“Oriental Art and Culture” Scientific Methodical...

“Oriental Art and Culture” Scientific Methodical Journal

#1, IV/2019

Editor in chief

Usmonov Shamsiddin Yulchiboyevich

Associated Professor

Бош муҳаррир

Усмонов Шамсиддин Юлчибоевич

Доцент

Executive Secretary

Turgunbaev Rashid Muxtorovich

MSE

Масъул котиб

Турғунбоев Рашид Мухторович

МИТ

Editorial board

T.Mirzayev

Academician, Scientist-Folklorist

S.Mannopov

National artist of Uzbekistan, Professor

I.Yuldashev

Doctor of Philology, Professor

M.Juraev

Honored Worker of Culture, Doctor of

Philology, Professor

R.Maksudov

Doctor of technical sciences

M.Abdullayeva

Honored mentor of youth of Uzbekistan,

Professor

R.Shukurov

Candidate of Philology, Associated Professor

R.Xolmatov

Candidate of Historical Sciences, Associated

Professor

K.Yuldashev

Honored Artist

G.Xolikulova

Candidate of Art Sciences

A.Eminov

Candidate of pedagogical sciences,

Associated Professor

M.Xujaev

Member of the union of writers

E.Yuldashev

PhD of Political Sciences

O.Xasanov

PhD of Art Sciences

Таҳририят

Т.Мирзаев

Академик, фольклоршунос олим

С.Маннопов

Ўзбекистон халқ артисти, профессор

И.Йўлдашев

Филология фанлари доктори, профессор

М.Жўраев

Ўзбекистонда хизмат кўрсатган

маданият ходими, филология фанлари

доктори, профессор

Р.Максудов

Техника фанлари доктори

М.Абдуллаева

Ўзбекистонда хизмат кўрсатган ёшлар

мураббийи, профессор

Р.Шукуров

Филология фанлари номзоди, доцент

Р.Холматов

Тарих фанлари номзоди, доцент

К.Йўлдашев

Ўзбекистонда хизмат кўрсатган санъат

арбоби

Г.Холиқулова

Санъатшунослик фанлари номзоди

А.Эминов

Педагогика фанлари номзоди, доцент

М.Хўжаев

Ўзбекистон ёзувчилар уюшмаси аъзоси

Э.Юлдашев

Сиёсатшунослик фанлари PhD

О.Хасанов

Санъатшунослик фанлари PhD

Founder

Fergana Regional Branch of Uzbekistan State Institute

of Art and Culture

Таъсисчи

Ўзбекистон давлат санъат ва маданият

институтининг Фарғона минтақавий филиали

2

Table of Contents/Мундарижа

Art and Culture/Санъат ва маданият

1. Ш.Усмонов

Илм даргоҳига бир назар 4

2. N.Yadgarov

Bukhara - open-air museum 8

3. К.Хидирова

Изобразительные и выразительные средства кинофотоискусства 14

4. I.Melikuziev

Principles and methods of filmmaking 20

5. А.Талабоев

Мақом санъатида сўзнинг ўрни 25

6. С.Маннопов

Шарқ маданияти ривожида ўзбек халқ мусиқа меросининг тутган ўрни 29

7. У.Болтабоева

Ижодкор шахс - актёрни тарбиялашда жонли сўзнинг ўрни 37

8. Д.Ходжиматов

Отличие авторских фильмов от массового кино в современной узбекской

кинематографии 40

9. К.Юлдашев, Х.Эгамбердиев

Режиссура: кеча ва бугун 43

10. Ш.Раҳматуллаева, У.Болтабоева, Б.Каримов

Фольклор санъати ва халқ достонлари: кеча ва бугун 46

11. Ё.Ҳатамова, У.Болтабоева

Нутқ техникасини такомиллаштиришда халқ оғзаки ижодидан фойдаланиш

усуллари 50

12. Ҳ.Умарова, Ш.Усмонов

Санъатга бағишланган умр 53

13. С.Юлдашева

Китоб мутолаасини шакиллантиришда кутубхоначилик фаолияти 59

14. R.Xolmatov, Z.Ergasheva

“Matbaai Is’hoqiya” tarixidan 63

15. Э.Юлдашев, Д.Раҳматуллаев

Замонавий ўзбек кинематографиясида драматургия ва режиссура тамойиллари

(Ёлқин Тўйчиев ижоди мисолида) 68

Social-humanitarian sphere/Ижтимоий-гуманитар соҳа

16. О.Хабибуллаев

Социальная жизнь Тюркского каганата 71

17. Ш.Салимов

Аҳолини ижтимоий ҳимоя қилиш ва уни янада такомиллаштириш муаммолари 75

18. Ф.Ачилов

Аҳоли бандлигини таъминлаш ва аҳоли турмуш даражасини оширишнинг

истиқболли йўналишлари 79

19. Х.Самадов

Ижтимоий табақаланишни тартибга солиш муаммолари 83

3

“Oriental Art and Culture” Scientific-Methodical Journal – (1) IV/2019 ISSN 2181-063X

http://oac.dsmi-qf.uz

Илм даргоҳига бир назар

Ш.Усмонов (ORCID: 0000-0003-1680-1673), Ўзбекистон давлат санъат ва маданият


Аннотация – Мазкур мақолада

Ўзбекистон Республикаси Президенти

Ш.М.Мирзиёевнинг “Ўзбекистон давлат

санъат ва маданият институтининг

Фарғона минтақавий филиалини ташкил

этиш тўғрисида”ги 2017-йил 16-

августдаги ПҚ-3218-сонли Қарорига

мувофиқ ташкил этилган таълим даргоҳи,

унда ҳозирда мавжуд таълим

йўналишлари, фаолияти тўғрисида

маълумот берилган.

Калит сўзлар – маданият, маърифар,

филиал, театр, санъат, фахрий профессор,

мастер клас, спектакль.

Қадимий ва ҳамиша навқирон, азим Қўқон

шаҳри азал-азалдан маданият ва маърифат

ўчоғи бўлиб келган. Бу кўҳна заминдан

етишиб чиққан улуғ зотлар: Амир Умархон,

Нодирабегим, Увайсий, Завқий, Муқимий,

Фурқат, Абдулла Қаҳҳор, Чархий,

Ҳабибулла Саидғани... каби шоир ва

ёзувчилар ўзбек адабиёти ривожига

сезиларли ҳисса қўшган бўлсалар, Наби

Раҳимов, Лутфихоним Саримсоқова, Ҳамза

Умаров, Миршоҳид Мироқилов, Шуҳрат

Аббосов, Раҳима Мазоҳидова каби санъат

дарғалари театр ва кино санъати юк-

салишига ўз ҳиссаларини қўшганлар. Бу

санъат усталарининг ишларини бугунги

кунда Ўзбекистон халқ артисти Шафоат

Раҳматуллаева, Ўзбекистонда хизмат

кўрсатган артист Жўрахон Пўлатов сингари

шаҳримизнинг довруғини бутун респуб-

ликага танитишда ўзларининг улкан

ҳиссаларини қўшаётган забардаст санъат-

корлар билан ҳар қанча фахрлансак кам.

Муҳтарам Юртбошимиз Ш.М.Мирзиёев-

нинг “Ўзбекистон давлат санъат ва маданият

институтининг Фарғона минтақавий

филиалини ташкил этиш тўғрисида” ги ПҚ-

3218- сонли Қарори билан Қўқон шаҳрида

ташкил этилган Филиал нафақат Қўқон аҳли,

балқи бутун водий халқи учун кутилган

қарор сифатида қабул қилинди. Филиалнинг

ташкил этилиши Фарғона водийси

вилоятлари учун театр, халқ ижодиёти

соҳаси бўйича актёрлар, режиссёрлар,

маданиятшунослик ва санъатшунослик

йўналишида юқори малакали мутахассислар

тайёрлаш тизимини янада такомиллаштириш

йўлидаги ислоҳот бўлди.

Ўзбекистон Республикаси Президенти-

нинг “Ўзбекистон давлат санъат ва маданият

институтининг Фарғона минтақавий

филиалини ташкил этиш тўғрисида”ги 2017-

йил 16-августдаги ПҚ-3218-сонли Қарори

ижроси юзасидан Ўзбекистон Республикаси

Бош вазири А.Арипов томонидан 2017-йил

21-августда Назорат режаси ишлаб чиқилди.

Мазкур режага асосан, Филиал ўрнатилган

тартибда давлат рўйхатидан ўтказилди ва

унинг моддий-техник базаси

шакллантирилди. Филиал директори

сифатида Ўзбекистон давлат санъат ва

маданият институти доценти Шамсиддин

Усмонов иш бошлади. Филиалга маданият ва

санъат соҳасида фундаментал билим ва

тушунчалар, тарихий ва замонавий

анъаналар, инновация технологияларини,

давлат стандарти бўйича белгиланган билим

ҳамда малакаларни пухта эгаллаган

мутахассислар ва профессор-ўқитувчилар

танлов асосида ишга қабул қилинди.

Ҳозирги кунда филиалда “Мусиқали театр

актёрлиги” таълим йўналиши бўйича учинчи

босқичида 24 нафар талаба, иккинчи

босқичида 32 нафар ва биринчи босқичида 15

нафар талаба, “Қўғирчоқ театр актёрлиги”

таълим йўналиши бўйича 10 нафар талаба,

“Мусиқали театр режиссёрлиги” йўналиши

бўйича иккинчи босқичида 6 нафар, биринчи

босқичида 5 нафар талаба, “Фольклор ва

этнография” йўналиши бўйича иккинчи

босқичида 9 нафар, биринчи босқичида 8

нафар талаба, “Ашула ва рақс” йўналиши

бўйича иккинчи босқичида 11 нафар,

биринчи босқичида 12 нафар талаба,

“Кутубхона-ахборот фаолияти” йўналиши

бўйича иккинчи босқичида 19 нафар,

биринчи босқичида 40 нафар, ушбу

йўналишнинг сиртқи таълим шаклида 57

нафар, филиал бўйича жами 248 нафар

4

http://oac.dsmi-qf.uz/



талаба таҳсил олмоқда. Улардан 39 нафари

давлат гранти асосида, 209 нафари тўлов-

шартнома асосида ўқимоқдалар.


нинг ПҚ-3218-сонли Қарорининг 2-илова 8-

бандига мувофиқ, филиалда Ахборот-ресурс

маркази ташкил этилган бўлиб, дастлаб

марказ Ўзбекистон давлат санъат ва

маданият институти Ахборот-ресурс маркази

фонди томонидан берилган 500 дан ортиқ

илмий, бадиий ва ўқув-услубий адабиётлар

ҳамда йигирма мингдан зиёд электрон

адабиётлар, совға тариқасида берилган 200 га

яқин бадиий адабиётлар билан ўз

фаолиятини бошлаган бўлса, бугунги кунга

келиб сотиб олинган қўшимча китоблар

билан ҳисоблаганда 2000 дан ортиқ илмий,

бадиий ва ўқув-услубий адабиётлар ҳамда

йигирма мингдан зиёд электрон

адабиётлардан талабалар фойдаланиб

келмоқдалар. Бундан ташқари Қўқон давлат

педагогика институти раҳбарияти билан

тузилган қўшма буйруққа асосан, филиал

талабалари Қўқон давлат педагогика

институти Ахборот-ресурс марказидан ва

Ахборот технологиялари марказидан тўлиқ

фойдаланиб келишмоқда.

2018 йил 5 сентябрь куни Ўзбекистон

давлат санъат ва маданият институтининг

Фарғона минтақавий филиалининг очилиш

маросими ва Ўзбекистон Республикаси

мустақиллигини йигирма етти йиллигини

кенг нишонлаш муносабати билан “Азиз ва

ягонамсан, жонажон Ўзбекистоним!” деган

эзгу ғояни ўзида мужассам этган тадбир

бўлиб ўтди. Тадбирда Қўқон шаҳар

ҳокимлиги, Қўқон шаҳар ИИБ бошқармаси

филиал профессор-ўқитувчилари ва талаба-

ёшлари ҳамда жамоатчилик кенгаши ва ота-

оналар иштирок этдилар.

Филиалда “Мустақиллик” дарсларини

ташкил этиш анъанага айланган. Дарсларни

Ўзбекистон Ёзувчилари уюшмаси аъзоси,

Турон Фанлар академияси академиги

М.Хўжаев, тарих фанлари номзоди, доцент

И.Йўлдошев, тарих фанлари номзоди

Р.Холматов, Ўзбекистон халқ артисти ва

Қирғизистонда хизмат кўрсатган артист

Ё.Ҳатамова, “Фидокорона хизматлари учун”

ордени ва “Шуҳрат” медали соҳиби,

Ўзбекистон бастакорлар уюшмаси аъзоси

Рафиқжон Аҳмедовлар олиб бордилар. Шу

куни Ўзбекистон халқ артисти Шафоат

Раҳматуллаева ҳамда Ўзбекистонда хизмат

кўрсатган артист, ўзбек аския санъати

дарғаси Жўрахон Пўлатовлар билан бўлиб

ўтган ижодий учрашувда ҳам янги илм

даргоҳидаги талабаларнинг илк куни

таассуротларга бой бўлгани яққол намоён

бўлди. Улар Водийда ушбу илм даргоҳи

ташкил этилганлиги, мустақил

Ўзбекистонимиз ёшларининг билим

олишларига яратиб берилаётган шарт-

шароитлар учун муҳтарам юртбошимизга

миннатдорчилик билдирдилар.


нинг 2017 йил 16 авгусдаги ПҚ-3218-сонли

қарорининг 2-бандида белгиланган

вазифалар ижросини таъминлаш мақсадида

филиалга бир қатор санъат ва маданият

соҳасининг етук мутахассисларини жалб

этган ҳолда фаолият олиб бормоқда. Соҳа

вакилларининг машаққатли ва шарафли

меҳнатларини юксак баҳолаш ва

рағбатлантириш мақсадида Филиалнинг

2018-йил 30 октябрда ўтказилган кенгай-

тирилган илмий кенгашида “Фахрий

профессор” унвони билан тақдирлаш

маросими бўлиб ўтди. Тадбирда Филиал

илмий кенгаши аъзолари, профессор-

ўқитувчилар, талабалар ҳамда меҳмонлар

иштирок этишди. Тадбирни филиал

директори Ш.Усмонов очиб, санъат ва

маданият соҳасида самарали меҳнатлари

билан давлатимиз ва халқимиз эъзозига

эришган бир қатор соҳа вакилларини

“Фахрий профессор” унвони билан тақдир-

лашдек юксак ва шарафли вазифани Турон

фанлар академияси академиги М.Хўжаевга

топширди. “Фахрий профессор” унвони

билан Ўзбекистон Республикасида хизмат

кўрсатган санъат арбоби Карим Йўлдошев,

Ўзбекистон Республикаси халқ артисти

Шафоатхон Рахматуллаева, Ўзбекистон

Республикаси халқ артисти ва Қирғизистон

Республикасида хизмат кўрсатган артист

Ёрқиной Ҳатамова, Ўзбекистон Республика-

сида хизмат кўрсатган артист Жўрахон

Пўлатов, Ўзбекистон Республикасида хиз-

мат кўрсатган артист Хурсаной Умарова,

Ўзбекистон Республикасининг “Фидокорона

хизматлари учун” ордени ва “Шуҳрат”

медали соҳиби, Ўзбекистон бастакорлар

уюшмаси аъзоси Рафиқжон Аҳмедовлар

5




тақдирландилар. Халқимизнинг севимли

санъаткорлари, санъат халқининг фидойи

ижодкорлари, Ўзбекистон санъат ва

маданият институтининг Фарғона минтақа-

вий филиали Фахрий профессорлари сўзга

чиқдилар ва бугунги эътибор, ҳурмат учун

миннатдорчилик билдирдилар. Ўзбек

санъатининг ривожи ва филиал талабалари-

нинг юксак чўққиларга эришишларида

меҳнат қилишдан, изланишдан тўхтамаслик-

ларини мамнуният билан таъкидладилар.

Филиал фаолиятини янада ривожлан-

тириш мақсадида, ўқув юртига Ўзбекистон

Республикаси Маданият вазири Б.Сайфул-

лаев, Ўзбекистон Республикаси давлат

маслаҳатчиси Ҳ.Султонов, Қўқон шаҳар

ҳокими М.Усмонов, Ўзбекистон давлат

санъат ва маданият институти ректори,

филология фанлари доктори, профессор

Иброҳимжон Юлдашевлар ташриф буюриб,

зарур таклифларини билдирдилар.

Қарор ижросини таъминлаш ҳамда дарс

самарадорлигини ошириш мақсадида,

Филиалда мунтазам равишда маҳорат

дарслари ташкил этиб келинмоқда. Бунга

мисол сифатида Ўзбекистонда хизмат

кўрсатган ёшлар мураббийи, профессор

Мунаввара Абдуллаева, Ўзбекистон давлат

санъат ва маданият институти “Саҳна нутқи”

кафедраси мудири Махсума Ҳожиматова,

Ўзбекистонда хизмат кўрсатган артист

Фотима Режаметова, Ўзбекистон давлат

санъат ва маданият институти катта

ўқитувчилари Беҳзод Мирзаев, Шерзод

Муҳаммадиевларнинг талабаларга

“Актёрлик маҳорати”, “Саҳна нутқи”, “Саҳна

ҳаракати” каби фанлардан маҳорат

дарсларини юқори профессионал даражада

ўтганликларини айтишимиз мумкин.

Филиалда 2018 йил 24 ноябрда “Мусиқа-

ли театр актёрининг саҳна нутқи ва

хонандалик маҳоратини ошириш

муаммолари ва ечимлари” мавзусида илмий-

амалий семинар ўтказилди. Илмий-амалий

семинарда Ўзбекистонда хизмат кўрсатган

санъат арбоби, ЎзДСМИ ФМФ фахрий

профессори К.Йўлдашев, Ўзбекистон халқ

артисти, ЎзДСМИ ФМФ фахрий профессори

Ш.Раҳматуллаева, ЎзДСМИ профессори,

Ўзбекистонда хизмат кўрсатган ёшлар

мураббийи М.Абдуллаева, Ўзбекистонда

хизмат кўрсатган артист А.Дадаев,

Ўзбекистонда хизмат кўрсатган артист

Р.Абдуллаев, ЎзДСМИ доценти

Э.Х.Ярбеков, ЎзДСМИ доценти Р.Уснатов,

ЎзДСМИ доценти Ш.Муҳаммедов, ЎзДСМИ

Нукус филиали доценти М.Исмаилова,

ЎзДСМИ Нукус филиали ўқитувчиси

Г.Бекниязова ҳамда филиалнинг профессор-

ўқитувчилари ва талаба-ёшлари иштирок

этдилар. Илмий амалий семинар жабҳаларга

бўлинган ҳолда, маҳорат дарслари тарзида

давом этди.

Ўзбекистон ҳалқ ҳофизи, доцент

Оролмирзо Сафаров ва Миллий рақс ва

хореография олий мактаби ўқитувчиси

Фазлиева Зебо Қамарбековна ташриф

буюриб, кафедранинг “Ашула ва рақс”,

“Мусиқали театр актёрлиги” йўналиши

талабаларига маҳорат дарсларини ўтдилар.

Илмий-амалий семинар ва маҳорат дарслари

кўтаринки хуш кайфият, тадбир

иштирокчиларининг фаол иштироки асосида

ташкил қилиниб, филиал талабалари учун

устозларнинг билим ва кўрсатмалари

алоҳида мактаб вазифасини ўтади.Ташкил

этилган маҳорат дарслари талабалар учун

уларнинг мутахассисликларини пухта

эгаллашда катта замин яратади.

Филиал талаба ёшларини соғлом фикрли

ва теран мушоҳадали этиб тарбиялашда

ўтказилаётган маънавий-маърифий

тадбирлар ва ижодий учрашувларнинг ўрни

каттадир. Ўзбекистон давлат санъат ва

маданият институти ректори, филология

фанлари доктори, профессор Иброҳимжон

Юлдашев Фарғона минтақавий филиали

профессор-ўқитувчилари ва талабалари

билан учрашув ўтказиб, Италия ва

Россиядаги санъат ва маданият

институтларидаги таълим- тарбия жараёни,

уларнинг тажрибалари ва ўқитиш усуллари

мавзусида давра суҳбати ўтказди.

Ўзбекистон Фанлар академиясининг

академиги, фольклоршунос олим Тўра

Мирзаев ҳамда Тожикистон давлатидан

ташриф буюрган бир гуруҳ шоир ва

ёзувчилар билан билан ташкил этилган давра

суҳбати филиал талаба ёшлари ва профессор-

ўқитувчилар ўзларига керакли билим ва

маслаҳатларни олишлари учун замин яратди.

Филиал раҳбарияти ташаббуси билан

профессор-ўқитувчи ва талабалари Қўқон

шаҳрида жойлашган меҳрибонлик уйлари,

6




мурувват уйлари ҳамда имконияти чекланган

болалар учун ихтисослаштирилган мактаб-

интернатларида маънавий-маърифий

тадбирларини мунтазам равишда ўтказиб

келмоқда. Давлатимизда имконияти

чекланган инсонлар доимо эътиборда

эканлигини тўғри англаган филиал

раҳбарияти бундай тадбирларни янада кўп

режалаштирган.

Ўзбекистон Республикаси Президенти

Шавкат Мирзиёевнинг 2017 йил 17 ноябрда

“Ўзбек миллий мақом санъатини янада

ривожлантириш чора-тадбирлари тўғри-

сида” қарори халқимиз маданий меросининг

ажралмас қисми бўлган миллий мақом

санъатининг ривожланишига кенг йўл очиб

берди.

Ушбу қарор ижросини таъминлаш

мақсадида, Ўзбекистон давлат санъат ва

маданият институтининг Фарғона

минтақавий филиали қошида “Мақом

мактаби” ташкил этилган. Жамоатчилик

асосида ташкил этилган мактабга санъатга

қизиқувчи ёшлар ҳам жалб этилди. 21

февраль куни Ўзбекистон давлат санъат ва

маданият институтиниг Фарғона минтақавий

филиали ташаббуси билан, Қўқон шахар

Мусиқали драма театрида мақом кечаси

ташкил этилди. Унга кўплаб санъатга шайдо

қалбли мехмонлар ташриф буюришди. Бу

тадбирда Азизбек Талабоев бошчилигидаги

“Дилхуш” ашулачилар ансамбли хамда

Гулсанем Турсунова раҳбарлигидаги

“Ниҳол” рақс дастаси иштирок этишди. Улар

мақом йўналишидаги ашула ва рақсларни ўз

маромига етказиб ижро этдилар.

Ўтказилган тадбир ва ижодий учрашувлар

Фарғона телевидениеси, “Ўзбекистон 24”

телеканали, “Фарғона ҳақиқати”, “Қўқон

садоси” газеталари орқали мунтазам ёритиб

борилмоқда.

Филиал раҳбарияти водий театр ва

санъатини янада ривожлантириш масаласига

ўз ҳиссасини қўшиш мақсадида, водий

вилоятлари театрлари ҳамда вилоят санъат

коллежлари билан ҳамкорлик

шартномаларини тузди.

Ҳозирги кунда Юртбошимизнинг

ёшларга, айниқса, уюшмаган ёшларга

қаратилган эътиборлари, уларнинг бўш

вақтларини унумли ўтказиш мақсадида,

Филиал раҳбарияти томонидан “Ёшлар

иттифоқи театри” ташкил этилди. Театр

жамоаси томонидан бугунги кунда бир қатор

спектакллар саҳналаштирилмоқда.

Терроризм ва жиноятчиликни олдини олиш

учун “Хазон бўлган умр” спектакли

саҳналаштирилиб, Қўқон мусиқали театри,

вилоят ва туманларда ҳам намойиш этиб

келинмоқда.

Бугунги кунда Президентимизнинг 2017-

йил 16-августдаги ПҚ-3218-сонли Қарори

ижроси юзасидан Ўзбекистон Республикаси

Бош вазири А.Арипов томонидан 2017-йил

21-августда Назорат режасини амалга

ошириш мақсадида, Филиал биноси санъат

ва маданият институти талабларига мос

равишда тўлиқ реконструкция ишларининг

биринчи қисми якунланиб, ҳар томонлама

мукаммал, ёруғ ва кенг, замонавий жиҳозлар

билан жиҳозланган хоналарда дарс

жараёнлари олиб борилмоқда.

Илм даргоҳи янги ташкил этилган

бўлишига қарамай, режалаштирилган ишлар

кўлами беқиёсдир. Филиалда бугунги кунда

олиб борилаётган ишлар, таҳсил олаётган

талабаларда давлатга, президентга ишонч,

келажакка умид уйғотади.

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР

[1] S. Frederick Starr, Ferghana valley: the

heart of Central Asia. London, Routledge,

2011

[2] A. A. Асанканов, “Манас” Фергана –

долина дружбы и согласия, Ўш, Август,

1997.

[3] B. A. Litvinsky, History of civilization of

Central Asia. Volume 3. Delhi, Motilal

Banarsidas, 1999

[4] M. S. Azimov, History of civilization of

Central Asia. Volume 4. UNESCO, 1998

[5] Х. Абдуллаев. Мавлоно Завқий. Тошкент,

Давр Пресс

[6] K. Avaz, Distant sounds and melodies.

Michigan University, Ghaful Ghulom, 1997

[7] A.Nizomov, Shoshmaqom: tarix va

nazariya. Michigan University, Irfon, 2003

7




Bukhara - open-air museum

N.Dj.Yadgarov, Ph.D., Associate Professor, Bukhara State University, Department of Fine Arts and

Engineering Graphics

Abstract - this article is devoted to Bukhara

as almost unchanged cities of Central Asia

during the Middle Ages and a brief history of

some of its historical monuments.

Keywords - madrasah, mosque, building

form, built, composition, architecture.

Bukhara is one of the ancient cities of the

world has made great contribution in the

development of the spiritual and material culture

of the mankind for many centuries. Located in

the Great Silk Road, Bukhara is over 2500 years

old. It is an example of Central Asian city which

hasn’t almost changed it’s appearance since

Middle Ages. Nowadays Bukhara is turned into

a “museum in the open sky” for the visitors of

our country.

Today the city has more than 400

architectural monuments of material culture: 11

prominent architectural- palace ensembles, 8

mausoleums, 47 mosques, 14 caravanserais, 39

madrassahs, 8 monuments of archeology, 5 trade

arcades, 19 bath- houses, 264 dwelling houses of

artistic importance. In 1993 the city was entered

on a list of the objects of the World legacy by the

resolution of the session of UNESCO, it was

evidence for admitting culture of our motherland

in the world. The unique items created by the

handicraftsmen of Bukhara have also invaluable

price.

During the centuries sacred soil of Bukhara

was the center of education, culture, civilization

and brought up scholars as great tabib (doctor)

Abu Ali ibn Sina, Napshakhi, the great historian

of his time, religious leaders as Imam al-

Bukhari, Abdukholik Gijduvani, Bahouddin

Nakshband, Khoja Orif Revgari, Khoja

Makhmud Anjir Fagnavi, Khoja Ali Romitani,

Boboyi Samosi, Emir Kulal and many other

great people. Bukhara wasn’t left out by great

people’s attention like Amir Temur and Mirzo

Ulugbek.

Bukhara is one of the ancient cities of

Uzbekistan is like a treasure built up over

centuries by our people. The most precious part

of this treasure is made up by its architecture.

For architectural monuments reflect the life of a

nation, the history of a city, the religion and

culture of a country. Architecture is a vivid

reflection of the immense constructional

experience, the scientific achievements, the

level of the social development and the public

thought accumulated by the previous

generations.

There is hardly any other city like Bukhara in

Central Asia. We are celebrating its glorious

2500th jubilee this year. During its long history

Bukhara experienced periods of development

and decadence. Every time was ruined by

invaders, the genius of the people restored it

from the Ashes, like the legendary Phoenix, with

yet more peculiar beauty.

There are a number of folk legends related to

the foundation of the city. One of these legends

attributes the foundation of Bukhara to Siavush

- a legendary young hero of folk epics. Fleeing

from his stepmother’s perfidies, Siavush, the son

of an Iranian shaykh and a Turk Princess, arrived

in Turan. Shaikh Afrasiab married him to his

daughter and gave him land on the lower streams

of the river Zarafshan. Deceived by an enemy

conspiracy Afrasiab had Siavush assassinated.

As the legend says, Siavush was buried near the

eastern gate of the Ark citadel.

The city is mentioned as Sogdian Numijkat in

the 6th century and as Bukho, Pukho, Bughe in

the Chinese chronicles of the 7th-8th centuries.

Bukhara is mentioned as a capital city since the

6th century.

The son of the Turkic khan, prince Sheri

Kishvar, made Bukhara his Residence after

suppressing the insurrection in the city of

Boikent in Sogdiana.

In the 7th century, the ruler of Bukhara,

Bidun, reconstructed the Ark castle, which had

been destroyed, giving it the shape of the Big

Bear star constellation; he had his name

engraved on an iron plate Affixed to the castle

gate.

From the very ancient times city grew in the

from of Kuhandoz (a fortress), Shahriston (a

city) and Rabat (outskirts), its shape and

boundaries have gradually evolved throughout

8




the ages. Kuhandoz (the Ark) was the center of

the city and consisted of a royal palace, an office,

a treasury, a prison, a temple and mosque. In

front of the Ark laid a Registan (or aquaria)

covered with sand and was surrounded by

hundreds of pavilions separated by ditches. The

city and the thousands of pavilions were

supplied with water from the canals: Fardiz,

Juybor, Raboh, Juyvar. Shahriston was opposite

Kuhandoz and had a rectangular shape, initially

having four gates. Due to expansion the number

of gates later increased to seven.

By the 13th century Rabat had joined the city,

which had been surrounded by a wall with

11gates. The city had been destroyed and rebuilt

several times in the following centuries, but

finally appeared complete in the 16th century.

As a result of further fortification constructed

during the reign of Abdullahan the city acquired

its outmost boundaries. Although the city’s

construction was carried out somewhat

aimlessly in that period, it was divided into

residential neighborhoods with sanitary

amenities, commercial districts and a politico-

administrative center; and a well-developed

network of canals and ponds supplied the city

with water.

Against the stately backdrop of mosques with

their towering portals, ornate madrassahs,

khonakas (or dervish prayer houses) and trading

domes, ran the boisterous streets and crossroads

of Bukhara. These grand shapes could be seen

from a far giving the oriental city its intriguing

and majestic grace.

Ismail Samani’s Mausoleum

Ismail Samani’s Mausoleum (9th-10th

centuries) is on of the oldest monumental

structures still standing. Ismail built it over his

father’s grave and was himself buried there after

his demise.

The preserved inscription of “Nasr II” on a

piece of wood above the eastern aperture, above

with the eastern aperture, along with discover of

two adult men and one boy’s skeletons in the

tomb, has led specialists to assert that it was the

Samanides’ family crypt.

The structure isn’t of a big volume

(10.8x10.7m). It is of a cubic shape slightly

narrow to its top and crowned with a

semispherical dome. All the parts of the

construction are built on the basis of precise

proportions and logic.

The foundation is laid from larger bricks, the

wails-from middle-sized bricks and the dome-

from smaller ones. In the center of the walls four

perceptively shortened thin, columns support

four acres. The apertures between them are

identically repaired with regard to the main four

axes.

The walls rising from the foundation end up

on the top with an arched gallery with 11 lancet

windows on each side and at the corners with ¾

thick columns. The four small domes on the four

corners of the roof, copying the main tall dome,

bestow on it a peculiar sublimate. The

structure’s external and internal appearance is

determined by the transition from the square

walls to the dome. To attain this, the architect

placed 8 relatively-thin arches in the foundation

is laid from larger bricks, the walls-from middle

sized bricks and the dome-from smaller ones. In

the center of the walls four perceptively

shortened thin, columns support four aches. The

apertures between them are identically repeated

with regards to the main four axes.

One of the major feature of the mausoleum is

the decorative, raised patterns on the walls

formed by small square bricks (22.5x23x3cm).

The bricks are laid in two five pairs, vertically,

horizontally, diagonally, circularly and in many

other patterns. Such a various, effective and

highly artistic application of baked brick can

hardly be found elsewhere in world architecture.

From dawn to sunset the relief brickwork

displays an amazing variety of shade and light

play as the sunlight falls on it.

The geometrically proportioned structures of

the supporting and supported elements of the

building and the construction of all its parts

9




designed on the basis of technical and aesthetic

demands account for its such expressive, grand

and accurate architecture.

This is why the monument is under

UNESCO’s protection as a masterpiece of world

architecture.

Ismail Samani’s mausoleum is a magnificent

reflection of the scientific, cultural and

architectural achievements of the period. Like

Ibn Sino, Rudaki and Narshakhi, it is milestone

in world-wide architecture.

The Magoki-Attori Mosque

According to Muhammad Ibn Jafar an

Narshakhi (10th c.), the current location of the

mosque previously held a large, shaded market

place with a nearby canal. Here, craftsmen

would sell their hand-crafted idols. To help

attract people interested in purchasing such

idols, the shah himself would come to the market

place and sit on a throne near the Moch temple.

The mosque was previously a fire-worshippers

temple as well. On shopping days the people

would gather there and worship fire. After the

religion of Islam gained power, this Mokh

temple was adapted as a mosque. After several

stages of reconstruction (the eastern portal was

added in 1547) the Magoki-Attori mosque.

Archeological excavation inside the mosque

revealed the remains of an architectural decor

typical of the 9-10th centuries, under which is

adobe brickwork from the Pre-Islamic period.

Only two pylons and an arch in between them

remain from the entrance portal. The patterns

formed by the delicate decorative quarter

columns adorning the doorway are examples of

Pre-Islamic architecture. At the same time

decorative art representing the new era is

displayed in the baked brick. Like in the Kalyan

Minaret, raised geometric patterns formed by

double, ornamental and firmed bricks decorate

the portal sections adjoining the door. Raised,

ribbed bricks divide the wall under the arch into

panels. Some of these panels contain ornaments

wrought with trimmed ceramics, whereas others

are in alabaster plaster, containing vegetable and

geometric motifs. The small arch resting on the

delicate quarter columns contains an intricate

design of intertwined vegetables on turquoise

tiles. Such artistic designs, raised mosaic

patterns, and vegetable ornaments made from

trimmed bricks and ceramic tiles help to rank the

Magoki-Attori mosque among such grand

architectural monuments as Ismail Samani’s

mausoleum and the Kalyan Minaret.

The Kalyan Minaret

The Kalyan Minaret (Grand minaret) is peak

amongst the monuments of the Post-samanide

era of art, culture and architecture. It has been

stately towering the above the ancient city for

almost 900 years, and plays a decisive role in the

appearance of the city. The first thing a traveler

approaching the city sees is its majestic figure

amongst the mosques and ancient buildings.

Erected by a prominent member of the

Karakhanide dynasty, Arslankhan, in 1127, it

was originally located outside the Shahristan,

near the Ark. On the khan’s orders it was

transported into Shahristan. The minaret’s upper

section was made of wood, but after it fell down

and damaged a nearby mosque, it was rebuilt

entirely with bricks, ending with a height of

almost 50 m and diameter of 9 m on its basis.

The minaret is a formidable cylindric trunk

gradually narrowing upwards with a lantern light

on the top crowned with a small dome. The

vertical axis apparent on top of the lantern light

is indicates the intention of constructing a

further higher part. A passage from the roof of

the neighboring mosque leads to the spiral

staircase with 105 steps within the tower. The

stairs and up at a rotunda containing 16 lancet

windows. From there a muezzin called the

people of the city to prayers on Fridays. When

there was danger of an enemy attack it also used

as a watch tower.

Due to natural disasters and the impact of

time, numerous grand constructions in

Uzbekistan have disappeared without a trace.

10




But the minaret, a sublime architectural

monument erected under (the supervision of) the

architect Bako exactly 870 years ago, still stands

as a brilliant specimen of our ancient culture.

This remarkable phenomenon can be attributed

to the science and architecture which gave the

minaret its precise proportions, perfectly-laid

foundation, and the high-quality constructive

materials used in it. The foundation is laid from

larger bricks, the walls, four columns support the

four aches.

The walls rising from the foundation end at

the top with an arched gallery containing 10

lancet windows on the each side, columns at the

corners. The four small domes on the four

corners of the roof which the main larger dome

bestow the minaret with a particular sublimity.

The appearance of the internal and external

structures is determined by the transition from

the square walls to the dome. To support the

arches and the dome, diagonal semi arches were

applied. The small decorative columns on the

edge of the internal walls help attain a complete

circle by transforming the octagon to the

sixteen-sided from. To provide structural

completeness and to prevent the arches from

crumbling, the minaret is designed with lancet

apertures from the outside and filed with cruces

from lattices composed of trimmed bricks.

The Pre-Islamic architectural elements of the

structure are apparent in the remaining stairs that

exist ever the gallery of windows, in the

decorative columns wrought of alabaster and in

some elements of the ornaments. For the first

time in Central Asia baked brick was used in this

structure to meet the requirements and spirit of

the period.

Another feature of the mausoleum is the

decorative, raised patterns on the walls formed

by small square bricks (22.5x23x3 cm). The

bricks are laid in two to five pairs, vertically,

horizontally, diagonally, circularity and in many

other patterns. Such a highly artistic application

of baked brick can not be found elsewhere in

world of architecture. From dawn to sunset the

relief brick work displays an amazing variety of

shade and light. The mausoleum takes on an

especially attractive charm in the full moonlight.

The architecture and design is so unique and

impressive that the monument is under

UNESCO’s protection as a masterpiece of world

architecture.

Ismail Samani’s mausoleum is a magnificent

reflection of the scientific, cultural and

architectural achievements of the period. Like

Ibn Sino, Rudaki and Narshakhi, it is a milestone

in world-wide architecture. In the Kalyan

minaret, raised geometric patterns formed by

double ornamental and trimmed bricks decorate

the portal sections adjoining the door. Raised,

ribbed bricks divide the wall under the arch into

panels. Some of these panels contain ornaments

wrought with trimmed ceramics where others

contain alabaster plaster with vegetable and

geometric motifs.

Boyon Kulihan’s and Saifiddin Bokharzi’s

Mausoleums

There mausoleums are situated just outside

the Karohi gate of the city in a place called

Fathobod. While approaching the monuments

looking east, one’s eyes first upon the larger

sized Saifiddin Bokharzi’s mausoleum, and then

upon the rather modest Boyon Kulikhon, a

Wokdol ruler, who was killed in the uprising of

the people of Samarkand in 1358. The

mausoleum, which has a right-angled,

comparatively low entrance (8,5m tall) is

crowned with a low dome (8,5m high in the

11




interior). It comprises two parts – a more

spacious pilgrims’ room and a smaller crypt. The

sepulcher rising in the center of the crypt is

entirely covered with tile. The interior is

illuminated by a skylight with a diameter of half

a meter. The side walls of the crypt contain very

narrow and dark passages, one of which leads up

through a single to the roof of the structure.

Although the walls of the pilgrimage room are

only one brick they have endured time and

nature’s pressure ever since 14th century thanks

to the tiled facing which covers both the outside

and the inside walls.

The architectural decor in the 10-12th

centuries was characterized by baked, trimmed

bricks, gorged or embossed ceramic, and deep

plaster carving. The design of this structure

preserves all these design elements, but at the

same time the surface is covered with tricolor

veneer. The ornaments of vegetable and

geometric patterns are worked with a depth of 3-

8 cm on bright turquoise, white and blue tiles.

The incompleteness of the entrance, the

application of ¾ columns at the corners, the

existence of a passage among the walls and the

employment of stalactite decor in the sub dome

indicate the structure’s its linkage with the

architectural traditions prior to the Mongol

Conquest. Neither the Mongol conquest nor the

impact of time were able to harm the

architectural traditions of this ancient building.

Saifiddin Bokharzi was one of the

representatives of Islam from Bukhara. His

demise dates back to 1261, and this mausoleum

is believed to have been built in the 13th century.

The mausoleum was completed in three different

stages. Its oldest part is a signature shaped crypt

(9.5х9.5m inside) which narrows slightly as at

moves upwards. The main part of the

mausoleum consists of a spacious (12х12m)

square-shaped pilgrim’s room. Linked with the

crypt by only the common foundation, this 14th

century stage of the construction is crowned

with an egg-shaped dome. A similar but smaller

dome crowns the crypt. The bricks protruding at

right angle from each other on the surfaces of

both the domes create an impression of firmness

and solidity. The main eastern portal built

during the 15th-16th centuries, is much taller

than the portals of the northern and southern

walls, and contains columns whose corners twist

slightly. The décor of the mausoleum is very

modest: the internal walls are covered with red

plaster. The empty spaces where the square

walls of the pilgrim’s room pass to the spheres

dome are filled with a artistic design. Soft light

penetrating through small apertures below the

dome creates an amazing play of light and shade

on the surface of these raised patterns.

The Chashma Ayub Mausoleum

Uzbek history links the construction of this

mausoleum with the name of Arsienkhon, a

Karakhanid ruler. The name of the mausoleum

be related to the existence of a well in its interior.

An inscription on the wall of the crypt reads that

the mausoleum was built on Amir Timur’s

orders in 1379. That very year the ruler took

many craftsmen from Khorezm to Shakrisabz to

build the White Palace.

A group of them is known to have stayed in

Bukhara. The shape of the conic dome rising

over the ancient part of the structure is very close

to Khorezm’s architectural traditions. This dome

plays an essential role in the appearance of the

mausoleum. It crowns a small-sized crypt

(4.5x4.5m). The two-layered dome, used in

Bukhara architecture for the first time in this

12




building, rests on what from the outside appears

to be a tall drum. The second, inner layer of the

dome is formed by large, three-deep rowed

stalactites. They serve the function of transition

from the square walls to the reserved dome with

raised ribs.

As a result of the construction of additional

premises to the eastern side of the building, a

portal built during the 14th century remains

insides. The architectural decor of the 10-12th

centuries was characterized by baked trimmed

bricks, gorged or embossed ceramic and deep

plaster carving. The décor of this structure

preserves all these design elements.

The Ulugbek Madrasa

From the time of Tamerlane, the capital city

of Samarkand has been regarded as the world’s

most brilliant city of nobility, famous for its

magnificent palaces. Whereas the city of

Bukhara, Bahauddin Naqshbandi’s home town,

has been the center of the power of Islam and a

dome of Islam. When Ulugbek’s grandson

ascended to the throne, he began his reign with

the construction of a madrassah in Bukhara. The

construction of the madrassah and its tiled décor

was designed by the architect Ismail Ibn Tahir in

1417.

The madrassah consists of a traditional central

square courtyard (25x25m), bordered by two

stories of cells and galleries. Beautiful towers

mark the corners. The southern stately portal

possesses both delicate and grand proportions.

This entrance has two outlets, one on the right

side and on the left side, of the central courtyard.

One may find the prayer room and the lecture

room at the corners of the first floor. There are

two smaller inner portals flanking the courtyard,

where one may view large, bottom facing glazed

ornaments.

The madrassah offers architectural and

ornamental elements of three periods. The red-

brimmed, gilded turquoise and white ornaments

on dark blue background represent Ulugbek’s

period. White and blue ornamentation was

added in the 16th century. Glazed tiles with a

turquoise tint on a somber grey background were

added in the 17th century.

The large scale reconstruction of the

madrassah was carried out by Abdullakhon in

1586. Despite the minor modification of the

madrassah as a result of later reconstruction, it

has retained the subtlety unique to the culture of

Ulugbek’s period.

REFERENCES

[1] A.I.Rempel, Bukhara. Far and close.

(Bukhara notes), Tashkent, 1982

[2] G.A.Pugachenkova, Masterpieces of

Central Asia, Tashkent, 1986

[3] V.G.Saakoff, History of Bukhara, Tashkent,

2013.

[4] National encyclopedia of Uzbekistan, II

volume, Tashkent, 2006

[5] Н.Д.Ядгаров, Г.А.Хакимова, Самобыт-

ное творчество народных мастеров

Узбекистана, Молодой ученый, №15,

стр. 272-275, 2018, url: https://moluch.ru/

archive/201/49386/

13




Изобразительные и выразительные средства

кинофотоискусства

К.С.Хидирова, Государственный институт искусства и культуры Узбекистана

Аннотация – В данной статье

раскрывается искусство фотография в

творческого процесса в кинематографии и

художественных видах. А также уделяется

особое внимание таким аспектам, где

немаловажное значение игра света и тени

в создании художественного образа.

Ключевые слова – искусство, живопись,

кино, кадр, композиция, киноосвещение.

Каждый вид искусства имеет свой

специфический язык, технические приемы,

свои изобразительно – выразительные

средства. В фотоискусстве, как и в других

областях художественного творчества, нет и

не может быт раз и навсегда установленных

правил, рецептов, которые безошибочна

обеспечивают получение качественных

результатов. Нельзя овладеть фотомастер-

ством, прочитав только одну книгу о

фотосъемке. Каждому а специалисту -

фотографу важно на собственных работах

понять и практически освоить всю

совокупность технических приемов,

научиться разумно, пользоваться имеющи-

мися средствами.

Основой успеха должна стать не

случайность, а настойчивые творческие

поиски, самая высокая требовательность к

своим работам. Основа кинемтографа и

телевидения это – фотография.

В переводе с греческого языка слово

«фотография» означает светопись.

Фотография – это совокупность способов

получения изображений в результате

действия света на специальные свето-

чуствительные материалы. Ещё в 350 году до

нашей эры известный древнегреческий

философ Аристотель в одной из своих работ

отметил, что свет, проникающий в темную

комнату через небольшое отверстие в стване

образует на пртивоположной стене

изображение предматов находящихся на

улице перед окнам.

Одно из наиболее ранних описаний

КАМЕРЫ-ОБСКУРЫ принадлежит извест-

ному Итальянскому художнику ученому

Леонардо да Винчи.

Позже эффект КАМЕРЫ – ОБСКУРЫ

был использован в ряде конструкции

переносных приборов. Некоторые из них

внешне напоминали павильонные фото-

камеры. В 1568 году венецианец Д.Барбаро

впервые дал подробное описание камеры –

обскуры с плоско – выпуклой линзой,

позволяющей увеличить, действующие

отверстие для проникающих в камеру лучей

и усилить яркость оптического изображения,

получаемого с ее помощью.

Большая заслуга в совершенствование

оптической системы камеры – обскуры

принадлежит известному немецкому астро-

ному И.Кеплеру. В 1611 г. Им была создана

оптическая система, состоящая из вогнутой и

выпуклой линзы, позволившая увеличить

угол поля зрения камеры – обскуры.

Изобретению фотографии предшествова-

ли работы англичан Т.Веджвуда, Г.Деви,

француз Жозеф Нисефор Ньепс, художник

Луи Жак Манде Дагер и английский ученый

Уильям Генри Фокс Тальбот, Д.Гершел.

Соовщение о новом изобретение было

сделано 1839 году известным физиком и

астрономом Араго на заседаний Парижской

академии наук и академии, изящных

искусств. 7 января 1839 года юбилейной

датой – днем изобретения фотографии.

Ньепс получил первые обнадёживающие

результаты Дагер заключил с Ньпсом

соглашение о совместном сотрудничестве

над изобретением. Дагер насточиво

продолжая начатое дело и в 1837 году открыл

надежный способ получения скрытого

изображения. Дагер впервые в мире получил

фотоснимок спавнительно высоким

качеством изображения. Он снял довольно

сложный натюрморт, составленный из

произведений живописи и скульптуры. Этот

14




снимок Дагер передал потом, хранителю

музея в Лувре.

После изобретения фотографии первые

художественные фотоснимки появилось,

вскоре после её рождения. Фотография

заняла прочное место в духовной культуре

современного человека. Фотография нашла

применение в науке и технике, в сфере

прикладных форм, используется в рекламе,

дизайне, многих других отрослях. Мы

рассматриваем фотографию как явление

культуры и средство воспитания художест-

венного, эстетического вкуса, используем её

огромные информационные возможности

как непременного свидетеля всего важного и

значительного, что совершается в мире.

Фотография становится средством создания

художественных произведений, и сейчас

выступает как одно из признанных современ-

ных технических искусств наряду с

кинематографом и телевидением. [1. 58 ст.]

Чрезвычайно важно, над каким

материалом велась работа, как автор –

фотограф отбирал то, вошло в кадр, под

каким угол зрения его рассматривал. Таким

образом, в фотографии ничто не мешает

созданию художественного образа. Фото-

графия входит в мир искусства в мировой

эстетике. Фотоискусство моложе фото-

графии, но не намного. Уже в 1843 год

английский художник Дэвид Октавус

работая над фотографическим портретом

перестал ограничиваться достижением

элементарного сходства полученного

изображения с оригиналом. Его портретные

снимки, не потерявшие своего художест-

венного значения – это живописные фото-

портреты, в которых переданы характеры,

внутренний мир изобаженных людей.

Английский другой Фотограф – Джулия

Камерон (1815-1879), снимки которой

убедительно показывали что она в портрет-

ной фотографии ставила перед собой задачи

истинно художественные. Техника фото-

графии и ее искусство развивались рядом

подгоняя друг друга. Возникла расширенная

интеграция искусств – традиционных и

новых. В диалектическом их взаимо-

действии, взаимопроникновении творческая

Фотография нашла свое полноправное,

достойное место. Имена мастеров разных

стран, которые с блеском украшали историю

мировой светописи – фотографии.

Фотография только осознавала себя

искусством и еше не имела собственных

традиции, творчество первых фотографов –

художников находило опору в законах

живописи. Развитие фотоискусства, позже

теоретики назвали «картинной фото-

графией». Направление это живо и сегодня

оно развивается, приобретая новые черты

современности, и объединяет такие жанры,

как станковый павильонный портрет,

натюрморт, классический пейзаж. Многие из

этих произведений стали классикой фото-

искусства. [2. 125 ст.]

Умению не копировать а изображать

фотохудожники учились у живописи. Фото-

графия тогда не имела собственных

традиции, только искала свои изобразитель-

ные средства. Примеры живописи прокла-

дывали ей дорогу к достижению художест-

венности. И на творчестве Фотохудожников

не редко сказывались прямые влияние

живописи, ее импрессионистическое направ-

ление.

Имена мастеров разных стран которые

укрощают историю мировой светописи несут

людям радость общения с миром, истинное

наслаждения от встречи с прекрасным. И

таким образом фотография становилась

самостоятельной областью творчества.

Выкристаллизовывались её главные специ-

фические черты – документальность, острая

публистичность. Позднее крупнейший

русский ученый К.А.Темирязев, широко

использовал фотографию в своей научной

деятельности. И таким образом фотография

начало развиваться с другими искусствами и

в мировой эстетике он стал как вид

искусства. Естественно, фотография привело

к расширению и углублению восприятия

мира, к расширению и углублению эстети-

ческих критериев вообще.

Творческими оказались слова француз-

ского художника Поля Деларома, сказанное

им в год изобретения светописи – «Она

окажет великие услуги искусствам...»

15




Живописцы, скульпторы, графики,

кинематографисты разных школ и

направлений ползовались, пользуются и еще

будут пользоваться выразительными

средствами фотоязыка.

Уместно вспомнить Сергея Львовича

Левицкого (1819-1898) мастера Российской,

Европейской портретной фотографии. Имя

Сергея Львовича – яркий символ периода

расцвета ранней портретной фотографии в

России. Он стал первым русским фото-

графом, который предложил использовать

для портретной съемки в павильоне

электрические освещение т.е. художествен-

ное освещение. С.Л.Левицкий внёс неоцени-

мый вклад в икониграфию деятелей

культуры, развите отечественной художест-

венной и научной фотографии.

Первые его работы – пейзажные фото-

графии из путешествия по Кавказу – были

признаны лучшими и удостоены награды на

выставке в Париже. В Париже С.Левицкий

изучает фотографию, общается с учеными,

слушает лекции. В те годы С.Левицкий

сделал портрет Дагера, признанный самым

лучшим. Фотограф не переставал искать

новые возможности дагеротипии и приме-

нять их в своей творческой деятельности. «В

соединение двух светов, - писал Левицкий -

мы найдем критериум художественного

освещения, решение задачи выработывается

не из борьбы двух светов, а напротив, в

художественном разумном их сочетании».

А.О.Карелин (1837-1906) окончил Академию

художеств. Тонкий художник, добивается

исключительно интересных построении

своих групповых портретов и в частности,

разрабатывает совершенно новые для того

времени принципы глубинных, много-

плановых композиции. Активным элементом

его фотоснимков становится светотень, и

одним из первых он широко использует в них

разнообразные эффекты освещения.

А.О.Карелин работает над совершенство-

ванием фотографичекой оптики. Яркую

страницу в истории развития фотографии

вписывает С.А.Лобовиков (1870-1941).

Связанный с русской прогрессивной общест-

венностью, по идейной направленности

творчества близкий к художникам –

передвижникам. Историки и теоретики

высоко оценивают вклад в расширение

рамок фотоискусства американского

фотографа Альфреда Стиглица и

М.П.Дмитриева считающимся осново-

положником публицистического фото-

репортажа в Росии. Фотохудожники стали

искать самые разнообразные пути и средства,

чтобы уйти от прямой фиксации натуры.

Умению не копиравать, а изображать

композиционную выразительность фото-

художники стали искать самые разно-

образные пути и средства, чтобы уйти от

прямой фиксации натуры. Умению не

копировать, а изображать композиционную

выразительность фотохудожники учились у

живописи. Исходя из высказывании извест-

ных кинокритиков-историков кино влияние

живописи на кинемтограф огромно, здесь

хотелось остановиться выразительных,

изобразительных средствах кинемтографа.

Кинескоп (от греческого «кинетос» -

движущийся и «спокопио» - смотреть) -

оптический прибор для показа движущихся

картинок, изобретен Томасом Эдисоном в

1888 году. Смотреть фильм мог один человек

через специальный окуляр. Кинематограф

братьев Люмьер использовал тот же тип

пленки 35 мм с перфорацией и аналогичный

протяжный механизм. Луи и Огюст

Люмьеры являются одним из изобретателей

кинематографа, пионеры французского

кинопроизводства и кинорежиссуры. В 1894

году Луи Люмьер увидел «кинетоскоп»

Эдисона и заинтересовался проблемой

световой проекции «движущихся фото-

графии». В этой работе ему помогал брат

Огюст Люмьер. Аппарат, изобретенный

братьями Люмьер, был запатаентован в 1895

году и получил название «кинематографа».

28 декабрь 1895 году в Париже состоялся

первый сеанс кинематографа братьев

Люмьер. Короткие фильмы уже содержали

элементы будущего:

1. «Прибытие поезда»

2. «Политый поливальщик» кинотрюки

3. «Разрушение стены»

4. «Выход с завода»

16




5. «Завтрак младенца»

Среди кинокартин братьев Люмьер были

натурные съёмки, жанровые сцены, хроника,

репортаж, фильмы о путешествиях. Огром-

ный успех «живой фотографии» обеспечил

кинемтографу быстрое распространение по

всему миру.

Интерес к кино был так велик, что

энтузиасты руского кино В.Сашин, и

К.Федецкий сняли несколько коротко-

метражных картин. Сюжеты этих фильмов

были главным образом приключенческими,

комедийными. К ним относятся фильмы

Жоржа Мельса (Франция), близкие цирковой

феерии. В своих фильмах Мельсе использо-

вал многократные экспозиции, комбиниро-

ванные съемки. Жорж Мельес был

подлинным создателем кинематографичес-

кого спектакля.

Оригинальность Мельеса проявлятся

позже, 1897 год, когда он приступает к

съемке кинотрюков выделяет огромное

состояние на постройку стдуии в своем

поместье в Монтрёе, у заставы Парижа.

Талант Мельеса проявился в систематичес-

ком использовании в кино многих выра-

зительных средств театра: сценария, актёров,

костюмов, грима, декорации специфические

требования немого кино побудили Мельеса

искать новые принципы актерской игры. Он

предъявлял большие требования к жесту.

Чем к мимике. Мимика и жестикуляция

персонажей в фильмах Мельеса следуют

театральным законам. В своем творчестве

Мельес снял около 4000 фильмов. Отец

мирового кино Девид Уорк Гриффит сказал

«Я всем обязан Люмьеру и Мельесу».

Благодаря творчеству Жоржа Мельса

кинематограф в мировой эстетике вошел как

вид искусства. Фильмы Жоржа Мельеса:

1. «Замок дьявола» 1888 год (первый

фильм)

2. «Золушка» 1899 год

3. «Красная шапочка» 1901 год

4. «Синяя Борода» 1901 год

5. «Коронация Эдуарда VII» 1902 год

6. «Путешествие через невозможное» 1904

год

Кино – искусство зрелищное, пластичес-

кое, и изображение является одним из

главных компонентов в воплощении идейно-

художественных задач. Специфика этого

вида искусства предполагает особое

значение профессии кинооператора. В этом

постоянно развивающемся искусстве все

возрастает ролъ кинооператора – сотворца

сценариста и режиссёра, интерпретатора и

соучастника их творческого замысла.

Средства зрительной пластики светом т.е.

художественным освещением, движением,

колоритом – кинооператор создает на экране

кино и телевидения пластический образ,

эмоциональный и философском ряде

цельностный, своеобразный мир со своими

героями, средой, настроением, то есть то, что

и делает фильм произведением искусства.

Поиски пластической, зрительный

выразительности начались еще в эпоху

немого кино, в те годы кинематограф только

– только осознавал себя, свои возможности,

нащупывал будущие пути. [3. 29 ст.]

Глубоко понять природу кино-

операторского творчества можно лишь

осознав ту эволюцию которую она пере-

терпело на протяжении многолетия. Кино-

операторы все вместе и каждый в

отдельности – осваивали возможности

выразительного кинематографического осве-

щения, искали пути приближения кино-

изображения к живой реальности, находили

новые средства в передаче световоздушной

среды трехмерного пространство, открывали

способы раскрепостить камеру, сделать ее

инструментом динамичным и подвижным,

стол же послушным художнику, как кисть

живописца. Киноосвещение как специфичес-

кая техника киноизображения возникла еще

в начальный период развития кинемато-

графа. По учению выдающегося голланд-

ского художника Рембрандта «Пиши светлое

на темном, темное на светлом», Это в

живописи даёт объём фактуру, оживляет

живописную картину, Историческая система

рисующего света в кино имела своим

началом, так называемый «рембрандтовский

свет», который ввел в практику кино-

освещение русский кинооператор Александр

Левицкий, Техника «рембрандтовского

17




света» состояла в том, что фигуры

персонажей освещались более ярко, а второй

план и фон приглушённо, Появилась

возможность светотенью выявить объёмно-

пластические формы лица и фигуры.

Осветительные приборы стали основным

орудием художественного освещения в

искусстве кинооператора.

Известные мастера кинематографа

А.Левицкий, Э.Тиссе, А.Головня, А.Москвин

разработали систему киноосвещений в

кинооператорском искусстве. Кинооператор

всеми средствами, которыми он владеет, и в

первую очередь, киноосвещение должен

организовать внимание зрителя на главном

содержании сцены, создавать непрерывность

восприятия демонстрируемого действия.

Киноосвещение в кадре всегда распределяет-

ся неравномерно, часто в виде пятен, с

резкими, мягко переходящими светотеневы-

ми участками. Перед зрителем фильма

выступает не сам актёр, а его экранный

образ, выразительность, которого зависит не

только от актёрского исполнения, но от

режиссёрского и киноизобразителного кино-

операторского оформления,

Выдающийся итальянский кинорежиссер

Федерико Феллини утверждал и что замысел

кинофильма может возникнуть как световое

пятно, что фильм пишется светом,

обрисовывая объемные формы фактуры

действующих лиц, стиль выражается светом.

«Свет в кино это идеология чувства…». [3. 38

ст.]

Световыми лучами кинооператор

обрисовывает объемные формы фигуры

действующих лиц, выявляет их пластические

качества, определяет тональность изображе-

ния фильма в целом.

Кинооператор игрового фильма – подлин-

ный художник в самом широком понимании

этого слова, мастер кинематографического

портрета, пейзажа и интерьера. Кино-

оператор должен обладать ярко выраженной

творческой индивидуальностью, своим

оригинальным киноизобразительным стилем

и манерой производственной работы.

Коллективная работа режиссёра, оператора и

художника требует особых творческих

взаимоотношений. Киноосвещение в искус-

стве кинооператора не потеряла своего

значения в создании фильма и стала

важнейшим средством киноизобразительных

задач.

Анализ вклада лучших кинооператоров

дает возможность наглядно увидеть, как

тесно связаны их поиски с сегодняшним

днем.

Эстетика изобразительного решения

фильма меняется, обогащается новыми

выразительными средствами. Как и прежде,

все нити – технологические и творческие –

сходятся в руках кинооператора. Он остается

«последней инстанцией» между замыслом и

его воплощением на экране кино и

телевидения.

Левицкий Александр Андреевич

(23.11.1885-1965) российский кинооператор.

Занимался художественной фотографией. В

кино 1910 года. Он снял много фильмы,

главным образом экранизации, классики и

исторические: «1812 год», «Анна Каренина»,

«Дворянское гнездо», «Крейцерова соната»

(1914г), «Война и мир», «Отцы и дети» и

«Портрет Дориана Грея» (1915г).

А.Левицкий – показал себя оригинальным

художником, тонко чувствующим стиль

литературной основы и реалистические

традиции изобразительного искусства. [4. 98

ст.]

Грегг Толанд всемирно известный

Американский кинооператор. Он занимался

художественной фотографией. Среди луч-

ших фильмов «Тупик» 1937 год, «Грозовой

перевал» 1939 год. Премия Американской

академии («Оскар»), «Гражданин Кейн» 1941

год. Фильмы снятых Г.Толандом, портрет-

ные характеристики индивидуализированы,

изобразительные акценты точно оттеняют

эмоциональное звучание кадра. Г.Толанд

один из крупнейших операторов мирового

кино, внёс большой вклад в развитие

реалистического операторского искусства.

Один из основателей мировой киношколы

всемирно известный кинооператор Анатолий

Дмитриевич Головня по - настоящему

открывает для себя мир живописи. Он

знакомился в подлинниках с выдающимися

18




произведениями, хранящимися в художест-

венных музеях Москвы и Ленинграда

(Питера). Ленинград куда он приезжал для

выбора натуры и съемок, становился

праздником, радостным и удивительным.

Белые ночи, величественные дворцы,

ажурные мосты. Подумать только, по этой

Невской мостовой ходил Александр

Сергеевич Пушкин, по этой набережной

гулял Александр Блок. Русский музей

становился для него школой художествен-

ного воспитания. Разные течение живописи

всегда влияло на изобразительную культуры

кинематографа.

В западной живописи А.Головне нрави-

лись также французкие импрессионисты и

художники – пейзажисты английской

школы. Здесь он сходился со своим

сверстником и другом ленинградским

кинооператором Андреем Москвиным. Оба

они высоко ценили воздушную перспективу

и любили задымленность, туманы в кадре.

Головня и Москвин хорошо знали влияния

живописи на кинематограф. Первые записи

закономерностей линейной и воздушной

перспективы мы встретим у выдающегося

художника, века Возрождения Леонардо да

Винчи. В XVII веке Меризи да Караваджо,

является реформатором европейской

живописи, один из крупнейших мастеров

барокко. Одним из первқх применил манеру

письма «кьярскуро» – резкое противо-

поставление света и тени, то есть контраст

освешения. Караваджо оказал большое

влияние на реалистическое течение во

многих художественных школах. Он в своих

живописных работах обращал большое

внимание на свет и тень, на мощные

контрасты (на освещение), выразительность

фактуры изображения, пластичность

объемов, насыщенности колорита и драма-

тургический эффект изображения. Работая

над фильмом режиссёры С.Эйзенштейн,

В.Пудовкин и операторы Э.Тиссэ,

А.Головня, не раз обращаются к живопис-

ным полотнам выдающихся европейских

художников. Безусловно, киноживопись

режиссёра В.Пудовкина, оператора

А.Головня, режиссёра С.Эйзенштейна и

кинооператора Э.Тиссэ означали шаг вперед

в развитии школы кинооператорского

мастерства. Кинооператор, снимая фильм,

создает на киноэкране изобразительный

образ в киноживописной композиции.

Работая над созданием фильма, режиссёр

В.Пудовкин и оператор А.Головня, не раз

обращаются к живописным полотнам

выдающегося голландского художника

Рембрандта. «...Мы хотели, пишет оператор

А.Головня, - научиться у великого мастера

пониманию и умению, тончайшими

световыми нюансанми передать объём,

фактуру, выявить форму предмета на экране

и вводить свет в сюжет, в тему картины».

Снимая фильм «Иван Грозный», режиссёр

С.Эйзенштейн и оператор фильма

А.Москвин учился у великого Рембрандта

искусству светотени, уметь передать свет

обём, фактуру, вводить свет (освещение) в

сюжет картины.

В этих кадрах светотень и ракурс у

оператора А.Москвина был самым важным

эффектом освещения в искусстве кино-

оператора. Найденные оператором

А.Москвиным киноизобразительные

средства в фильме «Иван Грозный» вошли в

качестве ценнейшего вклада в сокровищницу

операторского мастерства в мировой

кинемтографии.

Кинооператорское искусство принадле-

жит к тем областям художественного

творчества, без которых не может

существовть кинеметограф.

ЛИТЕРАТУРА

[1] В.Нильсон, Изобразительное построе-

ние фильма, Кинофотоиздание, 1936

[2] А.Д.Головня, Мастерство кинооперато-

ра, Москва, Искусство, 1965

[3] Р.Н.Ильин, Мастерство оператора кино

и телевидения

[4] А.Б.Махов, Караваджо и молодая

гвардия, 2011

[5] С.Эзенштейн, Избрвнное сочинение, в

6 томах

19




Principles and methods of filmmaking

I.Melikuziev, Uzbekistan state institute of art and culture

Abstract – This article is devoted to the

problems of creating a visual image and

solving the issues of artificial and natural

lighting when shooting a film by a camera

operator.

Keywords – cameraman, film director, film

critic, character, light, camera angle, staging,

image, plastic, rhythm, composition,

montage, script and method.

INTRODUCTION

Cinema is a mysterious world of creativity

that grows the beauty in the soul of a person. For

almost a hundred years, in our country this art

has trained its great masters and outstanding

examples of creativity. Cinema, covering all

arts, began to show the viewer a new world

through images. A cameraman, along with a

scriptwriter and director, entered the creative

arena as a creator for the full implementation of

this art.

Image lighting: Image lighting is the

illumination of the artificial or natural

movements of objects of various shapes.

Lighting allows performing artistic and

technical tasks on photosensitive materials, on

the surface of objects with various linear forms,

shapes, colors and their flights, as well as on the

textures of their surface using light rays and

correctly performed exposure metering.

Lighting features: Depending on the light

pattern, the lighting that is used in the shooting

is divided into two types: light-and-dark and

black-and-white, and glare.

Light-and-dark and black-and-white lighting:

At light-and-dark and black-and-white lighting,

directional light is lightened to the subject, the

rays of which fall on the elements (parts) of the

object at equal angles. The difference in the

volume and shapes of parts and objects of the

image, shot mainly due to the visual perception

of the illumination of these elements, depends on

the relativity of multidirectional rays of light, as

well as the difference in the light gain of the

parts (elements). The smooth surface of the

subject is obtained due to good shooting. The

color (color flights) of some subjects gives the

cameraman an additional opportunity, if

necessary, to better reproduce reality.

Primary directional light: The main

directional lighting (visual lighting, imaging

lighting) is directed to important parts of the plot

and, often, to the actor’s face in the shot.

Usually, lighting is performed using directional

light and constantly accompanies the movement

of the hero (character) in all its phases. When a

certain lighting effect is achieved, the directional

light can fall on certain parts of the subject (for

example, on certain parts of the face). The

amount of lighting in this case does not change.

Lighting efficiency of the main directional light

depending on various positions of impact

In many cases, the main directional light is

lightened to the subject slightly from the side

and relative to the optical axis of the camera

from above at an angle of 30-60 degrees. It is at

this angle that the light-and-dark and black-and-

white lighting of directional light falls on

individual parts of the subject. Usually, a single

light is used to provide the main directional light,

which helps to prevent splitting of the shadow

lines.

When changing the master shot or a certain

position of the actor, several lighting devices are

used when shooting. Basically, during

directional lighting, depending of the lighting

distance, lighting devices with parallel directed

light beams, cinema projectors (lamps) with

Fresnel lenses, and also diffused lighting

20




equipment are used. Lighting volume is the

primary volume for measuring the exposure

control of the divided illumination of the main

directional light, which is sometimes called the

decisive point. When shooting in nature, the sun

is a source of directional light.

Fill lighting: Fill lighting (exposure lighting)

is used to uniformly lighting the subject.

Fill lighting allows lighting to some extent the

place of shooting, makes it possible to achieve

the necessary and satisfactory result when

working with parts, as well as to display the

color and details of the shot object. The main

volume of light rays of the lighting equipment is

used as fill lighting and is located approximately

parallel to the optical axis of the camera. At the

same time, there are deviations from the above

direction, since the fill lighting does not give a

visible shadow (blackness). In most cases, when

black-and-white lighting is used, fill lighting is

not required. To create fill lighting, lighting

equipment with filler light is used.

One type of filler light is the overhead

lighting, which is usually used for large-scale

stage sets, that is, to reproduce picturesque sets.

The task of the overhead light is lighting the

space of a picturesque decoration and objects of

the master shot. Glass bulbs and directional,

widely spaced elongated halogen bulbs are often

used to provide overhead lighting.

Modeling lighting relatively illuminates the

shadow side of the object, and is obtained with

the help of glare and color flights when creating

the desired color and light density. For modeling

lighting, projectors with Fresnel lenses are

mainly used.

Linear (back) lighting for filming is made

from the backside and overhead, and usually

smoothes the bounder lines of the object’s

details; in turn, they are in front of the main

background and complement the merging of

color and color flights.

Lighting that falls on the subject from its back

may be two or three times larger than the main

directional lighting. For backlighting, mainly

projectors with Fresnel lenses are used, and for

distant lighting special counter-light projectors

are used.

The main lighting, at the same time, evenly

distributes light on the illuminated surface, the

rear curtains and walls of the stage. To light the

main color, diffused lighting equipment is used,

and for distant lighting, projectors with Fresnel

lenses or glassed tube lighting equipment is

used. Effective lighting equipment is used to

create the necessary shape and color flights on

the scenery (stage sets) and objects of shooting.

Density and color are usually used to enhance

the effect of off-screen approximate motion as a

light source.

To obtain effective lighting projectors with

Fresnel lenses are used. When shooting, it is not

necessary to use all of the above lighting

methods. In many cases, it is sufficient to use

two or three lighting methods. To create lighting

with color flights, one filling lighting equipment

is enough. In some cases, one or more lighting

equipment has high lighting performance and is

a source of, for example, filler and filling, as

well as the main directional and, finally,

effective lighting.

When shooting in nature and in natural sets,

artificial lighting is usually applied which is

used as filler lighting, and at the same time

reduces the shadow of the subject and lack of

light.

Exposure filming method: A film negative is

well copied and correctly exposed if the paleness

interval of the captured image of the heroes’

faces does not exceed 0.8-1.0 in an optically

dense area. The density of shadow and light is

important for the plot, and should not go beyond

the features of the negative film curve,

conventionally perceived as a straight line.

To obtain the optical density of a human face

in a selected area, with a reflection coefficient of

0.3, a good projection of a photosensitive

negative film C and an image shot Ф, the amount

of light fallen onto the surface of the relative

aperture of the camera opening at an open angle

of the shutter with an effective object is

determined by the following ratio:

When the image capture speed is 24 - 25 shots

per second, with an open angle of the shutter

160-180°C, there will be the following formula:

21




The above formula is the result of a theoretical

sum of the calculations of many cameramen,

obtained by checking them and studying their

studies of the film making. The safety margin in

this formula is 1.5 - 2. Based on this formula, the

following table is compiled. Here, it is possible

that the direction that is not horizontally lying or

directly descending is chosen, but rather the

value of the fallen light perpendicular to the

maximum surface reception of light is given

which, in turn, is directed to the lighting

equipment which results in key lighting.

Exposure control of lighting during filming:

The main requirement for filming is the fact that

during the entire film, when reproducing the

image of the face of each character, it is

necessary to maintain a constant density. This

requirement applies to all events of the film,

when changing ("day" or "night" light expressed

by lighting), regardless of the plot being lit, only

the general contrasting side of the lighting

changes, while for light, area, and also for the

depth of shadows, it is necessary to take into

account lighting distribution. When applying the

method of the main directional key lighting on

the face no changes should occur even in the

smallest area.

It is notable that in some cases, the use of the

special effective lighting method can lead to a

decrease in the image density of the face on the

negative, sometimes to a decrease in the density

to the level of the tape veil or, for example, to

obtain a clear image shade.

It is natural that a darkish or made-up shade of

a person’s skin means a decrease in density on

the negative, even when shooting with artificial

lighting with simultaneous exposure control:

obtaining a white face color means that measures

taken to constantly ensure the amount of lighting

chosen by the operator for that person.

The degree of lighting and illumination of the

set or its parts is determined by the camera

operator based on his personal opinion and

requirements, taking into account the possible

use of the footage in the future, as well as

ensuring the lighting and maintaining the light

balance of the set, is assigned to the camera

operator.

During filming in natural light, sometimes

there is a noticeable change in the lighting of the

subject or the control of the light level. Based on

the control of the light level, changes are made

to the relative aperture of the lens.

Filming in nature: When filming in nature,

regardless of the use of color or black-and-white

film, the light plays a major role for the graphic

expression of the design. When shooting on

color film, the change between incident light,

shadow and color performs the main task of

colorizing the image. Before starting filming in

nature, the camera operator must take into

account the variability of natural light and find

technological solutions to this issue.

When considering filming technology, the

camera operator should be well acquainted with

the theory of the lighting types have been

applied and is applied in photography (main,

background, modeling, filling, and back).

When filming in nature using color film,

regardless of the change in shooting direction,

the principles of shadow and color should be

preserved. So, if the color sequence does not

correspond to the plans during the filming, one

will have give up even beautiful landscapes.

The features of natural light are expressed not

only in its color, directness or softness, but also

in other properties, for example:

1) The upper location of the sun makes it

possible to increase the different scale of view

shot at one object.

2) In natural light, the interaction between the

realism and simplicity of the color of lighting is

clearly expressed in the transition between

shadow and light.

The realism of these colors between shadow

and light enhances the naturalness of the image.

Through a slight change in the interaction of

these colors, shooting can be given a visual

accent.

3) Change in lighting and color solutions

occurs by changing the direction of shooting

individual shots.

4) The sky covered with smoke or light helps

to the diffusion of light, and thereby makes it

possible to change the direction of shooting.

22




5) Clouds in the sky not only change the color

of lighting, but also adapt the expression of the

background to the foreground object.

Lighting, both natural and artificial, is

determined by type: main, filling, background,

modeling, and back. [2, 46-p].

Main light: This lighting is directed to the

subject as the main light. Using this light, the

shape of the object is shown and a color accent

is created. In accordance with the shooting line,

the main light is placed in different directions,

that is, front light, lateral, anterolateral,

posterolateral and backlight. Depending on the

height and lowness of the light placement, it is

also called main upper and main lower light.

Under natural conditions, when shooting with

main light, the sun's rays fall on the subject

directly or through the clouds as diffused. Main

light has natural variability. For example: its

color changes depending on the state of the

atmosphere, the location of the sun relative to the

horizon and depending on the area of emission

around the sun.

With an increase in the volume and density of

smoke in the air, this emission area expands, that

is, we see it in such an image, and the sharpness

of the shadow outline increases or decreases

depending on the color and directness of the

fallen light.

Fill light: Fill light is a type of light that

illuminates areas of an object with insufficient

lighting, which should not leave a sharp shadow.

During the filming in nature, filling light is

formed mainly due to the blueness of the sky and

clouds reflecting the sun's rays; and also, fill

light occurs due to the reflection of light falling

on the surface of the earth and on the surface of

all objects on the earth.

That is why, in some cases, when filming

there are insignificant changes in the color of

lighting reflected by the sky and earth.

Modeling light: With the help of this light, the

shape, color and change in the tonal perspective

of the object are fully revealed. When filming in

nature, modeling light is created using additional

lighting and reflective devices.

When transmitting modeling light using

artificial illuminators, the color of the lighting is

created using additional light filters. And in

cases of creating modeling light by natural light

using light reflectors, it is advisable to use color

reflectors.

Backlight: The purpose of using backlight is

to highlight the foreground object from the

background, and also, if there is smoke or

natural fog on the set, backlight is used to give a

certain character and reveal the perspective of

the background. When filming in nature

backlight is created, in rare cases, using artificial

lighting; Backlight is mainly created using

sunlight.

Background light: Cameramen use

background light in combination with the color

of the illumination of the object and background.

Under natural conditions, the background light

is the light of the sky or the rays of the sun

creating an immediate shadow. When shooting

under the natural conditions of a cloudy sky, in

some images, the background color becomes

color, compared with the foreground.

Features of natural light: Natural light is

generated from the following three types of

multicolored light rays: 1) direct sunlight, 2) a

diffused ray passing through clouds and air haze,

3) diffused rays of the sun reflected by a blue

sky. The combination of these rays of light gives

us natural light of different characteristics. As

mentioned above, natural light consists of two

colors: the direct white rays of the sun and the

bluish light of the sunlight reflected by the blue

sky.

Filming in the morning: Morning is the most

suitable time for color filming. In the morning,

the shadows have a clear expression and create

an airy nodal perspective at a short distance from

the ground. Due to the increase in direct

horizontal main light, an increase in color rays

on the surface of the earth is also expected. The

morning haze of air combines colors and creates

a bluish or reddish-blue color. If one pays

attention to the movie events shot at an angle of

25-30 degrees to the horizon, he/she can see that

they have a warmer image and a golden yellow

color. The higher the sun rises from the horizon,

the brighter the image becomes.

Filming at noon: When the sun reaches the

highest point above the horizon, the temperature

of the earth rises and the haze gradually

23




disappears. At this time, soft light is replaced by

daylight contrast light.

At the same time, the interval between the

shadow and the light increases, the upper part of

the object is illuminated, and the lower part

becomes invisible in the shadow.

Simultaneously, the color of the light changes

dramatically.

In order to prevent interference with the

actor’s eyes, when filming in the daytime, the

cameraman uses the sun as backlight, the shape

of which is illuminated by reflected lighting.

When using sunlight from the front or side, the

cameraman uses certain fabrics to soften the

shadow and gets a positive result. [2, 75-p].

Filming in the forest: As there is not enough

light in the forest at the beginning and at the end

of the day, the most convenient time for filming

in the forest is noontime. When color filming in

clear summer weather in the forest, sometimes,

there is a clear lack of light. In such cases, the

cameraman is forced to increase the exposure.

During color filming in the forest, forest paths

and visible sites of the sky greatly help the

cameraman. To get the best result, since it is easy

to use light reflectors there, it is advisable to

choose the forest edge.

Filming in the cloudy weather: In cloudy

weather, the sharpness of light decreases and its

softness increases. As the density of clouds

increases, the colors of different types of lighting

(main and filling light, and etc.) run into one

another. The interval of light is reduced and the

same light is distributed everywhere. In cloudy

weather, the emission intensity and color of the

beam increases. For example, a yellow ray is

divided into dark yellow and even red.

Therefore, when the sky is covered with dense

clouds, the color of the beam will change from

bluish-gray to violet-red.

CONCLUSION

The art of a cameraman is the ability to

skillfully apply different and complex

techniques in the filming and in art. Modern

technical means of the camera operator are

intended for practical filming of the staging of

the idea and image given in the script.

Along with this, a deep knowledge of the

filming technique is used to make the best use of

its capabilities in finding solutions for dramatic

and visual tasks.

Particular attention is paid to the filming

points of the operator, the choice and

determination of the focus distance. During

filming, the patterns of changing the contrast of

the rays’ distribution as a result of illumination

of the subject are also considered. It is also

important to note that it is necessary to pay

attention to the imbalance and proportions of

light and shadow that arose not as a result of the

personification from the general contrast falling

on the object, but from the lighting of details.

REFERENCES

[1] A.I. Ismailov, The cinematographic art,

Textbook, Tashkent, 2004

[2] I.M. Melikuziev, Cinematographic work

(formation and development of art

photography), Textbook, Tashkent, 2018

[3] M.N.Ismailov, I.M.Melikuziev, Methodo-

logy for determining the time and exposure

condition using a photo exposure meter,

Teaching aid, Tashkent, 2007

[4] I.M. Melikuziev, The method of multi-

camera shooting, Teaching aid, Tashkent,

2009

[5] A.I.Ismailov, I.M.Melikuziev, Technical

and creative possibilities of a camera,

Textbook, Tashkent, 2009

24




Мақом санъатида сўзнинг ўрни

А.Талабоев, Ўзбекистон давлат санъат ва маданият институтининг Фарғона минтақавий

филиали

Аннотация – Ушбу мақолада халқимиз

маданий меросининг ажралмас қисми

бўлган миллий мақом санъати, унинг

қадимий тарихи, фалсафий илдизлари,

бетакрор услуби, ижодий анъаналари ва

унинг маънавий хаётимизда эгаллаган

ўрни тўғрисида маълумот берилган.

Калит сўзлар – мақом, мусиқа,

маданият, мерос, тараққиёт, асар, чолғу,

бастакор, шеър, ғазал.

Халқимизнинг ўлмас мусиқа хазинаси –

мақом жанири ўзбек ва тожик мусиқа

меросида алоҳида ўрин эгалайди. Шашмақом

Ўрта Осиё халқларининг кўп асирлик

маданий-тарихий тарақиётининг маҳсули-

дир. Шашмақом XVIII аср ўрталарига бориб

шакилланган бўлсада лекин, мақом

санъатининг тарихи жуда қадим замонларга

бориб тақалади.

Қадимий маданият ўчоқларидан бири

бўлган Ўрта Осиёда яшаган халқлар жаҳон

фани ва маданияти хазинасига салмоқли

ҳисса қўшганлар. Улар мусиқа маданияти

соҳасида ҳам жуда бой қадимий меросга эга.

Бунга мисол қилиб Ўрта Осиёдан чиқан

қатор олимлар ўзларининг илмий асарлари

билан жаҳанда ном қолдирган Абу Наср

Фаробий, Ибн Сино, Ал-Хоразмий ва

уларнинг давомчилари мусиқа назарияси

бўйича илмий асарлар ёзиб қолдирганлар.

Абу Наср Фаробий ўзининг мусиқага

бағишлаган асарлари “Китобулмусиқий ал-

кабир”(Мусиқага доир катта китоб), “Калам

фил-мусиқа”, (Мусиқа ҳақида сўз), “Китобул

мусиқа”, (Мусиқа китоби)бундан ташқари

бобомиз Ал-Хоразмий “Мафотиҳул-улум”

(Илмлар калити) китобини мусиқага

бағишланган қисмида ўша асрда Ўрта

Осиёда мавжуд мусиқа чолғулари толиқ

тафсифланади ва уларнинг ҳар бири ҳақида

аниқ маълумот беради.

XIX асрнинг охирги чорагида Шашмақом

нотага олинган бўлса-да, илмий асосда кам

ўрганилинган. Мақомларни ноталаштириш

мақсадида шоир, олим, машҳур бастакор

Паҳлавон Ниёз Мирзабоши танбур нота

чизиғини иҳтиро қилади ва бир қанча

Шашмақомдаги куйларни нотага солади.

ХХ асрга келиб ўзбек-тожик халқлари

санъати бойликларини дастлаб профессор

В.А.Успенский ноталаштиришга киришади.

Бунга мақомдон устозлар Ота Жалол

Носиров ва Ота Ғиёс Абдуғаниевларнинг

ҳисалари катта бўлади. Шашмақомнинг

Хоразим йўналишини эса, дастлаб

мусиқашунос Е.Е.Романовская томонидан

нотага олинган.

Сўнги йилларда Ю.Ражабий ҳам

Шашмақомни жуда кўп мақомларни нотага

олган. Ю.Ражабий тўпламида ашула

йўлларида ўзбекча қисман тожик тилидаги

шеърларидан фойдаланган. Бунда шеър

ўлчовларининг куйларга мос келишига,

уларни шакл ва мазмун жиҳатидан тўғри

танлаб олишга катта аҳамият берилган.

Мақомларни ашула матнларини классик-

ларимиз Атоий, Лутфий, Саккокий, Навоий,

Бобур, Фузулий, Нишотий, Нодира,

Увайсий, Махзуна, Мунис, Огаҳий,

Муқумий, Фурқат, Нисбат каби шоирларни

ғазалларидан фойдаланилган.

Маълумки, ғазал алоҳида шеърий жанр

ўлароқ ХII асрдан бошлаб форс-тожик, ХIV

асрлардан эса, туркий адабиётда кенг

тараққий қилган. Ғазалнинг тили ва руҳи

кўтаринкиликка, кўтаринки кайфиятлар,

ҳаяжон ва эҳтиросларни тараннум этишга

йўл очади. Шунинг учун маъно ва туйғу

ғазалда ўзгача бир кўрк ва фусун билан

намоён бўлади. Ғазалнинг тили – кўнгил

тили, дард ва армон тили. Чунки мумтоз

шеъриятимиздаги бирор бир лирик жанр

инсон кўнгли ва руҳи сир-асрорини ғазал

даражасида жонли ифодалай олмаган.

Матлаъ ва шоир тахаллуси қўлланилган

мақтаънинг бўлиши ғазалнинг зарур поэтик

талабларидан ҳисобланган. Фикрий ва

ҳиссий яхлитликка эришиш, яъни А.Навоий

25




таъкидлаганидек, “ҳар мазмунда матлаъе

воқеъ бўлса, мақтаъғача сурат ҳайсиятидан

мувофиқ ва маъни жонибидин мутобиқ”лик,

якпоралик ўзбек ғазалиёти учун характерли

хусусият бўлган.

Мақомда сўзнинг ўрни катта. Албатта

мақомдаги ғазал сўзларини туб маъносини

англамасдан куйлаб бўлмайди. Мисол учун

А.Навоийнинг “Муножот” ғазалини олайлик.

«Кеча келгумдур», – дебон ул сарви гулрў келмади,

Кўзларимга кеча тонг отгунча уйқу келмади.

Лаҳза-лаҳза чиқдим-у, чектим йўлида интизор,

Келди жон оғзимға-ву, ул шўхи бадхў келмади.

Оразидек ойдин эрканда гар этти эҳтиёт,

Рўзгоримдек ҳам ўлғанда қоронғу келмади.

Ул париваш ҳажридинким, йиғладим девонавор,

Кимса бормуким, анга кўрганда кулгу келмади.

«Кўзларингдин неча су(в) келгай?!» – деб

ўлтурманг мени,

Ким бори қон эрди келган, бу кеча су(в) келмади.

Толиби содиқ топилмас, йўқса ким қўйди қадам

Йўлғаким, аввалқадам маъшуқе ўтру келмади.

Эй Навоий, бода бирла хуррам эт кўнглунг уйин,

Не учун ким, бода келган уйга қайғу келмади.

Ғазал учун луғат

Сарв – тик ўсадиган дарахт (маъшуқа

назарда тутилган)

Гулрў – гул юзли

Интизор – муштоқ

Бадхў – ёмон қилиқли

Ораз – юз, чеҳра, жамол, талъат

Рўзгор – турмуш, тирикчилик, кун

кечириш

Париваш – парилар, фаришталар сингари

Ҳажр – айрилиқ, фироқ

Ўтру – қарши, рўпара

Бода – май, чоғир, шароб

Хуррам – шодон

Бу ғазал ишқий мавзуда, ўзбек тилидаги

шеъриятда энг кўп ишлатилган рамали

мусаммани маҳзуф (ёки мақсур), яъни

«фоилотун – фоилотун – фоилотун – фоилун

(ёки фоилон)» вазнида ёзилган. Тақтеъси: – В

– – / – В – – / – В – – / – В – (ёки – В ~).

Ғазалдаги кўпчилик мисралар рамали

мусаммани маҳзуф, яъни «фоилотун –

фоилотун – фоилотун – фоилун» вазнига

тушса-да, иккинчи байтнинг «интизор» сўзи

билан тугаган ҳамда тўртинчи байтнинг

«девонавор» сўзи билан тугаган биринчи

мисралари рамали мусаммани мақсур, яъни

«фоилотун – фоилотун –фоилотун – фоилон»

вазнида битилган.

Ғазалда бадиий жиҳатдан шундай қатъий

бир қоидага амал қилинганки, ҳар бир байтда

камида бир тазод (зидлантириш, қарама-

қарши маънолардаги сўзларни қўллаш)

санъати намунасига дуч келамиз. Бу бадиий

санъат ғазалда асосий ифода ва тасвир

воситасига айланган.

Биринчи байтда лирик қаҳрамон, кеча

(буни «кечаси» деб ҳам, «кеча», яъни бир кун

олдин деб ҳам тушуниш мумкин) «сарви

гулрў» (гул юзли сарв, яъни тик қоматли ёр)

келаман деб, келмади, шунинг учун тонг

отгунга қадар кўзларимга уйқу келмади,

дейди. Шунинг ўзидаёқ лирик қаҳрамон

ҳолати, у чекаётган изтироб маълум

қилинади. Бетоқат ошиқ ҳар замон-ҳар замон

чиқиб, маъшуқ йўлига интизор бўлди, ҳатто,

жон унинг оғзига келди-ю, у ёмон феъл-

атворга эга шўх гўзал келмади (иккинчи

байт). «Ул шўхи бадхў» деганига қараб: «Ёр

ёмон экан, унда нега ошиқ уни севади?» –

деган фикрга бормаслик керак. Чунки

шоирнинг бу ифодасида ўзига ҳос эркалаш

оҳанги ҳам бор. Ёрнинг «бадхў»лиги ваъда

бериб, ваъдасида турмаганида, холос.

Учинчи байтда ёрнинг орази (юзи)

«ойдин» (яъни оқ) лиги билан ошиқ

ҳаётининг қоронғилиги бир-бирига зидлаш-

тирилади: «Агар оразидек ойдин бўлганида

эҳтиёт қилиб (биров кўриб қолмасин деб)

келмаган бўлса, (кеча) ҳаётимдек қоронғу

бўлганда ҳам келмади-ку!»

Тўртинчи байт лирик қаҳрамон ҳолати

янада оғирлашганини кўрсатади: «У паридек

ёр ҳажрида девоналардек йиғладим, буни

кҳриб, кулгиси келмайдиган кимса топилар-

микан?»

Бешинчи байтга келиб лирик қаҳрамон

бевосита кўпчиликка (ўқувчига) мурожаат

қилади: «Кўзларидан қанча сув келар экан

деб, мени ўлдирманглар, (чунки) бу кеча

кўзларимдан фақат қон келди, сув келмади».

Бу ерда қон билан сув бир-бирига

зидлантирилган. Бу кеча келган кўз ёши

қонга айланиб кетган эди.

26




Олтинчи байт алоҳида ажралиб туради.

Унда лирик қаҳрамон толиби содиқ

топилмаслигидан шикоят қилишга ўтади.

Байтнинг сўзлардан келиб чиқадиган маъно-

мазмуни қуйидагича: «Содиқ толиб

топилмайди, шундай бўлмаса эди, кимки

йўлга қадам қўйса, «аввал қадам», яъни

ундан олдинроқда юрадиган бир маъшуқ

рўбарў келмайдими?!»

Агар ғазалнинг дастлабки беш байтида

бошдан-охир ваъда бериб, сўзида турмаган

ёрни кута-кута чеккан азоб-изтироблари

ҳақида гапириб келинган бўлса, бу байтда

бирдан, кутилмаганда лирик чекиниш

қилинади. Бу ерда нозик фалсафий-

тасаввуфий масала кўтарилган. «йўл» байтда

тасаввуфни, Аллоҳ ишқини билдиради. Бу

йўлда эса садоқатли талабгор (ошиқ)

топилмаяпти. Айни гап билан шоир пирга

ишора қилган. Чунки пир ҳамиша бу йўлни

муриддан аввалроқ босиб ўтган, яъни у

«аввалқадам» бўлади. Аввалқадам ошиқ эса

Аллоҳ васлига етиб, маъшуққа айланади.

Мурид ана шу шайхнинг этагидан тутиб,

унга эргашмоқчи. Чунки Аллоҳни севиш

учун мурид аввал пирини севиши керак.

Бошқача айтганда, Аллоҳга муҳаббат йўли

бевосита пир қалби орқали ўтади. Чунки

тасаввуфда пирга комиллик тимсоли

сифатида қаралади.

Шунинг учун ушбу ғазалда мажозий

тасвир орқали илоҳий ишқ куйлангани,

лирик қаҳрамон бегона байтда ишқда ундан

кўра «аввалқадам» бўлган «толиби содиқ»,

яъни пир излаётганига ҳеч қандай шубҳа

бўлмаслиги керак.

Охирги байтда икки карра «бода» сўзи

тилга олинади. Шаклан, яъни юзаки

қараганда, ўқувчида майпарастлик тарғиб

этилаётгандек тасаввур туғилиши ҳам

мумкин. Ҳолбуки, Навоий буюк ислом

шоири эди. Исломда эса маст қилувчи

ичимликлар ҳаром ҳисобланиб, ман этилган.

Май, шароб, бода, чоғир... Ўтмишда

аждодларимиз истеъмол этган кайф берувчи

ичимликлар шундай сўзлар билан

номланган. Лекин тасаввуфда бу сўзлар

илмни англатади. Ундан баҳраманд бўлган

инсонда Аллоҳни танишга йўл очилади.

Агар бу сўзлар шоирнинг шеърий ижодида

учраса – улар бадиий тимсол. Борди-ю, бу

сўзларни муаллиф илмий ёки, умуман,

насрий асарларида ишлатса, вазият ўзгаради:

энди уни бадиий тимсол деб эмас, айнан ўша

спиртли ичимликнинг ўзи деб ҳисоблашимиз

шарт. Ғазал ҳозиргача ҳам қўшиқ қилиб

куйланади. Кўп ҳофизларимиз шу ғазал

ижросида ўз кучини синаб кўради. Куйда

ҳақиқий ёр, яъни Аллоҳ васлига етолмаслик

дард-у ғами, изтироби акс этган.

Бу ғазал мумтоз қўшиқчилигимизда ўта

машҳур «Муножот » куйига солиб айтилади.

«Муножот» куйининг оғир-босиқлиги, ғам-

изтироб руҳига мойиллиги билан ғазал

мазмунидаги ошиқнинг ёр васлига етол-

маганидан чекаётган ғам-изтиробларни

тушунмасдан куйласа унда мақом ўз

жозибасини йўқотади. Агарда ҳар бир мақом

куйлайдиган ҳонанда нима ҳақида

куйлаётгани, шоир бу ғазали билан нима

демоқчи эканлиги, мазмун моҳиятини

тушуниб англаб куйлаган тақдирдагина

куйнинг дарди ҳам ўзгача бўлади.

Асрлар давомида улуғ шоир ва олимлар,

моҳир бастакорлар, ҳофиз ва созандаларнинг

машаққатли меҳнати ва фидоийлиги, ижодий

таффакури билан сайқал топиб келаётган

ушбу ноёб санъат нафақат юртимизда ва

шарқ мамлакатларида, балки дунё миқёсида

катта шуҳрат ва эътибор қозонган. Мақом

санъатининг гултожи бўлган Шашмақом

ЮНЕСКО томонидан инсониятнинг номод-

дий мероси сифатида эътироф этилгани

ҳамда унинг репрезентатив рўйхатига

киритилгани бунинг яққол тасдиқидир.

Ўтган давр мобайнида мамлакатимизда

мақом санъатини ўрганиш ва ривож-

лантириш борасида муайян ишлар амалга

оширилди. Юртимизда мақом кечалари,

конференциялар, фестиваллар мунтазам

равишда ўтказиб келинмоқда. Бунга яққол

мисол қилиб ҳар икки йилда ўтказиб

келинаётган “Шарқ тароналари” фестивали-

ни келтириш мумкин. Бу фестивалда бир юз

эликдан ортиқ мамлакатлардан юртимизга

ташриф буюрган санъаткорлар ўзларининг

мумтоз куй-қўшиқларини намойиш этишади.

Ўзбекистон Республикаси Призиденти

27




Ш.Мирзиёев томонидан 2017-йил 17-

ноябрда Шаҳрисабз шаҳрида ҳар икки йилда

мақом фестивали ўтказиш тўғрисида ПҚ-

3391 сонли қаророрини имзоланган. Бу ҳам

бўлса давлатимиз томонидан берилаётган

жуда катта эътибордан далолатдир.

Агар биз асл, ҳақиқий санъатни билмоқчи,

ўрганмоқчи бўлсак, аввало мумтоз мақом

санъатини билишимиз, ўрганишимиз керак.

Агар биз санъатни, маданиятни кўтармоқчи

бўлсак, аввало мумтоз мақом санъатини

кўтаришимиз керак. Мақом оҳанглари,

мақом руҳи ва фалсафаси ҳар бир инсон

қалбидан, аввало, униб-ўсиб келаётган ёш

авлодимизнинг онги ва юрагидан чуқур жой

олиши учун бор имкониятларимизни

сафарбар этишимиз зарур.


[1] И.Ражабов, Мақом, Тошкент, Маънавият

[2] И.Ражабов, Мақомлар масалаларига

доир, Тошкент, 1993

[3] О.Иброҳимов, Ўзбек халқ мусиқа ижоди,

Тошкент, 1994

[4] С.Маннопов, Ўзбек халқ мусиқа

маданияти, Тошкент, Янги авлод, 2004

[5] О.Матяқубов, Мақомот, Тошкент, 2004

[6] Н.Шадмонов, Рисола-и мусиқий, Тошкент

1994

28




Шарқ маданияти ривожида ўзбек халқ мусиқа меросининг

тутган ўрни

С.Маннопов, Фарғона давлат университети

Аннотация – Мазкур мақолада ўзбек

халқ мусиқа маданияти ва ижрочилик

санъатининг ривожланиш тарихи, уни акс

эттирувчи тарихий манбалар, тарихий

шароитда янги ижро йўллари, мусиқа

илми тўғрисида Ўрта Осиёнинг қомусий

олимларининг фикрлари тўғрисида

маълумотлар келтирилган.

Калит сўзлар – маданият, мусиқа,

мақом, санъаткор, рисола, соз, устоз,

созанда, маҳорат.

Буюк Турон заминида мусиқа маданияти

ва ижрочилик санъатининг ривожланиши

қадим замонларга боғланиб кетади. Буюк

шарқ алломалари Муҳаммад Ал-Хоразмий,

Абу Наср Форобий, Аҳмад ал-Фарғоний, Абу

Али ибн Сино, Паҳлавон Маҳмуд, Умар

Ҳайём, Мирзо Улуғбек, Заҳириддин

Муҳаммад Бобур, Абдураҳмон Жомий,

Алишер Навоий, Паҳлавон Муҳаммад,

Нажмиддин Кавкабий, Дарвиш Али Чангий

ва бошқа улуғ бобокалонларимиз ўзларининг

рисолаларида ижрочилик санъати, мусиқа

илми ва тарихи, чолғу созларининг

тузилиши, ижровий услублари, санъат-

корлик қонун - қоидаларига оид қимматли

маълумотларни баён этиб кетганлар.

Машҳур дидактик асар «Қобуснома»да ҳам

ҳофизлик ва санъаткорликнинг қоидаларига

бағишланган алоҳида боб ўрин олган.

Заминимизда ўтказилган тарихий қазилма-

лар натижасида топилган дуторга, сурнай,

қонунга, найга ўхшаш созлар, тошларга ўйиб

битилган созандаларнинг соз чалиб тургани-

даги тасвирлари, миниатюра асарларидаги

созанда ва ҳофизларнинг расмлари ўлкамиз-

да ижрочилик санъати қадимдан ривожланиб

келганлигидан далолат беради. Шарқ халқ-

ларининг мусиқий мероси бўлмиш Мақом,

Муғом, Дастгох, Навба, Рага, Кюи каби

ижрочиликнинг мураккаб туркумлари авлод-

дан - авлодга оғзаки равишда ўтиб келган.

Тарихий манбалар, билимдон устоз санъат-

корларнинг фикри ҳамда илмий тадқиқот-

ларга қараганда, XIII-XVII асрларда Ўрта

Осиё, Хуросон ва Озарбайжон халқлари

мусиқасида қуйидаги ўн икки (Дувоздах)

мақом мавжуд бўлган. Булар «Ушшоқ»,

«Наво», «Бузалик», «Рост», «Хусайний»,

«Хижоз», «Роҳавий», «Зангула», «Ироқ»,

«Исфаҳон», «Зирофқанд», «Бузург».

Яна бир тарихий манбага мурожаат

қиладиган бўлсак, улуғ олим Мирзо Улуғбек

Тарағайнинг «Рисола дар илми мусиқа»

(Мусиқа илми ҳақида рисола) китобининг

«Дар баёни дувоздаҳ мақом» (ўн икки мақом

зикрида) бобида шундай фикрлар келти-

рилади: Хожа Абдулқодир ибн Абдураҳмон

Мароғий, Хожа Сайфидин Абдулмўмин,

Султон Увайс Жалоирийларнинг сўзларига

қараганда, аввалда мақомлар еттита бўлғон:

«Мақоми рост», «Мақоми Ушшоқ»,

«Мақоми Наво», «Мақоми Роҳоo», «Мақоми

Хижоз», «Мақоми Ироқ», «Мақоми

Хусайний». Яна ушбу рисолада улуғ бобомиз

Улуғбекнинг ўзи танбур ва ноғорани жуда

яхши чалганлигини, «Булужий»,

«Шодиёна», «Ахлоқий», «Табризий»,

«Усули равон», «Усулий отлиғ» сингари

куйларни ихтиро қилганлигини таъкидлаб

ўтади.

Юқоридаги фикрларга суянган ҳолда,

шундай хулоса қилиш мумкинки, тарихий

шароитда янги ижро йўллари сайқалланган

кўринишлари билан жилоланиб келган.

Кейинчалик халқнинг этник жойлашиши,

яшаш шароитлари, турмуш тарзига қараб

уларнинг турлича маданий ривожланиш

даврига асосланиб ҳар хил мақом йўллари

ҳам ўз ўрнини топганлиги эҳтимолдан холи

эмас.

Натижада XVIII асрга келиб Бухоронинг

«Шашмақом» (Олти мақом)и: «Бузрук»,

«Рост», «Наво», «Дугоҳ», «Сегоҳ», «Ироқ»

мақомлари ўзининг наср ва мушкулот қисм-

лари билан ривожланган бўлса, Фарғонанинг

«Чор мақом»и (Тўрт мақом), «Дугоҳ

29




ҳусайний»нинг еттита йўли, «Чоргоҳ»нинг

олтита ижрочилик йўли, «Шахнози Гулёр»

нинг олтита ижрочилик йўли ҳамда «Баёт»

йўлларининг савти ва тароналари билан

жилоланиб, ижро этиб келинган.

Хоразм мақомларида ҳам юқорида

таъкидланган олти мақом ижросини алоҳида

услубий ва ўзига хос йўналишини кузатиш

мумкин. Бунда фақат кейинчалик еттинчи

мақом сифатида чертим йўлидаги

«Панжгоҳ» мақоми киритилган. Шунинг

учун авлоддан авлодга ўтиб келган бебаҳо

мусиқий бойлиги саналмиш Бухоро, Хоразм

ва Фарғона-Тошкент мақомлари, бетакрор

ашула ва катта ашулалар сингари дурдоналар

бизга берилган улуғ неъмат сифатида

ардоқланади.

Халқ санъатининг улкан билимдони устоз

Юсуфжон қизиқ Шакаржонов: «Миллий

мусиқа санъатимиз бамисоли бир дарахт

бўлиб, унинг томири Хоразм, танаси Бухоро,

шохлари Фарғона-Тошкентдир», - деб

таърифлаган эканлар. Устознинг бу сўзлари-

да катта маъно ётади.

Мусиқий ижрочилигимизнинг яна бир

йўналиши достончилик санъати Сурхондарё,

Қашқадарё, Хоразм воҳаларида жуда ривож-

ланган бўлиб, халқ бахшилари томонидан

севиб ижро этиб келинади.

Тарихий манбаларга мурожат этадиган

бўлсак, мусиқий маданиятимиз узоқ тарих

билан боғланганлигини гувоҳи бўламиз.

Бунга қадимшунослар томонидан топилган

ашёвий далиллар тош деворларга чизилган

мусиқий созлар ва созандалар суратлари,

миниатура кўринишидаги шоҳлар сарой-

ларидаги базмларда созандалар тасвири,

мусиқий ижрочилигимизнинг садолари

асрлар оша бизга етиб келганлигидан

далолат беради.

IX-XII асрларда Ўрта Осиё мусиқий

маданиятида ўзгаришлар даври бўлганлиги

манбаларда кўрсатиб ўтилади. Лекин X-XII

асрларда ижод қилган созандалар, ҳофизлар

ва бастакорларнинг номлари ва уларнинг

ижодий фаолиятлари ҳақида жуда кам

маълумотлар сақланиб қолган. Устоз мусиқа-

шунос олимларнинг ёзма манбаларига асос-

ланиб баъзилари устида тўхтаб ўтишни

лозим топдик.

VI-VII асрларда яшаб ижод этган Ўрта-

Осиёлик Фахлобод Борбад хақида

маълумотларга қараганда мусиқашунослик,

бастакорлик, созандалик ва ҳофизлик

борасида тенги йўқ санъаткор бўлганлиги

эътироф этилади. Афсонавий ижрочилик

маҳоратига эга бўлганлиги ҳақида ёзган

устоз мусиқашунос олим Ар-Розий Борбад-

нинг буюк ижрочилик маҳорати билан

биргаликда мусиқий созларнинг ҳам

яратувчиси бўлганлигини айтиб ўтади.

Борбад яратган мусиқа асбоби X-XII

асрларда Хуросон ва Туронда кенг

тарқалганлигини ва унинг 4 торли бўлган-

лигини ёзади.

Қадимий қўлёзмаларда X-XII асрларда

ижод қилган Абубакр Рубобий, Бунаср,

Буамир ва чангчи Лукорий ва бошқа созанда

ва ҳофизларнинг номлари эслаб ўтилади.

IX-X асрда яшаган буюк шоир Абу

Абдулло Рудакий ўз замонасининг чанг соз-

ларини чалишда моҳир бўлганлиги, айниқса

«Бўйи жуйи мулиён» шеърини ушшоқ

куйида айтилгани қадимги қўлёзмаларда

кўрсатилган. Адабиётшунос олим Натан

Маллаев қадимий кўлёзмалар асосида X-XII

асрларда танбур, рубоб, кус ноғора, қўбиз,

табл, танбурок, зир, най, чағона, шайпур,

сурнай, карнай, арғунан, қонун каби торли,

зарбли ва пуфлаб чаладиган чолғу асбоблари

ўлкамизда кенг тарқалганини ва ўн икки

мақом тараққий топиб такомиллашганини

кўрсатиб ўтган.

Ўша даврнинг буюк олими Маҳмуд

Қошғарийнинг «Девони луғотит турк»

асарида қадимий туркий халқларнинг халқ

оғзаки ижоди ва қўшиқлари, байрам ва

маросимларидаги меҳнат қўшиқлари, қахра-

монлик қўшиқлари ҳақида намуналар

берилган бўлиб, ўша замонда қўшиқчилик

жанри ривож топганини кўрсатади.

X-XII аср мусиқа ва ашула санъатига доир

баён этилган ноёб маълумотлар Юсуф Хос

Хожибнинг «Қутадғу билиг» асарида ҳам

учрайди. X асрнинг буюк қомусий олими,

мусиқашунослик фанининг улуғ кашфиётчи-

си Абу Наср Ал Форобий (873-950) бўлиб,

унинг мусиқа соҳасида яратган асарлари

30




асосида европа олимлари ҳам қатор асарлар

яратганлар. Фаробий ўз фаолиятида мусиқа

илмини тадқиқ этиш билан бирга физиологик

асосларини ишлаш устида ижод қилди ва

қонун, ғижжак каби янги мусиқий созларни

кашф этди. Унинг мусиқа соҳасидаги

назарий асарларидан «Китоб ул мусиқа ал-

кабир» («Катта мусиқа китоби»), «Калом

факултет ил мусиқи» («Мусиқа ҳақида сўз»),

«Китоб фи ихсоал ибкоo» («Куйлар таснифи

ҳақида китоб»), «Китоб фин нақра музофа

илал ибқоo» («Ритмга қўшимча қилинадиган

силжишлар ҳақида китоб») китоблари

маълум. Академик Музаффар Хайруллаев-

нинг «Форобий» асарида унинг мусиқа

ижоди ҳақида қимматли маълумотлар

берилади.

Форобий Туркистоннинг Фароб (Ўтрор)

шаҳрида туғилган бўлиб, унинг отаси

Муҳаммад Тархон туркий қабилалардан эди.

Аввал Ўтрорда, ўқиб, сўнгра Боғдодга бориб

унда фалсафа, табиёт, мусиқа фанлари билан

чуқур шуғулланади. Қадимги Юнон

файласуфларидан Афлотун (Платон), Арасту

(Аристотел) ларнинг дунё қарашларини

чуқур ўрганиб, уларнинг таълимотларини

қайтадан ишлаб чиқди. Бу эса унга

Аристотелдан кейин «Устод соний»

(Иккинчи устод) номини беради. У ўша

даврнинг энг ўткир созандаси, бастакори,

Ўрта Осиёда ва Яқин Шарқда мусиқа

маданиятининг йирик арбоби сифатида

танилди. Форобий ўша давр ижрочилик

санъатида ҳам бениҳоя катта шуҳрат

қозонди. Унинг мусиқа йўналишидаги

назарий асарлари келажакда Ўрта Осиё

халқлари мусиқа фани тараққиётига асос

бўлди ва шу билан бирга дунё мусиқа фани

ривожига ҳам катта ҳисса бўлиб қўшилди.

Яна бир улуғ аллома Абу Али Ибн Сино

(980-1037) ҳам мусиқа назарияси билан

шуғулланган бўлиб, 1931 йилда Махмуд ал

Хавфнинг Берлинда нашр этилган Ибн

Синонинг мусиқа ижодига бағишланган

китобида Абу Али Ибн Синони катта мусиқа

назариётчиси ва қатор мусиқа асбоблари

кашфиётчиси бўлганлиги тўғрисида маълу-

мот беради. Яна шу китобда улуғ олимнинг

мусиқа ҳақидаги «Китоб ун нажот»

асарининг арабчадан немисчага таржимаси

берилган. Абу Али Ибн Сино тиббиёт,

фалсафа, мусиқа соҳасида «Алқонун фит-

тиб» («Тиб қонун»), «Китоб ул шифо»

(«Шифо китоби»), «Донишнома», «Рисола

фиал мусиқий сайр мофи ал шифо» («Мусиқа

тўғрисида шифода берилгандан бошқа

рисола») каби қатор асарларни ёзди. Ибн

Синонинг мусиқага доир мулоҳазалари

«Китоб аш шифо» асарига алоҳида бир қисм

қилиб киритилган. Юқоридаги асарларда

Ибн Сино мусиқанинг эстетик аҳамияти ва

таъсир кучига эътибор бериб, айрим

жисмоний ва руҳий касалликларни мусиқа

воситаси билан шифолаш усулларини ўз

амалиётида жорий қилади. Бу яна ўша даврда

мусиқа санъатининг юксакликка эришгани-

ни ҳам кўрсатади. Абу Али Ибн Сино

Бухоронинг Афшона қишлоғида туғилган

бўлиб, отаси Абдуллоҳ асли Балхлик

давлатманд ва маданиятли киши бўлиб,

ўғлини ёшлигидан қобилияти, истеъдодини,

зеҳнини кўра билган ҳолда унинг ўқишига

катта эътибор беради. Ибн Сино Бухорода

яшаган даврида Сомонийларнинг бой

кутубхонасидан фойдаланади ва Юнон

китобларини тинмай қироат қилади. 999

йилда Қорахонийлар томонидан Сомонийлар

давлати қулатилгач, Урганчга келиб Хоразм

олимлари қаторидан жой олади. Кейинчалик

Маҳмуд Ғазнавий тазйиқи остида кўп

шаҳарларни кезиб 1037 йилда Ҳамодонда

вафот этади.

X асрда яшаб ижод қилган Муҳаммад Ибн

Ал Хоразмий мусиқа ҳақида асар ёзиб,

ўзининг «Мафотих ул улум» деб аталган

қомусий асарига асосий боблардан қилиб

қўшган. Хоразмликлар қадимдан мусиқа ва

рақс ҳамда қизиқчилик шайдоси бўлганлик-

ларига Алишер Навоий ҳам шоҳидлик

беради. У ўзининг «Сабъаи сайёр» достонида

бир мусиқашуносни Хоразмдан келтириб

гапга солганлигини қуйидаги мисраларда

ифодалайди:

Чун дуо қилди, деди фарзона,

Ки дей ўз кўргонимдан афсона,

Менки тушмиш буён чузор менга,

Мулк Хоразм эрур диёр менга,

Санъатим онда соз чолмоқ иши.

31




Қилмойин мен каби ишимни киши,

«Илм адвор» фан мусиқий

Мендин ул, илм бўлди тахқиқий.

Шундан кўринадики, қадимги замонлар-

дан бери мусиқий санъат дунёсида Хоразм

юксак ўринда бўлган. XI-асрда дунёга келган

«Қобуснома» асарининг 36-боби ҳам мусиқа

санъатига бағишланган бўлиб, унда китоб

муаллифи Кайковуснинг чолғучи ва ҳофиз-

ларга қандай куй танлаш ва қачон, қаерда

ижро этиш ҳамда санъаткор одоби ва

маданиятлари тўғрисидаги насиҳатлари, ўша

даврда мусиқий санъатнинг тараққиёти

юксак даражада кўтарилганлигидан далолат

беради.

XII асрдан бошлаб Ал-Форобий, Абу Али

Ибн Сино мусиқа назариялари замирида

маҳаллий тилларда мусиқа фани ҳақида

қатор асарлар майдонга кела бошлади.

Хоразмлик олим Ар-Розий ўзининг XII асрда

ёзган «Жомеoул -улум» қомусининг бир

бўлимини мусиқа фанига бағишлаган. XIII

асрда Муҳаммад Ибн Маъсуд аш- Шерозий

(1236-1310) «Дар илмий мусиқий»,

Сайфутдин Абдул Мўъмин ал Урмавий (1294

йилда вафот этган) нинг «Рисолатун

Шарафия» каби асарлари ҳам мусиқага

бағишланган. Мусиқа илми билан ўрта аср

олими Муҳаммад ал Амулий ҳам шуғул-

ланган. Замонамизнинг атоқли мусиқашунос

олими санъатшунослик доктори Исҳоқ

Ражабов (1927-1982) XIII асрда майдонга

келган ал-Урмавийнинг «Рисолатун

Шарфия», Аш-Шерозийнинг «Дар илмий

мусиқий» асарларига илова қилинган ва уд

сози учун ёзилган қадимий мусиқа

ноталарини шартли белгилар билан ҳозирги

замон нотасига ўгиришда тажрибалар

ўтказди. Муҳим аҳамиятга эга бўлган бу

тадқиқотда XIII асрда нотага олинган

қадимий мусиқа тузилишини ҳозирги замон

ўзбек куйларига жуда яқинлиги аниқланган.

Тарих зарварақларига назар солганимизда

улуғ бобомиз Амир Темур даврида ҳам

маданият ва санъат ривожланганлигини

гувоҳи бўламиз.

Айниқса Абдулқодир Мароғийнинг Шом

давлатидан олиб келиб сарой мусиқачи-

ларининг раҳбари этиб тайинлаганлиги ҳам

унинг мусиқа санъатига ихлосманд бўлган-

лигидан далолат беради. XVII аср мусиқа

тарихчиси Дарвиш Алининг маълумотига

қараганда Хожа Абдулқодир Мароғий

исфахонлик бўлиб, ўша давр Шарқининг

буюк мусиқа олими, бастакор ва назариёт-

чиси эди. У Самарқандга келгач, сарой

театри ва мусиқасига раҳбарлик қилди.

Самарқандда ўз мактабини яратди, кўплаб

шогирдлар тайёрлади ва мусиқий тараққиёт-

га катта ҳисса қўшди. Унинг қаламига

мансуб «Зубдатул адвор», «Мақосидул

илҳон» номли китоблар ёзилганлиги

тўғрисида маълумотлар мавжуд бўлиб,

Дарвиш Али яна «Миатайин» номли мусиқа

тўплами яратгани ҳақида маълумот беради.

Амир Темур ўз тузукларида ўнинчи тоифа

ҳунар-санъат эгаларидир. Уларнинг давлат-

хонага келтириб ўрдада ўринлар белгилан-

ган, деб таърифлайди. Ёзма манбаларда яна

шу даврнинг йирик бастакор созандаларидан

Сайфитдин Найи ва Қутби Найи, Саид Юсуф

(қўбуз), Дарвиш бек каби мусиқа соҳасида

машхур бўлган санъаткорлар қаламга

олинади.

Мовароуннаҳр маданияти ва санъати

айниқса Улуғбек (1394-1449) замонасида

юксакликка кўтарилди.

Профессор Абдурауф Фитрат Улуғбек

даврида Самарқандда ижод қилган Дарвиш

Ахмадий Қонуний, Султон Аҳмад Найи,

мусиқий рисола ёзган қоракўллик Ҳисорий,

Хоразмлик Абу Вафо, мусиқашунос олим

мавлоно Соҳиб Балҳий, шаҳрисабзлик баста-

кор Абул Барака, машҳур созанда Навоий-

нинг муаллими Хўжа Юсуф Бурхон, Навоий-

нинг тоғаси Муҳаммад али Ғарибийлар каби

ўша замоннинг машҳур санъаткорларини

қаламга олиб ўтади. Машҳур мусиқашунос

Ҳофиз Дарвиш Алининг қаламига мансуб

«Туҳфатус сурур» асарида айтилишича

Улуғбек Мирзонинг ўзи ҳам мусиқий

олимлардан саналган.

Улуғбек вафотидан сўнг санъатдаги

ривожланиш даври ҳиротга кўчди. Бунинг

бевосита раҳбарлигида улуғ бобомиз

Алишер Навоий турди, подшоҳ ва шоир

ҳусайн Бойқаро ҳомийлик қилди. Навоий

бутун Мовароуннаҳр, Хуросон санъат ва

32




адабиёт, маданият аҳлининг сарбони бўлиб

янги тараққиёт поғонасига олиб чиқди. Шу

давр ичида ўзбек халқининг мусиқа

маданияти юксак чўққига кўтарилди. Буюк

мусиқа устозларни энг истеъдодли талаба-

ларни ўз тарбиясига олди. Янги куйлар,

қўшиқлар, мусиқа назариясига оид асарлар

майдонга келди, талантли созандалар,

бастакорлар, ҳофизлар етишиб чиқди.

Устози ва дўсти буюк шоир Абдураҳмон

Жомий ҳам бу борада қалам тебратиб

«Рисолал мусиқий» асарини ёзди. Бу асарда

ўзбек халқининг қадимий ўн икки мақоми

ҳақида қимматли маълумотлар берилди. Яна

бир замондош олим Зайнобуддин Ал

Хусайний «Қонуни илми ва амали мусиқий»

номли мусиқий дарслик ёзиб, уни Навоийга

бағишлади. Нуритдин Марғилонийнинг

«Мақсадул адвор» («Мусиқа илмини

мақсади») рисоласи ҳам майдонга келди.

Навоий фақат санъаткорларнинг ҳомийси

бўлибгина қолмай, у мусиқа олими ва

бастакори ҳам бўлган. Заҳириддин

Муҳаммад Бобур унинг бир қатор мусиқа

асарлари яратганини, жумладан «Нақши»

(ашула)лари, «Пешрав» (мусиқа)лари бор-

лигини «Бобурнома» асарида ҳикоя қилади.

Ўзларининг тахаллуслари ҳам «Наво»га

боғланганликлари замирида мусиқага яқин-

дан ошно бўлганликларини кўрсатади.

Навоий «Маҳбубул-қулуб» асарининг

иккинчи мутриб (ашулачи), муғанний

(созанда) фаслида мутриб ва муғаннийлар

ижроларини таъсирчанлиги ва тарбиявий

аҳамияти ҳақида сўз юритади ва най,

ғижжак, танбур, чанг, уд, рубоб, қўбуз,

қонун, чағона, каби мусиқа асбобларини

фазилатларини ҳам таърифлайди. «Мезонул

авзон» асарида Навоий туюқ чанги, туркий,

орзуворий, муҳаббатнома, мустаъзод каби

халқ қўшиқларининг 8 тури, уларнинг вазн

хусусиятлари ҳақида маълумотлар беради.

«Ҳамсатул-мутаҳаййирин» асарида эса

Навоийнинг мусиқа назариясига катта

эътибор бергани намоён бўлади. Бу асарда

Мавлоно Али Ўоҳнинг тенги йўқ созанда,

назариётчи эканини ва унга бир назарий

дарслик ёзишни топширганини айтади.

Бундан ташқари устод Қулмуҳаммад, Хўжа

Шаҳобиддин, Абдулло Марваридий,

Мавлоно Биноий каби мусиқашуносларнинг

мусиқага оид асарлар ёзганларини кўрсатиб

ўтади. Навоий «Холати Паҳлавон

Муҳаммад» асарини ўз даврининг буюк

бастакори, ўн икки мақомнинг такомил-

лашувида катта ҳисса қўшган Паҳлавон

Муҳаммаднинг мусиқа ижодига бағишлади.

Ўша давр мусиқа маданияти ҳақида

Заҳриддин Муҳаммад Бобур ҳам қимматли

маълумотлар берган. Унинг ёзишича устод-

лар Қулмуҳаммад, Абдулло Марворидий,

Хусайн Удий, Дарвишбек, Юсуф ўғлоқи

(қўбиз), Ғулом Шоди, Шайхи найи, Шайх

қули (ғижжак)лар Навоийнинг ёрдами ва

ғамхўрлиги туфайли шуҳрат топганлар.

Алишер Навоийнинг шогирди ва кичик

замондоши машхур мусиқашунос олим ва

бастакор Зайниддин Восифий ўзининг

«Бадоеo ул-вақоеo» асарида Навоий даврида

халқ санъатини нақадар ривож топганлиги

тўғрисида ёзиб, подшоҳ Хусайн Бойқаро

саройидаги базмлардан бирини шундай

таърифлайди: “Деворларга қоқилган ва ерга

кетма – кет тўшалган гиламлар фаранг

кофуридек, суратли пардалар мунаққаш ва

етти рангда товланиб туради. Хонандалардан

Ҳофиз Басир, Ҳофиз Мир, Ҳофиз Ҳасанали,

Ҳофиз Ҳожи, Ҳофиз Султон, Маҳмуд

Айший, Шоҳ Маҳмуд хонанда, Сияҳча

хонанда, Ҳофиз Убаҳий, Ҳофиз Турбатий,

Ҳофиз Чароғдон, созандалардан Устод Ҳасан

Балабоний, Устод Али, Мавлоно Ҳонақохий,

Устод Муҳаммадий, Устод Ҳожи Кўхастий

Нойий, Устод Саидахмад Ғижжакий, Устод

Али Кўчак Танбурий, шоирлар, надиму

мажлисоролардан Мавлоно Биноий, Ҳожа

Осафий, Амир Шайхим Сухайлий, Мавлоно

Сайфий Бухорий, Мавлоно Комий, Мавлоно

Ҳасаншоҳ, Мавлоно Дарвеш Рўзангар

Машҳадий, Мавлоно Муқбилий, Мавлоно

Шавқий, Мавлоно Завқий, Мавлоно Ҳалаф,

Мавлоно Наргисий, Мавлоно Ҳилолий,

Мавлоно Риёзий Турбатий, зарифлардан

Мир Сарбараҳна, Мавлоно Бурхон Гунг,

муаррих Мирхонд, Мавлоно Муҳин,

Мавлоно Ҳусайн Воиз, Саййид Ғиёсиддин

Шарфа, Мавлоно Муҳаммад Бадаҳший,

Мавлоно Халил Саҳҳоф, Мавлоно Муҳаммад

33




Ҳафовий хаттот...ларни ўша мажлисга

чорладилар.”

Зайниддин Восифийнинг маълумотларига

қараганда ҳирот Сафавийлар томонидан

ишғол қилинганда беш юзга яқин санъат

аҳли Мовароуннаҳрга кўчиш қилганлиги,

булар орасида Қосим Али қонуний, ашулачи

ва созанда аёл (туғанния) ЧақарХоним, Саид

Аҳмад Ғижжакий, Муҳиби Али Болобоний,

ҳасан Уди, ҳусан Уди, Хусайн Кучак найи,

Ҳофиз Мархонанда, раққослардан Мақсуд

Али кабилар борлиги айтиб ўтилади.

XIX асрда Шарқий Туркистонда яшаб

ижод қилган Исматуллоҳ ибн Неъматуллоҳ

Мўжизий «Таворихи мусиқийун» асарида уч

мухим нуқта: мусиқа, шеър( адабиёт) ва

маънавий камолот ажиб бир уйғунликда

талқин этилади. Мусиқашунос муаллиф

мусиқа тарихини олим ва адабиётчилар

фаолиятидан кузатиб, бу соҳанинг ўн етти

устози хақида хикоясимон муфассалликда

маълумотлар беради. Мана ўша мусиқа

устозларининг мўжаз рўйхати:

1. Хариз (Абу-т-Турк)

2. Фисоғурс (Пифагор)

3. Абу Наср Фаробий

4. Мавлоно Али Шоҳ

5. Ҳожа Шахобиддин

6. Абдуллоҳ Марварид

7. Нуриддин Абдураҳмон Жомий

8. Низомиддин Алишер Навоий

9. Муҳаммад Хоразмий

10. Мавлоно Нўъмон Самарқандий

11. Мавлоно Соҳиб Балхий

12. Шайҳ Сафойи Самарқандий

13. Қодирхон Ёркандий

14. Пахлавон Муҳаммад Куштигир

15. Мавлоно Убайдуллоҳ Лутфий

16. Хазрат Юсуф Саккокий

17. Малика Омоннисо

Муаллиф шу асарида Мавлоно Али

Шоҳни мусиқа назариётчиси, бастакор ва

дуторни кашф этган буюк сиймо сифатида

таърифлайди. «Чўли Ироқ» мақомиким,

филҳол муғаннийлар ичра машҳурдур, Хаж

сафариға борғанда Ироқ чўлидан ўтиб кетиб

бориб ижод қилиб «Чўли Ироқ» от қўйдилар.

Дуторни ҳам кашф қилдилар. Ҳам шеър бу

туш, ҳам мусиқий таҳлил қилишда ўз замона-

сининг бебадали эрдилар.

Профессор Абдурауф Фитрат ҳам XV-

асрда Мовароуннаҳр ва Ҳиротда ижод

қилган. «Ишрат» исмли чолғу созини чалади-

ган устод Абулқосим ва ҳусайн Бойқаронинг

мусиқий муаллими, андижонлик мавлоно

Юсуф Бадийи, (ҳусайн Бойқаро ҳам мусиқа

билан шуғулланганлиги шундан кўринади),

танбурга бир сим қўшимча қилиб ижро этган.

Маҳмуд Шайбоний, Абдуқодир

Марғилоний, Ҳабибуллоий чанги,

Муҳаррамий чангчи, Али Шунқар, Меҳтар

Шамсиддин ноғорачи, Меҳтар Имом

ноғорачи, Алижон ғижжакийлар каби ўша

замоннинг мусиқий устозлари ҳақида

маълумот беради.

XIV аср охири XV асрда Фарғона,

Тошкент, Бухоро, Кеш ва Хева каби

Мовароуннаҳрнинг бошқа вилоят ва

шаҳарларида ҳам маданий ҳаёт, жумладан

мусиқий маданият ривож топди. Фарғона

ҳукмдори Умаршайх (Бобурнинг отаси) ўз

пойтахти бўлмиш Андижонга санъат аҳлини

йиғишга ҳаракат қилган. Ўша давр санъат

равнақи ҳақида «Бобурнома»да маpлумотлар

берилади. Бобур ўша давр Андижон мусиқий

муҳитининг устозларидан Хўжа Юсуфни,

Восифий эса Тошкентлик бастакор, созанда

Шоҳ Ҳусайнни эслаб ўтадилар.

XVI-XVII аср мусиқий санъатнинг тарақ-

қиётига назар солсак, ўртадаги бир қанча

узилишлардан сўнг, олдинга силжишлар рўй

берганини гувоҳи бўламиз. XVI-асрнинг

йирик шоири ва мусиқашунос олими

Нажмитдин Кавкабий (1576 йилда вафот

этган) раҳбарлигида ўн икки мақом янада

мукаммалашди. Дарвиш Алининг ҳикоя

қилишича, Ҳиротда таҳсил кўрган мавлоно

Нажмитдин Кавкабий Убайдуллохон

томонидан Бухорога олдириб келинган ва бу

ерда ўз мактабини яратиб, ўзбек мусиқаси

такомили устида иш олиб борган. У Хўжа

Муҳаммад Мавлоно Ризо Самарқандий,

Хўжа ҳасан Нисорий, Мавлоно ҳасан

Кавкабий, Боқи жарроҳ каби мусиқашунос-

ларни тайёрлаган. Кавкабий «Рисолаи

мусиқий» асарини яратиб мусиқа назарияси

фанига катта ҳисса қўшган.

XVI аср охири XVII асрда Шайбонийлар

34




ҳукмдорлиги даврида Бухорога турли

ерлардан санъаткорларни олиб келиб тўплаш

давом эттирилади. Убайдуллохон (ўзи шоир

сифатида девон қолдирган) ҳиротни босиб

олганда машҳур Ҳофиз Ахий Гаравийни

Бухорога олдириб келади ва Гаравий Бухоро-

да мақом ижрочилари мактабини ташкил

қилади. Дарвиш Алининг шоҳидлик бериши-

ча Ахий Гаравий мактабида Хўжа Ҳамза

Тошкандий, Хўжа Бобо чангий, Дарвиш

Маҳмудий Андижоний, Ҳофизи Ушшоқий

каби Мовароуннаҳрнинг турли жойларидан

келган ҳофизлар тарбияланганлар.

XVII-асрнинг йирик созандаси, мусиқа

тарихчиси ва назариётчиларидан бири

Дарвиш Али Чанги бўлди. У 12 бўлимдан

иборат «Рисолаий мусиқи» асарини яратди.

Бу асар ўша давр мусиқа тарихини ўрганиш-

да муҳим манба бўлиб хизмат қилади. Унда

мақомлар, мақомларнинг шўъбалари, усул-

ларига ва мусиқа назариясига кенг тўхтайди.

Дарвиш Али рисоласига турли даврларда

яшаган созандалар ҳақида ва ўша замон

мусиқа асбоблари танбур, чанг, най, қўшнай,

қонун, уд, барбад, рубоб, қўбуз, руд, ғижжак,

ишрат, кунгура, дутор, сетор, сурнай,

болобон, ноғора, карнай, доира каби созлар

тўғрисида кенг маълумот беради. Бу даврда

яна номаълум муаллифлар томонидан

«Рисолатун фиилмил мусиқий», «Присолаи

карамия» каби мусиқа назариясига оид

асарлар ҳам ёзилади.

XVII-асрнинг иккинчи ярмига келиб

мусиқа санъати яна тушкунликка тушади.

Мовароуннаҳрнинг уч хонлик ва амирликка

бўлиниб кетилиши сезиларли таъсирини

кўрсатади. Бунинг натижасида маданий-

мусиқий ҳаётда ажралишлар рўй беради.

Шунга қарамасдан Хива хонлигида, Бухоро

амирлигида, Қўқон хонлигидаги мусиқий

санъат муҳити ўз ҳолича давом этди ва

бирмунча муваффақиятларга ҳам эришилди.

Ўтмишда нота ёзуви бўлмаганлиги сабаб-

ли оғиздан оғизга ўтиб келган мавжуд халқ

мумтоз куй ва қўшиқлари эндиликда нотага

олинган бўлиб, бу хайрли ишни

В.А.Успенский, Е.Е.Романовская,

И.А.Акбаров, М.Юсупов, академик Юнус

Ражабий сингари алломалар амалга ошир-

дилар. Бу борада, айниқса, устоз Юнус

Ражабийнинг хизматлари беқиёсдир.

Натижада юқорида тилга олинган устозлар-

нинг меҳнатлари натижасида «Ўзбек халқ

музикаси», «Шашмақом», «Хоразм мақом-

лари», «Гулёри Шахноз» сингари кўп

жилдли қатор мусиқий тўпламлар дунёга

келди ва халқимизнинг чинакам маънавий

бойлигига айланди.

Ушбу тўпламларда мақомларни ва халқ

анъанавий қўшиқларини наср ва мушкулот,

айтим ва чертим йўлларини устоз ҳофизлар

ва моҳир созандалар ажойиб сайқаллар бериб

ижро этишиб келмоқдалар. Яна шуни айтиш

жоизки, халқимизнинг улкан мусиқа мероси-

ни, фолъклор санъатини илмий таҳлил

қилиб, уни халққа етказиш борасида мусиқа-

шунос олимларимизнинг ҳам хизматлари

катта бўлиб, ўзларининг китоб ва моно-

графияларида, қўлланма, дарсликларида,

мақола ва чиқишларида илмий нуқтаи назар

билан асослаб бермоқдалар. Бу борада

Файзулла Кароматли, Илёс Акбаров, Исхоқ

Ражабов, Тўхтасин Ғофурбеков, Рустамбек

Абдуллаев, Абдуманнон Назаров, Оқилхон

Иброҳимов, Отаназар Матёқубов, Равшан

Юнусов, Ботир Матёқубов, Соибжон

Бегматов сингари таниқли мусиқашунос-

ларимизнинг меҳнатлари беқиёсдир. Сўнги

йилларда яратилган Оқилхон Иброхимов

мухаррирлиги остида нашрга тайёрланган

йирик мақомшунос олим санъатшунослик

фанлари доктори Исхоқ Ражабовнинг

«Мақомлар», рус тилида чоп этилган

«Фарғона – Тошкент мақомлари» моно-

графиялари, Отаназар Матёқубовнинг илмий

изланишлари натижасида яратилган

«Мақомот» китоби мусиқашунослик фанида

катта воқеа бўлди. Бундай изланишлар

ҳозирда ёш мусиқашуносларимиз томонидан

ҳам давом эттирилмоқда.

Сўнгги йилларда юртимиздаги ўзгариш-

лар натижасида миллий мусиқа меросимизга

бўлган муносабат тубдан янгиланганлигини

гувоҳи бўлмоқдамиз. Ўтказилаётган мақом,

бахшичилик, фольклор санъатига бағишлан-

ган анжуманлар бутун жаҳон оммасини ўзига

жалб қилмоқда. Натижада миллий мусиқа

меросимиз ўзининг бой маънавий тарихига

35




эга эканлиги исботланмоқда. Келажакда ҳам

бундай улуғвор ишлар давом этилишига

ишончимиз комилдир.


[1] В.Раҳмонов, Таворихи мусиқийун,

Тошкент, Мумтоз сўз, 2010

[2] З.Восифий, Бадое ул-вақое, Тошкент,

Ғафур Ғулом, 1979

[3] И.Ражабов, Мақом, Тошкент, Маънавият

[4] И.Ражабов, Мақомлар масалаларига

доир, Тошкент, 1993

[5] О.Иброҳимов, Ўзбек халқ мусиқа ижоди,


[6] С.Маннопов, Ўзбек халқ мусиқа

маданияти, Тошкент, Янги авлод, 2004

[7] О.Матяқубов, Мақомот, Тошкент, 2004

[8] Н.Шадмонов, Рисола-и мусиқий, Тошкент

1994

36




Ижодкор шахс - актёрни тарбиялашда жонли сўзнинг ўрни

У.Болтабоева, Ўзбекистон давлат санъат ва маданият институтининг Фарғона

минтақавий филиали

Аннотация – Ушбу мақолада саҳнадаги

сўзнинг қудрати, сеҳри, унинг саҳнадаги

ўрни ва унинг ўзига хос хусусиятлари

ҳақида фикр юритилган. Драматург ижод

қилган сўзлардан актёр қандай усулда

фойдаланиши масалалари ёритилган.

Калит сўзлар – актёр, драматург,

режиссёр, драматург, шева, талаффуз.

“Сўз гавҳарининг шарафи шунчалар

юксакки, гавҳардек қимматбаҳо нарса ҳам

унга садаф бўла олмайди. Тўрт садаф-сув,

ҳаво, ер, ўт ичидаги гавҳарга қути ҳам шу

сўз, етти қават осмон юлдузларининг

буржлари ҳам шу сўздир”.

Саҳнада сўзнинг қадри, вазифаси, юки

ҳаётдагидан кўра бир неча маротаба ортиши-

ни, уни томошабинга аниқ ва тушунарли

етказиб бериш нақадар аҳамиятли эканидан

келиб чиққан ҳолда, педагог “сўз – саҳна

санъатининг қон томири” эканлигига амал

қилиб, унга яқиндан ёндошмоғи лозим.

Саҳнавий сўз ўзида чуқур мазмунли,

таъсирчан ҳатти-ҳаракатга эга эканлиги

билан ажралиб туради. Унинг маъно, мазмун

ва оҳангини актёр кенг қамровли ўрганиши

ва турли таъсир этиш нуқталари – онг,

тасаввур, ҳиссиёт доирасига йўналишни

узлуксиз равишда машқ қилиши талаб

этилади.

Қоғоздаги сўз ижро қилинганда, чиройли

талаффуз билан ўқилганда жонланади.

Қоғоздаги сўзнинг таъсири ижрочининг

маҳоратига қараб, кескин ўзгариб кетиши

ҳам мумкин. Сўзнинг ижроси (талаффузи)

айниқса саҳнада асосий аҳамиятга эга.

Шекспирнинг “Отелло” трагедиясини

оладиган бўлсак, Отелло Дездемонадан

“Рўмолча!” “Рўмолча!” деб хитоб қиладиган

саҳнаси бор. Ушбу саҳнани дунёнинг турли

актёрлари турлича ижро қилишган.

Баъзиларида зўравонлик, баъзиларида

илтижо, баъзиларида фожиа оҳанглари акс

этган. Шулардан келиб чиқиб айтиш

мумкинки, ҳар бир ижрода ҳар бир актёрнинг

ўзига хос қараши, ўзига хос тушунчаси

гавдаланади. Бундан кўриниб турибдики,

нутқ маданияти тарғиботчилари аввало

актёрлар саналадилар. Актёрлар яратаётган

образлари ва ифодали нутқи орқали

халқимизнинг орзу-умидлари, ҳис-туйғу-

ларини куйлайдилар. Шу билан бирга уларни

эзгу ишларга ундайдилар, яхшини ёмондан

ажратишга ўргатадилар. Шунинг учун ҳам

саҳнадаги нутқ, жонли сўз масаласи энг

муҳим масала ҳисобланади.

Ўзбек тилининг ривожида ҳар биримиз-

нинг муносиб улушимиз бўлиши керак.

Нутқимиз нуфузи сўз танлашга, уни қаерда,

қандай овозда, қайси усулда ифода этишга

боғлиқлигини унутмаслигимиз лозим. Бу

айниқса театр санъати актёрларига, ўқитувчи

ва талабаларга, телевидение ва радиобош-

ловчиларга, барча маданиятли ва ўқимишли

одамларга тегишли бўлиб, уни пухта эгаллаш

ҳам қарз, ҳам фарздир. Ҳар бир сўз устаси

ўзи талаффуз қилаётган сўзга маъсулият

билан қараши, айниқса икки ва ундан кўп

маъно берувчи сўзларни қаерда ва қандай

усулда ишлатилиши кераклигини билиш-

лари керак. Шу ўринда телерадио

суҳандонларидан тортиб, театр ва киноларда

оммага сўз айтувчи актёрларгача – ҳаммаси

ўзбек адабий тили бойликларидан тўғри ва

унумли фойдаланиши даркор. Зарур бўлма-

ган шеваларга берилиш, четдан кириб келган

сўзларга урғу бериб ишлатишга ҳушёр

бўлмоғимиз керак. Масалан; телевидение ёки

радиода “майитни кўтариб кетишяпти”

жумласини ўрнига қўпол қилиб, “ўликни

кўтариб келишяпти” жумласи ишлатилса

қулоққа жуда хунук эшитилмайдими? Актёр

билан артистни фарқламасак, талаба билан

ўқувчини ажратата олмасак бу нима деган

гап? Умуман олганда кўпчилик ҳузурида

нутқ сўзлайдиган лекторми, сўзга чиқувчими

барибир шевага берилмасдан, равон ва майин

гапириш замон талабига айланди. Сўз

эркинлиги берилди деб, кўпчилик олдида ҳар

37




нарсани сўзлайвериш ўзбек адабий тилига

беписандлик, ҳурматсизликдир. Бу каби

нуқсонларни бартараф этиш нафақат

педагоглар, балки барча ёши улуғлар учун

катта масъулият юклайди. Зеро, фарзанд-

ларимиз онгига она-юрт манфаати, муқаддас

қадриятларимизни сингдириш, уларни

саводли, тафаккури баланд, илмга интилувчи

қилиб тарбиялаш бизнинг олдимизда турган

муҳим вазифадир.

Ўзбек тили – ўзбек миллатининг кўрки,

уни ҳурмат қилиш, ҳаммага бирдек таалуқли.

Ўзбек тилига меҳр ва муҳаббат билан

қарашни уйда ота-онадан, боғчада боғча

опадан, ўқув даргоҳларида устоз-муаллим-

дан, олий ўқув юртларида профессор-

ўқитувчилардан ўрганмоғимиз лозим.

Ўзбекистон Республикасининг биринчи

Президенти Ислом Каримовнинг “Юксак

маънавият – енгилмас куч” асарида

“Маълумки, ўзликни англаш, миллий онг ва

тафаккурнинг ифодаси, авлодлар ўртасидаги

руҳий-маънавий боғлиқлик тил орқали

намоён бўлади. Жамики эзгу фазилатлар

инсон қалбига она алласи-ю, она тилининг

бетакрор жозибаси билан сингади. Она тили

– бу миллатнинг руҳидир”, деган таърифи

бежиз айтилмаганини ёдда сақлайлик.[1]

Бугунги кунда республикамиз театрларида

намойиш этилаётган замонавий спектакл-

ларда саҳна нутқининг аҳволи алоҳида

тадқиқотни талаб этади. Чунки актёрлардаги

саҳнавий нутқ даражасини у даражада яхши

деб бўлмайди. Актёрларнинг нутқидаги

ғализлик, шеваларнинг ишлатили-ши, сўзга

бўлган ҳурматсизлик бўлиб, саҳна

маданиятига тўғри келмайдиган иборалар-

нинг ишлатилиши кўпчилик томошабин-

ларни ранжитмоқда. Бу масалада халқимиз

назарига тушган буюк актёр ва актриса-

ларимиз ёшларга ибрат бўла олиши мумкин.

Оғир шароитларда ҳам миллатимиз маъна-

вий меросини халқимизга етказиш йўлида

турли тазйиқларга учрасада, саҳна нутқи

орқали ўзбек тилини, нутқ маданиятини

юксакликка олиб чиққан буюк актёр ва

режиссёрларимиз ижод йўлини давом

эттириш айни пайтда театр етакчиларининг,

ижодкорларимизнинг асосий вазифаси

ҳисобланади. Театрларимизда намойиш

этилаётган спектаклларнинг асосий ғоясини

томошабинга етказишда актёрнинг,

режиссёрнинг ва сўз усталарининг саҳнада

аниқ, равон, ифодали ва жарангдор овози,

аниқ талаффузи муҳим аҳамиятга эгадир.

Кейинги пайтларда саҳна нутқи масаласи

режиссёрларнинг ҳам, театр танқидчилари-

нинг ҳам назаридан четда қолиб кетаётгани,

спектаклларни муҳокама қилиш жараёнлари-

да ҳам юзаки танқидлар бўлаётгани ҳеч

кимга сир эмас. Саҳна асарларида образ

яратишда, воқеаларни жонлантиришда

актёрнинг сўз ҳатти-ҳаракати ва унинг нутқи

ҳал қилувчи аҳамиятга эгадир. Сўз қанчалик

таъсирли бўлса, шунчалик кўзланган мақсад

амалга ошиши осонлашади. Бунда албатта

драматургнинг тили муҳим роль ўйнайди.

Шу билан бирга театрдаги актёрнинг ва

режиссёрнинг маҳорати ва ҳамкорлиги ўта

муҳимдир. Бу фикрлар йиллар давомида

мутахассисларнинг тажрибалари асосида

шаклланган.

Санъат ва маданият педагогикаси бошқа

соҳаларга мутлақо ўхшамайдиган ўзига хос

хусусиятларга эга. Аллома устозлар барча

соҳада ҳам ҳар бир сўз маънавий-эстетик

камолотига эга бўлган “бир спектакль”

бўлиши керак, деб таълим берадилар.

Актёр билан режиссёр гўёки таржимонга

ўхшайди, чунки улар мавжуд драматик

асарни қайта яратишади. Шунинг учун бўлса

керак, таржимонлик қайта яратиш санъати

дейилади. Демак, актёр ҳар бир сўзнинг

талаффузида ўта ҳушёр бўлмаса, сўзнинг ўзи

берадиган маъно актёрнинг талаффузига

қараб бошқа маъно кашф этиши ҳам мумкин.

Масалан, “Раҳмат” сўзини айтганда ижобий

ва салбий маъно берилиши актёрнинг

талаффузи ва овоз оҳангига боғлиқ бўлади.

Сўз актёр тилидан чиқдими, у саҳнада

бадиий образга айланиши керак, акс ҳолда у

айтилмаслиги керак. Чунки саҳна тили

жонлиликни, қисқаликни ва лўндаликни

истайди. Саҳнада туриб томошабинга

етказилаётган сўз ёки жумлалар ўзбек адабий

тили нормаларига мос бўлиши, характер

яратаётган актёр ўз қаҳрамони тилидан

гапираётганда ўзбек тили қонун-қоидаларига

38




бўйсунган ҳолда ҳаракатда бўлиши керак.

Ҳар бир сўз ёки сўзлар бирикмасини

саҳнадан туриб томошабинга етказаётган

актёр, қайси сўзни қандай овозда ва оҳангда

айтаётганлигида ҳам гап кўп. Буларнинг

барчаси актёрнинг маҳоратига боғлиқдир.

Актёр роль ижро этаётганда йиғладими,

томошабин ҳам йиғлаши керак, у кулдими,

томошабин ҳам кулиши керак. Булар ўз-

ўзидан рўёбга чиқиши керак, мажбурлик

билан эмас. Ана шундагина режиссёр билан

актёрнинг ҳамоҳанглиги намоён бўлади.

Саҳнада актёрнинг овоз оҳанги доим

бирдай бўлмаслиги керак. Ҳозир у

аччиқланяптими, демак, оҳанг овози ўртача,

кейин куляпти, энди эса овоз оҳанги

бутунлай бошқача бўлиши керак. Актёр

драматург ёзган сўзларни худди ўзидек

айтиши саҳнага тўғри келмайди. Буларнинг

хаммаси актёрнинг қобилияти ва

тажрибасига, яъни маҳоратига боғлиқдир.

Театр ҳам шундай даргоҳки, унда етмиш

ўйлаб бир кесиш керак. У фақат топ-тоза

юрак билан кириш ва сўз айтиш керак бўлган

маскандир.

Сўз санъати ҳамиша ўз замонининг руҳи,

дарди, муаммоларини акс эттириши билан

умуминсоний тараққиёт жараёнларига

беминнат хизмат қилиб келади. Ёш ижодкор

тасаввур оламининг ранг-баранглиги бадиий

адабиёт, санъат асарларидан бохабарлиги

билан боғлиқдир. Етук ижодкор бўлишнинг

асосий омилларидан бири бадиий адабиёти-

мизнинг дурдона асарларидан бохабар

бўлиш, тасвирий санъат, мусиқа санъати,

театр ва кино, телевидениеда яратилган энг

етук, сара ижод намуналарини чуқур ўрганиб

бориш лозим бўлади. Сўз санъатида хаттоки

ижодий тажрибага эга бўлган ҳар бир

муаллим ҳам адабий матн танлаш жараёнига

зукколик билан ёндошиши керак бўлади.

Сўзнинг баҳоси, қадри ва аҳамиятини тўла

англатиш мақсадида талабаларни биринчи

босқичданоқ тайёрлаб боришимиз керак.

Биринчи босқичда ўтилган барча ижодий

техник машқлар талабалар эркинлиги,

изланувчанлиги, тасаввурга бойлиги, ижро

фаоллиги ва табиийлигини таъминлашга

қаратилган бўлиб, бу машқлар уларни

саҳнада сўзни тушунишга, сўздан тўғри

фойдалана олишга ва сўзлашув муносабати-

ни тўғри йўлга қўйишга ўргатувчи пойдевор

бўлиб хизмат қилади. Талабаларда ҳар бир

матнга, ҳар бир сўзга муносабатни, унга

танқидий ва таҳлилий қарашни шакл-

лантириш йўлларини излаб топиш керак.

Бунинг учун ахборот технологияларида,

интернетдан фойдалана олиш кўникмасини

хосил қилиш керак.

Хулоса ўрнида шуни айтиш мумкинки,

театр санъатида жонли сўз ижрочилиги

билан шуғулланувчи барча ижодкорлар “

Саҳна нутқи” фанининг таркибий қисмлари-

ни, хусусан матн билан ишлашдаги барча

таҳлилий жараёнларни чуқур ўрганишлари

лозим. Шундагина биз кўзланган мақсадга

эришамиз.


[1] А.Носирова, Жонли сўз санъати,

Тошкент, Мусиқа, 2009

[2] Н.Алиева, Санъатдаги ҳаётим,


[3] И.Пўлатов, Саҳна нутқи, Тошкент, 1994

[4] И.Джуманов, Бадиий сўз маҳорати,

Тошкент, Абу матбуот-консалт, 2015

39




Отличие авторских фильмов от массового кино в

современной узбекской кинематографии

Д.Ходжиматов, Государственный институт искусств и культуры Узбекистана

Аннотация – Кино – прежде всего искус-

ство. А пропаганда – его второстепенная

задача. Но пропаганда может проявляться

по-разному, здесь очень важен объект и

направленность пропаганды. В авторских

фильмах художественная пропаганда

имеет своеобразный «интеллигентный»

характер. А в массовых фильмах легкость

и поверхностность объектов пропаганды

проявляется во весь рост.

Ключевые слова – режиссёр, режиссура,

сценарий, персонаж, актёр, тема и идея

фильма, сюжет фильма, персонажи

фильма, авторские фильмы, массового

кино.

Кино появилось на свет как яркий вид

искусства, рассказывающий о мечтах,

радостях и страданиях, боли и будущем

каждой нации. За короткое время кино

завоевало сердца миллионов людей. Да,

подарив людям волшебство, описанное во

внушительных книгах, за короткий отрезок

времени, кино, естественно, оказало свое

непостижимое влияние на ум человека.

Сразу после показа искусства кино на всех

экранах мира наш зритель смог ознакомиться

с ним.

Историю развития узбекского кино можно

разделить на два этапа: кино Узбекской ССР

(1924 - 1991 гг.) и кино независимого

Узбекистана (с 1991 года по сегодняшний

день). Многие фильмы, снятые в Советский

период, выпускались на узбекском и на

русском языках, а некоторые из них только

на узбекском или только на русском языке.

Любое искусство является продуктом

своего времени, освещает проблемы своей

эпохи и указывает дорогу «ослепшему»

человечеству, человек начинает глубже

понимать свои неосознанные чувства через

произведения искусства. Именно во времена

советского строя кино приобрело важное

значение, так как отражало в себе реалии и

проблемы тех дней. Но в годы независимости

сюжет и тематика кино начали меняться.

Мир открыл свои двери, ранее недоступные

возможности и радужные горизонты начали

манить и Узбекское кино. Киноискусство

претерпело важное деление по двум

направлениям:

- фильмы, снятые по государственному

заказу;

- фильмы, сняты частными студиями.

Когда речь идет о фильмах, снятых по

государственному заказу, кинокритики

отмечают актуальность их тематики и

высокий художественный уровень. В

отношении фильмов, снятых частными

студиями, многие кинокритики подчеркива-

ют первостепенность кассовых сборов, что

послужило основанием для создания многих

поверхностных фильмов. С их слов, такие

фильмы не дают человеку ни моральную, ни

воспитательную пищу. Интересен тот факт,

что, согласно результатам рейтингов, зрите-

ли, в основном, смотрят фильмы, снятые

частными студиями. На самом деле, в обоих

направлениях есть много интересных

хороших фильмов, своеобразных художест-

венных решений, наличие которых нельзя

отрицать. Таким образом, мы ознакомили вас

с отличиями между фильмами, снятыми в

двух направлениях. Теперь, на примере

конкретной «продукции» национальной

кинематографии, попробуем определить

различия между вышеназванными направ-

лениями. Авторские и массовые фильмы

различаются между собой по ниже-

перечисленным признакам.

Название фильма. Никому не секрет, что

выбор правильного названия фильма обес-

печивает половину его успеха. Комедийный

жанр, входящий в группу массовых фильмов,

в свою очередь, требует определенного

названия фильма. Например, «Семь скульп-

тур и один лысый», «Пришлая невестка»,

«Черномазые свояки», «Богач», «Умру, но

40




мужа не отдам», «Любвинатор или операция

«Тёща» и другие. Начиная с названий

авторских фильмов чувствуется неопре-

деленность, например, «Родник», «Родина»,

«Дом для русалки», «В жизни»,

«Утомленные сердца стремятся к луне» и так

далее.

Тема и идея фильма. В массовых фильмах

выбираются простые, близкие по смыслу

темы и служат для создания целостности

идеи. В авторских фильмах сюжеты

необычные, выбираются из тем, на первый

взгляд кажущихся незначимыми и служит

для понимания идеи автора или

подразумевают свободный вывод для

каждого.

Сюжет фильма. В массовых фильмах

сюжету, как правило, придается форма,

соответствующая жизненным ситуациям. Вы

становитесь наблюдателем открытого

сюжета или простого вымысла. Какая-то

часть сюжета не будет казаться вам

неестественной, и подталкивать вас к

анализу. Например: в фильмах «Пришлый

жених» Рустама Саъдиева, «Отец»

Абдувахида Ганиева, «Язык мой – враг мой»

Джахангира Ахмедова сюжет и ситуации

прозрачные, законченные и не вызывают у

зрителя никаких вопросов по содержанию

сюжета. А в авторских фильмах выбранный

сюжет в каком-то смысле завуалирован и

возникают определенные трудности в

понимании, иногда даже невозможно понять

сюжет, который вы по-своему начинаете

анализировать. Вы можете видеть реальную

жизненную ситуацию, при этом основная

идея остается прикрытой. Вы даже можете

смотреть вымысел, где имеется глубокий

подтекст, который заставляет призадуматься

и переосмыслить увиденное на экране.

Например: в каждом эпизоде фильмов

«Непорочная» Ёлкина Туйчиева, «Отец

болен» Зулфикора Мусакова, «Пери» Аюба

Шахабиддинова можно прочувствовать

идею, намек автора.

Персонажи фильма. В массовых фильмах

происходит живое олицетворение персона-

жей, которые смотрят на жизнь поверх-

ностно и просто существуют. Их цель и

внутренний мир известен зрителю. А в

авторских фильмах наоборот, трудно опреде-

лит внутренний мир и цель персонажей, они

могут обладать чрезвычайно неестествен-

ным и неординарным характером.

В целом фильмы, созданные в этих двух

направлениях, воспринимаются узбекским

зрителем двойственно. Иногда большинство

зрителей не различают виды кино и считают

кино лишь средством культурного отдыха.

Именно с этой точки зрения зритель не

воспринимает авторские фильмы, а иногда

выступает против них.

Кино – прежде всего искусство. А

пропаганда – его второстепенная задача. Но

пропаганда может проявляться по-разному,

здесь очень важен объект и направленность,

так называемый вектор пропаганды. В

авторских фильмах художественная пропа-

ганда имеет своеобразный «интеллигент-

ный» характер. В массовых фильмах

легкость и поверхностность объектов

пропаганды проявляется во весь рост.

На самом деле, сначала необходимо

определить смысл идеи, освоить её и вывести

на поверхность путем проведения различных

опытов.

В заключении необходимо отметить, что

развитие узбекских авторских фильмов во

многом зависит от деятельности конкуренто-

способных режиссеров и их творческих

способностей, их изысканий, видения и

раскрытия той или иной проблемы. Режис-

серам необходимо иметь определенный

уровень интеллекта, духовную зрелость и

высокое профессиональное мастерство.

Зритель выражает свое отношение к идеи,

выдвигаемой автором в картине. При

просмотре авторских фильмов, на экране

создается определенное отношение, особая

атмосфера, которая создается непосред-

ственно в пределах внутреннего мира автора,

его широкого мировоззрения. Таким

образом, наряду с развлекательными и мас-

совыми фильмами, авторские фильмы тоже

служат развитию киноискусства, они

воспитывают у кинозрителя особый взгляд

на кино и учат по-другому воспринимать

искусство кино.

41




ИСПОЛЬЗОВАННАЯ ЛИТЕРАТУРА

[1] Л.Муссинас, Рождение кино, Ленинград,

ACADEMIA, 1926

[2] Х.Абулкасимова, Основы киноискусства,

Ташкент, 2009

[3] А.Митта, Кино между адом и раем,

Москва, АСТ, 2008

42




Режиссура: кеча ва бугун

К.Юлдашев, Х.Эгамбердиев, Ўзбекистон давлат санъат ва маданият институтининг

Фарғона минтақавий филиали

Аннотация – Ушбу мақолада режиссёр-

лик санъатининг кечаги ва бугуни ҳамда

режиссёр ва актёрлар ўртасидаги ҳамкор-

лик тўғрисида маълумот берилган.

Калит сўзлар – режиссёр, актёр, пьеса,

спектакль, томоша.

Режиссёрлик санъатининг илдизлари жуда

қадим замонларга бориб тақалади, Шунинг-

дек, режиссёрлик санъати алоҳида санъат

тури сифатида узоқ тарихга эга. Лекин улар

ҳар ҳил жойларда ҳар ҳил номлар билан

аташган. Мисол учун антик даврда асосий

ўринни хор бошловчилари эгаллаган. Яъни

омманинг фаолияти, қўшиқ, рақс, турли

техник воситаларни ҳаракатга келтириш

ишлари хор бошловчиси томонидан бош-

қарилган. Хозирги тушунчада антик театр

томошаларига хор бошловчиси режиссёрлик

қилган.

Ўрта Осиёда ҳам бундай режиссёрлар

бўлган, ҳусусан Ўзбекистон ҳудудида бун-

дай режиссёрларни бир неча номлари бўлган.

Демак, театр ижодий жамоаси оммавий ўйин,

майдон томошаларида ҳамиша корфармон –

иш тақсимотчиси бўлган. Бундай томоша-

ларда 400 – 500 кишидан ортиқ одам қатнаш-

ган. Корфармонинг зимасига цирк ўйинлари,

понтамимо, масхарабозлик, кўз бойлағич,

турли хайвонлар ўйнатиш, жанг саҳналари

мавжуд бўлиб, уларни яхлит томоша шакли-

га келтириш албатта корфармонни яъни

режиссёрни зиммасида бўлган.

Режиссура санъати XVIII асрга келиб

Германияда расман касб сифатида тан

олинди. Чунки театр санъати бу даврга келиб

ижтимоий-сиёсий аҳамият касб эта бошлади.

Чунки ана ўша даврга келиб Германияда

ишчилар синфининг шаклланиши ва театр

санъати тарғибот, ташвиқот сифатида

майдонга чиқди. Адабиёт, тасвирий санъат,

ҳайкалтарошлик санъати ривожлангани

одамларнинг маънавий савияси ўсиши,

одамларнинг дунёқараши кенгаёганлиги

сабабли профессионал режиссурага кучли

этиёж пайдо бўлди. Ана ўша даврдан бошлаб

хар ҳил услублар ишлаб чиқила бошланди.

Булардан бир мисол қилиб “Экгофа”

йўналиши, “Шрейдер” йўналиши бу

йўналишлар дастлабки Германиялик режис-

сёрлар ўйлаб топган йўналишлари хисоб-

ланади. XIX асрга келиб Веналик режиссёр

Шрей Фогел устози Зонельфельс назарияси-

ни хаётга тадбиқ қилади. Бу назария асосан

актёр томонидан ижро этилган ҳар бир рол

пьеса таркибидан ажралмаслиги, образ –

тимсол ўзининг яхлитлиги билан асарга

ҳамоҳанг бўлиши, бу ҳамоҳанглик бутун

спектакль давомида узлуксиз ҳаракат орқали

томошабинга сезилиб туриши керак, деган

фикрларни олға сурган. XIX асрда Рассияда

ҳам режиссура санъати ривожлана бошлади.

Буларга К.Станиславский, Е.Вахтангов,

В.Мейерхольд, А.Таировлар билан боғлиқ.

Улар турғун анъаналардан яъни воз кечиб,

ўзларини янгича усулларини ҳозирги тил

билан айтганда инновацион ғояларини театр

санъатига олиб киришган. Станиславский

рус театрида биринчи бўлиб саҳналаштириш

маданияти, саҳнада инсон феъл – атворини

кўрсатиш қонунларини яратди.

Станиславский асосан табиийликка асосий

эътиборини қаратди. Станиславский пьеса

устида ишлашни ижоднинг асоси деб

ҳисоблади, яъни бу стол атрофидаги давр.

Режиссёр бошчилигида асарнинг ички

омиллари, туб маъноси, қахрамонларнинг

ўзаро муносабати, характерлар, олий мақсад-

ларини аниқлаб олиш, драматик асарни

бадиий – ғоявий вазифаларини аниқ

белгилаб олишга хизмат қилади.

Шундай қилиб, ХIX аср охири XX

бошларида режиссура санъатининг ривож-

ланиш асри десак ҳам бўлаверади, чунки ана

шу даврда яратилган услублар ҳозирги кунда

ҳам актёр ва режиссёрларга дастурул амал

бўлиб келмоқда.

Ўзбек миллий театрига режиссёр

тушунчаси К.Станиславский ўқувчилари,

43




шогирдлари Е.Вахтангов, В.Мейерхольд,

М.Таиров ва Маннон Уйғур Москва театр

студияси битирувчилари билан кириб келди.

Бу даврга қадар Ўзбекистон худудида театр

санъати ҳақида анча тушунчалар бор ва анча

ишлар қилинган эди. Мисол учун жадидчи-

лар томонидан сахналаштирилган Беҳбудий-

нинг “Падаркуш” ёки Хамзанинг “Захарли

ҳаёт” спектакльлари сахналаштирилган.

Лекин ўша даврда режиссёр тушунчаси ҳали

тўлиқ тушунилмаган, режиссёрга ўша пайтда

муаллим деб мужроат қилишган.

Ўзбек режиссураси секин аста ривожлана

бошлади Г.Брим, Тошхўжа Хўжаев, Баходир

Йўлдошев, Карим Йўлдошев ва бир қатор

ўзбек театр режиссёрлари ўзбек режис-

сурасига жуда катта хиса қўшишган.

К.Станиславский: “Катта салоҳиятга эга

бўлган турли касб эгалари бир саф бўлиб,

катта куч билан томошабинга таъсир

кўрсатади ва минглаб инсонларни юрагини

бир маром, бир хил уришга мажбур қилади”,

“Шунча инсонларни ким бир мақсад, бир

маслак йўлида бирлаштира олиши мумкин?”

Сўзсиз – режиссёр! Фақат режиссёргина

барча ҳаракатларни бир мақсад ва бир ғоя

атрофида бирлаштира олади.

Хўш режиссёрлик – қандай касб?

Режиссёр – қандай одам? Режиссура инсон

руҳиятини, табиатини ўрганувчи инженеря.

Ҳозирги кунда Ўзбекистон театрларининг

долзарб, глобал муаммоларидан бири – бу

етук, яхши режиссёрларнинг йўқлиги. Қизиқ

нега бундай...? Аҳир Ўзбекистон давлат

санъат ва маданият институти хар йили ҳар

ҳил йўналаишларда (Мусиқали театр режис-

сёри, драма театр режиссёри, қўғирчоқ театр

режиссёри, эстрада ва оммавий байрамлар

театр режиссёри) режиссёрларни ўқитиб

чиқармоқда. Лекин барибир театрларда

режиссёр муаоммоси, муаоммолигича қолиб

келмоқда. Бунинг сабаби устозим

Ўзбекистонда ҳизмат кўрсатган санъат

арбоби Карим Йўлдшев айтганларидек

“Режиссёр бўлиб туғилиш керак” деб бежиз

эътироф этмаганлар. Режиссёр ҳар қандай

спектакль яратмасин унинг ўзига ҳос

қиёфаси бўлади. Шундай экан, режиссёр

халқ дилининг таржимони сифатида инсон-

ларнинг саҳна асарларларидан оладиган

руҳий бойлиги учун ҳам жавобгардир.

Режиссёр айтмоқчи бўлган фикрни самимий-

лиги, мазмуни, бадиий-ғоявий дунёқараши-

нинг кенг шаклланганлиги, ижтимоий,

фалсафий мушоҳаданинг теранлиги, ҳаёт-

нинг паст-баландини яхши тушуна билиши

керак. Булардан ташқари режиссёрда эстетик

диднинг мукамал шаклланганлиги ёлғонни-

ростдан, соҳталикни – ҳақиқийдан ажрата

олиши лозим. Режиссёрнинг томошабини

актёр ҳисобланади, шунинг учун режиссёр

ҳар томонлама яхши шаклланган етук

режиссёр бўлиши керак нимага-ки, актёр

яратган тимсол-образи қанчалик яхши чиқса

тооашабин актёрни шунча кўп олқишлайди.

Режиссёрнинг томошабини кўп олқишлаши

учун режиссёр шунча изланиши керак, кўп

китоб ўқиши, кўп кузатиши ва албатта

изланишдан тўхтамаслиги керак бўлади.

Режиссёр албатта биринчи навбатда

ташкилотчи бўлиши лозим. Режиссёрнинг

яна бир жиҳатларидан бири бу албатта

педагог бўлиши лозим. Актёрнинг онгини

ўстиради, тарбиялайди, актёрлик маҳорати-

ни ривожлантиради. И.В.Немерович-

Данченко “Режиссёр – ташвиқотчи, режис-

сёр – кўзгу, режиссёр ташкилотчи” бўлиши

керак деб бежиз айтмаган, режиссёрда

ташкилотчилик қобилияти бўлмаса ундан

яхши танқидчи чиқиши мумкин. Театр

санъати хақида гапираверади, гапираверади

лекин яхши спектакль саҳналаштира

олмайди. Ташкилотчилик қобилияти бўлма-

са у мутлақо режиссёр бўла олмайди.

Режиссёрликка хос бўлган салоҳият билан

биргаликда, актёрликка ҳос энг муҳим

қобилияти бўлиши зарур. Режиссёр,

актёрлардан кўра актёрлик маҳорати яхши

бўлиши керак,бундан келиб чиқиб, “нимага”

деган савол туғилади? Ўзи билмаган одам

бошқага қандай ўргатади. Шунинг учун

режссёр актёрдан икки ҳисса кучлироқ

бўлиши керак.

Мустақилликдан сўнг ўзбек театр

санъатини янги туғилган чақалоқ ёки жуда

узоқ вақт қафасда сақланган қушга қиёсласа

бўлади. Сабаб, жуда узоқ вақт қафасда

сақланган қушни ташқарига қўйиб юборса

44




табиийки қуш уча олмай ерга қулаб тушади.

Ўзбек театр санъати ҳам табиийки актёр ва

режиссёрлар нима қилишни билмай гангиб

қолишгандай бўлди. Таъкидлаганимдек

театр санъатини чақалоққа ўҳшатган эдим,

ана ўша чақалоқ йиллар давомида у ёқдан, бу

ёққа урилиб секин - аста улғаймоқда. Шу

аснода режиссура санъати ҳам ўз йўлига

тушмоқда, лекин ўзбек театр санъатида

делитантлар кўпайиб кетган. Агарда актёр,

актёрлигини, режиссёр режиссёрлигини

қилса, шунда театр санъати яна ўз изига

тушади. Агар ҳақиқий режисёр спектакль

қўйса пьесада бор барча қахрамонларни

аввал ўзи ижро қилиб кўради, сўнг актёрга

беради. Лев Толстой - “Агар асар ёза

олмасанг, яхшиси ёзмаганинг маъқул” деган

сўзини режиссурада “Агар саҳналаштира

олмасанг саҳналаштирма” деб ишлатишимиз

маъқул. Биз биламизки театр санъати синтез

санъат ҳисобланади. Ҳозирги кунда ана ўша

синтез бузилган. Синтезнинг бузилишининг

асосий сабабчиларидан бири бу албатта

режиссёр ҳисобланади. У рассомни спек-

такльга тўғри келмайдиган эскизини қабул

қилади, актёрлар ўзларини кийимларида

саҳнага чиқишига парво қилмайди. Бундай

мисолларни жуда кўплаб келтириш мумкин.

Ўзбекистонда ҳизмат кўрсатган санъат

арбоби Карим Йўлдашев айтганларидек,

“Театрда ҳарбийча тартиб бўлиши шарт, агар

ҳарбийча тартиб - интизом бўлмаса, ана ўша

театрдан яхши спектакль чиқмайди” деб

бежизга айтмаганлар. Театр санъатида,

режиссура санъатида ҳарбийча тартиб -

интизом бўлмас экан, бу театрда яхши

спектакль қўйилиши амримаҳолдир.

Ўзбекистон Республикасининг Биринчи

Президенти И.А.Каримов “Юксак маънавият

– енгилмас куч” асарида “Агар биз

Ўзбекистоннинг дунёга тараннум этмоқчи,

унинг қадимий тарихи ва ёруғ келажагини

улуғламоқчи, уни авлодлар хотирасида

боқий сақламоқчи бўлсак, авваламбор, буюк

ёзувчиларни, буюк шоирларни, буюк

ижодкорларни тарбиялашимиз керак”.

Чунки санъаткор – тарих ва келажак ўрта-

сидаги ўзига хос кўприк, аждодлар ва

авлодлар меросини, анъаналарини бир-

бирига боғловчи воситадир.


[1] И.Каримов, Юксак маънавият –

енгилмас куч, Тошкент, Маънавият, 2008

[2] Ж.Маҳмудов, Ҳ.Маҳмудова, Режиссура

асослари, Тошкент, Ўзбекистон миллий

энциклопедияси Давлат илмий нашриёти,

2008

[3] М.Тўлахўжаева, ХХ аср театр

ислохотлари, Тошкент, Жаҳон адабиёти

журнали

45




Фольклор санъати ва халқ достонлари: кеча ва бугун

Ш.Раҳматуллаева, У.Болтабоева, Б.Каримов, Ўзбекистон давлат санъат ва маданият


Аннотация – Ушбу мақолада фольклор

санъати ва халқ достонларининг халқи-

миз маънавий ҳаётида тутган ўрни, унинг

аҳамияти, соҳани ўрганишда илмий

изланишлар олиб бораётган олимлар ва

тадқиқотчиларнинг фикрлари келтирил-

ган. Шунингдек, санъатнинг ушбу турига

қаратилаётган юксак эътибор намуна-

лари ўз ифодасини топган.

Калит сўзлар – фольклор, достон, эртак,

бахши, матал.

Фольклор барча санъатнинг бошланиши,

сарчашмаси, шу сабабли ҳам бошқа кўпгина

санъатлар билан уйғунликка эга, шунинг

билан бирга ҳеч бирига ўхшамаган ўзига

хослиги билан ажралиб турувчи алоҳида

санъат туридир. Бу соҳа ўз ичига мусиқа,

рақс, ҳунармандчилик, тасвирий, бадиий ва

бошқа санъатлар билан боғлиқ тасав-

вурларни қамраб олади. Бошқача қилиб

айтганда, оғзаки ижод халқнинг ўтмиши,

бугуни ва келажагини ўзида ифода этувчи,

унинг тақдири билан чамбарчас боғлиқ

ижодий жараёндир. Шунинг учун ҳам

алломаларимиз уни эл адабиёти деб атаган.

Бирор бир халқнинг қандай халқ эканлигини

билиш учун даставвал унинг миллий

анъаналарига, урф-одатларига назар солиш

лозим бўлади.

Халқ ижоди бу чинакам маънодаги доимий

ўзгариш, доимий ҳаракатдаги санъатдир.

Яъни, халқ ижоди намуналари ҳар галги

ижрода анъаналарнинг давомийлигини

сақлаган ҳолда муттасил янгиланиб, ўзгариб,

мукаммаллашиб бораверади. Шунинг учун

ҳам халқ ижоди намуналари ранг-барангдир.

Ана шу ранг-баранглик халқ оғзаки ижоди-

нинг ўзига хослигини таъминлаб берувчи энг

муҳим жиҳатлардан биридир. Халқ оғзаки

ижоди намунаси бор-йўғи оғзаки ижро

этилгани учунгина эмас, балки оғзаки

ўзлаштирилиб, оғзаки ижро этилиб, оғзаки

тарзда мерос қолдирилиши, бошқача

айтганда, ҳар галги ижро жараёнида қайта

яралиши билан фарқланиб туради.

Фольклоршунос олимлар таъкидлаганидек

фольклорда қўшиқ йўқ, балки қўшиқнинг

ижро ҳолати, ижро жараёни мавжуд. Бу

фикрни халқ ижодининг бошқа жанрларига

ҳам тадбиқ этиш мумкин.

Ғурур билан айтишимиз мумкинки, бизда

дунё фольклори намуналари билан бемалол

беллаша оладиган достон, эртак, мақол-

матал, қўшиқ, афсона ва ривоятларимиз бор.

Юртимизда бугунги кунгача ёзиб олинган

достонлар сонининг ўзи 400 тадан ошиб

кетади. Бошқа жанр намуналари вариантлари

эса кўплаб жилдларни ташкил этади. Бу

ростакамига чинакам улкан хазинадир.

Бундай бебаҳо мерос ҳамма халққа ҳам насиб

этган эмас. Шундай улкан оғзаки меросга эга

халқнинг ёзма адабиётининг ҳам ранг

баранглигига, бой эканлиги шак-шубҳа-

сиздир.

Ҳар қандай санъат фольклордан бош-

ланади, деган гап бугун пайдо бўлган эмас. У

узоқ йиллик ҳаётий кузатиш, илмий

тажрибанинг ҳосиласидир. Ҳақиқатдан ҳам

тасвирий санъат, ҳунармандчилик, мусиқа,

рақс, бадиий ва ҳоказо санъатларнинг

аввали-боши, юзага келиши бевосита халқ

оғзаки ижодига, халқнинг илк тасаввур ва

ишончларига бориб тақалади. Муҳтарам

Президентимиз томонларидан ҳам бугун

маданият ва санъатнинг барча тур ва

йўналишларини кенг ривожлантиришга

алоҳида эътибор қаратилаётгани нафақат

мамлакатимиз фуқаролари балки, хорижлик-

ларнинг ҳам эътирофига сазовор бўлаёт-

ганлигини кўришимиз мумкин. Биргина

мисол 2019 йилнинг 10-15 апрел кунлари

Сурҳондарё вилоятининг Термиз шаҳрида

ўтказилган “Халқаро Баҳшичилик санъати

фестивалининг” тантанали очилиш маро-

симида сўзлаган Президентимиз нутқига

эътибор қаратадиган бўлсак унда ҳам

фольклор ва халқ достончилик анъаналарига,

унинг кеча ва бугунги аҳволига алоҳида

46




тўхталиб ўтилди.

“Жаҳон маданий меросининг бу ўлмас

асарлари бизга инсониятнинг насл-насаби,

тарихий илдизлари, олийжаноб идеаллари

бир эканини, бинобарин, турли миллат ва

элат вакилларининг келажак сари интилиш-

лари ҳам муштарак эканини англатади. Айни

вақтда ҳозирги глобаллашув даврида,

тижорат воситасига айланган “оммавий

маданият”, шоу-бизнеснинг салбий таъсири

тобора кучайиб бораётган мураккаб замонда

ҳар қандай миллий маданиятнинг булоғи

бўлган фольклор санъатига эътибор ва

қизиқиш, афсуски, сусайиб бораётгани ҳам

сир эмас. Ҳолбуки, фольклор санъати,

таъбир жоиз бўлса, бу – инсониятнинг

болалик қўшиғидир. Мана шундай ноёб ва

буюк санъат бугунги кунда шунчаки

маданий ёдгорлик намунасига айланиб, кўп

жойларда унутилиб кетаётгани, ҳимоя ва

муҳофазага муҳтож бўлиб тургани – бу ҳам

давримизнинг аччиқ ҳақиқатидир. Ушбу

гўзал ва бетакрор санъатнинг йўқолиб

кетиши санъат аҳлини кўпроқ ташвишга

солади. Шу сабабли тенгсиз маънавий

бойлигимиз бўлмиш мумтоз санъатни, халқ

ижодининг нодир намуналарини асраб-

авайлаш ва ривожлантириш, уни келгуси

авлодларга безавол етказиш жаҳондаги

илғор фикрли олимлар ва санъаткорларнинг,

давлат ва жамоат арбоблари, барча маданият

аҳлининг эзгу бурчидир,” - дея такидлайди

Президентимиз Ш.М.Мирзиёев.

Дарҳақиқат, бугун фольклор санъатига ва

ҳалқ достончилигига берилаётган юксак

эътибор натижасида ўлмас қадриятларимиз,

миллий урф-одат ва анъаналаримиз, достон-

чиликнинг нодир дурдоналари янгидан кўз

очмоқда десак муболаға қилмаган бўламиз.

Фольклорнинг ёзма адабиётга таъсири

масалалари Алишер Навоий замонида

қандай долзарб аҳамиятга эга бўлса, бугун

ҳам худди шундай. Алишер Навоийнинг

барча асарларида биз фольклорга ижодий

ёндошувни, миллийликка суяниб, умум-

башарий қадриятлар улуғланганини кузата-

миз. Бу анъана Навоий, Бобур замонидан

сўнг Абдулла Қодирийдан то бугунги кунда

ижод этаётган адибларимизгача, Чўлпондан

то замонамиз шоирларининг изланишларида

ҳам у ёки бу даражада давом этяпти. Фақат

бизда эмас, дунё адабиётида ҳам шу ҳол

кузатилмоқда. Айтиш мумкинки, сўнгги юз

йилликда адабиётда фольклор ва достон-

чиликка қайта юзланиш даври бошланди.

Жойс, Борхес, Маркес, Кафка, Кавабата каби

адиблар ижоди бунинг мисолидир. ХХI асрда

дунё мифларига қайтадан мурожаат, янгича

талқин қилиш даври, неомифологизм даври

бошланди десак, янглишмаган бўламиз.

Фольклор ҳар бир ижодкорга ўз йўли,

услуби, ўзлигини, ўқ томир илдизини

топишга ёрдам беради. Лотин Америкалик

улуғ адиблардан бири Хорхе Луис Борхес:

«Адабиёт миф билан бошланиб, миф билан

тугайди», – дейди. Буни бошқачароқ қилиб

айтадиган бўлсак, ҳар қандай санъат,

жумладан, бадиий сўз санъати ҳам фольклор

билан бошланиб, фольклор билан бирга

тараққий этади.

Фольклор ва тарих чиндан ҳам долзарб

мавзу. Зеро, эпос, яъни оғзаки ижод

намунаси бўлган достонлар шунчаки бадиий

асар эмас, балки халқнинг тарихи,

маданияти, урф-одат ва анъаналари,

тафаккур тарзини ўзида мужассам этган

миллий қомус ҳамдир.

Биргина «Алпомиш» достонини олиб

қарайлик. Мазкур достон нафақат ўзбек,

балки дунё достончилигида алоҳида мавқега

эга, тарихий асослари қадимий, бадиий

жиҳатдан юксак эпик ижод намунаси

ҳисобланади.

Бу достон кўп ва хўп ўрганилди. Бироқ

ҳали бу достоннинг жаҳон фольклор-

шунослигидаги ўрни, мифологик асослари,

бадиий қатламлари такрор ва такрор

ўрганилишни талаб этади.

Халқ оғзаки ижодидаги “Достон”

фольклоршунос олимларнинг диққатини

алоҳида ўзига жалб этган, ўзбек халқ оғзаки

ижоди таркибида энг кўп ўрганилган, катта

мунозараларга сабаб бўлган, қолаверса,

ўзбек халқ оғзаки ижоди меросини бутун

дунёга маълум ва машҳур қилган жанрдир.

Достонни олимлар синкретик жанр деб

биладилар. «Синкретик» сўзи юнонча

бирлашган; қисм, бўлакларга ажралган

47




маъносини беради. Достон ҳақида гап

борганда, синкретик сўзи бу жанрдаги

асарларда сўз, мусиқа, хонандалик,

ҳофизлик, бадиий ўқиш, нотиқлик, актёрлик

санъатларининг уйғун намоён бўлишини

изоҳлайди. Ҳақиқатан ҳам, Бола бахши

(Қурбонназар Абдуллаев), Чори бахши

Хўжамбердиев, Шомурод бахши Тоғаев,

Қаҳҳор бахши Қодир бахши ўғли Раҳимов

ижроларини бевосита кўриш ва эшитиш

жараёнида юқорида қайд этилган санъат-

ларнинг тўлиқ гўзалликда уйғунлашувини,

қўшимча равишда бу ижрочи ва ижодкор-

ларда бадиҳа санъати маҳорати тўлиқ намоён

бўлганини кўрганмиз. Устоз Муҳаммад-

нодир Саидовнинг юқорида қўйган тўрт

талабига кўра достон ҳақида тўлиқ тасаввур

ҳосил қилиш учун бахшининг бевосита

тингловчилар доирасида табиий вазиятда

ижро маҳоратидан баҳраманд бўлиш

шартини ҳам қўшимча равишда қайд

қилмоқчимиз. Бу шартнинг зарур эканлиги

телевидение, радио, фонограммалар орқали

достон ижроси билан танишиш натижасида

аниқ сезилади. Бахши техник воситалар

(камера, микрофон) гувоҳлигидан кўра

бевосита тингловчилар учун табиий

шароитда достон ижро этганида ўзини эркин

ҳис қилади, бадиҳагўйлик қобилиятини

яхшироқ кўрсатиш имконига эга бўлади.

Бахши достон куйлаётганида ўзининг

ижросидан ўзи завқланадиган пайт бўлади.

Тингловчилар бахши маҳоратидан баҳра

олиб эҳтиросли овозлар чиқаришади. Ана

шундай ҳолатда бахшининг қайнаши рўй

беради. Табиий шароитда қайнаш тезроқ

амалга ошади. Ундан ташқари дўмбира

тўнтариш одати ҳам бор. Ижрочи бир оз дам

олиш баҳонаси билан дўмбира тўнтаради ва

хонадан ҳаво олиш учун ташқарига чиқади.

Бу вақтда тингловчилар ўз атаган ҳадяларини

тўплаб дўмбира ёнига қийиқчага солиб

қўйишади. Бу одат ҳам табиий ижро пайтида

осон ва қулай бажарилади. Хуллас, бахши

учун ҳам, тингловчи учун ҳам оддий,

самимий, табиий шароитда достон айтиш

маъқул ҳисобланади.

Шундай қилиб, “Алпомиш”, Гўрўғли

туркумидаги “Гўрўғлининг туғилиши”,

“Малика Айёр”, “Равшан” каби ўнлаб

асарлар, “Кунтуғмиш”, “Рустамхон”, “Ошиқ

Ғариб ва Шоҳсанам” кабилар халқ оғзаки

ижодидаги достон жанрига мансуб намуна-

лар бўлиб, асрлар давомида эл қалбидан

самимий ҳурматга сазовор, шуҳратга

эришган дурдоналардир.

Достонни бахшилар куйлайдилар. Бахши-

лар эса ўз устозларидан махсус достончилик

сирларини ўрганган санъаткорлардир.

Ҳамма ўзбек достончилиги анъаналарида

ҳажман чекланиш кузатилмайди. Маданий

меросимиз хазинасида “Бозиргон”, “Соҳиб-

қироннинг туғилиши” каби кичик асарлар ва

айни пайтда, “Алпомиш”, “Малика Айёр”дек

йирик достонлар бор. Достонлар ҳажмидаги

нисбий ўлчов инобатга олинса, дўмбира

чертиб ижро этиладиган Самарқанд, Бухоро,

Қашқадарё, Сурхондарёда айтиладиган

достонлар ҳажми Хоразм достонларидан

ҳам, Фарғона водийси достонларидан ҳам

кенглиги билан ажралиб туради. Ҳажман

Фарғона водийсидагилар анча кичик


Достон матни шеърий ва насрий

парчалардан иборат бўлади.

Ўзбек достончилиги ижро усулига кўра

хилма-хил кўринишга эга эканини кўриб

чиқдик. Таниқли олимлар В.М.Жирмунский,

Ҳ.Т.Зарифов, М.Саидов, Т.Мирзаев,

Б.Саримсоқовларнинг ўрганиш натижалари-

га кўра достонлар мазмунан ҳам мақол,

эртак, қўшиқ сингари турларга бўлинади.

Олимларимиз таснифларида фарқлар бор-

лигини қайд қилган ҳолда, умуман,

достонларни мазмунан қуйидаги турларга

бўлишни айрим манбааларга кўра қуйидаги-

ча бўлган дейилади:

1. Қаҳрамонлик достонлари (“Алпомиш”).

2. Ишқий-романтик достонлар (“Равшан”,

“Кунтуғмиш”).

3. Жангнома достонлари (“Якка Аҳмад”).

4. Китобий достонлар (“Ошиқ Ғариб ва

Шоҳсанам”, “Сайёд ва Ҳамро”).

5. Тарихий достонлар (“Ойсулув”).

Юқоридаги таснифнинг асосини достон-

ларда тасвирланган воқеаларнинг моҳияти

белгилайди. Аввало, севги-муҳаббат,

қаҳрамонлик, саргузашт, жанг лавҳалари акс

48




этмаган достонларнинг ўзи йўқ. Қайси

достонни эшитманг ёки ўқиманг, албатта,

асар қаҳрамони мардлиги, жасорати билан

бизда ҳурмат қозонади. Албатта, у кимнидир

севади ва узоқ сафарга отланади. Аммо

шунга қарамай, асарнинг умумий мазмуни

заминида муайян мавзу етакчи ҳисобланади.

Номоддий маданий мерос ёдгорликларини

кенг кўламда тўплаш ва хатловга олиш

мақсадида 2012 йил 9-18 апрел кунлари

Фарғона водийсида ўтган экспедиция

давомида ўзбек халқ оғзаки бадиий

ижодининг “ўлан”, “лапар”, “ёр-ёр”, “алла”,

“келин салом”, “келин ўтирсин”, “терма-

қўшиқ”, “ашула”, “байт-ғазал”, “йиғи-йўқлов

қўшиқлари”, “ривоят”, “афсона”, “топиш-

моқ”, “мақол”, “дуо-олқиш”, “ё рамазон”,

“айтишув”, “кинна айтимлари”, “зикр айтим-

лари”, “аския”, “қизиқчилик (кулги-ҳикоя)”,

“латифа”, табиат ҳодисалари билан боғлиқ

халқ қарашлари, мифологик тасаввурлар,

халқ календарига оид материаллар, об-ҳаво

ўзгаришларига оид таъбирлар тўпланди.

Халқимизнинг қадимий деҳқончилик

маданияти билан алоқадор маросимлар

замирида шаклланиб, ўзида серҳосиллик

ғояси ҳамда табиатнинг кўкламги уйғониши-

ни тараннум этувчи “Арғувон гули” номли

анъанавий баҳорий удум ва “Сумбула сайли”

фольклори ёзиб олинганлиги эътиборга

лойиқ.

Истиқлол шарофати туфайли халқ оғзаки

бадиий ижодиётини тўплаш, системалаш-

тириш, оммавий ва академик нашрларини

амалга ошириш ҳамда кенг кўламли фун-

даментал тадқиқотлар яратиш борасида

йирик ишларни амалга ошириб келаётган

Ўзбекистон Республикаси Фанлар

Академияси Алишер Навоий номидаги Тил

ва адабиёт институтининг Фолклор архивига

мамлакатимизнинг бой маданий меросни

ўзида мужассамлаштирган ноёб илмий

объектларидан бири мақоми берилганлиги.

Фолклор архиви мамлакатимизнинг етакчи

илмий фондларидан бири бўлиб, унда

сақланаётган материаллар ўзбек фило-

логиясининг тараққиётини белгиловчи

йирик илмий ишларнинг яратилиши учун

манба бўлишини ҳисобга олсак бугун

изланишлар олиб бораётган соҳа фидоий-

ларига жуда катта ютуқ дея эътироф этамиз.

Хаммамизга маълумки, фольклор – бу

халқ ижодию халқимиз табиати, унинг

руҳиятини фольклор асарларидек теран

бадиий ифода этувчи намуналарни топиш

қийин. Шундай экан, ўзлигимизни, дунё

маданият ва цивилизацияси тарихи, бугуни-

даги муносиб ўрнимизни кўрсатиш

фольклорни ўрганиш, тарғиб этиш билан

чамбарчас боғлиқдир. Юқоридаги фикр-

ларимиз жамланмаси ҳам талаба ва магистр-

ларга фольклоршунослик фанининг моҳияти,

ўрганиш объекти ва предмети, тадқиқот

методлари, жаҳон фольклоршунослигидаги

етакчи илмий мактабларининг назариялари,

ўзбек фольклоршунослиги тарихи бўйича

керак бўлувчи айрим манбааларга эга

бўлишлар мумкин ва миллий ўзликни

англашдек улуғвор мақсадларга хизмат

қилади.


[1] Ж.Эшонқул, Фольклор – миллатнинг

боқий тарихи, Тошкент, Ёшлик журнали,

2014, 8-сон

[2] К.Имомов, Т.Мирзаев, Б.Саримсоқов,

О.Сафаров, Ўзбек халқ оғзаки поэтик

ижоди, Тошкент, Ўқитувчи, 1990

[3] М.Саидов, Ўзбек достончилигида бадиий

маҳорат, Тошкент, Фан, 1969

[4] М.Жўраев, Фольклоршунослик асослари,

Тошкент, Фан, 2009

49




Нутқ техникасини такомиллаштиришда халқ оғзаки ижодидан

фойдаланиш усуллари

Ё.Ҳатамова, У.Болтабоева, Ўзбекистон давлат санъат ва маданият институтининг

Фарғона минтақавий филиали

Аннотация – Ушбу мақолада талабалар

нутқ техникасини такомиллаштиришда

халқ оғзаки ижоди намуналаридан фойда-

ланиш усуллари кўрсатиб берилган.

Калит сўзлар – саж, ички кечинма,

достон, ривоят, эртак.

Саҳна нутқи фанининг асосий

вазифаларидан бири – ҳар бир товуш, сўз ва

жумлаларнинг талаффузини аниқ, равон,

таъсирли, орфоэпик қоидаларга жавоб бера

оладиган бўлишини таъминлашдир. Сўз

санъати ўзининг улуғвор юки, мазмун-

дорлиги, таъсирчанлиги, қудрати ва ҳикмати

билан мустаҳкам бўлиши учун унга

қаратилган ишонч, меҳр, вақт ва ҳаракат ҳеч

қачон тўхтамаслиги керак. Нутқни юксак

бадиият, нафис санъат даражасига кўтарувчи

манбалардан бири бу – мукаммал, равон

талаффуздир. Мукаммал, равон талаффузга

эришиш учун нутқ техникасини такомил-

лаштириш муҳим аҳамият касб этади.

Бадиий ўқиш ўзининг дастлабки босқичи

бўлган ифодали ўқишнинг барча хусусияти-

ни ўз таркибига олади; унга кучли ҳис-

ҳаяжон, ички кечинма ҳам қўшилади. Бундай

ифодали ўқишда ҳис-ҳаяжон сира иштирок

этмас эканда, деган хулоса чиқармаслик

керак. Сабаби ифодали ўқишда ҳам ҳис-

ҳаяжон бевосита иштирок этади. Бадиий

ўқишда ҳис-ҳаяжон, кечинманинг ҳал

қилувчи аҳамиятга эга эканлиги мантиқ

тақазосидир.Чунки бадиий ўқиш адабий

материални ифодали ўқиш босқичидагига

кўра чуқурроқ ўзлаштириш жараёни билан

боғлиқ. Шунингдек, ижрочилик маҳорати

ҳам бадиий ўқишнинг энг муҳим омил-

ларидан биридир. Бадиий сўз юксаклигига

эришиш учун босқичма-босқич нутқ

техникаси эгаллаб борилади. Айниқса,

артикуляция ва дикцияни ривожлантиришда

тез айтишлар жуда қўл келади. Бироқ машқ

давомида нафасга ҳам жиддий эътибор

бериш муҳимдир. Аниқроқ қилиб айтадиган

бўлсак, нафас машқлари ҳам узвий олиб

борилади. Бунинг учун тез айтиш талаф-

фузининг суръатига кўра бир тез айтишни

бир нафасда яъни айниқса суръат

тезлаштирилган даврда бир тез айтишни 2-3

марта қайтариш керак. Бунинг учун нафас

олинадиган ёки тўлдирадиган пайтлар

олдиндан белгилаб олинади.

Халқ оғзаки ижодида; достонларда, эртак-

ларда сажлар кўп учрайди. Саж – деб қофия-

ланган насрга айтилади. Шунингдек, классик

бадиий адабиётда ҳам баъзан сажлардан

фойдаланганлигини гувоҳи бўламиз.

Масалан, Ҳ.Ҳ.Ниёзийнинг “Бой ила

ҳизматчи” драмасидаги “обиравон, боғи-

чунон, шохсупага зеби жаҳон” деб

бошланувчи сажи ёки “Майсаранинг иши”

комедиясидаги Мулладўст монологи

таркибидаги саж мазкур шаклнинг бадиий

адабиётда учрайдиган энг яхши намуна-

ларидан хисобланади. Саҳна нутқи фанида

матнли машқларда сажлардан фойдаланиш

талабалар учун жуда қулайлик туғдиради.

Айниқса нафасни тўғри йўлга қўйишда

сажлардан фойдаланиш жуда яхши натижа

беради. Талабаларда саж машқлари билан

ишлаш уларнинг нафақат артикуляцияси,

дикцияси, балки нафасни тўғри йўлга

қўйишда ҳам муҳим аҳамият касб этади.

Мисол тариқасида биз бир фольклор матни

заминидаги машқлар кўринишини оламиз ва

ижро этиш усуллари билан танишиб

чиқамиз.

Масалан: Бор эканда, йўқ экан, оч эканда

тўқ экан.

Кейинги машқларимизда нафасни

тежашга ҳаракат қиламиз, нафас оламиз ва

ҳар ҳолда шошилмай бир нафасда:

Бор эканда, йўқ экан, оч эканда тўқ экан,

Бўри баковул экан, тулки ясовул экан.

Яна диафрагмага нафас оламиз ва машқни

50




давом эттирамиз:

Бор эканда, йўқ экан, оч эканда, тўқ экан,

Бўри баковул экан, тулки ясовул экан,

Қарға қақимчи экан, чумчуқ чақимчи экан,

Машқни давом эттириш мақсадида яна

диафрагмага нафас оламиз ва кейинги

бўлакни қўшамиз:

Бор эканда, йўқ экан, оч эканда тўқ экан,



Ғозлар карнайчи экан, ўрдак сурнайчи

экан.

Юқоридаги бўлаклар алоҳида-алоҳида

бажарилиб, бир нафасда айтилиши керак.

Албатта бунда шошилиш ёки сўзларни

ямлаб, тушунарсиз талаффуз этиш, шунинг-

дек, жисмоний сиқилишга йўл қўймасдан

эркин ижро этиш лозим. Агар кўрсатилган

камчиликлардан бирортаси юз берса, дарҳол

машқни тўхтатиб, аввалгисини мустаҳкам-

лаш ва шундан кейингина бошқасига ўтиш

мумкин.

Қуйидаги матнлар қўшилгунга қадар бора-

бора нафас диапазони кенгайтириб борила-

ди, бунда талаффуз аниқлиги ва овоз

равонлигига алоҳида эътибор бериш лозим.

Машқни янада кенгайтирамиз:

Бор эканда, йўқ экан, оч эканда тўқ экан.



Ғозлар карнайчи экан, ўрдак сурнайчи

экан,

Бақа қалтироқ экан, балиқ ялтироқ экан.

Йўлбарс ўкирар экан, ҳўкиз бўкирар экан.

Талабаларнинг нафас имкониятларидан

келиб чиққан ҳолда бу машқлар янада

кенгайтириб борилиши мумкин.

Саҳна нутқи фанининг нутқ техникаси

бўлимига кирувчи – артикуляция, нафас,

овоз ва орфоэпия талабаларга биринчи

босқичдаёқ тушунтириб борилади. Лекин бу

билан чекланиб қолмасдан ҳар бир талабани

мустақил ижод қилишга ўргатиб бориш яхши

натижалар беради. Масалан, биринчи

босқичнинг биринчи ярмидаёқ талабаларга

артикуляция ва нафасни пухта эгаллаш учун

кўпроқ тез айтишлар, мақоллар ва

топишмоқларга мурожаат этилади. Ўқиш

жараёнида талабалар ўзлари топган тез

айтишлар, мақол ва топишмоқларни умумий

бир мақсадга йўналтириб имтиҳонда ижро

қиладилар. Бу ўз навбатида иккинчи ярим

йилликда бажарилиши керак бўлган

вавзифаларга катта замин яратади. Яъни

талаба биринчи босқични тугаллаётганида

нутқ техникасини тўла-тўкис эгаллаган

бўлиши керак. Айниқса, мантиқ, нафас,

муомала ва бошқа техник эмоционал

вазифаларни бирлаштирувчи машқларни

туза олишлари талаба-режиссёр сифатида

бир бутун ғояни олиб чиқа олиш

кўникмасини машқлар тузишдан тарбиялаб

боришлари мақсадга мувофиқдир. Ҳар бир

талаба ўзининг ички имкониятларидан келиб

чиққан ҳолда машқлар тузиши ҳам мумкин.

Лекин гуруҳ талабалари биргаликда ижод

қилиши уларнинг бир-бирларига бўлган

муносабатларини яқиндан ўрганишларига,

муомала, мантиқ, бир-бирини ҳис қилиш,

сезиш, таъсирланиш хусусиятларини

ўзлаштириш ва ўстириб боришда катта

аҳамиятга эгадир. Мантиқ, нафас, муомала ва

бошқа техник эмоционал вазифаларни

бирлаштирувчи машқларда талаффуз учун

равон, машқ учун қулай, турли нафас

вазифаларини ишлатиш учун имконият

берадиган матнлар танланади. Нафас

машқининг бу босқичида осондан мураккаб-

га томон мунтазамликка бориб, қуйидаги

ҳолатларга эътибор бирилади:

1. Нафас ўрни мақсадга мувофиқ олдиндан

қатъий белгиланади ва бу ўринлар мантиққа

путур етказмаслиги керак.

2. Овоз ҳамиша жаранглаб туриши керак.

Ҳаракат вазифалари тақозо этгандагина

турли ран-барангликни қўллаш мумкин.

3. Машқ пайтида артикуляция, дикция ва

орфоэпия нормаларига риоя қилинади.

4. Машқ матни умуман гапирилмайди,

балки бирор мақсад ёки ҳаракат билан

айтилади ва тингловчи билан муомала

қилинади.

5. Машқлар нафас базасини кенгайтириш,

нафас органларини чиниқтириш ва ижрочи-

нинг техник малакасини оширишга хизмат

қилиши керак.

Мисол тариқасида қуйидаги матнларни

кўриб чиқамиз.Бунда биринчи матнда

51




тасвирланаётган кишининг устидан кулиш

ёки калака қилиш бўлса кейингиларида эса

мақташ, таққослаш, тасвирлаш кўзда

тутилган:

1. Бор эканда, йўқ экан, оч эканда тўқ экан.

Қадим замонларда бир бой бўлган экан. У

жудаям бой экан, чуқурда ачиган лой экан,

сув оқмаган сой экан, минилмаган той экан.

Ой юзидаги доғ экан, доғ бўлмаган ёғ экан,

қадам ётмаган жой экан, ичиб бўлмас чой

экан. Бу бой мана шунақа донғи кетган

алламбало бой экан.

2. Равшанбек Зулхуморга қараса: ясанган

ҳурдай, тишлари дурдай, тишлари дурдай,

кўзлари юлдуздай, лаблари қирмиздай,

оғизлари ўймоқдай, лаблари қаймоқдай, икки

юзи ойдай муҳрланган қоғоздай ялт-юлт

этиб ўтирарди.

3. Иссиқкўлнинг бўйида ола қарға

карнайчи, қовоғари сурнайчи, бақалар

ноғорачи, бешик тебратар ўйинчи, чигиртка

чертар ғиччак, сичқон олифта луччак,

чирилдоқ шоввоз найчи ўйин тушар ниначи,

ўргимчак дор қурибди, қўнғиз оҳ-воҳ урибди.

Хулоса ўрнида айтиш мумкинки, халқ

оғзаки ижоди намуналари халқнинг миллий

анъаналарини, оғзаки ижоднинг ноёб

намуналарини сақлашда, унга сайқал бериб

халқнинг ўзига қайтаришда тарихий

фольклорий жараённи маънавий тарбия

маҳсули сифатида ўрганишда ўз ҳиссасини

қўшиш билан бирга саҳнавий нутқни

такомиллаштиришда муҳим аҳамиятга

эгадир.


[1] Л.Хўжаева, Нотиқлик санъати, Тошкент,

1967

[2] С. Иномхўжаев, Бадиий ўқиш асослари,


[3] Е.Ф.Саричева, Сценическое слово,

Москва, 1963

[4] И.Пўлатов, Саҳна нутқи, Тошкент, 1982

[5] З.Алимжанова, Саҳна нутқи, Тошкент,

Фан, 2005

52




Санъатга бағишланган умр

Ҳ.Умарова, Ш.Усмонов, Ўзбекистон давлат санъат ва маданият институтининг Фарғона


Аннотация – Ушбу мақолада узоқ

йиллар давомида Қўқон ва Фарғона

шаҳарларидаги театрлар, шунингдек

бошқа санъат ва маданият муассаларида

раҳбарлик лавозимида ишлаб келган, ўз

касбига содиқ санъаткор шу давргача

бирон кун бўлмасин ижодий меҳнат

қилиш, элу-юрт ва халқига хизмат

қилишдек шарафли ишдан тўхтамаган,

таниқли театршунос Алижон Умаров

фаолияти ёритилган.

Калит сўзлар – театр, санъат, мусиқали

театр, спектакль, театршунос, ижод,

санъаткор, раҳбар, режиссёрлик.

Театр бу ойнайи равшандур, ким унда

нимани кўришни ҳоҳласа шуни кўради.

Ундаги асл моҳият ҳаёт қандай бўлса

шундайлигича намаоён бўлишидадур. Театр

санъати ҳаётни, воқеа-ҳодисаларни, турли

курашлар ва зиддиятларни, ички кечинма-

ларни драматик хатти-ҳаракатларда, актёр

ижроси орқали акс эттиради. Бунда ёзувчи

томонидан ёзилган песа ёки либреттога

таянилади. Театр фидоийлик талаб қилади.

Анашундай фидоий ижодкорлардан бири,

театр санъатига улкан ҳисса қўшган

А.Умаровнинг санъатга, жумладан, театр

санъатига бўлган қизиқиши жуда ёшлигидан,

мактабда ўқиб юрган кезларидан бошланган.

Унинг санъатдаги ҳаёти ва фаолияти 1944-

йилда, II жаҳон уруши даврида Қўқонда

ташкил этилган “Ёш томошабинлар театри”

да актёрлик лавозимида ишга кирган

кунидан бошланган. Ёшлар театрида ишлаш

даврида у, ўзини биринчи устози,

“Ўзбекистонда хизмат кўрсатган санъат

арбоби” хожи Қурбон Назаров томонидан

саҳналаштирилган таниқли болалар ёзувчиси

Шукур Саъдуллонинг II жаҳон уруши

мавзусида ёзган “Омонат” номли асарида,

унинг бош қаҳрамонларидан бири, жасур

ўзбек йигити Азамат, шу мавзуда ёзилган

“Полк ўғли”да Охунбобоев, Гоголни

“Уйланиш” асарида Анучкин, “Мардлик

чўққиси”да мухандис, шунингдек, шаҳар-

даги Ҳамза номидаги мусиқали драма

театрининг етакчи артисти “Ўзбекистон ҳалк

артисти” Собохон Каримова томонидан

саҳналаштирилган “Ёрил тош” мусиқали

драмасида асарнинг бош қаҳрамони

Гулноранинг ўгай акаси ролларини ёрқин ва

ифодали қилиб ижро этиб, ёш томошобинлар

ва уларнинг ота-оналарини ҳурмати ва

эхтиромига сазовор бўлади.

А.Умаров ёшлар театрида ижод қилиш

билан бирга, шаҳардаги Ҳамза номли

мусиқали драма театрининг спектаклларида

ҳам қатнашиб, улардаги кичик ва эпизод

ролларни ўйнаб, ўз касбий маҳорати ва

тажрибасини орттира боради.

А.Умаров 1947-йилда биргина Қўқон

шаҳри эмас, балки Фарғона водийсидан

биринчи бўлиб II жаҳон урушидан сўнг

Тошкентда очилган А.Н.Островский (хозир-

ги Маннон Уйғун) номидаги Ўрта Осиё театр

санъати институтига ўқишга киради.

Институт раҳбарияти бу ёш ижодкорни

илми, билими, санъаткорлик қобиляти ва

маҳорати, Қўқон театридаги салкам тўрт

йиллик тажрибасини ҳисобга олиб, уни бир

йўла “Актёрлик” факултетини 2-курсига

қабул қилади.

Бу санъат олийгоҳида А.Умаров ўзбек

театрчилиги ва кино санъатининг келгуси-

даги йирик арбобларидан Ҳамид Абдуллаев,

Ирода Алиева, Ҳамза Умаров, Лола

Бадалова, Асил Алихўжаев ва Мушаррафхон

Зайнутдиновалар билан бирга тахсил ола

бошлайди.

Уларга республикадаги йирик саҳна

усталари ва театр мутахассисларидан Жовод

Обидов, Наби Рахимов, Назира Алиева,

Г.Березин ва Ҳолида Устабоевалар дарс

беради.

А.Умаров институтдаги ўқиши давомида

ўз курсдошлари билан тез-тез пойтахт

театрларига бориб уларнинг репитиция-

ларида қатнашиб, спектаклларини томоша

53




қилиб туради.

А.Умаров 1950-йили институтни аъло

баҳолар билан тугаллайди. Факултетнинг

диплом иши Ҳамзанинг “Бой ила хизматчи”

спектаклида, унинг бош қаҳрамонларидан

Солиҳ бой образини катта маҳорат билан

ёрқин ва ҳаётий қилиб яратиб, давлат

имтиҳон комиссияси ва институт раҳбар-

ларининг тахсинига сазовор бўлади.

Шундан сўнг институт раҳбарияти бу

талабани билими, қобиляити, бадиий адабиёт

ва санъатга бўлган эътиқодини назарда

тутиб, соҳа бўйича илмий кадрлар тайёрлаш

мақсадида, А.Умаров ва унинг курсдоши

Хамид Абдуллаевларни институтда қолиб,

“Театршунослик” факультетида ўқишни

давом этдиришга маслахат беради ва ўқиш

давомида уларни моддий томондан қўллаб-

қувватлаб туришлик учун ассистентлик

маошини ҳам тўлаб туришга ваъда беради.

Бу таклифларни мамнуният ва зўр

ҳурсандчилик билан қабул қилган бу икки

дўстни институт раҳбарияти бир йўла

“Театршунослик” факултетининг III курсига

қабул қилади.

А.Умаров энди, ўз курсдошлари билан

театршунослик назарияси ва асосларини

қунт билан ўрганишга киришади.

Бу факультетда дарслар фақат рус тилида

олиб борилиб, унда Москвадаги

Луначарский номидаги театр санъати инсти-

тутидан таклиф қилинган йирик театршунос

олим Мики Морозов, машхур Горькийшунос

олим А.Т.Михайлов, театршунослик фани

бўйича тажрибали педагог К.Г.Березин,

театр тарихи бўйича ёш мутахассис

Х.Д.Устабоевалар дарс берар эди.

А.Умаровга диплом иши учун Қўқондаги

Ҳамза номли мусиқали драма театрининг

тарихини ёзиш топширилади. Бунга инсти-

тутнинг директори, 1932-1935-йиллар-да

Қўқон театрида директорлик лавозимвда

ишлаб келган М.В.Верхацкийни ўзи

раҳбарлик қилади.

А.Умаров 1952-йили институтни

муваффақият билан тугаллагач, шу йили уни

собиқ Ўзбекистон Олий Совети қошидаги

санъат бош бошқармасининг бошлиғи Али

Мухсиновнинг йўлланмаси билан Қўқондаги

Ҳамза номли мусиқали драма театрига

директор муовини лавозимига ишга юбори-

лади.

А.Умаров ўзи билан Қўқон театрига шу

йили театр институтини “Актёрлик

факултети”ни битирган ёш мутахассислар

Тўйчи (Мирҳосил) Орипов, Машрабхон

Рахимова, Рихси Орифжонов, Саъдулло

Анорқуловларни ҳам етаклаб келади. Театр

ижодий жамоасини олий маълумотли, ёш

мутахассис кадрлар билан тўлдириш ва

мустахкамлаш ишига ўзининг муносиб

ҳиссасини қўшади.

Бу ёш мутахассис-раҳбар, театрда асосан

илмий, ижодий ва тарбиявий ишлар билан

шуғулланиш билан бирга, молия-хўжалик ва

ташкилий ишларни ҳам бошқара боради.

Ўша даврда А.Умаров биринчи шаҳар ва

вилоятда эмас, балки бутун Фарғона

водийсида яккаю-ягона театршунос бўлгани

учун, ундан мақсадли ва унумли фойдала-

нишлик мақсадида, 1954-йили уни Фарғона

вилояти бош бошқармасининг буйруғи

билан шу бошқармада санъат ишлари бўйича

катта инспекторлик лавозимида ишлашлик

учун Фарғона шаҳрига олиб кетилади.

А.Умаров Фарғонада ишлаш даврида,

вилоятнинг барча профессионал ва халқ

театрлари, музейлар, мусиқа мактаблари,

шунингдек, бадиий ҳавоскорлик тўгараклари

устидан назорат ишларини олиб боради. Шу

билан бирга вилоятда ҳар йили ўтказилиб

туриладиган миллий ва анъанавий байрам-

лар, халқ сайиллари, вилоят ва республика

микёсидаги фестивал ва кўрик-танловларни

ташкил қилиш ва ўтказишда фаол қатнашиб

туради.

А.Умаров ўзининг Фарғонадаги 17 йиллик

меҳнат фаолияти даврида, вилоят халқ

ижодиёти уйининг ташкилотчиси ва дирек-

тори, М.Горький (хозирги Юсуфжон

Шакаржонов) номидаги вилоят мусиқали

драма ва хажвия театрининг директори,

1966-1968-йилларда бир вақтнинг ўзида,

М.Горький номли вилоятлараро рус драма-

тик театрида ҳам ўриндош сифатида театр

директори, вилоят маданият бошқармаси

бошлиғининг муовини лавозимларида ишлаб

келади.

54




Шу давр ичида у икки маротаба Москвада,

собиқ СССР Маданият министрлиги қошида

очилган иттифоқдош республикалар халқ

ижодиёти уйлари ва театр директорларини

бир ойлик малака ошириш курсларида ўқиб

келади.

1966-йилда Тошкентда ўтказилган

Ўзбекистон зиёлиларининг I съездида

иштирок этади. 1969-йилда Москвада

ўтказилган III ўзбек адабиёти ва санъати

декадасида Фарғона вилоятидан бориб

қатнашган санъаткорларнинг раҳбари

сифатида қатнашади.

А.Умаров вилоят халқ ижодиёти уйининг

директори лавозимида ишлаган даврида, ҳар

йили баҳор палласида, вилоят маркази

Фарғона шаҳрида, Москвада малака ошириш

курсида ўқиган пайтида, пойтахт санъат-

корлари ва маданият ҳодимларидан ўрганиб

келган, ҳаваскорлик ҳалқ драматик тўгарак-

ларини бир ойлик “Театр баҳори” номли

кўрик-танловини ўтказиб туради. Кўрик-

танлов ойида юқори ўринларни эгаллаган

драматик жамоалар ва кўзга кўринган

истъедодли ёш ҳаваскор йигит-қизларни

“Фахрий ёрлиқ”, “Диплом” ва қимматбаҳо

эсдалик совғалари билан мукофотлаган.

А.Умаров Ўзбекистон маданият министр-

лигининг буйруғига асосан 1959-1961-йил-

ларда вилоят ҳалқ ижодияти уйи қошида,

Фарғона водийси бўйича 3 ойлик вилоят-

лараро драматик ва мусика тўгараклари

раҳбарларини тайёрлов курсини очиб, унда

Фарғона, Андижон ва Наманган шаҳар-

ларидан келган ёшларни ўқитиб туради.

1961-йилда А.Умаров Қўқон театрининг

раҳбарияти ва ижодий жамоасининг талаби-

га биноан, вилоят маданият бошқармасининг

буйруғига асосан, оила аъзолари билан

Қўқонга қайтиб, 1989-йилгача, яъни меҳнат

пенсиясига чиққанига қадар, театрдаги

катта-кичик раҳбарлик лавозимларида,

жумладан театр директорини муовини ва

театр директори бўлиб ишлаб келади.

А.Умаров нафақага чиққан бўлса ҳам

лекин ўтган йиллар мобайнида бир кун бўлса

ҳам меҳнат қилишдан тўхтагани йўқ. Шу

давр ичида у талаб ва таклифларга биноан

шаҳар ҳокимлигининг маданият ишлари

бўлимини “асосий ишлар” бўйича катта

инспектори, Занжирали Мирзатов номидаги

халқ театрининг режиссёри, шаҳардаги

“Янги обод” номли 52-маҳалла фуқаролар

йиғинининг ташкилотчиси ва оқсоқоли, 2003

йилнинг бошидан бошлаб то 2007-йилнинг

охиригача Хамза номидаги шаҳар театри-

нинг адабий эмакдоши лавозимларида

ишлаб, ижодий меҳнат қилиб келди.

А.Умаров санъат ва маданият сохасида

ишлаш давомида, ўзининг ёшликдан меҳр

қўйиб ишлаган актёрлик касбини унутгани

йўқ. У Фарғона ва Қўқон театрларига

раҳбарлик қилиб юрган кезларида, ҳар

иккала театр саҳнасида яратилган “Йўлчи

юлдуз” спектаклида, инглиз разведкачилари

Маллисон ва Бейли, Қўқон театрида

саҳналаштирилган “Дўст нидоси” асарида

Афғонистон соғлиқни сақлаш министри

образларини чуқур талқин қилиб, уларни

характери, ички-ташки дунёси ва олий

мақсадини ёрқин бадиий бўёқлар билан очиб

бера олди.

А.Умаров актёрлик касби билан бирга,

ёшлигиданоқ режиссёрлик санъатига ҳам

катта меҳр қўйиб келган. Шу боис у

Тошкентдаги театр санъати институтида

ўқиб юрган кезларида “Беш ёғоч” даҳасидаги

75-сонли ўрта мактабда очилган бадиий

ҳаваскорлик тўгарагига раҳбарлик қилиб,

унинг саҳнасида рус драматурги

С.Михалковнинг “Уйимга кетаман” номли

пеъсасини саҳналаштирган. Ёшлар ижроси-

даги бу спектакл мувоффақиятли чиққан. Бу

ҳакда 1950-йилда “Ёш Ленинчи” газетасида

босилган мақолада билдирилган фикр ва

мулохазалар бунга ёрқин мисол бўла олади.

А.Умаров Фарғонада вилоят маданият

бошқармасида ишлаб юрган йилларида

Марғилон шаҳридаги маданият уйи қошида

очилган “Нурхон” номидаги халқ театрида

ҳам ўриндош сифатида бош режиссер

лавозимида ишлаб, дастлаб унинг саҳнасида

Ҳамзанинг “Заҳарли ҳаёт” (ёхуд “Ишқ

қурбонлари” асарини саҳналаштиради. Спек-

такль шаҳар томошабини ҳамда ёш йигит-

қизларига маъқул ва машхур бўлган бу

спектакл узоқ йиллар давомида халқ театри

саҳнасидан тушмай, унинг репертуаридан

55




мустахкам ўрин олади. А.Умаров кейин-

чалик бу фожиавий асарни мусиқали

намунасини яратиб уни 1999-йили Қўқон-

даги З.Мирзатов номидаги халқ театри

саҳнасида қўйишга мувоффақ бўлади.

Асарни саҳнага қўйилишида, унинг жанри ва

ғоявий мазмундан келиб чиқиб Ҳамзанинг ўз

шеърлари, ўзбек халқ ва мумтоз куй қўшиқ-

ларидан унумли ва мақсадли фойдаланил-

гани, спектаклни бадиий қийматини оши-

ришга катта омил бўлади.

“Заҳарли ҳаёт”дан сўнг А.Умаров

Марғилон халқ театри саҳнсида бирин-кетин

Уйғуннинг “Шубҳа”, маҳаллий драматург

Х.Усмоновнинг “Фарзанд доғи” асарларини

қўйиб, томошабинларни обрў-ҳурмати ва

тахсинига сазовор бўлади.

Бу ҳақда “Марғилон ҳақиқати” газетаси-

нинг 1971-йил 9-июль 98(7025) сонида

босилган “Фарзанд доғи”, “Коммуна” газета-

сининг 1971-йил 24-июль сонида босилган

“Фарзанд доғи”, “Марғилон хақиқати”

газетасининг 1971- йил 19-сонида босилган

“Шубха”, “Ферганская правда” газетасининг

23-февраль 38(13958) сонида босилган

“Разрешенное сомнение”, “Марғилон ҳақи-

қати” газетасининг 1961-йил 24-январдаги

“Халқ олқиши”, “Ўзбекистон хотин-қиз-

лари” журналининг 1961 йил 2-сонида

босилган “Марғилон халқ театри”, ёзувчилар

А.Аркадева ва И.Тихоновларнинг Тошкент

шаҳридаги “Ўзбекистон ССР давлат нашри-

ёти” томонидан чоп этилган “Маргеланские

народные таланты” китоби ёрқин мисол бўла

олади.

А.Умаров ўзи директорлик қилиб юрган

кезларида, Фарғона театри саҳнасида қўйган

маҳаллий драматурғ Муҳммаджон

Хайруллаевнинг “Гавхар” номли драмаси

ҳам театр мухлислари ва мутахассисларида

яхши таъсурот қолдирган. Спектакль

Фарғонада ўйналишидан ташқари, 1968-

йилда Андижон ва Наманган вилоятларида

ўтказилган ёзги гастрол сафари даврида

томошобинлар, шу ерлик театр ва маданият

ходимларига ҳам маъқул ва манзур бўлган.

А.Умаров санъат ва маданият соҳасидаги

тажрибали раҳбарлардан бири, театр

мутахассиси сифатида вилоятдаги профес-

сионал ва халқ театрларининг янги спектакл

ва концерт дастурларини тайёрлаш жараёни

ва уларни театр бадиий кенгаши ва

жамоатчилик кўрикларида фаол қатнашиб,

уларни ғоявий ва бадиий жиҳатдан юксак

саҳна асарлари бўлиб чиқиши учун доимо

катта ғамхурлик ва жонбозлик кўрсилиб

келган. Уларни шаҳар, туман, вилоят ва

республика матбуотида ёритиб турган.

Хозирги кунда бу театршунос ва

тажрибали журналист 1954-йил, яъни ярим

асрдан ортиқроқ давр давомида, республшса

матбуоти, шунингдек қўшни республика-

ларнинг газеталарида чоп этилган 200 га

яқин макола, тақриз ва ижодий портретлари

Қўқондаги вилоят ўлкашунослик музейи

фондида сақланиб келмоқда.

Хозирги кунда А.Умаров ўзбек миллий

театри санъатининг машхур саҳна уста-

ларидан Ўзбекистон халқ артисти Муроджон

Ахмедовнинг ҳаёти ва ижодий фаолияти

ҳақида ёзган “Олтин водий куйчиси” деб

номланган китоби нашрга тайёрлаб қўйган.

Шу билан бирга у республикамизнинг энг

тўнғич театрларидан бири “Қўқон театри-

нинг тарихи” китоби устида ҳам астойдил иш

олиб бормоқда.

А.Умаров театр санъати соҳасида тажри-

бали ва омилкор мутахассис сифатвда, доимо

ўзи раҳбарлик қилиб келган Қўқон ва

Фарғона театрларини йиллик репертуар,

ишлаб-чиқариш ва молиявий режаларини ўз

вақтвда бажарилиши ва ошиб бажарилиши

устидан назорат ўрнатиб келган. Уларнинг

моддий-техник базасинн яхшилаб, керакли

маблағ, материал, асбоб-ускуна ва жиҳозлар

билан таъминлаб турган.

А.Умаров вилоят театрларида ишлаган

чоғларида уларнинг ижодий жамоаларини

янги, ёш истеъдодли мутахассис актёр,

режиссёр, созанда ва бошқа техник ходимлар

билан тўлдириш ва улардан самарали

фойдаланиш ишига алохида эътибор бериб

келган.

Ўтган давр ичида А.Умаровни ғамхўрлиги

ташаббуси ва саъи-ҳаракатлари туфайли,

вилоят театрларининг 20 дан ортиқ ходим-

лари Ўзбекистон Республикасининг юксак

унвонлари, орден ва медаллари, шунингдек

56




диплом ва фахрий ёрлиқлари билан

мукофотланган.

“Ўзбекистон халқ артистлари” - Соли

Ахмедов, Зуннун Мадалиев, Ҳафиза

Иброҳимова, Муроджон Ахмедов, Таваккал

Қодиров, “Ўзбекистонда хизмат кўрсатган

санъат арбоби” - Деҳқон Жалилов,

“Ўзбекистонда хизмат кўрсатган артист” -

Абдурахим Маткаримов, Юнусжон Орипов,

Ғанижон Хатамов, Қаноатхон Хатамова,

Юнусжон Орипов, “Ўзбекистонда хизмат

кўрсатган маданият ходими” - Мухторжон

Муртазаев (Фарғона вилоят ўзбек театри),

“Ўзбекистон халқ артисти” - Валентина

Щукарёва, “Ўзбекистонда хизмат кўрсатган

артист” - Тамара Шляпинкова (Фарғона

вилоятлараро рус драма театри),

“Ўзбекистон халқ артисти” - Рашиджон

Содиқов, “Ўзбекистонда хизмат кўрсатган

артист”лар - Ҳаётхон Махмудов, Махбуба

Мансурова, Хурсаной Умарова, Султон

Собиров, Ойшахон Жўраева, Шомурод

Хакимов (Қўқон театри) шулар

жумласидандир.

А.Умаров ўзининг санъат ва маданият

соҳасидаги 64 йиллик меҳнат фаолияти

давомида, ўнлаб шогирдларни тарбиялаб,

етиштириб берди. Хозирги кунда уларнинг

аксарияти шаҳримиз, вилоятимиз ва респуб-

ликамиздаги санъат ва маданият муассаса-

ларида ишлаб, ижод қилиб, миллий мада-

ниятимиз, маънавиятимиз ва қадрият-

ларимизни ўсдириш ва юксалтириш ишига

ўзларининг муносиб ҳассаларини қўшиб

келмоқдалар.

Меҳнатсевар, камтарин инсон, тажрибали

ва омилкор раҳбар, кўпчилик санъат ва

маданият ходимларини устози А.Умаров ва

унинг хизматлари ҳақида республикамиз

матбуотида кўплаб материаллар чоп этилган.

Қўқонлик таниқли журналист ва драма-

тург Коммуна Олимованинг “Меҳнат

байроғи” газетасининг 1989 йил 6-январдаги

3(11068) сонида босилган “Санъатга

бағишлашан умр”, шу газетанинг масъул

ходими, таниқли журналист А.Исомитдинов-

ни “Фарғона хақиқати” ғазетасиниш 1998-

йил 3-октябрдаги 116 (20414) сонида

“Эзгуликка ошно қалб”, Қўқондаги Ҳамза

номли театрнинг директори - Т.Орифжонов,

бош режиссёри - А.Азизов, саҳналаштирувчи

режиссёри “Ўзбекистонда хизмат кўрсатган

маданият ходими” М.Жўраевларнинг

“Фарғона хақиқати” газетасининг 2004-йил

13-майдаги 20(21038) сонида босилган

“Сарҳисоб”, театр директори Т.Орифжонов-

нинг Ўзбекистон республикаси маданият ва

спорт ишлари вазирлиги, “Ўзбектеатр”

ишлаб чиқариш бошқармасиниш “Театр”

адабий-бадиий ахборот - реклама журнали-

нинг 2004-йил 2-сонида босилган

“Сарҳисоб” номли мақолалари, шунингдек

ўтган асрнинг иккинчи ярмидан бошлаб

республикамизда чоп этилган “Гулистон”,

“Хотин-қизлар”, “Саодат”, “Ёш Ленинчи”

газеталари ва бошқа қардош республикалар

матбуотида ёритилган мақолалар бунга

ёрқин мисол бўла олади. А.Умаров ўзшшш

узоқ йиллик меҳнат фаолияти даврида ўзбек

миллийчилик санъати ва маданиятини

ўстириш ва ривожлантириш ишига салмоқли

ҳиссаси учун қуйидаги давлат мукофот-

ларига сазовор бўлган.

1941-1945 йиллардаги Улуғ Ватан уруши

йилларида фронт ортида қилган фидокорона

хизматлари эвазига “Меҳнатда ўрнак кўрсат-

ганлиги учун” медали, 1986-йилда “Ғалаба-

нинг 40 йиллиги”, ва мазкур йилнинг ўзида

“Меҳнат фахрийси” медаллари, 1992-йилда

“Мустақиллик эсдалик нишони”, 1994-йилда

“Шухрат”, 1995-йилда 1941-1945 йиллардаги

“Улуғ Ватан урушида фашизм устидан

қозонилган ғалабанинг 50 йиллиги” юбилей

медали, 2006-йилда “Ўзбекистон мустақил-

лигининг 15 йиллиги” медаллари шулар

жумласидандир.

Булардан ташқари А.Умаров собиқ СССР

маданият министрлиги, СССР қуролли

кучлари, Ўзбекистон маданият министрлиги,

республика касаба уюшмалари қўмитаси,

Фарғона вилоят маданият бошқармаси,

шаҳар партия ва ижроия қўмиталари,

мустақиллик йилларида шаҳар ҳокимлиги ва

жамоат ташкилотлари томонидан 23 та

фахрий ёрлиқ ва қимматбаҳо эсдалик

совғаларни олишга сазовор бўлган.

57





[1] А.Аркадиева, И.Тихонов, Маргеланские

народные таланты, Ташкент,

Узбекистан, 1973

[2] S.Frederick Starr, Ferghana valley: the

heart of Central Asia. London, Routledge,

2011

[3] A.A.Асанканов, “Манас” Фергана –

долина дружбы и согласия, Ўш, Август,

1997.

[4] B.A.Litvinsky, History of civilization of

Central Asia. Volume 3. Delhi, Motilal

Banarsidas, 1999

[5] M.S.Azimov, History of civilization of

Central Asia. Volume 4. UNESCO, 1998

[6] Х.Абдуллаев. Мавлоно Завқий. Тошкент,

Давр Пресс

[7] K.Avaz, Distant sounds and melodies.

Michigan University, Ghaful Ghulom, 1997

58




Китоб мутолаасини шакиллантиришда кутубхоначилик

фаолияти

С.Юлдашева, Ўзбекистон давлат санъат ва маданият институтининг Фарғона


Аннотация – Ушбу мақолада китобнинг

инсоният ва жамият маданиятининг

ажралмас бир қисми эканлиги, инсоният

тараққиётининг барча даврларида киши-

ларни тарбиялаш, уларнинг ақлий ривож-

ланиш воситаси эканлигига алоҳида

тўҳталиб ўтилган.

Калит сўзлар – китоб, кутубхона, кутуб-

хоначи, китобхон, мутолаа маданияти,

кутубхоначи фаолияти, ахборот-ресурс

маркази.

“Китобхонлик маданиятини юксалтириш–

буюк мақсадларимизга эришишнинг муҳим

кафолатидир.” (Ш. Мирзиёев)

Китоблар барча замонлар учун энг зарур

нарса, қалблар малҳами, билимлар хазинаси,

донишмандлик чашмаси бўлган ва бўлиб

қолаверади. Китоб инсоният ва жамият

маданиятининг ажралмас бир қисми бўлиб,

инсоният тараққиётининг барча даврларида

кишиларни тарбиялаш, уларнинг ақлий

ривожланиш воситаси бўлиб келди. Китоб

барча соҳага оид маълумотларни тўплаш,

сақлаш усули сифатида катта аҳамиятга

эгадир. Инсон тафаккурининг ривожланиши-

да китоб ва ёзув доимо ҳамроҳ бўлган. Баъзи

маданият ва маърифат шакллари оғзаки

алоқа муносабатларига асосланган бўлса-да,

ёзув пайдо бўлгандан сўнггина ҳозирги

кунгача етиб келди ва воқеликка айланди.

Инсоният яратган муомала воситалари ичида

энг ишончлиси, энг қулайи китобдир. Китоб

кишиларга инсоният эришган ютуқларни

билиш имконини беради, халқлар ўртасидаги

муносабатни, ҳамжиҳатликни, ўзаро меҳр-

оқибатни тиклайди. Китоблар туфайли

қадим даврлардаги кутубхоналар, уларнинг

тизими, кутубхона хизмат кўрсатиши

ҳақидаги маълумотларни билиш билан бирга

ўша давр кишиларининг қизиқишлари,

интилишлари, ҳаёт даражаси ҳақида

маълумотга эга бўламиз. Эрамиздан аввалги

асрларда кутубхоналарнинг сопол тахтача-

ларда битилган қўлёзма бойликлари

Оссурия-Бобил маданиятини тушунишга йўл

очиб берди. Бошқа топилмалар каби

Месопотамиянинг қадимги маданияти

тарихини, унинг ёзуви, сарой, черков ва

бошқа кутубхоналари сирларини очишга

ёрдам қилди. Улар сабабли бизгача етиб

келган жуда кўп турк, форс, араб

тилларидаги қўлёзма китоблар, тарихий

шахслар ҳақидаги адабий манбалар жонли

гувоҳлигида Ўрта Осиёнинг қадимги

сулолавий китоб фондлари, масжид ва

мадрасаларнинг кутубхоналари, шахсий

китоб тўпламлари бўлганлигидан хабардор

бўламиз. Китоблар тарихнинг асосли гувоҳ-

ларидир. Улардаги маълумотлар яхшими ёки

ёмонми фарқи йўқ, улар асл гувоҳлардир.

Китоблардаги маълумотлар балки асл

тарих эмасдир, улар тўқима, миф, афсоналар

билан тўлган бўлса ҳам, ўзгача сеҳри ва

жозибасига эгадир. Ёзма ахборот манбалари

бўлган китоблар жамият тараққиётини,

маънавий, ижтимоий-маиший эҳтиёжларни

тўла қондиришга қаратилган ва бутун

инсоният тараққиёти давомида шу вазифани

ҳам бажариб келган. Ёзма ҳужжатлар киши-

ларнинг ўзаро фикр алмашув имконият-

ларини кенгайтирган бўлса, кутуб-хоналар

ёзма асарлар умрини узайтириш воситаси

ҳисобланган.

Бошқа ижтимоий муассасалар каби

кутубхоналар ҳам жамиятнинг энг зарурий

эҳтиёжлари асосида вужудга келди ва турли

даврларда турлича шаклда ривожланиб

келди. Бугун бутун дунёда интернет аталмиш

электрон маълумот тарқатувчи восита

мавжуд, лекин бир кун электр токи бўлмаса,

яна китоб қидирамиз. Биз китобдан воз кеча

олмаймиз ва воз кечмаганмиз ҳам. Бугунги

кунда ҳам китобларга бўлган талаб тобора

ортмоқда. Олимларнинг таъкидлашича

интернетда уяли алоқа воситасида китоб

59




ўқишлик кўз учун қанчалик зарар бўлса,

инсоннинг бош мийясига ҳам шунчалик

зарар берар экан. Компьютер орқали

электрон китоб ўқилса, уяли алоқа

воситасидан кўра 7-8 баробарида зарарли

экан. Лекин китоб маълумот улашиши билан

бир қаторда инсон мийясининг қон айланиш

тизими учун ҳам фойдали эканини айтиб

ўтишган.

Шотландиялик олимларнинг тадқиқот-

ларига қараганда, китоб ўқиш тушкунликни

даволашнинг энг самарали воситасидир.

Тушкунликка чалинган беморлар китоб

ўқишни бошлаганларидан сўнг уларнинг

тушкунликка тушиш ҳолатлари камайган.

Санъат миллий жамғармаси томонидан

ўтказилган тадқиқотлар китоб ўқийдиган

инсонлар маданий ва ижтимоий ҳаётда ҳам

фаол бўлишларини исботлади.

Китоблар ҳар тилда турли ҳил маълумот-

ларни ўз бағрига олади. Уларнинг барчасини

бир жойга жамловчи муассаса эса кутуб-

хоналардир. Кутубхоналар аввалбошиданоқ

жамиятнинг мўтадил мавжудлигини таъмин-

лайдиган ажралмас қисми ҳисобланган.

Кутубхона – китоблар ва кишилик жамияти

тарихи йиғиндиси бўлгани учун инсонпарвар

муассасадир. Бунда инсоният эришган барча

илмлар, турли фан соҳалари бўйича

шаклидан, хилидан, туридан, тилидан қатъи

назар, адабиётлар тўпланган. Бора-бора

маданиятнинг такомиллашуви ижтимоий ва

моддий маданият тараққиётининг тарихан

ривожланишига асос бўлиб, кутубхоналар,

китоб фонди, уларни ташкил этиш ва

бошқаришнинг, китобхонларга хизмат

кўрсатишнинг муҳим омилига айланиб

қолди. Ҳар бир жамиятнинг ғоялари,

янгиликлари, олий мақсадлари кутубхона-

ларнинг ривожланишига, мазмун-моҳиятига

таъсир этди. Шу туфайли, кутубхоналарнинг

жамиятда тутган ўрни, мақсад ва вазифалари

шунга қараб ўзгариб, ривожланиб борди.

Ҳамон кутубхоналар жамият маънавий

камолотининг ажралмас таркибий қисми

бўлиб қолмоқда. Зеро, маънавият китоблар,

ахборот ресурсларининг бошқа турлари

орқали шаклланади. Буни жамият тарақ-

қиётининг ҳар бир босқичида кўриш мумкин.

Кутубхоначилик иши ҳеч қачон макондан

ва замондан ташқарида мустақил ривожлана

олмайди, жамият тараққиётининг умумий

қонуниятларига бўйсунади. Кутубхоналар

ижтимоий ҳодиса сифатида ўзи ишлаб

турган ижтимоий муҳит доирасига боғлиқ

равишда шаклланиши буюк ҳақиқатдир.

Жамият кутубхонанинг васийси бўлгани

учун ҳам кутубхоналар жамият олдида ўз

фаолиятига жавобгардир ва унинг эҳтиёжига

жавоб бериши шарт.

1892–1972-йилларда яшаб ижод этган

ҳиндистонлик кутубхонашунос олим

Ш.Р.Ранганатаннинг кутубхоначилик иши-

нинг беш қоидаси ҳозирги даврда ҳам ўз

аҳамиятини йўқотмаган. Булар:

- китоблар ўқиш учун хизмат қилади;

- ҳар бир китобнинг ўз китобхони бўлсин;

- ҳар бир китобхоннинг ўз китоби бўлсин;

- китобхонлар вақтини асра;

- кутубхона ўсаётган организмдир.

Бундай фикрлар жуда кўп ва улардан

хулоса қилиб шуни айтиш мумкинки, китоб

маънавий камолотнинг маҳсулидир.

Ўзбекистонда “Кутубхонашунослик”

фанининг ривожланиши учун бугун жуда

кўплаб ишлар амалга оширилмоқда.

Ўзбекистонда “Кутубхонашунослик” фани-

нинг ривожланиш босқичлари уч даврга

бўлиб кўрсатилган. Агар шунга амал қила-

диган бўлсак, ҳозирги кунда бу даврлар

тўртта бўлади:

- 1918–1945-йиллар;

- 1946–1974-йиллар;

- 1975–1990-йиллар;

- 1991-йилдан кейинги давр.

Бундай бўлинишлар кутубхоначилик

ишидаги ривожланиш хусусиятлари ва

соҳага оид амалга оширилган илмий-амалий

ишлар кўламига боғлиқ. Шу даврда соҳага

оид биринчи марта қабул қилинган

Ўзбекистон Республикасининг “Ахборот-

кутубхона фаолияти тўғрисида”ги Қонуни,

2006-йил 20-июнда қабул қилинган Биринчи

Президентимизнинг “Республика аҳолисини

ахборот-кутубхона билан таъминлашни таш-

кил этиш тўғрисида”ги, 2011-йил 23-феврал-

даги “2011-2015 йилларда ахборот-ком-

муникация технологиялари негизида ахбо-

60




рот-кутубхона ва ахборот-ресурс хизматини

янада сифатли такомиллаш-тиришнинг чора-

тадбирлари тўғрисида” ги Қарорлари, 2012-

йил 20-мартда қабул қилган “Алишер

Навоий номидаги Ўзбекистон Миллий

кутубхонаси ахборот-ресурс маркази

фаолиятини ташкил этиш чора-тадбирлари

тўғрисида”ги Қарорнинг ўзиёқ бу даврнинг

ўзига хос хусусиятларини ва аҳамиятини

кўрсатган бўлса, Ўзбекистон Республикаси

Президентининг 2017 йил 12 январдаги

«Китоб махсулотларини чоп этиш ва

тарқатиш тизимини ривожлантириш, китоб

мутолааси ва китобхонлик маданияти-ни

ошириш ҳамда тарғиб қилиш бўйича

комисия тузиш тўғрисида” ги ПФ-4789 сонли

фармоиши, 2017 йил 13 сентябрда эса мазкур

хужжатдаги топшириқ ва вазифалар ижроси-

га қаратилган ПФ-3271-сонли “Китоб

махсулотларини чоп этиш ва тарқатиш

тизимини ривожлантириш, китоб мутолааси

ва китобхонлик маданиятини ошириш

тўғрисида”ги қарори қабул қилинди. 2019

йил 19 март куни илгари сурилган ижтимоий,

маънавий-маърифий соҳалардаги ишларни

янги тизим асосида йўлга қўйиш бўйича 5 та

мухим ташаббуснинг тўртинчиси ёшлар

маънавиятининг юксалтириш, улар ўртасида

китобхонликни кенг тарғиб қилиш бўйича

тизимли ишларни ташкил қилишга йўнал-

тирилганлиги, жорий йил 7 июндаги

“Ўзбекистон Республикасига ахборот-

кутубхона хизмати кўрсатишни янада

такомиллаштириш тўғрисида”ги ПҚ – 4354-

сонли қарори Республикада ижтимоий-

иқтисодий соҳани ислоҳ қилишнинг,

ахборот-кутубхона фаолиятини ривожлан-

тиришнинг мақсад ва вазифалари халқаро

амалиётга мос бўлиши зарурлиги, миллий

қадрятлар ва жаҳон маданияти, амалий ва

фундаментал билимлардан баҳраманд бўли-

шини таъминлаш аҳолига ахборот-кутубхона

хизматлари кўрсатишнинг сифат жиҳатидан

янги тизимини яратиш, кутубхоналарда

сақланаётган миллий маданий меросни

асраб-авайлаш ва бойитиш, ахборот-ком-

муникация технологияларини кенг жорий

этиш, ахборот-кутубхона муассасалари

фаолиятини ташкил этиш, такомиллаш-

тириш устувор вазифага айлан-моқда.

Мазкур қарорга мувофиқ кутубхона соҳаси-

да мутахасисларга бўлган эҳтиёжни ўрганиш

асосида “Кутубхона-ахборот фаолияти”

йўнаниши бўйича ва Ўзбекистонда кутуб-

хонашунослик фанининг ривожланиши

бугун жуда одимланиб келмоқда.

Биз бўлажак кутубхоначи кадрларни

тарбияловчи педагог сифатида кўплаб

жиҳатларга аҳамият беришимиз лозим.

Дейлик, бўлажак кутубхоначи китобхонга

берадиган доимий саволлар тўплами бўлиши

лозим. Масалан:

- Ҳурматли китобхон, сиз китобни қандай

мақсадда, яъни мутоалаа учунми ёки

маълумот олиш мақсадида олмоқчисиз?

- Сиз китобхон сифатида қандай китоб

мутоалаа қилишни хоҳлайсиз?

- Сизни қандай жанрдаги китоблар

қизиқтиради?

- Сизни бугунги кун китоблари

қониқтирадими?

- Китобхон сифатида кутубхоначидан

мутоалаа учун китоблар тавсиясини

хоҳлайсизми?

- Сиз шу пайтгача (йил мобайнида, ой

давомида) нечта китоб (қандай жанрда)

ўқигансиз?

Ёш кутубхоначиларга ҳар доим китоблар

тартиби, уларнинг жанри, йўналиши ва

миллат турларига қараб фарқланишини ва

жойлашувини ўргатиш лозим. Ҳозирги кунда

кутубхоначилик йўналишида китоблар

жойлашувида алфавит каталоги, системали

католог, предмет каталог шакли кенг йўлга

қўйилган бўлса, бугун мамлакатимиз кутуб-

хоналарида хусусий электрон ресурслар

яратиш ишлари, йиғма электрон каталог

яратила бошланди. Электрон каталог-

электрон кутубхонанинг асосий элементи

ҳисобланади. Электрон кутубхона фонди

электрон шаклдаги ресурслардан иборат

бўлганлиги сабабли, электрон ресурслар

тавсифини тузишга мўлжалланган. Маълум-

ки, анъанавий кутубхона каталоглари

кутубхона фондидан алоҳида жойда сақла-

нади ва каталог китоблар фондни китобхонга

очиб беришга хизмат қилади. Китобхон

каталогдан фойдаланиши учун кутубхонага

61




бориши керак. Электрон кутубхона электрон

каталогнинг ҳар бир электрон карточкаси

электрон кутубхонадаги ҳар бир ҳужжатга

боғланган бўлади ва ундан масофадан туриб

фойдаланиш мумкин.

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИТЛАР

[1] З.Ш.Бердиева, Кутубхонашунослик,

Тошкент, Илм-зиё, 2013

[2] Э.Охунжонов, Ватан кутубхоначилик

тарихи, 1-қисм, Тошкент, Адолат, 2004

[3] Э.Охунжонов, Ватан кутубхоначилик

тарихи, 2-қисм, Тошкент, Шарқ, 2008

62




“Matbaai Is’hoqiya” tarixidan

R.Xolmatov, Z.Ergasheva, Qo‘qon davlat pedagogika instituti

Annotatsiya – Ma’rifatparvar Is’hoqxon

Junaydullaxo‘ja o‘g‘li Ibrat ilk o‘zbek

noshirlaridan bo‘lib, yangi usul maktablari

uchun darslik, o‘quv qo‘llanmalarni nashr

qildi. Unda Ibratning noshirlik faoliyati ilmiy

usulda yoritiladi.

Kalit so‘zlar – matbaa, toshbosma,

noshirlik.

Is’hoqxon Junaydullaxo‘ja o‘g‘li Ibrat (1862-

1937) da yashagan olim, tilshunos, tarixchi va

noshirlik bilan shug‘ullangan jadidchi muallim

edi. U 1907- yilda o‘z xovlisida maktab ochadi,

maktab uchun esa o‘quv qurollari va darsliklar

zarur bo‘lgan. 1908-yil Namangan uyezdi

To‘raqo‘rg‘on qishlog‘ida o‘z bosmaxonasi

“Matbaai Is’hoqiya”ga asos solib darsliklar,

o‘quv qo‘llanmalari va husnixat yozish namuna-

larini nashr etadi. 1910-yilda esa ushbu bosma-

xona Namangan shahrining Toraqo‘rg‘on

ko‘chasiga ko‘chriladi. Dastlab bosmaxonada

taklifnomalar hisobxona uchun blankalar, o‘quv

qurollari va boshqa qog‘ozlar chop etiladi.

Namangan shahriga ko‘chirilgan toshbosma

matbaasi Farg‘ona vodiysida xronologik

jihatdan ikkinchi xususiy matbaa korxonasi

bo‘lib, o‘zbek bosma kitob noshirchiligi vujudga

kelishi va rivoj topishida katta ahamiyat kasb

etgan edi. Birinchi matbaa marg‘ilonlik boy

Muhammad Azimhoji Marg‘iloniy tomonidan

hijiriy1203, milodiy 1884-yilida Qo‘qonda

ochilgan. Husayn Shamsning “Matbaachilik

ham uning qisqacha tarixi” (1933-yil) nomli

asarida keltirilishicha Azim hoji Marg‘iloniy

hajga keta turib Hindistonda bir muddat to‘xtab

“Muhammadiya” nomli toshbosmadan kitob

bosish sirlarini o‘rganadi. Haj safaridan qayta

turib litografiya mashina sotib olib Qo‘qonga

o‘rnatadi (R.Xolmatov. Muhbir 1982 11-son)

Azim hoji Marg‘iloniyning birinchi nashri

Farididdin Attorning “Mantiq ut-tayr” asari

bo‘lib u Qo‘qonda Chorsu dahasida litografik

bosmaxonada chop etiladi. Azim hojining

yashirin usulda ochilgan bosmaxonasi o‘t tushib

kuyib ketgan, General Gubernatorlik bundan

habar topib bosmaxonani yopib qo‘ygan. Azim

hoji bosmaxonasi 1886-1887-yillarda Marg‘ilon

shahrida ish boshlaydi. Undan chiqqan diniy

asarlar “Bidon”, “Farzi a’yn”, “Fauzu najot”,

“Qofiya” kabi asarlar Qo‘qon adabiyot

muzeyida saqlanmoqda.

Taraqqiyparvar, ma’rifatparvar shoir, o‘z

zamonasining yirik tilshunos olimi, iste’dodli

xattot, pedagog, otashin publitsist Is’hoqxon

Ibrat ayni mahalda ilk o‘zbek noshirlaridan biri

edi.

Is’hoqxon Junaydullaxo‘ja o‘g‘li Ibrat (Ibrat

uning taxallusi) Namangan shahridan uncha

uzoq bo‘lmagan To‘raqorg‘on qishlog‘ida

dehqon oilasida tavallud topdi. Uning otasi

Junaydullaxo‘ja o‘z zamonasining savodxon va

madaniyatli kishisi bo‘lib, uch tanob yer va

chorbog‘ga egalik qilar, ularga ishlov berar, shu

taxlit o‘z oilasini ta’minlab kelar edi.

Junaydullaxo‘ja adabiyotga qiziqar, “Nodim”

taxallusi bilan she’rlar yozgan. Is’hoqxonning

onasi Hurbibi savodxon, ziyoli, qo‘li gul ayol

bo‘lib, o‘z uyida qishloq qizlarini savdoxonlikka

o‘rgatar, Turkiston shahar va qishloqlarida odat

bo‘lganidek otinoyilik qilar edi.

Is’hoqxon boshlang‘ich ta’limni avvalboshda

onasi qo‘l ostida oldi, keyin esa madrasada

o‘qidi. 1878-yili tahsilni davom ettirish uchun u

Qo‘qon shahriga keldi. Bu yerda u Muhammad

Siddiq Tunqotor madrasasida o‘qidi. U madrasa

fanlari bilan kifoyalanib qolmasdan, Sharq

mumtoz ijodkorlari asarlarini o‘rganish bilan

mustaqil ravishda shug‘ullana boshladi. Arab va

fors tillari bilan bir qatorda rus tili, rus adabiyoti

asarlarini ham o‘rgandi. Rus va o‘zbek tillarida

nashr etilgan “Turkestanskiye vedomosti”

(Turkiston viloyatining gazeti) gazetalarining

doimiy o‘quvchisiga aylandi. U xattotlik

san’atiga qiziqdi va bu san’at sir-asroriga oshno

tutindi.

“Lug‘ati sitta al-sina” (Olti til lug‘ati) va

«Jome’ ul-xutut» (Xatlar majmuasi) kitoblaridan

ma’lum bo‘lishicha, u yigirma besh yoshlarga

kirgan kezlarda, ya’ni 1887-yilda uzoq davom

etgan sayohatga otlangan edi. 1895-yilga qadar

u Sharq va G‘arbning ko‘pgina mamlakatlarida

63




bo‘ldi. O‘z sayohati chog‘ida Is’hoqxon Ibrat

ana shu mamlakatlar xalqlarining hayoti va

turmushi bilan yaqindan tanishdi. U ana shu

xalqlarning olimlari va shoirlari bilan ularning

yashash joyi va diniy e’tiqodidan qat’i nazar,

do‘stona munosabatda bo‘lgan edi. Is’hoqxon

Ibrat shunday yozadi: “Begona mamlakatdan

bo‘lmish savodxon kishini uchratganimda men

undan yangi narsalarni bilib olishga, uning

bilimlari qanchaligini anglab yetishga harakat

qilar edim”.

Is’hoqxon Ibratni ayniqsa bu xalqlarning

tillari va yozuvlari qiziqtirib qo‘ygan edi. “O‘z

hayotimning salmoqli qismini men ularning

yozuvi va tilini o‘rganishga baxshida etdim,

islom mamlakatlari barcha yozuvlarini

o‘rgandim - deb yozadi u, - Hindiston, Bombay,

Ibroniy (ivrit, eski yahudiycha), suryoniy,

yunon, ingliz tillarini o‘rgandim” .

Yevropaliklarning madaniy boyliklari, ularda

dunyoviy fanlar va texnika yutuqlaridan

foydalanilishi Is’hoqxon Ibrat ko‘nglida

o‘chmas iz qoldirdi. Is’hoqxon Ibratning

Yevropa madaniyati, fani va texnikasi bilan

tanishuvi unga juda ko‘p narsalarni taqqoslab

ko‘rish imkonini berdi. O‘z sayohati davomida

Is’hoqxon o‘zining bo‘lg‘usi “Lug‘ati sitta al-

sina”, “Jome’ ul-xutut”, “Farg‘ona tarixi”,

“Tarixi madaniyat”, “Mezon ul-zamon” va

boshqa ilmiy ishlari uchun qimmatli material

to‘pladi.

Is’hoqxon Ibratning fan va madaniyat

sohasidagi ko‘p qirrali faoliyatini yuksak

baholagan qo‘qonlik shoir, ma’rifatparvar va

publitsist Ibrohim Davron shunday yozgan edi:

“Is’hoqxon to‘ra ulumi diniyya va adabiyyada

ustozi komilligi butun Farg‘ona va digar jihati

Osiyoda ustoda inkor o‘lunmas darajada bir

mavqei mumtoz tutmishdur. Is’hoqxon to‘ra

fununi dunyoviyda, bilalshubha, injener,

arxitektor, texnika va mexanik va fizikiyya

ilminda, telefonist, telegrafist va ximik desak

yana ozdur. Chunki bu ilmlarni bilur. Is’hoqxon

to‘ra, olim va fozil bir zoti oliy o‘lib, fazoili

insoniyyaga molik. Ba’zi ixtirolari ham bordur”.

[4]

Xorijiy mamlakatlar bo‘ylab sayohatdan

qaytib kelishi bilan Is’hoqxon Ibrat “Lug‘ati

sitta al-sina” (olti til lug‘ati: arab, fors, sanskrit,

turk, o‘zbek va rus)ni yaratishga qizg‘in kirishib

ketdi. Bu asarni 1890-yillar o‘rtalarida yozib

tugatdi va nashr etish uchun Toshkent shahriga

jo‘natdi. Chorizm “Nozirlar nazorati”dan butun

qattiqqo‘lligi va hokimiyatdagi amaldorlarning

butun to‘ralarcha sansoladorligini yengib o‘tib,

oradan olti yil o‘tgach, nihoyat, 1900-yil

23 sentabrda lug‘atni V.M.Ilin ning toshbosma

matbaasida nashr qildiradi. Bu qadar kitob nashr

qilishning qiyinligini ko‘rib o‘zi ham

bosmaxona ochishni maqsad qiladi.

Mahalliy Turkistonda senzura qo‘mitasi

bo‘lmaganligi barcha masalalar bo‘yicha

Peterburgga murojaat qilish zaruratini tug‘dirar

edi. Bosh senzura qo‘mitasi esa milliy tillarda

yangi kitoblar chop etish va yangi bosmaxona va

litografiyalar tashkil qilishni rosa murakkab-

lashtirar va muddatlarini cho‘zib yuborar, milliy

bosma kitob noshirchiligini kamsitish uchun

ko‘plab byurokratik tuynukchalar qoldirgan edi.

Ma’rifat tarqatishga, xalqning madaniy saviyasi

va savodxonligini ko‘tarishga intilgan Is’hoqxon

Ibrat o‘z asarlarini chop etish yo‘li bilan bu

olijanob ishga o‘z hissasini qo‘shishni astoydil

xohlar edi. Bosma kitob noshirchiligi madaniy-

tarixiy ahamiyatini teran anglash va o‘z lug‘atini

nashr etish bilan bog‘liq bo‘lgan ko‘p yillik

sarson-sargardonlik Is’hoqxon Ibratda shaxsiy

bosma kitob noshirligini tashkillashtirish fikrini

qat’iylashtirdi.

Is’hoqxon Ibratning xususiy toshbosma

matbaasida nashr etilgan “Ilmi Ibrat” to‘plamiga

kiritilgan “Ta’rixi chopmaxona” she’rida u

shunday yozadi:

Ming uch yuz yigirma oltida chopmaxona,

Ochmoqqa bo‘ldi ruxsat va so‘z berib

zamona,

Maqsad bu ishdan erdi olamga ilm qasri,

Ham qo ‘ymoqqa asarlar yod ovozi jahona.

Is’hoqxon Ibrat sarmoyasini ko‘paytirish

payida bo‘lgan tipografiyalar va litografiyalar

sohiblari bo‘lmish rus savdogarlari mahalliy

boylardan farq qilar, kitoblar nashr etishda

mutlaqo o‘zgacha, ma’rifatparvarlik maqsad-

larini ko‘zlar edi.

Litografiya uchun asbob-uskunalarni

Is’hoqxon Ibrat 1907-yilda Orenburg shahridan

olib keldi. Bu asbob-uskunalar mahalliy

savdogar Gaufmandan to‘lovni 11 yilda amalga

64




oshirish sharti bilan sotib olingan edi. Qo‘qon

shahrigacha asbob-uskunalar poyezdda olib

kelingan bo‘lsa, Qo‘qon shahridan

To‘raqo‘rg‘on qishlog‘igacha tuyalarda

tashilgan. Orenburg shahridan Is’hoqxon Ibrat

bir komplekt toshbosma va bir komplekt

tipografiya jihozlari olib kelgan. Litografiya

ochish uchun Is’hoqhon Ibrat Namangan shahar

uyezdiga so‘ngra esa Farg‘ona viloyatiga bir

necha bor so‘rovnoma asosida murojat qiladi.

Oradan bir yik o‘tgach Farg‘ona viloyati

hokimligi Is’hoqxon Ibratning qanday inson

bo‘lganligi, rus tilida bilimdonligini va

musulmonlar o‘rtasida ilmli va madaniyatli

bo‘lganligi uchun o‘z hovlisida bosmaxona

ochishga ruxsat beradi.

Ruxsatnoma olinganidan so‘ng u toshbosma

matbaani uch kishi hamkorligida: o‘z davrining

shoiri Abdurauf Shahidiy, Husain Makayev va

A.Abdusattorboyevlar bilan o‘z uyida ish

boshlaydi. U sohibining nomi bilan atalgan,

ya’ni “Matbaayi Is’hoqiya” (Is’hoqxon bosma-

xonasi) deyilgan. Shulardan biri Makayev o‘rta

Volga bo‘yi Kuznetskiy okrugiga qarashli

Noviy Mostok qishlog‘i farzandi edi. Uni

Is’hoqxonning yaklifi bilan “Maktabi ibrat” gar

us tilini o‘qitish uchun taklif qilingan. Fotiha

Makayeva qizi Anisa Makayeva aytishicha,

Namanganda birinchi ayol o‘qituvchilardan

bo‘lgan. 1900-yilda Namangan shahriga kelgan

Husain Zayniddinovich Makayev (1875—1943)

edi. Is’hoqxon Ibrat taklifiga ko‘ra Husain

Makayev uning yangi usuldagi jadid maktabida

muallim bo‘lib ishlayotgan edi. 1908-yildan

boshlab u toshbosma korxonasida sahifalovchi,

keyinchalik esa harf teruvchi bo‘lib ishladi.

Tipolitografiyaning ikkinchi xodimi Oxundzoda

Abdurauf Shahidiy edi. Bu kishi kitoblar noshiri

bo‘lib, u o‘zi haqida ayrim ma’lumotlar qoldir-

gan. Jumladan, Is’hoqxon Ibratning “Ilmi Ibrat”

to‘plamida (1908) “Bayoni manzuriya” degan

e’lon berilgan bo‘lib, unda shunday ma’lumotlar

keltiriladi: “Nashrga tayyorlovchi va noshir

“Matbaayi Is’hoqiya” mudiri muhtaram

Oxundzoda Abdurauf Shahidiydir”.

Bundan tipolitografiya faoliyatining ilk

kezlarida Is’hoqxon rahbarlikni Oxundzoda

bilan baham ko‘rgan edi deb xulosa chiqarish

mumkin. Tipolitografiyaning uchinchi xodimi

esa to‘raqo‘rg‘onlik tarjimon Jaloliy bo‘lgan.

Dastlabki kezlarda litografiya e’lonlar, taklif-

nomalar, yozuv-chizuv jihozlari ishlab chiqar-

gan, mayda buyurtmalarni bajargan edi.

To‘raqo‘rg‘ondek bir qishloqda tipolitografiya

o‘z sohibini qarzdorlikdan xalos eta olmas,

shuning uchun ham Is’hoqxon Ibrat 1910-yilda

uni Namangan shahriga ko‘chirishga qaror qildi.

1910-yil 25-yanvarda Is’hoqxon Ibrat viloyat

boshqarmasi nomiga o‘tinchnoma yozgan, unda

Namangan shahri To‘raqo‘rg‘on mahallasida

istiqomat qilguvchi Boydadaboy

Matmusaboyev uyiga litografiyani ko‘chirib

joylashtirishga ruxsatnoma berishni iltimos

qilgan edi. Ana shu o‘tinchnomada uning

korxonasida bitta tipografiya, bitta litografiya

dastgohi, 90 pud shrift borligi haqida so‘z

yuritilgandi. Sardoba mahallasi ahlidan bo‘l-

mish 1911-yilda Is’hoqxon Ibrat toshbosma

matbaasida ishlagan Abdusattor Abduxalilov

o‘z o‘g‘li Abdufattohga hikoya qilishicha, tipo-

grafiyada yana qo‘lda harakatga keltiriluvchi

“Amerikanka” dastgohi ham bo‘lgan.

A.Abduxalilov ana shu mashinada 1913-yilga

qadar sahifalovchi, keyin esa harf teruvchi

bo‘lib ishlagan. Namangan shahrida Is’hoqxon

Ibrat bosma va toshbosma matbaasida uch yil

ishladi. Biroq tez orada butunlay kasodga uchra-

gan Is’hoqxon Ibrat 1915-yilda Namangan shah-

ri ahlidan bo‘lmish Nurullaboy Abdusattorovga

sotib yuborishga majbur bo‘ldi.

Tipolitografiya egasi endilikda Nurullaboy

Abdusattorov bo‘lib qolganiga qaramasdan,

Is’hoqxon Ibrat uning ishida faol ishtirok

etaverdi. Kitoblar bu yerda xuddi avvalgidek

“Matbaayi Is’hoqiya” markasi ostida chiqarildi.

Is’hoqxon toshbosma matbaasida asosan ilmiy,

ilg‘or ma’rifatparvarlik g‘oyalarini keng tarqat-

gan kitoblar, risolalar, to‘plamlar alohida ishlar

nashri amalga oshirilar edi. Binobarin, agar

Turkistonning boshqa litografiyalarida asosan

o‘tgan zamonlar mualliflari asarlari nashr

etilgan bo‘lsa, bu toshbosma korxonasida esa

ko‘p hollarda Is’hoqxon Ibratning o‘zi va uning

zamondoshlari asarlari bosmadan chiqarilganini

alohida ta’kidlab o‘tish lozim.

1906-yilda Is’hoqxon Ibrat tomonidan

yaratilgan, Mirrajab Bandiy tarafidan ko‘chiril-

gan “San’ati Ibrat qalami Mirrajab Bandiy

65




Mufradot” (Mirrajab Bandiy qo‘li bilan

ko‘chirilgan Ibrat husnixat san’ati haqida

Mufradot kitobi) risolasi chop etildi. 26

sahifadan iborat bo‘lgan risola xattotlik

san’atiga qiziquvchilar va uni o‘rganuvchilar

uchun mo‘ljallangan. Risolada xattotlik san’ati

namunalari berilgan. Kitob noshiri Oxundzoda

Abdurauf Shahidiy bo‘lgan. Kitob oxirida so‘ngi

so‘z berilgan, unda xaridorlarga murojaat-

nomada uning ahamiyati to‘g‘risida so‘z

yuritilgan. So‘ngi so‘zda, jumladan, “Eski usul

maktab va madrasalarida ilm olish bilan

mashg‘ul bo‘lganlar, kitoblar adadini ko‘pay-

tirish bilan qiziquvchilar uchun biz o‘zimizning

ilk sovg‘amizni tortiq etayapmiz”, deyilgan.

1908-yilda litografiya “Ilmi Ibrat” she’riy

risolasini nashr etdi, unda Is’hoqxon Ibratning

yetti she’ri ham e’lon qilingan edi. Bu she’rlar

ma’rifatparvarlik mazmunida bo‘lib arab, fors

va o‘zbek tillarida yozilgan.

1910-yilda litografiyadan Husayn Makayev-

ning 72 betdan iborat bo‘lgan “Ilmi hol”

darsligini bosmadan chiqardi. Muallif va noshir

Makayevning o‘zi bo‘ldi. Darslik yangi usuldagi

jadid maktablari uchun mo‘ljallangandi. Unda

bolalarni ta’lim va tarbiya berish uchun ko‘pgina

tavsiya va maslahatlar berilgan. Kitob so‘ngida

“Matbaayi Is’hoqiya”da chop etilgan, sotib olish

mumkin bo‘lgan kitoblar ro‘yxati keltirilgan.

Ulardan ayrimlariga qisqacha annotatsiyalar

ham berilgan.

1911-yilda Is’hoqxon Ibratning “Jome’ ul-

xutut”, “Yozuv umumiy tarixi” (Yozuvlar

majmuasi) ilmiy risolasi, jahon xalqlari turli

yozuv tizimlarining kelib chiqishi, rivojlanishi

va hozirgi ahvoli to‘g‘risida hikoya qiluvchi

kitobi bosmadan chiqarildi. Bu kitobning noshiri

Husayn Makaev bo‘ldi. Kitobda jahonning

qirqdan ziyod qadimiy va zamonaviy alifbelari:

finikiya, oromiy, yunon, sanskrit, pahlaviy,

yahudiycha kvadrat yozuv, suryoniy, lotin va

uning hosilasi bo‘lgan hozirgi zamon alifbelari,

arman, gruzin, uyg‘ur, slavyan va uning turli

xalqlarning zamonaviy alifbesi bo‘lmish hosila-

lari va boshqalar haqida ma’lumotlar keltirilgan.

Is’hoqxon Ibrat zamonaviy fanlar, jahon mada-

niy merosini egallashda lotin, ingliz, nemis,

fransuz va rus tillarining roli va ahamiyatini

alohida ta’kidlab ko‘rsatadi.

O‘z tadqiqot muqaddimasida Is’hoqxon Ibrat

shunday yozadi: «Bu xatlarni boqiy va tarix

qarori muddao bo‘lib, ham millatimizga yagona

bir tarix qoldirmoq niyat etdim:

Asardurki, olamg‘a о‘lg‘ay nishon,

Kishi beasardur ketar benishon.

...Millatga nishona qoldirib ham millatimiz

lisoni turkiy uchun umumiy turkiy ilan sartiyya

xalqini naf olmoqqa muddao bo‘lib, adabiy

milliyona qilmay, ravshan turkiy qildim... Jami

xatlarga jome’ uchun “Jome’ ul-xutut” tasmiya

etib, o‘z xatimiz va o‘z tilimiz va o‘z

matbaamizda tab’ qilmoq maqsad bo‘lib, ta’bi

sharif, aqli raso va qalbi latif, ahli zakolarga

peshkash qildim”.

Yozuvning ko‘plab rang-barang tizimlari

yozilishini aks ettirish talab etilgan “Jome’ ul-

xutut” risolasining bosmadan chiqarilishi

noshirlar tomonidan muvaffaqiyat bilan bartaraf

etilgan bir qator texnikaviy ko‘rinishdagi

qiyinchiliklar bilan birga kechgan edi. Bu kitob

ham o‘zining mundarijasi, ham texnikaviy ijrosi

bilan o‘sha olis zamonada o‘zbek kitobat ishi

tarixida noyob bir hodisaga aylandi. Darvoqe,

uning noyobligi, basharti, haligacha o‘zbek

tilida bunday nashrga ega emasligimizni

inobatga olsak, hozirgi kunda ham saqlanib

qolmoqda.

1908-yilda Namangan shahri ahlidan

bo‘lmish Hoji Usmonbek zargarning “Ajoyib ul-

fozili olam” (Fozillar va olimlarning ajoyib

fazilatlari) asari nashr etildi. 72 sahifadan iborat

risola chin ma’noda ilmiy-ommabop bir asar edi.

Kitob 13 qismdan iborat bo‘lib, Turkistondagi

yangidan-yangi hodisalar va narsalar haqida

so‘z yuritiladi, bular: tikuv mashinasi, foto-

grafiya, inkubatorlar. Bundan tashqari, unda

xalq amaliy san’atining zargarlik ishi, kitobat

ishi, sangtaroshlik, misgar va xattotlik hunarlari

haqida ham hikoya qilinadi. Kitob so‘ngida

“Hikoyat” deb nomlangan so‘ngi so‘z bo‘lib,

unda muallif o‘zi haqida ma’lumotlar beradi.

Olim ham, noshir ham emasligi, oltinga sayqal

beruvchi zargar ekanligi haqida so‘z yuritadi.

Bundan tashqari, 60 yillik umri davomida

ko‘pgina mamlakatlarga borgani, o‘z sayohati

chog‘ida ko‘z bilan ko‘rganlari haqida hikoya

qilib beradi. Is’hoqxon Ibrat o‘z maktbi va

boshqa maktablar uchun 1909-yili “San’ati ibrat

66




qalami Mir Rajab Bandiy” nomli (Mufradot

husnixat namunasi) risolasini chop etadi.

Makayevning yangi usul maktablarida

o‘tiladigan darsligini 1910-yili “Matbaai

Is’hoqiya”chop etadi. Unda yangi usul maktab-

lari uchun dars hajmi, rus va o‘zbek tilida

iboralar ta’rifi, ularning mazmun-mohiyati kabi

masalalarga to‘xtaldi. Kitobning noshiri Husayn

Makayevning o‘zi bo‘lgan.

1911-yida o‘zbek yozma dramaturgiysining

to‘ng‘ich asari bo‘lgan qo‘qonlik muallim

Abdurauf Samadovning “Mahramlar” pyesasi

nashr etiladi. Ushbu asar teatr tarixini o‘rgangan

professor Mamajon Rahmonovning takid-

lashicha, kitob o‘zbek drammaturgiyasining ilk

namunasidan biri bo‘lgan. Ammo undagi g‘oya

bachchavozlik bo‘lgani uchun Mahmudxo‘ja

Behbudiyning asari birinchilardan deb belgilan-

gan. 1912-yilda tatar jirlovchisi (qo‘shiqchisi)

Komil al-Mute Tuhbatulinning “Katta konsert

programmasi yohud libretto” qo‘shiqlar to‘pla-

mi nashr qilinadi. Bu ham darslik bo‘lib Hamza

Hakimzoda Niyoziyning “Oq gul”, “Pushti gul”,

“Sapsar gul” asarlari kabi ohanglarini “Komil al

Mute Tuhbatulindan” istefoda aytganligini

ta’kidlaydi. 1913-yilda “Tikonli gul” pyesasi

ham Is’hoqxon Ibrat matbaasida chop etil-

ganligini ko‘ramiz. Ushbu asarni ham Hamza

Hakimzoda Niyoziy Qo‘qon teatrlarida sahna-

lashtirgan. 1916-yilda Jizzax qo‘zg‘loni

munosabati bilan A.Muhiddinning “Loshmon

fojealari” she’riy to‘plami nashr qilinadi. Huddi

shu yili Is’hoqxon Ibrat tomonidan nazmiy yo‘l

bilan tuzilgan “Fiqh kaydoniy” (Qonun-

shunoslik asri) ham nashr etilgan. Ushbu asar

G‘afur G‘ulaom nomidagi Qo‘qon adabiyot

muzeyida N73 raqami ostida saqlanmoqda.

1917-yilda Qoraxoniylar davlati asoschisi

Sotuq Bug‘raxonga bag‘ishlangan “Tazkirayi

Uvaysiya” asari chop etildi. Kitob namanganlik

Mulla Qodirxon va Mulla Egamberdi

sarmoyasiga nashr etilgan edi. Kitob xattoti esa

Saidjalol Vosifiy bo‘lgan.

“Matbaayi Is’hoqiya” bosmaxonasining

so‘nggi nashrlaridan biri Muhiddin Ibrohim

tomonidan tuzilgan “Loshmon” she’rlar

to‘plami bo‘ldi (1916). 1916-yilda Birinchi

jahon urushi janglari qizigan kezlarda, chor

hukumati Rossiyadagi front orti ishlariga

Turkiston tub aholisi orasidan yoshlarni safarbar

qilgan edi. Biroq, badavlat odamlarning

farzandlari pora evaziga qoldirilgan, balki,

qashshoq kishilar bolalari safarbar qilingan

ediki, bu narsa mehnatkashlar noroziligi va

qo‘zg‘oloniga sababchi bo‘ldi. To‘plamga

kiritilgan asarlar o‘sha kezlarda dolzarb bo‘lgan

ana shu mavzuga bag‘ishlangan edi. To‘plam

noshirlari Mashrabiy va Muhiddin Ibrohimiy

bo‘lishgan.

Is’hoqxon Ibratning bosmaxonasidan chiqqan

nashrlar tematikasi xilma-xildir. Unda yetakchi

nashrlar darsliklar bo‘lib, Namangan va Qo‘qon

yangi usul maktablarida emas, Respublikaning

barcha yangi usul maktablariga joriy etilgan.

Is’hoqxon Ibratning “Matbai Is’hoqiya”

nashrlari darsliklar, san’at asarlari, musiqa tarixi

kabi kitoblar chop etgan. Ularni o‘rganish va

ilmiy istefoda qilish yosh tatqiqotchilarning

bugungi kungi dolzarb vazifasidir.

Bugungi kunda Is’hoqxon Ibratning amlaga

oshirgan ezgu ishlari yuksak baholanib, qadr-

lanib prezidentimiz Shavkat Mirziyoyev

tomonidan e’tiborga olinib, uning yorqin

xotirasi uchun Namangan viloyatida keng

ko‘lamli bunyodkorlik ishlari amalga oshiril-

moqda.

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR

[1] U.Dolimov, Is’hoqxon Ibrat, Toshkent, Fan,

1984

[2] I.Ibrat, Jomi’ ul-xutut, Namangan, Matbaai

Is’hoqiya, 1912

[3] R.Xolmatov, Farg‘ona noshirlari va

nashrlari, Toshkent, O‘zbekiston, 1986

[4] A.Boboxonov, O‘zbek matbaaschiligi

tarixidan, Toshkent, Sharq, 1984

[5] O‘zbekiston Respublikasi Markaziy davlat

arxivi, 19-F., 1-t., 2883-S, 17-V

67




Замонавий ўзбек кинематографиясида драматургия ва

режиссура тамойиллари (Ёлқин Тўйчиев ижоди мисолида)

Э.Юлдашев, Ўзбекистон давлат консерваторияси

Д.Раҳматуллаев, Ўзбекистон давлат санъат ва маданият институти

Аннотация – Мазкур мақолада замона-

вий ўзбек бадиий фильмларининг Ёлқин

Тўйчиев ижоди мисолида драматургия

масалалари, киносценарий яратиш та-

мойиллари, муаллифлик бадиий фильм-

ларининг ютуқлари, миллий кино-

драматургик анъанларни ўрганиш мақсад

қилиб олинган.

Калит сўзлар – кинематография, режис-

сура, драматургия, персонаж, сценарий.

Сўнгги йиллар ўзбек миллий кине-

матографияси тараққиётида кўплаб қадамлар

ташланмоқда. Ўзбекистон Республикаси

Президенти Шавкат Мирзиёевнинг “Ўзбек

миллий кинематографиясини янада ривож-

лантириш чора-тадбирлари тўғрисида”ги

Қарори [1] имзоланди. Унга кўра, турли

йўналишлар бўйича қатор режалар

белгиланиб, концептуал вазифалар олдинга

қўйилган. Мазкур қонун мамлакатимизда

миллий кинематографияси ривожини янги

босқичга кўтаришга хизмат қилмоқда.

Ҳақиқий истеъдод туғма, ҳаётий, генетик

ёки бошқача бўлишдан қатъий назар доимо

шакллантириб борилиши керак. Агар ижод-

кор ўз маҳорати устида мунтазам равишда

ишлаб турмаса, унинг қобилиятлари

эскириб, аста-секин йўқолиб бориши мум-

кин. Ижод – ўзга бир дунё бўлиб, ижодкор

ички қалб сирларини, ҳаётий қарашларини

муаллифлик асарларига жо этишга, кўнгил-

дан яратишга замин ҳозирлайди. Ёлқин

Тўйчиев ижоди ўзбек киносида ана шундай

тамойилларга асосланганлиги билан ўзига

хос тарзда ажралиб туради. Унинг фильм-

ларида дунёвий қараш, жаҳоний тафаккур,

айрим инсонлардаги мафкуравий бўшлиқ,

инсоннинг қалб кечинмалари ўзгача

ракурсларда, ўзига хос ноодатий ёндашувлар

билан акс эттирилади.

Ёлқин Тўйчиев 1999 йилдан режиссёрлик

фаолиятини бошлаган. У 1999 йил “Илҳом”

театрида саҳналаштирилган Абдулла

Қодирий асари асосидаги “Оппоқ, оппоқ,

қора лайлак” пьесасининг муаллифи. 2000-

2002 йилларда С.Соловьев ва В.Д.Рубинчик

бошчилигидаги олий сценаристлик ва режис-

сёрлик курсида ўқиган. 2002 йилдан

“Ўзбекфильм” киностудиясида фаолият

юритган. 2008 йили эса Ўзбекистонда хизмат

кўрсатган маданият ходими унвони билан

тақдирланган.

Ижодкорнинг энг катта ютуғи, нафақат

унда режиссёрлик, балки драматургик

қобилият ҳам профессионал даражада шакл-

лангандир. У бир фильмга ҳам сценарист

кўзи билан қарай оладиган, ҳам режиссёр

сифатида баҳолай оладиган имкониятга эга.

Ёлқин Тўйчиев Аюб Шаҳобиддинов билан

Мирмақсуд Охунов режиссёрлигидаги

аксарият фильмларда муаллифдир.

Шу кунга қадар 30 дан зиёд фильмнинг

сценарий муаллифи, ўзининг муаллифлик

фильмлари сони 16 та.

Ёлқин Тўйчиев киносценарист сифатида

қуйидаги картиналарда ишлаган:

- Элпарвар (реж. Абдувоҳид Ғаниев, 2019)

- Ришта (реж. Мирмақсуд Оҳунов, 2018)

- Турист (реж. Аюб Шаҳобиддинов, 2013)

- 9 ой (реж. Мирмақсуд Оҳунов, 2011)

- Кечиккан ҳаёт (реж. Аюб

Шаҳобиддинов, 2010)

- Хавфли саргузашт (реж. Акбар

Бектурдиев, 2010)

- Жаноб ҳеч ким (реж. Мирмақсуд

Оҳунов, 2009)

- Шабнам (реж. Мирмақсуд Оҳунов, 2008)

- Телба (реж. Аюб Шаҳобиддинов, 2008)

- Ўтов (реж. Аюб Шаҳобиддинов, 2007)

- Бегоналар (реж. Мирмақсуд Оҳунов,

2006)

- Учинчи тилак (реж. Нуриддин Қосимов,

2006)

- Севинч (реж. Аюб Шаҳобиддинов, 2004)

Мазкур фильмларда гарчи режиссёр-

68




ларнинг истаклари ва ўй-хаёллари акс этган

бўлса-да, муаллифнинг умумий потенциали

ўз ифодасини топади. Хусусан, ёзилган ҳар

бир сценарийда инсон тақдири, кечинма-

лари, ҳиссиётлари марказий ўринни

эгаллайди. Ёлқин Тўйчиев жуда катта тасав-

вур ва интеллект билан сценарийга ёндаша-

ди. У ёзган сценарийларда яширинган катта-

кичик маъноларни қидирсангиз, чиқиб

келаверади. Ҳеч бир сўз ёки деталь мақсад-

сиз киритилмайди. Хусусан, Мирмақсуд

Охунов томонидан суратга олинган фильм-

ларнинг сценарийларидаги умумий жиҳат-

ларга эътибор қаратайлик. “Шабнам”

фильмида асосан бадиий руҳни сезасиз. Шу

сабабданми, персонажларнинг аксарияти

бадиий тилда гапиришади. Фикрларда

пишиқлик, сўзларда адабий мукаммалик

сезилади. Бунда гўёки мана шундай ҳақиқий

инсоний муҳаббат фақатгина китобларда ва

бадиий оламда сақланиб қолаётганига шама

қилингандек. “Жаноб ҳеч ким” фильмида эса

асосан зардаланувчи норози ва “портлаш”га

мойил кимсалар. Қизиғи, уларнинг деярли

ҳаммасини тилидан жаргон ишлатилади.

Катта-кичик персонажларнинг сўзларига

бошқа тилдаги жумлаларнинг киритилиши

бу беихтиёр ана шу персонажларнинг тобора

ўзлигини ёқотиб бораётганини англатаётган

таассурот уйғотади. Навбатдаги “9 ой”

картинасида ҳам ўзига хослик персонаж-

ларнинг ҳар бири чиройли ва таъсирчан

гапиради. Уларнинг тилидан чиқаётган

аксарият сўзларда афоризм даражасидаги

фикрлар қуйилади. Бундан кўринадики, бу

ҳаётда ҳар ким ўз олами бўйича дониш-

манддир. Ҳар кимнинг ҳикмати ўзи билан

туғилади ва яшайди. Дейлик, режиссёрнинг

қарашларида балки мана шу уйғунлик

сезилар. Ваҳолангки, Ёлқин Тўйчиев

Мимақсуд Охунов учун ёзадиган сценарий-

ларидагина мана шу уйғунлик кўзга

ташланади. Аюб Шаҳобиддинов томонидан

саҳналаштирилган филмларда эса эътиборни

тортадиган жиҳат муносабатлар инсон ва

жамият ўртасида кечади. Бу филмларда

албатта жамиятдан айро шахс яширин

бўлади. Хусусан, “Ўтов” фильмидаги ота,

“Кечиккан ҳаёт” фильмида Гамлет, “Телба”

даги бош роль ижрочиси ана шундай

таърифга мос жамиятдан бироз узилган,

ғайритабиий инсонлардир. Тўйчиев ҳар бир

сценарийни яратишда уни фильмга айланти-

рувчи шахснинг истаклари ва ички ҳиссиёт-

ларини инобатга олгандек туюлади. Бу

режиссёрлар шубҳасиз, сценарийни жонлан-

тиришда режиссёрлик ёндашувларини ишга

солади ва шу сабабдан фильмлар жонли

таассурот уйғотадиган шаклга келади.

Ёлқин Тўйчиевнинг муаллиф ва режиссёр

сифатидаги фаолияти ҳам ранг баранглик

касб этади. Хусусан, унинг муаллифлик

фильмлари Ўзбек киносида қимматли

аҳамиятга эга. Хусусан, ижодкорнинг бугун-

ги қадар фильмографияси қуйидаги кетма-

кетликка эга:

- Маъсума (2016)

- Сув париси учун уй (2015)

- Дунё (2012)

- Афғон (2011)

- Ҳур қиз (2011)

- Учар қиз (2010)

- Фаришта (2010)

- Илова (2010)

- Пойма-пой (2009)

- Фериде (2008)

- Сукунат (2008)

- Нотаниш (2007)

- Учинчи тилак (2006)

- Чашма (2006)

- Алвидо (2005)

- Орзу ортида (2005)

- Қор қўйнида лола (2003)

- Февраль (1999)

Режиссёр Ёлқин Тўйчиев ўзи суратга

олган ҳар бир фильм учун мавзу танлашда

асосий объектни инсонга, асосий йўналишни

ижтимоийликка қаратади. Унинг томоша-

бинга етказмоқчи бўлган фикрлари турфа ва

энг асосийси, шахснинг битмас-тугалланмас

психологик оламига туташиб кетган. Маса-

лан, у яратган фильмлар воқеаси ва мавзуси-

га эътибор қаратиш орқали ижодкорнинг

сценарийга муносабатини англаб олиш

мумкин.

2011 йили суратга олинган “Афғон”

картинаси Ёлқин Тўйчиевнинг соф муал-

лифлик иши ҳисобланади. Мавзу 1979-1989

69




йиллари бўлиб ўтган совуқ афғон уруши

ҳақида бўлиб, ўзбеклар ҳаётига бўлган

салбий таъсири борасида суратга олинган.

Картинада Нозим Тўлахўжаев, Адиз

Ражабов, Акбархўжа Расулов, Фарҳод

Абдуллаев, Дилмурод Масаидов каби

профессионал актёрлар ишлаган. Сценарий

муаллифи ва постановкачи режиссёр Ёлқин

Тўйчиев, оператор Рустам Муродов, рассом

Акмал саидов, монтажёр Хуршид

Алихўжаев.

Картинада воқеалар ҳаётий танланган,

табиатнинг бетакрор тасвири, персонажлар

характерининг мукаммаллиги томошабинни

гўё совуқ афғон уруши даврига солиб қўяди.

Кинодраматург сценарийда яхлит тизим

сифатида воқеалар концепциясини асосий

эътибор қаратилган персонажнинг ҳаракати-

га қуради. Айниқса, Адиз Ражабовнинг

индамас аскар сифатида жиддий характери

кишини таъсирлантиради. “Афғон” фильми-

да сценарист миллий колоритдан фойдалан-

ган, дутор овозининг ёқимли оҳанги

жаранглаб, мусиқа илоҳий куй эканлигини,

қон-қонимизга сингиб кетган миллийлиги-

мизни англатиб туради.

Афғон урушига кетиб, тобути қайтиб

келган ёлғиз фарзанднинг отаси тасвири

фильм кульминацияси бўлган. Ўзбекистонда

хизмат кўрсатган артист Фарҳод Абдуллаев

ота ролини маҳоратли ижро этган. Тобутни

кўргандаги ҳайрати, якка-ю ягона дилбанди-

нинг ўлимига ишонмаслиги, атрофга

бақириқ ва нидолари, қорахатни ҳам қўлга

олгандаги ички дарди ва изтироблари қалбни

титроққа солади. Файзулла ака ишлайдиган

чойхонада радио ўрнатилган бўлиб, уруш

хабарлари эшитилиб туради, қишлоқ аҳли

йиғилган, ўртада катта тобут, ота атрофга

уввос солади, ҳайқиради. Партия, тенглик

ҳақида гапириб, сиёсий тузумга қарши

исёнини билдиради. Ёлқин Тўйчиев муаллиф

сифатида ўзбек отасининг бетакрор тасвири-

ни гавдалантирган. Ягона фарзанди, дунёда-

ги эн катта умидини йўқотган ота ўзини-ўзи

осиб ўлдиради. Дунёда чин маънодаги ёлғиз

инсон ўлимни танлашга ҳам тайёр тураркан.

Раиснинг ўғли атрофида бўлаётган воқеа-

ларни англаб етади, отаси билан урушади,

охир-оқибат урушнинг даҳшатли нафасини

ҳис этади.

Таниқли рус режиссёри Александр Митта

ўзининг “Кинода режиссура ва драматургия”

китобида “Характер энергиясини ривож-

лантириш – бу бизнинг узлуксиз амал

қиладиган вазифамиздир. Характер энергия

олган пайтда у ҳамма учун қизиқарли

бўлади” [2], - дея таъкидлаган эди. Ёлқин

Тўйчиев персонажларининг характери ҳам

динамик тарзда ўсиб боради, ўз руҳий

оламининг ва маънавий дунёсининг

кишилари эканлиги кўринади.

Хулоса қилиб айтганда, Ёлқин Тўйчиев

ижоди ўзбек миллий кинематографиясида

муҳим ўрин тутади. Халқаро доирадаги

нуфузли кинофестивалларда ҳам фаол

иштирок этади. Унинг драматургия ва

режиссурадаги ижодий изланишлари ва

ютуқлари соҳа тараққиётини белгилайди.


[1] Ш.Мирзиёев, Ўзбек миллий кинемато-

графиясини янада ривожлантириш чора-

тадбирлари тўғрисидаги қарори,


[2] А.Митта, Кинода режиссура ва драма-

тургия, Тошкент, Фан ва технология,

2014

70




Социальная жизнь Тюркского каганата

О.Хабибуллаев, Ташкентского государственный университет узбекского языка и

литературы, E-mail: [email protected]

Аннотация – В представленной статье

кратко рассмотрено влияние Тюркского

каганата, существовавшего в VI-VIII

столетиях на степных просторах Евразии,

на этногенез тюркских, а также индо-

европейских и других народов, населяв-

ших Великую степь и ее периферийные

ареалы. Создание каганата вывело на

новый виток этногенеза издревле сущест-

вовавшие тюркские народы. Авторы

считают, что Тюркский каганат во

многом является преемником державы

хуннов.

Ключевые слова – тюрки, Алтай, скифы,

Тюркский каганат, авары, стремена, эт-

ногенез, кавалерия.

Великий русский ученый Л.Н.Гумилев

посвятил истории этногенеза тюрок свое

известное исследование «Древние тюрки»

[1]. В данной работе он так описывает про-

исхождение древних тюрок: тобасцы, один

из древних монгольских народов, в начале V

века покорили северный Китай и союзные

ему кочевые народы. Среди побежденных

были «пятьсот семейств Ашина», которые по

Гумилеву возникли в результате смешения

разных родов хуннов и сяньбийцев

(сяньбийцы тоже древнемонгольский народ).

Согласно [2] семейства Ашина «есть

отдельная отрасль Дома Хунну, по

прозванию Ашина», а об активном участии

сяньбийцев в образовании рода Ашина автор

не счи-тает нужным упоминать в своей

работе.

Племя вождя (князя) Ашина после 439

года, когда хунны были разбиты тобасцами,

бежало на юг Алтайских гор, где люди этого

племени стали добывать железо для

жужаньцев [1, 2] (жужаньцы – еще одно

древнемонгольское племя, уже имевшее в то

время свое собственное государство, так

называемый Жужаньский каганат).

Каган – это «хан ханов», то есть

Жужаньский каганат состоял минимум из

нескольких отдельных ханств. А ханство –

это все-таки отдельная страна или область,

управляемая ханом, то есть, какое-никакое,

но уже государственное образование.

На Алтае до сих пор проживают такие

тюркские народы, как горные шорцы,

телеуты, а также проживающие в

междуречье Оби и Иртыша барабинские

татары, которые согласно работе [3] С.С.Тур,

заведующей кабинетом антропологии

Алтайского государственного университета,

являются прямыми потомками носителей

достаточно развитой пазырыкской культуры.

Пазырык – это наименование урочища (то

есть участка территории, как-либо

отличающегося от остальной местности) в

бассейне реки Большой Улаган на Алтае.

Согласно [4] Пазырыкская культура

существовала в V – II веках до Р.Х., то есть

эта культура железного века имела тесные

торгово-культурные связи со своими совре-

менниками – скифами Северного При-

черноморья и была создана людьми

европеоидной расы. Так выглядела

двадцатипятилетняя высокопоставленная

женщина, называемая ныне принцессой

Укока (рисунок 1), мумия которой была

найдена в вечной мерзлоте в 1993 году при

раскопках могильника Ак-Алаха в

Республике Алтай. Создатель ее образа

считает, что схожесть модели с оригиналом

находится в пределах 75%. В погребальной

камере могилы женщины под насыпанным

курганом находилось шесть жертвенных

коней со сбруей и под седлами и много

хорошо сохранившихся в вечной мерзлоте

ценных вещей.

Исходя из результатов проведенных

мультидисциплинарных исследований,

академик РАН В.И.Молодин утверждает [5],

что в своей основе пазырыкская культура, с

генетической точки зрения, является

селькупской (селькупский язык относится к

южной ветви самодийской группы языков

71




уральской языковой семьи, в которую входят

финно-угры). Присутствует и пришлый

индоевропейский элемент. В.И.Молодин

считает, что молодая женщина: «…не

принцесса, это представитель среднего слоя

пазырыкского общества». При раскопках

курганов в Пазырыкском урочище в 30-50

годы прошлого столетия были найдены

гораздо более богатые захоронения

представителей самого высокого слоя

пазырыкского общества. Мумии, предметы

искусства и быта из этих могильников

хранятся ныне в петербуржском Эрмитаже.

Вышерассмотренный вопрос позволяют

сделать вывод, что к тому времени, когда

хуннский род Ашина оказался на Алтае, там

уже существовало развитое общество, скорее

всего имевшее свою государственность.

Один из древних тюркских народов, который

может быть причислен к скифам, но

азиатским. Об этом народе согласно [6]

сообщает самый древний памятник

китайской официальной историко-графии –

«Исторические записки» Сыма Цяня, «отца

истории в Китае». Свой труд он закончил в

99 году до Р.Х. Описывая события 201 года

до Р.Х., Сыма Цянь упоминает о народе под

названием кыргызы. Академик В.В.Бартольд

высказывает достаточно аргументиро-

ванное предположение, что кыргызы уже в

то время проживали в степях бассейна реки

Енисей, который является естественной

границей между Восточной и Западной

Сибирью.

А вот некоторые сведения об уграх,

обитателях скифских степей. Согласно [7]

кочевые племена правенгров (угры) в VII

веке до Р.Х. из степей уральской прародины

«откочевывают на юг (в степи восточного

Прикаспия – В.Г.), а затем в Европу, на

территорию современной Башкирии (в

начале нашей эры – В.Г.)». Такое

переселение кочевников-угров в пределах

Великой степи в VII веке до Р.Х. П.Хайду

напрямую связывает с изменением климата

Евразии – климат степей становится более

засушливым. Затем, в начале нашей эры

климат вновь изменяется и угры

откочевывают в Приуралье. В течение

столетий в связи с постоянным изменением

климата в степной зоне, в первую очередь с

изменением количества выпадающих

осадков, все кочевые племена, занимавшиеся

отгонным скотоводством, были вынуждены

менять районы своих постоянных кочевий.

Это и приводило к миграциям евразийских

народов, как в пределах Великой степи, так и

к их проникновению в соседние страны и

регионы с целью их завоевания. В

завоевательные походы уходили те народы,

которым не находилось места на родине во

время борьбы между степняками за

территории кочевок.

Сразу отметим, что тюркскими, угорскими

или селькупскими народами была всего

лишь какая-то часть скифов. Среди скифов

также было немало и индоевро-пейских

народов.

Для степняков горы всегда являлись

труднопреодолимой естественной прегра-

дой, а для горцев – надежной крепостью.

Конным кочевникам было трудно успешно

сражаться в незнакомой горной местности.

Их вооружение и способы ведения войны

просто не были приспособлены для ведения

боевых действий в горах. Вряд ли

малочисленный род Ашина сумел бы навести

на Алтае свои порядки. Но беглые хунны

смогли занять достаточно престижную нишу

в распределении труда среди алтайских

народов и живущих по соседству степняков.

Как понять, что люди рода Ашина стали

добывать железо для жужаньцев? А это

значит, что они добывали в горах железную

руду, выплавляли из нее металл, а затем

изготовляли орудия труда и оружие – в том

числе очень ценимые у воинов стальные

клинки.

Воины вооружены типичным для всех

тюрков оружием – саблей, копьем и луком.

Болгары – это кочевой тюркский народ,

населявший в IV веке степи Северного

Причерноморья и Кавказа. В VII веке

болгары переселились в Поволжье и на

Дунай. Дунайские болгары стали вассалами

аваров.

Отметим, что академик М.З. Закиев [9]

считает татар Поволжья автохтонным

72




населением, а болгар – только лишь одним из

народов, участвовавших в этногенезе татар.

Академик также отвергает гипотезу о

массовой миграции тюркских народов с

Алтая на запад, якобы имевшую место при

Тюркском каганате. То есть, практически,

Закиев утверждает, что тюркские народы

Поволжья в начале своего этногенеза были

одним из европеоидных народов.

Так что, видимо, с научной точки зрения

несколько неправильно относить к так

называемой «фолк-хистори» исторические

концепции академика М.З. Закиева.

В 560 году тюркюты во главе с Истеми-

каганом и в союзе и Ираном начали активные

боевые действия против царства эфталитов.

В 562 году эфталиты потерпели поражение

от иранцев, а в 565 году – от тюрок. После

десятилетней изнурительной войны царство

эфталитов было разгромлено тюркютами [1].

Престижное, но очень странное занятие

для бывших кочевников. Особенно удивляет

скорость, с которой степной хуннский род

Ашина освоил профессии рудознатцев,

рудокопов и кузнецов в Алтайских горах.

А все объясняется очень просто. Согласно

[1]: «Предгорья Монгольского Алтая …

были населены племенами, происходившими

от хуннов и говорившими на тюркских

языках». В свете результатов исследований

[5] возникает только один вопрос – кто

первыми заселил алтайские предгорья –

селькупские (самодийские) или тюркские

племена?

От местных родственных оседлых или

полукочевых тюркских народов беглые

хунны и обзавелись столь уважаемыми

профессиями рудокопов и кузнецов. Но

люди рода Ашина недолго занимался

почетным, но тяжелым трудом. Дружина

бежавших в 439 году на Алтай хуннов за

столетие окрепла, их потомки объединили к

545 году вокруг себя алтайских сородичей-

тюрок. Их первым вождем стал князь (хан)

Бумын. На карте рисунка 3 представлены

границы азиатских государств конца V

начала VI века.

Родственники и потомки Бумына создали

огромную державу – Тюркский каганат (эль),

существовавший с 552 по 745 год на степных

просторах Евразии.

Народ, создавший эту державу (эль), сам

себя называл тюрками (согласно надписи на

Онгинском памятнике [8], скорее всего,

просто турками). Термин же «тюрки»

широко используется в современной науке

для обобщенного обозначения всех

тюркоговорящих народов. Термин

«тюркюты» ввел в научный оборот

Л.Н.Гумелев [1] для обозначения

конкретного тюркского народа, чьими

предками были беглые хунны из рода

Ашина.

Великая степь стала тюркской и соединила

народы, проживающие на ее западе и

востоке. Метисизация тюркских народов

продолжилась. Поэтому монголоидная при-

месь (до 50%) наблюдается, в том числе, и у

подавляющего большинства тюркских

народов Среднего Поволжья. Но чем дальше

на восток от Волжско-Уральской прародины

тюркских народов, тем больше

монголоидных черт появляется в облике

тюркских народов.

Западные границы Тюркского каганата

проходили по нижнему и среднему течению

Волги и степям Северного Кавказа, а

восточные – по Хинганскому хребту,

являющемуся естественной границей между

Центральной Азией и Дальним Востоком

Общая площадь этой державы составляла

примерно 13 млн. кв. км. В 603 году эта

держава (Тюркский эль) распалась на два

каганата: Восточный и Западный.

Западный и Восточный каганаты

постоянно воевали между собой и в 658 году

Западный каганат в этих войнах пал. В 745

году в ходе бескомпромиссной войны между

различными тюркскими народами был

окончательно уничтожен Восточный

Тюркский каганат. А результаты войн,

бесспорно, активно влияют на этногенез тех

или иных народов.

ИСПОЛЬЗОВАННЫЕ ИСТОЧНИКИ

[1] Л.Н.Гумилёв, Древние тюрки, [электрон-

ный ресурс], URL: http://gumilevica.

kulichki.net/OT/

73




[2] Н.Я.Бичурин, Собрание сведений о

народах, обитавших в Средней Азии в

древние времена, Часть первая,

Отделение VI. Тугю, [электрон-ный

ресурс], URL: http://www.vostlit.info/

Texts/Dokumenty/China/Bicurin/Sobr_sved

_o_narodach/Tom_I/frametext61.htm

[3] С.С.Тур, Современные потомки носите-

лей Пазырыкской культуры, [электрон-

ный ресурс], URL: http://e-lib.gasu.ru/

da/archive/2003/10/14.html

[4] С.И.Руденко, Горноалтайские находки и

скифы. Итоги и проблемы совре-менной

науки, [электронный ресурс], URL:

http://kronk.spb.ru/library/rudenko-si-

1952.htm

[5] В.Воронцов, Г.Казарина, Анализируй

этнос. Интервью академика

В.И.Молодина журналу «Эксперт

Сибирь». [электронный ресурс], URL:

http://web.ar-chive.org/web/20070525114

358/

[6] В.В.Бартольд, Киргизы (Исторический

очерк). Фрунзе, Киргизское Государ-

ственное Издательство

[7] П.Хайду, Уральские языки и народы,

Прогресс, Москва 1985

[8] С.Е.Малов, Памятники древнетюркской

письменности Монголии и Кирги-зии.

Москва, 1959

[9] Сайт «Русский город». С.А. Плетнева.

Хазары. [Электронный ресурс]. URL:

http://www.russiancity.ru/ybooks/y1.htm#c

2

74




Аҳолини ижтимоий ҳимоя қилиш ва уни янада

такомиллаштириш муаммолари

Ш.Ю.Салимов, Ислом Каримов номидаги илмий-маърифий ёдгорлик мажмуаси, илмий-

тадқиқот ва таълим маркази, E-mail: [email protected]

Аннотация – Мазкур мақолада


нинг 2017 йил 12 сентябрдаги ПҚ–3268-

сонли «Аҳолининг кам таъминланган

қатламларини қўллаб-қувватлашга оид

қўшимча чора-тадбирлар тўғрисида»ги

Қарорига мувофиқ аҳолининг ижтимоий

муҳтож қатламларини давлат томонидан

қўллаб-қувватлаш, манзилли ижтимоий

ёрдам бериш чора-тадбирларининг

амалиётга қўлланилиши тўғрисида

маълумот берилган.

Калит сўзлар – кучли ижтимоий сиёсат,

ижтимоий ҳимоя, манзилли ижтимоий

ёрдам, кўп болали ва кам таъминланган

оилалар, пенсия таъминоти.

Кучли ижтимоий сиёсат олиб бориш

Ўзбекистонда амалга оширилаётган бозор

ислоҳотлари миллий моделининг энг муҳим

принципи ҳисобланади. У кенг доирадаги

масалаларни, жумладан аҳоли даромадлари-

ни тартибга солиш, бандликни таъминлаш ва

янги меҳнат муносабатларини шакл-

лантириш, ижтимоий ҳимоя ва аҳолининг

айрим тоифалари ва гуруҳларини қўллаб-

қувватлаш, соғлиқни сақлашни ривожланти-

риш, жисмоний тарбия ва спорт, таълим

масалаларини ўз ичига олади.

Муҳтожларга моддий ва ташкилий ёрдам

бериш, Пенсия таъминоти тизими, бюджет

механизми ва давлат кафолатлари орқали

талабаларни, кўп болали ва кам

таъминланган оилаларни қўллаб-қувватлаш

Ўзбекистон Республикасида ижтимоий

ҳимояни таъминлаш механизмларига

киради. Ўзбекистонда етим болалар, ота-она

қарамоғисиз қолган ва имконияти чекланган

болаларни ижтимоий ҳимоя қилиш

масалаларига алоҳида эътибор қаратил-

моқда.


нинг 2017 йил 12 сентябрдаги ПҚ–3268-

сонли «Аҳолининг кам таъминланган


қўшимча чора-тадбирлар тўғрисида»ги [1]

Қарорида аҳолининг ижтимоий муҳтож

қатламларини давлат томонидан қўллаб-

қувватлаш валюта сиёсатини эркинлашти-

риш йўлларини юмшатиш чора-тадбирлари-

дан бири сифатида назарда тутилган. Шу

билан бирга, аҳолининг муҳтож қатлам-

ларига манзилли ижтимоий ёрдам беришга

эҳтиёж сақланиб қолмоқда. Истиқболда кам

таъминланганлик даражасини камайтириш-

ни аҳолининг турли қатламлари орасида

даромадлар бўйича нотенгликни камайти-

риш билан бирга олиб бориш керак, бу эса

барқарор тараққиёт принциплари нуқтаи

назаридан қонуний ҳисобланади [2].

Келгусида ижтимоий сиёсат нафақат

аҳолининг иш ҳақини реал ошириш ва кам

таъминланган ҳамда эҳтиёжманд қатлам-

ларини мақсадли ижтимоий ҳимоя қилиш

шароитларини таъминлаш орқали, балки

уларни иқтисодий фаолиятга фаол жалб

қилиш учун имконият яратиш асосида

амалга оширилади [3]. Ўзбекистонда

ижтимоий қўллаб-қувватлаш ва моддий

ёрдам соҳасидаги ижтимоий сиёсатнинг

замонавий тенденцияларида асосий

йуналишлари қуйидагилар ҳисобланади:

• аҳоли даромадларини тартибга солиш;

• аҳолини ижтимоий ҳимоя қилиш;

• ижтимоий кафолатларни таъминлаш;

• бандлик муаммоларини ҳал қилиш;

• соғлиқни сақлаш, таълим, маданиятни

молиялаштиришни қайта ташкил этиш;

• республикада демографик вазиятни

яхшилаш;

• экологик зарарли корхоналарни тугатиш.

Шунингдек, Ўзбекистон Республикаси

Соғлиқни сақлаш вазирлиги тизимининг

турғун даволаш-профилактика муассаса-

ларида овқатланишни ташкил этиш ва тўлаш

тартиби белгиланган бўлиб, унда қуйидаги

75




имтиёзли тоифадаги шахслар назарда

тутилган [4]:

• I ва II гуруҳ ногиронлар;

• болаликдан ногиронлар;

• 1941-1945 йиллардаги уруш ногирон-

лари ва қатнашчилари, шунингдек уларга

тенглаштирилган шахслар;

• Чернобиль АЭСидаги ҳалокат оқибат-

ларини тугатишда қатнашган – ногирон

шахслар;

• 1941-1945 йиллардаги уруш йиллари

меҳнат фронти қатнашчилари;

• байналмилалчи жангчилар;

• етим болалар;

• ваколатли органларда ҳисобда турувчи

ёлғиз пенсионерлар;

• 18 ёшгача бўлган болалар, шунингдек

ўрта махсус, касб-ҳунар таълими

муассасалари ўқувчилари;

• чақириқ комиссиялари хулосаларига

кўра мудофаа ишлари бўлимларининг

йўлланмалари бўйича 18 ёшдан 27 ёшгача

бўлган чақириқ ёшидагилар;

• «Ўзбекистон Республикаси фахрий

донори» («Почетный донор Республики

Узбекистан») кўкрак нишони билан

тақдирланган шахслар;

• 1 ёшгача боласи бўлган эмизикли оналар

[5].

Албатта, аҳолини ижтимоий қўллаб-

қувватлаш тизимини ривожлантириш аҳоли

фаровонлигининг муайян даражасини сақ-

лаш, ижтимоий ҳимоя тизимини такомил-

лаштириш, инсон капиталини ривожлан-

тириш учун янги имкониятлар яратиш –

ижтимоий хавфларни камайтириб боради.

Замонавий шароитда ижтимоий қимоя

ижтимоий тенгсизликнинг ўсишига, аҳоли

ижтимоий табақаланиш жараёнининг

чуқурлашишига имкон бермасликнинг

самарали воситасига айланди. Ижтимоий

меъёрлар талабларига мувофиқ фуқароларга

мақбул турмуш шароитларининг яратиб

берилиши турмуш даражасининг ўсишига,

аҳоли яшаш сифати яхшиланишига, жамият

фаровонлигини оширишга ёрдам беради.

Аҳолига яратилган ижтимоий-меҳнат

даражаси ва сифатини ошириш аҳолини

ижтимоий ҳимоя қилишни такомил-

лаштиришнинг стратегик мақсади ҳисоб-

ланади. Маълумки, ислоҳотлар даврида

ижтимоий ҳимоя тизимининг янги тури

шаклланди. У ижтимоий ҳимоя субъектлари

- давлат, ҳудудлар, умуман, жамият,

тадбиркорлар, оила, фуқаронинг фаол роль

ўйнашига асосланган. Давлатнинг ижтимоий

қўллаб-қувватлаш сиёсати аҳолини

ижтимоий ҳимоя қилишнинг устуворлик-

ларидир. Давлат сиёсати моддий

тўловларнинг тоифалашган турлари ва

ижтимоий хизматлар кўрсатиш доирасида

амалга оширилади. Ҳозирги ижтимоий

ҳимоя тизими такомиллаштирилгани сайин

тобора мураккаб тузилган тизимга айланиб

бормоқда. Пенсия таъминоти, ижтимоий

қўллаб-қувватлаш тизими, социализация ва

реабилитация чора-тадбирларини такомил-

лаштиришдан ташқари нафақат ҳаётий

муҳим эҳтиёжларни қондиришга, балки

маданий камолот, дам олиш, бўш вақтни

фойдали ўтказиш, таълим олиш ва касбга эга

бўлиш, ишга жойлашиш масалаларига

қаратилган дастурлар амалга оширилмокда.

Яқин ўн йилликда, энг аввало, соғлиқни

сақлашда, ижтимоий таъминотда ва

бандликни ҳимоя қилиш соҳасида суғурта

принциплари ва механизмларини босқичма-

босқич ривожлантириш чора-тадбирлари,

«Мажбурий тиббий суғурта тўғрисида» ги

Қонун қабул қилиш долзарб аҳамиятга эга

бўлади. Тиббий суғурта соғлиқни асрашда

аҳоли манфаатларини ижтимоий ҳимоя

қилиш шакли ҳисобланади ва бугунги кунда

ихтиёрий саналади ва бу суғурталовчи ва

суғурталанувчи шахс ўртасида шартнома

асосида амалга оширилади. Тиббий

суғуртанинг ихтиёрий тизими ўткир,

сурункали касалликларга ва бошқа касал-

ликларга чалинганда ходимнинг Ўзбекистон

Республикасининг энг яхши клиникаларида

маслаҳат олиш, даволаниш ва бошқа ёрдам

олиш билан боғлиқ харажатларини қоплаши

керак. Ўзбекистонда мажбурий тиббий

суғурта ҳали кучга кирмаган ва ишлаб чиқиш

босқичида турибди.

Шунингдек, аҳолининг муҳтож қатлам-

лари учун бепул таълим ва соғлиқни сақлаш

хизматларини сақлаб қолиш, бутун аҳоли

76




сифатли тиббий ва таълим хизматларидан

фойдаланиши учун жамоат институтлари ва

маҳаллий ҳокимият органлари иштирокида

давлат назоратини амалга ошириш зарур [6].

Тенгликни таъминлашга оид олиб

борилаётган сиёсатда эътиборни ўзгартириш

бир қатор чора-тадбирларни амалга ошириш

имконини беради:

• аҳолининг ижтимоий заиф тоифаларига

мансуб шахсларни реабилитация дастурлари

билан қамраб олишни ошириш ва бу

дастурлар сифатини назорат қилиш меха-

низмини такомиллаштириш;

• социологик тадқиқотлар воситаларидан

ва тўғридан-тўғри мезонлардан фойдаланган

ҳолда ижтимоий хизматлар сифатини

баҳолашнинг ўзига хос индикаторларини

ишлаб чиқиш.

Келгусида ижтимоий сиёсат ва аҳолининг

кам таъминланган ва заиф қатламлари учун

иш ҳақини ошириш ва ижтимоий ҳимоя

қилиш учун шарт-шароитлар яратиш орқали

эмас, балки уларни иқтисодий фаолиятга

фаол жалб қилиш учун имкониятлар бериш

ва оилаларнинг иқтисодий салоҳияти ва уни

амалга ошириш учун имкониятларни

таъминловчи мақсадли ижтимоий ҳимоя

механизмларини яхшилаш асосида олиб

борилади.

Саноатлаштириш даражаси паст бўлган

ҳудудларда чора-тадбирлар мажмуи

қуйидагиларни ўз ичига олиши керак:

• ҳудуднинг ресурс қазиб олишга

ихтисослашганлигини инобатга олиб,

иқтисодий фаоллиги даражаси паст бўлган

туманлар ва шаҳарларда саноат ва хизмат-

лар соҳаси объектларини ривожлантириш

ҳамда жойлаштириш дастурини ишлаб

чиқиш;

• қишлоқ жойларда микрокредитлашнинг

янги шакллари ва усулларидан фойдаланиб,

кичик бизнесни ривожлантириш;

• минтақа ҳудудида касб-ҳунар коллеж-

лари, академик лицейлар ва олий ўқув

юртлари битирувчиларини ишга жойлаш-

тириш чора-тадбирларини кучайтириш.

Ёшларни ишга жойлаштириш механизм-

лари Олий ўқув юртлари битирувчиларини

иш билан таъминлаш учун битирувчиларни

ишга жойлаштиришга кўмаклашиш ва

меҳнат бозорига мослаштириш тизимини

яратиш зарур:

• таълим олувчи – уни чиқарувчи кафедра

– олий ўқув юртининг ишга жойлаштириш

маркази – иш берувчи. Бу тизимнинг

яратилиши таълим тизимининг ижтимоий

фойдали натижаси даражасини ошириш

имконини беради, ташкилотлар ва корхона-

лар кадрлар таркибини қайта тузиш, ёш

мутахассисларни касбий ва ижтимоий камол

топтириш учун шарт-шароитлар яратади,

меҳнат бозорида ижтимоий кескинлик

даражасини пасайтиради [7].

Натижада мақсадли нормативларга

яқинлашиш мезони бўйича ўрта синф

кенгайиши керак, бу эса турмуш даражаси

ўсишидан ва олиб борилаётган ислоҳотлар

ижтимоий базаси кенгайишидан дарак

беради. Жон бошига тўғри келадиган

даромад ўсиши, аҳолининг таъминлан-

ганлик даражаси яхшиланиши ўрта синф

ўсишининг белгилари ҳисобланади.

Ўзбекистонни узоқ муддатли барқарор

ривожлантириш истиқболлари мамлакат-

нинг ижтимоий-иқтисодий ривожида - банк

тизими ўсишида, саноатлашиш жадал-

лашувида ва институционал ислоҳотларда

сифатли ўзгаришлар билан белгиланади.

Кам таъминланганликни чеклашга қара-

тилган, энг аввало, қишлоқ жойларда янги

самарали иш ўринлари ташкил этадиган

чора-тадбирларни янада кучайтириш зарур.

Юқорида таклиф этилган бу ва бошқа

тавсиялар Ўзбекистонда кам таъминлан-

ганликни 2030 йилга келиб 9 фоизга

камайтириш доимий иш ўринларини яратиш

имконини беради. Бу эса инсон капитали, ва

умуман, иқтисодиётнинг ривожланишига

кўмаклашади.


[1] Аҳолининг кам таъминланган


қўшимча чора-тадбирлар тўғрисида,

http://lex.uz/docs/3338162.

[2] Кам таъминланган оилаларга ижтимоий

нафақалар ва моддий ёрдам тайинлаш ва

тўлаш тартиби тўғрисидаги низомни

тасдиқлаш ҳақида, Ўзбекистон Респуб-

77




ликаси Вазирлар Маҳкамасининг 2013

йил 15 февралдаги 44-сонли қарорининг

1-иловаси

[3] Ҳудудий соғлиқни сақлаш муассасалари-

нинг ташкилий тузилмасини ва

фаолиятини такомиллаштириш чора-

тадбирлари тўғрисида, Ўзбекистон

Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг

2008 йил 18 мартдаги 48-сонли қарори

[4] Соғлиқни сақлаш тизимини янада ислоҳ

қилиш чора-тадбирлари тўғрисида,


нинг 2003 йил 26 февралдаги ПФ-3214-

сонли Фармонига 2-илова.

[5] Соғлиқни сақлаш тизимида экспери-

ментни тугаллаш ва ислоҳотларни

чуқурлаштириш чора-тадбирлари тўғри-

сида, Ўзбекистон Республикаси Вазирлар

Маҳкамасинниг 2004 йил 8 июндаги 264-

сонли қарори

[6] Ўзбекистон Республикаси Соғлиқни

сақлаш вазирлиги тизимининг турғун

даволаш-профилактика муассасаларида

овқатланишни ташкил этиш ва унинг

учун ҳақ тўлаш тартиби тўғрисидаги

низомни тасдиқлаш ҳақида, Ўзбекистон

Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг

2016 йил 5 февралдаги 31-сонли

қарорининг 1-иловаси

[7] Ўрта махсус, касб-ҳунар таълими

муассасалари фаолиятини янада

такомиллаштириш чора-тадбирлари

тўғрисида, Ўзбекистон Республикаси

Президентининг 2017 йил 14 мартдаги

ПҚ-2829-сонли Қарори

78




Аҳоли бандлигини таъминлаш ва аҳоли турмуш даражасини

оширишнинг истиқболли йўналишлари

Ф.Н.Ачилов, Самарқанд давлат университети, E-mail: [email protected]

Аннотация – Мақолада Ўзбекистон

Республикасида иқтисодиётни барқарор-

лаштириш шароитида меҳнат бозорини

такомиллаштириш, ишчи кучига амалда

ҳақиқий талаб ва таклиф асосида

бандликни таъминлашнинг ижтимоий

муносабатлари тўғрисида баён этилган.

Калит сўзлар – аҳоли бандлиги, ишчи

кучи, иқтисодий ўсиш, меҳнат бозори,

ишсизлик.

Аҳоли бандлигини таъминлаш аҳоли

турмуш даражасини оиширишнинг муҳим

омилидир. Республикамиз Президенти

Шавкат Мирзиёев таъкидлаганидек: «…Биз

амалга ошираётган иқтисодий ислоҳотлар ва

ижтимоий ўзгаришларнинг самараси, бирин-

чи навбатда, аҳолининг моддий аҳволи ва

фаровонлигини, унинг ҳаёт даражаси ва

сифатини оширишга қай даражада таъсир

кўрсатаётгани билан ўлчанади» [1]. Ушбу

ўзгаришлар дастлаб меҳнат муносабатлари

орқали намоён бўлиб, меҳнат бозорини

шакллантириш ва ривожлантириш зарура-

тини келтириб чиқарди. Ушбу бозор

фаолиятини ривожланиши аҳолининг иш

билан бандлик муаммоларини ечишда муҳим

аҳамият касб этади.

Бу борада мамлакатимизда меҳнат

бозорини шакллантириш жараёнида

“Аҳолининг иш билан бандлиги

тўғрисида”ги қонун [2] ҳамда Ўзбекистон

Республикасининг Меҳнат кодекси [3]

муҳим ҳуқуқий асос ҳисобланади. Келтириб

ўтилган меъёрий ҳужжатлар аҳоли турмуш

фаровонлигини оширишда уларнинг

бандлигини таъминлашнинг муҳим асосини

ташкил этади.

Аммо, келтириб ўтилган қонун ва

кодексда белгиланган кафолатга қарамай

2017 йилда “Юртимизда йилига 1,5 миллион

одамни ишга жойлаштиришга эҳтиёж бўлса-

да, ўтган йили Бандликка кўмаклашиш

марказлари атиги 248 минг кишини ёки 16,5

фоизини ишга жойлаштирган. Бунинг асосий

сабаби иш фаолиятидаги эскирган шакл ва

усуллар ҳамда бандлик муаммоларини ҳал

этишдаги расмиятчилик билан боғлиқ” [4].

Ушбу келтириб ўтилган ҳолат

мамлакатимизда меҳнат бозори

мутаносиблигини ва инфратузилмаси

ривожланишини таъминлаш, ишсизлик

даражасини камайтириш масаласига алоҳида

эътибор қаратишни тақозо этиб, танланган

мавзунинг долзарблигини белгилаб беради.

МУАММОНИНГ ЎРГАНИЛГАНЛИК ДАРАЖАСИ

Олиб борилган тадқиқот ишлари хамда

адабиётлар таҳлили асосида уларни уч

гуруҳга бўлиб ўрганиш мақсадга

мувофиқдир:

1) Совет даврида нашр қилинган

адабиётлар,

2) Мустакиллик йилларида амалга

оширилган тадқиқотлар, нашр этилган

адабиётлар,

3) Мавзуга оид хорижда чоп этилган

адабиётлар.

Мавзу доирасида ишчи кучларини

миграцияси, уларга яратилиши лозим бўлган

шарт шароитлар (яшаш ва ишлаш ҳуқуқлари)

ва қисқа, ўрта ҳамда узоқ муддатли

шартномаларнинг, иш стажи, кадрлар

айланмаси даражасининг ишлаб чиқаришга

таъсири бўйича S.Altorjai [5] томонидан олиб

борилган тадқиқотда кўриш мумкин. Меҳнат

бозори сифат хусусияти-нинг энг муҳим

мезони уни инфра-тузилмасининг

ривожланиш даражаси эканлиги, меҳнат

бозори инфратузилмасининг ижтимоий-

иқтисодий моҳияти, таркибий қисмлари

элементлари, асосий вазифалари ва

функцияларининг айрим жиҳатлари

борасида Қ.Х.Абдурахмонов [6] томонидан

тадқиқ этилган.

Иш билан бандлик хизматлари

шаклланиши ва ривожланишининг асосий

йўналишлари Ш.Р.Холмўминов, Н.У.Ара-

бовларнинг [7] тадқиқотларида ўз аксини

топган.

Шунингдек, А.Эгамбердиев, Р.Убайдул-

лаева, Л.П.Максакова, А.Мельннкова,

79




Р.Ризаев, С.К.Зиядуллаев, И.Исхаковларни

тадқиқотларида [8] меҳнат ресурсларини

жамият тараққиётидаги ўрни, унинг

жойлашпши масалалари ўрганилган.

Юқорида келтириб ўтилган

изланишлардаги фикр-мулоҳазалар, олиб

борилган тадқиқот натижалари ва улардан

чиқарилган хулоса ҳамда таклифлардан

фойдаланган ҳолда, меҳнат бозорининг амал

қилиш механизмини чуқур таҳлил этишга

турли назарий ва амалий ёндашувлар асосида

тадқиқотлар олиб боришни тақозо этади.

ТАҲЛИЛ ВА НАТИЖАЛАР

Меҳнат бозори ҳам, барча бозорлар каби

талаб ва таклиф асосида шаклланади. Бунда

талаб, бўш иш ўринларини эгаллашга бўлган

эҳтиёж, таклиф эса – банд қилинмаган ишчи

кучининг мавжудлиги ёки иш ўрнини

ўзгартириш истаги сифатида майдонга

чиқади.

Бу борада меҳнат бозорларини чуқур

ўрганиш, илмий тадқиқотлар олиб бориш ва

унга таъсир этувчи омиллар таҳлилини

ўтказиш талаб этилади. Меҳнат бозорига

таъсир кўрсатувчи ташқи ва ички омилларни

алоҳида кўрсатиб ўтиш зарур.

Аҳоли бандлигини тартибга солиш ва

ишчи кучини самарали тақсимлашнинг янги

механизмларини шакллантиришнинг бозор

тамойиллари ва ижтимоий-меҳнат муноса-

батларининг трансформацияси меҳнат

соҳасида янги тенденцияларни пайдо

қилмоқда. Бу борада бир қатор тадбирларни:

- меҳнат бозорида ишчи кучига бўлган

талаб ва таклифга таъсир этувчи омилларни

аниқлаш, уларнинг тутган ўрнига баҳо

бериш;

- Ўзбекистон Республикасида давлатнинг

аҳолини бандлигини ошириш соҳасидаги

чора-тадбирларини таҳлил қилиш ва ишчи

кучини самарали тақсимлашга эришишга

қаратилган механизмини эконометрик

моделини ишлаб чиқиш;

- Ўзбекистонда ёшлар меҳнат бозорини

тадқиқ қилиш ва унинг самарадорлигини

оширишга қаратилган амалий тавсиялар

ишлаб чиқишни ҳамда уни амалиётга жорий

этишни талаб этилади.

Миллий хусусиятларимизга боғлиқ

равишда маҳаллий аҳолининг ўтроқ ҳолда

яшаши туфайли, мамлакатимизда ҳудудий

меҳнат бозорларини ривожлантиришга

уриниш ўзига хос аҳамият касб этади. Бу

борада авваламбор, республика аҳолисининг

ёш таркибига аҳамият қаратиш лозим (1-

жадвал).

1-жадвал

Кўрсаткичлар 1991 й. 2011 й. 2017 й.

2017 йилнинг 1991

йилга нисбатан

ўзгариши %

Жами аҳоли сони 20607,7 29123,4 32120,5 155,9

Меҳнатга лаёқатли ёшдан кичиклар 8883,7 9099,3 9665,7 108,8

Меҳнатга лаёқатли ёшдагилар 10122,5 17804,7 19440,8 192,1

Меҳнатга лаёқатли ёшдан катталар 1601,5 2219,4 3014 188,2

Жадвал маълумотларига эътибор

қаратадиган бўлсак, 1991 йилга нисбатан

2017 йилда аҳоли сони 55,9 фоизга

ўсганлигини кўриш мумкин. Бу албатта,

Ўзбекистон Республикасида меҳнатга

лаёқатли ёшдагиларни ошишига олиб келиб,

аҳоли бандлигини таъминлаш муаммосини

келтириб чиқаришга сабаб бўлди. Чунки,

статистик маълумотлар ушбу кўрсаткични

2017 йилда 1991 йилга нисбатан 92,1 фоизга

ўсиб 19440,8 минг кишига етганлигини

кўрсатмоқда.

Бу эса, талаб ва таклиф ўртасидаги

нисбатга салбий таъсир кўрсатиши мумкин.

Турли меҳнат бозорлари ўртасидаги фарқни

тенглаштириш, меҳнат ресурслари етарли

даражада бўлган ҳудудларда ишлаб-

истиқомат қилувчиларнинг ижтимоий

ҳимояланганлигини таъминлаш мақсадида

маҳаллий миқёсдаги меҳнат ресурсларини

иқтисодий тармоқлар ўртасида тақсимотини

тўғри ташкил этиш бўйича бандлик

дастурларини ишлаб чиқиш мақсадга

мувофиқдир. Ўзбекистон Республикасида

аҳоли ўсиши билан корхоналар сони ҳам

ўсиб бормоқда. Аммо, бу борада аҳоли

80




сонига нисбатан пропорционалликни

таъминлаш лозим.

Тадқиқотлар шуни кўрсатадики, ҳозирги

кунда аҳолини иш билан бандлигини

таъминлашда нафақат ўрта махсус ва олий

ўқув муассасалари битирувчиларини балки,

ўрта ёшдаги яъни 40-50 ёш атрофидаги ишга

лаёқатли аҳоли қатлами ўртасида ҳам

ишсизлар сонини (айниқса, аёллар ўртасида)

кўплигини эътиборга олиш мақсадга

мувофиқдир. Чунки, ушбу ёшдагиларни ўз

мутахассисликлари бўйича маълум даражада

тажрибага эгалиги ва нафақа ёшигача

қўнимлилиги ҳамда ёшларга ўз

тажрибаларини ўргатишдек имкониятларга

эгалиги бу қатлам аҳолисининг ютуғидир.

40-50 ёшгача бўлган меҳнатга лаёқатлилар

ўртасидаги аҳоли сони 1991 йилга нисбатан

2017 йилда ўсиб 3693,8 минг кишига етиб

ундан 1868 мингини аёллар ташкил этади (2-

жадвал).

2-жадвал

Ёши 1991 йил 1 январь

ҳолатига

2017 йил 1 январь

ҳолатига

2017 йилнинг 1991 йилга

нисбатан ўзгариши

эркаклар аёллар эркаклар аёллар эркаклар аёллар

40-49 614,4 614,3 1825,8 1868 3,0 3,0

15-24 1970,1 1964,7 2981,8 2852,6 1,5 1,5

Жадвал маълумотларига кўра, 2017 йилда

1991 йилга нисбатан 40-49 ёшгача бўлган

меҳнатга лаёқатли аҳоли сони 3 баробар, 15-

24 ёшдагилар эса 1,5 мартага ўсган бўлиб, бу

ўз навбатида, республика бўйича 1991 йилда

аҳолининг ўртача ёши 23,3 ёшни ташкил

этган бўлса, 2017 йилга келиб бу кўрсаткич

28,5 ёшни ташкил этмоқда, яъни республика

аҳолисининг ўртача ёши 5,2 ёшга

кексайганлигини кўриш мумкин. Бу борада

янги корхоналарни ташкил этиш ҳамда иш

ўринларини яратишга эътиборни қаратиш

лозим.

ХУЛОСА

Хулоса қилиб айтганда, иш билан банд

бўлганлар сонининг камайиши, иқтисодиёт

тармоқларида иш билан бандлик таркиби-

нинг жиддий равишда ўзгариши, иш билан

норасмий бандлик кўламларининг

кенгайишида ўз ифодасини топади. Ушбу

жараёнлар шаклланишининг қонуниятлари-

ни аниқлаш ижтимоий-иқтисодий ривож-

лантириш истиқболларини белгилашда

маҳаллий миқёсдаги меҳнат ресурсларини

иқтисодий тармоқлар ўртасида тақсимотини

тўғри ташкил этиш, янги ташкил этиладиган

корхоналарни режалаштиришда аҳоли

сонига нисбатан пропорционалликни

таъминлаш аҳолининг иш билан бандлигини

таркибий жиҳатдан ўзгартириш дастур-

ларини ишлаб чиқиш ниҳоятда муҳимдир.

Келтирилган вазифаларни амалга

оширилиши ўз навбатида мамлакат аҳолиси

бандлигини таъминлашда муҳим аҳамият

касб этади.


[1] Ш.М.Мирзиёев, Эркин ва фаровон,

демократик Ўзбекистон давлатини

биргаликда барпо этамиз. (Ўзбекистон

Республикаси Президенти лавозимига

киришиш тантанали маросимига

бағишланган Олий Мажлис

палаталарининг қўшма мажлисидаги

нутқ), Тошкент, Ўзбекистон, 2016, 15-16

бетлар

[2] Ўзбекистон Республикасининг Аҳолини

иш билан таъминлаш тўғрисидаги

қонуни, Тошкент, Шарқ, 1998

[3] Ўзбекистон Республикаси Меҳнат

кодекси, Тошкент, Адолат, 1996, 256 бет

[4] Ўзбекистон Республикаси Президенти

Шавкат Мирзиёевнинг мамлакатимизни

2016 йилда ижтимоий-иқтисодий

ривожлантиришнинг асосий якунлари ва

2017 йилга мўлжалланган иқтисодий

дастурнинг энг муҳим устувор

йўналишларига бағишланган Вазирлар

Маҳкамасининг кенгайтирилган

мажлисидаги маърузаси, Халқ сўзи, 2017

йил 16 январ, №11

[5] S.Altorjai, Overqualification of immigrants

in the UK, Institute for Social and Economic

81




Research, University of Essex.

https://www.iser.essex.ac.uk/research/publi

cations/workingpapers/iser/2013-11.pdf

[6] R.Lowenstein, An excellent description of

the academic debate over how to measure

the labor market impact of immigration and

how this discussion has influenced the U.S.

policy debate. The Immigration Equation,

New York Times Magazine, 2006 July 9

[7] Қ.Х.Абдурахмонов, Меҳнат иқтисодиё-

ти, Дарслик, Тошкент, Меҳнат, 2009, 512

бет

[8] Ш.Р.Холмўминов, Н.У.Арабов, Меҳнат

бозори инфратузилмаси. Ўқув қўлланма,

Тошкент, Фан ва технологиялар, 2016.

150-155 бетлар

82




Ижтимоий табақаланишни тартибга солиш муаммолари

Х.Б.Самадов, Самарқанд давлат университети, E-mail: [email protected]

Аннотация – Мазкур мақолада жамият

барқарорлигини таъминлашда мамлака-

тимизда ижтимоий табақаланишни

тартибга солиш учун ижтимоий соҳа ва

солиқ тизимида олиб борилаётган исло-

ҳотлар, аҳолининг ўрта синф қатламини

шакллантириш ва ривожлантириш, кам

таъминланган аҳолини манзилли ҳимоя

қилиш усулларини такомиллаштириш

ҳақидаги илмий ҳамда назарий таҳлиллар

бутун жаҳон мамлакатлари мисолида

ёритиб берилган.

Калит сўзлар – ижтимоий табақаланиш,

солиқ тизимида ислоҳотлар, тартибга

солиш, манзилли ижтимоий ҳимоя, аҳоли

даромадлари, ижтимоий турғунлик.

XXI аср бўсағасида эришилган мустақил-

лик туфайли жиддий тарихий ўзгаришлар

рўй бериб, ўзбек халқи тарихини холисона

ёритишга киришилди. Ўзбекистон тарихи-

нинг кўпгина масалалари ўзининг янги,

илмий жиҳатдан ҳаққоний ечимини топа

бошлади. Айниқса, сўнгги йигирма беш йил

мобайнида бу борада анчагина ишлар

қилинди. Советлар давлатининг сўнгги

йилларида республикамиздаги кескин

ижтимоий-иқтисодий сиёсатни мустақиллик

йилларида давлатимиз томонидан олиб

борилган сиёсат билан қиёсий таққослаган

ҳолда ҳаққоний равишда тадқиқот иши

сифатида ўрганиш вазифаси турибди.

Ўзбекистоннинг мустақилликка эришиши

ва ўз тараққиёт йўлини белгилаб олиши,

нафақат мавжуд тартиботни ўзгартирди,

балки, республиканинг макроиқтисодий ва

молиявий барқарорлигини таъминлаш,

жамиятда мавжуд ижтимоий муаммоларни

ҳал қилишга ёрдам бера оладиган тўғри

йўлни танлаш имконини берди. Бешта

тамойилга асосланган «Ўзбек модели» ўтиш

босқичида жамият ривожининг асосий

ҳаракатлантирувчи кучи бўлди. Бу тамойил-

лар бугунги кунда «2017-2021 йилларда

Ўзбекистонни ривожлантиришнинг бешта

устувор йўналиши бўйича Ҳаракатлар

стратегияси» орқали давом эттирилмоқда [1].

СССР парчаланиб кетиши арафасида

Ўзбекистонда ижтимоий муаммолар ҳаддан

зиёд кескинлашиб кетди. Нарх-навонинг

ортиши, қашшоқлик даражаси кучайиши,

озиқ-овқат маҳсулотларида тақчилликнинг

юзага келиши, даромадлар ўртасидаги

тавофвут, кишилар руҳий-ижтимоий ҳолати

ва кайфиятидаги тушкунлик – буларнинг

бариси жамиятни ижтимоий жиҳатдан

табақаланишига замин яратди. Ўзбекистон

ҳукуматидан мустақилликнинг биринчи

кунлариданоқ мазкур муаммоларни зудлик

билан ҳал этишни талаб қиларди.

Ижтимоий табақаланиш – жамиятда

аҳолининг яхши таъминланган ва кам

таъминланган қатламининг яшаш тарзидаги

фарқ, яъни ҳаёти давомида ушбу қатламлар-

даги ўзгариши ҳисобланади. Жаҳон

экспертларининг фикрига кўра, давом

этаётган жаҳон молиявий-иқтисодий

инқирози шароитида салоҳиятли рискларга

аҳоли даромадларининг дифференциация-

лашуви, жамиятнинг ижтимоий табақалани-

ши ҳамда ижтимоий барқарорлик нуқтаи

назаридан уни тартибга солиниши тааллуқ-

лидир [3].

Дарҳақиқат, айрим мамлакатларда давлат

бюджети танқислиги сабабли ижтимоий

дастурларнинг қисқартирилиши, бандликни

қисқартириш тенденциялари, юқори даража-

ли демографик юки, озиқ-овқат таъминотида

табақаланишни кучайтириш – кам таъмин-

ланган аҳоли ҳимояга муҳтожлиги натижаси-

да – экологик тангликнинг ўсиши ҳамда

дунёда рўй бераётган бошқа омиллар

жамиятнинг ижтимоий табақаланишига

кўмаклашади.

Таҳлилларга кўра, жаҳонда ҳамон давом

этаётган молиявий-иқтисодий инқироз

кўпгина давлатларда ижтимоий табақала-

нишнинг ошишига сабаб бўлмоқда.

Бирлашган Миллатлар Ташкилотининг 2000-

2010 ва 2000-2011 йиллар давридаги

маълумотларига кўра Жини индекси

Малайзияда 0,379 дан 0,426 га ошди,

Хитойда 0,415 ва Америка Қўшма

Штатларида 0,408 ҳолда сақланган; Россияда

эса 0,437 дан 0,423 га камайган [6].

83




Россияда аҳоли даромадларининг умумий

тўпланишидаги табақаланишни ифодаловчи

Жини индекси бўйича камайиш тенденцияси

содир бўлган бўлсада, Мустақил Давлатлар

Ҳамдўстлиги статистика қўмитаси маълу-

мотларига кўра, аҳолининг энг яхши таъмин-

ланган 10 фоизи ва энг кам таъминланган 10

фоизи қатламлари даромадлари ўртасидаги

нисбий фарқ (децил коэффициенти) 2001-

2012 йилларда 13,9 мартадан 16,9 мартагача

ошган.

Россия олимларининг фикрича, яширин

даромадларни ҳисобга олган ҳолда табақа-

ланиш даражаси 40 мартагача етди. 2001-

2012 йиллар-да аҳоли даромадларидаги

табақаланиш расмий маълумотларга кўра

Украинада 9,8 мартадан 5,1 мартага

камайганлиги кўрсатилган бўлса-да (1-

жадвал), Украина олимларининг тадқиқот-

ларга кўра бу кўрсаткич 40 мартагача етди.

Экспертларнинг фикрига кўра, охирги ўн

йилда ижтимоий табақаланишнинг бундай

юқорилиги Украинада содир бўлаётган

кучли ижтимоий ғалаёнларнинг юзага

келишига сабаб бўлиб, жамиятда ижтимоий

турғунликни таъминлашга салбий таъсир

қилди [4].

Шунинг учун ҳам содир бўлиши мумкин

бўлган хавф-хатарларнинг олдини олиш

учун жамият ижтимоий табақаланишини

тартибга солишнинг ижтимоий, иқтисодий

ташкилий механизмларини ишлаб чиқишни

тақозо этилади.

1-жадвал

Мамлакатлар 2001 2005 2009 2010 2012

Арманистон 26,3 11,5 9,4 14,3 15,9

Беларус 6,1 5,4 5,6 5,6 5,9

Қозоғистон 8,8 6,8 5,3 5,7 5,9

Қирғизистон 17,8 17,5 11,1 1,1 15,8

Молдавия 36,4 20,7 11,8 21,2 15,2

Манба: МДҲ давлатлари Статистика қўмитасининг 2011 йил, 2012 йил маълумотлари

Ҳозирги кунда Мексикада ижтимоий

табақаланиш (децил коэффициенти) 25,8

марта кўп бўлиб, энг ками Данияда – 4,6

марта. Туркия, Англия, Кореяда мос ҳолда

17,3 марта, 10,1 марта, 8,6 марта.

Иқтисодий механизмнинг солиқ тизими

бутун дунёда кенг қўлланилиб, ижтимоий

табақаланишни тартибга солиб туради. Шу

ўринда айтиш жоизки, дунёда жисмоний

шахслар даромад солиғининг энг паст

кўрсаткичи Хитой ва Индонезияда 5 фоизни

ташкил этса, Германияда 47,5 фоиз бўлиб, 0

фоизлик шкала Бразилия, Ҳиндистон каби

мамлакатларда қўлланилади [5].

Ҳозирги вақтда Ўзбекистонда бундай

чора-тадбирлар орқали, яъни ўзига тўқ аҳоли

даромадларидан кўпроқ даромад солиғи

олиш ва кам таъминланганларидан камроқ

солиқ олиниши билан ижтимоий

табақаланишнинг бироз камайишига ва

турмуш даражасидаги тафовут камайиб,

жамият барқарорлигига эришилади.

Бизнингча, жисмоний шахсларга

солинадиган даромад солиғининг қуйи

чегараси қанча қисқарса ижтимоий

табақаланиш кўрсаткичлари шунча камаяди.

Жамиятда аҳолининг яшаш тарзи тобора

фаровонлаша боради. Бу механизм янада

такомиллашгани сайин жамият ижтимоий

табақаланишини тартибга солиш осон

кечади.

Собиқ иттифоқ ҳудудидаги бошқа

мамлакатлардан фарқли равишда,

Ўзбекистонда даромадлар даражаси бўйича

аҳолининг кескин табақаланиш ҳолати

мавжуд эмаслигини алоҳида таъкидлаб, энг

кўп ва энг кам даромад оладиган аҳоли

ўртасидаги фарқ 2000 йилдаги 53,3

баробардан бугунги кунда 7,8 баробарга

тушганини ва жамиятда ижтимоий

барқарорликнинг мезони ҳисобланган бу

кўрсаткич халқаро меъёрларга кўра, 10

баробар қилиб белгиланганини айтиб ўтган

[7].

Шунингдек, Давлатимиз раҳбари жаҳон

тажрибасида жамиятда ижтимоий

84




табақаланиш ва хавфсизлик даражасини

баҳолашнинг мамлакатлараро таққослаш

мезони бўлган – Жини индексидан кенг

фойдаланилишини ва Жини индекси

кўрсаткичи Ўзбекистонда мустақиллик

йилларида 0,40 дан 0,296 га пасайганини

ҳамда Бирлашган Миллатлар Ташкилоти

тавсияларига биноан 0,35-0,37 миқдорида

белгиланган халқаро стандартлар нуқтаи

назаридан қараганда, аҳолимизнинг ижти-

моий фаровонлиги муттасил ўсиб

бораётганидан далолат беришини эътироф

этган [1]. Яъни, Бирлашган Миллатлар

Ташкилоти (БМТ) мамлакатлар даромадлари

тенгсизлигини кузатиб, уларнинг концен-

трацияси кўрсаткичи бўлмиш Жини индекси

асосида қуйидаги таснифни тавсия этган:

0,41-0,42 – кескин даража; 0,35-0,37 –

чегаравий кўрсаткич; 0,25-0,26 – оптимал

қиймат бўлиб, Ўзбекистон Республикаси-

даги даромадлар дифференцияси БМТ

таснифи бўйича оптимал даражада экан-

лигини таъкидлаймиз. Аҳоли турмуш

даражасидаги фарқ юртимизда олиб

борилаётган солиқ тизимидаги, кам

таъминланган аҳолини манзилли ҳимоя

қилиш усулларини такомиллаштириш

натижасида йилдан-йилга камайиб бормоқда

[2].

Дарҳақиқат, бундай чора-тадбирлар

орқали, яъни ўзига тўқ аҳоли даромад-

ларидан кўпроқ даромад солиғи олиш ва кам

таъминланганларидан камроқ солиқ олини-

ши билан ижтимоий табақаланишнинг бироз

камайишига ва турмуш даражасидаги

тафовут камайиб, жамият барқарорлигига

эришилади. Бизнингча, жисмоний шахсларга

солинадиган даромад солиғининг қуйи

чегараси қанча қисқарса ижтимоий

табақаланиш кўрсаткичлари шунча камаяди.

Жамиятда аҳолининг яшаш тарзи тобора

фаровонлаша боради. Бу механизм янада

такомиллашгани сайин жамият ижтимоий

табақаланишини тартибга солиш осон

кечади

Хулоса қилиб айтганда, ижтимоий

табақаланишни тартибга солиш учун

ижтимоий соҳада, солиқ тизимида ислоҳот-

лар ўтказиш, кам таъминланган аҳолини

имкон қадар манзилли ҳимоя қилиш

усулларини такомиллаштириш, аҳолининг

ўрта синф қатламини шакллантириш ва

ривожлантириш натижасида жамиятни янада

барқарорлигини таъминлашга эришиш

мумкин. Шу муносабат билан, илмий-

тадқиқот институтлари ва бошқа мутасадди

ташкилотлар доимий равишда шу соҳага оид

жамиятнинг ижтимоий табақаланиш даража-

си динамикасини тизимли мониторинг олиб

боришлари мақсадга мувофиқдир. Бунинг

учун аҳолининг турмуш даражасини

ўрганиш бўйича ижтимоий тадқиқотларни

ҳудудлар ва қишлоқ, шаҳар кесимларида

ўтказиш зарур. Жамиятда ижтимоий

табақаланишни тартибга солишнинг асосий

масаласи – унинг норматив-ҳуқуқий,

ташкилий ва иқтисодий механизмларини

тадқиқ қилиш ҳамда такомиллаштириш


Бу ўз вақтида, ижтимоий-иқтисодий хавф-

хатарларнинг муайян даражада олдини олиш

учун зарур чора-тадбирлар ишлаб чиқили-

шига имкониятлар яратади. Таъкидлаш

жозки, ижтимоий табақаланишни тартибга

солиш учун ҳуқуқий, ташкилий, иқтисодий

механизмларни тадқиқ этиш ва такомил-

лаштириш кўзланган мақсадга эришишнинг

гарови бўлади.

АДАБИЁТЛАР

[1] Ўзбекистон Республикасини янада

ривожлантириш бўйича Ҳаракатлар

стратегияси тўғрисида, Ўзбекистон

Республикаси Президентининг ПФ-4947-

сонли Фармони, 2017 йил 7 февраль

[2] Ўзбекистон Республикасининг Биринчи

Президенти Ислом Каримовниннг мамла-

катимизни 2014 йилда ижтимоий-

иқтисодий ривожлантириш якунлари ва

2015 йилга мўлжалланган иқтисодий

дастурнинг энг муҳим устувор йўналиш-

ларига бағишланган Вазирлар Маҳкама-

сининг мажлисидаги маърузаси, Халқ

сўзи, 2015 йил 19 январь

[3] Т.Ахмедов, А.Нуриддинова, Г.Махмудо-

ва, Социальное благополучие населения

Узбекистана в системе мировых

координат, Ташкент, 2014, 134 стр.

85




[4] Ш.Махкамова, Аҳолининг ижтимоий

табақаланишини тартибга солиш –

жамият барқарорлиги асоси,

Ўзбекистонда ижтимоий фанлар,

Тошкент, 2013, 1-2-сонлар, 46-48-бетлар

[5] С.Ю.Глазьев, В.В.Локосов, С кафедры

Президиума РАН, Вестник Российской

академии наук, Ташкент, 2012, том 82, №

7, 587-680 стр

[6] К.Тымкив, Принцы и нищие, Коррес-

пондент, Киев, №51, 2012 год 3 января,

http://korrespondent.net/magazine/subjects.

[7] Доклад о человеческом развитии,

ПРООН, 2012 г., 2013 г.

[8] МДҲ давлатлари Статистика қўмиталари

маълумотлари

86


“Oriental Art and Culture” Scientific Methodical...

Documents

Transcript of “Oriental Art and Culture” Scientific Methodical...