Albert Camus - Sisyphos Söyleni

8/13/2019 Albert Camus - Sisyphos Söyleni

http://slidepdf.com/reader/full/albert-camus-sisyphos-soeyleni 1/154



lbert Camus

Sisyphos Söyleni



« e Mythe de Sisyphe»

D M YA YlNLARI

©Anadolu Y a y ı n c ı l ı kA . Ş .

Birinci B a s ı m :1974

Adam Y a y ı n l a n n d a~ i r i n c iB a s ı m :Ekim 1983

Adam Y a y ı n l a n n d aIkinci B a s ı m :Eylül 1988

Kapak Düzeni: Sungu Çapan

282 05 004 165 136 288 34 Y 0016 136

YAZISMAADRESI:AD/>MYAYINLAPJ,l)(jy()q)Epf CAOOESI,0çmL MEVKI ' ( ) , 5 MASI.AK-ISTAN lU.

TEL 2J J0(8har) TELG,ADI\MYAYT E L f K 5 2 6 5 J 4 n ı c l 6tr



lbert amus

•isyphos SöyleniLe Mythe de Sisyphe

F r a n s ı z c a d a nçeviren : Tahsin Yücel



Bu çevirinin b a ş ı n d a nsonuna kadar s ı k s ı k

k a r ş ı l a ş a c a k l a r ı«uyumsuz:. s ö z c ü ğ üokurZara bi-raz b u l a n ı kg e l e b i l e c e ğ iiçin küçük bir a ç ı k l a -

ma yapmak yerinde olacak. Bu sözcük sözlüka n l a m ı«akla m n t ı ğ uymayan abes, saçmab o ş a n l a m s ı z »olan «absurde: s ö z c ü ğ ü n ü nkar-ş ı l ı ğ ıolarak k u l l a n ı l m ı ş t ı r .Ama Sisyphos Söy-leni nde «absurde» s ö z c ü ğ übu a n l a m ıa ş a r in-san ya da d ü ş ü n c esözcüklerinin s ı f a t ıo l d u ğ u

zaman insan a ç ı s ı n d a nevrenin akla m n t ı ğ

a y k ı r ı l ı ğ ı n ı t u t a r s ı z l ı ğ ı n ıa n l a m ı şher ş e y i ol -d u ğ ugibi gören bil inçli i n s a n ıya da d ü ş ü n c e -

y i belirtir.



Ruhum ölümsüz y a § a m ı na r d ı n d a nk o ş m a

olanaklar a l a n ı n ıtüketmeye bak.indar s



u kitap y ü z y ı l ı m ı z d ad a ğ ı n ı kolarak b u l a b i i e c e ğ i -

miz uyumsuz bir d u y a r l ı ğ ıele a l ı y o r ;ç a ğ ı m ı z ı ngerçekanlamda t a n ı m a d ı ğ ıbir uyumsuz felsefeyi d e ğ i l u ba-

k ı m d a n ,bu sayfalann kimi ç a ğ d a şd ü ş ü n c e l e r enelerborçlu o l d u ğ u n ubelirtmekle b a ş l a m a ktemel bir dürüst-lük g e r e ğ i unu gizlemek k a y g ı s ı n d a nöylesine u z a ğ ı m

ki bu d ü ş ü n c e l e r i nbütün y a p ı tboyunca a n ı l ı pyorum-l a n d ı k l a r ıa ç ı k ç agörülecektir.

Ama i m d i y ekadar bir sonuç olarak ele l ı n a nuyum-suzun bu denemede bir ç ı k ı şn o k t a s ıolarak ele a l ı n d ı ğ ı -

n ı belirtmek de y a r a r l ıolur. u b a k ı m d a n ,yorumumungeçici bir y a n ıb u l u n d u ğ usöylenebilir; yol a ç t ı ğ ıdurumö n y a r g ı y agelmez. urada d ü ş ü n c e n i nk a t ı k s ı zduru-munda bir s ı k ı n t ı s ıb e t i m l e n m i ş t i ry a l n ı z c a .Ş i m d i l i khiç-bir metafizik hiçbir inanç k a t ı l m a m ı ş t ı riçine. u -

t a b ı ns ı n ı r l a r ıv biricik kesin tutumu da m n l a r d ı r .



UYUMSUZ i l l USL M



UYUMSUZ VE İ N T İ H A R

Gerçekten önemli olan bir tek felsefe sorunu a r d ı r ;

intihar. Y a ş a m ı ny a ş a n ı n a y ad e ğ i pd e ğ m e d i ğ i n d ebiry a r g ı y avarmak, felsefenin temel sorusuna y a n ı tver-mektir. Gerisi, d ü n y a n ı nüç boyutlu olup o l m a d ı ğ ı ,ak-l ı n dokuz mu, yoksa on k u l a ı n ım ı b u l u n d u ğ u ,son-

ra gelir. Oyundur bunlar; ilkin y a n ı tvermek gerekir.Nietzsche nin i s t e d i ğ igibi, bir filozofun, s a y g ı d e ğ e rola-bilmek için, b a ş k a l a r ı n aö ğ ü t l e d i ğ i n iönce kendisi yap-m a s ıg e r e k t i ğ id ü ş ü n ü l ü r s e ,bu y a n ı t ı nönemi iyice an-l a ş ı l ı r çünkü y a n ı tkesin d a v r a n ı ş t a nönce gelecektir.Gönlümüzle s e z d i ğ i m i zş e y l e rbunlar, a ı n aa k l ı m ı z a d a

a y d ı n l ı kgelmeleri için d e r i n l e ş t i r i l m e l e r igerekir.Bir sorunun bir b a ş k asorundan daha önce sonuç-

l a n d ı r ı l m a s ıg e r e k t i ğ i n ineye göre y a r g ı l a m a l ıdiye so-rulursa, g e r e k t i r d i ğ ieylemiere göre, diye y a n ı tveririm.Hiç kimsenin v a r l ı ğ ı nözüyle ilgili bir k a n ı tu ğ r u n aöl- ü ğ ü n ügörmedim. önemli bir bilim g e r ç e ğ i n ev a r m ı ş

olan Galilee, bu gerçek y a ş a m ı n ıtehlikeye sokar sokmaz,büyük bir r a h a t l ı k l adönüverdi ondan. Bir b a k ı m aiyide etti. U ğ r u n d ay a k ı l ı pölmeye d e ğ m e z d ibu gerçek.

ünya m ı G ü n e ş i nçevresinde döner, G ü n e şmi Dünya

3



SISYPHOS S Ö Y L E N İ

n ı n çevresinde hiç mi hiç önemi yok bunun. K ı s a c a s ı

d e ğ e r s i zbir sorun. Buna k a r ş ı l ı ky a ş a m ı ny a ş a m a y a

d e ğ m e d i ğ id ü ş ü n c e s i n ev a r d ı k l a r ıiçin ölen nice insanlargörüyorum. Kendileri için bir y a ş a m anedeni olan l Y ~

ş a m a• e 4 ® L 4 ~ ~ l ~ ~ ~ ~ ~ O_me_ne..c: enidtr.Jk> d ü ş ü n c e l e rya da d ü ş l e ru ğ r u n d aayk ı n biçimde ölüme giden b a ş k ainsanlar görüyorum.Böylece ilk b a ş t a n y a n ı t l a n m a s ıgereken sorunun yaş a m ı na n l a m ı o l d u ğ uy a r g ı s ı n av a r ı y o r u m .N a s ı l y a n ı t

l a m a l ıbunu? Bütün temel sorunlar üzerinde - k i ş i y i

b a ş k a l a r ı n ı ö l d ü r t ı n e y eyöneiten ya da onun a ş a m atut-kusunu on k a t ı n aç ı k a r a ns o r u n l a r ısöylemek istiyorum y a l n ı ziki d ü ş ü n c eyöntemi bulunabilir; La Pa-lisse yöntemiyle Don Quichotte yöntemi. C o ş k u n l u k l a

a y d ı n l ı ğ aa y n ızamanda e r i ş m e m i z is a ğ l a y a c a kbir ş e y

varsa . o da a ç ı k l ı k l aiçiilik a r a s ı n d akurulan dengedir.A y n ızamanda hem a l a b i l d i ğ i n ealçakgönüllü hem de

a l a b i l d i ğ i n ed o k u n a k l ıbir konuda bilgiç a l ı ş ı l m ı şeytiş i m s a ğ d u y uile s e v e c e n l i k t ~ hd o ğ a ndaha alçakgönüllü bir d ü ş ü n c etutumuna b ı r a k m a l ıyerini bunu tasar-lamak hiç de zor d e ğ i l .

Ş i m d i y ekadar intihar y a l n ı z c atoplumsal bir olayolarak ele a l ı n m ı ş t ı r .Buradaysa tam tersine bireyseld ü ş ü n c e y l eintihar a r a s ı n d a k ii l i ş k isöz konusu. Böylebir eylem y ü r e ğ i ns e s s i z l i ğ i n d et ı p k ıbüyük bir y a p ı tgibi h a z ı r l a n ı rtnsan kendi de bilmez bunu. Bir a k ş a mtet i ğ ebasar ya da kendini sulara b ı r a k ı r .Bir gün bana intihar e t m i şbir emlak yöneticisinden söz ederken b e şy ı l

önce k ı z ı n ıy i t i r d i ğ i n io zamandan beri çok d e ğ i ş t i ğ i n i

bu o l a y ı nonu «için için y e d i ğ i n i »s ö y l e m i ş l e r d i .Bundandaha uygun bir sözcük bulunamaz. D ü ş ü n m e y eb a ş l a

mak için için y e n ı n e y eb a ş l a m a k t ı r .Bu b a ş l a n g ı ç t a .top

lumun fazla bir etkisi yoktur. Kurt i n s a n ı ny ü r e ğ i n d e -

14



UYUMSUZ B İ RUSLAMA

dir. Yürekte aramak gerekir onu. a ş a mk a r ş ı s ı n d auyan ı l d ı k t a nı ş ı k d ı ş ı n ak a ç ı ş agötüren bu ölümcül oyunu

izlemek, anlamak gerekir.Bir i n t i l i a r ı nbirçok nedenleri v a r d ı rama genel ola

rak en çok göze ç a r p a n l a r ıen etkenleri o l m a m ı ş t ı r .in-samn bir d ü ş ü n c esonucu intihar e t t i ğ ienderdir genede bu v a r s a y ı m ıkonu d ı ş ı b ı r a k m a m a kgerekir). Buna-l ı m ı b a ş l a t a nş e y i denetleyebilmek hemen her zamano l a n a k s ı z d ı r .Gazeteler s ı k s ı k «gizli kederlerden» ya da« i y i l e ş m e zh a s t a l ı k l a r d a n »söz ederler. Geçerlidir bua ç ı k l a m a l a r .Ama o gün umutsuz k i ş i n i nbir dostu kendisiyle ilgisiz bir t a v ı r l ak o n u ş m u şmudur k o n u ş m a m ı ş

m ı d ı r bilmek gerekirdi. Suçludur o Çünkü böyle bird a v r a n ı şdaha s k ı d abulunan bütün ı n ç l a r ıbütün ı k -

k ı n l ı k l a r ıh ı z l a n d ı r ı v e r m e y eyetebilir*.Ama a k l ı nhangi dakikada, hangi d a v r a n ı ş l aölümü

s e ç t i ğ i n isaptamak güç olsa bile, eylemin kendisinden,bu eylemin g e r e k t i r d i ğ is o n u ç l a r ıç ı k a r m a ko kadar güçd e ğ i l .Kendini öldürmek, bir anlamda melodramlardao l d u ğ ugibi içindekini söylemektir. a ş a m ı nbizi a ş t ı ğ ı n ı

ya da a ş a m ıa n l a m a d ı ğ ı m ı z ısöylemektir. Yine de örneklemeleri fazla ileri götürmeyelim de bilinen sözcüklere dönelim. Y a l n ı z c a < ~ ç a b a l a m a y ad e ğ m e z »demektir kendini

..öldürmek., Y a ş a m a khiçbir zaman kolay d e ğ i l d i rk u Ş k U :

suz. Birincisi;a l ı ş k a n l ı k

olan birçok nedenlerdend o l a y ı

y a ş a m ı nb u y u r d u k l a r ı n ıyapar dururuz. isteyerek ölmek,bu a l ı ş k a n l ı ğ ı ng ü l ü n ç l ü ğ ü n ü ny a ş a m a kiçin hiçbir derin neden b u l u n m a d ı ğ ı n ı nher gün yinelenen bu ç ı r p ı n -

mamn a n l a m s ı z l ı ğ ı n ı na c ı çekmenin y a r a r s ı z l ı ğ ı n ı niç-

S ı r a s ıg e l m i ş k e nbu denemenin görece n i t e l i ğ i n ide belirtelimİ n t i h a rgerçekten de çok daha onw·lu g ö r ü ş l e r eb a ğ l a n a b i l i r .

Örnek Çin devriminde protesto i n t i h a r l a r ıdiye a d l a n d ı r ı l a n .

politik intiharlar

15




güdüyle de olsa b e n i m s e n m i ş o l m a s ı mgerektirir.V a r l ı ğ ı ,y a ş a m a s ıiçin gerekli olan uykudan yoksun

b ı r a k a nbu çok önemli duygu nedir? Kötü nedenlerle dea ç ı k l a n s aa ç ı k l a n a b i l e nbir dünya dost bir d ü n y a d ı r .

Ama tersine birdenbire d ü ş l e r d e nı ş ı k l a r d a nyoksunk a l m ı şbir dünyada kendini y a b a n c ıbulur insan. Yiti-r i l m i şbir yurdun a n ı s ı n d a nya da a d a n m ı şbir t o p r a ğ ı n

umudundan yoksun o l d u ğ uiçin bu sürgünlük çaresiz-dir lnsanla y a ş a m ıoyuncuyla dekoru a r a s ı n d a k ibukopma uyumsuzluk duygusunun t kendisidir. S a ğ l a m

insanlar a r a s ı n d abile kendi i n t i h a r ı md ü ş ü n m e m i şbirkimseye r a s t l a n a m a y a c a ğ ı n agöre bu duyguyla h i ç l i ğ i

ı s t e m e ka r a s ı n d ad o l a y s ı zbir b a ğb u l u n d u ğ ufazla a ç ı k -

lama y a p ı l m a d a nda benimsenebilir.ş t e bu denemenin konusu uyumsuz ile intihar ara-

s ı n d a k ibu b a ğ ı n t ı ,i n t i h a r ı nuyumsuz için tam olarakhangi ölçüde bir çözüm o l d u ğ u d u r .Hileye kaçmayan biri n s a n ı neylemini d o ğ r ub i l d i ğ i n egöre a y a r l a m a s ıgerek-t i ğ i ,ilke olarak benimsenebilir. öyleyse d a v r a n ı ş ı n ıvar-o l m a n ı nu y u m s u z l u ğ ukonusundaki i n a n c ıyönetmelidir.Böyle bir sonuç a n l a § ı l m a zbir durumun en ı s azaman-da terkedilmesini gerektirir mi gerektirmez mi? Bu so-ruyu y p m c ı kd o k u n a k l ı l ı k l a r ak a p ı l m a d a na ç ı ka ç ı k

sormak h a k l ıbir e r a k ı nsonucudur. Ama söylemek bi-le fazla ben burada kendi kendileriyle u z l a ş m a y aha-z ı r insanlardan söz ediyorum.

A ç ı kterimlerle ortaya konulunca bu sorun a y n ıza-manda hem basit hem de çözülmez görünebilir. Y a n l ı ş

olarak basit s o r u l a r ı nbasitlikte kendilerinden geri kal-mayan y a n ı t l a rgetirdikleri a ç ı k l ı ğ ı na ç ı k l ı ğ ıgerektir-d i ğ it a s a r l a n ı r .Deneye b a ş v u r u l m a d a nve terimierin yer-leri d e ğ i ş t i r i l e r e k· b a k ı l ı n c a ,i n s a n ı nkendisini öldürme-sinde de öldürmemesinde de felsefe a ç ı s ı n d a ny a l n ı zik i

6




çözüm v a r m ı şgibi görünür; biri evet, öteki h a y ı r .Amanerede? Herhangi bir sonuçta karar k ı l m a d a n ,durma-macasma soru soranlarm da h a k k ı n ıvermek gerekir.Pek de alay etmiyorum burada; ç o ğ u n l u ksöz konusu.H a y ı ry a n ı t ı mverenlerin, evet diye d ü ş ü n ü y o r m u şgibid a v r a n d ı k l a r ı n ıda unutmuyorum. Nietzsche nin d e ğ e r

ölçüsünü benimsersek, ş u ya da bu biçimde, evet diyed ü ş ü n ü y o r l a rdemektir. una k a r ş ı l ı kintihar eden ki-ş i l e r i ny a ş a m ı nn l m ı n d nemin bulunduklan da çok

olur. Bu ç e l i ş k i l e rsüreklidir. Hatta m a n t ı közlemininen çok d u y u l d u ğ ubu noktada, görülmedik ölçüde c a n l ı

o l d u k l a r ıbile söylenebilir. Felsefe k u r a m ı a r ı n ıbu ku-r a m l a r ıyayaniann d a v r a m ş l a r ı y l ak a r ş ı l a ş t ı r m a kbey-lik bir ş e y ama, y a z ı n ı nı n a l ıolan Kirilov, söylencedend o ğ a nPeregrinos*, v a r s a y ı m d a ngelen Jules Lequierbir yana b ı r a k ı l ı r s ay a ş a m a n ı nbir n l a m ıb u l u n d u ğ u n u

y a d s ı y a nd ü ş ü n ü r l e r d e nhiçbirinin, m a n t ı k l a r ı n ıy a ş a -

m y ıda a d s ı m a y akadar g ö t ü r m e d i ğ i n isöylemek gerek.Schopenhauer in pek zengin bir sofra b ş m d i n t i l i a r ı

ö v d ü ğ ü n üs ı k s ı ka n l a t ı pgülerler. Ş a k a y aa l ı n a c a khiç-bir e y yok bunda. A c ı k l ı y ıciddiye almamak o kadar daa ğ ı rbir ş e y d e ğ i l ama bu tutumu benimseyen k i ş i k-

kmdaki y a r g ı y ıeninde sonunda tutumun kendisi verir.öyleyse, bu ç e l i ş k i l e rbelirsizlikler k a r ş ı s ı n d a ,ya-

ş m konusundaki k a n ıile onu b ı r a k m a kiçin y a p ı l a n

e d i m a r a s ı n d ahiçbir i l i ş k ib u l u n m a d ı ğ ı n am ı i n a n m a l ı ?

Hiçbir ş e y ibüyütmeyelim. Bir i n s a n ı ny ş m b a ğ l a n ı -

ş ı n d a ,d ü n y a n ı nbütün d ü ş k ü n l ü k l e r i n d e ndaha güçlübir ş e yv a r d ı r .Bedenin y a r g ı s ıa k l ı ny a r g ı s ı n d a nhiç de

Peregrinos a özenen bir adamdan, bir s a v a şs o n r a s ıy a z a r ı n d a n

söz e d i l d i ğ i n ii ş i t m i ş t i m: u adam, y a p ı t ı n adikkati çekmek

için, birinci k i t a b ı n ıbitirince intihar e t m i ş .Dikkati ç e k m i ş ,

ama k i t a b ıb e ğ e n i l m e m i ş .

7




a § a ğ ıd e ğ i l d i rbeden de y o k o l u şk a r ş ı s ı n d ageriler. Dü-ş ü n m ea l ı ş k a n l ı ğ ı n ıedinmeden ya§amaya a l ı ş ı n z .Bizi

ölüme her ün biraz daha y a k l a ş t ı r a nbu k o ş u d a ,bede-nin bu önlenmez ö n c e l i ğ isürüp gider. K ı s a c a s ı ,bu ç e l i ş -

kinin özü s ı v ı ş m a »diye a d l a n d ı r a c a ğ ı mş e y d e d i rçünküP a s c a l ı n a n l a d ı ğ ıanlamdaki oyalanmadan hem az hemde f a z l a d ı r .Bu denemenin üçüncü konusu olan ölümcüls ı v ı ş m a ,umuttur. «Hak edilmesi» gereken bir ba§ka ya-ş mumudu ya da a ş a m ı nkendisi için d e ğ i lde onu a ş a n

büyük bird ü ş ü n c e

için en yüce olan içiny a ş a y a n l a r ı n

hilesi ona bir anlam verir ve ona «ihanet eder».Her ş e y i ş i k a r ı ş t ı r ı y o rböylece. Buraya kadar söz-

cükler üzerinde o y n a n m a s ı ,y ş m bir anlam vermeyiy a d s ı m a n ı nister istemez y a § a m ı nya§ama ç a b a s ı n ad e ğ -

m e d i ğ i n isöylemeye g ö t ü r d ü ğ ü n ei n a n ı l ı y o r m u şgibi dav-r a m ı m a s ı b o ş u n ad e ğ i l .Gerçekte bu iki y a r g ıa r a s ı n d a

zorunlu hiçbir ölçü yok. Ne var ki ş i m d i y ekadar belir-tilen k a r ı ş ı k l ı k l a r akopmalara t u t a r s ı z l ı k l a r ak a p ı l a r a k

yolumuzu ş a ş ı r m a k t a nk ç ı n m m ı zgerek. Her ş e y ibiryana a t ı pd o s d o ğ r ugerçek soruna yönelmek gerek. Ya-ş mya§anmaya d e ğ m e d i ğ iiçin insan kendisini öldürür.i ş t ebir gerçek u ş k u s u z ,ama ı s ı rbir gerçek çünkü faz-l a s ı y l aa ç ı k .Ama y ş m yyöneltilen bu a ş a ğ ı l a m a ,buyalanlama hiç a n l a m ıo l m m s ı n d nm ı geliyor? Uyum-

suzo l m a s ı ,

umut ya da intihar yoluyla kendisindens ı y -

n l m a y ım ı gerektiriyor geri kalan her ş e y ibir yana at-m a l ıve bu konuyu gün ı ş ı ğ ı n aç ı k a r m a l ıi ş t e bunu iz-lemeli bunu a ç ı k l a m a l ı .Uyumsuz ölmeyi mi buyururbütün sorunlardan önce bu sorunu ele almak bunu ya-parken de bütün ü ş ü n c eyöntemlerinin ereksiz us oyun-l a r ı n ı nd ı ş ı n d akalmak gerek. «Nesnel» d ü ş ü n c e n i nney a p ı py a p ı pher soruna k a r ı ş t ı r d ı ğ ıtinbilimin ince ay-r ı m l a r ı n ,ç e l i ş k i l e r i nbu a r a ş t ı r m a d a ,bu tutkuda yeri

8




yok. Y a l n ı z c ah a k s ı z ,yani m a n t ı k l ıbir d ü ş ü n c egerekona. Kolay d e ğ i l d i rbu. M a n t ı k l ıolmak her zaman ko-l a y d ı rSonuna kadar m a n t ı k l ıolmaksa nerdE:yse olanak-s ı z bir ş e y Kendi ellerinden ölen insanlar böylece duy-g u l a r ı n ı ne ğ i m i n isonuna kadar izlerler. intihar üzerin-de d ü ş ü n m e k ,beni ilgilendiren biricik sorunu ortaya at-mak l a n a ğ ı mveriyor bana; ölüme kadar süren bir man-t ı k var m ı d ı r ?Bunu ancak k a y n a ğ ı n ıb e l i r t t i ğ i musla-m a y ı ,düzensiz tutkuya k a p ı l m a d a n ,y a l n ı za ç ı k l ı ğ ı nı ş ı -

ğ ı n d asürdürmekle b i l e b i l i r i ı nBu da uyumsuz uslamad e d i ğ i mş e y d i rB i r ç o k l a r ıb a ş l a d ı l a rbuna. Ama b a ğ l ı

k a l d ı l a rm ı , ş i m d i l i kbilmiyorum.Karl Jaspers d ü n y a y ıbirlik içinde k u r m a n ı nola-

n a k s ı z l ı ğ ı n ıbelirterek : «Bu s ı n ı r l a m akendi kendime ge-tiriyor beni ancak belirlemekte k a l d ı ğ ı mnesnel bir gö-r ü ş a ç ı s ı n ı na r d ı n aç e k i l e m e y e c e ğ i myere kendi kendi-m n de b a ş k a s ı n ı ny a ş a m ı n ı nda benim için r t ı knesneo l a m a d ı ğ ıyere getiriyor» diye h a y k ı r d ı ğ ızaman d ü ş ü n -

cenin s ı r u r l a r ı n au l a ş t ı ğ ıbu ı s s ı zve susuz yerleri anar.a ş k ab i r ç o k l a r ı n d a nsonra. a ş k ab i r ç o k l a r ı n d a nsonra

evet k u ş k u s u z ,ama b a ş k a l a r ıburdan ç ı k m a k t ane ka-dar acele e t m i ş l e r d i rD ü ş ü n c e n i nb o c a l a d ı ğ ıbu son dö-nemece birçok insanlar v a r m ı ş l a r d ı r ,hem de en alçak-gönüllüleri. Bu k i ş i l e ro zaman en d e ğ e r l iş e y l e r i n d e n ,

y a ş a m l a r ı n d a nv a z g e ç i y o r l a r d ı .B a ş k a l a r ı ,d ü ş ü n c eprensleri de vazgeçtiler ama d ü ş ü n c e l e r i n i nintihann-da d ü ş ü n c e l e r i n i nen a r ı a y a k l a n m a s ı n d ag e r ç e k l e ş t i r -

diler bu el ç e k i ş iOysa gerçek çaba burda elden geldi-ğ i n c efazla kalmak bu uzak bölgelerin garip bitkileriniy a k ı n d a nincelemektir. Direnim ile a ç ı k g ö r ü ş l ü l ü k ,

uyumsuzun umudun ve ölümün birbirlerine a r ş ı l ı kver-dikleri bu insan d ı ş ıoyunun a y r ı c a l ı k l ıseyircileridir. Ozaman us bu hem ilkel hem de a l a b i l d i ğ i n ei n c e l m i ş

d a n s ı nfigürlerini daha örneklendirmeden de daha ken-disi y a ş a m a d a nda çözümleyebilir.



UYUMSUZ DUVARLAR

Derin duygular da büyük a p ı t l a rgibi bilinçli olaraksöylediklerinden daha fazla anlam t a ş ı rher zaman. Birruhta bir devinimin ya da bir tiksintinin s ü r e k l i l i ğ iyap-ma ya da d ü ş ü n m ea l ı ş k a n l ı k l a r ı n d ada görülür, ruhun

kendisinin bile b i l m e d i ğ isonuçlarda sürer gider. Büyükduygular evrenlerini kendileriyle birlikte d o l a ş t ı r ı r l a r

görkemli ya da d ü ş k ü n .çinde kendi iklimlerine k a v u ş -

tuklan y a l n ı zkendilerine özgü bir d ü n y a y ıt u t k u l a r ı y l a

a y d ı n l a t ı r l a r .Bir k ı s k a n ç l ı kbir h ı r s bir bencillik ya d

bir cömertlik evreni v a r d ı r .Bir evren, yani bir metafizikve tinsel bir tutum. önceden b e l i r l e n m i şduygular içind o ğ r u

olanş e y

temellerinde bize güzelinv e r d i ğ i

ya dauyumsuzun u y a n d ı r d ı ğ ıc o ş k u n l u k l a rkadar belirsiz, ay-n ı zamanda hem o kadar k a n ş ı k . h e mo kadar «kesin»,hem o kadar uzak, hem de o kadar « h a z ı r »olan c o ş k u n -

luklar için daha da d o ğ r uo l a c a k t ı r .

Uyumsuzluk duygusu, her s o k a ğ ı ndönemecinde,her d m ı nyüzüne çarpabilir. O durumuyla, gönül y ı k ı -

c ı ç ı p l a k l ı ğ ıp a n l t ı s ı zı ş ı ğ ıiçinde, k a v r a n ı l m a zbir ş e y -

dir. Ama bu güçlük bile d ü ş ü n ü l m e y ed e ğ e r .Bir i n s a n ı n

20




bizim için her zaman bilinmez k a l d ı ğ ıbizi a ş a n indir-

genmez biry a n ıb u l u n d u ğ u

belki ded o ğ r u d u r .

Ama ger-çekte i n s a n l a r ı t a n ı r ı md a v r a n ı ş l a r ı n d a neylemlerininbütününden g e ç i ş l e r i n i ny ş m dy a r a t t ı ğ ısonuçlar-dan bilirim o n l a r ı .A y n ıbiçimde s o n u ç l a r ı n ı nt o p l a m ı n ı

a k ı ldüzeyinde bir araya getirir bütün yüzlerini kavra-y ı pdikkate a l ı r evrenlerini yeniden çizer böylece çözüm-lemenin hiç mi hiç k a v r a y a m a y a c a ğ ıbütün bu akla ay-k ı r ı d u y g u l a r ıgerçekte t a n ı y a b i l i rgerçekte d e ğ e r l e n d i -

rebilirim. G ö r ü n ü ş egöre bir oyuncuyu yüz kez gördümdiye onu k i ş iolarak daha iyi t a n ı m a y a c a ğ ı mk u ş k ugö-türmez. Gene de c a n l a n d ı r d ı ğ ık a h r a m a n l a r ı nt o p l a m ı n ı

yapar da gözden geçirilen yüzüncü k i ş i d eonu b i r a z c ı k

daha fazla t a n ı d ı ğ ı ı n ısöylersem bunda bir gerçek p a y ı

b u l u n d u ğ u n usezmek zor d e ğ i l d i r .Çünkü bu g ö r ü n ü ş t e -

ki a y k ı r ı l ı ka y n ızamanda bize yol gösteren bir öyküdür

de.V e r d i ğ i

bir dersv a r d ı r .

Biri n s a n ı n

içtene ğ i l i m l e r i

kadar o y u n l a r ı y l ada t a n ı m l a n d ı ğ ı n ıö ğ r e t i r .Duygulariçin de böyle biraz k i ş i n i ngönlündeyken k a v r a y a m a y ı z

bu d u y g u l a r ıama yol a ç t ı k l a r ıeylemler gerektirdiklerid ü ş ü n c et u t u m l a r ıbir ölçüde a ç ı ğ avurur b u n l a r ı .Busözlerle bir yöntemi t a n ı m l a d ı ğ ı miyice a n l a ş ı l ı y o r .Amabu yöntemin bilgi yöntemi d e ğ i l çözümleme yöntemi ol-d u ğ uda a n l a ş ı l ı y o r .Çünkü her yöntem bir metafizik ge-rektirir b a z ıb a z ı daha bilmediklerini ileri sürdüklerisonuçlan f a r k ı n d aolmadan belli ederler. Böylece bir ki-t a b ı nson s a y f a l a r ıdaha ilk s a y f a l a r ı n d a d ı r .Bu d ü ğ ü m

k a ç ı n ı l m a zbir ş e y .Burada t a n ı m l a n a nyöntem her tür-lü gerçek bilginin o l a n a k s ı zo l d u ğ uduygusunu a ç ı ğ avu-ruyor. Y a l n ı z g ö r ü n ü ş l e r i ndökümü y a p ı l a b i l i ry a l n ı z

iklim duyurulabilir.

öyleyse bu kavramlmaz uyumsuzluk duygusuna ak-l ı n y ş ms a n a t ı n ı nya da ı s a c as a n a t ı nbirbirlerinden

2




f a r k l ı ,ama a r d e şd ü n y a l a r ı n d au l a ş a b i l i rmiyiz? Uyumsuzluk iklimi b a ş l a n g ı ç t a d ı r .Son ise uyumsuz evrendira y n c a l ı k l ıve a m a n s ı zyüzünü p a r ı l d a t m a küzere dün-y a y ıkendine özgü bir ı ş ı k l aa y d ı n l a t a nş u d ü ş ü n c etu-tumudur

Bütün büyük eylemlerin bütün büyük d ü ş ü n c e l e r i n

önemsiz bir b a ş l a n g ı c ıv a r d ı r .Büyük y a p ı t l a rç o ğ ukezbir s o k a ğ ı ndönemecinde ya da bir l o k a n t a n ı nk a p ı s ı n d a

d o ğ a r .Uyumsuzlukta da böyledir. özellikle uyumsuzdünya s o y l u l u ğ u n ubu z a v a l l ıd o ğ u ş t a na l ı r . Kimi durumlarda neler d ü ş ü n d ü ğ ükonusunda bir soruya i ş i n i n

«hiç» k a r ş ı l ı ğ ı n ıvermesi y a p m a c ı kolabilir. Sevilen yar a t ı k l a rbunu iyi bilirler. Ama bu k a r ş ı l ı kiçtense b o ş l u -

ğ u n çok ş e y l e ra n l a t t ı ğ ı ,günlük devinimler zincirinink o p t u ğ u y ü r e ğ i nkendisini yeniden d ü ğ ü m l e y e c e khal-k a y ıa r a y ı pda bir türlü b u l a m a d ı ğ ış u garip tinsel durumu belirtiyorsa o zaman u y u i n s u z l u ğ u nilk belirtisigibidir.

D e k o r l a r ı ny ı k ı l d ı ğ ıolur. Yataktan kalkma tram-vay dört saat daire ya da fabrika yemek tramvay dörtsaat a l ı ş m ayemek uyku ve a y n ıuyum içinde s a l ıçarş m b p e r ş e m b e

cuma cumartesiç o ğ u

kezk o l a y l ı k l a-

lenir bu·yol. Y a l n ı zbir gün «neden» yükselir ve her ş e y

bu ş a ş k ı n l ı kkokan b ı k k ı n l ı kiçinde b a ş l a r .« B a ş l a r »i ş -

te bu önemli. B ı k k ı n l ı k ;makinemsi bir y a ş a y ı ş ı neylemlerinin s o n u n d a d ı rama a y n ız a m a : . . ı . d abilincin devinimini b a ş l a t ı r .Onu u y a n d ı r ı rgerisine yol açar. Gerisibilinçsiz olarak yeniden zincire d ö n ü şya da kesin uyan ı ş t ı r .U y a n ı ş ı na r d ı n d a nsonuç gelir zamanla; intihar

ya da i y i l e ş m e .Tek b a ş ı n aele a l ı m n c ab ı k k ı n l ı k t atik-




sindirici bir ş e y v a r d ı r .Burada iyi bir ş e y o l d u ğ usonu-cunu ı k a r ı n a mgerekiyor. Çünkü her ş e ybilinçle b a ş l a r

her ş e y ancak onunla bir d e ğ e rt a ş ı y a b i l i r .Bu sözlerinhiç de yeni bir y a n ıyok. Ama a ç ı ko l m a l a r ıönemli; birzaman için uyumsuzun a y n a k l a r ı n d aufak bir incelemeiçin yeterlidir bu k a d a r ı .Basit « k a y g ı »her ş e y i n b a ş -

l a n g ı c ı n d a d ı r .

A y n ıbiçimde ve donuk bir y a ş a m ı nbütün günle-rinde zaman a l ı p götürür bizi. Ama ister istemez bir

gün gelir bu kez de bizim z a m a n ıt a ş ı m a m ı zgerekir.G e l e c e ğ edayanarak y a ş a r ı z ;« y a r ı n »«ilerde» «iyi biri ş i molunca» « y a ş l a n d ı k ç aa n l a r s ı n » .Bu t u t a r s ı z l ı k l a r a

hayran kalmamak elde d e ğ i l ;çünkü ne de olsa ölmek vari ş i niçinde. Yine bir gün gelir insan otuz y a ş ı n d aoldu-ğ u n ugörür ya da söyler. G e n ç l i ğ i n ibelirtir böylece. Amaa y n ıanda zamana göre yerini de belirtir. Zaman içinde

yerini a l ı r .Geçmesi g e r e k t i ğ i n is ö y l e d i ğ ibir e ğ r i n i nbe-lirli bir a n ı n d a d ı r .a m a n ı nm a l ı d ı riçinin ürpertiyled o l m a s ıüzerine en kötü d ü ş m a n ıolarak görür onu. Ya-r ı n ı istiyordu hep bütün b e ~ i ğ i n i nbundan k a ç ı n m a s ı

gerekirken y a r ı n ı ngelmesini diliyordu. Etin bu b a ş -

k a l d ı r ı ş ı ,uyumsuz budur i ş t e .

Bir derece daha a ş a ğ ıiniidi mi y a b a n s ı l ı kb a ş l a y ı -

verir; d ü n y a n ı n« y o ğ u n »o l d u ğ u n ufarketmek bir t a ş ı n

ne derece y a b a n c ıbizce kavramlmaz o l d u ğ u n ud o ğ a n ı n

bir görünümün bizi ne büyük bir güçle o k s a y a b i l e c e ğ i n i

sezinlemek. Her g ü z e l l i ğ i ndibinde insana a y k ı r ıbir ş e y

yatar ve bu tepeler gözyüzünün bu t a t l ı l ı ğ ı ,bu a ğ a ç

dizileri kendilerine y ü k l e d i ğ i m i zd ü ş s e la n l a m ıhemeno dakikada yitiriverirler y i t i r i l m i şbir cennet kadar

Ama gerçeka n l a m ı n d ad e ğ i l .

Birt a n ı m l a m ad e ğ i l ,a n l a m s ı z ı

kapsayabilecek d u y g u l a r ı ns ı r a l a n m a s ıöz konusudur S ı r a l a -

m a n ı nbitmesiyle a n l a m s ı zt ü k e t i l m i şolmaz

3




u z a k t ı r l a rbundan böyle. in y ı l l a rötesinden d ü n y a n ı n

temel d ü ş m a n l ı ğ ıyükselir bize d o ğ r u .Y ü z y ı l l a rboyuncaonda y a l n ı zkendisine önceden v e r d i ğ i m i zbiçimleri çiz-gileri a n l a m ı şo l d u ğ u m u z agöre bundan böyle bu yap-m a c ı k l ı ğ ısürdürmeye gücümüz y e t m e d i ğ i n egöre bir sa-niye için onu anlamaz oluruz. Yeniden kendi kendisi ol-d u ğ u ngöre dünya bizce a n l a ş ı l m a zolur. A l ı ş k a n i ı l d a

m a s k e l e n m i şbu dekorlar ne iseler gene o olurlar. Uzak-l a ş ı r l a rbizden. Bir k a d ı n ı na l ı ş ı l m ı şyüzü a l t ı n d aay-

larca ya da y ı l l a r c aönce s e v i l m i şk a d ı n ıbir y a b a n c ıgibib u l d u ğ u m u zgibi bizi birdenbire böylesine y a l n ı zedive-reni bile arzulayabiliriz belki. Ama z m n ıg e l m e m i ş t i r

daha. Bir tek ş e y ; d ü n y a n ı nbu y o ğ u n l u ğ uve y a b a n c ı -

l ı ğ ı uyumsuz budur i ş t e .

insanlar da insana a y k ı r ıbir ş e y l e rs a l g ı l a r .Kimiu y a n ı k l ı ksaatlerinde devinimlerinin mekanik ö r ü n ü ş ü

anlamdan yoksun p a n t o m i m a l a r ıçevrelerindeki her ş e -

yi s a ç m a l a ş t ı n r .ir adam c a m l ıbir bölme a r d ı n d atele-fonda k o n u ş u r ;sesi duyulmaz ama istenilen yere u l a ş a -

mayan yüz devinimleri görülür; bu d m ı nniçin y a ş a -

d ı ğ ı n ısorar insan kendi kendine. i n s a n ı nbile insanaa y k ı r ı l ı ğ ık a r ş ı s ı n d abu r a h a t s ı z l ı kkendimizi y a n s ı t a n

görüntü k a r ş ı s ı n d abu hesaba gelmez d ü ş ü şgünümüzünbir y a z a r ı n ı nd e d i ğ igibi bu « b u n a l t ı »bu da uyumsuz-

dur. A y n ıbiçimde b a z ıanlarda bir aynada bize d o ğ r ugelen y a b a n c ıkendi f o t o ğ r a f l a r ı m ı z d ab u l d u ğ u m u za l ı -

ş ı l m ı şama yine de k a y g ıverici k a r d e şi ş t ebu da uyum-suzdur.

En sonunda ölüme v ölümle ilgili duygumuza geli-yorum. u konuda her ş e y s ö y l e n m i ş t i rgözü y a ş l ı l ı k t a n

k ç ı n m kda uygun olur. Gene de herkesin sanki hiçkimse « b i l m i y o r m u ş »gibi y a ş a m a s ı n ane kadar ş a ş ı l s a

a z d ı r .Gerçekten ölüm deneyi yoktur da ondan. Ancak

4




y a ş a n a n ,bilincine v a r ı l a nş e y d e n e n m i şolabilir. Bura-da, olsa olsa b a ş k a l a r ı n ı nölümüyle ilgili bir deneydensöz edilebilir. Bir ilaç yerine b a ş k abir ilaç kullanmak gi-bi bir ş e y d i rbu, a k l ı nbir g ö r ü ş ü d ü r ,buna da hiçbir za-man pek k a n m a y ı z .Bu hüzünlü k a n ı ,i n a n d ı r ı c ıolamaz.trrperti;· a s l ı n d a o l a y ı nmatematik y a n ı n d a ngelir. Za-m n ı nbizi korkuya d ü ş ü r m e s i ,t a n ı t ı a m a y ıy a p m a s ı n -

d a n d ı r ,çözüm arkadan gelir. Ruh üzerindeki bütün gü-zel sözler burada hiç d e ğ i l s ebir zaman için k a r ş ı t l a n n ı n

d o ğ r uo l d u ğ u n u nkesin k a n ı t ı y l ak a r ş ı l a ş a c a k l a r d ı r .Birt o k a t ı niz b ı r a k m a zo l d u ğ ubu c a n s ı zbedenden ruh si-l i n m i ş t i r .Serüvenin bu ilkel ve kesin a n ı ,uyumsuz duy-gunun özünü o l u ş t u r u r .Y a z g ı n ı nölümcül ı ş ı ğ ıa l t ı n d a

y a r a r s ı z l ı kgöz önüne serilir. Durumumuzu k o ş u l l a n d ı -

ran k a n l ıkesinlikler k a r ş ı s ı n d ahiçbir ahlak, hiçbir çabadeneye dayanmayan bir d ü ş ü n c e y l eh a k l ıç ı k a r ı l a m a z .

Bir kez daha söylüyorum, bütün bunlar bol bol yine-l e n m i şş e y l e r .Burada ı s a c abir ı n ı f l a n d ı r m ayapma.. '<la,bu kesin özleri belirtmekle yetiniyorum. Bütün y a z ı n l a r -

da, bütün felsefelerde boy gösterir bunlar. Her gün ko-n u ş m l rbunlarla beslenir. Yeni b a ş t a nuydurmak sözkonusu d e ğ i lama ana sorun üzerinde sorular s o r m a m ı z

için bu a ç ı kgerçekleri kesin olarak bilmemiz gerekiyor.Bir daha söyleyeyim, uyumsuz b u l u ş l a rd e ğ i lbeni ilgilen-

diren. O n l a r ı ns o n u ç l a r ı .Bu olgular kesin olarak bilini-yorsa, hangi sonucu ç ı k a r m a l ı ,hiçbir ş e y iatmamak içinnereye kadar gitmeli? steyerek ölmeli mi, yoksa ne olur-sa olsun umut mu etmeli? ş e g i r i ş ı n e d e nönce, a y n ıdö-kümü a k ı ldüzleminde de yapmak zorunlu.

A k l ı nilk ş d o ğ r u y uy a n l ı ş t a na y ı r m a k t ı r .Yine de,

25




d ü ş ü n c ekendi kendisine yönelince, ilk b u l d u ğ ubir ç e l i ş -

kidir. Burada, i n a n d ı r ı c ıolmaya ç a l ı ş m a k b o ş u n a .Yüzy ı l l a r d a nberi hiç kimse, Aristo nun t a n ı t l a m a s ı n d a nda-ha a ç ı k daha k ı v r a kbir t a m t ı a m agetiremedi bu konu-da: «Bu k a n ı l a r ms ı k s ı kgülünç d ü ş ü r ü l e nsonucu, kendi kendilerini y ı k m a l a r ı d ı r .Çünkü her ş e y i nd o ğ r uold u ğ u n usöylemekle, k a r ş ı tkesinlemenin de d o ğ r uolduğ u n ukesinleriz, bunun sonucu olarak da kendi a v ı m ı z ı n

y a n l ı şo l d u ğ u n u(çünkü k a r ş ı tkesinierne onun d o ğ r u

o l a b i l e c e ğ i n ibenimsemez . Her ş e y i ny a n l ı şo l d u ğ usöylenirse, bu kesinierne de y a n l ı şolur. Y a l n ı zbizimkinink a r ş ı t ıolan d ü ş ü n c e n i ny a n l ı şo l d u ğ uya da y a l n ı zbizimkinin d o ğ r uo l d u ğ ub i l d i ı i l i r s eo zaman da sonsuzs a y ı d ad o ğ r uya da y a n l ı şy a r g ı l a r ıbenimsernek zorundao l d u ğ u m u z ugörürüz. Çünkü d o ğ r ubir kesinierne ilerisüren kimse, a y n ızamanda onun d o ğ r uo l d u ğ u n udas ö y l e m i şolur, bu böylece sonsuza kadar g i d e r . ~

Bu k ı s ı r d ö n g ükendi kendisi üzerine e ğ i l e n a k l ı nb a ş

döndürücü bir d ö n ü şiçinde silinip g i t t i ğ ibir dizinin ilkinden b a ş k abir ş e y d e ğ i l .Bu a y k ı r ı l ı k l a r ı nb a s i t l i ğ ibile indirgenmez, kavramlmaz o l m a l a r ı n ayol açar. Ne ka-dar söz oyunu, ne kadar m a n t ı kc a m b a z l ı ğ ıyaparsak yap a l ı manlamak b i r l e ş t i r m e k t i r .En ileri g i r i ş i m l e r i n d ebile, a k l ı nderin i s t e ğ i i n s a n ı nevreni k a r ş ı s ı n d a k ibilinç

siz duygusunav a r ı r ;

içlid ı ş l ı l ı k

gereksinimidir,a y d ı n l ı k

i s t e ğ i d i r .Bir insan için d ü n y a y ıanlamak, onu insanla-ra indirgemek, ona d a m g a s ı mb a s m a k t ı r .Kedinin evreni, k a r ı n c a l a r ı nevreni d e ğ i l d i r .«Her d ü ş ü n c einsanbiçimseldin g e r ç e ğ i n i nb a ş k aa n l a m ıyok. A y n ıbiçimde,g e r ç e ğ ianlamaya ç a l ı ş a na k ı l ancak onu d ü ş ü n c eterimlerine i n d i r g e d i ğ izaman gereksiniminin k a r ş ı l a n d ı -

ğ ı md ü ş ü n e b i l i r .insan evrenin de sevip a c ı ç e k e b i l e c e ğ i -

ni benimseseydi, u z l a ş m ı şolurdu. ü ş ü n c eo l g u l a r ı nde-

6




ğ i ş k e n a y n a l a r ı n d ahem bu o l g u l a r ıhem de kendi kendilerini tek bir ilkede özetieyebilecek ölümsüz b a ğ ı n t ı l a r

bulabilseydi, bir d ü ş ü n c em u t l u l u ğ u n d a nsöz edilebilirdi, mutlular söyleni de bunun gülünç bir benzeri olurduancak. Bu birlik özlemi, bu mutlak i s t e ğ i insan d r a m ı -

n ı n temel devinimini ortaya koyar. Ama bu özlernin varo l m a s ıhemen giderilmesi g e r e k t i ğ ia n l a m ı n agelmez.Çünkü i s t e ğ ifetihten a y ı r a nuçurumu a ş a rda, Parme-nides le* birlikte Bir in (ne olursa olsun) g e r ç e k l i ğ i n ike

sinlersek, tüm b i r l i ğ ikesinleyen, ama bu kesinlemesiylehem kendi a y r ı l ı ğ ı n ıhem de çözümlernek s a v ı n d aolduğ u ç e ş i t l i l i ğ ik a n ı t l a y a nbir a k l ı ngülünç ç e l i ş k i s i n ed ü ş -

m ü şoluruz. Bu ikinci k ı s ı r d ö n g üu m u t ı a r ı m ı z ıb o ğ m -

ya yeter.Bunlar da a p a ç ı kgerçekler. Kendi b a ş l a r ı n ad e ğ i l

kendilerinden ç ı k a r ı l a b i l e c e ksonuçlar b k ı m ı n d nilginço l d u k l a r ı n ı

bir kez dahaö y l e y e c e ğ i m .B a ş k a

birç ı k

gerçek biliyorum; insan ölümlüdür diyor bana. Bununlabirlikte bundan a ş ı r ısonuçlar ç ı k a r m ı şd ü ş ü n ü r l e rs a y ı -

labilir. Bu denemede, b i l d i ğ i m i z is a n d ı ğ ı m ı z l agerçektenb i l d i ğ i m i za r a s ı n d a k isürekli a y r ı l ı ğ ıy a ş a d ı ğ ı m ı zoyune ğ i ş l egerçekten d u y d u ğ u m u z dy a ş a m ı m ı z ıaltüst edecek d ü ş ü n c e l e r l ey a ş a m a m ı z ıs a ğ l a y a ny a p m a c ı kbilgis i z l i ğ id u r m m c s ı nb a ş v u r u l a c ~bir ş e y olarak görmek gerek. A k l ı nbu içinden ç ı k ı l m a zç e l i ş k i s i n d ebizikendi y a r a t ı ş l a r ı m ı z d a na y ı r a nk o p m y ıbütünüyle kavr a y a c a ğ ı z .A k ı lu m u t l a r ı n ı nk ı m ı l t ı s ı zd ü n y a s ı n d asust u ğ usürece, her ş e yözleminin b i r l i ğ i n d ey a n s ı y a r a kdüzenlenir. Ama ilk deviniminde bu dünya ç a t ı a rve y ı k ı l ı r ;

s a y ı s ı z ı ş ı ı t ı l ıparçalar sunulur bilgisine. Bize gönüle s e n l i ğ iverecek bildik ve durgun yüzeyini bir daha ku- l ö 540-450 y ı l l a r ıd o l a y l a r ı n d ay a ş a m ı şbir Yunan filozofu.

Çev.)

27




rabilmekten umudu kesrnek gerekir. Y ü z y ı l l a r d a nberiy a p ı l m ı ş a r a ş t ı r m a l a r d a nbunca d ü ş ü n ü r ü nbunca elç e k i ş i n d e nsonra iyice biliyoruz ki, bütün bilgimiz içingeçerlidir bu. nsan d ü ş ü n c e s i n i nbir anlam t a ş ı y a b i l e -

cek biricik tarihini yazmak gerekseydi, y a p ı l a c a kş e ybir-birini kovalayan p i ş m a n l ı k l a r ı n ı nve güçsüzlüklerinintarihini yazmak olurdu.

Gerçekten de, kim h a k k ı n d ane h a k k ı n d a«Bunubiliyorum » diyebilirim? İ ç i m d e k ibu y ü r e ğ iduyabiliyo-

rum, v a r o l d u ğ uy a r g ı s ı n av a r ı y o r u m .Bu dünyaya doku-nabiliyorum, onun da v a r o l d u ğ uy a r g ı s ı n av a r ı y o r u m .

Bütün bilgim burada duruyor, gerisi kurmaca. Çünküv a r l ı ğ ı n d a nemin o l d u ğ u mbu ben'i kavramaya ç a l ı ş t ı m

m ı onu t a n ı m l a m a y aözetlemeye ç a l ı ş t ı mm ı parmak-l a n ı na r a s ı n d a na k ı pgiden bir su oluveriyor. Bürünebil-d i ğ ibütün yüzleri bir bir çizebilirim, ona bütün verilen-leri, bu e ğ i t i m i ,bu kökü, bu a t e ş l i l i ğ iya da bu susmala-r ı bu b ü y ü k l ü ğ üya da d ü ş ü k l ü ğ üde bir bir çizebilirim.Ama yüzlerin t o p l a m ıy a p ı l m a z .Benim olan bu yürek

bile hep t a n ı m l a n m a zkalacak benim için. a r o l u ş u m

h a k k ı n d av a r d ı ğ ı mbu kesinlikle, bu güvene vermeyeç a l ı ş t ı ğ ı möz a r a s ı n d a k içukur. hiçbir zaman d olmaya-cak. Kendi kendime y a b a n c ık a l a c a ğ ı mhep. M a n t ı k t a

o l d u ğ ugibi tinbilimde de gerçekler v a r d ı rama gerçek

yoktur. Sokrates'in «Kendini t a n ı »sözünün d e ğ e r i ,gü-nah ç ı k a r m ayerlerimizin «erdemli ol» sözünün d e ğ e r i n i

a ş m a z .Bir özlemle birlikte, bir bilgisizlik de belirtir er.Büyük konular üzerinde k ı s ı ro y u n l a r d ı rbunlar. Y a k l a ş -

t ı r m ao l d u k l a r ıölçüde geçerlidirler ancak.ş t e yine a ğ a ç l a rsertliklerini biliyorum, i ş t esu, ta-

d ı n ıduyuyorum. O t ı a r ı nve y ı l d ı z l a r ı nbu k o k u l a r ıgece,y ü r e ğ i nrahata e r d i ğ ikimi a k ş a m l a r ;e r k i n l i ğ i n ive güç-lerini d u y d u ğ u mbu d ü n y a y ın a s ı ly a d s ı y a b i l i r i m ?Yine

8




de bu yeryüzünün bütün bilimi benl bu d ü n y a n ı nbenimo l d u ğ u n ai n a n d ı r a b i l e c e khiçbir ş e y vermeyecek. Onu

bana a n l a t ı y o r s u n u zbana onu s ı n ı f l a n d ı r m a s ı n ıö ğ r e t i -

yorsunuz. Y a s a l a r ı n ıs a y ı y o r s u n u z ;ben de bilme susuz-l u ğ u miçinde u n l a r ı nd o ğ r uo l d u k l a r ı n ıkabul ediyorum.M e k a n i z m a s ı n ıt a n ı t l ı y o r s u n u zumudum büyüyor. So-nunda bu sihirli ve k a r m a k a r ı ş ı kevrenin atoma atomun

da elektrona i n d i r g e n d i ğ i n iö ğ r e t i y o r s u n u zbana. ütün

bunlar güzel gerisini de a n ı a t m a n ı z ıbekliyorum. Ama

sizbana e l e k t r o n l a r ı n

bir çekirdek çevresindet o p l a n d ı k

l an görünmez bir gezegenler t a k ı m ı n d a nsöz ediyorsu-nuz. u d ü n y a y ıbana bir imgeyle a ç ı k l ı y o r s u n u z .O za-man dönüp d o l a ş ı pş i i r eg e l d i ğ i n i z ia n l ı y o r u m ;hiçbir za-man b i l e m e y e c e ğ i m .una k ı z m a y az m n ı mm ı var?Ş i m d i d e nkurarn d e ğ i ş t i r d i n i zBöylece bana her ş e y i

ö ğ r e t m e s igereken bu bilim v a r s a y ı m d asona eriyor bu

a ç ı k l ı kbenzetmeye gömülüyor bu k a r a r s ı z l ı ksanat ya-p ı t ı n d aeriyip gidiyor. Bunca ç a b a n ı nne g e r e ğ iv a r d ı ?

u tepelerin t a t l ı çizgileri bu ç a r p ı n t ı l ıyürek üzerin-de a k ş a m ı neli çok daha f a z l a s ı n ıö ğ r e t i y o rbana. B a ş

l a d ı ğ ı mnoktaya geldim. A n l ı y o r u mbilim yoluyla ol-g u l a r ık a v r a y ı psayabilirsem de d ü n y a y ıkavrayamam.

ütün engebelerini p a r m a ğ ı m l aizieyecek olsam bundan

f a z l a s ı n ıbilemezdim. Siz de t u t m n şkesin ama hiçbir ş e y

ö ğ r e t m e y e nbir betimlemeyle bilgi v e r e c e ğ i n iileri sürenama hiç mi hiç kesin olmayan v a r s a y ı m l a ra r a s ı n d abirseçim y p m m ısöylüyorsunuz. Kendi kendime de dün-yaya da y a b a n c ı y ı my a r d ı mu m a b i l e c e ğ i mtek ş e y debir ş e y ikesinlerneye yeltenir y e ı t e n m e zkendi kendiniy a d s ı y a nbir d ü ş ü n c e .Beni ancak bilmeye ve y a ş a m a y a

y a n a ş m a d ı ğ ı msürece e s e n l i ğ ek a v u ş t u r a nfetih istekle-r her tür lü s a l d ı r ı y ıb o ş aç ı k a r a nduvarlara a r p t ı r a nbu

kO§ul nedir? tstemek a y k ı r ı i l k i a r ayol a ç m a k t ı r .A l d ı r -

9




sinlikler u ğ r u n aher ş e y d e nel çekmeli sürdürülebilmele-ri için onlara gözümü k ı r p m d nb a k m a l ı y ı m .Her ş e y

den önce d a v r a n ı ş ı m ıonlara göre a y a r l a m a l ıo n l a r ıbü-tün s o n u ç l a r ı n d aizlemeliyim. Burada dürüstlükten sözediyorum. Ama d ü ş ü n c ebu çöllerde y a ş a y a b i l i rmi. ilkinbunu bilmek istiyorum.

Ş i m d i d e nbiliyorum ki d ü ş ü n c ehiç d e ğ i l s egirdi bu

çöllere.E k m e ğ i n i

buldu orada. O zamana kadarb o ş

gö-rüntülerle b e s l e n d i ğ i n iorada a n l a d ı .ı n s a nd ü ş ü n c e s i n i n

en z o r l a y ı c ıy ö n e l i ş l e r i n d e nb i r k a ç ı n ı nortaya ç ı k m a s ı n a

yol a ç t ı .

Uyumsuzluk o n a y l a n d ı ğ ıandan sonra bir tutkudurt u t k u l a r ı nen can a l ı c ı s ı d ı r .Ama t u t k u l a r ı m ı z i ay a ş a y a

bilecek miyiz y a ş a y a m a y a c a km ı y ı zy ü r e ğ i m i z ibir yan-dan c o ş t u r u r k e nbir yandan da yakacak olan derin ya-s a l a r ı n ıbenimseyecek miyiz benimsemeyecek miyiz i ş t e

bütün sorun bu. Bununla birlikte bizim ortaya a t a c a ğ ı

miZ sorun bu d e ğ i l ş i m d i l i k .Bu deneyin o d a ğ ı n d a d ı ro

S ı r a s ıgelince ona da d ö n e c e ğ i z .Çölden d o ğ a nbu a t ı l ı m -

lan bu y ö n e l i ş l e r it a n ı y a l ı mdaha çok. B u n l a r ıbir birsaymak yetecektir. B u n l a r ıda herkes biliyor bugün. Ak-l a - a y k ı r ı n ı nh a k l a r ı n ısavunacak insanlar her zaman ı k -

m ı ş t ı r .A l ç a l m ı şd ü ş ü n c ed i y e b i l e c e ğ i m i z ş e y i n g e l e nhiçbir zaman c a n l ı l ı ğ ı n ıyitirmedi. A k ı l c ı l ı ğ ı ne l e ş t i r i s iokadar çok y a p ı l d ıki bir daha y a p ı l m a s ıg e r e k s i z m i şgibigörünüyor. Bununla birlikte ç a ğ ı m ı z d asanki · i m d i y e

kadar hep önden ü r ü m ü şgibi a k l ısendeletmek için tür-lü yollara b a ş v u r a na y k ı r ıö ğ r e t i l e r i nyeniden d o ğ d u k l a

r ı n ıgörüyoruz. Ama bu a k l ı nu m u t l a r ı n ı nc a n l ı l ı ğ ı n ıka-n ı t l a rbelki e t k e n l i ğ i n ik a n ı t l a m a z .Tarih düzlemindebu k tutumun s ü r e k l i l i ğ ibütünlük özlemiyle kendisini

31




s ı k ı s ı k ı k u ş a t a nduvarlar h a k k ı n d ae d i n e b i l e c e ğ ia ç ı k

görüntü a r a s ı n d aparçalanan i n s a n ı ntemel tutkusunu

a ç ı k l ı y o r .Ama akla yöneltilen bu s a l d ı r ı l a rhiçbir zaman bi

zim a ğ ı m ı z d a k ikadar a n l ıo l m a d ıbelki de. Zarathoustr a n ı nzorlu h a y k ı r ı ş ı n d a n ,« R a s t l a n t ı ,d ü n y a n ı neskis o y l u l u ğ u d u rbu. üzerlerinde hiçbir ölümsüz is t min -

t e ğ ib u l u n m a d ı ğ ı n ıs ö y l e d i ğ i mzaman, onu bütün nesnelere geri verdim,» d e y i ş i n d e nberi, K i e r k e g a a r d ı nölümcül a s t a l ı ğ ı n d a n ,« a r d ı n d ahiçbir ş e yb ı r a k m a d a nölümde sona eren bu d e r t t e n ~beri, uyumsuz d ü ş ü n c e n i nanlam yüklü, azap verici yönelimleri birbirini k o v a l a d ı .Hiçd e ğ i l s e ,- bu a y r ı mçok önemli - k l a - a y k ı r ıve dinseld ü ş ü n c e n i nyönelimleri. Jaspers den Heidegger e, Kierkegaard çlan Chestov a, olguculardan Scheler e kadar, man-t ı k düzlemiyle ahlak düzlemi üzerinde, özlemleriyle akraba, yöntemleri ya da a m a ç l a r ı y l abirbirlerinin k a r ş ı t ı

olan bütün bu d ü ş ü n c e l e railesi, a k l ı ng e n i ş

yolunu kapatmaya g e r ç e ğ i nd o ğ r uy o l l a r ı n ıbulmaya ç a b a l a d ı l a r .

Ş bilinen ve y a ş a n m ı şd ü ş ü n c e l e r isöylemek istiyorumburada. Göz diktikleri ş e yne olursa ya da ne o l m u şolursa olsun, hepsi de ç e l i ş k i n i n ,u y m a z l ı ğ ı n ,b u n a l t ı n ı nyada g ü ç s ü z l ü ğ ü negemen o l d u ğ ubu a n l a t ı l m a zevrendenyola ç ı k t ı l a r .Ortak y a n l a r ıda buraya kadar ortaya ç ı

k a r ı l m ı şolan yönelimlerdir. Onlar için de, en önemli ş e

yin, bu b u l u ş l a r d a nç ı k a r a b i l d i k l e r isonuçlar o l d u ğ u n u

söylemek gerekir. Bu o kadar önemlidir ki, b u n l a r ı na y r ı

a y r ıineelenmeleri gerekecektir. Ama ş i m d i l i ky a l n ı zbul u ş l r ı y lilk deneyleri söz konusu. Y a l n ı zu y r i ı k i r ı n ı

görmek söz konusu. Felsefelerini ele almak kendini beğ e n m i ş l i kolur belki, ama, ortak iklimlerini duyurmak nede olsa hem o l a n a k s ı zd e ğ i l ,hem yeterli.

Heidegger, insano ş u l u n us o ğ u k ç a

elea l ı r ,

sonra da3




bu y a ş a m ı na l ç a l m ı şo l d u ğ u n ubildirir. Tek gerçek bü-tün v a r l ı k l a rk a t ı n d a k ik a y g ı d ı r .Dünyada ve oyalanma-l a r ıa r a s ı n d akendini y i t i r m i şinsan için bu k a y g ıçabu-cak geçip giden ı s a c ı kbir korkudur. Ama bu korku ken-di bilincine varmayagörsün b u n a l ı molur u y a n ı kinsa-n ı n sürekli iklimi olur « v a r o l u şkendini yeniden bulur»bu iklimde. Bu felsefe ö ğ r e t m e n ititremeden hem dedünyamn en soyut diliyle «insan y a ş a m ı n ı nk ı s ave s ı -

ruh n i t e l i ğ i n i ni n s a n ı nkendisinden daha temelli o l d u ğ u -

nu» yazar. Kant la ilgilenir ama «Soy A k ı l » ı ns ı n ı r l ıni-t e l i ğ i n it a n ı m a kiçin ilgilenir. Bu k a y g ıona gerçekte us-lama ulamlanyla k a r ş ı l a ş t ı r ı l ı n c ao kadar yüksek görü-nür ki y a l n ı zonu d ü ş ü n ü ry a l n ı zondan söz eder. Yüz-lerini sayar onun; alelade insan onu b e n l i ğ i n d edüzle-meye z a y ı f l a t m a y aç a l ı ş t ı ğ ızaman s ı k ı n t ı d ı rbu yüz dü-ş ü n c eölümü i n c e l e d i ğ izaman da ürperti. O da bilinciuyumsuzdan a y ı r m a z .ölüm bilinci k a y g ı n ı nç a ğ r ı s ı d ı r

ve «O zaman y ş mbilinç a r a c ı l ı ğ ı y l akendi kendine so-rar soruyu». B u n a l ı m ı nta kendisinin sesidir a d s ı zbirk i ş iolarak y i t m i ş l i ğ i n d e nç ı k ı pgeri dönmesini ister. Onagöre de u y u m a m a l ıt ü k e n i ş ekadar u y a n ı kd u r m a l ı d ı r .

Bu uyumsuz dünyada durur, onun geçici n i t e l i ğ i n igös-terir. Y ı k ı n t ı l a ro r t a s ı n d ayolunu arar.

Jaspers her türlü v a r l ı k b i l i m d e numudunu keserçünkü her türlü « a r ı l ı ğ ı »y i t i r m i şo l d u ğ u m u z ud ü ş ü n ü r .G ö r ü n ü ş l e r i nölümcül oyununu a ş k ı u l a ş t ı r a c a khiçbirş e y ev a r a m a y a c a ğ ı m ı z ıbilir. D ü ş ü n c e n i nsonunun b a ş a -

r ı s ı z l ı ko l d u ğ u n ubilir. Bize tarihin s u n d u ğ utinsel serü-venler üzerinde durur, her ö ğ r e t i n i nçatlak y a n ı n ıherş e y ikurtaran göz a l d a n m a s ı n ıhiçbir ş e y is a k l a m a m ı ş

ö ğ ü t l e r n e y ia m a n s ı z c agözler önüne serer. Bilme olanak-s ı z l ı ğ ı n ı n

kesinlikk a z a n d ı ğ ıh i ç l i ğ i n

tek gerçek çaresizu m u t s u z l u ğ u nbiricik tutum olarak g ö r ü n d ü ğ übu a ı t




üst o l m u şdünyada, A r i a n e n ı nt a n r ı s a lgizlere götürenipini bulmaya ç a l ı ş ı r .

Chestov da, t e k d ü z e l i ğ ih a y r a n l ı kveren koca bir ya-p ı t boyunca, d u r m m c s ı na y n ıgerçekiere d o ğ r uuza-narak, en ı k ı ö ğ r e t i n i n ,en evrensel a k ı l c ı l ı ğ ı nda sonun-da hep insan d ü ş ü n c e s i n i na k l a - a y k ı r ı l ı ğ ı n at a k ı l d ı ğ ı n ı

k a n ı t l a rdurur. A l a y l ıkesinliklerin, a k l ıd e ğ e r d e nd ü ş ü

ren gülünç ç e l i ş k i l e r i nhiçbiri gözünden kaçmaz. Onu birtek ş e y ilgilendirir, bu da a y k ı r ı l ı k t ı rister yürek, isterkafa tarihine a ğ l a n s ı n .Dostoyevski nin ölüm mahku.mudeneyleri, Nietzsche d ü ş ü n c e s i n i nk ı z g ı nserüvenleri,Hamlet in ilenÇleri, ya da tbsen in a c ı aristokrasisi için-de, çaresizin k a r ş ı s ı n d ainsan a y a k l a n ı ş ı n ı nizini bulur,onu a y d ı n l a t ı r ,ona bütün b ü y ü k l ü ğ ü n üverir. A k l ı nda-y a n a k l a r ı n ıy a d s ı r ,y a l n ı zbütün kesinliklerin t a ş o l d u ğ u

bu renksiz çöl o r t a s ı n d aa d ı m l a r ı n ıbiraz olsun daha ka-r a r l ıatmaya b a ş l a r .

Belki de hepsinin en çekicisi olan Kierkegaard hiçd e ğ i l s ey a ş a m ı n ı nbir bölümünde, a n l a m s ı z ıbulmaktanda iyisini yapar, «Sessizliklerin en kesini susmak d e ğ i l

k o n u ş m a k t ı r , »diye yazan adam, ilkin hiçbir g e r ç e ğ i n.mutlak o l m a d ı ğ ı n a ,özünde o l a n a k s ı zbir a ş a m ıdoyuru-cu k ı l a m a y a c a ğ ı n akesinlikle i n a n ı r .Bilginin Don Juan•ı d ı r takma a d l a r ıç e l i ş k i l e r iç o ğ a l t ı rş u a l a y c ıtinselci-lik i t a b ıolan a § t a n ç ı k a r ı c ı n ı nG ü n l ü ğ ü y l ebirlikte r-

dem K o n u § m a l a r ı n ıyazar. A v u n t u l a r ı ,a h l a k ı ,her türlür a h a t l ı kilkesini y a d s ı r .Y ü r e ğ i n d ed u y d u ğ ubu dikenina c ı s ı n ıu y u ş t u r m a y ıa k l ı n d a nbile geçirmez. Tam tersi-ne, u y a n d ı r ı ronu, ç a r m ı h agerilmekten h o ş n u tbir çar-~ g e r i l m i ş i numutsuz sevinci içinde, p a r ç a s ıparça-s ı n abir ş e y t a nu l a ı n ıkurar, a ç ı kg ö r ü ş l ü l ü k ,y a d s ı m a ,

güldürü. A y n ızamanda hem içli, hem a l a y c ıolan bu yüz,

a r k a l a r ı n d a nruhun d e r i n l i ğ i n d e nk o p m u şbir ç ı ğ l ı kg

34




len bu g ö r ü şd e g i ş t i r m e l e rkendini a ş a nbir gerçekle saç

saça,b a ş b a ş a

uyumsuzd ü ş ü n c e n i n

ta kendisidir. Kierk e g a a r d ısevgili yoldan ç ı k ı ş i a r ı n agötüren tinsel serüven de, d e k o r l a r ı n d a nyoksun k a l m ı ş ,ilk t u t a r s ı z l ı ğ ı n a

d ö n m ü şbir deneyin k a r g a ş a s ı n d ab a ş l a r .

B a m b a ş k abir düzlem, yöntem düzlemi üzerinde,Husserl ile olgucular da d ü n y a y ıç e ş i t l i l i ğ iiçinde yenidenkurar, k l ı nyükseltici gücünü a d s ı r l a r .Tinsel evren alab i l d i ğ i n ez e n g i n l e ş i ronlarla. Bir gül y a p r a ğ ı ,bir kilometre a ş ıya da bir insan eli, a ş k ,istek ya da çekim yasa

l a r ı kadar önemlidir. D ü ş ü n m e k ;b i r l e ş t i r m e kd e ğ i l d i r

a r t ı k g ö r ü n ü ş übüyük bir ilkenin yüzü a l t ı n d adost k ı l -

mak d e ğ i l d i r .D ü ş ü n m e kgörmeyi, dikkatli o l m a y ıyeniden ö ğ r e n m e k t i r ,bilinci yönetmektir, her d ü ş ü n c e y i ,herimgeyi, Proust un y a p t ı ğ ıgibi bir a y r ı c a l ı k l ınokta duru-muna getirmektir. Aykm bir biçimde, her ş e y a y r ı c a l ı k -

l ı d ı r .D ü ş ü n c e y id o ğ r u l a y a nş e y

sons ı n ı r ı n au l a ş m ı ş

bil ü ı ç l i l i ğ i d i r .Yine de Husserl in d a v r a n ı ş ı ,Kierkegaardya da Chestov un d a v r a n ı ş ı n d a ndaha olumlu olmak için,b a ş l a n g ı ç t a ,a k l ı na l ı ş ı l m ı şyöntemini y a d s ı r umudunumudunu k ı r a r sezgimizin ve gönlümüzün önüne zeng i n l i ğ i n d einsana a y k ı r ıbir ş e y l e rbulunan, uçsuz, buc a k s ı zbir olaylar ç a ğ a l ı m ıserer. Bu yollar, ya bütün bilimlere götürür ya hiçbirine. Bu da burda, araç amaçtandaha önemlidir demeye gelir. «Bilmek yolunda bir tu-tum» söz konusudur y a l n ı zbir avuntu d e ğ i lBir kez da-ha, hiç d e ğ i l s eb a ş l a n g ı ç t a .

Bu d ü ş ü n c e l e r i nderin a k r a b a l ı k l a r ı n ısezmemek elde mi? Umudu d ı ş a r d ab ı r a k a n ,a y r ı c a l ı k l ıbir nokta çevresinde t o p l a n d ı k l a r ı n ıgörmemek elde mi? Ya her ş e y

bana a ç ı k l a n s ı nistiyorum, ya da hiç. Ama y ü r e ğ i nbu

ç ı ğ l ı ğ ık a r ş ı s ı n d aa k ı l güçsüzdür. Ruh bu gereksinirolea r ı y o r ,ç e l i ş k i l e r d e n ,saçmalamalardan b a ş k abir ş e ybu-

5




l a m ı y o r .A n l a m a d ı ğ ı r n ı nd a y a n d ı ğ ıbir ş e y yok. ünyabu a k l a - a y k ı r ı l a r l adolu. A n l a m ı n ık a v r a y a m a d ı ğ ı mbu

dünya a s l ı n d auçsuz b u c a k s ı zbir a k l a - a y k ı r ı l ı k t a nb a ş

ka bir ş e yd e ğ i lBir kez olsun « i ş t ebu a ç ı k »diyebilsekher e y k u r t u l m u şolur. Ama bu insanlar birbirleriyle ya-r ı ş ı r c a s ı n ahiçbir ş e y i n a ç ı k o l m a d ı ğ ı n ıher ş e y i nkaoso l d u ğ u n ui n s a n ı nancak kendisini çevreleyen duvarlarh a k k ı n d aa ç ı kg ö r ü ş l ü l ü ğ üv kesin bilgisi b u l u n d u ğ u n u

söylüyorlar.

Bütün bu deneyler birbirine uyuyor bir noktada ke-s i ş i y o r l a r .En son s ı n ı r ı a n n au l a ş m ı şd ü ş ü n c ebir y a r g ı

vermeli s o n u ç l a r ı n ıseçmelidir. ntihar ile y a n ı tburadayer a l ı r .Ama ben a r a ş t ı r m as ı r a s ı n ıtersine çevirmek vegünlük edimlere gelmek üzere bilgi serüveninden yolaç ı k m a kistiyorum. Burada a n ı l a ndeneyler hiç b ı r a k ı l

m m s ıgereken çölde d o ğ m u ş l a r d ı r .Hiç d e ğ i l s enereyekadar v a r d ı k l a r ı n ıbilmek gerekir. Ç a b a s ı n ı nbu nokta-s ı n d a kendini a k l a - a y k ı r ı n ı nk a r ş ı s ı n d abulur insan.Mutluluk v a k ı l i s t e ğ i n iduyar içinde. Uyumsuz i n s a n ı n

ç a ğ r ı s ı y l ad ü n y a n ı nakla uymaz s u s u ş ua r a s ı n d a k ibuk a r ş ı l a ş t ı r m a d a nd o ğ a r .ş t e bunu u n u t m a m a l ı .ş t e bu-na dört elle s a r ı l m a l ı ,çünkü bir y a ş a m ı nbütün sonucubundan d o ğ a b i l i r .A k l a - a y k ı r ıi n s a n ı nözlemi v bunla-r ı n b a şb a ş av e r i ş i n d e nd o ğ a nuyumsuz i ş t ezorunlu ola-rak bir y a ş a m ı ne r i ş e b i l e c e ğ ibütün m a n t ı k l asonuçlan-m a s ıgereken d r a m ı nüç k a h r a m a n ı .



FELSEFECE İ N T İ H A R

Uyumsuz duygusu bu k a d a r c ı k l auyumsuz k a v r a m ı

olmaz. Onun temelini atar o kadar. Evren konusunda biry a r g ı y av a r d ı ğ ı k ı s a c ı kan bir yana onda ö z e t ı e n r n e z .

Sonra daha ileriye gitrnekk a l ı r

ona.C a n l ı d ı r

yani ya ölmesi ya daha ilerilere d o ğ r uy a n k ı l a n m a s ıgerekir. Biraraya g e t i r d i ğ i m i zkonular için de böyle. Ama burada dabeni ilgilendiren e l e ş t i r i s ib a ş k abir biçim b a ş k abir yeristeyecek· y a p ı t l a rya da d ü ş ü n ü r l e rd e ğ i ls o n u ç l a r ı n d a

ortak olan ş e y i nb u l u n r n a s ı d ı r .D ü ş ü n ü r l e rbelki de hiçbir zaman bu denli f a r k l ıo l m a m ı ş t ı r .Yine de yola ç ı k -

t ı k l a r ıtinsel görünürnlerin a y ı no l d u ğ u n ugörüyoruz. Yine böylece hiç b e n z e ş m e y e nbilimler içinde y o l l a r ı n ı n

sonundaki h a y k ı r ı şda a y ı nbiçimde ç ı n l a r .Sözü geçend ü ş ü n \ i r l e r i nortak bir iklimi u l u n d u ğ uiyice seziliyor.Bu ikiimin öldürücü o l d u ğ u n usöylemek pek o kadar dasözcükler üzerinde oynamak s a y ı l m a z .Bu o ğ u c ugök -

t ı n d ay a ş a m a kbu iklimden ç ı k r n a m ı z ıya da k a l r n a r n ı z ı

buyurur. Birinci dururnda o r d a n n a s ı lç ı k ı l d ı ğ ı ı nikinci

durumda ise neden k a l ı n d i ğ ı n ıbilrnek söz konusudur.Böylece intihar sorununu ve v a r o l u ş ç ufelsefenin sonuç-

7




ı a r ı n agösterilebilecek ilgiyi t a n ı ı : p l a m ı şoluyorum.Daha önce düz yoldan bir an a y r ı l m a kistiyorum.

Buraya kadar uyumsuzu d ı ş a r d a ns ı n ı r l a y a b i l d i k .Bu-nunla birlikte bu a v r a m ı nne ölçüde a y d ı n l ı ko l d u ğ u n u

sorabilir d o l a y s ı zçözüm yoluyla da bir yandan a n l a m ı n ı

öte yandan g e t i r d i ğ is o n u ç l a r ıbulmaya ç a l ı ş a b i l i r i z .

Bir suçsuzu canavarca bir cinayetle s u ç l a n d ı r ı r s a m

erdemli bir adama öz k ı z k a r d e ş i n egöz d i k t i ğ i n isöyler-sem bana bunun saçma o l d u ğ u n usöyleyecektir. Bu k ı z -

m n ı ngülünç bir a n ıvar. Ama derin nedeni de var. Er-demli insan bu k a r ş ı l ı k l akendisine y ü k l e d i ğ i meylemlebütün y a ş a m ı n ı nilkeleri a r a s ı n d a k ikesin k a r ş ı t l ı ğ ıa ç ı k -

lar. «Bu uyumsuzdur» demek «Bu o l a n a k s ı z d ı r »demek-tir a y n ızamanda «Bu ç e l i ş k i l idir» demektir de. Bir ada-mm i l a h s ı zolarak bir mitralyözlü1er t o p l u l u ğ u n as a l d ı r -

d ı ğ m ıgörürsem eyleminin uyumsuz o l d u ğ uy a r g ı s ı n a

v a r ı r ı m .Ama ancak onun niyetiyle kendisini bekleyengerçek arasmda bulunan o r a n s ı z 1 ı konun gerçek güçle-riyle g ü t t ü ğ üamaç a r a s ı n d ak a v r a y a b i l d i ğ i mç e l i ş k ido-l a y ı s ı y l aböyledir bu. Bir k a r a r ı nuyumsuz o l d u ğ uk a n ı -

s ı n ada bu k a r a r ıo l a y l a r ı nb u y u r d u ğ ubir kararla karş ı l a ş t ı r a r a kv a r ı r ı z .Yine a y n ıbiçimde uyumsuz yoluylak a n ı t l a m a y ıda bu u s l a m a n ı ns o n u ç l a r ı n ıkurmak iste-d i ğ i m i zm a n t ı k s a lgerçekle k a r ş ı l a ş t ı r a r a ky a p a r ı z .En

basitinden enk a r ı ş ı ğ ı n a

kadar bütün bu durumlardauyumsuzluk k a r ş ı l a ş t ı r m a n ı nterimleri a r a s ı n d a k iuzak-I ı k b ü y ü d ü ğ üölçüde büyük o l a c a k t ı r .Uyumsuz e v l e n ı n e -

ler v a r d ı ruyumsuz meydan okumalar kinler s u s u ş l a r

s a v a ş l a rhatta b a r ı ş l a rv a r d ı r .B u n l a r ı nhepsinde deuyumsuzluk bir k a r ş ı l a ş t ı r m a d a nd o ğ a r .öyleyse uyum-suzluk duygusunun bir olay ya da bir izlenirnin basit ill-eelemesinden d o ğ m a d ı ğ ı n ıbir durumla belirli bir gerçeka r a s ı n d a k ibir eylem ile onu a ş a ndünya a r a s ı n d a k ikar-

38




ş ı l a ş t ı r m a d a nf ı ş k ı r d ı ğ ı n ısöyleyebilirim. Uyumsuz herş e y d e nönce bir k o p u ş t u r .K a r ş ı l a ş t ı r ı l a nö ğ e l e r i nne bi-rinde, ne de öbüründedir. K a r ş ı l a ş t ı r ı l m a l a r ı n d a nd o ğ a r .

öyleyse, a k ı l düzleminde, uyumsuzun insanda daböyle bir e ğ r e t i l e m e n i nbir a n l a m ıvarsa , dünyada da

o l m a d ı ğ ı n ıortak v a r l ı k l a r ı n d ab u l u n d u ğ u n usöyleyebi-lirim. Ş i m d i l i ko n l a r ıb i r l e ş t i r e ntek b a ğ d ı r .Bu kesinlik-lerle yetinirsem, i n s a n ı nne i s t e d i ğ i n ibiliyorum, dünya-n ı n ona ne s u n d u ğ u n ubiliyorum demektir, ş i m d io n l a r ı

b i r l e ş t i r e n ş e y ide b i l d i ğ i m isöyleyebilirim. Daha ötesinid e r i n l e ş t i r m e kgereksinimini duymuyorum. Arayana, tekbir kesinlik yeter. i ş bundan bütün s o n u ç l a r ıç ı k a r -

makta.D o l a y s ı zsonuç a y n ızamanda bir yöntem k u r a l ı d ı r

da. Böylece ortaya konulan benzersiz üçlemenin hiç deo l a ğ a n ü s t übir y a n ıyok. Ama deneyin verileriyle bir or-

taky a n ı

varsa, o daa y n ı

zamanda hem son derece basit,hem de son derece k a r ı ş ı k o l m a s ı .Bu b a k ı m d a nnitelik-lerinin ilki, b ö l ü n m e z l i ğ i d i r .Terimlerinden birini y ı k -

mak, onu bütünüyle y ı k m kdemektir. insan k a f a s ı n ı n

d ı ş ı n d auyumsuz olamaz. Uyumsuz da, her e y gibi ölüm-le biter böylece. Ama bu d ü n y n ı nd ı ş ı n d ada uyumsuzolamaz. i ş t e bu ilkel ölçüye göre, uyumsuz k a v r a m ı n ı n

temel o l d u ğ u n ave gerçeklerimin birincisi olarak belirle-n e b i l e c e ğ iy a r g ı s ı n av a r ı y o r u m .Y u k a r ı d aa n ı l a nyöntemk u r a l ıburada beliriyor. Bir ş e y i ngerçek o l d u ğ uy a r g ı s ı -

na a r m ı ş s a monu korurnam gerekir. Bir soruna çözümbulmak istiyorsam, hiç d e ğ i l s ebu çözüm a r a c ı l ı ğ ı y l aso -

runun terimlerinden birini atmamam gerekir. Benim içinbiricik veri; uyumsuz. i ş buradan n a s ı lç ı k ı l a c a ğ ı n ıbirde i n t i h a r ı nbu uyumsuzdan ç ı k a r ı l a c a kbir sonuç olupo l m a d ı ğ ı n ı

bilmek.A r a ş t ı r m a l a r ı ı n ı n

birinci vea s l ı n d a

tek k o ş u l ubeni ezen ş e y ikorumak, sonuç olarak onda

39



SISYPHOS S Ö Y L ~ N İ

temel s a y d ı ğ ı mş e y es a y g ıgöstermek.Ş i m d ionu bir kar-ş ı l a ş t ı r m a ,dinmez bir ç a r p ı ş m aolarak t a n ı m l a m ı şbulu-nuyorum.

Bu uyumsuz m a n t ı ğ ısonuna kadar götürerek, buç a r p ı ş m a n ı ntam bir umut y o k l u ğ u n ubunun umutsuz-lukla hiçbir ilgisi yok), sürekliy a d s ı m a y ıbunu vazge-ç i ş l ek a r ı ş t ı r m a m a l ı )v bilinçli y e t i n m e z l i ğ igençlikk a y g ı s ı n abenzetilemez bu) g e r e k t i r d i ğ i n ionaylamak zo-I I u n d a y ı m .Bu gereklilikleri y ı k a n ,ortadan k a l d ı r a nya

da yücelten her ş e y hepsinden önce dek o p m y ıy ı k a nr a z ıo l u ş uyumsuzuy ı k a ro zaman öne sürülebilecektu-tumu d e ğ e r d e nd ü ş ü r ü r .Uyumsuz ancak kendisine r a z ı

o l u n m a d ı ğ ıölçüde bir anlam t a ş ı r .

Bütünüyle tinsel görünen,a ç ı kbir olgu v a r d ı r :in-s a n ı nher zaman kendi gerçeklerinin pençesindeo l d u ğ u .

:Kimi gerçekleri benimsedikten sonra,onlardan bir da-ha kopamaz insan. Ödemekde gerek biraz. Uyumsuzunbilincine v a r m ı şk i ş i a y r ı l m a m a s ı y ab a ğ l a n m ı ş t ı rona.Umutsuz ve u m u t s u z l u ğ u n u nbilincine v a r m ı şk i ş i gele-c e ğ i nd e ğ i l d i ra r t ı k .K u r a l d a n d ı rbu. Ama y a r a t ı c ı s ıol-d u ğ uevrenden s ı y r ı l m a kiçin çaba göstermesi de kural-d a n d ı r .

Yukarda söylenenlerin hepsi, bua y k ı r ı l ı k

gözönüne a l ı n d ı ğ ızaman bir anlam t a ş ı rancak. Bu b a k ı m -

dan, ş i m d ii n s a n l a r ı na k ı l c ı l ı ğ ı nbir e l e ş t i r i s i n d e nb a ş l a -

yarak uyumsuz iklimit a n ı m ave bundan sonuç ç ı k a r m a

biçimlerini incelemektendaha a y d ı n l a t ı c ıbir ş e yolamaz.V a r l ı k ç ıfelsefelerle yetinmek gerekirse,a y r ı k s ı zola-

rak hepsinin bana k a ç ı ş ıs a l ı kverdiklerini görüyorum.Garip bir uslamayla,insansana s ı n ı r l ık a p a l ıbir evren-de, a k l ı ny ı k ı n t ı l a r ıüzerinde uyumsuzdan yolaç ı k t ı k t a n

40




sonra, kendilerini ezeni t a n n l a ş t ı r ı y o r ,ellro:ini bO§ b ı r a

kan ş e y d ebir umut nedeni buluyorlar. Bu zorlama umu-dun özü hepsinde de dinsel. üzerinde durulmaya d e ğ e r .

Burada, örnek vermek a m a c ı y l a ,Chestov a ve Kierkegaard a özgü birkaç yönelimi ç ö z ü m l e y e c e ğ i my a l n ı z .

Ama Jaspers, karikatüre kadar götürülünce, bize bu tu-tumun bir ana ö r n e ğ i n is a ğ l a y a c a k t ı r .Gerisi daha a ç ı k

o l a c a k t ı ronun y a r d ı m ı y l a .A ş k ı n l ı ğ ıg e r ç e k l e ş t i r m e k t e

güçsüz, deneyin derinliklerine inmekte yetersiz, b a ş a r ı

s ı z l ı k l aaltüst o l m u şbir evrenin bilincine v a r m ı şbir dur u m d a d ı r .ilerleyecek ya da hiç d e ğ i l s ebu b a ş a r ı s ı z l ı k t a n

sonuçlar ç ı k a r a c a k m ı d ı r ?Hiçbir yenilik getirmez. Deneyde g ü ç s ü z l ü ğ ü nk a n ı t ı n d a nb a ş k abir ş e yb u l a m a m ı ş

t ı r doyurucu bir ilkeye varmak için de hiçbir d a y a n a ğ ı

yoktur. Bununla birlikte, kendisinin de s ö y l e d i ğ igibi,d o ğ r u l a m a s i Zolarak, hem « a ş k ı n » ı ,hem deneysel v a r l ı ğ ı

hem de y ş m ı ninsanüstü a n l a m ı n ıbir ç ı r p ı d akesinleyiverir: « B a ş a r ı s ı z l ı k ,her türlü a ç ı k l a m a n ı nve olanaka l a n ı n agirebilecek her türlü y o r u m l m n ı nötesinde,h i ç l i ğ id e ğ i l a ş k ı nv a r l ı ğ ı n ıgöstermiyor mu?» insan güveninin kör bir edimiyle birdenbire her ş e y ia ç ı k l a y ı v e

ren bu v a r l ı ğ ı«genelin ve özelin a n l a ş ı l m a zbirimi» diyet a n ı m l a r .Uyumsuz s ö z c ü ğ ü nen g e n i şa n l a m ı n d a )Tan-r ı olur böylece, bu anlama g ü ç s ü z l ü ğ üde her ş e y ia y d ı n

latan v a r l ı k .M a n t ı ka ç ı s ı n d a n ,böyle bir u s l a m a y ıgetiren hiçbir ş e yyoktur. Buna bir s ı ç r a m adiyebilirim. Ayk ı r ı biçimde, Jaspers in a ş k ı n l ı kdeneyini g e r ç e k l e ş t i r i l

mez k ı l m a kkonusunda d a y a t m a s ı ,bu konuda g ö s t e r d i ğ i

sonsuz s a b r ıa n l a ş ı l ı y o r .öyle ya, bu oranlama ne kadarele gelmez bir ş e y s e ,bu t n ı mo derece b o ş ,bu a ş k ı n l ı k

da onun için o derece gerçek oluyor, çünkü bunu kesinie

rnekteg ö s t e r d i ğ i

tutku,a ç ı k l a m a

gücüyle dünya ve deneyin a k l a - a y k ı r ı l ı ğ ıa r a s ı n d a k iu z a k l ı k l ao r a n t ı l ı .Anla-

4




onun g e t i r d i ğ iuçsuz b u c a k s ı zumudu a y n ıanda f ı ş k ı r t ı -

vermektir. Bir kez daha söylüyorum; geçersiz d e ğ i lbu

tutum. Ama ben burada bir tek sorun ve onun bütün s -n u ç l a r ıüzerinde durmakta direniyorum. Bir d ü ş ü n c e n i n

ya da bir inanç ediminin d o k u n a k l ı l ı ğ ı n ıinceleyecek de-ğ i l i m .Bunu yapmak için bütün bir y ş mvar önümde.Biliyorum ki, bir a k ı l c ıChestov un tutumunu sinirlendi-rici bulur. Ama Chestov un a k ı l c ı y ak a r ş ıh a k l ıo l d u ğ u -

nu da seziyorum. Uyumsuzun b u y r u k l a r ı n ab a ğ l ık a l ı y o r

mu, k a l m ı y o rmu, ben a l n ı z c abunu bilmek istiyorum.Uyumsuz, umudun a r ş ı t ıolarak benimsenirse, Ches-

tav için, v a r l ı k ç ıd ü ş ü n c e n i nuyumsuzu v a r s a y d ı ğ ıamaonu y a l n ı zd a ğ ı t m a kiçin t a m t l a d ı ğ ıgörülür. D ü ş ü n c e -

nin bu n c e l i ğ i a c ı k l ıbir hakkabaz oyunudur. öte yandanChestov, uyumsuzu a l ı ş ı l m ı şahlaka ve m a n t ı ğ a~ ç a r ş ıç ı -

k a r d ı k t a nsonra, onu gerçek ve k u r t u l u şdiye a d l a n d ı r ı r .

Demek ki, uyumsuzun temelinde ve bu t a n ı m ı n d aChes-tav un g e t i r d i ğ ibir onama var. Bu k a v r a m ı nbütün gü-cünün temel u m u t ı a n m ı z ıs a r s ı ş ı n d ab u l u n d u ğ ubenim-senirse, uyumsuzun v a r l ı ğ ı n ısürdürmek için kendisinehiç boyun e ğ i l m e m e s i n ig e r e k t i r d i ğ id ü ş ü n ü l ü r s ehema n l a ş ı l m a zhem de doyurucu bir ö l ü m s ü z l ü ğ egirmeküzere gerçek yüzünü, insansal ve görece n i t e l i ğ i n iyitir-d i ğ igörülür. Uyumsuz diye bir ş e yvarsa, i n s a n ı nevre-

nindev a r d ı r .

Uyumsuzk a v r a m ı

ölümsüzlük tramplenibiçimine girdikten sonra, uyumsuz insan a ç ı k g ö r ü ş l ü l ü -

ğ ü n eb a ğ l ıolmaktan ç ı k a r .Uyumsuz, i n s a n ı nboyun e ğ -

meden görüp t a n ı d ı ğ ıa ç ı kgerçek d e ğ i l d i ra r t ı k .Ç a r p ı ş -

ma bir yana b ı r a k ı l m ı ş t ı r .insan uyumsuzla b i r l e ş e r e k

bu k y n ş m donun temel ö z e l l i ğ i n iyani k a r ş ı t l ı ğ ı

p a r ç a l a n ı ş ı ;k o p u ş uyok eder. Bu atlama bir k a ç m a d ı r .

Hamlet in « he time is out of joint» sözünü seve seve

~ z a m a nç ı ğ ı r ı n d a nç ı k t ı . »Çev.)

43




anan Chestov, bunu Shakespeare in e ğ i l i m i n d e nçok,kendi ğ i l i m i n iy a n s ı t a nbir tür a h ş iumutla yazar. Çün-kü Hamlet bunu böyle söylemez ya da Shakespeare böyleyazmaz. A k l a - a y k ı r ıs a r h o ş l u ğ u y l aesrime i ç ç a ğ r ı s ıa ç ı k

g ö r ü ş l übir k a f a n ı nuyumsuza yüz çevirmesine yol açar.Chestov a göre a k ı l b o ş t u rama a k l ı nötesinde bir ş e y

v a r d ı r .Uyumsuz bir kafa içinse, a k ı lb o ş t u rama a k l ı n

ötesinde hiçbir ş e yyoktur.Hiç d e ğ i l s ebu a t ı a m abizi uyumsuzun gerçek nite-

l i ğ iüzerinde biraz daha a y d ı n l a t a b i l i r .Ancak bir dengeiçinde geçerli o l d u ğ u n uher ş e y d e nönce k a r ş ı l a ş t ı r m a d a

b u l u n d u ğ u n uve bu k a r ş ı l a ş t ı r m a n ı nterimlerinde olma-d ı ğ ı n ıbiliyoruz. Ama Chestov, bütün a ğ ı r l ı ğ ıterimlerdenbirine yükleyerek dengeyi yok eder. Anlama i s t e ğ i m i z

mutlak özlemimiz ancak biz birçok ş e y l e r ia n l a y a b i l d i ğ i

miz, a ç ı k l a y a b i l d i ğ i m i zölçüde a ç ı k l a n a b i l e c e kş e y l e r d i r.. A k l ıkesin olarak y d s ı m kb o ş u n a d ı r .Onun da kendia l a n ıv a r d ı rkendi a l a n ı n d aetkilidir. u da tam insandeneyinin a l a n ı d ı r .unun için her ş e y ia y d ı n l ı ğ ak a v u ş

turmak isteriz. unu yapamazsak, bundan da uyumsuzd o ğ a r s aetkili ama s ı n ı r l ıa k ı l l aher zaman yeniden do-ğ a n a k l a - a y k ı r ı n ı nk a r ş ı l a ş t ı ğ ıyerde olur bu. Chestov,Hegel in « g ü n e şdizgesinin devinimleri, d e ğ i ş m e zyasala-ra uygun olarak g e r ç e k l e ş i rbu yasalar onun a k ı l s a lda-y a n a ğ ı d ı r »türünden bir önermesine s i n i r l e n d i ğ izaman,bütün tutkusuyla Spinoza a k ı l c ı l ı ğ ı n ıyerle bir etmeyeç a l ı ş t ı ğ ızaman, a k l ı nb o ş l u ğ usonucuna v a r ı r . uradanda, d o ğ a lama geçersiz bir d ö n ü ş l e a k l a - a y k ı r ı n ı nüstün-l ü ğ üsonucuna*. Ama g e ç i şa p a ç ı kd e ğ i l d i r .Çünkü bura-da s ı n ı rk a v r a m ı y l adüzlem k a v r a m ıgirebilir araya. Do-ğ a n ı ny a s a l a r ıbelirli bir s ı n ı r akadar d o ğ r uolabilirler,

• Öz llikl a y r ı k l ı kkonusunda ve Aristo ya k a r ş ı .

44




bu ı n ı r ıgeçtikten sonra kendi kendilerine k a r ş ıdönerekuyumsuzu o ğ u r u r l a r .B e t i m l e n ı edüzleminde geçerlik des a ğ l a y a b i l i r l e r ,ama bu durum a ç ı k l a m adüzleminde d o ğ

ru o l m a l a r ı n ıgerektirmez. Burda her ş e y a k l a - a y k ı r ı y a

kurban edilir, a y d ı n l ı kz o r u n l u l u ğ uyok e d i l d i ğ iiçin dek a r ş ı l a ş t ı r m aterimlerinden biriyle birlikte uyumsuz si-linir. Uyumsuz insansa, tam tersine, her ş e y ibir düzeyegetirmekten u z a k t ı r .S a v a ş ıt a n ı r ,a k l ıbütün bütün kü-çümsemez ve a k l a - a y k ı r ı y ıbenimser. Böylece b a k ı ş l a r ı

deneyin bütün verilerini kapsar, bilmeden önces ı ç r a m a '

ya da fazla e ğ i l i mgöstermez. Ama iyi bilir ki, bu dikkatlibilinçte umuda yer yoktur a r t ı k .

Leon Chestov da sezilen Kierkegaard da daha da iyisezilecektir belki. Böylesine güç k a v r a n ı l ı rbir yazardaa ç ı kö n e m ı e l e ryakalamak güçtür k u ş k u s u z .Ama, görü-n ü ş t ebirbirini tutmayan y a z ı l a r ak a r ş ı n ,takma adlar,oyunlar, gülümsemeler ötesinde, bütün bu a p ı tboyunca,en sonunda son kitaplarda p a r l a y ı v e r e nbir g e r ç e ğ i nön-sezisine ( a y n ızamanda da k u ş k u s u n a )benzer bir ş e y i n

b e l i i i ş isezilir: Kierkegaard da ı ç r a r .Ç o c u k l u ğ u n d ao ka-dar ü r k t ü ğ üH ı r i s t i y a n l ı ğ ı nen sert yüzüne yönelir so-nunda K a r ş ı t l ı kile a y k ı r ı l ı konun için de dinselin ölçüt-leri olur. Böylece, bir zamanlar bu y a ş a m ı na n l a m ı n d a n

ve d e r i n l i ğ i n d e numudu kestiren ş e y , ona g e r ç e ğ i n ivea y d ı n l ı ğ ı n ı

verir.H ı r i s t i y a n l ı k« s k a n d a l » d ı r ,

Kierkega-a r d ' ı na ç ı ka ç ı ki s t e d i ğ ide Ignace de L o y o l a n ı ni s t e d i ğ i

üçüncü özveridir: « K a v r a y ı şgücünden el çekilmesi»*.

Burada temel sorunu, yani inanç sorununu a t l a d ı ğ ı m d ü ş ü n ü l e

bilir. Ama ben K i e r k e g a a r d ı n ,ya da Chestov un ya da dahailerde, Husserl in felsefesini incelemiyorum (bunun için b a ş -

ka bir yer, b a ş k abir d ü ş ü n c etutumu gerekir), onlardan birkonuyu a l ı y o r ,s o n u ç l a r ı n ı nönceden b e l i r l e n m i şkurallara uyupu y a m a y a c a k l a r ı n ıinceliyorum. Y a l n ı z c adayatma söz konusu.

45




« S ı ç r a m a n ı n »bu etkisi gariptir, ama bizi ş a ş ı r t r n a m a l ı

a r t ı k .Bu dünyamn deneyindenbir izken öbür d ü n y a n ı n

ölçütü yapar uyumsuzu. d n a n m ı şk i ş i »b a ş a r ı s ı z l ı ğ ı n d a

yengiyi bulur.Bu tutum hangi içli din söylevine b a ğ l a n ı y o r ,o r a s ı

n ı a r a ş t ı r a c a kd e ğ i l i m .Y a l n ı zuyumsuzun görünümününve öz n i t e l i ğ i n i nbunu h a k l ık ı l ı pk ı l m a d ı ğ ı n ıs o r a c a ğ ı m

kendi kendime. Bu noktada bunun böyle o l m a d ı ğ ı n ıbi-liyorum. Uyumsuzun özü yeniden elea l ı n ı n c a ,Kierke-g a a r d ı

esinleyenyöntem daha

iyia n l a ş ı l ı r .ü n y a n ı n

a k l a - a y k ı r ı l ı ğ ıile b a ş k a l d ı r m ı şuyumsuz özlemia r a s ı n d a

dengeyi sürdürmüyor. Gerçek uyumsuzlukduygusunuo l u ş t u r a ni l i ş k i y es a y g ıgöstermiyor. A k l a - a y k ı r ı d a nkur-t u l a m a y a c a ğ ı n ıkesin olarak b i l d i ğ iiçin, hiç d e ğ i l s eken-disine k ı s ı rv b o şgörünen bu umutsuz özlemdenkurtul-mak istiyor. Ama bu noktada y a r g ı s ı n d ah a k l ıolsa bile,y a d s ı m a s ı n d aolamaz. A y a k l a n ı şç ı ğ l ı ğ ı n ı nyerinikendin-

den g e ç m i şbir k a t ı l m a y a ,b a ğ l a n m a y av e r m i ş s e ,ş i m d i y e

kadar kendisini a y d ı n l a t a nuyumsuzu bilmemeye,bun-dan böyle elindebulunan tek e s i n l i ğ i ,a k l a - a y k ı r ı y ıtan-r ı l a ş t ı r m a y ay ö n e l m i şdemektir. Rahip Galiani, Mmed Epinay e, «Önemliolan i y i l e ş r n e kd e ğ i l d i r ,dertleriyley a ş a m a k t ı r , »d e r m i ş .Kierkegaard i y i l e ş r n e kister. İ y i l e ş

rnek büyük d i l e ğ i d i r ,g ü n l ü ğ ü n ü nher y a n ı n d ar a s t l a n ı r

buna. A k l ı n ı nbütün ç a b a s ı ,insan k o ş u l u n u nç a t ı ş k ı s ı n

dan s ı y r ı l m a k t ı r .ikide bir b o ş l u ğ u n ug ö r d ü ğ üiçin dahada umutsuzdur bu çaba. ö r n e ğ i nkendini a n r ıkorkusu-nun da, d i n d a r l ı ğ ı nda e s e n l i ğ ek a v u ş t u r a m a y a c a ğ ıbirinsan olarak a n l a t t ı ğ ızaman. ş t e böylece, a c ı l ıbir kaça-makla, a k l a - a y k ı r ı y auyumsuzun yüzünü, T a n r ı y adauyumsuzun niteliklerini verir: adaletsiz,t u t a r s ı z ,anla-ş ı l m a z .Onda a k ı l ,insan ü r e ğ i n i nderin hak i s t e ğ i n itek

b a ş ı n asusturmaya ç a l ı ş ı r .Hiçbir ş e y t a n ı t l a n m a d ı ğ ı n a

46




.göre her ş e y t a n ı t l a n a b i l i r .

Kierkegaard bize kendisi belirtir izlenen yolu. Bura-

da hiçbir ş e y esiniemek istemiyorum ama uyumsuzuno n a n m ı şb u d a n ı ş ık a r ş ı s ı n d aruhun nerdeyse gönüllü ola-rak b e n i m s e n m i şb u d a n ı ş m ı nb€lirtilerini y a p ı t l a r ı n d a n

okumamak elde mi? Günlük te en çok rastlanan ş e y d i r

bu. «Bende eksik k a l m ı şolan a y v a n d ı rbu da insan yaz-g ı s m ı nbir p a r ç a s ı .Bir beden verin bana.» Sonra dahailerde: «Ah Hele ilk g e n ç l i ğ i m d eadam olmak için neler

vermezdima l t ı

ay için de olsa .. bende eksik olan bir be-den ve y a ş a m ı nfizik k o ş u l l a r ı . »a ş k ayerde yine a y n ı

adam, birçok y ü z y ı l l a riçinden geçip g e l m i şuyumsuz in·s a n ı ny ü r e ğ i n d e n b a ş k abirçok yürekleri c a n l a n d ı r m ı ş

büyük umut ç ı ğ l ı ğ ı n ıkendi ç ı ğ l ı ğ ıyapar: <<Ama H ı r i s t i -

yan için ölüm hiç de her ş e y i nsonu d e ğ i l d i rbizim içiny a ş a m d ahatta s a ğ l ı k l agüçle dolup t a ş a ny a ş a m d abu-lunan umuttan çok daha f a z l a s ıvar onda.» Y a n ı l g ıyo-luyla y a p ı l a nu z l a ş m ada yine u z l a ş m a d ı r .Belki de gö-r ü l d ü ğ ügibi ölüm denen k a r ş ı t ı n d a numut ç ı k a r m a y ı

s a ğ l a r .Ama sevecenlik duygusu i n s a n ıböyle bir tutumayöneltse. bile ö l ç ü s ü z l ü ğ ü nhiçbir ş e y id o ğ r u l a m a d ı ğ ı n ı

söylemek gerekir. nsan ölçüsünü a ş ı y o rbu öyleyse in-sanüstü l m a s ıgerek derler. Ama bu «öyleyse» fazla. Bu-rada m a n t ı k s a lkesinlik diye bir ş e yyok. Deney o l a s ı l ı ğ ı

diye bir e y de yok. Bütün s ö y l e y e b i l e c e ğ i mgerçekten debunun benim ölçümü a ş t ı ğ ı d ı r .Bundan bir y a d s ı m aç ı -

k a r m ı y o r u mama, hiç d e ğ i l s ea n l a ş ı l ı n a z ı nüzerine birş e ykurmak da istemiyorum. B i l d i ğ i r o l eve y a l n ı zbunun-· ı y a ş a y ı py a ş a y a m a y a c a ğ ı m ıbilmek istiyorum. Bana birde a n l a y ı ş ı ngururu bir yana b ı r a k m a s ıa k l ı nboyun e ğ -

mesi g e r e k t i ğ i n isöylüyorlar. Ama a k l ı ns ı n ı r l a r ı n ıka- ul ediyorsam da görece yeteneklerini b i l d i ğ i miçin buk a d a r ıonu y a d s ı m a m ayetmiyor. Ben y a l n ı z c a a n l a y ı ş ı n

7




a y d ı n l ı kk a l a b i l d i ğ ibu orta yolda durmak istiyorum. Gu-ruru buysa, ondan vazgeçmek için yeterli bir neden gör-

müyorum. ö r n e ğ i nK i e r k e g a a r d ı nu m u t s u z l u ğ ubir o l u şd e ğ i l d ebir· durum; g ü n a h ı ndurumu olarak belirleyeng ö r ü ş ü n d e ndaha derin bir ş e y olamaz. Çünkü günahTann dan u z a k l a ş t ı r a nş e y d i r .Bilinçli i n s a n ı nmetafizikdurumu olan uyumsuz, Tann ya götürmez . Belki de,ş ö y l eölçüsüz bir sözle a y d ı n l a t a b i l i r i mbu k a v r a m ı :

uyumsuz, T a n n s ı zg ü n a h t ı r .

Uyumsuzun durumu, i ş t ebu durum içinde y a ş a m a k

söz konusu. Birbirlerine d a y a n ı pda bir türlü k u c a k l a ş a -

mayan bu benlik ile bu ü n y a n ı nne üzerine u r u l m u şol-d u ğ u n ubiliyorum. Bu durumun y a ş a m ak u r a l ı n ısoru-yorum, önüme sürülen kural ise y a ş a m atemelini önem-semiyor, a c ı l ık a r ş ı t l ı ğ ı nterimlerinden birini y a d s ı y o r ,

e l ç e k ı n e m ibuyuruyor. Kendi durumum olarak t a n ı d ı ğ ı m

durumun ne g e t i r d i ğ i n isoruyorum, onun k a r a n l ı k l a ,bil-

gisizlikle yüklü o l d u ğ u n ubiliyorum, ama bana bu bilgi-s i z l i ğ i nher ş e y i a ç ı k l a d ı ğ ı n ıbu k a r a n l ı ğ ı nda benim ş

ğ ı mo l d u ğ u n usöylüyorlar. e var ki, burda benim iste-ğ i m ek a r ş ı l ı kverilmiyor, bu e a ş t u r u c uiçiilik de a y k ı r ı l ı -

ğ ı gizleyemiyor benden. öyleyse b a ş k ayana dönmek ge-rek. Kierkegaard a ğ ı r a b i l i r« İ n s a n ı nölümsüz bilinci ol-m a s a y d ı ,her ş e y i ntemelinde, k a r a n l ı kt u t k u l a r ı ngirda-b ı n d abüyüklü küçüklü, gerekli gereksiz per ş e y io l u ş t u -

ran, k a y n a y ı pdalgalanan v a h ş ibir güçten b a ş k abir ş e y

b u l u n m a s a y d ı ,nesnelerin a l t ı n d ahiçbir ş e y i ndoldura-m a y a c a ğ ı ,dipsiz bir b o ş l u ks a k l ı o l s a y d ıy a ş a mu m u ~ -

suzluk o l m a z d ıda ne olurdu?» diyebilir. Uyumsuz i n s a n ı

durduracak bir ş e y yok bu h a y k ı r ı ş t a .o ğ r uo l a n ı a r a ~

mak, isteneni aramak d e ğ i l d i r .O b u n a l t ı l ı« Y a ş a mne

• c T a n r ı y ayer vermez» demiyorum bu da onun

v a r l ı ğ ı n ıd o ğ -

rulamak olurdu.

8




o l u r d u ? ~sorusundan kurtulmak için, e ş e kgibi d ü ş s e l

güllerle beslenmek gerekse, uyumsuz d ü ş ü n c eyalana bo-yun e ğ m e k t e n s e ,K i e r k e g a a r d ı nk a r ş ı l ı ğ ı n ıgöz k ı r p m a -

dan benimserneyi e ğ görür: «Umutsuzluk». e olursa ol-sun k a r a r l ıbir benlik bu duruma her zaman ayak uy-durabilir.

*

Burada v a r l ı k ç ıtutumu felsefe i n t i l i a r ıdiye adlan-d ı r m a kistiyorum. Ama bu bir y a r g ıiçermiyor. Bir dü-ş ü n c e n i nkendi kendini y a d s ı m a s ı mve y a d s ı m a s ı n ay o ı

açan ş e y d ekendi kendini ş m y y ö n e l i ş i n ibelirtmekiçin e l v e r i ş l ibir yol bu. V a r l ı k ç ı l a r ab a k ı l ı r s a ,y a d s ı m a

T a n n l a n d ı r .Bu T a n r ıçla ancak insan a k l ı n ı nyadsm-m a s ı y l aayakta k a l ı r * .Ama intiharlar gibi, t a n r ı l a rdainsandan insana e ğ i ş i r .Birçok s ı ç r a m abiçimleri v a r d ı r ,

aslolan s ı ç r a m a k t ı r .Bu k u r t a r ı c ıy a d s ı m a l a r ,daha üze-rinden a t ı a n m a m ı şengeli y a d s ı y a nbu ç e l i ş k i l e r ,a k ı l

düzeyinden o l d u ğ ukadar dinsel bir esinden de d o ğ a b i l i r -

ler y k ı r ı l ı k t ı rbu u s l a m a n ı nvarmak i s t e d i ğ i ) .Hepölümsüze göz dikerler, yalmz burda yaparlar s ı ç r a m a y ı .

Bir kez daha söyleyelim, bu denemede izlenen usla-ma bilgili y ü z y ı l ı m ı z d aen y a y g ı nolan tinsel tutumu;

her ş e y i nakla d a y a n d ı ğ ıilkesiyle temellenen, dünyamnbir a ç ı k l a m a s ı n ıvermek m c ı mgüden tutumu bütü-nüyle bir yana b ı r a k ı y o r .A ç ı ko l m a s ıg e r e k t i ğ ibenim-sendikten sonra, a k k ı n d aa ç ı kbir fikir vermek d o ğ a lbirş e y .Hatta yerinde bir ş ama burada ü r d ü r d ü ğ ü m ü zus-lamayla ilgisi yok. öyle ya, bu u s l a m a n ı na m a c ı ,dünya-n ı n a n l a m s ı z l ı ğ ıfelsefesinden yola ç ı k ı pda sonunda ona

• i t kez d h belirtelim burada t a r t ı ş m akonusu y a p ı l a nTan-r ı n ı nd o ğ r u l a n m a s ıd e ğ i l ,sonunda on getiren m a n t ı k t ı r .

49




« y ö n ~a n l a m ı n d aa l ı n m ı ş t ı r ;ancak yersel bir d e ğ e r ivar-d ı r .

t lk b a k ı ş t abunda uyumsuz d ü ş ü n c e y l eç e l i ş e nhiç-bir ş e y y o k m u şgibi görünüyor. A ç ı k l a m a y ay a n a ş m a d ı -

ğ ı n ıbetimlemekleyetinen d ü ş ü n c e n i ng ö r ü n ü ş t ekalanbu a l ç a k g ö n ü l l ü l ü ğ üa y k ı r ıbir biçimde hem deneyin de-rin z e n g i n l e ş m e s i n ehem de d a ğ ı n ı k l ı ğ ıiçinde d ü n y a n ı n

yeniden d o ğ u ş u n ayol açan, istenerekuyulan bu s ı k ıdü-zen, hep uyumsuz d a v r a n ı ş l a r d ı r .Hiç d e ğ i l s eilk b a k ı ş t a .

Çünkü ü ş ü n c eyöntemleri,b a ş k adurumlarda l d u ğ ugi-bi bu durumda da, biri tinbilimsel, öteki metafizik iki ay-r ı yüze bürünürler . unun için iki gerçek saklarlar.A m a ç l ı l ı kyönelimi g e r ç e ğ ia ç ı k l a y a c a kyerde tüketecekbir tinbilimsel tutumu b e l i r l e y e c e ğ i n iileri s ü r d ü ğ ü n egö-re, gerçekten de hiçbir ş e y onu uyumsuz d ü ş ü n c e d e n

a y ı r m a z .A ş k ı n l a ş t ı r a m a y a c a ğ ış e y i ns a y ı m ı n ıyapmaka m a c ı n ı

güder.D ü ş ü n c e n i n

her türlü birlik ilkesi yoklu-ğ u n d adeneyin bütün g ö r ü n ü ş l e r i n ibetimlemekte de se-vinç b u l a b i l e c e ğ i n isöyler y a l n ı z c a .O zaman bu g ö r ü n ü ş -

lerden her biri için sözkonusu olan gerçek, tinbilimsel dü-zeydedir.G e r ç e ğ i ns u n a b i i e c e ğ i« i l g i n ç l i ğ e »t a n ı k l ı kedery a l n ı z .Uyuklayan bir d ü n y a y ıu y a n d ı r ı pd ü ş ü n c eiçinc a n l ık ı l m ay o l l a r ı n d a nbiridir bu. Amabu gerçek kavra-m ı g e n i ş l e t i l m e kakla uygun biçimde kurulmak istenir-se, böylece her bilgi konusunun «ÖZÜ» b u l u n d u ğ uilerisürülürse, deneyed e r i n l i ğ igeri v e r i l m i şdemektir. Uyum-suz bir d ü ş ü n c eiçin a n l a ş ı l m a zbir ş e ybu. m a ç l a m a c ı

t u t u ı n d asezilen de alçakgönüllülükten güvene, kesinli-ğ e d o ğ r ubu s a l l a n ı ş t ı r .Olgucu d ü ş ü n c e n i nbu b a l k ı m a s ı

ise uyumsuzu s l a m a y ıher e y d e ndaha iyi a ç ı k l a y a c a k t ı r .

En s a ğ l a mbil im felsefeleri bile metafizikten vazgeçemez Okadar ki ç a ğ ı nd ü ş ü n ü r l e r i n i nbüyük bir bölümünün metafi-z i ğ i tek bir bil im felsefesini izlemektir.

5




Çünkü Russeri a m a ç l a m a n ı ngün ı ş ı ğ ı n aç ı k a r d ı ğ ı

« Z a m a n - d ı ş ıözlenden de söz eder, Platon u dinler gibiolur insan. Her ş e y bir tek ş e y l ed e ğ i l her ş e y her ş e y l e

a ç ı k l a n ı rBen bir a y r ı mgörmüyorum arada. Hiç k u ş k u

suz, bilincin her betimleme sonunda « g e r ç e k l e ş t i r d i ğ i »

bu fikirlerin ya da bu özlerin kusursuz örnekler o l m a l a r ı

istenmiyor daha. Ama a l g ı l a m a n ı nher verisinde d o ğ r u

dan d o ğ r u y avar o l d u k l a r ısöyleniyor. Her ş e y ia ç ı k l a y a n

tek bir fikir yok a r t ı k sonsuz s a y ı d anesneye anlam ve

ren, sonsuzs a y ı d aöz

var. Dünyak ı m ı ı t ı s ı z l a ş ı y o r

amaa y d ı n l a n ı y o r .Platon g e r ç e k ç i l i ğ isezgisel oluyor, ama yine de gerçekçilik olarak k a l ı y o r .Kierkegaard, T a n r ı s ı n a

d a l ı y o r d u ,Parmenides d ü ş ü n c e y iBir in içine a t ı y o r d u .

Ama burada d ü ş ü n c esoyut bir ç o k t a n n c ı l ı ğ aa t ı l ı y o r .

D a h a s ıvar; göz a l d a n m a l a r ıve d ü ş l e r n e l e rde bu <<zaman

d ı ş ıözler»den. Fikirlerin yeni d ü n y a s ı n d a ,Kentavros unu l a ı n ıkentlinin daha alçakgönüllü u l a m ı y l ael ele veriyor.

Uyumsuz insan için, d ü n y a n ı nbütün yüzlerinin ayr ı c a l ı k l ıo l d u k l a r ı n ısöyleyen bu bütünüyle tinsel k a n ı d a ,

bir a c ı l ı kve bir gerçeklik v a r d ı .Her ş e ya y r ı c a l ı k l ı d ı rdemek, her e y e ş d e ğ e r d e d i rdemeye gelir. Ama bu g e r ç e ğ i n

:metafizik yüzü onu öyle uzaklara götürür ki, belki de,ilkel bir tepki ile, Platon a daha y a k ı nbulur kendini.Gerçekten de her görüntünün a y n ıbiçimde a y r ı c a l ı k l ı

bir öz g e r e k t i r d i ğ iö ğ r e t i l i rona. « H i y e r a r ş i » d e nuzak olanbu ülküsel dünyada, ordu y a l n ı zgenerallerden o l u ş m u ş

tur. A ş k ı n l ı ke l e n m i ş t ik u ş k u s u z .Ama d ü ş ü n c e n i nbeklenmedik bir d ö n ü ş üdünyaya bir tür y a r ı miçkinlik sokar yeniden, evrene d e r i n l i ğ i n igeri verir.

Y a r a t ı c ı l a r ı n c adaha büyük bir özenle i ş l e n m i şbirkonuyu f a z l a s ı y l auzaklara g ö t ü r m ü şolmaktan kork

mam gerekir mi? Husserl in g ö r ü n ü ş t ea y k ı r ıama yukar-5




da söylenenler benimsenince s a ğ l a mm a n t ı ğ ı n ısezdiren§ kesinlemelerini a l n ı z c aokumakla yetiniyorum: « G e r ~

çek olan, mutlak biçimde, özünde gerçektir; gerçek b i r ~

dir; kendisini kavrayan v a r l ı k l a rinsanlar , devler, m e l e k ~

ler ya da t a n r ı l a rne olursa olsunlar, kendi kendinin t ı p ~

k ı s ı d ı r » .A k ı lyengiye eriyor, gümbürdüyor bu sesle, b u ~

nu y a d s ı y a m a m .Uyumsuz dünyada onun kesinlemesininne a n l a m ıolabilir? Bir m e l e ğ i nya da bir T a n r ı ' n ı na l g ı ~

s ı n ı nbenim için a n l a m ıyok. T a n r ı s a la k l ı nbenim a k l ı m ı

o n a y l a d ı ğ ıbu geometrik yer benim için her zaman a n l a ~

ş ı l m a zkalacak bir §ey Burada da bir ı ç r a m abuluyorum,bu s ı ç r a m asoyut içinde y a p ı l ı y o rdiye unutmamak i s t e ~

d i ğ i mş e y i nunutulU§U olmaktan geri kalacak d e ğ i lya.Husserl daha ilerde: «Çekime b a ğ l ıbütün kitleler yok o l ~

s a y d ı ,bununla çekim a s a s ı y ı k ı l m ı şo l m a y a c a k t ı ,y a l n ı z ~

ca u y g u l a m a s ı zk a l a c a k t ı » ,diye h a y k ı r d ı ğ ızaman, bir

avuntum e t a f i z i ğ ik a q ı s ı n d ab u l u n d u ğ u m u

biliyorum.ü ş ü n c e n i na ç ı k l ı kyolundan a y r ı l d ı ğ ıdönemeci bulmaki s t e d i ğ i mzaman da, Husserl in tinsel v a r l ı kkonusundakiu s l a m a s ı n ıokurnam yetiyor: «Tinsel süreçlerin y a s a l a r ı -

n ı tam olarak, a ç ı k a ç ı kseyredebilseydik, t ı p k ıkuramsald o ğ abilimlerinin temel y a s a l a r ıgibi ölümsüz ve d e ğ i § -

mez görüneceklerdi bize. öyleyse, hiçbir tinsel süreç o l ~

masa bile, bu yasalar geçerli o l a c a k l a r d ı » .Tinsel v a r l ı k

olmasa bile y a s a l a r ıo l a c a k m ı şBu durumda a n l ı y o r u m

ki, Husserl tinbilimsel bir g e r ç e ğ ia k ı l s a lbir kural y a p ~

maya k a l k ı y o r :ı n s a na k l ı n ı nb i r l e ş t i r i c igücünü y a d s ı -

d ı k t a nsonra, bu d o l a m b a ç l ıyoldan ölümsüz A k ı l ' aa t ~

l ı y o r .

Bu durumda Husserl in «somut evren» yönelimi b e ~

ni ş a ş ı r t m a z .Bütün özlerin kesin o l m a d ı k l a r ı n ı ,ama öz-

dekselo l a n l a r ıb u l u n d u ğ u n u ,

birincilerinm a n t ı k ,

ikin-cileriuse bilim konusu o l d u k l a r ı n ısöylemek, bir t a n ı m

53




sorunundan b a ş k abir ş e y d e ğ i l .Soyut, evrensel bir somutun kendi b a ş ı n as a ğ l a molmayan bir bölümündenb a ş l mbir ş e y ibelirtmez, deniliyar bana. ma daha önce ortaya ç ı k a r d ı ğ ı m ı zsalianma bu terimierin k a n ş ı k l ı -

ğ ı n ıa y d ı n l a t m a ı n ıs a ğ l ı y o r .Çünkü bu, dikkatimi yöneltt i ğ i mbu somut nesnenin, bu g ö ğ ü n ,bumantonun e t e ğ i

üzerinde bu suyun y a n s ı m a s ı n ı nilgimin dünyadan a y ı r -

d ı ğ ıg e r ç e ğ i nbüyüleyici etkisini kendi b a ş l a r ı n asürdür-dükleri a n l a m ı n ada gelebilir. Ben de bunu y a d s ı y a c a k

d e ğ i l i m .

Ama, bu mantonun kendisinin evrenselo l d u ğ u ,

özel v yeterli özü b u l u n d u ğ ubiçimler d ü n y a s ı n ı nm a l ı

o l d u ğ ua n l a m ı n ada gelebilir. O zaman a n i a r ı mki, yaln ı z c ay ü r ü y ü şdüzeni d e ğ i ş t i r i l m i ş t i r .Bu d ü n y a n ı ndaha yüee bir dünyada y a n s ı m a s ıyoktur a r t ı k d ü n y n ı n

görüntüler kitlesi içinde biçimler g ö ğ übelirir. Benim içinhiçbir ş e y id e ğ i ş t i r m e zbu. Somut a ş k ıd e ğ i l insan k o ş u -

lunun a n l a m ıd e ğ i lburada b u l d u ğ u m ,somutu bile gen e l l e ş t i r e c e kkadar dizginlerini k o p a r m ı şbir a k ı l c ı l ı k .

D ü ş ü n c e y ia l ç a l m ı şa k ı l ile yengin a k l ı nbirbirinek a r ş ı ty o l l a r ı n d a nkendi kendini y a d s ı m a y agötüren bug ö r ü n ü ~ t e k ia y k ı r ı l ı ğ aş a ş m a kb o ş u n a .Russeri in soyutT a n r ı s ı y l aK i e : r k e g a a r d ı ngözler k a m a ş t ı r a nT a n r ı s ı

a r a s ı n d a k iu z a k l ı ko kadar da fazla d e ğ i l .A k ı lile aklaa y k ı r ıa y n ıö ğ r e t i y egötürüyor. Çünkü yolun pek önemiyok gerçekte, varma istemi her ş e y eyetiyor. Soyutçu filozofla dindar filozof a y n ı k a r g a ş a l ı k t a nyola ç ı k ı y o rayn ı b u n a l ı m d abirbirlerine destek oluyorlar. Ama aslolana ç ı k l a m a k .Burada özlem, bilimden daha güçlü. Ç a ğ ı -

m ı z ı nd ü ş ü n c e s i n i na y n ızamanda hem bir d ü n y a n ı nan-l a m s ı z l ı ğ ıfelsefesine en y a t k ı nolanlardan, hem de so-

54




nuçlannda en p a r ç a l a n m ı ş l a r d a nbiri o l m a s ıçok anlam-l ı G e r ç e ğ i nsonuna kadar a k ı l s a l l a ş t ı r ı l m a s ı y l asonunakadar akla a y k ı r ı l a ş t ı r ı l m a s ıa r a s ı n d aidip gelmesi birtürlü bitmiyor, birinci durumda örnek m a n t ı k l a r abölü-yor onu, ikjpci durumda T a n r ı l a ş t ı r ı y o r .Ama bu kopma,y a l n ı z c ag ö r ü n ü ş t e .Sorun u z l a ş m a k ,her iki durumdada s ı ç r a m abuna yetiyor. Y a n l ı şolarak a k ı lk a v r a m ı n ı n

tek yönlü o l d u ğ us a n ı l ı y o rhep. Gerçekte, h ı r s ı n d anekadar güçlü olursa olsun, bu durum bu k a v r a m ı nöteki-

lerden daha az oynak o l m a s ı n ıgerektirmez. A k ı ltümüy-le i n s a n s ıbir yüz t a ş ı r ama a n r ı s a l ayönelmesini de bi-lir. Onu ölümsüzlük iklimiyle u z l a ş t ı r m a s ı n ıilk b a ş a r a n

Plotinos tan bu yana, ilkelerin en t u h a f ı n ı ,en büyülüsü-nü, k a t ı l m ailkesini benimsernek üzere, ilkelerinin en de-ğ e r l i s i n eyani ç e l i ş k iye s ı r tçevirmesini ö ğ r e n d i * .ü ş ü n -

cenin bir a r a c ı d ı rd ü ş ü n c e n i nkendisi d e ğ i l .Bir i n s a n ı n

d ü ş ü n c e s i ,her e y d e nönce özlemidir.A k ı l Plotinos un hüznünü y a t ı ş t ı r m a s ı n ıb a ş a r d ı ğ ı

gibi, yeni u n a l ı m ada ölürusüzün l ı ş ı l m ı şd e k o r l a r ıiçin-de rahatlama o l a n a k l a r ıs a ğ l a r .Uyumsuz d ü ş ü n c ebukadar ş a n s l ıd e ğ i l d i r .Ona göre dünya ne bu kadar a k ı l

sal, ne de bu kadar a k l a - a y k ı r ı d ı r .Akla uymaz bir ş e y d i r

ve y a l n ı zbudur. Russeri de i ş i nsonunda a k l ı nhiçbir s ı

n ı r ıkalmaz. Uyumsuz, tam tersine, b u n a l ı m ı n ıy a t ı ş t ı r

ma gücünde o l m a d ı ğ ı n agöre, s ı n ı r l a r ı n ıkesin olarak be-lirtir. öte yandan, Kierkegaard, onu y a d s ı m a kiçin bir

A. Bu ç a ğ d a , a k l ı nya u y m a s ı ,ya ölmesi gerekiyordu. Uydu.Plotinos ile m a n t ı kiken estetik olur. M a n t ı ğ auygun k a r ş ı l a ş -

t ı r m a n ı nyerini benzet71? e a l ı r .

B Bu Plotinos un o l g u c u l u ğ atek k a t ı l ı ş ıda d e ğ i l d i r .Bütün bututum, İ s k e n d e r i y eokulunun d ü ş ü n ü r üiçin pek d e ğ e r l iolan

« y a l n ı zbir insan k a v r a m ıo l m a d ı ğ ı ,bir d e Sokrates k a v r a m ıb u l u n d u ğ u » g ö r ü ş ü n d eönceden v a r d ı r .

55




tek s ı n ı r ı ny e t e c e ğ i n isöyler. Ama uyumsuz o kadar uza-ğ a gitmez. Onun için bu s ı n ı r ı na m a c ıa k l ı nh ı r s ı a r ı d ı r

y a l n ı z .A k l a - a y k ı r ık a v r a m ı ,v a r l ı k ç ı l a r c ad ü ş ü n ü l d ü ğ ü

biçimiyle kendini y a d s ı y a r a kbulunan ve kurtulan a k ı l

d ı r . Uyumsuz, s ı n ı r l a r ı n ıgören, a ç ı kg ö r ü ş l üa k ı l d ı r .

Uyumsuz insan, gerçek a k ı l s a ld a y a n a k l a r ı n ıi ş t ebuçetin yolun sonunda t a n ı r .Derin i s t e ğ i y l eo zaman önü-ne sürüleni k a r ş ı l a ş t ı r ı n c abirdenbire b a ş k ayana dön-mek üzere o l d u ğ u n usezinler. Russeri in evreninde dün-

ya durulur i n s a n ı ny ü r e ğ i n eoturan bu i ç l i - d ı ş l ı l ı ki s t e ğ i

gereksiz k a l ı r .K i e r k e g a a r d ı na ç ı n l a m aevreninde bu ay-d ı n l ı ki s t e ğ idayurulmak isteniyorsa, kendinden vazgeç-melidir. Günah bilmekte d e ğ i l d i rpek (bu b a k ı m d a nher-kes suçsuzdur), bilmek istemektedir. Bu da uyumsuz in-s a n ı nhem s u ç l u l u ğ u n u ,hem de s u ç s u z l u ğ u n uo l u ş t u r a n

ş e yolarak d u y a b i l e c e ğ itek g ü n a h t ı r .Böylece önüne sü-rülen, sonuçta, bütün eski ç e l i ş k i l e rbirer t a r t ı ş m aoyu-nu olarak belirir. Ama o u n l a r ıböyle d u y m a m ı ş t ı r .Ger-çekleri a l ı k o y m a kgerekir, bu da hiç doygunluk göster-memektir. O vaiz istemez.

Uslamam kendisini u y a n d ı r a na ç ı k l ı ğ ab ğ l ıkalmakister. Bu ç ı k l ı k«uyumsuz»dur. Arzulayan tinsel v a r l ı k

la umut ı r ı k l ı ğ ı n au ğ r a t a ndünya a r a s ı n d a k i k o p u ş t u r

birlik özlemimdir, bu a ğ ı n ı kevrenle n l a r ıbirbirine a ğ

layanç e l i ş k i d i r .

Kierkegaard özlemimi yok ediyor, Hus-serl de bu evreni bir yerde topluyor. Benim b e k l e d i ğ i m

bu e ğ i l d i .Bu a r ç a l a n m a l a r ıy ş m kve d ü ş ü n m e k ,be-nimsemek mi, yoksa y a d s ı m a km ı g e r e k t i ğ i n ibilmek sözkonusuydu. A p a ç ı ğ ımaskelemek, denklemin terimlerin-den birini y a d s ı y a r a kuyumsuzu silmek söz konusu ola-maz. Bununla a ş a n a b i l i rmi yoksa m a n t ı kbundan do-l a y ıölmeyi mi buyurur bunu bilmek gerekir. Felsefeselintihara ilgilenmiyorum, k ı s a c aintihara ilgileniyorum.

6




Y a l n ı zonu içindeki c o ş k u n l u k l a r d a na r ı t m a k , m a n t ı ğ ı -

n ı , d ü r ü s t l ü ğ ü n üt a n ı m a kistiyorum. Uyumsuz d ü ş ü n c e

için bundan b a ş k aher durum d ü ş ü n c e n i nkendi a y d ı n -

l a t t ı ğ ış e y d e nk a ç m a s ı n ı ,kendi b u l d u ğ u n uyine kendi-sinin yok etmesini gerektirir. Husserl « y a ş a m ı nş i m d i d e n

bilinen e l v e r i ş l ib a z ık o ş u l l a r ıiçinde y a ş a y ı pü ş ü n m -

nin k ö k l e ş m i şa l ı ş k a n l ı ğ ı n d a n »s ı y r ı l m ai s t e ğ i n eboyune ğ d i ğ i n isöylüyor ama son s ı ç r a m a s ıölümsüzü de ra-h a t l ı ğ ı n ıda geri getiriyor. S ı ç r a m a , K i e r k e g a a r d ı niste-d i ğ igibi büyük bir tehlikeyi belirtmiyor. Tersine s ı ç r a m a -dan önce gelen a n d a d ı rtehlike. Bu b a ş döndürücü çizgi-de d u r m a s ı n ıbilmek i ş t e dürüstlük budur gerisi kaça-ı n a k t ı r .G ü ç s ü z l ü ğ ü nhiçbir zaman K i e r k e g a a r d ı n k i l e r

kadar d o k u n a k l ıuyumlar e s i n i e r n e d i ğ i n ide biliyorum.Ama tarihin ilgisiz görünümlerinde g ü ç s ü z l ü ğ ü nyerivarsa güçsüzlük ş i m d ine i s t e d i ğ i n ib i l d i ğ i m i zuslamadabulamaz bu yeri.




ç e ğ it a n ı y a b i l i r i m ?

A ğ a ç l a ra r a s ı n d abir a ğ a ç hayvanlar arasmda bir

kedi o l s a y d ı mbu y a ş a m ı nbir a n l a m ıolurdu daha d o ğ -

rusu bu sorunun hiç a n l a m ıo l m a z d ıçünkü dünyadanbir parça l u r d u ı n .u dünya olurdum oysa ş i m d ibütünbilincimle bütün y a k ı n l ı kgereksinimirole onun k a r ş ı -

s ı n d a y ı m .Öylesine önemsiz olanbu a k ı l i ş t ebeni bütünevrenin k a r ş ı t ıyapan bu. Bir kalemdey d s ı y m monu.öyleyse d o ğ r uo l d u ğ u n ai n a n d ı ğ ı m ıb ı r a k m a m a l ı y ı m .Ba-

naa r ş ı

bile olsaa l a b i l d i ğ i n ea ç ı kb u l d u ğ u m ua l ı k o y m a -

I ı y ı m . u u y u ş m a z l ı ğ ı ndünya ile d ü ş ü n c e ma r a s ı n d a k i

bu k ı r ı l m a n ı ntemeli bu konudaki b i l i n ç l i l i ğ i md e ğ i ldenedir? Dernekonu sürdürrnek istiyorsam her zaman ye-nilenen her zaman gergin v kesintisizbir bilinçle sürdü-rebilirirn. Ş u s ı r a d auyumsuz a y n ızamanda hem alabil-d i ğ i n ea ç ı k hem de fethedilrnesi a l a b i l d i ğ i n egüç olanuyumsuz bir i n s a n ı ny ş m ı ndönüyor yurdunu yeni-den buluyor. Yine bu s ı r a d ad ü ş ü n c ea ç ı kg ö r ü ş l üçaba-n ı n k ı s ı rv k u r u m u şyolunu ı r a k a b i l i y o r .Ş i m d igünlüky a ş a m agiriyor. A d s ı zk i ş i n i nd ü n y a s ı n ıyeniden buluyorama a r t ı k b a ş k a ı d ı r ı ş ıv a ç ı k g ö r ü ş l ü l ü ğ ü y l edönüyorburaya. Umut etmeyi b ı r a k m a s ı n ıö ğ r e n d i .Ş i m d i k iza-m n ı ncehennemi onun ülkesi b u r a s ı d ı ra r t ı k . ütünsorunlar keskinliklerini yeniden k a z a n ı y o r l a r .Soyuta ç ı k l ı kbiçimlerin v renklerin i ç l i l i ğ ik a r ş ı s ı n d ageri çe-kiliyor. Tinsel u y u ş m a z l ı k l a rcisimleniyor insan y ü r e ğ i -

nin d ü ş k ü nv görkemli s ı ğ ı n a ğ ı n ıyeniden buluyorlar.Hiçbiri çözüme u l a ş m a d ı .Ama hepsi de yüz d e ğ i ş t i r d i .

ölecek mi yoksa s ı ç r a y ı pda kurtulacak r n ı y ı zkavramve biçimlerden kendi ölçümüzebir ev mi u r a c a ğ ı z ?Yok-sa a r ç a l a y ı c ıv o l a ğ a n ü s t üuyurnsuzumu e ç e c e ğ i z ?u

konuda son bir çaba daha harcayarak bütüns o n u ç l a r ı

ç ı k a r a l ı m .Beden sevgi y a r a t ı meylem insan s o y l u l u ğ u

59




bu dünyada yerlerini yeniden alacaklar o zaman. nsanorda b ü y ü k l ü ğ ü n übesleyen ilgisizlik e k m e ğ i n ive uyum-suzun ş a r a b ı n ıyeniden bulacak sonunda.

Yöntem üzerinde d u r a l ı myine; dayatmak söz konu-su. Uyumsuz insan yolunun belli bir n o k t a s ı n d ak ı ş k ı r -

t ı l m ı ~ t ı r .Tarih ne dinden yoksundur ne peygamberdenT a n r ı s ı z l a r ıbile v a r d ı r .Ondan s ı ç r a m a s ıisteniyor. Vere-b i l e c e ğ itek y a n ı t ,iyi a n l a m a d ı ğ ıbunun a ç ı ko l m a d ı ğ ı -

d ı r .K i ş ide y a l n ı z c aiyi a n l a m a d ı ğ ı myapmak ister. Ona

'bunun gururg ü n a h ı

o l d u ğ ubelki dei ş i n

sonunda ce-hennemin b u l u n d u ğ usöylenir ama bu garip g e l e c e ğ i

gözlerinin önüne getirmesine yetecek imgelem gücü yok-tur; ölümsüz y a ş a m ıy i t i r d i ğ isöylenir ama ona önemsizgörünür bu. S u ç l u l u ğ ubenimsettirilmek istenir ona. Okendini suçsuz bulur. D o ğ r u s u n usöylemek gerekirse yal-n ı z bunu duyar çaresiz s u ç s u z l u ğ u n u .Her ş e y ibu s a ğ -

lar ona. Böylece kendi kendinden i s t e d i ğ i ,y a l n ı z c abildi-ğ i y l y a ş a m a kelindekiyle yetinmek araya kesin olma-yan hiçbir ş e y s o k m a m a k t ı r .Hiçbir ş e y i nböyle o l m a d ı ğ ı

söylenir ona. Ama hiç d e ğ i l s ebu bir kesinliktir. ş i onun-l a d ı r ;hiçbir ş e y es a r ı l m a d a ny a ş a n ı py a ş a n a m a y a c a ğ ı n ı

bilmek ister.

Ş i m d iintihar

k a v r a m ı n ıele alabilirim. Bu kavraman a s ı lbir çözüm g e t i r e b i l e c e ğ i m i zönceden s e z i l m i şolma-

l ı Bu noktada sorun tersine ç e v r i l m i ş t i r .Bundan öncesorun a ş a m ı ny ş n m kiçin bir a n l a m ıo l m a s ıgerekipg e r e k m e d i ğ i y d i .Burada tersine y ş manlamdan ne ka-dar yoksun olursa o kadar iyi y a ş a n a c a ğ ıç ı k ı y o rortaya.Bir deneyi bir a z g ı y ıy a ş a m a konu bütünüyle benimse-mektir. öyleyse bilinçle gün ı ş ı ğ ı n aç ı k a r d ı ğ ı m ı zbu

uyumsuzu uyumsuz o l d u ğ u n ubile bile göz önünden

6




u z a k l a ş t ı r m a m a kiçin elimizden gelen her ş e y iyapmazsak, bu y a z g ı y ıy a ş a m a y a c a ğ ı zdemektir. Onu y a ş a t a n

k a r ş ı t l ı ğ ı nterimlerinden birini y a d s ı m a kondan s ı y r ı l -

m a k t ı r .Bilinçli b a ş k a l d ı r m a y ıyok etmek, sorunu ortadan a l d ı r m a k t ı r .Sürekli devrim konusu böylece bireyseldeney alaruna geçer. Y a ş a m a kuyumsuzu y a ş a t m a k t ı r .

Uyumsuzu y a ş a t m a kher ş e y d e nönce ona b a k r t ı a k t ı r .

Eurydice in tersine, uyumsuz ancak kendisine s ı r t çevr i l d i ğ izaman ölür. Böylece, t u t a r l ıolan ender felsefe dur u m l a r ı n d a n

birib a ş k a l d ı r m a

olarak belirir.B a ş k a l d ı r -

ma insanla kendi k a r a n l ı ğ ı m nsürekli biçimde k a r ş ı l a ş -

t ı r ı l m a s ı d ı r .Olanal{SIZ bir s a y d a m l ı kgereksinimidir. Hersaniyesinde d ü n y a y ıyeniden t a r t ı ş m akonusu eder. Tehlike, insana onu k a v r a m a n ı nyeri doldurulmaz f ı r s a t ı n ı

v e r d i ğ igibi, metafizik ayaklanma da bütün deney boyunca bilinci y a ş a t ı r .i n s a n ı nkendi kendisi için sürekli biçimde var o l u ş u h a z ı r o l u ş u d u r .tsteme d e ğ i l d i rumut-

suzdur. Y a l n ı z c aezici bir y a z g ı n ı nk e s i n l i ğ i d i rbu b a ş -

k a l d ı r m aona e ş l i ketmesi beklenen boyun e ğ i ş t e ndeu z a k t ı r .

Uyumsuz deneyin intihardan ne derece u z a k l a ş t ı ğ ı

burada görülüyor. t n t i h a r ı nb a ş k a l d ı r m a d a nsonra geld i ğ is a n ı l a b i l i r .Ama a n l ı şolarak. Çünkü intihar a ş k a l -

d ı r m a n ı nm a n t ı k s a lsonucu d e ğ i l d i r .i ç e r d i ğ ir a z ı o l u ş

d o l a y ı s ı y l a

onun tam tersidir. intihar;s ı ç r a m a

gibi, enson o k t a s ı n ag ö t ü r ü l m ü şkabullenmedir. Her ş e ytükenm i ş t i rinsan temel öyküsüne geri döner. G e l e c e ğ i n ibiricik ve korkunç g e l e c e ğ i n ifark eder, ona a t ı l ı r .Kendi tar-z ı n d a intihar uyumsuzu çözer. Onu da a y n ıölüme sürükler. Ama biliyorum ki, sürüp gitmek için uyumsuzunçözüme v a r m a m a s ıgerekir. A y n ızamanda hem bilinç,hem de ölümün a d s ı n m a s ı o l d u ğ uölçüde intihardan ı y -

r ı l ı r . ölüm mahkumunun son d ü ş ü n c e s i n i nen ucun-

6




da, her ş e y e k a r ş ı nbirkaç metre ötede, b a ş döndürücüd ü ş ü ş ü n ü nk ı y ı s ı n d ag ö r d ü ğ üş u kundura b a ğ ı d ı r .nti-har edenin tam k a r ş ı t ı d ı rölüm mahkumu.

Bu b a ş k a l d ı r m ay a ş a m ad e ğ e r i n iverir. Bir y a ş a m ı n

bütün u z u n l u ğ u n c ay a y ı l m ı şolarak, b ü y ü k l ü ğ ü n üyeni-den yerine getirir. Gözleri b a ğ l a n m a m ı şbir insan için,kendisini a ş a nbir gerçekle ç a r p ı ş a na n l a y ı ş ı ngörünümükadar güzel bir görünüm yoktur. nsan gururunun gös-terisi e r i ş i l m e zbir ş e y . Bütün e ğ e rd ü ş ü r m e l e retkisizk a l a c a k t ı r

burada.D ü ş ü n c e n i n

kendib e n i m s e d i ğ i

buı k ı

düzende bütün p a r ç a l a r ı y l a i ş l e n m i şbu istemde, bu kar-ş ı - k a r ş ı y a l ı k t agüçlü ve e ş s i zbir ş e yv a r d ı r .n s a n a - a y k ı

r ı l ı ğ ıi n s a n ı nb ü y ü k l ü ğ ü n üo l u ş t u r a nbu g e r ç e ğ iyoksun-l a ş t ı r m a k ,i n s a n ı nkendisini y o k s u n l a ş t ı r m a k t ı r .Banaher ş e y ia ç ı k l a y a nö ğ r e t i l e r i na y n ızamanda beni z a y ı f

l a t m a l a r ı n ı nnedenini ş i m d i a n l ı y o r u m .Kendi y a ş a m ı

mm a ğ ı r l ı ğ ı n d a nk u r t a r ı y o r l a rbeni, oysa onu y a l n ı zba-ş ı m at ş ı m mgerek. Bu dönemeçte olsa olsa bir v a z g e ç i şa h l a k ı y l ab i r l e ş e c e kk u ş k u c ubir metafizik tasarlayabili-rim.

Bilinç ve b a ş k a l d ı r m a ,bu y a d s ı m a l a rv a z g e ç i ş i nkar-ş ı t ı d ı r .Tersine, insan y ü r e ğ i n d eindirgenmez ve tutkuluolan ne varsa hepsi, o b u n l a r ıy a ş a m ı y l ac a n l a n d ı r ı r .Uz-l a ş m a m ı şolarak ölmek söz konusudur. Gönüllü olarak öl-mek d e ğ i l .ntihar bir y a m l m a d ı r .Uyumsuz i n s a n ı nbü-tün y a p a b i l e c e ğ iher ş e y itüketmektir, kendi kendini det ü . . ~ e t m e k t i r .Uyumsuz onun son n o k t a s ı n av a r m ı şgeri-limi, bir y a l n ı zçabayla sürekli olarak s ü r d ü r d ü ğ ügeri-limdir, çünkü bu bilinçte ve bu günü gününe b ~ ş k a l d ı r

mada biricik g e r ç e ğ i n iortaya k o y d u ğ u n ubilir. Bu ger-çek de meydan k u m a d ı r .lk sonuçlardan biri bu.

6




a ç ı ko l u ş u n d abir a r t ı şa n l a m ı n agelir.Günü gününe a ş a y a ninsan, uyumsuzla a r ş ı l a ş m a -

dan önce, amaçlarla, bir gelecek ya da h a k l ıç ı k m a(kime ya da neye k a r ş ı ,sorun bu d e ğ i l k a y g ı s ı y l ay a ş a r .

Ş a n s l a r ı n ıölçüp biçer, daha sonraya, e m e k l i l i ğ i n eya dao ğ u l l a r ı m nç a l ı ş m a s ı n abel b a ğ l a r .a ş a m ı n d ayönetilebilecek bir ş e y l e rb u l u n d u ğ u n ai n a n ı rhala. Gerçekte bütün bu olaylar, bu ö z g ü r l ü ğ üyalaniasa bile, ö z g ü r m ü ş

gibi d a v r a n ı r .Uyumsuzun belirmesinden sonra, her ş e y

s a r s ı l m ı şd u r u m d a d ı r .Bu «ben v a r ı m »d ü ş ü n c e s iher e -

yin bir a n l a m ıv a r m ı şgibi d a v r a n ı ş ı m(yeri geldikçe hiçbir e y i na n l a m ıo l m a d ı ğ ı n ısöylesem bile), bütün bunlarher an gelebilecek bir ölümün u y u m s u z l u ğ u y l ab a ş döndürücü bir biçimde de a l a n l a n ı r .Y a r ı n ıd ü ş ü n m e kkendine bir amaç seçmek, y e ğ l e m e l e r iolmak, bütün bunlarö z g ü r l ü ğ ei n a n c ıgerektirir, b a z ı b a z ıinsan onu duymad ı ğ ı n ıiyice a n ı a s abile. Ama ş u anda bu üstün özgürlüğ ü n bir e r ç e ğ etemellik edebilecek tek ş e yolan v rolmö z g ü r l ü ğ ü n ü nevet i ş t e bu ö z g ü r l ü ğ ü n b u l u n m a d ı ğ ı

çok iyi biliyorum. ölüm tek gerçek olarak d u r m a k t a d ı r

önümde. Ondan sonra i ş i ş t e ng e ç m i ş t i r .Sürüp gitmektede özgür e ğ i l i mt u t s a ğ ı mhem de ölümsüz devrim umu-du bulunmayan horgörüye a ş v u r a m a y a c a kolan bir tut-s a ğ ı m .Devrim ve horgörü o l m a y ı n c ada, kim tutsak kalabilir? ölümsüzlük güveni o l m a y ı n c atam a n l a m ı y l a

hangi özgürlük varolabilir?Ama, a y n ızamanda uyumsuz insan, ş i m d i y ekadar

d ü ş ü y l ey a ş a d ı ğ ıbu özgürlük konutuna b a ğ l ı k a l d ı ğ ı n ı

anlar. Bir anlamda, bu durum kendisini köstekliyordu.a ş a m ı n ı nbir a m a c ı o l d u ğ u n ud ü ş l e d i ğ iölçüde, e r i ş i i e -

cek bir a m a c ı ngereklerine uyuyor, ö z g ü r l ü ğ ü n ü ntutsa-ğ ı oluyordu. Böylece, olmaya h a z ı r l a n d ı ğ ı r nbir aile bab a s ı n d a n

(ya da bir mühendisten, ya da PTT de bir me-

64




mur a d a y ı n d a nb a ş k atürlü d a v r a n a m a z d ı m .B a ş k abir

ş e yolmaktansa bu l m a y ıs e ç e b i l e c e ğ i m ei n a n ı y o r u m .Bu-na bilinçsiz olarak i n a n ı y o r u m ,o r a s ıd o ğ r u .Ama a y n ı

zamanda, konutumu beni çevreleyenlerin n a n ç l a r ı n d a n ,

insansal çevremin ö n y a r g ı l a r ı n d a na l ı y o r u m(ötekilerözgür o l d u k l a r ı n ao kadar i n a n ı y o r l a rki, bu iyimserlikde o kadar b u l a ş ı c ıki ). Tinsel ya da toplumsal her türlüö n y a r g ı d a nne kadar uzak durursak d u r a l ı m ,bir ölçüdeetkilerinde k a l ı r ı zhatta y a ş a y ı ş ı m ı z ıb u n l a r ı nen iyile-rine (iyi ve kötü ö n y a r g ı l a rv a r d ı r uydururuz. Böyleceuyumsuz insan, gerçekten özgür o l m a m ı şo l d u ğ u n uan-lar. Daha ç ı k k o n u ş m kgerelörse, umut e t t i ğ i mölçüde,bana özgü bir g e r ç e ğ i n ,bir v a r o l u şya da y a r a t ı şbiçi-minin k a y g ı s ı n ıd u y d u ğ u mölçüde, sonra y a ş a m ı m ıdü-z e n l e d i ğ i mve böylece onun bir a n l a m ıo l d u ğ u n ubenim-s e d i ğ i m it a n ı t l a d ı ğ ı mölçüde, kendime engeller y a r a t ı r ,

y ş m ı m ıbu engellerin içine a p a t ı r ı m .Bende ancak tik-sinti u y a n d ı r a nve ş i m d iiyice görüyorum, insan özgür-l ü ğ ü n üciddiye almaktan b a ş k abir ş e y yapmayan bir-çok kafa ve yürek memurunun a p t ı ğ ı n ıy a p m ı şolurum.

Uyumsuz ş u noktada a y d ı n l a t ı y o rbeni: y a r ı nyok-tur. Bundan böyle derin ö z g ü r l ü ğ ü m ü n a k ı l s a l d a y a n

bu i ş t e .Burada iki k a r ş ı l a ş t ı r m ay a p a c a ğ ı m .önce -

zemciler kendilerine verecekbir

özgürlük bulurlar.Tan-

n i a r ı n agömü mekle, onun k u r a l l a r ı n aboyun e ğ m e k l e ,

kendileri de gizliden gizliye özgür olurlar. K e n d i l i ğ i n d e n

b e n i m s e n m i şt u t s a k l ı k t aderin bir b a ğ ı m s ı z l ı kbulurlar.Ama bu ö z g ü r l ü ğ ü n a n l a m ınedir? Her ş e y d e nönce ken- U kendilerine k a r ş ıkendilerini özgür b u l d u k l a r ıözgür)lmaktan çok s e r b e s t l i ğ ek a v u ş t u k l a r ısöylenebilir. A y n ı

Jiçimde, t a m a m ı y l aölüme burada en a ç ı kuyumsuzlukllarak a l ı n a nö ı ü m ey ö n e l m i şuyumsuz insan, b e n l i ğ i n -

le b i l l u r l a ş a ntutkulu dikkatten b a ş k aher ş e y d e ns ı y r ı l -

6




d ı ğ ı n ıduyar. Ortak kurallar k a r ş ı s ı n d abir özgürlük ta-dar. Burada v a r l ı k ç ıfelsefenin b a ş l a n g ı çizieklerinin bü-tün d e ğ e r i n is a k l a d ı k l a r ıgörülüyor. Bilinced ö n ü şgün-lük uykunun ı ş ı n ak a ç ı ş ,uyumsuz ö z g ü r l ü ğ ü nlk d ı m -

l a r ı n ıbelirtir. Amaamaçlanan v a r l ı k ç ıdin söylevi onun-la birlikte de temelde bilinçtens ı y r ı l a nş u tinsel s ı ç r a m a -

d ı r .A y n ıbiçimde ikincik a r ş ı l a ş t ı r m a mbu , i l k ç a ğtut-s a k l a r ıda kendi kendilerinind e ğ i l l e r d i .Ama kendilerinihiç sorumlu bulmamaktan a ş k abir ş e yolmayan özgür-l ü ğ üt a n ı r l a r d ı .ölümün de ezen ama kurtaran, soyluR o m a l ıelleri v a r d ı r .

Bu dipsiz k e s i n l i ğ egömülmek,bundan böyle kendinikendi y a ş a m ı n aona g e l i ş t i r e c e k ,onu ş ı kk ö r l ü ğ ü n ed ü ş -

meden gözden geçirecekkadar y a b a n c ıbulmak; bundabir u r t u l u şilkesi v a r d ı r .Bu yeni b a ğ ı m s ı z l ı ğ ı nsüresi deher türlü eylem ö z g ü r l ü ğ ügibi s ı n ı r l ı d ı r .ö l ü m s ü z l ü ğ e

çek vermez. Ama hepsi de eskiden ölümdeduran özgür-l ü d ü ş l e r i n i nyerini l ı r . Bir a f a kvakti erkenden,önün-de hapisanenin k a p ı l a r ıa ç ı l a n·Ölüm mahkumunun oT a n r ı s a l« h a z ı r l ı ğ ı »y a ş a m ı nduru alevi d ı ş ı n d akalanher ş e yk a r ş ı s ı n d abu i n a n ı l m a zilgisizlik, ölümle uyum-suz, iyice s e z i l d i ğ igibi, akla uygun biricik ö z g ü r l ü ğ ü n ;

bir insan y ü r e ğ i n i nduyup y a ş a y a b i l e c e ğ iö z g ü r l ü ğ ü nil-keleridirburada. Bu da ikinci bir sonuç. Uyumsuzinsan

böylece o l a s ı ,y a k ı c ıve d o n m u şsaydam ve s ı n ı r l ıbir ev-ren görfu·, bu evrende hiçbiro l a s ı l ı kyoktur, ama her ş e y

v e r i l m i ş t i r ,bu evren a ş ı l d ım ı y ı k ı l ı şve hiçlik b a ş l a r .Ozaman uyumsuz insan, böylebir evrende y a ş a m a y ave

ondan güçlerini, umut etmenin y a d s ı n m a s ı n ıavuntusuz

A l ç a k g ö n ü l l ü l ü ğ ü nbir

s a v u n m a s ıd e ğ i l ,bir olgu

k a r ş ı l a ş t ı r -

m a s ısöz konusu. yumsuz insan u z l a ş m ı ş i n s a n ı nk a r ı ı ı t ı d ı r .

66




bir a ş a m ı ny ı l m a zt a m k l ı ğ ı n ıç ı k a r m a y akarar verebilir.

Ama böyle bir evrendey a ş a m a k

ne demektir?Ş i m -

dilik e l e c e ğ eilgisizlikten ve v e r i l m i şolan her ş e y itüketmekten b a ş k ahiçbir ş e y . a ş a m ı na n l a m ı n ainanmakher zaman bir e ğ e r l e rb a s a m a ğ ı mvarsayar seçmeler v

y e ğ l e m e l e rvarsayar. Uyumsuza inanç t a n ı m l a m a l a r ı m ı -

za göre bunun a r ş ı t ı n ıö ğ r e t i r .Ama bu üzerinde durnimaya d e ğ e rbir ş e y .

Hiçbir ş e y es ı ğ ı n m a d a ny a ş a n a b i l i rmi y a ş a n a m a z

m ı beni ilgilendiren tek ş e y bu. Bu alandan hiç d ı ş a r ı

ç ı k m a kistemiyorum. ana y a ş a m ı nbu yüzü v e r i l d i ğ i n e

göre kendimi ona uydurabilir miyim? u özel k a y g ı r-

ş ı s ı n d auyumsuza inanç deneyierin i t e l i ğ i n i nyerini nic e l i ğ evermek demeye gelir. u y a ş a m ı nuyumsuzun yüzünden b a ş k ayüzü o l m a d ı ğ ı n ai n a n ı r s a mbütün dengesinin benim bilinçli b a ş k a l d ı r m a m l aonun içinde ç ı r p ı n -

d ı ğ ı k a r a n l ı k a r a s ı n d a k isürekli k a r ş ı t l ı ğ ad a y a n d ı ğ ı n ıduyarsam ö z g ü r l ü ğ ü m ü nancak s ı n ı r l ıy a z g ı s ı n agörebir anlam t a ş ı d ı ğ ı n ıkabul edersem o zaman önemli olan ı nen iyi y a ş a m ad e ğ i len fazla y a ş a m ao l d u ğ u n usöylemem gerekir. unun a y a ğ ım ı yoksa tiksindirici mi h o ş

mu yoksa üzücü mü l d u ğ u n ud ü ş ü n e c e kd e ğ i l i m .Kesinlikle söyleyelim burada olgu y a r g ı l a r ıb e n i m s e n m i şdeğ e r y a r g ı l a r ıbir yana b ı r a k ı l m ı ş t ı r .Y a l n ı zg ö r e b i l d i ğ i m -

den sonuçlar ç ı k a r ı n a mve bir v a r s a y ı molabilecek hiçbirş e y ek a p ı l ı n a m a mgerek. Böyle y a ş a m a n ı ndürüst olmad ı ğ ıd ü ş ü n ü l ü r s eo zaman gerçek dürüstlük bana dürüsto l m a m a y ıbuyuruyor demektir.

En fazla y a ş a m a k ;g e n i şanlamda bu a ş a m ı nkura-l ı m nhiçbir a n l a m ıyok. A ç ı k ç abelirtmek gerek. Bir kezbu nicelik k a v r a m ıyeterince d e ş i l m e m i şgörünüyor. Çün-

kü insan deneyinin g e n i şbir bölümünü kapsayabilir. irinsamn h l a k ıd e ğ e rs ı r a l a m a s ıancak i r i k t i r d i ğ ideney-

67




lerin n i c e l i ğ ive ç e ş i t l i l i ğ i y l ebir anlam t a ş ı y a b i l i r .Ç a ğ -

d a şy ş mk o ş u l l a r ıda n s a n l a r ı nç o ğ u n l u ğ u n aa y n ıde. .neyler n i c e l i ğ i n ive bunun sonucu olarak a y n ıderin deneyi kabul ettiriyor. Bireyin kendi k a t k ı s ı n ıkendisine« V e r i l m i ş »o l a n ı yani kendisinde d o ğ u ş t a nb u l u n a n ıdagöz önünde bulundurmak gerekir k u ş k u s u z .Ama bu konuda bir y a r g ı y avaramam ve bir kez daha, burada kur a l ı m ı nd o l a y s ı z a ç ı k l ı ğ auymak o l d u ğ u n usöylemeliyim.O zaman ortak bir a h i a k ı na s ı lö z e l l i ğ i n i nkendisine yön

veren ülkünün öneminden çok, k a p s a m ıölçülebilecek birdeney düzgüsünde b u l u n d u ğ u n ugörürüm. Benzetmeyibiraz zorlayacak olursak, bizim sekiz saatlik günümüzüna h l a k ıo l d u ğ ugibi, Y u n a n l ı l a r ı nb o şz a m a n l a r ı n ı nda ah-l a k ıv a r d ı .Ama ş i m d i d e nbirçok insan, bunlar a r a s ı n d a

da en yürek p a r ç a l a y ı c ı l a r ı ,bize daha uzun bir deneyinbu d e ğ e r l e rtablosunu d e ğ i ş t i r d i ğ i n isezdiriyorlar. S ı r f

deneylerinin n i c e l i ğ i y l ebütün e k o r l a r ık ı r a c a kbu spordeyimini özellikle k u l l a n ı y o r u m ,böylece de kendi ahlak ı n ıkazanacak günlük gazete serüvenini getiriyorlar akl ı m ı z a .Bununla birlikte romantizmden u z a k l a ş a l ı mday a l n ı zseçimini yapmaya ve y a l n ı zoyunun u r a l ıo l d u ğ u -

na i n a n d ı ğ ı n ıincelemeye k a r a r l ıbir insan için, bu tutu-mun ne anlama g e l e b i l e c e ğ i n id ü ş ü n e l i m .

Bütün r e k o r l a r ık ı r m a k ,her ş e y d e nönce ve y a l n ı z

dünyayla k a r ş ık a r ş ı y agelmek, elden g e l d i ğ i n c es ı k gelmektir. Ç e l i ş k i l e r esöz o y u n l a r ı n ad ü ş m e d e nn a s ı lbece-

N i t e l i ğ inicelik o l u ş t u r u rb a z ı b a z ı .Bilimsel k u r a m ı nson ko·num n o k t a s ı n abakarsam her maddenin güç merkezlerindeno l u ş t u ğ u n ugörürüm. B u n l a r ı nniceliklerinin az ya da çok değ i ş i ko l m a s ımaddenin ö z e l l i ğ i n i naz ya da çok d e ğ i ş i ko l m a s ı n a

yol açar Bir milyar iyonla bir iyon y a l n ı znicelikte d e ğ i l nite-l ikte de f a r k l ı d ı r .K a r : ı ı l a ş t ı r m a y ıinsan deneyinde de bulmakkolay.

68




rebiliriz bunu? Uyumsuz, bir yandan bütün deneyierin il-ginçlikten uzak o l d u k l a r ı n ıö ğ r e t i röte yandan deneyie-rin en büyük i c e l i ğ i n ed o ğ r uiter de ondan. O zaman, yu-karda sözünü e t t i ğ i mbirçok i n s a n ı ny a p t ı ğ ış e y n a s ı l

y a p ı l m a z ,bize bu insan maddesinin elden g e l d i ğ i n c efaz-l a s ı mgetiren ş m biçimi a s ı lseçilmez, böylece de birb a ş k ayandan t ı l d ı ğ ıileri sürülen e ğ e r l e rb a s a m a ğ ına-s ı l sokulmaz ş i n içine?

Ama bize bilgi veren yine uyumsuz ve onun ç e l i ş k i l i

y a ş a m ı .Çünkü a n l ı ş l ı kbu deneyler n i c e l i ğ ibize b a ğ l ı y -

ken, o n l a r ı ny ş mk o ş u l l a r ı m ı z ab a ğ l ıo l d u ğ u n ud ü ş ü n -

mekte. Burada basitleyici olmak gerekir. Y a ş a d ı k l a r ıy ı l -

l a r ı ns a y ı s ıaym olan iki insana, hep aym deneyler topla :m ı ms a ğ l a rdünya. Bunun bilincinde olmak bize d ü ş e r .

Y a ş a m ı n ı ,b a ş k a l d ı r m a s ı m ,ö z g ü r l ü ğ ü n üduymak, eldeng e l d i ğ i n c efazla duymak, fazla y a ş a m a k t ı r . U y a n ı k l ı ğ ı n

egemen o l d u ğ uyerde, d e ğ e r l e rb a s a m a ğ ıgereksiz k a l ı r .

Daha da b a s i t ı e y i c io l a l ı m .Tek engelin, tek <<kazanama-ma:.run erken ölüm o l d u ğ u n usöyleyelim. Burada esinle-nen evren, ölüm denen o sürekli y r ı k l ı ğ ak a ı ; ş ı to l m a s ı y -

la y a ş a ryalmz. Böylece de, uyumsuz insamn gözünde(bunu istese bile , hiçbir c o ş k u n l u k ,hiçbir tutku, hiçbirözveri, kirk y ı l l ı kbir bilinçli y ş m la l t m ı şy ı l üzerines e r i l m i şbir a ç ı k g ö r ü ş l ü l ü ğ üe ş i t k ı l a m a z .Delilikleölüm, bunlar onun o n a r ı l m a zd u r u m l a r ı d ı r .nsan seç-mez. öyleyse uyumsuz ve t a ş ı d ı ğ ıy ş mf a z l a l ı ğ ıi n s a n ı n

Hiçl ik d ü ş ü n c e s igibi pek f a r k l ıbir kavram konusunda d ay-n ı ş e y i d ü ş ü n e b i l i r i z .G e r ç e ğ ene bir ş e y ekler ne de ondanbi r ş e y eksilir. H i ç l i ğ i nt inbil imsel deneyinde ik i bin y ı l a k -dar neler o l a c a ğ ı n ıd ü ş ü n d ü ğ ü m ü zzaman kendi h i ç l i ğ i m i z

gerçek a n l a m ı n ık a z a n ı r .G ö r ü n ü ş l e r i n i nbir i a l t ı n d ahiçlik

bizim y a ş a m l a r ı m ı zolmayacak olan gelecek y a ş a m l a r ı ntopla-m ı n d no l u ş m u ş t u r .

69



UYUMSUZ B İ R USLAMA

ş ı m ö z g ü r l ü ğ ü mve tutkum. Y a l n ı zbilinç yoluyla ölümeç a ğ r ıolan e y iy ş mk u r a l ıbiçimine sokuyor ve i n t i l i a r ı

y a d s ı y o r u m .Günler boyunca sürüp giden bu o ğ u kyank ı y ıbilmiyor d e ğ i l i m .Ama y a l n ı zbir sözüm var söyleyecek; bunun zorunlu l d u ğ u .Nietzsche: « A ç ı k ç agörülüyorki gökte ve yeryüzünde b a ş l ı c ai ş i m i zuzun zaman vea y n ıyönde oyun e ğ m e k t i r ;bunun sonunda ö r n e ğ i nerdem gibi sanat, müzik dans a k ı l d ü ş ü n c egibi u ğ r u n d

y ş m kç a b a s ı n ad e ğ e nbir ş e y d e ğ i ş t i r e nbir ş e y inc e l m i şç ı l g ı n

ya daT a n r ı s a l

bire y ç ı k a r »

diyey a z d ı ğ ı

zaman büyük bir a h i a k ı nk u r a l ı n ıgösterir. Ama uyumsuz i n s a n ı nyolunu da gösterir. Aleve boyun e ğ m e ka y n ı

zamanda hem en kolay hem de en güç ş e y d i r .Bununlabirlikte güçlükle boy ö l ç ü ş ü r k e ni n s a n ı nb a z ı b a z ıkendini y a r g ı l a m a s ıiyi olur.

«Dua d ü ş ü n c e n i nüzerine k a r a n l ı k b a s ı n c ab a ş l a r »

der Alain. Gizemcilerle v a r l ı k ç ı l a rda: «Ama v a r l ı ğ ı ngeceyle k a r ş ı l a ş m a s ıgerek » diye k a r ş ı l ı kverirler. Hiç k u ş -

kusuz öyle ama ş u k a p a l ıgözlerde ve y a l n ı zi n s a n ı nistemiyle d o ğ a ngece t L . ı s e lv a r l ı ğ ı niçinde silinmek içino l u ş t u r d u ğ ugece d e ğ i l .Bir geceyle k a r ş ı l a ş m a s ıgereksebu daha çok a y d ı n l ı kg ö r ü ş l ü k a l a nu m u t s u z l u ğ u ngecesi kutup gecesi tinsel v a r l ı ğ ı n u y a n ı k l ı ğ ıbelki de a k l ı n

ı ş ı ğ ı n d aher nesneyi kesin çizgileriyle ortaya ç ı k a r a nş u

ak ve el d e ğ m e m i şa y d ı n l ı ğ ı n y ü k s e l e c e ğ igece olsun. Bubasamakta e ş d e ğ e r l i ktutkulu anlamayla k a r ş ı l a ş ı r .Ozaman a r t ı kv a r l ı k ç ıs ı ç r a m a y ıy a r g ı l a m a kbile söz konusu olmaktan ç ı k a r .nsan t u t u m l a r ı n ı nyüz y ı l l ı kfreskiiçinde yeniden a l ı ryerini. Bilinçliyse seyirci için bu s ı ç -

rama da uyumsuzdur. A y k ı r ı l ı ğ ıç ö z d ü ğ ü n üs a n d ı ğ ıölçüde bütünüyle eski durumuna getirir onu. Bundan o l a y ı

c o ş k uvericidir. Bundan o l a y ıher e y yeniden yerini l ı r

g ö r k e m l i l i ğ iç e ş i t l i l i ğ iiçinde uyumsuz dünya yeniden do-

7




JlarAma durmak kötü bir tek g ö r ü şa ç ı s ı y l ayetinmek

bütün tinsel güçlerin belki de en etkilisi olan ç e l i ş k i d e nyoksun kalmak güçtür Yukarda söylenenler bir ü ş ü n c e

biçimini t a n ı m l ı y o ry a l n ı zŞ i m d iy ş m ksöz konusu.



UYUMSUZ NSAN

Stavrogin i n a n ı r s ai n a n d ı ğ ı n ainanmaz.tnanmazsa i n a n m a d ı ğ ı n ainanmaz.

Dostoyevski inler



«Benim a l a n ı mz a m a n d ı r » ,der Goethe. ş t e tamuyumsuz bir söz. Uyumsuz insan nedir gerçekten? ölüm-süzü y d s ı m m k lbirlikte onun için hiçbir ş e yyapma-yan. Böyle bir özlem d u y m a d ı ğ ıiçin d e ğ i l cesaretini vea k l ı n ıbuna e ğ g ö r d ü ğ üiçin. Birincisi kendi d ı ş ı n d a k i l e -

re b a ş v u r m a d a ny a ş a m a s ı n ıelindekiyle yetinmesini ö ğ -

retir ikincisi de kendi s ı n ı r l a r ı n ıgösterir ona. S ı n ı r l ıöz-g ü r l ü ğ ü n d e n ,geleceksiz b a ş k a l d ı r ı ş ı n d a n ,ölümlü bilin-cinden k u ş k u s uo l m a y ı n c a ,serüvenini y a ş a m ısüresincesürdürür. A l a n ıb u r a d a d ı rkendisininkinden b a ş k ahery a r g ı d a nuzak t u t t u ğ ueylemi b u r a d a d ı r .Daha büyükbir a ş a m ,bir b a ş k ay ş ma n l a m ı n agelemez onun için.Dürüst bir tutum o l m a z d ıböylesi. «Gelecek u ş a k l a r : ı >de-

nilen Ş u gülünç s o n r a s ı z l ı k t a nbile söz etmiyorum. Mada-me Roland ona bel b a ğ l ı y o r d u .Bu tedbirsizlik dersini al-d ı . Gelecek k u ş a k l a rbu sözü seve seve anarlar ama yar-g ı l a m a y ıunuturlar. Madame Roland gelecek k u ş a k l a r

k a r ş ı s ı n d ailgisizdir.Ahlak üzerinde n t ı kyürütmek söz konusu olamaz.

n s a n l a r ı nbüyük bir ahlak k a y g ı s ı y l akötü d a v r a n d ı k l a -

r ı n ıçok gördüm d ü r ü s t l ü ğ ü nkural g e r e k t i r m e d i ğ i n ideher gün görüyorum. Uyumsuz i n s a n ı nkabul e d e b i l e c e ğ i

7




bir tek ahlak var T a n r ı d a na y r ı l m a y a nahlak; buyurucuahlak. e var ki kendisi bu a n r ı n ı nd ı ş ı n d ay a ş a r .öte-

ki ahlakiara gelince ahlaka a y k ı r ı l ı ğ ıda s a y ı y o r u m ) ,

uyumsuz k i ş ibunlarda a l n ı zd o ğ r u l a m a l a rgörür onun-sa o ğ r u l a n a c a khiçbir ş e y iyoktur. Burada onun suçsuzl u ğ uilkesinden yola ç ı k ı y o r u m .

Bu suçsuzluk korkunçtur. «Her ş e y eizin v a r d ı r »diye h a y k ı r ı rivan Karamazov. Bunda da uyumsuz kokusuvar. Ama basit a n l a m ı y l aanlamamak k o ş u l ua l t ı n d a .iyia n l a ş ı l d ım ı , bilmem; bir k u r t u l u şve sevinç ç ı ğ l ı ğ ıd e ğ i l

a c ı bir gözlem söz konusu. a ş a m aa n l a m ı n ıverecek birT a n r ıi n a n c ı ,ceza görmeden kötülük etme gücünden çokdaha çekici. Seçmek güç o l m a z d ı .Ama seçme yoktur a c ı

l ı k da o zaman b a ş l a r .Uyumsuz kurtarmaz, serbest b ı

rakmaz b a ğ l a r .Her türlü edirne izin vermez. «Her ş e y e

izin v a r d ı r »sözü hiçbir ş e y i nyasak o l m a d ı ğ ıa n l a m ı n a

gelmez. Uyumsuz söz konusu e d i ı n ı e r i ns o n u ç l a r ı n ae ş d e -

ğ e r i i l i k l e r i n i

veriry a l n ı z .

Suçus a l ı k

vermez - çocukçab i r ş e yolurdu b u - ama p i ş m a n l ı ğ ay a r a r s ı z l ı ğ ı n ıverir.A y n ıbiçimde bütün deneyler f a r k s ı zo l d u ğ u n d a ngörevdeneyi de herhangi bir deney kadar uygundur, yerindedir. C a n ıerdemli olmak i s t e d i ğ iiçin de erdemli olabilirinsan.

Bütün ahlaklar bir eylemin kendini h a k l ıya da geçersiz k ı l a ns o n u ç l a r ıb u l u n d u ğ ug ö r ü ş üüzerine kurul-m u ş t u r .Uyumsuza v a r m ı şbir insan bu s o n u ç l a r ı nesenlikle ele a l ı n m a s ıg e r e k t i ğ i n id ü ş ü n ü ry a l n ı z .ödemeyeh a z ı r d ı r .B a ş k abir deyimle onun için sorumlular bulunabilse bile suçlu yoktur. Fazla fazla g e ç m i şdeneydengelecek d a v r a n ı ş l a r ı n ıdüzenlemek konusunda yararlan-maya a z ıo l a c a k t ı r .Zaman a m a n ıy a ş a t a c a k ,y a ş a myaş a m ahizmet edecektir. Hem s ı n ı r l ıhem de a ğ z ı n akadaro l a s ı l ı k l a r l adolu olan bu alanda a ç ı kg ö r ü ş l ü l ü ğ üd ı ş ı n -

76



UYUMSUZ İ N S A N

da kalan her ş e y önceden kestirilmesi o l a n a k s ı zolarakgörünür ona. Bu akla uymaz düzenden hangi kural ç ı k a ~

r ı l a b i l i rki? Ona ö ğ r e t i c igörünebilecek biricik gerçek b i ~

le kesin d e ğ i l d i r ;i n s a n l a r ı niçinde c a n l a n ı ri n s a n l a r ı n

içinde sürer. öyleyse uyumsuz i n s a n ı nuslama sonundaa n l a y a b i l e c e ğ iş e y l e rahlak k u r a l l a r ıd e ğ i l ,birer ö r n e k l e ~

me, insan a ş a m l a r ı n ı ns o l u ğ u .Arkadan gelen birkaç g ö ~

rüntü bunlar ş t e .Uyumsuz s l a m a y ıizler, ona bir tutumbir s ı c a k l ı ks a ğ l a r l a r .

Bir r n e ğ i nve bu a ç ı k l a m a l a r ı n(hele uyumsuz d ü n ~yada) izlenecek birer örnek o l m a d ı k l a r ıg ö r ü ş ü n üg e l i ş ~

t i r m e y ı ;ne gerek var? Bunun i ç ç a ğ r ıgerektirmesi bir y a ~

na Rosseau ya b a k ı pdört ayak üstünde yürümek, Ni-etzsche ye b a k ı pannemize sert davranmak g e r e k t i ğ iso-nucunu ç ı k a r m a kgülünçtür. «Uyumsuz o l m a l ıahmako l m a m a l ı »diyor bir ç a ğ d a şyazar. Söz konusu olacak tu-tumlar ancak k a r ş ı t ı a r ıda göz önüne a l ı n ı r s abir anlamkazanabilirler. Bilinçleri birse, postadaki bir memur ada-y ı y l abir fatih e ş i t t i rBu b a k ı r n a a nbütün deneyler fark-s ı z d ı r .ı n s a n ay a r a r l ı o l a n l a r ıv a r d ı rz a r a r l ıo l a n l a r ıvar-d ı r Bilinçliyseler y a r a r l ıolurlar. Yoksa hiçbir önemleriyoktur; bir i n s a n ı nyenilgileri, k o ş u l l a r ıd e ğ i l ,kendi ken-dini y a r g ı l a r .

Ben y a l n ı zkendilerini tüketmek a m a c ı n ıgüden, ya

da kenp.ilerini tükett iklerini kendi bilincimle s e z d i ğ i mki-ş i l e r iseçtim. Daha ötesi yok bunun. Ben i m d i l i ky ş m ~

lar gibi d ü ş ü n c e l e r i nde gelecekten yoksun o l d u k l a r ıbirdünyadan söz etmek istiyorum a l n ı z c a . K i ş i y iç a l ı ş t ı r a n ,

ç ı r p ı n d ı r a nher ş e yumuttan y a r a r l a n ı r .öyleyse a l d a t ı c ı

olmayan biricik d ü ş ü n c ek ı s ı rbir d ü ş ü n c e d i r .Uyumsuzdünyada, bir k a v r a m ı nya da bir y a ş a m ı nd e ğ e r ik ı s ı r l ı -

ğ ı y l aölçülür.



DON JUAN CILIK

Sevmekle i ş bitseydi her ş e y f a z l a s ı y l abasit olurdu.ı n s a nne kadar çok severse uyumsuz o ölçüde s a ğ l a m l a -

ş ı r Don u a n ı nk a d ı n d a nk a d ı n agitmesi hiç de a ş kyokl u ğ u n d a nd e ğ i l d i rOnu eksiksiz a ş k ıarayan bir karasevd a l ı gibi göstermek gülünçtür. Ama her k a d ı n ıe ş i t birt a ş k ı n l ı k l ave her seferinde bütün b e n l i ğ i y l es e v d i ğ iiçinbu y e t e n e ğ ive bu d e r i n l e ş t i r m e y iyinelernesi gerekir. Herk a d ı n ı nona hiç kimsenin hiçbir zaman v e r m e d i ğ i n iget i r e c e ğ i n iu m m a s ıb u n d a n d ı r .K a d ı n l a rher seferinde derinden derine aldamr, y a l n ı zona bunu yineleme gereksinimini d u y u r m a y ıb a ş a r ı r l a r .«En sonunda sana a ş k ı

verdim » diye h a y k ı r ı riçlerinden biri. Don J u a n ı nbunagülmesinde ş a ş ı l a c a kbir ş e y var m ı «En sonunda m ı

der h a y ı r ,bir kez daha.» Neden çok sevmek için enderolarak sevmek g e r e k e c e k m i ş ?

Don Juan kederli midir? G e r ç e ğ e y a k ı ngörünmü-

yor bu. Pek öyle eski kitaplara b a ş v u r a c a kd e ğ i l i m .Ta-

78



UYUMSUZ İ N S A N

rihten de pek az y a r a r l a n a c a ğ ı m .Bu g ü l ü ş ,yengin per.,v a s ı z l ı k ,bu hoplama v oyun d ü ş k ü n l ü ğ ü ,a y d ı n l ı kvesevinçli bir ş e y . a ğ l a molan her v a r l ı kç o ğ a l m a y ayöne-l i r Don Juan da öyle. Ama fazla olarak, kederlilerin ke-derli o l m a l a r ıiçin iki neden v a r d ı r :ya bilmezler, yaumut ederler. Don Juan bilir v umut etmez. S ı n ı r l a r ı n ı

bilen, bu ı n ı r l a r ı nd ı ş ı n aç ı k m a y a n ,v a r l ı k l a r ı n ı nyer al-d ı ğ ıbu i ğ r e t ia r a l ı k t a ,u s t a l a r ı no çok güzel r a h a t l ı ğ ı n ı.gösteren o y u n c u l a r ıd ü ş ü n d ü r ü r .Deha da budur i ş t e ;s ı -

n ı r l a r ı n ıbilen a k ı l .Bedensel ölümün s ı n ı r ı n akadar, DonJuan kederi bilmez. B i l d i ğ iandan sonra da k a h k a h a s ı

ç ı n l a rv her ş e y ib a ğ ı ş l a t t ı r ı r .Umut e t t i ğ izamanlardakederlidir. Bugün, bu k a d ı n ı nd u d a k l a r ı n d abiricik bili-m i n a c ı v güç verici t a d ı n ıyeniden bulur. A c ım ı ?Olsaolsa, m u t l u l u ğ uduyulur k ı l a nbu zorunlu kusurlulukolabilir.

Don Juan da, Ecclesiaste la l E t s l e n m i şbir adam gör-meye ç a l ı ş m a kbüyük bir l d a t m a c a d ı r .Çünkü onun içinkuruntu diye bir ş e y varsa, o da bir b a ş k ay a ş a mumu-dudur. Oyununu g ö ğ ü nkendisine k a r ş ıo y n a r l ı ğ ı n agörebunu t a ı i ı t ı a r .Hazda y i t i r i l m i şarzunun p i ş m a n l ı ğ ı ,güç-s ü z l ü ğ ü nbu ortak o t ı a ğ ıonun d e ğ i l d i r .T a n r ı y ıkendiniş e y t a n asatacak kadar t a n ı y a nFaust a da uyar bu. DonJuan için i ş daha basittir. M a l i n a n ı nBurlador u cehen-nem tehditlerini hep: «Bana uzun bir süre a n ı s ı n »diyey a n ı t l a r .ölümden sonra geleceklerin önemi yoktur, c a n l ı

o l m a s ı n ıbilen için de ne uzun bir günler silsilesi v a r d ı r

Faust d ü n y a n ı nnimetlerini istiyordu; elini u z a t m a s ıye-terdi a v a l l ı n ı n .Ruhunu sevindirmesini bilmernek de onus a t m a k t ı r .Don Juan sa, tam tersine, d o y g u n l u ğ ubuyu-rur. Bir a d ı n ıb ı r a k ı r s a ,ille de s e v m e d i ğ iiçin b ı r a k m a z .

T e v r a t ' ı nbilgelikle i lgi l i bölümlerini 11azana verilen ad fl dbu bölümler. (Çev.)

19




Güzel bir a d ı nher zaman a r z u l a n ı r .O bir a ş k a s ı n ısev-d i ğ iiçin b ı r a k ı rbu da a y n ış e y d e ğ i l d i r .

lstediklerini f a z l a s ı y l averir bu a ş a m ,onu y i t i r m e k ~

ten daha kötü bir ş e yolamaz. Bu deli büyük bir bilgedir.Ama umutla a ş a y a ninsanlar, i y i l i ğ i nyerini c ö m e r t l i ğ e ,

ş e f k a t i nyerini erkekçe s u s u ş a ,k a y n a ş ı m ı nyerini y a l n ı z

cesarete ı r a k t ı ğ ıbu evrene pek ayak uyduramazlar. Son-ra da herkes: «Bir z a y ı f bir ülkücü ya da bir e r m i ş t i , »

der. öyle ya, s a t a ş k a nb ü y ü k l ü ğ ügözden d ü ş ü r m e kge-

rekir.

Don J u a n ı nk o n u ş m a l a r ı n ave bütün k a d ı n l a riçink u l l a n d ı ğ ıo hiç d e ğ i ş m e y e nsözcüklere k ı z a r l a r(ya dah a y r a n l ı kduyulan ş e y ialçaltan, o suç o r t a ğ ıg ü l ü ş l eülerler). Ama sevinçlerde nicelik arayan kimse için, y a l n ı z

etkenlik önemlidir. Etkenliklerini ortaya k o y m u şparo-l a l a r ıne diye k a r ı ş t ı r m a l ı ?a d ı nolsun, erkek olsun, hiçkimse dinlemez n l a r ı söyleyen sesi dinler daha çok. Bun-lar u r a l d ı r ,herkesin u y d u ğ ubir ş e y d i rinceliktir, söyle-nip geçilir, en önemlisi bundan sonra y a p ı l a c a k t ı r .DonJuan önceden h z ı r l n ı rbuna. Ne diye bir ahlak sorunuç ı k a r s ı nb a ş ı n a ?Kendini cehenneme a d a m a s ıManara deMilosz un a p t ı ğ ıgibi bir r m i şolmak için e ğ i l d i r .Onuniçin cehennem, meydan okunan bir e y d i r .T a n r ı s a löfke-ye verilecek bir tek y a n ı tv a r d ı r ,bu da insan onurudur:«Ben onurlu i n s a n ı m ,ş ö v a l y eo l d u ğ u miçin de sözümüyerine getiriyorum,» der Komandör e. Ama onu ahlakak a r ş ıbir insan yapmak da a y n ıölçüde büyük bir y a n l ı ş -

l ı k olur. u konuda «herkes gibhdir. Y a k ı n l ı kya da so-ğ u k l u kduygusunun a h l a k ıv a r d ı ronda. Don J u a n ıiyia n l a m a n ı ntek yolu b a y a ğ ıbiçimde simgelik e t t i ğ iş e y e

8



UYUMSUZ İ N S N

b a ş v u r m a k t ı r : b a y a ğ ıbir a y a r t ı c ıve k a d ı n l a r ad ü ş k ü n

bir adam.B a y a ğ ı

biry a r t ı c ı d ı r .

Ne var ki bilinçlidir bi-linçli o l d u ğ uiçin de uyumsuzdur. A ç ı kg ö r ü ş l ü l ü ğ ee r m i ş

bir a y a r t ı c ıbununla d e ğ i ş e c e kd e ğ i l d i r .Ayartmak onundurumudur. ı n s a n ı ndurum d e ğ i ş t i r i pdaha iyi o l m a s ı

ancak romanlarda görülür. Ama aym zamanda hem hiç-bir ş e y i nd e ğ i ş m e d i ğ i ,hem de her e y i nb a ş k abiçime r-d i ğ isöylenebilir. Don u a n ı neylem alaruna s o k t u ğ uş e y ,

n i t e l i ğ ed e ğ e rveren e r m i ş i na h l a k ı n ak a r ş ı tbir a h l a k t ı r ,

bir nicelik a h l a k ı d ı r .Nesnelerin derin a n l a m ı n ainanma-mak uyumsuz n s a n ı nö z e l l i ğ i d i r .Bu t e ş l iya da hayranyüzleri bir b a ş t a nbir b a ş ad o l a ş ı r ,bir yere toplar ve ya-kar. Zaman kendisiyle birl ikte yürür. Uyumsuz insan za-mandan a y r ı l m a y a ni n s a n d ı r .Don Juan k a d ı n l a r ı n«ko-leksiyonunu» yapmaz. Niceliklerini tüketir onlarla bir-likte de y a ş a mş a n s l a r ı n ı .Koleksiyon yapmak g e ç m i ş i y -

le y a ş a y a b i l e c e kdurumda o l m a k t ı r .Ama o özlemi umu-dun bu biçimini a d s ı r .Resimlere b a k m a y ıbilmez.

Böyledir diye bencil midir? Kendi y o r d a m ı n c ak u ş -

kusuz. Ama burada da a n l a ş m a kgerek. Kimileri y a ş a -

makiçin

y a r a t ı l m ı ş t ı r ,

kimileride

sevmek için. Hiç de-ğ i l s eDon Juan seve seve söylerdi bunu. Ama onun seçe-b i l e c e ğ itürden kestirme bir biçimde y a p a r d ıbunu. Çün-kü burada sözü edilen ş k d u r a s ı z l ı kd ü ş l e r i y l eb e z e n m i ş -

tir. Bütün tutku u z m a n l a r ısöylüyor bize d u r a s ı za ş kan-cak engellerle k a r ş ı l a ş ı l ı r s ad o ğ a r .Ç a r p ı ş m a s ı ztutkuyoktur pek. Böyle bir ş k ancak ölüm denen son e l i ş k i d e

• Tam a n l a m ı n d ave k u s u r l a r ı y l abir l ik te S a ğ l ı k l ıb i r tu tum ku-

s u r l a r ıda kapsar

8




son bulabilir. Ya Werther o l m a l ı ,ya hiç. Burada birçokintihar biçimleri v a r d ı r bunlardan biri de kendini tü-

müyle verme ve kendi ş a n s ı n ıu n u t m a d ı r .Bunun e a ş t u -

rucu o l a b i l e c e ğ i n ibir b a ş k a s ıkadar Don Juan da bilir.Ama önemli o l a n ı nbu o l m a d ı ğ ı n ıbilen ender k i ş i l e r d e n

biridir. Ş u n uda o kadar iyi bilir; büyük bir a ş k ı netkisiy-le her türlü i ş i s e ly ş ms ı r tçevirenler belki de zengin-l e ş i r l e r ,ama a ş k l a r ı n ı ns e ç t i ğ ikimseleri hiç k u ş k u s u z

y o k s u l l a ş t ı n r l a r .Bir annenin tutkulu bir a d ı n ı ny ü r e ğ i

kurudur ister istemez çünkü dünyayas ı r t ç e v i r m i ş t i r .

Bir tek duygu bir tek v a r l ı k ,bir tek yüz ama bir ş e yke-ı n i r i l m i ş t i r .Don Juan a yön veren b a ş k abir a ş k t ı r ,bua ş kda k u r t a n c ı d ı r .Kendisiyle birlikte d ü n y a n ı nbütünyüzlerini de getirir titrernesi geçici o l d u ğ u n ubilmesin-den ileri gelir. Don Juan hiç o l m a y ıs e ç m i ş t i r

Onun için ç ı kgörmek söz konusudur. Bizi b a z ıvar-l ı k l a r ab a ğ l a y a nş e y ea ş kdememiz k i t a p l a r ı nsöylence-lerin k a f a m ı z a s o k t u ğ uortak bir g ö r ü ş ed a y a n ı n a r n ı z -d a n d ı rancak. Ama beni a ş k t ay a l n ı z c abir v a r l ı ğ ab a ğ l a -

yan u istek sevgi ve zeka a r ı ş ı m ı n ıgörüyorum. Bu bir-l e ş i m ,bir b a ş k a s ıiçin a y n ıd e ğ i l d i r .Bütün bu deneyleria y n ıadla k a r ş ı l a m a y ah a k k ı myôk. Bu durum a y n ıdav-r a n ı ş l a r l ayürütülmelerini önler. Burada da uyumsuz in-san b i r l e ş t i r e m e y e c e ğ i n iç o ğ a l t ı r .Böylece en a z ı n d a n

kendisine a k l a ş a n l a nk u r t a r d ı ğ ıkadar kendini de kur-taran yeni bir varolma biçimi bulur. A y n ızamanda hemgeçici hem de t k o l d u ğ u n ubilen a ş k ,cömert ş k t ı ran-cak. Don Juan için y a ş a m ı ndemeti bütün bu ölümler veyeniden d o ğ u ş l a r d ı r .Onun verme ve y a ş a t m abiçimi bu-dur. Burada bencillikten söz edilebilir mi y a r g ı y ıb a ş k a -

l a r ı n ab ı r a k ı y o r u m .

8




bunun g e r ç e ğ ebenzeyip b e n z e m e d i ğ i n id ü ş ü n m e d e n

m a n t ı ğ auygun o l d u ğ u n usöyleyebilirim. Burada y a l n ı z

« d o ğ u ş »terimini almak ve sözcükler üzerinde oynamakistiyorum; y ş m ks a ğ l ı y o r d us u ç s u z l u ğ u n u .Ş i m d ibirsöylence n i t e l i ğ it a ş ı y a nbir s u ç l u l u ğ uy a l n ı z c aölümdena l m ı ş t ı ro

Bu t a ş t a nş ö v a l y e n i n ,d ü ş ü n m e y igöze a l m ı şkan ilecesareti c e z a l a n d ı r m a kiçin y a r a t ı l m ı şheykelin b a ş k anea n l a m ıolabilir? ölümsüz k l ı n düzenin evrensel a h i a k ı n

bütün güçleri k ı z a b i l e nbir T a n r ı n ı nbütün y a b a n c ıbü-y ü k l ü ğ ü ,onda z e t ı e n i r .Bu kocaman bu ruhsuz a ş DonJ u a n ı nher zaman y a d s ı d ı ğ ıgüçleri simgeler y a l n ı z c a .

Ş ö v a l y e n i ngörevi burada biter. Y ı l d ı n m l agökgürültüsüç a ğ r ı l d ı k l a r ıy a p m a c ı kgökyüzüne dönebilirler. Gerçektragedya o n l a r ı nd ı ş ı n d a o y n a n ı r .H a y ı r ,t a ş t a nbir el al-t ı n d aö l m e m i ş t i rDon Juan M a s a i s ımeydan o k u y u ş a ,

varolmayan bir T a n r ı y ı k ı ş k ı r t a ns a ğ l a mi n s a n ı n ,bu ç ı l -

g ı n g ü l ü ş ü n e · s e v eseve inamyorum. Ama her ş e y d e nön-ce de; Don J u a n ı n ,A n n a n ı nevinde b e k l e d i ğ igece ş ö -

valyenfn g e l m e d i ğ i n i ,vakit gece y a r ı s ı n ıgeçince de din-sizin h a k l ı ç ı k a n l a r ı nkorkunç hüznünü u y d u ğ u nina-n ı y o r u m .Onun son olarak bir a n a s t ı r ak a p a n d ı ğ ı n ıan-latan y ş möyküsüne daha da gönülden i n a n ı y o r u m .

öykünün e ğ i t i c iy a n ıg e r ç e ğ ebenzer s a y ı l a b i l e c e ğ i n d e n

d e ğ i l .T a n r ı d a nne diye s ı ğ ı n a kisteyecekti? Daha çoktümden uyumsuzlukla y o ğ r u l m u şbir y a ş a m ı n m a n t ı ğ a

uygun sonunu y a r ı n s ı zsevinçlere dönük bir örnrün ya-b a n s ıy o k s u n l u ğ u n ubelirtiyor bu. Ergi burda k e ş i ş l i k t e

biter. B u n l a r ı na y n ıy o k s u l l u ğ u niki yüzü olabileceklerinianlamak gerek. Daha tüyler ürpertici bir görüntü bekle-nebilir mi; bedeninin ihanetine u ğ r a y a n ,sonunu bekler-ken t a p m a d ı ğ ıbu T a n r ı y l ak a r ş ık a r ş ı y a ,y ş m hiz-met e t t i ğ igibi ona da hizmet ederek b o ş l u könüne diz

8



UYUMSUZ İ N S A N

ç ö k m ü ş ,k o l i a r ı mderinlikten yoksun o l d u ğ u n ub i l d i ğ i

i n a n d ı r m agücünden yoksun g ö ğ e d o ğ r uuzatarak güldü-rünün son n o k t a s ı n au l a ş a na d a m ı ngörüntüsü.

Don u a n ıbir tepe üstünde, ı s s ı zİ s p a n y o lm a n a s t ı r -

l a r ı m nbir hücresi içinde görüyorum. B a k t ı ğ ıbir e y var-sa, bunl r uçup g i t m i şa ş k l a r ı n ı ngölgeleri d e ğ i lbelki det s p a n y a n ı nsessiz bir o v a s ı d ı rkendine benzer b u l d u ğ u ,

görkemli, ruhsuz t o p r a k t ı r .Evet, i ş t e bu p r ı lp a r ı lvehüzünlü görüntüde u r n i a l ı .Sonuncu son, beklenen m

hiç istenmeyen sonuncu son, küçümsenecek bir ş e y d i r .



OYUN

«Gösteri k r a l ı nbilincini bu tuzakta y a k a l a y a c a ğ ı m

i ş t e »der Hamlet. Yakalamak.tam yerinde. Çünkü bilinççabucak gider ya da k ı v r ı l ı v e r i r .Onu havada kendi ken-disine kaçamak bir göz a t t ı ğ ıo ölçülmez anda yakala-

mak gerekir.Günü gününe y a ş a y a ninsan o y a l a n ı n a y ı

pek sevmez. Her ş e yonu s ı k ı ş t ı r ı rtersine. A y n ızamandada hiçbir ş e y kendi kendinden fazla ilgilendirmez onuhele ilerde ne o l a b i l e c e ğ ikonusunda. Tiyatrodan göste-riden h o ş l a n m a s ıb u n d a n d ı rbirçok y a z g ı l a rsunulurkendisine b u n l a r ı na c ı l ı ğ ı n ı na c ı s ı n ıçekmeden ş i i r i n i

a l ı r .Hiç d e ğ i l s eorada bilinçsiz i n s a n ıt a n ı r ı zne o l d u ğ u

bilinmeyen bir umuda d o ğ r uk o ş a rdurur. Uyumsuz in-san onun b i t t i ğ iyerde a k l ı noyuna hayran o l m a y ıb ı r a

karak onun d e r i n l i ğ i n egirmek i s t e d i ğ iyerde b a ş l a r .Bü-tün bu a ş a r n l a r agirmek o n l a r ıç e ş i t l i l i k l e r iiçinde duy-mak tam a n l a m ı y l ao n l a r ıo y n a m a k t ı r .Oyuncularm ge-nellikle bu a ğ r ı y au y d u k l a r ı n ıuyumsuz insanlar olduk-l a r ı n ısöylemiyorum. Y a l n ı z c ay a z g ı l a r ı n ı na ç ı kg ö r ü ş l ü

bir y ü r e ğ içekebilecek uyumsuz bir y a z g ıo l d u ğ u n usöy-lüyorum. undan sonra söyleyeceklerimin ters a n l a ş ı l -

8



SISYPHOS SÖYLEN1

üstü a ş a m l a rbu tek ve tam a z g ı l a riçin bundan dahaa y d ı n l a t ı c ıbir örnek beklenebilir mi?Sahneden ç ı k t ım ı

Sigismond hiçbirş e yd e ğ i l d i ra r t ı k .t k i saat sonra, lokan-tada yemek y e d i ğ igörülür. Belki dey a ş a mo zaman bird ü ş t ü r .Ama Sigismond dansonra bir b a ş k a s ıgelir. a -

r a r s ı z l ı kiçinde a c ı çeken k a h r a m a n ı nyerini, öcünü al-d ı k t a nsonra kükreyenkahraman l ı r .Böylece ü z y ı l l a r ı

tinsel v a r l ı k l a r ıd o l a ş m a k l akendinde i n s a n ıo l a b i l e c e ğ i

ve o l d u ğ ugibi y a n s ı t m a k l ayolcu d e d i ğ i m i zş u öbüruyumsuz k i ş i y ey e t i ş i royuncu. Onun gibi, bir ş e y itüke-tir, durmadan o l a ş ı r .Z a m a n ı nyolcusudur. Nicelikahla-k ı bir besi bulabilseydi,bu e ş s i zsahne üzerinde bulurdu.Oyuncu bu k i ş i l e r d e nne ölçüde y a r a r l a n ı rbunu söyle-mek güç. Ama önemli olanbu e ğ i l .Bu yeri doldurulmazy a ş a m l a r l ahangi noktaya kadar b i r l e ş t i ğ i n ibilmek sözkonusudur y a l n ı z .Gerçekten de, o n l a r ıkendinde t a ş ı d ı -

ğ ı d o ğ d u k l a r ız a m a n ıve u z a m ıa z ı c ı ka ş t ı k l a r ıolur. Ar-t ı k eski i m l i ğ i n d e nkolayca a y r ı l a m a y a noyuncuya ş l i k

ederler. Oyuncunun,b a r d a ğ ı n ıa l ı r k e nk u p a s ı n ık a l d ı r a n

HamJet in devinimini yenidenb u l d u ğ uolur. H a y ı r onuy a ş a t t ı ğ ıv a r l ı k l a r d a na y ı r a nu z a k l ı ko kadar fazla d e ğ i l -

dir. O zaman her ay ya da her gün u çok verimli e r ç e ğ i

bir i n s a n ı nolmak i s t e d i ğ i y l eo l d u ğ ua r a s ı n d as ı n ı rbu-l u n m a d ı ğ ı n ıbol bol ortaya koyar.öyle görünmek, öyleo l m a y ıne dereceyekadar e r ç e k l e ş t i r i ro her zaman da-ha iyi c a n l a n d ı r m a y aç a l ı ş a nk i ş i bunu t a n ı t l a r .Çünkütümüyle yalandan yapmak, kendiy a ş a m ıolmayan ya-ş a m l a r ı nelden g e l d i ğ i n c eilerilerine girmek,onun sana-t ı d ı r .Ç a b a n ı nsonunda, i ç ç a ğ r ı s ıa y d ı n l a n ı r ;bütün yüre-ğ i y l hiçbir e y olmamayaya da birçok olmayaç a l ı ş m a k .

a h r a m a n ı n ıy a r a t m a s ıiçin kendisine verilensüre nekadar darsa, y e t e n e ğ ide o kadar zorunludur. ç saat

içinde, bugün kendisinin olan yüzle ölecektir. ütün bu



UYUMSUZ İ N S A N

o l a ğ a n d ı ş ıy a z g ı y ıüç saat içinde d u y m a s ıve göstermesigerektir. Kendini yeniden bulmak üzere yitip gitmek de-nir buna. Bu üç saat içinde, salondaki a d a m ı nd o l a ş m a k

için bütün ömrünü h a r c a d ı ğ ıbu ç ı k ı ş s ı zyolun sonunadek gider.

Geçiciyi o y n a y a n d ı royuncu, ancak g ö r ü n ü şa l a n ı n -

daç a l ı ş ı r

ancakg ö r ü n ü şa l a n ı n d ak u s u r s u z l a ş ı r .

Tiyat-ronun o ş u l uy ü r e ğ i ny a l n ı z c adevinimlerde ve bedende,ya da bedenin sesi o l d u ğ ukadar ruhun sesi olan sesle be-lirtilmesi ve a n l a t ı l m a s ı d ı r .Bu s a n a t ı ny a s a s ıher ş e y i n

büyütülmesini ve etin diline çevrUmesini ister. Sahneüzerinde, n a s ı lsevilirse öyle sevmek, y ü r e ğ i no yeri dol-durulmaz sesini kullanmak, uzun uzun seyreder gibi bak-mak gerekseydi, dilimiz ş i f r e l ibir dil olarak k a l ı r d ı .Bu-rada sessizlikler de i ş i t i l m e l i d i r .A ş ksesini yükseltir, k ı -

m ı l t ı s ı z l ı kbile gösteri olur. Her ş e y d e nönce beden ege-mendir. öyle her ş e y«oyunsu» olamaz, h a k s ı zolarak de-ğ e r d e nd ü ş ü r ü l e nbu sözcük bütün bir e s t e t i ğ ibütün bira h l a k ıkapsar. Bir insan y a ş a m ı n ı ny a r ı s ısöylenmeyenianlamakla, b a ş ı n ıçevirmekle, susmakla geçer. Oyuncuburada a k k ıolmayan yere girendir. Bu z i n c i r l e n m i şru-

hun t ı l s ı m ı n ıbozar, tutkular en sonunda sahneye a t ı l ı r -lar. Bütün devinimlerde k o n u ~ m r l a ry a l n ı z h a y k ı r ı ş l a r l a

y a ş a r l a r .Böylece oyuncu k i ş i l e r i n igöstermek için o n l a r ı

çizer ya da yontar. imgesel biçimlerinin içine akar, göl-gelerine k a n ı n ıverir. Söylemek bile fazla, büyük tiyatro-dan oyuncuya tümüyle bedensel y a z g ı s ı n ıdoldurma f ı r -

s a t ı n ıveren tiyatrodan söz ediyorum. Shakespeare e ba-k ı n .Bu büyük devinim tiyatrosunda, oyunu yöneten ş e y

bedenin k u d u r g a n l ı k l a r ı d ı r .Her ş e y i bunlar a ç ı k l a r .

9




Bunlar olmasa, her e y y ı k ı l ı r d ı .C o r d e l i a y ısürgüne gönderen, E d g a r ımahkum eden sert d a v r a n ı şolmasa, Kral

Lear ç ı l g ı n l ı ğ ı nrandevusuna hiçbir zaman gitmezdi. Ozaman bu tiyatronun bunakhk burcu a l t ı n d ageçmesi yerindedir. Ruhlar cinlere ve s a r a b a n d l a r ı n a *b ı r a k ı l m ı ş t ı r .

En z ı n d a ndört deli, biri e s l e ğ i y l e ,öbürü istemiyle, sonikisi de a c ı l a n y l a ;düzeni b o z u l m u şdört beden, a y n ıdurumun dört a n l a t ı l m a zyüzü.

Tek b a ş ı n ainsan bedeninin b o y u t l a r ıda yetersizdir.Maske ve yüksek t a b a n l ıkunduralar yüzü temel ö ğ e l e -

rinde i l i k l e ş t i r e nya da daha çok belli eden makyaj, abartan ya da b a s i t l e ş t i r e ngiysi; bu evren, g ö r ü n ü şu ğ r u n d a

her ş e y iharcar y a l n ı z c agöz için y a p ı l m ı ş t ı r .Uyumsuzbir mucizeyle, bilgiyi getiren de yine bedendir. Iago'yuhiçbir zaman onu o y u a y ı n c aa n l a d ı ğ ı mkadar iyi anlayamam. Ne kadar i§itirsem i ş i t e y i mancak görünce kavrar ı m onu. Uyumsuz k i ş i n i nt e k d ü z e l i ğ i ,o hem y a b a n s ı ,

hem de dost, o biricik ve b a şdöndürücü g ö r ü n ü ş üoyuncuya geçer, bütün k a h r a m a n l a r ıiçinde d o l a ş t ı r ı ronu.Burada da, bu eda b i r l i ğ i n ibüyük tiyatro a p ı t ı s a ğ l a r * * .

Oyuncu burada kendi kendisiyle ç e l i ş i r ;a y n ı ,yine de çokç e ş i t l ibir tek bedenle ö z e t l e n m i şbunca ruh. Ama her ş e -

ye e r i ş m e kve her ş e y iy ş m kisteyen bu birey, bu o ş u -

na çaba, bu güçsüz inat, uyumsuz ç e l i ş k i n i nta kendisidir.Hep kendisiyle ç e l i ş e nonda b i r l e ş i ryine de. Bedenle tinsel a r l ı ğ ı nbirbirleriyle b i r l e ş i pk a y n a ş t ı k l a r ı ,ikincisininb a ş a r ı s ı z l ı k l a r ı n d a n b ı k ı pen a d ı kdostuna ö n e l d i ğ iyer-

Bir dans. (Çev.)*

Moliere in, Alceste ini d ü ş ü n ü y o r u mburada. Her ş e y alabildi-ğ i n e basit, a ç ı k k a b a d ı r .Philinte e k a r ş ıAlceste, Elianthe ak a r ş ıCelimene, a m a c ı n ad o ğ r ui t i Z m i şkarakterin uyumsuz tu-t a r l ı ğ ıiçinde bütün konu, sonra dizenin kendisi, karakterint e k d ü z e l i ğ igibi, i ı e c e l e r ide zar zor belli eden «kötü m ı s r a » .

9



UYUMSUZ İ N S A N

dedir. « K a n l a r ı y l ay a r g ı l a r ıa l a b i l d i ğ i n ebirbirlerine k a ~

r ı ş a nbunun içinde a z g ıp a r m a ğ ı n ı nd i l e d i ğ id e l i ğ i n d e n

ses c ı k a r d ı ğ ıflüt olmayan k i ş i l e r ene mutlu » der H a m ~

Iet.

Kilise oyuncuda böyle bir çabaı n a s ı lsuç s a y m a z d ı ?

u sanatta r u h l a r ı ns a p k ı nç o ğ a l ı m ı n ı ,c o ş k u n l u k l a r ı n

ölçüyüa ş m a s ı n ı ,

tek biry a z g ı y ıy a ş a m a y ay a n a ş m a y a n

bütün a ş ı r ı l ı k l a r aa t ı l a nbir v a r l ı ğ ı ns a r s ı c ıs a v ı n ı y a d s ı ~

yordu. O n l a r ısürgün etmekle bütün ö ğ r e t t i k l e r i n i ny a d ~

s ı n ı n a s ıolan su simdiki zaman tutkusunu ve su Protee*yengisini sürgün e t m i şoluyordu. ölümsüzlük bir oyund e ğ i l d i r .Güldürüyü ona y e ğ görecek kadar d ü ş ü n c e s i z

bir v a r l ı kk u r t u l u ş uk a ç ı r m ı ş t ı relinden. «Her yerde» ile«her zaman» a r a s ı n d au z l a ş m ayoktur. u kadar küçük

görülen bu m e s l e ğ i n ,ölçüsüz bir tinsela n l a ş m a z l ı ğ ayola ç m a s ıb u n d a n d ı r .«Önemli olan, ölümsüzy a ş a md e ğ i l ~

dir, ölümsüz c a n l i l ı k t ı r »der Nietzsche. Gerçekten de bü-tün dram bu seçimdedir.

Adrienne Lecouvreur*, ölüm d ö ş e ğ i n d e ,tövbe edipkutsal e k m e ğ iyemek istedi, ama m e s l e ğ i n d e ndönmeyey a n a ş m a d ı .Böyleceiövbenin k a z a n c ı n d a noldu. G e r ç e k ~

ten de T a n r ı y ak a r ş ıderin tutkusunu seçmek d e ğ i ldeneydi bu? ölüm d ö ş e ğ i n d e k ibu k a d ı n ,s a n a t ı mdiye ad-l a n d ı r d ı ğ ış e y i y o k s a m a y ıg ö z y a ş l a r ıiçinde y a d s ı r k e n ,

sahnede hiçbirzaman e r i ş e m e d i ğ ibir büyüklük gösteri-yordu. u onun en güzel, sürdürülmesien güç rolü oldu.

Yunan söylenbiliminde i s t e d i ğ izaman biçim d e ğ i ş t i r e ndenizt a n r ı s ı .Çev.)

1692-1730 y ı l l a r ıa r a s ı n d ay a ş a m ı şünlü bi r F r a n s ı ztragedyaoyuncusu. Çev.)

91




Gökyüzüyle önPmsiz bir b a ğ l ı l ı ka r a s ı n d abir seçim y -mak, kendini ö l ü m s ü z l ü ğ ey e ğ görmek, y d T a n r ı ' d a

erimek, çok eski bir t r a g e d y a d ı rbu, bizim de yer alma-m ı zgereken tragedya.

a m a n ı no y u n c u l a r ıaforoz edildiklerini b i l i y o r l a r d ı .

M e s l e ğ egirmek, Cehennem' seçmekti. Kilise de o n l a r ıenkötü d ü ş m a n l a r ıolarak görüyordu. Kimi y a z ı na d a m l a r ı

k ı z a r l a r :« N a s ı lolur d Maliere'den son a r d ı m l a resirge-n i r ~Ama d o ğ r u d u rbu, hele sahnede ölen, tümüyle da-ğ ı l m a y aa d a n m ı ş

bir ömrü, boyaa l t ı n d a

bitirenk i ş i

için.Her ş e y ib a ğ ı ş l a t t ı r a ndehadan söz edilir. Ama deh hiç-bir e y ib a ğ ı ş l a m a z ,üstelik de bun a n a ş m a d ı ğ ıiçin ba-ğ ı ş l a m a z .

O zaman, oyuncu kendisini bekleyen c e z a y ıbiliyor-du. Ama y a ş a m ı n ı nkendisinin a y ı r d ı ğ ıson ceza y a n ı n d a

böylesine b u l a n ı ktehditierin ne a n l a m ıolabilirdi? önce-den u y d u ğ u ,bütünüyle a b u l l e n d i ğ ibir e y d ibu. Uyum-suz ins n için o l d u ğ ugibi oyuncu için de erken bir ölümdüzeltilmez bir ş e y d i r .Bu erken ölüm o l m a d ı k ç a ,d o l a ş a -

b i i e c e ğ iyüzler ve y ü z y ı l l a rt o p l a m ı n ıhiçbir ş e y k a r ş ı l a -

yamaz. Ama ne olursa olsun, ölmek söz konusudur. Çün-kü, oyuncu k u ş k u s u zher yerdedir, m z m n onu dsürükler v etkisini gösterir.

O zaman, bir oyuncu y a z g ı s ı n ı nne o l d u ğ u n uduy-m k için i r a z c ı kimge gücü yeter. K i ş i l e r i n izaman için-de kurar, s ı r a l a r .O n l a r ıb u y r u ğ u n au y d u r m a s ı n ıd za-m n içinde ö ğ r e n i r .F a r k l ıy a ş a m l a r ıne k d r çok y a ş a -

m ı ş s aonlardan o k d r iyi a y r ı l ı r .Bir gün olur, sahnedeve düny d ölmek gerekir. Y a ş a m ı ş o l d u ğ uş e yş i m d ikar-ş ı s ı n d a d ı r .A ç ı k l ı k l agörür. Serüvenin iç p a r ç a l a y ı c ıyeridoldurulmaz y a n ı n ıgörür. Bilir ve ş i m d iölebilir. Koca-m ı şo y u n c u l a r ı ns ı ğ ı n a b i l e c e k l e r ib a k ı my u r t l a r ıd var-d ı r .



F E T İ H

« H a y ı rder fatih eylemi sevrnem için d ü ş ü n m e y i

u n u t ı n a r n g e r e k m i şo l d u ğ u n us a n m a y ı n .Tersine inand ı ğ ı m ıkusursuzca t a n ı m l a y a b i l i r i m .Çünkü ona güçlei n a n ı y o r u monu a ç ı k kesin bir g ö r ü ş l egörüyorum.» Bunu anlatamayacak kadar fazla biliyorum diyenlerden sak ı n ı n .Çünkü a n ı a t m a y ıbeceremiyorlarsa bilmedikleriya da tembellik yüzünden kabukta k a l d ı k l a r ıiçindir.

Fazla bit n ı myok öyle. ı n s a nbir y ş msonundabir tek g e r ç e ğ ikesin olarak ö ğ r e n m e k l ey ı l l a rg e ç i r d i ğ i n i

anlar. Ama bir teki a p a ç ı k s abir y ş myönetmeye yeter. ana gelince benim de birey üzerinde bir sözüm var

söylenecek. Bundan sert bir biçimde hatta gerekirse uygun bir horgörüyle söz etmeli.

Bir insan s ö y l e d i ğ iş e y l e r d e nçok söylemedikleriylei n s a n d ı r .S ö y l e m e y e c e ğ i mş e y l e rvar. Ama kesinlikle inan ı y o r u mki bireyi a r g ı l a m ı şolan bütün insanlar bizdençok daha az deneyle y a p m ı ş l a r d ı rbunu. Zeka; c o ş k u n l u k

veren zeka göstermesi gerekeni önceden s e z m i ş t i rbelki

de. Amaç a ğ y ı k ı n t ı l a r ık a n ı l a r ıa ç ı k

gerçeklerle dolduruyor gözlerimizin önünü. Eski halklar hatta daha yeni-

93




leri bizim makine a ğ ı m ı z d a nönce y a ş a m ı şolanlar top-lumun v bireyin erdemlerini teraziye koyabilir hangisi-nin ötekine u y m a s ıg e r e k t i ğ i n ia r R § t ı r a b i l i r l e r d i .lkin buolanak v a r d ı i n s a n ı ny ü r e ğ i n d eolan y a r a t ı k l a r ı ndün-yaya hizmet etmek mi yoksa hizmet görmek için mi gel-diklerini gösteren ş u ı s r a r l ıs a p ı t m anedeniyle v a r d ı .Var-d ı bu olanak çünkü toplum da birey de bütün becerile-rini g ö s t e r m e m i ş l e r d idaha.

K a n l ıFelemenk s a v R § l a r ı n ı no r t a s ı n d ad o ğ m u şHol-

landa e s s a m l a r ı n ı nb a ş y a p ı t ı a r ı n a

hayran olan korkunçOtuz Y ı ls a v a ş l a r ı n ı nb a ğ r ı n d ay e t i ş m i şSilezya gizemci-lerinin d u a l a r ı y l ac o ş a n d ü ş ü n ü r l e rgördük. O n l a r ı nŞ R § -

k ı ngözlerinde ölümsüz d e ğ e r l e rç a ğ d a şgürültülerin üze-rinde yüzer. Ama o günden bugüne zaman ilerledi. Bu-günün r e s s a m l a r ıo esenlikten yoksun. A s l ı n d ay a r a t ı c ı

için gerekli yani kuru bir yürekleri olsa bile hiçbir i ş e

y a r a m ı y o rçünkü herkes silah a l t ı n aa l ı n m ı ş t ı r ;e r m i ş

bile. ı ş t ebelki de en derin biçimde d u y d u ğ u mbu. Siper-lerde o l g u n l a ş m a d a nölen her biçimde benzetme olsundua olsun demir a l t ı n d aufalanan her çizgide ölümsüzbir y a n ı n ıyitiriyor. Ç a ğ ı r n d a n a y r ı l a m a y a c a ğ ı m ıbilin-cirnde u y d u ğ u miçin onunla y n ş m ykarar verdim.Bireye s ı r fkendisini önemsiz ve a l ç a l m ı şg ö r d ü ğ ü miçinbu kadar önem e r i ş i mbundan. K a z a n ı l m ı şdava l m a d ı -

ğ ı n ı b i l d i ğ i m

içiny i t i r i l m i ş

davalardanh o ş l a n ı y o r u m ;

geçici yenmelerinde l d u ğ ugibi bozgununda da ş i t olantam bir ruh ister bu i ş l e r .Bu d ü n y n ı ny a z g ı s ı n asorum-lulukla b a ğ l a n a nkimse için u y g a r l ı k l a r ı nç a r p ı ş m a s m -

da b u n a l ı m l ıbir ş e y v a r d ı r .Onda kendi kozumu oyna-mak isterken bu b u n a l ı m ıda kendime malettim. Tarihleölümsüz a r a s ı n d atarihi seçtim çünkü kesinlikleri seve-rim. Hiç d e ğ i l s eondan k u ş k u myok v beni ezen bu gücün a s ı ly a d s ı y a b i l i r i m ?

9




1 ş t ebunun için ç a r p ı ş m a d a ny a n a y ı m .Ç a ğda uyuyorbuna söyledim. Ş i m d i y ed e ğ i nbir fatihin ü y ü k l ü ğ üc o ğ -

rafyayla ilgiliydi. Ele geçirilen t o p r a k l a r ı ng e n i ş l i ğ i y l e

ölçülüyordu. Sözcüklerin anlam e ğ i ş t i r m e s i a r t ı ky a l n ı z

yenen generali b e l i r t ı n e s ib o ş u n ad e ğ i l .Büyüklük kararg a l ıd e ğ i ş t i r d i .Büyüklük k r ş ıgelmede, geleceksiz özve-ride. Burada da, bozgun zevkinin hiç m hiç yeri yok. Yen-gi istenecek bir ş e yolurdu. Ama bir tek yengi v a r d ı rveölümsüzdür. Hiçbir zaman elde e d e m e y e c e ğ i m d i rbu. t ş -

te a r p t ı ğ ı m ,t a k ı l ı pk a l d ı ğ ı m

nokta. Prometheus un,a ğ -

d a ş fatihlerin birincisinin, devriminden b a ş l a m a küzere,Tannlara a r ş ıher zaman bir devrim olur. i n s a n ı nken-di y a z g ı s ı n ak a r ş ıa ç t ı ğ ıbir hak d a v a s ı d ı rbu; yoksulund a v a s ıbir bahaneden b a ş k abir ş e yd e ğ i l d i r .Ama bu anl a y ı ş ıancak tarihsel eyleminde kavrayabilirim, orda ye-t i ş i r i mona. Ondan h o ş l a n d ı ğ ı m ıs a n m a y ı nyine de; te-mel ç e l i ş k ik a r ş ı s ı n d a ,kendi insansal ç e l i ş k i m isürdürü

rüm. Kendisini y a d s ı y a n ı no r t a s ı n ay e r l e ş t i r i r i mu y a n ı k -l ı ğ ı m ı .Kendisini ezen ş e y k a r ş ı s ı n d ai n s a n ıyükseltirim,o zaman ö z g ü r l ü ğ ü m ,b a ş k a l d ı r ı ş ı mve tutkum bu gert-limde, bu a ç ı k g ö r ü ş l ü l ü k t e ,bu ölçüsüz yinelernede el eleverir.

Evet, insan kendinde b a ş l a y ı pkendinde biter, ötesiyoktur. Bir e y olmak istiyorsa, bu ş miçinde olur. Ş i m -

di, bunu f a z l a s ı y l abiliyorum. Fatihler b a z ıb a z ıyenmek-ten ve a ş m a k t a nsöz ederler. Ama hep «kendi kendini a ş -

mak» ı r demek istedikleri. Bunun ne demek o l d u ğ u n uiyibilirsiniz. Her insan b a z ıanlarda kendini bir T a n r ı n ı n

e ş i t igibi d u y m u ş t u r .Hiç d e ğ i l s eböyle söylerler bunu.Ama bu, bir a n l ı kbir sürede, i n s a n ı ntinsel a r l ı ğ ı n ı nş a -

ş ı r t ı c ıb ü y ü k l ü ğ ü n üd u y m u şo l m a s ı n d a ngelir. Fatihlerkendilerini insanlar içinde sürekli olarak bu yükseklik-

lerde ve bub ü y ü k l ü ğ ü n

tam bilinci içindea ş a y a c a k

ka-

9



UYUMSUZ İ N S A N

dar güçlü bulan kimselerdir a l n ı z .Bu bir aritmetik a r t ı

ya da eksi sorunudur. Fatihler en f a z l a s ı n ıyapabilirler.Ama n s a n ı nisteyince y a p t ı ğ ı n d a nf a z l a s ı n ıyapamazlar.ı ş t ebunun için insan deneyini hiç b ı r a k m a zdevrim ru-hunun en a k ı c ın o k t a s ı n adalarlar.

S a k a t l a n ı n ı şy a r a t ı ğ ıbulurlar orda ama sevip hay-ran l d u k l a r ıbiricik d e ğ e r l e r l eyani insan ve s e s s i z l i ğ i y -

le d e orda a r ş ı l a ş ı r l a r .A y n ızamanda hem yoksunlukla-r ı hem de zenginlikleridir bu. Onlar için bir tek lüks var-d ı r bu da insan b a ğ ı n t ı l a r ı n ı nlüksüdür. Bu hiç de s a ğ -

lam olmayan evrende inSanca olan ve y a l n ı zinsancaolan her ş e y i ndaha y a k ı c ıbir anlam a z a n d ı ğ ı n ısezme-mek elde mi? G e r i l m i şyüzler tehlikeye ü ş m ü şk a r d e ş -

lik insanlar a r a s ı n d a k ia l a b i l d i ğ i n egüçlü a l a b i l d i ğ i n e

utangaç dostluk; bunlar geçici o l d u k l a r ı n agöre gerçekzenginliklerdir. Tinsel v a r l ı kgüçlerini ve s ı n ı r l a r ı n ıen

iyi bunlarr t a s ı n d a

duyar. Yanie t k e n l i ğ i n i .

Kimileri de-hadan söz ettiler. Ama deha pek u l a n ı k ;ben k l ı y e ğtu-t a r ı m .O zaman k l ı nçok güzel l a b i l e c e ğ i n isöylemek ge-rek. Bu çölü a y d ı n l a t ı rona boyun e ğ d i r t i r .T u t s a k l ı k l a -

r ı n ıbilir o i ı l a ngösterir. Bu bedenle a y n ızamanda öle-cektir. Ama bunu bilmek i ş t eonun ö z g ü r l ü ğ übudur.

Bilmiyor d e ğ i l i zbütün Kiliseler bize k a r ş ı .Bir yerev a r m a y ıçok isteyen bir yürekölümsüzeyan çizer bütünKiliseler de ister a n r ı s a lister siyasal olsunlar ölümsü-ze göz dikerler. Mutluluk ve cesaret gündelik ya da ada-let onlar için ikinci derecede m a ç l a r d ı r .Getirdikleri birö ğ r e t i d i rbuna k a t ı l m a kgerekir. Ama benim fikirlerle

ya da ölümsüzle i ş i myok. Kendi boyuma göre dar gerçek-Iere dokunabilir elim. Onlardan a y r ı l a m a m .t ş t ebunun

97




için hiçbir ş e y k u r a m a z s ı n ı zben im üzerime; fatihin hiç-bir ş e y isürekli d e ğ i l d i r ö ğ r e t i l e r ibile.

e olursa olsun, bütün b u n l a r ı nsonunda ölüm var.Bunu biliyoruz. Her ş e y ib i t i r d i ğ i n ide biliyoruz. Avrupa•y ı kaplayan, içimizden a z ı l a r ı n ı nhiç a k l ı n d a nç ı k m y n

m e z a r l ı k l a r ,i ş t ebunun için çirkin. Y a l r u ısevilen güzel-l e ş t i r i l i rölümse bizi tiksindirir, ı k t ı r ı r .Onun da fethe-dilmesi gerektir. Carrara lann sonuncusu vebadan b o ş a l -

m ı ş Padova da tutsak k a l m ı ş ,Venediklilerce k u ş a t ı l m ı ş

durumda, s a r a y ı n ı nsalonlarmda uluyarak d o l a ş ı y o r d u ;ş e y t a n asesleniyor, ondan ölümü istiyordu. Onu ş m m n

bir a ş k abiçimiydi bu. ölümün a y g ıg ö r d ü ğ ü n üs a n d ı ğ ı

yerleri öylesine k o r k u n ç l a ş t ı r m ı şolmak da B a t ı y aözgücesaretin bir belirtisidir. B a Ş k a l d ı r m ı şk i ş i n i nevreninde,ölüm a d a l e t s i z l i ğ ia ş k agetirir. Son h a k s ı z l ı k t ı r .



B a ş k a l a r ıda u z l a ş m a d a nölümsüzü s e ç m i şve bud ü n y a n ı na l d a t ı c ı l ı ğ ı n ıortaya k o y m u ş l a r d ı r .M e z a r l ı k l a -r ı bir çiçek ve k u şb o l l u ğ uo r t a s ı n d agülümser. u fatiheuygun gelir ve ona t e p t i ğ iş e y i na ç ı kgörüntüsünü verir.O tersine kara demirin ya da a d s ı z l a rçukurunun orta-m ı n ıs e ç m i ş t i r .B a z ıb a z ıölümsüzden yana insanlar ara-s ı n d aen iyileri ölümleri konusunda böyle bir görüntüyley a ş a y a b i l e nbu v a r l ı k l a rk a r ş ı s ı n d as a y g ıve a c ı m adolu

bir ürpertiyea p ı l d ı k l a r ı n ı

duyarlar. Ama yine de bu var-l ı k l a rgüçlerini ve d o ğ r u l a r n a l a r ı n ıbundan ç ı k a r ı r l a r

Y a z g ı m ı zk a r ş ı m ı z d a d ı rbiz onu k ı ş k ı r t ı r ı zGururdançok s ı n ı r l ıdurumumuzun bilinciyle. Biz de b a z ı b a z ıa c ı -

r ı z kendi kendimize. Bize kabul edilebilir görünen biri-cik c ı m abudur; belki de pek a n l a y a m a y a c a ğ ı n ı zpek deerkekçe b u l m a y a c a ğ ı n ı zbir duygu. Yine de bunu duyan-l a r ı m ı zen gözüpeklerimizdir. Ama biz u y a n ı kolanlaraerkek deriz ve bizi a ç ı kg ö r ü ş l ü l ü k t e nu z a k l a ş t ı r a nbir gü-cü istemeyiz.

99



Bir kez daha söyleyeyim birer ahlak önermiyor buimgeler birer y a r g ıgetirmiyorlar; birer çizgi bunlar. Biry ş m y o r d a m ı n ıgösteriyorlar y a l n ı z c a . A ş ı koyuncuya da serüvenci uyumsuzu oynarlar. ma isterse a r ı k

k i ş ide memur da c u m h u r b a ş k a n ıda oynayabllir peka.Ia.Bilmek ve hiç bir ş e y imaskelememek yeter. ı t a l y a nmü-zelerinde küçük resimli perdelere r a s t l a n ı rpapaz dar-a ğ a c ı n ısaklamak için mahkumlarm gözleri önüne tutar-m ı şb u n l a r ı .Her biçimiyle ı ç r a m aT a n r ı s a l aya da ölüro-süze a t ı l m agünlük ş e y l e r i nya da d ü ş ü n c e n i na l d a t ı c ı

görüntülerine k a p ı l m abütün bu perdeler uyumsuzu giz-ler. Ama perdesiz k i ş i l e rde v a r d ı r ;ben onlardan söz et-mek istiyorum

En a ş ı r ıörnekleri seçtim. Bu noktada uyumsuz on-lara büyük bir güç verir. Bu prensipierin ülkesiz oldukla-r ı d o ğ r u d u r .Ama ötekiler k a r ş ı s ı n d abütün k r a l l ı k l a r ı n

a l d a t ı c ıo l d u ğ u n ubilmek gibi bir üstünlükleri v a r d ı r .Bi-lirler i ş t ebütün büyüklükleri; onlardan söz ederken gizlidertten ya da umut k ı r ı k l ı ğ ı n d a nsöz açmaya kalkmakda b o ş u n a .Umuttan yoksun olmak umut kesrnek d e ğ i l -

dir. Yeryüzünün alevleri göksel kokulardan hiç de a ş a ğ ı

kalmaz. Ne ben ne a ş k a s ıburda onlan a r g ı l a y a m a y ı z .

1



UYUMSUZ Y R TIM



FELSEFE VE ROMAN

Uyumsuzun k ı s ı n t ı l ıh a v a s ı n d asürdürülen bütün buy a ş a m l a rgücünden c a n l ı l ı ka l d ı k l a r ıderin ve süreklibir d ü ş ü n c eolmasa ayakta d u r a m a z l a r d ı .Burada buancak e ş s i zbir b a ğ l ı l ı kduygusu olabilir. S a v a ş l a r ı nens a ç m a l a r ıo r t a s ı n d agörevlerini yerine getiren bilinçli in-sanlar gördük; ç e l i ş k i y ed ü ş t ü k l e r i n ei n a n m ı y o r l a r d ı .Hiç-bir ş e y igizlememek söz konusuydu da ondan. ü n y a n ı n

u y u m s u z l u ğ u n usürdürmekte metafizik bir mutlulukv a r d ı r .Fetih ya da oyun s a y ı l m a za ş k uyumsuz b a ş k a l -

d ı r m ak i ş i n i ndaha b a ş t a nyenik d ü ş t ü ğ übir s a v a şala-n ı n d aonuruna s u n d u ğ us a y g ı l a rbunlar.

Y a l n ı z c a s a v a ş k u r a l ı n ab ğ l ıkalmak söz konusu-dur. Bu d ü ş ü n c ebir v a r l ı ğ ıbeslerneye yetebilir; koca uy-

g r l ı k l r ıayakta tuttu tutuyor. S a v a şy a d s ı n m a z .On-dan ölmek ya da onunla y a ş a m a kgerek. Uyumsuz içinde böyle; onunla soluk almak söz konusu; derslerini an-lamak bedenlerini yeniden bulmak söz konusu. Bu ba-k ı m d a nb a ş l ı c auyumsuz sevinç y a r a t ı m d ı r .«Sanat vey a l n ı zsanat » der Nietzsche « g e r ç e ğ i nelinden ölmemiziönleyecek bir ş e yvarsa o da sanat.»

1 5




Burada betimlemeye birçok yönlerini sezdirmeyeç a l ı ş t ı ğ ı n ıdeneyde bir b a ş k a s ı n ı nbundan ö l d ü ğ üyerdebir a c ı b e l i r i v e r e c e ğ ik u ş k ugötürmez. Çocukça u n u t u ş u

aramak, d o y g u n l u ğ ayönelmek y a n k ı s ı zkalan ş e y l e r d i r

ş i m d i .Ama n s a n ıdünya a r ş ı s ı n d aayakta tutan sürekligerilim her ş e y ib a ğ r ı n abasmaya iten düzenli t a ş k ı n l ı k ,

içimizde b a ş k abir a t e şb ı r a k ı r .O zaman bu evrende yap ı t , bilincini ayakta tutmak, onun serüvenlerini görüpgöstermek için tek ş a n s ı m ı z d ı r .Yaratmak iki kez y a ş a -

m a k t ı r .Proust un

b o c a l a m a l ı

ves ı k ı n t ı l ıa r a m a s ı n ı n ,

opek özenli çiçek ve s ı k ı n t ıkoleksiyonunun b a ş k ahiçbira n l a m ıyoktur. öte yandan oyuncunun fatihin ve bütün uyumsuz i n s a n l a r ı ny a ş a m l a r ı n ı nbütün günlerindeg i r i ş t i k l e r isürekli ve d e ğ e rbiçilmez a r a t ı m d a ndaha ilerilere de götürmez. Hepsi de kendi gerçekleri olan gerçeğ i oynamaya yinelemeye yeniden -yaratmaya a l ı ş ı r .Hepimiz eninde sonunda gerçeklerimizin g ö r ü n ü ş ü nbürünürüz. ölümsüze ı r t ç e v i r m i şbir insan için bütün ya§am uyumsuzun maskesi a ı t ı n d aölçüsüz bir oyundanb a ş k abir ş e y d e ğ i l d i r .Y a r a t ı m ,büyük oyundur.

Bu insanlar ilkin bilirler sonra bütün ç a b a l a r ıyan a ş t ı k l a r ıy a r ı n s ı za d a y ıd o l a ş m a y a ,büyütmeye zenginl e ş t i r m e y eyönelir. Ama ilkin bilmek gerekir. Çünküuyumsuzun b u l u n u ş ugelecekteki t u t k u l a r ı no l u ş u pge

çerlikk a z a n d ı k l a r ı

bird u r u ş

evresiyleb i r l e ş i r .

Dinsizi n s a n l a r ı nda Oliviers d a ğ l a r ıv a r d ı r .O n l a r ı nd a ğ ıüzerinde de uyumamak gerekir. Uyumsuz insan için a ç ı k l a -

mak ve çözmek d e ğ i l ,duymak ve betimlemek söz konusudur a r t ı k .Her ş e y a ç ı kg ö r ü ş l üilgisizlikle b a ş l a r .

Betimlemak i ş t e uyumsuz bir d ü ş ü n c e n i nson tut-kusu budur. Bilimin kendisi de a y k ı r ı l ı k l a r ı n ı nsonuna

• İ s a n ı nç a r m ı h ag e r i l i ş i n d e nir gün önce gidip dua e t t i ğ iyerÇev.)

1 6



UYUMSUZ YARATIM

gelince önermeleri b ı r a k ı ro l a y l a r ı nhep el d e ğ m e m i ş

bir durumda kalan görünümünü seyredip çizmek üzeredurur. Yürek de böylece d ü n y n ı nyüzleri önünde bizic o ş t u r a nbu c o ş k u n l u ğ u nbize onun d e r i n l i ğ i n d e nd e ğ i l

ç e ş i t l i l i ğ i n d e ng e l d i ğ i n i ö ğ r e n i r .A ç ı k l a m ab o ş t u ramaduyu k a l ı r onunla birlikte incelik a k ı m ı n d a ntükenmezbir evrenin sonu gelmez ç a ğ r ı l a r ıda a l ı r .Burada sanaty a p ı t ı n ı nyeri a n l a ş ı l ı y o r .

Sanat a p ı t ıbir deneyin ölümünü a y n ızamanda da

ç o ğ a l ı m ı n ıbelirtir. Çevrenin daha önce b e l i r l e d i ğ iyöne-limlerin; bedenin t a p ı n a k l a r ı na l ı n l ı ğ ı n d a k itükenmezimgenin biçimlerin ya da renklerin s a y ı n ı nya da üzün-tünün tekdüzeve tutkulu bir yinelernesi gibidir. öyley-se y a r a t ı c ı n ı ngörkemli ve çocuksu evreninde bu deneme-nin b a ş l ı c ayönelimlerini yeniden b u l m m ı znedensiz de-ğ i l . UI\U bir simge olarak görmek sanat a p ı t ı n ı nen so-nunda uyumsuza bir s ı ğ ı n a kgibi g ö r ü l e b i l e c e ğ i n isan-mak d o ğ r uolmaz. A s l ı n d auyumsuz bir o l u ş t u rve y a l n ı z

betimlenmesi söz konusudur. D ü ş ü n c e n i nderdine bir ç ı -

k ı şyolu s a ğ l a m a z .Tersine bu derdi bir n s a n ı nbütün dü-ş ü n c e s i n e y a n s ı t a nbelirtilerden biridir. Ama ilk olaraktinsel v a r l ı ğ ıkendi içinden ç ı k a r ı rve b a ş k a s ı n ı nk a r ş ı s ı -

na koyar ordasilinsin diye d e ğ i lona herkesin g i t t i ğ iç ı -

k ı ş s ı zyolu s a r s ı l m a zbir parmakla göstermek için. Uyum-

suz uslama evresinde y a r a t ı milgisizlik ve b u l u ş u nar-d ı n d a ngelir. Uyumsuz t u t k u l a r ı nileri a t ı l d ı k l a r ıusla-m n ı nd u r d u ğ un o k t a y ıbelirtir. Böylece y a r a t ı r n ı nbudenemedeki yeri d o ğ r u l a n m ı şo l m a k t a d ı r .

Sanat y a p ı t ı n d auyumsuza b a ğ l a n m ı ş d ü ş ü n c e n i n

bütün ç e l i ş k i l e r i n iyeniden b u l m m ı ziçin y a r a t ı c ı d adad ü ş ü n ü r d ede a y n ıolan kimi yönelimleri gün ı ş ı ğ ı n aç ı -

karmakyetecektir. Gerçekten de

bu k a f a l a r ıakrabaya-pan birbirlerinin a y n ısonuçlardan çok hepsinde a y n ı

1 7




olan ç e l i ş k i l e r .D ü ş ü n c eve y a r a t ı miçin de böyle. i n s a n ı

bu tutumlara yöneiten e y i naym s ı k ı n t ıo l d u ğ u n usöyle-mek bile z ı olur belki. B a ş l a n g ı ç t aaym noktada i r l e ş

meleri b u n d a n d ı r .Ama uyumsuzdan yola ç ı k a nbütünd ü ş ü n c e l e riçinde, pek a z ı m nburada ayakta a l d ı k l a r ı n ı

gö rdüm. Yalmz uyumsuzun m a l ı o l a m d ao n l a r ı nuzak-l a ş m a l a r ıya da sadakatsizlikleriyle daha iyi ölçtüm. Bu-na o ş u tolarak, ş u n us o r m a l ı y ı mkendime; uyumsuz biry a p ı tolabilir mi?

S a n a t ı afelsefe a r a s ı n d a k ieski k a r ş ı t l ı ğ ı ns a y m a c a l ı -

ğ ı üzerinde fazla durmak yersiz. Fazla kesin bir anlamaçekmek isternek y a n l ı ş t ı rk u ş k u s u z .Yalmz bu iki daldanher birinin kendi özel iklimi b u l u n d u ğ u n usöylemek İ s

tersek, d o ğ r uolur; ama a y r ı n t ı l a r ag i r m e d i ğ i m i zsüreced o ğ r uolur. Kabul edilebilecek biricik kamt ö ğ r e t i s i n i n

için p n m ı şfelsefeciyle y a p ı t ı n ı nk a r § ı s ı n d ayer a l m ı ş

s a n a t ç ıa r a s ı n d agösterilen ç e l i ş k i d e y d i .Ama bu, buradabizim ikinci derecede s a y d ı ğ ı m ı zbelirli bir sanat ve fel-sefe biçimi için geçerliydi. Y a r a t ı c ı s ı n d a nk o p m u şbir sa-nat d ü ş ü n c e s iyalmzca gününü d o l d u r m u şbir a n l a y ı ş

d e ğ i l d i ry a n l ı ş t ı rda. Filozofun a n a t ç ı y ak a r ş ı t l ı ğ ı mgös-

termek için, hiçbir filozofun hiçbir zaman ortaya birdenfazla ö ğ r e t iç ı k a r m a d ı ğ ı n ısöylerler. Ama bu, hiçbir sa-n a t ç ı n ı nhiçbir zaman d e ğ i ş i kyüzler a l t ı n d abirden faz-la ş e y a n ı a t m a d ı ğ ıölçüde d o ğ r u d u r .S a n a t ı na n l ı kku-s u r s u z l u ğ u n u y e n i l e ş m ez o r u n l u l u ğ u n uancak ö n y a r g ı

- d o ğ r u l a y a b i l i r .Çünkü sanat y a p ı t ıda bir ç e l i ş k i d i rvebüyük a r a t ı c ı l a r ı nne denli tekdüze olabileceklerini her-kes bilir. T ı p k ıd ü ş ü n ü rgibi s a n a t ç ıda yolunu seçer vey a p ı t ı n d ao l u ş u r .Bu g e ç i ş m eestetik s o r u n l a r ı n ı nen

1 8



UYUMSUZ YARATIM

önemlisini ç ı k a r ı rk a r ş ı m ı z a .Ostelik, d ü ş ü n c e n i namaçb i r l i ğ i n einanan bir kimse için, yöntemlere ve nesneleregöre y a p ı l a nbu a y n ı n d a ndaha o ş bir ş e yyoktur. ı n s a -

n ı n nl m k ve sevmek için s e ç t i ğ idallar a r a s ı n d as ı n ı r

lar yoktur. lç içe girer, a y n ıb u n a l ı m d abirbirlerine kan-ş ı r l a r .

B a ş l a n g ı ç t abunu söylemek zorunludur. Uyumsuzbir y a p ı td o ğ a b i l m e s i·için, d ü ş ü n c e n i nen a ç ı ken uya-n ı kbiçimiyle, ona a r ı ş m ı ş o l m a s ıgerekir. Ama a y n ıza-

manda da orda hiç belirmemesi, belirirse düzenleyici ze-ka olarak belirmesi gerekir. Bu a y k ı r ı l ı kuyumsuza görea ç ı k l a n ı r .Sanat a p ı t ı z e k a n ı nsomutu uslamaktan vaz-geçmesinden d o ğ a r .Etselin yengisini belirtir. U y a n ı kdü-ş ü n c e d i ronu k ı ş k ı r t a nama bu edirnde kendinden vaz-geçer. Betimlenen ş e y egeçerli o l m a d ı ğ ı n ıb i l d i ğ idahaderin bir anlam eklemek gibi bir e ğ i l i m eboyun e ğ m e y e -

cektir. Sanat a p ı t ız e k a n ı nbir d r a m ı n ık i ş i l e ş t i r i ramabunun a n ı t ı n ıancak d o l a y l ıolarak sunar. Uyumsuz ya-p ı t bu s ı n ı r l r ı nbilincine v a r m ı şbir s a n a t ç ıve somutunkendi kendinden fazla hiçbir anlam t a ş ı m a y a c a ğ ıbir sa-nat ister. Bir y a ş a m ı na : m a c ıa n l a m ıve avuntusu olabi-lir. Yaratmak ya da yarat.mamak, hiçbir ş e y id e ğ i ş t i r m e z

bu. Uyumsuz y a r a t ı c ıy a p ı t m ab a ğ l a n m a z .Ondan vaz-geçebilir; b a z ı b a z ı v a z g e ç t i ğ ide olur. Bir H a b e ş i s t a nye-

ter.unu a y n ızamanda bir estetik k u r a l ıolarak da gö-

rebiliriz. Gerçek sanat a p ı t ıher zaman insansal ölçüde-dir. Her ş e y d e nönce «daha z» söyleyendir. Bir s a n a t ç ı

n ı ntoplu deneyiyle onu a n s ı t a ny a p ı ta r a s ı n d a i lhelm

eister ile Goethe nin l g u n l u ğ ua r a s ı n d abelirli bir i l i ş

ki a r d ı r .Y a p ı tbir ç ı k l a m a y a z ı n ı n ı n · s ü s l ük a ğ ı d ı n abü-tün deneyi g e ç i r d i ğ i n iileri sürdü mü bu i l i ş k ikötüdür.Y a p ı ty a l n ı z c adeneyden y o n t u l m u şbir parça, iç p a r ı l t ı -

1 9




n ı n s ı n ı r l a n m a d a nö z e t l e n d i ğ ibir elmas yüzeyi o l d u ğ u

zaman iyidir bu i l i ş k i .Birinci durumda, f a z l a l ı kv a r d ı r

ölümsüzlük s a v ıv a r d ı r .tkincisinde, z e n g i n l i ğ isezilen bütün bir deneyin söylenmeden a n ı a t ı l ı ş ıd o l a y ı s ı y l ay a p ı t

verimlilik k a z a n ı r .Uyumsuz s a n a t ç ıiçin sorun, «Yapab i l m e : ı > y ia ş a nbir « y a ş a y a b i l m e »k a z a n m a k t ı r .Sözün k ı -

s a s ı ,burada a ş a m a n ı nü ş ü n m e ko l d u ğ ukadar da duymak o l d u ğ ua n l a ş ı l d ı ğ ı n agöre, bu iklimde büyük s a n a t ç ı

bir büyük y a ş a y ı c ı d ı r .Y a p ı tbir d ü ş ü n c ed r a m ı n ıcisim

lendirir. Uyumsuzy a p ı t d ü ş ü n c e n i n

üstün etkilerindenv a z g e ç i ş i n i a r t ı ky a l n ı zg ö r ü n ü ş l e r ii ş l e y e nve a k ı l s a lday a n a ğ ıo l m a y a n ıimgelerle örten zeka olmaya boyun e ğ i -

ş i n igösterir. Dünya a ç ı ko l s a y d ı ,sanat o l m a z d ı .

Gözler k a m a ş t ı r ı c ıalçak g ö n ü l l ü l ü ğ üiçinde y a l n ı z

betimlemenin egemen o l d u ğ ubiçim ya da renk s a n a t ı a -

r ı n d a nsöz etmiyorum burada . A n l a t ı md ü ş ü n c e n i nbitt i ğ iyerde b a ş l a r .T a p ı n a k l a r ıv müzeleri dolduran o b o ş

gözlü d e l i k a n l ı l a r ı nfelsefeleri devinimlere k o n u l m u ş t u r .

Uyumsuz bir .insan için, bütün i t a p l ı k l a r d a ndaha ö ğ r e -

ticidir. B a ş k abir a k ı m d a nmüzik için de böyledir. ö ğ r e -

ticilikten yoksun bir sanat varsa, o da müziktir. Matemat i ğ eo kadar a k ı n d ı rki, n e d e n s i z l i ğ i n iondan a l m a d ı ğ ı n ı

ileri sürmek zordur. Tinsel v a r l ı ğ ı nbelirli ve ölçülü yasalara göre kendi kendisiyle o y n a d ı ğ ıbu oyun sesli biruzarnda geçer, bu uzam bizim u z a m ı m ı z d ı rama onunötesinde t i t r e ş i m l e rinsan d ı ş ıbir evrende birbirlerini bulurlar. undan daha a r ı duyu yoktur. Bu örnekler fazlas ı y l abasit. Uyumsuz insan bu düzenleri v bu biçimlerikendi m a l ısayar.

Ama burda ç ı k l a m ae ğ i l i m i n i nen büyük ğ i l i mola- Resimlerin en a k ı l s a l ı n ı n ,g e r ç e ğ itemel ö ğ e l e r i n findirgerneye

ç a l ı ş a n ı n ,sonunda gözlerin sevincinden b a ş k abir ş e y o l m a m a s ı

i lgi çekici Y a l n ı zrengini a l ı k o y m u ı s t u rd ü n y a n ı n .

110



UYUMSUZ YARATIM

rak a l d ı ğ ıd ü ş ü nkendi kendini s u n d u ğ u ,sonucun ner-deyse kesin, k a ç ı n ı l m a zo l d u ğ ubir a p ı t t a nsöz etmek -

terdim. Roman y a r a t ı m ı n ısöylemek istiyorum. Uyum-suz, romanda tutunabilir mi, tutunamaz m ı , bunu a r a ş -

t ı r a c a ğ ı m .

D ü ş ü n m e kbir dünya yaratmak isternektir her ş e y -

den önce ya da kendi d ü n y a s ı n ıs ı n ı r l a n d ı r m a k ,bu da.

ayru a p ı y aç ı k a r .özlemine göre bir u z l a ş m aa l a n ıa k ı lsal dayanaklarla a n l ı ya da a y a n ı l m a zk o p u ş uçözüm-lerneyi s a ğ l a y a c a kö m e k s e m e l e r ı ea y d ı n l a n m ı şbir evrenbulmak üzere, i n s a n ıdeneyinden a y ı r a ntemel u y m a z l ı k -

tan yola ç ı k m a k t ı r .Bir filozof, Kant bile olsa, y a r a t ı c ı d ı r .

K i ş i l e r isimgeleri ve gizli eylemi v a r d ı r .S o n u ç l a n m a l a r ı

v a r d ı r . una k a r ş ı l ı kg ö r ü n ü ş l e rne olursa olsun, roma-n ı nş i i r ive denemeyi geride b ı r a k m a s ı ,sana ı n daha ge-n i şbir biçimde a k ı l s a l l a ş t ı r ı l m a s ı n ıgösterir. Y a n l ı şanla-ş ı l ı n a s ı nher ş e y d e nönce en büyükleri söz konusu. irtürün e r i m l i l i ğ ive b ü y ü k l ü ğ üç o ğ uzaman o tür içindey a z ı l m ı şsüprüntülerle ölçülür. Kötü romanlarm s a y ı s ı

en iyilerin b ü y ü k l ü ğ ü n üu n u t t u r m a m a l ı .En iyileri, ev-renlerini kendileriyle birlikte t a ş ı r l a r .R o m a n ı nkendim a n t ı ğ ı ,kendi uslamalan, kendi sezgisi, kendi k o n u t l a r ı

v a r d ı r .A y d ı n l ı kistemleri de v a r d ı r * .

• Bir d ü ş ü n e l i m: En kötü r o m a n l a r ı nv a r l ı ğ ı n ıa ç ı k l a rbu. He-men herkes d ü ş ü n e c e kgüçte görür kendini; belirl i bir ölçüdede iy i ya da kötü gerçekten c t ü ş ü n ü r .Buna k a r ş ı l ı kkendiniozan ya da tümce u y d u r ı ı c uolarak d ü ş ü n e b i l e n l e rpek a z d ı r .

Ama d ü ş ü n c e n i nd e y i ş eüstün g e l d i ğ iandan sonra k a l a b a l ı k

romana s a r ı l d ı .

S ö y l e n d i ğ ikadar büyük bir kötülük yok bunda. En iyiler ken·

di y a p ı t l a r ık a r ş ı s ı n d adaha güç b e ğ e n i rd a v r a n ı T l a r .E a ş a r a -mayanlara gelince y a r ı n ak a l m a y ıhak etmemigler d emektir.




Yukarda sözünü e t t i ğ i ma l ı ş ı l m ı ş k a r ş ı t l ı kbu özel

durumda daha da az geçerlidir. Felsefeyi y a r a t ı c ı s m d a n

a y ı r m a n ı nkolay o l d u ğ uç a ğ l a r d ageçerliydi. Bugün dü-§ünce evrensele varmak s a v ı n d ad e ğ i la r t ı k en iyi tarihide i ş m a n l ı k l a r ı n ı ntarihi olurdu; bugün biliyoruz ki ö ğ -

reti geçerli o l d u ğ uzaman kurucusundan aynlmaz. Biry a n ı y l aEthique* bile uzun ve güçlü bir iç dökmedenb a ş k abir ş e yd e ğ i l d i r .Soyut d ü ş ü n c een sonunda ettend e s t e ğ i n ek a v u ş u r .Aym biçimde bedenin ve tutkularm

romansalo y u n l a r ı

da bir dünyag ö r ü ş ü n ü n

istemlerinebiraz daha fazla uydurulmakta. cöykülen a n l a t m ı y o r

a r t ı kyazar evrenini y a r a t ı y o r .Büyük o m a n c ı l a rfilozofr o m a n c ı l a r d ı r ,yani c : s a v l ı »yazariann k a r ş ı t ı d ı r l a r .Bal-zac Sade Melville Stendhal Dostoyevski Proust Mal-raux Kafka bunlardan b i r k a ç ı d ı r .

Ama uslamalarla d e ğ i lde daha çok imgelerle yaz-m a y ıseçmeleri hepsinde bulunan bir d ü ş ü n c e y iortayaç ı k a r ı r ;her türlü a ç ı k l a m ailkesinin y a r a r s ı z l ı ğ m a ,du-yulur ö r ü n ü ş ü nö ğ r e t i c i«bildirisine:. i n a n m ı ş l a r d ı r .Ya-p ı t ıhem bir son hem de bir b a ş l a n g ı çolarak görürler.Ç ğ uzaman s ö y l e n m e m i şbir felsefenin s o n u ç l a n m a s ı ,

a ç ı k l a n m a s ıve t a ş l a n m a s ı d ı ry a p ı t .Ama ancak bu fel-sefenin söylenmeden b e l i r t i l m i şy a n l a r ı y l a t a m d ı r .K ı s a -

c a s ı eski bir konunun ş u d e ğ i ş i kbiçimini a z ı c ı kbir dü-ş ü n c e n i ny a ş a m d a nu z a k l a ş t ı r d ı ğ ıama ç o ğ u n u norayag e t i r d i ğ iyönelimi a k l ıç ı k a r ı r .G e r ç e ğ iyüceltmeye gücüyetmeyen d ü ş ü n c e ,onu y a n s ı t m a k t a k a r a rk ı l a r .Söz ko-nusu edilen roman aym zamanda hem görece hem de tü-

kenme olan a ş k ı nbilgisine son derece benzeyen bilginina r a c ı d ı r .Romansal y a r a t ı m d aa ş k ı nlk a y r a n l ı ğ ıve ve-r ı m ı ıolu§umu v a r d ı r .

• H o l l c ı n d ~ ıilozo S p i n o z a n ı nünlü y a p ı t ı .Çev.)

2



UYUMSUZ YARATIM

Hiç d e ğ i l s eb a ş l a n g ı ç t ag ö r d ü ğ ü metkileyici yanlanbunlar. Ama sonradan i n t i h a r l a r ı n ıs e y r e d e b i l d i ğ i mş u

a l ç a l m ı şd ü ş ü n c eprenslerinde de görüyorum bunlan Be-ni ilgilendiren ş e y o n l a r ıkuruntunun ortak yoluna yö-nelten gücü t a n ı y ı pbetimlemek. öyleyse burda da a y n ı

yöntemi k u l l a n a c a ğ ı m .Onu daha önce k u l l a n m ı şolmaku s l a m a m ık ı s a l t m a m ıonu fazla gecikmeden kesin bir ör-nek üzerinde özetlernemi s a ğ l a y a c a k .D a y a n a ğ ıolmadany a ş a m a y ıkabullenince d a y a n a ğ ıolmadan ç a l ı ş m a y ave

yaratmaya da r a z ıolunabilir mi bu özgürlüklere hangiyol götürür i n s a n ı bunu bilmek istiyorum. Evrenimid ü ş s e lgörüntülerden kurtarmak onu y a l n ı zv a r l ı ğ ı n ı

y a d s ı y a m a d ı ğ ı metin gerçekleriyle doldurmak istiyorum.

Uyumsuzy a p ı t

yaratabilir birb a ş k a

tutum seçmekten-se a r a t ı c ıtutumu seçebilirim. Ama bir uyumsuz tutumo l d u ğ ugibi kalmak için n e d e n s i z l i ğ i n i nbilincinde kal-m a l ı d ı r .Y a p ı tiçin de böyle. Burda uyumsuzun buy-ruklanna s a y g ıgösterilmiyorsa uyumsuz k o p m a y ıve

b a ş k a l d ı r m a y ıörneklendirmiyorsa kuruntular u ğ r u n -

da kurban vermeden umudu u y a n d ı r ı y o r s ar t ı kneden-siz d e ğ i ldemektir. A r t ı kondan kopamam. a ş a m ı mon-da bir anlam bulabilir; bu önemsiz bir ş e y .Uyumsuz birinsan ömrünün g ö r k e m l i l i ğ i n ive y a r a r s ı z l ı ğ ı n ıtüketenş u kopma ve tutku i ş l e m id e ğ i l d i ra r t ı k .

A ç ı k l a m ae ğ i l i m i n i nen güçlü e ğ i l i mo l d u ğ uyara-t ı m d abu ğ i l i ma ş ı l a b i l i rmi o zaman? Gerçek dünya bi-lincinin en güçlü o l d u ğ ud ü ş s e ldünyada sonuca b a ğ l a -

ma s t e ğ iu ğ r u n d akurban vermeden uyumsuza b a ğ l ıka-

labilir miyim? Son bir çabayla gözönüne a l ı n a c a kbir sü- ü sorun. e anlama geldikleri daha önce a n l a ş ı l m ı ş t ı .

113




Son bir yamlsama u ğ r u n ailk v güç ö ğ r e t i s i n d e nel çekmekten korkan bir bilincin son k a y g ı l a nbunlar. Uyumsuzun bilincine e r m i ş i n s a n ı nb e n i m s e y e b i l e c e ğ itutum-lardan i r i olarak görülen y a r a t ı miçin geçerli olan ş e y

önüne serilen bütün y ş m biçimleri için de geçerlidir.Fatih ya da oyuncu y a r a t ı c ıya da Don Juan ş m çab a l a r ı n ı nbu ç a b a n ı na n l a m s ı zn i t e l i ğ i n i nbilincine v a r ı l -

madan i ş l e m e y e c e ğ i n iunutabilirler. Pek çabuk a l ı ş ı rinsan. K i ş imutlu y ş m kiçin para kazanmak ister sonra

birş m ı n

bütüna b a s ı

ve en iyi yam bua r a n ı n

kazam l m s ı n dtoplamr. Mutluluk u n u t u l m u şaraç da amaçs a y ı l m ı ş t ı r .A y n ıbiçimde fatihin bütün ç a b a s ıda önceleri daha büyük bir y ş m d o ğ r ubir yoldan b a ş k abirş e yolmayan ı r s ad o ğ r ua k a c a k t ı r .Don Juan da a z g ı s ı -

na boyun e ğ e c e kb ü y ü k l ü ğ üancak b a ş k a l d ı r m a s ı y l ageçerli olan bu y a ş a m l ayetinecektir. Biri için bilinç ötekiiçin a ş k a l d ı r m aher iki durumda da uyumsuz y i t i r i l m i ş -

tir. insan y ü r e ğ i n d eöyle y ı l m a zumutlar v a r d ı rki. Enyoksun insanlar bile sonunda y a n ı l s a m a y aboyun e ğ e r -

ler b a z ıb a z ı .Esenlik gereksiniminin zorla benimsettirdiğ i bu d o ğ r u l a m av a r l ı k ç ır a z ıo l u ş u nkan a r d e ş i d i r .Böy.lece ı ş ı k t a nT a n r ı l a rve çamurdan putlar v a r d ı r .Amabizim bulmak i s t e d i ğ i m i zinsan yüzlerine götüren ortayoldur.

Buraya kadar uyumsuz gereksinim üzerinde en iyibilgiyi onun b a ş a r ı s ı z l ı k l a r ıverdi bize. A y n ıbiçimde ayd ı n l a n m a kiçin roman y a r a t ı m ı n ı nda t ı p k ıb a z ıfelsefelerdeki b u l a n ı k l ı ğ ıs u n a b i l e c e ğ i n igörmek yetecektir. öy-leyse d ü ş ~ n c e m ia ç ı k l a m a kiçin uyumsuzluk bilincini belirten ne varsa hepsini bir araya getiren yola ç ı k ı ş ıayd ı n l ı kiklimi a ç ı kolan bir a p ı tseçebilirim. S o n u ç l a r ıbize bilgi verecektir. Burada uyumsuza s a y g ıgösterilmem i ş s eimge oyununun hangi o l a m b a ç l ıyoldan sokuldu-

4



UYUMSUZ YARATIM

ğ u n ub i l e c e ğ i z .O zaman kesin bir örnek, bir yönelim, ya-r a t ı c m ı n

birs a d ı k l ı ğ ı

yetecektir .Bundan öncedaha

ge-ni§ bir biçimde y a p ı l a nbir çözümlerneye e ş bir çözümle-me söz konusudur.

Dostoyevski nin gözde bir yönelimini i n c e l e y e c e ğ i m .

A y n ıbiçimde, b a ş k ay a p ı t l a r ıda inceleyebilirdim . Amabu y a p ı t ı asöz konusu edilen v a r l ı k ç ıd ü ş ü n c e l e r d eoldu-ğ u gibi, sorun o ğ r u d a nd o ğ r u y abüyüklük v c o ş k u n l u k

yönünden ele a l ı n m ı ş t ı r .u k o ş u t l u km c ı mb a k ı m ı n -

d a n y a r a r l ı .

Ö r n e ğ i nMalraux nun y a p ı t ı n ı .Ama orda a y n ızamanda toplumsorununu d ele almak gerekirdi; bu da uyumsuz d ü ş ü n c e n i n

k a ç m a m a y a c a ğ ıbir ş e y (ona birçok, hem de çok f a r k l ıçözüm-ler :runmakla birlikte). Bununla birl ikte konuyu s ı n ı r l a n d ı r m a k

gerek.



K l R İ L O V

Dostoy.evski nin bütün k a h r a m a n l a r ı ,y a ş a m ı nanla-m ı n ıinceleyip kavramaya ç a l ı ş ı r l a r .Yenilikleri burda-d ı r ; gülünç olmaktan korkmazlar. Yeni d u y a r l ı ğ ıklasikd u y a r l ı k t a n a y ı r a nş e y berikinin ahlaksal, ötekininsemetafizik sorunlarla beslenmesidir. Dostoyevski nin ro-m a n l a r ı n d a ,sorun öyle bir ş i d d e t l eortaya t ı l m ı ş t ı rki,ancak a ş ı r ıçözümler getirebilir. V a r o l u şa s ı l s ı z d ı ry dölümsüzdür. Dostoyevski bu incelemeyle yetinseydi, filo-zof olurdu. Ama d ü ş ü n c e n i nbu o y u n l a r ı n ı nbir ins n ya-ş a m ı n d ad o ğ u r a b i l e c e ğ i s o n u ç l a r ıinceler, s a n a t ç ı l ı ğ ıdb u r d a d ı r .Bu sonuçlar a r a s ı n d asonuncusu, i r Y a z a r ı n

G ü n l ü ğ ü n d e

kendisininm a n t ı k s a l

intih r diyea d l a n d ı r -

d ı ğ ış e y çeker onu. Gerçekten de A r a l ı k1876 tarihli bö-lümünde « m a n t ı k s a lintihar» u s l a m a s ı n ıtasarlar. ölüm-s ü z l ü ğ ein nm y n bir kimse için in San y a ş a m ı n ı ntüm-den uyumsuz o l d u ğ u n ai n a n m ı ş o l d u ğ u n d a n ,umutsuzk i ş iş u sonuçlara v a r ı r :

«Mutluluk konusundaki s o r u l a r ı m ak a r ş ı l ı kolarak,bilincimin a r a c ı l ı ğ ı y l anc k büyük bütünde, uyum için-de mutlu o l a b i l e c e ğ i ma n l a y a m a d ı ğ ı m ,hiçbir z m n d

116



UYUMSUZ YARATIM

aniayacak duruma g e l m e y e c e ğ i mb i l d i r i l d i ğ i n egöre, bua ç ı k..

.« . . . Sonra, bu durumda, a y n ızamanda hem d a v a c ı ,

hem dinleyici, hem a n ı k hem y a r g ı çrolünü y ü k l e n d i ğ i -

me göre, d o ğ a n ı nbu güldürüsünü tümden saçma buldu-ğ u m göre, kendim de bu oyunu oynamaya boyun e ğ m e -

yi a l ç a l t ı c ıs a y d ı ğ ı m agöre .. »« T a r t ı ş m agötürmez d a v a c ıve dinleyici, y a r g ı çve

s a n ı kn i t e l i ğ i r o l ebeni böylesine d ü ş ü n c e s i zbir umursa-m a z l ı k l aa c ı çekmek üzere dünyaya getiren bu d o ğ a y ı

suçluyorum, kendimle birlikte yok olmaya mahkum edi-yorum.»

Bu tutumda biraz m i z a l ıda var. Bu insan kendiniöldürür, çünkü, metafizik düzlemde, incinmi§tir. Belirlibir anlamda, öcünü a l ı r .Bu onun «tutsak e d i l e m e y e c e ğ i -

ni» t a n ı t ı a m abiçimidir. Bu arada a y n ıkonunun en hay-r a n l ı kverici g e n i ş l i k l eKirilov da, Cinler in yine m a n t ı k -sal intihar· a n l ı s ık a h r a m a n ı n d ak i ş i l e ş t i ğ ibilinir. Mü-hendis Kirilov bir yerde c a n ı n ak ı y m ki s t e d i ğ i n içünkü« d ü ş ü n c e s i n i nbu o l d u ğ u n u »bildirir. S ö z c ü ğ ügerçeka n l a m ı n d aanlamak g e r e k t i ğ iiyice a n l a ş ı l ı y o r .O bir gö-r ü ş bir d ü ş ü n c eiçin h a z ı r l a n ı rölüme. üstün intihar de-nir buna. Kirilov un maskesinin a ğ ı r a ğ ı ra y d ı n l a n d ı ğ ı

sahneler boyunca, kendisine yön veren ölüm d ü ş ü n c e s i

gösterilir bize. Gerçekten de mühendis, Günlük ün usla-m a l a r ı n ıb a ş t a nele a l ı r .T a n r ı n ı ngerekli o l d u ğ u n u ,var-o l m a s ıg e r e k t i ğ i n isezer. Ama a r o l m a d ı ğ ı n ıve varolama-y a c a ğ ı n ıbilir. «Bunun kendimizi öldürmemiz için yeterlibir neden o l d u ğ u n un a s ı la n l a m ı y o r s u n ? »diye h a y k ı r ı r .

Bu tutum onda uyumsuz s o n u ç l a r ı nb a z ı l a r ı n ada yola ç a r . l n t i h a r ı n ı nk ü ç ü m s e d i ğ ibir dava y a r a r ı n ak u l l a n ı l -

m a s ı n ıilgisizlikle kabul eder. c:Bu gece bunun benim içinhiçbir ş e y id e ğ i ş t i r m e d i ğ ik a r a r ı n av a r d ı m . »En sonunda

7



UYUMSUZ YARATIM

g e l d i ğ id ü ş ü n ü l e b i l i r d i .Ama gerçekte onu da kendineb ğ l m ksöz konusudur. Gerçekten de Kirilov, bir anölen l s a n ı nkendini ennette b u l m a d ı ğ ı n ıtasarlar. « -

ğ a n ı ny a s a l a r ıi s a y ıy a l a n ı no r t a s ı n d ay a ş a t t ı l a rve yalan için öldürttüler», der, mühendis. lsa y a l n ı zbu anlamda bütün insan d r a m ı n ık i ş i l e ş t i r i r .En uyumsuz insan durumunu g e r ç e k l e ş t i r m i şo l d u ğ uiçin kusursuz ins a n d ı r .T a n r ıinsan d e ğ i l d i r ,insan T a n r ı d ı r .Her birimizonun gibi ç a r m ı h agerilebilir, a l d a t ı l a b i l i r i z ,bir dereceye

kadar da öyleyiz.öyleyse söz konusu olan a n r ı l ı k ,tümüyle dünyasal

d ı r . cUç y ı l boyunca T a n r ı l ı ğ ı r n ı nn i t e l i ğ i n ia r a d ı mvebuldum,» der Kirilov. « T a n r ı l ı ğ ı m ı nn i t e l i ğ ib a ğ ı m s ı z l ı k -

t ı r . »Ş i m d iKirilov un öncülünün: « T a n r ıyoksa, ben Tan-r ı y ı m »sözünün a n l a m ıfark ediliyor. T a n r ıolmak, buyeryüzünde özgür o l m a k t ı ry a l n ı z c a ,ölümsüz bir v a r l ı ğ a

hizmet etmemektir. Herş e y d e n

önce de bütün sonuçlanbu a c ı l ıb a ğ ı m s ı z l ı k t a nç ı k a r m a k t ı r k u ş k u s u z .T a n r ıvarsa, her ş e yona b a ğ l ı d ı rve istemine k a r ş ıhiçbir ş e y gelmez elimizden. Yoksa, her ş e y bize b a ğ l ı d ı r .Nletzscheiçin l d u ğ ugibi, Kirilov için de T a F ı İ - ı y ıöldürmek, kendisi de T a n r ıo l m a k t ı r .Kutsal K i t a p ı nsöz e t t i ğ iölümsüzy a ş a m ıbu yeryüzünde g e r ç e k l e ş t i r m e k t i r * .

Ama bu metafizik cinayet, i n s a n ı nt m m l n m s ı n

yetiyorsa, ne diye i n t i l i a r ıda eklemeli buna? Neden kendini öldürmeli insan, neden z g ü r l ü ğ üfethettikten sonrabu dünyay,1 b ı r a k m a l ı ?Ç e l i ş k i l ibir ş e ybu. Kirilov iyi bilir bunu ş ö y l eekler: «Bunu duyuyorsan, bir ç a r s ı nvekendini öldürmek ö y l edursun ş a n ı nd o r u ğ u n d ay a ş a y a -

c a k s ı n . ~Ama insanlar bunu bilmezler. «Bunu» duymaz- cStavrogin. - Öbür dünyadaki ölümsüz y a ş a m ai n a n ı y o rmu

8Unuz? Kirilov: H a y ı r ,ama bu dünyadaki ölümsüz y ş m

i n a n ı y o r u m . ~

119




lar, Prometheus'un z a m a n ı n d ao l d u ğ ugibi, kör umutlarbeslerler içlerinde*. Kendilerine yol gösterilsin isterler,k a l ı p l a ş m ı şö ğ ü t l e r d e nvazgeçemezler. öyleyse Kirilov,i n s a n l ı ka ş k ı y l aöldürmelidir kendini. lk kendisi büyükve çetin bir yol göstermelidir k a r d e ş l e r i n e .E ğ i t i c ibir in-t i h a r d ı rbu. Kirilov böylece kurban eder kendini. Amaç a r m ı h ag e r i l m i şde olsa a l d a n m a y a c a k t ı r .nsan T a n r ı

olarak k a l ı r ,geleceksiz bir ölüme i n a n m ı şİ n c i l i nhüz-nü içine i ş l e m i ş t i r .«Ben d e r t ı i y i mçünkü ö z g ü r l ü ğ ü m ü

kesiniemek z o r u n d a y ı m »der. Ama kendisi ölünce, in-sanlar en sonunda a y d ı n l a n ı n c abu yeryüzü çarlarla do-lacak, i n s a n ı nş a n ı y l a a y d ı n l a n a c a k t ı r .Kirilov'un taban-c a s ı n ı nsesi, son devrimin göstergesi o l a c a k t ı r .Böylece,onu ölüme götüren ş e y umutsuzluk d e ğ i l ,benzerlerineolan ş k ı d ı r .A n l a t ı l m a zbir tinsel serüveni, kan içinde so-na erdirmeden önce, Kirilov, i n s a n l a r ı na c ı s ıkadar eskibir söz söyler: «Her ş e yiyidir.»

öyleyse Dostoyevski'de intihar yönelimi uyumsuzbir yönelimdir. Y a l n ı zdaha ötelere gitmeden önce, yeniuyumsuz yönelimler getiren a ş k ak i ş i l e r d ede Kirilov'unb e l i r d i ğ i n isöyleyelim. Stavrogin'le ivan Karamazov, ü -lük y ş m duyumsuz gerçeklerin u y g u l a m a s ı n ıyapar-lar. Kirilov'un ölümüyle k u r t a r d ı k l a r ıo n l a r d ı r .Birer çar,almaya ç a l ı ş ı r l a r .Stavrogin « a l a y c ı »bir y ş msürer, buy a ş a m ı nne l d u ğ uyeterince bilinir. Çevresinde kin uyan-d ı r ı r .Yine de, bu k i ş i n i nanahtar s ö z c ü ğ üveda mektu-bunda bulunur: «Hiçbir ş e y d e nnefret edemedim.» lgi-sizlik içinde ç a r d ı r .van da d ü ş ü n c e n i nbüyük güçlerinib ı r a k m a y ay n ş ~ m k lç a r d ı r .K a r d e ş igibi, y a ş a d ı k -

l a r ıy ş myoluyla, inanmak için alçalmak e r e k t i ğ i n it

cinsan s ı r kendini öldürmernek için u y d u r m u ş t u rT a n n y ı .i te bugüne kadar gelen evrensel tarihin özeti »

12



UYUMSUZ YARATIM

n ı t l a y a n l a r a ,bu durumun insana y a k ı ş m a d ı ğ ık a r ş ı l ı ğ ı -

n ı verebilirdi. Onun anahtar s ö z c ü ğ ü«Her ş e y eizin var-d ı r »sözüdür, bu sözde de kendisine uygun d ü ş e nbir ke-der a y r ı m ıv a r d ı r .T a n r ıkatillerinin en ünlüsü Nietzschegibi onun da yolu ç ı l g ı n l ı k t abiter. Ama bu göze a l ı n a c a k

bir tehlikedir ve bu c ı k l ısonlar a r ş ı s ı n d a ,uyumsuz dü-ş ü n c e n i ntemel d a v r a n ı ş ı ,«Bu neyi t a n ı t l a r ? »diye sor-m a k t ı r .

Böylece Günlük gibi romanlar da uyumsuz sorunuortaya atarlar. ölüme dek m a n t ı ğ ı ,c o ş k u n l u ğ u ,.:kor-kunç» ö z g ü r l ü ğ ü ,ç a r l a r ı ni n s a n s a l i a ş m ı şy ü c e l i ğ i n iku-rarlar. H ~ rş e yiyidir, her ş e y eizin v a r d ı rhiçbir ş e ynef-reti hak e t m e m i ş t i r ;uyumsuz y a r g ı l a rbunlar. Ama bua t e ş t e n

ve buzdanv a r l ı k l a r ı

bize öylesiney a k ı n

gösterenbu a r a t ı mne a ş ı r t ı c ıbir a r a t ı m iYüreklerinde hornur-danan tutkulu ilgisizlik d ü n y a s ıhiç de öyle a y k ı r ıhiçde öyle tüyler ürpertici gelmez bize. Orda günlük buna-l ı m l a r ı m ı z ıbuluruz. Uyumsuz dünyaya böylesine y a k ı n ,

böylesine k ı v r a n d ı r ı c ıetkiler vermesini de hiç kimse Dos-toyevski kadar b a ş a r a m a m ı ş t ı rk u ş k u s u z .

Ama v a r d ı ğ ısonuç nedir? n a c a ğ ı miki sözü, y a z a r ı

b a ş k ab u l u ş l a r agötüren metafizik y ı k ı l ı ş ıgösterecektir.Kimi e l e ş t i r m e n l e rm a n t ı k l ıintihar edenin u s l a m a s ı n a

k a r ş ıç ı k ı n c aDostoyevski Günlük ün sonraki bölümün-de tutumunu uzun uzun a n l a t ı rve ş ö y l eb a ğ l a r :«Olüm-s ü z l ü ğ einanç, i n s a n o ğ l u n ao o l m a y ı n c akendini öldür-mek yolunu seçtirtecek kadar) gerekliyse, i n s a n l ı ğ ı ndo-ğ a İk o ş u l ubu o l d u ğ uiçindir. Bu böyle o l d u ğ u n agöre, in-

sanr u l _ ı u n u nö l ü m s ü z l ü ğ ü

hiçk u ş k u s u z

gerçektir.:. öteyandan, son o m a n ı n ı nson s a y f a l a r ı n d a ,T a n r ı y l ao bü

2




yük s a v a ş ı nsonunda, çocuklar A l y o ş a y asorarlar: «Karamozov, dinin s ö y l e d i ğ id o ğ r umudur, ölüler a r a s ı n d a

dirilecek miyiz, birbirimizi yeniden görecek miyiz?» VeA l y o ş ak a r ş ı l ı kverir: «Elbette, yeniden g ö r e c e ğ i zbirbirimizi, bütün olup bitenleri birbirimize sevinçle anlataca-ğ ı z . »

Böylece Kirilov, Stavrogin ve van y e n i l ı n i ş t i r .Ka-

ramazov Iar Cinler i y a n ı t l a r .A l y o ş a n ı ndurumu prensM i ş k i n i n k igibi b u l a n ı kd e ğ i l d i r .M i ş k i nh a s t a d ı r ,gü

lümsemelerle,i l g i s i ı l i k l e

belirlenen, sürekli bir «bugün»de a ş a r ,bu mutlu durumda sözünü e t t i ğ isonsuz y ş m

olabilir. Buna k a r ş ı l ı kA l y o ş a ,a ç ı k ç a :«Birbirimizi yeniden u l a c a ğ ı z » ,der. ntihar ve delilik söz konusu d e ğ i l d i r

a r t ı k .ölümsüzlükten ve sevinçlerinden k u ş k u s ubulunmayan i ş i için ne g e r e ğ i v a r d ı rbunun? K i ş iT a n r ı l ı ğ ı n ı

mutlulukla d e ğ i ş i r .«Bütün olup bitenleri birbirimize sevinçle a n l a t a c a ğ ı z . »Böylece Kirilov un t a b a n e a s ıRusyada bir yerde p a t l a m ı ş ,ama insanlar kör u m u t l a r ı n ıkur-m y ıs ü r d ü r m ü ş l e r d i r .nsanlar «bunu» a n l a m a m ı ş t ı r .

öyleyse, uyumsuz bir r o m a n c ıd e ğ i lbize seslenen;v a r l ı k ç ıbir r o m a n c ı .Burada da s ı ç r a m ad u y g u l a n d ı r ı c ı -

d ı r kendisini esinleyen sanata b ü y ü k l ü ğ ü n üverir. K u ş -

kularla o ğ r u l m u ş ,k a r a r s ı za t e ş l id o k u n a k l ıbir a ğ l a n -

m a d ı r .Karamazov Iardan söz ederken, Dostoyevski ş ö y -

le y a z ı y o r d u :«Bu k i t a b ı nbütün bölümlerinde izlenecekolan b a ş l ı c asorun, bütün y ş m ı mboyunca, bilinçli yada bilinçsiz olarak a c ı s ı n ıç e k t i ğ i msorunun t kendisidir: T a n r ı n ı nv a r l ı ğ ı . »Bütün bir y a ş a m ı na c ı s ı n ıbir rom n ı nsevinçli bir k e s i n l i ğ ed ö n ü ş t ü r d ü ğ ü n einanmakgüçtür. Bir yorumcu*, h a k l ıolarak belirtir bunu: Dostoyevski, lvan'la birliktir. K a r a m a z o v l a r ı nolumlu bö-

Boris de Schloezer

22



YARINSIZ YARATIM

urada umudun bir daha dönülmemesiye a t ı l a m a -

y a c a ğ ı n ı ,kendisinden kurtulmak isteyenleri bile k u ş a t a -

b i l e c e ğ i n igörüyorum. Buraya d e ğ i nsöz konusu edileny a p ı t ı a r d ab u l d u ğ u myönelim bu. Hiç d e ğ i l s ey a r a t ı m

a l a n ı n d a ,

gerçekten uyumsuza z ı y a p ı t l a r

sayabilirdim.

Ama her e y ebir b a ş l a n g ı çgerek. Bu a r a ş t ı r m a n ı nama-c ı belirli bir a ğ l ı l ı k t ı r .Kilisenin s a p k ı n l a r ao kadar sertd a v r a n m a s ı n ı nbiricik nedeni, yolunu ş a ş ı r m ı şbir çocuk-tan daha kötü d ü ş m nb u l u n m a d ı ğ ıd ü ş ü n c e s i n d eolma-s ı n d a n d ı .Ama Ortodoks i n a n c ı nk u r u l m a s ıiçin gnostikgözü pekiikierin tarihi ve Manes çi a k ı m l a r ı nsürüp git-mesi, bütün dualardan daha çok i ş gördü. ölçüyü a ş m a -

mak k o ş u l u y l a ,uyumsuz için de böyledir; kendisindenu z a k l a ş t ı r a ny o l l a r ı nç o k l u ğ uölçüsünde t a n ı r ı zuyum-suzun yolunu. Uyumsuz u s l a m a n ı nsonunda, m a n t ı ğ ı n ı n

b u y u r d u ğ ututumlardan biri içinde, umudu en dokunak-l ı yüzlerinden biriyle, yine i ş i niçine k a r ı ş m ı şb u l m a m ı z

• Örne Jin Melville in Moby Dick i.T a n n n ı nk i ş i l i kve n i t e l i ğ iüzeTinde tam bilgisi o l d u ğ u n uileTisüren felsefeye i l i ş k i n .Çev.)

24



UYUMSUZ YARATIM

nedensiz d e ğ i l .Uyumsuz k e ş i ş l i ğ i ng ü ç l ü ğ ü n ügösterirbu. Her ş e y d e nönce de durmadan ayakta tutulan bir bllinç g e r e k t i ğ i n igösterir ve bu denemenin genel çerçevesiyle b i r l e ş i r .

Ama ş i m d i l i kuyumsuz y a p ı t l a r ısaymak·söz konusuolmasa bile hiç d e ğ i l s e y a r a t ı c ıtutum uyumsuz y a ş a -

m y ı t a m a m ı a y a b i l e c e ktutumlardan biri olan tutumüzerinde bir sonuca v a r ı l a b i l i r .Sanata ancak olumsuzbir ü ş ü n c eyararn olabilir. Ak için kara ne kadar gerek

liyse onun u l a n ı kve a l ç a l m ı şd a v r a n ı ş l a r ıda büyük biry a p ı t ı n a n l a ş ı l m a s ıiçin o kadar gerekli. « B o şy e r e ~ç a l ı -

ş ı p yaratmak kumdan heykel yapmak y a r a t ı m ı n ı ngel e c e ğ io l m a d ı ğ ı n ıbilmek y ü z y ı l l a riçin k u r m n ı nda daha fazla bir önem t a ş ı m a d ı ğ ı n ıbilerek y a p ı t ı n ı nbir güniçinde y ı k ı l d ı ğ ı n ıgörmek; uyumsuz d ü ş ü n c e n i nizin verd i ğ izor bilgeliktir bu. Bu ik i ş i yan yana yürütmek biryandan a d s ı y ı pbir yandan göklere ı k a r m a ki ş t euyumsuz a r a t ı c ı n ı nönünde ç ı l a nyol. B o ş l u ğ arenklerini vermeltdir.

D e ğ i ş i kbir sanat a p ı t ıa n l a y ı ş ı n agötürüyor bu. Biry a r a t ı c ı n ı ny a p ı t ıç o ğ uzaman birbirinden a y r ıt a n ı k -

l ı k l a rdizisi olarak görülür. Böylece s a n a t ç ı y l ay a z ı n c ı

birbirine k a n ş t ı r ı l ı r .Derin bir d ü ş ü n c esürekli o l u şiçindedir bir y a ş a m ı ndeneyimiyle b i r l e ş i rorda biçimlenir.A y n ıbiçimde bir i n s a n ı nbiricik y a r a t ı m ıda birbiri ard ı n d a ngelen birçok yüzlerde yani y a p ı t ı a r d agüçlenir.Birbirlerini bütünler düzeltir ya da birbirlerine y e t i ş i r -

ler birbirleriyle ç e l i ş i r l e rde. Y a r a t ı m ıbitiren bir e y varsa gözleri k a r a r m ı şs a n a t ç ı n ı nyengin ve a l d a t ı c ıh a y k ı -

r ı ş ı «Her ş e y isöyledim:. ç ı ğ l ı ğ ıd e ğ i l d i rbu y a r a t ı c ı n ı n

ölümüdür deneyimini ve d e h a s ı n ı nk i t a b ı n ıkapayan

ölümü.Bu çaba bu insanüstü bilinç okurun gözünden ka-

25




çabilir. insan y a r a t ı m ı n d agizem yoktur. Buyrultu ya-par bu mucizeyi. Ama hiç d e ğ i l s ebir gizi bulunmayangerçek y a r a t ı mda yoktur. Bir y a p ı t l a rdizisi olsa olsa ay-m d ü ş ü n c e n i ny a k l a ş ı m l a r ı n d a no l u ş m u şbir dizi olabilir.Ama yan yana ı r a l a m ayoluyla ç a l ı ş a c a kbir a r a t ı c ıtü-rü de d ü ş ü n ü l e b i l i r .Y a p ı t l a rbirbirleriyle b a ğ ı n t ı s ı z m ı ş

gibi görünebilir. Belirli bir ölçüde ç e l i ş k e n d i r l e r .Amayeniden bütün içine y e r l e ş t i r i l d i k l e r izaman düzenlerineyeniden k a v u ş u r l a r .Böylece ölümden a l ı r l a rkesin an-

l a m l a r ı n ı .I ş ı k l a r ı n ı nen a y d ı n l ı ğ ıy a z a r l a r ı n ı ny a ş a m ı n -dan gelir. Bu s ı r a d a y a p ı t ı a r ı n ı no l u ş t u r d u ğ udizi birb a ş a r ı s ı z l ı k l a rkoleksiyonundan b a ş k abir ş e y d e ğ i l d i r .

Ama bu b a ş a r ı s ı z l ı k l a r ı nhepsinde a y n ıses varsa y a r a t ı -

c ı kendi ö durumunun görüntüsünü i n e l e y e b i l m i şelin-de t u t t u ğ uk ı s ı rgizi y a n s ı t a b i l m i ş t i r .

Egemen kalma ç a b a s ıburda büyük bir yer tutarAma insan z e k a s ıçok daha f a z l a s ı n ıda yapabilir. Yara-t ı r n ı nisteme dayanan y a n ı n ıt a n ı t l a y a c a k t ı ry a l n ı z .in-san isteminin bilinci sürdürmekten b a ş k a m c ıo l m a d ı -

ğ ı mb a ş k ayerde belirttim. Ama s ı k ıbir düzen o l m a d ı k ç a

yürümez bu. Bütün s a b ı rve u y a n ı k l ı ko k u l l a r ıa r a s ı n d a

y a r a t ı men etkenidir. Hem de biricik insan onurunun enc o ş t u r u c uen a ı t ü s tedici t a n ı k l ı ğ ı d ı r ;durumu k a r ş ı s ı n

da y ı l m a zbir biçimde b a ş k a l d ı r m ak ı s ı rbilinen bir ça-bada

dayatma.Günü gününe

birçaba

ister istem isterg e r ç e ğ i ns ı n ı r l a r ı n ı ntam olarak kestirUmesini ister öl-çü ve güç ister. Bir k e ş i ş l i k t i r .Bütün bunlar da «hiç ye-re» yinelemek ve ç i ğ n e y i pdurmak içindir. Ama belki detek b a ş ı n asanat y a p ı t ıbir insandan i s t e d i ğ izor dene-yimden ona a ğ l a d ı ğ ıd ü ş s e lgölgeleri ş m ve kendi ç ı p

lak e r ç e ğ i n ebiraz d a - l ı ay k l ş m k d rönemii e ğ i l d i r .

26



UYUMSUZ YARATIM

E s t e t i ğ iş a ş ı r m a y a l ı m .urada benim i s t e d i ğ i msa-b ı r ha r q t ı r m abir s a v ı nsürekli ve k ı s ı rbir biçimde ör-n e K l e n a ı r ı ı m e s id e ğ i l . ü ş ü n c e m ia ç ı k ç abelirtebildimsetam tersi. S a v l ıroman t a n ı t l a y a nyani hepsinin en nef-ret vericisi olan y a p ı t ç o ğ ukez oygun bir d ü ş ü n c e d e n

esinlenen y a p ı t t ı r .E r i l d i ğ isamlan gerçek k a m t l a n ı r .

Ama bunlar yön verici g ö r ü ş l e r d i rg ö r ü ş l e rde d ü ş ü n c e -

nin tersidir. Bu y a r a t ı c ı l a ra ş a ğ ı l ı kf i z o l o f l a r d ı r .Benimsözünü e t t i ğ i mya da t a s a r l a d ı ğ ı my a r a t ı c ı l a r s atam ter-

sine u y a n ı kd ü ş ü n ü r l e r .D ü ş ü n c e n i nkendi kendine dön-d ü ğ übir noktada y a p ı t l a n n ı nimgelerini s ı m r l ıölümlüve b a ş k a l d ı r m ı şbir ü ş ü n c e n i na ç ı ksimgeleri olarak göz-ler önüne sererler.

Belki de k a m t ı a d ı k l a r ıbir ş e yv a r d ı r .Ama r o m a n c ı -

lar bu k a r o t l a r ıs a ğ l a m a k t a nçok kendi kendilerine ve-rirler. Aslolan somut içinde yengiye u l a ş m a l a nbununda n l a r ı nb ü y ü k l ü ğ üo l m a s ı d ı r .u tümüyle etsel yengisoyut güçleri alçaltan bir d ü ş ü n c eh a z ı r l a m ı ş t ı ronlara.Tümüyle öyle o l d u k l a r ızaman et aym anda a r a t ı m ıbü-tün uyumsuz a n l t ı s ı y l ap a r l a t ı r .Tutkulu a p ı t l a nalay-c ı felsefeler o l u ş t u r u r .

Birlikten vazgeçen her d ü ş ü n c eç e ş i t l i l i ğ igöklere ç ı -

k a r ı r .Ve ç ş i t l i l i ks a n a t ı nyeridir. Tinsel v a r l ı ğ İkurtarantek d ü ş ü n c eonu s ı n ı r l a r ıve y a k ı nsonu konusunda bi-linçli bir biçimde a l n ı z b ı r a k a n d ı r .Hiçbir ğ r e t içekmezonu. a p ı t ı nve y a ş a m ı no l g u n l a ş m a s ı mbekler. Birincisikendinden o p m u şolarak kesinlikle umuttan a z g e ç m i ş

bir ruhun pek az b u l a n m ı şsesini bir kez daha duyuracak-t ı r ona. Ya da y a r a t ı c ıoyunundan ı k ı pb a ş k ayana dön-d ü ğ ü n üileri sürerse hiçbir ş e yd u y u r m a y a c a k t ı r .Aradabir fark yoktur.

27




Böylece d ü ş ü n c e d e ni s t e d i ğ i m i ;b a ş k a l d ı r m a y ı ,özg ü r l ü ğ üve ç e ş i t l i l i ğ iuyumsuz y a r a t ı m d a nda istiyorum.Sonra derin y a r a r s ı z l ı ğ ı n ıbelli edecektir. Zekayla tutku-nun birbirlerine a r ı ş t ı k l a n ,birbirlerine destek o l d u k l a r ı

bu ünlük çabada uyumsuz insan güçlerinin özünü u ş -

turacak olan s ı k ıbir düzen bulur. unun için gerekliolan uygulama inat v a ç ı kg ö r ü ş t ü l ü kfatih tutumuylab i r l e ş i rböylece. Yaratmak y a z g ı y abir biçim vermektir.N a s ı lbu k i ş i l e r i ny a p ı t l a nkendileriyle t a n ı m l a n ı r s a ,yap ı t l a nda kendilerini t a n ı m l a r .Oyuncu bize ö ğ r e t m i ş t i ;

öyle görünmekle öyle olmak a r a s ı n d as ı n ı ryoktur.Bir kez daha söyleyelim. B u n l a r ı nhiçbirinin gerçek

a n l a m ıyok. Bu özgürlük yolu üzerinde a t ı l a c a kbir d ı m

daha var. Y a r a t ı c ıya da fatih bu akraba kafalar için sonçaba g i r i ş t i k l e r ii ş l e r d e nde k u r t u l m a s ı n ıbilmektir; isterfetih ister a ş k ,ister y a r a t ı molsun y a p ı t ı nda varolmay a b i l e c e ğ i n ikabul edecek dereceye gelmek; böylece her

türlü bireysel y a ş a m ı nderin y a r a r s ı z l ı ğ ı n ısonuna kadargötürmek tüketmektir. N a s ı ly a ş a m ı nu y u m s u z l u ğ u n u

görmek ona bütün a ş ı r ı i l k i a r adalmak h a k k ı n ıverirsey a p ı t l a n n ı n o l u ş t u r u l m a s ı n d ada daha büyük bir rahat-I ı k bir o l a y l ı kverir.

Geriye kalan tek ç ı k ı şyolu ölüm olan bir y a z g ı d ı r .

ölümün bu tek k a ç ı n ı l m a z l ı ğ ıd ı ş ı n d asevinç ya da mut-luluk her ş e y özgürlüktür. Tek efendisi insan olan bird ü n y a d ı rsürer gider. Onu b a ğ l a y a nbir b a ş k adünya düş ü y d ü .D ü ş ü n c e n i ny a z g ı s ıkendi kendinden el çekmekd e ğ i l d i ra r t ı k imgeler biçiminde s ı ç r a m a k t ı r .O y a l a n ı r

- masallarda k u ş k u s u z- ama insan a c ı s ı n ı nderinliğ i n d e nb a ş k ad e r i n l i ğ ibulunmayan ve onun gibi tükenmez olan masallarda. E ğ l e n d i r e nv kör eden T a n r ı s a l

masal d e ğ i lçetin bir b i l g e l i ğ iy a n n s ı zbir tutkuyu özet

leyen ve yeryüzüne özgü olan yüz devinim ve dram.



SISYP OS SöYL Nt




beni. Böylesine t a ş l a r l ab a ş b a ş adidinen bir yüz, t ş ı n

kendisidir ş i m d i d e nBu d m ı na ğ ı rama e ş i tbir a d ı m -

la sonunu g ö r e m e y e c e ğ is ı k ı n t ı y ad o ğ r ui n i ş igözleriminönüne geliyor. Bu saat bir soluk a l ı ş ıa n d ı r a n ,t ı p k ıy ı -

k ı m ıgibi ş a ş m a zbir biçimde geri gelen bu saat bilincinsaatidir. Tepelerden a y r ı l d ı ğ ıy a v a ş y a v a şT a n r ı ' l a r ı nin-lerine d o ğ r ug ö m ü l d ü ğ üsaniyelerinin her birinde, y a z g ı -

s ı m nüstündedir. K a y a s ı n d a ndaha güçlüdür.Bu söylen «trajik» ise, kahraman bilinçli o l d u ğ u

içindir. Gerçekten de, her d ı m d b ş r m umuduyladesteklenseydi, neden kederli o l a c a k t ı ?Bugünün i ş ç i s i

y ş m ı m nbütün günlerinde aym i ş l e r d eç a l ı ş ı rbu yaz-g ı da uyumsuzlukta bundan a ş a ğ ıkalmaz. Ama ancakbilinçli l d u ğ uender anlarda «trajik» tir. Sisyphos, T a n r ı '

l a r ı np a r y a s ı ,güçsüz ve y a k l a n m ı şSisyphos, ü ş k ü ndu-rumunun bütün e n g i n l i ğ i n ibilir; i n i ş is ı r a s ı n d abunud ü ş ü n ü r . B u n a l ı m ı n ıo l u ş t u r a na ç ı k g ö r ü ş l ü l ü k ,

aym za-manda yengisini de tüketir. Horgörünün ş a m a d ı ğ ıy a z g ı

yoktur.

*Kimi günlerde d ö n ü şböyle a c ı içinde geçiyorsa, se-

vinç içinde de geçebilir. Bu sözcük fazla d e ğ i l .Yine Sisy-

phos u a y a s ı n adönerken getiriyorum gözlerimin önüne,a c ı b a ş l a n g ı ç t a y d ı .Yeryüzünün görüntüleri akla fazlat a k ı l d ı ğ ızaman, m u t l u l u ğ u nç a ğ r ı s ıfazla a ğ ı rb a s t ı ğ ıza-man i n s a n ı ny ü r e ğ i n d ekeder yükselir: k a y a n ı nyengisi-dir bu a y a n ı nta kendisidir. Uçsuz b u c a k s ı zkederi t a ş ı -

namayacak kadar a ğ ı r d ı r .Bunlar da bizim Gethsemani*

• udüs y a k ı n ı n d a ,Oliviers tepesinin e t e ğ i n d ebi bahçe. İ s a

ç a r m ı h agerilmeden önce burada dua e t m i ş ,sonra t u t u k l a n m ı ş -

tt. Çev.)

33




gecelerimizdir. Ama ezici gerçekler t a n ı n d ı l a rm ı yokolurlar. Böylece Oidipus da ilkin y a z g ı y abilmeden boyune ğ e r .B i l d i ğ iandan sonra, t r a g e d y a s ıb a ş l a r .Ama a y n ı

anda, kör ve umutsuz durumunda kendisini dünyayab a ğ l a y a ntek b a ğ ı nbir genç k ı z ı neli o l d u ğ u n uanlar. öl-çüsüz bir söz ç ı n l a ro zaman: «Bunca a c ı deneyime kar-ş ı n i l e r l e m i şy a ş ı mve ruh ü y ü k l ü ğ ü mher ş e y i niyi old u ğ uy a r g ı s ı n agötürüyor beni.» Dostoyevski'nin Kirilov'u gibi Sophocles'in Oidipus'u da uyumsuz yenginin«formülünü» verir böylece. İ l k ç a ğb i l g e l i ğ iç a ğ d a şkah-r a m a n l ı k l ab i r l e ş i r .

Bir mutluluk k i t a b ıyazma i s t e ğ i n ek a p ı l m a d ı k ç a ,

uyumsuzu bulamaz insan. «Daha neler Böylesine daryollardan m ı ?... » Ama bir tek dünya var y a l n ı z c a .Mutluluk ve uyumsuz a y n ıyeryüzünün iki o ğ l u .Birbirlerinden a y r ı l a m a z l a r .Y a n l ı ş l ı km u t l u l u ğ u nille de uyumsuzun b u l u n u ş u n d a nd o ğ d u ğ u n usöylemek olurdu. Uyum

suz duygusunun mutluluktan d o ğ d u ğ uda olur. «Her ş e -

yin iyi o l d u ğ uy a r g ı s ı n av a r ı y o r u m » ,der Oidipus; bu sözk u t s a l d ı r .ı n s a n ı nv a h ş ive s ı n ı r l ıevreninde ç ı n l a r .Herş e y i nt ü k e n m e d i ğ i n i ,t ü k e t i l m e d i ğ i n iö ğ r e t i r .Bu dünyaya d o y u m s u z l u ğ u m u zve y a r a r s ı za c ı l a r d a nh o ş l a n m a m ı z

yüzünden g e l m i şbir T a n r ı y ıkovar bu dünyadan. Y a z g ı -

y ı bir insan i ş i yapar, insanlar a r a s ı n d a s o n u ç l a n d ı n l a

cak bir i ş e d ö n ü ş t ü r ü r .

Sisyphos'un bütün sessiz sevinci b u r d a d ı r .Y a z g ı s ı

kendisinindir. K a y a s ıkendi nesnesidir. A y n ıbiçimdeuyumsuz insan da, s ı k ı n t ı s ıüzerinde gözleme b a ş l a d ı ğ ı

zaman, bütün p u t l a r ısusturur. Birdenbire s e s s i z l i ğ i n e

b ı r a k ı l m ı ş_evrende, yeryüzünün binlerce hafif, hayransesi yükselir. Bilinçsiz ve gizli s e s l e n i ş l e rbütün yüzlerinç a ğ r ı l a n ,bunlar i ş i n k a ç ı n ı l m a zters yüzü ve yenginin

p a h a s ı d ı r .Gölgesiz g ü n e şyoktur. e geceyi t a n ı m a kge-

134




rektir. Uyumsuz insan evet der, ç a b a s ıhiç dinmeyecek-tir a r t ı k .K i ş i s e lbir y a z g ıvarsa, üstün a l ı n y a z ı s ıyoktur,hiç e ğ i l s etek bir l ı n y a z ı s ı v a r d ı ronu da a ç ı n ı l m a zbu-lur ve küçümser. Gerisine gelince, günlerini i s t e d i ğ igibig e ç i r e c e ğ i n ibilir. i n s a n ı nkendi y a ş a m ı n ay ö n e l d i ğ ibuyüce anda, Sisyphos, k a y a s ı n adönerken, kendisince ya-r a t ı l a nb e l l e ğ i n i nb a k ı ş ıa ı t m d ab i r l e ş e nhemen sonrada ölümüyle kapanan y a z g ı s ıolan bu b a ğ s ı zeylemler di-zisini seyreder. Böylece, insansal olan her ş e y i ntümüyle

insank a y n a k l ıo l d u ğ u n ai n a n d ı ğ ı n ı

gösterir, görmek is-teyen v k a r a n l ı ğ ı nsonu o l m a d ı ğ ı mbilen kördür, hepyürümektedir. Kaya y u v a r l a n ı rdurur.

Sisyphos u d a ğ ı ne t e ğ i n d eb ı r a k ı y o r u mK i ş iyükü-nü eninde sonunda bulur. Ama Sisyphos, T a n r ı l a r ıyad-s ı y a nv k a y a l a r ık a l d ı r a nüstün s a d ı k l ı ğ ıö ğ r e t i r .O daher ş e y i niyi o l d u ğ uy a r g ı s ı n av a r ı r . undan böyle, efen-disiz olan bu evren ona ne k ı s ı rgörünür, ne de d e ğ e r s i z .

Bu t a ş ı nu f a c ı kp a r ç a l a r ı n ı nher biri, bu k a r a n l ı kd a ğ ı n

her madensel p a r ı l t ı s ıtek b a ş ı n a ,bir dünya o l u ş t u r u r .

Tepelere d o ğ r utek b a ş ı n adidinmek bile bir insan yüre-ğ i n idoldurmaya yeter. Sisyphos u mutlu olarak tasarla-mak gerek.



EK

FR NZ KAFKA NIN Y APITINDA

UMUT VE UYUMSUZ



K a f k a n ı nbütün s a n a t ı ,okuru yeni b a ş t a nokumakzorunda ı r a k m a k t ı r . O l a y l a r ı ns o n u ç l a n m a l a r ıya da so-nuç yokluklan b i r t a k ı ma ç ı k l a m a l a resinler ama bun-lar a ç ı k ç abelirlenmez geçerlik kazanabilmeleri için öy-künün yeniden yeni bira ç ı d a no k u n ı n a s ıgerekir. B a z ı

b a z ıikili yorum o l a n a ğ ıv a r d ı rbu da iki kez o k u m n ı n

z o r u n l u ğ u n ugösterir. Y a z a r ı nyapmak i s t e d i ğ ide budur.Ama Kafka da her ş e y ia y r ı n t ı l a r ı y l ayorumlamaya kalk-mak da d o ğ r uolmaz. Bir sim geher zaman genelde k a l ı r

çevirisi ne kadar a ç ı kve kesin olursa olsun birs a n a t ç ı

orda ancak devinimi yerine koyabilir;s ö z c ü ğ üs ö z c ü ğ ü n e

çeviri olamaz. Öte yandan simgesel biry a p ı t ıanlamakkadar güç bir ş e yyoktur. Bir simge kendisinik u l l a n a n ı

her zaman a ş a r b e l i r t t i ğ i n is a n d ı ğ ı n d a ndaha f a z l a s ı n ı

söylettirir ona. Bu a k ı m d a n ,onu a v r a m a n ı nen a ğ l a m

yolu onu zorlamamak y a p ı t ıönceden b e l i r l e n m i şbir an-l a y ı ş l aele almak ve gizli a k ı m l a r ı n ı a r a m a k t ı r .özel ola-rak Kafka söz konusu olunca y a z a r ı noyununu benimse-mek drama g ö r ü n ü ş t e n ,romana biçimden girmek yerin-de olur.

1lkb a k ı ş t ave

ilgisiz bir okur içini n a t ç ı

titrekk i ş i -

Ieri hiçbir zaman a ç ı k ç abelirtmediklerisorunlar a r d ı n -

39




da sürükleyen k a y g ıverici serüvenlerdir bunlar. Dava

da Joseph K ... s a n ı k t ı r .Ama neyle s u ç l a n d ı r ı l d ı ğ ı n ıbilmez. Kendini savunmak ister k u ş k u s u z ,ama niçin bilmez. Avukatlar d a v a s ı n ızor bulurlar. Bu arada sevmeyibesienmeyi ya da gazetesini o k u m a y ıunutmaz. Sonray a r g ı l a n ı r .Ama mahkeme salonu pek l o ş t u r .Fazla birş e y anlamaz. Y a l n ı zmahkum o l d u ğ u n ukestirir ama,n a s ı lbir cezaya ç a r p t ı r ı l m ı ş t ı rpek merak etmez. B a z ı

b a z ıbundan k u ş k u y ada d ü ş e rve y a ş a m a s ı n ısürdürür.

Neden sonra güzelg i y i n m i ş ,

iki kibar bey gelir kendilerini izlemesini söylerler. Büyük bir ineelikle onu kentind ı ş ı n d aumutsuz bir yere götürür, b a ş ı n ıbir t a ş ı nüzerine y a t ı r ı rve onu b o ğ a z l a r l a r .ölmeden önce mahkumy a l n ı z c a :«Bir köpek gibi» der.

En belirgin n i t e l i ğ id o ğ a l l ı kolan bir oyküde simgeden söz etmenin güç o l d u ğ ugörülüyor. Ama d o ğ a l ,anla-ş ı l m a s ıgüç bir u l a m d ı r .O l a y ı nokura d o ğ a lg ö r ü n d ü ğ ü

y a p ı t l a rv a r d ı r .Ama a h r a m a n ı nb a ş ı n ageleni o ğ a lbuld u ğ uy a p ı t l a rda v a r d ı r(bunlar daha enderdir o r s ı

d o ğ r u ) .Garip ama a ç ı kbir a y k ı r ı l ı k l ak a h r a m a n ı ns e ~

rüvenleri ne kadar o l a ğ a n ü s t üolursa öykünün d o ğ a l l ı ğ ı

da o kadar belirli o l a c a k t ı r :bir insan y a ş a m ı m nacayipl i ğ i y l ebu insamn bu y a ş a m ıb e n i m s e y i ş i n d e k isadelika r a s ı n d ab u l a b i l e c e ğ i m i z u z a k l ı k l ao r a n l ı d ı r .Bu d o ğ a l -

l ı k K a f k a n ı nd o ğ a U ı ğ ı

gibi görünüyor.e D a v a n ı n

nesöylemek i s t e d i ğ iiyice seziliyor. nsan durumunun birgörüntüsünden söz edildi. Hiç k u ş k u s u z .Ama bu a y n ı

zamanda hem daha basit hem daha k a r ı ş ı k .o m a n ı n

a n l a m ı n ı nKafka için daha özel ve daha i ş i s e lo l d u ğ u n u

söylemek istiyorum. Bir dereceye kadar bizim içimizdekileri ortaya ç ı k a r s abile k o n u ş a nkendisidir. Y a ş a rvemahkümdur. o m a n ı nilk s a y f a l a r ı n d asöyler bunu, buna çare bulmaya ç a l ı ş ı r s ada hiçbir zaman ş a ş k ı n l ı ğ aka-

14



UMUT VE UYUMSUZ

p ı l m a d a nç a l ı ş ı r .Bu ş a ş k ı n l ı ky o k l v . ğ u n ane kadar ş a ş s a

az o l a c a k t ı r .Bir uyumsuz y a p ı t ı nilk belirtileri bu ç l ş -

kilerden a n l a ş ı l ı r .D ü ş ü n c e ,tinsel t r a g e d y a s ı n ısomutay a n s ı t ı r .Renklere· b o ş l u ğ ubelirtme gücünü, günlük de-vinimlere ölümsüz h ı r s ı a r ıdile getirme gücünü verensürekli bir a y k ı r ı l ı kyoluyla yapabilir ancak bunu.

A y n ıbiçimde Ş a t oda edim durumunda bir T a n r ı -

bilimdir belki ama her ş e y d e nönce k u r t u l u ş u n uarayanbir ruhun, bu d ü n y a n ı nnesnelerinden büyük gizlerinik a d ı n l a r d a nda içlerinde uyuyan bir T a n r ı n ı nbelirtile-rini isteyen bir a d a m ı nbireysel serüvenidir. D e ğ i ş i mdehiç k u ş k u s u zbir u y a n ı k l ı k a h l a k ı n ı nkorkunç görüntüler bütününü ortaya koyar. Ama i n s a n ı n h a y v a n ı ,kolay-l ı k l ak i m l i ğ i n eb ü r ü n d ü ğ üh a y v a n ıduyunca k a p ı l d ı ğ ı

büyük ş a ş k ı n l ı ğ ı nda ürünüdür. K a f k a n ı ngizi bu temelb u l a n ı k l ı k t a d ı r .D o ğ a i l ao l a ğ a n ü s t ü ,bireyle evrensel tra

jikler güncela r a s ı n d a k i

bu süreklis a l l a n ı ş l a ry a p ı t ı n ı n

her y a n ı n d ak a r ş ı m ı z aç ı k a r ,ona hem sesini hem de anl a m ı n ıverir. Uyumsuz y a p ı t ıanlamak için bu a y k ı r ı l ı k -

l a r ı s ı r a l a m a k ,bu ç e l i ş k i l e rüzerinde durmak gerekir.Gerçekten de bir simge iki düzlem d ü ş ü n c e l e r d e n

ve duygulardan o l u ş m u şiki dünya bir de ikisi a r a s ı n d a

bir i l i ş k i l e rs ö z l ü ğ ügerektirir. Düzenlenmesi en güç olanş e yde bu sözlüktür. Ama ortaya ç ı k a r ı l a niki d ü n y a n ı n

bilincine varmak gizli i l i ş k i l e r i n i nyolunu t u t m a k t ı r .

Kafka da bu iki dünya bir yandan günlük y a ş a m ı n ,öteyandan d o ğ a ü s t ük a y g ı n ı nd ü n y a s ı d ı r * .Burda durma-

y n ı ölçüde geçerli bir biçimde K a f k a n ı ny a p ı t l a r ıbir top-lumsal yergi a n l a m ı n d ad yorumlanabilir ( ö r n e ğ i nDava da).Öte yandan bi r seçme de gerekmeyebilir. İ k i yorum d d o ğ r u -

dur. G ö r d ü ğ ü m ü zgibi uyumsuz terimlerinde insanlara k a r ş ı

b a ş k a l d ı r m aT a n r ı y ada yönelir; büyük devrimler her zamanmetafiziktir.

4




m a c a s ı n aNietzsche nin ş u sözü g e l i ş t i r i l i rgibidir: «Büyük sorunlar s o k a k t a d ı r » .

ı n s a n ı nd u r u m u n d a - bütün y a z ı n l a r ı nortak otl a ğ ı d ı rbu - hem sönmez bir büyüklük, hem de temel biruyumsuzluk v a r d ı r .lkisi üst üste gelir. Her ikisi de, birdaha söyleyelim, tinsel t a ş k ı n l ı k l a r ı m ı z ıbedenin geçicisevinçlerinden a y ı r a ngülünç k o p u ş t abelirir. Uyumsuz,bu bedenin ruhunun kendisini a l a b i l d i ğ i n ea ş m a s ı d ı r .Buu y u m s u z l u ğ uc a n l a n d ı r m a kisteyen k i ş i n i nona bir koş u t k a r ş ı t l ı k l a rdizgesi içinde can vermesi gerekir. Kafka.t r a g e d y a y ıgüncelle, uyumsuzu m a n t ı k l aböyle belirtir.

Bir oyuncu bir tragedya k i ş i s i n iabartmaktan ne kadar geri durursa ona v e r d i ğ igüç o ölçüde büyük olur.ölçülüyse, u y a n d ı r d ı ğ ıürperti ölçüsüz olur. Bu konudaYunan t r a g e d y a s ıçok ş e y l e rö ğ r e t i rbize. Bir tragedyay a p ı t ı n d ay a z g ı ,m a n t ı ğ ı nve d o ğ a l ı nyüzü a l t ı n d aherzaman daha iyi duyurur kendini. Oidipus un y a z g ı s ıönceden haber v e r i l m i ş t i r .D o ğ a y ıa ş a nbir biçimde, cinayet i ş l e y e c e ğ ive a n a s ı n ı nk o c a s ıo l a c a ğ ıönceden kararl a ş t ı r ı l m ı ş t ı r .r a m ı nbütün ç a b a s ısonuçlanmadan sonuçlamaya, k a h r a m a n ı ny ı k ı m ı n ıtüketecek m a n t ı kdüzenini göstermektir. Bu görülmedik y a z g ı y ıbize bildirmek pek o kadar korkunç d e ğ i l d i r ,çünkü g e r ç e ğ ebenzemez. Ama bunun z o r u n l u l u ğ ubize günlük y a ş a y ı şçer

çevesi, toplum, durum ailec o ş k u n l u ğ u

içindet a n ı t l a n

m ı ş s ao zaman ürperti b a ş l a r .i n s a n ısarsan ve ona; «olmaz böyle ş e y » ,dedirten bu b a ş k a l d ı r ı n a d aumutsuz birkesinlik v a r d ı r ;böyle bir ş e y o l a b i l e c e ğ i .

Yunan t r a g e d y a s ı n ı nbir a ç ı d a nbütün gizi budur.Çünkü bir tanesi daha v a r d ı rki, ters bir yöntemle, Kaf.;k a y ıdaha iyi a n l a m a m ı z ıs a ğ · I a y a b i l i r .insan y ü r e ğ i n i n

y a l n ı z c akendini ezeni y a z g ıdiye a d l a n d ı r m a kgibi kötü

bir e ğ i l i m iv a r d ı r .Ama mutluluk da, k a ç ı n ı l m a z o l d u ğ u -

42



UMUT VE UYUMSUZ

na göre, a k ı l s a ldayanaktan yoksundur. Yine de, t a n ı -

m a z l ı k t a ng e l m e d i ğ izaman, ç a ğ d a şinsan onu kendi ya-p ı t ıgibi görür. Buna a r ş ı l ı k ,Yunan t r a g e d y a s ı n ı nayn-c a l ı k l ıy a z g ı l a r ıve Akhilleus gibi, en kötü serüvenler or-t a s ı n d a ,kendiliklerinden kurtulan söylence kahraman-l a r ıüzerinde çok ş e y l e rsöylenebilir.

e olursa olsun, göz önünde u t u l m a s ıgereken, man-t ı k s a lile güneeli ctrajik»te b i r l e ş t i r e nş u gizli e l b i r l i ğ i -

dir. ş t e bunun için D e ğ i ş i m i nk a h r a m a n ıSamsa, ir

gezgin s a t ı c ı d ı r .t ş t ebunun için, kendisini bir pis öcekyapan görülmedik serüvende c a n ı ms ı k a ntek ş e y ,i ş i n e

gidernemesi yüzünden patronunun keyfi k a ç a c a ğ ı d ı r .

A y a k l a r ı ,b o y n u z l a r ıç ı k a r ,b e l k e m i ğ ie ğ r i l i r ,k a r n ıak akbeneklenir buna ş a ş m a d ı ğ ı n ıs ö y l e m e y e c e ğ i m ,etki yi-tirilirdi o z m n ama ona «hafif bir s ı k ı n t ı »verir bu.K a f k a n ı nbütün s a n a t ıbu küçük a y r ı m d a d ı r .Temel ya-p ı t ı Ş a t o d agünlük y a ş a m ı na y r ı n t ı l a r ıa ğ ı rbasar, yinede hiçbir ş e y i nbir sonuca v a r m a d ı ğ ı ,her ş e y i nyenidenb a ş l a d ı ğ ıbu garip romanda belirtilen ş e y ,k u r t u l u ş u n u

arayan bir ruhun temel serüvenidir. Sorunun edirne çev-rilmesi, g(melin ve özelin bir araya gelmesi, bunlar bütünbüyük y a r a t ı c ı l a r d arastlanan küçük y a p m a c ı k l a r d adagörülür. Dava da k h r m n ı na d ı Schmidt ya da FranzKafka olabilirdi. Ama Joseph K ... d ı r .Kafka d e ğ i l d i r ,yi-ne de odur. Orta halli bir A v r u p a l ı d ı r .Herkes gibidir.Ama bu et denkleminin x ini koyan, öz olan K . d ı rda.

A y n ıbiçimde, Kafka, uyumsuzu belirtmek i s t e d i ğ i

zaman, t u t a r l ı l ı k t a ny a r a r l a n ı r .Banyoda b a l ı kaviayandelinin öyküsünü biliriz; a k ı lh a s t a l a r ı n ıiyi etmede ken-dine özgü d ü ş ü n c e l e r iolan bir hekim s o r m u ş :«Ya b a l ı k

oltaya gelirse?» Sert bir k a r ş ı l ı ka l m ı ş :«Hadi ordan, bu•

daia,b u r a s ı

banyo». «Barok»türden

birf ı k r a

bu. Amauyumsuz etkinin bir m a n t ı ka ş ı n l ı ğ ı n ane kadar b ğ l ı

143




o l d u ğ uburada elle tutulur biçimde k a v r a n ı y o r .Kafkan ı n d ü n y a s ı ,a n l a t ı l m a zbir evrendir, insan burda hiçbirş e y ç ı k m a y a c a ğ ı n ıbile bile banyoda b a l ı kavlamak gibii§kenceli bir lükse sapar.

Burda bir uyumsuz y a p ı t ıilkeleriyle t a n ı y o r u m .ör-n e ğ i n ,D a v a n ı ntam bir b a ş a n o l d u ğ u n usöyleyebilirim.E t galip ç ı k a r .Hiçbir ş e y eksik d e ğ i l d i rne dile dökülm e m i şb a ş k a l d ı r m a(yazan odur), ne u y a n ı kve dilsizumutsuzluk yaratan odur), ne de r o m n ı nk i ş i l e r i n i n

ölünceye kadar c i ğ e r l e r i n eçektikleri ş u ş a ş ı r t ı c ıdavran ı ş ö z g ü r l ü ğ ü .

Yine de g ö r ü n d ü ğ ükadar k a p a l ıd e ğ i l d i rbu dünya.Kafk:a bu duruk evrene görülmedik bir biçim altmdaumudu o k a c a k t ı r .Bu a k ı m d a n ,ava ile a t oa y n ıyönde gitmezler. Birbirlerini tamamlarlar. Birinden öbürüne d o ğ r ug e r ç e k l e ş t i ğ i n ig ö r e b i l e c e ğ i m i zbelirsiz ilerleme, k a ç ı şalanmda büyük bir fethi belirtir. ava bir sorun koyar ortaya, Ş a t obelirli bir ölçüde bunu çözer. Bi-

rincisi, hemen hemen bilimsel bir tönteme göre ve sonuca a ğ l a m a d a n ,betimler. tkincisi, belirli bir ölçüde ç ı -

lar. ava a n ı y ıkoyar, Ş a t obir i y i l e ş t i r m etasarlar. Ama

burda sunulan ilaçi y l l e ş t i r m e z .Y a l n ı zh a s t a l ı ğ ı

normaly ş m sokar. Onu benimsernemize y a r d ı meder. Bir an-lamda ( K i e r k e g a a r d ıd ü ş ü n e l i m ), onu sevdirtr. razi ölçücü K ... kendisini kemiren a y g ı d a n b a ş k abir a y g ıta-sarlayamaz. Kendisini çevreleyenler de, burada a c ı çekme a y n c a l ı k l ıbir yüze b ü r ü n ü y o r m u ş ç a s m a ,bu b o ş l u ğ a

ve a d ı olmayan bu a c ı y avurulurlar. «Bana ne kadar gerekllsin,:. der Frieda K ... ya. cSeni a n ı d ı ğ ı m d a nberi, seny a n ı m d ao l m a d ı ğ ı nzaman ne kadar t e r k e d i l m i şbuluyo-

44




ç a l ı ş i a r ı n ab ı r a k ı l d ı ğ ı m i zzaman, n a s ı lbir duruma d ü ş e -

c e ğ i m i z igösterirler bize.Ş a t o d agüneele boyun e ğ m ebir ahlak olur. K ' n ı n

büyük umudu Ş a t o n u nkendisini benimsemesini s a ğ l a -

m a k t ı r .Bunu tek a ş ı n ab a ş a r a m a d ı ğ ı n d a n ,bütün çaba-s ı köyün bir yeriisi olarak, herkesin kendisine d u y u r d u ğ u

bu a b a n c ın i t e l i ğ i n iyitirerek bu ü c e l i ğ ihak etmeye yö-nelir. s t e d i ğ i ,bir meslek, bir yuva, normal ve s a ğ l a mbirinsan y a ş a y ı ş ı d ı r .Ç ı l g ı n l ı k t a n b ı k m ı ş t ı ra r t ı k .A k l ıba-ş ı n d abir insan olmak ister. Kendisini köye y a b a n c ık ı l a n

özel ilençten kurtulmak ister. Bu k ı m d nFrieda öykü-sü a n l a m l ı d ı r .Ş a t o n u ngörevlilerinden birini t a n ı m ı ş

olan bu a d ı n ısevgili olarak b e n i m s e m i ş s e ,g e ç m i ş idola-y ı s ı y l ab e n i m s e m i ş t i r .Kendisini a ş a nbir ş e y ç ı k a r ı ron-dan; a y n ızamanda da kendisini her zaman için Ş a t o y a

ı y a r a ş m a zk ı l a nş e y i nbilincindedir. Burada Kierkega-a r d ' ı n ,Regine Olsen e b e s l e d i ğ igarip a ş k ıd ü ş ü n ü y o rin-

san. B a z ıinsanlarda kendilerini yiyip bitiren ölümsüzlüka t e ş i ,kendilerini çevreleyenlerin de yüreklerini yakmala-r ı n ayol açacak kadar büyüktür. a n r ı n ı no l ı r i a y a n ıTan-r ı ' y avermek olan ölümcül y a n l ı ş l ı k ,Ş a t o n u nbu öykü-sünün de konusudur. Ama bu, Kafka için bir y a n l ı ş l ı k

d e ğ i l d i rsanki. Bu bir ö ğ r e t iv bir « s ı ç r a m a » d ı r . T a n r ı

n ı nolmayan hiçbir e y yoktur.ölçücünün BarnaM b a c ı l a r ad o ğ r ugitmek için Fri-

eda, dan k o p m a s ıdaha da a n l a m l ı d ı r .Çünkü, Barnabeailesi, hem a t o n u nhem de köyün tümden yüz ç e v i r d i ğ i

tek ailedir köyde. Büyük b a c ıAmalia, Ş a t ogörevlilerin-den birinin kendisine y a p t ı ğ ıyüz k ı z a r t ı c ıönerileri geriç e v i r m i ş t i r .Arkadan gelen ahlaka a y k ı r ıilenç, bir dahadönmemesiye T a n r ı n ı na ş k ı n aa t m ı ş t ı ronu. T a n r ıiçinonurunu yitirmek gücünden yoksun olmak, onun b a ğ ı ş -

l a m a s ı n ıhak ederneyecek bir duruma gelmektir.

V ~ r l ı k ç ı

146



UMUT VE UYUMSUZ

felsefenin bir yönelimi görülüyor burda; ahlaka r ş ı ger-çek. Burda ş l e rçok ötelere gider. Çünkü, K a f k a n ı nkah-r a m a n ı n ı na l d ı ğ ıyol; Frieda dan, Barnabe a c ı l a r agidenyol, i n a n ç l ıa ş k t a nuyumsuzun T a n n l a ş t ı r ı l m a s ı n agi-den yolun ta kendisidir. Burada da, K a f k a n ı nd ü ş ü n c e s i

Kierkegaard la i r l e ş i r .«Barnaoo öyküsü»nün i t a b ı nso-nunda yer a l m a s ı n d aş a ş ı l a c a kbir ş e y yok. ölçücününson ç a b a s ı ,T a n r ı y ıkendisini y a d s ı y a n ı niçinde bulmak,onu iyilik ve güzellik u l a m l a r ı m ı z agöre d e ğ i l i l g i s i z l i ğ i -

nin, h a k s ı z l ı ğ ı n ı n ,kininin b o ş ve çirkin yüzleri a r d ı n d a

t a n ı m a k t ı r .Ş a t o d a nkendisini benimsemesini isteyen buy a b a n c ı ,y o l c u l u ğ u n u nsonunda biraz daha y a b a n c ı d ı r ,

öyle ya, bu kez kendi kendine sadakatsizlik gösterir, hemde, y a l n ı zç ı l g ı numuduyla zengin olarak, T a n r ıi y i l i ğ i n i n

çölüne girmeye ç a l ı ş m a kiçin a h l a k ı ,m a n t ı ğ ıve d ü ş ü n -

cenin gerçeklerini b ı r a k ı r * .

*Umut s ö z c ü ğ üburada gülünç kaçmaz. Tam tersine,

Kafka nni a n l a t t ı ğ ıdurum ne kadar «trajik»se, bu umutda o kadar k a t ıve k ı ş k ı r t ı c ıolur. Dava ne kadar uyum-suzsa, Ş a t o n u na t e ş l i« s ı ç r a m a » s ıo kadar e a ş t u r u c uved a y a n a k s ı zolarak belirir. Ama burada v a r l ı k ç ıd ü ş ü n c e -

nin ö r n e ğ i nK i e r k e g a a r d ı nb e l i r t t i ğ ibiçimdeki a y k ı r ı l ı -

ğ ı n ıa r ı olarak buluruz: <<Yeryüzü umudumu öldürmek.gerekir, gerçek umut** bizi ancak o zaman k u r t a r ı r . »

Ş ö y l eçevirebiliriz bunu: « Ş a t o y uyazmaya g i r i ş r n e kiçin,D a v a y ıy a z m ı şolmak gerektir.»

Bu yorum Kafka dan ize kalan b i t m e m i şŞ a t oiçin geçerli de-

ğ i l k u ş k u s u z .Ama y a z a r ı nson bölümlerde r o m n ı nb i r l i ğ i n i

b o z m u şo l a b i l e c e ğ içok uzak bi r o l a s ı l ı k t ı r .

- Yürek a r ı k l ı ğ ı .

47




Gerçekten de, Kafka dan söz edenlerin ç o ğ u ,onuny a p ı t ı n ıinsana hiçbir dayanak b ı r a k m a y a n ,umut k ı r ı c ı

bir ç ı ğ l ı kdiye t a n ı m l a m ı ş l a r d ı r .Ama bu yorum bir dahagözden geçirilmek ister. Umut var, umutçuk var. M

Henry Bordeaux nun iyimser y a p ı t ıbana ş a ş ı r t ı c ıdere-cede cesaret ı r ı c ıgibi gelir. Orda biraz güç benimser ürekler için hiçbir ş e y eizin yoktur Çünkü. Buna k a r ş ı l ı k ,

Malraux nun d ü ş ü n c e s iher zaman gücümüzü a r t ı r ı r .

Ama iki durumda da, ne a y n ıumut, ne de a y n ıumutsuz-luk söz konusudur. Y a l n ı zş u n ua n l ı y o r u mki, uyumsuzy a p ı t ı nkendisi de k i ş i y ibenim s a k ı n m a ki s t e d i ğ i msada-k a t s i z 1 i ğ egötürebilir. K ı s ı rbir dururnun hiçbir yere u l a ş -

mayan yinelenmesinden, geçici o l a n ı na ç ı kg ö r ü ş l übirövgüsünden b a ş k abir ş e yolmayan y a p ı t ,burada bir ya-n ı l s a m a l a rb e ş i ğ iolur. A ç ı k l a r ,urnuda bir biçim verir.Y a r a t ı c ıa r t ı kondan a y ı r ı l a m a z .O l m a s ıgereken «trajik»oyun d e ğ i l d i r .Y a z a r ı ny a ş a m ı n abir anlam verir.

Ne olursa olsun K a f k a n ı n ,K i e r k e g a a r d ı nya daChestov un, k ı s a c a s ıv a r l ı k ç ır o m a n c ı l a r l af i l o z o f l a r ı n

birbirine çok y a k ı nesinlere b a ğ l a n a n ,tümüyle uyurnsu-za ve s o n u ç l a r ı n ay ö n e l m i şy a p ı t l a r ı n ı ni ş i nsonunda buuçsuz b u c a k s ı zumut ç ı ğ l ı ğ ı y l as o n u ç l a n m a l a r ıtuhaf:

Kendilerini yutan T a n r ı y as a r ı l ı r l a r .Alçakgönüllij-lük yoluyla girer umut. Çünkü bu y ş m ı nu y u m s u z l u ğ u

d o ğ a ü s t üg e r ç e ğ ebiraz daha i n a n d ı r ı ro n l a r ı .Bu y a ş a -

m ı nyolu T a n r ı d asona eriyorsa, bir ç ı k ı şn o k t a s ıvar de-mektir. Ve I } i e r k e g a a r d ı n ,Chestov un, K a f k a n ı nkahra-m a n l a r ı n ı ny o l l a r ı n ıyinelemelerindeki direnme, dayat-ma, bu k e s i n l i ğ i na t e ş l e n d i r i c igücünün e ş s i zbir inanca-s ı d ı r * .

Kafka, T a n r ı s ı n d a nahlaksal b ü y ü k l ü ğ ü ,a ç ı k l ı ğ ı ,

Ş a t o n u nbiricik umutsuz k ş s A m a l i a d ı r .Ölçücü ona dahaüyük ir ş i d d e t l ek a r ş ıç ı k a r .

148



UMUT VE UYUMSUZ

i y i l i ğ i ,t u t a r l ı l ı ğ ıesirger ama onun k o l i a r ı n adaha ı y ı

a t ı l m a kiçindir bu. Uyumsuz t a n ı n m ı ş ,b e n i m s e n m i ş t i r ,

insan ona a z ı olur ama biliriz ki bu andan sonra uyum-suz yoktur r t ı k . nsan o ş u l u n u ns ı n ı r l a r ıiçinde bu ko-ş u l d a ns ı y r ı l m a y ıs a ğ l a y a numuttan daha büyük umutmu v a r d ı r ?Bir kez daha görüyorum v a r l ı k ç ıd ü ş ü n c e ,

y a y g ı nk a n ı n ı ntersine ölçüsüz bir umutla, ilkel H ı r i s t i -

y a n l ı kve m u ş t u y l a ,eski dünyaya b a ş k a l d ı r t m ı şolanumudun ta kendisiyle y o ğ r u l m u ş t u r .Ama her türlü var-l ı k ç ıd ü ş ü n c e n i nö z e l l i ğ iolan bu s ı ç r a m a d a ,bu dayatma-da yüzeyden yoksun bir T a n r ı l ı ğ ı nbu a d ı m l a n ı ş ı n d a ,

kendi kendinden el çeken bir y a n ı k l ı ğ ı nizini görmemekelde mi? Bu u y a n ı k l ı ğ ı n ,kurtulmak için el çeken gururo l m a s ıistenir. Bu el ç e k i ş ,verimli o l u r m u ş .Ama o a ş k a ,

bu b a ş k a .Onun da her gurur gibi k ı s ı ro l d u ğ usöylen-mekle u y a n ı k l ı ğ ı ntinsel d e ğ e r iküçültülemez benim için.Çünkü t a n ı m ıg e r e ğ i ,gerçek de k ı s ı r d ı r .Bütün a ç ı k l ı k -

lar ı s ı r d ı r .Her e y i nv e r i l d i ğ i ,hiçbir ş e y i na ç ı k l a n m a d ı -

ğ ı bir dünyada bir d e ğ e r i nya da bir m e t a f i z i ğ i nverimli-l i ğ ianlamdan yoksun bir k a v r a m d ı r .

Ne olursa olsun K a f k a n ı ny a p ı t ı n ı nhangi d ü ş ü n -

ce g e l e n e ğ i n eb a ğ l a n d ı ğ ıgörülüyor burda. Gerçekten deDava dan Ş a t o y agötüren g i d i ş is a ğ l a mbir g i d i şolarakgörmek k ı l l ı c ab i r ş e yo l m a z d ı .Joseph K .. ile ölçücü K ...K a f k a y ıçeken iki a y r ıkutuptan b a ş k abir ş e y d e ğ i l d i r * .

Onun gibi k o n u ş a c a k ,«muhtemelen» y a p ı t ı n ı nuyum-suz o l m a d ı ğ ı n ıs ö y l e y e c e ğ i m .Ama bu onun b ü y ü k l ü ğ ü -

nü, e v r e n s e l l i ğ i n igörmemizi önlemesin. Bu nitelikleriumuttan y ı k ı l ı ş a ,umutsuz bilgelikten gönüllü k ö r l ü ğ e

K a f k a n ı nd ü ş ü n c e s i n i nik i yönünü, Ceza Sömürgesi'nde «Suç-lu luk ( i n s a n ı ns u ç l u l u ğ u n uanlayan) hiçbir zaman k u ş k u l ude-ğ i l d i r » .ile Ş a t o n u nbir p a r ç a s ı n ı«Ölçücü K . n ı ns u ç l u l u ğ u n uortaya koymak güçtür.») k a r ş ı l a ş t ı r a l ı m .

49



UMUT VE UYUMSUZ

l ü ğ üa n l a ş ı l a c a k t ı r .Çünkü, özlem i n s a n s a l ı nd a m g a s ı y -

sa, belki de hiç kimse bu p i ş m a n l ı kgörüntülerine bu ka-dar et kemik, bu kadar derinlik v e r e m e m i ş t i r .Ama a y n ı

zamanda uyumsuz y a p ı t ı ng e r e k t i r d i ğ iv belki burda bu-lunmayan ş s i zb ü y ü k l ü ğ ü nne o l d u ğ uda k a v r a n a c a k t ı r .

S a n a t ı nö z e l l i ğ i ,geneli özele, bir su d a m l a s ı n ı ngeçiciö l ü m s ü z l ü ğ ü n üı ş ı k l a r ı n ı no y u n l a r ı n ab a ğ l a m a k s a ,

uyumsuza b a ğ l ıy a z a r ı nb ü y ü k l ü ğ ü n übu iki dünya ara-s ı n as o k m a y ıb a ş a r d ı ğ ıu z a k l a ş m a y agöre d e ğ e r l e n d i r -

mek dahad o ğ r u

olur. Onun gizi, en büyüko r a n s ı z l ı k l a n

içinde b i r l e ş t i k l e r in o k t a n ı ntam yerini b u l a b i i m i şolma-m d ı r .

o ğ r u s u n usöylemek gerekirse, insan ile insana ay-k ı r ı n ı nbu geometrik yerini, a r ı yürekler her yerde göre-bilir. Faust la Don Quichotte a n a t ı nseçkin a r a t ı m l a r ı y -

sa, bize yeryüzünün m a l ıolan elleriyle g ö s t e r d L ~ l e r iölçü- üz büyüklükler nedeniyledir. Yine de eninde sonunda,bir gün olur, bu elierin d o k u n a b i l e c e ğ igerçekleri d ü ş ü n -

ce a d s ı r .Bir an gelir ki, y a r a t ı ma r t ı k«trajik» gibi gö-rülmez; y a l n ı z c aönemsenir. O zaman insan umutla u ğ -

rR§ lt. Ama ona d ü ş e nbu d e ğ i l d i r .Ona d ü ş e nk a ç a r n a ğ a

s ı r t çevirmektir. K a f k a n ı nbütün evrene a ç t ı ğ ıa m a n s ı z

d a v a n ı nsonunda da bunu buluyorum. K a f k a n ı ni n a n ı l -

maz k a r a r ı ,köstebeklerin bile umut etmeye k a l k t ı k l a r ı

bu çirkin v altüst edici d ü n y a y ıtemize ç ı k a r ı r .

• Y u k a r ı d aK a f k a n ı ny a p ı t ı n ı nbi r yorumu öneriliyor k u ş k u s u z .

Ama bu y a p ı t ıher türlü yorumun d ı ş ı n d a ,y a l n ı zestetik a ç ı d a n

ele almak için hiçbir engel b u l u n m a d ı ğ ı n ıda eklemek gerekir.Ö r n e ğ i nB. Griethuysen, Dava ya y a z d ı ğ ıi lgi çekici önsözdebizden daha çok bilgelik göstererek, s a r s ı c ıbi r biçimde u y a n ı k

uyuyan diye a d l a n d ı r d ı ğ ık i ş i n i na c ı l ıd ü ş l e r n e l e r i n iizlemekleyetinir. Her ş e y isunup da hiçbir ş e y id o ğ r u l a m a m a k :bu y a p ı ·

t ı n y a z g ı s ı ,belki de b ü y ü k l ü ğ ü d ü r .



İ Ç İ N D E K İ L E R

UYUMSUZ B R USLAMA

Uyumsuz ve int ihar 13

Uyumsuz Duvarlar 2

Felsefece int ihar 37

Uyumsuz özgürlük 58

UYUMSUZ NSAN 73

Don J u a n c ı l ı k 78Oyun 86Fetih 93

UYUMSUZ YARATIM 103

Felsefe ve Roman 105Ki;:ilov 116

a r m s ı z a r a t ı m 124

SISYPHOS SöYLENi 129

FRANZ KAFKA'NIN YAPITINDAUMUT VE UYUMSUZ 137

Y a y ı m l a y a n :Anadolu a y ı n c ı l ı kA . Ş .

Kapak: Ana B a s ı mSanayi A . Ş .

İ B a s k ıŞ e f i kM a t b a a s ı



{ k u t u p y ı l d ı z ık i t p h ğ ı }

1 58

Albert Camus - Sisyphos Söyleni

Documents

Transcript of Albert Camus - Sisyphos Söyleni