การจดการลมนาโดยชมชนมสวนรวม Participatory Watershed Management

พรชย ปรชาปญญา

สารบญ

I

สารบญ สารบญ I สารบญรป Ill สารบญตาราง IV บทท 1 บทนา 1.1 หลกการและเหตผล 1 1.2 มนษยนเวศ 1 1.3 การอนรกษทรพยากรธรรมชาต 2 1.4 การมสวนรวมของประชาชน 2 1.5 การจดการลมนา 3 1.6 องคประกอบของเอกสาร 4 บทท 2 ภมปญญาทองถน 2.1 คานา 5 2.2 ลกษณะของภมปญญาทองถน 5 2.3 การตงถนฐานของชมชนในเขตปาตามพฒนาการทางดานสงคมและการเมอง 6 2.4 ภมปญญาไทยกบการจดการทรพยากรธรรมชาต 6 บทท 3 การรวบรวมภมปญญาทองถน 3.1 คานา 8 3.2 นยามศพท 8 3.3 แนวความคดในการรวบรวมภมปญญาทองถน 9 3.4 การสบเสาะหาภมปญญาทองถน 11 3.5 การแปลความหมาย 15 3.6 การประเมนผลขอมล 17 3.7 การประมวลขอมลลงคอมพวเตอร 22 3.8 สรป 22 บทท 4 ภมปญญาทองถนเกยวกบการจดการลมนา 4.1 คานา 24 4.2 การหาหวขอเรองยอยภมปญญานเวศทองถนในฐานขอมล 24 4.3 บทบาทของตนไมตอการกกเกบนาและปลดปลอยนา 24 4.4 บทบาทของพชในการควบคมอากาศใกลผวดน 29 4.5 บทบาทของพชตอการชะลางพงทลายของดน 31 4.6 ความสมพนธของววกบระบบนเวศลมนาปาไม 31 4.7 การทานายลกษณะภมอากาศโดยความหลากหลายทางชวภาพ 35 4.8 ดชนคณภาพนาโดยความหลากหลายทางชวภาพของสตว 36 4.9 บทบาทของตนไมในการหมนเวยนธาตอาหาร 37 4.10 การทานายนาทวมและดนถลม 37 4.11 สรป 38

สารบญ

II

บทท 5 การผนวกภมปญญานเวศทองถนและวทยาศาสตรการจดการลมนา 5.1 คานา 39 5.2 การรวบรวมวทยาศาสตรการจดการลมนา 39 5.3 บทบาทและชนดของพชตอการกกเกบและปลดปลอยนา 40 5.4 บทบาทของพชตอการจบหมอก และนาคาง 42 5.5 บทบาทของพชตอการชะลางพงทลายของดน 43 5.6 ความสมพนธของววกบระบบอทกปาไม 45 5.7 การทานายลกษณะของฝนโดยความหลากหลายทางชวภาพของสตว 47 5.8 ดชนคณภาพนาโดยความหลากหลายทางชวภาพของสตว 48 5.9 การเปลยนแปลงพฤตกรรมของสตวกบการทานายการเกดภยพบต 49 5.10 สรป 49 บทท 6 การใชเครองมอวทยาศาสตรและภมปญญานเวศทองถนเพอการจดการลมนาโดยชมชนมสวนรวม 6.1 คานา 50

6.2 การถายทอดความร 50 6.3 การใชเครองมอวทยาศาสตรและภมปญญานเวศทองถน 50

6.4 การนาขอมลมาตความ 56 6.5 สรปและขอเสนอแนะ 56 บทท 7 สถาบนทองถน 7.1 คานา 57 7.2 รฐธรรมนญ 57 7.3 กฎหมาย 58 7.4 แผนพฒนาเศรษฐกจและสงคม 58 7.5 กฎหมบาน 59 7.6 ลกษณะสถาบนหรอองคกรทองถน 60 7.7 ประเภทสถาบนหรอองคกรทองถน 60 7.8 เครอขายลมนาหรอคณะกรรมการลมนา 71 7.9 ความสมพนธระหวางองคกรทองถน 71 7.10 การพฒนาองคกรและเครอขาย 72 บทท 8 สรปและขอเสนอแนะ 73 บรรณานกรม 75

สารบญ

III

สารบญรป รปท 3.1 การรวบรวมภมปญญานเวศทองถน 9 รปท 3.2 ขนตอนการรวบรวมขอมลภมปญญานเวศทองถน 10 รปท 3.3 การกระจายภมปญญานเวศทองถนตามความแตกตางของโครงสรางประชากร 14 รปท 3.4 แผนภาพแสดงขอมล 18 รปท 3.5 การประเมนผลแผนภาพความสมพนธในระบบนเวศ 19 รปท 3.6 การประเมนผลแผนภาพทแสดงการจาแนกพช 20 รปท 3.7 โครงสรางฐานขอมลภมปญญาทองถน 23 รปท 4.1 ขบวนการในการเลอกหวขอในฐานขอมลภมปญญา 25 รปท 4.2 ภมปญญานเวศทองถนเกยวกบบทบาทของพชตอการจบหมอกและนาคาง 30 รปท 6.1 ขวดวดนาฝน 51 รปท 6.2 กระบอกวดการระเหยของนา 52 รปท 6.3 การวดตะกอนแขวนลอย 52 รปท 6.4 การใชสตวไมมกระดกสนหลงในนาประเมนคณภาพนา 53 รปท 6.5 คมอศกษาระบบนเวศตนนา 53 รปท 6.6 คมอศกษาววฒนาการการใชทดน 53 รปท 6.7 ตวอยางแผนทหมบานปากรอ จ.สงขลา โดยความรวมมอของชมชนในพนท 54 รปท 6.8 แผนทการใชประโยชนทดนแบบตดขวาง 54 รปท 6.9 ตวอยางปฏทนการเกษตร บานโคกสง กง อ. ภเวยง จ.ขอนแกน 55 รปท 6.10 การดาเนนชวต และใชประโยชนทดนของหมบานบรเวณใกลกบสวนรกขชาตโปงสล เชยงราย 55

สารบญ

IV

สารบญตาราง ตารางท 3.1 ขอบเขตของการสมภาษณ 11 ตารางท 3.2 คาถามปลายเปดทพฒนามาจากขอบเขตของเนอหาทตองการสมภาษณ 12 ตารางท 3.3 ตวอยางการสมภาษณเกยวกบบทบาทของตนไมตอการกกเกบ และปลดปลอยนา 14 ตารางท 3.4 ตวอยางคาทองถน และความหมาย 16 ตารางท 3.5 ขอมลเกยวกบระบบนเวศ 17 ตารางท 3.6 โครงสรางของประโยคเดยว 21 ตารางท 4.1 ภมปญญานเวศทองถนเกยวกบชนดพชทกกเกบและปลดปลอยนา 27 ตารางท 4.2 ภมปญญานเวศเกยวกบบทบาทพชในการลดพลงงานฝน ปองกนการชะลางหนาดน และปองกนตลงพง 31 ตารางท 4.3 ชนดของสตวทใชในการทานายลกษณะอตและอทก 36 ตารางท 4.4 การใชสตวในการวดคณภาพนา 37 ตารางท 7.1 มาตราตางๆในรฐธรรมนญฉบบปจจบนทเกยวของกบสทธของชมชน ในการอนรกษและใชประโยชนจากทรพยากรธรรมชาตและสงแวดลอม 59

บทนา

1

บทท1 บทนา

1.1 หลกการและเหตผล

พนทลมนาทเคยเปนปาทอดมสมบรณ มภเขาสงเปนแหลงกกเกบและปลดปลอยนา ขณะเดยวกนกเคยเปนพนทฝนตกชก คณสมบตดน ลมฟาอากาศ และลกษณะภมประเทศทเหมาะตอการปลดปลอยนาใหแกพนทรบนาทงตอนบนและตอนลาง เปนประโยชนตอการเกษตร การอปโภคบรโภค การทองเทยว การคมนาคม และกจกรรมอน ทงนเพราะองคประกอบตางๆ เชน พชพรรณ ดน นา และลกษณะกายภาพอนๆ ภายในลมนา ประกอบดวยชนด ปรมาณ สดสวน และหนาททเหมาะสม ทกอใหเกดสมดลของระบบนเวศในลมนาสมาเสมอตลอดมา แตอยางไรกตามเนองจากหลายปทผานมา จนกระทงถงปจจบน นาทวม และดนถลม นบวนรนแรงและคกคามผคนในหบเขามากและถขนทกขณะ อะไรเปนสาเหตทเรงใหเกดเหตการณเหลานขน หากมองภมภาคเหลานผานภาพถายทางอากาศ พบวาพนทสวนใหญเปนภเขา ในอดตมปาไมหลายประเภทเปนแหลงตนนาทสาคญของประเทศ แตแลวในหวง 30-40 ป ทผานมาขนเขาเหลานถกใชไปเพอการเพาะปลก และในทสดกแปรสภาพเปนทรกรางวางเปลาทไมสามารถกกเกบนาได ฝนทตกหนกในปรมาณมาก เปนปจจยทสาคญในการทาใหนาปามความรนแรง ยงเปนทสงชนยงเปนตวเรง ปรมาณนามหาศาล และระยะทางไหลบาของนามพลงทาลายอยางมากมาย เปรยบไดดงอสรรายจากขนเขา สามารถทาลายทกสงทขวางหนา การทาลายปาตนนาสวนหนงเกดจากการขาดความรความเขาใจถงผลกระทบโดยรวม และการละทงภมปญญาทองถนในการจดการ โดยเฉพาะการจดการลมนา ประกอบกบการทคนในชมชนขาดความสามารถในการเขาถงและพฒนาวทยาศาสตรการจดการลมนา ทาใหขาดองคความรทเหมาะสมในการจดการทรพยากรในพนทลมนา เอกสารเลมนเขยนขนเพอเสนอทางเลอกในการใชความรในการจดการลมนาเพอกอใหเกดการมสวนรวม กอนอนจะกลาวถงรายละเอยดเกยวกบการจดการลมนาโดยชมชนมสวนรวม ในบทนจะปทางใหเขาใจถงการทคนตองอยกบทรพยากรธรรมชาตและสงแวดลอม (หวขอท 1.2) ซงจะกลาวถงการทมนษยเปนสวนหนงของระบบนเวศรวมทงปาไม ในลกษณะทคนอาศยอยในปาแบบเกอกลซงกนและกน สวนในหวขอท 1.3 กลาวถง หลกการอนรกษทรพยากรธรรมชาตโดยทวไป ซงตองการใหร จกการใชในเชงอน รกษมากกวาการทาลาย ทงน เ พอรกษาทรพยากรธรรมชาตใหยงยน ในหวขอท 1.4 จะกลาวถงแนวทางการมสวนรวมของชมชนในการจดการทรพยากรธรรมชาตและสงแวดลอม ทงนเพราะวาหากคนในชมชนมสวนรวมจะกอใหเกดจตสานกทจะรวมมอในการปองกนและอนรกษทรพยากรธรรมชาต และสดทาย (หวขอท 1.5) อธบายใหทราบโดยสรปของหลกการจดการลมนา เพอใหผอานเขาใจรวมกนถงแนวทางการดาเนนการเพอทจะใหไดมาซงปรมาณ คณภาพ และระยะเวลาการไหลของนาทสมาเสมอ

1.2 มนษยนเวศ

มนษยจาเปนทตองอาศยการพงพาทรพยากรธรรมชาตและสงแวดลอม โดยปรบตวใหสอดคลองกบการเปลยนแปลงของสภาพธรรมชาต เปนพฤตกรรมรวมระหวางสงมชวต และการพงพาอาศยซงกนและกนในชมชน ความสมพนธระหวางมนษยกบสงแวดลอม ความซบซอนทางนเวศมผลกระทบตอกนและกน การวเคราะหองคประกอบตองใชแนวความคดเชงระบบ โดยกาหนดขอบเขตของสภาพแวดลอมเพอจาลองสภาพความซบซอนของ

บทนา

2

ระบบ ซงมนษยเปนสวนหนงของระบบนเวศมความสมพนธรวมกนกบสงมชวตอน เชน ปาไม สตวปา และสงไมมชวตตางๆ ประกอบเปนระบบนเวศอยภายใตการโยงใยของระบบเชอมโยงตางๆ ทสรางความสมดลใหเกดขน มนษยจงมความจาเปนทตองพงพาและอาศยอยในระบบนเวศ อยางไรกตามพฤตกรรมของมนษยอนเกดจากระบบสงคมทมองคประกอบสาคญทมอทธพลตอความสมดลของระบบนเวศ การจดการทมงหวงใหเกดความสมดล จงมงถงทจะใหมนษยสามารถอาศยอย และพงพงระบบนเวศโดยไมมการทาลาย โดย อเนก (2536) ไดกลาวถงวถชวต วฒนธรรมชมชนกบการจดการดน นา ปา และภมปญญาชาวบานเปนฐานการดารงชวตในชนบท วถชวต และการผลต ตลอดจนจารตประเพณ วฒนธรรม และความเชอทสบสานตกทอดมาของชมชนเหลานลวนออนนอมถอมตน ซง ประเวศ (2538) กลาวเสรมวา การทมนษยเกดมาจากธรรมชาตและเปนสวนหนง แตแยกตวเหนอธรรมชาต เนองจากสมองมนษยทมโครงสรางทพสดารมความคดความตองการทไมมสนสด อกทงเปนความตองการทอยเหนอธรรมชาตทกอใหเกดการทาลาย แตความเปนมนษยยงมอกมตหนงทซอนเรนอยในศกยภาพอนยงใหญซงคนทกคนควรพฒนาศกยภาพน โดยการขยายจตใหเชอมโยงกบธรรมชาตอนยงใหญ เกดการพฒนาทางจตวญญาณ บรรลอสระภาพ ความสข ความรก ความงาม มตรภาพ สนตสข และความสรางสรรคอนไมมขดจากด 1.3 การอนรกษทรพยากรธรรมชาต การอนรกษทรพยากรธรรมชาตมความมงหมายเพอรกษาสวสดภาพของสงคมหรอคนสวนรวม การขาดแคลน สญเสย หรอขาดความสมดลของธรรมชาต ยอมมผลกระทบกระเทอนตอความเปนอยของสตวโลก ซงรวมถงมนษยเองดวย ดงนนจาเปนทมนษยตองรจกใชทรพยากรธรรมชาตอยางชาญฉลาด ใหเปนประโยชนตอมหาชน และยาวนาน ไมควรแยกพจารณาเฉพาะอยางเดยวเทานน เพราะทรพยากรทกอยางมสวนเกยวของสมพนธกนอยางใกลชด ซง เกษม (2539) อธบายวา การอนรกษ หมายถง การใชตามความตองการ และประหยดเพอใชในอนาคต ตองใชอยางมเหตผล และสรางสรรค และหาวธทบารงรกษาคณภาพโดยสรปไว 3 ประการ • ใชอยางชาญฉลาด หมายถง การใชทรพยากรแตละอยางนน ตองพจารณาอยางรอบคอบถงผลไดผลเสย ความ

ขาดแคลนหรอความหายากในอนาคต และพจารณาทางหลกเศรษฐศาสตรดวย • ประหยด (เกบ รกษา สงวน) ของทหายาก หมายถง ทรพยากรใดทมนอยหรอหายาก ควรอยางยงทจะเกบรกษา

เอาไวมใหสญหายไป บางครงถามของบางชนดทพอจะใชไดกตองใชอยางประหยด อยาฟมเฟอย • หาวธการฟนฟทรพยากรทไมด หรอเสอมโทรมใหดขน (ซอมแซมปรบปรง) กลาวคอ ทรพยากรใดทมสภาพ

ลอแหลมตอการสญเปลาหรอจะหมดไป ตองหาวธการปรบปรงใหอยในลกษณะทดขน แลวคอยนากลบไปใช 1.4 การมสวนรวมของประชาชน กระบวนการแกปญหาในปจจบนโดยเฉพาะอยางยงทรพยากรธรรมชาตและสงแวดลอม ซงมผลกระทบตอคนทกระดบในประเทศ ไมวาเปนในภาครฐหรอเอกชนตางกมงพยายามแสวงหาแนวทาง และวธการทเหมาะสมสอดคลองกบความตองการของประชาชน ทกฝายเรมใหความสาคญกบแนวคดเรองการมสวนรวมของประชาชนในการรบร และแกไขปญหาตางๆ ดงกลาวมากขน จงมความจาเปนอยางยงทตองนาแนวความคดการมสวนรวมของประชาชนมาใชประกอบเปนแนวทาง เพออธบายลกษณะของประชาชน องคกรชมชนทองถนทเขามามสวนรวม นบเปนยทธวธทสาคญยงตอความสาเรจทมงพฒนาคน และสงเสรมความเปนธรรมในสงคม การมสวนรวมเปนคาทนยมใชกนมากในปจจบนทงนกวจย และนกพฒนาโดยนามาใชในชวงของแผนพฒนาเศรษฐกจ และสงคมแหงชาตฉบบท 5 (พ.ศ. 2525-

บทนา

3

2529) เปนตนมาจนถงฉบบท 9 (พ.ศ. 2545-2549) (ชาชวฒน, 2545) การทางานรวมกนอาจแสดงใหเหนถงความสนใจ และความตองการรวมกน และมความตองการบรรลเปาหมายรวมทางเศรษฐกจ สงคมหรอการเมอง หรอการดาเนนการรวมกน เพอใหมอทธพลตออานาจตอรองทางการเมอง ทางเศรษฐกจ และการปรบปรงสถานภาพในทางสงคมของกลม ซงเกยวของทางจตใจ และอารมณของบคคลหนงในสถานการณกลม ซงผลของการเกยวของดงกลาวเปนเหตเราใจใหกระทาเพอบรรลจดมงหมายของกลมนน ทงใหเกดความรสกผดชอบรวมกบกลมดงกลาวดวย ซง Erswin (1976) ไดจาแนกกระบวนการใหประชาชนเขามามสวนเกยวของในการพฒนา รวมคด รวมตดสนใจแกปญหาของตนเอง รวมใชความคดสรางสรรค ความร และความชานาญรวมกบการใชวทยาการทเหมาะสม และสนบสนนตดตามผลการปฏบตงานขององคกร และเจาหนาททเกยวของ ซง ยวฒน (2526) เสรมวา การมสวนรวมของประชาชนเปนการเปดโอกาสใหประชาชนไดมสวนรวมในการคด รเรม ตดสนใจ ปฏบตการ และรบผดชอบ ซงมผลกระทบถงตวเอง การทสามารถทาใหประชาชนเขามามสวนรวมในกจกรรมเพอแกปญหา และนามาซงการอยรวมกบผอนอยางเปนสข ไดรบการปฏบตอยางเปนธรรม และเปนทยอมรบ พรอมอทศตนเพอกจกรรมกลม ขณะเดยวกนตองยอมรบดวยความบรสทธใจวามนษยนนสามารถพฒนาไดถามโอกาส และไดรบการชแนะทถกตอง 1.5 การจดการลมนา

การจดการลมนาเปนการบรหารทรพยากรองครวมโดยใชลมนาเปนเครองมอ เกษม (2539) ใหความหมายของ ‘ลมนา’ วาเปนพนทขนาดหนงทมสวนเกยวของกบการจดการนา โดยทวไปนกวทยาศาสตรลมนานยมแบงลมนาออกเปนเขตหรอตอน เชน ตอนบนหรอทสงตนนา เพอใหสะดวกในการดาเนนการ โดยบทบาทของลมนาทสาคญ คอ การใหนาและการควบคมการพงทลายของดนในลมนาทมการใช หรอเกบเกยวทรพยากรลมนาทเกดขน ในปจจบนมความจาเปนตองมการดาเนนการจดการลมนาทงนเพราะวามคนเขาไปอาศยอยในพนทลมนา แมแตพนทแหลงตนนาลาธาร ทงนเพราะวามความตองการนา และการใชประโยชนทดนมาก โดย เกษม (2539) ใหความหมายของการจดการลมนาวาเปนการจดการพนทเพอใหไดนาทมปรมาณมากพอ คณภาพด การไหลสมาเสมอ พรอมทงควบคมเสถยรภาพของดน ลดความเสยหายจากนาทวม และจดการใชทรพยากรอยางมประสทธภาพ อยางไรกตามการดาเนนการจดการลมนาในประเทศไทยทงในอดตและปจจบนสวนใหญ เปนการดาเนนการในภาครฐเปนสวนใหญ อาทเชน การดาเนนการเพอการจดการพนทตนนาลาธาร โดยกรมอทยานแหงชาต สตวปา และพนธพช การจดทาระบบอนรกษดนและนาโดยกรมพฒนาทดน และการสรางเขอนและเหมองฝายโดยกรมชลประทาน

การจดการลมนาโดยชมชนทองถนพบในภาคเหนอ และภาคตะวนออกเฉยงเหนอ (Tanabe, 1994) โดยระบบเหมองฝายเปนระบบทนานาเขาสนาในฤดฝน ดวยการสรางฝายและขดลาเหมองสงนาเขานา โดยองคกรเหมองฝายควบคมการใชนา (วนเพญ, 2528) มกฎเกณฑรวมทงบทลงโทษสาหรบผละเมดกฎ แตการเขามาของภาครฐ (มงสรรพ และคณะ, 2544) ทาใหเกษตรกรไดนามากขน แตกตองปรบองคกรการบรหารใหมตามโครงสรางการบรหารการจดการทางราชการ เชน กลมเหมองฝายเปลยนชอเปนกลมบรหารการใชนาชลประทาน แกฝายในระบบเหมองฝายเดม เปนนายตรวจนา มผลใหสทธการเปนเจาของทรพยากรนาทแตเดมเปนของชมชนเปลยนไปเปนการควบคมโดยรฐ เชนกนการดาเนนการพฒนาพนทแหลงตนนาโดยรฐ ทาใหสทธความเปนเจาของปาตนนาของชมชนหมดลง อยางไรกตามกมแนวโนมทจะมการดาเนนการทจะใหประชาชนทองถนเขามารวมงานมากขนในรปของคณะกรรมการเครอขายลมนา (Thomas, Preechapanya and Saipothong, 2002) ซงเปนคณะกรรมการทมาจากตวแทนของประชาชนในแตละหมบาน ในพนทลมนาเดยวกนทจะเขามาแกไขปญหาการใชทดน

บทนา

4

1.6 องคประกอบของเอกสาร

การทสงคมขาดขอมลและองคความรทาใหคนในชมชนเกดความสบสนทจะจดการทรพยากรธรรมชาตในพนทลมนา เกดความขดแยงภายในชมชนและระหวางชมชนทแตกตางกนมาก ทงทตางชาตพนธ การใชประโยชนทดน หรอตางตาแหนงทตงของชมชนทางภมประเทศ การใชขอมลจากภมปญญานเวศทองถน และขอมลทเปนวทยาศาสตรการจดการลมนา จะทาใหการทางานและตดสนใจไดอยางถกตองขน รายละเอยดของเอกสารเลมนในบทท 2 จะกลาวถงความหมายและความสาคญของภมปญญาทองถนตอการอนรกษและใชประโยชนทรพยากรธรรมชาตและความหลากหลายทางชวภาพในพนทลมนา จากนนจะกลาวถงววฒนาการของการบกรกทาลายปาทเปนสาเหตใหญของการลมสลายของภมปญญาทองถน และการทชมชนตองอยกบปาและพฒนาเปนภมปญญาทองถนอกรปแบบหนงทมทงการทาลาย อนรกษ และใชประโยชนไปพรอมกน ทาใหเหนเสนแบงของการจดการทรพยากรธรรมชาตทจะเดนไปแนวทางอนรกษและทาลายทไมชดเจน ในบทท 3 กลาวถง การพฒนาระบบฐานขอมลภมปญญาของชมชน ซงประกอบไปดวยการรวบรวมขอมล การคนหา การคดเลอกผใหขอมลทเหมาะสม การตงคาถาม เทคนคการสมภาษณ การพฒนาระบบฐานขอมล และการประเมนผลขอมลในฐานขอมล ซงจะทาใหไดขอมลทถกตอง จดเกบในระบบทถาวร และสะดวกในการนามาใชประโยชนและพฒนาใหมประสทธภาพขน ในขณะทบทท 4 กลาวถงการสบคนขอมลจากฐานขอมลภมปญญาทองถน และรายละเอยดเกยวกบภมปญญาทองถนเกยวกบการจดการลมนา ซงประกอบไปดวย บทบาทของตนไมตอการกกเกบนาและการปลดปลอยนา บทบาทของพชในการควบคมอากาศใกลผวดนและการชะลางพงทลายของดน ความสมพนธของววกบระบบนเวศลมนาปาไม การทานายลกษณะภมอากาศโดยความหลากหลายทางชวภาพ ดชนคณภาพนาโดยความหลากหลายทางชวภาพของสตว บทบาทของตนไมปาในการหมนเวยนธาตอาหาร และการทานายนาทวมและดนถลม สวนในบทท 5 เปนอธบายถงการนาความรเกยวกบการจดการลมนาทไดจากภมปญญาทองถน ผนวกกบวทยาศาสตรการจดการลมนามาบรณาการกน และสงเคราะหใหเปนเทคโนโลยทเหมาะสมเพอนามาแนะนาสงเสรมใหชมชนนาไปใชประโยชน ซงในบทท 6 จะกลาวถงการนาเทคโนโลยดงกลาวมาพฒนาใหเปนเครองมออทกวทยาทชมชนระดบประชาคมนาไปใชเกบขอมลได และสงถายใหคณะทางานลมนายอยเพอนาไปใชประโยชนในการดาเนนงานจดการลมนา และตดตามผลกระทบจากการใชประโยชนทดน ซงจะนาไปสการเปนเจาของขอมล และใชประโยชนจากขอมลในการพฒนาองคความรของชมชน ทสามารถอธบายในทประชมไดถกตอง ลดการพงพาความรและขอมลจากภายนอก ซงจะชวยลดความขดแยงทเกดขนในชมชน และระหวางชมชนทมความแตกตางกน นาไปสการอยรวมกนอยางสนตสข สาหรบบทสดทายจะแสดงใหเหนถงองคกรทองถนทประกอบดวยองคกรภาครฐ เอกชน และองคกรพนบานทจะชวยใหนกพฒนาลมนาพบทางเลอกทเหมาะสมในการนาขอมลและความรใหมทไดไปใชในการทางานรวมกบชมชนโดยผานองคกรทจะกลาวในบทน

ภมปญญาทองถน

5

บทท 2 ภมปญญาทองถน

2.1 คานา

ภมปญญาทองถน เปนความรชาวบาน ท ถกสรางขนมาจากความร ความสามารถ ตลอดจน ประสบการณ และถกถายทอดซงกนและกนในชมชน หรอชมชนใกลเคยง โดยตกทอดและสะสมจากคนรนหนงไปสคนอกรนหนง จนเปนทรพยทางปญญาทมคณคายง ไมยงหยอนไปกวาความรทางวทยาศาสตร ภมปญญาชาวบานไดรบความกระทบอยางรนแรงเมอมการเปลยนแปลงระบบการเพาะปลกเปนแบบ “การเกษตรแผนใหม” ทมการนาความรทางวทยาศาสตร วสด อปกรณทนแรง ตลอดสารอนนทรยเขามาเพมผลผลตทางการเกษตร โดยขบวนการทเรยกวา “ปฏวตเขยว” ซงวทรย และคณะ (2535) กลาววาความรและแนวทางพฒนาการเกษตรถกรวมศนยอยในสถาบนการเกษตรทงในภาครฐ และภาคเอกชน โดยทภมปญญาทองถนถกละเลย ดวยเขาใจวาเปนความเชอ หรอวธปฏบตทลาสมยไมเปนวทยาศาสตร และไมมประสทธภาพ ทงทเปนความรทเหมาะสมกบทองถนนนๆ ไดรบการทดสอบความถกตองมาเปนเวลานาน ภายใตระบบนเวศทชาวบานอาศยอย Preechapanya (1996) อธบายวาโดยทวไปแลวชาวบานมกไมสามารถอธบายรายละเอยด และใหเหตผลได โดยเฉพาะความรทสลบซบซอน เชน ระบบนเวศ ระบบการทางานของระบบราก หรอลกษณะอตนยมวทยาใกลผวดน อยางไรกตามพบวาภายในภมปญญาทองถนมบางอยางทนกวทยาศาสตรคาดไมถง ตวอยางทพบเชน พบวาชาวบานปาเมยงทดอยสะเกด เชยงใหม ปลกชาใกลกบตนไมใหญ ทงนเชอวาระบบรากของชากบไมปาตอเชอมกน และสงนาและอาหารกนในรปของสารอาหาร ซงตอมาไดรบการพสจนจากกลมนกวทยาศาสตรชาวองกฤษวามแนวโนมเปนไปไดหากวาม ไมโคไรซาเปนตวเชอม ในปจจบนเปนทยอมรบกนทวไปวา ภมปญญาทองถนทาใหนกวทยาศาสตรเขาใจงานทเขาไปเกยวของไดดขน และผลงานทออกมามคณภาพ ดกวาการททางานทางวทยาศาสตรอยางเดยว (Anderson and Sinclair, 1993) ซง Walker (1994) พบวาการศกษาควบคกนทาใหเหนชองวางทเกดขนระหวางภมปญญาทงสอง ทาใหงายในการบรรจสวนของความรลงในสวนทขาดหาย โดย Preechapanya (1996) อธบายวาชองวางทเกดอาจเปนความขดแยงทางความเหน หรอทงสองแหลงความรไมร แตพบลทางในการเสาะหาหรอวจย ซงเปนหนทางพอกพนความรใหมปรมาณและประสทธภาพขน ดงนนอาจกลาวไดวาหากงานวจยทางวทยาศาสตรมงานวจยเกยวกบภมปญญาทองถนเปนโครงการเรมตน โดยเฉพาะโครงการทเขาไปเกยวของกบชวตความเปนอยของชาวบานทงทางตรง และทางออม กอใหเกดประโยชนงานวจยทางวทยาศาสตรอยางมาก

2.2 ลกษณะของภมปญญาทองถน ภมปญญาทองถน หรอภมปญญาชาวบาน หมายถง สตและปญญาอนเกดจากการเรยนร สะสม ถายทอดประสบการณทยาวนานของผคนในทองถน ซงไดทาหนาทชนาการใชชวตอยางยงยนถาวร กลมเกลยวกบเพอนมนษยดวยกนเองและทรพยากรธรรมชาต (ฉลาดชาย, 2537) เปนการอยรวมกนในระบบนเวศของสงมชวตซงเปนผผลต ผบรโภค ผยอยสลาย กบสงทไมมชวต ในรปแบบของพลงงานและสสาร ทมบคคลหรอชมชนเปนศนยกลาง จนทน และคณะ (2538) ใหความเหนวา ภมปญญาทองถนเปนวถชวตของสมาชกในชมชนปรบปรงเปลยนแปลงไปตามยคสมยเพอใหเกดความเหมาะสมททาใหวถชวตของชมชนดารงอยได ซงสภาพการเปลยนแปลงทดขนน เปนการพฒนาของชมชน ภมปญญาทองถนไดกอใหเกดการพฒนาขน และเปนการพฒนาทมความเหมาะสมสอดคลองกบสงแวดลอมของชมชนแตละชมชน ซงเสร (2529) จาแนกภมปญญาทองถนออกเปน 2 ลกษณะ คอ นามธรรม ซงเปนโลกทศนเปนปรชญาในการดาเนนชวตเปนเรองเกยวกบการเกด แก เจบ ตาย คณคา และความหมายของทกสงในชวตประจาวน และรปธรรม เปนเรองเกยวกบเฉพาะดาน เชน การทามาหากน หตถกรรม

ภมปญญาทองถน

6

ศลปกรรม ดนตร และอนๆ ภมปญญาเหลานสะทอนออกมาในลกษณะทสมพนธใกลชดกนคอระหวางคนกบโลก สงแวดลอม สตว พช ธรรมชาต ความสมพนธกบคนอนทรวมกนในสงคมหรอชมชนและความสมพนธกบสงศกดสทธ สงเหนอธรรมชาต สงทไมสามารถสมผสได กลาวโดยสรปภมปญญาทองถน เปนระบบความคดและวธการแกปญหาตางๆของมนษย ทงในดานสงแวดลอมทางธรรมชาตและวฒนธรรม แนวความคดและวธการดงกลาว เกดจากการสงเกต การทดลอง และสรปเปนบทเรยนภายใตกรอบความคดและความเชอของบคคลในสงคม 2.3 การตงถนฐานของชมชนในเขตปาตามพฒนาการทางดานสงคมและการเมอง

ในประเทศไทยมประชากรอกมากทยงตองพงปา ซงถกยายจากเขตพนทอนรกษมาอยในเขตกนชน (Buffer Zone) หรอใหอยในพนทอนรกษไดแตอยภายใตขอจากดทเขมงวดในการเขาถงผลผลตจากปา การอพยพของประชากรกลมใหมเขาไปในพนทปาหรอในพนทใกลปาเปนเรองปกตในภมภาคเอเชย เจมศกด (2535) กลาววาโดยทวไปประชาชนทพงปามกถกโจมตวาเปนผทาลายสงแวดลอม โดยเฉพาะอยางยงปาไม คนทตองพงปาและอาศยอยในปาหรอใกลพนทอนรกษมกถกอพยพออกจากพนท เปนผลใหมชวตความเปนอยทยากเขญกนมากขน ความกดดนในการแยกคนออกจากพนทอนรกษทานองเดยวกนนเกดขนทกหนทกแหงในเอเชยโดย เจมศกด (2535) สรปการตงถนฐานของชมชนในเขตปา สามารถแบงไดเปน 4 ยคดวยกนคอ ยคสงคมบานปา การตงถนฐานของชมชนทอยในเขตปามลกษณะเปนชมชนดงเดมทอยกบปา ตองปรบตวทงดานอาชพและสงคมเขากบปาและสภาพแวดลอมของปา จงไมใชเปนชมชนผพชตปาแตตองอยกบปา อาชพของคนในชมชนกคอ การหาผลตผลจากปา และการทาไรหมนเวยน จากสภาพของชมชนทตองอาศยและประกอบอาชพรวมกบปา การเกษตรประเภทนจาเปนตองใชพนทดนและปาผนใหญ ยคสมปทาน มบรษททาไมเปนผไดรบสมปทานตดทางเขาสพนท พบในพนท 2 ลกษณะคอ ก. พนททมชมชนบานปาอยกอน บรษทผรบสมปทานจาตองประนประนอมกบอานาจของชมชนทองถน บรษทเหลานวาจางคนในชมชนสวนหนงเปนแรงงานตดไม และไดนางานจากภายนอกเขามาดวย ซงเมอถงเวลายายออกไปกไดยายคนงานของตนออกไปดวย คงเหลอเพยงบางสวนเทานนทตงบานเรอนอย ข. พนททไมมชมชนอยกอน บรษทนาคนเขาไปจากภายนอก และยงเคลอนทไปยงพนทอน ชาวบานบางสวนเขาไปตงถนฐานในพนทราบลมทมทาเลดทเหมาะแกการทาการเพาะปลก ยคพชพาณชย เปนยคทชาวบานนยมปลกพชพาณชย เพราะวาพชเหลานทาไดงายและสามารถสงออกสตลาดโดยใชถนน หลงจากนนปรากฏวาเกษตรกรมการยายเขาสพนทกนมากขน ในยคนมผมอทธพลไดเขามาในพนทกนมากขน ยครฐแสดงตววา "หวงปา" เปนยคทหนวยงานของรฐแสดงตวและปรากฏโฉมในชมชนหมบานในเขตปาอยางชดเจน มการกาหนดเขตพนทอนรกษชนดตางๆ อพยพโยกยาย ขบไลชมชนออกจากพนทบางแหง ทงนอาจเปนเพราะเจาหนาทของรฐสวนหนงเรมหวงแหนทดนและตนไมเพราะปาไมมนอยลงและเพอรกษาสงแวดลอมระบบนเวศน และในยคนเชนเดยวกน เกดมธรกจของการกวานซอทดนทงในและนอกเขตปา เพอทารสอรทสาหรบแหลงทองเทยว เปนเหตใหราคาทดนเพมสงขนตามไปดวย 2.4 ภมปญญาไทยกบการจดการทรพยากรธรรมชาต

การอพยพเขาไปอยในผนปาของชมชน สวนหนงทาใหเกดความรทองถนทกอใหเกดการอนรกษทรพยากรปาไม โดย ประเวศ (2536) กลาววา ทรพยากรดานความหลากหลายทางชวภาพทบรรพบรษของเราไดหยบมาใชสอยอยางทนถนอมเปนเวลายาวนานนบพนๆป และไดสงสมความรความเขาใจในการใชทรพยากร

ภมปญญาทองถน

7

ชวภาพอยางยงยนมาโดยตลอด ในรปแบบของหมอชาวบานทใชวธการรกษาโรคภยไขเจบแบบโบราณจากพชสมนไพรทหาไดจากปาเขาลาเนาไพรทมอยมากมายในอดต และในรปแบบของเกษตรทองถนทพฒนาและรกษาพนธพชอาหารและพนธสตวเลยงเพอการดารงชวต วสทธ (2538) กลาวอกวา ความรเชงภมปญญาทองถนและปราชญชาวบานดงกลาว ถอไดวาเปนความรแบบเทคโนโลยทองถนซงมคณคายงสาหรบการนาไปใชในการพฒนาสมยใหมโดยใชควบคกบเทคโนโลยชวภาพยคใหม เชน การผลตยารกษาโรคจากพชสมนไพรทไดมาจากภมปญญาของหมอชาวบานหรอตาราแผนโบราณ การปรบปรงสายพนธพชเพาะปลก หรอพชผลและสตวเลยง เพอใชเปนอาหารของมนษยกไดมาจากภมปญญาของชาวไร ชาวนา ชาวสวนยคโบราณทสบสานความรถายทอดตอๆกนมาถงการเลอกชนดปลกพช วธการปลก ระยะเวลาการปลก เกบรกษาพนธ และวธเกบคดเลอกสายพนธความรพนบานแบบชาวบานเหลานไดถกนากลบเอามาใชอกครงหนงในยคปจจบนทเรยกชอตางๆกน เชน เกษตรทางเลอก เกษตรผสมผสานเพอการพฒนาอยางยงยน วนเกษตร เกษตรธรรมชาต เกษตรอนทรย ไรนาปาผสมหรอเกษตรครบวงจร หลงจากการพฒนาทมงเนนดานการเจรญเตบโตทางเศรษฐกจ และความทนสมยโดยใชวธการแกไขปญหาแบบตะวนตก โดยนาเทคโนโลยตะวนตกเขามาใช เชนการใชปย ยาฆาแมลง เมลดพนธทปรงแตงพนธกรรมเพอปลกพชเชงเดยว และการใชเครองจกรเพอการปรบเพมพนผวหนาดนระบบเกษตรกรรมแผนใหมแบบตะวนตกอยางกวางขวางและดเหมอนวาไดผลในระยะแรกๆ ในขณะเดยวกนระบบนเวศทเคยอดมสมบรณดวยทรพยากรธรรมชาตทบรรพบรษเราไดสงสมไวคอยๆ เสอมสภาพ จนกลายเปนระบบนเวศทแตกราวและเปราะบางเพราะขาดความสมดลยของธรรมชาต อนถอไดวาเปนการพฒนาแบบไมยงยน ซงนาไปสความลมเหลวของเศรษฐกจครอบครวชาวชนบททกอใหเกดความยากจนของชมชนทองถน ดงทเหนอยในปจจบน ดงนนการทาเกษตรกรรมแบบผสมผสานทบรรพชนไทย เคยใชกนมาแตเกากอน ไดหวนกลบมาใหม โดยอาศยการผสมผสานกบวทยาการเทคโนโลยและความรทางวทยาศาสตรชวภาพ ซงเปนกระแสของการพฒนาอยางยงยนโดยไมฝนธรรมชาตของสงคมยคใหมอยางไดผลดยง การทาเกษตรกรรมธรรมชาตทปราศจากสารเคมสงเคราะห เปนทางเลอกทเหมาะสมและสอดคลองกบวถชวตของชาวชนบทไทยในหลายๆ ดานทจะนาไปสการพฒนาอยางยงยน (วสทธ,2538) อยางไรกตามแมวามการตนตวศกษาภมปญญาทองถนเกยวกบการอนรกษและใชประโยชนจากทรพยากรธรรมชาตในหลายภาคสวนของสงคมไทย แตกไมมการจดเกบความรเหลานในรปฐานขอมลทถาวร (knowledge base) นากลบมาใชและงายตอการพฒนาเปนความรทเหมาะสม ทาใหยงยากในการนากลบมาใชประโยชน การวจยและพฒนาตอยอด และการเรยกรองและรกษาสทธ

รวบรวมภมปญญานเวศ

8

บทท 3 การรวบรวมภมปญญาทองถน

3.1 คานา การรวบรวมขอมลทางภมปญญาทองถน ควรมการศกษา และทาความเขาใจถงคา และความหมายของศพทตางๆ ทเกยวของกบภมปญญา เพอใหมความเขาใจและสอสารไปในทศทางเดยวกน การเกบขอมลดงกลาวตองวางขอสมมตฐาน และใชเปนเครองมอในการคนหาภมปญญา ดงนนจงตองมการวางกรอบแนวความคดในการทางาน เพอทาใหการจดการเปนระบบ และทาตามขนตอนทวางไวซงเรมจากการสบเสาะหาภมปญญาในพนทเปาหมาย ทาไดโดยการเลอกหวขอในการสมภาษณ จากนนจงนาไปสอบถามบคคลทสามารถใหขอมลไดเทานน ซง Walker et al. (1994) ยนยนวาการทสมภาษณคนจานวนนอย แตไดเนอหาสาระ ดกวาพดกบคนจานวนมากจนไมสามารถจบประเดนได การสมภาษณเปนเพยงคาถามทใชเปนหวขอในการสนทนาเทานน สถานทสมภาษณกมความสาคญ เพอเปนการสรางบรรยากาศในการพดคย ควรเปนททสามารถแสดงตวอยางใหเหนได และไมคอยมผอนรบกวน ซงทงหมดนเปนเทคนคในการสมภาษณ การดาเนนการดงกลาวบางพนท ทาใหไดขอมลบางสวน หรอคาเฉพาะทใชในทองทนนๆ ซงควรนามาวเคราะห และแปลความหมายอยางถกตองโดยใหผรในหมบานเปนคนอธบาย และตความในคาดงกลาว การประเมนผลขอมลสามารถทาได 2 วธ เปนการประเมนขอมลความสมพนธขององคประกอบในแผนภาพ และการประเมนเนอหาทงหมดของประโยคเดยว สวนใหญใชตรวจสอบขอมลเกยวกบคณสมบตหรอลกษณะของสงตางๆ และจดเกบไวในระบบทถาวร สามารถวเคราะหไดอยางสะดวก 3.2 นยามศพท

ในปจจบนงานเกยวกบภมปญญาทองถนไดรบความสนใจจากนกวจย และนกพฒนาในระดบนานาชาตมาก ทาใหผลงานดานนมปรมาณมากขนเปนเงาตามตว เพอทาความเขาใจรวมกน จงกลาวถงศพทเฉพาะทเกยวกบภมปญญาไวดงตอไปน Knowledge (K) ความร หรอภมปญญา หมายถง ขอมลททงพฒนาการและหดหายตามความเหมาะสมกบสถานท และเวลา (พลวตร) หรออาจหยดนง (สถต) Local ecological knowledge (LEK) หมายถง ภมปญญานเวศทองถนทพฒนาการจากประสบการณของคนในทองถนทนาองคความรจากหลายแหลงมาผสมผสาน และทดสอบเปนความรทเหมาะสมกบทองถนตวเองทงในวฒนธรรมและนเวศถนนน คาศพททมความหมายใกลเคยงไดแก People knowledge และ Farmers knowledge Local hydrological knowledge หมายถงภมปญญาทองถนทเกยวกบนา ทงปรมาณ คณภาพ และการหมนเวยน Indigenous knowledge (IK) หมายถง ภมปญญาดงเดม มศพทคาอนอกทมความหมายใกลเคยงกน เชน ภมปญญาพนบาน (Folk knowledge) Ethnobotany หมายถง พฤกษศาสตรพนบาน นอกจากนนยงมศพทคาอนทมความหมายคลายกน เชน Ethnozoology (สตววทยาพนบาน) Ethnoentomology (กฏวทยาพนบาน) Ethnoecology (นเวศวทยาพนบาน) Ethnohydrology (อทกวทยาพนบาน) และ Ethnographic (จารกพนบาน)

Knowledge base (KB) หมายถง ฐานขอมลภมปญญา สวนของระบบผเชยวชาญซงเปนทรวมของความรทมาจากขอเทจจรง ขอสมมตฐาน ความเชอถอ ประสบการณ และความชานาญ (วรทธ, 2521)

รวบรวมภมปญญานเวศ

9

Knowledge base system หมายถง ระบบฐานขอมลภมปญญา โปรแกรมคอมพวเตอรทไดใชเทคนคการรวบรวมความรเปนฐานขอมลเพอใหสวนตางๆ ของโปรแกรมเรยกออกมาใชงาน (วรทธ, 2521) Artificial intelligence (AI) หมายถง ปญญาประดษฐ อปกรณหรอโปรแกรมคอมพวเตอรทสามารถเลยนแบบพฤตกรรมของมนษยในการใชเหตผล ตดสนใจ และใหคาแนะนาในการแกปญหาได เชน ระบบผเชยวชาญ หนยนตอตสาหกรรม ถาเปนซอฟแวร หมายถง ศาสตรแขนงหนงในวทยาการคอมพวเตอร (วรทธ, 2521) Expert system (ES) หมายถง ระบบผเชยวชาญ โปรแกรมคอมพวเตอรทสามารถเลยนพฤตกรรมในการวนจฉย และตดสนใจของผเชยวชาญเฉพาะเรองได เปนศาสตรแขนงหนงในวทยาการคอมพวเตอรสาขาปญญาประดษฐ (วรทธ, 2521) 3.3 แนวความคดในการรวบรวมภมปญญาทองถน

การรวบรวมภมปญญาทองถนมแนวทางหลกในการทางาน 3 ประการ คอ • กาหนดขอสมมตฐานวาชาวชมชนในพนทลมนามองคความรในการจดการลมนา • ใชขอสมมตฐานดงกลาวเปนเครองมอในการคนหาภมปญญานเวศทองถนดงกลาว • สรางฐานขอมลภมปญญานเวศทองถนจากรายละเอยดทไดโดยใชระบบฐานขอมลภมปญญาท

พฒนาลงในระบบคอมพวเตอร (Knowledge-based system software) รายละเอยดของขนตอนการทางานวจยดงรปท 3.1 รปท 3.1 การรวบรวมภมปญญาทองถน

การรวบรวม ขอมล

การบนทกแบบพรรณนา

การบนทกทม รปแบบ

คาเฉพาะ

รวบรวมภมปญญานเวศ

10

ภมทศนเขตภเขาประกอบไปดวยปาตนนาลาธาร ไรราง ไรหมนเวยน ปาทเลยงสตว สวน นา หมบาน

และสวนหลงบาน ชาวชมชนรกษาปาตนนาลาธารเพอกกเกบนาและปลดปลอยนาไวใชเพอการบรโภคอปโภค และบางหมบานเพอการทานาดวย เรยกพนทปาตนนาของตนเองวา ‘ปาหวนา’ ตรงกบภาษาองกฤษวา ‘Head watershed’ ภายในพนทดงกลาวชาวชมชนมความรวาตนไมและพชอนแตละชนดมประสทธภาพในการกกเกบนาและปลดปลอยนาทแตกตางกน ทงนเพราะวามลกษณะทางกายภาพทแตกตางกน และสมพนธกบความสามารถในการจบไอนาจากบรรยากาศเพอกลนตวเปนนาคาง และการปองกนการชะลางพงทลายของดน ทงการปองกนการชะลางหนาดน และการพงทลายของตลง นอกจากนนพบวามการใชประโยชนจากความหลากหลายของสตว โดยเฉพาะแมลง และนก ในการทานายการตกของฝน ปรมาณฝน และชวงการตกของฝน ซงสมพนธไปถงปรมาณนาในลาธารทกอใหเกดนาไหลบาและทวม สดทายพบวามการเลอกใชชนดของสตวนาในลาธารบางชนด เชน ปลา สตวสะเทนนาสะเทนบก สตวเลอยคลาน และแมลงบางชนดทอาศยอยในนาประเมนคณภาพของนาในลาธาร

แนวความคดดงกลาวจากชมชนพบวา ภมปญญาทองถนเกยวกบการจดการทรพยากรธรรมชาตในพนทลมนา ไดกาหนดแนวทางในการทางานดงรปท 3.2 กลาวคอเรมจากการสบเสาะหารายละเอยดของภมปญญานเวศทองถนดงกลาว และบนทกขอมลลงในสมดโนต เทปบนทกเสยง และกระดาษขนาดใหญทบนทกในรปความสมพนธขององคประกอบในระบบนเวศ หรอการจาแนกสงทมชวต ขอมลทไดถกประเมนทกวนเพอเลอกเฉพาะขอความทชดเจน ขอความทไมมความชดเจนถกนากลบไปสมภาษณเพมเตมจนกวาไดขอความทสมบรณ

รปท 3.2 ขนตอนการรวบรวมขอมลภมปญญาทองถน

review literature and the results of socio-economic and demographic

profile study and the results of the study of ecological charateristics at the site

estabished research objectives

develop an overall understanding of the domain in question, define boundaries and identify terminology

design interviewguidelines

conduct interview

Assessinformation

enter information intoknowledge base

reassessinformation

รวบรวมภมปญญานเวศ

11

3.4 การสบเสาะหาภมปญญาทองถน

ดวยความตระหนกในคณคาของภมปญญาทองถนทเปรยบเสมอนมรดกโลก ทคอยๆ หายไปกบการเขามาแทนทของความเจรญกาวหนาทางวทยาศาสตร ประกอบกบการทไมมการจดบนทกเอาไวของคนรนกอน ทาใหงานสบเสาะหา และรวบรวมภมปญญาทองถนเปนภาระกจทควรดาเนนการเปนอยางยง การทางานในปจจบนสวนใหญเปนการบนทกในรปของเอกสารทพมพเปนรปเลม ตวอยางเชน งานของ Keen (1978); Preechapanya et al., (1985); Royal Forest Department (1989); Watanabe, Tekeda and Kamyong (1990); Sangchai (1993) เกยวกบการปลกชาเมยงในระบบวนเกษตรในพนทตนนาลาธาร เปนการยากทนากลบมาใช และกอใหเกดความไมแนใจวาเปนภมปญญาทองถนจรง ดงนนเพอใหการศกษาทางดานนมเหตผลททาใหเชอถอได จงตองมความจาเปนตองมการศกษาตามลาดบ เจาะลกเขาไปศกษารายละเอยดดวยวธการมนษยวทยา ซงเปนการเขาไปสบเสาะภมความรจากบคคลทมนใจวาเปนผรจรง

การเสาะหาขอมลเกยวกบภมปญญาชาวชมชนเกยวกบระบบวนเกษตรและการจดการลมนา

ประกอบดวยการกาหนดหวขอ (1) ขอบเขตของขอมลทตองการพฒนาคาถาม (2) คดเลอกบคคลทใหขอมล และ (3) เทคนคการสมภาษณ 3.4.1 การเลอกหวขอเพอสมภาษณและการพฒนาคาถาม การเกบขอมลขนตนทาใหผวจยเรมไดแนวความคดในการพฒนาเปนขอบเขตของเนอหาทตองการสอบถามจากชาวบาน ตวอยางกรณการวจยของ Preechapanya (1996) พบเหตผลซงใชในการพฒนาเปนหวขอในการสอบถามประกอบไปดวย การทไมปา ตนชา ไมพนลาง และวว เปนองคประกอบทสาคญในระบบนเวศของปาเมยงโดยตนไมใหญมบทบาทโดยตรงตอการถายทอดพลงงาน และควบคมสมดลของระบบนเวศในปาเมยง โดยเฉพาะการมบทบาทอยางมากในการควบคมลกษณะอากาศใกลผวดน เปนไมรมเงาทมความเหมาะสมตอตนชาทชอบความชนจด และความเขมของแสงเบาบาง จากเหตผลขางตนในขอท 3.3 ทาใหสามารถกาหนดขอบเขตของการสมภาษณทเปนหวขอเฉพาะดงตวอยางการสมภาษณทหมบานปาเมยงแสดงในตารางท 3.1 ขอบเขตของการสมภาษณ ในตารางท 3.2 ถกนามาพฒนาเปนคาถามปลายเปด การทใชแบบสอบถามปลายเปดเพราะวาสามารถเกบเนอหาสาระของภมปญญานเวศทองถนไดครบถวน (Preechapanya, 1996; พรชย และพงษศกด 2542; พรชย, 2544) ตารางท 3.1 ขอบเขตของการสมภาษณ 1. บทบาทของพชตอการเกบกกและการปลดปลอยนา 2. บทบาทของพชตอการชะลางพงทลายของดน 3. ความสมพนธของววกบระบบอทกวทยาปาไม 4. ความสมพนธนาและไรตอการชะลางพงทลายของดน 5. บทบาทของวนเกษตรตอการเปนปากนชนปองกนปาตนนา 6. การทานายลกษณะของฝนโดยความหลากหลายทางชวภาพของสตว 7. ดชนคณภาพนาโดยความหลากหลายทางชวภาพของสตว

รวบรวมภมปญญานเวศ

12

ตารางท 3.2 คาถามปลายเปดทพฒนามาจากขอบเขตของเนอหาทตองการสมภาษณในตารางท 3.1 1. ทานคดวาพชมบทบาททางตรงทางออมอยางไรในการชวยปองกนปาตนนาลาธารทอยบรเวณตอนบน? 2. ผลจากการนเบองตน ทานคดวามผลตอนาในลาธาร และปองกนดนอยางไร? 3. หากเลยงววในพนท อธบายใหถงความสมพนธของววตอการชวยปองกนปาตนนาอยางไร? 4. ววทเขาไปในปาตนนามสวนชวยหรอทาลายความหลากหลายทางชวภาพอยางไร? 5. หากทานทาไรทานคดวามผลอะไรกบระบบนเวศในลมนา? เชนกนหากทานาจะมผลอยางไรกบลมนา? 6. วนเกษตรเปนปากนชนทปองกนไฟปาทมาจากปาแลงและทงหญาคาตอนลางไมใหขนไปทปาตนนาอยางไร? 7. หากไฟไหมพนทวนเกษตรและลามขนไปทปาตนนาลาธาร ทานคดวาจะเกดอยางไรตอแหลงตนนาลาธาร? 8. และมผลกระทบหรอเสรมประสทธภาพของการใหนาของปาตนนาลาธารอยางไร? 9. การตกของฝนสมพนธอยางไรกบการเปลยนแปลงพฤตกรรมของสตว? 10. การตรวจวดคณภาพนาโดยสตวทานทาอยางไร และใชสตวชนดใดเปนตวชวด?

3.4.2 การเลอกผถกสมภาษณ การสมภาษณเพอหาขอมลเกยวกบภมปญญาชาวบาน Thapa (1994) พบวาเพอใหมประสทธภาพควร

เจาะจงบคคลทมจานวนจากด และใชความระมดระวงในการคดเลอกแตบคคลทสามารถใหขอมลไดเทานน โดยวางเปาหมายกวาง ๆ ถงผลทไดรบจากกลมคนเหลาน ซง Walker et al. (1994) ยนยนวาการทสมภาษณคนจานวนนอย แตไดเนอหาสาระ ดกวาพดกบคนจานวนมากจนไมสามารถจบประเดนได Bruce (1989) ชวาการถามคนจานวนมากไมสามารถหาเนอหาไดดกวาทคดจากบคคลทมความสนใจ สามารถตอบขอถามได เตมใจใหความรวมมอ และมความรลกซงเกยวกบภมปญญาในหมบาน (Brokensha and Riley, 1980) โดยการคดเลอกจากชมชนเพอพฒนาความเขาใจในภาพรวมของขอบเขตของคาถาม และนยามศพททใชเฉพาะในชมชน (Walker et al., 1994) คนเหลานอาจไดแก ผนาเกษตรกรทยดถอแนวทางเกษตรนเวศพนบาน หมอยาสมนไพร หรอนกพฤกษศาสตรพนบาน ซงเปนการปพนความเขาใจ แตอยางไรกตามตองพยายามหาความรจากกลมคนทดอยในสงคมดวย ผทมฐานะยากจน ผหญง เดก และคนแก ทงนเพราะวาอาจมภมปญญาทองถนทแตกตางในชมชน

(1) การถอครองทดน เกษตรกรโดยสวนใหญไมคอยเปลยนแปลงขนาดของพนทถอครองเพราะสบทอดการถอครองจาก

บรรพบรษ สวนใหญประชากรมทดนนอยทงนเนองจากทดนทเหมาะสมตอการเพาะปลกมจากด อยางไรกตามการมทดนนอยกไมเปนอปสรรคในการยงชพทงนเพราะวาเกษตรกรสามารถหาอาหารจากปาและสวนได โดยเฉลยเกษตรกรมพนทถอครองเฉลยสวนใหญไมเกน 5 ไร ดงนนผทใหขอมลทมาจากครอบครวทดนตากวา 5 ไร ในการวจยอนโลมวาผทมฐานะยากจน หรอคนจน และผทมทดนมากกวา 5 ไร เปนคนรวย การทนาฐานะทางเศรษฐกจมาจาแนกเพราะวาผทฐานะทางเศรษฐกจสงมกมความเขาใจเกยวระบบนเวศนอยกวาผทมฐานะทางเศรษฐตากวา ทงนเพราะวาผทฐานะตามกใชชวตสวนใหญอยในพนทเพาะปลกของตนเองโดยทไมจางงานคนอน จงมกมโอกาสทจะเขาใจระบบนเวศไดมากกวาผทมฐานะ เพราะวาคนรวยสวนใหญมกจางแรงงานทางานแทน แตอยางไรกตามพบวาคนสวนใหญในหมบานมฐานะทางเศรษฐกจตา แตหากพจารณาถงการทคนเหลานสามารถใชผลผลตจาก

รวบรวมภมปญญานเวศ

13

สวน ปาตนนา นา และไร ตลอดจนผลผลตทไมใชเนอไม เชน ใบไม เหด หนอไม เปนตน เพอการดารงชพทาใหไมเดอดรอนมากนกแมวามทดนนอย มรายไดและฐานะทางเศรษฐกจตา

(2) เพศ

การทคนตางเพศมกจกรรมในพนทเพาะปลกทแตกตางกนอาจทาใหภมปญญานเวศทองถนแตกตางกน จากการสงเกตการณพบวาผชายมกจกรรมสวนใหญอยกบปลกตนไม และพชอน ตลอดจนตดฟน ในขณะทผหญงสวนใหญใชเวลาสวนมากในการเกบเกยวผลผลต และเตรยมอาหาร ซงสอดคลองกบผลการศกษาของ Preechapanya (1996) ทบานแมตอนหลวง อาเภอดอยสะเกด และพรชย และพงษศกด (2542) ทบานแมแมะ อาเภอเชยงดาว จงหวดเชยงใหม การทประชากรตางเพศมกจกรรมในพนททแตกตางกนทาใหมความรระบบนเวศทแตกตางกนไดเชนกน ผชายอาจมความรเกยวกบตนไม และพชอน และระบบนเวศไดดกวาผหญง ในขณะทผหญงอาจมความรเกยวกบการเกบเกยวผลผลต การเตรยมผลผลตเพอจาหนาย และการตลาดดกวา หรออาจเปนผตดสนใจในการจาหนายสนคาดวย

(3) อาย

การสมภาษณเกษตรกรในชวงของอายตางๆ ทงนเพราะวาคนทมอายแตกตางกนมกมความรทแตกตางกน ผานเหตการณมาคนละชวงเวลาทไมเหมอนกน แตเนองจากเปนสงคมเกษตรทมการพงพากนระหวางเครอญาต และระหวางคนตางวย และไมขาดคนบางชวงอายมากนก กลาวคอในแตละชนของชวงอายมประชากรใกลเคยงกน ทาใหไมขาดการพฒนาภมปญญานเวศทองถนและการถายทอด ซงแตกตางจากชมชนเกษตรทอยใกลเมอง พบวาหลายชมชนขาดคนทอยในชวงอายวยแรงงาน ทงนเพราะวาไปทางานในเมอง การเขามาศกษาในเมอง การคมกาเนด หรอ เปนโรคเอดสเสยชวตเปนจานวนมาก การขาดคนในบางชวงนทาใหการถายทอดภมปญญาทองถนขาดชวงไป และพฒนาการหรอภมปญญาทองถนในชมชนนนๆ ขาดหายไปดวย และเรมเหนการเพมขนของประชากรทอพยพอยางผดกฏหมายจากประเทศเพอนบานเขาทางานในภาคเกษตรเพอการคา เชน เปนคนงานในแปลงปลกกะหลาปล เกบใบชา และเมลดกาแฟ ซงทาใหเกดการแลกเปลยนภมปญญานเวศทองถนขามถนกน การศกษาพลวตของประชากรและภมปญญานเวศทองถนจะเปนประโยชนอยางยงในการจดการทรพยากรธรรมชาต

(4) ชาตพนธ

ประชาชนทมความแตกตางกนทางชาตพนธ มความแตกตางกนทงเชอชาต และภาษาพด ตลอดจนขนบธรรมเนยมประเพณตางๆ เชน กะเหรยงเปนกลมชนทอพยพมาจากบางสวนของธเบต มความคลายคลงกบพมาทงภาษาพด และเชอชาต แตตางจากคนไทย โดยทไมสามารถสอสารกนไดเลยทงสองภาษา วฒนธรรมการเพาะปลกกแตกตางกน ในขณะทชาวกะเหรยงสวนใหญทานาขนบนได และไร สวนคนไทยทอาศยบนทสงโดยเฉพาะชาวปาเมยง ปลกชาเมยงเปนสวนใหญ การทกะเหรยงบางหมบานหนมาปลกชาเมยง แสดงใหเหนการถายทอดภมปญญานเวศทองถนทขามชนเผา และภาษา เหตการณเหลานมกเกดขนจากการทชนเผาหนงอพยพดวยเหตผลทางเศรษฐกจมาเปนลกจางจนตงถนฐานของตนเองขนมา อยางไรกตามพบวาชาวปาเมยงกะเหรยงเหลานกไมละทงวฒนธรรมการเพาะปลกเดมยงคงทาไรขาว และนาขนบนได ซงทาใหกะเหรยงอาจเขาใจระบบความสมพนธของปาตนนากบการทานาไดดกวาชาวไทยทใชนาจากปาตนนาเพอการบรโภคอยางเดยว แตอยางไรกตามพบวาชาวขมทปาเมยงดอยสะเกด และสนกาแพง เชยงใหม อพยพเขามาเปนลกจางเกบใบเมยงเชนกน แตเมอระยะเวลาผานไปกลบแปลงสภาพเปนคนไทย แตงงานกบคนไทยและใชภาษาไทย สาหรบ

รวบรวมภมปญญานเวศ

14

การศกษาจากขอมลพบประชาชนทอาศยท สงมระดบการศกษาตามาก สวนใหญจบการศกษาแคระดบประถมศกษา และไมไดรบการศกษา ดงนนประชาชนทอาศยทสงจงมความรใกลเคยงกน ระดบการศกษาจงไมใชตวกาหนด เชนกนพบวาชาวบานทสงสวนใหญนบถอศาสนาพทธ และยงคงรกษาการนบถอผไปพรอมกนดวย ดงนนศาสนาไมไดเปนตวกาหนดเชนกน แมจะพบวามชาวชมชนสวนนอยนบถอศาสนาครสตแตกยงปฏบตตวเหมอนคนทวไป

3.4.3 เทคนคการสมภาษณ

การสมภาษณควรสอบถามเพอใหเขาใจแนวความคดของชมชน ผถกสมภาษณจงถกถามดวยคาถามทใหไดซงขอมลทเขาใจรายละเอยดตามหวขอทระบไว และไมใชคาถามนา เปนเพยงคาถามทใชเปนหวขอในการสนทนา หลงจากทผถกสมภาษณตอบคาถาม เขาเหลานนถกปลอยใหอธบายและเจรจากนจนกระทงไดคาตอบทสมบรณ และผสมภาษณไมถามในหวขอทเขาเหลานนไมร ผถกสมภาษณถกถามอกกไดเพอใหเกดความแนใจวาไดขอมลทสมบรณ ตวอยางของการสมภาษณปรากฏในตารางท 3.3 ซงไมจาเปนตองถามผใหสมภาษณในทกหวขอ ทงนภมปญญาทองถนเปนความรทกระจายไปตามโครงสรางของประชากรผสมผสานกนแตคนอาจมขอมลทเหมอนกนและไมเทากน ดงรปท 3.3 ตารางท 3.3 ตวอยางการสมภาษณเกยวกบบทบาทของตนไมตอการกกเกบ และปลดปลอยนา คาถาม คณมความเหนอยางไรเกยวกบบทบาทของตนไมตอการไหลของนาในลาธาร? คาตอบ ตนไมบางชนดกกเกบนาไดดเมอฝนตก โดยเกบเอาไวในลาตน โดยเฉพาะตนกลวย และตนบอน คาถาม ทาไมพชเหลานจงสามารถกกเกบนาไดด? คาตอบ ทงนเพราะวาใบขนาดใหญ และกวางทาหนาทรวบรวมนาไดมากไวในลาตน โดยเฉพาะตนกลวย หากตดมกพบวามนาจานวนมากในลาตน นอกจากกกเกบนาไดมากยงปลดปลอยนาไดมากเชนกน ดงนนจงมกปลอยใหตนกลวยขนในพนทตนนาในหมบาน คาถาม ทานสามารถใหเหตเพมขนไดไหม? คาตอบ นอกจากนนตนไมเหลานยงทาใหดน และลมเยน ทงนเพราะวาใบทใหญชวยบงแดด และไมทาใหดนไมแหง ดนจะแฉะอยเสมอ -เผา -ฐานะทางเศรษฐกจ -เพศ -อาย

รวบรวมภมปญญานเวศ

15

รปท 3.3 การกระจายของภมปญญานเวศทองถนไปตามความแตกตางของโครงสรางประชากร หมายเหต หมายถง ภมปญญานเวศทองถนของแตละบคคล

แผนทของลมนา และรปถายทถายจากทางไกลมกถกใชเปนเครองมอในการสนทนา ซง Chamber (1992) อธบายวาการทนาเครองมอเหลานมาใชทาใหสะดวกในการสมภาษณ โดยบคคลทมฐานะดอยทางสงคม เชน คนทออนวย ผหญง หรอคนจน ซงอาจมความรเกยวกบพนทไมดพอ Thapa (1994) และ Preechapanya (1996) เสนอใหการพฒนาแผนภมขอมลเปนเครองมอในการสมภาษณ โดยผถกสมภาษณมกชวยกนพฒนาขอมล การสมภาษณใชแผนทลมนาทพยายามดดแปลงมาจากแผนท ภาพถายทางอากาศ และแผนทระวางใชประกอบการสมภาษณ ทงนพบวาแผนทดงกลาวมประโยชนมากกวา เนองจากไดดดแปลงมาใชใหเหมาะสมกบผถกสมภาษณ โดยเนนเฉพาะพนทและตาแหนงสถานทเกยวของกบงานเทานน เชน พนทปาตนนาลาธาร ปาเมยง นา ลาธาร และตาแหนงหมบาน แผนทจาเปนตองแสดงลาธารเพราะวาประชาชนในหมบานสวนใหญจดจาลาธารไดด ทงนคนสวนใหญใชประโยชนจากนามาก ในขณะทจากการสมภาษณพบวาการทาแผนทแบบนชวยใหการสมภาษณรวดเรว เพราะวาสอสารกนไดงาย

สถานทสมภาษณ Preechapanya (1996) แนะนาวาควรเปนทเพาะปลก และระยะเวลาสมภาษณควรทาทกฤดกาล ทงนเปนการสรางบรรยากาศทสามารถแสดงตวอยางใหเหนได และไมคอยมผอนรบกวน โดย Grandstaff and Grandstaff (1987) แนะนาใหเชคเปนรายการทมนใจวาสมภาษณสมบรณแลวเอาไว หากวาบรรยากาศของการสมภาษณเสยไป Walker et al. (1995) กลาววาควรหยดสมภาษณ ในการสมภาษณสามารถกระทาทงในพนทไร นา ปาตนนา และบรเวณลาธาร ทงนเพอใหสอดคลองกบหวขอสมภาษณ และสามารถยกตวอยางไดสะดวกซงทาใหการสมภาษณไดขอมลทถกตอง ตวอยางการสมภาษณในชาวกะเหรยงในทองนาในขณะทเกบเกยวขาวพบวาทาใหสามารถยกตวอยางความสมพนธของความเจรญเตบโตของตนขาวกบนาทไหลมาจากปาตนนา และตนไมทขนรอบทองนา

การทางานในแตละวนควรบนทกขอมลลงในเทปบนทกเสยง หรอสมด โดยแบงเวลาในการฟงเทปบนทกเสยง และจดบนทกขอมล เพอไดมโอกาสตรวจสอบขอมล บางครงอาจพบขอมลทไมแนใจ ดงนนตองการไดคาอธบายเพมเตม ปญหาเหลานควรถกนากลบไปถามทนทในเชาของวนตอมา ขอมลทไดมความขดแยงกน Preechapanya (1996) เสนอใหจดประชมกลมขนาดเลกโดยจดเฉพาะบคคลทใหขอมลทขดแยงกน การเขยนขอมลบนกระดาษแผนใหญในทประชมทาใหเกดความเขาใจทดขน การจดประชมควรไมเปนทางการ อาจประชมทวด โรงเรยน บานของเกษตรกร หรอรานอาหารในหมบาน การประชมกลมไดขอสรปทถกตองจากผใหขอมลทงหมด ขอความทขดแยงกนทเกดขนหากนามาเขยนลงในกระดาษแผนใหญททกคนสามารถเหนไปพรอมกนทาใหหาขอสรปรวมกนไดงาย อยางไรกตาม Farrington and Martin (1990) พบวาการประชมทเปนกลมใหญทประชมบางสวนมกมความลาเอยง หรอบางครงไมกลาใหขอมลจรงทงนอาจเกดจากไมมนใจ ตกอยใตอทธพลความคดของคนอน หรอถกทประชมชกนา โดยเฉพาะในกลมคนจน ผหญง และเดก เปนกลมทดอยโอกาสในสงคมหากเขามาในทประชม Bruce (1989) แนะนาวาการประชมกลมขนาดเลกมกไดผลมากกวา ทงนมกทาใหทกคนไดมโอกาสแสดงความคดเหน การประชมกลม Preechapanya (1966) พบวาเหมาะสาหรบในการพดคยกนเกยวกบระบบนเวศดวย ซงการประชมกลมในการวจยตวอยางเชน เลอกการจดประชมกลมขนาดเลกในบรเวณโรงเรยน วด ศาลาประชาคม การประชมครงหนงมผทเขารวมประชมประมาณ 5-7 คน โดยหวขอทประชมสวนใหญเปนระบบอทกวทยา และวฎจกรของนา หรอหากเปนขอความทมความขดแยงกนมกมการเขาประชมนอยกวาน โดยผทมความเหนขดแยงกนเทานนทเขามาประชมเพอหาขอสรปรวมกน ทกครงทมการประชมกระดาษขาวแผนใหญใชเปนเครองมอทใหทกคนไดแสดงความเหน และผลจากการถกเถยงกนซงเขยนลงในกระดาษดงกลาวเปนขอมลทเปนประโยชนทนาไปลงในฐานขอมล 3.5 การแปลความหมาย

รวบรวมภมปญญานเวศ

16

ในระหวางการสมภาษณพบวาผทถกสมภาษณมกใหขอมลบางสวน หรอคาบางคาทมความหมายเฉพาะถน ซงไมสามารถแปลความอยางตรงไปตรงมา จาเปนตองใหคนทมความรในทองถนตความให ซง Southern (1994) แนะนาวาจาเปนตองพยายามเขาใจความหมายใหชดเสยกอน กอนทการสมภาษณดาเนนตอไป มฉะนนทาใหความหมายทเขาใจผดพลาดได หรอคาทเหมอนกน หรอคลายคลงกน Preechapanya (1996) แนะนาวาควรทพยายามทาความเขาใจเสยกอนวาเปนคาเดยวกน ตวอยางของคาทองถนทตองตความกอนแสดงในตารางท 3.4 บางคาเปนภาษาเหนอ และบางคาเปนภาษาทวไป แตมความแตกตางจากคาทพดหากตความดวยภ า ษ า ท ว ไ ป ดงนนตองทาความเขาใจความหมายเฉพาะถนของการบอกชอพช หรอสตวเปนภาษาทองถน หากจาเปนตองตรวจสอบชอวทยาศาสตร ซงใชหนงสอชอพนธไมของ เตม (2544) และ Simon (2543) ขอมลทพบขดแยงกบความเปนจรงทางวทยาศาสตร Preechapanya (1996) แนะนาวาควรสมภาษณใหเกดความมนใจ ผสมภาษณพยายามสอบถามเพมเตมจากบคคลอน หรอจดประชมกลมยอยจนมนใจ เชน การเกบนาของตนกลวยพบวาชาวบานมความเขาใจวาใบกลวยสามารถเกบนาได ซงการเกบนาของตนกลวยนนไดมาจากการทตนกลวยมการเกบรวบรวมนามาเกบไวทลาตนมาก ซงพบวาบางขอมลหากมเงอนไขตอทาย ทาใหขอความชดเจน (ตารางท 3.5)

ตารางท 3.4 ตวอยางคาทองถน และความหมาย

คาทองถน ความหมาย ดนแฉะ ดนชนมาก ดนแดง ดนทขาดธาตอาหาร หญา พชทปกคลมดนทกชนดไมวาเปนใบเลยงเดยว หรอใบเลยงค ยง หยด ฝา ละอองของฝน เหมย นาคาง นาเสย นาทมตะกอน นาด นาทใสสะอาด ไมมตะกอน ลมรอน อากาศรอน ลมเยน อากาศเยน กลาบก ตนกลาของขาวทใชปลกในไร กลานา ตนกลาของขาวทใชปลกในนา หมน การชอนไชของไสเดอน ขอมลเกยวกบความสมพนธซงกนและกนถกนามาสรางเปนแผนภาพ รปท 3.4 และพฒนาเพมขนจากการถามเพมขนในเวลาตอมา ในทสดขอมลทปรากฏในแผนภาพชดเจนและรวบรวมภมปญญาทองถนในหวขอนนไดจนครบครน ชวยลดความซบซอน และสบสน ซง Preechapanya (1996) พบวาแผนภาพสามารถเกบรวบรวมขอมลไดมาก งายตอการทาความเขาใจ Lightfoot et al., (1989) เสรมวาแผนภาพรวบรวมขอมลไดครบถวน และสามารถอธบายความสมพนธของสวนตางๆ ในแผนภาพ แตละสวนของแผนภาพถกเชอมดวยประโยค ซงเปนประโยคทไมสามารถแยกไดอกแลว มขนาดทเลกทสด (Unitary statement) บางขอความทไมสามารถใสใน

รวบรวมภมปญญานเวศ

17

แผนภาพไดถกบนทกในประโยคเดยว ในแตละประโยค ชอของผใหขอมล และวนทใหขอมลถกบนทกแนบทาย บางสวนของขอมลถกบนทกในรปของการจาแนกพชและสตว ตารางท 3.5 ขอมลเกยวกบระบบนเวศ ซงสรปไดจากตารางท 3.3 Wild Banaba (Musa sp.) is a forest plant Bon (Irvingia malayana) is a forest plant Banana leaves are large Banana leaves are wide. Banana leaves collect rain. Banana stem storage water. Banana leaves reduce solar radiation. Reduction in solar radiation causes a reduction in air temperature. Reduction in air temperature causes reduction in evaporation of water from soil (soil drying) Reduction in evaporation of water from soil (soil drying) causes increase soil moisture. Increase in soil moisture causes an increase in amount of water in steam.

3.6 การประเมนผลขอมล

การประเมนทาได 2 วธคอ วธแรกประเมนขอมลความสมพนธขององคประกอบในแผนภาพ หากพบวาขอมลไมเพยงพอ กกลบไปสอบถามเพมเตมเพอปรบปรง และเตมชองวางของขอมลทาใหไดขอมลทมความสมบรณดงแสดงในรปท 3.5 และ 3.6 สวนวธทสอง Preechapanya (1996) ประเมนเนอหาทงหมดของประโยคเดยวสวนใหญใชตรวจสอบขอมลเกยวกบคณสมบตหรอลกษณะของสงตางๆ เชน เกษตรกรกลาววาการเกบนาของหวายไสไกสามารถเกบนาไดนอยเพราะมลาตนขนาดเลกเมอเปรยบเทยบกบตนไมชนดอนทขนในบรเวณเดยวกน ขอมลทเกยวกบการจาแนกอาณาจกรของสงทมชวต ถกบนทกในสวนของ Software ทเกยวกบการจาแนก โดย Berlin (1973) สรปวาโดยทวไปชาวบานจาแนกสงทมชวตประมาณ 5 ชน คอ ชนด (พช สตว) รปราง (ตนไม ไมพนลาง สาหราย) ตระกล (กอ เฟรน สาหรายเกรยวทอง) ลกษณะเฉพาะ (กอแดง เฟรนกานดา สาหรายเกลยวทองหางแดง) และสายพนธ (มะมวงพนธโชคอนนต ขาวพนธ กข.19 ถวเหลอง สจ.5) การรวบรวมขอมลโดยการจาแนกทาใหฐานขอมลทไดมความกะทดรด

ขอมลทเหลออยถกนาใสในฐานขอมลในรปประโยคบอกเลา การเขยนขอมลลงในคอมพวเตอรในรป

ประโยคบอกเลาสามารถเขยนตามแบบฟอรมทแนบตาม ตารางท 2.6 ซงโครงสรางประโยคประกอบดวย 5 องคประกอบ คอ • วตถ หรอสงทมชวต เชน ตนไม สตวปา หรอฝน • ขบวนการ หรอ ผลทเกดขนของขบวนการ เชน การตกของฝน การไหลของนา หรอการชะลางพงทลายของ

ดน • กจกรรมของมนษย เชน การตดไม การทาไรเลอนลอย หรอการทาแนวกนไฟ

รวบรวมภมปญญานเวศ

18

• คณสมบตของวตถ สงทมชวต หรอขบวนการ เชน ความสงของตนไม ปรมาณนาฝน หรอความเรวของนาทา • คาคณสมบตของวตถ อาจมคาเปนระดบ เชน มาก ปานกลาง นอย หรอ จานวน เชน 5 เมตร หรอชวงของ

จานวน 5-10 เมตร หรอการเปลยนแปลง เชน เพม ลด เปลยน หรอ ไมเปลยน

Forest trees decrease and reflect solar radiation

Decreasing in solar radiation causes a decreasing amount of evaporated water

An increase in amount of evaporated water causes an increase in content of atmosphere moisture

An increase in content of atmosphere moisture causes an increase in amount of dew

An increase in amount of dew causes an increase in content of soil moisture

รปท 3.4 แผนภาพแสดงขอมล

Forest trees

Solar radiation

Amount of evaporated water

Atmosphere moisture

Soil moisture

Amount of dew

รวบรวมภมปญญานเวศ

19

รปท 3.5 การประเมนผลแผนภาพความสมพนธในระบบนเวศ

Forest tree Amount of dew

Forest tree

Atmosphere moisture

Amount of dew

Atmosphere moistureContent

Evaporated waterSoil moisture

Storage water in soilamount

Thoughfallamount

Stream wateramount

an increase in amount of storaged water in soil causesan increase in amount of stream water

an increase in content of soil moisture causes an increase inamount of storaged water in soil

an increase in content of evaporate watercauses an increase in amount of thoughfall

an increase in content of atmosphere moisture causesan increase in amount of soil moisture

an increase in amount of evaporated water causesan increase in content of atmosphere moisture

Forest produceAtmospheremoisture

AtmosphereInfluenceAmount of dew

รวบรวมภมปญญานเวศ

20

รปท 3.6 การประเมนผลแผนภาพทแสดงการจาแนกพช

Tongnam Sor Ko

Manot Maih Mafa

Term Jump Tumten

Forest tree

Tree Undergrowth

Forest tree

Tree Undergrowth

soft medium hard

YhakaWood texture

Other kinds Other kinds Other kinds

Yhapakprab

Yhayoong

Other kinds

รวบรวมภมปญญานเวศ

21

ตารางท 3.6 โครงสรางของประโยคเดยว

FormalSentence ==> Statement if FormalConditions FormalSentence ==> Statement Statement ==> Cause Causes Effect; Where Causes is an element of the set: {causes1way,causes2way} Statement ==> AtttributeStatement Statement ==> not(AttributeStatement) Statement ==> link(influence,Thing,Thing) Statement ==> link(Link,Object,Object) Statement ==> link(Link,ProcessBit,ProcessBit) Statement ==> link(Link,ProcessBit,Object) Statement ==> comparison(Attribute,Object,Comparison,Object) FormalConditions ==> FormalConditions and FormalConditions FormalConditions ==> FormalConditions or FormalConditions FormalConditions ==> Statement FormalConditions ==> ActionBit FormalConditions ==> ProcessBit AttributeStatement ==> att_value(Object, Attribute,Value) AttributeStatement ==> att_value(ProcessBit,Attribute,Value) AttributeStatement ==> att_value(ActionBit, Attribute,Value) Cause ==> AttributeStatement Cause ==> ProcessBit Cause ==> ActionBit Cause ==> Object Cause ==> not(Cause) ActionBit ==> action(Action,Object) ActionBit ==> action(Action,Object,Object) Effect ==> AttributeStatement Effect ==> ProcessBit Effect ==> ActionBit Effect ==> not(Effect) ProcessBit ==> process(Process) ProcessBit ==> process(Object,Process) ProcessBit ==> process(Object,Process,Object) Thing ==> Object Thing ==> ProcessBit Attribute ==> atom Process ==> atom Link ==> atom Object ==> atom Object ==> part(Object,Object) Action ==> atom Comparison ==> Atom Where Atom is an element of the set: {greater_than,less_than,same_as,different_from} Value ==> Atom Where Atom is an element of the set: {increase,decrease,change,no_change} Value ==> atom Value ==> Number Where Number is either a floating point number or an integer Value ==> range(Value,Value)

Source: Walker et al. (2001)

รวบรวมภมปญญานเวศ

22

3.7 การประมวลขอมลลงคอมพวเตอร การประมวลผลลงในคอมพวเตอรใชซอฟแวรชอ Agroecological Knowledge Toolkit (AKT) ซงเปน

ซอฟแวรทพฒนาขนโดยความรวมมอของ University of Wales, Bangor, Edinburgh University และกรมปาไมถกพฒนามาเพอใชประมวลขอมลภมปญญาทองถนเกยวกบความสมพนธขององคประกอบตางๆ ในระบบนเวศ โดยเรมจากการบนทกลงในแผนภาพทแสดงความสมพนธของโครงสราง สวนการจาแนกพชหรอสตวถกบนทกในสวนของหนาตางทใชรวบรวมโดยเฉพาะ รายละเอยดการทางานของซอฟแวรอานจาก Agroecological knowledge toolkit for windows (WinAKT): methodological guidelines, computer software and manual (Dixon, H.J et. al., 1999) Preechapanya (1996) ใหความเหนวา แผนภาพดงกลาวสามารถรวบรวมขอมลไดครบถวน ไมซาซอน และเรองราวปะตดปะตอเปนเรองเดยว แผนภาพทแสดงความสมพนธขององคประกอบ ทไดจากการสนทนากบเกษตรกรสามารถนามาประมวลลงในคอมพวเตอร ในแตละองคประกอบของแผนภาพถกเชอมโดยประโยคบอกเลาแบบประโยคทเปนเหตเปนผลกน และประโยคเหลานถกเกบลงไปรวมกบประโยคเดยวทบนทกภายหลงโดยอตโนมต สวนแผนภาพทแสดงการจาแนกพชและสตวแสดงใหเหนการจาแนกพชและสตวโดยชาวปาเมยง

ขอมลทไมสามารถบนทกลงในแผนภาพ ถกบนทกในรปประโยคบอกเลา Walker et al., (1994) แนะนาวาควรบนทกในรปประโยคบอกเลาทมความหมายเดยว ไมอาจแตกออกเปนประโยคยอยไดอก (Unitary statements) และมรปแบบในการบนทกทมกฎเกณฑเดยวกนซงมทงหมด 4 รปแบบคอ • ประโยคทแสดงคณสมบตสงตางๆ (Attribute statements) เชน ทะโลมใบขนาดเลก กอเปนไมเนอแขง กลวยแดง

เกบนาไดมาก • ประโยคทเปนเหตเปนผลซงกนและกน (Causal statements) เชน การปกคลมดนของหญามากทาใหการ

พงทลายของหนาดนนอยลง การชะลางพงทลายมากทาใหมปรมาณของตะกอนมาก ความชนในดนมมากสงผลใหมนาในลาธารมาก

• ประโยคทเชอมโยงกน (Link statements) เชน ววกนผลมะมวงปา ววกนหญายง แมลงแกกรองทานายฝนตก • ประโยคทเปรยบเทยบของสองสง (Comparison statements) เชน ไสเดอนใหญสแดงมการชอนไชมากกวา

ไสเดอนเลกสแดง กลวยแดงมการเกบกกนามากกวากลวยหมน ในการบนทกขอมลทกประโยคควรตอทายดวยชอผใหขอมล และวนท เดอน ป ทใหขอมล

3.8 สรป รายเอยดทงหมดทปรากฎอยในฐานขอมลซงมโครงสรางทประกอบดวย 3 องคประกอบคอ แผนภาพแสดงความสมพนธ แผนภาพการจาแนกพช และประโยคบอกเลาเดยว ขอมลทปรากฎในแผนภาพทงสองประเภทสามารถดจากภาพทปรากฎในจอคอมพวเตอร ในขณะทประโยคบอกเลาเดยวแสดงบนจอคอมพวเตอรเรยงลาดบตามอกษรในภาษาองกฤษ สามารถแปลเปนภาษาไทยไดและเรยงตามอกษรภาษาไทย ฐานขอมลสามารถรวบรวมองคความรเกยวกบการจดการทรพยากรธรรมชาตในพนทลมนาไดซงมาจากคนทกโครงสรางของสงคม อยในรปทชดเจน ถาวร นากลบมาใชไดสะดวก เปนประโยชนตอการพฒนาใหมคณภาพ และขอมลทปรากฏในฐานขอมลหากถกนาผสมผสานกบวทยาศาสตรการจดการลมนา ทาใหฐานขอมลมประสทธภาพในการใชงานมากยงขน ซงขอมลทปรากฏทถกแยกออกเปนประโยคเลกจนไมสามารถแยกไดอก เปรยบเสมอนกอนอฐทสามารถนาไปกอสรางอาคารไดหลายประเภท ขนอยกบวศวกรทางความร (Knowledge engineer) ทาใหภมปญญามประโยชนตอชาวโลกมากขน นอกจากนนทาใหเหนชองวางของความร และความขดแยงของความรระหวางภมปญญานเวศทองถนและวทยาศาสตร

รวบรวมภมปญญานเวศ

23

รปท 3.7 โครงสรางฐานขอมลภมปญญาทองถน

1 diagrams on computercomprising 96 formalstatements in a computerknowledge base

1215 formal statements

1102 attributestatements

94 causalstatements

16 linkstatement

3 comparisonstatements

Process, link and action Object hierarchy

Plant taxonomy

InformalInformation

ProcessFormalInformation

1 drafied diagrams on paperlinking 94 unitary statement

1171 unitary statements innatural language on

computer

Diagrammaticformalisation

ภมปญญานเวศทองถน

24

บทท 4 ภมปญญาทองถนเกยวกบการจดการลมนา

4.1 คานา

รายละเอยดการรวบรวมภมปญญานเวศทองถนเกยวกบการจดการลมนารวมทงการจดทาฐานขอมลนาเสนอในบทท 3 แลว แตเนองจากฐานขอมลดงกลาวถกจดเกบในระบบคอมพวเตอร เพอใหเกดความกระจางในการเขาถงเนอหาของภมปญญานเวศทองถนดงกลาว หวขอท 4.2 จงอธบายใหเหนถงการไดมาซงหวขอยอยของภมปญญาในแตละหวขอ จากนนอธบายถงการทางานของซอฟแวรคอมพวเตอร Agroecological Knowledge ToolKit (AKT) ในการสบหาหวขอยอยของภมปญญาทองถนในแตละเรองจากฐานขอมล ซงผลจากทางานของซอฟแวรดงกลาวทาใหไดมาซงชดขอมลซงใชอธบายภมปญญาทองถนเกยวกบการจดการลมนา ดงรายละเอยดในหวขอท 4.3-4.10 4.2 การหาหวขอเรองยอยภมปญญานเวศทองถนในฐานขอมล

ขอมลทอยในฐานขอมลประกอบไปดวยขอมลทเปนความสมพนธภายในระบบนเวศทอยในรปแผนภาพ (Diagrams) รปแสดงลาดบชน (Hierarchies) และรปประโยคเดยว (Unitary statements) ตามรายละเอยดบททแลว อยางไรกตามนอกจากทาหนาทเกบรวบรวมขอมลแลว AKT ยงสามารถใหขอมลทเกบไดเปนระบบ ขอมลดงกลาวประกอบไปดวยกลมขอมลตามหวขอทใชในการสมภาษณเกษตรกรในหวขอท 4.4 การสบหาขอมลจาก AKT มขนตอนการทางานตามรปท 4.1 โดยเรมจากการใช Boolean search ในซอฟแวรดงกลาวหารปแผนภาพของแตละความสมพนธในระบบนเวศยอย ตวอยางเชน หาภมปญญานเวศทองถนเกยวกบบทบาทของพชตอการกกเกบนา กใหเปดท Boolean search แลวเลอกคาวา ‘storage water’ จาก Formal term ในสวน ‘process’ และใหหา Unitary statements ทงหมดทเกยวกบ ‘storage water’ จากนนเลอกประโยคทงหมดทไดมาเพอแสดงรปแผนภาพทเกยวกบบทบาทพชตอการกกเกบนา ดงรปท 4.2 ขอมลอนอาจหาจาก Formal term อน เชน การกระทา หาจาก ‘action’ คาทมความเดยวกน เชน ชอวทยาศาสตร ‘synonym’ คณสมบตหาจาก ‘attribute’ หรอ การเชอมกนหาจาก ‘link’ สวนขอมลทเกยวกบรปแสดงลาดบชน (Hierarchies) เลอกจากหนาตาง ‘Object hierarchies’ เลอก ‘Object’ แลวเลอก view tree ขอมลทเกยวกบการแจกแจงอาณาจกรของสงทมชวต ถกบนทกในสวนของ Software ทเกยวกบการแจกแจง รายละเอยดการทางานของ AKT หาอานไดจาก www.bangor.ac.uk

4.3 บทบาทของตนไมตอการกกเกบนาและการปลดปลอยนา

ชาวชมชนใหความสาคญตอการอนรกษปาตนนา เพราะวาเปนแหลงปลดปลอยนาทเปนประโยชนตอการอปโภคบรโภคในหมบาน ในบางแหงพบการสรางเขอนไฟฟาพลงงานนาขนาดเลกตามโครงการพระราชดารของพระบาทสมเดจพระเจาอยหว แตในปจจบนบางหมบานเลกใช และหนมาใชไฟฟาจากการไฟฟาสวนภมภาค จากการสงเกตพบวาหมบานทยงคงใชไฟฟาจากเขอนดงกลาว เชน บานแมคาปอง ตาบลเทพเสดจ อาเภอดอยสะเกด จงหวดเชยงใหม (Preechapanya, 1996) ประชาชนในหมบานมองคกรของตนเองททาหนาทจายไฟฟา มความรเกยวกบพลงงานทมาจากองคประกอบนา ปาไม และไฟฟา และตระหนกในการรกษาปาตนนา ในกรณบานแมแมะ ตาบลแมนะ อาเภอเชยงดาว จงหวดเชยงใหม นนหลงจากทหนมาใชไฟฟาจากการไฟฟาสวนภมภาคความรวมมอเพอองคกรหมดไป และความเขาใจในระบบพลงงานดงกลาวกคอยๆ หายไป

ทกวนนนาจากลาธารใชเพอการบรโภคอยางเดยว ในขณะทบางหมบาน เชน บานหวยพระเจา ตาบลปาแป อาเภอแมแตง จงหวดเชยงใหม นอกจากนานามาเพอการบรโภคแลว ในบางลมนายอยเกษตรกรผปลกขาว

ภมปญญานเวศทองถน

25

Research topics processes output from Derived from chapter 3 the processes รปท 4.1 ขบวนการในการเลอกหวขอในฐานขอมลภมปญญา

Topics about the ecosystems that were derived from the selection of research topics

Interviewing key informants, recording information and assessing the information

content

Formulating the new topic

Extracting subset of unitary statements using the

boolean procedure in AKT

Set of unitary statements About the activities of people

in watershed

Selec

ting t

opic

repres

entat

ive of

tea f

armers

’ kno

wledg

e

Topics about the functioning and relationships of the elements that cause sustainability of watershed ecosystems

Topics about the ecological characteristics and classification of flora and fauna

Topics about the eco-management of watershed

ภมปญญานเวศทองถน

26

ในระบบนาดายงนานาจากลาธารทไหลจากปาเขานาดาของตนเอง ความเขาใจเกยวกบประโยชนของนา และความสมพนธระหวางนา ปาไม และธาตอาหารจากปาสทนาของเกษตรกรกะเหรยงททานามมากกวาเกษตรกรทมอาชพเกยวกบปาเมยงอยางเดยว สวนใหญชาวปาเมยงมกไมทานา โดยมกปลกชาเพอผลตเมยงอยางเดยว และซอขาวจากชาวนา พบนอยมากททานาดวย เพราะวาพนทราบมนอย การทานาดาจาเปนตองใชนามากเพอนามาหลอเลยงอยเปนประจา ดงนนในหนงหมบานมกมพนทนาไมมาก ขนาดของพนทนาทงหมดขนอยกบปรมาณนาทม จงมความจาเปนทตองรกษาปาตนนาใหมจานวนมากในกรณททานาดา เชน บานหวยพระเจา หรอตองตงอยในบรเวณใกลลาธารทมขนาดใหญทสามารถนานาเขานาได เชน บานแมกลางหลวง ตาบลบานหลวง อาเภอจอมทอง ทตงอยใกลลานาแมกลางซงเปนแมนาสายใหญของดอยอนทนนท การทาลายปาสงผลกระทบตอปรมาณและคณภาพนาคอนขางมาก แตอยางไรกตามพบชาวกะเหรยงบางคนยงคงมการใชประโยชนจากปาตนนา และทาไรหมนเวยนซงตองตดตนไมออกเพราะพชทปลกในไรตองการแสงแดด เกษตรกรชาวกะเหรยงมกไดรบการชกชวนใหเลกทาไรหมนเวยนโดยหนวยงานของรฐ ทาใหระบบการเพาะปลกดงกลาวคอยๆ หมดไป และเรมมพนทปารนทสองเขามาทดแทนมากขน เมอเปรยบเทยบกบชาวปาเมยงแมแมะ พบวาตนไมทบานแมแมะมขนาดใหญกวา ทงนเพราะวาชาวปาเมยงทบานแมแมะใชประโยชนจากปาเพอกจการเมยงอยางเดยว ซงหมบานแหงนเคยเปนหมบานตวอยางรกษาปาทเปนตวอยางของประเทศ ชาวกะเหรยงมความเหนเกยวกบปาไมรนสองทาใหปรมาณนาในลาธารลดลง (พรชย และวารนทร, 2543) อยางไรกตามไมพบความรนในชาวปาเมยงทไมทาไรขาว ทงนเพราะวาเกษตรกรดงกลาวไมมปาไมรนสอง ดงนนจงไมเคยผานประสบการณความสมพนธของการเจรญเตบโตของตนไมกบการใชนาจากดน นอกจากนนพบวาชาวปาเมยงมความรในเรองตนไมบางชนดทสามารถเกบนาและปลดปลอยนามาก ชาวปาเมยงยงกลาวอกวาลกษณะของตนไมทสามารถเกบนาไดมากตองมลกษณะเชน ใบใหญตงเอยงรบนาฝนและเกบภายในกาบใบไดมาก เปนไมเนอออนถงแขงปานกลาง ลาตนมขนาดใหญ มความหนาแนนของใบมาก เชน กลวยแดงใบรบนาไดและกาบใบเกบนาไวไดมาก เมอตดลาตนหรอรากมนาไหลออกมามาก ทะโลสามารถเกบนาไดมากเชนกน เนองจากมลาตนทมขนาดใหญ เมอตดตนหรอรากไมมนาไหลออกมามากเชนกนโดยเฉพาะบรเวณรากมมากเปนพเศษ บรเวณทพชขนทมความชนของดนมาก เชน บรเวณใกลลาหวย หรอดนแฉะ ชาวปาเมยงแนะนาวาพชชนดนนกกเกบและปลดปลอยนาไดมาก รายละเอยดชนดของพชดงกลาวในตารางท 3.1 สาหรบพชทพบวากกเกบนาไดนอยชาวปาเมยงกลาววาพชดงกลาวพบในบรเวณทดนแหง เชน สนสามใบ สนสองใบ หญาคา มะลดไม หนามโคง ตะไครตน มะเฟองดง รก ซงสอดคลองกบการศกษาของ Moss et al., (2001) พบภมปญญานเวศทองถนของเกษตรกรชาวกานา แอฟรกาตะวนตกทบอกถงชนดของตนไมททาใหความชนของดนเพมขน การทตนไมทาใหดนชมชนหรอตนไมกกเกบนาไวทลาตนมาก หรอขนในทชมชน เกษตรกรไมสามารถบอกรายละเอยดได หรออธบายถงสาเหต อยางไรกตามอาจใชพชเปนดชนความชนดนได เชน พบกลวยแดงขน กอาจกลาวไดวาบรเวณนนดนชนมาก ในขณะทพบหญาคากอาจบอกไดวาแหงแลง เปนตน เปนการใชประโยชนจากภมปญญานเวศทองถนเกยวกบพชเปนดชนความชนของดนแบบงาย โดยทไมตองตรวจวดดวยเครองมอ และอาจเปนคาทเชอถอไดมากกวาเพราะวาชนดของพชไมเปลยนแปลงไปตามการตกของฝนททาใหความชนของดนเปลยนแปลงตลอดเวลา การใชคาดงกลาวเปนคาทเหมาะสมสาหรบเกษตรกร ดกวาการตรวจวดในหองปฏบตการ

ชาวปาเมยงกลาววาตนไมใหนาและธาตอาหารแกตนชา โดยอธบายวารากของพชทงสองเชอมตดกน ซงสอดคลองกบท Preechapanya (1996) จากการสมภาษณชาวปาเมยงบรเวณอาเภอดอยสะเกด ซงแสดงวามใชเพยงแตตนชาเทานน แตอาจเชอมตอกบพชอนดวย ซงทาใหภาพของการปลกพชแบบผสมผสานตนไมใหญทาหนาทเปนพเลยงทคอยชวยเหลอพชอน ทาใหการปลกพชในระบบนอาจเปนสาเหตหนงททาใหไมคอยมปญหาความแหงแลง

ภมปญญานเวศทองถน

27

ตารางท 4.1 ภมปญญานเวศทองถนเกยวกบชนดพชทกกเกบและปลดปลอยนา

ชอวทยาศาสตร

ชอทองถน ลกษณะ

ขนาดใบ เนอไม

เกบนาในลาตน

เกบนาในราก

ปลดปลอยนาใหลาธาร

ปลดปลอยนาใหดน

Musa itinerans กลวยแดง ใหญ ออน สง สง สง สง Musa acuminata กลวยหมน ใหญ ออน สง สง ปานกลาง สง Musa sp. กลวยนวล ใหญ ออน สง สง สง ปานกลาง Alangium chinense มอน ใหญ ออน ตา สง ปานกลาง ปานกลาง Toona ciliata ยมปา เลก ออน ปานกลาง ปานกลาง สง สง Toona sp. ยมหอม เลก ออน สง สง สง สง -- หางกาน ใหญ ปานกลาง สง สง สง ปานกลาง Eriolaena candollei ซอเสยน เลก ออน สง สง ปานกลาง ตา Phrynium capitatum ตองสาด ใหญ ออน สง สง สง สง Ficus auriculata มะเดอหวา ใหญ ออน สง สง สง สง Trevesia palmata ตาง ใหญ ออน ตา ตา ตา สง Gonatanthus sp. บอน ใหญ ออน สง สง สง สง Arenga pinnata ตาว ใหญ ออน สง สง สง สง Mallotus barbatus ตองเตา ใหญ ออน ปานกลาง ปานกลาง ตา สง Dichroa fobrifuga ฮอมปา ปานกลาง ออน ตา ตา ตา ตา Talauma hodysonii ตองกาง ใหญ แขง สง สง สง สง Calamus kerrii หวายไสไก เลก แขง ตา ตา ตา ตา Calamus sp หวายตนตา เลก แขง ตา ตา ตา ตา Calamus sp หวายหก ใหญ แขง ตา ตา ตา ตา Baccaurea ramiflora มะไฟ ปานกลาง ออน ปานกลาง ปานกลาง ปานกลาง ปานกลาง Cleidion spiciflorum ดหม ปานกลาง แขง สง สง สง สง Melia azedarach เลยน เลก ออน ปานกลาง สง ปานกลาง ปานกลาง Cinnamomum iners อบเชย ปานกลาง แขง สง สง สง สง Temstroemia gymnanthera ไกหลวง เลก แขง สง สง สง สง Temstroemia sp. ไกนอย เลก แขง ปานกลาง ปานกลาง ปานกลาง ปานกลาง Phoebe paniculata มะดก ใหญ แขง ปานกลาง ปานกลาง ตา ปานกลาง Imperta cylindrica หญาคา เลก ออน สง สง ตา สง -- วานหนวดเสอ ใหญ ออน สง สง สง สง Helicia formusana เหมอดคน ใหญ ปานกลาง ตา ตา ตา ตา Ilex umbellulata ไครมด เลก ออน ปานกลาง ปานกลาง ตา ปานกลาง Litsea monopetala หมโปง ใหญ ออน ปานกลาง ปานกลาง ปานกลาง สง Heliciopsis terminalis เหมอดหมน เลก ออน ตา ตา สง สง Streospermum sp. แคปา ใหญ ปานกลาง ปานกลาง ปานกลาง ปานกลาง ปานกลาง Heliciopsis robusta เหมอดเตบ ใหญ ปานกลาง ตา ตา ตา ตา Castanopsis acuminatissima กอเดอย เลก แขง สง สง สง สง Schima wallichii ทะโล เลก ปานกลาง สง สง สง ปานกลาง -- หาน ใหญ ออน สง สง สง สง Syzygium megacarpum ชมพปา ใหญ แขง สง สง สง สง Dipterocarpus costatus ยางขาว ใหญ แขง สง สง สง สง Dipterocarpus sp. ยางดา เลก แขง สง สง สง สง Dipterocarpus sp. ยางเหลอง เลก แขง สง สง สง สง Duabanga grandiflora ตมเตน ใหญ ปานกลาง สง สง สง สง Castanopsis diversifolia กอแปน ปานกลาง แขง สง สง สง สง

ภมปญญานเวศทองถน

28

Castanopsis cerebrina กอตาหม ปานกลาง แขง สง สง สง สง Gluta usitata ฮก ใหญ แขง ตา ตา ตา ตา Parkia leiophylla ตอปา เลก ออน สง สง ปานกลาง ปานกลาง -- วานปาแดง ปานกลาง ออน สง สง สง สง -- วานปาขาว ปานกลาง ออน สง สง สง สง Caesalpinia sappan หนามโคง เลก ออน ตา ตา ตา ตา Picrasma sp. กอม ปานกลาง ปานกลาง ปานกลาง ปานกลาง ปานกลาง สง Oroxylum indicum มะลดไม ใหญ ออน ตา ตา ตา ตา Feronia ribes มะนอต ใหญ ออน สง สง สง สง Ternstroemia sp. ไกหม ใหญ ออน สง ตา ตา ตา Albizia odoratissima ไมกาง เลก ออน ปานกลาง ปานกลาง ปานกลาง ปานกลาง Michelia sp. จมป ใหญ ปานกลาง สง สง สง สง Camellia sinensis เมยง เลก แขง ปานกลาง ปานกลาง ปานกลาง สง Cycas siamensis ปรงเหลยม เลก ออน สง สง สง สง Castanopsis sp. กอดอย ปานกลาง แขง สง สง สง สง Quercus kingiana กอแดง ใหญ แขง สง สง สง ปานกลาง Amomum dealbatum กา ใหญ ออน สง สง สง สง -- มะนก ปานกลาง แขง สง สง ปานกลาง ปานกลาง Castanopsis sp. กอหมนา ปานกลาง แขง สง สง สง สง Castanopsis calathiformis กอหมดอย ปานกลาง แขง สง สง สง สง Litsea cubeba ตะไครตน เลก ออน ตา ตา ปานกลาง ปานกลาง Styrax benzoides กายาน เลก ออน ปานกลาง ปานกลาง ปานกลาง ปานกลาง Syzygium albiflorum ไมหา เลก แขง สง สง สง สง Phyllanthus emblica มะขามปอม เลก แขง ปานกลาง ปานกลาง ปานกลาง ปานกลาง Phyllanthus columnaris ไมขาวสาร เลก ปานกลาง ปานกลาง ปานกลาง สง สง Michelia sp. จมปา เลก ปานกลาง สง สง สง สง Betula alnoides กาลงเสอโครง เลก ออน ปานกลาง ปานกลาง ตา ปานกลาง Albizia lebbeck พฤกษ เลก แขง ตา ตา ตา ปานกลาง Pinus kesiya สนสามใบ เลก ปานกลาง ตา ตา ตา ตา Pinus merkusii สนสองใบ เลก ปานกลาง ตา ตา ตา ตา Lepisanthes rubiginosa มะเฟองดง เลก ปานกลาง ตา ตา ตา ตา Asystasiella neesiana ผกกด เลก ออน สง สง สง สง Adiantum cappillusveneris เฟรนกานดา เลก ออน ตา ตา ตา ปานกลาง Careya arborea กระโดน ใหญ ปานกลาง สง สง สง สง Ficus altissima ลง ใหญ ออน สง สง สง สง Ficus racemosa มะเดอเกลยง ใหญ ออน สง สง สง สง Ficus hispida มะเดอปลอง ใหญ ออน สง สง สง สง Lageratroemia tomentosa เสลา เลก แขง สง สง สง สง Lagerstroemia cochinchinensis

ปวย เลก แขง สง สง สง สง

Michelia baillonii จมปปา เลก แขง สง สง สง สง Michelia champaca จมปาปา ใหญ แขง สง สง สง สง Gmelina arborea ซอ ใหญ ปานกลาง สง สง สง สง Protium serratum มะแฟน เลก แขง สง สง สง สง Streospermum sp. แค ปานกลาง ปานกลาง ปานกลาง ปานกลาง ปานกลาง ปานกลาง Alphonsea boniana ดงดา ปานกลาง ปานกลาง สง สง สง สง Quercus semiserrata กอกระดม เลก แขง สง สง สง สง Thysanolaena maxima ตองกง ใหญ ออน ตา ตา ตา ตา Spondias pinnata มะกอก เลก ออน สง สง สง สง

ภมปญญานเวศทองถน

29

Salix tetrasperma ไครนน เลก ออน สง สง สง สง Bambusa natans ไผบง ใหญ ออน ปานกลาง ปานกลาง ปานกลาง ปานกลาง Dendrocalamus strictus ไผซาง เลก ออน ปานกลาง ปานกลาง ปานกลาง ปานกลาง Cephalostachyum virgatum ไผเฮยะ ปานกลาง ออน ปานกลาง ปานกลาง ปานกลาง ปานกลาง Gigantochloa albociliata ไผไร ปานกลาง ออน ปานกลาง ปานกลาง ปานกลาง ปานกลาง Cephalostachyum pergracile ไผปาง ปานกลาง ออน ปานกลาง ปานกลาง ปานกลาง ปานกลาง Dendrocalamus hamiltonii ไผหก ใหญ ออน ปานกลาง ปานกลาง ปานกลาง ปานกลาง Arabica coffee กาแฟ ใหญ แขง ปานกลาง ปานกลาง ปานกลาง ปานกลาง Livistona speciosa กอ เลก แขง ปานกลาง ปานกลาง ปานกลาง ปานกลาง Salacca secunda ตองหนาม เลก ออน สง สง สง สง -- ปตน เลก ออน สง สง สง สง Pterocymbium favanicum ปอหา เลก ออน สง สง สง สง Bischofia javanica เตม ใหญ ออน สง สง สง สง Alstonia scholaris ตนเปด เลก ออน สง สง ปานกลาง ปานกลาง -- หางขาว เลก แขง สง สง สง สง Dimocarpus longan ลาไยปา เลก แขง ปานกลาง ปานกลาง ปานกลาง ปานกลาง -- กานพราว เลก ปานกลาง - - - - Pterospermum semisagittatum

หาฮอก ปานกลาง ออน สง สง สง สง

Gluta tavoyana รกขหม เลก แขง สง สง สง สง Cassia fistula คน เลก ปานกลาง ปานกลาง ปานกลาง ปานกลาง ปานกลาง Memeeylon celastrinum ตะมองคอง เลก สง ปานกลาง ปานกลาง ปานกลาง ปานกลาง Irvingia malayana มะมน เลก สง ปานกลาง ปานกลาง ปานกลาง ปานกลาง Mangifera indica มะมวง ปานกลาง ออน สง สง สง สง Diospyros borneensis แอบเปลปา เลก แขง ปานกลาง ปานกลาง ปานกลาง ปานกลาง Streospermum colais แคทราย เลก สง ปานกลาง สง ปานกลาง ปานกลาง Sapindus rarak บาสก เลก สง ปานกลาง ปานกลาง ปานกลาง ปานกลาง Chukrasia venlutina ยมหน เลก ปานกลาง สง สง สง สง Oxalis corniculata ผกแวน เลก ออน สง สง สง สง Terminalia bellerica สาสโพ ปานกลาง ออน สง สง สง สง -- กา ใหญ ออน สง สง สง สง

4.4 บทบาทของพชในการควบคมอากาศใกลผวดน ชาวปาเมยงกลาววา ตนไมใหญชวยปองกนแสงแดดทสองสพนดนในปาใหนอยลง ทาใหใบเมยงไมแกเรวเกน หากแสงแดดมความเขมมาก ทาใหใบเมยงแกเรว ถาเกบไมทนทาใหใบเมยงทเกบไดมรสชาตไมด และอาจทาใหใบเมยงเปนจดได ซงเปนสาเหตของโรคใบจด ใบเมยงทไดรบแสงราไรมใบทออนและเหลองเปนทตองการของตลาด ในขณะเดยวกนรมเงาไมทาใหเกษตรกรเยนสบายงายตอการเกบใบชา และเกบไดนาน ในฤดหนาวทรงพมของตนไมยงชวยปองกนนาคางแขงทมาจบใบชา ทเปนสาเหตของแผล และทาใหเกดโรคใบจดเชนกน โดยสรปทรงพมของใบไมทาใหเกดความสมดลของบรรยากาศใกลผวดน Wilson (1992) พบเกษตรกรพนบานบรเวณแควนอสสม ปลอยใหตนไมขนในทของตนเองดวยเหตผลเดยวกน ชาวบานพบวาปรากฏการณการจบหมอกและนาคางมผลสบเนองมาจากบทบาทของพช (รปท 4.2) และใหความเหนวาเนองจากฝนตกมากทาใหอากาศเยน พชเกบนาไวในลาตนไดมากโดยการดดนาจากดน และปลดปลอยนาและรกษาความชนใหกบดน เมอมแสงแดดสองในตอนเชาชาวปาเมยงกลาววาทาใหอตราการระเหยนามากขน และนาระเหยในอากาศลอยตวสงขนเปนหมอก ซงพบไดเสมอในตอนเชาบรเวณภเขาสง โดยเฉพาะอยางยงพบแนวหมอกตามแนวตนไมมากและหนาแนน โดยหมอกลอยกระจายตารอบตนไมขนาดใหญ โดยเฉพาะ

ภมปญญานเวศทองถน

30

ชวงฤดหนาว เชาตร หรอหลงฝนตก และบางสวนถกเรอนยอดสกดไวและจบตวเปนหยดนา หรอนาพชหยด (Through fall; เกษม, 2539) ตกลงสพนดนโดยรอบตนไม การตกของหยดนาคลายกบการตกของฝนผานเรอนยอดของตนไม พบมากในชวงกลางคน ยงดกยงมนาตกลงมามาก ทาใหคลายการตกของฝนแมวาในคาคนนนไมมฝนตก นอกจากนนชาวปาเมยงยงกลาววายงมนาทไหลตามลาตน (Stem flow; เกษม, 2539) ตกลงสพนดน เหตการณดงกลาวเปนเหตการณหนงททาใหชาวบานใหความเหนวาพฤตกรรมทางธรรมชาตดงกลาวแสดงใหเหนถงบทบาทของตนไมอกทางหนงนอกจากการกกเกบและปลดปลอยนาดงกลาวในหวขอขางตนตอการทาใหมปรมาณนาในลมนาเพมขน โดยกลาวเสรมวายงมเรอนยอดหลายชน หรอตนขนาดใหญยงทาใหเกดนาพชหยดและนาไหลตามลาตนมาก ทงนเพราะวาสามารถชวยเกบกกความชนในอากาศ และสกดไอนาในอากาศไวทเรอนยอดมาก สอดคลองกบการศกษาของ Preechapanya (1996) ทบานปาเมยงแมตอนหลวง บรเวณดอยหลวงนางแกว เทอกเขาผปนนา บรเวณรอยตอจงหวดเชยงใหม-เชยงราย อาเภอดอยสะเกด จงหวดเชยงใหม ทกลาววาตนไมใหนาสวนหนงเปนนาทไหลมาตามลาตน นเปนอกสาเหตหนงททาใหเกษตรกรชาวปาเมยงปลกพชโดยเฉพาะตนชาใกลกบตนไมใหญ หรออยางนอยกภายใตรมเงาตนไม

เหตผลทตนไมชวยลดความรนแรงของแสงแดดทาใหแนวคดในการปลกพชของเกษตรกรปาเมยงเปนการปลกพชแบบผสมผสาน หรอปลกพชปนกน และทาใหระยะปลกตนชาไมแนนอนเปนไปตามตนไมปา ขนอยกบการงอกและเจรญของตนไมปา เกษตรกรมกขดกลาชาในปามาปลกใกลตนไม หรออาจขดกลาตนไมปาไปปลกใกลกลาชา (Preechapanya, 1996) อยางไรกตามไมพบความรในสวนนจากกลมคนททาไรซงไมคอยมทงตนไมใหญ และปาทบ เชน พรชย และคณะ (2543) ศกษาภมปญญานเวศทองถนชาวมงทดอยอนทนนท และ พรชย และคณะ (2545) ศกษาลกษณะทคลายกนในชาวปะหลองและมเซอดาทดอยอางขาง จงหวดเชยงใหม ทงนเพราะวาชาวเขาทงสามเผาประกอบอาชพโดยการทาไรเปนหลก และนอกจากนนไมพบวาชาวปาเมยงมความรเกยวกบความสมพนธของขนาดของใบไมและปรมาณหมอกหรอไอนาทถกจบ

รปท 4.2 ภมปญญานเวศทองถนเกยวกบบทบาทของพชตอการจบหมอกและนาคาง

ภมปญญานเวศทองถน

31

4.5 บทบาทของพชตอการชะลางพงทลายของดน ชาวบานโดยสวนใหญกลาววา พชทกชนดในปาตนนาลดอตราการพงทลายของดน และการสญเสยของ

ดน แตอยางไรกมประสทธภาพไมเทาเทยมกน ดงตวอยางในตารางท 4.2 โดยอธบายวาพชทมประสทธภาพในการลดพลงงานของฝนไดมากนน ควรเปนพชทมทรงพมหนาแนน ในขณะทพชทชวยลดการชะลางหนาดนควรมลกษณะการเจรญเตบโตทคลมดนไดดหนาแนน ถาเปนตนไมใหญควรมทรงพมทหนาแนน สาหรบพชทปองกนตลงพงควรเปนพชทขนไดมากทบรเวณรมตลง จากขอมลทไดแสดงใหเหนภมปญญานเวศทองถนของชาวบานทวไปเกยวกบการชะลางหนาดนแตกตางจากชาวปาเมยงทบานแมตอนหลวง อาเภอดอยสะเกด จงหวดเชยงใหม โดย Preechapanya (1996) กลาววาพชคลมดนเทานนทชวยปองกนการชะลางหนาดน สวนตนไมไมคอยมบทบาท และกลาววาตนไมทใบใหญทาใหการชะลางหนาดนเพมขน อยางไรกตามเกษตรกรปาเมยงมแนวโนมในการเขาใจพลงงานของฝนทตกผานเรอนยอดตนไมไดดกวาเกษตรกรททาไร ทงนเพราะวาจะตองทางานใตตนไมเพอเกบใบเมยงเปนประจา ตางจากชาวกะเหรยงปลกขาวและพชไร (พรชย และวารนทร, 2543) มง (พรชย และคณะ, 2543) และปะหลองและมเซอ (พรชย และคณะ, 2545) ซงไมเขาใจการตกของฝนผานเรอนยอดตนไม ทงนเนองจากสวนใหญเปนชาวไร ในทางตรงกนขามชาวปาเมยงไมคอยเขาใจการไหลบาของนาหนาดน และการชะลางหนาดนทเกดในไร ยกเวนชาวปาเมยงกะเหรยงททาไร เปนตวอยางทแสดงใหเหนวาภมปญญานเวศทองถนเปนพลวตรเปลยนแปลงไปตามระบบการเพาะปลกทใหประสบการณแกผปลกทแตกตางกน 4.6 ความสมพนธของววกบระบบนเวศลมนาปาไม

ชาวปาเมยงพบวานา ไร สวนเมยง และปาตนนาเชอมและถายทอดธาตอาหารกนโดยมววควายทาหนาทเปนตวเชอมโยง โดยเลยงสตวในปาตนนา และปาเมยง สตวกนหญา และไมพมธรรมชาตเปนอาหารและสมนไพรหนงสอทมชอเสยงชอ “Farmers in the forest’ (Kunstadter Chapman and Sabhasri, 1978) กลาววาในอดตเกษตรกรปาเมยงเลยงววและมา เพอใชเปนแรงงานบรรทกใบเมยงจากหมบานมาขายในเมอง และบรรทกสนคาทจาเปนตอการยงชพกลบมาสหมบาน สตวเลยงดงกลาวสามารถปลอยใหแทะเลมในปาเมยงของทกคนโดยทไมมการวากลาวกน ทงนเพราะวาสตวเลยงดงกลาวไมคอยทาความเสยหาย Castillo (1990) กลาวเสรมวาหญาเจรญเตบโตไดดบรเวณทแสงสองผานชองวางของปา

ตารางท 4.2 ภมปญญานเวศเกยวกบบทบาทพชในการลดพลงงานฝน ปองกนการชะลางหนาดน และปองกนตลงพง

ชอวทยาศาสตร ชอทองถน ลดพลงงานฝน ปองกนการชะลางหนาดน ปองกนตลงพง Musa itinerans กลวยแดง - ปานกลาง ปานกลาง Musa acuminata กลวยหมน - ปานกลาง ปานกลาง Musa sp. กลวยนวล สง ปานกลาง ปานกลาง Alangium chinense มอน ปานกลาง ปานกลาง ปานกลาง Toona ciliata ยมปา ตา ปานกลาง สง Toona sp. ยมหอม ปานกลาง ปานกลาง สง

-- หางกาน ปานกลาง ปานกลาง สง Eriolaena candollei ซอเสยน ปานกลาง ปานกลาง ปานกลาง Phrynium capitatum ตองสาด สง สง - Ficus auriculata มะเดอหวา - สง สง Trevesia palmata ตาง สง สง ปานกลาง Gonatanthus sp. บอน สง สง -

ภมปญญานเวศทองถน

32

Arenga pinnata ตาว - สง สง Mallotus barbatus ตองเตา - ปานกลาง สง Dichroa fobrifuga ฮอมปา สง ปานกลาง ปานกลาง Talauma hodysonii ตองกาง - สง สง Calamus kerrii หวายไสไก ตา สง สง Calamus sp หวายตนตา สง สง สง Calamus sp หวายหก ตา สง สง Baccaurea ramiflora มะไฟ - สง สง Cleidion spiciflorum ดหม สง สง สง Melia azedarach เลยน ตา ปานกลาง ปานกลาง Cinnamomum iners อบเชย สง สง สง Temstroemia gymnanthera ไกหลวง สง สง สง Temstroemia sp. ไกนอย ตา สง สง Phoebe paniculata มะดก ปานกลาง ปานกลาง ปานกลาง Imperta cylindrica หญาคา ตา สง

-- วานหนวดเสอ สง สง สง Ilex umbellulata ไครมด ตา ปานกลาง ปานกลาง Helicia formusana เหมอดคน สง สง สง Litsea monopetala หมโปง ปานกลาง ปานกลาง ปานกลาง Heliciopsis terminalis เหมอดหมน ปานกลาง ปานกลาง ปานกลาง Streospermum sp. แคปา ปานกลาง ปานกลาง สง Heliciopsis robusta เหมอดเตบ ปานกลาง ปานกลาง ปานกลาง Castanopsis acuminatissima

กอเดอย สง สง สง

Schima wallichii ทะโล - สง สง -- ฮาน สง ปานกลาง ปานกลาง

Syzygium megacarpum ชมพปา สง สง สง Dipterocarpus costatus ยางขาว สง สง สง Dipterocarpus sp. ยางดา สง สง สง Dipterocarpus sp. ยางเหลอง สง สง สง Duabanga grandiflora ตมเตน สง สง สง Castanopsis diversifolia กอแปน สง สง สง Castanopsis cerebrina กอตาหม สง สง สง Gluta usitata ฮก สง สง สง Parkia leiophylla ตอปา ตา ปานกลาง ปานกลาง

-- วานปาแดง - - - -- วานปาขาว - - -

Caesalpinia sappan หนามโคง ตา ตา ตา Picrasma sp. กอม สง สง สง Oroxylum indicum มะลดไม ตา ปานกลาง ปานกลาง Feronia ribes มะนอต สง สง สง Ternstroemia sp. ไกหม - สง สง Albizia odoratissima ไมกาง ตา ปานกลาง ปานกลาง Michelia sp. จมป สง สง สง Camellia sinensis เมยง ปานกลาง สง สง Cycas siamensis ปรงเหลยม - - - Castanopsis sp. กอดอย ปานกลาง สง สง Quercus kingiana กอแดง สง สง สง Castanopsis sp. กอหมนา - สง สง

ภมปญญานเวศทองถน

33

Castanopsis calathiformis กอหมดอย สง สง สง Litsea cubeba ตะไครตน สง สง สง Styrax benzoides กายาน สง ปานกลาง ปานกลาง Syzygium albiflorum ไมหา - - - Phyllanthus emblica มะขามปอม - ปานกลาง สง Phyllanthus columnaris ไมขาวสาร ตา สง สง Michelia sp. จมปา ปานกลาง ปานกลาง สง Betula alnoides กาลงเสอโครง สง สง สง Albizia lebbeck พฤกษ ปานกลาง ปานกลาง สง Pinus kesiya สนสามใบ ปานกลาง สง สง Pinus merkusii สนสองใบ ตา ปานกลาง ปานกลาง Lepisanthes rubiginosa มะเฟองดง ตา ปานกลาง ปานกลาง Asystasiella neesiana ผกกด สง สง สง Adiantum cappillusveneris เฟรนกานดา ตา สง Careya arborea กระโดน สง สง สง Ficus altissima ลง - - - Ficus racemosa มะเดอเกลยง - สง สง Ficus hispida มะเดอปลอง - สง - Lageratroemia tomentosa เสลา - สง สง Lagerstroemia cochinchinensis

ปวย - สง สง

Michelia baillonii จมปปา - ปานกลาง - Michelia champaca จมปาปา - สง สง Gmelina arborea ซอ - สง สง Protium serratum มะแฟน - สง สง Streospermum sp. แค - สง สง Alphonsea boniana ดงดา - สง สง Quercus semiserrata กอกระดม - สง สง Thysanolaena maxima ตองกง ปานกลาง - สง Spondias pinnata มะกอก ตา ปานกลาง Salix tetrasperma ไครนน - สง - Bambusa natans ไผบง - สง - Dendrocalamus strictus ไผซาง - สง - Cephalostachyum virgatum ไผเฮย ปานกลาง สง - Gigantochloa albociliata ไผไร ปานกลาง สง - Cephalostachyum pergracile

ไผปาง ปานกลาง สง -

Dendrocalamus hamiltonii ไผหก ปานกลาง สง - Arabica coffee กาแฟ สง สง - Livistona speciosa กอ - - - Salacca secunda ตองหนาม สง สง -

-- ปตน ปานกลาง ตา - Pterocymbium favanicum ปอหา ปานกลาง ปานกลาง สง Bischofia javanica เตม สง สง สง Alstonia scholaris ตนเปด - - สง

-- หางขาว สง - สง Dimocarpus longan ลาไยปา สง - สง

-- กานพราว - - - Pterospermum หาฮอก สง - สง

ภมปญญานเวศทองถน

34

semisagittatum Gluta tavoyana รกขหน สง - สง Cassia fistula คน สง - สง Memeeylon celastrinum ตะมองคอก สง - สง Irvingia malayana มะมน สง - Mangifera indica มะมวง สง - สง Diospyros borneensis แอปเปลปา ตา - สง Streospermum colais แคทราย สง - สง Sapindus rarak บาสก สง สง สง Chukrasia venlutina ยมหน ตา ปานกลาง สง Oxalis corniculata ผกแวน ตา ตา ตา Terminalia bellerica สาสโพ สง สง สง

ในกรณทเกษตรกรมนาหรอไร หลงการเกบเกยวขาวและพชผลอนในไรและนาแลว ววถกนาไปเลยงใน

พนทดงกลาวเพอเกบเศษเหลอ เชน ตอซงขาว ขาวโพด หรอพชผก และกนเกลอแรจากดนในปา Keen (1978) พบการเลยงสตวของชาวปาเมยง สอดคลองกบรายงานของบญเสรม และบญลอม (2533) การเลยงสตวในลกษณะนพบเหนทวไปในการเลยงววบนภเขา เชนทบานปาเมยงแมตอนหลวง (Preechapanya, 1996) ในบางทองทเลยงควายดวย เชน ทบานกะเหรยงแมกลางหลวง ดอยอนทนนท (พรชย และวารนทร, 2543) และบานขอบดง และนอแล ดอยอางขาง (พรชย ชลาธร และมงคล, 2545) ซง Watanabe et al., (1990) กลาววาการเลยงววควายในปาเปนระบบปศสตววนเกษตรทยงยนรปแบบหนง แตอยางไรกตาม พรชย (2544); Preechapanya (1996) เสนอแนะวาควรศกษาจานวนตวสตวตอความสามารถในการรบของพนทดวย โดยเฉพาะในพนทภเขาทอาจมผลกระทบจากการเหยยบยาตอการชะลางพงทลายของดนและดนเลอนไหล ซง บญเสรม และบญลอม (2533) กลาววาเกษตรกรมกลดจานวนสตวโดยการขาย นามาทาเปนอาหาร หรอประกอบพธกรรมตางๆ เพอใหอาหารแหงในฤดแลงมเพยงพอตอการเลยงสตว แตในปจจบนพบวาหลายหมบานโดยเฉพาะหมบานชาวกะเหรยงเลยงววควายเพอจาหนายเปนจานวนมาก ทงนเพราะวาความตองการของตลาด โดยเฉพาะหมบานทอยในเขตอทยานแหงชาตดอยอนทนนท ซงสรางความเดอนรอนใหกบการดาเนนงานของอทยานมากเพราะรบกวนผมาพก และทาความสกปรก อยางไรกตามขนอยกบการบรหารจดการ นอกจากนน การแทะเลมของสตวกใหประโยชนในการลดไฟปาททาความเสยหายใหกบอทยานแหงชาตเชนกน

ชาวปาเมยงกลาววาการทมการเลยงสตวในระบบทาใหการหมนเวยนของธาตอาหารดขน ตนเมยงเจรญเตบโตไดด โดยทสตวไมกนใบชา (Cattilo, 1990; Preechapanya, 1996) ทงนเพราะวาใบชามรสฝาด (พรชย, 2544) โดยกลาวเสรมวาการกนหญาและไมพมในปาในฤดฝนชวยลดปรมาณมวลชวภาพ ซงในฤดแลงปรมาณมวลชวภาพแหงนอยลงมาก หากเกดไฟไหมทาใหความรนแรงของไฟปาลดลง ซงนอกจากนน Preechapanya (1996) พบชาวปาเมยงทบานแมตอนหลวงมความรวาการทสตวเดนในปาชวยทาใหการกระจายของใบไมเพม และมลววทาใหใบไมยอยสลายเรว ทาใหลดปรมาณมวลชวภาพแหงอกทางหนง

ชาวปาเมยงพบวาววควายนอกจากกนหญาและไมพม ยงกนผลไมทรวงหลนลงมา การเคยวและการกนทาใหเมลดไมปามโอกาสงอกเปนกลาไมไดงาย รวมทงสตวยงชวยกระจายกลาไมในขณะทเดนไปดวย ทาใหปาไมทมสตวเหลานมโอกาสฟนตวมาก นอกจากนนยงกลาวเพมวาการเดนของสตว ทาใหดนมความพรนเพม และรองนาทชวยลดการไหลบาของนาหนาดน สอดคลองกบการศกษาของ Preechapanya (1996); พรชย และวารนทร (2543); พรชย ชลาธร และมงคล (2545) ทศกษาบทบาทของปศสตวตอระบบนเวศปาไม แสดงใหเหนวาเกษตรกรทเลยงสตวทวไปมความรเกยวกบบทบาทของสตวเลยงตอการสรางปา จากการสมภาษณเกษตรกรทเลยงววกลาว

ภมปญญานเวศทองถน

35

วา การเลยงววไมเปนสาเหตใหดนแนนตว ตางจากรายงานของนกอนรกษดนและนาทกลาววาโดยทวไปสตวกบจะทาใหดนแนนตวในขณะทเดนหากน

บางหมบานหามเลยงสตวเพราะวาเกษตรกรบางสวนหนไปปลกกาแฟ และไมผลอน ทงนเพราะวาววควายกนใบพชเหลานได เพอลดความขดแยงเกษตรกรทเลยงสตวจาเปนตองงดการเลยง และมแนวโนมวาหมบานทเลกเลยงสตวนนความรในการเลยงสตวกลดนอยลงดวย เชนบานแมแมะ แสดงใหเหนวาความรทหายไปเนองจากงดหรอลดกจกรรมนนไป ซงพบเสมอในกรณทเกษตรกรเปลยนอาชพ และจากการสมภาษณในหมบานทไมมการเลยงสตวพบวาไฟปามความรนแรงและความถมากขน ตลอดจนตนไมไมคอยเจรญเตบโตเพราะมวชพชมาก และไมมมลสตว ในปจจบนบางหมบานปาเมยงเกษตรกรเรมหนมาเลยงวว ทงนเพราะวาเปนทตองการของตลาดเชยงใหม และใกลเคยง

4.7 การทานายลกษณะภมอากาศโดยความหลากหลายทางชวภาพ

ชาวบานใชความหลากหลายทางชวภาพในการพยากรณอากาศทงในรอบวน สปดาห ป และโอกาสการเกดนาทวม จากตารางท 4.3 พบวาชาวปาเมยงทงชาวไทยสงเกตการณการเปลยนแปลงพฤตกรรมของสตว ซงใชวธการฟงเสยง และการอพยพเคลอนยายของสตว อยางไรกตามไมพบวาชาวปาเมยงอาศยการเปลยนแปลงของพชเปนเครองมอดวย ตางจากชาวกะเหรยง และมงทอาเภอแมแจม ทใชการเปลยนแปลงของตนไมบางชนดทานายฝน เชน ชวงการตกของฝน และปรมาณนาฝน และไมพบการใชการเปลยนแปลงของสหรอลายบนรางกายสตวพยากรณอากาศ ตางจากชาวไทยทอาเภอแมแจมทใชการเปลยนสของสตวเลอยคลานทานายความแหงและฝนตกมาก (Preechapanya et al., 2001) ทงนเปนเพราะวาพชพรรณในบรเวณปาดบเขาซงเปนทปลกเมยงมการเปลยนแปลงนอยกวาปาเบญจพรรณ และปาเตงรงทอยตอนลางทมการเปลยนส และผลดใบ และการสงเกตการเปลยนแปลงของรางกายของสตวในปาทหนาแนนทาไดยากกวาการฟงเสยง และการอพยพเคลอนยาย อาจเปนเพราะวาชาวปาเมยงอาศยอยในปาทหนาแนนโอกาสทจะเกดเหตการณดงกลาวนอยมาก จงไมมประสบการณดงกลาว และพบวาชาวปาเมยงไมสามารถอธบายความสมพนธหรอสาเหตการเปลยนแปลงพฤตกรรมดงกลาวของสตว ตางจากชาวไทยทแมแจมทสามารถอธบายความสมพนธของการเปลยนแปลงของอากาศตอพฤตกรรมของแมลงและนกบางชนดกอนทฝนจะตก ซงอธบายรายละเอยดวาหากฝนจะตกจะมอากาศรอน ดงนนแมลงหวซงไมสามารถทนความรอนไดจะพยายามลดอณหภมโดยการมาบนเหนอนา ดงนนแมลงปอ และปลาขนาดเลกซงชอบกนแมลงหวจะบนมาลาเหยอ ในขณะทนกนางแอนฟากบนมากนแมลงปอ

โดยทวไปการใชการเปลยนแปลงพฤตกรรมของสตวและพชเปนเครองมอในการพยากรณอากาศมอยทวโลก เชน หานสเทาจะบนจากไอซแลนดมาทสกอตแลนด เปนการบอกวาฤดใบไมรวงจะเขามาในเวลาอนใกล แมลงเตาทองในองกฤษบอกถงความหนาวของอากาศ โดยหากมจดสชดแสดงวาอากาศจะอบอน และฤดใบไมผลจะมาเรว แตถาไมชดอากาศจะหนาวมาก แตภมปญญานเวศทองถนสวนนจะคอยๆ หายไป หากวาระบบสอสารมวลชนเขามาเกยวของกบชวตประจาวนของมนษย และความจาเปนในการพงพาธรรมชาตของมนษยนอยลงตามความเจรญเตบโตทางวทยาศาสตร แตอยางไรกตามสาหรบการอาศยอยในชนบท ตองอาศยขอมลเหลานเพอการเพาะปลก เชน เพอทราบระยะเวลาทเหมาะสมและเตรยมการเรมฤดกาลเกบผลผลต และทราบสญญาณธรรมชาตในการหลบหลกภยทางธรรมชาต ขอมลเหลานยงเปนประโยชนเฉพาะถน ตราบใดทขอมลอตอทกยงเปนขอมลภาพรวมกวางทออกมาจากขาวสารผานวทยและโทรทศน และการพฒนาการทางวทยาศาสตรยงไมสามารถเขาถงไปในระดบรากหญาได

ภมปญญานเวศทองถน

36

4.8 ดชนคณภาพนาโดยความหลากหลายทางชวภาพของสตว ชาวบานใชภมปญญานเวศทองถนเกยวกบการตรวจวดคณภาพนาโดยใชสตวนาและสตวทอาศยอยใกล

นา ประกอบไปดวย ปลา สตวเลอยคลาน สตวสะเทนนาสะเทนบก แมลงทอาศยอยในนา สตวไมมกระดกสนหลงอนทอาศยอยในนา โดยมขนาดของรางกายใหญมองเหนไดดวยตาเปลา (ตารางท 4.4) สตวเหลานชาวบานคนเคย ทงนเพราะวาอาศยอยในลาธารใกลบาน หรอในนา โดยเปนสตวชนดทชาวปาเมยงเคยเหนบอย และจบบางชนดมาบรโภค ชาวบานสงเกตการณสถานทสตวเหลานอาศยอยเปนประจาซงเปนดชนคณภาพนา โดยกาหนดไวเพยงสะอาดและสกปรก และไมทราบสาเหตถงการทสตวเหลานนมาอาศยอยในพนทดงกลาว

อยางไรกตามพบวาชาวบานมความรเกยวกบดชนคณภาพนานอยมาก และไมทราบชนดของพชทเปนคณภาพนา ทงนเพราะวาการทอาศยอยบรเวณแหลงตนนาทสะอาด และเปนพนทภเขาโอกาสทลงอาบนาในลาธารนอยมาก เนองจากอากาศหนาว ลาธารขนาดเลก และสามารถตอนาโดยระบบประปาภเขามาใชในครวเรอน ทาใหประสบการณของชาวปาเมยงดานนนอย แตพบวาความรดานนของชาวปาเมยงมมากกวาชาวปะหลอง และมเซอ (พรชย ชลาธร และมงคล, 2545) และมง (Preechapanya et al., 2000) ซงพบวาชาวเขาทงสามเผาแทบจะไมมความรดานนเลย ถงอยางไรความรดานนจะเปนประโยชนในการประเมนคณภาพนาในอนาคต โดยเฉพาะในพนททมการใชประโยชนเพอปลกพชอยางเดยว เชน กะหลาปล ขาวโพด ขง ทใชสารเคมมาก ซงชาวชนบทควรจะมเครองมอตรวจวดคณภาพนาเองและเปนขอมลทถกตอง มากกวาขอมลจากหองปฏบตการทตองใชเวลาในการเกบและวเคราะหนาน และขอมลมความถกตองนอยกวา หากวามการพฒนาความรในสวนนมากขน ตารางท 4.3 ชนดของสตวทใชในการทานายลกษณะอตและอทก

ชนด ชอทองถน ปฏกรยา ทานาย

แมลง แกก รอง ฝนจะตกภายใน 2-3 ชม นก กอคอขาว รอง ฝนจะตกภายใน 2-3 ชม นก กอคอเดอย รอง ฝนจะตกภายใน 2-3 ชม แมลง แมงแมฝน รอง ฝนจะตกภายใน 2-3 ชม ชะน อกด รอง ฝนจะตกภายใน 2-3 ชม กบ กบ รอง ฝนจะตกภายใน 2-3 ชม แมลง แมงปอ บนเลยบนา ฝนจะตกภายใน 2-3 ชม แมลง แมงหว บนเลยบนา ฝนจะตกภายใน 2-3 ชม ปลา ปลา ลอยคอ ฝนจะตกภายใน 2-3 ชม นก นกแอนฟา บนตาเลยบนา ฝนจะตกภายใน 2-3 ชม ปลวก ปลวก ขนไขขนทสง ฝนจะตกภายใน 2-3 ชม นก โตะทเดะ รอง ฝนจะตกภายใน 2-3 ชม มะเดอ มะเดอปลอง ออกลกตอนบนของตนมาก ฝนจะตกมากปลายฤด มะเดอ มะเดอปลอง ออกลกตอนกลางของตนมาก ฝนจะตกมากกลางฤด มะเดอ มะเดอปลอง ออกลกตอนโคนของตนมาก ฝนจะตกมากตนฤด สตวเลอยคลาน แลน แถบสเหลองทปลายหางมาก จะแลง สตวเลอยคลาน แลน แถบสดาทปลายหางมาก ฝนจะตกมาก แมลง แมงแมแดด รอง ฤดฝนใกลจะหมด มด มดงาม ขนไขขนทสง นาจะทวมในปนน มด มดดา ขนไขขนทสง นาจะทวมในปนน ผง ผงหลวง ทารงสง ในปนลมจะไมแรง ผง ผงหลวง ทารงตา ปนลมจะแรง มด มดแดง ทารงสง ในปนลมจะไมแรง

ภมปญญานเวศทองถน

37

4.9 บทบาทของตนไมปาในการหมนเวยนธาตอาหาร ชาวปาเมยงกลาววาตนไมใหปยแกตนชาโดยการทใบไมรวงหลนและยอยสลาย และการทรากของตนไมปา

ถายทอดนา และธาตอาหารสรากของตนชาโดยตรง ซงเปนอกสาเหตหนงทชาวปาเมยงปลกตนเมยงใกลกบตนไมปา และไมมการใสปยในสวนเมยง ชาวปาเมยงยงกลาวอกดวยวารมเงาตนไมมบทบาทในการควบคมการเจรญเตบโตของพชคลมดนใบกวาง เชน สาบควาย และเฟรนบางชนด ซงการรวงหลนและการคลมดนของพชเหลานทาใหดนมความอดมสมบรณมาก ในทางตรงกนขามเกษตรกรกลาววารมเงาของตนไมลดและยบยงการเจรญเตบโตของหญาคาทขนไดดในพนทมแสงแดดมาก และรากของหญาคาไปพนรากตนชาทาใหตนชาไมโต การทหญาคาไมสามารถเจรญเตบโตไดทาใหดนเสอมนอยลง หรอถกทดแทนดวยพชคลมดนใบกวางทาใหอดมสมบรณขน โดยเรยกพนทหญาคาขนวาเปน ‘ดนรอน’ ซงหมายถงพนททพชไมเจรญเตบโต ในทางตรงกนขามเรยกพนททพชใบกวางขนวา ‘ดนเยน’ เพราะวาพชเจรญเตบโตด ซงคาสองคานใชทวไปแถบเอเชย เชนในอนโดนเซย (Joshi, 2003) เนปาล (Thapa, 1994) และศรลงกา (Southern, 1994) เชนกน ตารางท 4.4 การใชสตวในการวดคณภาพนา

คณภาพนา ชอวทยาศาสตรหรอชอทวไป ชอทองถน สะอาด สกปรก

1.Dragonfly nymphs อนว + 2.Beetle larvae ดวงนา + 3.Nepidace sp.(water measurer) แมงขยมนา + 4.Long mouthed sacker bud แมงแตบทราย + 5.Stonefly nymphs แมงกนย +

6.Alitora burmanica ปลาตดหน + 7.Frog tadpole ปลาอปอม + 8.Noemacheilus reidi ปลาบ + 9.Cardiosoma carnifex ป + 10.Macrobrachium lanchesteri กง + 11.Water stick แมงขายาว + 12.Dytiscidae (water beetle) แมงเนยง + 13.Rana biythii กบ + 14.Phrynoglossus sp. เขยดคา + 15.Phacophorus leucomystax เขยดตะปาบ + 16.Phrynoglossus sp. เขยดสนาตาลขาสน + 17.Phrynoglossus sp. เขยดสนาตาลขายาว + 18.Phrynoglossus sp. เขยดมพษ + 19.Phrynoglossus sp. เขยดสนาตาลลาย + 20.Tachypleus gigas แมงดา + 21.Platysternon megaeephalum เตาปล + 22.Platysternon sp. เตาป + 23. Order Diptera แมงสกากร +

4.10 การทานายนาทวมและดนถลม

ชาวชนบททอาศยอยใกลแมนา และคลองทราบดวาหากมดงาม หรอมดดาขนไขขนทสง อาจจะเกดนาทวมหรออทกภยได ดงนนจะเตรยมขนของใหหางจากพนทดงกลาว นอกจากนนพบวาชาวประมงพนบานทจบ

ภมปญญานเวศทองถน

38

ปลาในแมนาพบวาหากปลาสกวายทวนนา ในชวง 2-3 วน อาจเกดนาหลากและทวมพนท ในขณะเดยวกนผทอาศยอยในพนทหบเขาในอดตมกจะทราบดวาหากสตวเลยงลกดวยนานมขนาดใหญ เชน ชาง วว ควาย หรอกวางวงหนลงมาจากเขา นนเปนสญญาณของดนถลมเมอเกดฝนตกหนก การทชมชนบานนากอนาชน อาเภอหลมเกา จงหวดเพชรบรณ และชาวชมชนวงชน อาเภอวงชน จงหวดแพร ไมทราบสญญาณนแสดงใหเหนภมปญญาทองถนขาดหายไป สญชาตญาณของสตวและทราบการเปลยนแปลงพบในภมภาคอนเชนกน เชน ประเทศญปน และจน การขนของของหน การแสดงอาการกระวนกระวายผดปกตของชาง เสอ และสตวอนในสวนสตว เปนอาการทแสดงใหเหนอาจจะเกดแผนดนไหวในเรวน ในประเทศศรลงกา และหมเกาะอนดามนและนโคบาในมหาสมทรอนเดยพบการหลบหนของสตว เชน ชาง นก ลง และสตวเลยงอน กอนเกดคลนยกษสนามตอนปลายป พ.ศ. 2547 ทคาดชวตผคนในบรเวณตอนเหนอของเกาะสมาตรา บรเวณชายฝงทะเลอนดามนของไทย หมเกาะอนดามน ตอนใตของอนเดย และศรลงกาไปจานวนมาก เพยง 1-2 ชวโมง สญญานอนตรายมแตเพยงชาวชมชนพนบานทอยรมทะเลเทานนททราบ เชน ชาวมอแกน (หรอชาวเล) ของประเทศไทย และชาวพนบานบรเวณเกาะนโคบา และหลบหนไดทนการณ ทงนเพราะวามประสบการณจากการเหนพฤตกรรมจากสตวเหลานน

4.11 สรป

ภมปญญานเวศทองถนเกยวกบการจดการลมนาพบวา การปลอยใหพชทองถนขนในธรรมชาตทาหนาทกกเกบนา ปลดปลอยนา และลดการชะลางพงทลายของดน โดยระบชนดของพชทมศกยภาพดงกลาว ชาวบานสวนใหญมความรเกยวกบบทบาทของตนไมในการทาใหเกดนาพชหยด และนาไหลตามลาตนของตนไมดวย โดยกลาววาปาทมไมหลายชน และมตนไมขนาดใหญเปนปาทมศกยภาพสง สาหรบในพนทนานนเฉพาะชาวนามความรเกยวกบนาและธาตอาหารทใชในนา เปนผลใหมการจดการพนททงระบบซงประกอบไปดวย นา ไร วว พชสวน และปาตนนา รวมทงระบบสงนา สวนชาวบานทเลยงววควายดวยพบวาสตวดงกลาวชวยทาใหการฟนตวของปามากขน หรอทาใหมความสมบรณ เชน แทะเลมหญาทชวยลดเชอเพลง กนผลไมปาทาใหมการงอกและการกระจายของเมลดไมปาเปนการเรงการงอก และชวยกระจายพนธ สวนใหญทราบถงการใชความหลากหลายของสตวในการทานายฝน และดชนคณภาพนา โดยสรปไดวาการอนรกษ การปลอยใหกลไกทางธรรมชาตทางาน บางสวนชวยทาใหระบบนเวศปาตนนาในภาคเหนอทถกลอมรอบโดยปาเมยงอดมสมบรณ ทอาจกลาวไดวาปาเมยงเปนปากนชนของปาตนนาลาธารในภาคเหนอตอนบน

การผนวกภมปญญา

39

บทท 5 การผนวกภมปญญานเวศทองถนและวทยาศาสตรการจดการลมนา

5.1 คานา

การนาความรทางวทยาศาสตรผนวกลงในฐานขอมลเพอหาความเหมอน แตกตาง และขอขดแยงทเกดขนจากความรทงสอง Bentley (1995) กลาววาการผนวกเอาขอมลจากสองแหลง แลวมการเลอกใชดกวาใชขอมลจากแหลงใดแหลงหนงโดยลาพง ซง Preechapanya (1996) อธบายวาเกษตรกรมความรจากประสบการณ การบอกตอๆ กนมา และเปนความรเฉพาะเรอง ในขณะทนกวทยาศาสตรมกรหลกการกวางๆ หากมไดทางานเรองนนโดยเฉพาะ ชงบางครงความรทางวทยาศาสตรเปนความรทยากแกการนาไปปฎบต โดย Walker, Sinclair and Thapa (1995) กลาววาภมปญญาทองถนเปนแหลงของทรพยากรทางความรทเปนประโยชนอยางยงในการพ ฒ น า วทยาศาสตร กลาวคอ ความรทางวทยาศาสตรหลายแหลงเกดขนจากการสงเกตของชาวบาน เชน เหตการณเอลนโญทเกดขนจากการสงเกตของชาวประมง และพฒนาเปนความรความเขาใจการเปลยนแปลงสภาพอากาศบรเวณมหาสมทรแปซฟค การพฒนายางพาราซงเกดจากภมปญญานเวศของชาวอนเดยนในอเมรกาใต ทในปจจบนพฒนาเปนอตสาหกรรมการเกษตรทสาคญในประเทศเอเชยตะวนออกเฉยงใต อยางไรกตามพบวาหลายครงทภมปญญาทองถนถกทาลายโดยทความรไมเทาทนของนกบรหารทรพยากรธรรมชาต อาทเชน การทระบบชลประทานราษฏรในภาคเหนอตอนบนออนแอลงโดยระบบการบรหารจดการนาแบบใหม (Tanabe, 1994; มงสรรพ และคณะ, 2545) การทระบบบรหารการจดการปาโดยชมชนแบบชาวไทยและชาตพนธอนในประเทศไทยลมสลายไปดวยการบรหารจดการปาแบบตะวนตก (ยศ, 2542; อานนท และคณะ, 2543) หรอ การปลกพชในระบบผสมผสานแบบวนเกษตรของชาวตะวนออกหมดไปดวยขบวนการปฎวตเขยว (พรชย, 2543; Nair, 1991) แมแตระบบวนเกษตรดงเดมในประเทศไทยกคอยหายไปกบการรกกาวของการปลกพชเดยวทเปนตวแทนของขบวนการดงกลาว (พรชย, 2543; เจมศกด, 2535; Walker, 1994) หากไมรบเรงดาเนนการนาวทยาศาตรมาชวยในการบรหารจดการใหเหมาะสม และหากวานกบรหารจดการตนนายงไมใหความสาคญและไมลงทนทางานอยางจรงจง ในอนาคตประเทศไทยอาจไมมปาตนนาผนใหญผนนกเปนได รายละเอยดของบทนจะกลาวถงการผนวกองคความรทเปนวทยาศาสตรการจดการลมนาลงในฐานขอมลภมปญญานเวศทองถน และหาสงทเหมอนกน แตกตางกน สงทไมมในทงสองฐานขอมล ตลอดจนสงทสอดคลอง หรอมขอขดแยงในองคความร เพอสรางระบบฐานขอมลใหมทมประสทธภาพ และเหมาะสมยงขน ทจะนากลบไปทดลองใชในหมบานเดม หรอทวไป หรอบางสวนของความรอาจเปนประโยชนในพนทหมบานอนทมการใชทดนรปแบบอน หรอกลมชาตพนธอน ซงอาจเปนความรทเหมาะสมในการจดการพนทตนนาททงภาครฐและภาคประชาชนสามารถนาไปปฏบตได 5.2 การรวบรวมวทยาศาสตรการจดการลมนา

การรวบรวมวทยาศาสตรการจดการลมนาทเนนใชวธสมภาษณนกวชาการ และอาจารยมหาวทยาลย เฉพาะบคคลททางานเฉพาะเรองทตองการสมภาษณ เชน ถามเรองการชะลางพงทลายของดนจากนกวชาการททางานดานนโดยเฉพาะ ไมถามเรองราวทเกยวกบการจดการลมนาทวไป หรอเรองอนทไมร หรอไมชานาญ เชน ไมถามเรองคณภาพนากบบคคลททางานเกยวกบนาไหลบาหนาดน หรอนาทา นอกจากนนยงใชวธการอานจากเอกสาร ตารา วทยานพนธ ผลงานวจย และบทความ ทเขยนโดยนกวทยาศาสตรการจดการลมนา จากนนจงนา

การผนวกภมปญญา

40

ขอความทไดมาบรรจลงในฐานขอมลภมปญญานเวศทเกบไวกอนหนานโดยวธเดยวกน การหาขอความมาเพอวเคราะหโดยใช Boolean search โดยหาขอความทแตกตางกนและเหมอนกน และนามาเปรยบเทยบกน 5.3 บทบาทและชนดของพชตอการกกเกบและปลดปลอยนา

ชาวบานระบวาพชหลายชนด โดยเฉพาะตนไมใหญ และไมอนสวนมากมบทบาทอยางมากในการกกเกบนาในลาตน ราก และปลดปลอยนาใหกบแหลงตนนาลาธาร โดยการสงเกตจากการตดตน หรอรากแลวมนาไหลออกมามาก ซงสวนใหญเปนไมเนอออน หรอไมทอวมนา รวมทงสงเกตจากความชนของดนทอยโดยรอบ ตาแหนงทขน หรอมใบทมขนาดใหญและหนาแนนใหรมเงา ตลอดจนลกษณะของใบทใหญและตงตรงในการรบนาฝน ดงนนจงจาแนกพชทกกเกบนาไดมากและนอย แตนกจดการลมนาและนกวทยาศาสตรการจดการลมนาระบพชทกชนดกกเกบนาทางออม โดยพชชวยกอใหเกดการพฒนาการของดนใหมความพรน และมปรมาณอนทรยวตถสงจงทาใหดนสามารถเกบกกนาไดมาก และปลดปลอยนาสมาเสมอ

เกษม (2539) กลาววาอนทรยวตถชวยดดนาได 1-7 เทาของนาหนกแหงของตวมน และทาใหดนรวนซยสามารถกกเกบนาไดมาก นอกจากนนยงใหความเหนวารากพชชวยทาใหดนและหนแตกเปนสวนยอยเกดการพรนในดนมาก เปนความเหนทไมแยกแยะเปนชนดของพช แตใหความสาคญของปาทมพชพรรณหลากหลายชนดผสมผสานกนเปนแหลงตนนา เชนกนใหความสาคญแกดน โดยเปรยบเสมอนอางเกบกกนาธรรมชาต นอกจากนนจากขอมลขางตนทาใหเหนวาชาวบานใหความสาคญตอแหลงตนนาลาธารทชนแฉะและมนาไหลออกมาซงเปนพนทขนาดเลก ขอมลทไดเปนขอมลทมาจากประสบการณในการผานไปในบรเวณดงกลาว ดงนนจงเนนไปทชนดของพชทพบ ในขณะทนกวทยาศาสตรการจดการลมนามกเนนไปทภาพรวมกวางๆ ปาผนใหญทเปนแหลงตนนาของลมนา เชน ปาดอยสเทพ หรอปาเทอกเขาผปนนาเปนแหลงตนนาของลมนาทไหลลงสแมนาปง จงเนนไปทระบบนเวศตนนามากกวาการใหความสนใจชนดของพช

จากรายงานของ ยรรยง (2525) พบวาปาดบเขาสมบรณในบรเวณลมนาหวยคอกมา ดอยปย เชยงใหม ใหนาประมาณ 1,378,000 ลบ.ม./ตร.กม./ป หรอ 65% ของฝนรายป ซงเปนนาในฤดแลงมากถง 400,400 ลบ.ม./ตร.กม./ป หรอประมาณ 29% ของนาในลาธารรายป ซง เกษม และคณะ (2524) ถอวาเปนปาตนนาทใหนาทมปรมาณมากแหลงหนง งานวจยเกยวกบชนดของพชทใหนาในแหลงตนนาลาธาร หรองานวจยทรายละเอยดเกยวกบการจดการพชเพอเปนแหลงตนนาแทบไมมเลย จงเปนหวขอการวจยทนาจะมความสาคญทนกวจยเพอจดการแหลงตนนาควรใหความสาคญ ซงอาจเพมปรมาณนาในลาธารไดมากกวาน เพราะวาในอนาคตขางหนาประเทศไทยมความตองการนามาก โดยเฉพาะภาคเหนอตอนบนทเปนแหลงตนนา ซงไมมแนวทางการบรหารและจดการปาตนนาโดยเฉพาะพนท อาศยแตความรเกยวกบการจดการปาไมทวไปบนแนวความคดทวาเมอไมตดตนไมกจะทาใหมนาในลาธารมาก ดงนนปาตนนาสาคญในภาคเหนอตอนบนจงถกประกาศเปนอทยานแหงชาต มากกวาการประกาศเปนปาตนนาลาธาร และมการบรหารจดการดวยวทยาศาสตรการจดการอทยานแหงชาตมากกวาการจดการลมนา การเพมนาใหกบพนทลมนาโดยรวมโดยกจกรรมปาไมจะมคามาก ลงทนนอย และไมมปญหาสงคม หากเปรยบเทยบกบการนานาจากพนทลมนาขางเคยงหรอเพอนบานทกาลงคดกนอย หรอการสรางเขอนหรออางเกบนา ซงอาจทาใหเกดปญหานเวศลมนาโดยรวมทงสองลมนา และมไมเพยงพอทจะผนหรอกกเกบ ปจจบนมขอถกเถยงกนมากวาสวนปาสนสามใบทมอยมากมายในแหลงตนนาทปลกโดยสานกอนรกษและจดการตนนา กรมอทยานแหงชาต สตวปา และพนธพชเพอใหเปนปาตนนาในอนาคตจะไมมประสทธภาพเพยงพอในการรกษาแหลงตนนา ทงนเพราะวาชาวบานรวมทงชาวปาเมยง และนกวชาการหรอนกบรหารแหลงตนนาบางกลมเชอวา ตนสนมสวนอยางมากททาใหนาหมดไปจากแหลงตนนาลาธาร ทงนเพราะวาเชอกนวาตนไมชนดนเกบกกนาไดไมด และทรงพมยดเกบนาไดมาก และระเหยนาไดมาก โดยเฉพาะสวนสนสามใบทมเรอนยอดชนเดยว ซงสอดคลองกบการศกษาของ วารนทร และคณะ (2544) ทศกษาการไหลของนาทออกมาจากสวนปาสน

การผนวกภมปญญา

41

สามใบทอาเภอแมแจม พบวามปรมาณนานอยมาก ซงนกวทยาศาสรพยายามอธบายวาการปลกปาเปนสวนปาทมเรอนยอดเดยว มการเจรญเตบโตพรอมกน ประกอบกบอยในชวงการเจรญเตบโต และเปนไมโตเรว ทาใหมการใชนามาก และเรอนยอดทเสมอใกลเคยงกนถกสองโดยแสงแดดพรอมกนมกระเหยนาไดมากและจากศกษาของธรรมนญ (2544) พบวาสวนปาสนสามใบทบรเวณดอยขนคอง อาเภอเชยงดาว มคานาพชยดถง 30% ของฝนทตก ซงเปนนาทสญเสยไปกบการระเหยของนา แตอยางไรกตามเมอผานพนระยะการเจรญเตบโต และปาสนพฒนาการไประยะหนง มตนไมอนเขามาแทรก ทาใหมเรอนยอดหลายชนแลว นกวทยาศาสตรรวมทงนกปฏบตการเกยวกบการจดการลมนา เชอวาปาสนจะกลายเปนปาทมไมอนผสมทมเรอนยอดหลายชน กลายเปนปาตนนาทสมบรณในอนาคต ซงผลจากการศกษาของ วารนทร และคณะ (2544) พบวาเสนไฮโดรกราฟรายปของปาสนดงกลาวแมบอกวามนาปรมาณนอย แตกมแนวโนมใหเหนวามลกษณะคลายกบเสนไฮโดรกราฟทมาจากพนทปาดบเขาทดอยปย (เกษม และคณะ, 2524)

อยางไรกตาม ไมมงานวจยทสามารถยนหยดไดวาสงทคาดเดานนจะเปนจรง ดงนนจงมความจาเปนตองศกษาลกษณะนเวศของปาสน และสวนสนเพอเปนแหลงตนนา ตลอดจนลกษณะสรระของตนสนในการกกเกบและปลดปลอยนา ตวอยางการศกษาของ Veracian and Lopes (1976) พบวาการตดสางขยายระยะปาสนธรรมชาตออกเพมปรมาณนาใหกบพนทมากขนประมาณ 3-5% ของพนททไมตด ปจจบนวธการปลกปาไดเปลยนไป กลาวคอไดมความพยายามปลกตนไมหลายชนดไปพรอมกน เพอใหเกดความหลากหลายชนดไม การใชประโยชน และการอาศยพงพาสตวชวยในการแพรกระจายเมลดไม โดยการปลกไมเบกเจรญเตบโตเรว ใหเรอนยอดอยชนบน ชวยดงดดใหสตวปามาชวยกระจายเมลดไม เมอไมเหลานนตดผล และนาเมลดไมเดนของปาทโตชาเขามา ในขณะเดยวกนกปลกไมเดนดวย เมอนานเขาไมเบกนาตายกจะกลายเปนปยใหไมเดน (หนวยวจยการฟนฟปา, 2543) แตกไมพบงานวจยทเกยวของกบการปลกสรางสวนปาเพอใหเปนแหลงตนนาทชดเจน ทงทพนททรฐจดใหมการจดชนคณภาพลมนาไวอยางชดเจน และประกาศเปนพนทตนนาชน 1A ไวเพอสงวนเปนปาตนนาตามมตคณะรฐมนตร และยงอนญาตใหดาเนนการใดกไดเพอการวจย (สานกนโยบายและแผนสงแวดลอม, 2540) มแตการปลกปาลกษณะทวไป หรอเพอเนนวธการทหลากหลายทางนเวศดงกลาวขางตน ซงบอกไมไดวาในอนาคตหากดาเนนการในลกษณะเชนนแลวจะมนาเพม

ดงนนในอนาคตควรทจะมการวจยทเนนการวจยปลกปาเพอใหนาเพม เพอทหนวยจดการตนนาจะไดจดการพนทตนนาเพอใหนา มใชเปนการดาเนนการทมเปาหมายดานปาชมชนและดานการสรางปาทไมชดเจนจะเพมนาใหแกประเทศ ซงนกนเวศดานการปลกปาทงไทยและญปนเคยใหความเหนวาควรปลกตนไมตามความเหมาะสมของสภาพแวดลอมในพนทลมนา เชน ความชนของดนและบรรยากาศ ทศดานลาด แสงแดด ความอดมสมบรณของดน และลกษณะธรณ ในพนทลมนา เชนการปลกไมทองหลาง หรอตมเตน ในพนทหบเขา ปลกไมปรบปรงดนกอนในพนทความอดมของดนตา เชน กระถนยกษ หรอแคฝรง ปลกไมททนสภาพแหงแลงเพอใหพนทมรมเงาทจะปลกไมอน เชนปลกกลวยใหรมเงาแกยางนาในระยะแรก หรอปลกตนไมใบเลกทนลมในพนทลมแรง เชน สนสามใบ หรอกระถนยกษ กลาวโดยสรปแลว การปลกปาเพอใหนาเพมขนจาเปนตองมการปลกตนไมหลายชนดผสมผสานกนโดยคานงถงนาทจะเพมขนเปนเปาหมายหลก พระบาทสมเดจพระเจาอยหวมพระราชดารไวทศนยศกษาการพฒนาหวยฮองไคร อนเนองมาจากพระราชดาร เกยวกบการปรบปรงปาเพอการปรบปรงดนทจะใหนาไววา ควรหาทางทดลองไมตระกลกระถนจากพนทหบใกลฝายตนนาลาธารขนาดเลก ทพระองคทานทรงโปรดเรยกวา ‘ฝายแมว’ มความชนของดนมาก เพอใหตนกระถนเจรญเตบโตและปรบปรงดน โปรยเมลด และงอกเจรญเตบโตเปนตนไมใหญขนไปตามความลาดชนของภเขา ซงจะทาใหดนมความอดมสมบรณและมความชนมากทเหมาะสมและนาไมอนเจรญเตบโตตาม หรอปลกบนสนเขาเพอใหโปรยเมลดลงมา โดยไมดงกลาวถกปลกรอบบอนาขนาดเลกทขดดนบนเขาทมเปาหมายทคลายกน

การผนวกภมปญญา

42

ชาวบานกลาววาตนไมใบใหญและพมหนาทบชวยปองกนแสงแดดทสองสพนดนในปาใหนอยลง ทงนทรงพมของตนไมทาใหเกดความสมดลของบรรยากาศใกลผวดน Wilson (1992) พบเกษตรกรพนบานบรเวณแควนอสสม ปลอยใหตนไมขนในทของตนเองดวยเหตผลเดยวกน โดยนกนเวศวทยากลาววาทรงพมของตนไมประกอบดวยใบไมทวางตวสลบซบซอน ทาใหเกดชองวางจานวนมาก โดยเฉพาะปาดบเขาทมตนไมทมใบเลกยงทาใหเกดชองวางจานวนมาก การเกดชองวางดงกลาวทาใหเกดสภาวะอากาศนงททาใหรงสความรอนจากดวงอาทตยผานลงสใตทรงพม บรรยากาศใกลผวดนไมรอนจด โอกาสทรงสความรอนทาใหการคายนาของใบไม และการระเหยนาของดนกนอยตามไปดวย ขอมลทไดจากงานทางวทยาศาสตรเปนเครองมอทสามารถอธบายเหตผลใหชาวปาเมยงทราบถงเหตผลทเกดขน การทสามารถจดการสงคมพชใหมปรมาณนามากขนนน เกษม และคณะ (2524) เสนอวานาจะมการทดลองตดตนไมออกบางสวนเพอลดนาพชยดในพนทปาดบเขา เพอใหนาฝนตกลงสพนปามากขน ซงในปาดงดบในประเทศนวซแลนด มคานาพชยดถง 29% นาฝน (Pearce et al., 1982) ในปาเขตรอนของประเทศอนโดนเซย จน และบราซล (Franzle, 1979) และในประเทศโบโตรโก (Clegg, 1963) พบในชวง 12-54% ของนาฝน ในขณะทปาดบเขาทดอยปย เชยงใหม ยรรยง (2525) พบประมาณ 5-6% ของนาฝน 2,000 มม./ป การทสามารถลดปรมาณนาพชยดไดกเทากบเพมปรมาณนาใหลาธาร และแมนา

ชาวปาเมยงเชอกนทวไปวารากของตนไมปาถายทอดนา และธาตอาหารสรากของตนชา ซงเปนอกสาเหตหนงทชาวปาเมยงปลกตนเมยงใกลกบตนไมปา ความเชอนไดมนกวทยาศาสตรพยายามอธบาย เชน Newman, (1988) ใหเหตผลวามความเปนไปไดทรากของพชตางชนดกนสามารถเชอมโยงกนไดโดยไมโคไรซา เชน Vesicular-arbuscular mycorrhizai เชอมรากของ Lolium perenne กบรากของ Plantago lanceolata (Heap and Newman, 1980) รากของ Festuca ovina กบรากของ Plantago lanceolata (Read et al., 1985) Clarkia rubicunda กบรากของ Plantago erecta (Chiariello et al., 1982) ในขณะทพบวา Ectomycorrhizai เชอมรากของ Pinus sylvestris กบรากของ Pinus contorta, Picea abies, Picea sitchensis หรอ Betula pubescens และระหวางรากของ Pinus contorta เชอมรากของ Picea abies, Picea sitchensis หรอ Betula pubescens (Read et al., 1985) และมแนวโนมทเปนไปไดทรากของตนไม และไมลมลกอาจเชอมตอกบรากตนชา ทงนจากการสงเกตของ Fleming (1983) ระบวา รากของกลาไมและไมใหญจาพวก Oak-chestnut (Quercus-Castanea) และ Birch (Betula pubescens) สามารถเชอมตอกนโดยเสนใยของไมโคไรซา นอกจากนนมผลงานวจยทยนยนวาคารบอน (Read et al., 1985; Duddridge et al., 1988) และ ฟอสฟอรส (Whittingham and Read, 1982; Newman and Ritz, 1986) สามารถถายทอดจากตนไมชนดหนงไปสตนไมอกชนดหนงโดยการเชอมตอของไมโคไรซา ดงนนมความเปนไปไดทรากของไมตระกลกอในปาเมยงเชอมโยงกบรากของชา และถายทอดนา และธาตอาหารตามความเชอของชาวปาเมยงโดยการเชอมโยงของไมโคไรซา ซงอาจเปนอกเหตผลททาใหการปลกพชหลายชนดรวมกนหรอปาทไมหลายชนดรวมกนแลว ไมคอยแหงแลงเหมอนปาหรอไรทมตนไมชนดเดยว

นกวจยสรรวทยาของพชกลาววา พชบางชนดสามารถทาใหเกดหยดนาโดยการทคายนาออกจากรเปดปลายใบ ทาใหมนาตกลงสพนดนอกวธหนง ซงชาวบานไมไดกลาวถงขบวนดงกลาวเลย โดยนกวจยดงกลาวอธบายในหลกการวาขบวนการดงกลาวเกดจากการทนาเขาสลาตนในปรมาณทมากเกน เนองจากความเขมขนของธาตอาหารในรากมากกวาในดน นาจงถกดดซบเขามาในรากและสงตอไปยงลาตน ดงนนจงจาเปนตองขบนาทมอยเดมเปนหยดนาออกทางรเปดปลายใบ นอกจากการคายระเหย ซงจะพบมากในพชใบเลยงเดยว เชน ขาว และหญา นาทไดกเปนนาทมปรมาณทนอยมาก

การผนวกภมปญญา

43

5.4 บทบาทของพชตอการจบหมอก และนาคาง ชาวบานกลาววาอากาศและดนทชน เมอไดรบความรอนจากดวงอาทตยทาใหระเหยเปนไอนา และลอย

สงขน สวนมากจะอยในแนวตนไมใหญ และมองเหนไดมากในตอนเชา แตถาแสงแดดจดกกลายเปนไอลอยสงขน จนมองไมเหน ไอนาเหลานชาวบานเรยกรวมกนเปนหมอก ซงลอยขนมากในพนททมลาธารทมนามากหรอดนมความชมชนสง ในบางครงจบทยอดหญาในตอนเชาเปนนาคาง และพบมากในฤดหนาว หรอชวงหลงฝนตก

พระบาทสมเดจพระเจาอยหวทรงพระราชทานแนวพระราชดารไวทศนยศกษาการพฒนาหวยฮองไคร อนเนองมาจากพระราชดาร เชยงใหม วาเปน ‘วงเลก’ โดยไอนาทระเหยในตอนกลางคนหลงเทยงคน เมอทรงพมของตนไมมมวลของอากาศทเยน และเมอไอนาลอยไปกระทบกกลนตวเปนหยดนา เหตการณนพบเปนประจาในปาชวงทไมใชฤดฝน นอกจากนนนกอตนยมวทยาใกลผวดนยงอธบายวาเกดจากทลมหอบเอาไอนาไปกระทบแนวพมไม ซงพบเปนประจาในบรเวณปาดบเขา ซงเปนปาทอยในทสง ทงนลมหบเขาพดเอาไอนาขนโดยลกษณะของภเขาบงคบใหลอยสงขนไปตามความสงของพนท ไอนาบางสวนกลนตวเปนหยดนา บางสวนยงลอยตวเปนแนวหมอกซงสามารถมองเหนไดบรเวณภเขาในภาคเหนอตอนบน เชนบรเวณดอยสเทพ ดอยเชยงดาว และดอย อนทนนท และเมอมลมแรงกพดเอาไอนามากระทบกบเรอนยอดของตนไมตกเปนนาพชหยด หรอคางอยบนยอดตนไม ยรรยง (2525) ศกษาอทธพลของปาดบเขาตอขบวนการอทกวทยา บรเวณดอยปย เชยงใหม โดยใชขอมลจากสถานวจยลมนาหวยคอกมา ตงแต ป 2509-2524 พบวาปาดบเขาสามารถเพมนาโดยการจบหมอกใหกบพนททสงลกษณะนถง 2-3% ซงยนหยดดวยวาเปนการใหนาเพมขนในปรมาณทสง ตวเลขดงกลาวยนหยดวาปาไมมบทบาทตอการเพมนาในลาธาร แมวามปรมาณไมมากเทาการตกของฝน ซงชวยอธบายไดบางสวนใหนกอตนยมวทยากลาววาการตกของฝนไมใชเกดจากอทธพลของปา แตเกดจากลกษณะทางภมประเทศ และการพดของลมมรสม

นกอตนยมวทยากลาวเพมเตมวาพนทเปนทโลงไมคอยมตนไม แตมหญาและพชขนาดเลกมากมโอกาสเกดนาคางทยอดหญามากกวาพนททมตนไมมาก ทงนเพราะวาทรงพมของตนไมเกบความรอนไดมากกวาหญาและไมขนาดเลกอน เนองจากมทรงพมทมขนาดใหญและซบซอนกวาทาใหมมวลของอากาศทมอยในสภาวะนงมากกวา ไอนาทลอยสงขนกลนตวเปนหยดนาไดนอยกวา ในขณะทหญา หรอพชขนาดเลกเกบความรอนไดนอยกวา ดงนนจงมมวลอากาศทเยนททาใหเกดนาคางไดมากกวา ซงชาวบานไมทราบสาเหตดงกลาว เพยงแตสงเกตวาถามหญา และดนมความชนมากกทาใหเกดนาคางในตอนเชามากเทานน

การทตนไม และพชขนาดเลกจบหมอกและนาคาง และหยดเปนนาลงสดน แตในปจจบนไมทราบชนดของพชทเหมาะสมในการจบนาดงกลาว ดงนนควรวจยเพมเตมถงความสามารถของพชแตละชนด เพอหาชนดทมความเหมาะสมมากในการใหนากบพนทแหลงตนนา นอกจากนนควรวจยชนดของวสด เชน ตาขาย เสอ และถงปยททาใหเกดการจบหมอก ซงพระบาทสมเดจพระเจาอยหวพระราชทานพระราชดารใหจดทาแผงดกหมอกและทดลองใชในบรเวณพระตาหนกภพงคราชนเวศน โดยพระบาทสมเดจพระเจาอยหวทรงศกษาขอมลเกยวกบประโยชนจากหมอกทลองลอยในอากาศวาสามารถกลายเปนหยดนาหลอเลยงตนไมได เชน กรณหมอกปลวมากระทบกอนหนแลวจบตวเปนหยดนาไหลลงสดน ทาใหตนไมเจรญเตบโตงอกงามได จงพระราชทานใหทาการทดลองใชวสดทองถนทหาไดและมราคาถก เชน ตาขายไนลอน เสอลาแพน และถงปยไนลอน มาทาเปนอปกรณดกหมอก โดยวางตงรบลม ซงพบวา ตาขายไนลอน จบหมอกไดมากและด (สเมธ และคณะ, 2540) อยางไรกตามเนองจากการทดสอบเปนระยะเวลาสน ดงนนควรมการวจยในลกษณะนเพมขนและยาวนานมากกวาน เพอสบทอดแนวพระราชดารดงกลาวใหเปนผลการวจยทางวทยาศาสตร และเพอนาไปใชประโยชนไดอยางกวางขวาง

5.5 บทบาทของพชตอการชะลางพงทลายของดน

การผนวกภมปญญา

44

ชาวบานกลาววาพชทกชนดในปาลดอตราการพงทลายของดน และการสญเสยของดน แตอยางไรกตามมประสทธภาพไมเทาเทยมกน (ดตารางท 4.2) โดยอธบายวาพชทมประสทธภาพในการลดพลงงานของฝนไดมากนน ควรเปนพชทมทรงพมหนาแนน ในขณะทพชทชวยลดการชะลางหนาดนไดดควรมลกษณะการเจรญเตบโตทคลมดนไดด สาหรบพชทปองกนตลงพงควรเปนพชทขนไดมากทบรเวณรมตลง โดยพบวาชาวปาเมยงมกเขาใจถงบทบาทของนาพชหยดตอการชะลางพงทลายของดนใตตนไมมากกวาเกษตรกรทเปนชาวไร ทงนเพราะวาชาวปาเมยงทางานอยใตตนไมในชวงฤดฝนเพอเกบใบเมยง โดยนกวจยเกยวกบการชะลางพงทลายของดนอธบายวาพชพรรณเปนปจจยทสาคญในการปองกนการชะลางพงทลายของดน เพราะชวยลดความรนแรงอนเนองจากพลงงานจลนของฝนและนาไหลบาหนาดน ในขณะเดยวกนยงเพมคณสมบต ในการซบนาของดน (Baver, 1965) แตทงนอทธพลดงกลาวผนแปรไปตามฤดกาล ลกษณะและวธการจดการ การเจรญเตบโต ลกษณะกายภาพ สภาพภมประเทศ ความหนาแนนของสงคมพช และปรมาณฝนทตกในขณะนน

(Osborn, 1953) และ Wischmeier (1975) ไดจาแนกอทธพลของพชพรรณออกเปน 3 สวน คอ อทธพลจากสวนของเรอนยอด อทธพลจากพชพรรณชนลาง หรอสงปกคลมดน และอทธพลของเศษซากพชทเหลอจากการใชประโยชนทดน หรอจากการเพาะปลก ซงผลรวมของอทธพลตางๆ น เรยกวาคาดชนการจดการพชคลมดน (C, Crop management factor) ในสมการการสญเสยดนสากล ซงเปนสมการทใชสาหรบประเมนหาการสญเสยจากพนท คาน Schulz (1981) ใหคานยามวา เปนคาทไดจากอตราสวนระหวางปรมาณดนทสญเสยจากพนททมการปกคลมของพชพรรณ และสงปกคลมอน กบปรมาณดนทสญเสยจากพนททปราศจากพชหรอสงปกคลมดน และมการไถพรวณดนเปนแนวยาวตามแนวความลาดชนในเมอพนทนนมดกรของความลาดชน และความยาวของความลาดชนเดยวกนซงคาดงกลาวในพนทปาไม และ Wischmeier (1975) ไดประเมนคานในพนทปาไมทมสภาวะหมไมทอยในสภาพปกคลมของเรอนยอด การปกคลมของซากพช และสภาพพชพรรณชนลางทแตกตางกน เชน ปาทมการปกคลมของเรอนยอดระหวาง 100-75% การปกคลมของเศษซากพชระหวาง 100-90 % และไมมการรบกวนไมพนลาง มคา C ประมาณ 0.001 และหากมการรบกวนโดยปลอยใหมการแทะเลมมากเกน หรอไฟไหม มคา C ประมาณ 0.003-0.011 สวนปาทมเปอรเซนตการปกคลมของเรอนยอดระหวาง 40-20% การปกคลมของเศษซากพชระหวาง 70-40 % และไมรบกวนไมพนลาง มคา C ประมาณ 0.003-0.009 และหากมการรบกวนโดยปลอยใหมการแทะเลมมากเกน หรอไฟไหม มคา C ประมาณ 0.020-0.090 เปนตน การทคา C มคาสงแสดงใหเหนวาคาการสญเสยดนมแนวโนมมาก หากเปรยบเทยบกบการทมคา C ตา เกษม และคณะ (2519) ศกษาพบวา ไมพนลางมอทธพลตอการสญเสยดนและนา โดยพบวาเมอตดไมพนลางทมขนาดเสนผาศนยกลางเลกกวา 10 เซนตเมตรแลวตองใชเวลาไมนอยกวา 3 ป จงทาใหไมพนลางและเศษซากพชมอทธพลตอปรมาณการสญเสยดนและนาใกลเคยงกบพนทไมมการตดตนไมพนลางซงตรงกบการศกษาของ Wischmeier (1975) ซงชใหเหนวาไมพนลางและเศษซากพชมอทธพลตอการสญเสยดนและนา ทงนเพราะไมพนลางซงมกเจรญงอกงามชอนไชประสานกนในดนชนบน และเศษซากพซนนทาใหโครงสรางทางกายภาพของดนดขนชวยลดพลงงานของฝน พลงงานของนาพชหยด และพลงงานของนาไหลบาหนาดน โดย พรชย (2527) ศกษาพลงงานจลนของนาพชหยดทผานเรอนยอดของปาดบเขามคามากกวาคาพลงงานจลนของฝนกลางแจงถง 3 เทา หากวาฝนตกในปรมาณและความเขมมาก แสดงใหเหนวาการททรงพมเกบนาไว และปลอยลงมามขนาดของนาทตกลงมาใหญกวาเมดฝน หากไมมไมพนลางทาใหมการสญเสยดนมากตามไปดวย และพบวาหญาคามรากทสานกนหนาแนน ทาใหเกดนาไหลบาหนาดนมาก หากเปรยบเทยบกบไมพนลางอน ทงนเพราะวานาไหลซมลงดนไดนอย อยางไรกตามพบวามการสญเสยดนนอยกวาแปลงทมไมพนลาง เพราะวารากของหญาคายดเมดดนไดมากกวา ซงขบวนการดงกลาวชาวบานไมสามารถอธบายได ทงนเพราะวาปามพชขนหลากหลาย หลายชน และปกคลมดนอยางหนาแนน ทาใหไมคอยจะเกดการชะลางหนาดนมาก จงไมคอยมประสบการณใน

การผนวกภมปญญา

45

ขบวนการดงกลาว ถงแมชาวบานไมคอยมขอมลเกยวกบการชะลางพงทลายของดน แตเทคโนโลยการควบคมการชะลางพงทลายของดนกไมมความจาเปนตอการปลกพชแบบวนเกษตร เพราะวาความหลากหลาย ความหนาแนน และการปกคลมของพชทาใหการชะลางลดลง ชาวบานมแนวทางในการปองกนตลงพงโดยการปลอยใหพชขนอยอยางหนาแนน ทงนกลาววารากและลาตนชวยจบยดดนใหไมพง ซงสอดคลองกบนกวทยาศาสตรการจดการลมนาทกลาววาควรปลอยใหมตนไมขนอยรมตลงเพอทาหนาทดงกลาว เชนเดยวกนเทคนคการปองกนตลงพงไมมความจาเปนสาหรบชาวบานทปลกพชในระบบวนเกษตร ทงนเพราะวาตลงพงไมใชปญหาใหญสาหรบหมบานทเกบพนทบรเวณรมนาไวใหตนไมโต ตางจากหมบานนากอ จงหวดเพชรบรณ และหมบานอนทมการปลกพชไร และพชผกบนแหลงตนนา และหมบาน กะทน และหมบานภาคใตอนทปลกยางพาราบนแหลงตนนา ซงมความจาเปนอยางมากทตองใหความสาคญของการทฝนตกหนก เพราะไมมปาไมทชวยกกเกบนาไมใหไหลลงสลาธารอยางรนแรง เชนวธการของชาวปาเมยงทปลอยใหตนไมขนในบรเวณภเขาสง และบรเวณลาธารโดยทไมเขาไปแตะตองรบกวน ทาใหชมชนปลอดภยจากอทกภยและดนเลอนไหล วธการดงกลาวเปนตวอยางทดทควรเปนแบบอยางในการใชประโยชนทดนในพนทภเขา ประกอบกบการปลกชาเปนระบบวนเกษตรทมความหลากหลายกมสวนชวยลดความรนแรงดงกลาว ดงนนระบบการปลกพชในพนทภเขาควรเนนการปลกในระบบดงกลาวมากกวาการปลกพชเดยว แตอยางไรกตามเนองจากไมมงานวจยวนเกษตรทสงเลย มแตการเกษตรทสง จงควรอยางยงทกรมอทยานแหงชาต สตวปา และพนธพช หรอสวนราชการอนควรใหความสนใจการวจยดงกลาวมากขน เพอชวยชนารปแบบการเพาะปลกบนทสงใหรกษาสมดลของระบบนเวศลมนาภเขา 5.6 ความสมพนธของววกบระบบอทกปาไม

เกษตรกรผเลยงวว ควาย กลาววา ไร สวน และปาตนนาเชอมและถายทอดธาตอาหารกนโดยมววควายทาหนาทเปนตวเชอมโยง โดยเลยงสตวในปาตนนา และสวน สตวกนหญาและไมพมธรรมชาตเปนอาหารและสมนไพร ผเลยงกลาววาการทมการเลยงสตวในระบบทาใหการหมนเวยนของธาตอาหารดขน ตนพชเมอเจรญเตบโตโดยทสตวไมกนใบเมยง พบวาววควายนอกจากกนหญาและไมพม ยงกนผลไมทรวงหลนลงมา การเคยวและการกนทาใหเมลดไมปามโอกาสงอกเปนกลาไมไดงาย รวมทงสตวยงชวยกระจายกลาไมในขณะทเดนไปพรอมกน ทาใหปาไมทมสตวเหลานมโอกาสฟนตวมาก

นอกจากนนยงกลาวเพมวาการเดนของสตว ทาใหดนมความพรนเพม และรองนาทชวยลดการไหลบาของนาหนาดน ซงสอดคลองกบผลงานวจยของ Preechapanya (1996) ทวจยภมปญญาชาวปาเมยงเกยวกบบทบาทของววกบสวนเมยง พรชย และวารนทร (2543) ทวจยภมปญญาชาวกะเหรยงเกยวกบบทบาทของววในการฟนปาดอยอนทนนท บางหมบานหามเลยงสตวเพราะวาเกษตรกรบางสวนหนไปปลกกาแฟ และไมผลอน ทงนเพราะวาววควายกนใบพชเหลานได เพอลดความขดแยงของเกษตรกรทเลยงสตวจาเปนตองงดการเลยง และมแนวโนมทความรในการเลยงสตวในหมบานทเลกเลยงเรมนอยลง เชน บานแมแมะ แสดงใหเหนวาความรทหายไปเนองจากงดหรอลดกจกรรมนนไป ซงพบเสมอในกรณทเกษตรกรเปลยนอาชพ และจากการสมภาษณเรมพบในหมบานทไมมการเลยงสตวพบวาความรนแรงและความถของไฟปามากขน ตลอดจนตนไมไมคอยเจรญเตบโตเพราะวามวชพชมาก และไมมมลสตว ซงคลายกบรายงานของ Pimbert and Pretty(1994) พบวาหลงจากทอพยพชาวมาไซ ออกจากอทยานแหงชาตเซเรนเกตในประเทศแทนซาเนยทาใหทงหญาทเคยอดมสมบรณดวยกวางแอนตโลปกลบมไมพมขนมาทดแทน ทงหญาทอดมสมบรณดวยอาหารของกวางเหลานลดลง ทงนทงหญาดงกลาวเกดจากกจกรรมของชาวเผามาไซ และววทเปนสตวเลยง ในปจจบนบางหมบานปาเมยงเกษตรกรเรมหนมาเลยงวว ทงนเพราะวาเปนทตองการของตลาดเชยงใหม และใกลเคยง

การผนวกภมปญญา

46

เกษตรกรเลยงวว กลาววาหลงจากทถกหามเลยงววในปา ทาใหความรนแรงของไฟมากขน ทงความถ และความรนแรงของไฟปา ทงนเพราะวามเชอไฟมาก ประสาท (2522); พระพงษ (2525); พรชย (2540) แนะนาวาสตวเลยงโดยเฉพาะววชวยกาจดหญาคา กลาวคอเมอตนไมเจรญเตบโตพนการเหยยบยา จงนาววเขามาแทะเลม โดยถางหญาคากอน เพอใหมใบออนทนากน การแทะเลมของสตว ไมวาสตวเลยง หรอสตวปา ชวยลดความรนแรงของไฟปา ทงนเพราะวามลสตวชวยเรงการยอยสลายของเศษซากพช และการเหยยบยาของสตวเลยงทาใหใบไมแหงกระจดกระจายจนทาใหความรนแรง และความถของไฟลดลงจนไม เปนอนตรายมากนก (Preechapanya, 1996) การทเกดไฟไหมอยางรนแรง ทาใหขาดสงทปกคลมพนดน โอกาสทเมดดนแตกทเกดจากแรงกระแทกของเมดฝนทมความเขมของฝนจงมมาก โดยเฉพาะฝนทผานเรอนยอดของใบไม ดงท พรชย (2527) พบทปาดบเขา ดอยปย จงหวดเชยงใหม พลงงานจลนของนาพชหยด (Thoughfall energy) ทผานปาชนดน โดยทไมมไมพนลางปองกนดน ในชวงทฝนตกหนก จนเรอนยอดของตนไมรบไมได มความรนแรงกวาฝนทตกกลางแจง ทงนเพราะวาขนาดของเมดฝนทผานเรอนยอดมขนาดใหญกวาเมดฝนทตกลงมาโดยตรง ดงทกลาวกอนหนาน นอกจากนน Humphreys (1994) กลาววาการไหมของไฟทาใหปรมาณอนทรยวตถในดนลดลง ซง Thompson (1991) กลาวถงผลกระทบตอเนองททาใหไสเดอน และสงทมชวตในดนลดลงตามไปดวยทงทโดยความรอนจากไฟปา และแสงแดด และขาดแคลนแหลงอาหาร สตวเลยงชวยใหการทดแทนทางธรรมชาตของปาไมดขน ทงนเนองจากสตวเลยงกนผลไมปา ชวยทาใหการงอกของเมลดไมดขนทงจานวน และอตราการเจรญของกลาไม เพราะวาระบบการยอยอาหารของสตวชวยทาใหเปลอกของเมลดบางลง และงายตอการงอกของเมลด จากการศกษาภมปญญาชาวปาเมยง เกษตรกรผทเลยงววเปนรายไดเสรมโดย Preechapanya (1996) พบวาเกษตรกรเชอวา ววเคยวเมลดไมใหญแลวคายออก สวนเมลดเลกผานเขาระบบการยอยอาหาร โดย Preechapanya (1996) กลาววา สาร gastric juices แบคทเรย รา และโปรโตซว ในกระเพาะ และ hydrochloric acid ในลาไสเลกของสตว เปนสาเหตใหเปลอกเมลดไมบางลง

สตวเลยงชวยใหการกระจายของเมลดไมดขนทาใหปาไมมโอกาสพนตวไดเรวยงขน Humphreys (1994) ยงอธบายวาการทสตวแทะเลม และเหยยบยาหญาทขนในแนวตง โดยเฉพาะหญาคา ทาใหหญาลดลง และเปดโอกาสใหพชใบกวางเขามาทดแทน โอกาสทเมลดไมงอก และเจรญเตบโตจงมมากยงขน เปนททราบกนทวไปหญาคาเปนอปสรรคการงอกของเมลดไมเปนอยางยง (เกษม และคณะ, 2524) จนโอกาสเมลดไมทงอกหยงรากลงดนยากมาก และการทหญาคาแหงตดไฟงายในฤดแลง กลาไมจะถกไฟไหมเปนจานวนมาก การลดลงของรากหญาคา ทาใหสาร allopathic ลดลงดวย สารชนดนยบยงการงอกของเมลดไม และการงอกของรากไม อาจกลาวไดวาการเจรญเตบโตของหญาคา เปนอปสรรคทสาคญของการทดแทนทางธรรมชาตของปาบนทสงเปนอยางยง อยางไรกตามเปนททราบกนดวา สตวเลยงกทาลายกลาไมเชนกนโดยการเหยยบยา ดงนนควรตองระมดระวงจานวนตวสตวตองไมเกนขนาดของพนทรบได การทสตวเลยงชวยลดวชพช ความรนแรงของไฟปา เพมการงอก และการกระจายตวของของเมลดไม และเรงการหมนเวยนของธาตอาหาร เปนสาเหตสาคญทาใหการเจรญเตบโตของตนไม และการฟนตวของปาดขน นวต (2524) กลาววา การเลยงแกะในปา Douglas-fir ทางตะวนออกเฉยงเหนอของสหรฐอเมรกา โดยปลอยแกะแทะเลมทงหญาไมเกน 50 เปอรเซนต ทาใหไมเปนอนตรายตอการเจรญเตบโตของลกไม หลงจากนน 10 ป พบวาตนไมในแปลงทเลยงแกะมความสงมากกวาแปลงทไมเลยงถง 64 เปอรเซนต และจากการสงเกตการณของ พระพงษ (2525) ทสวนปาคลองทอม ขององคการอตสาหกรรมปาไม ในทองทจงหวดพทลง พบวาเมอปลอยววจานวน 100 กวาตว ลงในพนทสวนปายคาลปตสทอาย 3 ป จานวน 600 ไร พบวาตนยคาลปตสไดรบความเสยหายเพยง 3 เปอรเซนต ซงเปนความเสยหายทนอยมากหากเทยบกบการเกดไฟไหมสวนปาทขาดการกาจดวชพช ซงแตกตางจากการศกษาของ Falvey and Hengmichi (1978) ททดลองปลอยววลงแทะเลมในสวนปายคา

การผนวกภมปญญา

47

ลปตสทมอาย 3.5 ป ทเทอกเขาดอยเชยงดาว เชยงใหม พบวา ยคาลปตสตายประมาณ 45 เปอรเซนต แตพบวาสนสามใบตายเพยง 5 เปอรเซนต เทานน

การเลยงสตวในพนทแหลงตนนาลาธารในภาคเหนอเปนระบบวนเกษตรพนบานทนยมเลยงในหมคนไทย และชาวกะเหรยง สวนใหญแลวนยมเลยงววพนธพนบาน โดยปลอยในปาธรรมชาต นอกจากชวงฤดแลงเทานนทอาหารสตวในธรรมชาตไมเพยงพอประกอบกบมเศษเหลอจากการเพาะปลกเชน ตอซงขาว ขาวโพด หรอ ผก พนทเพาะปลกจงเปลยนสภาพเปนทงหญาชวคราว อยางไรกตามเนองจากมการขยายพนทเพาะปลกมากทาใหปาธรรมชาตทใชเลยงสตวลดลง ดงนนจงควรปรบปรงทงหญาปาไมใหมประสทธภาพมากขน โดยปรบปรงแหลงนาในพนทปา ดวยการทาฝายตนนาลาธาร หรอบอนาขนาดเลก ปรบปรงโครงสรางของปาใหเหมาะสมตอการทแสงแดดสองลงสพนปามากขน โดยทไมสงผลกระทบตอการชะลางพงทลายของดน เพมธาตอาหารทเปนประโยชนตอสตวโดยการฝงเกลอ หรอหนเกลอแรใหมการกระจาย และปรมาณทเหมาะสม การเปลยนแปลงชนดของพชอาหารสตว โดยทไมกระทบกระเทอนตอการงอกของเมลดไม กาหนดจานวนตวสตวใหเหมาะสมกบหนวยพนท เพอปองกนการแนนตวของดนเนองจากการเหยยบยาของสตวเลยง ปรบปรงพนธและสขภาพใหไดผลผลตทมากขน และมประสทธภาพ ประโยชนทไดรบจากการเลยงสตวในปาโดยตรงนอกจากเปนแรงงาน อาหาร แลวยงเปนรายไดรองทตองการการจดการและการลงทนนอย นอกจากนนยงเปนประโยชนตอระบบนเวศลมนา กลาวคอ ทาใหมการเรงการหมนเวยนของธาตอาหาร ลดความรนแรงและความถของไฟปา และเพมการฟนตวของปาไม

การเลยงสตวในพนทแหลงตนนาลาธารเปนความกงวลมากสาหรบนกวจยลมนา ทงนเพราะวาเกรงวาสตวเหยยบยาทาใหดนแนนตว เปนสาเหตใหเกดนาไหลบาหนาดนมาก แตอยางไรกตามพบวาหากเปรยบเทยบกบพนททมการพนสารกาจดวชพช และสารเคมอนมอนตรายมากกวาเพราะวาทาใหดนแนนตวทวพนท มโอกาสเกดนาไหลบาหนาดนมากกวา แตอยางไรกตามเมอมการเลยงกนมากขนเนองจากเปนทตองการของตลาด กมความจาเปนทตองวจยถงความสมพนธของจานวนสตวเลยงดงกลาวกบความสามารถในการรองรบของพนทหรอลมนา และวจยถงคณภาพนาจากพนทดงกลาว เพราะอาจทาใหนาสกปรกจนไมสามารถใชเพอการอปโภคและบรโภคได

ในปจจบนการปองกนไฟปาดาเนนการโดยวธการตะวนตกใชงบประมาณในการทางานมาก ทงนตองมหนวยดบไฟประจาในฤดแลง หากพจารณานาววเขาไปเลยงในพนทปา อาจทาใหความรนแรง และความถของไฟลดลง แมวาในอดตการเลยงสตวดงกลาวโดยภมปญญาทองถนนยมจดไฟเผาพนทเพอทาใหมหญาออนมาก แตถาหากหนวยดบไฟปาทดลองจดการการเลยงสตวใหเหมาะสม จะทาใหปญหาไฟปาลดลง และอาจสงเสรมใหเกษตรกรเลยงสตวในปาซงเปนรปแบบวนเกษตร และใชการทางานรวมกบชมชนจะทาใหงบประมาณในการดบไฟประหยดลงไปเปนจานวนมาก อยางไรกตามกมความจาเปนทตองมโครงการนารองทชดเจน

5.7 การทานายลกษณะของฝนโดยความหลากหลายทางชวภาพของสตว

จากขอมลทไดจากภมปญญาทองถนพบวาชาวบานใชเสยงรอง และกจกรรมสตวบางชนดเปนตวพยากรณการตกของฝน ปรมาณฝน วนทฝนจะตก และความแหงแลง ในขณะทนกวทยาศาสตรอตนยมวทยาใชขอมลในอดต ภาพถายทางอากาศ และดาวเทยมในการพยากรณอากาศ งานของนกวทยาศาสตรใชไดในการพยากรณในพนทขนาดใหญในระดบภมภาค จงหวด ในขณะทงานของชาวบานใชไดในระดบชมชน ขอมลวทยาศาสตรมรายละเอยดเปนตวเลข และกราฟ ทสามารถแสดงไดเปนรายวน ขอมลของชาวบานเปนการบอกเหตการณทจะเกด และความมากนอยเทานน อาจทานายไดเปนชวงเวลาทอาจเปนสปดาห หรอเดอน แตอยางไรกตามขอมลของชาวบานถกนามาใชในประโยชนในชวตประจาวนมากกวาขอมลทไดจากสอสารมวลชนทเปนขอมลจากกรมอตนยมวทยา ความพยายามทจะใหชาวบานตรวจลกษณะอากาศเองเปนเรองทยากมากในการ

การผนวกภมปญญา

48

ยอมรบ ดงนนจงมความจาเปนตองพยายามผสมผสานความรชาวบานกบการยอมรบการใชเครองมอของชาวบาน ซง David, Preechapanya and Saipothong (2002) ไดทดลองนาเครองมอวดอากาศและนาฝนแบบงายใหใหสมาชกเครอขายลมนาขนาดเลกในพนทลมนาแมแจมทดลองวด และ นงลกษณ และคณะ (2545) ประเมนผลการดาเนนงานพบวาสมาชกกลมเครอขายดงกลาวสามารถตรวจวดเอง และนาขอมลไปใชประโยชนในการประเมนการตกของฝนได เชน หากพบวาอากาศรอนจากการวดอณหภม กคาดการณวาฝนจะตก หรอพบวานาในลาธารขนขนโดยดจากสของนา และใชประเมนคาตะกอนแขวนลอย

อยางไรกตามมความจาเปนทตองวจยถงความสมพนธของการเปลยนแปลงของพฤตกรรมของสตวเหลานกบการเปลยนแปลงของภมอากาศ ซงในปจจบนหลายประเทศใหความสนใจ เชน ในประเทศญปนยงมการศกษาการเปลยนแปลงของพฤตกรรมของแมลงสาบกบการเกดแผนดนไหว หรอในประเทศสหรฐอเมรกาทพบวาการเปลยนแปลงและอพยพของตวบเวอรมความสมพนธการเกดอทกภย การเปลยนแปลงของปลาทะเลทเปลยนเสนทางเดนทางจากดานเอเชยไปทางอเมรกาในมหาสมทรแปซฟคยงเปนสญญาณบอกเหตการเกดเหตการณเอลนโญ หรอแมแตการเปลยนแปลงพฤตกรรมของสตวใกลกบการเกดสนาม ทประเทศทไดรบผลกระทบควรใหความสนใจ 5.8 ดชนคณภาพนาโดยความหลากหลายทางชวภาพของสตว

ชาวบานมความรเกยวกบคณภาพ และดชนชวดคณภาพนานอย สวนใหญใชสตวทอาศยอยในนาเปนตวชวด เชน กบ ปลา และแมลงในนา ดงขอมลในบทท 3 ในปจจบนนกวจยเกยวกบคณภาพนาไดใชสงทมชวตเปนดชนชวดคณภาพนาเชนกน และพฒนาใหเปนเครองมอของชาวบานทงนเพอลดความยงยากในการวเคราะหนา และลดความผดพลาดของขอมลเนองจากการเปลยนแปลงคณภาพของนาไหลในชวงเวลาทแตกตางกน เนองจากวธการทางกายภาพและเคม (Mustow, 1997; สาคร และพษณ, 2542) โดยสตวเหลานมชวตอยแสดงคณภาพนาไดหลงจากเหตการณนนผานไปแลวระยะหนง (Mustow, 1997) ทาใหไดขอมลทถกตองกวาการเกบขอมลทางเคม และกายภาพ นอกจากนนการวเคราะหขอมลดวยวธนมคาใชจายตา และประหยดเวลาในการดาเนนการ สามารถตความไดทนททนใด ทาใหสามารถแกไขเหตการณไดทนเวลา Denceker (1981); Cairs (1974) กลาววา การประเมนคณภาพนาโดยใชสงทมชวตในธรรมชาต โดยการดการเปลยนแปลงของกลมทมชวตหนาดนในแหลงนา ทมความสมพนธกบสงแวดลอม ไดทงทางตรงและทางออม โดย สาคร และพษณ (2542) กลาววาพบวาสงทมชวตแตละชนดมความตองการสงแวดลอมทเฉพาะเจาะจง สงทมชวตทสามารถใชเปนตวชคณภาพนามหลายชนด เชน พชนา ปลา สาหราย แพลงกตอนพช แพลงกตอนสตว และสตวหนาดน โดยเฉพาะสตวกลมสตวหนาดนจดวามความเหมาะสมมากกวาสงทมชวตอน ทงนเพราะวาสตวเหลานมการเคลอนไหลชาเมอเทยบกบสตวทมกระดกสนหลงอน เชน ปลา สตวสะเทนนาสะเทนบก และสตวเลอยคลาน ทาใหงายตอการเกบตวอยาง และสวนใหญสตวทไมมกระดกสนหลงขนาดใหญหนาดนประเภทนมชวงชวตทยาวนานทอาศยอยนา ทาใหสะดวกและงายในการศกษา และสามารถมองเหนไดดวยตาเปลา หรอแวนขยาย ไมจาเปนตองใชกลองจลทรรศนในการจาแนกชนด ตวอยางของสตวในกลมน สรณรชฎ และสตเฟน (2542) กลาววา ประกอบไปดวย 4 กลมใหญๆ ไดแก หนอน (รวมถงปลง) หอย สตวมกระดอง (จาพวกกง ป หรอลกไร) และแมลง โดยเฉพาะแมลงมอยมากมายหลายประเภททใชเปนตวชวดคณภาพนา ซงแมลงเหลานสวนใหญใชชวตในนาเฉพาะชวงตวออน และขนไปใชชวตบนบกเมอโตเตมวย แตกมอกหลายชนดทอาศยอยในนาจดตลอดชวต

ตวการททาใหคณภาพนาเปลยนแปลงไปนอกจากสารอนนทรยเคมแลว การปนเปอนเนองจากสารอนทรย (วทยา 2525; นตยา, 2528) ซงเปนแหลงอาหารของสงทมชวต ซงหากมมากเกนทาใหนาเสย มผลกระทบตอสงทมชวตนน สตวทไมมกระดกสนหลง โดยเฉพาะในกลมสตวหนาดนในระบบนเวศนาจดมความไว

การผนวกภมปญญา

49

ตอ การเปลยนแปลงของสงแวดลอม แตกตางไปตามชนด และลกษณะสรระของสตวนนๆ จงทาใหสตวเหลานมความเหมาะสม ทใชเปนดชนทางชวภาพสาหรบตรวจสอบคณภาพนาไดอยางมประสทธภาพ

Pinder and Farr (1987) ศกษาพบวาสตวทไมมกระดกสนหลงสามารถเปนดชนคณภาพนาได โดยการวเคราะหคณภาพนาทางเคมควบคกน ซง Hocutt (1975) อธบายวาสตวทไมมกระดกสนหลงมความทนทานตอสภาพแวดลอมทตางกนขนอยกบธรรมชาตของสตว และระดบความเครยด บางชนดสามารถปรบตว หรอสภาพแวดลอมรอบตวใหเหมาะสม บางชนดจาเปนตองอพยพ และบางชนดอาจตายในทสด โดย ยพน (2537) สงเกตถงลกษณะของการเปลยนแปลงทางสรระวทยาเดนทแตกตางไป เชน การมเหงอกรอบลาตวเพอชวยในการแลกเปลยนกาซ การม breathing tube เพอยนขนมาหายใจทผวนา การสรางเกราะหมตวใหพนจากอนตราย การมอวยวะยดเกาะทแขงแรง มการสรางสารเหนยวในการยดเกาะ การมระบบภายในรางกายทใหนาเคลอนทเขาไดสะดวก มการปรบตวโดยการลดปรมาณการใชออกซเจนใหตาลง เพอใหเหมาะสมกบคณภาพทเปลยนแปลงไป โดย สรณรชฎ และสตเฟน (2542) สรปวา ปจจยทมความสาคญพเศษตอสงทมชวตในนาประกอบดวย ออกซเจน อณหภม ความเรวของกระแสนา แสงแดด และอาหาร ความรเกยวกบการตรวจวดคณภาพนาโดยดชนทางชวะทพฒนาโดยนกวจยคณภาพนาเปนความรทเหมาะสมกบชมชนทหางไกล ทงนเพราะวาทาใหสามารถตรวจวด และตความในขอมลเองได วธการนจงควรนามาใชกบพนททมปญาหาคณภาพนา เชน พนทปลกกะหลาปล ขาวโพด มะเขอเทศ และพชเดยวอนๆ วธการเหลานเปนประโยชนในการเตอนภยจากนาเปนพษตอสขภาพของคนในหมบานทใชนาเพอการบรโภคอปโภค 5.9 การเปลยนแปลงพฤตกรรมของสตวกบการทานายการเกดภยพบต

การทสตวแตกตนหรอเปลยนแปลงพฤตกรรมจนผดสงเกต นกวทยาศาสตรอธบายวาเปนเพราะวาสตวสามารถรบเสยงความถตา รงสแมเหลก ทศทางของแสงแดด แสง UV หรอแสง X-ray ไดดกวามนษย เชน นกอพยพทบนไดถกทศทางเพราะวารบรงสแมเหลก และจดจาทศทางของดวงอาทตยไดแมนยา ชางสามารถสงสญญาณเสยงการกระทบแผนดนใหไปตามผวดนไดไกลกวา 50 กโลเมตร หรอปลาโลมาใชนาเปนสอในการสงสญญาณเสยงหากน ดงนนกอนเกดแผนไหว คลนยกษ หรอดนถลมเสยงตาทเกดขนจากเหตการณดงกลาวสตวสามารถรบสญญาณไดดกวามนษย 5.10 สรป เปรยบเทยบภมปญญาทองถนกบวทยาศาสตรการจดการลมนาโดยภาพรวมพบวา ชาวบานทราบชนดของความหลากหลายทางชวภาพตางๆ ทมบทบาทตอระบบนเวศมากนอยตางกน ในขณะทนกวทยาศาสตรสามารถอธบายรายละเอยดความสมพนธของโครงสรางในระบบนเวศได การผสมผสานองคความรทงสองทาใหเกดความรใหมทพงนาไปพฒนาใหเหมาะสมกบทสง และแนวทางพฒนาทสงในอนาคต และหวขอการวจยใหมสาหรบหมบานในภาคเหนอตอนบน ซงภมปญญานเวศทองถนในสวนนเปนทรพยสนทางปญญาทมคณคาในการรกษาสมดลของระบบนเวศ ตางจากภมปญญาทองถนเกยวกบพนธขาว ไมผลเมองรอน สตวเลยง และจลนทรยทใชทาเหลา ซงเปนทรพยสนทางปญญาของชาวไทย จาเปนทตองมการจดสทธบตร ดงนนควรอยางยงทจะใหฐานขอมลเกยวกบการจดการลมนาเปนประโยชนแกชาวโลก ซงในปจจบน School of Agricultural and Forest Sciences, University of Wales, UK ไดดาเนนการศนยกลางแลกเปลยนฐานขอมลของภมปญญาทองถน ดงนนควรบรจาคฐานขอมลนเพอแลกเปลยนกบประชาชนในสวนอนของโลก เพอใหบางสวนของฐานขอมลหรอทงหมดถกนาไปประยกตตามสวนตางๆ ของโลก เหมอนกบการทนาฐานขอมลภมปญญาทองถนของชาวเนปาล และชาวกานาใสในระบบ e-learning ของมหาวทยาลย

การผนวกภมปญญา

50

การใชเครองมอวทยาศาสตร

50

บทท 6 การใชเครองมอวทยาศาสตรและภมปญญานเวศทองถนเพอการจดการลมนา

โดยชมชนมสวนรวม 6.1 คานา

การอนรกษทรพยากรธรรมชาตและสงแวดลอมในปจจบนทดาเนนการอยในสงคมไทย รวมทงชนบท เปนไปตามแนวความคดของบคคล ชมชน และระหวางชมชน ทาใหเกดความขดแยงกน และทวความรนแรงมากขนตามกระแสความคดทเกดขนภายในสงคม และจากภายนอกทผานสอบคคลและสอมวลชน การเปดโอกาสใหคนในชมชนมสวนรวมในการเกบขอมล วเคราะห ใชประโยชน และเผยแพรขอมล เพอลดความขดแยงและหาขอยตทถกตอง ซงจะนาทางไปสความเขาใจรวมกน สรางความสามคค ความรวมมอ และสรางสถาบนหรอองคกรในระดบชมชน และเครอขายระหวางชมชน โดยเนนไปทการจดการทรพยากรในพนทลมนา 6.2 การถายทอดความร

การถายถอดความรเกยวกบการจดการลมนาทงทไดจากบทท 4 และการแนะนาใหประดษฐเครองมอแบบงายๆ เพอใชในการเกบขอมล อาจดาเนนการผานคณะกรรมการหมบานและหมบานเครอขาย โดยพจารณาคดเลอกสมาชกในหมบานและหมบานเครอขายเพอทาหนาทเปนคณะทางานประชาคมลมนา ซงมหนาททางานในฐานะนกวจยทองถน ซงบคคลเหลานจะไดรบการอบรมใหเขาใจถงฐานขอมลภมปญญาและเทคโนโลยทคาดวาเหมาะสม และเครองมอดงกลาว เพอนาขอมลทไดไปใชในการแนะนาใหผอนในหมบานดาเนนการตาม เชน การปรบปรงแหลงตนนาของหมบานดวยการชวยกนรกษาพชพรรณใหมความหลากหลาย นอกจากนนบคคลเหลานยงมหนาทรบเอาขอมลทไดไปใชเปนเครองมอในการตดตามผลการดาเนนการจดการลมนาโดยชมชน เชน การตรวจวดคณภาพนา หรอทานายการตกของฝน และบนทกไวเปนระยะ และยงเสนอแนะใหนาความเชอและประเพณของชมชนมาแปลเปนเทคโนโลยการจดการลมนา เชน ความเชอเกยวกบผขนนา และผในสวน โดยทอาจทาใหคณะทางานประชาคมลมนาสามารถปรบเปลยนแนวทางการดาเนนการใหดขน 6.3 การใชเครองมอวทยาศาสตรและภมปญญานเวศทองถน

เครองมอทประดษฐขนบนพนฐานของการใชของทมราคาถก และพฒนาขนมากจากความรดานการจดการลมนาทงจากภมปญญาทองถนและวทยาศาสตร ซงอาจประกอบดวย • นาฝนรายวนทเกบโดยใชกระบอกนาดมทตดหวออก ควาลงเพอเปนทรองรบนาฝน และกนแมลงตกลงไปใน

กระบอก (รปท 6.1) และวดเปนความสงหนวยเปน มลลเมตร ขอดของเครองวดนาฝนแบบนคอมราคาถกสามารถทาเองไดจากขวดนาทใชแลว และวดนาไดตลอดเวลาโดยทไมตองเทนาทง เพราะวามองเหนระดบนา ทาใหประเมนการตกของฝนไดถกตอง และทนเวลาเมอจะเกดเหตการณทเปนอนตราย เชน นาทวมหรอดนถลม

• วดคาความสงของลาธาร ความเรวของกระแสนา หนาตดของลาธารในขณะทวดนา และนามาคานวณหาปรมาณนาในลาธาร จากนนนาปรมาณนาฝนทวดได (X) แตละวนมาหาความสมพนธกบความสงของลาธาร (Y1) และปรมาณนาในลาธาร (Y2) ในรปสมการเสนตรง หากมความสมพนธในอนาคตจะวดแตเพยงนาฝนเพอใชประเมนนาในลาธาร และเพอใชในการเตอนภยจากการเกดอทกภยในลมนา

• การระเหยของนา ใชขวดนาพลาสตกทหาไดทวไป (รปท 6.2) นามาตดปากขวดออก เตมนาพอประมาณ จากนนวดปรมาณการระเหยของนาในแตละวน

การใชเครองมอวทยาศาสตร

51

• อณหภมสงสดตาสด ใชปรอททสามารถหาซอไดจากรานขายเครองมอวทยาศาสตร • ความชนของอากาศ ใชปรอทกระเปาะเปยกและกระเปาะแหง • ตะกอนแขวนลอยเกบตวอยางทกวน โดยตกนา 1 ลตร เกบไวในถงพลาสตก และปลอยใหตกตะกอน และนา

ตะกอนไปตากแดดจนแหง และชงนาหนกหาตะกอนแหง (รปท 6.3)

รปท 6.1 ขวดวดนาฝน • ตรวจคณภาพของนาโดยใชสตวทไมมกระดกสนหลงขนาดใหญในนาทเปนดชนคณภาพนาโดยใชแผน Chart

ของมลนธโลกสเขยว (รปท 6.4) และพรชย (2541);พรชย (2543) • บนทกปรากฏการณตางๆของความหลากหลายทางชวภาพ กอนอากาศและนาลาธารเปลยนแปลง และบนทก

การจดการพชเพอการกกเกบและปลดปลอยนา การชะลางพงทลายของดน การปองกนตลง โดยการสงเกตโดยคมอทเรยกวา ‘คมอศกษาระบบนเวศตนนา’ (รปท 6.5) ซงพฒนามาจากขอมลในบทท 3 และ 4

• การใชทดนตงแตอดตถงปจจบนไดมการเปลยนแปลง โดยพนทปาถกทาลายแทนดวยกจกรรมตางๆ ทมนษยทาขน และบางสวนกลายเปนชมชน การใชคมอศกษาววฒนาการการใชทดน (รปท 6.6) จะทาใหทราบสภาพของระบบนเวศทเปลยนไป ซงแตละชวงของการเปลยนแปลงมตวชวดทบงบอกถงสภาพสงแวดลอม

การใชเครองมอวทยาศาสตร

52

รปท 6.2 กระบอกวดการระเหยของนา

รปท 6.3 การวดตะกอนแขวนลอย

การใชเครองมอวทยาศาสตร

53

รปท 6.4 การใชสตวไมมกระดกสนหลงในนาประเมนคณภาพนา รปท 6.5 คมอศกษาระบบนเวศตนนา

รปท 6.6 คมอศกษาววฒนาการการใชทดน

การใชเครองมอวทยาศาสตร

54

• การจดทาแผนทหมบาน ทาใหเหนถงภาพรวม หรอขอบเขตของหมบานไดชดเจน เนองจากตองการใหคนในพนทรวมกนจดทา จงควรขดเขยนลงในกระดาษแผนใหญทมองเหนไดชดเจน และสามารถแกไขไดถาเกดขอผดพลาด (รปท 6.7)

• ในชวงฤดเพาะปลกแตละปควรทาแผนทการใชประโยชนทดนรวมกนโดยใหผรในชมชน ชวยกนออกความเหนและขดเขยนการเปลยนแปลงการใชทดนลงในแผนท (รปท 6.8)

รปท 6.7 ตวอยางแผนทหมบานปากรอ จ.สงขลา โดยความรวมมอของชมชนในพนท

รปท 6.8 แผนทการใชประโยชนทดนแบบตดขวาง

การใชเครองมอวทยาศาสตร

55

• นอกจากการจดทาแผนทการใชประโยชนทดนททาใหเหนถงการเปลยนแปลงของสภาพพนทแลว การจดทาปฏทนการเกษตรกมความสาคญ เพราะทาใหทราบถงชวงเวลา ชนดพช และกจกรรมทางการเกษตรอนๆ ทชมชนในพนททาในแตละป (รปท 6.9) นอกจากนนการทาแผนภาพการดาเนนชวต และกจวตรตางๆ ยงชวยใหทราบถงทมาทไปของรายได หรอกจกรรมตางๆ ในพนทอกดวย (รปท 6.10)

รปท 6.9 ตวอยางปฏทนการเกษตร บานโคกสง กง อ. ภเวยง จ.ขอนแกน

รปท 6.10 ตวอยางการดาเนนชวต และใชประโยชนทดนของหมบานบรเวณใกลกบสวนรกขชาตโปงสล เชยงราย

การใชเครองมอวทยาศาสตร

56

6.4 การนาขอมลมาตความ เพอใหเกดการแลกเปลยนขอมล และวจารณผลทเกดขน ควรนาขอมลขางตนมาตความและวเคราะห

ขอมลรวมกน และรบฟงความเหนซงกนและกนจากขอมลทได นอกจากนนควรนาแผนทขางตนมาชวยกนกาหนดขอบเขตการเปลยนแปลงการใชทดนเพมขน เปรยบเทยบกบพนททเปนปาธรรมชาต เพอเปลยนแปลงพฤตกรรมการใชประโยชนทดน การตความในขอมลรวมกนในระดบประชาคมหมบาน ควรจดใหมการประชมกลมยอยขนเปนประจาเพอใหเกดความตระหนกในการอนรกษลมนา และสรางใหเกดขบวนการมสวนรวม ในระดบประชาคมหมบานโดยใชขอมลทไดเปนเครองมอ และพยายามใหทกคนนาแนวคดนไปเผยแพรในหมบานขางเคยงเพอใหเกดความรวมมอมากยงขน

การทคนในชมชนเขาถงขอมลโดยการเกบขอมล และรวมกนตความ จะทาใหคนในชมชนเขาใจและมความรเกยวกบการจดการทรพยากรในพนทลมนาอยางแทจรง ซงจะทาใหชมชนเปนชมชนทเปนสงคมแหงความรความเขาใจ มากกวาการทเปนสงคมแหงความเชอและความเหน จะนามาซงความสงบสขในสงคมมากขน การเผยแพรขอมลอาจทางานโดยผานการสอสารทงสอสารมวลชน และสอประจาหมบาน เชน การกระจายเสยงตามสาย ทสามารถนากระแสความคดไปถายทอดสสมาชกในหมบานได และอาจผลกดนใหสมาชกในองคกรขยายตวไปสหมบานอนไดงายกวา สวนประธานประชาคมหมบานนนจะชวยใหเกดการพฒนาในหมบานได โดยอาศยงบประมาณจากภายนอกหากมการวางแผนและเขยนโครงการเพอขอรบการสนบสนน โดยเฉพาะงบประมาณทไดจากองคการบรหารสวนตาบล มลนธ งบประมาณตรงทจะไดจากรฐบาล (SML) และองคกรพฒนาเอกชน การทในชนบทขาดผทมการศกษาทาใหเสยเปรยบในการรบการพฒนาทจะเกนขน โดยเฉพาะอยางยงงบประมาณทมาจากภาครฐ ดงนนควรพจารณาจดจางผทมความรเขาไปทางานในหมบาน ควรเปนผทสาเรจดานวทยาศาสตรการจดการลมนา สงแวดลอม การพฒนาชนบท หรอการพฒนาสงคม

การสรางองคความรในสงคมดานการจดการลมนาใหเกดขนโดยการใหคนในชมชนเขาถงขอมลเอง ทงการเกบรวบรวมขอมล และตความ อาจนาไปสการสรางองคกรลมนาในระดบรากหญา และพฒนาขนเปนเครอขายทใหญขน หรออาจนาไปสการเปลยนแปลงการทางานของคนในองคกรวฒนธรรมเดม หรอเปลยนแปลงแนวความคดในองคกรทางการปกครอง หรอทางสงคมทงในภาครฐและภาคเอกชน เพอปรบขบวนทศนใหเหมาะสมกบสถานการณและทนสมย ดงนนการทนกพฒนาลมนาจะทางานไดด จาเปนอยางยงทตองเขาใจสถาบนองคกรทมอย เพอทจะเขาไปทางานรวมกบผคนทอยในกลมองคกรนนไดอยางเขาอกเขาใจกน และมความขดแยงนอยทสด 6.5 สรปและขอเสนอแนะ

นกพฒนามบทบาทอยางมากในการเผยแพรแนวคดในการจดการลมนา โดยการใหความรการจดการลมนาทเนนบรณาการระหวางภมปญญาทองถนและวทยาศาสตร ทเปนการอบรมเชงปฏบตการ และพยายามสนบสนนใหมการขยายเครอขายลมนาไปยงหมบานอนๆ ทใกลเคยงกน โดยใชความรและประสบการณของคนในเครอขายหมบานหลก อยางไรกตามการทจะทาใหเกดผลสาเรจจาเปนอยางยงทตองพจารณาขอความรวมมอจากบคคลในสถาบนองคกรทองถนทมอยเดม (รายละเอยดจะกลาวในบทตอไป) ทงเพอลดความขดแยงทอาจเกดขน และการดาเนนงานควรเปนสวนหนงของกจกรรมในองคกรทองถนเดม ทงนจะทาใหองคกรเหลานนมกจกรรมและมความเขมแขงมากขน

สถาบนทองถน

57

บทท 7 สถาบนทองถน

7.1 คานา

ปจจบนมความพยายามกระจายอานาจใหสถาบนหรอองคกรทองถนใหมบทบาทในการบรหาร รวมทงการอนรกษและใชประโยชนจากทรพยากรธรรมชาตและสงแวดลอม ทงนเพอใหการดาเนนการดงกลาวเปนไปตามความตองการของประชาชนและชมชน เนองจากหนวยงานดงกลาวประกอบไปดวยบคลากรทอยใกลชดกบประชาชน บางสวนเปนบคคลทไดรบการคดเลอกจากประชาชนในชมชน ในขณะทบางสวนไดรบการแตงตงมาจากหนวยงานในสวนกลาง และสวนมากทางานในชมชน ดงนนจงทาใหบคลากรดงกลาวรบทราบปญหาและความตองการของชมชนในทองถนอยางชดเจน และจาเปนตองทางานใหเปนทประจกษตอสายตาของมหาชนทอยในพนทดงกลาวทคอยเฝามอง และรอคอยผลทไดจากการทางานทสงผลกระทบตอชวตประจาวนตอเขาเหลานนทงทางตรงและทางออม 7.2 รฐธรรมนญ ประชาชนมสวนรวมในการรางรฐธรรมนญ พ.ศ. 2540 ทาใหบทบญญตในรฐธรรมนญกลาวถงการมสวนรวมของชมชนและรบรองสทธในการกระจายอานาจแกชมชนและสถาบนหรอองคกรทองถน การมสวนรวมตดสนในแผนงานและโครงการในชมชนทงจากภาครฐและเอกชน เพอใหเกดการพฒนาคขนาน ตรวจสอบและถวงดลระหวางการเมองภาคตวแทน คอ รฐบาล และรฐสภา และการเมองภาคประชาชน โดยเฉพาะอยางยงสทธของชมชนในการกาหนดทศทางการพฒนา การจดการทรพยากรธรรมชาต การปกปองพฒนาคณภาพชวตและสงแวดลอม สทธการแสดงความเหน และสทธการรวมตอรองของประชาชน แตทผานมาพบวาการดาเนนการภาคประชาชนไมประสบความสาเรจเทาทควรทงนเพราะวาประชาชนขาดความรความเขาใจในสทธของตนเอง และขาดการรวมตวเพอทางานอยางแทจรง โดยพบวามกลมทสรางขนมาจากระดบประชาชนมจานวนนอย สวนใหญเปนกลมทเกดขนจากองคกรภายนอกเขามาดาเนนการเองโดยใชกลมชาวบานเปนแนวรวม มแนวโนมภาคประชาชนไมสามารถใชสทธตามรฐธรรมนญไดอยางเขมแขงในการพฒนาเพอประโยชนของประชาชนและชมชนอยางแทจรง ถงกระนนกตาม Dupar and Badenoch (2002) ใหความเหนวารฐบาลไทยมความกระตอรอรนมากในการกระจาย อานาจ เมอเปรยบเทยบกบประเทศอนในเอเชยตะวนออกเฉยงใต ซงผวจยพบวาหากเปรยบเทยบระหวางประเทศไทย กบอนโดนเซยทผานการปกครองโดยรฐบาลทหารมานาน เวยดนามและลาวซงปกครองในระบบพรรคเดยว หรอกมพชาทมหลายพรรคการเมอง อาจกลาวไดวาประชาชนชาวไทยมสทธในการกาหนดทศทางการพฒนามากกวา โดยเฉพาะอยางยงการอนรกษและใชประโยชนจากทรพยากรธรรมชาตและสงแวดลอม ดงตวอยางโครงการสรางเขอนแกงเสอเตนทจงหวดแพร ซงเปนโครงการทสถาบนหรอองคกรทองถนนน และนอกถนรวมกนตอตานการตดสนใจของรฐบาลหลายสมยมานานกวา 20 ป โดยแสดงใหเหนถงผลจากการสรางเขอนดงกลาวจะเปนการทาลายทรพยากรปาไม และความหลากหลายทางชวภาพทมคา ทาใหรฐบาลไมกลาตดสนใจสรางเขอนดงกลาว แมแตนาทวมและความแหงแลงเปนภยทคกคามประชาชนทอาศยอยในพนทลมนายมตอนลางมาเปนเวลาชานาน นเปนตวอยางของการตอตานไมเอาเขอนทชดเจนมาก และสถาบนทองถนหรอกลมชาวบานมบทบาทอยางสง

การพฒนาสถาบนหรอองคกรทองถนใหมสวนทเกยวกบการอนรกษทรพยากรธรรมชาตและสงแวดลอมใหเปนไปตามเจตนารมยของรฐธรรมนญฉบบปจจบนลาชาเนองจาก (1) ปญหากฎหมายและการเมอง เชน รางกฎหมายปาชมชนซงจะเปนกฎหมายฉบบแรกทเกดขนจากการสนบสนนของมหาชน ทรางขนมาเพอชวย

สถาบนทองถน

58

สนบสนนใหชมชนทองถนมบทบาทในปาอนรกษตองลาชา เนองจากไมสามารถชแจงใหรฐสภาเขาใจและเหนชอบได (2) ปญหาการศกษา เนองจากชมชนในชนบทสวนใหญมการศกษาตาทาใหขาดความรความเขาใจทเพยงพอในการผลกดนใหเกดกลมหรอองคกรชมชน รวมทงกลมหรอองคกรดานการอนรกษทรพยากรธรรมชาตและสงแวดลอมทมประสทธภาพ และ (3) ขาดการสนบสนนทเพยงพอใหเกดองคกรดงกลาวทมประสทธภาพ ทงนเพราะวาขาดงบประมาณทเพยงพอและตอเนอง หรอขาดหนวยงานทมภารกจโดยเฉพาะททาหนาทใหการสนบสนนและสงเสรมใหมสถาบนหรอองคกรทองถนดานทรพยากรธรรมชาตและสงแวดลอมทมประสทธภาพ

7.3 กฎหมาย กฎหมายทเกยวของกบการอนรกษและทรพยากรธรรมชาต เชน ทดน และปาไม ไดแก พระราชบญญตปาสงวนแหงชาต พ.ศ. 2507 พระราชบญญตสงวนและคมครองสตวปา พ.ศ. 2503 และพระราชบญญตอทยานแหงชาต พ.ศ. 2504 ทดนอยางเดยว ไดแก ประมวลกฎหมายทดน พ.ศ. 2497 พระราชบญญตทดนเพอการครองชพ พ.ศ. 2511 พระราชบญญตการจดรปทดน พ.ศ. 2517 พระราชบญญตปฏรปทดนเพอการเกษตร พ.ศ. 2518 ทดนและดน ไดแก พระราชบญญตพฒนาทดน พ.ศ. 2526 นาผวดน ไดแก พระราชบญญตการชลประทานราษฎร พ.ศ. 2484 พระราชบญญตการชลประทานหลวง พ.ศ. 2485 พระราชบญญตคนและคนา พ.ศ. 2505 และพระราชบญญตนาบาดาล พ.ศ. 2510 สวนใหญเปนกฎหมายทใหอานาจเจาหนาทของรฐเปนผดทรพยากรธรรมชาตและสงแวดลอม โดยทไมเปดโอกาสใหชมชนมสวนรวม มเพยงพระราชบญญตสงเสรมและรกษาสงแวดลอมแหงชาต พ.ศ. 2535 เทานน แสดงใหเหนถงความขดแยงของเจตนารมยของรฐธรรมนญกบกฎหมายทมมากอน ทาใหเกดการตความทขดแยงกนมากของคนในสงคม โดยเฉพาะการอนรกษและใชประโยชนจากทรพยากรปาไมโดยชมชนทอยบรเวณทใกลกบพนทปาไม มกขดแยงกบเจาหนาทรกษากฎหมายโดยเฉพาะเจาหนาทปาไม มความพยายามของเจาหนาทของรฐในการประกาศพนทปาอนรกษโดยเฉพาะใหเปนอทยานแหงชาตเพม ทงทพนทบางแหงไมมความเหมาะสมในการจดตงเปนอทยานแหงชาต ทงนเพอใชกฎหมายอทยานแหงชาตทมมาตรการลงโทษผบกรกรนแรงกวากฎหมายปาสงวน หรอมความพยายามของสถาบนหรอองคกรทองถนของประชาชนในทองถนทอยใกลชายปารบนาปายไปตดในพนทปาใกลหมบานเพอประกาศเปนพนทปาชมชน

ทงนคาดวาเมอกฎหมายปาชมชนถกประกาศใชจะทาใหชมชนของตนไดรบสทธประโยชน ทาใหเกดความสบสนและแยงชงพนทปาไมระหวางเจาทของรฐกบชมชนทองถน หรอระหวางชมชนตางหมบาน เพอความยตธรรมในสงคมไทยโดยรวมจงมความจาเปนอยางยงทตองพฒนากฎหมายใหทนสมย โดยเฉพาะกฎหมายทเกยวกบทรพยากรธรรมชาตและสงแวดลอม ซงในสหรฐอเมรกา ยโรป และออสเตรเลย หรอแมแตญปนมการเปลยนแปลงกฎหมายดงกลาวใหทนสมยอยเสมอ เพราะวาสภาพเศรษฐกจและสงคมเปลยนแปลงไปอยางรวดเรว และเพอลดและขจดความขดแยงในสงคมในการอนรกษและใชประโยชนจากทรพยากรธรรมชาตและสงแวดลอม เชน ในประเทศญปนอนญาตใหมการตดไมในพนททไมมความสาคญทางนเวศในพนทอทยานแหงชาตเพอนาไปใชประโยชน หรอหลายประเทศในยโรปจดทาขอกาหนดและตวชวดในการอนรกษและใชประโยชนจากพนทปาเพอจดลาดบความสาคญในเชงอนรกษ และเศรษฐกจ ทงนเพราะวาจะทาใหสามารถอนรกษและใชประโยชนจากปาและไมอยางถกตอง ซงจะทาใหประชาชนมนาใชอยางเพยงพอจากปาตนนา และลดปญหานาทวม ภยแลง และดนถลม ในขณะเดยวกนประชาชนกสามารถใชประโยชนจากปาไม เนอไม และผลตผลทไมใชเนอไมมากขน 7.4 แผนพฒนาเศรษฐกจและสงคม

สถาบนทองถน

59

แผนพฒนาเศรษฐกจและสงคมของประเทศตงแตฉบบท 1 ถงฉบบปจจบน (ฉบบท 9) ทพฒนามาจากองคกรของรฐไปสการเปดโอกาสใหชมชนมสวนรวม โดยเฉพาะฉบบท 8 (พ.ศ. 2540-2544) เนนคนเปนศนยการพฒนา และไดรบผลจากการพฒนาอยางเตมศกยภาพ ในขณะทฉบบปจจบนเนนไปทการมวสยทศนรวมของสงคม ตารางท 7.1 มาตราตางๆในรฐธรรมนญฉบบปจจบนทเกยวของกบสทธของชมชนในการอนรกษและใชประโยชนจากทรพยากรธรรมชาตและสงแวดลอม มาตรา 46 บคคลซงรวมตวกนเปนชมชนทองถนดงเดมยอมมสทธอนรกษหรอฟนฟจารตประเพณ ภมปญญาทองถน ศลปะ หรอวฒนธรรมอนดของทองถนและของชาต และมสวนรวมในการจดการการบารงรกษาและการใชประโยชนจากทรพยากรธรรมชาตและสงแวดลอมอยางยงยน ทงนตามทกฎหมายบญญต มาตรา 56 สทธของบคคลทจะมสวนรวมกบรฐและชมชนในการบารงรกษา และการใชประโยชนจากทรพยากรธรรมชาตและความหลากหลายทางชวภาพ และในการคมครอง สงเสรมและรกษาคณภาพสงแวดลอมเพอใหการดารงชพอยอยางปกตและตอเนอง ในสงแวดลอมทจะกอใหเกดอนตรายตอสขภาพอนามย สวสดภาพหรอคณภาพชวตของตน ยอมไดรบการคมครอง ทงนตามทกฎหมายบญญต การดาเนนโครงการหรอกจกรรมทอาจกอใหเกดผลกระทบอยางรนแรงตอคณภาพสงแวดลอมจะกระทามได เวนแตจะไดศกษาและประเมนผลกระทบตอคณภาพสงแวดลอม รวมทงไดใหองคการอสระซงประกอบดวยผแทนองคกรเอกชนดานสงแวดลอม และผแทนอดมศกษาทจดการศกษาดานสงแวดลอม ใหความเหนประกอบกอนมการดาเนนการดงกลาว ทงนตามทกฎหมายบญญต สทธของบคคลทจะฟองหนวยราชการ หนวยงานของรฐ รฐวสาหกจ ราชการสวนทองถน หรอองคกรอนของรฐ เพอใหปฏบตหนาทตามทบญญตไวในกฎหมายตามวรรคหนง และวรรคสองยอมไดรบการคมครอง มาตรา 59 บคคลยอมมสทธไดขอมล คาชแจง และเหตผล จากหนวยราชการ หนวยงานของรฐ และรฐวสาหกจ หรอราชการทองถน กอนการอนญาตหรอการดาเนนโครงการ หรอกจกรรมใดทอาจมผลกระทบตอคณภาพสงแวดลอม สขภาพ อนามย คณภาพชวต หรอสวนไดเสยสาคญอนใดทเกยวกบตนหรอชมชนทองถน และมสทธแสดงความเหนของตนในเรองดงกลาว ทงน ตามกระบวนการรบฟงความเหนของประชาชน ทงนตามทกฎหมายบญญต ไทยทนาไปสสมดล คณภาพ และยงยน เปนแผนทใหความสนใจกบคนมากกวาสงอน เนนการพฒนาคนทจะน าไปสการพฒนาส งอนรวมท งทรพยากรธรรมชาตและ สงแวดลอม โดยสานกงานปลดกระทรวงทรพยากรธรรมชาตและสงแวดลอม (2546) อธบายวาเปนแผนงานทไดอญเชญแนวปรชญาเศรษฐกจพอเพยงตามแนวพระราชดารสของพระบาทสมเดจพระเจาอยหวเปนแนวทาง ซงบางสวนของแผนเนนการเสรมสรางรากฐานของสงคมใหเขมแขง แตอยางไรกตามถงแมวาแผนพฒนาดงกลาวมความสาคญ แตพบวาประชาชนสวนใหญสนใจแผนพฒนาดงกลาวนอย ทงนเพราะวาขาดการประชาสมพนธใหประชาชนทวไปทราบ 7.5 กฎหมบาน ในหลายหมบานมกมกฎของหมบานทหามปราม และบงคบผททาผดการทาลายทรพยากรธรรมชาตและสงแวดลอม กฎของหมบานสรางขนจากความตองการของคนในชมชนเพอใชเปนขอหามรวมกน โดยม

สถาบนทองถน

60

คณะกรรมการหมบานทอาจประกอบไปดวยผใหญบาน กรรมการองคการบรหารสวนตาบลของแตละหมบาน หรอผทไดรบการนบถอในหมบาน พบวากฎของหมบานบางแหงบงคบใชไดดกวากฎหมายทงนเพราะวามผทควบคมกฎทชดเจน โดยเฉพาะกรรมการหมบาน ทาใหผทจะทาผดมความเกรงใจและกลว และไมกลาทาในทสด โดยบทลงโทษปรบเปนเงนสด หรอตองทางานชดใช ตวอยางหมบานหวทง ตาบลเชยงดาว อาเภอเชยงดาว จงหวดเชยงใหม หามตดไมและขดหนอไมในพนทอนรกษของหมบาน หากพบจะปรบเปนเงนสดและตองปลกปาชดใช ทาใหสมาชกของหมบานนและหมบานใกลเคยงไมกลาดาเนนการทผดกฎหมบาน นอกจากไมกลาแลว ผททาผดจะอบอายเพราะวาคนในหมบานรจกกนเปนสวนใหญ ซงกฎหมบานนอาจเปนประโยชนทจะพฒนาเปนกฎหมายได และเปนประโยชนตอชมชนโดยรวม 7.6 ลกษณะสถาบนหรอองคกรทองถน สถาบนหรอองคกรทองถนเปนองคกรขนาดเลกทสดททางานในระดบรากหญา ตองสมผสกบชวตความเปนอยของประชาชนโดยตรง ซงนบวาเปนหนวยแนวหนาทตองเผชญกบปญหา รบฟง และแกไขปญหาใหกบประชาชนทเปนชาวชนบท และกงเมองกงชนบท บางหนวยงานตองนานโยบายจากหนวยเหนอมาปฏบตใหเกดผล หรอบางหนวยงานตองกาหนดนโยบาย จดทาแผน และดาเนนการเองใหเปนไปตามความตองการของชมชน อาจกลาวไดวาองคกรทองถนเปนองคกรทตองทาแทบทกอยางเพอชมชนในระดบรากหญา 7.7 ประเภทสถาบนหรอองคกรทองถน สถาบนหรอองคกรทองถนมหลากหลาย ทงททางานโดยตรงและโดยออมเกยวกบการอนรกษทรพยากรธรรมชาตและสงแวดลอม โดยจดแบงตามลกษณะการบรหารงานไดดงนคอ (1) หนวยราชการทขนตรงตอผวาราชการจงหวด ไดแก อาเภอ และหนวยงานทขนกบนายอาเภอ เชน สรรพากร พฒนาการ เกษตร หรอหนวยงานทขนตรงกบหนวยงานในระดบจงหวดทอยภายใตการบงคบบญชาของผวาราชการจงหวด เชน เจาหนาทปศสตวประจาอาเภอทขนตรงกบสานกงานปศสตวจงหวด หรอเจาหนาทปาไมสาขาทขนตรงตอสานกงานทรพยากรธรรมชาตและสงแวดลอมจงหวด (2) หนวยงานทขนตรงกบกรมในสวนกลาง เชน อทยานแหงชาต เขตรกษาพนธสตวปา หนวยปองกนไฟปา หนวยจดการตนนา และสถานวจยซงขนตรงตอกรมอทยานแหงชาต สตวปา และพนธพช หนวยจดสรรนาชลประทาน ขนอยกบกรมชลประทาน และสถานพฒนาทดนจงหวด ซงขนกบกรมพฒนาทดน (3) ในปจจบนไดม หนวยงานใหมทเปนนตบคคล และมาจากการเลอกตงของประชาชนในทองถน คอ องคการบรหารสวนตาบล (อบต.) และ (4) องคกรพนบานตางๆทจดตงขนมาแตในอดตเพอดาเนนการภารกจเฉพาะ เชน กลมวด และกลมเหมองฝาย หรอ (5) สถาบนหรอองคกรทจดตงขนใหมโดยประชาชนทองถนเองเพอดาเนนการในแตละภารกจ เชน กลมอนรกษทรพยากรธรรมชาตในทองถน เชน กลมฮกเมองแจม กลมอนรกษดอยเชยงดาว หรอเครอขายชนเผา หรอเครอขายเกษตรกร และ (6) กลมหรอเครอขายทจดตงโดยหนวยงานของรฐหรอองคกรพฒนาเอกชน เชน กลมอนรกษปา และเครอขายลมนา โดยกลมหรอเครอขายมแนวโนมทจะพฒนาเปนประชาคมทเชอมตอกบองคการบรหารสวนตาบลทจะมสวนรวมในการแสดงความเหน หรอขอใชงบประมาณเพอดาเนนงานภายใตภารกจของประชาคม นอกจากนนยงม (7) องคกรพฒนาเอกชนซงนบวาเปนองคกรทมบทบาทอยางมากในการใหความชวยเหลอชมชนรากหญา ทงเปนองคกรทเกดขนโดยความรวมมอของคนไทย และจากตางประเทศ หรอทงสอง เชน องคการแคร มลนธคมครองสตวปาและพนธพช หรอศนยวนเกษตรโลก รายละเอยดตอจากนกลาวถงสถาบนหรอองคกรทองถนทมบทบาทตอการอนรกษทรพยากรธรรมชาตและสงแวดลอม ซงประกอบไปดวย ดน นา ปาไม และบรรยากาศ หรอภมทศน เชน แมนา ภเขา ทนา และลมนา

สถาบนทองถน

61

ซงมความสาคญตอวถชวตโดยตรงของชมชนในชนบท และสงแวดลอม เชน ขยะ สงกอสราง วฒนธรรม ภมปญญาทองถน และการเมองทองถน

7.7.1 หนวยงานทขนอยกบผวาราชการจงหวด

(1) อาเภอ อาเภอเปนองคกรขนาดเลกทสดทขนอยกบกรมการปกครอง กระทรวงมหาดไทย โดยมอบหมายใหผวา

ราชการจงหวดเปนผบงคบบญชา นายอาเภอมาจากการแตงตงของกรมการปกครองโดยคาแนะนาของผวาราชการจงหวด มหนาทบรหารราชการทวไปโดยเปนตวแทนของรฐ เชน งานบรการ การดแลความสงบสขและมนคง การศกษา วฒนธรรม การประกอบอาชพของประชาชน และการอนรกษทรพยากรธรรมชาตและสงแวดลอม นายอาเภอจาเปนตองพยายามผลกดนนโยบายของรฐใหสนองตอความตองการของประชาชน กอนการปฏรปราชการมหนวยงานทอยภายใตการบงคบบญชาของนายอาเภอมาก ทงปาไม เกษตร ปศสตว ประมง สหกรณ สรรพากร สรรพสามต ตารวจ สสด ศกษาธการ และสาธารณสข และมหนวยงานทมาจากการเลอกตงของประชาชนไดแก ตาบล และหมบาน โดยมกานน และผใหญบานเปนตวแทนและหวหนา ตามลาดบ แตหลงจากการปฏรปราชการมหนวยงานหลายหนวยถกยบ และไปทางานขนกบผวาราชการจงหวด เชน ปาไมยายไปทางานขนกบสานกงานอนรกษทรพยากรธรรมชาตและสงแวดลอมจงหวด สหกรณยายไปทางานทสานกสหกรณจงหวด และปศสตวยายไปทางานทสานกงานปศสตวจงหวด แมภายหลงเกดปญหาไขหวดนก มการยายเจาหนาทปศสตวระดบอาเภอกลบมาทางานทอาเภอ แตกไมขนอยกบนายอาเภอ นเปนผลจากการปฏรปราชการททาใหอานาจของนายอาเภอลดลงมาก ซงไมสอดคลองกบนโยบายของรฐบาลทตองการใหหวหนาสวนราชการมอานาจบรหารงาน (Chief of executive officer, CEO) มากกวาเปนผประสานงาน ทาใหนายอาเภอไมสามารถผลกดนนโยบายของรฐในระดบทองถนใหประสบความสาเรจได

นายอาเภอมอานาจเสนอแผนงานและอนมตงบประมาณทไดรบจากจงหวด และตดตามผลการทางาน รวมทงงบประมาณดานทรพยากรธรรมชาตและสงแวดลอม เพอใหหนวยอนนาไปใชในการปฏบตงาน ซงเปนงบประมาณนอกเหนอจากงบประมาณทหนวยงานเหลานนไดรบตรงจากกรมของหนวยงานนนๆ เชน หนวยงานกรมอทยานแหงชาต สตวปา และพนธพช หรอกรมสงเสรมการเกษตร ซงแสดงใหเหนวานายอาเภอมหนาทคลายเจาหนาทกระทรวงการคลงในระดบทองถน

นายอาเภอมหนาทกระตนใหประชาชนรวมกนอนรกษ และปองกนการทาลายทรพยากรธรรมชาตและสงแวดลอม บางครงนายอาเภอตองทาการจบกมหรอตกเตอนผบกรกทาลายปา สตวปา ทดนสาธารณะ แหลงนา และสตวนา หรอเจรจาไกลเกลยความขดแยงของประชาชน เชน การแยงชงการใชนา การบกรกพนทปา การลาสตวปา และการกอใหเกดมลภาวะ อยางไรกตามการทไมมอานาจสงการทเพยงพอทาใหนายอาเภอไมสามารถปองกนการทาลายทรพยากรธรรมชาตและสงแวดลอมไดอยางมประสทธภาพ

(2) สานกงานพฒนาชมชน สานกงานพฒนาชมชนเปนหนวยงานภายใตกรมการพฒนาชมชน และอยภายใตการบงคบบญชาของนายอาเภอ มหนาททางานเกยวกบการพฒนาชมชน รวมทงทเกยวของกบการอนรกษและใชประโยชนจากทรพยากรธรรมชาตและสงแวดลอม เชน การอบรมผนาชมชนเกยวกบปาไม การสงนาเพอการเกษตร หรออนรกษ

สถาบนทองถน

62

ดนและน า โดยม ง เนนไปทการพฒนาคนเปนหลก ในปจจ บนพบวางบประมาณบางสวนท เก ยวกบทรพยากรธรรมชาตและสงแวดลอมถกโอนยายไปไวทกระทรวงทรพยากรธรรมชาตและสงแวดลอม ทาใหขาดงบประมาณในการดาเนนการดานน แตอยางไรกตามสานกงานพฒนาชมชนยงตดตามการทางานของผนาและกลมองคกรประชาชนททางานเกยวกบการพฒนาทรพยากรธรรมชาตและสงแวดลอม

(3) สานกงานเกษตรอาเภอ องคกรนเปนหนวยงานราชการสวนภมภาคของกรมสงเสรมการเกษตร กระทรวงเกษตรและสหกรณ ขนตรงกบตอนายอาเภอ โดยภายใตคาปรกษาของสานกงานเกษตรจงหวด มหนาทในการสงเสรมความรและเทคโนโลยดานการเกษตรแกเกษตรกร และยงชวยสงเสรมใหเกษตรกรรวมกลมกนเพอผลประโยชนทางการเกษตร สานกงานเกษตรอาเภอเกยวของกบการจดการทรพยากรธรรมชาตและสงแวดลอม โดยพยายามสงเสรมใหเกษตรกรหนมาใชสารอนทรยทดแทนสารเคม เชน ปย สารปองกนและกาจดแมลง โรคพช และวชพช และการปลกพชตระกลถวสลบในพนท เพาะปลก ทงน เพอปองกนการสญเสยความอดมสมบรณของดน ความสามารถในการผลตของดน นาปนเปอนจากสารพษ สตวในดนและในนาถกรบกวนและทาลาย และการฟงกระจายของสารพษในบรรยากาศ นอกจากนยงมบทบาทในการสงเสรมใหเกษตรกรกกเกบนาโดยการสรางฝายตนนาลาธาร และระบบประปาหมบาน

(4) ศนยถายทอดเทคโนโลยการเกษตร

เปนหนวยงานใหมทเปลยนมาจากเกษตรตาบล ขนตรงกบเกษตรอาเภอ ทาหนาทแทนเกษตรตาบล การดาเนนการในปจจบนมคณะกรรมการควบคมการทางานจานวน 15 คน โดย 14 คน เปนเกษตรกรหรอผทดารงตาแหนงการเมองทองถน เชน กานน และผใหญบาน หรอในองคการบรหารสวนตาบล โดยมเกษตรตาบลเปนเลขานการ อยางไรกตามกรมสงเสรมการเกษตรมนโยบายทพยายามถายโอนงานดงกลาวใหเปนสวนหนงขององคการบรหารสวนตาบล ในปจจบนมเจาหนาทเกษตรประจาอยทองคการบรหารสวนตาบลแลวบางแหง หากมการถายโอนหนวยงานนเชอวาจะมการมอบงานและอาคารใหองคการบรหารสวนตาบล นบเปนตวอยางทดของการเตรยมการเพอการกระจายอานาจและภารกจความรบผดชอบ

การดาเนนการของเกษตรอาเภอ และศนยถายทอดเทคโนโลยการเกษตรในปจจบนไมเนนการอนรกษทรพยากรธรรมชาตและสงแวดลอม ระบบพชทสงเสรมใหเกษตรกรสวนใหญเปนการปลกพชเพอการคา ขาดองคความรในการปลกพชแบบผสมผสานโดยเฉพาะการปลกพชแบบวนเกษตร และการใชประโยชนทดนในพนทลมนาทถกตอง ควรสงเสรมโดยการจดอบรมหรอเพมพนความรใหกบเจาหนาทของทงสองหนวยงาน ทงนเพราะวาระบบปลกพชและการใชทดนดงกลาวเปนประโยชนตอการพฒนาเศรษฐกจ สงคม และทรพยากรธรรมชาตอยางยงยน

(5) กานนและผใหญบาน กานนและผใหญบานเปนบคคลทไดรบการเลอกตงจากประชาชนในตาบล และหมบานตามลาดบเพอทา

หนาทเปนตวแทนของคนในตาบลและหมบานทเขาไปทางานใหกระทรวงมหาดไทยภายใตการกากบของนายอาเภอ การดาเนนการใหชมชนรกษาทรพยากรธรรมชาตและสงแวดลอมมกประสบความสาเรจถากานน และผ ใหญบานเปนผนา เพราะวาไดรบความเชอถอจากชาวบาน แตถาหากกานนและผ ใหญบานทาลายทรพยากรธรรมชาตและสงแวดลอมเสยเอง ชมชนในตาบลและหมบานมกไมกลาขดแยงหรอตอตานเชนกน การเลอกตงกานนและผใหญบานเปนกรณทแปลก กลาวคอ เลอกผนาเปนของชมชนใหไปอยภายใตการบงคบบญชา

สถาบนทองถน

63

ของนายอาเภอ เทากบทาใหประชาชนอยภายใตการบงคบบญชาของนายอาเภอเชนกน ดงนนกรณนควรพจารณาอยางยงและตองการวจยรายละเอยด

(6) สานกงานปศสตวอาเภอ เปนองคกรททาหนาทผลตและจดหาเวชภณฑและชวภณฑเพอปองกนกาจดโรคสตว การปรบปรงและขยายพนธสตว สงเสรมการเลยงสตวเศรษฐกจ และควบคมคณภาพผลตภณฑจากปศสตว เพอความปลอดภยดานอาหารตงแตระดบฟารมจนถงผบรโภค หนาทและบทบาทของสานกงานปศสตวอาเภอไมไดเกยวของกบการจดการทรพยากรธรรมชาตโดยตรง อยางไรกด ยงมเกษตรกรบางรายทนาฝงววควายเขาไปเลยงในปา ทาใหเกดการแทะเลมของสตวทมตอไมพนลาง เชน หญา พชสมนไพร พชกนได นอกจากนฝงสตวยงเหยยบยาและทาใหเศษอนทรยวตถ เชน เศษใบไม กงไมแหง กระจายไปทวบรเวณ สวนสงทสตวขบถายออกมากเปนอนทรยวตถเพมเตมธาตอาหารใหกบดน ทาใหดนมความอดมสมบรณเพมมากขน การศกษาเกยวกบกจกรรมเชนนยงมอยนอย ทาใหไมสามารถสงเสรมกจกรรมเชนนใหแกเกษตรกรได

(7) สถานตารวจ ตารวจในระดบอาเภอและตาบลเปนองคกรทองถนทเกยวกบความมนคง และความปลอดภยของประชาชนทอาศยอยในพนท ขนตรงกบสานกงานตารวจแหงชาต มหนาทตกเตอนและจบกมผทาผดกฎหมาย สาหรบดานทรพยากรธรรมชาตและสงแวดลอม ตารวจมหนาทดาเนนการกบผบกรกทาลายปา บกรกทดนสาธารณะ เผาปา ลกลอบลาสตวปา ทาลายแหลงนา และทาลายสตวนา เปนองคกรทมความสาคญยงในการบงคบใชกฎหมาย การทตารวจไมขนอยกบองคกรนาในทองถนทาใหการสงการเพอแกไขปญหาทเกดขนกระทาไดยาก โดยเฉพาะการจบกมผทกระทาผดกฎหมายทเกยวของกบทรพยากรธรรมชาตและสงแวดลอม

7.7.2 หนวยงานทขนกบสวนกลาง

(1) หนวยจดการตนนา เปนหนวยงานระดบเลกสดททาหนาทพฒนาพนทตนนา ขนตรงตอกรมอทยานแหงชาต สตวปา และพนธพช มหนาทดแลเกยวกบการจดการพนทปาตนนา เชน การปลกปาทดแทนปาธรรมชาตทถกทาลาย การสรางฝายตนนา การพฒนาชมชนในพนทตนนาใหเขารวมดาเนนการ และปองกนการทาลายปา โดยพนททางานนนเปนทงผนปาทเสอมโทรม มใชรกษาปาทเปนตนนาทสมบรณ เชน ดอยอนทนนท ดอยสเทพ หรอเทอกเขาผปนนา ดงนนในชวงตนของการดาเนนการจดการตนนา เรยกหนวยงานเหลานวาหนวยปรบปรงตนนา หรอโครงการพฒนาตนนา ในอดตการปฏบตงานของหนวยไดรบการยอมรบจากประชาชนในทองถนนอย เพราะวาการดาเนนการเนนการปลกปา ซงตองแยงทดนจากชมชนในทองถน โดยเฉพาะชาวเขาทปลกฝนมาปลกปา ซงตองปรบบทบาททาหนาทเปนการสงเสรมการเกษตรเพอลดแรงกดดนจากชมชน และทดแทนการปลกฝน ซงกไมไดผลมากนกเนองจากไมใชหนวยงานทมภารกจโดยตรง ตอมาไดเพมบทบาทในการพฒนาชมชนมากขน ทงการปลกปาชมชน และการสรางฝายตนนาลาธาร และหลงจากทปรบนโยบายใหทางานรวมกบชมชนในการอนรกษปาตนนา โดยการใหเงนสนบสนนการจดตงกองทนอนรกษตนนา การจดทาระบบประปาภเขาและชลประทาน รวมถงการเผยแพร

สถาบนทองถน

64

แนวทางวนเกษตร ทาใหไดรบการยอมรบมากขนกวาเดม โดยเฉพาะการสรางฝายตนนาลาธารซงเปนพระราชดารของพระบาทสมเดจพระเจาอยหวไดรบการยอมรบมาก และมสวนผลกดนใหเปนนโยบายในประเทศทกระทรวงมหาดไทยพยายามสงเสรมใหองคการบรหารสวนตาบลนาไปดาเนนการ ควรพจารณาปรบปรงหนวยจดการตนนาเปนอยางยงเพราะวานาเปนปจจยทสาคญ และการขาดแคลนนาเปนปญหาใหญ โดยสวนหนงควรดาเนนการในพนทตนนาทสาคญและยงมปาทสมบรณ และทางานใหถกตองตามหลกวทยาศาสตรการจดการลมนา เชน การลดการยดนาฝนของตนไมเพอเพมปรมาณนาโดยไมกอใหเกดการชะลางพงทลายของดนมาก เปนหนวยงานททางานวจยและพฒนามากกวาการใชขอมลจากแหลงอน ทงนเพอเพมนาใหแมนาสายหลก และเปนหนวยงานทขนตรงตอสวนกลางทตองสรางประโยชนแกสวนรวม สาหรบหนวยงานทพฒนาตนนาอนททางานเนนการพฒนามากกวาการจดการตนนาทสาคญทมอยควรโอนยายไปขนกบองคการบรหารสวนตาบล เพอพฒนาแหลงนาใหชมชน ซงเนนการพฒนาเพอตรงตามความตองการของชมชนในลมนายอย เชน การสรางฝายกกเกบนาและการปลกปาตนนาเพอเพมปรมาณนา หรอการสงเสรมการปลกแฝกเพอเพมความชมชนของลมนา

(2) หนวยควบคมไฟปา หนวยงานขนาดเลกทสดอกหนวยงานทขนตรงกบกรมอทยานแหงชาต สตวปา และพนธพช มหนาท ดแล ปองกน ดบไฟปา และทาแนวกนไฟทงรอบพนทปาไม และการเขาไปชวยเกษตรกรจดทาแนวกนไฟรอบพนทเกษตร โดยจดใหมการลาดตระเวน การจดตงหนวยประสานงานเพอแจงการเกดไฟปา นอกจากนนยงตองประชาสมพนธ และจดอบรมราษฎรในพนทรบผดชอบ ในการปฎรปราชการครงตอไปควรพจารณาโอนยายหนวยควบคมไฟปาไปขนอยกบองคการบรหารสวนตาบล เพอใหสามารถควบคมการดบไฟปาทเกดขนในพนทปารอบตาบลไดทน

(3) อทยานแหงชาต

อทยานแหงชาตเปนหนวยงานในชนบทหนงทมขนาดใหญทงกาลงเจาหนาทและงบประมาณ ขนตรงกบกรมอทยานแหงชาต สตวปา และพนธพช ทาหนาทปองกนและอนรกษปาไม ทงหญา ภเขา ลาธาร แมนาทมความสวยงาม อดมสมบรณ และมลกษณะเฉพาะ ตลอดจนปองกนและอนรกษสตวปาทอยในเขตอทยานและสตวอพยพ เพอใหเปนแหลงศกษา และการทองเทยว การดาเนนการจดตงอทยานแหงชาตในอดตกรมปาไม (ซงเปนกรมทรบผดชอบในอดต) สามารถจดตงขนมาไดโดยการเสนอใหสภาผแทนราษฎร และวฒสภาใหความเหนชอบ และประกาศเปนพระราชกฤษฎกา ซงประกาศเปนอทยานแหงชาต แตในปจจบนการประกาศอทยานตองผานการเหนชอบของชมชนทองถน รวมทงองคการบรหารสวนตาบล ทาใหการประกาศอทยานแหงชาตอยางเปนทางการกระทาไดยากขน และมอทยานแหงชาตหลายแหงไมสามารถประกาศเปนอทยานทเปนทางการได เชน อทยานแหงชาตแมตะไคร และอทยานแหงชาตแมโถ จงหวดเชยงใหม ภารกจทถอวาสาคญมากสาหรบอทยานแหงชาตซงสวนใหญอยบนภเขา คอ การรกษาแหลงตนนาลาธาร แตเนองจากพนทปาในอทยานคอนขางสมบรณ ทาใหการใหความสนใจในการรกษาตนนาลดลง สวนการอนรกษสตวปากเปนภารกจทซอนทบกบเขตรกษาพนธสตวปา และภารกจในการอนรกษพนธพชกซอนทบกบสานกวจยการอนรกษปาไมและพนธพช หากเจาหนาทอทยานไปดาเนนการพฒนาในพนทมความสาคญดงกลาวเพอการทองเทยวอยางเดยว จะทาใหสงผลกระทบตอทรพยากรธรรมชาตได ดงนนจาเปนอยางยงทตองมการปฏรปงานของหนวยงานอทยานแหงชาตใหม ใหเปนหนวยงานทมภารกจทเนนเชงพนท ทตองทางานในลกษณะทบรณาการ ตองมการจดแบงพนทใหชดเจนใหเปนแหลงตนนาทหามดาเนนการใดๆ พนทปองกนการบกรกและ

สถาบนทองถน

65

ทาลายพชและสตวปาหายากทใกลสญพนธ และระบบนเวศทมนอยมาก เชน บรเวณอางกาหลวงซงมลกษณะนเวศเฉพาะทขาวตอกฤาษขนมากมาย มปาดบเขาสงทไมคอยพบในพนทอน เปนแหลงตนนาแมกลางทดอยอนทนนท และเปนทอยของสตวปาหายาก เชน กวางผา และเลยงผา ทงนเพออนรกษความหลากหลายทางชวภาพ การนาพนทเหลานมาใชเพอการทองเทยวจาเปนตองระมดระวงเปนอยางยง ควรเปนพนททไมมความสาคญเชงอนรกษมาก ทงนเพราะวาจาเปนตองมการสรางอาคาร ทพก ถนน ประปา และไฟฟาใหกบนกทองเทยว และจดแบงพนททมความสาคญเชงอนรกษนอย เพอใชประโยชนทดนเพอการเพาะปลกของเกษตรกรทอาศยอยโดยรอบในลกษณะของการใชทดนทเปนแนวกนชน หรอทาไมออกบางสวนเพอจาหนายเนอไมซงจะชวยลดการขาดแคลนไมในประเทศ และเปนการลดการนาเขาไมจากตางประเทศ ภายในอทยานแหงชาตมหนวยงานจดการตนนา หนวยปองกนไฟปา และหนวยงานอนๆ ทาใหเหนภาพของการทางานทซบซอนกนและไมบรณาการ ตางหนวยตางขนตรงตอหนวยระดบสานกของกรมอทยานแหงชาต สตวปา และพนธพช ทาใหการจดการอทยานเปนภารกจทเฉพาะของแตละหนวยงานทจดตงในพนท ดงนนจงพบอยเสมอทการทางานไมประสบความสาเรจโดยภาพรวม เชน การปองกนและดบไฟปาในพนทอทยาน การปองกนรกษาปาตนนา และการพฒนาชมชนทอยโดยรอบอทยาน ดงนนการดาเนนการในพนทอทยานแหงชาตควรเปนการดาเนนการทบรณาการโดยใหหวหนาอทยานเปนผบงคบบญชาหนวยงานดงกลาวทเขามาจดตง และสามารถอนมตงบประมาณดาเนนการ และหวหนาหนวยงานอนควรมโอกาสเปนหวหนาอทยาน และอทยานแหงชาตไมควรขนตรงตอองคการบรหารสวนทองถน เพราะวาการดาเนนการอทยานแหงชาตมวตถประสงคหลกทตองการอนรกษทรพยากรธรรมชาตทเปนสมบตของประเทศ และไมควรใหอทยานแหงชาตแบงรายไดจากการจดเกบคาธรรมเนยมแกองคกรทองถน เพราะวาคาธรรมเนยมทไดใชเพอการบารงทรพยสมบตของประเทศทประชาชนทกคนในประเทศเปนเจาของ อทยานแหงชาตในปจจบนมจานวนมาก แตเปนพนททมขนาดเลก บางพนทไมเหมาะสมเปนอทยานเพราะวาไมมพนททมความสาคญมากทจาเปนอนรกษ จาเปนอยางยงตองลดจานวนอทยานแหงชาตและรวมใหเปนพนทขนาดใหญ และจดลาดบความสาคญในการทตองมอทยานแหงชาตแตละแหง อาทเชน อทยานแหงชาตบรเวณเทอกเขาผปนนา สเทพ-ปย และดอยอนทนนท ควรรวมกนเปนหนงอทยานเทานน และเปนอทยานทมความสาคญในการอนรกษแหลงตนนามากกวาการทองเทยว เพราะวาเปนตนนาของลมนาใหญในภาคเหนอและภาคกลาง ดงนนการกอสรางอาคาร และถนนเพอการทองเทยวตองไมกระทบตอการอนรกษตนนา ไมกอใหเกดการชะลางพงทลายของดน และดนถลม รกษาปาไมเพอการใหนาเปนหลก และควรใชงบประมาณและอตรากาลงทมากเพยงพอทงนกวชาการทสามารถใหคาปรกษาการรกษาปาเพอเปนแหลงตนนา เจาหนาทปองกนรกษาปาทจะดแลปาไมไดทวถง เจาหนาทพฒนาชมชนทจะสงเสรมวนเกษตรในพนทกนชน และนกวจยทเนนดานการจดการตนนาทจะคนหาองคความรในการจดการเพอใหไดนามาทเพยงพอ สะอาด และสมาเสมอ สาหรบพนทลมนาในภาคเหนอ และลมนาเจาพระยา นกวจยสตวปาทเนนการวจยระบบนเวศสตวปา นกพฤกษศาสตรททาหนาทสารวจหาพนธพชใหม นกนเวศวทยาททาหนาทสารวจระบบนเวศปาไม และผบรหารสงสดของอทยานควรมระดบเทาเทยมกบผอานวยการสานกงาน (ระดบ 9) ขนตรงตออธบดกรมอทยานแหงชาต สตวปา และพนธพชทสามารถดแลงานทกดานไดอยางใกลชดและทวถง การยอมรบใหมชมชนตงถนฐานอยไดในอทยานแหงชาตเปนแนวคดใหมทควรนามาพจารณา การอพยพประชาชนอาศยอยในอทยานแหงชาตกอนการจดตงเปนการขดตอหลกมนษยธรรม ดงนนควรปลอยใหชมชนดงเดมอาศยอยไดเหมอนกบทมชาวกะเหรยงและมงอาศยอยทอทยานแหงชาตดอยอนทนนท โดยพยายามจางงาน ใหการศกษา และสงเสรมการประกอบธรกจทเสรมความยงยนของระบบนเวศ เชน การเปนผนาเทยว การให

สถาบนทองถน

66

นกทองเทยวเขาพกแรมในหมบาน หรอปลกพชในระบบวนเกษตร การดาเนนการลกษณะดงกลาวจะทาใหประชาชนเปนแนวรวมในการอนรกษทรพยากรธรรมชาตและสงแวดลอม

(4) หนวยปองกนรกษาปา เปนหนวยงานหนงทขนกบกรมอทยานแหงชาต สตวปา และพนธพช แตอยางไรกตามบางหนวยงานแยกไปขนกบกรมปาไม ทงนเปนผลมาจากการปฏรปราชการ หนวยงานเหลานทาหนาทในการปองกนการทาลายปาและการบกรกพนทปาเนนในพนทปาสงวนเทานน ซงเปนหนวยงานทใกลชดกบชาวบานในชนบทมาก แตชาวบานไมชอบ ทงนเพราะมกจบกมชาวบานทลกลอบตดไมในปา หรอบกรกทดนปาไม การดาเนนงานปองกนการทาลายปาของหนวยงานดงกลาวมประสทธภาพในระดบทตา เนองจากขาดแคลนเจาหนาทและงบประมาณในการดาเนนงาน ควรพจารณาเพมบทบาทของหนวยงานนใหทาหนาทเปนหนวยงานสงเสรมการปลกปา โดยการจดทาแปลงเพาะชากลาไมเพอแจกจายใหกบประชาชน และการแนะนาและใหความรกบประชาชนในการอนรกษและใชประโยชนจากทรพยากรปาไม และควรพจารณาโอนยายหนวยงานเหลาน (ยกเวนในพนทอทยานแหงชาต) ไปขนกบองคการบรหารสวนตาบลซงจะสามารถควบคมการจบกมผบกรกทาลายปาไดมประสทธภาพ หรอสงเสรมการปลกปาไดตรงตามความตองการของชมชน

(5) หนวยจดสรรนา เปนหนวยงานขนาดเลกของกรมชลประทานทดแลการจดสรรนาใหแกเกษตรกรในลมนา ซงสวนใหญเปนการควบคมการปลอยนาของอางเกบนาและฝายกนนา โดยการปฏบตงานมกไดรบความรวมมอจากเกษตรกร เนองจากเปนผไดรบผลประโยชนโดยตรง แตบางครงทางหนวยงานกจาเปนตองเขาไปแกไขปญหาความขดแยงในการใชนา อยางไรกตามพบวาผนาในระดบทองถนไมสามารถสงการไดเพราะวาหนวยงานนขนอยกบกรมชลประทาน จงควรพจารณาปรบปรงหนวยงานน โดยอาจใหเปนสวนหนงขององคการบรหารสวนตาบล และบางสวนเปนเจาหนาทจะใหคาปรกษาเกยวกบนาแกนายอาเภอ

(6) ธนาคารเพอการเกษตรและสหกรณการเกษตร ธนาคารเพอการเกษตรและสหกรณการเกษตรมสาขาในระดบอาเภอทใหความชวยเหลอในการใหกเงน

เพอการเกษตรและสงทเกยวของกบการเกษตร ตลอดจนใหสหกรณการเกษตรกเงนเพอวตถประสงคเดยวกน ในปจจบนธนาคารมนโยบายเปนธนาคารสเขยวกลาวคอใหการสนบสนนการเกษตรทรกษาทรพยากรธรรมชาตและสงแวดลอม ไมใหกเงนไปทาการเพาะปลกทมการทาลายปา บกรกทดนปาไม ไมกอใหเกดมลพษ และเพอผลตสนคาทเปนเกษตรอนทรย อยางไรกตามเนองจากไมไดเปนภารกจโดยตรง ดงนนจงไมมความชดเจนในทางปฏบต และพนกงานทตดตามสนเชอไมไดรบแนวทางในการทางานในดานนมากนก ในปจจบนธนาคารกยงมสภาพทเปนธนาคารทใหการสนบสนนสนเชอเพอการเกษตรอยางเดยวเทานน และในพนททเปนปาไม ธนาคารอาจสนบสนนการเกษตรทเขาไปทาลายปา การปรบปรงใหธนาคารมสวนรวมในการอนรกษทรพยากรธรรมชาตและสงแวดลอมอยางจรงจง ควรเนนการใหกกบเกษตรกรทไมบกรกทาลายปา ปลกพชในระบบวนเกษตร และไมกอใหเกดมลพษ

7.7.3 หนวยงานของชมชน

(1) กลมผใชนาประปา

สถาบนทองถน

67

ในปจจบนพบวา ในพนทลมนาขนาดเลกหลายแหงในพนทภาคเหนอมการจดองคกรประชาชนทไมเปนทางการจดกกเกบและสงนาเพอการใชสอยในบาน แตนอยแหงทใชเพอการบรโภค เพราะวาไมสามารถทาใหสะอาดเพยงพอ หรอไมแนใจในความสะอาด อยางไรกตามพบวาเนองจากไมมมเตอรเพอวดปรมาณนาทใช ทาใหตองจดเกบคาใชนาเหมาจายเปนรายเดอน และพบอยเสมอวานาไมเพยงพอใชในฤดแลง ทงนเพราะวาผทอยตอนลางใชนามากเกน รวมทงการไมระมดระวงการใชนา ทาใหนาไหลทงโดยเปลาประโยชน ในบางแหงมการจดระบบมเตอร และเกบเงนตามปรมาณทใช ทาใหมนาใชเพยงพอมากกวา การพฒนาการของกลมผใชนานทาใหเหนแนวโนมทจะพฒนาขนเปนองคกรของประชาชนทถาวร และรฐสามารถสนบสนนใหทากจกรรมอนไดรวมทงการอนรกษปาตนนาในรปของเครอขาย

(2) สหกรณไฟฟาพลงนาขนาดเลก ในอดตพระบาทสมเดจพระเจาอยหวทรงมพระราชดารใหกรมพฒนาพลงงานทดแทนและอนรกษพลงงาน กระทรวงพลงงานสรางเขอนไฟฟาขนาดเลกเพอผลตไฟฟาสาหรบใชสอยในหมบานในพนทภเขา และทรงใหมการบรหารจดการในลกษณะของสหกรณเพอดาเนนการจดเกบคาไฟฟานามาใชในการบารงและซอมแซมเขอนและอปกรณ ในปจจบนระบบไฟฟาขนาดเลกเหลานบางแหงประสบความสาเรจ สามารถขายไฟฟาสวนเกนใหการไฟฟาสวนภมภาคไดเปนรายไดของสหกรณ สหกรณทประสบความสาเรจเหลานจาเปนอยางยงทตองรกษาปาตนนา เพอใหปรมาณนาทเพยงพอ และปองกนการชะลางพงทลายของดน เพอปองกนมใหตะกอนเขาไประบบการปนไฟฟามากเกน

(3) กลมอนรกษปา เปนกลมทรวมตวไมชดเจน โดยเฉพาะกลมชาวนาทราบทตองใชนา แตอยางไรกตามทาใหปาไมไดรบ

การดแลเปนอยางด และเชอวาในอนาคตขางหนาจะเปนตวอยางทดสาหรบกลมอนจะเลยนแบบ อยางไรกตามพบวากลมผอนรกษปา ยงลกลอบตดไมจากปามาเพอกอสรางบาน และอาคารอนๆ ทงนเพราะวาการตดตนไมออกจากปาผดกฎหมาย แตถาหากวาพจารณาใหดกอาจกลาวไดวาเปนการใชไมเพอการสรางทอยอาศยหรอสรางอาคารสาธารณะ แตตองพยายามควบคมการตดใหด เพราะวาอาจกลายเปนกลมผดกฎหมาย หากตดตนไมไปขาย เนองจากผดกฎหมายทาใหการพฒนาของกลมดงกลาวไมดพอ และในบางครงกลมดงกลาวอาจถกรงแกจากผตองการตดไมเพอการคา

(4) หมอดน หมอดนจดเปนองคกรระดบทองถนทกรมพฒนาทดนจดตงขนในระดบหมบาน ตาบล และอาเภอมหนาทใหความชวยเหลอเกษตรกรในการวเคราะหดน การทาสารอนทรยในการปรบปรงดน และปองกนกาจดแมลงศตรพช และโรคพช นบเปนกลมทถกจดตงขนทเนนการพฒนาดน แตมแนวโนมไมมความเขมแขงและตอเนอง เพราะวาไมไดเกดจากความตองการของเกษตรกร และหากขาดงบประมาณสนบสนนจะทาใหไมสามารถดาเนนการตอได

(5) กลมเฝาระวงนาทวมและดนถลม เปนอกกลมหนงทถกจดตงโดยหนวยงานของรฐ ทงนเนองจากเกดจากนาทวมและดนถลมในภาคเหนอมากและบอยครง โดยกรมทรพยากรธรณจดตงเครอขายในแตละหมบานในลมนากาหนดใหผทอาศยรมแมนาเฝาระวงนาไหลบรเวณลาธารอยางนอย 5 คน และเมอมเหตการณเกดขนกใหรบบอกกนในหมบานใหรบหลบหน

สถาบนทองถน

68

(6) สหกรณการเกษตร

สหกรณการเกษตรเปนการรวมตวทางเศรษฐกจ โดยในระยะแรกพบวาเกดจากการสนบสนนของกรมสงเสรมสหกรณ แตอยางไรกตามพบวาในปจจบนเกษตรกรเขามามบทบาทในการบรหารมากขน สหกรณเขามามสวนชวยเหลอเกษตรกรทงในดานสนเชอ และการใหความร โดยพบวาสหกรณมกเปนทรวมตวของเกษตรกรเพอเรยกรองตอรองกบรฐในการประกนราคาสนคา และพฒนาขนเปนการรวมตวทางสงคม อยางไรกตามในปจจบน สหกรณมบทบาททเกยวของกบการอนรกษและใชประโยชนจากทรพยากรธรรมชาตและสงแวดลอมตา ควรมการสงเสรมใหมการปลกไมยนตนโดยเฉพาะไมผล ระบบวนเกษตร และการกาหนดเขตการเพาะปลกพช

7.7.4 องคกรพฒนาเอกชน องคกรพฒนาเอกชนนานาชาต และไทยมหนวยงานทเขาไปทางานพฒนาชนบท รวมทงการพฒนาทรพยากรธรรมชาตและสงแวดลอม เชน องคการแครแมแจม มลนธคมครองสตวปาและพนธพชทดาเนนการบรเวณเชยงดาวและเวยงแหง โครงการฟนฟทรพยากรธรรมชาตทดาเนนการทอาเภอสะเมง จงหวดเชยงใหม หนวยงานเหลานปฏบตงานภายใตการดแลของรฐบาล และดาเนนการใหสอดคลองกบนโยบายขององคกร อาจไดรบเงนสนบสนนจากรฐ เงนบรจาคทงในและตางประเทศ หรอเงนชวยเหลอจากตางประเทศ อยางไรกตามพบวาบางครงมความขดแยงกนระหวางหนวยงานดงกลาวกบหนวยงานของรฐในทองถน ซงเกดขนจากแนวปฏบตและวธคดทไมตรงกน แตนบวาการดาเนนการของหนวยงานพฒนาเอกชนทาประโยชนใหกบการพฒนาคนเพอพฒนาทรพยากรธรรมชาตและสงแวดลอม ทาใหเกดเครอขายประชาชนมากขน และบางหนวยงานสามารถเปดเผยการบกรกทาลายปาไดหลายแหง อยางไรกตามพบวาเจาหนาทในหนวยงานเหลานหลายคนไมมวฒการศกษาดานการจดการทรพยากรธรรมชาตและสงแวดลอม ทาใหการทางานสวนใหญจะเปนตามความเขาใจของตนเองมากกวาการทจะนาหลกวชาการมาเปนพนฐานในการทางาน

7.7.5 องคการบรหารสวนตาบล เปนองคกรนตบคคลขนาดเลกในระดบตาบล สามารถบรหารงานเองไดภายใตการสนบสนนงบประมาณ

จากรฐบาล นอกจากนยงสามารถเรยกเกบภาษในทองทเองไดเพอนามาใชในการดาเนนงานตามพระราชบญญตองคการบรหารสวนตาบล พ.ศ. 2537 แตยงพบวาองคการบรหารสวนตาบล ในพนทหางไกลมกมรายไดตา ประกอบกบการขาดความรความเขาใจในการบรหารงานทเพยงพอ จงทาใหมศกยภาพในการปฏบตงานจากด นอกจากนองคการบรหารสวนตาบลยงไมคอยใหความสนใจดานการจดการทรพยากรธรรมชาตและสงแวดลอม สวนใหญแลวทาหนาทเปนหนวยงานทใหความชวยเหลองบประมาณหนวยงานอน

7.7.6 ประชาคม ประชาคมเกดขนจากแนวคดของกระทรวงมหาดไทย เพอใหเปนองคกรประชาชนในระดบหมบานโดย

เนนใหมการประชมเพอหาแนวคดในการพฒนา องคประกอบของประชาคมไดแก ตวแทนฝายบรหาร เชน ผใหญบาน สมาชก อบต. ประจาหมบาน 2 คน และกรรมการหมบาน 3 คน ตวแทนฝายประชาชน เชน ผแทนกลมอาชพตางๆ ผแทนกลมเกษตรกร ปราชญชาวบาน ผแทนกลมแมบาน ภกษทไดรบการนบถอในหมบาน อาสาสมครสาธารณสข อาสาพฒนาชมชน อาสาสมครปองกนภยฝายพลเรอน สมาชกองคการบรหารสวนจงหวด ผแทนธรกจเอกชน องคกรพฒนาเอกชน หรอผแทนคณะกรรมการกองทนหมบาน โดยประชาคมทาหนาทดแลและเสนอแนะการใชงบประมาณขององคการบรหารสวนตาบล เชน การสรางถนนเขาหมบาน การสรางอางเกบนา

สถาบนทองถน

69

และเหมองฝายในหมบาน ดงนนประชาคมกทาหนาทตวแทนของชมชนหมบาน หรอจดทาแผนงานเพอขอใชเงนเพอพฒนาหมบาน อยางไรกตามพบวาการเสนอแผนตอองคการบรหารสวนตาบลตองไดรบการเหนชอบจากผใหญบาน ซงทาใหประชาคมถกควบคมโดยกระทรวงมหาดไทย อยางไรกตามนบวาประชาคมเปนองคกรประชาชนในระดบทเลกทสดทอาจมบทบาทอยางมากในอนาคตในการพฒนาหมบาน รวมทงทรพยากรธรรมชาตและสงแวดลอม และอาจไดรบเงนชวยเหลอจากรฐโดยตรง หากสามารถจดทาแผนงานทดเพยงพอ นอกจากนนในอนาคตขางหนาหากประชาคมเขมแขง กไมควรทจะมผใหญบานอกตอไปโดยใชหวหนาประชาคมทาหนาทแทนผใหญบานรวมทงความมนคงดวย 7.7.7 กลมชาตพนธ

กลมชาตพนธเกดขนจากการรวมตวของกลมชนทมเชอชาต และภาษาเดยวกน ทงนเนองจากมความแตกตางจากกลมชนชาวไทย ทาใหเกดความจาเปนรวมตวกนเพอตอรองในสงคม ตวอยางการรวมตวของกลมชาตพนธกะเหรยง มง และไทยใหญดงรายละเอยดตอไปน

(1) กลมสกลแซชาวมง เปนกลมของชาวมงทจดตงขนโดยธรรมชาตตามความสมพนธของคนทใชนามสกลเดยวกน โดยเฉพาะ

อยางยงคนทเปนญาตพนองกน เพอทาหนาทรกษาผลประโยชนของกลมในการใชทดน ดนและนาเพอการเพาะปลก ในหมบานมง มกมกลมสกลแซประมาณ 3-5 กลม ตามผใชแซนนๆ โดยแตละกลมแยงชงกนใชทรพยากรโดยตรง หรอผานระบบการปกครองของรฐโดยการสมครเขาเปนผใหญบานหรอกานนของหมบานหรอตาบล หรอสมาชกหรอผบรหารองคการบรหารสวนตาบล แตอยางไรกตามทกกลมสกลแซสามารถอาศยอยรวมกนไดโดยสนตโดยผานคณะกรรมการทมาจากคนตางแซ ซงสวนใหญเปนผอาวโสของแตละกลมแซ ซงมกตดสนความขดแยงกลมชนตางแซกน หรอผานสายสมพนธทางแมทมาจากคนในสกลอน โดยประเพณปฏบตกนของชนเผามงทมกไมแตงงานกบคนแซเดยวกน และหลายครงพบวามงสามารถรวมตวกนไดอยางดเมอตองตอรองกบหนวยงานของรฐและกลมชนเผาอนในการอนรกษและใชทรพยากรธรรมชาต และเนองจากมความพยายามทยกฐานะของตวเองทางสงคมและเศรษฐกจ พบวามงสวนใหญมฐานะดและมอานาจทางเศรษฐกจในหมบานและหมบานอนทตางชาตพนธ โดยสามารถจางแรงงานจากกลมชาตพนธอนมาทางานในไรของตนเอง ทาใหมอานาจตอรองในการใชทรพยากรธรรมชาตจากกลมชาตพนธอนไดมาก หรอพบวาเยาวชนมงจานวนมากทเตบโตไดรบการศกษาดขน และไดทางานทมฐานะทางสงคมมากขน บางคนเขามามบทบาททางเศรษฐกจสงในหมบาน เชน เปนพอคาคนกลางในการคาขายสนคาการเกษตร แตอยางไรกตามผทมการศกษายงไมไดรบการยอมรบในการทาหนาทเปนผนา ถงแมวาพบวามบางคนเปนกานนหรอผใหญบาน แตกทาหนาทเปนผแทนของหมบานเทานน หากจะตองตดสนใจตองไดรบเหนชอบจากผอาวโส ซงแตกตางจากคนไทยทผใหญบานหรอกานนถงแมไมมความอาวโสกไดรบการยอมรบใหตดสนใจไดมากกวา

(2) กลมชาวกะเหรยง

ชาวกะเหรยงนบวาเปนกลมชาตพนธอาศยอยบนภเขามากทสด เนองจากเปนสงคมปดดงนนคนในแตละหมบานมกเปนเครอญาตกน การรวมกลมกเปนไปตามธรรมชาตโดยการผานผอาวโสในหมบาน ชาวกะเหรยงในอดตมกทานาและไรโดยทไมมปญหาในหมบานมากนก เพราะวาเปนทยอมรบกนทวไปในหมบาน แตในปจจบนพบวาทาไรในพนทเคยเปนไรและกลบคนเปนปา ไมไดรบการยอมรบจากหนวยงานของกรมอทยานแหงชาต สตวปา และพนธพชในทองท ทาใหชาวกะเหรยงเสยสทธในการใชทดนดงกลาวไมสามารถกลบคนมาใชไดใหม เชน

สถาบนทองถน

70

การเสยสทธในทดนทาไรรอบอทยานแหงชาตดอยอนทนนท เชยงใหม บางสวนมการรวมตวเรยกรองขอสทธดงกลาวไมเพยงแตในระดบหมบาน แตถงระดบตางหมบาน ไปจนถงระดบประเทศ ซงไดรบการสนบสนนจากกลมนกเรยกรองสทธมนษยชน และกลมนกวชาการอสระ เชน การไมยอมรบขอบเขตของอทยานแหงชาตแมโถ

ชาวกะเหรยงเขาไปเกยวของกบการอนรกษ และใชประโยชนจากทรพยากรปาไมในการดแลปาตนนา ปาชา ปารมนา และปาใชสอย โดยมการตงกฎหมบานหามและใชประโยชนไวชดเจน และมการลงโทษผกระทาผดดวย เชน ปรบเปนเงน สงของ หรอตองมการขอขมาผทดแลทรพยากรธรรมชาตนน ทาใหพบวาการรวมกลมของชาวกะเหรยงมผเขามาเปนศนยรวมของจตใจ ซงผในทนหมายถงวญญาณทไมเคยมตวตนมากอน ทเรยกกนวาผปา หรอผนา ซงเปนตวแทนเทพเจา หากทรพยากรนนเปนของสวนรวม และผทเปนพอแม ญาตพนองทเสยชวตไปแลว หากทรพยากรนนเปนของครอบครว เชน ไร นา และทอยอาศย

ชาวกะเหรยงมปาแหงจตวญญาณ 3 ประเภท ไดแก ปาชา ปาแหงการเกด และปาตนนา ซงนบเปนปาอนรกษทเกดขนตามความเชอของชาวกะเหรยง โดยปาประเภทแรกนนมไวสาหรบเปนทสงสถตของบรรพบรษทเสยชวตไปแลว สวนปาประเภททสองนนเปนปาสาหรบนาเอารกของเดกแรกเกดไปแขวนกบตนไมเพอเปนการบอกถงความสมพนธกบธรรมชาต และปาประเภทสดทายเปนปาทใหนาสาหรบหลอเลยงแหลงนาตางๆ ทชาวกะเหรยงใชอย จงนบเปนอกภมปญญาหนงของชาวกะเหรยงทมตอการจดการทรพยากรธรรมชาต

ววฒนาการรวมตวของชาวกะเหรยงมความกาวหนามาก โดยมผนาของกลมบางคนเขาเปนทปรกษาสภาทปรกษาเศรษฐกจและสงคมแหงชาต เปนตวกลมเรยกรองสทธมนษยชน ทงในระดบชาต และหมบาน เชน กลมเครอขายเกษตรกรชนเผา และคณะกรรมการและผบรหารองคการบรหารสวนตาบล ทาใหเกดกระแสของชาวกะเหรยงอยางชดเจนในการเรยกรองสทธในการมสวนรวมในการอนรกษและใชประโยชนจากทรพยากรธรรมชาต แตอยางไรกตามพบวาชนเผากะเหรยงมจดออนทางเศรษฐกจ สวนใหญประกอบอาชพการเกษตรแบบเลยงตวเอง ทาใหคนสวนใหญตองเปนแรงงานของกลมอน และเขามาเปนแรงงานในเมองทงภาคบรการ และการเกษตร

(3) กลมแรงงานชาวไทยใหญ ความตองการแรงงานของเกษตรกรททาการเกษตรแบบการคา เชน ชนกลมมง และเกษตรกรทลงทนทา

การเกษตรเพอการคา พบนอกพนทลมนาแมแจม เชน อตสาหกรรมการปลกสมทอาเภอฝาง ทาใหมความตองการแรงงานมาก และแรงงานชาวไทยใหญจากประเทศพมาเปนแรงงานทมความตองการมาก เพราะวามความขยน อดทน และคาจางถก เชอวาในอนาคตจะเกดชมชนชาวไทยใหญขนมาบนภเขา และรวมตวกนเปนหมบานทอยใกลเคยงกบหมบานเดม หรอแหลงจางงาน และเกดเปนสงคมใหมขนมา ทในอนาคตจะมความสามารถในการตอรองทางเศรษฐกจและสงคมมากขน เพราะวาสามารถพฒนาการใหเปนคนไทยไดเรว ทงนเพราะวาเปนคนทมความใกลชดกบคนไทยทงเชอชาตและภาษา

7.7.8 กลมพนบาน (กลมเหมองฝาย) เปนกลมผใชนาดงเดม จดตงขนมาเพอจดทาระบบนาเพอการชลประทาน รวมทงสรางและซอมแซมฝาย

และคลองสงนา ซงฝายสวนใหญสรางจากไม ทเรยกกนวา ‘ฝายไม’ และคลองสวนใหญเปนคลองดน ในบางชวงทลกไมสามารถขดคลองได ใชไมทาเปนลารางเชอม ในปจจบนพบวาสงกอสรางทงสองชนดบางสวนถกทดแทนดวยปนซเมนต ในการดาเนนการมผทดแลในการสงนาให ทเรยกวา ‘แกฝาย’ หรอ ‘แกเหมอง’ และมกรรมการทมาจากคนในหมบานทดแลดานนโยบาย ฝายสงนามสวนอยางมากในการเชอมโยงคนตางหมบานกน และอาชพทานาใหเปนเครอขายผใชนา และมสวนทาใหเกดการรกษาปาตนนารวมกน ถาปานนอยบนแหลงตนนาของลาธารทถกกน

สถาบนทองถน

71

ดวยฝาย กลอบายหนงในการบารงรกษาเหมองฝายคอการไหวผฝายและแมธรณทก 3 ป หรออาจมากนอยกวาตามสมควร โดยเชอวาถาไมไหวจะทาใหฝายและคลองสงนาพง

ในปจจบนกลมเหมองฝายมแนวโนมทขาดความเขมแขง สวนใหญเปนผทมความรนอย โดย มงสรรพ (2544) อธบายวาถงแมจะมความพยายามใชแรงงานรบจางชดเชยแรงงานครอบครว และการจางผจดการเหมองฝายแทนการเลอกตงแกฝาย แตแรงดงดดของภาคบรการและอตสาหกรรมในเมองทาใหแรงงานยายจากชนบท นอกจากนนการเขามาอยอาศยของผอนทไมใชสมาชกทไมจาเปนตองยดถอจารตเปนสาเหตหลกของความออนแอของกลมเหมองฝาย อยางไรกตามกลมเหมองฝายมแนวโนมทจะสามารถพฒนาใหเปนกลมทอนรกษลมนาไดและคณะกรรมการกลมเหมองฝายอาจพฒนาเปนคณะกรรมการลมนา หากสามารถอธบายใหคนในลมนารกษาปารวมกน เชอมโยงกลมเหมองฝายดวยกน ใชแกฝายทมความรมากขน และทากจกรรมอนดวยนอกจากการสงนาเขานา เชน การปรบปรงบารงดน การรกษาคณภาพนา การลดความขดแยงระหวางคนทอาศยอยในพนทตนนากบพนทตอนลาง หรออาจไปรวมมอกบกลมทมความร เชน กลมฮกเมองแจม 7.8 เครอขายลมนา หรอคณะกรรมการลมนา

เครอขายลมนาหรอคณะกรรมการลมนาถกจดตงขนโดยหนวยจดการตนนา และองคกรพฒนาเอกชน เพอใชเปนเครองมอในการแกไขปญหาความขดแยงในการใชทดนระหวางคนหรอชมชนในพนทลมนา สวนใหญเปนความขดแยงในระหวางชาตพนธ อยางไรกตามพบวาเครอขายหรอคณะกรรมการดงกลาวไมไดดาเนนงานกจกรรมทตอเนอง ทงนเพราะวาขาดความรวมมอกนอยางแทจรง และขาดงบประมาณในการดาเนนการ

ศนยวจยวนเกษตรโลกโดยความรวมมอของศนยวจยตนนาท 1 ภาคเหนอ วจยการพฒนาการเครอขายหรอคณะกรรมการดงกลาว โดยใหมนกวจยทมาจากคนในทองถนรวมกนเกบขอมลทเกยวกบการจดการลมนา เชน นาฝน อณหภม ความชนสมพทธ ความเรวของนา คณภาพนา นาทวมและดนถลมโดยใชเครองมอวทยาศาสตรอยางงายทสามารถพฒนาขนมาเองไดหรอมราคาถก และใชภมปญญาทองถน เพอใหชมชนเขาถง และใชประโยชนจากขอมล โดยตงสมมตฐานวาจะทาใหเกดแรงกระตนใหเครอขายหรอคณะกรรมการลมนาเกดการรวมตวกนเขมแขงขน แตอยางไรกตามผลการดาเนนงานพบวา การดาเนนการตองใชเงนสาหรบคาจางคนเกบขอมล การประชม การฝกอบรม หรอการดงาน มไดเกดจากความเสยสละและอาสาทจะทางานใหสงคมของตนเอง 7.9 ความสมพนธระหวางองคกรทองถน ความสมพนธในองคกรตางๆ ในสวนทเกยวของกบการอนรกษและใชประโยชนทรพยากรธรรมชาตและสงแวดลอม แบงออกไดคอ (1) ความสมพนธในเชงอานาจ เกดขนในสวนราชการโดยนายอาเภอเปนผบงคบบญชาเกษตรอาเภอ พฒนากรอาเภอ กานน และผใหญบาน (2) ความสมพนธในเชงการประสานงานหรอการทางานรวมกน พบวานายอาเภอจาเปนตองใชการประสานงานกบ ปศสตว ตารวจ หนวยจดการตนนา อทยานแหงชาต หนวยปองกนรกษาปา ตารวจ องคกรพฒนาเอกชน กลมองคกรประชาชนตางๆ เพอใหเกดการทางานรวมกน การทางานในลกษณะนจาเปนอยางยงทนายอาเภอตองมความสามารถในการประสานงาน เชนเดยวกบหนวยงานอน และองคกรอนถาตองการความรวมมอจากนายอาเภอ กานน และผใหญบานตองพยายามประสานงานเชนกน ดงนนจงพบอยเสมอวามการทางานรวมกนในรปแบบคณะกรรมการทมนายอาเภอเปนประธาน และ (3) ความสมพนธในเชงเครอขาย พบอยเสมอวาในพนททมผลประโยชนรวมกนสามารถสรางเปนเครอขาย เชน เครอขายผใชนาตางหมบาน โดยพบวาบางแหงกลมผใชนาเปนองคกรทมขนาดใหญมาก หากคลองสงนาระยะทางยาวมาก ไดมความพยายามจดตงเครอขายลมนาจากหนวยงานของรฐหรอองคกรพฒนาเอกชนเพอใหเกดเครอขายลมนาสาหรบคนทอาศยในพนทลมนา พบวาไมสามารถรวมตวกนได ทงนเพราะวาตางชาต

สถาบนทองถน

72

พนธ ระบบการเพาะปลกตางกน และระยะทางทจะไปมาหาสหางกน และพบวาในบางแหงมความขดแยงกนของชมชนในลมนาเดยวกน ทงนเพราะวาระบบการเพาะปลกทแตกตางกน โดยชมชนทอยตอนลางของพนทมกกลาวหาวาชมชนทอยตอนบนทาลายปาตนนา ใชสารเคมและทาใหเกดความปนเปอนในลาธารระดบทเปนอนตราย และปลอยมตะกอนตกลงในลานาสง ทงทไมสามารถพสจนไดวาเปนจรง 7.10 การพฒนาองคกรและเครอขาย

ในปจจบนพบวาองคกรทองถนทเปนสวนราชการมจานวนมาก และทางานตามวตถประสงคขององคกรเทานน ไมสามารถทางานรวมกนไดอยางมประสทธภาพ ทงนเพราะวาไมมผทมอานาจสงการได ดงนนในระดบของตาบลควรใหหนวยงานเหลานขนตรงตอนายกองคการบรหารสวนตาบล เชน หนวยจดการตนนา หนวยปองกนรกษาปา หนวยปองกนไฟปา ศนยถายทอดเทคโนโลยการเกษตร และหนวยจดสรรนา เพอใหนายกสามารถสงการไดโดยตรง และควรจดโครงสรางขององคการบรหารสวนตาบลใหมองคประกอบเพม เชน หนวยพฒนาชมชน หนวยตารวจ และหนวยปองกนและบาบดมลพษ และเพมอานาจการทางานของศนยถายทอดเทคโนโลยการเกษตรทครอบคลมไปถงงานดานประมง ปศสตว การปลกปา และการพฒนาสหกรณ

การทางานขององคการบรหารสวนตาบลครอบคลมพนททาใหอาเภอไมมพนทในการทางาน และเพอไมใหการทางานของอาเภอในอนาคตไปซาซอนกบองคการบรหารสวนตาบลจงควรเปลยนบทบาทหนาทของอาเภอและหนวยงานทขนกบอาเภอใหทาหนาทในทางวชาการ ใหคาปรกษา และตดตามผลการทางานขององคการบรหารสวนตาบล โดยอาจใหมหนวยงานดานทรพยากรธรรมชาตและสงแวดลอมทขนกบนายอาเภอไดแก พฒนาชมชน เกษตร ปศสตว ปาไม สงแวดลอม และประมง ในขณะเดยวกนควรพจารณายกเลกกานนและผใหญบาน เพอไมใหบคคลและหนวยงานเหลานทางานซาซอนกบองคการบรหารสวนตาบล

องคการบรหารสวนตาบลควรใหการสนบสนนงบประมาณการทางานขององคกรของประชาชนทเปนประชาคมทกรปแบบ เชน ประชาคมหมบาน กลมอนรกษปา หมอดน กลมผใชนาประปา กลมอนรกษทรพยากรธรรมชาตและสงแวดลอม และกลมเฝาระวงนาทวมและดนถลม หรอเครอขายเหลานอาจรวมตวกนเปนประชาคมหมบานทจะทางานรวมกนเพอการพฒนาหมบาน ซงจะทาใหประชาคมเปนแหลงรวมของงบประมาณทจะเขามาสหมบานนอกจากงบประมาณทจะมาจากองคการบรหารสวนตาบล เชน งบประมาณจากโครงการงบพฒนาหมบาน และหนวยงานใหความชวยเหลอเงนทนจากในและตางประเทศ

การทางานของประชาคมและองคการบรหารสวนตาบลในบางครงตองทางานรวมกนในหลายหมบานหรอหลายตาบลในลกษณะทเปนภมทศน เชน ระบบลมนา คลองสงนา แมนาลาคลอง ภเขา นา และบรรยากาศ ซงไมอาจแกไขดวยประชาคมหรอองคการบรหารสวนตาบลเดยวได ดงนนควรพจารณาการทางานทเปนการประสานงานในรปคณะกรรมการ เชน คณะกรรมการลมนา คณะกรรมการเหมองฝาย หรอคณะกรรมการปองกนพษจากการเผาขยะและไฟปา

สรปและขอเสนอแนะ

73

บทท 8 สรปและขอเสนอแนะ

การนาขอมลทไดจากการบรณาการระหวางภมปญญาทองถน และวทยาศาสตรการจดการลมนาไป

สงเสรมใหคนในชมชนดาเนนการตาม อาจใชวธการการวจยแบบชมชนมสวนรวมทกขนตอน ตงแตคด วางแผน เกบขอมล ตความขอมล และนาขอมลไปใชประโยชน ซงอาจดาเนนการในกลมชาวบานทใดทหนง โดยนาฐานขอมลทไดไปทดลองใหชาวชมชนดงกลาวใช และตดตามผลการดาเนนการรวมกบผใชขอมล พฒนาฐานขอมลเพม และพยายามขยายผลเปนเครอขาย เพอใหเกดเครอขายกลมผรกษาปาตนนารวมกน

ชาวชมชนอาจพฒนาขอมลเพมขน หรอลดลงในชวงนทงนเพราะวามการอพยพเขามาทางานกนในเมอง และมการสงเสรมใหมการปลกพชเศรษฐกจกนมาก ควรมการศกษาผลกระทบทจะเกดขน หรออาจเนนศกษาในกลมทยงคงอยในหมบาน เชน ผหญง เดก และผสงอาย วาจะมการรกษา สบทอด และพฒนาไปในทศทางทเหมาะสมไดอยางไร และเมอภาวะเศรษฐกจตกตาบางสวนของผททางานในเมองทถกใหออกจากงานจะกลบเขาทางานในอาชพเดมไดอยางไร และการกลบมาจะสงกระทบอยางไรบาง

ในปจจบนอาชพแรงงานในชนบทลดลง ทงนเนองจากสาเหตขางตน ปจจบนไดมการจางงานทเปนแรงงานจากประเทศเมยนมารโดยเฉพาะอยางยงกลมชาตพนธไทยใหญ สงทพงจะตองทาโดยตอจากนคอ การเขามาจะสงผลกระทบตอระบบปลกหรอไม จะมการขยายพนทปลก หรอเปลยนแปลงพชทปลกหรอไม ซงการเปลยนแปลงทเกดขนอาจกอใหเกดปญหาสงแวดลอมมากขน โดยเฉพาะการขยายและเปลยนไปปลกพชเดยวทจะทาใหปาตนนาถกทาลาย และคณภาพนาเลวลง

การจดการลมนาโดยชมชนมสวนรวม พบวาควรทางานผานผนา เชน ผใหญบาน ประธานประชาคมหมบาน และสมาชกองคการบรหารสวนตาบล โดยพบวาผใหญบานเปนทเคารพและไดรบความเชอถอจากสมาชกในหมบานและในกลมบาน สามารถนาแนวความคดของโครงการไปถายทอดสสมาชกในหมบานได และอาจผลกดนใหสมาชกในองคกรขยายตวไปสหมบานอนไดงายกวา ในอนาคตขางหนาผใหญบานอาจนาแนวความคดดงกลาวไปสกลมบานอนไดมากขน สวนประธานประชาคมหมบานนนจะชวยใหเกดการพฒนาในหมบานได โดยอาศยงบประมาณจากภายนอกหากมการวางแผนและเขยนโครงการใหเปนทยอมรบจากภายนอก โดยเฉพาะงบประมาณทไดจากองคการบรหารสวนตาบล มลนธ งบประมาณตรงทจะไดจากรฐบาล (SML) และองคกรพฒนาเอกชน สาหรบสมาชกองคการบรหารสวนตาบลจะเปนผอธบายถงความจาเปนทตองมการดาเนนการ

การรณรงคใหใชความเชอ จารต ประเพณ และภมปญญาทองถนใหเกดเครอขายเพอการอนรกษตนนา ควรดาเนนการโดยผานประเพณการบชาผขนนาแตละหมบาน และผขนนาของลมนายอย พยายามพฒนากลมเหลานใหเปนประชาคมหรอเครอขายเดยวกน อาจเปนเครอขายชมชนเพอการอนรกษลมนาขนาดใหญ และพยายามพฒนาใหเปนคณะกรรมการเพอการจดการลมนา ไมควรไปดาเนนการเพอใหเกดองคกรใหม เหมอนทประสบความลมเหลวมาแลวในการจดตงสมาคมชลประทานราษฎรเพอทดแทนกลมเหมองฝาย ททาใหกลมเหมองฝายขาดความเขมแขง

โครงการทควรดาเนนการเพอใหเกดการปกปองปาตนนาพบวา ปญหาทพบในปจจบนไมใชการถางปาเพอการทาไรอยางเดยว แตมการลกลอบตดตนไม และไมขนาดกลางทมคณคาทางเศรษฐกจ เชน กฤษณา อบเชย หวาย และกอ การเกบหาของปา เชน สมนไพร กลวยไม และไมประดบ นอกจากนนพบวาการเผาปาทาใหปาทเปนแหลงตนนาทสาคญมประสทธภาพในการใหนาลดลง ดงนนโครงการทควรนามาใชคอการสรางใหเกดองคกรเครอขายโดยรอบเทอกเขา เปนเครอขายทสามารถตดตอสอสารกนได เพอปรบปรงปาโดยการปองกนการลกลอบ การนาพชทมศกยภาพทางเศรษฐกจมาทดลองขยายพนธ นากลาบางสวนกลบไปปลกในปา และการปองกนไฟปา

สรปและขอเสนอแนะ

74

ตลอดจนมการตดตามผลกระทบดานผลผลตของนาทเปลยนแปลง โดยเฉพาะการตรวจปรมาณนา คณภาพนา และระยะเวลาการไหลของนา

ในหลายกลมบานมการสรางเขอนไฟฟาพลงน าขนาดเลก ซงเปนโครงการพระราชดารของพระบาทสมเดจพระเจาอยหว โดยเฉพาะกลมบานทอาเภอดอยสะเกด และสนกาแพง จงหวดเชยงใหมเปนแบบอยางทดในการผลตไฟฟาใชในหมบาน และจาหนายไฟฟาสวนเกนใหกบการไฟฟาสวนภมภาค ซงหากกลมบานทอยรอบเทอกเขาดาเนนการในลกษณะนจะทาใหไดไฟฟาใชอกเปนปรมาณมาก ในขณะเดยวกนชมชนจะมความตระหนกในการรกษาปาตนนาเพมมากขนใหมนาปรมาณมาก สมาเสมอ และควบคมปรมาณตะกอนไมใหเขาเครองปนไฟมากเกน โดยการไมกอสรางหรอทาลายพนทตนนา

การทในชนบทขาดผทมการศกษาทาใหเสยเปรยบในการรบการพฒนาทจะเกดขน โดยเฉพาะอยางยงงบประมาณทมาจากภาครฐ ดงนนควรพจารณาจดจางผทมความรเขาไปทางานในหมบาน สาหรบกลมบานควรเปนผทสาเรจดานวทยาศาสตรการจดการลมนา สงแวดลอม การพฒนาชนบท หรอการพฒนาสงคม

การตดตอสอสารและการสรางความเขาใจรวมกนนบวามความสาคญมาก ทงนจะทาใหสมาชกเครอขายและชาวบานทวไปเขาใจ และรวมมอกนทางานมากขน การดาเนนการดงกลาวนาจะผานผชวยนกวจย นกวจยทองถน และผนาหมบาน โดยจดใหมการประชมสมมนา ดงาน และการอบรม การดาเนนการในลกษณะนจะทาใหเกดความรวมมอและแลกเปลยนความรซงกนและกน

บรรณานกรม

75

บรรณานกรม

เกษม จนทรแกว. 2539. หลกการจดการลมนา. ภาควชาอนรกษวทยา, คณะวนศาสตร, มหาวทยาลยเกษตรศาสตร. 789 หนา.

เจมศกด ปนทอง. 2535. ววฒนาการของการบกเบกทดนทากนในเขตปา. สถาบนชมชนทองถนพฒนา กรมวทยาศาสตรการแพทย. พมพตลา, กรงเทพ. 379 หนา.

เตม สมตานนท. 2544. ชอพรรณไมแหงประเทศไทย. หอพรรณไม กรมปาไม, บางเขน, กรงเทพ. ธรรมนญ แกวอาพท.2544. สมดลของนาจากสนสามใบ. สถานวจยลมนาขนคอง กรมปาไม. 44 หนา. นงลกษณ แกวโภคา, ธนตถ พรมดวง, พรชย ปรชาปญญา และ Thomas D. 2545. การยอมรบของเครอขายลม

นาแมแจมในการใชเครองมอตรวจวดนา. ศนยวจยวนเกษตรนานาชาต. เชยงใหม. 10 หนา. นตยา เลาหะจนดา. 2528. นเวศวทยา. บรพาสาสน กรงเทพ. 153 หนา. นวต เรองพานช. 2524. การอนรกษทรพยากรธรรมาชาตและสงแวดลอม. ภาควชาภมศาสตร. คณะสงคมศาสตร.

มหาวทยาลยรามคาแหง. บญเสรม ชวะอสระกล และบญลอม ชวะอสระกล. 2533. การพฒนาการเลยงววบนพนทสง. ใน. บญเสรม ชวะ

อสระกล. รายงานการประชมเชงปฏบตการเรอง การเลยงววบนทสง. คณะเกษตรศาสตร, มหาวทยาลยเชยงใหม.

ประเวศ วะส. 2538. โลกสเขยว : จตสานกใหมของมนษยชาต. ใน สถานการณสงแวดลอมไทย. สมย อาภาภรมย และเยาวนนท เชฏฐรตน (บ.ก.). กรงเทพฯ. อมรนทรพรนตงแอนดพบลซชง. 110 น.

ประสาท สถาพรพงษ. 2522. การเลยงววปราบหญาคา. วนสาร. ปท 37. พรชย ปรชาปญญา ชลาธร จเจรญ และมงคล โภไคยพพฒน. 2545. ภมปญญาปะหลองและมเซอเกยวกบความ

ยงยนระบบนเวศปาไมตนนาและวนเกษตร. รายงานการวจย. โดยทนสนบสนนจากโครงการหลวง. เชยงใหม.

พรชย ปรชาปญญา และพงษศกด สหนาฬ. 2542. โครงการภมปญญาชาวปาเมยง(ชา)เกยวกบความหลากหลายทางชวภาพเพอการจดการลมนาบนทสงภาคเหนอ ประเทศไทย. กรงเทพฯ: รายงานการวจยหลงปรญญาเอก สานกงานกองทนสนบสนนการวจย.

พรชย ปรชาปญญา, ธรเดช วฒเจรญ, ธนตถ พรมดวง, อภญญา จตรวงศนนท. 2543. ภมปญญามงเกยวกบความยงยนระบบนเวศปาไมตนนาและวนเกษตรในภาคเหนอ. โดยทนสนบสนนจากมลนธโครงการหลวง, เชยงใหม.

พรชย ปรชาปญญา, นองนช อทมพนธ. 2544. การกระจายตวทางนเวศวทยา ระบบตลาด และภมปญญาพนบานของตนไมและผลผลตจากปา ในขนตอนตางๆ ของการพฒนาเพอการผลต ภาคเหนอ ประเทศไทย.145 หนา.

พรชย ปรชาปญญา, วารนทร จระสขทวกล. 2543. ภมปญญากะเหรยงเกยวกบความยงยนระบบนเวศปาไมตนนาและวนเกษตรในภาคเหนอ.โดยทนสนบสนนจากมลนธโครงการหลวง, เชยงใหม.

พรชย ปรชาปญญา. 2527. การสญเสยดนและนาจากการประยกตระบบวนเกษตร: การศกษาเฉพาะกรณการทาสวนกาแฟในปาดบเขาทดอยปย เชยงใหม. กรงเทพ: วทยานพนธปรญญาโท, มหาวทยาลยเกษตรศาสตร.

พรชย ปรชาปญญา. 2544. ภมปญญาพนบานเกยวกบระบบนเวศวนเกษตรบนแหลงตนนาลาธารในภาคเหนอ.ธนบรรณการพมพ, เชยงใหม. 127 หนา.

บรรณานกรม

76

พระพงษ เรองรตน. 2525. การเลยงววในสวนปาคลองทอม. รายงานของสวนปาคลองทอมตอสวนปลกสรางสวนปา ฝายทาไม, องคการอตสาหกรรมปาไม.

มงสรรพ ขาวสะอาด และคณะ. 2544. แนวนโยบายการจดการลมนาสาหรบประเทศไทย สถาบนวจยเพอการพฒนาประเทศไทย.

ยรรยง เลขาวจตร. 2525. บทบาทของปาดบเขาตอขบวนการทางอทกวทยาบรเวณดอยปย เชยงใหม. วทยานพนธปรญญาโท, มหาวทยาลยเกษตรศาสตร. กรงเทพ. 72 หนา.

ยศ สนตสมบต. 2542. ความหลากหลายทางชวภาพและภมปญญาทองถนเพอการพฒนาอยางยงยน. ศนยศกษาความหลากหลายทางชวภาพและภมปญญาทองถนเพอการพฒนาอยางยงยน ภาควชาสงคมวทยาและมานษยวทยา คณะสงคมศาสตร มหาวทยาลยเชยงใหม. นพบรการพมพ จงหวดเชยงใหม.

ยพน ถอคา. 2537. การใชกลมสตวไมมกระดกขนาดใหญในการแบงคณภาพนาจากลาธารบนดอยอนทนนทและแมนาปงโดยใชดชนไบโอตกและซาโพรบก. วทยานพนธปรญญาโท มหาวทยาลยเชยงใหม.

ยวฒน วฒเมธ. 2526. หลกการพฒนาชมชน และการพฒนาปาชมชน. กรงเทพฯ : ไทยอนเคราะหไทย. วรทธ องภากรณ, 2521. พจนานกรมศพทคอมพวเตอร, ซเอดยเคชน. 134 หนา. วารนทร จระสขทวกล และคณะ. 2544. นาลาธารจากการใชประโยชนทดนบรเวณภเขา. กลมลมนา สวนวจยและ

พฒนาสงแวดลอมปาไม กรมปาไม. วทยา เพยรวจตร. 2525. เทคโนโลยการกาจดนาเสย. สานกงานโอเดยนสโตร กรงเทพ. วทรย เลยมจารญ, ณรงค คงมาก, ฐรวฒ เสนาคา, วทรย ปญญากล และไชยา เพงอน. 2535. เกษตรกรรม

ทางเลอก ความหมาย ความเปนมา และเทคนควธ. พมพด กรงเทพ. 202 หนา. สรณรชฎ กาญจนะวณชย และสตเฟน ทลลง. 2542. คมอจาแนกพนธสตวไมมกระดกสนหลงในบงและลาธารไทย

มลนธโลกสเขยว. สาคร พรหมขตแกว และพษณ วรรณธง. 2542. การตรวจวดคณภาพนาอยางงายๆ ดวยตนเอง. ภาควชาชววทยา

คณะวทยาศาตร มหาวทลยเชยงใหม. 37 หนา. สเมธ ตนตเวชกล และคณะ. 2540. แนวคดและทฤษฎการพฒนาอนเนองมาจากพระราชดารในพระบาทสมเดจ

พระเจาอยหว. 21 เซนจร , กรงเทพ. 299 หนา. หนวยวจยการฟนฟปา. 2543. เมลดและกลาไมยนตนเพอการฟนฟปาในภาคเหนอของประเทศไทย. ภาควชา

ชววทยา คณะวทยาศาสตร มหาวทยาลยเชยงใหม. เชยงใหม. 151 หนา. อเนก นาคะบตร. 2536. คน กบ ดน นา ปา จดเปลยนแหงความคด. สถาบนชมชนทองถนพฒนา. กรงเทพฯ. 83

น. อานนท กาญจนพนธ และคณะ. 2543. พลวตของชมชนในการจดการทรพยากรกระบวนทศนและนโยบาย.

สานกงานกองทนสนบสนนการวจย. กรงเทพ. 599 หนา. Anderson, LS. and Sinclair, FL., 1993. Ecological interactions in agroforestry systems. Agroforest

abstracta 6(4): 207-247 Baver, L.D. 1995. Soil physics. 3rd ed. New York: John Wiley and Sons, Inc. Bentley, J. 1995. Stimulating farmer experiments in non-chemical pest control in Central America. In:

Scoones, I., Thompson, J. and Chambers, R. (eds). Beyond farmer first, Intermediate Technology Publications, 147-149.

Berlin, B. 1973. Folk systematics in relation to biological classification and nomenclature. Annual Review of Ecology and Systematics, 4: 259-271.

บรรณานกรม

77

Brokensha, D. and Riley, B.W. 1980. Mbeere knowledge of their vegetation and it s relevance for development (Kenya). In: Brokensha, D., Warren, D.M. and Werner, O. (eds), Indigenous knowledge systems and development. University Press of America, Lanham, 111-128.

Bruce, J.W. 1989. Community forest, rapid appraisal of trees and land tenure. Community forestry note No 5, The Community Forestry Officer, Policy and Planning Service Forestry Department, Food and Agriculture Organization of the United Nations, Rome.

Castillo, D.R. 1990. Analysis on the sustainability of a forest-tea production system: a case study in Ban Kui Tui, Tambon Pa Pae, Mae Taeng district, Chiang Mai province. MSc Thesis, Chiang Mai University, Chiang Mai, Thailand.

Chiariello, N., Hickman, J.C. and Mooney, H.A. 1982. Endomycorrhizal role for interspecific transfer of phosphorus in a community of annual plants. Sciences, 217, 941-943.

Clegg, A.G. 1963. Rainfall interception in a tropical forest. Caribbean Forester, 24: 408-417. David E. Thomas, Preechapanya. Pornchai, and Saipothong Pornwilai. 2002. Landscape Agroforestry in

Upper Tributary Watersheds of Northern Thailand. บทความทางวชาการ 35 ป คณะเกษตรศาสตร มหาวทยาลยเชยงใหม.422 หนา.

Denceker., E. 1981. Biological-ecological assessment of water quality. Limnology UNESCO Course Note, Kaisemuhlen, Wien. pp 1-10.

Dixon, H.J.,Doores, J.w., Joshi, L., and Sinclair, F.L. 2002. Agroecological Knowledge Toolkit for Windows: Mettodological Guidelines, Computer Software and Manual for AKT5. School of Agriculyural and Forest Sciences, University of Wales, Bangor, UK.

Duddridge, J.A., Finlay, R.D., Read, D.J. and Soderstrom, B. 1988. The structure and function of the vegetative mycelium of ectomycorrhizal plants III. Ultrastructural and autoradiographic analysis of inter-plant carbon distribution through intact mycelial system. New Phytol., 155: 199-202.

Erwin, william, 1976. Participation Management : Conception, Theory, and implemention. อางโดย สรรเสรญ ทองสานก การมสวนรวมของประชาชนในการจดการปาชมชนบานทรายทอง อาเภอเมอง จงหวดลาพน. วทยานพนธศลปศาสตร มหาบณฑต สาขาการจดการมนษยกบสงแวดลอม บณฑตวทยาลย มหาวทยาลยเชยงใหม.

Falvey, J.L. and Hengmichai,s. 1978. Native pastures in the highlands. Thai-Australian Hihgland Agricultural Project 3 rd report 54-56.

Fleming, L.V. 1983. Succession of mycorrhizal fungi on birch: infection of seedlings planted around mature trees. Plant Soil. 71: 263-267.

Franzle, O. 1979. The water balance of the tropical rain forest of Amazonia and the effects of human impact, Applied Sciences and Development, 13: 88-117.

Grandstaff, S.W. and Grandstaff, T.B. 1987. Semi-structured interviewing by multidisciplinary teams in RRA. In: Khon Kaen University (ed). Proceedings of the 1985 international conference on rapid rural appraisal. Rural Systems Research Project and Farming Systems Research Project, Khon Kean University, Thailand, pp 129-143.

บรรณานกรม

78

Heap, A.J. and Newman, E.I. 1980. The influence of vesicular-arbuscular- mycorrhizas. New Phytol. 85: 173-179.

Hocutt, C.H. 1975. Assessment of stressed microinvertebrate community. American water resources association. 11:4, 550-565.

Humphreys, L.R. 1994. Tropical forages: their role sustainable agriculture. Bookcraft (Bath) Ltd.

Keen, F. G. B. 1978. The fermented tea (Miang) economy of northern Thailand. In: Kunstadter, P. Chapman, E.C. and Sabhasri, S. (eds), Farmers in the forest. University Press of Hawaii, the East-west Centre, Honolulu, hawaii, 255-270.

Kunstadter, P. and Chapman, E.C. 1978. Problems of Shifting Cultivation and Economic Development in Northern Thailand. in Kunstadter, P. Chapman, E.C. and Sabhasri, S. (eds.) Farmers in the forest. The University Press of Hawaii, USA.

Kunstadter, P. Chapman, E.C. and Sabhasri, S.1978. The fermented tea (miang) economy of northern Thailand. In: Farmers in the forest. University Press of Hawaii, the East-West Centre, Honolulu, Hawaii, 402.

Kunstadter, P., Chapman, E.C. and Sabhasri, S. 1978. Farmers in the forest. the East-West Center. the University Press of Hawaii, Honolulu, USA. 402p.

Lightfoot, C., de Guia., Aliman, A. and Ocada, F. 1989. Systems diagrams to help farmers decide in on-farmer research. In: Chambers, R., Pacey, A. and Thrupp, L.A. (eds), Farmers first: farmer innovation and agricultural research. Intermediate Technology Publication Limited, London, 93-100.

Mustow, S.E., 1997. Aquatic macroinvertebrates and environmental quality of river in northern Thailand. Ph.D. Thesis, University of London, UK.

Nair, P.K. 1993. An introduction to agroforestry. Kluwer Academic Publishers. London, UK. 499 p.

Newman, E.I. and Ritz, K. 1986. Evidence on the pathway of phosphorus transfer between vesicular-arbuscular mycorrhizal plant. New Phytol., 104: 77-88.

Osborn, B. 1953. Field measurement of soil splash to evaluate ground cover. J. soil and water conserve. 8 (2) : 255-260.

Pearce, A.J., Rowe, L.K. and O Loughlin, C.L. 1982. Hydrologic regime of undisturbed mixed evergreen forest, south Nelson, New Zealand. J. Hydrol. (NZ), 21: 98-116.

Pimbert, M.P. and J.N. Pretty.1994. Participation, people and the management of national parks protected areas: past failures and promise. U.N. Res. Inst. For Soc. Devel., Int. Inst. For Env. And Devel. WWF Discussion Paper. WWF International, Gland, Switzerland.

Pinder., L.C.V., and Farr I.S., 1987. Biological Surveillance of Water Quality-2. Temporal and Spatial Varition in the Macro invertebrate Fauna of the River Frame, a Dorset Chalk Stream,. Arch. Hydrology. 109:3; 321-331.

บรรณานกรม

79

Preechapanya, P., Jirasuktaveekul, W.Thomas, D.E. & Nippon Tangtham. 2001. ‘Watershed, management by communities in northern Thailand’ Unpublished preliminary paper. RFD-ICRAF Chiang Mai.

Preechapanya. P. 1996. Indigenous ecological knowledge about the sustainability of tea gardens in the hill evergreen forest of northern Thailand. Ph.D. Thesis, School of Agricultural and Forest Sciences, University of Wales, Bangor, UK.

Read, D.J., Francis, R. and Finlay, R.D. 1985. Mycorrhizal mycelia and nutrient cycling in plant communities. In: Ecological interaction in soil . (Ed), Fitter, A.H. Oxford, Blackwell Scientific. 193-27.

Royal Forest Department, 1989. Thailand upland social forestry project, phase I. Royal Forest Department, Ministry of Agriculture and Co-operatives, Thailand.

Schulz, E.F. 1981. Sediment yield estimates in planning land-use changes. South-East Asia regional symposium on problems of soil erosion and sedimentation. Jan. 27-29, 1981, Bangkok, Thailand: 117-127.

Southern, A.J. 1994. Acquisition of indigenous ecological knowledge about forest gardens in Kandy district Sri Lanka. M.Phil Thesis, School of Agricultural and Forest Sciences, University of Wales, Bangor, UK..

Tanabe, S. 1994. Ecology and practical technology, peasant farming systems Thailand White lotus. Thapa, B. 1994. Farmers ecological knowledge about the management and use of farmland tree fodder

resources in the mid-hills of eastern Nepal. PhD Thesis. University of Wales, UK. Thomas. D., Preechapanya. P. and Saipothong. P. Landscape 2002 Agroforestry in Upper Tributary

Watersheds of Northern Thailand. Journal of agriculture, volume 18. Supplement 1. 2002. Faculty of Agriculture, Chiang Mai University.

Thompson, J.P. 1991. How does organic farming perform in relation to soil biology? In Thomson, J.P., and Thomas, G.A. (eds), organic farming in field crop production. Brisbane, Queenland Department of primary industries conference and workshop series. Brisbane, Queenland, QC91001: 23-30.

Veracian, V.P., and A.C.B. Lopez. 1976. Rianfall interception in a thinned Benguet pine ( Pinus kesiya) forest stand. In: SYLVATROP, Philipp. For. Res. J. Vol. I, No. 2, p. 128-184.

Walker, D.H. 1994. A knowledge-based systems approach to agroforestry research and extension. PhD Thesis. University of Wales.UK.

Walker, D.H., Sinclair F.L. and Kendon, G. 1995. A knowledge-based system approach to agroforestry research and extension. AI Application, 9 (3): 61-70.

Walker, D.H., Sinclair, F.L., and Thapa, B.1995. Incorporation of indigenous knowledge and perspective in agroforestry development, part 1: review of methods and their application. Agroforestry Systems., 30: 249-261.

Walker, D.H., Sinclair, F.L., Kendon, G., Robertson, D., Muetzelfeldt, R.I., Haggith, and Turner, G.S. 1994. Agroforestry knowledge toolkit: methodological guidelines, computer software and manual

บรรณานกรม

80

for AKT 1 and AKT 2 supporting the use of a knowledge-base systems approach in agroforestry research and extension. School of Agricultural and Forest Sciences, University of Wales, Bangor, UK.

Watanabe, H.,Takeda, S. and Kamyong, S., 1990. Tea cultivation in the natural forest in northern Thailand: a case study on rational forest management, Thai Journal of Forestry, Kasertsart University, Bangkok, Thailand. 9 (3): 21-30.

Whittingham, J and Read, D.J. 1982. Vesicular-arbuscular mycorrhiza in natural vegetation system. III. Nutrient transfer between plants with mycorrhizal inter-connections. New Phytol., 90: 277-284.