Augustinus Hipponensis

CONTRA EPISTOLAM MANICHAEI QUAMVOCANT FUNDAMENTI, LIBER UNUS.

SANCTI AURELIIAUGUSTINI,

HIPPONENSIS EPISCOPI,OPERA OMNIA,

MULTIS SERMONIBUS INEDITIS AUCTA ET LOCUPLETATA ;EXTRACTA E COLLECTIONESS. ECCLESIÆ PATRUM ;

ACCURANTIBUSD. A. B. CAILLAU,

CANONICO HONORARIO CENOMANENSI ET CADURCENSI,PLURIBUSQUE CLERI GALLICANI PRESBYTERIS.

OPUS REGI DICATUM.TOMUS VIGESIMUS OCTAVUS.

pp. 181-231CONTRA EPISTOLAM MANICHAEI QUAM VOCANT

FUNDAMENTI, LIBER UNUS.

PARISIIS,APUD PARENT-DESBARRES, EDITOREM,

SANCTÆ SEDIS ORDINUM INSIGNIBUS DECORATUM,VIA VULGO DICTA DE SEINE, 48.

MDCCCXXXIX.

2

CONTRA EPISTOLAM MANICHAEI QUAMVOCANT FUNDAMENTI, LIBER UNUS.1

Refellit priores partes epistolæ Manichæi, ostendens ipsumpro manifesta quam pollicebatur, et pro certa cognitione,nonnisi incerta et absurda deliramenta suis sectatoribusproponere.

I. Unum verum Deum omnipotentem,2 exquo omnia, per quem omnia, in quo omnia, etrogavi et rogo, ut in refellenda et revincendahaeresi vestra, Manichaei, cui et vos fortasseimprudentius quam malitiosius adhaesistis, detmihi mentem pacatam atque tranquillam, et magisde vestra correctione, quam de subversionecogitantem. Quamquam enim Dominus per suosservos regna subvertat erroris ; ipsos tamenhomines, in quantum homines sunt, emendandosesse potius, quam perdendos iubet. Et quidquiddivinitus ante illud ultimum iudicium vindicatur,sive per improbos sive per iustos, sive pernescientes sive per scientes, sive occulte sivepalam ; non ad [182] interitum hominum, sed admedicinam valere credendum est : quam quirespuerint, extremo supplicio praeparantur.Quapropter cum in hac universitate rerum, aliasint quae valent ad corporalem vindictam, sicutignis, et venenum, et morbus, et ceterahuiusmodi ; alia quibus apud seipsum nonmolestiis corporis sui, sed cupiditatum suarum1 Scriptus circiter annum 397. – Vide retract. lib. I, cap. 2.2 Vide D. Guillon, tom. XXII, p. 115-119.

3

laqueis animus puniatur, sicuti est damnum,exsilium, orbitas, contumelia, et his similia ;quaedam vero non sint cruciamenta, sed quasifomenta et lenimenta languentium, ut suntconsolationes, cohortationes, disputationes ; etquaecumque sunt talia : horum omnium quaedametiam per malos nescientes operatur summa Deiiustitia, quaedam autem per scientes bonos.Nostrum igitur fuit eligere et optare meliora, ut advestram correctionem aditum haberemus, non incontentione et aemulatione et persecutionibus ;sed mansuete consolando, benevole cohortando,leniter disputando ; sicut scriptum est : Servumautem Domini non oportet litigare ; sed mitem esse adomnes, docibilem, patientem, in modestia corripientemdiversa sentientes3. Nostrum ergo fuit velle haspartes expetere : Dei est volentibus et petentibusdonare quod bonum est.

II. Illi in vos saeviant, qui nesciunt cum quolabore verum inveniatur, et quam difficilecaveantur errores. Illi in vos saeviant, qui nesciuntquam rarum et arduum sit carnalia phantasmatapiae mentis serenitate superare. Illi in vossaeviant, qui nesciunt cum quanta difficultatesanetur oculus interioris hominis, ut possit intuerisolem suum : non istum quem vos colitis coelesticorpore, oculis carneis et hominum et pecorumfulgentem atque radiantem, sed illum de quoscriptum est per prophetam : Ortus est mihi iustitiae3 2 Tim 2, 24-25.

4

sol4 ; et de quo dictum est in [183] Evangelio :Erat lumen verum, quod illuminat omnem hominemvenientem in hunc mundum5. Illi in vos saeviant, quinesciunt quibus suspiriis et gemitibus fiat, ut exquantulacumque parte possit intellegi Deus.Postremo, illi in vos saeviant, qui numquam talierrore decepti sunt, quali vos deceptos vident.

III. Ego autem qui diu multumque iactatustandem respicere potui quid sit illa sinceritas,quae sine inanis fabulae narratione percipitur ; quivanas imaginationes animi mei variis opinionibuserroribusque collectas vix miser merui Dominoopitulante convincere ; qui me ad detergendamcaliginem mentis, tam tarde clementissimomedico vocanti blandientique subieci ; qui diuflevi, ut incommutabilis et immaculabilissubstantia concinentibus divinis Libris sese mihipersuadere intrinsecus dignaretur ; qui deniqueomnia illa figmenta, quae vos diuturnaconsuetudine implicatos et constrictos tenent, etquaesivi curiose, et attente audivi, et temerecredidi, et instanter quibus potui persuasi, etadversus alios pertinaciter animoseque defendi ;saevire in vos omnino non possum, quos sicutmeipsum illo tempore, ita nunc debeo sustinere,et tanta patientia vobiscum agere, quanta mecumegerunt proximi mei, cum in vestro dogmaterabiosus et caecus errarem.4 Mal 4, 2.5 Io 1, 9.

5

IV. Ut autem facilius mitescatis, et noninimico animo vobisque pernicioso mihiadversemini, illud quovis iudice impetrare me avobis oportet, ut ex utraque parte omnisarrogantia deponatur. Nemo nostrum dicat iam seinvenisse veritatem : sic eam quaeramus, quasi abutrisque nesciatur. Ita enim diligenter etconcorditer quaeri poterit, si nulla temerariapraesumptione inventa et cognita esse credatur.Aut si hoc a vobis impetrare non possum, [184]saltem illud concedite, ut vos tamquam incognitosnunc primum audiam, nunc primum discutiam.Iustum puto esse quod postulo : hac sane legeser- vata, ut vobiscum non orem, nonconventicula celebrem, non Manichaei nomenaccipiam, si non mihi de omnibus rebus adsalutem animae pertinentibus sine ulla caliginerationem perspicuam dederitis.

V. In catholica enim Ecclesia, ut omittamsincerissimam sapientiam, ad cuius cognitionempauci spiritales in hac vita perveniunt, ut eam exminima quidem parte, quia homines sunt, sedtamen sine dubitatione cognoscant : ceteramquippe turbam non intellegendi vivacitas, sedcredendi simplicitas tutissimam facit : ut ergohanc omittam sapientiam, quam in Ecclesia essecatholica non creditis ; multa sunt alia quae in eiusgremio me iustissime teneant. Tenet consensiopopulorum atque gentium : tenet auctoritasmiraculis inchoata, spe nutrita, caritate aucta,

6

vetustate firmata : tenet ab ipsa sede Petriapostoli, cui pascendas oves suas postresurrectionem Dominus commendavit, usque adpraesentem episcopatum successio sacerdotum :tenet postremo ipsum Catholicae nomen, quodnon sine causa inter tam multas haereses sic istaEcclesia sola obtinuit, ut cum omnes haeretici secatholicos dici velint, quaerenti tamen peregrinoalicui, ubi ad Catholicam conveniatur, nullushaereticorum vel basilicam suam vel domumaudeat ostendere. Ista ergo tot et tanta nominischristiani carissima vincula recte hominem tenentcredentem in catholica Ecclesia, etiamsi propternostrae intellegentiae tarditatem vel vitae meritumveritas nondum se apertissime ostendat. Apudvos autem, ubi nihil horum est quod me invitet acteneat, sola personat veritatis pollicitatio : quaequidem si tam manifesta monstratur, ut indubium venire non possit, [185] praeponenda estomnibus illis rebus, quibus in Catholica teneor ; siautem tantummodo promittitur, et non exhibetur,nemo me movebit ab ea fide quae animum meumtot et tantis nexibus christianae religioni astringit.

VI. Videamus igitur quid me doceatManichaeus, et potissimum illum consideremuslibrum, quem Fundamenti Epistolam dicitis, ubitotum pene quod creditis continetur. Ipsa enimnobis illo tempore miseris quando lecta est,illuminati dicebamur a vobis. Certe sic incipit :Manichaeus apostolus Iesu Christi providentia Dei

7

Patris. Haec sunt salubria verba, de perenni ac vivo fonte.Iam cum bona patientia, si placet, attendite quidquaeram. Non credo istum esse apostolumChristi. Quaeso ne succenseatis, et maledicereincipiatis. Nostis enim me statuisse, nihil a vobisprolatum temere credere. Quaero ergo quis sitiste Manichaeus ? Respondebitis : ApostolusChristi. Non credo : quid iam dicas aut facias, nonhabebis ; promittebas enim scientiam veritatis, etnunc quod nescio cogis ut credam. Evangeliummihi fortasse lecturus es, et inde Manichaeipersonam tentabis asserere. Si ergo inveniresaliquem, qui Evangelio nondum credit, quidfaceres dicenti tibi : Non credo ? Ego veroEvangelio non crederem, nisi me catholicaeEcclesiae commoveret auctoritas. Quibus ergoobtemperavi dicentibus : Crede Evangelio ; cureis non obtemperem dicentibus mihi : Nolicredere Manichaeis ? Elige quid velis. Si dixeris :Crede Catholicis ; ipsi me monent ut nullamfidem accommodem vobis : quapropter nonpossum illis credens, nisi tibi non credere. Sidixeris : Noli Catholicis credere ; non recte faciesper Evangelium me cogere ad Manichaei fidem,quia ipsi Evangelio Catholicis praedicantibuscredidi. Si autem dixeris : Recte credidistiCatholicis laudantibus Evangelium, sed non recteillis credidisti vituperantibus [186] Manichaeum :usque adeo me stultum putas, ut nulla redditaratione quod vis credam, quod non vis non

8

credam ? Multo enim iustius atque cautius facio,si Catholicis quoniam semel credidi, ad te nontranseo, nisi me non credere iusseris, sedmanifestissime ac apertissime scire aliquid feceris.Quocirca si mihi rationem redditurus es, dimitteEvangelium. Si ad Evangelium te tenes, ego mead eos teneam, quibus praecipientibus Evangeliocredidi ; et his iubentibus tibi omnino noncredam. Quod si forte in Evangelio aliquidapertissimum de Manichaei apostolatu invenirepotueris, infirmabis mihi Catholicorumauctoritatem, qui iubent ut tibi non credam : quainfirmata, iam nec Evangelio credere potero, quiaper eos illi credideram ; ita nihil apud me valebit,quidquid inde protuleris. Quapropter si nihilmanifestum de Manichaei apostolatu in Evangelioreperitur, Catholicis potius credam quam tibi. Siautem aliquid inde manifestum pro Manichaeolegeris, nec illis, nec tibi : illis, quia de te mihimentiti sunt ; tibi autem, quia eam scripturammihi profers, cui per illos credideram, qui mihimentiti sunt. Sed absit ut ego Evangelio noncredam. Illi enim credens, non invenio quomodopossim etiam tibi credere. Apostolorum enimnomina, quae ibi leguntur6, non inter se continentnomen Manichaei. In locum autem traditorisChristi quis successerit, in Apostolorum Actibuslegimus7 : cui libro necesse est me credere, si6 Cf. Mt 10, 2ss.; Mc 3, 16ss.; Lc 6, 13ss.7 Cf. Act 1, 26.

9

credo Evangelio, quoniam utramque Scripturamsimiliter mihi catholica commendat auctoritas. Ineodem etiam libro de vocatione atque apostolatuPauli vulgatissimam tenemus historiam8. Legemihi iam, si potes, in Evangelio, ubi Manichaeusapostolus dictus est ; vel in aliquo alio libro, [187]cui me iam credidisse confiteor. An illud lecturuses, ubi Spiritum sanctum paracletum Dominuspromisit Apostolis ? De quo loco vide quot etquanta sint, quae me revocent et deterreant neManichaeo credam.

VII. Quaero enim, cur epistolae huiusprincipium sit : Manichaeus apostolus Iesu Christi ; etnon sit, Paracletus apostolus Iesu Christi. Siautem missus a Christo Paracletus Manichaeummisit, cur lego : Manichaeus apostolus Iesu Christi ; etnon potius : Manichaeus apostolus Paracleti ? Sidicis ipsum esse Christum, qui est etiam Spiritussanctus, contradicis ipsi Scripturae, ubi Dominusait : Et alium Paracletum mittam vobis9. Si autemChristi nomen ideo recte positum putas, non quiaipse est Christus, qui et Paracletus, sed quiaeiusdem sunt ambo substantiae ; id est, non quiaunus est, sed quia unum sunt ; poterat et Paulusdicere : Paulus apostolus Dei Patris ; quia dixitDominus : Ego et Pater unum sumus10. Nusquamhoc dicit : sed nec quisquam Apostolorum Patris

8 Cf. Act 9.9 Io 14, 16.10 Io 10, 30.

10

se apostolum scribit. Quid sibi ergo vult istanovitas ? Nonne vobis videtur nescio quamredolere fallaciam ? Certe si nihil interessearbitratus est, cur non varie in aliis epistolisapostolum Christi se nominat ; in aliis, Paracleti ?Sed Christi semper audivi, quotiescumque audivi :Paracleti autem nec semel. Quid hoc esse causaearbitramur, nisi quia illa superbia, mater omniumhaereticorum, impulit hominem, ut non missumse a Paracleto vellet videri ; sed ita susceptum, utipse Paracletus diceretur ? Sicut Iesus Christushomo, non a Dei Filio, id est Virtute et SapientiaDei, per quam facta sunt omnia, missus est ; sedita susceptus secundum catholicam fidem, ut ipseesset Dei Filius, id est, in illo ipso Dei Sapientiasanandis peccatoribus appareret : sic [188] se illevoluit a Spiritu sancto, quem Christus promisit,videri esse susceptum, ut iam cum audimusManichaeum Spiritum sanctum, intellegamusapostolum Iesu Christi, id est, missum a IesuChristo, qui eum se missurum esse promisit.Singularis audacia ista, et ineffabile sacrilegium !

VIII. Sed tamen quaero, cum Pater et Filiuset Spiritus sanctus, vobis etiam confitentibus, nondispari natura copulentur, cur hominemsusceptum a Spiritu sancto Manichaeum, nonputatis turpe, natum ex utroque sexu praedicare ;hominem autem susceptum ab unigenitaSapientia Dei, natum de virgine credereformidatis ? Si caro humana, si concubitus viri, si

11

uterus mulieris non potuit inquinare Spiritumsanctum ; quomodo potuit uterus virginisinquinare Dei Sapientiam ? Manichaeus ergo istequi de sancto Spiritu et evangelica lectionegloriatur, necesse est vobis concedat, aut missumse esse a Spiritu sancto, aut susceptum. Si missusest, Paracleti se apostolum dicat ; si susceptus,concedat ei hominem matrem quem suscepitunigenitus Filius, si ei quem suscepit Spiritussanctus concedit et patrem. Credat virginitateMariae Verbum Dei non esse pollutum, siconcubitu parentum suorum Spiritum sanctumnon potuisse pollui ut credamus hortatur. Quodsi dixeritis, non in utero vel ante uterum, sed iamnatum Manichaeum a Spiritu sancto essesusceptum, sufficit ut fateamini habuisse carnemde viro et femina procreatam. Cum enim vos nontimeatis viscera et sanguinem Manichaei dehumano concubitu venientem, et intestina fimoplena, quae illa caro gestabat, et his omnibus noncredatis contaminatum esse Spiritum sanctum, aquo illum hominem susceptum esse creditis : curego uterum virginalem et intacta genitaliareformidem, et non potius credam SapientiamDei in ipsis maternis visceribus homine suscepto[189] immaculatam sinceramque mansisse ?Quapropter quoniam sive missum, sivesusceptum a Paracleto se Manichaeus vesteraffirmet, nihil horum poterit obtinere : ego iam

12

cautior neque missum eum credo, nequesusceptum.

IX. Nam quod addidit dicens : providentia DeiPatris ; quid aliud ambivit Iesu Christo nominato,cuius se dicit apostolum, et Deo Patre, cuiusprovidentia missum se dicit a Filio, nisi utSpiritum sanctum ipsum tertium essecrederemus ? Sic enim scribit : Manichaeus apostolusIesu Christi providentia Dei Patris. Spiritus sanctusnominatus non est, qui maxime debuit ab eonominari, qui nobis apostolatum suum Paracletipromissione commendat, ut evangelicaauctoritate imperitos premat. Quod cum a vobisquaeritur, respondetis utique Manichaeo apostolonominato, Spiritum sanctum paracletumnominari, quia in ipso venire dignatus est. Quaeroergo, sicut superius dicebam, quare exhorreatiscum dicit catholica Ecclesia, eum in quo venitdivina Sapientia, natum esse de virgine : cum voseum in quo Spiritum sanctum venisse praedicatis,natum de femina viro mixta nihil horreatis. Quidergo aliud suspicer nescio, nisi quia isteManichaeus, qui per Christi nomen adimperitorum animos aditum quaerit, pro Christoipso se coli voluit. Hoc unde coniciam, breviterdicam. Cum saepe a vobis quaererem illo temporequo vos audiebam, quae causa esset quod PaschaDomini plerumque nulla, interdum a paucistepidissima celebritate frequentaretur, nullisvigiliis, nullo prolixiore ieiunio indicto

13

Auditoribus, nullo denique festiviore apparatu ;cum vestrum bema,11 id est, diem quo Manichaeusoccisus est, quinque gradibus instructo tribunali etpretiosis linteis adornato, ac in promptu posito etobiecto adorantibus, magnis [190] honoribusprosequamini : hoc ergo cum quaererem,respondebatur eius diem passionis celebrandumesse qui vere passus esset ; Christum autem quinatus non esset, neque veram, sed simulatamcarnem humanis oculis ostendisset, nonpertulisse, sed finxisse passionem. Quis noningemiscat, homines qui se christianos dici volunt,timere ne polluatur veritas de virginis utero, et demendacio non timere ? Sed ut ad rem redeam,quis non suspicetur, cum diligenter attenderit,ideo negari a Manichaeo Christum natum esse defemina, et humanum corpus habuisse, ne passioeius, quod totius iam orbis festissimum tempusest, ab eis qui sibi credidissent celebraretur, etnon tanta devotione diem mortis suae desideratasolemnitas honoraret ? Hoc enim nobis erat in illabematis celebritate gratissimum, quod pro Paschafrequentabatur : quoniam vehementiusdesiderabamus illum diem festum, subtracto alioqui solebat esse dulcissimus.

X. Fortasse dicas mihi : Quando ergo venit aDomino promissus Paracletus ? Hic ego si nonhaberem aliud quod crederem, facilius eum adhucventurum exspectarem, quam per Manichaeum11 βῆμα, id est, gradus.

14

venisse concederem. Nunc vero cum in ActibusApostolorum manifestissime sancti Spirituspraedicetur adventus, quae me necessitas cogithaereticis tam periculose et tam facile credere ? Inlibro enim memorato sic scriptum est : Primumquidem sermonem fecimus de omnibus, o Theophile, quaecoepit Iesus facere et docere in die qua Apostolos elegit perSpiritum sanctum, et praecepit praedicare Evangelium.Quibus praebuit se vivum post passionem in multisargumentis dierum, visus est eis per dies quadraginta, etdocens de regno Dei, et quomodo conversatus sit cum illis,et praeceperit eis ne discederent ab Ierosolymis, sedsustinerent pollicitationem Patris, quam [191] audistis,inquit, ex ore meo. Quoniam Ioannes quidem baptizavitaqua, vos autem Spiritu sancto incipietis baptizari : quemet accepturi estis non post multos dies istos usque adPentecosten. Illi quidem cum venissent, interrogabant eum,dicentes : Domine, si hoc in tempore repraesentaberis, etquando regnum Israel. Ille autem dixit : Nemo potestcognoscere tempus, quod Pater posuit in sua potestate ; sedaccipietis virtutem Spiritus sancti supervenientem in vos, eteritis mihi testes apud Ierusalem, et in tota Iudaea etSamaria, et usque in totam terram12. Ecce habes ubicommemoravit discipulos pollicitationis paternae,quam ex ore eius audierant de Spiritu sanctoventuro. Nunc videamus quando sit missus. Paulopost enim sequitur, et dicit : In illo tempore, quosuppletus est dies Pentecostes, fuerunt omnes eademanimatione simul in unum : et factus est subito de coelo12 Act 1, 1-8.

15

sonus, quasi ferretur flatus vehemens, et implevit totumillum locum in quo erant sedentes ; et visae sunt illislinguae divisae quasi ignis, qui et insedit superunumquemque illorum. Et impleti sunt omnes Spiritusancto, et coeperunt loqui linguis, quomodo Spiritus dabateis pronuntiare. Ierosolymis autem fuerunt habitantesIudaei homines ex omni natione quae est sub coelo. Etcum facta esset vox, collecta est turba, et confusa est ;quoniam audiebat unusquisque suo sermone et suis linguisloquentes eos. Stupebant autem et mirabantur, ad invicemdicentes : Nonne omnes qui loquuntur, natione suntGalilaei ? Et quomodo agnoscimus in illis sermonem inquo nati sumus ? Parthi, Medi, Elamitae, et quiinhabitant Mesopotamiam, Armeniam et Cappadociam,Pontum, Asiam, Phrygiam et Pamphyliam, Aegyptum et[192] regiones Africae, quae est ad Cyrenen ; et quiadvenerant Romani, et Iudaei, et incolae, et Cretes, etArabes, audiebant loquentes illos suis linguis magnaliaDei. Stupebant autem, et haesitabant ob id quod factumest, dicentes : Quidnam hoc vult esse ? Alii autemirridebant, dicentes : Hi musto omnes onerati sunt13. Ecceubi venit Spiritus sanctus : quid vultis amplius ? SiScripturis credendum est, cur non his potiuscredam, quae robustissima auctoritate firmataesunt ; quae cum ipso Evangelio, ubi promissumSpiritum sanctum pariter credimus, innotescerepopulis et commendari posteris praedicariquemeruerunt ? Hos ergo Actus ApostolorumEvangelio pari auctoritate coniunctos cum lego,13 Act 2, 1-13.

16

invenio non solum esse promissum illis verisApostolis sanctum Spiritum, sed etiam tammanifeste missum, ut nullus de hac re locusrelinqueretur erroribus.

XI. Clarificatio enim Domini nostri apudhomines, resurrectio est a mortuis, et in coelumascensio. Scriptum est autem in Evangelio κατὰΙωάννιν : Spiritus autem nondum erat datus, quia Iesusnondum erat clarificatus14. Si ergo propterea nondumerat datus, quia Iesus nondum erat clarificatus,clarificato Iesu necessario statim datus est. Etpropter ipsam geminam clarificationem,secundum hominem et secundum Deum, bisetiam datus est Spiritus sanctus : semel, postquamresurrexit a mortuis, cum insufflavit in faciemdiscipulorum, dicens : Accipite Spiritum Sanctum15.Et iterum, postquam ascendit in coelum, decemdiebus transactis : qui numerus perfectionemsignificat ; cum septenario numero, quo conditauniversa consistunt, additur Trinitas conditoris.De quibus rebus inter spiritales viros pie cautequemulta tractantur. Sed ego a proposito nonrecedam : suscepi [193] enim prius vobiscum sicagere, ut non ego vos doceam, quod superbumfortasse arbitramini ; sed tamquam ipse a vobisdiscere studeam, quod novem annis non potui.Quapropter habeo quibus Litteris credam deadventu Spiritus sancti, quibus me credere si14 Io 7, 39.15 Io 20, 22.

17

prohibetis, ne temere credam quod nescio ; sicenim soletis monere ; multo minus vestris litteriscredam. Quare, aut omnes libros auferte demedio, et disputando pandite veritatem, de quadubitare non possim : aut tales proferte libros,quibus non mihi cum arrogantia imponatur quodcredam, sed exhibeatur sine fraude quod discam.Fortasse, inquis, et haec epistola talis est. Noloergo in eius limine ulterius immorari : interioravideamus.

XII. Haec sunt, inquit, salubria verba, ex perenniac vivo fonte ; quae qui audierit, et eisdem primumcrediderit, deinde quae insinuant custodierit, numquamerit morti obnoxius, verum aeterna et gloriosa vita fruetur.Nam profecto beatus est iudicandus, qui hac divinainstructus cognitione fuerit, per quam liberatus insempiterna vita permanebit. Et haec, ut videtis,pollicitatio est, nondum exhibitio veritatis : et vosquoque animadvertere facillime potestis, istovelamine quoslibet errores fucari posse, utimperitorum animis per ornatam ianuam latenterirrepant. Si enim diceret : Haec sunt pestiferaverba, ex venenoso fonte ; quae qui audierit, eteisdem primum crediderit, deinde quae insinuantcustodierit, numquam erit vitae restituendus,verum poenali et aerumnosa morte afficietur(nam profecto miser est iudicandus, qui hacinferna implicatus imperitia fuerit, per quamdemersus in sempiternis cruciatibus permanebit) ;si ergo hoc diceret, verum diceret : sed libro huic

18

non solum nullum conciliaret lectorem ; sedomnes in quorum manus incidisset, in maximaodia concitaret. Quamobrem [194] adconsequentia transeamus, nec nos ista decipiantquae possunt esse bonis et malis, doctis etindoctis verba communia. Quid ergo sequitur ?

XIII. Pax, inquit, Dei invisibilis, et veritatisnotitia sit cum fratribus sanctis et carissimis, quimandatis coelestibus credunt pariter atque deserviunt. Itasit, ut dicit. Nam et ista benigna et acceptissimaoptatio est. Tantum meminerimus haec et a bonisdoctoribus et a deceptoribus dici posse. Itaque sinulla nisi talia diceret, omnibus legendum etamplectendum esse concederem. Nec illa quaeadhuc sequuntur, improbaverim : adiungit enim :Sed et dextera luminis tueatur et eripiat vos ab omniincursatione maligna, et a laqueis mundi. Et omninoquidquid in huius epistolae principio scriptum est,donec veniatur ad causam, nolo reprehendere, nein rebus minoribus multum operae consumatur.Iam ergo evidentissimam pollicitationem hominisvideamus.

XIV. De eo igitur, inquit, frater dilectissime Pattici,de quo mihi significasti, dicens : Nosse te cupere cuiusmodisic nativitas Adae et Evae, utrum verbo sint iidemprolati, an primogeniti ex corpore : respondebitur tibi utcongruit. Namque de his a plerisque in variis scripturisrevelationibusque dissimili modo insertum atquecommemoratum est. Quapropter veritas istius rei ut sesehabet ab universis fere gentibus ignoratur, et ab omnibus

19

qui etiam de hoc diu multumque disputarunt. Si enim illissuper Adae et Evae generatione provenisset manifestocognoscere, numquam corruptioni et morti subiacerent.Manifestam ergo cognitionem huius rei nobispollicetur, ne corruptioni ac morti subiciamur. Etsi adhuc parum est, vide quid sequatur : Necessarioergo, inquit, plura sunt ante commemoranda, ut ad istudmysterium sine ulla possit ambiguitate perveniri. Hoc estquod dicebam, [195] sic mihi demonstrari debereveritatem, ut ad eamdem sine ulla ambiguitateperveniam. Quod si ipse non polliceretur, metamen hoc exigere et flagitare oportebat, ut tantamercede cognitionis evidentissimae atquecertissimae ex catholico christiano quibuslibetcontradicentibus manichaeum me fieri nonpuderet. Iam igitur audiamus quid afferat.

XV. Unde si tibi videtur, inquit, ausculta priusquae fuerint ante constitutionem mundi, et quo pactopraelium sit agitatum, ut possis luminis seiungere naturamac tenebrarum. Iam incredibilia et falsa omninoproposuit. Quis enim credat ante constitutionemmundi ullum praelium fuisse commissum ? Ettamen si est credibile, modo nos non credere, sedcognoscere venimus. Nam qui dicit Persas etScythas ante multos annos secum bellasse, remdicit credibilem ; eam tamen quam vel auditamvel lectam possumus credere, non expertamcomprehensamque cognoscere. Cum ergo istumrepudiarem, si tale aliquid diceret ; non enim eapromisit, quae cogerer credere, sed quae possem

20

sine ulla ambiguitate cognoscere : quomodo eumnon repudiabo, quando non modo incerta dicit,sed etiam incredibilia ? Sed quid ? si aliquibusrationibus ea perspicua et cognita faciet ?Audiamus ergo, si possumus, cum tota patientiaet lenitate quod sequitur.

XVI. Haec quippe, inquit, in exordio fuerunt, duaesubstantiae a sese divisae. Et luminis quidem imperiumtenebat Deus Pater, in sua sancta stirpe perpetuus, invirtute magnificus, natura ipsa verus, aeternitate propriasemper exsultans, continens apud se sapientiam et sensusvitales : per quos etiam duodecim membra luminis suicomprehendit, regni videlicet proprii divitias affluentes. Inunoquoque autem membrorum eius sunt recondita milliainnumerabilium et immensorum thesaurorum. Ipse [196]vero Pater in sua laude praecipuus, magnitudineincomprehensibilis, copulata habet sibi beata et gloriosasaecula, neque numero, neque prolixitate aestimanda, cumquibus idem sanctus atque illustris Pater et genitor degit,nullo in regnis eius insignibus aut indigente aut infirmoconstituto. Ita autem fundata sunt eiusdem splendidissimaregna supra lucidam et beatam terram, ut a nulloumquam aut moveri aut concuti possint.

XVII. Haec mihi unde probaturus est, authaec ipse unde cognovit ? Noli me terrereParacleti nomine. Primo, quia non credereincognita, sed certa cognoscere accessi, a vobisipsis factus timidior. Vos enim nostis, temerecredentibus quam vehementer insultare soleatis :praesertim cum ipse, qui iam coepit incerta

21

narrare, plenam ac firmam scientiam paulo antepromiserit. Deinde, quoniam si mihi fidesimperanda est, magis me teneret illa Scriptura, ubilego, venisse Spiritum sanctum, et Apostolosinspirasse16, quibus eum Dominus se missurumesse promiserat17. Quapropter, aut ea quae dicit,proba mihi vera esse, ut ostendas quae nonpossum credere ; aut eum qui dicit, proba mihiSpiritum sanctum esse, ut credam quae non potesostendere. Ego namque catholicam fidemprofiteor, et per illam me ad certam scientiamperventurum esse praesumo : tu vero, qui fidemmeam labefactare conaris, certam scientiam trade,si potes ; ut id quod credidi, temere me credidisseconvincas. Duo sunt quae mihi profers : unumcum dicis Spiritum sanctum esse qui loquitur ; etalterum, cum dicis manifesta esse quae loquitur.Utrumque abs te sine ulla dubitatione cognosceredebui : sed non sum avarus ; unum horum doce.Ostende hunc esse Spiritum sanctum, et credamvera esse quae dicit, etiamsi nesciam : aut ostendevera esse quae dicit, et [197] credam Spiritumsanctum esse, etiamsi nesciam. Numquid aequiusaut benevolentius tecum agi potest ? Sed tu nechoc nec illud vales ostendere. Nihil aliud elegisti,nisi laudare quod credis, et irridere quod credo.Cum igitur etiam ego vicissim laudavero quodcredo, et quod credis irrisero ; quid putas nobis16 Cf. Act 2, 1-13.17 Cf. Act 1, 5; Io 14, 16. 26; 16, 7.

22

esse iudicandum, quidve faciendum, nisi ut eosrelinquamus, qui nos invitant certa cognoscere, etpostea imperant ut incerta credamus ; et eossequamur, qui nos invitant prius credere, quodnondum valemus intueri, ut ipsa fide valentioresfacti, quod credimus intellegere mereamur, noniam hominibus, sed ipso Deo intrinsecus mentemnostram illuminante atque firmante ?

XVIII. Et quoniam quaesivi unde mihiprobet, nunc quaero unde ipse cognoverit. Si dicitsibi esse revelatum a Spiritu sancto, suamquementem divinitus illustratam, ut ea quae dicit,certa et manifesta cognosceret ; ipse significatquid intersit inter cognoscere et credere. Ipseenim cognoscit, cui apertissime ista monstrantur :eis autem quibus haec narrat, non cognitioneminsinuat, sed credulitatem suadet. Cui quisquistemere consenserit, Manichaeus efficitur ; noncerta cognoscendo, sed incerta credendo ; qualesnos imperitos adolescentulos aliquando decepit.Debuit ergo non nobis polliceri scientiam, nequemanifestam cognitionem, neque ad id quodquaeritur, sine ulla ambiguitate perventionem ;sed dicere potius sibi ista esse monstrata, illosautem quibus narrantur credere sibi debere quaenesciunt. Sed si hoc diceret, quis non eiresponderet : Si ergo incognita crediturus sum,cur non ea potius credam, quae iam consensionedoctorum indoctorumque celebrantur, et peromnes populos gravissima auctoritate firmata

23

sunt ? Hoc ille metuens ne sibi diceretur, offunditnebulas imperitis ; primum [198] pollicens rerumcertarum cognitionem, et postea incertarumimperans fidem. Cui tamen si hoc dicatur, utsaltem vel sibi haec doceat esse monstrata,similiter deficit, et hoc quoque ut credamus iubet.Quis ferat tantam fallaciam tantamquesuperbiam ?

XIX. Quid, si non solum incerta, sed etiamfalsa esse quae dicit : Deo et Domino nostro mihiopitulante monstravero ? Quid infelicius istasuperstitione inveniri potest, quae non modo nonexhibet scientiam quam promittit atque veritatem,sed ea dicit quae vehementer sunt scientiaeveritatique contraria ? Quod in sequentibusmanifestius apparebit. Ita enim dicit : Iuxta unamvero partem ac latus illustris illius ac sanctae terrae erattenebrarum terra profunda et immensa magnitudine, inqua habitabant ignea corpora, genera scilicet pestifera. Hicinfinitae tenebrae, ex eadem manantes naturainaestimabiles, cum propriis fetibus : ultra quas erantaquae coenosae ac turbidae cum suis inhabitatoribus ;quarum interius venti horribiles ac vehementes cum suoprincipe et genitoribus. Rursum regio ignea et corruptibiliscum suis ducibus et nationibus. Pari more introrsum genscaliginis ac fumi plena, in qua morabatur immanisprinceps omnium et dux, habens circa se innumerabilesprincipes, quorum omnium ipse erat mens atque origo :haeque fuerunt naturae quinque terrae pestiferae.

24

XX. Si aerium vel etiam aetherium corpusdiceret esse naturam Dei, profecto irrideretur abomnibus, qui sapientiae veritatisque naturam pernulla locorum spatia distentam atque diffusam,sine ulla mole magnam et magnificam, nec inparte minorem, et in parte maiorem, sed peromnia aequalem summo Patri, nec aliudhabentem hic et aliud alibi, sed ubique integram,ubique praesentem qualicumque acie iamserenioris mentis intueri [199] valent. Sed quiddicam de veritate atque sapientia, quae omnesanimae potentias superat ; cum ipsius animaenatura quae mutabilis invenitur, nullo modolocorum spatia quadam mole sua occupet ?Quidquid enim qualibet crassitudine est, nonpotest nisi minui per partes, habendo aliud hic etaliud alibi. Minor est enim digitus quam totamanus ; et minor est digitus unus quam duo ; etalibi est iste digitus, alibi ille, alibi cetera manus.Quod non solum in molibus corporum articulatisvidemus : sed etiam terrae pars ista non est ibi ubiilla, quia suum locum quaeque obtinet : et parshumoris minor minore, et maior maiore loco est ;et alia pars est circa fundum, alia circa oras poculi.Similiter aeris partes suos quaeque implent locos ;nec fieri potest ut aer quo impletur haec domus,simul secum in eadem domo habere possit etiamillum aerem quem vicini habent : lucisque ipsiusalia pars infunditur per hanc fenestram, alia perillam ; et maior per maiorem, per minorem autem

25

minor. Nec omnino potest esse aliquod corpus,sive coeleste sive terrestre, sive aerium sivehumidum, quod non minus sit in parte quam intoto : neque ullo modo possit in loco huius partissimul habere aliam partem ; sed aliud hic et aliudalibi habens per quaelibet spatia locorum distantiet dividua, vel potius, ut ita dicam, sectili moledistenditur. Animae vero natura, etiamsi non illaeius potentia consideretur qua intellegit veritatem,sed illa inferior qua continet corpus et sentit incorpore ; nullo modo invenitur locorum spatiisaliqua mole distendi. Nam singulis sui corporisparticulis tota praesto est, cum tota sentit insingulis : nec minor pars eius in digito est, etmaior in brachio, sicut ipse digitus brachio minorest ; sed ubique tanta est, quia ubique tota est.Cum enim tangitur digitus, non per totum corpussentit, et tamen tota sentit. Totam enim [200]tactus ille non latet ; quod non fieret, nisi totapraesto esset. Nec sic tota praesto est, cumtangitur digitus et sentit in digito, ut ceterumdeserat corpus, et sese ad unum illum locum inquo sentit agglomeret. Sed cum tota sentit indigito manus, si alius locus tangatur in pede, necibi desinit tota sentire : atque ita in singulisdistantibus locis tota simul adest, non unumdeserens ut in altero tota sit, neque ita utrumquetenens ut aliam partem hic habeat, et alibi aliam ;sed sufficiens exhibere se singulis locis simul

26

totam, quoniam tota sentit in singulis, satisostendit se locorum spatiis non teneri.

Quid, si eius memoriam cogitemus, nonrerum intellegibilium, sed harum corporearumquam et bestiae habere sentiuntur (nam et perloca nota sine errore iumenta pergunt, et cubiliasua bestiae repetunt, et canes dominorum suorumcorpora recognoscunt, et dormientes plerumqueimmurmurant, et in latratum aliquando erumpunt,quod nullo modo possent nisi in eorum memoriavisarum rerum vel per corpus utcumquesensarum versarentur imagines) ; quis dignecogitet, ubi capiantur istae imagines, ubigestentur, vel ubi formentur ? Si enim nonpossent esse maiores quam nostri corporisquantitas tenet, diceret aliquis, intra ipsa suicorporis spatia quibus et illa concluditur, hasimagines animam figurare atque servare. Nuncvero cum perexiguam terrae partem occupetcorpus, immensarum regionum et coeli ac terraeimagines animus volvit, quibus catervatimdiscedentibus ac succedentibus non fit angustus :atque hinc se ostendit non diffusum esse perlocos, quia maximorum locorum imaginibus nonquasi capitur, sed potius eas capit ; non sinualiquo, sed vi potentiaque ineffabili, qua licet eiset addere quodlibet et detrahere, et in angustumeas contrahere, et per immensa expandere, etordinare ut velit, et [201] perturbare, et

27

multiplicare, et ad paucitatem singularitatemveredigere.

Quid iam de illa loquar potentia, quaintellegitur veritas, qua istis ipsis quae de corporissensu haustae figurantur, imaginibus sese proveritate opponentibus magna vivacitate resistitur ?Qua videtur aliam, verbi gratia, veram esseCarthaginem, aliam quam cogitans fingit, et prosuo arbitrio tota facilitate commutat : ex eademvenire facilitate innumerabiles mundos, in quibusEpicuri cogitatio innumerabiliter peregrinata est :et, ne multa consecter, ex eadem venire facilitateistam terram lucis per spatia infinita diffusam, etquinque antra gentis tenebrarum cumhabitatoribus suis, in quibus Manichaeiphantasmata veritatis sibi nomen ausa suntusurpare. Quid est ergo haec potentia quae istadiscernit ? Profecto quantacumque sit, et hisomnibus maior est, et sine ulla tali rerumimaginatione cogitatur. Huic inveni spatia, sipotes ; hanc diffunde per locos, hanc infinitaemolis tumore distende. Profecto si bene cogitas,non potes. Quidquid enim tibi tale occurrerit,iudicas ipsa cogitatione secari posse per partes,facisque ibi aliam partem minorem, aliammaiorem, quantum placet ; illud autem ipsum quoista iudicas, cernis esse supra ista, non locialtitudine, sed potentiae dignitate.

Quare, si animam toties mutabilem, sivevariarum voluntatum turba, sive affectibus pro

28

rerum copia vel inopia sese flectentibus, sive ipsisinnumerabilibus ludis phantasmatum, siveoblivione et memoria, sive doctrina et imperitia ;si ergo animam, ut dixi, his atque huiusmodimotionibus toties mutabilem, sentis non diffundiextendique per locos, sed omnia talia spatiapotentiae vivacitate superare : quid de ipso Deocogitandum aut existimandum est, qui supraomnes rationales mentes [202] inconcussus atqueincommutabilis manens, tribuit quod cuiquetribuendum est ? Quem facilius eloqui audetanima, quam videre : et quem tanto minuseloquitur, quanto sincerius videre potuerit. Quitamen si, ut Manichaeorum phantasmataperstrepunt, locorum ex una parte determinato,ex aliis immenso spatio tenderetur : quantaelibetin eo particulae, et innumerabilia frusta aliamaiora, alia minora pro cogitantis arbitriometirentur ; ut bipedalis in eo, verbi gratia, parsocto partibus minor esset quam decempedalis. Idenim necesse est contingat omnibus naturis, quaeper talia spatia diffusae ubique totae esse nonpossunt : quod in ipsa anima non invenitur, et abeis qui considerare haec non valent, deformiter deilla et turpiter creditur.

XXII. Verumtamen cum carnalibus animisfortasse non sic agendum est, sed descendendumest potius ad eorum cogitationes, qui naturamincorpoream et spiritalem cogitando potius sequi,vel non audent, vel nondum valent ; ita ut nec

29

ipsam cogitationem suam eadem cogitationeconsiderent, et inveniant eam nullo locorumspatio de ipsis locorum spatiis iudicantem.Descendamus ergo ad eorum sensus, etquaeramus ab eis, iuxta quam partem et iuxta quodlatus, sicut Manichaeus dicit, illustris illius ac sanctaeterrae erat tenebrarum terra. Dicit enim, iuxta unampartem ac latus ; nec dicit quam partem, vel quodlatus, dextrum an sinistrum. Sed quodlibet eligant,illud certe manifestum est, non dici unum latus,nisi ubi est et alterum latus. Ubi autem vel tria velplura sunt latera, aut figurae ambitus intellegiturundique terminatus, aut si ex aliqua parte inimmensum patet, ex iis tamen quae lateradicuntur, necesse est finiatur. Dicant ergo, ex aliolatere, vel ex aliis lateribus, quid adiungebaturterrae lucis, si ex uno latere erat [203] genstenebrarum ? Non dicunt : sed cum premuntur utdicant, infinita dicunt esse alia latera terrae illiusquam lucis vocant, id est, per infinita spatiadistendi, et nullo fine cohiberi. Nec intelleguntiam non esse latera, quod quibusvis tardis ingeniisapertissimum est. Tunc enim essent latera, sifinibus suis terminarentur. Quid ad me, inquit, sinon sint latera ? Sed cum diceres, iuxta unampartem ac latus, aliam quoque partem sive partes, etaliud latus sive latera cogebas intellegi. Nam siunum tantum latus erat, tantum iuxta latus dicidebuit, non iuxta unum latus. Sicut in corporenostro recte dicimus esse aliquid iuxta unum

30

oculum, quia est alter oculus ; aut iuxta unammamillam, quia est altera. Si autem dicamus iuxtaunum nasum, aut iuxta unum umbilicum, cumalius non sit, a doctis et ab indoctis ridebimur.Sed non te verbis premo : fortasse enim unumquasi unicum appellare voluisti.

Quid ergo erat iuxta illud latus terrae, quamillustrem ac sanctam vocas ? Terra, inquis,tenebrarum. Quid, de ista terra saltem concedisquod corporea erat ? Necesse est te hoc dicere ;quandoquidem omnia corpora inde asserisoriginem ducere. Quid ergo, quaeso, quamvistardi, quamvis carnales homines, ne hoc quidemaliquando animadvertitis, quod lateribus sibi iungiutraque ista terra non possit, nisi esset utraquecorporea ? Cur ergo nobis dicebatur nescio quacaecitate perversis, tenebrarum tantum terramfuisse vel esse corpoream ; illam vero quae terraluminis diceretur incorpoream et spiritalem credioportere ? Expergiscamur aliquando hominesboni, et saltem admoniti quod facillimum estattendamus, duas terras sibi lateribus non posseconiungi, nisi utraque sit corpus.

XXIII. Aut si ad ista etiam crassi et tardisumus, quaero utrum et ipsa terra tenebrarumunum latus [204] habuerit, et cetera infinita, sicutterra lucis. Non ita credunt ; timent enim ne Deovideatur aequalis. Dicunt ergo illam perprofundum immensam et per longum : sursumversus autem supra illam spatia infinite inanitatis

31

affirmant. Et ne ipsa vel simplum, terra autemluminis duplum tenere videatur, angustant eam aduobus etiam lateribus. Tamquam si unus panis(sic enim quod dicitur facilius videri potest) inquadras quatuor decussatim formetur, in quibustres sint candidae, una nigra : modo de tribuscandidis tolle distinctionem, et fac illas et sursumversus et deorsum versus, et undique retroinfinitas : sic ab eis esse creditur terra lucis. Illamvero nigram quadram fac deorsum versus et retroinfinitam, supra se autem immensam inanitatemhabere : sic opinantur terram tenebrarum. Sedhaec nimis attentis et studiose inquirentibus quasisecreta demonstrant. Verumtamen si ita est,apparet terram tenebrarum a terra lucis duobuslateribus tangi. Et utique si duobus tangitur,duobus etiam tangit. Certe iuxta unum latus eratterra tenebrarum.

XXIV. Deinde quam foeda figura terrae lucisapparet, tamquam fissa ungula nigro quodamcuneo subter arctato, illac tantum finita quafinditur, hians etiam et patens desuper interpositoinani quidquid a superficie terrae tenebrarumsursum versus immensum est. Quam deindemelior ipsius terrae tenebrarum figura ostenditur :siquidem illa findit, haec finditur ; illa inseritur,haec interpatet ; illa in se nulli inanitati dat locum,haec ab inferiore tantum parte laxa non est, quahostili cuneo subimpletur. Indocti ergo homineset avari cum maiorem honorem tribuunt

32

multitudini partium quam unitati, ut sex partesdarent terrae lucis, tres deorsum versus, tressursum versus, maluerunt penetrari terram lucisquam penetrare. Tali enim figura etsi commixtamnegant, penetratam tamen negare non possunt.[205]

XXV. Confer nunc, non spiritales catholicaefidei viros, in quibus quantum in hac vita animuspotest, cernit substantiam naturamque divinamnullis locorum spatiis tendi, nullis lineamentorumdimensionibus figurari ; sed confer carnales etparvulos nostros, qui solent auditis in allegoriamembris quibusdam corporis nostri, velut cumdicuntur oculi Dei et aures Dei, solent Deum sibilibertate phantasmatis corporis humani speciefigurare : hos confer iam illis Manichaeis, quisolent istas nugas intentis et curiosis hominibusquasi magna secreta describere : et considera quitolerabilius et honestius de Deo sentiant ; utrum iiqui eum forma humana, summa dignitate in suogenere praedita, cogitant, an ii qui eum infinitamole diffusum, non tamen undique, sed tribusquadris infinitum atque condensum, ex una verofissum, patentem, hiantem, laxum superiusinanitate, cuneatum inferius terra tenebrarum ;vel, si ita melius est dicere, apertum superiusnatura propria, intratum inferius aliena. Ecce egotecum derideo carnales homines, qui nondumpossunt spiritalia cogitare, humana forma Deumexistimantes : deride et tu mecum, si potes eos

33

qui tam deformem turpemque fissuram velscissuram Dei, tam inaniter supra hiulcam, taminhoneste infra obturatam, multum miserabilicogitatione imaginantur. Cum hoc etiam intersit,quod isti carnales qui humana Deum formacogitant, si Ecclesiae catholicae gremio contenti,cum lacte nutriendi sunt, non se in temerariasopiniones praecipitent, sed ibi studium piumquaerendi nutriant, ibi petant ut accipiant, ibipulsent ut eis aperiatur ; incipiunt spiritaliterallegorias parabolasque Scripturarum intellegere,et paulatim sapere divinas potentias, congruenteralibi aurium, alibi oculorum, alibi manuum velpedum, vel etiam alarum atque pennarum, scutiquoque et gladii [206] et galeae, ceterarumquetalium innumerabilium rerum nomine enuntiari.Qua intellegentia quanto magis proficiunt, tantomagis catholici esse firmantur. Manichaei veroquando figurae illius imaginationem reliquerint,Manichaei esse non poterunt. Hoc enim quasiproprium atque praecipuum auctoris sui laudibustribuunt, quod dicunt illa quae ab antiquis figuratein libris divina mysteria posita sunt, huic quiultimus venturus erat, solvenda et demonstrandaesse servata : et propterea post istum iamneminem doctorem divinitus esse venturum, quianihil iste per allegorias et figuras dixerit, cum etantiquorum quae talia fuerant aperiret, et suaenodate manifesteque monstraret. Non habentergo isti ad quas interpretationes revertantur, cum

34

illis de auctore suo legitur : Iuxta unam vero partemac latus illustris illius ac sanctae terrae erat tenebrarumterra. Quocumque se verterint, necesse est utphantasmatum suorum miseria coarctati, inscissuras aut abruptas praecisiones et iuncturas,aut fissuras turpissimas incidant ; quas non dicamde incommutabili natura Dei, sed de omni naturaincorporea, quamvis mutabili, sicuti est anima,miserrimum est credere. Et tamen si non possemme intendere ad superiora, neque cogitationesmeas a falsis imaginationibus quas per sensuscorporeos memoria fixas gero, in libertatem acsinceritatem naturae spiritalis evolvere ; quantomelius humani corporis forma Deum cogitarem,quam illum nigrum cuneum scissurae inferiorieius affigerem, superioremque vastissimamlaxitatem, non inveniens unde oppilarem, sicimmensa inanitate patentem et hiantemrelinquerem ? Quid ista opinione foedius ? quidtenebrosius hoc errore dici aut fingi potest ?

XXVI. Deinde volo mihi dicatur, quandolego : Deum Patrem, et supra lucidam beatamque terramfundata [207] regna eius, utrum unius et eiusdemsubstantiae atque naturae sint, et Pater, et regnaeius, et terra. Quod si ita est, iam non quasi aliamnaturam, quae quasi corpus sit Dei, cuneus illegentis tenebrarum diffindit et penetrat ; quodquidem ipsum esset ineffabili deformitateturpissimum : sed ipsam omnino naturam Deicuneus ille terrae tenebrarum diffindit et penetrat.

35

Rogo, cogitate ista : homines estis ; rogo, cogitateista et fugite, taliumque phantasmatum sacrilegia,dilaniatis, si fieri potest, pectoribus, de fide vestraeradicate atque propellite. An dicturi estis, nonunius eiusdemque naturae illa tria esse, sedalterius Patrem, alterius regna, alterius terram, utsuas naturas atque substantias habeant singuladiversas, et excellentiae gradibus ordinatas ?Quod si verum est, non duas, sed quatuor naturasManichaeus praedicare debuerat. Si autem unamnaturam habet Pater et regna, terra vero soladiversam, tres naturae fuerant praedicandae. Autsi propterea duas dicere maluit, quia terratenebrarum non pertinet ad Deum, quaeroquomodo ad Deum lucis terra pertineat. Si enimet naturam habet diversam, et non eam genuit,neque fecit ; non ad eum pertinet, et in alienoregna eius locata sunt. Aut si propterea pertinetquia vicina est, pertineat et terra tenebrarum, quaeterram lucis non modo vicinitate contingit, sedetiam penetratione dissulcat. Si autem genuit eam,non eam credi oportet diversam habere naturam.Quod enim genuit Deus, hoc oportet credi essequod Deus est, sicut de unigenito Filio inCatholica creditur. Itaque ad illam fugiendam etdetestandam turpitudinem vos necessitas revocat,ut non terram quasi aliam atque diversam, sedipsam Dei naturam niger ille cuneus diffindat.Quod si non genuit, sed fecit eam Deus, quaerounde fecerit. Si de se ipso, quid aliud est quam

36

genuisse ? Si de aliena aliqua natura, [208] quaeroutrum bona an mala. Si bona, erat ergo aliquanatura bona, quae non pertinebat ad Deum :quod nullo modo dicere audebitis. Si autem mala,non ergo illa gens tenebrarum sola natura malaerat. An forte iam inde assumpserat partemaliquam Deus, quam in terram lucis converteret,et super illam sua regna stabiliret ? De tota ergo idfecisset, ut iam olim mala natura nulla esset.Quod si non de aliena substantia fecit terramlucis, restat ut eam de nihilo fecerit.

XXVII. Quare, si vobis iam persuadeturposse aliquid boni omnipotentem Deum de nihilofacere, venite in Catholicam ; et discite, omnesnaturas quas fecit Deus et condidit, excellentiaegradibus ordinatas, a summis usque ad infimas,omnes bonas, sed alias aliis esse potiores : easquefactas esse de nihilo, cum Deus artifex persapientiam suam potentialiter, ut ita dicam,operaretur, ut posset esse quod non erat : et inquantum esset, bonum esset ; in quantum autemdeficeret, se non de Deo genitum, sed ab ipso denihilo factum ostenderet. Quid enim vos teneat, siconsideretis, non invenitis : cum terram luminisquam describitis, neque hoc esse quod Deus estpossitis dicere, ne ipsa Dei natura foeditatequadrae illius inarctetur ; neque de illo genitam,ne nihilominus hoc quod Deus est cogaturintellegi, et ad eamdem deformitatem redeat ; necalienam ab illo, ne in alieno regna eum posuisse,

37

et non duas, sed tres naturas dicere urgeamini ;neque ab eodem de aliena factam substantia, neaut bonum aliud fuerit praeter Deum, aut malumpraeter gentem tenebrarum. Remanet igitur vobis,ut de nihilo terram luminis Deum fecissefateamini : et non vultis credere quod si magnumaliquod bonum, quod tamen illo ipso essetinferius, Deus ex nihilo facere potuit : potuitetiam, quia bonus est, et nulli bono invidet, facerealterum [209] bonum, quod illo priore essetinferius ; potuit et tertium, cui secundumpraeponeretur, et deinde usque ad infimumbonum naturarum factarum ordinem ducere,donec universitas earum, non numero indefinitoincerta difflueret, sed certo terminata consisteret.Aut si nec de nihilo istam luminis terram Deumfecisse vultis fateri, non erit exitus quo tantasturpitudines et tam sacrilegas opiniones evadatis.

XXVIII. Aut videte certe, quoniam liberumest carnali cogitationi phantasmata qualia libueritopinari, ne forte possitis aliam formamquamcumque huic coniunctioni duarum terraruminvenire, ne tam detestabilis et aversanda rerumfacies animo occurrat : terram scilicet Dei, sive siteiusdem naturae cuius est Deus, sive diversae, inqua tamen Dei regna fundata sint, ita ingenti moleper immensum iacere, ut per infinitum porrectiset apertis membris iaceat, quibus foedissime atqueturpissime ab inferiori parte recipiat etiam ipsumimmensae magnitudinis inarctatum illum cuneum

38

terrae tenebrarum. Sed quidquid aliud inveneritisfigurae, quo duae istae terrae sibi coniungantur,delere profecto Manichaei litteras non potestis :non dico alias quibus expressius ista descripsit ;fortassis enim quia paucioribus notae sunt, minuspericuli habere videantur : sed istas ipsas dequibus nunc agitur, Epistolae Fundamenti, quaefere omnibus qui apud vos illuminati vocantursolet esse notissima. Hic quippe ita scribitur :Iuxta unam vero partem ac latus illius illustris ac sanctaeterrae, erat tenebrarum terra profunda et immensamagnitudine. Quid exspectamus amplius ? Tenemusenim quod iuxta latus erat. Quomodo libet iamfingite figuras, et qualia libet lineamentadescribite ; moles certe illa immensae terraetenebrarum, aut recto latere adiungebatur terraelucis, aut curvo, aut tortuoso. Sed [210] sitortuoso ; et illa sancta terra tortuosum habetlatus : nam si ipsa rectum habet latus, et tortuosohuius latere tangitur, interpatent cavernaequaedam profundae per infinitum inanes, nec iamsupra terram tantum tenebrarum inanitas erat,sicut audire solebamus. Quod si ita est, quantomelius erat ut se aliquanto longius terra luminisremoveret, atque illa inanitas tanta interesset, neomnino posset a tenebrarum terra ex ulla partecontingi ? imo etiam tantum spatium pateretinanis profunditatis, ut si qua gentis illius orireturimprobitas, etiamsi temere transilire in illamvellent principes tenebrarum (quoniam nec volare

39

possunt corpora, nisi aere corporeosupportentur), per illud inane praecipitati, et quiainfinitum deorsum versus esset, ad nullumaliquando fundum pervenientes, etiamsi semperpossent vivere, numquam tamen dum deorsumsemper feruntur, possent nocere ? Si autem curvolatere adiungebatur, terra quoque lucis curvo eamsinu deformiter recipiebat. Aut si introrsus istaquasi specie theatri curva erat, curvam terraeluminis partem tali sinu receptam non minusdeformi copulatione amplectebatur. Aut si istacurvum habebat latus, et illa rectum, non ex totoeam latere attingebat. Et utique melius erat, sicutsupra dixi, ut nulla ex parte contingeret,tantumque inane interesset, ut et iusto intervalloutramque terram seiungeret, et temerariosimprobos per infinitum praecipites nihil nocerepermitteret. Quod si recto latere latus rectumattingebat, non video quidem aliqua velreceptacula vel hiatus : sed plane video tantampacem tantamque secum terrae utriusqueconcordiam, ut maior coniunctio esse non possit.Quid enim speciosius, quid convenientius, quamrectum recto ita copulari, ut nulla ex parte sinusaliquis vel flexus disrumpat aut dirimat naturalemac stabilem per infinitum spatium loci et abinfinita [211] aeternitate iuncturam ? Quae rectalatera utriusque terrae, etiamsi interposito inanisepararentur, non solum per se ipsa pulchraessent, quia tam recta essent : sed interiecto

40

quoque intervallo ita sibi congruerent, ut hincatque illinc pariles rectitudines etiam sine ullaconiunctione, ipsa tamen similitudine in unampulchritudinem convenirent. Cum autem acceditista coniunctio, quid concordius ac pacatius hacutraque terra ; quid vero etiam ipsa copulationeduorum rectorum laterum pulchrius dici autcogitari possit, non invenio.

XXIX. Quid faciam cum errore perversis etconsuetudine implicatis miserrimis animis ? Nonenim sciunt isti homines quid loquantur, cumhaec loquuntur : non enim attendunt. Rogo,nemo vos urget, nemo in certamen premit, nemopraeteritis insultat erroribus, nisi qui divinammisericordiam expertus non est, ut carereterroribus : tantum id agamus, ut aliquandofiniantur. Intuemini paululum sine animositate etamaritudine. Omnes homines sumus ; non nos,sed errores et falsitates oderimus. Quaeso,intuemini paululum. Deus misericordiarum,adiuva intuentes, et verum quaerentibus interiuslumen accende. Quid enim intellegimus, si nonintellegimus rectum melius esse quam pravum ?Quaero ergo a vobis, si placide modestequeaccipitis, rectum latus terrae tenebrarum, quodrecto lateri terrae lucis adiungitur, si quispiamdepravaret, nullamne illi pulchritudinemadimeret ? Necesse est fateamini si latrare nolitis,non solum ei, si depravetur, pulchritudinemauferri, sed eam etiam pulchritudinem quam cum

41

recto latere terrae luminis potuit haberecommunem. Hanc ergo auferens, et de rectopravum faciens, ut discordaret quod concordabat,et abhorreret quod congruebat, numquid aliquaminde auferret substantiam ? Sic ergo discite, non[212] substantiam malum esse, sed sicut incorpore commutatione formae in deterius, amittispeciem, vel potius minui, et foedum dici quodpulchrum antea dicebatur, et displicere corpusquod antea placuerat : sic in animo rectaevoluntatis decus, quo pie iusteque vivitur,commutata in deterius voluntate depravari ; quopeccato effici animam miseram, quae honestaterectae voluntatis beatitatem obtinebat, nullaaddita detractave substantia.

XXX. Deinde etiam illud cogitate, quia etsiconcedamus aliis causis latus terrae tenebrarummalum esse, quod obscurum, quod tenebrosum,vel si quid aliud dici potest, non tamen in eo quodrectum est malum est. Sicut ergo concedo in eiuscolore esse aliquid mali, sic necesse est et vosconcedatis esse in eius rectitudine aliquid boni.Nefas est itaque hoc quantumcumque boni est,alienare ab artifice Deo, a quo esse omne bonumquod in quacumque natura est, nisi credimus,perniciosissime erramus. Quomodo ergo ille etsummum malum esse dicit hanc terram, in cuiuslateris rectitudine invenio, quantum ad corpusattinet, non parvae pulchritudinis bonum ; et abomnipotente atque optimo Deo eam vult esse

42

penitus alienam, cum id ipsum bonum quod inilla invenimus, cui alii tribuendum sit, nisi auctoribonorum omnium, non inveniamus ? Sed malumerat, inquit, etiam illud latus. Puta malum esse :deterius esset certe si non rectum, sed distortumesset. Quomodo igitur est summum malum, quopotest aliquid cogitari deterius ? Deinde necesseest aliquid boni sit, quo carendo fit resquaecumque deterior. Carendo autem rectitudinefieret latus illud deterius. Inest ergo illi bonialiquid rectitudo. Et numquam mihi dices undeinest, nisi ad eum te contuleris, a quo sive magnasive parva, omnia tamen bona esse fateamur. Sediam a lateris huius consideratione transeamus adalia. [213]

XXXI. Habitabant, inquit, in illa terra igneacorpora, genera scilicet pestifera. Cum dicit, habitabant ;animata utique atque viventia vult intellegi. Sed nede verbo calumniari velle videamur, attendamusistos omnes habitatores terrae illius,quemadmodum in quinque genera viva distribuat.Hic infinitae, inquit, tenebrae, ex eadem manantesnatura inaestimabiles, cum propriis fetibus : ultra quaserant aquae coenosae ac turbidae cum suisinhabitatoribus ; quarum interius venti horribiles etvehementes cum suo principe et genitoribus. Rursum regioignea et corruptibilis cum suis ducibus et nationibus. Parimore introrsum gens caliginis ac fumi plena, in quamorabatur immanis princeps et omnium dux, habens circase innumerabiles principes, quorum omnium ipse erat

43

mens et origo : haeque fuerunt naturae quinque terraepestiferae. Animadvertimus quinque naturas quasipartes unius naturae, quam vocat terrampestiferam. Hae sunt autem : tenebrae, aquae,venti, ignis, fumus, quas quinque naturas sicordinat, ut exteriores ceteris sint tenebrae, aquibus numerare incipit. Intra tenebras, aquasconstituit ; intra aquas, ventos ; intra ventos,ignem ; intra ignem, fumum. Et habebant istaequinque naturae sua quaeque generainhabitatorum suorum, quae nihilominus quinquesunt. Quaero namque utrum genus unumhabitantium fuerit in omnibus quinque naturis, andiversa genera, sicut naturae ipsae diversae sunt.Diversa fuisse respondent, et de aliis libris itadocent, quod tenebrae habuerunt serpentes ;aquae, natantes, sicut sunt pisces ; venti, volantes,sicut sunt aves ; ignis, quadrupedes, sicut suntequi, leones, et cetera huiusmodi ; fumus,bipedes, sicut sunt homines.

XXXII. Quis igitur ista ordinavit ? quisdistribuit atque distinxit quis numerum, qualitates,formas, vitam [214] dedit ? Haec enim omnia perse ipsa bona sunt, nec invenitur unde cuiquenaturae nisi ab omnium bonorum Deo auctoretribuantur. Non enim sicut chaos describere, velquoquo modo insinuare etiam poetae solent,informem quamdam materiem sine specie, sinequalitate, sine mensura, sine numero et pondere,sine ordine ac distinctione, confusum nescio quid,

44

atque omnino expers omni qualitate ; unde illudquidam doctores graeci ἄποιον vocant : non ergosic isti hanc quam vocant terram tenebraruminsinuare conantur : sed omnino aliter longequediverse atque contrarie latus lateri adiunguntatque colliniant : naturas quinque numerant,distinguunt, ordinant, qualitatibus propriisenuntiant ; nec eas desertas ac infecundas essepermittunt, sed suis inhabitatoribus complent :eisque ipsis formas congruas et suishabitationibus accommodatas attribuunt, et, quodantecellit omnibus, vitam. Haec tanta bonaenumerare, et ab auctore omnium bonorum Deoaliena esse dicere, hoc est nec in rebus agnosceretantum ordinis bonum, nec in se tantum errorismalum.

ΧΧΧΙΙΙ. Sed ista, inquit, genera quinque illasnaturas inhabitantia, saeva erant atque pestifera. Quasiego in eis saevitiam pestemque laudaverim. Ecceego tecum vitupero quae in illis mala essecriminaris : lauda tu mecum quae in illis bona ipsecommemoras : ita videbis bona malis permixta tevelle constituere pro summo et extremo malo.Vitupero ibi tecum pestem : lauda ibi mecumsalutem. Non enim genera illa vel gigni, velnutriri, vel inhabitare terram illam sine salutealiqua potuissent. Vitupero ibi tecum tenebras :lauda ibi mecum fecunditatem. Tenebras enimdicis inaestimabiles ; et addis tamen, cum propriisfetibus. Quamquam tenebrae non sunt corporeae ;

45

totumque hoc nomen lucis absentia est : sicutnuditas, carere vestitu ; et inanitas, vacarecorporis [215] plenitudine : ac propterea tenebraenihil gignere potuerunt, quamvis terra potuerittenebrosa, id est, carens luce, aliquid gignere. Sedinterim hoc omittamus : fetus tamen ubiexoriuntur, et temperamentum est aptum saluti, etquaedam concordia numerosa ordinat atque inunitatem coaedificat membra nascentium, sibimetinvicem moderationis pace congruentia. Quaeomnia quis non intellegat maiori laude, quamtenebras vituperatione dignanda ? Vitupero ibitecum coenum turbidum aquarum : lauda ibimecum et ipsam speciem qualitatemque aquarum,et inhabitatorum natantium membra congruentia,vitam corpus continentem et regentem, et omnetemperamentum sui generis valetudiniaccommodatum. Quantumvis enim aquascoenosas turbidasque reprehendas, eo tamenquod tales aquas dicis, ut animantia sua possent etgignere et continere, speciem illius qualiscumquecorporis et partium similitudinem, qua in unamformantur pacanturque qualitatem, auferre nonpotes ; quia si abstuleris, nullum erit corpus : quaeomnia, si es homo, sentis esse laudanda. Etquantumvis illorum inhabitatorum saevitiam, etinter impetus dilacerationes et vastationesexaggeres, non eis tamen adimis numerososformarum terminos, quibus sibi singula eorumcorpora membrorum parilitate pacata sunt, et

46

temperamentum salutis, et moderamen animaepartes sui corporis in unitatem amicitiaeconcordiaeque redigentis : quae si humano sensuintueris, vides plus esse laudanda quam illavituperanda quae displicent. Vitupero ibi tecumhorrorem ventorum : lauda ibi mecum eorumdemventorum spirabilem nutricemque naturam, etspeciem corporis convenientia partium continuatiatque diffusi : quibus rebus omnibus illosinhabitatores suos poterant et gignere, et alere, etsalubriter continere ; eorumque inhabitatorum,cum cætera [216] quae in omnibus animantibussuperiori ratione laudata sunt, tum proprieimpigros et faciles unde velint et quo velinttransitus, et alarum in volatu concordem nisum etnon imparem motum. Vitupero ibi tecumcorruptionem ignis : lauda ibi mecum genitabilemignem, et vigentem opportunamque eiustemperationem nascentibus, et ut coalescerent, etut suis numeris lineamentisque perficerentur, et utvivere atque habitare ibi possent : quae omnianon solum in ignis habitatione, sed in ipsisquoque habitantibus miranda et laudanda essecognoscis. Vitupero ibi tecum obscuritatem fumi,et immanitatem principis qui in eo, sicut dicis,morabatur : lauda ibi mecum quod vel in ipsofumo nullam partem invenis dissimilem ceteris ;ex quo in genere suo partium inter se suarumcongruentiam modumque custodit, ut quadamunitate sit quod est : quae nemo sobrie

47

considerat, et non mirabiliter laudat. Quid, quodetiam fumo addis vim potentiamque generandi,quando eidem quoque inhabitatores principestribuis : ut quod hic numquam vidimus, ibi fumusfecundus sit, et salubrem suis habitatoribuspraebeat mansionem ?

XXXIV. Quod etiam in ipso fumi principeimmanitatem solam advertisti quam vituperares,nonne debuisti attendere cetera quae te in eiusnaturae laudem cogerent ? Habebat enim animamet corpus ; illam vivificantem, hoc vitainspiratum : cum illa regeret, hoc obtemperaret ;illa praeiret, hoc subsequeretur ; illa contineret,hoc non deflueret ; illa moveret in numeros, hocnumerosa membrorum compagineconstabiliretur. Nonne te ad laudem movet in hocuno principe, vel pax ordinata, vel ordo pacatus ?Quod autem de uno dictum est, hoc de ceterisintellegi licet. Sed enim erat in alios ferus etimmanis ? Non hoc laudo, sed tanta illa quae nonvis attendere. Quae [217] si vel admonitusintuetur atque considerat, quisquis Manichaeotemere credidit, sine dubitatione cognoscit, cumde istis naturis loquitur, de bonis quibusdam seloqui, sed non summis et infabricatis, sicut estDeus una Trinitas, neque de his fabricatis quaesublimiter ordinata sunt, sicuti sunt Angeli sanctiet beatissimae potestates : sed de infimis et prosui generis modulo in imo rerum ordinatis bonis ;quae dum comparantur superioribus,

48

vituperandae ab imperitis existimantur ; et dumconsideratur quantum his desit boni, quod illisadest, eiusdem boni absentia mali nomen tenet.Et ego quidem propterea sic de istis naturisdisputo, quoniam ea nominantur quae in hocmundo nota sunt nobis. Novimus enim tenebras,aquas, ventos, ignem, fumum ; novimus etiamanimalia serpentia, natantia, volantia,quadrupedia, bipedia : in quibus omnibus,exceptis tenebris, quae, ut dixi, nihil sunt aliudquam lucis absentia, quae oculis non videndodiscernuntur, sicut silentium auribus nonaudiendo ; non quia tenebrae sunt aliquid, sedquia lux non est ; sicut non quia silentium estaliquid, sed quia sonus non est : exceptis ergotenebris in hac enumeratione, ceterae naturaesunt, et omnibus notae ; quarum speciem, quia inquantumcumque est, laudabilis et bona est, nemoprudens abalienat ab auctore omnium bonorumDeo.

XXXV. Nam ille Manichaeus, sicut voluitnaturas quas hic didicit ordinare inphantasmatibus suis, velut in gente tenebrarum,omnino falsus esse convincitur. Primo, quiatenebrae nihil possunt gignere, ut dictum est. Sednon tales, inquit, erant illae tenebrae, quales hicnosti. Unde ergo me de illis doces ? An forte tamverbosus doctrinae pollicitator cogis ut credam ?Sed fac me credere. Illud tamen scio, quod si nonhabebant aliquam speciem, sicut istae non habent,

49

nihil generare potuerunt : [218] si autemhabebant, meliores erant. Tu autem cum dicisnon fuisse tales, quasi peiores aliquas credi cupis.Posses dicere etiam silentium, quod sic estauribus ut tenebrae oculis, aliqua ibi surda velmuta animalia genuisse : ut cum tibi diceretur nonesse aliquam naturam silentium, responderes : Sednon tale silentium, quale hic nosti ; ut omninoquod velles diceres eis quos semel, ut tibicrederent, decepisses. Quamquam id quod euminduxit, ut in tenebris serpentia nata esseconfingeret, in ipsis quidem primordiisnascentium potuit bene animadverti. Sed suntserpentes qui tam acute vident, et sic praesentialucis exsultant, ut gravissimum testimoniumcontra eum dicere videantur. Deinde in aquisnatantia facile fuit hic discere, et ad illa transferrephantasmata ; sic et in ventis volantia, quoniamhuius crassioris aeris impulsus in quo avesvolitant, ventus dicitur : in igne vero quadrupediaunde illi fingere in mentem venerit nescio. Ettamen non frustra hoc dixit, sed parum attendit,et erravit nimis. Hanc enim rationem solentreddere, quod quadrupedes edaces sint, et inconcubitum multum ferveant. Sed multi hominesedacitate sua superant quemlibet quadrupedem,qui certe bipedes sunt, quos non ignis, sed fumiesse filios dicit. Anseribus vero non facilequidquam edacius invenitur : quos sive in fumoponat, quia bipedes sunt ; sive in aquis, quia

50

natare amant ; sive in ventis, quia pennati sunt, etinterdum volant : ad ignem certe secundum eiusdistinctionem non pertinent. Quod autem attinetad fervorem concubitus, credo eumanimadvertisse hinnientes equos, et saepe morsisfrenis raptos in feminas : quod animadversumdum vult cito scribere, non attendit passeremparietinum, in cuius comparatione quivisadmissarius frigidissimus invenitur. Bipedes veroin fumo cum ab eis quaeritur quare ordinaverit,respondent elatum et [219] superbum essebipedum genus : hinc enim homines originemtrahere dicunt : et quoniam fumus globosus etquasi tumidus in auras erigitur, superbis essesimilem non absurde attenderunt. Quaeanimadversio sufficere debuit ad aliquamsimilitudinem dandam de superbis hominibus,sive allegoriam vel formandam vel intellegendam :non tamen ut ideo bipedes animantes in fumo etde fumo nati esse credantur. Nam et in pulverenasci debuerunt, quia saepe non minore ambitu etelatione surgit in coelum ; et in nebulis, quiaplerumque de terra ita exhalantur, ut longeintuentibus incertum etiam faciant, fumusne annebulae sint. Postremo, cur in aquis et ventis dehabitandi patientia ad habitatores ductum estargumentum, quia videmus et natantia in aquis, etvolantia in ventis vivere : ignis vero et fumus nondeterruit hominem mentientem, ut puderet eumtales ibi habitatores constituere, quibus nihil

51

constitueretur absurdius ? Nam quadrupedemignis incendit atque corrumpit, et bipedes fumusoffocat atque necat. Vel hic certe cogitur fateri, semeliores dicere in gente tenebrarum istas fuissenaturas, ubi vult omnia peiora credi. Siquidem ibigignebat ignis quadrupedem et nutriebat, etcontinebat innoxie vel etiam commodissime.Similiter et fumus bipedes suos clementissimosinu editos, non solum sine molestia, sed vitaliteratque indulgenter usque in illum principatumeducaverat et continebat. Ita ostenduntur istamendacia, animadversione rerum quae videntur inmundo, sed minus diligenti minusque solerticarnali sensu concepta, et phantasmatibusparturita, et temeritate edita atque conscriptahaereticorum numerum auxisse.

XXXVI. Sed illo genere magis urgendi sunt,ut intellegant, si possunt, quam vere in Catholicadicatur, omnium naturarum esse auctoremDeum : quo de genere [220] superius agebam,cum dicerem : Vitupero tecum pestem,caecitatem, coenositatem turbidam, horribilemvehementiam, corruptibilitatem, immanitatemprincipum, et his similia : lauda tu mecumspeciem, distinctionem, ordinationem, pacem,unitatem formarum, membrorum congruentias etnumerosas parilitates, vitalia spiramenta etnutrimenta, temperamentum salutis, regimen etmoderamen animae, famulatusque corporum,similitudinem concordiamque partium in singulis

52

naturis vel quae habitabant, vel quae habitabantur,et cetera huiusmodi. Sic enim intellegunt, sitamen sine pertinacia velint attendere, iam etbona et mala se miscere, cum loquuntur de illaterra, ubi solum et summum malum fuissecrediderunt : itaque si tollantur illa quae malaenumerata sunt, bona illa quae laudata sunt sineulla vituperatione remanere ; si autem bona ipsatollantur, nullam remanere naturam. Ex quo iamvidet qui potest videre, omnem naturam, inquantum natura est, bonum esse : quia ex unaeademque re, in qua et ego quod laudarem, et illequod vituperaret invenit, si tollantur ea quae bonasunt, natura nulla erit ; si autem tollantur ea quaedisplicent, incorrupta natura remanebit. Tolle deaquis ut non sint coenosae et turbidae, remanentaquae purae atque tranquillae : tolle de aquispartium concordiam, non erunt aquae. Si ergomalo illo adempto manet natura purgatior, bonoautem detracto non manet ulla natura : hoc ibifacit naturam quod bonum habet ; quod autemmalum, non natura, sed contra naturam est. Tollede ventis horrorem et nimium impetum qui tibidisplicet, potes cogitare ventos lenes atquemoderatos : tolle de ventis partium similitudinem,qua eorum corpus in unitatem continuatur et sibipacatur ut corpus sit, nulla suberit natura quamcogites. Longum est persequi cetera : sed [221]manifestum est eis qui nullo studio partiumiudicant, cum istae naturae commemorantur,

53

adiungi eis quaedam quibus displiceant ; quaecum detrahimus, naturae meliores manent. Undeintellegitur eas, in quantum naturae sunt, bonasesse : quia cum eis vicissim omne quod bonumhabent detraxeris, naturae nullae erunt.Animadvertite etiam, qui recte vultis iudicare,illum quoque principem immanem ; cui siauferatur immanitas, attendite quanta laudabiliaremanebunt : compago corporis, membrorumhinc atque inde congruentia, formae unitas, et paxcontextarum inter se partium, animae regentis etvegetantis, famulantisque et vegetati corporisordo et dispositio. Quae omnia bona siauferantur, et si qua forte minus enumeravi, nullaprorsus natura subsistet.

XXXVII. Sed fortasse dicatis, illa mala detalibus naturis non posse auferri, et ideo naturaliadebere accipi. Non nunc quaeritur quid possit velnon possit auferri : sed certe non parvum lumenest ad intellegendum, omnes naturas, in quantumnaturae sunt, bonas esse, quod sine illis maliscogitari bona illa possunt, sine bonis autem illisnulla natura cogitari potest. Nam sine turbationecoeni possum aquas cogitare : sine pace autemcontinuatarum partium, nulla species corporisanimo occurrit, aut ullo modo sentiri potest ; acper hoc nec illae aquae coenosae sine isto bonoesse potuerunt, quo bono fiebat ut aliqua naturacorporea posset esse. Nam quod dicitis, quod illamala de naturis talibus non possunt auferri ;

54

respondetur, quod et illa bona de naturis talibusnon possunt auferri. Cur ergo istas res proptermala quae auferri non posse arbitramini, malanaturalia vocare vultis ; propter ea bona vero quaeauferri non posse convincimini, bona naturaliavocare non vultis ?

XXXVIII. Restat ut quaeratis (nam ipsa soletesse vox [222] ultima) unde sint illa mala, quaemihi quoque displicere dicebam. Respondebofortasse, si vos prius dixeritis unde sint illa bona,quae vos quoque laudare cogimini, si absurdissimicordis esse non vultis. Sed quid ego istudquaeram, cum utrique fateamur, omniaquaecumque et quantacumque bona sunt, ab unoDeo esse, qui summe bonus est ? Resistite ergovos ipsi Manichaeo, qui tot et tanta bona quaecommemoravimus iusteque laudavimus, pacemconcordiamque partium in unaquaque natura,salutem valentiamque animantium, et cetera quaerepetere iam piget, ita in terra commentitiatenebrarum esse arbitratus est, ut ab illo Deoquem bonorum omnium fatetur auctorem,alienare conaretur. Non enim ea bona vidit, dumhoc solum attendit quod displiceret : tamquam siquispiam leonis fremitu exterritus, et eum intuenstrahentem ac dilaniantem pecorum aut hominumcorpora quaecumque apprehendisset, pueriliquadam infirmitate animi tanto timorepercelleretur, ut solam feritatem leonis intuensatque saevitiam, cetera eius negligens omnino

55

atque praeteriens, naturam illius animantis, nontantum malum, sed magnum malum esseclamaret, tanto scilicet exaggeratius, quantotimidius. At si edomita feritate duci leonemmansuetum videret, praesertim si numquam anteafuisset de illa bestia territus, tunc vacaret securoatque intrepido leonis pulchritudinem considerareatque laudare. De quo ego nihil dicam, nisi quodad rem maxime pertinet, fieri posse ut aliquanatura offendat ex aliquo, et in totam nascaturodium : cum manifestum sit multo meliorem essespeciem verae ac vivae bestiae, etiam cum terretin silvis, quam imitatae atque simulatae cum inpariete picta laudatur. Hoc ergo errore ille nosnon decipiat, nec caecos faciat ad considerandasnaturarum species, cum quaedam in eis itareprehendit, ut omni ex [223] parte cogatdisplicere, quod omni ex parte reprehendere nonpotest : atque hoc modo animum ad aequumiudicium componentes, quaeramus iam unde sintcum illis bonis mala, quae me quoque improbaredicebam. Quod facilius videbimus, si in unumnomen potuerimus cuncta conferre.

XXXIX. Quis enim dubitet totum illud quoddicitur malum, nihil esse aliud quamcorruptionem ? Possunt quidem aliis atque aliisvocabulis alia atque alia mala nominari : sed quodomnium rerum malum sit, in quibus mali aliquidanimadverti potest, corruptio est. Sed corruptioperitae animae, imperitia vocatur ; corruptio

56

prudentis, imprudentia ; corruptio iustae,iniustitia ; corruptio fortis, ignavia ; corruptioquietae atque tranquillae, cupiditas vel metus veltristitia vel iactantia. Deinde in corpore animatocorruptio sanitatis, dolor et morbus ; corruptiovirium, lassitudo ; corruptio quietis, labor. Deindein ipso solo corpore corruptio pulchritudinis,foeditas ; corruptio rectitudinis, pravitas ;corruptio ordinis, perversitas ; corruptiointegritatis, discissio, aut fractura, aut diminutio.Longum est et difficile et harum rerum quascommemoravi, et aliarum innumerabilium omnescorruptiones nominatim enuntiare ; cum etiammultae quae dicuntur in corpore, possint et inanima dici, et innumerabilia sint in quibus propriavocabula corruptio teneat. Verumtamen videreiam facile est nihil nocere corruptionem, nisiquod labefacit naturalem statum ; et ideo eamnon esse naturam, sed contra naturam. Quod sinon invenitur in rebus malum nisi corruptio, etcorruptio non est natura ; nulla utique naturamalum est.

XL. Sed si hoc forte intellegere non valetis,illud attendite, quod omne quod corrumpitur,bono aliquo minuitur : quia si non corrumperetur,incorruptum [224] esset ; si vero etiam non possetomnino corrumpi, incorruptibile esset. Necesseest autem ut sive incorruptio sive incorruptibilitasbonum sit, si malum est corruptio. Sed nunc denatura incorruptibili nulla quaestio est : de his

57

agitur quae possunt corrumpi, quae dum noncorrumpuntur, incorrupta dici possunt,incorruptibilia non possunt. Illud enim solumincorruptibile proprie dicitur, quod non tantumnon corrumpitur, sed etiam nulla ex partecorrumpi potest. Incorrupta ergo quaecumquesunt et tamen corrumpi possunt, cum corrumpicoeperint, eo ipso bono minuuntur quoincorrupta erant ; et magno quidem bono, quiamagnum malum est corruptio : et quamdiu in eisaugeri corruptio potest, tamdiu habent bonumquo minuantur. Quapropter naturae illae quas intenebrarum terra fuisse confingit, aut poterantcorrumpi, aut non poterant. Si non poterant,incorruptibiles erant, quo bono superius nihil est.Si poterant, aut corrumpebantur, aut noncorrumpebantur : si non corrumpebantur,incorruptae erant, quod videmus sine magnalaude dici non posse : si autem corrumpebantur,minuebantur illo tam magno bono ; siminuebantur bono, habebant bonum quominuerentur ; quod si habebant bonum, nonerant naturae illae summum malum, et omnisManichaei fabula falsa est.

XLI. Sed quoniam quaesivimus quid essetmalum, neque hoc naturam, sed contra naturamesse cognovimus ; consequenter quaerendum estunde sit : quod ille si fecisset, minus fortasse inhas tanti erroris angustias laberetur. Praeproperequippe ac praepostere quaesivit unde esset, quod

58

primo non quaesierat quid esset : et ideo nullomodo potuerunt quaerenti occurrere nisi vanaphantasmata, quibus difficile animus carnalibussensibus multum pastus exuitur. Dicet ergoaliquis, non iam certare, [225] sed non erraredesiderans : Unde est ista corruptio, quod quasigenerale malum rerum bonarum, sed tamencorruptibilium esse comperimus ? Qui talisquaerit, cito invenit magno ardore verum petens,et constanti perseverantia pie pulsans. Perhomines enim commemoratio aliqua signisverborum fieri potest : docet autem unus verusMagister ipsa incorruptibilis Veritas, solusMagister interior : qui etiam exterior factus est, utnos ab exterioribus ad interiora revocaret ; etformam servi accipiens, ut eius sublimitassurgentibus innotesceret, iacentibus humilisapparere dignatus est. In eius nomine supplicessimus, et per eum misericordiam Patrisimplorantes ista quaeramus. Primo enimbrevissime responderi potest quaerentibus undecorruptio est, cum dicitur : Ex eo quod haenaturae quae corrumpi possunt, non de Deogenitae, sed ab eo de nihilo factae sunt : quasquoniam bonas ratio superior demonstravit,nemo potest recte dicere : Non fecisset Deusbona. Si autem dixerit : Summe bona fecisset,oportet intellegat summum bonum ipsum esse,qui fecit haec bona.

59

XLII. Quid mali, inquis, fieret, si et istafierent summe bona ? Et tamen si quis ex nobisquaereret, accepto et credito Deo Patre summobono, si esset aliud summe bonum, unde essenobis pie videretur, nullo modo recteresponderemus, nisi de Deo Patre qui summebonus est. Quod ergo de illo est, meminerimusnatum de illo esse, non ab eo factum de nihilo, etideo et hoc summe, id est, incorruptibiliterbonum esse : videmusque iniuste flagitari ut tamsumme bona sint quae fecit de nihilo, quamsumme bonus est quem de se genuit : quem nisiunum genuisset, non id quod ipse est genuisset,quia ipse unus est. Quapropter unico quidemFilio, per quem facta sunt a Patre omnia bona denihilo, imperite atque impie [226] fratresquaeruntur, nisi ex eo quod in homine appareredignatus est. Nam ideo et unigenitus in Scripturiset primogenitus dicitur : unigenitus a Patre,primogenitus ex mortuis. Et vidimus, inquit,gloriam eius tamquam unigeniti a Patre, pleni gratia etveritate18 ; et Paulus dicit : Ut sit ipse primogenitus inmultis fratribus19.

XLIII. Quod si dixerimus : Non iam essentista bona quae de nihilo facta sunt, sedtantummodo Dei natura esset ; invidebimus tantisbonis ; et vox impia est, iniuriam putare non hocesse quod Deus est, et ideo nolle esse aliquod18 Io 1, 14.19 Rom 8, 29.

60

bonum, quoniam ei praeponitur Deus. Quaeso,patere, natura animae rationalis, aliquanto minuste esse quam Deus est, et tanto minus, ut postipsum te melius aliquid non sit. Patere, inquam, etmitesce illi ; ne te adhuc repellat in infima, ubi perangustias poenales etiam atque etiam bonumquod es vilescat tibi. Superba es in Deum, siindignaris quod te antecedit ; et nimiscontumeliose de illo sentis, si non ineffabilitergratularis tam magnum bonum esse te, ut solus sitille praestantior. Quo constituto atque firmato,illud ne dixeris : Me solam naturam Deus faceredebuit ; nollem ut post me aliquid boni fieret.Non enim quod bonum est post Deum, iamdebuit esse novissimum. Et hinc maxime apparetquantam tibi tribuerit dignitatem, quod Deus quisolus tibi naturaliter dominatur, fecit alia bonaquibus tu quoque dominareris. Nec mireris quodnunc tibi non omni modo serviunt, et tealiquando etiam cruciant : quia Dominus tuusmaiorem potestatem habet in ea quae tibiserviunt, quam tu in ipsa, tamquam in servosservorum suorum. Quid ergo mirum si tibipeccanti, id est non obtemperanti Domino tuo,poenalia quibus dominabaris effecta sunt ? Quidenim tam iustum, et quid iustius Deo ? Hoc [227]namque humana natura in Adam meruit, de quonunc non est disputandi locus : sed tamendominator iustus et iustis praemiis et iustissuppliciis approbatur, beatitate recte viventium

61

poenaque peccantium. Nec tamen sinemisericordia derelicta es, quae certis rerumtemporumque mensuris vocaris ut redeas. Itarecto moderamine altissimi Conditoris usque adbona terrena perventum est, quae corrumpunturet reformantur, ut haberes supplicio mixtasolatia ; ut et laudares Deum delectata ordinebonorum, et refugeres in eum exercitataexperimentis malorum. Ita in quantum tibiterrena serviunt, docent te esse dominam suam ;in quantum autem molesta sunt, docent ut serviasDomino tuo.

XLIV. Quapropter quamvis sit malumcorruptio, et quamvis non sit a Conditorenaturarum, sed ex eo sit, quod de nihilo factaesunt : tamen etiam ipsa illo regente et gubernanteomnia quae fecit, sic ordinata est, ut non noceat,nisi naturis infimis ad supplicium damnatorum, etexercitationem admonitionemque redeuntium, utinhaereant Deo incorruptibili, maneantqueincorrupti, quod unum est bonum nostrum ; sicutper prophetam dicitur : Mihi autem inhaerere Deobonum est20. Neque illud dixeris : Non faceret Deusnaturas corruptibiles. In quantum enim naturaesunt, Deus fecit : in quantum autem corruptibiles,non Deus fecit ; non enim est ab illo corruptio,qui solus est incorruptibilis. Si haec capis, gratiasage Deo : si non capis, quiesce, et noli temerenondum intellecta damnare ; supplexque illi qui20 Ps 72, 28.

62

lumen est mentis, attende ut intellegas. Cum enimdicitur, natura corruptibilis ; non unum, sed duonomina dicuntu