugi postupak. Mirovni

243


ugovori sklopljeni između nas ipobeđene Nemačke, Austrije i Mađarske, pored toga su nam naturali čitav niz obaveza kako da postupamo sa nacionalnim manjinama. Mi smo te obaveze savesno i potpuno ispunjavali. Kod nas su manjine uživale sva građanska prava, imale potpunu prosvetnu autonomiju i pravo održavanja kulturnih veza sa sebi srodnim narodima. Posebice sve povlastice iskorišćavali su jugoslovenski Nemci. Oni su imali svoje osnovne, srednje i stručne škole, preko Kulturbunda bili su kulturno usko povezani među sobom, čitav niz privrednih ustanova, počev odzadmžnih saveza do banaka, služio je privrednom unapređivanju nemačkog čoveka u Jugoslaviji. I politički su Nemci bili organizovani i zastupljeni preko Nemačkog kluba u Narodnoj skupštini. Ne tako svestrano i čvrsto, ali ipak dosta jako bili su organizovani i Mađari u Vojvodini. Amauti u Staroj Srbiji i Makedoniji uspeli su, preko autonomije islamske verske zajednice, da dobiju u mke jednu organizaciju, koja će svestrano služiti njihovim kulturnim i nacionalno-političkim ciljevima.

Kako su jugoslovenske manjine iskorišćavale ovu našu širokogrudost i trpeljivost? Kod nas, kao i svugde u Evropi, pokazalo se da nikakva popustljivost nije u stanju da odvrati težnje pojedinih manjina, da se preko granica država vežu sa svojim maticama - zemljama. Nasuprot, još pre rata zapaženo je jačanje separatističkih težnji nacionalnih manjina u svima državama, pa i u našoj. Sve povlastice kulturne i privredne, poslužile su im zato, da ih iskoriste, kao sredstvo za razbijanje država u kojima su uživale. Posle pojave nacional-socijalističkog pokreta u Nemačkoj, njene manjine prednjače ostalim manjinama u tom pitanju. Vođi Trećeg Rajha svesno i sa planom su iskorišćavali svoje manine kao minu za razbijanje njima neprijateljskih država. Nemački teoretičari nemačkog Nacionalsocijalizma otišli su tako daleko, da su izgradili i novu teoriju opripadnosti narodnoj. Po toj teoriji, osećanje nacionalne svesti jače je od osećanja lojalnosti prema državi. Zato svaki Nemac, bez obzira u kojoj državi živio i čiji građanin bio, pre svega je Nemac, dužan na poslušnost Rajhu i njegovom vodstvu. Šireći ovu novu nauku o građanskim obavezama, nemački Nacionalsocijalizam je od manjine svoga naroda po raznim državama, stvorio jedno moćno sredstvo za borbu protiv svih tih država. On je nemilosrdno iskoristio te svoje manjine protiv država. Godine pre početka, ovog rata, agenti Trećeg Nemačkog Rajha razmilelisu se bili i po našoj državi, organizujući kultumo-politički, privredno i vojnički našu nemačku manjinu na ovoj osnovi. Neki uviđavniji i trezveniji jugoslovenski Nemci pokušali su tome da se odupru, ali su bili pregaženi talasom nacionalnog oduševljenja, koga je Adolf Hitler umeo da ulije u duše nemačkih ljudi, naročito nemačke omladine. Tako su sve manjinske povlastice nemačkog naroda u Jugoslaviji bezobzirno iskorišćene od vođe Trećeg Rajha, da od svojih sunarodnika u Jugoslaviji, još pre početka rata sa nama izgrade jednu moćnu petokolonašku armiju. Daleko bi odvelo opisivanje tog rada u našoj zemjli, svi znamo koje su bileposledice. Naši merodavni faktori u to doba

244

bili su u svemu tačno obavešteni, ali nisu imali moralne smelosti, da na vremepreduzmu mere. Nažalost mnogi i od njih su bili i sami petokolonaši, a još više ih je bilo, koji su svesno zatvarali oči pred činjenicama iz straha pred moćnim Nemačkim Rajhom. Videćemo, dalje od kakvih je posledica to bilo.

Slično držanju Nemaca bilo je i držanje Mađara, Oni su bili mnogo slabije organizovani od Nemaca, siromašniji su i kulturno zaostaliji, ali zato su imali neposredan naslon na susednu Mađarsku. U poslednjim godinama pred ral, naglo otvaranje mađarskih privrednih preduzeća, pokretanje časopisa i listova i osnivanje mnogih kulturnih organizacija po Vojvodini, sve snabdeveno sa velikim novčanim sredstvima, govorilo je da iza sve te pojačane aktivnosti stoji mađarska vlada sa svojim dispozicion-im fondovima.

Amautska separatistička akcija naročito je bila jaka na Kosovu i Metohiji. Tu je oduvek bio aktivan Kosovski komitet, obilno pomagan i politički i novčano od fašističke Italije. Kada je izbornim sporazumom sa Stojadinovićem, preko Mehmeda Spahe, Ferhat beg Dnigi uspeo da proširi autonomiju islamske verske zajednice i na staru Srbiju i Makedoniju, sa sedištem u Skoplju, albanski separatisti dobili su moćno oružje u mke. Oni su ga za dve do tri godine, tako spretno iskoristili, da su u svoje ruke dobili celokupnu versku i prosvetnu organizaciju Muslimana na Jugu. Preko nje, oni su se politički organizovali, i prešli u napad, tako daje vlada u Beogradu u jesen 1929. godine bila prisiljena da tu autonomiju ukine.

Kao što se vidi još pre početka rata, još 1941. godine naše nacionalne manjine manje više neskriveno su pokazivale svoju težnju da iskoriste prvi ratni sukob, izađu iz okvira naše državne zajednice i priključe se susednim državama. Kako se u upućenim jiolitičkim krugovima o tome dosta znalo, niko nije ni slutio da se kod tih manjina nagomilala tako velika količina mržnje prema nama. Ta mržnja i neobuzdana težnja .•a našim uništenjem izbila je kod njih svom snagom posle 6. aprila 1941. godine. Već pivog dana rata i vojnik i građanin osetio je, da Nemci, Mađari i Amauti čine glavni kadar petokolonaške vojske, koja se pojavila tako organizovana svugde i na svakom mestu, da je bilo jasno da se ta organizacija morala stvarati sistematski i dugo vremena još pre početka rata. Izlišno bi bilo navoditi primere za njihov petokolonaški rad. Pomenuću samo glavne stvari.

Već prvog dana rata celokupna nemačka manjina u Jugoslaviji zaboravila je na građansku lojalnost i zakletvu vemosti državi u kojoj je živela i stavila se na raspoloženje vojsci Trećeg Nemačkog Rajha. Kulturbund se preko noći pretvorio u političku organizaciju folksdojčera. Privremene organizacije Nemačke u Jugoslaviji smesta su se ukopčale u nemačku ratnu privredu. Nemačka manjina organizovala se čitavim nizom naredaba odozgo, odvojeno od ostalih naroda, privilegovana i isticana, kao vladajuća rasa. Svi muškarci folksdojčeri stavili su se na raspolaganje nemačkoj vojnoj upravi.

245


Jedan deo stupio je odmah u SS odrede i Gestapo i služio kao policijska vojska po raznim zemljama. Svi mi znamo da su ti folksdojčeri iz Gestapoa i SS odreda bili gon i od najgorih rajhsdojčera. Ko ne zna u Beogradu• folksdojčere dželate, Rihtera, Krigera, Hana i čitav niz sličnih beštija u ljudskom obliku, koji su tri godine ubijali i pustošili ovu zemlju. Princ Eugenova divizija sastavljena od folksdojčera pročula se ne po junaštvu u borbi s narodnooslobodilačkom vojskom, nego po svireposti, paljenju i pustošenju naših sela u Srbiji, Crnoj Gori, Bosni i Hercegovini. Drugi jolksdojčeri koji nisu bili u vojnoj službi, radili su u organizaciji Tot, bili u privrednim preduzećima komesari i ekspertiza sva moguća pitanja, samogde se mogla prigrabiti koja para. Od našeg Banata,napravljena je bila posebna upravna oblast, u kojoj su jolksdojčeri imali celokupnu vlast. Treba priupitati ljude iz tog kraja, da pričaju kakva je bila ta uprava,kakvu je pravdu delila. Mi smo bili građani drugog reda, često izjednačavani sa progonjenim Jevrejima, šikanirani, pljačkani i za najmanju sitnicu u masama streljani. Ovakvo ponašanje jolksdojčera u Jugoslaviji izazvalo je ogromno ogorčenje kod svih Jugoslovena. Mi se možemo slagati i ne slagati u pojedinim pitanjima državne politike, ali smo danas svi složni u jednom, da sa folksdojčerima u Jugoslaviji treba jednom za uvek prečistiti račune. Oni su to zaslužili svojim nelojalnim držanjem prema državi u kojoj su živeli, svojom svirepošću i verolomnošću, svojom grabljivošću i bezobzirnošću.

Kad je Mađarska u proleće 1941. g. propustila nemačku vojsku da nas napadne sa severa, ona je za nagradu dobila Bačku. Već u ratu 1914. do 1918. Mađari su se pročuli zbog svojih zverstava počinjenih po Srbiji i nasilja izvršenih nad Srbima u Vojvodini. Pored svega toga, kad je Vojvodina pripojena Jugoslaviji 1918.g. prešlo se preko svega. Nijedna glava mađarska nije pala, kad je srpska vojska ušla u Vojvodinu. Međutim, kad je mađarska vojska 1941.g. prodrla u Bačku, bez borbe i krvi, ona je odmah počela sa sistematskim istrebljivanjem našeg življa u Bačkoj. Već u aprilu 1941.g. mađarska vojska izvršila je pokolje u Novom Sadu, Somboru i Titelskom Srezu, Glavni potkazivači i huškači bili su lokalni Mađari. Koncem 1941. godine i početkom 1942.g. pokolji nad Srbima u Bačkoj su ponovljeni. Nove hiljade ljudi, i dece pobijeno je iz pušaka ilipobacano u zamrznute Dunav i Tisu. Na hiljade dobrovoljačkih porodica, što nije pobijeno odvedeno je u koncentracione logore, u Mađarsku, gde ih je veliki deo propao. Računa se, daje u toku okupacije Bačke pobijeno 20-25.000 Srba. Ne malu ulogu pri tom je igrala i mađarska manjina u Bačkoj. Mađari u Banatu verujući u početku da će i on pripasti Mađarskoj išli su listom sa Nemcima. Docnije, kad su videli da se tamo učvrstila folksdojčerska vlast oni su skrenuli protiv. Bez sumnje, da je mađarska manjina u Bačkoj, mnogo manje kriva nego jolksdojčeri za pokolj nad Srbima; od njih se docnije branila i Salajeva vlada u Pešti i tovarila odgovornost na leđa mađarskih fašista, ali ipak, objektivno uzevši njihovo učešće u tome je

246

bilo tako veliko, da se ne mogu oprati. Kad su u proleće 1941. g. prodrle nemačke motorizovane divizije na Kosovo i

Metohiju, ceo arnautski svet skočio je na onižje i pritekao im u pomoć. Naoružani od Nemaca, Arnauti su počeli besomučno da pustoše srpska sela po tim predelima. Na hiljade kuća je popaljeno, narod bez ičega najuren i ko je, u to doba bio u Crnoj Gori i Srbiji, mogao j&videti reke izbeglica kako beže prema seveni ili jugu, da spasu samo goli život. Italijanske i nemačke trupe išle su u svemu na ruku arnautskoj težnji, da unište naš živalj u Staroj Srbiji. One su Arnautima dale omžje i celokupnu spremu, i kad su u susednim zemljama Srbiji, Crnoj Gori, Albaniji i Makedoniji počeli ustanci narodnooslobodilačkog pokreta i partizana protiv okupatora, Arnauti iz ovih krajeva služili su kao glavna pomoćna snaga okupatom u borbi protiv tih ustanika. Metohijski i kosovski Arnauti išli su sa Nemcima i Italijanima u takve pohode protiv partizana u svima okolnim zemljama. Njihovi odredi zbog svoje svireposti i grabljivosti bili su strah i trepet za stanovništvo tih zemalja. Oni i kad je nemačke snaga na izdisaju, služe kao glavni oslonac nemačkoj vojsci, koja se iz Grčke i Makedonije, preko Kosova i Metohije, povlači prema severu. Oni su u toku cele narodnooslobodilačke borbe bili glavna smetnja spajanju narodnooslobodilačkog pokreta iz Crne Gore, Bosne i Srbije, sa pokretom, u Albaniji i Makedoniji. Ljudi koji su upravljali operacijama, narodnooslobodilačke vojske, najbolje to znaju.

Govoreći o držanju Arnauta u Staroj Srbiji i Makedoniji u ovom ratu, izuzimam časne izuzetke. Posebice treba da se oda priznanje junačkom držanju pravih Albanaca iz Albanije. Oni su od samog početka poveli borbu protiv fašističkih osvajača njihove otadžbine, drugarski i lojalno surađivali sa narodnooslobodilačkim pokretom u Crnoj Gori i Makedoniji, stavljajući se sami na raspoloženje i pod vodstvo maršala Tita. Narodi Jugoslavije ne smeju to nikad zaboraviti, i što god bude u njihovoj moći mogu se truditi da im vrate vemost za vernost, pomažući siromašne brđane s ove strane Drima, da i ovi što pre privrednim i kulturnim napretkom stanu u red kulturnih naroda u Evropi. Ali, simpatije koje mi osećamoprema narodu u Albaniji, ne smeju nas omesti da raščistimo račune sa kvislinškim razbojnicima Kosova i Metohije.

Iz gore napisanih redaka vidi se, da su se tri glavne manjinske grupe u Jugoslaviji, same odrekle svojih građanskih prava i stupajući otvoreno neprijateljski prema državi u kojoj žive. Zato su izgubili pravo da se i dalje zovu naši građani. Njih treba ukloniti iz naše države, jer su to i zaslužili.

247


RAZLOZI ZAŠTO TREBA RESITI MANJINSKO PITANJE U JUGOSLAVIJI

Osim nelojalnog držanja ima i drugih dubokih državnih razloga, koji nas prisiljavaju da iskoristimo ovaj rat i da resimo pitanje iseljavanja manjina. Naše manjine, već smo podvukli, nisu za nas opasne zbog svoga broja, koliko zbog svoga geo-političkog položaja i zbog svoje povezanosti sa sebi srodnim susednim narodima. Zato su one iskorišćavane od tih naroda u borbi protiv nas, a služile su ujedno kao kamen spoticanja između naše države i susednih naroda. Demokratska Federativna Jugoslavija može imati mira i osiguran razvitak samo onda, ako bude etnički čista, i ako rešenjem manjinskog pitanja jednom za uvek ukloni uzroke trvenjima između sebe i susednih država.

Kad pogledamo na priložene karte, treba da vidimo, da su se naše manine skupile na vrlo važnim privrednim i strategijskim položajima naše države. Na primer Vojvodina, koja vlada ušćima reka srednjeg Podunavlja i Dunavom i gospodari pristupom iz Srednje Evrope na Balkan, geo-politički uzevši, strategijski je ključ Balkana. Bez nje glavne jugoslavenske zemlje Srbija i Hivatska izgubile svoj oslonac na Dravi, Savi, Dunavu i Moravi i opet postale beznačajne periferijske pokrajine neke nove Austrije ili Turske. Vojvodina je žitnica cele Jugoslavije, i da u njoj nema ni jednog Srbina i Hrvata, morali bi se za nju boriti, zbog ishrane miliona naših građana u pasivnim krajevima južno od Save i Dunava. Kad čovek pokuša da stvara plan za buduću privrednu izgradnju jugoslavenskih zemalja, on ga ne može ni zamisliti bez Vojvodine, kao žitne rezerve. Zemlje južno od Save i Dunava sa svojim rudnim bogatstvom, sa bogatim šumama i velikom hidroelektričnom energijom, pružaju sve uslove za izgradnju savremene industrije. Ali, ona će se moći tamo podići, samo u tom slučaju, ako vojvođanske ravnice pruže dovoljno životnih namirnica za ishranu radničkih masa po tim novim industrijama. Međutim, u toj Vojvodini, mi Srbi i Hrvati činimo samo relativnu većinu, zato nam se moglo i desiti u ovom ratu da Mađari uzmu Bačku, a Nemci preko svojih manjina u Banatu, da od njega naprave mali Rajh.

Sličan je položaj zemalja oko S'ar planine, naseljenih sada pretežno Arnautima. Ti predeli su razvode balkanskih reka, što odatle teku u tri mora, zato su Kosovo i Metohija oduvek smatrani kao strategijski centar Balkana. S druge strane, držeći centralni deo Balkana, ovi predeli razdvajaju Crnu Goru od Srbije, a njih obadve od Makedonije. Ove zemlje Demokratske Federativne Jugoslavije, sve dotle neće biti čvrsto među sobom povezane, dok ne dobiju i neposrednu etničku granicu. Ovo je pitanje naročito važno za Makedoniju. Od reke Vardara njegov gornji tok drže Amauti, njegov donji tok imaju u svojim rukama Grci. Mi Južni Sloveni držimo samo njegov srednji tok. Pozicije su suviše slabe, a da ne bi mogle biti dovedene u pitanje onako, kako je 248

to napravila Italija u ovom ratu, pripajajući Albaniji ne samo Kosovo i Metohiju, nego i Debai; Kičevo, Gostivar i Tetovo. Mi ne smemo da imamo iluzija o pitanju budućeg razvitka odnosa u Evropi. Ovaj strašni rat teško da će biti poslednji. Mi ćemo i dalje ostati na raskrsnici svetova,zato i opet izloženi pivom udarcu, u nekom novom ratu. Stoga je dužnost ljudi, koji upravljaju sudbinom svih zemalja, da sada već predviđaju sve mogućnosti i osiguraju ih od ponavljanja događaja iz ovog rata. Državnici stare Jugoslavije nisu to imali u vidu 1918.g. kad su zadržali nacionalne manjine. Još više, iz partijsko-političkih razloga oni su te manjine pomagali, a mi smo u ovom ratu platili to desetinama hiljada glava. To se više ne srne ponoviti. I privredno važne su za nas plodne kotline Pologa, Kosova i Metohije. Oko njih nalaze se naše siromašne zemlje, kao Crna gora, Sandžak novopazarski sevemo od Sarplanine i siromašnapečalbarska naselja Makedonaca južno od Sar-planine. Oni spravom traže, da im se natrag vrate zemlje odakle su ih Amauti najurili poslednjih 150 godine.

Ja namerno uovom referatu usredsređujem pažnju na Vojvodinu i Staru Srbiju, jer smatram da je tu čvor našeg manjinskog problema. Pri rešavanju ovog pitanja, nas ne srne da vodi nikakva želja za osvetom, zbog počinjenih nasilja od njihove strane nad našim narodima. Samo hladan državni račun, mora da upravlja našom politikom po ovom pitanju. Mi imamo tih manjina rasutih i po dnigim pokrajinama. Bez sumnje posle ovih strašnih nasilja, što ih uz pomoć domaćih Nemaca počinile Nemci iz Rajha po slovenačkim zemljama, Slovenci imaju puno pravo, da traže čišćenje svojih zemalja od folksdojčera. Nova politička granica između nas i Austrije, mora biti i etnička granica između Slovenaca i Nemaca. Samo, tu je u pitanju koja desetina hiljada Nemaca, i posao će moći svršiti sami Slovenci, bez velikih komplikacija. Nemačke i mađarske manjine po Hrvatskoj i Slavoniji, Bosni i Hercegovini, rasuta su ostrvca u etničkom mom jugoslovenskih naroda, i daće se ili proterati ili pretopiti bez velikog otpora. Za naš je glavni problem, kako razbiti manjinske blokove, na važnim geopolitičkim položajem. Tu će morati priskočiti u pomoć snaga celokupne države preko Federalne vlade.

Pošto smo izneli razloge zastoje potrebno očistiti državu od manjina, da vidimo ima li mogućnosti za izvođenje toga plana. Objektivno uzevši, usloviza taj posao vrlo su povoljni. Ako se 1918. god. prilikom, izgrađivanja Evrope, polazilo sa stanovišta, da se manjinsko pitanje može resiti preko povlastica tim manjinama, iskustva iz ovoga rata su pokazala celoj Evropi, da to nije tačno. Bezobzirno iskorišćavanje nemačkih manjina od strane Trećeg Rajha dovelo je do saznanja da je jedino pravilno rešenje toga pitanja, preseljavanje manjina. Sam Treći Rajh poveo je jednu brutalnu kolonizatorsku politiku, prebacujući milione, s jednog kraja Evrope na drugi. Sta više, on je spremao planove za iseljavanje čitavih naroda, i putem jedne smišljene kolonizacione politike, težio je da zavlada jugo-istočnom i srednjom Evropom. Da je on pobedio u

249


ovom ratu, nas Južnih Slovena, posebice Srba, nestalo bi sa lica zemlje. Ovaj način resavanja manjinskog pitanja, primili su bili i nemački saveznici Italija i Mađarska, Zato je razumljivo da su i naši saveznici stali na stanovište, da se u ovom ratu manjinsko pitanje reši putem preseljavanja. Prvi bratski Sovjetski Savez primenjuje još pre rata ovu metodu u rešavanju manjinskih problema. On je, već davno raselio Karelke na granicama Finske. Iz primorskih oblasti na Dalekom istoku iseljeni su Koreanci i Kinezi čak u Turkenstan. Kad je Sovjetski Savez još 1940. zaposeo Besarabiju, on je iselio iz nje 150 hiljada besarabskih Nemaca. Čitav grad od baraka izgradili su te godine Nemci na ušću Save u Dunav, u Zemunskompolju. Mi Beograđani imali smo tada prilike da gledamo transporte tih Nemaca pri odlasku za nemački Rajh. I sada Sovjetski Savez još u toku rata vrši izmenu stanovništva, preseljavajući Poljake iz Ukrajine i Bele Rusije, preko nove sovjetsko-poljske granice, a dovodeći otad Ukrajince i Belonise u Sovjetski Savez. Pozivajući se na ove primere i mi ćemo imati pravo, da tražimo od naših saveznika, da se i naše manjinsko pitanje reši na isti način, iseljavanjem.

Tražeći od naših saveznika da nam dozvoli iseljavanje manjina mi ćemo na to imati više pravo, nego ijedan dmgi narod u Evropi. Nijedan narod u Evropi nije toliko podneo, od naroda srodnih svojim manjinama, kao mi. Preko milion ljudi, žena i dece izginulo je u ovom strašnom ratu kod nas, i to tri puta više poklano je nejači, nego što je ljudi palo na bojnom polju sa puškom u ruci. Veliki deo krivice za te pokolje nose na sebi kao što smo videli naše manjine. To našim saveznicima treba kazati i dokazati. Duboko sam uveren, da će nas oni razumeti i izaći u susret našim željama. Naročito, veliko uzdanje polažem u bratski Sovjetski Savez. Mi smo bili jedini narod pregažen od nemačkog okupatora, stoje digao ustanak Nemcu iza leđa onda,kad je Hitler u leto 1941. poveo nemačke horde na Lenjingrad, Moskvu i Staljingrad. Tri godine mi smo se preko narodnooslobodilačkog pokreta borili pod najtežim uslovima. Zato se s pravom možemo nadati, da će nas bratski Sovjetski Savez pomoći, da onako resimo manjinsko pitanje kod nas, kako ga je on rešavao i rešava kod. sebe.

Manjinsko pitanje putem iseljavanja najlakše se vrši za vreme ratova kakav je ovaj. Narodi na čiju će štetu to ići, naši su protivnici u ovom ratu. Oni su napali nas, ne mi njih. Oni su pustošili naše zemlje, i sami svesno iskoristili svoje manjine u borbi protiv nas. Mi nemamo prema njima nikakvih teritorijalnih zahteva, izuzev prema Italiji u pitanju Istre, Gorice i Gradiške. Zato, s tim većim pravom možemo tražiti kao pobednici, da prime svoje manjine iz naše države.

Ovaj rat, sa svojim pokretima masa stvorio je i prethodno psihološko raspoloženje za iseljavanje. Naše manjine, svesne su šta su počinile, zato se neće dugo ni braniti, ako ih poteramo. Općenito uzevši, kad se imaju u vidu svi elementi o kojima smo govorili, mi nikad nismo imali povoljnije uslove za rešenje manjinskog pitanja, nego u ovom

250

trenutku. Ovisi od. širine pogleda, uviđavnosti i energije ljudi, što odlučuju sudbinom naših naroda, hoće li se to pitanje pravilno resiti. Duboko sam uveren da oni shvataju značaj celogproblema, i da će znati pristupiti njegovom rešavanju. Zato i pišem ove redove.

NAČINRE SENJA MANJINSKOG PITANJA U NOVOJ JUGOSLAVIJI

Kad se stane na stanovište, da je jedino pravilno rešenje manjinskog pitanja za nas, iseljavanje, nameće nam se čitav niz zadataka, koji se pritom moraju resiti. Da li seliti sve manjine, ili samo pojedine narode, iz kojih pokrajina pivenstveno isterati manjinski elemenat, kako organizovati iseljavanje, a još važnije kako naseliti napuštena sela i gradove. Daću o tome nekoliko napomena.

Po pitanju važnosti naroda koje treba iseliti, mišljenja sam, da treba uzeti red: Nemci, Mađari, Arnauti, Italijani, Rumuni. Već smo izneli, šta su sve u toku rata počinile kod nas nemačke, mađarske i amautske manjine. Načelno gledajući, oni su, svi zaslužili da izgube građanska prava u ovoj zemlji. Međutim, politički obziri zahteva-ju diferencijaciju. Posle ovih strahota, što ih počiniše Nemci po našim zemljama i po celoj Evropi, oni su izgubili svako pravo, zato ih treba sve nemilosrdno goniti. Mađarski narod i kod nas, kao i u Mađarskoj, i pored pokolja u Bačkoj, i pandurske službe Nemaca po Rusiji, ipak zaslužuju nešto obzira. Na njih ne bi trebalo primeniti sve one mere, koje će se primeniti protiv Nemaca. To isto važi i za Arnaute u Staroj Srbiji i Makedoniji. Međutim, prilikom resavanja manjinskog problema, mi moramo po svaku cenu etnički osvojiti Bačku, Kosovo i Metohiju, izbacujući tom prilikom koju stotinu hiljada Mađara i Arnauta iz naše države. Fašistički režim u Italiji strahovito je postupao sa našim svetom u Istrti, Gorici i Gradišci. Kad dobijemo te zemlje natrag, mi se moramo potruditi da ih ponovo etnički osvojimo, iseljavajući iz njih sve one Italijane, koji su se tamo naselili posle 1. decembra 1918. god. Sa Rumunima stvar će biti najlakša. Nekoliko desetina hiljada Rumuna živi u Banatu našem, a nešto manje našeg sveta ima u rumunskom Banatu. Jednim političkim sporazumom sa vladom u Bukureštu, dala bi se izvršiti razmena.

Drugo važno pitanje je, koje zemlje prvenstveno treba očistiti od manjina. Već sam podvukao, zašto za nas nije glavno koliko isterati manjina, nego odakle ih poterati. One manjine, koje su rasute po našim zemljama, kao pojedinačne porodice i manja naselja, nisu za nas opasne. Za nas predstavljaju opasnost veliki manjinski blokovi u strategijski i privredno važnim graničnim pokrajinama. Posebice ti etnički manjinski blokovi su opasni onda kad graniče sa sebi srodnim susednim narodima. Polazeći sa ovog

251


stanovišta, za nas je važno očistiti Nemce, Mađare iz Vojvodine, a Amaute iz Stare Srbije i Makedonije.Isto tako, treba potisnuti Nemce iz Kočevja, Maribora i drugih graničnih oblasti. Ovim pitanjem ćemo se zabaviti podrobnije.

Počećemo sa Vojvodinom. Kad uzme čovek predaše etnografsku kartu ove naše zemlje, videće da je tako šarena, kao najlepšipirotski čilim. Ali, pažljivi posmatrač će vrlo brzo da izdvoji pojedine etničke blokove, koji daju osnovnu potku ovom ćilimu. Zapaziće na primer, da je glavna masa mađarskih etničkih naselja smeštena u severo-istočnoj i srednjoj Bačkoj. Tu se nalazi počevši od Horgoša i Subotice na severu, preko Sente, Bačke Topole, Kule i Novog Sada glavni etnički mađarski blok u našoj zemlji. Od pola miliona Mađara, koliko ih je bilo od prilike 1941. god. u Jugoslaviji, skoro 300.000 živi u Bačkoj. Ostalih 200.000 hiljada rasuto je po Banatu, Sretnu, Hrvatskoj i Slavoniji, kao beznačajne manjine. Ukloniti iz Bačke 200.000 Mađara, značilo bi resiti mađarski manjinski problem kod nas.

Problem nemački nije tako jednostavan. Nemci žive rasuti po celoj državi, ali i oni su uglavnom naseljeni po bogatim ravnicama Bačke, Banata i Srema. Ako Mađari zauzimaju srednju i severo-istočnu Bačku (vidi priložene karte) Nemci zauzimaju jugo-zapadnu. Srezovi Apatin, Novi Vrbas, Odžaci, Stara Palanka i dobrim delom Novi Sad i Sombor, naseljeni su Nemcima. Ako želimo, da stvorimo svoju apsolutnu većinu u Bačkoj, mi te srezove moramo očistiti od Nemaca. Uopšte, Bačka je ključ naših položaja u Vojvodini. Na nekih pola miliona Mađara i Nemaca u toj oblasti, dolazi nešto više od 300.000 svih Slovaka, Zato, prilikom rešavanju manjinskog pitanja na ovu oblast treba naročito obratiti pažnju.

U Banatu položaj je mnogo bolji. Ova oblast nije tako pustošena u ratu kao Bačka. Mi imamo u njoj apsolutnu većinu, a kao nacionalnu manjinu od većeg značaja samo Nemce. Oni su smešteni u srezovima: Pančevo, Bela Crkva, Vršac, Bečkerek, Itebej i odatle ih treba isterati. U Sremu naseljeni su Nemci u srezovima: Zemun, Stara Pazo-va, Ruma, Šid. Oni drže najbolje i najplodnije zemlje, i te srezove treba od njih očistiti. U Sloveniji predeli oko Kočevja i Maribora, moraju biti oslobođeni od Nemaca. U ostalim našim pokrajinama, treba po mogućnosti razbiti i raseliti nemačka i mađarska naselja, ali nabrojane srezove treba od njih očistiti. Ako bi mi uspeli, da izbacimo iz Bačke, Banata i Srema, iz označenih srezova 5-600.000 Nemaca i Mađara, i na njihovo mesto da naselimo naš svet, Vojvodina bijednom zauvek postala naša.

Pošto u pitanju Arnauta Stare Srbije i Makedonije, moramo i da etnički zavlad-amo Kosovom i Metohijom, a da izbegnemo sukob sa susednim albanskim narodom, tu treba još smišljenije i taktičnije raditi nego u Vojvodini. Zato, treba dobro proučiti, koje predele moramo raseliti od Arnauta i naseliti svojim narodom, ne dirajući nijedno selo, nijednu kuću arnautsku više nego što je potrebno. Ako se želi da se postigne cilj međusobnog povezivanja Crne Gore, Srbije i Makedonije, Kosovo i Metohija moraju

252

iz temelja izmeniti svoj etnički sastav. Pre svega, treba očistiti Metohiju kao graničnu oblast, susednu Crnoj Gori, zato najzgodniju za kolonizaciju Crnogoraca, Pored toga, metohijski i drenički Amauti najvemije su sluge danas Nemaca, kako su juče bili fašističke Italije. Čuda i pokora počinili su Amauti sa makedonskim selima na gornjem Vardam. Zato Makedonci imaju pravo, da traže njihovo iseljavanje. Prilikom detaljnijeg izrađivanja plana, treba tačno utvrditi koja sela i koje srezove u Staroj Srbiji i Makedoniji treba očistiti, i prema tome postupati.

Načelno čovek ne bi imao ništa protiv toga, kad bi mi mogli sve manjine da uklonimo iz svojih zemalja. Zato treba na tome i raditi. Ali ovo što navodimo za Vojvodinu, Sloveniju, Staru Srbiju i Makedoniju, to je minimum, što se mora postići, ako želimo da osiguramo sebi za budućnost posed tih zemalja.

Ako smo načelno složni da se manjinsko pitanje kod nas može resiti samo putem iseljavanja i na način koji smo naveli, postavlja se problem, kako to izvesti.

Prvo što moram da kažem po tom pitanju, to je ovi ratovi su najzgodniji za rešavanje tih problema. Oni kao kakva bura, hujeći preko država čupaju korena i raznose narode. Ono, zašto bi u mimo doba trebale decenije i vekovi, za vreme ratova svršava se za koji mesec i za koju godinu. Ne treba da se varamo, želimo li da resimo to pitanje, možemo ga resiti samo sad dok je rat. Ljudi, koji su posle 1918. god. vodili staru Jugoslaviju, mislili su da putem kolonizacije mogu razbiti manjinske etničke blokove u našim zemljama. Mi smo potrošili milijardu dinara naseljavajući dobrovoljce i druge koloniste po Vojvodini, Kosovu i Metohiji. U Vojvodinipomerili smo u roku od 20. god. razmer snaga u našu korist za nekoliko procenata, ali i pored toga u Bačkoj je ostala nemačka i mađarska većina. Na Kosovu i Metohiji, Amauti su od 1918.god. do 1938. god. porasli više prirodnim priraštajem, nego što smo mi iselili kolonizacijom.

Zato je bez po muke uspelo Mađarima i Arnautima, da i to malo rezultata ponište istenijući naše koloniste iz Bačke, sa Kosova i Metohije. Da nam se to ne bi desilo i dnigi put, vojska još u roku ratnih operacija, mora planski i nemilosrdno da očisti od nacionalnih manjina ove krajeve, koje želimo da naselimo s\:ojim, nacionalnim, elementom. Neću da ulazim u detalje, kako to treba izvoditi Ako bi se ovo stanovište načelno usvojilo, od. sveg srca bih stavio na raspoloženje svoje znanje i svoja iskustva Vrhovnoj komandi narodno-oslobodilačke vojske i partizanskih odreda za izradu detaljnih planova po tom pitanju. Zasad, samo napominjem, da bezuslovno treba očistiti Nemce i Mađare iz srezova u Vojvodini, koje sam naveo, a u Metohiju, Kosovo i Polog od. Arnauta.

Pored čišćenja od strane vojske u toku operacije, treba primeniti i druga sredstva, da bi se narodne manjine prisilile na iseljavanje. Pre svega, zbog njihovog držanja u ovom ratu, treba im oduzeti sva manjinska prava. Nemilosrdno treba staviti pred ratni sud sve one članove narodnih manjina, koji su se stavili na bilo koji način u službu okupatorima. Za njih treba stvoriti koncentracione logore, njihova imanja zapleniti, a

253


porodice im isto poslati u logore, pa prvom prilikom prebaciti u njihove nacionalne države. U tom pitanju mnogo nam može pomoći u odnosu Mađara i Nemaca bratska sovjetska vojska. Prilikom čišćenja manjina naročito treba obratiti pažnju na inteligenciju i bogatije društvene slojeve. Oni su i inače bili prema nama najgori, najvemije služili okupatorima, najopasniji su kad ostanu na svom mestu. Radnička i seljačka sirotinja inače nije mnogo simpatisala nemački i mađarski fašizam, zato je ne treba ni goniti. Isto ovo važi i za arnautske begove, i arnautsku čaršiju. Oni isti ljudi, koji su služili za vreme stare Jugoslavije svima režimima, zarađivali pare na prljavim poslovima, bili su naši najveći krvnici posle 1941. god.

Ima još niz pitanja u vezi sa iseljavanjem manjina, ako se tome pristupi. 0 njima ćemo govoriti docnije.

KOLONIZACIJA NAPUŠTENIH ZEMALJA.

Od neobično velike važnosti je naseljavanje napuštenih sela i gradova od strane našeg sveta. Evo zašto. Interesi državni zahtevaju da se napuštene zemlje od manjina što pre nasele, da bi i njih i celu Evropu što pre stavili pred gotov čin. Privredni interesi države traže da se ovo etničko pomeranje izvrši sa što manje štete za privredni život naše države. Zato napuštene zemlje ne smeju ostati neobrađene, fabrike moraju dalje da rade, a zanatske radionice da se ne zatvaraju. Sve to nije tako lako izvesti. Koliko god uneli volje, smisla za organizaciju i veštine za izvođenje ovih poslova, mi nećemo moći izbeći privremene privredne štete zbog iseljavanja narodnih manjina. To nas ne srne da odvrati od glavnog cilja, ali upravo stoga moramo preduzeti sve što je u ljudskoj snazi, da te štete svedemo na najmanju moguću meru. Ovo je pitanje tim važnije, što su naše manjine, naseljene po bogatim poljoprivrednim oblastima Vojvodine, Slovenije, Stare Srbije i Makedonije. Naročito Nemci drže u svojim rukama proizvodnju industrijskog bilja. Ako želimo da odižimo našu šećernu, lanenu i konopljenu industriju, mi ćemo se morati pobrinuti da brzo zamenimo proteranog nemačkog proizvođača. Isti slučaj je sa zanatstvom i industrijom. Preko 80% svih zanata u Vojvodini, nalazi se u rukama Nemaca! Mnogo manji procenat zanata u Hivatskoj i Slavoniji, ali opet vrlo važan nalazi se u njihovim rukama. Nemci gospodare mlinarskom, pivarskom i konopljenom industrijom u Vojvodini, Mađari šećernom. Sve to moramo imati u vidu, i unapred spremiti aparat, koji će to sve preuzeti i osigurati pravilno funkcionisanje privrednog života i posle odlaska Nemaca i Mađara iz naših zemalja.

Da bi napuštene zemlje od manjina bile što pre obrađene, njih treba odmah

naseliti našim svetom. Posle 1918. g. kod nas se kolonizacija izvodila sa dobrovoljcima

i domaćim kolonistima. Dat im je zemljišni posed 5 hektara, nešto alata i po negde

254

zidane kuće. Posedi su bili i suviše mali, alat slab, nedostajala je stoka i zato su naše kolonije sporo napredovale. To tim pre, što su planinci iz Crne Gore, Hercegovine, Krajine i Like svođeni u barovite ravnice Vojvodine, i teško se privikavali novoj klimi, novom načinu rada na zemlji, zato su mnogi od njih počeli rasprodavati svoje posede, i pred rat 1914. g. država je morala posredovati, da spreči da te zemlje putem kupnje ponovo ne dođu u ruke narodnih manjina. Sad treba pristupiti poslu kolonizacije mnogo temeljnije, sa više ozbiljnosti i naučnih metoda.

Prilikom kolonizacije Narodno oslobodilački pokret nalaziće se pred istim zadatkom kao i vlada stare Jugoslavije posle 1918.g. Najbolji borci pokreta regrutovali su se iz pasivnih krajeva južno od Save i Dunava i od siromašnog sveta severno od tih reka. Seljaci iz hiljada popaljenih sela Bosne i Hercegovine, Crne Gore, Dalmacije, Like, Banije, Hrvatske i Srbije, zahtevaće od svojih vođa nagradu za svoje patnje, odštetu za svoja popaljena imanja. I oni će im morati nešto dati. Njihova kolonizacija po napuštenim nemačkim, mađarskim i arnautskim selima biće im najbolja nagrada. Ali, pritom se ne smeju praviti pogreške rađene posle 1918.god. Načelno, zemlje i imanja napuštane od manjina, treba prvenstveno davati partizanskim borcima i svima članovima Narodno-oslobodilačkogpokreta uopšte. Ali, pritom se mora poći od stanovišta, da zemlju uzme samo onaj, koji je voljan sam da je obrađuje. Zemlja je alatka, s njom se ne srne spekulisati. Zato, ona ne srne služiti kao nagrada ni najboljem borcu, ma koliko bio inače zaslužan, ako je neće sam da obrađuje. U novoj Jugoslaviji, ne srne da bude ni malih ni velikih spahija.

Prilikom, naseljavanja Vojvodine, Kosova i Metohije, treba poći od jednog pravilnog stanovišta: ne rešava se problem agrarnog proletarijata u Jugoslaviji na taj način, što će se jedan mali njegov procenat pretvoriti u sitnog posednika. Taj se problem može resiti, samo putem ubrzane industrijalizacije. Zato vojvođanske ravnice trabaju da posluže, ne kao smestište za koju stotinu hiljada gladnih Crnogoraca, Hercegovaca, i Kraišnika, nego kao poljoprivredna osnova za ishranu celokupne države, za njenu industrijalizaciju. Polazeći sa ovog stanovišta, mi višak hrane u Vojvodini za ishranu ostale države možemo dobiti na dva načina: 1) da stvaramo putem kolonizacije veće seoske posede od 5 hektara, koji će veliki deo svojih proizvoda izvesti na pijacu. Drugi je način, da državna vlast zadrži dobar deo zemalja napuštenih od manjina za sebe, i da ih obradi u svojoj režiji. Da se kombinovati ijedno i drugo rešenje, i to bi može biti bilo najzgodnije. Ne mogu dovoljno da podvučem značaj ovog pitanja, prostor mi ne dozvoljava da u njega ulazim podrobnije.

Pitanje industrije i zanatstva je isto tako važno kao i poljoprivredno, samo to će se mnogo lakše rešavati. Poljoprivrednu industriju u Vojvodini treba etatizovati. Isto to uraditi sa svima velikim neprijateljskimpreduzećimapo državi. Sa zanatima neće ići tako lako, ali bi se i tu dalo mnogo učiniti, pomažući domaće zanatlije i njihove pomoćnike,

255


da preuzmu napuštene zanatske radnje. Neobično je važno pitanje u vezi napuštenih zemalja od strane nacionalnih man

jina, da kolonizacija bude vršena po svima propisima međunarodnih običaja i prava. Zato, treba što pre potražiti odobrenje saveznika i već sad se potruditi, da nam se dade pravo konfiskovanja imanja neprijateljskih manjina. Državna komisija za ratne krivce morala bi staviti na raspoloženje materijal kojim bi mogli svetskom javnom mnenju i saveznicima dokazati, šta su sve počinili narodne manjine po našim zemljama u ovom ratu. Ovaj predlog sam trebao staviti ranije, ali sam izostavio, pa ga ovde ubacujem.

ORGANIZACIJA POSLA

Već smo podvukli značaj čišćenja manjina još u toku ratnih operacija. Zato je uloga vojske u ovom poslu najznačajnija. Ona je ta, koja ima da primeni oružanu silu pri izbacivanju manjina iz naše države. Zato je od prvoklasne važnosti, da naši vojni komandanti, u predelima naseljenim Mađarima dobiju precizna uputstva, šta i kako da rade. Još bi najbolje bilo osnovati pri Vrhovnoj komandi narodno-oslobodilačke vojske i partizanskih odreda poseban odsek, koji bi imao zadatak da se brine o čišćenju manjina još u toku rata. Taj odsek skupio bi oko sebe jedan mali broj stručnjaka, poznavaoca manjinskog problema u pojedinim našim zemljama. Oni bi Vrhovnoj komandi davali potreban stručni materijal i u detalje izrađivali predloge, kako da se postupa sa raznim manjinama po našim zemljama, još u toku rata. Vojska bi u prvo vreme dok se ne stvore civilne vlasti,osim proterivanja manjina, morala preuzeti na sebe i čuvanje napuštenih objekata i instalacija. Ona bi morala, može biti, da se pobrine i za jesenju setvu. Sve se to može izvršiti samo onda, ako se stvori poseban aparat preko koga će se to raditi. Njega treba zadržati kod vojske i onda, kad celo pitanje pređe u nadležnost nekog ministarstva ili povereništva.

Zamršenost poslova oko iseljavanja manjina iz naše ržave i naseljavanje stotina hiljada našeg sveta po napuštenim selima i gradovima, zahtevaju stvaranje jedne posebne ustanove, koja će sve te poslove voditi. Tu ustanovu, ministarstvo ili povereništvo, treba što pre stvoriti. Mi smo posle 1918.g. imali Ministarstvo agrarne reforme. Ono je imalo zadatak da putem agrarne reforme zadovolji glad jednog dela našeg seljaka za zemljom. U osnovi uzevši, organizacija tog Ministarstva nije bila hrđava, ako ono nije ispunilo kako treba svoj zadatak, to je krivica do njegove birokratije i do nesposobnosti naših partijskih političkih vođa. Sve od 1918.g. imao sam prilike, da pratim rad činovnika toga Ministarstva. Ono se vrlo brzo korumpiralo, birokratisalo, i Ministarstvo je godinama postojalo ne zbog kolonista, već zbog svojih činovnika. Od 1,000.000.000 din. koliko je stara Jugoslavija izdala na agrarnu reformu po proračunima poznavaoca, samo 200.000.000

otišlo je za koloniste, a oko 800.000.000progutale su činovničke plate. Pri organizovanju novog Ministarstva za kolonizaciju, ovo se mora izbeći. Zato se ovaj posao ne srne poveriti starim činovnicima Ministarstva poljoprivrede Odeljenja za agrarnu reformu. U njega se moraju potražiti i dovesti ljudi, koji će shvatiti značaj pitanja i biti spremni da svo svoje vreme i energijuutroše na ovaj veliki posao.Zato, prilikom osnivanja ovog Ministarstva, koje će inače biti privremeno, treba putem posebne Uredbe omogućiti izbor činovnika iz privatnih i javnih preduzeća za taj posao. Njima treba dati dobre plate, osigurati napredovanje, ali zato nemilosrdno se obračunati sa svakim od njih, koji podlegne korupciji. A korupcije u ovoj vrsti poslova, gde se raspolaže sa milionima tuđeg imanja, uvekje bilo, pa će i biti.

Podrobnije izlaganje kako da se organizuje ovo Ministarstvo odvelo bi daleko. Zasad napominjem, da pored strogog izbora činovništva treba pojačati nadzor nad njegovim radom preko Narodno-oslobodilačkih odbora. Ovi odbori, mogu igrati vrlo veliku ulogu u rešavanju pitanja kako da se isele manjine i kako da se nasele novi kolonisti. Federalna vlada i onako će morati po ovom pitanju da veliki deo poslova prepusti Narodno-oslobodilačkim odborima u pojedinim pokrajinama. To treba imati u vidu, kad se izrađuju smernice naše kolonizacione politike. Samo već unapred treba ograničiti delokrug rada ovakvoj ustanovi. Sukob kompetencija o ovakvim pitanjima može da zakoči svako pravilno otpravljanje poslova. U ovom trenutku, za nas su pored vojske, najvažniji činilac Narodno-oslobodilački odbori na terenu. Ono ogromno ogorčenje, što se nakupilo u duši naših naroda u toku ovog rata, protiv narodnih manjina zbog njihovih zločina, počinjenih nad nama, dolazi do izraza u svima našim pokrajinama u neodoljivom naletu našeg sveta protiv tih manjina. Tu mržnju i neutol-jivu želju naših masa da raščiste sa manjinama, treba konstruktivno iskoristiti. Ona ne srne da se izvrgne u anarhiju i pljačku, nego ima da posluži državnim ciljevima, koje smo naveli. Zato, treba što pre uputiti precizna uputstva Narodno-oslobodilačkim odborima po celoj zemlji, šta i kako imaju da rade. Ti odbori, imaju da organizuju proterivanje manjina, ali isto tako i da se pobrinu, da se napuštena imanja očuvaju, zemlje obrade, radionice i fabrike očuvaju. Može biti, da bi bilo dobro, počev od seoskih odbora, do zemaljskih stvoriti svugde posebne sekcije za ovo pitanje. Od samog početka treba naviknuti naše ljude da se zna ko za šta ima pravo, ali ko i za šta odgovara. Ovo pitanje je tako važno, da bi može biti bilo vrlo korisno, da Maršal Tito, kao Vrhovni komandant Narodno-oslobodilačke vojske izdajući uputstva vojsci, izda što pre i posebna uputstva Narodno-oslobodilačkim odborima, kako da se postupa po ovom pitanju. Pitanje je vrlo hitno, a osnivanje posebnog Ministarstva i stvaranje njegove organizacije traži dosta vremena.

Isto toliko mogu biti korisni Narodno-oslobodilački odbori i za dovođenje kolonista u napuštena sela, koliko i pri čišćenju manjina iz njih. Već sam podvukao da je

257 256


jedan od glavnih razloga neuspeha naše kolonizacije od 1918.-1941. g. bio taj, što su zemlju dobijali ljudi, koji je sami nisu hteli obrađivati. Ovaj put ta se pogreška mora izbeći. Mi moramo pronaći puta i načina da za kolonizaciju pridobijemo seljake, domaćine. Ti se vrlo teško kreću, ali kad se jednom presele u novo mesto, brzo se ukorene. Narodno-oslobodilački odbori po našim zemljama odakle ćemo dobijati koloniste, imali bi zadatak, da vrbuju ovu vrstu kolonista za iseljavanje. Oni bi isto tako morali da se pobrinu, kako popuniti nedostatak zanatlija i stručnog radništva po Vojvodini posle proterivanja Nemaca. Tome poslu mnogo bi mogli pripomoći razna stručna i staleška udruženja, komore, zadruge, sindikati. Preko njih bi naročito bio olakšan posao preseljavanja gradskog stanovništva.

Pitanje organizacije celogposla oko iseljavanja narodnih manjina i nove kolonizacije, nabacio sam. ovde samo u glavnim crtama. Ima još mnogo stvari o kojima će se morati razmisliti, ali otišlo bi se suviše u pojedinosti. Ostavićemo to za slučaj detaljnijeg proučavanja celog problema. Reći ću nekoliko reći o neposrednim zadacima po ovom pitanju, koji se sad već nameću. Dok mi raspravljamo, treba li iseljavati ili ne manjine, kako bi i na koji način naselili opustele zemlje, vihor rata, huji preko naših zemalja. Iz svih krajeva, gde se vode ratne operacije, stižu izveštaji da se naše narodne mase nemilosrdno obračunavaju sa onim narodnim manjinama, koje su u ovom ratu bile protiv nas. Tu narodnu bujicu, treba što pre kanalisati. Najvažnije, što bi sam odmah trebalo uraditi bilo bi: 1) Izdati uputstva vojsci, Narodno-oslobodilačkim odborima šta da rade, 2) Kod bratske sovjetske vojske preduzeti korake, da nam pomogne u čišćenju Nemaca i Mađara, 3) Preduzeti sve mere da se napuštene zemlje još jesenas urade, a fabrike i radionice očuvaju, 4) Početi odmah sa naseljavanjem opus-telih sela i gradova sa našim svetom, zabraniti svaku pljačku i raspolaganje sa imovinom neprijateljskih naroda, pod pretnjom smrtne kazne.

To bi bile prve mere, koje bi se morale odmah preduzeti. Ostale poslove, započeti što pre. Zaboravio sam da napomenem, da je vrlo važno ona imanja po gradovima i selima, koja ćemo dati kolonistima, odmah ipreneti na njih. U staroj agrarnoj reformi, činovnici, politički korteši terali su čitavu trgovinu sa sirotim kolonistima, sad im dajući, sad im. oduzimajući zemlje. To sad treba izbeći. One zemlje, koje se dadu seljacima, treba na njih ipreneti, isto tako kuće i zanatske radionice. Drugo je pitanje da li se tom prilikom seljaci mogu vezati, da moraju pristupiti zadrugama za zajednička obrađivanja zemlje. Mislim, da bi to bilo najbolji način, kako da se pomoću suvremenih poljoprivrednih mašina zemljišta bolje obrade. I o tom bi trebalo više govoriti, jerje pitanje vrlo značajno. Napominjem samo, da bi se zajedničko obrađivanje zemljišta kod nas dalo najlakše uvesti, baš u onim krajevima, gde se bude vršila ova kolonizacija.

258

ZAKLJUČAK

Moj referat o manjinskom problemu ispao je može biti preopširan. Međutim, pitanje je od tako velikog značaja za naš državni život, da se sve bojim da nisam šta ispustio. Može biti nikad neće nam se pružiti ovakva prilika da svoju državu napravimo etnički čisto našu. Svi veliki problemi današnjice u našoj državi, bili oni od nacionalno-političkog, socijalnog ili privrednog značaja, mogu neki manje, neki više i da pričekaju na svoje rešavanje. Međutim, manjinski problem, ako ne resimo sad, nećemo ga nikad rešavati Uzdam se, da će ljudi, koji vode Narodno-oslobodilački pokret isto tako znati oceniti značaj ovog pitanja kao ja, i da će pristupiti njegovom rešavanju s istom energijom i samopožrtvovanjem, sa kojim su 1941. god. ugazili u strašnu borbu za oslobođenje i stvaranje nove Demokratske Federativne Jugoslavije. Ako ovaj referat ma i malo doprinese tome cilju, on je ispunio svoj zadatak.

Beograd, 3. novembar 1944. godine profesor Univerziteta Vasa Cubrilović

259


y CTajsoJ 0»««Si i^3KaKe^oaM|* u Upao;) roja UQ cpaa«»jH^sis^^swđao

:'.'[ Apsisyra. }<.. . "..

v 34.797. /. 26.026 ~ • £ •l. . : 7 7 , 3 -:' Py«utp:t 32.848 - . .' ' B'6.666 - .. 63,7-*«SPM3O»BHO / ;\/. 27.821 .'• ." '•• .; • i 373 ;

••. 1,4- ; : ; V 32,926 " 63,164*

•lis.804 ̂ « *» r>:«c.̂ •

: ; V 32,926 " 63,164* ,) ' .»ilOB

%osai lloaor; • • 70.083 . • 37.645 - . 6 3 , 0 : :',P!.*:«;na . • " ' "5.911 • .. 21.347 v • azfa •

•' .12.051; .1.902 r»i!."ta«o ".- . 01.037 53.093 \i- se, 3 7

'' 45,373 * 36.399 : oo, e SOTOK . .. 25.318 , • 12.872

'% 23.670-:';' 1.335 ;. -. 1(5,296 4.181 •

FOJSSK no-ror. • .32.658'. 14.845 Ppr.-icHtu-a ' /;'.. »7.858 . / . 23;846 š 4 1 , 2

.: 68.822 ,r '.i2.4«o |

-3.193.

>710.064 ' •• Kw:c~o ' '•.'. 38.101 :; j$

-3.193.

>710.064 ' •• ' - ^yl»^ •' •>xszn ;V,;:>; 33.086 .' N4->^ 841" i: ' : 2 . 6 . .

-: ? '30.730 r . 8.788 1 0 , 8 SiO^rojHt.. ' . . . •|:y 16.220: '; 13,558 .83,6 Sape" f - V 18, 740 ., 1.531 8 ,4 ifee'cifc .: ?>; v;..;^ 21.631 '1.041, , ".; •A e,6 rtpocaso.; •..,.'j;p f) "... 44.40S ; 17.306 /' , • 39,0 • X̂>;t.~.on *, i ' *i*/84;480 , .' . 1,114 .' 8 , 0 !

V.:cv~.o '%> 128.062 ' £5.132 . ;. 19,6 ' i ' | 20.055 ' ' i .. 0,219 .. ~ % ss,a

S.nj) Ibrasnum ' 46,15-4 1S.500 - 4 2 , 3 :

''.!> . "44.688 ' 27.269 6i , i .Isarojna** • .42.004 . 5.005 ' : U , ?

35.191" 27.760 76,7 . 16.602 410 2,S

8c-.-. c a . 42,236 .1.644 ' 3 , 9 , Kt-rjuiroiio , GC'ŠOJ. 13.405 2 0 t 3 "

14,127 6.600 7 : ^ 6 , 9 ' i;?Oi.605' 474.771

Sastavni dio elaborata Vase Čubrilovića: statistički podaci o pripadnicima

manjina, prema popisu Kraljevine Jugoslavije iz 1931. godine.

ČETNIČKI POKRET I BOŠNJACI

i

Naziv "četnici" se pojavio krajem prošlog vijeka kada su iz Kraljevine Srbije ubacivani odredi dobrovoljaca u Makedoniju, koji su se nazivali četnicima, čiji je osnovni cilj bio mobilizacija naroda u borbi protiv Turske i prisajedinjenje Makedonije Srbiji. No, aspiracije prema Makedoniji bile su i od strane Bugarske i Grčke, pa su i ove države formirale četničke odrede, koji su se u Bugarskoj zvali komite, a u Grčkoj andrati, koji su imali isti cilj.

U periodu od 1900 -1905. godine Vlade Srbije se protivila svakoj organizovanoj akciji u Makedoniji i sprječavala je prelazak četnika iz Srbije u Tursku jer su vođeni razgovori o srpsko -bugarskom pomirenju. Pošto je dolazilo do sukoba između sprskih četnika i bugarskih komita Vlada Srbije je bila životno zainteresovana da se makedonsko pitanje ne može riješiti bez Srbije, kako su to željeli Grci i Bugari. Kako se na terenu nije mogao sklopiti nikakav sporazum, Vlada Srbije je dozvolila osnivanje "SRPSKE O D B R A N E " , - prve četničke organizacije čiji su osnivači bili nastavnici srspkih škola u Bitolju, koji su formirali prvu četu koju je vodio Micko Sokolović - Parlovski. Četa je u sukobu, kod Poreča pobila'jednu bugarsku četu i zarobila Damjana Grujova, tadašnjeg šefa štaba bitoljskog rejona i člana Vrhovnog komiteta M V R O u Sofiji zvanog "Kral na Makedonija".

Tajno udruženje "Srpska odbrana" je radilo na osnovu usvojenih "Pravila", prvog zvaničnog dokumenta četničkog pokreta. U članu 1. Pravila govori se da se radi o tajnom udruženju Srba u Staroj Srbiji i Maćedoniji iz skopskog i debarskog sandžaka, kaze kičevske, prilepske i ohridske i bitoljskog i solunskog vilajeta. Cilj udruženja (Cl. 2 - 4) je odbrana srpskih interesa putem evolucije - reforma na kulturnom i ekonomskom napredovanju, a potom upotreba revolucionarnih sredstava za oslobođenje. Upravljanje udruženjem (čl. 5 - 7) se vrši preko dva odbora, od kojih je jedan u Staroj Srbiji, a drugi u Maćedoniji, čija su mjesta tajna, a pored odborapostoji jedan Gorski štab pod oružjem u Gori, čije članove određuju odbori, koji zajedno rukovode poslovima udruženja. U kazama se uspostavljaju pododbori, a u svakom mjestu mjesni odbor. Finansiranje udruženja je dobrovoljno, na osnovu priloga i mjesnih uloga. Organi Udruženja imaju svoju policiju i kurire, a

261 260


mjesni odbori i nekoliko naoružanih ljudi(čl. 9). Organizacija udruženja je hijerarhijska, gđe oružane akcije i planove donosi Gorski štab, koje bezuslovno izvršavaju podčinjeni organi udruženja. Organizaciju moraju priznavati svi Srbi i pomagati je (čl. 2o) s tim što članstvo prilikom ulaska u Udruženje polaže zakletvu, čiji tekst glasi:

"Vo imja Oca i Sina i Svetoga Duha, Amin. Ja.. . zaklinjem se u Gospoda Boga, u Gospoda Sina, Isusa Hrista i Gospoda Duha Svetoga; zaklinjem se u hleb ovaj, zaklinjem se u krst ovaj, zaklinjem se u nož ovaj i levolver, da ću tačno i savesno, bezuslovno ispunjavati sve naredbe Komiteta koje mi se budu dale a koje idu u korist NAŠEG OSLOBOĐENJA I UJEDINJENJA SA MAJKOM SRBIJOM, a pod upravom Komiteta. Ako bi se namerno ogrešio o datu zakletvu, da me Bog, krst, ime, slava i hleb kazni, a nož i levolver kaznu izvrše. Amin".1)

U dijelu Makedonije koji je prisjedinjen Srbiji četnici su bili instrument za vođenje ugnjetačke politike Srbije u Makedoniji, posebno u vrijeme vojne uprave. Za vrijeme prvog svjetskog rata 1914 -1918. godine četnici su izveli samo nekoliko gerilskih napada, a stvaranjem Kraljevine SHS četnici su služili rekacionarnom režimu u politici nacionalnog unjetavanja nesrpskih naroda. Iz njihovih redova su u drugom svjetskom ratu regrutovane crne trojke i četničke koljačke organizacije Draže Mihajlovića.

II.

Poslije kapitulacije Kraljevine Jugoslavije 17. 04. 1941. godine Draže Mi-hajlović je sa grupom od 26 oficira, podoficira i žandarma 11. maja 1941. godine stigao na Ravnu Goru, na planini Suvobor, na tromeđi između Valjeva, Čačka i Uzica i otpočeo sa stvaranjem i organizovanjem nove četničke organizacije kojom je komandovao od samog početka, pa sve do hapšenja.

Pored četničke organizacije Draže Mihajlovića u Srbiji je djelovao i četnički pokret Koste Milovanovića Pećanca, koji je djelovao i između dva rata. Ova organizacija je 24.08.1941. godine održala "sve četničku konferenciju" na Bukulji kod Aranđelovca i postigla sporazum sa Njemcima o snadbevanju naoružanjem, municijom i ođećom. Formiranjem vlade u okupiranoj Srbiji, Pećanac se stavio u službu Milanu Nediću. Četnička organizacija KPećanca se počela raspadati kada su pojedini komandanti prešli u četničku organizaciju D. Mihajlovića dobijajući komandne pozicije (Nikola Kalabić, Jovan Škova, Budimir Cerski, Božo Javorski

1. Đurić Veljko i Miličko Mijović, "Ilustrovana istorija četničkog pokreta", Narodna knjiga, Beograd, 1993, st. 77.

i dr.) a Košta Pećanac biva ubijen 11. o5.1944. godine po naređenju D.Mihajlovića od komandanta Deligradskog četničkog korpusa Brana Petrovića. Istu sudbinu je doživjela četnička organizacija Ljuba Novakovića, koji je komandovao četničkim grupama u Sumadiji.

Četnička organizacija Draže Mihajlovića se pojavila pod nazivom Četnički odred Jugoslovenske vojske kojim je komandovao Draže Mihajlović. Zamjenik komandanta je bio Dragiša Vasić, podpredsjednik Srpskog kulturnog kluba, osnovanog pred početak dugog svjetskog rata, koji je bio velikosrpska šovinistička organizacija , a načelnik štaba četničke organizacije je bio Dragoslav Pavlović.

Glavni organ četničke organizacije je bio štab Draže Mihajlovića Gorski štab. Draže Mihajlović je imenovan od strane izbjegličke vlade januara 1942. godine za ministra vojskć i rata, a 10. 06.1942. godine ukazom vlade i kralja Gorski štab je pretvoren u Vrhovnu komandu jugoslovenske vojske, a Draža Mihajlović imenovan za načelnika štaba Vrhovne komande. N a k o n nove organizacije Draža Mihajlović povjerava p r o p a g a n d u Dragiši Vasiću i Stevanu Moljeviću, a dotadašnjeg načelnika štaba Dragoslava Pavlovića postavlja za komandanta pozadine, dok će komandne pozicije zauzeti Zahari je Ostojić i Mirko Lalatović, oficiri bivše vojske koji su došli iz Kaira.

U 1942 -1943. godini formirani su korpusi prema administrativno-teritorijal-noj podjeli Kraljevine Jugoslavije, koji nijesu imali jedinstvenu vojnu strukturu u čitavoj zemlji.. Četničke jedinice su obrazovane dobrovoljno i prisilnom mobilizacijom gđe su u jednom srezu bili 1 - 2 brigade čiji je komandni kadar bio sastavljen od "aktivnih četnika" kojeg su činili oficiri i podoficiri bivše jugoslovenske vojske, žandarmi i ološ iz sela i gradova, sa bradama, šubarama, četničkim amblemima i dr. Najmanja organizaciona jedinica četničke organizacije su bile "crne trojke" koje su sa "letećim br igadama" vršile masovna i pojedinačna klanja, posebno nad bošnjačkim stanovništvom, a narod ih je nazivao koljašima. Četnici su palili čitava bošnjačka naselja, klali tupim noževima u Bosni i Sandžaku hiljade Bošnjaka i bacali ih u Drinu i Lim, silovali žene i đevojčice, palili Bošnjake svezane oko sijena, i radili ono što je nezamislivo ljudskom umu. Njihova zvijerstva i svirepost nijesu poznata ni jednoj životinjskoj vrsti, a kamoli čovjeku "to su krvoločne zvijeri iz prašume". 2 '

Četnička komanda je bila uređena na sljedeći način: Vrhovna komanda, komanda pokrajine, komanda grupe, korpusa, komandant korpusa, komandant grupe brigade, komandant brigade, komandant bataljona, komandir čete i komandant selo - četovođa.

U teritorijalnom smislu četnička organizacija je bila podijeljena na oblasti:

2. Milovan Đilas, "Borba", 8. X. 1942. br. 21. 263 262


Srbija sa "Južnom Srbijom" (ovo je četnički naziv za Makedoniju); Bosna i Hercegovina; Crna Gora i Boka Kotorska; Sandžak (koga su četnici zvali "Stari Ras"); Dalmacija i Lika; Vojvodina i Slavonija i Slovenija.

Značajno mjesto u organizaciji četničkog pokreta su bili prijeki sudovi. Član 1. Uredbe o prijekim sudovima je glasio "Propisi ove uredbe imaju se primijeniti na krivična đela koja su izvršena od strane komunista - partizana i njihovih pomagača, simpatizera... Uredba važi na teritoriji na kojoj se prostire vlast četničke organizacije..."/)

Četnički pokret u Makedoniji nije bio zapažen jer su četnici bili izolovani i usamljeni, a jedino je u Kumanovu organizovana jedna četnička brigada koja je razbijena od strane partizana 1945. godine.

U Bosni i Hercegovini je četnički pokret djelovao još od prvog svjetskog rata, pa su klanja, ubijanja i paljenja bila normalna pojava a četnički komandanti su imali potpunu autonomiju, s ozbirom da je trebalo likvidirati čitav bošnjački narod.

U Crnoj Gori su četnici sklopili sporazum sa Italijanima od kojih su dobili naoružanje, hranu, odjeću i plate. Organizacija je bila na plemenskoj podijeljenosti čiji je rukovodeći kadar bio iz aktivne vojske Kraljevine Jugoslavije pod komandom Đorđa Lašića, kojeg je postavio Draža Mihajlović 15. oktobra 1941. godine. Pavle Đurišić je 1944. godine obrazovao Glavnu komandu Crne Gore, Boke Kotorske i Starog Rasa (Sandžaka) s ciljem da se proširi Nedićeva uprava, usljed čega je došao u sukob sa Dražem Mihajlovićem. On će 23.01.1945. godine formirati Crnogorsku vojsku, čiji je bio komandant sa preko 8.000 vojnika koje su kasnije na prevaru zarobili ustaše a rukovodstvo odveli u Jasenovac, gdje su pobijeni: Pavle Đurišić, Zaharije Ostojić, Mirko Lalatović, Dragiša Vasić i dr.

U Dalmaciji i Lici četničku organizaciju su osnovali pop Momčilo đujić i Pajo Popović pod rukovodstvom Ilije Trifunovića - Birčanina, uz pomoć italijanske divizije "Sisari", u Kninu u zajednici sa četnicima iz Bosne, koji su preuzeli sve mjere protiv Hrvata i Bošnjaka.

U Vojvodini, Slavoniji i Sloveniji Draže Mihajlović nije mogao da organizuje bilo kakvu organizaciju.

Ciljevi četničkog pokreta Draže Mihajlovića sadržani u programskim dokumentima su ponovno uspostavljanje Jugoslavije i u njoj homogene i velike Srbije i povratak monarhije. Ovaj program koji je bio sažet u četničkoj krilatici: "S vjerom u Boga, za kralja i otadžbinu", nudio je Srbima državu, na čelu sa kraljem iz loze Karađorđevića, garanciju za održavanje pravoslavlja kroz agresivnu propagandu kosovskog mita i svetosavlja. Ovakvu ideologiju su posebno prihvatili srpski seljaci

3. M.Minić, "Četnici i njihova uloga u vreme narodnooslobodilačkog rata " 1941 - 1945, Beograd, 1982. st. 13 - 50.

gdje je odnos prema pravoslavlju bio znatno razvijen, a kasnije je bio prihvaćen od velikog broja Srba. Četnički pokret je u početku imao za cilj borbu za oslobađanje srpstva od Hrvata da bi odmah stao u službu okupatoru i pretvorio se u obračun sa Bošnjacima i Hrvatima.

U prvom četničkom programu " H O M O G E N A SRBIJA"4) Stevana Moljevića od 30.06.1941. godine u kojem se govori o granicama, državnom uređenju i spol-jnoj politici "Velike Srbije" u obnovljenoj Jugoslaviji poslije drugog svjetskog rata, stoji daje srpski narod gubitkom države i slobode došao do nepokolebljivog uvjerenja:

1. Da snagu države ne čini ni prostranstvo njene teritorije, ni broj njenog žiteljstva, pa ni bogatstvo zemlje, koliko nezavisnost pogleda, smisao i ljubav za državu, njenu slobodu i nezavisnost, unutrašnja sloga i duhovna povezanost naroda u času spoljnje opasnosti, te spremnost njegova da za državu i njenu slobodu žrtvuje sve što ima pa i sebe sama;

2. Da on tu istovetnost pogleda na državu, smisao i ljubav za državu i njenu nezavisnost može opet postići samo ako bude okupljen u homogenoj Srbiji...

Na osnovu navedenih stavova Srbima je osnovna dužnost: "da stvore i organizuju homogenu Srbiju koja ima da obuhvati celo etničko

područje na kome Srbi žive, i da joj osiguraju potrebne strateške i saobraćajne linije i čvorove, te privredna područja kako bi joj bio omogućen i obezbeđen slobodan privredni, politički i kulturni život i razvitak za sva vremena...

Preseljavanje i izmene žiteljstva , naročito Hrvata sa srpskog i Srba sa hrvatskog područja, jedini je put da se izvrši razgraničenje i stvore bolji odnosi između njih, a time otkloni mogućnost da se ponove strašni zločini koji su se dešavali i u prošlom ratu, a naročito u ovom sadašnjem, na svemu području na kome su Srbi i Hrvati bili izmešani..."

Program Stevana Moljevića "Homogena Srbija" polazi od pretpostavke daje : "osnovna greška ... bila što 1918. godine nisu bile udarene granice Srbije. Ta se greška mora ispraviti, danas ili nikad. Te se granice moraju udariti, i one moraju da uhvate celo etničko područje na kome Srbi žive sa slobodnim izlazima na more za sve srpske oblasti koje su na domak mora". 5 ' Etnička područja prema ovom programu gđe bi isključivo živjeli Srbi obuhvatala bi: na istoku i jugoistoku Srbiju sa Južnom Srbijom, sa gradovima Vidinom i Ćustedilom; na jugu Crna Gora i Hercegovina, gđe bi pored teritorija koje su bile u sastavu Zet ske banovine bile obuhvaćene i teritorije čitave istočne Hercegovine sa Konjičkim srezom, dio Mo-

4. Zbornik dokumenata i podataka o narodnooslobodilačkom ratu naroda Jugoslavije, Tom

XIVknjiga 1. dok. 1. 5. Zbonuk,NORXlV/l,l

264 265


starskog sreza (grad Mostar, Bijelo Polje, Blagaje, Žitomislići, Stolački srez, dio teritorija Metkovićevog sreza i Dubrovnik koji bi imao specijalni status, kao i sjeverni dio Albanije ukoliko Albanija nebi dobila autonomiju, na zapadu granica bi išla Velebitskim kanalom i obuhvatala bi opštinu Zadar sa ostrvima pred njim u kojoj bi bilo 46 srezova, sjeverna srpska oblast bi obuhvatala Dunavsku banovinu sa srezovima Vukovar, Šid i Ilok i dio Vinkovačkog sreza - opštine Vinkovci, Laze, Mirkovci i Novi Jankovci i srez Osijek, zatim Baranju s Pečujom i istočni Banat s Temišvarom i Rešacima; u sastav Drinske banovine kao središne oblasti bi ušli srezovi Brčko, Travnik i Fojnica i Dalmacija koja bi obuhvatala Jadransku obalu od Ploča pa do ispod Šibenika.

Prema projektu "Homogena Srbija" u sastav Velike Srbije bi ušla Srbija sa Makedonijom, Bosna i Hercegovina i oko 2/3 teritorije Hrvatske sa đelovima Bugarske, Rumunije i Mađarske.

U drugom dijelu programa "Homogena Srbija" Moljević ističe istorijsku ulogu Srbije i srpskog naroda, pa zaključuje da Srbi "svoju istorijsku misiju moraju ispuniti,a moći će učiniti samo ako budu okupljeni u homogenoj Srbiji u okviru Jugosavije koju će zadahnuti svojim duhom i dati joj svoj pečat. Srbi moraju imati hegemoniju na Balkanu, a da imaju hegemoniju na Balkanu, moraju predhodno imati hegemoniju u Jugoslaviji. "... I kao što je sadašnjost samo krajnja tačka prošlosti, i budućnost valja da im bude produžena linija prošlosti".

U pismu koje je Stevan Moljević uputio Dragiši Vasiću februara 1942. godine 6 ' upotpunjen je projekat "Homogena Srbija" u kojem je između ostalog naveo:

Prilazem vam kartu o razgraničenju sa Hrvatima... 1. Što se tiče granica prema susedima, to će pitanje da se reši mirovnim ugo

vorom, ... 2.Što se tiče našeg unutrašnjeg pitanja, razgraničenja sa Hrvatima, tu držimo

da treba odmah, čim se ukaže prilika, prikupiti sve snage i stvoriti svršen čin: a/ zaposesti na kartu označenu teritoriju; bi očistiti je pre nego li se iko pribere. ...Krivci bi imali da budu na mestu kažnjavani, a ostalima bi valjalo otvoriti put

- Hrvatima u Hrvatsku, a muslimanima u Tursku (ili Albaniju). U pogledu muslimana valjalo bi da naša vlada u Londonu odmah reši pitanje

s Turskom, u čemu će nas i Englezi pomoći. U Programu Četničkog pokreta Draže Mihajlovića od septembra 1941. god

ine 7 ' , u drugoj tačci "Rad u prelaznom vremenu" predviđeno je da se izvrši omeđavanje srpske zemlje, u kojoj bi živio srpski živalj a posebno u gradovima gđe

6. Zbornik, Tom XIV, knj. 1. dok. 35. 7. AOS, a, EV, k. 162. reg. br. 34/1

bi se izvršilo "brzo i radikalno čišćenje gradova i njihovog popunjavanja svežim srpskim elementom, i u srpskoj jedinici "kao naročito težak poblem uzeti pitanje muslimana i po mogućnosti resiti ga u ovoj fazi".

U instrukcijama Draže Mihajlovića od 20. decembra 1941. godine8 ' Đorđu Lašiću, komandantu četničkih odreda u Crnoj Gori i Pavlu đurišuću, komandantu limskih četničkih o d r e d a određen je konkretni je genocidni program p r e m a Bošnjacima kao i ostalom nesrpskom stanovništvu. U instrukcijama su navedeni ciljevi četničkih odreda u deset tačaka:

" 1. Borba za slobodu celokupnog našeg naroda pod skriptom Njegovog Veličanstva Kralja Petra II.

2. Stvoriti veliku Jugoslaviju i u njoj veliku Srbiju, etnički čistu u granicama Srbije - Crne Gore - Bosne i Hercegovine -Srema - Banata i Bačke.

3. Borba za uključenje u naš državni život i svih još neoslobođenih, slovenskih teritorija pod Italijanima i Njemcima (Trst - Gorica Istra i Koruška) kao i Bugarske, severne Albanije sa Skadrom.

4. Čišćenje državne teritorije od svih narodnih manjina i nenacionalnih elemenata.

5. Stvoriti neposredne zajedničke granice između Srbije i Crne Gore, kao i Srbije i Slovenačke čišćenjem Sandžaka od Muslimanskog življa i Bosne od muslimanskog i hrvatskog življa. Kazniti sve ustaše i muslimane koji su u tragičnim danima nemilosrdno uništavali naš narod.

8. U krajevima očišćenim od narodnih manjima i nenacionalnih elemenata izvršiti naseljavanje Crnogorcima ..."

U posebnom dijelu "Instrukcija" - "Upotreba četničkih odreda u Crnoj Gori" se predviđa:

1.) Jednim delom snaga dejstvovati iz doline Lima pravcem: Bijelo Polje -Sjenica sa zadatkom očistiti Pešter od Muslimanskog i Arnautskog življa ...

2) Delom snaga dejstvovati pravcem preko Čakora ka Mehotiji sa zadatkom da se na tome pravcu očisti teritorija Arnauta, kao i da se presretnu oni koji će biti gonjeni iz Peštera - Sandžaka ...

Postupak: sa Arnautima, Muslimanima i Ustašama prema njihovim zaslugama za njihova nedela.. ."

0 stavu prema Bošnjacima, Draža Mihajlović je u ličnoj belešci zapisao: "Pitanje musl imanskog stanovništva p o t r e b n o je da reši vlada. Musl imansko stanovništvo je svojim držanjem dovelo do toga da ih naš svet više ne želi i neće da ima u svojoj sredini. Potrebno je još sad da se pripremi iseljeljavanje u Tursku ili ma

8. Zbornik, Tom XIV, knj. 1. dok, 34.

267 266


gde van naše teritorije. Na dan ustanka oni će svi biti pokrenuti sa svojih naselja, a što niko neće moći sprečiti. U datom momentu svi muslimani ima da budu pokrenuti sa svojih ognjišta".9'

Na osnovu navedenih instrukcija Đorđe Lašićje 7.01.1942. godine izdao proglas Crnogorcima10' sa svim obilježjima velikosrpskog nacionalizma:

"U svim krajevima naše porobljene otadžbine samo su Srbi razapeti na krst i gonjeni kao divlje zveri od strane Italijana i Njemaca a krv nam sišuu istoriji poznati strvinari: Arnauti, Mađari, Muslimani.. .

... čas narodne osvete mora doći i najveća i najpravednija "istraga poturica", da se jednom za svagda (očisti srpsko ognjište, da se sve srpske zemlje očiste od "nekrsti", da se istera "guba iz torine". Za izvršenje te najsvetije dužnosti u svim srpskim krajevima se priprema naš narod da se u zgodni čas kao vulkanska lava sruči na zaklete neprijatelje svoje ..."

Dobroslav Jevđević u avgustu 1942. godine savjetuje Bošnjacima: "... Ja lično mislim da muslimanima u budućoj državi ne preostaje ništa drugo

nego da konačno i definitivno prime srpsku nacionalnost i odreknu se spekulantnog taktiziranja između sprskog i hrvatskog naroda, tim pre, što će svi krajevi u kojima žive muslimani biti neosporni i neprikosoveni delovi srpske državne jedinice ... Muslimani bi mogli da promene kolektivno raspoloženje Srba prema sebi samo tako, ako odmah što hitnije pristupe obrazovanju svojih nacionalnih srpskih jedinica borbene vrste, koje ne bi imale nikakve veze sa nama, nego iz vlastite pobude sa oružjem u ruci započele borbu protiv ustaških krvnika i muslimanske i ostalih vera... "11)

Na Četničkoj konferenciji održanoj 30. XI i 2. XII1942. godine u Sahovićima kod Bijelog Polja, kojoj su prisustvovali Zaharije Ostojić, đorđe Lašić, Pavle đurišić i predstavnici intelektualne omladine Crne Gore, Boke i Sandžaka, usvojena je rezolucija od 17 tačaka 1 2 ) i potvrđena su osnovna načela iz dotadašnjih programskih dokumenata Četničkog pokreta. U zaključcima se predviđa :

"1 . Da buduća naša država treba da bude nasledna i ustavna monarhija - Kraljevina Jugoslavije kojom će vladati Kralj Petar II iz dinastije Karađorđevića, i u kojoj će Četnička Organizacija, u saglasnosti sa krunom biti za izvestan period vremena, potrebna za potpunu obnovu i preporod zemlje, jedini nosilac celokupne državne vlasti u zemlji.

9. Zbornik, NOR, XIV/1,28. 10. Jovan Marijanović, Prilozi istoriji sukoba NOP i četnika D. M, Zbornik dokumenata, tom

III, knjiga 4., dok. 185.

ll.AOS, Ča, k. 222, reg.br. 54/5.

12. Zbornik NOR, tom. XIV, 1. 736-9

268

4. Na teritoriji buduće države živeti će samo Srbi, Hrvati i Slovenci. Nacionalnih manjina ne može biti.

7. Crkva je državna. Pravoslavna crkva je nacionalna i svetosavska. Katolička crkva treba da bude administrativno odvojena od Vatikana, i da bude jugoslovenski nacionalna u duhu ideja Štrosmajera. Verska nastava je obavezna u svim osnovnim i srednjim školama".

U pismu kapetana I klase, M.Jovanovića upućenom Golubu Mitroviću 13. februara 1943. godine u 9 tačaka određeni su ciljevi četničkog pokreta koji su u potpunosti identični sa ciljevima iz ranijih četničkih programa, koje smo naveli, a u "Proglasu intelektualcima" od juna 1943.1 3 ) godine u tačci 5. stoji: "Mi tražimo čistu nacionalnu državu. Ako to ostvarimo biće zemlje i suviše, jer će preko 2,5 miliona narodnih manjina morati napustiti našu zemlju. Ta zemlja će se svakako podeliti u prvom redu onima koji se danas zalažu za ostvarivanje naše slobodne države".

U Proglasu Draže Mihajlovića "Muslimanima, Bosne, Hercegovine i starog Rasa - Sandžaka"14) navodi se da :"što se tiče budućeg položaja muslimana u obnol-jenoj državi za koji se mnogi pitate, vi svojom davnašnjom saradnjom sa Jugoslov-enskom vojskom i borbom protiv zajedničkog neprijatelja udarate temelje tom svom položaju.

Ravnopravnost i jednakost pred svim zakonima koje ćemo zajednički stvoriti po načelima demokratije i parlamentarizma, sloboda građanska da svako može slobodno da kaže istinu i pravu reč, i usmeno i pismeno, u svemu javnom životu, sloboda verska da svako može slobodno da ispoveda svoju veru, sloboda imovinska da ono što pošteno svojim trudom zaradi..."

I odluke Četničkog "SVETOSAVSKOG KONGRESA"1 5 ' održanog 25. -28. januar 1944. godine u selu Ba idu ka apsolutnom negiranjubošnjačkognarodajerjepreovladavala struja koja se zalagala za unutrašnje uređenje na način trojne federacije. Kongres je priprem-ljenkao reakcija na odluke drugogAVNOJ-aiproglašenjeFederacijeravnopravnihnaroda na nacionalnom principu sa izuzetkom Bosne i Hercegovine. Po nacionalnom sastavu delegata (274)samo 5 nijesu bili Srbi, a jedini Bošnjak je bio Mustafa Mulajić, te se radilo o srpskomKongresusobziromnanacionalnisastavdelegata.NakongresujestvorenaJugoslov-enska demokratska zajednica, priznat legitimitet dinastiji Karađorđevića i proklamovano stvaranje Jugoslavijekao trojne federacije. OdlučenojedaBošnjacipripadnusrpskojjedinici koja bi bila dominantna u okviru trijalističke federacije.

13. AOS, Ča, k. 144, reg.br. 32/4. 14. AOS, a. Ča, Kl5, reg. br. 42/3 15. Jugoslavenska Demokratska zajednica - Odluke Svetosavskog kongresa u slobodnim

srpskim planinama, Narodna biblioteka SR Srbije, 11/135199,

269


http://reg.br

http://reg.br

0 suštini odluka donijetim na ovom Kongresu najbolje govori ustaška reakcija na njih, iznijeta u pismu Ivana Bogdana u listu "Hrvatski n a r o d " :

" Po svom bizantijskom običaju ove točke imale bi poslužiti skrivanju pravih težnji Mihajlovićeve družine. Jugoslovenski komunisti su donijeli nacrt"Ustava" kojemu je svrha prikriti komunističke ciljeve partizana, dok se na ovom "Sveto-savskom kongresu" radi o prikrivanju velikosrpskih ciljeva kojem će biti prevaren samo onaj ko želi da bude prevaren ...

Sto se tiče ostaloga to velikosrpski ciljevi jasno probijaju između redaka i njih će lako otkriti svatko, koji pozna balkanske prilike. Mi ćemo upoznati samo najvažnije. Velikosrpstvo se nezadovoljava granicama bivše Jugoslavije nego opet postavlja zahtjeve kao i prije 1919, i to na račun svih susjeda. Velikosrblji danas u vrijeme svoga dubokog pada se ne odriču pohlepe niti na račun najbližih susjeda Albanije, Grčke (izlaz na Solun).. .

Dosta se sjetiti onih, koji na jednoj strani kape imaju crvenu zvijezdu, a na drugoj kokardu, a i jedno i drugo na srpskoj šajkači"16)

III.

Iz navedenih programa četničkog pokreta Draže Mihajlovića vidi se da nije bilo spora oko pitanja bošnjačkog naroda u budućoj državnoj zajednici obzirom da su smatrani kao "nenacionalni element", "Turci", "unutrašnji neprijatelj", "Srbi muhamedanske ispovijesti", a njihovo uništenje "najsvetija dužnost". Zbog ovakvih programskih stavova četnici D.Mihajlovića su nakon raspada Jugoslavije počeli sa realizacijom genocidnih ideja u cilju uništenja čitavog bošnjačkog naroda..

Prve bošnjačke žrtve pale su u junu 1941. godine, u istočnoj Hercegovini, nakon formiranja četničkih jedinica u selu Ljubinje, zatim u Gackom gdje su ubili 32 lica i opljačkali stoku, popalili kuće, te je 78 porodica sa oko 500 članova ostalo bez krova. U Avtovcu, selu kraj Gackog četnici su 6. septembra 1941. godine zaklali troje djece Smaja Dilića od dvije, pet i šest godina, a kuće su i opljačkane.1 7 '

Četnici su zatim izvršili zločin u istočnoj Hrcegovini nad Bošnjacima u Berkovićima u Jami Čavkarici. Zbog nesigurnosti u selima oko Bileće, bilećki Bošnjaci su krenuli 2. septembra 1941. godine prema Stocu, uz dobijeno naoružanje i pratnju, koje je trebalo da ih bezbedno dovede do Stoca. Kolonu izbjeglica i njenu pratnju, presrela je na pola puta između Divina i Berkovića "grupa pljačkaša i

16. B.Petranović-M.Zečević, Jugoslovenski federalizam, tom I, Prosveta, Beograd st. 822-826 17. Vladimir Dedijer, Antun Miletić, "Genocid nad Muslimanima",Svjetlost, Sarajevo, 1990.

god. st. 35

zlikovaca " u kojoj je bilo "Crnogoraca iz sela koja graniče sa Hercegovinom, a i Hercegovaca komšija muslimanskog življa", koji su otjerali pratnju.1 8 ' Izbjeglice su zatvorene u žandamerijsku kasarnu, gdje su u toku noći vršena ubistva i silovane žene, a sutra dan, 3. septembra, izbeglice su odvedene na jamu Čavkaricu i likvidirane bacanjem u provaliju. Ovom prilikom je stradalo oko 700 Bošnjaka19', a jedini preživjeli svjedok je Hadžira Ćatović -Bijedić.

U selu Ljubinja je 15. juna 1942. godine na isti način nastradalo 29 osoba od kojih samo jedan punoljetni muškarac, dok su ostalo bile žene i djeca. Naziv jame se ne pominje, a u dokumentu koji saopštava o tom događaju navodi se da su "ljudi pobacani u jednu jamu kojoj se nezna dno. 2 0 ' U izvještaju o ovom zločinu koji je Kotarska oblast u Stocu uputila velikoj župi Dubraca 16. juna 1942. godine stoji: "đelo je izvršeno u znak osvete za lanjska ubijanja i krvoproliće nad pravoslavcima od kojih događaja potiče upravo godinu dana".2 1 '

Početkom septembra 1941. godine četnici su u Kulen Vakufu izvršili strašan zločin nad bošnjačkim narodom. Kada su Bošnjaci iz Kulen Vakufa 5. septembra krenul i p r e m a Bihaću, kolonu dugu oko 6 km. sa oko 90 zaprežnih kola, obezbjeđivali su domobrani i naoružani mještani. U vrijeme dok je napuštala grad napali s u j e četnici i stalno je držali pod vatrom. Tokom kretanja kolona je imala velike gubitke, a "narod je ginuo kao snoplje i padao na cesti", kako navodi ustaški izvještaj. Na kraju su četnici kod mjesta Prkos zarobili kompletnu 12. domobransku satniju, kao i sve izbjeglice. Domobrani, mahom Hrvati, razoružani su i pušteni, sem nekoliko oficira koji su na tom mjestu ubijeni, kao i dio izbjeglica. Ostale izbjeglice vraćene su u Kulen Vakuf, gdje su masakrirani zajedno s Muslimanima zatečenim u gradu".2 2 '

Pobijeno je prema nekim podacima više od 1.000 lica, dok drugi podaci govore da je pobijeno oko 2.000 ljudi, žena i đece. Malobrojni komunisti su se grčevito borili da sačuvaju ovo stanovništvo od genocidnog terora. Negđe su uspjeli da zaustave masovne pokolje u posljednji čas, ali nisu mogli potpuno zaustaviti raspamećene strasti, masovnu histeriju i eksploziju nacionalno-šovinističke zaslijepljenosti".23'

Najsuroviji obračun četnika s Bošnjacima je bio u istočnoj Bosni, u srezovima: Foče, Goražda, Čajniča, Višegrada, Vlasenice, Srebrenice i Rogatice. Prve žrtve četničkog genocida bili su žitelji srebreničkog kraja u kojem je u jamama i drugim

18. Isto, st. 37. 19. Isto st. 256.

20. HAD, Fond , VŽV, 16. VI. 1942. Zapovjedništvo oružanog knla - Velikoj župi Dubravi

21. Isto, k. 5, 16. -VI. 1942. Kotarska oblast u Stocu - Velika župa Dubrava.

22. Vladimir Dedijer, Anton Miletić, cit. djelo, si. 55 - 67.

23. Isto, 270 271


mjestima stradalo oko 1.000 Muslimana.241 U Loparima, u selu Koraj izvršenje zločin nad Bošnjacima 13. XI 1942. godine zajedničkim đelovanjem četnika i partizana kod Brčkog. Partizanske snage su gonile domobranski bataljon prema selu Čeliću, a četnici su za to vrijeme ostavši u Koraju pobili 400 Muslimana, pretežno žene i djece.2511 na području Romanije i Jabuke četnici su izvršili pokolj nedužnog muslimanskog življa. Srbijanski četnici, kojima je komandovao kapetan Dragoslav Račić, u dolini Krivaje su opljačkali i popalili muslimanska sela, a u višegradskom području popalili sela i ubijali Bošnjake. Z.Antonić o tom zločinu piše: "Osim Višegrada, gdje je broj poginulih teško utvrditi, popaljena su sela: Banja Kamenica, KlaŠnik, Štitarevo, Drakonj, Strmica i u njima je , samo do polovine decembra, poubijano oko 58o. stanovnika - Muslimana.261

Uz pomoć Italijana krajem 1941. godine četnici su svoju akciju usmjeravali ka jugoistočnoj Bosni i okupirali Goražde, Čajniče i Foču. Sporazum o predaji Foče četnicima je razrađen 4. XII1941. godine, da bi u zoru 5. decembra Italijani napustili Foču i istu okupirali četnici kapetana Sergija Mihajlovića . Italijani su obavijestili bošnjačko stanovništvo u Foči "da nema razloga za nespokojstvo i paniku i da im njihova vojskagarantujebezbjednost".2 7 1 Odmah po ulasku u Foču Sergej Mihajlović je održao govor u kojem je istakao značaj četničkog pokreta koji je nastupio pod geslom: "Oslobodilačka i osvetnička vojska" a Bošnjacima prigovorio da su pomagali "propast bivše Jugoslavije, da su prihvatili stvaranje hrvatske države, te da su je pomagali domobranima i ustašama, sa kojima su učestvovali u progonima grčko-istočnog elementa. Ustaški logor i ustaška organizacija u muslimanskom gradu Foči to najbolje dokazuje".281 Istog dana izdata je naredba o pljački i likvidaciji Bošnjaka, koja je glasila:

" a) Svi su trgovci muslimani dužni istog dana predati ključeve od svojih radnji; b) Sve katoličke i muslimanske kuće moraju biti stalno otvorene i vrata se ne

smiju zaključavati ni preko noći; c) Sve muslimanke i katolkinje moraju doći u logor, gđe su organizirane na već

rekviriranim šivaćim strojevima da kroje i šiju četnička odijela i rublje, d) Sve muslimanke na ulici ne smiju biti pokrivene te je bilo i slučajeva javnog

i nepristojnog pretresa,

e) Sve pučanstvo osim grčko-istočnjačko mora se osobno javiti četničkoj komandi".2 9 1

Ulaskom u Foču počela je nezapamćena pljačka muslimanske imovine, prvo 24. Isto, st. 87.

25. AVI, Fond, NAH, br. reg. 29/16-1, K. 6.

26. ZAntonić, Ustanak u istočnoj i centralnoj Bosni 1941., Tuzla 1983. st. 578

27. AVI, Fond, NAH, br. reg. 10/2-14, k. 63, februar 1942. 28. Isto,

29. Isto,

272

trgovačkih radnji, zatim kuća bogatijih i potom i ostalih žitelja u gradu i na selu.3"1

Kolika je bila pohlepa četnika za pljačkanjem pokazuje primjer kada su četnici iz Rogatice opljačkali Foču. Sve stvari su napunili u vagon, a pošto je saobraćaj na pruzi Foča - Ustiprača - Sarajevo bio u prekidu četnici su guranjem vagona na daljini od 60 km. uspjeli da prenesu "ratni plijen" u Rogaticu.

Među prvim žrtvama četničkog terora u Foči bili su 83 domobrana i oružnika kojisu likvidirani kraj Drine, a zatim bačeni u rijeku, koje su Italijani prijenapuštanja Foče zaključali u kasarni i tako ih ostavili četnicima.3 '1 Samo za četiri dana poslije ulaska četnika u Foču, za koje se može reći da je to bilo vrijeme haosa, bezvlašća četničke samovolje, likvidirano je oko 400 mještana i oko 600 - 700 izbjeglica i žitelj a okolnih sela.321

Zločine u Foči opisuje Adil Zulfikarpašić: "U Foču je 1941. godine došao, kao četnički komandant, neki Sergije Mihajlović, kapetan, ruskog porijekla, koji je napravio strašan pokolj u Foči. On je bio dijete ruskog emigranta. Zaveo je krvavi režim u Foči. . . Tu na mostu je izvršeno klanje muškaraca... Kapetan Sergije Mihajlović i komandant mjesta Prota Vasilije Jovičić naredili su da se svi muškarci pohapse. Poslije su svi oni koji su bili veći od konjičkog karabina poklani. Ali ljudi su ubijani svuda: i po kućama, po dvorištu, ulicama. Kasnije je red došao na žene i đecu. Drina je izbacivala leševe. Da se to spriječi, razrezivali bi im trbuhe, onda bi tijela potonula.

- Pa ko je to učinio? - pitao sam. Većinom mj eštani i srbij anski četnici, ali ovih zadnj ih je bilo vrlo malo... za šest

mjeseci našlo se među muslimanima 12 ljudi, koji su prihvatili poziv da sarađuju s ustaškim vlastima, a za osam sati su skoro svi Srbi postali četnici i počeli da kolju sve od reda, ne birajući i ne praveći razliku ko je kriv a ko nije. I nije se našlo ni 12 od 16.000 Srba da uzme u zaštitu bar jednog Muslimana ili njegovu obitelj i imovinu od 8.000 poklanih Muslimana u fočanskom srezu.

... Talijani su otišli jedno poslije ponoći prema Čajniču za Pljevlja, a četnici su isto jutro došli. Ujutru svi mještani Srbi bili su sa kokardama i pod puškama.

U samoj Foči izvršen je pokolj nad Muslimanima od strane četnika, pokolj

ničim izazvan ":33)

Prema podacima o broju ubijenih u Foči, koji su različiti zavisno od izvora koji ih saopštava četnici su na području Foče, Goražda i Čajniča, od oktobra 1941. godine do 20.1.1942. godine ubili, zaklali i zapalili 5.000 - 6.000 Bošnjaka i zapalili

30. AVI, Fond, NAH, br. reg. 10/2-14, k. 63, febniar 1942.

31. AVI, Fond, NAH, br. reg. 10/2-14, k. 63.

32. Isto, 33. M. Đilas, N.Gaće, "Bošnjak- AdilZufikarpašič", Bošnjački institut, Zurih, st. 75 - 81

273


nekoliko stotina kuća".3 4 ' U drugom napadu na Foču 18. 08. 1942. godine pod komandom Zaharija

Ostojića izvršenje ponovni zločin nad bošnjačkim stanovništvom. Četnici su ubijali, palili kuće, silovali žene, maloljetne đevojke. Fočaje sa okolinom ponovo opljačkana i opustošena. To ilustruje izvještaj Dobroslava Jevđevića i Petra Baćevića iz avgusta 1942. godine u kojem je navedeno:

"Nažalost, i ako je Branko (pseudonim za Zaharija Ostojića) izdao naređenje da se ne diraju žene i djeca jedan dio trupa nije to slušao pa je oko 3oo žena i đece platilo glavom... Svi tragovi masakra odmah su uklonjeni a formalno smo objavili streljanje vojnika koji su ubijali i pljačkali.".35' Prema četničkim izvještajima u drugom napadu na Foču je bilo 1.300 žrtava, od kojih 3oo đece i žena i l.ooo ubijenih "kompromitovanih" Muslimana.3 6 '

Pred četničkim terorom je nakon ovog napada prebjeglo iz Foče i okoline oko 6.000 Muslimana, od njih je samo manji dio 500 -1.000 stigao u Goražde, odakle su krenuli preko Ustrprače i Mesića, ka Sarajevu.37'

Jedan od najtežih zločina nad Bošnjacima izvršen je u Sandžaku početkom 1943. godine u bjelopoljskom srezu i pljevaljskom kraju Bukovici. Četničkim terorom je bilo zahvaćeno čajničko područje, đelimično fočansko istočno od rijeke Ćehotine. Zločin u Sandžaku i dijelu jugoistočne Bosne izvršenje u dvije etape. U prvoj, koja je počela 5. januara, sandžački četnici su u bjelopoljskom kraju ubili 4oo pripadnika muslimanske milicije i likvidirali oko 1.000 žena i đece i uništili,"prema planu" 33 muslimanska sela na desnoj obali Lima i to: Voljevac, Gubovača, Radijel-ja, Ušakoviće, Presečnik, Baturiće, Donji Vlah, Mirojeviće, Šolja, Radijeva Glava, Pobratiće, Mediše, Donja Kostenica, Stublo, Vrh, Zmijanac, Šipovica, Negobra-time, Osmanbegovo selo, Dupljaci, Jasen, Koštice, Kaševari, Ivanje, Godijevo, Žilici, Gornja Crnca, Gornji Radulić, Vrba, Grgalje, Kradenik, Sipanje i Ličine."3 8 '

U drugoj etapi, četnici su krenuli u akciju na Bukovicu, 5. februara pod komandom Pavla đurišića, koji su bili u pokretu prema Neretvi zbog učešća u borbi protiv partizana, zaustavili se privremeno u reonu Foče i uz sadejstvo četničkih jedinica iz jugoistočne Bosne, izvršili napad na Bukovicu. Istovremeno su i sandžački četnici krenuli u napad na Bukovicu, koja je pala poslije kratkotrajne borbe sa muslimanskom milicijom. Učinak četnika u ovoj akciji prema izvještaju Pavla đurišića kojeg je uputio Draži Mihajloviću je sljedeći:" Sva muslimanska sela u tri pomenuta sreza

34. AVI, Fond, NAH, Br. reg. 10/2-14 k. 63. 35. V. Dedijer - A.Miletić, citirano djelo st. 186. 36. Isto st. 196.

37. AVI, Fond, NAHbr. reg. 27/9-1, k. 153a.

38. V Dedier, - A.Miletić, citirano djelo st. 204.

274

su potpuno spaljena, tako da nijedan njihov dom nije ostao čitav. Sva imovina je uništena, sem stoke, žita i sena. Naređeno je i predviđeno

prikupljanje stočne hrane u određenim mestima za stvaranje magacina rezervne hrane i ishranu jedinica, koje su ostale na terenu radi čišćenja i pretresanja terena i šumovitih predela , kao i radi sprovođenja i učvršćivanja organizacije na oslobođenoj teritoriji.

Za vreme operacija se pristupilo potpunom uništavanju muslimanskog življa, bez obzira na pol i godine starosti."3 9 ' U ovoj četničkoj akciji koja je prevazišla sve dotadašnje poginulo je 200 odraslih Muslimana, od kojih je jedan dio naoružan, a ubijeno je oko 8.000 žena, djece i staraca .4 0 )

Dr Radoje Pajović navodi da je "to bio samo dio monstruoznog četničkog plana, koji, na sreću, nije uspio da se ostvari".41'

Isti autor objašnjava da se taktika četničkog vodstva prema Muslimanima u toku bitke za Neretvu nije izmijenila i da je njima bila namijenjena ista sudbina kao onima u Sandžaku, čajničkom i fočanskom srezu.4 2 '

Pored masovnog uništavanja Bošnjaka 1943. godine u Foči četnici su preuzeli mjere na pokrštavanju Bošnjakinja, posebno žena i đece, jer su odlukom četnika muškarci morali da napuste svoje domove i nalazili su se u izbjeglištvu. Pokrštavanje je vršio sveštenik Novak Stanojević, gđe su nakon obreda pokrštavanja Bošnjakinje preobučene u "odoru pravoslavnih đevojaka", zatim se igralo kolo , pila rakija, pucalo iz pušaka, a četnici su prolaznicima podijelili 10.000 kruna. 4 3 '

Četnici su Bošnjakinjama govorili da su prilikom pokrštavanja dobili novu vjeru besplatno, za razliku od ustaša, koji su prevodili Srbe iz pravoslavlja u katoličanstvo uz naplatu takse. Pokršteni Muslimani dobijali su dokumenta o pravoslavnom pripadnošću, sa novim imenima i prezimenima, a akcija pokrštavanja je nastavljena i u okolnim selima Foče. 4 4 '

IV.

Utvrđivanje broja žrtava Bošnjaka stradalih za vrijeme drugog svjetskog rata od strane četnika jedna je od najizraženijih enigmi koja je bila i koja će u buduće

39. Arhiv V.I.I., Ča, CG. - V- 75, Izvještaj P.Đunšiću, 13. februar 1943.

40. Isto, 41. Radoje Pajović, Neretva - Sutjeska, 1943, Beograd, 1969, Zbornik radova. 42. Isto, st. 518, 43. A VI, Fond, NAH, br. reg. 50/4-1, k. 154,15. III1943, Župska redastvena oblast u Sarajevu

glavnom ravnateljstvu za javni red i sport, 44. AVJ, Fond, NAH, 32/5 - 4, k.184.

275


ostati nerazmršen čvor i izazov za sve koji žele da bar približno utvrde broj poginulih. Pored nepostojanja evidencije o žrtvama, te sumnje u dokumenta iz arhiva koji nijesu još otvoreni, izuzev za neke "režimske istoričare", te nedostatka leševa kao dokaza obzirom da su grobnice Bošnjaka bile rijeke i jame, nemoguće je je utvrditi tačan broj. To se posebno odnosi na žrtve u istočnom Sandžaku, jer do sada nije objavljen ni jedan valjan naučni rad.

Takođe, prilikom mobilizacije Bošnjaka za "konačno oslobođenje" poginulo je dosta Bošnjaka i od partizana i četnika i Njemaca, pa ne treba nikome pripisati ono što nije učinjeno. No, te protivrječnosti između broja bošnjačkih žrtava od strane četničke organizacije stoje i u dokumentima državnih organa, kod kojih nažalost nebi trebalo da ih bude. Primjera radi, u optužnici Vojnog tužilaštva jugoslovenske armije Br. 711/46 od 31. maja 1946. godine45) podignutoj protiv Mihajlović Dragoljuba Draže i dr., pored ostalih zločina stavljeni su mu na teret: klanje dvije hiljade Muslimana - ljudi, žena, djece iz okoline Foče, Čajniča i Goražda koja su izvršena na Drini, u Foči i Goraždu decembra 1941. i januara 1942; klanje 1.000 lica muslimanske vjeroispovijesti, od toga 300 žena, djece i staraca avgusta 1942; istog mjeseca na isti način lišili života u istočnoj Bosni u Ustikovilini i Jahorini 2.500 lica muslimanske vjeroispovijesti; ubili 2.500 Muslimana i Hrvata u Prozoru oktobra

1942. godine; zaklali 100 lica muslimanske veroispovijesti u jesen 1942. u Drežnici; ubistvo 400 muškaraca i 1000 žena i djece muslimanske veroispovijesti januara 1943. u bjelopoljskom srezu i februara 1943. zaklali 1.200 muškaraca i 8000 staraca, žena i đece.

Iako je nesporna činjenica da su četnici februara 1943. godine pod komandom Zaharija Ostojića, Petra Baćovića, Pavla đurišića, Voje Lukačevića , Vuka Kalaitovića i dr., u srezovima pljevaljskom, čajničkom i fočanskom zaklali 1200 muškaraca i 8000 staraca, žena i đece i opljačkali a potom spalili, oko 2000 domova nigdje se ne navodi da su to bili Bošnjaci, što je izostavljeno u optužnici i u presudi Vrhovnog vojnog suda.46'

Ovo je urađeno da se pred javnošću prikaže manji broj stradalih Bošnjaka od stvarnog stanja i da se ublaže četnički pokolji i ubistva nad Bošnjacima u toku II sv. rata.

Bogoljub Kovačević u knjizi "Žrtve drugog svjetskog rata u Jugoslaviji" izdatoj u Londonu 1985. godine demografskom metodom došao je do sljedećih podataka o broju žrtava Bošnjaka.

Prema popisu iz 1931. godine Bošnjaka je bilo 908.000, ili 7,7 % od ukupnog broja jugoslovenskih naroda (ili 6,5% od cjelokupnog broja stanovništva Jugo-

45. AOS, Ča, k.304, reg. br. 118, 46.AOS, Ča, k. 3o4, wg.br. 118,

slavije), a 1941. godine 1.089.000, stoje predstavljalo 8,1% od broja jugoslovenskih naroda (ili 6,9% od ukupnog broja stanovništva Jugoslavije) i 1948. godine 1.270.000 ili 8,6% jugoslovenskih naroda (ili 7,4% od ukupnog broja stanovništva).

Ukupanbroj demografskih žrtava kod Bošnjaka je proračunat na 179.000, što predstavlja 13,5% od demografskih žrtava jugoslovenskih naroda (ili 9,0% od sveukupnih žrtava). Ove žrtve su veće od bošnjačkog uđela u jugoslovenskim narodima i u ukupnom broju stanovništva. Gubitak je 16,4% ukupnog broja Bošnjaka 1941. godine, ili 14,1 % vjerovatnog broja Bošnjaka 1948. godine - da nije bilo II sv. rata.

Broj stvarnih žrtava je izračunat na 86.000, što je 9,9 % od ukupnog broja stvarnih žrtava jugoslovenskih naroda, ili 8,5% od cjelokupnog broja žrtava Jugoslavije. U oba slučaja gubici su mnogo veći od uđela Bošnjaka među jugoslovenskim narodima i u ukupnom broju stanovništva Jugoslavije. Taj broj predstavlja 7,9% ili 6,8 % od ukupnog broja Bošnjaka 1941. ili 1948. godine. Prema tome stvarne žrtve Bošnjaka prema navedenom autoru su bile između 80.000 i 100.000.47' No, ni u jednoj zemlji se nebi desilo da se ovolike žrtve jednog naroda, koji je najviše stradao procentualno u drugom svjetskom ratu poslije Jevreja, pod parolom "bratstva i jedinstva" skoro nigđe ne obilježe spomen-obilježjima, a da se u udžbenicima istor-ije ne navedu mjesta, broj poklanih i ubijenih i imenuju žrtva i agresor.

Ni međunarodni faktori u toku drugog svjetskog rata nijesu vodili brigu o stradanjima Bošnjaka. Na ovo ukazuje i proglas Bejli Stenlia, pukovnika, šefa Britanske vojne misije, od deset tačaka u kojem poručuje da "Velika Britanija priznaje Jugoslovensku vojsku u otadžbini kao svoju savezničku u punom smislu riječi" što podrazumijeva da u cjelosti podržava ubistvo, klanja, paljenja, silovanja i druge akcije četnika D.Mihajlovića protiv Bošnjaka. Dalje, u tačci 5. konstatuje da je "jedan ozbiljan dio muslimanskog življa pomagao okupatora, čak i s oružjem u ruci, a izvršio je i bezbroj nasilja i zločina nad nezaštićenim pravoslavnim življem". U tačci 8. i 9. prijetećim tonom se ukazuje da "u koliko se budu odazvali ovom apelu, muslimani će moći donekle da operu sramotu i nečast što su im naneli njihovi suvernici svojim nedelima. U koliko budu to odbili, moraće da snose svu odgovornost i kolektivno u obračunavanju koji će nastati posle oslobođenja".48' Ovakvom prijetnjom gospodin Stenli je zaboravio u proglasu da još priprijeti Bošnjacima i kraljevskom armijom zbog zločina koje Bošnjaci nijesu nikad učinili, već su im se uvijek pripisivali tuđi.

47. V. Dedijer- A. Miletić, citirano djelo, si. 78 - 80. 48. AOS, Ču, k. 20. reg. br. 114,

277 276


http://wg.br

w , j e n c » » s •>: ; . ' . > ! ; t e ' . - j « ! , . . i s ' s a i & r j s « . - ^ 6 c ? .5 > S i S ^ i i « ssu5&¥*-a m otmi* £ ^ s » s f c < i t < & s » •

M & i e t n o ? I i ! i s j « S i ^ i a s i s o M S r i 5 , , = ; s i S < T - J » I » 4 M l , . M H . a » K »

%Šfi- ja iJ^Ji^UiU - : " :V v "

'snpem ascsitt v ? č i c y H v J . a . s . . ^ . Cf Z&iv.ZK ^ J s p K f f . r « t j VllTKi. •SiJJ .J iMO S i t K M iSi- !» }' M i S KSSl M r i *

=:ii:- M-S*,./;—' ; -s~»~"* i » - » * j jra* i j » »era« w»

^ S J S i S ^BKS?&Ž«s t e s t C J S J K ; , ; * * ? « a . e i ^ a » H » C i K ^ f t > * a J §

)•; i v p M S ! J ; « w n p a i H S t i S M ! : t y s « i t 8 rt e r s « j j « , j - 3 , m x \ * » m » - c i i l i a . s s . , i . » p - v " 1 . « • . » a i s e j s j s e g j ' j ^ s « s s , K i 5 j e ~ y o e « e s a

K » » i i y { M « --tislifcsit * sfttftm*. ttmm * c - / s u . > w - j i j S j i * . - « . « « . *

i r « 1 «4 HA *

"" '" . gajf*.;!!!!«,'* , , - «... , <• J >,•**„<,> . S j i i j a E JZ ' M«|«U ' ! . j-

JSS 9.",mmm « n đ o n a * r ;;•-> o c r * * * rošM;

> t > - i i) « e u K v

' > » f . - o >rre c» . : i i p e l . e S i « j * O T , M i S K i t m «

i i ,>-'> - •» >• .̂ > , , 4 a t

M> I.« i ,

-r.(-.w. K a s s r K i i š m e s i

- 1 - f ^ l e -» ' V a j a J S J i J « i,«5!S!,(JH O J J U S O J , , , : a » » » J T - K O M j j j . s r , ' a ™ -

4 « 3 a J I *

i « , ^ i( _ n , , , ^ j , , _ '

< i a ^ i ^ « i t ^ i_t » i _ i -

i " . ' I f - •'-! C i » < ' i ! j > i i l » : t . 3 . B , l . > i E S i e B B : " J S

mm Pflvfe Đi/nii'c izvještava Vrhovnu komandu da su četnici ubili 1200 muslimanskih

.boraca i "do 8000 ostalih žrtava žena, staraca i djece".

PROJEKA T STEVA NA MOUEVIĆA, 30. JUNI 1941.

HOMOGENA SRBIJA

Iskušenja srpskog naroda u ovome ratu, izazvana gubitkom države i slobode, dovela su ga do nepokolebljivog uverenja:

l)da snagu države ne čini ni prostranstvo njene teritorije, ni broj njenog žiteljstva, pa ni bogatstvo zemlje, koliko nezavisnost pogleda, smisao i ljubav za državu, njenu slobodu i nezavisnost, unutrašnja sloga i duhovna povezanost naroda u času spoljne opasnosti, te spremnost njegova da za državu i njenu slobodu žrtvuje s\:e što ima pa i sebe sama;

2) da on tu islovetnost pogleda na državu, smisao i ljubav za državu i njenu nezavisnost može opet postići samo ako bude okupljen u homogenoj Srbiji. Primere su mu za to dale Srbija i Crna Gora u prošlim ratovima i Grčka u sadanjem ratu.

Stoga se Srbima nameće danas piva i osnovna dužnost: da stvore i organizuju homogenu Srbiju koja ima da obuhvati ceh etničko područje

na kome Srbi žive, i da joj osiguraju potrebne strateške i saobraćajne linije i čvorove, te privredna područja kako bi joj bio omogućen i obezbeđen slobodan privredni, politički i kulturni život i razvitak za sva vremena.

Te strateške i saobraćajne linije i čvorovi, potrebni za sigurnost, život i opstanak Srbije, iako gdegod danas ne bi imali srpsku većinu, imaju da posluže Srbiji i srpskom narodu da se ne bi više ponavljala teška stradanja koja Srbima nanose njihovi susedi čim se pruži prilika.

Preseljavanje i izmena žiteljstva, naročito Hrvata sa srpskog i Srba sa hrvatskog područja, jedini je put da se izvrši razgraničenje i stvore bolji odnosi između njih, a time otkloni mogućnost da se ponove strašni zločini koji su se dešavali i u prošlom ratu, a naročito u ovom sadanjem, na svemu području na kome su Srbi i Hrvati bili izmešani, i gde su Hrvati i Muslimani s planom išli za istrebljenje Srba.

279 278


/. GRANICE

Osnovna greška u našem državnom uređenju bila je što 1918. g. nisu bile udarene granice Srbije. Ta segi-eška mora ispraviti, danas ili nikad. Te se granice danas moraju udariti, i one moraju da uhvate celo etničko podničje na kome Srbi žive sa slobodnim izlazima na more za sve sipske oblasti koje su na domak mora.

1) Na istoku i jugoistoku (Srbija i Južna Srbija) srpske su granice obeležene ishodom ratova za oslobođenje, i njih valja samo pojačati Vidinom i Ćustendilom.

2) Na jugu (Cma Gora i Hercegovina) valja da u Jugozapadnu srpsku oblast uđu pored teritorije Zetske banovine:

a) sva istočna Hercegovina sa železničkom prugom od Konjica pa do Ploča, uključivo sa pojasom koji bi tu prugu zaštićivao, tako da bi u nju ušao srez konjički ceo; od mostarskog sreza opštine: Mostar grad, Bijelo Polje, Blagaj i Žitomislići; srezstolački ceo; a od metkovičkog sreza Ploče i sve područje južno od Ploče; te Dubrovnik kome bi se imao dati poseban status.

b) severni deo Albanije, ukoliko Albanija ne bi dobila autonomiju, 3) Na zapadu valja da u Zapadnu srpsku oblast uđu, pored Vrbaske banovine,

Severna Dalmacija, srpski deo Like, Korduna, Banije i deo Slavonije, tako da toj oblasti pripadnu lička želj. pruga od Plaškog do Šibenika i severna želj. pniga od Okučana preko Sunje do Kostajnice. U tu bi oblast ušao na jednoj strani srez bugojanski osim Gor. Vakuf, a od sreza lijevanjskog opštine: Lijevno i Donje Polje, a na drugoj strani od sreza šibeničkog opštine: Šibenik i Skradin; od kninskog sreza: opština Knin i srpski deo opštine Drniš sa svom teritorijom preko koje prelazi želj. pruga Knin -Šibenik, te eventualno srpkim delom opštine Vrlika u sinjskom srezu; srez benkovački ceo; srez biogradski ceo; srez Preko ceo; tako da granica Zapadne srpske oblasti ide Velebitiskim Kanalom i obuhvata Zadar sa svim otocima prednjim, od sreza gospićkog opštine: Gospić, Lički Osik i Medak; od sreza penišićkog istočni deo, preko koga prelazi želj. pruga; od sreza otočačkog opštine: Dabar, Škare i Vrhovine; od sreza ogulinskog opštine: Drežnica, Gomirje, Gor. Dubrava i Plaški; srez vojnički osim opština Barilović; srez Vrginmost ceo; srezglinski osim opštine Bučice i Stankovac; od sreza petrinjskog opštine: Blinja, Gradusa, Jabukovac i Sunja; srez kostajnički osim opštine Bobovac; od sreza Novske opštine: Jasenovac i Vanjska Novska, ali ove opštine valja porušiti tako da želj. pruga ostane na teritoriji ovih dveju opština; srez okučanski ceo; srez pakrački osim opština: Antunovac, Gaj i Poljana; od sreza požeškog opština Velić Selo; srez Daruvar, Grubišno Polje i Slatina; zatim bosanski srezovi Derventa i Gradačac. Razume se da u ovu oblast ulaze i svi drugi srezovi unutar navedenih granica.

Za ovu zapadnu sipsku oblast, koja bi imala 46 srezova sa blizu milion i po duša,

na kojoj je celo preduzeće Šipada, i veliki gvozdeni rudnik Ljubija, i preko koje prelazi Jadranska pruga Valjevo - Banja Luka - Šibenik, valjalo bi obezbediti Zadar s okolinom i otoke koji su pred njim radi zaštite njenog izlaska na more.

4 j Sevemoj sipskoj oblasti valja dati, uz teritoriju Dunavske banovine, oduzete joj srpske srezove Vukovar, Sid i Ilok, i od vinkovačkog sreza opštine: Vinkovci, Laze, Mirkovci i Novi Jankovci; srez i grad Osijek ceo;

Ovoj oblasti valja obezbediti Baranju s Pečujom i istočni Banat s Temišvarom i Resicama.

5) Središnjoj srpskoj oblasti - Drinskoj banovini - imaju se povratiti oduzeti joj bosanski srezovi: Brčko, Travnik i Fojnica.

Dalmacija, koja bi obuhvatala Jadransku obalu od Ploča pa do ispod Šibenika, te od bos.

herc. srezova: Prozor, Ljubuški, Duvno; zapadne delo.ve mostarskog i livanjskog sreza, te delove kninskog i šibeničkog sreza na severu, ima da ude u sastav Srbije i da dobije zaseban autonoman položaj. Rimokatolička crkva u Dalmaciji biće priznata i od države pomagana, ali rad crkve i rimokatoličkog sveštenstva u narodu mora biti na korist države i pod njenom kontrolom.

II. ODNOS PREMA OSTALIM JUGOSLOVENSKIM

I BALKANSKIM DRŽAVAMA

Srbija ima da, verna svojoj prošlosti i svojoj misiji na Balkanu, bude i u budućnosti nosilac jugoslovenske misli, te prvi pobornik balkanske solidarnosti i Gledstonova principa "Balkan balkanskim narodima". Vreme traži okupljanje manjih država u veće jedinice, saveze i blokove, a od Srba će to tražiti i njihovi prijatelji. Srbi će se tim traženjima rado odazvati, jer je to u duhu njihove istoriske misli na Balkanu. Srbi su tim putem pošti već onda kad su stvarali Jugoslaviju, i oni s toga puta neće natrag. Samo, kako je prvi korak na tome putu bio pogrešno učinjen u tome što su oni sve dali i u Jugoslaviju odmah utopili i Srbiju i Crnu Goru i srpstvo, dok su ostali - Hivati i Slovenci, i muslimani - pošliprotivnim putem - da od Jugoslavije sve uzmu, a ništa da ne daju, to se sad ta greška mora ispraviti, a ispraviće se samo ako Srbi odmah pri vaskrsu Jugoslavije, već u prvom času, i bez ičijeg pitanja, stvore homogenu Srbiju u granicama kako su napred označene, pa tek onda sa te osnovice, kao svršenog čina, pristupe uređenju svih ostalih pitanja i sa Hvratima i Slovencima.

Jugoslavija bi, prema tome, imala biti urađena na federativnoj osnovi sa trifed-281 280


eralne jedinice: srpskom, hrvatskom i šlovenačkom (Srbija, Hrvatska i Slovenija). I tek kad se to stanje sredi, kad se svi srpski krajevi povezu u jednu homogenu Srbiju i kad se sažive, onda bi se moglo pomišljati na uže zbliženje s Bugarima. Dotle bi se moglo s njima surađivati na kulturnom i ekonomskom približavanju (pivo putem štampe, knjige, crkve, i društvenog upoznavanja, a drugo carinskom unijom).

Srbi, koji su se pre blizu pet vekova jedini na Balkanu ozbiljno oprli najezdi Osrnanlija .sa istoka na zapad,

Srbi koji su u borbi sa turskom imperijom istrajali i prvi digli ustanak protiv Turaka,

Srbi, koji su se prvi na Balkanu oprli najezdi Germana sa zapada prema istoku, dobili su time pravo na vodstvo na Balkanu, i oni se toga vodstva neće i ne mogu odreći ni zbog sebe ni zbog Balkana i njegove sudbine. Oni svoju istorijsku misiju moraju ispuniti, a moći će to učiniti samo ako budu okupljeni u homogenoj Srbiji u ok\:iru Jugoslavije koju će zadahnuti svojim duhom i dati joj svoj pečat. Srbi moraju imati hegemoniju na Balkanu, a da imaju hegemoniju na Balkanu, moraju prethodno imati hegemoniju u Jogoslaviji. Samo ta hegemonija mora da bude u veličini duha, u širini pogleda i daljini vidika, u srnelosti političke misli, u odlučnosti političke akcije, za što su Srbi do danas dali dovoljno primera i dokaza u svim odlučnim časovima svoje prošlosti. I kao stoje sadašnjost samo krajnja tačka prošlosti, i budućnost valja da im bude produžena linija prošlosti.

III. DRUŠTVENO UREĐENJE

Društveno uređenje u Jugoslaviji, zasnovano na neograničenom liberalizmu, bilo je u nesređenim poratnim vremenima zloupotrebljavano i iskorišćavano na štetu slabijih od strane jačih i od strane pojedinaca na štetu zajednice. To je remetilo potrebnu ravnotežu u privrednom životu, a vodilo rasulu nacionalnog i društvenog morala i javnog života, -

u Srbiji rad ima da bude osnov, cilj i smisao života svakog čoveka te da bude pravedno

nagrađen prema kvalitetu i kvantitetu; kapital ima da bude sredstvo kojim će srpski narod da ostvaruje svoju istorisku

misiju na polju narodne odbrane, narodne privrede i narodne kulture, te obezbedi svoj narodni opstanak, ali nosilac kapitala i kapitalizma ima da bude u prvom redu država.

I privatni kapital je narodna svojina, i ima da bude pod zaštitom, ali i pod nadzorom države, te da i on posluži dobru naroda i zajednice.

Država ima da stvori svakom svom državljaninu mogućnost rada i zarade, te da

svakog osigura za slučaj bolesti, starosti i iznemoglosti. Sloboda ličnosti, lične inicijative i lične imovine ima biti svakom državljaninu

obezbedena zakonom; samo ta sloboda ne srne biti zloupotrebljavana i iskorišćavano ni na štetu drugog čoveka ni na štetu zajednice.

Sloboda misli, sloboda vere i sloboda štampe ima također biti obezbedena, ali ne srne biti zloupotrebljavana.

Crkva, kao organizacija, može biti u Srbiji priznata i pomagana samo ako je prema inostranstvu potpuno nezavisna i ako u Srbiji ima svog vrhovnog poglavara.

Na verskoj osnovi ne mogu se stvarati političke partije. Štampa ima da služi narodu i državi, te podizanju javnog morala.

Narodni preporod Da se postigne preuređenje države i njenog društvenog stanja, srpskom narodu je

potreban opšti narodni preporod u svima njegovim redovima i na svim poljima narodnog života. Za taj preporod potrebno je pribrati i okupiti sve narodne snage, ne deleći srpski narod po klasama, jer se on deli samo po zanimanjima, koja valja sva da budu časna i po zajednicu korisna, te da sva rade u jednom istom smeru u punoj harmoniji, da se u svom radu dopunjuju i ispomažu. U prve redove valja da uđu intelektualci -prosvećeni sinovi srpskog naroda i njegova omladina, te da daju primere svoga pregalaštva, samopregora, reda, rada i discipline, i da izgaraju na svojim dužnostima.

Nikšić, 30. juna 1941. god.

283 282


Moljevićeva karta Velike Srbije.

284

NAS PUT

Vodi nas stopama kosovskih vitezova.

Pošli smo da stvorimo Srbiju,

u kojoj će biti ujedinjeni svi Srbi i sve zemlje u kojima Srbi žive; u kojoj će vladati zakon, red i društvena pravda; da seljak bude domaćin, da ima dovoljno zemlje i živi boljim životom, da radnik

bude pravedno nagrađen za svoj rad i obezbeđen u starosti, bolesti i iznemoglosti; da činovnik pretstavnik države u svome delokrugu bude materijalno obezbeđen

i zaštićen, ali i odgovoran; u kojoj će kapital biti zakonom zaštićen, ali i kontrolisan, a glavni nosilac kapitala biti držva:

u kojoj će biti priznate zasluge svima borcima za narodno oslobođenje kako u prošlim ratovima tako i u ovome, a njihovim porodicama omogućen život;

u kojoj će izdajnici i oni koji su svoje položaje u javnom životu zloupotrebili biti pravedno kažnjeni;

u kojoj će javnim životom da upravljaju oni koji su za to dostojni.

Eto, takvu Srbiju, kakvu su sanjala sva naša pokolenja, a za kakvu se bori srpski narod od Karađaorđa pa do dana današnjega, u kojoj će se moći živeti dostojno čoveka, a za koji je vredno umreti, takvu Srbiju koja će s ponosom da vodi Jugoslaviju, pa i ceo Balkan, želimo da stvorimo ili da izginemo, kao što izginuše kosovski vitezovi.

To je put koji nam je pokazao naš mladi kralj." To je put kojim nas vodi naš Draža Vojvoda.2)

(AOS, Ča, k. 144, reg. br. 4/1, Zb. tom XIV, knj. 1, dok. 1)

]. Dr Stevan Moljević (1883. Rudo) advokat u Banjaluci, član Samostalne demokratske stranke Svetozara Pribićevića, osnivač Francuskog i Engleskog kluba i pređsednik Srpskog kulturnog kluba u tom mjestu. Desetogaprila 1941.pobjegao u Crnu Goru. Član je četničkog Centralnog nacionalnog komiteta (dalje: CNK) odavgusta 1941. do kraja januara 1944. Od tada do juna 1944. jedan je odpotrpredsjednika CNK, od juna 1944. do početka maja 1945. sekretar (pređsednik) Izvršnog odbora CNK. Po dolasku u Štab četničke Vrhovne komande Jugoslovenske vojske u otadžbini (dalje: VK JVUO) početkom maja 1942, uključen u tzv. crnini (politički) dio VKJVUO, u kome su se već nalazili Dragiša Vasić

c 285


(potpredsednik Srpskog kulturnog kluba u Beogradu) i dr Mladen Žujović (član Republikanske stranke). Po povratku VK.IVUO iz Crne Gore u Srbiju (početkom ljeta 1943) preuzima ulogu političkog rukovodioca četničkogpokreta Draže Mihailovića (dalje: četnički pokret DMI i savjetnika Draže Mihailovića po političkim pitanjima (do tada je to bio Dragiša Vasić). Sa Dražom Mihailovićem organizuje (krajem januara 1944) četnički kongres u s.Ba (Valjevo). Autor je više političkih dokumenata četničkog pokreta DM ("Deklaracija od Li 12. 1943", "Pomka Hrvatima", "PorukaMuslimanima", "Prednama je jedan put" i dr.). U VK.IVUO ostao sve do razbijanja četničkih jedinica od strane NOV.J (kraj aprila 1945). Vlastima DF.Jpredao se 3. septembra 1945. Osuđen je na 20 godina robije i poslije pomilovan.

(Zbornik dokumenata i podataka o narodnooslobodilačkom ratu naroda lugoslavije (dalje Zb.), Tom XIV, knjiga 1, dok. 1) .

2. Time je završen tekst "Homogena Srbija". Kao prilog dokumentu data je karta zamišljene poslijeratne lugoslavije. Pored ove karte, postoje i druge na kojima su prikazane granice Jugoslavije poslije II svetskog rata. Na njima je "Buduća Jugoslavija" prikazana tako da je ona povezana sa Cehoslovačkim koridorom koji razdvaja Mađarsku i Austriju, i da jedan deo Istre pripada "Velikoj Srbiji".

Štampa NDHje 24. januara 1943. pisala o osnovama "Velike Srbije". 0 tome je komandant četničkog Istaknutog dela Vrhovne komande (dalje: IDI/R) telegramom obavijestio Dražu Mihailovića istakavši da je istovremeno data i karta "koja se poklapa skoro sa onom gospodina Moljevića uz članak o homogenoj Srbiji".

(Zb,tomXIV,knj. 1, dok. 1.)

3. i 5. Bilješke u lijevom i desnom uglu, crvenom olovkom, dopisao D. Mihailović.

PISMO STEVANA MOLJEVIĆA - DRAGIŠIVASIĆU,

FEBRUAR 1942.

^Poslati g. Dr. VasićiP A)Moje primedbe na proloženoj karii^

DMih. Dragi Gospodine Dragiša, Gospodinu Draži, vama i vašim drugovima i suradnicima srpstvo ima biti večito

zahvalno što mu spasoste čast i pridigoste zastavu koja je bila bačena. Ali ima još mnogo da se uradi. Tek sve, izgleda, na početku.

U Londonu Hrvati g. g Krnjević7> Vinderv Bičartić9> i dr. isto tako i Slovenci g.g Krek,w> Kuhar'" i dr. rade, jedni za Hrvatsku, drugi za Vel. Sloveniju. U Americi rade g.g. Subašić121, Savica KosanovićI3) i dr., a kod Ruzvelta radi g. Adamić.14'

4~. Dr Dragiša, književnik, advokat i akademik; potpredsjednik Srpskog kulturnog kluba u Beogradu. U momentu kapitulacije našao se u Crnoj Gori. U Štab Draže Mihailovića došao u ljeto 1941, gdeje smatran zamjenikom Draže Mihailovića i važio kao politički i idejni vođa četničkog pokreta. Nakon što je tu ulogu postepeno preuzimao s. Moljević, 1943. se donekle pasivizirao i nalazio se u Gruži. Na kongresu u s.Ba (Valjevo) izabran za člana CNK u kom je bio predsednikpravnog i zakonodavnog odbora. Sve do kraja aprila 1945. ostao u Štabu D. Mihailovića. Pretpostavlja se da je, sa grupom istaknutih četničkih komandanata koji su krajem aprila 1945. napustili D. Mihailovića, zarobljen od ustaša i ubijen u Lijevču polju (Banjaluka).

6. Ta karta nije pronađena. Postoje, međutim, dnigi primjerci sa granicama zamišljene pos-

leratne "Velike Srbije". 7. Dr Juraj. 8. Vjerovatno dr Vjećeslav Vilder, član HSS. 9. Rudolj, član vodstva HSS. 10. DrMiha, potpredsjednik i ministar građevina izbjegličke kraljevske vlade. 11. DrAlojzije, član vodstva slovenačke ljudske stranke. 12. Drlvan Šubašić (ne Subašić) ban Banovine Hrvatske. 13. Sava, ministar bez portfelja izbjegličke kraljevske vlade. 14. LujAdamič, američki književnik jugoslavenskog porijekla.

287


Hoće da nastave staru pesmu.,5) I sve imaju opet da plate Srbi svojom krvi Za Srbe radite samo vi u Sumadiji i mali Dangić u Istočnoj Bosni. Znamo kako vam je težak položaj i kako su vam teški zadaci, a male snage, pa ipak vam se obraćamo, uvereni da nas Srbija neće ni ne može ostaviti. U prilogu vam šaljemo meomoarI6> u vidu mišljenja iznešenog na osnovu razgovora vodenih sa Srbima iz Bosne i Hercegovine, Primorja, Crne Gore, Sandžaka i Južne Srbije, jer smo kroz ovih osam i po meseci uspostavili vezu počevši od Splita sa protom Untkaloml7> i g. Ilijom Birčaninom, pa preko Herceg-Novog, Kotora, Budve, Cetinja, Podgorice, Nikšića, Berana i Bijelog Polja dovde.

Prilazem vam kartu o razgraničenju sa Hrvatima. Pitanje je kako da se ovo sve izvede. 1) Sto se tiče granica prema susedima, to će pitanje da se reši mirovnim ugovorom,

iako bi i tum bilo najbolje stvoriti svršen čin pre nego što pregovori i počnu; ali nam za to nedostaje vojnička snaga koja je ludo upropašćena.

2) Sto se tiče našeg unutrašnjeg pitanja, razgraničenja sa Hrvatima, tu držimo da treba odmah, čim se ukaže prilika, prikupiti sve snage i stvoriti svršen čin:

a) zaposesti na karti označenu teritoriju; b) očistiti je pre nego li se iko pribere. Zaposedanje bi se, mislimo, moglo izvesti samo tako ako bi se jakim odredima

zaposela glavna čvorišta i to: Osijek, Vinkovci, Slav. Brod, Sunja, Karlovac, Knin i Šibenik, te Mostar i Metk

ović, a onda iznutra pristupiti čišćenju zemlje od svih nesrpskih elemenata. Krivci bi imali da budu na mestu kažnjavani, a ostalima bi valjalo otvoriti put - Hrvatima u Hrvatsku, a muslimanima u Tursku (ili Albaniju).191

U pogledu muslimana valjalo bi da naša vlada u Londonu odmah reši pitanje s Turskom u čemu će nas i Englezi pomoći. (Pitanje je!)20'

Organizaciju za unutrašnje čišćenje valjalo bi odmah pripremiti, a moglo bi se, jer u Srbiji ima mnogo izbeglica iz svih srpskih krajeva, samo nama iz Beograda poručuju da tamo ne idemo.

15. Tu rečenicu je, olovkom, podvukao Draža Mihailović i na margini dopisao: "Potpuno tačno". U prvoj rečenici tog stava on je podvukao i riječi "Hn'atsku" i "Vel. Sloveniju".

16. Memoar nije pronađen. O tom memoaru S. Moljević govori i u pismu od23. aprila 1942.

17. Sergije. 18. Tekst od te riječi do znaka "tačka-zapeta" podvukao je, olovkom, major Z. Ostojić i na

margini dopisao: "Ako se reši pitanje komunista, a pomoć stigne na vreme, bilo bi snage i za to. Tim pravcem treba i raditi."

19. i 20. Riječi između zagrada dopisao je, olovkom, Z. Ostojić. Ustaške vlasti smenjivali su se sa četničkim masakrima Muslimana u znak odmazde. Ali, na drugoj strani, Mihailović je radio na tome da stvori svoje snage iz redova Muslimana u Hercegovini i u istočnoj Bosni

Mi ćemo, čim nam to bude moguće, put Uzica, bilo preko Rudog ili Priboja, pa ako se ikako može da do vas dođemo. Javite nam vaše mišljenje čim pre i primite naše tople pozdrave sa željom da sretno provedete božične praznike i čim pre dočekate čas oslobođenja.

Vaši prijatelji

(AOS, Ča. k. 12, reg. br. 32/2, Zb. tom XIV knj. 1, dok. 35)

(pod komandom majora Fehima Musakadića). Mihailovićevi komandanti masovno su uzvraćali muslimanskom stanovništvu istočne Bosne i Sandžaka za klanje srpskogživlja od ustaša. Mržnja prema Muslimanima zadržavala se u četničkim redovima, iako je Mihailović morao da taktizira zbog međunarodnih odnosa (stava Britanaca prema Turskoj, protesta Turske, opomena izbegličke vlade). U četničkim dokumentima čas se govori o čišćenju muslimanske mase prilikom razgraničenja "Velike Srbije", čas ih četnici i Mihailović nazivaju Srbima, izričito navodeći da će kazniti samo direktne izvršioce zločina nad Srbima. Znajući za značaj Turske u planovima zapadnih saveznika, naročito Velike Britanije, Mihailović je 1942. demantovao da vodi politiku fizičkog uništavanja Muslimana u Bosni i Sandžaku, ali nije skrivao nameru da deo ovih deportira u Tursku. Kada je priznavao odmazde nad Muslimanima, opravdavao ih je saraanjprp ovih sa ustašama i okupatorima, istovremeno upoznajući vladu i Britance da sprema preorijentaciju svoje politike prema muslimanskom življu u smilsu saradnje s njim kako ga ne bi "prigrabili" komunisti. Na četničkoj strani zadržavala se mržnja prema Muslimanima, kao i strah m uslimanskih masa da se četnički bes u vidu revanša za zločine nad Srbima ne izlije na njih.

289 288


v V

PROGRAM ČETNIČKOG POKRETA DM,

Prilog I I - Rad za vreme trajanja rata; II - Rad u prelaznom vremenu; Hl - Pripreme za normalno stanje i IV - Pitanje unutrašnjeg uređenja - socijalnog i političkog. I - Tačka 1. Održavanje neprijateljskog stava prema okupatorima i njihovim pomagačima,

ali za sada, do daljeg, ne ulaziti u neposredne borbe osim u slučajevima samoodbrane kao stoje slučaj u Hrvatskoj.

Stoga, Uticati da i drugi narodni faktori zauzmu takav stav. Gde se radi o samoodbrani srpskog elementa kao u Hrvatskoj podržavati i po

mogućstvu dirigovati borbom; 2. Nastojati da se po svaku cenu onemogući građanski rat među Srbima i u tom

pravcu uticati i na druge; 3. Smatrati vladu u emigraciji legalnom vladom dok rat traje i po mogućnosti

održavati vezu sa njom; 4. Naći pouzdane ljude na terenu preko kojih će se vršiti ono što se zaključi; 5. Nastojati da se organizacija proširi na sve zemlje.

Pripremati da bi u danima sloma mogli izvršiti ove akcije: a: da kazni sve one koji su na zločinački način služili neprijatelju i koji su svesno

radili na istrebljenju srpskog naroda; \

svežim srpskim elementom; g: izgraditi plan za čišćenje ili pomeranje seoskog stanovništva sa ciljem homoge

nosti srpske državne zajednice; d: u srpskoj jedinici kao naročito težak problem uzeti pitanje muslimana i po

SEPTEMBRA 1941.

II - Tačka

291


mogućnosti resiti ga u ovoj fazi, i e: unapred odrediti koje i kakve jedinice treba da provode izvršenje programskih

tačaka pod b, v, g, d. III - Taćka

1. - Ideal je jaka i homogena srpska državna jedinica politički i ekonomski sposobna za život. Ona će poslužiti kao takva bahninke širim političkim kombinacijama, i

2. - Izabrati stručne ljude za pripremanje dokumentacije ovog cilja za konferenciju mira.

IV- Taćka

1. - U pogledu unutrašnjeg političko-socijalnog uređenja sada ne tretirati.

M.P.(l)

292

INSTRUKCIJA DRAŽE MIHAILOVICA 20. DECEMBRA 1941.

Komanda četničkih odreda Jugoslovneske Vojske Gorski Stab Str. Pov. dj. Br. 370 20. decembra 1941. god. Položaj

Đeneralštabnom majoru g. Đorđu Lašiću - komandantu četničkih odreda Jugoslavenske Vojske u Crnoj Gori i kapetanu g. PavluĐurišiću'komandantu Timskih četničkih odreda Jugoslovenske Vojske

Instrukcija: Naša se država nalazi još uvek u ratu sa vekovnim našim, neprijateljima Nemcima

i Italijanima. Van naše Otadžbine bori se za slobodu našega naroda omiljeni nam Kralj sa

vladom koja radi na diplomatskom polju i oružanom snagom koja se rame uz rame sa našim velikim saveznicima dostojno našem narodu i oružju bori na Srednjem Istoku.

Sloboda je najveće dobro jednog časnog naroda, zato smo i mi sami u Otadžbini dužni učinit sve, boriti nadčovečanskim naporima sledujući svetlimprimerima. iz naše slavne istorije, te da izbacimo neprijatelja iz naše drage nam Otadžbine.

U toj gigantskoj borbi nismo sami, već su uz nas velike sile -naše saveznice Amerika - Engleska - Rusija - Kina i sve ostale demokratske snage. Naša je pobeda izvesna.

Naša Vojska koja je u aprilu ove godine doživela, izdajstvom mnogih mračnih elemenata, najveću svoju katastrofu, n ije jošpobeđena jer rat nije završen, prema tome nema ni pobeđenih niti pobedioca.

Četnički odredi naše Jugoslovenske Vojske produžili su njen život kako bi se u neravnoj ali punoj slave borbi oprali časti našeg naroda i svetlog oružja.

Ciljevi naših odreda jesu: 1) Borba za slobodu celokupnognašeg naroda pod skiptrom Njegovog Veličanstva

Kralja Petra II. \ 2) Stvoriti veliku Jugoslaviju i u njoj veliku Srbiju, etnički čistu u granicama Srbije

- Crne Gore - Bosne i Hercegovine -Srema - Banata i Bačke. 3) Borba za uključenje u naš državni život i svih još neoslobođenih, slovenačkih

teritorija pod Italijanima i Nemcima (Trst - Gorica - Istra i Koruška) kao i Bugarske, severne Albanije sa Skadrom.

293


4) Čišćenje državne teritorije od svih narodnih manjina i ne-nacionalnih elemenata.

5) Stvoriti neposredne zajedničke granice između Srbije i Crne Gore, kao i Srbije i slovenačke čišćenjem Sandžaka od Muslimanskog življa i Bosne od Muslimanskog i Hrvatskog življa.

6) Kazniti sve Ustaše i Muslimane koji su u tragičnim danima nemilosrdno uništavali naš narod.

7) Kazniti sve one koji su krivi za našu aprilsku katastrofu. 8) U krajevima očišćenim od narodnih manjina i ne-nacionalnih elemenata

izvršiti naseljavanje Crnogorcima (u obzir dolaze siromašne nacionalne ispravne i poštene porodice).

9) Osiguranje jednog tafoog političkog tela koji će voditi državni brod smerima opštih narodnih težnji i interesa.

10) Ciljevi su ogromni zato je borba utoliko zahvalnija za one koji se bore za njihovo ostvarenje.

Učinite sve što je u Vašoj moći da se i sav nacionalni elemenat u Crnoj Gori što pre srvsta u naše odrede jer događaji se redaju vrtoglavom brzinom i ne smeju nas zateći nespremnim.

Sa Komunistima - partizanima ne može biti nikakove suradnje jer se oni bore protiv dinastije i za ostvarenje socijalne revolucije, što nikada ne srne biti naš cilj, jer smo mi jedino i isključivo samo vojnici i borci za Kralja, Otadžbinu i slobodan narod.

Upotreba četničkih odreda u Crnoj Gori: u danom trenutku! 1) Jednim delom snaga dejstvovati iz doline Lima pravcem: Bijelo Polje - Sjenica

sa zadatkom očistiti Pešter od Muslimanskog i Arnautskog življa. Ove snage moraju tesno sarađivati sa odredima Javorskim i goliskim. 2) Delom snage dejstvovati pravcem preko Cakora ka Metohiji sa zadatkom da

se na tome pravcu očisti teritorija od Amauta, kao i da se presretnu oni koji će biti gonjeni iz Peštera -Sandžaka.

Ove snage moraju sarađivati sa snagama pod jedan i Kopaoničkim odredima, 3) Delom snaga iz oblasti Nikšića dejstvovati pravcem Južnog primorja ka Du

brovniku sa zadatkom da se ovi oslobode. Ove snage moraju sarađivati sa levom Dangićevom kolonom koja će dejstvovati

preko Mostara i 4) Delom snaga dejstvovati ka Jugu u cilju zauzimanja Skadra, U svakom slučaju obezbediti Crnu Goru od upada Amautskih elemenata iz Al

banije. Postupak: sa Amautima, Muslimanima i Ustašama prema njihovom zaslugama

za njihova gnusna nedela prema našem življu tj. iste treba prepustiti "Narodnom sudu"

294

- prema Hrvatima koji su pod okupacijom Italijana postupiti prema njihovom držanju u danom trenutku.

Organizacija: Za celu oblast Crne Gore postavljam za komandanta svih četničkih odreda

Jugoslovenske Vojske generalštabnog majora g. Đorđa Lasica. Sastav štaba ostavlja se slobodnom nahođenju samom komandantu. Važno je da štab ima operativno, oliaveštajno, propagandno i ekonomsko odelenje.

Naziv ovog štaba jeste: Komanda Četničkih Odreda Jugoslovenske Vosjke-gorski slab br. 15.

Važno je da štab bude ekspeditivan da se ne gubi u administraciji već da mu bude rad zasnovan na stvarnim činjenicama na samom terenu. Za komandanta Limskih Četničkih Odreda u oblasti Sreza Andrijevačkog, Beranskog Bijelo-Poljskog Pnjepol-jskog,PlevaljskogiKolašimlmgpostavljampešadislwgkapetanaIklaseg.PavlaĐitrišića. Sve ostale komandante poslovice sam komandant za Crnu Goru, odnosno komandant Limskog odreda za svoj reon.

U ćelom svom radu rukovoditi se načelom borbe za narod t.j. osluškivati što narod želi pa tako i raditi. Za komandante i komandire postavljati ljude koje želi sam narod. Oslanjati se u punoj meti na naše nacionalne političke borce čiju saradnju zamolite kako bi nam borba bila što uspešnija. U toj borbi ne srne biti političkih momenata niti lične politike za zadovoljavanje svojih ambicija. Cela borba ima nositi karakter čisto nacionalni sa vrhovnim ciljem sloboda naroda.

Organizaciju izvoditi prema priloženim uputima, datim usmenim instrukcijama kapetanu g. Đurišiću i obzirom na lokalne prilike. Upravne i samopravne vlasti ostaju one koje su bile na dan 27. marta 1941. godine. Ako je neko lice među njima kompro-mitovano u radu sa neprijateljem ili korupcijonaško ili kao takvo od naroda žigosano Ireba ga smeniti. Nazive pojedinim bataljonima i odredima davati prema mesnim geografskim pojmovima, a u koliko to nije zgodno može i po imenu komandanta. Potčinjene komande nose svoje nazive sa brojem 15/broj koga odredi komandant.

Što pre izvršite formiranje jedinica, postavite komandante koji treba da se staraju 0 čvrstom povezivanju jedinica da se još sada nalaze na terenu na kome će i dejstvovati.

Prikupljajte oružje i municiju stvarajući slagališta - Baze u kojima prikupite i životna sredstva. Poznato je da pojedini krajevi Crne Gore raspolažu sa obilnim oružjem 1 municijom, dok drugi oskudevaju zato je potrebno što pre izvršiti ravnomernu podelu loga oružja. Za ovo se obratite za pomoć narodnom poslaniku g. Rašoviću.

Veza: \ Sa glavnim štabom, održavaćete vezu Radio stanicom (prema podacima g. Rašović

ima armisku Radio stanicu). Šifra za radRadiom data je kapetanu g. Pavlu Đurišiću. Dok se ne uspostavi radio Veza ishi održavati i kuririma šifrom datom napred imenovanom.

295


Poznato je da u Crnoj Goii vlada velika oskudica životnih namirnica zato pripremite aerodrom barem za spuštanje padobranima čime ćete omogućiti da se šalje btza i efikasna pomoć narodu u Crnoj Gori. Tačno mesto sa geografskim kordinatama što pre saopštite ovome štabu. Aerodrom mora da bude pripremljen za noćni prijem zbog čega treba na njemu da postoji jedna Vazduhoplovna grupa koja će isti umeti osvetliti kada se bude pojavio dolazak Avijona.

Neophodno je potrebno obezbediti jedan siguran kanal sa morske obale u unutrašnjost jer postoji verovatnoća da će pomoć stizati i morskim putem.

Vezu sa Dangićem u Bosni održavati preko Gacka na Bileće i preko Foče na Kali-novik. Vezu sa Srbijanskim odredima održavati preko Limskog odreda.

Već je napred napomenuto da je saradnja sa ispravnim nacionalnim političkim elementima od neophodne ogromne važnosti s toga učinite sve da se ti elementi - viđeni Crnogorski prvaci prihvate ove svete borbe za bolju budućnost našega naroda oni neka imaju uloge koje i pripadaju vođama naroda.

Odmah po prijemu ovoga naređenje pozovite te viđene ljude i sa njima stvorite, kako u glavnom, tako i u oblasnim štabovima političke odbore sa zadatkom potpomaganja naše akcije.

Sto se situacije u državi tiče ista je izložena kapetanu g. Đutišiću. U Vašem radu rukovodite se napred iznetim, datim instrukcijama kapetanu g. Đurišiću i

obzirom na lokalne prilike. Važno je da se našim akcijama ne izazivaju uzaludne žrtve, već da se pridržavamo našeg načela: Postići cilj sa što manje žrtava.

Šaljem svoj komandantorski pozdrav svim. nacionalistima u Crnoj Gori. Da živi Njegovo Veličanstvo Kralj Petar II! Da živi ceo naš narod! Komandant: Đeneralštabni đeneral Drag. M.Mihailović M.P.(l) Primljeno k znanja Raspis upućen radi instrukcije Srpskim komandantima u akta Str. pov. br. 10. 10.11942.g. Komandant, pešad. kap. I kl. M.P.(2) (AOS. Ča, k, 1, reg. br. 10/1, Zb, tom, XIV, knj. 1, dok. 34)

296

ZAKLJUČCI KONFERENCIJE ČETNIČKE OMLADINE CRNE GORE,

BOKE KOTORSKE I SANDŽAKA O POSLERATNOM DRŽAVNOM I

DRUŠTVENOM UREĐENJU JUGOSLAVIJE

2. decembar 1942. Zaključci Prvodecembarske Konferencije četničke intelektualne omladine Crne Gore, Boke

i Sandžaka održane u Sahovićima, 30. XI, i 2.12. 1942. godine. Četnička intelektualna omladina Crne Gore, Boke i Sandžaka na svojoj konfer

enciji u Sahovićima, posle svestrane diskusije po svim pitanjima državnog i društvenog uređenja u budućoj otadžbini, donela je sledeće zaključke:

1.) Da buduća naša država treba da bude nasledna i ustavna monarhija - Kraljevina Jugoslavija kojom će vladati Kralj Petar II iz dinastije Karađorđevića, i u kojoj će Četnička Organizacija, u suglasnosti sa krunom biti za izvestan period vremena, potrebna za potpunu obnovu i preporod zemlje, jedini nosilac celokupne državne vlasti u zemlji.

2.) Granice buduće Jugoslavije moraju obuhvatiti, pored dosadašnjih i sve one pokrajine na koje imamo historijsko pravo, a koje su nam bile dosada nepravedno oduzete. Pored historijskog moraju se uzeti u obzir etnički, politički, ekonomski i strategijski razlozi.

3.) Buduća država treba da bude unitarna i u njoj će Srbi, Hrvati i Slovenci aveti u svojim oblastima na principu širokih samouprava. Između svih oblasti ima se uspostaviti neposredna terenska veza, kakoKbi ideja jugoslovenske zajednice bila što potpunija.

4.) Na teritoriji buduće države živeti će samo Srbi, Hrvati i Slovenci. Nacionalnih manjina ne može biti.

* * * * * * * *

7.) Crkva je državna. Pravoslavna crkva je nacionalna i svetosavska. Katolička

297


crkva treba da bude administrativno odvojena od Vatikana, i da bude jugoslavenski nacionalna u duhu ideja Strosmajera. Verska nastava je obavezna u svim osnovnim i srednjim školama.

* * * si: * * * *

17.) U duhu izloženih zaključaka, a u suglasnosti sa krunom, četnička organizacije će sprovesti državno uređenje i biti jedini nocilac celokuphe državne vlasti do ostvarenja četničkog programa i stvaranja uslova za prelaz na šire ustavne slobode.

Zbornik NOR. tora XIV, 1, 736-9.

298

ODLUKE ČETNIČKOG "SVETOSAVSKOG KONGRESA"

Januar 1944. Pretstavnici Ravnogorskog Pokreta, pretstavnici i pripadnici svih demokratskih

stranaka u Jugoslaviji, koje su i u neredovnim i redovnim prilikama na svim izborima dobijale poverenje ogromne većine naroda (izuzev Hrvatske Seljačke Stranke, sa čijim je legalnim preistavnicima za sada dodir onemogućen nasiljem okupatora), kao i pretstavnici svih velikih narodnih nepolitičkih, kulturnih, sportskih, viteških, socijalnih i drugih organizacija koje takođe okupljaju ogromnu većinu naroda, naročito omladinu.

Ne velikom narodnom kongresu održanom u dane 25, 26, 27 i 28 januara 1944. godine u slobodnim jugoslavenskim planinama, a po saslušanju izjava pretstavnika Jugoslovenske kraljevske vlade, ministra vojske, mornarice i vazduhoplovstva i Komandanta jugoslovenske vojske u Otadžbini, armiskog đenerala Draže Mihailovića, kao i po saslušanju referata dr. Stevana Moljevića, advokata iz Banja Luke, člana Centralnog nacionalnog komiteta Jugoslavije; i referata pretstavnika zajedničkog mišljenja imenovanih stranaka Dr. Zivka Topalovića, novinara iz Beograda, šefa Socijal-demokratske strane Jugoslavije; inženjera Vladimira Predaveca iz Dugog Sela kod Zagreba; Antona Krejčica, iz Maribora biv. narodnog poslanika ostalih demokratskih stanaka u Sloveniji; Mustafe Mulalića, bri<narodnog poslanika i publiciste iz Lijevna; Velimira Jojića, direktora gimnazije i bivšeg narodnog poslanika Demokratske stranke iz Andrijevice, kao i izjava pretstavnika nepolitičkih narodnih skupina, donosi sledeću

Rezoluciju: . , 1.) 27 marta 1941 godine Jugoslavija] je svojim stavom i svojim ulaskom u rat

stvorila preokret i uveliko promenila planove neprijatelja. Uz ogromne žrtve, narod lugoslavije doprineo je svoj udeo opštoj savezničkoj stvari i olakšao položaj i Velikoj Britaniji i Sovjetskom Savezu. I ako pobeđeria. od ogromno nadmoćnih neprijatelja, jugoslavenska vojska okupila se okopi~vogpokretača narodnog otpora đenerala Draže Mihailovića i davala otpor neprijatelju, vezujući njegove znatne snage na Blakanu. Zahvaljujući tome, jugoslavenski otpor je danas u punome obimu organizovan.

299


Kongres sa oduševljenjem i naročitim priznanjem pozdravlja jugoslavensku narodnu vojsku, koja se, pod komandom đenerala Draže Mihailovića, organizovala u Otadžbini. Ova prava narodna vojska, pod komandom narodnih starešina i pod stručnim vodstvom narodnih oficira, jeste istiniti branitelj narodnih sloboda i zaloga državne budućnosti svih Jugoslavena.

2.) Kongres pozdravlja i podvlači izjavu komandanta jugoslovenske vojske u otadžbini đenerala Mihailovića da on i vojska pod njegovom komandom jesu i ostaju venu svom Vrhovnom zapovedniku Nj. V. Kralju Petru II i ustavnom i zakonskom poretku Jugoslavije, kao i da će poštovati isključivo pravo slobodnog i na demokratskim načelima izabranog narodnog pretstavništva, da ustavnim putem vrši organizaciju države.

Ovo, tim pre, što je naš narod za demokratiju davao svoje žrtve, izvojevao bio sebi demokratiju i u njoj živeo onda, kada su neki od onih što danas hoće da ga uče demokratiji, živeli u najcrnjem ropstvu. I samo kroz demokratiju, Srbija je bila osposobljena za velike napore, koje je imala da izdrži u velikim oslobodilačkim ratovima 1912-1918 godine. Naš narod je dosledan sebi i svojoj demokratskoj prošlosti i 27 marta 1941, kada je prekinuo lažnu igru sa dvadesetogodišnjom demokratijom i, po cenu najskupljih žrtava, stavljajući u pitanje i svoju državu i svoj narodni opstanak, pridružio se velikim demokratijama Zapada u borbi za slobodu i ravnopravnost svih naroda, i malih kao velikih, protiv nacizma i fašizma i svih vrsta diktatura.

Isto tako kongres pozdravlja đenerala Dražu Mihailovića da su lažni svi glasovi da će jugoslovenska vojska vršiti neku kolektivnu odmazdu, jer da Jugoslavija ima svoje pozitivne zakone po kojima će svi krivci odgovarati za ratne zločine, i da će oni, koji nisu krivi imati zakonsku zaštitu.

Kongres smatra, da su ovom izjavom, opovrgnuti svi lažni glasovi o nedemokratskim i diktatorskim težnjama đenerela Mihailovića i njegove vojske, kao i lažni glasovi da će biti vršene kolektivna odmazda ili ma kakvi proizvoljni i nezakoniti postupci prilikom prelaska u redovno stanje.

3.) Kongres ističe kao istorijski važnu i sudbonosnu činjenicu za budućnost i Srba i Hrvata i Slovenaca, da u ovom najkritičnijem trenutku svoga života, sudbinski povezu sve svoje snage i u istini složno i bratski učine otpor neprijatelju, pođednako kao i svima nasrtajima na njihovu slobodu i nezavisnost, koji mogu doći ma sa koje strane.

U tom smislu kongres sa radošću i odobravanjem prima izjavu prisutnih pret-stavnika i pripadnika demokratskih stanaka, da su se one voljno potčinile narodnoj disciplini; da su se, sve do obnove države i normalizovarija prilika u njoj, odrekle svake posebne partijske političke delatnosti i da zajedno sa pripadnicima Ravnogorskog Pokreta čine Jugoslovensku demokratsku narodnu zajednicu i usvajaju njen program.

Kongres sa radošću i odobravanjem pozdravlja izjavu velikih nepolitičkih, nacio-

mlnih, socijalnih, umetničkih i ostalih skupina i udruženja, ženskih i muških, koja se lakođe saglašavaju sa ovom opštom narodnom akcijom.

Kongres ovlašćuje Organizacioni odbor, da u dogovoru sa pretstavnicima svih gore imenovanih gmpa, proširi Centralni Nacionalni komitet, koji postaje narodno vodstvo i pomagač Kraljevske vlade i državne oružane sile, u izvršenju njihovih zadataka na oslobođenju naroda i obnovi države.

4.) Kongres postavlja sledeći opštenarodni progmm: a) da se u celini obnovi Jugoslovenska država i proširi na teritorije na kojima žive

Srbi, Hrvati, i Slovenci i da se kao minimalno traženje budućoj Jugoslaviji, odrede granice, prema traženju Jogoslovenske delegacije na konferenciji mira posle Prvog svetskog rata.

b) Jugoslavija treba da bude uređena kao federativna država, u obliku ustavne i parlamentarne narodne monarhije, sa narodnom dinastijom Karađorđevića i sa Kraljem Petrom Drugim na čelu.

v) Kongres smatra, da je solidnost buduće Jugoslavije uslovljena staranjem na demokratski način, jedne srpske jedinice u državnoj zajednici, koja bi na demokratskim osnovama okupila ceo srpski narod, na njegovoj teritoriji. Isto načelo treba da važi i za Hrvate i za Slovence.

g) U svima federativnim jedinicama, zajedničke države ima se narodu dati mogućnost za zadovoljenje posebnih pokrajinskih: ekonomskih, kulturnih, socijalnih i drugih interesa i potreba kroz široke narodne samouprave.

Razgraničenje između Srba i Hrvata, izražene bez legitimnihpretstavnika srpskog naroda, kao i sva druga faktična stanja stvorena pred rat ili u ratu, pod pritiskom nasilja i diktatom okupatora, ne priznaju se.

d) Kongres izražava želju da se još u toku stvaranja ovakve državne organizacije, obezbedepreduslovi za korenite reforme: Privredne, socijalne i opšte kulturne koje duh vremena nameće i koje budu odogovarle potrebama naroda srpskog, hrvatskog i slovenačkog, sa ciljem da se osnovna načela derriokratije provedu ne samo na političkom nego i na privrednom, socijalnom i opštekultumom polju.

đ) Državljani Jugoslavije uživaće sva ona politička prava i slobode, koje ćegaran-lovati njihov odlučujući uticaj na poslovanje države i samoupravnih tela. Svakom .lugoslovenu biće obezbeđen kulturni usponli mogućnost da privrednim radom obezbe-di sebi i porodici, materijalnu dobrobit i sigurnost od svih vrsta nezgoda u životu.

5.) Kongres konstatuje daje Kralj PetarDrugi, narodni kralj po ustavu i zakonima Jugoslavije, i da je on po njima obavezan na vršenje svojih kraljevskih dužnosti, te smatra da niko ni u zemlji ni sa strane, nema prava da ga ovih dužnosti razrešava ili da njihovo vršenje utiče da čak ni On sam ne može da napusti vršenje ovih dužnosti, naročito dužnost Vrhovnog Komandanta vojske i naročito danas, kada je zemlja u

300 301


ratu, sve dotle, dok ga slobodno izabrano narodno pretstavništvo legalnim putem od vršenja ovih dužnosti, ne bi oslobodilo.

Stoga kongres najodlučnije protestvuje protiv poznatih odluka ustaško-komunističke manjine, koja u težnji da nametne svoje prevratničke ideje i ostvari politiku svršenog čina, čini bezuspešan pokušaj uzurpiranja narodnih prava i preju-diciranja narodne volje.

6.) Kongres najodlučnije osuđuje akciju komunističke stranke Jugoslavije, koja se odvojila iz opšte narodne zajednice, stvorila svoju partijsku vojsku i čini napore da rušenjem državnog ustavnog poretka dograbi i uzurpira vlast i zavede svoju diktaturu u Jugoslaviji. Komunistička stranka je izčezavajuća manjina, i njene pokušaje, političke i socijalne revolucije, odlučno odbija i osuđuje, ogromna većina naroda u Jogoslaviji. Partizansko vojno vodstvo je svojom vojnom nestručnošću i bezobzirnošću prema narodnim žrtvama, u velikoj meri doprinelo upropašćenju mase. našega naroda, naročito njegove omladine.

Komunistička akcija, koja izaziva građanski rat, slabi otpornu snagu naroda protiv okupatora. Komunistička stranka Jugoslavije, da bi popunila svoje slabe redove, na jednu stranu vrši nasilnu mobilizaciju naroda, ugroženog i od okupatora i od ustaša, a na drugoj prima u svoje redove ratne zločince i oslobađa ih krivične odgovornosti za počinjene zločine. Ona time vređa sve one naše svetle žrtve što, nezaštićene već blizu tri godine, stradaju jedne od okupatora a druge od njegovih slugu, najviše ustaša.

Kongres osuđuje pokušaj komunističkog veća, da jednostranim, odlukama prisvoji sebi pravo, da menja ustavni poredak Jugoslavije. Te odluke su bez ikakvih vred-nosti, i vlada Ribar-Broz-Pijade nije nikakva narodna vlada, već je jednostrana tvorevina komunističke stranke Jugoslavije.

Kongres poziva komunističku stranku Jugoslavije da obustavi svoju štetnu razbijačku akciju na vojnom i političkom polju i da se, kao i sve ostale narodne skupine, potčini u oslobodilačkom ratu opštoj narodnoj disciplini. Svi socialni i politički preobražaji u našoj državi, imaju se sprovoditi posle obnove države demokratskim metodama i zakonitim sredstvima.

Kongres žali što su, usled nedovoljne obaveštenosti o našim stvarnim, prilikama, neki od naših saveznika pridali nezasluženi značaj posebnoj komunističkoj akciji i izražava nadu da će ova pogreška biti ispravljena u opštem interesu jugoslovenske i opšte savezničke stvari u toliko pre, što ova akcija sve više postaje i ustaška, i biva podržavana od nemačkih satelita i ratnih krivaca u ovome ratu.

7.) Kongres izražava puno uverenje naroda Jugoslavije da će udruženi narodi, pod vodstvom velikih saveznika Amerike, Velike Britanije i Sovjetskog Saveza, dobiti ovaj svetski rat, u koji je Jugoslavija stupila još u aprilu 1941. godine, radi borbe za slobodu i demokratiju. Celokupan narod Jugoslavije ostaće im Verati i boriće se sa njima zajed-

302

no, do pobede demokratije nad nacizmom, fašizmom, i svima vrstama tiranije i diktature. Kongres smatra Atlantsku povelju kao idejnu osnovu borbe za načelo narodne i socijalne pravde, svih naroda i svih društvenih slojeva.

Kongres očekuje, da će svi saveznici ostati dosledni ovim načelima, ugovorima o savezu i datim obećanjima, da će poštovati našu narodnu čast i postupiti prema našoj narodnoj državi i njenim legalnim pretstavnicima, kao ravnopravnim saveznicima.

Združeni ovim težnjama, narodni pretstavnici pozivaju sav narod da. se okupi u ovu Jugoslovensku demokratsku narodnu zajednicu i pomogne Jugoslovensku vojsku u borbi, za obnovu Jugoslavije ipobedu svetske demokratije.

Jugoslovensku Demokratska narodna zajednica - odluke Svetosavskog kongresa u slobodnim srpskim planinama. (Narodna biblioteka SR Srbije 11/135199.).

303


BEJLI STENLI, PUKOVNIK, ŠEF BRITANSKE VOJNE MISLIJE KOD

DRAŽE MIHAILOVIĆA - MUSLIMANIMA, 15. SEPTEMBAR 1943.

MUSLIMANSKOM ŽIVLJU

1. Kapitulacijom Italije stanje u ovim krajevima jako se je promijenilo. Stojimo pred događajima koji će se završiti oslobođenjem Kraljevine Jugoslavije.

2. Jedinice Jugoslovenske vojske u otadžbini obezbijediće javan red i mir u ovim mjestima koja su ostala bez italijanskih garnizona.

3. Predstavnici Velike Britanije se nalaze pri štabovima ovih jedinica. Ovo je jasan dokaz da Velika Britanija priznaje Jugoslovensku vojsku u otadžbini kao svoju savezničku u punom smislu riječi. Ovo će se savezništvo produžiti i posle oslobođenja.

4. Nije više potrebno da se diskutuje kakakv će biti ishod rata. 5. Za vremeprošle dve godine neprijateljske okupacije Jugoslavije, jedan ozbiljan

dio muslimanskog življa pomagao je okupatora, čak i s oružjem u ruci, a izvršio je bezbroj nasilja i zločina nad nezaštićenim pravoslavnim življem.

6. Vi dobro znate ko su bili podstrekači i izvršioci ovih nedjela. Dobro bi bilo da ih vi sami kaznite. U međuvremenu, da bismo pokazali našu dobru volju i Qa omogućimo odmah saradnju u velikom zadatku istjerivanja Njemaca iz naše domovine, javljamo vam da se neće preduzeti ikakve represalije od strane Jugoslovenskih jedinica, nego će čak ove jedinice štititi muslimane od odmazde koja bi mogla nastati sa druge strane. \

7. Ali zato se poziva cjelokupni muslimanski živalj da pokaže svoje razumijevanje naše blagonaklonosti i povoda koji diriguje naš rad, svesrdnom i iskrenom saradnjom u borbi protiv Njemaca. Ne smijemo da dozvolimo Njemcima da ulaze u ma kakvu varoš u kojoj nisu dosada bili, a šta više moramo ili napasti gdje god i kad god stignemo. Ako tako žele muslimani moći će da stvaraju svoje zasebne jedinice u okviru organizacije Jugoslovenske vojske u otadžbini.

305


8. Ukoliko se budu odazvali ovom apelu, muslimani će moći donekle da operu sramotu i nečast što su im naneli njihovi suvernici svojim nedelima. Ukoliko budu to odbili, moraće da snose svu odgovornost i kolektivno u obračunavanju koja će nastati posle oslobođenja.

9. Što se pak tiče neprijateljskih akata protiv jedinica Jugoslovenske vojske u otadžbini, skreće se pažnja svima vama da za vreme rata samo priznata vojska ima pravo na upotrebu oružja. Građani imaju da se drže strogo van borbe. Svaki prekršaj ovog pravila biće kažnjen sankcijama za to predviđenim međunarodnim ratnim pravom

Bejli Generalštabni pukovnik

POLOŽAJ Šef Britanske misije pri Jug. vojsci 15.9.1943. u otadžbini

Komandant Istočnog fronta Generalštabni major,

Bor. M. Lašić

(AOS, Ča, k. 20, reg. br. 1/4)

306

MEMORANDUM SRPSKE AKADEMIJE NAUKA I UMJETNOSTI

i

Predsjedništvo Srpske akademije nauka i umjetnosti (SANU) obrazovalo je 1985. godine, Komisiju od 16 akademika,na sa čelu Antonijem Isakovićem - potpredsjednikom SANU sa zadatkom da sačini dokument kojim bi se javnosti predočilo naučno mišljenje Akademije o najvažnijim aktuelnim pitanjima jugoslov-enskog društva. Komisija je poslije jednogodišnjeg rada sačinila radnu verziju dokumenta, kojem je dala ime Memorandum, kojije objavljenu "Večernjim novostima" 24. i 25. septembara 1986. godine, propraćen oštrim političkim ocjenama i kvalifikacijama od strane državnih organa u zemlji, posebno u Srbiji, kao i od građana Jugoslavije.

Ivan Stambolić, tadašnji predsjednik Predsjedništva SR Srbije, 30. oktobra 1986. godine prilikom posjete Beogradskom univerzitetu osvrćući se na tekst Memoranduma izjavio je: "Prvo, ovaj, "kvazi" naučni tekst "Memorandum", sa svim svojim neosnovanim optužbama, dovođenjem u pitanje čak i onoga što je istorijski osvedočeno, pojavljuje se u društvenom trenutku, koji obavezuje i sve nacionalne institucije da doprinose naporima da se iščupamo iz krize i osiguravamo dalji socijalistički razvoj. Drugo, u "Memorandumu" prvi put, biva ponuđena celovita optužnica, ne samo rukovodstva i politike SK, nego i čitavog društvenog sistema " l )

Navedene stavove iz "Memoranduma" Stambolić obrazlaže ovako: "Prema tzv. Memorandumu, srpskom narodu ne prepstaje ništa drugo nego da "ustaje na noge" zato što ga tobože mrze braća, što je tobože uklet da bude gubitnik, što mu je rukovodstvo kompromsano. Proističe da je Jugoslavija njegova Golgota i na Kosovu i u Vojvodini i u Hrvatskoj, Bosni, sviida. Drugim recima, tzv. Memorandum izražava nepoverenje prema jugoslovenskoj zajednici i istorijske interese srpskog naroda ne vidi u bratstvu, slozi, saradnji i jedinstvu sa ostalima, nego u svađanju i trovanju odnosa. Zar treba podsećati da istoriji nije poznato da jeijedan narod ostvario svoje istorijske interese zavađujući se sa dragim narodima.

/. Dragiša Pavlović, Olako obećana brzina, Globus, Zagreb, 1988, str. 290 - 290.

307


Ukratko, tzv. Memorandum bi se mirne savesti i mnogo tačnij e mogao nasloviti "in memorijem" za Jugoslaviju, za Srbiju,... ravnopravnost,, bratstvo i jedinstvo... To zapravo jeste srž obmanjujućeg pokušaja ne samo političke i društvene, nego i moralne destrukcije koju zagovara ovaj rukopis. On u suštini staje na stanovište suprotno interesima Srba u čitavoj Jugoslaviji.

Niko ne osporava tačnost niza podataka, pa i kritičkih ocena sadašnjeg društvenog stanja koji sadrži tzv. Memorandum. I bez njega znamo da imamo mnogo problema i da nije bilo i da nema bezgrešnih ni pojedinaca, ni drštvenih organa. Ali ne prihvatamo metodprema kome se teškoće, problemi i greške smatraju značajnijim od temelja, od revolucionarnih dostignuća, od samog puta koji smo izabrali i na kome ćemo istrajati. Ne pristajemo na ono na šta Memorandum poziva: da Srbija okrene leđa svojoj budućnosti i budućnosti Jugoslavije; da se proizvoljno optužuju osvedočeni predvodnici naše revolucije i socijalističkog razvoja; da se komunisti Srbije ocenjuju kao nelegitimni predvodnici radničke klase i naroda Srbije.

Najkraće rečeno, sama pozicija sa koje se pristupilo izradi tzv. Memoranduma obezvređuje njegovu celinu, jer Srbiju ne vidi u Jugoslaviji, a Jugoslaviju ne vidi od šovinistički zamišljene Srbije ... Šta više, današnje rukovodstvo je, prema sastavljačima teksta "Memoranduma", odgovorno i za sve što se događalo u vreme kad su u rukovodstvu važnu reč vodili upravo neki od sastavljača tzv. Memoranduma".2)

Miloš Aleksić povodom sadržaja i političkih poruka Memoranduma je na sjednici Univerzitetskog komiteta SK u Beogradu 20. oktobra 1986. godine ocijenio "daje reč o nenaučnome, teorijski i metodološki konfuznom dokumentu, punom ideologijsko -emocionalnog naboja i iracionalnih tvrdnji u kojem se kao izlaz iz krize nudi razbijanje jugoslovenskog društva.3'

Dragiša Pavlović, tadašnji predsjednik Gradskog komiteta Beograda, koji je ujedno po položaju bio i član Predsjedništva CK SK Srbije je na sjednici Predsjedništva GK Beograda 15. oktobra 1986. godine izjavio:"...nije problem u tome da li SANU može i treba da se bavi i na politički način pojedinim političkim pitanjima. Problem je u tome sa kojih pozicija, sa kojim ciljem, na koji način i sa kakvim objektivnim posledicama se to čini".4' Dalje je naveo da "jedna od centralnih teza ovog teksta jeste, zabrinutost za raspad Jugoslavije sjedne strane i u isto vreme zagovaranje srpskog nacionalizma separatističkog vida. Politički gledano nije ovde najvažniji problem stoje ova teza imanentno protivurečna, nego u tome što se nudi

2. Ivan Stambolić, Rasprave o Srbiji, 1979. -1987, Globus, Zagreb 1988, st. 218 - 219. 3. Politika 21. XI1986, str. 5.

4. Dragiša Pavlović, navedeno cijelo, st. 285.

308

koncept koga je istorijski razvoj više puta opovrgao i što je u osnovi suprotstavljen jednoj od najkrupnijih tekovina i dostignuća socijalističke misli, socijalističkih snaga i komunista Srbije. U vezi sa ovim valja napomenuti još jednu nelogičnost: u isto vreme se optužuje KPJ za kominternovsku politiku u odnosu na rešavanje nacionalnog pitanja u Jugoslaviji - dakle, lako se i da li slučajno previđa zaista uspelo rešavanje nacionalnog pitanja u Jugoslaviji u revoluciji kojom je stvorena današnja socijalistička republika Srbija i SFRJ; na drugoj strani se u suštini uzev, upravo zagovara jedna vrsta razbijanja Jugoslavije kako je zaista, u određenom periodu, htela Kominterna i Staljin.5'

Na istoj sjednici GK Beograda akademici Ljubiša Rakić i Ivan Maksimović su ocijenili "Memorandum" kao politički dokumet koji sadrži "više neprihvatljivih stavova za SKJ, od načina tretiranja položaja srpskog naroda do optuživanja drugih republika, a naročito Hrvatske i Slovenije, za dominaciju na štetu Srbije, kao i sumnjičeći dve velike istorijske ličnosti (misli se na J.B. Tita i E. Kardelja - H.Š). da su svojom politikom svesno doveli Srbiju u nezavidan položaj"

Nakon ovakog reagovanja povodom teksta Memoranduma, Predsjedništvo SANU je 21. X. 1986. godine ocijenilo da se u datoj situaciji ne mogu "naći odgovarajući modaliteti za nastavljanje ovog posla" i donijelo odluku o obustavlj an-ju daljeg rada na izradi Memoranduma zbog "atmosfere" koja je stvorena oko ovog nacrta i koja predstavlja stvarno uznemirenje javnosti, onemogućila svaki dalji rad na njemu, pa se s toga on obustavlja.6'

Pavle Savić, dugogodišnji predsjednik SANU, izjavio je u "Politici" da "to nije nauka, već ratno profiterstvo, i izrazio zgražavanje nad odnosom autora "memoranduma" prema AVNOJ-u, čiji je podpredsjednik bio. Zatim govori o "sumnjivim silama" u Akademiji zbog kojih je, u svoje vrijeme, više puta bio u situaciji da podnese ostavku na dužnost predsjednika SANU. "Akademija treba da se bavi najsavrememjim problemima nauke a ne da se koristi u ovakve politikanske svrhe".7' Govoreći o stanju u Akademiji upozorio je "ako jednom preovladavaju ovakve snage kakve su došle do izražaja povodom Memoranduma, onda nemaš mogućnosti da ih sprečiš, sem fizičkih da ih eliminišeš".8'

Najoštrije osude"Memoranduma izrečene su u Vojvodini. Tako je Ljubiša Stankov "Memorandum" ocijenio kao "sintezu svih velikosrpskih i antisocijalističkih i antisamoupravnih shvatanja i tendencija", a Ranko Končar kao "najreakcionarni-ju platformu s kojom se naše društvo susrelo od rata do danas. U njemu se želi

5. Isto, st. 287. 6. Politika, 21. X 1986, str. 7.

7. Isto. 8. Politika, 26. X. 1986. str. 7.

309


afirmisati ideja mržnje kao legitimno načelo u razvoju jugoslovenske zajednice, pogotovo u razvoju međunacionalnih odnosa u Jugoslaviji9', da bi Tomislav Marčinko, tadašnji izvršni sekretar GK Novog Sada izjavio da je riječ o "očitom kontrarevolucionarnom pamfletu".

Povodom navedenih reagovanja održana je i vanredna sjednica Skupštine SANU 18. XII 1986. godine, gdje se akademicima obratio Vukoica Bulatović, tadašnji potpredsjednik Predsjedništva Srbije, upozoravajući ih da očuvaju naučni i kulturni ugled SANU i predložio da Skupština Akademije nađe "načina da se distancira od poruka Memoranduma i onih njihovih autora koji neće da shvate prirodu političke sadržine ovih poruka" jer se samo tako mogu uvjeriti" svi radni ljudi i građani naše zemlje da SANU nije, niti to namjerava biti mesto sa kojeg će polaziti pozivi na razbijanje jugoslovenske socijalističke zajednice ili zahtevi za uspostavljanje naknadne istorijske pravde za srpski narod, pravde koja bi se, neminovno, ostvarila na štetu drugih jugoslovnskih naroda i narodnosti1 °,a Vasa Čubr-irović je ocijenio daje Memorandum nedvojbeno "po sadržini i po načinu obrade izrazito politički akt" i predložio da izvršni odbor Predsjedništva SANU podnese ostavku.

Na skupštini je većina akademika u diskusiji, njih 23. od 117 prisutnih, zaključila da se Akademija mora baviti upravo aktuelnim društvenim i političkim pitanjima, da je njena dužnost da "pomogne da se nađu izlazi iz ekonomske, društvene i moralne krize". Međutim, većina akademika je smatrala bespredmetnim raspravljati o sadržaju Memoranduma i daje pravo pitanje: zašto je nastala cijela afera, kome je ona bila potrebna, kako je bilo moguće da se "neovlašćeno" i "nezakonito" objave izvodi iz teksta kojeg nije usvojilo nijedno telo Akademije".

Cijelu raspravu akademici su nazvali "sramnom i mračnom kampanjom", "or-ganizovanom hajkom", "staljinističkim metodama" isl., da bi Skupština potom usvojila sljedeće zaključke:

1. "Prvo, Skupština je tajnim glasanjem dala poverenje izvršnom odboru Predsedništva i izvršnom odboru, kao i podršku zaključcima Predsedništva i Izvršnog odbora od 21. oktobra 1986. godine.

2. Drugo, Skupština ocenjuje da je delovanje Predsedništva i Izvršnog odbora u slučaju tzv. memoranduma u skladu s odlukama Skupštine od 2. maja 1985. godine i sa zakonskim propisima. Ujedno, Skupština predlaže Predsedništvu da razmotri mogućnost i da nađe odgovarajuće puteve daljeg rada na izvršavanju zadataka sa Skupštine od 25. maja prošle godine;

9. Isto, 16.X. 1986. str. 6. 10. Isto, 24. X. 1986. st. 6.

U. Politika, 19. XII1986. st. 5.

310

3. Treće, Skupština, takođe, preporučuje Predsedništvu da i dalje razvija sa-radnju sa drugim jugoslovenskim akademijama na rešavanju suštinskih problema naše društvene zajednice;

4. Četvrto, izražavajući neslaganje sa načinom na koji je ceo slučaj oko tzv. memoranduma tumačen u javnosti, Skupština predlaže Predsedništvu da ispita odgovornost onih koji su omogućili da ovakav nedovršen dokument dospeu javnosti i izazove neželjene posledice;

5. Peto, Skupština, na kraju, izražava spremnost da se između Akademije i društveno-političkih institucija prevaziđu trenutne teškoće i nesporazumi i da se obostrano nađe način za nastavljanje plodonosne saradnje u korist naše zajednice u celini".12)

Stav akademika u okviru besjede iznio je Dobrica Ćosić:"... ne može se očekivati da na ovoj Skupštini ocenjujemo sadržaj i vrednost nezavršenog Memoranduma, sve dok ga imenovana Komisija ne završi i oglasi svojim programom. A vlast zahteva od nas da taj, ukradeni nam nacrt, proglasimo "platformom kontrarevolucije", da optužimo sebe da smo "razbijači Jugoslavije" i "neprijatelji socijalizma", da smo "izazivači bratoubilačkog rata", da se borimo za "svoju nacionalističku vlast". Vlast, dakle, traži da priznamo krivicu koju nismo počinili, da se saglasimo sa presudama koje su izrečene, a da nismo ni saslušani ..Danas mi ne odlučujemo o Memorandumu grupe akademika, poverenju Izvršnom odboru; mi danas odlučujemo o intelektualnom dostojanstvu i moralnoj visini SANU".13)A Košta Mihajlović je istakao daje "Memorandum morao biti srpski program u toliko pre što Srbija nema svog programa od vremena Garašanina".14'

Međutim, iako je formalno-pravno Memorandum nepostojeći akt, kojega su se uglavnom svi odrekli, on će se potvrditi kao osnova nacionalnog programa, o čemu najbolje govori izjava Antonija Isakovića, kada na pitanje:"da li postoji srpski nacionalni program". Odgovara: "Nesreća je mog naroda što nema program. Politička slabost ove situacije je što mi nemamo program. Svi drugi narodi imaju program, a mi ga, eto, nemamo. Zato je osnovna stvar da napravimo taj program. Program našeg odnošenja prema srpskom pitanju, prema Jugoslaviji, prema svetu. Treba nam jedan apsolutno demokratski prograta. Dobru osnovu pružaju ove ideje na osnovu kojih se proletos kod nas narod pokrenuo, u Miloševićevim govorima ima veoma bitnih momenata. Moramo širiti istinu o nama. Srbija mora da savlada svoju izolovanost. Čini mi se, plašim se, da smo mi narod bez saveznika. To je naša

72. Borba, 19. XII1986, str. 4. NIN, br. 1878, 28. XII1986, st. 26 - 29. 13. Dobrica Ćosić, Stvarno i moguće, Cankarijeva založba, Ljubljana - Zagreb, 1988,

str. 158-1160.

14. Isto, st. 159. 311


najveća slabost".15' Tekst Memoranduma se nije slučajno našao na stranicama "Večernjih no

vosti" najtiražnijeg lista u SFRJ, kako se to željelo predstaviti javnosti od strane akademika, već je imao za cilj da obavijesti i pripremi srpski narod o događajima koji će kasnije slijediti, sve u cilju vraćanja starih pozicija beogradske plutokratije iz 1918 -1941. godine. Nije bilo nikakvog razloga za bilo kakvom tajnošću obzirom daje u duši srpske politike od Garašanina do sada neprelazni srpski nacionalizam.

II

U preambuli Memoranduma elaboriraju se poznate činjenice -ekonomske teškoće, društvene napetosti, otvoreni međunarodni sukobi, kriza koja je zahvatila cjelokupni javni poredak zemlje i dr. Posebno se naglašavaju pojave nerada i neodgovornosti na poslu, korupcija, nepotizam, nepoštovanje zakona, individualni i grupni egoizam idr, zbog čega"... objektivno ispitivanje jugoslovenske stvarnosti dopušta mogućnost da se sadašnja kriza završi socijalnim potresima sa nesagledi-vim posledicama, ne isključujući ni tako katastrofalan ishod kao što je raspad državne zajednice".16' U tom cilju SANU smatra svojom obavezom da saopšti viđenjau traženju izlaza iz date situacije, ajedno od glavnihpitanjaje "težak položaj srpskog naroda".

1. U prvom dijelu Memoranduma iznose se uzroci zbog kojih se Jugoslavija našla u red jedne od najneuspješnijih zemalja, pa se iz toga izvodi zaključak "da se izlaz iz krize ne može naći bez temeljnih promena u privrednom i političkom sistemu".17'

Prema autorima "Memoranduma" začetke krize treba tražiti u šezdesetim godinama, kada privredni razvoj počinje da malaksava da bi 1980. godine bio konačno zaustavljen, a jedan od glavnih uzroka za ovako stanje je nepoštovanje i nedonošenje planova razvoja čime su "ugušene koordinirajuće funkcije federacije" ,18' jer su se sporazumijevanje i dogovaranje kao alternativa planu pokazali neuspješnim.Dalje, uzroci krize su "Decentralizacija, prvobitno zamišljena kao oslobađanje privrede od birokratskih snaga", koja se "izrodila u dezintegraciju po teritoriji i po privrednim granama"19', stvoreno je osam privrednih područja sa

15. DUGA, br. 390, 8. 02. 1988. st. 16 - 20. 16. "Maše leme", Zagreb 1989, 1 - 2, str. 128. 17. Isto, st. 129. 18. Isto,

19. Isto,

312

nacionalnim ekonomijama kao id$>loškom podlogom. Jedinstveno jugoslovensko tržište je bilo time razbijeno. Republike i pokrajine su sve više zaokruživale i zatvarale svoje privrede čime je izvršena "republikizacija". Zatim, "promašaj u strategiji razvoja", "autarhija republičkih i pokrajinskih privreda", dekoncetracija kapitala, "usitnjena akumulacija u patuljastim bankama" čiji je rezultat "opadanje ukupne produktivnosti privrede", što je po ocjeni Memoranduma "osnovni uzrok krize jugoslovenske privrede".201

2. U drugom poglavlju Memoranduma se ističe da je "politički činilac glavni uzrok i krivac za izbijanje privredne krize"21', a "Kritička analiza funkcionisanja političkog sistema" koji se zalaže za jačanje "dogovorene ekonomije" predstavlja glavni faktor jugoslovenske privredne krize, koji je zadao glavni udar stabilizacion-om programu.

Iz ovih uvodnih zapažanja, glavna optužba za sve nedaće i nevolje prema ocjeni Memoranduma je u postojanju samostalnih, politički i ekonomski autonomnih republika i pokrajina, jer se na principu "dogovorene ekonomije" temelji policentrizam privrede i "monopol društvene moći republičkih i pokrajinskih vrhova"kojije" simbioza nacionalizam a, separatizama i vlastoljublja" čija je osnova republička državnost, koja u suštini predstavlja "zloćudnu dezintegraciju" sa zabrinjavajućim razmerama, obzirom da "politički sistem evoulira u pravcu policentrizma, ukoliko se to blagovremeno ne spreči... ".22)

Usmjeravanje svih negativnosti u privrednom sistemu, prema Memorandumu jeusmjereno na negiranju federativnog uređenja Jugoslavije, postojanju republika i pokrajina kao političke baze za opstanak nacionalnih ili mješovitih etničkih zajednica, a u interesu integracije i poništenja autonomije i likvidacije sistema dogovaranja, kao osnove za zajedništvo jugoslovenskih naroda. Umjesto sporazumne zajednice gdje bi postojala nacionalna i građanska ravnopravnost, Memorandum ne nudi rušenje "dogovorene privrede" kao ekonomskog sistema, već dogovornog karaktera jugoslovenske državne zajednice,a kao alternativa se nudi politički, ekonomski i kulturni unitarizam, uz supremaciju jedne nacije, koji bi vodio asimilaciji svih drugih naroda kroz totalitarnu i centralističku ekonomiju gomilanjem dobaraujedancentar,štojesržveliisrpske politike. Nagovještaje "separatizma i nacionalizma" "Memorandum" osuđujVu krilatici "svakome svoje"23', da lii promovisao suprotno načelo "meni sve - tebi ništa" što je od početka stvaranja Jugoslavije 1919. godine bio glavni uzrok stradanja bošnjačkog naroda,što je i

20. Isto, 21. Isto, st. 132. 22. Isto, st. 133. 23. Naše teme, Zagreb, 1989, 1 - 2, str. 133.

313


nesreća za taj narod od svih ustavnih aranžmana od 1919. godine,pa do sada. U Memorandumu se žali za unitarizmom i: "Umjesto da oslabe ... vlast i

država su ojačale u republikama, pokrajinama i opštinama",24' Memorandum je protiv toga da svi narodi u Jugoslaviji imaju svoju državnost,da bi se zatim udružili na osnovu zajedničkog demokratskog dogovora svih naroda.Zbog toga je Memorandum protiv prava svih drugih naroda Jugoslavije da budu svjesni, da sami upravljaju svojom sudbinom i da se potom udruže u jugoslovensku zajednicu u kojoj će se znati šta je čije kako nebi jedan drugog iskorišćavali i i podjarmljivali. Autori Memoranduma ne žele ravnopravnost u jugoslovenskoj zajednici već žele centralnu, hegemonističku i eksploatatorsku- velikosrpsku državu, gdje bi ostali narodi, posebno bošnjački bio roblje, podjarmljena raja osuđena da vremenom izgubi svoj identitet.

Kao osnovu za udruženje centralističkog sistema u svim elementima, Memorandum nudi integraciju velikih privrednih sistema u državi, posebno sistema željeznica, PTT saobraćaj i dr, stoje prema autorima Memoranduma "pravi plan,, pravo tržište, prava država, pravo samoupravljanje"25' koji su mogući samo u unitarističkoj državi.

3.Treće poglavlje Memoranduma jadikuje za dezintegracijom jugoslovenske privrede kao "antiistorijske tendencije", jer je Jugoslavija iz Federacije, kroz institucionalizaciju ustavnih rješenja iz 1974. godine pretvorena u konfederaciju, što je Memorandumu neprihvatljivo. Prema Memorandumu "najznačajniji ele-menat konfederalizma sastoji se u neophodnoj saglasnosti skupština svih republika i pokrajina da bi se donela bilo kakva, pa i najmanja promena ustava, kao i u zahtevu da se odluke u Veću republika i pokrajina smatraju donetim ako za nju glasaju sve delegacije".2S'Memorandum optužuje "afirmaciju republičke i pokrajinske državnosti uz istovremeno iščezavanje izvornih, koordinirajućih funkcija federacije" za ostvarivanje "širokih mogućnosti zadovoljavanja pojedinačnih interesa na teret opštih".27' Na osnovu ovog zaključka proizilazilo bi da se opšti interesi mogu čuvati bez republičke i pokrajinske državnosti, a opšti interes bi bio interes hegemonističke nacije, gđe bi gospodareći sloj najbolje čuvao i štitio interese svih drugih naroda. No iskustvo sa staranjem o "opštim interesima" kad je ono u rukama oligarhijske plutokratije jedne nacije dobro je poznato u bliskoj prošlosti, posebno Bošnjacima i Albancima za vrijeme dinastije Karađorđevića.

Pojam konfederalizma "Memorandum" upotrebljava u negativnom kontek-

24. Isto, st. 134. 25. Isto, 26. Isto, 135.

27. Isto,

314

stu pa u tom smislu osuđuje "paritetni sastav Predsedništva SFRJ, kao i drugih najviših organa, pravo republika i pokrajina da na svom terenu provode odredbe saveznih zakona, kao i činjenicu da republički i pokrajinski ustavi ne moraju biti saglasni sa saveznim ustavom, nego samo ne smeju s njime biti u suprotnosti, a u slučaju eventualne međusobne suprotnosti republičkih i saveznih zakona treba primenjivati republičke zakone sve do odluke ustavnog suda".28'

Na ovaj način, kroz nezastupljenost naroda u najvišim državnim organima federacije zagovara se monopol "vodećeg", hegemonističke nacije i ovakvim zahtjevom razotkriva unitarističku, imperijalističku i protivslobodarsku bit svojih shvatanja i težnji iz kojih proizilaze i svi drugi njegovi pojedinačni zahtjevi i predloži, jer mu je svrha da uništi državnost republika, brisanje pokrajina i formiranje centralističke, diktatorske vlasti velikosrpske oligarhije, pa se samim tim vratiti na sistem šestojanuarske diktature i program četničkog pokreta Draže Mihajlovića.

U nastavku teksta Memorandum se žali na nemoć saveznih organa da primjenjuju zakone zbog republičke i pokrajinske državnosti, pa se u tom cilju zalaže za "neophodne promene" uz oslobađanje "ideologije koja u prvi plan stavlja nacionalnost i teritorijalnost"29'. Tlačiteljski program likvidacije bošnjačkog naroda i drugih nacionalnih i etničkih zajednica u Jugoslaviji Memorandum prikazuje kao borbu za zalaganje za demokratiju, čime se razotkriva politika srpske plutokratije da svoje najnedemokratskije poteze prikaže kao slobodarstvo, s ciljem da se na ovaj način obmane svjetska javnost gdje bi se vuk prikazao kao ovca a tlačitelj kao nevina žrtva.

Memorandum ne priznaje da se Jugoslavija sastoji od više različitih naroda sa viševjekovnom istorijom i svim osobinama koje čine jednu etničku zajednicu, te da njihovo političko zajedništvo ne može imati kao svrhu njihovo političko i etničko samoubistvo, nego može biti samo udruživanje radi zajedničke odbrane opstanka. Tim etničkim i istorijskim zajednicama velikosrpska oligarhija od 1918. godine, najprije pod dinastijom Karađorđevića, zatim pod vodstvom Komunističke partije, vojskom i policijskom silom nameće tzv. nacionalno jedinstvo s centralističkim režimom vladavine. U pitanju je otpor uništenju kulture nesrpskih naroda, trajna, dokazana, organizovana i uporno vođena višeđecenijska politika velikosrpske oligarhije, da, prvenstveno bošnjačkom narodu, izbriše identitet i "izbriše" mu istoriju, pogazi dostojanstvo i otjera ga sa vjekovnih ognjišta, poznatim i provjerenim metodama "klati, krstiti i protjerivati".Borba za nacionalnim samoodržanjem ne može biti nikakav separatizam, jer jeupitanju prirodno pravo svakog naroda koje priznaju oba međunarodna pakta o ekonomskim i političkim pravima, a koje pravo obu-

28. Isto str. 136.

29. Isto,

315


hvata i borbu protiv asimilacije, podjarmljivanja pod vlast drugih naroda i protiv planova za uništenje.

Iz formulacije u "Memorandumu": Istinska alternativa je demokratski integrativni federalizam, u kome je princip autonomije delova usaglašen s principom koordinacije delova u okviru jedinstvene celine"30', jasno se zapaža da se radi o programu koji nudi nestanak posebnih nacija u "jedinstvenu celinu" što je program velikosrpske ideologije u smislu Vukove teze "Srbi svi i svuda", koji se ostvarivao uz podršku SKJ, u kome su odlučujuću ulogu imali Srbi. Memorandum vidi najveću opasnst u jačanju integracija republika i pokrajina, obzirom da je to prepreka stvaranju jednakih u bespravlju pred centralističkom svemoći velikosrpske vlasti. Da bi ocrnio nacionalne autonomije "Memorandum" ih pripisuje Kominterni, koja je "između dva rata" naređivala da komunističke partije u jugoistočnoj Evropi treba da se oslone na nacionalne pokrete"31', što je netačno.

4. U četvrtom poglavlju, "Memorandum" se, pored ekonomske i političke krize bavi i moralnom krizom, gdje posebno mjesto zauzima nauka, pri čemu zaboravlja da se nenarodni režim Jugosavije formirao kao režim moralne krize, jer ona nije samostalna i uporedna pojava sa ekonomskom i političkom krizom, nego je njegov osnov i uzrok. Upravo, ona je dovela do "poraza ideološkog programa revolucije" i do svih pojedinačnih fenomena kojima se ti porazi ogledaju u svim vidovim javnog života". Rasulo morala je bilo dobrodošlo kako državnom tako i partijskom rukovodstvu u svim institucijama koje je sistematski podsticalo intelektualne i moralne degradacije koje je sprovodila vlast "posredstvom štampe, radija, televizije".32' Kulturno srozavanje je instrumenat vladanja kojim se režim služi da bi oborio intelektualnu svijest koja bi bila kadra da se suprostavi njegovoj fatalnoj svevlasti i nije rezultat "provincijalne kulture, separatizma i nacionalizma, koji postaju sve agresivnije".33'

5.U petom poglavlju, Memorandum insistira na borbi protiv "grupnog i nacionalnog egoizma", protiv "dominacije interesa najrazvijenijih republika". Tvrdi se da "privrednom reformom 1965. projekat političke deetatizacije zamenjen projektom ekonomske liberalizacije". "Ideja samoupravnosti... zamenjena idejom decentralizacije", što je "dovelo do uspostavljanja regionalnih centara otuđene moći".34' Prema ovoj tvrdnji "Memorandum" smatra liberalizaciju fatalnom i ističe suprotno mišljenje, da su deetatizacija i samoupravljanje pozitivna usmjerenja, a

30. "Naše teme", Zagreb, 1989, 1 - 2, str. 140. 31. Isto, str. 137. 32. Isto, st 142. 33. Isto, st 143.

34. Isto,

316

liberalizacija i decentralizacija negativne, što u suštini znači da se Memorandum zalaže za samoupravljanje uz centralizaciju i za deetatizaciju bez liberalizacije, što je besmislica, jer su samoupravljanje i centralizacija sami po sebi antagonistički pojmovi jer je deetatizacija nemoguća bez liberalizacije.

U čitavom tekstu "Memorandum" podržava pojačanu državnost, s tim da to ne smije biti državnost republika i pojedinih nacija, nego državnost unitarističke , vlasti. Cilj je lišavanje državnosti republika i naroda uz istovremeno stvaranje sile hegemona, koji teži etničkoj unifikaciji svih "etatiziranih" regija države i lišavanja drugih naroda u Jugoslaviji ostvarivanja njihovih prava i sloboda. Naime, "etatizam nijeukinutvećjeprenetna republički nivo,gdejeiracionalnijiizloćudniji",etatizam republika samim svojim postojanjem ometa integraciju naroda, pa otuda i zahtjev "Memoranduma" da se ostvari suverenitet naroda uz "slobodan izbor", smenjivost svih funkcionera, javnu kontrolu nad njihovim radom, podelu vlasti, odustvo birokratskih privilegija"35' ne znači zalaganje za slobodu, ravnopravnost i samostalnost svih jugoslovenskih naroda, nego za oblik odnosa prema centralističkoj i unitarističkoj državnoj upravi.

U dijelu "o samoodređenju nacija"36' Memorandum zastupa nadživeli model austromarksizma I i II Internacionale o državnom jedinstvu s kulturnom autonomijom naroda i nacionalnih manjina i suverenost republika smatra nepovoljnim. Zatim navodi da nacije u Jugoslaviji nijesu ravnopravne jer "srpska nacija ... nije dobila pravo navlastitu državu... Delovi srpskog naroda, koji u znatnom broju žive u drugim republikama, nemaju prava, za razliku od nacionalnih manjina, da se služe svojim jezikom i pismom, da se politički i kulturno organizuju, da zajednički razvijaju kulturu svog naroda", što je neistina. Srbija je bila organizovana kao i sve ostale republike i imala sve organe državnosti, a i u preambuli ustava Srbije stoji da je to država srpskog naroda. Od formiranja "druge" Jugoslavije u sastav Srbije su i dvije pokrajine zbog većeg dela nesrpskog stanovništva, Mađara u Vojvodini i Albanaca na Kosovu.

O navodnom nemanju srpskog stanovništva koji živi van svoje matice da se služi svojim jezikom i pismom, da se politički i kulturno razvija, i da razvija kulturu svog naroda, prvenstveno se misli na Bosnu i Hercegovinu i Hrvatsku,činjenice su sasvim drugačije. Srbi u BiH od kako u njoj žive govore štokavsko-ijekavskim narečjem i niko ih nikada u tome nije sprečavao, pa je ovaj govor i Vuk predložio i za Srbiju, ali su se sami svi odlučili za ekavsku varijantu štokavskog narečja. Takođe, ćirilica je u upotrebi od 1945. godine i to pretežno na teritorijama gdje živi srpski narod.Prema tome ne odgovara istini da Srbi u BIH i Hrvatskoj "nemaju

35. Naše teme, Zagreb. 1989. 1 - 2 st. 145.

36. Isto, st. 145 - 146. 317


prava... da se služe svojim jezikom i pismom",37' pri čemu "Memorandum" misli na jezik Uže Srbije i Vojvodine, tj. na ekavsko - štokavsku varijantu tog jezika, pri čemu bi htio da hrvatski i bosansko hercegovački Srbi napuste svoj viševjekovni govor i da prihvate neki drugi, njima tuđ, koga književno nije obradio čak ni Vuk, pri čemu se teži jezičkom imperijalizmu. Netačna je tvrdnja autora Memorandumu da srpsko stanovništvo u BiH i Hrvatskoj "nema prava da se politički i kulturno organi-zuje", a da pri tom zaboravljaju na koji način da se organizuju Bošnjaci kao narod, jer samo on nije imao svoju Akademiju nauka, gdje bi se izučavala njegova istorija, kultura, književnost, umjetnost idr. Bošnjacima je bilo jedino dozvoljeno da se organizuju u Islamskoj vjerskoj zajednici i da u okviru nje organizuju škole-mek-tebe, gdje su se Bošnjaci vjerski uzdizali u prvoj Jugoslaviji ali su komunisti dolaskom na vlast i taj dio obrazovanja ukinuli, jer je po njima postojala opasnost od tzv. islamskog fundamentalizma.

Kao ilustrativan primjer navodimo suđenje "Mladim Muslimanima" koji su za cilj imali moralni preporod i obrazovanje muslimanske omladine obzirom da su se Bošnjaci poslije Berlinskog kongresa našli u vrlo teškom polžaju. Bili krivi bez krivice, koju su sticali rođenjem, samo zbog svoje vjerske pripadnosti. Da bi izašli iz situacije obespravljenosti i izborili mjesto koje im pripada,1939. godine je grupa intelektualaca osnovala organizaciju, "Mladi Muslimani", uzimjući za njen moto kuranski ajet: "stanje jednog naroda neće se izmijeniti sve dotle, dok se on sam ne izmijeni". Svoje djelovanje počinje 1942. godine istupajući kao omladinska sekcija udružene ilmije BiH u njihovom organu "El hidaje". Preko svog kluba narodu prezentiraju program organizacije i preuzimaju mnoga kulturna i humanitarna društva. Za dvije godine rada organizacija je postala najmasovnija i najaktivnija bošnjačka organizacija. Rad je organizovala na terenu, na selu, u provinciji, i spriječila Bošnjake da učestvuju u nacionalnim i vjerskim obračunima koji su bili prisutni u Bosni. Posliije rata njihov rad je zabranjen, osnivači ubijeni, a ponovo je aktiviran rad 1946. godine, u ilegali, po sistemu trojki. Redovno su izdavali bilten "Mudžahid" i distribuirali prevedeni list "Pakistan" u kojima su obrađivali najaktu-elnija pitanja islama. Grupa je uhapšena i osuđena, od kojih četvorica na smrt strijeljanjem, a ostali na kaznu lišavanja slobode sa popravnim radom od 3- 20. godina.38' Takođe, većina bošnjačkih intelektualaca koji su bili i članovi KPJ su " slučajno" poginuli pred sam kraj drugog svjetskog rata, a ono malo što je ostalo stradalo je za vrijeme "Informbiroa", jer su navodno bili pristalice života pod "ruskom čizmom", a neki zbog traženja ravnopravnosti Bošnjaka sa ostalim narodima morali su da napuste zemlju prebjegom u inostranstvo.

37. Isto, st. 147,

38. Bosanski pogledi, London 1984, st.54.

318

6.U šestom poglavlju "Memorandum" jadikuje nad "nevoljama" koje muče srpski narod, a koje su "zajedničke svim jugoslovenskim narodima" ali su tri specifične za Srbiju: "Dugoročno zaostajanje razvoja privrede Srbije, neregulisani državno-pravni odnosi sa Jugoslavijom i pokrajinama, kao i genocid na Kosovu".39'

Od svog formiranja 1918. godine, do 1941. godine privredni razvoj Jugoslavije se usmjeravao ka rekonstrukciji predratnih ekonomskih relacija u kome se težilo da se Beograd, a s njim i Srbija učine ekonomskim hegemonom u državi, što se kroz centralizam državne moći i uspjelo. Izvršena je ogromna koncentracija finansijskog kapitala u Beogradu kroz centralizaciju bankarskog i poreskog sistema, prelivanj a viškova u centralne fondove, protekcionizmom federalnog centra u korist beogradskih monopolističkih export - import preduzeća, industrije, emision-om politikom centralne banke, monopola na carinama i dr.

Međutim, ogromna sredstva su se prelivala u privatno vlasništvo, u vlasništvo partijskih i državnih funkcionera, bankara, diplomatskih i trgovačkih predstavništva. Novokomponovani bogataši iz Beograda su vlasnici bezbroj vikendica u zimskim centrima Srbije i Crne Gore, vikend kuća na Jadranskom moru, u prosjeku imaju veći broj luksuznih automobila po glavi stanovnika od bilo koje evropske metropole, devize u evropskim bankama, uživaju u raskošima, ljetovanja i zimovanja u najluksuznijim hotelima u zemlji i inostranstvu i dr. Prema tome, proizvoljne i paušalne su ocjene iz "Memoranduma" da je zaostajanje razvoja pirvrede u Srbiji rezultat "dugoročne politike prema Srbiji koja svojom dogmatikom ugrožava ne samo srpski narod, već i stabilnost čitave Jugoslavije". U stvari, to je nemoguće, jer beogradsko stanovništvo drži u rukama sva savezna ministarstva, banke, diplo-matsko-konzularna i trgovačka predstavništva, uvozno - izvozna preduzeća, vojnokomandne pozicije, vojsku, tajnu policiju, carine i dr., te je ova teza bila upućena na pogrešnu adresu jer su za zaostajanje Srbije bili krivi njihovi rukovodioci a ne druge republike.

"Memorandum" žali za starim vremenima - za političko-birokratskim centralizmom kada su se sredstva prelivala u federalnu političku plutokratiju Beograda, koja je sa njima raspolagala i ista distribuirala po "nacionalnom ključu" pri čemu je raspodjela "nacionalnog kolača" bila vrlo sumnjiva, što je dovelo do suprotnosti interesa republika i pokrajina i naroda koji su u njima živjeli. Zbog partijsko-birokratskog etatizma je došlo do sukoba u međunacionalnim odnosima, kojem je "imanentna tendencija birokratske unifikacije: centralističkog hegemonizma i tendencija negiranja nacionalnih posebnosti i nacionalnih interesa. Etatizam u birokratskim odnosima i u javnom mnenju neodoljivo teži za mobilizacijom, za privrednim jedinstvom, za zataškivanjem realnih protivrečnosti i sukoba interesa,

39. Naše teme, Zagreb 1989, 1 - 2 str. 147.

319


što u međunacionalnim odnosima rađa mistifikacije, te zamagljuje njihovu pravu prirodu ... u etatističkom odnosu ključnu ulogu ima birokracija koja se ... vješto prikazuje i kao jedini zastupnik interesa "svoje" nacije ..."40> U skladu sa tom politikom Bošnjaci su se mogli opredjeljivati kao Srbi, Hrvati, ili neopredijeljeni. U prvom poslijeratnom popisu stanovništva 1948. godine, jedino je bošnjački narod imao i mogao da bira da li će biti"nacionalno opredijeljen" ili "nacionalno neopredijeljen",pa je "opredijeljenih" Srba - muslimana bilo 161036, Hrvata -muslimana 29071, Makedonaca - muslimana 37096, a "neopredijeljenih" Bošnjaka 808921, od čega je u Bosni i Hercegovini bilo prvih 71.991, drugih 25,295 i trećih 77646. Prema popisu stanovništva iz 1953. godine uvedena je kolona "Jugosloveni neopredijeljeni", kojih je u BiH bilo 891000,u Srbiji 81081 i Crnoj Gori 6424.41) Prema popisu stanovništva iz 1961 godine ukupan broj Bošnjaka u SFRJ je bio 972 960. Od toga u Bosni i Hercegovini 842 248,Crnoj Gori 30 665, Hrvatskoj 3 113, Makedoniji 3002, Sloveniji 465 i Srbiji 93 467; prema popisu iz 1971 ukupno je popisano 1 729 932 Bošnjaka, od kojih u BiH 1 482430, Crnoj Gori 70 236, Hrvatskoj 18 457, Makedoniji 1248, Sloveniji 3231 i Srbiji 154 330; a 1981 ukupno 1 999 890,od čega u BiH 1629924, Crnoj Gori 78080, Hrvatskoj 23740, Makedoniji 39555, Sloveniji 13425 i Srbiji 215166 Bošnjaka.42) Prema zadnjem popisu stanovništva iz 1991 godine u BiH je živjelo 4.377.033 stanovnika, od kojih 43,48% Bošnjaka, a u Saveznoj republici Jugoslaviji 343593, od kojih 253978 u Srbiji i 89615 u Crnoj Gori .43)

Bošnjački narod je bio najnezastupljeniji u svim institucijama, od lokalnog do saveznog nivoa, a kada bi neki dospio do vrha partijske ili državne lestvice morao je da bude "moralno-politički podoban", kao što je bio Raif Dizdarević, a ukoliko bi neko slučajno dospio u državni vrh i suprostavio se velikosrpskoj ideji bio je i nasilno smenjivan (slučaj Hamdije Pozderca).

Neosnovane su tvrdnje da Srbija uz ekonomsku podređenost ima "politički položaj inferioran"44), a da Slovenija i Hrvatska imaju političku i ekonomsku dominaciju, kao i tvrdnja da se smatralo da Srbiji ne teba Komunistička partija.45) Ove tvrdnje nemaju veze sa stvarnošću, jer je KPJ bila uvjek faktički gospodar, a i sastav CK SKJ od 1941. dokazuje da se u njemu trajnu prevlast imali Srbi i prosrpske ličnosti, kao što je i njegova politika trajno vodila računa prvenstveno o srpskim interesima. Ona je to činila zbog opredjeljenja tih ličnosti i zbog toga što je svojim

40. Stipe Šuvar, Socijalizam i nacije, I, Globus, Zagreb, 1988, st. 255. 41. Savezni Zavod za Statistiku, Knjiga VIII, Beograd, 1958. 42. Isto, Knjiga I, Beograd, 1991. 43. Identitrt Bošnjaka-Muslimana, Centar za kulturu Plav I985,st85. 44. Naše teme, 1989., 1 - 2, str. 148.

45. Isto, str. 149 -150.

320

priklanjanjem srpskim nacionalnim interesimasuzbila pretežan uticaj četnišlva u Srbiji i vjernost većine srpskog naroda lozi Karađorđevića. ASNOS je formiran u Srbiji u drugoj polovini 1944. godine zbog toga što u Srbiji nakon sloma "Užičke republike" nije bilo većih slobodnih teritorija,pa je 1944. godine partijsko rukovodstvo prešlo iz Bosne i Hercegovine prema Srbiji - Beogradu s ciljem da spriječi rusku armiju da ona sama ne "oslobodi" Beograd i u njemu formirao svoju vladu. U Beogradu nije našlo nijednog člana KP i sav oslonac mu je bila vojska koju je sa sobom doveo i njen partijski kadar srpske nacionalnosti. Tek nakon ulaska partizanske vojske je formiran ASNOS, kao jezgro KPJ i njen oslonac.Beograd je postao glavni grad kao što je bio i u vrijeme Kraljevine Jugoslavije, a srpski narod je preuzeo sve funkcije u centralnim ministarstvima, političkim, vojnim, policijskim i privrednim subjektima. Na ovaj načinje nova Jugoslavija u komunističkoj varijanti postala u biti srpskom državom u kojoj je vodeći politički, vojni i policijski kadar nastavio ostvarivati politiku Velike Srbije, pod imenom Jugosavija, ali u biti na liniji Ilije Garašanina, Nikole Pašića, Draže Mihajlovića, Slobodana Jovanovića i dr.Na ovaj način je druga Jugoslavija, od samog formiranja bila sinonim hegemonističke, unitarističke i centralističke države, baš kao i Kraljevina Jugoslavija, uz apsolutnu dominaciju Srba, izuzimajući jedan kratak period. Nad glavama Bošnjaka je stalno visila sablja kolektivne kazne zbog "turske krivice" koja se sticala rođenjem, a njihov pokušaj da se kaže istina o njihovoj neravnopravnosti, i duhovnom genocidu bio je proglašavan od Srba kao islamski fundamentalizam. Istina je, a i"istorijske činjenice ukazuju da Srbija u toku rata nije ni formalno ni suštinski bila u ravnopravnom položaju"46) jer u ratu nije učestvovala u antifašističkoj borbi, a najveći dio tereta je pao na Bošnjake, koji su procentualno najviše stradahu toku drugog svjetskog rata, poslije Jevreja, jer se srpski narod naknadno uključio u opštu mobilizaciju poslije oslobođenja Beograda. Srbija ni poslije rata nije bila "ravopravna", jer je ponovo postala hegemon u državi i korisnik povlašćenog položaja kao stoje bila u Kraljevini Jugoslaviji.

Memorandum zastupa "tezu" o ugnjetavanim i ukletim nacijama i predlaže da Srbija bude oslobođena doprinosa Fondu Federacije za nerazvijena područja (FNP) čime ne želi da plaća za razvoj Kosova, a želi da njime isključivo vlada.

7.Sedmo poglavlje Memoranduma počinje neistinom koja je svakom građaninu poznata, daje "Srbija faktički podijeljena na tri dijela Ustavom od 1974. godine"47) i jadikuje što mu je nekakva" partijska komisija utvrdila granice" te da poslije pune četiri decenije u novoj Jugoslaviji jedino ona nema svoju državu".48)

46. Isto, str. 150. 47. Naše teme, Zagreb, 1989, 1 - 2, str. 152.

48. Isto, str. 153.

321


8. Osmo poglavlje Memorandum posvećuje uglavnom Kosovu,s tim što se o obespravljenosti Srba govori i na skoro čitavoj teritoriji Jugoslavije. Težak položaj Srba na Kosovu Memorandum počinje od balističke pobune za vrijeme drugog svjetskog rata, pa se tvrdi "Fizički, politički, pravni, kulturni genocid nad sprskim stanovništvom Kosova i Metohije najteži je poraz u oslobodilačkim borbama što ih je vodila Srbija od Orašca 1804. do ustanka 1941. godine"49) pri čemu se optužuje kominternovsko nasljeđe u nacionalnoj politici KPJ koje su slijedili srpski komunisti. Posebno se ističe "slučaj Martinović" koji je "značajan ne samo zbog naročitog, neviđenog nasilja, koje podsjeća na najmračnija vremena turskog nabijanjana kolac, nego i zbog upornog odbijanja da se u redovnom sudskom postupku prizna istina"50'. Ovim slučajem se htjelo da se opravda srpski teror koji je vršen na Kosovu. U tom cilju navode se netačni podaci o iseljavanju sa Kosova, etničkoj strukturi i kolonizaciji, da se dokaže narodu da je Kosovo "centar srpstva" na kojem bi se izmijenila etnička struktura kao istorijsko pravo Srba na Kosovu i to na sljedeći način: oduzimanjem prava "neautohtonom" dijelu albanskog naroda da žive na Kosovu; "organizovanom disperzijom" Albanaca s Kosova i Jugoslavije; novom kolonizacijom Kosova kroz iseljavanje Albanaca i naseljavanje Srba i planiranom demografskom politikom čiji bi osnov bio "zakonsko" ograničavanje nataliteta, čime bi se onemogućio veliki priraštaj Albanaca na Kosovu.Nakon što bi se riješilo "albansko pitanje" zajednička država bi se ustrojila tako da bi bila u interesu "volja jednog naroda", koja bi bila brana "kontrarevoluciji", "fašizmu", "genocidu", "teroru", "nasilju" nad "njezinom" nacijom; "njezina" nacija prema istoriji nikad nije pribjegavala nasilju nad drugim narodima i u toj integralnoj nacionalnoj državi sve institucije bi bile u službi nacije - od partije do crkve, umjetnosti i nauke, a sve kroz uspostavljanje vanrednog stanja uz upotrebu vojske i policije.

Taj "ravnopravan" odnos Srba prema drugim narodima, pored Bošnjaka osjetili su Albanci nakon okupacije Kosova od Kraljevine Srbije 1912 godine pa sve do 1941. godine. Srpski ustav nije važio u "oslobođenoj Staroj Srbiji "tj.na Kosovu i Makedoniji već bezakonje okupatora. O ovome svjedoče izvještaji čuvenih evropskih novina. Daily Cronicle je javio daje blizu Skoplja, 12.XII.1912 godine, poklano 2000, a blizu Prizrena 5000 Albanaca. Više sela je zapaljeno a stanovnici pobijeni. Pariški Humanite je javio o pljačkama koje je vršila srpska vojska, masakrima i razaranjima 31 sela. Riget, časopis Danske je objavio:"...vojska vodi užasan rat istrebljenja. Prema iskazima oficira i vojnika, ubijeno je između Kumanova i Skoplja 3000, a kod Prištine 5000 Albanaca. Albanska su sela opkoljavana i paljena, stanovnici su istjerivani iz kuća i zatim kao miši paljeni". A Daily Telegraf piše da

49. Isto, str. 153.

50. Isto, str. 154.

322

su u prolazu kroz Albaniju trupe generala Jankovića "prevršile sve užasne svjetske istorije", ubijajući starce, žene i djecu, pa čak i dojenčad. Srpski oficiri u svojoj opijenosti pobjedom izbacili su parolu daje najdjelotvorniji način da se Albanija pacificira-potpuno iseljavanje Albanaca.51'

LavTrocki, u to vrijeme dopisnik "Kievskaja misli opisujući događaje je iznio da su u Skoplju ispod glavnog mosta nad Vardarom plutali trupovi Albanaca bez glave, a posebno navodi učešće kralja Petra Karađorđevića koji je na putu za Ku-manovo srio kolonu albanskih zarobljenika koje su sprovodili stražari. Podigao se u svom automobilu i viknuo". "Od kakve su koristi ti ljudi za mene? Treba ih ubiti-ne streljanjem, već toljagama".52'

U koncepciji čaršijskog načina ujedinjavanja proširenjem Srbije uključila se i srpska štampa, o kojoj je Trocki napisao posljednji tekst (pošto je bio protjeran sa Balkana) u kojem između ostalog stoji: "cijeli sloj poluintelektualaca došao je u gradove, i ako nijesu visoko obrazovani i sasvim su bez nekih ideoloških zasluga, oni su uvjereni da se sudbina Srbije nalazi u njihovim rukama. Ti deklasirani elementi...apsolutno vladaju srpskom štampom...Sto njima treba prije svega jest Velika Srbij a",53' Vojna uprava je formirana na sljedeći način;" Vojne starješine nisu se trudile da izmišljaju drugi kakav metod za rješavanje pitanja,kad je jedan većbio tmubiti. Za to se nije odgovaralo nikome, jer je rat. Ako je ko "pogrešio", ubij ga da ne bi više griješio, da se tako popravi -ne on već drugi. Neka vlada strah, nek sve drhti pred njima, to je bio glavni princip većine komandanata mjesta i poseda".54' Memorandum na ovaj način problem Kosova generalizuje kroz "ugroženost srpstva" koji bi se pretvorio u borbeni krik "Srbi na okup, radi svestrane borbe ugrožene nacije, koju svi žele da satru."

9. U devetom poglavlju Memorandum i dalje govori o obespravljenosti srpstva, raseljenosti Srba, kao da se ostali narodi nijesu raseljavali. Bošnjački narod se najviše iseljavao u odnosu na ostale jer je državna vlast u Jugoslaviji u periodu od 1945 -1970. godine primjenjivala iste metode kao Kraljevina Jugoslavije, pa je veliki broj Bošnjaka bio prinuđen da se iseljava. Iseljavanje je počelo 1950. godine i trajalo do 1970. godine, auporedo sa Bošnjacima, posebno onihsa teritorija Sandžaka, iseljavali su se i Turci i muslimani Albanci uTursku, jer je Konvencija o regulisanju iseljavanja muslimanskog stanovništva sa područja Južne Srbije zaključena između Vlade Kraljevine Jugoslavije i Turske i dalje primjenjivana na osnovu "džentlamenskog spora-z.uma", jer jebilo ostalo "malo" upražnjenih mjesta za 36000 muslimana. Broj iseljenih

51. Branko Horvat, Kosovsko pitanje, Globus, 1988, st. 34 - 35.

52. Isto, 53. Isto, st. 98. 54. Isto,

323


http://12.XII.1912

Bošnjaka se nikad pouzdano neće znati, a turske novine "Hurijet" od 18. IV 1978. godine iznijele su podatak da se iz Jugoslavije u Tursku iselilo 190000 ljudi. Sa teritorije Novi Pazar, Sjenica i Tutin se iselilo 13074 lica.551 Postupak iseljavanja je bio uprošćen do te mjere da je zainteresovano lice moglo da da izjavu o otpustu iz državljanstva kod nadležnog organa u svako doba dana i noći i za samo nekoliko minuta jer su nadležni organi bili veoma efikasni Bošnjaci i drugi ostvarili ovo "zakonsko" pravo, a i vasika - dozvola za useljenje se mogla dobiti na isti način ili kupiti na ulici, s tim da je jedini uslovbio da lice koje treba da se seliurubrici nacionalnosti upiše da je Turčin i da zna nekoliko turskih riječi. U Turskoj su morali da prime tursko državljanstvo, promijene prezimena da ih ne bi asocirala na "svoju" raniju domovinu!

"U celini gledano izloženi su potpunoj asimilaciji i za svoje ranije nacionalno opređeljenje izgubljeni su za sva vremena".56) U ovom poglavlju Memorandum zastupa tezu da "Nijednom jugoslovenskom narodu nije tako grubo usporen kulturni i duhovni integritet kao srpskom narodu"57) jer se od srpske književnosti otkidaju najbolji pisci koji se dijele na principu teritorijalne pripadnosti, pri čemu se nabrajaju: Njegoš, Laza Kostić, Veljko Petrović, Petar Kočić, Jovan Dučić, a Meši Selimoviću nije bilo dopušteno da se izjasni kao srpski pisac.

Ni ova konstatacija u Memorandumu nije tačna, jer se Meša Selimović izjašnjavao kao srpski pisac a i drugi bošnjački pisci su se izjašnjavali kao Srbi: Skender Kulenović, Mak Dizdar, Hamza Humo, Derviš Sušić, jer im nije bilo dopušteno da se drugačije izjašnjavaju.

10. U desetom dijelu Memorandum rezimira navedene zaključke iz dotadašnjih poglavlja pa se predaže da "Ukoliko računa sa svojom budućnošću u porodici kulturnih i civilizovanih naroda sveta srpski narod mora dobti mogućnost da ponovo nađe sebe i postane istorijski subjekt, da iznova stekne svest o svom istorijskom i duhovnom biću... da dođedosavremenogdruštvenoginacionalnogprogramakojimćesenadahnjivatisadašnje i buduće generacije."58) Memorandum žali za nacionalnom osjetljivošću srpskog naroda i na moguća reagovanja, koja mogu biti čak i zapaljiva. Ali "dužnost nam je da ni jednog trenutka i ni u jednom slučaju ne previdimo i nepotcenimo te opasnosti. Ali pri tome se, u principijelnoj borbi protiv srpskog nacionalizma, ne može prihvatiti vladajuća ideološka i politička simetrija u istorijskim krivcima. Odbacivanje te simetrije kobne po duh i moral, sa oveštalim nepravdama i neistinama, uslov je za mobilnost i delotvornost, demokratske, jugoslovenske, komunističke svesti u savremenoj srpskoj kulturi".59)

55. Ejup Mušović, Novopazarski zbornik, br. 13, 1989, st. 1 56. lsto,sl.l45. 57. Naše lcme,Zagreb,1989,st. 158. 58.1sto,st.l61 59. Isto.

324

III

Memorandumsko-SANU-istička politika izražena je u antibirokratskoj revoluciji čiji je cilj stvaranje Velike Srbije, a izvršitelj Slobodan Milošević. Ova poli-I ika objedinjuje: komuniste i antikomuniste, teiste i ateiste, dobre i loše, konzervativne i progresivne, mlade i stare, bogate i siromašne, partizane i četnike, sa jednim osnovnim ciljem - homogenizacija srpskog naroda pod parolom "spas u zadnji čas" za stvaranje sopstvene države, jer "Srbija će biti država ili je neće biti".

Osnovne ciljeve SANU-ističke politike iznio je Slobodan Milošević na XX sjednici CK Jugoslavije.

"Ova sednica je očekivana kao sednica sukoba i razlika. Njih se ne treba plašiti, one su neizbežne da bi se otklonile prepreke, da bi se našlo rešenje.

Ali to rešenje neće dovesti procedura, niti sitne i krupne zamke, mala i velika lukavstva, intrige i smicalice. Rešenje će dovesti politika za koju se opredelila većina naroda ove zemlje institucionalo, vaninstitucionalno, statutarno i nestatu-tarno, na ulici i unutra, populistički i elitistički, argumentovano i neargumento-vano, ali u svakom slučaju tako da je jasno da se radi o politici za Jugoslaviju, u kojoj će se živeti jedinstveno, ravnopravno, bogatije i kulturnije. Ali za početak i pre svega složno".

Ekonomska i politička kriza u Jugoslaviji je počela da se prodbljuje 1985. godine, kada se javno negiraju oduke II zasjedanja AVNOJ-a kao nelegitimne i nelegalne, kada se Ustav iz 1974. godine proglašava za vatikansko - kominterovsku zavjeru protiv Srba, kada su Tito i Kardelj proglašavani masonima i poslušnicima "crne internacionale" koji su sav svoj rad uperili protiv pravilnog rješavanja srpskog naciionalnog pitanj a. Lansirana je ponovo teza da su Srbi "pobednici u ratu, poraženi u miru", teza o "omeđavanju" Srbije sa ostalim republikama na osnovu istorijskog prava Srba, jer svaki narod ima pravo da iznese iz Jugoslavije one teritorije sa kojima je ušao prilikom formiranja Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca, da je federalističko uređenje protiv interesa srpskog naroda. Otvoreno se zastupa mišljenje da je Bosna i Hercegovina vještačka tvorevina i da su Bošnjaci, pored Crnogoraca i Makedonaca, izmišljen narod.

Povod za homogenizaciju Srba u Jugoslaviji je bio nepostojanje zajedničke platforme rukovodstva Jugoslavije za rješavanje političkog statusa Albanaca i Srba na Kosovu gdje su se zagovarale dvije opcije, jedna koja je težila da se ovo pitanje riješi putem vojne sile i druga političkim sredstvima. Već 24. aprila 1987. godine prilikom posjete Kosovom Polju Slobodan Milošević se "opredeljuje" prema Srbima:

"Prvo što želim da vam kažem, drugovi, jeste da vi treba da ostanete ovde. 325


Ovo je vaša zemlja, ovde su vaše kuće, vaše njive i bašte, vaše uspomene. Nećete, valjda, napustiti svoju zemlju, jer se u njoj teško živi, jer su vas pritisli nepravda i poniženje. Nije nikad bilo svojstveno duhu srpskog i crnogorskog naroda da ustukne pred preprekama, da se demobiliše kad treba da se bori, da se demobiliše kad mu je teško. Treba da ostanete ovde i zbog predaka i zbog potomaka. Pretke biste obrukali, a potom se razočarali. Ali, ja vam ne predlažem da ostajući trpite, izdržavate i podnosite stanje kojim niste zadovoljni. Naprotiv! Treba ga menjati, zajedno sa svim progresivnim ljudima ovde, u Srbiji i Jugoslaviji... Jugoslavija ne postoji bez Kosova! Jugoslavija se dezintegriše bez Kosova! Jugoslavija i Srbija neće dati Kosovo!.60'

Ohrabreni Srbi sa Kosova su stalno bili u centru zbivanja i "spontano" prepunim vozovima i autobusima bili na licu mjesta kad se odlučivalo o njihovom statusu. Tako je bilo 28. juna 1987. godine, kada se održavao plenum Centralnog komiteta SKJ, posvećen Kosovu. Kod Pionirskog parka u "Beogradu" se "slučajno" našlo nekoliko hiljada Srba sa Kosova, na čelu sa Miroslavom Šolovićem, skandirajući "Glavu damo, Kosovo ne damo!" i "Uhapsite Fadilja!". Na istoj sjednici se "pod hitno" protiv člana Predsjedništva SFRJ, i narodnog heroja, Fadilja Hodže, tada simbola albanskog naroda pokreće postupak za utvrđivanje odgovornosti, a Slobodan Milošević obraćajući se na sjdnici kaže: "Jugoslavija kao država nije ukinuta, pa, prema tome, treba i mora da vrši svoje funkcije. Ja ne znam preču funkciju države nego stoje njena obaveza da štiti fizički integritet svih svojih građana... zato smatram da Srbima i Crnogorcima na Kosovu ne treba više s političkih govornica upućivati apel za strpljenje. Kada su u pitanju nepravde i poniženja, kojima su mnogi od njih već godinama izloženi, apeli za strpljenje u najmanju ruku zvuče licemerno."611

Da bi se dokazale stare teze o svireposti Albanaca, kao povod je poslužilo ubistvo četvorice vojnika u kasarni u Paraćinu (Srđana Sirnica, Hazima Džanano-vića, Safeta Dudakovića i Gorana Begovića) i ranjavanje šestorice vojnika od strane Aziza Kelmendija, koji je bio, kako su utvrdili ljekari "mentalno poremećena ličnost".62)

Srpska štampa je prepuna parola o ugroženosti srpstva. Nasilja albanskih "separatista", "nacionalista" i "iredentista" su bila na prvim stanicama štampe. Paljene su kuće, uništavana letina, uništavane crkve, manastiri, skrnavljena groblja, vršen državni teror, čime je širen nacionalistički plamen. Režirani su odlasci kolona izbjeglica u Srbiju i stvorena takva psihoza kod naroda da sve Albance treba pobiti.

60. Politika, 25. IV. 1987, st. 1.. 61. Politika, 27. VI. 1987. godine, st. 1 - 2. 62. Politika, 3 - 7. IX. 1987. godine.

/bog takvog stanja, a zbog straha od nereda Dragiša Pavlović je zakazao konferenciju za štampu sa urednicima javnih glasila, optužujući novinare da učestvuju u širenju srpskog nacionalizma i stvaranju antialbanskog raspoloženja i tom prilikom rekao: "...ukupno stanje na Kosovu, kojese ne popravljani potrebnom ni poželjnom, ni olako obećanom brzinom, stvara opasnu atmosferu u kojoj kao da se svaka izgovorena reč protiv srpskog nacionalizma doživljava kao popustljivost prema albanskom nacionalizmu. Zapaljive reči ne donose ništa drugo nego požar. Neod-mcrenim recima stvara se samo histerično raspoloženje koje vodi do najgoreg, a da rcšenja nema.Prostor za rešavanje kosovskog problema sada je toliko sužen, da najmanja greška u potezima, ma koliko da se ti potezi povuku iz najboljih namjera, može da bude tragična i za Srbe i za Crnogorce na Kosovu, i za srpski narod, i za ukupnu stabilnost u Jugosaviji. Logika da se zbog stanja na Kosovu može činiti sve, makar i uz greške koje će se kasnije ispravljati, klasična je logika pragmatične i birokratske politike sa kojom se stiže do aplauza danas i do velikih nevolja već sutra. Dlanovi Srba i Crnogoraca na Kosovu iz aplauza već prelaze u pesnicu, a to je granica koja sve više vuče u tragičan razvoj događaja. Sta treba da se dogodi da bi smo shvatili da obarač na oružju povlače neodmerene, histerične reči na javnoj sceni, ponekad i jedan jedini red u novinama ? Borba protiv albanskog nacionalizma je zadatak u kojem ne sme da bude ni najmanje kolebljivosti, ni popustljivosti, ali, ako borbu protiv albanskog nacionalizma prate netrpeljivost i mržnja prema albanskoj narodnosti čega ima u pojedinim javnim glasilima, onda je ta borba sve dalje od socijalističkih načela, a sve bliža nacionalizmu".6,) Zbog ovog istupa, Dragiša Pavlović je na Osmoj sjednici CK Srbije 23. septembra 1987. godine razriješen člana Predsjedništva u CKSrbije a ovom sjednicom otvorenje put SANU-ističkoj politici, ostalo je sve bila tehnika realizacije, obzirom da je vojni vrh Jugoslavije prihvatio način realizacije iste politike, a Osma sjednica CK SKS je protekla u znaku "odbrane lika i djela druga Tita". Smijenjen je Ivan Stambolić 14. XII1987. godine sa funkcije predsjednika Predsjedništva Srbije i tokom čitave 1988. godini se "događa narod" i" vođa". Opet su na političkoj sceni Srbi sa Kosova i to u Novom Sadu 9. jula 1978. godine, radi "širenja istine o ugroženosti srpstva", koje dočekuju građani Novog Sada i zajedno slave srpstvo: "Sloboda ili Carnojevići" i uz pjesmu: "Ko to kaže, ko to laže, Srbija je mala! ".64) Mitinzi "istine" o ugroženosti srpskog narodasu prihvaćeni od zvanične srpske politike kao političko oružje u borbi za ostvarivanje nacionalnih ciljeva i za očuvanje vlasti Nije bilo nijednog manjeg mjesta gdje se nije održavao miting, a u većim gradovima su pominjane cifre od najmanje 100000-300000 učesnika, sa parolama "Ne tražimo ništa novo, nego carstvo Dušanovo" i sličnim.

63. Ekspres politika, 12. septembra 1987. st. 1-3..

64. Politika, lo. VI. 1988, st. 1 - 4..

327 326


Poslije obećanja radnicima IMT Rakovice na mitingu u Beogradu 4. oktobra 1988 godine "Zaustavićemo kontrarevolciju na Kosovu i izvršiti promene Ustava Republike Srbije",65' prvo se narod "dogodio" rukovodstvu AP Vojvodine, kada su Mihalj Kertes i Radovan Pankov sa okupljenim građanima Bačke Palanke krenuli narednog dana uz poklike "Srušićemo vladu u Novome Sadu", koja pada 5. oktobra 1988. godine, a nakon završetka mitinga pjevaju pjesmu: "Oj, Srbijo iz tri dela, ponovo ćeš biti cela".66'

Poslije izjave Vinka Hafnera na sjednici CK Jugoslavije 17. - 18. oktobra 1988. godine "Druže Slobodane, razmislite dobro kojim ćete putem ići, razmislite druže Slobodane",nakon neizglasavanja povjerenja Dušanu Čkrebiću, članu Predsjedništva CK Jugoslavije i odbijanja Slobodana Miloševića da se odluka izvrši, krenulo se svom žestinom na razbijanje partijskih i državnih institucija.

Osokoljen "pobjedama" u godini kad se dogodio narod održanje "najmiting" na Ušću uz prisustvo 2.000.000 ljudi, na kojem će Slobodan Milošević uputiti poruke:

"Nije vreme za tugu, već za borbu. Pobedićemo bez obzira što se i danas kao nekad protiv Srbije udružuju njeni neprijatelji van zemlje sa onima u zemlji. Svaki narod ima onu ljubav koja večno greje njegovo srce. Za Srbiju je to Kosovo. Zato će Kosovo ostati u Srbiji".67'

Prvi dio SANU-ističkog programa je završen 11. januara 1989. godine, rušenjem crnogorskog rukovodstva, čime je ostvarena parola "Crna Gora i Srbija' to je jedna familija".68' 9

Poslije obećanja narodu u ime rukovodstva Srbije "... da će oni koji su se poslužili ljudima, da manipulišu radi ostvarivanja političkih ciljeva protiv Jugoslavije, biti kažnjeni i uhapšeni",69' pored "neposlušnog" rukovodstva Slovenije, koji su izjavili da "U starom trgu se brani avnojevska Jugoslavija", stvorenje u Hrvatskoj "vođa svih Hrvata" Franjo Tuđman.

Kako Srbija nije imala vožda od Karađorđa, tu funkciju je preuzeo Slobodan Milošević i za mjesto krunisanja odabrao Gazimestan, a kao povod je poslužila šestogodišnjica Kosovske bitke,u kojoj su Srbi doživjeli poraz od Turaka, ali srpski narod je još u bitkama i "one nisu oružane, mada ni takve j oš nisu isključene"rekao je Milošević.70'

65. Politika, 5. X. 1981. st. 1. - 4. 66. Politika, 6. X. 1981. st. 1 - 5. 67. Politika, 20. XI. 1988. st. 1 - 4 68. Politika, 12.11989. st. 1. - 3. 69. Politika, 28. II. 1989. st. 1. - 2. 70. Politika, 29. VII. 1989. st. 1 -.6.

SANU-istička politika je podržavana od svih struktura, a posebno intelektualaca. Antonije Isaković izjavljuje:"Mislim daje Milošević nekim svojim potezima i nastupima pokazao jedno iskustvo koje je krasilo Karađorđa, ali i iskustvo koje je krasilo jednog visprenog kneza Miloša", a Dobrica Ćosić, da je "Milošević, sigurno prvi srpski političar posle rata koji je odlučno postavio nacionalno pitanje. On je ispoljio dar za razumevanje istorijskog trenutka i svest o odgovornsti političara ... Ali, istorija nas opominje: narodi koji imaju vođe, imaju i neizvesnu budućnost", da bi tri godine kasnije pohvalio srpskog predsjednika: "Kao što znate, ja se prema politici Slobodana Miloševića ne odnosim stranački. Nastojim da ga vidim kao hroničar i pisac ovog doba. S tog stanovišta, smatram da posle Nikole Pašića, u Prvom svetskom ratu, nijedan političar nije imao teže uslove i veće breme od Slobodana Miloševića. On se hrabro posvetio obnovi srpske države i spašavanja srpskog naroda od novog porobljavanja i uništavanja, a tom se cilju suprostavljaju mnogi i moćniji neprijatelji i teško premostive prepreke... Slobodan Milošević je, po mom mišljenju, od svih srpskih političara u poslednjih pet decenija najviše uradio za srpski narod. Njegova generalna nacionalna politika, strategija i taktika, smatram tla je realistička i dobro je odmerena".71'

I posljednja nada da će se na XIV kongresu SKJ razriješiti kriza između dva koncepta preuređenja Jugoslavije, od kojih su jednu zastupale Srbija i Crna Gora - stvaranje Velike Srbije i druge, zajednički dogovor naroda i republika za demokratsko preuređenje su propali. To što je delegacija SK Slovenije napustila Kongres ne slažući se sa unaprijed nametnutim rješenjem nije uznemiravalo srpsko i crnogorsko rukovodstvo, jer je Sloveniji 31. XII1989. godine, preko SSRN Srbije upućen proglas za bojkot robe, pa je Srbija prva počela da krši jedno od osnovnih načela ustava-jedinstveno jugoslovensko tržište i na sve načine tjerala Slovence da napuste Jugosaviju.72'

Već tada srpsko rukovodstvo je bilo mišljenja da se pitanje odnosa u Jugoslaviji može riješiti jedino oružanom silom, pošto je JNA bila u njihovim rukama, što najbolje ilustruje sjednica užeg rukovodstva Srbije 12. februara 1990. godine, kojoj su prisustvovali Veljko Kadijević, savezni sekretar za narodnu odbranu, Petar Gračanin, savezni sekretar za unutrašnje poslove, Dragutin Zelenović, pređsednik vlade Srbije, Borisav Jović,član-predsjedništva Jugoslavije i Slobodan Milošević predsjednik Republike Srbije, koji je torh-prilikom izjavio:

"-Biće rata bogami. - Nećemo dati, bogami, uzvraćam ja (Borisav Jović) Dosta smo mi ratovali

i ginuli u dva svetska rata. Sada će mo rat svakako da izbegnemo!

71. Politika, 13. IX. 1991. st. 5. 72. Politika, 1X111989. st. 1.

329 328


- Neće biti rata onakvog kakav bi oni hteli - dodaje Veljko, ali će biti onakav kakav mora, a to je da im ne dozvolimo da nas tuku".73'

Stav rukovodstva Srbije oko budućih odluka o ustrojstvu Jugoslavije je donijet 26. III 1990. godine na sastanku "koordinacije" u Srbiji gđe su učestvovali svi čelni funkcioneri Srbije prilikom razmatranja "novostvorene" političke situacije, poslije IV Kongresa.Ocijenjeno je "da se ostvaruje proces raspadanja Jugoslavije na sličan način kao što se to desilo sa SKJ. Izgleda nam nezaustavljiv. Srbij a će voditi iskrenu politiku opstanka federativne Jugoslavije, ali će se spremiti da živi i bez Jugoslavije. U eventualnom raspadu zemlje računamo na jedinstvo sa Crnom Gorom. Makedoniju nećemo da molimo. Ako ona zamoli, moraće da se izvini za gre-hove prema žrtvama iz Prvog svetskog rata (koje smatra okupatorima). Naš je cilj da izbegnemo krvoproliće, da uspostavimo granicu unutar koje se neće ratovati. Van te granice rat se neće moći izbeći, jer Bosna i Hercegovina neće moći da opstane kao država, a bitka oko teritorije bez krvi teško je zamisliva.

Srbija neće pristati na konfederaciju. Jedini mogući način da se to prihvati, ali koji je neostvariv, bio bi ugovorna garancija prava srpskom narodu u drugim jugo-državicama. Pošto bi to bilo i provokativno traženje i neostvarivo, jer bi srpski narod na kraju bio izigran čak i kad bi svi na to pristali, realno Srbij a nema nikakvog razloga da prihvati konfederaciju. To nam ne može niko nametnuti.

Inače, procenjujemo da će se Jugoslavija verovatno raspasti već vidljivom tehnologijom: republike će jednapo jedna (počev od Slovenije) doneti nove ustave, koji će biti u sukobu sa važećim ustavom Jugoslavije, a o novom Ustavu Jugoslavije neće se postići saglasnost. Na taj način Jugoslavija će nestati, pa će se postaviti pitanje konfederacije do koje neće doći, nego će nastati sukobi usled neslaganja srpskog naroda u Hrvatskoj i u BiH sa takvom nacionalnom pozicijom (odvajanja od matice i pretvaranja u nacionalnu manjinu).

Srbija je odlučila da odmah pristupi izradi novog ustava koji će biti sposoban da "pokrije" novu samostalnu srpsku državu. Sreća je što je ustavnim amandmanima na Ustav SR Srbije 28. II1989. uspostavljena državna nadležnost SR Srbije na celoj teritoriji. Srbija mora biti spremna za predstojeće događaje koji se nameću van njene volje.74'

Dalji korak ka uspostavljanju hegemonije sprskog naroda u Jugoslaviji je učinjen djelimičnim preuzimanjem Predsjedništva SFRJ, kao kolektivnog organa vrhovne komande, koji je od 15. maja 1990. godine dolaskom B. Jovića na čelo ovog organa donio odluku o oduzimanju oružja teritorijalne odbrane i stavljanje pod kontrolu JNA.75'

73. BorisavJović, Poslednji dani SFRJ, Politika, Beograd, 1996. st. 108. 74. BorisavJović, citirano djelo, st. 131. -132. 75. Politika, 22. V. 1990. st. 1.

Već 28. juna 1990. godine srpsko rukovodstvo podržava ideju o "izbacivanju" Slovenije i Hrvatske iz Jugoslavije, s tim da takvo naređenje izvrši vojska.

" Slobo je dao dve ideje: prvo, da se "odsecanje" Hrvatske izvrši tako što će I ičko - banijske ikordunske opštine, koje su stvorile zajednicu, ostati sa naše strane, S tim da se tu kasnije narod referendumom izjasni da li hoće da ostane ili izađe, i drugo, da se članovi Predsedništva SFRJ iz Slovenije i Hrvatske isključe iz glasanja o odluci, jer oni ne predstavljaju onaj deo Jgoslavije koji tu odluku donosi. Ako Bosanac bude za, onda imamo dvotrećinsku većinu ... bez Hrvatske i Slovenije Jugoslavija će imati 17 miliona stanovnika, a to je za evropske prilike dovoljno".76'

Štab Vrhovne Komande SFRJ,3.aprila 1990 godine zbog mogućeg neostvarivanja SANU-ističkog plana stvarana Velike Srbije predlaže Predsjedništvu S FRJ mjere kojimabi se otklonila "neposredna opasnost po opstanak SFRJ"77' koje su se odnosile: (1) u spašavanje narušenog ustavnog poretka suspendovanja proti-vustavnih pravnih akata republika; (2) uključivanje u program SIV-a ustavne reforme i izrade novog ustava SFRJ i (3) pravnog onemogućavanja diplomatskim i međunarodno-pravnim licima da vršljaju po našoj zemlji. Predsedništvo je većinom glasova usvojilo predloge štaba Vrhovne komande SFR Jugoslavije, ali ih je SIV Ante Markovića odbacio kao "unitarističke" i "antidemokratske", cinički tvrdeći da je opasnost preuveličana."78'

Skupština Slovenije je 2. jula 1990. godine donijela "Deklaraciju o suverenosti Države republike Slovenije"79', a 27. septembra 1990. godine usvojila ustavne amandmane XCVI ,XCVII XCVIII,80' kojima je propisano da se na teritoriji Republike Slovenije primenjuju zakoni SFRJ, ukoliko nijesu u suprotnosti sa Ustavom Republike Slovenije, i da mladići iz Slovenije služe vojni rok u svojoj Republici. I Republika Srbija zaokružuje ustavnim amandmanima IX - XLIX od 23. marta svoj ustavno-pravni status, čime je ostvarena parola "Oj Srbijo iz tri dela, ponovo ćeš biti cela" jer je Skupština SAP Kosovo dala saglasnost na navedene amandmane, što je bio i "formalni" razlog da se donesu amandmani, što će predstavljati "istorijski datum" za Srbiju i srpski narod.81' Pošto je "tenkovski" ustav Srbije donesen pod pritiskom državnog terora uz proglašene vanredne mjere od strane Predsjedništva .1 ugoslavije na Kosovu, za isti su "saglasnost" dali pojedine ubačene grupe na samoj sjednici skupštine, jer većina delegata je bila protiv, pa su oni 6. septembra 1990.

76. Borisav Jović citirano djelo, st. 161. \ 77. Veljko Kadijević, Moje viđenje raspada Jugoslavije, Politika, Beograd 1993, st. 107.

78. Isto. st. 109. 79. Uredni list RS, br. 28/90 80. Uredni list RS, br. 35/90 81. Borisav Jović, Datum za istoriju, BIGZ, 1989, st. 15.

330 331


godine u Kačaniku usvojili Ustav Repblike Kosovo, pošto su 2. jula usvojili "Deklaraciju o Kosovu".

Djelovanje "pravne" države najbolje su osjetili Albanci, kada je Skupština republike Srbije donijela Zakon o prestanku rada Skupštine SAP Kosovo i Izvršnog veća Skupštine SAP Kosovo82'. O ustavnom osnovu ovog zakona i način kako je donesen B. Jović kaže:"... skrenuo sam pažnju generalnom sekretaru da izveštaj stručne službe može biti samo pozitivan tj. daje odluka Srbije u skladu sa Ustavom SFRJ, a ako oni imaju drugačije mišljenje, onda neka ga i ne daju... Jer, to se posle nikad ne može popraviti ako već jednom dođe na sednicu. Služba je imala pozitivno mišljenje. Sve je ustavno. Država mora da se brani svim sredstvima. To nam je bilo značajno kao temelj".83'

U Hrvatskoj je poslije prvih višestranačkih izbora došlo do organizovane pobune Srba, protiv nove hrvatske vlasti, Srbi su zahtijevali da se pripoje Jugoslaviji. O nastalom stanju Dobrica Ćosić zapisuje: "Nema više nijednog ozbiljnog razloga za postojanje Jugoslavije. Izčezao je prvi razlog - ugroženost nacije od asimilacije Austrije i Turske; i drugi - idejno jedinstvo jugslovenstva ili kasnije komunizma i treći -zajednička odbrana od zajedničkog neprijatelja i četvrti -jezička bliskost koja više ništa ne znači. Ostao je jedino peti razlog - ekonomski, ali je i to sumnjivo u ovolikoj ekonomskoj otvorenosti i međuzavisnosti sveta. Dakle, nema sile koja nas može ujediniti kod raskola koji je stvoren".84'

Skupština Republike Srbije je 28. septembra 1990. godine donijela Ustav,85' gde u preambuli stoji "polazeći od vekovne borbe srpskog naroda za slobodu, njegove slobodarske, demokratske i državotvorne tradicije, istorijskog razvoja zajedničkog života svih naroda i narodnosti u Srbiji, rešeni da ostvare demokratsku državu srpskog naroda da bi u IV poglavlju, u članu 72. stav. 2. predvideli da "Republika Srbija održava veze sa Srbima koji žive izvan republike Srbije, radi očuvanja njihove nacionalne i kulturno-istorijske samosvjesnosti", a sve pod nazivom građanske države u kojoj "drugi" imaju najviši nivo zagarantovanih ljudskih prava prema svetskim standardima. Isti postupak je primijenila i Republika Crna Gora donošenjem Ustava86', čija je preambula skoro istovjetna sa navedenim ustavom, a Bošnjaci su "izbačeni" iz ustava.(čl 1 st.2)

Već 22. oktobra 1990. godine rukovodstvo JNA je sa rukovodstvom Srbije počelo stvarati planove o vojnom rješavanju krize na području SFRJ ukoliko se po

82. Službeni glasnik, RS, br. 33/90

83. Boorisav Jović Poslednji dani SFRJ, Politika, Beograd 1996. st. 165. 84. Isto, st. 193. 85. Službeni glasnik RS, br. 1190.

86. Službeni list RCG, br. 48/92.

332

"njihovoj mjeri" ne ostvari plan. Planove o budućem ustrojstvu nove države je iznio 10.11991. godine Slobodan Milošević "u ime srpskog naroda", a Borisav Jović "u ime Jugoslavije". Slobodan Milošević je tom prilikom rekao: "pravo na samoopredjeljenje pripada narodima. Srpski narod polazi od toga da danas ima svoju jedinstvenu federativnu državu i želi da kao narod odlučuje sa te pozicij e o svoj oj budućnosti. Srpski narod želi daživi u jednoj državi, sa jednakim građanskim pravima, sa jednim međunarodno priznatim granicama, jednom vojskom, novcem i tržištem. Ko god želi sa njim da živi na ravnopravnoj osnovu dobrodošao je. Za nas država može biti unitarna ili federalna. Konfederacija nije država i o tome kao narod ne želimo da razmišljamo. Federacija sa minimumom funkcija koje će se efikasno izvršavati je najpodesniji oblikza funkcionisanje federacije. To praktično znači da mi republikama osporavamo odcepljenje, jer to pravo njima ne pripada, nego narodima." 87' Borisav Jović je u ime "Jugoslavije" rekao: "Svaki razgovor o budućnosti koji polaze od politike svršenog čina, da Jugoslavije faktički nema, neprihvatljiv je".S8'

Nakon neuspjelog dogovora na ovoj sjednici, pristupilo se sprovođenju programa "Homogene Srbije", što se vidi iz razgovora S.MiloševićaiB. Jovića:"... Jer, kaže on (misli na S. Miloševića) kada vojska jednom "pokrije" srpske teritorije u Hrvatskoj mi se više ne bojimo raspleta jugoslovnske krize. Bez toga ništa. Nama drugačiji tog događaja ne odgovara".89'

Poslije još jedne neuspjele sjednice Predsjedništva Jugoslavije u Sarajevu 25. II1991. godine oko budućeg preuređenja Jugoslavije sačinjen je program "o rješavanju jugoslovenske krize od strane JNAi srpskog rukovodstva" kada je Vrhovna komanda oružanih snaga predložila uvođenje vanrednog stanja u zemlji i tražila da se njihov plan usvoji. Ovakav potez je nezapamćen u istoriji: da vojska traži da izvrši "državni udar" i da joj se to odobri!. Taj tekst glasi:

"Polazeći od ustavne uloge i odgovornosti oružanih snaga u obezbeđenju nezavisnosti, suvereniteta, teritorijalne celokupnosti i ustavnog poretka Jugoslavije, u ime oružanih snaga i Štaba Vrhovne komande, predlažem:

Prvo, odmah doneti odluku o zavođenju vanrednog stanja na celoj teritoriji SFRJ i suspendovati sva normativna akta koja su u suprotnosti sa Ustavom SFRJ i Saveznim zakonima.

Drugo, doneti odluku o podizanju borbene gotovosti oružanih snaga, uključujući i mobilizaciju dela jedinica do nivoa koji će, prema proceni Štaba Vrhovne komande, garantovati sprečavanje građanskog rata, uspešno suprostav-ljanje svakom pokušaju strane vojne intervencije i obezbeđenju uslova za miran,

87. Borisav Jović, Poslednji dani SFRJ, Politika, Beograd. 1996. st. 240.

88. Isto, st 246. 89. Borisav Jović, Poslednji dani SFRJ, Politika, Beograd, 1996. st. 262.

333


demokratski i na Ustavu SFRJ i zakonima zasnovan rasplet jugoslovenske krize. Treće, hitno dovođenje narušenog sistema odbrane zemlje u ustavne okvire.

Razoružanje i rasformiranje nelegalnih oružanih sastava, u skladu sa Naredbom Predsedništva SFRJ od 9. januara; potpuno relizovanje stavova i odluka Predsedništva SFRJ o rukovođenju teritorijalnom odbranom i stavljanju sistema vojne obaveze u nadležnost oružanih snaga.

Četvrto, hitno nastaviti političke razgovore o budućem uređenju Jugoslavije, a u republikama, čija se rukovodstva opredeljuju za odcepljenje, organizovati referendum, na kome će se svakom narodu pružiti mogućnost za neposredno i slobodno izjašnjavanje bez ikakvog diktata i majorizacije.

Peto, sledeći volju naroda, iskazanu na referendmu, što pre, a najkasnije u roku od šest meseci, doneti ustav jugoslovenske države; organizovati višestranačke izbore i konstituisati nove organe vlasti. Buduće jugoslovensko društvo izgrađivati kao parlamentarnu demokratiju višestranačkog tipa, bez nametanja bilo kakvih i bilo čijih ideoloških nadzora i monopola.

Jugoslavija je kao zajednička domovina svih naših naroda, stvarana u ratu, uz ogromne žrtve, s toga niko od onih koji su danas na vlasti nema pravo da daje saglasnost za raspad Jugoslavije, niti da se miri sa rušilačkom stihijom, kojom je zemlja zahvaćena. Jugoslaviju su stvorili naši narodi i samo oni, svojom slobodno izraženom voljom, mogu da odlučuju o njenoj sudbini. Oružane snage SFRJ, dužne su da obezbede uslove za to. One ne prihvataju raspad Jugoslavije politikom svršenog čina i ugrožavanje njenog opstanka na bilo koji drugi protivustavan način. Svako njihovo drugačije ponašanje predstavljalo bi izdaju zemlje i najteži zločin prema narodu".90'

Na tekst "ultimatuma" Štaba Vrhovne komande je reagovao Stipe Mesić: " ...nijednu državu još nijesu srušili ni pištolji i šmajseri. Nema države koju su pištolji srušili i nekakvo naoružavanj e stanovništva. Amerika j e sva naoružana, svi Amerikanci mogu imati oružje, kakvo god žele. Nemam osjećaj daje taj režim jako nestabilan... stavljati vojsku u pripravnost, zbog toga što ovaj ili onaj ima više pištolja -treba napraviti takvu psihozu da se niko ne osjeća ugrožen, a to se jedino može političkim dogovorom ... prvo ne vjerujem u taj podatak da su jedino Srbi nenaoružani. Srba najviše ima u Armiji, u policiji; po cijelom jugoslovenskom prostoru i, sad, na jednom, Srbi - jadni i čemerni, nenaoružani, svi ih spopali, svi mrze Srbe, svi samo gledaju ne bi li nekako zaskočili Srbe i uništili ih".91'

Pošto je Predsjedništvo SFRJ odbilo prijedlog za donošenje odluke o "zakonskom državnom udaru" Veljko Kadijević je iste večeri otputovao u Rusiji na "dogo-

90. Isto, 287. - 288.

91. Borisav Jović, Poslednji dani SFRJ, Politika, Beograd, 1986. st. 298. 334

vor" sa Dimitrijem Jazovim, ministrom vojske Rusije, a Borisav Jović se obratio građanima Jugoslavije preko radija i televizije. Ukazao je da "Predsedništvo SFRJ ničim i nikad nije osporavalo pravo svakog naroda na samoopredeljenje, uključujući i odcepljenje, ali na ustavnoj i zakonskoj proceduri bez majorizacije i ugrožavanja tih interesa". Zatim je iznio činjenice o naoržavanju po nacionalnoj i partijskoj osnovi i stvaranju republičkih vojski. Preskočio je da kaže da je Armija podijelila Srbima naoružanje na čitavoj tertoriji SFRJ i raznim već formiranim četničkim formacijama, koje su obučavali oficiri baš te Armije. Nakon uobičajene kritike Saveznog izvršnog vijeća dao je podršku Armiji, koja zahtijeva uvođenje ratnog stanj a da bi se na taj način "demokratski" iznašlo političko rešenje, j er "Armij a nema zadatak ni nameru da se meša u politički život i da utiče na donošenje političkih odluka o budućnosti zemlje, jer je njen zadatak da garantuje i ostvaruje mir i normalne uslove da se na demokratski način i na ravnopravnoj osnovi donesu odluke o političkoj budućnosti zemlje i o izlasku iz krize".92'

Da su navedene konstatacije iz govora Borisava Jovića neistinite ukazuje činjenica daje Armija već imala pripremljen plan za uvođenje vojne uprave na teritoriji gdje ne žive Srbi, a kao farsa i pokriće za to je i ostavka članova Predsjedništva B. Jovića, N. Bućina i J. Koštica, a Slobodan Milošević će izjaviti da ne priznaje više odluke Predsjedništva SFRJ, jer nijesu legalne, a i po prvi put mu nije prošao zamišljeni plan."93)

Istog dana na zatvorenom sastanku sa predsjednicima opština Srbije 16. III 1991. godine Slobodan Milošević je najavio mogućnost razgraničenja sa Hrvatima. "Granice, kao što znate, uvek diktiraju jaki, nikada ne diktiraju slabi. Prema tome, osnovno je da moramo biti jaki. Mi jednostavno smatramo da je legitimno pravo i interes srpskog naroda da živi u jednoj državi. To je početak i kraj. Taj legitimni interes srpskog naroda ne ugrožava interese nijednog drugog naroda. Uostalom, šta će im ti Srbi koji im toliko smetaju po Kninu, po Petrinji, Glini, Lici, Baniji, Kordunu, Baranji, ako je taj problem toliki?"

"A, ako treba da se tučemo" dodaje Milošević, "bogami ćemo da se tučemo! Nadam se da neće biti toliko ludi da se sa nama tuku. Jer, ako ne umemo dobro da radimo i privređujemo, bar ćemo znati dobro da se tučemo."94'

Samo devet dana kasnije, 25. marta 1991. godine u Karađorđevu su se sastali Franjo Tuđman i Slobodan Milošević, gdje su se složili da ruše predsjednika Saveznog izvršnog vijeća Antu Markovića i "tada razgovarali o podeli Bosne. Sve

92. Politika, 18. III 1991. st. 1. 93. Politika, 18. III 1991., st. 1 - 3.

94. Slavoljub Đukić, Između slave i anateme, Politička biografika Slobodana Miloševića,

Filip Višnjić, Beograd, 1994, st. 187. 335


što se zatim događalo samo su političke igre u kojima Kučan, Tuđman, Milošević, Izetbegović, Bulatović i Gligorov učestvuju u jalovim većanjima u Ohridu, na Bri-onima, u Cetinju, na Brdu kraj Kranja, u Beogradu i Sarajevu".95' Poslije uspostave "pune kontrole" nad radom Predsjedništva SFRJ rukovodstvo Srbije je poštovalo sve njegove odluke, jer su sada "legalne i legitimne" jer su u interesu srpskog naroda, bez obzira što je autonomija SAP Kosova ukinuta, ali je tu njegov predstavnik, a predstavnici Slovenije, Hrvatske, Bosne i Hercegovine i Makedonije su napustili ovaj organ. Dirigentsku palicu preuzima dr. Branko Kostić, koji je građanima preporučivao novi jelovnik "korijenje", Borisav Jović koji izjavljuje "mi nismo Ru-munija, nego iza sebe imamo vojsku, policiju i narod", za kojeg će bivši predsjednik Predsjedništva Stipe Mesić reći "dogovor sa Borom Jovića je muža jarca kroz rešeto". Jovan Kostić je bio broj više u tom forumu, a Sejdo Bajramović, zastavnik po činu, šef tombole u prištinskom bokserskom klubu, je nakon izbora na tu funkciju na prvoj sjednici pitao: "A gde ću ja da spavam". Ovaj sastav je donio "jednoglasno" 4. oktobra 1991. godine odluku o prelasku Predsjedništva SFRJ za rad u uslovima neposredne ratne opasnosti. U međuvremenu je Slovenija zaokružila svoju državnost 25. juna 1991. godine, dan prije roka koji je određen u "deklaraciji o prijedlogu za sporazumno razdruživanje Jugoslavije"96'. Donesen je Osnovni ustavni akt o samostalnosti i nezavisnosti Republike Slovenije.97' Sabor Republike Hrvatske je istog dana, 25. juna 1991. godine donio Ustavnu odluku o suverenosti i samostalnosti Republike Hrvatske i Deklaraciju o proglašenju suverene i samostalne Republike Hrvatske".98'

Izvršena je agresija Srbije i Crne Gore sa JNA na Sloveniju, a zatim i na Hrvatsku u cilju zauzimanja linija koja će garantovati brz rasplet jugoslovenske krize, što ukazuju zaključci od 9. oktobra 1991. godine sa sjednice na kojoj su prisustvovali Slobodan Milošević, Momir Bulatović, Branko Kostić, Borisav Jović, Veljko Kadijević i Blagoje Adžić:

"1. Moramo biti spremni za vojnu opciju za ostvarivanje cilja i političkog raspleta. Ako ne budemo vojno spremni da branimo svoje ciljeve doživećemo poraz.

2. Izvesno je da vojna varijanta odbrane na dugu stazu na dostignutoj liniji borbe samo sa snagama sa kojima raspolažemo ne može da se ostvari, neće se izdržati.

Izlaz treba tražiti u brzom političkom raspletu ili vojnoj akciji. Na dugu stazu

95. Isto,

96. Uredni list RS, br. 7/91.

97. Uredni list RS, br. 1. od 21. jula 1991. godine. 98. Narodne Novine RH, 31/91.

ćemo izgubiti. Zato treba ići na inteziviranje vojnih političkih mera, kombinovano. a/ Intenzivirati političke razgovore i preko EZ i neposredno. b/ Pokušati da se kroz mirovnu akciju EZ u što kraćem roku nađe rešenje

mirnim putem i da se tako ostvare naši ciljevi. Treba im staviti do znanja, ako bude podvala u ovoj mirovnoj akciji, da će

Srbija i Crna Gora predložiti opštu mobilizaciju i da će Armija biti u stanju da osujeti svako za nas neprihvativo rešenje. To treba, vrlo jasno reći."99'

Posljednji pokušaj da se spriječi agresija Srbije i Crne Gore je učinjen na Haškoj konferenciji 24. oktobra 1991. godine, kada su dokument koji je sastavio Ministarski savet u Briselu 27. avgusta 1991. godine prihvatile sve republike i narodi, izuzev Srbije, da bi Crna Gora povukla saglasnost 30. oktobra 1991. godine.

IV.

Pravo na samoopredjeljenje naroda podrazumijeva pravo svakog naroda da slobodno određuje svoj politički status - spoljni vid tog prava, i slobodan izbor privrednog, društvenog i kulturnog razvoja - unutrašnji vid prava na samo-opredjeljenje.Ovo pravo podrazumijeva i pravo naroda na slobodno raspolaganje svim prirodnim bogatstvom i resursima, a da su države članice paktova obavezne da olakšavaju ostvarivanje ovog prava shodno odredbama člana 1. i 55. Povelje Organizacije Ujedinjenih Nacija. Ovo pravo se ne može ograničiti na pojedine narode, niti je ovo pravo "potrošeno", jer je u pitanju "prirodno i neotuđivo pravo" što podrazumijeva pravo svakog naroda na preispitivanje svog političkog statusa kako bi neposrednim izborima, putem referenduma donio odgovarajuću odluku.

U sadašnjoj međunarodnoj konstaleciji snaga ostvarivanje prava na samoopredjeljenje je prihvatljivo i u državama u kojima žive više naroda shodno Principima VIII Helsinškog sporazuma, po kojima se ovo pravo primjenjuje i na "narode unutar suverenih država u Evropi". Pravo na samoopredjeljenje se ne može koristiti na način da se razbija suverenitet države, što znači da je nasilna secesija nedozvoljena. U Helsinškim Principima izričito se navodi da pravo na samoopredjeljenje znači priznanje unutrašnjeg slobodnog izbora "unutar" datog političkog jedinstva vlasti, odnosno federacije i podrazumijeva pravo na uređenje, odnosno preuređenje državno - pravnog, političkog, društvenog i ekonomskog uređenja u okvirima datog političkog jedinstva.100'

99. Borisav Jović, citirano djelo, st. 298.

100. Henkin, Pught, Schachter, Smit, International, Law, Casesand, Mateiiales, Secontedi-

tion. West. Publisheng COMinn, 1987, str. 279 - 292.

337 336


U skladu sa navedenim dokumentima i Odlukom skupštine Republike Bosne i Hercegovine raspisan je referendum o budućem državno -pravnom statusu te Republike u Jugoslaviji pa su Bošnjaci odlučili 29, II 1992. godine da zajedno sa ostalim narodima koji žive u BiH, koju su apstinirala većina Srba, da žive u "samostalnoj, nezavsnoj i suverenoj" državi Bosni i Hercegovini. No, kako je 25. marta 1991. godine većpostignut dogovor u Karadorđevu između Srba i Hrvata o podjeli Bosne, bošnjački narod se našao u "sendviču" dvije velikodržavne koncepcije. Tako je u Bosni osnovni sukob izbio na relaciji Srba i Hrvata, koji su htjeli da što više prigrabe teritorija ove Republike. U to vrijeme "Bosna i Hercegovina je sve više ličila na Hrvatsku s kraja ljeta 1991. godine. Svaki dan se postavljaju nove barikade i otvaraju nova žarišta. Geografija je htjela da se i u većini sadašnjih bosansko -hercegovačkih ratišta, tuku uglavnom Srbi i Hrvati".101'

Prije izbijanja rata u Bosni i Hercegovini izvršeno je naoružavanje srpskog naroda od strane najviših državnih organa Jugoslavije, Srbije i Crne Gore. Ažurirani su planovi kako bi se Bosna i Hercegovina od strane pripadnika "koljačkih" formacija što prije zarobila. Egzekutor svega ovoga će biti Srpska demokratska stranka, koja je samo sprovodila SANU-ističke ideje u sprovođenju planova "RAM" "DRINA" i "KUPA". Naoružavanje je vršeno javno o čemu je raspravljalo i Savezno izvršno vijeće, kada je Ante Marković iznio podatke-naredbe Slobodanu Miloševiću, predsjedniku SDS Radovanu Karadžiću da se za naoružanje Teritorijalne odbrane koje je jednostranim aktom Predsjedništva SFRJ oduzeto narodu i podijeljeno Srbima u Bosni i Hercegovini u cilju relizacije plana "RAM -Program Velike Srbije i izjavio da se JNA uključila u rat i da drži stranu Srbije".102' Naoružavanje Srba u Bosni i Hercegovini je intenzivnije poslije referenduma, kojim je odlučeno o suverenosti Bosne i Hercegovine. "Prema nepotpunim podacima Press - centra Armije Bosne i Hercegovine (od maja 1993.) opremom JNA naoružano je 50.400 ljudi (Srba), odnosno pune četiri divizije sa 200 tenkova, 150 oklopnih transportera, 400 teških topova, 800 minobacačaibestrzajnih topova. Republika Srbijaje dodatno opremilajoš oko 42.000 ljudi, odnosno tri samostalne divizije. U tom kontigentu je, na primjer, isporučeno: 1017 mitraljeza kalibra 7,62 mm, 216 mitraljeza, 12,7 mm, 162 bestrzajna topa, 441 minobacača, 54 topa kalibra 76 i 100 mm, 36 haubica od 122 mm, 54 višecevna raketna bacača od 128 i 262 mm, 90 protivavionskih topova (PAT) od 20, 30,40, 57mm, 96 srednjih tenkova, 30 samohotkih i 18 oklopnih vozila".103'

Za razliku od bošnjačkog naroda, srpski narod u Bosni i Hercegovini nije

101. U.O. Umožurike,Self,Determination in intemationalaw, Arshon Books, 1972,st.3-27. 102. Vreme, br. 75, 30. III 1992, st. 7. 103. Dr.Smail Čekić, Agresija na Bosnu i genocid nad Bošnjacima, 1991. - 1993, Ljiljan,

Sarajevo, 1994. st. 40 - 43.

poštovao odredbe utvrđenog međunarodno -pravnog poretka, pa su poslanici Kluba Srpske demokratske Stranke i Srpskog pokreta obnove 24. oktobra 1991. godine donijeli Odluku o osnivanju "Skupštine srpskog naroda Bosni i Hercegovini" i Odluku "o statusu funkcionera, rukovodećih radnika i drugih radnika u republičkim državnim organima" .1(14' Na teritoriji Bosne i Hercegovine SDS j e ignorisala of icij el-nu vlast, jer su lokalne vođe SDS pod patronatom centrale te stranke, a uz blagoslov i naređenja iz Beograda stvorili paradržavne formacije, formirali četničke odrede, vršile obuku četničkih jedinica, a pri tome su im pomagali "Reformisti" koji su se na sve načine zalagali za "sanuističku" Jugoslaviju. Bosna i Hercegovina je bila kantonizirana, republička vlast se nije priznavala, pa je 21. novembra 1991. godine donesena Odluka o verifikaciji proglašenih "srpskih autonomnih oblasti u Bosni i Hercegovini: "Autonomna regija Krajina", "SAO Hercegovina",

"SAO Romanijsko - Birčanska", "SAO Semberija" i "SAO Sjeverna Bosna" i odluka o teritoriji opština, mjesnih zajednica i naseljenih mjesta u Bosni i Hercegovini koje se smatraju teritorijom države Jugoslavije".105'

Na "plebisctu" srpskog naroda održanom 9. novembra 1991 godine, kojim je odlučeno da se može raditi sve u interesu "Velike Srbije" donijeta je 21. novembra 1991. godine i "Odluka o formiranju republike srpskog naroda" i "Odluka o ostajanju srpskog naroda u zajedničkoj jugoslovenskoj državi", a formalno proglašenje "republike srpskog naroda Bosne i Hercegovine" je izvršeno 9. januara 1992. godine".106' Usvajanjem navedenih odluka sve legalne institucije su prestale da f unkcionišu čim je srpski narod u Bosni i Hercegovini ostvario "pravo na samoopredjeljenje" i pozvao Jugoslovensku narodnu armiju da štiti srpski narod i njihovu državu U tom cilju je do 19. marta 1992. godine na teritoriji "Bosne i Hercegovine u komandama, jedinicama i ustanovama druge i četvrte vojne oblasti i paradržavnim formacijama tzv. srpskih autonomnih oblasti, uglavnom, završena mobilizacija, naoružavanja i opremanja "vojnih obveznika" srpske nacionalnosti.107'

Najviši vojni organi SFRJ su sredinom 1990. godine donijeli naredbu da se cjelokupno naoružanje i oprema iz svih privrednih, društvenih i državnih ustanova preda republičkim štabovima teritorijalne odbrane, da bi početkom 1991. godine celokupno to naoružanje bilo pod kontrolom JNA. Naoružanje od strane JNA je dijeljeno isključivo Srbima i Crnogorcima, zatim se pristupilo penzionisanju visokih oficira, te je na taj način očišćen armijski vrh od kadrova nesrpske nacionalnosti.

104. Politika, 25. X. 1991. st. 3. 105. Politika, 22. XI1991. st. 3. 106. Politika, 10.1. 1992. st. 1. 107. M. Kreso, Činjenice koje ukazuju na agresiju na Republiku BiH od strane Savezne

Republike Jugoslavije i njenih pomagača, Sarajevo, 1993, st. 6.

339 338


"Na teritoriji BiH je izvršena najveća koncetracija vojne sile na svijetu na takvom uskom prostoru. Istovremeno, JNA je pod svoju komandu stavila sve militantne, fašističke formacije iz Srbije i Crne Gore, uključujući i vojne formacije SDS. Vojni kadar koji je komandovao u Bosni je bio iz sastava JNA: general pukovnik Milutin Kukanjac, komandant II vojne oblasti; general major Vojislav đurđevac, komandant IV sarajevskog korpusa, general major Tihomir Talić. komandant V. Banjalučkog korpusa; general major Špiro Ninković, komandant korpusa Bihać; pukovnik Branko Šovagović, komandant V. vazduhoplovnog korpusa; general major Milan Nedeljković, komandant XVII korpusa Tuzla, general major Ratko Mladić, komandant Kninskog korpusa, general major Momčilo Perišić, komandant korpusa Bileće (sada načelnik generalštaba vojske Jugoslavije); general pukovnik Pavle Strugar, komandant IV vojne oblasti.1081 Još prije početka rata JNA je zauzela sve značajne vitalne objekte, kako bi stekla vojnu prednost, kontrolisala puteve i željeznice i blokirala cjelokupnu Bosnu i Hercegovinu, ukopala artiljerijsko naoružanje i izvršila mobilizaciju stanovništva i rasporedila ih na položaje, dok je opsadiranim gradovima prekinut dotok hrane, vode i struje. U pomoć su im stigle snage iz Srbije i Crne Gore i uz svestranu pomoć avijacije koristeći zapaljiva oružja, zapalili su zgradu Skupštine i Vlade BiH, orjentalni institut, biblioteke, željezničke stanice, sportski centar "Zetra" i "Skenderija" i dr.

Radovan Karadžić je naredio da se na teritoriji Bosne i Hercegovine formiraju oružane formacije i naoruža cjelokupni srpski narod uz saradnju sa JNA, koja je trebala da obezbijedi značajne komunikacije na rijekama. Donesena je odluka o formiranju "dobrovoljačkih" jedinica u BiH, uz saglasnost Predsjedništva SFRJ, a realizaciju je izvršio načelnik general štaba JNA Blagoje Adžić 25. marta 1992. godine koji je postavio sledeći zadatak:"U što kraćem roku pristupiti formiranju štabova, odreda i brigada, dobrovoljačkih jedinica smanjenog sastava i njihovoj adekvatnoj popuni starešinskim kadrom iz JNA i naoružavanjem i opremom. Sve "dobrovoljačke sastave" "vojno organizovati i povezati sa komandama JNA u zoni njihove odgovornosti".109'

Značajan doprinos u agresiji na Bosnu i Hercegovinu su zauzimale i, paradržavne vojne formacije iz Srbije i Crne Gore i to: "arkanovci" jedinice Željka Ražnjatovića Arkana, pod patronatom Socijalističke partije Srbije; "šešeljovci", odnosnojediniceVojislavaSešelja, Srpske radikalne stranke; "Beli orlovi" jedinice Mirka Jovića, Srpske narodne obnove, "rojalisti" jedinice Mihajla Mlađenovića, srpski rojalistički blok, "srpska garda", jedinice S.Lainovića; "vukovarci"; specijalci

108. Arhiv Instituta za istraživanje zločina protiv čovečnosti i međunarodnogprava u Sarajevu (AIIZ), Dnevni izvještaj br. 7. 1. V. 1992.

109. Slobodna Bosna, br. 3 14. X. 1991.st. 4.

340

Saveznog sekretarijata unutrašnjih poslova; "martićevci"; "dobrovoljci" pročetničke organizacije iz Srbije i Crne Gore. Pored navedenih paradržavnih organizacija koje su vršile masovne pokolje i zločine značajna mjesta su zauzimala i "Srpski sokolovi", jedinice Narodne stranke Crne Gore i jedinica Dragosava Bokana - gvozdeni puk "Pavle Đurišić".

Od svog formiranja Savez komunista - Pokret za Jugoslaviju je naoružavao srpske oružane formacije i Srbe na čitavoj teritoriji Bosne i Hercegovine. Ta politička partija koja se formirala poslije raspada XIV kongresa SKJ okupila je u svojim redovima oficire i građanska lica na službi u JNA, značajan broj boračkih organizacija, savez rezervnih vojnih starješina, sve one koji su podržavali SANU-ističku politiku. Ova partija je u saradnji sa najvišim rukovodstvom SFRJ formirala posebne jedinice pod rukovodstvom JNA i učestvovala u planiranju, pripremanju i izvođenju agresije na Bosnu i Hercegovinu, a ideolog ove partije je bila Mirjana Marković, supruga Slobodana Miloševića. Pored ovih formacija značajnu ulogu su imali i plaćenici iz Ukrajine, Rusije i Rumunije, koji su dovođeni na front u Bosni i Hercegovini preko agencije koju je osnovao Vojislav Šešelj.U prvoj polovini 1992. godine bilo je samo oko Sarajeva 600 Rumuna, 200 Rusa, 2.500 ruskih plaćenika i oko 400 Kozaka.110'

Za sve ovo vrijeme Bošnjaci su bili uglavnom pasivni. Ta pasivnost se ogledala u tome što su čekali da se sprovede referendum o državno - pravnom statusu Bosne i Hercegovine, jer su Srbi jedva čekali da u to vrijeme bukne požar, kako se referendum ne bi sproveo što bi bilo katastrofalan ishod, jer od referenduma je zavisilo međunarodno priznanje Bosne i Hercegovine kao suverene države.

Početak rata u Bosni i Hercegovini je počeo napadom na Sarajevo kada je general srpske vojske Ratko Mladić komandovao "raspamećivanje":

"Jankoviću, još jednu ispalite na zgradu Predsjedništva. Mi smo već završili,generale. Čuješ ti!Još jednu. Gađaj. Raspametiti ih treba. Ko je to? Turci po

Velušićima, tamo i onako nema puno Srba... Ali generale... Čuješ što govorim. Turci. Raspametiti ih treba! Punih sedam časova general Mladić je komandovao "RASPAMEĆI

VANJE"! Uništiti, razoriti sve, zgrade^uliće, ljude, razum, dušu. Milosti ni za koga. Koliko je samo đece te noći mentalno ranjeno, koliko je kosa posijedilo, mržnje posijano, ljudskih bića unesrećeno, truda uništeno...

Razlog? Mladić nije rukovodio odbranom, nije ni napadao vojne ciljeve. Meta su bili Sarajevo i zajednički život u njemu... Kada grad bude dovoljno razoren

110. Dr. Smail Čekić, citirano djelo, st. 221. 341


a predratne Sarajlije odu, poginu, umru ili se odreknu zajedničkog života - projekat će biti završen".111' Napad na Sarajevo je počeo 5.IV.1992.godine,drugog dana ramazanskog bajrama, a istovremeno su napadnuti ostali gradovi u čitavoj BiH. Bilo je jasno "ko je agresor i kakva je uloga jedinca u koje se metastazom, deformisala nekadašnja JNA. Jasno je ko ima avijaciju,tenkove,jasno je odakle granate i municija, ko organizuje logistiku, jasno je ko su oni što preko nišana gledaju na pola miliona ljudi pred sobom, čekajući da im onaj nacionalni lider, kome su pamet i dušu založili, naredi da ospu ognjem, jasno je ko zapali Foču, ko sagori Kupres, ko pokla djecu slastičara i burekdžija u Bijeljini, jasno je ko ubi mladića dok je u dvorištu igrao košarku, jasno je od koga i pred kim bježe hiljade i hiljade, iz svojih domova, sve ostavljajući, samo da bi glavu na ramenima iznijeli, jasno je i da to nije RAT-nego prosto agresija, pokolj ..."112) Naredbodavci agresije i svega što nije ljudsko su lica "...koja su čeznula za epskom slavom. Psihijatar je zaguslao mitraljeskim rafalima, šekspirolog se dohvatio noža, a pjesnici haubica."113'

Čineći zlodjela nezabilježena u dosadašnjoj istoriji, tvorci mraka i genocida uporno "ponavljaju" sanuističku tezu o "ugroženosti" srpstva i da je u tom "svetom" cilju sve dozvoljeno. Treba utrijeti svaki duh Bosne, da se dokaže daje zajednički život sa "Turcima" nemoguć i da se pokaže svijetu ko je na granici "islamskog" fundamentalizma. O toj monstruoznosti najbolje govori primjer Brčkog:

"...u Brčko ulaze specijalci, koji odmah ubijaju nekoliko stotina ljudi u zgradi policije...Dva dana kasnije četnici prelaze rijeku Brku i ulaze u prigradska muslimanska naselja ...U podrumu pronalaze 600 ljudi koje likvidiraju na licu mjesta, a ostale odvode u Bijelu džamiju u Kolobari..., gdje ih maltretiraju, batinaju, a potom ubijaju....Od 5.do 25.svibnja na tim trima mjestima ubijeno je na najmonstruozniji način 2.000 ljudi, a zločin je nastavljen 12. lipnja, kada je izvršena još jedna masovna egzekucija Muslimana u Luci-nekoliko stotina što ustrijeljenih što zaklanih muškaraca, žena i djece. Kako se radilo o drugom danu Bajrama, četnici su za svoje žrtve prilikom klanja govorili daje to "kurban (kurbani su vjerske žrtve, ovce koje za vrijeme Bajrama kolju Muslimani, a meso dijele sirotinji).

Inače, leševi (kojih je samo u Luci bilo više od 3.000) uklanjani su tako što su odneseni u obližnu tvornicu stočne hrane i tamo bacani u takozvanu kafileriju, stroj koji tvari za proizvodnju te hrane u najsitnije komadiće. Tako ne postoji ni jedna masovna grobnica žrtava četničkog zločina."114'

Opet se pokazalo da je istorija repriza događaja, te da je genocid nad

111. Zeljko Vuković, Ubijanje Sarajevo, Kron, Podgorica, 1992. st. 13. 112. Feriđ Muhić:" Slugama pripada slava",Nedjelja,21 .IV. 1992.

113. Slobodan Blagojevićć'Pjesnici haubica u potrazi za epskom slavom" "Neđelja", 24.VI92 114. Joško Dadić,"Nedeljna dalmacija",7. listopad 1992. st.31

342

Bošnjacima vršen u istim mjestima sa većom.žestinom nego za vrijeme drugog svjetskog rata. Glavna stratišta Bošnjaka su bila dolina rijeke Drine i opštine Bijel-jina, Zvornik, Bratunac, Srebrenica, Vlasenica, Višegrad, Foča, Cajniče, Rudo i Goražde; istočna Hercegovina: Bileća, Trebinje, Gacko, Nevesinje, Kalinovik, Lju-binje i Stolac; područje oko Sarajeva: Vogošće, Ilijaš, Ilidža, Trnovo, Hadžići, Pale, Sokolac, Han Pijesak i Rogatica; područje Bosanske krajine: Kulen Vakuf, Kotor Varoš, Bosanska Krupa, Ključ, Sanski Most, Prijedor, Prnjavor, Celinac, Banja Luka, Bosanski Novi, Bosanska Gradiška, a u Posavini Brčko, Orašje, Derventa i Gradac. U centralnoj Bosni genocid je vršen u Donjem Vakufu, Mrkonjić Gradu, Jajcu, Šipovu, Doboju i Teslicu. Taj genocid se ogledao u organizovanom ubijanju, masakriranju i klanju, pljački i uništavanju imovine, etničkom čišćenju, mučenju, silovanju žena i đevojaka i đevojčica, nasilnoj deportaciji u koncentracione logore, na prinudan rad, na nasilno pokrštavanje Bošnjaka, nehumano postupanje sa ranjenicima i civilima, rušenje zdravstvenih ustanova, kulturnih i vjerskih spomenika, razaranje gradova i sela, uništavanje infrastrukturnih objekata, posebno dalekovoda i rezervoara za vodu i prirodnih resursa, šuma, vodotokova, rudnika i si.

Prema podacima Komisije Predsjedništva RBIH za prikupljanje činjenica o ratnim zločinima u avgustu 1992. godine, broj ubijenih i raseljenih izgleda ovako:

"- Prognanih i raseljenih lica u BIH bilo je preko 1,8 miliona; - onihkoji se nalaze u konc - logorima (uglavnom Muslimani) bilo je 130.000; -100.000 građana (opet uglavnom Muslimana) je deportovano sa tzv. čistih

srpskih teritorija u druge zemlje; - za samo pet mjeseci agresije ranjeno je 200.000 stanovnika BIH, a od toga

je preko 150.000 lakih i težih invalida; - u genocidnim akcijama ubijeno je preko 60.000 stanovnika ..."u5)

"Samo u januaru 1993, od gladi je umrlo 214 Sarajlija. Brojke o poginulim i ranjenim od granata i metaka odavno ne uzbuđuju. -Dnevni prosjek od dvadesetak poginulih i još dva do tri puta više ranjenih - ma koliko bio stravičan - postao je "hladna" vijest. Brojke o stradalim od bolesti, o duševno ranjenim - i nema. A izgubljena đetinstva, razorena srodstva, prijateljstva, ne spominju se. Ima li života prije smrti u najvećem koncentracionom logoru na planeti?"116'

U Bosni i Hercegovini je do 22. avgusta 1992. godine formirano 159 koncentracionih logora i zatvora, od čega 14 u Srbiji i Crnoj Gori, što znači 173. logora i zatvora.117' Kroz te logore i zatvore je prošlo 260.000 ljudi, u kojima zarobljenici nijesu imali ni elementarne uslove za život gde je puno njih zbog nedostatka vazduha i vode

115. Nijaz Duraković, Prokletstvo Muslimana, Oslobođenje, Sarajevo, 1993, st. 220.

116. Zeljko Vuković, citirano djelo, st. 15. 117. Nijaz Duraković, citirano djelo, st. 222.

343


poumiralo. U logorima su vršena razna ispitivanja nad Bošnjacima, gđe se sa njima eksperimentisalo kao sa kunićima. Logorašima su četnici urezivali krstove i slovo "U", po rukama na čelu i licu a poslije toga im sole rane, gase cigarete po njihovom tijelu, stavljaju noževe pod usta i pod vrat prijeteći klanjem, guraju im željezne šipke u usta, bacaju u vatru, bodu bajonetima, lome im zube, pljačkaju novac, nakit i dr., prisiljavaju ih da ližu krv po podovima sportskih hala, da se krste, pjevaju četničke pjesme, psuju muslimanske svetinje, da gutaju parčad stakla, rokću kao svinje, jedu odpuške cigareta, prisiljavaju muškarce na protuprirodne bludne radnje u prisustvu svojih zatočenika, odvode ih na prisilan rad pri kopanju rovova.115'

Pošto Bosna nije mogla biti poražena i podijeljena, ona je -zaklana. U istoriji ne postoje zločini takvog sadističkog iživljavanja jednog naroda nad drugim. Kao primjer navodimo ispovijest jedne Bošnjakinje: "... Trideset i pet mi je godina. Onom drugom, tek rođenom sinu, dala sam ime Džihad. Da ne zaboravi amanet majčin - osvetu. Kad sam ga prvi put podojila rekla sam mu: zaboraviš li saprelo te ovo mlijeko. Dabogda!. Varate se. Srbi su me naučili mrziti. U zadnja dva mjeseca u meni nema ničeg. Ni bola, ni gorčine. Samo mržnja, đecu sam, takoreći do juče, učila ljubavi. Tako je. Profesorica sam književnosti, rođena i zamalo umrla u Ilijašu. Moj đak, komšijin jedinac Zoran, pomokri mi se u usta. Dok su se bradate vucibatine grohotom smijale, rekao mije: "Ni zašto i nisi drugo, smrdljiva bulo"... Neznam da li sam prije čula krik ili osjetila udarac. Kolega, profesor fizike, je izbezumljeno vrištao "ustaša, ustaša..." I udarao. Kud god je stigao. Na bol sam otupjela. Ali duša. Boli. Učila ih ljubavi, a oni se spremali i vaspitavali da unište sve što nije pravoslavno. Džihad - rat. Samo tako".119'

PremaVpodacima koje je objavilo Srpsko građansko vijeće, poslije prekida rata iz Sarajeva, u Bosni i Hercegovini je u toku rata život izgubilo 250.000 građana, od toga je 17.000 civila ubijeno bombardovanjem civilnih ciljeva. Ranjeno je 34.000 djece, od toga u Sarajevu 15.000, a blizu 2.000 djece su postali invalidi. Više hiljada ljudi bilo je zatečeno u 378. logora i zatvora. Srušeno je 1.200 džamija, 171 katolička crkva, 10 pravoslavnih bogomolja i 4 sinagoge. U ratu su stradala mnoga sela, biblioteke i škole. Agencija koja se bavila prikupljanjem podataka iz BIH pri Ujedinjenju nacijama javlja daje dvije trećine od 4,3 miliona žitelja BIH osjetilo posljedice rata. Unutar same BIH, njih oko 1,3 miliona su izbjeglice, a više od milion stanovnika BIH je raseljeno po mnogim evropskim i vanevropskim zemljama. Pored velikog broja ubijenih i ranjenih nestalo je više od 30.000 ljudi. O njihovoj sudbini se nezna mnogo, ali se predpostavlja da su poginuli.120'

118. Isto, st. 224.

119. Zeljko Vuković, citirano djelo, st. 134.

120. Onogošt standard, "Opomena istorije" 1996. st. 14. 344

V.

Raspadom Jugoslavije Bošnjaci u Srbiji i Crnoj Gori su obespravljeni na područjima nacionalnog identiteta, građanskog suvereniteta i ličnog integriteta. Umjesto nacionalne, vjerske i ekonomske ravnopravnosti počelo se sa ostvarivanjem svesrpstva. Vlast je primjenjivala gebelsko - staljinistički metod oličen u velikom neskladu riječi i djela, govoreći da je Savezna Republika Jugoslavija (SRJ) "najdemokratskija država na svijetu" premda je praksa to apsolutno demantovala, jer brojni primjeri su dokazali da je bošnjački narod obespravljen na svim poljima. Postupci nasilja i uznemiravanja su postali svakodnevni, od otpuštanja sa posla, uništenja imovine, pretresa kuća, miniranja radnji, otmica, ubistava, etničkog čišćenja, davanja naoružanja pravoslavnim stanovnicima i dr.

Pored vlasti, i opozicija je bila na istim gledištima oko položaja Bošnjaka u SRJ. Kao primjer navodimo izjavu Vuka Draškovića na predizbornom mitingu u Novom Pazaru: "Preseći ćemo čvor poput Aleksandra Makedonskog da bi smo mogli dalje i očistiti čir koji već dugo muči utrobu Srbije ... Kad Srpski pokret obnove dođe na vlast, Srbijom će lepršati samo jedna zastava - srpska, a svaki onaj ko uzme drugu, ostaće i bez zastave i bez ruke". A njegov najbliži saradnik, Milan Komnenić, poručuj e Bošnj acima da se o "pesnicu srpskog naroda može slomiti čitav Balkan, a kamo li jedna oblast".121'

Bošnjacima Sanžaka je bila namijenjena ista sudbina kao i prethodnim generacijama, jer su se našli na "meti" velikodržane srpske politike. Naime, Sandžak je kao jedinstvena politička, ekonomska i vojna oblast, osnovan formiranjem Zemaljsko Antifašističkog Vijeća Narodnog Oslobođenja Sanžaka 20.XII 1943.godine u Pljevljima.122' Ova odluka je potvrđena odlukama II zasjedanja AVNOJ-a,kada je prejudiciran položaj Sanžaka nakon oslobođenja kao autonomna individualnost.123' Poslije navedenih odluka AVNOJ-a Crna Gora je bila životno zainteresovana da čitava teritorija Sandžaka bude priključena Republici Crnoj Gori.124' Umjesto da Sandžak bude posebna federalna jedinica, Predsjedništvo AVNOJ-a, 21.11 1945 godine, je predložilo da se teritorija Sanžaka podijeli između Srbije i Crne Gore u granicama iz 1912.godine, te je 29.111.1945 godine, odlukom ZAVNOJ Sandžak likvidiran kao posebna administrativna jedinica.125'

Sličnu sudbinu doživjeli su i Bošnjaci u Bosni i Hercegovini, Proglasom

121. Slobodan Đukić, citirano djelo, st. 159 - 16o. 122.L.Geršković,Dokumentiorazvojunarodnevlasti.Informator, Zagreb, 1969, st 179-180.

123.ArhivCKSKJ,FONDAVNOJ,1943l52

124. Isto, 1944/45.

125. Isto, 194512.

345


Antifašističkog vijeća narodnog oslobođenja Jugoslavije, iz Bihaća 26. - 27. XII 1942. godine, pozvani su narodi Jugoslavije: Hrvati, Slovenci, Muslimani, Crnogorci i Srbi na zajedničku borbu protiv okupatora126', a samo godinu dana docnije su izbrisani kao narod.127'

Do kraja 1990. godine sve republike i narodi su se izjasnili oko svog budućeg opstanka u novoj državi, jer j e SFRJ bila u raspadanju. Tako je u Sloveniji decembra 1990. godine održan referendum, a u Hrvatskoj maja 1990. godine, te su obje ove republike 25. juna 1990. godine donijele deklaracije o nezavisnosti, dok je referendumom u Makedoniji, septembra 1991. godine odlučeno da Makedonija bude nezavisna država u okviru asocijacije jugoslovenskih država.

Bosna i Hercegovina je Rezolucijom o suverenosti od 14. X. 1991. godine proglasila samostalnost. Srbija i Crna Gora su pošli od "Osnova za uređenje odnosa u Jugoslaviji" tzv."Beogradske inicijative" nudeći ravnopravnost naroda, republika i građana, koje su usvojili parlamenti Srbije i Crne Gore.

Pošto su četiri od šest republika proglasile samostalnost, a Srbija i Crna Gora i dalje željele da pod nazivom SFRJ nastave svoje postojanje, bošnjački narod u Sandžaku je na referendumu održanom 25 27. X 1991. glasao za autonomiju Sandžaka, kao jedino ispravno i optimalno rješenje. Na referendumsko pitanje "da li ste za potpunu političku i teritorijalnu autonomiju Sandžaka, s pravom priključenja jednoj od suverenih republika", glasalo je 183.302 glasača, odnosno 98,85%, ili 69,39% građana.128'

Na osnovu ovako izražene volje bošnjačkog naroda u Sandžaku, a zbog opasnosti da bude asmiliran ili etnički očišćen, Skupština Muslimanskog Nacionalnog Vijeća Sandžaka (MNVS) je na sjednici 11. januara 1991. godine donijela odluku da se u Sandžaku uspostavi specijalni status, kao oblik ostvarivanja prava na samoopredjeljenje. Ovaj zahtjev je zastupala delegacija MNVS na Mirovnoj konferenciji o Jugoslaviji u Londonu 26. - 28. VIII 1992. godine i na Mirovnoj konferenciji u Ženevi 16. -18. IX. 1992. godine i 18. - 20. XI. 1992. godine. Konačan tekst Memoranduma o uspostavljanju specijalnog statusa za Sandžak (Memorandum) je usvojila Skupština MNVS 6. VI. 1993. godine u Novom Pazaru.129' Na ovaj način bošnjački narod u Sandžaku je želio: 1.) da se na pravilan i miran način riješi status bošnjačkog naroda Sandžaka;

2.) da se da doprinos uspostavljanju trajnog mira i sigurnosti u Evropi; 3.) da

126. R.Mitrović, M.Srdić, Ustavi i ustavna dokumenta, Socijalističke Jugoslavije, 1942-1982. godine, Naučna knjiga, Beograd, 1987. st. 7-17.

127. Isto, st. 19. 128. Sandžak Muslims, Legal Status, 11 129. Sandžak, br. 23193, st. 24. - 35.

se doprinese demokratizaiji odnosa, kao jednog od uslova za međunarodno priznanje SRJ i ukidanju sankcija, pri čemu bi Sandžak postao značajan činilac mira i stabilnosti.

T E P H T O P H J E CJEBEPOMCTOMHE UPHE T O P E H j y r 0 3 A n A f l H E C P B H J E 3 A k o j e c e

„ M E M O P A H A V M O M " TPAHitf CflEUMJAJlHH C T A T V C

4 AAMMHHCTPATMBHA KAPTA

riEfEHflE AJ1EAHHJA

3M««*«+« flPJKABHA F1PAHKI4A

— — — — FPAHH11A W3M£fcy UPHE TOPE M CPBMJE

rpAHUUA OnUJTMHE

346 347


Ovo potvrđuje i preambula Memoranduma gdjee stoji da Bošnjaci Sandžaka žele da svoja prava ostvare mirnim i demokratskim putem, u skladu sa važećim međunarodnim dokumentima. Na ovaj način se pokazalo daje bošnjački narod -svjestan narod, jer nijednim svojim postupkom nije želio izazivanje bilo kakvog konflikta, a u to vrijeme u Sandžaku je vođen psihološki rat u cilju destabilizacije Sandžaka.

Zahtjev za uspostavljanje specijalnog statusa za Sandžak na teritoriji SRJ podrazumijeva postojanje organa Sandžaka: Skupštine, Guvernera i Vlade, nezavisno sudstvo i organe uprave u skladu sa Ustavom Sandžka, kojim će se zajedno sa Ustavom SRJ garantovati ljudska prava po najvišim standardima prihvaćenim međunarodno-pravnim dokumentima.

Teritorija na koju se odnosi specijalni status su opštine Novi Pazar, Sjenica, Tutin, Prijepolje, Nova Varoš, Priboj, Bijelo Polje, Berane, Plav i Rožaje.

Teritorija opština u Republici Srbiji za koje se traži specijalni status je 4.499 km2, što čini 5,1% teritorije, sa ukupno 257.849 stanovnika, ili 2,6% stanovnika Srbije. Prema popisu iz 1991 godine na ovoj teritoriji je živjelo 257.849 stanovnika, od kojih Bošnjaka ima 155.540 ili 60,3%, Srba 95.546 ili 37,1%, Crnogoraca 2.000 ili 0,8% i ostalih 2.358 ili 0,9%. Bošnjaci su većinsko stanovništvo u Tutinu 94,4%, Sjenici 76,1%, Novom Pazaru 75,45. U Novoj Varoši procenat Bošnjaka je 8,5%, u Priboju 30,4% i u Prijepolju 43,4%.

Tabelarno bi izgledalo ovako:

Jugosloveni Ostali

broj % broj %

348 1.6 150' 0.7 700 0.8 1.002 1.1 534 1.5 311 0.9 423 0.9 415 0.9 216 0.7 209 0.6 184 0.5 271 0.8

2.405 0.9 2.358 0.9

Teritorija šest crnogorskih opština koje su obuhvaćene Memorandumom je 4.188 km2, što je 30,3% teritorije Crne Gore. Po popisu iz 1991 godine na ovoj teritoriji je živjelo 182.791 stanovnika,ili 29,72% stanovnika Crne Gore,od čega Bošnjaka 72.923, ili 39,9%,Crnogoraca 82.800,ili 45,3%,Srba 17.965 ili 9,8% i os-348

Ukupno c; OPŠTINE stanov

ništvo b r 0 J

1. Nova Varoš 21.812 19.284 2. Novi Pazar 85.249 19.064 3. Priboj 35.951 23.421 4. Prijepolje 46.525 24.770 5. Sjenica 33.681 7.546 6. Tutin 34.631 1.461

UKUPNO: 257.849 95.546

i Crnoj >orci Bošnjaci

% broj % broj %

88.4 173 0.8 1.857 8.5 22.4 232 0.3 64.251 75.4 65.1 758 2.1 10.927 30.4 53.2 717 1.6 20.200 43.4 22.4 77 0.2 25.633 76.1 4.2 43 0.1 32.672 94.4

37.1 2000 0.8 155.540 60.3

talih 6.943 ili 3,8%. Bošnjaci su većinsko stanovništvo u Rožajama 87,9 % i Plavu 58,0 %. U Andrijevici je procenat Bošnjaka 0,5%,u Beranama 30,2%, u Bijelom Polju 41,6% i Pljevljima 17,6%

Tabelarno bi izgledalo ovako:

Ukupno Srbi Crnogorci Bošnjaci Jugosloveni Ostali OPŠTINE stanov

% broj % broj % ništvo broj % broj % broj % broj % broj %

1. Andrijevica 6.696 5.638 84.2 907 13.5 31 0.5 71 1.1 49 0.7

2. Berane 38.953 22.995 59.0 4.482 7.3 11.7469 30.2 706 1.8 641 1.7 3. Bijelo Polje 55.268 27.204 49.2 4.184 7.6 22.977 41.6 326 0.6 577 1.8 4. Plav 19.305 3.519 18.2 278 1.4 11.199 58.0 100 0.5 4.20321.9 5. Pljevlja 29.593 21.916 55.3 9.592 24.2 6.964 17.6 818 2.1 303 0.8 6. Rožaje 22.976 1.528 6.6 162 0.7 19.983 87.00 139 0.6 1.164 5.1

UKUPNO: 182.791 82.00 45.3 17.965 9.8 72.923 39.9 2.160 1.2 6.943 3.8

Prema odredbama Memoranduma u Sanžaku bi se garantovala građanska i nacionalna prava utvrđena sljedećim međunarodno pravnim dokumentima: Univerzalnom deklaracijom o pravima čovjeka iz 1948; Međunarodnim paktom o građanskim i političkim pravima iz 1966. godine; Međunarodnim paktom o ekonomskim, socijalnim i kutlurnim pravima iz 1966. godine; Deklaracijom o ukidanju svih oblika nesnošljivosti i diskriminacije na temelju vjere i uvjerenja iz 1981. godine; Međunarodnom konvencijom o ukidanju svih oblika rasne diskriminacija iz 1965. godine; Međunarodnom konvencijom o sprečavanju i kažnjavanju zločina genocida iz 1948. godine; Konvencijom o pravima djeteta iz 1959. godine; Međunarodnom konvencijom o ukidanju svih obika diskriminacije žena iz 1979. godine; Deklaracijom o ukidanju mučenja i drugih oblika okrutnog, neljudskog i ponižavajućeg postupanja i kažnjavanja iz 1975. godine; Stokholmskom deklaracijom o ljudskoj okolini iz 1972. godine; Konvencijom o pravnom položaju izbjeglica iz 1951. godine; Završnim aktom konferencije o sigurnosti i saradnji u Evropi iz 1975. godine; Pariškom poveljom za novu Evropu i drugim dokumentima KESS-a koja se odnosi na ljudsku dimenziju; Konferencije Savjeta Evrope za zaštitu ljudskih prava sa pratećim protokolima i Nacrtom Haške konferencije od 4. XI 1991. godine.

Memorandumom bi se garantovala nacionalna prava bošnjačkom narodu Sandžaka i to: pravo na zaštitu od bilo koje aktivnosti koja može ugroziti postojanje naroda; sva kulturna prava, kao što su: pravo na identitet, kulturu, vjeroispovijest,

349


upotrebu svog jezika i pisma u javnom i privatnom životu, pravo na obrazovanje, u skladu sa nacionalnim vrijednostima; srazmjerno učešće u svim organima vlasti i nediskriminaciju u ekonomskom i socijalnoj sferi i političkom životu i u pristupu sredstvima javnog informisanja; slobodu pojedinca u pogledu nacionalnog opređeljenja; pravo da se posjeduju i javno ističu nacionalni i vjerski simboli; pravo na izbor svojih predstavnika u Vijeće naroda Savezne Skupštine i pravo na dvojno državljanstvo.

Uvođenjem Vijeća naroda u Saveznoj Skupštini bi se ostvarla ravnopravnost bošnjačkog naroda u Saveznoj Republici Jugoslaviji, a dvojnim državljanstvom bi se omogućila veza Bošnjaka Sandžaka sa Bošnjacima Bosne i Hercegovine kao njegovim matičnim narodom.

Organi u Autonomiji Sandžak bi bili nadležni i odgovorni za: školstvo (osnovno, srednje, više i visoko); kulturne institucije i programe; radio i televiziju; izdavanje dozvola za rad preduzeća i radnji; korišćenje privrednih bogatstava; rudarstvo, poljoprivreda, šumarstvo, lov i ribolov; zdravstvenu i socijalnu zaštitu i socijalno osiguranje; saobraćaj i komunikacije na području Sandžaka; proizvodnju energije; kontrolu komercionalnih banaka, štedionica i drugih finansijskih institucija, policiju, organizaciju pravosuđa i oporezivanje za potrebe specijalnog statusa. Zajednička nadležnost organa Jugoslavije i Sandžaka bi bila: zaštita čovjekove okoline; magistralni i regionalni putevi i željeznica na području Sandžaka, kanali i cjevovodi, pošta, telegrafi, telefon i sistem prenosa električne energije.

Funkciju zakonodavne vlasti, prema Memorandumu vršila bi Skupština Sandžaka, koja bi bila jednodomna, koja bi, pored Ustava, donosila i odluke o promjeni granica gđe bi se o ovim pitanjima odlučivalo 2/3 većine svojih članova. Izvršnu vlast bi vršio Predsjednik (guverner) i Vlada. Predsednik (guverner) bi predstavljao Sandžak, predlagao kandidate za predsjednika vlade i koordinirao rad Vlade i organa državne uprave. Predsednik (guverner) bi imao svog zamjenika, s tim da on ne bi mogao da bude iz reda istog naroda. Vlada bi bila odgovorna za izvršenje odluka Skupštine i za stanje u oblastima koje obuhvata specijalni status i ista bi odgovarala nacionalnom sastavu stanovništva Sandžaka. Državni organi uprave, a samim tim i policija, bili bi pod kontrolom izvršne vlasti, a u svim organima bi se obezbijedila proporcionalna zastupljenost svih naroda. Najviša sudska instituti] a bi bila Vrhovni sud Sandžaka, a pored njega bi postojali prvostepeni i drugope-ni sudovi.

Radi realizacij e Memoranduma formirao bi se Specijalni komitet za Sandžak u čiji sastav bi bili članovi Konferenije o bivšoj Jugoslaviji, koji bi bili u većini, predstavnik Jugoslavije, Republike BiH i MNVS. On bi se starao o sprovođenju Memoranduma, vršio bi relizaciju Memoranduma i rješavao eventualne sprove

350

oko primjene Memoranduma. Misija posmatrača za ljudska prava bi pratila ostvarivanje ljudskih prava, primala pritužbe i prijedloge građana i institucija i o svojim zapažanjima obavještavala Specijalni komitet i nadležne organe i institucije u Sandžaku, Jugoslaviji i međunarodnoj zajednici.

Memorandum je dostavljen 17. VI1993. godine skupštinama i vladama SR Jugoslavije, Republike Srbije i Republike Crne Gore. Od navedenih organa jedino je Vlada Republike Crne Gore aktom br. 02-2730 od 30. VII 1993. godine130) ocijenila daje Memorandum "istorijski, pravni i politički neutemeljen državotvorni akt", kojim se navodno otvoreno poseže za teritoriju i suverenost Repblike Crne Gore i da je isti apsolutno neprihvatljiv i da predstavlja dokumenat čijom se aktu-elizacijom narušava mir na ovim prostorima, "te ga s toga odbija u cjelini, a ostaje otvorena za saradnju i dijalog u ostvarivanju i unapređivanju ljudskih prava i sloboda, posebno prava pripadnika nacionalnih i etničkih grupa". Na ovaj način Vlada Republike Crne Gore je svrstala Bošnjake u jednu od navedenih grupa, ne priznajući joj nacionalni identitet.

Ustav Savezne Republike Jugoslavije131' ne priznaje narode kao nosioce suvereniteta, a umjesto naroda za nosioce suvereniteta su određeni građani, te se stiče dojam daje SRJ građanska država. Za stvaranje SRJ izjasnilo se oko 50.000 uglavnom crnogorskih i srpskih građana Republike Crne Gore na referendumu, dok se građani Republike Srbije nisu izjašnjavali o budućem državno - pravnom statusu, pa se iz toga može zaključiti daje "Žabljački ustav", nametnuti ustav, pošto se u teoriji prava smatra da oktroisani ustavi nastaju "slobodnom voljom" apsolutne vlasti.132'

Pomenuti Ustav je ništavni pravni akt jer je članom 389. - 400 Ustava SFRJ bilo propisano da se promjene Ustava mogu izvršiti kada se utvrdi Nacrt akta o promjeni Ustava, te njegovog dostavljanja republičkim i pokrajinskim skupštinama na mišljenje (čl. 401. st. 1. i 2.), te utvrđivanjem predloga od strane Saveznog Vijeća (čl. 401. st. 3.). Ustav SRJ je donijelo Savezno vijeće - nelegalno i nelegitimno tijelo čiji je četvorogodišnji mandat već bio istekao 1990. godine, bez postojanja kvoruma, jer su za isto glasali samo poslanici iz dvije federalne jedinice. Pravno je nelogično da se dvije države, Srbija i Crna Gora udružuju u novu državu, pa da se stvori stara država. Ovo je, zbog navodno pravnog kontinuiteta nove države, čime su ustavopi-sci napravili najkrupniju grešku pokazujući elementarno neznanje iz teorije države i prava. Ovako proizilazi da je nepostojeće tijelo, nepostojeće države, usvojilo i proglasilo Ustav neke druge države.

130. Pobjeda, 31. VII1993. st. I. - 3.

131. Si list SRJ, br. 1192. 132. Evgenije Spektorski, Država i njen život, Beograd, Srpska književna zadmga, st, 77.

351


Prema tome, Ustav SRJ je apsolutno ništavni pravni akt od samog početka, što praktično znači da su sve dosadašnje situacije čiji je pravni osnov jedan ništavni akt faktičke situacije, a ne pravne. Ovo upućuje na zaključak da su svi pravni propisi ništavni i ne mogu protekom vremena postati važeći. "Sto se grbavo rodi, vrijeme ne isrpavi, što je s početkom nezakonito, to samim vremenom zakonito ne posta-je".'«)

U preambulama Ustava Srbije i Crne Gore polazi se od činjenice da su to države srpskog i crnogorskog naroda, na osnovu istorijskog prava ta dva naroda na sopstvene države. Drugi narodi se ne pominju, posebno bošnjački, treći narod po brojnosti iako je blagovremeno referendumom odlučio s kim, kako i pod kojim uslovima žele da žive u novoj državi i pored progona i hapšenja prilikom izjašnjavanja. U članu 1. i 2. Ustava Republike Srbije je propisano da svim građanima republike Srbije pripada suverenitet, što upućuje na zaključak da svi građani Srbije čine personalnu zajednicu, narod Srbije, a u članu 72. stav 2. Republika Srbija ima pravo i obavezu da zastupa cjelokupni srpski narod koji živi u Srbiji i van republika Srbije, radi očuvanja njihove nacionalne, kulturne i istorijske samosvjesnosti.U Ustavu Republike Crne Gore (član 71 - 81.) propisana su posebna prava pripadnika nacionalnih etničkih grupa.

O kakvoj državi se radi najbolje pokazuju riječi ustavopisca Ratka Markovića: "Najkraće rečeno, u sadašnjim prilikama zajednička država Srbije i Crne Gore je produžetak SFRJ, očuvanje matičnog ljezgra srpskog naroda i njegove državosti. Ona nije država svih Srba... Ta Savezna država je jezgro oko kojeg će se okupljati srpske zemlje i ona će poslužiti kao osnov za etapno ujedinjavanje sprksih zemalja i srpskog naroda. Reč je pre svega o područjima na kojima je srpski narod većinsko stanovništvo u Hrvatskoj i u Bosni, a delom i u Makedoniji... Ako je deviza "svi Srbi u istoj državi" bila suviše idealan zahtev u vreme kad je bila saopštena (premda je ideja davnašnja), ona je na sasvim dobrom putu da bude ostvarena kroz savez srpskih zemalja, čiju okosnicu za sada čine Srbija i Crna Gora, a koja će se potpuno ostvariti kroz postepeno etapno ujedinjavanje srpskih zemalja u federaciji srpskih država. Srbija i Crna Gora imaće ulogu "očeva osnivača" takve federacije... To što će federacija srpskihzemalja započeti sa svega dve, dakle minimalnim brojem jedinica ne treba da onespokojava. Važno je da ima šta i ima ko da se ujedinjuje. Akada se jednom to jato bude formiralo, "svaka ptica svome jatu". Poslednja stvar zbog koje bi se trebalo uzbuđivati je pitanje naziva države čije su temelje položile Srbija i Crna Gora. Svi su svesni daje današnji naziv neadekvatan, ali i da se mora zadržati iz razloga državnog kontinuiteta, očuvanja državnopravne neprekidnosti Jugoslavije. Kada se to pitanje bude raščistilo i kada situacija u vezi sa subjektivitetom produžene Jugoslavije bude sasvim izvesna u spoljnom svetu, onda

133. VultazarBogišić, Izabrana djela i opšti imovinski zakoni za Crnu Goni, "SI. list SFRJ', Beograd, 1986. god.

se pitanje naziva te države mora postaviti".134' U Saveznoj Republici Jugoslaviji prema popisu stanovništva iz 1991. godine

živjelo je 10.406.746 stanovnika, od kojih Srba 6.485.596, Crnogoraca 520.208, što zajednički čini 67% ukupnog broja stanovništva, ukupan broj Bošnjaka je 343.593. Prema dosadašnjim popisima od 1948. - 1991. godine, broj Bošnjaka u Republici Srbiji i Republici Crnoj Gori je izgledao ovako:

Broj stanovnika

Godina Ukupno Bošnjaci Izrženo u % Rubrika

Srbija Crna Gora Srbija Crna Gora Srbija Crna Gora za narodn.

1948. 6.527.966 377.189 17.315 387 0.26 0.10 neopred. Musi.

1953. 6.979.154 419.873 81.081 6.424 1.16 1.53 Jugosl. neopred.

1961. 7.642.227 471.894 93.467 30.655 1.22 6.50 Mus. (etn.prip.)

1971 8.446.591 529.604 154.330 70.236 1.83 13.26 Musi. kao nar.

1981 9.313.677 584.310 215.166 78.080 2.31 13.36 Musi. kao nar.

1991. 9.791.708 615.034 253.978 89.615 2.59 14.57 Musi. kao nar.

Od samog formiranja Savezne Republike Jugoslavije u novoj državi nema nacionalnog jedinstva, kako bi svi narodi u njoj zadovoljili svoje nacionalne težnje jer postoji samo jedna "roditeljska nacija", koja je superiorna, dok su ostali narodi i nacionalne i etničke grupe nepostojeće i neprijateljske. Kroz unapređenje "partizanske" tehnologije načina vladanja, vršenje svih funkcija od federacije do lokalne zajednice imaju pripadnici jednog naroda. Princip građanstva, koji je ponuđen "strancima" i manjinskim narodima čini osnovu u novoj državi za brisanje ličnih i nacionalnih identiteta. Kažnjavanje pojedinaca gubitkom radnih mjesta, i postavljanjem lica na radna mjesta, samo zato što su pripadnici jednog naroda podsjeća na metode socijalne i moralne degradacije ljudi iz doba staljinizma. Državne funkcije od federacije do lokalne zajednice mogu obavljati samo pripadnici jednog naroda, a o sudbini bošnjačkog naroda rješava se uz provjerene "kriterije" uz moćni aparat diskrecione i personalizovane vlasti.

Brojna ubistva od formiranja nove države do sada pokazuju o kakvoj je državi riječ. Tako je 22.oktobra 1992. godine iz autobusa koji je saobraćao na liniji Priboj - Sjeverin oteto 17 Bošnjaka koji su masakrirani kod Višegradske banje135'; 16. februara 1993. godine pripadnici paravojnih jedinica su u selo Ravni (MZ

134. RatkoMarković, Državno pravni položajSrbije i njeno opredeljenje za zajedničku državu

sa Crnom Gorom, Pravni život, br3 - 4. 1992. god. 135. Sandžak, Hronikazla, (1991 - 1994), Novi Pazar, 1994. st. 9.

352 353


Bukovica) pretukli nekoliko Bošnjaka i od posledica batinjanja umrli Latif Bungur i Osmo Bungur. U napadu 18. februara 1993. godine u Priboju "Beli orlovi" su ubili Bulat Huzeira, Husović Mušana i Sarač Sadetu, a u Pljevljima 17. maja 1993. godine u selu Boščinovići napadnut je kombi Peledije Jasmina na kojeg je otvorena rafalna paljba, u kojem se nalazilo 5 radnika Bošnjaka kada je ranjeno četiri lica. Takođe, 6. juna 1993. godine u Pljevljima su major Vrećo, vojnik Republike Srpske iz Čajniča i Dragomir Krvavac, izbeglica iz Sarajeva ubili Muzafera Djoga.1'6' Pored ubistava, 16. februara 1993. godine u Pljevljima u MZ Bukovica pripadnici vojske Republike Srpske su odveli 20 vojnika u Čajniče, a 27. februara 1993. godine u mjestu Štrpci, na dijelu pruge Beograd-Bar, nedaleko od Priboja, naoružani pripadnici srpskih paravojnih formacija su nasilno skinuli iz voza i u nepoznatom pravcu odveli grupu putnika Bošnjaka, uz pomoć vlasti SR Jugoslavije, njih ukupno 21. za koje se na kraju saznalo da su ubijeni i masakrirani. To su Esad Kapetanović, Ilijaz Ličina, Fehim Bakija, Šećo Softić, Rifat Husović, Senad đečević, Ismet Babačić, Halil Zupčević, Adem Alomerović, Rasim Ćorić, Fikret Memović, Fevzij a Zeković, Nij az Kajević, Muhedin Hanić, Safet Preljević, Džafer Topuzović, Jusuf Rastoder, Zvjezdan Zuličić, (19, 20 i 21).137>

Kao specijalnost države u ovom periodu je "praktikovano" bacanje bombi na radnje Bošnjaka u Pljevljima .138> Beranama i drugim mjestima u Sandžaku, koje su vršile paradržavne formacije pod pokroviteljstvom vojske i vlasti.

Zauzimanje Pljevalja od strane četničkog vojvode Čeka Dačevića trebao je da posluži za primjer nedužnom bošnjačkom narodu kakva ga sudbina, očekuje. Naime, 6. avgusta 1992. godine trebalo je da bude poubijano čitavo bošnjačko stanovništvo u ovom mjestu^ po viđenom scenariju pokolja u Šahovićima iz 1924. godone. Pošto su svi putevi bili blokirani bošnjačko stanovništvo je potražilo spas u obližnjim kasarnama, ali su tamo grubo odbijeni. "Dačević je 8. avgusta otišao u pljevaljski Centar bezbednosti i zatražio da se na posao vrati 15 milicionera... Čeko je zaprijetio da ako se to ne uradi, doći će sa naoružanim ljudima što je i uradio. Ispred Centra bezbjednosti okupilo se mnoštvo naroda "Zamjenik tužioca zatim navodi da su naoružani građani (automatskim ipoluautomatskim puškama blokirali Pljevlja. Zauzeli su sve prilazne puteve, spriječili ulaz i izlaske iz grada ljudima i vozilima, zauzeli sve vitalne objekte u gradu - poštu, opštinu, bolnicu, benzinsku pumpu, radio relej, Centar bezbjednosti, pekaru. "Pobunjenici" su uhvatili direktora pekare i naredili mu da peče hleb za 10.000 njihovih ljudi. Tog dana pekara je radila punom parom i ispekla je oko 2.500 kg. hljeba.

136. Isto, st. 10 -12. 137. Isto. st. 23. - 48.

138. Politika. 29. XII. 1994 godine st. 5.

354

U gradu je vladalo vanredno stanje... "Gradom jure kola uz zvuke gusala i pozive na pokolj muslimana. Prestrašeni ljudi bježe u podrume, grupe muslimana utočište pokušavaju da nađu bježanjem pred vojnu kasarnu"... Ispred zgrade milicije protestovali su građani, na vozilima istaknute parole "Nećemo "Žutu gredu", "nedamo našu miliciju", "uljezi idite", "Pljevljacima"... Sjutradan u Pljevlja stiže predsjednik Crne Gore Crne Gore i obećava razoružanje paravojnih formacija, došao je i tadašnji predsjednik države Dobrica Ćosić da smire strasti i dalje širenje sukoba.139' Na sjednici Skupštine Crne Gore Momir Bulatović je o tim događajima rekao: "Tada, u tim dramatičnim zbivanjima, kada su nas samo sekunde dijelile od ljudskog ludila i pakla međusobnih obračuna, ja sam naredio da se iz zatvora privremeno pusti Dačević. Tu sam odluku donio pod strašnom ucjenom, jer su prema kućama nedužnih pljevaljskih muslimana bile okrenute cijevi topova i mitraljeza dovučenih sa bosanskog ratišta i vođenih rukama onih boraca koj e smo tako zdušno pomagali. Sve doknijesmo doveli značajne snage policije i vojske i deblokirali grad, morali smo da postupamo po diktatu ovih novokomponovanih demokrata."140)

Brojne izbjeglice i raseljena lica koja su našla utočište na teritoriji Crne Gore su deportovana od Ministarstva unutrašnjih poslova Crne Gore svojim kolegama u tzv. Republiku Srpsku, čime se postupalo protiv odredaba Konvencije o statusu izbjeglica i o ratnom zločinu protiv civilnog stanovništva."Reč je o lovu na ljude radi trampe kojom se pomaže etničko čišćenje"141)

Prvi slučaj predaje bošnjačkih izbjeglica iz Crne Gore je izvršen 19.V.1992 godine, kada je pljevaljska policija predala kolegama iz Čajniča Mirsada Hureina, Rasima Kajganu, Ibrahima Sandala i Zijada Veliča i dr., zatim 24.maja iste godine,policajci iz Plužina su predali svojim kolegama u Foči, na njihov zahtjev, braću Huseina, Mithada i Zaima Rikala iz Foče, koji su prethodno zadržani u Herceg Novom, koje je preuzeo komandir tamošnje stanice milicije Milomir Mališ. Upravniku KPD u Foči, Slavku Koromanu, crnogorski milicioneri su predali, 25. maja 1992. godine 21. lice bošnjačke nacionalnosti, a dva dana kasnije i 35 lica srpske i bošnjačke nacionalnosti policiji u Srebrenici. Primopredaja je izvršena u Herceg Novom, jer je navodno zbog ratnih dejstava bezbjednost crnogorskih milicionara bila u pitanju. Sve je ovo rađeno uz saglasnost sa najvišim crnogorskim državnim rukovodstvom, te ovo djelo prestavlja zločin protiv čovječnosti i međunarodnog prava.

Prema izvještaju fonda za Humanitarno pravo iz Beograda, od februara 1993. godine, kršenje ljudskih prava u SR Jugoslaviji se odnosilo na diskriminaciju bošnjačkog stanovništva, otmicama i zastrašivanjem. Tako je u opštini Priboj zbog

139. Monitor, 14. VIII. st. 8. - 9. 140. Borba,15.XII. 1994, st.6 141. Sandžak, br. 60, 1995. st. 6.

355


prisustva raznih vojnih i paravojnih grupa iz Bosne povezanih sa lokalnim militantnim grupama, podtsaknuto prvo masovno iseljavanje u junu 1992. godine, kada je više od 500 porodica napustilo Priboj i raselilo se širom zapadne Evrope, da bi se kasnije iselilo iz okolnih sela Prioboja više od 300 ljudi.142'

Incidente su izazivali razne vojne i paravojne srpske grupe iz Bosne, rezervisti Vojske Jugoslavije i lokalna policija kada su izvršili pljačke i paljenje sela Sjeverne Sočice i Viskovina, vršili pretrese kuća i prijetili mještanima pa je 136 ljudi iselilo i 5 domaćinstava iz Viskovine preseljeno u Priboj. Bošnjaci su prisiljavani da puze, i izbacivani su iz autobusa, vođeni vezani kroz selo, vršeno je pljačkanje i paljenje kuća, tako daje do "20. januara 1993. opljačkano oko 50 i popaljeno nekoliko kuća u Sjeverini, a dvadesetak u selima mjesne zajednice Krajičinović"143' Grupa pripadnika Srpske vojske u selu Batković-Međurečje "premlatila je nekoliko starih žena i muškaraca, opljakala džamiju i sve mještane koji su imali bilo kakav lanac i kaseto-fon"144) U selu Kukurovići 18. februara 1993. godine ubijena su i zapaljena tri Bošnjaka od strane srpske vojske, uz pomoć rezervista i paravojnih formacija "Belih orlova" iz Priboja. Uporedo sa vojskom iz Bosne raznim paravojnim formacijama teror nad lokalnim stanovništvom vršila je i lokalna policija, tako da su u selu Sastavci 13. septembra 1992. godine lokalni milicioneri i komandir stanice milicije Priboj "vezali brata i sestru Halilović, njega u dvorišu a nju za banderu na seoskom putu"145'

Nakon otmice 18 Bošnjaka iz Sjeverina i njihovog ubistva pokrenut je talas kolektivne seobe iz ovog mjesta, tako da raseljenih lica ima više od 1500 a da "prema zakonima Srbije oni ne mogu ostvarivati prava na humanitarnu pomoć... Raseljeni-ci svakodnevno obijaju pragove Crvenog krsta, pišu žalbe Republičkim i saveznim ustanovama, a sve više su uvjereni da im država radi o glavi... Kada je konačno stigla pomoć Visokog komeserijata UN i telegram zamjenika saveznog sekretara za ljudska prava Konstantina Obradovića u kojem pozdravlja spremnost Visokog komesara za izbjeglice da pomogne rasljenim licima iz Sjeverina, milicija Priboja vratila je 5 šlepera jer su bili upućeni na "Merhamet", za koji opštinske vlasti kažu da ne postoji i da nikada nisu čuli za takvu organizaciju u Priboju. Inače "Merhamet" je zvanično ragistrovana organizacija sa rješenjem da se bavi humanitarnim poslovima na teritoriji Srbije"146'

142. Progoni i politički procesi u Sandžaku, UMS Sumeja i Udruženje pisaca Sandžaka, Slog Podgorica 1996 godine, str. 18.

143. Isto,

144. Isto, str. 19. 145. Isto,

146. Isto, st. 21.

356

Prema podacima Fonda za Humanitarno pravo više od "800 Bukovačkih Muslimana primorano je da napusti svoje kuće i sela zbog nasilničkog ponašanja pripadnika vojske Jugoslavije i nasilja koje neometano sprovodi vojska Bosanskih srba u pograničnom području Crne Gore prema Bosni."147'

Položaju Bošnjaka u Sandžaku i na drugim teritorijama Srbije i Crne Gore Vlada Bosne i Hercegovine je posvetila posebnu sjednicu 7. marta 1995. godine s ciljem da se međunarodnim organizacijama, institucijama i svjetskoj javnosti, ukaže na probleme i teror koji se vrši u SRJ, "što predstavlja sastavni dio genocidnog plana za potpuno uništenje našeg naroda na Balkanu", da se izrazi solidarnost sa Bošnjacima u Sandžaku i drugim djelovima Jugoslavije s ciljem da im "pomognemo u njihovoj borbi za ljudska i nacionalna prava", te preuzimanje konkretnih mjera i aktivnosti "radi sprečavanja daljeg terora i genocida nad Bošnjacima u Srbiji i Crnoj Gori i radi podrške njihovom nastojanju da ostvare svoja legitimna prava, u skladu sa međunarodnim aktima i principima".148' U istom tekstu pored ostalog stoji daje istorija Bošnjaka u Crnoj Gori istorija progona, patnji i postepenog nestajanja jednog naroda, s tim što je teror koji se sada vrši tako brutalan i otvoren, što je premašio dosadašnja nasilja, te da je zbog tog terora, uskraćivanja nacionalnih, političkih i vjerskih prava i sloboda i zbog policijskih i sudskih progona, preko 70.000 Bošnjaka -muslimana prebjeglo iz Sandžaka tražeći utočište u zemljama širom svijeta." Bošnjaci su potpuno prognani iz 45. sela i 6. manjih naselja duž granica sa RBiH. U terorističkim akcijama srpskih ekstremista ubijena su najmanje 44. Bošnjaka.... U samo jednoj terorističkoj akciji kidnapovano je 21. lice bošnjačke nacionalnosti iz Sandžaka i više od godinu dana o njihovoj sudbini se ništa ne zna. Najrealnija pretpostavka je da su ubijeni. Ukupno 181. sandžački Bošnjak vodi se na listi nasilno odvedenih - kindapovanih osoba i o njima srpske vlasti ne daju nikakve podatke, mada već i srpski mediji pišu da su ti ljudi ubijeni."149' U izvještaju se dalje navodi daje preko 15.000 Bošnjaka u Sandžaku podvrgnuto policijskom tretmanu i represiji, da se organizuju politička suđenja bez kakvih dokaza proglašavaju se krivim i izriču im se stroge kazne.

Tako je u Novom Pazaru okončan montirani politički proces u kome su 24. Bošnjaka osuđena na ukupno 80 godina zatvora. Na sličan način u Bijelom Polju (Crna Gora) za 21. Bošnjaka izrečeno je ukupno 87 godina zatvora, zbog navodne pripadnosti Stranci demokratske akcije.15(1'Na ovaj način se vrši realizacija jednog perfidnog programa gušenja nacionalnog identiteta, gdje Bošnjaci nemaju svojih

147. Isto, st. 27.

148. Isto, 149. Isto, 150. Sundžačke novine, br. 1. 1996. st. 2.

357


kulturnih institucija, nisu u mogućnosti da uče svoju istoriju, a sve ovo je praćeno kroz ekonomski pritisak i kroz gubitak radnih mjesta onih koji su radili u državnim organima. Svi navedeni podaci su iznijeti u izvještaju specijalnog izvještača UN na 47. zasjedanju generalne skupštine, pa je sa ovih razloga beogradski režim zabranio dalji rad stalne misije organizacije za evropsku sigurnost i saradnju u Sandžaku, na Kosovu i u Vojvodini. Bošnjaci u SR Jugoslaviji nikad nisu dali povoda za ovakav brutalan odnos vlasti, jer su stalno priznavali teritorijalni integritet i suverenitet države u kojoj žive.

Vlada je u zaključcima pored ostalog podržala ideju za stvaranje autonomije Sandžaka, u skladu sa odgovarajućim aktima međunarodnih prava uz međunarodne garancije.

Na montiranim sudskim procesima u Novom Pazaru i Bijelom Polju i pored izrečenih zakonskih kazni za rukovodstvo Stranke demokratske akcije, Bošnjaci Sandžaka su i pored terora koji je vršen nad njima javno u svim gradovima Sandžaka i inostranstvu izrazili svoju solidarnost na način što su potpisali peticiju sa preko 100.000 potpisa za puštanje iz zatvora lidera SDA dr. Sulejmana Ugljanina i puštanje ostalih političkih zatvorenika.

18. IX. 1995. godine u Novom Pazaru je održan istorijski sastanak gdje su na sjednici političkih organizacija, nacionalnih institucija iudruženjadonijetizaključci da Memorandum o specijalnom statusuza Sandžak predstavlja osnovu za rješavanje nacionalnog pitanja Bošnjaka u SR Jugoslaviji, daje MNVS jedini legitimni predstavnik bošnjačkog naroda Sandžaka i drugih djelova SRJ, te da jedino ono može voditi pregovore na međunarodnom i jugoslovenskom planu o budućnosti Bošnjaka. Na istoj sjednici jednoglasno je zaključeno da SRJ treba da obezbijedi nesmetan i bezbijedan povratak svih izbjeglica, prognanih i raseljenih lica u svoje domove, oslobađanje svih nevino osuđenih političkih zatvorenika, kao i bezbjedan povratak predsjednika MNVS i SDA dr. Sulejmana Ugljanina.15"

VI

Evropa je na kraju XX vijeka ponovo mirno posmatrala ubistvo bošnjačkog naroda, ovog puta isplanirano i od Sanuista. Sta reći o silovanjima djevojčica od 7-10 godina pred njihovim roditeljima od strane srpskih, vojnih, paravojnih i svakojakih formacija koji su ih nakon silovanja ubijali i klali ili su zbog zlostavljanja umirali na očigled svojih roditelja? "Šta reći o zvijerima u ljudskom obliku koji su, gdje god su za to imali priliku silovali djevojke pred njihovim očevima i braćom, a

757. HalilPuškar, Čujem Bosnu kako diše, Elkalem, Istanbul, 1994. str. 12-13. 358

onda tjerali očeve da i oni siluju svoje kćeri? Očevi su grčeći se od bola plakali, moli I i da im se to ne čini, da bi zbog "neposlušnosti" bili pretučeni, najčešće na smrt. Nažalost, to im je činio narod, dojučerašnje komšije, sa kojima su dijelili život i kojima se beskrajno vjerovalo". I52)

"Evropa je dozvolila Srbima da mrze i uništavaju sve što je različito od njih. Donijela je ubijanje ljudi, uništenje kompletne kulure bošnjačkog naroda, koji nikada nikoga tokom svog viševjekovnog postojanja nije napao, niti ubijao, niti mrzio."153)

Pored inteligencije i raznoraznih udruženja u Srbiji i Crnoj Gori koja su opravdavala agresiju na Bosnu i Hercegovinu i uz bacanje cvijeća na tenkove koji su krenuli iz Beograda i Podgorice da nemilosrdno unište Bošnjake, i Sveštenstvo pravoslavne crkve se uključilo u akciju nestanka jednog ni krivog ni dužnog naroda, za kojeg su stalno govorili da je njihov i stalno ga svojatali, da bi ga bolje ubijali, sve pod parolom "sad ili nikad". Tako je patrijarh Srpske pravoslavne crkve Pavle pisao bezbroj pisama državnicima i vjerskim poglavarima svijeta u kojima je izrazio "bez imalo stida", sad već svima dobro poznate, perfidne laži o ugroženosti Srba. Patrijarh je išao tako daleko daje u vrijeme najžešćeg i najmučnijeg pokolja i progona Bošnjaka muslimana u Podrinju (Bijeljina, Zvornik, Foča, Vlasenica, Višegrad...) pisao pismo predsjedniku Mirovne konferencije u Hagu, lordu Karingtonu, obavještavajući ga o navodnom genocidu nad Srbima, o tome da se "po drugi put u ovom vijeku srpski narod suočava sa genocidom i progonom sa njihovih vjekovnih ognjišta".

Za svo vrijeme zločina nad Bošnjacima Evropa je imala pasivnu ulogu, zaboravljajući pri tome da je svaka pasivnost pred nepravdama saučesništvo. Ti zločini su, kako kaže dr. Ferid Muhić, "veći od svega što je sunce posvjedočilo od kada je svijeta i vijeka. Veći su i od zločina nacista Njemačke prema Jevrejima... Svi to gledaju, svako veče, na ekranima televizora? Isključuju ih, prebacuju na sport ili muziku da ne pokvare raspoloženje, da im se ne izgubi ukus večere! A Nitkovi Progresa skiciraju nove i nove planove kako će satrijeti ono posljednje ljudsko, što je još kadro i da ih podsjeti na mjeru njihovog zločina!"154)

Opkoljena sa svih strana ukopanim artiljerijskim naoružanjem i svom raspoloživom vojnom opremom, koja je nažalost kupljena za odbranu od neprijatelja, koju su prisvojili Srbi, počela je da se formira Armija Republike Bosne i I lercegovine koja je pružila zadivljujući otpor agresoru i na kraju porazila mnogo nadmoćnijeg neprijatelja. Preteča Armije Bosne i Hercegovine su bile Zelene be-

152. Halil Puškar, citirano djelo, str. 14-15.

153. Isto, str. 24 154. Sandžak, br. 26-27. More u kapi, str. 6.

359


retke pod komandom Emina Švrakića, koji su organizovali prvi otpor, a kasnije je ta Armija ne samo spasila Bošnjake u Bosni i Hercegovini od uništenja već se i razvila u jednu od moćnijih i obučenijih armija u Evropi, čije je dejstvo imalo značajnu ulogu prilikom pregovora o uspostavljanju mira na području Bosne i Hercegovine.

Savjet bezbjednosti Ujedinjenih nacija je u periodu srpsko-crnogorske agresije na Bosnu i Hercegovinu donio sljedeće rezolucije: 713 (1991) od 25. septembra 1991. 721 (1991) od 27. novembra 1991, 724 (1991) od 15. decembra 1991, 727 (1992) od 8. januara 1992, 740 (1992), od 7. februara 1992. 743 (1992) od 28. februara 1992,749 (1992) od 7. aprila 1992,752 (1992) od 15 maja 1992.757 (1992), od 30. maja 1992, 758 (1992) od 8. juna 1992, 760, (1992) od 18. juna 1992, 761 (1992) od 29. juna 1992, 762 (1992) od 30 juna 1992, 764 (1992) od 13. jula 1992 i 769 (1992) od 7. avgusta 1992 i 770 (1992) od 13. avgusta 1992. godine.1551

U rezolucijama se izražava velika uznemirenost zbog kršenja humanitarnih odredbi međunarodnog prava u Jugoslaviji a posebno u Bosni i Hercegovini, zbog masovnih progona i deportovanja civila, zatvaranja, zlostavljanja civila u sabirnim centrima, namjernim napadima na civile, bolnice i ambulante, ometanju isporuka hrane i medicinskog materijala civilnom stanovništvu, pustošenju i uništavanju imovine. Međutim, sve ove rezolucije su ostale mrtvo slovo na papiru, jer nijedna nije sprovedena u đelo, izuzev što je jedino Bošnjacima nametnut embargo na uvoz naoružanja čime im je onemogućeno pravo na samoodbranu.

Pregovori između predstavnika tri naroda o budućem ustavno-pravnom statusu Bosne i Hercegovine uz posredovanje Evropske zajednice, redovno su doživljavali neuspjeh jer Srbi nijesu htjeli da pregovaraju, već samo da radi forme razgovaraju kako bi dobili u vremenu i potpomognuti naoružanjem i ljudstvom iz SR Jugoslavije razorili Bosnu. Kasnije su im se pridružili Hrvati, koji su željeli da povrate sporazum Cvetković-Maček iz 1931. godine, čiju suštinu su preuzeli Milošević i Tuđman.

Poslije Sarajeva mijenjaju se samo mjesta pregovora - Lisabon, Brisel, Ženeva, Njujork... bez ikakvih stvarnih dogovora, jer sem Bošnjaka druge dvije strane su se dogovarale kako što prije porobiti i podijeliti Bosnu i Hercegovinu. U tom cilju im se pridružio i lokalni lider Fikret Avdić koji je proglasio i Autonomiju, koju su priznali lideri Srbije i Hrvatske. Bošnjaci nijesu ni po koju cijenu prihvatili podjelu Bosne i Hercegovine što su Srbi jedva dočekali da izvrše neviđene masakre nad nedužnim civilnim stanovništvom. Zatim je održana mirovna konferencija u Londonu gdje je međunarodna zajednica ovlastila Sajrusa Vensa i Dejvida Ovena da sačine novi plan o Bosni. Ovim planom je izvršena podjela Bosne i Hercegovine na

155. Pobjeda, 3. mart 1994. godine

360

deset provincija, što je predstavljalo jednu vrstu kompilacije između zahtjeva Bošnjaka o nepodijeljenosti Bosne i Hercegovine i srpskih o konfederalnoj državi.

U međuvremenu Bošnjacima zabadaju nož u leđa i Hrvati koji stupaju u javne dogovore sa Srbima oko preuređenja Bosne i Hercegovine na tri entiteta, kojeg je nažalost prihvatila i međunarodna zajednica objašnjavajući to "realnošću događaja na terenu", čime je legalizovano etničko čišćenje i poništene odredbe dokumenata donijetih do tada u rezolucijama.

Ponovo u Ženevi dolazi do sporazuma, čiju zadnju verziju odbacuju Bosanski Srbi, koji bi odbili bilo kakvu drugu verziju jer je njihov jedini i isključivi cilj bio stvaranje srpske države u okviru Bosne i Hercegovine. I pored ubjeđivanja od strane rukovodstva SR Jugoslavije, Republike Srbije i Republike Crne Gore, kao i saglas-nost predsjednika Grčke Misotakisa da se prihvati mirovni sporazum to nijeučinjeno.

Slabost svih dokumenata o ustavnom preuređenju Bosne i Hercegovine koje nije prihvatila delegacij a Bosne i Hercegovine ogledala se u tome što su Srbi i Hrvati željeli da Bosna kao zajednička država nema nikakvu budućnost jer su se ustavnim dokumentima predviđale mogućnosti njenog legalnog raspada. Ustavnim aranžmanima Bosna je trebala da bude labava konfederacija, zasnovana na međunarodnom ugovoru bez ikakve budućnosti da kao takva država duže opstane.

Pod pritiskom SAD 2. marta 1994. godine dolazi do sporazuma između Bošnjaka i Hrvata oko uspostavljanja federacije,156' a potom, nakon formiranja Međunarodnog suda za ratne zločine pred kojim će morati da odgovaraju planeri agresije, režiseri i izvršioci, dolazi do sporazuma između rukovodstva sa Pala i rukovodstva SR Jugoslavije i predstavnika Srpske pravoslavne crkve koji su odlučili da na čelu delegacije od 6 članova, od kojih 3 predstavnika rukovodstva sa Pala,

bude Slobodan Milošević.157' Pregovori o mirnom rješavanju Bosne i Hercegovine su se odvij ali od 1 .-21. novem

bra 1995. godine u Sjedinjenim Američkim Državama, u Dejtonu, čije su odredbe verifikovane u Parizu 14. XII. 1995. godine. U Jelisejskoj palati u Parizu je potpisan Mirovni sporazum o Bosni i Hercegovini, kojeg su potpisali Alija Izetbegović, predsjednik Republike Bosne i Hercegovine, Slobodan Milošević, predsjednik Republike Srbije i Franjo Tuđman, predsjednik Republike Hrvatske. Mirovni ugovor su potpisali kao garanti: Bil Klinton, predsjednik SAD, Žak Širak, predsjednik Republike Francuske, Džon Mejdžor, predsjednik Vlade Velike Britanije, Helmut Kol, kancelar SR Njemačke, Viktor Čeraomidin, premijer Ruske Federacije i Felipe Gonzales u ime Evropske unije.

Na Mirovnoj konferenciji u Parizu Alija Izetbegović je pored ostalog izjavio da

156. Večernje novosti, od l.IX. 1995. godine. 157. Politika, od 15. XII. 1995. godine.

361


su njegovi sljedbenici i parlament bez oduševljenja prihvatili Mirovni sporazum uz obećanje da će ga oni "dosljedno i pošteno sprovesti, jer je njihov cilj bio "cjelovita i demokratska Bosna", zatim je naglasio da Srbi iz Sarajeva treba da ostanu u tom gradu i da "nastave da žive u sigurnosti pod uslovom "da poštuju zakone Bosne i Hercegovine koji naređuju slobodu, a zabranjuju nasilje" i posebno naglasio da "nema revanša i osvete, ali ima i treba da ima pravde".158'

Slobodan Milošević je u starom stilu kao da se njega to nije ni ticalo, jer je stalno govorio da Jugoslavija nije u ratu, istakao da je rat donio velike žrtve i ogromna razaranja i da će "patnje i bol kroz koje su ljudi na ovim prostorima prolazili, trajati dugo... Mir je, međutim, prvi neophodni preduslov da se zaustave razaranja i patnje."159'

Iako sa velikim zakašnjenjem, najznačajniji za sklapanje mirovnog sporazuma, Bil Klinton je izjavio: "Predsjednici Tuđmane, Izetbegoviću, predsjedniče Miloševiću, stvaranjem mira vi ste odgovorili na pozive vaših naroda. Čuli ste njihove riječi - zaustavite rat i patnje, dajte Vašoj djeci blagoslov normalnog života. U ovom skupu za mir danas i u tom horu čujemo i glasove žrtava,-djece na čija su igrališta padale bombe, čujemo vapaj ljudi koji su u masovnim grobnicama, koji su bili u logorima, čujemo one koji su poginuli u bitkama, svi ti ljudi su otišli od svojih kuća, odvojeni su od svojih porodica. Čak i odatle žrtve danas pjevaju pjesme mira. Neka njihovi glasovi uvek budu u našim srcima" Istakao je da će međunarodna zajednica ponovo raditi da se zadovolje ljudske potrebe, da se spoje razdvojene porodice, da se izbjeglice vrate svojim kućama, da se unaprijedi razvoj ljudskih prava i da budu osuđeni oni koji su odgovorni za zločin, a sve ovo mogu da obezbij ede jedino narodi koji žive u Bosni. Sve ovo neće biti lako "jer su gubici bili veliki, znam da su ožiljci duboki i danas osjećamo da rane nisu zacjeljene, ali Bosna mora pronaći način uz božju milost da odbaci mržnju, da odustane od osvete, da krene naprijed. To je zaista jedini put u budućnost". Svoj govor je završio riječima:

"Ovdje, u gradu svjetlosti, u ovom trenutku nade, dozvolite da se podsjetimo daje ovaj vijek obilježen progresom i sa previše krvoprolića bio svjedok najljepšeg i najružnijeg u ljudskom rodu. Sjetimo se kako je ovaj vijek počeo. U početku ovog vijeka, kada je pucnjava u Sarajevu bila varnica koja je pokrenula Prvi svjetski rat, Britanski ministar spoljnih poslova je izrekao ove riječi: "Svijetla se gase po čitavoj Evropi. Nećemo ih vidjeti upaljena u našem životu".

Svijetla su ponovo upaljena izuzetnim generacijom Evropljana i Amerikanaca, baklje slobode sada sijaju jasnije nego ikada ranije na svakom kontinetnu. Ta baklja može zasijati iznad Bosne ponovo, ali prvo mora ugrijati srca naroda Bosne.

158. Isto,

159. Isto.

362

Zato kažem svim narodimaBalkana,uimesvihnaskojibismodošlidapomogiicni(i da se mir održi: vidjeli ste šta je rat, znate šta mir može donijeti. Iskoristite ovu priliku i učinite da uspije. Ne možete učiniti ništa da izbrišete prošlost, ali možete da učinite sve da izgradite budućnost. Ne dozvolite i nemojte izneveriti svoju djecu."

Ove poruke će najbolje shvatiti Bošnjaci ne samo u Bosni, nego i u Sandžaku i Republici Srbiji, Republici Crnoj Gori, jer nijedna istorija jednog naroda nije pisana krvlju kao istorija bošnjačkog naroda. Bez obzira na opterećenost Bošnjaka prošlošću, bez obzira što je veliki broj fizički uništen i rasturen po izbjegličkim logorima širom svijeta, bez obzira što su do sada bili kod roda bez roda, kod kuće bez kuće, bez obzira što su doživjeli više zla nego dobra treba da odbace nacionalizam, jer "Učinio sam vas plemenima i narodima, da se raspoznajete". (Kuran). Bošnjaci ne smiju zaboraviti na tamne sile gdje su uvijek bili na meti, te u tom cilju treba u buduće da vjeruju sebi i da učeći iz prošlosti grade svoju srećnu budućnost. Posebno valja podsticati rad nacionalnih institucija bez kojih ni jedan nacionalni pokret nije uspio, posebno onih u Sandžaku, i organizovan rad političkih partija okupljenih oko jedinstvenog nacionalnog interesa, jer kako kaže Pestalozzi "Suvereni narod bez političkog odgoja je kao dijete koje se igra vatrom i svakog trenutka može da zapali svoju kuću". Da bi se sve ovo realizovalo Bošnjaci se moraju držati izjave Reisa Mustafe Cerića: "Dragi moji Bošnjaci Bosna vam je otac, islam vam je mati. Zato volite Bosnu kao što se otac voli, a volite islam kao što se voli mati".

363


"MEMORANDUM SANU"

(GRUPA AKADEMIKA SRPSKE AKADEMIJE NAUKA IUMETNOSTIOAKTUELNIM

DR UŠTVENIM PITANJIMA U NAŠOJ ZEMLJI)

Zastoj u razvoju društva, ekonomske teškoće, narasle društvene napetosti i otvoreni međunarodni sukobi izazivaju duboku zabrinutost u našoj zemlji. Teška kriza je zahvatila ne samo politički i privredni sistem već i celokupni javni poredak zemlje. Svakodnevne su pojave: nerad i neodgovornost na poslu, korupcija i nepotizam, odsustvo pravne sigurnosti, birokratska samovolja, nepoštovanje zakona, rastuće nepover-enje među ljudima i sve bezobzirniji individualni i grupni egoizam. Raspadanje moralnih vrednosti i ugleda vodećih ustanova društva, nepoverenje u sposobnost onih koji donose odluke praćeni su apatijom i ogorčenjem naroda, otuđenjem čoveka od svih nosilaca i simbola javnog poretka. Objektivno ispitivanje jugoslovenske stvarnosti dopušta mogućnost da se sadašnja kriza završi socijalnim potresima sa nesagledivim posledicama, ne isključujući ni tako katastrofalan ishod kao što je raspad jugoslovenske državne zajednice. Pred onim što se zbiva i što se može dogoditi niko nema pravo da zatvara oči. Pogotovu na to nema pravo najstarija ustanova naučnog i kulturnog stvaralaštva u ovom narodu.

Srpska akademija nauka i umetnosti smatra se obaveznom da u ovom sudbonosnom trenutku saopšti svoja viđenja društvenog stanja sa ubeđenjem da time doprinosi traženju izlaza iz sadašnjih nedaća. Priroda ovog dokumenta, međutim, ne dozvoljava udaljavanje od ključnih pitanja jugoslovenske stvarnosti. U ta pitanja se na žalost mora uvrstiti neodređen i novim zbivanjima silno aktuelizovan težak položaj srpskog naroda.

365


KRIZA JUGOSLOVENSKE PRIVREDE I DRUŠTVA

1) Privredna kriza traje već pet godina, a izlaz iz nje nije na vidiku. Sa proizvodnom stopom rasta društvenog proizvoda od 0.6% u periodu 1981-1985. godine. Jugoslavija se našla u društvu privredno najmanje uspešnih zemalja u svetu. Ni ostali pokazatelji razvoja nisu utešni. Nezaposlenost od preko jednog miliona zatvara perspektivu mladoj generaciji da u doglednom vremenu reši svoje egzistencionalno pitanje. Meni rasta zaposlenosti odredili su socijalni motivi. Međutim, takav porast u uslovim stagnacije proizvodnje imao je za posledicu sniženje produktivnosti rada. Bruto akumulacija i realan lični dohodak spali su za jednu trećinu. Suficit platnog bilansa, konačno postignut zahvaljujući politici realnog krusa i restrikcijama svih vidova potrošnje, jedini je pozitivan rezultat nastojanja da se kriza prevaziđe. No održavanje spoljnoekonomske likvidnosti valja ocenjivati u svetlu visoke zaduženosti, gubljenja ekonomske samostalnosti zemlje u vođenju ekonomske politike, a donekle i politike razvoja, kao i sve nesređenijeg stanja privrede, koja nikako ne uspeva da izađe na putanju efikasnog privređivanja. Iz takvog se stanja rasplamsava inflacija koja razara sve ekonomske kriterije i motive, pokazujući istovremeno nemoć društva da kanališe neukroćene privredne tokove.

Sto vreme više odmiče, sve je jasnije da se izlaz iz krize ne može naći bez temeljnih promena u privrednom i političkom sistemu. Naročito zabrinjava što zvanična politika izbegava da prizna prave uzroke krize, bez čega se ne mogu preduzeti ni prave mere za ozdravljenje privrede. Izbegavanje je utoliko manje razumljivo što su ekonomske analize tačno utvrdile te uzroke. Suprotno pokušajima da se uzroci svedu na neadekvatno reagovanje ekonomske politike u razdoblju 1976-1980. godine, analize su ukazale da začetke krize valja tražiti u šezdesetim godinama, kada privredni razvoj počinje da malaksava da bi 1980. godine bio konačno zaustavljen. Tadašnja privredna reforma imala je i dobrih zamisli, kao što su: debirokratizacija privrede, davanje većeg prostora tržištu, uklanjanje dispariteta cena, integracija jugoslovenske privrede u svetsku. Na žalost, samo je disparitet cena unekoliko smanjen, ali ne i potpuno otklonjen, dok ostale zamisli nisu bile ni delimično ostvarene. Tome nasuprot, nesrećne improvizacije u strategiji razvoja i neuspela rešenja u privrednom sistemu ne samo što su ostala, već su doživela još neuspelija uobličavanja sedamdesetih godina.

Privredni razvoj se našao na stranputici već u šezdesetim godinama, kada je 1964. g. opozvan Petogodišnji plan 1961-1965. godine, koji je, u nastojanju da otkloni uska grla, porast proizvodnje sirovina i energije postavio kao najvažniji zadatak. Dobro je poznato da ova uska grla ni do dans nisu otklonjena. Da nevolja bude naročito velika, postarala se strategija razvoja sa svoja dva krupna promašaja. 366

Prvo, ona nije uvažavala osnovni zahtev optimalnog razvoja privrede da proizvodne činioce koristi srazmerno njihovoj raspoloživosti. Opredeljujući se za veću upotrebu društvenog kapitala, koji je kod nas najobilniji činilac proizvodnje, Jugoslavija se u međunarodnu podelu rada nije uključila sa činiocem koji joj daje komparativne prednosti. Privredni razvoj je zbog toga neizbežno bio suboptimalan, a istovremeno je otvaran širok prostor za eksplozivno širenje nezaposlenosti. Drugi strategijski promašaj bio je u očekivanju da će porastrealnog ličnog dohotka bezpreduzimanja drugih mera biti snažan pokretač rasta produktivnosti rada i proizvodnje po uzoru na razvijene zemlje. Međutim, primena ove koncepcije u jugoslovenskim uslovima ubrzo se pokazala kao pogreška sa mnogim ekonomskim posledicama.

Promašaja je bilo naročito mnogo u izboru osnovnih rešenja u privrednom sistemu. Pre svega, planiranje je temeljno razoreno. Za drugu polovinu šezdesetih godina petogodišnji plan uopšte nije donet, a kasniji petogodišnji planovi, bez neophodne podrške sredstava i mera, ostali su deklaracije koje nikog nisu obavezivale. Ukidanjem planiranja ugušene su koordinirajuće funkcije federacije, a sputavanjem snaga tržišta gušena je inicijativa privrede. Drugačije rečeno, niti je privreda usmeravna, niti je prepuštena zakonima samoregulisanja. Pokušaj da dogovaranje i sporazumevanje zamene plan i tržište pokazao se potpuno neuspešnim. Sistem u kome svi sa svima treba da se sporazumevaju o svemu nije imao nikakvog izgleda da dobro funkcioniše. Zbog toga se moralo, više nego što to može biti delotvomo, apelovati na "subjektivne snage" i preduzimati političko-propagandne kampanje radi regulisanja privrednih tokova.

Decentralizacija, prvobitno zamišljena kao oslobođenje privrede od birokratskih snaga, izrodila se u dezintegraciju po teritoriji i po privrednim granama. Stvoreno je osam privrednih područja sa nacionalnim ekonomijama kao ideološkom podlogom. Jedinstveno jugoslovensko tržište bilo je time razbijeno. Republike i pokrajine su sve više zaokružavale i zatvarale svoje privrede. Na ovu "republikanizaciju" privrede nadovezala se atomizacija postojećih preduzeća u vidu osnovnih organizacija udruženog rada. To je jedan od najmanje očekivanih koraka. Usitnjena preduzeća vapila su za integracijom, ne bi li iskoristila prednosti ekonomije velikog obujma, a doživela su, sa osamostaljivanjem osnovnih organizacija udruženog rada, dalje usitnjavanje. Tako su dva vida dezintegracije odvukla privredu na antiistorijske puteve razvoja. Jednoj privredi se ništa gore ne može dogoditi.

Promašaji u strategiji razvoja, ukoliko se o osmišljenoj strategiji uopšte može govoriti, kao i mnogi nedostaci privrednog sistema izrazili su se u opadanju ne samo stope rasta proizvodnje i zaposlenosti, već i u kvalitetu privređivanja od čijeg je porasta, inače, zavisio i uspeh mnogih zamisli privredne reforme. Stopa rasta individualne produktivnosti rada u periodu 1966-1979. godine, kada se pokušalo sa uvođenjem intenzivnog razvoja, bila je niža nego u periodu ekstenzivnograzvoja 1953-1965. god-

367


ine. Motivi radnika za povećanje produktivnosti rada nisu ojačani uprkos naglom usponu realnog ličnog dohotka. Ova za nosioce ekonomske politike neočekivana tendencija, koliko dokazuje neodrživost koncepcije daje porast lične potrošnje dovoljan da pokrene čitav razvoj, toliko otkriva neotklonjive slabosti oficijelno prihvaćene "dogovorne ekonomije" lišene ekonomske prinude na rad.

Produktivnost drušvenog kapitala doživela je čak i goru sudbinu. Efikasnost investicija je posle 1965. godine počela brzo opadati. Promašaji u privrednom sistemu davali su pogrešne signale preduzećima i društveno-političkim zajednicama u donošenju investicijskih i drugih oblika. Autarhija republičkih ipokrajniskih privreda nije vodila računa o optimalnoj strukturi jugoslovenske privrede, niti o opasnostima stvaranja suvišnih kapaciteta. Široko i nedovoljno promišljeno korišćeni su investicioni krediti koje je inflacija većim delom otpisivala. Obaveza da finansiraju opštu i zajedničku potrošnju iz dohotka sopstvene privrede navodila je opštine da bez mnogo razmišljanja ulaze u nove investicije. Bilo zbog nedostatka informacija, bilo što osnovna struktura investicija nije planirana, izgrađeni su suvišni proizvodni kapaciteti. At-omizovana, za privredne grane i teritorije vezana akumulacija otvorila je širok front nedovršenih investicija sa dugim periodom gradnje, ukoliko su ove investicije uopšte bile dovršene. Usitnjena akumulacija u patuljastim bankama navodila je investitore da sa malim sredstvima ostvare što veći dohodak i zaposlenost, što je dovelo do izgradnje suvišnih kapaciteta u prerađivačkoj industriji i nedovoljnih proizvodnih kapaciteta za proizvodnju sirovina i energije. Površno proučeni projekti bili su uzrok velikih investicionih promašaja. Ekonomske i društvene sankcije za pogrešna ulaganja nisu postojale; političari su ostajali u senci iako su često odlučujuće uticali na investicijske odluke. Svi navedeni činioci niže efikasnosti investicija opredeljeni su privredno - sistemskim rešenjima. Prema tome, promašaji u privrednom razvoju i privrednom sistemu, materijalizovani u opadanju ukupne produktivnosti privrede (produktivnosti rada i kapitala uzetih zajedno), osnovni su uzrok krize jugoslovenske privrede.

Odgovornost za krizu snosi i ekonomska politika sedamdesetih godina koja nije koristila prave mere za naknadna prilagođavanja. Neutralisanje uticaja ukupne produktivnosti ipogoršanja uslova razmene zbog skoka cena nafte iziskivao je drugačiju raspodelu ukupnog dohotka radi održavanja stope inflacije. Nepostojanje politike dohotka koja bi društveno uredila odnose između različitih vidova potrošnje bilo je utoliko sudbonosnije što ni jenjavanje izvoza nije sprečeno uobičajenom politikom realnog kursa dinara i drugim merama. Svi ovi nedostaci, naročito kada su se izrazili u spoljno -ekonomskoj nelikvidnosti, prinudli su ekonomsku politiku na zakasnele restrikcije svih vidova potrošnje. One su mogle sprečiti dalje produbljavanje krize, ali ne i njeno izbijanje.

Uzroci privrednih nedaća ne daju se potpuno razumeti bez uticaja ekonomske

filozofije kojom se nadahnjivao privredni sistem. Zapostavljanje ekonomskih zakonitosti i prinude, oslanjanje više na svest ljudi nego na interese kao motive ekonomskog ponašanja, priznavanje živog rada kao jedinog stvaraoca dohotka, nepotpuno uvažavanje troškova i ekonomskih kategorija u njihovom realnom izrazu sastavni su delovi zvanično prihvaćene ekonomske filozofije i onih institucionalnih rešenja koja su u praksi imala utoliko teže posledice što su uživala ideološku podršku čak i onda kada su se ečigledno sukobljavala sa zahtevima ekonomske racionalnosti. Između ostalog, i time se objašnjava trpeljivost prema ekonomski iskrivljenim odnosima, privrednoj patologiji i društvenom rasipništvu, što sve suviše dugo traje da ne bi ostavilo traga u načinu mišljenja i ponašanja privrede. Silni gubici privrede pokazuju da niposle četiri decenije nije postao obavezan princip rentabiliteta, da nema ekonomskih sankcija za loše poslovanje. Subvencije privredi preko kredita, podruštvljavanje gubitka, niska stopa amortizacije, popustljivost prema lošem kvalitetu proizvoda, dugogodišnje kretanje stope rasta realnog ličnog dohotka iznad stope produktivnosti rada stvorili su veoma lagodne uslove privređivanja unoseći na širokom planu razne oblike parazitizma u poslovanje privrede i van nje. Takvi uslovi mogli su opstati zahvaljujući porastu inostranih dugova koje će otplaćivati ne samo sadašnji, nego i budući naraštaji. Nagrađivanje prema rezultatima rada nije moglo biti ostvareno u privredi bilo zbog nerešenog pitanja primarne raspodele, bilo što mnoga preduzeća ubiraju rentu od društvenih sredstava. Zbog socijalnih razlika koje se ne zasnivaju na radu, motivi radnika za povećanje produktivnosti rada morali su biti slabi. Povlađivanje neradu i drugi vidovi socijalne demagogije visoka su cena za društveni mir i održavanje materijalnih privilegija vladajući slojeva. Imajući sve to u vidu, nije čudno što se u pooštravanju komotnih uslova privređivanja vidi napad na stečena prava, kao što to pokazuju otpor uvođenju ekonomski pozitivnih kamata i prioritet koji se daje isplati ličnih dohodaka. Za otpor ovom pooštravanju privreda nalazi dobre razloge u velikim doprinosima koje daje za izdržavanje glomazne administracije, čiji troškovi predstavljaju nepodnošljiv teret za privredu.

Zasićena ekonomskim neracionalnostima, ekonomska klima nije ostala bez uticaja i na ponašanje građana, koji su, zahvaljujući i zaduženju zemlje u inostranstvu, sve do izbijanja krize brzo podizali životni standard. Nagli porast lične potrošnje sa lako primetnim elementima rasipništva, ostao je u svesti giađana kao zasluženi domet. Opadanje realnog ličnog dohotka, u čemu valja videti i njegovo prinudno usuglašavanje sa stvarnim nivoom produktivnosti rada, doživljava se kao nečije neopravdano nasilje, a ne kao objektivna nužnost. Drugačije ne može ni biti ako se godinama u zemlji troši dohodak veći od stvorenog. Uzimanjem potrošačkih i inevsticionih kredita, kupovinom uvozne robe po niskim cenama, dodelom društvenih stanova i niskim stanarinama značajan deo građana dobijao je društvene subvencije. Ekonomske neracionalnisti i

369 368


izopačeni ekonomski odnosi dugo traju i svuda su lako uočljivi. Zbog toga ih građani smatraju normalnim. Svaki je u takvim odnosima, polazeći od užih interesa, tražio svoj obrazac ekonomskog ponašanja koji je za određene grupe mogao biti i uspešan, ali je za društvo i privredu po pravilu bio poguban. Iskrslo je nužno pitanje kako ponovo afirmisati rad kao osnovu egzistencije, društvenog i ekonomskog položaja čoveka.

2. Odgovornost za budućnost Jugoslavije nalagala je da se sa izbijanjem opšte društvene krize pivo utvrde njene stvarane razmere i pravi uzroci da bi se odmah pristupilo iznalaženju mera za izlazak iz stanja receseije i neizvesnosti. Tako se, međutim, nije postupilo. Trebalo je da prođu tri godine da bi se u zvaničnim dokumentima upotrebio izraz ekonomska kriza. Do toga se došlo postupnim i nevoljnim priznanjem. U prve dve godine krize govorilo se o "malim", "kratkotrajnim", "prolaznim" nedaćama, a ponajviše o "teškoćama rasta". Ovakve ocene moraju se povezati sa tvrdnjama da privredni sistem ne treba hitnije menjati već ga samo dosledno sprovoditi. Kada su se te tvrdnje pokazale neodrživim, izišlo se sa tezom da je jugoslovensku kriza po razmerima veća nego što se prvobitno mislilo, ali daje po svojoj prirodi isključivo ekonomska, da su njeni uzroci u spoljno-ekonomskom utkaju i neadekvatnoj ekonomskoj politici posle 1976. godine. Time je istovremeno učinjen pokušaj da se politički činilac izuzme kao moguć uzročnik privredne krize, da se insistiranjem na ekonomskoj politici kao glavnom vinovniku privredni sistem poštedi od kritičkog preispitivanja. Budući da ni taj pokušaj nije mogao trajno uspeti, učinjen je ustupak time što se najzad prešlo na analizu političkog sistema. Na žalost, ta analiza je ne samo zaobišla ključna pitanja političkog sistema, već se u svom ekonomskom delu suprotstavila koncepcijama "Programa stabilizacije".

Priznanje krize u etapama i ponovno njeno osporavanje, zbog čega se gubilo dragoceno vreme, izrazi su lutanja, neodlučnosti i nespremnosti zvanične politike da izvršipromene koje su novostvoreni uslovi zahtevali. Oklevanje da se sa pravom dijagnozom i blagovremenim merama dočeka kriza potkopalo je poverenje u državničku mudrost, političku hrabrost i iskrene numere ljudi koji rade javne poslove, kao i u njihovu spremnost da raskinu sa zabludama koje su dovele zemlju na rub propasti. Izbegavanje da se istini pogleda u oči i otpor da se bilo šta suštinski menja ogledaju se i u tome što su tek pod pritiskom Međunarodnog monetarnog fonda bile donošene neke ekonosmke mere koje su se sa manje potresa i sa većim učinkom morale mnogo ranije samoinicijativnopreduzeti. No ništa tako ubedljivo ne govori o otporima nastojanju da se efikasno deluje kao činjenica da vlada ne sprovodi Program stabilizacije. Ispostavilo se da su bili u pravu oni koji su tvrdili da je taj dokument mogao biti usvojen samo zato što je suviše uopšten da bi bilo koga konkretno obavezivao. Zbog toga se predviđalo daće njegovo sprovođenje u život naići na nesavladive prepreke u sukobima interesa republika, pokrajina i privrednih grupacija. Sa ostvarenjem ovih predviđanja rađa se

370

/ nedoumica da lije Program stabilizacije zaista bio zamišljen kao akciona osnova za sanaciju privrede ili mu je namenjena političko-propagandna uloga, sračunata na stvaranju utiska, u javnosti da se nešto ozbiljno čini na traženje izlaza iz krize, dok se u stvari daje otpor neophodnim promenama. Stabilizacioniprogram, koji je izražavao realistički pristup privredi, doživo je najveći udar od poznate Kritičke analize funkcion -isanja političkog sistema, koja je rehabilitovala već napuštenu ideologiju "dogovorne ekonomije", u najvećoj meti odgovorne za nedaće jugoslovenske privrede. Jugoslavija je doživela i to da su zvanično usvojena dva dokumenta sa bitno različitim ekonomskim koncepcijama. Možda jeza održavanje postojećeg stanja to najefikasnije rešenje, ali to ne može biti rešenje za izlaz iz krize jugoslovenskog društva.

Opravdanje za privredne teškoće i sporo reagovanje na krizu ponekad se traži u ograničenim znanjima ekonomske nauke i razmimoilaženjima ekonomista u ključnim pitanjima. Razmimoilaženja u mišljenjima ekonomista postoje i postojaće u svim zemljama i vremenima, ali je stvar vlade da se opredeli kojim će mišljenjima dati poverenje i da za svoje opredeljenje snosi odogovornost. Problem je, međutim, u tome što se od ekonomske nauke nije na pravi način ni tražilo mišljenje. Ona je bila prihvatljiva u meri u kojoj je racionalizovala zvanično zauzete stavove. Zbog toga odgovorne ličnosti nisu poklanjale dužnu pažnju blagovremenim upozorenjima i dragocenim predlozima koje je ekonomska nauka samoinicijativno davala. Sistematsko zapostavljanja znanja tokom čitavog posleratnog perioda malo je razumljiva, a još manje razumna pojava u socijalističkom društvu, koje u principu nauku uzima za osnovu svoga ravoja. Zapostavljanje naučnih saznanja, osobito tokomposlednje dve decenije, valja shvatiti i kao sastavni deo podređivanja razvoja i ekonomskih racionalnosti jačanju i čuvanju policentrizma i monopola društvene moći republičkih i pokrajinskih vrhova kao nedeklarisanom cilju koji uživa apsolutni društveni prioritet. Taj cilj proizilazi iz simbioze nacionalizma, separatizma i vlastoljublja, a ostvaruje se nastojanjempotičkog činioca, da uz oslonac na republičku državnost poveća svoju moć, da bude posrednik i arbitar u sopstvenoj privredi i društvu.

Ovaj cilj je za širu javnost postao očigledan tek u novije vreme kada je zloćudna dezintegracija kao dominantna tendencija u privredi u drušh'u dobila zabrinjavajuće razmere. Opasnost da politički sistem evoluira u pravcu policentrizma ukoliko se to blagovremeno ne spreči stvaranjem radničkih saveta za privredne grane na niovu čitave Jugoslavije uočio je Boris Kidrič već 1950. godine. Njegove sugestije, na žalost, nisu prihvaćene. Oglušilo se o njegovo upozorenje da, ukoliko se takvi saveti ne stvore, to vodi "u nekoliko državnih kapitalizama partikularističkih prema celini, birokratsko centralističkih prema radnim kolektivima". U Jugoslaviji danas postoji stanje od koga je. Kidrič ponajviše zazirao.

Takvo stanje je plod evolucije od skoro tri pune decenije. Tokom pedesetih i prve

371


polovine šezdesetih godina činilo se da su demokratizacija, zamena državnih organa samoupravnim i deprofesionalizacijapolitike stekli čvršću društvenu afirmaciju. Izgledi da se razvoj u tom pravcu nastavi bili su utoliko veći što je sa uravnoteženom struktntom investicija i boljim odnosom između koordinacije i inicijative, privreda beležila uverljive rezultate kako u porastu proizvodnje i zaposlenosti, tako i u kvalitetu privređivanja i rastu izvoza. Produktivnost rada brzo je rasla, efikasnost investicija je bila velika, a ekonomski odnosi sa inostranstvom skoro uravnoteženi. Kao da nikakva značajnija prepreka nije stajala na putu da se politički i privredni sistem izgrade na osnovama koje su dale ubedljive rezultate. Istina, i u tom periodu bilo je jasno prepoznatljivih nagoveštaja separatizma i nacionalizma u obliku krilatice "svakom svoje", "razjedinimo se da bi se ponovo ujedinili" i uporne kampanje protiv precenjenog i izmišljenog unitarizma.

Negativni obrt dogodio se sredinom šezdesetih godina kada su, neočekivano, ovi nagoveštaji postali vladajuće tendencije koje su zaustavile progresivan tok političkih promena. Neki skoro prevaziđeni odnosi ponovo su oživeli. Umesto da oslabe, kako se to očekivalo, vlast i država su ojačali u republikama, pokrajinama i opštinama. To je imalo za posledicu potcenjivanje ekonomskih racionalnosti i efikasnosti kao imepra-tivnih zahteva suvremenog, civilizovanog društva. Istina, i do privredne reforme iz šezdesetih godina politika je dominirala nad ekonomijom, ali je privredni razvoj bio najvažniji zadatak. No kada je politika postala sama sebi cilj, u ekonomiji se težište prebacilo sa privrednog razvoja na privredni sistem, sa forimranja dohotka nanjegovu rapodelu, sa proizvodnje na potrošnju. Sve to ukazuje koliko se daleko otišlo u zanemarivanju privrednog razvoja, zapravo u odbacivanju iksustava razvijenih društava i suspendovanju ekonomske nauke. Takva mišljenja su našla najpotpuniji izraz u tezi da se zahtevi samoupravljanja i efikasnost privređivanja ne daju izmiriti.

Neuspeo pokušaj reintegracija železnica i drugih velikih sistema jedan je od čvrstih dokaza da se i najočiglednije ekonomske racionalnosti žrtvuju bez mnogo kolebanja ako sužavaju utkaj republičkih i pokrajinskih političkih vrhova. Međutim, u tome valja videti snagu političkog voluntarizma koji je otklonio sve prepreke za svoje delo-vanje. Ozbiljne prepreke mogle su mu biti plan koji, jedanput donet, ne dopušta proizvoljnost ni onom ko ga je doneo, kao i tržište, shvaćeno kao samostalnost privrednih subjekata u donošenju odluke. Upravo zato što su voluntarizmu bili smetnja, plan i tržište su neutralisani da bi se stvorio prostor ekonomiji koja se ne oslanja na ekonomske zakonitosti i ekonomsku prinudu nego sve odnose smatra arbitrarnim. U našim prilikama privredni sistem nema za osnovni zadatak da podržava privredni razvoj i da uvažava ekonomske racionalnost, nego da služi jačanju političkog činioca. Pokazalo se da politički voluntarizam ne zastaje ni pred zakonima; ako mu se oni ispreče, on ih se jednostavno ne pridržava. Voluntarizam nesrećno udružuje neznanje i neodgovor-

372

nost i te svoje osobine izdašno prenosi na privredu koju drži u zavisnosti i podređenosti. Na određenost politike nad ekonomijom nikom ne treba više dokazivati. 0 tome otvoreno govore politički ljudi kao da nisu glavni vinovnici tak\:og odnosa.

Samoupravljanje nije zauzdalo politički voluntarizam. Razlog je jednostavan: ono je nametnuto voljom, političkih vođa, za koje ne predstavlja nikakvu teškoću da mu povećaju ili smanje područje uticaja ili da unutar njega ostvare kontrolu. Teza da se samoupravljanje najpotpunije potvrđuje u osnovnim organizacijama udruženog rada u stvari je samo izgovor da mu se ne prepusti onaj suštinski (makroekonomski) delok-rug u kome se donose društvene odluke od vitalnog značaja. Taj delokrug politički činioci ljubomorno čuvaju za sebe. Samoupravljanje je potisnuto u šezdesetim godinama i tu je začetak naših nevolja. Ono realno ne postoji na globalnom društvenom nivou, a nikad nije ni izgrađeno kao celovit demokratski sistem, niti su iz takvog stanja izvučene konsekvence. Zbog toga je samoupravljanje ulepšavajući princip, a ne podloga društva. Sistem je u celini nekonzistentan. U njemu nema ni pravog plana, ni pravog tržišta, niti prave države i pravog samoupravljanja.

3. Dezintegracija jugoslovenske privrede po privrednim granama i teritorijalna kao antiistorijska tendencija neposredno proizilazi iz jedne šire i značajnije antiistor-ijske tendcencije -pretvaranja federacije kakva je zasnovana u odlukama drugog zase-danjaAVNOJ-a i prvih decenija posleratnog razvitka u svojevrsnu konfederaciju koja je institucionalizovana poslednjim Ustavom od 1974. godine. Istorija poznaje više primera preobražaja konfederacija u federaciju, kao prirodne posledice uočenih slabosti konfederacije, ali nijedan primer preobražaja u obrnutom pravcu. Pretvaranje savezne države u državni savez utoliko je manje prihvatljivo što posle relativno čestih promena, koje su se posle rata dešavale, Jugoslavija sada ime tzv. "tvrdi" ustav čiju je promenu praktično teško izvesti. Jedanaest godina bilo je više nego dovoljno da se uoče ogromne teškoće koje su sve posledice konfederalizma u društvenom uređenju, zbog čega se nužno i Ustav našao u središtu kritike političkog sistema.

Najznačajniji element konfederalizma sastoji se u neophodnoj suglasnosti skupština svih republika ipokraijina da bi se donela bilo kakva, pa i najmanja promena ustava, kao i u zahtevu da se odluka u Veću republika i pokrajina smatra donetom samo ako za nju glasaju sve delegacije. U oba slučaja protivljenje jednog učesnika u odlučivanju ima karakter veta. Ako se imaju u vidu mogućnosti zakulisnih igara u težnji da se manjini nametnu rešenja, jednoglasnosti u načinu odlučivanja teško je učiniti principijelne ili bilo kakve druge prigovore, ukoliko se takvo odlučivanje odnosi na bitna pitanja društvenog uređenja, kako je to predviđeno Ustavom. Nevolja je, međutim, u tome što je jednoglasno odlučivanje iskočilo iz ustavnih ohdra i bez dobrog razloga našlo mesta kako u mnogim zakonima i propisima tako i u odlučivanju unutar privrede, kulture i sportskih organizacija.


Afirmacijom republičke i pokrajinske državnosti uz istovremeno iščezavanje izvornih, koordinirajućih funkcije federacija otvorene su široke mogućnosti zadovoljavanja pojedinačnih interesa na teret opštih. Ustav je naizgled pokušao da to spreči deklarativnim zahtevom da republike i pokrajine moraju voditi računa kako o sop-stvenom razvoju, tako i o razvoju čitave Jugoslavije. No, budući da je košulja bliža od haljine, pažnja se usredsredila na sopstveni razvoj, dok je razvoj celine u najvećoj meti bio zanemaren. Ravnoteža između užegi šireg optimuma predstavlja teorijski neodrživu konstrukciju koja nije položila ispit prakse. Takve konstrukcije se nisu održale ni u drugim slučajevima. Nacionalno je nadvladalo klasno, a pokrajine su insistirale više na tome da su konstitutivni element federacije, nego da su sastavni deo Srbije. Ravnoteže ove vrste poslužile su kao sredstvo za umirenje zabrinutima za očuvanje državne i privredne celine zemlje, ali i kao ohrabrenje separatistima svih vrsta da u praksi idu dalje u ostvarivanju svojih ciljeva.

Element konfederalizma je paritetan sastav Predsedništva SFRJ kao i drugih najviših organa. U suštini konfederalna je i ustavna odredba da savezne zakone u načelu izvršavaju organi republika i pokrajina, što u praksi često vodi neizvršavanju zakona. Jako izražen elemenat konfederalizma je i u tome što republički i pokrajinski ustavi ne moraju biti suglasni sa saveznim ustavom, već samo ne smeju biti u suprotnosti sa njim. Za otklanjanje eventualne suprotnosti nije predviđeno nikakvo pravno sredstvo. S druge strane, u slučaju uočene suprotnosti republičkog i pokrajinskog zakona sa saveznim, do odluke ustavnog suda primenjuje se republički odnosno pokrajinski zakon.

Današnji politički sistem Jugoslavije sve je više protivrečan, disfunkcionalan i skup. On umnogostručava glomazne mehanizme vlasti na tri nivoa, omogućavajući silno narastanje birokratije i povećanje izdataka za opštu potrošnju. Bilo da je reč o političkim, bilo o ekonomskim, pitanjima, sistem može poslužiti kao školski primer neefikasnosti. Odlučivanje o federaciji teče toliko spomda i kada se donesu prave mere one zbog zakašnjenja imaju polovičan učinak. Zbog sukoba učesnika u odlučivanju često dolazi do potpune blokade i to ne samo na nivou federacije. Republika Srbija ne uspeva punih deset godina da donese republičke zakone. Nedovoljna elastičnost ispol-java se kako u donošenju novih odluka tako i u popravljanju ranijih rešenja. Sistem ne raspolaže mogućnostima brzog prilagođavanja novonastalim situacijama. Njegova inertnost ne dopušta jednostavne promene po kratkom postupku ako se potrebe za takvim promenama nametnu. Tome valja dodati i često ispoljenu nemoć saveznih organa da obezbedeprimenu saveznih zakona. Društveno uređenje se očigledno nalazi u stanju paralize.

Da bi se mogle sprovesti neophodne promene, treba se osloboditi one ideologije koja u prvi plan stavlja nacionalnost i teritorijalnost. Dok u suvremenom civilizovanom

374

dništvu jačaju integracione funkcije, uz punu afirmaciju građanskih i ljudskih prava, prevazilaženje autoritarnih oblika vlasti i demokratizaciju odlučivanja, u našem političkom sistemu jačaju dezintegracione sile, lokalni, regionalni i nacionalni egoizam, i autoritarna samovoljna vlast, koja masovno i na svim nivoima narušava opštepriznata ljudska prava. Sklonost ka deobama i usitnjavanju društvenih celina, borba na delu protiv modeme, demokratske, integrišuće federacije zaklanja se iza lažne ideološke parole borba protiv "unitarizma" i "centralizma". Ali prava alternativa "unitarizmu" i "centralizmu" nije nacionalni egoizam i policentrizam, sa vlastitim "nacionalnim" (u stvari republičkim i pokrajinskim" ekonomijama, nasilnim ograničavanjem nauke, kulture i obrazovanja na teritorijalne okvire i potčinjavanjem svih oblika društvenog života neograničenoj vlasti republičkih i pokrajinskih oligarhija). Istinska alternativa je demokratski integrativni federalizam, u kome je princip autonomije delova usuglašen s principom koordinacije delova u okviru jedinstvene celine, u kome su političke institucije na svim nivoima društvene organizacije dosledno demokratski konstituisane, u kome je odlučivanje određeno slobodnim, racionalnim, javnim dijalogom, a ne zakulisnom i "strogo poverljivom" kombinatorikom samozvanih i samoizabranih zaštitnika posebnih nacionalnih interesa.

Ovakav odnos prema državi i naciji blokirao je prostor za razvoj samoupravljanja. Samoupravljanje je nerazvijeno i deformisano ne samo zato što je svedeno na nivo društvene mikro-strukture, već i zato što je potpuno podređeno organima otuđene vlasti - od opštine do republika i pokrajina. Dezintegrisana radnička klasa je svedena na konglomerat kolektiva dovedenih u situaciju da se međusobno bore za raspodelu dohotka. Ne postoje organi samoupravljanja grupa preduzeća, grana i celokupne privrede koji bi racionalno regulisali proizvodnju i usmeravali privredni razvoj. Mnogobrojnim pravnim propisima sužen je na minimum slobodan prostor odlučivanja samoupravnih organa. Taj prostor je dalje reduciran samovoljnim intervencijama lokalnih vlasti u savezu sa tehnokratskim snagama. Paradoksalno je da u društvu koje sebe smatra socijalističkim radnička klasa nema mogućnosti da se organizuje niti da bude predstavljena u Saveznoj skupštini. Koliko je nacionalni i teritorijalni princip postao nadmoćan nad proizvodnim vidi se najbolje po odlučnosti kojom se odbacuje formiranje veća udruženog rada u Sveznoj skupštini.

Da bi se razumeo ovaj primat nacionalnog u današnjoj praksi Saveza komunista Jugoslavije treba uzeti u obzir uticaj Kominteme na KPJ između dva rata. Strategija Kominterne u tome periodu izvedena je iz ocene da se nakon izostanka proleterske revolucije u zapadnoj Evropi, komunističke partije u istočnoj, srednjoj i južnoj Evropi moraju osloniti na nacionalne pokrete, makar ovi bili i izrazito antisocijalistički i počivali na ideji nacionalnog a ne klasnog jedinstva. Staljin se angažovao u slamanju svakog otpora ovoj strategiji (na primer u slučaju jednog od osnivača KPJ, Sime

375


Markovića). U tome duhu je rešenje nacionalnog pitanja formulisao i teorijski razvio Sperans (Kardelj) u knjizi Razvoj slovenskoga narodnoga vprašanja, koja je uglavnom poslužila kao idejni obrazac razvoja Jugoslavije ka konfederaciji suverenih republika i pokrajina, stoje najzad i ostvareno Ustavom od 1974. godine.

Dve najrazvijenije republike koje su ovim Ustavom ostvarile svoje nacionalne programe nastupaju danas kao uporni branioci postojećeg sistema. Zahvaljujući političkom položaju svojih lidera u centrima političke moći, one su ipre i posle prelom-nih šezdesetih godina imela inicijativu u svim pitanjima političkog iprivrednosg sistema. Po svojoj meri i potrebama one su krojile društveno i ekonomsko uređenje Jugoslavije. Ništa ne izgleda normalnije nego da one sada brane uređenje koje su uporno dugo stvarale, uređenje u kome vide ostvarenje najvećeg dela svojih nacionalnih programa.

Vladajuće ideologija u ovim dvemu republikama obavezuje njihove političke lidere da se ne povlače pred ekonomskim interesima čitave zemlje, pa i sopstvenim ekonomskim interesima, ukoliko to ograničava njihovu političku autonomiju.

Nikog ne treba ubeđivati da separatizam i nacionalizam deluju na društvenoj sceni, ali se nedovoljno shvata da su takva opredeljenja idejno omogućena Ustavom iz 1974. godine. Stalno jačanje i međusobno podsticanje separatizma i nacionalizma udaljilo je i nacije jedne od drugih, do kritične tačke. Manipulacije sa jezikom, uteri-vanje naučnika i kulturnih stvaralaca u republičke i pokrajinske torove, žalosni su znaci narasle moći partikularizma. Sve nove etnogeneze, koliko su nesrećni proizvodi provincijalno zatvorene i regionalnim ideologijama pritisnute nauke, toliko su simptomatične za udaljavanje ne samo od zajedničke sadašnjosti i budućnosti, već i od zajedničke prošlosti. Kao da je svima stalo da štopre i što dalje pobegnu iz kuće koja se ruši. Stanje duhova upozorava da se politička kriza približila kritičnoj tački potpune destabilizacije Jugoslavije. Kosovo je njen najočigledniji znak Nastupi na međunarodnoj sceni poput onog u Slivnici ne ostavljaju nikog u sumnji da su pretendenti na jugoslovensku teritoriju već definisali svoje interse.

Birkoratska decentralizacija koju su poslednjih decenija sprovodili posednici političke vlasti u ovoj zemlji istovremeno je prepreka za razvoj demokratskih odnosa. Politički život u Jugoslaviji se sporo i ne naročito uspešno prilagođavao mirnodopskim i legalnim uslovima. Staljinističko i kominternovsko nasleđe još uvek snažno dejstvuje. Duboke tragove ostavili su odnosi unutar ilegalnog pokreta: konspiracija, unutrašnja hijerarhija, učešće malog broja ljudi u donošenju odluka, inisistiranje na idejnom i bespogovomom prihvatanju i izvršavanju zadataka, teške kvalifikacije ("frakcionaš", "neprijatelj") za bilo kakvo neslaganje ili prigovor usvojenoj političkoj liniji. Ako se tome doda težnja da se jedanput osvojena vlast odlučno brani, kako represijom, tako i negovanjem podaničke poslušnosti, onda biva razumljivo zašto su se putevi do istin-376

ske demokratije teško nalazili. Nade u demokratski raz\:oj silno su naral.se kada se u pedesetim godinama Jugo

slavija izjasnila za debirokratizaciju privrede i društva, nudeći istovremeno program socijalističke demokratije u vidu drušh'enog samoupravljanja. Čuvenim stavom iz Programa SKl... "da ništa nije toliko sveto..." nagoveštena je otvorenost prema novim idejama kojima nikakav dogmatizam ne bi smio stati na put. Ovaj društveni program nije bio dovoljno razrađen da bi bio u svemu jasan, kao što to nisu bili ni putevi do njegovog ostvarenja, ali je i pored toga široko prihvaćen kao šansa za demokratski razvoj koji će imati sluha za suvremene promene i dovoljno odlučnosti da se tim promenama blagovremeno prilagodi.

Takva očekivanja su se, međutim, do sada pokazala uzaludnim. Od sredine šezdesetih godina, dotada zapažene tendencije debirokratizacije naglo su splasnule da bi ustupile mesto decentralizaciji koja je po svojoj suštini bila birokratska. Današnji jugoslovenski politički sistem nema nijednu od prednosti suvremenih političkih sistema. On nije ni liberlna demokratija, niti demokratija saveta, a nije ni prosvećeni birokratski sistem. Njemu nedostaju i politička sloboda i neposredno učešće građana u političkom životu i funkcioniranju sistema po unapred utvrđenim pravilima i normama. Celokupni sistem konstutisan je na principu aktivnosti vrhova političke hijerarhije i beznadežnoj političkoj pasivnosti naroda. Savezno veće skupštine SFRJ savezno je samo po nazivu. I u njemu su predstavljene republike i pokrajine, a ne građani savezne države, nezavisno od republičke i pokrajinske pripadnosti. U Skupštini SFRJ ne postoji posebno veće (Veće udruženog rad) u kome bi bila zastupljena jugoslovensku radnička klasa. Neposredni izbori kao veliko civilizacijsko dostignuće ustupili su mesto posrednim izborima. Uvođenje delegatskog sistema pokazalo se kao nefunckionalno. Političko manipuliranje građanima održava se uspešno i stalno. Narod se povremeno poziva da "plebiscitarno" potvrdi izvore koje je prethodno izvršila vladajuća hijerahija iza političke scene. Nedemokratski izborni sistem dovodi birače u položaj da ne znaju koga biraju, bolje reći za koga glasaju, a delegate da nemaju kome da polažu računa za svoj rad.

U stvari, politički sistem Jugoslavije je mešavina ostataka stare političke države i autoritarne države nasleđene iz istorije tzv. "realnog" socijalizma na Istoku. Takva mešovita država nesposobna jeza stvaranje, za neophodne promene iza prilagođavanje svojih institucija i ciljeva društvu koje se stalno menja. Blokirana politička organizacija čuvanja statusa quo, održavanja neproduktivne, neinventivne profesionalne politike i negativne selekcije lojalnih i nekompetentnih kadrova.

Demokratizacija je bitan uslov kako za izlaz iz duboke krize, tako i za neophodan društveni preporod. Jugoslaviji nije potrebna demokratija na recima koja ništa ne menja, već demokratizacija svesti i društvenih odnosa. Zahtev za autentičnim

377


http://naral.se

demokratskim sistemom utoliko je značajniji što je naša društvena svest partikular-istička i usitnjena. Istinsku demokratizaciju teško je zamisliti bez alternativnih koncepcija razvoja. Jedino pod pritiskom izgleda da će, zbog promašenih koncepcija ili neuspešnog rada, drukčija koncepcija i njeni protagonisti dobiti povjerenje, moguće je postići toliko neophodnu odgovornost. Demokratski centralizam ima opravdanje ako manjina u procesu donošenja odluka bude ravnopravan partner u dijalogu, ako je argumentima poražena i nadglasana posle istinski demokratske rasprave. Tim. putem se nije išlo. Svako dmgačije mišljenje se proglašavalo za frakcionaško. Duboko usađenu nespremnost za promene najbolje pokazuje otpor predlozima da se za jedno izborno mesto ističe dva ili više kandidata, iako to bez alternativnih koncepcija ne bi moglo ugroziti unapred utvrđenu političku liniju. Međutim, značaj eventualnog takvog poteza, je ogroman ako se posmatra sa gledišta kadrovskog monopola političkog vrha koji bira delegate da bi ovi njega izabrali. Stanje, je takvo da se unutar republika i pokrajina obrazuju neformalne grupe za osvajanje što uticajnijih položaja. Isto tako, i na nivou Jugoslavije umesto principijelne i argumentovane borbe mišljenja, formiraju se koalicije radi zadovoljenja republičkih i pokrajinskih interesa i samostalnog, monopol-ističkogpoložaja političkih garnitura u nima.

Postoje, međutim, i drugi vidovi političke skučenosti građana. Pokušaji da se učini toliko neophodan korak u pravcu oslobođenja misli i reći dali su do sada skromne rezultate. Ne da se, istina, sporiti da se u javnim glasilima slobodnije raspravlja, čak i 0 nekim temama, koje su donedavno bile pod zabranom. Iz političkih izvora dopire poneki glas opotrebi dijaloga, o tome da u različitim shvatanjima ne treba gledati ništa neobično. To, na žalost, ne znači da javno izgovorena reč obavezuje nosioce moći. Javna reč je ostala potpuno nemoćna i ostaje bez ikakvog dejstva i kada saopštava krupne istine. Javno mnjenje nije korektiv, niti sagovomik u dijalogu. Čak ni naučno 1 stručno mišljenje ne uspeva da se nametne svojim argumenotvanim ocenđma i sugestijama ako su one drukčije od utvrđenih mišljenja i stavova političkih činilaca.

Koliko je uloga javnog mnjenja beznačajna, najbolje se vidi po lakomislenom zaduživanju u inostranstvu i velikom broju promašenih investicija. Kuriozitet je da se nije znalo koliko i kojim sve stranim poveriocima duguje Jugoslavija, pa se za utvrđivanje pravog stanja morala angažovati strana firma. Posebno je pitanje zašto se veličina duga. skrivala od naroda. Danas se zna koliki je dug stranim poveriocima, ali javnosti nije poznato kolike je kredite dala Jugoslavija i da li se oni uredno vraćaju. Rasprava o nuklearnim centralama pokazuje da se nastavlja sa nedemokratskom praksom u donošenju investicionih odluka i zaduženja u inostranstvu. No, nije reč samo o pojedinim odlukama nego i o odsustvu osnovne demokratičnosti u razrešenju nedoumice da li zadržati ili menjati politički i privredni sistem. Nije sporno da su javno i stručno mnjenje odlučno za radikalne promene, no takvo rapoloženje ostaje 378

neobavezno za politiku. To je i najbolji dokaz da nisu izgrađeni demokratski kanali kojima se prenose obavezujuće poruke političkim vrhovima. Sto se, pak, tiče verbalnih delikata i njihovog proizvoljnog tumačenja, nijedno društvo koje teži da bude demokratsko ne može biti ponosno na ta kompromitujuća sredst\:a represije.

Bio bi to civilizacijski, a ne samo demokratski zahtev da te represije zauvek nestanu. Pojačana represija bi itekako dobro došla u odnosu na privredni i drugi kriminal. Sto represije ima suviše tamo gde ne treba, a malo gde je neophodna, razloge valja tražiti i u tome što se država rukovodi ideološkim pobudama i kriterijama kao primarnim. Dezorganizovana preko svake razumne granice, država se degenerisala u instutucionalni oblik republičkog, pokrajinskog i opštinskog voluntarizma. Mnoge nevolje proizlaze iz toga što ne postoji dobro organizovana i demokratski kontrolisana država sa stručno kompetentnom, i društveno odgovornom administracijom za sprovođenje usvojene politike. Za sada određene ekonomske funkcije države niko drugi ne može uspešno obavljati. To se pre svega odnosi na dugoročno planiranje, fiskalnu i monetarnu politiku kao i politiku dohotka. Ovakva država je neophodna društvu da bi se ono oslobodilo paralelnog odlučivanja. Kako stvari danas stoje, oni koji formalno nemaju vlast u stvari odlučuju, a oni koji formalno imaju vlasti ne odlučuju. Društvo neće utemeljiti odgovornost ukoliko se ne oslobodi neformalnog odlučivanja koje je uvek van uvida i kontrole javnosti.

Kičmu političkog sistema čini Savez komunista Jugoslavija čije rukovodstvo ima apsolutni monopol društvene moći, Postoje pouzdana saznanja da se podleglo iskušenjima ovog monopola, da Savez komunista živi od revolucionarne rente, da je on u velikoj meri privatizovan, da u njemu postoji hijerarhizovana struktura profesionalnih kadrova koja se održava ličnom lojalnošćupretpostavljenima i bezuslovnomposlušnošću, da se demokratski centralizam svodi na to da rukovodioci odlučuju, a članstvo bespogo-vomo izvršava te odluke. SKJ je srastao sa državom. Od idejno vodeće on je postao rukovodeća partija. Svi ovi nedostaci demokratije unutar Saveza komunista prenose se na društvo u celini. Pretenzije Saveza da bude društvena avangarda očigledno nisu u skladu sa nesređenim stanjem u njemu. Takvo stanje je moglo biti neposredan povod za svestrano preispitivanje svih odnosa u društvu, kao što se to pokušalo u SSSR-u i Kini posle smrti Staljina i Maocetunga. To se, međutim, nije dogodilo. Potreba temeljnog preispitivanja, se stalno osporavala, utoliko više što su tendencije pogoršanja to upornije zahtevale. Čak ni veći deo kratkoročnih mera sa neposrednim učinkom nije biopreduzet. Umesto energičnog delovanja vode se duge i neplodne rasprave koje stvaraju samo privid aktivnosti. Na obilje uopštenih preporuka niko se više i ne osvrće. Ako postoji nebriga za probleme koji zbog hitnosti ne trpe odlaganja, ta nebriga je bila i veća za pitanja koliko je jugoslovensko društvo u tokovima suvremene civilizacije i da lije dovoljno pripremljeno da se uključi u treću tehnološku revoluciju.

379


Ova pitanja se ne bi ni postavljala da se revolucionarni pokret nije pretvorio u partiju poretka, da pogled vladajućih snaga jugoslavenskog društva na sopstveno biće nije zbog toga postao duboko konzervativan. O strukturi društva i radničke klase uporno se održavaju davno formirana shvatanja koja bitno odstupaju od suvremene stvarnosti. Konzervativizam se, naravno, ne ispoljava samo u isticanju mesta i uloge fizičkih radnika koje, uzgred bude rečeno, društvo nije afirmisalo u meri koliko je to potrebno i moguće u socijalizmu, već se ponajviše izražava u tome što se sa velikim podzrenjem gleda na stručnjake i stvaraoce koji i brojno i po svom kreativnom doprinosu dobijaju sve značajnije mesto u razvijenim, zemljama. Radnička klasa ne može dugo ostati istinska avangarda ako se njen intelektualni deo smatra nepouzdanim saputnikom revolucije. Ograničeno poverenje koje se poklanja inteligenciji možda se najsudobnosnije vidi u gubljenu koraka sa tehničkim progresom. Promišljanja, oproizvodnim odnosima, donošenju investicionih odlika, organizaciji i razvoju proizvodnje ne izlaze iz misaonog horizonta druge tehološke revolucije koja je na putu da siđe sa istorijske scene. Pravi trenutak za uključenje u treću tehnološku revoluciju je, po svemu izgleda, propušten.

Nedostacipolitičkog sistema toliko su mnogobrojni i veliki da predstavljaju središte potresa u čitavom jugoslovenskom društvu. Uklanjanje tih nedostataka mora započeti sa temeljnim preispitivanjem Ustava i to bez ikakavih predubeđenja i ideoloških opterećenja. Pobude za takva preispitivanja ne leže samo u slabostima političkog sistema, već i u suštinskim ekonomskim nedostacima Ustava, kao što su: neadekvati sadržaji i insitucionalizacije društvene svojine, pogrešno postavljeni odnosi između celine i delova, nefunkcionalnost samoupravnog mehanizma, naučna neutemeljenost principa dohotka, nedovoljno i nedosledno razvijen koncept plansko-tržišnog mehanizma, pogrešno opredeljeni položaj i odgovornost osnovne organizacije udruženog rada i si.

U pravnoj nauci postoji visok stepen suglasnosti o tome da ustav svake zemlje mora biti kratak, sa jasno izloženim osnovnim načelima društvenog uređenja, precizno utvrđenim pravima i obavezama tako da ih svaki građanin može bez teškoća razumeti i lako upamtiti. Takav ustav nije samo plod iskustva i saznanja do kojih je došla pravna nauka, nego proizlazi i iz prava građana da u demokratskoj i civilizovanoj zemlji imaju takav ustav. Naš Ustav iz 1974. godine nije se držao navedenih načela. Težnja da se u svakoj prilici dokazuje originalnost u traženje društvenih rešenja, ukoliko nije u pitanju i svesno zamagljivanje, imala je za posledicu da Jugoslavija dobije najduži ustav na svetu. U njemu su našla mesta i takva minorna pitanja, kao što su način rešavanja stab. pitanja vojnih lica ili kako se postavljaju poslovođe, kojima je mesto u zakonskim ili podzakonskim aktima. Neodgovarajuća terminologija čini ustavni tekst nerazumljivim za obične ljude, i ne samo za njih. Rečenice su preko sto reći, članovi koji obu-

380

hvataju više strana teksta, neujednačena i pogrešna upotreba termina ukazuju nu nedozvoljeno nizak nivo zakonodavne tehnike. To istovremeno pokazuje da pravna nauka nije izvršila dovoljan uticaj na tekst Ustava.

4. Uporedo sa ekonomskom i političkom krizom., i moralna kriza teško pritiskuje jugoslovensko društi'o. Njeni mnogobrojni uzroci imaju duboke istorijske korene. Ali u svojoj suštini, u ideološkom društvu kakvo je naše, moralna kriza izazvana je ideološkom krizom, porazima ideološkog programa revolucije, odstupanjima od proklamovanih socijalističkih ciljeva i načela, nesaglasnošću reci i dela političkog vodstva, neizgrađenim pravnim poretkom, lošim i zavisnim sudshom, birokratskom samovoljom i privilegij ama, moralnim konformizmom i podsticanim karijerizmom, odsustvom slobodne i otvorene kritike pojava, ideja, nosilaca vlasti i javnih fukcija, dakle, nepostojanjem demokratskog javnog mnjenja kao dejstvujuće moralne savesti dništva. Bujici migracija sa sela i iskušenjima koja ona sobom nosi ova praksa se nije suprotstavila politikom civilizacijskog prilagođavanja, sa jasno postavljenim normama ponašanja i morala. Svuda pristuna ustinjena, seljačka svest inspirisana shvatan-jem da je sve dozvoljeno što nije izričito zabranjeno, i sa sklonošću da uvažava samo neposredne interese, dok one udaljenije i posredne potpuno zanemaruje, mogla je dugo opstojavati da bi se u kriznim uslovima iskazala kao snaga koja temeljno razara moral, stvarajući široke mogućnosti za kriminal i druge pojave koje je teško dovesti u sklad sa vrednostima socijalističkog društva.

Nasrtaji na društvenu imovinu svuda se sreću, a krađe, utaje i korupcija postale su deo redovnih, dopunskih prihoda za tako veliki broj građana da se ta vrsta prihoda mora uzeti u razmatranje pri oceni visine lične potrošnje. Nije bez dejstva ni uzor koji pruža često nekažnjeno kršenje zakona od strane radnih organizacija, pa ponekad i administrativnih ustanova. Privilegije se uporno održavaju uprkos jednodušnoj osudi u narodu. Svest o poštenom radu. gotovo ne postoji. Malo je onih koji sebi postavljaju pitanje šta su i koliko uradili za dohodak koji primaju. Uslovi privređivanja su neujednačeni, što vodi napuštanju principa nagrađiavanja prema radu. Lični dohoci popreduzećirna često zavise manje od rada, a više od nečije veštine da se izbori za veće cene ili niže doprinose. Sistematsko pokrivanje gubitka jednih iz sredstava koja su zaradili drugi nestimulativno deluje na obema stranama. Relativno veliki broj ljudi stekao je bogatstvo na legalan način mimo rada. Povećanje socijalnih razlika koje proizlaze iz nesređenog stanja u privredi i društvu utoliko je ekonomski nepodnošljivije i moralno neoporavdanije što se događa u složenim uslovima krize.

Na moral masa razorno deluje i nezaposlenost. Nepotizam je sveopšta pojava, davanje prvenstva rođacima prilikom zapošljavanja postalo je skoro običajno pravo. Nezaposlenost je težak društveni problem ne samo zato što je veliki broj mladih ljudi bez samostalne egzistencije, već i zato što veliki deo stanovništva, su starosnom i kval-

381


ifikacionom.strukturom boljom od one koju imaju zaposleni, ostaje neproduktivan, iako bi njihovo odgovarajuće uključivanje umnogome poboljšalo stanje. Mučni su i demoralizacija tih ljudi i njihovih porodica, beznađe učenika i studenata koji se školuju bez izgleda na zaposlenje, kao i psihologija onih koji, dobivši najzad posao nakon višegodišnjeg čekanja, gledaju u njemu samo uhljebije, lišeni ambicija da se obeleže značajnim radnim doprinosom, utoliko više što su se tokom čekanja isključili iz struke i zaboravili veliki deo naučenog. Nije manje pogubno ni delovanje tzv. privremenog rada u inostranstvu. U narodu je zavladalo uverenje da se poštenim radom u samoj zemlji ne može pristojno zaraditi ni dobro živeti. Gubi se ne samo vera u savestan rad, već i u socijalizam, čiji oreol tamni pred reputacijom sistema u zemljama gde rade gastarbajteri.

Gubljenje poverenja i niska motivisanost jasno su vidljivi izrazi moralne krize. Opšta mobilizacija svih narodnih snaga u rešavanju postojećih društvenih problema zasad nije moguća. Sirim slojevma nedostaje jasna svest o smislu angažovanja i samožrtvovanja za opšte društvene ciljeve. Zvanična idelogija koja umesto stvarnog socijalističkog programa nudi prazne političke proklamacije uveliko je iscrpla svoje mobilizatorske mogućnosti. Jaz između socijalističkih principa i okoštale stvarnoti toliko je dubok da masovno rađa apatiju, privatizaciju i sve veće ogorčenje. Reforme koje bi danas mogle popraviti društvenu klimu i možda obrnule tokove kretanja, neće biti dovoljno sutra.

Razaranje sistema vrednosti, koje je bilo temeljnije ukoliko je vreme više odmicalo, ne odnosi se samo na moralne norme. Stanje je tah:o da je gotovo nepoznata lestvica vrednosti za koje se jugoslovensko društvo zalaže. Horizont potreba nikada nije ozbiljno otmren za demokratsku raspravu. Zbog toga se prioriteti potreba spontano obrazuju, pretežno pod uticajem potrošačkog mentaliteta. Ta psihologija povezana sa neobuzdanim primitivizmom silno je ojačala sklonost prema šundu u literaturi, muzici, filmu i zabavi svake vrste. Razvijanje te sklonosti čak se i svesno i sistematski podstiče posredstvom štampe, radija i televizije. Pod pritiskom agresivnog šunda koji suvereno vlada na sceni, prave kulturne vrednosti su ostale bez šireg uticaja, uprkos mnogih i značajnih dela jugoslovenskih sh:aralaca. Malo je smišljenih napora da se ta dela privedu širem krugu građana.

Kriza kulture nije samo u tome što su prave društvene vrednosti u susretu sa šundom nekonkurentne. Kultura se sve više regionalizuje, razbija se njeno jugoslovensko i univerzalno značenje, ona se dobrim delom stavlja u službu republičkih, pokrajinskih, državnih apsiracija na sopstveno vlastelinstvo i na tom području. Opšta provincijalizacija kulture snižava kriterijume vrednosti i dopušta mnogo veću društvenu afirmaciju manje darovitih stvaralca. Duboko uvreženi u provincijalnoj kulturi, separatizam i nacionalizam postaju sve agresivniji.

5. Ova svestrana i duboka kriza jugoslovenskog društva otvara mnoga pitanja, od kojih se naročito izdvajaju sledeća dva: Sta se desilo s projetkom izgradnje novog društva za koji su pale tolike žrtve? Gde se mi danas nalazimo u odnosu na modernu

evropsku civilizaciju. Objektivna naučna analiza, slobodna kako od ideološke apologetike (koja se

opire bilo kafonmpromenama sistema) tako i od ideološkog skepticizma (koji odbacije sistem u celini, i od samog njegovog početka) pokazuje svu protivrečnost posleratnog razvitka i objašnjava zašto su iza perioda uverljivog materijalnog rasta, postepene demokratizacije i duhovne emancipacije sledili društevni sukobi u kasnim šezdesetim godinama, restauracija autoritarnosti u ranim sedamdesetim godinama, gubljenje stabilnosti i strukturnih proporcija, materijalna stagnacija i sve veća duhovna dezorijentacija kao krajnji ishod.

Pad do kojega je došlo ne bi bio tako težak i trajan da je on posledica samo jedne pogrešne politike. Nova politička strategija u šezdesetim godinama nije samo projekt privredne reforme već i kraj procesa političke i ekonomske demokratizacije, razotuđenja politike, dugoročnog usmeravanja društvenog razvoja, izgradnje jedinstvene federacije. Novi društveni projekt afirmacije grupnog i nacionalnog egoizma vodio je nepomirljivom sukobu sa dotad priznatim moralnim vrednostima i sve većoj demoralizaciji u masama naroda.

Da bi se objasnilo zastoje nakon uspešnog razvoja u periodu 1953-1965. došlo do fatalnogpreloma 1965. godine morali bi se uzeti u obzir mnogi činioci: davanje izrazite prednosti individualnim i grupnim interesima nad opštim, materijalističke aspiracije nove srednje klase, dominacija interesa najrazvijenijih republika, odbrana polito-kratskog monopola moći pred rastućim pritiskom za dalje demokratske reforme, žilavi otpori koje je emancipaciji pružila patrijahalna tradicija. Od spoljašnih činilaca valja naročito imati u vidu pritiske velikih sila koji su u sferi politike podržavali autoritarnost, a u sferi privrede težili, i na kraju uspeli, da dovedu zemlju u nezavidnu tehnološku i ekonomsku zavisnost od inostranstva.

Pri svem tom ne bi moglo zadovoljavati objašenje koje bi idealizovalo projekt revolucionarnog preobražaja i nesumnjive uspehe u toku prve dve decenije posleratnog razvoja, i koje bi kasnija lutanja i padove shvatalo kao prostu deformaciju tog projetka od strane vladajućih subjekata. Prava je naučna istina da postoje ograničenosti u samom tom projektu kako u početnoj viziji, koja (pored svih svojih humanističkih i emancipatorskih ideja) prenaglašava ulogu nasilja i diktature u prelaznom periodu, tako i u načinu na koji je ta vizija bila protumačena i primenjena u našoj zemlji pod pritiskom staljinizma i kominternovskog nasleđa.

Uspešan otpor staljinizmu mobilisao je značajne društvene snage, koje su obezbe-dile nacionalnu nezavisnost, industrijalizaciju zemlje, zavidan privredni rast u periodu 382 383


1953-1965., početne oblike samouprave i duhovno oslobađanje od uskih ideoloških okvira u oblasti kulture. Ipak, jednom uspostavljeni hijerarhijski odnosi nisu mogli biti prevaziđeni. Oni su se pokazali kao neprekoračiva granica procesa demokratizacije. Taj proces je tolerisan i podstican dok je oslobađao stvaralačke snage na nivou društvene mikro-strukture i u oblasti delatnosti udaljenih od politike. On je strogo kontrolisan kad se proširio i na političke institucije - zahtevom za ^profesionalizacijom i debirokratizacijom politike, a odlučno je zaustavljen kadje ugrozio centre političke moći - zahtevom za slobodnijim izborima i za pretvaranjem organa države u organe samoupravljanja. Privredna reforma 1965. godine u suštini je promena osnovnog strategijskog pravca društvenog razvoja: projekt političke demokratizacije zamenjen je pro-jetkom ekonomske liberalizacije. Ideja samoupravnosti, čija je suština razotuđenje politike, zamenjena je idejom decentralizacije, koja je dovela do uspostavljanja regionalnih centara otuđene moći. Etika solidarnosti i socijalne pravde zamenjena je duhom posesivnog individualizma i apologijom grupnog interesa. Politički voluntarizam, smeo i dinamičan u prvim posleratnim decenij ama, kad je mogao računati s masovnom podrškom naroda, postaje sad statičan i odlučan u odbrani sistema, čak i onda kad postaje očigledno da je taj sistem nekonzistentan i neefikasan.

Osnovni problem jugoslovenskog društva nije u tome što je nepotpuno i deforim-sano ostvaren istorijski projekt, nastao u oslobodilačkom ratu. Sudbina je svih projekata u dosadašnjoj istoriji da je njihovo ostvarenje bilo praćeno elementima restauracije i da je na kraju dovodilo do raznovrsnih mešavina starog i novog društva. Međutim, i pored toga što nisu ispunili sve svoje emancipatorske ciljeve takvi hibridi su se dokazali kao napredne civilizacijske tekovine koje su omogućavale izlazak iz krize i ubrzan društveni razvoj.

U istoriji dosad nezapamćen jaz između normativnih proklamacija i stvarnosti daje jugoslovenskom društvu jedno od bitnih obeležja. Prema zvaničnoj ideologiji jugoslovensko društvo je većprevazišlo sve tekovine moderne civilizacije, i na Zapadu i na Istoku: ostvarilo je najviši oblik demokratije, samoupravljanjem obezbedilo vlast radničke klase, postiglo bratstvo i jedinstvo naroda, ukinulo etatizam, prvi put u svetu dokazalo mogućnost postojanja efikasne tržišne privrede u socijalizmu.

U stvarnosti se naše društvo nalazi ispod nivoa modeme civilizacije. U Jugoslaviji se osnovna grđanska prava ličnosti još uvek mogu nekažnjeno kršiti, izbori funkcionera su fikcija, sudska vlast je zavisna od izvršne, sloboda reći, organizovanja i javnog manifestovanja su ograničene birokratskom samovoljom i zakonskim propisima koji omogućavaju proganjanje mišljenja različitih od zvaničnog. Radnička klasa nema legalno pravo samoorganizovanja i štrajka, i ne vrši nikakav st\:ami utkaj na političko odlučivanje. Nacionalne odnose karakternu sukobi suprotstavljenih interesa, eksploatacija i slaba suradnja autarkičnih nacionalnih ekonomija. O jedinstvenoj politici raz-

384

voja i o jedinstvenom tržištu ne može se više ni govoriti ozbiljno. Etatizam nije ukinut većjeprenet na republički nivo. gde je on iracionalniji izloćudniji. Kad su se već 1967.-68. javile neželjene posledice, spoj inflacije, stagnacije i nezaposlenosti, cela loše smišljena "privredna reforma" je napuštena i nikad se nije dospelo do modeme tržišne privrede regulisane instrumentima jedne celovite razvojne politike. Za razliku od drugih suvremenih mešovitih društava, specifična jugoslovenska mešavina elemenata pred-modernog autoritarnog društva, građanskog društva i socijalizma, definitivno uobličena Ustavom iz 1974.. ne poseduje minimum potrebne koherentnosti da bi obezbedila dalji društveni razvoj.

Bez promene toga Ustava i na njemu izgrađenog političko-ekonomskog sistema nemoguće je resiti nijedan suštinski današnji problem našeg društva, nemoguće je zaustavili sadašnji proc es dezintegracije i pada u sve dublju krizu. Neophodno je tragati za rešenjima imajući u vidu sledeće velike civilizatorske principe koji su neophodni uslov uspona modernog društva.

a j Suverenost naroda. U samom temelju moderne civilizacije nalazi se ideja daje najviši izvor političke moći sam narod, daje jedini legitimni politički autoritet onaj koji potiče iz slobodno izražene volje naroda, pa da prema tome ne postoji moralni i pravni osnov da bilo kakva elita (po milosti božjoj, po kni. religiji, rasi. klasi, ideološkoj pripadnosti, istorijskim zaslugama ili bilo kakvom drugom opravdanju) prisvoji sebi pravo da govori, odlučuje i služi se silom u ime naroda. Narod može samo prepustiti političku vlast na određeno vreme svojim predstavnicima, s pravom da ih bira. konlroliše i srnenjuje, a po potrebi i silom zbacuje - ukoliko prekrše "društveni ugovor" i umesio opitih narodnih interesa počnu da slede svoje posebne interese. Princip suverenosti naroda alirmisala je demokratska politička filozofija i praksa demokratskih revolucija osamnaestog veka Međutim, krajnje radikalne konsekvence ovog principa izvela je socijalistička teorija. Ako je monopol ekonomske moći takođe jedna od osnova za obrazovanje elita koje se mogu nametnuti društvu i postići punu kontrolu nad njegovim političkim .notom. <>nda su s principom suverenosti naroda nespojive i sve institucije koje omogućuju taj monopol, bilo da je to kapital ili birokratska država. U tom smislu hi punu sin erenost naroda bila ostvarena teku jednom besklasnom društvu u kome bi i politički i ekonomski i kulturni život bio oiganizovan na demokratski način. Pretpostavka takvi- demokratije ("demokratija saveta" ili "integralne samouprave" j je slobodan izbor i sirienjivost svih funkcionara, javna kontrola nad njihovim radom, podela vlasti, odstustvo birokratskih privilegija. Ti pređuslovi su odavno ostvareni u modernom društ\ li. lugoslavija taj nivo nije još dostigla iako je već davno proklamov-iila ideje satnoupim nosti, Jehirokratizucije i deprofesionalizacije politike.

bi Samoodređenje nacije. U modemom društvu je svako političko ugnjetavanje i diskriminacija na nacionalnoj osnovi civilizacijski neprihvatljivo. Jugoslovensko

385


rešenje nacionalnog pitanja je u početku moglo biti shvaćeno kao primeran model mnogonacionalne federacije u kojoj je princip jedinstvene države i državne politike bio uspešno spojen s principom političke i kulturne autonomije nacija i nacionalnih manjina, U toku poslednje dve decenije sve više je slabio princip jedinstva i prenaglašavali je princip nacionalne autonomije, koji se u praksi pretvorio u suverenost delova (republika, koje po pravilu nisu nacionalno homogene). Slabosti koje su od početka bile prisutne u modelu, postojale su sve vidljivije. Sve nacije nisu ravnopravne: srpska nacija, na primer, nije dobila pravo na vlastitu državu. Delovi srpskog naroda, koji u znatnom broju žive u drugim republikama, nemaju prava, za razliku od nacionalnih manjina, da se služe svojini jezikom i pismom, da se politički i kulturno organizuju, da zajednički razvijaju jedinstvenu kulturu svog naroda. Nezaustavljiv progon Srba s Kosova na drastičan način pokazuje da ona načela koja štite autonomiju jedna manjine (Albanaca) nisu primenjena kad su u pitanju manjine u okviru manjine (Srbi, Crnogorci, Turci i Romi na Kosovu). S obzirom na postojeće oblike nacionalne diskriminacije današnja Jugoslavija se ne može smatrati modernom i demokratskom državom.

c) Ljudska prava. Modema epoha počinje afirmacijom ljudskih prava. To su prvobitno bila građanska prava: na slobodu misli, savesti, govora, kretanja, dogovora, organizovanja, javnog manifestovanja, demonstracija, izbora svojih predstavnika. U našem veku građanskim pravima su dodata socijalno-ekonomska prava: pravo na rad, na slobodan izbor zanimanja, na školovanje, na jednaku nagradu za jednak rad, na socijalnu sigurnost. Generalna skupština Ujedinjenih nacija je forumulisala sva ova prava u svojoj Univerzalnoj deklaraciji o pravima čoveka prihvaćenoj 10. decembra 1949. godine. Naša zemlja je jedna od država članica koje su donele ovu deklaraciju; Jugoslavija je takođe potpisnik Helsinških dogovora i svih sličnih međunarodnih dokumenata. Nesumnjivo je da ima dosta suvremenih država koje su u pogledu stepena ostvarivanja ljudskih prava nalaze ispod naše zemlje. Ali i u nas se još uvek gone "verbalni delikti", zabranjuju i uništavaju knjige i skidaju s repertoara pozorišne predstave koje su "idejno neprihvatljive", sputava se javno iznošenje mišljenja, zabranjuje se organizovanje, manifestovanje i demonstriranje, korišćenje ustavnog prava, slanje protesnih peticija državnim organima kvalifikuje se kao neprijateljski i proganjaju se inicijatori protestnih obustava rada, izbori funkcionera se pretvaraju u farsu sam-oimenovanja. Dok se sve to događa ne možemo se smatrati civilizovanim iprosvećenim društvom.

g) Racionalnost. Moderno doba je doba racionalnosti. Društvene ustanove i način organizovanja celokupnog društvenog života moraju položiti ispit pred sudom razuma. Nije to uvek racionalnost ciljeva: velika slabost naše epohe je razdvajanje politike, etike i nauke. Ali instrumentalna racionalnost i sposobnost pronalaženja adekvatnih sred-

386

stava za jednom usvojene ciljeve i efikasno sprovođenje u život određene politike /'ftjftf conditio sine qua svake moderne države. To, dalje, znači daje svaka moderna državu veliki sistem čiji se pojedini delovi na jedinstven način regulišu, usklađuju i usmerava ju, da su pravila igre jasna, stabilna i promenljiva samo nakon ozbiljnog proučavanju i pripreme, da se državni činovnici biraju pre svega po kriterijumu kompetentnosti i ličnog integriteta, da se donošenje odluka u najvećoj meti oslanja na pouzdane informacije i analizu troškova i verovatnih dobiti. Nijedan od tih uslova racionalne politike nije u nas zadovoljen: našu državu čine osam odvojenih i slabo povezanih sistema, jedinstvena politika razvoja ne postoji, a kad bi na papiru i postojala ne bi se mogla realizovati u praksi; pravila igre se stalno ad hoc menjaju i u najboljem slučaju se mogu znati samo za jednu godinu unapred; funkcioneri se biraju pre svega na osnovu kriterijumu lojalnosti, pa su u velikoj meri nekompetentni i povodljivi, odluke se donose na brzinu, proizvoljno ipristrasno, bez prethodne javne diskusije, na osnovu nepouzdanih, jednostranih informacija i ne uzimajući u obzir moguće alternative. Dok ovakav neracionalan stil rada prevlađuje u našoj politici, mi se ne možemo smatrati modernim društvom.

Iz ove analize sledi da su politička demokratizacija i korenita kadrovska obnova, istinsko samoodređenje i ravnopravnost pripadnika svih jugoslovenskih naroda, uključujući i srpski, puno ostvarenje ljudskih građanskih i socijalno-ekonomskihprava, i dosledna racionalizacija jugoslovenskogpolitičkog sistema ipolititke razvoja oni neophodni preduslovi bez kojih se ne može ni zamisliti izlaz iz sadašnje krize jugoslovenskog dništva.

POLOŽAJ SRBIJE I SRPSKOG NARODA

Mnoge nevolje koje muče srpski narod iznikle su u prilikama koje su zajedničke svim jugoslovenskim narodima. Međutim, srpski narod pritiskuju i druge nedaće. Dugoročno zaostajanje razvoja privrede Srbije, neregulisani državno-pravni odnosi sa Jugoslavijom i pokrajinama, kao i genocid na Kosovu, pojavili su se na političkoj sceni sa udruženom snagom koja čini situaciju napetom, ako ne i eksplozivnom. Ova tri mučna pitanja, koja proizlaze iz dugoročne politike prema Srbiji, svojom dramatikom ugrožavaju ne samo srpski narod, već i stabilnost čitave Jugoslavije. Zbog toga se ona moraju naći u središtu pažnje.

Nije trebalo mnogo znanja ipodataka da se utvrdi dugogodišnje zaostajanje privrede Srbije. Ipak je to zvanično učinjeno tek u Planu 1981-1985., u kome je bilo zapisano da će se u tom razdoblju preduzimati mere za zaustavljanje takve tendencije. Ta je obaveza brzo pala u zaborav. Petogodište je prošlo u novom ispitivanju da li Srbija gubi

387


korak u razvoju. Nalazi su, međutim, argumetovanopot\ idili ono što se i ranije znalo, da se po relevantnim pokazateljima njena privreda stalno kreće ispod jugoslovenskog prošeka uz sve veće zaostajanje. Usporenijirazvojnije imao dovoljno snage da savlada ekonomsku nerazvijenost na delu njene teritorije na kojoj živi 1.5 miliona stanovnika sa narodnim dohotkom po stanovniku preko 30% nižim od odgovarajućeg dohotka u tri nedovoljno razvijene republike.

Ispitivanja nisu ostavila ni trunku sumnje da je relativno zaostajanje Srbije prvenstveno nastalo zbog manjih investicija po stanovniku, a ne zbog slabije efikasnosti investicija. Prema zvaničnim statističkim podacima efikasnost investicija je u Srbiji za čitav posleratni period niža samo od one u Sloveniji i Vojvodini, a tokom poslednje decenije (period 1976-1983) najviša je u Jugoslaviji. Veća efikasnost mogla je sumo delornično nadoknaditi gubitak društvenog proizvoda zbog manjih investicija, ali nije bila u stanju da spreči formiranje vređnosti osnovnih sredstava po stanovniku na nivou od svega 80,5% jugoslovenskog prošeka, što je čak niže od Crne Gore i Bosne i Hercegovine, dveju republika koje imaju status nerazvijenih.

Tokom čitavog posleratnogperioda privreda Srbija je bila izložena neekvivalent-noj razmeni. Aktuelan primer takve razmetne je niska cena električne energija koja se u velikim količinama isporučuje drugim republikama. Instrumenti i mere tekuće ekonomske i kreditno-monetame politike, a naročito doprinos fondu federacije za razvoj privredno nedovoljno razvijenih područja su u novije vreme najvažniji činioci njenog relativnog zaostajanja. Doda li se tome da su najrazvijenije republike, zbog oskudice sredstava akumulacije Srbije, sa svojim kapitalom ušle u njenu privredu (poljoprivreda, prehrambena industrija, trgovina i bankarstvo), dobiju se slika jedne podređene i zapostavljene privrede u okvint jugoslovenskog prostora.

Dosledna diskriminacija privrede Srbije u posleratnom periodu ne da se potpuno razjasniti bez uvažavanja međunacionalnih odnosa između dva rata kako ih je videla i ocenjivala Komunistička partija Jugoslavija. Na te poglede odlučujuće je uticala autoritativna Kominterna, koja je u naporima da ostvari svoje strateške i taktičke zamisli na međunarodnom planu težila razbijanju Jugoslavije. Nalazeći svoje ideološko opravdanje u sučeljavanju srpske "ugnjetačke" nacije i ostalih "ugnjetenih" narodu, takva politika je drastičan primer uzmicanja marksističkog učenja o klasnoj podeU jenosti svake nacije pred političkim pragmatizmom, koji je, u nastojanju da koristi međunacionalna trvenja, potisnuo u pozadinu klasni internacionalizam. To donekle objašnjava zašto se KPJ nije potrudila da sopstvenim istraživanjima dođe do prave istine o ekonomskoj prirodi međunacionalnih odnosa. Ocena tih odnosa, koja se svodi na to da je politička hegemonija srpske buržoazije praćena i odgovarajućom ekonom-skom dominacijom Srbije, preuzeta je u stvariodseparatistički orije.ntisanih građanskih partija. Ni pre, ni posle rata KPJ nije bila voljna da neposrednim saznanjima utvrdi 388

pravo stanje, niti da ulazi u bilo kakvu raspuravit koja bi mogla dovesti u pitanje daviti) date ocene i zauzete stavove na kojima je istrajula sve do danas. Doslednost je bila utoliko neobičnija što se i bez posebnih studija, elementrurnim uvidom u osnovne pokazatelje nivoa razvijenosti u popisnoj 1948. godini moglo ustanoviti da Srbija nije mogla imati ekonomskiprivilegovan položaj između dva rata. Na zaostajanje u industrijalizaciji je jasno ukazivao naglašeniji agrarni karakter njene privrede Učešće pol-joporivrede. je bilo veće, a udeo industrije u formiranju đništvenog proizvoda industrije manji nego u jugoslavenskom prošeku. KPJ ne samo što na osnovu svih činjenica nije revidirala svoju ocenu, već nije poklonila ni najmanju pažnju radovima naučnih ustanova a kojima je već početkom pedesetih godina dokumentovuno utvrđen bitno drugačiji ekonomski položaj Srbije između dva ruta. Uporno ponavljanje predratne ocene tokom četiri decenije ukazuje na izuzetno veliku političku i ekonomsku zuin-teresovanost da se tah'apogrešnu ocena održi. Njen smisao leži u tome tla se srpskom narodu usadi osećanje istorijske krivice ne bi li se time osujetio njegov otpor političkoj i ekonomskoj podređenosti kojoj je stalno izložen.

Na predatnoj oceni zasnovana je i posleratna politika prema privredi Srbije, koja je dovoljno jasno deklarisana u ekspozeu o Prvom petogodišnjem planu. Srbiji je u tom planu neosnovano određen, posle Slovenije, najsporiji tempo industrijalizacije. U praksi je ta politika započela preseljavanjem u đnige republike industrijskih pogona za proizvodnju aviona, kamiona i oružja, da bi se nastavila obaveznim otkupom, makazama cena na teret sirovina i poljponvrednih proizvoda, nižim investicijama po stanovniku od jugoslovenskog prošeka i doprinosom za razvoj nerazvijenih područja. No ništa tako ubedljivo ne pokazuje podređen položaj Srbije kao činjenica da ni u jednom ključnom pitanju političkog i privrednog sistemu ona nije imala inicijativu. Stoga, položaj Srbije valja posmatrati u sklopit političke i ekonomske dominacije Slovenije i Hrvatske, koje su bile predlagači promena u svim dosadašnjim sistemima.

Slovenija i Hrvatska startovale su sa najvišeg nivoa razbijenosti, a ostvarile su i najbrži raz\'oj. S poboljšanjem njihovog relativnog položaja jaz između njih i ostalog delu Jugoslavije jako se produbio. Takav tok događaja, koji odstupa od proklamovane politike ravnomernog razvoja, ne bi bio moguć da privredni sistem nije biopristrasan, da te dve republike nisu bile u položaju da nametnu rešenja koja odgovaraju njihovim ekonomskim intersima. Prerađivačke delutnosti, koje relativno više učestvuju u njihovoj privrednoj strukturi, uživale su tokom čitavog posleratnog prerioda povoljnije us-loveprivređivanja, na koje su snažno uticali paritet i režim cena. kao i carinska zaštita. Veći prostor dat tržištu u šezdesetim godinama pogodovao je više razvijenim područjima. Suspenziju Petegodišnjeg plana 1961-1965. godine, koji je težište stavio na razvoj proizvodnje sirovina i energije, valja tumačiti kao izbegavanje republika da ulažu u nerazvijena područja koja su relativno bogatu u prirodnim izvorima. Razvoj

389


Jugoslavije iz tog vremena zasnivao se više na sastavu činilaca proizvodnje dveju razvijenih republika nego ostalog dela zemlje. Zbog toga radna snaga nije dobila adekvatno mesto u razvojnoj orijentaciji, čime su bili pogođeni Srbija i nerazvijena područja.

Ekonomska podređenost Srbije ne da se u potpunosti shvatiti bez njenog politički inferiornog položaja koji je odredio i sve odnose. Za KPJ ekonomska hegemonija srpskog naroda između dva rata nije bila sporna, nezavisno od toga stoje industrijalizacija Srbije bila sporija od jugoslovenskog prošeka. Na toj ideološkoj platformi formirala su se mišljenja i ponašanja, što je presudno uticalo na kasnija politička zbivanja i međunacionalne odnose. Slovenci i Hrvati su pre rata stvorili svoje nacio-nalne komunističke partije, a zadobili su i odlučujući utkajna CKKPJ. Njihovi politički lideri postali su arbitri u svim političkim pitanjima tokom i posle rata. Ove đve susedne republike delile su sličnu istorijsku sudbinu, imale su istu religiju i težnju za što većom samostalnošću, a kao najrazvijenije, i zajedničke ekonomske interese, što su bili dovoljni razlozi za trajnu koaliciju u nastojanju da ostvare političku dominaciju. Tu koaliciju je učvrstila dugogodišnja suradnja Tita i Kardelja, đve najistaknutije političke ličnosti posleratne Jugoslavije, koje su uživale neprikosnoven autoritet u centrima moći. Kadrovski monopol im je dopuštao da bitno utiču na sastav političkog vrha Jugoslavije i svih republika i pokrajina. Svima je poznat izuzetno veliki doprinos Edvarda Kardelja u pripremanju i donošenju odluka AVNOJ-a i svih posleratnih ustava. On je bio u položaju da u temelje društvenog uređenja ugrađuje i lične stavove, koji realno nisu mogli biti predmet osporavanja. Odlučnost kojom se Slovenija i Hrvatska danas suprotstavljaju s\'akoj ustavnojpromenipokazuje koliko im Ustav od 1974. godine odgovara. Pogledi na društveno uređenje nisu imali nikakvih izgleda da budu prihvaćeni ukoliko su bili drugačji od shvatanja dvaju političkih autoriteta, a nije se moglo učiniti ništa ni posle njihove smrti, budući da je ustav mogoćnošću veta osiguran od bilo kakvih promena. Imajući sve to u vidu, ne može biti sporno da su Slovenija i Hrvatska utemeljile političku i ekonomsku dominaciju, kojom ostvaruju svoje nacionalne programe i ekonomske aspiracije.

U takvim uslovima a pod stalnim optužbama da je "ugnjetački", "unitaristički", "centralistički", "pandurski", srpski narod nije mogao postići ravnopravnost u Jugoslaviji, za čije je stvaranje podneo najveće žrtve. Revanšistička politika prema Srbima započela je pre rata time što se smatralo da Komunistička partija i nije potrebna "ugnjetačkoj" naciji. U CKKPJ Srbi su bili relativno malo zstupljeni, a neki od njih su se, valjda zato da bi se održali, deklarisali kao pripadnici drugih nacija, Srbija tokom rata nije bila u položaju da potpuno ravnopravno učestvuje u donošenju odluka koje su prejudicirale buduće međunacionalne odnose i društveno uređenje Jugoslavije. Antifašističko veće Srbije osnovano je u drugoj polovini 1944. godine, kasnije nego u drugim republikama, a Komunistička partija Srbije tek po završetku rata. Za drugo

390

zasedanje AVNOJ-a većnici su birani iz srpskih vojnih jedinica i članova Vrhovni'}: štaba koji su se zatekli na teritoriji Bosne i Hercegovine, za razliku od većnika nekih drugih republika, koji su došli na zasedanje sa svoje teritorije i koji su iza sebe imali nacionalne političke organizacije sa izgrađenim stavovima i programima.

Ove istorijske činjenice ukazuju da tokom rata Srbija nije bila formalno, pogotovu ne suštinski u ravnopravnom položaju kada su donošene odluke od dalekosežnog značaja za buduće državno uređenje. To ne znači da se Srbi ne bi dobrovoljno odlučili za federalizam kao najpogodnije uređenje za višenacionalnu zajednicu, već se ima u vidu da su se oni bez prethodnih priprema i podrške svojih političkih organizacija našli u položaju da u ratnim uslovima prihvate rešenja koja su otvarala široke mogućnosti za njihovo razbijanje. Položaj Srha morao je biti blagovremeno razmotren i regulisan sa stanovišta njihovog nacionalnog integriteta i nesmetanog kulturnog razvoja, a ne da to izuzetno pitanje ostane otvoreno za rešenja koja pogađaju vitalne interese srpskog naroda.

Ozbiljnost društvenih i ekonomskih posledica koje u posleratnom periodu iz ovakvih odnosa proizlaze zahteva da se bez odlaganja prestane sa zloupotrebom teze 0 ugnjetačkoj i ugnjetenim nacijama koja je Srbiju dovela u nezavidan ekonomski položaj. Oslobođenje Srbije od doprinosa Fondu federacije, ne bi li time ojačala aku-mulativnu sposobnost i ubrzala privredni razvoj, bilo je prilika da se nagovesti kraj takve politike, Očekivalo se da će politički predstavnici Srbije izići sa ovim logičnim i opravdanim zahtevom i da će na njegovom prihvatanju do kraja ustrajati. Utoliko je bilo veće izneneđenje kada su oni pristali na plaćanje pune stope uzprihvatanje utešnog

1 potpuno neizvesnog obećanja da će doprinos biti materijalno kompenziran na drugoj

strani. Ovaj ishod je u suprotnosti sa nalazima o ekonomskom zaostajanju Srbije, a

istovremeno je istorijski neodgovoran čin prema sopstvenom narodu. Kapitulacija političkih predstavnika Srbije navodi na mnoga razmišljanja, pre svega o njihovom pravu da takav korak učine. Postavlja se pitanje ko je ovlašćen da prihvati odluku kojom se privredi Srbije izriče presuda o dugoročnom zaostajanju u budućnosti sa neizbežnim političkim posledkama. Reč je o ogromnim sredstvima neophodnim za pokretanje privrednog razvoja Srbije i rešavanje egzistencijalnog pitanja velikog broja mladih ljudi bez posla, većeg nego u bilo kojoj drugoj republici. Bez referenduma uzurpirati pravo da se iza zatvorenih vrata dogovara, odlučuje i pristaje da ekonomskom razvoju tog naroda postavlja ozbiljna ograničenja.

Srbija je mirne savesti i sa osećanjem da je uveliko ispunila svoj dug solidarnosti mogla postaviti zahtev da se oslobodi doprinosa fondu. Istinske žrtve za razvoj tri nerazvijene republike i SAP Kosovo podnela je samo ona, plaćajući pomoć drugima sopstvenim zaostajanjem. Sa tri razvijena područja to nije bio slučaj. Primena stope

391


doprinosa proporcionalno društvenom proizvodu nije se držala osnovnog pravila da se obaveze odmeravaju prema ekonomskoj snazi obveznika. Proporcionalna stopa poštedela je Sloveniju, Hrvatsku i Vojvodinu progresivnog doprinosa, što im je omogućilo ne samo da se normalno razvijaju, već i da poboljšaju svoj relativni položaj prema jugoslovenskom prošeku. Za Srbiju su, međutim, takve stope predstavljale ogromno opterećenje. Njena privreda je izdvajala oko polovinu neto akumulacije za nerazvijena područja, zbog čega se sasvim približila privredama nerazvijenih republika.

I pored toga što je svojim doprinosom pomogla razvoj nerazvijenih područja i olakšala teret razvijenima. Srbija za svoje zaostajanje ne nailazi na razumevanje ni jednih ni drugih. Obostrani interes upućuje d\ a tipa područja na koaliciju radi održanja postojećeg stanja u kome zadovoljavaju svoje interese na račun Srbije. Antisprska koalicija nastupila je u slučaju stope doprinosa otvorenije i sa manje političkog takta nego bilo kada ranije. S neprikrivenim pritiskom Srbiji je nametnuto da prihvati stopu doprinosa u celmi. Ovaj pritisak važan je i kao znak da već tradicionalna diskriminacija Srbije nije oslabila, ako se čak nije povećala.

Imajući u vidu šta se sve događalo u posleratnom periodu, takav pritisak ne predstavlja ništa novo. Nov bi mogao biti odlučan otpor Srbije tom pritisku. Na žalost, to se nije dogodilo. Otpora je bilo nešto više nego ranije, ali ipak sasvim nedovoljno. Srpski rukovodioci nisu iskoristili ni sva pravna sredstva, kao što je mogućnost upotrebe veta. koje im jedino preoslaje u situaciji kada se nadu usamljeni sa svojim opravdanim zahtevima. a izgleda nisu ni pomišljali na odgovarajući odgovor koji podrazumeva i otvaranje političke krize ako se drugačije ne može. Političari Srbije su se pokazali nespremnim za istorijski zadatak koji im je nametnula izuzetno teška konstelacija odnosa u jugoslavenskoj zajednici. Istorijski trenutak je od njih zahtevao do odlučno slave do znanja daje došao kraj posleratnoj praksi smenjivanja političara koji su postavljali pitanje ravnopravnosti Srbije, prakse diskriminacije ekonomista, sociologa, filozofa i književnika iz Srbije koji su blagovremeno ukazivali na društveno maligne pojave i upozoravali na posledice pogrešnih rešenja. kao i prakse udaljavanja sposobnih privrednika kojim se razoružavala privreda Srbije u pojačanoj konkurenciji na tržištu.

7. Odnos prema ekonomskom zaostajanju Srbije pokazuje da revanšistička politika prema njoj s vremenom nije slabila. Naprotiv, hranjena sopStvetum uspehom sve više je jačala da bi se konačno izrazila i u genocidu. Politički je neodrživu diskriminacija građana Srbije kojima su zbog paritetne zastupljenosti republika manje.nego drugima dostupna mesta saveznih funkcionera i delegata u Saveznoj skupštini, a glas glasača iz Srbije vredi manje od onoga iz bilo koje druge republike ilipokrajine. U toj svetlosti Jugoslavija se ne prikazuje kao zajednica ravnopravnih građana ili ravnopravnih nar-392

oda i narodnosti, nego kao zajednica osam. ravnopravnih teritorija. Ipak ni ova ravnopravnost ne važi za Srbiju zbog njenog posebnog pravno-političkog položaja, koji odražava težnje da se srpski narod drži pod stalnom kontrolom. Ideja vodilja takve politike bila je "slaba Srbija, jaka Jugoslavija", koja je napredovala u uticajno mišljenje: ako bi se Srbima kao najbrojnijoj naciji dozvolio brz ekonomski razvoj, to bi predstavljalo opasnost za ostale nacije. Otuda korišćenje svih mogućnosti da se njenom privrednom razvoju ipolitčkoj konsolidaciji postave što veća ograničenja. Jedno od takvih, veoma akutnih ograničenja jeste sadašnji nedefinisan i pun unutrašnjih konflikata ustavni položaj Srbije.

Ustavom od 1974. godine Srbija je faktički podeljena na tri dela. Autonomne pokrajine su u svemu izjednačene sa republikama, sem što nisu definisane kao država i što nemaju isti broj predstavnika u pojednim organima federacije. Ovaj nedostatak one nadoknađuju time što se preko zajedničke republičke skupštine mogu mešati u unutrašnje odnose Uže Srbije, dok su njihove skupštine potpuno autonomne. Političko-pravni položaj Uže Srbije je sasvim neodređen, to nije ni republika ni pokrajina. Odnosi u republici Srbiji su konfuzni. Izvršno veće koje je organ republičke Skupštine u stvari je Izvršno veće Uže Srbije. To nije jedina nelogičnost u razgraničavanju nadležnosti. Preširoka i institucionalno čvrsto utemeljena autonomija pokrajina stvara đve nove raseline u srpskom narodu. Istina je da su autonomaŠke i separatističke snage isnisti-rale na proširenju autonomije, ali bi to teško ostvarile da nisu dobile moralnu i političku podršku od republika u kojima separatističke tendencije nisu iščezle.

Proširenje autonomije obrazlagano je uveravanjem da će se postići veća ravnopravnost između nacija i bolje obavljanje javnih poslova, Događaji na Kosovu krajem šezdesetih godina bili su opomena šta se sve može dogoditi ukoliko se autonomija poveća. Razloga za veću autonomiju Vojvodine pogotovu nije bilo. To proširenje dalo je silnogpodstreka birokratskom autonomaštvu, ozbiljnim pojavama separatizma koga ranije nije bilo, zatvaranju privrede, političkom voluntarizmu. Porastao je utkaj onih van pokrajina i u Vojvodini koji širenjem dezinformacija nastoje da srpski narod podele na "Srbijance" i "prečanske Srbe". Pokrajine su uz svesrdnu pomoć drugih postale "konstituivni elemenat federacije", što im je dalo povoda da se osećaju i ponašaju kao federalne jedinice, zanemarujući činjenicu da su sastavni deo republike Srbije. I ovom prilikom ravnoteža u dualizmu ovakve vrste nije se mogla održati. Sadašnje ponašanje pokrajina pokazuje da su u praksi potpuno nadvladale separatističko-autonomaške snage. Republici Srbiji je onemogućeno da u vitalnim pitanjima, nastupa jedinstveno u interesu naroda kome pripada.

Splet nerešenih odnosa u republici Srbiji logično proizlazi iz njenog ustavnog položaja, i izbora separatističkih i autonomaških kadrova, koji su upravo zbog takve orijentacije uživali blagonaklonost onih koji su držali kadrovski monopol u Jugoslaviji.

393


Bez odgovarajuće protivteže u koordinaciji, regionalizacija se po pravilu pretvara u provincijalnu uskogrudnost i slepilo za šire nacionalne interese.

Oni koji su svesrdno pomogli da se klice unutrašnjih sukoba usade u ustave danas se javljaju kao arbitri - izmiritelji koji po dobro poznatoj simetriji jednakih krivica dele lekcije i užoj Srbiji i pokrajinama, sugerišući da se rešenja traže u doslednoj primeni tih istih ustava. Na taj način jednom zamršena situacija ostaće kakva je bila, a Srbija će i dalje trošiti svoju društvenu energiju uprevazilaženju konflikata bez izgleda da u tome potupno uspe. To se valjda i htelo sa proširenjem autonomija pokrajina, pogotovu što održavanje konfliktnih situacija u Srbiji daje mogućnost drugima da se mešaju u njene unutrašnje odnose i na taj način produže dominaciju nad njom. Posle izvršene federalizacija SKI takvo mešanje u unutrašnje odnose jedne republike moguće je jedino u Srbiji.

Odnosi između Srbije i pokrajina ne mogu se svesti jedino, a ni pretežno na formalno-pravna tumačenja dva ustava. Reč je prvenstveno o srpskom narodu i njegovoj državi. Nacija koja je posle duge i krvave borbe ponovo došla do svoje države, koja se sama izborila i za građasnku demokratiju, i koja je uposlednja dva rata izgubila 2,5 miliona sunarodnika doživela je da joj jedna aparatski sastavljena partijska komisija utvrdi da posle četiri decenije u novoj Jugoslaviji jedino ona nema svoju državu. Gori istorijski poraz u miru ne da se zamisliti.

8. Izgon srpskog naroda sa Kosova je spektakularno svedočanstvo njegovog istor-ijskogporaza. Srpskom narodu je u proleće 1981. godine objavljen jedan odista specijalan, ali otvoren i totalan rat pripreman u raznim razdobljima administrativnih, političkih i državnopravnih promena. Vođen vestom, primenom raznih metoda i taktika, s podeljenim ulogama, uz aktivnu, a. ne samo pasivnu i ne mnogo prikrivanu podršku pojedinih političkih centara u zemlji - pogubniju i od one koja je dolazila iz susedstva - taj otvoreni rat, kome se još uvek gleda pravo u oči i koji se ne naziva svojim pravim imenom, odvija se skoro pet godina. On, dakle, traje mnogo duže nego čitav oslobodilački rat u ovoj zemlji, od aprila. 1941. do 9. maja 1945. godine. Balistička [jobuna na Kosovu i Metohiji pred sam kraj rata, dignuta uz sadejstvo nacističkih jedinica, bila je 1944-45. vojnički razbijena, ali pokazuje se, ne i politički pobeđena. Njen sadašnji vid, prerušen u nov sadržaj, uspešnije se ranija i približava pobedničkom ishodu. Pravi obračun sa neofašističkom agresijom je izostao; sve do sada preduzi mane mere samo su uklonile s ulica ispoljavanje te agresije, a u stvari su jačale njene rasistički pobuđene, neopozive ciljeve, koje treba postići po svaku cenu i svim sredstvima. Čak i smišljeno drastične kazne mlađim prestupnicima izricane su da izazivaju i produbljuju međunacionalne mržnje.

Pet godina dugog albanskog rata na Kosovu uverile su njegove predvodnike i pobornike da su jači nego što su i mislili, da uživaju podršku po raznim centrima moći

394

u samoj zemlji neuporedivo veću nego kosovski Srbi od Republike Srbije, ili ova Repub lika od ostalih u Jugoslaviji. Agresija je u toj meti ohrabrena da se i najzvaničniji predstavnici Pokrajine, kao i njeni naučnici ponašaju ne samo arogantno, već i cinično, proglašavajući istine za klevete, a učene za svoja zakinuta prava. Organizovane političke snage naše zmelje, koje su izvršile revoluciju u gotovo nemogućim uslovima, pod najmoćnijim neprijateljem u čitavom ovom veku - odjednom se pokazuju ne samo neefikasnim, neslobodnim, već gotovo i nezaintersovanim da se na otvoreni rat odgovori kako jedino i mora: odlučnom, odbranom svog naroda i svoje teritorije. A kad se agresija porazi, da se politički obračuni ne vrše više hapšenjima, "diferencijacijama", lažnim lojalnostima, već odistinskom revolucionarnom borbom, otvorenim suočavanjima, sa pravom slobodnog izražavanja, pa i demonstriranja suprotnih mišljenja.

Fizički, politički, pravni, kulturni genocid nad srpskim stanovništvom Kosova i Metohije najteži je poraz u oslobodilačkim borbama što ih je vodila Srbija od Orašca 1804. do ustanka 1941. godine. Odgovornost za taj poraz pada, pre svega, na još uvek živo kominternovsko nasleđe u nacionalnoj politici Komunističke partije Jugoslavije i sledbeništvo srpskih komunista toj politici, na preskupe ideološke i političke zablude, neznanja, nedoraslosti, ili već okorele oportunizme generacija srpskih političara posle ovog rata, uvek defanzivnih i uvek u većoj brizi šta drugi misle o njima i njihovim bojažljivim "postavljanjima" položaja Srbije, nego o objektivnim činjenicama koje uslovljavaju budućnost naroda kojim rukovode.

Ravnopravni nacionalni odnosi, za koje su i na Kosovu i Metohji najviše ratovali upravo srpski borci - jednom vrlo određenom politikom, "razvojno" sprovođenom, sa isplaniranim postupcima i jasnim ciljem. - albanski nacionalisti u političkom rukovodstvu Kosova počeli su da preokreću u njihovu suprotnost. Autonomna oblast u pogodnom trenutku dobiju rang autonomne pokrajine, zatim i status "konstitutivnog dela federacije" - sa većim prerogativima od ostatka Republike kojoj samo formalno pripada. Dalji korak "eskalacije", koji se javio kao i albanizacija Kosova i Metohije pripremanje, dakle, na-jlegalnije. Isto tako i unifikacija književnogjezika, nacionalnogimena, zastave, udžbenika - prema instrukcijama iz Tirane - bila je sasvim otvorena, kao i sama granica između đve državne teritorije, uostalom. Zavere, koje se obično tajno kuju, na Kosovu su se stvarale ne samo očevidno, već i demonstrativno. Mnogima su zato masovni neredi 1981. godine više izgledali kao istrčljivost, nego kao kakva nova pojava, opasna i po čitavu zemlju, kao što se kasnije svaka istina o progonu Srba na Kosovu smatrala "kopanjem po crijevima Albanaca", a pisanja "beogradske štampe" o zbivanjima na licu mesta, uzimala gotovo za veću krivicu od počinjenih paljevina, ubijanja, silovanja, srknavljenja - mnogih do danas politički i krivično neidentifikovanih.

Posebnu težinu ima odnos odgovornih činilaca i vlasti na Kosovu prema nasilju čija je žrtva srpski narod. Prećutkivanjem i zataškavanjem zločina, izbegavanjem da se

395


odmah kaže sva istina, zavlačenjem istrage i sudskog postupka, ohrabruje se sitni i krupni teror, ujedno se stvara lažna, ulepšana slika oprilikama na Kosovu. Pored toga, trajna je težnja da se za nasilje nad Srbima nađe politički alibi u tobožnjoj uzajamnosti mržnje, netrpeljivosti i revanšizmu, a u poslednje vreme sve češće i u izmišljenom dejstvu "spoljašnjeg" neprijatelja - van pokrajine, srpskog nacionalizma "iz Beograda". Slučaj Martinovićje značajan ne samo zbog naročitog, neviđenog nasilja, kojepodseća na najmračnija vremena turskog nabijanju na kolac, nego i zbog upornog odbijanja da se u redovnom sudskom postupku ustanovi i prizna istina. Umesto da bude povod za potvrdu vrhovne vrednosti zakona i ljudskih prava, taj slučaj je na Kosovu shvaćen kao prilika da se istakne suverenost pokrajine, koju ona ni po Ustavu nema te da se SR Srbiji nametne princip "nemešanja u unutrašnje poslove" pokrajine, kao da se radi o međudržavnom, međunarodnom odnosu.

Srbi na Kosovu i Metohiji imaju ne samo svoju prošlost, oličenu u dragocenim kulturnoistorijskim spomenicima, već i živo prisustvo svojih duhovnih, kulturnih, moralnih vrednosti: imaju matičnu zemlju svog istorijskogpostojanja. Nasilja koja su kroz vekove proređivala srpsko stanovništvo Kosova i Metohije - u ovom, našem vremenu, dobijaju svoju neumoljivu završnicu. Iseljavanje Srba sa Kosova i Metohije u Socijalističkoj Jugoslaviji po svome obimu i karakteru prevazilazi sve ranije etape ovog velikog izgona srpskog naroda. Jovan Cvijićje u svoje vreme procenjivao da je u svim seobama, od one velike pod Arsenijem Carnojevićem 1690. do prvih godina našeg veka, izgananopreko 500.000 Srba; od toga broja između 1876. i 1912. godine oko 150.000 Srba moralo je napustiti svoja ognjišta pod surovim terorom lokalnog i povlašćenog albanskog bašibozuka, U toku poslednjeg rata, proterano je preko 60.000 srpskih kolonista i starinaca, ali je posle rata ovaj talas iseljavanja doživeo pravu plimu: za poslednjih dvadesetak godina Kosovo i Metohiju napustio je oko 200.000 Srba. Ostatak srpskog naroda ne samo što stalno i nesmanjenim tempom, napušta svoju zemlju, nego se, prema svim saznanjima, gonjen zulumom i fizičkim, moralnim i psihološkim terorom, priprema za svoj konačan egzodus. Za manje od desetak sledećih godina, ako se stvari bitno ne promene, Srba na Kosovu više neće biti, a "etnički čisto" Kosovo, taj nedvosmilse.no iskazani cilj velikoalbanskih rasista, utemeljen još u programima i akcijama Prizrenske lige 1878-81., biće u potpunosti ostvaren.

Peticija 2016 Srba iz Kosova Polja, podneta Saveznoj skupštini i drugim organima u zemlji, zakonita jeposledica ovoga stanja. Nikakvim sefoiumskim ocenama ne može srpskom narodu osporiti pravo da se od nasilja i uništenja štiti svim zakonskim sredstvima. Ako tu zaštitu ne može ostavariti u Pokrajini, narod je može i mora tražiti u Republici i Federaciji. Izraz je građanske svesti o tome pravu iposeta građana Pokrajine Saveznoj skupštini. Samo se sa jednog autonomaško-separatističkog i šovinističkog stanovišta ovi koraci građana mogu osuđivati kao neprihvatljivi i smatrati kao neprijateljski.

396

Današnja sudbina Kosova nije više "složena", niti se i dalje može svodili na pra. na samoocenjivanja, izuvijane, nečitljive rezolucije, uopšteneplatforme - većjednostavno, pitanje jugoslovenskih konsekvenci! Između pokrajinske segregacije koja postaje, sve isključivija i saveznih, arbitraža koje samoparallšu svaku pravu, uz to i neodložnu meru - splet nerešenih situacija zatvara se u krug nerešivih. Sudbina Kosova ostaje životno pitanje čitavog srpskog naroda. Ako ono ne bude rešeno jedinim pravim ishodom nametnutog rata, ako se ne uspostavi istinska bezbednost i nedvosmislena ravnopravnost za sve narode koji žive na Kosovu i Metohiji, ako se ne stvore objektivni i trajni uslovi za povrtak iseljavanja naroda - taj deo Republike Srbije i Jugoslavije postaće i evropsko pitanje, sa najtežim, nedoglednim posledicama. Kosovo predstavlja jednu od najvažnijih tačaka unutrašnjeg Balkana. U skladu je sa etničkim profilom balkanskog poluostrva etnička izmešanost na mnogim balkanskim terenima, i zahtev za etnički čistim Kosovom, koji se sprovodi u delo, ne samo da je direktna i teška pretnja narodima koji su se tamo našli u manjini, nego će, ako se bude ostvario, započeti talas ekspanzije predstavljati realnu i svakodnevnu pretnju svim narodima u Jugoslaviji.

Kosovo nije jedino područje u kome je srpski narod pod pritiskom disrkiminacije. Apsolutno, a ne samo relativno, opadanje broja Srba u Hrvastkoj dovoljan je dokaz za ovu trvdnju. Prema popisu iz 1948. u Hrvatskoj je bilo 543.795 Srba, ili 14,48%. Po popisu iz 1981. godine njihov broj se smanjio na 531.502, što je od ukupnog broja stanovnika u Hrvatskoj iznosilo 11,5%). Za 33 mirnodopske godine broj Srba u Hrvatskoj je opao čak i u odnosu na ono posleratno vreme, kada je izvršen prvi popis i kada su posledice rata po broj srpskih stanovnika bile dobro poznate.

Lika, Kordun i Banija ostali su najnerazvijenija područja u Hrvatskoj, što je silno podstaklo emigraciju Srba u Srbiju, kao i seobe u druge krajeve Hrvatske, gde su Srbi, kao došljačka, manjinska i društveno inferiorna gnipa, veoma podložni asimilaciji. Uostalom, i inače je srpski narod u Hrvatskoj izložen rafinovanoj i delotvomoj asim-ilacionoj politici. Sastavni deo te politike je zabrana svih srpskih udruženja i kulturnih ustanova u Hrvatskoj, koja su imala bogatu tradiciju iz vremena Austro-Ugarske i međuratne Jugoslavije, zatim nametanje službenog jezika koji nosi ime drugog naroda (hrvatskog) oličavajući time nacionalnuneravnopravnost. Tajje jezikustavnom odredbom učinjen obaveznim i za Srbe u Hivatskoj, a nacionalističiki nastrojeni hrvatski jezikoslovci sistematskom i odlično organizovanom akcijom sve ga više udaljavaju od jezika u ostalim republikama srskolvvatskogjezičkogpodručja, što doprinosi slabljenu veza Srba u Hrvatskoj s ostalim Srbima. Ovakav učinak spremno se plaća kidanjem jezičkog kontinuiteta kod samih Hrvata i uklanjanjem međunarodnih termina drago-cenih za komunikaciju sa drugim kulturamu; naročito u oblasti nauke i tehnike. No srpski narod u Hrvatskoj nije samo kulturno odsečen od matice, već matica nema mogućnosti da se o njegovoj sudbini, o ekonomskom i kulturnom položaju obavesti ni

397


http://nedvosmilse.no

približno onoliko koliko neke nacije u Jugoslaviji imaju veze sa svojim sunarodnicima u drugim zemljama. Integritet srpskog naroda i njegove kulture u čitavoj Jugoslaviji postavlja se kao sudbinsko pitanje njegovog opstanka i razvoja.

U opštu sliku prilika uklapa se i sudbina srpskih ustanova nastalih u ratu i neposredno posle rata. U narodnooslobodilačkoj borbi i neposredno po njenom okončanju nacionalni život Srba u Hrvatskoj intenzivno se razvijao u njihovim posebnim političkim, kulturnim i obrazovnim institucijama. Tako je načelnom odlukom Izvršnog odbora ZAVNOH-a od 10 novembra 1943. godine najpre osnovan, a 12. januara 1944. u oslobođenom Otočcu i konstituisan Srpski klub vijećnika ZAVNOH-a kao nacionalno i političko vodstvo srpskog naroda u Hrvatskoj. Po okončanju rata, a na inicijativu Srpskog kluba, 30.septembra 1945. u Zagrebu je održan Prvi kongres Srba u Hrvatskoj, na kojem je preko 30.000 učesnika obrazovalo Glavni odbor Srba u Hrvatskojkao "široku političku organizaciju jedinstvenog srpskog naroda u Hivatskoj", u sastavu Narodnog fronta. Uz neposredno angažovanje ovih političkih tela Srbi su potom osnovali svoje kulturne ustanove i počeli raditi na obezbedivanju nacionalne prosvete. Tako je 22. oktobra 1944. na ruševinama glinske crkve, u kojoj su izvršeni strahoviti ustaški pokolji, osnovano Srpsko pevačko društvo "Obilić", a nepun mesec kasnije, 18. novembra, ponovo u Glini, obrazovano je Srpsko kulturno-prosvetno društvo "Prosvjeta". Uz "Prosvjetu", u čijim okvirima se razvijala i izdavačka delatnost sa sopstvenom štamparijom, 4. januara 1948. godine osnovani su u Zagrebu Centralna srpska biblioteka i Muzej Srba u Hrvatskoj. Uza sve to, od 10. septembra 1943. pa dalje, NOP se srpskom narodu u Hrvatskoj obraćao posebnim glasilom, štampanim ćiril-com, koje se zvalo "Srpska riječ". Uposleratnim godinama "Srpska riječ" je promenila naziv i tako je postala "Prosvjeta". Već tokom 1944/45. školske godine NOP je srpskoj deci u Hrvatskoj obezbedio ćirilički bukvar, a Predsedništvo ZAVNOH-a je svojom odlukom 18. jula 1944. garantovalo ćirilici punu ravnopravnost sa latinicom i istovremeno pn!enstvo u školama sa sipskom većinom na području Hrvatske.

Sve je ovo za srpski narod u Hivatskoj imalo veći i dublji značaj od običnog priznanja za njegovu ulogu u NOB-u. Posebnim proglasom "Srpskom narodu u Hrvatskoj" od 12. januara 1944. godine Srpski klub vijećnika ZAVNOH-a obrazložio je sopstvenu pojavu kao "znak ravnopravnosti Srba i Hrvata" i "garanciju da će interesi srpskog naroda biti pravilno zastupani u slobodnoj Hrvatskoj". Glavni odbor Srba u Hrvatskoj prilikom osnivanja označen je kao "politička oraganizacija jedinstvenog srpskog naroda u Hrvatskoj", čiji je zadatak da omogući "razvijanje slobodne misli", i kao "dovoljna garancija da će Srbi u Hrvatskoj i dalje uživati blagodeti ravnopravnog naroda". Sami Srbi su ove svoje krvlju stečene tekovine osećali kao "vidna obilježja ravnopravnosti srpskog i hrvatskog naroda u Hrvatskoj".

Takvo je stanje bilo u vreme rata i neposredno posle rata, a potom, sve se izmenilo.

Nije poznato da su Srbi bilo kada ocenili da im je neka od ovih ustanova nepotrebna, da je treba ukinuti, ili zameniti nekom drugačijom koja bi više odgovarala duhu vremena. Ipak, sve te ustanove redom su ukidane tokom pcdestih godina odlukama nadležnih republičkih organa Hrvatske. Poslednje u nizu ukinuto je Srpsko kulturno dnišh'o "Prosvjeta" odlukom RSUP-a Hrvatske od 23. maja 1980. godine. U pravdanju tog svršenog čina angažovala se Republička konferencija SSRNH. Zaključci njenog savetovanja, održanog 2. oktobra 1980. godine, govore o radikalnom zaokretu u odnosu na ratno iposleratno vreme.

Ti zaključci u suštini ne ostavljaju rnesta bilo kakvim zahtevima za osnivanje posebnih ustanova srpskog naroda u Hrvatskoj: "briga za kompleks pitanja kulture, istorije, života i st\:aralaštva hrvatske ili srpske nacije u SRH ne može biti prepuštena nikakvim posebnim nacionalnim društvima ili organizacijama". Takav stav obrazložen je sledećim tumačenjem: "Dok je opravdano da naše narodnosti samostalno razvijaju kulturne ustanove i klubove, nije opravdano da takve institucije otvaraju pripadnici naroda i to bilo gde u Jugoslaviji, a psebno ne Srbi u Hrvatskoj ili Hrvati u Hrvatskoj". Na kraju je rečeno ovo: "Treba se boriti da Srbi u Hrvatskoj ne budu prećutkivani kao narod, da ih se kao u nekim udžbenicima ne naziva maltene došljacima. Zajednička nam je historija, kultura i jezik, a i specifičnosti treba uvažavati". Na savetovanju se čulo i to da treba raditi na tome da se u Hivatskoj više uči ćirilica.

Ovakvim stavom Republičke kofnerencije SSRNH, protiv kojeg nije ustalo nijedno političko telo u Hrvatskoj, a ni van nje, definitvino i javno prestali su da postoje svi vidovi nacionalnog života srpskog naroda u Hrvatskoj koji su stečeni tokom duge istorije i u NOB-u. Radikalno su revidirani pogledi na međunacionalne odnose koje je formulisao NOP, a dovedene su u pitanje i ustavne garancije nacionalnih prava i sloboda, kao i prava građana. Praktično značenje izjava: "moramo brinuti", "treba se boriti", "više treba učiti ćirilicu" itd. može se procenjivati samo u njihovom suočenju sa stvarnom jezičkom politikom koja se vodi u SRH. Ostrašćena revnost kojoj je cilj konstutisanje zasebnog hrvatskog jezika što se izgrađuje u protivstavu prema svakoj ideji o zajedničkom jeziku Hrvata i Srba ne ostavlja dugoročno mnogo izgleda srpskom narodu u Hrvatskoj da očuva svoj nacionalni identitet.

Izuzimajući period postojanja NDH, Srbi u Hrvatskoj nikada u prošlosti nisu bili toliko ugroženi koliko su danas. Rešenje njihovognacionalnogpoložaja nameće se kao prvorazredno političko pitanje. Ukoliko se rešenja ne pronađu, posledice mogu biti višestruko štetne, ne samo po odnose u Hrvatskoj već i po čitavu Jugoslaviju.

Bitnu težinu pitanja položja srpskog naroda daje okolnost da izvan Srbije, a pogotovo izvan Uže Srbije, živi veoma veliki broj Srba, veći od ukupnog broja pripadnika pojednih drugih naroda. Prema popisu iz 1981. godine van terotirije SR Srbije živi 24%, odnosno 1.958.000 Srba, stoje znatno više nego što je u Jugoslaviji Slovenaca,

399 398


Albanaca, Makedonaca, uzetih pojedničano, a skoro isto koliko i Muslimana. Van užeg područja Srbije živi 3.285.000 Srba ili 40,3% ukupnoga njihovog broja. U opštem dezintegracionom procesu koji je zahvatio Jugoslaviju, najtežom dezintegracijom pogođeni su Srbi. Sadašnji tok kojim se kreće naše društvo u Jugoslaviji potpuno je obrnut od onog kojim se ono decenijama i vekovima kretalo doknije stvorilo zajedničku domovinu. Taj proces usmeren je ka potpunom razbijanju nacionalnog jedinstva srpskog naroda. Kao najbolja ilustracija koliko je sve podređeno takvim ciljevima može da posluži današnja Vojvodina sa svojom autonomijom.

Vojvodini je data autonomija između ostalih razloga i zato što je srpski narod u Habzburškoj monarhiji njoj težio već od kraja XVII veka. Srbi u Austriji i kasnijoj Austro-Ugarskoj težili su stvaranju autonomne oblasti (despotovini ili vojvodini koju su, međutim, nazivali Srbijom) stoga da bi, okruženi brojnijim i madmoćnijim Mađarima i Nemcima, sačuvali svoju nacionalnu individulanost i svoju versko-pra-voslavnu pripadnost. Stvaranjem posebne autonomne oblasti na tuđoj državnoj teritoriji Srbi su radili na slabljenju te države, a sve sa ciljem da se u pogodnom momentu što lakše izdvoje iz nje i ujedine sa svojom sabraćaom južno od Save i Dunava.

Tako je to bilo u prošlosti sa Srpskom Vojvodinom, čije stvaranje su u revoluciji 1848/49. godine svojom krvlju pomogli i Srbi iz Srbije. Danas je sve obrnuto. Politički rukovodioci AP Vojvodine ne rade na zbližavanju i spajanju, već na što većem osamostaljivanju i izdvajanju iz SR Srbije. Ma koliko taj proces bio neprirodan, suprotan istorijskoj logici, on daje očigledne rezultate, moćno doprinoseći dezintegraciji srpskog naroda.

9. Noseći na sebi duže od pola stoleća pečat i opterećenje da je bio tamničar drugim jugoslovenskim narodima, srpski narod nije bio u mogućnosti da oslonac potraži u sopstvenoj istoriji. U mnogim svojim vidovima i sam ta istorija bila je dovedena u pitanje. Demokratska građanska tradicija, za koju se Srbija borila i izborila u devetnaestom veku, zbog uskogrudnosti i neobjektivnosti zvanične istoriografije ostala je sve donedavno potpuno u senci srpskog socijalističkog i radničkog pokreta. Time je istorijska slika istinskih pravnih, kulturnih i državničkih doprinosa Srbije građanskog društva toliko osiromašena i sužena da tako izobličena nije nikome mogla da posluži kao duhovna i moralna potpora ili kao oslonac za očuvanje i obnovu istorijske samosvesti. Čestiti i hrabri oslobodilački napori bosanskohercegovačkih Srba i čitave jugoslovenske omladine, kojoj je pripadala i Mlada Bosna, doživeli su sličnu sudbinu i pred istorijom bili potisnuti u drugi plan doprinosima klasne ideologije čiji su nosioci i tvorci bili austromar-ksisti kao osvedočeni protivnici nacionalnih oslobodilačkih pokreta.

Pod dejstvom vladajuće ideologije kulturne tekovine srpskog naroda otuđuju se, prisvajaju ili obezvređuju, zanemaruju ili propadaju, jezik se potiskuje, a ćirilsko pismo postepeno gubi. Oblast književnosti u tom smislu služi kao glavno poprište samovolje

400

i bezakonja. Nijednom drugom jugoslovenskom narodu nije tako grubo osporen kulturni i duhovni integritet kao srpskom narodu. Nijedno književno i umetničko nasleđe nije toliko razrovano, ispreturano i poharano kao srpsko nasleđe. Politička metila vladajuće ideologije nameću se srpskoj kulturi kao vrednija i jača od naučnih i istor-ijskih. Dok se slovenačka, hrvatska, makedonska i crnogorska kultura i književnost danas integiišu, srpska se jedina sistematski dezintegriše. Ideološki je legitmno i samoupravno da se slobodno vrši podvajanje i rasturanje srpske književnosti na vojvođanske, crnogorske ili bosansko-hercegovačke pisce. Od srpske književnosti otkidaju se njeni najbolji pisci i najznačajnija dela da bi se veslački ustanovile nove regionalne književnosti. Prisvajanje i rasparčavanje srpskog kulturnog nasleđa ide tako daleko da se u školama uči kako Njegoš nije srpski pisac, da su Laza Kostić i Veljko Petrović vojvođanski, a Petar Kočić i Jovan Dučić bosanskohercegovački pisci. Koliko juče Meši Selimoviću nije bilo dopušteno da se izjasni kao srpski pisac, a ni sad se ne poštuje njegova volja da se vodi u srpskoj književnosti. Srpska kultura ima više nepodobnih, zabranjenih, prećutanih ili nepoželjnih pisaca i intelektualnih stvaralaca no ijedna druga jugoslovenska književnost, mnogi su šta više i sasvim izbrisani iz književnog sećanja.

Ugledni srpski književnici jedini su na crnim listama svih jugoslovenskih masovnih medija. U obaveznoj školskoj lektiri srpska knjuževnost je teško oštećena jer je mehanički podređena administrativnom merilu republičko-pokrajinskog reciprociteta, a ne merilu količine ili vrednosti. U školskim programima nekih republika i pokrajina istorijska prošlost srpskog naroda je ne samo grubo ideloški redukovana, nego i izložena šovinističkim tumačenjima. Na taj način srpska kulturna i duhovna baština se čini manjom no što ona jeste, a srpskom narodu se izmiče važan oslonac moralne i istorijske samosvesti.

Impozantan i odista revolucionarnih razmera kulturni polet prvih posleratnih decenija, izražen i u zasnivanju široke mreže prosvetnih ustanova, od osnovnog obrazovanja do visokog školstva, splasnuo je krajem šezdesetih godina. Stupilo se u fazu stagnacije i sve izraženije regresije, pa je danas naše obrazovanje i vaspitanje sa postojećim školskim i prosvetnim sistemom, vrlo ekstenzivno i primitivno i sa teško nadoknadivim zaostajanjem iza potreba i ciljeva suvremenog društva i civilizacije u kojoj živimo. Školski sistem zasnovan na tzv. usmerenom obrazovanju, sa niskim kvalitetom nastave, doživeo je potpun krah. Nekoliko generacija su duhovno osakaćene i osiromašene; dobili smo hiperprodukciju primitivnih polustručnjaka, nesposobnih da se h'alifikovano uključe u privredu i društvene delatnosti, nepripremljenih za stvaralački i intelektualni razvoj. Nema zemlje na svetu koja je svoje obrazovanje sredila razgranatijom pravnom regulativom. Ukupno u Jugoslaviji ima stotinu i deset saveznih, republičkih i pokrajinskih zakona, koji se bave raznim vidovima školstva, i

401


pitanje, niti je dobio državu kao ostale nacije. Zbog toga je kao pivo i osnovno potrebno da se skine hipoteka istorijske krivice sa srpskog naroda, da se zvanično opovrgne tvrdnja da je on imao ekonomski privilegovan položaj između dva rata, da se ne poriče njegova oslobodilačka istorija i doprinos u stvaranju Jugoslavije.

Uspostavljanje punog nacionalnog i kultnmog integriteta sipskog naroda, neovisno od toga u kojoj se republici ili pokrajini nalazio, njegovo je istorijsko i demokratsko pravo. Sticanje ravnopravnosti i samostalan razvoj za srpski narod imaju dublji istorijski smisao: Za manje od pedeset godina, u dvema uzastopnim generacijama, dva puta izložen fizičkom uništenju, prinudnoj asimilaciji, pokrštavanju, kulturnom genocidu, ideološkoj indoktrinaciji, obezvređivanju i odricanju od sopst\:ene tradicije pod nametnutim kompleksom krivice, intelektualno i politički razoružavan, srpski narod je bio izložen preteškim iskušenjima da to ne bi ostavilo duboke tragove u duhovnom stanju koje se na kraju ovog stoleća velikih tehnoloških uzleta ljudskog uma ne bi smelo zanemariti. Ukoliko računa sa svojom budućnošću u porodici kulturnih i civilizovanih naroda sveta srpski narod mora dobiti mogućnost da ponovo nađe sebe i postane istorijski subjekt, da iznova stekne svest o svom istorijskom i duhovnom biću, da jasno sagleda svoje ekonomske i kulturne interese, da dođe do saremenog dmštvenog i nacionalnog programa kojim će se nadahnjivati sadašnje i buduće generacije.

Postojeće depresivno stanje srpskog naroda, sa sve žešćim ispoljavanjima šovin-izma i srbofobije u nekim sredinama, pogoduje oživljavanju i sve drastičnijem ispolja-vanju nacionalne osetljivosti srpskog naroda i reagovanjima koja mogu biti zapaljiva, pa i opasna. Dužnost nam je da nijednog trenutka i ni u jednom slučaju ne previdimo i ne potcenomo te opasnosti. Ali pri tome se, u principijelnoj borbi protiv sipskog nacionalizma, ne može prihvatiti vladajuća ideološka i politička simetrija u istorijskim krivicama. Odbacivanje te simetrije kobne po duh i moral, sa oveštalim nepravdama i neistinama, uslov je za mobilnosti i delotvornost demokratske, jugoslovenske, humanističke svesti u suvremenoj srpskoj kuluturi.

Sto građani i radnička klasa nisu u Saveznoj skupštini zastupljeni u odgovarajućim većima ne može se pripisati samo favorizovanju nacionalnog, već i težnji da se Srbija dovede u neravnopravan položaj i na taj način oslabi njen politički uticaj. No najveću nevolju čini to što srpski narod nema državu kao što je imaju svi ostali narodi. Istina, u prvom članu Ustav SR Srbije sadrži odredbu da je Srbija država, ali se neizbežno postavlja pitanje kakva je to država koja se proglašava nenadležnom na sopstvenoj teritorji i koja nema na raspolaganju sredstva da zavede red na jednom delu svog područja, da obezbedi ličnu i imovinsku sigurnost svojih građana, da stane na put genocidu na Kosovu i zaustavi preseljenje Srba sa vekovnih ognjišta. Takav položaj pokazuje političku diskriminaciju prema Srbiji, pogotovu ako se ima u vidu da joj je ustav SFRJ nametnuo unutrašnju federalizaciju kao trajan izvor konflikata između

404

Uže Srbije i pokrajina. Agresivni albanski nacionalizam na Kosovu ne može se suzbiti ako Srbija ne prestane biti jedina republika čije unutrašnje odnose uređuju drugi.

Ustavom SFRJ formalno utvrđena ravnopravnost svih republika u stvarnosti je obezvređena nametanjem Republici Srbiji da se odrekne dobrog dela svojih prava i ovlašćenja u korist autonomnih pokrajina, čiji je status u najvećoj meri regulisan ustavom federacije. Srbija mora otvoreno reći da joj je to uređenjen nametnuto. To se naročito odnosi na položaj pokrajina, realno promovisanih u republike koje se osećaju neuporedivo više kao konstutuivan element federacije nego kao deo Republike Srbije. Pored toga što nije vodio računa o državi srpskog naroda, ustav SFRJ je stvarao i nesavladive teškoće njenom konstutisanju. Radi zadovoljenja legitmnih interesa Srbije, neizbežno se nameće revizija tog ustava, Auntonomne pokrajine bi morale postati pravi sastavni delovi Republike Srbije, tako što bi im se dao onajstepen autonomije koji ne narušava integritet Republike i obezbeđuje ostvarivanje opštih interesa šire zajednice.

Nerešeno pitanje državnosti Srbije nije jedini nedostatak koji bi trebalo otkloniti ustavnim promenama. Jugoslavija je sa Ustavom iz 1974. godine postala veoma labava državna zajednica u kojoj se razmišlja i o drugim alternativama, a ne samo jugoslov-enskoj, kao što pokazuju skorašnje izjave slovenačkih javnih poslanika i raniji stavovi makedonskih političara. Ovakva razmišljanja i temeljno izvršena dezintegracija navode na pomisao da Jugoslavijipreti opasnost od daljeg rastočavanja. Srpski narod ne može spokojno očekivati budućnost u takvoj neizvesnosti. Zbog toga se mora otvoriti mogućnost svim nacijama u Jugoslaviji da se izjasne o svojim težnjama i namerama. Srbija bi se u tom slučaju mogla i sama opredeliti i definisati svoj nacionalni interes. Takav razgovor i dogovor morao bi predhoditi preispitivanju Ustava. Naravno, pri tome Srbija ne bi smela zauzeti pasivan stav, iščekujući samo šta će drugi reći, kao što je to do sada mnogo puta činila.

Zalažući se za avnojevska opredelenja, Srbija mora računati i sa time da to ne zavisi samo od nje, da ostali mogu imati i neke druge alternative. Zbog toga se pred nju postavlja zadatak da jasno sagleda svoje ekonomske i nacionalne interese da ne bi bila iznenađena događajima. Insistiranjem na federativnom uređenju, Srbija bi doprinela ne samo ravnopravnosti svih naroda u Jugoslaviji, već i rešavanju političke i ekonomske krize.

Ravnopravan položaj za koji se Srbija mora zalagati podrazumeva i inicijativu u rešavanju ključnih političkih i ekonomskih pitanja u meri koliko takva inicijativa pripada i drugima. Četiri decenije pasivnog položaja Srbije pokazale su se lošim i za čitavu Jugoslaviju, koja se lišila ideja i kritike jedne sredine sa dužom državničkom tradicojom, izoštrenim osećanjem za nacionalnu nezavisnost i bogatim iskustvom u borbi sa domaćim uzurpatorima političkih sloboda. Bez ravnopravnog učešća srpskog

405


sabora, zakazao je novu konferenciju u Beogradu za 27 avgust (9.IX) 1920. godine. Konferencija se odmah proglasila Arhierejskim, odnosno Patrijaršijskim saborom. Zatim su svi arhijereji otišli u Sremske Karlovce, gdje je 30 avgusta (12 septembra) 1920. godine, proglašena Srpska patrijaršija. Svečanosti su prisustvovali regent Aleksandar, predsjednici vlade, Narodne skupštine, ministri. Na svečanosti je Regent pročitao Proklamaciju u kojoj ističe: "mi danas potvrđujemo i odluku Sv. arhijerejskog sabora pravoslavne crkve Kraljevine SHS i proglašujemo vaspostav-ljanje Srpske patrijaršije, izvršujući tako i drugi deo Dušanovog zaveta".2'

Izvršavanjem "drugog dela Dušanovog zaveta", nekanonskom centralizacijom pravoslavnih crkava, vlast je, zapravo, željela da zadovolji kraljev centralističko-apsolutistički režim i njegove ciljeve. Crkva je dobila značajnu ulogu u asimilacionom projektu i ona je činila sve da ga realizuje i zadovolji nalogodavca. Po ideji GarašaninovogNačertanija, još sredinom XIX vijeka, Ministarstvo unutrašnjih poslova Srbije, osnovalo je Centar za propagandu, na čelu sa Matijom Banom. Povjerenici Centra bili su visoki crkveni dostojastvenici, kao mitropolit mostarski Leontije Radu-lović, zatim Serafim Perovič i drugi. Još 1842. godine,knez Mihailo je naredio da se Sv. Sava proglasi školskim patronom (iako on nije osnovao nijednu školu), a pojačan je rad na razvijanju njegovog kulta, sve s ciljem da se on pretvori u nacionalno-politički simbol, a u državi uvede svetosavlje kao ideologija. Administrativnim ujedinjenjem crkve učinjen je veliki korak ka ostvarenju tog cilja. U njenom programu, Garašaninovo Načertanije našlo je svoje ovaploćenje. Svetosavlje kao političko-ideološka a na kao religijska kategorija, postaje osnova njenog djelovanja. Ono puni razmah doživljava u vrijeme diktature kralja Aleksandra, od 1930. godine, kada na patrijaršijsku stolicu dolazi Varnava Rosić, rodom iz Pljevalja. Vrše se pripreme da Beograd postane "četvrti Rim", pogotovu što je nakon pobjede Oktobarske revolucije, Ruska pravoslavna crkva gubila primat. Godine 1932. pokrenut je časopis "Svetosavlje" kao jedan od segmenata izrazito jake propagande političkog angažmana crkve. Pravoslavlje postaje srpska vjera, crkva je uključena u upravni, prosvjetni i drugi mehanizam vladajuće buržoazije. Njeni apetiti i aspiracije sve više rastu. "Gdje je srpska crkva, tu je i srpska zemlja" - piše Justin Popović (1894-1979). Asrpsko postaje gotovo - od srpske Nove godine do srpskih jaja, srpskog badnjaka, srpskog Božića. O tome govori i veoma široko popularisana pjesma:

"Plavo je nebo Srpske je boje U njemu stanuje Srbin Bog, Oko njega srpski anđeli kruže I slave Srbina, Boga svog."

2. Glasnik SPP, 1920. br. 5 408

Svetosavlje je "fenomen specifičan za Srpsku pravoslavnu crkvu i svetosa\ sko pravoslavlje, bitnu religiju nacionalnog fundamentalizma i ekspanzionizma. Sveti I savije nije ništa drugo nego agresivna imperijalna svijest "velikodržavnog Srpskog pravoslavlj a" nemaničkog perioda. Ono od početka, nastoj i na silu objediniti veoma heterogene etničke elemente, koji su nekada raznim oblicima porobljavanja i sile uklopljeni u Nemanjičku državu, poistovjećujući ih sa velikodržavnim i crkvenim srpstvom: sa "srpskom vjerom".3)

U novim uslovima javno se slavi čak i Hitler, i to zbog -poistovjećivanja nacionalizma i vjere. Episkop Nikolaj Velimirović piše: "Ipak se mora odati priznanje sadašnjem njemačkom vođi, Adolfu Hitleru, koji je kao prost zanatlija i čovjek iz naroda uvidio daje nacionalizam bez vere jedna anomalija, jedan hladan i nesiguran mehanizam. I evo, u 20 veku on je došao na ideju sv. Save i kao laik poduzeo je u svom narodu onaj najvažniji posao koji priliči jedino svetitelju, geniju i heroju... A nama je taj posao svršio sv. Sava. Otuda je nacionalizam srpski, kao stvarnost, najstariji u Evropi:" (Zato i nije čudno stoje Hitler odlikovao Nikolaj a Velimirovića, kao ni upornost crkvenih krugova, naročito u posljednjoj deceniji, da se on proglasi svecem!!)

Crkva se gotovo u svemu poistovjetila sa državom, odnosno sa hegemo-nističkom politikom. Pa i sam njen naziv Srpska pravoslavna crkva pokazuje da joj je nacionalna pripadnost na prvom mjestu. Stavljajući se u službu politike, crkva će dijeliti sudbinu države. Na primjeru Srpske pravoslavne crkve to je više nego očito. Raspadom Kraljevine Jugoslavije, završetkom drugog svjetskog rata i četrdesetogodišnjom "komunističkom vladavinom", ona će biti odvojena od države, a time i marginalizovana. No, već devedesetih godina, raspadom jugoslovenske zajednice, čiji je najveći uzročnik bio velikosrpski nacionalizam, crkva se u punoj snazi vraća na političku scenu. I opet pod istim plastom i programom -svetosavljem. Pišući o tome, poznati publicista Stojan Cerović, ističe: "U svemu tome posebno je neprijatno saznanje daje ta moda s kraja dvanaestog i početka trinaestog veka, pod imenom pravoslavlje, već bila lansirana i u prošlom i u ovom veku, što ostavlja pustoš, zapravo trajno stanje. Kao da se ova zemlja ne pomiče s početka, ili se začas tamo vraća, čim napravi korak-dva dalje. Svetosavlje je, naravno, ideološka izmišljotina", a zatim i "Tragično je što Srbija mora ponovo da otkrije nešto što joj je bilo dato pre osam vekova, sada kada se u svetu napušta kao zastarelo sve stoje pronađeno prošle godine."4)

Među brojnim akterima buđenja nacionalnih snaga i sprovođenja nacionalističke politike, Srpska pravoslavna crkva ne samo da dobija istaknuto mjesto

3. Sreten Zeković, "Elementa Montenegrina", str. 22, 1992. 4. Stojan Cerović, "Deca bez roditelja", Vreme, 1.II. 1993.

409


već i nalazi sebe i, naročito u početku Miloševićeve vladavine, pokazuje ambicije, a i vjeruje u to, da je upravo ona na čelu odbrane "ugroženog srpskog naroda i srpstva", najpozvanija da stane u njegovu vjersku i nacionalnu zaštitu. S odbranom srpstva započinje se na Kosovu, "najskupljoj srpskoj reči", "kolevci", "svetinji".

Demonstracije Albanaca na Kosovu 1981. godine koje su, sada je već to jasno, bile podstaknute i organizovane od KOS-a i drugih struktura, iskorišćene su i od strane Srpske pravoslavne crkve. U aprilu 1982. godine, najvišim državnim i crkvenim organima upućen je "Apel" za zaštitu "duhovnog i biološkog bića srpskog naroda na Kosovu i Metohiji" koji su potpisali brojni sveštenici na čelu sa Atanasijem Jevtićem, Irenejom Bulovićem i Amfilofijem Radovićem. Istovremeno crkvena, ali i dnevna i zvanična glasila i novine, naročito "Politika", počinju sa objavljivanjem tekstova koji traže "jednom za svagda" obračun sa "nesrpskim elementima u našoj državi." Ponovo se pišu peticije crkvenih dostojastvenika i zahtijeva da se sredi stanje u "Staroj Srbiji", huška se na druge narode i vjere "Pravoslavlje" u nastavcima objavljuje tekstove Atanasija Jevtića "Od Kosova do Jadovna" o stradanju Srba na Kosovu i drugim krajevima Jugoslavije. Redaju se potresne priče o maltretiranju, napadima, silovanjima, ubistvima. Sve je više tekstova koje pišu i pripremaju razni doktori istorije, najviše ljudi sa izmišljenim titulama profesora i docenata koji iz arhiva vade dokumenta i fotografije o užasnim zločinima nad srpskim življem u ovom i prošlom vijeku. Crkva "koja nikad nije izneverila Srbe" javlja se kao snaga koja vrši mobilizaciju na liniji objedinjavanja svega srpskog. Njeni ljudi putuju po svijetu, a u Srbiju i "svuda gde Srbi žive" dolaze brojni gosti koji takođe, ponavljaju teze o zavjeri protiv srpstva, tj. pravoslavlja. Objavljuju se i popularišu radovi Nikolaja Velimirovića i Justina Popovića za koje se kaže da su "veliki učitelji pravoslavlja i duhovnici". Podsjeća se na Popovićeve riječi da su "sve vrijednosti svetosavlja božanske, a sve metode evanđeljske" a citiraju se i radovi N. Velimirovića iz 1985. godine,zapravo njegovi pozivi u stilu: "Neka ustanu pravoslavni narodi i budu trubači jereticima da se povrate ka istini i poštenju". Njihovi učenici i sljedbenici, predvođeni Amfilohijem, Atanasi-jom i Artemijem, traže da se organizuje "seoba Srba na Kosovo" i pokreću akciju da se Nikolaj Velimirović proglasi za sveca. (Glasnik crkve, 1987.br.3)

"Pravoslavlje" u oktobru 1987. godine objavljuje uvodnik o "nemanjićkom putokazu" nove države koja će biti "prirodan, logičan i neophodan izlaz iz ove "Ver-sajske Jugoslavije". Sve više se piše, a naročito u godini Vuka Karadžića, o ugroženosti "srpskog pisma" - ćirilice. Crkva će posebno iskoristiti proslavu (600 godina Kosovske bitke da još više učvrsti svoje pozicije. Prije proslave bitke i "mitinga istine" po Jugoslaviji putuju mosti kneza Lazara. Slavi se "nebeska Srbija" i "nebeski narod". Prenos moštiju prati dobro organizovana propaganda, televizija, štampa. Govori se o ispunjenju "kosovskog zaveta", o ugroženosti Srba, sada već

410

više od Kosova, u Hrvatskoj i Bosni i Hercegovini. U tome crkvu podržavaju i drugi posebno pisci, kao Dobrica Ćosić i Vuk Drašković koji piše da je "ujedinjenje Jugoslavije 1918.godine predstavljalo za Srbe ulazak u ropstvo. Jedan naraštaj srpski pokošen je da bi Jugoslavija bila stvorena, a drugi zato stoje stvorena i da bi bila obnovljena. Osujećeno je prisajedinjenje BiH Srbiji iako je posle rata u njoj bio veći procenat Srba i na račun srpskog naroda smišljeno je stvorena muslimanska i crnogorska nacija. Iz BiH i Hrvatske proterano je preko milion Srba i oko pola miliona sa Kosova, a Ustavom od 1974. Srbima je konačno ukinuta i država".'1

Veliku nadu crkveni krugovi polažu u Mihaila Gorbačova i njegovu politiku. Sa simpatijama se piše o njemu, ističe se njegov odnos prema crkvi, hvali se njegova majka koja je "prava pravoslavka" itd.

U tekstovima o stradanju Srba osjeća se podizanje temperature, pa se već upotrebljava i riječ genocid. Na drugoj strani, hvali se "obnova srpstva" i novo državno i političko rukovodstvo Srbije, stvara kult Slobodana Miloševića. Ukidanje pokrajina, homogenizacija na nacionalnoj osnovi, izlazak crkve na političku scenu, osvještavanje svega i svačega, označavaju se kao "istorijski događaji". Crkva budi uvjerenje u istorijsku misiju srpskog naroda u pravoslavlju, u njegovu nadmoć u svemu, u potrebu da "svi Srbi žive u jednoj državi", kao i da se vidi "pod kojim uslovima će se nastaviti život u zajedničkoj državi", prijeti se drugim narodima, posebno Albancima i Bošnjacima. U Vidovdanskoj poruci 1989. godine, crkvene vlasti hvale "promene, do kakvih nije došlo za pola veka od rata na ovamo" ali traže da se "crkva koja je vjekovima bila najstabilniji stub srpskog naciona" još više pita "jer nema jake države bezjake Crkve".61 Traži se izgradnja novih vjerskih objekata, obnova starih, uvođenje vjeronauke u škole, uvođenje Božića i Uskrsa kao državnih praznika, povratak Sv. Save kao crkvene, državne i školske slave. Masovno se štampaju crkvene i "istorijske" knjige i publikacije, časopisi i novine, organizuju tribine, saborovanja, okrugli stolovi, "srpske književne večeri", simpozijumi, osnivaju se društva i udruženja Srba koja njeguju crkvene običaje i slave, svetosavlje postaje osnov njihovog kulturnog i drugog djelovanja.

No, javljaju se i prve sumnje i nevjerice u iskrenost srpskog rukovodstva na čelu sa Miloševićem da će u svemu odgovoriti zahtjevima crkve. Pažnja štampe i drugih institucija se sa Srbije okreće na događaje "među Srbima" van Srbije. Tokom cijele 1990. godine pažnja javnosti usmjerena je na vađenje kostiju Srba stradalih u Drugom svjetskom ratu u Bosni i Hrvatskoj, njihovo ponovno sahranjivanje. Sveštenstvo upozorava da se spremaju novi pokolji Srba i nove jame, srpski narod mora biti spreman ne samo da odgovori na napade već da ih i sam preduzme. Prije nego bude kasno.

5. "Glas Crkve", 1988. br. 4 6. Glas Crkve, 1989

411


Krajem 1990. godine, dolazi do vanrednog Sabora SPC koja dobija novog patrijarha, Pavla, a u crkvenom vrhu prevagu dobijaju "učenici Justina Popovića", odnosno ono krilo koje slovi kao ekstremističko, na čelu sa episkopima Amfilo-hijem. Artemijem, Atanasijem i Irinejem. Time dolazi do još veće politizacije crkve. Počinje se sa sahranjivanjem žrtava ustaškog terora u Bosni i Hercegovini, opijela nad jamama i stratištima traju tokom cijele 1991. godine, a uz crkvene dostojastvenike nalaze se i najviši državni rukovodioci, podgrijevaju se stare rane i sukobi, podstiču i izazivaju sukobi na vjerskoj i nacionalnoj osnovi. Patrijarh služi liturgiju u Jasenovcu. U Beogradu se sastaju prvaci politčkih stranaka iz Srbije i srpskih nacionalnih stranaka iz Bosne Hercegovine i Hrvatske, s jedne strane, i prvaka SPC, s druge strane. Dogovaraju se o zajedničkim akcijama u zaštiti "golorukog srpskog naroda". Patrijarh Pavle piše lordu Karingtonu da Srbi moraju živjeti zajedno, u okviru jedne države. "Vreme je da se shvati da žrtve genocida i njegovi negdašnji, a možda i budući vinovnici, ne mogu živeti zajedno". U tome Crkva ima podršku rukovodsta Srbije i Crne Gore. Posebno Branka Koštica koji javno zahvaljuje crkvi na njenim naporima u zaštiti Srba, ističući njenu neprocjenjivu ulogu. Crkva uspijeva da na političku scenu vrati i članove dinastije Karađorđević, da se pozitivno piše o Draži Mihailoviću, Nikolaju Velimiroviću, Milanu Nediću i drugima, što izaziva podozrenje kod ostalih jugoslovenskih naroda, posebno Bošnjaka. U januaru 1992. godine održava sejoš jedan u nizu vanrednih Sabora SPC, ovog puta posvećen događajima u Bosni i Hercegovini. Zahtijeva se "puna zaštita srpstva i srpskog življa", podsjeća na Miloševićeve riječi na Gazimestanu da ako bude potrebno, neće biti isključena ni oružana borba... U Bosnu i Hercegovinu stižu paravojne jedinice Zeljka Ražnatovića Arkana i drugih koje pričešćuju najviši crkveni dostojastvenici. "Tigrovi" Zeljka Ražnatovića stižu i na Cetinje, na poziv Amfilohija Radovića da naoružani do zuba, brane Cetinjski manastir i priprijete zagovornicima Autokefalne crnogorske crkve (koja je to faktički i bila).

Krajem februara 1992. godine, Srbi u BiH proglašavaju svoju državu, čime, zapravo, započinje agresija na bošnjački narod. Crkva proglašava Bosnu za drugu džamahiriju, ističe da rat ne mora da bude zlo, jedinice Zeljka Ražnatovića već vrše pokolj po Zvorniku i Bijeljini, a sam njihov komandant se poput Radovana Karadžića, hvali da mu je vrhovni komandant lično patrijarh Pavle. Svoje vojnike krstio je i pričestio kod vladike Lukijana.

Umjesto da osudi rat, SPC sve više ističe svoju ulogu u nastupajućim događajima. "Crkva nema pretenzija da zameni državnu vlast, već samo da tu vlast može spolja da nadgleda i da o njoj izriče svoj sud, a sve to samo za dobrobit naroda" i "Svidelo se to nekome ili ne, Crkva je jedini moralni arbitar u državno-političkim 412

poslovima, jer se oni neposredno tiču naroda za koji je Crkva odgovorna pred

Bogom i pred istorijom."71

U skladu s tim, Crkva napada državno rukovodstvo što ne čini više u podršci srpskom narodu u BiH i poručuje im se da se pridržavaju svetosavlja jer "kad god su Srbi ostupali od svetosavskog pravoslavlja, kao jedinog duhovnog i moralnog pokretača za oslobođenje i ujedinjenje", propadala je i srpska država. "Na sreću, ima srpskih zemalja koje imaju sva obeležja srpske države. To su Srpska republika Krajina i Srpska republika Bosna i Hercegovina. U tim zemljama zastava, grb i himna su srpsko pravoslavni. Njihovi najviši rukovodioci dolaze na bogoslu-ženja,slave svoje krsne slave, uvode veronauku u škole; administraciju vode ćirilicom, sveštenike prihvataju kao duhovnike..."

Opet se piše da je jugoslovenska ideja razorila duhovno i nacionalno biće srpskog naroda, napadaju se avnojevske granice i odluke, odlazi se u redovne posjete Karadžiću, podržava se njihova politika, rušenje sakralnih objekata, genocid nad bošnjačkim narodom. Širi se uvjerenje u nepobjedivost srpskog vojnika "koji postupa u duhu pravoslavne tradicije". Sveti Sava i srpski svetitelji moćniji su od NATO pakta i svih svjetskih sila. Karadžić ističe da se glas Crkve sluša kao glas najvećeg autoriteta.

Petog jula 1994. godine SPC upućuje ponovni "Apel srpskom narodu i svetskoj javnosti" kojim se suprostavlja sporazumima o Bosni i iznosi stav "Sa punom odgovornošću pred Bogom i svojim narodom i ljudskom istorijom pozivamo sav srpski narod da stane u odbranu vekovnih prava i sloboda svojih vitalnih interesa, nužnih za fizički i duhovni opstanak i ostanakna svojoj očevini i dedovini". Skupštini Republike Srpske na Palama prisustvuje više mitropolita koji podržavaju stav da se ne prihvati mirovni plan Kontakt grupe o BiH. Sazvano je još jedno vanredno zasjedanje Sabora SPC sa kojeg je upućeno saopštenje za javnost kojim se Crkva decidno stavlja na stranu ratne politike Radovana Karadžića i sukobljava sa politikom Slobodana Miloševića, osporavajući mu više pravo da govori u ime srpstva i Srba.

Dosljedna svojoj ulozi u istoriji srpskog naroda, Srpska pravoslavna crkva je i u savremenim događajima pokazala svoje pravo lice. Pokazala se kao nacionalna a ne vjerska institucija. To ju je i dovelo tu gdje je. Takva njena politika privukla je, naročito u toku poslednje jugoslovenske drame, mnoge opozicionere i nacionaliste, željne da zadovolje svoje nacional-šovinističke i fašističke aspiracije. Istina je, da nije bilo takvog političkog angažmana Crkve, ne bi se mogla izvršiti ni homogenizacija srpskog etnosa, ali to je, istovremeno, crkvu odvelo ne u religijske već u nacionalne i nacionalističke vode.

7. "Pravoslavlje", br. 613. 1992. 413


GOVOR PATRIJARHA VARNAVE O NOVOJ 1937. GODINI U BEOGRADU

(OPOMENA IZDAJNICIMA VERE PRAVOSLAVNE)

Evo osviće nam Nova Godina. Ja bih želeo da vam je čestitam. No ne znam kako da vam je čestitam kad vidim mračne oblake koji su se nadneli nad nas, i ne samo nadneli nego i spustili medu nas.

Kako mogu reći: Srećna vam Nova Godina, i kako će nam ona moći biti srećna kad nas je nesreća stegla svojim kandžama sa svih strana?

Jedna je nesreća naša u degeneraciji razuma a druga u degeneraciji morala. Intelektualna i moralna degeneracija - to su ti mračni i gradobitni oblaci, koje prenosimo iz Stare u Novu Godinu.

Bolje ćete me razumeti kad vam kažem: naši vlastodršci izgubili su pamet i poštenje.

A da su izgubili pamet pokazuje njihova nedoslednost i protivrečnost u načinu kako oni čuvaju ovu preskupu državu i kao vode naš mučenički narod. Zovu se nacionalistima - i to bi zaista trebalo da budu kao i svi građani ove zemlje - međutim prave akt sa crnom intemacionalom, i puštaju ovu da do siži zatruje naš zdravi svešteni nacionalizam. Tako su naši vlastodršci i nacionalisti i intemacionalisti u isto vreme. Može li to biti? I kako se te dve suprotnosti dadu izmiiiti u našoj državi? Svim silama naši vlastodršci gone jednu a grle drugu internacionalu, gone crvenu a grle crnu. Zar obe nisu podjednak otrov za našu mladu državu iza naš zdravi narodni organizam. Naš narod biblijski je izrekao onu poslovicu: Kad Bog hoće nekog da kazni, prvo mu pamet uzme.

Ova sveta reč obistinjava se plastično na našim vlastodršcima. Bog uzima pamet onima koji su nepošteni i nemoralni, pa bilo to mali ili veliki ljudi. To svedoči i Božji apostol Pavle kad govori o paganskim Rimljanima: "Zato što behu nemoralni i ne mariše za istinu Božju, zato ih predade Bog u pokvaren um da čine ono što ne valja" (Rim, 1.28).

415


Ja se pozivam na sve vas kao na svecloke, da je zaista korupcija zahvatila naš život. Ne gleda se ni karakter ni poštenje, sve se ceni prema partiskoj boji i prema partizanskoj revnosti. Ne nagrađuje se činovnik prema savesnom radu nego prema uslugama partiji. Od glasanja za ovoga ili za onoga zavisi sudba ljudi, zavisi sreća ili nesreća svih činovnika i njihovih porodica. Obećanje, koncesije, bakšiši, to su suvremene metode kojima se lome karakteri u jednoj naciji koju nisu mogla slomiti ni zavojevanja, ni okupacije, ni interniranja, ni sve inostrane tiranije niti dugovečna robovanja. Na vidiku svega ovoga ja ne znam, kako da vam čestitam Novu Godinu i kako da izustim onaj radosni pozdrav: Srećna vam Nova Godina!

Bez razuma i bez poštenja naši su vlastodršci udarili sada na Svetosavsku pravoslavnu crkvu. Svi reduti srpski u ovoj slobodi i slobodnoj državi upušteni su i predati; sada je došao atak i na poslednji bedem srpski, na svetu srpsku Crkvu. Hoće sada i nju da predadu i izdadu. Hoće da podseku sasvim koren srpskom narodu. Hoće da ostave srpsko ime prazno, pusto, bez ikakva sadržaja, i duhovnog i moralnog i istorijskog i kulturnog.

Iz sasvim nepoznatih razloga i nikom nedokučivih uzroka oni su napravili ugovor sa crnim poglavarom crne internacionale. Tim ugovorom oni hoće da dovedu do triumfa toga poglavara na Balkanu, za kojim on teži hiljadu godina. Protiv toga crnog poglavara i njegove jezuitske vojske borili su se najpre vizantijski patrijarsi i carevi. Kad je njihovo oružje malaksalo, borbu su prihvatili naši slavni Nemanjići na čelu sa Sv. Savom. Kada je srpsko carstvo palo na Kosovu i sami Turci su se borili protiv latinske najezde na Balkanu. Iblagodareći Turcima, ta najezda je skinuta. Znali su Turci lažni karakter te internacionale, pa joj nisu dali na Balkan. Znali su Turci razorno dejstvo njeno unutra u državi, znali su da ta internacionala ne preza ni od kakvih sredstava, ni od kakvih spletaka i intriga pa nisu ulazili ni u kakav kompromis s njom. Pravoslavnu veru Osmanlije su ponekad i gonile ali su je smatrali za veru i poštovali kao veru. Međutim na onu crnu interna cionalu gledali su ne kao na veru nego kao na politiku. I eto, braćo moja, toj neskrupuloznoj političkoj organizaciji danas vaši vlastodršci širom otvaraju kapije i puštaju je da stane čvrstom nogom na Balkan. I to ko i kad? Ne kakvi tuđinci, no kršteni sinovi Svetosavske crkve, koji sebe nazivaju nacionalistima; i to u vreme ne naše kakve slabosti nego u naponu naše državne snage! Neka je čast Turcima, i neka je sram takvim pravoslavcima i takvim Srbima!

Svaki razuman i pošten čovek može lako da uvidi strašne i mnogobrojne štete po naš vasceli narod od tog crnog ugovora, po Jugoslaviju, po ceo mučenički Balkan naš i po Slovenstvo. Tim ugovorom se udaraju pre svega okovi na našu jadnu braću katolike u Jugoslaviji. Po tom ugovoru oni postaju bezropotni robovi jednog stranog suverena. Njima se čini najveću udar, najveća šteta, najveća nepravda. Rimska crkvena organizacija, prvo politička pa onda verska, postaje povlašćena u ovoj državi sa pravi-

416

ma i povlasticama koje ona nigde u Evropi nema i koje nije imala državna crkva u Srbiji. Zašto okovati našu braću Hmate i Slovence i ostale katolike u ovoj slobodnoj državi. Zašto ponižavati i štetiti Srpsku pravoslavnu crkvu, koja je kroz sve vekovne muke očuvala u srpskom narodu kandilo vere i plamen rodoljublja? Zašto bacati time ljagu na svu istoriju našu? Zašto vređati velike svetitelje i herojske pretke naše, koji u najtežim danima odbraniše našu Crkvu od crnih internacionalnih četa iz preko mora ? Zašto jačati jednu internacionalu u našoj zemlji na račun našeg čistog i divnog nacionalizma?

Prebacuju nam što unosimo politiku u Crkvu! Ne unosimo mi politiku u Crkvu nego unose otrov u ceo organizam narodni oni koji su izgubili i pamet i rodoljublje i poštenje. Ja ne govorim ovde protiv jedne politike ili jednog režima, nego protiv korupcije koja hoće da nas uguši da naš veliki narod svuče u blato i stavi u redposlednjih naroda na kugli zemaljskoj. Ko će kazati narodu istinu ako ne narodna sveta Crkva? Odakle će se čuti glas Božji i glas prigušene narodne svesti, ako ne iz Svetosavske Crkve? Ja se ne bojim ovoga što sad govorim. Ja se bojim da nisam odocnio da ovo javim narodu. Možda sam ovo trebao ranije reći. Bojim se odgovaraću zato pred sudom Božjim. Ali sve sam računao, kao i svi svesni ljudi u ovoj zemlje, da će se zlo uskoro prekratiti.

No zlo se ne prekraćuje, nego umnožava. Plima korupcije ne opada nego još raste i evo dođoše vode zla do guše, kako kaže Psalmist. Hoće umnoženo zlo da nas udavi i sa svima našim istorijskim i kulturnim vrednostima odvuče u propast.

Ja čujem uzdahe narodne; čujem gde se šapće jer se slobodno ne srne govoriti: samo nas Bog jedini može spasti! Pa ako nas Bog može spasti onda pripadnimo Bogu na molitvu. I Bog koji nas je dosad spašavao od propasti i odsad će nam biti spas. No osim molitve Bogu treba i sami sve da učinimo što je u našoj vlasti, da izađemo iz ove pomrčine na svetlost.

Zato vas pozivam, braćo i sestre, da se prenemo, da ustanemo i zbijemo se u redove kao vojska Božija protiv vojske satanske.

Svetosavski narod uvekse umeo sjediniti u časovima opasnosti. Sad je čas opasnosti. Ja vas pozivam, kao vaš Patrijarh, da zaboravite partijske svađe i borbe i da bratski brat bratu pružite ruku.

Svetosavska crkva, i ako je zaboravljena i ponižena od svojih sopstvenih sinova, nije mrtva nego živa. U njoj je duh Božiji, onaj silni duh koji se javio Apostolima u vidu plamena i vihora. Ako se taj duh zbog nemarnosti mnogih bude utišao, vreme je da mu se dade maha da dejstvuje. U Crkvi Pravoslavnoj krmanoš je Sv. Sava. A Sv. Sava je živ a ne mrtav, i čeka samo zapovest od Boga da budi i diže uspavane Srbe.

A ja kao prvi sluga Božji i naslednik Sv. Save i mučeničkih Patrijaraha srpskih, vičem vam svima: Na okup srpski narode! Ne protiv naše braće druge vere ili druge

417


narodnosti, nego protiv bezumlja i korupcije.

Na okup, sipski narode, u ime časti i obraza! Na okup srpski narode, u ime Boga i Svetoga Save! Na okup, srpski narode u ime istorije h'-oje i legiona mučenika tvojih! Na okup, srpski narode, na ponos mladog Kralja Petra Karuđorđevića!Na okup, sipski narode, radi dece tvoje i budućnosti tvoje.

Bez toga neće ti biti srećna ni Nova Godina niti ijedan dan niti ijedan sat. A s time, ako poslušašglas moj bićessrećan u nastupajućoj Novoj Godini i kroz

sve godine do kraja vremena.

Neka bi Bog dao da tako bude. - Amin! (AJ, Zbirka M.Stojadinovića, F-3.)

418

POGOVOR

Od svog postojanja, "dobri Bošnjani", zapravo bošnjački narod, doživio je deset velikih genocida koji su ga dovodili do ivice biološkog i duhovnog opstanka. Samo u ovom vijeku, treći po brojnosti narod u bivšoj Jugoslaviji (iako se znatan broj njegovih pripadnika iskazivao Jugoslovenom ili nacionalno neopredijeljen), prosječno se svakih trideset godina nalazio pred uništenjem. Ipak, nijedan rat nije bio tako surov kao ovaj posljednji, kada su se Srbija i Crna Gora, pomognute "Jugoslovenskom narodnom armijom" i brojnim paravojnim formacijama, svom snagom i žestinom obrušili na Bosnu i Hercegovinu i bošnjački narod, prijeteći da najzad dovrše projekt Velike Srbije, idejno začet i pripremljen još u Garašaninovom Načertaniju, propovijedima Nikolaja Velimirovića, programu Stevana Moljevića, Vasa Čubrilovića i drugih, a sistematski i planski osmišljavan i nastavljan od gotovo svih kasnijih vladajućih srpskih garnitura i krugova, - do Srpske akademije nauka i umjetnosti i njenog "Memoranduma".

Prošlo je više od sto pedeset godina otkako je Načertanijem Ilije Garašanina, započelo ostvarivanje velikosrpskih osvajačkih i političkih ciljeva a da vladajuća oligarhija u Srbiji ne samo da ih se nikad nije odrekla, već ih je neprestano dograđivala i podsticala. Tako, umjesto da potpuno nestanu sa istorijske scene, oni neprestano oživljavaju dabi se, na pragu XXI vijeka, javili u najdrastičnijoj i najbrutalnijoj formi, kulminirajući raspadom bivše jugoslovenske zajednice, agresijom na Hrvatsku, Bosnu i Hercegovinu i bošnjački narod, zločinima nad njim sa kojima se mogu uporediti samo nacistički obračuni sa Jevrejima.

Agresija na Bosnu i Hercegovinu i Hrvatsku konačno je razotkrila i pokazala apsurdnim i nemogućim planove o ostvarenju Velike Srbije, demaskirala je svu perfidnost velikosrpske politike i razbila iliziju i snove o stvaranju države u kojoj će živjeti samo jedan narod. Na žalost, plaćeno je to ogromnim žrtvama, razaranjima i stradanjima. No, i počinioce zla čekaju "crni dani". Srpski narod je sada zaista ugrožen, ali ne od onih koje je neprastano optuživao već od sebe. Teza da je najbrojniji narod bio najugroženiji - pokazala se apsurdnom i smiješnom. Politički ciljevi Garašanina, "Crne ruke", kralja Aleksandra, Miloševića, Memoranduma i drugih -okrenuli su se protiv interesa srpskog naroda. Zapravo, oni su to i bili. Iz

419


pobjede u pobjedu, stiglo se do - poraza. Kao da je time i pravda zadovoljena. Paradoksalno je ali tačno: boreći se za sebe, Srbi su ojačali one protiv kojih su Upotrijebili svu silu i sva sredstva, pomogli njihovoj nacionalnoj i državnoj homog-enizaciji, okrenutosti sebi i svojim interesima, ubrzanom razvoju, napretku i demokratizaciji. Mit se raspršio.

To je postalo jasno i mnogim protagonistima i realizatorima projekta "Srbi svi i svuda" i "Svi Srbi u jednoj državi". Na nesreći jednog naroda, nemoguće je graditi svoju sreću. Vaspitvan da su svi drugi manje vrijedni, na mitovima i svetosavlju, "nebeski narod" doživio je "prizemljenje". Sve što je pripremao drugima, prven-slveno bošnjačkom narodu, ima posljedice i po njega. Potrošena je i izgubljena Ogromna energija, usporen društveni razvoj, doživljeni slom i pad na mnogim poljima. "Pobjednici u ratu", surovošću u primjeni i realizaciji ideje o Velikoj Srbiji, namjerom da unište "podijeljeni" bošnjački narod, doveli su do njegove homogenizacije. Sjedne strane, pobjeda se pretvorila u poraz, a s druge - poraz u pobjedu koja će bošnjačkom narodu omogućiti svestrani preporod. Do sada okrenut drugima, prosto je prinuđen da se posveti sebi, svojoj tradiciji, istoriji, kulturi, oslobađanju od svih zabluda, kompleksa "turske krivice" i drugih "poturanja", postajući svjestan sebe, svoje budućnosti i mjesta u svijetu, prije svega u Evropi.

Svako zlo imai svoje dobro. Pripadnicibošnjačkognarodakoji su se izjašnjavali kao neopredijeljeni, oni koje su, radi svojih interesa, drugi svojatali i prisvajali, negirali ili prećutkivali, ubrajali i razbrajali - danas postaju svjesni i sebe i svog nacionalnog identiteta. Sada Bošnjaci imaju naglašen osjećaj pripadnosti svojoj naciji i narodu. Nikad u njihovoj istoriji to saznanje nije bilo jače i prisutnije, nikad raskid sa zabludama otvoreniji i odlučniji. Bošnjački narod je, konačno, prepoznao sebe i svoje interese.

"Krstaški pohod" na Bosnu otvorio je oči i Evropi. Najzad je shvatila da se, nasijedajući velikosrpskoj propagandi i obmanama, nepravedno odnosila prema jednom narodu koji to nije zaslužio. Zar joj nije podario "Hasanaginicu", "Ženidbu Smailagić Meha", Selimovićevog "Derviša" i mnoga druga djela koja umjetničkom veličinom, humanošću i ljepotom, svjedoče o duši bošnjačkog naroda. Brojni puto-pisci nijesu bez razloga pisali da u takozvanom "tamnom vilajetu" žive "dobri Bošnjani", ljudi plemenita srca i neobične širine.

Agresija na Bosnu i Hrvatsku podstakla je mnoge da se zapitaju o začecima, uzrocima i posljedicama velikosrpske ekspanzionističke politike nasilničkog ponašanja, izliva bijesa i mržnje, da se pozabave genezom zla i zločina, da osvijetle pojave i događaje iz prošlosti - i zbog sebe i zbog drugih. Onim upućenijim u ovu problematiku jasno je da su Načertanije i Memorandum Srpske akademije nauka i umjetnosti, polazna i završna tačka jednog programa koji traje vijek i po i ne mijenja ništa od svojih opredjeljenja. Mijenjaju se samo protagonisti. Ideje i ciljevi 420

ostali su isti, sprovođeni s takvom upornošću i dosljednošću da je bilo mogui e predvidjeti "šta će biti". Dokumenti koje donosimo u knjizi, svjedočanstvo su opsesije o Velikoj Srbiji kojoj su služile i vlasti i njene javne i tajne službe i organizacije, institucije, vojska, crkva, naučnici, školski programi, intelektualna elita,štampa. Radilo se na duge i na kratke staze i na razne načine - zastrašivanjem, falsifikovan-jem, propagandom, likvidacijom nepoželjnih, fondovima, silom, agrarnim reformama (odnosno otimačinom). Nekad su se teze o Velikoj Srbiji iznosile javno i otvoreno, zavisno od okolnosti i snage države i odnosa na Balkanu, drugi put su sprovođene perfidno i lukavo, uvijeno u opšte i zajedničke ciljeve, socijalizam, jugoslovenstvo i si. Ali se od njih nikad nije odustalo. Do kratkog zatišja dolazilo je samo kad se moralo. Pred retrogradnim, svetosavskim i drugim snagama "uzmi-cale" su progresivne ideje Svetozara Markovića, Dimitrija Tucovića, Dositeja Obradovića, Radoja Domanovića, kao i istaknrovalile najvećom žestinom, surovije i drastičnije nego ikada u prošlosti. Zato su i doživjele najteži poraz. "Pobjednici u ratu", sigurno je, gubitnici su u mnogo čemu drugom. Da li su time načertanijevsko-memorandumske sjekire pokopane zauvijek? Bilo bi naivno povjerovati daje tako. No, jedno je sigurno: više ništa nije kao što je bilo. Neko je bio jak zato što je drugi bio slab. Ali ni taj drugi više nije što je bio, niti će biti. Jer, ako je istina da se istorija ponavlja, onda se neće ponoviti ni greške koje su "dobre Bošnjane" više puta dovodile do ivice katastrofe.

Svrha i namjera ove "studije" je da objavljivanjem i analizom programskih dokumenata velikosrpske osvajačke politike, istorijskih i društvenih uslova u kojima su nastajali, doprinese njihovom razobličavanju i omogući zainteresovanima da ih sve nađu među koricama jedne knjige. To će pomoći i "nasljednicima" te politike da se oslobode zabluda o supremaciji bilo kojeg naroda, i da ubuduće sa svojim susjedima uspostave ravnopravne i korektne odnose. Neki od dokumenata, kao projekt Vase Cubrilovića, tek su odnedavno dostupni naučnim i drugim radnicima, neki, pak, kao Ustav tajne organizacije Ujedinjenje ili smrt; četnički program "Homogena Srbija" Stevana Moljevića, radovi Jovana Cvijića, Vuka Karadžića i drugih "pohranjeni" su po raznim stručnim publikacijama i časopisima, do kojih nije lako doći. Skupljeni i prezentovani, uvjereni smo, biće od koristi mnogima, tim prije što zbog "jasnosti" i otvorenosti, nekima od dokumenata gotovo da nije potreban nikakav komentar.

I da zaključimo: ideja Velike Srbije, kao projekat i državna politika, traje više od sto pedeset godina. To j e već istorijski proces koji se više puta pokazao pogubnim za susjede srpske države, Hrvate, Albance, Makedonce, a pogotovu za Bošnjake, ali i za sam srpski narod. Ono što je nastajalo i trajalo tako dugo i sprovođeno s ogromnom energijom i upornošću, nemoguće je da sa istorijske scene i društvene

421


vrijeme. Ohrabruje činjenica da i u >ilj žrtve), narastaju demokratske i rave interese i sopstvenog i drugih

Ijednima i drugima vrijeme ide na ruku. SUMMARY

More than a hundred and fifty years have gone by since it had began, with. Načertanije of Ilija Garašanin, the realization of Serbian nationalistic, conquest and political aims. Not only that governing oligarchy in Serbia had never renounced them, but these plans were constantly enlarged and urged. So, instead of disappear-ing from the historical scene, these plans are constantly being revived in order to, on the treshold of XXI century, appear in their most drasdtic and most brutal form, culminatig in decay of former Yugoslavija, in aggression on Croatia, Bosnia and Hercegovina and Bosniac people. During the war in Bosnia and Hercegovina were commited such crimes wich can be compared only with the nacistic crimes against Jewish people. Aggression on Bosnia and Hercegovina unmasked ali the perfidy of Serbian nationalistic politics and displed illusion and dreams of creating a country where would live only one nation. To our regret, ali these was payedwith enormous number of victims and destroyed properties. But, for the doers of this evel are, also, coming the "dark days". Serbian people is now, really, endangered, but not by those who they were constantly accusating, but by themselves. Thesis that numericalh/ the most superior nation was the most endangered - appeared absurd and rediculous. Political aims of Garašanin, Crna Ruka (Black Hand), king Aleksandar, Miloševič, Memorandum and others - returned against the interest of Serbian nation. In fact, they always were against this interest. From victory to victory they reached - themselves Serbs made stronger those against whom they used ali the power and ali the means, helped their state and national homogenity, helped them to concentrate on their own interest, faster development, progres and democratisation.

According to this, we believe that publishing of these documents about sorces and realization of Serbian nationalistic conquest plans, which we bring in the book, will help to "successors" of this politics to free themselves of Cvijić s mistakes of supremacy of any nation, and, also, to reestablish equal and accurate relations with their neighbors.

Translated by: Rabija Sarkinović

422 423


SADRŽAJ

PREDGOVOR 5

Ilija Garašanin NAČERTANIJE 19

NAČERTANIJE (Program spoljašnje i nacionalne politike Srbije na koncu 1844. godine) 33

Politika Srbije 33 Primjećanija o razdijeljenju carstva 34 0 sredstvima, kojima bi se cjelj srbska postići mogla 36 Najpre da označimo naša otnošenija sprema Bugarske 37 0 politiki Srbije u smotreniju Bosne, Ercegovine, Crne Gore 1 sjeverne Albanije 40 Srem, Bačka i Banat 44 O sojuzu sa Češkim Slavjanima 44

VUK STEFANOVIĆ KARADŽIĆ I BOŠNJACI 47

SRBI SVI I SVUDA 49

NIKOLA I PETROVIĆ I BOŠNJACI 65

Dragutin T. Dimitrijević Apis (1876-1917) "UJEDINJENJE ILI SMRT" 91

USTAV ORGANIZACIJE "UJEDINJENJE ILI SMRT" 101 I. Cilj i naziv 101 II. Nadle'štva organizacije 102 III. Članovi organizacije 104 IV. Pečat i zakletva 105 IV. Pečat i zakletva 106 Poslovnik organizacije "Ujedinjene ili smrt" 106

UDRUŽENJE "SRPSKA ODBRANA" 113 Ime H 3 Cilj H3 Uprava 114 Sredstva 114 Izvršni organi 114

425


Dužnosti Uprave 115 Dužnosti izvršnih organa 115 Dužnosti svih Srba u St. Srbiji i Maćedoniji 116 Opštenje 116 Suđenje i kazne 116 Pečat 117

JOVAN CVIJIĆ I BOŠNJACI 119

0 ISELJAVANJU BOSANSKIH MUHAMEDANACA 127

DINASTIJA KARAĐORĐEVIĆA, NIKOLA PAŠIĆ I BOŠNJACI 136

DEKLARACIJA PREDSTAVNIKA KRALJEVINE SRBIJE 1 PREDSTAVNIKA JUGOSLOVENSKOG ODBORA DONIJETA 20. JULA 1917. NA KRFU 177

Milovan Đilas POKOLJ U ŠAHOVIĆIMA 181

MEMORANDUM KRALJU ALEKSANDRU O KRVOPROLIĆU U ŠAHOVIĆIMA 185

ZAKON O NAZIVU I PODELI KRALJEVINE

NA UPRAVNA PODRUČJA OD 3. X 1929 189

SPORAZUM CVETKOVIĆ-MAČEK 23. AVGUSTA 1939 191

SRPSKI KULTURNI KLUB 195 Vasa Cubrilović ISELJAVANJE ARNAUTA 213

Kolonizacioni problem Južnih krajeva 216 Međunarodni problem naseljavanja 218 Način iseljavanja 219 Organizacija iseljavanja 220 Naseljavanje iseljenih predela 221 Tehnika kolonizacije 224 Finansijska sretstva 227 Zaključak 229

426

ELABORAT DR IVA ANDRIĆA O ALBANIJI IZ 1939. GODINE 231 I. Balkanski rat i Arbanija 232 II. Deoba interesnih sfera u Arbanij između Srbije i Grčke 233 III. Lodonski pakt i Arbanija 233 IV. Arbanija na konferenciji mira 234 V. Italijanska okupacije Arbanije posle rata i definitivno povlačenje posle neuspeha kod Valone 236 VI. Arbanija Sred konferencijom ambasadora 237 VII. Rimski pakt, Pašić, Musolini i Arbanija 238 VIII. Tiranski pakt i stanje koje je on stvorio 238 IX. Italijansko-Jugoslovenski pakt o prijateljstvu od 25 martal937 godine 239 X. Održanje ili promena statusa KVO-A 239

Vasa Cubrilović MANJINSKI PROBLEM U NOVOJ JUGOSLAVIJI 243

Razolzi zašto treba resiti manjinsko pitanje u Jugoslaviji 248 Način rešenja manjinskog pitanja u novoj Jugoslaviji 251 Kolonizacija napuštenih zemalja 254 Organizacija posla 256 Zaključak 259

ČETNIČKI POKRET I BOŠNJACI 261

Projekat Stevana Moljevića, 30. juni 1941. HOMOGENA SRBIJA 279

I. Granice 280 II. Odnos prema ostalim jugoslovenskim i balkanskim državama ... 281 III. Društveno uređenje 282

NAŠ PUT 285

PISMO STEVANA MOLJEVIĆA - DRAGIŠI VASIĆU, FEBRUAR 1942 287

PROGRAM ČETNIČKOG POKRETA DM, SEPTEMBRA 1941 291

INSTRUKCIJA DRAŽE MIHAILOVIĆA 20. DECEMBRA 1941 293

427


ZAKLJUČCI KONFERENCIJE ČETNIČKE OMLADINE CRNE GORE, BOKE KOTORSKE I SANDŽAKA O POSLERATNOM DRŽAVNOM I DRUŠTVENOM UREĐENJU JUGOSLAVIJE 297

ODLUKE ČETNIČKOG "SVETOSAVSKOG KONGRESA" 299

BEJLI STENLI, PUKOVNIK, ŠEF BRITANSKE VOJNE MISLIJE KOD DRAŽE MIHAILOVIćA - MUSLIMANIMA, 15. SEPTEMBAR 1943 305

Muslimanskom življu 305

MEMORANDUM SRPSKE AKADEMIJE NAUKA I UMJETNOSTI.. 307

"MEMORANDUM SANU" (grupa akademika Srpske akademije nauka i umetnosti o aktuelnim društvenim pitanjima u našoj zemlji) 365

Kriza Jugoslovenske privrede i društva 366 Položaj Srbije i srpskog naroda 387

SRPSKA PRAVOSLAVNA CRKVA ILI SVETOSAVLJE KAO IDEOLOŠKO-POLITIČKI PROGRAM 407

GOVOR PATRIJARHA VARNAVE O NOVOJ 1937. GODINI U BEOGRADU

(Opomena izdajnicima vere pravoslavne) 415

POGOVOR 419

SUMMARY 423

428


CIP - KaTajiorusaiiHJa y ny6jiHKan,HJH LJeHTpajma HapojiHa 6 H 6 n n o T e K a Peny6:iHKe UpHe Tope '"Bypi)e IJpHojeBHh", D,eTHH>e

323.1::297(497.1)

H I A P K H H O B H ' R , XaMHH]'a

Bošnjaci - od Načertanija do Memoranduma / Hamdija Šarkinović. - Podgorica : Muslimansko nacionalno vijeće Sandžaka, 1997 (Podgorica : Slog). - 428 str. ; 21 cm

Tiraž 600.

P.k.: a) Muslimani - Bošnjaci - Jugoslavija


Bosnjaci Od Nacertanija Do Memoranduma

Documents

Transcript of Bosnjaci Od Nacertanija Do Memoranduma