Adam smith

Θέσεις - τριμηνιαία επιθεώρησηΗ συμβολή του Adam Smith στην οικονομική επιστήμηIsaac I. Rubin

Η συμβολή του Adam Smith στην οικονομική επιστήμη. Μέρος Α'του Isaac Rubinμετάφραση Χρ. Βαλλιάνος

1. Ο βιομηχανικός καπιταλισμός στην Αγγλία στα μέσα του 18ου αιώνα

Ο μερκαντιλισμός, που αντανακλούσε τα συμφέροντα του εμπορικού κεφαλαίου, είχε προκαλέσει στη Γαλλίατην αντίθεση των Φυσιοκρατών, που ήταν υποστηρικτές της αγροτικής αστικής τάξης. Ωστόσο, η αντίθεση αυτήδεν είχε καμιά κατάληξη, καθώς το πρόγραμμα των Φυσιοκρατών δεν υλοποιήθηκε ποτέ. Οι μόνες δυνάμειςπου μπορούσαν να συντρίψουν τον μερκαντιλισμό ήταν αυτές της βιομηχανικής αστικής τάξης των πόλεων. Ηολοκλήρωση της νίκης επί του μερκαντιλισμού, τόσο στην πράξη, όσο και στη θεωρία, αποτέλεσε έργο τηςΚλασικής Σχολής που ίδρυσε ο Adam Smith. Αν οι Φυσιοκράτες ονειρεύονταν τις γρήγορες επιτυχίες τουπαραγωγικού αγροτικού κεφαλαίου, η Κλασική Σχολή αγωνίστηκε εναντίον του μερκαντιλισμού στο όνομα τηςελεύθερης ανάπτυξης του βιομηχανικού καπιταλισμού. Για να καταλάβουμε καλύτερα τη θεωρία του Smith,πρέπει πρώτα να πάρουμε μια ιδέα για την κατάσταση του βιομηχανικού καπιταλισμού στην Αγγλία γύρω σταμέσα του 18ου αιώνα, την παραμονή της βιομηχανικής επανάστασης.

Ο 18ος αιώνας ήταν μια μεταβατική περίοδος στην ιστορία της Αγγλικής βιομηχανίας, και χαρακτηρίστηκε από τη συνύπαρξη διαφορετικών μορφών βιομηχανικής οργάνωσης: κατ' αρχήν ήταν οι ανεξάρτητοι χειροτέχνες, οιοποίοι υπήρχαν ακόμα ως απολίθωμα του παρελθόντος. Δεύτερον, υπήρχε ένα ευρέως διαδεδομένο σύστημα οικοτεχνικής ή οικόσιτης βιομηχανίας μεγάλης κλίμακας. Και τρίτον, εμφανίζονταν πλέον, μεγάλεςσυγκεντροποιημένες καπιταλιστικές επιχειρήσεις ή μανουφακτούρες (manufactories).

Στις αρχές του 18ου αιώνα υπήρχε ακόμα στην Αγγλία ένας μεγάλος αριθμός ανεξάρτητων τεχνιτών. Ο Defoeμας άφησε ένα ενδιαφέρον πορτρέτο της ζωής των ανεξάρτητων μαστόρων - ενδυματοποιών που ζούσανκοντά στο Χάλιφαξ: «Σχεδόν σε κάθε σπίτι υπήρχε μια τεντώστρα, και σχεδόν σε κάθε τεντώστρα ένα κομμάτιύφασμα... ή shalloon...» «...κάθε ράφτης πρέπει να συντηρεί ένα άλογο, ίσως και δύο, για τις αποστολές καιμεταφορές του εργαστηρίου του... κάθε λοιπόν ενδυματοποιός γενικά συντηρεί για την οικογένεια του μια ή δύοαγελάδες, ή και περισσότερες...» «το σπίτι είναι γεμάτο από γεροδεμένους ανθρώπους, μερικοί στο βαφείο,μερικοί δοκιμάζουν τα ρούχα, κάποιοι άλλοι στον αργαλειό...» «... γυναίκες και παιδιά... είναι συνεχώςαπασχολημένοι λαναρίζοντας, γνέθοντας, κοκ, έτσι ώστε κανείς δεν μένει χωρίς ασχολία, όλοι μπορούν νακερδίζουν το ψωμί τους, από τον νεώτερο μέχρι τον γεροντότερο. Μόλις που είναι τεσσάρων χρονών, αλλά ταχέρια τους δουλεύουν καλά και δεν έχουν καμιά ανάγκη βοήθειας.»1 Οι τεχνίτες διατηρούσαν την ανεξαρτησία τους χάρις στο γεγονός ότι μετέφεραν οι ίδιοι τα εμπορεύματα τους για πώληση στις πλησιέστερες αγορές.

Ωστόσο, από τη στιγμή που έφθαναν στην αγορά, οι τεχνίτες συνήθως έπρεπε να πωλούν τα εμπορεύματα τουςόχι άμεσα στον καταναλωτή, αλλά σ' ένα μεσάζοντα [middleman]. Οι υφασματοποιοί που ζούσαν κοντά στοLeeds έφερναν τα υφάσματα τους στο Leeds δύο φορές την εβδομάδα, όπου το εμπόριο διεξαγόταν αρχικά σεμια γέφυρα, και αργότερα σε δύο σκεπαστές αγορές. Κάθε υφασματοποιός είχε το δικό του πάγκο όπου έφερνετα υφάσματα του. Στις έξι ή επτά το πρωί, με τον κτύπο της καμπάνας, εμφανίζονταν οι έμποροι και οιμεσάζοντες, που άρχιζαν να διαπραγματεύονται με τους υφασματοποιούς, ολοκληρώνοντας τις συναλλαγέςτους σε μια περίπου ώρα. Γύρω στις εννέα οι πάγκοι είχαν αδειάσει και η αγορά ήταν έρημη. Σ' αυτές τιςσυνθήκες οργάνωσης, παρ' όλον ότι διατηρούσαν την ανεξαρτησία τους, οι τεχνίτες πωλούσαν ήδη τα εμπορεύματα τους στον έμπορο και όχι στον καταναλωτή.

Η ανάγκη να πωλούν στους εμπόρους οφειλόταν, τις περισσότερες περιπτώσεις, στην ειδίκευση των τεχνιτών,στο γεγονός ότι ο καθένας τους ήταν συγκεντρωμένος σε μια ιδιαίτερη περιοχή, και στην επέκταση της αγοράς. Αν για παράδειγμα οι υφασματοποιοί που ζούσαν γύρω από το Leeds εξειδικεύονταν στην κατασκευή ενόςιδιαίτερου τύπου υφάσματος, η κατανάλωση του δεν περιοριζόταν προφανώς μόνο στην περιοχή του Leeds, θα

Σελίδα 1 / 21


εξαγόταν και σε άλλες Αγγλικές πόλεις, ακόμα και στο εξωτερικό. Δεδομένου ότι δεν μπορούσε να παραδόσειτο ύφασμα του σε τόσο απομακρυσμένες περιοχές ο ίδιος ο τεχνίτης, το πούλαγε στους εμπόρους, ταφορτωμένα καραβάνια των οποίων μετέφεραν τα αγαθά στις διάφορες αγορές και εμπορικές πόλεις τηςΑγγλίας.

Επίσης, οι μάκρυνες αποστάσεις των αγορών των πρώτων υλών, για παράδειγμα, η αδυναμία μετάβασης σταμεγάλα εμπορικά κέντρα για την αγορά μαλλιού, οδηγούσε στο ίδιο αποτέλεσμα. Οι πρώτες ύλες αγοράζονταναπό τους εμπόρους, που τις διένεμαν στους τεχνίτες για κατεργασία. Έτσι λοιπόν στο Lancashire, οι υφαντέςπρομηθεύονταν στιμόνια και υφάδια, τα κατεργάζονταν, και μετάφεραν τα έτοιμα προϊόντα στην αγορά.Ωστόσο, προοδευτικά, η προμήθεια νήματος έγινε δυσκολότερη, σε σημείο που οι έμποροι του Μάντσεστεράρχισαν να μοιράζουν στους υφαντές στιμόνια και μπαμπάκι και οι υφαντές εξαρτήθηκαν απ' αυτούς.

Σε άλλες περιπτώσεις, η εξάρτηση των τεχνιτών από τους εμπόρους επήλθε από την ανάγκη αγοράς νέωνμέσων παραγωγής. Οι πρόοδοι της υφαντουργικής τεχνολογίας απαιτούσαν ο κάθε «μάστορας» να διαθέτει έναμεγαλύτερο αριθμό αργαλειών. Δεδομένου ότι έλλειπαν τα μέσα για τέτοιου είδους προμήθειες, τουςπρόσθετους αργαλειούς τους παράγγελναν οι προαγοραστές και τους παραχωρούσαν στους «μαστόρους».

Έτσι λοιπόν, οι μεταβαλλόμενες συνθήκες παραγωγής και πώλησης εμπορευμάτων (η εξειδίκευση τωντεχνιτών, η πιο εκτεταμένη αγορά όπου πωλούνταν αυτά τα εμπορεύματα, οι μακρινές αποστάσεις των αγορώνγια την προμήθεια των πρώτων υλών, η ανάγκη επέκτασης των μέσων παραγωγής) προκάλεσαν την προοδευτική υποταγή του «μάστορα» - τεχνίτη στον προαγοραστή. Στο Leeds, ο μάστορας εξακολουθούσε ναμεταφέρει τα εμπορεύματα του στην πόλη. Ωστόσο, προοδευτικά, άρχισε να έρχεται ο έμπορος. Οι έμποροι του Λονδίνου, ταξίδευαν μέχρι τους μαστόρους, αγόραζαν όλα τα εμπορεύματα τους, και τους πλήρωναν σεμετρητά. Στο Μπίρμιυγκχαμ, οι προαγοραστές έφταναν μέχρι τους κλειδαράδες, με άλογα για φόρτωμα,αγοράζοντας όλα τα εμπορεύματα τους. Αποκομμένος από την αγορά, ο τεχνίτης εξαρτήθηκε τελικά από τοεμπορικό κεφάλαιο.

Στο βαθμό που ο τεχνίτης μπορούσε να πωλεί τα εμπορεύματα του σε μια σειρά εμπόρων, μπορούσε και πάλινα διατηρεί ένα βαθμό ανεξαρτησίας. Αλλά προοδευτικά εξαρτάτο όλο και περισσότερο από ένα συγκεκριμένονέμπορο, ο οποίος αγόραζε ολόκληρη την παραγωγή του, του έδινε παραγγελίες, προκαταβολές, και, τελικά, άρχισε να τον προμηθεύει με πρώτες ύλες (και λιγότερο συχνά, με εργαλεία παραγωγής). Από εκείνη τη στιγμήκαι μετά, το προϊόν δεν ανήκε πλέον στον τεχνίτη (που πλέον εισέπραττε μια απλή αποζημίωση για την εργασίατου), αλλά στον προαγοραστή. Αυτός με τη σειρά του, έγινε προμηθευτής, με πολλούς τεχνίτες μικρής κλίμακας - τεχνίτες που είχαν γίνει ανεξάρτητοι εργαζόμενοι οικοτεχνίας. Οι ανεξάρτητοι τεχνίτες παραχώρησαν τη θέσητους στην οικοτεχνική βιομηχανία, ή οικόσιτο σύστημα βιομηχανίας μεγάλης κλίμακας, η επέκταση του οποίουσήμαινε τη διείσδυση του εμπορικού κεφαλαίου στη βιομηχανία, και έστρωσε το δρόμο για την πλήρηαναδιοργάνωση της βιομηχανίας σε καπιταλιστική βάση.

Στη διάρκεια του 17ου και 18ου αιώνα, ταυτόχρονα με την επέκταση του οικόσιτου ή αποκεντρωμένουσυστήματος της βιομηχανίας μεγάλης κλίμακας, έκαναν την εμφάνιση τους οι μανουφακτούρες. Αυτές ήταν λίγοως πολύ μεγάλης κλίμακας, συγκεντροποιημένες καπιταλιστικές επιχειρήσεις. Η μανουφακτούρα διέφερε απότο οικόσιτο σύστημα κατά το ότι οι εργάτες εργάζονταν όχι μόνοι τους στο σπίτι, αλλά σε μια ενιαίαεγκατάσταση, που είχε οργανώσει ο επιχειρηματίας. Διέφερε από το μεταγενέστερο εργοστάσιο λόγω τηςκυριαρχίας της χειρωνακτικής εργασίας, και της απουσίας οποιασδήποτε εφαρμογής μηχανών.

Οι μανουφακτούρες εμφανίστηκαν σε ορισμένες περιπτώσεις ανεξάρτητα από το οικόσιτο σύστημα, και σεορισμένες περιπτώσεις προέκυψαν άμεσα απ' αυτό. Εμφανίστηκαν ανεξάρτητα εκεί όπου εγκαταστάθηκε σε μιαδεδομένη χώρα ένας νέος, προηγουμένως άγνωστος παραγωγικός κλάδος: προσκλήθηκαν από το εξωτερικόείτε ξένοι επιχειρηματίες από κοινού με το μισθωμένο τους προσωπικό, είτε μεμονωμένοι μάστορες που στησυνέχεια συνενώθηκαν σε μια ενιαία «μανουφακτούρα». Μ' αυτόν ακριβώς τον τρόπο εμφανίστηκαν πολλέςμανουφακτούρες στη Γαλλία - με την ενεργό συμμετοχή του κράτους. Σε άλλες περιπτώσεις προέκυψαν άμεσα

Σελίδα 2 / 21


από το οικόσιτο σύστημα: ο προαγοραστής, που προηγουμένως προμήθευε πρώτες ύλες στους εργάτες τηςοικόσιτης βιομηχανίας για να εργαστούν στο σπίτι, μάζεψε αυτούς τους εργάτες μαζί σε μια εγκατάσταση όπουαυτοί εργάζονταν κάτω από την άμεση επίβλεψη του. Ο εξαρτημένος εργάτης της οικοτεχνικής βιομηχανίας μετατρεπόταν σε μισθωτό εργάτη (προλετάριο) που εισέπραττε ένα μισθό. Ο προαγοραστής - προμηθευτήςμεταβαλλόταν σε άμεσο οργανωτή της παραγωγής, σε βιομήχανο καπιταλιστή. Αν η διασπορά του οικόσιτου συστήματος αποτελούσε σημάδι της διείσδυσης του εμπορικού κεφαλαίου στη βιομηχανία, η οργάνωση τηςμανουφακτούρας σήμαινε την ολοκλήρωση αυτής της διαδικασίας και την έλευση του βιομηχανικούκαπιταλισμού με την αυστηρή έννοια του όρου.

Βάζοντας τους εργάτες μαζί κάτω από την ίδια στέγη, ο επιχειρηματίας απάλλαξε τον εαυτό του από τα μη απαραίτητα έξοδα που συνεπαγόταν η διανομή των υλικών στους μεμονωμένους εργαζόμενους τηςοικοτεχνικής βιομηχανίας και η μεταφορά του προϊόντος κάποιων εργατών σε κάποιους άλλους για περαιτέρω κατεργασία. Ταυτόχρονα, απόκτησε ένα καλύτερο έλεγχο πάνω στις πρώτες ύλες, δεδομένου ότι με τοοικοτεχνικό σύστημα, οι προμηθευτές παραπονούντο πάντα ότι οι εργάτες της οικοτεχνικής βιομηχανίας παρακρατούσαν ένα μέρος των πρώτων υλών για τον εαυτό τους. Από την άλλη πλευρά, το οικοτεχνικόσύστημα απάλλασσε τον επιχειρηματία - προαγοραστή απ' όλα τα κόστη πάγιου κεφαλαίου (κτήρια, εργαλεία παραγωγής), ενώ επέτρεπε στους εργάτες της οικοτεχνικής βιομηχανίας να εργάζονται στο σπίτι και νασυνδυάζουν τη δραστηριότητα τους με βοηθητικές ασχολίες (γεωργία, καλλιέργεια φρούτων και λαχανικών,κλπ). Εξ αιτίας αυτών ακριβώς των πλεονεκτημάτων, το οικοτεχνικό σύστημα αποδείχτηκε ικανό ναανταγωνιστεί τις μανουφακτούρες, πολύ δε περισσότερο που οι τελευταίες αυτές δεν διέθεταν κάποια ιδιαίτερα πλεονεκτήματα από άποψη τεχνολογίας. Επομένως, οι μανουφακτούρες δεν ήταν σε θέση να εκτοπίσουν και νααντικαταστήσουν το οικοτεχνικό σύστημα - αυτό ήταν ένα καθήκον που μόνο τα εργοστάσια, με την εκτεταμένη εφαρμογή των μηχανών μετά τη βιομηχανική επανάσταση του τέλους του 18ου αιώνα, είχαν τηδυνατότητα να επιτελέσουν. Οι ανεξάρτητοι χειροτέχνες και το οικοτεχνικό σύστημα συνυπήρχαν με τις νεο-εγκαθιστάμενες μανουφακτούρες, οι οποίες κατά κύριο λόγο δεν το αντικατέστησαν αλλά απέσπασανμεμονωμένες διαδικασίες παραγωγής που, εξ αιτίας της πολυπλοκότητας της παραγωγικής τους διαδικασίας,της ψηλής ποιότητας των χρησιμοποιούμενων πρώτων υλών κοκ, απαιτούσαν μια ειδική επίβλεψη τωνεργατών. Συχνά, μόνο οι πολύ προκαταρκτικές και οι τελικές παραγωγικές διεργασίες εκτελούνταν μέσα στημανουφακτούρα, ενώ οι ενδιάμεσες διεργασίες πραγματοποιούνταν στο σπίτι από εργάτες οικοτεχνίας. Γι αυτόκαι βλέπουμε πολύ συχνά το συνδυασμό της μανουφακτούρας με το οικοτεχνικό σύστημα: Μερικές δεκάδεςεργάτες (σε σπάνιες περιπτώσεις μερικές εκατοντάδες) εργάζονταν στη μανουφακτούρα, ενώ ταυτόχρονα οιδιοκτήτης της μοίραζε μια σημαντική ποσότητα εργασίας σε εργάτες οικοτεχνίας για να εκτελεστεί στο σπίτι.

Παρ' όλον ότι η μανουφακτούρα δεν διαδόθηκε στη διάρκεια του 17ου και του 18ου αιώνα όσο το σύστημα τηςοικοτεχνικής βιομηχανίας, ή όσο το εργοστάσιο στο 19ο αιώνα, έπαιξε ωστόσο ένα σημαντικό ρόλο στην ιστορίατης οικονομικής ανάπτυξης. Σήμανε την εμφάνιση του βιομηχανικού καπιταλισμού με τα δικά τουχαρακτηριστικά κοινωνικά και τεχνολογικά γνωρίσματα: 1) τη διαίρεση της κοινωνίας σε μια τάξη βιομηχάνων καπιταλίστων και μια τάξη μισθωτών εργαζομένων, και 2) την κυριαρχία της παραγωγής μεγάλης κλίμακας πουβασίζεται στον καταμερισμό εργασίας (αν και χωρίς την εφαρμογή μηχανών).

Στην εποχή που προηγήθηκε της εμφάνισης της μανουφακτούρας, ο καπιταλιστής του χρήματος (τοκογλύφοςκαι χρηματοδότης), ο έμπορος καπιταλιστής (έμπορος) και ο προαγοραστής - προμηθευτής ήταν οι οικείεςφιγούρες. Ο τελευταίος αποτελούσε ένα υβρίδιο μεταξύ του εμπόρου και του επιχειρηματία. Η πρωταρχικήγραμμή δραστηριότητας του ήταν και πάλι το εμπόριο και την οργάνωση της οικοτεχνικής βιομηχανίας τηναναλάμβανε μόνο στο βαθμό που αυτό ήταν απαραίτητο για την περισσότερο επιτυχή πώληση των εμπορευμάτων. Το εισόδημα του ήταν εξ ίσου υβριδικού χαρακτήρα, συνιστάμενο εν μέρει από εμπορικόκέρδος· («κέρδος λόγω απαλλοτρίωσης») που προέκυπτε από την πώληση εμπορευμάτων εκεί όπου υπήρχανσυμφέρουσες αγορές, και εν μέρει από την εκμετάλλευση του εργάτη - παραγωγού της οικοτεχνικήςβιομηχανίας. Με την εμφάνιση της μανουφακτούρας, ο βιομήχανος καπιταλιστής με τη στενή έννοια του όρουαναδύθηκε προοδευτικά με τη δική του χαρακτηριστική μορφή εισοδήματος - το βιομηχανικό κέρδος. Οιδιοκτήτης της μανουφακτούρας ως δικό του έργο είδε την οργάνωση της διαδικασίας παραγωγής.

Σελίδα 3 / 21


Παραιτήθηκε από τον εμπορικό του ρόλο, πουλώντας συνήθως τα εμπορεύματα του σε εμπόρους, οι οποίοιεισέπρατταν το κέρδος από την εμπορία.

Ταυτόχρονα, στη μανουφακτούρα ολοκληρωνόταν η διαδικασία σχηματισμού ενός βιομηχανικού προλεταριάτου. Βέβαια, οι κοινωνικο-οικονομικές διαδικασίες που δημιούργησαν τις προϋποθέσεις για τηνεμφάνιση του προλεταριάτου είχαν τεθεί σε κίνηση πολύ πριν τη διάδοση της μανουφακτούρας, προχωρώνταςμε ιδιαίτερη ένταση κατά τον 17ο και 18ο αιώνα (η δημιουργία της άκληρης αγροτιάς, ο οικονομικός μαρασμόςτων τεχνιτών, η αποκλειστικότητα των συντεχνιών και η δυσκολία να γίνει κανείς μάστορας, η διάκριση των έμμισθων τεχνιτών από τους μαστόρους). Πρόγονοι των βιομηχανικών προλετάριων ήταν οι έμμισθοι τεχνίτες(journeymen) και οι εργάτες της οικοτεχνικής βιομηχανίας. Ωστόσο, οι έμμισθοι τεχνίτες δεν έχαναν ποτέ τηνελπίδα να αποκτήσουν απλά εργαλεία και να γίνουν μάστορες-τεχνίτες. Οι εργάτες της οικοτεχνικήςβιομηχανίας, που στρατολογούνταν από τους ημιπρολεταριοποιημένους τεχνίτες και αγρότες, διατηρούσαν μιααπατηλή ανεξαρτησία χάρις στο γεγονός ότι εργάζονταν στο σπίτι, είχαν τα δικά τους εργαλεία εργασίας, καιαποκόμιζαν βοηθητικά κέρδη από τη γεωργία. Οι έμμισθοι τεχνίτες και οι εργάτες της οικοτεχνικής βιομηχανίας αντιπροσώπευαν έναν ενδιάμεσο τύπο μεταξύ του ανεξάρτητου παραγωγού (του τεχνίτη και του αγρότη) καιτου μισθωτού εργάτη. Οι εργάτες της μανουφακτούρας ήταν προλετάριοι με την ακριβή έννοια του όρου: Η μεγάλης κλίμακας φύση της παραγωγής στερούσε τους περισσότερους απ' αυτούς από κάθε ελπίδα να γίνουνκαι αυτοί επιχειρηματίες. Αποστερημένοι από κάθε εργαλείο παραγωγής, εισέπρατταν ένα εισόδημα αυστηράαπό την πώληση της εργασιακής τους δύναμης, δηλ. ακριβώς ένα μισθό. Και παρ' όλον ότι εξακολουθούσαν ναυπάρχουν αναρίθμητα νήματα που κρατούσαν δεμένους τους εργάτες της μανουφακτούρας με την παραγωγή των τεχνιτών και την οικοτεχνική βιομηχανία (συχνά ήταν πρώην τεχνίτες, και εργάτες οικοτεχνίας, μερικέςφορές αποκόμιζαν ένα βοηθητικό εισόδημα από ένα χωράφι ή ένα περιβόλι και σε κάποιες περιπτώσεις διατηρούσαν ακόμα και τα δικά τους απλά εργαλεία τα οποία μετέφεραν για να εργαστούν στην επιχείρηση), ηεργασία τους στη μανουφακτούρα τους τοποθετούσε στην κοινωνική θέση των μισθωτών προλετάριων και έδινεστο εισόδημα τους τον κοινωνικό χαρακτήρα του μισθού.

Αν μετακινηθεί κανείς από τα κοινωνικά στα τεχνολογικά χαρακτηριστικά του βιομηχανικού καπιταλισμού,μπορεί να πει ότι από την άποψη των εργαλείων εργασίας, η μανουφακτούρα συνέχισε να διατηρεί μια συνέχειαμε τους χειροτέχνες, ενώ από την άποψη οργάνωσης της εργασίας, άνοιξε το δρόμο στο εργοστάσιο. Ηεκτεταμένη εφαρμογή των μηχανών, που επρόκειτο να εξασφαλίσει τη γρήγορη ανάπτυξη της εργοστασιακήςπαραγωγής του 19ου αιώνα, ήταν ακόμα άγνωστη στη μανουφακτούρα. Η βασική μορφή της καπιταλιστικήςοργάνωσης της εργασίας είχε, ωστόσο, ήδη δημιουργηθεί: παραγωγή μεγάλης κλίμακας, βασισμένη στονκαταμερισμό εργασίας. Δίπλα στον κοινωνικό καταμερισμό εργασίας μεταξύ μεμονωμένων επιχειρήσεων που ήδη υπήρχε, εμφανίστηκε ένας βιομηχανικός, ή τεχνικός καταμερισμός εργασίας στο εσωτερικό της ίδιας τηςεπιχείρησης.

Η κατάτμηση της παραγωγικής διαδικασίας σε ξεχωριστές φάσεις είχε υπάρξει επίσης και στους χειροτέχνεςτων συντεχνιών. Εκεί, ωστόσο, πραγματοποιείτο απλά ως κοινωνικός καταμερισμός εργασίας μεταξύμεμονωμένων επιχειρήσεων τεχνιτών: οι λαναράδες δούλευαν το μαλλί, μετά το παρέδιναν στο μάστορα που τοέγνεθε και ετοίμαζε το νήμα, ο υφαντής ύφαινε το νήμα, ο βαφέας το έβαφε, κοκ. Στο εσωτερικό του κάθε εργαστηρίου, ο καταμερισμός εργασίας ήταν πρακτικά ανύπαρκτος. Η μετάβαση από τους χειροτέχνες στημανουφακτούρα ήταν μια διττή διαδικασία: σε πρώτη φάση οι πρώην ανεξάρτητοι τεχνίτες ή διαδικασίες παραγωγής συγκεντρώθηκαν μαζί σε μια μοναδική μανουφακτούρα (για παράδειγμα, μια μανουφακτούρα πουέφτιαχνε ύφασμα συγκέντρωνε μαζί λαναράδες, κλωστές, κλπ.). Σε δεύτερη φάση, κάθε μεμονωμένη διαδικασία παραγωγής (π.χ. λανάρισμα ή γνέσιμο) διασπόταν περαιτέρω σε μια σειρά ακόμα λεπτομερέστερωνδιεργασιών. Με την κατάτμηση της παραγωγικής διαδικασίας και την επανασύνδεση της σύμφωνα με έναμοναδικό σχέδιο, η μανουφακτούρα απόκτησε τα χαρακτηριστικά ενός σύνθετου, διαφοροποιημένουοργανισμού, όπου τα ατομικά καθήκοντα (και οι ατομικοί εργάτες) αποτελούσαν το ένα αναγκαίο συμπλήρωματου άλλου.

Χέρι-χέρι με την κατάτμηση της παραγωγικής διαδικασίας προχώρησε η εξειδίκευση των εργατών. Κάθε επί

Σελίδα 4 / 21


μέρους διεργασία ανατίθετο σε ένα συγκεκριμένον εργάτη, ο οποίος ασχολείτο με αυτή και μόνο. Ο τεχνίτης-μάστορας που κατείχε μια λίγο ως πολύ καθολική τεχνική γνώση (στα πλαίσια του επαγγέλματος του,βέβαια), αντικαταστάθηκε από έναν εργάτη που ασχολείτο με μια λεπτομέρεια ή τμήμα της διεργασίας, και ο οποίος με τη συνεχή επανάληψη ενός και του αυτού, απλού, μονότονου χειρισμού, έγινε ικανός να την εκτελείμε μεγάλη ακρίβεια, ταχύτητα και επιδεξιότητα. Παρ' όλον ότι η πλειοψηφία των χειρισμών συνέχιζε να εκτελείται από εργάτες που ήταν εκπαιδευμένοι τεχνίτες, τα απλούστερα καθήκοντα άρχιζαν ήδη ναεκτελούνται από εργάτες που ήταν ανεκπαίδευτοι - μια ομάδα τελείως άγνωστη την περίοδο των συντεχνιών. Από την άλλη πλευρά, η ανάγκη συντονισμού της εργασίας πολλών ατόμων σε μια ενιαία επιχείρηση οδήγησε σ'ένα καταμερισμό στο εσωτερικό του ηγετικού οργανωτικού προσωπικού: εκτός του επιχειρηματία, που ήταν ο τελικός οργανωτής της επιχείρησης, εμφανίστηκαν εργοδηγοί, επόπτες, ελεγκτές, κλπ. Με τη μανουφακτούρα οιεργάτες άρχισαν να διασπώνται σε οριζόντιες ομάδες: παρ' όλον ότι το βασικό πυρήνα συνέχισαν να αποτελούνοι εκπαιδευμένοι τεχνίτες ή ειδικευμένοι εργάτες, τώρα, κάτω απ' αυτούς υπήρχαν ανεκπαίδευτοι εργάτες καιπάνω απ' αυτούς διοικητικό προσωπικό.

Τέλος, παράλληλα με την εξειδίκευση των εργατών, ήρθε και η εξειδίκευση, ή διαφοροποίηση των εργαλείωνεργασίας. Ένα συγκεκριμένο εργαλείο τροποποιόταν ανάλογα με τη φύση του χειρισμού που επρόκειτο ναεπιτελέσει. Εμφανίστηκαν λοιπόν διάφοροι τύποι σφυριών, κοπτικών εργαλείων, κλπ. καθένα από τα οποίαήταν προσαρμοσμένο στο μέγιστο δυνατό βαθμό σ' ένα επί μέρους χειρισμό. Ωστόσο τα εργαλεία συνέχιζαν ναλειτουργούν χειροκίνητα, και η ενέργεια τους εξαρτάτο από τη δύναμη και την επιδεξιότητα των χεριών που τακινούσαν. Αποτελούσαν κάτι περισσότερο από ένα συμπλήρωμα των ζωντανών εργατών, που συνέχιζαν νακατέχουν την πρωτεύουσα θέση στην παραγωγική διαδικασία. Η μανουφακτούρα βασιζόταν στη χειρωνακτικήτεχνολογία, της οποίας η υψηλή στάθμη παραγωγικότητας οφειλόταν στην κατάτμηση της παραγωγικής διαδικασίας, την εξειδίκευση των εργατών και τη διαφοροποίηση των εργαλείων εργασίας.

Έτσι λοιπόν στην Αγγλία του 18ου αιώνα αναπτύσσονταν στα πλαίσια της βιομηχανίας νέες, καπιταλιστικέςσχέσεις δίπλα στις συντεχνίες χειροτεχνών του παρελθόντος: Το οικοτεχνικό σύστημα είχε διαδοθεί ευρέως. Σεμικρότερο βαθμό η μανουφακτούρα. Στην πορεία της ανάπτυξης της, η καπιταλιστική βιομηχανία ήρθεαντιμέτωπη με τα εμπόδια που δημιουργούσε μια παρωχημένη και ωστόσο υπαρκτή νομοθεσία: ιδιαίτερα τοσύστημα των συντεχνιών, το οποίο στην εποχή του είχε εγκαθιδρυθεί για να προστατεύσει τα συμφέροντα τωντεχνιτών και την πολιτική του μερκαντιλισμού.

Οι κανονισμοί των συντεχνιών παραχωρούσαν το δικαίωμα της ανεξάρτητης δραστηριοποίησης στη βιομηχανία μόνο για τα άτομα που είχαν παρακολουθήσει μια επταετή εκπαίδευση και είχαν καταστεί μέλη μιαςσυντεχνίας (αυτός ήταν ο νόμος της Ελισάβετ Ι για τη μαθητεία, που εκδόθηκε το 1562 και ίσχυε ακόμα κατάτον 18ο αιώνα). Οι ίδιες αυτές ρυθμίσεις απαγόρευαν, την πώληση εμπορευμάτων σε κάθε προαγοραστή πουδεν ανήκε σε συντεχνία. Η απαγόρευση απασχόλησης περισσότερων από ένα ορισμένο αριθμό έμμισθων τεχνιτών και μαθητευόμενων τροχοπέδησε την οργάνωση της μανουφακτούρας. Η αυστηρή συμμόρφωση μετους κανονισμούς των συντεχνιών καθιστούσε αδύνατη την εξάπλωση του οικοτεχνικού συστήματος και της μανουφακτούρας. Αλλά οι απαιτήσεις της οικονομικής ανάπτυξης αποδείχτηκαν ισχυρότερες από τηνπαρωχημένη νομοθεσία. Οι ίδιες οι συντεχνίες υποχρεώθηκαν προοδευτικά να αποδεχτούν την παρουσία προαγοραστών, δεδομένου ότι πλέον οι τεχνίτες παρήγαν για απομακρυσμένες αγορές και δεν θα μπορούσαν ναανταπεξέλθουν χωρίς τη βοήθεια τους. Ήδη στο Στρασβούργο του 1βου αιώνα, για παράδειγμα, οι υφαντές,ανίκανοι να βρουν αγορά για τα υφαντά τους, εκλιπαρούσαν τους εμπόρους να τα αγοράσουν με κάθε δυνατότρόπο. Οι συντεχνίες ήταν περισσότερο πείσμονες στην πάλη τους ενάντια στις μανουφακτούρες, αλλά καιπάλι δεν μπορούσαν να ανασχέσουν την ανάπτυξη τους. Για να αποφύγουν τους περιορισμούς των συντεχνιών,οι προμηθευτές και οι επιχειρηματίες μετέφεραν τις δραστηριότητες τους σε αγροτικές περιοχές, ή σε νέεςπόλεις που δεν υπάγονταν στο καθεστώς των συντεχνιών. Ωστόσο, ακόμα και στις πόλεις όπου ίσχυε τοκαθεστώς των συντεχνιών, οι κανονισμοί παρακάμπτονταν τελείως επ' ωφελεία των καπιταλιστών-επιχειρηματιών - οι νέοι κλάδοι παραγωγής που δεν υπήρχαν την εποχή της έκδοσης των νόμωνγια τις συντεχνίες (π.χ. κλωστήρια βαμβακιού) εξαιρούνταν από την εφαρμογή τους. Ο νόμος που προέβλεπετον υποχρεωτικό ορισμό του ύψους των μισθών από τα ειρηνοδικεία περιήλθε προοδευτικά σε αχρηστία. Ακόμα

Σελίδα 5 / 21


και στα μέσα του 18ου αιώνα, το Κοινοβούλιο επικύρωσε τη νομική ισχύ αυτού του νόμου προς το συμφέροντων μικρών υφασματοποιών, γρήγορα όμως αναγκάστηκε να τον ανακαλέσει υπό την πίεση των καπιταλιστώνπου είχαν εισχωρήσει στην κατασκευή του υφάσματος.

Η μερκαντιλιστική πολιτική, που στην εποχή της υπηρέτησε το ρίζωμα της καπιταλιστικής οικονομίας, στην πορεία του χρόνου μετατράπηκε σε (τρένο της περαιτέρω ανάπτυξης της. Η ένθερμη υποστήριξη που παρείχεστους ευνοούμενους κλάδους της εγχώριας βιομηχανίας ζημίωνε την ανάπτυξη του βιομηχανικού καπιταλισμούσε άλλους τομείς. Επί πολλά έτη, για παράδειγμα, η Αγγλική Κυβέρνηση, ενεργούσα προς το συμφέρον τηςεριουργίας, είχε απαγορεύσει ή είχε επιβάλει κάθε είδους περιορισμούς στην ανάπτυξη της υφαντουργίας βαμβακιού που επρόκειτο αργότερα να εξασφαλίσει στην Αγγλία την κυρίαρχη θέση της στην παγκόσμιααγορά. Τα μονοπώλια των προνομιούχων εμπορικών εταιρειών εμπόδιζαν την πρωτοβουλία των μεμονωμένωνατομικών εμπόρων και βιομηχάνων. Το σύστημα του αυστηρού προστατευτισμού, που είναι γεγονός ότιυποστηριζόταν ακόμα από ορισμένους βιομηχάνους, άρχισε ήδη να γίνεται περιττό έως και επιζήμιο για τουςπερισσότερους σημαντικούς κλάδους της Αγγλικής βιομηχανίας - υφαντουργία και μεταλλουργία - που μεκανένα τρόπο δεν απειλούνταν από τον ξένο ανταγωνισμό και είχαν να κερδίσουν τα πάντα από τονπαραμερισμό των εμποδίων που ορθώνονταν μεταξύ αυτών και της παγκόσμιας αγοράς.

Η εξασφάλιση της ισχυρής ανάπτυξης του βιομηχανικού καπιταλισμού και η στροφή της Αγγλίας στηνπαγκόσμια αγορά απαιτούσε την απελευθέρωση του εμπορίου και της βιομηχανίας από τους περιορισμούς τωνσυντεχνιών και του μερκαντιλισμού. Οι ιδέες τον ελεύθερου εμπορίου που είχε παρουσιάσει ο North και είχεαναπτύξει ο Hume (όπως και οι Φυσιοκράτες στη Γαλλία) είχαν αποκτήσει ευρεία αποδοχή ήδη από το δεύτεροήμισυ του 18ου αιώνα. Ο Adam Smith όφειλε τη λαμπρή επιτυχία του βιβλίου του πριν απ' όλα στα εύγλωττακηρύγματα του υπέρ της ελευθερίας του εμπορίου και της βιομηχανίας.

Ο Adam Smith μπορεί να αποκληθεί ο οικονομολόγος της μανουφακτορικής περιόδου της καπιταλιστικής οικονομίας. Μόνον ένας οικονομολόγος που είχε παρατηρήσει την ανάπτυξη του βιομηχανικού καπιταλισμούμέσω των επιχειρήσεων μανουφακτούρας μεγάλης κλίμακας μπορούσε να παρουσιάσει μια γενική εικόνα της καπιταλιστικής οικονομίας και να αναλύσει τα ξεχωριστά στοιχεία της με τρόπο τόσο ριζικά διαφορετικό απόαυτόν των Φυσιοκρατών. Ο Smith κατά το μεγαλύτερο μέρος απεικονίζει την καπιταλιστική οικονομία ως μια μανουφακτούρα με ένα πολύπλοκο καταμερισμό εργασίας: εξ ου και η θεωρία του για τον καταμερισμόεργασίας. Ο Smith αντιτίθεται στις λαθεμένες ιδέες των Φυσιοκρατών σχετικά με την ταξική διαίρεση τηςκοινωνίας, διαχωρίζοντας σταθερά και σωστά την κοινωνία στις τάξεις των καπιταλιστών, των μισθωτώνεργαζομένων και των γαιοκτημόνων. Διαφοροποιεί σαφώς τις μορφές εισοδήματος που προσιδιάζουν σεκαθεμιά από αυτές τις τάξεις και απομονώνει την κατηγορία του βιομηχανικού κέρδους - μια τεράστιαπρόοδος σε σχέση με τις αφελείς Φυσιοκρατικές αντιλήψεις του κέρδους. Από τη στιγμή που το κέρδοςαναγνωρίζεται ως μια ειδική κατηγορία, διαφοροποιείται κανείς τόσο από την ταύτιση της προσόδου με τηνυπεραξία, όσο και από τη θεωρία ότι η πηγή της υπεραξίας έγκειται στη φυσική παραγωγικότητα της γης. ΟSmith αναζητεί την πηγή της αξίας και της υπεραξίας στην εργασία - όχι απλά στην αγροτική εργασία, αλλάεπίσης και στη βιομηχανική εργασία. Παρά το γεγονός ότι κατά τη διατύπωση της θεωρίας της αξίας και στηνπροσπάθεια να συναγάγει από αυτήν τα φαινόμενα της διανομής υπέπεσε σε ορισμένα μοιραία λάθη, ο Smithήταν ο πρώτος που ανήγαγε την εργασιακή θεωρία της αξίας σε λυδία λίθο ολόκληρης της οικονομικής τουθεωρίας. Η θεωρία του Smith για το κεφάλαιο σηματοδοτεί ένα τεράστιο βήμα προς τα εμπρός. Τα τεχνικάγνωρίσματα του βιομηχανικού καπιταλισμού που χαρακτηρίζουν τη μανουφακτορική περίοδο βρίσκουν τηθεωρητική τους αντανάκλαση στη θεωρία του Smith για τον καταμερισμό εργασίας. Τα κοινωνικά του χαρακτηριστικά αντανακλώνται στη θεωρία του των κοινωνικών τάξεων και των μορφών εισοδήματος(ειδικότερα στη θεωρία του για το βιομηχανικό κέρδος), στην εργασιακή του θεωρία της αξίας, και στη θεωρίατου για το κεφάλαιο.

2. Ο άνθρωπος Adam Smith

Σελίδα 6 / 21


Σε μια πρώτη προσέγγιση η ζωή του Smith είναι πολύ ομαλή. Γεννήθηκε το 1723 από μια οικογένειατελωνειακού υπαλλήλου, στη μικρή Σκωτική πόλη Kirkcaldy. Επιδεικνύοντας εξαιρετικές ικανότητες από μικρήηλικία, επιδόθηκε κυρίως - και με προσήλωση - στη μελέτη της φιλοσοφίας. Αρχίζοντας το 1751, ο Smithανάλωσε 13 χρόνια ως καθηγητής του Πανεπιστήμιου της Γλασκώβης, όπου δίδαξε με ιδιαίτερη επιτυχία «ηθική φιλοσοφία». Ακολουθώντας το πνεύμα των Εγκυκλοπαιδιστών του 18ου αιώνα, οι παραδόσεις του δενπεριορίστηκαν απλά στην ηθική, αλλά κάλυπταν τη θεολογία, την ηθική, το φυσικό δίκαιο, και τέλος ένα τμήμαπου σήμερα θα μπορούσε με μεγάλη ακρίβεια να αποκληθεί οικονομική πολιτική. Η οικονομική θεωρία τουSmith αναπτύχθηκε απ' αυτό ακριβώς το τμήμα. Την εποχή εκείνη το Πανεπιστήμιο της Γλασκώβης δεν είχειδιαίτερη έδρα Πολιτικής Οικονομίας, και αυτό δεν είναι παράδοξο, δεδομένου ότι η πολιτική οικονομία δενείχε ακόμα σχηματιστεί σε ιδιαίτερη επιστήμη. Τα μερκαντιλιστικά κείμενα ήταν σε μεγάλο βαθμό πρακτικούχαρακτήρα, ενώ για τους ερευνητές που ήταν ευνοϊκά διατεθειμένοι προς τη θεωρία, η πολιτική οικονομίαπαρέμενε ακόμα ένα υποσύνολο της φιλοσοφίας και του φυσικού δικαίου. Αρχικά, τα οικονομικά ζητήματα σταπλαίσια της σκέψης του Smith είχαν το ίδιο αυτό εξαρτημένο καθεστώς. Ο Smith αφιέρωσε τις κυριότερεςπροσπάθειες του στο έργο του για την ηθική, και το 1759 δημοσίευσε το The Theory of Moral Sentiments (Ηθεωρία των ηθικών συναισθημάτων), που του απέφερε μεγάλη φήμη.

Όταν ο Smith ενσωμάτωνε τα οικονομικά προβλήματα στις παραδόσεις του για την ηθική φιλοσοφία,ακολουθούσε μάλλον το παράδειγμα του προκατόχου του στη Σχολή, του περίφημου φιλόσοφου Hutchison.Ωστόσο, ενώ ο Hutchison ασχολείτο με τα οικονομικά προβλήματα μόνο παρενθετικά, ο Smith τα ανήγαγεπροοδευτικά σε επίκεντρο της επιστημονικής του δραστηριότητας. Ο Smith μετακινήθηκε από τη φιλοσοφία στηπολιτική οικονομία, όπως ο Quesnay είχε ακολουθήσει το ίδιο μονοπάτι από τη φιλοσοφία και την ιατρική. Ημετάβαση αυτή δεν μπορεί σε καμιά περίπτωση να θεωρηθεί τυχαία: Αν η ανέλιξη του Quesnay θα μπορούσε ναεξηγηθεί από το αυξανόμενο ενδιαφέρον του για τα οικονομικά προβλήματα της Γαλλίας των μέσων του 18ουαιώνα, αυτό που επηρέασε τον Smith ήταν κατ' αρχήν οι μεγάλες αλλαγές που πραγματοποιούνταν την εποχήεκείνη στην Αγγλική οικονομική ζωή, και κατά δεύτερο λόγο, η επιρροή των γηραιότερων συγχρόνων του,Hume και Quesnay.

Η Αγγλία βρισκόταν σε μετάβαση από την εποχή του εμπορικού κεφαλαίου σ' αυτήν του βιομηχανικού καπιταλισμού, και οι αλλαγές στην οικονομική ζωή ήταν τόσο σημαντικές ώστε δεν θα μπορούσαν να μηνπροσελκύσουν την προσοχή και το ενδιαφέρον των ανθρώπων της εποχής. Ούτε θα μπορούσε κανείς νασκεφτεί ότι οι αλλαγές αυτές δεν θα γίνονταν αισθητές στη μακρινή Σκωτία. Το ρίζωμα του βιομηχανικούκαπιταλισμού προχωρούσε εκεί με ιδιαίτερη επιτυχία και ταχύτητα. Στη διάρκεια του πρώτου μισού του 18ουαιώνα ο αριθμός των μανουφακτούρων μεγάλης κλίμακας ήταν μάλιστα μεγαλύτερος στη Σκωτία απ' ό,τι στηνΑγγλία. Στην εριουργία και τον κλάδο του λινού υφάσματος είχαν αναπτυχθεί μετοχικές εταιρείες. Στα βουνάτης Σκωτίας ο μεταλλουργικός κλάδος είχε πραγματοποιήσει μεγάλες προόδους: Εκεί ακριβώς, στα διάσημαεργοστάσια Corran, ο περίφημος Watt, ο μελλοντικός εφευρέτης της ατμομηχανής, συναρμολόγησε την πρώτητου βελτιωμένη μηχανή το 1769 - την αντλία. Στα χρόνια που ο Smith έζησε και δίδαξε στη Γλασκώβη η πόληγνώρισε μια ασυνήθιστα γρήγορη ανάπτυξη του εμπορίου και της βιομηχανίας - ιδρύθηκαν μανουφακτούρεςμεγάλης κλίμακας, εγκαταστάθηκαν τράπεζες, και βελτιώθηκαν οι λιμενικές και οι διαμετακομιστικέςεγκαταστάσεις.

Η γρήγορη οικονομική ανάπτυξη της Σκωτίας κατά τον 18ο αιώνα εξηγεί γιατί οι εμπορικοί και βιομηχανικοίκύκλοι, και οι κύκλοι της διανόησης της Γλασκώβης επέδειξαν αυτό το για την εποχή ζωηρό ενδιαφέρον για ταοικονομικά ζητήματα. Στη δεκαετία του 1740 είχε ήδη σχηματιστεί μια λέσχη πολιτικής οικονομίας, που, μεδεδομένη τη χρονολογία ίδρυσης της, ήταν προφανώς η πρώτη στον κόσμο. Ο Smith ήταν τακτικός επισκέπτηςαυτής της λέσχης και συναντάτο εκεί με τους φίλους του. Τόσο οι συζητήσεις στο εσωτερικό, όσο και τα τοπικάγεγονότα στο εξωτερικό της λέσχης, πρόσφεραν στους οικονομολόγους υλικό για προβληματισμό. Ο Watt, στον οποίο αναφερθήκαμε προηγουμένως, είχε το εργαστήριο του στη Γλασκώβη, όπου διεξήγαγε πειράματα σ' ένανέο τύπο μηχανής. Όταν το τοπικό Συμβούλιο συντεχνιών του απαγόρευσε τη συνέχιση των πειραμάτων του το

Σελίδα 7 / 21


1757, ο Smith ασχολήθηκε ζωηρά με την υπόθεση του, και τελικά επετράπη στον Watt να συνεχίσει την εργασίατου στο εργαστήριο του Πανεπιστημίου.

Πέρα από τις παρατηρήσεις αυτών που συνέβαιναν γύρω του, ο προβληματισμός του Smith τροφοδοτήθηκεεπίσης και από φιλολογικές επιρροές. Ο Hume (στενός φίλος του Smith) είχε δημοσιεύσει τα οικονομικά τουέργα στις αρχές της δεκαετίας του 1750. Μερικά χρόνια αργότερα εμφανίστηκαν τα πρώτα άρθρα του Quesnayκαι το Tableau Economique του. Τόσο ο Hume, όσο και οι Φυσιοκράτες (τους οποίους ο Smith γνώρισε αργότεραπροσωπικά στο Παρίσι) άσκησαν πάνω του μια ισχυρή επίδραση.

Αργότερα ο Smith θυμόταν τα δεκατρία του χρόνια ως καθηγητή ως τη χρησιμότερη και ευτυχέστερη περίοδοτης ζωής του. Στο τέλος αυτής της περιόδου ήταν ο διάσημος συγγραφέας του The Theory of Moral Sentiments,και είχε το σχέδιο ενός γενικού οικονομικού έργου. Το 1764 παραιτήθηκε από την καθηγητική του ιδιότητα μετάαπό αίτηση του, προκειμένου να ταξιδέψει στην Ευρώπη ως παιδαγωγός ενός νεαρού λόρδου. Συνολικά,πέρασε περισσότερα από δυόμιση χρόνια στη Γαλλία, συμπεριλαμβανομένου και ενός διαστήματος εννιά μηνώνστο Παρίσι, όπου συναντήθηκε με διαπρεπείς φιλοσόφους και δασκάλους, μεταξύ αυτών και με τον Quesnayκαι τους οπαδούς του. Στο Παρίσι, ο Smith ήταν ήδη γνωστός ως φιλόσοφος, αλλά δεν είχε ακόμα αποδείξει τηναξία του ως οικονομολόγος. Όπως χαρακτηριστικά είπε ο φυσιοκράτης Dupont, «δεν έχει δείξει ακόμα από τιυλικό είναι φτιαγμένος».

Την εποχή της επίσκεψης του στο Παρίσι, ο Smith έλεγε ήδη στους φίλους του ότι σχεδίαζε ένα σημαντικό έργογια τα οικονομικά ζητήματα. Με την επιστροφή του στην Αγγλία, στο τέλος του 1766, αποφάσισε να αφιερώσει όλες του τις δυνάμεις στην εκτέλεση αυτού του σχεδίου. Αντί να επιστρέψει στην Πανεπιστημιακή ζωή,εγκαταστάθηκε στον τόπο της καταγωγής του, το Kirckaldy, τη μικρή εκείνη πόλη όπου επί επτά χρόνια έζησεμια απομονωμένη ζωή δουλεύοντας πάνω στο έργο του. Όλες οι προσπάθειες των φίλων του, που τονπαρακινούσαν να δώσει τέλος στην απομόνωση του απέτυχαν, «θέλω να ξέρω», του έγραφε ο Hume, «τι κάνετε τόσον καιρό, και απαιτώ μια αυστηρή περιγραφή της μεθόδου με βάση την οποία απασχοληθήκατε στη διάρκειατης απόσυρσης σας. Είμαι σίγουρος ότι σφάλλετε σε πολλές από τις θεωρίες σας, ιδιαίτερα εκεί όπου έχετε την ατυχία να διαφοροποιείστε ως προς εμένα»2. Και πάλι ο Hume, γράφει μερικά χρόνια αργότερα, «Δεν θα δεχτώκαμιά δικαιολογία σχετιζόμενη με την κατάσταση της υγείας σας, την οποία θεωρώ μόνον ως πρόφαση πουεπινόησε η νωθρότητα σας και η αγάπη της μοναξιάς. Αν μάλιστα, αγαπητέ μου Smith, συνεχίσετε να ακούτεπαράπονα αυτού του είδους, θα αποκοπείτε εντελώς από την ανθρώπινη κοινωνία, προς μεγάλη ζημία και τωνδύο πλευρών.»3

Τα χρόνια της απομόνωσης δεν πήγαν χαμένα. Το 1776, παρουσιάστηκε στον κόσμο το μεγάλο έργο του Smith, An Inquiry into the Nature and Causes of the Wealth of Nations (Έρευνα για τη φύση και τις αιτίες τουπλούτου των εθνών), που έτυχε καθολικής επιδοκιμασίας και άνοιξε μια νέα εποχή στην ιστορία της οικονομικής σκέψης. Από εκείνη τη στιγμή και εξής, η πολιτική οικονομία έπαψε να είναι μια συρραφήξεχωριστών πραγματειών ή ένα παράρτημα της φιλοσοφίας και του φυσικού δικαίου: Προέβαλε ως μιασυστηματική και συνεκτικά αναπτυγμένη ανεξάρτητη θεωρητική επιστήμη. Η ανάγκη μιας τέτοιας θεωρητικήςσύνθεσης είχε γίνει αισθητή ακόμα και πριν από τον Smith. Δεν είναι τυχαίο ότι τη στιγμή που αποχωρούσαναπό τη σκηνή, και οι δύο οικονομικές σχολές που προηγήθηκαν του Smith επιχείρησαν να παρουσιάσουν τονκόσμο με μια συνθετική έκθεση των γνώσεων και ιδεών τους: Περίπου δέκα χρόνια πριν από την εμφάνιση τουέργου του Smith ο κόσμος είχε γνωρίσει μια γενική διατύπωση της μερκαντιλιστικής θέσης με το έργο του JamesSteuart An Inquiry into the Principles of Political Oeconomy, ενώ ο Turgot είχε γενικεύσει το έργο τωνΦυσιοκρατών στο Reflexions sur la formation et la distribution des Richesses. Ωστόσο, κανένα από αυτά τα βιβλίαδεν ήταν σε θέση να ανοίξει μια νέα επιστημονική εποχή: Το πρώτο γιατί οι βαθύτερες θεωρητικές του ιδέες είτε ήταν μη επεξεργασμένες, είτε παρουσιάζονταν κατά ένα λαθεμένο τρόπο, το δεύτερο γιατί ο ορίζοντας τωνΦυσιοκρατών δεν κοίταξε ποτέ πέρα από τη σφαίρα της αγροτικής οικονομίας. Η θεωρητική θεμελίωση των φαινομένων του αναδύοντος βιομηχανικού καπιταλισμού έλαχε στον Smith.

Η τεράστια επιτυχία του βιβλίου του Smith οφείλεται από τη μια πλευρά στην ποιότητα της θεωρητικής τον

Σελίδα 8 / 21


γενίκευσης, και από την άλλη στην ευγλωττία με την οποία ανάπτυξε τις ιδέες τον ελεύθερον εμπορίου. Ο αγώνας υπέρ και εναντίον της μερκαντιλιστικής πολιτικής διεξαγόταν ακόμα σε υπερβολικό βαθμό γύρω από τατρέχοντα ζητήματα, μην επιτρέποντας έτσι στον Smith την πολυτέλεια μιας καθαρά θεωρητικής διερεύνησης.Από τα πέντε βιβλία του Πλούτου των Εθνών μόνο τα πρώτα δύο είναι αφιερωμένα σε θεωρητικά ζητήματα, ενώστα άλλα τρία επικρατεί ένα περιγραφικό υλικό και προβλήματα οικονομικής πολιτικής, με ιδιαίτερη έμφασηστην πολεμική κατά του μερκαντιλισμού. Σήμερα, τα τμήματα αυτά του έργου του Smith έχουν απλά ιστορικόενδιαφέρον. Αντίθετα, τα δύο πρώτα βιβλία επρόκειτο να αποτελέσουν τη βάση για τη μελλοντική ανάπτυξητης οικονομικής θεωρίας.

Ο Smith έζησε άλλα δεκατέσσερα χρόνια μετά τη δημοσίευση του Πλούτου των Εθνών. Οι αυξανόμενες πιέσειςτου έργου του πάνω στην Επιτροπή Δασμών και οι αδυναμίες των γηρατειών του άφησαν λίγο χρόνο καιενεργητικότητα για επιστημονική εργασία. Είναι γεγονός ότι μέχρι το θάνατο του συνέχισε να διατηρεί τοόνειρο ζωής του που ήταν η ολοκλήρωση του επιστημονικού - φιλοσοφικού του συστήματος με τη συγγραφήτων τμημάτων που έλειπαν. Συνέλεξε υλικό για εργασίες πάνω στο Δίκαιο και την ιστορία της λογοτεχνίας,αλλά έκαψε τα χειρόγραφα του λίγο πριν το θάνατο του, το 1790.

3. Η κοινωνική φιλοσοφία τον Smith

Το οικονομικό σύστημα του Smith, όπως και αυτό των Φυσιοκρατών, συνδεόταν στενά με τη θεωρία του, τουφυσικού δίκαιον. Στην Αγγλία του 18ου αιώνα, όπως και στη Γαλλία της ίδιας περιόδου, η αστική τάξη, όπως είδαμε, δεν είχε κατορθώσει να χειραφετήσει πλήρως την καπιταλιστική οικονομία από τα δεσμά τηςαπαρχαιωμένης νομοθεσίας. Είναι επομένως κατανοητό ότι επεδίωξε να καθαγιάσει τα ταξικά της αιτήματα(που συνέπιπταν εκείνη την περίοδο με τα συμφέροντα της συνολικής εθνικής οικονομικής ανάπτυξης) με τοκύρος ενός αιώνιου, ορθολογικού, «φυσικού» δικαίου. Είναι όμως αξιοσημείωτο ότι οι απόψεις του Smith για τοφυσικό δίκαιο αποκλίνουν σημαντικά από αυτές του Quesnay. H ιδέα του φυσικού δικαίου κατείχε μια κεντρικήθέση στο σύστημα του Quesnay. Κατά την άποψη του, κάθε θετική νομοθεσία που ερχόταν σε αντίθεση με τοφυσικό δίκαιο θα έφερνε καταστροφές στη χώρα και ξεπεσμό της οικονομίας: Η οικονομική πρόοδος ήυποχώρηση εξαρτάται από το κατά πόσο ακολουθούνται ή παραβιάζονται οι επιταγές του φυσικού δικαίου.

Ο Smith απέδωσε στη νομοθεσία μια λιγότερο σημαντική επίδραση στην οικονομική ζωή. «Ο κ. Quesnay»,γράφει, «φαίνεται ότι έχει... φανταστεί ότι [το πολιτικό σώμα] θα ευδοκιμεί και θα ευημερεί μόνο κάτω από έναορισμένο καθεστώς, το ακριβές καθεστώς της τέλειας ελευθερίας και της τέλειας δικαιοσύνης. Δεν φαίνεται ναθεωρεί ότι στο πολιτικό σώμα η φυσική προσπάθεια που καταβάλλει ο κάθε άνθρωπος για τη βελτίωση τηςθέσης του είναι μια αρχή διατήρησης, ικανή να αποτρέπει και να διορθώνει, από πολλές απόψεις, τα άσχημααποτελέσματα μιας πολιτικής οικονομίας, σε κάποιο βαθμό μερικής, αλλά και καταπιεστικής. Μια τέτοιαπολιτική οικονομία, παρ' όλον ότι αναμφισβήτητα λίγο ως πολύ επιβραδύνει, δεν είναι πάντα σε θέση να σταματήσει συνολικά τη φυσική πρόοδο μιας χώρας προς τον πλούτο και την ευημερία, και ακόμα λιγώτερο ναπροκαλέσει την υποχώρηση της.»4 Η οικονομική πρόοδος ανοίγει δρόμο για τον εαυτό της, όποια και να είναι ηανασχετική επίδραση μιας κακής νομοθεσίας που παραβιάζει τις αρχές του φυσικού δικαίου.

Η εξήγηση αυτής της χτυπητής διαφοράς μεταξύ των απόψεων Quesnay και Smith έγκειται στις διαφορετικές οικονομικές συνθήκες της Γαλλίας και της Αγγλίας του 18ου αιώνα. Στη Γαλλία, η καπιταλιστική αγροτικήοικονομία δεν ήταν τόσο ένα πραγματικά υπαρκτό φαινόμενο, όσο ένα σύνθημα των Φυσιοκρατών, που έμενεακόμα να τεθεί σε εφαρμογή. Με δεδομένες τις φεουδαρχικές επιβιώσεις και την απόλυτη μοναρχία τηςΓαλλίας, η εκτεταμένη ανάπτυξη του καπιταλισμού ήταν αδύνατη χωρίς μια θεμελιώδη κοινωνική και πολιτικήεπανάσταση και την εφαρμογή του «φυσικού νόμου» της αστικής κοινωνίας. Αυτό εξηγεί τη σημασία τουφυσικού δικαίου στο σύστημα του Quesnay. Η Αγγλία του 18ου αιώνα βρισκόταν σε μια διαφορετική

Σελίδα 9 / 21


κατάσταση. Παρά τη συνεχή πολιτική κυριαρχία της γαιοκτητικής ολιγαρχίας, οι βασικές κοινωνικές προϋποθέσεις για την ανάπτυξη του καπιταλισμού ήταν ήδη παρούσες. Η καπιταλιστική οικονομίααναπτυσσόταν γρήγορα, είτε σπάζοντας, είτε παρακάμπτοντας τους ξεχωριστούς συντεχνιακούς ήμερκαντιλιστικούς περιορισμούς, οι οποίοι παρά το ότι επιβράδυναν την ανάπτυξη της τελευταίας, δενμπορούσαν να την σταματήσουν - εξ ου και η άποψη του Smith ότι η οικονομική πρόοδος είναι συνεχής, ακόμακαι εκεί όπου η νομοθεσία είναι κακή και αντιφάσκει με τις αρχές του φυσικού δικαίου.

Έτσι λοιπόν για τον Smith οι οικονομικές δυνάμεις αποδεικνύονται ισχυρότερες από τα νομικά και πολιτικάεμπόδια. Από εδώ προκύπτει μια σημαντική μεθοδολογική αρχή: είναι δυνατό να μελετήσουμε την ενέργεια τωνοικονομικών δυνάμεων ανεξάρτητα από το νομικό και πολιτικό περιβάλλον μέσα στο οποίο εκτυλίσσεται αυτή ηδραστηριότητα. Ο Smith, μ' αυτό τον τρόπο, κόβει προσεκτικά τον ομφάλιο λώρο που συνδέει την πολιτικήοικονομία με το φυσικό δίκαιο - ομφάλιο λώρο που για τον Quesnay είχε αποτελέσει πανίσχυρο νήμα. Ηπολιτική οικονομία καθίσταται πανίσχυρη επιστήμη, και αυτό αποτελεί ένα από τα μεγάλα επιτεύγματα της Κλασικής Σχολής. Από την άλλη πλευρά, προετοιμάζεται το έδαφος για να αντιπαρατεθούν στις ιστορικάμεταβατικές και μεταβαλλόμενες κοινωνικο-πολιτικές συνθήκες οι αιώνιοι και αναλλοίωτοι οικονομικοί νόμοι,και αυτό είναι μια από τις αδυναμίες της Κλασικής Σχολής. Κατά την άποψη τους, η φύση των οικονομικώνδυνάμεων δεν μεταβάλλεται, ακόμα και αν αυτές υποχρεωθούν να λειτουργήσουν σε διαφορετικά κοινωνικά περιβάλλοντα. Για τον Smith η οικονομική ζωή αποτελεί ένα συνδυασμό οικονομικών δυνάμεων, η φύση τωνοποίων δεν μεταβάλλεται, και ιστορικών συνθηκών. Οι δεύτερες επιταχύνουν ή επιβραδύνουν την κίνηση τωνπρώτων, χωρίς να αλλάζουν τη φύση τους. Παρ' ότι δεν λείπει από τον Smith το ενδιαφέρον για τις αλλαγές τωνιστορικών συνθηκών, θεωρεί ως κύριο καθήκον του οικονομολόγου τη μελέτη της δράσης των οικονομικώνδυνάμεων που είναι εκ φύσεως αναλλοίωτες.

Από τι αποτελούνται αυτές οι οικονομικές δυνάμεις; Όπως γίνεται φανερό από το απόσπασμα που παραθέσαμε προηγουμένως, ο Smith εννοεί «τη φυσική προσπάθεια που καταβάλλει συνεχώς κάθε άνθρωποςγια τη βελτίωση της κατάστασης του.»5 Αυτές οι «φυσικές προσπάθειες» του κάθε ατόμου αποτελούν ένααδιάκοπο κίνητρο για οικονομική πρόοδο. Η σταθερότητα και το αναλλοίωτο της δράσης τους προκύπτει απότη σταθερότητα της ανθρώπινης φύσης. Ο άνθρωπος που, λόγω της εγωιστικής του φύσης, πασχίζει συνεχώς να βελτιώσει τη θέση του, «ενδιαφέρεται πολύ περισσότερο για ό,τι αφορά τον ίδιο απ' ό,τι για όσα αφορούν τουςάλλους».6 Στο σύνθετο και μεταβαλλόμενο πλέγμα των οικονομικών φαινομένων θα συναντήσουμε μια σταθερά δρώσα δύναμη: «την ομοιόμορφη, σταθερή και αδιάκοπη προσπάθεια κάθε ανθρώπου να βελτιώσει τηθέση του, την αρχή από την οποία προκύπτουν τελικά ο δημόσιος και εθνικός, όπως επίσης και ο ιδιωτικός πλούτος.»7 Για τον Quesnay, αναγκαία συνθήκη της οικονομικής προόδου είναι η εφαρμογή ενός αναλλοίωτουσυστήματος φυσικού δικαίου. Για τον Smith, είναι η δράση της αναλλοίωτης φύσης του «Οικονομικού ανθρώπου». Ο τύπος του «οικονομικού ανθρώπου» στο επίκεντρο των θεωρητικών κατασκευών της ΚλασικήςΣχολής, που επιδιώκει ανεξάρτητα τα ατομικά του, προσωπικά συμφέροντα μέσω του ελεύθερου ανταγωνισμούμε τους άλλους, δεν είναι τίποτα άλλο από μια εξιδανίκευση του ανεξάρτητου εμπορευματοπαραγωγού, πουείναι δεμένος με τα άλλα μέλη της κοινωνίας με σχέσεις ανταλλαγής και ανταγωνισμού. Οι Κλασικοίοικονομολόγοι πήραν την κοινωνικά καθορισμένη και ιστορικά μεταβαλλόμενη φύση του εμπορευματοπαραγωγού και την ανύψωσαν στη φυσικά καθορισμένη και αναλλοίωτη φύση του ανθρώπουγενικά.

Από τη στιγμή που η επιδίωξη του ατόμου να βελτιώσει τη θέση του ανάγεται στη σταθερότητα τηςανθρώπινης φύσης, είναι προφανές ότι θα λειτουργεί σε όλες τις ιστορικές εποχές και σε όλες τις κοινωνικέςσυνθήκες. Ο Smith αμφισβητεί την άποψη (την οποία αποδίδει στον Quesnay) ότι το άτομο δίνει αυτόν τοναγώνα μόνο υπό συνθήκες πλήρους ελευθερίας. Η άποψη του Smith είναι ότι ο αγώνας αυτός ήταν ενεργόςεκατοντάδες χρόνια πριν από την πραγματοποίηση της πλήρους ελευθερίας (δηλ. του αστικού καθεστώτος) καιτην υπερίσχυση της απέναντι στην κακή διοίκηση και νομοθεσία. Οι δυσμενείς κοινωνικές συνθήκες είναιασφαλώς σε θέση να επιβραδύνουν την ενέργεια αυτών των οικονομικών δυνάμεων. Για παράδειγμα, στο δουλοκτητικό καθεστώς, οι εργάτες δεν είχαν κανένα προσωπικό συμφέρον στην πρόοδο της παραγωγής, ενώ«αντιθέτως, όταν εξασφαλίσουν την απολαβή των καρπών της προσπάθειας τους, αυτό φυσικά το

Σελίδα 10 / 21


χρησιμοποιούν για τη βελτίωση της θέσης τους.»8 Η αμετάβλητη ανθρώπινη φύση εκδηλώνεται με μεγαλύτερηένταση υπό συγκεκριμένες κοινωνικές συνθήκες, και ειδικά αυτές του αστικού καθεστώτος, που βασίζεται στην ατομική ιδιοκτησία και τον χωρίς περιορισμούς ανταγωνισμό. Αντί να εξηγήσει τη φύση του ανθρώπου ωςεμπορευματοπαραγωγού από τις συνθήκες αυτού του κοινωνικού συστήματος, ο Smith θεωρεί το τελευταίοαπλά ως μια πρόσθετη συνθήκη για την πλήρη εκδήλωση των δυνάμεων του ατόμου που εντοπίζονται στημόνιμη φύση του ανθρώπου. Η νίκη ενός κοινωνικού συστήματος επί ενός άλλου (του αστικού καθεστώτος επίτου φεουδαρχικού) θεωρείται από τον Smith ως η νίκη της «φυσικής» αναλλοίωτης φύσης του ανθρώπου επίτων «τεχνητών» κοινωνικών θεσμών του παρελθόντος. Και καθώς οι νέοι αστικοί κοινωνικοί θεσμοί αποτελούνμια απαραίτητη συνθήκη για την πλήρη εκδήλωση της αμετάβλητης φύσης του ατόμου, παίρνουν μ' αυτό τοντρόπο το χαρακτήρα αιώνιων, «φυσικών» μορφών οικονομίας.

Μ' αυτόν τον τρόπο, το σημείο εκκίνησης της έρευνας του Smith, ο αφηρημένος οικονομικός άνθρωπος του,μελετάται στα πλαίσια ενός, ας πούμε, αστικού περίγυρου, δηλ. της εμπορευματικής - καπιταλιστικήςοικονομίας. Αυτή η νοητική αφαίρεση που δεν λαμβάνει υπ' όψη τους κοινωνικούς παράγοντες, παρ' όλα ταλάθη που δημιούργησε στην αξιολόγηση αυτών των παραγόντων, μέσα από το πρίσμα της ανθρώπινης «φύσης», αποδείχτηκε ο Σωτήρας της Κλασικής θεωρίας. Γιατί της επέτρεψε να καταστεί η θεωρία τηςεμπορευματικής - καπιταλιστικής οικονομίας.

Πώς γεφυρώνει ο Smith το χάσμα μεταξύ του αφηρημένου ατόμου του με την εμπορευματική - καπιταλιστικήοικονομία; Συνεπής προς τις αρχικές ατομικιστικές του αρχές, ο Smith κινείται από το άτομο προς την κοινωνία. Η κοινωνία απαρτίζεται από ξεχωριστά, ανεξάρτητα άτομα. Το κοινωνικό φαινόμενο είναι τοαποτέλεσμα της αμοιβαίας αλληλεπίδρασης αυτών των διαφορετικών ατόμων. Η κοινωνική ενότητα (στο βαθμόπου συζητάμε για την οικονομική όψη της κοινωνίας) διαμορφώνεται και συνέχεται από τα προσωπικάσυμφέροντα αυτών των ατόμων. Σε ό,τι αφορά τις οικονομικές του επαφές, κάθε άτομο έρχεται σε σχέση μεάλλα άτομα, μόνο στο βαθμό που αυτό υπαγορεύεται από τα προσωπικά τον συμφέροντα και του υπόσχεταικάποια μορφή κέρδους. Η μορφή αυτής της σχέσης είναι η ανταλλαγή. «Η τάση για δοσοληψία και ανταλλαγήενός πράγματος με ένα άλλο» είναι μια ουσιαστική αρχή της ανθρώπινης φύσης. Αυτό το μόνιμο χαρακτηριστικό προκαλεί τη συνένωση των ατόμων σε μια κοινωνία ανταλλαγής.

Η κοινωνία θεωρούμενη ως οικονομική ενότητα είναι μια κοινωνία ανταλλαγών σης οποίες προβαίνουν ταξεχωριστά άτομα κινούμενα από το προσωπικό τους συμφέρον. Ήδη στο πρώτο έργο του Smith, The Theory ofMoral Sentiments, συναντάμε αυτό το εξαιρετικά αποκαλυπτικό απόσπασμα: «Η κοινωνία μπορεί νασυντηρείται μεταξύ διαφόρων ατόμων, όπως και μεταξύ διαφόρων εμπόρων, από την αίσθηση του οφέλουςτης, χωρίς καμιά αμοιβαία αγάπη ή τρυφερότητα. Και παρ' όλον ότι κανένας άνθρωπος σ' αυτήν δεν θα έχειυποχρεώσεις ή θα οφείλει σε κάποιον άλλο, ενδέχεται και πάλι να στηρίζεται σε μια συμφεροντολογική ανταλλαγή καλών υπηρεσιών σύμφωνα με μια συμφωνημένη αξιολόγηση».9 Ο Smith αντιλαμβάνεται τηνοικονομική σχέση μεταξύ των ανθρώπων ως μια μορφή ανταλλαγής, με άλλα λόγια, ως οικονομική σχέση μεταξύκατόχων εμπορευμάτων. Ο Smith αναπτύσσει περαιτέρω αυτή την ιδέα στο δεύτερο κεφάλαιο του βιβλίου Ι τουΠλούτου των Εθνών. «Αλλά ο άνθρωπος έχει σχεδόν συνεχώς την ευκαιρία να βοηθηθεί από τους αδελφούς τουκαι είναι μάταιο να περιμένει ότι θα το κάνουν μόνο λόγω της φιλανθρωπίας τους. θα είναι πιθανότερο ναπετύχει αν μπορεί να κινήσει το ενδιαφέρον του εγωισμού τους υπέρ του, και αν τους δείξει ότι είναι προς τοδικό τους συμφέρον να κάνουν γι' αυτόν ό,τι τους ζητά. Δώσε μου αυτό που θέλω και θα έχεις αυτό που θέλειςείναι το νόημα κάθε τέτοιας προσφοράς. Και μ' αυτόν ακριβώς τον τρόπο αποκτούμε ο ένας από τον άλλο τομέγιστο μέρος των καλών υπηρεσιών που έχουμε ανάγκη. Το δείπνο μας δεν το περιμένουμε από τηφιλανθρωπία του χασάπη, του ζυθοποιού, ή του αρτοποιού, αλλά από το ότι θα λάβουν υπ' όψη τους το δικότους συμφέρον.»10 Το προσωπικό συμφέρον ενός ατόμου το ωθεί να έλθει σε ανταλλαγή με άλλους ανθρώπους. Και η επιδίωξη της ανταλλαγής προκαλεί, όπως θα δούμε, τον καταμερισμό εργασίας μεταξύ τωνανθρώπων.

Η επιχειρηματολογία που μόλις παρουσιάσαμε χαρακτηρίζει καθαρά την ατομικιστική και ορθολογιστικήμέθοδο του Smith. Ο Smith εξηγεί την προέλευση των σημαντικότερων κοινωνικών θεσμών (στην περίπτωση



αυτή, της ανταλλαγής και του καταμερισμού εργασίας) από την απαρέγκλιτη φύση του αφηρημένου ατόμου - το προσωπικό του συμφέρον και τον συνειδητό του αγώνα για το μέγιστο κέρδος. Μ' αυτό τον τρόπο αποδίδειστον αφηρημένο άνθρωπο κίνητρα και επιδιώξεις (εδώ, τον αγώνα για δοσοληψία ή ανταλλαγή) που στηνπραγματικότητα είναι το αποτέλεσμα της επίδρασης που ασκούν στο άτομο οι ίδιοι αυτοί κοινωνικοί θεσμοί (οκαταμερισμός εργασίας και η ανταλλαγή) επί μεγάλες χρονικές περιόδους - επιδράσεις τις οποίες στη συνέχειαπαρουσιάζει ως μέσο εξήγησης αυτών των θεσμών. Ο Smith συνάγει τους βασικούς κοινωνικο-οικονομικούςθεσμούς που χαρακτηρίζουν την εμπορευματική-καπιταλιστική οικονομία από τη φύση του ανθρώπου.Ωστόσο, αυτό που θεωρεί ως ανθρώπινη φύση είναι η καθορισμένη φύση του ανθρώπου που μορφοποιείταιυπό την επίδραση της εμπορευματικής-καπιταλιστικής οικονομίας.

Ο Smith εφαρμόζει την ίδια μέθοδο της μετακίνησης από το άτομο στην κοινωνία όταν εξηγεί και άλλους κοινωνικο-οικονομικούς θεσμούς. Εξηγεί την εμφάνιση του χρήματος από το απλό γεγονός ότι λόγω τηςδυσχέρειας της ανταλλαγής σε είδος, «κάθε φρόνιμος άνθρωπος σε κάθε περίοδο της κοινωνίας, μετά τηναρχική καθιέρωση του καταμερισμού εργασίας, πρέπει φυσικά να προσπαθεί να διαχειρίζεται τις υποθέσεις τουκατά τέτοιο τρόπο ώστε να έχει ανά πάσα στιγμή δίπλα του, πέραν του ιδιαίτερου προϊόντος της παραγωγήςτου, μια ορισμένη ποσότητα ενός άλλου εμπορεύματος, τέτοιου που κατά την εκτίμηση του, λίγοι άνθρωποι θαήταν πιθανό να αρνηθούν ως αντάλλαγμα για το προϊόν της δικής τους παραγωγής.»11 Οι υπογραμμισμένεςλέξεις είναι αυτές που χαρακτηρίζουν ιδιαίτερα τη μέθοδο του Smith. Για την εξήγηση των κοινοτικών θεσμώνθα πρέπει να κοιτάξουμε τη φύση του «κάθε ανθρώπου», δηλ. τα προσωπικά συμφέροντα του κάθε ατόμου. Γιαυτό και θα αποκαλέσουμε τη μέθοδο του Smith ατομικιστική, θα την αποκαλέσουμε ορθολογιστική γιατίμιλώντας για τον «φρόνιμο» άνθρωπο που σταθμίζει συνειδητά τα πλεονεκτήματα του, ο Smith θεωρεί τονορθολογικό υπολογισμό ωφελειών και απωλειών που εμπεριέχονται στις ξεχωριστές οικονομικέςδραστηριότητες - έναν υπολογισμό που αναπτύσσεται μόνο στο έδαφος της ισχυρά αναπτυγμένης εμπορευματικής και καπιταλιστικής οικονομίας - ως ιδιότητα της ανθρώπινης φύσης εν γένει. Επί πλέον, αυτέςοι ενέργειες του ατόμου πραγματοποιούνται «σε κάθε περίοδο της κοινωνίας» (από τη στιγμή που καθιερώθηκεο καταμερισμός εργασίας). Η δήλωση αυτή αποκαλύπτει την αντι-ιστορική φύση της μεθόδου του Smith. Τέλος,ο Smith θεωρεί αυτές τις δραστηριότητες του ατόμου ως «φυσικές». Εδώ ο Smith στηρίζεται στη θεωρία τουφυσικού δικαίου, εισάγοντας ωστόσο σημαντικές βελτιώσεις στις οποίες χρειάζεται να επιμείνουμε.

Σύμφωνα με την κοινωνιολογική αντίληψη του Smith, τα κοινωνικο-οικονομικά φαινόμενα προκύπτουν απότις ενέργειες των ατόμων που υπαγορεύονται από το προσωπικό συμφέρον. Από αυτό προκύπτει - και τοσυμπέρασμα αυτό είναι εξαιρετικά σημαντικό - ότι τα οικονομικά φαινόμενα είναι «φυσικού» χαρακτήρα. Ηέννοια του «φυσικού» χρησιμοποιείται εδώ κατά δύο διαφορετικές έννοιες, μια θεωρητική και μια πρακτική. Ηβασική πρόταση του θεωρητικού συστήματος του Smith ορίζει ότι τα οικονομικά φαινόμενα κατέχουν μιαενδοφυή, «φυσική», νομοτελειακή κανονικότητα, που υπάρχει ανεξάρτητα από τη θέληση του κράτους καιβασίζεται στις αναλλοίωτες «φυσικές» κλίσεις του ατόμου. Η βασική πρόταση της οικονομικής πολιτικής τουSmith ορίζει ότι μόνον όταν τα οικονομικά φαινόμενα προχωρούν «φυσικά», χωρίς κρατικούς περιορισμούς,αποφέρουν το μέγιστο τον οφέλους τόσο για το άτομο, όσο και για την κοινωνία ως σύνολο. Η πρώτη από τιςδύο αυτές προτάσεις κατέστησε τον Smith ένα από τους θεμελιωτές της θεωρητικής οικονομικής. Η δεύτερη τονκατέστησε κήρυκα του οικονομικού φιλελευθερισμού.

Ας αρχίσουμε από τη δεύτερη πρόταση. Από τη στιγμή που τα προσωπικά συμφέροντα του ατόμου θεωρούνται ως το κίνητρο της οικονομικής προόδου και η πηγή όλων των οικονομικών θεσμών, πρέπει να δοθείστο άτομο η δυνατότητα να αναπτύξει ελεύθερα τις οικονομικές του δυνάμεις, χωρίς κανένα εμπόδιο. Ο κύριος κανόνας οικονομικής πολιτικής είναι η ελευθερία της οικονομικής δραστηριότητας και η κατάργηση τηςκρατικής παρέμβασης. Δεν υπάρχει κανένας κίνδυνος παραβίασης των συμφερόντων της κοινωνίας ως συνόλου από το άτομο που αγωνίζεται για τα προσωπικά του συμφέροντα. Τα συμφέροντα του ατόμου και αυτά τηςκοινωνίας βρίσκονται σε απόλυτη αρμονία. Από αυτή την αμοιβαία αλληλεπίδραση των ατόμων - καθένα από τα οποία επιδιώκει μόνο τα προσωπικά του συμφέροντα που έχει κατανοήσει ορθά - προκύπτουν οιπολυτιμότεροι κοινωνικοί θεσμοί, που με τη σειρά τους προωθούν μια τρομερή αύξηση της παραγωγικότηταςτης εργασίας: ο καταμερισμός εργασίας, η ανταλλαγή, το χρήμα, η συσσώρευση κεφαλαίων και η σωστή



κατανομή τους μεταξύ των διαφόρων κλάδων της παραγωγής. Όταν ο άνθρωπος «επιδιώκει το δικό τουσυμφέρον... συχνά προωθεί το συμφέρον της κοινωνίας αποτελεσματικότερα απ' ό,τι εάν πραγματικά προσπαθεί να το προωθήσει.»12. Επομένως, «κάθε άνθρωπος, στο βαθμό που δεν παραβιάζει τους νόμους τηςδικαιοσύνης, είναι απόλυτα ελεύθερος να ακολουθήσει το συμφέρον του με τον δικό του τρόπο, και να φέρειτην παραγωγή του και το κεφάλαιο του σε ανταγωνισμό με εκείνα οποιουδήποτε άλλου ανθρώπου ή τάξηςανθρώπων. Ο ηγεμόνας είναι πλήρως απαλλαγμένος από κάθε καθήκον, στην προσπάθεια επιτέλεσης τουοποίου θα έπρεπε πάντα να είναι εκτεθειμένος σε αναρίθμητες πλάνες, και για την ορθή εκτέλεση του οποίουκαμία ανθρώπινη γνώση ή σοφία δεν θα μπορούσε ποτέ να είναι αρκετή: Το καθήκον της διεύθυνσης τηςπαραγωγής των ιδιωτών ανθρώπων και του προσανατολισμού της προς απασχολήσεις που ταιριάζουνπερισσότερο στο συμφέρον της κοινωνίας.»13 Η Κυβέρνηση απέχει από παρεμβάσεις στην οικονομική ζωή καιδιατηρεί για τον εαυτό της μόνο τα ταπεινά καθήκοντα της υπεράσπισης της εξωτερικής ασφάλειας της χώρας,της προφύλαξης των μεμονωμένων ατόμων από την καταπίεση από άλλα μέλη της κοινωνίας, και τηςενασχόλησης της με ορισμένα κοινωνικά καθήκοντα. Η οικονομική ζωή αποδίδεται ολοκληρωτικά στηνελεύθερη δράση των ατομικών συμφερόντων. Ο Smith, όπως και οι Φυσιοκράτες, ανέμεναν ότι ηπραγματοποίηση αυτού του «προφανούς και απλού συστήματος φυσικής ελευθερίας»14 θα κατέληγε στομέγιστο όφελος τόσο της κοινωνίας ως συνόλου όσο και των ιδιαίτερων τάξεων του πληθυσμού.

Οι αισιόδοξες απόψεις του Smith - οι οποίες παρ' όλες τις επιφυλάξεις με τις οποίες τις συνόδευσε τονανέδειξαν σε θεμελιωτή του οικονομικού φιλελευθερισμού - μπορούσαν να εμφανιστούν μόνο σε μια εποχήόπου η βιομηχανική αστική τάξη έπαιζε ακόμα έναν προοδευτικό ρόλο και τα συμφέροντα της συνέπιπταν μετις ανάγκες της συνολικής οικονομικής ανάπτυξης της κοινωνίας. Σκοπός του Smith δεν ήταν ποτέ ηυπεράσπιση των στενών συμφερόντων των εμπόρων και των βιομηχάνων, προς τους οποίους δεν έτρεφε καμιάιδιαίτερη συμπάθεια. Μίλαγε για την κατάσταση των εργατών συχνά με φλογερά αισθήματα, και ήθελε να τηβελτιώσει. Πίστευε όμως βαθειά ότι μόνο με την πλήρη ελευθερία του ανταγωνισμού και την ισχυρή ανάπτυξητης καπιταλιστικής οικονομίας θα ήταν δυνατό να αναμένουμε μια βελτίωση της θέσης των κατώτερων τάξεων.Πίστευε ότι η εργατική τάξη θα εισέπραττε ένα συνεχώς αυξανόμενο μερίδιο της μεγενθυνόμενης ποσότηταςπλούτου της καπιταλιστικής κοινωνίας. Η μελλοντική ανάπτυξη του καπιταλισμού επρόκειτο να διαψεύσει τις αισιόδοξες προσδοκίες του Smith και να παρουσιάσει γυμνές τις ασυμφιλίωτες αντιθέσεις ανάμεσα στασυμφέροντα της αστικής τάξης από τη μια μεριά, και της εργατικής τάξης και της οικονομικής ανάπτυξης της κοινωνίας ως συνόλου από την άλλη. Στις μέρες του, ο αισιόδοξος φιλελευθερισμός έπαιξε ένα θετικό ρόλο ωςεργαλείο για την απελευθέρωση των παραγωγικών δυνάμεων της καπιταλιστικής οικονομίας από τα δεσμά του παλαιού καθεστώτος και του μερκαντιλισμού, αλλά αργότερα, στα χέρια του Say, και πιο ειδικά του Bastiat,μετατράπηκε σε εργαλείο υπεράσπισης του καπιταλισμού απέναντι στις επιθέσεις των σοσιαλιστών.

Ο Smith, επομένως, θεωρούσε τα οικονομικά φαινόμενα της αστικής κοινωνίας ως «φυσικά» υπό την έννοιαότι είχαν διευθετηθεί με τον καλύτερο δυνατό τρόπο και δεν απαιτούσαν καμιά συνειδητή παρέμβαση απόκανένα φορέα του κράτους ή της κοινωνίας. Υπό αυτή την έννοια, ο χαρακτηρισμός ενός φαινομένου ως«φυσικού» είναι ταυτόσημος με την εκτίμηση ότι ένα πράγμα είναι θετικό. Εδώ, «φυσικό» σημαίνει σεαντιστοιχία με τις αρχές του φυσικού δικαίου. Πέρα όμως από τη χρήση του όρου «φυσικός» με μια αξιολογικήέννοια, ο Smith τον χρησιμοποιεί επίσης όταν προβαίνει σε καθαρά θεωρητικές κρίσεις, όπου το καθήκον τουείναι η διερεύνηση ενός φαινομένου όπως υπάρχει, ανεξάρτητα από θετική ή αρνητική αξιολόγηση. Εδώ, οχαρακτηρισμός ενός φαινομένου ως «φυσικού» έχει μια καθαρά θεωρητική σημασία, που υποδηλώνει, όπωςέχουμε ήδη αναφέρει, ότι τα οικονομικά φαινόμενα κατέχουν μια ενδοφυή «φυσική» νομοτελειακή κανονικότητα ανεξάρτητα από την όποια παρέμβαση του κράτους. Όταν ο Smith λέει ότι η «φυσική τιμή» (ηαξία) ενός εμπορεύματος αντικαθιστά τα κόστη παραγωγής και αποδίδει ένα μέσο κέρδος, εννοεί ότι όταν υπάρχει ελεύθερος ανταγωνισμός και δεν υπάρχει παρέμβαση του κράτους, οι τιμές των εμπορευμάτων θατείνουν να ισορροπούν στην υποδηλούμενη στάθμη. Αυτό το αυθόρμητα καθοριζόμενο κανονικό ύψος τηςτιμής ενός εμπορεύματος συνιστά τη «φυσική» του τιμή. Το «φυσικό» σ' αυτή την περίπτωση είναι τοαποτέλεσμα, το οποίο προκύπτει κανονικά και αυθόρμητα, χωρίς την παρεμβολή περιορισμών από τη μεριά τουκράτους στον ελεύθερο ανταγωνισμό των ατόμων. Εξ αυτού, η έννοια του «φυσικού» περιλαμβάνει δύοχαρακτηριστικά: 1) το αυθόρμητο, και 2) τη νομοτελειακή κανονικότητα. Ως προς το πρώτο, η τιμή



χαρακτηρίζεται ως «φυσική» όταν είναι το αυθόρμητο αποτέλεσμα του ελεύθερου ανταγωνισμού και τηςσύγκρουσης των μεμονωμένων ατομικών συμφερόντων. Μ' αυτή την έννοια, η «φυσική» (ελεύθερη) τιμήαντιπαρατίθεται τόσο στην «οριζόμενη νομικά», τη σταθερή τιμή που επιβάλλεται από το κράτος ή τις συντεχνίες, όπως και τη «μονοπωλιακή» τιμή. Ως προς το δεύτερο χαρακτηριστικό, δεν χαρακτηρίζεται κάθετιμή της αγοράς ως φυσική, αλλά μόνο «η κεντρική τιμή, προς την οποία κατατείνουν συνεχώς οι τιμές όλων των εμπορευμάτων»,15 με άλλα λόγια, αυτό το ύψος τιμών που πρέπει να επιβληθεί σε συνθήκες ισορροπίαςαγοράς, όπου υπάρχει μια ισορροπία μεταξύ προσφοράς και ζήτησης. Μ' αυτή την έννοια, ο Smith διαφοροποιεί τη «φυσική» τιμή (αξία) - που εκφράζει τη νομοτελειακή κανονικότητα των φαινομένων τηςαγοράς - από τις «αγοραίες» τιμές, που κυμαίνονται συνεχώς ανάλογα με τις διακυμάνσεις της προσφοράς και της ζήτησης.

Αυτή η δεύτερη έννοια του «φυσικού» παίζει ένα εξαιρετικά σημαντικό ρόλο στο θεωρητικό σύστημα τουSmith, όπου μιλά για φυσική τιμή, φυσικό ύψος μισθών, κέρδους και προσόδου. Εδώ η έννοια του «φυσικού»σημαίνει όχι ότι ακολουθούνται οι κανόνες του φυσικού δικαίου, αλλά μια αναγνώριση της αυθόρμητης,νομοτελειακής κανονικότητας των φαινομένων της αγοράς. Παρ' όλον ότι από καιρό σε καιρό ο Smithχρησιμοποιεί τον όρο με την πρώτη, αξιολογική του έννοια, τις περισσότερες φορές τον χρησιμοποιεί με τηδεύτερη, καθαρά θεωρητική σημασία. Εν πάση περιπτώσει, δεν συγχέει την πρακτική και τη θεωρητική σημασίατου όρου. Η μετάβαση του Smith από μια αξιολογική σε μια θεωρητική κατανόηση του όρου «φυσικός»αποτέλεσε ένα μεγάλο βήμα προς την καθαρά θεωρητική, επιστημονική αιτιακή μελέτη των οικονομικών φαινομένων.

Οι οικονομικές έρευνες των μερκαντιλιστών ήταν πρακτικού χαρακτήρα. Τα έργα τους ήταν στη μεγάλη τουςπλειοψηφία μια συλλογή από πρακτικές συνταγές που απευθύνονταν στο κράτος για εφαρμογή. Τα έμβρυαμιας θεωρητικής ανάλυσης που βρίσκουμε στον Petty είχαν μικρή επίδραση στη γενική αλληλουχία τηςμερκαντιλιστικής σκέψης. Επίσης, η προσοχή των Φυσιοκρατών επικεντρώθηκε όχι τόσο πολύ στη διερεύνησητου υπάρχοντος (δηλ. των πραγματικών φαινομένων της καπιταλιστικής οικονομίας), όσο στην επεξεργασίααυτού που έπρεπε να είχε υπάρξει (δηλ. των συνθηκών που έπρεπε να πραγματοποιηθούν για να ανθίσει ηεθνική οικονομία). Προσέγγισαν τους οικονομικούς τους νόμους και προτάσεις ως επιταγές φυσικού δικαίου. Ηανάλυση των Φυσιοκρατών περιέχει θεωρητικά αξιόλογα στοιχεία για την κατανόηση της καπιταλιστικήςοικονομίας μόνον επειδή θεώρησαν τον καπιταλισμό ως την ιδεώδη φυσική τάξη πραγμάτων. Αν τομερκαντιλιστικό σύστημα ήταν εκ φύσεως πρακτικό, και το σύστημα των Φυσιοκρατών τελεολογικό, ο Smith όρισε στον εαυτό του το καθήκον της θεωρητικής μελέτης της καπιταλιστικής οικονομίας. Είναι γεγονός ότι ταζητήματα της οικονομικής πολιτικής είναι για τον Smith εξαιρετικά σημαντικά και συχνά διαπλέκονται με τηθεωρητική του ανάλυση στην πορεία της ερμηνείας που επιχειρεί. Ωστόσο, στο μεγαλύτερο μέρος, η θεωρητική ανάλυση παραμένει μεθοδολογικά διακριτή και απομονωμένη από την εξέταση πρακτικών ζητημάτων. Είναιγεγονός ότι ορισμένα από τα σοβαρά λάθη του Smith μπορούν να εξηγηθούν από τη σύγχυση μεταξύ τωνθεωρητικών και των πρακτικών προβλημάτων (βλέπε στα επόμενα το κεφάλαιο για τη θεωρία της αξίας), αλλάαυτό δεν πρέπει να εκπλήσσει λόγω του ότι η οικονομική θεωρία είχε αναπτυχθεί από τις πρακτικές ανάγκες,και στα πρωταρχικά της στάδια είχε διαλυθεί μέσα στην οικονομική πολιτική, δεν ήταν άμεσα σε θέση νααποκτήσει μια καθαρή συνείδηση του εαυτού της ως μεθόδου καθαρά θεωρητικής ανάλυσης. Σε κάθεπερίπτωση, η ανάλυση του Smith επιτέλεσε μια μεγάλη και μεθοδολογικά αποφασιστική υπηρεσία: έβαλε την πολιτική οικονομία στο μονοπάτι της θεωρητικής μελέτης των πραγματικών φαινομένων της καπιταλιστικήςοικονομίας. Η φήμη του Smith ως θεμελιωτή της πολιτικής οικονομίας βασίζεται σ' αυτό το στοιχείο.

4. Ο καταμερισμός εργασίας

Οι πρώτες μόλις γραμμές του Smith δείχνουν ότι έχει σαφώς εισάγει κάτι νέο στην οικονομική επιστήμη. Είναι



ενδιαφέρον να συγκρίνουμε την αρχή του έργου του Smith με αυτή του «μερκαντιλιστικού ευαγγελίου» τουMun. «Επομένως, τα συνήθη μέσα για την αύξηση του πλούτου και των θησαυρών μας είναι μέσω τουεξωτερικού εμπορίου».16 Έτσι αρχίζει το βιβλίο του ο Mun - που βλέπει το εμπόριο, ή τη σφαίρα τηςκυκλοφορίας ως την πηγή κάθε πλούτου. Ο Smith, όπως και οι Φυσιοκράτες μετατοπίζει το κέντρο τηςανάλυσης του στην παραγωγή, αποφεύγοντας όμως τη μονομέρεια των τελευταίων: Ως μοναδική πηγή τουπλούτου ανακηρύσσει την εργασία εν γενεί, δηλ. το σύνολο της εργασίας μιας χώρας όπως αυτό είναικατανεμημένο στους διάφορους κλάδους παραγωγής και μοιρασμένο μεταξύ των μεμονωμένων ατόμων τηςκοινωνίας: «Η ετήσια εργασία της κάθε χώρας είναι η πηγή που την τροφοδοτεί με όλα τα αναγκαία μέσα καιτις ανέσεις της ζωής που καταναλώνει κατ' έτος.»17 Πηγή του πλούτου είναι η εργασία. Ως «εργασία» εδώπρέπει να εννοηθεί το σύνολο, η αθροισμένη εργασία μιας χώρας, που έχει τη μορφή ενός κοινωνικού καταμερισμού εργασίας, και ως «πλούτος» η ολότητα των υλικών προϊόντων ή ειδών κατανάλωσης.

Αν τον πλούτο τον δημιουργεί η εργασία, τότε αυξήσεις του πλούτου μπορούν να πραγματοποιηθούν υπό μίααπό τις εξής συνθήκες: 1) αύξηση της παραγωγικότητας της εργασίας του ατομικού εργάτη, ή 2) αύξηση τουαριθμού των παραγωγικών εργατών σε σύγκριση με τα άλλα μέλη της κοινωνίας. Ωστόσο, η αύξηση τηςπαραγωγικότητας της εργασίας είναι αποτέλεσμα του καταμερισμού εργασίας, ενώ η αύξηση του αριθμού τωνπαραγωγικών εργατών απαιτεί μια αύξηση και συσσώρευση του κεφαλαίου που δαπανάται για τη συντήρησητους. Ο Smith διαιρεί αντίστοιχα τα δύο πρώτα θεωρητικής κατεύθυνσης βιβλία του Πλούτου των Εθνών. Τοβιβλίο Ι αρχίζει με την περιγραφή του καταμερισμού εργασίας. Από εκεί ο Smith περνά στα στενά συνδεόμεναφαινόμενα της ανταλλαγής (χρήμα, αξία) και τη διανομή αυτού που παράγεται (δηλ. του μισθού, του κέρδουςκαι της προσόδου). Το βιβλίο II περιέχει τη θεωρία του για το κεφάλαιο, όπως και τη θεωρία του για τησυσσώρευση κεφαλαίου και την παραγωγική εργασία.

Τα πρώτα κεφάλαια του Πλούτου των Εθνών που είναι αφιερωμένα στον καταμερισμό εργασίας εθεωρούντοπάντα ότι είναι από τα λαμπρότερα, γιατί είχαν προκαλέσει τη μεγαλύτερη εντύπωση λόγω της ροής και τηςευγλωττίας της περιγραφής. Ως προς τα πρακτικά ζητήματα, ο Smith λέει λίγα νέα πράγματα σε σύγκριση μετους προγενέστερους του (Petty, Furguson). Ωστόσο, μια ευτυχής διαίσθηση τον οδήγησε να τοποθετήσει τηνπεριγραφή του καταμερισμού εργασίας στην αρχή του βιβλίου του. Για το λόγο αυτό, η εμπορευματική κοινωνία αναδύεται μονομιάς, ως μια κοινωνία βασισμένη από τη μια πλευρά στον καταμερισμό εργασίας και από τηνάλλη στην ανταλλαγή μεταξύ ατομικών οικονομικών μονάδων - με άλλα λόγια ως μια κοινωνία βασισμένη στην εργασία και την ανταλλαγή (μια «εμπορική» κοινωνία για να χρησιμοποιήσουμε την ορολογία του Smith).

Ο Smith αρχίζει με την πολύ γνωστή περιγραφή ενός εργοστασίου κατασκευής καρφιτσών, με το λεπτομερή τουκαταμερισμό εργασίας μεταξύ δέκα εργατών: ένας τραβά το σύρμα, ένας άλλος το βάφει, ένας τρίτος το κόβει,κοκ. Με την κατάτμηση της εργασιακής διαδικασίας σε εξαιρετικά απλούς χειρισμούς, καθένας από τουςοποίους αποδίδεται σ' έναν ατομικό εργάτη, η παραγωγικότητα της εργασίας αυξάνεται κατά 100 φορές: Οιεργάτες αυτοί παράγουν 48000 καρφίτσες την ημέρα, ενώ αν εργάζονταν ξεχωριστά μόλις που θα μπορούσαν να παράγουν είκοσι καρφίτσες την ημέρα ο καθένας. Ο Smith απαριθμεί τρεις λόγους για τους οποίους οκαταμερισμός εργασίας αυξάνει την παραγωγικότητα: 1) κάθε εργάτης αποκτά μεγαλύτερη επιδεξιότητα, επαναλαμβάνοντας συνεχώς τους ίδιους χειρισμούς, 2) δεν υπάρχει χαμένος χρόνος κατά τη μετάβαση από τονένα χειρισμό στον άλλο, και 3) η κατάτμηση της εργασίας σε βασικούς χειρισμούς διευκολύνει την επινόηση εργαλείων που εξοικονομούν εργασία.18 Τα επιχειρήματα που χρησιμοποιεί ο Smith είναι χαρακτηριστικά τηςμανουφακτορικής περιόδου, που χαρακτηριζόταν από την εξειδίκευση των εργατών σε λίγους επί μέρους χειρισμούς, και από τη διαφοροποίηση των εργαλείων. Η δήλωση του Smith ότι ο καταμερισμός εργασίας είναι οκύριος λόγος για την αύξηση της παραγωγικότητας της εργασίας τον τοποθετεί ακριβώς σ' αυτό το γενικό πλαίσιο: Η υποτίμηση που έδειξε απέναντι στο ρόλο που έπαιζαν τα εργαλεία εργασίας και ιδιαίτερα οι μηχανέςείναι απόλυτα κατανοητή, δεδομένου ότι βρισκόταν ακόμα μια εποχή πριν από το ξέσπασμα της βιομηχανικήςεπανάστασης, και η τεχνική ανωτερότητα της μανουφακτούρας βασιζόταν σ' ένα καταμερισμό εργασίαςσχεδιασμένο με κάθε λεπτομέρεια. Παρ' όλον ότι στην αρχή του βιβλίου του ο Smith περιγράφει μόνο τις επωφελείς όψεις του καταμερισμού εργασίας στο εσωτερικό της μανουφακτούρας, σε άλλα σημεία εξηγεί πόσοταπεινωτικός είναι ο μονότονος χαρακτήρας της εργασίας για την ατομικότητα του εργάτη που εκτελεί μόνο



επί μέρους χειρισμούς, και πόσο αυτό τον καθιστά «βλάκα και αδαή».19

Από τη μανουφακτούρα παραγωγής καρφιτσών ο Smith μετακινείται γρήγορα σε άλλα παραδείγματακαταμερισμού εργασίας. Εδώ παίρνει ως παράδειγμα όχι τον καταμερισμό εργασίας μέσα στο εσωτερικό μιαςεπιχείρησης, αλλά τον καταμερισμό εργασίας μεταξύ διαφορετικών επιχειρήσεων που ανήκουν σε διαφόρουςκλάδους παραγωγής. Ο Smith περιγράφει με ιδιοφυή τρόπο πώς το ύφασμα διέρχεται από μια σειρά οικονομικών μονάδων, αρχίζοντας από τον αγρότη-καπιταλιστή που κατέχει πρόβατα, οι εργάτες του οποίουκαταπιάνονται με το κούρεμα των προβάτων, και φθάνοντας μέχρι τον εργάτη που απασχολείται στη βαφή και το φινίρισμα του υφάσματος. Στο σημείο αυτό όπου περιγράφει αυτόν τον τύπο καταμερισμού εργασίας είναιπερισσότερο εύγλωττος από οπουδήποτε αλλού. «Παρατηρείστε τον οικιακό εξοπλισμό του πιο κοινού τεχνίτη ή εργάτη μιας πολιτισμένης και ευημερούσας χώρας και θα αντιληφθείτε ότι ο αριθμός των ανθρώπων τωνοποίων η παραγωγική προσπάθεια έχει χρησιμοποιηθεί για να προμηθεύσει ένα μικρό μέρος του οικιακού εξοπλισμού του υπερβαίνει κάθε υπολογισμό. Το μάλλινο σακάκι, για παράδειγμα που φορά ο εργάτης, όσοτραχύ και ακατέργαστο και αν φαίνεται, είναι το προϊόν της συνδυασμένης εργασίας μιας πλειάδας εργατών. Οβοσκός, αυτός που το ταξινομεί, αυτός που το ξαίνει, ο βαφέας, αυτός που κάνει το λανάρισμα, ο κλώστης, ουφαντής, αυτός που γνέθει, ο ράφτης και πολλοί άλλοι πρέπει να ενώσουν τις διαφορετικές τους τέχνεςπροκειμένου να ολοκληρωθεί ακόμα και αυτή η απλή παραγωγή.»20 Πέρα και πάνω απ' αυτούςχρησιμοποιήθηκαν επίσης έμποροι και μεταφορείς, κατασκευαστές πλοίων, εργάτες που διαμόρφωσαν ταεργαλεία, κλπ. Εδώ υπάρχει παντού ζήτημα καταμερισμού εργασίας μεταξύ των διαφορετικών παραγωγώνεμπορευμάτων ή των ατομικών επιχειρήσεων.

Βλέπουμε εδώ ότι ο Smith συγχέει τον κοινωνικό καταμερισμό εργασίας με τον καταμερισμό εργασίας μέσα στημανουφακτούρα, που είναι τεχνικός. Δεν μπορεί να αντιληφθεί τη βαθειά κοινωνική διάκριση που υπάρχει μεταξύ των δύο αυτών μορφών καταμερισμού εργασίας. Ο κοινωνικός καταμερισμός εργασίας μεταξύ ατομικώνεπιχειρήσεων, καθώς βασίζεται στην ανταλλαγή των προϊόντων τους, περιλαμβάνει το βασικό γνώρισμα κάθε εμπορευματικής οικονομίας και είναι ήδη σημαντικά αναπτυγμένος στο καθεστώς της παραγωγής από τεχνίτες.Ο τεχνικός καταμερισμός εργασίας στο εσωτερικό μιας επιχείρησης εμφανίστηκε μόνο με την εμφάνιση των μεγάλης κλίμακας καπιταλιστικών επιχειρήσεων, δηλ. των μανουφακτούρων. Η πρώτη από τις μορφές αυτέςπροϋποθέτει ότι τα μέσα παραγωγής διασκορπίζονται μεταξύ των ανεξάρτητων εμπορευματοπαραγωγών. Ηδεύτερη προϋποθέτει τη συγκέντρωση μεγάλων μέσων παραγωγής στα χέρια ενός συγκεκριμένου καπιταλιστή.Οι ξεχωριστοί, ανεξάρτητοι εμπορευματοπαραγωγοί (χειροτέχνες) συνδέονται ο ένας με τον άλλο μόνο με τηνανταλλαγή των προϊόντων τους στην αγορά. Στη μανουφακτούρα, οι μεμονωμένοι εργάτες συνδέονται ο έναςμε τον άλλο υπό τη γενική διεύθυνση του καπιταλιστή. Στην πρώτη περίπτωση η φύση του δεσμού μεταξύ τωνανθρώπων είναι ανοργάνωτη, αυθόρμητη, και μέσω της αγοράς. Στη δεύτερη, είναι οργανωμένη καισχεδιασμένη.

0 Smith δεν μπόρεσε να λάβει υπ' όψη του αυτές τις διακρίσεις γιατί η προσοχή του - και αυτό είναι γενικά ένααπό τα χαρακτηριστικά γνωρίσματα της Κλασικής Σχολής - ήταν επικεντρωμένη όχι στις κοινωνικές μορφέςτου καταμερισμού εργασίας αλλά στα υλικά και τεχνικά πλεονεκτήματα της αύξησης της παραγωγικότητας τηςεργασίας. Από αυτή την άποψη, εφ' όσον και οι δύο μορφές που παίρνει ο καταμερισμός εργασίας συμβάλλουνστην αύξηση της παραγωγικότητας της εργασίας, μπορούν να θεωρηθούν ταυτόσημες. Η διαφορετικήκοινωνική φύση των αμοιβαίων σχέσεων μεταξύ ανεξάρτητων εμπορευματοπαραγωγών, από τη μια πλευρά,και των εργατών μιας συγκεκριμένης μανουφακτούρας, από την άλλη, υποχωρούν στο βάθος, ξεφεύγοντας απότην προσοχή του συγγραφέα.

Στα πρώτα κεφάλαια, το κύριο έργο του Smith είναι η περιγραφή του κοινωνικού καταμερισμού εργασίας πουβασίζεται στην ανταλλαγή και είναι χαρακτηριστικός κάθε εμπορευματικής οικονομίας. Επηρεασμένος ωστόσοσε μεγάλο βαθμό από τον τύπο του καταμερισμού εργασίας που συναντάται στο εσωτερικό της μανουφακτούρας, παραθέτει επίσης παραδείγματα από αυτή τη σφαίρα, και έχει γενικά την τάση ναπεριγράφει τον κοινωνικό καταμερισμό εργασίας ως μορφή του καταμερισμού εργασίας στο εσωτερικό τηςεπιχείρησης. Για τον Smith, το σύνολο της κοινωνίας εμφανίζεται ως μια γιγάντια μανουφακτούρα, όπου η



εργασία υποδιαιρείται μεταξύ χιλιάδων ξεχωριστών και αμοιβαία συμπληρωματικών επιχειρήσεων. Η υλικήσύνδεση και αλληλεξάρτηση μεταξύ των εμπορευματοπαραγωγών τοποθετείται σε πρώτη γραμμή. Κάθε μέλοςτης κοινωνίας είναι χρήσιμο σε όλα τα άλλα και υποχρεώνεται με τη σειρά του να εξασφαλίσει τη βοήθεια τους.«Χωρίς τη βοήθεια και τη συνεργασία πολλών χιλιάδων άλλων ακόμα και το πιο φτωχό άτομο μιαςπολιτισμένης χώρας δεν θα μπορούσε να προμηθευτεί τα χρειαζούμενα, παρόλο τον εύκολο και απλό τρόπο μετον οποίο συνήθως εξοπλίζει το νοικοκυριό του.»21 Όλοι οι άνθρωποι, παρ' όλον ότι ο καθένας απ' αυτούςκινείται από την επιδίωξη του προσωπικού κέρδους, στην πραγματικότητα δουλεύουν ο ένας για τον άλλον: «Ταπιο διαφορετικά μυαλά είναι χρήσιμα το ένα στο άλλο.»22 Μεταξύ των ατομικών μελών της κοινωνίας υπάρχειμια πλήρης αρμονία συμφερόντων.

Εδώ συναντάμε ένα δεύτερο χαρακτηριστικό της Κλασικής Σχολής, που συνδέεται στενά με το πρώτο. Επειδήο Smith είχε συγκεντρώσει την προσοχή του στην υλική και τεχνική αλληλεξάρτηση μεταξύ των ατομικών μελώντης κοινωνίας, υποθέτει ότι αυτά τα άτομα βρίσκονται σε μια πλήρη αρμονία συμφερόντων. Μέσω της εργασίαςτους, αυτός που γνέθει και αυτός που υφαίνει συμπληρώνουν αμοιβαία ο ένας τον άλλο. Ο ένας δεν θα μπορούσε να υπάρχει χωρίς τον άλλο. Ο Smith ξεχνά ωστόσο ότι και οι δύο είναι εμπορευματοπαραγωγοί πουπωλούν τα προϊόντα τους στην αγορά. Η μάχη για την τιμή του προϊόντος (π.χ. του νήματος) δημιουργείανάμεσα τους ένα βαθύ ανταγωνισμό. Και οι δύο κλάδοι παραγωγής, υπό την πίεση των διακυμάνσεων τωντιμών της αγοράς και μέσω της χρεοκοπίας πολυάριθμων παραγωγών, προσαρμόζονται αυθόρμητα ο ένας στονάλλο. Το ενδιαφέρον του Smith για τα υλικά και τεχνικά πλεονεκτήματα του καταμερισμού εργασίας, και όχιγια την κοινωνική μορφή με την οποία εμφανίζεται αυτός σε μια κοινωνία εμπορευματικής ανταλλαγής, τονοδηγεί σε μια υπερεκτίμηση των στοιχείων αρμονίας μιας τέτοιας οικονομίας και στην αγνόηση των αντιφάσεωνκαι ανταγωνισμών που αυτή παράγει.

Παρ' όλα αυτά, ο Smith συνέλαβε τη στενή σχέση μεταξύ καταμερισμού εργασίας και ανταλλαγής και μάλιστατην υπογράμμισε με έμφαση. Χαρακτηριστικό της Κλασικής Σχολής δεν είναι ότι κάνει μια πλήρη αφαίρεση τηςυλικής και τεχνικής πλευράς της παραγωγής από την κοινωνική της μορφή, αλλά το ότι συγχέει αυτά τα δύο. Γιατην Κλασική Σχολή ήταν αδιανόητο ότι η διαδικασία παραγωγής θα μπορούσε να έχει μια κοινωνική μορφήάλλη εκτός της εμπορευματικής καπιταλιστικής, που κατ' αυτήν είναι η ορθολογική και φυσική μορφήοικονομίας. Από τη στιγμή που γίνεται δεκτό ότι η παραγωγική διαδικασία πραγματοποιείται πάντα στα πλαίσια μιας συγκεκριμένης κοινωνικής μορφής, η διεξαγωγή μιας ειδικής ανάλυσης αυτής της μορφήςκαθίσταται περιττή. Αντίθετα, είναι αρκετή η μελέτη της παραγωγικής διαδικασίας εν γένει. Ωστόσο, επειδή η παραγωγική διαδικασία εν γένει συνδέεται αμετάκλητα με μια δεδομένη κοινωνική μορφή, τα συμπεράσματαπου προκύπτουν από τη μελέτη της πρώτης εφαρμόζονται απόλυτα στη δεύτερη. Τυχαίνει λοιπόν η Κλασική Σχολή να συγχέει την υλική-τεχνική και την κοινωνική άποψη, και ένα παράδειγμα αυτού παρέχει η θεωρία τουSmith για τον καταμερισμό εργασίας.

Ο Smith δεν μπορεί να φανταστεί άλλον καταμερισμό εργασίας εκτός από αυτόν που βασίζεται στην ανταλλαγή - κατ' αυτόν πρόκειται για μια αναγκαία ιδιότητα της ανθρώπινης φύσης, ιδιότητα που διακρίνει τον άνθρωποαπό τα ζώα. Αυτή η τάση για ανταλλαγή προκάλεσε τον καταμερισμό εργασίας. Στο σημείο αυτό ο Smith κάνειλάθος, δεδομένου ότι ο κοινωνικός καταμερισμός εργασίας είχε υπάρξει - αν και σε μικρότερη κλίμακα - ακόμα και εκεί όπου απουσίαζε η εμπορευματική οικονομία, π.χ. στην Ινδική κοινότητα. Σε άλλο σημείο ο Smith σημειώνει ορθά ότι η ανάπτυξη της ανταλλαγής προσφέρει μια ώθηση για τον περαιτέρω καταμερισμόεργασίας: «Η έκταση αυτού του καταμερισμού θα πρέπει πάντα να περιορίζεται από την έκταση αυτής της ικανότητας [της ικανότητας ανταλλαγής - στΕ], ή, με άλλα λόγια, από την έκταση της αγοράς.»23 Παρ' όλονότι υπογραμμίζει με έμφαση τη σημασία της ανταλλαγής στην εμφάνιση και ανάπτυξη του καταμερισμούεργασίας, ο Smith αγνοεί εν τούτοις το ρόλο της ανταλλαγής ως εκείνης της ιδιαίτερης κοινωνικής μορφής μετην οποία παρουσιάζεται ο καταμερισμός εργασίας στην εμπορευματική οικονομία. Είναι δέσμιος της ανάλυσης του περί καταμερισμού εργασίας εν γένει και των υλικών και τεχνικών του πλεονεκτημάτων.

Παρ' όλες τις ανεπάρκειες της, η θεωρία του καταμερισμού εργασίας του Smith του προσέφερε μια μεγάλη υπηρεσία: ξεκινώντας από μια αντίληψη της κοινωνίας ως γιγάντιου εργαστηρίου με καταμερισμό εργασίας ο



Smith κατέληξε στην εξαιρετικά πολύτιμη ιδέα της κοινωνίας ως κοινωνίας ανθρώπων που εργάζονται και ταυτόχρονα ανταλλάσσουν. Ο καταμερισμός εργασίας καθιστά όλα τα μέλη της κοινωνίας συμμέτοχους σε μίαενιαία διαδικασία παραγωγής. Τα προϊόντα της εργασίας όλων των μελών της κοινωνίας είναι σαν να «μεταφέρονται σ' ένα κοινό απόθεμα όπου ο καθένας μπορεί να αγοράσει όποιο μέρος από το προϊόν τηςδεξιότητας των άλλων ανθρώπων έχει ανάγκη.»24 Κάθε άνθρωπος εξαρτάται από την εργασία άλλων ανθρώπων. «Όμως μετά την πλήρη εμπέδωση του καταμερισμού εργασίας, μόνο ένα πολύ μικρό μέρος αυτών[των «αναγκών, ανέσεων και διασκεδάσεων της ανθρώπινης ζωής» - σ.τ. Αγγ. μτφ.] μπορεί να προέλθει απότην εργασία του ίδιου ανθρώπου. Το συντριπτικά μεγαλύτερο μέρος τους προέρχεται από την εργασία άλλωνανθρώπων.»25 Κάθε άνθρωπος αποκτά την παραγωγή άλλων ανθρώπων και μ' αυτόν τον τρόπο ενώνονταιόλοι μεταξύ τους σε μια ενιαία κοινωνία εργασίας. Ο Smith αντιλαμβάνεται αυτή την κοινωνία εργασίαςαυστηρά ως κοινωνία ανταλλαγής: «Από τη στιγμή που έχει εμπεδωθεί πλήρως ο καταμερισμός εργασίας, μόνοένα πολύ μικρό μέρος των αναγκών του ανθρώπου μπορεί να προέλθει από την εργασία του ίδιου. Τοσυντριπτικά μεγαλύτερο μέρος των αναγκών του το καλύπτει με την ανταλλαγή του πλεονάσματος τουπροϊόντος της εργασίας του, που υπερβαίνει την κατανάλωση του, με μέρος των προϊόντων της εργασίας άλλωνανθρώπων, ανάλογα με τις ανάγκες του. Μ' αυτόν τον τρόπο, κάθε άνθρωπος ζει ανταλλάσσοντας άρα σεκάποιο βαθμό γίνεται έμπορος και η ίδια η κοινωνία αναπτύσσεται σε μια κυριολεκτικά εμπορική κοινωνία».26 Ο κοινωνικός καταμερισμός εργασίας εμφανίζεται στον Smith μόνο στη μορφή της ανταλλαγής, ενώ από τηνάλλη πλευρά, η ανταλλαγή του προϊόντος της εργασίας ανάγεται, σύμφωνα με αυτή την άποψη, σε μια ανταλλαγή των εργασιακών δραστηριοτήτων των ατομικών παραγωγών. Τα εμπορεύματα «περιέχουν την αξίαμιας ορισμένης ποσότητας εργασίας την οποία ανταλλάσσουμε με κάτι άλλο που υποτίθεται εκείνη τη στιγμήότι περιέχει την αξία μιας ίσης ποσότητας.»27 Αποκτώντας το προϊόν της εργασίας κάποιου άλλου, αποκτώ μεαυτόν τον τρόπο την εργασία του παραγωγού του.

Η Σμιθιανή αντίληψη της κοινωνίας ως κοινωνίας ταυτόχρονα εργασίας και ανταλλαγής μπορεί να εκφραστείαπό τις ακόλουθες δύο προτάσεις: 1) Αυτό που εμφανίζεται ως ανταλλαγή εμπορευμάτων στην αγορά έναντιχρήματος είναι στην πραγματικότητα η αμοιβαία ανταλλαγή των προϊόντων της εργασίας των διαφόρωνατόμων, που, μεταξύ τους, επιτελούν το σύνολο της κοινωνικής εργασίας. 2) Η ανταλλαγή των προϊόντων τηςεργασίας των διαφόρων ατόμων ανάγεται στην αμοιβαία ανταλλαγή της ίδιας της εργασίας των παραγωγών.Με την πρώτη πρόταση, ο Smith παίρνει τις αποστάσεις του από τους μερκαντιλιστές. Με τη δεύτερη,διαφοροποιείται από τους Φυσιοκράτες.

Οι μερκαντιλιστές, παρ' όλον ότι εστίαζαν την προσοχή τους στην ανταλλαγή, τυφλώνονταν από την αγοραία,νομισματική της μορφή: έβλεπαν μόνο την ανταλλαγή προϊόντος σε φυσική μορφή έναντι χρήματος, έναντιδηλ. κοινωνικού πλούτου, και ήθελαν να περιορίσουν το σύνολο της διαδικασίας ανταλλαγής στην πώληση ΕX,και στη συνέχεια να μετατρέψουν το χρήμα σε θησαυρό. Ο Smith, ακολουθώντας το παράδειγμα τωνΦυσιοκρατών, είδε την ανταλλαγή ως ενότητα πράξεων πώλησης (Ε-X) και αγοράς (Χ-Ε1), με δυο λόγια, ωςανταλλαγή ενός προϊόντος σε φυσική μορφή (Ε) έναντι ενός άλλου (Ε1) με τη διαμεσολάβηση του χρήματος. Τοτελευταίο αυτό παίζει μόνο ένα στιγμιαίο ρόλο ως μέσο κυκλοφορίας. Επομένως η αξιολόγηση του ρόλου του χρήματος από τον Smith είναι η αντίθετη από αυτή των μερκαντιλιστών. Το χρήμα δεν συνιστά τον πλούτο τηςκοινωνίας. «Το εισόδημα της κοινωνίας συνίσταται συνολικά από αυτά τα αγαθά και όχι από τον τροχό που τα κυκλοφορεί.»28 Το χρήμα χρειάζεται απλά ως βοηθητικό μέσο για τη διευκόλυνση της κυκλοφορίας τωνπροϊόντων. «Το νόμισμα από χρυσό και άργυρο που κυκλοφορεί σε κάθε χώρα θα μπορούσε κυριολεκτικά να συγκριθεί με ένα αυτοκινητόδρομο, ο οποίος ενώ επιτρέπει την κυκλοφορία και μεταφορά στην αγορά τηςχλόης και των σιτηρών της υπαίθρου δεν παράγει ούτε μια φούχτα χλόης ή σιτηρών».29 Το χρήμα είναι απλά«νεκρό» κεφάλαιο: η αύξηση της ποσότητας του χρήματος μιας χώρας μειώνει αντίστοιχα τις δαπάνες για τηνυλική παραγωγή προϊόντων, και κατά συνέπεια μειώνει το πραγματικό εισόδημα της κοινωνίας που συνίσταταισε ό,τι παράγει. Οποιαδήποτε εξοικονόμηση δαπανών που είναι αναγκαίες για τη διατήρηση του νομισματικούσυστήματος (π.χ. με την αντικατάσταση του χρυσού από χαρτονόμισμα) είναι προς το συνολικό συμφέρον τηςκοινωνίας.

Επομένως, η ανταλλαγή ενός εμπορεύματος έναντι χρήματος δεν είναι ουσιαστικά τίποτα άλλο από ανταλλαγή



ενός προϊόντος με ένα άλλο. Έτσι λοιπόν ο Smith βρίσκεται σε συμφωνία με τον Quesnay, του οποίου το TableauEconomique παρουσίασε την πρώτη συνολική εικόνα της κυκλοφορίας των προϊόντων.30 Πέραν αυτού, ωστόσο,αρχίζουν να αποκλίνουν.

Παρ' όλον ότι υπήρξε μια σειρά ιδιαίτερων ζητημάτων όπου ο Smith απλά επαναλάμβανε τις απόψεις τωνΦυσιοκρατών, 31 ουσιαστικά ξεπερνά τη μονομέρεια τους μέσω της θεωρίας του καταμερισμού εργασίας καιτης αξίας. Η άποψη από την οποία ξεκινά ο Smith είναι ότι η εργασία δημιουργεί αξία. Η κυκλοφορία τωνπροϊόντων είναι κατά την άποψη του όχι μια κίνηση των υλικών της φύσης, αλλά μια κυκλοφορία των προϊόντων της εργασίας. Επειδή για τον Smith η κοινωνία είναι μια κοινωνία εργασίας, βλέπει την ανταλλαγήτων προϊόντων της εργασίας ως ανταλλαγή των εργασιακών δραστηριοτήτων των ατομικών μελών της κοινωνίας. Από τη στιγμή που ο καταμερισμός και η αμοιβαία ανταλλαγή εργασίας ανάγονται σε βάση τηςεμπορευματικής οικονομίας, είναι προφανές ότι οι διάφοροι κλάδοι παραγωγής συνδέονται ο ένας με τον άλλο με σχέσεις αμοιβαίας εξάρτησης, και όχι μονόπλευρης υπαγωγής. Η βιομηχανία δεν υπάγεται στη αγροτικήοικονομία αλλά συντονίζεται με αυτήν. Ο Smith προτείνει αντί της μονόδρομης ροής υλικών της φύσης από τηνύπαιθρο στη βιομηχανία, 32 μια αμφίδρομη μεταφορά προϊόντων εργασίας, που προέρχονται από οπουδήποτεχρησιμοποιείται η ανθρώπινη εργασία: μια ροή προϊόντων περνά από την ύπαιθρο στη βιομηχανία, μιααντίθετη ροή κινείται από τη βιομηχανία στην ύπαιθρο. Οι δύο ροές διασταυρώνονται και εξισορροπούνται στηβάση μιας ανταλλαγής ισοδυνάμων, που είναι το αντικείμενο μελέτης της θεωρίας της αξίας.

Ο Smith μπόρεσε να αποδώσει ένα κεντρικό ρόλο στη θεωρία της αξίας (μια θεωρία που ουσιαστικά ήτανανύπαρκτη στους Φυσιοκράτες) ακριβώς γιατί ήταν σε θέση να αναγνωρίσει το πρόβλημα του πώς εναρμονίζονται οικονομικά οι διάφοροι κλάδοι παραγωγής και να ξεχωρίσει αυτό το ζήτημα από το πρόβληματης οικονομικής υποταγής των διαφόρων κοινωνικών τάξεων. Με το πρόβλημα αυτό ασχολήθηκε στη θεωρίατου για τη διανομή. Με το πρώτο ασχολήθηκε στη θεωρία του της αξίας. Παρ' όλον ότι θεωρητικά τα δύοπροβλήματα συνδέονταν στενά, και η θεωρία της διανομής οικοδομήθηκε στη βάση της θεωρίας της αξίας,έπρεπε εν τούτοις να μελετηθούν χωριστά. Αυτό με τη σειρά του βοήθησε τον Smith να ξεδιαλύνει τη θεωρητικήσύγχυση που είχε εμποδίσει τους Φυσιοκράτες να συλλάβουν σωστά τόσο την ταξική δομή της κοινωνίας, όσοκαι την αλληλεξάρτηση που υπάρχει μεταξύ των κλάδων παραγωγής (αγροτική οικονομία και βιομηχανία). ΟSmith συνέχισε επίσης να συγχέει αυτά τα δύο προβλήματα, όπως θα δούμε, και με αυτό τον τρόπο εισήγαγε αντιφάσεις στη θεωρία του της αξίας. Από την άλλη πλευρά, η συμβολή του ήταν τεράστια: αναγνώρισε τοπρόβλημα της εναρμόνισης ισοδύναμων κλάδων παραγωγής. Περιέγραψε τη μεταξύ τους συσχέτιση ως μιααμοιβαία ανταλλαγή προϊόντων εργασίας. Και με αυτό τον τρόπο απέδωσε στην εργασιακή θεωρία της αξίαςτην κεντρική θέση που συνεχίζει να κατέχει στην οικονομική επιστήμη.

1. Daniel Defoe, A Tour Thro' the Whole Island of Great Britain, Τομ. II (Λονδίνο, Peter Davis, 1928), σελ. 601-02. Η τεντώστρα είναι μια σχάρα για το τέντωμα τουυφάσματος. To shalloon είναι ένα λεπτό κομμάτι ύφασμα χρησιμοποιούμενο ως φόδρα. Παρ' όλον ότι ο Rubin το παρουσιάζει στη ρωσική έκδοση ως συνεχές κείμενο,στην πραγματικότητα πρόκειται για συρραφή μεμονωμένων προτάσεων που έχουν ληφθεί από διαφορετικές παραγράφους της διήγησης του Defoe. Ξεχωρίσαμε τιςφράσεις, έτσι όπως εμφανίζονται στο πρωτότυπο του Defoe [στE].

2. Επιστολή του Hume στον Smith στις 20 Αύγ. 1769, στο The Correspondance of Adam Smith, έκδοση του Ernest Cambell Mossner and lan Simpson Ross (Οξφόρδη, Oxford University Press, 1977), σελ. 155 [στΕ].

3. Hume, Επιστολή στον Smith στις 28 Ιαν. 1772, όπ. παρ., σελ. 160 [στΕ].

4.. Adam Smith, An Inquiry into the Nature and Causes of the Wealth of Nations, εκδ. R. H. Campbell, A. S. Skinner, και W. B. Todd (Oxford University Press), βιβλίο IV,κεφ. 9, σελ. 674. Υπογράμμιση του Rubin. [στΕ].



5. Οπ. παρ., βιβλίο IV, κεφ. 9. σελ. 674.

6. Μετάφραση από τα Ρωσικά [στΕ].

7. Wealth of Nations, βιβλίο II, κεφ. 3, σελ. 343.

8. Οπ. παρ., βιβλίο III, σελ. 405.

9.. Adam Smith, The Theory of Moral Sentiments (Λονδίνο, George Bell & Sons, 1875), μέρος II, κεφ. 3, σελ. 124. Υπογράμμιση του Rubin. [στΕ],

10. Wealth of Nations, βιβλίο Ι, κεφ. 2, σελ. 26-27. Υπογράμμιση του Rubin. [στΕ].

11. Oπ. παρ., βιβλίο Ι, κεφ. 4, σελ. 37-38. Υπογράμμιση του Rubin. [στΕ].

12.. Οπ. παρ., βιβλίο 4, κεφ. 2, σελ. 456. Στο απόσπασμα αυτό ο Smith αρθρώνει την περίφημη έννοια του «αόρατου χεριού». «Επομένως, καθώς κάθε άτομοπροσπαθεί, όσο του είναι δυνατόν, να χρησιμοποιήσει το κεφάλαιο του για τη στήριξη της εγχώριας βιομηχανίας, και να κατευθύνει αυτή τη βιομηχανία έτσι ώστε ηπαραγωγή της να έχει τη μέγιστη δυνατή αξία, κάθε άτομο εργάζεται κατ' ανάγκην για να καταστήσει το ετήσιο εισόδημα της κοινωνίας όσο το δυνατόν μεγαλύτερο.Μάλιστα, γενικά, ούτε προτίθεται να προωθήσει το δημόσιο συμφέρον, ούτε γνωρίζει σε ποιο βαθμό το προωθεί. Προτιμώντας να στηρίξει την εγχώρια και όχι την ξένη βιομηχανία, στοχεύει μόνο στη δική του ασφάλεια. Και κατευθύνοντας αυτή τη βιομηχανία κατά τέτοιο τρόπο ώστε να μεγιστοποιείται η αξία της παραγωγής της,στοχεύει μόνο στο δικό του κέρδος, και για το σκοπό αυτό, όπως και σε πολλές άλλες περιπτώσεις, καθοδηγείται από ένα αόρατο χέρι στο να προωθεί ένα στόχο πουδεν αποτελεί μέρος των προθέσεων του. Ούτε είναι πάντα κακό για την κοινωνία to ότι αυτό δεν αποτελεί μέρος των προθέσεων του. Ακολουθώντας το δικό τουσυμφέρον, προωθεί συχνά αυτό της κοινωνίας αποτελεσματικότερα απ' ό,τι αν πραγματικά προσπαθεί να το προωθήσει.» [στΕ].

13. Οπ. παρ., βιβλίο IV, κεφ. 9, σελ. 687.

14. Οπ. παρ., βιβλίο IV, κεφ. 9, σελ. 687. Υπογράμμιση του Rubin. [στΕ].

15. Οπ. παρ., βιβλίο Ι, κεφ. 7, σελ. 75. Υπογράμμιση του Rubin. [στΕ].

16. Mun, England's Treasure by Forraign Trade, εκδ. McCulloch, όπ. παρ., σελ. 125 (υπογράμμιση του Mun) [στΕ].

17.. Smith, The Wealth of Nations, «Εισαγωγή και σχέδιο του έργου», σελ. 10.

18.. Οπ. παρ. σελ. 14-17.

19.. «Με την πρόοδο του καταμερισμού εργασίας, η απασχόληση της μεγάλης πλειοψηφίας αυτών που ζουν από την εργασία, δηλ. της μεγάλης πλειοψηφίας τωνανθρώπων, αφιερώνεται τελικά σε πολύ απλούς χειρισμούς. Συχνά σε έναν ή δύο. Αλλά οι αντιλήψεις της μεγάλης πλειοψηφίας των ανθρώπων σχηματίζονταιαναγκαστικά από την καθημερινή τους απασχόληση. Ο άνθρωπος του οποίου ολόκληρη η ζωή αναλώνεται στην εκτέλεση ορισμένων απλών χειρισμών, τααποτελέσματα των οποίων είναι ίσως πάντοτε τα ίδια ή σχεδόν τα ίδια, δεν έχει καμιά ευκαιρία να ασκήσει την αντίληψη του ή να ασκήσει την εφευρετικότητα του γιατην ανακάλυψη τρόπων για την απομάκρυνση δυσκολιών που δεν παρουσιάζονται ποτέ. Πολύ φυσικά επομένως, χάνει αυτή τη συνήθεια, και γίνεται γενικά τόσοβλάκας και αδαής όσο είναι ποτέ δυνατόν να καταστεί ένα ανθρώπινο πλάσμα. Η αποχαύνωση του νου του τον καθιστά όχι μόνο ανίκανο να απολαύσει ή να συγκρατήσει ένα μέρος μιας ορθολογικής συζήτησης, αλλά και να αντιληφθεί ένα γενναιόδωρο, ευγενές ή τρυφερό συναίσθημα, και κατά συνέπεια, να σχηματίσει μιαορθή κρίση σχετικά ακόμα και με πολλά από τα κοινά καθήκοντα της καθημερινής ζωής... Η ομοιομορφία της στατικής ζωής του. .. φθείρει ακόμα και τηνενεργητικότητα του σώματος του, και τον καθιστά ανίκανο να ασκήσει την δύναμη του με αυστηρότητα και επιμονή σε οποιαδήποτε άλλη δραστηριότητα εκτός απόαυτή στην οποία ανδρώθηκε. Η επιδεξιότητα στην ιδιαίτερη του απασχόληση φαίνεται μ' αυτόν τον τρόπο ότι αποκτάται εις βάρος των διανοητικών, κοινωνικών και στρατιωτικών του προσόντων. Αλλά σε κάθε εξελιγμένη και πολιτισμένη κοινωνία, οι φτωχοί εργαζόμενοι, δηλ. η μεγάλη πλειοψηφία των ανθρώπων πρέπει ναπεριέλθουν κατ' ανάγκην σ' αυτή την κατάσταση, εκτός και αν η Κυβέρνηση λάβει μέτρα για να την αποτρέψει.» The Wealth of Nations, βιβλίο V, κεφ. 1, σελ. 78182.[στΕ].

20.. Οπ. παρ., βιβλίο Ι, κεφ. 1, σελ. 22.








26.. Οπ. παρ., βιβλίο Ι, κεφ. 4, σελ. 37. Υπογράμμιση του Rubin. [στΕ].

27.. Οπ. παρ., βιβλίο Ι, κεφ. 5, σελ. 47-48.

28.. «...καθώς οι μηχανές και τα εργαλεία εργασίας κλπ. που απαρτίζουν το πάγιο κεφάλαιο είτε ενός ατόμου, είτε μιας κοινωνίας, δεν αποτελούν μέρος ούτε τουακαθάριστου, ούτε του καθαρού εισοδήματος του ατόμου ή της κοινωνίας. Έτσι το ίδιο το χρήμα, μέσω του οποίου διανέμεται κανονικά το συνολικό εισόδημα τηςκοινωνίας μεταξύ των διαφόρων μελών της, δεν αποτελεί μέρος αυτού του εισοδήματος. Ο μεγάλος τροχός της κυκλοφορίας είναι τελείως διαφορετικός από τα αγαθάπου κυκλοφορούν μέσω αυτού. Το εισόδημα της κοινωνίας απαρτίζεται εξ ολοκλήρου από αυτά τα αγαθά και όχι από τον τροχό που τα κυκλοφορεί. Κατά τονυπολογισμό του ακαθάριστου ή του καθαρού εισοδήματος μιας κοινωνίας πρέπει πάντα από τη συνολική ετήσια κυκλοφορία χρήματος και αγαθών να αφαιρούμε τη συνολική αξία του χρήματος, του οποίου ούτε μια δεκάρα δεν μπορεί ποτέ να συνιστά μέρος του ενός ή του άλλου.» Οπ. παρ., βιβλίο II, κεφ. 2, σελ. 289. [στΕ].

29.. Οπ. παρ. βιβλίο ΙΙ, κεφ. 2, σελ. 321.

30.. Βλ. παρακάτω, Κεφάλαιο 17.

31.. Έτσι λοιπόν, για παράδειγμα, θεωρούσε ότι η αγροτική εργασία είναι περισσότερο παραγωγική από τη βιομηχανική εργασία, υποστήριζε ότι στη «φυσική» πορείαανάπτυξης, τα κεφάλαια θα επενδύονταν πρώτα στην ύπαιθρο και μόνον αργότερα στη βιομηχανία, κλπ.

32.. Στο σχήμα του Quesnay η βιομηχανία επιστρέφει στην αγροτική οικονομία το υλικό της φύσης που παρέλαβε απ' αυτήν, απλά σε μια διαφορετική μορφή.


Adam smith

Documents

Transcript of Adam smith