LANGUAGES

English .................................................................................................. 3

Italian .................................................................................................. 17

Bulgarian ............................................................................................ 31

Romanian ........................................................................................... 45

Serbo - Croatian .................................................................................. 59

Albanian ............................................................................................. 73

3

THE ROLE OF THE INTERNATIONAL FINANCIAL INSTITUTIONS

IN SOUTH EASTERN EUROPE COUNTRIES

ANDEUROPEAN INTEGRATION PROCESS:

STRATEGIES FOR THE TRADE UNION MOVEMENT

Final Report ISCOS-Cisl

Project VS/2007/0137

co-financed by the European Commission

INDEX

1. Introduction: Project background ................................................ 52. Project’s evaluation ...................................................................... 73. Conclusion ................................................................................. 15

Edited by

Prof. Krastyo Petkov University of Sofia

Paola Simonetti ISCOS – Cisl Project Coordinator

Antonio Ferigo FIM – CISL

Enisa Salimovic ITUC / PERC Sarajevo

5

1. Introduction

This publication contains the description of ISCOS’s projects carried out in South Eastern Eeurope ( SEE ) since 2006.

Indeed, ISCOS’s activities in the region started already in late 90ties, providing as-sistance during the post war reconstruction phase in countries like Bosnia and Kosovo. Consequently, other projects have been implemented covering the whole area of Western Balkans and SEE, following the delocalisation process of European and Italian enter-prises, especially in the textile and leather sectors. In these cases, the support was mainly addressed to Union organisations building, in order to empower their capacity in the field of social dialogue and bargaining.

After these early experiences in 2004, ISCOS started a new programme focused on the analysis of consequences in privatisation processes in Western Balkans following of policies supported by international financial institutions such as the International Mon-etary Found ( IMF ) and the World Bank ( WB ). In 2006 this initiative was complemented and enlarged by an additional project, supported by the European Union ( EU ), including also candidate countries to the EU.

These two projects, which have been run in parallel, finally covered eight countries: Romania, Bulgaria, Macedonia, Croatia, Bosnia Herzegovina, Serbia, Albania and Mon-tenegro. It is worth to highlight that thanks to the opportunity to jointly use resources from the CISL Union, and from the EU, it had been possible to implement a project on an actual regional basis.

Political support to this initiative was granted by the International Trade Union Con-federation ( ITUC / PERC ), who designed together with ISCOS, the whole structure of the intervention, and supported its implementation since the beginning.

The main objective of the project consisted in creating a network of Trade Union economists, capable of giving support to local Union organisations on how to approach and to deal with International Financial Institutions (IFIs), and their policies. It is quite known that the transition period to market economy for those countries was a delicate phase to be managed, and international support was certainly needed.

The question that this project has tried to answer was indeed to evaluate whether or not, and to which extent, the policies of the IFIs have been really useful for economic and social growth of the beneficiary countries. These aspects have been analysed in many sectors such as pension reform, health care system reforms, taxation etc..

6 7

The regional dimension is very important considering the topic and the objective of the project itself. It was possible to compare different experiences among various coun-tries which are already part to the EU like Romania and Bulgaria, or in accession phase ( Croatia ) and candidate countries to the EU. For example, Bulgaria and Romania have been used as point of reference, as they have been among the first ones to follow the re-forms indicated by the IFIs (i.e. flat taxation, etc.).

A second important goal was to assess the role of the EU ( accession process in his different steps and requests ) in relation with IFIs reform’s programmes. It can be argued that there might be a contradiction between the approaches of IFIs on one hand, which are more liberal, and the European Social model on the other hand. As it can be read below, one of the main fault of the reform processes has been the lack of consulta-tion and negotiation with social parties, which, in theory ,should be one of the pillars of the European model.

Moreover, it has to be said that very often Trade Union organisations in the targeted countries are not strategically prepared to react or to take part to the negotiations. That is why it is so crucial to provide them technical and skilled support in this field.

To this end, the National Reports elaborated by the experts during the implementa-tion of this project, should be useful tool the Unions themselves. for understanding the reform process undertaken so far, the outcomes, and eventually possible strategies union strategies. An Italian version of the National Reports is contained in the CD ROM in an-nex to this publication.

The Authors of the Reports are:Boris Feis, CroatiaBoris Mihailovic, MontenegroValentin Mocanu, RomaniaSuad Muhibic, Bosnia and HerzegovinaZoran Ristic, SerbiaMika Zaikova, BulgariaJovan Zafiroski, MacedoniaEdlira Xhafa, Albania

The experts have been tutored by, Krastyo Petkov, from Sofia University and by Antonio Ferigo, from FIM CISL, who elaborated the whole methodological structure of the trainings and supported the work of the national experts during the project implementation.

The overall project coordination was conducted by ISCOS, also thanks to the fruitful collaboration with ITUC/PERC both in Brussels and in Sarajevo: for this latter Enisa Salimovic followed the whole project, providing support in liaising with the local Union organisations.

2. Project Evaluation

(Comparative overview)

Methodological notes

1. The present survey is based on the national analytical reports drawn by experts in six countries of the sub – region of the Western Balkans: Albania, Bosnia and Herze-govina, Macedonia, Montenegro, Serbia and Croatia. Identical papers for Bulgaria and Romania have been partially used, too, but the reforms in the two countries have been treated as referent points in the overall comparisons. This approach was agreed within the conceptual framework of the project. The Western Balkans are Taken as the main focus of the whole research and the accompanying activities, such as training of experts, informa-tion gathering, national round tables, etc.

2. Each national report is drawn after a general structure and contents, coordinated between the leading team and the local experts. It is , by consequences, logic that the contents of the analyses will differ depending on the specific situations and processes in each country. Various information resources have been used: statistical, documentary, sociological, specialized studies and publications of IFIs and European institutions, analyses of Global Union Office in Washington. Side by side with this, the national researchers have collected, through questionnaires, additional information on the IFIs’ activities and on the reactions of the trade unions and other social partners. The final analytical product comes as a result of the combined application of the qualitative and quantitative methods of comparison.

3. As a result we have a systematic and even unique examination of the reforms in the Western Balkans, viewed through the prism of the application of the strategies and programmes of the IFIs, of the relationship of the international and national actors and the consequences of the performed transformations.

Here below is presented a brief summary of the basic facts, findings and conclusions of the regional comparative survey. More concrete empirical evidences for the general claims can be found in the national reports, which have a rich information section. The main target in the introductory part is to motivate a discussion on the key issues of the national and regional development during the first phase transition.

8 9

Socioeconomic reforms: cyclicity and background factors

4. With the exception of Albania, the remaining five countries of the Western Bal-kans have a common history and a similar starting base in the transition to market-based economy and pluralistic democracy. They used to be an integral part of former Yugoslavia Republic; at approximately one and the same time ( the beginning of the 90s ) acquire independence ( Montenegro did it in 1996 ). The common pattern of state and political constitution creates a cultural heritage, which even now plays an important role in the governance, economy and political life. Such are, for example, the workers’ self-management model, the concept of so-called “social property”, some elements of market economy applied in the conditions of a socialist centralized system, etc.

5. An important common feature is the membership of former Yugoslavia in IMF and the World Bank. UFRY is among the founders of the twin-institutions as long ago as the end of the 40s. It used credits and loans amounting to a total of almost 10 billion dollars even during the old regime. This relationship was followed by a collapse of the membership, caused by the breakdown of the previous federation.

6. It is well known that all new independent countries and territories of former Yu-goslavian federation have been, more or less, involved in ethnic conflicts and military ac-tions. This created similar, even repetitive situations since the beginning of the economic transformations. We can find common features in a number of events and phenomena:

• Slow rate. The reforms developed according to the stop-and-go scheme, lead to political disturbances and crises. Most affected in this respect are Serbia, Bosnia and Macedonia;

• Cycles. All the countries went through similar phases: first - initial changes (in 1990 - 91); second – interruption because of regional wars (1992-1995 / 6); third - speed - up reforms and making up for the delay during the first half of 90s (for Serbia – after 2000);

• Financial crises. They affected most of all Bosnia and Herzegovina, Serbia and, due to specific reasons – Albania. Force major stabilizing programmes have been used in all of them, which was an additional reason for slowing down the revival process, for the low economic growth and for delaying the restoration of the pre-vious economic potential and quality of life.

• Chronic recession. The losses in production capacity and GDP are drastic - 40% in Croatia, 50% in Albania; 60% in Serbia; 80% in Bosnia and Herzegovina (!) Restoration takes as much as twice the time in the other countries of CEE.

These and other phenomena shape the Western Balkans as an areal similar in rate, direction and effect of the reforms.

7. As a whole, the areal is of fragile economic, social and political structure. Except for Croatia, this is the conclusion that emerges after comparing the basic macro-economic

and social indicators of the countries to date. Probably, that is why they are treated after a common scheme by the EU, who regard the Western Balkans as a delayed – in - the indefinite – future partner for enlargement ( Croatia is again an exception, and so is to a certain degree Macedonia ); the IFIs also apply a universal matrix and very similar strate-gies for transforming the national economies and encouraging the market reforms in the sub-region. Maybe it is possible to talk about a Western – Balkan pattern of the global monetary policies set forth by the IMF and the World Bank.

The new IFIs mission

8. The IMF and the World Bank came back to the Western Balkans after 1991, when a new scheme for separate membership of the independent nation states had been adopted. But the international economic institutions were prepared to play a new role and apply dif-ferent instruments, already approbated in the enlargement of UE ( with the exception of Slovenia ). The leading short-term objectives were the economic restoration and financial stabilization. The middle – term goals are the transformation of the national economies into market – oriented base. In order to reach these goals, IFIs implement the full package of the so-called ‘Washington consensus’ measures:

a. Initial measures: liberalization of prices and trade; restructuring; priva-tization, etc.

b. Augmented ( structural policies: deregulation of the labor markets; establish-ment of social protective nets; social reforms in depth / pension, healthcare, educational, etc. ); privatization of public services; building up specialized marked institutions, and so on.

c. Western Balkans, as well as Bulgaria and Romania, have, during the past few years, turned into a huge experimental field for fiscal novelties of the type of flat taxes, extremely low taxes on the corporate profits, private pension and health-care insurance models, etc.

In this way the IFIs are being established as the only global side / partner of the West-ern Balkan states in their efforts to apply successful reforming strategies in the economy and social field.

9. What is left for other international institutions like EU is the partnership for changes in the administrative and judicial systems, as well as in the transfer of the Euro-pean social model. However, here exactly is to be noticed a deep contradiction between the economic transition and the European integration:

• the first process is directed by the neo-liberal model, promoted by IMF and the WB, strictly implemented by the national governments ;

• the second process follows the European tradition of permanent so-cial dialogue and partnership between the organized - per - interests groups – first of all, labour and the capital.

10 11

The two trajectories, however, come to be absolutely incompatible.

This shows up even with the previous reforms in CEE, but with the Western Balkans the discrepancy is still greater. That is why one can notice there is a mix of market con-structs and policies which are characteristic of the post-modern societies, side by side with the typical of the lagging countries crises and inequalities. This is one of the basic con-clusions of the comparative analysis of an over 18-year history of the reforms in the six countries, occasionally interrupted by military clashes and political crises during the 90s.

The trade unions: the superfluous partner?

10. At first look the survey would say that everything in the social -dialogue system of the countries in the Western Balkans was present and in order. To the moment of the project’s completion the national and international players have established a new labour and social legislation everywhere; the trilateral meetings and negotiations among unions, governments and employers; economic and social councils; collective negotiations in key enterprises, etc. To put it short, the European social project has a clear institutional profile in the sub-region.

But most employers, and, to a greater extent national trade unions, are practically eliminated from the strategic decisions on the reforms and the selection of solution vari-ants. This mostly holds true for the strategies and programmes for financial stabiliza-tion and the structural reforms, bilaterally negotiated between the national governments and the IFIs. In practice, not a single significant segment of the economy or the social sphere has been reformed after a complete cycle of consultations and information with the local social partners.

This strange practice of reducing / ignoring the role and potential of the trade unions is about to turn into an official model of national and regional governance. It contrasts with some good practices of the trade unions in CEE that guaranteed the social peace in hard times of painful transitions. ( the Czech Republic, Slovenia, Bulgaria, Hungary, etc. ). The anti-unionism tendency in the Western Balkans breeds negativism towards the IFIs, observed in all countries included in the project; it motivates the prevailing criticism of the trade unions towards the national governments and the responding hos-tility of the governing elite; this practice is at the root of the typical of almost all Balkan countries euro – skepticism ( EU is accepted as an outside viewer of a complex, slow and not – always – successful economic and social transition ).

However, there is only one step from ignoring to self-isolation. Disturbing signs of capsulation of the trade unions in their inner organizational life and a strong reduction of their representative and protective role can be observed in countries like Albania, Mace-donia, Bosnia and Herzegovina, and Montenegro.

11. Of course, there are internal and regional reasons for the weakness of the la-bour movement. Separation and fragmentation, confrontation and drawing of the leaders away from the base organizations, characteristic ailments of all the Eastern European labour movement in the post totalitarian period, are felt stronger in the Western Balkans. The lack of administrative and expert capacity is felt extremely badly in the trade union headquarters, but it is needed for effective partnership with the governments and in the professional contacts with the IFIs.

This is obviously one of main reason why the trade unions in the region are seldom proactive, even when critical situations become imminent or strategic decisions are made. Among the exceptions from these are a few general documents on the reforms in the labour relations, the employment and the workers’ social rights, adopted by the confederations in Bosnia and Herzegovina, the comparatively regular contacts of the union head offices in Serbia with the World Bank, and some other. The support of the regional union movement by ITUC, ETUC, ILO, PERC cannot make up for the chronic weaknesses. The experience of other countries and national union centers – positive and negative – in their relations with the IFIs is little known ( this accounts for the need of transfer of good practices ); even the unique case with neighboring Slovenia, which has performed successful reforms without the surveillance of the World Bank and the IMF, is only superficially familiar. The national models of the eastern neighbors, Bul-garia and Romania, where the relations with the IMF practically drew to a close and the World Bank actively promotes in the west already approbated in the two countries programmes, are not closely followed, either.

Reform priorities

12. What is meant are a few trends of the economic and social transformations, which are characteristic of all countries within the region, but implemented in differ-ent sequence :

• Privatization: the puzzle “social property”. The processes of privatization is about to be completed, with Croatia being in the lead, and Montenegro and Serbia speeding up this process only during the past few years; a few state - owned companies remain to be sold, mainly from the sector of the public services, energy sector and extracting industry. This, however, does not mean that the process of de - stating goes economically success-ful and free of social tensions.

The trip - over stone turns out to be the so - called social property, inherited from the former socialist regime. It feeds up different from that of the other countries in CEE attitude to the state-owned enterprises among the workers and the management; it also provoked specific ( behind the curtains ) steps of the governments in the pre-war period. In all countries shares are handed out for part of the state-owned assets, which opens possibilities for wild, non-transparent privatization. Only during the second privatization wave ( after 1995 ) the internationally approbated package of commercial techniques for

12 13

de - stating was applied ( auctions, tenders, direct sales to strategic investors ). A common weakness within the sub - region is the lack of judicial guarantees over the property rights, as well as the unclear legal status of the already privatized assets.

• Pension reforms. These are ubiquitous, conducted by the World Bank and of con-tradictory results. Reduction of the old pensions via new formula of calculation is being performed in all countries and additional capital versions of pension insurance are being promoted. The succession of the building - up of the second and third pillars and the preferred schemes of participation of private funds in them are different. Croatia has the richest independent experience. It changed the traditional state system of pension insurance and introduced restrictions to the old pensions as long ago as 1998. As stated in the national report, this gave rise to opposition on the part of the pensioners and the trade unions, ending up with a review of the legitimacy of the law changes by the Constitutional Court. And what is more, this supreme judicial institution already has taken a unique decision for financial compensations for the pensioners whose interests were injured. As a next item on the agenda are the arguments among the social partners over the issues of “old - new pensions” and “mandatory - voluntary insurance” in Macedonia, Serbia, Bosnia and Herzegovina, Montenegro and Albania.

• Labour markets: triumph of deregulation. There are good enough reasons to say that polices of deregulation of the labour markets are most densely and consecutively represented in the Western Balkans. In all countries, with no exceptions, the protection of employees on dismissal is reduced to the minimum; flexible working regimes and new payment schemes are encouraged ( un-negotiated by the social partners ); a policy of wage growth repression is applied under the pressure of the World Bank and the necessity of minimum wage is argued. The issue of respecting CLS and the application of the concept of decent work, formulated by the ILO, is extremely sever in the examined countries. All this explains why most of the countries of the sub-region occupy high positions in the classifications under the “Doing Business” integral indicator, promoted by the World Bank. Bulgaria is also in the leading group.

This theme deserves special attention in the context of recent critical analyses and the standpoints of ILO and ITUC on the doing - business instruments, boosting the na-tional policies of extreme deregulation and total rejection of social protection of the employees.

Social dimensions

13. Initially, these are assigned to the “contingent, but inevitable consequences” heading. At least, such is the philosophy of the neo - liberal reforms, preached in the 90s by the “Washigton consensus”. At that time concepts like “social burden”, “winners and losers”, “temporary recession”, “transitory unemployment”, etc. were promoted as so-cioeconomic indicators of a high, but bearable social price of the transition. It is a fact that this price proved considerably higher than expected and unbearable for the greater

part of the population of the small Balkan countries. The ethnic wars and the speed-up breakdown of the old socialist state system are not the only reasons for the destruction. Apparently, part of the social consequences came as a direct product of the reform types, of the package of transformation measures recommended by the IFIs and implemented after a universal scheme.

Such is the general conclusion from the comparison of the social analyses proposed by the experts of the six Balkan countries ( as a matter of fact, the findings in this sphere show a surprising coincidence with the processes observed in Bulgaria and Romania about a decade earlier ). In short, it is about:

• Unemployment. Its curved line is similar for most of the countries: from an admis-sible level ( below 10% before the wars ), through the post-war explosion of 20 - 30%, to stabilization of the rate at 15-18%. Bosnia and Herzegovina and Macedonia, in which the unemployment rate kept high levels of 30-40%, are exception. At the same time, in Croa-tia, partially in Macedonia and in relief in Bulgaria and Romania are observed symptoms of structural unemployment, and even of deficit of work force with relevant qualification for some sectors – tourism, services, construction, etc. The underestimation of profes-sional education and qualification for many years, the wrong prognoses on the sector poli-cies and emigration cause the present inbalance at the labour markets.

• Informal economy: the Balkan syndrome. This phenomenon is no longer patent of the countries from Asia, Africa and Latin America. In less than two decades, from an insignificant range ( 5-10% of the employed or of the GDP ) the informal economic activi-ties in the Western Balkans turned into a huge, fast developing sector. Today the share of the employed in the informal economy in the whole sub-region is over 35% , and exceed-ing 50% in countries like Bosnia and Herzegovina, Albania and Serbia. With such ratio it is difficult to accept that the official economy is still leading in structural and dominating in financial aspect. This is an interesting finding of the national researchers; however, it can hardly be defined as surprising, because even with the previous project of ISCOS in the region there were detected symptoms of a growing dynamics of the grey and crime economy. Particularly violent is the increase of the unregistered employment, which is definitely due to the widely applied policies of labour markets deregulation. Obviously, the treatment of this post-reform disease is going to be a long one, if we can speak of us-ing such a method of therapy at all. And this is so, because the engagement in the informal sector has already turned into a labour and social stereotype preferred by large groups of the economically active population.

• Poverty and inequality. If poverty within certain limits is a common disease of all societies that have suffered military conflicts and economic crises, extreme poverty and polarization are an exception for the new history of the region. The national analyses report about 20% of the population living in extreme poverty ( the situation is better only in Croatia ). The morbid inequality in the post-war, already prevailing oligarchic, Balkan societies was mentioned at the national round tables with the participation of representa-

14 15

tives of the social partners as a basic theme for further discussions. The issue here already becomes moral and political; its underestimation may lead to new, unforeseen tremors in this restless areal of Europe.

Poverty and inequality are being fed up not only by the long suppression of the incomes of the population. Not paying the earned salaries for months and years is a wide-spread practice in Macedonia, Serbia and even in Croatia. Another reason for the inequal-ity and public confrontation is the high-rate and sustainable corruption. The facts in the national analyses and the borrowed from the annual reports of TI indexes are explicit – all countries, including Bulgaria, Romania and Croatia, are in the risk zone. It is well known that corruption not only drives investors away and erodes the business environment, but it also directly generates poverty and increases social inequality.

3. Conclusion

Specific cases, new issues, recommendations

National reports deserve special attention from the point of view of specific cases used by the experts as illustrations of acute and unsolved issues of the socio – economic transformation. In this conclusive part of the research documents we shall enumerate the most interesting of them:

• The argument over the old pensions in Croatia. It was solved after the “exit -voice” model, and deserves to be analyzed as an option for actions of the group of pensioners in other countries whose interests were injures by the reforms;

• The energy crisis in Albania and the deficit of electricity in Montenegro. This is-sue is well known but has been solved neither on national nor on European level. Maintaining the regime of electricity - usage limitation for indefinite time can de-stabilize the industrial system and everyday life, but it also endangers the political stability in the countries, mentioned above. Moreover, electricity shortage is quite probable even for Bulgaria, being in the past a net exporter in the region.

• The mass spread of the flat tax. For the time being only Romania has longer ex-perience in this novelty and suggests an analysis of its own of the consequences. Macedonia is the second in the field and together with Bulgaria are heading to even more extreme versions: introducing the lowest in the world tax rates of 10%. Unions there still don’t have competent expertise for the direct financial and indi-rect social effects of the contemplated large-scale fiscal experiment.

• Emigration/immigration. The Western Balkans is traditionally the sending area. According to approximate data, the total joint contribution to the global emi-gration amounts to over 5 million emigrants. For explicable reasons Bosnia and Herzegovina is also a receiving country for the refugees after the war ( almost 1 million people ). The adaptation of the national financial system and household budgets to the emigrant economy is lasting and can hardly be changed in the future. In Albania, for example, the remittances form over 15% of the GDP; in Romania they are over 7%, and in Bulgaria over 5%. It is prop-er to mention the coming new tendencies: Bulgaria and Romania are already becoming countries of transit migration. ( from third countries to the West and from the Western Balkans to the EU ). This new phenomenon is a theme of a separate special discussion and may be-new projects.

16 17

All national experts are cautious in formulating recommendations to the trade unions and the other social partners for changes in the policies and the mechanisms of social dialogue under the conditions of massive intervention of the IFIs in the economic and social reforms.

Certain refraining and skepticism ( even disappointment ) show at discussing the theme of European enlargement and the future of the Western Balkans.

Yet, there are conclusions and trends that could be of some use for the trade union movement in the region and for the European institutions:

1. The social dialog should be diverted from a formal procedure into real, working mechanism for conveying the socio-economic reforms. This means that union organi-zations and employers should be encouraged by the national and European institutions to increase their administrative and expert capacity. In other words, investments in the partners are needed to overcome passiveness and the representation crisis. A zone– free of trade unions is not the right prospect for the still fragile region of Western Balkans.

2. The trade union leaders and experts reject the doctrine that social prosperity follows economic growth and is automatically achieved under the action of the market mechanisms. Unions insist on a revision of the social projects for reform, especially in the sphere of education, healthcare and pension insurance, consulted with them and the affected social groups ( without rejecting the common market logic ). This construc-tivism should be used by the national governments and the IFIs as a guarantee of social peace and civic support of the future reforms.

3. The trade unions in the region should overcome the internal contrasts and group clashes. There is no alternative besides the acceptance of union pluralism as a fact and the cooperation between the different head - offices. Protection of social and economic interest of working people is also a role with no alternative for the unions. One of the promising options for broadening their influence is building up large al-liances with the civil society organizations and movements – especially those of the youth and pensioners, women and minority groups, ecological movements and part of intellectuals. The simple traditional trade unionism does not function well under the conditions of deep and ubiquitous market reforms.

4. Probably, there is also a need for better cooperation ( exchange of information, expertise and practices ) among the national confederations at sub-region level. To this effect, the analytical materials of the present report are the first step to the building up of strong, democratic and representative unions in the West Balkans.

IL RUOLO DELLE ISTITUZIONI FINANZIARIE INTERNAZIONALI

NEI PAESI DELL’EUROPA SUD-ORIENTALE

E IL PROCESSO DI INTEGRAZIONE EUROPEO:

STRATEGIE PERIL MOVIMENTO SINDACALE

Rapporto finale ISCOS-Cisl

Progetto VS/2007/0137

cofinanziato dalla Commissione Europea

INDEX

1. Introduzione: resoconto del progetto ......................................... 192. Valutazione del progetto ............................................................ 213. Conclusioni ................................................................................ 29

Redatto da:

Prof. Krastyo Petkov Università di Sofia

Paola Simonetti ISCOS-Cisl Coordinatrice di Progetto

Antonio Ferigo FIM-CISL

Enisa Salimovic ITUC/PERC Sarajevo

19

1. Introduzione

Questa introduzione include la descrizione dei progetti ISCOS realizzati in Europa sud-orientale (SEE) dal 2006.

Le attività ISCOS in questa regione, sono, in realtà, iniziate già alla fine degli anni ’90, provvedendo all’assistenza durante la fase di ricostruzione del dopoguerra in paesi come la Bosnia ed il Kosovo. Sono stati, in seguito, attuati altri progetti per coprire l’intera area dei Balcani occidentali e della SEE, seguendo il processo di delocalizzazione delle imprese europee ed italiane , specialmente nei settori tessili e del cuoio. In questi casi il sostegno era volto principalmente al rapporzamento delle capacità di intervento di organizzazioni sindacali nel campo del dialogo sociale e soprattutto della contrattazione.

Dopo queste prime esperienze, nel 2004 l’ISCOS ha intrapreso un nuovo programma incentrato sull’analisi delle conseguenze dei processi di privatizzazione nei Balcani occidentali a seguito delle politiche “raccomandate” dalle istituzioni finanziarie internazionali :Fondo Monetario Internazionale (FMI) e la Banca Mondiale (BM). Nel 2006 questa iniziativa è stata completata e ampliata con un progetto integrativo, sostenuto dall’Unione Europea (UE), includendo anche i paesi candidati ad entrare nell’UE.

Questi due progetti, attuati contemporaneamente, hanno coinvolto otto paesi: Romania, Bulgaria, Macedonia, Croazia, Bosnia Erzegovina, Serbia, Albania e Montenegro. Si vuole evidenziare il fatto che, grazie all’opportunità avuta di utilizzare congiuntamente le risorse della CISL e dell’UE, è stato possibile implementare un progetto sull’intera area del Sud Est Europa.

Il sostegno politico a questa iniziativa è stato garantito dalla Confederazione Sindacale Internazionale (ITUC/PERC), che ha definito insieme all’ISCOS l’intera struttura dell’intervento e partecipato alla sua attuazione sin dall’inizio.

L’obiettivo principale del progetto consiste nella creazione di un network di economisti in grado di sostenere le organizzazioni sindacali locali nelle relazioni e nelle contrattazioni con le Istituzioni Finanziarie Internazionali (IFI) e le loro politiche. È noto che, per questi paesi, il periodo di transizione verso l’economia di mercato è stata una fase delicata da gestire ed il sostegno internazionale era , pertanto, necessario.

La questione centrale con cui si è misurato il progetto è stata la valutazione dell’utilità dell’impatto delle politiche promosse dalle istituzioni internazionali per la crescita economica e sociale dei paesi beneficiari. Diversi settori sono stati sottoposti a analisi specifiche: la riforma delle pensioni, le riforme del sistema di assistenza sanitaria, la politica fiscale ecc…

20 21

La dimensione regionale è molto importante considerando l’oggetto e l’obiettivo del progetto. È stato possibile comparare diverse esperienze di Stati che fanno ormai parte dell’UE come la Romania e la Bulgaria, o in fase di adesione (Croazia) e paesi candidati all’adesione. Bulgaria e Romania sono stati utilizzati come punto di riferimento in quanto fra i primi a seguire le riforme indicate dalle IFI : tassazione ad aliquota fissa, riforma del welfare, ecc…

Un secondo obiettivo importante è stato la valutazione del ruolo dell’UE (il processo di adesione e le sue diverse fasi) in relazione ai programmi di riforma delle IFI. Si può sostenere l’esistenza di una contraddizione fra gli approcci delle IFI, più neoliberiste, ed il modello Sociale Europeo. Uno dei limiti più rilevanti dei processi di riforma è stato la mancanza di consultazione e contrattazione con le parti sociali che, in teoria, dovrebbe essere uno dei fondamenti del modello sociale Europeo.

Inoltre, è stato rilevato, che in parecchi casi le organizzazioni sindacali non sono strategicamente preparate a reagire o prendere parte alle contrattazioni. Per questo, dunque, è cruciale fornirgli sostegno tecnico e qualificato in questo settore.

Per raggiungere questo obiettivo il rapporto nazionale, elaborato dagli esperti ,, povrebbe essere uno strumento utile agli stessi sindacati per capire il processo di riforma intrapreso finora, i risultati e le eventuali possibili strategie sindacali. Una versione italiana del rapporto nazionale è presente nel CD rom annesso a questa pubblicazione.

Gli autori di questo rapporto sono: Boris Feis, CroaziaBoris Mihailovic, MontenegroValentin Mocanu, RomaniaSuad Muhibic, Bosnia and ErzegovinaZoran Ristic, SerbiaMika Zaikova, BulgariaJovan Zafiroski, MacedoniaEdlira Xhafa, Albania

Gli esperti sono stati coordinati da Krastyo Petkov, dell’Università di Sofia e da Antonio Ferigo della FIM CISL, i quali hanno elaborato l’intera struttura metodologica delle formazioni ed hanno sostenuto il lavoro degli esperti nazionali durante l’attuazione del progetto.

L’intero coordinamento del progetto è stato realizzato dall’ISCOS anche grazie alla fruttuosa collaborazione con l’ITUC/PEREC entrambe a Bruxelles e Sarajevo: per quest’ultima Enisa Salimovic ha seguito l’intero progetto, fornendo il sostegno necessario nelle relazioni con le organizzazioni sindacali locali.

2. Valutazione del progetto

(Visione comparativa)

Note metodologiche

1. La presente indagine si basa sui rapporti analitici nazionali redatti da esperti in sei paesi della regione dei Balcani: Albania, Bosnia e Erzegovina, Macedonia, Montenegro, Serbia e Croazia. Documenti identici sono stati in parte usati anche per lBulgaria e Romania prese come punto di riferimento nelle comparazioni globali. I Balcani occidentali sono al centro dell’intera ricerca e delle attività di accompagnamento: la formazione degli esperti, raccolta di informazioni, tavole rotonde nazionali, ecc.

2. Ogni rapporto nazionale è stato redatto utilizzando una medesima griglia di struttura e contenuti. Il lavoro è stato coordinato dal il gruppo di coordinamento / direzione e gli esperti locali. È quindi logico che i contenuti dell’analisi saranno diversi a seconda delle situazioni specifiche. Sono state usate diverse risorse di informazioni: statistica, sociologica, studi specialistici e pubblicazioni delle IFI e delle istituzioni europee, analisi del Global Union Office a Washington. Inoltre i ricercatori nazionali hanno raccolto, utilizzando questionari, ulteriori informazioni sulle attività delle IFI e sulle reazioni dei sindacati e di altri partner sociali. Il prodotto analitico finale nasce dalla comparazione qualitativa e quantitativa dei dati raccolti.

3. Il risultato finale consiste in un sistematico esame delle riforme nei Balcani occidentali, esaminate attraverso il prisma dell’applicazione delle strategie e dei programmi delle IFI, del ruolo degli attori internazionali e nazionali e delle conseguenze delle trasformazioni realizzate.

Viene qui presentato una breve sintesi dello studio comparativo regionale. Un maggior numero di informazioni e dati si trovano trovate nei rapporti nazionali . L’obiettivo principale della parte introduttiva è motivare una discussione sulle questioni chiave riguardanti lo sviluppo nazionale e regionale durante la prima fase di transizione.

22 23

Riforme socioeconomie: ciclicità e fattori storici

4. Ad eccezione dell’Albania, i restanti cinque paesi dei Balcani occidentali hanno una storia comune ed una base di partenza simile nella transizione verso un’economia di mercato ed una democrazia pluralista. Erano parte integrante della ex-Repubblica Jugoslava; hanno acquisito l’indipendenza approssimativamente nello stesso periodo (l’inizio degli anni ‘90) il Montenegro nel 1996. Il modello comune di stato e costituzione politica ha creato una eredità culturale che oggi gioca un ruolo importante nel governo, nell’economia e nella vita politica. È così, per esempio, per quanto riguarda il modello di autogestione dei lavoratori, il concetto della così detta “proprietà sociale”, alcuni elementi della economia di mercato applicati nelle condizioni di un sistema socialista centralizzato, ecc.

5. Un’importante caratteristica comune è l’appartenenza dell’ex-Jugoslavia al FMI e la BM sin dalla loro fondazione. La Federazione yugoslava ha utilizzato crediti e prestiti per un totale di circa 10 miliardi di dollari anche durante il vecchio regime. Il crollo della federazione ha determinato il collasso di questa membership negli anni 90.

6. E’ noto che tutti i nuovi stati indipendenti ed i territori della vecchia federazione Jugoslava sono stati, chi più chi meno, coinvolti in conflitti etnici e azioni militari. Ciò ha creato situazioni ripetitive e simili sin dall’inizio delle trasformazioni economiche. Possiamo trovare delle caratteristiche comuni in alcuni eventi e fenomeni:

• Ritmo lento. Le riforme sviluppate conformemente allo schema stop and go hanno portato a disordini politici e crisi. Le più colpite in questo senso sono Serbia, Bosnia e Macedonia;

• Cicli. Tutti I paesi hanno attraversato fasi simili: primo – cambiamenti iniziali (1990-1991); secondo – interruzione a causa di guerre regionali (1992-1995/6); terzo velocizzare le riforme per recuperare il ritardo accumulato durante la prima metà degli anni ’90 (per la Serbia) dopo il 2000;

• Crisi finanziarie. Colpiscono più di tutti la Bosnia Erzegovina, la Serbia e, per ragioni specifiche, l’Albania. In tutti questi paesi sono stati attuati programmi di stabilizzazione legati a cause di forza maggiore , che rappresentano un’ulteriore motivo del rallentamento del processo di rilancio, della bassa crescita economica e del ritardo del risanamento del precedente potenziale economico e della qualità di vita.

• Recessione cronica. Le perdite relative alla capacità produttiva e al PIL sono drastiche – 40% in Croazia; 50% in Albania; 60% in Serbia; 80% in Bosnia Erzegovina (!) Per il risanamento è necessario più del doppio del tempo rispetto ad altri paesi della CEE.

Questi ed altri fenomeni definiscono i Balcani occidentali come un’area simile per quanto riguarda la velocità, la direzione e l’effetto delle riforme.

7. L’intera area ha una struttura economica, sociale e politica molto fragile. Questa è la conclusione che emerge dalla comparazione degli indicatori di base macro-economici e sociali, fatta eccezione per la Croazia. Questo dato è dovuto allo schema di analisi generale adottato dalla UE che considera i Balcani occidentali in un non definito futuro, partner dell’allargamento. Anche le IFI applicano una matrice universale nel “raccomandare” strategie molto simili per la transizione a economie di mercato. Forse è possibile parlare di un modello dei Balcani occidentali per le politiche monetarie globali stabilito dal FMI e dalla Banca Mondiale.

La nuova missione delle IFI

8. Il FMI e la Banca Mondiale ritornano nei Balcani Occidentali dopo il 1991 stabilendo dei rapporti diretti con i singoli stati nati dalla disintegrazione della federazione yugoslava. Sono stati realizzati interventi in tutti i nuovi paesi , con l’eccezione della Slovenia. Gli obiettivi principali a breve termine erano il risanamento economico e la stabilizzazione finanziaria. Gli obiettivi a medio termine , la trasformazione dell’economia nazionale in un’economia di mercato. Per raggiungere questi obiettivi le IFI attuano l’intero pacchetto di quelle che sono chiamate le misure del “Washington consensus”:

a. Misure iniziali: liberalizzazione dei prezzi e del mercato; ristrutturazione; privatizzazione, ecc.

b. Rafforzamento (politiche strutturali: deregolamentazione del mercato del lavoro; definizione di reti di protezione sociale; profonde riforme sociali / pensioni, sanità, educazione, ecc.) privatizzazione dei servizi pubblici; costituzione di istituzioni di mercato specializzate, e così via.

c. I Balcani occidentali, così come la Bulgaria e la Romania, durante gli ultimi anni si sono trasformati in un enorme campo sperimentale di novità fiscali sul modello della la flat tax (imposta ad aliquota fissa), imposte estremamente basse sui profitti delle imprese, pensioni private e modelli di assicurazione sanitaria, ecc.

In questo modo le IFI si sono imposte come l’unico partner/sostenitore mondiale degli stati dei Balcani occidentali nei loro sforzi di cambiamento del sistema economico e sociale.

9. Le altre istituzioni internazionali ,UE , OIL ihanno giocato un ruolo nei cambiamenti di tipo politici strutturale :sistemi amministrativi e giudiziari, creazione dei consigli economico-sociali sulla base del modello sociale Europeo. Tuttavia, è necessario sottolineare una profonda contraddizione fra la transizione economica e l’integrazione europea:

• il primo processo è diretto dal modello neoliberale, promosso dal FMI e la BM, rigorosamente applicato dai governi nazionali:

• il secondo processo segue la tradizione europea di dialogo sociale permanente e del partenariato fra sindacato e associazioni imprenditoriali – in primo luogo per gruppi di interesse.

24 25

Le due traiettorie, tuttavia, si presentano come assolutamente incompatibili.

Tale contraddizione già in parte messa in evidenza anche da precedenti riforme della CEE, ènel caso dei Balcani occidentali ancora maggiore. Si può notare un mix di concezioni liberiste e politiche proprie delle società post-moderne, accanto alle tipiche crisi ed ineguaglianze dei paesi il cui sviluppo è in ritardo. Questa è una della conclusioni di base dell’analisi comparativa della storia di più di 18 anni delle riforme dei sei paesi, interrotta occasionalmente dagli scontri militari e dalle crisi politiche durante gli anni ’90.

I sindacati: il partner superfluo?

10. Ad un primo sguardo l’indagine direbbe che tutto nel sistema del dialogo sociale dei paesi analizzati nei Balcani occidentali era presente ed in ordine. Al momento del completamento del progetto gli attori nazionali ed internazionali hanno definito ovunque una nuova legislazione sociale e del lavoro; g incontri trilaterali e le trattative fra sindacati, governi ed imprenditori; consigli economici e sociali; contrattazioni collettive in imprese chiave, ecc. Per essere brevi, il progetto sociale europeo ha, nella regione, un profilo istituzionale chiaro.

Ma la maggior parte degli imprenditori, ed in più larga misura i sindacati nazionali, sono praticamente esclusi dalla definizione delle decisioni strategiche riguardanti le riforme e delle possibili soluzioni. Questo vale, soprattutto, per quanto riguarda le strategie ed i programmi per la stabilizzazione economica e le riforme strutturali, negoziate in modo bilaterale fra i governi nazionali e le IFI. In pratica nessun singolo segmento importante della sfera economica e sociale è stato riformato in seguito ad un ciclo di consultazioni ed informazioni con i partner sociali locali.

Questa strana pratica di riduzione e di indifferenza nei confronti del ruolo e del potenziale del sindacato è sul punto di trasformarsi in un modello ufficiale di governance nazionale e regionale. Questo contrasta con alcune buone pratiche dei sindacati nella CEE che garantiscono la pace sociale nei periodi di difficili e dolorose transizioni. (la Reupubblica Ceca, la Slovenia, la Bulgaria, l’Ungheria, ecc). La tendenza antisindacale nei Balcani occidentali produce scetticismo nei confronti delle IFI in tutti i paesi inclusi nel progetto; motiva la prevalente criticità da parte dei sindacati verso i governi nazionali e la conseguente ostilità dell’elite dirigente; questa pratica è all’origine del tipico euro-scetticismo della maggior parte dei paesi Balcani (l’UE è accettata come un osservatore esterno della complessa, lenta e non sempre riuscita trasformazione e sociale).

Il passo fra l’indifferenza e l’auto-isolamento è breve. Segni preoccupanti di ridimensionamento dei sindacati nella loro organizzazione interna e una forte riduzione del loro ruolo rappresentativo e di protezione possono essere osservati in paesi come l’Albania, la Macedonia, la Bosnia Erzegovina e il Montenegro.

11. Certamente ci sono ragioni interne e regionali per spiegare la debolezza del movimento dei lavoratori. Le difficoltà tipiche a tutti i movimenti operai dell’Europa dell’Est nei periodi post totalitari quali la divisione e frammentazione, il confronto e la rimozione dei leader dalle organizzazioni di base, sono sentiti in modo più forte nei Balcani occidentali. La mancanza di capacità amministrativa e di espertise è sentita in modo estremamente pesante negli uffici delle sedi centrali dei sindacati, ma è necessaria per un partenariato efficace con i governi e nei rapporti professionali con le IFI.

Questa è ovviamente una delle ragioni principali per le quali i sindacati nella regione sono raramente reattivi anche nel precipitare di situazioni critiche o quando vengono prese decisioni strategiche. Fra le eccezioni troviamo pochi documenti generali sulle riforme delle relazioni industriali, dell’occupazione e dei diritti sociali dei lavoratori, adottate dalle confederazioni in Bosnia Erzegovina, i contatti relativamente regolari delle sedi centrali dei sindacati in Serbia con la Banca Mondiale e qualche altra eccezione. Il sostegno del movimento sindacale regionale da parte dell’TUC, ETUC, OIL, PERC non può far riguadagnare il tempo perduto a causa delle debolezze croniche. Le esperienze di altri paesi e dei sindacati nazionali – positive o negative – nei loro rapporti con le IFI sono poco conosciute (ciò spiega la necessità di un trasferimento delle buone pratiche); anche l’unico caso della vicina Slovenia, che ha realizzato con successo le riforme senza la sorveglianza della Banca Mondiale e del FMI è nota solo superficialmente. Entrambi i modelli nazionali dei vicini paesi dell’est, Bulgaria e Romania, dove i rapporti con il FMI volgono praticamente alla fine e in cui la Banca Mondiale promuove attivamente programmi già approvati, non sono seguiti da vicino.

Priorità della riforma

12. Indichiamo schematicamente i trend delle trasformazioni economiche • Privatizzazione: il puzzle “proprietà sociale”. Il processo di privatizzazione

è quasi completato, con la Croazia in testa e il Montenegro e la Serbia che hanno accelerato il processo negli gli ultimi anni; rimangono poche imprese statali che devono essere vendute,la maggior parte quelle del settore dei servizi pubblici, dell’energia e dell’industria estrattiva. Questo, tuttavia, non significa che il processo di privatizzazione si stia realizzando con successo e sia privo di tensioni sociali.

L’ostacolo principale si rivela essere la cosiddetta proprietà sociale, ereditata dal precedente regime socialista che determinò anche specifiche scelte (dietro le quinte) dei governi nel periodo precedente la guerra quando furono vendute azioni sotto forme di voucher. Solo la seconda ondata di privatizzazioni (dopo il 1995) è stato applicato il pacchetto approvato a livello internazionale relativo alle tecniche commerciali per la privatizzazione (aste, offerte, vendite dirette ad investitori strategici). Una debolezza comune è la mancanza di garanzie legali sui diritti di proprietà, così come la mancanza di chiarezza circa lo status legale dei beni già privatizzati.

26 27

• Riforme delle pensioni. Queste sono onnipresenti, promosse dalla Banca Mondiale e con risultati contraddittori. La riduzione della copertura delle vecchie pensioni attraverso una nuova formula di calcolo è stata realizzata in tutti i paesi e sono state introdotte ulteriori versioni di assicurazione pensionistica: i cosiddetti secondo e terzo pilastro. In Croazia si ha , a questo proposito, un’esperienza particolare e interessante. E’ stato modificato il tradizionale sistema di assicurazione pensionistico statale e si sono introdotte restrizioni alle vecchie pensioni dal 1998. Come descritto nel rapporto nazionale quest’azione ha dato luogo all’opposizione dei pensionati e dei sindacati con il ricorso ad un esame di legittimità dei cambiamenti previsti dalla legge da parte della Corte Costituzionale che ha preso la decisione dell’obbligatorietà di indennizzi finanziari per i pensionati i cui interessi sono stati lesi. Altra questione ricorrente è la controversia fra i partner sociali sul rapporto tra vecchi sistemi pensionistici e l’introduzione di forme di assicurazione privata obbligatoria” in Macedonia, Serbia, Bosnia Erzegovina, Montenegro e Albania.

• Mercati del lavoro: trionfo della deregolamentazione. Ci sono sufficienti buone ragioni per dire che le politiche di deregolamentazione del mercato del lavoro sono densamente diffuse nei Balcani occidentali. In tutti i paesi, senza eccezioni, la protezione dei lavoratori dal licenziamento è ridotta al minimo; regimi di lavoro flessibile e nuovi modelli di pagamento sono incoraggiati e non negoziati con i partner sociali; una politica di contenimento salariale è applicata sotto pressione della Banca Mondiale . Nei paesi esaminati il problema del rispetto delle norme fondamentali del lavoro e l’applicazione del concetto di lavoro decente formulato dall’OIL è estremamente grave. Tutto ciò spiega perché la maggior parte dei paesi della regione occupa una posizione alta nella classifica dell’indicatore integrale del “Doing Business” promosso dalla Banca Mondiale. La Bulgaria è fra le prime posizioni.

Dimensioni sociali

13. nei rapporti delle IFI’s le dimensioni sociali sono assegnate alla sezione “conseguenze contingenti, ma inevitabili” in coerenza con la filosofia delle riforme neoliberali predicate negli anni ’90 dal “Washington consensus”. A quel tempo concetti come “ oneri sociali”, “vincitori e perdenti”, “recessione temporanea” “disoccupazione transitoria” , ecc. erano promossi come indicatori socioeconomici di un alto, ma ragionevole, prezzo da pagare alla transizione. È un dato di fatto che il prezzo è stato notevolmente più elevato del previsto e insopportabile per la maggior parte della popolazione dei piccoli paesi Balcanici. Le guerre etniche e la caduta accelerata del vecchio sistema socialista non sono state le uniche ragioni della distruzione, negative conseguenze sociali sono anche il risultato diretto delle riforme raccomandato dalle IFI e attuate in seguito ad uno schema universale.

Questa è la conclusione generale che si può trarre dalla comparazione delle analisi sociali proposte dagli esperti dei sei paesi Balcani /come dato di fatto i risultati in questo settore mostrano una coincidenza sorprendente con i processi osservati in Bulgaria e Romania circa un decennio prima/. In breve si tratta di:

• Disoccupazione. La sua curva è simile nella maggior parte dei paesi: da un livello ammissibile (sotto il 10% prima della guerra), passando per il 20-30% del dopoguerra fino alla stabilizzazione del tasso al 15-18%. La Bosnia Erzegovina e la Macedonia il cui il tasso di disoccupazione raggiunge gli alti livelli di 30-40% sono delle eccezioni. Contemporaneamente in Croazia, in modo parziale in Macedonia e con rilievo in Bulgaria e Romania si osservano sintomi di una disoccupazione strutturale, ed anche la mancanza, in alcuni settori, di forza lavoro qualificata:turismo, servizi, costruzione ecc. La sottovalutazione della formazione e della qualifica professionale per molti anni, le previsioni sbagliate in ambito politico e nel settore dell’emigrazione, hanno causato l’attuale disequilibrio nel mercato del lavoro.

• Economia informale: la sindrome dei Balcani. Questo fenomeno non è più esclusiva di paesi dell’Asia, Africa e America Latina. In meno di due decadi, nei Balcani occidentali, da un insignificante del 5-10% degli occupati o del PIL, le attività economiche informali si sono trasformate in un settore di rapido sviluppo. Oggi la porzione degli occupati o del PIL nell’economia informale nell’intera regione supera il 35%, e supera il 50% in paesi come la Bosnia Erzegovina, l’Albania e la Serbia. Con una simile proporzione è difficile accettare l’idea che l’economia ufficiale stia ancora strutturalmente centrale e dominante negli aspetti finanziari. Questo è un dato interessante che emerge dalle ricerche nazionali; tuttavia non può essere è sorprendente, poiché anche nel precedente progetto ISCOS nella regione erano stati rilevati sintomi di una crescita dell’economia sommersa e criminale. Particolarmente significativo è l’aumento del lavoro nero, certamente a causa della larga applicazione delle politiche di deregolamentazione del mercato del lavoro.. Inoltre trovare lavoro nel settore informale si è trasformato in un diffuso e accettato modello di comportamento sociale.

28 29

• Povertà ed ineguaglianza. Se la povertà, entro certi limiti, è un problema comune di tutte le società che hanno sofferto conflitti militari e crisi economiche, l’estrema povertà e la polarizzazione sono un’eccezione per la nuova storia della regione. L’analisi nazionale riporta che circa il 20% della popolazione vive in condizioni di estrema povertà (la situazione è migliore solo in Croazia). L’esagerata disuguaglianza, nella oligarchica società dei Balcani, è uno dei problemi più gravi del post guerra che diventa oltre che sociale anche morale e politico; la sua sottovalutazione può portare a nuove scosse impreviste in quest’area agitata dell’Europa.

La povertà e l’ineguaglianza sono alimentate non solamente dalla riduzione dei redditi della popolazione; non pagare i salari per mesi ed anni è una pratica diffusa in Macedonia, Serbia ed anche in Croazia. Un’altra ragione è l’alto tasso si corruzione sostenibile. I fatti che emergono dalle analisi nazionali e dai rapporti annuali degli indici del TI sono espliciti – tutti i paesi, inclusi Bulgaria, Romania e Croazia, sono a rischio. È ben noto che la corruzione non solo allontana gli investitori ed erode il contesto imprenditoriale, ma genera direttamente povertà ed aumento delle disuguaglianze sociali.

3. Conclusioni

Casi specifici, nuove questioni, raccomandazioni

I Rapporti nazionali meritano un’attenzione particolare dal punto di vista di casi specifici usati dagli esperti per illustrare i gravi problemi non risolti che derivano dalla trasformazione socioeconomica. In questa parte conclusiva dovremmo enumerare i più interessanti fra i documenti di ricerca:

• il dibattito sul vecchio sistema pensionistico in Croazia. È stato risolto dopo il modello “exit-voice”, e merita di essere analizzato come un opzione per le azioni del gruppo di pensionati in altri paesi i cui interessi sono lesi dalle riforme;

• La crisi energetica in Albania e il deficit di elettricità in Montenegro. Questo problema è ben conosciuto ma non è stato risolto né a livello nazionale né a livello europeo. Il mantenimento dell’attuale l regime energetico – uso limitato per un tempo indefinito- può destabilizzare il sistema industriale e la vita di tutti i giorni, ma compromette anche la stabilità politica nei paesi, menzionati sopra..

• La diffusione di massa della tassazione ad aliquota fissa. Per il momento solo la Romania ha esperienza per quanto riguarda questa novità e suggerisce una propria analisi delle conseguenze. La Macedonia è seconda in questo campo ed insieme alla Bulgaria si stanno dirigendo verso versioni ancora più estreme: introducendo le più basse aliquote fiscali del 10% nel mondo. I sindacati non hanno ancora una capacità di analisi degli effetti finanziari diretti e di quelli sociali indiretti del contemplato esperimento fiscale a larga scala.

• Emigrazione/immigrazione. I Balcani occidentali sono tradizionalmente area di partenza. Secondo dati approssimativi, il contributo comune all’emigrazione mondiale supera i 5 milioni di emigranti. Per ragioni spiegabili la Bosnia Erzegovina è anche un paese di accoglienza per i rifugiati del dopoguerra /circa 1 milione di persone/. Il contributo delle rimesse dei migranti è parte consistente del PIL . In Albania, per esempio, la rimessa supera il 15% del PIL, in Romania si supera il 7% ed in Bulgaria il 5%. È giusto menzionare le nuove tendenze: Bulgaria e Romania stanno diventando paesi di migrazione transitoria. /da paesi terzi all’occidente e dai Balcani occidentali al’UE/. Questo nuovo fenomeno dovrebbe essere il tema di una discussione specifica.

Tutti gli esperti nazionali sono cauti nel formulare raccomandazioni ai sindacati ed agli altri partner sociali per quanto riguarda i cambiamenti nelle politiche e i meccanismi di dialogo sociale sotto le condizioni dell’imponente intervento delle IFI nelle riforme economiche e sociali.

30 31

Alcune resistenze e scetticismo/ anche disappunto/ mostrati durante la discussione sull’allargamento dell’Europa ed il futuro dei Balcani occidentali.

Tuttavia ci sono alcune conclusioni e tendenze che potrebbero essere utili per il movimento sindacale nella regione e per le istituzioni europee:

1. Il dialogo sociale dovrebbe essere modificato passando da una procedura formale ad un meccanismo reale ed efficace per l’attuazione delle riforme socioeconomiche. Questo significa che le organizzazioni sindacali e degli imprenditori dovrebbero essere incoraggiate dalle istituzioni nazionali ed europee a migliorare le capacità dei loro esperti e quelle amministrative. In altri termini sono necessari investimenti con i partner per superare la passività e la crisi rappresentativa. Una zona “libera” dai sindacati non è la giusta prospettiva per l’ancora fragile regione dei Balcani occidentali.

2. I leader sindacali e gli esperti rifiutano la dottrina secondo la quale la prosperità sociale segue la crescita economica ed è automaticamente raggiunta attraverso l’azione dei meccanismi di mercato. I sindacati insistono per una revisione dei progetti sociali per le riforme, specialmente nel settore dell’educazione, della sanità e delle pensioni/. Questa atteggiamento costruttivo dovrebbe essere usato dai governi nazionali e le IFI come garanzia della pace sociale e di sostegno civico delle future riforme.

3. Nella regione i sindacati dovrebbero superare i contrasti interni e gli scontri di gruppo. Non ci sono alternative al di là dell’accettazione del pluralismo sindacale come fatto e la cooperazione fra i diversi leader. Anche la protezione degli interessi sociali ed economici dei lavoratori è un ruolo che non lascia alternative ai sindacati. Una delle opzioni promettenti per il rafforzamento della loro influenza è la costruzione di grandi alleanze con le organizzazioni della società civile e i movimenti – specialmente quelle dei giovani e dei pensionati, delle donne e dei gruppi di minoranze, movimenti ecologisti e parte degli intellettuali. Il tradizionale sindacalismo non può essere efficace con di fronte alle profonde e onnipresenti riforme .

4. Probabilmente c’è anche il bisogno di una migliore cooperazione / scambio di informazioni, esperienze e pratiche/ fra le confederazioni nazionali a livello regionale. Per questo i materiali analitici del presente rapporto costituiscono il primo passo per la costruzione di sindacati forti, democratici e rappresentativi nei Balcani occidentali.

РОЛЯТА НА МЕЖДУНАРОДНИТЕ ФИНАНСОВИ ИНСТИТУЦИИ

В СТРАНИТЕ ОТ ЮГОИЗТОЧНА ЕВРОПА

ИЕВРОПЕЙСКИЯТ ИНТЕГРАЦИОНЕН ПРОЦЕС:

СТРАТЕГИИ ЗА ПРОФСЪЮЗНОТО ДВИЖЕНИЕ

Заключителен доклад ISCOS-Cisl

Проект VS/2007/0137

финансиран съвместно с Европейската комисия

СЪДЪРЖАНИЕ

1. Въведение: Основа на проекта ............................................... 332. Оценка на проекта ................................................................... 353. Заключение ............................................................................... 43

Редактиран от

проф. Кръстьо Петков УНСС – София

Паола Симонети ISCOS – Cisl, координатор на проекта

Антонио Фериго FIM – CISL

Ениса Салимович ITUC / PERC Сараево

33

1. Въведение

Тази публикация съдържа описанието на проектите ISCOS, провеждани в Югоизточна Европа от 2006 година.

Всъщност дейностите на ISCOS в региона започнаха през 90-те години, като осигуряваше подкрепа по време на следвоенното преустройство в страни като Босна и Косово. Последователно бяха въведени други проекти, които обхванаха цялата зона на Западните Балкани и Югоизточна Европа, като се преследваше процеса на разсредоточаване на европейските и италианските предприятия, по специално в секторите на текстилната и кожарската промишленост. В тези случаи подкрепата е била насочена директно към изграждането на профсъюзните организации, за да се даде право на тяхното способност в полето на социалния диалог и договарянето.

След тези начални експерименти през 2004 ISCOS започна нова програма, насочена към анализиране на последствията на приватизационните процеси на Западните Балкани, която бе последвана от политика на подкрепа от международни финансови институции, такива като Международния Валутен Фонд и Световната Банка. През 2006 г. тази инициатива беше допълнена и разширена с допълнителен проект, който бе подкрепен от Европейския Съюз (ЕС), включително и страните-кандидати за ЕС.

Тези два проекта, които се изпълняваха едновременно обхванаха окончателно осем страни: Румъния. България, Македония, Хърватско, Босна Херцеговина, Сърбия, Албания и Черна гора. Следва да се подчертае, че благодарение на възможността да се използват едновременно ресурсите от CISL и от ЕС е било възможно да се осъществи проект на реална регионална основа.

Политическата подкрепа за тази инициатива е била дадена от Международната Конфедерация на Профсъюзите (ITUC/PERC), която участваше заедно с ISCOS в съставянето на плана относно структурата на вмешателството и поддържаше изпълнението му от самото начало.

Основната цел на проекта се е състояла в създаването на мрежа от профсъюзни икономисти, които да бъдат способни да подкрепят местните профсъюзни организации при започването на преговори и при договарянето с Международните Финансови Институции (МФИ) и относно тяхната политика. Известно е, че преходният период към пазарна икономика за тези страни е представлявал деликатна фаза за управлението и безспорно е била необходима международна поддръжка.

34 35

Въпросите, на които е трябвало да отговори са били всъщност да се направи преценка дали е необходимо или не и до каква степен, политиката на МФИ е била действително полезна за икономическото и социалното издигане на страните – бенефициенти. Тези аспекти са били анализирани в много сектори, като пенсионната реформа, реформите в системата на здравеопазването, данъците и налозите и др.

Величината на региона е от голямо значение, като се има предвид основният въпрос и целта на проекта. Има възможност да се сравнят различният опит на различни страни, които са вече част от ЕС, като Румъния и България, или са във фаза на присъединяване (Хърватско)и страни-кандидати за ЕС. Например, България и Румъния са били използвани като точка за отчитане, защото те са били между първите, които са последвали реформите, посочени от МФИ (например плосък данък и др.).

Друга важна цел беше да се оцени ролята на ЕС (процес на оценка на различните стъпки и заявки), свързани с програмите за реформи на МФИ. Може да се възрази, че има противоречие между подхода на МФИ от една страна, който е по-либерален и от друга страна Европейския социален модел. Както ще се види по-долу, една от главните грешки на процесите на реформи е била липсата на консултации и преговори между социалните страни, което, на теория, трябва да бъде един от стълбовете на Европейския модел.

Трябва да се каже, освен това, че много често профсъюзните организации в посочените страни, не са подготвени стратегически за действия или да участват в преговори. Ето защо е толкова важно те да получат квалифицирана подкрепа в тази област.

От тази страна, Националните Доклади, изработени от експерти по време на изпълнението на този проект би бил полезен инструмент за самите профсъюзи, за разбиране на процесите на реформите, за резултатите и за евентуално възможните стратегии на профсъюза. В приложение към този материал, на CD ROM, има италианска версия на Националните Доклади.

Автори на докладите са:Boris Feis, ХърватскоBoris Mihailovic, Черна гораValentin Mocanu, РумънияSuad Muhibic, Босна и Херцеговина Zoran Ristic, СърбияMika Zaikova, БългарияJovan Zafiroski, МакедонияEdlira Xhafa, Албания

Експертите са били ръководени от Кръстьо Петков от Софийски Университет и от Антонио Фериго от FIM CISL, който изработи цялата методологична структура на подготовката и подкрепяше работата на националните експерти по време на изпълнението на проекта.

Координирането на целия проект се е извършвало от ISCOS, благодарение на плодотворното сътрудничество с ITUC/PERC, в Брюксел и Сараево. За осъществяване на последното, Enisa Salimovic е следила целия проект, осигурявайки подкрепа чрез взаимодействието си с местните организации на профсъюзите.

2. Оценка на проекта

(Сравнителен обзор)

Методологични бележки

1. Настоящият обзор се базира на националните аналитични доклади, съставени от експерти от шест страни на суб-региона на Западните Балкани: Албания, Босна и Херцеговина, Македония, Черна гора, Сърбия и Хърватско. Частично са били използвани и анализите за България и Румъния, обаче реформите в двете страни са били разглеждани като базисни при общите сравнения. Този подход е бил приет в концептуалната рамка на проекта, съгласно която Западните Балкани са били поставени в центъра на цялостното изследване и на съпътстващите дейности, като обучение на експерти, събиране на информация, национални кръгли маси и др.

2. Всеки национален доклад се изготвя след съгласуване между водещата група и местните експерти на общата схема и на съдържанието, Логично е съдържанието на анализите да се различава в зависимост от специфичната ситуация и процесите във всяка страна. Били са използвани различни източници на информация: статистика, документация, социология, специализирани изследвания, и публикации на МФИ и европейските институции, анализи на Глобал Юнион офис – Вашингтон. Заедно с това са били отчитани и националните изследователи чрез въпросници, допълнителна информация за дейността на МФИ и за реакциите на профсъюзите и другите социални партньори. Крайните аналитични изводи са в резултат на комбинираното приложение на количествените и качествените сравнителни методи.

3. В резултат имаме систематично и уникално проучване на реформите в Западните Балкани, погледнати през призмата на прилагането на стратегиите и програмите на МФИ, на взаимодействието между националните и международните участници и последствията от прилаганите промени.

36 37

По-долу са изброени накратко основните факти, констатации и изводи на регионалното сравнително изследване. По-конкретните емпирични факти могат да бъдат намерени в националните доклади, които имат богата информационна основа. Основната цел на уводната част е да се подкрепи дискусията по ключовите въпроси на националното и на регионалното развитие по време на първата фаза на преходния период.

Социо-икономически реформи: цикличност и фактори на средата

4. С изключението на Албания, останалите пет страни от Западните Балкани имат обща история и сходна стартова основа при прехода към икономика, основана на пазарен принцип и плуралистична демокрация. Те са били съставна част на бивша Югославия; приблизително по едно и също време (в началото на 90-те) са придобили независимост (за Черна гора това стана през 1996 г.). Еднаквият характер на общественото и политическото устройство създава културно наследство, което дори и сега играе важна роля в управлението, икономиката и политическия живот. Такива са например, модела на работническото самоуправление, идеята за “социална собственост”, някои елементи от пазарната икономика, приложени в условията на социалистическата централизирана система и т.н.

5. Важна обща черта е членуването на бившата СФРЮ в МВФ и Световната Банка. Социалистическата Федеративна република Югославия бе сред основателите на институциите близнаци още в края на 40-те години. Тя е ползвала кредити и заеми, достигащи общо до 10 милиарда долара още при стария режим. Тази връзка беше последвана от рухване на членството, причинено от провала на предишната федерация.

6. Добре е известно, че всички нови независими държави и територии на бившата федеративна Югославия са били въвлечени, повече или по-малко, в етнически конфликти и военни действия. Това създаде сходни и дори повтарящи се ситуации от началото на икономическите промени. Можем да намерим еднакви черти в много събития и явления:

• Бавна скорост. Реформите се развиват с чести спирания, което води до политически вълнения и кризи. Най-засегнати в това отношение са Сърбия, Босна и Македония;

• Цикли. Всички страни преминават през подобни фази: първо – начални промени (през 1990 - 91); второ – прекъсване поради регионални войни (1992 – 1995/6); трето – ускорени реформи и компенсиране на забавянето по време на първата половина на 90-те (за Сърбия – след 2000 г.);

• Финансови кризи. Те засягат най-много Босна и Херцеговина, Сърбия и поради специални причини – Албания. Във всички от тях са били приложени извънредни стабилизационни програми, което стана допълнителна причина за забавяне

на процесите на съживяване, на икономическото развитие и за забавяне на възстановяването на предишния икономически потенциал и качество на живот.

• Хронична рецесия. Загубите на производствения потенциал и БВП са драстични – 40% за Хърватска; 50% за Албания; 60% за Сърбия; 80% за Босна и Херцеговина (!). Възстановяването отнема двойно повече време, отколкото в другите страни на ЦИЕ .

Тези и други явления дават облик на Западните Балкани като област с подобни скорост, насоченост и ефект от реформите.

7. Като цяло районът е с крехка икономическа, социална и политическа структура. С изключение на Хърватска, това е заключението, което се налага след сравняване на основните макро-икономически, и социални индикатори на страните към днешна дата. Може би затова те се разглеждат от ЕС под общата схема, където Западните Балкани се разглеждат като отложени в неопределено бъдеще партньори за присъединяване (Хърватско е изключение и в някаква степен и Македония); МФИ също прилагат универсална схема и много подобни стратегии за преобразуване на националните икономики и за подкрепа на пазарните реформи в този регион. Може би е възможно да се говори за схема за глобална монетарна политика за Западните Балкани, лансирани от МВФ и Световната Банка.

Новата мисия на МФИ

8. МВФ и Световната Банка се върнаха на Западните Балкани след 1991 г., когато бе приета нова схема за сепаративно членство на независими национални държави. Обаче международните икономически институции се бяха подготвили да играят нова роля и прилагат различни инструменти, които бяха изпробвани при разширяването на ЕС (с изключение на Словения). Водещите краткосрочни цели са икономическото възстановяване и финансово стабилизиране. Средносрочните цели са преобразуването на националните икономики към пазарно-ориентирана основа. За да се достигнат тези цели, МФИ прилагат пълния пакет мерки по тъй наречения “Вашингтонски консенсус”:

а. Първоначални мерки: либерализиране на цените и на търговията; преструктуриране; приватизация и т.н.

b. Допълнителни структурни политики: отказ от регулиране на пазара на труда; създаване на защитни социални мрежи; дълбочинни социални реформи (пенсии, здравеопазване, образование и т.н.); приватизация на публичните услуги; създаване на специализирани институции с голямо значение и т.н.

с. Западните Балкани, както и България и Румъния през последните няколко години, са имали голямо експериментално поле за фискални новости, като плосък данък, изключително ниски данъци върху корпоративните доходи, частни пенсии и за здравни социално-осигурителни модели и т.н.

38 39

По този начин МФИ се утвърдиха като единственият партньор на държавите на Западните Балкани в техните усилия да приложат сполучливи реформаторски стратегии в икономическата и социална област.

9. Това, което остава за другите международни организации, като ЕС е сътрудничество за промените в административната и правовата системи, както и трансфера на европейския социален модел. Обаче точно тук трябва да се подчертае дълбокото противоречие между икономическия преход и европейската интеграция:

• първият процес се управлява от неолиберален модел, подпомаган от МВФ и Световната Банка, който се изпълнява стриктно от националните правителства;

• вторият процес следва европейската традиция на постоянен социален диалог и сътрудничество между групи, организирани главно от интереси-преди всичко - наемния труд и капитала.

Обаче двете траектории са абсолютно несъвместими.

Това проличава с предишните реформи в ЦИЕ, обаче за Западните Балкани различието е още по-голямо. Ето защо там може да се забележи смесица от пазарни построения и политики, които са характеристики на постмодерните общества, заедно с кризите и неравноправието в изоставащите страни. Това е едно от основните заключения на сравнителните анализи за повече от 18 годишната история на реформи в шестте държави, прекъсвани понякога от военни сблъсъци и политически кризи през 90-те години.

Профсъюзите: безполезният партньор?

10. Формално погледнато, всичко в системата на социалния диалог в Западните Балкани е в наличие и е в ред. Към момента на завършването на проекта националните и международните играчи създадоха навсякъде ново трудово и социално законодателство; тристранните срещи и преговори между профсъюзи, правителства и работодатели; икономически и социални съвети; колективни преговори в ключови предприятия и т.н. Накратко, европейският социален проект има ясна институционална база в суб-региона.

Обаче повечето работодатели, а и повечето национални профсъюзи, на практика са отстранени от взимането на стратегическите решения за реформите, както и от избора на варианти на решения. Това е особено вярно за стратегиите и програмите за финансова стабилизация и структурни реформи, които са предмет на двустранни

преговори между националните правителства и МФИ. На практика няма нито един значителен сегмент от икономиката или от социалната сфера, който е бил реформиран след пълен цикъл от консултации и информации с местните социални партньори.

Тази странна практика на принизяване или игнориране на ролята и възможностите на профсъюзите почти се е превърнала в официален модел на националното и регионалното управление. Това контрастира с някои добри практики на профсъюзите в ЦИЕ, които гарантират социалния мир в тежките времена на болезнени преходи (Чешката република, Словения, България, Унгария и т.н.). Антисиндикалната тенденция в Западните Балкани поражда отрицателно отношение към МФИ, което се наблюдава във всички страни, включени в проекта, което от своя страна мотивира преобладаващия критицизъм на профсъюзите спрямо националните правителства и ответната враждебност, с която отговаря управляващата елита. Тази практика е в основата на евроскептицизма в почти всички балкански страни (ЕС се възприема като страничен наблюдател на комплексен, бавен и не винаги успешен икономически и социален преход).

Обаче има само една стъпка от пренебрегването към самоизолацията. Тревожни знаци за капсулирането на профсъюзите в техния вътрешен организационен живот и силно ограничаване на тяхната представителна и защитна роля може да се наблюдава в страни като Албания, Македония, Босна и Херцеговина и Черна гора.

11. Вярно е, че има вътрешни и регионални причини за слабостта на работническото движение. Изолирането и раздробяването, конфронтирането и изтеглянето на лидерите от базовите организации, тези характерни болести на работническото движение за цяла Източна Европа в пост-тоталитарния период, се усещат по-силно в Западните Балкани. Липсата на административен и експертен капацитет се усеща много силно с щабовете на профсъюзите, но той е необходим за ефективно сътрудничество с правителството и при професионалните контакти с МФИ.

Това е една от главните причини, поради което профсъюзите в региона рядко действат проактивно, дори когато назряват кризисни ситуации, или се вземат стратегически решения. Сред изключенията са няколко общи документи по реформите в трудовите отношения, заетостта и социалните права на работниците, приети от конфедерациите в Босна и Херцеговина; сравнително редовните контакти на синдикалните централи в Сърбия със Световната банка и др. Подкрепата за регионалното синдикално движение от ITUC, ETUC, ILO, PERC не може да компенсира хроничните слабости. Опитът на други страни и национални синдикати -позитивен и негативен - във взаимоотношенията с МФИ се познава слабо (оттук възниква потребността от трансфер на добри практики); дори уникалният случай със съседната Словения, осъществила успешни реформи без надзора на СБ и МВФ се познава повърхностно. Нито пък се следят отблизо националните модели на източните съседи: България и Румъния, в които взаимоотношенията с МВФ практически приключиха, а Световната банка активно лансира на запад вече апробирани програми в двете страни.

40 41

Реформени приоритети

12. Става дума за няколко направления на икономическите и социалните трансформации, характерни за всички страни от региона, но осъществени в различна последователност:

• Приватизация: пъзелът „социална собственост”. Приватизацията е пред приключване , като най-напреднала е Хърватска, а Черна гора и Сърбия едва през последните години форсират този процес; остава да се продадат отделни национални предприятия, главно от сектора на публичните услуги, енергетиката и добивната промишленост. Но това не означава, че раздържавяването минава икономически успешно и социално безпроблемно.

Препъни-камъкът се оказва т.нар. социална собственост, наследена от бившия социалистически режим. Тя подхранва отношение към държавните предприятия сред работниците и мениджмънта, което е различно от другите страни в ЦИЕ; провокира и специфични действия на правителствата в предвоенния период. Във всички страни се раздават дялове за част от държавните активи, което открива пространство за дива, непрозрачна приватизация. Едва във втората приватизационна вълна – след 1995 г. – се прилага международно апробирания пакет от комерсиални техники за раздържавяване: от конкурси и търгове до директни продажби на стратегически инвеститори. Обща слабост в субрегиона е липсата на юридически гаранции на правото на собственост, както и неясния правен статут на вече приватизирани активи.

• Пенсионни реформи. Те са повсеместни, дирижирани от Световната банка и с противоречиви резултати. Във всички страни се извършва редукция на старите пенсии и се въвеждат допълнителни капиталови варианти на пенсионно осигуряване. Последователността на изграждане на втория и третия стълб и предпочитаните схеми на участие на частните фондове в тях се различават. Най-богат самостоятелен опит има Хърватска, която още през 1998 г. променя традиционната държавна система на и пенсионно осигуряване, като въвежда рестрикции на старите пенсии. Както се съобщава в националния доклад, това поражда съпротива от страна на пенсионерите и профсъюзите, завършила с преразглеждане от Конституционния съд на легитимността на законовите промени. Нещо повече, тази върховна съдебна институция взема уникално решение за финансови компенсации на ощетените пенсионери.На дневен ред са споровете между социалните партньори по темите “стари-нови пенсии” и “задължително-доброволно осигуряване” в Македония, Сърбия, Босна и Херцеговина , Черна гора и Албания.

• Трудови пазари: триумф на дерегулацията. Има достатъчно основания да се каже, че в Западните Балкани политиките за дерегулация на трудовите пазари са представени най-плътно и последователно. Във всички страни без изключение е защитата на правата на работниците при наемане и уволнение е сведена до минимум; насърчават се гъвкави режими на работа и нови схеми на заплащане, не договаряни

от социалните партньори; под натиска на Световната банка се прилага политика на подтискане на растежа на заплатите и се оспорва необходимостта от минимални заплати. Проблемът със спазването на CLS и приложението на концепцията за достойна работа, формулиран от МОТ, е изключително остър за наблюдаваните страни. Всичко това обяснява защо повечето страни от субрегиона заемат челни места в касациите по интегралния индикатор „Doing Business”, лансиран от световната банка. В челните класации е и България.

Тази тема заслужава специално внимание, в контекста на последните критични анализи и позиции на МОТ и ITUC за дуинг бизнес инструментариума, насърчаващ националните политики на крайна дерегулация и пълен отказ от социална защита на наемните работници.

Социални измерения

13. Първоначално те се отнасят към рубриката “непредвидени, но неизбежни последици”. Поне такава е философията на неолибералните реформи, проповядвана през 90-те години. Тогава понятия като “социална тежест”, “победители и губещи”, “временна рецесия”, “преходна безработица” и др. бяха лансирани като социално-икономически индикатори на една висока, но поносима социална цена за прехода. Факт е, че тази цена се оказа значително по-висока от очакваната и непосилна за по-голямата част от населението на малките балкански държави. Причини за разрухата не са само етническите войни и ускореният разпад на старата държавна социалистическа система. Очевидно част от социалните последици са директен продукт на типа реформи, на пакета от мерки за трансформация, препоръчван от МФИ и налаган по универсална схема.

Такъв е общият извод от сравнението на социалните анализи, предложени от експертите на 6-те балкански страни (впрочем, констатациите в тази област показват удивително съвпадение с процесите, наблюдавани в България и Румъния десетилетие по-рано). Накратко, става дума за:

• Безработицата. Нейната крива е сходна за повечето страни: от допустимо високо равнище (под 10% преди войните), през след военното издигане до 20-30%, до стабилизация на равнището на 15-18%. Изключения са Босна и Херцеговина и Македония, в които безработицата се задържа на високи равнища от 30-40%. Същевременно в Хърватска, частично в Македония и релефно в България и Румъния се наблюдават симптоми на структурна безработица и дори на дефицит на работна сила с подходяща квалификация в определени отрасли - туризъм, услуги, строителство и др. Дългогодишното подценяване на професионалното обучение и квалификацията, грешните прогнози за секторните политики и емиграцията пораждат споменатия дисбаланс на трудовите пазари.

• Неформалната икономика: балкански синдром. Този феномен не е вече патент на страните от Азия, Африка и Латинска Америка. За по-малко от две десетилетия, от

42 43

незначителни по обхват (5-10% от заетите или от БВП) неформалните икономически дейности в Западните Балкани се превърнаха в бързо развиващ се сектор. Днес делът на заетите в неформалния сектор на икономиката в целия субрегион е над 35%, а в страни като Босна и Херцеговина , Албания и Сърбия надминава 50%. При такова съотношение с приноса на официалната икономика е трудно да се приеме, че тя е водеща в структурно и доминираща във финансово отношение. Това е едно интересните открития на националните изследователи: то обаче едва ли може да бъде определено като изненада, защото още при първия проект на ISCOS в региона бяха доловени симптоми на растяща динамика на сивата и криминалната икономика. Особено бурно е нарастването на нерегистрираната заетост, което определено се дължи и на широко прилаганите политики на дерегулация на трудовите пазари. Очевидно лечението от тази пост-реформена болест ще е продължително, ако въобще може да се говори за приложение на подобен метод на терапия. Защото ангажирането в неформалния сектор вече се е превърнало в трудов и социален стереотип, предпочитан от големи групи от икономически активното население.

• Бедност и неравенство. Ако бедността в определени граници е обща болест на всички общества, претърпели военни конфликти и икономически кризи, то крайната бедност и поляризацията са изключение за новата история на региона. В националните анализи се съобщава за около 20% от населението, живеещо в условия на крайна бедност (по-добра е ситуацията само в Хърватска). На националните кръгли маси с участието на представители на социалните партньори като основна тема за по-нататъшни дискусии беше споменато болезненото неравенство в пост-военните, вече преобладаващо олигархични, балкански общества. Тук проблемът вече става морален и политически; неговото подценяване може да доведе до нови, непредвидени трусове в този неспокоен ареал на Европа.

Бедността и неравенството се подхранват не само от многогодишното подтискане на доходите на населението. Масова практика е да не се плащат изработени заплати с месеци и години – в Македония, Сърбия и дори в Хърватска. Друга причина за неравенството и противопоставянето е високата и устойчива корупция. Фактите в националните анализи и индексите, заимствани от годишните доклади са категорични - всички страни, вкл. България, Румъния и Хърватска са в рисковата група. Известно е, че корупцията не само прогонва инвеститорите и ерозира бизнес средата, тя пряко генерира бедност и увеличава социалното неравенство.

3. Заключение

Специфични случаи, нови въпроси, препоръкиПрегледът на националните доклади няма да е пълен, ако не се посочат някои

от специфичните случаи, ползвани от експертите като илюстрация на остри и нерешени въпроси на социално-икономическата трансформация. Ще изброим най-интересните от тях:

• Спорът за старите пенсии в Хърватска. Решен е по модела „екзит-войс”, който заслужава да бъде анализиран като вариант за действие на групата на пенсионерите, ощетени от реформите и в други страни;

• Енергийната криза в Албания и дефицитът на електричество в Черна гора. Този въпрос е известен, но не е намерил решение нито на национално, нито на европейско равнище. Поддържането на режима на ограничения при ползването на електричество за неограничено време може да дестабилизира не само индустриалната система и бита, но поставя под заплаха и политическата стабилност.Още повече, че и за България е възможен недостиг на електроенергия, докато в миналото тя е била износител на енергия в региона.

• Масовото разпространение на плоския данък. Засега само Румъния има опит в това нововъведение и предлага свой анализ на последиците. Македония и България се ориентират към още по-крайни варианти: най-ниски в света данъчни ставки от 10%. Синдикатите нямат компетентна експертиза за преките финансови и косвените социални ефекти от замисления мащабен фискален експеримент.

• Емиграция / имиграция. Западните Балкани е традиционен ареал на изпращащи страни.По приблизителни данни съвкупния принос в глобалната емиграция е над 5 милиона емигранти. По обясними причини Босна и Херцеговина е и приемаща страна за бежанците след войната (почти 1 милион души). Адаптирането на националните финансови системи и домакинските бюджети към емигрантските системи е трайно и трудно може да се промени. В Албания например, превежданите суми от чужбина съставляват над 15% от БВП; в Румъния са над 7%, а в България над 5%. Редно е да се видят и задаващите се нови тенденции: България и Румъния вече са и страни на транзитна миграция (от изток към запад и от Западните Балкани към ЕС). Този нов феномен е тема за отделна специализирана дискусия, а може и за нов проект.

44 45

Всички национални експерти са предпазливи при формулирането на препоръки към профсъюзите и другите социални партньори за промяна в политиките и механизмите на социален диалог в условията на масирана намеса на МФИ в икономическите и социалните реформи.

Определено въздържане и скептицизъм (дори разочарование) личат при обсъждането на темата за европейското разширяване и бъдещето на Западните Балкани.

Все пак, има изводи и насоки, които са полезни за синдикалното движение в региона и за европейските институции:

1. Социалният диалог от формален трябва да се превърне в реален, работещ механизъм за прокарване на реформите. Това означава синдикатите и работодателите да бъдат насърчавани от националните и европейските институции да увеличават своя административен и експертен капацитет. Иначе казано, необходими са инвестиции в партньорите, за да преодолеят пасивността и кризата на представителността. Субрегион свободен от профсъюзи не е перспективата за все още крехкия регион на Западните Балкани.

2. Профсъюзните лидери и експерти оспорват тезата, че социалния просперитет следва икономическия растеж и се постига автоматично, по силата на пазарните механизми. Синдикатите настояват за ревизия на социалните проекти за реформи, особено в образованието, здравеопазването и пенсионното осигуряване, консултирани с тях и засегнатите социални групи (без да отхвърлят общата пазарна логика). Този конструктивизъм следва да се използва от националните правителства и МФИ - като гаранция за социален мир и гражданска подкрепа за реформите.

3. Профсъюзите следва да преодолеят вътрешните междуособни борби и групови сблъсъци. Няма друга алтернатива освен приемането на синдикалния плурализъм като даденост и сътрудничеството между различните централи. Защитата на социалните и икономическите интереси на работещите хора категорично е роля на синдикатите. Един от перспективните варианти за разширяване на профсъюзното влияние е изграждането на широки алианси с гражданските организации и движения – особено на младите и пенсионерите, жените и малцинствените групи, екологичните движения и интелигенцията. Простият традиционен трейдюнионизъм не работи в условията на дълбоки и повсеместни реформи.

4. Вероятно има необходимост и от коопериране (обмен на информация, експертизи и практики) между националните конфедерации на равнището на общия субрегион. В този смисъл аналитичните материали от настоящия доклад са първа стъпка към изграждането на здрави демократични и представителни профсъюзи в Западните Балкани.

THE ROLE OF THE INTERNATIONAL FINANCIAL INSTITUTIONS

IN SOUTH EASTERN EUROPE COUNTRIES

ANDEUROPEAN INTEGRATION PROCESS:

STRATEGIES FOR THE TRADE UNION MOVEMENT

Final Report ISCOS-Cisl

Project VS/2007/0137

co-financed by the European Commission

INDEX

1. Introduction: Project background ................................................ 52. Project’s evaluation ...................................................................... 73. Conclusion ................................................................................. 15

Edited by

Prof. Krastyo Petkov University of Sofia

Paola Simonetti ISCOS-Cisl Project Coordinator

Antonio Ferigo FIM-CISL

Enisa Salimovic ITUC/PERC Sarajevo

47

1. Introducere

Această publicaţie conţine o descriere a proiectului ISCOS care s-a derulat în Europa de Sud-Est începând cu 2006.

De fapt, activităţile ISCOS în această regiune începuseră deja la sfârşitul anilor 90, prin acordarea de asistenţă în perioada de reconstrucţie după război, în ţări ca Bosnia şi Kosovo. Ulterior, au fost implementate şi alte proiecte, fiind dezvoltate în întreaga zonă a Balcanilor de Vest şi Europei de Sud-Est, urmând procesului de delocalizare a unor întreprinderi din Europa şi în particular din Italia, în special din industria de textile şi pielărie. În aceste cazuri, sprijinul a fost orientat mai ales pentru organizarea sindicatelor, în scopul creşterii capacităţii acestora în domeniul dialogului social şi negocierii.

După aceste experienţe din 2004, ISCOS a început un nou program, orientat pe analiza consecinţelor procesului de privatizare în zona Balcanilor de Vest, ca urmare a politicilor promovate de instituţiile financiare internaţionale, cum ar fi Fondul Monetar Internaţional (F.M.I.) şi Banca Mondială (B.M.). În 2006, această iniţiativă a fost completată şi lărgită printr-un proiect adiţional, sprijinit de Uniunea Europeană (U.E.) fiind incluse şi ţările candidate la U.E.

Aceste două proiecte, care s-au derulat în paralel, au acoperit în final opt ţări: România, Bulgaria, Macedonia, Croaţia, Bosnia şi Herţegovina, Serbia, Albania şi Muntenegru. Este important de menţionat că mulţumită şansei de a folosi în acelaşi timp sprijinul financiar din partea Confederaţiei Internaţionale a Sindicatelor Libere (C.I.S.L.) şi din partea UE, a fost posibil ca acest proiect să fie implementat în întreaga zonă.

Sprijinul politic pentru această iniţiativă a fost acordat de Confederaţia Internaţională a Sindicatelor (C.I.S. / PERC) care împreună cu ISCOS a proiectat întreaga structură a intervenţiilor şi a sprijinit implementarea proiectului încă de la început.

Principalul obiectiv al proiectului a constat în crearea unei reţele de experţi în economie la nivelul organizaţiilor sindicale naţionale, capabile să ofere sprijin organizaţiilor sindicale locale privind modul de abordare a relaţiei cu Instituţiile Financiare Internaţionale (I.F.I.) în modul în care acestea îşi promovează politicile. Este cunoscut faptul că în aceste ţări perioada de tranziţie către economia de piaţă a fost dificil de gestionat şi că sprijinul internaţional a fost cu siguranţă necesar.

Întrebarea la care acest proiect a încercat să ofere un răspuns a fost dacă politicile I.F.I. au fost sau nu utile, şi până la ce nivel, pentru dezvoltarea economică şi socială în ţările beneficiare. Aceste aspecte au fost analizate în mai multe sectoare, cum ar fi reforma sistemului de pensii, reforma sistemului de sănătate, fiscalitate etc.

48 49

Dimensiunea regională este foarte importantă, având în vedere atât tema cât şi obiectivele acestui proiect. A fost posibilă o comparaţie a situaţiei din diverse ţări care sunt deja membre ale UE, cum ar fi România şi Bulgaria, sau aflate în perioade de negociere (Croaţia) cu alte ţări candidate. De exemplu, România şi Bulgaria au fost folosite ca elemente de referinţă fiind printre primele care au implementat reformele indicate de I.F.I. (ex. cota unică de impozitare, etc.).

Al doilea obiectiv important a fost evidenţierea rolului U.E. (procesul de integrare în diferitele sale etape) în relaţie cu programele de reformă promovate de I.F.I. Poate fi susţinută idea că ar putea exista anumite contradicţii între abordarea I.F.I. pe de o parte, mai liberală, şi modelul social european pe de altă parte. Aşa cum poate fi constatat din cele ce urmează, una din principalele greşeli ale procesului de reformă a fost lipsa consultărilor şi negocierilor cu partenerii sociali, care, cel puţin, în teorie, ar trebui să fie unul din pilonii modelului social european.

Oricum, trebuie spus că adesea, organizaţiile sindicale din ţările care au făcut obiectul proiectului nu sunt pregătite, din punct de vedere strategic, să reacţioneze sau să participe la negocieri. De aceea este crucial să li se furnizeze suportul tehnic şi formarea necesare.

În această etapă, rapoartele naţionale elaborate de experţii naţionali în cadrul acestui proiect pot fi folosite ca instrumente utile pentru organizaţiile sindicale în scopul înţelegerii procesului de reformă aşa cum s-a derulat acesta până acum, evaluării rezultatelor acestuia precum şi pentru elaborarea unor posibile strategii. O versiune în limba italiană a rapoartelor naţionale este inclusă pe CD-ROM-ul anexat acestei publicaţii.

Autorii rapoartelor naţionale sunt:Boris Feis, CroaţiaBoris Mihailovic, MuntenegruValentin Mocanu, RomâniaSuad Muhibic, Bosnia şi HerţegovinaZoran Rislic, SerbiaMika Zaikova, BulgariaJovan Zafiroski, MacedoniaEdlira Xhafa, AlbaniaExperţii au fost consiliaţi de către Krastyo Petkov, de la Universitatea din Sofia şi

Antonio Ferigo, de la FIM - CISL (Italia) care au elaborat întreaga structură metodologică şi au sprijinit activitatea experţilor naţionali pe întreaga perioadă de implementare a proiectului.

Coordonarea de ansamblu a proiectului a fost realizată de ISCOS, beneficiind şi de o colaborare fructuoasă cu CIS / PERC, atât birourile din Bruxelles cât şi oficiul din Sarajevo; în acest scop Enisa Salimovic a urmărit întregul proiect, oferind suportul necesar în relaţia cu sindicatele.

2. Evaluarea proiectului

Analiza comparată

Note metodologice

1. Prezenta evaluare este bazată pe rapoartele naţionale realizate într-o manieră analitică de experţi din şase ţări din subregiunea Balcanilor de Vest: Albania, Bosnia şi Herţegovina, Macedonia, Muntenegru, Serbia şi Croaţia. Au fost folosite parţial şi documente identice din Bulgaria şi România, reformele din aceste două ţări fiind utilizate ca puncte de referinţă pentru o analiză de ansamblu. Această abordare a fost convenită în cadrul conceptual al proiectului. Regiunea Balcanilor de Vest a fost zona asupra căreia s-a focalizat, în principal, întreaga activitate de cercetare, cât şi activităţile conexe, cum ar fi formarea experţilor, culegerea de informaţii, organizarea de mese rotunde la nivel naţional etc.

2. Fiecare raport naţional a fost elaborat pe baza unei structuri şi conţinut coordonate între echipa proiectului şi experţii locali. În consecinţă, este logic ca, prin conţinutul lor, analizele să difere în funcţie de situaţiile specifice fiecărei ţări. Au fost folosite diverse surse de informaţii, studii statistice, documentare şi sociologice, studii specializate şi publicaţii ale instituţiilor financiare internaţionale şi ale instituţiilor europene, analize ale Global Union de la Washington. Alături de această documentare, experţii naţionali au colectat, pe baza chestionarelor, informaţii suplimentare asupra activităţilor I.F.I. şi asupra reacţiilor organizaţiilor sindicale şi ale altor parteneri sociali. Analiza finală, ca produs, este rezultatul aplicării unei metode de comparaţie cantitativă şi calitativă.

3. Ca rezultat, a fost obţinută o examinare sistematică, unică am putea spune, a reformelor din Balcanii de Vest văzută prin prisma aplicării strategiilor şi programelor I.F.I., a relaţiilor dintre diverşi actori la nivel internaţional şi naţional, cât şi a consecinţelor transformărilor din această regiune.

În continuare este prezentat un sumar al elementelor de bază, concluziilor şi rezultatelor acestei evaluări comparative din regiune. Mai multe date empirice concrete care au stat la baza concluziilor generale pot fi găsite în rapoartele naţionale, care au o bogată secţiune de informaţii. Obiectivul principal al părţii introductive este acela de a motiva o discuţie asupra elementelor cheie cu privire la evoluţia la nivel naţional şi regional pe parcursul primei faze de tranziţie.

50 51

Reformele socio-economice: ciclicitate şi factorii conjuncturali

4. Cu excepţia Albaniei, celelalte cinci ţări din Balcanii de Vest au o istorie comună şi o linie de start comună în ce priveşte tranziţia către economia de piaţă şi democraţia pluralistă. Aceste ţări au făcut parte integrantă din fosta Republică Iugoslavia. Aproximativ în acelaşi timp – la începutul anilor 90 – acestea şi-au obţinut independenţa (Muntenegru în 1996). Elementele comune de stabilitate şi constituţie politică au creat o moştenire culturală care joacă şi acum un rol important în activităţile de guvernare precum şi în viaţa economică şi politică. Pot fi citate ca exemple modelul de gestionare a întreprinderilor de către salariaţi, conceptul de ceea ce se numeşte „proprietate socială” ca şi anumite elemente ale economiei de piaţă aplicate în cadrul unui sistem socialist centralizat.

5. Un element comun important este statutul de membru al fostei Iugoslavii în F.M.I. şi B.M. Republica Federală a Iugoslaviei este printre membrii fondatori ai celor două instituţii. Aceasta a utilizat credite şi împrumuturi care se ridică la un total de 10 miliarde USD chiar de pe vremea fostului regim. Această relaţie a fost urmată de pierderea calităţii de membru, cauzată de fărâmiţarea federaţiei.

6. Este bine ştiut că toate noile state şi teritorii independente care au aparţinut vechii Iugoslavii au fost mai mult sau mai puţin implicate în conflictele etnice şi acţiuni militare. Aceasta a creat situaţii similare, chiar repetate, o dată cu începutul transformărilor economice. Putem constata elemente comune în lista de evenimente şi fenomene:

• Lentoarea. Reformele, care s-au desfăşurat pe baza unei scheme pornit – oprit, au condus la disfuncţionalităţi politice şi crize. Din acest punct de vedere, cele mai afectate au fost Serbia, Bosnia şi Muntenegru.

• Ciclicitatea. Toate ţările au trecut prin etape similare: prima – schimbări iniţiale (1990-1991); a doua – întreruperi cauzate de războiul din regiune (1992-1995-96); a treia – accelerarea reformelor şi recuperarea întârzierilor din prima jumătate a anilor `90 – pentru Serbia – după 2000.

• Crizele financiare: Acestea au afectat cel mai mult Bosnia şi Herţegovina, Serbia şi – din cauza unor motive specifice – Albania. În toate aceste ţări au fost implementate programe de stabilizare de forţă majoră, care au constituit motive suplimentare pentru încetinirea proceselor de revenire, pentru nivelul scăzut de creştere economică şi pentru întârzierile în revenirea la potenţialul economic şi la calitatea vieţii anterioare.

• Recesiunea cronică. Pierderile capacităţilor de producţie şi ale PIB-ului sunt drastice: 40% în Croaţia, 50% în Albania, 60% în Serbia, 80% în Bosnia şi Herţegovina!! Revenirea la indicatorii iniţiali a durat de două ori mai mult decât în alte ţări din Europa Centrală şi de Răsărit.

Acestea, ca şi alte fenomene similare, au făcut ca Balcanii de Vest să devină un areal comun în ce priveşte ritmul, direcţia şi efectele reformelor.

7. În întregul său, zona este o structură fragilă din punct de vedere economic, social şi politic. Cu excepţia Croaţiei, aceasta este concluzia care se relevă după compararea principalilor indicatori macroeconomici şi sociali. Probabil că acesta este motivul pentru care U.E. tratează aceste ţări după o schemă comună, privind ţările din Balcanii de Vest ca pe nişte parteneri îndepărtaţi – într-un viitor indefinit – pentru procesul de lărgire (Croaţia este iarăşi o excepţie, ca şi F.R.Y. Macedonia, într-o oarecare măsură); Instituţiile Financiare Internaţionale aplică de asemenea, o matrice universală şi strategii foarte similare pentru transformările economice şi pentru încurajarea reformelor economiei de piaţă în această sub-regiune. Este posibil să putem vorbi despre un Model vest-balcanic al politicilor monetare globale pregătit împreună de către F.M.I. şi B.M.

Noua misiune a Instituţiilor Financiare Internaţionale

8. F.M.I. şi B.M. s-au întors în Balcanii de Vest după 1991, când a fost adoptată o nouă schemă privind statutul de membru pentru noile state independente. Dar instituţiile economice internaţionale erau pregătite să joace un rol nou şi să aplice instrumente diferite, deja aprobate în cadrul procesului de lărgire a U.E. (cu excepţia Sloveniei). Obiectivele principale pe termen scurt erau restructurarea economică şi stabilizarea financiară. Obiectivele pe termen mediu sunt transformarea economiilor naţionale în economii de piaţă. În scopul îndeplinirii acestor obiective I.F.I. au implementat un pachet de măsuri aşa-numite „Măsurile consensuale Washington”:

a. măsuri iniţiale: liberalizarea preţurilor şi comerţului; restructurare; privatizare etc.b. Politici structurale lărgite; de reglementarea pieţei forţei de muncă stabilirea

unor reţele de protecţie socială; reforme sociale în ce priveşte sistemul de pensii, asigurările de sănătate, educaţie etc. .., privatizarea serviciilor publice; crearea instituţiilor specializate pentru economia de piaţă, şi aşa mai departe.

c. Balcanii de Vest, ca şi Bulgaria şi România, s-au transformat în ultimii câţiva ani, într-un imens teritoriu de încercări pentru inovaţii fiscale de tipul cotă unică de impozitare, nivel redus de fiscalitate corporatistă şi pe profil, sistem de pensii administrate privat şi modele de asigurări de sănătate etc.

În acest fel, I.F.I. şi-au consolidat poziţia ca singurul partener la nivel global pentru ţările din Balcanii de Vest în eforul lor pentru aplicarea unor strategii de succes privind reforma în domeniul economic şi social.

9. Ceea ce a mai rămas pentru celelalte instituţii, cum ar fi UE, este parteneriatul pentru modificarea sistemelor administrativ şi judiciar, ca şi transferul modelului social european. Oricum, este de notat contradicţia majoră dintre tranziţia economică şi procesul de integrare europeană:

• primul proces este condus pe baza unui model neoliberal, promovat de F.M.I. şi B.M., implementat cu stricteţe de către guvernele ţărilor din zonă;

• cel de-al doilea model urmează tradiţia unui permanent dialog social şi parteneriat între grupurile de interese, în primul rând reprezentanţii salariaţilor şi cei ai capitalului.

52 53

Cele două traiectorii sunt oricum absolut incompatibile.

Aceasta demonstrează că discrepanţele sunt foarte mari în ce priveşte reformele din zona Europei Centrale şi de Răsărit, dar ele sunt şi mai mari în Balcanii de Vest. De aceea poate fi remarcat un amestec de politici şi elemente ale economiei de piaţă caracteristice societăţilor post-moderne, alături de inegalităţi şi crize specifice ţărilor aflate în dificultate. Aceasta este una din concluziile de bază ale analizei comparate pentru o istorie de peste 18 ani a reformelor în cele şase ţări, ocazional întrerupte de conflicte militare şi crize politice în perioada anilor `90.

Organizaţiile sindicale: un partener neînsemnat?

10. La prima vedere, studiul ar putea concluziona că, în ce priveşte sistemul de dialog social din ţările din Balcanii de Vest, totul pare a fi în ordine. Până la momentul în care proiectul a fost definitivat, actorii interni şi internaţionali stabiliseră, peste toţi, o nouă legislaţie în domeniul social şi al relaţiilor de muncă; întâlniri tripartite şi negocieri intre sindicate, guvern şi patronate; consilii economice şi sociale; negocieri colective în cele mai multe dintre întreprinderi. Pe scurt, proiectul social european are un profil instituţional foarte clar în regiune.

Dar cei mai mulţi reprezentanţi ai patronatelor şi cu atât mai mult ai sindicatelor la nivel naţional sunt practic eliminaţi din cadrul procesului de luare a deciziilor şi selectic a variantelor de soluţii. Acesta este valabil atât în ce priveşte strategiile şi programele de stabilizare financiară cât şi reformele structurale, negociate bilateral între guvernele ţărilor în cauză şi I.F.I. În practică nici un segment semnificativ al economiei sau domeniului social nu a fost reformat ca urmare a unui ciclu complet de consultare şi informare cu partenerii sociali locali.

Această practică ciudată, de a reduce sau chiar a ignora rolul şi potenţialul organizaţiilor sindicale este pe cale să se transforme într-un model oficial al guvernării la nivel naţional şi regional. Acesta contrastează cu bunele practici ale sindicatelor din zona Europei Centrale şi de Răsărit prin care a fost asigurate pacea socială în perioadele dificile ale tranziţiei – Cehia, Slovenia, Bulgaria, Ungaria etc. Tendinţa antisindicală din Balcanii de Vest naşte un curent negativist faţă de Instituţiile Financiare Internaţionale, observat în toate ţările incluse în proiect. Acesta motivează atitudinea critică a sindicatelor faţă de guverne şi răspunsul ostil al elitelor care guvernează; această practică se află la originea euroscepticismului manifestat în aproape toate ţările din Balcani (UE este acceptată ca un observator extern al unei perioade de tranziţie complexe, lente şi nu întotdeauna de succes).

Oricum, nu este vorba doar de un singur pas de la ignorare la autoizolare. Semne clare ale închistării sindicatelor în propria activitate organizaţională, ca şi o puternică diminuare a reprezentării şi a rolului protector al acestora poate fi observată în ţări ca Albania, Macedonia, Bosnia şi Herţegovina sau Muntenegru.

11. Bineînţeles, există şi motive interne şi regionale pentru slăbiciunile sindicatelor. Separaţia şi fragmentarea, confruntarea între diferitele organizaţii ca şi depărtarea liderilor faţă de organizaţiile de bază, elemente caracteristice mişcării sindicale din toate ţările Europei Răsăritene în perioada post totalitară, sunt mult mai puternic resimţite în Balcanii de Vest. Lipsa unei capacităţi administrative şi a expertizei este foarte puternic resimţită la nivelul conducerilor sindicatelor, dar acestea sunt absolut necesare pentru a realiza un parteneriat efectiv cu guvernele şi pentru contacte profesionale cu I.F.I.

In mod evident, acesta este unui din principalele motive din cauza cărora sindicatele din regiune nu sunt suficient de proactive, nici chiar atunci când situaţiile critice devin iminente sau sunt luate decizii strategice. Printre excepţiile de la această situaţie sunt câteva documente generale cu privire la reformele din domeniul relaţiilor de muncă, politică ocupaţională şi drepturile sociale ale salariaţilor, adoptate de confederaţiile din Bosnia şi Herţegovina, contractele regulate ale liderilor sindicatelor din Serbia cu Banca Mondială şi alte câteva similare. Sprijinul acordat mişcării sindicale din regiune de către CIS, CES, OIM, PERC nu a putut să corecteze slăbiciunile cronice. Experienţa celorlalte ţări şi ale organizaţiilor naţionale – pozitivă sau negativă – în relaţia lor cu IFI este puţin cunoscută (aceasta subliniază nevoia schimbului de informaţii) chiar şi cazul singular al Sloveniei, care a derulat un program de reforme de succes fără supravegherea BM şi FMI, este puţin cunoscut. Modelele naţionale din Bulgaria şi România, unde relaţiile cu FMI practic s-au încheiat iar programele BM, deja aprobate în vest, sunt în mod activ promovate, nu sunt nici ele urmărite cu atenţie.

Priorităţile reformelor

12. Ceea ce se intenţionează sunt câteva tendinţe ale transformărilor economice şi sociale, caracteristice, pentru toate ţările din regiune, dar implementate în diferite etape.

• Privatizarea: puzzle-ul „proprietăţii sociale”. Procesul de privatizare este pe cale să fie finalizat, cu Croaţia lider şi Serbia şi Muntenegru care au accelerat acest program doar în ultimii ani au mai rămas de privatizat doar câteva companii, în special în domeniul serviciilor publice, sectorului energetic şi industriei extractive. Oricum, aceasta nu înseamnă că acest proces de dezetatizare a reprezentat un succes din punct de vedere economic şi s-a derulat fără tensiuni sociale.

Problema cea mai spinoasă a reprezentat-o aşa numita „proprietate socială” (comună) moştenită de la fostul regim socialist. Aceasta a cunoscut forme diferite faţă de atitudinea salariaţilor şi managerilor societăţilor comerciale aflate în proprietatea statului din acele ţări din Europa Centrală şi de Răsărit, de asemenea, a provocat şi acţiuni specifice (netransparente) ale guvernelor în perioada dinaintea războiului. În toate ţările au fost distribuite acţiuni ale statului, care au deschis posibilitatea pentru o privatizare sălbatică şi netransparentă. Numai în timpul celui de-al doilea val al privatizării (după 1995) a fost folosit pachetul de tehnici de privatizare aprobat la nivel internaţional – licitaţii, licitaţii directe, atribuiri directe către investitori strategici. O slăbiciune comună a sistemului în

54 55

această sub regiune este absenţa garanţiilor juridice asupra drepturilor de proprietate, ca şi statutul legal insuficient de clar al bunurilor deja privatizate.

• Reforma sistemului de pensii. Această reformă solicitată şi coordonată în totalitatea cazurilor de către Banca Mondială, a avut rezultate contradictorii. Reducerea valorii vechilor pensii, pe baza unei noi formule de calcul, a fost implementată în toate ţările, fiind promovată în acelaşi timp o schemă de pensii suplimentare bazată pe acumularea de capital. Succesiunea implementării celui de-al doilea şi celui de-al treilea pilon de pensii, ca şi schemele de participare la fondurile private sunt diferite. Croaţia are cea mai bogată experienţă. Aici a fost schimbat sistemul tradiţional şi s-au introdus restricţii la vechile pensii încă din 1998. Aşa cum este menţionat în raportul naţional, aceasta a provocat opoziţia din partea pensionarilor şi sindicatelor, ceea ce a condus la revizuirea legislaţiei de către Curtea Constituţională. Mai mult decât atât, instanţa supremă a luat decizia unică de a fi acordate compensaţii pensionarilor ale căror interese au fost încălcare. Tema următoare pe agenda sunt argumentele partenerilor sociali în legătură cu problemele „vechile – noile pensii” şi „asigurări obligatorii – asigurări voluntare” în Macedonia, Serbia, Bosnia şi Herţegovina, Muntenegru şi Albania.

• Piaţa forţei de muncă: triumful dereglementărilor. Sunt motive suficiente să se poată spune că politicile de dereglementare a pieţei forţei de muncă au fost cel mai dens şi consecvent reprezentate în Balcanii de Vest. În toate ţările, fără excepţie, protecţia salariaţilor faţă de concediere a fost redusă la maxim; programul de lucru flexibil şi noi scheme de plată au fost încurajate (eliminarea negocierilor colective); o politică restrictivă în domeniul creşterilor salariale a fost aplicată la presiunea B.M. şi a fost combătută de necesitatea existenţei salariului minim. Respectarea standardelor internaţionale în domeniul relaţiilor de muncă şi aplicarea conceptului de muncă decentă, formulate de Organizaţia Internaţională a Muncii este extrem de precară în ţările din zonă. Toate acestea explică de ce majoritatea ţărilor din această sub regiune ocupă poziţii de vârf în clasificarea făcută pe baza indicatorilor „Doing Business” promovate de Banca Mondială. Bulgaria se află şi ea în grupul de frunte.

Această temă merită o atenţie sporită în contextul unor analize recente, extrem de critice, şi al unor puncte de vedere ale ILO şi CIS asupra indicatorilor promovaţi de documentul intitulat „Doing Business”, indicatori care împing politicile naţionale către dereglementare maximă şi totală respingere a oricăror forme de protecţie socială acordată salariaţilor.

Dimensiunea socială

13. Iniţial, această problemă este asociată cu idea consecinţelor inevitabile. Cel puţin aşa prevede filozofia neo-liberală promovată în anii `90 prin documentul „Washington consensus”. La vremea respectivă concepte ca „povara socială”, „învingători şi învinşi”, „recesiune temporară”, „şomaj de tranziţie” etc. au fost promovate ca şi indicatori socio-economici pentru un preţ mare, dar suportabil, al tranziţiei. Realitatea este că preţul s-a dovedit a fi considerabil mai mare decât cel aşteptat pentru cea mai mare parte a populaţiei din micile ţări din Balcani. Războaiele etnice şi căderea accelerată a vechilor sisteme de stat de tip socialist nu sunt singurele motive ale dezastrului. Aparent, parte din problemele sociale sunt un produs direct al tipurilor de reforme ale pachetului de măsuri de transformări recomandate de I.F.I. şi implementate pe baza unei scheme universale.

Iată care sunt concluziile generale rezultate din comparaţia analizelor sociale propuse de experţi din cele şase ţări din Balcani (de fapt rezultatele arată o surprinzătoare coincidenţă cu procesle care au fost observate în Bulgaria şi România cu un deceniu mai devreme). Pe scurt, este vorba despre:

• Şomaj. Evoluţia este similară pentru mai multe ţări: de la un nivel admisibil – sub 10% înainte de perioada războaielor la o explozie post-conflict de până la 20-30%, şi o stabilizare în jurul ratei de 15-18%. Bosnia şi Herţegovina şi Macedonia, în care rata şomajului se menţine la un nivel de 30-40%, sunt excepţii. În acelaşi timp în Croaţia, parţial în Macedonia şi în special în Bulgaria şi România sunt observate simptome ale şomajului structural şi chiar un deficit de forţă de muncă calificată pentru anumite sectoare – turism, servicii, construcţii etc. Subestimarea problemei învăţământului profesional şi a calificărilor pe durata mai multor ani, prognozele greşite privind dezvoltarea sectorială şi migraţia sunt cauzele actualelor dezechilibre de pe piaţa forţei de muncă.

• Economia informală: sindromul Balcanic. Acest fenomen nu mai este un apanaj al ţărilor din Asia, Africa şi America Latină. În mai puţin de două decenii, de la o rată nesemnificativă de 5-10% la nivelul ocupării sau al PIB, activităţile economice în zona informală în zona Balcanilor de Vest s-au transformat într-un sector uriaş. Astăzi populaţia ocupată în economia informală, în întreaga regiune, reprezintă peste 35% din total şi depăşeşte 50% în ţări ca Bosnia şi Herţegovina, Albania şi Serbia. Cu un asemnea nivel este greu de acceptat că economia oficială este încă dominantă în ce priveşte aspectele structurale şi financiare. Aceasta este o descoperire interesantă a cercetătorilor naţionali: oricum, este dificil a fi definită ca surprinzătoare, pentru că, inclusiv în cadrul proiectului iniţial al ISCOS în regiune, au fost detectate simptome ale unei dinamici crescătoare ale economiei gri şi economiei infracţionale.

În mod special se remarcă o creştere „violentă” a formelor neoficiale de angajare a forţei de muncă, evident rezultatul aplicării în mod necontrolat a politicilor de dereglementare. În mod clar, tratamentul acestor maladii post-reformă va fi unul de lungă durată, dacă vom folosi numai aceste metode de tratament. Şi este aşa pentru că angajarea

56 57

în sectorul economiei informale a devenit un stereotip social şi de ocupare preferat de grupuri foarte mari de populaţie activă din punct de vedere economic.

• Sărăcia şi inechitatea. Dacă sărăcia, în oarecare limite, este o maladie comună a tuturor societăţilor care au trecut prin conflicte militare şi crize economice, sărăcia extremă şi polarizarea sunt excepţii pentru istoria recentă a regiunii. Rapoartele naţionale consemnează că aproximativ 20%, din populaţie trăieşte în sărăcie extremă (situaţia este mai bună numai în Croaţia). Inechitatea extremă de după război, prevestind deja apariţia unor societăţi de tip oligarhic în zonă, a fost menţionată de către reprezentanţii partenerilor sociali, în cadrul meselor rotunde organizate la nivel naţional, ca o temă de bază pentru discuţiile viitoare. Problema are aspecte morale şi politice subestimarea acestora poate conduce la noi şi necunoscute probleme în această zonă neliniştită a Europei.

Sărăcia şi inegalitatea sunt determinate nu numai de perioada lungă în care veniturile populaţiei au fost menţinute la un nivel scăzut. Neplata salariilor luni la rând, sau chiar ani, este o practică răspândită în Macedonia, Serbia sau chiar Croaţia. Un alt motiv pentru inegalitate şi confruntare publică îl reprezintă nivelul ridicat al corupţiei. Faptele prezentate în rapoartele naţionale şi menţiunile din indicatorii oficiali sunt explicite – toate ţările, inclusiv Bulgaria, România şi Croaţia se găsesc în zona de risc. Este bine ştiut faptul că fenomenul corupţiei nu numai că alungă investitorii şi erodează mediul de afaceri dar în acelaşi timp generează în mod direct sărăcie şi inegalitate socială.

3. Concluzii

Cazuri specifice, noi probleme, recomandăriRapoartele naţionale merită atenţie specială din punct de vedere al cazurilor specifice

folosite de experţi pentru a ilustra problemele acute, nerezolvate ale transformărilor socio-economice. În partea de concluzii a documentelor rezultate în urma cercetării, trebuie enumerate cele mai interesante dintre aceste aspecte:

• Disputa asupra vechilor pensii în Croaţia. A fost soluţionată după modelul specific şi merită să fie analizată ca o opţiune pentru acţiunile grupurilor de pensionari din alte ţări ale căror interese au fost afectate în mod negativ de reforme;

• Criza energetică din Albania şi deficitul de electricitate din Muntenegru. Această problemă este binecunoscută dar nu a fost soluţionată nici la nivel naţional, nici European. Menţinerea unui regim de restricţii de utilizare a electricităţii pentru o perioadă nedefinită de timp poate destabiliza sistemul industrial ca şi viaţa de zi cu zi a cetăţenilor, dar în acelaşi timp poate pune în pericol stabilitatea politică în ţările menţionate. Mai mult, limitările de consum de electricitate sunt posibile şi în Bulgaria, până nu de mult un exportator de energie.

• Răspândirea sistemului de impozitare cu cotă unică. Până în prezent numai România are o experienţă mai îndelungată cu privire la acest sistem de impozitare şi propune o analiză proprie a consecinţelor. Macedonia este a doua ţară din zonă şi împreună cu Bulgaria intenţionează să aplice o variantă extremă: introducerea celei mai scăzute cote de impozitare din lume, de numai 10%. Sindicatele încă nu au o expertiză competentă asupra efectelor directe în plan financiar şi asupra efectelor sociale indirecte provocate de acest experiment fiscal promovat la scară largă.

• Emigraţie/imigraţie. Balcanii de Vest au reprezentat în mod tradiţional o zonă furnizoare de migraţie. Conform unor date aproximative, contribuţia totală a zonei la emigraţie globală se ridică la aproximativ 5 milioane de persoane. Din motive explicabile, Bosnia şi Herţegovina este şi o ţară de destinaţie pentru refugiaţii de după război (aproximativ 1 milion de persoane). Adaptarea sistemelor financiare naţionale ca şi a bugetelor gospodăriilor la economia de emigraţie este de durată şi va putea fi cu greu schimbată în viitor. În Albania, de exemplu, fondurile trimise familiilor de către muncitorii migranţi reprezintă 15% din PIB; în România 7% şi în Bulgaria peste 5%. Este important de menţionat că apar noi tendinţe: România şi Bulgaria au devenit ţări de tranzit (pentru terţe ţări către Vest şi din Balcanii de Vest către UE). Acest nou fenomen reprezintă o temă pentru o discuţie separată şi subiect pentru un nou proiect.

58 59

Toţi experţii naţionali sunt reţinuţi în a formula recomandări către sindicate sau alţi parteneri sociali în vederea unor schimbări la nivelul politicilor, sau al mecanismelor de dialog social în condiţiile unei intervenţii masive a I.F.I. în reformele economice şi sociale.

Anumite reţineri şi scepticism – chiar dezamăgire – a fost arătat în timpul discuţiilor pe tema lărgirii UE şi a viitorului Balcanilor de Vest.

Cu toate acestea există concluzii şi tendinţe care pot fi utile pentru mişcarea sindicală din regiune, ca şi pentru instituţiile europene:

1. Dialogul social trebuie transformat dintr-o procedură formală într-un mecanism funcţional real, în scopul armonizării reformelor socio-economice. Aceasta înseamnă că organizaţiile sindicale şi patronale trebuie încurajate de către instituţiile naţionale şi europene să îşi întărească capacitatea de administrare şi expertiză. Cu alte cuvinte, investiţia în capacitatea de dialog a partenerilor este necesară în scopul depăşirii situaţiei de pasivitate şi a crizei de reprezentativitate. O „zonă liberă de sindicalism” nu este cea mai bună perspectivă pentru încă fragila regiune a Balcanilor de Vest.

2. Liderii sindicali şi experţii resping doctrina potrivit căreia prosperitatea socială urmează creşterii economice şi este în mod automat obţinută datorită acţiunii mecanismelor de piaţă. Sindicatele insistă asupra revizuirii proiectelor de reformă socială, în special în domeniile educaţiei, sănătăţii şi pensiilor; pe baza consultărilor cu reprezentanţii lor şi ai grupurilor afectate din punct de vedere social (fără să respingă logica economiei de piaţă). Această atitudine constructivă trebuie folosită de guverne şi I.F.I. ca o garanţie a păcii sociale şi sprijinului civic faţă de reformele viitoare.

3. Sindicatele din zonă trebuie să depăşească contrastele interne şi interesele de grup. Nu există altă alternativă decât acceptarea pluralismului sindical ca un fapt; de asemenea este evidentă nevoia de colaborare între diversele centrale sindicale. Protecţia intereselor socio-economice ale salariaţilor este de asemenea rolul primordial al sindicatelor. Una din opţiunile prin care îşi pot mări influenţa este crearea unei alianţe lărgite cu societatea civilă, în special cu cei ce îi reprezintă pe tineri, pensionari, femei, grupuri minoritare şi intelectuali. Sindicalismul simplu, tradiţionalist, nu poate fi eficient în condiţiile unor reforme profunde şi generale.

4. Probabil este nevoie şi de o mai bună colaborare (schimb de informaţii, expertiză şi experienţă) între confederaţiile sindicale naţionale la nivelul sub-regiunii. În acest sens, materialele de analiză din prezentul raport reprezintă un prim pas pentru construcţia unor sindicate puternice, democratice şi reprezentative în Balcanii de Vest.

ULOGA MEĐUNARODNIH FINANCIJSKIH INSTITUCIJA

U ZEMLJAMA JI EUROPE

I PROCEU EUROPSKE INTEGRACIJE:

STRATEGIJE ZA SINDIKALNI POKRET

Završni izvještaj Projekta ISCOS-Cisl VS/2007/0137

koji je sufinancirala Europska komisija

INDEKS

1. Uvod: Pozadina projekta ............................................................ 512. Evaluacija projekta .................................................................... 633. Zaključak ................................................................................. 71

Uredili:

Prof. Krastyo Petkov Sveučilište u Sofiji

Paola Simonetti koordinatorica projekta ISCOS-Cisl

Antonio Ferigo FIM-CISL

Enisa Salimović ITUC/PERC Sarajevo

60 61

1. Uvod

Ova publikacija sadržava opis ISCOS - ovih projekata provedenih u JI Europi od 2006.ISCOS-ove su aktivnosti otpočele još ranih devedesetih godina kada je ISCOS

pružao pomoć za vrijeme faze poslijeratne rekonstrukcije u zemljama kao što su Bosna i Kosovo. Nakon toga su se provodili i drugi projekti koji su obuhvaćali cijelokupno područje Balkana i JI Europe koji su uslijedili nakon procesa premještanja europskih i talijanskih poduzeća, posebno u sektoru tekstila i kože. U tim je slučajevim podrška bila uglavnom usmjerena na izgradnju sindikalnih organizacija kako bi mogli ojačati svoje kapacitete na području socijalnog dijaloga i pregovora.

Nakon tih ranih iskustava, ISCOS je 2004. započeo novi program koji se fokusirao na analizu posljedica privatizacije na Zapadnom Balkanu koja je uslijedila uvođenjem politika koje su dobile podršku međunarodnih financijskih institucija kao što su Međunarodni monetarni fond i Svjetska banka. 2006. godine je tu inicijativu nadopunio i proširio još jedan dodatni projekt uz podršku Europske unije (EU), a koji je također uključivao i zemlje kandidate za članstvo u EU.

Ta su dva projekta, koja su se vodila paralelno, konačno obuhvatila osam država: Rumunjsku, Bugarsku, Makedoniju, Hrvatsku, Bosnu i Hercegovinu, Srbiju, Albaniju i Crnu Goru. Važno je napomenuti da je upravo zahvaljujući toj prilici da se zajednički upotrijebe sredstva sindikata CISL i EU bilo moguće provesti projekt na stvarnim regionalnim temeljima.

Političku potporu inicijativi dao dala je i Međunarodna konfederacija sindikata (ITUC/PERC) koja je zajedno s ISCOS-om, pripremila cijelu strukturu intervencije te pružala potporu provođenju od samoga početka.

Glavni cilj projekta bilo je stvoriti mrežu sindikalnih ekonomista koji su u mogućnosti pružiti potporu lokalnim sindikalnim organizacijama u odnosu na to kako pristupiti i postupati s međunarodnim financijskim institucijama i njihovim politikama. Vrlo dobro je poznato da je tranzicijski period na tržišnu ekonomiju u tim zemljama bila vrlo delikatna faza te da je međunarodna podrška bila itekako potrebna.

Pitanja na koje je pokušao odgovoriti ovaj projekt odnosio se na procjenjivanje jesu li ili ne i do koje mjere politike međunarodnih financijskih institucija zaista korisne za ekonomski i socijalni rast u državama primateljicama. Ti su se aspekti analizirali u velikom broju sektora kao što su mirovinska reforma, reforma sustava zdravstvene zaštite, porezna reforma itd.

62 63

Regionalna dimenzija je vrlo bitna s obzirom na temu i cilj samoga projekta. Tako se moglo usporediti različita iskustva u raznim državama koje su već ušle u EU, kao što su to Rumunjska i Bugarska, ili država koje su u pristupnoj fazi (Hrvatska ) te državama kandidatima za EU. Na primjer, podaci iz Bugarske i Rumunjske korišteni su kao referentni materijal, s obzirom da su te dvije države među prvima započele s reformama na koje su ukazale međunarodne financijske institucije (npr. jedinstvena porezna stopa, itd.).

Drugi važni cilj bilo je procijeniti ulogu EU (proces pristupanja u svojim različitim koracima i zahtjevima koje postavlja) u odnosu na programe reforme koje su nametnule međunarodne financijske institucije. Moglo bi se reći da postoji kontradikcija između pristupa međunarodnih financijskih institucija s jedne strane, koji su liberalniji i europskog socijalnog modela s druge. Kao što se može pročitati u daljnjem tekstu, jedna od najvećih grešaka procesa reforme bio je izostanak savjetovanja i pregovaranja sa socijalnim partnerima što, u teoriji, treba biti jedan od glavnih stupova europskog modela.

Nadalje, važno je reći da su sindikalne organizacije u ciljanim državama vrlo često strateški nepripremljene za reagiranje ili sudjelovanje u takvim pregovorima. Zbog toga je toliko važno pružiti im tehničku podršku i potrebne vještine na tom području.

Nacionalni izvještaji koje su pripremili stručnjaci za vrijeme provedbe ovog projekta trebali bi poslužiti kao korisno sredstvo sindikatima za bolje razumijevanje procesa reformi koje su do sada provedene, njihovih rezultata te pripreme mogućih sindikalnih strategija. U prilogu ove publikacije nalazi se CD ROM s nacionalnim izvještajima prevedenim na talijanski jezik.

Autori ovog Izvještaja su:Boris Feis, HrvatskaBoris Mihailović, Crna GoraValentin Mocanu, RumunjskaSuad Muhibić, Bosna i HercegovinaZoran Ristić, SrbijaMika Zaikova, BugarskaJovan Zafiroski, MakedonijaEdlira Xhafa, Albanija

Stručnjake su vodili Krastyo Petkov sa Sveučilišta u Sofiji i Antonio Ferigo iz FIM CISL koji su pripremili metodološku strukturu nastave te davali podršku nacionalnim stručnjacima za vrijeme provedbe projekta.

Cjelokupnu koordinaciju projekta provodio je ISCOS, također zahvaljujući plodnoj suradnji s ITUC/PERC u Bruxellesu i Sarajevu. U Sarajevu je Enisa Salimović pratila cijeli projekt te mu davala podršku prilikom povezivanja s lokalnim sindikalnim organizacijama.

2. Procjena projekta

(Komparativni pregled)

Metodološke bilješke

1. Ovo se istraživanje temelji na nacionalnim analitičkim izvještajima koja su izradili stručnjaci u šest država regije Zapadnoga Balkana: Albaniji, Bosni i Hercegovini, Makedoniji, Crnoj Gori, Srbiji i Hrvatskoj. Isti takvi izvještaji iz Bugarske i Rumunjske djelomično su korišteni, no reforme u te dvije države upotrijebljene su kao referencije u cjelokupnoj usporedbi. Takav je pristup dogovoren kao konceptualni okvir projekta. Zapadni Balkan je u žarištu cjelokupnog istraživanja te popratnih aktivnosti kao što su osposobljavanje stručnjaka, prikupljanje podataka, nacionalni okrugli stolovi, itd.

2. Svaki pojedini nacionalni izvještaj pripremljen je u skladu s općom strukturom i sadržajem koji je koordiniran na razini glavnom tima i lokalnih stručnjaka. Stoga je logično da će sadržaj analiza biti različit, ovisno o specifičnim situacijama i procesima u svakoj državi. Korišteni su različiti izvori informacija: statistički, dokumentarni, sociološki, specijalizirane studije i publikacije međunarodnih financijskih institucija te europskih institucija, analize Ureda globalnih sindikata u Washingtonu. Uz sve to su istraživači u svakoj državi putem upitnika prikupili dodatne informacije o aktivnostima međunarodnih financijskih institucija i drugih socijalnih partnera. Završni analitički proizvod rezultat je kombinirane primjene kvalitativnih i kvantitativnih metoda komparacije.

3. Za posljedicu imamo sustavno, pa čak i jedinstveno ispitivanje reformi provedenih na Zapadnom Balkanu, viđenih kroz prizmu primjene strategija i programa međunarodnih financijskih institucija, veza koje postoje između međunarodnih i nacionalnih aktera te posljedica provedenih promjena.

U daljnjem tekstu je predstavljen kratak pregled osnovnih činjenica, pronalazaka i zaključaka usporedne studije u regiji. Konkretniji empirijski dokazi za opće tvrdnje mogu se pronaći u nacionalnim izvještajima s velikim brojem informacija. Glavni cilj uvodnog dijela je motivirati raspravu o ključnim pitanjima nacionalnog i regionalnog razvoja za vrijeme prve faze tranzicije.

64 65

Socioekonomske reforme: cikličnost i pozadinski faktori

4. Osim Albanije, ostalih pet država Zapadnog Balkana dijele zajedničku povijest te sličnu startnu poziciju u tranziciji na tržišnu ekonomiju i pluralističku demokraciju. Činile su integralni dio bivše Republike Jugoslavije; u otprilike slično vrijeme (početkom 90-tih) stekle su nezavisnost (Crna Gora je to učinila 1996). Zajednički oblik države i političkog ustroja stvara određeno kulturno nasljeđe koje čak i danas ima važnu ulogu u upravljanju, ekonomiji i politikom životu. Primjer za to je, recimo, model radničkog samoupravljanja, koncept tzv. ‘’društvenog vlasništva’’, neki elementi tržišne ekonomije primijenjeni u uvjetima socijalističkog i centraliziranog sistema, itd.

5. Važno zajedničko obilježje je članstvo bivše Jugoslavije u MMF-u i Svjetskoj banci. SFRJ bila je jedna od država osnivača tih institucija još krajem 40-tih godina prošlog stoljeća. Za vrijeme prijašnjeg režima koristila je kredite i zajmove do ukupne svote od gotovo 10 milijardi dolara. Nakon takvog odnosa uslijedio je kolaps članstva do čega je došlo zbog raspada prijašnje federacije.

6. Dobro je poznato da su sve nove nezavisne države i teritoriji bivše Jugoslavije bile manje ili više uključene u etničke sukobe i vojne akcije. To je dovelo do sličnih, čak repetitivnih situacija od početka ekonomskih promjena. Zajedničke osobine mogu se pronaći u nizu događaja i fenomena:

• Sporost. Reforme pripremljene u skladu sa shemom ‘stop-and-go’ dovele su do političkih nestabilnosti i kriza. U tom su smislu najugroženije Srbija, Bosna i Crna Gora;

• Ciklusi. Sve države su prošle slične faze: prva – početne promjene (1990-91); druga – prekid zbog ratova u regiji (1992-1995/6); treća – brze reforme i nadoknađivanje zastoja tijekom prve polovine 90-tih (za Srbiju – nakon 2000);

• Financijske krize. Najviše su posljedica ostavile u Bosni i Hercegovini, Srbiji i, zbog posebnih razloga – u Albaniji. U svim tim državama su korišteni prisilni programi stabilizacije što je dodatni razlog za usporavanje procesa obnove, sporog ekonomskog rasta i zastoja u obnavljanju prijašnjih ekonomskih potencijala te kvalitete života.

• Kronična recesija. Gubitci u proizvodnim kapacitetima i BDP-u su drastični - 40% u Hrvatskoj, 50% u Albaniji; 60% u Srbiji; 80% u Bosni i Hercegovini (!) Obnova traje dvostruko više nego u drugim državama srednje i istočne Europe.

Ti i drugi fenomeni doveli su do toga da je Zapadni Balkan područje koje ima sličnu dinamiku, smjer i učinak reformi.

7. Ukupno promatrano, to je područje krhke ekonomske, socijalne i političke strukture. Osim u slučaju Hrvatske, to je zaključak koji se nameće nakon što se usporede

osnovni makro-ekonomski i socijalni pokazatelji u tim državama. To je vjerojatno razlog zbog kojega EU prema njima postupa prema istoj shemi prema kojoj je Zapadni Balkan usporeni budući partner za proširenje/Hrvatska je tu opet iznimka i u nekoj mjeri Makedonija/međunarodne financijske institucije također primjenjuju univerzalnu matricu i vrlo slične strategije za transformiranje nacionalnih ekonomija te poticanje tržišnih reformi u regiji. Možda se može govoriti o modelu za zapadni Balkan globalnih monetarnih politika koje su postavili MMF i Svjetska banka.

Nova misija međunarodnih financijskih institucija

8. MMF i Svjetska banka su se na zapadni Balkan vratile nakon 1991. i usvajanja nove sheme za pojedinačno članstvo samostalnih nacionalnih država. No, međunarodne ekonomske institucije su bile pripremljene za novu ulogu i primjenu različitih instrumenata koji su već bili prokušani za vrijeme proširivanja EU (s iznimkom Slovenije). Vodeći kratkoročni ciljevi odnosili su se na obnovu ekonomije i financijsku stabilizaciju. Srednjoročni ciljevi su preusmjeravanje nacionalnih ekonomija u tržišno orijentirane baze. Da bi se ti ciljevi postigli, međunarodne financijske institucije primjenjuju kompletan paket tzv. mjera ‘konsenzusa iz Washingtona’:

a. Početne mjere: liberalizacija cijena i trgovine; restrukturiranje; privatizacija, itd.

b. Uvećane (strukturalne politike: deregulacija tržišta rada; uspostavljanje mreža socijalne zaštite; duboke socijalne reforme /mirovinske, zdravstvene, obrazovanja, itd.); privatizacija javnih službi; izgradnja specijaliziranih tržišnih institucija i tako dalje.

c. Zapadni Balkan, kao i Bugarska i Rumunjska, se u posljednjih nekoliko godina pretvorio u ogromno eksperimentalno područje za fiskalne novitete kao što je jedinstvena porezna stopa, ekstremno niski porezi na korporativni profit, privatni modeli mirovinskog i zdravstvenog osiguranja, itd.

Na taj način međunarodne financijske institucije postaju jedini globalni partner država zapadnog Balkana u njihovim naporima da uspješno primjene strategije reforme na ekonomskom i socijalnom planu.

9. Što preostaje drugim međunarodnim institucijama kao što je EU je partnerstvo za promjene u administrativnim i pravosudnim sustavima te u prenošenju europskog socijalnog modela. Međutim, ovdje je važno uočiti duboku kontradikciju između ekonomske tranzicije i europske integracije:

• prvim procesom upravlja neo-liberalni model koji promiču MMF i Svjetska banka, a koji nacionalne vlade čvrsto provode;

• drugi proces slijedi europsku tradiciju stalnog socijalnog dijaloga i partnerstva između organiziranih interesnih grupa – kao prvo, rada i kapitala.

66 67

Međutim, dva su puta postala kompletno inkompatibilna.

To se pokazalo čak i za vrijeme prethodnih reformi u srednjoj i istočnoj Europi, no u slučaju zapadnog Balkana ta je razlika još dublja. Zbog toga se može uočiti da postoji mješavina tržišnih struktura i politika koje su karakteristične za postmodernistička društva, uz krize i nejednakosti tipične za zemlje koje zaostaju u razvoju. To je jedan od temeljnih zaključaka komparativne analize više od 18 godina reformi provedenih u šest država koje su 90-tih povremeno prekidali vojni sukobi i političke krize.

Sindikati: suvišan partner?

10. Na prvi pogled se iz istraživanja može zaključiti da sustav socijalnog dijaloga u državama zapadnog Balkana postoji i da je uredan. Do trenutka završetka ovog projekta nacionalni i međunarodni akteri su uspostavili radno i socijalno zakonodavstvo; trilateralni sastanci i pregovori između sindikata, vlada i poslodavaca; ekonomska i socijalna vijeća; kolektivni pregovori u ključnim poduzećima, itd. Ukratko, europski socijalni projekt ima jasan institucionalni profil u regiji.

No većina poslodavaca i u većoj mjeri sindikata na nacionalnoj razini gotovo da su eliminirani iz procesa donošenja strateških odluka o reformama i odabiru mogućih rješenja. To je većim dijelom istina za strategije i programe financijske stabilizacije i strukturalne reforme o kojima se bilateralno pregovaralo između nacionalnih vlada i međunarodnih financijskih institucija. U praksi nije niti jedne važna reforma nekog segmenta ekonomije ili nekog socijalnog pitanja nije izvršene nakon savjetovanja i informiranja lokalnih socijalnih partnera.

Ova neobična praksa smanjivanja/ignoriranja uloge i potencijala sindikata uskoro će postati službeni model upravljanja na nacionalnoj i regionalnoj razini. To je u kontrastu s nekim dobrim praksama sindikata u srednjoj i istočnoj Europi koje su jamčile socijalni mir u teškim vremenima bolnih tranzicija. (Republika Češka, Slovenija, Bugarska, Mađarska, itd.). Protusindikalna tendencija na zapadnom Balkanu potiče negativizam prema međunarodnim financijskih institucijama koji se primjećuje u svim zemljama koje su sudjelovale u ovom projektu; upravo to motivira kritičnost sindikata u odnosu na nacionalne vlade te neprijateljstvo s druge strane, tj. kod vladajuće elite; ovakva praksa je korijen tipične pojave euroskepticizma u skoro svim balkanskim državama/EU se prihvaća kao vanjski promatrač kompleksnih, sporih i ne uvijek uspješnih ekonomskih i socijalnih tranzicija.

Međutim, samo je jedan korak od ignoriranja do samoizolacije. Uznemiravajući znaci zarobljavanja sindikata u okvire njegovog unutarnjeg života i jako smanjivanje njegove reprezentativne i zaštitne uloge može se uočiti u državama kao što su Albanija, Makedonija, Bosna i Hercegovina te Crna Gora.

11. Naravno, postoje unutarnji i regionalni razlozi za slabosti sindikalnog pokreta. Razjedinjavanje i usitnjavanje, sukobi i udaljavanje vodstva od baznih organizacija, što su sve karakteristične boljke cijelog radničkog pokreta u istočnoj Europi, sve se jače osjećaju na zapadnom Balkanu. Nedostatak administrativnih i stručnih kapaciteta izuzetno jako se osjeća upravo u sjedištima sindikata, a potrebno je efektivno partnerstvo s vladama te profesionalni kontakti s međunarodnim financijskim institucijama.

Očito je to jedan od glavnih razloga zašto sindikati u regiji malo kada imaju proaktivnu ulogu čak kada su krizne situacije neizbježne ili kada se donose strateške odluke. Među iznimkama nalazi se nekoliko općenitih dokumenata o reformama radnih odnosa, zapošljavanja te socijalnih prava radnika koje su usvojile konfederacije u Bosni i Hercegovini, relativno redovni kontakti središta sindikata u Srbiji sa Svjetskom bankom i neki drugi. Podrška koju regionalnim sindikatima pružaju MSK, EKS, MOR, PERC ne može nadoknaditi kronične nedostatke. Iskustva drugih država i nacionalnih sindikalnih središnjica, pozitivna i negativna, a koja se odnose na njihove odnose s međunarodnim financijskim institucijama gotovo su nepoznata/ to govori o potrebi prenošenja dobrih iskustava/ čak i o jedinstvenom slučaju u susjednoj Sloveniji koja je provela uspješne reforme bez nadzora Svjetske banke i MMF-a znamo tek neke površne podatke. Nacionalni modeli istočnih susjeda, Bugarske i Rumunjske, gdje su odnosi MMF-om praktični došli do kraja te čije isprobane programe Svjetska banka aktivno promovira na Zapadu, nisu bili pažljivo praćeni.

Prioriteti reformi

12. Misli se na nekoliko trendova ekonomskih i socijalnih preobrazbi koje su karakteristične za sve zemlje u regiji, no provode se u nekoliko različitih sekvenci:

• Privatizacija: zagonetka “društvenog vlasništva”. Privatizacijski proces je gotovo dovršen u čemu Hrvatska vodi dok Srbija i Crna Gora ubrzavaju proces tek u posljednjih par godina; za prodaju je ostalo tek nekoliko poduzeća u državnom vlasništvo, uglavnom u sektoru javnih usluga, energetike i naftne i plinske industrije. To, međutim, ne znači da se taj proces odvija ekonomski uspješno i bez tenzija u društvu.

Kamen spoticanja je tzv. društveno vlasništvo, naslijeđeno iz bivšeg socijalističkog režima. Odražava se drugačije od stava u drugim zemljama srednje i istočne Europe prema poduzećima u državnom vlasništvu; također je dovelo do specifičnih/zakulisnih/ koraka vlade u prijeratnom razdoblju. U svim državama se dionice daju za dio državne imovine što otvara vrata divljoj i netransparentnoj privatizaciji. Tek u drugom valu privatizacije (nakon 1995) počeo se primjenjivati međunarodno isprobani paket komercijalnih tehnika prodaje državnog vlasništva (aukcije, natječaji, izravna prodaja strateškim investitorima). Zajednički nedostatak u regiji je nedostatak pravnih garancija za vlasničko pravo te pravno nejasan status već privatizirane imovine.

• Mirovinske reforme. One su sveprisutne, provodi ih Svjetska banka s kontradiktornim rezultatima. Smanjivanje starih mirovina prema novoj formuli izračuna provodi se u svim

68 69

zemljama te se promiče varijanta dokapitalizacije mirovinskog osiguranja. Neprekinuti niz izgradnje drugog i trećeg stupa te preferirane sheme participacije privatnih fondova razlikuju se. Hrvatska ima najbogatije pojedinačno iskustvo. Promijenila je tradicionalni državni sustav mirovinskog osiguranja te uvela ograničenja za starosnu mirovinu još davne 1998. Kao što se i navodi u nacionalnom izvještaju, to je dovelo do odupiranja kod umirovljenika i sindikata koje je naposljetku rezultiralo revizijom legitimnosti izmjena zakona pri Ustavnom sudu. Osim toga, ta je najviša sudska institucija već donijela odluku o financijskoj naknadi za oštećene umirovljenike. Sljedeća točka dnevnog reda su argumenti socijalnih partnera oko pitanja ‘starih – novih’’ i ‘obaveznog – dobrovoljnog osiguranja’’ u Makedoniji, Srbiji, Bosni i Hercegovini, Crnoj Gori i Albaniji.

• Tržišta rada: pobjeda deregulacije. Dovoljno je dobrih razloga da se može reći da su politike deregulacije tržišta rada u najvećoj mjeri te najčešće prisutne baš na zapadnom Balkanu. U svim državama, i to bez iznimke, na minimalnu je razinu svedena zaštita radnika u slučaju otkaza; potiču se fleksibilna organizacija rada i nove sheme isplate (bez pregovora sa socijalnim partnerima); politika potiskivanja rasta plaća primjenjuje se pod pritiskom Svjetske banke te se dovodi u pitanje potreba utvrđivanja minimalne plaće. Pitanje uvažavanja CLS i primjene koncepta dostojanstvenog rada koji je osmislio MOR izrazito je otežano u državama iz ovog istraživanja. Sve to objašnjava zbog čega većina država te regije zauzima visoka mjesta u klasifikacijama koje uključuju pokazatelj “poslovanje’’ koje promiče Svjetska banka. Bugarska se također nalazi u vodećoj skupini.

Ova tema zaslužuje posebnu pažnju u kontekstu nedavnih kritičnih analiza i stajališta MOR-a i MKS-a o instrumentima poslovanja, poticanju nacionalnih politika ekstremne deregulacije i totalnog odbacivanja socijalne zaštite zaposlenih.

Socijalne dimenzije

13. U početku se takve dimenzije pripisuju naslovu “mogućih, no neizbježnih posljedica’’. Takva je filozofija novoliberalnih reformi koje je 90-tih zastupao “washingtonski konsenzus’’. U to su se vrijeme promicali koncepti kao “društveni teret’’, “privremena recesija’’, “tranzicijska nezaposlenost’’, itd. kao socioekonomski pokazatelji visoke, ali podnošljive socijalne cijene tranzicije. Činjenica je da se ta cijena pokazalo znatno višom od očekivanog te nepodnošljiva za veći dio stanovništva malih država na Balkanu. Etnički ratovi i brzi raspad bivšeg socijalističkog sistema nisu jedini razlozi uništenja. Dio socijalnih posljedica pojavio se kao proizvod reformi, paketa mjera koje su preporučivale međunarodne financijske institucije te ih primjenjivale po jedinstvenoj shemi.

Takav je općeniti zaključak usporedbe socijalnih analiza koje predlažu stručnjaci u šest balkanskih država/ zapravo, podaci iz tog područja ukazuju na zapanjujuću podudarnost s procesima koji su zabilježeni u Bugarskoj i Rumunjskoj desetak godina ranije. Ukratko, radi se o sljedećem:

• Nezaposlenost. Njezina zaobljena linija slična je u većini država: od prihvatljive razine (ispod 10% prije rata) u poslijeratnoj eksploziji od 20 - 30%, do stabilizacije od 15 - 18%. Iznimka su Bosna i Hercegovina i Makedonija gdje je stopa nezaposlenosti konstantno 30 - 40%. Istovremeno, u Hrvatskoj, djelomično u Makedoniji te u Bugarskoj i Rumunjskoj uočavaju se simptomi strukturalne nezaposlenosti pa čak i nedostatak radne snage s relevantnim kvalifikacijama za neke sektore – turizam, usluge, graditeljstvo, itd. Dugogodišnje zapostavljanje profesionalnog osposobljavanja i kvalifikacija, netočne prognoze o sektorskim politikama i emigraciji dovele su do sadašnje neravnoteže na tržištima rada.

• Neformalna ekonomija: balkanski sindrom. Ovaj fenomen više nije rezerviran samo za države Azije, Afrike i Latinske Amerike. U manje od dvadeset godina su se neformalne ekonomske aktivnosti na zapadnom Balkanu od nezamjetne pojavev (5 - 10% od ukupnog broja zaposlenih ili BDP-a) pretvorile u ogroman sektor koji se razvija sve većom brzinom. Danas udio zaposlenih u neformalnoj ekonomiji u cijeloj regiji iznosi preko 35 %, te prelazi 50 % u Bosni i Hercegovini, Albaniji i Srbiji. Uz takav je omjer vrlo teško prihvatiti da službena ekonomija i dalje vodi u strukturalnom aspektu, odnosno da dominira u financijskom aspektu. To je zanimljiv nalaz nacionalnih istraživača; međutim, isti teško da se može obilježiti kao iznenađujući s obzirom da su čak u prethodnom projektu ISCOS-a u regiji uočeni simptomi sve brže dinamike sive i nelegalne ekonomije. Posebno snažan je porast neregistriranog zapošljavanja čemu je definitivno razlog široka primjena politika deregulacije tržišta rada. Očito je da će liječenje ove poslijeratne bolesti dugo trajati ako uopće možemo govoriti o upotrebi takve terapije. A tomu je tako jer se uključivanje u neformalni sektor već pretvorilo u radnički i socijalni stereotip koji odgovara velikim skupinama ekonomski aktivnog stanovništva.

• Siromaštvo i nejednakost. Ako je siromaštvo u određenim granicama zajednička boljka svih društava koja su pretrpjela vojne sukobe i ekonomske krize, ekstremno

70 71

siromaštvo i polarizaciju su iznimka u novijoj povijesti regije. Nacionalni izvještaji govore o 20% stanovništva koje živi u ekstremnom siromaštvu (stanje je nešto bolje samo u Hrvatskoj). Morbidna nejednakost u poslijeratnih, dominantno oligarhijskim, balkanskim društvima spominjala se na okruglim stolovima na kojima su sudjelovali predstavnici socijalnih partnera i to kao glavna tema za daljnju raspravu. Tu ovo pitanje postaje moralno i političko; njegovo podcjenjivanje može dovesti do novih, nepredviđenih gibanja u tom nemirnom dijelu Europe.

Siromaštvo i nejednakost potaknuti su ne samo dugoročnim pritiskom na zaradu stanovništva. Neisplata zarađenih plaća mjesecima i godinama vrlo je raširena pojava u Makedoniji i Srbiji pa čak i Hrvatskoj. Još jedan razlog za nejednakost i javno neslaganje je visoka stopa te održivost korupcije. Činjenice u nacionalnim analizama te one iz godišnjih izvještaja o TI indeksima jasne su – sve države, uključujući Bugarsku, Rumunjsku i Hrvatsku, nalaze se u rizičnoj zoni. Dobro je poznato da korupcija ne samo da tjera investitore te uništiva poslovno okruženje, već također izravno generira siromaštvo te povećava društvenu nejednakost.

3.Zaključak

Specifični slučajevi, nova pitanja, preporuke

Nacionalni izvještaji zaslužuju posebnu pažnju s obzirom na specifične slučajeve koje su koristili stručnjaci kao ilustraciju za akutne i neriješene probleme vezane uz socijalnu i ekonomsku transformaciju društva. U zaključnom dijelu istraživanja nabrojat ćemo najzanimljivije slučajeve:

• Rasprava o starosnim mirovinama u Hrvatskoj. Riješena je modelom “izlaz- glas” te zaslužuje analizu kao opcija ta djelovanje skupina umirovljenika u drugim državama čiji su interesi ugroženi reformama;

• Energetska kriza u Albaniji i nedovoljno struje u Crnoj Gori. Ovaj je problem poznat, no nije riješen niti na nacionalnoj, niti na europskoj razini. Održavanje režima ograničavanja korištenja struje na neodređeni vremenski rok može destabilizirati industriju i svakodnevni život, no također ugrožava političku stabilnost u gore navedenim državama. Nadalje, nestašica struje vrlo je moguća čak i u Bugarskoj koja je u prošlosti bila mrežni izvoznik u regiji.

• Rasprostranjivanje jedinstvene porezne stope. Za sada samo Rumunjska ima dugoročno iskustvo s tim novitetom te pretpostavlja analizu posljedica. Makedonija je druga na tom području te zajedno s Bugarskom ide prema čak oštrijim verzijama: uvođenje najniže od svih svjetskih poreznih stopa i to od 10%. Sindikati još uvijek nemaju kompetentne stručnjake za izravne financijske i neizravne socijalne učinke predviđenog sveobuhvatnog fiskalnog eksperimenta.

• Emigracija/imigracija. Zapadni je Balkan tradicionalno područje s kojega ljudi odlaze raditi u druge zemlje. Prema nekim procjenama, ukupna zajednička emigracija iznosi preko 5 milijuna. Zbog objašnjivih razloga Bosna i Hercegovina je također i država u koju se useljavaju izbjeglice nakon rata/ preko milijun ljudi. Prilagođavanje nacionalnog financijskog sustava i proračuna domaćinstva na emigrantsku ekonomiju trajna je pojava koja se vrlo teško može promijeniti u budućnosti. U Albaniji, na primjer, tako poslane svote čine preko 15 % BDP-a; u Rumunjskoj preko 7 %, a u Bugarskoj preko 5 %. Treba spomenuti i nove tendencije: Bugarska i Rumunjska već postaju tranzitne zemlje. (Iz trećih zemalja prema Zapadu te sa zapadnog Balkana prema EU). Ova pojava je tema druge posebne rasprave i možebitnih projekata.

Svi nacionalni stručnjaci su vrlo oprezni u odnosu na preporuke sindikatima i drugim socijalnim partnerima o promjenama politika i mehanizama socijalnog

73

dijaloga u uvjetima tako snažnog utjecaja međunarodnih financijskih institucija na ekonomske i socijalne reforme.

Prilikom rasprave o temi proširenja Europe i budućnosti Zapadnog Balkana pokazala se određena zadrška i skepticizam pa čak i razočaranje.

Ipak, tu su zaključci i trendovi koji bi mogli biti od koristi sindikalnom pokretu u regiji te europskim institucijama:

1. Socijalni dijalog se treba preokrenuti iz formalne procedure u stvarni radni mehanizam za postizanje socijalno-ekonomskih reformi. To znači da nacionalne i europske institucije trebaju poticati sindikalne organizacije i poslodavce kako bi se povećala njihovi administrativni i stručni kapaciteti. Drugim riječima, potrebna su ulaganja u partnere kako bi se našlo rješenje za pasivnost i krizu u predstavljanju. Područje u kojemu ne bi bilo sindikata nije dobra budućnost za još uvijek osjetljivu regiju Zapadnog Balkana.

2. Sindikalno vodstvo i stručnjaci odbacuju doktrinu prema kojoj društveni prosperitet prati ekonomski rast te se automatski postiže mehanizmima tržišta. Sindikati inzistiraju na reviziji socijalnih posljedica reformi, posebnu u sferi obrazovanja. Zdravstvene zaštite i mirovinskog osiguranja, u savjetovanju s njima i društvenim grupacijama na koje takve reforme imaju učinak/bez da odbacuju zajedničku logiku tržišta. Taj konstruktivizam vlade i međunarodne financijske institucije trebaju iskoristiti kao garanciju za socijalni mir i podršku građana za buduću reforme.

3. Sindikati u regiji trebaju prevladati unutarnje različitosti i sukobe među sobom. Nema prihvaćanju sindikalnog pluralizma kao činjenice te suradnji između raznih sjedišta sindikata. Zaštita socijalnih i ekonomskih interesa radnih ljudi također je uloga koja za sindikate nema alternative. Jedna od obećavajućih opcija za širenje sindikalnog utjecaja je pokretanje velikih savezništava s organizacijama civilnog društva i raznim pokretima – posebno onim koji organiziraju mlade i umirovljenike, žene i manjinske skupine, ekološke pokrete te određene skupine intelektualaca. Jednostavan, tradicionalni sindikalizam ne funkcionira dobro u uvjetima dubokih reformi tržišta.

4. Također, vjerojatno, postoji potreba za boljom suradnjom (razmjenom informacija, stručnosti i prakse) među nacionalnim središnjicama na regionalnoj razini. U tom su smislu analitički materijali iz ovog izvještaja prvi korak prema izgradnji snažnih, demokratskih i reprezentativnih sindikata na zapadnom Balkanu.

ROLI I

INSTITUCIONEVE FINANCIARE NDËRKOM-BËTARE NË VENDET E EVROPËS JUGLINDORE

DHE PROCESI I

INTEGRIMIT EVROPIAN: STRATEGJI PËR LËVIZJEN E SINDIKATAVE

Raporti përfundimtar i Projektit ISCOS-Cisl VS/2007/0137

i bashkëfinancuar nga Komisioni Evropian

IND

INDEKSI

1. Hyrje: Sfondi i projektit ............................................................. 752. Vlerësimi i projektit ................................................................... 773. Konkluzioni ............................................................................... 85

Hartuar nga

Prof. Krastyo Petkov Universiteti i Sofjes

Paola Simonetti ISCOS-Cisl Koordinator i Projektit

Antonio Ferigo FIM-CISL

Enisa Salimovic ITUC/PERC Sarajevë

75

1. Hyrje

Ky publikim përmban përshkrimin e projektit ISCOS të kryer në Evropën Juglindore që prej 2006.

Në të vërtetë aktivitetet e ISCOS në rajon filluan që në fundin e viteve 90, duke siguruar asistencë gjatë fazës së rindërtimit pas luftës në vendet si Bosnja dhe Kosova. Si pasojë, janë zbatuar projekte të tjera që mbulojnë të gjithë territorin e Ballkanit Perëndimor dhe Evropën Juglindore, duke ndjekur procesin e delokalizimit të ndërmarrjeve Evropiane dhe Italiane, veçanërisht në sektorin tekstil dhe atë të lëkurës. Në këto raste mbështetja i drejtohej kryesisht ndërtimit të organizatave të Sindikatave, për të rritur kapacitetin e tyre në fushën e dialogut social dhe bisedimit.

Pas këtyre eksperiencave të hershme në 2004, ISCOS filloi një program të ri të fokusuar në analizën e pasojave në proceset e privatizimit në Ballkanin Perëndimor duke ndjekur politikat e mbështetura nga institucionet financiare ndërkombëtare si Fondi Ndërkombëtar Monetar (FMN) dhe Banka Botërore (BB). Në 2006 kjo iniciativë u plotësua dhe u zgjerua me një projekt shtesë të mbështetur nga Bashkimi Evropian (BE), duke përfshirë edhe vendet kandidate për BE.

Këto dy projekte, që kanë ecur paralelisht, mbuluan përfundimisht tetë vende: Rumaninë, Bullgarinë, Maqedoninë, Kroacinë, Bosnje Hercegovinën, Serbinë, Shqipërinë dhe Malin e Zi. Ia vlen të theksohet se falë mundësisë për përdorimin e përbashkët të burimeve nga Sindikata CISL dhe nga BE ka qenë e mundur të zbatohet një projekt mbi një bazë aktuale rajonale.

Mbështetja politike iu dha kësaj iniciative nga Konfederata Ndërkombëtare e Sindikatave (ITUC/PERC), e cila së bashku me ISCOS, projektoi gjithë strukturën e ndërhyrjes dhe mbështeti implementimin e saj që prej fillimit.

Objektivi kryesor i projektit konsiston në krijimin e një rrjeti të ekonomistëve të Sindikatave, të aftë t’i japin mbështetje organizatave vendore të Sindikatave për mënyrën si t’i përqasen dhe si të përballojnë Institucionet Ndërkombëtare Financiare (INF) dhe politikat e tyre. Është më se e njohur se periudha e tranzicionit për ekonominë e tregut për këto vende ishte një fazë delikate për t’u menaxhuar dhe mbështetja ndërkombëtare ishte sigurisht e nevojshme.

Pyetja që ky projekt është përpjekur t’i përgjigjet ishte në të vërtetë të vlerësonte nëse kanë qenë apo jo të dobishme politikat e IFN për ekonominë dhe rritjen sociale të vendeve përfituese dhe në çfarë shtrirje. Këto aspekte janë analizuar në shumë sektorë si reforma e pensioneve, reformat në sistemin e shëndetësisë, taksimi etj..

76 77

Dimensioni rajonal është shumë i rëndësishëm duke marrë parasysh temën dhe objektivin e vetë projektit. Ishte e mundshme të krahasoje eksperienca të ndryshme ndërmjet vendeve të ndryshme të cilat janë tashme pjesë e BE-së si Rumania dhe Bullgaria, ose në fazën e hyrjes (Kroacia) dhe vendet kandidate për BE. Për shembull Bullgaria dhe Rumania janë përdorur si pika referimi, meqenëse ato kanë qenë ndërmjet të parave që kanë ndjekur reformat e treguara nga IFN (p.sh. taksën e sheshtë, etj..).

Një synim tjetër i rëndësishëm ishte të vlerësonte rolin e BE (procesi i vlerësimit në hapat dhe kërkesat e tij të ndryshme) në lidhje me programet e reformës së INF. Mund të argumentohet se mund të ketë një kontradiktë ndërmjet përqasjes së INF nga njëra anë, të cilat janë më liberale, dhe modelit Evropian Social nga ana tjetër. Siç mund të lexohet më poshtë një nga të metat kryesore të proceseve të reformës ka qenë mungesa e konsultimit dhe negocimit me grupet sociale, që, teorikisht duhet të jetë një nga shtyllat e modelit Evropian.

Veç kësaj duhet thënë se shumë shpesh organizatat e Sindikatave në vendet e synuara nuk janë strategjikisht të përgatitura për të reaguar ose për të marrë pjesë në negociata. Prandaj është vendimtar sigurimi i mbështetjes teknike dhe të kualifikuar në këtë fushë.

Së fundmi, Raportet Kombëtare të përgatitura nga ekspertët gjatë implementimit të këtij projekti, duhet të jenë mjete të dobishme për vetë Sindikatat. Për të kuptuar procesin e reformës së ndërmarrë deri tani, rezultatet dhe strategji eventualisht të mundshme strategji të sindikatës. Një version italian i Raporteve Kombëtare përmbahet në CD ROM në shtojcën e këtij publikimi.

Autorët e Raporteve janë:Boris Feis, KroaciBoris Mihailovic, Mal i ZiValentin Mocanu, RumaniSuad Muhibic, Bosnjë dhe HercegovinëZoran Ristic, SerbiMika Zaikova, BullgariJovan Zafiroski, MaqedoniEdlira Xhafa, Albania

Ekspertët janë mbikëqyrur nga, Krastyo Petkov, nga Universiteti i Sofjes dhe nga Antonio Ferigo, nga FIM CISL, të cilët përgatitën të gjithë strukturën metodologjike të trajnimeve dhe mbështetën punën e ekspertëve kombëtarë gjatë implementimit të projektit.

Koordinimi i përgjithshëm i projektit u krye nga ISCOS, gjithashtu në sajë të bashkëpunimit të frytshëm me ITUC/PERC në Bruksel dhe në Sarajevë: për këtë të fundit Enisa Salimovic ndoqi të gjithë projektin duke siguruar mbështetje në lidhjen me organizatat vendore të Sindikatave.

2. Vlerësimi i projektit

(Përshkrim i përgjithshëm krahasues)

Shënime metodologjike

1. Ky studim bazohet në raportet analitike kombëtare të hartuara nga ekspertë në gjashtë vendet e rajonit të Ballkanit Perëndimor: Shqipëri, Bosnjë e Hercegovinë Maqedoni, Mal i Zi, Serbi dhe Kroaci. Janë përdorur gjithashtu pjesërisht dokumente të njëjta për Bullgarinë dhe Rumaninë, por reformat në këto dy vende janë trajtuar si pika referimi në krahasimet e përgjithshme. Për ketë metodë veprimi është rënë dakord brenda kuadrit konceptual të projektit. Ballkani Perëndimor është marrë si fokusi kryesor i gjithë studimit dhe aktiviteteve shoqëruese, siç janë trajnimi i ekspertëve, mbledhja e informacionit, tryezat e rrumbullakëta të këtyre vendeve etj.

2. Secili raport kombëtar është hartuar sipas një strukture dhe përmbajtje të përgjithshme, të koordinuar mes ekipit drejtues dhe ekspertëve vendas. Si pasojë, është logjike që përmbajtja e analizave të ndryshojë në varësi të situatave dhe proceseve specifike të secilit shtet. Janë përdorur burime të ndryshme informacioni: studime të specializuara statistikore, dokumentare, sociologjike dhe publikime të Institucioneve Ndërkombëtare të Financës, analiza të Global Union Office në Uashington. Përkrah kësaj, analistë vendas kanë grumbulluar nëpërmjet pyetësorëve, informacione shtesë mbi aktivitetet e Institucioneve Ndërkombëtare të Financës dhe nga reagimet e sindikatave dhe partnerëve të tjerë socialë. Produkti analitik përfundimtar vjen si rezultat i aplikimit të kombinuar të metodave sasiore dhe cilësore të krahasimit.

3. Si rezultat kemi një ekzaminim sistematik dhe madje unik të reformave në Ballkanin Perëndimor, parë nga prizmi i aplikimit të strategjive dhe programeve të Institucioneve Ndërkombëtare të Financës, lidhjeve të faktorëve vendas dhe ndërkombëtarë dhe pasojat e transformimeve të bëra.

Më poshtë është paraqitur një përmbledhje e shkurtër e fakteve, konstatimeve dhe konkluzioneve bazë të studimit krahasues rajonal. Provat më konkrete empirike për deklaratat e përgjithshme mund të gjenden në raportet kombëtare, të cilat kanë një seksion të pasur me informacion. Objektivi kryesor në pjesën prezantuese është motivimi i diskutimit mbi çështjet kryesore të zhvillimit kombëtar dhe rajonal gjatë fazës së parë të tranzicionit.

78 79

Reformat social-ekonomike: cikliciteti dhe faktorët e prejardhjes

4. Me përjashtim të Shqipërisë, pesë vendet e tjera të Ballkanit Perëndimor kanë një histori të përbashkët dhe një pikë fillestare të ngjashme në tranzicionin e tyre drejt një ekonomie tregu dhe demokracie pluraliste. Këto vende ishin pjesë përbërëse e ish-Jugosllavisë; dhe afërsisht në të njëjtën kohë – në fillim të viteve ‘90 fituan pavarësinë – Mali i Zi e fitoi në vitin 1996. Shembujt e përbashkët të shtetformimit dhe politikës krijojnë një trashëgimi kulturore, e cila edhe sot luan një rol të rëndësishëm në qeverisje, ekonomi dhe jetën politike. Të tillë janë, për shembull modeli vetëmenaxhues i punëtorëve, koncepti i të ashtuquajturës “pronë e përbashkët”, disa elementë të ekonomisë së tregut të aplikuara në kushtet e sistemit të centralizuar socialist, etj.

5. Një karakteristikë e rëndësishme e përbashkët është anëtarësia e ish - Jugosllavisë në FMN dhe në Bankën Botërore. RBFJ (Republika e Bashkuar Federale e Jugosllavisë - UFRY) është nga themeluesit e institucioneve të binjakëzuara që në fund të viteve ‘40. RBFJ përdori kredi dhe hua që arrijnë shumën totale prej pothuajse 10 miliardë USD edhe gjatë regjimit të vjetër. Kjo marrëdhënie u ndoq nga kolapsi i anëtarësisë, shkaktuar nga shpërbërja e Federatës Jugosllave.

6. Është më se e njohur që gjithë vendet dhe territoret e reja të pavarura të ish federatës së Jugosllavisë, pak a shumë, janë përfshirë në konflikte etnike dhe veprime ushtarake. Kjo ka krijuar situata të ngjashme, madje edhe të përsëritura, që nga fillimi i transformimeve ekonomike. Tipare të përbashkëta mund t’i gjejmë në një numër ngjarjesh dhe fenomenesh:

• Ritmi i ulët. Reformat e zhvilluara sipas skemës stop-and-go, kanë çuar në turbullira dhe kriza politike. Më të prekurat në këtë aspekt janë Serbia, Bosnja dhe Maqedonia;

• Ciklet. Të gjitha vendet kaluan faza të ngjashme: e para – ndryshimet fillestare (në vitet 1990-91); e dyta – ndërprerja për shkak të luftërave rajonale (1992 - 1995 / 6); e treta – reformat e përshpejtuara për të kompensuar vonesat gjatë gjysmës së parë të viteve ‘90 (për Serbinë – pas vitit 2000);

• Krizat financiare. Ato ndikuan më së shumti Bosnjën e Hercegovinën, Serbinë dhe për arsye të veçanta – Shqipërinë. Në të gjitha këto janë aplikuar programe madhore stabilizuese, gjë që ka qenë një arsye shtesë për ngadalësimin e procesit të ripërtëritjes, për rritjen e ulët ekonomike dhe për vonimin e rikthimit të potencialit të mëparshëm ekonomik dhe cilësisë së jetës.

• Rënia kronike. Humbjet në kapacitetin prodhues dhe PBB janë drastike - 40% në Kroaci, 50 % në Shqipëri; 60 % në Serbi; 80 % në Bosnjë e Hercegovinë (!) Rikthimi në gjendjen e mëparshme kërkon deri në dy herë më shumë kohë sesa në vendet e tjera të Europës Qendrore e Lindore.

Këto dhe fenomene të tjera e bëjnë Ballkanin Perëndimor një rajon të ngjashëm në lidhje me ritmin, drejtimin dhe efektin e reformave.

7. Në tërësi, rajoni është një strukturë e brishtë ekonomike, sociale dhe politike. Me përjashtim të Kroacisë, ky është konkluzioni që nxirret pas krahasimit të treguesve bazë makro-ekonomikë dhe shoqërorë të vendeve deri më tani. Ndoshta, kjo është arsyeja pse BE i trajton këto vende sipas një skeme të njëjtë, e cila e konsideron Ballkanin Perëndimor si një partner të vonuar, një partner në zgjerim që i përket një të ardhmeje të papërcaktuar (Kroacia sërish bën përjashtim, dhe deri në një farë shkalle edhe Maqedonia); IFN gjithashtu aplikojnë një matricë universale dhe strategji shumë të ngjashme për transformimin e ekonomive vendase dhe për inkurajimin e reformave të tregut në këtë rajon. Ndoshta mund të flitet për një shembull Ballkano-Perëndimor të politikave monetare globale të përcaktuara nga FMN dhe Banka Botërore.

Misioni i ri i IFN

8. FMN dhe Banka Botërore u kthyen në Ballkanin Perëndimor pas vitit 1991, kur u adoptua një skemë e re për anëtarësi individuale të kombeve të pavarura. Por institucionet ekonomike ndërkombëtare ishin përgatitur për të luajtur një rol të ri dhe për të aplikuar instrumente të ndryshme, të miratuara tashmë në zgjerimin e Europës së Bashkuar (me përjashtim të Sllovenisë). Objektivat kryesuese afatshkurta ishin stabilizimi ekonomik dhe financiar. Objektivat afatmesme ishin transformimi i ekonomive vendase në ekonomi me orientim drejt tregut. Për arritjen e këtyre objektivave, IFN aplikojnë masat e ashtuquajtura ‘Konsensusi Uashington’:

a. Masat fillestare: liberalizimi i çmimeve dhe tregtisë; ristrukturimi; privatizimi, etj.b. Shtimi (strukturimi i politikave: liberalizimi i tregjeve të punës; krijimi i rrjeteve

të mbrojtjes sociale; reformat e thella sociale / pensionet, kujdesi shëndetësor, arsimimi, etj.); privatizimi i shërbimeve publike; krijimi i institucioneve të specializuara, e të tjera.

c. Ballkani Perëndimor, si dhe Bullgaria dhe Rumania, janë kthyer në vitet e fundit në një zonë të madhe eksperimentale për novacione fiskale të llojit të taksës së sheshtë, taksave jashtëzakonisht të ulëta në të ardhurat e korporatave, modele të pensioneve private dhe sigurimeve shëndetësore, etj.

Në këtë mënyrë, IFN po vendosen si partnerët e vetëm globalë të shteteve të Ballkanit Perëndimor në përpjekjet e tyre për të aplikuar strategji të suksesshme reformash në fushën ekonomike dhe sociale.

9. Ajo që mbetet për institucionet e tjera ndërkombëtare si BE është partneriteti për ndryshimet në sistemet administrative dhe juridike, si dhe në transferimin drejt modelit social Europian. Sidoqoftë, këtu duhet përmendur në veçanti një kontradiktë e thellë mes tranzicionit ekonomik dhe integrimit Europian:

• procesi i parë drejtohet nga modeli neo-liberal, i nxitur nga FMN dhe Banka Botërore, i zbatuar me përpikëri nga qeveritë e këtyre vendeve;

• procesi i dytë ndjek traditën Europiane të dialogut dhe partneritetit të përhershëm social mes grupeve të organizuara sipas interesave – para së gjithash të punës dhe kapitalit.

80 81

Këto dy trajektore sidoqoftë bëhen absolutisht të papajtueshme.

Kjo tregohet edhe me reformat e mëparshme në Evropën Qendrore dhe Lindore, por në Ballkanin Perëndimor mospërputhja është edhe më e madhe. Kjo është arsyeja pse mund të dallohet një përzierje e strukturave dhe politikave të tregut që janë karakteristika të shoqërive postmoderniste, së bashku me krizat dhe pabarazitë tipike të vendeve të prapambetura. Ky është një nga konkluzionet bazë të analizës krahasuese të një historie mbi 18-vjeçare të reformave në të gjashtë vendet, të ndërprera herë pas here nga përplasje ushtarake dhe kriza politike gjatë viteve ‘90.

Sindikatat: një partner i tepërt?

10. Në pamje të parë ky studim tregon që gjithçka është e pranishme dhe e rregullt në sistemin e dialogut social të vendeve të Ballkanit Perëndimor. Në momentin e përfundimit të projektit aktorët kombëtarë dhe ndërkombëtarë kanë vendosur kudo një legjislacion të ri për punën dhe sferën sociale; takimet trepalëshe dhe negociatat mes sindikatave, qeverive dhe punëdhënësve; këshillat ekonomikë dhe socialë; negociata kolektive në ndërmarrjet kryesore, etj. E shkruar shkurt, projekti social evropian ka një profil të pastër institucional në rajon.

Por shumica e punëdhënësve, dhe, në një shkallë më të gjerë edhe sindikatat kombëtare, përjashtohen nga vendimmarrjet strategjike mbi reformat dhe përzgjedhja e varianteve të zgjidhjeve. Kjo është kryesisht e vërtetë për strategjitë dhe programet për stabilizimin financiar dhe reformat strukturale, të negociuara në mënyrë bilaterale mes qeverive të vendeve dhe IFN. Në praktikë, nuk është reformuar asnjë segment i rëndësishëm i ekonomisë ose sferës sociale pas përfundimit të ciklit të konsultimeve dhe informimit me partnerët vendorë socialë.

Kjo praktikë e çuditshme e reduktimit / injorimit të rolit dhe potencialit të sindikatave është duke u kthyer në një model zyrtar të qeverisjeve kombëtare dhe rajonale. Kjo bie në kontrast me disa praktika të shëndosha të sindikatave në Evropën Qendrore e Lindore që garantuan qetësinë sociale gjatë kohëve të vështira të tranzicioneve. (Republika Ceke, Sllovenia, Bullgaria, Hungaria, etj.). Tendenca antisindikaliste në Ballkanin Perëndimor krijon negativizëm ndaj IFN, gjë që është vëzhguar në të gjitha vendet e përfshira në projekt; kjo motivon kritikën e sindikatave ndaj qeverive dhe reagimet kundërshtuese të elitës qeverisëse; kjo praktikë është shkaku i euro-skepticizmit tipik të pothuaj gjithë vendeve të Ballkanit (BE pranohet si një spektator i tranzicionit të tyre ekonomik dhe social, një tranzicion kompleks, i ngadaltë dhe jo gjithmonë i suksesshëm).

Megjithatë, injorimin e ndan vetëm një hap nga vetëizolimi. Shenjat shqetësuese të izolimit të sindikatave në jetën e tyre të brendshme organizative dhe reduktimi i thellë i rolit të tyre përfaqësues dhe mbrojtës mund të vihen re në vende si Shqipëria, Maqedonia, Bosnja e Hercegovina, dhe Mali i Zi.

11. Sigurisht, ekzistojnë arsye të brendshme dhe rajonale për dobësinë e lëvizjes punonjëse. Ndarja dhe fragmentimi, konfrontimi dhe largimi i liderëve nga organizatat bazë, karakteristika të këqija këto në të gjitha vendet e Europës Lindore në periudhën e totalitarizmit, ndihen më shumë në Ballkanin Perëndimor. Mungesa e ekspertizës dhe kapacitetit administrativ ndihet jashtëzakonisht shumë në kryesinë e sindikatave, por gjithsesi është e nevojshme për një partneritet të efektshëm me qeveritë dhe në kontaktet profesionale me IFN.

Kjo është një nga arsyet kryesore të dukshme pse sindikatat në rajon janë rrallë proaktive, edhe kur bëhen të pashmangshme situata kritike apo merren vendime strategjike. Përjashtim bëjnë disa dokumente të përgjithshme mbi reformat në marrëdhëniet punonjëse, të drejtat e punësimit dhe të drejtat sociale të punëtorëve, adoptuar nga konfederatat në Bosnjë e Hercegovinë, kontratat relativisht të rregullta të kryesive të sindikatave në Serbi me Bankën Botërore, dhe disa të tjera. Mbështetja e lëvizjes rajonale sindikaliste nga ITUC, ETUC, ILO, PERC nuk mund të kompensojnë dobësinë kronike. Përvoja e vendeve të tjera dhe qendrave sindikaliste kombëtare – pozitive dhe negative – në marrëdhëniet e tyre me IFN njihet pak / kjo kërkon nevojën për tërheqjen e praktikave të mira /; madje edhe rasti unik i Sllovenisë fqinje, e cila ka plotësuar me sukses reforma pa mbikëqyrjen e Bankës Botërore dhe IFN, njihet vetëm në mënyrë sipërfaqësore. Nuk janë ndjekur nga afër as modelet kombëtare të fqinjëve lindorë, Bullgaria dhe Rumania, ku marrëdhënieve me IFN pothuajse u erdhi fundi dhe Banka Botërore deklaron aktivisht në Perëndim që është e përfshirë në programet e të dyja vendeve.

Prioritetet e reformave

12. Ajo që nënkuptohet janë disa tendenca të transformimeve ekonomike dhe sociale, të cilat janë karakteristika të të gjitha vendeve brenda rajonit, por që aplikohen në sekuenca të ndryshme:

• Privatizimi: problemi i vështirë i “pronës së përbashkët”. Procesi i privatizimit është në procesin e përfundimit, ku Kroacia është e para, dhe Mali i Zi dhe Serbia e kanë përshpejtuar këtë proces vetëm gjatë këtyre viteve të fundit; mbeten pak kompani shtetërore për t’u shitur, kryesisht nga sektori i shërbimeve publike, sektori i energjisë dhe industria nxjerrëse. Kjo, sidoqoftë, nuk do të thotë që procesi i privatizimit kryhet i suksesshëm nga ana ekonomike dhe pa tensione sociale.

Pengesa është e ashtuquajtura pronë e përbashkët, trashëguar nga regjimi i mëparshëm socialist. Ajo ushqen një qëndrim të ndryshëm nga ai i vendeve të tjera të Europës Qendrore dhe Lindore ndaj ndërmarrjeve shtetërore te punonjësit dhe drejtuesit; ajo ka provokuar gjithashtu hapa specifikë (prapaskena) të qeverive në periudhën para luftës. Në të gjitha vendet janë shpërndarë aksione për një pjesë të aseteve shtetërore, të cilat hapën mundësitë për një privatizim të egër dhe jo transparent. Vetëm gjatë valës së dytë të privatizimit (pas vitit 1995) u aplikua paketa e miratuar nga ndërkombëtarët për teknikat tregtare për privatizim (ankandet, tenderët, shitjet e drejtpërdrejta te investitorët

82 83

strategjikë). Dobësia e përgjithshme brenda rajonit është mungesa e garancive juridike për të drejtat mbi pronat, si dhe statusi i paqartë ligjor i aseteve të privatizuar më parë.

• Reformat te pensionet. Këto janë të kudogjendshme, janë kryer nga Banka Botërore dhe kanë rezultate kontradiktore. Reduktimi i pensioneve të vjetra nëpërmjet formulës së re të llogaritjes kryhet në të gjitha vendet dhe janë duke u prezantuar versione shtesë për sigurimin e pensioneve. Seria e formimit të kolonave të dyta dhe të treta dhe skemat e preferuara të pjesëmarrjes së fondeve private në to janë të ndryshme. Kroacia ka përvojën e pavarur më të pasur. Ajo e ndryshoi sistemin tradicional shtetëror të pensioneve dhe prezantoi kufizime në pensionet e vjetra që në vitin 1998. Siç konstatohet në raportin kombëtar, kjo bëri që të kishte kundërshtime nga ana e pensionistëve dhe sindikatave, gjë që çoi në rishikimin e legjitimitetit të ndryshimit të ligjit nga Gjykata Kushtetuese. Dhe për më tepër, ky institucion i lartë juridik ka marrë një vendim unik për kompensim financiar ndaj pensionistëve që u janë prekur interesat. Si pikë tjetër në axhendë janë diskutimet mes partnerëve socialë mbi çështjet e “pensioneve të vjetra – të reja” dhe “sigurimi i detyrueshëm – vullnetar” në Maqedoni, Serbi, Bosnjë e Hercegovinë, Mal i Zi dhe Shqipëri.

• Tregjet e punës: triumfi i liberalizimit. Ekzistojnë arsye mjaft të mira për të thënë që politikat e liberalizimit të tregjeve të punës përfaqësohen më dendur në Ballkanin Perëndimor. Në të gjitha vendet, pa përjashtim, mbrojtja e punonjësve kur ata largohen nga puna është e reduktuar në minimum; inkurajohen regjimet e ndryshueshme të punës dhe skemat e reja të pagesave (të panegociuara me partnerët socialë); aplikohet një politikë për ndrydhjen e rritjes së pagave nën presionin e Bankës Botërore dhe argumentohet nevoja për pagë minimale. Çështja e respektimit të CLS dhe aplikimi i konceptit të punës së mirë, formuluar nga ILO, është jashtëzakonisht e shkëputur në vendet e ekzaminuara. E gjitha kjo shpjegon pse shumica e vendeve të rajonit zënë vende kryesuese në klasifikimet e treguesit integral të “Biznesit”, të promovuar nga Banka Botërore. Edhe Bullgaria është në grupin kryesues. Kjo temë meriton vëmendje të veçantë në kontekstin e analizave kritike të kohëve të fundit dhe pikëpamjet e ILO dhe ITUC në instrumentet e biznesit, duke përkrahur politikat kombëtare të liberalizimit ekstrem dhe refuzimit total të mbrojtjes sociale të punonjësve.

Dimensionet sociale

13. Fillimisht, këto i përkasin titullit “pasoja të mundshme, por të paevitueshme”. Të paktën kështu është filozofia e reformave neoliberale, predikuar në vitet ’90 nga “Konsensusi Uashington”. Në atë kohë koncepte si “barrë sociale”, “fitimtarë dhe të humbur”, “recesion i përkohshëm”, “papunësi e përkohshme”, etj. promovoheshin si tregues social-ekonomikë të një çmimi të lartë por të përballueshëm social të tranzicionit. Është fakt që ky çmim ishte shumë më i madh sesa pritej dhe i papërballueshëm për pjesën më të madhe të popullsisë së vendeve të vogla të Ballkanit Perëndimor. Luftërat etnike dhe shpërbërja e përshpejtuar e sistemit të vjetër socialist nuk janë e vetmja arsye për këtë shkatërrim. Në dukje, një pjesë e pasojave sociale erdhën si një fryt i drejtpërdrejtë i

llojeve të reformave, të paketës së masave transformuese të rekomanduara nga IFN dhe të zbatuara sipas një skeme universale.

I tillë është konkluzioni i përgjithshëm nga krahasimi i analizës sociale të propozuar nga ekspertët e gjashtë vendeve të Ballkanit (në fakt, konstatimet në këtë sferë tregojnë një koincidencë befasuese me proceset e vërejtura në Bullgari dhe Rumani pothuaj një dekadë më parë). Shkurtimisht, përfshihen:

• Papunësia. Kurba e saj është e ngjashme për shumicën e vendeve: nga një nivel i pranueshëm (nën 10% përpara luftërave), në nivelin shpërthyes pas luftërave me 20 - 30 %, deri në stabilizimin e nivelit në 15 - 18 %. Bëjnë përjashtim Bosnja e Hercegovina dhe Maqedonia, në të cilat niveli i papunësisë mbajti nivele të larta prej 30 - 40 %. Në të njëjtën kohë, në Kroaci, pjesërisht në Maqedoni dhe gjithashtu në Bullgari dhe Rumani janë vërejtur simptomat e papunësisë strukturale, dhe madje të mungesës së forcës punonjëse me kualifikimin e duhur në disa sektorë – turizëm, shërbime publike, ndërtim, etj. Nënvleftësimi i arsimit dhe kualifikimit profesional për shumë vjet, prognozat e gabuara mbi politikat e sektorëve dhe emigracioni shkaktojnë çekuilibrin e tanishëm në tregjet e punës.

• Ekonomia informale: Sindroma e Ballkanit. Ky fenomen nuk është më ekskluzivitet i vendeve nga Azia, Afrika dhe Amerika Latine. Në më pak se dy dekada, nga një nivel i papërfillshëm (5-10% e të punësuarve apo e PBB) aktivitetet ekonomike informale në Ballkanin Perëndimor u kthyen në një sektor gjigant dhe që zhvillohet me shpejtësi. Sot, pjesa e të punësuarve në ekonominë informale në të gjithë rajonin është mbi 35 %, dhe kalon 50% në vende si Bosnja e Hercegovina, Shqipëria dhe Serbia. Me nivele të tilla është e vështirë të pranohet që ekonomia zyrtare kryeson dhe dominon akoma aspektin financiar. Ky është një konstatim interesant i nxjerrë nga kërkuesit vendas; megjithatë, vështirë se mund të përkufizohet si befasues, sepse edhe me projektin e mëparshëm të ISCOS në rajon u vunë re simptoma të një dinamike në rritje të ekonomisë së dyshimtë dhe kriminale. Veçanërisht e fortë është rritja e punësimit të paregjistruar, i cili shkaktohet sigurisht nga politikat e aplikuara gjerësisht të liberalizimit të tregjeve të punës. Me sa duket, trajtimi i kësaj sëmundje post-reformiste do të jetë i gjatë, nëse flasim për përdorimin e një metode të tillë terapie. Dhe kjo ndodh sepse përfshirja në sektorin informal është kthyer në një stereotip social të punës që preferohet nga grupe të mëdha të popullsisë ekonomikisht aktive.

• Varfëria dhe pabarazia. Nëse varfëria brenda limiteve të caktuara është sëmundje e përgjithshme e të gjitha shoqërive që kanë vuajtur nga konflikte ushtarake dhe kriza ekonomike, varfëria ekstreme dhe polarizimi janë një përjashtim për historinë e re të rajonit. Analizat kombëtare raportojnë që rreth 20% e popullsisë jetojnë në varfëri ekstreme / vetëm në Kroaci situata shfaqet më e mirë/. Pabarazia e lartë në shoqëritë Ballkanike tashmë oligarkike, është përmendur në tavolinat e rrumbullakëta kombëtare me pjesëmarrjen e përfaqësuesve të partnerëve socialë si tema kryesore për diskutimet e mëtejshme. Kjo çështje tashmë merr tipare morale dhe politike; nënvleftësimi i saj mund të çojë në lëkundje të paparashikuara në këtë pjesë të paqëndrueshme të Europës.

84 85

Varfëria dhe pabarazia ushqehen jo vetëm nga ndrydhja e gjatë e të ardhurave të popullsisë. Mosdhënia e pagave për muaj e vite të tëra është një praktikë e përhapur në Maqedoni, Serbi dhe madje edhe në Kroaci. Një arsye tjetër për pabarazinë dhe konfrontimin publik është niveli i lartë dhe i qëndrueshëm i korrupsionit. Faktet në analizat kombëtare dhe ato të huazuara nga raportet vjetore të indekseve të TI janë të qarta – të gjitha vendet, përfshirë Bullgarinë, Rumaninë dhe Kroacinë, janë në një nivel rreziku. Njihet shumë mirë që korrupsioni jo vetëm që i largon investuesit dhe shkatërron ambientin e biznesit, por gjithashtu prodhon në mënyrë të drejtpërdrejtë varfëri dhe rrit pabarazinë sociale.

3. Konkluzioni

Rastet specifike, çështjet e reja, rekomandimet

Raportet kombëtare meritojnë vëmendje të veçantë nga pikëpamja e rasteve specifike të përdorura nga ekspertët si ilustrime të çështjeve akute dhe të pazgjidhura të transformimit social-ekonomik. Në këtë pjesë përmbyllëse të dokumenteve të studimit do të renditim ato më interesantet:

• Argumenti mbi pensionet e vjetra në Kroaci. Është zgjidhur sipas modelit “exit - voice”, dhe meriton të analizohet si një opsion për veprimet e grupit të pensionistëve në vende të tjera interesat e të cilëve janë prekur nga reformat;

• Kriza energjetike në Shqipëri dhe deficiti i energjisë elektrike në Malin e Zi. Çështja nuk është e zgjidhur as në planin kombëtar dhe as në atë Evropian. Mbajtja e regjimit të energjisë elektrike – kufizimi i përdorimit për një kohë të pakufizuar mund të destabilizojë sistemin industrial dhe jetën e përditshme, por rrezikon gjithashtu stabilitetin politik në vendet e përmendura më sipër. Gjithashtu, mungesa e energjisë elektrike është e mundshme edhe për Bullgarinë, e cila në të kaluarën ka qenë një eksportuese në rajon.

• Përhapja masive e taksës së sheshtë. Për momentin vetëm Rumania ka përvojën më të gjatë në këtë novacion dhe ofron një analizë të vetën të pasojave të saj. Maqedonia është e dyta në këtë fushë dhe së bashku me Bullgarinë janë në drejtim të versioneve edhe më ekstreme: me prezantimin e nivelit më të ulët tatimor prej 10 %. Sindikatat atje ende nuk kanë ekspertizën kompetente për efektet e drejtpërdrejta financiare dhe të tërthorta shoqërore të këtij eksperimenti fiskal të parashikuar në shkallë të gjerë.

• Emigracioni / migracioni. Ballkani Perëndimor tradicionalisht është zonë dërguese. Sipas të dhënave të përafërta, kontributi total i përbashkët në emigracionin global është mbi 5 milionë emigrantë. Për arsye të shpjegueshme Bosnja e Hercegovina është një vend pritës për refugjatët pas luftës (pothuajse 1 milionë njerëz). Adaptimi i sistemit financiar kombëtar dhe buxheti familjar për ekonominë e emigracionit është afatgjatë dhe mund të jetë e vështirë të ndryshohet në të ardhmen. Në Shqipëri, për shembull, dërgesat nga emigrantët arrijnë në mbi 15% të PBB; në Rumani janë mbi 7%, dhe në Bullgari mbi 5 %. Është me vend të përmenden tendencat e reja: Bullgaria dhe Rumania tashmë po bëhen vende të migracionit transit (nga vendet të treta drejt Perëndimit dhe nga Ballkani Perëndimor drejt BE). Ky fenomen i ri është temë e diskutimeve të veçanta dhe ndoshta e projekteve të reja.

86

Të gjithë ekspertët vendas janë të kujdesshëm në formulimin e rekomandimeve për sindikatat dhe partnerët e tjerë socialë për ndryshimet në politikat dhe mekanizmat e dialogut social në kushtet e ndërhyrjes masive të IFN në reformat ekonomike dhe sociale.

Disa kufizime dhe skepticizma / madje edhe zhgënjime/ shfaqen në diskutimin e temës së zgjerimit Europian dhe të ardhmes së Ballkanit Perëndimor.

Megjithatë, ekzistojnë konkluzione dhe tendenca që mund të jenë të dobishme për sindikatat në rajon dhe për institucionet Europiane:

1. Dialogu social duhet të devijohet nga procedura formale në një mekanizëm real dhe funksional për të përçuar reformat social-ekonomike. Kjo do të thotë që organizatat sindikaliste dhe punëdhënësit duhet të inkurajohen nga institucionet vendase dhe Europiane për të rritur kapacitetin e tyre ekspert dhe administrativ. Me fjalë të tjera, duhet të investohet në partneritet për të kapërcyer pasivitetin dhe krizën e përfaqësimit. Një zonë pa sindikata nuk është perspektiva e duhur për rajonin ende të brishtë të Ballkanit Perëndimor.

2. Drejtuesit dhe ekspertët e sindikatave refuzojnë doktrinën që perspektiva sociale ndjek rritjen ekonomike dhe arrihet automatikisht nën veprimin e mekanizmave të tregut. Sindikatat insistojnë në rishikimin e projekteve sociale për reformim, veçanërisht në sferën e arsimit, shëndetësisë dhe pensioneve, duke u konsultuar me ta dhe me grupet e ndikuara sociale (pa refuzuar logjikën e tregut të përbashkët). Ky konstruktivizëm duhet të përdoret nga qeveritë e vendeve dhe IFN si garanci për paqen sociale dhe mbështetjen civile të reformave të ardhshme.

3. Sindikatat në rajon duhet të kapërcejnë kontrastet e brendshme dhe përplasjet mes grupeve. Nuk ekziston ndonjë alternativë përveç pranimit të pluralizmit sindikalist si fakt dhe bashkëpunimit mes kryesive të ndryshme. Mbrojtja e interesit social dhe ekonomik të punonjësve është një rol pa alternativa për sindikatat. Një nga opsionet premtuese për zgjerimin e influencës së tyre është formimi i aleancave të mëdha me organizatat e shoqërisë civile dhe lëvizjet – veçanërisht ato të të rinjve dhe pensionistëve, grave dhe grupeve të minoritetit, lëvizjeve ekologjike dhe pjesa e intelektualëve. Sindikalizmi i thjeshtë tradicional nuk funksionon mirë në kushtet e reformave të thella të tregut.

4. Ndoshta, ekziston nevoja për një bashkëpunim më të mirë (shkëmbim informacioni, ekspertize dhe praktikash) mes konfederatave kombëtare në nivel rajonal. Në këtë aspekt, materialet analitike të këtij raporti janë hapi i parë drejt formimit të sindikatave të forta, demokratike dhe përfaqësuese në Ballkanin Perëndimor.