Adle Mozaffari - Homa Nategh

7/24/2019 Adle Mozaffari - Homa Nategh

http://slidepdf.com/reader/full/adle-mozaffari-homa-nategh 1/56

1

هما ناطق

عدل مظفری

برگ

آمده مظفرچغندر اومد آبجی

شهر بيرونش کنيرش کنيچادر و چاقچ از

شاه

ناصرالدين

قتل

دنبال

1896/1313دربهميرزامظف

0Fرالدين

وليعهد 1

سال

هفت

و

سی

از

پس

»وب مت

صراف

سيدمرتضی

حاج

پول

«تهران

راهی

.1Fشد

بود 2

بيمار

و

ترسو

که

آنجا

رااز

او

مردم

»مظف

آبجی

«.دادند

2Fلقب

ريشخند 3

به

تهران

اهالی

1زاده 1852مارس 1269/25جمادی الثانی14مظفرالدين شاه در

.شد2 ص. خطی .70ميرزا جواد خان ناطق: خاطرات

3فيروز منصوری:

نگ آذربايجان ه ر ف و نا ب ز مطالعاتی در باره

موسسهء تاريخ معاصر ايران .231ص. 1379تهران



2

:گفتند

نداری«می

مردی

تو

چون

مظفر

آباجی

بکن

سر

بر

زنانه

!چارقد «3F

تهر 4

سفر

اميددر

ن

بود

اين

جواهر«شاه

طالو

از

انباشته

خزانه

به

يابد

.دست برای»

پشيزی

حتی

شاه

ناصرالدين

اما

.بود

نگذاشته

باقی

معاصرخاندانش

تاريخ

در

اما

تتواپسگرهرگزايران

عاجز

ازو

شاه

بومظفرالدين

نشده

ا.ديده

زمانهء

به

ته

ها

بار

خزانه

.شد

مالیی

روضع

بهايران

نهاد

فرنگيارکود

.شا

خنگی

گرفتهاز

بهره

و

دادند

رشوه

.گذاشتند

ايران

منابع

روی

دست

پر

را

شاه

جيب

و

دادند

وام

.گرفتند

امتياز

بکردند

ها

انگليس

ديگر

سوی

از

.بهره

از

مقدسبرداری

ايرانشاه خشکه

سياست

عنان

گرفتند

دست

به

قدرا

سرير

بر

را

تروحانيت

.نشاندند

يعنی

مشروطيت

بهسرانجام

مشروط

ظام

د

چنانکه

ريختند

پی

را

اينراسالم

آخر

فصل

ديد

خواهيم

اسنادپسکتاب

ياری

به

کوشم

می

ايران

های

بدبختی

شرح

نشده

بهرمنتشر

سال

زمانهبهسال

.دهم

دست

به

پادشاه

اين

برخالف:خرففرمانروای

شاه

مظفرالدين

ابهپدرش

ای

ه

ادب

.بود

نبرده

دانش

مختاچنانکه

وزير

هاردينگ

درآرتور

انگليس

رايران

شاه

خاطراتش

بزرگسا«در

نی« »کودک

باز«و»شکسته

شب

خيمه

خوان»عروسک

.4Fمی

5

.رفت

نمی

بيراهه

به

چندان

ديدکه

مثخواهيم

به

وليعهدی

دوران

خواندنبه

درس

خيال

به

چندی

.خاطهدايمخبرالسطنافتاد

ريشخندتشدر

به

5 Sir Arthur H. Hardinge: A Diplomatist in the East , London, Jonathan Cape Limited,

1928, p. 324.



3

:بخوان«نوشت

حساب

بود

شده

طالب

.»وليعهد

.شد

کار

اين

صرف

نکشيد«اممدتی

تفريق

به

کار

تقسيم

و

ضرب

به

رسد

چه

!تا «5F

منشد 6

و

اوروش

.اند

زده

قلم

کمتر

قاجار

دوره

نگاران

تاريخ

گزارشگران

ايرافرنگسياسیاما

بهدر

حرخنگیاصيلتف

از

پواو

به

و او

مثل

به

.اند

گفته

سخن

تفصيل

به

او

های

بيماری

سال

به

1874/

م

1290او

وليعهدی

دوران

به

قمری

فرستاد سفيرفرانسه

گزارشی

:دست

اين

از

به« است. بری هوشمندی از يکسره ميرزا مظفرالدين

را افسارش نيست. کاری هيچ به قادر دستتنهائی به

نناو را اداره و سرپرستی می که همه امورعلما سپرده

. «6F

7 کتابشويلس

نوشدر

می

احتياط

وليعهدبا

:

»اس

عقلی

کم

شخص

! «حت

» نجبا

نزديکاقوبا

خودش

«7F

8 رفتاه

اسبد

. زنجانیشيخ

ابراهيم

فرمانرونيز

رااين

»لو

ساده

«اطرافيانش

و

را

»غارتگ

«خوان

داوی

می

گواهی

: وليعهد

» و حال کم بیذاتا و محدود ادراک دارای

نشين خانه و خوشگذران و عياش بواسطهءاساندازه .

در اداره کردن امورنداشتن اجزای قلب و نارسائی تدبير

زندگانی همه وقت بی پول و معطل و سرگردان و گرفتار دست

و

نمازگزار

ظاهر

در

...است

خواطلبکار

دعا

روضه

سيد پرست ودعاگير و نذر و نياز ده می باشد .»شنو8F

9

6حاج مخبرالسلطنه هدايت:

خاطرات و خطرا

کتابفروش تهران

. 87ص.1361زوار7

Alexandre Mellinet à Broglie, Téhéran, le 16 Janvier 1874, doc. no. 21(Correspondance Politique, volume 37).

8 به کوشش جمشيد دو چارلز جيمس ويلس: تاريخ اجتماعی ايران

نشر تهران چاپ دومدانگه و مهرداد نيکنام ص. 1366طلوع

56.9

شيخ ابراهيم زنجانی: خاطرات( نی م ا گ د ن ز تش ذ گ ر س

تهران (

ص. بی تاريخ نشر نيما .161آلمان



4

که

بودند

گواه

مظفرالديوليعههمعصران

بس

ميرزا

رفت.بوخرافاتنادان

رو

اين

از

محدود

آمد

.داشو

روزمره

زندگی

در

علمتکيبيشتر

اسالبر

ميرزاچنانک.داشی

جمعه

امام

پسر

دامادرابوالقاسم

دختربه

ميا.برگزيد

علیبهمازبيعلماز

بحريناکبر

9Fسيد

اعتمااراد 10

داشو

مثل

به

.

مزبور«چون

سيد

به

هراسيد

می

برق

و

رعد

از

برطرف

را

خود

وحشت

او

سايهء

در

برده

می»پناه

.سيدکرد

اين

که

داد

می

گواهی

آبادی

دولت

تو«

هزار

هشتاد

هفتاد

.داشوظيفه«»اسالی

هزا«

صد

فايدسالی

ستان»تومان

اما.می

نداش«حتودشوج

ثمر

ملت

برای

دينار

!يک «10F

11

غوليعهد

خيزامالک

ره

ماليابهآذربايجان

.بايشاسپرد

ساله

ناهمه

افزودندبهای

می

در

1895/1314.زدند

احتکار

به

دست

.شهرق

مجتهد

طباطبائی

العلمای

احتکار«نظام

ديگران

از

بيش

کرد

. «خانهء

و

ريختند

مردم

رامجتهسرانجام

.کردند

آنچهغارت

و

شکستند

را

ها

پنجره

و

در

بردند

يافتند

. «11F

فرانسه 12

قونسول

گواهی

اينبه

»سکوت

و

تائيد

با

شاحتکار

برپا

وليعهد

«و

.کشاند

گرسنگی

به

را

تبريز

برجماعمردم

ام

.شدند

عارض

وليعهد

مظفر

ميرزاا

تنلدين

بکاهد

نان

بهای

از

که

نداد

. «12F

13 ماجرا

اين

در

مردم

بوخشم

میکهآنچنان

:گفتند

»تن

ديگر

ما

حکومت

ميرزبه

ديگرمظفرالدين

ما

دهيم

نمی

10نمی

بود

اکبر

علی

که

را

بحرينی

کوچک

نام

من

.انستم

.آقای ناصر مهاجر برايم يافت.

11

ص.حيات يحيی جلد دوم .64ياد شده12

Mellinet à Broglie, op. cit .13

Hugonnet à Alexandre Mellinet, Tauriz, 3, 4, 5, et 7 Aout 1895 (Perse dépêches

diplomatiques, tome 44).



5

خوريم

نمی

را

حکومت

اين

«!13Fفريب

ه 14

ئشعار

دست

اين

کهاز

براه

نمی

جائی

ه

.د

رو

شبهر

تعطيل

بستندکا.بازار

را

.ها

وزير

مقام

قائم

خانه

سوی

به

تظاهرکنندگان

شدند

سرازير

غارترخان.آذربايجان

و

محاصره

.اخرااهالیاکنونکردند

ومجتهخواستار

بودند

طباطبائی

زيخانواده

.که

درا

اولی

مقام

در

دومی

و

وليعهد

متنفروحانیدستياری

گندم

احتکار

عاملين

ماز

شمار

کار.رفتنبه

دولتی

قشون

که

رسيد

جائی

شليکبه

جماعت

سوی

به

.اعتراضکرد

در

سوزنان

مجتهدبه

روانخانه

کوشش.شدند

جواهمه

درتبريمجتهميرزا

وع

و

تهديدات

همه

اعتراض

صدای

کردن

هاخاموش

که

»بها

خون

گرفتن

برای

اموال

غارت

مخالف

اسالم

است

«.افتاد

ثمر

شورشبی

در

6تبريز

روزه

گفتنمردم

:»نشو

عوض

حکومت

اگر

«بهای

اگر

زير

آذربايجان

اهل

برنگردد

سابق

نرخ

به

نان

رفت

خواهند

روس

بيرق

! فرانسه

کارگزاران

:کردند

می

واقعيت«گزارش

از

ای

اندازه

به

مردم

که

است

حکومتاياين

با

تنها

نه

روس

قشون

ورود

که

دارند

نفرت

بلکهايستادگیترينکوچک

شد

نخواهد

روبرو

آنان

از

خواهنداهالی

استقبال

ناجی

عنوان

به

کرد

! «اين

ماجردر

30و

کشته

60جای

بر

زخمی

ماند

.14F

15 ومرددسگرچه

وليعهد

جوابه

ميرزا

خانواده

شد

عزل

مقام

قائم

اما

نرسيد

کاهش

نان

بهای

شد

رانده

شهر

از

طباطبائی

مجتهد

گشويافت

را

انبارها

در

.مردام

و

جواد

ميرزا

آقا

به

نسبت

را

خود

کينه

هرگز

14

همانجا. 15

همان سند.



6

خواستخان

.نبردند

ياد

از

او

مردمدان

پسر

اخراج

اتهاماآذربايجان

انباردابه

وليعهدو

کردن

دور

درخواست

و

بود

احتکار

تبري»کود«

!از

که

نگذشت

سالی

تهرا«دوسه

اغتشاشینيدر

بابت

دارالخالفهاز

به

مردم

.داد

روی

نان

کمبود

بر

نيريورش

با

.ند

.شدند

درگير

حکومتی

های

ز

زيادی

افراد

.اند

شده

رامی

ها

دکان

امروز

اند

.بسته دولت»

اهل

با

زنان

هميشه

مانند

سر

از

که

الدوله

آصف

الهيارخان

مدارانبويژه

.شدند

درگير

بود

نان

خانه«محتکران

تا

را

او

تع

زخمیاش

زن

چندين

ميان

اين

در

.کردند

قيب

آن

.بردندشدند

يورش

اش

دبيرخانه

به

وگاه

کردند

.ويران «15F

16 ميرزا

تهران

نان

احتکار

در

داشت

دست

نيز

وزير

الدولهء

قوام

خان

.عباس

خبرهمين

اين

شکه

وپخش

همسران

مردان

.کردند

بسيج

را

آصف«دخترانشان

بر

زنان

فرماندار

بهالدوله

وادار

.شوريدند

پايتخت

دفاترش

.کردند

پائينراستعفا

تا

باال

باز

شغارت

حاکم

.اشردند

خانه

به

و

گريخت

ر

.برد

دفترپناه

غارت

به

و

کردند

ريز

سر

جماعت

دکاکين

.شدند

زخمی

بسياری

.برآمدند

او

بستند

. «16F

17

نان

گرانی

بابت

از

شورشی

هم

مشهد

در

:رفت

گزارش

.درگرفت

»کشته

را

نانوا

چندين

محاص

احتکار

اتهام

به

را

حاکم

خانهء

.رهاند

ورود

خوشبختانه

...اند

شهرهایکرده

های

سواره

16

Fernand Couget à Delcassé, Télegramme de 13 Juin 1900, doc. no. 44 et 45 (M.A.

F)17

تلگراف تهران .1900ژوئن13همو



7

ترساند

کافی

اندازهء

به

را

مردم

.اطراف «17F

در 18

احوال

اين

چشمیگووليعههمه

اينبههه

ها .ننمو»تنگ«

آرامی

نا

اين

وليعهدبرغم

تفاو

بی

و

سکوت

مجتهدر

جانب

محتکراناتی

و

گرفت

.را

ثروتوليعهحرص

چاپيدن

و

برابرپول

در

.بود

همگان

زبانزد

شوستاطرافيانش

بهمورگان

بيدادگر«اتفصيل

و

کردهيادا»ستمکاری

.18Fاست

تبريز 19

در

فرانسه

شاهدهقونسول

که

فرانسه

سفير

به

بود

ها

رويداد

:داد

می

گزارش

شاهزاداي«

◌است

ستمگری

و

آزمند

است

منشی

دد

دو

ضريب

!به گو»

دادهمو

می

پشتوليعهکههی

هم

خواست

می

رشوه

اهالی

يارایمردماز

را

نبود

مثل .پرداخت

اخذمردتوبيدرجهبه

تندافرمانپول

بيگناهچهار

مردم

رااز

تو«

.»دم

کشتند

و

میشازيراکگذاشتند

رشوه

وتخواس

»نبودنقربانيا

پرداخت

به

قادر

. «19F

20

همانا

وليعهد

مشکل

آبادی

دولت

گواهی

به

بو«

او

فکر

بودن

.محدود هم»

خلوت

از«در

اما

.نداشت

خودداری

ارتکابی

نم«هيچگونه

دعا

و

پرست

سيد

و

شنو

روضه

و

دعاخوان

و

گذار

بود

ده

نياز

و

نذر

گير

. «20F

سالمت 21

از

وليعهد

جان

و

برخورداجسم

نداشهم

ی

.زن

دوازده

داشت

عهدعقدی

از

اينشاو

از

.آمد

نمی

بر

18

Fernand Couget à Delcassé, Téhéran, Le 14 Mai 1903, doc. no. 22 (Politique

Inérieure, Volume 1) 19مورگان شوستر:

را ي ا قانتخا

تهران برگردا حسن افشار

. 1358ص.1358نشر ماهی20

René de Balloy à Claude Louis Berthollet, Téhéran, 25 Septembre 1896, doc. no.

47, volume 46. 21

يحيی دولت آبادی: حيات يحيی

انتشارات تهران جلد يکم

چاپ چه ص.فردوسی .149ارم



8

مزاج«رو

سوء

واسطهء

ماي«به

چندان

زن

»به

«!21Fنبود

اينکه 22

جوانیديگر

نقرساز

بيماری

به

تدريج.بودچار

ناتوانیبه

و

مفاصل

درد

دنبالشجسمانی

به

و

کرد

سکترو

های

نشانه

.آمد

.1895\1312درکهچناپديد

سالق

يک

يعنی

باپيش

پانشستن

او شاهاورنگ

باشی

حکيم

شنايد

(Schneider)22Fدکتر

23:دامیگزارش

وليعهد ايران به بيماری نقرس مزمن مبتالست. از درد«

و

فربه

...برد

می

رنج

وخيمی

بسيار

حالت

به

هايش

مفصل

از لحاظ روحی و همچاق می باشند... چند سالی است که هم

جسمانی نظر نقرناتوااز بيماری بروزسبشده...

وخيمی بسيار جسمانی های هوشیشدآشفتگی است...کم

و

کرده

شپيدا

نشانبه

خود

از

خونسردی

و

تفاوتی

بی

دهد.. .می تا تماماحتماال وليعهد کار ديگر سال

«!23Fاست

24

وليعهدی

دوران

به

»الماشئونا

«.بود

محفوظ

اندرون

وقفدر

بی

.شد

می

منعقد

جماعت

نماز

الديخشي

علمايکف

لباس

در

شاهزادگان

از

اعمی

دسا

شيخ

...کرد

می

وعظ

ها

خانم

برای

از

تکيهءنيز

در

عاشورا

دههء

در

.گفت

می

تجويد

22

را ط ا خ همانزور

ياد (قهرمان ميرزا سالور) عين السلطنه

ص. جلد دوم .1026شده23

حکيم1893نوامبر10دکتر شنايدر در نخست به ايران آمد.

در »آليانس فرانس«رياست مدرسهء1899باشی ناصرالدين شاه بود.

.گرفت

برعهده

عضويت 1901درا

ع«به

معارشورای

انجمن

»لی

.ازرسيد

1896تا

1906مظفر

خصوصی

بوپزشک

شاه

دين

.:نک

H. Nategh : « Les persans à Lyon », Mélanges offerts à Charles Henri de Fouchécour,

édité par C.Balay, C.Kappler Z.Vesel, Institut Français des Recherches en Iran, Téhéran,

1995, pp.190-199.

24 عطا: بيماری«آيتی نشدهء منتشر محرمانهء پروندهء استاد

ص. «های مظفرالدن شاه .15-14ياد شده



9

مفصلدولت

داری

تعزيه

...و

خواندهبود

روضه

شد

.می «24F

25

ژوئن1313ذيحجه24درشاهمظفرالدين

به1896/

قتل

شاهدنبال

رسيبهناصرالدين

برتهران

اوقاتوقبه گفت شاهدا.نشسپادشاهاورنگ

به

کال«شاه

و

کبوتر

زدن

.»به

25Fگذشت

26

بادظهيرالدوله

ريشخنتاجگذارمراسربط

به

نوشت

» :عهدشاه

از

تقريبا

که

را

کيانی

تاج

کال

استکيخسرو

ايران

سلطنت

رسمی

تاج

و

ه

گذاشت

شاه

سر

بر

جمعه

امام

«!26Fبرداشته

27

قزاکاساکوفسکی

بريگاد

ايرانرئيس

اوضاع

که

داشت

نظر

زير

بهرا

چنانکه

.کرد

می

گزارش

:نوشت

ريشخند

و« با و آيد می جديد شغالشاه و الشخور های ه گ

و تشنهگرسنه و رياسطماع ور و پر مدعی و مغپول

!و بی تربيت «27F

28

زنجانی

ابرهيم

داشيخ

گواهی

هم

:

»از

شاه

.کرد

جلوس

زنجان

در

آمده

ازتبريز

نفر

چند يات وعلما را هم دعوت کرده بودند. منهم بودم. وقتی

ديد را او بدفطرمچشم (شاه) اين گفتم همه وبه

است ساده و ابله و کودن بکلی اما نيست .ستمکار

اط لوح ساده شاه غارتگمظفرالدين وافيان قشون

نابود

اسلحه

مخازن

(شاه

) !حساباساحمق

و

حق

هيچ

که

!نمی داند «28F

29

25 :

هدايت

خان

رامهديقلی ط خ و تارطاخ راوز

تهران کتبفروش

. 87ص.136126

ص. .97همانجا27

:ظهيرالدوله

خان

علی

را ط ا خ انسا

و

ايرج

کوشش

به

جيبی افشار . 1351تهران

28کی س ف و ک ا س ا ک نل ل ک خاطرات

تهران جلی عباقلی ترجمهء

.425ص.تابهای سيک29

زنجان ابراهيم من شيخ زندگانی سرگذشت اهتمام: به

بی تاريخ نشر نيما آلمان چاپ دوم ميرزا صالح غالمحسين

151 158 161 196صص



10

طهرانی

وزارتعلی

دفتر

ناظر

حسين

محمد

ابن

خارجه

کتابامور

«صاحب

و«»اونغمهء

قتل

را

افغان

خونريزی

و

مظفرالدين»غارت

دوران

با

وسنجمیشاه

مید

:نوشت

از همان ساعت جلوس تا« نتيجهء غفلت مظفرالدين شاه

وعدهء هم مطبخی اجزای به حتی که دارالخالفه به حرکت

را

زادگان

اصيل

حقوق

و

دادن

سفارت

دستخط

و

صدارت

اجتمااع مقطوع نمودن و در بارهء بی پدران مقرر داشتن

مقدس

مناص

و

خاص

خلوت

ودر

فواحش

ترين

مرکزاراذل

که

ی

اعمال شهوتو اميد دوهزار ساله ملت بوده... وطلوع بي

اسباب پرستانهء خلوت پادشاه که در سر هر کوچه و بازار

استقراض وجه دادن قرار قصاب و هربقال مضحکهء

عنوان به رسمی روزنامجات تمام در که را خانمانسوز

شوارع و طرق امنيت و معابر تسطيح احداث اعالن اهو

و الی آخر!کردن»آهن29F

30

شاه

کودنی

سپهدر

خان

عبدالحسين

:داد

گواهی

»کر

می

گمان

لوح

ساده

قشونشاه

رياست

که

نبوده

سالطين

با

هيچوقت

«.!شده

30Fحاال

31

شاه

خاطراتخواهر

در

نيز

:

نوشت

»بدو

ازاين

به

درباری

زمان

آن

تا

قاجاريه

سلطنت

بود

نشده

ديده

افتضاح

«!افزآنگا

:برادرد

»پدتما

های

ذخيره

و

مملکت

پول

«مصرفرا

به

دارائ

.یرسانيد

»بدبخ

ملت

اين

«اين

ميان

را

و

.کرد

تقسيم

آن

»طرف

بيشتر

بود

مسخره

هرکس

التفات

مورد

بيشتر

بود

تر

رذل

هرکس

.بود

توجه

.31Fبود

32 میهم

ريشخند

به

برادر

زبان

افزواز

:

30

م بن طهرانی علی خطی (نستعليق) داود نغمهء حسين: مد

شماره

ميکروفيلم

1525 را

نسخه

اين

.ملی

شورای

مجلس

کتابخانه

فرستادند برايم شيرين اشگ گرامی و.استاد مديون دل به

.زارسپاسپ خا 31 المورخيعبدالحسين ملک های يادداشت سپهر:

مرات

ری ف ظ م يع ا ق و ل ا دکتر توضيحات و تصحيحات نوائی با بدالحسين

انتشارات زرين . 193ص.1368تهران32

اج السلطن ص.خاطرات ت .87و 73ياد شده



11

رفامرو«

صبح

بود

پنجشنبه

که

.خورديم

آب

يم

يک

چون

.کرديم

گردش

قدری

آمده

آن

از

قدریپس

دوباره

بود

باقی

ما

آب

خوردياز

«!32Fرفته

33

براو

نيادوارد

کار

را محافظه

ساده«شاه

اراده

بی

عنصر

سست

باور

خوش

پذيتغييدل

نادان

اندازه

وبی

فاسد

درباريان

دستخوش

می»و

پخواند

اين

:افزود

می

و

و«دشاه

تاريخ

از

قضاوت

و

خرد

از

و

نبوده

بلد

چيزی

سياست

بوده

بری

.دورانديشی «33F

34

شاه

روش

و

منش

کرماندر

االسالم

:نوشناظم

القبول « سهل لوح ساده زيادالوصف مظفرالدينشاه

حضور شرم و پسند وبدخلوت ومضحکه مسخره المزاج متلون

اينک»بود ن«ديگر علم هيچ ايندارای عهد در ود...

پادشاه در هيچ شعبه از شعبات دولتی وملکی صالحی نشده

شاه آنچهبه ايام پدرش تمام خرابتر گرديد.بلکه نسبت

می

زبان

به

شرا

نمی

خبر

اش

کله

گفت

! «34F

35 ايم نيکاساکوفسکی

کرده

ياد

او

از

بارها

که

از

ناخرسندی

:دست

اين

از

.کرد

می

ياد

مردم

»ازم

و

شاه

مظفرالدين

رفتار

طرز

از

شدت

به

م

ترسوئی و سستی او نا راضی اند. کسی احترامش نمی گذارد

ترسد نمی او از کسی .و ادامهوضاگ منوال همين به

حکام سرپيچی خواهند نمود داشته کشور در نتيجهءباشد

خواهد مرج و هرج دچار مرکزی ت م و ک ح ِ یگضرع بی و مهملی

.شد «35F

36

33اج السلطن خاطرات ت

.ص

89.34

ادوارد براون: ان ر ي ا تي ط و ر ش م بالقنا ینيوزق یرهم ءهمجرت

انتشارات کوير تهران .55ص..1376ويراستاری سيروس سعدونديان

35

االسالم کرمانی:ناظ يخ بيداری ايرانيا ر ا ت

بکوشش 1جلد

ص. انتشارات آگاه تهران .131سعيدی سيرجانی36

.238ياد شده ص.خاطرات کاساکوفسکی



12

مهمو

:يک«افزود

کسی

شاه

الدين

مظفر

برای

قائل

ارزش

هم

.36Fنيس»پول

ک 37

جائی

تا

داری

خود

ماليات

پرداخت

از

.ورزناستانداران

خود

گزارش

در

درتهران

فرانسه

سفير

همچنين

تاريک

آيندهء

از

بدبينانه

خارجه

وزارت

به

:روال

اين

در

.راند

می

سخن

ايران

ا« تاريسرنوشت بس بهران ايران شاه نمايد. می

ذهن دچار است. ضعف جسمانی او راندو بی ادبکودنی

آزادی

بهانديشيداز

پرداختن

دولو

میامور

باز

از وبا .دارد از رعد و برق شاه در اثر اين کودنی

از قاتالن خيالی می هراسد. از بد حادثه اين از ديفتری

ای تهديد آميز به دستش رسيده که بر وحشروزها نامه ه

.افزوده «37F

38

دادمخبرالسطنه

می

گواهی

بهانهشا:هم

به

پولی

دابی

کاری«دستور

مينا

طالی

های

قدح

شاهیخزانه

بانک

در

گذاشترا

هایگرو

صندلی

.د

فروختنتکيه

هم

«.38Fرا

ظروفخوددرحضوآنگاه 39

کاخ

از

را

زرين

های

جام

و

ازنفيس

.برداشتند

عبدالحسين

ميان

ازفرمانفرمآن

گيری

بهره

در

ظروف

و

سينی

هرچه

شاه

نقرطال«بيماری

در»و

بود

بر کاخ

خود

با

و

کرد

جمع

را

بههمه

.

.نکرد

بسنده

هم

اين

»همايون

موزهء

های

صندلی

شکسته

را

«.فرستاد

ضرابخانه

به

»ط

های

قدح

«

مان

مغول

دوران

از

بازارهایراکه

در

بود

ده

.گذاشت

فروش

به

وامريکا

هااروپا

برایبعد

نشود

رو

دستش

هاياينکه

يادداشت

دزدیدر

عوام

قول

به

را

خودش

»مال

ماست

«داستان

و

کرد

37

.همانجا

38 René de Balloy à Claude Louis Berthollet, Téhéran, le 25 Septembre 1896, doc. no.

47, volume 46.39

تهرانر السلطنهء هدايت: گزارش امخ به اهتمام محمدان

چاپ دوم شرکت سهامی نقره تهران .151ص.1363علی صوتی



13

.گذراند

سکوت

به

را

اشياء

ربردن

ماجرا

و

داد

جلوه

دگرگونه

:نوشت

از«

...است

يگانگی

و

تحبيب

موقع

حاال

نهگذشته

.بجويند

تحبيب

راه

.يادکنند

کمتر

ها

امتيازات

گويند

می

اينکه

.باشند

تخريب

فکر

در

از

خارجه

امتيازات

آنچه

اند

داده

خارجه

به

داده

خارجه

به

حال

الی

مظفرالدينشاه

مرحوم

عصر

است

ثبت

خارجه

وزارت

دوسيهء

در

«!39Fشد

40

فرمانفرما

های

دزدی

که

است

بپرسيدنی

ربطی

چه

شدنثب

داشت

امتيازات

گواهايراشا!اسناد

ترس

از

و

نفس

ازضعف

و

بود

ها

دزدی

بیااين

دم

نمیعرضگی

.مردمنزد

اما

اين

دستبرداز

ها

:گفتند

می

طنز

به

و

شدند

نخوريم«خبر

حاال

خوريم

!کی «40F

41

سرپرستیايراشا

حاميانشعلمبی

تنها

که

توانست

نمی

زيستن

عبدالحسينچنانکه.بودند

سپهر

:داد

می

شاگواهی

روزهمظفرالدين

هر

»مفص

داری

تعزيه

مجلس

«آنگاه

.آراست

می

ف«

مصيبت

ذکر

واستماع

ناله

قلب

سوزش

با

موده

نموبيقراری

می

. «اينک

ديگر

»و

تعزيه

به

احترام

روحانيان

به

و

بود

راغب

سخت

خوانی

روضه

به

بسيار

شوق

و

کرد

می

داشبسيار

گريه

. «41F

42

نيز

الملک

کافضل

داد

می

شاهگواهی

به«:

داشت

بسيار

رغبت

خوانی

روضه

و

تعزيه

«از

بيش

و

همه

»گري

به

! «م

عزاداری

روزه

رهمه

.

رم 40 ف ن ا م ر ف نيسحلادبع دا ن س ا عه و م ج م زا یا هديزگششوک هب

سعدونديانمنص سيروس و مافی نظام نشرره تهران يکم جلد

.1366 325تاريخ ايران41

ص. .337مانجا42

را:اسماعيل رائي ه ت الب مشروطيت ق ن ا رد یر ای س من ه ج ن ا

ص.2535انتشار جاويدان .24چاپ دوم



14

کاطرافيان

دادند

می

می«گواهی

مصيبت

ذکر

چون

نمايد

می

ندبه

و

گريه

!شود «42F

43

کاشانی

راشريف

مردم

دورانستمديدگی

به

چنينفرمظ

کراين

می

:گزارش

سلطن« ازمنهء در بیامروز و قاجار شاه مظفرالدين

در يوزرای بالدت و غفلت علمی دهمين سال سلطنتار

ثلث مملکت ايران از شدت زور و ظلم اين پادشاه ساده دل

وحکام

جوالت

شاهزادگان

جور

وو

ناموس

از

خبر

بی

و

هل

ملی

شرف

خيلی

برترتيب

چشمهل

چهار

بيگانگان

دست

.»خواهد افتادنيا43F

44

ر

داوری

ترين

انگيز

فريدونهمکارشگفت

.داد

دست

به

قلمدآدميت

شاه

اين

از

پشتيبانی

زد

.شا

مظفرالدين

.انگاشت

ناديده

را

خطاهايش

را

»خنرم

«:افزود

و

شاهايخواند

»نفس

سالمت

پيشهء

ستم

شهرياران

از

.اداشت انديشط

بد

و

!نبود

44Fمردم

داوربسچه 45

رفتهدر

خطا

به

باشم

!گواه

همخوانیاسناداما

دوستم

داوری

با

.

گرچهپسندارد

:

نوشت

که

دادم

رائين

به

را

حق

سلطنتو

زمانهء

به

ايران

مردم

دينناصراضع

اما

نهاد

پريشانی

به

رو

شاه

»دوران

به

43

ري ا و ت ل ا لضفا هدش داي 231.44

:کاشانی

شريف

گامحمد ز و ر در اتفاقيه ات ي ع ق ا و ششوک

به

ايران تاريخ نشر سعدونديان چنانکه 40ص.1362سيروس آدميت .

در

من

را

کتاب

اين

خطی

نسخهء

داده

گزارش

کتابش

آخرين

در

هم

عهده بر حقوق دانشکده دانشجويان از يکی يافتم. ملک کتابخانه

.دهد

ارائه

خود

دکتری

رساله

عنوان

به

را

متن

اين

که

شناخت

گروه کتابخانه در نسخه اين درآمدم ايران از همينکه اما

دست

به

خودشتاريخ

حساب

به

و

نام

به

و

افتاد

اتحاديه

خانم

آدميت

!بکند

يادی

نسخه

اين

يابندهء

از

از

آنکه

بی

کرد

منتشر

در آخرين کتابش از اين ماجرا ياد کرده است.45

آدميت: رافريدون ي ا مشروطيت ضت ه ن تهران ايدئولوژی

سوئد

ايران

کتاب

کانون

دوم

چاپ

پيام

.1985انتشارات

ص

164.

اين با هرگز من همکاری و دوستی رغم به که کنم اعتراف بايد

اين و داشت نفس ت ع او گرچه نداشتم. توافق فريدون ديدگاه

می بخشيد. را به من گستاخی ها



15

شاه

و«مظفرالدين

جور

با

اعلیهمراه

به

ستم

رسيد

شدت

!درجهء «45F

46

به

را

اميدش

بيمار

مذهبیشاه

اعياد

و

نيايش

تابست

.دهد

دست

شفا

جشنبلکه

اضحی

عيد

امام

والدت

شب

علی

والدت

جشن

المومنين

خاتم

از

ديگری

اعياد

و

خامس

عزای

غديرخم

عيد

زمان

را

دست

فاين

در .کرمیموشهرگز

چنانکه

1315/

ق

1897»

توما

هزار

دوازده

سالی

«: طالببرای

راستا

اين

در

داد

فرمانی

و

کرد

وضع

مستمری

را«

وجه

اين

دارند

سلطنت

که

من

اعقاب

از

هرکس

راضی

او

از

من

يقين

نرسانند

عسکرين

طالب

به

بود

!نخواهم «46F

47

بود

ايرانچنين

تاريخ

در

بار

نخستين

برای

که

گ

را

ملی

اعياد

جای

مذهبی

اعياد

.افزونرفتند

دومابر

محرسوگواری

صفء

جمعه« و

های

شب

خوانی

روضه

اندرون

در

سال

.نآراسمی»تمام

رجمله

مذهبی

رونقاعياد

دادند

سابقه

بی

بويژه

»عليه

عبا

آل

خامس

حضرت

مبارک

روزميالد

السالم

«ر

.47F

رو 48

آن

سالدر

دستورهمه

.شد

می

داده

48Fچراغانی

د 49

کهشاه

داد

آنتور

سالهرعيد

چراغاجشهمه

و

آتشگيرند

و

.نمايند

بازی

»مملکتجشاين

در

روز

آن

از

شد

معمول

ايران

. «49F

50

سپهدينداریدر

باز

شاه

:نوشت

46

رائين

ری س

های

من ج ن ا .ص

36. 47سپه

خان

ری:عبدالحسين ف ظ م يع ا ق و ل ا هران مرات

.193ص. 1346انتشارات زرين48

همانجا. 49

مهدی ملک زاده: يت ايرا ط و ر ش م خي ر ا ت

تهران 3 جلد

.113ص.1363انتشارت علمی50

ص. .107همانجا



16

ازاعليحضر« مذهبهمايونی اماميهءشريعتپيروان

است. فرزندشجعفريه و اميرالمومنين حضرت به خصوص

اسم مبارک ايشان را عباس عليهم االسالم. چونالفضل ااب

د حالتش ه نامدگرگون شود. اگر کسی اعليحضرتش را شن

هر حاجت او رانامی علی مرتضی و ابوالفض دهد سوگند

!برآورده دارد «50F

51 السلطنه شاهعين اربابشادرستايعموی

داد می شاگواهی هستند.«ايرا: مقدس خيلی

ر

و

نماز

..و

نقره

ظروف

در

.شود

نمی

ترک

وزه چيزی ميل نمی فرمايند. از محرمات و مسکرات طال

دهن بين است. از خودامبکلی کناره دارند...

ندارد

تدبيری

و

«!51Fرای

م 52 شاههمو افزود:

اختيار رای خود را ندارد. تمامش به دست«ايران

او

اجازهء

بدون

آب

و

است

(الدوله

عين

)صدراعظم

خورن

اينک!»می

کاخشاه ديگر

از

که

هربار

رفت

خزان«بيرون

های

.»پول

کشيد

بيرون

را

شاه

ناصرالدين

سا«دستکم

يک

ظرف

پول»در

آوری

جمع

را

امامیخزانه

.کجا«کرد

از

اکنون

کرد

جمع

پول

بعد

من

شود

می

«مدت

»است

ماه

هشت

يک

ازکه

نه

واليات

از

نه

مخزاندينار

دمبه

.است

کاله

بی

همه

سر

نشده

داده

خزانهدرمواجب

مغشوش

واليات

و

نيست

«52Fپول

اين 53

به

ايران

هرگز

.بود

نشده

دچار

روز

دادنباز

بود«:گواهی

آلتی

شاه

مظفرالدين

عد

دست

فاسدر

و

علم

بی

درباريان

از

ای

کهه

را

خويش

معاش

مدخل

و

غارتممر

و

ملت

چپاول

از

»مملکتخود.ودنقرارداده

پدر

از

شاه

آنچه

51

سپهر

ری ف ظ م عياقولا تآرم

.47و46ص.ياد شده السلطنه): 52 (عين سالور

هی ا ش د ا پ روزگار خاطرات روزنامه

شاه ين د ل ا ر ف ظ م

دوم افشار جلد ايرج و سالور مسعود کوش ه

انشارات اساطير . 1027ص.1376تهران53

ص. .1039همانجا



17

اموال

و

ذخاير

از

بسياری

بود

دريافته

ارث

به

تبذير

را

ملی

و

به«نمودهسلطنتی

مجبور

لهذا

را

تمامی

آن

وصول

از

پس

.شد

خارجه

از

استقراض

کرد

درباريان

بذل

چه

و

فرنگ

مسافرت

صرف

.چه «53F

54

السطنه

عين

.نداد

خزانه

به

دورانسالورپشيزی

را

مظفریناصری

دوران

سنجيدبا

می

:نوشت

می

و

که«

ها

مداخل

رفتشاهآن

ميان

از

داشت

!»شهيد

بازا«اکنون

و

کوچه

در

علي»مفسدين

صمظفرالدين

و

و«اعظمشاه

رکيک

الفاظ

با

خوانن»مستهجن

می

!54Fشعر

55

اشاه

فرمانبرداری

ادر

دستعلما برخی

گذاشآنان

باز

ها

اقليت

آزار

در

مثل.را

به

/1314ذيحجه19در

در1897ق

شدندکه

خبر

ميالدی

آب«اصفهان

مسلمانان

سقاخانهء

از

يهودی

يک

کتک!خورده

.شدند

سرازير

يهود

محلهء

به

دم

در

...زدند

يهوديان

به

حکمزيادی

به

سرانجام

وصلهء

يهود

طايفهء

که

شد

قرار

عظام

علمای

بدوزند

سينه

پيش

به

(يهودانه

)قرمزی

. «پ

ن

نقره

از

کلمهءآمدند

و

ساختند

شانی

»موسائ

«

يهوديانبه

پوشاک

.55Fچسپاندند

منع«بهني 56

يهودی

با

مسلمان

معاشرت

«برآمدن

!مثل

سيدبه

شدري

ظاهر

نامی

کهحان

آمد

پرخاش

به

چهو

از

بررو

(يهودانه

)زرد

نشان

يهوديان

تهران

در

زنند

نمی

سينه

! او

ماه

همان

در

بهپس

را

اش

يهود

محله

.کرد

سرازير

» که

کسی

آن

بيچاره

زور

به

را

بدبخت

آن

.نداشت

سينه

به

يهودانه

54

يتعباس اسکندری: ط و ر ش م لصفم خيرات انتشارات غزل تهران

.1361ايران 55

ص. .1067همانجا56

.107ص.ياد شدهمرآت الوقايعسپهر



18

او

موی

که

بود

آماده

جالد

.بردند

می

سيد

نزد

.کند

نصب

اش

سينه

بر

را

يهودانه

و

بتراشد

56Fرا

57

هرگز

بوليعهد

نياورخم

و.ابرو

جد

برخالف

اقليتپدرش

از

پشيبانی

به

.برنخاسههرگز

يک

از

دهم

می

دست

به

کهسياگزارشی

فرانسوی

آقا

:داد

با»گفت«دنجفگواهی

ومشورت

انگلي«

ک»قونسولگری

کرد

پاعالم

آن

از

بايد«

فرنگيان

وحتی

ارمنيان

و

يهوديان

پوشاک

اسالم

با

متناسب

رفتارشان

و

باشد

الشکل

.متحد «57F

58

:و وام هامتيازاپ

شااز

لدوستی

گرفتنفرنگيان رویبهره دست و دادند رشوه .

گذاشتند. ايران بيمارذخاير شاه که آنجا از

توانست امتياز فروخت. درآمدش را به جيبتبود

نپرداخت. خزانه به ديناری و هایريخت دولت

لياقتی

بی

از

اوغربی

.جستند

زيرسود

جان

به

.افتادند

ايران

روی

زمانهو

پیبه

های

وام

او

را

خزانه

پی

ورشکستیدر

شدتبه

از

.کشاند

ض

کارمندان

فقرحقوق

.شد

دستياریبط

با

شاه

اما

وام

انگليس

مختار

وزير

هاردينگ

آرتور

تشويق

و

.ايرانگرفت

آنکه

وحال

خواست

می

سفر

پول

شاه

دست

ناگزير

به

.برد

می

سر

به

مالی

تنگنای

در

گوناگون

امتيازات

اعطای

به

.هاردينچنانکهزد

.است

کرده

ياد

خاطراتش

در

58Fخود

در 59

ناگزير

به

ليره1901

خز«هزار

بحر

شيالت

عايدات

»وثيقهء

.کشيد

باال

دولت

ارکان

با

مشورت

بی

59Fرا

نيز 60

57

»اسرائيل

آليانس

مدرسهء

«

:در

فرنگی

گی ن ه ر ف

کارنامه

ن ا ر ي ا رد

.. در اين فصل وضع يهوديان را آورده ا58

Victor Bérard : Les révolutions de la Perse, Paris, Librairie Armand Colin, 1910,

p.146.59

با سمت وزير مختاری در به1901فوريه9ارتور هاردينگ

و تااي ه داد.ابه سمت خود 1906ان آمد60

ص.ايرازگزارهدايت . 163ياد شده



19

راه

امتياز

هارآهنسرخود

روس

وواگذاربه

بانک

آلمارامتياز

.به

ميان

اين

شاهیدر

بانک

از

بخشی

ستبه

افتاد

ها

آلما. «انگليس

ها»بانک

آلمان

به

.شما«رسيد

شيالت

و

استقراضی

بانک

و

آهن

»راه

و

روسيه

شو«به

در

باستانشناسی

به»حفريات

.شد

واگذار

ها

60Fفرانسوی

اينک 61

تر

هيرمن«مهم

جدارا

ايران

.کردناز نفوذ«بحري»

زير

وام .رف»هانگليس

اخذ

ازای

کنترل«در

شگ

واگذار

ها

روس

به

!مرکخانه «61F

روسيه 62

دولت

در

مستقر

ميسيونرهای

و

ها

انگليس

با

رقابت

در

خيالاروميه

تبري«به

به

آهن

راه

خط

»کشيدن

.62Fافتاد

نيزشاه 63

را

شوش

عتيقهء

آثار

در

کاوش

سپرد

فرنگيان

رابه

اين

اندوخاز

کالن

.پول

که

امتيازی

ترين

هشامهم

انگليس

دابه

نفت

امتياز

دهمانا

که

بود

1901/1317قمری

شاه

.شد

استخرا«امضا

دارسیر»انحصار

به

(Knox D’arcy) بخشي

.وزيررانفامتيا

هاردينگ

انگليس

آسانیمختار

به

و

دولتآراست

چنگ

از

درآورد

ايران

.63F

ديگ 64

سخن

ازبه

مختار

وزير

»پرست

پول

«جست

بهره

امضااوشاه

به

را

تياز

.64Fرساند

65 ماجرمنگو

در

:گويد

می

اينبيات

ی

السامتياز

کهامين

طان

»راب

«هاردينگبو

با

61

رائي طي:اسمعيل و ر ش م انقالب در ری س ای ه انجمن

تهران

ص. جاويدان .24سازمان چاپ و انتشارات

62 :ايرانسکی

.س

تزيا

.و

پاولويچ

.م

ايرا

مشروطه

الب ق ن ا

تهران . 35ص.1357شرکت سهامی کتابهای جيبی ترجمهء هوشيار63

Claude Chayet à Théophile Délcassé, Tiflis, le 3 Avril 1904.64

R. Ferrier : The History of the British Petrolium Company, Cambridge University

Press, 1982 .65

Hardingue, (Sir Arthur H.) : A Diplomatist in the East , London, Jonahatan Cape

Limited, 1928, p.325.



20

.شد

65Fهمدست

داني 66

بود!نمی

چنين

هاردينگاگر

عزل

السطاندر

کرامين

نمی

رو !شرکت

ازبهر

پرداخت16نفتامتياعايدات

ايران

به

صد

در

. 1000شد

نقد

دولت20ليره

به

سهم

ليره

هزار

.هم3رسيد

صد

بختيار«در

خوانين

تادادنبه

هم

کارکنان

از

بعضی

...نشوند

ايل

تعديات

مانع

رسيدند

نوائی

.به «66F

شاه 67

جيب

به

يکراست

باقی

پيش

در

را

فرنگ

سفر

راه

بتواند

تا

شد

.ريختهگيرد

توان

ها

انگيس

کنار

به

براستندنفت

درا

شونساليان

مستقر

ايران

جنوب

در

ز

.به

کردن

جدا

ميسيونرهایراه

ياری

به

و

خرمشهر

بودندامريکائی

همراه

ها

انگليس

با

که

شدناروميدر

مستقر

.آن

»محا

«و

خاک

به

را

کشيدند

خون

.برداشت

را

خرمشهر

دروواژهء

کردن

اعرابخرسند

»مرمح

«.نشاندند

جايش

بر

را

عث

از

پيروی

هماندر

و

عيسوی

جنگ

کوشيدند

تجزيهء

راه

.بيافرينند

منطفه

در

را

مسلمان

ايستادگ

ها

روس

.بگشايند

را

پاايران

و

کردند

ی

.نگرفت

انگليس

و

روس

دنبال

آلمانبه

داران

سرمايه

آوردند

سربر

.اينا

.بودند

خوانده

را

شاه

دست

.است

پول

دنبال

به

بيمارگونه

که

دانستند

درمی

مبلغ

به

وامی

م

25ديدن

تدارک

مارک

ومليون

.ريختند

شاه

جيب

به

درجهت

انباربرپائيکی

از

شوسه

راه

يک

کشيدن

ديگر

و

جنوب

در

سنگ

زغال

.کرمانشاه

تا

شيرين

تهراقصر

يکنيزدر

آلمانآموزشکده

زبان

آموزش

بنياربرای

66

Mangol Bayat: Mysticism and Dissent Socio-religious Thought in Qajar Iran, New

York, Suracuse Univerity Press, 1982, p. 26. 67

رامخبر السلطنه هدايت: ي ا شر ا ز گ .ص .164اد شده



21

استاداکردند

تدريس

هزينه

که

بود

بنا

.هم

را

گيرنشاخود

عهده

«.67Fبر

کجا 68

به

دانيم

نمی

.رسيد

از

که

هم

مالی

.1904\1321بحران

باق

آغازيد

وبا

ميان

آن

از

عفونی

های

بيماری

شيوع

که

است

بديهی

.گرفت

باال

مير

و

مرگ

.شد

همزمان

.شد

نمی

پيدا

نان

.آمد

دنبال

به

تنگی

و

قحطی

شکم

کردن

سير

به

قادر

پرداختندولت

و

مردم

های

دستمزد

تنگنا

اين

در

.نبود

شاهکارمندان

دستور

باشد

رسان

ياری

اينکه

جای

به

ايران

دولت

به

را

خود

دستمزد

کارمندان

جمله

داد

رجا«ببخشند

و

درباريان

اينک»منهای

بهتا

!نرسد

زيان

خودش

/1322تاايرانميالدی1905ق

قرضهدولت

ب«

هننتوسط

از

مبلغ»نگليس

به

گرفت

190

ليره

هزار

.در

يکی

1321 /قمری

1904يکی

و

ميالدی

در

ديگر

1323/

قمری

1905مبلغ

به

ميالدی

100 ليره

68Fهزار

69 آنهم

»ه

روس

اجازه

با

! «چندی

که

هنکشيد

فرانسوی

مذاکراتی

دنبال

به

هم

در

که

1905داشتن

ايران

دولت

يک با

»یسنديک

مالمطالع

ات

«انداختن

را

به

.69F

70

ژوئيه همان23درتنها خبرخوش اين بودک

دولت عثمانی پذيرفت که محدوديت های داد وسال

70Fستد با ايران را لغو کند.

در اين راستا آمدند 71

انداختند. راه پستی سرويس يک کشور دو هر و

68

Apachier le Maugin à Léon Borgeois, Téhéran, le 11 mai 1906, doc. no. 15 (Perse,

Politique Etrangère, Volume 1).69

رش ايرامخبرالسلطنه هدايت: ا ز گ هدش داي 163.70

«Syndicat d’Etudes Financières en Perse », Téhéran, le 22 Mai 1907 (Perse, Finance,

Volume 3).71

Istanbul, le 6 Aout 1904, (Mésopotamie Volume 2.).



22

بار

نخستين

بسته662برای

هر

کيلو15بسته

دو

اين

ميان

.شد

بدل

و

رد

کشور

1906آوريل29در هامبورقمری 1324/

-کمپانی

نه

آينده

در

تا

شد

ميدان

وارد

هم

امريکا

دور

تجار«چندان

های

هامبورگرکشتی

بندر

از

فارس

خليج

به

آنجا

از

و

اروپا

بنادر

به

ده

.انتقال «71F

چنين 72

نقشه

اين

پيشبرد

برای

سفيرشان

که

ديدند

صالح

(Comte Rex)جایبردارنرا

ست

به

را

نامینراو

از(Stenrich)چ

سياست«بدهندکه

.»جهانیداشت

قرارنامهءآگاهی

اينکه

تر

مهم

بانک

و

بستند

ايران

با

ماده

هفت

در

مفصلی

72Fآلمانی

ماد 73

در

.داشتند

پا

بر

اينرا

دوم

شد

می

گفته

قرارداد

»به

است

مجاز

بانک

اين

»مال

تجاامور

و

«تر

مهم

.بپردازد

نيز

گمرکی اينکه

عوارض

پرداخت

بدون

داشتند

حق

آزادانه

»وپو

اثاثيه

و

مبل

«.کنند

73Fوارد

74

از

نيز

آدميت

آلمان

با

ربط

در

»تجار

بانک

«

.است

گفته

سخن

74F

75 را

امتياز

اين

روسيه

دولت

اما

نداشت

خوش

«بو

برآن

.که

»داشدو

نخواهد

م

. «

می

تاکرايستادگی

»نوين

پابانک

بر

ايران

در

نشود

«.75F

76 کآشکارااکنو

شد

می

گفته

» :خو

مداخلها

ايران

مالی

امور

در

فرانسه

دولت

ست

کند

! «نامی

ک(Drayfus)دريفوس

بود

سنديکا

مدير

:گفت

می

»زما

که

دريافتيم

برپائیما

برای

72

Maurice Bompard au Ministère des Affaires Etrangère, Téhéran le 29 Avril 1906

(Perse, Politique Etranère, Volume 1)73 Deutsche Oriental Bank 74

« Convention entre le gouvernement persan et la Deutsche Orient Bank », le 7 Juillet

1907, doc ; no. 58 (Perse, Finances 111)75

قیآدميت ر ت هش ي د ن ا .ص .87ياد شده76

Paul Cambon à Stephen Pichon, Berlin, Télégramme de 31 Juillet 1907, doc, no.

125 (Perse, Finances, volume 3).



23

است

مناسب

سنديکا

.اين های»

بانک

با

بايد

پس

باايرا

ميان

آن

از

.آمد

کنار

ن

ملیبان

با

بانک

يان ن ا م و ت

ايرا

شهرهای

در

هائی

شعبه

که

نيدارد

.ضرب ل ا

مين ا

حسن

محمد

حاج

انک ب

در

مارسی

وشهر

ودي ص ق م

رکت ش

سرمايهء

هزار100با

رکت پارتومان ش زين

رکت عموباو ش ک

را

آستارا

به

اردبيل

راه

دارعهدهامتياز

است

«.76F

77

اقدام

ترين

مهم

ايرااما

«همانادولت

ملی

بانک

سرمايهءکهبو»برپائی

با

15مليون

وتومان

.گرفت

پا

ثروتمند

تاجر

يک

همت

به

ايران

در

فرانسه

کارگزار

گزارش

آلمابه

دولت

واهم

اعطای

و

مالی

کررکمک

تعهد

.ني

برپائی

»سن

زغال

انبار

ريک

ودر

ايران

نوب

کردن

ردرست

کرمانشاه

به

شرين

قصر

بهراه

گرفت

گردن

.پائهمزما

بر

»آموزشکدهء

يک

پزشکی

«ديرا

آگاهیتدارک

چونش

و

چند

از

که

.بهآنگاهنداريم

هلننوبت

نوين

مختار

وزير

ا(Stuler)ستولر

.نيزرسيد

»اهوا

آبياری

«ر

شناخت

برعهده

.77F

78

عبدا

ناگزيرصدراعظم

الدوله

عين

ميرزا

لمجيد

اروپا

دامن

به

دست

کهشد

شاهی

بانک

.بشود

که

پذيرفت

بودند

ها

انگليس

خود

بانيانش

»يک

مبلغ

به

مدت

دراز

وام

7بهرهء

با

و

تومان

مليون

8ص

در

«ها

روس

.کند

وبهساز

برخاستند

مخالفت

که

برآمدند

تهديد

به

»که

را

مالی

های

کمک

همه

اير

بدهنبه

پس

بايد

اند

داده

ان

. «جمله

از

که

را

دوامی

1900/1317ا

استقراصیقمری

بانک

77

همانجا. 78

Apachier le Magin à Léon Bourgeois, Téhéran, le 11 Mai 1906 (Perse, Finances,

volume 3 ».



24

روس

.بودند

گرفته

فرنگ

به

شاه

سفر

با

ربط

در

بهسرانجام

الدولهناگزيو

و1عين

500مليون

بان

از

تومان

بازهزار

شاه

که

زيرا

گرفت

شاهی

ک

.بود

افتاده

فرنگ

سفر

خيال

78Fبه

ا« 79

دولت

ران

روب22

مليون «.

شد

مقروض

روس

دولت

به

:کرد

اعالم

و«مخبرالسطنه

است

خالی

خزانه

پول

محتاج

آنگا!»دولت

:در«افزود

آنکه

مردم

به

را

خودش

است

جنوبروشمال

در

آنکه

و

بسته

انگليس

به

«79Fاست

ايران 80

يکپارچگی

ديگر

سخن

به

خطر

در

.بود

ا

ز: روزنامهء مالنصرالدي

.شدند

پيشقدم

ها

روس

نخست

وام

پرداخت

در

314 و مدت281هزار به بانک15ليره طريق از سال

هنوزشاهی برای شاه جور کردند. له اما شاه

تنگی روزهای به نبود. را خرسند اعظم صدر

لير100کهواداشت هاههزار انگليس از

3د .بگيردمحرم1905مارس

دول 1323/

بهقرض

به

شاهی

رسي229000بانک

دمشيرالدوله.ليره

داشتن

80Fجايگانگه

خزانهتوما75000خود 81

به

79 Apachier le Maugin à Léon Bourgeois, Téhéran le 8 Octobre 1904, doc. no. 55

(Perse, Finance, volume 3)80

ص. ياد شده .169مخبر السلطنه هدايت81

گزارش محرمانه تهران آرتور هارديگ به وزارت خارجه انگليس

1905مه10مورخ نقل رائين به ز

الب ق ن ا در ری س ای ه انجمن

يت ط و ر ش م .ص .31-30ياد شده



25

نصرالسلطنه

. 120000داد

پرداخت

اينتومان

از

راه

.رسيد

تلگراف

و

پست

وزارت

بازبه

شاه

.کرد

شکار

و

سفر

هوای

با

عثمانيان

رسيدکه

خبر

دار

گيرو

اين

در

و

از

گيری

بهره

ايران

نابسامان

راضع

اروميه

را

سواره

قشون

از

واحد

يک

اند

کرده

بهاشغال

داشت

گسيل

اناروميه

.81Fه

جبران 82

ايران

آشفتگی

.

بود

بوناپذير

همزمان

ها

رويداد

ناين

بادر

که

ترکيه

در

ارامنه

کشتار

و

قفقاز

انقالب

خود

آذربايجاجای

در

.داد

خواهيم

دست

به

قفقازآزاديخواهان

از

تبعيت

به

.شدند

ازبسيج

سر«

که»منابع

رسيد

می

انقالب«خبر

»ارامنه

برخی

.اند

درآمده

حرکت

به

قفقاز

تاثير

تحت

اند

ديده

سالح

.تدارک «82F

که 83

بود

شده

ديده

هم

اين

از

خواها«برخی

جای»مشروطه

به

انتقام

جهت

در

تخريب

به

دست

کردن

عمارت«آباد

بناهای

خانناصرالم

هدايت

و

های»لکی

خانه

.زدند

ممتحن

چنانکه

.رفتند

نشانه

را

دولتمندان

:نوشت

می

خاطراتش

در

زده

شگفت

الدوله

»بنده

ک

دانم

چنمی

آزادی

و

خواهی

مشروطه

باه

ربطی

دارد

آنها

انهدام

و

تاريخی

ساختمان

«83F

84 ربط

در

دولتمردان

بيشتر

حکومت

سران

ناصریبا

دوران

ز

کنار

خودشرا

واقوام

شاهزادگان

جايشان

به

و

د

از

مخبرالسلطنه

قول

به

.کرد

تحميل

دولت

به

را

82Apachier le Maugin à Léon Bourgeois, 11 Mai 1906, Télégramme, doc. no. 11

(Perse, Politique étrangère, volume 1)83

A. Nicolas à Léon Bourgeois, Téhéran , le 5 Juillet 1905, doc ; no. 21 (Perse,

Politique. Intérieure, volume 2).84

خا الدوله:هدی ممتحن

را ط ا خ

خان حسينقلی کوشش به

انتشارات فردوسی تهران . 234ص.1362قشقائی



27

.افتاد

روزه

همه

مالش

به

نياز

.گذاشت

ندی

پزشک

.گردآمدند

واجور

جور

ان

بسی

بيمدرباريان

از

مردم

که

شاهکوشيدند

ری

جائی

تا

.پيچيد

شهر

در

خبر

اما

.نشوند

خبردار

تهرانکه

ناشناسا«ازيکدر

داد»نمک

شهرت

بيمار«که

بستر

از

ديگر

شهرياری

»اعليحضرت

خاسبر

ازشا!نخواهد

پيروی

مظفر«در

»عدل

ماجراهمينکه

شاز

دمخبردار

در

فرمود«

امر

کر

مهارش

بريده

را

خائن

آن

شهرگوش

در

و

دند

ساختند

بلدش

نفی

و

!گردانيدند «88F

نمک 89

آن

ناخرسند

مردم

که

ديد

خواهيم

کنار

به

ناشناس

می

مستحجن

های

ترانه

شاه

عليه

و

بودند

.سرودند

را

شاه

فرانسویپز Schneiderرشنايدکتدرمان

.89Fشناخعهدبر

آ 90

ايرانيانهر

از

برخی

گرفتند

خرده

دراو

.»ميمي«و

کردند

ترديد

او

پزشک

اين

رو

1896/1313ازبهر

1906/1324تا

ق

.شا

بالين

نشاز

دور

.پزشکا

ديگر

برخالف

اينرو

از

.نگرفت

بهره

شاه

بيماری

هااناز

يس

بودند

کمين

باشیتادر

حکيم

ازبلکه

را

کننبيماربالين

ژورژودور

انگليسیGeorgeدکتر

برجايش

نشارا

.90F

91 واقع

صددر

کهدر

بودند

اين

دولرااز

افسار

.گيرند

دست

به

دررا

89

راسپه ری م ف ظ م عياقولا هدش

ياد

..179ص

90 در با عنوان پزشک مخصوص کامران ميرز1893کترشنايدر

آما قب حکيم باشی گرفت. دربه دوران ناصری .1894دربه ايران

1899در

.رسيد

فرانسه

آليانس

مدرسهء

رياست

به

1901 عضويت

به

رف ا ع م نم ج ن ا یلاع یاروشجلاعم کشزپ وا تمس نيرت مهم درآمد. اما

از

بود

شاه

:1906تا1896مظفرالدين

نک

.

H. Nategh : « Les Persans à Lyon (1884-1907), in : Pand à Sokhan, (éds. CH. Balay

et C ; Kappler, IFRI, Téhéran 1905, p. 191-199.91

Affaires Etrangère à Apachier de Maugin, Télégramme Chiffré du Ministre des

Paris le 9 Avril 1906 (M.A.E.F.).



28

حکيم

غيبت

از

پسين

های

واپسينشنايدگزارش

در

رو

.کرد

خواهيم

ياد

شاه

های

زهای

شاه

بالين

بر

که

ايرانی

پزشکان

ميان

از

ميرزا

الدوله

عالم

خان

خليل

از

توان

می

بودند

ش

)محمد

علی

حسن

لقمانشيخ

دکتر

و

(االطبا

يخ

.کرد

ياد

کهالدوله

دانيم

الدولهمی

لقمان

اين

نام

به

هم

ای

مدرسه

اني م ق ل

بو

کرده

در.برپا

نهاد

فرانسآن

ادبيات

و

شزبان

می

.91Fتدريس

92

ه

او

زدخود

می

حرف

روانی

به

را

فرانسه

زبان

م

.نوشت

می

شاو

بيماری

دکترلقماندکتدر

با

.برآمهمکاریهشنايدر

ضعف

هم

يکی

شاه

بيماری

های

آمد

پی

از

اين

در

.بود

واهمه

و

دلهره

رعشه

اعصاب

هزمينه

آگاهی

گزارشبيشترين

برکت

از

ما

ی

که

است

باشهائی

سفيرفرانسوحکيم

طريق

از

فرانسه

خارجه

وزارت

به

ايران

در

92Fفرانسه

منتقل 93

کارگزاران

و

سفرا

بدينسان

.کرد

جزئياتمی

با

می

گزارش

خود

متبوع

های

دولت

به

را

شاه

حال

.کردند

رباکنون

گريختشاه بيماربدر

جسته

.رسيد

گوش

به

مردم

ميان

در

هائی

همهزمزمه

دربار

مردمدکوشش

که

بود

چونااين

و

چند

بيماری

.نشوند

آگاه

.پيچيد

خبر

اينکهاما

برغم

شابه

معالج

فرنگی

93Fپزشکان

از 94

که

بود

شده

کم

کشوفرمانرواحوال

ميی

به

نياورنسخنی

ن

92

:ناطق

»تبريز

مآب

فرنگی

های

نهاد

ني ا م ق ل

سه ر د م «

ره ي ب د ءهرامش 2 1988.ص 68-5393

سالگا

آن

در

ايران

وضع

و

شاه

های

بيماری

زمينه

در

ما

ی

به سفرا و قونسوالن است از گزارشات خطی وزير خارجه کهها

.دهم

می

دست

به

و

ام

کرده

رونويسی

94 آدو LindleyدکتGergeدکت Schneiderدکتر Adockدکتر

Albuدکتر آلبو .



29

کردند

ساز

ها

ترانه

بازار

و

کوچه

.مردم

راشافرنگاطرافيان

شاه

بيمار«آشکارا

مرد

عليل

.»و

خواندند

94Fمی

95

و

رعد

از

ترس

هم

يکی

اعصاب

ضعف

عالئم

از

يکی

.بود

ازشابرق

قرنب«اچيبيش

»آسمان

رو.ترسيمی

اين

رسيداز

سلطنت

به

همينکه

داد

هاجملفرمان

هزارباشکوچنار

رسالهء

بيکاخ

زدناز

سفيربه!گردن

گفت

ترس

کهشافرانسه

بود

اين

چنار«مباددر

آن

يا

و

شوند

برق

و

رعد

ناقل

باشکوه

آدم«های

کنند

پنهان

و

دهند

پناه

را

!کشان «95F

اين 96

در

سوئيس«Simonوسيرويداد

زا«کاباغبان

»زار

اشچنانکه.گريسمی

نامه

جناي«در

اين

»شرح

تابرمدهش

و

آب

با

خارجه

وزارت

به

.خودشبيچارهباغبافرستاد

قول

را«به

او

خود

قربانی

اين

دانسمسئول

«.96Fمی

97

اششاه

سفرنامه

ازراخودتربارهاهمدر

برق

و

قرعد

به

.است

کشيده

کم

دست

اين

از

برد «

خوابمان

که

قدری

.خوابيديم

نهار

از

بعد

هرچه

ديگر

.شديم

بيدار

برق

و

رعد

صدای

از

نبرد

خوابمان

کرديم

! «97F

98

از

خاطراتش

در

هم

شاه

خواهر

السلطنه

تاج

حتی

برق

و

رعد

رانداستان

سخن

:که

دست

اين

از

.

خ« برق و رعد از من عزيز برادر واين ترسناک لی

رو سيدمعتقد به جن و پری و موهومات بوده است. از اين

95

:آوری

پيتر

ات ر ي ا

معاصر

يخ ر

مهرآبادی

رفيع

محمد

ترجمهء

چاپخانه صفا . 56ص.1363تهران

96 Balloy à Louis Berthollet, Téhéran, 11 Novembre 1896, doc ,no. 50.

97 به وزارت خارج سياست(ناد خطی وزارت خارجه ا1896سيمون

کارتن .)2داخلی98

مظفرالدي مه مبارکه ا ن ر ف س اشنر به ف

کتاب تهران

55ص. 1361فرزان



31

:ماشاء«نوشت

ماشا

ماشاء

خاندائی

قول

به

انشاء

برم

!قربانش «103F

104

شامظفرالد

بارگیين

زن

هدر

.نداشت

لنگه

زنان

بر

شماریافزون

بی

ازکه

پس

کرد

يغه

پدرش

ز300نيمرگ

از

بهراهایتن

داخودحرمخانهء

حد.انتقال

بی

جماع

بسا

چه

اعصاب

ضعف

و

بيماری

عود

در

حصر

دخيلشاو

!

باشد

شاه: بوده های شاسفر

اميدمظفرالدين

به

خوشگذرانبهبودی

انگليسو

و

ها

روس

پول

با

.شد

فرنگ

راهی

بار

سه

در ها

فرانسه

قونسول

کتبريز

کرد

می

اوگزارش

سفر

شاه در

غياب

در

ميرزا

علی

کيعهومحمد

شهر«بههم

»دمنشی

پدر

رس

به

پدداشت

غياب

در

ضربو

به

دست

شد

مردم

چاپيدن

کار

به

دست

شتم

آنجاو

از

.

رکه

رااحدی

درخواستی

مبلغ

پرداخت

يارای

وبون

گذاشت

توپ

دم

به

را

تن

چند

وليعهد

کشت

! «نخستين

سفر

زمينهء

گزارشیدر

هاردينگ

آرتور

بخشنامهءمحرمانه

و

.فرستاد

خارجه

وزارت

به

که

روال

اين

در

.داد

دست

به

هم

را

عدهء«سفر

می

صدراعظم

و

هستند

ملوکانه

التزام

در

کثيری

بکاهد

هزينه

از

های.کوشد

غارتگری

و

تاراج

خود

های

ولخرجی

از

بيش

درباری

رجال

عجيب

وارد

لطمه

مملکت

خزانه

به

کنشاه

«.104Fمی

105 بهر

اين

برای

لير«يکسفررو

هزار

گرد»يکصد

.پرداخت

صدراعظم

هم

ليره

هزار

چهل

.ازآوردند

بازرگانان

دامن

به

دست

بود

خالی

خزانه

که

آنجا

104

نج ا م ه

. 102ص.105

همانجا.



32

.سفر«شدند

خرج

اين

سال

چند

طی

بايست

می

مردم

بپردازند

ماليات

صورت

به

!را «105F

106

سفرشا1317ذيحج1900/12آوريل12در

راهی

نخسش

.د

گمرکخزانهء

.کرد

تهی

را

ولت

وام

نخستين

.نهاد

وا

بلژيکيان

به

را

آذربايجان

دولت

آن

سوی

مدت از

صدی75به

فرع

با

و

سال

.گرديد

پرداخت

ايران

دولت

به

106Fپنج

بر 107

افزون

اين

28برابر

که

منات

مليون

2و

مليون

400 بهره

با

بود

ليره

هزار

5هادرصد

روس

از

دنبالش

به

.مشورتبیستاند

دولت

اهل

با

آنکه

را

کشور

گمرکات

عوايد

سرخود

دولتبهکند

وسيهر

.107Fواگذاشت

108 دولت

اهل

ميان

رااز

احدی

»نبو

اعتراض

يارای

. «108F

109

سفر

اين

نشدهنوزدر

بيماریهيچ

های

نشانه

شاه

.شد

هويدا

»نمو

می

بيمار

و

خسته

. «

تبريز

در

فرانسه

داقونسول

می

گزارش

فرانسه

که

»حمله

بسا

چه

.است

بسته

موئی

به

شاه

زندگی

روي

ها

روز

همين

در

که

قلبی

عاقبتهای

داده

باشد

نداشته

خوشی

چندان

«.109F

110 اينهمه

شاهبا

ايران

.انداخت

رخت

رسيد

که

روستا

هر

به

8000

وحيوا

کشيد

خود

دنبال

به

را

بارکش

وستائيانن

پذيرائی

به

دار

وا

را

.هاکرد

روستا

»رز

سال

محصول

و

شدند

پايمال

اسبان

و

قاطران

لگد

106

« Voyage du Shah de Perse » 1900, (Perse, Affaires politiques diverses, Série B,

carton 2, M.A.E.F.).

107يت :رائياسماعي ط و ر ش م بال ق ن ا رد یرس یا من ه ج ن ا ارهت

چاپ دواانتشار . 27ص..2535جاويدان108

ص. ياد شده .229ويلس109

Fernand Souhart à Delcassé, Téhéra, 18 Avril 1900, doc . no. 32 (Carton 2).110

«Voyage de Chah de Perse en France », 1900 (Cartons non inventoriés, Carton 2).



33

رفت

.برباد «110F

رفآنگاه 111

بازرگانان

سراغ

دربه

.

هم

راستا

ارباک2اين

به

24ديوانی ور

شد

مقروض

!111Fکرور

112

رابه

خزانه

پی

در

پی

های

وام

که

است

بديهی

خود

حال

به

گرسنه

را

مردم

و

.کشاند

ورشکستی

فقرحقو

شدت

از

.کرد

کارمندانرها

رفق

می

.سخن

رفت

دولتدستور

به

را

خود

دستمزد

ارمندان

ببخشند

»رجا

و

دربار

منهای

! «112F

113

در

ايران

و

خواست

می

سفر

پول

شاه

مظفرالدين

به

حتی

شاه

.برد

می

سر

به

مالی

تنگنای

داخلهبازرگانان

2ديوانی کرو

ارباب

به

و

24کرو

.بود

113Fمقروض

114

فرنهسفر ب

: درمابيماشا

اميد

بهبه

ناگزير

.افتاد

فرنگ

سفر

خيال

سفبرنامهبه

اصل

بهدر

معدنیرسيدن

های

در Contrexévilleآب

.بود

ايفرانسه

از

شفا

.طلبيد

می

طولآب

در

سفر

»نگرا

اطرافيانش

.

نمود

می

بيمار

و

خسته

چنا

.گفتندبودند

می

تا«نکه

به

شاه

زندگی

اسموئی

!بسته پلي»

بدحادثه

همفرانسهاز

دروغ

يا

کراست

داد

می

انقالب«خبر

گروه

يک

درقصناشناس

که

را

شاه

فرزندان

از

يکی

دارد

بکشد

کند

می

زندگی

را»فرانسه

خبر

سفير«.

111

Fernand Souhart à Delcassé, le 18 Avril 1900, Téhéran , doc. no. 32 (Carton 2).112

:الملک

افضل

غالمحسين

ري ا و ت ل ا

افضل

اسناد

و

متون

مجموعه

منصوره اتحاديتاريخی نشربه کوشش تهران سيروس سعدونديان

397ص.1361تاريخ ايران113

نجا.هم ريغالمحسين افضل الملک : 114 ا و ت ل ا لضفا دانسا و نوتم هعومجم

تاريخی

منصوره اتحادي نشربه کوشش تهران سيروس سعدونديان

397ص.1361تاريخ ايران



34

داد

اطالع

شاهزاده

به

.ايران «114F

اسناد 115

در

هرچه

دادنبالهءگشتيم

نيافتيتاناين

.را

سفرد

اين

همر

.شد

نمی

ترک

روزه

و

درنماز

مرزگذ

میباز

که

ای

قصبه

و

شهر

رسيهر

حضو«

به

می»علما

.علمای«بويژهآمدند

دستهء

ه« »تبريز

خوان

محر«ک»روضه

می»روضهء

.جلفخواندند

هدر

»روضه

آمد

حسين

سيد

آقا

.خواند خودش»

قول

روسيهرادبه

:سر«نوشت

محر

مناسبت

به

را

آنجابحرينی

آمد

فرموديم

م

خواند

!روضه اسالم«»

هرگ»شئونات

نمیشاه

ترک

اند

در

حتی

.میشد

راه

به

جماعت

نماز

رون

.115Fانداخت

116

سراسيمگهراس

هموارهو

.بود

رکاب

بويژهدر

.تونل

از

نامدرترس ر ف س ک ر ا ب م

:نوشت

» شده تونل داخل که دانستيم نمی اينما از يم.

.

داد

دست

وحشتی

حالت

و

شد

خفه

ما

قلب

ظلمت

و

اسماعيل خان را آواز کرديم که کبريت روش کن! هی فرياد تاريکی

115

Police Générale, 4e Bureau , Paris, le 28 Février 1899 (Carton 2).

116 مبار مه ا ن ر ف س ه.ص20 24 29 33 40 49.



35

می کرديم کبريت بياورند و چراغ را روشن کنند.گويا کسی

!صدای ما را نمی شنيد «116F

117

در

28نوامب

1900بازگش

سفر

از

خالی

دست

.

قر

با

دهمراه

به

بيکران

فرنگياض

و

لت

!وام

ايرانهای

»روس

های

بانک

پبه

از

متجاوز

کرور

«بو

شده

.سف

اين

بادر

اتومبيليک

راننده هشا شد. داغان و خورد پارک دروازه به

اما آسيب نديد. مردم گردبه پياده رو پرت شد

ش

.يکآمدند

درون

به

را

خودش

و

کرد

وحشت

اه

ح»گالر« همينکه آمد انداخت. بجا اندکی لش

ای غرفه کبوتران«در سوی به تيراندازی به

.برآمد اما تيرش به خطا رفت.»117F

نظام الدولهء 118

رفيعی نيزکه از همراهان بود118F

119 داد گواهی می

شاه دور کودکان گرفتکه او را ناشيگری به و

می خنديدند.

د

بدبياری

از

2اوت

ماه

1900که

هنگامی

به

شاه

»ورسازديب

کاخ

از

«در

رفت

می

خيابان

Malakoff »کارگر

لباس

در

شخصی

«حملهاب

.سالسونکرد

شخص

آن

(Salson)دا

بنام

مجهز

117

رک ا ب م مه ا ن ر ف س

ص. . 77ياد شده118

« Le voyage du Shah », Contrexéville, Agence Havas, le 28 Juin 1900.119

پدر بزرگ ما کهاين ماجرا را نظ در رکابم الدوله رفيعی

بود برای ما نقل می کرد.



36

خواسگويا.بو»چما«

می

.بزند

را

119Fشاه

120

ازديگردرگزارش

اس»طپانچ«سخن

.رفته

.کرد

تائيد

را

دوم

گزارش

120Fوزيرخارجه

می 121

گفته

ازشد

را

طپانچه

بود

رکاب

در

که

الملک

حکيم

ضارب

داشکدست

را

فرانسه

گرفتهتابعيت

دستگيرضار.بود

هنگام

عصبه

چاقيک

يک

حاویطچانچيک

پول

کيف

يک

خودفران2و

با

.

داشت

گمان

پليسبه

»همدستی

بايست

می

ضارب

باشد

«!121Fداشته

122 .بود

ترسيده

سخت

هرگز شاه

ان

شاه

ترور

قصد

و

ضارب

درستیگيزهء

دانستهبه

.نشد

فرانسويان

ميان

در

ماالکوف

خيابان

ماجرای

هم

در

را

بيمار

شاه

روحيه

اما

.نداشت

واکنشی

واژه

. »سالسو«شکست

در

.بود

زبانش

ورد

مبارک«

.»سفرنامهء

است

کرده

ياد

122Fهم

مدت 123

تا

خبر

حکام

حتی

.ماند

پنهان

ماجرا

اين

ها

نشدن

.کد

خودشآنگاه

شاه

شد

رو

داستان

:نوشت

.گفت

باز

را

ماجرا

رخ« غريبی واقعهء ماست توقف ششم روز که امروز

کالسکداد. پهلوی خبيثی شخص يکديديم ايستاده ما

کالس

دم

به

دستدستش

در

و

گرفته

بود

باز

سرش

که

که

وديگر طپانچه دارد و سر طپانچه را روی سينهء ما گذارد

دست اومی خواهدآتش بزند. وزير دربار با ک مال جالدت بن

دست اين خبيث را از روی سينهءرا گرفته س خت فشار داده

120 Leprouste au Préfet de Police, Parhs, Télégramme Chiffré, le 2 Aout, à 9h, 15,

1900 (Carton 2) .121

Delcassé à Chargé d’affaires de France à Téhéran, le 28 Novembre 1900, no. 11,

Télégramme à chiffrer, Paris, 12 h. 5o.122

Capitaine Poyet (commandant militaire) à Préfet de Police Paris, le 2 Aout 1900

(Carton 2).123

ياد شده .55ص.سفرنامه مبارکه



37

کمال با ما کرد... ول را طپانچه سرانجام کرده رد ما

ابدا بيم و وحشت نکردي ت که به فضل خدا داشتيم 123Fم!ق

124

ابراهيم

و

السلطان

امين

رويداد

اين

در

چون

بودند

رهانيده

ازخطر

را

شاه

الملک

حکيم

خان

لقب

اولی

تاببه ا یمود

به

و

دادند

»شان ن

س د ق ا

. «نيزني

فرانسه

دولت

از

سپاسگزاری

در

کوژه

به

ای

نامه

مشيرالدوله

خارجه

وزير

:دست

اين

از

نوشت

فرانسه

سفارت

کارگزار

»که

کردم

دريافت

را

شما

قصدنامهء

با

همزمان

آن

در

همايونروت اعالم داشته ايدکه چگونه پليس اعليحضرت

قاتل را از اجرای سوء قصد باز داشت. اين خبر آخرين و

خبر دستگيری قاتل مايهء بسی خوشوقتی شد. نمی دانم با

ملت و کشور آن بزرگان شناسی حق تشريح به زبانی چه

مردم که شوقی و شور و شادی ابراز از بويژه برآيم.

اعليحضرتپاريس سالمتی خبر از که هنگامی برنمودند

ب فرصت از پس شدند. آگاه ازهمايون تا جويم می هره

ملت بزرگ به سپاسگزاری برآيدولت فرانسه «124Fو از آن

125

اين

رفرانسپليسرويداددر

قصد

نخستسوء

دا

نسبت

عمواوغلی

حيدرخان

به

.آنک

دروحال

خاسالآن

داستاگوي.بوهسا15حيدر

حيدرخانساختگی

تنهاناشناضاروهمکاری

در

ايرانی

دانشجويان

سروصدای

کردن

خاموش

برای

.بود

125Fپاريس

126

نقل

کبه

ارزد

پاريسمی

پليس

ادارهء

در

خانهنوز

حيدر

از

ای

»آنارشيس«پرونده

برجاست

که

سا

به

گردد

رمی

1312سال

آن

در

.

بوجوانیحيدرخان

27راسال

خودش

»مهندس

124همانجا.

125 کوژ فرناند به سفارتکارFernand Cougetمشيرالدوله زار

تهران

در

الثانی1900/7اوت4فرانسه

وزارت. «1318ربيع

اسناد

سياست داخلی .خارجه فرانسه «126

Voyage du Shah en France 1902, attentat contre le Shah de Perse, (Perse, Protocole,

Cour, Décoration, (Carton 57, Série B.).



38

خواند

می

«126Fبرق

نشس 127

کافدر

ر» Soufflotهای

ميش«خيابان

روشنفکرا»سن

پاتوق

ايرانیکه

بود

.کرد

می

حيدرخا شرکت

اين

که

شد

می

گفته

بهانهء

به

بهسخنرانی

را

دانشجويان

علمی

ای

افکار

.کشاند

می

آنارشيستی

تبليغات

آينو

هر

تر

داشتپليس

ايديد

حدر

اين

همانرخانکه

در

شاه

باشبو1900ضارب

!127Fه

است 128

کهگفتنی

ن

دهخدا

اکبر

علی

ها

نشست

آن

میدر

شرکت

يز

.کرد

بی

را

قصد

سوء

داستان

کوشيد

فرانسه

دولت

و

نکنند

پيشدستی

ها

انگليس

تا

دهد

جلوه

اهميت

عهده

بر

را

شاه

فرصتازياشناسنحمايت

بهره

تقويت نگيرند

ببه

.128Fنياينروحانيان

129

هنوزپس

که

شاه

به

تلگرافی

بوددر

فرنگ

در

زودت

هرچه

که

شدند

خواستار

.بازگردد

بسار

چه

شر

از

شدن

رها

مهمادر

کهناخواندهاين

بود

ها

کفرانسوی

کردند

ناشناسشايع

بگروهی

شاکشتنخيال

فرزندان

از

فرانسيکی

جنوب

در

.اند

پليافتاده

ازتنهاما

»توطئهء

ها

آنارشيست

«.گفت

می

روسخن

يافرانسبهر

تماي

پروندهچندان

اين

گشودن

به

نداشتنلی

.129F

130

دوم

فرنسفر

به

درشاه

9آوري

1902/1320

گرفهمشراسف.آغازيد از.ننظر

127

Police Générale, 2e Bureau, confidentiel, Paris, le 26 Juin 1912,

128 Surveillance de jeunes persans, Paris, Ministère de l’Intérieure, Service de Santé, le6 Juillet 1912

129 Voyage du Shah en France 1900, attentat contre le Shah de Perse,(Perse, Protocole,

Cour, Décoration, Carton 57, Série B.)130

Police Générale, 4e Bureau, Paris, le 28 Fevrier 1899 (Carton non inventoriés,

carton 11).



40

انگلستان سفدر

وزيرآرتوبه

هاردينگ

رکاب

ملتزمين

از

انگليس

مختار

کوشيدبود

می

هفتم

ادوارد

تاجگذاری

بهانهء

بهبه

را

شاه

بهبکشانانگلستان

ميدان

از

را

فرانسويان

کند

راهدر

اين

از

ايراو

با

چند

امتيازاتی

ترس

از

شاه

.رساند

امضا

میبه

تکرار

هم

پشت

:برو«کرد

انگلستان

به

!بايد اواما»

برای

مصي«

کشتی

با

.»عبور

135Fبود

و 136

شد

لندن

راهی

شاه

بازگش«

تهی

کيسهء

«.136Fبا

آنفرانسو 137

بر

ها

رف«بودندکه

نخواهد

يقين

از»به

که

زيرا

آب

از

وگذر

ترسد

می

اس«دريا

کابوس ! اما»

تصوبر

هاخالف

انگليس

ها

روس

با

رقابت

در

حتی

.گذاشتند

تمام

سنگ

شاه

ربرای

بهشاه

آراستن«

مدال . درکشتی»

را

او

هفتم

ادوارد

داد

جای

!خودش سفر»

اين

هاردينگ

ستوه«برای

خودش»آور

قول

به

اما

.نمود

او«می

هدف

تنها

با

تجارت

و

ايران

در

انگلستان

نفوذ

پيشبرد

بواين

کشور

! «137F138 سفر

اين

شادر

دل

آوردن

دست

به

ولخربرای

آزاد

وجه

پرداخت

بدون

اشيا

خريد

در

را

او

دست

بدينسان

.شاه گذاشتند

سوی

الملکعاز

مختار

علي«وزير

«32دولت

و«اسبابصندو

مبل

چنگال

و

کارد

«.کرد

راخريداری

خريد

وجه

.هانپرداخت

انگليس

خالف

چندانبر

فرانسويان

شاه

اما

.نداشتند

او

از

پذيرائی

به

تمايلی

با

که

داشت

ديگراصرار

»گر

های

آب

به

«

:گفت

می

.بزند

سر

فرانسه

»خيلی

قبلی

سفر

136

.120ياد شدمخبرالسطنه هدايت: خاطرات و خطرات 137

کسروی نتااحمد ا ر ي ا طه و ر ش م اميزيخ انتشاران تهران

چاپ دوازدهم . 27ص.2535کبير138

A. Hardingue, A diplomatist in the East , op, cit, p. 294



41

بود

بخش

!رضايت «138F

س 139

هم

بلژيک

یبه

.زد

شاه

سفر

ها

اينمرروزنامه

از

.کردند

عکس

شاه

که

بسياردست

ازيکی.داشملتزمين

شاه

رن«همراهان

سبز

طوطی

«»يک

احترام

با

دوش»بسيار

کشيبر

نشانهايد.می

سفر

شاهاها

.شد

نمايان

ابيماری

وروده

دل

به

ريزی.نداشاعتماد

آبرو

از

جلوگيری

يکدر

بود

ديده

تدارک

سوراخدار

شاهتانصندلی

مج

هر

در

و

کند

خالی

را

روده

و

دل

لبتواند

خود

زمينهبکشبا

اين

در

.اي

روزنامهی

انگار

گرفت

دست

به

قلم

ازبلژيکی

پرده

سوراخدار

صندلی

جملهبرداشداستان

از

.:نوشت

خت نيست.باايراشا« در مراسم حتیمدنيت چندان

از دل وکهسوراخدار می نشيند. زيراصندلیيرورسمی

رسمیدر مراسشرکتاز اين رد.روده خودش می ترس

کند می رویپرهيز را او اينکه سوراخدارمگر صندلی

عصبی می شود بنشانند! ... اگر اين صندلی حاضر نباشد

.خونسردی خود را از دست می دهد «139F

140

کنار

به

سوراخدار

سفرصندلی

اين

در

20ت

دولت

بزرگان

از

10مقامتن

با

و

تر

پائين

نجامسرا

18.بودند

رکاب

در

دربار

خدمه

از

تن

.ام

آورده

زير

در

را

140Fنامشان

واکنش 141

از

بلژيک

کمهمانداران

بود

آنمقاماتآشکار

شاهدولت

سفر

از

.بودند

چرکين

اينحالدل

با

ک

صندلوشيدندمی

داستان

.بگيرند

درز

را

139

همانجا.

140 « Le Journal de Bruxelles », le 14 Juillet 1902.141

الدوله مصدق الملک حکيم السلطان امين ميان: ازآن

الدوله بهادرخا وکيل غفاری نظام ميرزا الدوله حاجب ن

دکتر دبير سلطان شمس الملوک امين حضرت فخرالدوله مظفرالملک

آدوک ليندل Adockهوگ ميرزا Lindleyدکتر و خان ابراهيم دکتر

و

مترجم

خان

ت28علی

پائين

مقامات

از

ديگر

.تن



43

پيش

را

خود

کار

ها

خودش.برمیدسيسه

چنانکه

خ

در

پروا

بی

.است

کرده

ياد

142Fاطراتش

143 شاهدر

هارغيبت

تحريکات

فرصتیبرای

ينگ

شعاع

.آمد

دست

به

شاهمناسب

دوم

فرزند

السلطنه

.گرفتند

نشانه

را

اتابک

الدوله

عين

گروهی«و

متنفذ

ماليان

نمايندهء»از

.کردند

همراه

را

را

ماليان

همکاری

اين

فرانسه

نشانهء«سياسی

»وخامتمی

وضع

.هانست

انگليس

تحريک

به

شاه

اگر

که

زدند

ديوار

و

در

به

ها

«شبنامه

پايتحت

به

ورودش

از

نکند

برکنار

را

اتابک

کرد

خواهيم

.جلوگيری ريشخند»

به

فرانسه

سفير

:نوشت

رويداد«می

اين

رهگذر

از

توان

می

البته

ديد

را

هاردينگ

سر

نقش

.ها «

اين

ستادر

»مالحظ

قابل

مبالغ

درجهت

انگليس

سفارت

سوی

از

معنا

بدان

...اند

کرده

پخش

آميزی

اسرار

اهداف

هاردينگ

آرتور

آقای

خطرناکیکه

بازی

به

دست

است

زده

. «143F

144

شا

مصادبازگشت

دوم

سفر

تنگیبوداز

با

گوشت

و

نان

کمبود

خراساو

در

واحتکار

ايشااما.تهران

شنيدن

برای

شنوا

گونگوش

مثل اخب

به

.نداشت

بحراار

اين

سفاردر

داد

»مصر

های

گوسفند

«»بستن

ظرف

و

کالسکه

«

و

»دا

آينه

پيانوی

«که

تلفن

دستگاه

عدد

چند

»بزن

حرف

فرسنگ

چهارصد

تا

«.144Fبفرستند

نمونه 145

دهم

می

دست

به

ای

:»

وزي

! به برسانيد. عرض به داريد تازه خبر

بنو

دسنريمانخان

يک

که

دوس

اعلی

خيلی

کالسکه

گاه

و

اعال

خيلی

لکن

.بفرستد

بخرد

وينه

از

دونفره

کروکه

143 Arthur Hardingue : A Diplomatist in the East , London, Cole 1928.144

Fernand Couget à Delcassé ; Téhéran ; le 12 Juillet 1902, doc . no. 21(Carton 2) .145

ص.هما 44ا



44

زود زود خيلی بکن تلگراف او به مخصوصا باشد محکم

«!145Fبفرستد

146

باز

است: « مدتی خواسمشيرالدوله بستنی اسباب مکه

چه شدکه از قوهء الکتريک لگراف نمائدرست می شود

!ه و در راهست يا خيجويا شوم که فرستاده شد «146F

147

شاه

سوم

7سفر

پا1322ذيقعده1903/5آوريل

سفر.گرفت

هزينهء

10توما

اينبوهزار

در

.

حتی

دولت

.بودند

رکاب

در

زيادی

تعداد

سفر

شاه

اتومبيل

فرانسوی

راننده

پرداخت

به

قادر

.تهدينبود

به

اگرفرانسويان

که

آمدند

بر

ه

دستمزد

ااين

شکايت

به

دست

نشود

پرداخت

بدهکار

شکايات

اين

به

شاه

گوش

.برد

خواهند

.سفچنانکنبود

قصد

به

مناتباز

مليون

.گرفت

ها

روس

وامتيازاز

جلفا

از

شوسه

راه

داد

دولت

آن

به

را

تهران

و

قزوين

تا

تبريز

.در

تابستان

1320/1903.شد

اروپا

دروانهء

23

ژانويه

1903/ذيقعده

1321.الدولق

کعين

ها

بوپيشتر

خوزستان

شصدراعظحاکم

.به

وزير

اين

زمانه

(داخله

وزارت

)نوين

وزارت

يک

.برپا داشتند

سوايراشاه

سفر

ريزیبدر

آبرو

فرانسه

را پ. صندوق هدستور خريد دابه بار آورد.

امکرد فرستاد. ايران به کشتی هزينهبا

ک از در!نپرداخرشدخريهایاهيچيک

سال امقش«همان قسم صد نمود »چهار ابتياع

ه»سياهه«اما قل«رخريد و»از انداخت

1288ب

از

را

سوئيس

ن وفلو

پارچه

خريد

ت

غ

و

لندن يرشمشير

در

.نپرداخت

و

زد

جيب

به

146

: صفائی ابراهيم

ري ا ت یا رگ ه ب

انتشارات بابک تهران

.45شاهنشاهی. ص.2535147

ص. 43مانجا



45

چنگا«هم

و

وکارد

وميز

در»مبل

و

و«خريد

سی

صندوق

.»سه

فرستاد

ايران

به

و

داد

وحالجا

بوآنکه

نتوانسته

دولت

هنوز

ايران

مواجب«در

متقاضيه

.»سنهء

بدهد

147Fرا

ک 148

نبود

يبعنق«دور

شود

بلند

مردم

.»صدای

شد

که

دولت

به

بارها

فرنگ

های

گوشزددولت

يران

بايد

زودتر

هرچه

شاه

که

هکردند

خريد

بهای

گرا

.بدهکاربپردازد

سرانجامنيافتنش

.ه

شاه

فرانسه

خارجه

وزارت

تدستور ع

به

سررا

از

زدن

شدباز

خريداری

نشريات

پول

پرداخت

کردن»محترمان«

:دادگاهی

»محا ما«

احضار اعليحضرت پادشاه ايران در محکمه جهت «

»صلح

پا« اعيحضرت شخص پاريس نهم محکمهء صلح شاهقاضی

در را ايران

20 صورت در که کرده احضار آتيه آوريل

عی صلح بگذراند. اين کار آن اعليحضرت را با م امکان

به واسطهء تفصيل زير است: احضار فوق العاده

تش

کنترسويل

در

اعلحيضرت

که

هنگامی

ژوئن

ماه

يفدر

ادارهء با معاهده ادارهءداشتند کردندکه انطباعات

تماممذکور راجع که هائی روزنامه مسافرتفصول ه

سال جهت آن اعليحضرتکدر مدت اعليحضرت در اروپا است

بفرستد.

خو

تکليف

انطباعات

صادارهء

ادعای

نموده

ادا

ورا

بيست هزار فرانک نمود و اعليحضرت دو هزار فرانک مرحمت

فرمودند.

اعليحضرت به اين جهت است که وکيل ادارهء انطباعات

آوريل احضار کرده است که اين کار20پادشاه را در اجالس

پنج عد مسافت پذيرد و به مالحظه به طور صحيح انجام

است

داده

مهلت

هم

ماه

. «148F

149

148 ربيع االولئاز س نام خطی امضا ناخوانا /ماه مه1324س

.55ص.يادشدهصفائیبه نقل ا 1906149

خطی به نقل از1903مارس22از وزارت امور خارجه ايران

ص. ياد شده .59صفائی



46

ازدر

سوبازگشت

مارسفر

ماه

در

1321

بيمار م1903/

رغم

صفتبه

کودک

هوسشاه

باز

داشت

دخريد

.نصدستخطی

ميرزا

خانبه

نوشمشيرال

:وله

ا« اشير ارفع به ازوله: جفت دو بنويسد وله

مصر خريدهگوسفندهای ماده و نر ندارند شاخ که

عرض به آنرا جواب و بفرستد ست با البته بفرستد.

ذيحجه.برسانيد 1321«.149Fفی شهر

150

مر

:شاه

از

1322/ق

1904.شاهم

بحرانیحالت

بهشد دنو بيهوشی.»گرديعارض«کتلش

شد..های پی در پی دست داد لب پائين آويزان

زبانگاه دالکنت کوشيدند.روی اطرافيان

مردم ميان در اما کنند. پنهان را شاه بيماری

بود افتاده اس«کههو مرده پزشک!»شاه حتی

دکتر

می Adockانگليسی

بينی

پيش

را

او

مرگ

.قصکرد

شاهاوگرچه

تا

که

بود

اين

بيشتر

بتوانننمرده

ها

ازانگليس

برداری

بهره

به

را

نوينی

امتيازات

تدارک

و

برآيند

اوضاع

.کردنببينند

بدنام

طريق

از

کوشيد

می

پزشک

اين

شنايدر

فرانسویدکتر

راپزشک

خود

های

برنامه

ببرد

انگليسینفدراماپيش

باشی

حکيم

دامصرانشنايددکتر

می

ايسخنکندا

و

رواست

نا

صباحی«پزشک

چند

تواند

می

شاه

بماند

«.150Fزنده

151

.1904درافتام

فرنگ

سفر

خيال

به

نو

واز

الدوله

داشتعين

وا

جوررا

را

سفر

هزينه

که

کند

!151F

152

150

.شده

ياد

صفائی

151 Defrance (Albert) à Théophile Delcassé : « La maladie du Shah », le 11 Septembre

1904, doc. no. 53 (carton 2).152

D’Apachier de Maugin à Théophile Delcassé, Téhéran le 8 Octobre 1904, doc. no.

55 (Perse, Finances, volume 3)



47

:کرد

می

گزارش

فرانسه

و«سفير

اقتصادی

وضع

کمبود

با

خزانه

.نيست

تشريح

قابل

کشور

مالی

کارمندان

از

يکی

.روبروست

سابقه

بی

مالی

به

دولت

بودجه

کمبود

:گفت

من

به

12عاليرتبه

است

رسيده

فرانک

«152Fمليون

طلب 153

ميان

آن

از

اسلحه

خريد

بابت

از

فرانسوی

شنايدر

کمپانی

تومان

تجارتخانه

تجارتخانهءطلب

طلب

يانس

آخر

الی

و

جمشيديان

.

شاه

ااکنون

نامه

بیر و

تسر

:نوشت

می

الدوله

مشير

خان

رصن

به

شما « طرف از اينکه قبيل از شنويم می چيزها بعضی

بعضی کارها به پارهء اشخاص چيز داده می شود که اسباب

.بشوند و خيلی اسباب تعجب ما می شود «153F

154 شاه بيماری با ارتباط در نامه اين بيگمان

کرد.رفته رفته در ميان مردم رخنخبرشبود که

شاه که بود آن بر شنايدر دکتر می«اما هنوز

زنده صباحی چند استراحت و درمان با تواند

از نارسائی قلب رنجگرچ.»بماند سال هاست که

برد

می

.چندان

معدنی

های

آب

به

هم

او

های

سفر

است

نبوده

انگيز«موثر

شگفت

شاه

بيماری

پيشرفت

.است د«ازديهمچني»

!ادرابومين «

که

بود

آن

بر

فرانسه

ژرژسفير

پزشکدکتر

اين

داوری

به

خودش

کشور

آمد

به

در

بيشتر

انگليسی

سفير

سرانجام

!است

نشسته

نويسی

نسخه

و

پزشکفرانسه

اين

.آورد

روی

شنايدر

دکتر

به

:داد

اس«پاسخ

بيمار

سخت

شاه

!آری «154F

همزمان 155

153 Apachier de Mogin à Léon Bourgeois, Téhéran , le 12 Juillet 1905 (Perse,

Finances, volume 3) .154

:صفائی

ان قاجاريهابراهيم ر و د یخيرات یا تهران نامه ه

چاپ حيدری .1323شعبان2535 15انتشارات بابک155

Defrance, à Théophile Delcassé, le 11 Septembre 1904, doc. No. 53 (Politique

Intérieure, volume 1, carton 2).



48

که

پيچيد

شهر

در

يک«خبر

به

خطرناکبيماریشاه

حتی

.است

رفدچار

می

او

مرگ

از

«155Fسخن

156

هي

هایاکنون

فرانسهات

و

انگليس

و

روس

راتدارک

ينده

.ديدند

مردم ی

رفته

رفته

را

ها

بدبختی

فرنگياهم

سر

زير

.دانستند

ر(Capitaine Ghouch)کاپيتن

آبادانگليسی

خرم

در

.دکولوهمچنيکشتند

از(Colonel Douglas)گالل

را

درآوردند

بناهای.پای

کردن

ويران

به

آنگاه

افتادند

.دولتی «156F

رشا 157

دولت

که

بهازآنجا

کشانورشکست

بودکی

مشيرالدولهه

به

اولتيماتو« السلطاندا»

امين

زودتر

هرچه

که

واداردرا

برود

فرنگيان

سراغ

به

د«که

در

شرط

بال

قولکرو15و

نيز

و

بگيرد

وام

تومان

وف

خدمهء

که

نرانبدهد

دربار

از

را

شاه

.دار «

اي

که

آنجا

از

دين

اهل

ردهء

از

بيشتر

خدمه

ن

امين

بودند

شاه

واطرافيان

نتافت

بر

السلطان

دا

استعفاد

.مبلغاکنوند

ايران

دولت

229هزار

شاهليره

بانک

شمقروضبه

.اربه

کمبود

افتاد

.رف

زارش

» : مالی

و

اقتصادی

وضع

با

خزانه

.است

ناگفتنی

سابقهتنگیايران

بی

بودجه

کمبود

.بهروبروست

12رسيده

فرانک

مليون

است

«.157F

158 .خواست

می

پول

باز

مرگ

درپای

1905»از

لندن

و

پطرزبورگ

سن

400وام

ليره

هزار

156

Ibid .157

Apachier à Delcassé, Téhéran , le 11 Décembre 1904, doc.no. 9 et le 5 Novembre

1905, doc. No. 61.158

Defrance à Delcassé, le 6 Octobre 1903, Téhéran, doc. No. 42 (Perse Politique

Intérieure, volume 1)



49

«.158Fگرفت

ا 159

روی

و

زير

راه

اين

بهاز

را

ان

ا

و

روس

گرو

.داد

159Fنگليس

160

آباد1906مارس1324/19محرم26در

نجم

:نوشت

تقويمش

در

دارد«خوشبينانه

داللت

سال

اين

شاهنشاه

اعليحضرت

مبارک

وجود

برصحت بر»

و

قورخانه«

ترقی

و

سپاه

نظم

و

مملکت

آبادانی

بديعه

صنايع

و

ديگ»دولتی

سوی

از

ت«و ع

بر

صدارتعظمی

استقالل

ت ق

و

ايشانعلما

پيشرفت

و

امور

همهء

!در «160F

161

1906مه15درو

عدالتخانه

با

همزمان

که

شاه

بود

مرد«اصالحات

»مانند

شرکتدر

راسم

را

او

.زحم«کرد

صندلآوردبه

روی

و

»د

همراه.نننشا

داد

دست

ناقصی

سکتهء

همانروز

تاريک

آيندهء

از

خبر

که

مدت

کوتاه

اغماء

با

.داد

کهپزشمی

کنند

وانمود

خواستند

ايرانی

ان

به

سکته

آمد

پی

از

شاه

اما

.گذراست

نقرس

باشی

حکيم

پس

.بود

شده

دچار

لمسی

و

هاافليج

خواستن

بالين

به

را

هفرنگی

.دکوشيدگا

و

دارند

پنهان

را

آنماجرا

اهميت

درجهء

از

همانروز

فردای

پس

.دربکاهند

ژوئ

ماه

اول

1906رو

را

سالمشاه

مراسم

به

چرخی

صندلی

اين

در

.نشوند

آگاه

حقيقت

از

مردم

تا

بردند

نگفت

سخن

کالمی

شاه

مراسم

. ..او

اينکه

از

پيش

را

او

پای

و

دست

ها

ساعت

بياورند

تاالر

به

را

بکاهند

افليج

حالت

از

تا

بودند

داده

مالش

«.161F

162

:رفت

گزارش

159 Apachier le Maugin à Théophile Delcassé, Téhéran, le 12 Juillet 1905(Perse,

Finances, volume3) .160

Paul Cambon à Léon Bourgeois, Londres, le 24 Septembre 1906 (Perse, Finances,

volume 3).161

دی ا ب آ مج تقويم ن

.1ص.162

همان گزارش.



50

بود.صورت شاه اندکی کج شده بود و لب پائين آويزان«

شدند ناگزير نبودند. حرکت به قادر پايش و دست و

خبر دهشرفيابی ها را لغو کنند د.و به سفارتخانه ها

شاهز رومانی دولت بياری بد والنتيناز بيلسکوه ژرژ

(George Valentin Bilesco)ها یارب ارناشن ءااتسرف ناريا هبه

نيارستند از اين ديدار جبود وگيری کنند. . دولتمردان

شاهزاده آن آوردند. چرخی صندلی با را شاه ناچار به

من خودم را رو در روی يک جسد يافتم.«گواهی می داد:

چشم ها خاموش درهم سمت چب بدن او بی حرکت بود. چهره

شاه

.فلج

چپ

پای

و

افتاده

پائين

کردهبالب

سکته

!»بود162F

163

در

4ژوئ

1906ن

از

شاه

.کرد

زشکانسکته

يکديگر

با

رقابت

در

کوشيدندمعالج

خودمی

زودتر

بويژه

.برسانند

مرده

نيمه

شاه

بالين

به

را

ليندلی

ژرLikdleyدکتر

دکتر

و

کهGeorgeانگليسی

.برديم

نام

شنايدرپيشتر

دکتر

Schneiderتنها

غايب

که

بود

شايع

گرچه

.است

بيمار

گفتند

می

که

بود

زده

کنارش

ها

انگليس

.سفارتداند

از

ايران

لت

ياری

هم

ناآلمان

به

فال

قرعهء

.دکترخواست

که Goethingerگوتينگر

افتاد

.بود

دانمارکی

اصل

در

پزشک

اين

:گفت

می

»شود

پرستاری

خوب

اگر

شاه

دي

هفته

چند

تا

تواند

بمانمی

زنده

ر

«.ام

شنايدر

کدکتر

بود

گفته

ماهپيشتر

تا

شاه

زنده

درستدسامبر

او

بينی

پيش

.ماند

نخواهد

.درآمد

163Fتر

164

مشيرابه

های

پنهانکاری

خبر ولرغم

شاه

تدريجبيماری

کربه

درز

مردم

ميان

در

.

سرکوبانداخوحشتبچنانآرشاه

فرمان

که

163

Apachier le Maugin à Léon Bourgeois : « La maladie du Shah », 1 juin 1906, doc.

no. 45 (carton 2)164

Apachier le Maugin à Théophile Delcassé : «La maladie du Shah » Téhéran le 17

Mai 1906, doc . no. 36 (carton 2) .



51

.داد «164F

دنبا 165

دآنبه

6فرمان

1906/12ژوئن

الثانی

به1324ربيع

تندی

نامهء

هلدوعين

روال

اين

در

.:نويساند

رسيد عرض به که قراری از اعظم: تابک اشرف جناب

اين در مردم رفتار کسالتیوضع جزئی ما که روز چند

و شماداشته خوب نيست و بعضی فضولی ها می کنند ايم

هم در تاديب آنها مسامحه کرده ايد... چه جهت دارد مردم

بشوند.. جسور و العنان مطلق بحاينطور هم ما .

تنبيه

در

که

کاری

مسامحه

اين

ولی

است

خوب

خيلی

حالمان

اين از جد بايد است... موثر برما خيلی شده آنها

مردمان مفسد جلوگيری کرده و در هرگونه تنبيه و سياست و

گرفتن

پس

و

مرسوم

قطع

و

ديوانی

شغل

گرفتن

و

کار

از

خلع

به هيچوجه ابقا نکن يد و از شما ميخواهيمامتيازات آنی

اين فرمايشات ما را در کمال عجله اجرا نموده و مردم را

»به جای خودشان بنشانيد165F

166 عالم الدولهدکتگذاشت.به وخامتشابيماری

تبا جدورا به بالين خواندنو دکتر ليندلی

درمانتمام

آلمان.برآمدنشابه

حکيم

يک

شاه

معالجهء

برای

هم

ودنخواسته

.اطرافيان

وانمو

کوشيدند

ندادککننمی

روی

اتفاقی

بهنقرسبيمارتنها

اکثر

حد

و

کرده

عود

.است

ترسانده

را

درباريان

و

انجاميده

بيهوشی

ژوئيه

محرم1906از

در 1324/

هائی

ناآرامی

:دادند

می

گزارش

فرانسويان

.داد

روی

«تهران

محص

است

سهمگين

بينوائی

و

وفقر

ناياب

ول

تهی

!خزانه اکنون»

هم

افزود

می

و«همو

روس

اند

شده

ميدان

وارد

بيش

و

کم

ها

.انگليس «166F

167

اما

.بود

پول

آزمند

هنوز

هم

مرگ

د

شاه

لندن

از

چنانکه

400وام

ليره

خواسهزار

.

165 Apacier le Maugin à Bourgeois : « La maladie du Shah » le 17 mai1906.

166 شمار»قاجالدين شامظف«جواد شيخ االسالمی: 5آينده

مرداد و مهر7و 367-380ص. 1349سال سيزدهم167

Ibid .



52

اوت

دراز1906اول

ساعت

دو

.کرد

سکته

نو

بربيهوشی

بسر

اغما

.و «

از

درهمينکه

يهوشی

بگيرند

جشن

را

روزش

زاد

که

کرد

درخواست

آمد

نياوران 1906اوت5در

کاخ

در

مراسم

اين

اما

.شد

آورنتوانستشاهبرگزار

به.دوام

.گفت

ترک

را

مراسم

شناچار

سفيردکتر

به

يدر

فر

:گفت

می

محکو«نسه

مرگ»شاه

و

است

درکمين

!167F

168

.1906/1324او9و6در

مشروطيتق

فرمان

دو

فرانسه

سفير

.شد

گزارشپخش

خارجه

وزارت

به

:فرستاد»

خان حسين ميرزا ديدم انگليس سفارت بست در من

در

ما

تکنيک

پلی

مدرسهء

در

که

وزيراعظم

مشيرالدوله

باال ت را میی يک صندلی سند مشروفرانسه درس خوانده

ايستاده انگليس کارگزار او کنار مردمخواند. در بود.

ام اين مشروطيت همگوش می دادند و دست می زدند. سران

روشن نيست. هم اکنون ابزاری است در دست سفارت انگليس

!«168Fدر رقابت با روسيه

169

در

28شوا

1324/اکتبر

1906السطنه

گزارشمغيث

:کرد

بود

خوب

شاه

وضع

»پنجشنبه

صبح

از

ولی

ب

دوروزه

اين

در

.است

شده

سنگين

تمامباز

از

شاه

کسالت

واقع

در

.اند

شده

جملهمايوس

ز

نگين می شود کهغرائب است. گاهی چنان منقلب و س

و غيره حاصل می نمايند که تاتمام عملهء خلوت

.»دو ساعت کار تمام خواهد شد169F

170

مغيث1906دسامبر1324/ 21شوال28در

حال شاه در«وشت:با احتياط تمام میالسلطنه

168

Descos à Bourgeois : « La maladie du Shah », Téhéran, le 7 Aout 1906, doc. no. 56

(carton 2)169

Decaux (Alain) à Léon Bourgeois , Téhéran, le 20 Aout 1906, doc .no.61 (Perse,

Politique Intérieure, M.A.E.F.)170

طن ل س ل ا ثي غ م یاه هم ا ن . 73ص.1324شوال 28ياد شده



53

چن

راين

امد

اسباب

خيلی

.بود

خوب

واریه

در

شده

سنگين

باز

پنجشنبه

صبح

از

ولی

.بود

شده

اند

شده

مايوس

همه

روزه

دو

داين

.کسالت

واقع

می

سنگين

چنان

گاهی

.است

غرائب

جمله

از

شاه

ساعت

دو

که

نمايند

می

حاصل

خلوت

عملهء

که

شود

.شد

خواهد

تمام

حالديگرکار

قسمی

بين

همين

در

شود

می

خوب

...ندارد

کسالتی

هيچ

گويا

وزکه

دربار

.

است

پريشان

و

ش مش

اندازه

بی

400هزار

طلب

(ازشاه

)تومان

است

معلوم

.بايددارد

ه

باشمض

!طرب «170F

171

سخ

شاه

چون

که

داد

می

گواهی

بيماررشديه

و

گذران«بود

می

را

حيات

روزهای

»آخرين

ک

شدند

کار

به

دست

ها

باانگليس

نوزه

خراج

ازب

تا

کنند

وا

سر

از

را

گمرکات

مدير

ژيکی

.بکاهند

ها

روس

171Fنفوذ

172

دسامبر

سرآغاز

در

شاه

حالت

1906.شد

بحرانی

تهران

به

را

ميرزا

علی

محمد

ماه

همان

سوم

در

خواستند

.در

شاه

4ژانويه

1907درگذش

«.172F

173

راگرچه

شاه

مرگ

تاريخ

فرانسويان

9ژانويه

کرده

گزارش

.173Fاند

174 قاضی

شاه

مظفرالدين

مرگ

در

:گفت

و

کرد

سخنرانی

باکو

در

شرع

»که

اصالحاتی

همگی

پذيرفت

و

کرد

باب

فقيد

شاه

مظفرالدين

منطبق

شريعت

و

قرآن

دربا

ما

مقدس

قرآن

.ند

است

آزادی

ندای

خود

بردگوسرشت

محکوميت

.

171

نام

يادشده

السلطنه

مغيث

خان

يوسف

ميرزا

های

73نامه

28شوال

1324.ص

139. 172نح عمشمس الدين رشديه: ا و س ناريا خيرات رشن تهران

.106ص.1362173

Edward G. Browne : A Brief Narrative of Recent Events in Persia, The Four

Pillars of the Persian Constitution, London, Luzac and Co. January 1909, p. 5.174

Eugène Descos à Stephen Pichon, Téhéran, le 9 Janvier 1907, doc. no.33,

(Carton2).



54

فقيد

شاه

ايرانبرای

ساختن

نشانآزاد

مسلمانی

«.174Fبواو

175

ا

آورم

می

آرشيوسندی

ز

فرانسه

خارجه

وزارت

واکنش

شاهبدر

مظفرالدين

مردممرگ

ميان

در

.بباکو

مردم

که

بيفزايم

هم

را

سفراين

از

کو

آنشاه

از

خوبی

خاطرهء

و

بودند

شاد

خطه

آن

به

.داشتند

سفر

شاه

مظفرالدين

سوگ

در

باکو

معاون قونسولگ( )1907ژانويه15اکو ی فرانسه در گزارش

اروپاست. شهری که بهبشهر باکو دروازهء ايران«

روزگار پيشين جزو خاک ايران بود. اهالی اين شهر هنوز

از را شيراز های راخان خود هنوز و اند نبرده ياد

ايرانی می دانند. از سوی ديگر شمار زيادی از ايرانيان

به باکو میاز دريای خزر می گذرند و برای گذران زيست

و نفت صنعت کارگران باربران ميان آن از آيند.

در دم در باکو بازرگانان. پس هرچه در ايران می گذرد

مرگ به نسبت توانست نمی باکو پس يابد می بازتاب

د.اوت بمامظفرالدين شاه بی تف

شب

در

9ژانويه

1907.رسيد

شاه

درگذشت

خبر

که

بود

پخشفردای همان روز اطالعيه ای از سوی قونسول ايران

های سه گوشهشد. در دم بيشتر دکان ها بسته شدند و پرچ

سيل مردم سياه و سبز در کوچه ها نمايان شدند. آنگاه

هيات شدند. ايران سفارت روانهء گوئی تسليت بهر از

نمايندگی ما نيز رفتن به سفارت را وظيفه خود دانستند.

زبا ن همگان همانا فرمان مشروطيت بود که بهاکنون ور

يزدست شاه فقيد امضا شد. فرمانی که برايشان افتخار آم

بود

به قونسول ايران ميرزا محمد شنيدم يکی از روس ها

روسيه از جلوتر گامی ايران کشور گفت: می خان علی

:داد

می

پاسخ

ايران

قونسول

!است

برداشته

»کار

همه

م معقوليت به داربستگی لت ! به» ديگر ايرانی يک

گفت: می هم«نگارنده کشور درون در طلب اصالح جنبش

175

Le consul de France à Bakou à Lamartinière (Ambassadeur de France) ; le 4

Janvier 1907 (Perse, Politique Intérieure).



55

با هيچگونه مخالفتی روبرو نيست. زيرا دشمنان بی اکنون

در ميان کارمندان و روحانيان خشم بويژه شمار اصالحات

.دم زدن ندارنا در سکوت فرو برده اند و جراتخود «

) مراسم رسمی1907در يازده ژانويه ) ساعت يازده صبح

يرانی نشين شهر بنا شدهبرگزار شد که به تازگی در بخش ا

همراه با قونسول هااست. جمله سياسی و مقامات نظامی

ارمنی

کشيش

پنج

اول

رديف

در

.جستند

شرکت

مراسم

اين

در

می به چشم اسقف سر رياست به گريگوری کيش وابسته به

قونسول اير ميرزا محمد علی خان با باالپوشخورد. ان

دوز

زر

کابريشمين

می

پذيرائی

گويان

تسليت

ازاز

پس

بهقرائت قرآ ن شاگردان يکی از مدارس ايرانی قصيده ای

در مدح شاه پرطنين گريهء آواز فقيد خواندند. هق هق

وزيرف برانگيخت. را 175Fحضار

176 به باکو مسلمانان از يکی

خطاب ترکی اززبان و خواند شوری پر و خوب بسيار هء

آزاد«برآمدن شاه»خورشيد مظفرالدين همت »علي«به

افزود و گفت «سخن رو پس اين فقيداز ديدگاه انی در

جاو

پروازجهانيان

در

ايران

فراز

بر

شکوه

پر

و

انه

خواهد بود و جانشين او محمد علی شاه بايد راه او را که

دنبال کند.ايران را آزاد و نيک بخت کرد

پايان به وعظ با را مراسم منطقه ماليان سرکرهء

توسط

شده

پذيرفته

اصالحات

جوهر

برنمايد

کوشيد

و

رساند

مجيد قرآن که زيرا است. سازگار شريعت با فقيد شاه

آزادی مليت ها را می ستايد و هرگونه بردگی را محکوم می

م که کنيم می فراموش ما اغلب کهکند. شاه ظفرالدين

مسلمان راستين بود و چون می خواست مسلمانی خود را ثابت

ايران را آزاد کرد. کند

ها

گفتگو

و

ها

بحث

اين

از

که

ای

نتيجه

و

برداشت

اينست همه طبقات م هرچند که بیحاصل می شود لت ايران

آز يخواه تر از آن هستند که بتوان تصور کرد.فرهنگ

ايرانيانی که بيشترشان کارگرسوگواراندر اين اجتماع

با همراه پيش در عزا های علم با هستند باربر و

ب

مزين

های

اسب

با

و

فقيد

شاه

تصاوير

پارچه

وه

سبز

ای

سياه مراسم سوگواری را بر پا داشتند. اين راه پيمائی

ن با موسيقی نظامی همراهی می کرد.را بريگاد قزاق اي

176

) ) مدير1917-1860هاشم بی وزيروفيا تازه ح

و شوهر خواهر

.ارشاآقايوف رئيس روزنامهء



لختی کوچهسوگواران به سوی حرکت کردند. قونسولگری

بستند. گروهی همها را درنورديدند و راه را بر عابرين

می زدند.در مراسم عزا با طنين منظم سينههمه دکان

مغازه هاشان های مسلمانان بسته بود. بيشر ارامنه هم

ب در روز آن در بودند. بسته ورا کنسرت از خبری اکو

و نمايش همائی نيزگرد بلديه شورای مجمع حتی بود.

نشست های خود را تعطيل کرد.

ارامنه به ياد13به دستور اسقف گرجيان در ژانويه

پا بر خودشان کليسای در مذهبی مراسم شاه مظفرالدين

دست

اين

از

از

مراسمی

نيز

قفقاز

شهرهای

ساير

در

.کردند

يرانیشاهد ورود هيات های شده است.ما همه روابرپ

.هستيم که از ماوراء خزر عبور می کنند «176F

177

177 Le Consul de France à Bakou : « Le deuil de Mozafar-ed-Din Shah », le 4 Janvier

1907, Henri de Lamartinière à Stéphan Pichon , Téhéran, le 15 Janver 1907, (Perse,

Politique Intérieure , volume 2) .

Adle Mozaffari - Homa Nategh

Documents

Transcript of Adle Mozaffari - Homa Nategh