งานนำเสนอ PowerPoint¸ˆากต้น... · 2021. 3. 2. · บทที่ 6...

จากตนน าถงปากแมน า บทบาททางนเวศ

อทกวทยาและการจดการเชงอนรกษ

From U

pstream to Estuary: H

ydro-ecological Functions and Conservative Managem

ent 2

56

4

รองศาสตราจารย ดร. จารมาศ เมฆสมพนธ

ภาควชาชววทยาประมง คณะประมง มหาวทยาลยเกษตรศาสตร

จตจกร กรงเทพฯ 10900 E-mail: [email protected]



From Upstream to Estuary: Hydro-ecological Functions and Conservative Management

ISBN 978-616-278-606-8

ผเขยน : จารมาศ เมฆสมพนธ

พมพครงท : 2 / กมภาพนธ 2564

จ านวนพมพ : 500 เลม จ านวนหนา : 404 หนา

จดท าและเผยแพร : คณะประมง มหาวทยาลยเกษตรศาสตร

E-mail : [email protected]

ค ำน ำ

หนงสอ “จากตนนำถงปากแมนำ บทบาททางนเวศอทกวทยาและการจดการ เชงอนรกษ” (จดพมพครงท 2) เลมน เปนการประมวลความรในดานลกษณะทางนเวศอทกวทยาของแหลงนำไหล ทมความจำเพาะในพนทตาง ๆ โดยเชอมโยงปจจยสงแวดลอมเขามาสประชาคมของสงมชวตทางนำ ตงแตสงมชวตขนาดเลกทไมสามารถมองเหนดวยตาเปลา ผผลตประเภทตาง ๆ จนกระทงถงสตวนำขนาดใหญทเปนผบรโภคในหวงโซอาหารของระบบนเวศทางนำ ในหนงสอ ยงกลาวถงสภาวการณและปญหาดานสงแวดลอมทางนำทนบวนจะรนแรงขน และสภาวะความกดดนจากการใชประโยชนในทรพยากรทางนำและการใชทดนโดยรอบ ซงนบเปนการเปลยนแปลงทมผลกระทบตอทรพยากรสงมชวตทางนำอยางตอเนอง ดวยเหตทแหลงนำผวดนมอยอยางจำกด และยงเปนแหลงผลตสตวนำนานาชนด ในการจดทำหนงสอน ผเขยนจงมงเนนเปาหมาย เพอ การเชอมโยงและประยกตความร ไปสการพฒนาการบรหารจดการแหลงนำเชงอนรกษ เพอการดแลแหลงนำใหคงคณภาพทดและสามารถใชประโยชนไดยาวนานทสด

ในการบรหารจดการแหลงนำเชงอนรกษ อยางเหมาะสมนน จำเปนตองมความร ความเขาใจในลกษณะทางธรรมชาตของแหลงนำ ทเปนเครอขายเชอมโยงกนจากพนทตนนำลำธาร ลงมาจนถงบรเวณปากแมนำ ซงเปนสวนของแหลงนำจดตอนลางสด กอนทจะออกสเขตทะเล ทงน เพอสามารถอธบายสถานภาพและทศทางความเปนไปของแหลงนำทเกยวของกบศกยการผลตทรพยากรทางนำในแตละพนทได เนอหาของหนงสอเลมน จงเปนการเรยบเรยงและประมวลความรและประสบการณการศกษาวจยในพนทแหลงนำไหลประเภทตาง ๆ ออกมาอยางเปนระบบ โดยใหความร พนฐานท เปนแนวคดทฤษฎ ตลอดจนหลกการสำคญ และสอดแทรกแนวคดในการประยกตใชความร พรอมการยกตวอยางทเปนกรณศกษาในประเทศไทยมาประกอบ

เนอหาของหนงสอเลมนเรมดวย บทนำ (บทท 1) ทกลาวถงลกษณะจำเพาะ คณคา และความสำคญของแหลงนำไหล จากนน เปนเรองราวความรในระบบนเวศแหลงนำไหลแตละประเภท ตงแตพนทตนนำ คอ ระบบนเวศนำตกและลำธารตนนำ (บทท 2) ระบบนเวศแมนำ (บทท 3) และ ระบบนเวศปากแมนำ (บทท 4) ทครอบคลมสถานการณปญหาจนถงเขตทะเล ตามลำดบ ทงน ภายในแตละบทแสดงรายละเอยดทเปนลกษณะจำเพาะของปจจยสำคญ (โดยเฉพาะดานการ ชวดผลกระทบสงแวดลอม) และเนนการประยกตความร เพอการวางแผนการศกษาวจย การประเมนผล และการกำหนดแนวทางการจดการทเหมาะสม

นอกจากน ยงใหแนวคดดานการประเมนสถานการณสงแวดลอม ความอดมสมบรณ และ

มลภาวะของระบบนเวศทางนำ (บทท 5) ใหความรดานสถานการณปญหายโทรฟเคชนและ แนวทางการจดการภายใตการประยกตความรดานปจจยและฟงกชนทมอยางเหมาะสม (บทท 6) และในบททายสด (บทท 7) เปนการเสนอแนวทางการบรณาการและประยกตความรทางนเวศ อทกวทยารวมกบความรทางสงคมและชมชน เพอสงเสรมการจดการแหลงนำเชงอนรกษใหเกดประสทธผลตามเปาประสงค

หนงสอเลมน สำเรจไดดวยความอนเคราะหของบคคลหลายทาน ซงไมอาจจะนำมากลาวไดทงหมด ผมพระคณทผเขยนใครขอกราบขอบพระคณมา ณ ทน คอ คณพอโกเมศ เจรญพานช ผไดใหการอบรมพรำสอนใหมความอดทนและมงมนในงานททำ ขอกราบขอบพระคณ ศาสตราจารยกาญจนภาชน ลวมโนมนต ทใหทงความร กำลงใจ เปนตวอยางของความเปนครทมเมตตาและขยนหมนเพยรอยางสมำเสมอ ขอกราบขอบพระคณ รองศาสตราจารย ดร.กงวาลย จนทรโชต สำหรบหนงสอและงานเขยนของทานทจดประกายความคดใหเหนความสำคญของการขบเคลอนภาคประชาสงคมในการบรหารจดการทรพยากรเชงอนรกษ ขอขอบคณเพอน ๆ คณาจารย นสต รวมทงทมผชวยวจยของคณะประมงทกคนในความรวมแรงรวมใจกนทำงาน และขอขอบคณทมงานจากกรมประมง รวมทงกรมอทยานแหงชาต สตวปาและพนธพช ทใหความชวยเหลอในการสำรวจพนทภาคสนามตาง ๆ เปนอยางดเสมอมา

ผเขยนหวงเปนอยางยงวาหนงสอเลมนจะเปนประโยชนแกผสนในศกษาหาความรทางดานทรพยากรทางนำ การจดการทรพยากร มลภาวะสงแวดลอม การประเมนผลกระทบสงแวดลอมหรอสาขาอนทเกยวของ และหวงวาจะเปนสวนหนงในการสรางสรรคแนวคดเชงอนรกษ ทสอดคลองกบสภาพทางธรรมชาตของแหลงนำ อนจะนำไปสการพฒนาใชประโยชนจากแหลงนำ ตาง ๆ ของประเทศไทยเราไดตอไป

จารมาศ เมฆสมพนธ

24 กมภาพนธ 2564

สารบญ

บทท 1 1

ลกษณะจ ำเพำะ ควำมส ำคญ และคณคำของแหลงน ำไหล 1.1) ลกษณะทวไปของแหลงนำไหล 2 1.2) แมนำและสมดลนำบนผวโลก 5 1.3) ระบบแมนำและการศกษาทเกยวของ 9 1.4) ความสำคญและคณคาของระบบนเวศแหลงนำไหล 14 1.5) แหลงนำไหลในประเทศไทย 20 1.6) มนษยและการเปลยนแปลงระบบนเวศแมนำ 21 1.7) บทสรปภาพรวม 24

บทท 2 26

ระบบนเวศน ำตกและล ำธำรตนน ำ

2.1) ลกษณะจำเพาะทางนเวศอทกวทยาในเขตพนทนำตกและลำธารตนนำ 27 2.1.1) ระบบนเวศนำตกในพนทชวงบน 28 2.1.2) ระบบนเวศนำตกในพนทชวงกลาง 30 2.1.3) ระบบนเวศนำตกในพนทชวงลางและลำธารสวนทาย 32 2.2) ปจจยทางนเวศอทกวทยาและการเปลยนแปลงในระบบนเวศนำตกและลำธารตนนำ 35 2.2.1) ปจจยทางกายภาพของนำ 35

2.2.2) ปจจยทางเคมของนำ 42 2.2.3) ปจจยทางชวภาพของนำ 51

2.2.4) ปจจยในบรเวณพนทองนำ 59 2.3) ปจจยภายนอกและบทบาทตอระบบนเวศนำตกและลำธารเขตตนนำ 66 2.3.1) ลกษณะทางภมอากาศ 66 2.3.2) ลกษณะการใชประโยชนและบทบาทตอพนททายนำ 67 2.4) บทสรปภาพรวม 71

บทท 3 73 ระบบนเวศแมน ำ 3.1) ธรรมชาตของระบบนเวศแมนำ 75

3.2) ลกษณะจำเพาะของระบบนเวศแมนำทมความสำคญทางนเวศอทกวทยา 80 3.2.1) ปรากฏการณนำทวมหลากในระบบนเวศแมนำ 80 3.2.2) กระบวนการผลตและแหลงของอนทรยสารในระบบนเวศแมนำ 83 3.2.3) ปรามดหวงโซอาหารในระบบนเวศแมนำ 86 3.2.4) การเคลอนตวแบบวนเปนเกลยวในระบบนเวศแมนำ 87 3.2.5) ความเชอมตอของระบบนเวศแมนำตามเสนทางของลำนำ 88

3.3) ปจจยทางนเวศวทยาและอทธพลตอสงมชวตในระบบนเวศแมนำ 91 3.3.1) ปรมาณการไหลและความเรวของนำ 91 3.3.2) ลกษณะของพนทองนำ 105 3.3.3) ปรมาณของแขงแขวนลอยในนำ 113 3.3.4) อณหภมของนำ 120 3.3.5) ออกซเจนละลายนำ 123

3.3.6) แรธาตอาหารในนำ 125 3.4) สายใยอาหารและการหมนเวยนสารในระบบนเวศแมนำ 139

3.4.1) ผผลตขนตนและลกษณะการเปลยนแปลงในระบบนเวศแมนำ 139 3.4.2) ผบรโภคและบทบาทในหวงโซอาหาร 142 3.4.3) สตวพนทองนำและการใชเปนดชนชวดคณภาพสงแวดลอมทางนำ 145

3.5) บทสรปภาพรวม 147

บทท 4 149 ระบบนเวศปำกแมน ำ 4.1) ลกษณะจำเพาะและการใชประโยชนในพนทปากแมนำ 151 4.1.1) ลกษณะจำเพาะ ขอบเขต และรปแบบของพนทปากแมนำ 151 4.1.2) สถานการณ ปญหา และผลกระทบจากการใชประโยชน 161 4.1.3) อทธพลของปจจยจากแผนดนตอระบบนเวศปากแมนำ 176 4.2) ลกษณะทางนเวศวทยาและหวงโซอาหารในพนทปากแมนำ 187

4.2.1) ระบบการผลตทรพยากรและหวงโซอาหารในมวลนำ 187 4.2.2) ระบบการผลตทรพยากรและหวงโซอาหารบรเวณพนทองนำ 198

4.3) ปจจยทสำคญทางนเวศวทยาและอทธพลตอสงมชวตในพนทปากแมนำ 205 4.3.1) ความเคมของนำ 205 4.3.2) ดนตะกอนพนทองนำ 214 4.3.3) ออกซเจนละลายนำ 219 4.3.4) อณหภมของนำ 221

4.3.5) แรธาตอาหารในนำ 222 4.4) บทสรปภาพรวม 230

บทท 5 232 กำรประเมนสถำนกำรณส งแวดลอม ควำมอดมสมบรณ และมลภำวะของระบบนเวศทำงน ำ 5.1) การประเมนสถานการณคณภาพนำ 233

5.1.1) มาตรฐานคณภาพนำเพอการบรหารจดการแหลงนำ 234 5.1.2) ปจจยคณภาพนำและการประเมนสถานการณสงแวดลอมทางนำ 236

5.2) การประเมนสถานการณความเปนอยของทรพยากรสงมชวตทางนำ 241 5.2.1) ปจจยสงแวดลอมและความเปนอยของสงมชวตทางนำ 241 5.2.2) การตอบสนองของสงมชวตในแหลงนำ 243 5.2.3) ความจำเพาะของปจจยสงแวดลอมทางนำในระบบนเวศนำตก 250

5.2.4) ความจำเพาะของปจจยสงแวดลอมทางนำในระบบนเวศแมนำ 252 5.2.5) ความจำเพาะของปจจยสงแวดลอมทางนำในระบบนเวศปากแมนำ 254

5.3) การประเมนสถานการณความอดมสมบรณและกำลงผลตของแหลงนำ 261 5.3.1) ความสำคญและความเปนมาในการศกษาความอดมสมบรณของแหลงนำ 261

5.3.2) การจำแนกระดบความอดมสมบรณของแหลงนำ 263 5.3.3) ปจจยชวดความอดมสมบรณของแหลงนำทสำคญ 269 5.3.4) ดชนทางนเวศวทยาและการประเมนความอดมสมบรณของแหลงนำ 275

5.4) การประเมนสถานการณดานมลภาวะของแหลงนำ 277 5.4.1) เกณฑคณภาพนำและการประยกตใชเพอประเมนสถานการณมลภาวะ 277

5.4.2) แนวทางกำหนดประเภทของมลพษเพอการศกษาตดตามทเหมาะสม 279 5.4.3) แนวทางกำหนดพนทสำหรบการศกษาสถานการณมลภาวะ 282 5.5) บทสรปภาพรวม 288

บทท 6 290 สถำนกำรณปญหำยโทรฟเคชนและแนวทำงในกำรจดกำร 6.1) ความเปนมาและผลกระทบของปญหายโทรฟเคชน 291 6.2) สถานการณและปญหายโทรฟเคชนในแหลงนำประเภทตาง ๆ 294 6.2.1) สถานการณและปญหายโทรฟเคชนในแหลงนำนง 294 6.2.2) สถานการณและปญหายโทรฟเคชนในพนทแมนำ 299 6.2.3) สถานการณและปญหายโทรฟเคชนในพนทปากแมนำ 303

6.3) ปจจยทางนเวศอทกวทยาและบทบาทตอกระบวนการยโทรฟเคชน 308 6.3.1) อตราการถายเทของมวลนำ 308 6.3.2) แรธาตอาหารในนำ 312 6.3.3) องคประกอบทางชวภาพในระบบนเวศทางนำ 315 6.3.4) แสงในระบบนเวศทางนำ 317 6.3.5) ความเรวในการไหลของนำ 319 6.3.6) ลกษณะจำเพาะทางภมสณฐานวทยาของแหลงนำ 322

6.4) การดำเนนการเพอแกไขปญหายโทรฟเคชน 324 6.4.1) การดำเนนการทวไป 325

6.4.2) แนวคดและการวจยเพอการแกปญหายโทรฟเคชน 326 6.5) บทสรปภาพรวม 334

บทท 7 336 นเวศอทกวทยำและกำรจดกำรเชงอนรกษ 7.1) ฟงกชนของระบบนเวศและแนวคดในการจดการเชงอนรกษ 338

7.1.1) การกำหนดเปาหมายของการอนรกษ 339 7.1.2) การกำหนดปจจยเพอใชในการศกษาตดตาม 340 7.1.3) การกำหนดเกณฑเพอการประเมนปจจยเปาหมาย 344

7.2) แนวทางการจดการเชงอนรกษทเหมาะสมกบระบบนเวศ 352 7.2.1) แนวทางการจดการระบบนเวศแหลงนำตกและลำธารสาขา 353 7.2.2) แนวทางการจดการระบบนเวศแมนำ 356 7.2.3) แนวทางการจดการระบบนเวศปากแมนำ 361

7.3) ปจจยทมบทบาทตอความสำเรจในการจดการเชงอนรกษ 365 7.3.1) การสรางเสรมความรและเครอขายทางวชาการ 366 7.3.2) การปรบปรงแกไขกฎระเบยบและมาตรการ 368 7.3.3) การสรางเสรมประสทธภาพของระบบการบรหารจดการ 368 7.3.4) การสรางเสรมประสทธภาพของทรพยากรบคคล 369

7.4) บทสรปภาพรวม 371

บรรณานกรม 373 ดชนค าส าคญ 403

จากตนน าถงปากแมน า บทบาททางนเวศอทกวทยาและการจดการเชงอนรกษ 1

บทท 1

ลกษณะจำเพาะ ความสำคญ และคณคาของแหลงนำไหล Specific Characters, Importance and Values of Running Waters

แหลงนำไหล (Running waters) เปนระบบนเวศทมลกษณะเฉพาะตว มลกษณะแตกตางจากระบบนเวศอน ๆ ทเหนไดเดนชดทสด คอ การทมวลนำภายในระบบนเวศมการเคลอนตวอยตลอดเวลา ซงเมอพจารณาแหลงนำไหล อาท แมนำ เราพบวาการไหลของมวลนำในพนทแมนำ มกมทศทางไปในทางเดยวกนในเขตพนทของลำนำชวงหนง ๆ ซงความเรวในการไหลของนำมกจะมคาสงในบรเวณแนวกลางรองนำ และลดตำลงในบรเวณใกลขอบฝง หรอในบรเวณทพบสงกดขวาง อาท ดงพรรณไมนำทขนกระจายอยางหนาแนนอย (ภาพท 1.1)

(ก) (ข) (ค)

ภาพท 1.1 ลกษณะโครงสรางทางสณฐานวทยาและนเวศวทยาในระบบแมนำแตละแหงทมบทบาทตอการไหลของมวลนำ (ก; แมนำเพชรบร, ข; แมนำยม, ค; แมนำนาน)


โครงสรางทางสณฐานวทยา อาท ความกวาง ความลาดชน และลกษณะของสงกดขวางทางกายภาพทมในลำนำ นบเปนปจจยสำคญททำใหความเรวในการไหลของนำเปลยนแปลงไป ความเรวในการไหลของนำจะมคาทลดลงในบรเวณของลำนำทมความลาดชนตำ (อาท แมนำยม ในเขตอทยานแหงชาตภนาง; ภาพท 1.1 ข) แตจะมคาสงในบรเวณแมนำทอยใกลเขตแนวเขาทมความลาดชนสง (อาท แมนำนาน ในเขตอทยานแหงชาตแมจรม; ภาพท 1.1 ค) สวนลกษณะทางนเวศวทยาในระบบแมนำแตละแหงทมบทบาทตอความเรวในการไหลของมวลนำนน จะพบเหนไดจากการทภายในลำนำมการเจรญของพรรณไมใตนำอยางหนาแนน ซงมกพบในแมนำทคอนขางใส (อาท ในแมนำเพชรบร เขตอำเภอบานลาด; ภาพท 1.1 ก) ลกษณะทมพรรณไมนำดงกลาว มผลทำใหความเรวในการไหลของนำลดลงไดอยางชดเจน

ลกษณะการเคลอนตวของนำในรปแบบตาง ๆ นบวามบทบาทและความสมพนธกบลกษณะทางสณฐานวทยาของลำนำหรอพนทองนำ นอกจากน ยงมความเชอมโยงไปสการเกดแหลงทอยอาศยทมความจำเพาะตามเขตพนท (Specific habitat) เกยวของลกษณะการถายทอดพลงงานและอาหารในสายใยอาหาร (Trophic dynamics) การขนสงและการหมนเวยนของแรธาตอาหาร (Nutrient transportation and cycling) และกระบวนการเปลยนแปลงทางชวเคมหรอธรณเคม (Biogeochemical changes) ในมวลนำ รวมทงในบรเวณพนทองนำ ลกษณะดงกลาวนจดเปนความจำเพาะทางดาน “นเวศอทกวทยา” ทปรากฏภายในระบบนเวศยอยตาง ๆ ของลำนำ ซงมบทบาทสำคญตอการพบความหลากหลายทางชนด ความชกชม และความเปนอยของทรพยากรสงมชวตทางนำทกประเภททมในแหลงนำ

1.1) ลกษณะทวไปของแหลงนำไหล

ในแหลงนำไหลมปจจยทสำคญมาก คอ ความเรวของนำ ซงมบทบาทตอกระบวนการทงทางกายภาพและเคมตอสงมชวตในแหลงนำ ความเรวในการไหลของมวลนำจะเปลยนไปตามอทธพลของการมสงกดขวาง หรอการเกดกลมของพรรณไมนำในพนทลำนำแตละชวง นอกจากน ยงแตกตางกนไปตามระดบความลกและความลาดชนของลำนำ รวมทงอทธพลจากการเสยดทานหรอแรงตานทมาจากบรเวณพนทองนำซงอาจเปนพนดนโคลน ทราย หรอหน ทแตกตางกนไปใน แตละแหงดวย

เมอพจารณาไปยงบรเวณแมนำลำธารโดยทวไป เรามกเหนลกษณะของนำเพยงบรเวณผวหนานำ อาจมองเหนลกษณะของโครงสรางทางกายภาพของแมนำ หรอพบความแตกตางระหวางขอบฝงดานหนงกบอกดานหนง อยางไรกตาม นบเปนเรองสำคญทควรจนตนาการใหเหนภาพในมต


ทเชอมโยงตอไปดวยวาภายในสายของแมนำลำธารแตละแหงนน นบเปนบาน หรอเปนแหลงทอยอาศยของสงมชวตอยางหลากหลาย ซงเปนระบบนเวศทมความสมบรณในตวเอง

ในระบบนเวศแมนำลำธาร ประกอบดวยทงผผลต (อาท สาหราย และพรรณไมนำ) ผบรโภค (อาท หอย ปลา และกง) (ภาพท 1.2) รวมทงมผยอยสลาย (อาท แบคทเรยในนำและในดน) ทเรามองไมเหนดวยตาเปลา จดเปนระบบนเวศทไมเคยหยดนง เนองจากทงสงมชวตและตวกลาง (ซงกคอ มวลนำ) ยอมมการเปลยนแปลง หรอเคลอนตวอยางตอเนองไดตลอดเวลา

(ก) (ข) (ค)

(ง) (จ) (ฉ)

ภาพท 1.2 ลกษณะของสงมชวตกลมตาง ๆ ทพบในระบบนเวศแมนำลำธารของประเทศไทย (ก; สาหรายสเขยวแกมนำเงน , ข; สาหรายสเขยว , ค ; พรรณไมนำกลมสนตะวา, ง; หอยคน, จ; ปลาซวใบไผ และ ฉ; กงนำตกขนาดเลก)

การเคลอนตวของมวลนำอยางตอเนองนน เกดขนตงแตชนนำทอยผวบนสด ลงไปถงบรเวณทชดกบพนทองนำทางดานลาง หากเรามโอกาสไดลงไปสมผสและพจารณาถงการเปลยนแปลงดวยตนเองอยางจรงจงแลว จะเหนไดวาในระบบของแมนำลำธารมการเคลอนตวของมวลนำเกดไดทงในแนวราบ ในลกษณะการเคลอนเปนเสนทางตามลำนำ (Laminar flow) และการเคลอนตวในแนวดง (Advection) ทมลกษณะคลายการหมนวนเปนวงลงไป แลวหมนกลบขนมาเปนระลอก ๆ ในรปแบบทคลายเกลยว (Spiral movement) ไปตามทศทางของนำ โดยเมอสงเกตทผวหนานำจะเหนลกษณะคลายเปนวง เกดขนเปนระลอก ๆ (ภาพท 1.3)


อยางไรกตาม มวลของนำโดยรวมจะมการไหลลงไปตามความลาดชนของพนท (ไหลจาก ทสงลงสทตำ) โดยในระหวางทางทนำมการเคลอนตวไปนน จะเกดกระบวนการเคลอนยายถายเทของมวลสารตาง ๆ ตามลกษณะทางกายภาพและทางเคมของสารทปรากฏ นอกจากน ยงมมวลสารอกหลายประเภททมบทบาทเกยวของกบการเจรญเตบโตของสงมชวตในนำ (อาท แรธาตอาหารทละลายนำ) กจะถกสงมชวตดงไปใชในกระบวนการทางชวเคม การเจรญเตบโต และการสรางสารอนทรยสะสมภายในเซลล ฯลฯ ซงสารดงกลาวสามารถหมนเวยนกลบมาโดยการถกยอยสลาย เกดเปนวฎจกรกลบสการเปนสารอนนทรยไดอกครง ทงน จะขนอยกบชวงฤดกาลทเราศกษาตดตาม ซงจะมความจำเพาะไปตามตำแหนงตาง ๆ ในแมนำ และสามารถเปลยนแปลงไปตามระยะทางของลำนำไดตลอดเวลา

ภาพท 1.3 ลกษณะของผวหนานำทแสดงการเคลอนตวของนำในรปแบบหมนวนหลายทศทาง (สถานท: แมนำเพชรบร เขตอำเภอแกงกระจาน จงหวดเพชรบร)


1.2) แมนำและสมดลนำบนผวโลก

จากการศกษาทผานมาพบวา นำทปรากฏบนผวโลกนนแตเดมไดรบการผลกดนขนมาจากชนใตเปลอกโลกดวยอทธพลของภเขาไฟ (Cushing and Allan, 2001) นำทมบนผวโลกทำใหเกดสรรพสงทมชวตและเกดกระบวนการทางกายภาพและชวเคมตาง ๆ อยางมากมายและตอเนอง ทงน เนองจากนำบนผวโลกเชอมโยงกบนำในชนบรรยากาศโดยรอบโลก ซงทงหมดมการเปลยนแปลงสถานภาพอยตลอดเวลา เกดเป นวฏจกรหมนเวยนของนำท ไมรจบ โดยผานกระบวนการทเราคนเคยกน อาท การตกของนำฝน การระเหยของนำบรเวณผวดน การแทรกซมของนำผานชนผวดนลงไป และการไหลบาของนำไปตามทตาง ๆ เกดเปนลำธารขนาดเลก เปนหวย หนอง บง หรอรวมตวกนเปนลำนำ เกดเปนสายของแมนำไหลลงสพนททมความลาดชนตำกวา ตอเนองไปถงพนทราบลม ปากแมนำ แลวไหลออกสทะเล และมหาสมทรในทายทสด เพอใหงายตอการตดตามและทำความเขาใจ ตลอดจนการนำขอมลความรไปสการบรหารจดการระบบนำทเหมาะสมในภายหลง นกวทยาศาสตรจงนยมจำแนกเขตพนทของระบบนำ ทพจารณาออกเปนสวน ๆ และศกษาทศทางและอตราการถายเท (Flux) ของมวลสารในระหวางสวนตาง ๆ นน ซงหากพจารณาดานวฏจกรของนำในภาพรวม (ภาพท 1.4) เราจะพบวามวลนำ ในบรรยากาศของโลกทกระจายหมนเวยนอยในระบบของพนแผนดน และในระบบทะเลและมหาสมทร มอยประมาณ 180,000 และ 820,000 ลกบาศกกโลเมตร ตามลำดบ

ภาพท 1.4 วฏจกรของนำทหมนเวยนระหวางระบบในพนแผนดนกบระบบทะเลและมหาสมทร

(ทมา: ปรบปรงจาก Cushing and Allan, 2001)

แผนดน

ทะเล

390,000 430,000

70,000 110,000 40,000

หนวย: ลกบาศกกโลเมตร

ระดบนำใตดน

นำทา

นำไหลจากทสง

นำไหลใตดน

นำไหลบา บนผวดน

การระเหย การคายนำ หยาดนำฟา

การระเหย หยาดนำฟา


ในเขตพนแผนดนนน มสดสวนของนำทระเหยหรอเปลยนรปไปในชนบรรยากาศ ในระดบประมาณ 70,000 ลกบาศกกโลเมตร ขณะทนำทตกลงมาจากชนบรรยากาศมระดบประมาณ 110,000 ลกบาศกกโลเมตร (ภาพท 1.4) สดสวนของการถายเทจากชนบรรยากาศทมากกวาน ทำใหมวลของนำจากแผนดนไดไหลลงสระบบทะเลและมหาสมทรประมาณ 40,000 ลกบาศกกโลเมตร ขณะท นำทระเหยจากเขตมหาสมทรกไดหมนเวยนกลบมาสทผวโลกในสดสวนเชนเดยวกน (Cushing and Allan, 2001)

นกอทกวทยานยมใชหลกการสมดลของสาร (Mass balance) ภายในระบบ เพอศกษาการเคลอนยายถายเทของสารในแหลงนำ ซงหลกการนเราสามารถนำมาประยกตใชในการตรวจสอบลกษณะของระบบลมนำและผลกระทบตาง ๆ ทเกดขนได โดยในการศกษาปรมาณนำ ทไหลเขาออกในระบบของแมนำหนง ๆ หากไมมการเพมหรอลดปรมาณนำทเกดจากระบบผนนำ ปรมาณนำทไหลเขาสระบบควรจะตองเทากบปรมาณนำทไหลออกจากระบบ จากแนวคดดงกลาวเราจงสามารถคำนวณหาปรมาณหรอความเขมขนของสารสำคญตาง ๆ ทถกเคลอนยายเขาออกระหวางสวนตาง ๆ ของลำนำ หรอใชประมาณสดสวนของอนนทรยสารทแปรรปไปหรอเปลยนสภาพเขาสสงมชวตชนดตาง ๆ ในระบบนเวศของลำนำได ตามธรรมชาตพบวาปรมาณนำทไหลอยในระบบแมนำ รวมทงบรเวณลำธารนำทอยใตดนนน มระดบนอยกวาหนงในสามสวนของปรมาณนำฝนทตกลงมาทผวโลกทงหมด ทงน เนองจาก นำสวนใหญไดมการระเหยกลบขนไปสชนของบรรยากาศดงเดม และนำอกสวนหนงใ นชนบรรยากาศกมาจากการคายนำของพชบนผวโลก เมอพจารณาในแตละสวนยอยของบรเวณผวโลกเขตตาง ๆ อาจพบการเกดสมดลของระบบการหมนเวยนนำไดยาก ในพนทหนง ๆ ของแตละภมภาคอาจมการระเหยของนำออกสชนบรรยากาศมากกวาอกพนทหนง ขณะทในบางพนทอาจพบแมนำทมมวลของนำมหาศาลไหลลงสทะเลอยางตอเนอง บางแมนำในอกพนทหนงการไหลของนำอาจไหลชาลงเรอย ๆ เสมอนมนำตนทนทกำลงลดนอยถอยลงไปทกท สงผลใหมวลนำทไหลลงสเขตทะเลลดลงตามไปดวย อยางไรกตาม ความสมดลของนำในระบบมหภาคยงคงเกดขนอยางตอเนอง ซงนบเปนระบบมวลรวมของนำในพนททวทงโลก

ความแตกตางทเกดขนในแตละพนท นอกจากจะขนอยกบอทธพลของลกษณะทางสณฐานวทยาและอตนยมวทยาตามธรรมชาตแลว การปรบเปลยนพนทโดยรอบแหลงนำเพอตอบสนองตอความตองการในการใชประโยชนของผคนในรปแบบตาง ๆ โดยเฉพาะเพอการ ตงถนฐาน การสรางบานเรอนทอยอาศย การสรางชมชนเมองทขยายตวอยางรวดเรว และการใชพนทโดยรอบแมนำประกอบอาชพทางการเกษตรกรรมและอตสาหกรรม กนบวามบทบาทตอ ทงปรมาณและคณภาพของนำในแตละพนทของลำนำไดอยางชดเจน


ดงตวอยางงานศกษาวจยในพนทลมนำทาจน ซงเปนลมนำทมการใชพนทโดยรอบเพอการทำนาตงแตในชวงตอนบน (ในเขตจงหวดชยนาท) ลงมาถงตอนกลาง (ในเขตจงหวดสพรรณบร และจงหวดนครปฐม) เราพบวาในมวลนำของแมนำชวงตอนกลางนน มความเขมขนของสารในกลมแอมโมเนยม รวมทงไนเตรทไนโตรเจน ทเพมสงขนจากระดบพนฐานเดม (ระดบในมวลนำตนทน ท ไหลลงมาจากแม นำเจ าพระยา) ได ถงประมาณ 2 - 3 เทา (Meksumpun et al., 2008; Thaipichitburapa et al., 2010) อนง ถงแมวาปรมาณนำในแมนำบนพนผวโลกจะนบเปนปรมาณทไมมากนก และคดเปนสดสวนทนอยกวาหนงในสามของปรมาณนำฝนทตกลงมาบนผวโลก อยางไรกตาม สดสวนดงกลาวนบวาใหคณคาตอมนษยเราในการดำรงชวตประจำวนเปนอยางยง หากเรายนอยรมฝงแมนำและมองดสายนำทกำลงไหลไปอยนน เราอาจมองเหนแคเพยงมวลนำทเคลอนตวเฉพาะบรเวณ เบองหนาเรา แตหากพจารณาใหดแลวจะพบวาสายนำบรเวณหนง ๆ จดเปนสวนของเครอขาย หรอ “Network” ของระบบลมนำ ทมตนนำซงอาจเปนสายนำจากลำหวยขนาดเลกในพนทสง (Headwater streams) มทมาจากหลายทศทาง ไหลรวมกนลงมา เกดเปนเสนสายของแมนำ ทเราเหนอยตรงหนา

ตวอยางของ “แมนำเพชรบร” ใน ภาพท 1.5 ซงแสดงการไหลของมวลนำจากเขตตนนำบรเวณภเขาสงทางฝงตะวนตกเฉยงใตของพนทลมนำ ไหลขนไปทางทศเหนอและเขาสระบบนเวศอางเกบนำเขอนแกงกระจานทมระดบความสงทลดหลนกนลงมา แมนำเพชรบรในสวนกอนไหลเขาอางเกบนำ ถกจดวาเปน “แมนำเพชรบรตอนบน” และหลงจากตอนทายของอางเกบนำ ถกจดวาเปน “แมนำเพชรบรตอนกลาง” ซงไดไหลพาดผานไปตามเขตทราบตำทอยถดลงมาไปทางทศตะวนออก โดยในระหวางทางมแมนำสายยอยจากแหลงตนนำอน ๆ (อาท ลำหวยแมประจนต ทรบนำมาจากเขตจงหวดราชบร ) ไดไหลมาบรรจบรวมตวกนกบแมนำสายหลก แมนำเพชรบร ในสวนทนบจากเขตอำเภอเมองลงไปนน ถกจดวาเปน “แมนำเพชรบรตอนลาง” ซงเปนบรเวณทมการใชทดนโดยรอบในการทำกจกรรมการเกษตรและเปนแหลงทอยอาศยเพมมากขนอยางชดเจน และทายทสด มวลนำในแมนำเพชรบรไดไหลลงสพนทอาวไทยตอนใน ในเขตอำเภอบางตะบน และอำเภอบานแหลม จงหวดเพชรบร ซงอยทางตะวนออกสดของพนทลมนำ

ภาพรวมของแมนำเพชรบรดงกลาว เปนลกษณะการเคลอนตวของมวลนำ จากเขตตนนำในบรเวณเทอกเขาสง จนกระทงไหลออกสทะเล ซงเปนลกษณะของ Network ทกวางขวาง และในระหวางเสนทางการเคลอนตวของนำตามระยะทางนน มการเกดปรากฏการณและการเปลยนแปลงตาง ๆ ในมวลนำ ทงทมาจากอทธพลตามธรรมชาตของพนทและสภาวะภมอากาศ และจากอทธพลของการใชประโยชนในพนทโดยชมชนรอบแหลงนำ ซงนบเปนลกษณะใน Network การไหลของนำ


ทมวลนำมการเปลยนแปลงทงในทางคณภาพและปรมาณอยางตอเนองเปนลำดบจนถงเขตทะเล (ภาพท 1.5)

ภาพท 1.5 โครงสรางทางภมสณฐานวทยาและเครอขาย (Network) ของ “ลมนำเพชรบร” จงหวดเพชรบร จากเขตตนนำทางทศตะวนตกเฉยงใต ไหลลงสอาวไทยทางดานตะวนออกของพนท (ทมา: ปรบปรงจาก กรมแผนททหาร, 2554) อนง Cushing and Allan (2001) ระบ วาปรมาณนำจดทม นษยเราใชได ในบรเวณ

พนผวโลก (2.8 %) นบวามปรมาณเพยงเลกนอยเมอเทยบกบมวลนำทงหมดทมบนโลกน ซงในสดสวนของปรมาณนำจดทมนน แหลงนำจดทสำคญอยในสวนของผวโลกทเปนนำแขง 2.2 % สวนอก 0.6 % จะเปนนำทอยใตดน การศกษาทผานมาพบวาปรมาณนำจากทะเลสาบเขตนำจด มสดสวนนอยกวาหนงในรอยของปรมาณนำจดบนผวโลกทม สำหรบนำจดจากแหลงแมนำมปรมาณนอยกวานนลงไปอก โดยมสดสวนนอยกวาแหลงนำในพนททะเลสาบนำจดถงประมาณ 10 เทา

ตำ -0.001 เมตร

สง 1,505 เมตร

ความสงจากระดบนำทะเล

20 กโลเมตร

N

สมทรสงคราม

อาวไทย อางเกบนำเขอน

แกงกระจาน

N

อาวไทย

แมนำเพชรบร ตอนลาง

แมนำเพชรบรตอนบน

หวยแมประจนต

เพชรบร

เสนทางลำนำ


ดวยขอมลทมดงกลาว จงพบวาแหลงนำจดของมนษยเรานนมในปรมาณทจำกดมาก และนบเปนเรองททกคนควรไดตระหนกถงความสำคญ และหนมาใหความสนใจในการอนรกษดแลแหลงนำจดทมอยางจรงจง ทงน เพออนาคตของคนรนลกรนหลานทจะมแหลงนำทดสำหรบ การใชประโยชนไดสบตอไป

1.3) ระบบแมนำและการศกษาทเกยวของ

Allan (1995), Stanford (1996), Cushing and Allan (2001), แล ะ Gordon et al. (2004) ไดอาศยหลกการทางอทกวทยาของลมนำในการจดจำแนกระบบแมนำแบบพนฐาน ซงเปนทนยมใชกนเพอการศกษาวจยในดานตาง ๆ การจำแนกดงกลาวใชกรอบแนวคดจากลกษณะตามธรรมชาตของแมนำ ซงเรมนบตงแตจดกำเนดของแมนำจนถงตอนทายสดของแมนำตามลำดบลงไป

จดกำเนดของแมนำ พบอยในเขตของพนทปาเขาในบรเวณทมความอดมสมบรณและ มความชมชนสง (มกเปนเขตปาตนนำ “Headwaters” ทจดเปนพนทอนรกษ) ซงแมนำทพบในตอนตนน มกอยในลกษณะของลำหวยนำตกหรอลำธารขนาดเลก ซงอาจมความกวางไมเกน 2 - 3 เมตร ลำธารในพนทตนนำดงกลาว เกดจากการอมตวของตานำในดน ซงผลกดนใหมวลนำไหลซมออกมา ไหลมารวมกนจนเปนลำธารเลก ๆ ซงพนทโดยรอบมกมลกษณะเปนปาทบ มความชมชนสง และมความอดมสมบรณของพรรณไมชนดตาง ๆ อยางหนาแนน ลำธารนำในลกษณะเชนนจดเปนลำธาร อนดบท 1 (1st Order stream) ของระบบแมนำ ซงสามารถพบไดในทสง โดยอาจมความลาดชนของพนทแตกตางกนไป ดงตวอยางของพนทตนนำของลมนำเพชรบร (ภาพท 1.6 บนซาย) ในเขตอทยานแหงชาตแกงกระจาน จงหวดเพชรบร

การไหลของนำในระบบนเวศลำธารตนนำขนาดเลกในพนทปานน ไดรบอทธพลโดยตรงจากปรมาณนำฝนทตกลงมา ลำธารบรเวณดงกลาว ในบางครงเราอาจไมพบการไหลของนำเลย เพราะปรมาณนำอาจนอยลงมาก โดยเฉพาะในหนาแลง และในบางชวงเวลานำกอาจเหอดแหงไปได ซงในภาพรวมแลวลำธารนำในอนดบท 1 น จะมปรมาณและอตราไหลของนำ รวมถงความกวางและความลกของตวลำธารทผนแปรไปตามเวลาไดมาก ดวยเหตดงกลาว ระบบนเวศลำธารตนนำ จงมกมความหลากหลายของสงมชวตทคอนขางตำ และพบปรมาณของสงมชวตทางนำทไมแนนอนตามไปดวย (จารมาศและคณะ 2554)

ในพนททมความลาดชนสงภายในเขตปาเขาอนอดมสมบรณ นำจากลำหวยนำตกหรอจากลำธารสายเลก ๆ จะไหลลงมาตามระดบของชนความสงในพนท เกดการไหลมารวมตวกนในแนวรองเขาหรอในพนททตำกวา และเกดเปนลำธารนำทเรยกวา ลำธารอนดบท 2 (2nd Order stream;


ภาพท 1.6 บนขวา) ซงมขนาดใหญขน มมวลนำมากขน และนอกจากจะเปนมวลนำทไหลไปบน ผวดนแลว ยงเรมเกดเครอขายของนำใตดนทอมตวและเชอมโยงสกน ทงทางดานขางและแนวใตพนของลำธาร ซงจะผลกดนใหลำธารนำในอนดบท 2 น มปรมาณนำไหลอยางตอเนองตลอดแทบทงป

ภาพท 1.6 ลกษณะของลำธารตนนำทพบในบรเวณปาเขาอนชมชนและอดมสมบรณในเขตอทยานแหงชาตแกงกระจาน จงหวดเพชรบร (ภาพบน ซายและขวา) และสวนตนของแมนำเพชรบร ณ บรเวณทรบนำจากลำหวยตะเกลพาด (ภาพลาง) (ทมา: จารมาศและคณะ 2550)


ลำธารนำในอนดบท 2 น สามารถไหลไปรวมกบลำธารขนาดเลกอน ๆ ตามลกษณะทางภมสณฐานวทยา และเกดเปนลำธารนำในอนดบท 3 (3rd Order stream) ซงสามารถไหลรวมตวกนตอ ๆ ไป เปนลกษณะของแมนำสายตาง ๆ (ภาพท 1.6 ลาง) และพฒนาเกดเปนโครงสรางเครอขาย (Network) ของระบบแมนำ ดงตวอยางของระบบแมนำเพชรบร จากเขตตนนำจนถงพนทปากแมนำ (ภาพท 1.5) ทเกดเปนเครอขายของแมนำทมขนาดใหญขนเปนลำดบ (ดรายละเอยด

เพมเตมไดในบทท 3)

ภาพท 1.7 ลกษณะของพนทปลายนำ ซงเปนบรเวณท แมนำไดรบนำจากแมนำสาขาตาง ๆ ทำใหมขนาดใหญขน และไหลรวมลงสพนทชายฝงทะเลเกดเปนระบบนเวศนำกรอยขนมา (ภาพถายทางอากาศบรเวณปากแมนำปราณบร ในชวงเดอนสงหาคม 2555) ในประเทศไทย แมนำสวนใหญทไหลจากเทอกเขาสงผานลงสทราบตำ มกจะไหลลงสพนท

ชายฝงทะเล เกดเปนบรเวณทมวลนำจดมการผสมผสานกบนำทะเล และเกดการพฒนาของระบบนเวศปากแมนำ (ซงเปนระบบนเวศนำกรอย) ขนมา (ภาพท 1.7) ระบบนเวศนำกรอยจดเปนระบบ


นเวศทางนำทนบวามความอดมสมบรณของทรพยากรทางธรรมชาต และมความหลากหลายทางชวภาพเปนอยางยง

ลกษณะการจดจำแนกระบบแมนำดงทกลาวมาขางตน ทำใหเราสามารถตดตามวเคราะหดานรปแบบและแนวโนมการเปลยนแปลงของคณภาพนำ ซ ง เก ยวของกบกระบวนการ ทางนเวศวทยาภายในระบบแมนำในพนทสวนตาง ๆ ในแตละเขตภมภาคของประเทศได นอกจากน จะทำใหสามารถวางแผนการตรวจวดคณภาพนำเพอการบรหารจดการคณภาพนำ โดยอาจจำแนกลำนำเปนสวน ๆ (Zonation) และทำการประเมนผลกระทบจากปรากฏการณทางธรรมชาต รวมทงอทธพลจากการใชประโยชนทเกยวของโดยรอบ ซงจะทำใหเราทราบทมาทไปหรอสามารถวเคราะหสาเหตแหงปญหาทเกดไดอยางชดเจน ทงน เพอประสทธภาพในการบรหารจดการดานคณภาพนำ การควบคมเรองการปลอยนำเสย และ/หรอการฟนฟพนทสวนตาง ๆ ของลำนำไดอยางเหมาะสมและสอดคลองกบสภาพตามธรรมชาต ในเครอขายของลมนำนน ๆ ไดอยางครอบคลม

การจดจำแนกระบบแมนำน ยงสามารถประยกตใชประโยชนไดในหลากหลายดาน ซงในการศกษาทางภมศาสตรของระบบแมนำ จะพบวาจำนวนของสายลำธารขนาดเลกในแตละอนดบ มกมจำนวนเปน 3 - 4 เทาของลำดบทสงขนไปเสมอ ๆ และจำนวนลำธารเหลานน โดยสวนใหญจะมความยาวนอยกวาครงหนงของสายหลกทไปรวมตวกน นอกจากน มกจะครอบคลมพนทรบนำ ในสวนตอนบนของพนท ซงคดเปนปรมาณนอยกวา 1 ใน 5 สวนของพนทลมนำทงระบบ (Gordon et al., 2004)

อนง แมนำทพบในประเทศไทยของเรามกมขนาดเลกถงขนาดกลาง และแมนำสายหลกโดยสวนใหญจะจดอยในอนดบของแมนำ (River order) ทสง ทงน เนองจากโครงสรางทางสณฐานวทยาของประเทศไทยเปนทราบลมนำกวางใหญ เกดเปนสาขายอยของแมนำลำธารไดหลายสาขา ซงลำนำสาขายอยตาง ๆ เหลานนไดไหลมารวมตวกน เกดเปนแมนำสายหลกซงเปนทรจกกนด อาท แมนำเจาพระยา แมนำแมกลอง และแมนำบางปะกง เปนตน

การทราบขอมลเบองตนทเกยวกบเครอขายของแมนำสายตาง ๆ ดงกลาว จะมบทบาทตอการพนจพเคราะหลกษณะจำเพาะของแมนำแตละสาย ทำใหเราทราบความเชอมโยงและโอกาสความเปนไปในระบบแมนำ และตระหนกไดวากระบวนการในการบรหารจดการแมนำลำธาร เพอการอนรกษและการพฒนาใชประโยชนอยางยงยนนน จำเปนตองคำนงถงตงแตสวนของลำธารตนนำ (Headwater streams) จนกระทงถงแมนำทเปนปลายนำ (Downstream หรอ Low-land river) เนองจากทงหมดเปนระบบทมความเชอมโยง และสงอทธพลถงกนไดอยางตอเนอง


ลกษณะการไหลของมวลนำในแมนำ

การศกษาตดตามปรมาณของนำทไหลผานตำแหนงหนง ๆ ของแมนำ หรอการหาอตราการไหลของนำ ณ จดสำรวจตาง ๆ ตามเวลาทผนแปรในรอบวน แลวนำมาเขยนเสนกราฟทเรยกวา “Hydrograph” เพอแสดงปรมาณการไหล (Discharge) ของมวลนำตามเวลานน นบเปนเครองมอสำคญอยางหนงในการอธบายลกษณะทางอทกวทยาของแมนำ

ปรมาณการไหลของนำดงกลาว มกจะแสดงในหนวย “ลกบาศกเมตรตอวนาท” หรอ “ลกบาศกฟตตอวนาท” ซ งสามารถประเมนไดจากการตรวจวดความเรวของนำท ไหลผานภาคตดขวางหนง ๆ ของลำนำ (นยมตรวจวดความเรวของนำอยางนอย 3 - 7 ตำแหนง ในแนวภาคตดขวาง โดยทงน ขนอยกบความกวาง และลกษณะจำเพาะของแมนำทศกษา)

ภาพท 1.8 แผนภาพแสดงการกำหนดตำแหนงศกษาลกษณะทางสณฐานวทยา (ความกวาง; w, ความลก; d) และตำแหนงตรวจวดความเรวของนำ (จดสสม) ทไหลผานปรมาตร (v) ในสวนยอยตาง ๆ ตามแนวภาคตดขวางของลำนำ

ในการศกษาภาคตดขวางของลำนำ (ภาพท 1.8) โดยทวไปดำเนนการโดยแบงสวนของ ลำนำตามแนวภาคตดขวางออกเปนสวนหนาตดยอย (i) ทเรยงตอกน จากนนวดความกวาง (wi) ความลก (di) และอตราเรว (vi) ในการไหลของนำ ในแตละสวนยอยนน ๆ แลวคำนวณปรมาณ การไหล (Di) ของนำสำหรบแตละสวนออกมา ดงสมการ;

Di = wi x di x vi


หลงจากนน นำคาปรมาณการไหลของแตละสวนยอยมาบวกรวมกน กจะไดคาปรมาณการไหลรวมทผานภาคตดขวางของแมนำ ณ แนวสำรวจนน ๆ

ในการสำรวจปรมาณการไหลของนำในแมนำ หนวยงานทมหนาทในการตดตามตรวจสอบ (อาท กรมชลประทาน และกรมควบคมมลพษ) มกใชเครองตรวจวดปรมาณการไหลอตโนมต (Stream gage) เพอความสะดวกในการตดตามปรมาณ การไหลและการเปลยนแปลงของระดบนำ เครองมอดงกลาวสามารถแสดงขอมลปรมาณการไหลของนำ ทคำนวณจากความสมพนธระหวางอตราเรวและความลกของนำทเปลยนแปลงไปตามเวลา และขอมลทไดในแตละสวนของแมนำ จะสามารถบอกสถานการณของนำทงในรอบวน ตลอดจนลกษณะการเปลยนแปลงตามฤดกาล ตาง ๆ ในรอบป ซงหากมการตดตามอยางสมำเสมอเรากจะสามารถเหนภาพของการเปลยนแปลง ทตอเนองเปนระยะหลายป ซงสามารถนำไปวเคราะหรวมกบขอมลทางอตนยมวทยา และประเมนแนวโนมของการเปลยนแปลงปรมาณนำทจะเกดขนตอไปในอนาคตได

1.4) ความสำคญและคณคาของระบบนเวศแหลงนำไหล

แมนำลำธารนนเปนสวนหนงของวฏจกรนำบนผวโลก ซงเปนตวแปรทสำคญหนงในการแลกเปลยนถายเท ทำใหเกดสมดลของระบบนำทมความสมพนธกบปรมาณและคณภาพนำ ของระบบนำบนผวโลก ในสวนของตวแมนำเองกมการเปลยนแปลงไดตลอดเวลา ไมวาจะเปนการเปลยนแปลงของปรมาณนำทไหล หรอการเปลยนแปลงในรปทรงของลำนำและขอบฝง แมนำยงมการเปลยนแปลงในโครงสรางทางกายภาพ เคม และชวภาพภายในมวลนำไดอยางตอเนอง นบเปนการเปลยนแปลงตงแตอดตกาลนบพนป มาจนถงในปจจบน และในอนาคตทจะเกดจากนไป

แมนำ ถอเปนกลจกรสำคญในการเคลอนยายถายเทเอาแรธาตตาง ๆ จากผนแผนดนลงสเขตชายฝงและเขตทะเล ทำใหแผนดนบรเวณชายฝงคอย ๆ เกดการเปลยนแปลง ซงนบเปนการเปลยนแปลงในรปแบบของพนแผนดนเขตแถบไหลทวปทละนอยมาอยางตอเนอง นำในแมนำสามารถใชในการอปโภคบรโภคในครวเรอน ใชเพอการดำรงชวต การคมนาคมขนสง การผลตพลงงานไฟฟา และการผลตพชผลทางการเกษตรเพอการจำหนาย ทำใหเกดการพฒนาทางเศรษฐกจและสงคมของชมชนโดยรอบ ในมวลของนำเองยงมการผลตทรพยากรทางชวภาพภายในหวงโซอาหารของระบบนเวศทางนำ กอใหเกดทรพยากรสตวนำตามธรรมชาต ทเราสามารถใชเปนอาหารโปรตนทมคณคาได เมอพจารณาถงคณคาของแมนำหรอระบบนเวศแหลงนำไหลตาง ๆ อยางถองแทแลว นอกจากประโยชนซงเกดจากการทมนษยเรานำนำมาใชในการดำเนนชวต หรอเพอการอปโภค


บรโภคโดยตรง แหลงนำไหลยงเออประโยชนในดานทเกยวของกบสงแวดลอมทางธรรมชาต (ทงภายในและภายนอกระบบแหลงนำ) นอกจากน ยงมคณคาในดานการพฒนาของสงคมเมอง มคณคาในการสบสานวฒนธรรม ตลอดจนมคณคาในเชงนามธรรมทกอใหเกดความสขทางจตใจ ของคนเราทมโอกาสไดพบเหน หรอไดสมผสแหลงนำไหลทงดงาม

คณคาทางดานนเวศวทยาและสงแวดลอม

ในทามกลางคณคาทหลากหลายของแหลงนำไหล คณคาทางดานนเวศวทยาและสงแวดลอม อาจเปนเรองทคนสวนใหญมกมองขาม และทำใหเกดปญหาการขาดความรความเขาใจในการอนรกษแหลงนำ รวมทงการบรหารจดการเชงคณภาพไดอยางครบถวนเหมาะสม

คณคาทางดานนเวศวทยาและสงแวดลอมของแหลงนำไหล เกดจากความรและการตระหนกวา แหลงนำไหล จดเปนแหลงนำผวดนแหลงแรก ทกำเนดขนจากความอดมสมบรณของสภาพปาตนนำลำธารในเขตทสง และยงประโยชนตอการผลตทรพยากรมชวตในลำดบของหวงโซอาหารและสายใยอาหารในระบบนเวศ ซงกอใหเกดการขบเคลอนพลวตของอนนทรยสาร ตลอดจนการเคลอนยายถายเทของพลงงานทเชอมโยงกนทงระหวางสงมชวตดวยกน และสงมชวตกบสงแวดลอม

สำหรบในเชงชวเคมในโมเลกล นำ จดเปนสารตงตนทมความจำเปนในกระบวนการสงเคราะหสารอนทรยโดยผผลตขนตนตาง ๆ โดยเฉพาะสาหราย พรรณไมนำ และแพลงกตอนพช ทกระจายอยในแหลงนำ ซงภายใตกระบวนการ “สงเคราะหดวยแสง” (Photosynthesis) นน หลงจากทแพลงกตอนพชหรอผผลตขนตนเหลานนไดรบพลงงานจากแสง ทเปลยนรปมาเปนพลงงานเคมทสะสมไวในเซลล โมเลกลของนำจะถกดงเขาไปใชในขนตอนของการออกซเดชน เพอเอารปของไฮเดรทของออกซเจนเขาไปใชในการสงเคราะหสารอนทรยทมโมเลกลขนาดเลก อาท Pyruvic acid ซงเปนสารตงตนในขนตอนของการสงเคราะหโปรตนตาง ๆ

ในพนทแมนำ ลกษณะในการเคลอนตวของนำทจดเปนลกษณะสำคญของแหลงนำไหลนน ยงนบเปนคณลกษณะทกระตนใหเกดการเคลอนยายของอนภาคขนาดใหญนอยตาง ๆ ตลอดจน ทำใหเกดการแพรกระจายของสารละลายในมวลนำ ซงมบทบาทตอกระบวนการทางกายภาพและกระบวนการทางชวเคมมากมายในระบบนเวศของแหลงนำทเชอมโยงกน

การเคลอนตวของของแขงทอยในรปของสารแขวนลอยภายในมวลนำ ซงถกนำพาโดยอตราการไหลของนำ ยงเปนการสงเสรมใหอนภาคสารตาง ๆ ไดเกดการกระจายตวออกไป จากแหลงกำเนดเดม โดยเฉพาะการกระจายของตะกอนดนและซากพชซากสตวทไหลมาจากพนทสง ไหลลงไปยงพนทบรเวณทตำกวา แลวเกดการตกตะกอนสะสมเปนโครงสรางทางธรณสณฐานวทยา


ของผนแผนดนตามชายนำในรปแบบตาง ๆ ซงทำใหเกดการพฒนาของพนทราบลมชายฝง ตลอดจนการเกดดอนเลนทมสารอนทรยสงในพนทบรเวณปากแมนำ (ภาพท 1.9) ซงนบเปนบรเวณทมความอดมสมบรณ เนองจากการมแรธาตอาหารหมนเวยนสง ลกษณะในภาพรวมดงกลาว นบเปนกระบวนการทเชอมโยงจากผนแผนดน สทองทะเล และมหาสมทร นบแตอดตกาลมาจนถงปจจบน

มวลนำทมการไหลอยในแหลงนำไหลตาง ๆ โดยเฉพาะในลำธารตนนำและในบรเวณแมนำทมความลาดชนคอนขางสง ซงสวนใหญมกมความเรวของนำสงไดถง 40 – 80 เซนตเมตร ตอวนาทนน นบวามบทบาทตอการเคลอนยายอนภาคของแขงทกระจายอยในบรเวณพนทองนำ และกอใหเกดการเปลยนแปลงขององคประกอบอนภาคในพนทองนำทางกายภาพ ซงจะเชอมโยงสพลวตของสมดลทางเคมในบรเวณชนรอยตอระหวางนำและพนทองนำ และทำใหเกดการพฒนาประชากรของสงมชวตพนทองนำ ตลอดจนเกดการเจรญเตบโตขนทดแทนทไดอยางจำเพาะกบพนทแตละสวนของลำธารนำอกดวย (Madsen et al., 2001; จารมาศและคณะ, 2553)

ในการศกษาเชงกายภาพดานการเคลอนยายของอนภาคสารแตละประเภทในบรเวณ พนทองนำนน พบวารปแบบของกระแสนำ (ทงดานความเรวและทศทางของนำ) นบเปนปจจยสำคญทมบทบาทตอการเคลอนยายตะกอนดนหรอกรวดทรายตาง ๆ ในบรเวณพนทองนำ (Bed-loaded transport) (Petticrew and Kalff, 1992; Madsen et al., 2001; Sangmek and Meksumpun, 2013) ซงเมอพจารณาในเชงอทกวทยา ความรในการเคลอนตวของอนภาคขนาดตาง ๆ จะเปนประโยชนตอการประเมนโครงสรางและการเปลยนแปลงของสภาพลำนำ โดยเฉพาะในบรเวณทจำเปนตองมการพฒนาดานการชลประทาน (อาท การจดสรางเขอนกนนำ หรอคลองสงนำเพอการเกษตรกรรม) นอกจากน ความรดงกลาวยงสามารถประยกตใชในการทำนายการเปลยนแปลงโครงสรางของพนทองนำ ในชวงทเกดสภาวะนำทวมหลากในระบบลมนำนน ๆ ไดดวย

เมอพจารณาในเชงชววทยาประชากร การทกระแสนำในแหลงนำไหลนำพาเอาอนภาคขนาดเลกและตะกอนอนทรย ใหกระจายลงมาจากพนทปาเขาอนอดมสมบรณ ไหลลงมาสบรเวณปากแมนำ (ภาพท 1.9) ทนบเปนแนวรอยตอซงความเรวของนำจากแมนำถกลดระดบลงจน แทบหมดนน ลกษณะดงกลาวเสมอนเปน “การสรางบาน” หรอสรางแหลงทอยอาศยใหสงมชวต ไดกอเกดขน ตงแตสงมชวตในกลมของ “ผยอยสลาย” (ซงเปนพวกจลนทรย ททำการยอยสลายสารอนทรยและกอใหเกดการหมนเวยนของสารอนนทรย รวมทงแรธาตอาหารพชชนดตาง ๆ กลบเขาสมวลนำ) กลมของ “ผผลต” (ซงเปนสงมชวตตาง ๆ ทสามารถสงเคราะหสารอนทรย ดวยตวเองไดจากสารอนนทรยทมในแหลงนำ) นอกจากน ยงม “ผบรโภค” (ซงเปนสงมชวตทใชประโยชนจากอนทรยสารทผผลตในแหลงนำสรางขน) ซงมมากมายหลายชนดและอาศยอยรวมกนในพนทบรเวณปากแมนำ


ภาพท 1.9 ลกษณะการทบถมของตะกอนในแนวปาโกงกางและการเกดดอนเลนบรเวณตอนหนา

ของปากแมนำ ซงนบเปนบรเวณทอดมสมบรณ มความหลากหลายในทรพยากรชวภาพสงและเปนพนททำประมงทสำคญของประเทศ (ปาชายเลนบรเวณคลองชาง และพนทเขตปากแมนำบางตะบน จงหวดเพชรบร) ในสวนของ “แพลงกตอนพช” ทถกนำพามาพรอมกบมวลนำจากแหลงนำตอนบน ลงส

พนททางตอนลางบรเวณทถดลงไปนน เราสามารถพบการเปลยนแปลงในโครงสรางของประชาคม ทงเชงคณภาพ (องคประกอบทางชนด) และปรมาณ (ความหนาแนนทพบ) ตามระยะทางในแมนำ ทงน แพลงกตอนพชทพบในระบบนเวศแมนำ มกมการเปลยนแปลงในองคประกอบทางชนด ซงเปนการเกดทดแทนทตามลกษณะจำเพาะของแรธาตอาหารทพบในแตละบรเวณ โดยการไดรบเซลลแพลงกตอนพชทมาจากแมนำทางตอนบน เสมอนเปนการเตม หวเชอ แรกเรมใหลำนำ ในแตละบรเวณ เซลลแพลงกตอนพชเหลานนจะมการเพมจำนวนขนเปนทวคณ หากอยในสภาวะทมแรธาตอาหารพชมากเพยงพอและมระดบแสงทเหมาะสม ซงโดยทวไป ความเขมของสนำจะเพมมากขนเรอย ๆ ตามระยะทางสปลายนำ (Thongdonphum et al., 2011) ซงหมายถงการเพมความหนาแนนของเซลลแพลงกตอนพชทสอดคลองกบลกษณะการไหลของนำทชาลง พรอม ๆ กบการสะสมของปรมาณแรธาตอาหารทเพมมากขนในพนทเขตปากแมนำ ซงโดยรวมเกดจากอทธพลของลกษณะทางนเวศวทยาของแมนำ และบทบาทของชมชนทใชประโยชนในพนทโดยรอบแมนำและบรเวณปากแมนำแตละแหงนนเอง


เมอพจารณาคณคาของแมนำในเชงการรกษาสมดลธรรมชาต หรอการอนรกษสภาพทางธรรมชาตของพนทแหลงนำโดยรอบแลว การมแหลงนำไหลทมวลนำยงคงไหลลงมาจากพนทสง สตอนลางไดอยางตอเนอง ยงนบวาเปน “ระบบแหงการทำความสะอาด” โดยพลงของมวลนำทมาจากธรรมชาตของเขตตนนำ ซงมวลนำทไหลลงมาจะสามารถชะลางเอาความสกปรกหรอเจอจางมลพษตาง ๆ ทเปนอนตราย ใหมระดบความเขมขนทตำลง รวมทงยงชวยนำพาออกไปสระบบทะเลตอนนอก ทหางไกลจากการสมผสของมนษยเราโดยตรงตอไปได ในกรณศกษาระบบนเวศแมนำ ทาจน (Thaipichitburapa et al., 2010) ท กลาวถงศ กยภาพในการบำบดมลภาวะ (Self-remediation potentials) ของลำนำในเขตจงหวดตาง ๆ ตงแตพนทตอนบนทอยในเขตจงหวดชยนาท ลงมาถงพนทตอนกลางในเขตจงหวดสพรรณบร พนทตอนลางในเขตจงหวดนครปฐม จนถงพนทปากแมนำตอนลางสดในเขตจงหวดสมทรสาครนน เราพบวาในสวนของพนทตอนกลางของระบบนเวศแมนำในเขตจงหวดสพรรณบร การทอตราการไหลของนำลดลงจากชวงตนฤดนำหลากเมอเขาสปลายฤดนำหลาก (จาก 24.67 ลานลกบาศกเมตรตอวน เปน 16.82 ลานลกบาศกเมตรตอวน) ไดสงผลใหพนทดงกลาวมประสทธภาพในการบำบดมลภาวะในรปออรโธฟอสเฟตทตำลงจากระดบเดมไดถงประมาณ 59 % ในทางตรงกนขาม พนทในสวนปลายนำลงไป (ซงโดยปกตจะพบปญหาการสะสมของมลภาวะสงมาก โดยเฉพาะในเขตจงหวดนครปฐม) จะพบมวลนำสมทบลงมามากขนเมอเขาสชวงปลายฤดนำหลาก ซงพบวาการทอตราการไหลของนำมคาสงขน (จาก 35.78 ลานลกบาศกเมตรตอวน เปน 51.27 ลานลกบาศกเมตรตอวน) ไดสงผลให พนท ดงกลาวมประสทธภาพในการบำบดมลภาวะในรปออรโธฟอสเฟต ไดสงมากขนจากเดมถงประมาณ 70 %

ปรากฏการณดงกลาวสะทอนใหเหนวาอตราการไหลของนำเปนปจจยสำคญทมบทบาทตอกระบวนการทางชวเคมในระบบนเวศภาพรวมของแหลงนำไหล ดงนน การชะลอตวในความเรวของนำ ไมวาจะเปนการเปลยนแปลงเนองจากอทธพลทางสณฐานวทยาตามธรรมชาตของพนท หรอเปนผลกระทบจากการสรางเขอนหรอทำนบกนขวางทางเดนของนำในรปแบบตาง ๆ สามารถสงผลกระทบใหประสทธภาพในการบำบดมลภาวะของระบบนเวศแมนำตำลง เกดสภาวะของการสะสมมลพษทเพมขน และทายทสดจะเปนผลเสยตอคณภาพชวตของชมชนโดยรอบตอไปได

ดวยเหตน การใหความสำคญในการอนรกษรปแบบและปรมาณการไหลของนำในระบบนเวศแมนำ โดยตระหนกวาเปนสงทสรางคณประโยชนทงในเชงนเวศวทยา สงแวดลอม และคณภาพชวตแกเราทกคนนน จงนบวาเปนประเดนทจำเปน และควรรณรงคใหสงคมในวงกวาง เกดการสรางจตสำนกเชงอนรกษรวมกน ทงน เพอกอใหเกดการใชประโยชนในพนทโดยรอบแมนำอยางระมดระวง ซงจะเปนการรกษาศกยภาพทางนเวศวทยาของระบบนเวศแมนำทมไดอยางเหมาะสมตอไป


ภาพท 1.10 ลกษณะขอบเขตและพนทครอบคลมของ 9 กลมลมนำทมในประเทศไทย (ทมา:

กรมทรพยากรนำ, 2552)


1.5) แหลงนำไหลในประเทศไทย

ในประเทศไทยของเราไดมการใชประโยชนจากแหลงนำไหลอยางหลากหลาย ซ งโดยทวไปพบวา มากกวา 70 % ของแหลงนำไดถกนำขนมาใชเพอการเกษตรกรรมและการอปโภคบรโภค สำหรบการจดจำแนกระบบแมนำของประเทศไทยนน สำนกวจยพฒนาและอทกวทยา กรมทรพยากรนำ (2552) ไดจดแบงลมนำหลกในประเทศไทยออกเปน 25 ลมนำ ดงใน ภาพท 1.10

ภาพท 1.11 สดสวนเชงพนทของ 9 กลมลมนำ และองคประกอบของลมนำสาขาตาง ๆ (ทมา:

ปรบปรงจาก กรมทรพยากรนำ, 2552)


กลมลมนำทคอนขางใหญและครอบคลมอาณาเขตพนทมากกวา 20,000 ตารางกโลเมตร ไดแก กลมลมนำทางภาคใตฝงตะวนออก (51,766 ตารางกโลเมตร) กลมลมนำแมกลอง (30,181 ตารางกโลเมตร) และกลมลมนำบางปะกง (20,373 ตารางกโลเมตร) ตามลำดบ สวนตามเขตชายฝงทะเล เรายงมลมนำทกระจายตวอยทงชายฝงทะเลอนดามน และชายฝงอาวไทยทางตะวนตกและตะวนออก ในขนาดพนททเลกลงมาตามลำดบ (ภาพท 1.10, 1.11)

กลมลมนำทกระจายตวครอบคลมทงประเทศในลกษณะดงกลาวน สะทอนใหเหนถง ความอดมสมบรณของทรพยากรแหลงนำในประเทศไทย ซงกอใหเกดประโยชนตอชมชนตงแตระดบทองถน ทสามารถใชประโยชนจากแหลงนำไดโดยตรงทงการอปโภคบรโภค การเกษตรกรรม และการคมนาคม และยงกอใหเกดความเจรญในระดบภมภาคทขยายวงกวางตามมาจากการพฒนาดานการเกษตร การผลตอาหาร การพาณชย และกจกรรมเชงอตสาหกรรม ซงพฒนามาจากการ ใชประโยชนของแหลงนำในแตละพนทนน ๆ

อนง ลกษณะของระบบลมนำ ทนำพาเอามวลนำใหไหลจากแผนดนในภมภาคตาง ๆ ลงสพนทชายฝงทะเลโดยรอบอาวไทยและในเขตทะเลอนดามน ยงกอใหเกดความอดมสมบรณของพนทชายฝงทะเลทอยในบรเวณรบนำ โดยเฉพาะพนทในเขตอาวไทยตอนใน หรอพนทอาวกงป ดตามชายฝงตาง ๆ ซงนบเปนบรเวณทมการสะสมของตะกอนอนทรยสาร และยงไดรบแรธาตอาหารทมาจากเขตแผนดน

ลกษณะดงกลาว กอใหเกดการขบเคลอนของระบบนเวศ เกดการถายทอดอาหารและพลงงานภายในหวงโซอาหารของระบบนเวศทางนำ ซงสงผลใหเกดการผลตทรพยากรสตวนำ และยงประโยชนตอชมชนและสงคมไดอยางตอเนองมาจนปจจบน

1.6) มนษยและการเปลยนแปลงระบบนเวศแมนำ

อทธพลจากมนษยเราทดำเนนกจกรรมการใชพนทโดยรอบแหลงนำ เพอการอยอาศย การทำการเกษตรและอตสาหกรรม ตลอดจนการปรบเปลยนโครงสรางทางกายภาพของระบบลำนำในรปแบบตาง ๆ เพอวตถประสงคในการผนนำมาใชประโยชน นบเปนสงททำใหระบบแมนำลำธารเกดการเปลยนแปลงรปแบบในการไหลอยางชดเจน นอกจากน การปรบเปลยนลำนำโดยการสรางเขอนหรอทำนบกนขวางลำนำ (ภาพท 1.12) จดเปนกจกรรมจากมนษยอยางหนงทมบทบาทตอระบบนเวศแมนำเปนอยางยง


ภาพท 1.12 ลกษณะของลำธารและแมนำทถกปรบเปลยนโครงสรางทางกายภาพไปจากเดม (ภาพ

บน ซายและขวา; ลำธาร ณ บรเวณกโลเมตรท 18 และตอนทายของแคมปบานกราง อทยานแหงชาตแกงกระจาน, ภาพลาง; แมนำนาน ในเขตอำเภอเมอง จงหวดนาน)


การสรางเขอนโดยทวไปใหประโยชนในการลดอทธพลของการเกดนำทวมหลากในพนทตอนลางของแมนำ และสามารถปรบเสนทางนำหรอจดสรรมวลนำเพอใชประโยชนในดานการชลประทานเพอการเกษตรหรอเพอการผลตกระแสไฟฟา อยางไรกตาม การเปลยนระบบนเวศพนทลำนำธรรมชาตมาเปนเขอน โดยปรบเปนลกษณะของการเกบกกนำนน สรางผลกระทบตอคณภาพของมวลนำทไหลมาอยางตอเนองไดอยางเดนชด โดยคณภาพนำในบรเวณทายเขอนจะเปลยนไป (โดยเฉพาะการเกดปญหาการลดลงของออกซเจนละลายนำ) เนองจากการเกดระบบนเวศใหมทแตกตางจากความเปนธรรมชาตเดมของแมนำทเคยเปน (พชาศษฐและคณะ 2554) ทางดานตอนบนของเขอนนน สายนำทไหลลงมาจะปะทะกบมวลนำทถกกกเกบในเขอน ซงทำใหสายนำนนเกดการเคลอนทชาลงตามลำดบ จนเปลยนเปนรปแบบของนำทนงหรอแทบไมมการเคลอนทเลย ในบรเวณตอนกลางและตอนลางของพนทอางเกบนำ

การเกดสภาพของระบบนำนงจากการปดกนขวางทางเดนของนำดงกลาว (ดงตวอยางใน ภาพท 1.12 บนขวา) จะทำใหนำโดยเฉพาะในเขตลกหรอบรเวณทถกเกบกกนานมคณภาพนำทเปลยนแปลงไป ซงในภาพรวมมกจะทำใหระดบของออกซเจนละลายนำลดตำลง เกดตะกอนและซากอนทรยสารตกทบถม และทำใหเกดการเปลยนแปลงของโครงสรางประชาคมสตวนำทม นอกจากน พรรณปลาทเคยเปนชนดหลกในแหลงนำไหลมกจะลดลง และเกดการเจรญทดแทนทดวยกลมของสงมชวตทสามารถปรบตวไดกบสภาพความเปนอยในระบบนเวศแบบใหมนน

อนง กจกรรมการปรบเปลยนพนทโดยการถางพนทเพอเปนทอยอาศย หรอการตดไมทำลายปาเพอทำพนทปลกพช จะทำใหนำทไหลบาจากอทธพลของนำฝนเพมความรนแรงมากขน และเกดการไหลเซาะเปนรองนำหรอลำธารนำทไหลเชยวในชวงเกดพายฝน ในทางตรงกนขาม กจะทำใหบรเวณหนาดนท วางเปลาเหลานนเกดการแหงแลงลงไดอยางรวดเรวในชวงทฝนทงชวง หรอเมอเขาสฤดแลง ลกษณะการใชพนทดนดงกลาวจดเปนปญหาสำคญในปจจบน ซงสรางผลกระทบตอทรพยากรในแหลงนำและระบบแมนำทเชอมโยงตอกนเปนเครอขายในวงกวางดวย จากทกลาวมาขางตนจะเหนไดวา กจกรรมของมนษยมบทบาทตอแมนำเปนอยางมาก อยางไรกตาม สภาพตามธรรมชาตแลวแมนำเองยงเผชญกบการเปลยนแปลงจากระบบธรรมชาต (อาท พาย กระแสลม ความชน และอณหภมของอากาศ) ท เปลยนแปลงไปอยตลอดเวลา นอกจากน ยงมการเปลยนแปลงตาง ๆ ทเกดจากกระบวนการทางกายภาพและกระบวนการทางชวภาพทอยภายในระบบนเวศของแมนำนน ๆ (อาท การเกดสนดอน การกดเซาะขอบฝง และเจรญเตบโตของพรรณไมนำ) การเปลยนแปลงตาง ๆ เหลาน กนบวามบทบาทสำคญทสงผลตอปรมาณการไหลและคณภาพของนำในชวงตาง ๆ ของระบบแมนำไดเชนกน


ผลการศกษาตดตามการเปลยนแปลงตามเวลาของปรมาณการไหลในพนทแมนำลำธาร ทำใหเราทราบวาในชวงเวลาทพจารณาหนง ๆ ไมวาจะสน หรอยาว ปรมาณการไหลของนำจะไมเคยคงทเลย และบางวนอาจพบปรมาณทขน ๆ ลง ๆ เปนพลวตของการเปลยนแปลงตามเวลา ทเฉพาะตว อยางไรกตาม มวลนำในภาพรวมกจะเพมขนอยางชดเจนเมอเขาสชวงกลางฤดฝน โดยเฉพาะในพนทลำธารตนนำ แตถาเปนพนทของแมนำสายใหญ ๆ ซงมพนทรบนำกวางหรอ เกดจากการไหลรวมมาจากแมนำหลายสายมาประกอบกน ปรมาณการไหลของนำกจะเพมขนอยางชดเจนเมอเขาสชวงกลางฤดฝนถงปลายฤดฝน ซงจะเปนระยะเวลาทแตกตางจากในพนทเขตตนนำ

นอกจากลกษณะของการเปลยนแปลงไปตามเวลาแลว แมนำยงมการเปลยนแปลงในดานขนาด หรอพนท ทครอบคลมขนไปยงบรเวณขอบฝงดานขางอยางไมสมำเสมออกดวย โดยทงน การเพมของปรมาณนำจากอทธพลของนำตนทนทเพมมากขน (อาท จากการปลอยนำจากเขอน หรอจากสภาวะทมนำทวมเฉยบพลน) กจะทำใหแมนำเกดการเปลยนแปลงของพนทขอบฝง โดยมกจะถกทวมสงขนหรอลดระดบตำลงไปได ซงเราจะสงเกตเหนแนวของนำทยกระดบขนสงจากเศษซากของพรรณไมหรอกงไมแหงตาง ๆ ในแนวสงสดทนำเพมระดบขนไป นอกจากน อาจสงเกตไดจากลกษณะของการกดเซาะพงทลายบรเวณตลงชายนำทอาจเปลยนรปทรงและความลาดชนไปกได

1.7) บทสรปภาพรวม

ในภาพรวมของลกษณะจำเพาะของระบบนเวศแหลงนำไหลทไดกลาวมาจะเหนไดวาแหลงนำไหล โดยเฉพาะ แมนำ จดเปนพนทซงมวลนำมการไหลอยางไมเคยหยดนง ไมคงท และมสภาพทงภายในและภายนอกทมการเปลยนแปลงตลอดเวลา แหลงนำไหลตาง ๆ ไดรบอทธพลจากโครงสรางของผนแผนดนทางภมสณฐานวทยา ทำให เกดเปนเสนทางการไหลในรปแบบทหลากหลาย ขณะเดยวกนตวแมนำเองกยงมบทบาทตอการเปลยนแปลงทางสณฐานวทยาและนเวศวทยาของพนททเกยวของอยางตอเนองกนไปได

ลกษณะการเคลอนตวของนำในรปแบบตาง ๆ นบวามบทบาทและความสมพนธกบปจจยทางสณฐานวทยาของลำนำหรอพนทองนำ นอกจากน ยงมความเชอมโยงไปสการเกดแหลงทอยอาศยทมความจำเพาะตามเขตพนท เกยวของลกษณะการถายทอดพลงงานและอาหารในสายใยอาหาร การหมนเวยนของแรธาตอาหาร และกระบวนการเปลยนแปลงทางชวเคมในมวลนำ รวมทงในบรเวณพนทองนำ ลกษณะดงกลาวจดเปนความจำเพาะทางดาน “นเวศอทกวทยา” ทปรากฏภายในระบบนเวศยอยตาง ๆ ของลำนำ ซงมบทบาทสำคญตอความเปนอยของทรพยากรสงมชวตทางนำทมในแหลงนำนน


การศกษาเกยวกบแหลงนำไหลในภาพรวม จงควรประกอบไปดวยศาสตรและวทยาการหลากหลายดานเขามาเกยวของ อาท ศาสตรทางธรณ วทยา (Geology) และสณฐานวทยา (Morphology) ทใชเพออธบายปรากฏการณในการเกดของลำนำ ตลอดจนกระบวนการทางกายภาพและเคม ทมบทบาทในการควบคมลกษณะของคณภาพนำ ศาสตรทางอตนยมวทยา (Meteorology) ทใชศกษาผลกระทบจากการเปลยนแปลงของปจจยภายนอก โดยเฉพาะทางดานภมอากาศ และศาสตรทางภมสณฐานวทยา (Morphological geography) ท ใชอธบายการเปลยนแปลงทเกยวของกบการปรบเปลยนพนทบนแผนดน และบทบาทจากกจกรรมของมนษย

นอกจากน ยงมศาสตรทางอทกวทยา (Hydrology) ซงมงเนนการอธบายความสมพนธของมวลนำกบปรมาณนำฝน นำใตดน การไหลของนำบรเวณผวหนาดน รวมถงปรากฏการณตาง ๆ ทสดสวนของนำจะเกดการเคลอนยายถายเทหรอเปลยนแปลงรป ภายในวฏจกรของนำในชนบรรยากาศโดยรวมของโลก และศาสตรทางนเวศวทยา (Ecology) ซงสวนใหญมงเนนการอธบายผลกระทบท เกดจากกระบวนการทางกายภาพและเคมท ม ตอทรพยากรสงมช วต รวมท ง การเปลยนแปลงในโครงสรางประชาคมของสงมชวตทอาศยอยในพนทแมนำนน จากภาพรวมทกลาวมา เราพบวาในการศกษา แหลงนำไหล เพอสรางความรความเขาใจ ทจะสามารถนำไปสการบรหารจดการเชงอนรกษ หรอเพอการสงเสรมการใชประโยชนอยางสมดลและยงยนนน จำเปนตองประมวลความรจากศาสตรหลาย ๆ ดานมาใชรวมกน โดยเฉพาะศาสตรทเกยวของกบดานนเวศวทยาประยกต (Applied ecology) ทมความครอบคลมในการอธบายสถานการณของระบบนเวศจากความสมพนธในหวงโซของสงมชวตชนดตาง ๆ และสภาวะแวดลอม ทงน เพอใชคาดการณหรอทำนายการเปลยนแปลงทจะเกดขน และวางแผนพฒนาการใชประโยชน ใหเกดความสอดคลองและเหมาะสมกบลกษณะจำเพาะของแตละระบบนเวศในแหลงนำไหล สวนตาง ๆ ไดตอไป


บทท 2

ระบบนเวศนำตกและลำธารตนนำ The Waterfall and Headwater Stream Ecosystems

แหลงนำผวดนประเภท นำตก นบเปนแหลงนำทมลกษณะจำเพาะทชดเจน ซงสวนใหญ

เกดจากการไหลรวมตวกนของลำหวยตนนำหลายสาย จนเกดเปนมวลนำทมปรมาณมาก และไหลรวมตวมาจากพนททมความลาดชนสง ซงนำตกโดยทวไปจะไหลผานแนวหนาผาหรอชนหนทมระดบลดหลนกนลงมาตามแนวภเขา สพนททมความลาดชนตำกวาทางดานลางลงไป (ภาพท 2.1)

ภาพท 2.1 ลกษณะของนำตกทพบในพนทปาตนนำลำธารเขตอทยานแหงชาตเขาสอยดาว จงหวดพษณโลก (ชวงกลางฤดฝน ในเดอนกรกฎาคม พ.ศ. 2555)


ในการศกษาเอกสารการวจยทเกยวของกบแหลงนำผวดนทงในและตางประเทศเราพบวาการศกษาตดตามหรอวเคราะหขอมลทางนเวศวทยาของแหลงนำตก โดยเฉพาะในดานความหลากหลายทางชวภาพของทรพยากรมชวตและความสมพนธกบสภาพแวดลอมนนมคอนขางนอย (แสงสรรค , 2546; จารมาศและคณะ , 2552; Torrente-Vilara et al., 2011; Offem and Ikpi, 2012) ทงน อาจเนองจากในอดตทผานมาพนทนำตกไดรบความสนใจในเฉพาะเชงภมสณฐานวทยาและอทกวทยา หรอเพอการเขาไปใชประโยชนจากพนทเพอการทองเทยวเปนหลก (Chester et al., 1999; Fischer and Harris, 2003) นอกจากน โดยสภาพทางธรรมชาตแลว นำตกสวนใหญ ยงเขาถงไดคอนขางยาก ซงสำหรบในประเทศไทย ณ ปจจบน แหลงนำตกแทบทงหมดอยในบรเวณปาตนนำลำธารซงเปนพนทเขตอนรกษ (มการควบคมดแลโดยกรมอทยานแหงชาต สตวปาและพนธพช) ลกษณะของพนทอทยานแหงชาตในแตละภมภาค โดยเฉพาะลกษณะทางภมประเทศ องคประกอบทางธรณวทยาและพรรณพช ตลอดจนลกษณะทางภมอากาศ จะมความแตกตางกนไป ลกษณะเหลานนบวามอทธพลตอสถานภาพของระบบนเวศแหลงนำตก (โดยเฉพาะปจจยดานคณภาพนำ และองคประกอบของสงมชวตทางนำทปรากฏในพนทนำตกชวงชนตาง ๆ และในลำหวยตนนำ) และมบทบาทตอการเปลยนแปลงตามเวลาทเกดขนในรอบป

ดวยเหตดงกลาว ความรความเขาใจในลกษณะทางธรรมชาตของพนท นำตกและบรเวณโดยรอบ จงนบเปนเรองพนฐานทจำเปนตองเขาใจและนำมาใชสำหรบการกำหนดแผนงานเพอการศกษาวจย ตลอดจนการรวบรวมขอมลตาง ๆ เพอจะไดสามารถอธบายเหตและผลในการเปลยนแปลง รวมทงอธบายการเปลยนแปลงทอาจเปนผลกระทบจากการใชในทดนโดยรอบซงเกดขนตอระบบนเวศของแหลงนำตก ทงน เพอนำไปสการกำหนดแนวทางการอนรกษ ดแล หรอการใชประโยชนในแหลงนำตกและลำธารเขตตนนำไดอยางเหมาะสม

2.1) ลกษณะจำเพาะทางนเวศอทกวทยาในเขตพนทนำตกและลำธารตนนำ

ในพนทแหลงนำตกโดยทวไปพบในบรเวณแนวเทอกเขาทมความลาดชนสงซงเปนแหลงกำเนดของแมนำลำธาร โดยแหลงกำเนดของนำอาจเกดจากบรเวณ ตานำ ซงเปนลกษณะของการไหลซมของนำออกมาจากรอยแยกของผนแผนดนในปาทมความอมตวดวยมวลนำภายใต แลวคอย ๆ ไหลรวมกนออกมา หรออาจเกดจากการทมลำหวยสาขายอยตาง ๆ ไหลมารวมตวกนแลวไหลตกลงมาจากพนททมความลาดชนสงกวา เปนชวง ๆ ลงมาจนถงพนททมความลาดชนตำ ในพนทราบดานลางสด


การศกษาวเคราะหระบบนเวศของแหลงนำตกจงควรคำนงถงความแตกตางในเรองของตำแหนงทตงหรอความสงของพนท เนองจากมความสมพนธโดยตรงกบโครงสรางของระบบนเวศ ปาไม ภมอากาศ และโอกาสการไดรบผลกระทบจากการใชประโยชนโดยชมชน

ในเบองตนเราสามารถจดแบงระบบนเวศนำตกในพนทนำตกหนง ๆ ออกเปน 3 ชวง ประกอบดวย ระบบนเวศนำตกชวงบน (ซงเปนชวงชนทพบการไหลลงมาของมวลนำในระยะแรกและอยในพนทสงสดของระบบนำตกนน) ระบบนเวศนำตกชวงกลาง (ซงมกมมวลนำมากขนและมการไหลรวมของลำหวยสาขาทมโดยรอบ นบเปนชวงทครอบคลมพนทมากและมความหลากหลายในโครงสรางของพนทโดยรอบ) และระบบนเวศนำตกชวงลาง (ซงอยในพนททมความลาดชนตำทสด และมกมคณภาพนำทแปรผนตามฤดกาล รวมทงมการเขาไปใชประโยชนโดยชมชนได) ระบบนเวศในชวงชน 3 ชวง ดงกลาว มรายละเอยดทสำคญดงตอไปน

2.1.1) ระบบนเวศนำตกในพนทชวงบน

ลกษณะของระบบนเวศนำตกชวงบน โดยทวไปมความจำเพาะและแตกตางกนไปตามภมภาค ตามระดบความสง ความลาดชน หรอโครงสรางของพนทปาไมโดยรอบ อยางไรกตาม แหลงนำตกในชวงชนบนโดยเฉพาะบรเวณชนบนสดนน มกเปนพนททมความลาดชนสง ยากตอการขนไปถง จดเปนแหลงนำทสะอาดและมคณภาพนำทด ซงไมถกรบกวนจากกจกรรมของมนษย สำหรบในมมมองดานการอนรกษปาไมแลว พนทบรเวณนมกเปน “เขตตนนำ” ทมความเปราะบางและจำเปนตองใหความระมดระวงในการรกษาสภาพตามธรรมชาตเปนอยางมาก

ในกรณของพนทนำตกเอราวณ จงหวดกาญจนบร ระบบนเวศของนำตกชวงบนสดอยในบรเวณชนท 7 ซงนบเปนบรเวณทรบนำทตกลงมาจากแองของเขาสงชนทอยดานบน นำจะไหลผานหนาผาหนปนซงมลกษณะคลายรปหวของชางขนาดใหญ นำทไหลมาจากดานบนนนไหลลงมา อยางไมขาดสายและไมเคยเหอดแหงไมวาในฤดกาลใด (รวมทงในชวงฤดแลงทแทบไมมฝนตกลงมาเลยกตาม) สภาวะการไหลของนำในระบบนเวศชวงชนบนของนำตกทมนำไหลตลอดปดงกลาวสะทอนใหเหนถงการคงความอดมสมบรณและความชมชนของผนปาทปกคลมพนทตนนำ ซงนบเปนศกยภาพของผนปาทสะทอนสภาพทมการดแลรกษาเปนอยางด (เปนพนทอนรกษในเขตอทยานแหงชาตเอราวณ)

มวลนำทไหลตกลงมาจากนำตกชวงชนบนจะไหลผานหนาผาทมโครงสรางเปนเนนหนปนแผกวาง และมวลนำไดไหลลงมายงแองดานลางทมลกษณะคลายอางธรรมชาต ขนาดใหญ มขอบของอางเปนเนนหนปนกลมมนโดยรอบ และพนดานลางเปนกรวดขนาดเลกสเทาขาว ซงเปนองคประกอบของหนปน ผสมผสานกบกอนกรวดและทรายขนาดตาง ๆ บรเวณนนบเปนบรเวณ


ทนกทองเทยวสามารถไปใชประโยชนดานนนทนาการได (ภาพท 2.2 ขวา) ซงในบางชวงทเปนฤดกาลทองเทยว จะพบการกวนเอาตะกอนบรเวณพนทองนำใหฟงขนมา และทำใหมวลนำในบรเวณใจกลางของแองนำตกเปลยนเปนสขนขาวขนมาได

ภาพท 2.2 ลกษณะทางสณฐานวทยาและภมทศนของระบบนเวศนำตกเอราวณชวงชนบนสด (ชนท 7) ซงประกอบดวยบรเวณแองตนทางฝงซาย (ภาพซาย) และบรเวณทลกกวารบนำจากยอดเขาทางฝงขวา (ภาพขวา) โดยธรรมชาตแลว พนทนำตกในแตละชวงชนจะประกอบดวยลกษณะของพนทองนำ

ทแตกตางกนไปไดตามอทธพลหลกทมาจากปรมาณและความเรวของนำ สำหรบลกษณะของ พนทองนำในบรเวณชนบนสดของนำตกเอราวณ สามารถจำแนกออกไดเปน 2 ลกษณะ โดยบรเวณทรบมวลนำทตกลงมาอยางแรงจะมลกษณะของพนทองนำทหยาบ ประกอบดวยหนกรวดมน ซงเปนกอนหนปนขนาดตาง ๆ กระจายอย มนำทใสมาก และหมนเวยนเปนอยางด สวนอกบรเวณหนงซงเปนแองนำทตนกวามาก เกดจากนำทเออไหลจากบรเวณแรกเขาไปขง นำเคลอนตวนอยและพบพรรณพชชนดตาง ๆ เจรญขนมาในแนวชายขอบไดมากกวาบรเวณแรกอยางชดเจน ลกษณะของพนทองนำสวนนประกอบดวยตะกอนทมเนอละเอยด สเทาปนสครมหรอสเทาปนสนำตาลเขม ซงเปนเศษซากพชซากสตวทตกทบถมกนอย และมการผสมผสานของตะกอนหนปนเนอละเอยด ลกษณะของพนทองนำในเขตทนำเบาเชนน จะมลกษณะคลายเปนแองตกตะกอน และมกพบวา พนทองนำจะมความอดมสมบรณสง มกเปนแหลงอนบาลสตวนำวยออน ซงมกจะพบเหนฝงปลาขนาดเลกอาศยอยในบรเวณดงกลาวไดมากกวาในเขตนำแรง (ภาพท 2.2 ซาย)


สภาวะทางอทกวทยาของแหลงนำในระบบนเวศนำตกตอนบน โดยเฉพาะในดานอตราการไหลของนำและปรมาณนำทถกเกบกกในตะพกนำ อาจมการผนแปรตามฤดกาลในรอบปได โดยในชวงฤดแลงทมฝนตกนอยพบวามอตราการไหลและปรมาณนำจะทลดตำลง อยางไรกตาม อตราการไหลจะเพมสงขนอยางชดเจนในชวงตนฤดฝน ขณะทปรมาณนำทถกเกบกก (หรอความลกของนำในแตละบรเวณ) จะเพมสงขนในระยะหลงจากนน คอ ในราวกลางฤดฝนถงปลายฤดฝน อนง ในบางปพบวาหากพนทโดยรอบมสภาพอากาศทรอนจดมากมาตงแตชวงฤดรอนจนถงกลางฤดฝน และปรมาณนำฝนในชวงกลางปมนอย สภาพผนปาทแหงแลงลงมากซงเปนผลกระทบจากสภาวะภมอากาศดงกลาว สามารถทำใหอตราการไหลของนำและปรมาณนำในแองของพนทนำตกลดระดบตำลงอยางชดเจน (อาท ในเดอนพฤษภาคม พ.ศ. 2554 ทจงหวดกาญจนบรเกดสภาพอากาศทรอนจด มอณหภมสงสดถงประมาณ 40 องศาเซนเซยส และปรมาณนำฝนไดนอยลงมาก)

ในพนทนำตกชวงชนบนทจดเปนบรเวณรบนำแรก ๆ นน ในบางปในชวงกลางฤดฝนถงปลายฤดฝน อาจพบปรากฏการณทม นำจำนวนมากไหลทะลกลนลงมาจากพนทยอดเขา ปรากฏการณนมกจะเกดหลงจากการทมฝนตกลงมาอยางตอเนองหลายวน ซงนำปรมาณมากท ไหลทะลกลงมาจากยอดเขา นอกจากจะเปนความสวยงามตามธรรมชาตแลว การทมนำไหลทวม ทวพนทนำตกตอนบนไลลงมายงตอนลาง ยงสงผลตอการเปลยนแปลงคณภาพนำอยางชดเจน โดยทำใหเกดการกระจายของตะกอนขนาดตาง ๆ เกดความขนของนำ และการพดพาแรธาตอาหาร ใหกระจายตวลงมา ซงมบทบาทตอประชาคมสตวนำทอาศยอย และมกกอใหเกดการขยายพนธ หรอการกระจายของประชากรปลาไปสระบบนำตกในชวงชนอน ๆ ไดอกดวย

2.1.2) ระบบนเวศนำตกในพนทชวงกลาง

ลกษณะของระบบนเวศนำตกชวงกลางนน จดเปนชนของระบบนำตกทมความจำเพาะและแตกตางกนไปตามภมภาค คณภาพนำและลกษณะทางอนทรยสารของพนทองนำไดรบอทธพลจากองคประกอบทางนเวศวทยาของพนทปาไมโดยรอบมากขนกวาพนทชวงบน โดยทวไปพบวาพนทนำตกในชวงกลางมกมอาณาบรเวณทกวางใหญขน ซงเกดจากการรวมเอามวลนำ ทงทมาจากชวงบนโดยตรง และทไหลมาจากลำหวยหรอลำธารนำขนาดเลกอน ๆ โดยรอบของพนท

นำตกในชวงชนนยงจดเปนบรเวณทคอนขางยากตอการเขาถง และเปนแหลงนำทม ความสะอาดตามธรรมชาตสง อยางไรกตาม เนองจากการทมมวลนำมากขน และอยในระดบทถดลงมา เราจงมกพบการเขาไปใชประโยชน (อาท มการวางทอสงนำ หรอตดตงระบบประปาภเขา) ทชมชนไดเขามาเอานำไปใชประโยชนเพอการอปโภคบรโภคได


ภาพท 2.3 ลกษณะทางสณฐานวทยาและภมทศนของนำตกเอราวณชวงกลาง (ชนท 4; ภาพขวา, ชนท 5; ภาพกลางและภาพซาย )

ระบบนเวศชวงกลางของนำตก มกพบลกษณะของการเปนแองนำลก ดงตวอยางของพนทนำตกเอราวณ ในบรเวณชนท 4 และชนท 5 จะมลกษณะเปนแองนำลกและกวางกวาตอนบน และสามารถพบลกษณะของหนาผานำตก แตจะมลกษณะทโคงมนกวาเนองจากการทมกระแสนำไหลกดเซาะมาอยางตอเนอง (ภาพท 2.3) นอกจากน ยงมกพบกลมของปลาในความหนาแนนทสงกวา ทพบในบรเวณนำตกชวงบน และประกอบดวยขนาดทหลากหลายกวา อยางไรกตาม ปลาทพบในบรเวณนมกไมมความหลากหลายทางชนดเทาใด โดยสวนใหญจดเปนกลมของปลาพลวงและตะเพยนนำตก (ใน Family Cyprinidae) ซงเปนกลมหลกในระบบนเวศนำตกของประเทศไทยเรา

พนทองนำภายใตแองนำตกในชวงนสามารถพบดนตะกอนไดหลายขนาด ในกรณทโครงสรางทางธรณวทยาของพนทเปนเขาหนปน พนทองนำมกพบดนตะกอนทมเนอละเอยดสเทาปนนำตาล (ซงเปนตะกอนหนปนทถกกดกรอนลงมา) ปนกบซากพชซากสตว เศษพรรณไมขนาดเลกหรอซากใบไมทตกลงมาจากระบบปาทปกคลมพนทอย และสำหรบตำแหนงทนำเบามาก ๆ หรอ ในบรเวณซอกหนทนำหมนเวยนนอย เราสามารถพบตะกอนละเอยดสะสมอยในปรมาณมากได

ในพนทนำตกชวงกลางโดยทวไปสามารถพบเหนการเปลยนแปลงคณภาพนำในชวงกลางฤดฝน (ราวเดอนสงหาคมถงตลาคม) ไดอยางชดเจน ทงน เนองจากระบบนเวศของชวงกลางน นอกจากจะรบนำมาจากลำธารตนนำแลว ยงสามารถรบนำทเกดจากสาขาของลำหวยตนนำตาง ๆ ทมในพนทและไหลลงมารวมกน โดยมวลนำจากลำหวยมกจะไหลบาทวมตลงและชะเอาหนาดนรวมทงเศษซากพชททบถมอยดานขางใหไหลรวมลงมา ทำใหนำในแองของนำตกในชวงชนนไมใสเหมอนในชวงฤดแลง และเปลยนเปนสขนเทาปนครม หรอสนำตาลออนอยางเหนไดชด


สำหรบดานผลกระทบจากชมชนนน อาจมการเขาไปใชประโยชนเพอการนนทนาการไดอยางไรกตาม จากการทลกษณะของนำตกในชวงกลางสวนใหญประกอบดวยโครงสรางของพนทเปนแองนำทคอนขางลกหรอยงเขาถงไดยาก นกทองเทยวทเขาไปใชประโยชนจงมคอนขางนอย นอกจากน การทมนำในปรมาณมากและไหลถายเทด จงมกไมพบผลกระทบจากการใชประโยชนทมตอปจจยทางดานคณภาพนำ (จารมาศและคณะ, 2552)

2.1.3) ระบบนเวศนำตกในพนทชวงลางและลำธารสวนทาย

ลกษณะของระบบนเวศนำตกชวงลางนบเปนระบบนเวศทไดรบอทธพลทงจากลกษณะทางธรรมชาตของพนท และจากปจจยดานรปแบบและปรมาณการเขามาใชประโยชนในพนท โดยนกทองเทยวหรอชมชนในทองถน แหลงนำตกในชวงลางน โดยธรรมชาตมกมความลาดชนของพนทตำลง เปนพนทราบมากขน และมกมอาณาบรเวณกวางขนหรอพบการแยกสาขาของลำธารนำมากขนเมอเทยบกบชวงบน ผนปาโดยรอบมลกษณะทเปดโลงมากขน พนทนำตกจงมโอกาสไดรบแสงแดดสองลงมาทผวนำไดมากขน นอกจากน โดยรอบบรเวณตลงอาจมการปรบแตงพนทใหสอดคลองกบการใชประโยชน อาท มการจดทำทางเดน ทำลานสำหรบนงพกผอน มการสรางรานคา รานอาหาร หรอสงกอสรางตาง ๆ เพอการอำนวยความสะดวกสำหรบผทเขามาใชประโยชนดานนนทนาการในพนท

ภาพท 2.4 ลกษณะทางสณฐานวทยาและภมทศนของนำตกเอราวณชวงลาง (ชนท 1; ภาพกลางและซาย, ชนท 2; ภาพขวา)


ลกษณะทางนเวศสณฐานวทยาของพนทนำตกชวงลาง ประกอบดวยลกษณะของพนททหลากหลาย อาจมทงแองนำลกทอยใจกลางพนทใกลกบแนวทมวลนำดานบนตกลงมา และมแองนำคอนขางตนทสามารถยนถงได ซงประกอบดวยเนนหนทมรองทางนำไหลผาน นอกจากน มกพบ แองนำทตนมากตามบรเวณรมชายนำ ซงมกมดครมกวาแนวกลางเนองจากการกำบงโดยตนไมใหญ และพนทองนำบรเวณดงกลาวมกมการสะสมของตะกอนละเอยดตามซอกของกอนหนทซงมวลนำ มอตราการไหลตำลง

ดนตะกอนทพบในระบบนเวศนำตกชนลางมคณภาพทสอดคลองกบโครงสรางทางธรณวทยาโดยรวมของพนท หากเปนในเขตอทยานแหงชาตนำตกเอราวณซงมโครงสรางของฐานพนทประกอบดวยหนปน ตะกอนทพบบรเวณพนนำตกชวงลางจะเปนสารประกอบหนปน (แคลเซยมคารบอเนต) ทแตกตวมาจากการทเนนหนตามตะพกของชนนำตกแตละชนไดถกกดกรอนเกดเปนเศษชนสวนขนาดเลกและถกพดพาดวยแรงนำจากตวนำตกชนบนลงมาเรอย ๆ จนถงบรเวณทความเรวของนำลดลง (โดยเฉพาะในบรเวณทเปนแองกวางหรอแนวทมหนกำบง) ซงทำใหตะกอนเหลานนเกดการตกทบถม ตะกอนหนปนทพบมกมลกษณะละเอยดนมมอ สเทาออนปนครม ซงแตกตางกบพนทนำตกทมโครงสรางทางธรณวทยาทเปนหนแกรนตหรอหนดนดาน ซงตะกอน ทพบมกมลกษณะเปนกรวดหยาบ มเนอแขง และมลกษณะของการเปนผลกสตาง ๆ ปนอย

เมอพจารณาตวอยางของพนทองนำในพนทนำตกเอราวณ ชนท 1 ซงนบเปนบรเวณชนลางสดของตวนำตก กอนทโครงสรางทางสณฐานวทยาของพนทจะราบลงกลายเปนลำธารนำนน ถงแมวาในสวนตนของพนทนยงมนำคอนขางแรงและอนภาคเลกทวไปไมสามารถตกตะกอนลง ทำใหพบกรวดขนาดเลกปนกบกอนหนขนาดตาง ๆ เปนสวนใหญ อยางไรกตาม ในสวนทายของพนทซงมลกษณะการถกโอบลอมดวยตะพกหนปนเปนแนวคนขวางมวลนำ ทำใหนำไหลชาลง และตะกอนละเอยดรวมทงอนทรยสารตาง ๆ สามารถตกสะสมทพนทองนำไดเปนอยางด ในบรเวณดงกลาวเราสามารถพบตะกอนแคลเซยมคารบอเนตเนอละเอยดสะสมอยมากจนเกดเปนชนเลนนมทมความลกไดถงมากกวา 30 เซนตเมตร นอกจากนยงพบเศษเปอยยยของใบไมกงไมทตกทบถมกนลงมาซงมสนำตาลปนดำ ทำใหพนทองนำมระดบของอนทรยสารในปรมาณทสง (ภาพท 2.4 กลางและซาย) และจดเปนบรเวณทมความอดมสมบรณตามธรรมชาตสงมากกวาชวงชนทางตอนบน

โดยทวไปพนทนำตกชวงลางมกเปนบรเวณทคณภาพนำ (โดยเฉพาะทางดานความขนของนำ) เกดการเปลยนแปลงอยางเดนชดจากการใชประโยชนดานนนทนาการโดยนกทองเทยวทเขาไปในพนท การมแองนำกวางในตอนกลางของชนนำตก ประกอบกบการมพนทตนโดยรอบ มกดงดดใหนกทองเทยวมาลงเลนนำไดมากกวา ซงผลกระทบทเกดขนโดยเฉพาะจากการฟงของตะกอนและ


เศษซากพชซากสตวททบถมนน สามารถนำไปสการเพมของระดบความเขมขนของแรธาตอาหาร ในมวลนำ โดยเฉพาะแอมโมเนยมไนโตรเจน (จารมาศและคณะ, 2554) และเกดการพดพาอยางตอเนองลงไปสระบบนเวศทางตอนทายนำได

คณภาพนำในพนทนำตกชวงลาง ยงเปนลกษณะทสะทอนสภาพของปาไมและโครงสรางแผนดนโดยรอบของพนท ในชวงเวลาทมฝนตกหนกเราจะพบการกดเซาะหนาดนโดยนำฝน และทำใหเกดการพดพาเอาดนตะกอนทอยบรเวณโดยรอบเขาไปสบรเวณนำตกชนลาง ทำใหนำมกมตะกอนลกษณะคลายเลนอยบรเวณขอบฝงหรอในบรเวณทกระแสนำเบา คณภาพนำของนำตกในชวงชนนจงมโอกาสไดรบผลกระทบหรอเสอมโทรมลงไดงายกวาชวงชนอน

อยางไรกตาม เนองจากการทระบบนเวศนำตกสวนใหญมมวลนำท ไหลเวยนอยเสมอ คณภาพนำโดยทวไปของระบบนเวศนำตก (เมอเทยบกบแหลงนำผวดนอน ๆ) จงยงคงแสดงสถานภาพของ นำด โดยเฉพาะการมระดบออกซเจนละลายนำทคอนขางสง ซงยงประโยชนได ทงตอการอปโภคบรโภคของชมชน และยงจดเปน มวลนำตนทน ทจะไหลลงสระบบแมนำหรอ อางเกบนำ ซงนบเปนมวลนำทมบทบาทตอคณภาพนำของแมนำในตอนบน และเชอมโยงสการเกดทรพยากรสตวนำวยออนในหวงโซอาหารตามชวงฤดกาลตาง ๆ ซงนบเปนประโยชนตอมนษยเราไดตอไป

อนง ในภาพรวมพบวาระบบนเวศนำตกในชวงลางนทำหนาทคลายเปนพนทรองรบตะกอน หรอเกบกกตะกอนทเกดขนจากพนทนำตกชนทสงกวา ซงถกพดพาลงมา และตกลงสะสมในบรเวณในชวงลาง ลกษณะดงกลาวทำใหพบวาระบบนเวศของนำตกชวงลางโดยทวไปจงมกจะมความอดมสมบรณของพนทองนำสง และพบบรเวณทเกดการสะสมของตะกอน ซากพช ซากสตว รวมถงอนทรยสารตาง ๆ ไดมากกวาชวงชนบนอยางชดเจน

ลำธารสวนทายของระบบนเวศนำตก

ในลำธารนำตอนทายของระบบนเวศนำตก ซงมกเปนพนทราบเชงเขานน บรเวณโดยรอบลำธารสวนใหญจะถกปรบเปลยนโครงสรางทางกายภาพโดยชมชนทอาศยอยในพนทเพอการใชประโยชนจากแหลงนำในดานตาง ๆ โดยทวไปเราสามารถพบการกอสรางสงกดขวางทางนำ อาท ฝายทดนำเพอการชลประทาน เขอนขนาดเลกเพอกกเกบนำ หรอถนนตดผานเสนทางนำเพอการคมนาคมขนสง (ภาพท 2.5) สงกอสรางโดยเฉพาะลกษณะทคลายทำนบกนนำนน ทำใหการไหลของมวลนำในลำธารนำถกกนขวาง และนำเคลอนตวชาลงจนอาจหยดนง ซงพบการตกทบถมของตะกอนหรอ ซากอนทรยสารตาง ๆ เพมมากขนตามมา ซงในระยะยาวทำใหระบบนเวศของลำธารนำเดมเปลยนแปลงไปได


ภาพท 2.5 ลกษณะทางภมทศนของลำธารนำทางตอนลางสดของนำตกเอราวณ กอนทจะไหลลงแมนำแคว ซงอยทางดานตะวนตกของเขตอทยานแหงชาตเอราวณ

การมทำนบหรอถนนกนขวางลำธารนำจะทำใหระบบนเวศของลำธารนำเปลยนแปลงไป

จากระบบนำไหลกลายเปนระบบนำนง ซงพบการทบถมของซากพชเนาเปอยไดเปนจำนวนมาก นอกจากน ยงมดนเลนเนอละเอยดมาทบถมกนเปนชนทหนาขนไดเรอย ๆ และพบแรธาตอาหาร ในนำทมระดบสงกวาในพนท นำไหลตอนตน ดวยปจจยท เกดขนดงกลาว เราจงมกพบการเจรญเตบโตของสาหรายนำจดไดเพมขน (อาท สาหรายสเขยว ชนด Cladophora ทมลกษณะเปนเมอกลนสเขยวเขม) โดยเฉพาะในบรเวณทมโอกาสรบแสงแดดจดในเวลากลางวน นอกจากน ยงสามารถพบพรรณไมนำชายนำเจรญเพมขนมาไดอยางหนาแนน เนองจากการทมแรธาตอาหาร ในนำและในพนดนทสง รวมทงมความเรวของนำทลดตำลงมากนนเอง

2.2) ปจจยทางนเวศอทกวทยาและการเปลยนแปลงในระบบนเวศนำตก

2.2.1) ปจจยทางกายภาพของนำ

ลกษณะการไหลของนำตามธรรมชาตในบรเวณลำหวยนำตก เปนลกษณะทผสมผสานจากรปแบบการไหลทงในแนวราบและแนวดงในรปแบบทไมแนนอน โดยหากพนทองนำมลกษณะท


คอนขางเรยบหรอมสงกดขวางอยนอย มวลของนำโดยรวมกจะไหลไปตามแนวราบ ในทศทางจากตนนำไปเรอย ๆ โดยเปลยนแปลงความเรวไปตามระดบความลาดชน องคประกอบของพนทองนำและปรมาณมวลนำตนทนทมเปนหลก อยางไรกตาม พนทองนำในแตละชวงชนของลำหวยนำตก ประกอบดวยลกษณะทหลากหลาย (อาท มแนวหนกนขวาง มกอนหนขนาดทแตกตางกนกระจายอยอยางระเกะระกะ หรอการมแองลก) ลกษณะพนทองนำดงกลาวสงผลใหมวลของนำทไหลลงมาเกดการเปลยนทศทางไป โดยมกเกดเปนรปแบบทหมนวน ไมมทศทางชดเจน และอาจพบการเคลอนตวไปตามแนวดงไดมากขน ซงสงผลใหเกดการฟงของตะกอนขนมาจากพนทองนำได ลกษณะดานการไหลของนำ จงนบวาเปนปจจยทมบทบาทสำคญตอการเปลยนแปลงองคประกอบทางกายภาพและทางเคมของพนทองนำ (อาท ขนาดอนภาคของตะกอน และปรมาณสารอนทรยในดน) อยางเหนไดชด

ลกษณะในการไหลของนำไมวาในรปแบบใด เกดจากอทธพลของลกษณะทางสณฐานวทยาของพนท ประกอบกบบทบาทจากปรมาณของมวลนำตนทาง รวมทงมวลนำทมาจากลำหวยสาขาทไหลสมทบเขามาตามชวงชนตาง ๆ ของระบบนเวศนำตก ซงในภาพรวมพบวา ผลจากลกษณะในการไหลของนำเปนสาเหตสำคญททำใหคณภาพนำทปรากฏในแตละชวงชนของนำตก มความแตกตางกนออกไป ดวยเหตดงกลาว การศกษาตดตามการเปลยนแปลงคณภาพสงแวดลอมทางนำของระบบนเวศนำตกทรดกม จงควรสรางความรความเขาใจในสถานการณ พนฐาน ตามธรรมชาตในดานการไหลของนำ รวมทงปจจยทเกยวของตาง ๆ ดงตอไปน

2.2.1.1) ปรมาณการไหลของนำ

ปรมาณการไหลของนำ (Flow) หรอความเรวของนำ (Water velocity) นบเปนปจจยสงแวดลอมทางนำทเปนหวใจของระบบนเวศแหลงนำไหล ทงน เนองจากปจจยดงกลาว กอใหเกดความแตกตางในโครงสรางทางสณฐานวทยา อาท ความลก ความลาดชน และองคประกอบทางกายภาพของพนทองนำในแตละพนท (Fischer and Harris, 2003) นอกจากน ยงมบทบาทในทางนเวศวทยาทเกยวของในดานความชกชมและการแพรกระจายทางชนด รวมทงสภาพความเปนอยของสงมชวตชนดตาง ๆ ในแหลงนำไหลประเภทนำตกและลำธารตนนำ (Adebisi, 1981; Offen et al., 2008; จารมาศและคณะ, 2553; จารมาศและคณะ 2554)

มรายงานการศกษาวจยทผานมาพบวาอตราการไหลของนำมบทบาทสำคญตอการแพรกระจายของแพลงกตอนพชในประเทศเขตรอน (Silva, 2004) สำหรบในพนทลำธารนำตก ซงมกอยภายใตเขตปาไมนน พบวาประชากรสตวหนาดนขนาดใหญทอาศยในพนทดงกลาว ไดรบอทธพลจากอตราการไหลของนำ นอกจากน ยงไดรบอทธพลจากความเรวของนำและความลก


ของนำในแตละพนท (Victor and Ogbeibu, 1991; Tumwesigwe et al., 2000) อตราการไหลของนำยงมบทบาทตอการแพรกระจายของปลาหลายชนด (Welcome, 2003) และในการศกษาเมอไมนานมานของ Offem and Ikpi (2012) ทดำเนนการสำรวจระบบนเวศของนำตก Agbokim ประเทศไนจเรย ยงแสดงให เหนวาอตราการไหลและความเรวของนำมอทธพลในเชงบวก ตอประชากรปลาในครอบครว Cyprinidae (โดยพบความชกชมทมากขนในชนของนำตกทมนำไหลหมนเวยนด) อยางไรกตาม ปจจยดงกลาวทำใหเกดการตอบสนองในทางลบสำหรบประชาคมของพชช น ตำท ม ขนาดเล ก (อาท Chlorophytes) และกล มของสาหรายส เขยวแกมนำเงน (Cyanophyceae) ตลอดจนประชาคมของแพลงกตอนสตวโดยเฉพาะในกลมของ Rotifers และ Cladocerans ซงจะลดปรมาณลงในพนททมอตราการไหลของนำทสง

การศกษาตดตามอตราการไหลของนำในพนทลำธารนำตกตาง ๆ สามารถดำเนนการโดยการวดปรมาตรนำทไหลผานพนทภาคตดขวางในหนงหนวยเวลา (มกแสดงคาในหนวยลกบาศกเมตรตอชวโมง; m3/hr) ซงในการศกษาความเรวของนำสามารถตรวจวดโดยใชเครอง Flow meter ณ ตำแหนงกงกลางความกวางของลำธาร รวมทงตำแหนงตามแนวภาคตดขวางทางดานซายและขวาของแนวกงกลาง อกอยางนอยดานละ 1-3 ตำแหนง (ด ภาพท 1.6 ในบทท 1) ทงน เพอใหไดคาเฉลยทเปนตวแทนของมวลนำอยางครอบคลมพนททงหมดของลำธาร (ซงควรพจารณาตาม ความกวาง หรอลกษณะจำเพาะทางสณฐานวทยาของลำธาร)

สำหรบการตรวจวดความเรวของนำโดยใชเครองมอ Flow meter นน เนองจากความเรวของนำมกมการเปลยนแปลงไปตามความลกของนำ ซงเกดจากอทธพลของแรงเสยดทานจากบรเวณพนทองนำ ดงนน ตำแหนงในการตรวจวดทเหมาะสมจงกำหนด ณ ระดบความลกของนำประมาณ 1 ใน 3 ของความลกนำสงสดทพบในแตละตำแหนงนน ๆ ระดบดงกลาวจะใหคาความเรวของนำทใกลเคยงกบ คาเฉลย ของความเรวนำไดมากทสด (Hauer and Lamberti, 1996)

สวนการประเมนขนาดของพนท (Area) ตามแนวภาคตดขวางของลำธารนำ ดำเนนการโดยการตรวจวดความกวางและความลกของลำธารในสวนยอยตาง ๆ ในตลอดแนวภาคตดขวางทกำหนด ทงน ระยะหางในการวดแตละตำแหนงควรพจารณาตามความกวางของลำธารเปนหลก โดยอยางนอยควรวดทก ๆ ระยะ 1 - 2 เมตร ตลอดแนวภาคตดขวางของลำธาร เพอจะไดขอมลทละเอยดและสามารถนำมาคำนวณ อตราการไหลรวมของมวลนำตอเวลา (𝑄) ไดตามสมการ

𝑄 = ∑ 𝐴𝑖 𝑉𝑖𝒏𝒊=𝟏

โดยท 𝑄 คอ อตราการไหลรวมของนำ (ลกบาศกเมตรตอชวโมง) 𝐴𝑖 คอ พนทหนาตดยอย (ตารางเมตร) และ 𝑉𝑖 คอ ความเรวของนำ (เมตรตอชวโมง) ทไหลผานหนาตดยอย 𝑖 โดยท


𝑄 = ∑ 𝐴𝑖 𝑉𝑖𝒏𝒊=𝟏

โดยท 𝑄 คอ อตราการไหลรวมของนำ (ลกบาศกเมตรตอชวโมง) 𝐴𝑖 คอ พนทหนาตดยอย (ตารางเมตร) และ 𝑉𝑖 คอ ความเรวของนำ (เมตรตอชวโมง) ทไหลผานหนาตดยอย 𝑖 โดยท

𝐴𝑖 = 𝑊𝑖 x ( 𝐷𝑖 + 𝐷𝑖+1 )/2

โดยท 𝑊𝑖 คอ ความกวาง (เมตร) ของชวงพนทหนาตดยอย และ 𝐷𝑖 และ 𝐷𝑖+1 คอ ความลก (เมตร) ของพนทหนาตดทตำแหนงแรก และตำแหนงถดไป ตามลำดบ และ

𝑉𝑖 = ( 𝑣𝑖 + 𝑣𝑖+1 )/2

โดยท 𝑣𝑖 และ 𝑣𝑖+1 คอ ความเรวของนำทไหลผานตำแหนงแรก และตำแหนงถดไป (เมตรตอชวโมง) ตามลำดบ

จากรายงานการศกษาทางอทกวทยาของระบบนเวศนำตกโดยทวไปจะพบวา นำตกในชวงชนบนมกจะมอตราการไหลของนำตำกวานำตกในชวงชนลาง (Chester et al., 1999; Fischer and Harris, 2003) ทงน เนองจากการมพนทภาคตดขวางขนาดเลกกวา โดยมพนทในลกษณะเปนชองทางนำขนาดเลกในแบบของการเปน ตนนำ ทแคบกวาในชวงชนลางนนเอง

ในพนทนำตกของประเทศไทย มรายงานการศกษาดานอตราการไหลของนำอยนอยมาก จารมาศและคณะ (2554) ไดศกษาอตราการไหลของนำในพนทนำตกเอราวณโดยการเปรยบเทยบในแตละชวงชน ซงพบวาชนบนสดของนำตกเอราวณ (ชนท 7) จดเปนชนทมอตราการไหลของนำตำทสดเมอเทยบกบชนอน ๆ โดยมคาอตราการไหลของนำในชวงเดอนพฤษภาคมถงเดอนสงหาคม พ.ศ. 2554 อยในชวง 150 - 220 ลกบาศกเมตรตอชวโมง ขณะทนำตกในชนถดลงไป อาท ชนท 5 พบอตราการไหลของนำสงมากกวาในชนบนสด โดยมคาอตราการไหลของนำอยในชวง 160 - 570 ลกบาศกเมตรตอชวโมง อนง ยงพบวาอตราการไหลของนำมคาทเปลยนแปลงไปตามฤดกาล โดยพบคาทมากขนอยางชดเจนในชวงกลางฤดฝนถงปลายฤดฝน

สำหรบในพนทนำตกชวงชนลางซงเปดโลงขนและมลกษณะเปนแองรบนำ ซงรวมเอามวลนำมาจากแหลงนำดานบน พบวาอตราการไหลของนำผานพนทหนาตดมกมคาสงทสดในชวง ตนฤดฝน จากนนจะมคาตำลงในชวงกลางถงปลายฤดฝน จารมาศและคณะ (2554) ไดวเคราะหความแปรผนของอตราการไหลดงกลาว เปรยบเทยบกบขอมลปรมาณนำฝนทตกในพนท ซงพบวาอตราการไหลของนำในพนทนำตกเอราวณชนลางสด (ชนท 1) มแนวโนมการเปลยนแปลงไปตามปรมาณนำฝนรวมในรายเดอน (ภาพท 2.6) ดงความสมพนธในรปแบบ Exponential function;


Fs = 811.6 e 0.003 P (R2= 0.98)

โดยท Fs คอ อตราการไหลของนำผานพนทตดขวาง (Flow across section; มหนวยเปนลกบาศกเมตรตอชวโมง) และ P คอ ปรมาณนำฝนรวมรายเดอน (Total precipitation; มหนวยเปนมลลเมตร) ในเดอนตาง ๆ ททำการสำรวจ

ภาพท 2.6 เสนแนวโนมแสดงบทบาทของปรมาณนำฝนรวมรายเดอน (มลลเมตร) ทมผลตออตราการไหลของนำผานพนทภาคตดขวาง (ลกบาศกเมตรตอชวโมง) ในบรเวณนำตกเอราวณ ชนท 1 (ปรบปรงจาก: จารมาศและคณะ, 2554)

ความสมพนธขางตนนสะทอนใหเหนวา นำตกในชวงชนลางเปนบรเวณทไดรบอทธพลจากการไหลบาของมวลนำทมาจากพนทปาโดยรอบหลงจากฝนตก ซงมวลนำดงกลาวมแหลงกำเนด ทแตกตางไปจากมวลนำทไหลลงมาตามลำดบจากลำธารนำตกชวงชนบน ดวยเหตน พนทนำตกในชวงชนลางจงมกมคณภาพนำทแตกตางไปจากชนอน ๆ ทอยทางตอนบน รวมทงมลกษณะของสงแวดลอมทางนำทเปลยนแปลงไปไดสงตามสภาวะความแปรปรวนทางภมอากาศทเกดขนได ในรอบป

สำหรบในพนทลำธารนำตอนลางทถดลงไปจากนำตกชวงชนน อตราการไหลของนำอาจเปลยนแปลงนอยลงหรอไมมทศทางทชดเจน ทงน เนองจากลำนำไดไหลลงไปสพนทราบ ซงมกเกดการแตกเปนสาขายอยออกไป และมการเปลยนแปลงลกษณะทางสณฐานวทยาไปตามพนทธรรมชาตโดยรอบ นอกจากน ตวลำนำอาจถกเปลยนสภาพไปเพอการใชประโยชนในรปแบบอน ๆ (อาท การจดทำฝายชะลอนำ) ซงจะทำใหนำมอตราการไหลลดตำลง และมคณภาพนำ รวมทงทรพยากรชวภาพภายในทเปลยนแปลงไปไดตามระยะทาง

FS = 811.6 e0.003P

800

900

1,000

1,100

1,200

1,300

0 20 40 60 80 100 120 140

อตรา

การไ

หลขอ

งนา

(ลกบ

าศกเ

มตรต

อชวโ

มง)

ปรมาณนาฝนรวม (มลลเมตร)


ผลจากการศกษาดานอตราการไหลของนำในพนทอทยานแหงชาตนำตกเอราวณทมความนาสนใจอกประเดนหนง คอ การทพบวานำตกเอราวณชนบนสดมศกยภาพในการคงอตราการไหลของนำ โดยมกมคาทคอนขางใกลเคยงกนไมวาจะอยในชวงฤดกาลใดของรอบป (จารมาศและคณะ, 2554) ลกษณะของเสถยรภาพใน มวลนำตนทน เชนน สะทอนใหเราทราบถงศกยภาพของผนปา ซงเปนแหลงตนนำลำธารทชมชนและอดมสมบรณ และสงผลใหเกดมวลนำทไหลลงมาไดอยางตอเนอง ประเดนนนบเปนสวนหนงจากผลของมาตราการอนรกษดแลผนปาตนนำทกอใหเกดระบบนเวศแหลงนำทอดมสมบรณ มาตามเสนทางจากลำหวยนำตกจนถงระบบนเวศของแมนำตอนลาง ทมความเชอมโยงกน ซงนบวาเปนการกอประโยชนใหกระจายสชมชนในวงกวางไดตอไป

2.2.1.2) อณหภมของนำ

ในระบบนเวศของแหลงนำโดยทวไปอณหภมของนำเปนปจจยพนฐานทางกายภาพทมบทบาทตอกระบวนการทางชวเคม (อาท อตราการผลตอนทรยสารของสาหรายบรเวณพนทองนำ อตราการยอยสลายของแบคทเรย) และเกยวของกบความเปนอยของสงมชวตทางนำ อณหภม ของนำจงมกไดรบความสนใจเนองจากสามารถสะทอนสภาวะความอดมสมบรณหรอการใหผลผลตของแหลงนำทคนเราสามารถนำมาใชประโยชนได สวนปจจยทางเคมในนำ อาท คาของออกซเจนละลายนำ ความเปนกรดเปนดาง และปรมาณแรธาตอาหารในนำ นบเปนปจจยแวดลอมทสามารถใชสะทอนสถานการณทางมลภาวะ และบงบอกโอกาสในการเปลยนแปลงดานความอดมสมบรณของแหลงนำไดเชนกน

สำหรบในระบบนเวศนำตก โดยทวไปพบวาอณหภมของนำมระดบทตำกวาในแหลงนำ ผวดนประเภทอน ทงน เนองจากอทธพลของทำเลทตง ซงมกอยในทสงแนวเทอกเขาหรออยในพนทปาไมทชมชนและอดมสมบรณ อณหภมของนำตกในเขตภาคตะวนตกของประเทศไทยมระดบเฉลยทประมาณ 25 องศาเซลเซยส โดยมคาตำกวาอณหภมของอากาศในพนทเดยวกน และเปลยนแปลงตามเวลาในรอบปคอนขางนอย ยกตวอยางเชน ในพนทนำตกเอราวณ จงหวดกาญจนบร (ตารางท 2.1) พบวาอณหภมของนำตกในชนท 7 ในชวงฤดรอน (เดอนพฤษภาคม) มคาสงกวาในชวงฤดฝน (เดอนสงหาคม) เพยงประมาณ 0.5 องศาเซลเซยส

โดยทวไปลกษณะการเปลยนแปลงตามเวลาในรอบปของอณหภมในแตละชนของนำตก สะทอนใหเหนการผนแปรตามเวลาเพยงเลกนอย อยางไรกตาม ระดบเฉลยของอณหภมในแตละพนทหรอแตละชนของนำตกมกมความแตกตางกนออกไป ทงน นำตกในชวงชนบนมกมคาเฉลยของอณหภมของนำทตำกวานำตกในชวงชนลาง ในขณะทอณหภมของนำตกในชวงชนบนมการแปรผนตามเวลาในรอบปนอยกวานำตกในชวงชนลาง ซงอณหภมทแตกตางกนไปนนเกดจากอทธพลของ


ลกษณะทางธรรมชาตของแตละชวงชน (อาท ความหนาแนนของปาไมโดยรอบ และโอกาสการรบแสงทตกกระทบผวนำในแตละบรเวณ

ตารางท 2.1 การเปรยบเทยบลกษณะของปจจยคณภาพนำในพนทนำตกตามชวงเวลา ในชวง ฤดรอน (เดอนพฤษภาคม) และกลางฤดฝน (เดอนสงหาคม) ป พ.ศ. 2552 (ทมา: ปรบปรงจาก จารมาศและคณะ, 2552)

บรเวณทสำรวจ

อณหภมของนำ (oC)

ความเปนกรด-เบสของนำ

ออกซเจนละลายนำ

(mg/L) แอมโมเนยม

(M)

ฤดรอน ฤดฝน ฤดรอน ฤดฝน ฤดรอน ฤดฝน ฤดรอน ฤดฝน

(1)นำตกปาละอ (ชน 1) 26.2 25.6 7.96 8.51 10.23 10.16 nd 0.78 (2)นำตกเอราวณ (ชน 7) 24.7 24.5 9.14 8.22 9.13 7.86 nd 0.78 (2)นำตกเอราวณ (ชน 1) 25.5 25.1 9.08 8.27 9.30 9.12 nd 13.96 (3)นำตกไทรโยค ถำวงบาดาล 23.5 23.6 9.16 8.56 7.63 7.68 1.69 1.55

(nd = no data)

หมายเหต (1)อทยานแหงชาตแกงกระจาน จงหวดเพชรบร , (2)อทยานแหงชาตเอราวณ จงหวดกาญจนบร, และ (3)อทยานแหงชาตไทรโยค จงหวดกาญจนบร

ลกษณะการเปลยนแปลงในอณหภมของนำตามฤดกาลยงมความแตกตางกนไปสำหรบ แตละชนของนำตก (ตารางท 2.1) ซงโดยสวนใหญพนทนำตกชวงบนสดจะมทมาของนำจาก แหลงนำใตชนผวดนทอมตวไหลซมออกมา นำจงมอณหภมทตำกวาอณหภมของอากาศและมคาของอณหภมทคอนขางคงทตลอดป สวนในพนทนำตกชวงชนลางทมกมลกษณะทางสณฐานวทยา ทความลาดชนนอยกวา มวลนำไหลแผกระจายออกตามแนวราบมากขน และมกเปนพนทเปดโลง ซงรบแสงไดมากกวานำตกชวงชนบน ลกษณะดงกลาวทำใหอณหภมของนำในพนทนำตกชวงชนลางมกมคาทสงขนในชวงฤดรอน

ผลการศกษาตดตามลกษณะการเปลยนแปลงในอณหภมของนำตกชนตาง ๆ ในรอบหลายปตอเนองกน ยงพบวาการเพมหรอการลดอณหภมของนำนนเกดจากอทธพลรวมของอตราการไหลของนำอกดวย (จารมาศและคณะ, 2554) โดยบรเวณทมอตราการไหลสงและแทบไมเปลยนแปลงตามเวลา จะสงผลใหระดบอณหภมของนำมคาคอนขางคงท สวนบรเวณทมอตราการไหลตำและอตราการไหลมคาลดลงในชวงฤดแลงไดอยางชดเจน ระดบของอณหภมนำกจะแปรปรวนสง และมกมคาทเพมสงขนในชวงฤดรอนไดอยางชดเจนเชนเดยวกน


2.2.2) ปจจยทางเคมของนำ

2.2.2.1) การนำไฟฟาของนำ

ปจจยดานการนำไฟฟาของนำในระบบนเวศนำตก สะทอนถงปรมาณของอนภาคทสามารถนำไฟฟาได (โดยเฉพาะจากการแตกตวของเกลออนนทรยชนดตาง ๆ) ทละลายปนอย ในมวลนำ การนำไฟฟาของนำเปนปจจยทแปรผนตามระดบของอณหภมและคาความเปนกรด-เบสของนำ ระดบของการนำไฟฟาทพบยงไดรบอทธพลจากโครงสรางทางธรณวทยาของพนทนำตก แตละแหง ในรายงานการศกษาทผานมาพบวาคาการนำไฟฟาในลำหวยนำตกของประเทศไทย อยทระดบประมาณ 200-500 ไมโครซเมนสตอเซนตเมตร (µS/cm) (วบลย, 2539; จารมาศและคณะ, 2554)

พนทนำตกทมคาการนำไฟฟาคอนขางสง คอ นำตกเอราวณ จงหวดกาญจนบร (พบคาสงสดทระดบประมาณ 580 µS/cm) คาดงกลาวสงกวาระดบทพบไดในพนทแมนำสวนใหญ (150 - 300 µS/cm) อยางไรกตาม ยงมระดบทตำกวาในพนทปากแมนำ ซงสามารถพบคาการนำไฟฟาของนำไดสงมากกวา 10,000 µS/cm (ทงน เนองจากบทบาทของแรธาตจำนวนมากท ละลายปนอยในนำจากอทธพลของเขตทะเล)

ในแตละชวงชนของนำตกแหงหนง ๆ สามารถพบคาการนำไฟฟาของนำทมความแตกตางกนไปมากกวา 100 µS/cm นอกจากน ยงพบวานำตกชนลางลงไปมกแสดงแนวโนมของการลดลงของคาการนำไฟฟา อยางไรกตาม สำหรบแหลงนำตกในชนเดยวกน คาการนำไฟฟาของนำ มลกษณะทเปลยนแปลงตามเวลาหรอตามฤดกาลคอนขางนอย ซงแนวโนมของการเปลยนแปลงตามเวลานนจะไดรบอทธพลจากอตราการไหลของนำทเปลยนไป การเพมขนในอตราการไหล ของนำจะทำใหคาการนำไฟฟาของแหลงนำตกลดตำลงได (โดยเฉพาะในชวงปลายฤดฝน) ทงน เนองจากการเจอจางโดยมวลนำใหม และการผสมผสานกบซากพชซากอนทรยสารตาง ๆ (ทไมนำไฟฟา) ซงถกชะลางลงมาจากผนปาโดยรอบแหลงนำตกในชวงฤดฝน

ขอมลการศกษาคณภาพนำในพนทนำตกในระยะ 2 - 3 ปทตอเนองกน พบวาคาการนำไฟฟาของนำในแตละชนของนำตกมการเปลยนแปลงตามเวลาคอนขางนอย โดยคาการนำไฟฟาของนำตกแตละชนในชวงฤดกาลเดยวกน มคาเปลยนแปลงไมเกน + 50 µS/cm (จารมาศและคณะ, 2554) ซงภาพรวมแสดงใหเหนวาเมอเปรยบเทยบกบปจจยคณภาพนำอน ๆ ปจจยดานการนำไฟฟาของนำในพนทนำตกจดเปนปจจยทมเสถยรภาพสง จงมกไมมบทบาทตอการเปลยนแปลงของประชาคมสงมชวตภายในระบบนเวศนำตกนน ๆ


2.2.2.2) ปรมาณออกซเจนละลายนำ

ปรมาณออกซเจนละลายนำในพนทนำตกทวไปมคาอยในระดบสง ในชวงประมาณ 7 - 9 mg/L โดยมคาสงไดถงระดบอมตวของการละลายของออกซเจนจากอากาศ (ซงขนอยกบคาของอณหภมนำ ณ เวลานน ๆ) ปรมาณออกซเจนละลายนำทสงดงกลาวไดรบอทธพลจากรปแบบในการไหลของมวลนำในระบบนเวศนำตก ซงนำมกเกดการกระจายตวออกเปนฝอยและสมผสกบอากาศไดมาก ประกอบกบการทนำมความเรวคอนขางสง ไหลเวยนด และเคลอนตวอยตลอดเวลา โดยในชวงตนฤดฝนถงกลางฤดฝนซงเปนระยะทมวลนำในระบบนเวศนำตกมมากขนเรอย ๆ และอตราการไหลของนำมกเพมขนตามไปดวยนน สามารถพบคาเฉลยของปรมาณออกซเจนละลายนำ ในพนทนำตก สงไดถงประมาณ 10 mg/L (จารมาศและคณะ, 2554; ตารางท 2.1)

ปรมาณออกซเจนละลายนำทพบในระบบนเวศนำตกแตละแหง เปนผลสทธจากกระบวนการโดยรวมทงดานกายภาพ เคม และชวภาพทเกยวของ (อาท อณหภมของอากาศ ปรมาณนำฝน อตราการไหลของนำ ปรมาณอนทรยสาร และปรมาณสาหรายในนำ) ดวยเหตดงกลาว เราจงมกไมพบความสมพนธของปรมาณออกซเจนละลายนำกบปจจยจำเพาะใด ๆ ปรมาณออกซเจนละลายนำทสงขนในพนทนำตกบางชวงชน อาจเปนอทธพลของสาหรายทเจรญขนมาอยางหนาแนนบนผวกอนหนหรอบรเวณพนทองนำ (ภาพท 2.7) สาหรายเหลานน สามารถทำการสงเคราะหดวยแสง และผลตออกซเจนเขาสมวลนำในระบบนเวศนำตกไดอยางตอเนอง

ภาพท 2.7 ลกษณะสาหรายในพนทลำหวยนำตกซงมบทบาทในการเพมปรมาณของออกซเจนละลายนำภายในระบบนเวศนำตกไดเปนอยางด

ในระบบนเวศนำตกแหงหนง ๆ ปรมาณออกซเจนละลายนำทพบในแตละชวงชนนำตก มความแตกตางกนไปเลกนอย ซงเกดจากอทธพลจากลกษณะทางภมสณฐานวทยา อตราการไหลของนำ และปรมาณของผผลตขนตน (สาหรายหรอพรรณไมนำ) ทมในแตละชวงชน อยางไรกตาม


ความแตกตางทพบมกมคาไมเกน + 1 mg/L (ตารางท 2.1) โดยปรมาณออกซเจนละลายนำภายในแตละชวงชนนำตกอาจมการผนแปรตามเวลาได

อนง ขอมลในภาพรวมทผานมาแสดงใหเหนวา ปรมาณออกซเจนละลายนำในระบบนเวศนำตกจดเปนปจจยหนงทมเสถยรภาพสง มการเปลยนแปลงตามเวลานอย และมระดบโดยทวไปทคอนขางสงจนถงคาประมาณในจดอมตวของการละลายจากอากาศ ซ งนบเปนระดบทไมมผลกระทบตอการเจรญพนธหรอความเปนอยของทรพยากรสงมชวตในระบบนเวศของแหลงนำนน

2.2.2.3) ความเปนกรด-เบสของนำ

ความเปนกรด-เบสของนำในระบบนเวศนำตก เปนปจจยทไดรบอทธพลอยางชดเจนจากโครงสรางทางธรณวทยาของพนท ยกตวอยางเชน ในพนทอทยานแหงชาตนำตกเอราวณ จงหวดกาญจนบร แหลงนำในแตละชนของนำตกจะมคาความเปนกรด-เบสของนำทคอนขางสงอยเสมอ (ประมาณ 8.0 - 8.5) ท งน เนองจากบรเวณชนนำตกประกอบดวยโครงสรางของหนปน (Limestone) เปนหลก (ภาพท 2.8) ในขณะทในพนทอทยานแหงชาตนำตกปาละอ จงหวดเพชรบร ซงมโครงสรางของพนทสวนใหญเปนหนอคน ทำใหคณภาพนำในแตละชนของนำตก ปาละอจงมคาความเปนกรด-เบสทตำกวาในพนทนำตกเอราวณ โดยมคาในระดบประมาณ 7 - 7.5 เทานน (จารมาศและคณะ, 2552)

อทธพลจากลกษณะทางธรณวทยาของพนทดงกลาว ยงมบทบาททำใหคาความเปน กรด-เบสของนำในระบบนเวศนำตกแตละแหงมคาคอนขางคงท และมการเปลยนแปลงตามฤดกาลนอยมาก ถงแมวาจะเปนชวงฤดฝน ซงไดรบปจจยดานปรมาณนำและอตราการไหลทมากขน รวมทงมการพดพาลงมาของตะกอนอนทรยตาง ๆ จากบรเวณโดยรอบกตาม ทงน อาจเนองจากการทระบบนเวศนำตกมมวลนำตนทนทไหลลงมาในสดสวนทมากกวาปรมาณนำทเพม ขนจากปรมาณนำฝน คาความเปนกรด-เบสของพนทนำตกโดยทวไปจงคอนขางคงตว หรอผนแปรจากเดมไมเกนประมาณ + 0.5 เทานน (จารมาศและคณะ, 2552)

อนง เมอพจารณาในแตละชวงชนของนำตก อาจพบวาคาความเปนกรด-เบสมความแตกตางกนไปไดเลกนอย ซงเกดจากอทธพลขององคประกอบทางเคมของหนและผนดน รวมทงโอกาสการกดเซาะจากบรเวณโดยรอบของนำตกแตละชวงชน ทงน หากเปรยบเทยบโอกาสในการเปลยนแปลงตามเวลาหรอตามฤดกาลของแตละชวงชนของนำตก จะพบวาคาความเปนกรด-เบสของนำตกชวงชนบน มกสะทอนภาพของการเปลยนแปลงตามฤดกาลทนอยกวาในนำตกชวงชนลาง ซงทงน เกดจากอทธพลของมวลนำตนทนทมเสถยรภาพของคณภาพนำทมากกวานนเอง


ภาพท 2.8 โครงสรางทางธรณวทยาของชนนำตก ในอทยานแหงชาตนำตกเอราวณ จงหวดกาญจนบร ซงมหนปน (Limestone) เปนองคประกอบหลก (ภาพซาย) เปรยบเทยบกบโครงสรางทเปนหนอคน (ภาพขวา) ในอทยานแหงชาตนำตกปาละอ จงหวดเพชรบร สำหรบในนำตกชนลางสดจนถงพนทสวนทเปนลำธารทไหลลงไปรวมกนในตอนลางนน

เราสามารถพบการเปลยนแปลงของคาความเปนกรด-เบสตามฤดกาลไดมากขน ลกษณะการเปลยนแปลงดงกลาวเกดจากอทธพลของมวลนำทมาจากหลายแหลงซงอาจไหลรวมลงมา ประกอบกบการกดเซาะจากพนทโดยรอบซงมการสะสมของซากพชซากสตวทแตกตางกนไป อยางไรกตาม ในภาพรวมแลวพบวา ลกษณะการเปลยนแปลงของคาความเปนกรด-เบสในนำตกแตละชวงชน มกจะพบไดเพยงในชวงกลางฤดฝน หรอในชวงทมปรมาณการไหลของนำเพมขนอยางชดเจนเทานน

2.2.2.4) แรธาตอาหารในนำ

จากขอมลการศกษาวจยในแหลงนำตกตามเขตภมภาคตาง ๆ พบวามคณภาพนำทด มกมแรธาตอาหารในรปของฟอสเฟทในระดบทตำมาก (โดยเฉลยตำกวา 0.1 M) อยางไรกตาม พบระดบของซลเกททคอนขางสง (โดยเฉลยมากกวา 70 M) สวนแรธาตอาหารในรปของไนโตรเจนจะแสดงความแปรผนสง ซงในแตละพนทอาจพบคาทแตกตางกนมากกวา 10 เทา ทงน เราพบวาระบบนเวศนำตกใน ชวงกลาง และ ชวงลาง มกมคาของไนไตรทไนเตรท-ไนโตรเจน ในปรมาณทมากกวาแอมโมเนยม-ไนโตรเจน (ตารางท 2.2) สวนระบบนเวศนำตกบรเวณใน ชวงบน


มกมคาของแอมโมเนยม-ไนโตรเจนทสงกวา ซงเปนอทธพลของระบบนำซบจากผนดนในเขตปาเขาซงเปนแหลงทมาทสำคญของมวลนำตนทนในระบบนเวศนำตกแตละแหงนน (จารมาศและคณะ , 2554)

ตารางท 2.2 ปรมาณแรธาตอาหารในนำ (ไมโครโมลาร; M) ทพบในพนทนำตกทางภาคเหนอ (จงหวดแมฮองสอน1) และภาคตะวนตก (จงหวดกาญจนบร2-3 และเพชรบร4) ของประเทศไทย

พนทสำรวจ แอมโมเนยม

(M) ไนไตรทไนเตรท

(M) ซลเกท (M)

ฟอสเฟต (M)

ชวงเวลา ทศกษา

(1) นำตกโอโละโกร nd 10.91 108.40 0.03 มนาคม 2548

(2) นำตกไทรโยค nd 21.98 70.91 nd พฤษภาคม 2552

(3) นำตกเอราวณ ชน 7 nd 3.54 67.50 nd พฤษภาคม 2552

(3) นำตกเอราวณ ชน 1 nd 4.15 81.17 nd พฤษภาคม 2552

(4) นำตกทอทพย ชน 5 nd 4.31 77.71 0.12 พฤษภาคม 2549

(4) นำตกปาละอ ชน 1 1.69 29.30 82.02 nd พฤษภาคม 2552

(nd = non-detected level)

หมายเหต (1)อทยานแหงชาตแมเงา จงหวดแมฮองสอน, (2)อทยานแหงชาตไทรโยค จงหวดกาญจนบร, (3)อทยานแหงชาตเอราวณ จงหวดกาญจนบร และ (4)อทยานแหงชาตแกงกระจาน จงหวดเพชรบร

ความรความเขาใจในระดบความเขมขนของแรธาตอาหารทละลายอยในมวลนำของพนท

นำตกทตาง ๆ นบวาเปนเรองทจำเปนในการประเมนสถานภาพและลกษณะการเปลยนแปลง ตามฤดกาลหรอตามอทธพลจากปจจยภายนอกทมตอระบบนเวศนำตกนน ๆ ระดบความเขมขนของแรธาตอาหารในมวลนำ มความเกยวของกบวฏจกรการเปลยนแปลงของสาร ทงในกระบวนการผลตและการยอยสลายของอนทรยสารในแหลงนำ ซงระดบของแรธาตอาหารทพบนอกจากจะสะทอนถงความอดมสมบรณพนฐานของชนนำตกทสามารถกอใหเกดการเจรญเตบโตของผผลตขนตน (อาท สาหรายนำจด และพรรณไมนำชนดตาง ๆ ทมอย) และเกยวของกบความเปนอยของทรพยากรมชวตภายในระบบนเวศแลว ยงแสดงถงอทธพลของระบบนเวศปาไมและลกษณะการใชทดนโดยรอบ ซงนบวามบทบาทตอระดบของแรธาตอาหาร (โดยเฉพาะในกลมไนโตรเจน) ทถกพดพาเขามาสระบบลำหวยนำตกไดดวย ความรพนฐานทสำคญในดานแรธาตอาหารทละลายอยใน มวลนำของพนทนำตก มรายละเอยดดงตอไปน


แรธาตอาหารในกลมไนโตรเจน

ไนโตรเจนทอยในรปของสารละลายในนำ อาท แอมโมเนยม ไนไตรท และไนเตรท เปนทยอมรบกนวามความสำคญตอความเปนอยของสงมชวตทางนำ สารละลายของไนโตรเจนทงสามรปนมการเปลยนแปลงไปมาได โดยแปรผนไปตามสภาวะของออกซเจนละลายนำทมอย หรอตามกจกรรมของจลนทร ย ในนำ ท เกยวของกบกระบวนการไนตรฟ เคชนและดไนตรฟ เคช น (Nitrification-denitrification) รวมทงตามอทธพลของผผลตขนตนทนำสารละลายของไนโตรเจนเหลานไปใชในกระบวนการสงเคราะหดวยแสง และทำใหเกดสารอนทรยในระบบแหลงนำนน

แอมโมเนยม ในระบบนเวศนำตกสวนใหญแอมโมเนยมมทมาจากการยอยสลายของสารอนทรย ใบไม กงไม หรอซากสตวตาง ๆ ททบถมภายใตระบบนเวศปาไม ซงเปนแหลงกำเนดของมวลนำตนทนของระบบนเวศนำตก แอมโมเนยมทเกดขนจะถกพดพาลงมาพรอมกบมวลนำในชวงแรก และมการเตมเพมไดตามระยะทางของนำตกในชวงชนตาง ๆ (โดยเฉพาะจากบรเวณทมการสะสมของซากพช อนทรยสาร และมกระบวนการยอยสลายเกดขนไดมาก) ดวยเหตดงกลาว การเปลยนแปลงระดบของแอมโมเนยมในระบบนเวศนำตกจงมกมทศทางทไมแนนอน โดยสวนใหญเราพบวานำตก ชวงบน มการแปรผนของความเขมขนแอมโมเนยมตามฤดกาลไดนอยกวาในนำตก ชวงกลาง หรอ ชวงลาง (ตารางท 2.2) ซงในกรณศกษาระดบของแอมโมเนยมในพนทนำตกเอราวณ โดยเปรยบเทยบระหวางในชนท 7 และชนท 1 (จารมาศและคณะ, 2552) พบวาทงสองบรเวณมแอมโมเนยมในนำทเพมระดบสงกวาปกตในชวงกลางฤดฝน (เดอนสงหาคม) และคาดงกลาวจะคอย ๆ ลดลงสระดบเฉลยเดมในชวงปลายฤดฝนเปนตนไป ลกษณะเชนนเกดจากการทมวลนำในชวงกลางฤดฝนมแหลงทมาของแอมโมเนยมทหลากหลายมากขนนนเอง

ไนไตรทและไนเตรท ไนไตรทและไนเตรทเปนแรธาตอาหารทมความเกยวของกบแอมโมเนยม ซงเกดจากกระบวนการยอยสลายของซากอนทรยสารและกระบวนการออกซเดชนทตอเนองไป ในพนทนำตกสวนใหญเราพบวาคาความเขมขนของไนไตรทและไนเตรทมคอนขางสง แตมการเปลยนแปลงตามฤดกาลทนอยกวาแอมโมเนยม นอกจากน ระดบของไนไตรทและไนเตรททพบมกมคาเฉลยทสงขนในพนทนำตกชวงชนลาง โดยมกมคาสงขนในชวงกลางถงปลายฤดฝน

ลกษณะการเปลยนแปลงระดบของแอมโมเนยม และไนไตรทและไนเตรท แสดงใหถงอทธพลจากสภาวะธรรมชาตทมตอความผนแปรในระดบของแรธาตอาหารในรอบป ลกษณะดงกลาวนนบเปนเรองควรใหความสนใจศกษาตดตามสำหรบการประเมนผลกระทบสงแวดลอมในพนทนำตกแตละแหง ทงน เพอความรดกมในการพจารณาขอมลเชงเปรยบเทยบถงผลกระทบรวม ทอาจเกดไดจากกจกรรมการใชประโยชนของชมชนทมตอคณภาพนำในพนทนำตกตอไป


แรธาตอาหารในกลมซลคอน

ซลเกท-ซลคอน จดเปนแรธาตอาหารทมาจากการชะลางหรอการกดเซาะจากโครงสรางทางธรณวทยาของพนทนำตก เปนแรธาตอาหารทสำคญในระบบนเวศทางนำเนองจากผผลตขนตนโดยเฉพาะแพลงกตอนพชในกลมไดอะตอม (Division Bacillariophyta) มความจำเปนตองนำไปใชเปนองคประกอบในโครงสรางเซลล แรธาตอาหารในรปซลเกท-ซลคอนทพบในแหลงนำ ยงสามารถสะทอนสภาวการณผลกระทบจากการตดไมทำลายปา ทงน เนองจากซลเกท-ซลคอนมทมาจาก หนแร ทราย และกรวดตาง ๆ ซ งหากพนท โดยรอบแหลงนำขาดพรรณไมปกคลมหนาดน อยางเพยงพอแลว เมอการเกดสภาพนำทวมหลากหรอมฝนตกอยางรนแรง ผนดนกจะถกชะลางโดยงาย และทำใหพนทรบนำโดยรวมมความเขมขนของซลเกท-ซลคอนทเพมสงขนไดอยางชดเจน

ในระบบนเวศนำตกสวนใหญมระดบความเขมขนของซลเกท-ซลคอนทแปรปรวนสง (ตารางท 2.2) และพบแนวโนมทสงเพมขนไดในชวงกลางฤดฝน (เดอนมถนายนถงกรกฎาคม ) อยางไรกตาม การเปลยนแปลงระดบความเขมขนมกพบในพนทนำตกชวงบนไดมากกวาชวงลาง ทงน อาจเกดจากอทธพลดานความลาดชนของพนท ประกอบกบลกษณะโครงสรางทางธรณวทยาในแตละชวงชนทมวลนำไดไหลผานลงไป

แรธาตอาหารในกลมฟอสฟอรส ในการศกษาตดตามสถานภาพของแหลงนำไหล รวมทงระบบนเวศของพนทปาไม การ

หมนเวยนของฟอสฟอรสนบเปนประเดนทสำคญอยางหนงทสามารถใชอธบายสภาวะความอดมสมบรณ ตลอดจนศกยภาพการหมนเวยนหรอการถายเทมวลสารภายใตปจจยรวมทางอทกวทยาและนเวศวทยา ซงเกยวของกบกจกรรมของสงมชวตตาง ๆ ทอาศยอยในระบบนเวศนน

ออรโธฟอสเฟต-ฟอสฟอรส (Orthophosphate-P) หรอเรยกกนวา Reactive-P จดเปนรปของฟอสฟอรสอนนทรยทละลายนำ (ซงมแหลงทมาจากกระบวนการยอยสลายของอนทรยสารตาง ๆ ภายในแหลงนำ รวมทงการถกพดพาลงมาจากบรเวณโดยรอบแหลงนำ) เปนแรธาตสำคญทผผลตขนตนในแหลงนำ (ไดแก พรรณไมนำ สาหราย และแพลงกตอนพช) จำเปนตองใชเพอการผลตโครงสรางของเซลล แรธาตอาหารกลมนจงนบวามความสำคญตอกระบวนการสรางอนทรยสารในแหลงนำเชนเดยวกบไนโตรเจน อยางไรกตาม เนองจากปรมาณออรโธฟอสเฟตในแหลงนำทวไปมกมระดบทคอนขางตำ ปจจยนจงมกถกจดวาเปน ปจจยจำกด (Limiting factor) ทมบทบาทสำคญตอการควบคมกำลงผลตขนตนทเกดขนในระบบนเวศแหลงนำ


พนทอทยานแหงชาตนำตกเอราวณ เปนตวอยางหนงของระบบนเวศนำตกทมระดบความเขมขนของออรโธฟอสเฟตทตำมาก (มคาเฉลยนอยกวา 0.1 M) โดยเฉพาะในนำตกชวงชนลาง ซงบางครงมคาตำถงระดบทไมสามารถตรวจวดไดและคอนขางคงท (อยางไรกตาม ความเขมขนของออรโธฟอสเฟตอาจสงขนไดเลกนอยในชวงตนฤดฝน จากนนมกจะลดลงดงเดม) ลกษณะดงกลาวสะทอนใหเหนวา ออรโธฟอสเฟตในระบบนเวศนำตกมแหลงทมาหลกจากมวลนำตนทนของระบบทางชวงชนบน มากกวาการถกเตมในระหวางทางทมวลนำเคลอนตวสชวงชนทางตอนลางลงไป

ระดบแรธาตอาหารพนฐาน “Based-line Concentration” ในระบบนเวศนำตก

ดวยเหตทแรธาตอาหารเปนปจจยพนฐานทจำเปนตอกระบวนการผลตทรพยากรชวภาพในระบบหวงโซอาหารทางนำ และยงสะทอนสภาวะความอดมสมบรณ การเปลยนแปลง รวมทงสถานการณมลภาวะหรอการปนเปอนทเกดขนในแหลงนำได การศกษาตดตามการเปลยนแปลงระดบความเขมขนของแรธาตอาหารจงมความสำคญ และสามารถประยกตใชเปนแนวทางในการเฝาระวงแหลงนำ เพอเปาหมายในการอนรกษคณภาพนำและการควบคมการใชประโยชนใน แหลงนำอยางเหมาะสม

ในการประเมนระดบความเขมขนของแรธาตอาหาร ทเปนความเขนขนพนฐาน (Based-line concentration) ตามธรรมชาตของระบบนเวศนำตกแตละชวงชน จำเปนตองศกษาตดตามลกษณะการเปลยนแปลงความเขมขนของแรธาตอาหารใหครอบคลมชวงการเปลยนแปลงทเกดตามฤดกาลตาง ๆ ในรอบป และตดตามทศทางการเปลยนแปลงหรอเสถยรภาพของระดบนน ในชวงอยางนอย 2 - 3 ป ทตอเนองกนไป ผลจากการศกษาตดตามลกษณะการเปลยนแปลงดงกลาว จะทำใหเราสามารถวเคราะหไดวา แรธาตอาหารประเภทใดมศกยภาพในการสะทอนหรอตอบสนองการเปลยนแปลงในปจจยแวดลอม ซงจะสามารถใชเปน “ดชนชวด” ตอไปได

ตวอยางการศกษาตดตามลกษณะการเปลยนแปลงในระดบความเขมขนของแรธาตอาหาร 4 ชนด ไดแก 1) แอมโมเนยม-ไนโตรเจน 2) ไนไตรทไนเตรท-ไนโตรเจน 3) ซลเกท-ซลกอน และ 4) ออรโธฟอสเฟต-ฟอสฟอรส ซงดำเนนการศกษาวจยในพนทอทยานแหงชาตนำตกเอราวณ ในชวงเวลาตงแตเดอนพฤษภาคม 2552 ถงเดอนสงหาคม 2554 รวมระยะเวลาประมาณ 3 ป (จารมาศและคณะ, 2554) พบวา ในระหวางแรธาตอาหารทง 4 ชนดขางตน “ซลเกท-ซลกอน”นบเปนแรธาตอาหารทมการเปลยนแปลงในระดบความเขมขนนอยทสด (ภาพท 2.9) ทงน ระดบความเขมขนเฉลยของซลเกทสำหรบพนทนำตกเอาราวณอยทคาประมาณ 70 M ซงมกไมพบความแตกตางในระหวางชนของนำตกแตละชนเทาใด ผลจากการศกษาตดตามในชวง 3 ป แสดง ใหเหนถงความมเสถยรภาพในความเขมขนของซลเกตในนำไดมากกวาแรธาตอาหารชนดอน ๆ


สวนแรธาตอาหารอนทพบวามการเปลยนแปลงคอนขางนอยเชนกน คอ ไนไตรทไนเตรท ในทางตรงกนขาม แรธาตอาหารทระดบความเขมขนมการผนแปรตามฤดกาลไดมากทสด คอ แอมโมเนยม (ซงพบการเปลยนแปลงความเขมขนไดมากถงประมาณ 50 เทาของระดบเดมทม) และฟอสเฟต (ซงถงแมจะมระดบเฉลยทคอนขางตำ ไมเกน 0.1 M แตพบความผนแปรไดมากถงประมาณ 20 เทา) (ภาพท 2.9)

ภาพท 2.9 การเปลยนแปลงระดบความเขมขนสมพทธ (Comparative concentrations) ของ แรธาตอาหาร ; แอมโม เนยม (Ammonium; M), ซ ล เกท (Silicate; x 10-1 M), ไนไตรท+ไนเตรท (Nitrite+Nitrate; M) และออรโธฟอสเฟต (Phosphate; x 10 M) ทพบในพนทนำตกเอราวณ ชนท 7 ในชวงระยะเวลาการศกษา 3 ป (Survey times 1-4,

13-16, และ 25-28 คอ การสำรวจในชวงเดอนพฤษภาคม–สงหาคม ในป พ .ศ. 2552, 2553, และ

2554 ตามลำดบ) (ปรบปรงจาก; จารมาศและคณะ, 2554)

อนง ผลการศกษาตดตามขอมลในพนทนำตกแหลงอน ๆ พบวาแรธาตอาหารในรป “ฟอสเฟต” มการเปลยนแปลงของระดบความเขมขนตามระยะเวลาได อยางไรกตาม เนองจากระดบความเขมขนโดยสวนใหญทพบมคาทตำมาก จนบางครงไมสามารถตรวจวดได ทำใหฟอสเฟตอาจไมเหมาะสมตอการนำไปประยกตใชเพอเปนดชนประเมนผลกระทบสงแวดลอมในระบบนเวศทางนำ

เมอพจารณาแรธาตอาหารในรป “แอมโมเนยม” ซงมระดบความเขมขนทสามารถตดตามไดอยางตอเนองนน จะพบวาลกษณะการเปลยนแปลงระดบความเขมขนของแอมโมเนยมตามธรรมชาต (Based-line concentration) ในแตละชวงเวลามความผนแปรสง นอกจากน ยงพบความจำเพาะในระดบความเขมขนไปตามชวงชนของระบบนเวศนำตก เนองจากอทธพลจากสภาพ

0.0

2.0

4.0

6.0

8.0

10.0

1 4 7 10 13 16 19 22 25 28 31

ระดบ

ความ

เขมข

นสมพ

ทธ

ระยะเวลาการศกษา

Ammonium

Nitrite+Nitrate Silicate

Phosphate


ทางภมอากาศผนวกกบลกษณะทางสณฐานวทยาและนเวศวทยาของนำตกแตละชน ดวยเหตดงกลาว แรธาตอาหารในรป “แอมโมเนยม” จงสามารถแระยกตใชในการวางแผนตดตามหรอประเมนผลกระทบสงแวดลอมทเกดจากการใชประโยชนใด ๆ ในพนทนำตกได โดยทงน ในการประยกตใชปจจยดานแอมโมเนยมนน เราจำเปนตองทำการศกษาตดตามโดยพจารณาแตละชวงชนของนำตกแยกจากกนไป ในภาพรวมของขอมลความรดานแรธาตอาหารในระบบนเวศนำตกทไดกลาวมา สะทอนใหเหนวาระดบความเขมขน “Based-line” ของแรธาตอาหารนน มความจำเพาะและแตกตางกนไปตามชนดของแรธาตอาหาร ตามชวงชนของนำตก และขนอยกบระยะเวลา (หรอฤดกาล) ดงนนการศกษาผลกระทบทอาจเกดขนจากปจจยภายนอก (อาท จากการเขาไปใชประโยชนดานนนทนาการ หรอการใชพนทโดยรอบเพอทำการเกษตร) ใหมความรดกมและถกตองนน จำเปนตองมขอมลพนฐานทแสดงลกษณะการเปลยนแปลงระดบความเขมขนพนฐานของแรธาตอาหาร อยางตอเนองมากอน นอกจากน ควรพจารณาคดเลอกแรธาตอาหารชนดทมศกยภาพและสามารถสะทอนสภาวะของผลกระทบไดด (ซงอาจแตกตางกนไปตามแหลงนำ) มาใชในประเมน นอกจากน ควรคำนงถงความสอดคลองกบกจกรรมการใชประโยชนทม และกำหนดระยะเวลาการศกษาทครอบคลมผลกระทบจากกจกรรมการใชประโยชนอยางรดกมดวย

2.2.3) ปจจยทางชวภาพของนำ

ระบบนเวศแหลงนำไหลประเภทนำตกและลำธารสาขาในเขตตนนำ นบเปนเขตพนทหนงทมความหลากลายทางชวภาพของสงมชวต ซงนอกเหนอจากการอยในระบบนเวศของปาไมและพนทตามชายนำแลว ภายในระบบนเวศทางนำยงสามารถพบสงมชวตบรเวณพนทองนำรวมทงพรรณปลานานาชนด นอกจากน ในมวลนำทไหลลงมาจากแตละชนของนำตก ยงพบสงมชวตขนาดเลกมากในกลมของสาหรายและแพลงกตอนพช ซงจดเปนผผลตออกซเจนทสำคญในแหลงนำ และพบกระจายอยในทกชวงชนของนำตก โดยมองคประกอบทางชนดและปรมาณทแตกตางกนไป

สงมชวตเหลานนบเปน ปจจยทางชวภาพ ทมบทบาทตอระบบนเวศทางนำ และยงเปนกลมทไดรบผลกระทบโดยตรงจากการเปลยนแปลงคณภาพส งแวดลอมทางนำ ทเกดขนจากการเปลยนแปลงโดยธรรมชาตและ/หรอเปลยนแปลงจากอทธพลของมนษยทเขามาใชประโยชนในพนท ทงน เราสามารถประยกตใชความรความเขาใจในปจจยทางชวภาพเพอการประเมนสภาวะความอดมสมบรณของพนทแหลงนำ ใชในการประเมนผลกระทบสงแวดลอมทางนำทเกดขน ตลอดจนเพอวางแผนการใชประโยชนในแหลงนำ และบรหารจดการแหลงนำเชงอนรกษไดอยางเหมาะสม


2.2.3.1) ผผลตขนตนในระบบนเวศนำตก

แพลงกตอนพชในระบบนเวศนำตกและลำธารตนนำ

มรายงานการศกษาดานแพลงกตอนพชในระบบนเวศนำตกคอนขางนอย อยางไรกตาม

พบวาการรวมกลมกนของแพลงกตอนพชในมวลนำเกดไดคอนขางยาก เนองจากสภาพธรรมชาต

โดยทวไปของระบบนเวศนำตกเปนพนททมนำไหลแรงและไมมทศทางทแนนอน ตวอยางการศกษา

ในพนทนำตกเอราวณ จงหวดกาญจนบร (จารมาศและคณะ, 2554) พบแพลงกตอนพชในกลม

ส าห ร า ย ส เข ย วแก ม น ำ เง น (Division Cyanophyta อ าท Oscillatoria, Merismopedia,

Microcystis, Spirulina แล ะ Lyngbya) แล ะ ไดอ ะตอม (Division Bacillariophyata อาท

Fragilaria, Synedra, Navicula และ Pleurosigma) เปนกลมหลก สวนกลมรอง คอ สาหราย

สเขยว (Division Chlorophyta อาท Coelastrum, Oocystis, Scenedesmus และ Spirogyra)

ความหนาแนนของแพลงกตอนพชมความจำเพาะไปตามชวงชนของนำตก ซงพบวาแตละ

กลมอาจมความหนาแนนตามชวงชนตาง ๆ ไดแตกตางกนถง 10-100 เทา นอกจากน ยงพบการ

เปลยนแปลงความหนาแนนตามชวงฤดกาล อาท ในพนทนำตกเอราวณชนบนสดในเดอนพฤษภาคม

พ.ศ. 2554 พบความหนาแนนของสาหรายสเขยวแกมนำเงนประมาณ 200 เซลลตอลตร แตใน

เดอนสงหาคม พ.ศ. 2554 มระดบเพมขนเปนประมาณ 1,700 เซลลตอลตร ขณะทในนำตกชน

ลางสด ณ ชวงเวลาขางตน พบความหนาแนนของสาหรายสเขยวแกมนำเงนลดลง (จาก 71.1 %

เปน 35.2 %) แตมความหนาแนนของไดอะตอมเพมขน (จาก 27.4 % เปน 64.0 %) (ภาพท 2.10)

ภาพท 2.10 การเปลยนกลมของแพลงกตอนพชในพนทนำตกเอราวณชนลางสด จากเดอนพฤษภาคม (ภาพซ าย ) ไป เปน เดอนส งหาคม (ภาพขวา ) พ .ศ . 2554 (ส ขาว ; Cyanophyta, สเทา; Diatoms, สดำ; Chlorophyta) (ทมา: ปรบปรงจาก จารมาศและคณะ, 2554)

71.1 %

1.5 %

27.4 % 35.2 %

0.8 %

64.0 %


ขอมลความรดานความหลากหลายทางชวภาพของแพลงกตอนพชในระบบนเวศนำตกทผานมานน แสดงใหเหนวาทงดาน สดสวน ซงหมายถง องคประกอบชนดของแพลงกตอนพชในแตละกลม และดาน ปรมาณ (ความหนาแนนในแตละชนดของแพลงกตอนพช) มความแปรปรวนตามเวลา นอกจากน ยงพบการเกดทดแทนทของแพลงกตอนพชในอตราทคอนขางเรว โดยแตละชนของนำตกแสดงความจำเพาะทแตกตางกนไป ถงแมวามวลนำจะไหลลงไปเชอมโยงกนกตาม ซงลกษณะของในดานแพลงกตอนพชดงกลาวสะทอนใหเหนวา “Based-line density” ของแพลงกตอนพชอาจไมมเสถยรภาพ ดวยลกษณะดงกลาว การประยกตใชขอมลแพลงกตอนพชเพอการประเมน ผลกระทบจากปจจยแวดลอม หรอประเมนอทธพลจากการใชประโยชนทเกดขนในพนทจงเปนไปไดคอนขางยาก และจำเปนตองอาศยฐานขอมลทละเอยดและตอเนองเพอการประเมนผลทรดกม

อยางไรกตาม ดวยธรรมชาตในการตอบสนองของแพลงกตอนพชตอปจจยคณภาพนำ (อาท ดานแรธาตอาหารในนำ ความขนของนำ ปรมาณแสงทตกกระทบ รวมทงการเปลยนแปลงในอตราการไหลของนำ) ท เรวกวาทรพยากรชวภาพอน ๆ การศกษาคนควาดานพลวตการเปลยนแปลงของประชาคมแพลงกตอนพชและความสมพนธกบปจจยแวดลอมตาง ๆ อาจมความสำคญในอนาคต โดยเฉพาะการใชอธบายการเปลยนแปลงในพนทซงถกปรบเปลยนจากระบบนเวศนำไหล ไปเปนระบบนเวศนำนง หรอมอตราไหลทตำลง ซงในพนทดงกลาวแพลงกตอนพชมกมศกยภาพในการเจรญและเพมจำนวนไดมากขน และจะมบทบาทตอการเปลยนแปลงผลผลตใน หวงโซอาหารทเกยวของไดตอไป

2.2.3.2) ผบรโภคและบทบาทในหวงโซอาหาร

สตวพนทองนำ

สตวพนทองนำทพบไดในพนท เขตนำตกทวไปมกเปนพวกแมลงนำ กง ป (Phylum Arthropoda) ส ต วในกล มห อย (Phylum Mollusca) และกล ม ขอ งไส เด อน น ำ (Phylum Annelida) (ภาพท 2.11) โดยกลมหลกทพบวามความหลากหลายทางชนดมากทสด คอ กลมของแมลงนำ (Class Insecta) ยกตวอยาง เชน แมลงนำใน Order Ephemeroptera (แมลงชปะขาว) Plecoptera (แมลงเกาะหน) Odonata (แมลงปอ) Hemiptera (มวนนำ) และ Diptera (แมลงสองปก) เปนตน สตวพนทองนำทกระจายอยในพนทสวนตาง ๆ ของนำตกนนโดยสวนใหญจะพบในบรเวณทมแนวหนกำบง ซงเปนบรเวณทมความเรวของนำลดลงกวาบรเวณแนวกลางนำ และมกเปนบรเวณทมการสะสมของตะกอนเลนหรอเศษกงไมใบไมทตกทบถมกนลงมา


Psephenus sp. Limnogonus sp. Leucorrhinia sp.*

Malanoides sp. Paludomus sp. Macrobrachium sp.

ภาพท 2.11 ลกษณะของสตวพนทองนำทพบไดบอยในระบบนเวศนำตกหรอบรเวณลำหวยตนนำของประเทศไทย (*ภาพโดย: กญญาณฐ สนทรประสทธ) การประยกตใชสตวพนทองนำเพอเปนดชนทางชวภาพ ในระบบนเวศนำตกและลำธาร

ตนนำ แมลงนำนบเปนสตวพนทองนำกลมทโดดเดน เนองจากตามธรรมชาตจะมโอกาสพบไดมากในพนทแหลงนำสะอาด นำไหลเรว และมออกซเจนละลายนำทคอนขางสง อยางไรกตาม แมลงนำโดยทวไปมการเปลยนแปลงรปราง (Metamorphosis) ในแตละระยะของวงจรชวต บางชนดทพบนนจะไมอาศยอยในแหลงนำตลอดระยะวงจรชวต แมลงหนอนปลอกนำ (Caddis fly) มระยะในวงจรช วต 4 ระยะ โดยเรมจากไขและมการเปลยนแปลงรปรางอยางสมบรณ (Complete metamorphosis) สวนแมลงชปะขาว (May fly) และแมลงเกาะหน (Stone fly) ในวงจรชวตม 3 ระยะ และมการเปลยนแปลงรปรางแบบไมสมบรณ (Incomplete metamorphosis) ซงในแตละระยะนนมรปรางลกษณะทแตกตางกนไป

แมลงนำมแหลงทอยอาศยทแตกตางกนไป ชนดทอาศยในบรเวณนำไหลแรงจะยดเกาะทกอนหนดานใต และมกมลกษณะรปรางทแบนราบเพอปองกนการถกพดพาไปกบกระแสนำ สวนในบรเวณแหลงนำทกระแสนำไหลชา พบแมลงนำหลายชนดทปรบตวและอาศยอยในบรเวณตะกอนทพนดน อาจสรางปลอกหมหอลำตวมลกษณะคลายรงชวยในการปองกนศตรในพนทจำเพาะตาง ๆ


สำหรบในการอาศยอยในนำนน แมลงนำจำเปนตองอาศยออกซเจนทอยในนำโดยการหายใจ ทางเหงอก และอาศยอาหารทอยในนำเพอการดำรงชวต

จากความจำเพาะของแมลงนำกลมตาง ๆ เราควรวางแผนศกษาวเคราะหความเปลยนแปลงของแมลงนำ โดยแยกวเคราะหไปตามกลมซงอาจจำแนกดวยลกษณะการกนอาหาร (Feeding behavior) (อาท พวกทกนพชเปนอาหาร เชน ตวออนแมลงชปะขาว พวกผลา เชน แมลงเกาะหน ซงกนแมลงชปะขาวและสตวขนาดเลกอน ๆ เปนอาหาร) ทงน เนองจากการตดตามในแตละกลมจะสามารถสะทอนสภาวะของแหลงอาหาร รวมทงผลกระทบจากปจจยสงแวดลอมทางนำโดยรอบทจำเพาะสำหรบแตละกลม การวเคราะหเชงกลมยงจะทำใหเกดความรทเชอมโยงไปสกระบวนการเกดของทรพยากรชวภาพอนในหวงโซอาหาร และสามารถประเมนทศทางความเปนไป ภายใตกระบวนการกนตอกนเปนทอด ๆ ในระบบนเวศของพนทแหลงนำทเราสนใจได

อนง ถงแมวาการพบตวอยางแมลงนำอาจสะทอนสภาวะดานอาหารทสอดคลองกบการดำรงชวตของแมลงนำชนดนน ๆ (อาท แมลงพวกทกนอนทรยวตถ จะพบในบรเวณทเปนแหลงรวมของเศษซากอนทรยสารและตะกอนตาง ๆ) อยางไรกตาม เนองจากขอจำกดเรองระยะเวลาท แมลงนำอาศยอยในนำ และมการเปลยนแปลงรปรางไปในแตละระยะ (ซงมลกษณะและพฤตกรรมทแตกตางกนไป) การตอบสนองของแมลงนำตอการเปลยนแปลงของสงแวดลอมทางนำจงมกมรปแบบทไมแนนอน ซงทำใหวเคราะหเชงปรมาณไดคอนขางยาก มตวอยางงานวจยในพนทลำธารนำตกโตนงาชาง จงหวดสงขลา (พรจรส, 2554) พบวาชนดของแมลงนำในบรเวณลำธารเขตตนนำมมากกวาในบรเวณกลางนำและบรเวณปลายนำ ตามลำดบ โดยในบรเวณตนนำพบหนอนปลอกนำสงถง 26 ชนด พบแมลงชปะขาว 14 ชนด และแมลงเกาะหน 5 ชนด ขณะทในบรเวณปลายนำพบแคแมลงชปะขาวเพยง 3 ชนดเทานน ถงแมวาการใชประโยชนในพนทเพอกจกรรมทางการเกษตรและการอยอาศยของชมชนในบรเวณปลายนำมแนวโนมทสงผลกระทบตอปรมาณของแมลงนำเหลานน อยางไรกตาม ขอมลของแมลงนำโดยสวนใหญไมแสดงความสมพนธกบคณภาพนำ มเพยงจำนวนของหนอนปลอกนำ (ทพบเฉพาะในลำธารเขตตนนำ) แสดงความสมพนธกบความเปนกรด-เบสของนำ และจำนวนของแมลงชปะขาว (ในเขตปลายนำ) แสดงความสมพนธกบอณหภมของนำและปรมาณออกซเจนละลายนำ ซงในภาพรวมทำใหทราบวาการประยกตใชของแมลงนำเชงปรมาณยงมขอจำกด และจำเปนตองคำนงถงปจจยรวมดานชนดและพฤตกรรมตาง ๆ อยางรดกม

สำหรบปรมาณของสตวพนทองนำ ในกลมของหอย (Phylum Mollusca) ทกระจายตวอยตามพนทองนำ (ภาพท 2.11) นบเปนปจจยทมความนาสนใจตดตาม ทงน เนองจากสตวใน กลมหอยมลกษณะทสงเกตงาย เคลอนทไดนอย และอาศยอยในระบบนเวศนำตกตลอดระยะเวลาของวงชวต หอยฝาเดยวบางชนดทมกพบในแหลงลำธารนำตกตามธรรมชาต ยงสามารถตอบสนอง


ตอระดบนำในลำธารและปรมาณสารอนทรยทเขาสระบบนเวศทางนำ ซงคณลกษณะและพฤตกรรมดงกลาว ทำใหการศกษาตดตามการแพรกระจายของหอยฝาเดยวในแตละชวงชนนำตก หรอในบรเวณทจำเพาะตาง ๆ จงเปนประโยชนในการประเมนผลกระทบจากการเปลยนแปลงของปจจยสงแวดลอม (อาท ปรมาณการไหลของนำ ความขนของพนทลำธาร และปรมาณอนทรยสารทเขาสแหลงนำ) ซงสามารถนำขอมลความรไปประกอบการวางแผนเพอการฟนฟคณภาพนำ โดยเฉพาะในพนททเกดปญหาจากอนทรยสารไดอยางทนตอเหตการณตอไป

พรรณปลาในระบบนเวศนำตกและลำธารตนนำ

ในระบบนเวศนำตกและลำธารตนนำของประเทศไทย มรายงานการพบปลาชนดเดน ไดแก ปลาซวใบไผเลกแถบขาว (Brachydanio albolineata) ปลากนยง (Gambusia affinis) ปลาเลยหน (Garra cambodgiensis) ปลาพลวง (Neolissochilus stracheyi) ปลาหางนกยง (Poecilia reticutata) และปลาตะเพยนนำตก (Systomus binotatus) เปนตน (ภาพท 2.12)

ปลาทพบเหลานมลกษณะทางชววทยาและนเวศวทยาทจะเปนประโยชนตอการประยกตใชเพอประเมนสถานภาพของแหลงนำรวมทงผลกระทบสงแวดลอมทอาจเกดขนได (จารมาศและคณะ, 2552) ตามรายละเอยด ดงน

ปลาซวใบไผเลกแถบขาว (Brachydanio albolineatus) มความยาวประมาณ 3 - 6 เซนตเมตร มหนวด 2 ค คทขากรรไกรบนยาวกวาความยาวของหว เกลดใหญ ลำตวสคลำอมนำเงน แกมสเงน หลงมสคลำ ทองสสมหรอเหลอง และมแถบสสมจากหนาครบหลงถงโคนหาง มครบส นำเงนคลำ ขอบครบทองมสสม ครบหลงอยคอนไปทางดานทาย ครบกนยาว ครบหางเวาตน

ปลาเพศเมยในวยเจรญพนธจะมขนาดใหญกวาเพศผ และปลาเพศผจะมสสนมากกวา ปลาซวใบไผเปนปลาทอาศยอยบรเวณตนนำลำธารและในแหลงนำทใสสะอาด กนแมลงนำและแพลงกตอนสตวขนาดเลกเปนอาหาร ชอบอยรวมเปนฝงในระดบใกลพนทองนำ และมกซกตวอยใตใบไมซงพบไดคอนขางชกชม

ปลากนยง (Gambusia affinis) เปนปลาขนาดเลกทพบชกชมในลำธารนำ รวมทงในหนองบง และแหลงนำกรอย มความยาว 4 - 7 เซนตเมตร ลกษณะคลายปลาหางนกยงแตมขนาดใหญกวา ปากแหลมกวาและปลายปากจะเชดขนดานบน ทตามเสนสเขมพาดในแนวดงผานรมานตาลงมาถงใตตา ตวเมยมขนาดใหญกวาตวผ ทงปลาตวเมยและตวผมจดสเขมซงมกเหนไดชดเจนเมอปลายงเลก ตอเมอปลาโตขนจดดงกลาวมกจางลง หากดดานขางของปลาตวเมยในทสวางจะเหน สเหลอบอมเขยวฟาหรอสเหลอง ปลากนยงกนแพลงกตอนสตว แมลงขนาดเลกรวมทงซากเนาเปอยเปนอาหาร โดยปกตแลวเปนปลาทจโจมปลาชนดอน และมกทนทานในนำทมออกซเจนตำได


ปลาเลยหน (Garra cambodgiensis) มความยาว 8 - 15 เซนตเมตร ลำตวทรงกระบอก ปากเลกอยดานลางของจะงอยปาก รมฝปากมแผนหนงกลม ใตคางมหนวดสน 1 ค ปลายจมกมกมตมแหลม ลำตวสนำตาลแดง และมลายพาดสคลำตามแนวกลางลำตว ครบหลงสเหลอง และมขอบคลำหรอสแดง ครบหางสแดงเรอ ปลาเลยหนเปนปลาทพบอาศยอยบรเวณพนทองนำทเปนหน มกระแสนำคอนขางแรง เชน ในลำธาร หรอนำตก ปกตกนตะไครนำ อนทรยสารและแมลงนำ ขนาดเลกเปนอาหาร

ปลาพลวง (Neolissochilus stracheyi) มความยาวอยในชวง 50 - 80 เซนตเมตร ลำตวทรงกระบอก แบนขางเลกนอย หวมน ปากเลก และมหนวด 2 ค เกลดใหญ ลำตวสนำตาลทองหรอเทา ดานขางมสเหลอบเงนและมแถบสคลำพาดยาวไปถงโคนหาง ทองสจาง ครบหาง เวาลก ครบกนคอนขางเลก ปลาพลวงเปนปลาทพบตามลำธารในปาทมนำใสสะอาด และบางครง กพบในแมนำ ชอบอาศยอยเปนกลมในแองนำตกและลำธาร นอกจากน ในถำบางแหงยงพบ ปลาพลวงอาศยเปนฝงใหญ ปลาพลวงจะกนพชและผลไมทตกลงมาในนำเปนอาหาร

ปลาหางนกยง (Poecilia reticutata) มความยาว 2 - 6 เซนตเมตร ครบหางมขนาดใหญ ตวผและตวเมยแตกตางกนชดเจน โดยตวผมขนาดลำตวทเลกกวาแตมสสนและครบทสวยงาม ขณะทตวเมยมขนาดตวใหญกวา ทองอม ไมมสสน และครบมขนาดเลกกวา ปลาหางนกยงเปนปลาทคอนขางทนทาน กนพช สตวนำ รวมถงแมลงหรอตวออนแมลงขนาดเลกเปนอาหาร โดยจะมพฤตกรรมทอาศยอยรวมเปนฝงหากนบรเวณผวนำ เปนปลาทปฏสนธภายในตวและออกลกเปนตว

ปลาตะเพยนนำตก (Systomus binotatus) มความยาวประมาณ 10 เซนตเมตร แตบางครงอาจพบมขนาดใหญถง 20 เซนตเมตร ลำตวรปไข แบนขางเลกนอย ปากเลกและมหนวด 2 ค ลำตวสเงนเหลอบเขยวออนหรอเหลอง ครบใสสเหลองออน กลางลำตว โคนครบหลงและ โคนหางมจดสดำจาง ๆ ทโคนครบหาง กานครบแขงของครบหลงเปนหยกแบบละเอยด ครบหาง เวาลก สเหลองออนหรอนำตาล โดยทวไปปลาตะเพยนนำตกเปนปลาทชอบอยในบรเวณทมนำใส พนเปนทรายปนกรวดหรอหน อยตามลำธารในพนทปาไม ปลาตะเพยนนำตกกนแพลงกตอนสตว ตวออนแมลงนำและลกไมทหลนลงมาเปนอาหาร

ลกษณะทางชววทยาและนเวศวทยาของปลาทกลาวมาขางตนสะทอนใหเหนถงความเปนอยทจำเพาะในแหลงนำสะอาด ซงมการไหลเวยนดและมออกซเจนละลายนำทสง อยางไรกตาม การศกษาวจยทปรากฏโดยสวนใหญเปนการศกษาเชงคณภาพเปนหลก ยงไมพบขอมลเชงปรมาณ หรอการใชสถานการณดานความหนาแนนของประชากรปลาในเขตลำธารนำตก เพอบงบอกสถานภาพความอดมสมบรณหรอผลกระทบสงแวดลอมทเกดขนในพนทนำตกของประเทศไทย

http://th.wikipedia.org/wiki/%E0%B8%9E%E0%B8%B7%E0%B8%8A

http://th.wikipedia.org/wiki/%E0%B8%AA%E0%B8%B1%E0%B8%95%E0%B8%A7%E0%B9%8C%E0%B8%99%E0%B9%89%E0%B8%B3

http://th.wikipedia.org/wiki/%E0%B9%81%E0%B8%A1%E0%B8%A5%E0%B8%87

http://th.wikipedia.org/wiki/%E0%B8%9B%E0%B8%8F%E0%B8%B4%E0%B8%AA%E0%B8%99%E0%B8%98%E0%B8%B4


ปลาหางนกยง

(Poecillia reticutata)

ปลากนยง

(Gambusia affinis)

ปลาซวใบไผเลกแถบขาว (Brachydanio albolineatus)

ปลาเลยหน (Garra cambodgiensis)

ปลาพลวง (Neolissochilus stracheyi)

ปลาตะเพยนนำตก (Systomus binotatus)

ภาพท 2.12 ลกษณะของชนดพนธปลาทพบไดในระบบนเวศนำตกและบรเวณลำหวยตนนำของประเทศไทย (ภาพโดย: สนต พวงเจรญ)

ปญหาดานขอจำกดของขอมลเชงปรมาณขางตน อาจเกดเนองจากการสำรวจในเขตพนทนำตกและลำธารตนนำนนทำไดคอนขางยาก นอกจากน ธรรมชาตของประชากรปลาในแตละพนทมกมการเคลอนทไปมาในระหวางชวงชนนำ หรอในพนทลำธารทตอเนองกน ความจำเพาะดงกลาว จดเปนขอจำกดของการใชปจจยดานพรรณปลาเปนดชนชวด และจำเปนตองมการศกษาวจยเพอใหมความรความเขาใจทเพยงพอ สำหรบอธบายลกษณะการกระจายของประชากรปลา รวมทงพลวตการเปลยนแปลงตามเวลาทเกดขนใหมความชดเจนกอน


2.2.4) ปจจยในบรเวณพนทองนำ

ดนพนทองนำนบเปนโครงสรางทางนเวศสณฐานวทยาของพนทนำตกทเปนเสมอนบาน เปนแหลงสารอาหาร รวมทงแหลงทอยอาศยใหสงมชวตประเภทตาง ๆ ไดอาศยเจรญเตบโตและขยายพนธ คณลกษณะของดนพนทองนำจงมบทบาททางในทางนเวศวทยาภายในระบบนเวศนำตก โดยเฉพาะอทธพลตอความเปนอยของสตวบรเวณพนทองนำ พรรณไมนำ และสงมชวตทางนำ อกหลากหลายประเภท

เมอพจารณาในเชงชวเคมแลว ดนพนทองนำเปนแหลงสะสมของอนทรยสาร ซากพช ซากสตวตาง ๆ ทตกลงมาจากมวลนำเบองบน อนทรยสารภายในพนทองนำนน จะถกยอยสลายโดยกลมของแบคทเรยในดน สงผลใหเกดการหมนเวยนของแรธาตอาหารกลบขนสมวลนำไดอกครง ในแองนำตกแตละชนทพบการทบถมของอนทรยสารและซากพชซากสตวตาง ๆ อยมากนน จดเปนแหลงของแรธาตอาหาร อาท แอมโมเนยมไนโตรเจน ซงสามารถแพรกระจายขนสมวลนำ และถกพดพาใหไหลลงไปสชวงชนของนำตกในพนทตอนลางไดอยางตอเนอง

ในพนทนำตกแตละแหง ลกษณะของดนพนทองนำไดรบอทธพลหลกจากโครงสราง ทางธรณสณฐานวทยาของพนท ซงประกอบดวยปจจยสำคญ อาท คณสมบตของดน หน แร และความลาดชน นอกจากน การเปลยนแปลงของคณภาพดนในแตละชนนำตก ยงแสดงถงความแตกตางในลกษณะของพนทยอย อาท การเปนบรเวณตน หรอเปนพนทตกตะกอนทมกระแสนำเบา หรอการเปนบรเวณลกท เปนแนวรบมวลนำทตกลงมา ซงมนำไหลแรงและมการถายเทไดด ดวยลกษณะทหลากหลายดงกลาว การประเมนคณสมบตทางกายภาพและเคมของดนพนทองนำ ในระบบนเวศนำตก รวมทงการศกษาตดตามการเปลยนแปลงปจจยในดนตามฤดกาลในรอบปนน จงควรกำหนดบรเวณทจะศกษาอยางจำเพาะเจาะจง โดยควรประกอบดวยตวแทนของพนท ทครอบคลมลกษณะของบรเวณจำเพาะตาง ๆ ทมในแตละชนของนำตกไดอยางครบถวน

ยกตวอยางกรณศกษาดนพนทองนำในเขตอทยานแหงชาตนำตกเอราวณ จงหวดกาญจนบร (จารมาศและคณะ , 2554) ซงดำเนนการศกษาภายใตเปาหมายเพอการวเคราะหสถานภาพ การเปลยนแปลง และผลกระทบจากการใชประโยชนดานนนทนาการ สถานศกษาทเปนตวแทนสำหรบแตละชนของระบบนเวศนำตกไดถกกำหนดขนมาอยางชดเจน (ภาพท 2.13) พนทตวแทนดงกลาวประกอบดวย สถาน S1 ซงเปนบรเวณทมการลงเลนนำของนกทองเทยวมากทสด สถาน S2 ซงเปนพนทรอยตอระหวางบรเวณทใชประโยชนกบบรเวณทมตะกอนตกทบถม โดยอยสวนกลางของชนนำตก และ สถาน S3 ซงเปนบรเวณทเกดการตกตะกอนและการทบถมของเศษซากพชตาง ๆ อยมาก และเปนมมอบในพนทตนใกลชายนำ ซงแตละบรเวณมลกษณะทางธรรมชาตทแตกตางกน ทำใหการเปลยนแปลงหรอการไดรบผลกระทบตาง ๆ เกดไดแตกตางกนไปดวย


ภาพท 2.13 ลกษณะการจำแนกพนทยอยภายในระบบนเวศนำตกเอราวณชน 2 เพอการศกษา

ตดตามผลกระทบจากการใชประโยชน ประกอบดวยบรเวณชายนำทมนกทองเทยวลงไปไดมาก (S1) แนวกลางของนำตกทคอนขางลก (S2) และพนทตนทมการตกตะกอนทบถมอยมาก (S3) (ทมา: ปรบปรงจาก จารมาศและคณะ, 2554) 2.2.4.1) ปรมาณนำในดนและสารอนทรยรวมในดน

ปรมาณนำในดน (Water content) จดเปนปจจยพนฐานทางกายภาพทสะทอนศกยภาพในการอมนำของดน เนองจากอทธพลของขนาดอนภาคดน และการสะสมของอนทรยสารภายในเนอดน สวนปรมาณสารอนทรยรวมในดน (Total organic content) จดเปนปจจยพนฐานทางเคมทบงบอกสภาวะความอดมสมบรณของดน จากระดบการสะสมของอนทรยสารทอยภายในเนอดน ทงสองปจจยนบวามบทบาทโดยตรงตอความเปนอยและการเจรญพนธของสงมชวตทอาศยบรเวณพนทองนำ (จารมาศ , 2548) นอกจากน ยงสะทอนอทธพลจากลกษณะทางอทกวทยาของพนท (อาท ปรมาณและความเรวในการไหลของนำ) ตลอดจนผลกระทบจากการเปลยนแปลงในสภาพแวดลอมโดยรอบไดอกดวย (Sangmek and Meksumpun, 2014)

ดนพนทองนำบรเวณจดตกตะกอนในแตละชวงชนของระบบนเวศนำตก มกมระดบของปรมาณนำในดนและปรมาณสารอนทรยรวมในดนทสงกวาบรเวณอน ๆ สำหรบในพนทนำตกเอราวณพบวาสารอนทรยรวมในดนบรเวณจดตกตะกอนมคาทสงกวา 3.5 % (ตารางท 2.3)

S1

S2

S3


ซงนบวาเปนคาท สงกวาระดบเฉลยทพบในพนท โดยรวม ซงหากประเมนสถานภาพความ อดมสมบรณ โดยการจำแนกตามวธการของ ชยฤกษ (2536) จะพบวาปรมาณสารอนทรยรวมในดนบรเวณดงกลาวสะทอนสภาพความอดมสมบรณทสงมาก ซงทงน เกดเนองจากการเปนบรเวณชายขอบของนำตก ซงมนำไหลเบา มการรบกวนนอย และเอออำนวยตอการตกตะกอนของอนภาคตาง ๆ รวมทงซากใบไมกงไมทรวงหลนลงมาจากตนไมบรเวณชายนำหรอทถกพดพาลงมาอยางตอเนอง

เมอเปรยบเทยบในแตละชนของนำตก จะพบวาบรเวณจดตกตะกอนในแตละชนมกมระดบของสารอนทรยรวมในดนทใกลเคยงกน (ตารางท 2.3; สถาน S3) ทงน อาจเกดเนองจากการเปนบรเวณทมกไมถกรบกวนเชนเดยวกน นอกจากน ยงมแหลงทมาของซากพรรณพชตาง ๆ ซงมาจากพนท ปาไมโดยรอบ ทมองคประกอบทางชนดของพรรณไมทคลายคลงกนนนเอง

ตารางท 2.3 การเปล ยนแปลงตามเวลาของปรมาณนำในดน (Water content; %) และสารอนทรยรวมในดน (Total organic content; %) ในพนทนำตกเอราวณ ชน 7 และชน 1

พนทศกษา

บรเวณ ปรมาณนำในดน (%) ปรมาณสารอนทรยรวมในดน (%)

พ.ค.54 ม.ย.54 ก.ค.54 ส.ค.54 พ.ค.54 ม.ย.54 ก.ค.54 ส.ค.54

ชน 7 S1 S2 S3

36.53 25.25 38.98

48.91 24.27 51.27

39.77 40.72 40.21

41.62 45.07 43.91

1.58 0.81 3.99

3.74 0.84 6.91

2.22 2.52 3.69

3.37 2.70 5.63

ชน 2 S1 S2 S3

28.43 29.57 53.24

29.94 30.42 44.33

27.90 26.63 40.81

30.44 27.04 55.05

1.32 1.32 4.19

1.36 1.01 4.52

2.00 1.41 2.95

2.63 1.49 7.16

หมายเหต S1 คอ บรเวณชายนำทมนกทองเทยวลงไปมาก, S2 คอ แนวกลางของนำตกทคอนขางลก และ S3 คอ พนทตนทมการตกตะกอนทบถมอยมาก (ทมา: ปรบปรงจาก จารมาศและคณะ, 2554)

สำหรบพนทองนำบรเวณทนกทองเทยวนยมลงเลนนำในแตละชนของนำตกนน โดยทวไป

มกมพนทองนำทประกอบดวยทรายหยาบหรอกรวดขนาดใหญ พบตะกอนละเอยดอยคอนขางนอย บรเวณดงกลาวจดเปนพนททมโอกาสถกรบกวนไดงาย ทำใหอนภาคขนาดเลกทอาจปนอยในบรเวณพนทองนำมโอกาสฟงกระจายออกไปไดเสมอ ดวยเหตดงกลาว พนทองนำบรเวณนจงมกพบแตกรวดทรายหรออนภาคทขนาดใหญกวา ซงมระดบของอนทรยสารในปรมาณทตำกวาในบรเวณจดตกตะกอน (ตารางท 2.3; สถาน S1)


สำหรบพนทองนำบรเวณใจกลางของนำตก ซงโดยทวไปจะเปนแองนำทลกและคอนขางกวาง บรเวณพนทองนำมกพบทรายหยาบหรอกรวดขนาดใหญไดมากขน อยางไรกตาม เนองจากการทเปนแองลก เราอาจพบการสะสมของเลนละเอยด รวมทงเศษใบไมกงไมทตกลงมาอยภายใน และทำใหระดบของอนทรยสารในดนสงขนไดบาง (ตารางท 2.3; สถาน S2)

อนง เมอพจารณาการเปลยนแปลงของปรมาณนำในดนและปรมาณสารอนทรยรวมในดนไปตามระยะเวลา โดยทวไปมกพบแนวโนมทเปนไปในทางบวกในแทบทกบรเวณ ซงบางครงอาจพบการเพมสงขนถงประมาณ 2 - 3 เทาของคาเดม อยางไรกตาม การเปลยนแปลงดงกลาวมทศทางทไมชดเจน ซงทงน เกดจากอทธพลของอตราการไหลของนำทเคลอนตวผานหนาดน ทมความแตกตางกนไปตามชวงเวลาตาง ๆ นนเอง

การเปลยนแปลงของปจจยทางคณภาพดนพนทองนำขางตน สะทอนใหเหนวา ฤดกาล ในเขตปาตนนำ นบเปนปจจยทมบทบาทตอระบบนเวศและทรพยากรบรเวณพนทองนำได โดยเฉพาะในชวงตงแต “ตนฤดฝนถงกลางฤดฝน” ซงระบบนเวศนำตกไดรบอทธพลทงจากปรมาณของนำทมากขน และปรมาณของอนทรยสารใหม ๆ ทถกนำพามาจากผนปาโดยรอบ ลงมาสลำหวยตนนำและลำธารสาขาทไหลลงพนทนำตก ซงทำใหบรเวณพนทองนำเกดการเปลยนแปลงตามไปได

2.2.4.2) ขนาดอนภาคของดนบรเวณพนทองนำ

ขนาดอนภาคของดนพนทองนำ จดเปนปจจยทางกายภาพซงบงบอกความละเอยดหรอความหยาบของเนอดน โดยธรรมชาตนน ดนพนทองนำบรเวณหนง ๆ ประกอบไปดวยอนภาคทหลากหลายขนาดซงขนอยกบแหลงทมา (โครงสรางทางธรณวทยาและระบบนเวศโดยรอบ) ประกอบกบลกษณะทางอทกวทยา โดยเฉพาะดานความแรงของนำ ทมบทบาทตอการกระจาย และการตกตะกอนของอนภาคขนาดตาง ๆ

อนภาคทมขนาดเลกมาก (มเสนผานศนยกลางนอยกวา 63 m) ซงมลกษณะเปนโคลนเนอละเอยด (Silt and clay) มกเกดจากซากของพช สตว รวมทงกลมของแพลงกตอนทตายลง แลวตกตะกอนทบถมสพนทองนำ อนภาคทมขนาดเลกดงกลาวจงมระดบของอนทรยสารทสง สำหรบอนภาคขนาดกลาง (ขนาดประมาณ 125 - 250 m) จดเปนทรายละเอยด (Fine sand) ทมระดบของอนทรยสารปานกลาง สวนอนภาคทมขนาดใหญในกลมทรายหยาบ (Coarse sand; ขนาดประมาณ 500 – 1,000 m) หรอกรวด (Gravel; ขนาดประมาณ 1,000 - 2,000 m) นน มกมระดบของอนทรยสารตำทสด (จารมาศ, 2548) ขนาดของอนภาคดนทเปนองคประกอบอยในพนทองนำ สามารถสะทอนถงสถานภาพความอดมสมบรณทางอนทรยสาร รวมทงลกษณะของ การจดเรยงตวหรอโครงสรางทางกายภาพของพนทองนำ


นอกจากน ยงสะทอนถงโอกาสในการสะสมและการหมนเวยนของแรธาตอาหาร รวมทงโอกาสในการสะสมมลพษ ลกษณะดานขนาดของอนภาคดนยงสามารถใชประเมนโอกาสในการ อยอาศยและการเจรญเตบโตของสตวหนาดน ทจำเพาะตอคณภาพของดนแตละประเภท (ภาพท 2.14) ทงน เนองจากพนดนจดเปนทงแหลงทอยอาศย และแหลงหาอาหาร ซงมบทบาทตอพฤตกรรมและความเปนอยของสตวหนาดน ตลอดจนสงมชวตทเกยวของตาง ๆ ไดอกมากมาย (Lenat et al., 1981; Ogbeibu and Oribhabor, 2002; จารมาศ, 2548)

ภาพท 2.14 ลกษณะความอดมสมบรณทางอนทรยสาร และองคประกอบทางกายภาพของดน พนทองนำในระบบนเวศนำตกบรเวณตาง ๆ ทมความแตกตางกนออกไป (3 ภาพบน; โคลนละเอยดปนซากใบไมกงไมททบถมปนกนอยและมสารอนทรยสง, 3 ภาพลาง; จากซายไปขวา ทรายหยาบ ทรายหยาบมากปนกรวดหน และกอนกรวดขนาดตาง ๆ ทมขนาดใหญขน และมระดบของสารอนทรยทตำลงไปตามลำดบ) การประเมนลกษณะของพนทองนำทางดานขนาดอนภาคนน นยมใชเทคนควธการ

วเคราะหสดสวน (รอยละ) ขององคประกอบแตละขนาด ททำการรอนแยกแบบเปยก (Wet sieving) ผานตะแกรงรอนมาตรฐานทมขนาดชองตา 1,000 m, 500 m, 250 m, 125 m และ 63 m ไลลงมาตามลำดบ วธการดงกลาวน ทำใหเราสามารถจำแนกดนตะกอนออกเปนกลม


ทรายหยาบมาก (Very coarse sand; > 1,000 m) ทรายหยาบ (Coarse sand; 500 - 1,000 m) ทรายขนาดกลาง (Medium sand; 250 - 500 m) ทรายละเอยด (Fine sand; 125 - 250 m) ทรายละเอยดมาก (Very fine sand; 63 - 125 m) และโคลน (Silt and clay; < 63 m) ซงคาสดสวนของแตละกลมทพบ เกดจากการคำนวณโดยใชนำหนกแหงของตะกอนทตดอยบน แตละชนของตะแกรงรอนมาวเคราะห

ดนตะกอนพนทองนำทพบในระบบนเวศนำตกและลำธารตนนำ มกมองคประกอบทหลากหลาย และผนแปรไปตามพนทยอยในแตละชนนำตก (ภาพท 2.14) ดนพนทองนำทพบวามสดสวนของอนภาคขนาดเลกอยมาก (ขนาดเลกกวา 125 m) มกจะมระดบของสารอนทรยรวม ในดนทสง สวนดนพนทองนำทมสดสวนของอนภาคขนาดใหญเปนสวนมาก (ขนาดใหญกวา 1,000 m) ซงจดเปนทรายหยาบหรอเปนกอนกรวดขนาดใหญนน มกจะมระดบของสารอนทรยรวมในดนทตำ เวนเสยแตวาจะมการเจอปนโดยชนสวนขนาดใหญอน ๆ ทเปนซากพช ใบไม กงไม หรอสงมชวตทตายลง ซงจะทำใหมปรมาณสารอนทรยรวมในดนทสงขนได

ในพนทอทยานแหงชาตนำตกเอราวณ ระบบนเวศของพนทองนำไดรบอทธพลหลกจากลกษณะทางนเวศอทกวทยา และบางสวนเกดจากผลกระทบของกจกรรมการใชประโยชนในพนทโดยรอบ (จารมาศและคณะ, 2554) ความแตกตางในแตละบรเวณของนำตกจะชดเจนมากในชวงตนฤดฝน (ประมาณเดอนพฤษภาคม) ซงพนทสวนใหญของนำตกมสดสวนของทรายหยาบ หน และกอนกรวดขนาดตาง ๆ (ขนาด > 500 m) ประมาณ 50 - 80 % ของบรเวณพนทองนำโดยรวม และพบตะกอนขนาดเลกกวา 125 m เปนสดสวนประมาณ 2 - 8 % เทานน (ตารางท 2.4)

นอกจากน พบวาในพนทสวนทเปนบรเวณตกตะกอน (S3) ในนำตกชนท 2 สามารถพบตะกอนละเอยด (ขนาดเลกกวา 125 m) สะสมอยมาก ซงคดเปนสดสวนประมาณ 60 % พนทดงกลาว เปนบรเวณทนำคอนขางนง และมการสะสมของตะกอนไดหลายประเภท ทงทถกพดมากบมวลนำตอนบน และเกดจากเศษเนาเปอยของพรรณไมบรเวณขอบฝง สวนหนงของตะกอนทไหลมาตกทบถม ยงมทมาจากการชะลางพนดนขอบฝงในชวงทมฝนตกลงมาอยางตอเนองดวย

สดสวนของอนภาคทละเอยด (มขนาดเลกกวา 125 m) ทกระจายอยในดนพนทองนำ ในแตละบรเวณ นบวามบทบาทตอการเปลยนแปลงในกระบวนการทางชวเคมตาง ๆ ทเกดขนภายในระบบนเวศพนทองนำนน และเกยวของกบการผลตทางชวภาพภายในระบบนเวศ ทงน เนองจาก โดยทวไปอนภาคทละเอยดจะประกอบดวยสารอนทรยทยอยสลายไดงายอยในปรมาณ ทมากกวา เมอเปรยบเทยบกบอนภาคทมขนาดใหญ ลกษณะทเปนกรวดทราย หรอซากใบไมกงไม ทยงไมยอยสลาย ดวยเหตดงกลาว การศกษาตดตามการเปลยนแปลงลกษณะการสะสมของอนภาคขนาดเลกจงนบวามความสำคญ


ตารางท 2.4 สดสวนทางขนาดอนภาคของดนพนทองนำ (Grain size composition; %) ในพนทนำตกเอราวณ ชน 7 และชน 2 ทสำรวจในชวงตนฤดฝน (เดอนพฤษภาคม พ.ศ. 2554)

พนทศกษา

บรเวณ ขนาดอนภาคของดนพนทองนำ (%)

> 1,000

m

500 - 1,000

m

250 - 500

m

125 - 250

m

63 - 125

m

< 63

m

ชน 7 S1 69.8 15.7 9.9 2.4 0.2 2.0 S2 60.8 22.1 7.7 1.9 0.5 6.9 S3 36.1 3.7 4.4 4.4 4.8 46.6

ชน 2 S1 48.3 29.8 16.0 3.2 0.5 2.3 S2 32.7 30.7 26.9 6.6 0.6 2.5 S3 1.7 0.8 7.4 28.8 32.5 28.7

หมายเหต S1 คอ บรเวณชายนำทมนกทองเทยวลงไปมาก, S2 คอ แนวกลางของนำตกทคอนขางลก และ S3 คอ พนทตนทมการตกตะกอนทบถมอยมาก (ทมา: ปรบปรงจาก จารมาศและคณะ, 2554)

ในกรณศกษาตดตามการเปลยนแปลงตามเวลา ในชวงตงแตตนฤดฝนเปนตนไป ยงพบวา

อนภาคขนาดเลก (เลกกวา 125 m) มแนวโนมการเพมสดสวนขนตามระยะเวลา (ตารางท 2.4) โดยบรเวณทเปน จดตกตะกอน ใกลแนวขอบฝงของนำตกชนลาง สามารถพบการทบถมของอนภาคขนาดเลกเพมขนในแตละเดอนอยางตอเนอง และสงผลใหสดสวนเปลยนแปลงกลายเปนมากกวา 90 % ในชวงกลางฤดฝน (จารมาศและคณะ, 2554) การทในบรเวณตกตะกอนของแตละชนนำตก มความอดมสมบรณของพนทองนำสง สงผลดตอระบบนเวศสงแวดลอมของนำตกในดานการเปนแหลงอาหารและพลงงาน ภายในหวงโซอาหารทางนำ แตในทางตรงกนขาม หากพจารณาในดานทศนยภาพ หรอการใชประโยชนทางการทองเทยว (ซงเปนวตถประสงคหนงของการสงเสรมการใชประโยชนในอทยานแหงชาต) จะพบวาบรเวณตกตะกอนของแตละชนนำตก อาจทำใหทศนยภาพของนำตกเปลยนแปลงไป นอกจากน หากมการลงเลนนำ หรอเดนยำในพนทดงกลาวเพยงเลกนอย ตะกอนทสะสมอยจะสามารถฟงกระจายขน ทำใหเกดนำขน และออกซเจนในนำอาจลดลงอยางรวดเรวได ดวยเหตดงกลาว บรเวณตกตะกอนในแตละชนนำตกจงเปนบรเวณทควรใหความระมดระวง และควบคมการเขาไปใชประโยชน นอกจากน การจดการฟนฟและพฒนาพนท อาท การขดลอกทำความสะอาด หรอกำจดซากกงไมใบไมททบถมอยบรเวณชายตลงออกเปนระยะ ๆ จะสงผลดตอการอนรกษคณภาพสงแวดลอมทางนำของระบบนเวศนำตกในชวงชนนน และในตอนทถดลงไปได


2.3) ปจจยภายนอกและบทบาทตอระบบนเวศนำตกและลำธารเขตตนนำ

2.3.1) ลกษณะทางภมอากาศ

ขอมลดานภมอากาศทสามารถตรวจสอบจากฐานขอมลของกรมอตนยมวทยา หรอศกษาตดตามจากขอมลการตรวจบนทกทม ณ อทยานแหงชาตแตละแหง สะทอนใหเหนวาปจจยทางภมอากาศสำคญทมการผนแปรตามเวลาในรอบป และมบทบาทตอการเปลยนแปลงปจจยสงแวดลอมและสถานภาพของทรพยากรทางนำ คอ ปจจยดานอณหภม และปรมาณนำฝนทตกในแตละพนท ยกตวอยางในพนทอทยานแหงชาตนำตกเอราวณ (ซงมสถานตรวจวดขอมลดานภมอากาศในพนท ณ บรเวณททำการของอทยานฯ) พบวา มลกษณะของภมอากาศทางดานอณหภมและปรมาณนำฝน ในชวงป พ.ศ. 2553 ดงรายละเอยดใน ภาพท 2.15

จากขอมลทศกษาพบวา อณหภมของอากาศมการแปรผนตามเวลาในรอบป อณหภมทคอนขางตำ จะพบไดในชวงฤดหนาว ราวเดอนมกราคมถงเดอนกมภาพนธ (พบระดบของอณหภมตำสดทประมาณ 26 oC) จากนนอณหภมของอากาศจะเพมสงขนเรอย ๆ เมอเขาสหนาแลง ตงแตชวงเดอนมนาคมเปนตนไป โดยมอตราเพมถง 1 - 2 oC ตอเดอน โดยทวไปพบวาในพนทภาคตะวนตกของประเทศไทยมอณหภมของอากาศทคอนขางสง ซงในพนทอทยานแหงชาตนำตกเอราวณ พบระดบอณหภมเฉลยรอบปอยทประมาณ 32 oC โดยชวงทมอณหภมสงทสด ในรอบหลายปทผานมา มกเปนชวงปลายหนาแลง หรอชวงตนฤดฝน (ราวเดอนพฤษภาคม) ซงมคาอณหภมของอากาศสงประมาณ 33 oC (ภาพท 2.15 ซาย)

ภาพท 2.15 การเปลยนแปลงระดบอณหภมของอากาศ (ภาพซาย) และปรมาณนำฝน (ภาพขวา)ตามรายเดอน ในพนทอทยานแหงชาตนำตกเอราวณในป พ.ศ. 2553 (ทมา: ปรบปรงจาก จารมาศและคณะ, 2554)

25

27

29

31

33

35

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

อณหภ

มเฉล

ย(o C

)

เดอนท

050

100150200250300350

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

ปรมา

ณนา

ฝน (ม

ลลเม

ตร)

เดอนท


เมอเปรยบเทยบกบการเปลยนแปลงในอณหภมของอากาศกบ ปรมาณนำฝน พบวาปรมาณนำฝนทพบในเขตอทยานแหงชาตนำตกเอราวณมการเปลยนแปลงตามเวลาอยางชดเจน กวาอณหภมของอากาศ โดยปรมาณนำฝนในรอบป พ.ศ. 2553 (ภาพท 2.15 ขวา) ในชวงฤดหนาวจนถงฤดแลง (เดอนมกราคมถงเดอนเมษายน) มปรมาณนำฝนทตกรายเดอนตำมาก (เฉลยในระดบ 20 มลลเมตรตอเดอน) แตเมอเขาชวงตนฤดฝนไปจนถงกลางฤดฝน (เดอนกรกฎาคม) พบปรมาณนำฝนมากขน สงถงประมาณ 300 มลลเมตรตอเดอน ซงนบเปนชวงเวลาทฝนตกมากทสดในพนท และปรมาณนำฝนไดลดลงอยางชดเจนในชวงฤดหนาว (เดอนธนวาคม)

ในภาพรวมจะเหนไดวา การเปลยนแปลงดานภมอากาศเหลาน สามารถสงผลกระทบตอปรมาณนำตนทน (ในพนททเปนตานำและในลำหวยตนนำ) รวมทงระดบนำทเกบกกในแตละชนของนำตก นอกจากน ยงมอทธพลตอลกษณะของสงแวดลอมทางนำ ทงปจจยทางกายภาพและ ทางเคมตาง ๆ ภายในระบบนเวศนำตก ดงทไดกลาวมาขางตน

2.3.2) ลกษณะการใชประโยชนและบทบาทตอพนททายนำ การเรยนรลกษณะการเปลยนแปลงของคณภาพนำ จากระบบนเวศนำตกและลำธาร ตนนำ มาเปนระบบนเวศของแมนำทางตอนลาง ซงเรมมการเขามาใชประโยชนในทดนโดยรอบนบวาเปนประโยชนอยางยงตอการพฒนากระบวนทศน ดานความเชอมโยงของระบบลมนำ และการวางแผนบรหารจดการแหลงนำเชงบรณาการในระยะตอไป

ในการศกษาตดตามคณภาพนำของพนทลมนำเพชรบร จากพนทลำหวยตนนำ (บรเวณ เคยแคมป ซงรบนำจากลำหวยนำตกทอทพย) ไปตามระยะทางการไหลของแมนำ ทผานพนทปาเขา ในเขตอทยานแหงชาตแกงกระจาน จนกระทงออกสพนทภายนอก ซงมการตงบานเรอน และมการใชประโยชนในทดนโดยชมชน (ในระยะทางรวมประมาณ 28 กโลเมตร จากพนทลำหวยตนนำ จนถงพนทการเกษตรแนวใกลลำหวยครก) ผลการศกษาพบวา คณภาพนำทวไป ไมวาจะเปนระดบอณหภมของนำ ปรมาณออกซเจนละลายนำ คาการนำไฟฟา หรอคาความเปนกรด-เบสของนำนน มการเปลยนแปลงตามระยะทางคอนขางนอย (ตารางท 2.5)

อยางไรกตาม ปจจยทพบวามการเปลยนแปลงอยางชดเจน คอ ปจจยทางดานแรธาตอาหารในนำ โดยเฉพาะในรป แอมโมเนยมไนโตรเจน ทพบวาในบรเวณตอนทายนำมคาเพมขน จากระดบเฉลยเดม ถงประมาณ 6 เทา ขณะทคาของ ไนไตรทไนเตรทไนโตรเจน มการเพมขนไดประมาณ 2 เทา (ภาพท 2.16)


ตารางท 2.5 การเปลยนแปลงปจจยคณภาพนำตามระยะทาง บรเวณตอนตนของลมนำเพชรบร เขตอทยานแหงชาตแกงกระจาน จงหวดเพชรบร

บรเวณทสำรวจ ระยะทางจากตนนำ

(km)

อณหภมของนำ

(oC)

ความเรวของนำ (cm/S)

การนำไฟฟา

(S/cm)

ความเปนกรด-เบสของนำ

ออกซเจนละลายนำ (mg/L)

ตนแมนำเพชรบรบรเวณเคยแคมป(1)

0 23.25 25 40 9.59 8.47

ลำธารในบรเวณ ชวงกลาง(2)

8 24.20 83 43 8.58 8.72

ลำธารในพนท วงขา(3)

20 24.42 67 60 8.75 8.88

ลำธารหนาหนวยพทกษฯ โปงลก(4)

22 23.73 83 70 8.60 8.91

ลำหวยครก/แมนำเพชรบรตอนตน(5)

27 25.46 68 96 8.45 9.24

หมายเหต สำรวจในชวงวนท 30 มถนายน – 4 กรกฎาคม พ .ศ . 2550 ตามพกด; (1)1422197N 532756E, (2)1428725N 532128E, (3)1434103N 536856E, (4)1434626N 540762E, และ (5)1430018N 554454E

ภาพท 2.16 การเปลยนแปลงระดบของแอมโมเนยม (Ammonium; M) และไนไตรทไนเตรท (Nitrite+nitrate; M) ตามระยะทางจากตนนำ (Headwaters; 0 km) ไปถงพนทวงขา (19.8 km) หนวยพทกษฯบานโปงลก (21.9 km) และใกลแนวหวยครก (26.9 km)

01234567

0 4 8 12 16 20 24 28

ระดบ

ของแ

รธาต

อาหา

ร(

M)

ระยะทางจากตนนาไปปลายนา (km)

Nitrite+nitrateAmmonium


สำหรบกรณศกษาในพนท อทยานแหงชาตเอราวณ โดยเปรยบเทยบคณภาพนำ ในสวนทายของนำตกเอราวณ (สถาน EW0) และคณภาพนำในบรเวณลำนำแควใหญ (สถาน KW1) ซงอยทางทศตะวนตกของเขตอทยานฯ และรบนำทมาจากลำธารนำตกบางสวน (จารมาศและคณะ, 2554) ผลการศกษาคณภาพนำ 9 ปจจย ตามฤดกาลในรอบสามป (พ.ศ. 2552 – 2554) พบวาอณหภมเฉลยของนำในสวนทายของนำตก (26.2 ± 1.40 องศาเซลเซยส) มคาทตำกวาอณหภมเฉลยของนำในแมนำแควใหญประมาณ 1 องศาเซลเซยส ขณะทในสวนทายของนำตกมคาของการนำไฟฟาเฉลย (399 ± 19 ไมโครซเมนตตอเซนตเมตร) ทสงกวาในพนทแมนำแควใหญ (258 ± 6 ไมโครซเมนตตอเซนตเมตร) (ตารางท 2.6)

ตารางท 2.6 คาเฉลย (Mean) ของคณภาพนำในสวนทายของนำตกเอราวณ (สถาน EW0) เปรยบเทยบกบบรเวณลำนำแควใหญตอนตน (สถาน KW1) ในดานอณหภมของนำ (Temp; oC) การนำไฟฟา (Cond; S/cm) ออกซเจนละลายนำ (DO; mg/L) ความเปนกรด-เบส (pH) ความเขมขนของแอมโมเนยม (NH4

+; M) ไนไตรทไนเตรท (NO2- +NO3

-; M) อนนทรยไนโตรเจนรวม (DIN; M) ออรโธฟอสเฟต (PO4

3-; M) และซลเกท (SiOH4; M) ทสำรวจในชวง ป พ.ศ. 2552 – 2554 (ทมา: ปรบปรงจาก จารมาศและคณะ, 2554)

สถาน ขอมล Temp Cond DO pH NH4+ NO2

-

+NO3-

DIN PO43- SiOH4

EW0 Mean 26.20 399 8.11 8.18 4.67 7.64 12.31 0.76 69.13

SD 1.40 19 1.90 0.17 3.68 5.07 8.13 1.34 23.46

KW1 Mean 27.54 258 4.47 8.19 20.53 0.66 21.19 0.30 80.10

SD 0.96 6 1.53 0.37 8.19 0.66 7.62 0.54 18.21

นอกจากนยงพบวา ปจจยทมความแตกตางกนอยางชดเจน คอ ระดบของออกซเจน

ละลายนำ ซงในสวนทายระบบนเวศนำตกมคาเฉลยของออกซเจนละลายนำทสงถง 8.11 ± 1.90 มลลกรมตอลตร อยางไรกตาม มวลนำในแมนำแควใหญในเขตทตอเนองกน มคาของออกซเจนละลายนำทตำกวามาก (4.47 ± 1.53 มลลกรมตอลตร) ถงแมจะไดรบมวลนำบางสวนจากพนท ลำธารนำตกตลอดเวลา ซงเมอทำการเปรยบเทยบผลการเปลยนแปลงดานออกซเจนละลายนำ กบปจจยดานแรธาตอาหารในนำ พบวาสดสวนของแอมโมเนยมตอไนไตรทไนเตรทในสวนของแมนำมการแปรผนไปอยางชดเจน โดยเฉพาะการทแอมโมเนยมในเขตแมนำไดเพมสงขนจากสวนทายของระบบนเวศนำตกถงมากกวา 5 เทา และมคาสงถงประมาณ 20 ไมโครโมลาร (ตารางท 2.6)


ผลการศกษาคณภาพนำดงกลาว สะทอนอทธพลของการเปลยนแปลงในปจจยตาง ๆ ของระบบนเวศทางนำ ไมวาจะเปนลกษณะการไหลของนำทชาลง ลกษณะของดนพนทองนำทเปลยนจากตะกอนหนปนและกอนกรวดมน มาเปนตะกอนเนอละเอยดทมสเขมขน การสะสมของซากพชทปกคลมแนวชายนำ รวมทงการเพมปรมาณของสารอนทรยจากชมชนเมอง ทไหลรวมลงมาในพนทแมนำ ทมาเชอมโยงกบกระบวนการทางชวเคมภายในแหลงนำ และทำใหเกดการเปลยนแปลงองคประกอบของสงมชวตทเกยวของกบกระบวนการผลตและการยอยสลายในแหลงนำนน

ตารางท 2.7 ปรมาณแรธาตอาหารในนำพนทลำหวยตนนำ(1)-(5) ในเขตภมภาคตาง ๆ ของประเทศไทย ซงมระดบความสงจากระดบนำทะเลปานกลาง* ทแตกตางกน

บรเวณทสำรวจ ความสง*

(m) แอมโมเนยม

(M) ไนไตรทไนเตรท

(M) ซลเกท

(M) ฟอสเฟต

(M) ชวงเวลา ทศกษา

ตนนำตาป(1) 1,600 0.37 1.15 2.67 nd พ.ค. 2547

หวยสายใน(1) 800 nd 1.57 14.68 0.21 พ.ค. 2547

คลองลำงา(2) 250 nd 0.94 54.27 0.35 ม.ย. 2547

คลองปง(2) 120 nd 0.31 64.05 0.29 ม.ย. 2547

คลองทาด(2) 50 4.04 0.63 31.14 0.09 ม.ย. 2547

หวยโอโละโกร(3) 650 nd 7.52 128.17 0.06 ม.ค. 2548

หวยอมโละ(3) 270 0.84 nd 165.79 0.18 ม.ค. 2548

หวยทอทพย(4) 280 nd 2.18 212.98 nd ก.ค. 2550

หวยมาอแอด(4) 250 nd 4.35 214.45 nd ก.ค. 2550

หวยตะเกลพาด(4) 280 0.42 3.63 129.26 nd ก.ค. 2550

หวยขนกระเวน(4) 250 1.00 0.97 211.52 nd ก.ค. 2550

หวยบานกราง(5) 400 2.53 12.21 82.02 0.38 พ.ค. 2552 0.78 11.47 48.50 0.18 ส.ค. 2552

(nd = non-detected level)

หมายเหต (1)ตนนำลำธารในเขตอทยานแหงชาตเขาหลวง จงหวดนครศรธรรมราช, (2)ตนแมนำตาป เขตชมชนครวง อำเภอลานสกา จงหวดนครศรธรรมราช, (3)ลำหวยตนนำแมเงา อทยานแหงชาตแมเงา จงหวดแมฮองสอน, (4)ลำหวยตนนำแมนำเพชรบร รบนำหลกจากนำตกทอทพย อทยานแหงชาตแกงกระจาน จงหวดเพชรบร , (5)ตนนำแมนำปราณบร เขตบานกราง (กโลเมตรท 18) อทยานแหงชาตแกงกระจาน จงหวดเพชรบร


ลกษณะการเปลยนแปลงระดบแรธาตอาหารทพบในลำหวยตนนำ ในเขตภมภาคอน ๆ ของประเทศไทย ไดสะทอนภาพของการเพมขนของแอมโมเนยมไนโตรเจน ในบรเวณใกลแหลงทอยอาศยของชมชน รวมถงบรเวณทมการใชประโยชนของทดนโดยรอบมากขน (ตารางท 2.7)ยกตวอยาง เชน คลองทาด ในพนทตำบลครวง จงหวดนครศรธรรมราช ซงเปนบรเวณทตงของหมบานขนาดใหญ (คลองทาดมมวลนำตนทนมาจากพนทเขาหลวง ซงเปนตนแมนำตาป) เราพบวาระดบของแอมโมเนยมไนโตรเจนในคลองทาดไดเพมขนเปนประมาณ 4 M จากระดบเดมทแทบตรวจไมพบเลยในเขตตนนำ ในทำนองเดยวกน ในพนทหวยอมโละ จงหวดแมฮองสอน และในพนทหวยขนกระเวน จงหวดเพชรบร ซงพนทดานบนของลำหวยไดถกใชประโยชนในทดนเพอทำการเกษตร ระดบของแอมโมเนยมไนโตรเจนในมวลนำกมการเพมสงขนได ในขณะทระดบไนเตรทในนำมความผนแปร และมแนวโนมทลดลงไปในบางพนท

อนง ลกษณะการเปลยนแปลงของคณภาพนำในแตละบรเวณทกลาวมาขางตน อาจมความแตกตางกนออกไปตามภมภาคไดบาง อยางไรกตาม ปญหาการลดลงของออกซเจนละลายนำและการเพมสดสวนของแอมโมเนยมไนโตรเจนทมในปรมาณไนโตรเจนอนนทรยทละลายนำรวมจดเปนลกษณะสะทอนทสำคญ ซงบงบอกสภาวการณการเปลยนแปลงจากระบบนเวศลำหวยนำตก ไปเปนระบบนเวศแมนำ โดยไดสะทอนใหเหนถงอทธพลจากการทชมชนไดเขาไปใชประโยชน ในทดนโดยรอบแหลงนำมากขนนนเอง


ระบบนเวศของพนทนำตกและลำธารตนนำสวนใหญของประเทศไทยอยในพนทปาตนนำ

ภายใตการอนรกษดแลโดยกรมอทยานแหงชาต สตวปาและพนธพช ระบบนเวศประเภทนไดรบอทธพลจากลกษณะพนฐานทางธรณวทยาและสณฐานวทยาของแตละเขตภมภาค นอกจากน การเปลยนแปลงในลกษณะทางอตนยมวทยาทเกยวของกบปรมาณการไหลของนำตนทน กนบวาเปนปจจยสำคญทมบทบาทตอคณภาพนำ และความอดมสมบรณของดนพนทองนำ ตลอดจนสงมชวตทเกดขนภายในระบบนเวศ

ปจจยคณภาพสงแวดลอมทางนำภายในระบบนเวศนำตก มลกษณะจำเพาะทหลากหลาย ซงหลายปจจย อาท ออกซเจนละลายนำ ความเปนกรด-เบส และอณหภมของนำ จดเปนปจจยซงมคาคอนขางคงท ขณะทอกหลายปจจย อาท ระดบของแรธาตอาหาร (โดยเฉพาะในรปของแอมโมเนยมไนโตรเจน) และปรมาณอนทรยสารบรเวณพนทองนำ แสดงความแปรปรวนสง ทงตามพนทยอยในแตละชวงชนของนำตก และตามฤดกาลทเปลยนแปลงไปในรอบป


ในภาพรวมของการศกษาทผานมาชใหเหนวา การเปลยนแปลงปจจยสงแวดลอมทางนำและระบบการผลตทรพยากรภายในระบบนเวศแหลงนำตก จะสมพนธกบปรมาณการไหลของมวลนำทนำพาเอาอนทรยสารและแรธาตอาหารจากระบบนเวศปาไมโดยรอบเขามาสแหลงนำ

ในปจจบน พนทนำตกทวไปมสถานการณคณภาพนำอยในระดบทดมาก โดยมคาเฉลยของออกซเจนละลายนำในระดบทสง อยางไรกตาม ในบรเวณลำนำสาขาทอยถดลงไปทางตอนลางมกเกดสภาวะทคณภาพนำไดเสอมโทรมลงไปเรอย ๆ ซงถงแมวาลกษณะการเปลยนแปลงในคณภาพนำอาจมความแตกตางกนไปตามแตละภมภาค ปญหาการลดลงของออกซเจนละลายนำและการเพมขนของแอมโมเนยมไนโตรเจน ยงจดเปนปญหาทพบไดทวไป ซงสะทอนสภาวการณทมการเปลยนแปลงจากระบบนเวศลำหวยนำตกไปเปนระบบนเวศแมนำ ซงมโอกาสรบเอามวลนำมาจากหลายทศทาง รวมทงการเขาไปใชประโยชนในทดนโดยรอบแหลงนำทอาจขาดความระมดระวง

จากขอมลความรดงกลาว การอนรกษดแลมวลนำตนทน (ซงมาจากระบบปาตนนำลำธาร) ใหมคณภาพดและมปรมาณท เหมาะสมในแตละชวงฤดกาล จงนบเปนเรองสำคญททกคน ควรตระหนกรวมกน นอกจากน เราควรหาทางเฝาระวงปญหาทอาจจะเกดขนภายในแหลงตนนำโดยหมนตดตามวเคราะหคณภาพนำ และวางแผนการศกษาตดตามทสอดคลองกบลกษณะของ การใชประโยชนทจำเพาะสำหรบแตละพนท ซงทงน ควรนำเอาความรความเขาใจในระดบทม ตามธรรมชาต (Based-line concentrations) ของปจจยทสนใจ มาใชพจารณาการเปลยนแปลง ทเกดขนอยางรดกมตอไป

จากตนน าถงปากแมน า บทบาททางนเวศอทกวทยาและการจดการเชงอนรกษ

73

บทท 3

ระบบนเวศแมนำ The River Ecosystem

จากบทกอนหนา ทไดกลาวถงลกษณะของระบบนเวศพนทนำตกและแหลงตนนำ ซงเปน

ระบบนเวศทมความจำเพาะในดานทำเลทตง และมกอยในบรเวณภเขาสง ทเปนเขตตนนำลำธารและมความโดดเดนในลกษณะดานความลาดชนและปรมาณการไหลของนำในพนท ในบทน จะกลาวถงเรองราวของแหลงนำไหล ประเภท “แมนำ” ทมความตอเนองจากระบบนเวศแหลงตนนำ โดยพบในบรเวณทมความลาดชนทลดหลนลงมา และมกเปนพนทราบกวางซงเปดโลงมากขน (ภาพท 3.1)

ภาพท 3.1 ลกษณะของแมนำ ทรบนำจากพนทปาเขาโดยรอบไหลรวมลงมา (ภาพ: แมนำนาน

ชวงตอนบน ในเขตอทยานแหงชาตแมจรม จงหวดนาน)


74

แหลงนำไหลประเภทแมนำ จดเปนระบบนเวศทมความจำเพาะทมลกษณะการไหลของนำในอตราทหลากหลาย เรวบาง ชาบาง ขนอยกบปรมาณนำตามฤดกาล และสภาพความลาดชนตามธรรมชาตของพนท นอกจากน อตราการไหลยงเกดการเปลยนแปลงในดานทศทางและปรมาณของการไหล ตามรปแบบการจดการและการใชประโยชนโดยมนษย

โดยทวไป แมนำขนาดเลกในบรเวณใกลเขตปาตนนำลำธารนนมกจะแคบ มความลกไมมาก มนำทไหลแรง และมลกษณะของพนทองนำแบบผสมผสาน สวนใหญประกอบดวยกรวดหนขนาด ตาง ๆ กระจายอยทวไป โดยพบไดมากกวาพนทองนำทเปนตะกอนขนาดเลก เมอลำธารสาขาตาง ๆ ไหลมาบรรจบกน รวมลงมาสบรเวณทราบลม จะเกดการแผกระจายออกของมวลนำไปตามพนทโดยรอบ ซงจะสงผลใหความเรวของนำลดตำลง และเกดการสะสมของตะกอนทมขนาดเลกละเอยดไดมากขนตามลำดบ จนกระทงถงพนทปากแมนำ ทเรามกพบวามตะกอนละเอยดสะสมอยเปนหลก

ระบบนเวศแมนำ นบเปนระบบนเวศทซบซอนระบบหนง ประกอบดวยกระบวนการของสงมชวต ตงแตระดบของผผลตขนตน ผบรโภคขนตาง ๆ และผยอยสลาย ซงดำเนนกจกรรมการดำรงชวตภายใตลกษณะการเคลอนตวของนำทแทบไมเคยหยดนง ในระบบนเวศแมนำนน ลกษณะดานทศทางและปรมาณการไหลของนำ จดเปนลกษณะพนฐานทมความสำคญยง มบทบาทตออตราการเกดกระบวนการทางชวภาพโดยกลมของสงมชวต และยงเกยวของกบกระบวนการทางเคมตาง ๆ โดยเฉพาะอตราการละลายหรอการแลกเปลยนของกาซ และการแพรกระจายของแรธาตอาหารทเกดขนในมวลนำ

การเคลอนตวของมวลนำทเชอมโยงไปถงโอกาสการกดเซาะบรเวณชายตลง และการตกตะกอนทพบเพมขนในบางพนท ตามระยะเวลา หรอตามฤดกาลตาง ๆ ยงกอใหเกดการเปลยนรปทรงทางสณฐานวทยาของแมนำอยางคอยเปนคอยไป นอกจากน ยงมบทบาทตอการนำพาเอาตะกอนสารอนทรยและแรธาตอาหาร จากบรเวณแผนดนลงไปสปากแมนำ ซงเปนแหลงทรพยากรสตวนำทสำคญ และมบทบาทเชอมโยงกบระบบนเวศทางทะเลทตอเนองไป

ระบบของแมนำในภาพรวม จงเปนสวนสำคญในวฏจกรของนำ โดยเกยวของกบการ เคลอนตวของมวลนำจด ทำใหเกดการหมนเวยน การถายทอดสสารและพลงงาน ในระหวางระยะทางทไหลพาดผานลงสพนท ในวงกวาง จนถงเขตชายฝงทะเล พนทบรเวณทราบลมแมนำ ยงนบวาเปนอาณาบรเวณทสำคญทสดในการตงถนฐานของชมชน และเปนแหลงการใชประโยชนเพอการผลตพชผลทางการเกษตร การปศสตว ตลอดจนการพฒนาทางเศรษฐกจและสงคมทเกยวของ ทงน เรมจากความจำเปนทมนษยเราตองใชแหลงนำจดเพอการดำรงอยของชวตเปนพนฐานนนเอง


75

3.1) ธรรมชาตของระบบนเวศแมนำ

เมอพจารณาแมนำ ณ ตำแหนงหนง ๆ เราจะพบวาอตราไหล รวมทงระดบความลกของนำอาจเปลยนแปลงอยางไมมรปแบบทแนนอนในชวงรอบวน แมนำทอยใกลเขตปาตนนำลำธาร จะเปลยนแปลงอตราไหลของนำโดยอทธพลหลกจากปรมาณนำฝนทตกลงมาในพนท มวลของนำในพนทรบนำจงเกดจากการไหลบาของนำฝนทตกลงมา ซงบางครงอาจมความเรวของนำเพมอยางชดเจนหลงจากทฝนตกในพนทไปแลวหลายชวโมง ทงน การเพมของระดบนำในภาพรวมมกพบในชวงของกลางฤดฝนเปนสวนใหญ

แมนำในพนททอยถดลงมาจากเขตปาตนนำลำธาร จะเกดจากการไหลรวมตวของลำธารขนาดเลกตาง ๆ หรอสาขาของลำหวยทไหลลดเลาะลงมาจากแนวรองเขา เกดการรวมตวของมวลนำกลายเปนแมนำทมขนาดใหญขนเรอย ๆ มมวลนำมากขน ลกขน หรอบางพนททเปนบรเวณคอนขางราบ แมนำกจะแผกวาง และตนขน พรอมทงมอตราไหลทลดลงไปได

แมนำในพนทแบบหลงน จะไมแสดงลกษณะของการเปลยนแปลงอตราไหล หรอระดบความลกของนำจากอทธพลของปรมาณนำฝน เหมอนแมนำลำธารในเขตปาตนนำอกตอไป แตการเปลยนแปลงของอตราไหลและระดบนำนน จะไดรบอทธพลจากปจจยทผสมผสานกนหลายอยาง อาท จากสภาวการณในการระเหยของนำ ลกษณะความลาดชนของพนท องคประกอบพนทองนำสงกดขวางในนำ และการบรหารจดการนำเพอการชลประทาน หรอเพอใชในการอปโภคบรโภคสำหรบชมชนโดยรอบ

การจดอนดบสำหรบระบบแมนำ

การศกษาระบบแมนำทมมา ทำใหเกดความรความเขาใจในลกษณะพนฐานทางนเวศอทกวทยาของระบบแมนำ วามความแตกตางกนไปตามพนทและปจจยแวดลอมหลายประการ เพอใหสามารถเขาใจลกษณะของเปลยนแปลง และเรยนร ถงปจจยหรอตวแปรทมบทบาทตอการเปลยนแปลงไดอยางจำเพาะเจาะลงและเหมาะสมกบแตละเขตพนท จงไดมการจดจำแนกลกษณะของแมนำ โดยจดแบงออกมาเปน อนดบ (Order) (Allan, 1995; ภาพท 3.2) แมนำลำธารทอยในเขตตนนำ และมความเปลยนแปลงอตราไหลซงตอบสนองกบปรมาณนำฝนอยางชดเจน ไดถกจดอยในอนดบท 1 (First-order stream) ซงเปนอนดบแรกสด และเมอลำธารอนดบแรกเหลานนเกดการไหลรวมตวกน กจะเกดเปนลำธารอนดบท 2 (Second-order stream) และตอ ๆ ไป ตามลำดบ


76

ภาพท 3.2 ลกษณะการจดระบบแมนำออกเปนอนดบ (Order) โดยเรยงจากอนดบท 1 ซงเปน

ลำธารขนแรกสดพบในเขตปาตนนำลำธาร ไปสลำดบทมากขน เมอมวลนำเกดการรวมตวกนไปเรอย ๆ จนถงสวนปลายนำ (ทมา: ปรบปรงจาก Allan, 1995)

ในลมนำทมลำนำสาขาไหลมารวมตวกนจากหลากหลายพนทนน พบวา ปากนำ (หรอสวน

ทายสดของลมนำ) มกมเลขอนดบทสงมาก ในทางตรงกนขาม สำหรบในลมนำทเกดขนจากแมนำเพยงไมกสาย และไหลเปนเสนทางคอนขางตรง ไมคดเคยวมาก มกมระยะทางของแมนำโดยรวมทสนกวา กจะมปลายนำทมเลขอนดบทตำ (ดงตวอยางใน ตารางท 3.1)

ความเขาใจใน “อนดบ” เหลาน สามารถสะทอนใหเหนถงความแตกตางในแหลงทมาของมวลนำในแมนำ รวมทงทำใหเราสามารถจนตนาการดานความยาว หรอระยะทางทแมนำครอบคลม ตลอดจนขนาดของพนทรบนำของลมนำหนง ๆ นอกจากน ยงสามารถประเมนโอกาสในการเกด ผลกระทบจากการใชประโยชนในแหลงนำโดยมนษย ทมความแตกตางกนไป และมกมผลกระทบทมากขน ตามลำดบเลขทสงขนไปดวย

2

1

1 1

1

1 1

1

1

1 1

1

1

2

2 2

2 3

3

4


77

ตารางท 3.1 อนดบ (Order; 1-10) ของแมนำในประเทศสหรฐอเมรกาเปรยบเทยบกบลกษณะทางดานจำนวนของแมนำ (Number) คาเฉลยของความยาว (Average length; km) และคาเฉลยของพนทรบนำ (Mean drainage area; km2) (ทมา: ปรบปรงจาก Cushing and Allan, 2001)

อนดบ จำนวนของแมนำ ความยาวเฉลย

(km) พนทรบนำเฉลย

(km2)

1 1,570,000 1.6 2.6 2 350,000 3.7 12.2 3 80,000 8.8 67 4 18,000 19 282 5 4,200 45 1,340 6 950 102 6,370 7 200 235 30,300 8 41 540 144,000 9 8 1,240 684,000 10 1 2,880 3,240,000

อตราไหลของนำในพนทแมนำ อตราไหล หรอ Flow rate ในแตละพนทแมนำ (โดยทวไปแสดงในหนวย ลกบาศกเมตรตอ

วนาท) เปนปจจยทางอทกวทยาทมความสำคญมากในการอธบายลกษณะการเปลยนแปลงองคประกอบทางชวภาพและทางเคมในลำนำทเราสนใจศกษาตดตาม

กราฟแสดงอตราการไหลของนำ (Hydrograph) ซงแสดงขอมลการเปลยนแปลงของนำ ทไหลผานพนทหนาตดในรอบวน หรอเปนคาเฉลยรายเดอนในรอบป (เกดจากการประเมนปรมาตรของนำทไหลผานพนทหนาตดของลำนำ ณ ตำแหนงสำรวจหนง ๆ อยางตอเนอง) จะสามารถแสดงลกษณะการเปลยนแปลงของมวลนำตามฤดกาลในแตละปทตอเนองกน วาเหมอนกนหรอไม อยางไร หรอมรปแบบอยางไร ซงการตดตามผล Hydrograph ในระยะยาว ตงแต 5 ปขนไป จนถง 10 ป จะทำใหทราบลกษณะพนฐานตามธรรมชาตของระบบนเวศแมนำนน ๆ ไดอยางชดเจน (ยกตวอยาง เชน การพบวามรอบฤดกาลของความแหงแลงเกดขนในทกระยะ 3-4 ป หรอการพบสถานการณของ


78

นำทวมหลาก นำลนตลงขนไปสง จนทำใหเกดการกดเซาะพงทลายของพนทโดยรอบ และเกดผลกระทบตอคณภาพนำโดยรวม ในทกชวงกลางฤดฝน เปนตน) ตารางท 3.2 ลกษณะการจดจำแนกประเภทของแมนำ (Type of river) ตามอตราการไหล (Average discharge) พนทการรบนำ (Drainage area) ความยาวของแมนำ (Length of river) และอนดบของแมนำ (Order of river) (ทมา: ปรบปรงจาก Chapman, 1992)

ลกษณะของแมนำ อตราไหลเฉลย

(m3 s-1) พนทการรบนำ (km2)

ความยาวของแมนำ

(km)

อนดบของแมนำ

แมนำขนาดใหญมาก >10,000 >1,000,000 >1,500 >10 แมนำขนาดใหญ 1,000-10,000 100,000-1,000,000 800-1,500 7-11 แมนำขนาดปานกลาง 100-1,000 10,000-100,000 200-800 6-9 แมนำขนาดเลก 10-100 1,000-10,000 40-200 4-7 ลำธาร 1-10 100-1,000 8-40 3-6 ลำธารขนาดเลก 0.1-1.0 10-100 1-8 2-5 ลำธารขนาดเลกมาก <0.1 <10 <1 1-3

ในงานวจยดานแมนำทผานมา มการใชคาอตราไหล เปนปจจยหลกในการจำแนกประเภทหรอขนาดของแมนำ (ตารางท 3.2) ทงน เปนการใชพจารณารวมกบปจจยทางดานพนทการรบนำ ความยาวของแมนำ และอนดบทประเมนไดสำหรบแมนำนน ๆ ซงการประยกตใชลกษณะการจำแนกเชนน ทำใหเราสามารถประเมนในเบองตนไดวา แตละประเภทของแมนำจะมรปแบบในการเปลยนแปลงและลกษณะการใชประโยชนทแตกตางกนไป ยกตวอยาง เชน แมนำเจาพระยา แมนำทาจน และแมนำเพชรบร หากพจารณาในดานอตราไหลเฉลยและความยาวของแมนำเหลาน จะพบวาจดอยในประเภททตางกนไป โดยแมนำเจาพระยาจดเปนแมนำขนาดใหญ แมนำทาจนจดเปนแมนำขนาดปานกลาง และแมนำเพชรบรจดเปนแมนำขนาดเลก ตามลำดบ

ขอมลความรดานอตราการไหลของนำ ยงจำเปนในการประยกตใชสำหรบพนทแมนำทถกควบคมการไหล ซงมการจดสรางฝายทดนำเพอการชลประทานหรอเปาประสงคอน ๆ ลกษณะการควบคมการไหลของนำทมนษยเราเขาไปจดการ จะทำใหรปแบบการเปลยนแปลงตามเวลา (หรอฤดกาล) ของอตราไหลในแมนำนน ๆ เปลยนไป โดยอาจมคาคอนขางจะคงท ขนอยกบลกษณะของ


79

การควบคมการเปด-ปดประตนำ ซงมกจะกำหนดเพอสนบสนนการใชประโยชนจากนำในชวงทเหมาะสม อาท เพอทำการเกษตร การผลตกระแสไฟฟา หรอการใชเพอการผลตนำประปา เปนตน

อนง สำหรบพนทแมนำทมการจดสรางฝายทดนำเพอการชลประทานนน อาจจำเปนตองปรบเปลยนระดบของอตราการไหล เพอตอบสนองความตองการใชนำทมากขนในชวงทเกดปญหา ภยแลงทางดานทายนำ หรอบางครงอาจจำเปนตองปลอยนำระบายออกมาสงกวาปกตทเคยดำเนนการเปนประจำ เนองจากเกดปญหาอทกภยครอบคลมพนทบรเวณโดยรอบของลำนำกเปนได

การเคลอนยายของสารในระบบนเวศแมนำ

การแตกของหนขนาดตาง ๆ กลายเปนอนภาคขนาดเลก เกดจากแรงบดอดททำใหเกดการแตกหกพงทลาย รวมทงการกดเซาะโดยแรงของนำ เกดการเคลอนตว และการตกกระแทกระหวางการเคลอนลงมาจากทสง อนภาคตาง ๆ เหลานเมออยในแมนำจะถกเคลอนยายใหไหลไปดวยแรงของนำ ทงในสภาวะของการเปนสารละลาย (Dissolved loads) การเปนสารแขวนลอยในนำ (Suspended loads) หรอการเปนอนภาค ทถกพดพาใหเคลอนทไปในบรเวณพนทองนำ (Particle loads / Bed loads)

ในพนทแมนำ เราจะพบการเคลอนยายของสารตาง ๆ อยางเหนไดชด มากกวาในระบบนเวศนำตกหรอในเขตลำธารตนนำ ซงโดยทวไปพบวา สดสวนในการพดพาของสารแขวนลอย มกพบมากในระบบลมนำทคอนขางแหงแลงหรอในเขตหนาว ขณะทในพนทเขตอบอนและเขตรอนโดยเฉพาะบรเวณทมความชนสง พบวาสดสวนในการพดพาของสารละลายในนำจะมคาสง ขณะทสดสวนในการพดพาอนภาคบรเวณพนทองนำจะนอยมาก และอาจทำการประเมนไดคอนขางยาก ทงน ตองอาศยกระบอก หรอทอดกตะกอนแบบพเศษ ทออกแบบมาเพอการตรวจวดปรมาณ การเคลอนทของอนภาคในบรเวณพนทองนำทจำเพาะสำหรบแตละพนท

ธรรมชาตของแมนำและคณลกษณะเพอการบรหารจดการ

ในระบบนเวศแมนำนน เราพบวารปแบบและอตราการไหล ซงหมายถง ความแรงของนำ รวมทงทศทางทนำกระทำตอขอบฝงของแมนำ มบทบาทตออตราการกดเซาะและการเคลอนยายของอนภาคในรปแบบตาง ๆ และยงมบทบาทตออตราการตกตะกอนทบถมในพนทจำเพาะบางแหง รปแบบและอตราการไหลของนำ นอกจากจะกอใหเกดการปรบเปลยนในลกษณะทางสณฐานวทยาของแมนำ (อาท การเกดพนทงอกใหม ในดานทเกดการตกตะกอนอยางตอเนอง หรอการหายไปของ


80

ฝงดานทนำไหลกดเซาะแรง) ยงกอใหเกดการเปลยนของสสารทถกเคลอนยายไดอยางตอเนอง สารทมในแมนำ ทงในรปแบบของสารละลาย และสารแขวนลอยนน กจไปมอทธพลทางนเวศวทยาในพนทสวนตาง ๆ ของลำนำ โดยทงน จะมบทบาทตอความเปนอยของสงมชวต และกอใหเกดความแตกตางในความหลากหลายทางชนด ตลอดจนความชกชมของสงมชวตทางนำในแตละบรเวณได

การบรหารจดการระบบนเวศแมนำแตละแหง เพอคงไวซงคณภาพนำทด และยงประโยชนไดอยางเหมาะสมและยงยนนน ความรความเขาใจในลกษณะการเปลยนแปลงของโครงสราง ทางสณฐานวทยา นเวศอทกวทยา และทรพยากรมชวตในแหลงนำ จดประเดนทมความจำเปนและควรใหความสนใจศกษาวเคราะหความเชอมโยงระหวางกน เนองจากระบบนเวศแมนำแตละแหงนนมความจำเพาะตว นอกจากน ยงประกอบดวยระบบนเวศยอยในแตละเขตพนท ตาง ๆ ทไดรบอทธพลจากปจจยภายนอก รวมทงจากการใชประโยชนทแตกตางกนไป ซงจะสะทอนออกมาในสถานการณคณภาพนำ และลกษณะการเปลยนแปลงตามเวลาทตางกนไปไดอยางหลากหลาย

3.2) ลกษณะจำเพาะของระบบนเวศแมนำทมความสำคญทางนเวศอทกวทยา

ภายในระบบนเวศของแมนำหนง ๆ เราสามารถพบการเปลยนแปลงในองคประกอบทางชนด และปรมาณของทรพยากรชวภาพ ซงเปนผลจากปรากฏการณหรอกระบวนการทเกดขน ซงจะเปนตวกำหนดลกษณะเดนของแมนำแตละบรเวณ ปรากฏการณหรอกระบวนการดงกลาว เกดจากผลกระทบของปรากฏการณนำทวมหลากในพนท นอกจากน ในระบบนเวศแมนำยงมลกษณะจำเพาะสำคญอน ๆ อาท ทมาและลกษณะในการเกดของสารอนทรย การเกดมวลชวภาพตาง ๆ ในรปแบบปรามดกลบหว การเคลอนทของแรธาตอาหารทวนเปนเกลยวลงไปตามเสนทางของแมนำ และความเชอมโยงภายในโครงสรางของระบบแมนำทงสาย ตงแตตนนำ จนถงปลายนำ ซงมรายละเอยด ดงตอไปน

3.2.1) ปรากฏการณนำทวมหลากในระบบนเวศแมนำ

ปรากฏการณนำทวมหลาก พบไดไมบอยนกในระบบนเวศลมหนง ๆ โดยอาจพบประมาณ 1-2 ครงในรอบ 10 ป หรอบอยกวานน ในพนทราบตำ ทนำทวมไดงาย อยางไรกตาม โดยธรรมชาตของระบบนเวศแมนำของประเทศไทย โดยเฉพาะเขตพนทลมนำในภาคกลาง ซงเปนบรเวณทราบตำและรบนำมาจากพนทโดยรอบ ปรากฏการณนำทวมหลากนนบเปนปรากฏการณทเกดขนไดบอยครง และมกพบเปนประจำทกป ในชวงตนฤดฝนถงกลางฤดฝน (ภาพท 3.3) ปรากฏการณดงกลาว กอใหเกดการเปลยนแปลงตอระบบนเวศแมนำในวงกวางได


81

ภาพท 3.3 ลกษณะของปรากฏการณนำทวมหลากททำใหเกดการเปลยนแปลงอยางชดเจนภายในระบบนเวศของแมนำเพชรบร (ภาพซาย) และแมนำทาจน (ภาพขวา)

ตวอยางงานศกษาของ Lamberti et al. (1991) ชใหเหนวาชวงการเกดนำทวมหลากในพนทลำธารสงผลใหเกดการพดพาของมวลนำทประกอบดวยซากพช ซากสตว โคลน กอนหน และดนตะกอนจากพนทรบนำโดยรอบ ลงมาสแมนำไดมากถง 10,000 ลกบาศกเมตร การพดพาลกษณะนกอใหเกดการเปลยนแปลงตอระบบนเวศเดมของแมนำไดอยางเดนชด โดยเฉพาะผลกระทบในดานการจำกดการเจรญเตบโตของพรรณพชหรอผผลตขนตนชนดตาง ๆ ในแมนำ เนองจากการเปลยนแปลงสภาพพนทอยางกะทนหน โดยเฉพาะการเกดความขนของนำทตอเนองไปเปนระยะเวลาหลายวน (Biggs, 1995, 2000) ดวยผลกระทบดงกลาว ทำใหเราจำเปนตองเรยนรและเขาใจสภาพการเปลยนแปลงทจะเกดจากปรากฏการณนำทวมหลากอยางเพยงพอ ทงน เพอการหาแนวทางดานการ “อนรกษ” สำหรบเขตพนททเปนแหลงผลตทรพยากรใหคงไว หรอเพอหาทาง “ฟนฟ” ระบบนเวศในเขตยอยทมโอกาสจะไดรบผลกระทบจากการเปลยนแปลงทสงในลำดบตอไป

ในแหลงแมนำของประเทศไทย โดยเฉพาะในบรเวณทราบลมภาคกลางทมกลมลมนำเจาพระยา (ประกอบดวยลม นำเจาพระยา ลม นำทาจน ฯลฯ) และกลมลม นำฝ งตะวนตก (ประกอบดวย ลมนำเพชรบร ลมนำแมกลอง) นบเปนบรเวณทเกดปรากฏการณนำทวมหลากไดงาย หากไมนบรวมถงมหาอทกภยทเกดขนในชวงป พ.ศ. 2554 - 2555 ทผานมา การเกดนำทวมในพนท


82

ลมนำเจาพระยานบวามมาบอยครง กอใหเกดการพดพาของตะกอนแขวนลอยลงสปากแมนำในปรมาณมหาศาล อยางไรกตาม ปรากฏการณนำทวมหลากในชวงตน ๆ สามารถสงเสรมการขยายพนธของสตวนำในลมนำ และกอใหเกดการกระจายประชากรออกไปอยางทกวางขวางขนได

สำหรบในแมนำขนาดเลก ทม พนท รบนำท จากหลายทศทาง อาท แมนำเพชรบร ผลกระทบจากปรากฏการณนำทวมหลากจะเกดไดอยางชดเจน แมนำเพชรบรนบเปนกรณศกษาทนาสนใจ เนองจากเปนแมนำทถกควบคมอตราการไหลโดยเขอนกนนำ โดยในบรเวณลมนำเพชรบรทางตอนกลางไดมการจดสรางเขอน (เขอนเพชรบร) เพอจดสรรนำสำหรบการชลประทานเพอการเกษตร และสงนำแยกจากตวลำนำเดมออกไปเปนสาขายอย กระจายนำไปใชในพนทการเกษตรโดยรอบ ทำใหพนทลำนำเดมทางตอนทายของเขอนจงมอตราการไหลของนำทคอนขางสมำเสมอ (ยกเวนในชวงกลางฤดฝนทมปรมาณนำตนทนทสงขน และจำเปนตองระบายนำมากกวาเดมเลกนอย) ซงการเกดปรากฏการณนำทวมหลากในพนทรบนำทางตอนบนของแมนำเพชรบร จงมผลทำใหเกดการเปลยนแปลงระดบนำและอตราการไหลของนำ ทเพมสงขนจากเดมอยางเหนไดชด (ภาพท 3.3)

ดวยเหตทสภาพธรรมชาตของแมนำเพชรบรมลกษณะทคอนขางแคบ มความกวางเฉลยของลำนำไมเกน 40 เมตร และบางชวงพนทมความลาดชนของตลงคอนขางสง (Sangmek and Meksumpun, 2014) เมอเกดสภาวะนำทวมฉบพลน จะทำใหมวลนำในแมนำเพมระดบสงขน จากเดมไดมากกวา 5 เมตร บางบรเวณทมลำนำแคบลง ระดบนำกจะเพมขนสงไดมากกวา 10 เมตร ซงทำใหเกดการกดเซาะทดนชายตลงไปพรอม ๆ กบการพดพาเศษตนไม กงไม และซากพชซากสตวตาง ๆ ทมในพนทการเกษตรโดยรอบลงสลำนำไดอยางมาก

ตวอยางของปรากฏการณนำทวมหลากทกะทนหน ในพนทแมนำเพชรบร พบในชวงปลายป พ.ศ. 2555 ทมการระบายนำจากลมนำแมกลองทางตอนบนลงมาอยางฉบพลน ทำใหมวลนำปรมาณมหาศาลเออทวมแมนำเพชรบรในเขตตอนกลางลงมาถงตอนลาง และครอบคลมพนทอยอาศยของชมชนโดยรอบ ทำใหระบบนเวศของแมนำเกดการเปลยนแปลงอยางเหนไดชด พรรณไมนำทมรากยดเกาะไมแนนหนา ไดถกพดพาออกไปจากบรเวณทรบนำแรงแทบทงหมด ซงภายหลงจากทระดบนำไดลดลง พบวาบรเวณพนทองนำมอนภาคของทรายหยาบและกรวดขนาดตาง ๆ มาตก ทบถมในบรเวณพนหนาดน เกดเปนชนกรวดทรายขนมาแทน สวนในมวลนำยงพบความขนทสงตอเนองไปไดหลายวน และในมวลนำยงประกอบไปดวยอนภาคแขวนลอยและแรธาตตาง ๆ โดยพบปรมาณของแขงแขวนลอยรวมในนำ (Total suspended solids) มปรมาณเพมขนจากระดบเฉลยเดมมากกวา 15 เทา

ถงแมวาการเปลยนแปลงโดยปรากฏการณนำทวมหลาก ไดทำใหเกดผลกระทบตอลกษณะทางสณฐานวทยาพนฐานของลำนำ คณภาพนำ และพรรณไมนำ ซงความสมพนธกบระดบของ


83

ออกซเจนในระบบนเวศแมนำ แตสภาวการณดงกลาวสงผลในทางบวกตอการกระจายทางชนด ของพนธปลา (Melis et al., 2011) รวมทงเปนการกระตนใหเกดการผสมพนธวางไขของปลาหลายชนด นบเปนประโยชนไดอกทางหนง อยางไรกตาม สำหรบในดานการฟนคนสภาพของคณภาพนำภายในระบบนเวศของแมนำนน อาจจำเปนตองใชระยะเวลานบสปดาห หรอมากกวานน ทงน ขนอยกบคณภาพและปรมาณของมวลนำตนทนทไหลเตมลงมาและกระบวนการทางชวเคมภายในแมนำนน

ในภาพรวมของการศกษาตดตามผลกระทบของปรากฏการณนำทวมหลาก พบวานอกจากการประเมนผลกระทบทมตอคณภาพนำในแมนำ และความเหมาะสมในการนำนำไปใชประโยชนแลว การวเคราะหความเสยง ทจะเกดขนตอเสถยรภาพการผลตทรพยากรสตวนำเศรษฐกจ กนบวาเปนเรองทจำเปนสำหรบการบรหารจดการในแตละระบบลมนำ นอกจากน วางแผนบรหารจดการเพอการฟนฟคณภาพนำ จำเปนตองคำนงถง การควบคม “อตราการไหล” หรอ “การระบายนำ” อยางเหมาะสม เพอเอออำนวยใหเกดการฟนฟคณภาพนำทเสอมโทรมไป ไดอยางมประสทธภาพ และเปนการอนรกษดแลทรพยากรสตวนำตามธรรมชาตทมในระบบแมนำใหคงอยไดสบตอไป

3.2.2) กระบวนการผลตและแหลงของอนทรยสารในระบบนเวศแมนำ

ในการศกษาระบบนเวศแมนำ เพอใหเกดความเขาใจในองคประกอบทางชนดหรอปรมาณของสงมชวตกลมตาง ๆ ทม หรอเขาใจความสมพนธระหวางกนภายในสายใยอาหาร ตลอดจนการเปลยนแปลงของประชาคม ตามอทธพลของปจจยสงแวดลอมในพนทของแมนำ เราจำเปนตองอาศยความรพนฐาน ในทมาทไปของแหลง “อาหาร” หรอ “พลงงาน” ทกลมสงมชวตชนดตาง ๆ จะไดรบ ณ เวลาหนง ๆ เนองจากลกษณะเหลาน มบทบาทตอพฤตกรรมการกนอาหาร ความเปนอย วฎจกรของชวต ตลอดจนโอกาสในการเจรญพนธและการคงประชากรของสงมชวตทมนน

ในระบบนเวศแมนำ พบวามปจจยทางกายภาพและปจจยทางเคมหลายประการ ทควบคมความชกชมและลกษณะของกจกรรมจำเพาะทจะเกดขนโดยสงมชวต ซงในเบองตน เราควรแยกพจารณากลมของสงมชวตในระบบนเวศแมนำ อาท กลมทสรางอาหารเองได (Autotrophs) ซงมความแตกตางจากกลมทสรางอาหารเองไมได (Heterotrophs) ในลกษณะของทมาของสารและพลงงานสำหรบการดำรงชวต ทงน กลม Autotrophs ในระบบนเวศแมนำ (พชชายนำ สาหราย และพรรณไมนำ ฯลฯ) จดเปนกลมของสงมชวตทสามารถสรางพลงงานดวยตนเอง จากการใชอนนทรยสารในแหลงนำ (ภาพท 3.4) สงมชวตเหลาน สามารถสรางสารประกอบอนทรยคารบอนจากคารบอนไดออกไซดและอนทรยสารอน ๆ ผานกระบวนการสงเคราะหดวยแสง ซงเราเรยกสารทผลตได จากกระบวนการสงเคราะหดวยแสง วาเปน ผลผลตขนตน (Primary production) เนองจากการเปนสารอนทรยอยางแรก ทเปนผลผลตจากสารอนนทรยทมในแหลงนำ


84

ภาพท 3.4 ลกษณะของแมนำเพชรบรในบรเวณตาง ๆ ทมผผลตขนตนชนดหลกในระบบนเวศทางนำเปนกลมของสาหรายหรอพรรณไมนำ (ก; หวยผาก, ข; บานสาระเหด, ค; ทายเขอนเพชร ซงอยในสวนของแมนำเพชรบรตอนกลาง เขตอำเภอทายาง จงหวดเพชรบร) สำหรบกลมทไมสามารถผลตอาหารดวยตนเองและอาศยการกนอาหาร (อนทรยสาร)

เพอใหไดมาซงพลงงานในการดำรงชวตนน เรยกวา พวก Heterotrophs (อาท แบคทเรย รา โปรโต


85

ซว สตวไมมกระดกสนหลงพนทองนำ แพลงกตอนสตว และปลาชนดตาง ๆ) สงมชวตกลม Heterotrophs จดเปน ผบรโภค ทจำเปนตองกนสารอนทรยทมในแหลงนำ เพอการเจรญเตบโต โดยเมอ Heterotrophs เกดการเจรญเตบโตและขยายพนธเพมขนมากกวามวลชวภาพโดยรวมทมเดม กจะเกดเปน ผลผลตขนทสอง (Secondary production) ทเพมขนมาในแหลงนำ

โดยทวไปเราพบวาโครงสรางของหวงโซอาหารในระบบนเวศแมนำ มกมความซบซอน ประกอบดวยสงมชวตทหลากหลาย ในบางบรเวณของแมนำ อาจพบวาพรรณไมนำมบทบาทสำคญในการเปนผผลตขนตน (ดงตวอยางของดปลนำ ทพบไดอยางหนาแนนในพนทแมนำเพชรบรตอนกลาง; ภาพท 3.4 ซายและกลาง) ขณะทในบางพนทแมนำ อาจพบวาพชพรรณไมทอยโดยรอบแหลงนำ รวมทงซากของสงมชวตตาง ๆ จดเปนแหลงทมาสำคญของสารอนทรยทเขามาสแหลงนำไดอยางชดเจนกวา

เมอพจารณาหวงโซอาหารของระบบนเวศแมนำ โดยทวไปเราจะพบวาอนทรยสารทไดจากผผลตขนตน (อาท พรรณไมนำ) อาจไมจำเปนมากนกในการเปนแหลงอาหารและพลงงานขนแรก ๆ ภายในระบบ โดยเฉพาะเมอแมนำลำธารนนอยในเขตตนนำ หรอในพนททสามารถรบนำทกดเซาะมาจากแผนดน เนองจากในพนทดงกลาวมอนทรยสารทถกพดพาลงมาสแมนำไดงาย ซงเปนแหลงสำคญของอาหารและพลงงานภายในระบบนเวศของแมนำ อนทรยสารทถกพดพาเขามาจะถกยอยสลายโดยกลมของผ ยอยสลายตาง ๆ (จลนทรยในนำและในดน) เมอจลนทรยมการเจรญพนธและ ขยายปรมาณเพมขน กจะสามารถเปนอาหารใหสงมชวตทเปนผบรโภคอน ๆ ไดตอไปตามลำดบ

สารอนทรยท ถกพดพาลงมาสแมนำในลกษณะทเปนซากของสงมชวต (Detritus) มกประกอบดวยเศษกงไม ใบไม ซากพช ซากสตว และเศษตะกอนตาง ๆ ทถกพดพาลงสระบบแมนำ นอกจากจะเปนองคประกอบในรปของแขง (Particulate organic matter; POM) แลว ยงมองคประกอบทอยในรปของสารละลาย (Dissolved organic matter; DOM) อกดวย สารอนทรยเหลาน เมอเขามาสระบบนเวศแมนำแลว จะคอนขางยากทจะจำแนกแหลงทมาได อยางไรกตาม นกนเวศวทยาไดมความพยายามจำแนกแหลงทมาของสารอนทรยเหลานใหชดเจนทสดเทาทจะทำได โดยใชเทคนคดานการวเคราะหไอโซโทปเสถยรของธาตคารบอน เพอระบเปนสดสวนของผลผลตจากภายนอกระบ บ (Allochthonous production) เท ยบ ก บ ผลผล ตท เก ด ขน ภ าย ใน ระบ บ (Autochthonous production) ทงน เพอประโยชนในการอธบายความเปนไปหรอเสถยรภาพของระบบนเวศ และประยกตใชขอมลความรเพอการอนรกษทรพยากรมชวตทางนำไดตอไป

ความรความเขาใจในกระบวนการผลตของอนทรยสาร ยงใชประโยชน ในการอธบายสถานภาพของระบบนเวศแมนำ วามกระบวนการสทธของระบบภายในอยในสถานภาพทคอนไปทาง ระบบผลต (Autotrophic system) หรอ ระบบบรโภค (Heterotrophic system) มากกวากน


86

ทงน มการใชเทคนคการประเมนอตราผลตของออกซเจนภายใตกระบวนการสงเคราะหดวยแสง (P) เปรยบเทยบกบอตราการใชออกซเจนทเกดขนภายใตกระบวนการหายใจ (R) ซงขอมลดานสดสวน P : R ทไดจากการวดในพนทจรงมกแสดงใหเหนวา ระบบนเวศแมนำโดยสวนใหญมกอยในสถานภาพของการเปน ระบบบรโภค ซงมสดสวนของ P : R นอยกวา 1 ถงแมวาจะเปนพนทแมนำทมแสงสวางอยางเพยงพอ (Young and Huryn, 1999)

ลกษณะปรากฏเชนนสะทอนใหเหนวา พนทแมนำแตละบรเวณมการใชออกซเจนมากกวาการผลตออกซเจน นอกจากน เรายงสามารถอนมานไดวาพนทสวนใหญมแหลงทมาของอนทรยสารเพอการบรโภคในขนทสอง หรอขนตอ ๆ ไป จากแหลงภายนอกของระบบแมนำนน

3.2.3) ปรามดหวงโซอาหารในระบบนเวศแมนำ

ในระบบนเวศแมนำลำธาร การตดตามประชากรของสตวไมมกระดกสนหลง และการประเมนบทบาทความสมพนธตอมวลชวภาพของผบรโภคลำดบขนตาง ๆ นบเปนเรองทไดรบ ความสนใจศกษากนมาก ผลการศกษาทผานมาพบวา สตวไมมกระดกสนหลงโดยเฉพาะกลมของแมลงนำ ทเปนผบรโภคประเภทตาง ๆ มจำนวนประชากรในกลมทมลำดบขนการกนทสง ในปรมาณทมากกวาประชากรในกลมทอยในขนแรก ๆ อยางเหนไดชด

ลกษณะทปรากฏเชนน สะทอนใหเหนลกษณะของปรามดการกนตอกนเปนทอด ๆ ทฐานของปรามดดานลางมขนาดเลกกวาปรมาณผลผลตทอยในชวงชนบน ซงจดเปนลกษณะของ ปรามดแบบกลบหว นอกจากน หากพจารณาเฉพาะผลผลตของปลาทพบในลำธารหนง ๆ ผลผลตดงกลาวมกมคาทสงมาก เกนกวาปรมาณอาหารทเปนปรมาณสตวไมมกระดกสนหลงตาง ๆ ทพบ ทงน ผลผลตปลาเหลานนจำเปนตองใชอาหารเพอการบรโภคอยางนอย 100 เทาของปรมาณสตวไมมกระดกสนหลงทพบในระบบลำธารนน (Hynes, 1970) ขอมลความรเหลาน ทำใหทราบวาระบบนเวศแมนำลำธารมความจำเพาะดานแหลงทมาของอนทรยสาร ทมาจากภายนอกระบบเปนสวนใหญ

การคนพบนเรยกวา ปรากฏการณของ Allen (Allen Paradox) ซงเปนหนงในลกษณะจำเพาะของระบบแมนำลำธาร ทไมเหมอนกบระบบนเวศแหลงนำอน และทำใหการประเมนประชากรสตวนำทเปนผบรโภคขนสงจากฐานขอมลของปรมาณผลผลตขนตน และ/หรอปรมาณผลผลตขนทสองนนมขอจำกด โดยไมสามารถประเมนตามปรมาณของผลผลตในชวงชนลางของ ปรามดไดโดยตรง ทงน จำเปนตองทำการศกษาอยางรอบคอบ ในดานแหลงทมาของอนทรยสาร อน ๆ ทสามารถไหลเขาสระบบนเวศแมนำใหชดเจนตอไป


87

3.2.4) การเคลอนตวแบบวนเปนเกลยวในระบบนเวศแมนำ

ลกษณะการเคลอนตวของอนภาคสารในรปของแรธาตอาหารทมลกษณะเปนเกลยว วนลงไปตามระยะทางของแมนำ ซงเรยกวา Nutrient spiraling (Webster, 1975) จดเปนลกษณะจำเพาะของระบบนเวศแมนำทสำคญมากอกเรองหนง ทคนพบจากการศกษาตดตามการเคลอนตวของอนภาคสารในมวลนำ ซงทงน พบวาแรธาตอาหารทอยในมวลนำไมไดมรปแบบการเคลอนตวเปนเสนตรงลงมาตามนำ หรอไมไดเคลอนทในแบบเปนวง (ซงเปนรปแบบทวไปสำหรบการอธบายการเปลยนแปลงของมวลนำทเกดในระบบนำนง) แตจะมวฏจกร และระยะทาง ซงรวมถงระยะเวลาทใชภายในมวลนำทนานขน โดยเมอแรธาตอาหารถกนำพาเขามาสระบบแมนำ ในตำแหนงหนง ๆ โมเลกลของแรธาตอาหารนนจะถกผลกใหเคลอนวนไปภายในมวลนำ ในลกษณะทเปนเกลยว และเกดการหมนวนขนลงในมวลนำ ไปพรอม ๆ กบการไหลลงไปตามเสนทาง

ขณะทโมเลกลของแรธาตอาหารเคลอนตวอยภายในมวลนำ โมเลกลบางสวนกจะถกดดซบไปใชโดยผผลตขนตนทมในมวลนำ หรอโดยพรรณไมชนดตาง ๆ ทขนบรเวณพนทองนำ แรธาตอาหารสวนทเหลอยงหมนวนลงไปตามทางของแมนำเรอย ๆ โดยมอตราเรวทชาลงตามลำดบ แรธาตอาหารทมความจำเปนในการเจรญเตบโต และมปรมาณนอย (อาท ฟอสเฟตและแอมโมเนยม) มกมระยะทางการเคลอนตวทไมไกลจากจดกำเนดเดม เนองจากจะถกใชหมดไปไดเรวกวาแรธาตอาหารอน ๆ ทมปรมาณมากในแหลงนำ

การเคลอนตวของแรธาตอาหารในลกษณะขางตน ไดถกวเคราะหและอธบายโดยอาศยโมเดลทางคณตศาสตรเขามาชวย (Newbold et al., 1981) อยางไรกตาม ขอจำกดของการอธบายมกเกดจากการทแตละระบบของแมนำมการเพมขนของแรธาตอาหารในระหวางทางไดบอยครง นอกจากน กระบวนการททำใหเกดการแพร หรอการหมนวนกลบขนมาใหม จากบรเวณพนทองนำ ทมการสะสมของอนทรยสารสง กสามารถกอใหเกดผลกระทบตอการเพมปรมาณของแรธาตอาหารในภาพรวมได (Mulholland and De Angelis, 2006)

ประเดนสำคญทเกดจากความรความเขาใจ ดานการเคลอนตวแบบวนเปนเกลยวของ แรธาตอาหาร คอ การทพบวา หาก อตราไหล ของมวลนำตนทนมคาสง ระยะทางในการเคลอนตวของแรธาตอาหารไปตามเสนทางในแมนำกจะยาวนานไปดวย ผลดงกลาวจะเกดเชนเดยวกนกบการเพมความเรวของนำ หรอการลดอตราการนำไปใช รวมทงการควบคมปรมาณของผผลตขนตน ในบรเวณพนทองนำ ประเดนเหลาน ไดกอใหเกดการอธบายลกษณะการคงตวของแรธาตอาหาร ในมวลนำแตกตางไปตามประเภท องคประกอบ หรอรปแบบของแมนำ (Elwood et al., 1983) ความรขางตนอาจสามารถประยกต เพอใชควบคมหรอกระตนการใชแรธาตอาหารในพนทแมนำ


88

ขนาดเลก ทเราสามารถบรหารจดการลกษณะของการไหล หรอองคประกอบทางชนดและปรมาณของพรรณไมหรอสาหรายทเกดขนในบรเวณพนทองนำนนได

3.2.5) ความเชอมตอของระบบนเวศแมนำตามเสนทางของลำนำ

ลกษณะจำเพาะดานความเชอมตอระหวางโครงสรางของระบบนเวศแมนำ ลงมาตามเสนทางของลำนำ เปนลกษณะทสำคญอกอยางหนงของระบบนเวศแมนำ ภายใตแนวคดทเรยกกนมาวา River continuum concept (Vannote et al., 1980) ซงเปนความรพนฐานทมความสำคญในการอธบายลกษณะการปรากฏของประชาคมสงมชวตภายในระบบนเวศแมนำ โดยเปนการ บรณาการขอมลความร ในดานองคประกอบทางภมสณฐานวทยา ของพนทชายตลงของแมนำ และการเปลยนแปลงของปจจยทางกายภาพและทางเคมของแมนำเขาไวดวยกน

River continuum concept เปนแนวค ดท ใชอ ธบายลกษณะการเปล ยนแปลงในองคประกอบทางนเวศวทยาของระบบนำไหล ซงเปนความเชอมโยงทตอเนองกนมาตงแตลำธารขนาดเลกในพนทปาตนนำ ทไหลลงมาเรอย ๆ จนกลายเปนแมนำ ทเรมเปดโลง และมขนาดใหญขน จนกระทงถงพนทแมนำขนาดใหญทางตอนลาง ซงเปนบรเวณลางสดของระบบแมนำทไหลลงพนทอางเกบนำ หรอไหลลงสเขตทะเล แนวคดดงกลาว เกดจากการนำขอมลการสำรวจระบบแมนำจำนวนมากมาพจารณารวมกน และสงเคราะหความรสำคญออกมา ซงพบวา จดเดนของระบบนเวศแมนำ คอ ลกษณะทางภมสณฐานวทยาทครอบคลมในระดบมหภาค และลกษณะจำเพาะในพนท รบนำโดยรอบลำนำแตละแหง มบทบาทในการควบคมลกษณะปรากฏของประชาคมสงมชวต คณภาพนำ ตลอดจนกระบวนการผลตทรพยากรทางชวภาพตาง ๆ ทเกดขนในระบบนเวศแมนำ

เราพบวา ในพนทลำธารขนาดเลกในเขตปาตนนำ มกจะมรมเงาของตนไมขนาดใหญนอย ทขนอยางสมบรณ มาบดบงแสงทจะสองลงไปในลำธาร (ภาพท 3.5) แหลงทมาของสารอนทรย ในพนทแมนำ จงมกไมไดเกดจากการผลตโดยสาหรายหรอพรรณไมนำ แตจะเกดจากการตกทบถม ลงมาของใบไม กงไม รวมทงสารอนทรยหลายชนด (Allochthonous organic matters) ทมาจากพนทปาบรเวณโดยรอบเปนหลก

พนทแมนำลำธารในลกษณะน จะพบสงมชวตกลมหลกเปนพวกแมลงนำและตวออน ของแมลงนำ ทมกเปนพวกสรางใยยดเกาะ หรอสรางโพรงขนาดเลก หรออาศยอยในชองวางระหวางกอนหนหรอบรเวณแหลงกำบงตาง ๆ ใตนำ


89

ภาพท 3.5 ลกษณะของลำธารขนาดเลกในเขตปาตนนำ ซงอยใตรมเงาของตนไมขนาดใหญ และไดรบสารอนทรยมาจากพนทปาไมโดยรอบ

เมอลำธารมขนาดใหญขน จากการรวมตวของลำธารขนาดเลกหลายสาขา เกดเปนลกษณะ

ของแมนำซงมขนาดกวางขนกวาเดม ทำใหแสงอาทตยสามารถสองผานลงมาถงพนทองนำได และสงผลใหสาหรายชนดตาง ๆ อาท ไดอะตอม สามารถเจรญขนมาตามบรเวณผวของกอนหน หรอพนทองนำทไดรบแสงเพยงพอ ในแมนำลำธารบรเวณดงกลาว มกพบวาสารอนทรยทเกดจากการ ทบถมของใบไมจะนอยลง และเรมพบบทบาทของระบบผลตภายในมวลนำนนเอง ท เรยกวา “Autotrophic system” ซงทำใหเกดการสรางสารอนทรย (Autochthonous organic matter) ขนมาได

แมนำลำธารสวนน มกม “ผผลตขนตน” ทเจรญเตบโตไดดภายในระบบแมนำ นอกจากน สาหรายทเกดขนบรเวณหนาดน รวมทงสารอนทรยทอยในรปของอนภาคแขวนลอยขนาดเลก (ทอาจพดลงมาจากระบบแมนำตอนตน) จะเปนแหลงอาหารอยางดใหกลมของแมลงนำ ทมพฤตกรรมการกนแบบขดแทะ หรอแบบกนตะกอนดน แมลงนำกลมเหลานจงพบไดมากขน และกลายเปนประชากรสงมชวตทเดนขนมาในพนทดงกลาว


90

ในพนทแมนำ สตวในกลมแมลงนำทเกดขน รวมทงสารอนทรยในรปตาง ๆ ทม จะถกใชประโยชนหรอถกกนตอไปเปนทอด ๆ ในสายใยอาหาร (Food web) ทงน เมอพจารณาไปจนถงผบรโภคทอยในขนบนสด เรามกพบสตวนำในกลมของปลาเปนผบรโภคชนดหลก ในพนทแมนำ สวนน มกพบพรรณปลาไดหลากหลายชนด ซงมพฤตกรรมความเปนอยทแตกตางกนไป อาท ปลาพลวง ทมกมพฤตกรรมการกนพช ลกไม ทหลนลงมาในนำ หรอสามารถกนสาหรายทม เปนอาหาร (Herbivorous feeder) ปลาตะเพยนนำตก ทมกมพฤตกรรมการกนแพลงกตอนสตว รวมทงตวออนของแมลงนำ และลกไมตาง ๆ ทหลนลงมาในนำเปนอาหาร (Omnivorous feeder) ปลากนยง ทมกมพฤตกรรมการกนแพลงกตอนสตวเปนอาหาร (Zooplankton feeder) และ ปลาเลยหน ทมกกนซากอนทรยสารตามพนทองนำเปนอาหาร (Detritus feeder)

สำหรบในพนทแมนำทมขนาดใหญ หรอในบรเวณสวนปลายนำ เรามกพบวานำมความขนมากขน ผผลตขนตนทเปนพวกสาหรายบรเวณหนาดน จงมกไมสามารถเจรญเตบโตได และโดยทวไปพบการเจรญทดแทนทโดยกลมของสาหรายขนาดเลก ทลองลอยอยในมวลนำ (Phytoplankton) ในมวลนำบรเวณตอนปลายของแมนำน เรายงสามารถพบการเพมจำนวนของแพลงกตอนสตว ไดหลากหลายชนด สวนสตวพนทองนำ ในกลมของแมลงนำนน จะพบสดสวนของชนดทมพฤตกรรมการกนตะกอนดนเปนอาหาร และพบกลมทขดรอาศยอยในดนในปรมาณทมากขน

พนทบรเวณตอนปลายสดของระบบนเวศแมนำ ยงเปนพนททมการใชประโยชนจากมนษยอยางหนาแนน ซงมกเปนแหลงชมชน ตลอดจนเปนพนททำการเกษตร หรอประกอบกจกรรมทางอตสาหกรรมตาง ๆ ทำใหแมนำมโอกาสไดรบสารอนทรยทมาจากแหลงภายนอก (Allochthonous organic matter) ไดตลอดเวลา ลกษณะเชนน ทำใหในระบบแมนำตอนปลายสดนมสดสวนของออกซเจนทใชในการยอยสลายสารอนทรย ทสงกวาออกซเจนทเกดจากการผลต โดยผผลตขนตนทมในแหลงนำ

ลกษณะการเปลยนแปลงในองคประกอบของระบบนเวศ ทเชอมโยงจากลกษณะทาง ภมสณฐานวทยาและนเวศวทยาของพนทแมนำ ทตอเนองกนจากตนนำถงปลายนำเชนน นบเปนความรสำคญทจดประกายใหนกนเวศวทยาและนกอนรกษ ไดมองเหนความสำคญของการควบคมดแลการใชประโยชนตงแตในพนทแหลงตนนำลำธาร ตลอดจนในสวนของแมนำเขตตาง ๆ ลงมา ตามลำดบ โดยพยายามใหมการใชประโยชนอยางเหมาะสม หรอกอผลกระทบตอแหลงนำใหนอยทสด

อนง การเปลยนแปลงสภาพระบบนเวศอยางชดเจน อาท การตดไมทำลายปาในเขตพนทปาตนนำ การสรางเขอน หรอการสรางสงกดขวางเสนทางการไหลของนำ ในพนทลำนำตอนกลาง เปนปจจยหนงททำใหระบบนเวศของแมนำในภาพรวมไดรบการกระทบกระเทอน โดยเฉพาะ


91

ประเดนทเกดจากการเปลยนแปลงปรมาณนำ ความเรวของนำ ตลอดจนปรมาณอนทรยสารทเปนอาหารธรรมชาตในนำ ซงสงผลตอการเปลยนแปลงคณภาพนำ และการเปลยนแปลงประชาคมสตวพนทองนำ ทเปนอาหารสำคญของผบรโภคในลำดบขนทสงขน และทายทสด มกทำใหเกดผลกระทบตอสมดลของการผลตทรพยากรสตวนำ ในระบบนเวศแมนำแตละบรเวณตอไปไดอยางตอเนอง

3.3) ปจจยหลกทางนเวศวทยาและอทธพลตอสงมชวตในระบบนเวศแมนำ

3.3.1) ปรมาณการไหลและความเรวของนำ

ในพนทแหลงนำไหล มปจจยสงแวดลอมทางกายภาพหลายปจจย ทมบทบาทโดยตรงตอสงมชวตทอาศยอยในระบบนเวศนน ปรมาณการไหลของนำ (Flow) นบวาเปนปจจยทางกายภาพ ทสำคญ ซงสะทอนใหเหนถงความแตกตางในลกษณะทางภมสณฐานวทยาของพนท เราพบวาปรมาณการไหลจะเพมมากขน จากพนทตนนำทมความลาดชนสง ลงมายงพนททางตอนลาง ตามลำดบ นอกจากน ในสวนยอยของแมนำสองฝง ยงสามารถพบการเปลยนแปลงปรมาณการไหล ซงสามารถสงเกตเหนพนทชายตลงในฝงหนง ทอาจมมวลนำแรงไหลพงเขามา ขณะทในฝงแนวตรงกนขาม กมการไหลของนำทเบากวา ซงสงผลตออตราการตกตะกอนของอนภาคสารแตละบรเวณในระดบทแตกตางกนออกไป

การไหลของนำ นบเปนลกษณะทโดดเดนทสดในระบบนเวศแหลงนำไหล และมบทบาทตอพฤตกรรมความเปนอย และการปรบตวของสงมชวตทางนำ ทแตกตางออกไปจากระบบนำนง การไหลของนำทำใหเกดการเตมแรธาตอาหารและออกซเจนเขาสระบบตลอดเวลา ขณะเดยวกน ของเสยตาง ๆ ในนำ กจะถกพดพาใหเคลอนตวไปไดเรอย ๆ ผลการศกษาทผานมาแสดงใหเหนวา อตราเมตาโบลซมของทงพชและสตวทอยในแหลงนำไหล จะมระดบทสงกวาในแหลงนำนง ณ ระดบอณหภมของนำทเทากน (Hynes, 1970) สงมชวตในแหลงนำไหล ยงจำเปนตองใชพลงงานทมากกวา อาท เพอการวายนำหาอาหาร การทรงตวและรกษาตำแหนงทอยในมวลนำไหล การยดเกาะ หรอการแนบลำตวกบโครงสรางบรเวณพนทองนำเพอตานความแรงของกระแสนำ โดยทงน เปนการรกษาสภาวะความเปนอยในแหลงนำไหลใหเปนปกต

3.3.1.1) ลกษณะการไหลของนำและเทคนคในการศกษาตดตาม

ในการศกษาตดตามลกษณะการเปลยนแปลงในการไหลของนำ โดยทวไปเราใชการวด “ความเรวของนำ” (Water velocity) ในหนวยของเซนตเมตรตอวนาท (หรอ เมตรตอวนาท)


92

ซงพบวาความเรวของนำมแนวโนมทจะเพมมากขน ตามทศทางของแมนำจากตนทาง ลงไปยงสวนปลายนำ (ถงแมบางครงอาจพบวาในลำธารเขตปาตนนำบางแหง มความเรวของนำทสงเปนพเศษ) ความเรวของนำทพบในแตละสวนของแมนำ มความแตกตางกนออกไป ตามตำแหนงทจำเพาะตาง ๆ หรอแตกตางไปตามลกษณะของการคดเคยว การมองคประกอบของพนทองนำหรอสงกดขวาง ในแมนำทแตกตางกน ดวยเหตดงกลาว การใชคา “ความเรวเฉลย” ของมวลนำในภาพรวม จงไมสามารถสะทอนลกษณะจำเพาะทเกดขนในแตละเขตพนทยอย และมกไมสามารถใชอธบายบทบาทหรอความสมพนธกบประชาคมสงมชวตทพบในแมนำนน ๆ

ความเรวของนำจะแปรผนตรงกบปรมาณการไหล ตามทไดกลาวมาในตอนตน ซงเมอปรมาณการไหลของนำเพมมากขน กจะมความเรวของนำเพมขนตามไป สงมชวตทอาศยอยในบรเวณทนำไหลเรว จงจำเปนตองปรบตว โดยหาทหลบซอนตามแองนำดานขางของลำธาร หรอกำบงตวอยใตกอนหนและสงกดขวางตามพนดน นอกจากน อาจอาศยอยในบรเวณทมพรรณไมนำเจรญขนมาซงสามารถผอนแรงนำทมลงได

ภาพปรากฏของสงมชวตชนดตาง ๆ ทสามารถอาศยหากนอยบรเวณพนทองนำ ใตแมนำลำธารทมกระแสนำไหลตลอดเวลา สะทอนใหเหนถงความเปนจรง (ซงนบเปนเรองสำคญในการเรยนรดานนเวศวทยาของแมนำ) วา ความเรวของนำบรเวณผวหนานำ รวมทงบรเวณกลางนำ เมอเปรยบเทยบกบบรเวณ “ชนรอยตอกบหนาดน” (Benthic boundary layer) ทอยชดกบพนทองนำนน มระดบทไมเทากนอยางแนนอน ในประเดนน ไดมงานศกษาวจยทอธบายลกษณะการลดลง ในความเรวของนำ ทเกดจากผลของแรงเสยดทานทพนทองนำ รวมถงการอธบายทศทางการเคลอนตวของนำภายในระบบแมนำแบบหมนวน หรอไหลในทศทางตาง ๆ ซงเปนการบรณาการความร ทางอทกวทยาและจลศาสตรของการไหล เชอมโยงกบลกษณะทางกายวภาค และพฤตกรรมความเปนอยของสงมชวตชนดตาง ๆ ซงสามารถปรบตวใหอาศยอยในพนทแมนำได

เมอพจารณาในบรเวณพนทองนำอยางพนจพเคราะห จะพบสตวขนาดเลกตาง ๆ อาท กลมของโปรโตซว ซงอาศยอยบนซากใบไมทตกทบถมอยใตลำธาร โดยบรเวณทชดกบพนทองนำนนเปนชนของนำทบางมาก และมความเรวของนำเขาใกลศนย ในพนผวดนใตลำธาร เรายงสามารถพบการเกดเมอกลน ขนเคลอบบนผวของกอนหน หรอวสดใตนำ ซงเมอนำมาศกษาภายใตกลองจลทรรศน จะพบสงมชวตอาศยอยอยางมากมาย อาท กลมของแบคทเรย โปรโตซว รา รวมทงสาหรายขนาดเลก นบเปนประชาคมสงมชวตทมความสำคญ เนองจากมบทบาทตอการเปลยนแปลงขนาดของสารอนทรยทตกทบถมอยใหเลกลง รวมทงยงทำใหเกดการหมนเวยนของแรธาตอาหาร กลบขนไปสแหลงนำดานบนได


93

ความเรวของนำ เปนปจจยทมผลตอการแพรกระจายขนาดอนภาคของดนตะกอนในบรเวณพนทองนำ เนองจากเปนแรงททำใหตะกอนขนาดตาง ๆ เกดการยกตว หรอถกนำพาใหเคลอนทไป ความเรวของนำสามารถสงผลใหเกดการเปลยนแปลงโครงสรางทางกายภาพของพนทองนำ และมบทบาทตอสภาวะอาหารทสะสม หรอหมนเวยนในบรเวณพนทองนำ นอกจากน ยงมบทบาทโดยตรงตอการแพรกระจายทางชนด รวมทงพฤตกรรมความเปนอยของสงมชวตตาง ๆ ความรความเขาใจในบทบาทของความเรวนำและความสมพนธกบสงมชวตในแตละบรเวณของแมนำจงมความสำคญ สำหรบการประยกตใชเพอวางแผนฟนฟสภาพพนทองนำในแมนำลำธาร และอนรกษทรพยากรสงมชวตใหคงอยไดอยางมเสถยรภาพ

การประเมนรปแบบการไหลของนำเชงปรมาณ

สำหรบนกนเวศวทยาทสนใจสงมชวตในแหลงนำไหล ความรความเขาใจใน พลวตของไหลจะสรางสรรคใหเกดการตอยอดความร ในการอธบายสถานการณทางกายภาพทมบทบาทตอความเปนอย และการเปลยนแปลงของสงมชวตเหลานน แตเดมมาการศกษาดานพลวตของไหล มกเปนศาสตรทางวศวกรรมทจำเพาะ อยางไรกตาม เนองจากระยะตอมามการเลงเหนความสำคญของกสนไหลของนำตอการเปลยนแปลงระบบนเวศ นกนเวศวทยาจำนวนมากจงไดมงศกษาหาความร และพยายามวเคราะห ถงบทบาทของระบบการไหลในแหลงนำ โดยเฉพาะในดานท เกยวกบ การเปลยนแปลงของพนทองนำและสงมชวต (Vogel, 1981; Denny, 1988; Davis and Barmuta, 1989; Carling, 1992)

ในการวเคราะหดานพลวตของไหลนน ปจจยสำคญทนกนเวศวทยาควรมความรในเบองตน คอ คาของ อตราการไหล ทแสดงระดบของการไหลในพนทหนง ๆ หรอ เรยกวา “Reynolds number ; Re” โดยเราสามารถคำนวณอตราการไหลจากสมการ

Re =uL

โดยท u คอ คาความเรวในของไหล (ในหนวยของ เมตรตอวนาท) L คอ คาแสดงระยะทางทตองการพจารณา (หนวยเปน เมตร) และ คอ คาคงททางจลศาสตรของความหนด

(Kinetic viscosity; มคาเทากบ 1.004x10-6 ตารางเมตรตอวนาท ในนำจด ทมอณหภม 20C) ทงน อาจปรบเปลยนหนวยทใชโดยรวมอยางสมดลกน โดยคำนงถงปรมาณ หรอระยะทางทตองการพจารณาเปนสำคญ


94

คา Re นสามารถใชอธบายทงในระยะทางตามแนวแมนำ หรอใชประเมนสำหรบบรเวณพนทองนำ หรอแมกระทงใชสำหรบพนทจำเพาะสำหรบสงมชวตหนง ๆ ทอยในสภาวะการเคลอนทผานโดยของไหลนน ทงน คา Re ในแมนำ อาจสามารถคำนวณไดงาย ๆ โดยใชคาความเรวเฉลยของนำและคาความลกของนำ ซงคาความเรวเฉลยของนำ สามารถคำนวณจากคาเฉลยทเกดจากการตรวจวดการเปลยนแปลงความเรวนำตามความลก หรอจากการตรวจวดทตำแหนงตวแทน ซง

กำหนดใหวด ณ ความลกจากผวนำลงไปทระยะ 0.6 x D (โดย D หมายถง ความลกของนำ) ในการศกษาทผานมาพบวาแมนำลำธารสวนใหญจะมรปแบบของการไหลแบบ Turbulent

flow ทงนน (Re มคามากกวา 103-104) สวนรปแบบการไหลแบบ Laminar flow (Re มคานอยกวา 500) จะพบไดเฉพาะในแมนำทมความเรวของนำ นอยกวา 10 เซนตเมตรตอวนาท ในกรณทความลกของนำบรเวณนนมากกวา 0.1 เมตร ซงลกษณะดงกลาว สะทอนภาพรวมของลำธารทตนและมนำทไหลเออย ๆ เทานน

คาของ Reynolds Number (Re) น สะทอนภาพของสภาวะความปนปวนของมวลนำ ในพนททเราสนใจศกษาไดเปนอยางด คาดงกลาวแสดงใหเหนความเหมาะสม หรอโอกาสในการ อยอาศยของสตวไมมกระดกสนหลงทแตกตางกนไป (สตวทสามารถวายนำ หรอสามารถตานทานการไหลของนำไดด จะอยอาศยในพนททนำไหลแรงได) ซงขอมลความรดงกลาว สามารถนำไปสการประเมนลกษณะการเคลอนยายถายเทมวลของสารอนทรย หรอแรธาตอาหารทมในแมนำ ทไดรบการกระตนโดยกระบวนการทางดานการไหลของนำทจำเพาะตามเขตตาง ๆ ได

ในกรณทเราตองการประเมนระดบการไหลของนำ ผานลำตวของสงมชวตตาง ๆ (อาท ปลา หรอตวออนของแมลงนำ) เรากสามารถทำไดโดยการประเมนจาก ความยาว ของสงมชวตนน ตามทศทางของกระแสนำทไหลผาน สวนการวดความเรวของนำ ควรวดจากบรเวณสวนหนาของสงมชวตทเราสนใจ (หรอหากเปนกรณททำการทดลองในสภาวะนำนง กสามารถประเมนความเรวจาก “ความเรวในการวายนำ” ของสงมชวตนนมาใชแทน) ทงน ผลการศกษาโดยทวไป พบวาสงมชวตทมขนาดเลก หรอมการแนบลำตวลงอยจนชดพนทองนำไดมาก กจะมคา Re ทตำ ในขณะทสงมชวตขนาดใหญกวา ทอาศยอยในแนวนำแรง กมกมคา Re ทสงอยางเหนไดชด

เมอพจารณาอยางถองแท เราจะพบวา คา Re เปนการวเคราะหสดสวนของแรงกระทำ ทเกดจากความเรวของนำ ผนวกกบขนาดของวตถ เปรยบเทยบกบคาคงท ทแสดงความหนดของนำ ถาคา Re ตำ กแสดงวาวตถ (หรอสงมชวต) ทอยในนำ ณ เวลานน อยภายใตอทธพลของความหนด มากกวาความเรวของนำ ซงทำใหเกดรปแบบการเคลอนตวแบบราบเรยบ คอยเปนคอยไป ในทางตรงกนขาม หากคา Re สงมาก แนวโนมของการมแรงลากจง (Drag force) กจะสงขน สงมชวตทอาศยอยในมวลนำจงจำเปนตองปรบตว โดยอาจมโครงสรางหรอรปรางทเรยวลง จากดานหวไปหาง


95

(Vogel, 1981) ลกษณะรปรางดงกลาวจะสามารถชวยลดสภาวะความกดดน ทเกดจากแรงกระทำของนำไดเปนอยางด

คาคงท ทนาสนใจอกคาหนง คอ คาทเรยกกนวา “Froude Number” หรอ Fr ซงคำนวณจากสมการ

Fr =u

√g × D

โดยท คา u คอ คาเฉลยของความเรวนำ คา D คอ ความลกของนำ และ คา g คอ คาความเรง ทเกดจากแรงดงดดของโลก (มคาเทากบ 9.8 ตารางเมตรตอวนาท) คา Fr นเกดจากการพจารณาสดสวนของแรงททำใหเกดการไหลไป เทยบกบแรงทเกดจากการดงดดลงไปทางดานลางจากแรงดงดดของโลก ทงน หากคา Fr มคาเทากบ 1 แสดงใหเหนวาอยในสภาวะการไหลขนวกฤต (Critical flow) และ หากคา Fr มคามากเกน 1 แสดงใหเหนวาอยในสภาวะการไหลขนวกฤตมาก (Super-critical flow) ซงมวลนำจะเกดความปนปวนสง หรอมการเคลอนตวอยางรนแรง

ประเดนทนาสนใจอกเรองหนง ทนกนเวศวทยาควรเรยนร คอ ชวงความหนาของชนรอยตอบรเวณพนทองนำ (Benthic boundary layer) ทไดกลาวมาแลวในขนตน ซงในนำชนลางสดน เปนบรเวณทเกดแรงเสยดทานระหวางนำทไหลอยดานบน กบผวหนาของวตถพนทองนำทเปนของแขงซงไมมการเคลอนตว จากการศกษาเปรยบเทยบในหองปฏบตการพบวา ความหนาของชน Benthic boundary layer อยทระดบความลกของนำ ซงมคาความเรวนำลดลงมาถงระดบประมาณ 90% ของความเรวเฉลยของนำ (Allan, 1995) ทงน ขนอยกบรปแบบ หรอความขรขระของวตถรวมทงสงมชวตทเกาะตดอยบรเวณพนทองนำ โดยทวไปพบวา มเพยงชนบาง ๆ ทอยตดกบวตถบนพนทองนำเทานน ทนำจะมการไหลแบบ Laminar flow ยกตวอยางในพนททความเรวของนำสง ประมาณ 20-50 เซนตเมตรตอวนาท เราพบวาลกษณะการไหลแบบราบเรยบ และมทศทางคงท จะเกดไดนอยมาก ซงอาจมการไหลแบบดงกลาวได ในชนนำทหนาแคประมาณ 0.5–1.0 มลลเมตร ในบรเวณชดผวหนาดนเทานน

จากขอมลความร ดงกลาว เราพบวาผลกระทบจากกระแสนำ หรอความเรวของนำ จะถกบรรเทาเบาบางลงได กดวยการปรบตวของสงมชวต ทจะเปลยนรปรางใหบางลงหรอแนบลำตวชดกบวตถใตนำใหมากทสด ซงในทางกลบกน หากเราจะประเมนความเรวของนำจากลกษณะของสงมชวต ลกษณะรปราง หรอพฤตกรรมบางอยางของสงมชวตทพบ กจะสามารถบงบอกสถานการณในความเรวของมวลนำได โดยมความพยายามในการใชสงมชวตทางนำ มาเปน “ดชนทางชวภาพ” อาท การใช “คมอผนำนกสบสายนำ” (สรณรชฎและนรมล , 2545) ทชวยสะทอนสถานการณ


96

คณภาพนำ หรอการเปลยนแปลงทเกดขน โดยอาจไมจำเปนตองมเครองมอตรวจวดความเรวของนำหรอเครองมอทจำเพาะอน ๆ มาใช

3.3.1.2) ผลกระทบจากสภาวะนำทวมหลากและความแหงแลง

พนทแมนำใด ทปรมาณการไหลของนำมความผนแปรสง สงมชวตทอาศยอยกจำเปนตองมการปรบตวด โดยเฉพาะในพฤตกรรมดานการกนอาหาร การเจรญเตบโต และการขยายพนธ ในพนทแมนำเหลานน ปรมาณการไหลจะกลายเปนปจจยทมบทบาทตอประชาคมปลาในแมนำไดมากกวาปจจยดานชวภาพอน ๆ (อาท การแขงขน การถกลา หรอแหลงอาหาร ฯลฯ) (Pusey and Arthington, 1990)

ในสถานการณทมวลนำมปรมาณผนแปรสง อาท ในชวงทนำทวมหลาก หรอชวงทเกดสภาวะความแหงแลงในแตละป สงมชวตทอยในพนทแมนำจะไดรบผลกระทบอยางเหนไดชด ในกรณทนำทวมหลากและเกดการกดเซาะชายตลงโดยแรงนำ ผลกระทบเบองตนทเกดขน คอ การทพชพรรณไมนำและพชชายนำชนดตาง ๆ จะหยดชะงกการเจรญเตบโตหรอตายลงไป อยางไรกตาม สภาวะนำทวมหลาก หรอในชวงทเกดอทกภยอยางรนแรงในพนทราบลมแมนำ นบเปนกระบวนการสำคญททำใหแรธาตอาหารปรมาณมหาศาลจากแผนดนถกพดพาลงสแมนำ สงผลใหเกดการเปลยนแปลงในคณภาพนำ และความเปนอยของทรพยากรสตวนำทเกยวของตามมา

ในพนทราบลมของประเทศในเขตรอน อาท ทราบลมภาคกลางของประเทศไทย สภาวะนำทวมหลากในลกษณะพนท นบเปนปรากฏการณทเกดขนตามธรรมชาตไดบอยครง (ภาพท 3.6) ปรากฏการณดงกลาว จดเปนกระบวนการทางธรรมชาตทกอประโยชนตอการแพรกระจายพนธปลาสแหลงนำสาขา และพนททเชอมโยงโดยรอบ

การทวมหลากของนำในชวงตนฤดฝนถงกลางฤดฝน นบเปนปจจยกระตน หรอเปนสญญาณทางธรรมชาต ททำใหเกดการผสมพนธและวางไขของปลาไดหลากหลายชนด อาท ปลาในครอบครว Cyprinidae ไดแก ปลาสรอยขาว ปลาตะเพยน ปลากระมง (Puangchareon et al., 2012) ซงสงผลใหเกดการกระจายทางชนด และการเกดทรพยากรปลาชนดตาง ๆ อยางอดมสมบรณเมอนำลดลง และแยกไหลลงไปสสาขายอยของแมนำนน

เมอพจารณาในทางตรงขาม หากระบบนเวศแมนำไดเกดสภาวะความแลง ททำใหปรมาณนำในแมนำลดระดบลงมาก ซงนำไมสามารถกระจายไปส พนท โดยรอบ รวมทงในกรณทเกดผลกระทบจากการสรางสงกดขวางลำนำ หรอการทำกำแพงสงกนขอบตลงโดยรอบ อยางทเหนไดมากขนในปจจบน ลกษณะดงกลาว นบวาเปนการตดทอนโอกาสในการขยายพนธของปลาทม


97

ในแหลงนำ ซงจะทำใหความอดมสมบรณของแหลงนำ ในดานทเปนแหลงผลตอาหารโปรตนทมคณคาใหมนษยเรา เกดการลดนอยลงไปเปนลำดบ

ภาพท 3.6 ลกษณะของทราบลมแมนำทาจนทางตอนบนสดในเขตจงหวดชยนาท (ภาพถายในชวงเดอนตลาคม พ.ศ.2554) ทเกดสภาวะนำทวมหลากครอบคลมเปนบรเวณกวางอยางชดเจน


98

ในกรณของแมนำทมปรมาณการไหลนอยลงมาก (ซงอาจเกดจากสภาวะความแหงแลง ตามธรรมชาต หรอจากการจดสรรนำไปใชตามความจำเปนในการอปโภคบรโภค) พนทแมนำจะเกดสภาวะการแหงขอดเปนสวน ๆ ซงจะทำใหระดบของอณหภมนำ และความเขมขนของแรธาตอาหารในนำเพมสงขนไดอยางมาก ในสภาวะนน สวนใหญมกจะพบวาพรรณไมชนดตาง ๆ ทมไดเกดการเจรญเตบโตเพมจำนวนขนมา ในขณะทสงมชวตทางนำอกหลายชนดอยในสภาวะความตงเครยดเนองจากปญหาคณภาพนำ ตลอดจนการถกจำกดอยในทแคบลง มสภาวะการแกงแยงมากขน และเกดการถกลาไดงายขน

สภาวการณ เชนน มกสะทอนให เหนการเกด “ชนดเดน” (Dominant species) ของประชาคมสงมชวตขนมา สงมชวตชนดเดนนน มกเปนชนดทปรบตวไดด มความทนทานสง หรอม วงชวตสน ซงสามารถเพมปรมาณขนมาไดเรว (อาท การเพมจำนวนสตวพนทองนำ ในกลมรนนำจด; Chironumus sp. ในพนทตนเขนทมการทบถมของซากอนทรยสารอยมาก) ในขณะทหากพจารณาถง “ความหลากหลายทางชนด” (Species diversity) เรากมกพบวา คาความหลากหลายทางชนดจะลดตำลง เนองจากสงมชวตหลายชนดไดลดจำนวนลงอยางมาก อนง สงมชวตในแมนำลำธารทแหงขอดซงปรบตวไดด (ยกตวอยาง เชน กลมตวออนของแมลงนำบางชนด ทสามารถขดรลกลงไปในพนทองนำทมความชนอย หรอพวกทสรางไขหรอสปอรททนทานและสามารถฝงตวอยในแองนำ) จะรอสภาวการณทนำจะเพมระดบขนมาใหม ซงกจะกลบมาเจรญเตบโต และขยายประชากรไดดงเดมอกครง

ในภาพรวมเราพบวา การศกษาผลกระทบของปรมาณการไหลของนำ จะเปนประโยชนอยางยงสำหรบระบบแมนำท “ ถกควบคม” โดยมนษย (Regulated river) (Sangmek and Meksumpun, 2014) เนองจากผลจากการศกษาจะนำไปสความรความเขาใจในการกำหนด “อตราไหลตำสด” (Minimum flow) ทจะยงคงรกษาสมดลในระบบนเวศของแมนำ รวมทง “อตราไหลสงสด” (Maximum flow) ทจะไมทำใหเกดการทำลายระบบนเวศแมนำจนถงระดบทยากจะฟนฟ อยางไรกตาม ขอมลความรในการบรหารจดการมวลนำอยางสมดล รวมทงการประยกตใชความรดานอตราการไหล ทสามารถใหประโยชนตอทงความตองการในการใชนำ และการอนรกษคณภาพสงแวดลอมทางนำนน ยงเปนเรองทตองทำการศกษาวจยตอไปอกมาก

3.3.1.3) ความเรวของนำและบทบาทตอพรรณไมในระบบนเวศแมนำ

จากการศกษาผลกระทบ หรอบทบาทของความเรวของนำตอสงมชวต เราพบวาสงมชวตชนดหนง ๆ อาจสามารถปรบตวใหอยในบรเวณทมความเรวนำสงได ขณะทสงมชวตบางชนด พบไดเพยงในบรเวณทมความเรวนำตำ ซงเรามกจะไมพบสงมชวตทเหมอนกนอยไดในทงสองบรเวณ


99

ลกษณะทปรากฏดงกลาว สะทอนใหเหนขอจำกดสำหรบสงมชวตแตละชนด ในการอาศยอยภายในแหลงนำไหล ซงความจำเพาะกบบรเวณหรอความเรวนำดงกลาว สามารถสะทอนภาพของระดบความเรวนำทเหมาะสมสำหรบความเปนอยของสงมชวตนน ๆ นอกจากน ยงทำใหสามารถประเมนการเปลยนแปลงในประชาคมสงมชวต ทจะเกดในอนาคต หากความเรวของนำหรออตราการไหล เกดการเปลยนแปลงไปจากเดม

พรรณไมนำ เปนผผลตขนตนทโดดเดนในพนทแมนำ ทมนำใสไหลแรงและมลกษณะเปดโลงซงรบแสงไดเตมท พรรณไมนำมบทบาททำใหเกดความแตกตางในพนทยอยของลำนำ เนองจากประสทธภาพในการทำใหเกดการตกตะกอน หรอเกดการสะสมของอนภาคละเอยดทพดพาลงมาสพนทแมนำ นอกจากน ภายในประชาคมของพรรณไมนำเอง ยงเปนบรเวณทอยอาศยทสำคญของสตวขนาดเลก ทเกดบรเวณพนผวของวตถ รวมทงเปนทรวมตวของสตวไมมกระดกสนหลงนานาชนด และยงเปนแหลงอาศยหากน ตลอดจนเปนทหลบภยของปลาในพนทแมนำ (Carpenter and Lodge, 1986; Dibble et al., 1996; Diehl and Kornijow, 1998; Peng et al., 2012; Biggs, 1996; Burkholder, 1996; Death 2000)

รปแบบการไหลของนำในพนทแมนำหนง ๆ นบวามบทบาทสำคญตอความหนาแนน ของพรรณไมนำ บางบรเวณของแมนำอาจมพรรณไมนำเจรญงอกงาม ขณะทบางบรเวณแทบไมมพรรณไมนำขนอยเลย ลกษณะดงกลาว เกดจากอทธพลทผสมผสาน จากปรมาณการไหลหรอความเรวของนำ รวมทงลกษณะของพนทองนำ ทมบทบาทตอการเจรญพนธของพรรณไมชนดตาง ๆ ทแตกตางกนออกไป ในประเดนน Biggs (1996) ไดเสนอแนวคดการพจารณาจดลำดบความสำคญของปจจย อาท รปแบบของการไหล ซงหมายความรวมถง ความแปรปรวนในสภาวะนำทวม และความมเสถยรภาพของพนทองนำ มาพจารณารวมกน ผลจากการศกษาคนควาทผานมาพบวา บรเวณทมอตราการเกดนำทวมทตำ และมลกษณะพนทองนำทมเสถยรภาพในระยะเวลาทนานพอ กจะเปนบรเวณทประชาคมพรรณไมนำสามารถเจรญเตบโตไดด และขยายพนทตอไปได

ในดานผลกระทบของสภาวะนำทวมตอพรรณไมนำ Haslam (1978) ไดรายงานขอมลท คนพบวา ในสภาวะทเกดนำทวมสง ซงมอตนาการไหลประมาณ 2.5 เทา ของอตราทเคยเปนอย จะทำใหพรรณ ไม น ำชนดเดน อาท สาหราย ฉตร (Eurasian watermilfoil; Myriophyllum spicatum) ลดจำนวนลง ซงการลดลงจะมากถงครงหนง เมออตราการไหลเพมสงขนเปน 4 เทา โดยจะมผลกระทบตอพรรณไมอน ๆ ทมในพนทแมนำดวย ผลการศกษาทสอดคลองกนน ไดรายงานโดย Henriques (1987) และ Chamber et al. (1991) ซงพบความสมพนธเชงผกผน ระหวางความเรวของนำและมวลชวภาพของพรรณไมนำ ยกตวอยาง เชน เมอความเรวของนำ ตำกวา 0.2 เมตรตอวนาท จะพบการปกคลมของพรรณไมนำไดมากกวา 75 % ของพนทแมนำ ในทางตรงกนขาม


100

หากความเรวของนำเพมสง มากกวา 0.9 เมตรตอวนาท (ซงนบวาเปนนำทไหลแรงมาก) การปกคลมของพรรณไมนำในพนท จะลดลงเหลอตำกวา 10 % เทานน

ผลกระทบของรปแบบการไหล โดยเฉพาะจากความรนแรงของปรมาณนำ ในชวงทนำ ทวมหลาก หรอการปลอยนำลงมาในพนทแมนำ และอทธพลจากความเรวนำ ความลกของลำนำ ตลอดจนรปแบบของพนทองนำ จดเปนปจจยทไดรบการศกษามาอยางตอเนอง ทงน เพอหาคำอธบายทจำเพาะเจาะจง สำหรบการบรหารจดการเชงอนรกษทเหมาะสม สำหรบแตละพนทแมนำ Wade et al. (2003) ไดพฒนาโมเดลทางคณตศาสตร ทแสดงบทบาทของอตราการไหลของนำ ตอความหนาแนนของพรรณไมนำ และอธบายลกษณะการเกดทดแทนท โดยสาหรายขนาดเลก (Epiphyte) ท ขนมาปกคลม ซงสามารถบดบงแสง และเปนปจจยทจำกดการเจรญเตบโตของ พรรณไมในนำได

ยงมการศกษาวจยทนาสนใจ ในพนทแมนำ 15 แหงของประเทศนวซแลนด โดย Riss and Biggs (2003) พบความสมพนธเชงผกผนอยางมนยสำคญในระหวางอตราการเกดนำทวมกบความ ชกชม (r² = 0.52, p = 0.002) และความหลากหลายทางชนด (r² = 0.53, p = 0.022) ของ พรรณไมนำ โดยเมอเกดนำทวมมากกวา 13 ครงตอป จะไมพบพรรณไมนำเหลออยเลย ทงน สาเหตทเนนยำวามความสำคญ คอ การทสวนรากของพรรณไมนำไดโผลลอยขนมาจากผนดน (ซงสำคญมากกวาปญหาทสวนของลำตนเกดการแตกหกหรอขาดลอยไป) นอกจากน ยงพบความสมพนธระหวางความชกชมของพรรณไมนำกบความเรวนำเฉลย (ณ ตำแหนงใกลเคยงซงไมมพรรณไมนำขนอย) โดยพบวาระดบความชกชมสงสดจะพบได ณ ความเรวของนำทประมาณ 0.4 เมตรตอวนาท และขดจำกดบนสด ทพรรณไมนำจะเจรญไดนน อยทความเรวนำไมเกน 0.8 เมตรตอวนาท

บทบาทความสมพนธของปจจยทางนเวศอทกวทยา (อาท ปรมาณการไหลและคณภาพของดนตะกอน) ยงเปนเรองทมการศกษาตดตามกนมาอยางตอเนอง ทงน เนองจากเปนกระบวนการทเชอมโยงไปสกจกรรมทางชวภาพ และการเปลยนแปลงองคประกอบทางเคมภายในระบบนเวศแมนำ (Franklia et al., 2008; Haley 2009; Uedeme-Naa et al., 2011) ซงนำพาใหเกดการถายทอดของสารอนทรยจากบรเวณพนทองนำ ไปสแมนำในตอนลางทถดลงไป (Petticrew and Calff, 1992) ความรความเขาใจดานความสมพนธเหลาน นบวามความจำเปนตอการจดการแหลงนำ ทมนษยเราเขาไปใชประโยชนในรปแบบตางๆ ทงน เพอการอนรกษแหลงอาศยและทรพยากรประมงทสำคญตาง ๆ ในพนทลมนำ

งานการศกษาวจยดานการเจรญของพรรณไมนำในลำนำเพชรบรตอนกลาง ซงไดรบอทธพลดานปรมาณการไหล จากการควบคมมวลนำโดยโครงการจดการนำเพอการชลประทาน ของเขอนเพชรบร เขตอำเภอบ านลาด จ งหวดเพชรบร (พชาศษฐ 2557 ; Sangmek and


101

Meksumpun, 2014) ใหผลการศกษาทสนบสนนแนวคดทวา ปรมาณการไหลของนำ หรอความเรวของนำ มบทบาทตอการหายไป หรอการเจรญเตบโตทดแทนทของพรรณไมนำ ในการศกษาดงกลาวพบวา พรรณไมนำหลกทงสองชนดทพบ ไดแก ดปลนำ (Potamogeton sp.) และสาหราย หางกระรอก (Hydrilla sp.) ไดถกจำกดการเจรญเตบโต ดวยความเรวนำทสงกวา 0.5 เมตรตอวนาท อยางไรกตาม ดปลนำแสดงศกยภาพในการเกดทดแทนทไดดกวาสาหรายหางกระรอก

ผลการศกษาในภาพรวม สะทอนใหเราเหนถงความจำเปนทจะตองหนมาใหความสำคญ กบรปแบบในการจดการความเรวนำ หรอการดแลควบคมปรมาณการระบายนำอยางเหมาะสม โดยควรคำนงถงการอนรกษทรพยากรพรรณไมนำ ซงถอวาเปนแหลงกำเนดของชวตใหญนอยภายในระบบนเวศแมนำใหมเสถยรภาพ ซงนอกจากจะชวยสงเสรมใหเกดการผลตทรพยากรสตวนำอยางยงยนแลว ยงเปนการรกษาคณภาพสงแวดลอมทางนำทดไวตอไปไดดวย

3.3.1.4) ความเรวของนำและบทบาทตอสาหรายในระบบนเวศแมนำ

ในระบบแมนำ “ความเรวของนำ” เปนปจจยทยอมรบกนวามบทบาทสำคญมากทสด ตอสงมชวตทเปนผผลตขนตนในกลมของสาหรายยดเกาะ (Periphyton) ดวย ความเรวของนำทกดดนและทำใหเกดแรงเสยดทานกระทำตอพนผววตถ ทสาหรายเหลานนยดเกาะอย นบเปนปจจยสำคญททำใหสาหรายถกกดเซาะและหลดลอยออกไปได ซงการหลดลอยน ยงรวมถงกลมของสงมชวตขนาดเลกอกมากมาย ทอาศยอยรวมกนเปนประชาคมในบรเวณนน

ดวยปจจยดงกลาว มวลชวภาพ หรอ ความหนาแนน ของสาหรายทเราสำรวจพบในบรเวณพนทองนำ จงนบเปนผลสทธของอตราการถกกดเซาะหายไปโดยแรงนำและอตราการเจรญทดแทนขนมาใหม (Biggs, 1995; Horner & Welch, 1981; Biggs et al., 1998) ผลงานศกษาวจยทผานมาพบวา สาหรายกลมไดอะตอมทมกพบการมเมอกบาง ๆ ปกคลมบนผวของวตถอกทนน มความตานทานตอแรงนำทพดพาไดดทสด ขณะทพวกสาหรายสเขยวทเปนเสนสาย มกมมวลชวภาพลดลงอยางชดเจน เมอความเรวของนำเพมสงเกน 50-80 เซนตเมตรตอวนาท อทธพลของความเรวนำเชนน จะเดนชดขนหากพนทองนำเปนกรวดขนาดเลก หรอทรายทอนภาคถกพดใหเคลอนตวไดงาย ในกรณทเขาชวงฤดนำหลากหรอมนำทวมสง มวลนำทพดพามาซงประกอบไปดวยตะกอนขนาดใหญ ซากพรรณไม หรอของแขงแขวนลอยมากขนนน จะทำใหเกดการหลดลอกของสาหรายไดเพมขน สงผลใหเกดการเปลยนแปลงตอระบบนเวศแหลงนำไหลไดอยางชดเจน

ความเรวของนำ ยงมบทบาทตออตราการดดซบแรธาตอาหาร โดยกลมของสาหรายทขน ในพนทแมนำลำธาร การศกษาของ Horner et al. (1983, 1990) พบวา ณ ความเรวนำประมาณ 15 เซนตเมตรตอวนาท สาหรายตาง ๆ โดยเฉพาะพวกทเปนเสนสาย สามารถดดซบเอาแรธาต


102

อาหารจากนำไดดทสด ซงโดยทวไป ความเรวของนำทตำกวา 50-60 เซนตเมตรตอวนาท นบเปนผลดตอสาหราย มากกวาความเรวทสงเกนไป สาหรายทเปนเสนสายจงมกไมพบในพนทนำแรง หรอในบรเวณตอนตนของแมนำลำธาร แตมกพบในเขตทนำเบาลง แตยงมแสงสองถงอยางเพยงพอ ในขณะทสาหรายทมเมอกบาง ๆ เคลอบ และสามารถยดตดกบผววตถไดด (อาท ในกลมไดอะตอม) กจะสามารถตานทานตอแรงนำไดมากกวา และเจรญเตบโตในพนทนำไหลคอนขางแรงไดดกวา ทงน ในภาพรวมพบวา การเปลยนแปลงในอตราการไหล ไมวาจะเกดโดยธรรมชาตจากลกษณะความชนของพนท ผลกระทบจากปรมาณนำฝนตามชวงฤดกาล หรอจากกจกรรมของมนษย (อาท การกอสรางสงกดขวางเสนทางนำ) ลวนแลวแตมบทบาท ตอการเปลยนแปลงความหนาแนน หรอการเกดทดแทนทของสาหรายไปตามพนทและชวงฤดกาลตาง ๆ ได

3.3.1.5) ความเรวนำและบทบาทตอสตวทอาศยในระบบนเวศแมนำ

บทบาทของความเรวในการไหลของนำ ทมตอสงมชวตในกลมของสตวไมมกระดกสนหลง และสตวนำอน ๆ ทอาศยในระบบนเวศแมนำ เปนเรองคอนขางซบซอน ทงน เนองจากสตวแตละชนดมความแตกตางในพฤตกรรมการอยอาศย การหาอาหาร รวมทงลกษณะทางกายวภาค หรอโครงสรางของรางกาย ซงรบแรงกระทำจากมวลนำไดแตกตางกนไป ในการพจารณาบทบาทของความเรวในการไหลของนำ ซงครอบคลมทงในดานรปแบบของการไหล และปรมาณการไหลนน เราจำเปนตองทำความเขาใจในเบองตนกอนวา สตวชนดตาง ๆ ทอาศยอย ณ ตำแหนงทตางกน ภายในระบบนเวศแมนำ ยอมไดรบแรงกระทำจากนำในระดบทตางกน สตวในกลมหอยฝาเดยว อาท หอยคน ซงมขนาดเลก และใชสวนเทายดเกาะกบกอนหนบรเวณทนำไหลกระแทกกระทน ยอมไดรบแรงจากนำ ทมากกวาพวกตวออนของแมลงนำ ซงมบรเวณอาศยหากนอยใตซอกของกอนหนใตนำ ขณะทตวออนของแมลงนำเหลานน กไดรบแรงของนำ ทมากกวาพวกสาหราย หรอโปรโตซวท เจรญขน โดยอยภายใตเยอเมอกบาง ทมความหนาไมถง 1 มลลเมตร เคลอบตดอยกบผวของกอนหนใตนำ

ผลการศกษาตดตามการเจรญเตบโตของแมลงนำ ในกลมทมพฤตกรรมการกนอาหาร ในแบบดกจบตะกอนแขวนลอยกนเปนอาหาร (Suspension feeders) พบวา แมลงหนอนปลอกนำ ชนด Hydropsyche instabilis สามารถอาศยยดเกาะกบกอนหน ในบรเวณทมความเรวของนำ ทมคาผนแปรในชวงกวาง (15-100 เซนตเมตรตอวนาท ) ขณะทแมลงหนอนปลอกนำ ชนด Plectrocnemia conspersa พบในบรเวณทมความเรวของนำทตำกวา โดยความเรวสงสดของนำ ทพบ มกไมเกน 20 เซนตเมตรตอวนาทเทานน (Allan, 1995) อนง ผลการทดลองนำตวออนของแมลงหนอนปลอกนำทงสองชนดมาเลยงในหองปฏบตการ ภายใตระบบทควบคมความเรวของนำ


103

ทแตกตางกน 3 ระดบ พบวา สดสวนจำนวนตวของแตละชนดทสรางใยสำหรบการดกจบอาหารตอไปไดนน มความแตกตางกนอยางเหนไดชด (ตารางท 3.3) นอกจากน โครงสรางของเสนใยทสรางขนเปนรง ยงไดรบอทธพลจากแรงนำ โดยพบวาเสนใยนนมความแขงแรงทตางกนไปดวย ตารางท 3.3 ผลการศกษาเปรยบเทยบอตราการสรางใย (คดเปนคารอยละ; %) สำหรบการดกจบอาหารของตวออนแมลงหนอนปลอกนำ (Caddis larvae) 2 ชนด ภายใตสภาวะทไดรบอทธพล จากความเรวของนำ ซงแตกตางกน 3 ระดบ (ทมา: ปรบปรงจาก Allan, 1995)

ชนดของตวออนแมลงหนอนปลอกนำ

อตราการสรางใยภายใตความเรวของนำ 3 ระดบ (เซนตเมตรตอวนาท)

10 15 20

Hydropsyche instabilis 20 % 48 % 73 %

Plectrocnemia conspersa 72 % 50 % 4 %

จากการศกษาทผานมาพบวา การแพรกระจายและความชกชมของสตวไมมกระดกสนหลง

ทเปนผบรโภคในแหลงนำ ยงไดรบอทธพลจากแหลงของสารอนทรย (ท เปนอาหารเพอการเจรญเตบโต ซงสตวไมมกระดกสนหลงแตละชนดมความตองการทแตกตางกนไป) รวมทง ปจจยทางชวภาพภายในประชาคมของสตวชนดตาง ๆ ทอาศยอยรวมกน (อาท ปจจยดานการแกงแยงแขงขนและปรมาณของผลาทมในระบบนเวศ) อยางไรกตาม อทธพลดานการไหลของนำ ยงจดเปนอทธพลทมความสำคญในลำดบตน ๆ และมบทบาทครอบคลมลกษณะทางนเวศวทยาอน ๆ ในพนทโดยรวม

ภายในระบบนเวศทมนำไหลแรง แมลงนำหลายชนดสามารถปรบตว ในดานความเปนอยเพอไมใหตวเองไหลไปกบกระแสนำทพดพาอยางรนแรงนน ยกตวอยาง เชน รนดำ ชนด Simulium มลกษณะของการสรางเสนใยเหนยวบนผวของกอนหนเพอชวยการยดเกาะและการปรบโครงสรางของขาสวนหนาใหมลกษณะเปนวงทยดเกาะไดด สวนในตวออนของ รนนำตก ชนด Philorus มลกษณะทประกอบดวยอวยวะคลายเทาขนาดเลก เปนปมยดเกาะพนหน นอกจากน สตวในกลม หอยสองฝา อาท หอยแมลงภ นำจด (Zebra mussel; Dreissena polymorpha) สามารถใชโครงสรางสำหรบยดเกาะทมลกษณะเปนเสนใยทเหนยวและแขงแรง เรยกวา “Byssal threads” ซงนบเปนตวอยางของการปรบตวของสตวนำในระบบนเวศแมนำ เพอใหสามารถอาศยหากนในพนททมนำไหลแรงในระดบตาง ๆ กนได


104

3.3.1.6) ความเรวนำและบทบาทตอพนทองนำในระบบนเวศแมนำ

พนทองนำทอยภายในระบบนเวศแมนำนน กมปจจยตนทเปนสาเหตสำคญของการเปลยนแปลงตาง ๆ คอ ปจจยดานกระแสนำหรอความเรวของนำ เชนเดยวกนกบในมวลนำ ความเรวของนำทปรากฏในระบบนเวศแมนำสวนตาง ๆ มบทบาทอยางยงตอสงมชวตทเราสนใจศกษ าตดตาม ในการศ กษ าม ผ านมา ย งม การ พฒ นาความร ท าง ดานอณ หพลศาสตร (Thermodynamics) ซงเปนวทยาการทผนวกเอาความร ทางสาขาฟสกสและเคมเขาดวยกน เพอมาประยกตใชในการอธบายสถานการณของมวลนำ และผลกระทบทเกดตอพฤตกรรมและความเปนอยของสงมชวต โดยเฉพาะกลมทอาศย ณ บรเวณพนทองนำดานลางสด บรเวณขอบของกอนหนใตนำหรอในนำชนบาง ๆ ทอยชดผวดนตะกอน ซงบรเวณดงกลาวนน มระดบความเรวของนำทแตกตาง ไปจากความเรวเฉลยของนำทตรวจวดไดในบรเวณกลางลำนำอยางชดเจน

ณ ปจจบนเรายงไมมเทคนควธการทเปนมาตรฐานสากล สำหรบตรวจวดความเรวของนำในระบบนเวศพนทองนำตาง ๆ ทงน เนองจากขอจำกดดานเทคนควธการตรวจวดความเรวนำ ณ ผวสมผสกบสงมชวตทอาศยในบรเวณพนทองนำ เปนเรองททำไดยาก นอกจากน ในสภาพพนท ตามธรรมชาตของแตละแหง ยงมรปแบบของพนทองนำทหลากหลาย มทงโครงสรางของหน กรวด หรอดนตะกอนละเอยด ทกระจายตวไมสมำเสมอ ในระบบแมนำ ยงมอตราไหลทเปลยนแปลงไป ตามลกษณะของสงกดขวาง รวมทงมความลาดชนในแตละพนท อยางไรกตาม ความรสำคญทควรตระหนกถงเสมอ คอ ความเขาใจในเบองตนวา สงมชวตชนดตาง ๆ ทอาศยอยในตางบรเวณของพนทแมนำลำธารนน ยอมไดรบแรงกระทำจากมวลนำในระดบทไมเทากน จากความรดงกลาว ความพยามอธบายในเรอง “แรงกระทำจากมวลนำ” ในบรเวณทจำเพาะเจาะจง จงเปนเรองทจำเปนตองศกษาหาความร ทงน เพอใหสามารถวางแผนบรหารจดการแมนำในบรเวณตาง ๆ ไดอยางสอดคลองกบความเปนอยของทรพยากรสงมชวต ทตองการอนรกษในพนทนน ๆ

หากพจารณาดมวลนำในพนทแมนำ เราจะเหนสภาพการณทมวลนำเคลอนทหลายรปแบบ อาจหมนวน เปนเกลยว มการผดขน หรอมดลงไป เปนระยะ ๆ บางแหงคลายลกษณะการเกดพาย ท ไมม ทศทางภายในท แนนอนใด ๆ ในการศกษาดานการเคลอนทของของไหล (Fluids) นกวทยาศาสตรไดมการจำแนกรปแบบของการไหล ออกเปน 3 รปแบบ ไดแก 1) Laminar flow 2) Turbulent flow และ 3) Transition flow โดยการไหลในแบบ Laminar flow นน เปนลกษณะการไหลทมรปแบบสมำเสมอ ไหลเรยบ ๆ ไป โดยอนภาคทอยภายใน จะเคลอนไหลภายใตลกษณะของแผนชนทขนานกนไปเรอย ๆ และมการผสมผสานกนนอยมาก สวนการไหลในแบบ Turbulent flow นน เปนการเคลอนตวของของไหลในรปแบบทไมมทศทางแนนอน และเกดการผสมผสานกนภายในไดอยางมาก และสำหรบการไหลแบบ Transition flow จดเปนรปแบบ


105

ทผสมผสานทงสองรปแบบแรกไวดวยกน ซงในความเปนจรงตามธรรมชาตของแมนำ จะพบวาการไหลแบบ Laminar flow แทบไมมอยเลย อาจเปนรปแบบของการไหลในอดมคต หรอใชพจารณาเฉพาะพนทตงตนของการไหลหนง ๆ เพอใชเปน “จดอางอง” อยางไรกตาม ในบรเวณพนทองนำทเรยบสมำเสมอ หรอบรเวณเหนอผวโคลนละเอยดทกระจายปกคลมพนทองนำ เราอาจพบการ เคลอนตวของมวลนำแบบ Laminar flow ได โดยเฉพาะในชนบาง ๆ เหนอพนทองนำ ซงหากม กอนหน หรอกรวดทรายทมความขรขระเกดขน ลกษณะการไหลเชนนนกจะแปรเปลยนไป โดยมวลนำจะยกตวขนไปตามพนผวของวตถทกดขวาง ทำใหเกดการผสมผสานในระหวางชนของนำขนมาไดและเกดเปนรปแบบของ Turbulent flow ซงมอตราการผสมผสานแตกตางกนไป ตามลกษณะของสงกดขวางทมนน

เมอพจารณาบรเวณรอยตอระหวางชนมวลนำผวหนาดน (ซงเปนของเหลว) กบดนตะกอนหรอกรวดหนบรเวณพนทองนำ (ซงเปนของแขง) ณ บรเวณดงกลาว หากไมมการกดเซาะใด ๆ เกดขน จะมความเรวของนำ ณ บรเวณรอยตอนนเทากบ “ศนย” ซงเปนสภาวการณทหยดนง เรยกวา “No-slip condition” (Vogel, 1981) ในแมนำทวไปทมความเรวของนำทสงในบรเวณผวนำและกลางนำ การเกดสภาพการลดหลนของความเรวอยางรวดเรว ณ บร เวณใกลพนทองนำ ของแมนำ (รวมทงดานขางตลงของลำนำ) จงเกดขน ลกษณะการลดลงของความเรวนำตามความลกของนำจนถงพนทองนำนน เปนลกษณะของพนทบรเวณทเกดแรงเสยดทาน (Shear stress) กบพนทองนำ และทำใหเกดอาณาบรเวณทเรยกวา “ชนรอยตอบรเวณพนทองนำ” (Benthic boundary layer) ขนมา ชวงชนน นบเปนบรเวณทสำคญมากทเราควรศกษาตดตาม ทงน เนองจากเปนบรเวณทมปจจยสงแวดลอมทเปลยนแปลง และมบทบาทสำคญตอพฤตกรรมและความเปนอยของสงมชวตพนทองนำ

ชน Benthic boundary layer จะมอาณาบรเวณทครอบคลมจากแนวทชดพนทองนำ ขนไปจนถงระดบทยงมแรงเสยดทาน (หรอมการเปลยนแปลงในความเรวของนำ) จากอทธพลของพนทองนำอย อนง สำหรบในแมนำทคอนขางตน ชวงชนรอยตอดงกลาว อาจครอบคลมบรเวณตลอดทงระดบความลกของนำ และอทธพลจากลกษณะของพนทองนำ จะมบทบาทตอการเปลยนแปลงทงความเรวและทศทางของมวลนำทไหลผานอยางเหนไดชด

3.3.2) ลกษณะของพนทองนำ

พนทองนำเปนบรเวณทมองคประกอบทหลากหลาย หากพจารณาในเชงกายภาพ จะพบวาพนทองนำมหลายประเภท มความซบซอนและแตกตางกนไปตามลกษณะทางภมประเทศ และสณฐานวทยาทเปนทตงของแมนำแตละแหง พนทองนำในพนทแมนำเดยวกน ยงแสดงความ


106

แตกตางกนไปตามบรเวณจำเพาะตาง ๆ อาท ในพนท เขตนำแรง จะพบพนทองนำประกอบดวยอนภาคขนาดคอนขางใหญ ขณะทในพนทเขตนำเบาหรอในมมอบบรเวณใกลชายตลง กมกพบพนทองนำทมการสะสมของตะกอนขนาดเลกอยมากกวา

ในแมนำใกลเขตปาเขาหรอเขตพนททมความลาดชนสง จะพบพนทองนำประกอบดวยหนขนาดใหญ (Boulder) กระจดกระจายอย ซงอาจมลกษณะคลายหนในบรเวณตอนปลายของพนทนำตก แมนำบรเวณดงกลาวจะมนำไหลแรง และพนทองนำยงประกอบดวยกอนหน (Cobble) ขนาดตาง ๆ กนใหญบางเลกบาง รวมทง กอนกรวด (Pebble) ทมขนาดเลกลงมาผสมปนเปกนไป พนทแมนำทมความลาดชนของตลงสองขางมาก จะพบการกดเซาะพงทลายจากพนทชายตลงไดงาย และเรามกพบกรวดขนาดเลก (Gravel) ปะปนอยกบทรายขนาดตาง ๆ ซงถกพดพาใหเคลอนตวตามแรงของนำได พนทองนำในลกษณะน มกขาดเสถยรภาพ เนองจากมการเปลยนแปลงไดบอยครง อยางไรกตาม เมอเขาสพนทราบตำทถดลงมา แมนำโดยทวไปมกจะแผกวางออกและตนขน พรอม ๆ กบความเรวของนำกเรมลดลงเปนลำดบ ดวยเหตดงกลาว พนทองนำในสวนปลายของแมนำ มกเกดจากการสะสมของอนภาคขนาดเลกละเอยดทเคลอนตวลงมาถง อนภาคดงกลาว อาจเกดจากการกดกรอนของชนหนแรตาง ๆ ซงจดเปนสารอนนทรย และพบไดในรปของทรายละเอยด รวมทงอนภาคขนาดเลก ๆ เปนลกษณะของโคลน (Silt) โดยเมอนำลดความเรวลง (โดยเฉพาะในบรเวณมมอบ ซงมสงกดขวาง หรอในแนวพรรณไมบรเวณชายนำทขนหนาแนน) อนภาคเหลานนกจะตกตะกอนสะสม เกดเปนพนทองนำทมเนอละเอยดประกอบดวยโคลนเลนเปนหลก

ตารางท 3.4 แสดงการจำแนกขนาดของอนภาคบรเวณพนทองนำ จากหนขนาดใหญ ไปจนถงกรวด ทราย และโคลน ทมขนาดเลกมาก ตามลำดบ อนภาคทมขนาดแตกตางกนเหลาน เกดจากอทธพลหลกจากกระแสนำทมในพนทแมนำแตละบรเวณ อยางไรกตาม ในบรเวณหนง ๆ เราอาจพบองคประกอบของอนทรยสารทมขนาดใหญมาก (อาท ทอนไม หรอตนไมทจมลงมา) พรอม กบองคประกอบทมขนาดเลกมากจนมองดวยตาเปลาไมเหน (อาท ซากของสาหรายและแพลงกตอน) แทรกอยเปนองคประกอบโดยรวมของพนทองนำ ลกษณะดงกลาวแสดงใหเหนวา พนทองนำ เปนบรเวณทมความหลากหลายสงอยางเหนไดชด

พนทองนำทมความแตกตางกนไปในแตละบรเวณ มบทบาทตอคณภาพสงแวดลอมทางนำและทรพยากรทเกยวของไดโดยตรง (โดยเฉพาะในบรเวณผวสมผสกบพนทองนำ) ทงน มรายงานการศกษาจำนวนมากทแสดงใหเหนอทธพลของพนทองนำตอประชาคมของสงมชวต รวมทงการเจรญพนธ และการเกดทดแทนทของสงมชวต ซงจะกลาวถงในลำดบตอไป


107

ตารางท 3.4 การจำแนกลกษณะพนทองนำทเปนอนนทรยสาร ตามขนาดเสนผานศนยกลางของอนภาค (Wentworth scale; Cummins, 1962; Minshall, 1984) (ทมา: ปรบปรงจาก Allan, 1995)

ลกษณะพนทองนำทจำแนกเปนกลมตามขนาดของอนภาค

ขนาดเสนผานศนยกลาง ของอนภาค (mm)

คา Phi (ø) (-log2 ของขนาดเสนผาน

ศนยกลางทเลกทสด)

กอนหน (Boulder) >256 ≤-8 หนกรวด (Cobble)

ขนาดใหญ (Large) 128-256 -7 ขนาดเลก (Small) 64-128 -6

กรวด (Pebble) ขนาดใหญ (Large) 32-64 -5 ขนาดเลก (Small) 16-32 -4

กรวดทราย (Gravel) หยาบ (Coarse) 8-16 -3 ขนาดปานกลาง (Medium) 4-8 -2 ขนาดละเอยด (Fine) 2-4 -1

ทราย (Sand) หยาบมาก (Very coarse) 1-2 0 หยาบ (Coarse) 0.5-1 1 ขนาดปานกลาง (Medium) 0.25-0.5 2 ขนาดละเอยด (Fine) 0.125-0.25 3 ขนาดละเอยดมาก (Very fine) 0.063-0.125 4

ทรายแปง (Silt) <0.063 ≥5

เนองจากความหลากหลายของพนทองนำทพบ เราจำเปนตองกำหนดปจจยทใชศกษา

วเคราะห หรอตดตามการเปลยนแปลงของพนทองนำทชดเจน และเหมาะสมกบธรรมชาตของพนท รวมทงสอดคลองกบเปาหมายในการประเมนแตละครง เราสามารถศกษา “ขนาดของอนภาค” ทเปนองคประกอบของพนทองนำทสนใจ หรอวเคราะห “ขนาดอนภาคเฉลย” ของพนท ได


108

ในขณะเดยวกน หากตองการประเมนการเกดของสาหรายบางชนด การศกษาลกษณะของ “พนทผว” ของกอนหนหรอวสดในบรเวณพนทองนำตาง ๆ กจะมความจำเปน

นอกจากน การศกษาดาน “ชองวางระหวางอนภาค” (Interstitial space) จะมประโยชนในการประเมนประชากรของสตวไมมกระดกสนหลงขนาดเลกทแทรกตวอย เพอการกำบงกระแสนำทมาปะทะ การศกษาการเปลยนแปลงความลาดชน และองคประกอบของหนาดนตามแนวราบ ในพนทแมนำ จะสามารถสะทอนโอกาสการเจรญพนธของพรรณไมนำชนดตาง ๆ ขณะทการศกษาการเปลยนแปลงตามแนวดงทลกลงไปในดนพนทองนำ ซงใหขอมลองคประกอบของขนาดอนภาค การจดเรยงตวของดน หรอคณภาพทางเคม กจะสะทอนภาพความอดมสมบรณ หรอลกษณะการสะสมมลพษของดน ซงสามารถใชในการประเมนความเหมาะสมตอความเปนอยของสตวพนทองนำในแตละบรเวณได

ในภาพรวมแลว ไมวาเราจะศกษาตดตามปจจยใด เรามกพบการเปลยนแปลง ทงตามแนวราบ และตามแนวดง รวมทงการเปลยนแปลงทเกดขนในชวงของฤดกาล โดยเฉพาะการเปลยนแปลงในอตราการไหลของนำ หรอการใชประโยชนในทดนโดยรอบทสงผลกระทบรวมกน ดวยเหตดงกลาว การศกษาวเคราะหพนทองนำ โดยจำแนกประเภทออกเปนในเชง “สารอนนทรย” และ “สารอนทรย” จงนบเปนเทคนคหนงทจะทำใหเกดความชดเจนของผลการศกษา และเกดความสะดวกในการประเมนพนทองนำในเชงคณภาพ ซงประเดนดงกลาวมรายละเอยดทสำคญดงตอไปน

3.3.2.1) สารอนนทรยในพนทองนำและบทบาทตอสงมชวต

ในความเปนจรงแลว ไมมพนทองนำบรเวณใดทไมมองคประกอบของสารอนนทรยเจอปนอย โดยเฉพาะพนทองนำของแมนำลำธารในบรเวณตนนำ มกจะมมวลสารอนนทรยขนาดใหญนอยประกอบกนเปนโครงสรางหลกของพนทอยเสมอ พนทองนำอาจเปนกอนหนขนาดใหญจำนวนมาก จนถงการเปนกรวดละเอยด ซงมกพบในสวนปลายของแมนำ เมอเราตองพจารณาในเชงกายภาพ ของพนทองนำ จะพบวาปจจยทางดาน ขนาดของอนภาค (Particle size) ลกษณะพนผวของวตถ (Surface texture) ตลอดจน ความมเสถยรภาพ (Stability) ของพนทองนำตามชวงเวลา เหลานนบเปนปจจยเดน ทควรใหความสนใจศกษาตดตาม เนองจากเปนปจจยทมอทธพลเชอมโยงไปสประชาคมสงมชวต และคณสมบตทางเคมของนำในแตละบรเวณ

ขนาดของอนภาค เปนหนงในปจจยทางกายภาพทมการศกษากนอยางแพรหลาย เราสามารถประเมนขนาดของอนภาค ไดจากการวดเสนผานศนยกลางของอนภาคโดยตรง (ซงเหมาะสำหรบพนทลำธารทมพนเปนกอนหนขนาดใหญ) หรอ จากการใชเทคนคการตกตะกอนและการ รอนแยกอนภาคของสาร (Sieving) โดยการใชตะแกรงรอนทมขนาดตาเรยงกนไปตามลำดบ


109

จากใหญไปเลก ซงอนภาคขนาดใหญกวาจะถกรอนแยกออกมาไดงาย ขณะทอนภาคขนาดเลกมาก ทเปน Silt หรอ Clay นน จำเปนตองใชความละเอยด และใชเวลาในการตกตะกอน กอนทอนภาคในแตละขนาดจะถกนำมาทำใหแหง เพอหานำหนกของแตละกลมขนาดตอไป

การจำแนกขนาดของอนภาค ตามขนาดของเสนผานศนยกลาง และการจดประเภทตาง ๆ นน ใชเกณฑดง ตารางท 3.4 ซงจะพบลกษณะการจดแบงชวงของขนาดอนภาค โดยเพมขนชวงชนละ 2 เทา นอกจากน ยงมการใชคา Phi (ø) ซงเกดจากการคำนวณมาจาก คา – log2 ของขนาด เสนผานศนยกลางของอนภาคขนาดเลกทสดในแตละชวงชนมาพจารณา เพอความสะดวกในการประยกตใชจำแนกประเภทไดตอไป

อนง สำหรบการนำเสนอขอมลดานขนาดของอนภาคดนพนทองนำในพนทหนง ๆ นน เราสามารถแสดงโดยใช คาเฉลยของขนาด (Median particle size; MPS) พรอม ๆ กบคาเบยงเบนมาตรฐาน ของขอมลดานขนาดทพบ (Standard deviation; SD) อยางไรกตาม ยงมขอจำกดของการประเมนคณภาพของพนทองนำในลกษณะน โดยเฉพาะในบรเวณทพนทองนำมลกษณะพเศษ อาท การเปนฐานหนเรยบหรอแนวสนหนขนาดใหญ หรอการมผวหนาดนทอดตวกนแนนและมผวเรยบทเกดขนในบรเวณกวาง โดยเฉพาะในบรเวณทพบหนปนอยมาก ซงมกเกดการตกตะกอนของสารประกอบแคลเซยมคารบอเนตเคลอบอยบนพนทองนำ

การแพรกระจายเชงขนาดของอนภาคในพนทองนำ แสดงลกษณะทวไปทสามารถจำแนกตามระยะทางจากตนนำสปลายนำได โดยเรามกจะพบกอนหนขนาดใหญ ในพนทสวนตนของแมนำ ทมนำไหลแรง เมอลงมาสพนทปลายนำ หรอบรเวณทมนำไหลชาลง กจะพบอนภาคทมขนาดเลก ในสดสวนทมากขน สวนอนภาคทละเอยด ประเภท Silt มกพบในเขตทความเรวของนำลดลง มากพอทอนภาคเหลานนจะตกตะกอนลงได จงมกเปนบรเวณทนำนงขน หรอในแองทนำหมนวน ในบรเวณขางตลงของแมนำแนวทมวตถกำบง

อยางไรกตาม การสะสมของอนภาคขนาดเลกมกมความผนแปรมากกวาอนภาคขนาดใหญ ทงน เนองจากการเปลยนแปลงในความเรวของนำเพยงเลกนอย กทำใหเกดการพดพาออกไป หรอเปลยนแปลงการทบถมไปได องคประกอบของขนาดอนภาคในพนทแมนำเพชรบร (ภาพท 3.7) นบเปนตวอยางหนงของลกษณะการผนแปรไปตามพนทแตละบรเวณ ตามเสนทางของแมนำ (พชาศษฐ 2557) นอกจากน ยงพบความแตกตางของอนภาคในแนวภาคตดขวางของลำนำไดอกดวย ซงทงน เกดจากความเรวของนำในแตละบรเวณทมความแตกตางกนไปนนเอง


110

(ก) (ข) (ค)

ภาพท 3.7 ลกษณะความแตกตางของขนาดอนภาคทพบไดในพนทองนำของแมนำเพชรบร โดยทในภาพ ก เปนกอนหน (Boulder) สวนภาพ ข และ ภาพ ค ประกอบดวยกรวดขนาดเลก (Small pebble) และทรายละเอยด (Fine sand) ตามลำดบ โดยทวไป แมนำในแตละบรเวณมลกษณะของพนทองนำทางกายภาพทเปลยนแปลงไป

ตามเวลาไดคอนขางนอย โดยไดรบอทธพลจากการเปลยนแปลงในอตราการไหลของนำ หรอปรมาณของนำตามธรรมชาต อยางไรกตาม ยงมการเปลยนแปลงทกะทนหน อาท การเกดนำทวมหลากอยางฉบพลน (ภาพท 3.3) ซงเปนปรากฏการณทสามารถเปลยนสภาพบรเวณตลงของแมนำ ทำใหเกดการกดเซาะพงทลาย และมการพดพาเอากรวดทรายเขาสระบบนเวศแมนำเพมขนไดอยางชดเจน สภาวะทเกดนำทวมหลากดงกลาว มผลกระทบเชอมโยงไปสประชาคมของสงมชวตในระบบนเวศแมนำ ซงมกพบการเกดสตวหนาดนขนาดเลกตาง ๆ ขนมาทดแทนสตวในกลมหอยสองฝา ทมความทนทานตอการเปลยนแปลงไดนอยกวา ทำใหเกดกลมประชาคมของสงมชวตทแตกตางไปจากเดม

3.3.2.2) สารอนทรยในพนทองนำและบทบาทตอสงมชวต

การประเมนลกษณะของพนทองนำ โดยการพจารณาจากคณภาพและปรมาณของสารอนทรยทตกตะกอนทบถมกน หรอสะสมอยในรปแบบของซากพชซากสตว กงไม ใบไม นบเปนเรองทจำเปนสำหรบการอธบายความอดมสมบรณของปรมาณอาหาร หรอความเหมาะสมของ แหลงทอยอาศยบรเวณพนทองนำ โดยทวไปพบวา ตะกอนทมขนาดเลก (นอยกวา 1 มลลเมตร) มกมคณลกษณะในเชงของ “การเปนแหลงอาหาร” มากกวาการเปนแหลงทอยอาศยของสตวพนทองนำ (ยกเวนสำหรบกลมสตวไมมกระดกสนหลงทมขนาดเลกมากหรอจลนทรยตาง ๆ) ในทางตรงกนขาม ตะกอนทมขนาดใหญขน รวมทงเศษกงไม ทอนไม ใบไม หรอซากพช กมกจะมคณลกษณะในเชงของการเปนแหลงทอยอาศย มากกวาการเปนแหลงอาหาร (Benke et al., 1984)


111

การจำแนกในเชงของขนาดดงกลาวอาจมขอจำกด เนองจากกงไม ใบไม ทมขนาดใหญ สามารถเปนอาหารทดไดดวย (โดยเฉพาะสำหรบแมลงนำบางกลม ซงอาศยกดแทะ หรอกนสาหรายบนผววตถ หรอกนซากใบไมขนาดเลกตาง ๆ เปนอาหารได) อยางไรกตาม การจำแนกวตถพนทองนำ ทเปนสารอนทรยออกตามขนาดนน นบวาเปนประโยชนตอการศกษาตดตามการเปลยนแปลงของวตถเหลานน ซงสามารถเชอมโยงไปสการเกดประชาคมของสงมชวต (ตารางท 3.5) และการเกดทดแทนทโดยสงมชวตชนดอน ๆ ทมกจะเปลยนแปลงไปตามเวลา หรอตามชวงฤดกาลตาง ๆ ของแหลงนำ

ตารางท 3.5 ชนด จำนวน และมวลชวภาพของสงมชวตพนทองนำทพบในบรเวณทมการทบถมของซากกงไมใบไม (Wood substrates) เปรยบเทยบกบในทราย (Sand) หรอโคลน (Mud) ในแมนำ Satilla ประเทศสหรฐอเมรกา (บรเวณทศกษามสดสวนของ Wood substrates : Mud : Sand = 1:3.6:18) (ทมา: ปรบปรงจาก Benke et al., 1984)

ชนดของสงมชวตในบรเวณพนทองนำ

ซากกงไมใบไม ทราย โคลน

จำนวนชนด

มวลชวภาพ

(mg/m2)



(mg/m2)



(mg/m2) กลมแมลงนำ

Diptera 17 243 15 64 11 148 Trichoptera 9 4,222 0 - 3 24 Ephemeroptera 5 97 0 - 0 - Plecoptera 2 137 0 - 0 - Coleoptera 3 218 1 8 0 - Megaloptera 1 379 0 - 0 - Odonata 3 529 1 - 0 -

กลมไสเดอนนำ Oligochaeta 0 - 3 22 3 420

รวม 40 5825 20 94 17 592


112

ในการวเคราะหแหลงนำหนง ๆ เราจงควรจำแนกประเภทของวตถบรเวณพนทองนำ ออกเปนกลม ๆ (อาท ตะกอนละเอยด ซากใบไมทรวงมาทบถม กงไม หรอทอนไมทจมนำอย หรอพนทวาง ทสาหรายหรอพรรณไมนำตาง ๆ สามารถเจรญเตบโตได) ซงจะทำใหเหนภาพและตดตาม ความเปนไปของระบบนเวศในบรเวณนนไดอยางชดเจน นอกจากน การประเมนสดสวนของกลมทมดงกลาว และตดตามการเปลยนแปลงไปตามชวงเวลา จะเปนประโยชนในการอธบายความเปนอยของทรพยากรมชวตทอาศยบรเวณพนทองนำได มงานศกษาวจยทไดตดตามความเปนอยของสตว ไมมกระดกสนหลงขนาดเลกในลำธาร ซงพบวาปรมาณของสตวเหลานน แปรผนตามปรมาณของ ซากใบไมและอนทรยวตถเนาเปอยททบถมอยในบรเวณพนทองนำ ซงทงน เนองจากการทซากใบไมและอนทรยวตถ เกยวของกบสตวเหลานนในฐานะของการเปนแหลงอาหารนนเอง (Egglishaw, 1964; Reice, 1980)

สำหรบพนทองนำทมพรรณไมนำ หรอมสาหรายขนาดใหญขนอย มกจะอยในสถานะของการเปนแหลงทอยอาศยหรอเปนพนทกำบงกระแสนำทด สำหรบใหสงมชวต อาท แพลงกตอนสตว ในกลม Amphipod และ Isopod มาอาศยอย พรรณไมนำเหลานน มกมอทธพลตอการตกตะกอนของสารอนทรยขนาดเลก แตไมไดมอทธพลโดยตรงในดานการเปนแหลงอาหาร ใหแกสงมชวตทมาอาศยอยนน

ดวยลกษณะจำเพาะทเกดจากพฤตกรรมความเปนอย การกนอาหาร และการตอบสนองของสงมชวตแตละกลมทแตกตางกนไปดงกลาว การพจารณาอทธพลจากองคประกอบในพนทองนำทม จงจำเปนตองมความจำเพาะกบชนด หรอกลมประชาคมของสตวพนทองนำทเราสนใจ และควรวางแผนการศกษาวเคราะหดานบทบาทความสมพนธ แยกไปตามกลมทมรปแบบดานพฤตกรรมความเปนอย หรอมลกษณะของการกนอาหารทแตกตางกน

เมอวเคราะหในภาพรวมของพนทองนำ ทงทเปนอนนทรยสาร และอนทรยสาร เราพบวาสงมช วตพนทองนำจะมความหลากหลายทางชวภาพ และความชกชมท แตกตางกนไปตามองคประกอบหลกของพนทองนำในแตละบรเวณ ทงน พบวาพนทองนำทมการทบถมของซากกงไม ใบไม ซากพช ซากสตวตาง ๆ ในปรมาณมากนน มกจะพบจำนวนชนดของสตวพนทองนำ มากกวาในพนททรายหรอพนทโคลน (ตารางท 3.5) (Benke et al., 1984) นอกจากน ยงพบวา สตวไมมกระดกสนหลงทอาศยอยในพนททราย มกเปนกลมของไสเดอนนำทมขนาดเลกมาก ซงทำใหคาของมวลชวภาพ หรอนำหนกรวมทพบตอพนท มคาตำกวา ถงแมมจำนวนตวตอพนท ไมแตกตางไปจากพนทโคลนกตาม


113

3.3.3) ปรมาณของแขงแขวนลอยในนำ

ในมวลนำของแมนำทมการเคลอนตวอยตลอดเวลานน เราจะพบอนภาคทเปนของแขง ซงอาจเปนสารอนนทรยหรอสารอนทรย ลองลอยอยทวไป อนภาคเหลานนลอยอยไดดวยแรงพยง ซงเกดจากการเคลอนตวของนำ ทำใหเกดการแขวนลอยอย ซงของแขงแขวนลอย หรอ Suspended solids (SS) เปนปจจยหนงทนกชลธวทยาใหความสำคญในลำดบตน ๆ ทงน เนองจากปรมาณของแขงแขวนลอยในนำ มบทบาทตอคณสมบตทางกายภาพ อาท ความโปรงแสง และสมบตทางเคมอาท แรธาตอาหาร ความเปนกรด-เบส และการนำไฟฟาของนำในพนทนน

หากพจารณาของแขงทแขวนลอยอย ในดานของ “ขนาดอนภาค” กมกพบวา ประกอบดวยอนภาคทมขนาดเลกกวา 62 ไมโครเมตร (Waters, 1995) อยางไรกตาม ในสภาพความเปนจรงแลว ของแขงเหลานนมกจะยดเกาะกนเปนกลมกอนบาง ๆ ทมรปทรงไมแนนอน (Droppo, 2001; Phillips and Walling, 1995) ซงในบางครงอาจสงเกตไดดวยตาเปลา โดยเฉพาะในบรเวณทรบนำเสยจากชมชน หรอจากกจกรรมทางการเกษตร (อาท ในพนทแมนำทาจนตอนลาง ในเขตจงหวดนครปฐมและจงหวดสมทรสาคร) ซงหากพจารณาอยางพนจพเคราะห จะสามารถมองเหนลกษณะของตะกอน ทแขวนลอยและกระจายตว ผสมผสานอยภายในมวลนำอยางมากมาย

ในแมนำตามธรรมชาต จะมการพดพาเอาของแขงแขวนลอยมากบมวลนำไดเสมอ (Ryan, 1991) ทงน ปรมาณ หรอความเขมขน ของของแขงแขวนลอยทมในนำ (ซงประเมนในหนวยของมลลกรมตอลตร) จะแปรผนตามสภาพธรรมชาตโดยรอบ โดยเฉพาะลกษณะทางธรณสณฐานวทยาของพนทรบนำ หรอภายในลมนำนน ๆ เปนหลก ขอมลการศกษาของแขงแขวนลอยในแมนำของประเทศไทย แสดงใหเหนวาพนทแมนำแตละแหงมระดบของแขงแขวนลอยทแตกตางกนไป (ตารางท 3.6) บรเวณทมคาของแขงแขวนลอยตามธรรมชาตทคอนขางสงกวาพนทอน มกอยในเขตพนทราบลมนำภาคกลาง ทงน หากไดพจารณาในรายละเอยดมากขน จะพบวาของแขงแขวนลอยนน มการเปลยนแปลงระดบไปตามฤดกาลอยางชดเจน โดยเพมสงขนในชวงฤดฝนจนถงกลางฤดนำหลากจากอทธพลของปรมาณนำฝนทชะเอาตะกอนจากเขตแผนดนลงมา และมวลของนำทาจากพนท รบนำโดยรอบ ซงไหลรวมลงมาเพมมากขนในชวงฤดฝน

อนง อทธพลจากการใชประโยชนในทดนโดยชมชน (อาท การปรบเปลยนพนท เพอการสรางทอยอาศย การทำการเกษตร หรอการจดสรางโรงงานอตสาหกรรมประเภทตาง ๆ) ยงเปนสาเหตใหระดบของของแขงแขวนลอยในพนทแมนำ เกดการเปลยนแปลงไดสง นอกจากน ยงมบทบาทตอการเปลยนแปลงคณสมบตทางกายภาพ (อาท การเพมความขนของนำ ลดการสองผานของแสง การเปลยนแปลงอณหภมนำ และการสะสมของตะกอนททำใหพนทตนเขน) และการเปลยนแปลงทางเคมของนำ (อาท การเพมปรมาณโลหะหนก และสารในกลมยาฆาแมลง)


114

(Kronvang et al., 2003; Thaipichitburapa et al., 2010) และการเพมแรธาตอาหาร โดยเฉพาะฟอสฟอรสในแหลงนำ (จารมาศและเชษฐพงษ, 2553; Haygarth et al., 2006; Meksumpun and Meksumpun, 2008) ตารางท 3.6 ปรมาณของแขงแขวนลอยรวม (Total suspended solids; TSS) ทพบในพนทแมนำตาง ๆ ของประเทศไทย

พนทแมนำ TSS (mg/L) ปทศกษา แหลงทมา

แมนำแมกลอง 24-367 2538 ผสด (2540) แมนำเจาพระยา 8-180 2540 ณฐกร (2543) แมนำทาจน 2-71 2549 อรองค (2551) แมนำทาจน 11-165 2552 จารมาศและคณะ (2556) แมนำบางปะกง 18-168 2547 กญญาณฐและคณะ (2549) แมนำบางปะกง 18-664 2548 ชลาทพ (2549) แมนำเพชรบร 0.2-36 2555 พชาศษฐ (2557) แมนำหลงสวน 2.4-6.4 2557 มณชนศาษและคณะ (2558)

ของแขงแขวนลอยทถกพดพาลงมานน หากมการปนเปอนของปรมาณอนทรยสารทสง

ภายในแหลงนำกจะเกดกระบวนการยอยสลาย และทำใหปรมาณออกซเจนละลายนำเกดการลดลงไดอยางตอเนอง จนอาจถงระดบทขาดแคลน หรอไมเหมาะสมตอความเปนอยของสตวนำ โดยเฉพาะในชวงเวลาทนำเคลอนตวนอยลง ซงเกดเปนปญหาในวงกวางได (Ryan, 1991) ในภาพรวมพบวาผลกระทบของการเพมปรมาณของแขงแขวนลอยในนำ สามารถเกดไดทงตอ แพลงกตอนพช สตว ไมมกระดกสนหลง รวมทง ทรพยากรปลาชนดตาง ๆ ทอาศยอยในนำ โดยมรายละเอยดสำหรบ แตละกลมของสงมชวตดงกลาว ดงตอไปน

3.3.3.1) ผลกระทบตอผผลตขนตนในระบบนเวศแมนำ

ปรมาณของแขงแขวนลอยในนำ สามารถสงผลกระทบตอความเปนอยของสาหรายและพรรณไมนำชนดตาง ๆ ทอยในระบบนเวศแมนำได เนองจากอทธพลดานการบดบงแสงทสองผานลงไปในนำ ทำใหกระบวนการผลตหรอการเจรญเตบโต ภายใตกระบวนการสงเคราะหดวยแสง มอตราทลดตำลงไป อยางไรกตาม เราพบวาการเปลยนแปลงของปรมาณของแขงแขวนลอยในนำนน


115

แทบไมสงผลกระทบในทางลบ ตอแพลงกตอนพชทลองลอยอยในมวลนำ (โดยเฉพาะในบรเวณใกลผวนำ) หรอตอพรรณไมนำทมสวนของใบลอยขนมาบรเวณผวนำ รวมทงพวกทเปนพชลอยนำประเภทตาง ๆ ผลกระทบทเกด จงมกพบกบพรรณไมบรเวณพนทองนำ และสาหรายทเจรญขนบนผววตถทพนทองนำ ซงจะสงผลกระทบตอสงมชวตทเปนผบรโภคขนแรก ๆ ทกนสาหรายเหลานนเปนอาหาร

ในพนทแมนำลำธารเขตตนนำ โดยเฉพาะในบรเวณทอยในเขตปาไมหนาแนน เราพบวา การทของแขงแขวนลอยประเภทตาง ๆ ถกพดพาลงมาจากระบบนเวศปาไมโดยรอบ เปนกระบวนการหลกในการเพมปรมาณสารอนทรยในแหลง แม นำลำธาร กระบวนการดงกลาว มความสำคญมากกวากระบวนการผลตอนทรยสารโดยการสงเคราะหดวยแสง โดยผผลตขนตนในแหลงแมนำลำธารนน ๆ เสยอก (Cowie, 1985) ดวยเหตน การศกษารปแบบการเปลยนแปลงของแขงแขวนลอยในเขตตาง ๆ ของแมนำ จงนบวามความสำคญตอการประเมนความอดมสมบรณของพนท อยางไรกตาม ในกรณทเปนแมนำในเขตถดลงมา เราควรพจารณาความสำคญของปรมาณของแขงแขวนลอยไปตามบทบาททางนเวศอทกวทยา รวมทงผลกระทบจากลกษณะการใชประโยชนโดยรอบพนทแหลงนำนนมาประกอบดวย

3.3.3.2) ผลกระทบตอสตวไมมกระดกสนหลงในแมนำ

ในแหลงนำไหล เราสามารถจำแนกสตวไมมกระดกสนหลงออกเปน 2 กลมหลก คอ กลมทลองลอยอยในมวลนำ (อาท แพลงกตอนสตว) และกลมทอาศยอยบรเวณพนทองนำ หรอกลมของสตวไมมกระดกสนหลงหนาดน (อาท แมลงนำ หอย กง และป) ของแขงแขวนลอยทถกพดพาลงมาพรอม ๆ กบการไหลของนำผานผวหนาดน สามารถสงผลกระทบตออวยวะในการหายใจของ สตวหนาดนไดหลายชนด นอกจากน ตะกอนขนาดคอนขางใหญทไหลเขามา ยงอาจทำใหเกดการกระแทกกบสตวไมมกระดกสนหลงหนาดน แลวทำใหสตวเหลานนหลดลอยออกไป หรอไดรบผลกระทบจากผลาไดงายขน (Langer, 1980) การศกษาวจยของ Gammon (1970) แสดงใหเหนวาการเพมปรมาณของแขงแขวนลอยเพยงประมาณ 40-80 mg/L จากระดบเดม สามารถทำใหกลมของสตวไมมกระดกสนหลงหนาดน หลดลอยขนมาไดมากขนถง 25-90 % นอกจากน Ryder (1989) ยงพบวา การลงเกาะของสตวไมมกระดกสนหลง ในบรเวณพนทองนำทมความขนสงนน มกจะเปนไปไดยากอกดวย สำหรบกลมของสตวไมมกระดกสนหลง ทมพฤตกรรมการกรองกน (Filter-feeding invertebrate) การเพมขนของของแขงแขวนลอยในแหลงนำ มผลโดยตรงตอโครงสรางทใชในการกรองกนของสตวกลมน ผลทตามมา คอ การทำใหประสทธภาพของการกนอาหารลดตำลง ทำให


116

ลดอตราการเจรญเตบโต และทำใหตายลงไปไดในทสด (Hynes, 1970) สำหรบกลมของสตวพวกทกนสาหราย ซงเจรญขนบรเวณผวของวตถใตนำเปนอาหารนน พบวาการเพมปรมาณของแขงแขวนลอย มผลในทางลบตอความเปนอยของสตวในกลมนดวย ทงน สบเนองจากปรมาณของแขงแขวนลอยทเพมขน เปนปจจยทมผลตอปรมาณแสงทสองลงมา และทำใหสาหรายเรมตายลง อาหารตามธรรมชาตจงลดนอยลงไปเปนลำดบ ซงนบเปนปรากฏการณทมผลตอการกนตอกนเปนทอด ๆ ทเกดขนภายในหวงโซอาหารของระบบนเวศแมนำ

3.3.3.3) ผลกระทบตอทรพยากรปลาในแมนำ

ผลการศกษาวจยดานผลกระทบจากของแขงแขวนลอย ทมตอทรพยากรปลาในพนทแมนำของประเทศไทยเรานน ยงไมมความชดเจนเทาใดนก โดยสวนใหญ เปนการรายงานชนดพนธปลา ทพบ และสถานการณคณภาพนำทวไป ยงขาดการวเคราะหความเชอมโยงความสมพนธระหวางปจจยทมนน ๆ อยางไรกตาม การทปรมาณของแขงแขวนลอย มความสมพนธโดยตรงกบคาความขนของนำ ซงเปนปจจยทมความเกยวของกบพฤตกรรมการกนอาหาร การหลบหลกศตร การวางไข และการอนบาลปลาวยออน ปรมาณของแขงแขวนลอยจงจดเปนปจจยทควรนำมาพจารณา เพอประยกตใชในการวางแผนการจดการทรพยากรเชงอนรกษใหเกดอยางเหมาะสม

สำหรบงานศกษาวจยในตางประเทศ ในดานทเกยวกบปลาแซลมอน พบผลการศกษาซงแสดงใหเหนผลกระทบจากของแขงแขวนลอย และการทบถมของตะกอนละเอยด ททำใหการพฒนาการของไขและตวออนของปลาแซลมอน เกดความลาชาไป (Harrod and Theurer, 2002) ลกษณะดงกลาว เกดจากการทตะกอนไปกดขวาง การแลกเปลยนออกซเจนกบมวลนำอยางเพยงพอ การศกษาผลกระทบจากของแขงแขวนลอยในปลาชนดอน ๆ พบวา หากของแขงแขวนลอยมปรมาณมากไป จะเกดการเขาไปอดตนบรเวณซเหงอกของปลา นอกจากน ยงทำใหปลาออนแอ และเกดโรคไดงาย (Redding et al., 1987) อยางไรกตาม การศกษาปลา ในครอบครว Cyprinidae (อาท ปลาตะเพยน) พบวา การเปลยนแปลงปรมาณของแขงแขวนลอยสงผลกระทบตอปลากลมนไมชดเจน (Alabaster, 1972) ทงน อาจเนองจากการทปลากลมนในธรรมชาต มกมความทนทานตอสภาวะทนำขน หรอมปรมาณของแขงแขวนลอยทมากอยแลวนนเอง

3.3.3.4) ปจจยทมบทบาทตอระดบของผลกระทบ

ในการประเมนโอกาสของการเกดผลกระทบ หรออทธพลจากของแขงแขวนลอยทจะม ตอสงมชวตประเภทตาง ๆ ในระบบนเวศทางนำนน เราควรศกษาวเคราะหสถานการณทเกยวของ


117

4 ดานหลก ประกอบดวย 1) ระดบความเขมขนทพบ 2) ระยะเวลาท ส งมช วตไดสมผส 3) องคประกอบทางเคมของของแขงแขวนลอย และ 4) การแพรกระจายขนาดอนภาคของแขงแขวนลอย โดยมรายละเอยดของดานตาง ๆ ดงตอไปน

1) ความเขมขนของของแขงแขวนลอย

โดยทวไป ความเขมขนของของแขงแขวนลอยทปรากฏในแหลงนำ (ในหนวยของ มลลกรมตอลตร) เปนปจจยทถกกำหนดเปนพนฐานสำหรบการวเคราะห เพอการประเมนสถานการณคณภาพนำในแหลงนำตาง ๆ ทงน เนองจากระดบของของแขงแขวนลอย มบทบาทตอการตอบสนองของประชาคมสงมชวต (อาท การเพมปรมาณของแขงแขวนลอย ทำใหอตราการเกดผลกระทบดานตาง ๆ ทมตอสงมชวตทางนำเกดไดเรวมากขน) (Newcombe and Mac Donald, 1991) อยางไร กตาม ในความเปนจรงแลวเราพบวามปจจยอกหลายประการ ทเขามามบทบาทในผลกระทบทเกด ปจจยดงกลาว ไดแก ระยะเวลาการสมผส องคประกอบทางขนาด หรอทางเคมของตะกอนแขวนลอย รวมทงมลภาวะจากสารพษ (อาท ยาฆาแมลงหรอโลหะหนก) ปจจยรวมเหลาน ทำใหการเพมระดบความเขมขนของของแขงแขวนลอยเพยงอยางเดยว ไมไดมบทบาททชดเจนตอการเปลยนแปลงในประชากรของสงมชวต

ในทางตรงกนขาม ในพนทแมนำลำธารเขตตนนำบางแหง พบรายงานวาปรมาณของแขงแขวนลอยทลดตำลง มผลกระทบในทางลบตอประชาคมสงมชวตทอาศยอย (Cowie, 1983, 1985) โดยเฉพาะการหายไปของของแขงแขวนลอย ในรปของซากพชทถกชะลางลงมา ทงน เนองจาก ซากพชเหลานนจด เปนแหลงทมาของสารอนทรยทสำคญทสด ในระบบนเวศของลำธาร และนอกจากจะเปนแหลงอาหารแลว ยงเปนแหลงทอยอาศยของสงมชวตไดอกมากมาย โดยเฉพาะแบคทเรย รา และสตวไมมกระดกสนหลงตาง ๆ ทอาศยอยในพนทลำธาร (Winterbourn, 1987)

2) ระยะเวลาในการรบสมผส

ระยะเวลาในการทสงมชวตทางนำหนง ๆ จะ “รบสมผส” กบความเขมขนของของแขงแขวนลอยทเปลยนแปลงไป นบวาเปนประเดนสำคญอยางหนง ทมบทบาทตอ “ผลกระทบ” หรอรปแบบใน “การตอบเสนอง” ของสงมชวตทสนใจนน ผลการศกษาของ Suren et al. (2005) ชใหเหนวา การทสตวไมมกระดกสนหลง (ทถงแมจะเปนดชนชวภาพทสำคญในแหลงนำ) ไมแสดงการตอบสนองตอของแขงแขวนลอย ถงแมจะมการเปลยนแปลงความเขมขนของของแขงแขวนลอยทไหลผานในชวงเวลา 24 ชวโมง แตเรมมการตอบสนองในระยะเวลาทยาวนานกวามาก นน


118

ไดสะทอนใหเราทราบวา การตอบสนองอาจขนอยกบระยะเวลาทรบสมผส หรอการทปจจยตนนน ไดกอใหเกดผลกระทบสบเนองทมากพอ ซงในกรณของสารแขวนลอยน มกจะเปนการทำใหสภาพแหลงทอยอาศยเกดการเปลยนแปลง การทชองวางในระหวางเมดดนถกทบถมไป หรอคณภาพของอาหารทเปลยนไป เนองจากการเปลยนแปลงในปรมาณของของแขงแขวนลอยทเกดขนอยางตอเนอง

มการศกษาท น าสนใจของ Newcombe and MacDonald (1991) ท ทดสอบความ สมพนธระหวาง “ปรมาณ” ของของแขงแขวนลอยทมตอสงมชวต เปรยบเทยบกบ “ความเขม” ของของแขงแขวนลอย ซงคำนวณจากปรมาณทพบ คณกบเวลาทสมผส โดยเปนการวเคราะหขอมลจากผลงานการศกษามากกวา 70 เรองทเกยวของ ผลการศกษาพบวาปรมาณของของแขงแขวนลอย มความสมพนธในระดบตำ กบการตอบสนองของสงมชวตทศกษา (r2 = 0.14, P < 0.01) ความรขางตนทำใหนกนเวศวทยาเกดแนวคด ในการวางแผนศกษาวจย และการวเคราะหบทบาทความสมพนธระหวางของแขงแขวนลอยกบสงมชวตไดอยางรอบคอบมากขน ทำใหทราบวา การเปลยนแปลงแคปรมาณหรอระดบทพบ อาจไมไดกอใหเกดการตอบสนองทชดเจนใด ๆ นอกจากน ยงทำใหตระหนกถงปจจยดาน “ระยะเวลา” ทของแขงแขวนลอยจะคงตวอยในมวลนำ ทงน จะไดรบอทธพลโดยตรงจากอตราการไหลหรอความเรวของนำ ตลอดจนลกษณะทางภมสณฐานวทยาของพนทดวย

ดงทไดกลาวมาขางตนแลววา ผลกระทบจากการเปลยนแปลงตาง ๆ ทเกดขนในระบบนเวศทางนำทมตอสงมชวตนนจะมความรนแรงเพยงใด จะขนอยกบปจจยหลายประการ ยกตวอยางเชน ในกรณทสตวนำอยในชวงของการวางไข หรอเปนระยะตวออนทกำลงพฒนา การเพมปรมาณของแขงแขวนลอยในระบบนเวศทางนำ กจะมผลกระทบทรนแรงกวาในชวงทเปนตวเตมวย ดงนน ในการวางแผนการศกษาตดตามทเหมาะสม เราจงควรพจารณาในเบองตนวา สงมชวตเปาหมายทตองการศกษานนมลกษณะวงชวตอยางไร อาศยอย ณ บรเวณใดของแมนำ กนอาหารอยางไร หรอ จดอยในชวงอายใด ฯลฯ ทงน เนองจากลกษณะทางดานชววทยาและพฤตกรรมความเปนอยของสงมชวตนน จะเกยวของกบรปแบบในการตอบสนอง และสะทอนความรนแรงของผลกระทบทเกดขนไดแตกตางกน

3) องคประกอบทางธรณเคมในของแขงแขวนลอย

องคประกอบทางเคมหรอธรณวทยาของของแขงแขวนลอยในนำ นบเปนประเดนทยงมการศกษาในรายละเอยดไมมากนก ทง ๆ ทองคประกอบทางธรณเคม จดเปนคณลกษณะทควบคมสมบตทางกายภาพ (อาท ลกษณะรปราง เหลยม มม และขนาดของอนภาคสาร) และเกยวของกบ


119

สมบตทางเคมของมวลนำทนำพา อาท บทบาทตอคาความเปนกรด-เบส คาความเคม ปรมาณออกซเจนละลายนำ ความเขมขนของแรฟอสฟอรส และการปนเปอนของสารพษตาง ๆ ในนำ

ผลการศกษาของ Stephan (1953) พบวา แพลงกตอนสตว กลม Cladoceran และ Copepod ไดรบผลกระทบจากของแขงแขวนลอย โดยการเขาไปอดตนบรเวณอวยวะ ทใชในการกรองกนอาหาร และอวยวะในระบบยอยอาหาร ซงปจจยดงกลาวจะรนแรงหรอชดเจนมากขน หากของแขงแขวนลอยนน อยในรปของโคลนละเอยด (Clay) แตถาของแขงแขวนลอยทเปนทราย จะสงผลกระทบนอยทสด สำหรบแพลงกตอนสตวในกลม Daphnia พบวา ของแขงแขวนลอยทเปนสาร Kaolinite จะเปนอนตรายตอประชากร เมอมระดบสงถงประมาณ 390 มลลกรมตอลตร ในขณะเดยวกน ของแขงแขวนลอยทเปนพวกถาน (Charcoal) จะเปนอนตรายตอประชากร เมอมระดบสงเพยงประมาณ 80 มลลกรมตอลตรเทานน (Robertson, 1957b) ผลการศกษาเหลานสะทอนใหเหนความสำคญในการพจารณาของแขงแขวนลอยในเชงคณภาพ หรอ ประเภท ซงอาจจำเปนตองทบทวนในดานการกำหนด “เกณฑมาตรฐาน” ของของแขงแขวนลอย ใหครอบคลมคณสมบตในทางเคมอยางรดกมมากขน 4) การแพรกระจายทางขนาดของของแขงแขวนลอย

ลกษณะการแพรกระจายทางขนาด ของของแขงแขวนลอยในระบบนเวศแมนำ เกดจากความสมพนธระหวาง “ขนาด” อนภาค และ “ความเรวของมวลนำ” ทงน ขนาดอนภาคเปนปจจยทมอทธพลตอระยะทางในการเคลอนตวไปได ของตะกอนขนาดหนง ๆ โดยตะกอนทมขนาดเลกละเอยด สามารถถกพดพาไปไดไกลกวา (ซงทำใหเกดระยะเวลาในการสมผสกบสงมชวตไดนานกวา) เมอเทยบกบตะกอนทมขนาดใหญ (Schindl et al., 2005) ในขณะเดยวกน หากพจารณาในแนวดงตามความลกของมวลนำ บรเวณผวนำ หรอนำสวนบน กจะประกอบดวยของแขงแขวนลอยทมขนาดอนภาคเลกและเบา ขณะทบรเวณพนทองนำ หรอนำสวนลางใกลผวดน กจะประกอบดวยของแขงแขวนลอยทมขนาดอนภาคทใหญกวา

การแพรกระจายทงแนวราบและแนวดงดงกลาว นบวามบทบาทตอสงมชวตไดแตกตางกน ทงน ขนอยกบวาสงมชวตนน ๆ จะอยบรเวณใด หรอนานเทาใด โดยทวไป ของแขงแขวนลอยทมขนาดใหญกวา กสามารถทบถมลงบนพนวางไขหรอแหลงตวออน ขณะท ของแขงแขวนลอยทมลกษณะละเอยด กมกมผลกระทบตอระบบการหายใจของสตวนำ ทอาศยอยในมวลนำชวงกลางและแนวใกลผวนำ

อนง ขนาดอนภาคของของแขงแขวนลอย ยงนบวามบทบาทตอประสทธภาพการดดซบสาร (Sorption capacity) ทมอ ยในมวลนำ ท งน ของแขงแขวนลอยทมขนาดเลกละเอยด จะม


120

ประสทธภาพในการดดซบ สงกวาของแขงแขวนลอยทหยาบ เนองจากสดสวนในพนทผวตอ ปรมาตรนำทมากกวา และมกมประจทผวมากกวา (Brady and Weil, 1999) ลกษณะดงกลาว ทำใหประเมนไดวาพนทแหลงนำนน มโอกาสไดรบการปนเปอนในระบบนเวศไดมากนอยอยางไร ในชวงฤดกาลใด หรอจะยาวนานแคไหน ซงปจจยเหลาน เกยวของกบคณสมบตทางเคมของนำ และมบทบาทตอความเปนอยของสงมชวตทางนำไดโดยตรง

3.3.4) อณหภมของนำ

3.3.4.1) ธรรมชาตของอณหภมในพนทแมนำ

อณหภมของนำในแหลงนำไหลนน สามารถผนแปรทงตามฤดกาลและตามเวลาในรอบวน ทงน เนองจากอทธพลของสภาพภมอากาศ ลกษณะทางภมประเทศ ความสงของพนท ปรมาณหรอความหนาแนนของพชพรรณบรเวณชายนำ และลกษณะของนำใตดนทไหลเขามาเตมเตมในระบบแมนำนน ๆ อยางไรกตาม การผนแปรตามฤดกาลในแหลงนำของประเทศเขตรอนเชนในประเทศไทยนบวามคอนขางนอย เนองจากอณหภมของอากาศ มการแปรผนไมมากเทาในเขตอบอน หรอในเขตหนาว อณหภมของนำใตดนทเตมเตมระบบแมนำลำธารอยนน มกมคาแทบจะคงท โดยมอณหภมเฉลยไมตางจากคาเฉลยรายปของอณหภมอากาศเทาใด (แตกตางนอยกวา ± 1๐C) ในการศกษาแมนำทมขนาดใหญมาก อาท แมนำอเมซอน ซงนบเปนแหลงนำผวดนทมขนาดใหญมากของทวปอเมรกาใตนน พบวาคาอณหภมนำ (29±1๐C) แทบจะไมมการแปรผนในรอบปเลย (Sioli, 1984)

ในประเทศไทย อณหภมของนำในแตละฤดกาลอาจถกเหนยวนำจากอณหภมอากาศ ใหมคาสงขนหรอตำลงไดเลกนอย อยางไรกตาม ชวงทอณหภมอากาศอาจลดลงมากในฤดหนาว (ฤดมรสมตะวนออกเฉยงเหนอ) อณหภมนำมกจะไมลดตำลงเทา ๆ กบการเปลยนแปลงของอณหภมอากาศ ในทำนองเดยวกน เมออณหภมของอากาศสงขนอยางรวดเรวในชวงฤดรอน อณหภมของนำจะไมสงขนรวดเรวเหมอนอากาศโดยรอบ แตจะเพมขนอยางชา ๆ

ในพนทแมนำขนาดใหญทเปดโลงไมมรมไมโดยรอบมาปกคลม การรบแสงอาทตยในรอบวนจะมบทบาททำใหอณหภมของอากาศชวงกลางวน สงขนกวาในตอนเชา หรอตอนกลางคน เราพบวาในวนทอากาศรอนจด แสงอาทตยมบทบาทในการเพมอณหภมของนำในแมนำทาจนในชวงบาย ไดสงกวาชวงเชา ถงประมาณ 1-2 ๐C (จารมาศและคณะ, 2557) สวนในพนทลำธารขนาดเลก ในเขตตนนำ ทอยภายใตรมเงาของตนไมขนาดใหญ การเปลยนแปลงของอณหภมของนำในรอบวน กจะเกดไดนอย ยกเวนในบางชวงของลำธารทมตนไมเบาบาง หรอในสวนทลำธารเปดโลงรบแสงแดด (ซงอาจเปนบรเวณทปาไมถกแพวถางออก และปรบเปลยนพนทไปเพอการจดสรางแหลงทอยอาศย


121

หรอกจกรรมทางการเกษตรในพนทสง) อยางไรกตาม สำหรบในพนทเขตอบอนบางแหง มรายงานพบวาอณหภมของนำในลำธารชวงกลางวนมการเพมได มากกวาระดบทพบในชวงกลางคน ถงประมาณ 3 เทา (Allan, 1985)

ตารางท 3.7 ระดบอณหภมของนำ ในนำชนบน ชนกลาง และชนลาง ของแมนำทาจนทไหลผาน เขตจงหวดชยนาท สพรรณบร นครปฐม และสมทรสาคร ตามลำดบ (สถานศกษาอยบรเวณตอนกลางของแตละเขตจงหวด) (ทมา: ปรบปรงจาก จารมาศและคณะ, 2557)

ชนของนำในแมนำ และระดบความลกของนำ

ททำการตรวจวด

คาอณหภมนำ (๐C) ตามเขตจงหวดทแมนำทาจนไหลผาน

ชยนาท สพรรณบร นครปฐม สมทรสาคร

ชนบน (30 cm) 28.80 30.49 30.58 29.89 ชนกลาง (2 m) 28.49 30.49 30.55 29.86 ชนลาง (4 m) 28.44 30.45 30.19 29.85

อนง ตามธรรมชาตของแมนำ สวนของแมนำตอนบนสดทมวลนำมอตราการไหล

หรอความเรวของนำคอนขางสง จะมการเปลยนแปลงของอณหภมนำ ทนอยกวาในสวนของแมนำทางตอนลาง ทมวลนำชะลอตวลง และมอตราการไหลทตำลงไป ในทำนองเดยวกน แมนำทมขนาดใหญ หรอมปรมาตรของนำมาก กจะมการเปลยนแปลงในอณหภมของนำ ไดนอยกวาในแมนำทมขนาดเลก

เมอพจารณาการเปลยนแปลงในอณหภมของนำตามแนวดง หรอตามความลกของนำ เราจะพบการเปลยนแปลงของอณหภมคอนขางนอย (ตารางท 3.7) อณหภมนำอาจลดลงไดเลกนอย (ประมาณ 1-2 ๐C) ในแมนำทมความลกมากกวา 5 เมตร อยางไรกตาม ในระบบแมนำทนำมอตราไหลเรวจะพบการเปลยนแปลงของอณหภมนำตามความลกทนอยกวา ทงนเนองจากมวลนำมกจะผสมผสานเปนเนอเดยวกน ยกเวนในกรณทมการไหลแทรกขนมาของมวลนำจากใตผวดนทมอณหภมทตำกวา ซงในกรณหลงน เราจะพบชนบาง ๆ ของนำทมอณหภมตำกวาไหลเลาะอยในบรเวณ พนทองนำ ในลกษณะเชนน จะพบวาสงมชวตหนาดนหรอสตวไมมกระดกสนหลงทอาศยอย กจะไดรบอทธพลของอณหภมนำในระดบทแตกตางจากระดบทพบ ณ บรเวณผวหนานำ


122

3.3.4.2) บทบาทของอณหภมตอสงมชวตทางนำ

อณหภมของนำในแมนำ นบวาเปนปจจยทมความสำคญตอความเปนอยของสงมชวตทอาศยอยในนำ ดวยความทสตวนำเปนสตวเลอดเยน และมการปรบเปลยนอณหภมของรางกาย ตามอณหภมของสภาวะแวดลอมโดยรอบ การเปลยนแปลงของอณหภมนำทเพมขนประมาณ 1๐C จะทำใหอตราเมตาโบลซมของสตวนำ เพมสงไดมากถงประมาณ 10 % (Q10 law; Moore, 1989) ดวยเหตดงกลาว เราพบวาสตวนำทอาศยอยในพนทแหลงนำทมอณหภมสง จะมอตราการหายใจและการกนอาหารทเพมมากกวาสตวชนดเดยวกน ทอาศยอยพนททนำเยนกวา

สำหรบสตวนำในกลมปลา การเพมของอณหภมของนำในแมนำทสงมากขนอยางไมปกต (อาท ในบรเวณทแมนำถกปดกนดวยระบบชลประทาน ซงนำจะไมเคลอนตวและไดรบแสงแดดจดตลอดเวลา) จะมผลทำใหปลาออนแอลง และเปนโรคไดงาย นอกจากน ยงพบรายงานทแสดงใหเหนวาปลามการเคลอนทอยางผดปกตไป (Platts et al., 1983) ปจจยของอณหภม จงถกจดวาเปนปจจยสำคญซงมผลทงทางตรงและทางออม (โดยเฉพาะทเกยวของกบกระบวนการทางชวเคมในนำ ระดบของแรธาตอาหาร และออกซเจนละลายนำ) ซงมบทบาทตอประชาคมของสงมชวตทางนำ ทกกลมในระบบนเวศแมนำ

การเปลยนแปลงของอณหภมนำ ยงมบทบาทอยางชดเจนตอการเจรญเตบโตของสตวในกลมแมลงนำ ในพนทแมนำเขตอบอน (Benke, 1993) ซงผลการศกษาพบวาตวออนของรนนำจด มอตราการเจรญเตบโตทลดลง ในชวงทอณหภมของนำเพมสงขนมากกวา 25๐C อยางไรกตาม พบวาแมลงนำแตละชนดมการตอบสนองตอการเพมของอณหภมทแตกตางกนไป แมลงนำกลมชปะขาวบางชนด (อาท ใน genus Baetis) มความทนทานตออณหภมทเพมสงขนได อยางไรกตาม เมอพจารณาในเชงของชนด ทจะใชเปน “ดชนชวภาพ” ทเหมาะสม เพอสะทอนผลกระทบจากการเปลยนแปลงของอณหภมแลว เราจำเปนตองคดเลอก “กำหนด” ชนดทจะใชเปนตวแทนทด ซงควรเปนชนดทเกดการเปลยนแปลงประชากรได หรอเกดการตอบสนองไดอยางชดเจน ไมใชเปนกลมทพบมากแตมความทนทานสง เนองจากจะประเมนสถานภาพของผลกระทบทเกดขนไมไดเลย

อนง อณหภมของแมนำท เพมสงขน ยงมผลตอขนาดของตวเตมวยและความดกไข ของแมลงนำ (Vannote and Sweeney, 1980) ทงน พบวาแมลงนำชนดเดยวกน ทพบในพนท นำเยน มขนาดของตวเตมวยทใหญกวาตวอยางทไดจากบรเวณทอณหภมสง ถงประมาณ 2 เทา อยางไรกตาม การพจารณาการตอบสนองในภาพรวม ควรมงเนนชนดทมวงชวตสน และไดรบอทธพลจากการเปลยนแปลงของอณหภมนำในแตละระยะของชวงชวต ซงทงน การพจารณากลมของแมลงนำทม วงช วตยาวกวา 1 ป (อาท Stone fly ขนาดใหญ หรอแมลงนำใน Order


123

Megaloptera; Hynes, 1970) จะไมสามารถสะทอนสภาวะการเปลยนแปลงของอณหภมในระยะสนหรอตามฤดกาลได

3.3.5) ออกซเจนละลายนำ

ออกซเจนละลายนำ เปนปจจยท มความจำเปนอยางยงยวดตอระบบการหายใจ ของสงมชวตทางนำทกชนด นอกจากน ยงมบทบาทตอการหมนเวยนหรอวฏจกรของสารอนทรย ในพนทแมนำ ระดบของออกซเจนละลายนำเปลยนแปลงตามอทธพลของอณหภมในบรรยากาศ และอณหภมของนำ ทงนพบวา อตราการละลายของออกซเจนจะลดลงเมออณหภมของนำสงขน (โดยเฉพาะในชวงของฤดรอน) ระดบของออกซเจนละลายนำทพบในพนทแมนำ มลกษณะทจำเพาะในการเปลยนแปลง ซงมบทบาทและความสำคญตอสงมชวตในระบบนเวศของแมนำ ดงตอไปน

3.3.5.1) การเปลยนแปลงของออกซเจนในพนทแมนำ

ในพนทแมนำลำธารในเขตตนนำ ทนำมการไหลอยางรนแรง หรอมวลนำมการผสมผสานและเคลอนตวไดดนน ระดบของออกซเจนละลายนำมกมคาสง ถงประมาณระดบอมตวทจะละลายได ณ อณหภมของนำในพนท ซงระดบดงกลาว เกดจากบทบาทของกระบวนการทางกายภาพในแมนำเปนหลก อยางไรกตาม เมอแมนำมการเคลอนตวไหลลงมาตอนลางเรอย ๆ มวลของนำมกมความเรวทชะลอตวลง จะพบวาระดบของออกซเจนละลายนำกมกจะตำลงกวาระดบทอมตว ซงในพนทลำนำทางตอนลาง นอกจากกระบวนการทางกายภาพททำใหเกดการเคลอนตวของนำแลว เราพบวากระบวนการทางชวภาพ (อาท การสงเคราะหดวยแสงของผผลตขนตน) กจะเขามามบทบาทในระดบของออกซเจนละลายนำทเกดขนในพนทแมนำแตละแหงมากขน นอกจากน ยงมการลดลงของออกซเจน จากกระบวนยอยสลายสารอนทรยทเกดการสะสมในบรเวณตาง ๆ

ในเขตพนททนำไหลชาลงมาก เราอาจสงเกตพบการเปลยนแปลงของระดบออกซเจนละลายนำในรอบวน ซงเพมสงจากกระบวนการสงเคราะหดวยแสง ทมากขนในชวงบายของแตละวนแตจะลดตำลงดวยกระบวนการหายใจทเกดขนอยางตอเนองในชวงเวลากลางคน มการศกษาทผานมารายงานวา การเปลยนแปลงของระดบออกซเจนในรอบวน สามารถประยกตใชเพอการประเมนผลผลตขนตนทเกดขนในระบบลำธาร ทงน อาศยเทคนคการประเมนปรมาณคารบอนสทธ ทสามารถผลตขนภายใตปฏกรยาการสงเคราะหดวยแสง ทเกดขนในระบบนเวศลำธารนน ๆ (Bayly and Wilhams, 1973) สหรบในพนทแมนำลำธารทมความอดมสมบรณสง มกพบการแปรผนของปรมาณออกซเจนในรอบวน ไดมากกวาพนทแมนำทมความอดมสมบรณตำ ซงการใชลกษณะของพลวตใน


124

ออกซเจนดงกลาว ยงเปนประโยชนในการวเคราะหสถานภาพของระบบนเวศ หรอใชเพอประเมน ผลกระทบในระบบนเวศจากปญหามลภาวะทางนำตาง ๆ ไดอกดวย (Auer and Effler, 1989)

ในระบบแมนำลำธารทมนำคอนขางใส ผผลตออกซเจนชนดหลกในแหลงนำ มกเปนพวก พรรณไมนำหรอสาหรายทยดเกาะกบผววตถบรเวณพนทองนำ ยกตวอยางเชน ในแมนำเพชรบร ซงมลกษณะคณภาพนำทคอนขางด พนทมกเปดโลง นำคอนขางใส และมอตราการไหลเฉลยมากกวา 20 เซนตเมตรตอวนาท ในพนทแมนำน พบวาระดบของออกซเจนละลายนำมการแปรผนในรอบวนเนองจากอทธพลของกระบวนการสงเคราะหดวยแสง ทเกดอยางมประสทธภาพในเวลากลางวน พรรณไมนำหลกจำพวก สนตะวา และสาหรายหางกระรอก มบทบาทในการใหออกซเจนเขาสระบบแมนำไดสงสดถงประมาณ 40 % ของแหลงทมาโดยรวม (Sangmek and Meksumpun, 2014)

อยางไรกตาม เนองจากแมนำเพชรบรถกควบคมอตราการไหล โดยระบบชลประทานเพอการเกษตร นอกจากน ในบางชวงเวลาทเกดปญหานำทวมหลากในพนทรบนำตอนบน ยงมการผนนำเขามาในปรมาณมาก ขณะทบางชวงของลำนำทผานเขตเมอง ยงไดรบนำทงทปลอยลงมาจากชมชน ลกษณะของออกซเจนละลายนำจงมทศทางทไมแนนอน ซงจะทำใหประชาคมของสงมชวตทอาศยอยในระบบนเวศทางนำขาดเสถยรภาพ อาจเกดการเปลยนกลม หรอเกดการทดแทนทไดตลอดเวลา ซงในภาพรวมแลวพบวา การตดสนใจใช “ดชนชวด” ไมวาจะเปนดชนทางกายภาพ ทางเคม หรอทางชวภาพใด ๆ เขามาเพอการประเมนสถานการณมลภาวะ หรอการเปลยนแปลงสถานภาพความ อดมสมบรณในพนทจงทำไดคอนขางยาก ตางกบพนทแมนำลำธารทมลกษณะของการไหลไปตามระบบของธรรมชาต ทคอยเปนคอยไปและคอนขางสมำเสมอกวา

เมอประมวลความรในภาพรวมแลว พบวาระดบของออกซเจนละลายนำในระบบนเวศแหลงนำไหล โดยเฉพาะในพนทแมนำ มกจะไมเปน “ปจจยจำกด” มเพยงบางบรเวณเทานน ทออกซเจนอาจมบทบาททเพมมากขน (อาท ในบรเวณใกลพนทองนำทอยถดจากชนดนทมสารอนทรยสง ในพนทแองแนวชายตลงทอตราการไหลของนำตำมาก หรอในบรเวณทนำมอณหภมสงขน) ทงน อทธพลดงกลาว มกจะสมพนธกบปจจยทางกายภาพและชวภาพในระบบนเวศของแหลงนำ ซงเกยวของกบลกษณะการไหลและการหมนเวยนของมวลนำ และอณหภมของนำทเปลยนไป

ในสภาวะปจจบน เราพบการใชประโยชนจากแมนำ โดยเฉพาะในสวนปลายนำ ทเพมมากขน มกพบการปลอยนำเสยทมสารอนทรยปนเปอนสง โดยเฉพาะนำทงจากบานเรอน โรงงานอตสาหกรรม รวมทงจากการทำปศสตว และกจกรรมทางการเกษตรตาง ๆ ซงนบเปนสาเหตสำคญ ททำใหปรมาณของออกซเจนละลายนำในพนทแมนำไดรบผลกระทบในทางลบไดอยางชดเจน


125

3.3.5.2) ออกซเจนละลายนำและบทบาทตอสงมชวตในพนทแมนำ

ออกซเจนละลายนำ นบเปนปจจยทมความโดดเดนและมความสำคญตอความเปนอยตลอดจนพฤตกรรมและความอยรอดของสงมชวตทกชนดทอาศยอยในนำ เมอพจารณาในกลมของสตวนำจำพวกปลาทอาศยอยในแหลงนำไหลพบวา ออกซเจนละลายนำมบทบาทตอความเรวในการวายนำของปลา โดยเฉพาะในกลมปลา Salmon (Hynes, 1970) สวนปลาในครอบครว Cyprinidae (อาท ปลาสรอย ปลาตะเพยน ปลากะมง) จะมความสามารถในการอาศยอยในพนทแมนำทมระดบของออกซเจนละลายนำเฉลยตำกวาในพนทแมนำทปลา Trout ชอบอาศยอย (อาท ผลการศกษาในพนทลมนำบางปะกง; อภชาตและอภรด, 2551)

ดงนน ปญหาของการลดตำลงของออกซเจนละลายนำ จงมความแตกตางกนไป ขนกบชนดของปลาในแตละบรเวณทสนใจ อยางไรกตาม ในพนทแมนำทมปรมาณออกซเจนทคอนขางตำ หากแตยงมอตราการไหล หรอมการถายเทของนำอยอยางตอเนอง พบวาปญหาทเกดผลกระทบ ตอความเปนอยของปลากจะบรรเทาลงไปได (Hawkes, 1975)

ดวยขอมลความรดงกลาว การพจารณาระดบของออกซเจนละลายนำเพยงปจจยเดยว อาจทำใหการวเคราะหสถานการณของแหลงนำหรอการประเมนผลกระทบท จะเกดกบประชาคมสงมชวตยงขาดความรดกม ซงในระบบนเวศแมนำ ปจจยดานความเรวของนำ (หรอปรมาณการไหล) นบเปนปจจยพนฐานทควรนำมาพจารณารวมดวย ปรากฏการณทความเรวของนำ สามารถผนแปรตามลกษณะทางภมสณฐานวทยาของลำนำ (อาท การพบนำหมนวนหรอแทบหยดนงในบรเวณขอบฝงหรอแองตกตะกอนดานขางตลง) และตามความลกของนำ (โดยเฉพาะในพนททมสงกดขวางหลายประเภท) นบเปนเรองทควรใหความสำคญ และนำมาพจารณาประกอบเพอการตดสนใจทรดกมตอไป

3.3.6) แรธาตอาหารในระบบนเวศแมนำ

ในแหลงนำ พบสารละลายอยมากมายทถกพดพาใหเคลอนยายไปตามลกษณะการไหล ของนำ พรอม ๆ กบการเกดกระบวนการทเปลยนรปราง เกดปฏกรยาทางชวเคม หรอมการถกใชไปหรอเตมเพมเขามา ในระบบนเวศของแหลงนำไหลอยางตลอดเวลา การเกดสารละลายตาง ๆ ภายในระบบนเวศแมนำ ไดรบอทธพลจากทงการพดพาลงมา (Runoff) จากแผนดนโดยรอบ การรบนำ หรอมวลสาร ทมาพรอมกบการตกลงมาของหยาดนำฟา (Precipitation) การไหลเขามาจากแหลงนำใตดน (Ground waters) ตลอดจนการรบนำทงทมาจากการใชประโยชนโดยชมชน (Domestic discharges) รวมทง กจกรรมทางการเกษตรและอตสาหกรรมตาง ๆ (Agricultural and industrial


126

discharges) สารละลายในนำ ทนบวามความเกยวของกบความเปนอยและการเปลยนแปลง ของประชากรของสงมชวตทางนำ โดยเฉพาะการมบทบาทโดยตรงตอระบบการผลตขนตน (โดยผผลตขนตนตาง ๆ อาท สาหราย พรรณไมนำ และแพลงกตอนพชในนำ) ซงทำใหเกดความ อดมสมบรณของทรพยากรทางนำ ทมนษยเราจะนำไปใชประโยชนไดตอไปนน เปนสารละลายในนำทเรานยมเรยกกนวา เปน “สารอาหารพช” หรอ “แรธาตอาหาร” (Nutrients) นนเอง

3.3.6.1) แรธาตอาหารทสำคญในระบบนเวศแมนำ

แรธาตอาหาร มบทบาททางนเวศอทกวทยาทสำคญ ทงในสวนของมวลนำและในบรเวณพนทองนำ แรธาตอาหารสำคญ และนบเปนแรธาตอาหารหลก ทเกยวของโดยตรงกบกระบวนการทางชวเคมและการผลตทรพยากรมชวตในระบบนเวศแมนำ ประกอบดวยแรธาตอาหารทอยในกลมของคารบอน ไนโตรเจน ฟอสฟอรส และซลคอน ซงนบเปนแรธาตอาหารหลก (Macronutrients) ทผผลตขนตนจำเปนตองใชในการเจรญเตบโต อยางไรกตาม เนองจากแรธาตอาหารในกลมของ ธาตคารบอนในแหลงนำ (อาท ในรปของสารละลาย Bicarbonate) ทผผลตขนตนนำไปใชในกระบวนการสงเคราะหดวยแสงนนมอยในปรมาณมาก และเพยงพอตอกระบวนการผลต เราจงมก ไมนยมกลาวถงหรอใหการศกษาตดตามมากนก และใหความสนใจไปยงแรธาตอาหารสามชนดหลง ซงพบอยในปรมาณทนอยกวา โดยในบางกรณ มปรมาณนอยมาก จนกลายเปน “ปจจยจำกด” (Limiting factor) ในการเจรญเตบโต หรอการเพมจำนวนของผผลตขนตนในแหลงนำได

ฟอสฟอรส

ฟอสฟอรส นบเปนแรธาตอาหารหลกทมกพบวาเปน ปจจยจำกด ในกระบวนการผลต ของพช หรอผผลตขนตนอน ๆ ในแหลงนำ ฟอสฟอรสอนนทรยทละลายนำ (Dissolved inorganic phosphorus; DIP) จดเปนฟอสฟอรสในรปทผผลตขนตน ดงเขาไปใชในเซลล และเปลยนรปหรอนำไปสรางสารอนทรยฟอสฟอรสขนมา (Particulate organic phosphorus; POP) สารอนทรยเหลาน อาจถกปลดปลอยออกจากเซลลในรปของสารละลายฟอสฟอรส ทงรปทเปน สารอนทรย (Dissolved organic phosphorus; DOP) หรอในรปทเปน สารอนนทรย (Dissolved inorganic phosphorus, DIP) ซ งในภาพรวม เมอ เซลลของผผลตขนตนตายลงหรอเนาเป อยไป จะมกระบวนการยอยสลายเกดขน สารอนทรยเหลานน กจะถกจลนทรยเปลยนรปไป เปนฟอสฟอรส อนนทรยทละลายนำดงเดม ซงนบเปนวฎจกรทเกดหมนเวยนไปไดเรอย ๆ


127

นอกจากกระบวนการเปลยนแปลงของฟอสฟอรส ทเกดโดยกจกรรมทางชวภาพของสงมชวตแลว ในระบบแมนำยงมกระบวนการทางกายภาพ และทางเคม ททำใหฟอสฟอรสในนำ มการเปลยนรปแบบไป (อาท กระบวนการดดซบเอา DIP โดยอนภาคของโคลนละเอยด หรอโดยสารอนทรยทมประจ ซงเกดในสภาวะทมความเขมขนของ DIP สง) นอกจากน ในสภาวะไรออกซเจน ณ บรเวณพนทองนำ สารละลายฟอสฟอรสสามารถทำปฏก รยากบออกไซดของโลหะบางชนด และเกดเปนตะกอนอนนทรยสะสมอยในพนทองนำได สวนการละลายออกมาใหมอกครงของแรธาตอาหารในรปฟอสฟอรส ยงพบไดเสมอโดยเฉพาะในบรเวณแองนำทมการสะสมของอนทรยสาร อยมาก ทงน เราสามารถพบการเปลยนแปลงความเขมขนของสารละลายฟอสฟอรส ไดตามการเปลยนแปลงระดบการสะสมของอนทรยสารทเกดขนในแตละฤดกาลได

ฟอสฟอรสในแหลงนำ มอยดวยกนหลายรปซงสามารถจำแนกไดเบองตน โดยวธการกรองผานกระดาษกรอง 0.45 µm รปของฟอสฟอรสทละลายนำ (Orthophosphate) ซงสามารถวดโดยเทคนค Acid Molybdate method (APHA, 1985) จดเปนรปของฟอสฟอรสทสามารถนำไปใช โดยแพลงกตอนพช หรอผผลตขนตนตาง ๆ ทมในแหลงนำ ฟอสฟอรสในนำทไดจากการกรอง อาจเจอปนดวยอนภาคของฟอสฟอรสขนาดเลกมากทแขวนลอยอยในนำ ทงน ถกเรยกรวมวา Soluble reactive phosphorus (SRP) ซงมความหมายเทยบเทากบ ปรมาณฟอสฟอรสอนนทรย ท ละลายนำ (Dissolved inorganic phosphorus; DIP) ส วนปรมาณ ฟอสฟอรสรวม (Total phosphorus; TP) จะหาจากการยอยฟอสฟอรสในนำทไมไดกรอง โดยการใชสาร Persulphate (หรอสารกดกรอนทรนแรงอน ๆ) ซงหากเรานำนำทกรองแลว มาทำการยอย TP เมอหกลบคา SRP ออกไปแลว กจะเปนปรมาณสารละลายฟอสฟอรสอนทรย (Dissolved organic phosphorus; DOP) ทมในนำทกรองมานน และหากจะประเมนปรมาณของฟอสฟอรสทเปนของแขงแขวนลอยรวม (Total particulate phosphorus; TPP) กสามารถประเมนไดจาก ผลตางระหวางคา TP และผลรวมของ DIP + DOP นนเอง

โดยทวไป เรามกนยมวดคา TP และ SRP ซงผลตางของระดบดงกลาว อาจใชแทนคา TPP ได (เนองจาก DOP ในนำมอยในปรมาณทนอยมาก) คา TP ทปลอยจากระบบนำทงตาง ๆ มกมคาสงถง ประมาณ 5 มลลกรมตอลตร (ซงสวนใหญอยในรปของ SRP ซงมบทบาทตอปรมาณความ ชกชมของสาหรายในแหลงนำ) อยางไรกตาม ในพนททมระดบของแรธาตอาหารนอย (Oligotrophic waters) ระดบของ TP มกมคาทตำกวา (ในระดบไมโครกรมตอลตร) ซงอาจจำเปนตองวเคราะหอยางละเอยดตอไป

ในแหลงนำธรรมชาตบรเวณทคอนขางลก ผผลตขนตนในรปของแพลงกตอนพช จะเปนผใช SRP ทสำคญ ขณะทในพนทตน และแสงสองถง กลมของพรรณไมนำ หรอสาหรายชนดตางๆ


128

จะเปนกลมหลกในการใช SRP ทมในมวลนำ และเจรญเตบโตขนเปนอาหารสผบรโภคในขนตาง ๆ จนกระทงเกดการตายลง และยอยสลายโดยแบคทเรย สารอนทรยฟอสฟอรสในสงมชวตตาง ๆ กจะถกเปลยนกลบมาใหอยในรปสารอนนทรยฟอสฟอรส (DIP) อกครง การดดซบ และการตกตะกอนสบรเวณพนทองนำ นบเปนอกกระบวนการหนง ททำใหฟอสฟอรสหายออกไปจากระบบมวลนำ อยางไรกตาม ในสภาวะทออกซเจนตำมาก และอณหภมสงขน หรอ คา pH สงขน เรามกพบ การละลายของฟอสฟอรส ออกมาจากพนดนไดมากขน (Golterman, 2001; Jensen et al., 1992)

ซลคอน

ซลคอน จดเปนธาตทมความสำคญตอแพลงกตอนพชในกลมของไดอะตอม ซงนบวามความสำคญในระบบนเวศแหลงนำไหล เนองจากไดอะตอม มบทบาทในกระบวนการผลตในพนท ลำธาร หรอในลำนำทมขนาดคอนขางเลก ซลคอน เปนแรธาตทมวฏจกรทคอนขางเรยบงาย และ ไมซบซอนเทาฟอสฟอรส โดยมแหลงทมาสำคญ จากการละลายของหนแร ซงออกมาในรปของ Silicic acid รวมทง มาจากการปลอยนำทงจากชมชน และการอตสาหกรรม สารละลายซลคอน สามารถถกดดซบเขาไปใชโดยไดอะตอม เพอการสรางสวนของผนงเซลล ทเปนโครงสรางแขง (ซงเรยกวา Frustule) โดยจากโครงสรางน ซลคอนสามารถละลายกลบออกมาใหม โดยกระบวนการทางเคม รวมทง จากการยอยสลาย หรอการเปลยนรปโดยเอนไซมของแบคทเรยในแหลงนำ

ไนโตรเจน

ไนโตรเจน เปนแรธาตทมวฏจกรคอนขางซบซอน ทงน เนองจากการมรปแบบทางเคม ทหลากหลาย และมความเกยวของในกระบวนการทางชวเคมของแบคทเรยหลายกลม สารละลายอนทรยไนโตรเจนท เปนกลมหลก ซ งพบไดมาก ไดแก ยเรย กรดยรค และกรดอะมโน สวนสารละลายอนนทรยไนโตรเจน ประกอบดวยรปของ แอมโมเนยม ไนเตรท และไนไตรท นอกจากน เรายงสามารถพบไนโตรเจนทอยในรปของ กาซ N2 หรอ กาซ N2O อกดวย

สารประกอบไนโตรเจนในรปแบบตาง ๆ เหลาน มแหลงทมาทหลากหลายเชนกน มทงจากบรรยากาศ (ซงเกดการแพรลงมาสแหลงนำ) จากการกดเซาะพดพาของนำทไหลผานแผนดน นำทงจากบานเรอน ทอยอาศย และนำทงจากกจกรรมการเกษตร (โดยเฉพาะการใชปยในการปลกพชบรเวณโดยรอบแหลงนำ) นอกจากน ในพนทอตสาหกรรมทหนาแนน ยงอาจสามารถพบการละลายของธาตไนโตรเจนลงมาพรอมกบนำฝน ททำใหนำฝนมสภาวะเปนกรดออน และจดเปนปญหามลภาวะทพบไดมากขนในปจจบน


129

ภายใตความซบซอนของกระบวนการตาง ๆ ททำใหสารประกอบของไนโตรเจนเปลยนรปแบบนน เราจำเปนทจะตองแยกใหชดเจนระหวางการดงเขาไปใชเพอการ “สรางเปนโครงสรางทางอนทรยสาร” หรอการดงเขาไปใชเนองจาก “ตองการพลงงาน” เพอใชในปฏกรยาทจำเปนตาง ๆ สำหรบการดำรงชวต ในสถานการณทตางกนน กระบวนการ “Nitrogen fixation” หรอ “Nitrogen assimilation” จดเปนการดงเอาไนโตรเจนเขาไปในเซลล เพอการสรางเปนโครงสรางทางอนทรยสารภายในเซลล ขณะทกระบวนการ “Nitrification” หรอ “Denitrification” เปนกระบวนการทแบคทเรยทำ เพอให ไดมาซงพลงงาน โดยการดงเอาใชแอมโมเนย หรอไนเตรท ไปใชในการ ทำปฏกรยาตามลำดบ (Day et al., 1989)

เมอพจารณาถงการดดซบเอาไนโตรเจน เพอนำไปสรางเปนโครงสรางทางอนทรยสารนน สงมชวตกลมทเราเรยกวาผ ผลตขนตน (Primary producers) ซงเปนพวกทสรางอาหารเองได (Autotrophs) (อาท แพลงกตอนพช แบคทเรย และราบางชนด) จะใช DIN ในรปของ แอมโมเนยมไดงายกวาในรปของ ไนไตรทหรอไนเตรท (ทงนเนองจากขนาดของโมเลกลทเลกกวา) ดงนน การปรากฏของแอมโมเนยมในแหลงนำ จงมความสำคญ และมกไดรบความสนใจศกษาตดตามถงการเปลยนแปลง และผลกระทบทอาจจะเกดขนตอประชาคมของผผลตขนตน ตลอดจนการสงตอใน หวงโซอาหารทางนำในลำดบขนทสงขนไป

สำหรบ Nitrogen fixation ซงเกดจากการทแบคทเรยหรอสาหรายสเขยวแกมนำเงน บางชนด สามารถตรงกาซไนโตรเจน และเปลยนรปเปนแอมโมเนยมเพอนำเขาไปสรางโครงสราง ของเซลลนน เรามกจะพบในสภาวะทแหลงนำม DIN อยจำกด สวนปฏก รยา Nitrification – Denitrification มกทำให DIN หายออกไปจากระบบแหลงนำ โดยออกไปในรปของกาซไนโตรเจน ซงเปนปฏกรยาทแบคทเรยกลม Nitrobacter sp. (Nitrifying bacteria) เปลยนรปแอมโมเนยม ใหเปนไนเตรท ภายใตสภาวะทมออกซเจน ขณะทแบคทเรยกลม Nitrosomonas sp. (Denitrifying bacteria) ใชไนเตรท เปนตวรบอเลกตรอนในปฏกรยาการยอยสลายสารอนทรย ภายใตสภาวะทไมมออกซเจน และเกดกาซไนโตรเจน หลดออกนอกระบบแหลงนำในบรเวณนนไปได

ในแหลงนำท พนทองนำเปนกรวดหรอทราย ซงมการถายเทออกซเจนกบมวลนำไดด สภาวะ Denitrification แทบจะไมเกดขนเลย ในขณะทพนทองนำบางบรเวณ ทมสารอนทรยสะสมอยมาก มลกษณะเนอดนเปนโคลนละเอยดทมรพรนนอย มการแพรผานของออกซเจนจากมวลนำ ลงไปไดนอย ในพนทดนบรเวณทลกลงไปนน เรามกพบวากระบวนการ Denitrification มบทบาท ทสำคญ และสงผลใหเกดการสะสมของแอมโมเนยมในพนทองนำไดมาก ซงทงน อาจสงผลกระทบตอความเปนอยของประชาคมสงมชวต หรอทำใหเกดการทดแทนทของสงมชวตททนทานขนมาแทน


130

ไนโตรเจนรปทวไป ทพบมากทสดในโลกของเรา คอ ไนโตรเจนในรปของกาซ N2 ซงมอยในบรรยากาศประมาณ 78 % ถงแม กาซ N2 จะมการละลายในนำไดนอยกวาออกซเจน แตเนองจาก การมปรมาณมากในอากาศ จงละลายลงมาไดเรอย ๆ และมปรมาณเทา ๆ กบออกซเจนทละลายลงมาในแหลงนำ อยางไรกตาม เนองจากกาซ N2 มพนธะทางเคมทแขงแรง จงเปนการยากทจะนำไปใชโดยสงมชวต ซงมกจะมาใชสารประกอบของไนโตรเจนในรป แอมโมเนยม (NH4

+) หรอ ไนเตรท (NO3

-) ไดมากกวา NH4

+ จะอยในรปทมประจเชนน ในสภาพนำทเปนกลาง หรอเปนกรด แตเมอนำอยในสภาวะทเปนดาง จะมการเปลยนรปไปเปนกาซแอมโมเนย (NH3) ซงสามารถเคลอนยายถายเท ในระหวางนำและชนบรรยากาศดานบนได สวน ไนไตรท (NO2

-) มกพบในนำในปรมาณทไมมาก แตจะเพมปรมาณขน ในพนททรบนำทงทเนาเสยตาง ๆ (โดย NO2

- จดเปนรปของไนโตรเจนทมความเปนพษตอสงมชวตทางนำ) ซงหากเราพจารณาถงรปของไนโตรเจนละลายนำ ทผผลตขนตนสามารถนำไปใชได นน เราจะหมายถงผลรวมของ NO3

- NO2- และ NH4

+ ซ งจดเปน “สารละลายไนโตรเจนอนนทรย” หรอ “Dissolved inorganic nitrogen; DIN” ทนบวามความสำคญตอการควบคมระดบความอดมสมบรณของแหลงนำ (ทงน ปรมาณ DIN จะไมรวมสวนของ N2 ทละลายอยในนำ เนองจากเปนรปทสงมชวตนำไปใชไดนอย) สำหรบสารอนทรยไนโตรเจน กมอยหลายรปเชนกน อาท กรดอะมโน กรดนวคลอค โปรตน และยเรย ซงทงน ยเรย นบวามความเชอมโยงกบระบบการหมนเวยนของไนโตรเจนไดชดเจนมากกวารปอน เนองจากมการปนมาในสงขบถาย จากรางกายของสงมชวต

การหมนเวยนของไนโตรเจนในแหลงนำ มรปแบบและทศทางไปตามองคประกอบ ของสงมชวตทเปนผบรโภคและผผลตภายในแหลงนำ สตวตาง ๆ ทเปนผบรโภค จะมเอนไซมทใชยอยโปรตน รวมทงกรดอะมโน หรอไนโตรเจนอนทรยอน ๆ ขณะทผผลตขนตน ทใชสารอนนทรยไนโตรเจน จะสามารถใชไนโตรเจนทละลายนำ ไมวาจะเปน NO3

- NO2- และ NH4

+ อยางไรกตามเนองจากรป NO3

- เปนรปทผผลตขนตนจำเปนตองใชในการสงเคราะหสารตางๆ จงจะมเอนไซม “Nitrate reductase” และ “Nitrite reductase” มาเปลยนรปของ NO3

- และ NO2- ตามลำดบ

ในการน จำเปนตองใชพลงงาน ทมาจากอเลคตรอน ของ NADH, NADPH หรอ ferridoxin โดยในการทำงานของเอนไซม Nitrate reductase นน จำเปนตองมแรธาต Molybdenum เพอใหเอนไซมทำงานไดอยางมประสทธภาพ (ธาต Molybdenum จงนบวามความสำคญ หากขาดไปจะทำใหผผลตขนตนไมสามารถดงเอา NO3

- มาใชได) เมอผผลตขนตนดงเอา NO3- เขาไปไดแลว กจะเกด

การสงเคราะหสารอนทรยไนโตรเจน ในลำดบตอไป


131

อนง ในแหลงนำ ทมแบคทเรย (Chemoautotrophic bacteria) ทสามารถสงเคราะหสารอนทรย โดยใชพลงงานจากกระบวนการ Oxidation ของแอมโมเนยม และไนไตรท (ปฏกรยา “Ammonium oxidation” และ “Nitrite oxidation” โดยแบคทเรย อาท Nitrosomonas และ Nitrobacter ตามลำดบ) ไนโตรเจนเหลานน กจะเกดการเปลยนแปลงรปไป และทำใหไดพลงงานเพอใชในกระบวนการตรงเอาคารบอน เขาไปสรางสารอนทรยในเซลลตอไปได

กระบวนการไนตรฟเคชน (Nitrification) เปนกระบวนการท NH4+ ถกเปลยนรปไปเปน

NO2- และมการเปลยนแปลงขนตอไป จนสดทายได NO3

- เปนกระบวนการทเกดขนในสภาวะทมออกซเจน โดยแบคทเรยกลมหลก คอ Nitrosomonas และ Nitrobacter และใหพลงงานออกมาจากปฏกรยาดงสมการ :

2NH4+ + 3O2 ----> 2NO2

- + 2H2O + 2H+ + พลงงาน

2NO2- + O2 ----> 2NO3

- + พลงงาน

สวนกระบวนการ ดไนตรฟเคชน (Denitrification) เปนกระบวนการท เกดขนภายในสภาวะทแทบไมม หรอไมมออกซ เจนเลย โดยแบคท เรย อาท Thiobacillus denitrificans ซงนบเปนกระบวนการทเปนการ “สงเคราะหเคม” และเกดปฏกรยาดงสมการ :

5S2- + 6NO3- + 2H2O ----> 5SO4

2- + 3N2 + 4H+ + พลงงาน

สำหรบแบคทเรยทมลกษณะการดำรงชวตโดยการใชสารอนทรยเปนอาหาร อาท Micrococcus, Serratia, Pseudomonas และ Achromobacter แบคทเรยเหลาน กสามารถใช NO3

- และทำให NO3- ลดลงในสภาวะทมออกซเจนนอยมาก ภายใตในกระบวนการ Denitrification

ไดเชนกน ซงแบคทเรยจะใช NO3- และเปลยนรปเปน NO2

- และสดทาย จะเกดปฏกรยาตอจนได รปของกาซไนโตรเจน (NO2 หรอ N2O) ซงมผลทำใหแรธาตไนโตรเจน เกดการลดปรมาณออกจากแหลงนำ โดยออกไปในรปของกาซตาง ๆ ทงน มกเกดในสภาวะทแหลงนำมอนทรยสารสง และออกซเจนในนำมระดบลดลง จนสามารถเกดกระบวนการดงกลาวไดอยางสมบรณ

สำหรบ กระบวนการตรงไนโตรเจน (Nitrogen fixation) เกดในลกษณะตรงกนขาม คอเปนการ “ใชพลงงาน” ในสภาวะทมออกซเจน เกดโดยกลมของแบคทเรย อาท Azotobacter และ Clostridium นอกจากน ยงเกดโดยสาหรายส เขยวแกมนำเงน อาท Nostoc, Anabaena, Anabaenopsis, Gleotrichia และ Aphanizomenon ซงมกพบในแหลงนำทมแรธาตอาหารสงในชวงฤดรอน มรายงานวากระบวนการตรงไนโตรเจนน สามารถนำเอาไนโตรเจนลงสแหลงนำได


132

สงสดถง 43 % ในพนททะเลสาบของแคลฟอรเนย (Horne and Goldman, 1972) นอกจากน Anabaena มอตราการตรงไนโตรเจนตอวน ไดสงสดทระดบประมาณ 70 ไมโครกรมตอลตร ซงนบเปนอตราทสงกวาระดบไนโตรเจนอนนทรยทเกดขนใหมภายในระบบอยหลายเทา (Welch and Jacoby, 2004)

ในภาพรวมเราพบวา สารอาหารพชในรปของไนโตรเจน ถงแมวาจะมความซบซอนแตสามารถอยในมวลนำไ ดนานกวาสารในรปของฟอสฟอรส (ทงน เนองจากฟอสฟอรสมแหลงทมา ทจำกดกวา และยงถกดดซบโดยดนพนทองนำไดงาย) ไนโตรเจน จงมกพบในปรมาณทมากกวาฟอสฟอรส และมกไมเปนปจจยทจำกดในการเพมกำลงผลตขนตนของแหลงนำ อยางไรกตาม ไนโตรเจนในแหลงนำ อาจมโอกาสหายออกไปนอกระบบนเวศแหลงนำ โดยกระบวนการ Denitrification ไดมาก ซ งมกเกดในแหลงนำทมความอดมสมบรณ สง หรอมการสะสมของสารอนทรยอยในปรมาณมาก

ซลเฟอร

สำหรบวฎจกรของซลเฟอรในแหลงนำ ไดรบความสนใจเนองจากการเพมขนของปญหามลภาวะทางนำ มากกวาประเดนการจำกดของสารประกอบซลเฟอร ตอกระบวนการผลตในแหลงนำ โดยทวไป แหลงนำมสารละลายซลเฟต (SO4

2-) อยในระดบทมาก เพยงพอตอความตองการในการเจรญเตบโตของแพลงกตอนพช หรอสาหรายชนดตาง ๆ ในนำ

อยางไรกตาม ในแหลงนำทไดรบการปลอยนำทง ทมสารอนทรยปนเปอนมาสง ทำใหเกดปญหาการลดตำลงของออกซเจนในนำ เนองจากการถกนำไปใชในกระบวนการยอยสลายอยางมาก แหลงนำนน ๆ จะเรม เขาส สภาวะการขาดออกซเจน และ SO4

2- กจะถกนำไปใช เพอเปนตวรบอเลคตรอน ในกระบวนการยอยสลายสารอนทรยเหลานนแทน ในกระบวนการดงกลาวจะเกดผลผลตของกาซ H2S (กาซไขเนา) จากกระบวนการยอยสลายแบบไมใชออกซเจนนน (ถาในแหลงนำนนม NO3

- ทมากเพยงพอ แบคทเรยจำพวกทใช NO3- จะทำงานและปญหาการเกดกลนกาซไขเนา

จะบรรเทาลง) H2S นบเปนสารประกอบทมความเปนพษตอสตวนำ กอใหเกดอนตราย และมผลกระทบ

ตอความเปนอยของปลาในแหลงนำ การเกด H2S โดยเฉพาะจากชนดนในพนทแมนำบางบรเวณ จงเปนปญหาตอประชากรปลา และสงมชวตบรเวณพนทองนำอยางหลากหลาย H2S ทเกดขนสามารถทำปฏกรยากบธาตเหลก และอยในรปของ FeS (ferrous sulphide) ในดนนน สามารถถกออกซไดซกลบออกมา อยในรปของ H2SO4 โดยแบคทเรยชนด Thiobacillus ferroxidans ซงอาจทำใหสภาวะแวดลอมบรเวณนนมความเปนกรดทสงขนได


133

SO42- ในแหลงนำมแหลงทมาทงจากบรรยากาศ และจากการเผาไหมของเชอเพลง

นอกจากน ยงเกดจากกระบวนการกดเซาะจากผนแผนดนลงมา กระบวนการเปลยนรปของ SO42-

เปน H2S ทไดกลาวมาขางตน สามารถเกดไดภายในนำ ทแทรกตวอยระหวางเมดดนทคอนขางแนนและมออกซเจนจำกด นบเปนกระบวนการทไมจำเปนตองเกดในดนระดบลกมากเสมอไป

ความเขมขนของสารอาหารและสถานการณสงแวดลอมทางนำ

เปนเรองสำคญท เราควรตระหนกวา ระดบความเขมขนของสารอาหารชนดทสำคญดงกลาวทปรากฏในระบบแมนำ ไมไดเปนเพยงปจจยเดยวทสงบทบาทตอความเปนอยของประชาคมสงมชวต รวมทงการผลตทรพยากรทางนำโดยรวม อยางไรกตาม มหลายการศกษาทผานมาแสดง ใหเหนทศทางความสมพนธในความเขมขนของสารอาหารกบสภาพความชกชมของแพลงกตอนพช รวมทงผลผลตขนตน และขนทสอง ในแหลงนำนงประเภททะเลสาบ (Wetzel, 1983) จากลกษณะความสมพนธทพบดงกลาว บทบาทของสารอาหารตอระบบนเวศแมนำนาจะมอยระดบหนงดวย

ดวยการทในระบบนเวศแมนำมปจจยทหลากหลาย และมความผนแปรสง โดยเฉพาะในพนทแมนำขนาดเลก หรอบรเวณทมลกษณะเปนลำธาร การพจารณาบทบาทความสมพนธ หรอประเมนสถานภาพในเชงการผลตทเกยวของกบสารอาหาร จงจำเปนตองจำแนกแมนำตามลกษณะทางภมสณฐานวทยาในเบองตนออกมากอน นอกจากน ยงควรพจารณาตาม “สถานการณ” หรอ “ผลกระทบจากการใชประโยชน” และ “กระบวนการทางชวเคม” ท มการผนแปรตามเวลา หรอฤดกาล ซงนบวามความจำเปนและสามารถนำมาประกอบการวเคราะหเพอสรางความร ความเขาใจอยางชดเจน ในอทธพลของสารอาหารทมในสภาวะความแตกตางของแตละบรเวณ

สารอาหารและบทบาทความสำคญในพนทแมนำขนาดใหญ

แมนำทมขนาดใหญโดยทวไป มกเปนบรเวณสวนปลายของระบบลมนำตาง ๆ ซงมวลนำเกดจากการรวมตวของลำนำสาขาทหลากหลาย และมลกษณะการใชประโยชนทเกดจากชมชนโดยรอบอยางหนาแนน ทงการตงถนฐาน การทำเกษตรกรรม และอตสาหกรรม นอกจากน ยงมกมการควบคมปรมาณและทศทางการไหลของนำดวยระบบเขอนทดนำเพอการชลประทานหรอเพอวตถประสงคอน ๆ อาท การปองกนนำทวม หรอการผลตกระแสไฟฟา

ดวยลกษณะของความกวางใหญของแตละระบบลมนำ ลกษณะทางภมอากาศ ธรณวทยา และอทกวทยาของแตละพนทจะมความแตกตางกนไปมาก นอกจากน ดวยลกษณะทางภมสณฐานวทยาทแตกตางกนไป ลกษณะการเขามาอาศยของชมชน หรอการใชประโยชนในพนท จงมกมความแตกตางกน (ยกตวอยางเชนแมนำทมลกษณะเปนพนทราบตำ จะเหมาะในการทำเปนพนทนา


134

ขณะทบางแมนำอยในพนทลาดชนสง ในเขตภเขาและปาไม อาจจดอยในเขตพนทอนรกษหรอใชเปนสวนหนงของการจดสรางเขอนเพอการกกเกบนำ) การพจารณาในดานระดบของสารอาหารและลกษณะการเปลยนแปลงตามเวลา (หรอตามฤดกาลการใชประโยชน) จงควรพจารณาแยกกนแตละแหงไป ไมควรนำมาเปรยบเทยบกน โดยเฉพาะในดาน “ความเขมขนของสารอาหาร” ทพบ เนองจากแตละพนท ยอมมความแตกตางกนไปและมระดบความเขมขนพนฐาน (Base-line concentration) ทจำเพาะสำหรบแตละพนทลมนำ

พนทลมนำทมนษยแทบจะไมมการเขาไปใชประโยชนเลยนน หากวเคราะหตดตามดานความเขมขนของสารอาหาร อาจจะพบระดบทเรยกวาเปน “ระดบธรรมชาต” (Natural level) ซงมกจะมคาใกลเคยงกบความเขมขนทพบในนำฝนทตกลงมาในพนท และนบเปนระดบทบรสทธมาก ปลอดจากสภาวะมลพษใด ๆ ในบรเวณดงกลาว อาจพบระดบของฟอสเฟตมคาเพยง 0.01 มลลกรมตอลตร และระดบ DIN (ผลรวมของแอมโมเนยม ไนไตรท และไนเตรท) มคาประมาณ 0.12 มลลกรมตอลตร โดยทไนเตรทเปนไนโตรเจนรปหลก สวนแอมโมเนยมและไนไตรทมระดบเพยงประมาณ 15 % และ 1 % ตามลำดบ

อยางไรกตาม พนทแหลงนำโดยสวนใหญ มการเขาถงโดยมนษยและไดรบการปรบเปลยนสภาพเพอการใชประโยชนในพนทโดยรอบอยางไมรจบ ผลการประมวลขอมลทมในงานศกษาวจยของตางประเทศพบวา ในเขตยโรปและอเมรกาเหนอมระดบความเขมขนของสารอาหารเหลาน ในระบบแมนำสงขนกวาระดบธรรมชาตเดมถง 10-15 เทา (Golterman, 1975; Sioli, 1984) ซงแตกตางกนไปตามพนท ประเภท และปรมาณการใชประโยชน

โดยทวไป ความเขมขนของสารอาหารจะสงขนในสวนปลายของลมนำแตละแหง เนองจากปรมาณการใชประโยชน และการทงนำเสยลงสแมนำเปนสำคญ โดยมกพบวากจกรรมทางการเกษตรทมการใชปย มกจะสงผลใหแหลงนำมการปนเปอนของ “ไนเตรท” ขณะทนำทงจากชมชนมกจะทำใหเกดการปนเปอนของ “ฟอสเฟต” ไดมากกวา (จารมาศและเชษฐพงษ , 2553) ในพนทแมนำขนาดใหญเหลาน ปจจยในการเปลยนแปลงทางฤดกาลท เกยวของกบลกษณะทางอทกวทยา (อาท ปรมาณการไหลของนำตลอดจนการปลอยนำจากชมชน) จดเปนตวแปรสำคญทมผลตอการเปลยนแปลงความเขมขนของแรธาตอาหารในแมนำ ซงในบางพนทพบวา เพยงแคการมปรมาณ การไหลทตำลงในชวงฤดแลง กสามารถสงผลใหแรธาตอาหารมความเขมขนทสงขน และสงไดมากทสด ณ ชวงเวลาทมปรมาณนำลดตำทสดนนเอง (Edwards and Brooker, 1975)


135

3.3.6.2) ความเขมขนและลกษณะการเคลอนตวของแรธาตอาหาร

เมอพจารณาในพนทลำธารและแมนำทมขนาดคอนขางเลกเรา จะพบวาความเขมขนของสารอนนทรยทงไนโตรเจนและฟอสฟอรสไดรบอทธพลจากการใชประโยชนในทดนโดยรอบ อยางชดเจน ทงน แทบไมพบวาลกษณะทางธรณวทยาจะมบทบาทตอความเขมขนแตอยางใด และพบอกวาพนททำกจกรรมทางการเกษตร โดยเฉพาะการปลกพชผล ซงมการใชปยนน มบทบาทชดเจนตอระดบของสารอนนทรยไนโตรเจน

อยางไรกตาม ในลำธารเขตปาไมทมโครงสรางทางธรณวทยาของแผนดนทจำเพาะ อาจสงผลใหระดบของฟอสเฟตมคาสงตามธรรมชาต ทง ๆ ทไมมการใชทดน หรอการปลอยนำเสยจากชมชนใด ในการศกษาสถานการณคณภาพนำของลำธารตนนำในอทยานแหงชาตแกงกระจาน การพบระดบของแอมโมเนยมไนโตรเจนทคอนขางสง ซงสงสดไดถงมากกวา 25 ไมโครโมลาร ไมถอวาเปนเรองผดปกต เนองจากโดยสวนใหญมวลนำในพนทเหลาน มแหลงทมาจากนำใตดน รวมทงม ลำหวยหรอแองนำขนาดเลก ทเตมไปดวยแรธาตอาหารทเกดจากการยอยสลายของใบไมกงไม และซากพชซากสตวททบถมลงมาอยตลอดเวลา (จารมาศและคณะ, 2552)

อนง ถงแมวาในบางขณะ หรอบางชวงของแมนำ จะพบระดบความเขมขนของแรธาตอาหารหลกในแมนำลำธารมคาสง ซงเมอเปรยบเทยบกบเกณฑของแหลงนำนงประเภททะเลสาบ จะพบวาอยในระดบทอาจมากพอทสามารถกระตนใหเกดปญหายโทรพเคชนไดแลวนน อยางไรกตาม เนองจากความจำเพาะของระบบนำไหล ซงมกระแสนำเคลอนตวหมนเวยนไปอยตลอดเวลา รวมทงยงมการเคลอนทอยางไมมทศทางและไหลลงไปตามลำดบความลาดชนของพนท ปญหายโทรพเคชนในลกษณะททำใหแพลงกตอนพชเกดการเพมจำนวน หรอการพบสาหรายเกดไดอยางหนาแนน ในพนทแมนำ จงเปนไปไดคอนขางยาก และถกควบคมดวยปจจยรวมอน ๆ ไดดวย

เมอเปรยบเทยบระหวาง สารละลายฟอสฟอรส และ สารละลายไนโตรเจน ในภาพรวมแลวเราพบวา สารละลายฟอสฟอรส นบเปน “ปจจยจำกด” (Limiting factor) ทมบทบาทตอการยบยงหรอการกระตนการเจรญเตบโตของสาหรายทพบในพนทแมนำลำธารไดมากกวา (Stockner and Shortreed, 1978; Peterson et al., 1983; Pringle and Bowers, 1984) น อ ก จ า ก น ย ง มการศกษาทพบวาสดสวนของ DIN : DIP ทพบในแมนำ มคณลกษณะทสามารถใชเพอประเมนสถานภาพความอดมสมบรณหรอกระบวนการผลตทเกยวของกบการเกดผผลตขนตนในแหลงนำไหลได (Hynes, 1968; Thongdonphum et al., 2011)


136

การเคลอนตวของแรธาตอาหารในระบบนเวศแมนำ

เมอพจารณาพนทแมนำหนง ๆ จะเหนวามวลนำมการเคลอนตวอยตลอดเวลา ทงในแนวราบ แนวดง หรอหมนวนเปนวง โดยมทศทางไลลำดบลงมา จากแมนำทางตอนตน มาสบรเวณปลายนำไปเรอย ๆ การแพรกระจายของแรธาตอาหารในแมนำ จงไมอยในลกษณะแคการหมนเวยน อยภายในพนท แตเปนการหมนเวยนทเกดพรอม ๆ กบการเคลอนตว แลวไหลลงมาตามเสนทาง ของลำนำ ซงในระหวางทาง มการเตมเขามาใหม มการเปลยนแปลงรป การถกดดซบ ถกนำไปใช ทงภายในมวลนำและทบรเวณผวหนาดน ขณะเดยวกน กมการหมนเวยนขนมาใหมจากพนทองนำ ซงเกดจากอทธพลของกระบวนการทางกายภาพ ทางเคม และทางชวภาพ ซงเปนผลจากกจกรรมของสงมชวตตาง ๆ ทมในระบบนเวศของแมนำ

Websters (1975) ไดอธบายลกษณะการเคลอนตวของสารละลายตาง ๆ ในแมนำ ซงเนนใหเหนวา สารเหลานนมลกษณะท “เคลอนตวแบบเปนเกลยว” (Spiral movement) ซงทำใหมระยะทางทยาวขน (ภาพท 3.8) และไกลกวาการวดระยะการเคลอนทของสารตามแนวระนาบ หรอตามเสนทางตรงของลำนำ

ภาพท 3.8 ลกษณะการเคลอนตวของสารในรปแบบ Spiral movement ซงเปนลกษณะสำคญภายในระบบนเวศแมนำ (ทมา: ปรบปรงจาก Newbold, 1996)


137

แรธาตอาหารทเคลอนในนำ จะถกดดซบโดยอนภาคสารแขวนลอย หรอนำไปใชโดยสงมชวตขนาดเลก (อาท แพลงกตอนพช แบคทเรย) ซงมการเคลอนตวตอไปพรอม ๆ กบมวลนำ ในลกษณะของการเคลอนแบบควงสวานตอไปเชนเดยวกน ทงน หากเราพจารณาภาพรวมของเสนทางในวฏจกรแรธาตอาหาร ซงประกอบดวยระยะทาง (Sw) ทโมเลกลของแรธาตอาหารหนง ๆ ซงอยในรปของสารละลายเขาสระบบแมนำ จากนนเขาสการดดซบ หรอนำไปใชโดยสงมชวต และเคลอนตวตอไปตามระยะทาง (Sp) จนกระทง มการหมนเวยนกลบออกมาเปนสารละลายสมวลนำ อกครงนน จะพบวามเสนทางการเคลอนทรวม (S) เทากบระยะทางของ Sw + Sp (ภาพท 3.9)

ภาพท 3.9 เสนทางในวฏจกรของแรธาตอาหาร (s) ซงประกอบดวยระยะทาง (Sw) ทโมเลกลของ

แรธาตอาหารเขาสระบบแมนำ จากนนเขาสการดดซบหรอนำไปใชโดยสงมชวต และเคลอนตวตอไปตามระยะทาง (Sp) จนกระทงมการหมนเวยนกลบออกมา เปนสารละลายสมวลนำอกครง (ทมา: ปรบปรงจาก Newbold, 1996)

ระยะทางรวมดงกลาว จะมความมากนอยขนอยกบหลายปจจยในระบบแหลงนำ (อาท

อตราการไหล ประสทธภาพในการดดซบสารละลาย) บรเวณทมอตราการไหลทสง จะมผลใหแรธาตอาหารถกดดซบไดยาก และเคลอนตวไปตามแมนำไดไกลขน สวนบรเวณทมอตราไหลทตำกวา หรอในลำนำมลกษณะคดเคยว หรอมสงกดขวางมาก กจะทำใหนำชะลอตวลง และเกดโอกาสในการ ดดซบแรธาตอาหารไดมาก ทำใหแรธาตอาหารในนำเคลอนตวไปไดไมไกลนก ซงจะเหนยวนำใหผผลตขนตนตาง ๆ เจรญทดแทนทขนมา ไดงายกวาในบรเวณแรกนน


138

3.3.6.3 บทบาทของแรธาตอาหารตอผผลตขนตนในระบบนเวศแมนำ

ในการศกษาแหลงแม นำลำธาร พบวาสาหรายบรเวณพนทองนำจะเจรญเพม ขน อยางชดเจน เมอระดบของแรธาตอาหารในนำสงขน Stockner and Shortreed (1978) รายงานวาแรธาตอาหารในรปของฟอสเฟตทเพมขน จากระดบทนอยกวา 1 ไมโครกรมตอลตร กลายเปนสงขนถงประมาณ 9 ไมโครกรมตอลตร ทำใหไดอะตอมทขนบรเวณรมลำธารเพมปรมาณไดถง 2 เทา

ในทำนองเดยวกน กลมของสาหรายทยดเกาะตามผวของวตถกสามารถเพมจำนวน จากทมระดบของคลอโรฟลลเอ ตำกวา 10 มลลกรมตอตารางเมตร กลายเปนมากกวา 100 มลลกรมตอตารางเมตร เมอในแหลงนำมออรโธฟอสเฟตเพมสงจากระดบเดม 1-20 ไมโครกรมตอลตร ซงในชวงฤดแลง ทนำนอย มวลนำลดระดบ และออนกำลงลง เราจงมกพบสาหรายยดเกาะทเปนเสนสาย อาท Ulothrix และ Spirogyra เจรญเพมขนไดมาก และมกปกคลมทดแทนทกลมของไดอะตอมไปได (Perrin et al., 1987)

ยงมรายงานวาสาหรายสเขยว ชนด Cladophora สามารถเจรญขนมาเปนกลมเดน เมอปรมาณฟอสฟอรสรวมสงประมาณ 20 ไมโครกรมตอลตร และสามารถพบไดหนาแนนมากจนระดบคลอโรฟลลเอ เพมสงถงประมาณ 500 มลลกรมตอตารางเมตร ภายในหนงสปดาห (Walton et al., 1995; Anderson et al., 1999) อนง แหลงตนนำลำธาร ในเขตพนทอทยานแหงชาตเอราวณ สามารถพบการเพมจำนวนของ Cladophora ไดอยางหนาแนนเชนกน ทงน จะพบอยางชดเจนบรเวณลำธารเขตตนในตอนทาย ทมวลนำไหลชาลง และเปนชวงทลำนำเปดโลง ไดรบแสงแดดเตมท ซงในบรเวณดงกลาวพบระดบของออรโธฟอสเฟตอยในชวงประมาณ 10 ไมโครกรมตอลตร (จารมาศและคณะ, 2552)

ในผลการศกษาวจยจากหลายพนท ทำใหเราทราบวานอกจากแรธาตในรป ฟอสเฟต แลวสารประกอบของไนโตรเจน โดยเฉพาะในรป ไนเตรท กนบวาเปนปจจยจำกดการเจรญเตบโตของสาหรายในพนทแมนำลำธารได (Welch et al., 1989; Chessman et al., 1992; Lohman et al. 1991) นอกจากน Sosiak (2002) ยงแสดงใหเหนวา การควบคมปรมาณสารละลายของไนโตรเจน สามารถลดปรมาณการแพรระบาดของพรรณไมนำ (อาท Pond weeds) ไดอยางมาก แรธาตอาหารในกลมของไนโตรเจนน จงนบเปนปจจยทควรใหความสำคญในการศกษาตดตามดวยเชนกน

สำหรบในพนทแมนำในทราบลมภาคกลางของประเทศไทยเรา ซงมกมความขนสง และมความเขมขนของแรธาตอาหารตาง ๆ คอนขางสงนน สาหรายยดเกาะหรอพรรณไมใตนำชนดตาง ๆ มกไมสามารถเจรญได ยกตวอยาง เชน ในพนทแมนำทาจน โดยเฉพาะในเขตปลายนำ ซงนำมความขนสงมาก ถงแมจะมแรธาตอาหารอยมาก แตเนองจากปจจยจำกดดานแสงทำใหกลมของผผลตขนตนชนดหลกในระบบนเวศของแมนำ เปนกลมของแพลงกตอนพช (จารมาศและคณะ, 2552)


139

ในพนทลมนำทาจน ยงพบวาการเพมระดบของออรโธฟอสเฟต (PO43-) ในแตละสวนของ

ลำนำจากตอนบนลงมาตอนลาง มบทบาทตอปรมาณคลอโรฟลลเอในมวลนำ (ซงเปนดชนชวดปรมาณแพลงกตอนพชรวมได) ผลการศกษาแสดงใหเหนวา ระดบของคลอโรฟลลเอ (Chla) เพมขนตามการเพมของฟอสเฟต ดงสมการ Chla = 2.13 [PO4

3-]0.61 (r = 0.94) ทงน พบวาการเพมปรมาณคลอโรฟลลเอทมากเกนไป สะทอนถงปญหายโทรฟเคชนทตามมา ซงเกดผลกระทบตอปรมาณออกซเจนละลายนำในรอบวน โดยพบการลดตำลงของออกซเจนในแมนำ และเกดปญหา ตอทรพยากรสงมชวตทางนำอยางตอเนองไปได

ดวยเหตดงกลาว จงมการเสนอ “เกณฑ” หรอระดบ ในการควบคมปรมาณผผลตขนตน ใหอยในสมดลธรรมชาตของแหลงนำแตละแหลง ยกตวอยาง เชน ในระบบลำธารตนนำ ควรควบคมมวลชวภาพของสาหรายยดเกาะ ใหมไมเกน 150 มลลกรมคลอโรฟลลเอตอตารางเมตร ซงระดบน จะเปนผลดตอคณภาพนำในระบบนเวศภาพรวม และไมกอใหเกดปญหาในเชงทศนยภาพของลำธารหรอการนำนำไปใชประโยชนดานอน ๆ อยางไรกตาม อาจจำเปนตองควบคมระดบของฟอสเฟตโดยรวม (Total dissolved phosphate; TDP) ใหมไมเกนประมาณ 6 ไมโครกรมตอลตร (Sosiak, 2002) และควบคมใหมสาหรายทเปนเสนสาย เจรญขนปกคลมไมเกนประมาณ 20 % ของพนทโดยรวมนน (Welch et al., 1988)

3.4) สายโซอาหารและการหมนเวยนสารในระบบนเวศแมนำ

3.4.1) ผผลตขนตนและลกษณะการเปลยนแปลงในระบบนเวศแมนำ

ในระบบนเวศแมนำ มกลมผผลตขนตนซงสามารถสงเคราะหแสงเองได ทเปนกลมเดน คอ พวกส าห ร าย ยด เก าะ (Periphyton) พ รรณ ไม น ำ (Aquatic plant) และแพ ลงก ตอน พ ช (Phytoplankton) ทลองลอยอยในมวลนำ ทงน พวกสาหรายยดเกาะ มกพบในแหลงลำธารหรอแมนำขนาดเลกทมกอยในทมความลาดชนสง นำมการไหลแรง สาหรายเหลานจะยดเกาะอย ณ บรเวณพนทองนำ สวนพรรณไมนำมกพบในแมนำขนาดกลาง หรอในบรเวณขางตลง หรอแองนำบรเวณดานขางของแมนำขนาดใหญขนทมนำคอนขางใส ขณะทพวกแพลงกตอนพช จะเรมพฒนาประชากรและมความหนาแนนเพมขนได เมอเขาเขตแมนำในตอนกลางหรอตอนลาง ในพนทซงมความลาดชนตำลง และมวลนำเคลอนทดวยความเรวทชาลงไปตามลำดบ (ภาพท 3.10)


140

(ก) (ข) (ค)

ภาพท 3.10 ลกษณะของผผลตขนตนชนดตาง ๆ ในแหลงแมนำลำธาร (ก; สาหรายสเขยวและสเขยวแกมนำเงนทเจรญขนมาคลมกอนหนใตนำ, ข และ ค; ดปลนำและสาหรายพงชะโด ตามลำดบ ซงเปนพรรณไมทเจรญอยใตนำโดยมรากยดเกาะกบพนดน และทอดสวนลำตนไปตามการไหลของลำธารนำ)

การเปลยนแปลงในองคประกอบทางชนด และความชกชมของกลมผผลตขนตน ในพนทแมนำ เกดขนเนองจากบทบาทของลกษณะทางอทกวทยาและนเวศวทยาของพนท ในแตละบรเวณ และถงแมวาจะมความแปรผนคอนขางสง เราพบวาสาหรายยดเกาะโดยสวนใหญประกอบดวย กลมของไดอะตอม สาหรายสเขยว และสาหรายสเขยวแกมนำเงนเปนกลมเดน ตามลำดบ สาหรายยดเกาะเหลาน ขนอยบนพนผวของหน กรวด ทราย หรอแมกระทงพนโคลน และตามลำตนและใบของพรรณไมนำทมขนาดใหญขนมา ซงปรมาณหรอความหนาแนนทพบนน ไดรบอทธพลจากความแรงของนำในการพดพาผวหนาของวตถ หรอมวลนำทสามารถเคลอนยายวตถบรเวณพนทองนำ ใหกลงหรอเคลอนไป ซงทงน อาจพบการเปลยนแปลงตามฤดกาลทชดเจน (โดยเฉพาะในพนทเขตตนนำ) และพบวาปจจยดานแสง เปนปจจยจำกดในเขตลำธารทอยในระบบนเวศปาไมทคอนขางหนาแนน สวนปจจยดานแรธาตอาหาร โดยเฉพาะในกลมของฟอสฟอรส เปนปจจยทมความสำคญซงสามารถจำกดการเจรญของสาหรายเหลานได

เนองจากสาหรายยดเกาะ จดเปนอาหารทสำคญของสตวไมมกระดกสนหลง และสตวนำขนาดเลกอน ๆ ปจจยทางชวภาพภายในระบบนเวศลำธารทสามารถควบคมปรมาณของสาหราย ยดเกาะไดชดเจน คอ ปรมาณของสตวเหลานน ซงเปนกลมของสตวกนพช (Herbivores) ตาง ๆ ทมในพนท ในอกทางหนง หากพบวาในพนทหนงมปรมาณสาหรายยดเกาะเพมมากจากเดมอยางผดปกต กอาจแสดงวา “ผบรโภค” ดงกลาวมปรมาณลดนอยลง ซงทงน ในแหลงนำบางแหง เราพบการใชยาฆาหอยเชอรในพนทนาโดยรอบแหลงนำ ผลสะทอนทพบ คอ การทสาหรายยดเกาะเกดขนอยางหนาแนน โดยขาดกลมของผบรโภคมาควบคม เนองจากสตวกลมหอยขนาดเลกอน ๆ ทอาศยอยบรเวณชายตลงไดตายลงไป


141

สำหรบพรรณไมนำทพบ สามารถจดแบงตามลกษณะของพนทอยอาศย เปน 4 ประเภทหลก ไดแก 1) พชชายนำ ทขนบรเวณชายขอบตลง 2) พชทเกดอยใตนำ แตมสวนใบยนขนมาทระดบผวนำ 3) พชทลองลอยเปนอสระอยตามมวลนำ และ 4) พชทขนอยใตนำ พรรณไมนำเหลาน มกมวงจรชวตทยาวนาน และมการเปลยนแปลงตามฤดกาลไมชดเจน อยางไรกตาม ปจจยดานความเรวของนำและความเขมแสง นบวามบทบาทตอความหนาแนนของพรรณไมนำทพบในสวนของแมนำแตละสวน ขณะเดยวกน พบวาบทบาทของแรธาตอาหารในนำมนอยลงไป ทงน อาจเนองจากพรรณไมนำเหลานนสามารถดดซบเอาแรธาตอาหาร โดยสวนของลำตนหรอใบทอยในนำ และสวนของราก ทยดเกาะหรอแทงลงไปภายในดนพนทองนำ

สำหรบในแหลงแมนำทมความลกมาก (โดยเฉพาะทมากกวา 4-5 เมตร) ปจจยเรองแสงและความขนของนำ จงกลายเปนปจจยจำกดทเขามามบทบาทตอการเจรญของพรรณไมในแมนำ โดยเฉพาะแมนำในเขตรอน และประเทศไทยเราในเขตทราบลมตำ ซงมการชะลางของตะกอนโคลนเลนละเอยดปนลงสแมนำไดมาก ในชวงฤดนำหลาก ซงหากมปรากฏการณเชนนบอยครง กจะทำใหในพนทแมนำนนแทบไมพบพรรณไมนำเจรญอยเลย

อนง ผลกระทบดานการกน โดยสตวกดแทะ หรอพวกสตวกนพชตาง ๆ ทมตอพรรณไมนำ พบวามนอยกวาทมตอกลมสาหรายยดเกาะ อยางไรกตาม การตายลงตามธรรมชาตของพรรณไมนำ เนองจากการเจรญขนมาอยางหนาแนน และการบดบงแสงซงกนและกน กลบเปนปจจยสำคญททำใหพรรณไมนำลดความหนาแนนหรอตายลงไปได และจากนน จะเกดการพดพาไปตกทบถมลงในบรเวณทนำมความเรวลดลง ซากพรรณไมนำ นบเปนแหลงของสารอนทรยทสำคญ ทยงประโยชนตอทรพยากรสงมชวตในพนทแมนำบรเวณตอนลางไดตอไป

สำหรบกลมของแพลงกตอนพช ปจจยทมผลตอการเปลยนแปลงความหนาแนน กคอ ระยะเวลาทมวลนำสามารถคงตวอยในบรเวณหนง ๆ หรอทเรยกวา “Residence time” ซงเปนปจจยทไดรบอทธพลจากความเรวนำในแตละสวนของแมนำ สำหรบปจจยดานปรมาณของแรธาตอาหารในแมนำนน พบวามบทบาททนอยลงไปสำหรบแพลงกตอนพช เนองจากมวลนำมการเคลอนตวอยตลอดเวลา และมกมแรธาตอาหารทเพยงพออยแลว สวนในบรเวณทถงแมจะมการไหลทชาลงหรอม Residence time ทยาวนาน แตพบวานำมความขนสง การเจรญของแพลงกตอนพชจะถกจำกดดวยความขน หรอปรมาณแสงทมจำกด ดวยเหตดงกลาว ระดบของแพลงกตอนพชทพบในแมนำ จงมกไมสอดคลองกบปรมาณแรธาตอาหารทมเพยงอยางเดยว แตเปนผลมาจากปจจยรวมโดยเฉพาะดานการไหลของนำ และปรมาณแสงทมในนำ และดวยเหตน ปรมาณแพลงกตอนพชทพบจงไดรบอทธพลจากการเพมจำนวนจากสวนตอนกลาง แลวถกพดพาลงมารวมตวกนลงทางตอนลางเรอย ๆ มากกวาการทจะเกดการพฒนาประชากรในบรเวณตอนลางนนเอง


142

3.4.2) ผบรโภคและบทบาทในสายใยอาหาร

ในระบบนเวศแมนำลำธารนน รปแบบของการกนตอเนองกนในหวงโซอาหารมความซบซอนและมลกษณะพเศษ ทงน เนองจากกระบวนการทางกายภาพ รวมทงลกษณะทางอทกวทยาของนำ มบทบาทตอรปแบบการดำรงชวตของผบรโภคในลำดบขนตาง ๆ อยมาก เราไมอาจจำแนกลกษณะการกนอาหาร แคเพยงตามลกษณะของอาหารทกน อาท การเปนพวกทกนพช (Herbivores) กนสตว (Carnivores) กนทงพชและสตว (Omnivores) หรอกนซากพชซากสตว (Detritivores) แตจำเปนตองวเคราะหลงไปถงลกษณะพฤตกรรมในการกน หรอรปแบบในการกนอาหารแตละประเภทนน จงจะสามารถอธบายความเปนไปของการหมนเวยนสารและพลงงาน ภายในระบบนเวศแมนำไดอยางรดกม

ยกตวอยางเชน ในสตวกลมปลาทอยในแมนำลำธาร ซงกนสตวไมมกระดกสนหลง เปนอาหาร จะสามารถแบงเปนกลมยอยทชดเจนลงไปอก หากไดพจารณาวา “แหลงหาอาหาร” อยบรเวณใด โดยในปลาเหลานน เราสามารถจดแบงเปนพวกท หากนบรเวณพนทองนำ หรอพวกท หากนในมวลนำดานบนทเคลอนตวอย สวนสตวทไมมกระดกสนหลงกเชนกน เราสามารถจำแนกกลมยอยไปตามลกษณะของ “การไดรบอาหาร” หรอบทบาททมตอสารอนทรยในแหลงนำ อาท การไดรบอาหารทเปนตะกอนอนทรย โดยการกรองกนจากมวลนำ หรอการกนตะกอนทตกทบถมอยบรเวณพนทองนำ เปนตน

สำหรบในแหลงนำประเภทลำธารตนนำนน ผลการศกษาทผานมาชใหเหนวา “ผยอยสลายสารอนทรย” มบทบาททสำคญมากตอการทำใหสารอนทรยทเขามาในแหลงนำมขนาดเลกลง หรอเปลยนรปเปนสารอนทรยขนาดเลก เกดเปนตะกอน หรอเกดเปนสารละลายอนทรย ทสามารถนำไปใชตอโดยกลมของสงมชวตขนาดตาง ๆ ได สายใยอาหารทเกดจากการขบเคลอนโดยสงมชวตขนาดจว (จลนทรย) ซงเปนผยอยสลาย ในระบบแมนำลำธารน เรยกกนวา “Microbial loop” ซงเปนระบบทกอใหเกดการหมนเวยนของสารไปสสงมชวตตาง ๆ (ไมวาจะเปนโปรโตซว สตวไมมกระดกสนหลงทกรองกนในนำหรอแมลงนำทกดแทะหากนตามพนทองนำ ฯลฯ) Microbial loop นไดรบการกลาวถงอยางมาก วามบทบาทตอการหมนเวยนของคารบอนและแรธาตอน ๆ ในระบบแมนำ (Pomeroy and Wiebe, 1988) รวมทงมบทบาทตอกระบวนการยอยสลายของสารอนทรยและการหมนเวยนกลบมาใหม (Remineralization) ของแรธาตตาง ๆ (Edwards et al., 1990) จลนทรยทเกดขน ยงเปนอาหารทดของพวกโปรโตซว (โดยเฉพาะกลม Flagellates และ Ciliates) ทอาศยอยบรเวณดนพนลำธาร (Bott and Kaplan, 1990) ทำใหเกดการขบเคลอนสายใยอาหาร โดยมบทบาทสง ถงแมจะมขนาดเลก ทงน เนองจากการมอตราของการเพมจำนวนทรวดเรวนนเอง


143

สตวไมมกระดกสนหลง ผบรโภคกลมเดนในระบบนเวศแมนำ

เมอพจารณาระบบนเวศแมนำ ในดานบทบาทของสงมชวตทเปนผบรโภค และการหมนเวยนของสารอนทรยและสารอนนทรย จะพบวาการศกษาตดตามกลมสตวไมมกระดกสนหลง ทมความจำเพาะกบประเภทของอาหาร หรอมวธการไดรบอาหารทแตกตางกนไป เปนประโยชนอยางยงตอการประเมนสถานภาพของแหลงนำ และใชตดตามประเมนผลกระทบสงแวดลอมทอาจ จะเกดขนตอไปได

ผบรโภคสารอนทร ยขนาดใหญ ในระบบแม นำลำธารประกอบดวย สตวในกลม Crustaceans (โดยเฉพาะพวก Amphipods, Isopods และกงขนาดเลกตาง ๆ) ตลอดจนพวกหอยและแมลงนำ (Cummins et al., 1989) (ภาพท 3.11) ในสวนของแมลงนำ สามารถพบ Orders หลก คอ Trichoptera (ในครอบครว Limnephilidae, Lepidostomatidae, Sericostomatida) และ Plecoptera (ในครอบครว Peltoperlidae, Pteronacidae, Nemouridae) สต วเหล า น สามารถกดแทะหรอบดเคยวสารอนทรยทมขนาดใหญประมาณ 1 มลลเมตรขนไปได ซงสารอนทรยเหลานนมกเปนพวกซากพช ใบไม เปลอกไมทเนาเปอยหรอถกยอยสลายไปบางสวน

(ก) (ข) (ค)

ภาพท 3.11 ตวอยางของแมลงนำทเปนผบรโภคสำคญในพนทแมนำลำธารทางภาคเหนอของประเทศไทย; (ก) ตวออนแมลงชปะขาว (Mayfly; Family Caenidae), (ข) ตวออนแมลงหนอนปลอกนำ (Caddisfly; Family Psychomyiidae), และ (ค) มวน (Creeping water bug; Family Naucoridae) (ภาพโดย: กญญาณฐ สนทรประสทธ)

สำหรบผบรโภคสารอนทรยทมขนาดเลกละเอยด รวมทงกนแบคทเรย และซากสาหราย

ขนาดเลก ไดแก กลมของสตวไมมกระดกสนหลงทสามารถกรองกน หรอดกตะกอนกนเปนอาหาร (Suspension feeders หรอ Filter feeders) สตวกลมน มขนละเอยดหรอเสนใยคลายตาขาย ทกรองเอาอนภาคสารอนทรยขนาดเลกมาเปนอาหารได (สวนใหญเปนพวกแมลงนำ ซงสามารถสรางเสนใยได (อาท Order Trichoptera; Simuliidae และ Diptera) นอกจากน ยงมแมลงนำหลายชนด


144

(อาท Order Ephemenoptera พวกหนอนแดง Chironomidae และ Ceratopogonidae) ซ งอาศยบรเวณพนทองนำ และกนตะกอนละเอยดในชนบาง ๆ บรเวณหนาดนเปนอาหาร (Deposit feeders หรอ Collectors / Gatherers)

อนง ผบรโภคทกน “ผผลตขนตน” เปนอาหาร จดเปนตวขบเคลอนสำคญทเชอมโยงระหวางกลมผบรโภคขนสง (ปลาชนดตาง ๆ) กบผผลตขนตนทมในระบบนเวศแหลงนำ ในพนท ลำธารเขตตนนำ ทมสภาวะคณภาพนำทด มออกซเจนละลายนำคอนขางสงนน ผบรโภคเหลานประกอบไปดวยสตวไมมกระดกสนหลง กลมแมลงนำทมขนาดเลก อาท Caddisfly (ครอบครว Hydroptilidae) ซงสามารถคอย ๆ กดแทะโครงสรางของสาหรายหรอไดอะตอม ทขนเคลอบตามพนผวของกอนหนหรอดนพนทองนำมาเปนอาหารได (ภาพท 3.11) สตวกลมทถกเรยกวาพวก “Grazer” ไดแก แมลงนำในครอบครว Ephemeroptera และ Trichoptera บางชนด และในกลม Diptera, Lepidoptera และ Coleoptera บางชนด ทงน กระบวนการบรโภคอาหารของสตวเหลาน ไดรบอทธพลจากความเรวของนำทไหลผาน รวมทงปรมาณอาหารทมในแหลงจำเพาะหนง ๆ ของแมนำลำธารนน

ผบรโภคในกลมทสงขนไปของหวงโซอาหารในพนทแมนำลำธาร ถกเรยกวาเปน “ผลา” (Predator) ซงสวนใหญจะสามารถกนเหยอไดทเดยวทงตว อยางไรกตาม มผบรโภคบางสวนทกนสตวขนาดเลกกวาโดย “บงเอญ” อาท พวกทกรองกนโปรโตซว หรอแมลงนำวยออน ทมขนาดเลกเขาไปโดยวธการกรองกน ผลาโดยสวนใหญทพบจะเปนปลาทอาศยอยในแหลงนำ นอกจากน ในบางพนท สตวมกระดกสนหลงขนาดใหญ อาท สตวครงบกครงนำ สตวเลอยคลาน และพวกนก กนบวามบทบาทในระบบนเวศแมนำลำธารได Petranka (1984) แสดงขอมลชใหเหนวา ซาลาแมนเดอร มบทบาทตอประชากรของแมลงนำ และพวก Crustaceans ทอยในแมนำ อยางไรกตาม การศกษาขอมลทเกยวของกบสตวเหลาน ยงมคอนขางนอย และเปนผลการศกษาทยงจำเพาะสำหรบแตละพนทเทานน

เมอพจารณาทงระบบการเชอมโยงของสายใยอาหารในพนทแม นำลำธาร จะพบวากระบวนการผลตและ “การกน” เปนทอด ๆ เปนการกนเอาสารอนทรย เขาไปสรางเปนพลงงาน ในการมชวตและเจรญเตบโต มากกวาการดดซมเอาสารอนทรยมาสงเคราะหและ/หรอผลตเปนสารอนทรยใหม ๆ ในระบบ ระบบนเวศแมนำลำธารโดยเฉพาะในเขตตอนบนหรอใกลปาเขาตนนำ จงมแหลงทมาของอนทรยสารทถกพดพาลงมาจากภายนอก มากกวาการสรางขนใหมเองในระบบ (ลกษณะเชนนนบเปนคณลกษณะทมความแตกตางจากแหลงนำนง เชนในทะเลสาบ) ทงน เมอสารอนทรยเขามาสระบบแมนำ กจะไดรบการเปลยนรปโดยกลมของจลนทรย หรอโดยกระบวนการ


145

ทางกายภาพ เชน การถกกดแทะโดยสงมชวตในแหลงนำ (Allan, 1995) และจากนนกเกดการสงตอกนไปโดยรปแบบของการกนเปนทอด ๆ ทอาจจะซบซอน

ดวยลกษณะดงกลาว เราจงไมควรจำแนกสงมชวตตามประเภทของอาหารเทานน แตควรพจารณา ตาม “รปแบบ” หรอ “วธการ” ซงเปนทศทาง และการใชประโยชนของอาหารทไดมา ซงอาหารนน กจะทำใหเกดภาพของสายใยอาหารสำหรบแตละสวนพนทของแมนำไดชดเจนขน ขอมลความรทรดกมเหลาน กจะสามารถใชเพอการประเมนสถานภาพและผลกระทบสงแวดลอม สำหรบแตละเขตพนทไดอยางด

3.4.3) สตวพนทองนำและการใชเปนดชนชวดคณภาพสงแวดลอมทางนำ

ในการศกษาสถานภาพของแหลงนำทผานมาพบวา การใชสตวพนทองนำมาเปนดชนชวดนน มการใชทงชนด และปรมาณ ของสตวพนทองนำ เพอสะทอนสภาวะเชงคณภาพของแหลงนำไหล รวมทงใช เพอประเมนระดบของมลภาวะท เกดขน ตอระบบนเวศโดยเฉพาะในแหลงแมนำ ทางตอนตนในพนทเขตตนนำลำธาร และตอนกลางหรอในสวนของแมนำทมขนาดใหญขน และมการใชประโยชนในทดนโดยรอบมากขน ซงแตละบรเวณจะพบประชาคมของสตวพนทองนำ และการตอบสนองทแตกตางกนไป

ในลำธารเขตอเมรกาเหนอ จนถงอเมรกาใต Hilsenhoff (1977) ไดประยกตใชดชนชวภาพท เรยกวา “𝐵𝑖𝑜𝑡𝑖𝑐 𝐼𝑛𝑑𝑒𝑥” ซ ง เดมไดพฒนาขนมาโดย Chutter (1972) โดยมการปรบ ใชค า เชงคณภาพทเรยกวา (Hilsenhoff’s Quality value; 𝑄𝑖) ของสงมชวตแตละชนดทปรากฏในพนทศกษา เขาไปผนวกกบการคำนวณเชงปรมาณ (𝑛𝑖) ของแตละชนดทพบ ดงสมการ

𝐵𝑖𝑜𝑡𝑖𝑐 𝐼𝑛𝑑𝑒𝑥 = ∑ (𝑛𝑖𝑄𝑖)

𝑘𝑖=1

𝑛

ทงน 𝑛𝑖 คอ จำนวนของแตละชนด ในผลรวมทงหมด 𝑘 ชนด และ 𝑛 คอ จำนวนรวมทงหมดทพบ และ Hilsenhoff’s quality value มคาตงแต 0-5 ผลจากการคำนวณ 𝐵𝑖𝑜𝑡𝑖𝑐 𝐼𝑛𝑑𝑒𝑥 นน หากไดตำกวา 1.75 จะแสดงสภาวะการเปนแหลงนำตามธรรมชาตทสะอาดมาก หรอแทบไมไดรบการรบกวนใด ๆ สวนคา 𝐵𝑖𝑜𝑡𝑖𝑐 𝐼𝑛𝑑𝑒𝑥 ทมากกวา 3.75 จะแสดงสภาวะทแหลงนำถกรบกวน และเกดผลกระทบตอสงมชวตอยางชดเจน ทงน รวมถงการมโอกาสเกดสภาวะมลพษทสงไปตามลำดบดวย

United States Environmental Protection Agency (USEPA) เป นอกอ งค กรห น ง ทพฒนาดชนทางชวภาพทางนำ เพอเปาหมายในการอนรกษคณภาพสงแวดลอมภายใตการรกษา


146

สมดลธรรมชาตของสงมชวตภายในระบบนเวศทางนำ ในการน ไดมการพฒนารปแบบในการประเมนประชาคมสงมชวตทางนำ 3 กลมหลก ไดแก 1) สาหรายยดเกาะ 2) ปลา และ 3) สตวไมมกระดก สนหลงหนาดน (Plafkin et al., 1989; Barbour et al., 1999) ซงนอกเหนอจากการพจารณาดานชนด และความชกชม ซงเปนพนฐานเดมแลว ยงไดเนนการใหความสำคญ ทงดานบทบาทหนาท ของสงมชวต ตลอดจนโครงสรางหรอองคประกอบของประชาคมสงมชวตเขามาดวย เราเรยกดชนชวภาพดงกลาวนวา Index of Biotic Integrity; IBI (Karr, 1981) ซ งนบเปนดชนทประเมนผลความสมพนธภาพรวมในรปแบบเมตรก (Metrics) ของปจจยสำคญดานตาง ๆ มาเชอมโยง เขาดวยกน

คา Index of Biotic Integrity หรอ IBI น นบวามประสทธภาพในการใชประเมนผลกระทบจากชมชน มลภาวะทางอนทรยสาร หรอผลกระทบจากการทำการเกษตร ปศสตว รวมทง การขยายตวของชมชนและแหลงอยอาศย ฯลฯ ทมผลกระทบตอระบบนเวศทางนำ ซงในการใชดชนน หากพบวาคา IBI ไดตำกวา 15 จะสะทอนสภาวะของระบบนเวศทางนำทเกดความเสอมโทรม ลงไปอยางชดเจน (Welch and Jacoby, 2004)

สำหรบแหลงนำประเภทแมนำลำธาร เราพบวาปจจยทมความโดดเดนและเปนตวชวด ทสำคญ ไดแก ความชกชม (Richness) องคประกอบทางชนด (Species composition) สดสวนของชนดททนทานตอมลภาวะ (Pollution tolerance) สดสวนของชนดททำการกนอาหารแบบกรองกน (Filterers) หรอ สดสวนของชนดทปรบตวเขากบความจำเพาะของพนทอยอาศยได เปนตน

อนง ยงมดชนทางชวภาพอกหลายประเภท ทมการนำมาใชเพอการอธบายลกษณะของประชาคมสงมชวตในแหลงนำ อาท ดชนความหลากหลายทางชวภาพ (Diversity index) (Shannon and Weaver, 1948) หรอดชนความชกชมทางชนดของสงมชวต (Richness index) (Margalef, 1958) อยางไรกตาม เนองจากดชนเหลาน พจารณาเฉพาะแคชนดและจำนวนทพบ จงเหมาะกบการอธบายโครงสรางของประชาคมสงมชวต มากกวาการสะทอนสภาวะการปรบตว หรอผลกระทบทเกดขนจากการรบมลภาวะในระดบตาง ๆ (อานเพมเตมไดในบทท 5)

การพจารณาเลอกใชดชนตาง ๆ นน ควรมกรอบดานเปาหมายทชดเจน และสอดคลองกบคณลกษณะของดชนทเลอกใช นอกจากน การศกษาเปรยบเทยบผลทไดจากการประเมนไปตามดชน ชวดตาง ๆ ควรเทยบเคยงกบผลการศกษา หรอเกณฑทม สำหรบแหลงนำทมลกษณะทางภมสณฐานวทยาทคลายคลงกน (เชน เปนลำธารขนาดเลก เปนแมนำในพนทเขตปาไม หรอเปนแมนำตอนกลางในเขตทราบลมทเรมมการใชประโยชนของชมชนเพมมากขน เปนตน) การนำคาจากการประเมนตามดชน ไปเปรยบเทยบระหวางแหลงนำตางประเภทกน อาท การนำขอมลจากการศกษาพนทแมนำ


147

ลำธาร ไปเปรยบเทยบกบขอมลของแหลงนำนง จะทำใหการตความขอมลไมถกตอง และไมสามารถสะทอนสภาวะของประชาคมสงมชวตตามสมดลธรรมชาตทจำเพาะในเขตตาง ๆ ทเปนอยได

ในภาพรวมพบวา การประเมนสถานการณสงแวดลอมทางนำ หรอผลกระทบจากมลภาวะทรอบคอบนน เราควรใหความสำคญกบลกษณะจำเพาะทางนเวศวทยาของแตละพนททแตกตางกนไป ทงน การแจกแจงพนทขนาดใหญออกเปน “เขตทางนเวศวทยา” (Eco-region) ทคลายคลงกน นบเปนเรองทควรใหความสนใจและเอาใจใสในการดำเนนการ ทงน การนำความรความเขาใจใน เขตทางนเวศวทยา เขามาชวย จะเปนการบรณาการปจจยสงแวดลอมหลายดาน (อาท ลกษณะการไหลของนำ คณภาพดน พรรณพช สภาวะอากาศ ธรณวทยา และภมสณฐานวทยา) มาผนวกเขาไวดวยกน ซงความเขาใจในพนฐานทางนเวศวทยา จะทำใหสามารถกำหนดดชนชวดทเหมาะสม และกำหนดวธการในการศกษาประเมนท ถกตองและมประสทธภาพ ซ งจะกอให เกดขอมลท ด และสามารถใชประโยชนจากขอมลเพอการบรหารจดการไดอยางเปนรปธรรมตอไป

3.5) บทสรปในภาพรวม

การศกษาวจยในระบบนเวศแมนำ ไดดำเนนมาบนพนฐานความรความเขาใจในความสำคญของปจจยทเปนตวขบเคลอนการเปลยนแปลง ซงไดแก ปรมาณการไหล (หรอความเรวของนำ) ลกษณะพนทองนำ ปรมาณของแขงแขวนลอยในนำ อณหภมของนำ ปรมาณออกซเจนละลายนำ และปรมาณแรธาตอาหารทมในระบบนเวศแมนำ ฯลฯ ในทามกลางปจจยดงกลาว ปรมาณการไหลและปรมาณแรธาตอาหารทม นบเปนปจจยทมความสำคญในลำดบตน ๆ ตอการเปลยนแปลงในคณภาพนำและทรพยากรชวภาพทเกยวของ สวนปจจยดานอณหภมของนำ (โดยเฉพาะในประเทศเขตรอนเชนในไทยเรานน) จดเปนปจจยทมการเปลยนแปลงนอย จงมบทบาทตอระบบนเวศและทรพยากรไมเดนชด

ระบบนเวศแมนำ จดเปนระบบนเวศทไดรบแหลงทมาของสารอนทรยจากภายนอกระบบเปนหลก สารอนทรยตาง ๆ ทเขาสแหลงนำ จะถกยอยสลายดวยจลนทรยและสงมชวตขนาดเลก ชนดตาง ๆ ซงทำใหเกดระบบการหมนเวยนสาร ทเรยกวา Microbial loop อยางไรกตาม ยงมเสนทางการยอยสลาย หรอการทำใหสารอนทรยมขนาดเลกลง ดวยกลมของผบรโภคตาง ๆ ซงเปนสตวไมมกระดกสนหลงในบรเวณพนทองนำ ซงชนดและจำนวนของสตวไมมกระดกสนหลงทพบสามารถใชเปนดชนชวดสถานการณคณภาพนำในเบองตนได


148

ในสภาวะปจจบน เราพบปญหาการเปลยนแปลงของสภาพธรรมชาตในพนทแมนำลำธารมากขน สาเหตหนงเกดเนองจากความจำเปนในการนำเอาทรพยากรนำมาใชประโยชนอยางมากขน รวมทงมการปลอยนำเสย สงปฏกล และสารมลพษลงสแหลงนำมากขนทกวน ผลกระทบหลกทเกดขนตอลกษณะทางนเวศอทกวทยาของแหลงนำ กคอ การเพมของสารอนทรย ปรมาณของแขงแขวนลอย และปรมาณแรธาตอาหารในนำ และสงผลกระทบตอระดบของออกซเจนละลายนำ ทำใหบางพนท โดยเฉพาะในเขต “ปลายนำ” มระดบของออกซเจนละลายนำทลดลงอยางนาเปนหวง

ในภาพรวมจะเหนไดวา ความรความเขาใจ แคเพยงวาในพนทแมนำลำธารมทรพยากรสงมชวตอะไรอยบาง หรอมลกษณะปรากฏของคณภาพนำในแตละพนท หรอในชวงเวลาตาง ๆ อยางไรนน นบวายงไมเพยงพอทจะใชประเมนผลกระทบ ประเมนโอกาสในความเสอมโทรมหรอการเกดทดแทนทของทรพยากรทม รวมทงหาแนวทางทเหมาะสมในการปรบสมดลธรรมชาต เพอฟนคนสภาพแวดลอมในระบบแหลงนำใหเอออำนวยตอการดำรงไวซงทรพยากรมชวตทางนำตอไปได การศกษาวจยของนกนเวศวทยาในพนทแหลงนำทมตาง ๆ ควรเปนความพยายามในการประมวลเอาความร ในศาสตรทเกยวของหลากหลายสาขาเขามาผนวกรวมกน ทงน เพอการอธบายถง “สาเหต” และ “การเปลยนแปลง” ซงควรมงเนนการวเคราะหออกมาในเชง “ปรมาณ” ใหเกดเปนภาพ ของบทบาทความสมพนธ ระหวางสงมชวตกบสภาวะแวดลอมหลายประเภทใหเหนอยางเปนรปธรรมมากขนตอไป


บทท 4

ระบบนเวศปากแมนำ The Estuarine Ecosystem

พนทปากแมนำ (Estuarine area; ภาพท 4.1) นบเปนพนททมความสำคญในการ

ผลตทรพยากรชวภาพในบรเวณชายฝง ซงกนอาณาบรเวณครอบคลมระบบนเวศทางนำทงหมด ทไดรบอทธพลจากการผสมผสานของนำจด ทพดพาลงจากแผนดน กบมวลของนำทะเลทถกผลกดนใหขนลง เกดการผสมผสานกนตามอทธพลของการขนลงของนำทะเล (Kennish, 1997, 2001) อทธพลจากการขนลงของนำทะเล สงผลใหเกดการแพรกระจายของความเคมนำจาก เขตทะเล ขนไปตามเสนทางลำนำทไหลลงมา เกดการผสมผสานและแปรเปลยนความเคมไป ตามอทธพลของปจจยสำคญ อาท ปรมาณนำจดทไหลลง ลกษณะความคดเคยวของลำนำ และความลาดชนของพนทโดยรอบ

ภาพท 4.1 ลกษณะของพนทปากแมนำทใชประโยชนเพอเลยงหอยแครง (ภาพถายบรเวณปากแมนำบางตะบน จงหวดเพชรบร ในชวงเวลาทนำลงตำสด เดอนพฤษภาคม 2554)


ในพนทลมราบตำบางแหง พบวาอทธพลจากการขนลงของนำทะเล ไดมบทบาท แผกระจายขนไปในพนทแมนำดานบนหลายสบกโลเมตร และทำใหเกดเปนพนทเขตนำกรอย (Brackish waters) ซงเปนบรเวณทมการผสมผสานของนำจดและนำทะเล ทำใหความเคม ของนำและพนทในแผนดนมคามากกวาศนย การเปลยนแปลงของความเคมของนำในพนท นำกรอยดงกลาว มกไดรบอทธพลจากฤดกาลทเกยวของกบการหลากของนำทาลงมาจากแผนดน ฤดกาลใดทมมวลของนำทาไหลลงมามาก ในชวงนนความเคมของนำในแมนำในเขตนำกรอยกจะลดตำลงจนเขาใกลศนยได ถงแมจะอยในเขตทางตอนลางตดเขตทะเลกตาม

เมอเราพจารณาพนทปากแมนำ ในเบองตนจะสามารถจำแนกพนทออกเปนเขตท มลกษณะจำเพาะแตกตางกนออกไป ไดอยางนอย 3 เขต ประกอบดวย 1) เขตแมนำทไดรบอทธพลจากทะเล ซงเปนบรเวณทมความเคมของนำทะเลขนไปผสมผสานนอย แตยงไดรบอทธพลจากการขนของกระแสนำ ทำใหมวลนำมการไหลยอนขนในชวงทนำขน และไหลลงมาเทากบระดบนำทะเลอกครงในชวงทนำทะเลกำลงลง 2) เขตพนทหลกของปากแมนำ ซงเปนพนทบรเวณทมการผสมผสานของนำจดและนำทะเลอยาง เหนไดชด และมการเปลยนแปลง ทงปจจยทางกายภาพ เคม และชวภาพอยางชดเจน ตามทศทางและระดบของการผสมผสานจากเขตปากแมนำ ทรบอทธพลจากนำขนนำลงอยางเตมท จนออกสบรเวณทะเลจนถงในระยะของพนทครอบคลมเขตนำขนนำลง และ 3) เขตพนทปากแมนำตอนนอก ซงยงเปนแนวนำท มความขนสงกวาในเขตทะเล เปนพนทแนวรอยตอของเขตพนทปากแมนำหลกและเขตทะเล ซงสามารถพบอทธพลของนำจากแผนดนได ในชวงทนำลงตำสดออกไปสตอนนอกนน (Kennish, 1997)

พนทปากแมนำและพนทเขตชายฝงทะเลของทก ๆ ประเทศ นบเปนบรเวณทม การขยายตวของประชากรสงมาก มการตงถนฐาน และการอพยพเขามาอยใหม และเปนบรเวณทมการใชประโยชนจากแผนดนและแหลงนำอยางมากมายมหาศาล การประมาณการของ Weber (1994) และ Hameedi (1997) แสดงให เหนวา ประชากรมนษยโลกทอาศยอยในบรเวณชายฝง เพมขนไดถงแปดพนลานลานคน (8 billions) ในราวป ค.ศ. 2025 (อกประมาณ 5 ปตอจากน) การเพมประชากรดงกลาว จะตามมาดวยการใชประโยชนในแหลงนำ และปญหา นำเสยทควบคมไดยาก จะมการพฒนาทางอตสาหกรรม ซงเปนสาเหตหลกทสำคญอยางหนง ของการปลอยของเสยในกลมของสารพษทมอนตราย และมการสะสมในระบบนเวศและสงมชวตทางนำ มการปรบเปลยนพนทเพอการใชประโยชนทางการเกษตร การเพาะเลยงสตวนำ รวมทงการจดสรางบานเรอนทอยอาศย กจกรรมการใชประโยชนเหลาน สงผลกระทบตอระบบนเวศ


เนองจากการเปลยนแปลงสภาพทางธรรมชาตของพนท และการนำพาเอามลพษ ทมบทบาท ตอความเปนอยของทรพยากรมชวตลงสแหลงนำ

พนทปากแมนำ จงมกไดรบการกลาวถงในฐานะทมความเสอมโทรม มากกวาระบบนเวศทางนำอน ๆ นอกจากนระบบนเวศปากแมนำในสวนใหญ อยในสภาวการณทเสยงตอการเปลยนแปลงในทางลบ ซงจำเปนตองหาทางดแล และบรหารจดการเชงอนรกษ โดยการประยกตใชฐานความรความเขาใจในลกษณะทางธรรมชาต การใชประโยชน และการเปลยนแปลงทางนเวศอทกวทยาทจำเพาะกบพนทอยางเหมาะสม

4.1) ลกษณะจำเพาะและการใชประโยชนในพนทปากแมนำ

4.1.1) ลกษณะจำเพาะ ขอบเขต และรปแบบของพนทปากแมนำ

ปากแมนำ ถกใหคำนยามถงลกษณะเฉพาะตวมามากกวา 40 แบบ (Kaiser et al., 2005) ดวยความแตกตางของลกษณะทางภมสณฐานวทยา ลกษณะการผสมผสานของนำทะเล และบทบาทของกระแสนำขนนำลง ทำใหเกดลกษณะปรากฏในปากแมนำแตละแหงในรปแบบทไมตายตว

เปนททราบกนวา พนทปากแมนำเปนบรเวณท “นำจด” พบ “นำทะเล” และเกดการผสมสานกน กอใหเกดเปนระบบนเวศเฉพาะตว จงมการใชคา “ความเคม” ของนำมาชวยในการจำแนกเขตทางนเวศวทยาของปากแมนำแตละแหง ออกเปนเขตยอยตาง ๆ ถงกระนนกตาม ความแตกตางในแตละปากแมนำ โดยเฉพาะปจจยดานปรมาณนำจดทไหลลง ยงเปนปจจยสำคญทมบทบาทตอการแพรกระจายของปจจยทางเคมของนำ ซงสงผลตอกระบวนการทางชวเคม และระบบการผลตทรพยากรชวภาพในพนทปากแมนำแตละแหงไดอยางชดเจน ยกตวอยางเชน ในปากแมนำอเมซอน ซงพบวาถงแมอทธพลของการขนลงของนำทะเล จะครอบคลมพนทไดประมาณ 735 กโลเมตรในภาพรวม แตดวยความทแมนำอเมซอนเปนแมนำขนาดใหญมาก และมอตราการไหลลงของนำจดสทะเลอยางมหาศาล จงพบวาไมมการแพรกระจายในความเคมของนำทะเลขนไปยงเขตปากแมนำทางตอนในเลย โดยทงน การผสมผสานในความเคมของนำทะเลทเรมชดขนพบ ณ ระยะประมาณ 1,000 กโลเมตร จากปากแมนำออกไป มวลของนำจดและอตราการไหล จงมบทบาทมากตอปจจยทางเคมพนฐานในระบบนเวศ

เมอเรามาพจารณาเปรยบเทยบกบปากแมนำของประเทศไทย ในพนทอาวไทยตอนใน จะพบวาแมนำทไหลลงอาวไทยทกสายรวมกน ยงไมสามารถตานอทธพลในการขนลงของนำ


ทะเล โดยนำทะเลมบทบาทตอพนทราบลมนำภาคกลางของไทยเปนอยางมาก ซงการผสมผสานของความเคมสามารถพบไดชดเจนในระยะตงแตแนวขอบฝงทะเลจนเขาไปในพนทแผนดน

สำหรบพนทปากแมนำทมขนาดเลก อาท ปากแมนำทาจน สามารถพบพนทการผสมผสานของนำทะเลทชดเจนไดใกลฝง ภายในระยะทางประมาณ 5 กโลเมตร ซงการขนของนำทะเล ยงสงผลใหพนทเขตปากแมนำและดานขางของแมนำทไหลลง ไดรบการแพรกระจายของความเคมนำขนไปในระยะทางทมากถงประมาณ 60-70 กโลเมตร (ถงเขตจงหวดนครปฐม ; จารมาศและคณะ, 2556) นบเปนลกษณะจำเพาะของพนทแตละแหงซงมความแตกตางกนออกไปตามปจจยทางภมสณฐานวทยา (ความลาดชน) และอทกวทยา (ปรมาณนำ) ของแมนำทไหลลงมาสปากแมนำนน ทงน พบวาปจจยดานการขนลงของนำ มบทบาทสำคญตอสภาวะการเปลยนแปลงในทกพนทปากแมนำ โดยเฉพาะลกษณะของการเคลอนยายถายเทมวลสาร และการเกดทรพยากรทเปนผลผลตขนตนและขนอน ๆ ทตามมาในพนทปากแมนำ อยางไรกตามขอมลการศกษาทม สวนมากเปนการศกษาอธบายการเปลยนแปลงสำหรบพนทเขตอบอน หรอในแนวทหางจากเสนศนยสตรออกไป การศกษาตดตามลกษณะผลกระทบจากอทธพลดงกลาวในพนทเขตรอน เชน ในประเทศไทยเรา ยงมไมมากนก (ศนยวจยเพอการพฒนาชายฝง, 2556, 2557) นอกจากน การศกษาทพบสวนใหญ ยงแสดงเพยงลกษณะการแพรกระจายของปจจยพนฐานและทรพยากรชวภาพ ซงจำเปนตองวเคราะหดานกระบวนการและความสมพนธ ทม และเพมเตมการเกบรวบรวมขอมลดานปจจยแวดลอมทเกยวของใหสมบรณตอไป

จากทกลาวมาขางตนจะเหนไดวา การกำหนดเขตของพนทปากแมนำอยางจำเพาะเจาะจง วาบรเวณใดเปน แนวในสด ในแผนดน หรอบรเวณใดเปน แนวนอกสด ทออกไปในทศทางของทะเลนน มขอจำกดหลายประการ โดยเฉพาะการแปรเปลยนของปรมาณนำทไหลลงตามฤดกาล และอทธพลในการขนลงของนำทะเลทพบไดในแตละวน อยางไรกตาม การกำหนดขอบเขตดงกลาว อาจไมจำเปนเทากบความเขาใจ ถงคณคาทางนเวศวทยา และการผลตทรพยากรในพนท นอกจากน คอ การตระหนกวาระบบนเวศปากแมนำเปนระบบทเชอมโยงอยางตอเนอง ระหวางระบบแมนำ และระบบทะเล ซงเปนพนทสำคญทรบภาระของเสยโดยรวมจากแผนดน และมความเสยงในเชงคณภาพเปนอยางยง

ดวยเหตดงกลาว การกำหนดขอบเขตของปากแมนำ ทพจารณาถงความจำเปนในการบรหารจดการเชงอนรกษเพอการสงเสรมความยงยนในการผลตทรพยากร นน ในบางประเทศพบวา การกำหนดขอบเขตทใกลฝง (อาท ระยะจากฝงออกไปไมเกน 3 ไมลทะเล) ใหเปนพนทสำคญสำหรบการควบคมสถานการณสงแวดลอมทางนำ รวมทงการเขามาใชประโยชนในทรพยากรในเขตปากแมนำ จงเปนการตดสนใจทเปนประโยชน และใหผลสะทอนกลบในทางท


มบทบาทในดานการอนรกษแหลงทอยอาศยและทรพยากรทมได ขอบเขตปากแมนำทแทจรง จงดเหมอนจะไมสำคญ เทากบการมเปาหมาย และแนวทางในการดแลรกษาทเหมาะสมกบพนทแตละแหงนน

รปแบบของปากแมนำ

การจำแนกรปแบบหรอประเภทของปากแมนำแบบดงเดม ทมการศกษากนมา ใชการพจารณาจากลกษณะทางสณฐานวทยา และการเกดของปากแมนำแตละแหงเปนหลก (Kaiser et al., 2005) อาท ลกษณะของปากแม นำท เกดจากลำธารนำแขง (Fjord-type estuary) ซงมความลกมาก และเชอมตอกบพนทภเขานำแขงทมความสงชน เกดเปนรองนำรปตวยหรอตวว จากการผลกดนของมวลนำแขงทละลายไหลทะลกลงมา อยางไรกตาม รปแบบพนทดงกลาวไมพบในเขตเมองรอนอยางประเทศไทยเรา

ในประเทศไทยนน ลกษณะของปากแมนำโดยรวมเกดในพนทราบลมนำ ทเชอมตอกบเขตทะเล และเปนพนททมความลาดชนตำ การเกดของปากแมนำจงสะทอนใหเหนภาพของ การไหลลงของนำอยางคอยเปนคอยไปในพนทราบชายฝง (Coastal plain type estuary) หรอเกดเปนรองทางเดนนำคลายรปกรวย (Funnel-shape type estuary) ในบางพนทปากแมนำ พบลกษณะของการโอบโคงของแผนดน คลายเปนแองหรออาว (Bar-built type estuary) ซงมกพบลกษณะการแหงขอดลงของนำในชวงหนานำแลง นอกจากน ยงพบวาปากแมนำหลายแหงไดรบอทธพลจากตะกอนทนำพามากบแมนำสายตาง ๆ ซงเกดการตกสะสมเปนดอนเลน ในบรเวณกวางและเหนไดชดเวลาทนำลง (Delta-front type estuary) ปากแมนำลกษณะเชนนมบทบาทตอการเปลยนแปลงความเรว และทศทางในการขนลงของนำทะเลในพนทได

ในพนทปากแมนำทาจน และปากแมนำบางตะบน เปนรปแบบของปากแมนำทม การตกทบถมของตะกอนเลนขนเปนเนน และทำใหเกดการเปลยนแปลงเสนทางของนำทไหลลงหรอการเคลอนตวในพนทหลายรปแบบ (ภาพท 4.2) เปนลกษณะของปากแมนำทมดนดอนเกดขน (Delta-front type estuary) และเปนลกษณะทพบมากในหลายพนทของไทย ทงในเขตอาวไทยตอนใน (อาท ปากแมนำแมกลอง จงหวดสมทรสาคร) อาวไทยฝงตะวนออก (ปากแมนำเวฬ จงหวดจนทบร) และอาวไทยฝงตะวนตก (ปากแมนำบางตะบน จงหวดเพชรบร) ในพนทปากแมนำดงกลาว ถงแมจะมลกษณะทางโครงสรางภายนอกทปรากฏคลายคลงกน อยางไรกตามพบวา การใชลกษณะเพยงรปแบบดงกลาวไมเพยงพอทจะอธบายลกษณะการตอบสนองทางนเวศวทยา หรอสถานการณและปญหาในการเปลยนแปลงทางคณภาพสงแวดลอมทางนำ และทรพยากรทเกดขนในพนทตาง ๆ ได


(ก) (ข)

ภาพท 4.2 แบบจำลองสามมตแสดงลกษณะปากแมนำบางตะบน จงหวดเพชรบร ทมการทบถมของตะกอนขนเปนเนน (จำลองจากฐานขอมลทางสณฐานวทยาและความลกของนำ ทกระยะ 500 เมตร ในชวงนำขนสงสด ; (ก) และชวงนำลงตำสด ; (ข) ในเดอนพฤษภาคม พ.ศ. 2554) (ทมา: จารมาศและคณะ, 2556)

เมอพจารณาถงประเดนดานคณภาพนำบรเวณปากแมนำ เราพบวาปจจยคณภาพนำ

สำคญทเปนดชนชวดทสำคญ คอ คาของความเคมของนำ ซงเปนผลจากการผสมผสานของ มวลนำจดทไหลลงมา นำทะเลทเกดจากอทธพลของนำขนนำลง และรปแบบของกระแสนำทครอบคลมในพนท คาความเคมของนำ นอกจากจะสะทอนใหเหนสดสวนของการผสมผสานทางกายภาพแลว ยงเชอมโยงไปสกระบวนการชวเคม ทงทเกยวของกบการผลตและการยอยสลายสารอนทรยในระบบนเวศภาพรวม

จากความสำคญดงกลาว การจดแบงพนทปากแมนำออกเปนเขตยอย ๆ ทมความแตกตางในเรองของ “ความเคมของนำ” จงนบวาเปนแนวทางทนาสนใจ และเปนประโยชนตอการบรหารจดการแหลงทรพยากรในพนทปากแมนำไดอยางเหมาะสม ตวอยางหนงของการจดแบงเขตปากแมนำ ตามลกษณะการแพรกระจายของความเคม มาจากรายงานการประมวลผลการศกษาของ Kaiser et al. (2005) ซงจำแนกเขตปากแมนำในภาพรวมออกเปน 4 เขตยอย ดงน


เขตท 1 ปากแมนำสวนตน (Head)

เปนพนทปากแมนำทไดรบอทธพลจากความเรวและปรมาณการไหลของตวแมนำโดยตรง โดยทวไปนำมคาความเคมนอยกวา 5 psu และมกพบตะกอนขนาดใหญได

เขตท 2 ปากแมนำตอนบน (Upper reaches)

เปนพนทปากแมนำทเกดการผสมผสานของมวลนำจดและนำทะเลอยางชดเจน ซงคาความเคมในพนทมการแปรผนตามเวลาสง (อาท ในชวง 5-18) มอทธพลของกระแสนำจาก เขตทะเลไมชดเจนเทาใด และเปนพนททพบการตกตะกอนทบถมของโคลนเลนละเอยดไดมาก

เขตท 3 ปากแมนำตอนกลาง (Middle reaches)

เปนพนทปากแมนำสวนทถดออกมา ซงไดรบอทธพลจากกระแสนำขนลงในเขตทะเลมากขน คาความเคมของนำสงขนอยในชวง 18-25 และมกพบตะกอนโคลนเลนผสมผสานกบตะกอนทรายได

เขตท 4 ปากแมนำตอนนอกสด (Mouth)

เปนบรเวณขอบเขตของปากแมนำตอนนอกสด ทคาความเคมของนำสงขนมาเทากบเขตทะเลตอนนอก ในพนทนอาจพบตะกอนทรายในบรเวณพนทองนำมากขน และอาจพบเศษเปลอกหอยหรอกรวดขนาดใหญขนได

อนง การจำแนกรปแบบของปากแมนำในบางกรณ สามารถพจารณาจากการเปลยนแปลงของระดบนำขนนำลงในพนท ซงเกดตามอทธพลจากลกษณะพสยนำทขนลงในชวงรอบวน (Tidal range; m) โดยมการจำแนกเปนพนททมระดบนำขนลงนอย (Micro tidal; <2 m) มระดบนำขนลงปานกลาง (Meso tidal; 2-4 m) มระดบนำขนลงสง (Macro tidal; 4-6 m) และมระดบนำขนลงสงมาก (Hyper tidal; > 6 m) ลกษณะการเปลยนแปลงในระดบของนำในรอบวนดงกลาว มบทบาทมากตอการเคลอนยายมวลนำเขาหรอออกจากระบบปากแมนำ และสงผลใหเกดกระบวนการทางชวภาพทแตกตางกนไป

สำหรบในประเทศไทยเรานน ลกษณะพนทสวนใหญอยภายใตอทธพลของระดบนำ ทขนลงนอยกวา 2 เมตร ซงสะทอนสภาพการเปลยนถายมวลนำทตำ และมโอกาสการสะสมของมลภาวะทางอนทรยสารหรอสารพษประเภทตาง ๆ ไดมาก


ในพนทปากแมนำขนาดเลก การปรบโครงสรางเสนทางเดนของลำนำทแคบลง สามารถสงผลใหเกดการบบตวของมวลนำ และสะทอนใหเหนอทธพลจากการเปลยนแปลง ของนำทชดเจนขนได ยกตวอยางเชน ในประเทศองกฤษ บรเวณ London Bridge ทระดบนำ ขนลง มคาผนแปรมากกวา 10 เมตร ทงน เกดเนองจากการปรบพนทของแมนำ Thames ใหแคบลงไปอยางมากนนเอง

การจำแนกปากแมนำตามลกษณะการผสมผสานของนำ ในการจำแนกรปแบบของปากแมนำ ยงมแนวทางการจำแนกทใชลกษณะของการ

กระจายในคาความเคมของนำ ผนวกกบลกษณะในการผสมผสานของนำ (Dodds, 2002) ทำใหจำแนกประเภทของพนทปากแมนำ ออกเปน 4 รปแบบ ไดแก 1) ปากแมนำแบบแยกชนความเคม (Stratified / Salt-wedge estuary) 2) ปากแมนำแบบผสมผสานบางสวน (Partial-mixed estuary) 3) ปากแมนำทมการผสมผสานกนอยางทวถง (Well-mixed estuary) และ 4) ปากแมนำทนำเคมผลกดนเขามา (Negative circulation estuary) โดยมรายละเอยด ดงน

ปากแมนำแบบแยกชนความเคม (Stratified / Salt-wedge estuary)

ปากแมนำลกษณะน เกดจากการทแมนำหรอแหลงนำจดทไหลลงมามการแพรกระจายมวลนำจดแผออกปกคลมทวผวนำทะเลเปนชนทหนามาก ทำใหแทบไมพบลกษณะการเคลอนตวของนำจากอทธพลของนำขนนำลงในบรเวณนนเลย แตในชนนำดานลาง ทมมวลนำทะเลอย มการไหลของนำทะเลแทรกขนไปตามแนวรองนำชดพนทองนำ คลายเปนลมนำเคม (Salt wedge) แทงขนไป ทำใหเมอเราพจารณาการเปลยนแปลงของคาความเคมตามแนวดง จงพบความแตกตางอยางชดเจน โดยมวลนำดานบนมคาความเคมทตำมาก ขณะทมวลนำดานลางมความเคมทสง อยางไรกตาม เราอาจพบการหมนวนของนำทมความเคมสง ขนมาผสมผสานในชวงรอยตอไดบางเลกนอย ทงน เนองจากมแรงเสยดทานทเกดขนระหวางชนของมวลนำ ทมความหนาแนนตางกนนนเอง

การเกดตำแหนงของการแทรกของชนนำเคม ขนมาในสวนของมวลนำจดดงกลาวน อาจอยสงเขาไปในเขตแผนดน ในกรณทมวลนำจดมปรมาณลดนอยลง แตหากมวลนำทไหลลง มปรมาณมาก การแทรกสอดของนำเคมจากดานลางกจะนอยลงไปตามลำดบ อยางไรกตาม ในพนทแหลงนำทมการพดพาลงมาของตะกอนในปรมาณสง และตะกอนเกดการตกทบถม ในลกษณะของดนดอนสามเหลยมปากแมนำ ซงสงผลใหมวลนำจดชะลอตวลง หรอไหลแยก


ออกเปนชองทางยอย ตามแนวรองนำออกเปนหลายชองทาง การหมนวนของนำกจะเกดขน และเกดรปแบบการกระจายของมวลนำจดลงมา โดยมทศทางไมแนนอน ยกตวอยางเชน ในบรเวณปากแมนำ Nile และปากแมนำ Mississippi อทธพลของการผสมผสานจากการขนลง ของนำทะเลมมากขน และไมพบลกษณะของ Salt-Wedge ในพนทปากแมนำทงสองน

ปากแมนำแบบผสมผสานบางสวน (Partially-mixed estuary)

ปากแมนำลกษณะน เกดในพนททมวลนำจากแมนำไหลลงสเขตทะเลทมอทธพลการ ขนลงของนำอยในระดบปานกลาง อทธพลดงกลาวทำใหนำในพนทปากแมนำแสดงลกษณะ การยกตวขนลงตามรปแบบและระยะเวลา ทนำมการขนและลงในบรเวณนน จากอทธพลดงกลาว เราจงพบวาแรงเสยดทานทมาจากความแตกตางของความหนาแนนของมวลสาร ไมไดเกดเฉพาะในชวงชนนำทเปนรอยตอระหวางมวลนำจดและมวลนำเคม ทผลกขนมาทางดานลางเหมอนใน Salt-Wedge estuary แตยงเกดขนอยางมากบรเวณผวหนาดน ซงถกแรงกระทำจากมวลนำทะเลท เคลอนตวไปมาอยางชดเจน ทำใหพนทองนำมการฟงกระจายและ ขนขนมาอยางเหนไดชด

พนทปากแมนำในลกษณะเชนน จงมการผสมผสานของนำในแนวดงมากขน และจากแรงดนจากการเสยดทานดงกลาว เสนกราฟทแสดงชนของนำทมการเปลยนแปลงในคาความเคม (Halocline) จงไมชดเจน เมอเทยบกบปากแมนำในแบบแรก มวลของนำจดและนำทะเลมการผสมผสานกนพอสมควร เมอพจารณาบรเวณปากแมนำตอนนอกสดทนำไหลออกไป พบวาผลรวมของมวลนำทไหลออกไปสวนหนงมาจากมวลของนำจด และอกสวนหนงทสำคญ กคอ มวลของนำทะเลทเขามาผสมผสาน และถกนำพาออกไปในชวงทนำลงนนเอง

ในพนทลกษณะน มกระแสนำทเกดขนจากการผสมผสานของมวลนำทงสอง ซงเปนผลสทธจากการเคลอนตวของมวลนำจดทไหลลงมาและมวลของนำทะเล ทเกดจากแรงดนของนำขนนำลง กระแสนำดงกลาว มทศทางการไหลและความแรงทแตกตางกนไปตามพนทตำแหนงตาง ๆ ในปากแมนำ ซงเราอาจเรยกวาเปน กระแสนำปรากฏ (Residual current) ซงนบเปนปจจยทมบทบาทตอการเคลอนยายมวลสาร โดยเฉพาะแรธาตอาหารและ/หรอมลพษตาง ๆ และจำเปนตองประยกตใชขอมลกระแสนำปรากฏ น ในการตดตามและประเมนสถานการณ ของคณภาพสงแวดลอมทางนำ รวมทง การตดตามลกษณะการเคลอนท หรอประเมนโอกาส ในการรวมกลมของประชากรแพลงกตอนพชและแพลงกตอนสตวทกระจายอยในมวลนำ


ปากแมนำทมการผสมผสานกนอยางทวถง (Well-mixed estuary)

ปากแมนำลกษณะน มกมลกษณะทางสณฐานวทยาของพนททกวาง และคอนขางตน มวลนำทผสมผสานกนดนน เกดจากอทธพลการขนลงของนำทะเลทชดเจน และยงมอทธพลของกระแสนำทเกดจากคลนลมในพนท ทงน Well-mixed estuary เปนลกษณะของปากแมนำสวนใหญทพบในประเทศไทยของเรา ซงมแนวทนำไหลลงทะเลเปนพนทราบลมตำ (อาท ปากแมนำบางตะบนและปากแมนำเวฬ ) ลกษณะในการแบงชนของนำ ตามการเปลยนแปลงของคา ความเคมนำ (Halocline) ในพนทปากแมนำลกษณะนจงแทบไมพบเลย โดยพบวาคาความเคมของนำจากนำผวหนาลงไปตามความลกมกมระดบท เทา ๆ กนลงไปตลอด เนองจากการผสมผสานของนำทดมาก

อยางไรกตาม ในพนทปากแมนำประเภทน ยงสามารถพบความแตกตางของระดบความเคมตามแนวพนท หรอตามแนวราบไดบาง ขนอยกบวาตำแหนงทศกษานนอยใกล หรอไกลจากการรบนำจดจากแผนดนมากนอยเพยงใด ซงในพนทปากแมนำเชนน มวลนำทไหลออกจากปากแมนำในภาพรวม จะมคาเทากบปรมาณการไหลลงของนำจดทงหมดทมาจากแมนำ

ภาพท 4.3 ลกษณะการรวมตวกนของตะกอนสารอนทรย รวมทงเซลลของแพลงกตอนทเจรญขนมาหรอท เรมตายลงแลว เกดเปนแนวยาวตามอทธพลของกระแสนำ ซ งมกสงเกตเหนไดในบรเวณตอนกลางและตอนนอกของปากแมนำ


อนง ในปากแมนำลกษณะเชนน การไหลลงของนำมกมทศทางเอยงไปดานใดดานหนงจากอทธพลของแรงผลกดนจากกระแสนำหลกของไหลทวป และสภาวะทศทางของมรสมทม ในพนท ลกษณะดงกลาวกอใหเกดการเคลอนตวของ กระแสนำปรากฏ ไปในแนวราบ หรอในลกษณะของการเคลอนทเปนวงกลม ในบรเวณตาง ๆ ของพนทปากแมนำ ลกษณะนำทเคลอนตวเปนวงเชนนมกเหนยวนำใหเกดการรวมตวกนของตะกอนเบารวมทงเซลลของแพลงกตอนทเจรญขนมาหรอเรมตายลงในพนท (ภาพท 4.3) โดยสามารถสงเกตเหนสทเดนชดขนในบางบรเวณของปากแมนำได

ปากแมนำทนำเคมผลกดนเขามา (Negative circulation estuary)

เปนลกษณะของปากแมนำเฉพาะแหง ทพบการระเหยของนำจดในพนทตอนใน ของปากแมนำในระดบทสงมาก (ยกตวอยางเชน ในพนทอาว Arabian) ลกษณะการระเหยดงกลาว ทำใหนำทไหลลงมาจากตอนในมคาความเคมทสงมากกวาในเขตทะเล และไหลออกสปากแมนำ และพบวานำในบรเวณใกลผวหนาดน ซงเปนมวลนำทะเลทไหลขนไปนน มระดบของความเคมคอนขางสมำเสมอ (Isohaline) นบจากเขตทะเลขนไปตามแนวแมนำดานใน ซงเปนระยะทางทไกลพอสมควร

การจำแนกปากแมนำตามลกษณะการไหลออกของนำ

ในกรณทพจารณาพนทปากแมนำเพอการวเคราะหเชงภาระมลพษ (Pollution loads) หรอโอกาสการเกดปญหามลภาวะจากสารทถกพดพาจากแผนดนเขาสระบบ เราสามารถประยกตใชขอมลความรจากการประเมนอตราการไหลเขาออกของนำ มาชวยในการพจารณาเปรยบเทยบกน ทงน ใชแนวคดท วาพนทปากแมนำเสมอนมทอนำทงไหลเขามา และมการ ถกนำพาออกไปดวยอทธพลของการผสมผสาน และการเคลอนตวออกดานนอก ดวยระบบการขนลงของนำทะเล ซงสมพนธกบระยะเวลาทมวลนำไหลเวยนอยภายในเขตปากแมนำนน ๆ ในการน พบวามลพษทไหลลงสปากแมนำเมอเขาสภาวะสมดล จะมคาประมาณเทากบปรมาณมลพษทไหลออกนอกปากอาวออกไป ซงเราสามารถประมาณคาดงกลาว ดวยวธการคำนวณหาอตราการไหลออกของนำ (Flushing rate)

ระยะเวลาทใชในการไหลออกของนำ (Flushing time; TF) ซงเปนระยะเวลาทมวลนำในปากแมนำใชในการไหลออกจากปากแมนำไปจนหมด สามารถคำนวณไดจากลกษณะการผสมผสานกบนำเคม ดงสมการ;


TF = Q/R

โดยท Q หมายถง ปรมาตรรวมของนำจากแมนำทมในพนทปากแมนำ (River water volume) และ R หมายถง อตราการไหลลงของนำทา (River inflow rate) ทงน ในความเปนจรง เนองจากมวลนำจดในพนทปากแมนำมการผสมผสานกบนำทะเล และเกดระดบความเคม ทลดหลนกนไปในระดบตาง ๆ การคำนวณปรมาตรของนำจดจากแมนำ ณ ตำแหนงตาง ๆ จง ตองนำคาสดสวน (Fraction; f) ของนำจดทพบในแตละตำแหนงของปากแม นำนน มาประกอบ ดงสมการ;

f = (SS – S)/S

โดยท SS เปนระดบความเคมของนำทะเลตอนนอกสด ขณะท S เปนคาความเคมเฉลยในรอบคาบนำของตำแหนงทพจารณานนๆ จากขอมลประกอบดงกลาว เราสามารถประเมน คา Q หรอปรมาตรรวมของนำจากแมนำ ทมในพนทปากแมนำ ไดจากสมการ;

Q = ∫ f dv

ซงสามารถคำนวณหาระยะเวลาทมวลนำจดใชในการไหลออก (Flushing time; TF) ได ในลำดบตอไป

หากผลการศกษาพบวา เวลาทนำจดใชในการไหลออกจากปากแมนำ (TF) มระยะทยาวนาน หรอพบวาในพนทปากแมนำมอตราการไหลสทธ (Residual flow) ทตำ มวลของนำจดกจะคงตวอยในพนทปากแมนำไดนาน ลกษณะดงกลาว สะทอนภาพของปากแมนำทมโอกาส เกดปญหาในการสะสมมลพษไดสง ในทางตรงกนขาม หากพนทปากแมนำมระยะเวลา TF ทสน กจะสะทอนใหเหนประสทธภาพของพนทในการพดพานำออกอยางมประสทธภาพ โดยอทธพลจากการขนลงของนำทะเล

ซงโดยทวไปแลว เราพบวาลกษณะของปากแมนำทมการผสมผสานของนำบางสวน (Partially-mixed estuary) เปนลกษณะของปากแมนำทมศกยภาพในการบำบดมลภาวะสงทสด (Dobson and Frid, 1998) ซงจะมปรมาตรนำทไหลออกโดยรวม มาจากผลรวมของปรมาณนำจดทไหลลง ผสมกบมวลของนำทะเลปรมาณมากทไหลเขาไปในอาวนนเอง


4.1.2) สถานการณ ปญหา และผลกระทบจากการใชประโยชน

พนทปากแมนำ นบเปนพนททไดรบการใชประโยชนจากมนษยมาหลายพนปแลว ซงแรกเรมในสมยกอน มกเปนการใชประโยชนจากทรพยากรทางทะเล อาท การจบหอยหรอปลามาใชบรโภค หลงจากนนการใชในพนทเรมมการขยายออกไปเพอประโยชนทางการคมนาคมขนสง มเรอขนสงสนคาทงในและระหวางประเทศเขามาใชพนทเขตตน เพอการจอดกำบงลม หรอขนถายสนคาทงทางเกษตรและอตสาหกรรม ดวยเหตดงกลาว พนทปากแมนำจงมการขยายตวของการพฒนา โดยเฉพาะการเกดสงคมเมอง และการตงถนฐานอยางหนาแนนเพมขนเรอย ๆ Dobson and Frid (1998) ระบวาในเมองหลวงทมขนาดใหญทสดในโลก 10 แหงนน อยางนอย 7 แหงตงอยในพนทปากแมนำ ซงหากลองพจารณาในประเทศองกฤษประเทศเดยว กจะพบไดวา 1 ใน 3 ของประชากรทงหมดของประเทศ อาศยอยในเขตเมองในพนททเปนบรเวณปากแมนำดวยกนทงสน

ปญหาการเกดตะกอนตกสะสมในบรเวณปากแมนำทมากขน ซงเกดจากการทพนทตนใกลเขตชายฝงมกถกปรบเปลยนเพอใชประโยชนทางการเกษตร การเพาะเลยงสตวนำ การกอสรางทอยอาศยและโรงงานอตสาหกรรม (ภาพท 4.4) นบเปนปญหาหลกทพบในระยะปจจบน ทงน เนองจากบรเวณปากแมนำเปนพนททสะดวกตอการขนถายสนคาหรอวตถดบ เพอการผลตในระบบอตสาหกรรมตาง ๆ

ลกษณะการเปลยนแปลงแนวชายฝงเหลาน หากพจารณาในทางนเวศวทยาและสงแวดลอมจะเหนไดวา ทำใหเกดผลกระทบตอระบบการผลตทรพยากร และเกดปญหาการสะสมของมลภาวะตาง ๆ ในพนทปากแมนำเปนอยางมาก เนองจากบรเวณทถกทบถมนน เดมมกเปนดอนเลนตนในเขตนำขนนำลง (Intertidal flat) ซงเปนแหลงทอยอาศยของสตวนำ วยออน เปนพนททใหผลผลตสง และมกระบวนการทางชวเคมททำใหเกดการหมนเวย หรอมการแลกเปลยนของสารไดด เมอเทยบกบพนททะเลเขตอนทวไป การขยายพนทเพอการใชประโยชนโดยเฉพาะในทางอตสาหกรรม ยงมแนวโนมททำใหเกดการปนเปอนของแหลงนำโดยรอบ และพบปญหาจากผลกระทบในการขดลอกรองนำ เพอการเดนทางหรอการขนสงดวยเรอขนาดใหญ ซงนบแตจะทำใหพนทปากแมนำเกดการเสอมโทรมลง หากไมมการควบคมดแลอยางจรงจง

ในประเทศไทย การใชพนทโดยรอบปากแมนำ ไมวาจะดวยลกษณะของการเกดชมชนทางการเกษตร หรออตสาหกรรม โดยสวนใหญพบการทงของเสยลงสแหลงนำโดยตรง และ ของเสยสวนใหญ มกอยในรปของสารอนทรย ซงหากเปนแหลงชมชนหนาแนน มกพบการทง ขยะ สงปฏกล ปนมากบนำเสยจากการซกลาง และนำทงตาง ๆ ในลกษณะของการไหลรวมกนลงมา กบทางระบายนำทง หรอการไหลซมจากบานเรอนทวไป


ภาพท 4.4 ลกษณะการใชประโยชนทดนอยางหนาแนนโดยรอบพนทปากแมนำ เพอเปนแหลง ทอยอาศย โรงงานอตสาหกรรม นอกจากน ยงมการใชทดนเพอทำกจกรรมทางการเกษตร และการเพาะเลยงสตวนำชายฝง

ในพนทปากแมนำ จงมกพบผลกระทบจากการเพมของอนทรยสารไดชดเจน มการลดตำลงของออกซเจนละลายนำ ทเปนผลจากกระบวนการยอยสลายโดยกระบวนการทางชวภาพของจลนทรยในนำ ของเสย และสงปฏกล ทเปนอนทรยสารยงเกดการตกตะกอนลง หรอทบถมในพนททนำมความเรวของนำลดลง ทำใหบรเวณผวหนาดนเตมไปดวยสารอนทรย ทมอตราการสะสมตวทคอนขางสง โดยเฉพาะในบรเวณอาวไทยตอนใน (พชาศษฐและคณะ, 2557)

ตะกอนของสารอนทรยดงกลาว ทำใหเกดกระบวนการยอยสลายในบรเวณหนาดนไดมากขน และทำใหระดบของออกซเจนละลายนำบรเวณพนทองนำ ตลอดจนในสวนของเนอดนลดตำลงอยางรวดเรว พรอม ๆ กบการเกดกระบวนการยอยสลายแบบท ไมใชออกซเจน (กระบวนการซลเฟทรดกชน) ในดนชนลกลงไป ซงทำใหเกดการสะสมของมลพษในรปของซลไฟดเพมมากขนได


ในพนทปากแมนำทาจนทางฝงตะวนตก เราสามารถพบการเกดกาซไฮโดรเจนซลไฟดผดขนมาจากดน โดยในเนอดนชนบน ทระดบความลกเพยง 1 เซนตเมตร สามารถพบปรมาณซลไฟดรวมในดน (ในรป Acid volatile sulfides; H2S+Fe2S3+FeS2) ไดส งมาก ถงระดบประมาณ 1.2 มลลกรมตอกรมนำหนกแหงของดน (จารมาศและคณะ, 2554)

โดยทวไปในพนทปากแมนำของประเทศไทย ปญหาการสะสมของสารซลไฟดในดน สามารถคาดคะเนไดจากบรเวณทพนทองนำมลกษณะเปนโคลนละเอยด ทงน เนองจากพนดนโคลนละเอยด สะทอนสภาวะของการมสารอนทรยสง (จารมาศ, 2548) และมกเปนบรเวณท มวลนำเคลอนตวชากวาในพนเขตอน ๆ ของปากแมนำ

พนทดอนเลนในปากแม นำบางตะบน จงหวดเพชรบร ทมการเลยงหอยแครง อยางหนาแนน นบเปนบรเวณหนงทในดนพบการสะสมของซลไฟดสง และเปนบรเวณทไดรบผลกระทบจากการเคลอนตวของนำทมออกซเจนตำและมสารอนทรยสง ซงไหลพาดผานลงมาจากพนทคลองตอนบนในบางชวงของรอบป (จารมาศและคณะ, 2556) ปญหาการขาดเสถยรภาพในคณภาพสงแวดลอมทางนำของพนทปากแมนำเชนน สามารถทำใหเกดผลกระทบ ตอการเพาะเลยงหอยแครง หรอความเปนอยทรพยากรประมงทสำคญตาง ๆ ในพนทได

สำหรบในพนทปากแมนำทาจน ซงไดรบนำเสยในอตราความเขมขนทสง พบคาบโอดในนำทสงมากกวาปากแมนำอน ประมาณ 3-5 เทา (กรมควบคมมลพษ, 2555) ในมวลนำทไหลลงมาสามารถพบตะกอนเบา ซงเปนลกษณะของซากอนทรยสารตาง ๆ ลอยกระจายปนอยในมวลนำ ตะกอนเหลานจะเกดการยอยสลายโดยแบคทเรยในนำ ซ งมการใชออกซเจนไดตลอดเวลา ลกษณะของนำดงกลาว ทำใหระดบของออกซเจนละลายนำมคาตำลงไดถง 0.5 mg/L ในชวงฤดนำหลาก ระดบทตำนจดเปนปญหาตอความเปนอยของสตวนำในพนท

นอกจากน เนองจากนำทไหลลงมาจากแมนำทาจน มระดบของแรธาตอาหารทสงมาก ในพนทปากแมนำจงพบปรากฏการณนำเปลยนสเกดขนไดบอยครง ซงแพลงกตอนทเกดขน ในปรมาณมากเมอเกดการตายลง กจะตกทบถมลงสพนทองนำ จดเปนสารอนทรยทยอยสลาย ไดงาย ซงทำใหสภาพพนทองนำขาดออกซเจนเพมมากขน เกดปญหาการสะสมของซลไฟด ในภาพรวมแลว เกดเปนผลเสยตอประชากรสงมชวตพนทองนำโดยรวม ประชากรของสตว หนาดนทอาศยในพนทดงกลาวจำเปนตองปรบตว ทงน สตวพนทองนำททนทานอยได มกเปนกลมของไส เดอนทะเลทมขนาดเลก (ในครอบครว Spionidae หรอ Capitellidae) สวนทรพยากรทมขนาดใหญ อาท ในกลมหอย ทมความทนทานนอยกวาไสเดอนทะเล กมกตายลงไป (กาญจนาและจารมาศ, 2558) นบเปนปญหาความเสอมโทรมของพนทปากแมนำ ทมกพบเหน ไดมากขน


ผลกระทบจากการใชประโยชนตอระบบนเวศปากแมนำ

ในพนทปากแมนำของประเทศไทยทผานมา มกพบปญหาผลกระทบทเกดจากการใชประโยชนจากแหลงนำอยางไมเหมาะสม (อาท มการทงขยะ นำเสย และสงปฏกลตาง ๆ ลงนำ) และปญหาความขดแยงหรอการแกงแยงกนหาประโยชนจากทรพยากรในพนท (อาท การทำประมงหอยหลอดในพนทปากแมนำเขตอาวไทยตอนใน และการทำประมงหอยลาย หอยจอบ ในพนทปากแมนำเขตอาวไทยฝงตะวนตก) ซงอาจขาดการเอาใจใสถงผลกระทบตอการเปลยนแปลงสภาวะแวดลอมและทรพยากรท เพยงพอ จนเกดเปนปญหาความเสอมโทรมในพนทและทรพยากรซงยากตอการแกไข

ในเขตปากแมนำประเทศอน ๆ ก เชนเดยวกน พบรายงานความเสอมโทรมของ คณภาพนำ การปรบเปลยนพนทชายฝง การทำลายปาชายเลน และสถานการณการถดถอย ของทรพยากรทางนำ ซงมมาอยางตอเนอง (Clark, 1992; Goldberg, 1995; McIntyre, 1995; Kennish, 1997, 2000) ผลกระทบทเหนเดนชดขนในระยะหลง คอ การเพมขนของแรธาตอาหาร (Nutrients) ทมาจากพนททำการเกษตร ปศสตว และครวเรอน ทขาดการบำบด นอกจากน ยงพบการทงนำเสยทมตะกอนอนทรยสารสงและมการปนเปอนของสารประเภท โลหะหนกซงมความเปนพษโดยตรงตอสตวนำ เกดการสะสมหรอถายทอดไปสหวงโซอาหาร ในระบบนเวศทางนำ ซงมโอกาสกอผลกระทบกลบมาสมนษยเราซงเปนผบรโภคได ในภาพรวมสามารถพบลกษณะการใชประโยชนในพนทปากแมนำและปญหาทเกดขนในดานตาง ๆ ดงตอไปน

4.1.2.1) สถานการณและปญหาจากกจกรรมการใชประโยชนทวไป

การเปลยนแปลงทเกดขนในพนทปากแมนำสวนใหญ เกดจากการพฒนาสภาพพนทและปรบเปลยนลกษณะของระบบนเวศดงเดม เพอการใชประโยชนในการขยายสงคมเมอง การจดสรางแหลงทอยอาศย การสรางโรงงานอตสาหกรรม การใชประโยชนในพนทเพอการประมงและการเพาะเลยงสตวนำ การเปลยนแปลงพนทเพอการทองเทยวในเขตปากแมนำและชายฝงทะเล ตลอดจนการจดทำเสนทางเดนเรอหรอขดลอกพนท เพอการคมนาคมขนสงและการขยายอตสาหกรรม (Boesch et al., 1994; Cheney et al., 2000; Adum, 2002) ลกษณะเหลานสรางผลกระทบตอกระบวนการทางนเวศวทยาในบรเวณปากแมนำ ซงไมใชแคการเปลยนสภาพโครงสรางทางกายภาพ แตรวมไปถงการเปลยนแปลงในลกษณะทางอทกวทยา รวมทงรปแบบและปรมาณการแพรกระจายของแรธาต และตะกอนแขวนลอยภายในระบบนเวศ


การศกษาในประเทศอเมรกาพบวา การเปลยนแปลงพนทใกลเขตชายฝงโดยการ ถมและขยายพนทตงชมชนบานเรอนทอยอาศยนน ทำใหลกษณะของดอนเลนในพนทปากแมนำคอย ๆ ลดลงจนเหลอแคประมาณ 50 % ของขนาดพนท เดม นอกจากนยงพบวา การปรบเปลยนพนทชมนำเขตชายฝง ทำใหทรพยากรปลาในอาวลดลงถง 50 % (Kennish, 2001) สำหรบในเขตเอเชยตะวนออกเฉยงใต ทมกพบการปรบเปลยนพนทชายฝง เพอการเพาะเลยงสตวนำนน พบวาการทำลายปาชายเลนซงเกดขนอยางตอเนอง จนเหลอพนทไมถง 50 % ของสดสวนเดมทเคยมมา ทำใหทรพยากรสตวนำบางชนดลดนอยลงมาก จนถงหายไปเลย (Eisma, 1998) ทงน พบวาในประเทศฟลปปนส ประมาณ 50 % ของปาชายเลนทถกทำลายไปนน เกดเนองจากการใชประโยชนดานการเพาะเลยงสตวทะเลในระบบบอ ทเกดขนตามแนวชายฝงนนเอง (Hopkins et al., 1995)

ภาพท 4.5 ลกษณะการปรบเปลยนพนทปาชายเลนตามธรรมชาต ในเขตชายฝงของอาวไทยตอนใน (ในเขตจงหวดสมทรสาคร) เพอการใชประโยชนดานการเพาะเลยงสตวนำและการทำนาเกลอ

การเปลยนแปลงทางกายภาพของพนทในเขตปากแมนำทเหนไดบอยในประเทศไทย

เกดในลกษณะการขยายพนทอยอาศยออกไป จนแทบชดหรอตดกบขอบชายฝงทะเล มการทำลายพนทปาชายเลนเดม เพอการกอสรางบานเรอน สถานททองเทยว หรอปรบเปนพนท


เพอกจกรรมอตสาหกรรมตาง ๆ ยงมการปรบเปลยนพนทเขตใกลทะเล เพอเปนบอเพาะเลยงสตวนำ โดยเฉพาะบอเลยงกง หรอเปนการเลยงแบบผสมผสานทมการเลยงปลาหรอหอยเพม ตามความเหมาะสมของแตละพนท (ภาพท 4.5) ผลกระทบจากการใชทดนเขตชายฝงใกลแนวปากแมนำ ทำใหเกดปญหาการลดลงของพนทปาชายเลนธรรมชาต โดยเฉพาะในเขตอาวไทยตอนในทเกดขนมาอยางตอเนอง (อาท ในเขตจงหวดสมทรสาคร ซงแตเดมเมอประมาณ 35 ปทผานมามพนทปาชายเลนประมาณ 100,000 ไร แตในระยะปจจบน เหลอสภาพพนทปาทสมบรณไมเกน 500 ไร (กรมปาไม, 2555) ซงคดเปนเพยง 0.5 % ของปรมาณเดมทมเทานน

รายงานการศกษาทผานมาพบวา การเปลยนแปลงโครงสรางของพนทขอบฝงใหเกดความเรยบตรงนน ทำใหมวลนำทไหลลงมาจากแมนำมความเรวมากขน และยงทำใหมลพษ รวมทงแรธาตตาง ๆ ไหลลงสปากแมนำไดเปนอยางด (Adum, 2002) ในขณะทกจกรรมของมนษย อาท การจดสรางเขอนหรอฝายทดนำ มบทบาทตอการลดลงปรมาณของตะกอน (Aubrey, 1990; พชาศษฐและจารมาศ, 2556) ซงทำใหตะกอนอนทรยจากแผนดนลงสทะเลไดนอยลง

การใชประโยชนของนำตนทน โดยการจดสรางเขอนหรอฝายทดนำ รวมทงการเปลยนเสนทางนำเพอการชลประทานในสวนของแมนำทไหลลงสปากแมนำนน นบเปนการเปลยนแปลงทางสณฐานวทยาของพนทลำนำทมบทบาทตอคณภาพนำในพนทปากแมนำ โดยในเบองตน ฝายทดนำแตละแหง ลวนแลวแตสงผลตอการชะลอมวลนำ และการกนขวางเสนทางนำ ซงเปนเสนทางการเคลอนทของสตวนำ (รวมทงการเคลอนทเพอประโยชนในการขยายพนธและหาแหลงทเหมาะสมสำหรบการวางไขและเลยงตวออน) การจดทำเขอน ยงทำใหปรมาณนำจดทไหลลงปากแมนำมนอยลง ทำใหปรมาณของสารอนทรยทเปนประโยชนในการเปนแหลงอาหาร ของทรพยากรสตวนำในพนทปลายนำ ลดนอยลงตามไปดวย นอกจากน ยงทำใหขาดแคลนแรงดนจากนำตนทนทเพยงพอ สงผลใหเกดปญหาการรกลำของนำเคมจากเขตทะเลเพมมากขนอยางตอเนอง

อนง เรายงพบปญหาการรกลำของนำทะเลได ในพนทปากแมนำทมการขดเจาะ นำบาดาลหรอนำใตดนมาใชประโยชนกนมาก (Littlejohn, 1977) นอกจากน Kassas (1972) ยงไดชใหเหนวา การจดสรางเขอน รวมทงการใชประโยชนในมวลนำจดทมากเกนควร และการตดเสนทางของนำและตะกอนทควรถกพดพาลงสปากแมนำ เปนสาเหตสำคญททำใหกระแสนำจากเขตทะเลมอทธพลมากยงขน ทำใหเกดปญหาการกดเซาะชายฝง (อาท ในทางฝงตะวนออกของดนดอนสามเหลยมปากแมนำไนล ซงพบอตราการกดเซาะประมาณ 0.5 เซนตเมตรตอป)


ซงนาจะเปนปญหาไดอยางตอเนองในอนาคตสำหรบแตละพนทปากแมนำและเขตชายฝงของประเทศไทยเรา ทมการใชประโยชนจากทรพยากรนำในลกษณะทคลายคลงกนน

4.1.2.2) ปญหาจากการปลอยนำเสยทมสารปนเปอนลงสปากแมนำ

ผลกระทบทเกดจากการเพมปรมาณสารซงทไมใชสารพษ ในระดบทไมกอใหเกดอนตราย เขาสกระบวนการทางนเวศวทยาของพนทปากแมนำ นบเปนการกระตนใหเกดการเปลยนแปลงในโครงสรางประชาคมสงมชวต หรอเรงกระบวนการเมตาบอลซมของระบบนเวศใหเกดขน และเปนสวนเตมเตมในดานความอดมสมบรณของระบบนเวศได

Day et al. (1989) ชใหเหนวากระบวนการ “ยโทรฟเคชน” นบเปนหนงในผลกระทบดงกลาว ซงเปนลกษณะของผลกระทบทเกดจากการเพมปรมาณแรธาตอาหารทเปนประโยชน ในการเจรญเตบโตของแพลงกตอนพชในระบบปากแมนำ ในขณะทการเพมของความรอน อาท การปลอยนำจากระบบหลอเยนของโรงงานอตสาหกรรม หรอโรงไฟฟา ทตงอยในเขตพนทรมนำ นบเปนการกระตนเมตาโบลซมของสงมชวตทมในพนท เนองจากการทอณหภมของนำเพมสงขนกวาระดบปกตทมในธรรมชาต

การทงนำทมการปนเปอนของแรธาตอาหารทตอเนอง สามารถทำใหแพลงกตอนพช ในมวลนำเกดการเพมจำนวนมากเกนควร การศกษาในพนท Chesapeake Bay (Heinle et al. 1980) พบวาการเพมความเขมขนของไนเตรทและฟอสฟอรส จากแมนำ Patuxent ทไหลลงมาทำใหในพนทอาวมปรมาณคลอโรฟลลเอสงขนมาก ในพนทเขตทะเล Baltic กมสาเหตในทำนองเดยวกน (Jansson and Wulff, 1977) และพบวาออกซเจนละลายนำบรเวณผวหนาดนมการ ลดตำลง ซงเปนผลจากจากยอยสลายของตะกอนอนทรยทเปนกลมของแพลงกตอนพชทตายลงนนเอง

Bayley et al. (1978) ทำการศกษาในพนทปากแมนำ Chowan ทางตอนเหนอของรฐ Carolina ประเทศสหรฐอเมรกา และรายงานปญหาการเกดยโทรฟเคชน จากผลกระทบของการไหลลงของนำจากพนททำการเกษตรทมการใชปยในพนทอยางมาก พนทปากแมนำน ยงไดรบ แรธาตอาหารจากพนทชมนำใกลเคยง ทำใหเกดปญหาความเสอมโทรมของคณภาพนำตามมา ปญหาการรบเอาแรธาตอาหารจากพนทชมชน ซงบางครงพบการปนเปอนของสารกำจดวชพชและยาฆาแมลงทใชในการเกษตร ผนวกกบ

ปญหาการทงนำทมปรมาณตะกอนแขวนลอยปนเปอนอยสงลงมาสพนทปากแมนำ นบวาเปนปญหาสำคญทสงผลกระทบในทางลบตอแหลงพชพรรณในเขตปากแมนำ ผลการตดตามการลดลงของพรรณพชใตนำในบรเวณอาว Chesapeake (Kemp et al., 1983) แสดง


ให เหนวา ผลจากปญหาโดยเฉพาะการลดปรมาณแสงทสองผานลงนำจากการเพมของ แพลงกตอนพชในนำ และจากปรมาณตะกอนแขวนลอยทมากขน รวมทงการเกดสาหรายทมขนาดเลกเจรญขนมาคลมผวใบและลำตนของพชนำ ไดทำใหมวลชวภาพของพชใตนำลดปรมาณลงอยางตอเนอง โดยทงน เมอไดวเคราะหผานโมเดลทางนเวศวทยา พบวาปจจยดานแรธาตอาหารมบทบาททชดเจนกวาปรมาณตะกอนหรอสารพษประเภทยาฆาหญาทปนเปอนลงมาในพนทอาวน ดวยความรดงกลาว การอนรกษแหลงพรรณไมนำในเขตปากแมนำ จงจำเปนตองหาแนวทางควบคมปรมาณแรธาตอาหาร และปรมาณตะกอนแขวนลอยทถกพดพาลงส พนท ปากแมนำ ใหอยในระดบทมผลกระทบตอทรพยการในระบบนเวศใหนอยทสด

สำหรบในดานสารอนทรยทมากเกนควรทถกทงลงในเขตปากแมนำนน มกมแหลงทมาจากการปลอยนำจากกจกรรมการทำนา และโรงงานอตสาหกรรมทเกยวของกบการแปรรปผลตผลทางการเกษตร ซงรวมทงโรงงานทผลตอาหารทะเลกระปองในพนทปากแมนำ (ภาพท 4.6)

ภาพท 4.6 ตวอยางของแหลงทมาของสารอนทรยทมการปนเปอนลงสแมนำและปากแมนำ ทาจน ประกอบดวยโรงงานอตสาหกรรมการแปรรปผลตผลทางการเกษตร (ภาพซายบน) นำทงจากกจกรรมการทำนาขาว (ภาพซายลาง) และนำทงจากโรงแปรรปสตวนำ (ภาพขวา)


ในพนทเขตอาวไทยตอนใน ซงเปนแหลงสำคญของการรบซอสนคาสตวนำ การแปรรป

ในอตสาหกรรมการทำปลากระปอง และการทำปลาปน พบการทงนำจากการตมสตวนำ ซงมการปนเปอนของสารอนทรยสงมากลงสแหลงนำโดยตรง นำเสยเหลาน จะเขาสกระบวนการ ยอยสลายโดยแบคทเรยทมในระบบนเวศทางนำ ซงทำใหระดบออกซเจนละลายนำลดตำลงได

การเปลยนแปลงในมวลนำดงกลาว ทำใหเกดผลกระทบโดยตรงตอกระบวนการทาง เมตาโบลซมของสงมชวตมากมาย รวมทงกระทบตอโครงสรางประชาคมของสงมชวตทางนำทม ทงน เราพบการลดลงในความชกชมของสตวพนทองนำ (Macrobenthos) โดยเฉพาะกลมของหอยสองฝา ขณะทพบการเพมปรมาณของไสเดอนทะเลขนาดเลก (Spionid worms) (จารมาศและคณะ, 2554) นอกจากน สารอนนทรยทเปนผลจากการยอยสลายของอนทรยสารทมมาก ในมวลนำ ยงไปมบทบาทในการกระตนการเจรญของประชากรแพลงกตอนพช และทำใหเกดปญหาทคลายคลงกบการเพมของแรธาตอาหารทเขามาสแหลงนำไดเชนเดยวกน

สารอนทรยในแหลงปากแมนำ ยงมทมาจากการเพาะเลยงปลาในกระชง ยกตวอยางในบรเวณเขตปากแมนำและใกลชายฝงของประเทศญปน Tsutsumi and Montani (1993) พบวาการเลยงปลา (Yellow tail tuna) สงผลใหเกดการใหตกทบถมของเศษอาหารทเหลอรวมทง มลจากการขบถายของปลาทเลยง ทำใหดนพนทองนำเกดการสะสมของสารอนทรยอยางตอเนอง ผลกระทบจากการเลยงปลาดงกลาว ยงทำใหดนพนทองนำบางบรเวณเกดปญหาการขาดออกซเจน หรอพบการทชนของดนทมออกซเจน (Oxygenated zone) ไดลดระดบแคบลง จนอาจไมพบเลย ซงพบวาปญหาสำคญทเกดตามมา คอ การลดลงของสตวพนทองนำ โดยเฉพาะในกลมของหอยและสตวหนาดนขนาดใหญ (Macrobenthos) และเกดการเปลยนกลมเปนประชากรของสตวหนาดนขนาดเลก ทมความทนทานในระดบออกซเจนตำๆ ได (อาท ไสเดอนทะเลในครอบครว Capitellidae; Capitella) ขนมาทดแทน

ในพนทดงกลาว พบวา Capitella ซงเปนไสเดอนทะเลขนาดเลก ทสามารถขยายพนธไดเรว มวงจรชวตทสน เพมจำนวนในพนทไดงาย เนองจากมระยะตวออนทวายนำไมนาน และสามารถฝงตวลงดน และใชสารอนทรยในดนบรเวณพนทองนำเปนอาหารไดเปนอยางด (Tsutsumi and Montani, 1993; Chareonpanich et al., 1994) ไสเดอนทะเลชนดน จดเปนดชนชวดมลภาวะของพนทองนำทโดดเดนในพนทปากแมนำหลายประเทศ รวมทงสามารถพบในปากแมนำทาจนดวย (Ritnim and Meksumpun, 2011)


4.1.2.3) ปญหาจากการปรบเปลยนแปลงโครงสรางทางกายภาพ

ลกษณะการเปลยนพนทชายฝง หรอตามรมขอบแมนำและปากแมนำ ในรปแบบตาง ๆ อาท การจดสรางแนวคอนกรตกนคลน การขยายพนทถมชายฝงเพอการสรางสงกอสรางหรอ ทอยอาศย การจดสรางทาเทยบเรอประมงหรอเรอพาณชยขนาดใหญ และการจดสรางถนน หรอทางเดมรมขอบฝงทะเล ในปจจบนพบวา เปนสวนหนงของกจกรรมการพฒนาชมชนเมอง รวมทงการพฒนาพนทชายฝง เพอรองรบการขยายตวทางเศรษฐกจ สงคม และเพอประโยชน ในดานการทองเทยว (ภาพท 4.7) อยางไรกตาม การพฒนาพนทในลกษณะดงกลาว ยอมทำใหเกดผลกระทบตอระบบนเวศปากแมนำและบรเวณชายฝง ทงในลกษณะทเกดทนท และในลกษณะของผลกระทบในระยะยาว

ผลกระทบจากการกอสรางโดยทวไป จะทำใหเกดปรมาณตะกอนอนนทรยแขวนลอย ลงสแหลงนำไดมากขน ทำใหนำมความขนทเพมมากขน และแผขยายเปนวงกวางออกไปครอบคลมพนทใกลเคยง ตะกอนเหลานสงผลกระทบโดยตรงตอความเปนอยของทรพยากรปลาวยออน รวมทงสตวพนทองนำทเคลอนทไมไดอยางชดเจน ยงทำใหเกดการบดบงแสงและ สรางผลกระทบตอการผลตออกซเจนของแพลงกตอนพชและสาหรายบรเวณหนาดน นอกจากนตะกอนอนทรยทปนเปอนลงสแหลงนำ ยงเปนแหลงอาหารอยางดของแบคทเรยท เปนผ ยอยสลายในนำ สงผลใหระดบของออกซเจนละลายนำในบรเวณโดยรอบนนลดตำลง (โดยเฉพาะในเวลากลางคน)

สำหรบการจดสรางทำโครงสรางแขงตามแนวชายฝง เพอเปาหมายในการลดแรงปะทะของคลนลม ในบางลกษณะทำใหเกดปญหาตอระบบนเวศบรเวณนน ๆ ยกตวอยาง เชน การนำพลาสตกหนาเปนทอทรงยาวบรรจกรวดทรายภายใน (ลกษณะเหมอนไสกรอกขนาดใหญ) วางทอดยาวแนวขนานกบชายฝง ในพนทบรเวณตำบลกาหลง จงหวดสมทรสงคราม (ภาพท 4.7 ลาง) เมอถงเรมมการแตกฉกขาด หรอเปอยลง เมดกรวดทรายขนาดตาง ๆ ไดหลดออกจากถงและกระจายออกไปเปนวงกวาง แลวเกดการทบถมในบรเวณพนทองนำโดยรอบของแนวกนคลน การเปลยนแปลงลกษณะของหนาดนดงกลาว มผลกระทบตอสตวนำโดยเฉพาะในกลมของหอย ทมตามธรรมชาตของพนทดนโคลนเลนเดม โดยพบวาหอยมกจะไดรบเมดกรวดทรายนน ๆ เขาไปในตว และไมนยมนำมาบรโภค เกดเปนปญหาตออาชพประมงและชมชนทองถนเปนอยางมาก


ภาพท 4.7 ลกษณะการปรบเปลยนพนทปากแมนำและบรเวณชายฝงททำใหเกดผลกระทบ ตอระบบนเวศทางนำ (ภาพบน; การใชดนลกรงถมพนทปาชายเลน ในเขตอำเภอปากนำหลงสวน จงหวดชมพร, ภาพกลาง; การใชหนกอนขนาดใหญถมแนวชายหาด ในเขตอำเภอสามรอยยอด จงหวดประจวบครขนธ, ภาพลาง; การใชหนและกระสอบบรรจทรายวางเปนแนวกนคลน ในพนทใกลชายฝง ตำบลกาหลง จงหวดสมทรสาคร)


โดยทวไป การจดสรางกำแพงคอนกรตในบรเวณชายขอบของแมนำ หรอตามแนวชายฝงทะเล ยงมผลตอลกษณะการเคลอนตวของนำ การมสงกอสรางทแขงแรงในลกษณะของกำแพง มาทดแทนพนทเดม ทมกเปนแนวปาชายเลนประเภทตาง ๆ หรอแนวหาดทรายทมความลาดชนตำตามธรรมชาต ทำใหเกดคลนปะทะทมความรนแรงขนกวาเดม เปนการเพมความเรวของนำ เกดแนวปะทะและเกดผลเชอมโยงตอลกษณะทางอทกวทยาของพนทออกไปได เปนระยะไกล (Nordstrom and Roman, 1996; Nordstrom, 2000) ซงบางครง ออกไปไดหลายกโลเมตร นอกจากน ยงทำให เกดผลกระทบตอความเปนอยของสงมชวตจากการเปลยนแปลงสภาพแหลงทอยอาศย (Glasby and Connell, 1999) นบเปนผลกระทบระยะยาวและยากตอการฟนฟกลบมา โดยทงน ผลกระทบจะรนแรงมาก หากในพนทโดยรอบเปนแหลงทรพยากรประมง หรอเปนพนทเพาะเลยงสตวนำชายฝ ง สำหรบการแกไขปญหาตอจากน คอ การสรางความรความเขาใจถงผลกระทบและการเปลยนแปลงทไดเกด ขน การวเคราะหโอกาสและทศทางการฟนฟ และการจดสรางแผนระยะยาวเพอการใชประโยชนในพนทอยางเหมาะสม เพอการคงไวซงทรพยากรมชวต ซงนบเปนเรองสำคญยงทจะทำใหประเทศของเรายงคงรกษาแหลงทรพยากรทางธรรมชาตเอาไวได

อนง ภายในพนทอาวตอนกลางของเขตปากแมนำ ปญหาทพบมากทสด คอ การตกทบถมของตะกอนเลน ทมาจากการขดลอกในพนทตอนบนของแมนำและในบรเวณปากแมนำนนเอง การขดลอกทเกดแตละครง ทำใหเกดการฟงกระจายของตะกอนอนทรยสารขนมาจากพนทองนำ ผนวกกบการทแรธาตอาหารสารละลายตาง ๆ และมลพษทจบตวอยในดน ไดกลบออกมาสมวลนำอกครง (Kennish, 2001) ปรากฏการณทเดนชดและเปนปญหา คอ การฟงกระจายของซลไฟดจากพนทองนำขนมา ซงไฮโดรเจนซลไฟด เปนพษโดยตรงตอสตวนำ นอกจากน ยงเกดการทำปฏกรยาออกซเดชนกบออกซเจนละลายนำทมในพนท และทำใหระดบของออกซเจน ในนำลดลงอยางรวดเรว จนบางครงมคาเขาใกลศนย นบเปนผลกระทบทเกดในระยะสนทหลกเลยงไดยากมาก

ในพนทปากแมนำทเปนเสนทางการเขาออกของเรอประมงหรอเรอพาณชยขนาดใหญตาง ๆ พบวา โครงสรางของพนทองนำ รวมทงลกษณะการแพรกระจายของสงมชวตพนทองนำ ทเกยวของ ไดรบอทธพลจากลกษณะการใชประโยชนดงกลาว นนคอ ในแนวรองนำ ซงเปนเสนทางสญจรหลก ซงมระดบความลกมากกวาพนทในอาวทวไป มการพดพาของกระแสนำทรนแรงกวา เปนชองทางการไหลหลกของมวลนำจดทลงมาจากแผนดน และการผสมผสานของนำทะเล โดยเฉพาะในชวงทนำเรมขนและผลกดนมวลนำกลบขนไปตามลำนำดานบน ลกษณะทางสณฐานวทยาและอทกวทยาดงกลาว สงผลใหพนทองนำบรเวณแนวรองนำ ประกอบดวยอนภาค


ทหนกหรอจบตวกนแนนกวาพนทองนำในบรเวณดานขางของรอง รวมถงบรเวณทราบนำขน นำลง (Tidal flat) สองฝงทางตะวนออกและทางตะวนตกของรองนำ ซงมกเปนบรเวณทพบตะกอนละเอยดสะสมอยในบรเวณพนทองนำ

เสนทางการสญจรทางเรอหรอทางเขาออกหลกของปากนำแตละแหง จงมลกษณะเฉพาะตว และมความแตกตางจากพนทดานขางสองฝงของปากแมนำ ซงนอกจากลกษณะของอนภาคทสะสมบรเวณพนทองนำทแตกตางกนไปแลว มวลของนำทไหลลงมาตามแนวรองนำ ยงมความแตกตางกบมวลของนำทพบในบรเวณดานขางของรองนำ ทงน ในเสนทางเขาออกหลก จะพบการเปลยนแปลงของคณภาพนำทชดเจน และมลกษณะเปนเสนทางการแพรกระจายตามแนวรอง ซงสะทอนมลภาวะจากเขตแผนดน (โดยเฉพาะในรปของแรธาตอาหารและสารละลายมลพษตาง ๆ) ออกไปสเขตทะเลไดตามลำดบ

สำหรบในบรเวณแนวนำขนตอนนอกของปากแมนำ ซงมคาความเคมสงขนมากกวาตอนใน และมกจะเปนเขตสดทายทตะกอนและมวลสารจากแผนดนลงมาถงนน มความเรวทเกดจากแรงผลกดนของมวลนำจดลดลงจนแทบไมม แตเกดการผสมผสานกบนำทะเลอยางมาก พนทบรเวณดงกลาว ถงแมจะอยแนวเสนทางหลกของการเดนเรอ แตดวยความลก ผนวกกบลกษณะการผสมผสานทมากขน มวลนำบรเวณนนมกแสดงลกษณะจำเพาะทตางไปจากแนวรองนำเดม โดยมกพบการเพมจำนวนของแพลงกตอนพชทะเลอยางหนาแนนกวาปกต โดยอาจกระจายออกดานขางเปนแนวคลายครงวงกลมทโอบลอมปากแมนำตอนนอกเอาไว

อนง การเกดแพลงกตอนพชทางอยางหนาแนนดงกลาว สามารถพบไดในบรเวณดอนทงสองฝง ทงน อาจเกดจากการพดพาของแพลงกตอนพช จากแนวนำขนตอนนอกวนกลบเขาไปในชวงนำขน หรอเกดการเพมจำนวนของแพลงกตอนพชเดมทอยในบรเวณสองฝงปากแมนำเอง อยางไรกตามเรา จะไมพบการเพมจำนวนตามแนวรองนำ โดยเฉพาะในเขตตอนบนสดของ ปากแมนำ ยกเวนในกรณท เปนชวงท นำทะเลกำลงขนสงสด และผลกดนเอามวลนำทม แพลงกตอนพชจากตอนนอก ใหไหลเขาไปตามแนวรองนำนน ๆ

พนทตอนในของปากแมนำทมการเขาออกของเรอ และในบรเวณของการจอดเรอ ยงมกพบการปนเปอนของสารเคมอนตรายทใชเปนสกนเพรยง หรอสารเคมอนทมการใชในเรอ นอกจากน พนทดงกลาวยงพบการปนเปอนของนำมนไดมาก ซงเกดจากกจกรรมการเปลยนถายนำมน และการลางเรอทม เปนระยะ ๆ ในบรเวณดงกลาวนน Albers (2002) รายงานวา มลภาวะทมาจากเรอยนต ประกอบดวยนำมน และเชอเพลงทเผาไหมไมสมบรณ นอกจากนยงพบสารไฮโดรคารบอนท เปนพษ (PAHs; Polycyclic aromatic hydrocarbon) ซงสามารถ


สะสมอยในดนพนทองนำในบรเวณปากแมนำ และสามารถสรางผลกระทบดานความเปนพษสะสมในหวงโซอาหารของพนทปากแมนำในระยะยาวตอไปได

ในพนทปากแมนำ ยงมการจดสรางทาเรอ การปรบเปลยนพนทขอบฝงเปนอจอดเรอ และการใชพนทเปนทารบซอสตวนำ (แพปลา) ในบรเวณตอนกลาง ซงเปนทางสญจรของเรอประมงและเรอพาณชยขนาดใหญ นอกจากน ยงพบการขดลอกรองนำใหกวางและลกขน เพอความสะดวกในการเขาออกของเรอ การขดลอกรองนำ นบเปนกจกรรมทนอกจากจะทำใหเกดการแพรกระจายในความขนของนำแลว สารประเภทซลไฟดทสะสมอยภายใตชนดนทไมมออกซเจน เมอถกกวนขนมาในมวลนำกจะทำปฏกรยาออกซเดชนกบออกซเจนทมในนำทำใหระดบของออกซเจนละลายนำในพนททขดลอกและบรเวณโดยรอบลดตำลงอยางรวดเรว เกดผลกระทบทรนแรงตอความเปนอยของสงมชวตโดยเฉพาะสตวนำตามธรรมชาตทอาศยอยในบรเวณนนได

นอกจากน ตะกอนของสารอนทรยทฟงขนมา ยงถกพดพาใหกระจายออกไปในวงกวาง กระตนใหเกดการยอยสลายโดยกลมของจลนทรยในนำ และสารอนนทรยทเปนแรธาตอาหารโดยเฉพาะในกลมแอมโมเนยมไนโตรเจน (โดยทวไปจะมความเขมขนทสงกวาในนำถงประมาณ 100 เทา) กสามารถกระจายตวขนไปในมวลนำ และสามารถกอใหเกดการเพมจำนวนของ แพลงกตอนพชในระยะทนำเรมใสขน จดเปนปญหาตอเนองสำหรบพนทปากแมนำทมการ ใชประโยชนเชนน

จากลกษณะดงกลาว จะเหนไดวาการเปลยนแปลงลกษณะพนท ของปากแมนำ ทางกายภาพในรปแบบตาง ๆ แมเพยงทำในพนทสวนนอยของเขตปากแมนำ กสามารถสงผลกระทบตอคณภาพสงแวดลอมทางนำ และมความเกยวของกบการตอบสนองทางนเวศวทยา ของทรพยากรมชวตทอยในพนทปากแมนำแตละแหงไดอยางตอเนอง

4.1.2.4) ปญหาจากการทำประมง

การใชพนทปากแมนำเพอการเพาะเลยงสตวนำ ดงตวอยางเชน การเลยงปลากะพงขาวในกระชง การปกหลกเปนแนวเพอเลยงหอยแมลงภ การเลยงหอยนางรมแบบแขวน ฯลฯ นบเปนกจกรรมทสงผลกระทบตอพนทปากแมนำทางตอนในและตอนกลาง โดยเฉพาะการทำใหปรมาณสารอนทรยในดนบรเวณทเลยงเพมสงขน และเกดการทบถมของตะกอนเลน รวมทง เศษเปลอกหอย และซากสงมชวตอน ๆ ทตายลงมา นอกจากน ยงมผลทำใหบางบรเวณทนำเคลอนตวชา (อาท แนวคลองสาขาในพนทปาชายเลน บรเวณปากแมนำเวฬ จงหวดจนทบร;


จนทรา, 2546) เกดการตนเขนขน เปนปญหาการผลตทรพยากร รวมทงการสญจรทางนำ ในระยะตอไป

สำหรบผลกระทบทเดนชดจากกจกรรมการทำประมงในพนทปากแมนำ มกพบในรปแบบทมาจากการคราดหนาดน เพอเกบรวบรวมหอยทมมลคาทางเศรษฐกจ ในบรเวณทนำ มระดบไมลกมากนก (โดยทวไป พบการคราดหอยบรเวณใกลฝงทำทความลกของนำประมาณ 2-5 เมตร) กจกรรมการคราดหอยดงกลาว มลกษณะการใชเครองมอ และปรมาณการลงแรงรวมทง พนททำประมงทแตกตางกนออกไป ตามชนดของหอยทตองการรวบรวม อยางไรกตาม พบวาการคราดแตละครง สามารถกอใหเกดการเปลยนแปลงพนทองนำ ซงการฟนตวของทรพยากรตามธรรมชาตในระบบนเวศพนทองนำอาจตองใชเวลามากกวา 3 ป (Polunin, 2008)

ในพนทปากแมนำของไทยเรากเชนกน พบการคราดหอยในพนทเขตตนใกลฝง โดยมกเปนการคราดหอยแครงททำการเลยงไวตามดอนเลนในบรเวณปากแมนำตาง ๆ (อาท ปากแมนำบางตะบน จงหวดเพชรบร และปากแมนำตาป ในอาวบานดอน จงหวดสราษฎรธาน) การคราดหอยแครงแตละครง ทำใหนำขนดำขนมาอยางชดเจน และเกดปญหาออกซเจนในนำลดตำลงอยางเฉยบพลน โดยเฉพาะในชวงเวลาทนำตาย (ชวงทนำทะเลขนลงนอยหรอแทบไมเคลอนตว) (ขนษฐาและจารมาศ, 2557) ปญหาดงกลาว หากเกดอยางตอเนองและพรอม ๆ กนทวทงพนทจะมผลทำใหทรพยากรมชวตในพนทไดรบผลกระทบ หรอเกดภาวะชะงกการเจรญเตบโต นอกจากน การคราดเอาเปลอกหอยขนในสภาวะทดนเรมเนาเสย ยงเปนปญหาสำคญในพนท ทอาจสงผลกระทบตอหอยทยงเลยงอยในพนทใกลเคยง นบเปนปญหาในการบรหารจดการระบบการเพาะเลยงสตวนำชายฝง ทภาคสวนทเกยวของควรหาเทคนควธการทเหมาะสม และทำการสงเสรมความรความเขาใจรวมกน เพอการใชประโยชนในพนทไดอยางยงยนตอไป

อนง ปญหาทรนแรงจากการใชประโยชนจากพนทองนำในลกษณะดงกลาว ยงพบไดในพนทใกลฝงถดจากแนวปากแมนำออกไปซงเปนพนท เขตลกกวา โดยมลกษณะของพนทองนำ ทเปนทรายปนโคลนและเปนแหลงของหอยลายทสำคญในประเทศไทย รายงานการศกษาของศนยวจยเพอการพฒนาชายฝง (2554) พบวา พนท เขตทะเลฝงตะวนตกแนวเขตจงหวดประจวบครขนธ มการใชเรอขนาดใหญมาคราดหอยลายในพนทอยางมากในชวงป พ.ศ. 2552 การคราดในชวงเวลาทพรอมๆ กนทำใหนำทะเลบรเวณนน เปลยนเปนสดำคลำของตะกอนเลน ทฟงขนมา ผลกระทบ นอกจากจะเกดกบทรพยากรอนทปรากฏอยในพนทนน แตการกระจายของมลภาวะ ยงเกดเชอมตอไปยงพนทแนวชายฝง ไลลงไปตามการเคลอนตวของนำไปทางทศใต ทำใหเกดผลกระทบตอกลมประชากรสตวนำธรรมชาต ซงพบวา ปลาขนาดเลกมการตายลงไป


ประชากรหมกลดลงและไมเขามาสพนท พนทโดยรวมจงเกดการเสยสมดลธรรมชาต และขาดเสถยรภาพในการใหผลผลตทรพยากรพนทองนำอยางตอเนองเหมอนเชนเคย

อนง พนทบรเวณฝงตะวนตกของอาวไทยน ใชระยะเวลายาวนานกวา 4 ป ในการทประชากรหอยลายตามธรรมชาตไดเรมฟนตวกลบขนมาอกครง อยางไรกตาม การทโครงสรางดนทเปลยนไป จากการมเศษเปลอกหอยเกากระจายขนมา และตกทบถมบรเวณหนาดนมากขน ทำใหปรมาณสตวหนาดนธรรมชาต รวมทงหอยทเกดมนอยลงกวาเดมมาก นบเปนผลกระทบในระยะยาวทควรเรยนร และหาทางวางแผนบรหารจดการการใชประโยชนทางการประมงในเขตพนทชายฝงเชนนอยางเหมาะสมตอไป

4.1.3) อทธพลของปจจยจากแผนดนตอระบบนเวศปากแมนำ

4.1.3.1) ปจจยดานแรธาตอาหารและสารอนทรยในนำ

ในพนทปากแมนำทวไปจะพบวาปญหาการเพมของแรธาตอาหาร การไหลลงของปรมาณอนทรยคารบอน การรวและการปนเปอนของนำมน และการปนเปอนของสารประกอบไฮโดรคารบอนและโลหะหนกจากแผนดน นบเปนปญหาสำคญในลำดบตน ๆ ปญหาเหลาน ทำใหเกดผลกระทบทงทางตรงและทางออมตอระบบนเวศและสงแวดลอมทางนำ บางครงทำใหเกดการตายลงและการสญพนธของสตวนำบางชนด และยงเกดการสะสมมลภาวะผ านทางการกน ตอกนเปนทอด ๆ ในหวงโซอาหารทางนำ ซงกอใหเกดอนตรายตอมนษยเราไดในทสด

ปญหาการเพมขนของแรธาตอาหาร โดยเฉพาะสารละลายอนนทรยไนไตร เจน ฟอสฟอรสและซลคอนซงเปนแรธาตอาหารทผผลตขนตน (ไดแก สาหราย พรรณไมนำ รวมทงแพลงกตอนพช) นำมาใชในการเจรญเตบโตและเพมมวลชวภาพ หรอเพอการขยายจำนวนประชากรในแหลงนำ รวมทงการเพมขนของสารอนทรยคารบอนทมากบแหลงนำทงตาง ๆ ลงสแหลงนำ นบเปนปญหาทสงผลทงทางตรงและทางออม ทำใหระดบแรธาตอาหารในพนท ปากแมนำเพมสงขน และเปนสาเหตทำใหเกดการเจรญเตบโตอยางมากเกนไปของผผลตขนตน ในพนทปากแมนำตามมา

ปญหาจากการเพมขนของแรธาตอาหารน เปนลกษณะการเกดสถานการณยโทรฟเคชน (Eutrophication) ซ งนบเปนปญหาทสำคญ และกอใหเกดการเปลยนแปลงในระดบของออกซเจน และยงมบทบาทตอกระบวนการทางชวเคม ตลอดจนการเปลยนแปลงในมวลชวภาพของผลผลตประเภทตาง ๆ ของแหลงนำทกประเภท (Dederen, 1992; McComb, 1995; Nixon, 1995; Valiela et al., 1997; Livingston, 2002; Meksumpun and Meksumpun,


2008) ในการเกดปญหายโทรฟเคชนโดยทวไปพบวา แหลงนำจะรบเอาแรธาตอาหารมาจากแหลงทมาทไมสามารถระบตำแหนงอยางชดเจนได (Non-point source) ซงประกอบดวยแรธาตอาหารทมาจากกจกรรมทางการเกษตร ปศสตว รวมทงนำทงจากบานเรอนและของเสยชมชนทไหลรวมกนลงมาสแหลงนำ (Carpenter et al., 1998; Thaipichiburapa and Meksumpun, 2010)

จากการศกษาทผานมาพบวา เมอโลกมประชากรเพมขนเรอย ๆ ปญหาการทงนำเสย ทมสารอนนทรยและสารอนทรยคารบอนกนบวนจะเพมมากขน และมผลกระทบโดยตรงในพนทปากแมนำ (Balls et al. 1995) การเพมจำนวนของแรธาตอาหารในกลมฟอสเฟตฟอสฟอรสสะทอนบทบาทในการกระตนการสะพรงของแพลงกตอนพช จนเกดเปนปรากฏการณนำเปลยนสอยางรนแรงในพนทปากแมนำทาจน (Chuenniyom et al., 2012) (ภาพท 4.8)

ภาพท 4.8 ปญหานำเสยสดำคลำทมออกซเจนตำมาก วชพช และขยะตาง ๆ ซงไหลลงมาจากแผนดน (ภาพซาย) และการปรากฏการณนำ เปลยนสของแพลงกตอนพชในกลม Dinoflagellates ชนด Ceratium sp. (ภาพกลาง) และ Noctiluca scintillans (ภาพขวา) ทพบในบรเวณตอนกลางของพนทปากแมนำทาจน

ปญหาดงกลาว เหนยวนำให เกดการลดลงของออกซเจนละลายนำโดยเฉพาะใน

ชวงเวลากลางคน ซงเมอผนวกเขากบปญหานำเสยทนำพาเอามวลนำทมระดบของออกซเจนละลายนำตำลงมาในพนทปากแมนำดวยแลว ปากแมนำทาจนตอนใน จงเกดความเสอมโทรมในทรพยากรโดยเฉพาะสตวหนาดนทเคลอนยายหนไปไหนไมได และพบปญหาลกหอยทเกดใหม


ตายลงไปเกอบหมด (กาญจนาและจารมาศ, 2557) นอกจากน ยงพบการเปลยนแปลงในประชากรสตวหนาดนโดยมการเกดไสเดอนทะเลในกลม Spionidae ขนมาทดแทน ซง Spionids จดเปนกลมไสเดอนทะเลทสะทอนสภาวะการสะสมของสารอนทรยในดนทสง (Ritnim and Meksumpun, 2001) นบเปนปญหาทเกดมาตอเนอง และทำใหทรพยากรประมงทยงประโยชนในการเปนอาหารของมนษยเรา มโอกาสลดนอยถอยลงหรออาจสญพนธไปไดในทสด

ในประเทศไทย พนทปากแมนำทาจนตอนลางและเขตปากแมนำจดเปนพนททมระดบของออกซเจนในนำตำกวา 1 mg/L (ศนยวจยเพอการพฒนาชายฝง, 2557) ซงจดวาเปนระดบทตำมาก (Hypoxia) จนอยในขนทไมเหมาะสมตอความเปนอยของสงมชวตทางนำ จากการศกษาในระยะปจจบนยงพบวาถงแมในพนทปากแมนำจะมปรมาณแพลงกตอนพชทเพมจำนวนขนไดอยางหนาแนนมากตามระดบของแรธาตอาหารพชทไดรบจากแมนำ การมปรมาณแพลงกตอนพชทสงดงกลาว ไมอาจยงประโยชนโดยการถายทอดไปยงลำดบขนตอไปของผบรโภคได ทงน นาจะเนองจากสาเหตทมระดบของออกซเจนละลายนำทตำมากเปนปจจยจำกดอย ทำใหกลมของสตวผบรโภคชนดตาง ๆ ไมสามารถทนอยไดนนเอง จารมาศและคณะ (2557) รายงานวาในพนทปากแมนำทาจนนพบปรมาณแพลงกตอนสตวในระดบความหนาแนนทควรจะมไดถง 2-10 เทา และพบไดนอยกวาในพนทปากแมนำใกลเคยงอน ๆ (อาท ปากแมนำแมกลอง ปากแมนำเจาพระยา) นอกจากน ยงพบวาแหลงลกหอยพมทเกดใหมไดรบผลกระทบจากปญหานำเสย ทำใหแหลงทอยอาศยเดมเปลยนแปลงในทางทเสอมโทรมลง จนไมสามารถพบจำนวนประชากรในบางพนทไดอก

ลกษณะปรากฏการณดงกลาว สอดคลองกบการศกษาในแหลงนำหลายแหลงในตางประเทศ (Weston, 1990; Costello and Read, 1994; Alongi, 1998; Rennish, 2000; Howarth et al., 2000) ทเนนใหเหนผลกระทบของยโทรฟเคชนตอปรมาณทรพยากร และความหลากหลายทางชวภาพในพนท ซงนบวนกจะยงเสอมโทรมลง การเกดปรากฎการณนำเปลยนสในบางประเทศ ยงพบชนดของแพลงกตอนพชทสามารถสรางสารพษและทำใหปลาตาย และมผลกระทบตอสตวในกลมหอย ทำใหเกดการสะสมของสารพษเปนอนตรายตอมนษยเราหากรบประทานเขาไป (Burkholder, 1998)

การเกดปญหายโทรฟเคชน ในพนทเขตตะวนออกเฉยงเหนอของอาวเมกซโกในชวงหลายทศวรรษทผานมา ทำใหเกดการเพมจำนวนของแพลงกตอนพชอยางหนาแนน และเกดปญหาการขาดออกซเจนตามมา และไดทำให เกดปญหาการเสยสมดลในหวงโซอาหาร (Levingston, 2000, 2002) และปญหาในทำนองเดยวกนยงพบใน Wadden Sea ประเทศเนเธอรแลนด (Rennish, 1998) ในปากแมนำ Harvey-Peel ประเทศออสเตรเลย (McComb,


1996) และปากแมนำอาว Barnegar ประเทศอเมรกา (Kennish, 2001) ซงในภาพรวมแลว เราพบวาปากแมนำทลกษณะทางสณฐานวทยาทคอนขางตน และมการไหลออกของมวลนำทชา (หรอนำมการคงตวอยในบรเวณอาวคอนขางนาน) กมกจะไดรบผลกระทบทเกดจากปญหายโทรฟเคชนอยางชดเจนและรนแรงได

ในพนทปากแมนำทวไปพบวา ปรมาณสารอนทรยทลองลอยอยในมวลนำนนมาจากการพดพาของแม น ำท ไหลลงมา ซ ง นบ วาเปนแหล งท ม าท เก ดจากภายนอกระบบ (Allochthonous source) มากกวาการเกดจากการผลตภายในระบบ (Autochthonous sources) โดยทพนทปากแมนำทวไปมกมพชพรรณตาง ๆ เกดไดนอย (ทงน อาจมขอยกเวน ในพนทจำเพาะบางแหงทนำคอนขางใสทางตอนนอกของปากแมนำออกไป ซงเปนบรเวณแหลงหญาทะเล) การเกดแพลงกตอนพชทเจรญขนมา กพบไดเปนชวง ๆ ตามลกษณะในการตอบสนองตอแรธาตอาหาร และปจจยแวดลอมผนวกกบอทธพลจากการขนลงของนำ ดวยเหตดงกลาว กระบวนการผลตหรอการเกดของสงมชวตขนทสงขนไปในสายใยอาหารทางนำของพนทปากแมนำ จงเกยวของกบการใชผลผลตทเปนสารอนทรย หรอซากพชซากสตว ทถกพดพาลงมาในปรมาณทมากนนเปนหลก

ในพนทปากแมนำเขตรฐแมรแลนด ทางฝงตะวนออกของสหรฐอเมรกา พบรายงานการมปรมาณอนทรยสารแขวนลอยในนำในระดบสงถงมากกวา 100 mg/L ขณะทในพนทเขตทะเลตอนนอกออกไป มระดบทตำลงเหลอเพยงประมาณ 1-3 mg/L เทานน (Kaiser et al., 2005) ในทำนองเดยวกน เมอพจารณาบรเวณพนทองนำพบวา ปรมาณสารอนทรยคารบอนในดนทสามารถสงตอใหสตวพนทองนำมากกวาในเขตทะเลอยางนอย 10 เทา ดวยเหตดงกลาว ในพนทเขตปากแมนำโดยทวไปเราจงมกพบความชกชมหรอมวลชวภาพของสตวพนทองนำไดมากกวา ในเขตทะเลตอนนอก และบรเวณปากแมนำ จงเปนแหลงผลตทรพยากรประมงทสำคญ (อาท เปนแหลงหอยแครงและหอยลายตามธรรมชาต; ภาพท 4.9) และมการใชประโยชนในพนทเพอการเพาะเลยงสตวนำเชงพาณชย (อาท การเลยงปลากะพงขาว การทำแปลงเลยงหอยแครงในเขตใกลฝง และการทำแพแขวนเลยงหอยนางรม ในสวนปากแมนำตอนกลางและตอนนอก) อยางตอเนองมาจนปจจบน


ภาพท 4.9 ลกษณะของทรพยากรสตวนำเศรษฐกจในกลมหอยสองฝาทไดจากการผลตบรเวณ

พนทองนำในแนวกลางของพนทปากแมนำทาจน จงหวดสมทรสาคร (ภาพซาย; ทรพยากรหอยแครง, และ ภาพขวา; ทรพยากรหอยลาย) สำหรบในพนทปากแมนำสวนใหญของประเทศไทย มวลนำจดมการพดพาเอาตะกอน

แขวนลอยจากแผนดนเขามาในระดบทสงมาก โดยพบวาปรมาณตะกอนแขวนลอยมการแปรผนตามฤดกาล ในพนทปากแมนำทาจนในชวงฤดนำแลง พบวาปรมาณตะกอนแขวนลอยจะมคานอยกวาในชวงฤดทนำหลากประมาณ 1.5-2 เทา (ภทราวธ, 2556) ในพนทปากแมนำเขต อาวไทยตอนใน ซงแมนำทไหลลงแตละแหงมการใชประโยชนทสงมากและรบภาระดานแรธาตอาหารพชทงทมาจากกจกรรมการทำการเกษตรและจากบานเรอนชมชน พนทปากแมนำเขตนนจงมระดบของแรธาตอาหารทสงแทบตลอดทงป และเกดปญหายโทรฟเคชนซงพบการเจรญของผกตบชวาอยางหนาแนนมาก (เหนไดชดในพนทแมนำชวงแคบ ๆ อาท บรเวณแมนำทาจนตอนกลาง) ซงผกตบชวาเหลานน หากตายลงหรอถกพดพาลงไปในพนททมความเคมสง ทางตอนลางกจะตายลง และกลายเปนแหลงสำคญของสารอนทรยในนำ รวมทงยงเกดการตก ทบถมลงสบรเวณพนทองนำไดตอไป

สำหรบในพนทลำนำทมความใสคอนขางมาก จะสามารถพบการเจรญงอกงามของพรรณไมนำจด อาท สนตะวา ดปลนำ และสาหรายหางกระรอก (พชาศษฐและจารมาศ, 2555) พรรณไมเหลาน มกเจรญขนมาอยางหนาแนนมากในชวงฤดนำแลงทระดบนำลดตำลงพรอม ๆ กบการมแสงแดดจด ซงพรรณไมนำเหลานนจะมการเปลยนแปลงมวลชวภาพ โดยการเกดทดแทนทในแตละชนดขนมาเปนระยะ ๆ อยางไรกตาม เมอเขาสชวงกลางฤดนำหลากถงปลายฤดนำหลาก ปจจยจำกดดานความขนของนำจะเพมมากขน ผนวกกบมวลนำทแรงและยกตวสงขน จะทำใหพรรณไมเกดการตายลง และเนาเปอยหลดออกเปนชนเลก ๆ ลอยลงไปตามนำ


เขาสระบบปากแมนำทางตอนลาง ซงจดเปนอาหาร (อนทรยสาร) ทดสำหรบสตวพนทองนำ (กลมทกรองกนรวมทงกลมทกนซากพชซากสตว) นบเปนการสงตอผลผลตในสายใยอาหารของระบบนเวศแมนำสพนทปากแมนำไดตามลำดบ

ในพนทปากแมนำอาวบางตะบน พบวาตะกอนทตกลงมาสพนทองนำมระดบของอนทรยสารในชวงประมาณ 14-20 % (จารมาศและคณะ, 2555) ซงอตราการตกตะกอนของสารอนทรยดงกลาวแปรผนตามพนทยอยในเขตปากแมนำและไดรบอทธพลจากการเคลอนตวของมวลนำ ทงน พบวาปรมาณสารอนทรยรวมในบรเวณดนชนบน (0-1 cm) ของเขตดอนเลนละเอยดมคาประมาณ 12-13 % แตในบรเวณทอยใกลแนวทนำไหลแรงกวา หรอใกลรองนำปรมาณสารอนทรยรวมในดนจะมระดบทตำลง (ประมาณ 6-8 %) ระดบของสารอนทรยในดนของปากแมนำอาวบางตะบนมคาเฉลยตำกวาทพบในพนทปากแมนำทาจนอยเลกนอย

จารมาศและคณะ (2557) รายงานวา ในพนทปากแมนำทาจนมปรมาณสารอนทรยรวมในดนตะกอนในระดบทสง ถงสงมาก โดยในดนตะกอนชนความลก 0-1 เซนตเมตร พบปรมาณสารอนทรยรวมอยสงทสดถงประมาณ 19 % สถานทมปรมาณสารอนทรยในดนมาก มกอยทางฝงตะวนตกและแนวนำชนตอนนอกมากกวาทางฝงตะวนออกของปากแมนำ ซงเมอเปรยบเทยบกบการศกษาในชวงป พ.ศ. 2552-2553 พบวาปรมาณสารอนทรยในดนตะกอนของปากแมนำ ทาจน มแนวโนมทเพมมากขนในหลายบรเวณ (นตยา, 2554) อยางไรกตาม ในภาพรวมแลวพบวาทงสองพนทปากแมนำดงทกลาว มามปรมาณสารอนทรยในดนทสงกวาในบรเวณดอน หอยหลอด จงหวดสมทรสงคราม (ชยานตย, 2553) ซงพนทสวนใหญเปนทรายปนโคลน และรบนำจากแมนำแมกลอง ทมปรมาณนำทาเฉลยรายปทสงกวา ปรมาณนำทา จงจดเปนปจจยสำคญหนง ทมบทบาทตอกระบวนการทางกายภาพและทางเคมของพนทองนำ และสงผลใหเกดความแตกตางในลกษณะของสงมชวต และการผลตทรพยากรบรเวณพนทองนำในแตละบรเวณ

4.1.3.2) ปจจยดานสารมลพษในนำ

การรบสารมลพษจากกจกรรมทางการเกษตร อตสาหกรรม และแหลงชมชนยงพบ ไดมากในพนทปากแมนำตอนในสดทรบนำทงจากแหลงตาง ๆ โดยตรง สารมลพษสำคญทมการกลาวถงและกอใหเกดอนตราย ไดแก สารประกอบไฮโดรคารบอน และโลหะหนก ซงมผลกระทบในทางลบ ตอทรพยากรม ช วต ใน พนท ป ากแม น ำ (Rennish, 1992; McDowell, 1993) สารประกอบไฮโดรคารบอน ในกลมของยาฆาแมลง ยาฆาหอย และยาปราบวชพช นบเปนสารพษทสามารถตกคางในแหลงนำ ในดนตะกอนพนทองนำ และสะสมในสงมชวตชนดตาง ๆ ทมอยในบรเวณนน


ในรายงานการศกษาสถานการณของสารพษในพนทแมนำทาจน พบวาลกษณะการปนเปอนของโลหะหนกในนำ ไมวาจะเปนปรอท แคดเมยม ตะกว สงกะส และทองแดง ยงมคาตำกวาระดบมาตรฐานทกำหนดโดยกรมควบคมมลพษ (อรองค, 2551) อยางไรกตาม ผลการตดตามพลวตของสารกำจดศตรพชในพนทแมนำทาจนพบวา สารกำจดศตรพชสองชนด ไดแก ไดเอรอนและเอนโดซนฟาน ซงเปนสารทมความเปนพษสงมากนน มการสะสมอยในสงมชวตจำพวกปลาทอาศยหากนบรเวณแมนำทางตอนลาง ในระดบทสงมากจนเกนระดบควบคมทมการกำหนดไว (มรายงานการพบสารเอนโดซนฟานในปลาดก ปลาสวาย และปลาสลด ทระดบ 0.711, 0.109 และ 0.076 g/g ตามลำดบ; ภทราวธ, 2556)

ปญหาดงกลาว แสดงถงสภาวะการปนเปอนของสารมลพษจากกจกรรมการใชประโยชนในพนททางการเกษตรในพนทราบลมนำ โดยเฉพาะตงแตเขตแมนำตอนกลางลงมาถงตอนลาง ซงมความจำเปนททกภาคสวนควรใหความสำคญ และรวมมอกนควบคมและแกไขปญหา เนองจากมความเกยวของกบความปลอดภยทางอาหาร และคณภาพชวตของชมชนทเกยวของ และเปนปญหาทอาจทวความรนแรงขน ทงน เนองจากในประเทศของเรายงมขอจำกดในการควบคมการใชสารพษเหลานในการทำการเกษตร ซงมอยในปรมาณมากโดยรอบแหลงนำแทบทกแหง

อนง สำหรบการปนเปอนของสารพษประเภทโลหะหนกซงมแหลงทมาแตกตางจากบรเวณแหลงการเกษตรกรรมนน สามารถพบในพนททรบนำจากอตสาหกรรมการทำเหมองแร อาท ในแหลงนำเขตอำเภอรอนพบลย จงหวดนครศรธรรมราช และในสวนหนงของพนททะเลสาบสงขลา (ไตรภพและดรณ, 2545; ปยวรรณ, 2549) อยางไรกตาม ผลการศกษาตดตามสถานการณปญหาโลหะหนกในระบบนเวศปากแมนำในเขตอาวไทยตอนใน ไมวาจะเปนท แมนำทาจน แมนำแมกลอง หรอในแมนำบางปะกง (กรมควบคมมลพษ, 2549; อรองค, 2551) พบวาการปนเปอนยงอยในระดบไมเกนคามาตรฐานตามทกำหนดไว

4.1.3.3) ปจจยดานมวลนำจด

รปแบบการเคลอนตวของนำ โดยเฉพาะในพนทอาวไทยตอนใน มบทบาทอยางมากตอพลวตการเปลยนแปลงของประชากรแพลงกตอนพช และความอดมสมบรณในทรพยากรประมงในพนทอาวและบรเวณใกลเคยง ผลจากการศกษาลกษณะของการแบงชน และการผสมผสาน กนของช น น ำ (Buranapratheprat et al., 2008; Buranapratheprat and Yanagi, 2003; Buranapratheprat et al., 2002) แสดงให เหนวาการแปรผนของปจจยดานคณภาพนำ (โดยเฉพาะระดบของความเคมของนำ อณหภมนำ รวมทงระดบของแพลงกตอนพชทวดโดยคา


คลอโรฟลลเอในนำ) ในพนทอาวไทยตอนในนน ไดรบอทธพลจากปรมาณการไหลลงของนำจดจากเขตแผนดน ผนวกกบปจจยดานการแลกเปลยนถายเทความรอนทผวนำ และปจจยดานกระแสนำและลมทมในพนท ทงน พบวาการมปรมาณนำจดไหลลงนอย และลมทแรง ผนวกกบปจจยดานการสญเสยความรอนทผวหนานำในชวงประมาณเดอนธนวาคมของทกป มผลทำใหระบบนำในพนทอาวไทยตอนใน เกดการผสมผสานกนอยางทวถงทกระดบความลกของนำ และมบทบาทตอกระบวนการเกดของผผลตขนตนในแหลงนำได

โดยทวไปพบวา ในพนทปากแมนำทไหลลงสอาวไทยมปรมาณนำจดทไหลลงไดมากขนเมอเขาชวงสในชวงกลางฤดฝน (ประมาณเดอนกรกฏาคมถงเดอนสงหาคม) ซงจดเปนชวงตน ฤดนำหลากของพนทปากแมนำ จากนนมวลนำจดจะเพมขนอยางตอเนอง โดยสามารถเพมสงจากระดบเดมถงประมาณ 1.5-2 เทา เมอเขาสชวงในชวงกลางนำหลาก (ประมาณเดอนกนยายนถงเดอนตลาคม) หลงจากนนปรมาณนำจะคอย ๆ ลดลงในชวงปลายฤดนำหลาก (ประมาณเดอนพฤศจกายน ถงเดอนธนวาคม) ปรมาณนำจดทไหลลง มกมระดบทตำทสดในราวเดอนเมษายนของทกป (กรมชลประทาน, 2556; ภาพท 4.10, ตารางท 4.1)

ภาพท 4.10 การเปลยนแปลงปรมาณการไหลของนำในแมนำเจาพระยาตามรายเดอนในชวงป

พ.ศ . 2550-2556 (ตรวจวด ณ ตำบลบานปอม อำเภอพระนครศรอยธยา จงหวดพระนครศรอยธยา) (ทมา: ปรบปรงจากกรมชลประทาน, 2556)

ลกษณะการเปลยนแปลงในปรมาณนำทไหลลงน มบทบาทเหนยวนำใหเกดการแบงชน

ของนำไดมากกวาอณหภมของอากาศในแตละชวงฤดกาล โดยเฉพาะในชวงเดอนกนยายน ถงเดอนตลาคม ซงสามารถสะทอนภาพความแตกตางของชนนำ จากอทธพลของนำทไหลลงมา

0

1,000

2,000

3,000

4,000

5,000

เม.ย. พ.ค. ม.ย. ก.ค. ส.ค. ก.ย. ต.ค. พ.ย. ธ.ค. ม.ค. ก.พ. ม.ค.

ปรมา

ณกา

รไหล

(106

m3 )

2550 2551 2552 2553 2554 2555 2556


ไดมากกวาในเดอนเมษายนถงพฤษภาคม (ทมอณหภมของอากาศเฉลยทสงขนแตมปรมาณนำจดทไหลลงนอยกวา)

การไหลลงของนำ ยงเปนปจจยสำคญท นำพาเอาปรมาณตะกอนแขวนลอย (Suspended solids; SS) รวมทงแรธาตอาหารตาง ๆ อาท Orthophosphate (PO4

3-) และ Total nitrogen (TN) ลงสระบบปากแมนำ และสงผลใหเกดความอดมสมบรณ ในทรพยากร ทเกดขนอยางตอเนองในระบบนเวศ ความแตกตางในปรมาณตะกอน หรอปรมาณ PO4

3- ทพบในแตละปากแมนำ สะทอนสภาวะของการใชประโยชนในพนท ทสงผลใหเกดการกดเซาะหนาดนลงมา หรอลกษณะการใชประโยชนเพอเปนแหลงทอยอาศยของชมชน (Piyakarnchana et al., 1990) ความแตกตางดงกลาว ยงไดรบอทธพลจากลกษณะทางภมสณฐานวทยาของพนท อาท ความลาดชน และโครงสรางทางธรณวทยา ซงเหลาน เปนปจจยผสมผสานททำใหลกษณะ เชงคณภาพของมวลนำจดทไหลลงมาในแตละพนทปากแมนำมความแตกตางกนออกไป ตารางท 4.1 การเปรยบเทยบปรมาณการไหล (Inflow; x106 m3) ของแมนำสายตาง ๆ ตามเดอน ในชวงป พ.ศ. 2552-53 (ทมา: ปรบปรงจากกรมชลประทาน 2556)

พนทสำรวจ ป พ.ศ. 2552-53

เมษายน สงหาคม ตลาคม มกราคม

แมนำเจาพระยา อ.พระนครศรอยธยา จ.อยธยา 494.89 538.98 2,584.66 601.55

แมนำแมกลอง อ.ทามวง จ.กาญจนบร 384.6 1,196 1,353 489.3

แมนำเพชรบร อ.ทายาง จ.เพชรบร 13.48 74.53 43.10 16.90

แมนำหลงสวน อ.เมอง จ.ชมพร 11.90 114.22 183.26 89.58

แมนำประแสร อ.แกลง จ.ระยอง 11.30 19.26 213.54 14.96

ปรมาณนำจดทไหลลงจากแผนดนมาสปากแมนำ กอใหเกดการนำพาตะกอนอนทรย

สาร และแรธาตอาหาร ลงมาสระบบนเวศปากแมนำ สงผลใหเกดกระบวนการผลตในหวงโซอาหาร และเกดความอดมสมบรณจากการผลตทรพยากรชวภาพตาง ๆ ทมนษยเราสามารถใชประโยชนในการดำรงชวตได

มวลนำจดทไหลลงมา ยงชวยรกษาสมดลของความเคมในพนทปากแมนำโดยรวม โดยทำหนาทเสมอนกำแพงธรรมชาต ทกนการรกลำของความเคมจากเขตทะเล และยงชวยลด


ผลกระทบจากอทธพลของคลน และกระแสนำบรเวณชายฝงทะเลทพดเขามากระแทกในแนวขอบฝงได

ในปจจบน พบการใชประโยชนจากแหลงนำจดเพมมากขน เนองจากความจำเปน ในความตองการทรพยากรนำเพอกจกรรมการเกษตร อตสาหกรรม และการอปโภคบรโภคตาง ๆ ดงนน การจดสรางฝายทดนำหรอประตควบคมการเกบกกนำและจดสรรนำเพอใหมปรมาณนำกระจายออกตามพนทดานขางของแมนำสายหลกตาง ๆ จงเปนเรองทเหนกนไดทวไป ระบบชลประทานเพอการเกษตรทเกดขนเปนเครอขายในพนทราบลม นำของไทยเรา สงผลตอการพฒนาพชผลทางการเกษตรทตองการผลตบนแผนดน แตในขณะเดยวกน กมผใหปรมาณนำ ทไหลสระบบแมนำธรรมชาตเดม ไดลดนอยลงไปตามลำดบ

ยกตวอยางในพนทแมนำเพชรบร ในลำนำสวนทไหลแยกไปสปากอาวบางตะบนนนพบวามวลนำประมาณ 95% ถกผนไปใชเพอกจกรรมการเกษตร และการใชประโยชนในชมชน (ผานทางระบบคลองชลประทานทมในพนท) เหลอสวนนอย เพยงประมาณ 5% ทไดปลอยลง สแมนำตามธรรมชาต (Sangmek and Meksumpun, 2014) ผลกระทบทเกดขนอยางสงเกตได คอ ปญหาการรกลำของนำเคม ทเกดจากอทธพลของเขตทะเล ทำใหมวลนำกรอยขนมาเกอบถงตวอำเภอเมองเพชรบร ปญหานำทจะใชทำนาในตอนลางของพนทลมนำมความเคมสงขน ซงไมเหมาะสมตอการทำนาของชมชนบรเวณตอนลาง

นอกจากน ยงพบวาในพนทอาวบางตะบน เกดปญหาการเกดปรากฏการณนำเปลยนสในแนวทชดเขตตอนในของปากแมนำไดบอยครงขน (ระยะทางไมเกน 5-7 กโลเมตร; ณศราและคณะ, 2555) ซงแตเดม เคยมพนทของการเกดปรากฏการณนำเปลยนสทหางออกไปทางตอนนอกของปากแมนำ ลกษณะการเปลยนแปลงเชนน สามารถสงผลกระทบตอการเพาะเลยง สตวนำในพนทอาวบางตะบน ซงอาจเปนปญหาในวงกวางในระยะตอไป

พนทราบลมแมนำทาจนทางตอนลาง กพบปญหาจากการเกบกกนำไวใชเพอการทำ นาปรงในชวงกลางป มวลนำทถกเกบกกไวบรเวณเหนอประตระบายนำแตละชวงของแมนำไดเกดการเปลยนแปลงของคณภาพนำตามระยะเวลาทถกกกเกบ ซงทงน มกทำใหระดบของออกซเจนละลายนำมคาตำลงไป การปดกนเสนทางแมนำเปนชวง ๆ โดยมระยะเวลาการปดกน ทนาน และขาดการระบายเปนระยะ ๆ นบเปนสาเหตหนง ททำใหคณภาพนำในแมนำทจะไหลลงสปากแมนำเกดความเสอมโทรมลงไปเรอย ๆ

จารมาศและคณะ (2556) รายงานความแตกตางในระดบออกซเจนละลายนำ บรเวณลำนำสวนดานหนาประตระบายนำกบระดบทพบในแมนำโดยทวไป ซงพบวาปรมาณและคณภาพนำทไหลลงสระบบนเวศปากแมนำทแปรเปลยนไปน มบทบาทตอความหนาแนนและรปแบบ


การแพรกระจายของแพลงกตอนพชบรเวณปากแมนำ (Chuenniyom et al., 2012) นอกจากน ยงพบวาความเรวในการไหลลงของนำ มความสมพนธกบศกยภาพในการบำบดตวตามธรรมชาตของระบบแมนำ โดย Thaipichitburapa and Meksumpun (2010) แสดงใหเหนวาอตราการไหลของนำ เปนปจจยทมบทบาทสำคญตอการฟนฟคณภาพนำ ดวยเหตดงกลาว การควบคมความเรวของนำทเหมาะสม จะสามารถชวยในการฟนฟคณภาพสงแวดลอมทางนำในพนท ลมนำทาจนทางตอนลางและในเขตปากแมนำได

ปญหาผลกระทบจากการเปลยนแปลงลกษณะการไหลของนำดงทไดกลาวมาขางตน มกเปนปญหาทพบในเขตเฉพาะท โดยระดบของปญหามกแตกตางกนออกไป ซงอาจไมรนแรงหรอครอบคลมไปทวเขตภมภาค ผลกระทบจากการเปลยนแปลงจากลกษณะทางภมอากาศ ในภาพรวม สามารถทำใหเกดการเปลยนแปลงของระบบนำในเชงมหภาคได ยกตวอยาง เชน การเปลยนแปลงสภาวะการไหลของแมนำ ในพนทราบลมตอนบนและตอนกลางของประเทศไทยในชวงกลางป พ.ศ. 2556 ซงเปนชวงทเกดปรากฏการณมหาอทกภยครงใหญ มการเกดฝนตกหนก และนำทวมหลากครอบคลมเปนบรเวณกวาง ปรากฏการณ ดงกลาว มผลใหระบบนำ ในกลมลมนำเดยวกนและบรเวณใกลเคยง ไดรบผลกระทบทคลายคลงกนในวงกวาง ในปจจบนพบวา การบรหารจดการระบบลมนำอยาง เชอมโยงและครบวงจร เปนประเดนททกภาคสวนเรมใหความสำคญกนมากขน ท ง น มการดำเนนการจด ตงคณะกรรมการเฉพาะกจ อาท คณะกรรมการบรหารจดการลมนำตาง ๆ ขนมา โดยสงเสรมใหผเกยวของกบการใชประโยชนจากทรพยากรนำทกภาคสวน ไดหนมารวมมอกนวางแผนการใชทรพยากรนำอยางเหมาะสม อยางไรกตาม การบรหารจดการเพอเปาหมายในการอนรกษทรพยากร หรอการคงไวซงศกยการผลตของทรพยากรชวภาพในนำอยางยงยนนน ยงเปนประเดนทไดรบการใหความสำคญนอย ทงน อาจเนองจากเมอถกประเมนความสำคญในทางเศรษฐศาสตร ท เมอเปรยบเทยบเชงในมลคา มกพบวามลคาของทรพยากรทางนำมคาทตำกวามลคาจากผลผลตทางการเกษตรโดยรวม หรอมลคาจากการใชนำเพอระบบอตสาหกรรม และการบรการอน ๆ นอกจากน เรายงขาดการประเมน ใหครอบคลมไปถงคณคาทางนเวศวทยา และคณคาตอคณภาพชวตของผคนโดยรอบอยางรดกมดวย


4.2) ลกษณะทางนเวศวทยาและหวงโซอาหารในพนทปากแมนำ

4.2.1) ระบบการผลตทรพยากรและหวงโซอาหารในมวลนำ

ระบบนเวศของพนทปากแมนำ มลกษณะการเปลยนแปลงของปจจยองคประกอบ (ทงทางกายภาพ เคม และชวภาพ) ไปตามเวลา หรอตามฤดกาลในรอบปอยางชดเจน ซงมลกษณะทสามารถจำแนกพนทภายในออกเปนเขตยอย ๆ ได และหากพจารณาความแตกตาง ของปจจยตามแนวราบและตามระดบความลก แตละปากแมนำจะมลกษณะจำเพาะทแตกตางกนออกไป ตงแตลกษณะพนฐานในทางสณฐานวทยา (อาท ขนาด ความกวาง ความลก และความลาดชนของพนท) ดานอทกวทยา (อาท ปรมาณการไหลของมวลนำ ทศทางการเคลอนตวของนำ และระยะเวลาการคงตวของมวลนำในพนท) และดานนเวศวทยา (อาท ลกษณะการเกดผผลตชนตน การเกดทดแทนทของผบรโภคกลมตาง ๆ และการแพรกระจายของปจจยแวดลอม ทมบทบาทตอกระบวนการผลต)

กำลงผลตขนตน (Primary productivity) ทเกดในพนทปากแมนำ เปนปจจยทแสดงศกยภาพการผลตอนทรยสารของแหลงนำ และสะทอนการเจรญเตบโตของแพลงกตอนพช ซงเปนผผลตขนตนหลกทมในพนทปากแมนำ (ภาพท 4.11) กำลงผลตขนตนนบเปนลกษณะพนฐานอยางหนง ทสะทอนใหเหนถงความแตกตางในเขตยอยของพนทปากแมนำหนง ๆ และแสดงความแตกตางอยางชดเจนในระหวางพนทปากแมนำอน ทนำมาพจารณาเปรยบเทยบกน ทงน เนองจากปรมาณและการกระจายของผลผลตขนตน (Primary production) ซงสวนใหญเปนปรมาณแพลงกตอนพช (หรอปรมาณคลอโรฟลล) ในแตละชวงเวลานน ไดรบอทธพลจากปจจยควบคมหลายปจจยทแปรผนตามฤดกาล รวมทงจากสภาวการณทางภมอากาศและบทบาทของลมมรสม ทอาจเกดขนไดในชวงเวลาทจำเพาะในแตละป

ภาพท 4.11 แพลงกตอนพชชนดหลกซงเปนผผลตขนตนทสำคญในพนทปากแมนำของไทย (ภาพซาย; Ceratium sp., ภาพกลาง; Thallasionema sp., ภาพขวา; Trichodesmium sp.)


ระบบนเวศปากแมนำ จดเปนระบบทมความซบซอน ซงเกดจากการผสมผสานของบทบาทจากปจจยแวดลอมทงทางกายภาพ ทางเคม รวมทงกระบวนการทางชววทยาทม ความเกยวของกบสงมชวตทหลากหลาย ในขณะเดยวกนระบบนเวศปากแมนำเอง ยงจดเปนระบบทมศกยภาพในการผลตทสงมาก เมอเทยบกบระบบนเวศแมนำลำธารหรอระบบนเวศนำตก ดงทไดกลาวมาในบทตน ๆ ทงน ภายในพนทปากแมนำ มทงการใช และการผลตสารอนทรยไดเปนอยางด ซงมการกระตนใหขบเคลอนและเปลยนแปลงไปตามปจจยทโดดเดนตาง ๆ ไดแก แรธาตอาหารทมในปรมาณสง ความลกเฉลยของพนททคอนขางตำ มดนตะกอนพนทองนำทประกอบดวยสารอนทรยทอดมสมบรณ มพลงงานกระตนทเกดจากคลนลมและกระแสนำ ทสามารถเคลอนยายถายเทมวลสารไดอยางตอเนอง รวมทงมการไดรบแรธาตอาหาร และอนทรยสารจากแผนดนมาเตมอยตลอดเวลา

ภายในระบบนเวศปากแมนำ ยงพบวาคณภาพสงแวดลอมทางนำมความสำคญตอทรพยากรและการเปลยนแปลงทเกดขน ซงปจจยกระตนทสำคญ และเปนทยอมรบกนโดยทวไปวามบทบาทตอการเกดผลผลตขนตนในพนท คอ ปรมาณแรธาตอาหารทมมาก ทงทเกดขนเองจากแหลงทมาภายในระบบ (Autochthonous source; อาท การกระตนโดยการเคลอนตวเขาออกของมวลนำ หรอการขนลงของนำทะเล) หรอจากแหลงภายนอกระบบ (Allochthonous source; อาท การรบนำจากแหลงชมชนจากเขตแผนดน) กตาม

ปจจยสงแวดลอมในพนทปากแมนำ มความสมพนธกบปรมาณและชวงเวลาทมการเกดของผลผลตขนตน ซงเชอมโยงไปสการเจรญทดแทนท (Succession) โดยกลมของแพลงกตอนสตวขนาดเลก ทประชากรสามารถขยายพนธอยางรวดเรว จากการบรโภคแพลงกตอนพชท ขยายจำนวนขนในบรเวณตาง ๆ ของปากแมนำเปนอาหาร และเกดเปนหวงโซของการกนตอกนเปนทอด ๆ สงมชวตทสามารถเคลอนทและวายนำไดด โดยเฉพาะพวกปลา ทพบในบรเวณ ปากแมนำมกเปนพวกทอยไมประจำถน การเคลอนทของฝงปลาขนาดเลกมกเกดจากการ วายตามมากนอาหาร (แพลงกตอนทมขนาดเลกกวา) ขณะเดยวกนยงมปลาหลายชนดทมการอพยพจากพนทนำเคม (Anadromous fish) ขนมายงสวนตอนในของปากแมนำทเปนพนทรบ นำจดเพอการมาขยายพนธ ขณะทมปลาอกกลมหนง ทเคลอนทในทางกลบกน คอ อพยพออกสพนทนำเคมเพอการขยายพนธ (Catadromous Fish) แลวจงคอยอพยพกลบไปสแหลงอาศยเดม

ปลาทพบในพนทปากแมนำโดยสวนใหญ มกจะขยายพนธวางไขดานนอกฝงออกไป ยกตวอยาง เชน กลมปลาผวนำ อาท ปลากะตก ปลาท หลงจากวางไขแลว ตวออนทเกดขน จะวายไปหาอาหาร และเจรญเตบโตในพนทปากแมนำหรอเขตใกลฝง ทมอาหารอดมสมบรณ


และเมอเจรญพนธจนถงระยะวยรนแลว จงคอย ๆ อพยพออกจากฝงไปไกลขน และขยายพนทหากนออกสเขตทะเลทางดานนอก

ลกษณะการอพยพยายถนของประชากรสตวนำในบางระยะ หรอในบางชวงของชวต รวมทงการเกดประชากรผผลตขนตน และผบรโภคขนแรก ในสวนยอยพนทปากแมนำตาง ๆ ทำใหเกดภาพของความแตกตางในการกระจายของทรพยากรชวภาพ ไปตามเขตของปากแมนำแตละบรเวณ ซงเราอาจสงเกตเหนไดวา พนทปากแมนำแตละแหงมบรเวณทเปน “แหลงทำประมงท ด” อยในระยะหางออกจากฝง ในแนวท ตางกนออกไป ทงน บรเวณทเปนแหลงทรพยากรประมงทวไป มกไมพบในแนวตรงกลางรองนำ หรอดานในสดของปากแมนำ แตจะเปนพนททางทศตะวนออก หรอตะวนตกของแนวรองนำทางดานขาง หรอหากเปนแนวตรงรองนำพอด กจะพบพนททำประมง ทมระยะหางจากแผนดนออกไปในทะเลระยะหนง ซงมกเรยกวาเปน “แนวนำชน” มระดบความเคมของนำทใกลเคยงกบความเคมของเขตทะเล โดยมกมคาความเคมเฉลยประมาณ 20-25 ขนไป ซงสงกวาในพนทปากแมนำทางตอนในอยางชดเจน

ลกษณะการแพรกระจายของปจจยทางคณภาพนำและทรพยากรมชวตทปรากฏในพนทปากแมนำดงทไดกลาวมานน ไดรบอทธพลมาจากปจจยทางธรรมชาตของพนท ซ งประกอบดวยลกษณะทางภมสณฐานวทยา (ความลก พนทผวหนาตด และลกษณะโครงสรางทเชอมโยงกบพนทเขตทะเลตอนนอก) และลกษณะของมวลนำจดทถกพดพาลงมา วามการนำพาของสารอนนทรยทละลายนำ รวมทงสารแขวนลอยอนนทรย และอนทรยสารตาง ๆ มากนอยเพยงใด (Livingston, 2000; 2002) นอกจากน การเปลยนแปลงทเกดตามฤดกาลของปจจยสภาพแวดลอมตาง ๆ (อาท อณหภมของนำ ปรมาณนำฝน หรอนำหลาก) ยงเปนปจจยสำคญ ทกระตนการเปลยนแปลงผลผลตขนตนและทรพยากรชวภาพอน ๆ ทเกดในพนทปากแมนำ ทำใหเกดเปนพลวตในรอบป

อนง เราพบวาการเปลยนแปลงผลผลตของทรพยากรทางนำบางชนด ไดรบผลกระทบจากการใชประโยชนโดยมนษยอยางชดเจน ยกตวอยาง เชน ทรพยากรหอยลาย โดยพบวา การทำประมงคราดหอยลายอยางหนาแนนในพนทจงหวดประจวบครขนธ ในชวงป พ.ศ. 2549 ทำใหประชากรหอยลายหายไปจากพนทเปนระยะเวลาหลายปตอจากนน (ศนยวจยเพอการพฒนาชายฝง , 2552) อยางไรกตาม ทรพยากรบางชนดทมการเกดทดแทนท ไดเรว เชน ทรพยากรเคย ในพนทปากแมนำทมวงชวตทสนกวา และเกดขนไดเปนระยะ ๆ ในรอบป การเปลยนแปลงในผลผลตกจะไดรบผลกระทบจากการใชประโยชนโดยมนษยไมชดเจน ซงโดยทวไปพบวาการเปลยนแปลงมวลชวภาพของทรพยากรขนาดเลก ทจดเปนพวกแพลงกตอนในนำนน


มกจะไดรบอทธพลจากสภาวะความกดดนทางคณภาพของสงแวดลอมทางนำ ทอาจไมเหมาะสมในบางชวงเวลาไดมากกวา

หวงโซอาหารในพนทปากแมนำ

เมอพจารณาในดานหวงโซอาหาร พบวาพนทปากแมนำสวนตาง ๆ จะมแหลงอาหาร (สารอนทรย) ทสำคญและเปนหลกในการพฒนาหวงโซอาหารไดแตกตางกนไป ในพนทตอนในสดและตอนกลางของปากแมนำ จะมแหลงของสารอนทรยทมาพรอมกบการไหลลงของนำจดจากแผนดนเปนหลก โดยมสดสวนของสารอนทรยจากพนทนำกรอยโดยรอบ หรอมาจาก แพลงกตอนพชในบรเวณนนเปนสวนนอย แตในพนทเขตตอนนอกของปากแมนำ มรายงานวาแหลงสารอนทรยหลกจะเกดจากแพลงกตอนพชทมาจากเขตทะเล (Raiser et al., 2005)

อยางไรกตาม เมอตดตามสงมชวตทเคลอนทไดด (อาท กลมกง ทอาศยอยในแนวหญาทะเลในบรเวณใกลปากแมนำ) พบวาถงแมวาอนทรยสารทสะสมบรเวณพนทองนำสวนใหญ เกดจากซากเนาเปอยของหญาทะเล หรอสารอนทรยทพดพาลงมาตกตะกอนอยบรเวณนนกตาม แตแหลงอาหารของกงเหลานน กลบมความหลากหลายทมากกวาในบรเวณพนทองนำ (Lonerogan et al., 1997) ในทำนองเดยวกน ในพนทปากแมนำตอนในทเปนแนวปาชายเลนซงมการสะสมของซากอนทรยสารจากปาโกงกาง กพบวาอาหาร หรอ “แหลงคารบอน” ทถายทอดในระบบของหวงโซอาหาร ไมไดประกอบดวยสารอนทรยเหลานนอยางเดยว การไดรบอาหารของสงมชวตทเปนผบรโภคในหวงโซอาหารของปากแมนำ จงเปนความเกยวของกบพฤตกรรมการเลอกกน และขอบเขตในการเคลอนทหากน ทอาจครอบคลมอาณาเขตกวางมากกวาในพนทเฉพาะตำแหนงหนง ๆ กเปนได

การวเคราะหโครงสรางของสายใยอาหารตามธรรมชาตในระบบนเวศปากแมนำจงนบเปนเรองทซบซอน ทงน เนองจากลกษณะการเคลอนตวของกระแสนำ มบทบาทสำคญตอ การแพรกระจาย และการเคลอนตวของทรพยากรมชวตชนดตาง ๆ รวมทงตอปจจยแวดลอม ในทศทางทไมสมำเสมอ ในระยะปจจบน มการใชเทคนคการตดตามวเคราะหคาไอโซโทปเสถยรของไนโตรเจน ( 15N) ทสะสมอยในบรเวณพนทองนำ เพอมาประเมนดานประเภท (แหลงทมา) ของตะกอนอนทรยทมการสะสมอยในดนพนทองนำ โดยทงน หากคาไอโซโทปเสถยรของไนโตรเจนในดน มคาตำทระดบประมาณ 2-3 per mille จะทำใหเราทราบวาตะกอนอนทรย ในดนพนทองนำนน เกดจากแพลงกตอนพชทเปนผผลตขนตนในแหลงนำนนเปนหลก แตถาหากคาไอโซโทปเสถยรของไนโตรเจนในดน มคาสงขนไปจากเดมประมาณ 3 per mille กจะทำใหทราบวาตะกอนอนทรยในดนพนทองนำเกดจากผบรโภคขนตน ทกนผผลตขนตนในแหลงนำ ใน


การน การเพมของคาไอโซโทปเสถยรของไนโตรเจน ในชวงชนทละ 3 per mille จงทำใหเราสามารถประเมนลกษณะของแหลงอาหาร ทเกดจากการกนตอกนเปนทอด ๆ หรอทำใหทราบแหลงทมาของสารอนทรยทเกดขนในพนทได

ในบรเวณปากแมนำ Exe ทางใตของประเทศองกฤษ ซ งเปนแหลงหอยแมลงภ ขนาดใหญ (Mytilus edulis) ซงพบปญหาการเสอมโทรมลงของประชากรหอยแมลงภเกดขน การใชคาไอโซโทปเสถยรของไนโตรเจน ( 15N) เพอวเคราะหลกษณะของอาหารทกนในกระเพาะของหอยแมลงภ ทำใหทราบวาหอยแมลงภกนแพลงกตอนสตวกลม Copepod (Mytilicola intestinalis) อยางมากมาย และ copepod ชนดนน มลกษณะของความเปน “ปาราสต” อย (Gresty et al., 1993)

สำหรบในประเทศไทย เรายงไมพบรายงานการใชเทคนคของไนโตรเจนไอโซโทปเสถยรดงกลาวในพนทปากแมนำ อยางไรกตาม มการประยกตใช คาไอโซโทปเสถยรของคารบอน ( 13C) สำหรบการประเมนอทธพลของสารอนทรยจากแผนดน ทมตอพนทองนำในเขตอาวไทยตอนกลางและตอนลาง (Meksumpun et al., 2005) ซงผลการศกษาพบวา ตะกอนของสารอนทรยท ถกพดพาลงมาจากแผนดนเขามาสอาวไทยตอนในนน มกเกดการสะสมหรอตกตะกอนลงทผวหนาดนในระยะทางหางจากฝงโดยเฉลยแลวไมเกน 30 ไมลทะเล ตะกอนจากแผนดนดงกลาว ไดตกทบถมในบรเวณปากแมนำทางตอนนอกเปนหลก ขณะทตะกอนอนทรยสารทพบสะสมในพนทองนำของเขตทออกนอกฝงออกไปนน เปนตะกอนทเกดขนมาจาก แพลงกตอนพชทเกดขนในเขตทะเล ทงน พบวาคา 13C ในพนดนเขตอาวไทยมระดบทใกลเคยงกบคา 13C ของสาหรายสเขยวแกมนำเงน (Division Cyanophyta; Trichodesmium) ซง ผลการศกษาดงกลาวทำใหเราทราบวา ตะกอนสวนใหญทสะสมอยในเขตตอนกลางของอาวไทย มแหลงทมาจากแพลงกตอนพช ในกลมของสาหรายสเขยวแกมนำเงน ทเจรญขนมาในพนทเขตทะเลตอนกลางนนเอง

ความหลากหลายทางชวภาพในพนทปากแมนำ

พนทปากแมนำสวนใหญ เปนบรเวณทเราทราบกนวามความอดมสมบรณสงมาก อยางไรกตาม ปากแมนำทวไปมกมความหลากหลายทางชวภาพในระดบทคอนขาง ตำ ทงนเนองจากมจำนวนชนดของสงมชวตซงสามารถปรบตว หรอมความทนทานตอรปแบบการเปลยนแปลงในสภาวะแวดลอมทแปรปรวนตลอดเวลาได นนอยในระดบทจำกด โดยเฉพาะ ในพนทปากแมนำตอนกลาง ทมการเปลยนแปลงของปจจยตาง ๆ สงทสด พบการมจำนวนชนด


ของสงมชวตนอยกวาในพนทตอนนอกสดทมคาความเคมใกลเคยงกบระดบนำทะเล หรอในพนทตอนในสดทเปนเขตนำจด

อยางไรกตาม หากเปรยบเทยบความหลากหลายทางชวภาพกบบรเวณทเปนเขตทะเล ทอยถดออกไป จำนวนชนดของสงมชวตในเขตปากแมนำทางตอนนอก ยงสะทอนสภาพทมความอดมสมบรณสงมากกวาเขตทะเล โดยในพนทปากแมนำบรเวณทมคาความเคมของนำในชวงประมาณ 5-18 จดเปนบรเวณทมการเปลยนแปลงจำนวนชนดไดมาก ซงมกลดระดบลงตำกวาบรเวณอน บรเวณดงกลาวนจงมเสถยรภาพตำ มโอกาสเกดการเปลยนแปลงในปจจยตาง ๆ ไดสง และเปนพนทสำคญทสะทอนสภาวะปญหาความกดดนจากเขตนำจด (รวมทงอทธพลจากมลภาวะทมาจากการใชประโยชนตาง ๆ) ซงเมอเปรยบเทยบระหวางพนทปากแมนำในภมภาคตาง ๆ กนแลว จะพบวาปากแมนำทอยในเขตอบอนหรอเขตหนาว มกจะมความหลากหลายทางองคประกอบชนดของสงมชวตทตำกวาปากแมนำในเขตรอน ทงน เนองจากปจจยกดดนในดานการเปลยนแปลงของอณหภม ทมขอบเขตทกวางมากกวานนเอง

ในพนทปากแมนำทมมลภาวะทางอนทรยสารสงมาก อาท ปากแมนำทาจน ในเขตจงหวดสมทรสาคร ผลการศกษาดชนชวดความหลากหลายทางชวภาพ (Biological diversity index; H’ หรอ Channon-Wiener diversity index; Ludinig and Reynold, 1988) พบวาคาดชนชวดความหลากหลายทางชวภาพของสตวพนทองนำ ในชวงปลายฤดนำหลาก ชวงกลางฤดนำหลาก และชวงฤดนำแลง ในป พ.ศ. 2550-2551 มคาอยในชวง 0.81-1.76, 0.75-1.58, และ 1.19-1.70 ตามลำดบ ซงในภาพรวมแลวพบวามคาดชนความหลากหลายทางชวภาพอยในระดบทคอนขางตำถงระดบทตำมาก แสดงใหเหนวาในพนทมองคประกอบทางชนดของสงมชวตทคอนขางนอย อยางไรกตาม คาดงกลาวมลกษณะความแตกตางไปตามบรเวณยอยตาง ๆ ของปากแมนำอยพอสมควร ยกตวอยาง เชน ในตำแหนงทใกลรองนำตอนบน พบวามคา H’ ทตำ ในชวงปลายฤดนำหลาก (0.81) แตมคาสงขนในชวงฤดนำแลง (1.78) ของปถดไป ในขณะทพนทตอนนอกสดใกลเขตทะเล H’ ในชวงปลายฤดนำหลากมคามากกวาเลกนอย (1.18 และ 1.22) โดยแทบจะไมผนแปรตามฤดกาล

จากลกษณะดงกลาว การประยกตใชคาความหลากหลายทางชวภาพ (H’) เพอการประเมนสถานการณในเชง “ความอดมสมบรณ” ของพนทปากแมนำ อาจพบขอจำกดได ทงนเนองจากพนทปากแมนำมสภาวะแวดลอมทแปรปรวนสง การประเมนสถานการณความอดมสมบรณจงควรพจารณาจากระดบ “มวลชวภาพ” ของสงมชวต ทจะสามารถสงตอไปสชวงชนของการกนตอกนเปนทอด ๆ ในระบบนเวศมากกวา นอกจากน ผลการศกษาทผานมายงพบวาคา H’ ไมมความสมพนธกบปจจยแวดลอมทางนำ อาท คาความเคม ระดบแรธาตอาหาร ระดบ


ออกซเจนในนำ หรอระดบของอนทรยสารและซลไฟดในดนพนทองนำ แตอยางใด (Ritnim and Meksumpun, 2011)

ในระบบนเวศปากแมนำเขตรอนเชนในประเทศไทยน สตวหนาดนทพบเปนประชากรเดน มกเปนไสเดอนทะเล ใน Phylum Annelida ซ งพบความหนาแนนไดสงถงประมาณ 20,000 ตวตอตารางเมตร ตามมาดวยสตวในกลมของหอย สตวเหลาน ไดรบอทธพลจากปรมาณการไหลลงของนำจดจากแมนำอยางมาก เราพบวาความหนาแนนของประชากรสตวหนาดน โดยสวนใหญจะลดลงในชวงทมมวลนำจดไหลลงนอย ในขณะทชวงฤดนำหลากพบการเปลยนแปลงทหลากหลาย โดยมทงบรเวณทสตวหนาดนเจรญไดดและในบรเวณทเกดการลดลงของประชากรอยางชดเจน

ในพนทปากแมนำทาจนตอนบนและตอนกลางเราจงสามารถประยกตใชขอมลการเปลยนแปลงของไสเดอนทะเลชนด Nereis และ Prionospio และหอยสองฝาขนาดเลกชนด Arcuatula เพอประเมนการเปลยนแปลงคณภาพสงแวดลอมทางนำได ทงน พบวาจำนวนของหอยดงกลาวลดนอยลง เมอแหลงนำมระดบของแอมโมเนยมไนโตรเจนเพมมากขน (p<0.05) สวนไสเดอนทะเลเพมความชกชมขนในชวงมปรมาณสารอนทรยในดนสงขน (Ritnim and Meksumpun, 2011) อนง ในพนทปากแมนำทาจนยงพบวา หอยสองฝาบางชนด อาท หอยพม (Pholas orientalis) อาจไดรบผลกระทบจากปรมาณซลไฟดในดนทมากเกนไป ซงมกเปนในชวงกลางฤดนำหลากทเรมมการสะสมของสารอนทรยในดนในระดบทสงขนเรอย ๆ ลกษณะผลกระทบดงกลาว สะทอนใหเหนถงความจำเปนทจะตองควบคมการทงนำทมการปนเปอน ของสารอนทรย รวมทงแรธาตอาหารโดยเฉพาะกลมไนโตรเจนรปแบบตาง ๆ ทมผลกระทบตอแหลงปากแมนำ มเชนนนแลว อาจจะเปนปญหาตอการสญพนธของหอยบางชนดทมคณคา ทางเศรษฐกจ และเกดผลกระทบตอการทำประมงในภาพกวางได

พนทปากแมนำนบเปนพนททมความอดมสมบรณ และมความหลากหลายทางชนดพนธสตวนำ ยกตวอยางในระบบนเวศนำกรอยปากแมนำบางปะกง มรายงานพบชนดพนธปลารวม 170 ชนด ใน 53 วงศ (กรมทรพยากรทางทะเลและชายฝง , 2548) และยงพบสตวนำ ชนดอน ๆ อกหลากหลาย ไมวาจะเปนหอยชนดตาง ๆ และกลมกง ป ฯลฯ พนทปากแมนำ โดยทวไป จดเปนบรเวณทมกำลงผลตสง เมอเทยบกบแหลงนำในเขตชายฝงหรอในเขตทะเล (J∅rgensen et al., 2013) ซงเมอเทยบตอหนงหนวยพนทแลว บรเวณปากแมนำมกำลงผลต สงกวาพนทในเขตชายฝงทะเลทวไป ถงประมาณ 2 เทา (Knoppers, 1994) ลกษณะดงกลาวเกดจากการมมวลนำทไหลลงจากแผนดน และการขนลงของนำจากเขตทะเลทสมดล และตอเนองกนมา ทำใหพนทเกดความอดมสมบรณ และเกดกำลงผลตของแพลงกตอนทสง ซง


กอใหเกดผลผลตอน ๆ ตามมา ไมวาจะเปนผลจากทรพยากรประมงทเกดตามธรรมชาต หรอการใชประโยชนในพนทเพอการเพาะเลยงสตวนำ ทยงรายไดใหแกชมชนโดยรอบและยงกอใหเกดอาหารโปรตนทเปนประโยชนในวงกวางทงระดบภมภาคและระดบประเทศไดอยางตอเนอง

4.2.1.1) ผผลตขนตนและบทบาททางนเวศวทยา

ในพนทปากแมนำสวนใหญ สามารถพบแพลงกตอนพชทเปนผผลตขนตนกลมหลก 5 กลม ไดแก ไดอะตอม (Diatoms) ไดโนแฟลกเจลเลท (Dinoflagellate) คอคโคลโธฟอรด (Coccolithophorid) ซลโคแฟลกเจลเลท (Silicoflagellate) และแบคทเรยทสงเคราะหแสงได (Photosynthetic bacteria) ซงแตละกลมมลกษณะพนฐาน ดงน

Diatoms: เปนกลมแพลงกตอนพชทมขนาดทหลากหลาย มผนงเซลลประกอบดวย ซลคาหรอเพคตนซงมลกษณะเปนลวดลายหลายรปแบบ การสะสมของซลกาทมระดบมากกวา ในนำถงประมาณ 2.6 เทาทำให Diatoms หนกกวานำและมการปรบตวทางสรรวทยา เพอการลอยตว Diatom ยงมการใช Vacuole ในเซลลเพอการกกเกบแรธาตอาหารไวได

Dinoflagellate: เปนกลมแพลงกตอนพชทมหนวดและบางชนดมเซลลโลสเปนองคประกอบของผนงเซลล มขนาดทวไปเทา ๆ กบ Diatoms แตอาจเลกกวาเลกนอยอยในชวง 1-100 m ทงน เซลลทมขนาดเลกจะมสดสวนของพนทผวตอปรมาณของเซลลมากกวา ทำใหมศกยภาพในการดงเอาแรธาตอาหารจากนำทมความเขมขนตำกวามาใชไดด Dinoflagellate ยงสามารถใชหนวดในการวายนำ ไปในแหลงทมแรธาตอาหาร หรอใชหมนตวหรอพดโบกรอบเพอเพมโอกาสการรบสมผสกบแรธาตอาหารในนำไดดวย

Coccolithophorid: เปนกลมของแพลงกตอนพชทเซลลถกหอหมดวยแผนบาง ๆ ของแคลเซยมคารบอเนตภายใตเยอเมอกทหมเซลล แหลงทพบสวนมากอยเขตทะเลไกลฝง หรอทะเลตอนนอกของพนทเขตนำอน แตอาจพบหนาแนนเปนบางบรเวณไดในพนทใกลฝง

Silicoflagellate: เปนกลมของแพลงกตอนพชทมขนาดเลก มหนวด สวนของโครงสรางโดยรอบเซลลมลกษณะจำเพาะทเปนองคประกอบของซลกาอย แพลงกตอนพชกลมนมกพบในแหลงนำเขตหนาว ทมแรธาตอาหารสง

Photosynthetic bacteria: เปนกลมของแพลงกตอนพชทมผนงเซลลเปนไคตน (Chitin) มขนาดของเซลลทหลากหลาย อาท สาหรายสเขยวแกมนำเงน Synechococcus ซงมขนาดเลกประมาณ 1-2 m ขณะท Trichodesmium เซลลสามารถตอกนเปนสายไดยาวมากกวา 100 m


การวเคราะหกลมของแพลงกตอนพชตามขนาดของเซลล เปนแนวทางสำคญหนง ทสามารถประยกตใชในการอธบายกระบวนการทางนเวศวทยา และบทบาทของแพลงกตอนพชทมตอการเปลยนแปลงของแหลงอาหารภายในหวงโซอาหารทางนำ ในการจำแนกกลมของแพลงกตอนพชออกตามขนาดของเซลล (Mann, 2000) สามารถจดแบงเปน 3 กลมหลก ไดแก 1) Microplankton มขนาด 20-200 m ประกอบดวยกลม Diatoms และ Dinoflagellates เป น ห ล ก 2) Nanoplankton ม ข น า ด 2 -2 0 m ป ร ะ ก อ บ ด ว ย ก ล ม Diatoms, Coccolithophore และ Silicoflagellates เปนหลก และ 3) Picoplankton มขนาดเลกกวา 2 m ประกอบดวยกลมของ สาหรายสเขยวแกมนำเงน และสาหรายขนาดเลกมากชนดอน ๆ

ไดอะตอม มกเปนกลมของแพลงกตอนพชทมนำหนกมากกวาชนดอน จงจำเปนตองพยายามรกษาระดบใหอยในมวลนำทมกระแสนำแรง เพอใหเกดการผลกดนใหหมนวนอยใน มวลนำสวนบน สวนพวกไดโนแฟลกเจลเลท ไมมโครงสรางแขงภายนอก เปนพวกทมความถวงจำเพาะใกลเคยงกบนำ (โดยทวไปมกมขนาดเฉลยทเลกกวาไดอะตอม) จง เปนกลมของแพลงกตอนพชทสามารถแพรกระจายไดมากกวา และพบในนำทนงกวา หรอมแรธาตอาหารทตำได ในพนทปากแม นำ อาท อาว Narragansett ประเทศอเมรกา พบวาไดอะตอมชนด Skeletonema costatum แพรกระจายอยเปนชนดเดน และพบมากกวา 80 % ในชวงฤด ใบไมผล (Mann, 2000) อยางไรกตาม ในหลายเขตพนท พบวาแพลงกตอนพชชนดเลกในกลมของ Picoplankton (< 2 m) มกเจรญขนมาถงระดบความหนาแนนทสงมากกวา 10 ลานเซลลตอลตร (Klinkenberg and Schumann, 1995) โดยเฉพาะในพนทปากแมนำทมแรธาตอาหารสง ท ง น พบ วา Picoplankton ช นด Synechococcus และ Flagellate บางช นดท เป น Nanoplankton (Lewitus et al., 1998) ถงแมจะมความชกชมแคประมาณครงหนงของมวลชวภาพของแพลงกตอนพชรวม แตยงใหกำลงขนตนทสงมากไดดวย

4.2.1.2) ผบรโภคและบทบาททางนเวศวทยา

แพลงกตอนทเปนผบรโภคในพนทปากแมนำ

ผลผลตของแพลงกตอนพชในพนทปากแมนำ มปรมาณเฉลยทสงกวาในพนทชายฝงทวไป ไมวาจะในบรเวณทเปนสภาพธรรมชาตดงเดมหรอบรเวณทมการใชประโยชนจากมนษย ทงน เนองจากในพนทปากแมนำมการเคลอนตวของนำมแรธาตอาหารสงทนำพาลงมาพรอม ๆ กบมวลของนำจดทไหลลงและนำจากเขตทะเลมาบรรจบกน พนทปากแมนำยงมกจกรรมการใชประโยชนโดยรอบ ซงมทงการตงถนฐานของชมชนอยางหนาแนน และการพฒนาของสงคม


ทงทางการเกษตรและอตสาหกรรม พนทบรเวณน จงเปนบรเวณทมแรธาตอาหารตาง ๆ ไดมากกวาเขตชายฝงทวไปหรอเขตทะเลทางตอนนอก และมการเกดของผลผลตขนตนทมากขนตามไปดวย

ลกษณะความอดมสมบรณพนฐานดงกลาว เปนทมาของการเกดประชากรแพลงกตอนทเปน “ผบรโภค” ในบรเวณปากแมนำไดหลากหลายชนด แพลงกตอนพชทมขนาดคอนขางใหญกจะเปนอาหารตอไปของแพลงกตอนสตว (โดยเฉพาะ Copepod เปนกลมหลก) และแพลงกตอนสตวชนดตาง ๆ (ภาพท 4.12) กจะเปนอาหารตอไปใหกบสตวนำผมาบรโภค และมบทบาทตอการเกดของทรพยากรประมง ทมความสำคญทางเศรษฐกจไดหลากหลายชนดในหวงโซอาหาร สวนแพลงกตอนพชทมขนาดเลกมาก จะมเสนทางในหวงโซอาหารไปในอกทศทางหนง ทเกยวของกบจลนทรยและสงมชวตขนาดเลกมากอน ๆ (Microbial loop) ซงเปนวงจรการหมนเวยนของอนนทรยสารและอนทรยสารในแหลงนำ และนบวามความสำคญในระบบนเวศปากแมนำมากเชนกน

(ก) (ข) (ค)

ภาพท 4.12 แพลงกตอนสตวทวไปทพบในพนทปากแมนำของประเทศไทย (ตวอยางจากพนทปากแม น ำท าจน จ งห วดสมท รสาคร : ภาพ ก ; Polychaete larvae, ภาพ ข ; Copepod, ภาพ ค; Mysid) (ภาพโดย: มณชนศาษ ศรสมวงศ) แพลงกตอนทเปนผบรโภคในพนทปากแมนำ สามารถแบงออกเปน 2 กลมใหญ ไดแก

กลมทเปนแพลงกตอนลองลอยอยในมวลนำตลอดวงชวต (Holoplankton) และกลมทเปนแพลงกตอนแคระยะหนงของวงชวต (Meroplankton) อาท สตวหนาดนหรอปลาในระยะวยออน ทงน การจำแนกแพลงกตอนสตว สามารถใชขนาดตาของถงลากเพอการจำแนกดานขนาด (โดยทวไปเรมจากถงลากแพลงกตอนทมขนาดตา 20 m) ซงทำใหเราสามารถจำแนกเปนกลมเบองตน ไดดงน


ขนาด < 2 m จดเปน กลม Picoplankton หรอ Ultraplankton ขนาด 2-20 m จดเปน กลม Nanoplankton ขนาด 20-2,000 m จดเปน กลม Microplankton หรอ Net plankton ขนาด > 2,000 m จดเปน กลม Macrozooplankton

โดยทวไป “Net plankton” เปนกลมทมการศกษาวเคราะหและเกบตวอยางมากกวากลมอน โดยภายในกลมนจะพบ Copepod ขนาดเลกซงเปนแพลงกตอนสตวชนดเดน ซงเปนทงผบรโภคแพลงกตอนพช และเปนอาหารของปลาไดหลากหลายชนด Copepod จงนบเปนสงมชวตสำคญ ทเปนตวประสานความเชอมโยงระหวางผผลตขนตน และทรพยากรประมงในพนทปากแมนำ ซงในการพจารณาเชงปรมาณหรอความชกชมทผานมา พบวาแพลงกตอนสตวมกมมวลชวภาพทหลากหลายและแปรผนมาก ทงในปากแมนำตางกน หรอในปากแมนำเดยวกนแตคนละชวงเวลา (ตารางท 4.2)

ตารางท 4.2 ความแปรผนในความหนาแนนของแพลงกตอนสตวทพบในพนทปากแมนำตาง ๆ ของประเทศไทย

แหลงปากแมนำ ความหนาแนน

(ตว/ลกบาศกเมตร) ทมา

ปากแมนำทาจน จ.สมทรสาคร 24-22,819 จารมาศและคณะ, 2557 ปากแมนำทาจน จ.สมทรสาคร 156,334 พสมย, 2544 ปากแมนำทาจน จ.สมทรสาคร 28,000-76,000 ลออศรและธรรมนญ, 2525 ปากแมนำบางปะกง จ.ฉะเชงเทรา 13,000-51,000 หตธยา, 2530 ปากแมนำแมกลอง จ.สมทรสงคราม 10,000,000 รงสมนต, 2540 ปากแมนำแมกลอง จ.สมทรสงคราม 2,000-540,000 ศรพร, 2549 ปาชายเลนคลองสเกา จ.ตรง 10,000-39,000 ศรลกษณ, 2541 คลองปากเมง จ.ตรง 65,300-268,000 พรเทพ, 2547

มวลชวภาพของแพลงกตอนสตวทพบใน 1 ลกบาศกเมตรของนำ อาจมคาตำถง 1

มลลกรม จนถงมากกวา 100 มลลกรมนำหนกแหง โดยพบวา มอตราผลตทแปรผนสงและมคาสงไดถงประมาณ 90 มลลกรมตอลกบาศกเมตรตอวน อยางไรตาม เมอศกษาเปรยบเทยบกบอตราผลตของผผลตขนตน ซงพจารณาในหนวยของคารบอนทผลตไดในพนทแหลงนำหนง ๆ (ในหนวยกรมคารบอนตอตารางเมตรตอป; g C/m2/yr) เราพบวาขณะทแพลงกตอนพชใหอตราผลต


ในชวง 100-500 g C/m2/yr นน แพลงกตอนสตวมกแสดงระดบการผลตทตำกวาประมาณสบถงรอยเทา โดยอยในคาประมาณ 5-10 g C/m2/yr (Mann, 2000)

อนง ในการเกดของแพลงกตอนสตวนน ไมจำเปนตองสอดคลองตามปรมาณของแพลงกตอนพชทเกดขนเสมอไป ทงน เนองจากเหตผลหลายประการ สวนหนงกคอ การพบวาแพลงกตอนสตวสามารถเลอกกนเฉพาะชนดหรอเฉพาะขนาดของแพลงกตอนพชทม นอกจากนแพลงกตอนสตวจำนวนมาก ยงสามารถใชซากพชซากสตว (Detritus) ทลองลอยอยในมวลนำเปนแหลงของอนทรยสาร นอกจากน สำหรบในพนทปากแมนำทมความแปรปรวนของมวลนำตลอดเวลา การเกดของแพลงกตอนพช และแพลงกตอนสตว จะไดรบอทธพลจากการผสมผสานของนำไดมาก และขนอยกบปจจยแวดลอมจำเพาะบางประการทผสมผสานกนในพนท

สำหรบในพนทปากแมนำทาจน ซงเปนพนททพบคณภาพนำเสอมโทรมมาอยางตอเนอง โดยเฉพาะปญหายโทรฟเคชนทรนแรง (Hypertrophic condition) ซงพบระดบของออกซเจนละลายนำทตำมากเปนชวง ๆ จากหลายสาเหต (จารมาศและคณะ, 2557) ผลการศกษาตดตามความชกชมของแพลงกตอนสตวทพบในเขตปากแมนำทาจน พบวามคาความหนาแนนทตำมาก เมอเทยบกบความหนาแนนของแพลงกตอนพชทพบ ผลการศกษาดงกลาวนบเปนการสะทอนใหเหนปญหาคณภาพสงแวดลอมทางนำ (โดยเฉพาะดานออกซเจน) ซงกอผลกระทบตอการผลตของแพลงกตอนสตวในพนท และยงสามารถสงผลกระทบไปถงทรพยากรประมงทเกยวของในหวงโซอาหารของพนทปากแมนำ

4.2.2) ระบบการผลต ทรพยากร และหวงโซอาหารบรเวณพนทองนำ

4.2.2.1) ผผลตขนตนบรเวณพนทองนำและบทบาททางนเวศวทยา

ในบรเวณพนผวของดนในเขตปากแมนำโดยทวไป พบวาไดอะตอม และสาหรายสเขยวแกมนำเงนจะเปนผผลตขนตนชนดหลก ตวอยางชนดของผผลตในพนทปากแมนำบรเวณเกาะ Sapelo ในรฐจอรเจย ประเทศสหรฐอเมรกา พบไดอะตอมชนดเดน ไดแก Cylindrotheca, Gyrosigma, Navicula และ Nitzschia การเปลยนแปลงองคประกอบชนดของผผลตบรเวณ พนทองนำเหลานน ขนอยกบปจจยรวมหลายดาน อาท โอกาสทหนาดนโผลพนนำ ปรมาณแสงทตกกระทบหนาดน ลกษณะหรอคณภาพของตะกอนทผวหนาดน และความแรงของคลนลม หรอกระแสนำ เปนตน ทงน สาหรายสเขยวแกมนำเงนมกพบไดมากกวาในเขตตอนในของ ปากแมนำทมคาเฉลยของความเคมนำในระดบทคอนขางตำ ขณะทกลมของไดอะตอมพบได


มากขน ในพนทเขตใกลทะเลทางตอนนอกออกไป ซงผลผลตขนตนในบรเวณพนทองนำมการแปรผนอยในชวงกวาง ประมาณ 25-240 g C/m2/yr (Mann, 2000)

บทบาทความสำคญของผผลตขนตนบรเวณพนทองนำ (Benthic primary producer) ทมตอลกษณะทางนเวศวทยาของปากแมนำ ขนอยกบโอกาสการโผลพนนำของหนาดน วามมากหรอนอย ในปากแมนำทมความลกนอยในชวงนำลง บรเวณดนดอนจะมโอกาสโผลขนหรออยใกลผวนำมากพอทจะไดรบการสองสวางของแสงอยางเตมท ผผลตขนตนในปากแมนำเชนนจะมมากและมบทบาทสำคญตอการเปลยนแปลงกระบวนการทางชวเคมและการหมนเวยนของแรธาตอาหารไดอยางชดเจน อยางไรกตาม สำหรบในพนทปากแมนำทมพสยการเปล ยนแปลงในการ ขนลงของนำนอย หรอเปนพนททนำมความลกคอนขางมาก พนทดงกลาวจะพบอทธพลของผผลตขางตนตอระบบนเวศในภาพรวมไดนอยลง และการสะสมของอนทรยสารทเกดบรเวณ พนทองนำสวนใหญมกเกดจากผลผลตขนตนทตกตะกอนลงมาจากมวลนำเหนอผวดนนน

ในบรเวณพนทองนำ เราพบการตกสะสมของสารอนทรยจากแหลงทมาทหลากหลาย ทงจากแพลงกตอนพชทตายลงตกตะกอนทบถมลงมา จากสารอนทรยทไหลมากบมวลนำ จากแมนำซงนำพาเอาซากพชซากสตวจากแหลงปาชายเลนโดยรอบ รวมทงจากการพดพาเอาซากแพลงกตอนพชหรอซากสตวอน ๆ ทเกดในเขตทะเลใหเขามาในพนทปากแมนำ จากอทธพลการขนของนำและการหมนเวยนของกระแสนำในพนท

สำหรบพนทปากแมนำทอยใกลเขตชมชน หรอเขตเมองทมการใชประโยชนในพนทอยางหนาแนน การเพมของอนทรยสารทแขวนลอยในระบบปากแมนำจะไดรบอทธพลอยางชดเจนจากนำทงทปลอยลงมาจากเขตชมชน หรอจากกจกรรมทางการเกษตรทมในลมนำนน นอกจากน พนทปากแมนำทมการเพาะเลยงสตวนำ อาท การเลยงปลาในกระชง บรเวณพนทองนำมกมการสะสมของสารอนทรยทมาจากเศษอาหารทเหลอ รวมทงจากการขบถายของสตวนำเอง สวนการทำแพเลยงหอยนางรม มกพบเศษเปลอกหอยขนาดตาง ๆ รวมทงสงขบถายทมลกษณะจำเพาะ ตกทบถมอยในพนทองนำบรเวณนนอยเปนจำนวนมาก


(ก) (ข) (ค) (ง)

ภาพท 4.13 ลกษณะของพนทองนำในเขตปากแมนำซงมองคประกอบทางกายภาพและทางเคมของดนทแตกตางกนไปตามอทธพลจากกระแสนำ (ภาพ ก-ค; เปนตวอยางของดนทรายหยาบ ทรายละเอยด และโคลนปนทราย ซงไดจากสำรวจพนทปากแมนำหลงสวน จงหวดชมพร สวน ภาพ ง ไดจากพนทปากแมนำทาจน จงหวดสมทรสาคร)

ในพนทปากแมนำทวไป จะพบวาดนพนทองนำมลกษณะองคประกอบทผวหนาดน

รวมทงการเปลยนแปลงตามความลกของดนทแตกตางกนไปในระหวางในแนวทมคลนลมแรง หรอมนำไหลแรง และแนวทคลนลมเบากวา อาท พนดอนทมเลนสะสมหรอในแนวนำชนซงเปนพนทการตกตะกอนตอนนอกของปากแมนำ (ภาพท 4.13) ลกษณะดงกลาว สะทอนใหเหนวาการสะสมของสารอนทรยทผวหนาดนและในดนทชนลกลงไป มความแตกตางกนไปตามบรเวณตาง ๆ ของปากแมนำ

ทงน บรเวณทใกลแนวนำแรงมากกวา อาท สถานทางฝงตะวนออกของปากแมนำ ทาจน จะมระดบเฉลยของสารอนทรยรวมในดนทตำกวาพนทในเขตแนวนำเบา ทงในบรเวณดอนฝงตะวนตก หรอในพนทตอนนอกสด (Lower reach) ของปากแมนำทเปนแนวนำชน และมความเคมคอนขางสง ซงบรเวณดงกลาวมกเปนพนททเกดการทบถมของซากแพลงกตอนพชหลงจากการเจรญขนมาอยางหนาแนน (เกดปรากฏการณนำเปลยนส) เปนระยะ ๆ ในบรเวณตอนนอกนน

4.2.2.2) ผบรโภคบรเวณพนทองนำและบทบาททางนเวศวทยา

การเพมขนของสารอนทรยในบรเวณพนทองนำทำใหเกดการเปลยนแปลงในระบบนเวศปากแมนำไดสองทาง ทางแรก คอ การเขาสระบบการยอยสลาย ซงมแบคทเรยเปนหวใจ


สำคญในการขบเคลอนกระบวนการ แลวสงผลใหเกดการหมนเวยนของแรธาตอาหารกลบขนไปสกระบวนการใชโดยผผลตขนตนในแหลงนำ ทางทสอง คอ การทสารอนทรยเหลานนถกใชเปนอาหารโดยสงมชวตขนาดเลกหลากหลายชนดทเกดการเจรญเตบโตขนมาในพนท แลวจากนนสงมชวตขนาดเลกดงกลาวเกดการถกกนตอกนเปนทอด ๆ ในสายใยอาหาร ทำใหเกดกลมของสตวไมมกระดกสนหลงและปลาชนดตาง ๆ ซงเปนทรพยากรทมนษยเรานำมาใชประโยชน ไดตอไป

การเกดของผลผลตขนทสองในบรเวณพนทองนำ สวนใหญเปนการเกดของประชากรสตวไมมกระดกสนหลงทสามารถใชอนทรยสารบรเวณหนาดน หรอในเนอดนตะกอน เปนแหลงสารอนทรยเพอการเจรญเตบโต และการพฒนาขยายขนาดประชากร ในการศกษามวลชวภาพของไสเดอนทะเลหลายชนด (เชน Arenicola) รวมทงสตวในกลมหอยทกรองกนตะกอนได (เชน Macoma) พบวามวลชวภาพมการแปรผนในชวงกวาง ประมาณ 0.2-25.0 กรมคารบอนตอตารางเมตร และพบวามกำลงผลตอยในชวง 0.8-28.0 กรมคารบอนตอตารางเมตรตอป (Mann, 2000) สดสวนของอตราผลต (Productivity; P) ตอมวลชวภาพ (Biomass; B) หรอ P/B มคาแปรปรวนทสง โดยจะพบวาคา P/B จะมคาตำกวา 1 หากสตวหนาดนทสนใจนน มวงชวตทคอนขางยาว ซงหมายถงในรอบปจะมการเกดของประชากรใหม ๆ นอยกวามวลชวภาพของสตวชนดนน ๆ ทปรากฏอยในพนท ในทางตรงกนขามหากสตวหนาดนทสนใจมวงชวตทสน และขยายพนธหรอออกไขไดบอย ๆ การเกดประชากรใหม ๆ ทเพมขนกมกจะมมาก ทำใหเกดสดสวนของ “P” มากกวา “B” และคา P/B นจะสงกวา 1 ไดหลายเทา

การเกดของผลผลตขนทสอง นบเปนการเกดของผลผลตทเชอมโยงสประโยชนในการเปนอาหารของมนษย หรอเกยวพนกบหวงโซอาหารทสงตอไปยงทรพยากรประมงทมคณคาในทางเศรษฐกจ ความพยายามในการประเมนผลผลตขนทสองในพนทปากแมนำ จงนบเปนเรองทนาสนใจ และสงผลตอการกำหนดแผนบรหารจดการดานการอนรกษและการใชประโยชน จากทรพยากรสตวนำอยางเหมาะสม ในการศกษาทผานมาของ Robertson (1979) ซงทำการวเคราะหขอมลกำลงผลตของสตวหนาดนขนาดใหญ (Macrobenthos) จากขอมลการศกษา รวมประมาณ 80 เรอง พบผลการศกษาท นาสนใจวาสดสวนของ “P/B” ไดรบอทธพล อยางชดเจน จากระยะเวลาของวงชวต (Life Span; L ในหนวยของ ป) โดยพบความสมพนธ;

log10 P/B = 0.660 – 0.726 log10 L

ทงน พบวาความแปรผนทตางไปจากเสนแนวโนมตามความสมพนธนสามารถเกดได โดยขนอยกบอทธพลในดานอณหภม แหลงอาหาร และปจจยอน ๆ ทจำเพาะในพนทปากแมนำแตละแหง


ในการน เราจะสามารถประเมนผลผลตขนทสองสำหรบแตละพนท ในเบองตน เพอใชเปนแนวทางพจารณาสำหรบวางแผนการบรหารจดการทเหมาะสมตอไปได

จากภาพรวมของการตดตามการเปลยนแปลงทรพยากรพนทองนำในพนทปากแมนำ ยงพบวาบทบาทของมนษย ททำใหเกดผลกระทบดานการเพมปรมาณอนทรยสารลงสพนท ปากแมนำทมากเกนควร ไดทำใหเกดปญหาการลดระดบของออกซเจนละลายนำ และชนหนาดนทมออกซเจนจะบางลงเรอย ๆ เปนปญหาตอความเปนอยของสตวหนาดนขนาดใหญ และเกดการทดแทนทโดยสงมชวตขนาดเลกกวา จนบางพนทเกดการตายลงและเนาเสย ทำใหพบเพยงกลมของแบคทเรย นบเปนผลกระทบทรนแรงตอผลผลตทางการประมงซงเปนอาหารโปรตน ทสำคญของมนษยเรา

จากสถานการณปญหาดงกลาว ในอนาคตอนใกลเราจงจำเปนตองหาทางควบคมปรมาณนำเสยทม “สารอนทรย” ปนเปอนให เกด ขนอยางมประสทธภาพ ในการน อาจจำเปนตองพจารณาและออกระเบยบมาตรการทจำเพาะตอสภาพธรรมชาตหรอสมดลของพนทปากแมนำแตละแหง (ซงไมจำเปนตองเทากน) ทงน เพอการอนรกษคณภาพสงแวดลอมใน มวลนำและบรเวณพนทองนำ เพอการดแลกำลงผลตของทรพยากรขนทสองหรอขนทสงขน ในพนทใหเกดอยางยงยนได

ในพนทปากแมนำทวไป สารอนทรยจำนวนมากทตกลงมาสะสมบรเวณหนาดนจะเกดการหมนเวยนตอไปในรปแบบของการเปนแหลงอาหารของสตวทอาศยบรเวณพนทองนำ โดยเฉพาะจากกจกรรมทเรยกวา “Bioturbation” ซงเปนพฤตกรรมการกนอาหารทผสมผสานกบการเคลอนทของสตวพนทองนำ ทำใหชวยลดปรมาณสารอนทรยในดน และสงผลใหเกดการหมนเวยนของออกซเจนเขาสหนาดนไดมากขน

สตวพนทองนำสวนใหญ เปนสตวไมมกระดกสนหลงขนาดเลกซงเปนพวกทกนสารอนทรยจากการเนาเปอย (Detritivores) สามารถจำแนกเปนกลมยอยตามลกษณะของอาหารทกนหรอพฤตกรรมในการกนอาหาร อาท พวกทขดแทะหรอกดกน (Shredders) พวกกรองกน (Filter feeders) และพวกทกนตะกอนดนหรอสารทตกทบถมทพนทองนำไดโดยตรง (Deposit feeders) นอกจาก นพบ วาไส เดอนทะเลบางช นด (กล ม Spionids) สามารถปรบเปลยนพฤตกรรมการกนจากการกรองเอาตะกอนแขวนลอย (Suspension feeding) ไปเปนการกนตะกอนดน (Deposit feeding) ในกรณทมการเปลยนแปลงความเรวของนำ หรอในชวงทปรมาณตะกอนแขวนลอยลดนอยลงไป (Taghon and Greene, 1992)


เมอเปรยบเทยบกบระบบนเวศอน ๆ ในพนทใกลเคยง (ไมวาจะเปนระบบนเวศหาดหน หรอระบบนเวศแนวปะการง) พนทปากแมนำมกมจำนวนชนดของสงมชวตไมมากนก พบสตว ไมมกระดกสนหลงพนทองนำกลมหลกเปนกลมทสามารถปรบตวไดดและทนความเคมในชวงกวางได ยงมสตวทหากนโดยการกดแทะกน (กลม Shredders หรอ Browsers) ซงเปนกลมทมลกษณะเดน คอ สามารถเคลอนทไดดบรเวณเหนอผวหนาดน และกดแทะสาหรายบรเวณผวหนาดน รวมทงกลนกนดนตะกอนบรเวณผวหนาเปนอาหารไดด ตวอยางของสตวกลมน ไดแก พวก Amphipods, Isopods, และสตวในกลมหอย ทงน พบวาหอยฝาเดยว (Gastropods) สามารถขดแทะสาหราย หรอสงมชวตขนาดเลกบนพนผวของวตถตาง ๆ ทอยบรเวณพนทองนำกนเปนอาหารได

สตวพนทองนำในกลม “Filter feeders” หรอ “Suspension feeders” อาท หอยสองฝา (Bivalves) ฟองนำ (Sponges) เพรยงหวหอม (Ascidians) และไสเดอนทะเลกลม Fan worms ฯลฯ เปนพวกทมเสนขนขนาดเลก (Cilia) ชวยในการพดโบกใหเกดการเคลอนตวของมวลนำ และนำพาเอาตะกอนอนทรยสารมากรองผานอวยวะทใชในการกรอง โดยอาจมเยอเมอกชวยนำพาสารเขาสชองปาก สตวในกลม Filter feeders หรอ Suspension feeders นนบวา มความสำคญตอระบบนเวศพนทองนำ เนองจากมความสามารถในการดกจบอนภาคทมขนาดเลกมากในระดบไมโครเมตร จนถงอนภาคขนาดทใหญในระดบมลลเมตรได (Wotton, 1990) Filter feeders หลายชนดมลำตวฝงอยในดนซงสามารถกรองเอาตะกอนอนทรยจากนำหนาดนหรอดกจบอนภาค แลวดงเขารางกายลงไปใช สารอนทรยบางสวนทไมถกใช จะถกขบถายออกจากตว (Fecal pellets) มลกษณะเปนเมดอนทรยสารขนาดเลก ๆ สนำตาลปนเทา พบสะสมอยในพนทองนำบรเวณทมสตวพนทองนำนน ๆ อาศยอย

สำหรบสตวพนทองนำในกลม “Deposit feeders” จดเปนพวกทสามารถกนตะกอนทงอนทรยสารและอนนทรยสาร ทสะสมรวมตวกนอยบรเวณพนทองนำเปนอาหาร และสามารถยอยเอาสารอนทรยสวนทตองการนำไปใชประโยชน แลวปลอยสงขบถายทมสารอนทรยในระดบตำกวาออกมาภายนอกตว สตวพนทองนำพวก Deposit feeders กลมหลก มกเปนพวกไสเดอนทะเล (Polychaetes; ภาพท 4.14) นอกจากน ยงมหอยฝาเดยว (Gastropods) หลายชนด และพวกปลงทะเล (Holothurians) อ นง สตวพนทองนำพวก Crustaceans หลายชนด กมพฤตกรรมการกนอาหารเชนนได ซงในภาพรวมพบวา สตวเหลานสามารถหากนตะกอนทสะสมในดนชนลก และปลอยสงขบถายออกมาบรเวณใกลผวดน หรออาจหากนบรเวณผวดนแลวขบถายในชนดนทลกลงไปกได


ภาพท 4.14 ลกษณะการสรางทอและการขดรลงในดนโดยสตวพนทองนำในกลมไสเดอนทะเล (Polychaetes) ในบรเวณพนทปากแมนำทาจน ซงใหประโยชนในการเพมออกซเจนลงสดน (โดยจะสามารถสงเกตเหนสของดนบรเวณรอบ ๆ ร ทเปลยนแปลงไปจากเดม) ลกษณะพฤตกรรมความเปนอยของสตวพนทองนำ สงผลใหเกดการเปลยนแปลง

ในโครงสรางการจดเรยงตวของอนภาคดน และทำใหเกดการแพรกระจาย หรอการผสมผสานของสารอนทรยในดนได (จดเปนบทบาทในลกษณะ “Bioturbation” ) โดยเฉพาะพวกทสามารถขดร หรอสรางทอสำหรบใชอยอาศย หรอเปนเสนทางการเคลอนทในชนดน จะมบทบาททำใหเนอดนมโอกาสรบเอาออกซเจนละลายนำ ทแพรผานเขาไปตามทอหรอรเหลานน ลงไปในดนทลกขนไดหลายเซนตเมตร (ภาพท 4.14)

ดวยลกษณะความเปนอยดงกลาว สตวพนทองนำจงมบทบาทในการใชประโยชนจากสารอนทรย นอกจากน ยงชวยเพมขอบเขต หรอบรเวณทมออกซเจนเขามาในเนอดน เปนการสงเสรมกระบวนการยอยสลายแบบใชออกซเจนไดเปนอยางด (Chareonpanich et al., 1993; นตยาและจารมาศ, 2552) ซงในภาพรวม การมสตวพนทองนำอาศยอยจะยงประโยชนให เกดการฟนฟคณภาพดน และเปนประโยชนตอความเปนอยของสตวพนทองนำในกลมอน ๆ ตอไปได

ในเมอพจารณาในชนของดนทมออกซเจน (Oxidized zone) ซงอยบรเวณผวหนาดนลงไปไมมากนน จะพบวากระบวนการดานการถายเทมวลสารหรอความแรงของนำ นบวามบทบาทสำคญตอคณภาพดน โดยบรเวณทนำมการเคลอนตวนอยหรอมอตราการไหลไมรนแรงจะพบอนภาคขนาดเลกละเอยด (เชน Silt, Clay) หรอสารอนทรยเบาตาง ๆ มโอกาสตกทบถมลงบนหนาดนได พนทองนำบรเวณดงกลาว จงมกประกอบดวยอนภาคขนาดละเอยดสะสมลงมา ซงอาจมการแพรผานของออกซเจนลงไปตามชองวางระหวางอนภาคไดนอย ทำใหมชวงชนของ Oxidized zone ทบางตามไปดวย ทงน พบวาชนของดนทไมมออกซเจน (Anaerobic layer) จง


แทบจะตดผวหนาดน พนทองนำบรเวณน จดเปนบรเวณทไสเดอนทะเลซงดำรงชวตแบบ Deposit feeders อยอาศยไดเปนอยางด

ในทางตรงกนขาม หากเปนบรเวณทมมวลนำเหนอดนทเคลอนตวอยางรนแรงกวา หรอเปนบรเวณทมความเรวของนำคอนขางสง พนทดงกลาวจะมการสะสมของอนภาคละเอยดไดนอย เนองจากความเรวของนำทม สงเกนกวาอนภาคเหลานนจะตกตะกอนได พนทดงกลาว จงมกประกอบดวยอนภาคของทรายหรอทรายปนโคลน มปรมาณสารอนทรยในดนทตำกวา และมการแพรผานของออกซเจนลงไปไดลกกวา พนทในลกษณะหลงน จะมกลมสตวพนทองนำ พวก Deposit feeders จำนวนนอยลง แตมสตวพนทองนำพวก Filter feeders ไดมากขน ซงเปนพวกทสามารถดำรงชวตอยไดด เนองจากสามารถกรองกนเอาสารอนทรยทฟงกระจายอยจากชนนำทอยชดผวหนาดนมาเปนอาหารได

ในกรณทปากแมนำนอยใกลแหลงชมชนทหนาแนน หรอไดรบนำเสยทมสารอนทรยสงลงมาอยางตอเนอง ดนพนทองนำมกเกดความเสอมโทรมลงโดยเฉพาะจากปญหาทมตะกอนอนทรยตกทบถมมาก และพบกระบวนการยอยสลายเกดขนในบรเวณพนทองนำไดสง เกดปญหาการลดตำลงของออกซเจนละลายนำตามมา ทงน สตวพนทองนำหลายกลมจะไดรบผลกระทบโดยอาจอาศยอยไมได (โดยเฉพาะสตวในกลมหอยทมความทนทานตอการลดลงในระดบของออกซเจนไดนอย) ทำใหในบางพนทจะพบเพยงไสเดอนทะเลขนาดเลกเพยงไมกชนดทยงอาศยอยได (อาท ไสเดอนทะเลชนด Capitella และ Prionospio ทจดเปนพวก Organic pollution indicators) สวนสตวพนทองนำขนาดใหญจะเรมหายไปเรอย ๆ

หากพนทเสอมโทรมมาก จนผวหนาดนแทบไมมออกซเจนเลย และพบการสะสมของซลไฟดในดนในระดบทสงมาก พนทองนำบรเวณนนกจะไมพบสตวหนาดนขนาดใหญอยเลย ประชาคมของสงมชวตมกจะเปลยนเปนกลมของสตวขนาดกลาง (Meiofauna) ทมความทนทานสงกวาและสามารถอาศยในชองวางระหวางเมดดนได นอกจากน จะพบการเปลยนกลมของจลนทรยในดน เกดการทดแทนทของจลนทรยทไมใชออกซเจนในกระบวนการยอยสลายสารอนทรยขนมาแทนกลมเดม

4.3) ปจจยทสำคญทางนเวศวทยาและอทธพลตอสงมชวตในพนทปากแมนำ

4.3.1) ความเคมของนำ

ความเคมของนำในพนทปากแมนำ ไดรบการยอมรบวาเปนปจจยทสำคญมาก และมบทบาทตอความเปนอยและการกระจายของสงมชวตทางนำ ทงน อาจเนองจากลกษณะเดนของ


ปจจยซงเปนทสงเกตไดอยางชดเจนวามการเปลยนแปลงในพนทปากแมนำตงแตเขตตอนใน จนออกสเขตทะเล ลกษณะการเปลยนแปลงในระดบของความเคม ทวดในหนวยของ Practical Salinity Unit หรอ “psu” มลกษณะทงทศทางตามแนวราบ หรอตามเสนทางเปนแนวจากแมนำออกสทะเล ซงพบคาผนแปรของความเคมตงแต 0 จนถงคาประมาณ 28-30 psu ทบรเวณนอกสดของปากแมนำ

ในเขตปากแมนำของประเทศเขตรอน พบวาบางบรเวณของพนทปากแมนำในชวงทอากาศรอนจด สามารถพบคาความเคมของนำทสงขนไดมากเนองจากมอตราการระเหยของนำผวหนาทสงกวาประเทศเขตหนาวหรอเขตอบอน ลกษณะทสำคญทสดเมอพจารณาปจจย ดานความเคมของปากแมนำ คอ การทตองตระหนกเสมอวา “ในตำแหนงหนง ๆ ของปากแมนำ คาความเคมมการผนแปรไดมากและตลอดเวลา” โดยขอมลความรทสำคญ คอ การเปลยนแปลงในการขนลงของนำมบทบาทสงและสามารถสงผลให ณ ตำแหนงหนง ๆ ในพนทปากแมนำมคาของความเคมแปรผนจากระดบทเขาใกลศนยในชวงทนำลง แตมคาสงเทา ๆ กบคาความเคมของนำทะเลในชวงทนำขนได ยกตวอยาง ในตอนกลางของปากแมนำอาวบางตะบน พบวาการแปรผนในความเคมของนำ ณ ตำแหนงหนง ๆ มคาแปรผนในชวง 5-28 psu ตามชวงการขนลง ของนำในรอบวน (จารมาศและคณะ, 2555)

เมอพจารณาทวทงบรเวณของปากแมนำจะพบวา ลกษณะการผนแปรในความเคม ของนำจะอยในชวงกวางหรอแคบนน ขนอยกบตำแหนงท พจารณาในพนทปากแมนำ ผลการศกษาตดตามคาความเคมในพนทปากแมนำทาจน (กาญจนา, 2557) แสดงใหเหนวาสถานศกษาทอยบรเวณแนวรองนำ (ซงจำแนกตามระยะทางออกเปน 3 ระยะจากปากแมนำ; ตอนในสด ตอนกลาง และตอนนอก) เมอเปรยบเทยบกบสถานทางฝงตะวนตกและตะวนออกของรองนำ ซงไดรบอทธพลจากการไหลลงของนำจดและการขนลง (การผสมผสาน) ของนำทะเลทตางกนนน มการผนแปรคาความเคมของนำในรอบปทแตกตางกนออกไป (ตารางท 4.3)

ทงน พนทศกษาทอยในแนวรองนำ หรอใกลรองนำสวนตอนกลางของปากแมนำ จดเปนบรเวณทมการผนแปรของคาความเคมของนำมากทสด ขณะทพนทบรเวณตอนในสด หรอชวงขอบนอกทเปนรอยตอ (หรอแนวนำชน) กบเขตทะเลนน จะมการแปรผนของคาความเคมนำตำกวา พนทแนวนำชนมกพบการเพมจำนวนของแพลงกตอนพชของ เขตทะเลไดมาก (นศราและคณะ, 2555) และเปนบรเวณทพบวาเปน “แหลงกำเนดเซลล” สำหรบปรากฏการณนำเปลยนส ซงเกดจากการเจรญเตบโตและขยายประชากรของแพลงกตอนพชจำเพาะชนด อยางรวดเรว จนเกดความหนาแนนสง และเหนสของนำท เปลยนไปตามลกษณะสของ แพลงกตอนพชชนดเดนทเพมจำนวนขนมา


ตารางท 4.3 คาความเคมของนำ (Salinity; psu) ทพบในสถานศกษาบรเวณตาง ๆ ของพนทปากแมนำทาจน ในชวงป พ.ศ. 2555-2556 (ทมา: ปรบปรงจาก กาญจนา, 2557)

ตำแหนงศกษา ระยะหางจากปากรอง (km)

ความเคมของนำ (psu)

คาตำสด คาสงสด คาเฉลย SD

แนวรองนำตอนในสด 0 0.70 12.87 4.09 4.67 แนวรองนำตอนกลาง 2.5 3.65 22.87 10.58 7.79 แนวรองนำตอนนอก 5.0 17.12 18.06 24.19 3.75 ฝงตะวนตก 3.0 15.37 25.92 21.63 3.98 ฝงตะวนออก 3.0 13.69 24.20 19.02 3.68

การเคลอนตวของนำจากแนวนำชน เขามายงตอนในของปากแมนำ ในชวงทนำทะเล

กำลงขน (โดยมวลนำมกกระจายตวออกทางดานขางสองฝงมากกวาในแนวรองนำ) จดเปนกระบวนการสำคญททำใหแพลงกตอนพชทเจรญจนหนาแนนเหลานน ไดถกพดพาเขาไปส ตอนในของปากแมนำ เกดเปนวงจรหวงโซอาหาร และสงผลตอการเปลยนแปลงของประชากรสตวนำท เปนผบรโภค รวมท งการเปลยนแปลงองคประกอบในทางเคมท เกยวของกบ กระบวนผลตและการยอยสลายของสารอนทรย (อาท ปรมาณออกซเจนละลายนำ) ทมในมวลนำ ทงน การเปลยนแปลงในปจจยดานความเคมจะนอยลง หากอยในชวงทนำทะเลมการขนลงนอย (ชวงนำตาย; Neap tide) นอกจากน พบวาพนทบางเขตของปากแมนำจะมการเปลยนแปลงความเคมทนอยมาก (Attrill, 2002) ซงความแตกตางในอตราการเปลยนแปลงของคาความเคม ทมในแตละพนทยอย นบวามความสำคญ และเกยวของกบลกษณะการเปลยนแปลงของปจจยทางชวภาพในพนทนน

สำหรบการเปลยนแปลงของคาความเคมในดนพนทองนำ (Bottom sediment) พบวามพสยของการเปลยนแปลงทตำกวาคาความเคมของนำดานบน ทงน เนองจากบรเวณพนทองนำเปนแหลงทรวมตวของนำทะเล ทมความเขมขนของแรธาตหรอสารละลายตาง ๆ ปนอยมาก มวลของนำทอยเหนอผวดน (Overlying water) ซงจดกวานำทอยในเนอดน จงมกจะพดผาน แคบรเวณผวหนาดน หรอลอยตวอยดานเหนอขนไป ทำใหเกดผลกระทบตอการเปลยนแปลง คาความเคมในดนนอยมาก Attrill and Rundlo (2002) โดยทวไป คาความเคมในดนพนทองนำมกเปลยนแปลงไมเกน 2 psu หรออาจสงกวาคาเฉลยของความเคมนำทอยชดผวหนาดนบรเวณนนเพยงเลกนอย


ในภาพรวมของปจจยทางดานความเคมในพนทปากแมนำ พบวามวลของนำจดทไหลลงมาจากแผนดน มบทบาทสำคญมากตอรปแบบและระดบของความเคมทเปลยนไปในมวลนำ นำทไหลลงมามาก จะทำใหเกดแรงผลกดนออกไปสแนวนอกมากขน และเกดรปแบบการปะทะหรอการผสมผสานกบนำทะเลทกำลงขนมาในลกษณะท แตกตางกนไปตามเขตพนท ยอย ในบรเวณปากแมนำนน การศกษาพฒนาเพอประยกตใชความรดานรปแบบการแพรกระจายความเคม หรออตราการผสมผสานของมวลนำ (Salinity profile / Mixing ratio) สำหรบการจำแนกลกษณะจำเพาะของปากแมนำ และประเมนปรากฏการณทางนเวศวทยาทสามารถเกดขนจงเปนเรองทควรดำเนนการในแตละพนทตอไป

บทบาทของมวลนำจดและความเคมตอสงมชวตในพนทปากแมนำ

ในการศกษาระบบนเวศปากแมนำ มหลายกรณทเราพยายามอธบายบทบาทของการเปลยนแปลงของคาบนำ (Tidal cycles) ท เกยวของกบลกษณะการขนลงของนำทม ตอกระบวนการทางชวเคมและสงมชวตในพนทปากแมนำ ในเขตพนทภมภาคทมการเปลยนแปลงของลกษณะทางอตนยมวทยาและอทกวทยาอยางชดเจน อาท ในแถบประเทศเขตรอนอยางประเทศไทย บทบาทจากการเปลยนแปลงในมวลนำจดหรอปรมาณนำทา (Inflow) ทไหลลงสปากแมนำซงไดรบอทธพลจากภมอากาศหรอลมมรสม นบวามความสำคญอยางยงตอการขบเคลอนประชากรสงมชวตใหเกดเพมขนหรอหายไป ซงเปนบทบาททเหนไดอยางชดเจนในชวงระยะเวลาทจำเพาะไดเชนกน

ในชวงทนำลงในรอบวน สงมชวตทอาศยในบรเวณพนทองนำ (ซงโดยทวไปมคา ความเคมในดนทสงเกอบเทาเขตทะเล) จะมการปรบตวในลกษณะของการหลกเลยงการปะทะกบมวลนำจด หรอนำทมความเคมตำ สตวพนทองนำทเคลอนทได มกทำการขดรลงไปในทลกขน หากเปนสตวในกลมหอย จะพบการปดเปลอกของตวเองเขาดวยกนเพอการปองกนตว สวนในสตวกลมปลาหรอสตวนำอนทเคลอนทไดดมกจะอาศยการเคลอนทออกหรอเขาไปตามมวลนำทะเลทเคลอนตวไปมาจากอทธพลของชวงนำลงหรอนำขนทเกดในพนทนน ๆ เพอการรกษาเสถยรภาพในปจจยแวดลอมดานความเคมใหเปลยนแปลงนอยทสด

สำหรบการเปลยนแปลงในปรมาณนำทไหลลงมาจากแมนำในแตละชวงฤดกาล ทกลาววามความสำคญมากนน เนองจากปรมาณนำจดทไหลลงมามากในชวงฤดฝน หรอในชวงกลางฤดนำหลาก มผลทำใหนำในพนทปากแมนำตอนในมคาความเคมของนำลดตำลงกระจายเปนบรเวณทชดเจน มวลนำจดนนจะอยคงตวในพนทตอนในและตอนกลางของปากแมนำ ในระยะเวลาทยาวนานกวาการขนลงของนำในรอบวน ลกษณะเชนน เสมอนการเทนำจดลงใน


อางนำเคมทมทางเปดออกสตอนนอก มวลนำจดจะขยายวงกวางออกไปตามแนวรองนำไดไกลมากกวาปกต และทำใหแนวนำชนซงเปนแนวนอกสดของการผสมผสานและมความเคมใกลเคยงกบเขตทะเลนน เกดการขยบระยะออกหางฝงไปไกลมากขน (ภาพท 4.15)

ภาพท 4.15 การกระจายของคาความเคมนำ (psu) ในพนทปากแมนำทาจนเปรยบเทยบใน

เดอนพฤษภาคม (ตนฤดนำหลาก; ก) และเดอนสงหาคม (กลางฤดนำหลาก; ข) ของป พ.ศ. 2555 (ทมา: จารมาศและคณะ 2557) สงมชวตในพนทปากแมนำมการปรบตวตอการเปลยนแปลง ดานความเคมโดย

ปรบเปลยนพฤตกรรมความเปนอยใหเหมาะสมขน (ในกรณทความเคมของนำไมเปลยนแปลงมากเกนไป) สงมชวตยงมวธการปรบตวโดยอาศยการอพยพยายถน (Migration) หรอใชการลองลอยตามไป (Drift) ในกรณทมการเปลยนแปลงคอนขางมาก เกดขนในบางบรเวณทมการลดลงของความเคมอยางตอเนองเปนระยะเวลายาวนาน (อาท เกนชวงหนงสปดาห)

(ก)

(ข)


ในกรณเชนน สงมชวตพนทองนำทเคลอนทไดนอยกจะตายลงไปเปนจำนวนมาก ลกษณะของการปรบตวในสองแบบหลง นบวามผลกระทบตอการเปลยนโครงสรางประชาคมและความชกชม ของสงมชวตในระบบนเวศปากแมนำในภาพรวม และยงทำใหเกดรปแบบของการกระจายประชากรแบบใหม ตามรอบของฤดกาล หรอวฏจกรชวต ซงการเปลยนแปลงดงกลาวนบวายงมการศกษาตดตามไมมากนก จำเปนตองวเคราะหผลกระทบเพอการวางแผนบรหารจดการการใชประโยชนจากทรพยากรใหสอดคลองกบการเปลยนแปลงนนตอไป

สำหรบในพนทปากแมนำขนาดเลก เชน ในพนทปากแมนำทาจน (Ritnim and Meksumpun, 2012) การตอบสนองของสตวพนทองนำตอปรมาณการไหลลงของนำจดตามฤดกาลในรอบป มความแตกตางกนไปตามบรเวณยอยในพนทปากแมนำ หากเปนปากแมนำ ตอนในสด ไมวาจะเปนทางฝงตะวนออกหรอตะวนตกของปากแมนำ ประชาคมสตวพนทองนำ มกมการเปลยนแปลงสงและขาดเสถยรภาพ พบการทดแทนทของสตวพนทองนำในกลม ไสเดอนทะเล เขามาแทนสตวพนทองนำพวกหอยสองฝา (โดยเฉพาะในบรเวณทมสารอนทรย ตกทบถมกนอยมาก) ในขณะทพนททางตอนนอกออกไป พบองคประกอบทางชนดและปรมาณของสตวพนทองนำทคอนขางคงทกวา

อนง พนทปากแมนำทาจนในระยะปจจบน มกพบคาออกซเจนละลายนำทตำกวา 1 mg/L ดงนน ปญหาทสรางผลกระทบในพนท นอกจากจะเปนคาของความเคมของนำทลดตำลงแลว ยงเกดจากการทมวลนำมระดบของออกซเจนละลายนำตำมาก ไมเหมาะตอความเปนอยของสตวนำและสตวพนทองนำ ทำใหเกดปญหาการตายลงของลกหอยทเกดในพนทตอนในตามมา กาญจนาและจารมาศ (2554) ไดชใหเหนวามวลนำทา ทงเชงปรมาณ และคณภาพ เปนปจจยทมผลตอทรพยากรหนาดน ทงน ไดสรางผลกระทบในทางลบตอหอยพมซงเปนทรพยากรประมงทมมลคาทางเศรษฐกจสง และเคยทำรายไดใหกบชมชนในพนทมากอน

ในปากแมนำของตางประเทศ สามารถพบการเปลยนแปลงของสตวพนทองนำตามฤดกาลตาง ๆ ของปากแมนำไดเชนเดยวกน (Chapman and Brinkhurst, 1981) พนทแมนำบางแหงในบรเวณทเชอมตอกบพนทนำกรอยตอนลางซงพบไสเดอนนำชนด Tubifex tubifex อยมาก พบวาประชากรของ T. tubifex จะหายไปในชวงหนาหนาว หรอในชวงทนำจดลงมานอยและไดรบอทธพลจากทะเลมากขน ในขณะเดยวกนไสเดอนชนด Paranais frici ทเปนชนดหลกทพบในเขตนำจดกจะถกทดแทนทดวยชนด P. litorali ซงเปนชนดททนทานกวา และมกพบในเขตปากแมนำ ลกษณะการเปลยนแปลงดงกลาว สะทอนบทบาทของปรมาณการไหลลงของ มวลนำจด ทสงผลตอองคประกอบทางชนดของสตวพนทองนำได


ผลกระทบของความเคมของนำทเปลยนไปเพยงเลกนอย (อาท การเพมคาความเคมเพยงประมาณ 0.25 psu) ยงสามารถพบไดในกลมของสตวไมมกระดกสนหลงโดยเฉพาะในกลมแมลงนำ Attrill et al. (1996) รายงานวา เมอคาความเคมเพมขน แมลงนำหลายชนดจะหายไปและทำใหคาความหลากหลากทางชวภาพตำลง เกดการทดแทนทดวยชนดทสามารถทนทานไดเทานน โดยทวไป “ตอนบน” ของพนทปากแมนำ จะมคาของความเคมไมเกน 5 psu ซงภายใตคาความเคมทมนน สงมชวตแตละกลมมระดบความทนทานทแตกตางกนไป ซงบางชนดการเปลยนแปลงของคาความเคมทสงขนเพยงเลกนอย กสามารถทำใหประชากรสญหายไปไดเลย

นอกจากการพบวาปรมาณนำจดทไหลลงปากแมนำจะมบทบาทตอการเปลยนแปลงของกลมประชากรของสงมชวตในพนทปากแมนำตอนในแลว อตราการไหลลง (Inflow rate) ของนำจดท เขาสปากแมนำ ยงมอทธพลตอสถานภาพความอดมสมบรณของปากแมนำ ในภาพรวม Montagne and Kalke (1992) ศกษาเปรยบเทยบปากแมนำสองแหงทอยในรฐ เทกซส สหรฐอเมรกา พบวาปากแมนำ Guadalupe ซงมอตราการไหลลงของนำจดมากกวา ปากแมนำ Nueces ประมาณ 80 เทา มความหนาแนนของสตวหนาดนขนาดใหญและปรมาณการผลตของหอยทมากกวา และพบสตวหนาดนขนาดกลางไดนอยกวา

ลกษณะดงกลาว เกดจากอทธพลของมวลนำจดทนำพาเอาแรธาตอาหารในปรมาณมากลงมา ซงสงผลใหเกดผลผลตขนตนมากขน ภายในระบบนเวศปากแมนำจงเกดการกนตอกนเปนทอด ๆ โดยสตวหนาดนขนาดใหญจะมบทบาทในเชงของการเปนผบรโภคสตวขนาดเลกทเกดขนได ในทำนองคลายกบทปากแมนำขางตน ผลการศกษาในปากแมนำ Swan ประเทศออสเตรเลย (Chan and Hamilton, 2001) กพบวา อตราไหลของนำทลงมามบทบาทในองคประกอบเชงคณภาพของแพลงกตอนพชทเกดขนภายในปากแมนำ โดยมผลทำใหปรมาณและสดสวนของแพลงกตอนพชชนดเดน (กลมของสาหรายสเขยว และไดอะตอม) เกดการเปลยนแปลงไปได

บทบาทของความเคมตอปจจยทางชวภาพในพนทปากแมนำ

สงมชวตในพนทปากแมนำ สามารถจำแนกเปนกลมตามลกษณะของทมา และพฤตกรรมการตอบสนองตอการเปลยนแปลงของคาความเคมของนำไดเปน 3 กลมเบองตน ไดแก 1) กลมทมแหลงทมาจากเขตทะเล 2) กลมทมแหลงทมาจากเขตนำจด และ 3) กลมทเปนชนดในเขตปากแมนำอยางแทจรง อยางไรกตาม เมอพจารณาในลกษณะการกระจายทางชนดและปรมาณของสงมชวต จะพบวาในพนทปากแมนำประกอบดวยสงมชวตหลก เปนกลมทมาจากเขตทะเล สงมชวตเหลานม ตงแตระดบของผผลตขนตน ไดแก แพลงกตอนพช (อาท Dinoflagellate; Noctiluca) และผบรโภคตาง ๆ ไดแก แพลงกตอนสตว (อาท Copepods)


จนกระทงถงกลมของกงเคย ทอาศยหากนในพนทเขตนำกรอย รวมทงปลาชนดตาง ๆ (อาท ปลากระบอก และปลากะพง) ซงเปนชนดทมาจากเขตทะเลแตสามารถปรบตวและทนทานตอการเปล ยนแปลงระดบของความเคม ในชวงก วางได (Euryhaline species) โดยท วไปความสามารถในการปรบตวหรอขอบเขตของความทนทานจะขนอยกบชนด โดยสงมชวตในพนทปากแมนำทวไป สามารถทนอยไดในระดบความเคมทลดตำลงถงระดบประมาณ 18 psu ทงน อาจมบางชนดเทานนทสามารถทนความเคมระดบตำไดถงประมาณ 5 psu

สงมชวตจากเขตทะเลทปรบตวไดบาง แตทนทานการเปลยนแปลงของคาความเคมในชวงทแคบกวา (Stenohaline species) จะพบไดในเขตปากแมนำตอนนอกสดทมความเคมเฉลยทคอนขางสงกวาบรเวณอน และแทบจะไมพบวามการแพรกระจายเขามาในเขตตอนใน ทมความเคมตำกวา 25 psu เลย ในทำนองเดยวกน สงมชวตจากเขตนำจด ทปกตอาศยอยในบรเวณทความเคมตำมาก (Oligohaline species) มกจะไมสามารถทนความเคมทเพมขนสง เกนระดบประมาณ 5 psu ได ดงนนจงมกจะไมพบชนดของสงมชวตจากเขตนำจดเหลาน ในบรเวณปากแมนำเลย

ในภาพรวม เมอเราพจารณาบทบาทการแพรกระจายของคาความเคมตอชนดของสงมชวตในพนทปากแมนำแลวจะพบวา บรเวณทมคาความเคมอยระหวาง 7-10 psu จะเปนบรเวณสำคญทมการเปลยนแปลงในองคประกอบทางชนดทชดเจนทสด ซงทำใหพบลกษณะของการแบงขอบเขตทางชนดของกลมนำจดทางตอนใน และชนดทชอบนำเคมทางตอนนอกใหออกจากกนได (Dobson and Frid, 1998)

ถงแมวาสงมชวตทมาจากเขตนำจด จะเปนชนดหลกทพบในเขตในสดของพนท ปากแมนำ ขณะทสงมชวตทมาจากเขตทะเลจะมความหลากหลายมากขนเมอระดบของความเคมของนำเพมสงขน ในพนทภาพรวมของปากแมนำ ยงพบ “จำนวนชนด” ในแตละเขตนน ๆ คอนขางตำกวาแหลงนำประเภทอน ทงน เนองจากสงมชวตตาง ๆ ในพนทปากแมนำ จำเปนตองอาศยการปรบตวอยางยงยวดอยตลอดเวลา โดยสงมชวตทมาจากเขตทะเลจะตองปรบสมดลนำและเกลอแรในตวเอง (Osmoregulation) ใหอยในระดบเหมาะสม และสงมชวตจากเขตนำจด กมขอจำกดดานความเคม โดยตองพยายามควบคมขนาดของเซลลไมใหเปลยนแปลงไปตามระดบความเคมของนำทแปรผนไป

สงมชวตทเปนชนดในเขตปากแมนำอยางแทจรงนน จะไมสามารถอาศยอยในบรเวณทมคาความเคมของนำเทากบเขตทะเล ซงในพนทชวงกลางของปากแมนำ อาจพบการแกงแยงกบชนดททนความเคมในชวงแคบ (Stenohaline species) จงมกพบอยในเขตถดทเขาไป ซงมชวงของคาความเคมประมาณ 5-18 psu (เปนบรเวณท Stenohaline species มนอยลง) เนองจาก


พนทบรเวณดงกลาวมการเปลยนแปลงความเคมในชวงกวาง อยางไรกตาม สงมชวตกลมนตองพยายามหลกเลยงในการปะทะกบมวลนำจด หรอพยายามปรบพฤตกรรมเพอความอยรอดใหได

ลกษณะการปรบตวทางสรรวทยาของสงมชวตในเขตปากแมนำ

การศกษาการปรบตวทางสรรวทยาของสงมชวตเขตปากแมนำทผานมา แสดงใหเหนวากลมของสตวไมมกระดกสนหลงทมลำตวออนนม โดยสวนใหญมขอจำกดในการปรบสมดล เกลอแรในรางกาย (Rankin and Davenport, 1981) ความสามารถในการปรบสมดลดงกลาว มกพบในสตวพนทองนำกลม ไสเดอนทะเล (Nereis diversicolor) ซงใช วธการปรบระดบ ความเขมขนของสารละลายกรดอะมโน ใหเทาหรอใกลเคยงกบความเขมขนของสารละลายภายนอกตว (ในมวลนำทอาศยอย) ทงน การปรบลดระดบความเขมขนดงกลาว สามารถทำไดจนกระทงคาความเคมของนำลดลงถงชวงประมาณ 10-20 psu เทานน ในขณะทสงมชวตอน ๆ อาท ป (Carcinus) และกง (Palaemonertes) (Nelson-Smith, 1977) สามารถทนทานตอการลดระดบความเคมของนำไดด โดยใชวธการการรกษาสมดลเกลอแรในรางกาย และมการดดซบเอาเกลอแรเขาไปทดแทน รวมทงใชการปลอยของเสยทเจอจางมาก ๆ เปนการรกษาระดบ ความเขมขนของสารละลายในรางกายใหเกอบคงทอยไดตลอดเวลา

ลกษณะการปรบตวดงกลาว สะทอนใหเหนโอกาสในการแพรกระจายในชวงกวางของสตวในกลมกงและป ซงมเปลอกแขง ชวยลดการแพรผานของสารออกนอกเซลลไดมากกวา สตวในกลมทมโครงสรางออนนม หรอไมมเปลอกหม นอกจากน สตวหนาดนในกลมหอยยงมพฤตกรรมของการปดฝาอยางสนท หรอใชแผนปด (Operculum) เพอปองกนการรบสมผส กบนำทมความเคมตำท เขามาในพนท (ซ งจะทำใหไมมการกนอาหารในบางชวงเวลาทมพฤตกรรมนน)

สำหรบการเปลยนแปลงระดบความเคมบรเวณพนทองนำหรอในเนอดนนน พบวามคานอยมาก หรอนอยกวาการเปลยนแปลงในมวลนำ ดวยลกษณะตามธรรมชาตดงกลาว สงมชวตทขดรอยในดน จะไดรบผลกระทบจากการเปลยนแปลงความเคมนอยกวาสงมชวตทอยบรเวณผวหนาดน สตวในกลมหอยในพนทโคลน (Hydrobia) และกงขนาดเลก (Crangon) เปนตวอยางหนงทสามารถขดลงไปในดนในชวงนำลง เพอหลกเลยงการปะทะกบมวลนำทมความเคมตำได ทงน พบวาลกษณะการแพรกระจายของชนดจากเขตนำเคม จะเรมเขาใกลฝงในชวงทเปนฤดนำแลง ซงมมวลนำจดจากเขตทะเลไหลลงปากแมนำนอยลง การเคลอนตวของสตวในกลมปลา ทเขาใกลฝง ยงเปนผลจากกระบวนการทผสมผสานดานการเปลยนแปลงในปรมาณอาหารและการอพยพเขาไปเพอการขยายพนธ นอกเหนอจากการเปลยนแปลงในความเคมเพยงอยางเดยว


สำหรบการเคลอนตวของสงมชวตในกลมแพลงกตอนสตว พบวาการแพรกระจายตามแนวราบหรอตามพนทเขตยอยตาง ๆ ในปากแมนำ นอกจากจะไดรบอทธพลจากปจจยดาน ความเคมของนำแลว ปจจยทางดานอณหภมของนำ ดานความขน และรปแบบการเคลอนตว ของกระแสนำ ยงเปนปจจยรวมทมบทบาทไดมากเชนเดยวกน (Laprise and Dodson, 1994)

4.3.2) ดนตะกอนพนทองนำ

ดนตะกอนในพนทปากแมนำ นบเปนปจจยเดนอกปจจยหนงทมบทบาทตอลกษณะการแพรกระจายของสงมชวต ซงบางครงไดรบการกลาวถงวามบทบาททชดเจนมากกวาปจจยในดานความเคมของนำ (Barnes, 1989) ดนในพนทปากแมนำมการแปรปรวนในองคประกอบทางกายภาพและทางเคม ตามอทธพลของความแรงของกระแสนำและคณภาพนำเหนอผวดน อยางไรกตาม ลกษณะโดยทวไปของดนในบรเวณปากแมนำ มกเปนดนโคลนเนอละเอยด หรอดนโคลนปนทรายและมขนาดของอนภาคสวนใหญ (มากกวา 50 %) ทเลกกวา 125 µm ซงมกพบการสะสมของอนทรยสารในระดบปานกลางจนถงระดบสง (7-15 %) และสามารถพบการสะสมของสารประกอบซลไฟด ซงทำใหดนมสดำคลำ และเกดกลนของกาซไขเนาโชยขนมาได

ดนในพนทปากแมนำ มการกระจายในขนาดอนภาคของตะกอนในทศทางทสอดคลองกบความเรวของนำ บรเวณทนำทมความเรวมาก มกพบดนทมอนภาคขนาดใหญกวาในบรเวณ ทความเรวของนำลดลง (โดยเฉพาะในแนวนำชนหรอแนวทนำมการหมนวน) จากลกษณะดงกลาว พนทองนำทมทรายเปนองคประกอบ จงพบไดบรเวณตอนบน อาท ในสวนของแมนำ ทนำมความเรวสง รวมทงบรเวณชายฝงทะเลทมกระแสนำรนแรง หรอในเขตตอนนอกของ ปากแมนำใกลเขตทะเล ซงมอทธพลของคลนลมและกระแสนำทมากขน

พนทองนำทมโคลนเนอละเอยดเปนองคประกอบ จะพบไดบรเวณชวงรอยตอทเขตนำจดและทะเลชนกน และมความเรวของนำตำลง ซงอนภาคขนาดเลกทมนำหนกเบาสามารถตกตะกอนสะสมลงในบรเวณพนทองนำได ทงน ลกษณะการกระจายของดนพนทองนำอาจไมมรปแบบในแนวเสนตรง จากรองนำออกไปในทศทางทอยตอนนอกปากแมนำเพยงทางเดยว แตอาจเกดเปนรปแบบตามเสนทางในการเคลอนทและการหมนวนของนำ ซงทำใหเราพบลกษณะของเนนเลน ขนมาไดในหลายบรเวณยอยของพนทปากแมนำหนง ๆ

ตะกอนเลนขนาดเลกละเอยดทกำลงจะตกทบถม หรอแขวนลอยอยใกลผวหนาดน จะมการเคลอนตวไดงาย เนองจากมนำหนกนอย และอยในพนททมการเปลยนแปลงของกระแสนำตลอดเวลา พนทองนำในระบบนเวศปากแมนำ จงนบวามเสถยรภาพตำ ดงนน สงมชวตทอาศยอยในพนทองนำไดด จงจำเปนตองมความสามารถในการปรบตวไดดมาก


โดยเฉพาะในดานความทนทานตอการเกดตะกอนขนขนขนมาบางเวลา (ซงอาจมผลกระทบตอการอดตนของอวยวะและระบบการหายใจ) และปญหาการลดตำลงของออกซเจนบรเวณหนาดน ทงน พบวาสตวในกลมหอยและไสเดอนทะเล มกเปนสตวพนทองนำชนดเดนในพนทปากแมนำ ขณะทในบรเวณทมการสะสมของอนทรยสารไดมาก ประชาคมสตวหนาดนกจะมการเปลยน ชนดไป โดยมกเกดการทดแทนทดวยไสเดอนทะเลขนาดเลกในครอบครว Spionidae หรอ Capitellidae (จารมาศและคณะ, 2557; กาญจนาและจารมาศ, 2557) สวนสตวในกลมหอย ทมความทนทานนอยกวา จะเกดการตายลงไป หรอมจำนวนลดตำลงไปเรอย ๆ

ดวยสภาพการณทวไปพบวา พนทองนำในเขตปากแมนำเปนบรเวณทมการสะสมของสารอนทรยในปรมาณคอนขางสง สงผลใหบรเวณปากแมนำมศกยภาพในการใหผลผลตขนทสอง (Secondary production) สงกวาพนทอน ๆ โดยในพนทตอนกลางของปากแมนำทมการสะสมของสารอนทรยสงนน หากสตวพนทองนำในกลมไสเดอนทะเลดงทกลาวมา สามารถปรบตวและทนทานตอการเปลยนแปลงในสภาวะแวดลอมทผนแปรได กจะเกดการเพมจำนวนของประชากรไดอยางมาก

ในการศกษาตดตามลกษณะและอทธพลของสารอนทรยทมปรมาณสงมากในพนทในเขตปากแมนำทาจนทมภาระทางมลภาวะสง พบวาความชกชมของไสเดอนทะเลในกลม Spionids เพมจำนวนไดสงถงมากกวา 10,000 ตว/ตารางเมตร (Ritnim and Meksumpun, 2011) นบเปนระดบความหนาแนนทมคามากกวาพนทปากแมนำอน ๆ ในเขตอาวไทยตอนใน อยางไรกตาม ปรมาณทพบดงกลาว อาจมขอจำกดในการถายทอดสชวงชนของหวงโซอาหาร ผานระบบการกนตอกนเปนทอด ๆ ทงน เนองจากปญหาทในมวลนำมระดบของออกซเจนละลายนำทตำมากเกนไป

ออกซเจนในดน เปนปจจยจำกดอยางหนงของพนทปากแมนำ ทงน เนองจากเปนพนททมสารอนทรยสะสมสง ซงเกยวของกบกระบวนการยอยสลายของแบคทเรยในดน ดนพนทองนำในเขตปากแมนำจงมกแสดงการเปลยนแปลงในสของดนจากหนาดนทมสออน (อาท สนำตาล หรอเทาปนเหลอง) สะทอนสภาพทมออกซเจนทไดรบจากมวลนำดานบน เปลยนเปนดนสเทาปนดำในชนบาง ๆ ทเชอมตอกบดนชนลาง และมกมสดำขนเมอลกลงไปทระดบประมาณ 3-5 เซนตเมตร ซงพบการสะสมของสารประกอบซลไฟดในดนทเกดจากปฏกรยาการยอยสลายสารอนทรยแบบไมใชออกซเจนในดนระดบลกนน ๆ

ลกษณะการสะสมของซลไฟดในดนทระดบลกลงไป จะเหนไดชดเจนในบรเวณทมกระแสนำเบาลงในเขตปากแมนำตอนนอกออกไป โดยเฉพาะในแนวนำชน ซงมกพบการเพมจำนวนของแพลงกตอนพช การศกษาตดตามคณภาพดนในพนทปากแมนำทาจน โดยพชาศษฐ


และจารมาศ (2558) พบวาระดบการสะสมของซลไฟดในดนมความสมพนธกบปรมาณสารอนทรยรวมในดนบรเวณตาง ๆ ของปากแมนำ ซงระดบดงกลาวมผลกระทบตอความเปนอยของทรพยากรสตวพนทองนำในพนท

สำหรบสารอนทรยทพดพามาจากแผนดนหรอเลนละเอยดทมาจากพนทแมนำนน พบวามลกษณะของการตกตะกอนทบถมในพนทปากแมนำตามอทธพลจากทศทางของกระแสลม (Trade wind) ทครอบคลมพนทอย กระแสลม จะมผลทำใหเกดเสนทางการเคลอนทของนำ ในบรเวณทอยทางเหนอและทางใตของเสนศนยสตรในลกษณะทตรงกนขามกน (Kaiser et al., 2005) สำหรบในประเทศไทยซงมบรเวณปากแมนำตงอยบรเวณเหนอเสนศนยสตร พบวาเสนทางการไหลออกของมวลนำจากแมนำมกนำพาใหตะกอนเบาไหลลงไปทางทศตะวนตก และเกดการตกตะกอนทบถมในแถบตะวนตกของรองนำ ในขณะเดยวกน ตะกอนเบาหรอซากแพลงกตอนทเกดจากเขตทะเล จะมการหมนวนขนไปโดยไมสามารถไหลขนในทศตะวนตกได โดยตรง แตมวลสารจากเขตทะเลมกจะไหลขนไปทางฝงตะวนออกของปากแมนำ แลวจงถกพดใหกระจายออกไปอกครง ดงตวอยางในพนทของปากแมนำทาจนและปากแมนำบางตะบน ทพบวาลกษณะของตะกอนละเอยดจะเกดการสะสมทางฝงตะวนตกของรองนำ ไดมากกวาทางฝงตะวนออก (จารมาศและคณะ, 2556, 2557)

อนง สารอนทรยทพดพาลงมาจากเขตแผนดนเขาไปในพนทปากแมนำและเขาสเขตทะเล มขอบเขตของการแพรกระจายเขาไปในพนททะเลเพยงระยะทางหนงเทานน จากการศกษาของ Meksumpun et al. (2007) ซงใชดชนทางธรณเคมประเภทไอโซโทปเสถยรของคารบอน (Stable carbon isotope) มาประเมนคณภาพดนในพนทอาวไทยโดยรวม พบวาแหลงทมาของตะกอนทพบการสะสมในพนทองนำของอาวไทยแตละบรเวณมความแตกตางกนสวนมากประกอบดวยแหลงทมาจากแพลงกตอนพชทเกดในเขตทะเลกลางอาวไทยเอง และบางสวนไดรบอทธพลจากเขตแผนดน ทงน พบวาการพดพาตะกอนจากปากแมนำมอทธพลตอพนทองนำในบรเวณทไมเกนระยะทางประมาณ 30 ไมลทะเลจากเขตชายฝง ผลการศกษาดงกลาวสะทอนใหเหนวาพนทปากแมนำจนถงแนวนำชนตอนนอกสดของแตละปากแมนำ จะเปนอาณาบรเวณสำคญทสดทไดรบอทธพลอยางชดเจนมาจากแผนดน ทงน จะไดรบอทธพลทงดานความอดมสมบรณของสารอนทรยและแรธาตตาง ๆ ทถกพดพาลงมา รวมทงอทธพล ในดานมลภาวะ ซงเกดจากนำเสยและการปนเปอนของสารพษตาง ๆ ทถกปลอยทงลงสแหลงนำ


ปรมาณสารอนทรยในดนตะกอนปากแมนำ

การศกษาความแปรปรวนของปรมาณสารอนทรยรวมทพบในพนทปากแมนำตาง ๆ ตงแตอาวไทยฝงตะวนออก อาวไทยตอนใน อาวไทยฝงตะวนตก และอาวไทยตอนลาง ทำใหทราบวาปรมาณสารอนทรยรวมมคาตงแตนอยมากจนถงสงมากกวารอยละ 10 ขนไป (ตารางท 4.4) ปรมาณสารอนทรยในดนยงมความแปรปรวนสงภายในพนทปากแมนำหนง ๆ สะทอนใหเหนถงความแตกตางในลกษณะของพนทองนำของแตละปากแมนำวาประกอบดวยพนทองนำ ทงบรเวณทเปนทราย ทรายปนโคลน จนถงพนททเปนเนอโคลนละเอยดทมสารอนทรยสงสะสมอย และพบวาปรมาณซลไฟดรวมในดนกมความแตกตางกนไปไดมากเชนกน

ตาราง 4.4 การเปรยบเทยบปรมาณสารอนทร ยรวม (TOM; %) และซลไฟดรวม (Acid volatile sulfides; AVS: mg/g dw) ทพบในดนพนทองนำของปากแมนำตาง ๆ ในประเทศไทย

พนทปากแมนำ ททำการศกษาเปรยบเทยบ

ปรมาณสารอนทรยรวม (%)

ปรมาณ ซลไฟดรวม (mg/g dw)

ทมา

ปากแมนำเวฬ จ.จนทบร 0.90 – 38.5 nd – 1.860 ทพวลย (2546) ปากแมนำทาจน จ.สมทรสาคร 2.46 – 17.50 0.002 – 2.092 นตยา (2554) ปากแมนำแมกลอง จ.สมทรสงคราม 0.82 – 11.46 nd – 1.344 บณฑรกา (2554) ปากแมนำบางตะบน จ.เพชรบร 6.92 – 14.39 nd – 1. 721 จารมาศและคณะ (2555) ปากแมนำปราณบร จ.ประจวบครขนธ 3.65 – 13.32 nd – 1.154 เชษฐพงษและคณะ (2557) ปากแมนำหลงสวน จ.ชมพร 1.32 – 17.11 nd – 0.290 จารมาศและคณะ (2557)

ระดบของซลไฟดทพบในดนพนทองนำในบางพนทไมไดแปรผนตามปรมาณสารอนทรย

รวมในดนทพบเสมอไป เชน ในพนทปากแมนำหลงสวน จงหวดชมพร ซงมระดบสงสดของสารอนทรยรวมในดนสงถงประมาณ 17 % แตกลบพบระดบของซลไฟดรวมสงสดทประมาณ 0.2 มลลกรมตอกรมนำหนกแหงของดน (mg/g dw) ขณะทในปากแมนำทาจนทมสารอนทรยในดนทสงในระดบเทา ๆ กน แตมระดบของซลไฟดรวมในดนสงถงประมาณ 2 mg/g dw (จารมาศ และคณะ, 2557) ทงน ระดบของซลไฟดในพนทปากแมนำหลงสวนทมคาตำกวาปากแมนำทาจนถงประมาณ 10 เทานน นาจะเกดจากการทมวลนำเหนอผวดนในพนทหลงสวนมคณภาพทดกวา โดยเฉพาะการมระดบของออกซเจนละลายนำทสง (ประมาณ 4-5 mg/L) ซงมากกวาคาเฉลย


ของมวลนำในพนทปากแมนำทาจนประมาณ 3-5 เทา ระดบออกซเจนทมากเพยงพอน สงผลใหกระบวนการยอยสลายสารอนทรยทเกดขนในดนพนทองนำในพนทปากแมนำหลงสวนในรปแบบทใชออกซเจน (Aerobic decomposition) ยงคงเกดไดอยางตอเนอง ขณะทกระบวนการ ยอยสลายแบบไมใชออกซเจน อาท กระบวนการ Sulfate reduction ซงเปนสาเหตททำใหสารประกอบซลไฟดในดนเกดไดนอย

การตกตะกอนและบทบาทตอสงมชวตในพนทปากแมนำ

การตกตะกอนของสารตาง ๆ รวมทงการเปลยนแปลงโครงสรางทางกายภาพ ของผวหนาดน ทเกดจากอทธพลของกระแสนำททำใหผวหนาดนชนบาง ๆ เกดการเคลอนตวหรอการฟงกระจายขนมาจากพนทองนำนน จดเปนเรองปกตของปากแมนำทวไป อตราการตกตะกอน (Sedimentation rate) ทพบในพนทปากแมนำ มคาเฉลยทคอนขางสงกวาพนทระบบนเวศทางนำอน ๆ โดยพบคาประมาณ 5 g/m2/day ในบรเวณทมสถานภาพความ อดมสมบรณในระดบปานกลาง อาท ในเขตอาวไทยตอนบน (Windom et al., 1982) และมคาสงไดถงประมาณ 3,000 g/m2/day ในบรเวณทไดรบสารอนทรยสง อาท ในพนทปากแมนำ ทาจน (Thaipichitburapa et al., 2009)

การตกตะกอนทเกดขนในพนทปากแมนำกอใหเกดการสะสมของสารอนทรยและอนภาคอนนทรยขนาดตาง ๆ ทอยในมวลนำลงมายงบรเวณพนทองนำ สงมชวตทอาศยอย ในบรเวณทมการตกตะกอนสง รวมทงบรเวณทมกพบตะกอนเบากระจายอยใกลผวหนาดน จงมกเปนกลมทมความทนทานตอลกษณะตะกอนเชนนน และมพฤตกรรมความเปนอยตลอดจนรปแบบในการกนอาหารทสอดคลองกบธรรมชาตของพนท ในบรเวณดงกลาวพบวา กลมของสงมชวตพนทองนำทมศกยภาพในการอยอาศยทสดมกเปนสตวหนาดนในกลม “ไสเดอนทะเล” รวมถงในกลม “หอยสองฝา” ทมศกยภาพในการขดรอย กนเนอดนเปนอาหาร หรอเคลอนทไดอยางรวดเรว

สตวหนาดนในกลมไสเดอนทะเลทอาศยอยในพนทปากแมนำโดยสวนใหญ มพฤตกรรมการกนอาหารแบบการกลนกนตะกอนขนาดเลกทมสารอนทรยสงผานเขาไปทางชองปาก จดเปนพวกทเรยกวา “Deposit-feeding polychaetes” ซงแตกตางจากพวกท “กรองกน” (Filter-feeding polychaetes) ทใชอวยวะมลกษณะคลายซกรอง ยนออกมาจากตวเพอดกจบตะกอน ทงน พวกทกรองกน มกมความชกชมทนอยลงอยางมาก ในบรเวณทมการตกตะกอนสง หรอบรเวณทมความขนสงมาก


ไสเดอนทะเลทขดรอาศยอยในดน (Burrowing polychaetes; ภาพท 4.5) สามารถใชลกษณะของร หรอทอทมสารเมอกเคลอบบาง ๆ ดานใน (ทำใหมโครงสรางทคอนขางคงตว) เปนสวนทนำพาเอามวลนำปรมาณนอย แตมออกซเจนทเพยงพอ เขามาภายในทอนน โดยอาศย การเคลอนตว หรอเคลอนทภายในทอเปนจงหวะ ไสเดอนทะเลเหลาน สามารถเคลอนทขนมา กนอาหารบรเวณผวหนาดน หรอกลนกนอนภาคสารอนทรยทยงไมไดยอยสลายในดนทลกกวาเปนอาหารได การอยภายในรทขดในชนทตำลงจากผวหนาดน และศกยภาพในการเคลอนท ขนลงไดรวดเรว ยงเปนประโยชนในการหลกเลยงจากปญหาการเปลยนแปลงดานความขน หรอการเคลอนตวของตะกอนทผวหนาดน และยงชวยหลบหลกจากศตร หรอผลา โดยเฉพาะ ในเวลาทผวหนาดนมการโผลขน ในชวงเวลาทนำลงตำสดอกดวย

4.3.3) ออกซเจนละลายนำ

ออกซเจนละลายนำ เปนปจจยทางเคมทมความสำคญและไดรบความสนใจมาก เนองจากมผลกระทบโดยตรงตอความเปนอยของทรพยากรมชวตทางนำ และเกยวของกบระบบการยอยสลาย ตลอดจนกระบวนการทางชวเคมอกมากภายในระบบนเวศแหลงนำ สำหรบในพนทปากแมนำพบวา ลกษณะการกระจายในระดบของออกซเจนละลายนำมความจำเพาะ กบพนทซงไดรบอทธพลจากลกษณะการไหลของนำ และสถานการณมลภาวะทางอนทรยสารหรอธาตอาหารทหมนเวยนอยในระบบนเวศปากแมนำนน ๆ

ปากแมนำทมการพดพาลงมาของมวลนำทมคณภาพนำด อาจมปรมาณของออกซเจนละลายนำในระดบทสงถง 4-6 mg/L (อาท ในระบบลมนำเพชรบร จงหวดเพชรบร และลมนำหลงสวน จงหวดชมพร) จะพบวาลกษณะการเปลยนแปลงในระดบของออกซเจนละลายนำ เกดไดตามเสนทางการไหล ทไดรบอทธพลจากรปแบบและปรมาณการใชประโยชนของพนท โดยชมชนทอาศยรายรอบแหลงนำนนเปนหลก

บรเวณทมชมชนอาศยอยหนาแนน หรอมการใชทดนเพอการเกษตรหรออตสาหกรรม ทเกยวของกบการแปรรปผลตผลทางการเกษตรการ ตลอดจนกจกรรมการเพาะเลยงสตวนำ อยางหนาแนน จะมระดบของออกซเจนละลายนำทลดตำลงอยางชดเจน ทงน เนองจากมวลของสารทอนทรย ถกพดพาลงมาจากแมนำจะเรมชะลอความเรวลง จากการผสมผสานและแรงผลกดนของนำทะเล ซงการเปลยนแปลงในความเรวของนำ ผนวกกบการท ในนำเกดกระบวนการยอยสลายของสารอนทรยทถกพดพามารวมตวกนในพนท (โดยเฉพาะเขตปากแมนำตอนในและตอนกลาง) ระดบของออกซเจนละลายนำจงมกตำลงไปจากเดมไดอยางชดเจน


สภาวะการลดตำลงของออกซเจนละลายนำในพนทปากแมนำ มกจะเกดขนในระยะทางทไมไกล เนองจากอทธพลในการผสมผสานและการเจอจางโดยนำจากเขตทะเล และเมอผานไปตามระยะทางหนง ซงออกไปใกลตอนนอกของปากแมนำ (บรเวณทนำมความเคมใกลเคยงกบนำทะเล) ในพนทดงกลาว มกจะพบการรวมตวกนของเซลลแพลงกตอนพชจากเขตทะเล (ซงเปนผผลตออกซเจนทสำคญในแหลงนำ) แพลงกตอนพชทกระจายตวในแนวนอกนเองจะชวยทำใหระดบของออกซเจนละลายนำสงกลบขนมาดงเดม หรออาจสงกวาระดบทเคยพบ ในแมนำ เนองจากการมความหนาแนนของแพลงกตอนพชทสงมากกวาในแมนำกเปนได

สำหรบในพนทปากแมนำทมปญหายโทรฟเคชน เนองจากการรบภาระดานแรธาตอาหารมาจากบานเรอนชมชนหรอจากพนทการใชประโยชนทางการเกษตรกรรมและอตสาหกรรมนน พนทปากแมนำดงกลาว มกมระดบของออกซเจนละลายนำทตำมากในชวงตงแตกอนจะไหลลงพนทอาว (ยกตวอยางพนทปากแมนำทาจน ทมคาออกซเจนละลายนำ ของนำตนทางทไหลลงพนทอาว ในระดบทตำถง 0.5 mg/L; จารมาศและคณะ 2557) การไหลของนำทมออกซเจนละลายนำตำมากน อาจเปลยนแปลงไปในทางทด ขนเมอออกส พนท ปากแมนำ โดยเฉพาะในบรเวณทมอทธพลจากนำทะเลคอนขางสง (เชน พนทราบลมนำภาคกลางของประเทศไทย) ซงพบวาการเกดของประชากรแพลงกตอนจากเขตทะเลมบทบาทอยางยงตอการฟนฟระดบของออกซเจนละลายนำในระบบปากแมนำ โดยในระยะทางทไมไกลจากฝง จะสามารถพบการเพมจำนวนเซลลของแพลงกตอนพชไดอยางหนาแนน และสงผลใหระดบของออกซเจนละลายนำทตรวจวดไดในชวงกลางวน มคาสงเพมขนจากมวลนำตนทางได 2-10 เทา

รปแบบของการเปลยนแปลงคาออกซเจนละลายนำ ยงสอดคลองกบลกษณะการหมนเวยนหรอการผสมผสานของนำทะเลทมการขนลงอยเสมอ ดวยอทธพลของปจจยรวมดงกลาว ชวงเวลาในการขนลงของนำทะเลในรอบวนจงมความสำคญมาก ทงน พบวาการขน ของนำในเวลากลางวน หรอตงแตชวงบายถงเยนทมแสงจด จะชวยกระตนอตราการผลตออกซเจนของเซลลแพลงกตอนพชในมวลนำไดมากกวาการทนำขนในชวงเชา นอกจากน ในชวงท “นำตาย” กนบเปนชวงทประชากรของแพลงกตอนพชมโอกาสรวมตวกนเปนกลมกอน ในบรเวณจำเพาะตาง ๆ ไดอยางชดเจน มากกวาในชวง “นำเกด” ทนำมการขนลงมากและไหลเวยนด ดงนน ในชวงนำตายจงมกพบ ความแตกตางในระดบของออกซเจนละลายนำในพนทปากแมนำไดมากกวาในชวงทนำเกด

อนง ในพนทปากแมนำทมการเจรญของแพลงกตอนพชอยางหนาแนนมาก (อาจมากกวา 100 cells/ml สำหรบกลม Microplankton หรอ มากกวา 1 cells/ml สำหรบ ไดโนแฟลกเจลเลทชนด Noctiluca ทเซลลมขนาดใหญประมาณ 1 mm) ระดบของออกซเจน


ละลายในนำโดยทวไปจะมคาทสงมาก ซงมกมากกวาระดบการละลายอมตวของออกซเจน ทอณหภมอากาศนน ๆ ในพนทปากแมนำทาจน มรายงานการพบระดบของออกซเจนละลายนำทสงกวา 17 mg/L ซงเทยบเปนคาการละลายอมตวถง > 200% (จารมาศและคณะ, 2556; กาญจนา, 2557) ปรากฏการณดงกลาว สะทอนสภาวะความหนาแนนของแพลงกตอนพช ทมากเกนไป จนอยในระดบของปรากฏการณนำเปลยนส ลกษณะเชนน จะเปนปญหาในเวลากลางคน ซงพบปญหาออกซเจนละลายนำทลดตำลงมาก (Hypoxia) เนองจากกระบวนการหายใจและการยอยสลายตาง ๆ ซงเปนอนตรายตอสตวนำทอาศยหากนในพนทปากแมนำได

4.3.4) อณหภมของนำ

อณหภมของนำในพนทปากแมนำ จดเปนปจจยทมการเปลยนแปลงในพนท โดยรวม ไดนอยกวาปจจยดานความเคมหรอปรมาณออกซเจนละลายนำ อยางไรกตาม ในชวงเวลาท นำตาย (สภาพทนำไมคอยขนลง) อณหภมของนำในฤดรอนทมแดดจด จะมคาเพมสงขนไดถง 2-3 oC ในชวงบาย การทมวลนำในพนทปากแมนำรอนขนอยางชดเจนน จดเปนการเรงปฏกรยาการยอยสลายของสารอนทรยในมวลนำ และในระบบนเวศพนทองนำไดเปนอยางด ในชวงอณหภมของนำสงขนดงกลาว เราจงมกสงเกตเหนฟองกาซผดขนมาจากหนาดน ซงเปนกาซทเกดจากกระบวนการยอยสลายของสารอนทรยในดน (อาท ไฮโดรเจนซลไฟด) และมผลใหออกซเจนละลายนำลดตำลง เปนอนตรายตอสงมชวตทางนำได

สำหรบการเปลยนแปลงของอณหภมนำในรอบปในพนทปากแมนำนน ในประเทศไทยเราไดรบอทธพลจากอณหภมอากาศซงมการเปลยนแปลงในชวงฤดฝน (มรสมตะวนตกเฉยงใต) และชวงฤดหนาว (มรสมตะวนออกเฉยงเหนอ) ในระดบทไมมากนก ซงอณหภมของนำไดรบอทธพลจากอณหภมของอากาศเลกนอย โดยพบวาในชวงหนาหนาวประมาณเดอนธนวาคมจนถงเดอนกมภาพนธ อณหภมของนำในพนทปากแมนำของไทยจะอยในชวงประมาณ 27-32 oC ทงน พบวาอณหภมทตำกวาเลกนอยในชวงเชา เกดจากอทธพลของอณหภมอากาศทลดลงในเวลากลางคน สวนอณหภมของนำในชวงหนารอน มกมการเปลยนแปลงในรอบวนท นอยกวา หนาหนาว (อยในชวงประมาณ 29-32 oC) โดยอณหภมของนำแทบไมลดลงในชวงเวลากลางคนและไมเพมสงตามอตราการเพมของอณหภมอากาศทเปลยนแปลงในชวงกลางวน (จารมาศและคณะ, 2556) ในภาพรวมพบวา การเปลยนแปลงทคอนขางนอยเชนน เกดเนองจากมวลนำมการเคลอนยายเขาออก และผสมผสานกนอยตลอดเวลา


อณหภมของนำในเขตปากแมนำ ยงไดรบอทธพลจากอณหภมของนำทาทไหลลงสพนทปากแมนำ โดยทวไป นำจากแมนำจะมระดบของอณหภมทตำกวาในพนทปากแมนำเขตตอนในและตอนกลาง ประมาณ 0.5-1 oC อทธพลจากอณหภมของนำทา มกพบไดชดขนในชวงฤดหนาว ท นำจากแมนำมอณหภมทเยนลง ทงน อทธพลดงกลาวมกมระยะทางท ไมเกนเขตตอนกลางของปากแมนำนน ๆ อนง การเปลยนแปลงอณหภมของนำบางบรเวณอาจไดรบอทธพลจากการใชประโยชนทจำเพาะประเภทในพนทปากแมนำ อาท การเปนท ตงของโรงงานผลตกระแสไฟฟาทมการปลอยนำหลอเยนจากพนทโรงงาน ซงผลการศกษาดานผลกระทบของโรงไฟฟา ทตงอยบรเวณปากแมนำบางปะกง (เชษฐพงษและคณะ, 2552) แสดงให เหนวา บทบาทของมวลนำอณหภมสงทปลอยออกมาจากระบบหลอเยนของโรงไฟฟา มผลกระทบตออณหภมของลำนำสวนใหญคอนขางนอย และพบวาอณหภมของนำทไดรบผลกระทบโดยเพมสงขนไดบางนน จะพบในบรเวณทหางจากตำแหนงปลอยออกไปในระยะทางไมเกน 100 เมตรเทานน

4.3.5) แรธาตอาหารในนำ

การกระจายของปจจยดานแรธาตอาหาร โดยเฉพาะสารละลายในกลมไนโตรเจนและฟอสฟอรส ซงนบวามบทบาทสำคญตอกระบวนการผลตทรพยากรชวภาพขนตนในแหลงนำ สะทอนใหเหนถงลกษณะการผสมผสานของมวลนำ ทนำพาเอาแรธาตอาหารในปรมาณมาก ทไหลลงมาจากแผนดน พรอมกบมวลของนำทมาจากเขตทะเล ซงเกดจากอทธพลรวมของการเกดนำขนนำลงในพนทปากแมนำ

ระดบของแรธาตอาหารทกระจายอยในพนทปากแมนำ มลกษณะการเจอจางความเขมขนดวยมวลของนำทะเล ซงจะพบการเปลยนแปลงในทศทางทตรงขามกบความเคมของนำ ชวงฤดกาลทนำความเคมตำ (หรอมมวลนำจดจำนวนมาก) ไดแผกระจายลงมาจากแมนำ ระดบของแรธาตอาหาร (โดยเฉพาะบรเวณตอนในสดของปากแมนำ) กมแนวโนมทเพมขนสงตามดวย ในทางตรงกนขาม หากเปนชวงเวลาหรอฤดกาลทมปรมาณนำทานอยลง หรอไดรบอทธพลจากนำทะเล (ทมความเคมสงกวา) เกดพดพาเขาสแผนดนและไหลขนไปตามเสนทางของลำนำ ซงทำให นำเกดการผสมผสานกบนำทะเลและมระดบความเคมทสง ขน กจะพบวาขอบเขต การแพรกระจายของมวลนำทมแรธาตอาหารสง จะถกจำกดอยเฉพาะพนททางตอนในสด (ภาพท 4.16) ซงนบเปนอทธพลอยางชดเจนจากการขนลงของนำ และปรมาณนำทาทไหลลงมา ในบรเวณปากแมนำนน ๆ


ภาพท 4.16 ลกษณะการแพรกระจายของแรธาตอาหารในรปออรโธฟอสเฟตฟอสฟอรสในพนทปากแมนำทาจน ในชวงเดอนกมภาพนธ พ.ศ. 2556 ซงไดรบอทธพลจากการเจอจางโดยนำทะเล และการใชแรธาตอาหารโดยแพลงกตอนพชทเพมจำนวนขนอยางหนาแนนในบรเวณแนวกลางของพนท (ทมา: ปรบปรงจาก เชษฐพงษและคณะ, 2557)

ในพนทปากแมนำทาจน ทมการเกดปรากฎการณ นำเปลยนส โดยเฉพาะในเขต

ตอนกลางและตอนนอกของปากแมนำ ทเปนพนทรอยตอกบเขตทะเล (ในระยะทางประมาณ 5 กโลเมตรจากแนวขอบฝง และมคาความเคมของนำในชวงประมาณ มากกวา 25 psu) เราพบวาปรมาณของแรธาตอาหาร มกไดรบอทธพลจากการเจรญของแพลงกตอนพชทพบหนาแนนขนมามากในบางบรเวณซ งครอบคลมอาณาบรเวณหนง ๆ ท เกดปรากฎการณ นำเปลยนส (Chuenniyem et al., 2012) ลกษณะดงกลาว มกพบไดชดเจนในชวงนำตาย ซงนำมความเรวในการเคลอนตวนอย เราจะพบการเกดเปนหยอมของแพลงกตอนพชทมความหนาแนนของจำนวนเซลลสงมาก และนำเกดการเปลยนสอยางชดเจน แพลงกตอนพชทเกดขนในพนท ปากแมนำบรเวณดงกลาว สามารถทำใหระดบความเขมขนของแรธาตอาหารในพนทปากแมนำบรเวณนนลดระดบลง ซงทงน เกดจากการทแพลงกตอนพชไดมการนำเอาแรธาตอาหารทละลายอยในนำ เขาไปใชในกระบวนการผลตสารอนทรย และการขยายจำนวนประชากรใหเพมมากขน

โดยทวไป การเพมจำนวนของแพลงกตอนพชชนดทพบไดมากในพนทปากแมนำ มกเปนการเจรญและขยายประชากรของชนดทมแหลงกำเนดในเขตทะเล หรอจากบรเวณทมความเคมของนำระดบคอนขางสง สวนแพลงกตอนพชทอยในเขตลำนำ ซงเปนมวลนำจดทถก

625000 630000 635000 640000 645000 650000

1485000

1490000

1495000

1500000

4.0 16.9

9.9

15.1

7.3

1.70.8

0.5

2.8 3.6 0.82.2

0.8

3.05.01.7 0.8

1.3 1.2

26.5

18.126.2

8.010.69.4 4.3

20.9

12.817.6

6.0 4.1

0.00

1.00

2.00

3.00

4.00

5.00

6.00

7.00

8.00

9.00

10.00


พดพาลงมาเรอย ๆ กจะมขอบเขตการกระจายทถกจำกดดวยความเคม (ดรายละเอยดในสวนของ “แพลงกตอน” ในเขตปากแมนำ) ดวยเหตดงกลาว พนทชวงรอยตอของการผสมผสาน ในเขตรบนำกรอยแนวปากแมนำตอนใน จงยงคงสภาพการมแรธาตอาหารทสงดงเดม โดยอาจมความชกชมของแพลงกตอนพชลดตำลง เมอเปรยบเทยบกบชวงลำนำตอนปลาย หรอปากแมนำตอนนอกออกไป พนทตอนในถงตอนกลางของปากแมนำจงมกพบระดบของแรธาตอาหาร รวมทงสารมลพษทพดพาลงมาไดในระดบทสงมากกวาตอนนอกเสมอ

ระดบของแรธาตอาหารในพนทปากแมนำตาง ๆ มรปแบบการกระจายตามลกษณะทางนเวศอทกวทยาของพนท นอกจากน ยงขนอยกบอทธพลของลกษณะการใชประโยชน และโอกาสการรบนำเสยทมาจากชมชนโดยรอบ ทงน การรบเอาปรมาณแรธาตอาหารทสงมากเกนไปจะทำใหเกดปญหายโทรฟเคชนทรนแรง และมผลกระทบดานการจำกดการเจรญเตบโตของผบรโภคขนในหวงโซอาหาร ซงเชอมโยงสปญหาการผลตทรพยากรประมงไดอยางมาก

บทบาทของกระแสนำตอแรธาตอาหารและทรพยากรสงมชวตทางนำ

ปากแมนำทก ๆ แหง ไมวาจะเปนปากแมนำประเภทใด จะมมวลนำทถกพดพา ออกนอกเขตไปสทางทะเล ตามบทบาทกระแสนำ ทเปนผลสทธระหวางแรงดนของมวลนำจด ทไหลลง และการผลกดนจากการขนลงของนำทะเล ทงน การไหลออกของมวลนำในภาพรวม จะไมมบทบาทตอทรพยากรขนาดใหญทสามารถวายนำไดด อยางไรกตาม จะมบทบาทตอสงมชวตทเคลอนตวไปพรอม ๆ กบมวลนำ หรอไมสามารถเคลอนทตานทานแรงของกระแสนำนนได

แพลงกตอนสตว เปนตวอยางหนงของสงมชวตทไดรบผลกระทบจากการเคลอนตวของมวลนำ อยางไรกตาม แพลงกตอนสตวสามารถปรบพฤตกรรมความเปนอยเพอการรกษาสมดลในประชากรทเกดขน แพลงกตอนสตวหลายชนดในเขตปากแมนำ (โดยเฉพาะในกลมของสตวนำวยออน) ใชลกษณะของการเคลอนตวตามแนวดงในชวงของการขนลงของนำเพอการรกษาสมดลของประชากร โดยในชวงทนำลงซงมมวลนำจดเคลอนตวลงมามาก แพลงกตอนสตว กจะเคลอนทขนไปยงบรเวณผวนำเพอกนอาหารในชวงระยะเวลาหนง ๆ หลกจากนน พอเขาชวงทนำขนในรอบวนแพลงกตอนสตวเหลานนกจะเคลอนทลงลก และอาศยการขนของมวลนำเคม ทพดพาขนมา ชวยในการนำพาเอาประชากรยอนกลบเขาไปสเขตปากแมนำในบรเวณเดมได อกครง (Hill, 1991)


การเคลอนตวในลกษณะทสอดคลองกบการไหลของมวลนำ ยงพบในประชากรของแพลงกตอนพช การศกษาแพลงกตอนพชในอาว Chesapeake ประเทศสหรฐอเมรกา (Tyler and Seliger, 1978) พบวาการกระจายของแพลงกตอนพชชนด Prorocentrum ซงเปนชนดหลกททำใหเกดปรากฎการณนำเปลยนส มการกระจายของเซลลออกไปสอาวตอนนอกในชวงปลายฤดหนาว และผสมผสานกบมวลของนำทะเลแลวลดระดบตำลง พอเขาสในชวงฤดใบไมผลซงเรมมการละลายของนำแขงและมมวลนำจดไหลลงสอาวมากยงขน มวลนำจดและนำเคม ทเคลอนตวสวนทางกน ทำใหเกดชนของนำทมความแตกตางในความหนาแนนของแรธาตอาหาร ในชวงดงกลาว Prerocentrum จะถกพดพากลบเขาในอาวตามมวลนำเคมทไหลแนบพนทองนำเขาไปตามแนวรองนำ ซ งจะยกตวขนเมอเจอกบลกษณะทางสณฐานวทยาของพนท Prorocentrum ทมากบมวลนำทมแรธาตอาหารสง เมอลอยสงขน และไดรบแสงอยางเตมท มกเกดการเพมจำนวนไดอยางรวดเรว และกระจายตวออกไปในแนวผวหนานำ ตามอทธพลของลกษณะการไหลออกของมวลนำทมความเคมนอยกวาไดอกครง ในชวงปลายฤดใบไมผล ปรมาณของเซลลจะรวมตวกนมากขนเรอย ๆ จนกระทงถงชวงฤดรอน ทมนำจดไหลลงนอยมาก ประชากรของแพลงกตอนจะมขอบเขตหนาแนนเพยงแคแนวนอกสดของปากแมนำ และไมถกพดออกไปไกลกวานน ซงประชากรดงกลาว เมอเขาสชวงปลายฤดหนาว กจะลดระดบไปลงสมวลนำทมความเคมสงกวาทางดานลาง เกดเปนวฏจกรในการไหลวนเขาสอาวทางตอนในอกครงเมอเขาสชวงฤดใบไมผล

สำหรบ สตวพนทองนำ ในพนทปากแมนำ โดยสวนใหญจะเปนชนดทเปนสตวทะเล ซงมการขยายพนธไดหลายชวงในรอบป และมกมระยะตวออนทเปนแพลงกตอนลองลอยไปในนำ ดวยลกษณะดงกลาวการพดพาของมวลนำสทธออกนอกระบบปากแมนำ จงมสวนทำใหเกดการสญหายไปของประชากรสตวพนทองนำ โดยเฉพาะในระยะวยออนกอนทจะฝงตวลงดน และเจรญเตบโตตอไปได

ประชากรของสตวพนทองนำชนดทมการพฒนาของระยะวยออนอยางรวดเรว หรอชนดทมระยะการเปนแพลงกตอนแคในชวงสนๆ จงมกจะเปนชนดทยงสามารถคงประชากร ในพนทปากแมนำไดอยางตอเนอง การศกษาทผานมาพบวา สตวพนทองนำในกลมไสเดอนทะเล โดยเฉพาะชนด Capitella capitata (ซงมระยะวงชวตทคอนขางสนและสามารถเจรญเปนตวเตมวยทขยายพนธไดในระยะประมาณไมเกน 28-30 วน) จดเปนชนดทมการปรบตวไดด และสามารถฟนคนประชากรไดเรว หากไดรบผลกระทบททำใหประชากรลดลงไป (Grassle and Grassle, 1974; Giangrande et al., 1994)


ภาพท 4.17 ลกษณะความสมบรณของหอยพม (Pholas orientalis; ภาพบนซาย) ในพนทตอนกลางของปากแมนำทาจน ในชวงป พ.ศ. 2555 เปรยบเทยบกบภาพความเสอมโทรมลงของประชากรหอยพมในชวงประมาณ 2 ปถดไป (ภาพบนขวา) และการเกดหอยสองฝาขนาดเลกอน ๆ อาท กลมของหอยกระสอ (ภาพลางซาย) และหอยกะพง (ภาพลางขวา) ขนมาทดแทนในบางพนท

ในพนทปากแมนำทมการเปลยนแปลงของคณภาพนำ หรอไดรบภาวะนำเสยบอยครง

ประชากรของสตวพนทองนำทมการขยายพนธไดนอย (จำนวนไขนอย) หรอมระยะแพลงกตอน ทยาวนาน จงมกมแนวโนมในการหายไปของประชากรไดมากกวา ในพนทปากแมนำทาจน เปนตวอยางหนงของปญหาการลดลงในประชากรสตวพนทองนำ เนองจากผลกระทบของความเสอมโทรมในพนท ยกตวอยางเชนความเสอมโทรมของประชากรหอยพม (ภาพท 4.17 บนขวา) ซงเดมมกไดมากอยในบรเวณตอนกลางและตอนในของปากแมนำ ในระยะหลงพบการเกดทดแทนทโดยหอยขนาดเลกอน ๆ ทพบไดในแนวเลนทางตอนในเขามา (อาท หอยกะพง; ภาพท 4.17 ลางขวา) ซงทงน การเปลยนแปลงในพนทลงฝงตว นาจะเกดจากอทธพลจากการหนนของมวลนำทะเล ทมากกวาแรงดนของมวลนำจดทลดนอยลง (กาญจนาและจารมาศ , 2557) อยางไรกตาม ปญหาทพบกคอ ลกหอยทเกดขนทางตอนในของปากแมนำ มกจะตายลงไป


ในระยะไมนานหลงจากนน เนองจากปญหานำเสยทขาดออกซเจน ไดไหลลงมาจากพนทชมชนเปนจำนวนมาก

สถานการณปญหาดงกลาวสะทอนใหเหนวา นอกจากนำทา ทถกควบคมในเชงปรมาณและมการนำไปใชประโยชนในระหวางเสนทางของแมนำทมากเกนควร (ซงมอทธพลตอมวลนำสทธทจะไหลลงสปากแมนำ) จะมบทบาทตอพนทการเกดของประชากรสตวพนทองนำแลว คณภาพ ของมวลนำ ทไหลลงมาสเขตปากแมนำ กเปนปจจยรวมทสำคญมากทมบทบาทตอความเปนอยและผลผลตของทรพยากร ซงจำเปนตองหาทางบรหารจดการ คณภาพ ของมวลนำ เพอการอนรกษดแลทรพยากรพนทองนำไดตอไป

บทบาทของแรธาตอาหารตอแพลงกตอนพชในพนทปากแมนำ

แรธาตอาหาร นบเปนปจจยทเปนสาเหตของการเกดปญหายโทรฟเคชน และการเกด ปรากฎการณ นำเปล ยนส โดยเฉพาะในเขตพนทอ าวไทยตอนใน (Suvapepun, 1989; Chongprasith and Srinetr, 1998; Meksumpun and Meksumpun, 2008) ผลของแรธาตอาหาร ซงมกมระดบความเขมขนสงมากในเขตแมนำตอนลางและในเขตปากแมนำ ยงเปนสาเหตให เกดปรากฎการณ นำเปลยนสไดบอยครงในรอบป เกดเปนปญหาตอเนองใน ดานความแปรปรวนของออกซเจนละลายนำในรอบวน และปญหาออกซเจนลดตำมากในเวลากลางคน และสงผลกระทบตอระบบการผลตทรพยากรประมงตงแตระดบของผบรโภคขนแรก ๆ ในระบบนเวศของพนทปากแมนำ (ศนยพฒนาชายฝง, 2557)

ในพนทแมนำซงมชมชนอาศยอยหนาแนน มกมการปลอยนำเสยทปนเปอนดวยแรธาตตางๆ ลงมามาก ยกตวอยางเชนในแมนำทาจนทางตอนลาง พบปรมาณการไหลลงของสารละลายไนโตรเจนอนนทรยและออรโธฟอสเฟตฟอสฟอรส ในระดบสงถงประมาณ 146 และ 36 ตนตอวน ตามลำดบ (Thaipichitburapa et al., 2010) นบเปนปญหามลภาวะรปแบบหนงทมาจากกจกรรมของชมชน โดยเฉพาะจากแหลงทอยอาศย รวมทงกจกรรมการใชประโยชนในทางการเกษตรและอตสาหกรรมซงดำเนนการตอเนองกนมายาวนาน ปจจบนหลายภาคสวน ไดเรมตระหนกถงปญหา และกำลงหาทางบรหารจดการมลภาวะทางนำดงกลาว ซงทงน อาจจำเปนตองใชระยะเวลาและการประชาสมพนธทเพยงพอ เพอการสรางความรความเขาใจของผ ใชประโยชนในแหลงนำ และสงเสรมให เกดความรวมมอในการจดการปญหาอยางมประสทธภาพ


เมอพจารณาในทางนเวศวทยาจะพบวาแรธาตอาหารทมในนำ (ไมวาจะอยในกลม ของไนโตรเจน ฟอสฟอรส หรอซลคอน) ลวนแตเปนประโยชนตอการเจรญเตบโตและการขยายประชากรของแพลงกตอนพช ในพนทปากแมนำของประเทศไทยเรานน พบแพลงกตอนพช ทมกเพมจำนวนและทำใหเกดปรากฎการณนำเปลยนสไดบอยครง ไดแก ชนด Noctiluca และ Ceratium จดอ ยใน Division Pyrrophyta (กลม Dinoflagellate) ซ งทำให เหนส ของน ำเปลยนเปนสเขยวเขม อยางไรกตาม ในแหลงปากแมนำเขตอบอน อาท ในประเทศญปน N. scintillan ท พบ นน ไม ม ล กษณ ะของการ Symbiosis ก บแพล งกตอนพ ชส เขยวช นด Pedinomonas ทำให ในชวงทมการเพมจำนวนของ N. scintillan อยางหนาแนน เราจะมองเหนมวลนำเปลยนเปนสนำตาลแดง

การเพมจำนวนของประชากรของ N. scintillan ในพนทปากแมนำ ไมเกยวของกบ ดงเอาแรธาตอาหารในนำเขาไปในเซลลโดยตรง แตเปนปรากฏการณทางออม เนองจากแรธาตอาหารทเพมขนนน จะไปกระตนใหเกดการเจรญของแพลงกตอนชนดตาง ๆ ท N. scintillan สามารถใชเปนอาหารได (Pithakpol et al., 2000; Sriwoon et al. 2008) เมอปรมาณอาหารในนำเพมขน ประชากรของ N. scintillan กจงคอย ๆ เจรญ และขยายจำนวนตามไป โดยเราสามารถความสมพนธอยางมนยสำคญระหวางความหนาแนนของ N. scintillan กบการเพมปรมาณ คลอโรฟลล เอของแพลงกตอนอ น ๆ ท ม ในแหลง นำ (Huang and Qi, 1997; Micyaguchi et al. 2006) หรอมสมพนธกบมวลชวภาพรวม (Schaumann et al. 1998) ของแพลงกตอนอน ๆ ทเจรญขนมาภายในมวลนำบรเวณนน

สำหรบในแหลงปากแมนำของประเทศไทย Noctiluca scintillan สามารถดำรงชวตคลายเปนแพลงกตอนสตว โดยมการใชแส (Flagellum) ในการจบเอาแพลงกตอนพชสเขยว (Division Chlorophyta) ช น ด Pedinomonas เข า ไป ใน เซ ล ล เ พ อ เป น แ ห ล ง อ าห าร ขณะเดยวกน Pedinomonas (ทอยภายในเซลลของ N. scintillan ซงมผนงเซลลใสเหมอนเปนถงกลมบาง ๆ) กสามารถเจรญและขยายพนธ ในลกษณะของการอยรวมกนแบบพงพา (Symbiosis) ไปไดดวย ดวยลกษณะดงกลาว การเพมจำนวนประชากรของ N. scintillan ในพนทปากแมนำ จงนบวาเปนการเพมแหลงอาศยใหกบเซลลของ Pedinomonas ทงน N. scintillan จะทำการดงเอาแรธาตอาหารจากภายนอกผานผนงเซลล เขาไปสะสมในตวเอง แรธาตอาหารท ถกดงเขาไปในเซลลของ N. scintillan จะถกนำไปใช ตอในกระบวนการสงเคราะหดวยแสง โดย Pedinomonas ทเจรญอยภายใน และทำใหเกดการผลตออกซเจน การเพมของสารอนทรยภายในเซลล รวมทงการขยายประชากรของ Pedinomonas ตอไปไดเรอย ๆ (Montani et al., 1998)


ความจำเพาะของแรธาตอาหารในเขตตาง ๆ ของปากแมนำ

จากลกษณะทปากแมนำเปนพนททมการเคลอนตวของนำสง การเปลยนแปลงในความชกชมของประชากรแพลงกตอนพช ไมวาจะทางบวก (การทมความหนาแนนของเซลลมากขน) หรอในทางลบ (มความหนาแนนนอยลง) ยอมไดรบอทธพลจากอตราการผสมผสานของนำท มากนอยแตกตางกนไปในแตละเขต การเปลยนแปลงความชกชมดงกลาวมความเชอมโยง กบลกษณะในการผสมผสานในแหลงทมาของเซลลตนกำเนด ตลอดจนความเหมาะสมพอด ของปจจยแวดลอมทจำเปนสำหรบการเพมจำนวนประชากร

ในพนทปากแมนำทาจนชวงป พ .ศ . 2550-2551 พบปรมาณไนโตรเจนอนนทรย ทละลายนำ (DIN) สงมาก ในชวงประมาณ 14-47 M และมออรโธฟอสเฟตฟอสฟอรส (PO4

3-) สงถงประมาณ 3 M นบเปนพนทหนงทพบการสะพรงของแพลงตอนพชชนด Noctiluca ไดเกอบตลอดทงป (จารมาศและคณะ , 2557) อยางไรกตาม การเกดปรากฎการณนำเปลยนส ในพนทปากแมนำแหงน มกพบในชวงปลายฤดนำหลาก ซงมแรธาตอาหารลงมาจากปากแมนำ สงกวาในชวงฤดนำแลงถง 2-8 เทา (Chueniyom et al., 2012) การพบปรมาณเซลลทหนาแนนทสด (ประมาณ 72,000 เซลตอลตร) สามารถพบไดในบรเวณเขตปากแมนำตอนนอก ทมคาความเคมของนำอยในชวง 25-29 psu สวนในชวงป พ.ศ. 2555 พนทปากแมนำทาจน มการรายงานระดบของ DIN สงสดมากถงประมาณ 106 M และมระดบของ PO4

3- สงสดถงประมาณ 16 M (Thawonsode et al., 2013) เปนการเพมมากขนถงประมาณ 2 เทา และ 5 เทา จากเดม ตามลำดบ การเพมของแรธาตอาหารดงกลาว ทำใหระดบของคลอโรฟลลเอ เพมสงขนถง 200 g/L นบเปนสถานการณปญหายโทรฟเคชนในขนทรนแรงมาก

เมอพจารณาตามโครงสรางของปากแมนำ โดยสวนใหญพบวาบรเวณทพบการ เพมจำนวนของแพลงกตอนพช หรอทมการเกดปรากฎการณนำเปลยนสบอยครง อยบรเวณปากแมนำตอนกลางถงตอนนอก (Middle to lower reach estuary) ทงน อาจเนองจากแพลงกตอนชนดเดนทเกดการเพมจำนวนนนเปนแพลงกตอนทมทมาจากเขตทะเล ในเขตดงกลาว ระดบของความเคมของนำทพบมขอบเขตทอาจแบงเปนกลมได 3 สวน ตามพนทยอยจากตอนกลาง สตอนนอก ประกอบดวยคาความเคมในชวง 14-17 psu 18-24 psu และ 25-29 psu ตามลำดบ ผลการศกษาของ Chuenniyom et al. (2012) แสดงใหเหนวา แพลงกตอนพชชนด Noctiluca sciintillan ทเกดการเพมจำนวนในพนทปากแมนำทาจนนน มความสมพนธกบระดบของแรธาตอาหารพชในกลมไนโตรเจนรวม (Dissolved inorganic nitrogen; DIN) ประมาณ 68 % (P < 0.01) และสมพนธกบระดบของแอมโมเนยม (NH4

+-N) ทคอนขางสง ถงประมาณ 74 % ( P < 0.05) ความสมพนธหรอบทบาทของแรธาตอาหารทพบดงกลาว พบได


เฉพาะในเขตพนทปากแมนำสวนนอกสด ทมชวงความเคมของนำประมาณ 25-29 psu เทานน สวนพนททางตอนในเขาไป พบความแปรปรวนของขอมลดานความหนาแนนของแพลงกตอนพช และไมพบบทบาทของแรธาตอาหารทชดเจน ซงทงน อาจเนองจากเปนพนทตอนใน มการเปลยนแปลงมวลนำทเกดจากอทธพลจากการผสมผสานของนำทสงมากกวาพนทปากแมนำตอนนอกนนเอง

ผลการศกษาทผานมาพบวา หากวเคราะหบทบาทของแรธาตอาหารสำหรบพนท ปากแมนำทมปรมาณแรธาตอาหารสงมาก หรอมเพยงพออยแลว ผลการวเคราะหมกไมสะทอนใหเหนบทบาทของปรมาณแรธาตอาหารทชดเจนแตอยางใด การเปลยนแปลงในจำนวนเซลลหรอความหนาแนนของแพลงกตอนพชทพบในแตละบรเวณ มกเกดจากการเจอจาง หรอการผสมผสานกบมวลนำโดยรวมมากกวา นอกจากน การวเคราะหความสมพนธของแพลงกตอนพชกบคาความเคมของนำ มกใหคาสหสมพนธเชงบวกสำหรบแพลงกตอนพชชนดทมแหลงทมาจากเขตทะเล ซงหมายถง การพบความหนาแนนของประชากรทมากขนในพนทตอนนอกสด ทมความเคมใกลเคยงกบเขตทะเลนนเอง

4.4) บทสรปในภาพรวม

ระบบนเวศปากแมนำ มลกษณะจำเพาะทแตกตางไปจากระบบนเวศแมนำทไดกลาวมาในบทกอนหนา โดยเฉพาะในประเดนสำคญ คอ การเปนพนททไดรบอทธพลจากทงปรมาณและคณภาพของมวลนำจดทไหลลงจากแผนดน ผสมผสานกบอทธพลจากการขนลงของนำทะเล ในพนทปากแมนำมลกษณะในการเคลอนตวของนำไดหลายทศทาง ประกอบดวยการไหลขนลงตามแนวรองลกของปากแมนำ และการไหลหมนวนไปหรอเขาออกตามลกษณะทางสณฐานวทยาของพนท ทำใหในภาพรวมปากแมนำ จงเปนพนททมการเปลยนแปลงในปจจยทางคณภาพนำไดมาก และเกดการเปลยนแปลงขนได ทงในชวงรอบวน (ตามลกษณะการขนลงของนำทะเล) และในชวงฤดกาล (ตามความแตกตางของมวลนำจดทไหลลงมาจากแผนดน) ซงมจำเพาะและแตกตางกนไปในปากแมนำแตละแหง

พนทปากแมนำ ยงเปนบรเวณทมการใชประโยชนในทดนโดยรอบแหลงนำสงมากกวาระบบนเวศแหลงนำประเภทอน สงผลใหเรามกพบสถานการณปญหาทเกดจากนำเสยจากชมชน นำทงจากการเกษตรและจากระบบอตสาหกรรมตาง ๆ มาอยางตอเนอง นอกจากน ในพนทปากแมนำยงมกพบปญหายโทรฟเคชน จากการรบเอาปรมาณแรธาตอาหารในรปของไนโตรเจน และฟอสฟอรสทสงเกนไป ซงทำใหเกดปรากฏการณนำเปลยนสไดบอยครง รวมทง ยงพบปญหาการปนเปอนของสารพษตาง ๆ การลดตำลงของคาออกซเจนละลายนำ และปญหาความ


เสอมโทรมในความหลากหลายทางชวภาพของทรพยากรประมง ทเกดขนในมวลนำและในบรเวณพนทองนำไดมากขน

ในการวเคราะหเปรยบเทยบสถานการณคณภาพนำและเสถยรภาพในการผลตทรพยากรในพนทปากแมนำตาง ๆ เราสามารถพจารณาจากปจจยในดานปรมาณออกซเจนละลายนำ ปรมาณแรธาตอาหารในนำ ปรมาณของอนทรยสาร หรอปรมาณของซลไฟดในดนพนทองนำ เปนตน อยางไรกตาม การพจารณาเปรยบเทยบอยาง รอบคอบและรดกม นน จำเปนตองใชความรพนฐานในดานนเวศอทกวทยาและโครงสรางทางกายภาพของปากแมนำ แตละแหงมาประกอบ โดยควรศกษาสถานการณคณภาพนำในบรเวณตวแทนของเขตตาง ๆ ในพนทปากแมนำ ซงมลกษณะคาความเคมของนำท ตางกน โดยทงน สามารถแบงเขตทางนเวศวทยาของปากแมนำตามระดบเฉลยของความเคมนำทพบในรอบป ออกเปน 4 เขต ไดแก เขตปากแมนำสวนตน เขตปากแมนำตอนบน เขตปากแมนำตอนกลาง และเขตปากแมนำตอนนอกสด ซ งมคาความเคมนำเฉลยทประมาณ 0-5 psu 5-18 psu 18-25 psu และ มากกวา 25 psu ตามลำดบ

อนง จากสถานการณปจจบนในดานความเสอมโทรมของปากแมนำ ไมวาจะเปนในดานคณภาพนำ หรอปรมาณของทรพยากรประมงทลดนอยถอยลง การแกปญหาอยางเรงดวนโดย ทกภาคสวนท เกยวของจงเปนเรองทควรเรงรดดำเนนการ ในการน การสงเสรมแนวคด เชงอนรกษ รวมทงการสงเสรมจตสำนกของสงคมและชมชนในสวนรวมเพอการดแลคณภาพนำในพนทโดยรอบปากแมนำ นบเปนเรองทจำเปนมาก ควรมงเนนการสอสารใหสงคมและชมชน ทเกยวของ ไดตระหนกถงความสำคญของการคงอยของทรพยากรสงมชวตทางนำใหมากขน และควรพฒนาระบบฐานขอมลทางดานทรพยากรประมงทสำคญ ซงครอบคลมทงทรพยากรปลา และทรพยากรบรเวณพนทองนำตาง ๆ ทพบในแตละพนทดวย

นอกจากน ควรสงเสรมงานวชาการ โดยเฉพาะการศกษาพฒนาดชนชวดทเหมาะสม เพอเชอมโยงบทบาทของคณภาพนำ สระบบการผลตทรพยากรทางนำภายในระบบนเวศ ปากแมนำใหเกดภาพทชดเจนและเขาใจไดงาย ซงจะทำใหสงคมในวงกวางไดรบทราบถงผลกระทบของคณภาพนำตอ “เสถยรภาพทางอาหาร” และตระหนกถงความจำเปนทจะตองรวมกนอนรกษดแลพนทปากแมนำอยางจรงจงมากขนในโอกาสตอไป


232

บทท 5

การประเมนสถานการณสงแวดลอม ความอดมสมบรณ และมลภาวะ ของระบบนเวศทางนำ Assessment of Environmental, Trophic State, and Pollution Status of Aquatic Ecosystems

การบรหารจดการแหลงนำเชงอนรกษเพอเปาหมายในการใชประโยชนจากแหลงนำไดอยางคมคา ยงยน และไมกอใหเกดผลกระทบในทางลบหรอกอใหเกดความเสอมโทรมในระบบนเวศ สงแวดลอม และทรพยากรตาง ๆ จำเปนตองมความรความเขาใจในธรรมชาตของแหลงนำแตละแหง ซงหมายถงความเขาใจในสถานการณปจจบนของระบบแหลงนำ ทครอบคลมความรดานองคประกอบทางชนด ปรมาณ สถานการณความเปนอยของทรพยากร และความสมพนธเชอมโยงกบลกษณะทางสณฐานวทยา อทกวทยา และนเวศวทยาภายในระบบทจำเพาะตาง ๆ นอกจากน ความรความเขาใจในลกษณะของการปรบตวของสงมชวต หรอการตอบสนองของประชาคมสงมชวตทเกดจากความกดดน ไมวาจะเปนอทธพลจากการเปลยนแปลงตามธรรมชาตในพนทหรอเปนผลกระทบทไดรบจากการใชประโยชนโดยมนษย นบวาเปนประเดนสำคญ ทจะทำใหเราสามารถประเมนทศทางการเปลยนแปลงหรอโอกาสความเสอมโทรม ทอาจจะเกดขนตอทรพยากร ในชวงเวลาตอไปไดอยางมประสทธภาพ

คำถามทมกจะถกถาม เมอจำเปนตองบรหารจดการพนทแหลงนำทใดทหนง มกเรมจากคำถามทวไปวา แหลงนำนอยใน “สถานการณ” อยางไร มสภาวการณของความเสอมโทรมมากนอยเพยงใด มความอดมสมบรณสงหรอไม มกำลงผลตเทาใด มการเปลยนแปลงตามเวลาหรอไม รวมทงมความสามารถ หรอม “ศกยภาพ” ในการรองรบมลภาวะหรอการใชประโยชนในพนท (อาท การใชแหลงนำเพอการเพาะเลยงสตวนำ) ไดมากนอยเพยงใด เปนตน คำถามดงกลาว นบเปน


233

“จดเรม” สำคญ ทนกบรหารจดการจำเปนตองนำมาพจารณาไตรตรองและคนควาหาคำตอบ เพอใหไดความรพนฐานสำหรบการกำหนดแผนการจดการแหลงนำทเหมาะสมตอไปได

ในเนอหาของบทน จงเปนการนำเสนอองคความร รวมทงแนวคดทจะนำไปสความเขาใจในสถานการณทรพยากรและสงแวดลอมของระบบนเวศทางนำ โดยใหความรในลกษณะการตอบสนองของระบบนเวศตอผลกระทบตาง ๆ และประมวลแนวคดในการวเคราะหสถานการณคณภาพนำเบองตน การประเมนสถานการณความเปนอย และการตอบสนองของสงมชวตทางนำ การประเมนระดบความอดมสมบรณของแหลงนำ และการประเมนสถานการณมลภาวะของระบบนเวศแหลงนำไหลประเภทตาง ๆ ทกระจายตงแตในเขตพนทลาดชนสง (อาท ลำหวย นำตก ลำธารตนนำ) ลงมาถงแหลงนำไหลประเภทแมนำ ในพนทรบนำทางตอนลางบรเวณทราบลม รวมถงเขตปากแมนำ ซงเปนบรเวณนำกรอยและเขตทะเลทตอเนองกนไป โดยมรายละเอยดในประเดนสำคญ ดงน

5.1) การประเมนสถานการณคณภาพนำ

ในการประเมนสถานการณคณภาพนำเบองตน เราสามารถเทยบเคยง หรอประยกตใชเกณฑมาตรฐานคณภาพนำ (Water quality standard) ทมการประกาศใชทวไปสำหรบภมภาค ทศกษาและ/หรอตามความจำเพาะในประเภทของแหลงนำและการใชประโยชนท สนใจ ทงน มาตรฐานคณภาพนำทมการพจารณากำหนดเปนกฎหมาย หรอบทบญญตทางดานสงแวดลอม จะใหประโยชนในการทำความเขาใจสถานภาพของแหลงนำ ทำใหทราบแนวโนมของผลกระทบจากลกษณะการใชประโยชนในแหลงนำระยะปจจบน และ/หรอใชกำหนดรปแบบการใชประโยชน ทจะมขนในพนทแหลงนำนน ๆ ไดอยางเหมาะสมกบลกษณะทางคณภาพนำ ซงในภาพรวม จะนำไปสการบรหารจดการแหลงนำเชงอนรกษ และการใชประโยชนจากทรพยากรนำไดอยางเหมาะสม

การพฒนาแนวทางและการกำหนดมาตรฐานคณภาพนำนน มรากฐานมาจากการคำนงถงความปลอดภย และสขภาพของมนษยผบรโภคอปโภคทเกยวของ อยางไรกตามเนองจากปญหาความเสอมโทรมลงของสภาพแวดลอมทไดสงผลกระทบตอระบบนเวศและความหลากหลายทางชวภาพของสงมชวต การกำหนดมาตรฐานคณภาพนำภายใตเปาหมายในเชงของการอนรกษทรพยากรธรรมชาตและสงแวดลอมจงไดรบความสำคญและกอเกดขนมาเรอย ๆ มการพฒนามาตรฐานใหม ๆ เพมเตม อาท มาตรฐานคณภาพดนตะกอนสำหรบประเทศไทย สวนในตางประเทศ เชน ประเทศญปนและประเทศสหรฐอเมรกา ไดมการพฒนามาตรฐานเพอการควบคม


234

แรธาตอาหารประเภทไนโตรเจนและฟอสฟอรสมาอยางตอเนอง ซงเปนการปองกนปญหายโทรฟเคชน (Eutrophication) ทมกจะเกดขนในแหลงนำนง (อาท ในเขตทะเลสาบ) และในพนทปากแมนำโดยเฉพาะบรเวณทใกลแหลงชมชนซงไดรบนำเสยมาจากกจกรรมของชมชนหลากหลายประเภท

5.1.1) มาตรฐานคณภาพนำเพอการบรหารจดการแหลงนำ

ในการกำหนดเกณฑหรอมาตรฐานคณภาพนำ มประเดนสำคญหลกทควรคำนงถง คอ การจำแนกประเภทของแหลงนำ และรปแบบการใชประโยชนทเหมาะสม โดยทวไปแหลงนำถก จดจำแนกประเภทในเบองตนเปนอยางนอย 3 ระบบ ไดแก ระบบแมนำ ระบบทะเลสาบ และระบบชายฝง (River, Lake, and Coastal Waters) เนองจากความแตกตางในลกษณะทางภมสณฐานวทยา อทกวทยา ตำแหนงทตง และองคประกอบทางนเวศวทยา นอกจากน ยงมการพจารณา แหลงนำในลกษณะของการเปนแหลงนำผวดน แหลงนำบาดาล แหลงนำในระบบอตสาหกรรม หรอแหลงนำทะเล ฯลฯ ซงมกมการกำหนดเกณฑหรอมาตรฐานโดยหนวยงานทางราชการทเกยวของ (อาท สำนกแผนและนโยบายสงแวดลอมแหงชาต กรมควบคมมลพษ กรมประมง หรอกรมทรพยากรทางทะเลและชายฝง)

เมอสามารถจำแนกประเภทของแหลงนำในเบองตนไดแลว ขนตอนถดมาควรกำหนดรายละเอยดในรปแบบการใชประโยชนสำหรบแตละประเภทของแหลงนำ ทงน การกำหนดเกณฑหรอมาตรฐานคณภาพนำ ควรอยบนความตระหนกถงประโยชนทจะเอออำนวยตอการ “อนรกษสถานภาพของสงมชวต” ใหเกดการคงอยอยางยงยน โดยสอดคลองกบการรกษาสมดลภายในระบบแหลงนำนน ๆ ดงตวอยางการกำหนดปจจยสำคญสำหรบแตละประเภทของแหลงนำและรปแบบการใชประโยชน ทแสดงใน ตารางท 5.1

ในการกำหนดเกณฑหรอมาตรฐานคณภาพนำ นอกจากจะขนอยกบประเภทของแหลงนำและรปแบบการใชประโยชนแลว การกำหนดเพอเปาหมายในการประเมนแหลงนำเพอการอนรกษ การพฒนาการใชประโยชน หรอการฟนฟสภาพแหลงนำ นบวามความสำคญเชนกน ในกรณดงกลาวจำเปนตองพจารณาประเดน อาท โอกาสการเกดปญหาตอทรพยากร รปแบบการใชนำ ปจจบนและในอนาคต หรอความรนแรงของมลพษและแหลงทมาของมลพษ มาประเมนรวมดวย เกณฑคณภาพนำจงถกกำหนดจากปจจยช วดคณภาพนำหลายประเภท ซงเปนองคประกอบทางดานกายภาพ เคม และชวภาพของแหลงนำทสะทอนสถานการณของแหลงนำ โดยเฉพาะสภาพทไมเหมาะสมตอความเปนอยของสงมชวต ปญหามลภาวะ หรอการปนเปอนของแรธาต รวมทงสารพษประเภทตาง ๆ ทเปนสารอนตรายตอสขภาพหรอความเปนอยของสงมชวตในแหลงนำ และมนษยเรา ซงจำเปนตองใชนำในการอปโภคบรโภคหรอเพอประโยชนในดานตาง ๆ


235

ตารางท 5.1 ลกษณะการกำหนด “มาตรฐานคณภาพนำ” สำหรบปจจยสำคญ อาท ปรมาณออกซเจนละลายนำ (DO) บโอด (BOD) และแบคทเรยกลมโคลฟอรมทงหมด (Total coliform bacteria) ในแตละประเภทของแหลงนำผวดน และการระบรปแบบการใชประโยชนทเหมาะสม (ปรบปรงจาก: กรมควบคมมลพษ, 2535)

ประเภท แหลงนำ

ลกษณะการใชประโยชน ระดบของปจจย

ประเภทท 1

แหลงนำทคณภาพนำมสภาพตามธรรมชาต โดยปราศจากนำทง จากกจกรรมทกประเภท และสามารถเปนประโยชนเพอ (1) การอปโภคและบรโภคโดยตองผานการฆาเชอโรคตามปกตกอน (2) การขยายพนธตามธรรมชาตของสงมชวตระดบพนฐาน (3) การอนรกษระบบนเวศของแหลงนำ

DO (ตามธรรมชาต) BOD (ตามธรรมชาต)

Total coliform (ตามธรรมชาต)


แหลงนำทไดรบนำทงจากกจกรรมบางประเภท และสามารถเปนประโยชนเพอ (1) การอปโภคและบรโภคโดยตองผานการฆาเชอโรคตามปกต และผานกระบวนการปรบปรงคณภาพนำทวไปกอน (2) การอนรกษสตวนำ (3) การประมง (4) การวายนำและกฬาทางนำ

DO >6 mg/L BOD <1.5 mg/L

Total coliform <5,000 MPN/100ml


แหลงนำทไดรบนำทงจากกจกรรมบางประเภท และสามารถเปนประโยชนเพอ (1) การอปโภคและบรโภคโดยตองผานการฆาเชอโรคตามปกต และผานกระบวนการปรบปรงคณภาพนำทวไปกอน (2) การเกษตร


Total coliform <20,000 MPN/100ml


แหลงนำทไดรบนำทงจากกจกรรมบางประเภท และสามารถเปนประโยชนเพอ (1) การอปโภคและบรโภคโดยตองผานการฆาเชอโรคตามปกต และผานกระบวนการปรบปรงคณภาพนำเปนพเศษกอน (2) การอตสาหกรรม


Total coliform ไมกำหนด

ประเภทท 5 แหลงนำทไดรบนำทงจากกจกรรมบางประเภท และสามารถเปนประโยชนเพอการคมนาคม

DO ไมกำหนด BOD ไมกำหนด

Total coliform ไมกำหนด


236

5.1.2) ปจจยคณภาพนำและการประเมนสถานการณสงแวดลอมทางนำ

ปจจยคณภาพนำ ทไดรบการกลาวถงและกำหนดเปนมาตรฐานคณภาพนำทมเหมอนกนในทวทกภมภาคของโลก ไดแก ปจจยดานความเปนกรด-เบส (pH) ปรมาณออกซเจนละลายนำ (Dissolved oxygen; DO) การบร โภคออกซ เจนโดยจลนทร ย ในนำ (Biochemical oxygen demand; BOD) อตราการใชออกซเจนทางเคมของนำ (Chemical oxygen demand; COD) และปรมาณโคลฟอรมแบคทเรย (Coliform group) เปนตน

นอกจากน ปจจบนไดมการกำหนดคามาตรฐานของปรมาณไนโตรเจนและฟอสฟอรส (Total nitrogen and phosphorus) ในหลายประเทศ อาท ในประเทศสหรฐอเมรกาและสหภาพยโรป ทงน เพอการปองกนปญหาจากการเพมของแรธาตอาหารในแหลงนำ จนทำใหเกดปญหาการขยายจำนวนของพรรณไมนำหรอการสะพรงของแพลงกตอนพช ตลอดจนปญหาจากปรากฏการณนำเปลยนส (Red tide outbreaks) ซงเปนผลกระทบตอความเปนอยของทรพยากรในแหลงนำ ททำใหเกดปญหาการขาดออกซเจนและความเสอมโทรมของทรพยากรมชวตทางนำตามมาได อนง ปจจยดานคณภาพนำบางประเภท อาท คาการนำไฟฟา (Conductivity) สของนำ (Water color) ระดบของแรธาตปรมาณนอย อาท แมงกานส (Mn) และเหลก (Fe) มกเปนปจจยทมบทบาทความสำคญนอยกวา และมกยกเวนไมกลาวถงในบางกรณได

ในระบบนเวศของแหลงนำโดยทวไปพบวา คาความเปนกรด-เบสและปรมาณออกซเจนละลายนำมความสำคญมาก ปจจยดงกลาวจงมกไดรบการศกษาและพจารณาอยางรอบคอบ สำหรบในพนทชายฝงทะเลและในเขตปากแมนำจะพบวาปจจยทางดานการใชออกซเจนทางเคมของนำ ปรมาณตะกอนแขวนลอย และการปนเปอนของโคลฟอรมแบคทเรยจะเปนตวชวดเพมเตม ทสำคญ ซงสะทอนผลกระทบจากชมชนโดยรอบแหลงนำ เนองจากมความเกยวของกบระบบการถายเทของเสยและสงปฏกลตาง ๆ ลงมา นอกจากน ในพนทชายฝงทมการทำประมงและ การเพาะเลยงสตวนำ ปจจยทางดานไขมนทปนเปอนในนำ ยงไดรบความสนใจศกษาตดตาม ทงนเนองจากมผลกระทบโดยตรงตอความเปนอยของทรพยากรสตวนำในพนทนน ปจจยคณภาพนำ ทสำคญในลำดบตน ๆ สำหรบระบบแมนำ มรายละเอยดดานคณลกษณะและการประยกตใช เพอการประเมนสถานการณสงแวดลอมทางนำ ดงตอไปน

ปรมาณออกซเจนละลายนำ

การกำหนดคามาตรฐานสำหรบปรมาณออกซเจนละลายนำ (DO) นน แตแรกเรมเปนการใหความสำคญกบการประมงและการเพาะเลยงสตวนำเปนหลก คามาตรฐานดงกลาวนบเปนคาท


237

ถกใหความสำคญตงแตระยะแรก ๆ ของการพฒนาเกณฑมาตรฐานทางดานคณภาพนำขนมา ทงนเนองจากคานมความสำคญตอความเปนอยของสงมชวตทางนำโดยตรง

สำหรบในแหลงนำดมาก ทมคา DO สงกวา 6.5 mg/L ขนไป จะสามารถพฒนาใชเปนพนททลงอาบนำได และมนษยเราสามารถนำนำมาใชในการอปโภคบรโภคได นอกจากน ยงเปนแหลงนำทดมากสำหรบการนำนำมาใชในระบบอตสาหกรรม และกจกรรมทางการประมง โดยเฉพาะทเกยวของกบกลมสตวนำทมถนทอยอาศยดงเดมอยในแหลงนำสะอาด (อาท ในประเทศญปน พบวาแหลงนำทปลากลม Salmon สามารถวางไขและฟกเปนตวออนไดอยางดขน จะตองมคา DO มากกวา 7.0 mg/L) ซงในแถบประเทศเขตอบอนโดยทวไป กำหนดวานำทมคณภาพด ทสตวนำอาศยอยไดควรมคา DO มากกวา 6 mg/L สำหรบในรฐ Ohio ประเทศสหรฐอเมรกานนกำหนดคา DO สำหรบการประกอบกจกรรมทางการประมง ตองมคามากกวา 5 mg/L ซงเปนระดบเดยวกนกบมาตรฐานสำหรบประเทศญปน (มาตรฐานทางการประมง ประเภทท 3; Okada and Peterson, 2000)

อนง ในประเทศญปนยงไดระบวา สำหรบการใชนำเพอการเกษตรกรรมนน คา DO ควรมคามากกวา 5 mg/L เชนเดยวกน ทงน เนองจากคา DO ท ตำกวา 5 mg/L จะขดขวางการเจรญเตบโตของรากพชได และสำหรบการอนรกษสถานภาพสงแวดลอมทางธรรมชาตนน มการกำหนดคาของ DO ไววา ไมควรใหมคาตำกวา 2 mg/L ทงน เพอปองกนการเกดสภาวะการเนาเสยเนองจากการยอยสลายแบบไมใชออกซเจน (Anaerobic decomposition) ซงระดบดงกลาวสอดคลองกบคาทกำหนดสำหรบแหลงนำผวดนของประเทศไทย (กรมควบคมมลพษ, 2553) คาความเปนกรด-เบสของนำ

โดยทวไประดบของความเปนกรด-เบส (pH) ในแหลงนำประเภทแมนำ จะมคาเทากบ 7 (สวนในเขตปากแมนำจะมคาเฉลยอยระหวาง 7.5-8.5) ระดบของ pH ดงกลาว ถกใหความสำคญมาแตดงเดม เนองจากมบทบาทตออตสาหกรรมการผลตนำประปาในประเทศ ทงน หากคา pH สงเกนกวา 8.5 จะมผลกระทบตอระบบการเตมคลอรนเพอทำความสะอาดนำ และเพอใหการนำนำ มาใชในระบบดงกลาวเกดประสทธภาพ หนวยงานทควบคมระบบจะเฝาระวงมใหคา pH มการแปรผนอยนอกพสยระหวาง 6.5-8.5

ในกรณทนำมคา pH อยนอกพสยดงกลาว นอกจากมผลกระทบตอการทำนำประปาแลว ยงจะทำใหเกดความระคายเคองตอผวหนง และเยอตาของมนษยเรา และทำใหเกดผลกระทบในทางลบตอการเจรญเตบโตของพชและสตวตาง ๆ ทอาศยอยในนำ คา pH ทตำของนำ หากเปนพนททมการปลกขาวแลว รากของขาวจะไดรบความกระทบกระเทอนอยางรนแรง โดยจะเกดการ


238

ละลายของเกลอออกมาจากโครงสรางเซลล ขณะทคา pH ทสงจะทำใหบรเวณใบมสซดจางจนขาว โดยท วไปพบวา คา pH ททำให พชเจรญเตบโตไดอยางปกต จะอยในชวง 6.5-7.5 ดง นน คามาตรฐานคณภาพนำของปจจย pH สำหรบเปาหมายในการใชประโยชนจากนำเพอการกสกรรมจงมกถกกำหนดใหอยในชวงของ 6.5-7.5 นนเอง

การบรโภคออกซเจนโดยจลนทรยในนำ

คาการบรโภคออกซเจนโดยจลนทรยในนำ (Biochemical oxygen demand; BOD) เปนคาทถกกำหนดใหใชพจารณาสำหรบแหลงนำประเภทแมนำ เนองจากความจำเปนในการตดตามตรวจสอบดานศกยภาพในการบำบดตวเองตามธรรมชาต (Self-purification) ของแหลงนำซงในขณะเดยวกน ยงสะทอนสภาวะการปนเปอนของอนทรยสารในมวลนำ โดยทวไปแหลงนำทมคา BOD นอยกวา 1 mg/L เปนแหลงนำทคอนขางเปนธรรมชาตทสะอาดมาก ยงไมไดรบผลกระทบจากกจกรรมของมนษย และเปนแหลงนำทมศกยภาพในการสงเสรมเปนแหลงอนรกษ เพอการดแลใหเปนแหลงนำสะอาด หรอเพอการสงวนไวซงทรพยากรและความหลากหลายทางชวภาพในแหลงนำ (Okada and Peterson, 2000)

ในกรณทระดบของ BOD ในนำทนำมาใชเพอการผลตนำดม มคาสงเกนกวา 3 mg/L กระบวนการผลตจะถกกระทบกระเทอน เนองจากปญหาการตกตะกอนและการกรองทรายทจำเปนตองเพมมากขน ทำใหตนทน ทงดานวตถดบและเวลาสงขนได ดงนน ในกรณทแหลงนำ มเปาหมายในการถกนำมาใชเพอประโยชนในการผลตนำดม กควรจะควบคมคา BOD ในระดบมาตรฐานไมเกน 2-3 mg/L

สำหรบในแหลงนำทมเปาหมายในการใชประโยชนเพอการประมง หากเปนลำธารนำสะอาดและเยน อาท ในประเทศญปนมการอนรกษปลา Salmon จำเปนทจะตองควบคมคา BOD ใหนอยกวา 1 mg/L เนองจากปลา Salmon ชอบอาศยในนำทมคา BOD ตำกวา 2 mg/L ดงนนการกำหนดคามาตรฐาน จงมกกำหนดในระดบทไมเกน 2 mg/L ในกรณทเปนการอนรกษดแล หรอการเพาะเลยงกลมปลา Carp หรอปลาอน ๆ ท ตองการ BOD ตำกวา 3-5 mg/L การกำหนดคามาตรฐานเพอกำกบดแลคา BOD จะกำหนดทระดบนอยกวา 3 mg/L เปนตน

ในกรณของประเทศญปนทมเปาหมายในการดแลแหลงนำเพอการอนรกษสถานภาพสงแวดลอมทางนำ คา BOD มาตรฐาน มกกำหนดใหมคาทนอยกวา 10 mg/L ทงน เพอการควบคมไมใหนำเกดมกลนเนาเหมน เนองจากกระบวนการยอยสลายสารอนทรยในภาวะท ไมมออกซเจน (Anaerobic decomposition) เกดขน


239

ปรมาณของแขงแขวนลอย

โดยทวไปปรมาณของแขงแขวนลอย (Suspended solids; SS) ในแหลงแมนำ ควรมคานอยกวา 25 mg/L ทงน เพอปองกนปญหาผลกระทบทจะเปนอนตรายตอระบบนเวศทางนำ (ตารางท 5.2) ความเขมขนของปรมาณของแขงแขวนลอยทมากกวา 50 mg/L จะมผลตอระบบการทำงานของเหงอกปลาอยางชดเจน นอกจากน ความขนของนำ (Turbidity) ทมคาสงถง 30 Nansan turbidity unit (NTU) ซงเทยบเทากบ 30 mg/L นน จะสงผลทางลบตอระบบการ กรองทราย (Sand filtering system) ในอตสาหกรรมการผลตนำสะอาด ความรดงกลาว ทำใหเราสามารถกำหนดคามาตรฐานของ SS ใหมคาเทากบ 50 mg/L และ 25 mg/L สำหรบการเพาะเลยงสตวนำ และอตสาหกรรมทเกยวของกบการใชนำจากแหลงนำ ตามลำดบ

ตารางท 5.2 ระดบของปรมาณของแขงแขวนลอย (Suspended solids; SS) ในแหลงนำและผลกระทบทสามารถเกดขนในการใชประโยชนจากนำ (ปรบปรงจาก: Okada and Peterson, 2000)

ระดบของของแขงแขวนลอย (mg/L) ระดบของผลกระทบ

< 25 mg/L ไมกอใหเกดผลกระทบ

25-80 mg/L ผลกระทบเลกนอย

80-400 mg/L ผลกระทบอยางชดเจน

> 4,00 mg/L สงมากจนยอมรบไมได

ปรมาณของแขงแขวนลอย (SS) ยงมบทบาทตอกจกรรมการใชนำเพอทำการเกษตร ทงนเนองจากคา SS ทสง จะไปลดขนาดของชองวางระหวางอนภาคดนตะกอน (Soil pore size) ซงจะขดขวางการแพรผาน (Permeability) ของสารในดน คามาตรฐาน SS สำหรบการใชประโยชน จากแหลงนำเพอการเกษตร จงมกควบคมใหมคาไมเกน 100 mg/L นอกจากน ขดจำกดของ SS ทควรปรากฏในมวลนำ หรอในสภาพของการแขวนลอย ยงควรคำนงถงปญหาทอาจสงผลกระทบ ตอความเปนอยของสตวไมมกระดกสนหลง โดยเฉพาะกลมทมพฤตกรรมการหาอาหารแบบ กรองกน (Filter-feeding invertebrates) รวมทงควรคำนงถงการดแลทศนยภาพของแหลงนำ เพอไมใหเกดสภาพทเสอมโทรมลงไปจากเดมดวย


240

โคลฟอรมแบคทเรย

โดยปกตแลวโคลฟอรมแบคทเรย (Coliform bacteria) โดยตวของมนเอง ไมไดกอผลกระทบโดยตรงตอมนษย อยางไรกตาม ระดบทปรากฏของ Coliform bacteria จะสามารถใชเปนตวชวดโอกาสในการพบแบคทเรย (Pathogenic bacteria) ทจะกอใหเกดโรคตอมนษยเราได ดวยเหตดงกลาว ปรมาณ Coliform bacteria จงไมควรพบในนำทคนเราใชดมกน ทงน ปรมาณทพบในหนวยของ Most Probable Number (MPN) ในนำทใชดม 100 mL ทไดรบการฆาเชอดวยระบบคลอรน (ทมประสทธภาพในการฆาเชอ 98%) ควรมไมเกน 1 MPN และจากระดบควบคมดงกลาว นำดบจากแหลงนำทดซงเหมาะสมในการนำมาฆาเชอดวยคลอรนเพอการบรโภคนน จงควรมปรมาณ Coliform bacteria แรกเรมไมเกน 50 MPN/100 mL

สำหรบในกรณทสามารถบำบดนำไดอยางมประสทธภาพมากขนภายใตการนำระบบการกรองทราย (Sand filtration technique) เขามาชวย ระดบ Coliform bacteria แรกเรมทกำหนดสำหรบระบบอตสาหกรรมการผลตนำดม อาจอนโลมใหมไดไมเกน 1,000 MPN/100 ml และไมเกน 2,500-5,000 MPN/100 ml ในระบบทการบำบดนำมประสทธภาพสงมาก ในภาพรวมของการกำหนดคามาตรฐานสำหรบ Coliform bacteria ปจจบนมการพฒนาประสทธภาพของระบบบำบดสงขน จงอนโลมใหมปรมาณ Coliform bacteria ไดไมเกน 5,000 MPN/100 ml สำหรบการใชนำเพอนำมาอาบนน ระดบมาตรฐานของ Coliform bacteria ไดถกกำหนดใหม ไมเกน 1,000 MPN/100 ml ทงน เพอความปลอดภยของผใชนำเปนสำคญ (กรมควบคมมลพษ, 2549)

จากขอมลความรดานเกณฑหรอมาตรฐานคณภาพนำตามปจจยสำคญทกลาวมา จะเหนไดวาการประยกตใชความรเหลาน เพอการประเมนวาแหลงนำธรรมชาตท เราสนใจอยในสถานการณคณภาพนำทด ปานกลาง หรอกำลงเสอมโทรมลงนน จะขนอยกบเปาหมายในการใชประโยชน และ/หรอผใชประโยชนจากแหลงนำนนเปนสำคญ ในกรณทนำเกณฑหรอมาตรฐานคณภาพนำสำหรบปจจยทางดานออกซเจนละลายนำ คาความเปนกรด-เบส และปรมาณตะกอนแขวนลอย มาใชพจารณา มกเปนกรณทใหความสำคญกบสงมชวตทอาศยอยในนำเปนหลก ในขณะทการประยกตใชเกณฑสำหรบปจจยทางดานการปนเปอนของโคลฟอรมแบคทเรยมาประเมนคณภาพนำ กมกจะเปนการใหความสำคญกบการนำนำมาใชประโยชนโดยมนษยเรามากกวา


241

5.2) การประเมนสถานการณความเปนอยของทรพยากรสงมชวตทางนำ

5.2.1) ปจจยสงแวดลอมและความเปนอยของสงมชวตทางนำ เมอกลาวถงการประเมน “สถานการณ” เชงคณภาพของระบบนเวศแหลงนำไหล

โดยทวไป เราจำเปนตองแจกแจงลกษณะเปาหมายหรอทศทางในการประเมนคณภาพของ ระบบนเวศใหชดเจน วาจะมงเนนในดานความเปนอยของทรพยากรสงมชวตในนำ ดานความอดมสมบรณหรอกำลงผลตของระบบนเวศ หรอดานมลภาวะและการปนเปอนมลพษท เขามาส ระบบนเวศทสนใจ

การประเมนสถานการณในดานความเปนอยของทรพยากรสงมชวตนน เปนการประเมนเชงคณภาพของระบบนเวศเบองตนทมความสำคญมาก เนองจากมความเกยวของโดยตรงตอการรกษาสมดลของทรพยากรมชวต ในแหลงนำ ในการประเมนมกมงเนนการพจารณาปจจยสงแวดลอมทมความจำเปนอยางยงยวดตอการดำรงชวต อาท ปจจยดานออกซเจนละลายนำ ซงจดเปนปจจยททรพยากรสตวนำทกชนดจำเปนตองใชเพอการดำรงชวต โดยใชในกระบวนการหายใจและกจกรรมเมตาโบลซมตาง ๆ ในรางกาย ปจจยดานออกซเจนยงมบทบาทตอกระบวนการในทางชววทยา อาท การสบพนธ และการพฒนาการเจรญเตบโตในแตละชวงการเวลาของสงมชวต ซงจะมสงผลตอการดำรงพนธและรปแบบการแพรกระจายประชากรได

นอกจากระดบของออกซเจนละลายนำแลว ปจจยคณภาพสงแวดลอมอนท นบวามความเกยวของกบความเปนอย ถงแมวาอาจไมสงผลกระทบอยางชดเจนเทากบปรมาณของออกซเจนละลายนำ ไดแก อณหภมของนำ อตราการไหลของนำ ความเขมแสง ความขน หรอปรมาณตะกอนแขวนลอย ฯลฯ ปจจยเหลาน นบวามบทบาทในทางออม โดยมบทบาทตอกระบวนการทางชวเคมในรางกายหลายดาน สามารถชะลอการเจรญเตบโต หรอไปยบยงการเจรญเตบโตหากเปลยนแปลงไปสระดบทไมเหมาะสม

ยงมปจจยจำเพาะทเกยวของกบสภาพอาหาร ทสงมชวตแตละชนดจำเปนตองใชบรโภคหรอใชเปนแหลงพลงงานเพอการดำรงชวต อาท ปรมาณสารอนทรยในบรเวณพนทองนำ และปจจยดานขนาดอนภาคของดนพนทองนำ และอตราการไหลของนำ ซงเกยวของกบการจำกดขอบเขตแหลงทอยอาศยของทรพยากรพนทองนำ ปจจยเหลาน นบวามศกยภาพในการใชเปน ดชนชวดสถานการณดานความเปนอยของสงมชวตในแหลงนำได (ดวยระดบความสำคญทแตกตางกนออกไป) ทงน ภายในปจจยทงหมด ระดบของออกซเจนละลายนำ (Dissolved oxygen; DO) นบเปนปจจยทควรใหความสำคญเปนลำดบแรก ๆ เนองจากสามารถสะทอนใหเหน ทงความจำกด


242

ของแหลงนำตอการดำรงชวต หรอโอกาสในความอยรอดของสงมชวตทางนำ นอกจากน ยงแสดงถงเสถยรภาพของแหลงนำทอาจมการผนแปรตามเวลา และทำใหเราสามารถประเมนคณลกษณะ และความจำเพาะในแตละประเภทของระบบนเวศทมไดอยางชดเจน

ตารางท 5.3 ลกษณะการกระจายของคาออกซเจนละลายนำ (DO; mg/L) ทพบในแหลงนำประเภทนำตก ลำธารเขตตนนำ แมนำ และปากแมนำของประเทศไทย (ขอมลเปรยบเทยบฤดแลง; เดอนมนาคมถงพฤษภาคม และฤดนำหลาก; เดอนสงหาคมถงตลาคม ในชวงป พ.ศ. 2552-2556) (ทมา: 1 จารมาศและคณะ, 2554 2 จารมาศและคณะ, 2553 3 จารมาศและคณะ, 2552 4 ภทราวธ, 2556 5 พชาศษฐ, 2557 6 นตยา, 2553 7วรรณศร, 2554 8 กาญจนา, 2558)

ประเภทของแหลงนำ DO (mg/L) พนทศกษา

ฤดแลง ฤดนำหลาก

นำตก 9.51-10.36

7.00-9.05

5.92-9.80

7.63-8.28

นำตกเอราวณ จ.กาญจนบร (พ.ศ. 2554)1 นำตกปาละอ จ.เพชรบร (พ.ศ. 2553)2

ลำธารเขตตนนำ 6.41-7.20

9.71-10.23

8.58-9.45

10.16-11.57

แคมปบานกราง อช.แกงกระจาน จ.เพชรบร (พ.ศ. 2553)2 ตอนทายของนำตกไทรโยคนอย จ.กาญจนบร (พ.ศ. 2552)3

แมนำ

4.21-8.59

0.62-2.82

6.02-9.75

1.49-4.26

1.66-5.53

0.93-3.50

7.60-7.84

4.62-4.96

แมนำทาจนตอนบน จ.ชยนาท (พ.ศ. 2551-2553)4 แมนำทาจนตอนลาง จ.สมทรสาคร (พ.ศ. 2551-2553)4 แมนำเพชรบร อ.แกงกระจาน จ.เพชรบร (พ.ศ. 2553-2554)5 แมนำเพชรบร อ.บางตะบน จ.เพชรบร (พ.ศ. 2553-2554)5

ปากแมนำ

0.91-8.49

0.50-12.01

0.90-13.70

1.53-15.53

0.90-9.63

1.39-10.02

ปากแมนำทาจน จ.สมทรสาคร (พ.ศ. 2552)6 ปากแมนำทาจน จ.สมทรสาคร (พ.ศ. 2553)7 ปากแมนำทาจน จ.สมทรสาคร (พ.ศ. 2555-2556)8

(ปทศกษา)


243

ในการศกษาทผานมาพบวา แหลงนำไหลโดยทวไปมระดบของออกซเจนละลายนำ ทหลากหลาย จากขอมลใน ตารางท 5.3 จะเหนไดวาความจำเพาะในลกษณะทางนเวศอทกวทยาของแหลงนำแตละประเภท สงผลใหระดบของออกซเจนละลายนำแตกตางกนออกไป โดยพนทแหลงนำตกทมการไหลของนำเปนอยางด และมโครงสรางของพนทซงยกตวเปนระดบทมความ ลาดชนสง จะเอออำนวยใหมวลนำเคลอนตวด และมโอกาสสมผสกบออกซเจนในบรรยากาศไดอยางทวถง ทำใหคาเฉลยของระดบออกซเจนละลายนำมคาสง (5.92-10.36 mg/L) ซงอยในระดบประมาณ 80 % ของระดบการละลายไดสงสด ทงน ระดบของออกซเจนละลายนำทสงนนสวนใหญเกดจากกระบวนการทางกายภาพซงเปนอทธพลการผสมผสานของนำและการละลายของออกซเจนจากบรรยากาศลงมาในมวลนำเปนหลก สวนในพนทแมนำ พบวาระดบของออกซเจนละลายนำ ในแตละแหง (หรอในแตละบรเวณของแมนำ) มความแตกตางกนไปมาก โดยสวนใหญแมนำทอยทางตอนบน (Upper reach river) มกจะมระดบของออกซเจนละลายนำทสงกวาแมนำทางตอนลาง (Lower reach river)

เมอพจารณาระดบของออกซเจนละลายนำในแตละแหลงนำเปรยบเทยบกน จะพบวาพนทในเขตปากแมนำ มระดบของออกซเจนละลายนำทผนแปรในชวงกวางไดมากทสด (0.50-15.53 mg/L; ตารางท 5.3) ลกษณะการผนแปรดงกลาว เกดจากการทพนทปากแมนำทางตอนในมโอกาสไดรบนำเสยทขาดออกซเจนปนเปอนลงมา แตในขณะเดยวกน ยงเปนพนททไดรบแรธาตอาหารสง ทำใหในพนททางตอนกลางออกและตอนนอกของปากแมนำ มกพบวาแพลงกตอนพชสามารถขยายจำนวนขนไดอยางหนาแนนจนเกดสภาวการณนำเปลยนส ซงสงผลใหพบระดบ ของออกซเจนละลายนำสงขนจนเกนจดอมตวไดบอยครง

5.2.2) การตอบสนองของสงมชวตในแหลงนำ

ในระบบนเวศทางนำ เราพบวามปจจยทางนเวศวทยาหลายประการทสะทอนความเปนอยของประชาคมสงมชวตในแหลงนำนนได สงมชวตมการตอบสนองในรปแบบตาง ๆ ซงมรายละเอยดในประเดนการตอบสนองทสำคญ ดงตอไปน

• การหายไปของสงมชวตบางชนด : เปนลกษณะการตอบสนองเบองตนทพบได ในแหลงนำ ยกตวอยาง เชน การลดจำนวนพรรณไมใตนำในพนททมความขนของนำเพมมากขน การลดจำนวนของสตวไมมกระดกสนหลงในกลมแมลงนำในเขตพนททรบนำซงมธาตอาหารสงและมออกซเจนตำ การหายไปของหญาทะเลบางชนด และการตายลงของปะการงในเขตใกลฝงจากการปกคลมทดแทนทของสาหราย หลงจากแหลงนำมธาตอาหารและความขนเพมขนจากเดม เปนตน


244

อยางไรกตาม เนองจากในพนทแหลงนำโดยเฉพาะในเขตทะเลเรามกไมพบชนดของสตวนำมากนก การหายไปเลยของแตละชนดอาจพบไดยาก และจำเปนตองเกบขอมลศกษาตดตามเปนระยะเวลายาวนาน การเปลยนแปลงในเบองตน จงมกเรมจากการลดจำนวนประชากรทสงเกตเหนไดชด ในชนดสำคญทพบในระบบนเวศแตละแหง

• การเปลยนแปลงคา “ความหลากชนด” : ดชนความหลากชนด หรอ Diversity index เปนดชนทสะทอนความซบซอนของการพบจำนวนและชนดของสงมชวตหลายประเภทภายในระบบนเวศหนงออกมาใหเหนภาพในเชงเปรยบเทยบ โดยคาทสงกวาแสดงถงการมชนดของสงมชวตทหลากหลาย และยงหากมจำนวนในแตละชนดสงกจะมระดบของคานสงขนตามไปดวย ในการศกษาทผานมาพบวามรายงานการลดตำลงของคาความหลากชนด จากผลกระทบของสารอนทรยทเพมมากขน (Pearson and Rosenberg, 1978; Ritnim and Meksumpun, 2012) ผลกระทบจากปญหานำมนรว (Gray et al., 1990) และจากนำทงของการทำเหมองแร (Olsgard, 1993) อยางไรกตาม กลาวกนวาดชนคาความหลากชนดนจะสะทอนผลไดชดเจนกตอเมอ ระบบนเวศทางนำนน ๆ ไดรบผลกระทบทคอนขางรนแรงเขามาเทานน (Gray et al., 1990; Warwick and Clarke, 1991)

• การเปลยนแปลงชนดหรอความชกชมของสงมชวตชนดเดน : สงมชวตชนดเดน (Dominant species) ทพบในแตละระบบนเวศแหลงนำทนบเปนองคประกอบมากกวา 50-60 % ในทางความชกชม นบเปนดชนช วดอยางหนงท สามารถนำมาใชในการตดตามประเมนการตอบสนองของระบบนเวศได ในพนทแหลงนำทไดรบผลกระทบสงแวดลอมพบวาปรมาณของสงมชวตชนดตาง ๆ จะเปลยนแปลงไป ในบางครงจะพบการลดจำนวนของชนดหลก แตในบางครงจะพบการเปลยนชนดใหมขนมาทดแทน ในการพบสภาวะมลพษจากอนทรยสารพบวา จำนวนชนดมกจะลดลงและชนดเดนท เกดขนมาใหมมกมขนาดเลกลง เปนชนดทมวงชวตทสนและมการเจรญเตบโตทรวดเรว (Opportunistic species) ยกตวอยาง ไดแก การเกดกลมไสเดอนทะเลจำพวก Capitellids และ Spionids ขนมาในพนทเขตชายฝงทไดรบสารอนทรยลงไปสะสมบรเวณพนทองนำสง (Pearson and Rosenberg, 1978; Chareonpanich et al., 1993; จารมาศและคณะ, 2557) อยางไรกตาม ผลกระทบทางกายภาพ อาท การเปลยนแปลงลกษณะทางสณฐานวทยาของพนท กสามารถทำใหเกดการเปลยนแปลงทางชนดและจำนวนดงกลาวไดเชนเดยวกน ซงอาจเปนสภาวการณทไมจดวาเปน “มลภาวะ” และจำเปนตองใหความระมดระวงในการศกษา และตความอยางรดกมตอไป


245

• การลดขนาดของสงมชวต: ลกษณะการตอบสนองของประชากร โดยเฉพาะในกลมสตวนำเศรษฐกจหลายชนดทไดรบผลกระทบจากการจบทมากเกนควร (Overfishing) มกเกดในรปแบบทมขนาดเฉลยในแตละชนดลดลงกวาเดม ดงมรายงานพบในประเทศฟลปปนสทพบขนาดของกงมงกรเลกลง (Junio, 1984) ในประเทศแคนาดาพบขนาดของเมนทะเล (Sea urchin) เลกลง (Sloan et al., 1987) และในประเทศชล พบวาหอย Limpet ในพนททมการใชประโยชนสงมขนาดเลกลงกวาในพนทอน (Oliva and Castilla, 1986) เปนตน ในประเทศไทยพบรายงานวา สตวนำเศรษฐกจในทองตลาดทอยในระยะสบพนธ อาท ปลาท มขนาดเลกลง (จารมาศ, 2557) ทงนอาจเนองจากผลกระทบหรอแรงกดดนจากการจบขนมาใชประโยชนอยางมากเกนควร ผนวกกบสาเหตจากการเปลยนแปลงสภาพแวดลอมโดยเฉพาะดานอณหภมของนำ และความอดมสมบรณทเพมมากขนในปรมาณของแพลงกตอนพชกเปนได อนง การพจารณาการตอบสนอง จากการเปลยนแปลงในขนาดเฉลยของประชากร จงจำเปนตองใหความสำคญกบปจจยแวดลอมทมบทบาทรวมอน ๆ นอกจากน ควรวเคราะหโดยพจารณาลกษณะของ “วงจรชวต” หรอ “รอบการผนแปรในขนาด” ทจำเพาะสำหรบแตละชนดของสตวนำดวย

ในภาพรวมของการศกษาตดตามผลกระทบส งแวดลอมทางนำท ผ าน มา นกนกวทยาศาสตรมกจะใหความสนใจในปจจยทสะดวกตอการตดตาม อาท “ความหนาแนน” หรอ “ขนาด” ของประชากรทเปลยนแปลง ทำใหสองปจจยนมการใชกนอยางแพรหลาย อยางไรกตาม ยงมการวเคราะหความสมพนธทเชอมโยงกนในลกษณะของสมการหลายตวแปร โดยมการศกษาในกลมสตวพนทองนำในพนทโคลนปนทรายเขตชายฝง (Gray et al. 1990; Warwick and Clarke, 1991, 1993) และพบวาการใช ดชนในระดบของครอบครว (Family) กสามารถประยกตใช เพอประเมนผลกระทบจากปญหามลภาวะได (Heip et al., 1988; Herman and Heip, 1988; Warwick, 1988)

• การเปลยนแปลงในกระบวนการทางชววทยาของสงมชวต: เมอพจารณาการตอบสนองในเชงลก กระบวนการทางชววทยาทมความจำเพาะในแตละชนดของสงมชวต (อาท ความดกไข อตราการเกด รปแบบการเกดทดแทนท หรอทางขนาด ลกษณะ/อายทตายลง) ลวนแลวแตประกอบดวยปจจยทสามารถใชตดตามลกษณะการตอบสนอง ซงเปนผลกระทบจากปญหาสงแวดลอมในดานตาง ๆ ได ในชวงระยะหลงน ยงมการพฒนาแนวทางการวเคราะหเพอนำไปสการอธบายสาเหต หรอทมาของการเปลยนแปลงนนไดมากขน (Clarke and Ainsworth 1993) แตประเดนสำคญทอาจเปนปญหาอย กคอ จะใชลกษณะการตอบสนองทเกดขนในภาพรวมเหลาน ไปแยกแยะความแตกตางหรอระดบของมลภาวะแตละประเภทใหชดเจนไดอยางไร นอกจากน ปจจยบางประเภท อาท กลมสารพษทปนเปอนลงมาในนำ สวนใหญมบทบาทตอสงมชวตตามชวง


246

อายอยางแตกตางกนไป และมกใหผลกระทบทเปนอนตรายตอสงมชวตในระยะวยออนไดรวดเรวและชดเจนกวาในระยะตวเตมวย ลกษณะการตอบสนองดงกลาว ทำใหการประเมนขอมลเพออธบายสถานการณสงแวดลอมทางนำจำเปนตองมความรอบคอบและจำเพาะเจาะจงกบทงชนด และชวงอายของสงมชวตทใชพจารณาลกษณะการตอบสนองทเกดขนนน

การตอบสนองของประชาคมสงมชวตตอการเพมของแรธาตอาหารในนำ

การตอบสนองของสงมชวตกลมหลก ไดแก กลมผผลตขนตน (อาท สาหราย พรรณไมนำ แพลงกตอนพชในนำ) กลมผบรโภคขนตนโดยเฉพาะสตวไมมกระดกสนหลงพนทองนำ และกลมสตวนำเศรษฐกจ ซงมตวแทนเปนประชากรปลาทพบในแหลงนำ มการตอบสนองตอสถานการณการเพมแรธาตอาหารในรปแบบทเปนลำดบขนและเชอมโยงกน (ภาพท 5.1)

ภาพท 5.1 ลกษณะการตอบสนองของระบบนเวศแหลงนำ และผลกระทบจากสถานการณการเพมขนของแรธาตอาหาร (Eutrophication impact) ตอสงมชวตกลมหลกทอาศยอย ในมวลนำและพนทองนำ (ตงแตกลมผผลตขนตน แพลงกตอนสตว สตวหนาดนและปลา) (ทมา: ปรบปรงจาก Gray, 1992)

สาหรายและพรรณไมนำ

เพมการเจรญเตบโต

แพลงกตอนพชเพมการ

เจรญเตบโต

สงมชวตหนาดน เพมการ


ประชากรปลาเพมการ


การเพมจำนวน เฉพาะชนดอยางหนาแนน

การบดบงแสง การตนเขน ของพนท

การสะพรงเกนควรกดขวางเสนทาง มความเปนพษ

การปรบเปลยนเชงสรรวทยา และพฤตกรรม

ผลกระทบดานความเปนพษ

การตายลงหรอ สญพนธในบางชนด

ระบบนเวศเกดการเปลยนแปลงเปนสภาพไรออกซเจน และมสงมชวตตายลงเปนจำนวนมาก

การเพม แรธาตอาหาร

ผลกระทบ ในเบองตน

ผลกระทบ ในระดบกลาง

ผลกระทบ ในระดบสง

ผลกระทบ ขนรนแรงมาก

เกดการเปลยนแปลงในองคประกอบทางดานชนด/ปรมาณ


247

โดยทวไปพบวา แรธาตอาหารทเพมขนสแหลงนำในระดบตำ สามารถกระตนใหสงมชวตกลมผผลตขนตนมการเพมจำนวนของประชากรมากยงขน และสงผลตอการเพมของสตวขนาดเลก ทเปนผบรโภค รวมทงประชากรปลาในแหลงนำนน ๆ ซงผลของการเปลยนแปลงปรมาณของผผลตขนตน ทำใหความชกชมเรมเปลยนแปลงไป โดยหลงจากนนไมนาน อาจมเฉพาะชนดหลกไมกชนดทสามารถเพมจำนวนขนอยางหนาแนน การจบเปนกลมอยางหนาแนนของแพลงกตอนพช สาหรายใตนำ รวมทงพรรณไมนำเกดขนไดมากขนเรอย ๆ ซงการเพมขนของผผลตขนตน เกยวของโดยตรงตอกระบวนการในหวงโซอาหาร และทำใหเกดการเปลยนแปลงทางกายภาพและทางเคมของแหลงนำ (อาท การบดบงแสง การเกดการตกตะกอนมากขน หรอมระดบออกซเจนละลายนำ ทผนแปรสงในรอบวน) และทำใหเกดสภาวะขาดออกซเจน เนองจากการตกทบถมของสารอนทรยในบรเวณพนทองนำทเพมมากขน (ภาพท 5.1)

การเปลยนแปลงในระบบแหลงทอยอาศยดงกลาว หากเกดขนอยางชดเจนจะทำใหเกด ผลกระทบตอความเปนอยของสงมชวต เกดการตายลง มการทดแทนทดวยกลมทมความทนทานสง มการปรบเปลยนพฤตกรรมจนกระทงมการเคลอนยายออกไปหรอทำใหเกดการสญพนธของสงมชวตบางกลมได ในทายทสด แหลงนำทไดรบแรธาตอาหารสงและตอเนอง จนทำใหเกด ผลกระทบตอระบบนเวศในขนทรนแรงมากขน ทำใหระบบนเวศนนเสอมโทรมลง จากการ ขาดออกซเจนและเกดการเนาเสย ซงทรพยากรสตวนำทเปนประโยชนตอมนษยเราไดกจะไมสามารถคงประชากรอยในพนทไดอกตอไป

ในทางปฏบ ตสำหรบการตดตามตรวจสอบผลกระทบตอคณภาพส งแวดลอมและทรพยากรทางนำเพอประเมนสถานการณปญหา มกทำไดคอนขางยาก หากผลกระทบนนยงอย ในขนตนถงระดบปานกลาง (ภาพท 5.1) เนองจากจะเปนชวงของการปรบตวของประชาคมสงมชวตเพอเขาสสมดลใหม หรออาจเปนชวงทระบบเกดการพฒนาเชงบวกจากการทผลผลตขนตนทเกดขนสามารถถกใชประโยชนตอยอดไปยงผบรโภคขนตาง ๆ ในหวงโซอาหาร จนเปนการเพมผลผลตของทรพยากรสตวนำทเราสามารถเกบเกยวหรอนำไปใชประโยชนได

อยางไรกตาม มความพยายามในการใชดชนดาน “คลอโรฟลล”เพอการศกษาตดตาม การเปลยนแปลงขนตนนนในมมมองเชงบวก สำหรบการเพม “ความอดมสมบรณ” ของแหลงนำจากการเพมปรมาณแรธาตอาหารในขนตนถงระดบปานกลาง ซงเราสามารถจำแนกแหลงนำ ตามสถานการณความอดมสมบรณ จากระดบทเรยกวา มความอดมสมบรณตำ มความอดมสมบรณปานกลาง และมความอดมสมบรณสง ไปตามลำดบขน


248

แตหากระดบของแรธาตอาหารเพมสงขนมาก และทำใหเกดผลกระทบในระดบสงถงขน ทรนแรงมากไปแลว ระบบนเวศจะเสอมโทรมลงอยางรวดเรวและเกดปญหาตาง ๆ ตามมาไดมาก ซงนบเปนระยะทตองหาทางฟนฟใหกลบคนสภาพมา ทงน จำเปนตองอาศยเทคนควธการแกปญหาทงภายในระบบแหลงนำเอง (อาท การขดลอกแหลงนำเพอเพมอตราการไหล การใหออกซเจนเสรม การสงเสรมพนธสตวนำทดแทน) และการควบคมแหลงทมาของแรธาตอาหาร ทเปนสาเหตหลกของปญหาอยางจรงจงตอไป

ตวอยางของการศกษาตดตามผลกระทบในสภาวะแรธาตอาหารระดบตาง ๆ ทมบทบาทตอผผลตขนตนในพนทแมนำลำธาร มกเปนรายงานการวจยจากประเทศในเขตอบอน Stevenson and Pan (1999) พบวาการใชสาหรายพนทองนำกลมไดอะตอมเพอประเมนสภาวะผลกระทบสงแวดลอมดานแรธาตอาหารนนเปนแนวทางทสามารถทำได อยางไรกตาม ควรใหความระมดระวงในการสงเกตกลมของสาหราย (Kelly, 2002) ทงน เนองจากนอกจากการเปลยนแปลงในทาง ความหนาแนนแลว ยงพบการเปลยนกลมหรอชนดของสาหรายพนทองนำ ในแหลงทมระดบแรธาตอาหารทเพมขนในแตละขนของสถานภาพความอดมสมบรณ Dodds and Gudder (1992)

จารมาศและคณะ (2551) รายงานการเพมของสาหรายสเขยวชนด Cladophora ในพนทลำธารนำทคอนขางใส วาเปนตวอยางของสาหรายทตอบสนองตอสภาวะการเพมขนของแรธาตอาหารในนำ โดยเฉพาะในพนทรบนำทงจากกจกรรมของชมชนและบานเรอน สาหรายชนดนสามารถเพมจำนวนไดอยางหนาแนนในแหลงนำไหลหลายแหง และกอปญหาดานการลดตำของออกซเจนในเวลากลางคน นอกจากน ยงมผลทำใหเกดการอดตนของทอนำทใชในการอตสาหกรรมและในพนทชมชนได

ในการพจารณาปญหาการเพมของแรธาตอาหารในแหลงแมนำลำธาร มความตางจากแหลงปากแมนำและเขตทะเลอกประการหนงทสำคญ คอ ในแหลงแมนำลำธารมกไดรบอทธพลจากสภาวะนำทวมหลากหรอการไหลบาของนำฝน ซงอาจไมสมำเสมอตามเวลาเทาใดนก ปรากฏการณดงกลาว ทำใหสถานการณแรธาตอาหารในเขตแมนำลำธารไมมความสมำเสมอ และอาจพบผลกระทบไดไมชดเจน ในพนททมนำทวมบอยครงจะพบวาบทบาทของแรธาตอาหารทเพมมากขนไมไดสงผลกระทบโดยตรงตอปรมาณสาหรายหรอผผลตขนตนในพนท ในทางตรงกนขาม แมนำทมอตราไหลทคงทกวา มกจะสะทอนสภาวะของปญหาการเพมของแรธาตอาหารไดอยางชดเจนกวา (Biggs, 2000) ซ งเม อเปรยบเทยบกบแหลงนำ ในเขตปากแม นำหรอเขตทะเลแลว จะเหนความจำเพาะทแตกตางกนไป ซงในภาพรวมจะพบวาปจจยทางดาน “ความเรวหรออตราการไหล” ของมวลนำ เปนปจจยทมบทบาทสำคญตอรปแบบการตอบสนองของผผลตขนตน (ตารางท 5.4) และการเกดของทรพยากรชวภาพทเกยวของตอไปได


249

ตารางท 5.4 การจดลำดบความสำคญของปจจยสงแวดลอมทางนำ (อตราการไหล ; Flow, อณหภมของนำ ; Temp, ปรมาณของแขงแขวนลอยรวม ; TSS, และแรธาตอาหารในนำ ; Nutrients) เพอประกอบการประเมนสถานการณดานความเปนอยของผผลตขนตนทมในแหลงนำประเภทนำตก ลำธารเขตตนนำ แมนำ และปากแมนำในประเทศไทย

ปจจย สงแวดลอมทางนำ

นำตก ลำธาร

เขตตนนำ แมนำ

(ตอนบน) แมนำ

(ตอนลาง) ปากแมนำ

(แนวใน) ปากแมนำ (แนวนอก)

Flow (m3/S) 4 4 4 3 3 3

Temp (oC) 1 2 1 1 2 3

TSS (mg/L) 2 3 3 2 3 2

Nutrients (µM) 3 2 2 4 4 4

หมายเหต ตวเลข 4, 3, 2, และ 1 แสดงความสำคญของปจจยจากมาก ปานกลาง นอย และนอยมาก ตามลำดบ

จากความจำเพาะของแมนำ ซงมลกษณะของการไหลเปนปจจยทางกายภาพสำคญ การ

เกดของผผลตขนตนโดยเฉพาะแพลงกตอนพชในมวลนำ จงเปนผลสะทอนรวมของทงปจจยดาน แรธาตอาหารและอตราการไหลของนำ (กรณทไมมขอจำกดดานความเขมแสงในนำนน) ซงแมนำ ทมการไหลชาหรอในแมนำทางตอนลางทไหลเขาสระบบนำทนงขน อาท สวนทไหลเขาสอางเกบนำหรอเขตใกลปากแมนำ จงมกจะพบปรมาณผผลตขนตนทหนาแนนไดมากกวาแมนำทางตอนบนอยางชดเจน

อนง สำหรบลกษณะการตอบสนองของผผลตขนตนในกลมพรรณไมนำในพนทแมนำ ตอปญหาการเพมของแรธาตอาหารนน โดยทวไปพบวา พรรณไมนำมลกษณะการตอบสนอง ทไมชดเจน Sangmek and Meksumpun (2014) ทำการศกษาในแมนำเพชรบรตอนลางทถกควบคมอตราการไหลโดยประตผนนำเพอการชลประทาน พบวาอตราการไหลของนำมบทบาท ตอการเปลยนแปลงในมวลชวภาพของพรรณไมนำในกลมดปลนำ (Potamogeton) ไดมากกวาระดบของแรธาตอาหารในนำทเปลยนแปลงไป อยางไรกตาม รายงานการวจยของ Sosiak (2002) กลบแสดงใหเหนวามวลชวภาพของพรรณไมนำในแมนำ Bow (ซงมตนนำอยในภมภาคทเปนเทอกเขาสงและไหลผานเมอง Alberta ประเทศแคนาดา) สะทอนการเปลยนแปลงตามปรมาณแรธาตอาหารในนำ โดยมวลชวภาพของพรรณไมนำมระดบทลดลงเมอนำทงจากชมชนโดยรอบ (ทมไนโตรเจนสง) ไดรบการควบคมการปลอยอยางเขมงวด จากผลการศกษาในภาพรวม จงทำให


250

ทราบวาการตอบสนองของผผลตขนตนตอระดบของแรธาตอาหารในนำทเปลยนแปลงไปนน มความจำเพาะตอพนท (ตารางท 5.3) และจำเปนตองศกษาวเคราะหเปนกรณ ๆ ไป

5.2.3) ความจำเพาะของปจจยสงแวดลอมทางนำในระบบนเวศนำตก การศกษาวเคราะหขอมลของออกซเจนละลายนำในพนทนำตกพบวาในแตละชนของ

นำตก แนวทมมวลนำไหลแรงในแนวกลางจะมคาออกซเจนละลายนำทคอนขางสง (6-7 mg/L) และแทบไมเปลยนแปลงตามเวลา อยางไรกตาม เนองจากในเขตนำตกมกมสวนทเปนแองตนทมการตกตะกอนทบถมของเศษใบไมกงไม หรอมพนทมมอบซงนำไหลเวยนไดนอย พนทบรเวณดงกลาวจงมระดบเฉลยของออกซเจนละลายนำทตำกวาแนวกลางทนำไหลแรงถงประมาณ 1-3 mg/L ปรากฏการณดงกลาวเกดจากอทธพลของกระบวนการยอยสลายในตะกอนอนทรยสาร และซากพชซากสตวทมในบรเวณจำเพาะนน ๆ

การเปลยนแปลงของออกซเจนละลายนำในพนทนำตกบางบรเวณ อาจไมมความสำคญหากเรามงใหความสนใจเฉพาะในความเปนอยของทรพยากรในมวลนำทไหลแรงในแนวกลาง อยางไรกตาม จากการศกษาทผานมาพบวา บรเวณพนทมมอบสวนใหญพบสตวไมมกระดกสนหลงขนาดเลกกลมตาง ๆ รวมตวกนไดด และอยอาศยในระดบความชกชมทสงมากกวาในแนวกลางอยางชดเจน นอกจากน บรเวณทมลกษณะเปนแองตนดานขาง ยงมกพบลกปลาวยออนทยงไมสามารถเคลอนทตานทานแรงกระแสนำไดดมารวมตวกนอยเปนจำนวนมาก (จารมาศและคณะ, 2552) ดวยลกษณะความสำคญดงกลาว การพจารณาระดบและการเปลยนแปลงตามเวลาของออกซเจนละลายนำในพนทมมอบหรอแองตนตาง ๆ จงนบวามความสำคญในเชงของการวางแผนบรหารจดการดแลคณภาพนำเพอการอนรกษพนธสตวนำทมใหคงอยสบตอไปได ในการศกษาทผานมาพบวาสงมชวตแตละกลมมความตองการระดบของออกซเจนละลายนำทแตกตางกนไป ซงความรพนฐานดงกลาวเปนเหตผลของการพบชนดและปรมาณของสงมชวตกลมตาง ๆ ในบรเวณทแตกตางกนไปได

อนง ในพนทเขตนำตก “อตราการไหลของนำ” นบเปนปจจยทมความสำคญไมนอยกวาระดบของออกซเจนละลายนำ อตราการไหลทเปลยนแปลงในแตละบรเวณ มอทธพลตอลกษณะการแพรกระจายของสงมชวตกลมตาง ๆ ทแตกตางกนไป และยงมบทบาทตอปรมาณการสะสม ของอนทรยสารทเปนแหลงอาหารและพลงงานของสงมชวตทเปนผบรโภคในขนตาง ๆ ซงในภาพรวมอตราการไหลของนำเกยวของกบการเกดทรพยากรมชวตทางนำขนาดเลก และการเปลยนแปลงในหวงโซอาหาร และเชอมโยงสการกระจายของประชากรของสตวนำในพนทนำตก


251

โดยทวไปในพนทนำตกแตละแหงมการลดระดบของมวลนำในชวงหนาแลง เนองจากปรมาณการไหลจากนำตนทนทลดระดบลง การเปลยนแปลงในอตราการไหลตามฤดกาลนบเปนเรองตามธรรมชาตของพนท ซงอาจแตกตางไปตามแตละชวงชนของนำตก การเปลยนแปลงปรมาณการไหลนมบทบาทตอปจจยทางคณภาพสงแวดลอมทางนำ (รวมทงระดบของออกซเจนละลายนำ ทพบ) ดวยเหตดงกลาวการประเมนสถานภาพและการเปลยนแปลงของปจจยสงแวดลอมทางนำ ในระบบนเวศนำตก จงจำเปนตองมความรความเขาใจในธรรมชาตของชวงฤดกาลทจำเพาะ และแตกตางกนไป ในการประเมนสถานการณของระบบนเวศในดานความเปนอยของทรพยากรทสนใจ จงจำเปนตองเทยบเคยงระดบของปจจยทสนใจกบระดบทพบตามธรรมชาต (Based-line level) ในแตละฤดกาล ทงน ไมควรใชคาเฉลยรายปของปจจยนนมาเปนเกณฑในการพจารณา

อนง เนองจากเราไมสามารถกำหนดเกณฑ หรอระดบทตายตว สำหรบปจจยทางออมท มในแหลงนำ โดยเฉพาะในกรณทปจจยดงกลาวนนไมอยในสถานการณทรนแรง หรอมการเปลยนแปลงอยางยงยวด (โดยเฉพาะจากสาเหตภยธรรมชาตทปจจบนทนดวน) การประเมนสถานการณดานความเปนอยของสตวนำหรอทรพยากรมชวตทสนใจ จงอาจจำเปนตองพจารณาแค “โอกาสในการเปลยนแปลง” ซงหมายถง การคอย ๆ หายไปหรอเกดการทดแทนทดวยสงมชวตอน หากปจจยทางออมนนเกดการเปลยนแปลงจาก “สภาพธรรมชาต” ไปอยางนอย 25 -50 % (ทงน ขนอยกบลกษณะจำเพาะของปจจยวามความเกยวของกบความเปนอยและกระบวนการทางชววทยาทจำเพาะกบแตละชนดมากนอยเพยงใด

การเปลยนแปลงใน “อตราการไหล” ของนำ อาทจากการสรางฝายทดนำหรอเขอนกนนำในพนทลำธารตนนำ พบเปนตวอยางหนงททำใหเกดการลดลงของอตราการไหลมากกวา 50 % การเปลยนแปลงดงกลาว แทบจะไมทำใหเกดการเปลยนแปลงของระดบของออกซเจนละลายนำ ในระยะแรก ๆ ของการจดสราง อยางไรกตามผลจากการทมวลนำถกกนขวางและซากอนทรยสาร มการตกตะกอนลงทบถมไดมากขนเรอย ๆ ระดบของออกซเจนในนำจะเรมเปลยนไป รวมทงการเปลยนกลมของสงมชวตมาเปนกลมทกนตะกอนเปนอาหาร ซงหากการหายไปของสงมชวตบางกลมสะทอนสภาพความไมเหมาะสมตอความเปนอยแบบเดมแลว แหลงนำบรเวณทมสรางฝายทดนำหรอเขอนกนนำ กนบวาอยในสถานการณทเรมไมเหมาะสมจนถงในระดบทไมเหมาะสมมาก หากมการหายไปของสงมชวตบางชนดจากระดบประมาณ 25 % จนถงมากกวา 80 % ของระดบเดม ทเคยพบ ตามลำดบ

ในแหลงนำประเภทนำตกและลำธารตนนำ ปจจยทางออมทนบวามความสำคญรองลงมาจากปรมาณการไหล คอ ปจจยกายภาพทางดานความขนของนำ (รวมถงปรมาณตะกอนแขวนลอยทม) และปจจยทางเคม อาท ปรมาณแรธาตอาหารในนำ ทงน เนองจากปจจยทงสองมโอกาส


252

เพมสงขนจากการเขามาใชประโยชนในพนทโดยมนษย ไมวาจะเปนกจกรรมการเขามาทองเทยวในพนทและกจกรรมการสรางสงปลกสรางตาง ๆ ในพนแหลงนำและบรเวณโดยรอบ ปจจยทเปลยนแปลงโดยมนษยมกมผลกระทบตอแหลงนำไดชดเจน โดยเฉพาะปจจยดานความขนของนำนน มผลโดยตรงตอประชากรปลาทชอบอาศยในพนทนำสะอาด และตอสตวไมมกระดกสนหลง หนาดน ซงเกดจากการเปลยนแปลงในปรมาณการตกตะกอนทมผลกระทบตอแหลงทอยอาศย และคณภาพของอาหารตามธรรมชาต นอกจากน การเปลยนแปลงในปรมาณแรธาตอาหารทอาจเกดจากการถกกวนขนมาจากพนทองนำสวนทเปนบรเวณตกตะกอน หรอการเพมจากนำทงจากแหลงชมชน หรอรานอาหารในบรเวณใกลเคยง ยงสงผลชดเจนตอการเพมปรมาณของสาหรายและพนธไมนำ โดยเฉพาะในพนทชวงเปดโลงทรบแสงแดดอยางพอเพยง หรอในลำธารนำตนทมความลาดชนตำลง ซงมกสงเกตพบสาหรายขนปกคลมบรเวณผวของหน หรอเกดบรเวณพนทองนำได มากขนอยางชดเจน

5.2.4) ความจำเพาะของปจจยสงแวดลอมทางนำในระบบนเวศแมนำ

เมอพจารณาถงแหลงนำไหลประเภทแมนำ จะพบวาลกษณะจำเพาะในแตละสวนของแมนำมบทบาทมากตอการพจารณากำหนดดชนชวดเพอประเมนสถานการณความเปนอยของสงมชวตทางนำ อยางไรกตาม ปจจยดานออกซเจนละลายนำกยงไดรบการยอมรบวาเปนปจจยทสำคญทสดในการประเมนความเหมาะสมของคณภาพนำตอการดำรงชวตและการอยอาศยของทรพยากรสตวนำ สำหรบปจจยทมความสำคญอน ๆ อาท ปจจยดานอตราการไหลของนำ (Flow rate) และความเรวของนำ (Water velocity) กนบเปนปจจยทควบคมกระบวนการเปลยนแปลงทางกายภาพ ทางเคม ตลอดจนลกษณะความหลากหลายทางชวภาพของสงมชวต ปจจยดานอตราการไหลและความเรวของนำน มกมความแตกตางไปตามฤดกาลอยางชดเจน โดยมระดบทตำลงในชวงหนาแลง และเพมสงขนในชวงฤดฝน หรอในชวงฤดนำหลาก

บทบาทของอตราการไหลและความเรวของนำในพนทแมนำ มบทบาทตอการเคลอนยายและการตกสะสมของอนทรยสารทถกพดพาลงมาในบรเวณตาง ๆ ของแมนำ และยงเกยวของกบการแพรกระจายของแรธาตอาหารในมวลนำ โดยมกพบความเขมขนของแรธาตอาหารในพนทแมนำตอนลางมากกวาในลำธารเขตตนนำ ทงน เนองจากอทธพลจากการกดเซาะและชะลางจากพนทแผนดนโดยรอบทไหลรวมลงมา และจากเขตชมชน พนททำการเกษตร ปศสตว และอตสาหกรรมทมการปลอยทงนำลงมาสพนทแมนำ

ในพนทแมนำ ปจจยคณภาพนำทสำคญและมบทบาทตอความเปนอยของสงมชวตทางนำ คอ ปจจยดานออกซเจนละลายนำ เชนเดยวกบในพนทเขตลำหวยนำตก ปจจยดานออกซเจนน


253

นบวาเปนปจจยหลกในการตดตามสถานการณสงแวดลอมและประเมนโอกาสการตอบสนองทจะเกดในระบบนเวศรวมกบปจจยพนฐานทสำคญอน ๆ ในการศกษาทผานมาพบวาหากในพนทแมนำมระดบของออกซเจนละลายนำโดยเฉลยทคอนขางสง (ในชวงประมาณ 4-6 mg/L) และแปรผนนอยตามพนทยอยและเวลา ปจจยแวดลอมอน ๆ กจะมอทธพลตอความเปนอยของสงมชวตทางนำไมเดนชด อยางไรกตาม หากในพนทแมนำบรเวณทสนใจมระดบเฉลยของออกซเจนละลายนำ ทคอนขางตำ (ตำกวา 3-4 mg/L) สงมชวตทอาศยอยมกอยในสภาวะความเครยดสง หรอออนแออยในระดบหนงแลว หากมการเปลยนแปลงในปจจยแวดลอมอน ๆ เกดขน (อาท ลกษณะอตราการไหลทลดลง การมความขนมาก หรอมปรมาณตะกอนแขวนลอยทเพมมากขน ฯลฯ) จะทำใหเกดผลกระทบตอประชาคมของสงมชวตทมไดงาย และเกดปญหาดานทรพยากรในภาพรวมตามมาได ลกษณะจำเพาะทเกดจากปจจยหลกและปจจยรวมเหลาน เปนตวอยางททำใหเหนวาเราไมอาจกำหนดเกณฑทตายตวสำหรบประเมนการเปลยนแปลงผลกระทบจากปจจยหนง ๆ ไดอยางจำเพาะเจาะจงสำหรบแหลงนำโดยรวม ทงน เนองจากโอกาสการเกดผลกระทบมความแตกตางกนไป ตามระดบของปจจยพนฐานทเปนปจจยชวดทสำคญในแตละบรเวณทศกษา

จากลกษณะการไหลของนำทมความเรวลดระดบลงกวาในพนทนำตกหรอลำธารเขตตนนำทมความลาดชนสง เมอกลายมาเปนสภาพของแมนำทอยในพนทราบ และมความลาดชนตำ มวลนำจะมการเคลอนตวชาลงตามลำดบของระยะทาง ความแตกตางในลกษณะการไหลของนำสวนตาง ๆ ในแมนำทลดหลนกนลงมานน เสมอนการมกรอบทางดานอทกวทยา ททำใหแตละพนทแมนำ มลกษณะทางกายภาพ ทางเคม และองคประกอบในชนดและปรมาณของสงมชวตทแตกตางกนไป การเปลยนแปลงดงกลาวทำใหมการวเคราะหพนทและจดแบงสวนของแมนำ ออกเปนอยางนอย 3 สวน ประกอบดวย สวนบน (Upper reach) สวนกลาง (Middle reach) และสวนลาง (Lower reach) ทงน เพอใหเกดการศกษาวเคราะหถงองคประกอบหรอกระบวนการทเกยวของในแตละสวนอยางจำเพาะและแยกกนออกไป แนวคดในการจดแบงสวนน ทำใหนกนเวศวทยาสามารถวเคราะหรปแบบการแพรกระจายและการตอบสนองตอบของสงมชวตในแตละสวนไดอยางชดเจนขน และทำใหสามารถกำหนดปจจยสงแวดลอมทสามารถใชเปนดชนชวดซงสะทอนภาพการตอบสนองของสงมชวตไดเหมาะสมและสอดคลองกบสภาพธรรมชาตในแตละสวนพนทไดสะดวกขน

ในการน หากพจารณาถงการเกดของผลผลตขนตน ซงเปนการตดตามสถานการณความเปนอยของแพลงกตอนพชในมวลนำ เราพบวาปจจยดานแรธาตอาหารในนำโดยเฉพาะระดบของแอมโมเนยมไนโตรเจนและออรโธฟอสเฟตฟอสฟอรสเปนปจจยสำคญทมบทบาทตอความเปนอย การเกดทดแทนท หรอการเพมจำนวนของแพลงกตอนพช ในขณะทความเรวของนำและปรมาณแสง (หรอความขนของนำ) กลบเปนปจจยสำคญทมบทบาทตอกลมผผลตขนตนประเภทพรรณไม


254

นำ ทมระบบรากและสามารถดงเอาแรธาตอาหารจากดนพนทองนำขนไปใชประโยชนได และหากพจารณาสงมชวตทางนำทมขนาดใหญ เชน ปลาทอาศยอยในแหลงนำ ปจจยดานระดบของออกซเจนละลายนำ ลกษณะทางนเวศวทยาของแหลงทอยอาศย (Habitat) และความอดมสมบรณของปรมาณอาหาร (Food source) จะจดเปนปจจยหลกทมอทธพลในการควบคมการเปลยนแปลงในประชากร ถงแมวาผลกระทบในการเปลยนแปลงจะไมเกดเดนชดเทากบในพนทแหลงนำนง ทมขอบเขตของระบบทจำกดกวากตาม

5.2.5) ความจำเพาะของปจจยสงแวดลอมทางนำในระบบนเวศปากแมนำ

ในระบบนเวศปากแมนำ ถงแมวาปจจยดานออกซเจนละลายนำในพนทปากแมนำ จดเปนปจจยคณภาพนำทสำคญและมบทบาทตอความเปนอยของสงมชวตทางนำ เชนเดยวกบ ในพนทเขตนำตกและแมนำ อยางไรกตาม การพจารณาสถานภาพดานความเปนอยของสงมชวตจากระดบของออกซเจนละลายนำ นบเปนเรองทจำเปนตองพจารณาอยางรดกม ทงน เนองจาก ในพนทปากแมนำไดรบอทธพลจากการขนลงของนำทะเล มวลนำมการเปลยนแปลง ในรอบวน สงมาก โดยทวไปจงมระดบของออกซเจนละลายนำทเปลยนแปลงในชวงกวาง โดยอาจมคาตำถง 0.5 mg/L ในตำแหนงทรบนำเสยจากแผนดนหรอหากเกบตวอยางในชวงนำลงเตมท และอาจสงไดมากกวา 10 mg/L ในพนทปากแมนำตอนนอกทเกดการสะพรงของแพลงกตอนพช หรอทำการ เกบตวอยางในชวงทนำขนเตมท ซงพาเอาปรมาณแพลงกตอนพชจากเขตทะเลขนมาสตอนใน

ลกษณะการแปรผนตามเวลาในรอบวนของออกซเจนละลายนำในพนทปากแมนำ สวนใหญเกดจากอทธพลจากกระบวนการสงเคราะหดวยแสงของแพลงกตอนพช ทงน เนองจาก ในพนทปากแมนำมแรธาตอาหารทพอเพยงตอการเจรญเตบโต แพลงกตอนพชจงสามารถเจรญ และมการรวมกลมกนอยางหนาแนนไดมาก จนบางครงเกดสภาพทสของนำเปลยนไปอยางชดเจน ทเรยกวาปรากฏการณนำเปลยนส (Red tide) ในชวงดงกลาว ระดบของออกซเจนละลายนำใน ชวงเชาและบายอาจมคาแตกตางกนไดสงถงประมาณ 4-5 mg/L คาสงสดของออกซเจนละลายนำ ทพบในชวงบายทแสงแดดจด มกมคาเกนระดบการอมตวในการละลายไดของออกซเจน ณ อณหภมภาคสนามนน ๆ ทงน พบวาการละลายออกซเจนอาจสงไดถงประมาณ 120-180 % ของระดบอมตว ดงกรณทพบในพนททเกดปรากฏการณนำเปลยนสของ Noctiluca scintillan ในบรเวณปากแมนำทาจน (จารมาศและคณะ, 2557)

ในทางตรงกนขามกบการเพมขนของออกซเจนละลายนำในชวงกลางวน หากพจารณาในชวงกลางคนทไมมแสงจะพบวาระดบของออกซเจนละลายนำถกลดระดบไดอยางมาก การลดลงดงกลาวเกดจากกระบวนการหายใจของแพลงกตอนพชทมหนาแนนในมวลนำเปนหลก และเกดเปน


255

ปญหามากในพนททพบระดบของแพลงกตอนพชทหนาแนนมากในชวงการเกดปรากฏการณนำเปลยนส หรอในกรณทนำมระดบของคลอโรฟลลเอสงกวา 20-30 g/L

ตวอยางการศกษาตดตามลกษณะการเปลยนแปลงของระดบออกซเจนละลายนำในรอบวน ในพนทปากแมนำบางตะบน จงหวดเพชรบร แสดงดง ภาพท 5-2 ทงน บรเวณทศกษาเปนแนวปากแมนำตอนกลาง (Middle reach estuary) ซงรบอทธพลทงจากนำจดทไหลลงมาจากการขนลงของนำทะเล และการเปลยนแปลงในระดบความหนาแนนของแพลงกตอนพช ทถกพดพาและหมนเวยนในพนท

ภาพท 5.2 การเปลยนแปลงตามเวลาในรอบวนของปรมาณคลอโรฟลลเอ (Chlorophyll a; g/L) ระดบของออกซเจนละลายนำ (Dissolved oxygen; mg/L) และระดบความสงของนำ (Water height; m) ในเขตตอนกลาง (Middle reach estuary) ของพนทปากแมนำ อาวบางตะบน จงหวดเพชรบร (สำรวจในชวงวนท 10-11 ตลาคม พ.ศ. 2554) การศกษานแสดงใหเหนวา ธรรมชาตของพนทปากแมนำแนวนมความอดมสมบรณเฉลย

คอนขางสง เมอพจารณาจากคาคลอโรฟลลเอทพบในนำ นอกจากนจะเหนไดวา ทงระดบของคลอโรฟลลเอและออกซเจนละลายนำมการเปลยนแปลงในรอบวนอยางชดเจน โดยคาทสงสดมระดบสงกวาคาตำสดทพบถงประมาณ 2-3 เทา

ขอมลความร ดงกลาวสะทอนให เหนถงความจำเปนในการกำหนดแนวทางดาน “ชวงเวลา” ในการตรวจวดคณภาพนำในพนทปากแมนำอยางรอบคอบรดกม โดยตองสามารถ

1

10

100

0 2 4 6 8 10 12 14 16 18 20 22 24

ระดบ

ของป

จจยท

พบ

เวลาในรอบวน (hr)

Chlorophyll aDissolved oxygenWater height


256

สะทอนสภาพปญหาในปจจยชวดทสนใจไดอยางถกตองเหมาะสม และสามารถเปรยบเทยบกนตามฤดกาลตาง ๆ ได ทงน ในแตละฤดกาลควรกำหนดตวแทนทดของชวงเวลาทมคาบนำเดยวกน และกำหนดสถานศกษาทกระจายในแตละแนวของปากแมนำ (จากแนวใน แนวกลาง และแนวนอก) อยางครบถวน

ดวยสภาวะทพนทปากแมนำมการเปลยนแปลงในปจจยทางกายภาพและทางเคมของนำในชวงกวาง และการกระจายของทรพยากรชวภาพ โดยเฉพาะพวกทเปนแพลงกตอน จะไดรบอทธพลจากกระแสนำทมทงการพดพาออกไปและวกกลบเขามา หรอมการหมนวนอยในแตละเขตปากแมนำในรปแบบทจำเพาะตามโครงสรางทางสณฐานวทยาและปรมาณนำจดทผลกดนเขาในเขตปากแมนำนน การประเมนสถานการณความเหมาะสมของปจจยแวดลอม ตอความเปนอยของสงมชวต จงจำเปนตองพจารณาสำหรบแตละเขตยอยภายในปากแมนำทมความแตกตางกน โดยอาศยคาเฉลยในระดบของ “ความเคมของนำ” มาเปนกรอบในการจำแนกเขตยอยทม (ดรายละเอยด

ในบทท 4) ในการนจะพบวาองคประกอบทางชนดและปรมาณของแพลงกตอนพช รวมทงสตว พนทองนำชนดตาง ๆ ทกระจายอยในแตละเขตมกแตกตางกนออกไป การจำแนกเปนเขตยอยดงกลาว ทำใหเราสามารถพจารณาความเหมาะสมของปจจยหรอผลกระทบทอาจเกดขนได อยางจำเพาะเจาะจงกบชนดของสงมชวตทมในแตละเขตยอยนน

อนง จากลกษณะของการเปลยนแปลงในระดบของออกซเจนละลายนำทมในชวงกวาง รวมถงการเปลยนแปลงในระดบของปจจยแวดลอมอน ๆ (อาท คาความเคม และปรมาณตะกอนแขวนลอย) ทมตามธรรมชาตของพนทปากแมนำกมชวงกวางเชนเดยวกน ลกษณะดงกลาวสะทอนใหเหนวาสงมชวตทอาศยอยในแตละเขตไดด จะมความสามารถในการปรบตวเขากบสภาพทมการเปลยนแปลงนน ๆ ไดเปนอยางดดวย ดวยเหตน การประเมน “ความเหมาะสม” หรอ “ผลกระทบ” ของปจจยแวดลอมทมบทบาทตอความเปนอยของสงมชวตทอาศยอย โดยการใชเกณฑทกำหนดจากระดบของปจจย ณ ระดบหนง ๆ อาจไมเหมาะสม เนองจากการตอบสนอง (ไมวาจะเปนทางลบหรอทางบวก) ของสงมชวตทอาศยอยนนจะเกดไดอยางชดเจน เมอระดบของปจจยทมผลกระทบ ไดเปลยนแปลงไปจนพนขอบเขตหรอพสยของการเปลยนแปลงทมอยเดม

ความรความเขาใจดงกลาว ทำใหเรามแนวทางการพจารณาจาก “ชวงพสย” โดยกำหนดเกณฑเปน “คาตำสด” และ “คาสงสด” ทยอมใหมไดสำหรบแตละเขตยอยของพนทปากแมนำ แตละเขตแทน ทงน การจำแนกพนทยอยในเขตปากแมนำ ควรจำแนกออกเปนพนทตอนใน พนทตอนกลาง และพนทตอนนอก หรออาจเพมพนททเปนแนวรองรบนำ หรอแนวทเปนดอนเลนเขามาประกอบ และทำการตดตามวเคราะหชวงของปจจยเปาหมายทมการเปลยนแปลงในรอบวน และตามฤดกาล เพอใหเกดความรความเขาใจธรรมชาตของแตละเขตอยางชดเจนวา ปจจยทสำคญ


257

ตาง ๆ มระดบพนฐาน (Based-line levels) ทกระจายในชวงเทาใด มการเปลยนแปลงตามธรรมชาตอยางไร ทงน เพอการนำขอมลความรไปสการประเมนสถานภาพทเปนอย และใชเปนแนวทางในการกำหนดเกณฑตำสดและสงสดทยอมใหมได เพอประกอบการประเมนโอกาสในการเปลยนแปลงจากผลกระทบทจะเกดขนไดตอไป

ในภาพรวมของการประเมนสถานการณดานความเปนอยของสงมชวตในพนทปากแมนำนน การพจารณาความเหมาะสมของปจจยคณภาพสงแวดลอมทางนำจากระดบของปจจยหลายประเภทมาประกอบกนจะสงผลใหการประเมนรดกมยงขน ตารางท 5.5 แสดงประเภทของปจจยสำคญ 4 ประเภท (ไดแก ออกซเจนละลายนำ ความเปนกรด-เบส ปรมาณตะกอนแขวนลอย และอณหภมของนำ) ทนบวามความสำคญตอสภาพความเปนอยของสงมชวตในพนทปากแมนำ ซงแนวทางการประเมนสถานการณดานความเปนอยของสงมชวต สามารถจำแนกเพอความชดเจนออกเปน 4 ระดบสถานการณ คอ 1) สถานการณทเหมาะสม 2) สถานการณทไมเหมาะสมเลกนอย 3) สถานการณทไมเหมาะสมปานกลาง และ 4) สถานการณทไมเหมาะสมอยางมาก ตามลำดบ

ตารางท 5.5 แนวทางการประเมนสถานการณความเหมาะสมของปจจยคณภาพสงแวดลอม ทางนำตอความเปนอยของสงมชวตในพนทปากแมนำเขตตอนกลางของปากแมนำ (คาความเคมแปรผนอยในชวง 10-20 psu)

ปจจย สถานการณท “เหมาะสม”

ระดบของสถานการณท “ไมเหมาะสม”

เลกนอย ปานกลาง มาก

ออกซเจนละลายนำ > 4 mg/L

(60-100 %) 3-4 mg/L

(100-120 %) 2-3 mg/L

(120-180 %) < 2 mg/L (>180 %)

ความเปนกรด-เบส NatL

หรอ 7.5-8.5 NatL ± 1.0 หรอ 8.5-9.0

NatL ± 1.5 หรอ 9.0-10.0

NatL ± 2.0 หรอ >10.0

ตะกอนแขวนลอย NatL mg/L NatL ± 50 % NatL ± 100 % NatL ± 200 %

อณหภมของนำ NatL oC NatL ± 2 oC NatL ± 4 oC NatL ± 6 oC

หมายเหต NatL หมายถง ระดบตามธรรมชาตพนฐาน (Natural level) ทพบในพนททศกษา

อนง ในการพจารณาปจจย ดานออกซเจนละลายนำ (DO) ในพนทปากแมนำ เรา

จำเปนตองกำหนดทงขอบเขตทระดบตำสด และขอบเขตในทางตรงกนขาม วาควรมคาสงสดไมเกน


258

เทาใด ทงน ระดบของออกซเจนละลายนำทเหมาะสมทสดสำหรบการดำรงชวตและการขยายพนธของทรพยากรปลาในแหลงนำโดยทวไปไดรบการศกษาวาควรมคาประมาณ 4 mg/L ขนไป (Okada and Peterson, 2000) ดงนน หากระดบออกซเจนละลายนำในแหลงนำ มคามากกวา 4 mg/L ขนไป ยอมแสดงวาแหลงนำม “สถานการณท เหมาะสม” ตอการดำรงช วต สำหรบสถานการณท “ไมเหมาะสม” นน ใชแนวทางประเมนจากอทธพลทออกซเจนละลายนำมตอการดำรงชวตและการขยายพนธของสตวนำธรรมชาตเปนหลก โดยการลดระดบของออกซเจนละลายนำลงมาอยในชวง 2-3 mg/L นบวาเปนสถานการณทมความกดดนปานกลาง ซงสตวนำเกดสภาวะความตงเครยดไดงายขน ขณะทหากออกซเจนละลายนำลดลงตำกวา 2 mg/L จะสงผลกระทบตอกระบวนการหายใจ เกดการปรบเปลยนพฤตกรรม และมผลกระทบตอการพฒนาการของไขและระยะวยออนของสตวนำ ซงแสดงใหเหนวาเปนสถานการณของแหลงนำทไมเหมาะสมมากขนตามลำดบ

การพจารณาดานคาสงสดทปจจยดานออกซเจนละลายนำ วาควรมไมเกนเทาใดมาชวยประเมนสถานการณของแหลงนำดวยนน เกดจากกรณทระดบของออกซเจนละลายนำอาจมคา เพมสงขนเกนไปจากอทธพลของการสะพรงอยางหนาแนนของแพลงกตอนพช (รวมทงผผลตขนตนประเภทอน ๆ ทมในแหลงนำ) การสะพรงดงกลาวเปนภาพสะทอนของสถานการณปญหาการเกดปรากฏการณนำเปลยนสทมกพบในพนทปากแมนำ (จารมาศและคณะ , 2556) ทเราสามารถพบแพลงกตอนพชทหนาแนนมากเกนไปและเปนปญหาตอเนองไปยงระดบของออกซเจนทจะลดลงอยางมากจากกระบวนการหายใจในชวงเวลากลางคนและเปนปญหาตอสตวนำได

ดวยสภาพการณดงกลาว เราจำเปนตองมขอบเขตสงสดของออกซเจนละลายนำเพอใชประเมนความเปนอยของสตวนำทมเสถยรภาพ ในการน การกำหนดขอบเขตสงสดของออกซเจนละลายนำโดยเทยบเคยงกบคาความอมตวในการละลายในนำ (% Saturation) ณ อณหภมขณะศกษาในพนท จงเปนแนวทางหนงทสามารถใชประเมนสถานการณได ทงน จากการศกษาปญหาคณภาพนำและปรากฏการณนำเปลยนส ทพบในพนทปากแมนำทาจนและปากแมนำบางตะบน (กาญจนา, 2558; จารมาศและคณะ , 2552; 2554) พบวาในชวงของการเกดปญหาการสะพรง ของแพลงกตอนพชอยางหนาแนนและพบการตายของสตวนน ระดบของออกซเจนละลายนำมคา % Saturation สงสดถงประมาณ 180-200 % ซงเปนสภาวการณทไมเหมาะสมตอการดำรงชวตของสตวนำ (ตารางท 5.5)

สำหรบปจจยดานความเปนกรด-เบส และอณหภมของนำในพนทปากแมนำ จดเปนปจจยรองทไมกอผลกระทบตอการตายลงไดชดเจนเหมอนกบปจจยดานออกซเจนละลายนำ อยางไรกตาม เปนปจจยทเกยวของกบกระบวนการเมตาโบลซมและปฏกรยาทางชวเคมของเซลลสงมชวต


259

สำหรบในพนทปากแมนำทมความแปรผนของปจจยตาง ๆ ในชวงกวาง การกำหนดระดบความเปนกรด-เบส และอณหภมของนำทตายตว เพอประเมนสถานการณจงไมจำเปน ในการนเรานยมใชเกณฑเทยบเคยงกบระดบตามธรรมชาตพนฐาน (Natural level; NatL ตารางท 5.5) ทปรากฏในสภาพพนทนน และ/หรอ ใชการเปรยบเทยบกบคาเฉลยของปจจยทพบในแตละชวงฤดกาล สำหรบเขตพนทยอยตาง ๆ ในปากแมนำมาเปนแนวทางในการพจารณา

สำหรบในพนทปากแมนำของประเทศไทยนน สภาพการเพมขนของคาความเปนกรด-เบส (มคาสงกวา 9) มกพบไดบอยครง ในชวงทแสงแดดจดในบรเวณทเกดการสะพรงของแพลงกตอนพชอยางหนาแนน รวมทงในบรเวณใกลพนทองนำทมการขนปกคลมโดยพรรณพชใตนำ (อาท สาหรายหรอหญาทะเล) พนททพบปรากฏการณนำเปลยนสอยางรนแรงมคาความเปนกรด-เบส สงถงประมาณ 10 ในชวงทแดดจดของรอบวน (จารมาศและคณะ , 2557) คาความเปนกรด-เบสทเปล ยนแปลงดงกลาวเปนผลจากอตราการสงเคราะห ดวยแสงทสงมากในพนท ซ งทำใหสารประกอบไบคารบอเนต (HCO3

-) ทมสภาพเปนกรดออนในนำถกดงเขาไปใชในกระบวนการสงเคราะหดวยแสงอยางมาก

การเปลยนแปลงคาความเปนกรด-เบสทเพมสงขนมากน สะทอนความหนาแนนของผผลตขนตนทสงเกนสมดลของศกยการควบคมระดบกรด-เบส (Buffer system) ตามธรรมชาตทม ของแหลงนำ ซงแสดงใหเหนวาแหลงนำอยในสถานการณท “ไมเหมาะสม” (ดงแสดงระดบการประเมนใน ตารางท 5.5) ซงปญหาทตามมาจะเกดในทำนองเดยวกนกบปญหาดานออกซเจนละลายนำ โดยหากเปนชวงทไมมแสงเพยงพอหรอเขาสชวงเวลากลางคน พนทแหลงนำบรเวณทเกดการสะพรงดงกลาวยอมมโอกาสเกดสภาวะทออกซเจนละลายนำลดตำลงไดอยางมาก เนองมาจากกระบวนการหายใจจากผผลตทมมากเหลานนในชวงทไมมแสง ซงจะเปนปญหาตอสงมชวตทอาศยอยในพนทนนได

อนง สำหรบระดบอณหภมของนำในพนทปากแมนำ ซงมการแปรผนในรอบวนจากปรมาณความเขมแสงทสงขนในชวงเวลาบายถงเยน นบเปนขอควรระวงในการพจารณาผลกระทบทมตอสงมชวตตาง ๆ ในดานลกษณะการเปลยนแปลงพฤตกรรมความเปนอย รปแบบการกนอาหาร ตลอดจนการเคลอนท ขนลงในมวลนำหรอในดนพนทองนำ เพอการปรบตวใหเหมาะสมในแตละสภาวการณ อณหภมของนำในพนทปากแมนำทวไป มกแสดงความแตกตางระหวางชวงกลางคนและกลางวนไดชดเจนในชวงปลายฤดนำหลากถงตนฤดแลง ซงพบวาอณหภมของนำในรอบวนสามารถผนแปรไดมากถง 2-4 oC ในวนทนำมการขนลงนอย (เปนชวงนำตาย; Neap tide) แตหากเปนชวงวนทนำเกด (Spring tide) อณหภมของนำในรอบวนกจะแตกตางกนนอยกวา (ซงทงน เกดจากอทธพลในการเคลอนตวและการผสมผสานของนำในแตละชวงคาบนำ)


260

อณหภมของนำในพนทปากแมนำ ยงมการเปลยนแปลงตามฤดกาลซงเกดจากอทธพลจากอณหภมของอากาศ โดยในชวงหนาหนาวหรอชวงปลายฤดนำหลากถงตนฤดแลง (เดอนพฤศจกายนถงเดอนกมภาพนธ) อณหภมของนำเฉลยจะมคาตำกวาในชวงตนฤดนำหลากถงกลางฤดนำหลาก (เดอนพฤษภาคมถงเดอนสงหาคม) อยประมาณ 2-3 oC (กาญจนา, 2557) การเปลยนแปลงในทางบวก (การเพมของอณหภมนำ) ทมากกวา 2 oC นบเปนการเปลยนแปลงทเหนยวนำใหอตรา เมตาโบลซมในสงมชวตตาง ๆ มอตราทเพมสงขนไดอยางชดเจน ในขณะทการเปลยนแปลงในทางลบ (การลดของอณหภมนำ) ทำใหอตราเมตาโบลซมคงทหรอลดตำลง

สำหรบในประเทศไทยเราซงเปนประเทศในเขตรอนนน พบการลดของอณหภมนำในพนทปากแมนำจะไมเดนชด ทำใหการประเมนผลกระทบจากอณหภมในภาพรวม มกมงเนนการพจารณาผลกระทบจากการเพมของอณหภมนำมากกวา ในการน การเพมของอณหภมนำจากระดบเฉลยเดมเพมขนเปนชวงละประมาณ 2 oC จะทำใหเกดการตอบสนองของสงมชวตตางๆ ไดชดเจน (Giorgio and Williams, 2005) ชวงการเพมของอณหภมนำทละ 2 oC ดงกลาว นบวาครอบคลมระดบ ความแปรผนของอณหภมนำทม (ทงตามรอบวนและตามฤดกาล) ซงสามารถประยกตใชลกษณะการเพมนเพอประเมนสถานภาพดานความเปนอยของสงมชวต วายงเปนปกตอยในชวงคาเฉลย ตามธรรมชาต (Natural level; NatL) ซงจดเปนสถานการณท “เหมาะสม” หรออาจจะเรมแสดงสถานการณท “ไมเหมาะสม” อยางไรบาง (ตารางท 5.5) ซงแปรผนตามระดบการเพมของอณหภมทเปนผลกระทบนน

สำหรบการประเมนความเปนอยของสงมชวตจากระดบของของแขงแขวนลอยทพบในพนทปากแมนำนน อาศยความรความเขาใจธรรมชาตของพนท วาโดยปกตมระดบการกระจายของของแขงแขวนลอยในเขตปากแมนำตอนใน ตอนกลาง หรอตอนนอกเปนอยางไรมาเปนพนฐาน งานศกษาวจยทผานมาพบวาในพนทปากแมนำตอนในสด มกมปรมาณของแขงแขวนลอยมากกวา ในเขตตอนนอกอยางชดเจน ยกตวอยางในพนทปากแมนำทาจนบรเวณตอนในทรบนำลงมาจากการพดพาของแมนำทาจน ทมกจกรรมการใชประโยชนในพนทตอนบนอยางหลากหลาย พบปรมาณของแขงแขวนลอยรวม (Total suspended solids; TSS) ทสงในระดบเฉลยทมากกวา 70-80 mg/L โดยพบวาคา TSS นจะสงขนเกอบ 2 เทาในชวงกลางฤดนำหลาก (จารมาศและคณะ, 2557) ระดบ TSS ทมทำใหมการพดพาไปตามแนวรองนำในขณะทนำลง และมการหมนวนออกสองฝากของปากแมนำ เนองจากอทธพลของกระแสนำจากเขตทะเล ซงรปแบบการเคลอนตวของนำทจำเพาะนน ทำใหพนทตอนกลางของปากแมนำทางฝงตะวนออกและตะวนตกของรองนำมระดบของ TSS ทคอนขางสงตามไปดวย


261

ในเขตปากแมนำตอนนอก (โดยเฉพาะเขตทมคาความเคมของนำในชวงประมาณ 20 -28 psu) ความเรวของมวลนำจากแมนำไดลดลงเรอย ๆ กระแสนำมความเรวสทธทตำลงกวาตอนใน สงผลใหตะกอนเบาทถกพดพาลงมามโอกาสตกลงและทบถมลงสพนทองนำไดมากขน นำในเขตตอนนอกจงมกจะใสขน มความขนนอยลง ถงแมวาเรามกจะพบการสะพรงของกลมแพลงกตอนพชไดเปนระยะ ๆ ในเขตตอนนอก แตกลมประชากรของแพลงกตอนพชมกลอยตวอยในมวลนำชนบน (ในระดบทมความเขมแสงพอเหมาะ) ไมไดกระจายไปทวทงมวลนำ ซงเปนลกษณะทแตกตางจากตะกอนอนทรยอน ๆ ทถกพดพาลงมาในพนท

ลกษณะปรากฏของของแขงแขวนลอยในมวลนำ จงมความจำเพาะตอเขตยอยตาง ๆ ของพนทปากแมนำ ซงยอมสงผลตอสงมชวตในมวลนำทเกยวของกบการใชประโยชนจากของแขงแขวนลอยไดแตกตางกนไป ดวยเหตดงกลาว การประเมนสถานการณความเปนอยของสงมชวตทางนำ จาก “ระดบ” และ “การเปลยนแปลง” จงควรจำแนกการประเมนตามเขตพนทยอยในปากแมนำ ทงนไมควรกำหนดคาทตายตว แตควรพจารณาจากระดบธรรมชาต (Natural level; NatL) ทม (ตารางท 5.5) แลวนำมาประเมนสถานการณทอาจไมเหมาะสม วาอยในระดบทไมเหมาะสมเลกนอย ไมเหมาะสมปานกลาง หรอไมเหมาะสมมาก จากการเปลยนแปลงในการเพมของปรมาณของแขงแขวนลอยในมวลนำ ทเพมจากระดบเดมประมาณ 50 %, 100 % และ 200 % ตามลำดบ

5.3) การประเมนสถานการณความอดมสมบรณและกำลงผลตของแหลงนำ 5.3.1) ความสำคญและความเปนมาในการศกษาความอดมสมบรณของแหลงนำ

ความอดมสมบรณของแหลงนำและกำลงผลตของแหลงนำเปนตวช วดทสำคญตอสถานภาพของทรพยากรชวภาพในหวงโซอาหาร ซงรวมถงการเกดของทรพยากรประมงทมนษยเรานำมาใชประโยชนเพอการดำรงชวต การประเมนสถานการณดานความอดมสมบรณของแหลงนำจากความรความเขาใจในระดบการเกดของ “ผผลตขนตนในแหลงนำ” และความสมพนธกบปจจยเหนยวนำ (อาท ระดบของแรธาตอาหารพชในรปของไนโตรเจนและฟอสฟอรส) นน ไดรบความสนใจจากนกนเวศวทยามานาน โดยเรมจากการวเคราะหปญหาทพบการสะพรงของแพลงกตอนพชทมากเกนควรในพนทแหลงนำนงในเขตนำจด (ในสวนของทะเลสาบ หนอง บง หรออางเกบนำ) จนเปนทมาของการกำหนดจำกดความเกยวกบกระบวนการ “ยโทรฟเคชน” (Eutrophication) ซงเกยวของโดยตรงกบสภาพความอดมสมบรณทเพมขนของแหลงนำ และสงผลใหระบบนเวศแหลงนำนน ๆ มกำลงผลตขนตนทเพมมากขนจากอทธพลของการกระตนโดยแรธาตอาหารพชทเพมมากขนตามลำดบ


262

การเพมของแรธาตอาหารลงสแหลงนำสามารถเกดไดเองจากกระบวนการทางธรรมชาต (Natural causes) ซงเปนอทธพลจากลกษณะทางอตนยมวทยาและอทกวทยาในพนทแหลงนำหนง ๆ ทเปลยนไปในแตละชวงเวลา กระบวนการในการเพมแรธาตอาหารทเกดจากการกระทำของมนษยเรา (Cultural causes) นบวาเปนสวนหลกทสำคญและมบทบาทตอการเปลยนแปลงของระบบสงแวดลอมทางนำในระยะปจจบนเปนอยางยง การเปลยนแปลงโดยรวมจะสงผลตอการปรบเปลยนสถานภาพความอดมสมบรณ (Trophic state) ทประเมนไดจากการม “อาหาร” หรอ “ผลผลตขนตน” มากนอยเพยงใดในแหลงนำ ซงสถานภาพดงกลาว จะชวยใหเราสามารถเขาใจหรอเปรยบเทยบสถานการณของแหลงนำหนง ๆ กบแหลงนำอน ๆ หรอประเมนลกษณะ และ/หรออตราในการเปลยนแปลงสถานภาพนตามเวลา เพอกำหนดแผนการดานการอนรกษ ดแลคณภาพแหลงนำ หรอบรหารจดการการใชประโยชนในแหลงนำอยางสอดคลองตอศกยภาพตามธรรมชาตของพนทได

การกำหนดระดบของสถานภาพความอดมสมบรณ หรอ Trophic State สำหรบแหลงนำนน นบวามความจำเปนสำหรบการประเมนผลกระทบจากมนษย ในการศกษาทผานมา มการจดจำแนกระดบความอดมสมบรณ ออกเปนอยางนอย 3 ระดบ ไดแก ความอดมสมบรณ ตำ (Oligotrophic) ความอดมสมบ รณ ป านกลาง (Mesotrophic) และความอดมสมบ รณ ส ง (Eutrophic) โดยทเนนระดบของการทระบบนเวศนนม “Trophic” ซงหมายถง อาหาร (Food) ในแหลงนำ วามอยในระดบนอย (Oligo-) ปานกลาง (Meso-) หรอมาก (Eu-) ซงแนวคดน เปนทนยมในการใชประเมนสถานการณของแหลงนำนงประเภททะเลสาบมานบทศวรรษแลว (Dodds, 2002) ทงน การใชแนวคดดงกลาวมาประเมนสถานการณสำหรบแหลงนำไหลประเภทลำธาร แมนำ รวมทงแหลงนำใตดน และเขตใกลทะเล ยงไมไดมการพฒนาขนมาอยางชดเจนนก

นกชลธวทยาสมยแรกเรม ไดสงเกตความแตกตางของกลมแพลงกตอนพชและ แพลงกตอนสตวในเขตทะเลสาบทมแรธาตอาหารอยสง วาตางจากในพนททมแรธาตอาหารอยตำ ซงทำใหเกดการรเรมการศกษาเปรยบเทยบกลมของแพลงกตอนพชวามองคประกอบทางชนดอยางไร (Hutchinson, 1967) และพบวาสามารถจำแนกทะเลสาบออกเปนกลมตามระดบ ความสมบรณได โดยบทบาทของแรธาตอาหารทมตอปรมาณแพลงกตอนพช (มวลชวภาพ) กำลงผลต และคณภาพนำทเกยวของ ไดถกตดตามและวเคราะหในความสมพนธเชงปรมาณหลงจากนนเปนตนมา

การประเมนความอดมสมบรณของแหลงนำในชวงประมาณ 10 ปทผานมาน นยมใชปจจยพจารณา 3 ดาน ไดแก ลกษณะความใสของนำ ปรมาณมวลชวภาพของแพลงกตอน (หรอพจารณาจากระดบคลอโรฟลลเอในนำ) และระดบความเขมขนของแรธาตอาหารมาเปนปจจยชวด


263

สถานภาพความอดมสมบรณของแหลงนำ ซงโดยทวไปแหลงนำทจดอยในระดบความอดมสมบรณแบบ “Oligotrophic” มกมมวลชวภาพของแพลงกตอนพชตำ (มกำลงผลตตำ) แรธาตอาหารในนำมนอย นำใสมาก และแสงสองลงไปไดลก สวนแหลงนำทเปนแบบ “Eutrophic” จะมแรธาตอาหารสง มกมการสะพรงของสาหรายสเขยวแกมนำเงน และมความผนแปรของระดบออกซเจนละลายนำทพบในรอบ วนไดส ง นอกจากน ยงม กพบสภาวะการขาดออกซ เจนท ชนนำระดบลก (Hypolimnion) หรอบรเวณใกลผวหนาดนพนทองนำ และยงมกพบปรากฏการณทสตวนำขาดออกซเจนและตายลงได ทงน ในกรณทแหลงนำมแรธาตอาหารสง แตอยในเขตตนและรบแสงแดดสองถงบรเวณพนทองนำไดด แทนทจะพบแพลงกตอนพชในปรมาณมาก เราอาจสามารถพบพรรณไมนำชนดตาง ๆ เจรญเตบโตขนมาอยางหนาแนนแทนได

5.3.2) การจำแนกระดบความอดมสมบรณของแหลงนำ

หลกการทพฒนามาแตดงเดมโดย The Organization for Economic Co-operation and Development (OECD, 1982) ในเบองตนสามารถใชจำแนกแหลงนำนง ออกเปน 5 ประเภท ไดแก แหลงนำทมความอดมสมบรณตำมาก (Ultra-oligotrophic waters) แหลงนำทมความอดมสมบรณ ตำ (Oligotrophic waters) แหลงนำทมความอดมสมบรณปานกลาง (Mesotrophic waters) แหลงนำทมความอดมสมบรณสง (Eutrophic waters) และแหลงนำทมความอดมสมบรณสงมาก (Hypertrophic waters) ทงน เปนการจดแบงประเภทจากระดบความเขมขนของคลอโรฟลล (ในหนวยของ µg/L) ทมโอกาสพบในแหลงนำแตละประเภททแตกตางกนออกไป อยางไรกตาม ลกษณะการกระจายของระดบของคลอโรฟลลทปรากฏในแหลงนำแตละประเภทอาจแปรผนในชวงกวาง แหลงนำทถกจดอยในประเภท “Eutrophic” บางแหงกพบคาของคลอโรฟลลไมสงมากนก เนองจากอาจมปจจยจำกดดานความเขมแสง และในอกทางหนงระดบของคลอโรฟลลท พบค าห นง ๆ อาจสะท อน โอกาสการเป นแหล งนำไดท งป ระเภท “Eutrophic” ห รอ “Mesotrophic” ทงน ขนอยกบปจจยจำกดอน ๆ ทเปนขอจำกดอยในแหลงนำนน

การจำแนกประเภทแหลงนำตามระดบของความอดมสมบรณดงกลาว มกนยมใช “เกณฑเชงตวเลข” สำหรบคาของคลอโรฟลล ความโปรงแสง หรอปรมาณแรธาตในรปของฟอสฟอรส มาประเมน ทงน เพอใหเกดความชดเจนและสะดวกในการประเมนทเปนมาตรฐานเดยวกน ตารางท 5.6 แสดงระดบของปจจยสำคญตาง ๆ ทใชจำแนกระดบความอดมสมบรณของแหลงนำนง เปรยบเทยบตามหลกเกณฑของ OECD (1982) และจากงานศกษาของ Nurnberg (1996) ทงน มการระบคาของปจจยสำคญ ไดแก ระดบของฟอสฟอรสรวม ไนโตรเจนรวม คาเฉลยของคลอโรฟลล และคาเฉลยของความโปรงแสงของนำ พบวาหลกเกณฑทใชอยชวงทใกลเคยงกน อาท ในแหลงนำ


264

ทมความอดมสมบรณสง (Eutrophic waters) กำหนดระดบของฟอสฟอรสรวม ปรมาณคลอโรฟลล และคาความโปรงแสงของนำอยในชวงประมาณ 30-100 µg/L, 8-25 µg/L และ 1-3 m ตามลำดบ

ในทนพบวา Nurnberg (1996) เนนความสำคญของปจจยอก 2 ดานทเพมเขามา ไดแก ระดบของไนโตรเจนรวม (Total nitrogen) และอตราการลดลงของออกซ เจน (Oxygen depletion rate) ทมในแหลงนำ และแสดงใหเหนวาการเพมของฟอสฟอรสรวมจากระดบตำกวา 10 µg/L ประมาณ 2.3 เทา และ 3-10 เทา จะทำใหแหลงนำมการเปลยนสภาพความอดมสมบรณจากประเภท “Oligotrophic” เปน “Mesotrophic” และ “Eutrophic” ไดตามลำดบ

ตารางท 5.6 คาของปจจยทางดานฟอสฟอรส (Total phosphorus; Total P) ไนโตรเจน (Total nitrogen; Total N) คลอโรฟลล (Chlorophyll; Chl) และความโปรงแสงของนำ (Secchi disc depth; Secchi) ทใชสำหรบจำแนกประเภทของแหลงนำนงออกเปนระดบความอดมสมบรณ จ าก ร ะ ด บ ท ต ำ ม าก (Ultra-oligotrophic) ร ะ ด บ ต ำ (Oligotrophic) ร ะ ด บ ป าน ก ล า ง (Mesotrophic) ระดบสง (Eutrophic) และระดบสงมาก (Hypertrophic) ตามลำดบ (ท มา :

ปรบปรงจาก Dodds, 2002)

Parameters Ultra-oligo

trophic Oligo- trophic

Meso- trophic

Eu- trophic

Hyper- trophic

OECD (1982) Total P (µg/L) < 4 4-10 10-35 35-100 > 100 Mean Chl (µg/L) < 1 1-2.5 2.5-8 8-25 > 25 Maximum Chl (µg/L) > 2.5 2.5-8 8-25 25-75 > 75 Mean Secchi (m) > 12 12-6 6-3 3-1.5 < 1.5

Nurnberg (1996) Total P (µg/L) - < 10 10-30 30-100 > 100 Total N (µg/L) - < 350 350-650 650-1,200 > 1,200 Mean Chl (µg/L) - < 3.5 3.5-9 9-25 > 25 Mean Secchi (m) - > 4 4-2 2-1 < 1 O2(DR)*(mg/m2/day) - < 250 250-400 400-550 > 550

* O2(DR)= Oxygen depletion rate


265

ในบางพนทแหลงนำเราอาจพบความไมสอดคลองกบปจจยทพบ อาท อาจพบคาของฟอสฟอรสทส งจนอยในระดบ “Eutrophic” แตกลบพบวาปรมาณแพลงกตอนพช (หรอคลอโรฟลล) มคาตำ ลกษณะดงกลาว เกดเนองจากผลกระทบของปจจยรวมอน อาท การมของแขงแขวนลอยในนำมาก ททำใหเกดขอจำกดดานปรมาณแสงทสองผานลงไป หรอในบางกรณอาจพบวาแหลงนำระดบ “Eutrophic” มมวลชวภาพของผผลตขนตนจำพวกพรรณไมนำทสงมาก แตนำกลบใส มแพลงกตอนพชตำ และมระดบของแรธาตอาหารในนำตำได (Brenner et al., 1999)

5.3.2.1) ปจจยสงแวดลอมทสะทอนความอดมสมบรณในพนทแมนำลำธาร

เมอพจารณาแหลงนำประเภทลำธารหรอแมนำทมขนาดไมใหญนก จะพบวาในบรเวณทมลกษณะการไหลของนำทแรง การเกดหรอความหนาแนนของแพลงกตอนพชในมวลนำมกมระดบ ทตำลง และมกพบผผลตขนตนในกลมสาหราย หรอพรรณไมนำอน ๆ ทมสวนยดเกาะกบพนทองนำไดมากกวาการพบปรมาณของแพลงกตอนพช ดวยเหตดงกลาว การประยกตใชระดบของคลอโรฟลลในนำจงมขอจำกดและอาจไมสอดคลองกบความเปนจรง ในการน มการเสนอแนะใหใชระดบของแรธาตอาหารในรปฟอสฟอรสหรอไนโตรเจนทมในมวลนำมาเปนตวชวด หรอใชการพจารณาจากความหนาแนนของสาหรายทขนบรเวณพนทองนำ รวมทงสาหรายหรอซากพรรณพชใตนำทถกพดพาขนมาโดยอทธพลของกระแสนำทกระแทกกระทนเปนบางชวงเขามาชวยประเมนระดบความอดมสมบรณในเบองตนได

ในแมนำทวไป ยงมผลกระทบจากการเกดนำทวมหลากในบางฤดกาลททำใหนำมความขนเพมขนอยางมาก นอกจากน ในพนทแมนำลำธาร (โดยเฉพาะในเขตปาตนนำ) ทบรเวณขอบตลง มกพบรมเงาของตนไมขนาดใหญมาบดบงปรมาณแสงทจะตกกระทบลำนำ ความอดมสมบรณทประเมนจากมวลชวภาพของสาหรายทยดเกาะบรเวณพนผวใตนำจงอาจมขอจำกด และพบวา มวลชวภาพของสาหรายในพนทลำธารมกไมแปรผนตามปรมาณแรธาตอาหารทมในบรเวณนน ๆ โดยมวลชวภาพมความแปรปรวนตามพนทยอยเขตตาง ๆ และเปลยนแปลงตามเวลาในรอบปไดสงมาก

การทพนทลำธารและแมนำขนาดเลกสวนใหญมระบบการเกดผลผลตภายในหวงโซอาหารทพฒนาจากอนทรยสารซงถกพดพาลงมาจากบรเวณโดยรอบมากกวาจากการผลตของผผลตขนตนอยางแพลงกตอนพชหรอสาหรายในนำ การตดตามระบบนเวศหรอการประเมนการเปลยนแปลงทเกดจากมวลชวภาพของสาหรายหรอแพลงกตอน จงมกไมสำคญตอสภาพ “ความอดมสมบรณ” ในภาพรวมของแหลงนำ เทากบบทบาทจากระดบของอนทรยสารทพดพามาจากภายนอกเขาสระบบ


266

อนง ในการศกษาลำธารในประเทศเขตอบอน Dodds et al. (1998) ไดเสนอแนวทางการจำแนกระดบความอดมสมบรณของพนทลำธารจากการพจารณาคาคลอโรฟลลทเกดขนบรเวณพนทองนำ (Benthic chlorophyll; ในหนวยของ mg/m2) โดยเสนอวาระดบคลอโรฟลล พนทองนำทตำกวา 20 mg/m2 แสดงสภาพแหลงนำทมความอดมสมบรณตำ (Oligotrophic stream) ขณะทหากระดบคลอโรฟลลพนทองนำมคาสงกวา 70 mg/m2 จะแสดงสภาพแหลงนำทมความอดมสมบรณสง (Eutrophic stream) ทงน การจำแนกดงกลาวไมเหมาะสำหรบแหลงนำ ลำธารทมพรรณไมนำเกดขนหนาแนนหรอเปนผผลตขนตนชนดหลกในระบบนเวศนน

5.3.2.2) ปจจยสงแวดลอมทสะทอนความอดมสมบรณของแหลงนำเขตชายฝง

จากการศกษาทผานมาพบวาแรธาตอาหารเปนปจจยตนทสำคญมากตอการเกดของผลผลตขนตนซงสะทอนสภาพความอดมสมบรณในแหลงนำเขตชายฝง อยางไรกตามระดบทปรากฎของแรธาตอาหารไมไชเปนปจจยเดยวทมบทบาทตอระดบความเขมขนของมวลชวภาพของแพลงกตอนพช (ปรมาณคลอโรฟลล) ทพบในแหลงนำ งานวจยของ Dugdale (1967) ชใหเหนวาการดง แรธาตในรปไนโตรเจนเขาไปใชในเซลล และการสงเคราะหแสงของแพลงกตอนพชเกดขน ตามลกษณะความสมพนธทจำเพาะ (Michaelis-Menten Equation) ซ งไมใชความสมพนธ แบบเสนตรง ผลการวจยดงกลาวทำใหเราตระหนกวาการแสดงออกถงผลผลตหรอการเกดของ หวงโซอาหารในขนทสงขนไป ยอมมขอจำกด หรอมการแปรเปลยนตามอทธพลของปจจยตนไดหลายปจจย ทงน สามารถแปรผนตามเวลาและฤดกาลได

ตารางท 5.7 แสดงใหเหนผลจากการศกษาของ Ignatiades et al. (1992) ทนำขอมลการกระจายของระดบแรธาตอาหารในกลมพนท 3 กลมหลก ในเขตชายฝง ซงสะทอนความเปนแหลงนำทมความอดมสมบรณสง (พนทเขตชายฝงบรเวณอาว Saronikos) ความอดมสมบรณ ปานกลาง (พนทเขตนอกฝงของอาว Saronikos) และความอดมสมบรณตำ (พนทเขตนอกฝงท ไกลออกไปทางทศตะวนออกเฉยงใตของทะเล Aegean) และทำการวเคราะหการกระจายของขอมลสงแวดลอม 5 ดานหลก ผลการศกษาแสดงใหเหนวาคาเฉลยของปจจยทพบในเขตทอดมสมบรณสงมคาฟอสเฟตฟอสฟอรสประมาณ 0.34 µM มคาไนไตรทไนไตรทไนโตรเจนประมาณ 0.53 µM และมคาแอมโมเนยมไนโตรเจนประมาณ 1.15 µM ระดบทพบดงกลาว สะทอนให เหนถงความจำเพาะของพนทบรเวณนน ซงมระดบแรธาตอาหารพนฐานทตำมาก เมอเทยบกบพนทเขตชายฝงทะเลของประเทศไทย โดยหากพจารณาตามเกณฑระดบของแรธาตอาหารจากการกำหนดขางตน จะพบวาในประเทศเรามระดบระดบแรธาตอาหารอยในระดบทสงมาก โดยสงกวา อาว Saronikos ซงเปนบรเวณทมความอดมสมบรณสง ถงประมาณ 2-10 เทา


267

ตารางท 5.7 ระดบของแรธาตอาหารประเภทฟอสเฟตฟอสฟอรส (PO43--P; µM) ไนไตรทไนไตรท

ไนโตรเจน (NO3-+NO2

--N; µM) และแอมโมเนยมไนโตรเจน (NH4+-N; µM) ทใชเปน

แนวทางจำแนกประเภทความอดมสมบรณของแหลงนำชายฝงบรเวณอาว Saronikos ในเขตสหภาพยโรป (ทมา: ปรบปรงจาก Ignatiades et al., 1992)

Nutrient Types Oligotrophic

waters Mesotrophic

waters Eutrophic

waters

PO43--P 0.02 0.09 0.34

NO3-+NO2

- -N 0.21 0.33 0.53

NH4+-N 0.36 0.84 1.15

การใชระดบของแรธาตอาหารเปนแนวทางนน ยงมลกษณะของการประยกตใชคาเฉลย

รายป (Annual average; OECD, 1982) รวมทงการใชคาเฉลยตามฤดกาล (Seasonal average; OSPAR, 2003) มาเทยบเคยง ทงน OECD (1982) ไดเสนอวาระดบของฟอสฟอรสรวมทมากกวา 35 µg/L เปนระดบทระบบนเวศจะปรบเปลยนจากสภาวการณทมความอดมสมบรณระดบ ปานกลาง ไปเปนสภาวการณทมความอดมสมบรณระดบสง ในขณะท OSPAR (2003) เสนอการใชระดบของฟอสฟอรสรวมทมากกวา 0.8 µM (หรอ > 76 µg/L) เปนระดบทจะเปลยนไปสสภาวการณทมความอดมสมบรณสง

ในระยะถดมา Karydis (2005) ไดเสนอแนวทางการประเมนสถานภาพแหลงนำเชงนเวศวทยา โดยจดแบงสถานการณของระบบนเวศออกเปน 5 ชวงชน (ตารางท 5.8) ไดแก ระดบดมาก (High condition) ระดบด (Good condition) ระดบปานกลาง (Moderate condition) ระดบเรมเสอมโทรม (Poor condition) และ ระดบทเสอมโทรมมาก (Bad condition) โดยใชแนวทางในการแบง จากระดบของแรธาตอาหารในกลมของฟอสเฟตฟอสฟอรส (PO4

3--P) ไนไตรทไนเตรทไนโตรเจน (NO3

-+NO2- -N) และแอมโมเนยมไนโตรเจน (NH4

+-N) ทคลายคลงแบบเดม แตมขอสงเกตวาแนวทางนใชเกณฑของแตละปจจยทสงขนกวาเดมอยางนอย 4 เทาขนไป ซงเมอเปรยบเทยบระดบความอดมสมบรณสงทแสดงใน ตารางท 5.7 แลว พบวาระดบของแรธาตอาหารนน ๆ ทำใหแหลงนำอยในสถานการณทมคณภาพนำเขาระยะเรมเสอมโทรม (ตารางท 5.8; Poor condition)


268

ตารางท 5.8 ระดบของแรธาตอาหารรปฟอสเฟตฟอสฟอรส (PO43--P; µM) ไนไตรทไนเตรท

ไนโตรเจน (NO3-+NO2

--N; µM) และแอมโมเนยมไนโตรเจน (NH4+-N; µM) ทใชเปนเกณฑในการ

จดแบงชวงชนของคณภาพนำทางนเวศวทยาสำหรบเขตชายฝงทะเล ออกเปนระดบ ดถงดมาก (High-good condition) ระดบปานกลางถงด (Good-moderate condition) ระดบเรมเสอมโทรมถงปานกลาง (Moderate-poor condition) และระดบเรมเสอมโทรมถงเสอมโทรมมาก (Poor-bad condition) ตามลำดบ (ทมา: ปรบปรงจาก Karydis, 2005)

Factors

Ecological Quality Classes

High-good condition

Good-moderate condition

Moderate-poor

condition

Poor-bad condition

PO43--P 0.4 0.8 1.4 2.8

NO2-+NO3

- -N 5 10 20 40

NH4+-N 1 2 4 8

ลกษณะการใชเกณฑทแตกตางกนดงกลาวมาขางตน แสดงใหเหนถงความจำเพาะของ

การกำหนดเกณฑทใช วาควรมระดบทเหมาะสมกบแตละสภาพพนท นอกจากน ยงควรคำนงถงโอกาสในการทปจจยหลกตาง ๆ จะเปลยนแปลงตามเวลาหรอตามฤดกาลมาประกอบดวย

สำหรบการประเมนสถานการณความอดมสมบรณของแหลงนำ โดยการพจารณาจากปรมาณแรธาตอาหาร “ทไดรบ” เขาสพนทประกอบดวยนน Karydis et al. (1983) เสนอสมการ

เพอประเมนระดบยโทรฟเคชน ทเรยกวา Nutrient Eutrophication Index (I) จากความสมพนธ

ของ log ของความเขมขนของแรธาตอาหารหนงๆ ทไดรบ (C) และความเขมขนของแรธาตอาหารนนทเหลออยในแหลงนำ (x) ในแตละตำแหนงซงมจำนวนสถานศกษาเทากบ A ตำแหนง ดงสมการ

ในการใชสมการขางตนในการจำแนกประเภทแหลงนำ กรณทปจจยแรธาตอาหารทพจารณาเปน ฟอสเฟตฟอสฟอรส (PO4

3--P) หรอ ไนเตรทไนโตรเจน (NO3--N) แลวพบวา คาดชน I

ทคำนวณไดประมาณ 4 แสดงวาแหลงนำนน อยในสถานการณทมความอดมสมบรณสงหรอ

I = C + log A C - log X


269

คอนขางสง แตในกรณทปจจยแรธาตอาหารทพจารณาเปน แอมโมเนยไนโตรเจน (NH3-N) คาดชน I ทแสดงวาแหลงนำนนอยในสถานการณทมความอดมสมบรณสง ควรมคาทคำนวณไดตงแต 5 ขนไป

5.3.3) ปจจยชวดความอดมสมบรณของแหลงนำทสำคญ

จากการประมวลผลการศกษาทผานมา ไดผลสรปดานแนวคดสำหรบการกำหนดปจจย ชวด เพอใชประเมนสถานภาพดานความอดมสมบรณของแหลงนำอยางมประสทธภาพ โดยปจจยทดควรมศกยภาพในดานตาง ๆ ดงตอไปน

1) เปนปจจยทสามารถสะทอนระดบผลกระทบทเกดขนจากการเพมของ “แรธาตอาหาร” ในนำ (ไมใชผลจากปจจยดานอน) ทมตอผผลตขนตน โดยทำใหเหนภาพตามปรมาณการไดรบ และ/หรอสะทอนการเปลยนแปลงตามฤดกาลหรอตามสภาวะทางภมอากาศในชวงเวลาทชดเจนได

2) เปนปจจยทมศกยภาพในการชวด หรอ ม “Sensitivity” ทดพอ ซงทำใหเราสามารถตดตามการเปลยนแปลงทเกดจากผลกระทบได ซงสามารถประยกตใชขอมลเพอการจดทำระบบการแจงเตอนลวงหนาไดอยางมประสทธภาพ

3) เปนปจจยทเปนสากลหรอสามารถใชไดเหมอนกนในหลายภมภาคทวโลก เพอใหสามารถเปรยบเทยบระหวางแหลงนำหรอระหวางประเทศตาง ๆ ซงจะทำใหเกดความเขาใจรวมกนและวางนโยบายในการบรหารจดการรวมไดอยางมประสทธภาพตอไป 4) เปนปจจยทใชไดงายหรอสามารถไดขอมลและวเคราะหผลไดไมยากเกนไป และเหมาะสมสำหรบการศกษาตดตามในระยะยาวผานแตละรนของนกวทยาศาสตร ซง นบวามความจำเปนสำหรบการวางแผนศกษา รวมทงการกำหนดมาตรการในการควบคมดแลแหลงนำใน ระยะยาวไดตอไป

ในการน ปจจยทมการศกษากนมามาก และเปนปจจยทไดรบการยอมรบวามศกยภาพ ในการใชประเมนสถานภาพดานความอดมสมบรณของแหลงนำ มดงน

5.3.3.1) แรธาตอาหารในนำ

สดสวนของแรธาตอาหารทพจารณาในลกษณะสดสวนจำนวนอะตอมของแรธาตชนดหลกนบเปนอกปจจยหนงทนาสนใจ และสามารถประยกตใชประโยชนเพอประเมนโอกาสในการเจรญเตบโตรวมทงประเมนดานขอจำกดในการเจรญเตบโตของแพลงกตอนพชได แนวคดในการใชสดสวนจำนวนอะตอมของแรธาตชนดหลก เกดจากงานศกษาวจยของ Parsons et al. (1984) ทแสดงใหเหนจากการทสดสวนจำนวนอะตอมของแรธาตหลก ไดแก ออกซเจน คารบอน ไนโตรเจน


270

และฟอสฟอรส (O : C : N : P) ทพบในเซลลของแพลงกตอนพช ซงมคาเทากบ 276 : 106 : 16 : 1 (Redfield Ratio; Redfield et al., 1963)

เมอเราพจารณาสดสวนอะตอมของแรธาตอาหารสำคญทแพลงกตอนพชตองการ คอ ไนโตรเจน (N) และฟอสฟอรส (P) แลว ในแหลงนำทมคา N : P ประมาณ 16 : 1 จดเปนสภาวะทประชากรของแพลงกตอนพชเจรญเตบโตไดดทสด หรอเปนแหลงนำมความอดมสมบรณสง ซงคา N : P ทเทากบ 16 : 1 น สามารถใชเปนคาอางองเพอการเปรยบเทยบสถานภาพระหวางแหลงนำ หรอใชตดตามการเปลยนแปลงของสภาวะดานแรธาตอาหารในแหลงนำหนง ๆ ตามเวลาทเปลยนแปลงไป ทงน หากพบสดสวนของ N : P ลดลงตำกวา 16 แสดงวาแหลงนำขณะนน มสภาวะทไนโตรเจนในแหลงนำมระดบตำ ซงไนโตรเจนมโอกาสเปนปจจยทจำกดการเพมประชากรของแพลงกตอนพชในนำ ในทางตรงกนขามหากสดสวนของ N : P เพมมากขน สงกวา 16 จะสะทอนใหเหนวาแหลงนำนนมสภาวะทฟอสฟอรสลดตำลง และฟอสฟอรสจะมโอกาสเปน ปจจยจำกด ในการเพมประชากรของแพลงกตอนพชในแหลงนำ ซงทำใหความอดมสมบรณของแหลงนำตำลงได

รายงานการศกษาวจยในระยะตอมาของ Pavlidou and Georgopoulos (2001) ไดมการประยกตใชสดสวนของ DIN : P ซ งเปนสารละลายอนนทรยไนโตรเจนรวม (Dissolved inorganic nitrogen; DIN) เปรยบเทยบกบสารละลายอนนทรยฟอสฟอรส (Dissolved inorganic phosphorus; P) และมการใชสดสวนของซลคอน (Si) ไดแก Si : DIN และ Si : P มารวมในการประเมนผลกระทบของนำทไหลลงมาจากแมนำตอสถานภาพของแรธาตอาหารในพนทเขตทะเลใกลเคยงอกดวย

5.3.3.2) คลอโรฟลลในนำ

ในทำนองเดยวกนกบการประยกตใชปจจยดานปรมาณแรธาตอาหาร การกำหนดเกณฑของคาความเขมขนของคลอโรฟลลในพนทแหลงนำ กสามารถทำไดโดยการวเคราะหระดบพนฐานและจดกลมขอมลจากระดบความเขมขนท นอยทสด (ในเขตทะเลทเปนแหลงนำธรรมชาต) จนกระทงถงระดบความเขมขนทสงทสด (ในเขตใกลฝงหรอปากแมนำ ซงรบนำทมแรธาตอาหารสงมาจากเขตแผนดน) ยกตวอยางเชน ในการศกษาของ Karydis (2009) สำหรบแหลงนำในเขตทะเลเมดเตอรเรเนยน พบวาคาเฉลยของคลอโรฟลลจากระดบตำไปสงทจดแบงไดเปน 3 กลมใหญ ๆ ในชวง 0.16-0.37 µg/L, 0.45-0.61 µg/L, และ 1.16-1.84 µg/L สะทอนสภาวะของแหลงนำทมความอดมสมบรณทตำกวา มความอดมสมบรณระดบปานกลาง และมความอดมสมบรณทสงกวา ในเชงการเปรยบเทยบสำหรบพนทในภาพรวมทพจารณา ตามลำดบ


271

ในชวงกอนหนานน OECD (1982) ไดเสนอระดบเฉลยสงสดของคลอโรฟลล ทประมาณ 8 µg/L ทสามารถแสดงสภาวะทแหลงนำเปลยนสถานภาพเขาสสถานการณยโทรฟเคชน ขณะท CSTT (1994) เสนอระดบสงสดของคลอโรฟลลในชวงฤดรอนในระดบทใกลเคยงกน (> 10 µg/L) ซงแสดงสถานการณยโทรฟเคชนได หลงจากนนมการศกษาของ Karydis (1999) ในการใชคลอโรฟลลเปนเกณฑในแถบ Greek Seas และมการพฒนาตอโดย Simboura et al. (2005) เพอการกำหนดสถานการณคณภาพนำใหชดเจน ซงภายหลงมการเสนอชวงคาของคลอโรฟลลสำหรบแหลงนำทมคณภาพดมากจนถงแหลงนำทเสอมโทรมมาก โดยกำหนดชวงคลอโรฟลลเทากบ < 0.1 µg/L, 0.1-0.4 µg/L, 0.4-0.6 µg/L, 0.6-2.21 µg/L, และ > 2.21 µg/L เปนแหลงนำ ทคณภาพดมาก คณภาพด คณภาพปานกลาง คณภาพเรมเสอมโทรม และคณภาพทเสอมโทรมมาก ตามลำดบ

ระดบของคลอโรฟลล ดงกลาว นบเปนปจจยช วดสถานภาพความอดมสมบรณและคณภาพนำทเกยวของไดเปนอยางด อยางไรกตาม ดวยเหตทแตละกลมแหลงนำ (โดยเฉพาะในแตละภมภาคมความแตกตางกนจากอทธพลของลกษณะทางภมสณฐานวทยา อทกวทยา อตนยมวทยา และการใชประโยชนในพนท ฯลฯ การนำเกณฑเชงระดบโดยการอางองมาใชโดยตรงจงมกไมเหมาะสมกบพนททสนใจ แนวคดในเชงอตราการเพมขนของระดบคลอโรฟลลในชวงตาง ๆ ตามระดบความอดมสมบรณและสภาวการณในแหลงนำนบเปนเรองทนำมาประยกตใชได

จากแนวคดดงกลาว เราจะพบวาการเพมของคลอโรฟลลจากระดบตำสดในแตละเขตพนทขนประมาณ 6 เทา จะสะทอนสภาวะของแหลงนำทมความอดมสมบรณสงมาก จนถงการเขาสสถานการณทเรมเสอมโทรมลง ซงเมอเทยบกบสถานการณยโทรฟเคชนของแหลงนำทวไป จะเหนไดวาระดบของคลอโรฟลลเพมสงขนจากระดบพนฐานไปประมาณ 20 เทา แสดงสภาวะทแหลงนำนนอยในสถานการณทเสอมโทรมมาก หรอเกดสภาวะยโทรฟเคชนอยางรนแรงได

อนง การพจารณาสถานการณความอดมสมบรณของแหลงนำจากระดบความหนาแนนของแพลงกตอนพชนน ยงไมมรายงานการศกษาวจยทชดเจน มการใชระดบความหนาแนนเพออธบายการแพรกระจายของแพลงกตอนพชตามพนทได Kitsiou and Karydis (2002) พบวาระดบความหนาแนนในชวง < 6 x 103 cells/L แสดงสถานการณของแหลงนำทมความอดมสมบรณตำ ขณะทความหนาแนนทเพมขนประมาณ 100 เทา ในชวง 6 x 103 – 1.5 x 105 cells/L และระดบทมากกวา 1.5 x 105 cells/L แสดงสถานการณของแหลงนำทมความอดมสมบรณปานกลาง และความอดมสมบรณสง ตามลำดบ ผลการศกษาดงกลาวสะทอนให เหนการเพมจำนวนเซลล จากระดบพนฐาน ขนมาทละประมาณ 100 เทา ตอการเปลยนแปลงระดบความอดมสมบรณ ในแตละชวงชนของแหลงนำ


272

5.3.3.3) ความโปรงแสงของนำ

ปจจยทางดานความโปรงแสงของนำ (Transparency) ซงวดโดยการหยอนแผน Secchi disc ลงไปในนำแลวตรวจดระยะความลก (Secchi disc depth) ทยงมองเหนไดนน นบวาเปนปจจยททำการตรวจวดไดงายและใชตนทนตำในการศกษาตดตามสถานการณคณภาพนำ

ในการศกษาสถานภาพความอดมสมบรณของแหลงนำ การใช Secchi disc วด จะเหมาะกบพนททะเลทางตอนนอกฝงทนำคอนขางใสจนถงเขตทนำใสมาก เนองจากจะสามารถประเมนหรอเปรยบเทยบความอดมสมบรณทเกดจากการสะพรงของแพลงกตอนพชไดชดเจน อยางไรกตาม การใช Secchi disc วดในพนทใกลฝงหรอเขตปากแมนำตอนในทมโอกาสรบมวลนำทมความขนสง ซงเปนความขนทเกดจากตะกอนดนโคลนทถกกด เซาะมา หรอตะกอนพนทองนำรวมทงซาก อนทรยสารตาง ๆ ทฟงกระจายขนมาชวงทมวลนำเคลอนตวรนแรง คา Secchi disc depth ทได จะเกดจากผลกระทบจากตะกอนเปนสวนใหญ ซงไมใชความขนทเกดจากผลผลตแพลงกตอนพช ทมในนำ ทำใหการประเมนความอดมสมบรณในพนทนนเกดความคลาดเคลอนหรอไมถกตองได

Ignatiades et al. (1995) แสดงขอมลแจกแจงระดบความลกของ Secchi disc depth ทวดในเขตทะเลเมดเตอรเรเนยนออกเปน 3 ชวง ซงแสดงความโปรงแสงของนำจากชวงทมคามาก ไปยงชวงทมคานอย ไดแก 20-40 m, 10-20 m, และนอยกวา 10 m โดยจำแนกพนทในเขตทพบคานนๆ วาเปนพนททมความอดมสมบรณทตำ มความอดมสมบรณระดบปานกลาง และมความอดมสมบรณสง ตามลำดบ

นอกจากความพยายามในการใชคาความโปรงแสงของนำแลว ยงมงานศกษาตอมาทมลกษณะคลายคลงกน แตเปนการตรวจวดความเขมของแสงทสองผานลงไปในนำ แลวทำการประเมนชวงความลกของนำทมความเขมแสงลดลงเหลอแคประมาณ 1% ของระดบทตกกระทบ ผวนำมาพจารณา (Ignatiades, 2005) ระดบความลกดงกลาว เรยกวา “Compensation depth” ในหนวยของ “m” โดยมเกณฑเบองตนวาหาก Compensation depth มคา > 15 m จะแสดงสถานภาพความอดมสมบรณในระดบตำ (Oligotrophic) และหาก Compensation depth มคาในชวง 10-15 m, 5-10 m และ < 5 m จะแสดงสถานภาพความอดมสมบรณในระดบตำถง ปานกลาง (Lower-mesotrophic) ระดบปานกลางถงสง (Higher-mesotrophic) และระดบสง (Eutrophic) ตามลำดบ

ในภาพรวมพบวา การประยกตใชปจจยทเกยวของกบปรมาณแสงทลดลงไปในนำไมวา จะเปนคา Secchi disc depth หรอ Compensation depth ดงทไดกลาวมา จดเปนการประเมนอทธพลโดยรวม ทมาจากทงผลผลตของแพลงกตอนในมวลนำ นอกจากน ยงมสารอนทรยทถก พดพาเขามาและอนภาคอนนทรยสารอน ๆ ทแขวนลอยอยในมวลนำ ปจจยเหลานจงมขอจำกด


273

ในการใชประเมนสำหรบพนทปากแมนำทมความขนสง หรอในแหลงนำทระบบการผลตทรพยากรในหวงโซอาหารไมไดเกดจากปจจยดานแพลงกตอนพชเพยงอยางเดยว ซงนบเปนขอควรระวง ทสำคญสำหรบ การประยกตใชปจจยตาง ๆ ในการศกษาประเมนแหลงนำทสนใจ สถานการณความอดมสมบรณของแหลงนำเขตชายฝงในประเทศไทย

เมอพจารณาระดบของปจจยชวดสำคญ 3 ประเภท ไดแก แรธาตอาหาร คลอโรฟลล และความโปรงแสง ทมการกลาวถงแนวคดในการใชเกณฑและ/หรอขอบเขตของปจจยแตละประเภทเพอการจำแนกระดบความอดมสมบรณของแหลงนำทผานมา ผลศกษาเปรยบเทยบกบขอมลพนฐานของปจจยเหลานในพนทชายฝง และบรเวณปากแมนำทอยในเขตอาวไทย สะทอนใหเหนวาในเขตชายฝงทะเลของนานนำไทยมระดบพนฐานของแรธาตอาหาร ไมวาจะเปนคาไนโตรเจน หรอฟอสฟอรส ทสงกวาการศกษาในพนททกลาวมาขางตนอยมาก

โดยเฉพาะในเขตพนท อ าวไทยตอนใน ท รบมวลนำจากแม น ำสายหลก 4 สาย (ประกอบดวยแมนำเจาพระยา แมนำบางปะกง แมนำแมกลอง และแมนำทาจน) โดยบรเวณปากแมนำและเขตชายฝงตลอดพนท มคาความเขมขนของแรธาตอาหารประเภทตาง ๆ สงมาก นอกจากน ยงพบวาปากแมนำทาจนไดรบแรธาตอาหารในรปฟอสเฟตฟอสฟอรสจากแผนดน สงมากทสดถงประมาณ 12 µm (ในชวงปพ.ศ. 2556) โดยถกจำแนกเปนแหลงนำประเภท “Hypertrophic waters” ทมแรธาตอาหารสงมาก จนถงระดบทกอใหเกดผลกระทบในทางลบ ตอระบบนเวศและทรพยากรทางนำทเกยวของ (จารมาศและคณะ, 2554 ; Meksumpun and Meksumpun, 2008; Thaipichitpurapa et al. 2010; Ritnim and Meksumpun, 2011) ระดบฟอสเฟตฟอสฟอรสดงกลาว มคาสงกวาระดบท Karydis (2005) ไดจดประเภทแหลงนำเขตชายฝงของภมภาคยโรป ใหอยในประเภททเสอมโทรม (Poor condition) ถงประมาณ 10 เทา

ผลจากระดบเฉลยของปรมาณแรธาตอาหารทสงมากในเขตปากแมนำและชายฝง ของประเทศไทยโดยทวไป มผลทำใหปรมาณคลอโรฟลลเฉลยในมวลนำ มคาสงกวาในแถบ ทะเลเมดเตอรเรเนยนถงมากกวา 10 เทา นอกจากน คาความโปรงแสงในพนทปากแมนำแทบ ทกแหง มคาตำกวา 2-5 m ซงไมวาในการพจารณาปจจยใด หากอางองตามเกณฑของ Ignatiades (2005) แลว เขตปากแมนำและชายฝงของประเทศไทยโดยทวไป จะถกจดอยในสถานการณทมความอดมสมบรณสงมาก ซงทงน อาจขาดเสถยรภาพไดงาย และเกดปญหาความเสอมโทรมของคณภาพนำบางประการในระยะตอไปได

เปนทนาเสยดายวาในปจจบน ยงไมมรายงานการศกษาในประเทศไทยทจะพยายามเชอมโยงและวเคราะหสหสมพนธในระหวางชดขอมลดานแรธาตอาหาร คาความโปรงแสงของนำ


274

และปรมาณคลอโรฟลล สำหรบพนทปากแมนำและเขตชายฝงทะเลของไทยออกมาอยาง เปนรปธรรม การประเมนสถานการณความอดมสมบรณหรอภาพปญหาตาง ๆ โดยการใชเกณฑทอางองมาขางตน จงอาจไมเหมาะสม นอกจากน ยงอาจทำใหเราขาดความตระหนกในปญหา ทแทจรง และไมสามารถกำหนดแผนการบรหารจดการทเหมาะสมหรอทนตอเหตการณสำหรบ แตละพนทได

อนง มรายงานการศกษาทมขอบเขตเฉพาะพนทปากแมนำทาจน (Chueniyom et al. 2012) ซงไดสะทอนใหเหนวาการเพมของออรโธฟอสเฟตฟอสฟอรสจากแผนดนออกไปสแนวนำตอนนอก (ทมคาความเคมเฉลยมากกวา 20) จะมบทบาทตอการเกดปรากฎการณนำเปลยนส ของแพลงกตอนพชชนด Noctiluca scintillans โดยกระตนใหเกดการแบงเซลล ไดเซลลขนาดเลกเพมปรมาณมากขนอยางมนยสำคญ (p<0.05) ทงน ไมพบความสมพนธระหวางออรโธฟอสเฟตฟอสฟอรสกบความหนาแนนของ Noctiluca ในพนทตอนใน ตอนกลาง หรอในสวนอน ๆ ใด ของปากแมนำ

ผลการศกษาน สะทอนใหเหนถงขอจำกดในการประเมนสถานการณความอดมสมบรณหรอภาพปญหาตาง ๆ ในเขตปากแมนำจากระดบของแรธาตอาหารเพยงอยางเดยว และยงพบวาการกำหนดแผนการบรหารจดการทเหมาะสมควรคำนงถงพนทยอยภายในเขตปากแมนำอยางรอบคอบ การศกษาวจยของ Chueniyom et al. (2012) น ไดใหความสำคญกบระดบของ ออรโธฟอสเฟตฟอสฟอรสในพนทจำเพาะทมกเกดปญหาเกดปรากฎการณนำเปลยนส และเสนอแนวทางใหควบคมระดบของออรโธฟอสเฟตฟอสฟอรสในเขตตอนนอกดงกลาวใหมคาไมเกน 1 µm ทงน ยงตองการขอมลทเชอมโยงในเรองการเคลอนตวและรปแบบการผสมผสานของนำในพนท ปากแมนำทชดเจน ผนวกกบการใชความรความเขาใจรวมกนในระบบการบรหารจดการควบคมคณภาพของนำทาทไหลลงมา ซงนบเปนเรองทจำเปนตองศกษาเพมเตมและหาทางดำเนนการ อยางมประสทธภาพตอไป

อนง ในการประเมนความอดมสมบรณของแหลงนำ นอกจากจะมการใชดชนทางดาน แรธาตอาหาร คลอโรฟลล และคาความโปรงแสงของนำมาชวยในการพจารณาแหลงนำแลว ทผานมายงมความพยายามในการประยกตใชดชนทมาจากการตรวจวด “กำลงผลต” หรอ “อตราการผลต” ของแหลงนำในหนวยของ mg C/m3/h มาใช Karydis (2009) พบวาในพนทเขตทะเล Mediterranean บรเวณทมสถานภาพความอดมสมบรณในระดบตำ (Oligotrophic) ระดบปานกลาง (Mesotrophic) และระดบสง (Eutrophic) มอตราการผลตคารบอนของผผลตขนตน อยในชวงประมาณ 0.16-1.37, 1.37-1.58 และ 3.02-4.37 mg C/m3/h ตามลำดบ ขอมลในชวงดงกลาวนบวามความจำเพาะสำหรบแหลงนำทศกษา ถงแมวาจะยงไมสามารถใชเปนขอบเขตในการ


275

จำแนกสถานภาพความอดมสมบรณสำหรบแหลงนำอน (โดยเฉพาะในเขตรอนหรอในพนททม ความแตกตางในสภาพการใชประโยชนสง อาท ในพนทปากแมนำเขตอาวไทยตอนใน) อยางไรกตาม ผลการศกษาดงกลาวแสดงใหเหนวาดชนชนดนมการกระจายของขอมลทชดเจน และไลลำดบเพมขนในชวงละประมาณ 3 เทา นบเปนดชนทมศกยภาพในการประยกตใชเพอการประเมน ความอดมสมบรณของแหลงนำในเขตอน ๆ ได หากไดมการนำขอมลจำเพาะถนมาใชพจารณา อยางชดเจน

5.3.4) ดชนทางนเวศวทยาและการประเมนความอดมสมบรณของแหลงนำ

สำหรบดชนทางนเวศวทยาของแหลงนำ (Ecological Indicators) โดยเฉพาะทเกยวของกบชนดและปรมาณของสงมชวตทพบในแหลงนำแตละแหง เปนดชนทไดรบความสนใจและ มการศกษาตดตามเพอใชในการประเมนสถานภาพความอดมสมบรณของแหลงนำไดเชนกน ดชนทางนเวศวทยาทสำคญตาง ๆ ทมการศกษามานน มลกษณะของขอมลทจำเปนตองใชและขอจำกดในการประยกตใช ดงรายละเอยดตอไปน

1) Margalef’s Index (Species Richness Index; 𝐃𝐌𝐠)

DMg = S − 1

ln N

Margalef’s Index (DMg) หรอ Species Richness Index เปนคาดชนความชกชมของสงมชวต โดย N คอ จำนวนรวมของทกชนดทพบ และ S คอ จำนวนชนดทพบทงหมด ในการประยกตใชคาดงกลาวเพอประเมนระดบความอดมสมบรณของแหลงนำนน ทผานมาพบปญหาวาในแหลงนำทมความอดมสมบรณตำ และแหลงนำทมความอดมสมบรณปานกลาง ระดบเฉลยทพบจากการใชดชนนใหระดบทใกลเคยงกน (Karydis & Tsirtsis, 1996) ทำใหไมสามารถตความขอมลหรอใชในการจำแนกประเภทของแหลงนำดงกลาวได

2) Simpson’s Index (Diversity Index; 𝐃𝐒)

DS = ∑ ni

si=1 × (ni − 1)

N x (N − 1)

Simpson’s Index หรอ Diversity Index (DS) เปนคาดชนทแสดงความหลากหลายของสงมชวต โดย ni คอ จำนวนทพบของชนด i, N คอ จำนวนรวมทพบทงหมด และ S คอ จำนวนชนดทพบทงหมด (Pieloa, 1977) จดเปนดชนทนยมใชกนมากในดานการอธบายโอกาสของการพบชนด


276

ของสงมชวตทแตกตางกนออกไป ในการประยกตใชคาดงกลาวนเพอประเมนระดบความอดมสมบรณของแหลงนำนนอาจไมเหมาะสม เนองจากทผานมาพบขอจำกดในกรณทใชฐานขอมล ดาน “ชนดของแพลงกตอนพช” สำหรบจำแนกสถานภาพความอดมสมบรณของแหลงนำ ซงมกไดคาท แปรผนส งและไม สอดคลองกบสภาพความเปนจร ง (Sandin and Johnson, 2000; Carpenter et al., 2006; Benllinger et al., 2006)

3) Shannon’s Index (Diversity Index; 𝐇′)

H′ = ∑ni

n x ln

𝑠

𝑖=1

ni

n

Shannon’s Index หรอ Diversity Index (H′) เปนคาดชนทแสดงความหลากหลาย ของสงมชวตเชนเดยวกนกบ Simpson’s Index โดย ni คอ จำนวนทพบของชนด i, n คอ จำนวนรวมทพบทงหมด และ S คอ จำนวนชนดทพบทงหมด Shannon’s Index นเปนดชนบงบอกถงโอกาสความแปรผนในการพบสงมชวตชนดหนง ๆ ในพนทศกษา และจดเปนดชนทางนเวศวทยา ท น ยม ใช ก นม ากท ส ด (Nuccio et al,. 2003; Salas et al., 2006; Bellinger et al., 2006; Simboura and Reizopoulou, 2007) ดชนความหลากหลายของสงมชวตดงกลาวน มขอจำกด ในการประยกตใช และไมแนะนำใหใชเพอการประเมนสถานภาพดานความอดมสมบรณของแหลงนำ (Danilov and Ekelund, 1999)

อนง Shannon’s Index เปนดชนทนยมใชกนมากเพอตรวจประเมนความหลากหลายทางชนดของสงมชวตในหวงโซอาหารระดบตาง ๆ ซงสะทอนใหเหนโอกาสการสงตอดานพลงงานในทศทางทหลากหลายภายใตระบบของสายใยอาหาร และสามารถใชประเมน “ความมนคง” ของระบบนเวศได อยางไรกตาม เนองจากปญหาทพบวาคาดงกลาวมกสะทอนระดบการตอบสนองทตำกวาความเปนจรง (Salas et al., 2006) นอกจากน ยงสะทอนปญหาผลกระทบหลายประเภทไมได (Insensitive index; Boyle et al., 1990) ดช น นจ ง ไม เหมาะในการนำมาใช เพ อประ เม นสถานการณยโทรฟเคชนในแหลงนำ (Danilov and Ekelund, 1999)

ในการศกษาวเคราะหคาดชนความหลากหลายทางชวภาพ (Shannon’s Index) สำหรบกลมสตวพนทองนำขนาดใหญในบรเวณปากแมนำทาจนของประเทศไทยเรา (Ritnim and Meksumpun, 2012) ยงพบวาคาดชนความหลากหลายทางชวภาพสำหรบพนทปากแมนำมคา แปรผนสงอยในชวง 0.75-1.70 ทงน ไมพบทศทางการเปลยนแปลงทชดเจนทงตามเขตพนททรบผลกระทบและตามชวงฤดกาลทมการเปลยนแปลง คาดชนดงกลาวจงไมนาเหมาะสมในการใชเพอประเมนผลกระทบจากนำเสย และ/หรอประเมนสถานการณยโทฟเคชนทเกดขนในพนทปากแมนำ


277

4) Evenness Index (Equality index; 𝐄)

E = H′

ln S

Evenness Index หรอ Equality index (E) เปนคาดชนทแสดงความเทาเทยมในการพบสงมชวตชนดตาง ๆ โดย H′ คอ คา Shannon’s diversity index และ S คอ จำนวนชนดทพบทงหมด ดชนนใชเพอบงบอกระดบของความเทาเทยมกนในความชกชมของสงมชวตชนดตาง ๆ และพบวาเปนดชนทดและสามารถใชจำแนกระดบความอดมสมบรณออกเปนระดบตาง ๆ ได อยางไรกตาม ยงพบขอจำกด โดยเฉพาะในกรณทสงมชวตทใชเปนแพลงกตอนพช ซงจะไดขอมลทมความแปรผนสง และไมสามารถตความไดอยางชดเจน (Karydis and Tsirtsis, 1996; Kitsiou and Karydis, 2000; Bellinger et al., 2006)

5.4) การประเมนสถานการณดานมลภาวะของแหลงนำ

การประเมนสถานการณดานมลภาวะ จดเปนการประเมนทชดเจนทสดในดานของการแปรผลทตรวจวดได ทงน เนองจากในทกพนทหรอภมภาคเขตตาง ๆ มเกณฑหรอมาตรฐานทประกาศออกมาอยางเปนทางการโดยหนวยงานทเกยวของกบการดแลคณภาพแหลงนำ ทงน การประเมนสถานการณดงกลาว มขอควรคำนงถงดงตอไปน

5.4.1) เกณฑคณภาพนำและการประยกตใชเพอประเมนสถานการณมลภาวะ

ในประเทศไทยเราไดมการกำหนดคามาตรฐานสำหรบปจจยคณภาพนำประเภทตาง ๆ ทแตกตางกนไปภายใตลกษณะของพนท (อาท มาตรฐานคณภาพนำผวดนและมาตรฐานคณภาพนำทะเลชายฝง) และตามลกษณะจำเพาะของการใชประโยชน (อาท มาตรฐานคณภาพนำทงจากโรงงานอตสาหกรรม) การกำหนดดงกลาวดำเนนการโดยคณะกรรมการสงแวดลอมแหงชาต ภายใตการดำเนนการของสำนกจดการคณภาพนำ กรมควบคมมลพษ กระทรวงทรพยากรธรรมชาตและสงแวดลอม มาตรฐานคณภาพนำทกำหนดมความครอบคลมในปจจยทงดานกายภาพ เคม และชวภาพทเกยวของกบสถานการณมลภาวะ ซงเปนสถานการณทไมเหมาะสมตอสงมชวต หรอทำใหเกดผลกระทบตอความเปนอย ทำใหเกดอนตรายตอทรพยากรในแหลงนำและ/หรอตอมนษยเรา ทจะเขาไปใชประโยชนจากแหลงนำนน ๆ

การพจารณาสถานการณ “มลภาวะ” จงเปนการประเมนคณภาพแหลงนำจากระดบของ “มลพษ” หรอ “สารพษ” ตาง ๆ ทมในแหลงนำ ทงทเกดขนโดยธรรมชาตและทถกพดพา หรอ


278

ปนเปอนเขาสแหลงนำโดยอทธพลจากมนษย การประเมนสถานการณมลภาวะในเบองตนจำเปนตองตรวจวดระดบของมลพษทสนใจศกษาตดตามในพนท แลวนำคาทตรวจพบเปรยบเทยบกบคามาตรฐานทกำหนด (ซงเปนระดบทจำเพาะสำหรบแตละประเภทของแหลงนำ และรปแบบในการใชประโยชนตาง ๆ)

ในการพจารณาสถานการณมลภาวะของพนทแหลงนำในเขตชายฝงทะเล เราสามารถอางองคามาตรฐานจากประกาศของคณะกรรมการสงแวดลอมแหงชาต เรอง กำหนดมาตรฐานคณภาพนำทะเลชายฝง (พ.ศ.2549) ซงกำหนดระดบมาตรฐานของมลพษสำคญดงตวอยางท แสดงใน ตารางท 5.9 จากการกำหนดคามาตรฐานดงกลาวจะเหนไดวาระดบการควบคมทเขมงวดพบในสารพษในกลม “สารปองกนกำจดศตรพช” ซงโดยสวนใหญแสดงระดบความเปนอนตรายมากกวาสารประเภท “โลหะหนก” อยางนอย 10 เทาขนไป การเฝาระวงและตดตามปญหาของ สารปองกนกำจดศตรพช จงนบวาเปนเรองทควรตระหนกโดยทกภาคสวนทเกยวของ

ในประเทศไทยเรายงพบปญหาการใชสารปองกนกำจดศตรพชอยแทบทกภมภาคโดยเฉพาะในพนทราบลมนำภาคกลางและทกพนททมการทำเกษตรกรรมเปนอาชพหลก พบรายงานการศกษาในพนทลมนำทาจนและแมกลองทแสดงใหเหนถงการพบสารปองกนกำจดศตรพช (ภญญาและคณะ, 2539, 2542) โดยเฉพาะในแมนำทาจน พบไดเอรอนในนำมคาทสงมาก (ประมาณ 2-20 µg/L) และพบเอนโดซลฟานทสงถงระดบประมาณ 0.02-0.05 µg/L (ภทราวธ, 2556) มวลนำทมาจากระบบแมนำดงกลาวไดไหลลงเขตอาวไทยตอนในอยตลอดเวลา นบเปนสถานการณปญหาทสามารถสงผลกระทบตอเนองจากการสะสมของสารพษเหลานเขาไปในหวงโซอาหารของสงมชวตบรเวณปากแมนำ โดยเฉพาะการสะสมในทรพยากรประมงทเรานำมาบรโภคกนอยางมาก นบเปนปญหาทตองหาทางแกไขตงแตระดบของแหลงกำเนดกนตอไป

โดยทวไปเราสามารถประเมนสถานภาพแหลงนำทมการปนเปอนของสารพษทกอใหเกดมลภาวะ จากปจจยทงดาน “ประเภท” และ “ปรมาณการปนเปอน” ของสารพษทพบในระบบแหลงนำ สารพษในประเภททมความเปนพษสงมาก (โดยคามาตรฐานไดกำหนดไวใหตรวจไมพบหรอใหอยในระดบความเขมขนทไมควรเกน 0.1 µg/L) หากพบในแหลงนำใดแสดงวาแหลงนำนน มสถานการณมลภาวะในขนทรนแรงมาก และหากมสารพษทมความเปนพษสงในระดบทลดหลนลงมา โดยพบสารทมคามาตรฐานกำหนดไวใหควบคมในระดบประมาณ 0.1-10 µg/L, 10-100 µg/L และ 100-1000 µg/L กแสดงวาแหลงนำนนมสถานการณมลภาวะในขนทรนแรง คอนขางรนแรง และปานกลาง ตามลำดบ อนง ระดบการปนเปอนของสารพษชนดหนง ๆ ทพบสงกวาระดบมาตรฐานตงแต 2-5 เทาขนไป จดเปนสภาวะทสะทอนใหเหนวาแหลงนำนน กำลงอยในสถานการณมลภาวะทรนแรงจนถงรนแรงมากไดเชนกน


279

ตารางท 5.9 ระดบมาตรฐานของสารพษในประเภทโลหะหนกและสารปองกนกำจดศตรพช บางชนดสำหรบนำทะเลชายฝงทควบคมใหไมควรมเกนระดบทกำหนด (สำหรบประเภทการใชประโยชนในแหลงนำทกประเภท) (ทมา: ปรบปรงจากมาตรฐานคณภาพนำทะเล กรมควบคมมลพษ, 2549)

กลมของสารพษ ชนดของสารพษ ระดบมาตรฐาน (µg/L)

โลหะหนก

ปรอท (Hg) แคดเมยม (Cd) ทองแดง (Cu) ตะกว (Pb) สารหน (As) สงกะส (Zn) โครเรยมรวม (Cr) เหลก (Fe)

< 0.1 < 5 < 8

< 8.5 < 10 < 50 < 100 < 300

สารปองกน กำจดศตรพช (ทมคลอรน)

ดดท (DDT) ดลดรน (Dieldrin) เอนดรน (Endrin) คลอเดน (Chlordane) เอนโดซลฟาน (Endosulfan)

< 0.0010 < 0.0019 < 0.0023 < 0.0040 < 0.0087

สารปองกน กำจดศตรพช (ชนดอน)

ไดเอรอน (Diuron) มาลาไธออน (Malathion) พาราไธออน (Parathion) โปรพานล (Propanil) คารบารล (Carbaryl)

ตรวจไมพบ ตรวจไมพบ ตรวจไมพบ ตรวจไมพบ ตรวจไมพบ

5.4.2) แนวทางกำหนดประเภทของมลพษเพอศกษาตดตามทเหมาะสม

การพจารณากำหนดประเภทหรอชนดของมลพษในแหลงนำไหลหนง ๆ เพอการศกษาตดตามสถานการณดานมลภาวะนน จำเปนตองคำนงถงทำเลทตงและลกษณะการใชประโยชน ของชมชนโดยรอบพนทแหลงนำวาจะมโอกาสไดรบมลพษประเภทใดเปนหลก สำหรบสารพษในกลมทใชปองกนกำจดศตรพชมกไดรบความสนใจศกษาตดตามในพนททมโอกาสรบนำทงจาก


280

กจกรรมการเกษตร โดยเฉพาะการทำนาหรอทำสวนผกผลไมโดยรอบแมนำ หรอสามารถประเมนจากขอมลปรมาณการใชประโยชนพนท อาท แมนำทาจนพบวามพนทโดยรอบในแตละเขตจงหวด ตงแตตอนบนสด คอ จงหวดชยนาท ไลลงมาดานลางเปนจงหวดสพรรณบร นครปฐม และสมทรสาคร ซงอยปลายสดกอนไหลลงอาวไทยตอนใน พบวามสดสวนการใชประโยชนในพนทเพอการเกษตรกรรมสงมากคดเปนรอยละถงประมาณ 90 %, 76 %, 94 % และ 69 % ตามลำดบ (สำนกนโยบายและแผนทรพยากรธรรมชาตและสงแวดลอม, 2552) จากลกษณะการใชพนทเพอการเกษตรกรรมดงกลาว ปญหามลภาวะทางนำทมโอกาสเปนไปไดมากจงเปนปญหาจากการ ปลอยนำเสยทมการชะลางของสารอนทรยสารและการปนเปอนของแรธาตอาหารพช (ซงมาจากการใชปยในพนท) นอกจากน ยงพบการปนเปอนของสารปองกนกำจดศตรพชไดหลายชนด

ในงานวจยของ Thaipichitburapa and Meksumpun (2013) พบวาในมวลนำของ แมนำทาจนมการปนเปอนของสารปองกนกำจดศตรพชชนดไดเอรอนสงกวามาตรฐาน (1.30 µg/L) ทกำหนดโดย UC Davis (2010) ถงประมาณ 15 เทา และยงพบสารปองกนกำจดศตรพชชนด เอนโดซลฟานสงกวามาตรฐาน (0.003 µg/L) ทกำหนดโดย Canadian Council of Ministers of the Environment (2010) ถงประมาณ 17 เทา ซง การศกษาในชวงป พ .ศ. 2553 (ภทราวธ, 2556) พบการสะสมของสารปองกนกำจดศตรพชชนดไดเอรอนและเอนโดซลฟานอยในปลาทอาศยตามพนทแมนำทาจนตอนลาง (โดยเฉพาะปลาสลด ปลาดก และปลาสวาย) ซงในปลาสลดพบ สารไดเอรอนและเอนโดซลฟานสะสมอยสงถง 0.20 µg/g และ 0.076 µg/g ตามลำดบ

สำหรบสารพษประเภทโลหะหนก ควรตดตามในพนทแหลงนำทมความเกยวของหรอ มโอกาสรบนำทงจากระบบอตสาหกรรมดานเครองจกรกล โรงงานกลนนำมน โรงงานถลงแรและโลหะ โรงงานอลลอยด โรงงานชบโลหะ โรงงานทำส ฟอกยอม และโรงงานผลตแบตเตอร เปนตน โรงงานดงกลาวอาจรวมกลมกนอยในเขตนคมอตสาหกรรม อยางไรกตามกมการกระจายตว แทรกไปกบระบบโรงงานดานการแปรรปผลผลตทางการเกษตร หรออยในบรเวณแหลงชมชนได พนทดงกลาวมกมลกษณะสำคญ คอ มการตงอยใกลเสนทางการขนสงไมวาจะเปนทางบกหรอ ทางนำ หรออาจอยบรเวณเขตปากแมนำและชายฝงทะเล ทงน เพอความสะดวกในการขนถายสนคา และ/หรอการรบวตถดบเพอการผลตทจำเพาะตาง ๆ

ทมาของโลหะหนกในพนทแหลงนำไหลยงมสาเหตมากจกรรมของโรงงานถลงแรตาง ๆ ซงสามารถพบไดในบรเวณเทอกเขาซงเปนเขตตนนำลำธาร กรณศกษาทเปนบทเรยนสำคญซงทำใหเกดผลกระทบทรนแรงตอผคนทองถน คอ โรงงานแตงแรตะกวขนาดใหญ บรเวณหมบานคลต (เคยเปนแหลงผลตหวแรตะกวทใหญทสดในเอเชยตะวนออกเฉยงใต; วนชย, 2548) เดมอยในพนทเขตปาสงวน ซงปจจบนไดประกาศเปนเขตอทยานแหงชาตลำคลองง อำเภอทองผาภม จงหวด


281

กาญจนบร โรงแตงแรตะกวน ไดเรมดำเนนการมาตงแตป พ.ศ. 2510 และยาวนานนบ 20 กวาป ตงแตนนมา หางแรตะกวทมความเขมขนสงไดถกปลอยลงสลำหวยและเปลยนสภาพธรรมชาต ใหเตมไปดวยพษจากสารตะกว ดนในพนทยงมระดบตะกวทปนเปอนสงกวาคามาตรฐานนบรอยเทาและเปนปญหารนแรงทสงผลใหผคนลมปวยและตายลงตอเนอง นบเปนผลกระทบทยากตอการแกไข ซงเปนปญหามาจนถงปจจบน

สำหรบพนทโดยรอบของแมนำทมการใชประโยชนในกจกรรมทางการเกษตรโดยทวไป พบวามการปนเปอนของตะกวและปรอทไดบาง แตอยในระดบทคอนขางตำเมอเทยบกบในแหลงอตสาหกรรม การปนเปอนของตะกวและปรอทมโอกาสพบในแหลงชมชนทอาศยกนอยางหนาแนนไดมากกวาแหลงเกษตรกรรม (ตรณรรถ, 2549) ดวยลกษณะการพบการปนเปอนทจำเพาะกบการใชประโยชนทดนดงทไดกลาวมา การศกษาตดตามการปนเปอนของโลหะหนกจงมกดำเนนการ ทงในพนททมการตงถนฐานของชมชนอยางหนาแนน ในแหลงนำทใกลระบบอตสาหกรรมทจำเพาะ ตลอดจนในแหลงนำทมการใชประโยชนทดนโดยรอบเพอการเกษตร ซงผลทไดจะเปนสภาพสะทอนของปญหาโดยรวม ท เราจำเปนตองนำคาทตรวจวดนนมาประเมนระดบความรนแรงของสถานการณมลภาวะ โดยใชการเปรยบเทยบกบเกณฑหรอคามาตรฐานทมสำหรบแตละประเภทของมลพษนนตอไป

ปจจยคณภาพสงแวดลอมทางนำอน ๆ ทสามารถแสดงความเปนพษไดและเกยวของกบลกษณะการใชประโยชนพนทโดยรอบในรปแบบของการเปนแหลงชมชน หรอเปนพนทการเพาะเลยงสตวนำ ไดแก ปจจยทางดานแอมโมเนย (NH3) และซลไฟด (Sulfide) ในนำ ปจจยคณภาพนำดงกลาว มระดบมาตรฐานทกำหนดวาควรมไมเกน 100 µg N/L และ 10 µg/L ตามลำดบ สำหรบพนทแหลงนำชายฝงทมการใชประโยชนเพอการเพาะเลยงสตวนำ (กรมควบคมมลพษ , 2549) อนง ในการใชประโยชนจากพนทชายฝงในการเปนแหลงขดเจาะนำมนหรอใช เพอการขนสงนำมนทางเรอ ปจจยคณภาพสงแวดลอมทางนำทสำคญและควรศกษาตดตามมกเปนปจจยดานระดบของพซบ (PCBs; Polychlorinated Biphenyl) ซงอาจเกดการปนเปอนไดจากกจกรรมดงกลาว

นำทงจากชมชน รวมทงโรงงานอตสาหกรรมสวนใหญมบทบาทตอปรมาณตะกอนแขวนลอยทเพมมากขน ขยะพลาสตก ขยะโฟม และสงปฏกลตาง ๆ กนบเปนของเสยทถกทงลงสแหลงนำและทำใหเกดปญหามลภาวะได อยางไรก ตามลกษณะแหลงนำทมปญหาเชนน มกเปนบรเวณของแมนำในตอนกลาง (Middle-reach river) หรอบรเวณตอนลางทใกลเขตปากแมนำ (Estuary and lower-reach river) ซงเปนบรเวณทมชมชนอาศยอยอยางหนาแนน


282

สำหรบในพนท ตอนบนของแม นำ (Upper-reach river) ท อ ยในเขตตนนำลำธาร (Upstream zone) นน พบวาลกษณะการเกดของมลภาวะมกแตกตางกนออกไปขนอยกบประเภทของการใชประโยชนของทดนโดยรอบ หากเปนพนทลาดชนทมการทำแปลงเกษตรในทสง นำในลำหวยทรบนำจากพนท มกมโอกาสปนเปอนจากสารเคมทใชปองกนกำจดศตรพช รวมทงจากปย และการกดเซาะเอาตะกอนผวหนาดนลงมา ซงทำใหเกดผลกระทบทงทางตรงและทางออมตอสงมชวตในแหลงนำได

จากทกลาวมาขางตนจะเหนไดวาการศกษาประเมนคณภาพนำดวยลกษณะของ “มลพษ” ทมนน เปนการศกษาตดตาม “ระดบของสารพษ” แลวเทยบเคยงกบ “คามาตรฐาน” ทมการกำหนดไว อยางไรกตาม ปจจยคณภาพนำบางประเภท อาท ปรมาณออกซเจนละลายนำ (DO) ทโดยทวไปมกมองวาเปนปจจยเชงบวกและกอประโยชนตอความเปนอยของสงมชวตนน ในทางกลบกนหากมระดบทวดไดสงมากเกนควรกสามารถสงผลกระทบในทางลบตอแหลงนำได

ยกตวอยางเชนในการศกษาสมดลนเวศในพนทปากแมนำทาจน (จารมาศและคณะ , 2557) ซงพบระดบ DO ทสงมากเกนจดอมตวไปหลายเทา โดยมคาสงสดถงประมาณ 16 mg/L โดยเกดในสภาวะทมแพลงกตอนพชเพมจำนวนขนอยางหนาแนนมาก หรอในชวงของการเกดปรากฏการณนำเปลยนส ผลกระทบในทางลบในลกษณะนจะเกดขนไดโดยเฉพาะในเวลากลางคน ทไมมแสงและกระบวนการหายใจของแพลงกตอนทมปรมาณมากจะทำใหระดบ DO ในพนทนน ลดระดบลงอยางรวดเรว นบเปนปญหาตอสตวนำ และจดวาเปน “มลภาวะ” สำคญมาก สำหรบสตวนำทเคลอนทไดนอยหรอสตวนำทเพาะเลยงอยในเขตพนทบรเวณนน ดวยเหตดงกลาว การพจารณาใชคามาตรฐานทกำหนดขอบเขตความเหมาะสมเพยงแคระดบตำสด อาจไมเพยงพอตอการประเมนสถานการณอยางรดกม สำหรบการอนรกษดแลพนทและวางแผนเพอการจดการ ไดอยางทนทวงท

5.4.3) แนวทางกำหนดพนทสำหรบการศกษาสถานการณมลภาวะ

แนวทางเบองตนในการกำหนดพนท

ในการกำหนดพนทเพอศกษาตดตามคณภาพสงแวดลอมทางนำ สำหรบการประเมนสถานการณมลภาวะของแหลงนำไหลนนจำเปนตองพจารณาขอมลพนฐานในดานแหลงทมาและประเภทของมลภาวะท เกดขนภายในแหลงนำ โดยควรตรวจสอบลกษณะหรอรปแบบการใชประโยชนของชมชนโดยรอบพนทแหลงนำเบองตน และพจารณาปจจยทางนเวศอทกวทยาทสำคญตาง ๆ อาท ระดบของออกซเจนละลายนำ ความเปนกรดเปนดาง ปรมาณตะกอนแขวนลอยใน


283

มวลนำ ฯลฯ มาประกอบ ทงนเนองจากปจจยดงกลาวจะเปลยนแปลงหากพนทนนไดรบมลภาวะโดยเฉพาะในรปของ “สารอนทรย” และ/หรอ “ตะกอนแขวนลอย” จากกจกรรมของชมชนทมการทงนำเสยจากครวเรอน รวมทงกจกรรมทางการเกษตร นำเสยจากกจกรรมปศสตว ตลอดจนการปลอยนำออกจากพนททำนา ทมกมการขงนำไวในชวงการไถพรวนและปลอยนำทมตะกอนเลนขนปนกบซากพชซากสตวลงสแหลงนำในระยะกอนการปลกขาว

ระดบของออกซเจนละลายนำ ซงเปนปจจยทมความสำคญยงตอการดำรงชวตของสตวนำจะไดรบผลกระทบและมกมระดบทลดตำลงอยางชดเจนในบรเวณทไดรบนำเสยโดยตรง และมระดบทดขนเมอหางจากบรเวณทรบนำออกไปตามลำดบ การรบนำเสยทมการปนเปอนของสารอนทรยสงในลกษณะเชนน ยงสามารถประเมนไดจากระดบของแขงแขวนลอยในนำ รวมทงคาของบโอดทเปลยนแปลงไปจากระดบปกตทเปนธรรมชาตของแหลงนำเดม

พนททมลกษณะการเปลยนแปลงในปจจยดงกลาว นบเปนพนทจำเพาะทควรมงเนนการศกษาตดตามผลกระทบทจะเกดตอความเปนอยของสงมชวตทางนำ และกำหนดเปนพนทศกษาทครอบคลมตงแตบรเวณทคาดวาไดรบผลกระทบมากทสด บรเวณทคาดวาไดรบผลกระทบมาก บรเวณทคาดวาไดรบผลกระทบปานกลาง และบรเวณทคาดวาไดรบผลกระทบตำ ทงน การกำหนดสถานศกษา ควรพจารณาขอมลดานปรมาณของนำเสย ทศทางการไหลของมวลนำหลก และลกษณะทางภมสณฐานวทยาของพนทมาประกอบ

บทบาทจากปจจยดานความเรวของนำ

ในแหลงนำไหลทเปนลำหวยตนนำหรอแมนำลำธารทกระจายอยในภมภาคซงมลกษณะทางสณฐานวทยาทแตกตางกนไปนน ปจจยดานความเรวของนำ (Water velocity) นบวามบทบาทตอการเปลยนแปลงระดบของมลภาวะภายในแหลงนำ ณ ตำแหนงเรมพบมลพษไปตามเสนทางการไหลไป ความเรวของนำเปนปจจยทพดพาเอาทง “มลพษ” และยงนำพาเอา “ผไดรบผลกระทบ” ใหเคลอนตวไปตามรปแบบของการไหลในแตละแหงไปเรอย ๆ จดเปนปจจยทางกายภาพ ทมบทบาทอยางชดเจนตอกระบวนการทางชวเคมในระบบนเวศแหลงนำไหล

โดยทวไป เราสามารถประเมนผลกระทบของมลภาวะจากรปแบบการตอบสนอง ของสงมชวตชนดตาง ๆ ในหวงโซอาหารทางนำ การศกษาวเคราะหสงมชวตทเรมจากผผลตขนตน อาท แพลงกตอนพช (มกใชปจจยชวด คอ ปรมาณคลอโรฟลลในนำ) จงไดรบความนยมกนมาก ซงในการศกษาการเปลยนแปลงของผผลตขนตนในมวลนำทเคลอนตวไปเรอย ๆ นน การกำหนดตำแหนงหรอสถานสำรวจตามเสนทางการไหลของนำ จงเปนเรองสำคญทตองมความรอบคอบ


284

ในการพจารณา ทงน เพอใหไดตวแทนของพนททเหมาะสม และไดขอมลทสอดคลองกบลกษณะการตอบสนองทางชววทยาของสงมชวตกลมเปาหมายทสนใจได

ในการกำหนดตำแหนงศกษา การคำนงถงความเรวในการไหลของนำทมในพนทนบวาเปนประโยชนมาก ทงน เนองจากความเรวนำเปนปจจยทควบคมดานระยะเวลาในการทแพลงกตอนพชจะถกนำพาจากบรเวณหนงไปอกบรเวณหนงทอยถดลงไปตามเสนทางการไหลของแมนำ นอกจากนยงเปนตวควบคมระยะเวลาททกปจจยทเกยวของในนำจะเกดการเปลยนแปลง ไมวาจะเปนปจจยทเปนสารมลพษเอง หรอเปนปจจยคณภาพนำทเกยวของกบสารพษและแพลงกตอนพชในมวลนำ และสำหรบการพจารณาการเปลยนแปลงของแพลงกตอนพช นอกจากความเรวของนำแลว เรายงจำเปนตองคำนงถง ระยะเวลา ทประชากรของแพลงกตอนพชจำเปนตองใชในการตอบสนอง (Effective time) หลงจากการไดรบอทธพลรวมจากการเปลยนแปลงความเขมแสงในรอบวน เขามาดวย ซงโดยทวไปพบวาลกษณะการเปลยนแปลงทางชวเคมภายในกลมประชากรของ แพลงกตอนพชมลกษณะของการเปนพลวต (Bio-rhythm) ทมรอบการเปลยนแปลงขนลง ในชวงเวลาอยางนอย 4-6 ชวโมง (Reynolds, 2006)

จากขอมลความรขางตน เราสามารถประเมนตำแหนงทเหมาะสมสำหรบการศกษาตดตามแพลงกตอนพชตามเสนทางของลำนำ จากการประยกตใชคาความเรวของนำเฉลยทพบ และ คา Effective time ทแพลงกตอนใชในการตอบสนอง ดงแสดงใน ตารางท 5.10

ตารางท 5.10 ความเรวของนำและการประเมนชวงระยะทางตามเสนทางการไหลของนำทอนภาคสารจะถกพดพาลงไปจากตำแหนงตงตน

ระดบความเรวใน การไหลของนำ

ความเรวเฉลย (cm/s)

ระยะทางสงสดใน 1 ชวโมง (km)

ระยะหางระหวาง สถาน (km)*

ความเรวสง 30 25

1.08 0.90

6.48 5.40

ความเรวปานกลาง 20 15

0.72 0.54

4.32 3.24

ความเรวตำ 10 5

0.36 0.18

2.16 1.08

หมายเหต *ประเมนจากระยะทางของนำทไหลไปไดใน 1 ชวโมง คณกบ คา Effective time (6 ชวโมง) ซงเปนระยะเวลาทประชากรของแพลงกตอนพชใชในการตอบสนองและเกดการเปลยนแปลงไดอยางชดเจน


285

ตารางท 5.10 แสดงตวอยางการใชขอมลความเรวของนำ เพอประเมนชวงระยะทาง ทแพลงกตอนพช (รวมทงสารพษทสนใจศกษาตดตาม) ซงจะถกพดพาลงไปจากตำแหนงตงตน ตามเสนทางการไหลของนำ จากตารางจะเหนไดวา หากแมนำมการไหลดวยอตราเรวทสง (ประมาณ 25-30 เซนตเมตร/วนาท) เราควรกำหนดระยะหางระหวางสถานศกษาตามเสนทางนำในชวงประมาณทกระยะ 5-6 กโลเมตรขนไป ทงนเนองแพลงกตอนพชในนำจะถกพดพาไปไดเรวโดยอาจยงไมทนมการเปลยนแปลงประชากรอยางชดเจนภายในชวงระยะทางทตำกวานน (หรอในชวงเวลาทตำกวา 6 ชวโมง)

ในทางตรงกนขาม หากนำในแมนำมการไหลดวยความเรวตำ (ประมาณ 5 เซนตเมตร/วนาท) โอกาสในการเกดกระบวนการทางชวเคมทเกยวของกบแพลงกตอนพช รวมทงการแบงเซลลและการเพมขนาดของประชากรในมวลนำกจะเกดขนได อยางชดเจนในระยะทางทไมหางจาก จดแรกเรมเทาใดนก การกำหนดระยะหางทเปนตวแทนของการเปลยนแปลงควรแคบลง โดยกำหนดเปนทกระยะประมาณไมเกน 1 กโลเมตร ซงจะทำใหเราสามารถตรวจสอบการเปลยนแปลงประชากรของแพลงกตอนพช ตลอดจนการเปลยนแปลงในมลพษและปจจยแวดลอมสำคญตาง ๆ ภายในระบบแหลงนำไดอยางมประสทธผล

อนง การกำหนดสถานระหวางกลาง (หรอระหวางตำแหนงหลกทประเมนคราว ๆ จากตารางขางตน) เพมอก 1-2 สถาน อาจมความจำเปนในกรณท ในระหวางเสนทางของลำนำ พบตำแหนงทสามารถเปนแหลงทมาของมลพษทเพมเตมเขาสระบบ นอกจากน การพจารณาเพมสถานยอย ณ ตำแหนงทอยบรเวณขอบเขตการแบงพนทการปกครองในสวนทองถนตาง ๆ กนบวามประโยชนในการประยกตใชขอมลทไดรบทราบ เพอการจดสรรภาระหนาทความรบผดชอบในการควบคมดแลคณภาพแหลงนำไดอยางมประสทธภาพในโอกาสตอไป

บทบาทจากปจจยดานความเคมของนำ

สถานการณมลภาวะทางนำในพนทปากแมนำไดรบอทธพลจากการขนลงของนำทะเล ตามลกษณะการผสมผสานหรอการเจอจางดวยมวลนำจากเขตทะเล พนทปากแมนำทมความ ลาดชนตำ หรอมปรมาณการไหลลงของมวลนำจดจากแผนดนคอนขางนอย จะเกดบรเวณทตะกอนจากแมนำมาตกทบถมเกดเปนดนดอนสามเหลยมปากแมนำในลกษณะทแคบ ซงอาจมระยะหางออกจากฝงไมมาก (ไมเกน 5-7 กโลเมตร สำหรบพนทปากแมนำทาจนและปากแมนำบางตะบน; จารมาศและคณะ, 2552, 2557)


286

การสะสมมลภาวะประเภทโลหะหนกหรอสารปองกนกำจดศตรพชประเภทตาง ๆ มกเกดไดมากในบรเวณทมสารอนทรยสะสมอย ดนพนทองนำทประกอบดวยอนภาคละเอยดสะสมอยจงมโอกาสพบการสะสมมลภาวะประเภทโลหะหนกหรอสารปองกนกำจดศตรพชได ในทางตรงกนขามการสะสมจะพบไดนอยกวาในบรเวณพนทองนำทมอนภาคหยาบหรอเปนกรวดทราย

จากลกษณะดงกลาว การตดตามประเมนสถานการณมลภาวะบรเวณพนทองนำในเขตปากแมนำจงจำเปนตองกำหนดพนทศกษาใหครอบคลมลกษณะการกระจายของโครงสรางทางกายภาพและทางเคมของดนตะกอนททบถมอยในพนท ทงน ควรเนนการตดตามผล หรอเฝาระวงในบรเวณพนทองนำทมสารอนทรยสง เนองจากมโอกาสทจะไดรบผลกระทบการสภาวะมลพษไดมากกวาพนทอน ๆ

แนวคดในการกำหนดสถานเพอศกษาตดตามสถานการณมลภาวะในเขตปากแมนำ นอกจากจะพจารณาจาก “คณภาพดน” ดงกลาวแลว การกำหนดสถานจากลกษณะของปจจย ทสะทอนสภาวะการเคลอนตวของนำ อาท ความเรวของกระแสนำทวดไดโดยตรง หรออตราการผสมผสานของนำทะเลในพนทปากแมนำโดยรวม ซงประเมนจากรปแบบการกระจายในคาความเคมนำ จะทำใหเราสามารถวางแผนศกษาตดตามการกระจายตวของมลพษทมแหลงกำเนดมาจากแผนดน ซงมาสะสมในบรเวณยอยตาง ๆ ของปากแมนำ ไดอยางครบถวนตามลกษณะของแตละพนทยอยทม

การใชปจจยดาน “ความเคม” เพอชวยในการวางแผนศกษาสถานการณมลภาวะหรอ การตอบสนองของทรพยากรมชวตตาง ๆ ในระบบปากแมนำ นบเปนเรองทจำเปน และมความสำคญสำหรบแตละเขตพนททแตกตางกนไป การประเมนสถานการณมลภาวะในเขต ปากแมนำทมประสทธผล จำเปนตองคำนงถงชวงเวลาททำการตดตามตรวจสอบคณภาพสงแวดลอมทางนำ ทงน เนองจากเขตปากแมนำเปนพนททไดรบอทธพลจากการขนลงของนำทะเล การประเมนสถานการณมลภาวะทมาจากแผนดนจงจำเปนตองตรวจวดคณภาพสงแวดลอมทางนำในขณะทนำกำลงลง หรออยในชวงทนำลงตำสดเสมอ ในพนทปากแมนำเมอพจารณาในสภาวะนำลงตำสด จะพบการกระจายของคาความเคมนำจากระดบตำสด (ในชวง 0-5 psu) อยบรเวณ “ตอนใน” คาความเคมนำจะเพมสงขนเรอย ๆ ในชวง “ตอนกลาง” จนมระดบทใกลเคยงกบนำทะเล และเขต “ตอนนอก” จะมคาความเคมนำสงทสด (ในชวง 25-28 psu) เมอเทยบกบพนทโดยรวม

ขอบเขตหรอการจดแบงพนทยอยในปากแมนำดวยคาของความเคมนำขณะท นำลงตำสด น นบเปนแนวทางทดมากสำหรบการกำหนดสถานตวแทนในการสมตวอยางภายในแตละพนท ปากแมนำ ในการดำเนนการดงกลาว เราควรวเคราะหหาคา “ความเคมเฉลยในรอบป” ของแตละ


287

ตำแหนงยอยออกมาในเบองตนกอน (เนองจากคาความเคมจะมการเปลยนแปลงตามปรมาณนำทาทไหลลงปากแมนำ) แลวจงนำขอมลภาพรวมทไดมาพจารณาและจดกลม (Cluster) ออกเปน เขตพนทยอยทมคาความเคมในชวงใกลเคยงกนไดตอไป

อนง ในกรณทไมสะดวกในการสมตวอยางจากสถานตวแทนทใชคาความเคมของนำ เปนแนวแบง แตใชการกำหนด “พกดทางภมศาสตร” ทตายตวสำหรบแตละสถานเพอการศกษา ในระยะยาว การระมดระวงเรองความเคมของนำทแปรผนไปตามลกษณะการขนลงของนำ ในแตละครงของการออกสำรวจจะมความจำเปนมาก เนองจากความเคมของนำทแปรผนไป จะมบทบาทตอการเจอจางทอาจแตกตางกน ซงเปนเรองทควรใหความสำคญในการตความขอมลอยางระมดระวงทกครง ดวยเหตดงกลาวคาของ “ความเคม” จงมบทบาทตอการระดบมลภาวะทปรากฏ ยกตวอยาง เชน ในสภาวการณทนำมความเคมสงขนมาก (ชวงนำขนสงสด) ระดบมลภาวะทพบ มกมคาตำลงเนองจากการผสมผสานโดยนำทะเลจากภายนอก ทง ๆ ทในชวงดงกลาวนนอาจมปรมาณนำเสยจากแผนดนไหลลงมามากกวาชวงอนกเปนได

สำหรบการกำหนดดานระยะเวลาหรอฤดกาลในการศกษาตดตามสภาวะมลพษ ตองพจารณาจากลกษณะของอทธพลทมาจากกระบวนการทางธรรมชาตและจากกจกรรมทเกดขน โดยมนษย ซงในลกษณะของกระบวนการทางธรรมชาตนน หากเปนเขตพนทลำหวยนำตกหรอ ลำธารขนาดเลก จะพบวาการเปลยนแปลงของปจจยตาง ๆ ในนำมาจากอทธพลของปรมาณนำฝนทตกลงมาในพนทเปนหลก ดวยเหตดงกลาวการกำหนดชวงเวลาในการศกษาตดตามจงควรนำขอมลดานปรมาณนำฝน (นยมใชคาเฉลยรายเดอนในชวง 5 ปยอนหลง) มาพจารณาประกอบ แลวกำหนดชวงทมปรมาณนำฝนในระดบ ตำ ปานกลาง และ สง เปนอยางนอยเพอการศกษา

พนทแมนำทม อนดบ (Order) ทสงมากขน ซงเปนลำนำขนาดใหญ ทเกดจากการรวมตวของลำหวยสาขาหรอลำธารสายเลก ๆ มารวมตวกน ลงมาจนถงแมนำตอนลาง ซงมกเปนแมนำขนาดใหญทเกดจากการรวมตวของแมนำเลก ๆ หลายสาย ในพนทแมนำทใหญขนดงกลาวจะพบวาการเปลยนแปลงแทบทกดานในมวลนำไดรบการเหนยวนำจากปรมาณนำทา (Inflow) ทเปลยนแปลงไปตามชวงเวลาในรอบป ดงนน ขอมลดานปรมาณนำทา (ปรมาตรการไหลของมวลนำผานหนาตดลำนำในชวงเวลาหนง ๆ) จงจดเปนปจจยสำคญทควรนำมาใชกำหนดชวงเวลาทเหมาะสมในการศกษาตดตาม มากกวาการใชขอมลปรมาณนำฝนซงมบทบาทชดเจนเฉพาะในพนทเขตตนนำลำธารเทานน

สำหรบชวงเวลาในรอบป ทเกดจากอทธพลของกจกรรมโดยมนษย โดยเฉพาะกจกรรมทางการเกษตรทเกยวของกบการใชนำ การผนนำ รวมทงกจกรรมดานอตสาหกรรมการเกษตรทจำเปนตองใชวตถดบซงเปนพชผลทางการเกษตรทเกดตามรอบฤดกาลจำเพาะมาดำเนนการนน


288

ความรความเขาใจใน “ปฏทนฤดกาล” ซงใหรายละเอยดในชวงเวลาทมกจกรรมนน ๆ เกดขน ในปรมาณมาก จะเปนประโยชนตอการกำหนดระยะเวลาในการศกษาตดตามเพมเตม ทงน เนองจากกจกรรมทางการเกษตรและอตสาหกรรมการเกษตรหลายประเภทสงผลตอปรมาณการปลอยนำเสยหรอมลพษในรปตาง ๆ ลงสแหลงนำ การศกษาขอมลจากปฏทนฤดกาลหรอกจกรรมทมในพนท จงจะทำใหทราบ “ชวงเวลาทกอมลพษไดสงสด” ซงจำเปนตองใชเพอการกำหนดในแผน เพอการศกษาตดตามและวเคราะหผลไดอยางเหมาะสม


ความรความเขาในในธรรมชาตของแหลงนำ โดยเฉพาะในสภาวการณดานมลภาวะ ความเสอมโทรม หรอความอดมสมบรณของแหลงนำ ตลอดจนลกษณะการเปลยนแปลงตามเวลา หรอตามปจจยจำเพาะทเกยวของกบสภาพการใชประโยชนในพนทแหลงนำ นบเปนเรองสำคญสำหรบการกำหนดแผนการบรหารจดการแหลงนำอยางเหมาะสมและมประสทธภาพ

จากภาพรวมในการประมวลองคความรทผานมาพบวาการประเมนสถานการณของทรพยากรและสงแวดลอมในระบบนเวศทางนำในดานดงกลาว นอกจากจะตองพจารณาจากระดบของปจจยสงแวดลอมทางนำทปรากฏแลว ยงจำเปนตองอาศยขอมลความรในลกษณะ การตอบสนองในกลมของสงมชวต (หรอทรพยากรชวภาพทสำคญ ในระบบนเวศ) ทมตอปจจยสงแวดลอมตาง ๆ นนมาใชในการวเคราะหรวมกน (ภาพท 5.3)

ภาพท 5.3 แนวทางการประเมนสถานการณของระบบนเวศแหลงนำ

สถานการณของระบบนเวศแหลงนำและแนวทางการจำแนกออกเปนระดบตาง ๆ

ดานคณภาพนำและความเปนอยของสงมชวต

ดานความอดมสมบรณของแหลงนำ

ดานการปนเปอนและมลภาวะทางนำ

ระดบ 1. เหมาะสม 2. ไมเหมาะสมเลกนอย 3. ไมเหมาะสมปานกลาง 4. ไมเหมาะสมมาก 5. สญหาย

ระดบ 1. อดมสมบรณตำมาก 2. อดมสมบรณตำ 3. อดมสมบรณปานกลาง 4. อดมสมบรณสง 5. ระบบเสยสมดล

ระดบ 1. ไมพบมลภาวะ 2. มลภาวะตำ 3. มลภาวะปานกลาง 4. มลภาวะรนแรง 5. มลภาวะรนแรงมาก


289

นอกจากน ยงจำเปนตองแยกวเคราะหตามลกษณะจำเพาะของกลมพนท หรอประเภทของแหลงนำ รวมทงคำนงถงความจำเพาะในเปาหมายของการใชประโยชนจากแหลงนำทสนใจนนมาประกอบการพจารณา ทงน เราสามารถประเมนสภาวการณของแหลงนำในดานคณภาพนำเบองตน (ซงเชอมโยงกบสภาพความเปนอยหรอความเหมาะสมในการใชประโยชนจากแหลงนำ) ออกเปนดานตาง ๆ อาท มความเหมาะสม ไมเหมาะสมเลกนอย ไมเหมาะสมปานกลาง และไมเหมาะสมมาก ตามลำดบ ในสภาวการณดานความอดมสมบรณของแหลงนำนน สามารถจำแนกออกเปนระดบความอดมสมบรณท; มคาตำมาก มคาตำ มคาปานกลาง มคาสง จนถงสภาวะทสงเกนไปจนระบบเสยสมดล (หรอเกดความเสอมโทรมลงไป) ตามลำดบ สำหรบดานมลภาวะนนสามารถจำแนกออกเปนสถานการณท ; ไมพบมลภาวะ มมลภาวะตำ มมลภาวะปานกลาง มมลภาวะรนแรง และมมลภาวะรนแรงมาก ตามลำดบ (ภาพท 5.3)

ความรความเขาใจในธรรมชาตของแหลงนำ และการจำแนกสถานการณแหลงนำ อยางชดเจนดงกลาว จะชวยในการประเมนศกยการรองรบมลภาวะ (หรอผลกระทบจากสภาวะกดดนตาง ๆ) และประเมนรปแบบหรอปรมาณการใชประโยชนจากทรพยากรในระบบนเวศ ไดอยางเหมาะสม และสามารถตอยอดไปสการควบคมและการวางแผนเพอการอนรกษดแล แหลงนำใหมคณภาพนำทด และมการผลตทรพยากรอยางมเสถยรภาพตอไปได


290

บทท 6

สถานการณปญหายโทรฟเคชนและแนวทางในการจดการ Status and Problems of Eutrophication and their Management Approach

ในทก ๆ ประเทศทมการพฒนาและการขยายตวทางเศรษฐกจอตสาหกรรม และการขยายพนททำการเกษตรและการตงถนฐานของสงคมเมอง ปญหาคณภาพนำในแหลงนำธรรมชาตมกจะเกดสบเนองตามมา ทงน เนองจากแหลงนำมโอกาสไดรบนำทงจากการใชประโยชนของชมชน ในรปแบบตาง ๆ มากขน โดยทวไป ปญหาเบองตนในแหลงนำมกเกดจากการทจลนทรยในมวลนำทำการยอยสลายสารอนทรยทยอยสลายไดงาย (Easily degraded organic matter) ทปนเปอนเขามาในมวลนำนน และทำใหเกดปญหาการลดลงของออกซเจนละลายนำ ซงสงผลกระทบตอความเปนอยของสงมชวตในระบบนเวศทางนำ

ปญหาคณภาพนำซงในปจจบนไดรบการยอมรบวาเปนปญหาหลกทเกดขนในแทบทก ๆ แหลงนำของโลก กคอ การเพมจำนวนของผผลตขนตนในกลมของแพลงกตอนพช สาหรายหรอพรรณไมนำภายในแหลงนำ ทงในระบบนเวศทะเลสาบ ในอางเกบนำ แมนำ และปากแมนำ (Mainstone and Parr, 2002) การเพมจำนวนทพบมากขนเรอย ๆ และปญหาของการควบคม ไดยากนน เกดขนเนองจากการทแหลงนำไดรบปรมาณของแรธาตอาหาร (โดยเฉพาะในกลมของไนโตรเจนและฟอสฟอรส) ลงมาอยางมากเกนควร ทำให เกดการกระตนการเจรญเตบโต จนหนาแนนเกนควร และเกดผลกระทบอยางตอเนองในแหลงนำ โดยเฉพาะปญหาการขาดออกซเจน การเปลยนแปลงของกลมสงมชวต ซงมผลตอเสถยรภาพในหวงโซอาหารและผลผลตทางการประมง ทำใหสถานการณความอดมสมบรณและความหลากหลายทางชวภาพของแหลงนำลดตำลง แหลงนำเกดปญหาการเสอมโทรมลงอยางยากตอการฟนฟในทสด


291

ปญหายโทรฟเคชน จงนบเปนปญหาทเราทกคนควรใหความสนใจในการศกษาตดตาม ทงน เพอสามารถหาทางปองกน หรอบรรเทาเบาบางปญหาไดอยางเหมาะสมและทนทวงท เนอหาในบทท 6 น จงเนนการประมวลและสงเคราะหขอมลความร ในดานสาเหตของกระบวนการ ยโทรฟเคชนและรปแบบของการเกดขนในแหลงนำประเภทตาง ๆ นอกจากน ไดใหความรดานอทธพลจากปจจยสงแวดลอมทางนำ หรอการใชประโยชน ทมตอกระบวนการยโทรฟเคชน และใหแนวคดและหลกการดานการแกปญหา ตลอดจนประมวลเทคนควธการในการบรหารจดการเพอ การปองกนและการแกไขสถานการณปญหาทเกดขนอยางรอบคอบ โดยมรายละเอยด ดงตอไปน

6.1) ความเปนมาและผลกระทบของปญหายโทรฟเคชน

ยโทรฟเคชน (Eutrophication) เปนคำทแสดงถงการเพมความเขมขนของแรธาตอาหารทพชใชในพนทแหลงนำนง และแหลงนำอน ๆ ซงผลกระทบทเกดขนตามมาในระบบนเวศทางนำ กคอการเพมปรมาณของพชนำ รวมทงแพลงกตอนพชและสาหรายทอยในนำ สงผลถงการเพมทางปรมาณ ตลอดจนการเปลยนแปลงองคประกอบทางชนดของผผลตขนตนชนด ทมความสามารถในการดงเอาแรธาตอาหารมาใช เกดกระบวนการพฒนาประชากร การแขงขนการเจรญเตบโต (ซงไดรบอทธพลจากทงระดบของธาตอาหารและความเขมแสงทจำเพาะสำหรบแตละชนด) การเกดทดแทนทของชนดทเหมาะสมกบสภาพแวดลอมใหมนน ๆ (ภาพท 6.1) ผลทเกดขนตามมา คอ การเปลยนแปลงภายในหวงโซอาหาร (อาท การเปลยนระดบความชกชมของผบรโภคในขนทตอเนองตาง ๆ) สวนผลในทางออม คอ ความผนแปรของระดบออกซเจนทละลายนำ ซงเกดจากการยอยสลายของซากพชหรอแพลงกตอนพชทตายลง

ในการศกษาตดตามแหลงนำทมการเกดยโทรฟเคชนพบวา ปญหาทรนแรง คอ การเกดสภาวะขาดออกซเจนในแหลงนำ (Oxygen-deficient condition) โดยเฉพาะบรเวณใกลพนทองนำ (ดงในรายงานของ Jorgensen and Richardson, 1996) ซงพบวาทำใหระดบของกาซหลายชนด อาท Nitrous oxide และ Methane ถกปลดปลอยออกมาสบรรยากาศของโลกมากขน นอกจากน การเปลยนแปลงในสถานการณการแลกเปลยนถายเทอเลคตรอนของระบบการยอยสลาย ยงทำใหเกดการเปลยนแปลงของคา Reduction–oxidation potential ภายในระบบนเวศ ซงสงผลตอการเคลอนยายหรอการเปลยนรปของมลพษ ทเปนสารประกอบอนทรยและโลหะตาง ๆ นบเปนผลกระทบทเกดกบกระบวนการทางชวเคมและนเวศวทยาภายในแหลงนำนน จากภาพรวมดงกลาวจะเหนไดวาการเพมปรมาณของแรธาตอาหารทเขามาสแหลงนำ โดยกระบวนการจากแผนดน (ทงกระบวนการทางธรรมชาตและจากอทธพลของมนษย) มบทบาทตอการเปลยนแปลงในระบบ


292

นเวศ และสามารถเกดผลกระทบตอสภาวะทางเศรษฐกจสงคมของชมชนท เกยวของกบการใชประโยชนจากแหลงนำได

ภาพท 6.1 ผลกระทบของปญหายโทรฟเคชนตอองคประกอบทางชวภาพ (โดยเฉพาะ ในกลมของผผลตขนตน) และคณภาพนำทเกยวของ ในแหลงนำประเภทแมนำ

ในภมภาคตาง ๆ ในโลก ทงทอยในเขตหนาว เขตรอน หรอเขตอบอน พบปญหาการเกด

ยโทรฟเคชนไดเพมมากขนเรอย ๆ จากเดมซ ง เคยบนทกไวเกยวกบการ เพมจำนวนของ Cyanobacteria ซงทำใหเกดภาวะมลพษทางนำในชวงป ค.ศ. 1980 (Anon, 1992) หลงจากนนพบรายงานเกยวกบปญหานอยางมาก และยงพบปญหาการเพมจำนวนของ Dinoflagellates ทสรางสารพษและสงผลกระทบตอระดบออกซเจนในนำไดอยางรนแรง ในแหลงนำขนาดใหญหลายแหง โดยชวงประมาณ 20 กวาปทผานมา มการตพมพผลงานการศกษาวเคราะหปญหายโทรฟเคชน โดยอธบายดานความเปนมา สาเหต ซงมการเสนอแนวทางในการจดการ และการจดทำเปนคมอ (A Manual for Organization for Economics Cooperation and Development) ทใหความรพนฐาน และแนวทางการจดการทเปนประโยชนตอการประยกตใชอยางกวางขวาง (Vollenweider

พนทองนำมซากพชหรอสาหรายทตายลง

ทบถมอยมาก

แพลงกตอนพช ในมวลนำมการเพมปรมาณอยางมาก

พรรณไมชายนำ บางชนดเจรญเตบโต ขนมาอยางหนาแนน

สาหรายหนาดนและกลมทเปนเสนสายเจรญขนมา

ไดอยางหนาแนน

ชนดของพรรณไมนำลดจำนวนลง

ลกษณะของการเปลยนแปลงในแหลงนำไหลทเปนผลกระทบจากปญหายโทรฟเคชน

ชนดของสาหรายคลมดน หรอกลมทเปนเสนสาย มการเปลยนแปลงไป

พบการลดลงของปรมาณออกซเจนโดยเฉพาะในเวลากลางคน

ในรอบวนคาความเปนกรด-เบสของนำ

เปลยนแปลงสงมาก

สาหรายสเขยวแกมนำเงนมการเพมปรมาณอยเสมอ

นำมสเขยวเขม หรอเปนสนำตาล

อยางเหนไดชด


293

and Kerekos, 1982) ผลการศกษาดงกลาวกระตนใหนกวชาการเรมหนมาสนใจปญหานอยางจรงจง และเกดความตนตวในการวางแผนเพอศกษาตดตามและหาแนวทางปองกน อยางไรกตาม ในปจจบนพบวาปญหายโทรฟเคชนยงคงมการเกดมากขนเรอย ๆ โดยเฉพาะในประเทศทมการพฒนาทางการเกษตรกรรมและอตสาหกรรมอยางรวดเรว หรอมการตงบานเรอนชมชนทหนาแนนในบรเวณใกลเคยงแหลงนำ ปญหาดงกลาว สะทอนสภาวะในการพฒนาของโลกยคใหมและสงคมเมองทขาดความเอาใจใสในสภาพแวดลอมทางธรรมชาตอยางเพยงพอ

การศกษาในรอบสองทศวรรษทผานมา ทำใหเราทราบวาสาเหตของปญหายโทรฟเคชน ในแหลงนำ คอ แรธาตในกลมของไนโตรเจนและฟอสฟอรส โดยไนโตรเจน มแหลงทมาหลกมาจากพนททประกอบกจกรรมดานการเกษตร สวนธาตฟอสฟอรส มแหลงทมาหลก คอ นำทงจากบานเรอน (ซงประมาณรอยละ 50 เปนสดสวนของสงขบถายจากมนษยและนำทงจากการซกลาง) การทมแหลงของนำทงจากบานเรอนจำนวนมากทำใหระดบของปรมาณฟอสฟอรสในแหลงนำเพมขนไดอยางชดเจน ในระยะหลง ยงพบวาฟอสฟอรสในแหลงนำมระดบเพมขนในบรเวณทรบนำจากกจกรรมทางการเกษตร (Mc Garrigle, 1993) เนองมาจากสาเหตในการชะลางหนาดนทถกปรบเปลยนพนท (Sharpley and Smith, 1990) การเพมความหนาแนนในการทำฟารมปศสตว (Wilson et al., 1993) และการทงนำเสยจากฟารม ตลอดจนการใชปยในการปลกพชทมสวนผสมของฟอสฟอรส (Sharpley et al., 1994) ความเขมขนของแรธาตอาหาร ทงไนโตรเจนและฟอสฟอรสจะชดเจนขนเมอเขาสชวงฤดกาลทมปรมาณนำตนทนนอย หรอในชวงทนำมอตราการไหลตำลง จากภาพรวมดงกลาว เราควรใหความสำคญกบการบำบดนำเสยกอนปลอยลงสแหลงนำ ซงสามารถเรมไดจากการจดสรางระบบบำบดนำเสยในชมชนขนาดเลก ๆ ตามลำดบขนไป นอกจากปญหาในดานการเพมเชงปรมาณของผผลตขนตนในกลมของแพลงกตอนพช และสาหรายในนำแลว ยงมการเปลยนแปลงทางชนด โดยเฉพาะชนดทกอใหเกดความเปนพษ ตอสงมชวตอน ๆ ตามมา อาท Cyanobacteria ทมการเพมจำนวนในแหลงนำจด (Anon, 1992) และ Dinoflagellates ทมการเพมจำนวนในพนทปากแมนำ (Okada and Peterson, 2000) นอกจากน หากแหลงนำมแสงสวางถงพนทองนำ กจะพบการเพมจำนวนของสาหรายบรเวณหนาดนไดอยางหนาแนน ทงน พบวาสำหรบพนทแหลงนำนง การเพมจำนวนของสาหรายและพชใตนำจะเปนปรากฏการณทสะทอนสภาวการณของยโทรฟเคชนทเกดขนได สวนในพนทแมนำ พบวาสาหรายในกลม Cladophora และ Enteromorpha (Malati and Fox, 1985) มกเปนตวช วดสภาวการณยโทรฟเคชนทเดนชด โดยสามารถพบการเพมของอตราการเจรญเตบโตของสาหรายเหลานจนปกคลมเตมบนพนทได


294

ปญหาจากกระบวนการยโทรฟเคชนโดยสวนใหญ อาจกอผลกระทบทไมเดนชดตอสขภาพของมนษยเราโดยตรง (ยกเวนการสะพรงของแพลงกตอนพชททำใหเกดสารพษทเปนอนตราย ) อยางไรกตาม กระบวนการยโทรฟเคชนมบทบาทตอสมดลธรรมชาต และการผลตทรพยากรชวภาพในแหลงนำ เราสามารถพบปญหาการเพมของสาหรายปกคลมหนาดน หรอการลดจำนวนของพรรณไมชายนำขนาดใหญทมรากยดเกาะ และปญหาการลดระดบความหลากหลายทางชวภาพ ของทรพยากรมชวตในแหลงนำนน ๆ ตามมา (Mainstone and Parr, 2002) นอกจากน การเปลยนแปลงทเกดขนอยางตอเนองในแหลงนำ ยงสรางผลกระทบตอสภาวะทางเศรษฐกจในดานทเกยวของได ยกตวอยางเชน ในพนทอางเกบนำและตามแมนำ พบวาสาหรายและพรรณไมนำทเพมจำนวนของอยางหนาแนน มผลกระทบในทางลบตอการทองเทยวในพนทอยางชดเจน ปญหาในแหลงนำ ยงมผลตอมลคาทางเศรษฐกจของพนทชายนำทไดรบผลกระทบ อนง ในกรณทแหลงนำนนใชเพอประโยชนในการผลตนำประปา ปญหายโทรฟเคชนซงทำใหแพลงกตอนพชเพมจำนวนอยางหนาแนน ยงมผลกระทบตอระบบการผลตนำ ซงทำใหเราตองเพมตนทนและระยะเวลาในการทำความสะอาดนำดบเพมมากขนตามไปดวย

6.2) สถานการณและปญหาของยโทรฟเคชนในแหลงนำประเภทตาง ๆ

6.2.1) สถานการณและปญหายโทรฟเคชนในแหลงนำนง

พนททะเลสาบ อางเกบนำ หรอหนองบงตาง ๆ มลกษณะทแตกตางจากแมนำ คอการเปนแหลงนำนงซงมลกษณะทางสณฐานวทยาเสมอนเปนอางกระทะทรองรบมวลนำจากทตาง ๆ โดยรอบ พนทดงกลาวจงมแนวโนมทจะตนเขนขนเนองจากการตกทบถมของตะกอนใหม ๆ ทงทเกดจากภายในแหลงนำและตะกอนทถกพดพาลงเขามาสพนทแหลงนน ๆ แหลงนำนงในลกษณะนเมอไดรบแรธาตอาหารทถายเทลงมา (ทงจากกระบวนการกดเซาะโดยฝนและการทงนำเสยจากบานเรอนหรอกจกรรมจากชมชนโดยรอบ) กยอมมแนวโนมทเกดการเพมจำนวนของแพลงกตอนพชขนมาไดโดยงาย (Moss, 1980)

ลกษณะปญหาของยโทรฟเคชนในพนทแหลงนำนง โดยทวไปจะสามารถสงเกตเหนไดงายจากการทสของนำมการเปลยนแปลงจากนำทใส มาเปนนำทมความขนมากขน พบตะกอนแขวนลอยเปนจำนวนมาก อาจมสนำตาลเหลอง สเขยวเขม หรอสเขยวแกมนำเงน และมกจะมการเกดของพรรณไมนำขนาดใหญขนมาอยางมากจนสงเกตไดชดเจน ความขนของนำโดยทวไป จะเกดจากการสะพรงของสาหรายขนาดเลกซงลอยตวอยในมวลนำ ปญหาดงกลาว นอกจากทำใหพนท


295

สญเสยลกษณะทางทศนยภาพทงดงามแลว แหลงนำนงดงกลาว ยงทำใหเสยตนทนในการบำบดสงขน ในกรณทจำเปนตองใชเปนนำดบเพอการผลตนำสะอาดในการอปโภคบรโภคอกดวย

การศกษาดานยโทรฟเคชนในแหลงนำนงประเภททะเลสาบ อางเกบนำ หรอหนอง บงขนาดตาง ๆ ไดรบความสนใจโดยเฉพาะในประเดนดานกระบวนการ รปแบบ สาเหตในการเกด และลกษณะการเปลยนแปลงของแหลงนำทไดรบผลกระทบจากการเพมของแรธาตอาหาร ซงเปนผลจากกจกรรมการใชประโยชนของมนษย โดยทงน มเปาหมายในการศกษาตดตามเพอการหาทางควบคมสถานการณปญหาและฟนฟพนทแหลงนำใหกลบมาอยในสถานภาพทยอมรบได

การศกษาถงปญหาและกระบวนการเกดสภาวะยโทรฟเคชนจำเปนตองอาศ ยขอมล แหลงนำในแผนดนทจำแนกตามประเภท ท ตงทางภมศาสตร และลกษณะการใชประโยชน ตลอดจนขอมลดานปจจยแวดลอมทางธรรมชาต ทมบทบาทเกยวของหลายปจจยมาประกอบกน จากการศกษาวจยในสหภาพยโรปของ Vollenweider (1968) และ OECD (1982) เปนกรณศกษาหนงทสำคญ และนบวาเปนจดเรมตนในการพฒนาความรทางดานยโทรฟเคชนตงแตสมยแรกเรม งานวจยดงกลาวไดดำเนนการภายใตความรวมมอระดบนานาชาต มการศกษาขอมลสถานภาพปญหาและคณภาพนำในพนททะเลสาบจำนวนมากกวา 100 แหง และไดใชขอมลเชงปรมาณของปจจยสงแวดลอมทางนำ ไดแก ระดบของแรธาตอาหาร คาความขนของนำ และความเขมขนของคลอโรฟลลในนำ มาชวยจดจำแนกประเภทของแหลงนำตามสถานการณความอดมสมบรณ หรอระดบของแรธาตอาหารในแหลงนำ (ตารางท 6.1) โดยแบงแหลงนำออกเปนออกเปน 5 ประเภท ไดแก 1) แหลงนำทมความอดมสมบรณตำมาก (Ultra-oligotrophic waters) 2) แหลงนำทมความอดม สมบ รณ ต ำ (Oligotrophic waters) 3) แหล ง น ำท ม ค วามอ ดมสมบ รณ ป านกลาง (Mesotrophic waters) 4) แหลงนำทมความอดมสมบรณสง (Eutrophic waters) และ 5) แหลงนำทมความอดมสมบรณสงมาก (Hypertrophic waters) ตามลำดบ การจดจำแนกประเภทแหลงนำนงในแผนดน ตามระดบของแรธาตอาหาร หรอระดบความอดมสมบรณ (ซงประเมนจากระดบของคลอโรฟลลของแพลงกตอนพชในมวลนำ) ถอเปน กาวแรกทสำคญ ในการกำหนดทศทางและรปแบบในการศกษาตดตามและการควบคมดแล แหลงนำเพอการอนรกษและการพฒนาใชประโยชนทเหมาะสมตอไปได ซงหลงจากการจำแนกระดบความอดมสมบรณ หรอสถานภาพทางดานแรธาตอาหารของแหลงนำตาง ๆ แลว การศกษารายละเอยดสำหรบแตละแหลงนำเพอวเคราะหสาเหตของการเกดปญหาดานยโทรฟเคชน จะมทศทางทชดเจนมากยงขน


296

ตารางท 6.1 เกณฑคณภาพสงแวดลอมทางนำท OEDC (1982) เสนอให ใช ในการจำแนกสถานการณความอดมสมบรณของแหลงนำ (Trophic category) ออกเปน 5 ประเภท ไลจากความอดมสมบรณตำมาก (Ultra-oligotrophic) ไปจนถงระดบสงมาก (Hypertrophic) ตามลำดบ

สถานการณ ความอดมสมบรณ

ของแหลงนำ

ฟอสเฟต ในนำ (g/L)

คลอโรฟลดเอเฉลย

(g/L)

คลอโรฟลดเอสงสด (g/L)

ความโปรงแสงเฉลย (m)

ความโปรงแสงตำสด (m)

ความอดมสมบรณตำมาก

≤ 4.0 ≤ 1.0 ≤ 2.5 ≥ 12.0 ≥ 6.0

ความอดมสมบรณตำ

≤ 10.0 ≤ 2.5 ≤ 8 ≥ 6.0 ≥ 3.0

ความอดมสมบรณปานกลาง

10 - 35 2.5 - 8 8 - 25 6 - 3 3 – 1.5

ความอดมสมบรณสง

35 - 100 8 – 25 25 – 75 3 – 1.5 1.5 – 0.7

ความอดมสมบรณสงมาก

≥ 100 ≥ 25 ≥ 75 ≤ 1.5 ≤ 0.7

เมอพจารณาปจจยดานแรธาตอาหารทเปนสาเหตสำคญของปญหายโทรฟเคชน พบวา

ประเดนการศกษาวจยดานแรธาตอาหาร ไดมงเนนการวเคราะหหาระดบของแรธาตอาหารทเปน “ปจจยจำกด” (Limiting nutrient) ทจำเพาะเจาะจงสำหรบแหลงนำหนง ๆ ซงการศกษาวจยเกยวกบ Limiting nutrient ดงกลาว มรากฐานมาจากแนวคดของ Hutchinson (1973) ผนวกกบงานศกษาคนควาแรกเรมทมมา ในดานองคประกอบของแรธาตอาหารในเซลลของแพลงกตอนพช ซงประกอบดวยธาตหลก คอ คารบอน ไนโตรเจน และฟอสฟอรส ในสดสวนทคอนขางชดเจน โดยมธาตซลคอนเปนองคประกอบสำคญเพมเตมสำหรบแพลงกตอนพชในกลมไดอะตอม (Redfield, 1934) ทงน พบวาแพลงกตอนพชในมวลนำจะสามารถแบงเซลลจาก 1 เซลล ไปเปน 2 เซลล ไดเรอยไป ตราบเทาทยงมแรธาตอาหารในนำทพอเพยงตอการเจรญเตบโต ซงจดเปนวธการขยายขนาดประชากรของแพลงกตอนพชในมวลนำ อยางไรกตาม เมอมประชากรขยายไปจนถงระดบหนงทขยายตอไปไมได จะพบวา ณ ขณะนนแรธาตอาหารประเภทใดประเภทหนงไดลดจำนวนลงมากหรออาจถกใชหมดไป ซงผลการศกษาในภาพรวมไดชใหเหนวา มวลชวภาพของแพลงกตอนพชทจะเกดขนไดสงสด ณ อณหภมและความเขมแสงหนง ๆ ขนอยกบปรมาณหรอความเขมขนของแรธาตอาหารทเปนปจจยจำกดนน


297

ในแหลงนำประเภททะเลสาบหรออางเกบนำโดยทวไป มรายงานวาแรธาตอาหารทเปนปจจยจำกด คอ ฟอสฟอรส มเพยงบางแหลงนำทพบวาไนโตรเจน หรอทงฟอสฟอรสและไนโตรเจนเปนปจจยจำกด ซงจะเปนการรายงานจากแหลงนำทมความเปนกรดสง (Acidic lake; Maberly et al., 2002, 2003) หรอพนททมการรบนำทมฟอสฟอรสสงเขามา (อาท จากรายงานของ James et al., 2003) การถกจำกดโดยแรธาตอาหารดงกลาว มกเกดในชวงฤดทมการเพมจำนวนของ แพลงกตอนพชในรอบป ซงผลจากความรความเขาใจดงกลาวน ทำให เราสามารถประเมนสถานการณของแรธาตอาหารทสำคญ และการวางแผนในการควบคมไดอยางเหมาะสมตอไป

การพฒนาความรอกดานหนง ทมความสำคญยงตอกระบวนการในการบรหารจดการแหลงนำอยางมประสทธภาพ คอ ความรในเรอง “อตราการถายเทออก” หรอ Flushing rate ของระบบแหลงนำ ทมความจำเพาะตวและมบทบาทตอการเกดปญหายโทรฟเคชนในแหลงนำ การตดตามวเคราะห “Flushing rate” เปนแนวคดสำคญซง Vollenweider (OECD, 1982) ไดนำเสนอจากรากฐานความรทางดานวศวกรรมเคม เพอการอธบายกระบวนการเปลยนแปลงของอตราทางชวเคมตาง ๆ ในแหลงนำ Flushing rate ในทน คำนวณมาจากสดสวนของอตราการไหลตอปรมาตรในภาพรวมของมวลนำทพจารณา (Flow rate/volume) ซงหากพจารณาในประเดนดาน “เวลา” ทมวลนำคงตวอยในแหลงนำนน ๆ หรอ “Water retention time” กจะพบวาปจจยดงกลาว มบทบาทสำคญตอโอกาสในการเจรญเตบโตของประชากรแพลงกตอนพชหรอพรรณไมนำอน ๆ ทเปนผใชแรธาตอาหาร (เปนผผลตขนตน) ในแหลงนำ

ในกรณทแหลงนำม Flushing rate สงกวาอตราการเจรญของประชากรแพลงกตอนพช แพลงกตอนพชในมวลนำจะไมสามารถเจรญเตบโตจนมมวลชวภาพไดสงสดตามทระดบแรธาตอาหารในนำเอออำนวยให ทงน เนองจากแพลงกตอนทกำลงเจรญขนมา จะถกพดพาหรอถายเทออกไปตามมวลนำสนอกระบบทพจารณานน ๆ ดวยลกษณะดงกลาว แหลงนำประเภททะเลสาบ อางเกบนำ หรอหนองบงใด ๆ ทมวลนำมอตราการถายเทออกไดสง (High flushing rate) หรอมระยะเวลาทมวลนำคงตวอยในพนทไดแคชวงสน ๆ (Low retention time) แหลงนำนน ๆ มกจะไมพบการเพมจำนวนของแพลงกตอนพชทชดเจน ถงแมวาจะไดรบแรธาตอาหารจากกจกรรมการ ใชประโยชนโดยรอบแหลงนำนนมากกตาม

สำหรบในกรณทแหลงนำมการเคลอนตวของมวลนำนอย มวลนำแทบจะไมมการเคลอนยายออกนอกระบบ ซงแสดงความคงตวอยในระบบแหลงนำนนนงนานไปเรอย ๆ นน แพลงกตอนพชในมวลนำจะสามารถเจรญเตบโตและขยายขนาดของประชากรเพมขนไดเรอย ๆ จนมความหนาแนนทสง แหลงนำดงกลาวมกจะเกดปญหายโทรฟเคชนจากการเพมจำนวนอยางหนาแนนของแพลงกตอนพชและพรรณไมนำชนดตาง ๆ รวมทงอาจเกดปรากฎการณทแรธาต


298

อาหารถกใชหมดไป เกดการจำกดของแรธาตอาหารในบางชนดทจะถกใชมาก (Limiting nutrient) ซงหลงจากนนมกพบการตายลงของแพลงกตอนพชเปนจำนวนมาก และสงผลกระทบตอสภาวะแวดลอมทางนำ โดยเฉพาะการขาดออกซเจนละลายนำในชวงเวลากลางคนได

ความรทางดานแรธาตอาหาร ผนวกกบปจจยทแพลงกตอนพชจำเปนตองใช คอ เรองของแสง ปจจยดานอณหภมในแหลงนำ ตลอดจนอตราการเคลอนยายถายเทของมวลนำ ไดนำมาสการพฒนาโมเดลตนแบบเพอทำนายการเปลยนแปลงหรอการตอบสนองทางมวลชวภาพของประชากรแพลงกตอนพชในแหลงนำ โมเดลทมความสำคญและมการประยกตใชกนมาก ไดแก PROTECH model (Reynold et al., 2001) ซงกอใหเกดการบรหารจดการแหลงนำ และการกำหนดนโยบายเพอการควบคมแรธาตอาหารสำคญทมอทธพลตอการเพมประชากรของแพลงกตอนพชในแหลงนำตอมา (Hilton et al., 1992, May et al., 2001)

ผลจากการประยกตใชความรทางดานนเวศวทยาประชากรของแพลงกตอนพช โดยเฉพาะในรปแบบของโมเดลทางนเวศวทยาทนำมาสการควบคมปรมาณการปลอยของเสยในรปแรธาตอาหารลงมาสแหลงนำประเภททะเลสาบและอางเกบนำตาง ๆ กอใหเกดการเรยนรตามมาวา การฟนฟแหลงนำทมความลกมาก ๆ อาท อางเกบนำทมชนของนำดานบนและดานลางแยกชนกนอยางชดเจนอยางนอยในชวงฤดกาลหนง (มกเปนฤดรอน) ในรอบปนน หากสามารถควบคมหรอจำกดแรธาตอาหารทไหลลงสแหลงนำแลว คณภาพของแหลงนำจะคอย ๆ พฒนาขนและระบบนเวศของแหลงนำจะกลบมาสสมดลในสภาพทมแรธาตอาหารตำลงไดในเวลาไมกป

อยางไรกตาม ในกรณทเปนแหลงนำนงทมความลกนอยและนำไมแบงชนกนเลยนน การฟนฟใหแหลงนำนนกลบมาดไดใหม อาจจำเปนตองใชเวลาเปนสบ ๆ ปหรอยาวนานมากกวานน (Osborne, 1980; Sas, 1989; Phillips, 1984; Edmonson and Lehman, 1981) เห ต ท เป นเชนนนเนองมาจากแรธาตอาหารมแหลงทมาเพมเตมจากบรเวณพนทองนำ ซงเกดกระบวนการหมนเวยนแรธาตอาหารกลบขนมาสมวลนำไดงาย และสงผลใหแพลงกตอนพชสามารถเจรญเตบโตและขยายประชากรไดอยเสมอนนเอง

ประเดนทแรธาตอาหารสามารถหมนเวยนกลบขนมาสมวลนำไดน นบวาเปนเรองสำคญอกเรองหนงททำใหเหนความจำเปนในการปรบปรงโมเดลความสมพนธในระบบนเวศ โดยการเพมสดสวนของแรธาตอาหารทมาจากกระบวนการทเกดจากบรเวณพนทองนำเขามาสโมเดลเพอการทำนายการเปลยนแปลงในประชากรของผผลตขนตนในภาพรวม ซง ณ ปจจบนการศกษาวจยทางดานนยงตองการการพฒนาอกมาก ทงนเนองจากขอมลความรในกระบวนการทเกยวของกบเรองระดบของแสงและการกระตนโดยกระบวนการทางกายภาพตาง ๆ อาท การเคลอนตวของนำจากการพดพาของลมทผวนำ และการแพรของสาร ฯลฯ หรอโดยกระบวนการทางชวเคม อาท


299

กระบวนการยอยสลายสารอนทรยในภาวะไรออกซเจน และการปลดปลอยฟอสฟอรสจากหนาดน ฯลฯ ยงนบวามอยนอยและยงไมชดเจน นอกจากน ในแตละพนทยงมปจจยรวมทมบทบาทเฉพาะ ทแตกตางกนไป ซงจำเปนตองศกษาและพฒนาความรเพอการนำไปใชแกปญหาไดอยางเปนรปธรรมตอไป

6.2.2) สถานการณและปญหายโทรฟเคชนในพนทแมนำ

ความจำเพาะของแมนำซงเปนแหลงนำไหล (Running waters) ทมความแตกตางกบแหลงนำนงอยางมาก โดยเฉพาะลกษณะพนฐานทางสณฐานวทยาทคอนขางตนกวาเมอเทยบกบผวสมผสดานบนสดทมและลกษณะทางอทกวยาทมวลนำมการเคลอนตวอยตลอดเวลา ทำใหการประยกตใชเกณฑการแบงระดบความอดมสมบรณของแหลงนำทเคยใชเปนหลกการอางองสำหรบแหลงนำนงแตเดมมา ไดถกปรบเปลยนใหมความเหมาะสมกบสภาพทางนเวศวทยาและการตอบสนองของทรพยากรผผลตขนตนในมวลนำทมความแตกตางกนออกไป

อยางไรกตาม ระบบนเวศของแหลงแมนำลำธารสวนใหญไดรบแหลงทมาของสารอนทรยมาจากภายนอกระบบ ซงเปนการพดพาเขามาแลวเกดการบรโภค ยอยสลาย หรอใชประโยชนเพอการผลต (Heterotrophic production) ในสดสวนท ม ากกวาการสรางสารอนทร ย ขนมา (Autotrophic production) ภายในระบบนน ดวยเหตดงกลาวการพจารณาสถานภาพในการผลตของระบบนำไหล เชน แมนำลำธาร จงจำเปนตองใหความสำคญกบการประเมนกระบวนการทเกยวของกบการพดพาของคารบอนอนทรยทเขามาสแหลงนำนน

เมอพจารณาเปรยบเทยบกบแหลงนำนง แหลงนำไหลทวไปมกมความลกทนอยกวา และมวลนำมโอกาสเคลอนตวและแลกเปลยนออกซเจนกบชนบรรยากาศไดตลอดเวลา ดงนนลกษณะการเกดชนความลกของนำทระดบออกซเจนละลายนำไดลดลงมากและเกดชนนำทมออกซเจนตำ (Hypolimnion) ดงเชนการพบในแหลงนำนงเขตทะเลสาบทมสถานภาพความอดมสมบรณสงนนกจะไมพบในแหลงนำไหลเลย นอกจากน ในแหลงนำไหลนนแรธาตอาหารทถกเตมเขามาภายในระบบมกเกดจากกระบวนการยอยสลายของสารอนทรยในมวลนำทม หรอมาจากการพดพาของนำใตดน หรอจากการกดเซาะทเกดภายในพนทนน ๆ เปนหลก

ดวยเหตดงกลาวการจำแนก “เขตทางนเวศวทยา” (Eco-zonation) ของพนทแหลงนำไหลทชดเจนจงมความจำเปน ในการน หากไดนำขอมลดานแรธาตอาหาร ผลผลตขนตน รวมทงระดบของกระบวนการยอยสลายสารอนทรยทเกยวของในแตละเขตมาพจารณาลกษณะการกระจายและแนวโนมความสมพนธภายในทม จะทำใหเราเขาใจสถานภาพจาก “ระดบพนฐาน” (Based-line concentration) ของปจจยสำคญตาง ๆ ไดถกตองอยางเหมาะสมกบเขตพนท


300

สามารถเปรยบเทยบระดบในแตละเขตแหลงนำหรอระหวางแตละลมนำได และใชเปนขอมลสำหรบวเคราะหโอกาสการเพมขนหรอการเปลยนแปลงตามเวลาของผลผลตทมในแหลงนำไดตอไป

การประเมนสถานการณยโทรฟเคชนจากปจจยดานคลอโรฟลลในนำ

ในหลกการแตเดมมา เราใชการแบงกลมระดบความอดมสมบรณจากระดบการมแรธาตอาหารตำสด สำหรบแหลงนำไหลทไมไดรบผลกระทบหรอการใชประโยชนใด ๆ จากมนษย มาเปนระดบกลางและระดบสงสดทมในระบบนเวศทคลายคลงกนหรออยในเขตภมภาคเดยวกน โดยในการแบงแตละกลมนน จะกำหนดการกระจายของแตละสวนใหเทา ๆ กน (อยางละ 1 ใน 3 ของการกระจายในขอมลทงหมด) และจำแนกระดบความอดมสมบรณเปนระดบตำ ปานกลาง และ สง (Oligotrophic-, Mesotrophic- และ Eutrophic-) ตามกลมทจดไวนน ตามลำดบ แนวทางการแบงกลมดงกลาวทำใหเราสามารถเหนสถานการณในภาพรวมของพนทเชงเปรยบเทยบและสามารถประเมนผลเมอตดตามการเปลยนแปลงตามเวลาได

สำหรบการประเมนสถานการณปญหายโทรฟเคชนในพนทแมนำแตเดมมา มการใชระดบของคลอโรฟลลของสาหรายท ยดเกาะตามพนผวของวตถพนทองนำเปนเกณฑ โดยหากมคลอโรฟลลทระดบสงกวา 100 mg/m2 แหลงนำนนจะจดอยในสถานการณทเรมเกดปญหา ยโทรฟเคชน ซงอยางนอยจะทำใหเกดทศนยภาพทไมเหมาะสมสำหรบแหลงนำ (Welch et al., 1988) จากการจดแบงกลมของแหลงนำตามเกณฑขางตนพบวาแหลงนำประเภททมความอดมสมบรณตำสวนใหญ (มากกวา 90 %) จะแสดง “คาเฉลย” ของคลอโรฟลลพนทองนำตำกวาเกณฑน อยางไรกตาม ในแหลงนำดงกลาวเราสามารถพบคาสงสดของคลอโรฟลลพนทองนำในบางบรเวณทอาจเพมขนสงกวา 100 mg/m2 เนองจากในระบบของแมนำทวไปมกมความแปรปรวนในบรเวณยอยตาง ๆ คอนขางมาก

แนวคดสำคญทเรยนรไดจากการศกษาวจยขอมลของแหลงนำไหลในประเทศเขตอบอน คอ ความจำเปนทจะตองเทยบเคยงสถานภาพในการกระจายของขอมลดานแรธาตอาหารในกลมพนทแหลงนำทอยในเขตทางนเวศวทยาทคลายคลงกน โดยในเบองตนควรนำขอมลดานแรธาตอาหารจากกลมพนทแหลงนำในเขตทางนเวศวทยาแตละเขตนนมาจดเรยงหรอจดกลมยอยภายในออกเปนอยางนอย 3 กลม จากนอย ไปมาก เพอใชเปนแนวทางในการทำความเขาใจระดบของคลอโรฟลลพนฐาน (คลอโรฟลลระดบตำสด) ทเกดตามลกษณะธรรมชาตหรอตามปจจยทางนเวศวทยาของพนท (ซงเปนระดบทไดรบผลกระทบจากมนษยนอยทสด) มาใชเทยบเคยงเพอประเมนสถานภาพและลกษณะการเปลยนแปลงภายในกลมพนท


301

ผลการศกษาของ Basu and Pick (1996) ในพนทแม นำของประเทศแคนาดาพบความสมพนธระหวางแรธาตอาหารไนโตรเจนรวม (Total N; µg/L) กบปรมาณคลอโรฟลลใน มวลนำ (Planktonic chlorophyll; µg/L) ดงสมการ; Log Planktonic chlorophyll = -1.247 + 0.676 log Total N (r2 = 0.65) สมการนแสดงใหเหนถงความสมพนธเชงบวก หรอบทบาทของ แรธาตอาหาร ทสามารถกระตนใหระดบของคลอโรฟลลในแมนำเพมขน อยางไรกตาม พบวาระดบคลอโรฟลลในเขตแมนำ มลกษณะการตอบสนองตอการเพมของระดบแรธาตอาหาร Total N หรอ Total P ในอตราทตำกวาคลอโรฟลลทพบในเขตนำนงเสมอ (SØballe and Kimmel, 1987)

ในพนทแมนำทาจนของประเทศไทย พบระดบของระดบแรธาตอาหารในรปของออรโธฟอสเฟตฟอสฟอรส (PO4

3-) ทสงมาก (Meksumpun and Meksumpun, 2008) ผลการศกษาวจยในชวงป พ.ศ. 2549-2550 พบวาในแมนำทาจนมระดบ PO4

3- สงกวาระดบในประเทศแคนาดาทกลาวมาขางตนถง 10-15 เทา โดยมระดบสงสดถงประมาณ 1,000 µg/L ความเขมขนทสงมากดงกลาว ทำใหฟอสเฟตไมไดเปนปจจยจำกดหลกในพนทแมนำเลย (โดยเฉพาะในชวงทระดบของฟอสเฟตสงเกน 2 µm ไป) และพบวาการเปลยนแปลงของปรมาณคลอโรฟลลในมวลนำไดรบอทธพลจากปจจยรวมอน อาท ปรมาณแสง และอตราการไหลของแมนำ เปนตน

อยางไรกตาม หากพจารณาพนทแมนำทาจน ออกเปนระบบนเวศยอยตาง ๆ 4 เขต จากตอนบน ลงมาตอนลาง ซงมลกษณะการไหลของนำ และการรบอทธพลจากการใชประโยชนใน รอบปทแตกตางกน และนำคาเฉลยของระดบคลอโรฟลล (Chl a; µg/L) ในแตละเขตมาพจารณา วเคราะหบทบาทของฟอสเฟต (PO4

3-; µm) จะพบวาระดบคลอโรฟลลมความสมพนธกบปรมาณฟอสเฟต ดงสมการ Log Chl a = log 2.13 + 0.61 log PO4

3- (r2 = 0.88) (จารมาศและคณะ, 2554) นอกจากนยงพบวาในชวงป พ.ศ. 2549-2553 ระดบของคลอโรฟลลในแตละเขตของแมนำ มลกษณะทคอนขางคงท ทงน ในพนทตอนบนสด มระดบคลอโรฟลลทตำกวาในพนทตอนลางและเขตปากแมนำประมาณ 17 เทา ลกษณะความแตกตางดงกลาวแสดงใหเหนถงความจำเพาะของ แตละเขตพนททแตกตางกนไป ซงเปนความรทควรนำไปใชในการวางแผนบรหารจดการดานการดแลคณภาพนำ และการควบคมสถานการณแหลงนำใหสอดคลองกบระดบธรรมชาตทมตอไป

การประเมนสถานการณยโทรฟเคชนจากปจจยดานพรรณไมนำ

ในการศกษาวจยดานระดบของยโทรฟเคชนในแมนำบางพนททมวลนำมการถายเทด (Short-retention time river) ซงมกเปนบรเวณทมนำไหลเรว นำคอนขางใส และประกอบดวยผผลตขนตนหลกเปนกลมของพรรณไมนำรวมท งสาหรายชนดตาง ๆ ในพนทแมนำดงกลาว เราสามารถจดจำแนกสถานภาพของยโทรฟเคชนของแมนำตามแนวทางของ Hilton et al. (2006)


302

ซงเปนการตอบสนองทางนเวศวทยาของกลมของพรรณไมนำและสาหราย ตอสถานการณยโทร ฟเคชนทเกดในพนทแมนำ ออกเปน 4 สถานภาพ ตามลกษณะดงน

1) สถานภาพทมแรธาตอาหารตำ (Oligotrophic status) ในแมนำจะประกอบไปดวยพรรณไมนำขนาดใหญโดยเฉพาะพรรณไมทอยใตนำ

(Submerged species) ทมความสมบรณแขงแรงและมความหลากหลายทางชนดสง

2) สถานภาพทมแรธาตอาหารปานกลาง (Mesotrophic status) ในแมนำประกอบไปดวยพรรณไมนำขนาดใหญทสมบรณ และมการเจรญของ

พรรณไมทมประสทธภาพในการรบแสงมากขน อาท ในกลมของพรรณไมกงจมนำและกลมทชลำตนหรอสวนใบและดอกโผลพนผวนำ นอกจากน ยงพบการเจรญของสาหรายขนาดเลกบรเวณผวของใบ หรอในบรเวณผวหนาดนและหนใตทองนำ

3) สถานภาพทมแรธาตอาหารสง (Eutrophic status) ในแมนำประกอบดวยพรรณไมใตนำทคอนขางเสอมโทรมจากการถกปกคลมโดย

สาหรายขนาดเลกทกระจายเตมสวนของใบและลำตนใตนำ พรรณไมชนดเดนมกเปนพวกทมใบลอยอยทระดบผวนำหรอกลมทชลำตนโผลพนนำขนมาได และพบเหนสาหรายบรเวณหนาดนได อยางชดเจน

4) สถานภาพทมแรธาตอาหารสงมาก (Hyper-eutrophic status) ในแหลงนำไมพบพรรณไมนำขนาดใหญเลย เปนแหลงนำทดโลง แตจะถกปกคลม

ดวยสาหรายทเปนเสนสายหรอเปนเมอกเคลอบบรเวณผวหนาของพนทองนำ (อาท พบการปกคลมของสาหรายชนด Cladophora อยางหนาแนน) (ภาพท 6.2)

อนง ระดบของแรธาตอาหารทพบในแตละสถานการณของยโทรฟเคชนตาง ๆ ของแมนำ ดงทไดกลาวมาในขางตน โดยสวนใหญแลวจะมระดบทสงมากกวาเกณฑทกำหนดเพอการจำแนกประเภทของแหลงนำหรอสถานการณของยโทรฟเคชนในนำนง (เขตทะเลสาบและอางเกบนำ) ซงเราไมสามารถนำมาเทยบเคยงกนได นอกจากน ระดบของแรธาตอาหารในรปของฟอสฟอรส ในแมนำ ยงควรพจารณารปของฟอสฟอรสทพรรณไมนำสามารถนำมาใชประโยชนไดโดยตรง อยางไรกตาม บทบาทของแรธาตอาหารในแมนำ จะมอทธพลตอการเจรญเตบโตของพรรณไมนำมากนอยเพยงใดนน ยงขนอยกบปจจยสำคญอน ๆ อาท ลกษณะในการเคลอนตวของมวลนำหรอความเรวของนำในแมนำอกดวย


303

ภาพท 6.2 ลกษณะของสาหรายสเขยวทเจรญขนคลมพนทเดมทเคยมพรรณไมนำในกลมสาหรายหางกระรอกและดปลนำอยางหนาแนน (ในลำธารนำตนบรเวณทายเขอนเพชรบร จงหวดเพชรบร มความลกนำประมาณ 30-50 cm)

6.2.3) สถานการณและปญหายโทรฟเคชนในพนทปากแมนำ

ในพนทปากแมนำและเขตชายฝงทะเลนน นบวามการพดถงปญหายโทรฟเคชนมากกวาในเขตแมนำ โดยเฉพาะในประเทศทมพนทชายทะเลและอาวลกษณะกงปดจำนวนมาก เชน ประเทศเนเธอรแลนด องกฤษ และเดนมารก ซงโดยทวไปพบวาสาเหตการเกดปญหายโทรฟเคชนในพนทดงกลาว มความใกลเคยงกบแหลงนำนงในแผนดน อยางไรกตาม กระบวนการในพนท ชายฝงเขตตน มอทธพลของกระแสนำสามารถสงผลใหเกดการหมนเวยนของแรธาตฟอสฟอรสขนมาใหม นอกจากน ยงมกพบกระบวนการเปลยนแปลงทางชวเคมของไนเตรท (Denitrification) ซงสงผลใหธาตไนโตรเจนมโอกาสเปลยนรปและหายออกนอกระบบขนไปในชนบรรยากาศ เปนผลใหพนทดงกลาว มกมการขาดแรธาตไนโตรเจน(Nitrogen limitation) ไดมากกวาในแหลงนำนง ในเขตแผนดน

สำหรบปญหาการชะลางพงทลายของดน และการรบเอาแรธาตอาหารจากหนาดนทมกเกดขนในสวนพนทรบนำในแผนดนนน มกไมคอยสงผลมาถงบรเวณปากแมนำและเขตทะเลไดในบรเวณกวาง ทงน เนองจากในระบบของลมนำปจจบนมการพดพาปรมาณนำและตะกอนลงส เขตทะเลไดนอยลง ซงเปนผลจากการปรบระบบทางเดนของนำเพอการจดสรรดานชลประทาน ม


304

การสรางเขอนกกเกบนำ และมการทำประตผนนำเปนระยะ ๆ ซงเปนการเปลยนแปลงโครงสรางของระบบลมนำเดมทธรรมชาตของนำเคยมการพดพาเอาตะกอนสารแขวนลอยและสารละลาย ตาง ๆ ลงสเขตทะเล ในประเดนดงกลาวน มรายงานของ Milliman et al. (1984) และ Halim (1991) ไดแสดงใหเหนผลกระทบของปญหาของการมประตกนนำตอการกดเซาะพงทลายของพนทชายฝงทมมากขนเรอย ๆ และเกดผลกระทบตอผลผลตทางการประมงในพนทเขตทะเลใกลเคยง

สำหรบปญหานำทงจากแหลงชมชนในเขตพนทปากแมนำ เราพบวาแรธาตอาหารทนำพาลงมาโดยมวลนำจากแมนำมการเปลยนแปลงความเขมขนไปตามอทธพลของแหลงทมา ไมวาจะเปนทอยอาศยของชมชน กจกรรมทางการเกษตร หรออตสาหกรรมทมการเปลยนแปลงไป โดยเฉพาะแรธาตอาหารในรปของไนเตรทและฟอสเฟตนน ในชวงประมาณ 20 กวาปท ผานมา การเปลยนแปลงของสงคมและระบบอตสาหกรรมอยางมาก ไดทำใหความเขมขนของแรธาตอาหารในชวงนนเพมขนถงมากกวา 2 เทา (Meybeck, 1998)

สำหรบในประเทศไทยเราพบวา แมนำสายหลกตาง ๆ (อาท แมนำเจาพระยา แมนำทาจน แมนำแมกลอง และแมนำบางปะกง) มความเขมขนของแรธาตอาหารในรปแอมโมเนยมและฟอสเฟตในระดบทคอนขางสงอยางตอเนองมาตลอด การศกษาวจยในพนทแมนำทาจนพบวาในชวงประมาณ 10 ปทผานมา พบระดบความเขมขนของแอมโมเนยมและฟอสเฟตในพนทแมนำตอนลางชวงฤดแลง (มนาคม พ.ศ. 2549) มคาสงถงประมาณ 80 M และ 10 M ตามลำดบ (อรองค, 2551) ซงถงแมวาในระยะปจจบนเราพบแนวโนมการลดลงในระดบความเขมขนของฟอสเฟตเลกนอย อยางไรกตาม ระดบของฟอสเฟตในพนทแมนำตอนลางยงแสดงความแปรปรวนสงและ พบคาเฉลยทสงถงประมาณ 5 M ซงจดเปนระดบความเขมขนทแพลงกตอนพชนำไปใชในการเจรญเตบโตและเพมจำนวนประชากรไดเปนอยางด (จารมาศและคณะ, 2556)

งานการศกษาวจยในประเทศเขตรอนทวไป พบปญหาการเพมขนของตะกอนแขวนลอยเนองจากการกดเซาะพงทลายของหนาดนมมากขน ซงเปนปญหาทสบเนองมาจากพนทปาตนนำ ถกทำลาย มการลกลอบตดไมทำลายปาในหลายพนทในทกภมภาคแถบน (Milliman and Meade, 1983) นอกจากน ยงทำใหเกดการสญเสยไนโตรเจนในผวหนาดนในพนท เขตแผนดน ซงสงผลกระทบเกดเปนปญหาการเพมของไนโตรเจน (โดยเฉพาะในรปแอมโมเนยม) อยางมากในระบบแหลงนำ เกดผลกระทบตอเนองสคณภาพนำในพนทแมนำและบรเวณปากแมนำตามมา (Ittekkot and Zhang, 1989)

ผลกระทบจากแรธาตอาหารทเพมมากขนในพนทปากแมนำมลกษณะการเกดทคลายคลงกบในพนทแหลงนำนงเขตนำจด โดยพบวาแพลงกตอนพชจะมการเพมจำนวนอยางมาก (ภาพท 6.3) และมปญหาความเปนพษจากแพลงกตอนพช นอกจากน ยงทำใหเกดปญหาการลดลงของ


305

ออกซเจนละลายนำ เนองจากการตายลงและกระบวนการยอยสลายทเกดตามมา ซงทำใหเกดการเปลยนกลมของสงมชวตทเปนผบรโภคในแหลงนำ ในภาพรวมจะทำใหเกดความแปรผนในความหลากหลายทางชวภาพ รวมทงการมมวลชวภาพทลดลงไดในทสด

ภาพท 6.3 ลกษณะการเกดปรากฏการณนำเปลยนส ในเขตชายฝงและแนวปากแมนำจากผลกระทบของปญหายโทรฟเคชน (ภาพบนซายและขวา; Noctiluca redtide พบบรเวณใกลปากนำหลงสวน จงหวดชมพร, ภาพลางซายและขวา; Ceratium redtide พบบรเวณปากแมนำอาวบางตะบน จงหวดเพชรบร )

ประเดนทมความแตกตางกบระบบนเวศนำนงในเขตนำจดทสำคญอยางหนง กคอ การท

ปากแมนำทมความลกไมมากนก มกมการเพมจำนวนของสาหรายทขนคลมผวหนาดนตะกอน เปนปรมาณมาก ซงเปนสาเหตของการลดลงของออกซเจนทชนผวหนาดนและชวงรอยตอระหวางดนกบนำไดอยางชดเจน ซงผลทเกดตามมา คอ การลดลงของพนทหากนหรอพนทวางไขของสตวนำวยออน ทำใหทรพยากรประมงไดรบผลกระทบและเสอมโทรมลงไปเปนลำดบ

อนง ปญหาในพนทปากแมนำโดยทวไปมกจะมความรนแรงกวาปญหาในพนทแหลงนำนงในแผนดน ทงน อาจเนองจากปากแมนำจะเปนพนทรวมของแมนำสายตาง ๆ ทไหลลงสทะเล มลภาวะตาง ๆ จากชมชนและกจกรรมทงการเกษตรและอตสาหกรรมในพนทโดยรอบนบวนจะม


306

มากขนและยากตอการควบคม สงผลใหปรมาณแรธาตอาหารไดถกพดพาลงมากขนตามไปเรอย ๆ นอกจากน การจดการกบปญหาในพนทเขตปากแมนำยงทำไดยากกวา โดยยงขาดการเอาใจใส การมองเหนปญหา และความรวมมอจากทกภาคสวนอยางเปนรปธรรม

ความรความเขาใจในสถานการณดานปญหายโทรฟเคชนของพนทปากแมนำเปนเรองทสำคญยงตอการดแลอนรกษคณภาพสงแวดลอม ซ งมความสมพนธหรอเกอหนนตอความ อดมสมบรณของทรพยากรทางนำและระบบการผลตทรพยากรทางนำอยางยงยน ในการพจารณาสถานการณยโทรฟเคชนดงกลาว จำเปนตองมการประยกตใชความรทางนเวศวทยาสงแวดลอม มาทำการจดแบงกลมสถานภาพของแหลงนำ ตามลกษณะปรากฎของแรธาตอาหารหรอปรมาณผลผลตขนตน (อาท แพลงกตอนพช) ทเกยวของ การศกษาปญหายโทรฟเคชนนบเปนสวนหนง ของการศกษาตดตามสถานการณมลภาวะ (Pollution) ของแหลงนำชายฝงทะเล (Rodhe, 1969; Hooper, 1969; Vollenweider et al., 1992)

ผลกระทบทเกดขนจากปญหายโทรฟเคชนนนจะขนอยกบความรนแรงของปญหา สำหรบในแหลงนำทเรมเกดสถานการณยโทรฟเคชน มวลชวภาพของแพลงกตอนพชมกมการเพมขน เพยงเลกนอยและโครงสรางของประชาคมสงมชวตทางนำพนฐานตาง ๆ (โดยเฉพาะองคประกอบทางชนดของแพลงกตอนพชและแพลงกตอนสตว) อาจเปลยนแปลงไปไมมากนก สำหรบในแหลงนำทเรมมสถานการณยโทรฟเคชนทรนแรงขน จะพบวาความโปรงแสงของนำจะตำลงมากและเกดการตกตะกอนทบถมของสารอนทรย (หรอซากแพลงกตอนทตายลง) ซงเปนระยะทมกพบการเจรญเตบโตอยางรวดเรวของแพลงกตอนพชบางชนด (รวมทงการเกดปรากฎการณนำเปลยนส)

เมอสถานการณดานยโทรฟเคชนรนแรงขนเรอย ๆ เรามกพบปญหาทออกซเจนละลายนำลดระดบตำลงมากขน เรยกวาเปนสถานการณ “Hypoxia” ซงหากรนแรงมากจนทำใหไมพบออกซเจนละลายนำ หรออยในสถานการณ “Anoxia” กนบวาเปนระดบอนตรายทสดของปญหา ยโทรฟเคชนทพบในแหลงนำ (Gray, 1992) และทำใหเกดเปนแหลงนำทเสอมโทรมอยางรนแรง (Dystrophic waters) นบเปนปญหาการเนาเสยของแหลงนำอยางชดเจน ซงไมสามารถใหผลผลตทรพยากรทางการประมงไดอกตอไป

ในการศกษาปญหายโทรฟเคชนทพบในแหลงนำเขตชายฝง และเขตทะเลทมมาเดม (ตงแตประมาณป ค.ศ. 1974 จนถงป ค.ศ. 1995) ไดมการใหคำนยามของ ยโทรฟเคชน รวมทงลกษณะการเกด และปจจยทเกยวของไวอยางนาสนใจ ดงตอไปน

Steele (1974): ยโทรฟเคชน คอ การเพมอตราการเจรญเตบโตของแพลงกตอนพช ซงเปนผลตามมาจากการเพมของแรธาตอาหาร (Nutrients) ในเขตทะเล โดยมลกษณะปรากฏอน ๆ ตามมา


307

Vollenweider (1992): ยโทรฟเคชน คอ กระบวนการทมการเพมแรธาตอาหารพช โดยเฉพาะกลมไนโตรเจนและฟอสฟอรสลงสแหลงนำ ซงไปกระตนการผลตของผผลตขนตนตาง ๆ และทำใหเกดการเปลยนแปลงจนสามารถสงเกตเหนการเพมจำนวนการเกดเปนกลมกอนของแพลงกตอนพช หรอกระตนการเจรญเตบโตของสาหรายบรเวณพนทองนำ รวมถงพรรณไมนำประเภททลอยนำ (หมายเหต: เปนคำจำกดความทครอบคลมทงแหลงนำจดและนำทะเล)

Gray (1992): ยโทรฟเคชน จะเกดขนเมอมแรธาตอาหารถกปลดปลอยลงสแหลงนำ (ซงไมมความเปนพษ) และหากอยในสภาวะทมแสงเพยงพอจะทำใหไปเพมการเจรญเตบโตของผผลตขนตน (Autotrophic growth) รวมทงกระตนการเจรญของผบรโภค (Heterotrophic growth) ไดอกดวย

OSPAR (2003): ยโทรฟเคชน หมายถง การเพมปรมาณแรธาตอาหารสแหลงนำ ซงทำใหเกดการกระตนการเจรญเตบโตของสาหราย และ/หรอพชชนสงอน ๆ ทำใหเกด ผลกระทบตอสมดลของสงมชวตในแหลงนำนน รวมทงมผลกระทบตอคณภาพสงแวดลอมทางนำทเกยวของ

UNEP (2003): ยโทรฟเคชนเปนลกษณะของผลกระทบสงแวดลอม ซงมสาเหตจากการไดรบสารอนทรยทมากเกนควร

Nixon (1995): ยโทรฟชนเปนลกษณะของการเพมขนในอตราการเตมสารอนทรยลงสระบบนเวศหนง ๆ เปนกระบวนการทมสาเหตจากการเปลยนแปลงในปรมาณสารอนทรย และเกดผลกระทบตอผลผลตทางชวภาพเปนประเดนหลก

จากคำจำกดความทยกตวอยางมาขางตน จะเหนไดวาการเพมขนของแพลงกตอนพช หรอผผลตขนตนอน ๆ ขนอยกบสถานการณวาผลกระทบนนอยในระยะใด ทงน คำจำกดความของ Vollenweider (1992) ใหรายละเอยดท คอนขางครอบคลม สวน Gray (1992) ไดแยกเอา “สารพษ” ออกจากตนเหตของปญหายโทรฟชน สำหรบคำจำกดความของ UNEP คอนขางจะใหกรอบทแคบ เนองจากสาร “อนนทรย” ในหลายประเภท (อาท ปยทใชในระบบเกษตรกรรมในลมนำตาง ๆ) สามารถเปนสาเหตทกอใหเกดปญหายโทรฟเคชนไดในหลายพนทแหลงนำ อยางไรกตาม ในภาพรวมแลวพบวา ทกคำจำกดความไดเนนจดเดนทเหมอนกน กคอ การกลาวว าสถานการณ “ยโทรฟ เคชน” ไม ใช “มลภาวะ” (Pollution) แ ตเป นสถานการณ ของ “ผลกระทบ” (Disturbance) ซงนบเปนการเปลยนแปลงทเกดขนมาในแหลงนำเทานน


308

จากขอมลความรในภาพรวมของปญหายโทรฟชนในเขตชายฝงและทะเล จะเหนไดวามความจำเปนทเราควรกำหนดขอบเขตในระดบทพบของดชนชนดตาง ๆ เพอใชจำแนกประเภทของแหลงนำเขตชายฝงและทะเลออกเปนอยางนอย 3 ประเภท (ไดแก Oligotrophic, Mesotrophic และ Eutrophic waters) ดงเชนแนวทางทดำเนนการสำหรบพนทแมนำ ในการน ปจจยชชดทมลกษณะโดดเดนและสามารถใชเปนดชนสำหรบแหลงนำชายฝง (เนองจากสามารถสะทอนสภาพของระบบนเวศในภาพรวมและสอใหเหนถงความจำเปนหรอสภาวการณเรงดวนหากตองเขาไปจดการแกไขได) ประกอบดวยปจจยทางดาน “แรธาตอาหาร” ซงเปนปจจยใชสะทอนสถานภาพในหวงโซอาหาร (Ignatiades et al., 1992) ปจจยดานระดบความเขมขนของ “คลอโรฟลล” ซงมการใชเพอแสดงศกยภาพทางมวลชวภาพของแพลงกตอนพชทงในแหลงนำจด (OECD, 1982) และในเขตทะเล (Giovanardi and Tromellini, 1992; Kitsiou and Karydis, 2002) และปจจยดานความโปรงแสงของนำ (Transparency) ซงใชการวดโดย Secchi disk (Ignatiades et al., 1995) เปนตน

6.3) ปจจยทางนเวศอทกวทยาและบทบาทในกระบวนการยโทรฟเคชน

จากประสบการณและความรทม นกวทยาศาสตรหลายสาขาท ไดพยายามอธบาย

กระบวนการเกดปญหายโทรฟเคชนภายในแหลงนำนงประเภททะเลสาบ อางเกบนำ หรอหนองบงประเภทตาง ๆ มา เราพบวาปจจยทควรใหความสำคญในการพจารณาเพอทำนายสถานภาพ หรอตดตามสถานการณจำเพาะทเกดขนตาง ๆ ในระบบนเวศแหลงนำไหลโดยเฉพาะพนทแมนำมหลายดาน อาท ลกษณะการไหลเวยนถายเทของนำ (หรอเวลาในการคงตวอยในบรเวณหนง ๆ ของมวลนำ) ระดบความเขมขนสทธหรอความจำกดในแรธาตอาหารบางชนด องคประกอบทางชวภาพในการเกดทดแทนท ปจจยจำกดทางดานแสง ความเรวในการไหลของนำ ตลอดจนลกษณะจำเพาะทางโครงสรางและนเวศวทยาของพนทแหลงนำทสนใจ ฯลฯ ปจจยขางตนเหลานมความสำคญ และมบทบาทตอระบบนเวศแมนำในรปแบบทแตกตางกนออกไป โดยมรายละเอยด ดงน

6.3.1) อตราการถายเทของมวลนำ

จากความรความเขาใจพนฐานทางดานปจจยจำกด (แสงและสารอาหาร) และปจจยทมบทบาทหลก (ความเรวนำหรอการคงตวอยของมวลนำ) ทไดมการเรยนรกนมาตงแตการศกษา ในระบบแหลงนำนง จนกระทงมาสการศกษาในระบบแมนำนน ปจจบนพบวารปแบบในการเปลยนแปลงของแมนำทตอบสนองตอปญหายโทรฟเคชน ไดรบอทธพลจากลกษณะพนฐานทาง


309

กายภาพของแมนำ โดยเฉพาะในดานความยาว (ระยะทาง) และความสมพนธกบ “อตราการไหล”ของแมนำ

แมนำทมความยาวมาก และมวลของนำทไหลสามารถวนเวยนอยภายในระบบของแมนำนนไดนาน แมนำนนกจะมการตอบสนองของผผลตขนตนซงเปนกลมของแพลงกตอนพช โดยการเพมมวลทางชวภาพเมอไดรบปรมาณแรธาตอาหารเขามาอยางเพยงพอ ในทางตรงกนขาม ในกรณทแมนำมอตราการเคลอนยายถายเทสง มวลนำมการเคลอนตวไดเรว และสามารถไหลผานตลอด ทงระยะทางของแมนำโดยใชเวลาสน (ซงอาจนอยกวา 2-3 วน) กลมของผผลตขนตนทจะเกดขนมาทดแทนหรอมปรมาณมากขนไดเรอย ๆ จะไมใชเปนกลมของแพลงกตอนพช แตจะเกดกลมของสาหรายทสามารถยดเกาะตามพนผวตาง ๆ (Periphytes) รวมทงสาหรายทขนปกคลมบรเวณผวหนาดน (Benthic algae) เจรญเตบโตขนมาแทน

โดยทวไปเมอเกดปญหายโทรฟเคชนในแมนำทมระยะเวลาการคงตวของนำในชวงสน (Short retention time river) การเจรญของพรรณไมนำขนาดใหญทมจะไดรบผลกระทบจากการทแสงไมเพยงพอ ทงน เนองจากการบดบงแสงโดยกลมของสาหรายทเจรญขนปกคลมบรเวณ ลำตนและใบ ในพนทแมนำดงกลาว พบวาแสงจะเปนปจจยจำกดทมบทบาทมากขนกวาปจจยจำกดทางดานแรธาตอาหาร และทำใหเกดการปรบตวของประชากรทมใหเหมาะสมกบสภาพของแสง โดยเกดการทดแทนทขนมาในแหลงนำนน เมอเรมเกดปญหายโทรฟเคชน เราจงมกจะพบทศทางของการเปลยนกลมของตนไมขนาดใหญทมสวนตนหรอใบสวนหนงจมนำ มาเปนพรรณไมนำทสามารถยดขนหรอชสวนของใบใหสงใกลผวนำ และหลงจากนนจะปรบเปลยนไปเปนกลมพช ทสามารถชสวนของลำตนหรอใบใหสงขนเหนอผวนำ ตามลำดบ การเกดขนทดแทนทในลกษณะนอาจแปรผนตามลกษณะของอตราการไหลของนำทแตกตางกนออกไปได

เวลาในการคงตวอยของมวลนำ (Retention time): เปนปจจยท Vollenweider (OECD, 1982) ไดแสดงใหเหนวามบทบาทสำคญตอโอกาสในการทแพลงกตอนพชในนำ เกดการเพมจำนวนจนมมวลทางชวภาพทหนาแนนเทาทระดบแรธาตอาหารในนำเอออำนวยใหเกดการเจรญของประชากรได เวลาในการคงตวอยของมวลนำหากเรวกวาระยะเวลาทแพลงกตอนพชจำเปนตองใชในการเพมจำนวนขนเปนสองเทา (Doubling time; ซงโดยทวไปมคาเทากบ 2-4 วน สำหรบแพลงกตอนพชในกลมของไดโนแฟลกเจลเลท และประมาณ 1-3 วน สำหรบแพลงกตอนพชในกลมของสาหรายสเขยวแกมนำเงน ) จะสงผลใหมวลนำตงตนนนถกพดพาออกไปกอนท แพลงกตอนพชจะขยายขนาดประชากรไดทน ทำใหเราไมพบการเพมจำนวนของแพลงกตอนพชถงแมวาแหลงนำจะไดรบแรธาตอาหารทเพยงพอกตาม


310

ระยะเวลาทมวลนำคงคาง (Retention time) อยในทะเลสาบหรออางเกบนำหนง ๆ เมอนำมาพจารณาเปรยบเทยบกบลกษณะทจำเพาะของความเปนแมนำ ทมความโดดเดนในเรองของ “การไหล” ไปตามเสนทางทชดเจน อาจไมเหมอนกนเทาใดนก สงทสำคญ คอ ประเดนการทมวลนำจะมการผสมผสานและคงตวในเวลาทเพยงพอตอการเพมจำนวนโดยการแบงตวเปนสองของแพลงกตอนพชในแหลงนำ

เมอพจารณาเปรยบเทยบกบพนทในทะเลสาบหรออางเกบนำ จะพบวาลกษณะการผสมผสานของมวลนำในพนทแมนำใชระยะเวลาในการผสมผสานทนอยกวา โดยอนภาคของสารและมวลของแพลงกตอนตาง ๆ ทอยในภาคตดขวางของลำนำนนจะถกผสมผสานกนในรปแบบของการหมนวนเปนเกลยว (Spiral mixing) พรอม ๆ กบการถกพดพาลงไปเรอย ๆ จะไมมการวนกลบมาผสมกนตามสายของลำนำยอนขนมาเหมอนกบลกษณะของการผสมผสานวนเวยนไปมา เชน ในเขตทะเลสาบ ลกษณะของการหมนวนเปนเกลยวของนำในแมนำดงกลาว ทำใหการพจารณา Retention time ในพนทแมนำ จงตองปรบเปลยนไป เปนการพจารณาเวลาในการเคลอนยาย ของมวลสาร จากสวนตนสดของแมนำ มายงสวนทายสดของแมนำ หรอทเรยกวา “Travel time” หรอ “Transfer time” โดยเมอเปรยบเทยบกบเวลาในเขตนำนงขางตนแลว Travel time ของอนภาคในพนทแมนำมกจะมระยะเวลาทยาวนานกวา และขนอยกบรปแบบของการแพรกระจายในมวลนำ ซงมความจำเพาะตวไปตามลกษณะทางสณฐานวทยาของแมนำแตละแหง

การเจรญของแพลงกตอนพชในพนทแมนำ: แพลงกตอนพชทแขวนลอยอยในมวลนำ ถอเปนสวนหนงของมวลสารทางชวภาพตงตนทม ณ จดกำเนดของแมนำ ซงอาจเปนลำธาร ขนาดเลกในพนทปาตนนำ แพลงกตอนพชเหลานจะเคลอนตวผสมผสานไปกบมวลนำทงตามขวางโดยมการหมนเปนเกลยวพรอม ๆ กบการเคลอนตวยกขนและหมนวนลงแลวไหลไปตามเสนทางของลำนำ ในขณะทมการไหลลงไปนนเอง แพลงกตอนพชกจะทำการเจรญพนธและเพมมวลทางชวภาพโดยการแบงเซลลไปดวย

อยางไรกตาม เราพบวาพนทแมนำในตอนตน โดยเฉพาะตามพนทลำธารและลำหวยนำตกตาง ๆ มกไมมการเพมจำนวนของแพลงกตอนพชในนำจนถงระดบททำใหเกดการสงเกต เหนส ของนำทเขยวขน หรอเกดในระดบทเปนปญหาเลย ทงน เนองจากในพนทตนนำนนมจำนวนเซลลตงตนแพลงกตอนพชอยในระดบตำ (โดยอาจมจำนวนเซลลเพยงประมาณ 200-1,000 เซลลตอลตร; จารมาศและคณะ, 2552) นอกจากน ในพนทดงกลาวมกมอตราการไหลของนำทแรงมาก มวลนำและแพลงกตอนพชทอยภายในจะถกเคลอนยาย (Flushing) ใหกระจายตวออกไปในเวลาอนรวดเรว ผลจากกระบวนการเคลอนยายทเรวเชนน จงทำใหเราไมพบปญหายโทรฟเคชนในพนทสวนตอนตนของแมนำ รวมถงในพนทแมนำทมระยะทางสนหรอมความลาดชนสง ซงการไหลของ


311

นำจากสวนตอนตนไปยงตอนปลายของแมนำใชระยะเวลาสนและเรวกวาเวลาทแพลงกตอนพชจำเปนตองใชในการแบงเซลล

ในทางตรงกนขาม สำหรบพนทแมนำขนาดใหญหรอมความลกมาก มวลของนำมการเคลอนตวอยในระบบแมนำทงตามแนวขวางและตามความยาวของแมนำทเนนนาน โดยอาจมเวลาคงตวใกลเคยงกบลกษณะทเกดขนในเขตทะเลสาบหรออางเกบนำ แพลงกตอนพชทลองลอยอยในมวลนำกจะมเวลาเพยงพอทจะเพมขยายจำนวนประชากรขนมา และเราสามารถสงเกตเหนการเพมจำนวนเซลลทสะทอนออกมาในรปการเปลยนสของนำเปนสเขยวเหลองหรอสเขยวปนนำตาลได ตงแตตอนกลางลงมาจนถงตอนลางของลำนำ ลกษณะเชนน แสดงใหเหนวาโอกาสในการเกดปญหายโทรฟเคชนในแมนำจะขนอยกบรปแบบการไหลของแมนำเปนสำคญ โดยแมนำทมความลกและ มขนาดทกวางใหญมาก กสามารถประยกตใชโมเดลทางนเวศวทยาทใชเพอประเมนการเพมจำนวนของแพลงกตอนพชทมความคลายคลงกบโมเดลสำหรบพนทในเขตทะเลสาบได

จากการศกษาวจยระบบแมนำทผานมาพบวาพนทแมนำเทมสทางตอนลาง (Lower River Thames) ในประเทศองกฤษ และแมนำลอทในประเทศฝรงเศส (River Lot) สามารถนำโมเดล PROTECH ทใชสำหรบเขตทะเลสาบมาประยกตใชในการอธบายการพฒนาประชากรของแพลงกตอนพชในแมนำเหลานได (Reynold et al., 1998; Thebault and Qotbi, 1999) อยางไรกตาม ในแมนำบางแหงทพบลกษณะของการตฟงของตะกอนจากพนทองนำขนมาและสาหรายทพบอยในมวลนำเปนสาหรายทขนปกคลมหนาดนมากอน (ไมใชแพลงกตอนพชทเกดการขยายประชากรในมวลนำ) การอธบายการพฒนาประชากรของแพลงกตอนพชในแมนำเหลานก ไมควรใชโมเดลดงกลาวมาอธบาย ยกตวอยาง เชน ในแมนำโฟรม (River Frome) ประเทศองกฤษ ซงมพนทรบนำประมาณ 400 ตารางกโลเมตร มความยาวของแมนำ 58.5 กโลเมตร และคาเฉลยมธยฐานของเวลาทใชในการเคลอนตวของมวลสารตลอดลำนำ (Travel time) เพยงประมาณ 60 ชวโมง (Marker and Gunn, 1977)

อนง สำหรบแมนำทมแหลงนำตนทนทเกดจากพนทอางเกบนำหรอหนองบงทมปรมาณแพลงกตอนพชแรกเรมสงอยแลว และม Travel time ทยาวนาน แพลงกตอนพชในแมนำมกจะสามารถขยายประชากรไดอยางชดเจนและกอใหเกดปญหาไดงาย หากแมนำทรบนำจากอางเกบนำแตสายของแมนำมลกษณะทสนหรอมการผสมผสานสง มการเคลอนตวทรวดเรว กจะทำใหมวลชวภาพของแพลงกตอนพชทเกดการแขวนลอยเปนแคสวนหนงททำใหเกดเปนความขนในมวลนำ แตไมสามารถแบงเซลลไดทนในชวงระยะทางของแมนำนน ๆ เลย

จากภาพรวมจะเหนไดวาการพฒนาประชากรของแพลงกตอนพชในแมนำ นอกจาก จะขนอยกบเวลาทแพลงกตอนพชคงตวอยในระบบแมนำแลว ยงขนอยกบปรมาณเซลลแรกเรม


312

ของแพลงกตอนพชวามมากนอยเพยงใดดวย สำหรบในแหลงนำทมการถายเทสงและมการรบเอาธาตอาหารสง แทนทจะเปนการเพมจำนวนของแพลงกตอนพช เราจะสามารถพบเหนการเพมจำนวนของสาหรายตามพนทองนำ ซงยดเกาะหรอเจรญขนมาเคลอบบนผวของกอนหนหรอวสดตาง ๆ ใตนำ หรออาจพบการเพมจำนวนของพรรณไมนำทมขนาดใหญขนมาแทนได

6.3.2) แรธาตอาหารในนำ

ในพนทแมนำทมการรบเอาแรธาตอาหารเขามามาก ซงจดอยในสถานการณทมความอดมสมบรณสง หรอสงมาก (Eutrophic - hypertrophic waters) นน พรรณไมนำขนาดใหญทเกดขนมกจะถกปกคลมไปดวยสาหรายขนาดเลกทเจรญขนคลมตามลำตนและใบ (กลม Epiphytic algae) และเมอพรรณไมนำขนาดใหญทถกคลมตายลง สาหรายในกลมทเปนเสนสาย (Filamentous algae) มกจะเจรญขนมาทดแทน และในทายทสดแลวพนทองนำในบรเวณนนกจะ ถกปกคลม ดวยกลมของสาหรายบรเวณพนทองนำ (Benthic algae) อยางหนาแนน และระบบนเวศกจะ คอย ๆ เนาเสย เสอมโทรมลง และอาจเขาสสภาวะการขาดออกซเจนอยางรนแรงไดในทายทสด

แรธาตอาหาร ถอวาเปนปจจยหลกในการเกดปญหายโทรฟเคชนในพนทแหลงนำนง อาท ทะเลสาบ และอางเกบนำตาง ๆ (Schneider and Melzer, 2003) อยางไรกตาม รายงานผลการศกษาวจยทเนนความสำคญและบทบาทของแรธาตอาหารในพนทแมนำตอปญหายโทรฟเคชน ยงไมพบเทาใด ผลการศกษาวจยทมมาโดยทวไปเปนการกลาวถงบทบาทของแรธาต อาท ฟอสฟอรสตอการเจรญและโครงสรางประชาคมของพรรณไมนำ (Macrophyte) (Dawson et al., 1999) และพบวาฟอสฟอรสเปนปจจยจำกดในการเจรญของสาหรายยดเกาะประเภทตาง ๆ (Carr and Goulder, 1990) นอกจากน ยงพบวาพรรณไมนำขนาดใหญมมวลชวภาพทสมพนธกบปรมาณฟอสฟอรสทพบในดน (Carr and Chambers, 1998)

ฟอสฟอรส นบวาเปนแรธาตทสำคญสำหรบพนทแมนำ การศกษาทผานมาไดรายงานวาบทบาทของฟอสฟอรสทพรรณไมนำหรอสาหรายสามารถใชประโยชนไดโดยตรง (Soluble reactive phosphorus; SRP) มความสำคญและมบทบาทตอการเจรญเตบโตของพรรณไมนำไดมากกวาปรมาณฟอสฟอรสรวม (Total phosphorus) ทถกปลอยลงสระบบแมนำ และหากแรธาต SRP ดงกลาวมปรมาณสงและนำในระบบแมนำมการไหลเวยนในอตราเรวปานกลางหรอคอนขางสมำเสมอ จะสงผลใหพรรณไมนำเจรญเตบโตไดดกวาในพนททมการไหลของนำในอตราทตำ ในทางตรงกนขาม หากมวลของนำมการเพมขนหรอมอตราการไหลทสงมาก (อาท ในกรณการเกดนำทวมบาไหลลงสระบบ) ปจจยดงกลาวจะทำใหพรรณไมนำเกดความเสอมโทรมลงไปไดในทสด


313

อนง มรายงานการศกษาหลายเรองทพบวา ทงไนโตรเจนและฟอสฟอรสจดเปนปจจย ทควบคมการเจรญเตบโตของสาหรายยดเกาะประเภทตาง ๆ (อาท Matlock et al., 1998; Marcus, 1980) อยางไรกตาม พบวาในแมนำโดยทวไปมกมระดบของแรธาตทงสองอยในระดบ ปานกลางหรอคอนขางสง ทำใหปญหาในการจำกดการเจรญเตบโตของสาหรายและพรรณไมนำชนดตาง ๆ จงไมนาจะเกดขนจากระดบความเขมขนของแรธาตอาหารทมในนำ แมกระทงในลำธารเขตพนท ตนนำ ยงสามารถพบระดบของไนเตรทและฟอสเฟตทมาจากการชะลาง รวมทงการ ยอยสลายของสารอนทรยจากระบบนเวศปาไมโดยรอบ ดงนน ในพนทเขตตนนำจงมกมแรธาตอาหารทเพยงพอ และทำใหปจจยจำกดในการเจรญเตบโตจงกลบเปนดานปรมาณแสงทไดรบอทธพลจากตนไมใหญทมาบดบงมากกวา สำหรบในพนทลำธารบรเวณทเปดโลงหรอบรเวณทมโอกาสรบแสงแดดเตมท (โดยเฉพาะพนทในแองชายตลงแนวตนทนำมการเคลอนตวชาลง) จงสามารถสงเกตพบการเจรญเตบโตของสาหรายยดเกาะประเภทตาง ๆ ขนปกคลมตามพนลำธาร และกอนหนบรเวณนนไดอยางชดเจน

โดยทวไปหากในพนทแมนำลำธารมระดบของไนโตรเจนทมากกวา 1 mg N/L และมระดบของฟอสฟอรสมากกวา 30 µg P/L กจะถอวาพนทนนมระดบแรธาตอาหารทเพยงพอตอการเจรญเตบโตของพรรณไมนำขนาดใหญ (Westlake, 1981) และหากเปนในกลมของสาหราย ยดเกาะทมขนาดเลกกวาหรอมการกระจายอยในตำแหนงทแตกตางไป ระดบของแรธาตอาหารทตองการอาจมคานอยหรอมากกวาขอบเขตดงกลาวได ขอมลจากการศกษาวจยขางตนทำใหทราบวาแรธาตอาหารนบเปนปจจยทสำคญหนงทกอใหเกดการพฒนาของมวลชวภาพของผผลตขนตน ชนดสำคญในพนทแมนำ ถงแมวาปรมาณแรธาตอาหารทถกพดพาเขามา (Loaded volume) สแมนำจะไมสำคญเทากบความเขมขนสทธ (Net concentration) ของแรธาตอาหารทพบในระบบนเวศแมนำเดม ภาวะดานแรธาตอาหารทแมนำไดรบกสงผลเชอมโยงสสถานการณคณภาพนำ และการนำพาแรธาตอาหารจากพนทแมนำลงไปสบรเวณปากแมนำและเขตทะเล

การประเมนปรมาณแรธาตอาหารทเขาสระบบแมนำ ตองอาศยความรในดานปรมาณความเขมขนของแรธาตอาหารทถกปลอยลงมาจากสวนรบนำตาง ๆ นอกจากน ยงตองใชขอมลทางดานกลไกการเคลอนยาย (อาท อตราการไหลในปรมาณผวนำในชนใตผวนำหรอในชนนำใตดน) และกลไกการคงตวอยหรอระยะเวลาทถกเกบกกไวในพนทลมนำนน ๆ ทงน ปจจยตวแปรทสำคญ ทจำเปนตองตดตามภายในแหลงนำประกอบดวยปจจยดานความเขมขนของแรธาตอาหารสำคญตาง ๆ (อาท ไนโตรเจนรวม ไนเตรท แอมโมเนยม และฟอสฟอรสรวมในนำ) อตราการผลตขนตน ทเกดจากชนดทจำเพาะของผผลตหลกในแหลงแมนำบรเวณทศกษา อตราการยอยสลายหรอ การเปลยนรปของสารอนทรยทปรากฏอยในรปแบบสารแขวนลอยและสารทละลายนำ ฯลฯ


314

อนง พบวาระดบของตวแปรดานความเขมขนของแรธาตอาหารสำคญเหลานมกสอดคลองกบรปแบบการใชประโยชนทดนในพนทโดยรอบและคณสมบตของดนพนฐาน ในปจจบนพบโมเดลทางคณตศาสตรจำนวนมากทแสดงความสมพนธของการใชประโยชนทดนโดยรอบแหลงนำ หรอคณสมบตของดนทมตอระดบของแรธาตอาหารตาง ๆ ทปรากฏในแหลงแมนำ (Allan et al., 1997; Peters, 2009)

เมอเปรยบเทยบระหวางระบบนเวศแมนำและระบบนเวศทะเลสาบหรออางเกบนำทเปนแหลงนำนง พบวาในแหลงนำนงนนปรมาณการรบเอาแรธาตอาหารจากกจกรรมโดยรอบแหลงนำ (ในรปของฟอสฟอรส) มความสมพนธหรอมบทบาทอยางชดเจนตอปรมาณคลอโรฟลลทงในระดบของคาเฉลยและคาสงสดทพบในรอบป (OECD, 1980) ผลการคนพบดงกลาวสะทอนใหเหนวาฟอสฟอรสทถกพดพาเขามาในระบบนำนงจะถกกกเกบไวอยางมประสทธภาพ และสามารถอาศยกระบวนการทางชวเคมเปลยนแปลงรปของฟอสฟอรสจากสภาพทเปนสารแขวนลอยรวมทง ในตะกอนทตกทบถมอย ใหเปนสภาพของสารละลายทแพลงกตอนพชจะนำไปใชประโยชนได

ระบบนเวศของแมนำมการเคลอนยายมวลสารสงกวาในแหลงนำนง แรธาตอาหารในมวลนำมการเคลอนอยางตอเนอง ซงแหลงทมาของแรธาตอาหารเกดทงจากพนทโดยรอบและจากบรเวณพนทองนำทแตกตางกนไปตามเขตพนทยอยบรเวณตาง ๆ ในแหลงแมนำ ยงพบกลมของผผลตขนตนทหลากหลายกวา ไมวาจะเปนแพลงกตอนพช สาหรายยดเกาะ หรอพรรณไมนำตาง ๆ ซงผผลตขนตนนมความตองการในเชงปรมาณและรปแบบของแรธาตอาหารทแตกตางกนออกไป ดวยลกษณะของปจจยพนฐานทเกยวของหลายประเภทดงกลาวทำใหบทบาทของแรธาตอาหารทเขามาสระบบแมนำมกไมชดเจน หรอไมพบวามตอการเปลยนแปลงในความอดมสมบรณ หรอการเกดของผผลตขนตนในแมนำนน

ในภาพรวมของการประมวลความรดานแรธาตอาหารสำหรบพนทแมนำ พบวาเราควร มงเนนความสำคญในความเขมขนสทธของแรธาตอาหารในแตละพนทยอยของแมนำ มากกวาระดบของแรธาตอาหารทถกพดพาเขามาในระบบแมนำ ทงน เนองจากความเขมขนสทธของแรธาตอาหารในระบบแมนำทมอย จะมบทบาทโดยตรงตอการเกดปญหายโทรฟเคชนภายในระบบแมนำนน

นอกจากน ในพนทแมนำยงมปจจยสำคญทางดานระดบของนำ (Water depth) และอตราการถายเทของมวลนำ (Flushing Rate) ทอาจมการเปลยนแปลงในแตละฤดกาล ซงปจจยดงกลาว นบวามบทบาทในการเจอจางปรมาณแรธาตตาง ๆ ทมอยภายในพนทแมนำ ดวยเหตน การวเคราะหสถานการณปญหายโทรฟเคชนทรอบคอบเพอหาแนวทางจดการทเหมาะสมตอไปนน นอกจากจะประเมนจากปจจยดานแรธาตอาหารทเปนปจจยหลกแลว ยงจำเปนตองศกษาตดตาม


315

ปจจยทางสณฐานวทยาหรอโครงสรางในภาพรวมของพนทรบนำและตวลำนำ รวมทงวเคราะหปจจยทางอตนยมวทยา ทมบทบาทเกยวของกบอตราการไหลและการเจอจางของนำไปพรอม ๆ กนดวย

6.3.3) ผผลตขนตนในระบบนเวศทางนำ

ในระบบนเวศของแหลงนำนง การเปลยนแปลงของระบบนเวศทางนำไปสสถานการณของการเกดปญหายโทรฟเคชนโดยสวนใหญเปนการเปลยนแปลงผผลตขนตนทเดมเปนพรรณไมนำกลายเปนกลมของแพลงกตอนพชทจะเกดขนมาอยางหนาแนนจนนำเปลยนเปนสเขยวขนไปทว การเกดทดแทนทของแพลงกตอนพชจะเกดได เมอพรรณไมนำขนาดใหญเรมตายลงหลงจากทถกปกคลมดวยสาหรายยดเกาะทเจรญขนมาคลมตามใบและลำตน จนไมสามารถสงเคราะหแสงไดอยางเพยงพอ หลงจากนนแรธาตฟอสฟอรสทมในระบบจะถกใชโดยกลมของแพลงกตอนพช ซงจะเกดทดแทนทขนมาอยางหนาแนนในมวลนำ

ลกษณะการเกดทดแทนทในระบบนเวศแมนำทมแรธาตอาหารสง มลกษณะทมความคลายคลงกนกบแหลงนำนง ในประเดนทมกพบการเกดของสาหราย (Epiphytes) ขนปกคลมสวนของลำตนและใบของพรรณไมนำ มรายงานวาในแมนำ Lambounn พบสาหรายขนปกคลม สวนของลำตนและใบของพรรณไมนำชนด Ranunculus ทำใหพรรณไมชนดนขยายพนทชาลงมาก นอกจากน ยงพบวาในเขตแมนำทมอตราการไหลตำ สาหรายทขนปกคลมจดเปนปจจยสำคญทมบทบาทควบคมการเจรญของพรรณไมในพนทแมนำ (Hann et al., 1981) ซงนบเปนเรองทแตกตางกบผลการศกษาในระบบนำนง (เชน ในเขตทะเลสาบดงทไดกลาวมาในขางตน) ทงน เนองจากลกษณะของแมนำโดยทวไปมเวลาการคงตวของนำในพนทหนง ๆ ไมนาน ทำใหการพฒนาประชากรของพรรณไมนำหรอแพลงกตอนพชทนาจะเกดขนมาเพมนนเปนไปไดยาก นอกจากน ยงพบวาไมวาจะเปนพรรณไมนำหรอสาหรายทเจรญขนมาชนดตาง ๆ มกไมแสดงความสมพนธโดยตรงกบปรมาณแรธาตอาหารทเขาสแหลงนำ ทงนเนองจากพรรณไมและสาหรายเหลานนสามารถใชแรธาตอาหารจากแหลงทมาบรเวณพนทองนำไดนนเอง (Holmes and Newbold, 1984)

ในพนทแมนำทมระดบของฟอสฟอรสสงมาก และมเวลาในการไหล (Travel time) ของมวลสารทเรว อาท ในแมนำ Frome ประเทศองกฤษ พบวามฟอสฟอรสทละลายนำ (ในรป Soluble Reactive Phosphorus) สงถงประมาณ 200 µg P/L การเกดปญหายโทรฟเคชนในนำจงเปนการเจรญอยางมากมายของพรรณไมนำหลากหลายชนด โดยเฉพาะ Rannunculus ซงไมใชเปนการสะพรงของแพลงกตอนพชเชนทมกจะพบในพนททะเลสาบ (Hilton et al., 2006)


316

สำหรบในประเทศไทยเรา ในแมนำทมลกษณะของนำทตนและใส และมอตราการไหลคอนขางสง อาท แมนำเพชรบร เราสามารถพบการเจรญของพรรณไมนำไดหลากชนดจนหนาแนนและปกคลมพนทองนำ (ภาพท 6.4) โดยเฉพาะในบรเวณสถานทแมนำไหลผานเขตชมชนเมอง พรรณไมนำเหลานนไดมการเจรญขนจนถงระดบทหนาแนนมากในชวงฤดรอน ทมปรมาณนำนอย หลงจากนนจะเกดการตายลงไป เนองจากการบดบงแสงซงกนและกน และซากของพรรณไมนำจะถกพดพาลงไปตามลำนำเปนระยะ ๆ จนกระทงถงฤดนำหลากทกระแสนำมความเรวและแรง สามารถหอบพาเอาซากพรรณไมนำทตายลงออกไปจากระบบจนเกอบหมด เกดเปนวฏจกรของการเพมและลดปรมาณพรรณไมนำทเปลยนไปตามชวงฤดกาลอยางนาสนใจมาก

ภาพท 6.4 ลกษณะการเจรญของพรรณไมนำจนหนาแนนและปกคลมพนทองนำในพนทแมนำเพชรบร จงหวดเพชรบร

ในพนทแมนำเพชรบร พชาศษฐและคณะ (2554) พบวาความเรวของนำมบทบาทตอ

มวลทางชวภาพโดยรวมของพรรณไมนำ ขณะทไมพบบทบาทของแรธาตอาหารทมตอความผนแปรในมวลชวภาพดงกลาว สำหรบในพนทแมนำทมลกษณะของนำทลกกวาหรอขนกวา และมอตราการไหลคอนขางตำ (อาท แมนำทาจน) ซงระดบความเขมแสงไมเหมาะสมตอการเจรญเตบโตของ พรรณไมใตนำ พนทแมนำเชนน มกไมพบพรรณไมนำแตจะเกดการสะพรงของแพลงกตอนพช อยางหนาแนนขนมาแทน โดยเฉพาะในชวงแมนำตอนลางทมปรมาณแรธาตอาหารในรปฟอสเฟตถงประมาณ 10 M (สงกวาตอนบนประมาณ 10-20 เทา) และมมวลนำทเคลอนตวชาลงตามลำดบนน สามารถพบคาคลอโรฟลลในนำไดสงถง 20-50 g/L (จารมาศและเชษฐพงษ , 2553;


317

Thaipichitburapa et al., 2010) นบเปนสถานการณปญหายโทรฟเคชนทนาเปนหวง ซงควรหาทางแกไขปญหาอยางเหมาะสมตอไป

6.3.4) แสงในระบบนเวศทางนำ

แสงเปนอกปจจยหนงทมการศกษากนมาก เนองจากเปนพลงงานทผผลตขนตนจำเปนตองใชในการเจรญเตบโตและขยายขนาดประชากร พรรณไมนำชนดตาง ๆ ทอาศยอยในพนทแมนำลำธารนบวามการปรบตวมากขนกวาพชบกในหลายรปแบบ อาท การเปลยนแปลงสภาพของลำตนใตนำใหยดยาวขนเพอชสวนใบใหถงระดบผวนำ การมผวมนวาว และมเยอปกคลมชนนอกทหนาเพอเพมความแขงแรงทนทาน และการมสวนใบเปนแฉกเลกแตกเปนฝอยหรอแผออกกวางเพอการรบแสงไดมากขน ฯลฯ ในแหลงนำยงประกอบดวยพรรณไมหลากหลายชนด ตงแตในกลมของพชรมขอบฝง (Marginal plants) กลมพชลำตนใตนำ (Submerged plants) กลมพช ลอยนำ (Floating plants) ตลอดจนกลมพชทขนไดในทมแสงนอยบรเวณผวหนาดน และพชใตนำ (Emergent and submerged plants) ซงจะมการกระจายพนธในททเหมาะสมสำหรบแตละชนด

การแพรกระจายของพรรณไมนำกลมเดน ๆ ในพนทแม นำลำธาร ตลอดจนการเปลยนแปลงทดแทนท เกดจากความเหมาะสมดานสงแวดลอมและสณฐานวทยาของแหลงนำ ทเอออำนวยตอการเจรญพนธและการปรบตวเพอความอยรอดของพรรณไมนำแตละชนด (Wade et al., 1990) กลมทเปนพชทมลำตนใตนำทกชนดสามารถอยในแหลงนำหรอในบรเวณทมแสงอมตวแคเพยง 10-50 % ของแสงอาทตยทตกกระทบผวนำ ขณะทพวกกลมพชลอยนำ และพวกท ชใบหรอลำตนขนมาเหนอผวนำ สามารถใชแสงในระดบความเขมแสงทตกกระทบผวนำโดยตรง (Spencer and Bowes, 1990) โดยทวไปเมอแหลงนำมแรธาตอาหารเพมขน กลมพรรณไมนำทขนหนาแนนขนมาในชวงแรก มกเปนพวกทลอยนำหรอมลำตนยดยาว และมสวนใบและดอกโผลพนนำ ลกษณะการเจรญงอกงามเชนนมกพบในพนททนำยงมการไหลเวยนด ซงยงไมเปนอนตรายหรอ เกดผลกระทบทางลบตอประชาคมพรรณพชเหลาน

ความสมพนธกบปจจยทางดานแสงทนาสนใจอกเรองหนง คอ การทพรรณไมนำโดยสวนใหญมประสทธภาพในการใชแสงไดเปนอยางด โดยระดบความเขมแสงทตำกสามารถนำไปใชได ผลทตามมากคอ พรรณไมนำขนาดเลกทเปนพวกทขนเกาะตามผวของวตถรวมทงสวนใบและลำตนของพรรณไมนำขนาดใหญกวาอน ๆ กสามารถเจรญเตบโตขนมาปกคลมตนใหญนนได (ในกรณทตนทใหญกวานนมอตราการเจรญเตบโตทชากวา) ยกตวอยางเชน สาหรายชนด Cladophora มอตราการเจรญเตบโตทรวดเรว และมกพบขนปกคลมพนผวของวตถตาง ๆ ในบรเวณพนทองนำทมแสงสองถงได ดงนนการเกดทดแทนทของพรรณไมนำในพนททเกดปญหายโทรฟเคชน จงมแนวโนม


318

ในการเปลยนแปลงทางชนด เกดเปนพวกทเจรญไดดในททมแสงนอย พบในปรมาณมากกวาชนดท ทนทานตอสภาวการณจำกดของฟอสฟอรส (ซงมกเกดขนหลงจากการขยายการเจรญเตบโตอยางรวดเรวของพรรณไมนำชนดตาง ๆ) (Hilton et al., 2006)

เมอเขาสสถานการณยโทรฟเคชนในแมนำ เรามกจะสงเกตเหนวาสวนใบและลำตนของพรรณไมนำขนาดใหญชนดตาง ๆ (ไมวาจะเปนสาหรายหางกระรอก สาหรายพงชะโด กลมดปลนำ หรอสนตะวา ฯลฯ) มกถกสาหราย (Epiphytes) ทมลกษณะเปนเสนสายหรอคลายเปนแผนฟลมหรอเมอกสเขยวเขมปนนำตาลปกคลมอย ความหนาของชนสาหรายทปกคลมอย นนไดรบอทธพลจากทงปจจยภายในตวของมนเอง (นนคอการบดบงแสงซงกนและกน) และจากปจจยภายนอก (ไดแก อทธพลจากการถกพดพาหรอชะลางออกโดยความแรงของนำทมากระแทก และอทธพลจากการถกกนถกกดแทะโดยสตวไมมกระดกสนหลง อาท กลมหอย ป และกงขนาดเลกในนำ) ปจจยดงกลาวมบทบาทในการหลดลอกออกเปนชน ๆ ทงน เนองจากสาหรายชนในสดทถกบดบงแสง จะเรมออนแอลงและขาดแรงยดเกาะกบพนผว นอกจากน กระบวนการทางกายภาพจากความเรวของนำ ยงทำใหสาหรายทปกคลมเหลานหลดขาดออกไป และพรรณไมนำอาจสามารถฟนฟขนมาใหมไดเมอไดรบแสงทเพยงพออกครง

การฟนฟระบบนเวศโดยการใชความรดานบทบาทของสตวไมมกระดกสนหลงตาง ๆ ทมวงจรชวตอยภายในแหลงนำนน ๆ เปนแนวคดทนาสนใจ แนวคดดงกลาวมาจากความรทวาสตว ไมมกระดกสนหลงในนำมบทบาทสำคญในการควบคมการขยายของสาหรายทปกคลมพรรณไมนำ โดยสตวไมมกระดกสนหลงทเปนพวก Grazers (อาท กลมหอยฝาเดยว; Gastropods) จะกดแทะสาหรายและกนเปนอาหาร (Ledger and Hildrew, 1998, 2000) มรายงานการศกษาในพนทแมนำ Cocker และแมนำ Derwent ประเทศองกฤษ ซงพบวานำเสยทปลอยจากฟารมปศสตว ไดทำใหสตวไมมกระดกสนหลง (Macroinvertebrates) ในพนทแมนำไดตายลง ทำใหเกดผลกระทบอยางรนแรงตอประชาคมพรรณไมนำขนาดใหญ ซงจะเกดการตายลงตาม เนองจากพรรณไมนำขนาดใหญเหลานน ถกทดแทนทดวยสาหรายขนาดเลกทเจรญขนมาปกคลมเปนแผนฟลม เกดเปนชนบาง ๆ เคลอบปกคลมบรเวณใบและตามหนาดนมากเกนไป ซงไมมสตวไมมกระดกสนหลงมาชวยในการควบคมปรมาณ (Hilton et al., 2006)

ผลจากการศกษาดงกลาวสะทอนใหเหนความสำคญของการรกษาสมดลของสงมชวตประเภทตาง ๆ ทงกลมของผผลตและผบรโภคภายในระบบนเวศของแมนำ อนง การทตวออนของแมลงนำไดมการเจรญเปนแมลงตวเตมวยและออกไปจากระบบแหลงนำอยางมาก รวมทงการทแหลงนำนน มกลมของปลาทเปนผลาอกชวงชนหนงทหนาแนนมากเกนไป ทำใหสตวขนาดเลกทกน


319

สาหรายหรอปลากนพชไดลดจำนวนลง ลกษณะการเปลยนแปลงดงกลาว กสามารถทำใหระบบนเวศของแหลงนำเสยสมดล และเกดการทดแทนทดวยกลมสงมชวตใหมขนมาไดในทสด

6.3.5) ความเรวในการไหลของนำ

ความเรวของนำในระบบนเวศแมนำเปนปจจยสำคญหนงทควบคมกระบวนการทงทางกายภาพ เคม และชวภาพทเกดขนภายในระบบ (Dawson, 1988) ความเรวของนำหรอ Water Velocity เปนปจจยทยงไมไดรบการกลาวถงมากอนในระบบนเวศทะเลสาบ อางเกบนำ หรอ หนองบง เนองจากความเรวนำเปนปจจยจำเพาะทเกดขนในระบบนเวศของแหลงนำไหลตาง ๆ เทานน

ในระบบนเวศแมนำ ความเรวนำไดรบการยอมรบวาเปนปจจยหลกทมบทบาทตอรปแบบการแพรกระจาย ความหนาแนน องคประกอบทางชนด และลกษณะการกระจายของพรรณไมนำขนาดใหญจนไปถงสาหรายทยดเกาะรวมทงแพลงกตอนพชในมวลนำ ความเรวนำ นบเปนปจจยทางกายภาพทางนำทสำคญและมบทบาทตอทงคณภาพและปรมาณของพรรณไมนำ นอกจากน ยงมบทบาทตอองคประกอบทงทางชวภาพและลกษณะทางสณฐานวทยาของระบบแมนำ นอกเหนอไปจากการทระบบนเวศในแมนำเกดการเปลยนสถานภาพ และโครงสรางประชากรตามลกษณะบทบาทของกระบวนการยโทรฟเคชนซงเหนยวนำโดยการเพมขนของแรธาตอาหารในนำแลว ความเรวนำ นบเปนปจจยทไมควรมองขามในระบบนเวศของแหลงนำไหลเชนน ดงนน ในการศกษาพฒนาโมเดลตนแบบเพออธบายการเปลยนแปลงของประชากรสาหรายหรอพรรณไมนำในพนทแมนำตามสภาพปญหายโทรฟเคชนทเกดขน จงจำเปนจะตองนำขอมลความรทางความเรวของนำ มาผนวกกบขอมลพลวตการเปลยนแปลงของปรมาณแรธาตอาหารทไดรบเขามาหรอทมอยในระบบแมนำเสมอ ๆ

ในระบบนเวศของพนทแมนำทมการเกดทดแทนทของสงคมสงมชวตตาง ๆ ตลอดเวลานน นกวทยาศาสตรจากหลากหลายสาขาไดพยามศกษาและอธบายรปแบบการเกดทด แทนท ของประชากรเดน ๆ ในแมนำ งานวจยทนาสนใจหนง คอ งานของ Grime (1977) ซงไดพฒนาแนวคดทฤษฎการเกดทดแทนทของสงมชวตกลมพรรณไมนำขนาดใหญ ในแมนำทไดรบอทธพล จากความสมพนธรวมระหวางปจจยดานแสงทมความจำกด และปจจยทางดานการพดพาหรอความเรวของมวลนำนน ๆ จากความรดงกลาว พบวาการเกดหรอการตายของพรรณไมนำในพนทแมนำ ณ ตำแหนงหนง ๆ จะเกดขนในรปแบบเพอการตอบสนองปจจยทเขามามอทธพล ทงน ขนอยกบชนดของพรรณไมนำแตละประเภท ทมศกยภาพในทางสรรวทยา มโครงสรางทางกายภาพและอตราการเจรญเตบโตทแตกตางกนไป


320

หากจะจำแนกลกษณะของการตอบสนอง เราอาจพบวามพรรณไมนำ 3 กลมใหญ ไดแก 1) กลมทมความทนทานสงตอสภาพการจำกดทงดานแรธาตอาหารและแสงแตทนทานตอผลจากปจจยทางกายภาพตำ 2) กลมทมความทนทานสงตอขอจำกดทางกายภาพแตทนทานตำตอปจจยจำกดดานแรธาตอาหารและแสง และ 3) กลมทมความทนทานตำตอทกปจจย ไมวาจะเปนปจจยทางแรธาตอาหาร แสง หรอปจจยทางกายภาพ เชน ความแรงของนำกตาม ซงในภาพรวมแลว ไมพบวามพรรณไมนำชนดใดเลยทมความทนทานสง หรอยงคงดำรงประชากรอยไดในสภาวะความกดดนจากทก ๆ ปจจย

ผลการศกษาคนควาเชงโมเดลความสมพนธโดย Brigss (1996) เกยวกบบทบาทของแสง แรธาตอาหาร (ไนโตรเจน ฟอสฟอรส และคารบอน) และอณหภม ตอการเกดทดแทนทของ พรรณไมนำและสาหรายยดเกาะประเภทตาง ๆ พบวาปจจยทมอทธพลตอการลดมวลทางชวภาพของพรรณไมนำเหลานนอยางชดเจน ประกอบกบ 1) การเปลยนแปลงในการเคลอนตวของนำปรมาณมากตามฤดกาล (อาท การเกดนำทวมหลาก) 2) การผสมผสานภายในพนทลำนำ (การเคลอนทของนำในสวนตาง ๆ ของลำนำ และการเคลอนยายอนภาคในบรเวณพนทองนำ) และ 3) บทบาทจากการถกกนเปนอาหารโดยสตวตาง ๆ ภายในระบบนเวศทางแมนำนน

นอกจากนการศกษาทางดานนเวศอทกวทยาของลำนำโดย Petts (1996) ยงไดเนนใหเหนวาปจจยหลกทเกยวของกบการไหลของนำทควรนำมาพจารณาเพอประเมนเสถยรภาพและทศทางในการเปลยนแปลงของแมนำ อยางนอยจะตองประกอบดวยขอมลความรทางดาน 1) ความรนแรงหรอระดบของการทวมหลากของนำ 2) ความยาวนานในการเกดการทวมหลากของนำ 3) เวลาในชวงฤดกาลของรอบปทเกดการทวมหลากของนำ และ 4) ชวงเวลาทแหลงนำใชกลบคนส สภาพเดมไดอกครง ในสภาพความเปนจรงแลวไมนาจะมพรรณไมนำใด ๆ ทจะเจรญเตบโตไดอยางมเสถยรภาพภายใตพนททเผชญสภาวะนำทวมหลากบอยครง หรอแมกระทงในพนททมลกษณะคลายการเกดภาวะนำทวม ซงอาจเปนพนทรบนำทมมวลนำในปรมาณมากและไหลบาอยางรนแรงและพนทองนำมการเปลยนแปลงโครงสรางทางกายภาพตลอดเวลา (อาท ในพนทตอนทายของประตระบายนำจากอางเกบนำหรอเขอนกนนำเพอการชลประทาน)

ลกษณะดงกลาวสอดคลองกบหลกการและแนวคดของ Briggs (1996) ทไดพฒนาโมเดลจากแนวคดของ Grime (1977) โดยอธบายวา ในแหลงนำทไดรบการบรณะฟนฟขนและมความเรวของนำลดลง เราสามารถพบกลมของสาหรายทเปน Periphyton เรมเจรญขนมาไดกอน ตามมาดวยการเจรญของพวก Bryophytes และทายทสด เมอแหลงนำเขาสสมดลใหมทนงขนเรอย ๆ กลมพรรณไมนำขนาดใหญ (Macrophytes) จงจะเจรญกลบขนมาในพนทได


321

สภาวะของแมนำทมการเสอมโทรม โดยสวนใหญเกดจากการทพรรณไมนำขนาดใหญไดรบผลกระทบจากความเรวนำทแรงมาก ซงสามารถทำลายหรอกอความเสยหายตอโครงสรางของลำตนและใบ รวมทงกอใหเกดการเคลอนยายของพนหนหรอกรวดทรายในบรเวณพนทองนำ และกระทบกระเทอนตอระบบรากของพรรณไมขนาดใหญ ทจำเปนตองอาศยรากในการยดเกาะพน ทองนำ โดยทวไประบบนเวศแมนำทอดมสมบรณและพอเหมาะพอดตอการเจรญของพรรณไมนำ จงไมควรมความเรวนำทรนแรง โดยเฉพาะอยางยงไมควรเปนพนททไดรบผลกระทบจากการเกดนำบา หรอนำทวมหลากบอยครง หรอเปนพนททตองรบมวลนำจากการชลประทานในระบบแมนำ ความเสอมโทรมของพรรณไมนำขนาดใหญมกจะถกเกดทดแทนทโดยสาหรายทขนปกคลมพนผวตาง ๆ รวมทงตามลำตนและใบของพรรณไมนำ ซงปญหาทเกดขนเหลานอาจบรรเทาเบาบางโดยการเพมอตราการไหลของนำในชวงทสาหรายเรมหนาขนและเสอมโทรมลง เนองจากแรงของนำจะกระตนใหเกดการหลดรอนของสาหรายออกไปจากพนผว ซงหากพรรณไมนำขนาดใหญนนยงแขงแรงอย จะสามารถกลบมาเตบโตและขยายขนไดใหม โดยอาจใชชวงเวลาฟนฟภายในระยะ 3-4 วน กอนทสาหรายจะกลบเขามาปกคลมอกครง

อนง ความเรวนำทมากเกนไปสำหรบบางแหง (อาท ในแมนำ Wye) อาจทำใหพรรณไมนำเสอมโทรมลงไปโดยเฉพาะในเขตทนำไหลเซาะปาผานลำธารหนหรอรองเขา (Wilby et al., 1998) ขณะทความเรวนำทสงทเกดขนในชวงฤดรอนของแมนำ Lambourn กลบทำใหพรรณไมนำม มวลทางชวภาพมากยงขน ทงน เนองจากนำทไหลเขามาไดชวยเจอจางระดบของฟอสเฟตในนำสงผลใหสาหรายทขนปกคลมเจรญไดนอยลง และพรรณไมนำไดรบแสงทเพยงพอ จงกลบมาเจรญไดดขน (Ham et al., 1981) ผลการศกษาในภาพรวมพบวาปจจยดานความเรวของนำทเกยวของกบการเคลอนตวของมวลนำจะควบคมการเจรญเตบโตและการแพรกระจายความชกชมของ พรรณไมในระบบนเวศแมนำ อยางไรกตาม ปจจยทเกยวของกบความรนแรงและความถของการเกดนำทวมหลาก (Rils and Biggs, 2003) และองคประกอบดานคณภาพนำอน ๆ อาท Alkalinity (Westlake, 1981) กนบเปนปจจยทมผลตอการเปลยนแปลงสถานการณความอดมสมบรณของพรรณไมนำในพนทไดเชนกน

การบรหารจดการแหลงนำ ไมวาจะเปนการอนรกษ การฟนฟ หรอการพฒนาใชประโยชนจากแหลงนำ จำเปนตองมความเขาใจปจจยทมบทบาทควบคมหรอเหนยวนำใหเกดโครงสรางของระบบนเวศทางนำทจำเพาะกบแตละพนททมความแตกตางกนตามลกษณะทางภมสณฐานวทยาและอทกวทยา ปจจยหลกทมบทบาทในพนทแหลงนำประเภทแมนำทเปนแหลงนำไหลทชดเจน มกประกอบดวยปจจยทางดานสารอาหาร ปรมาณแสง และความเรวของนำในแมนำแตละสวน ซงเมอพจารณาขอมลความรทมมา เราพบวากระบวนการเพมจำนวนของพรรณไมนำ ตลอดจน


322

สาหรายประเภทตาง ๆ ในนำเกดจากความพยายามทจะมชวตในระดบแสงทจำเปนตอการเจรญเตบโต และประสทธภาพในการดงเอาพลงงานแสงเขามาใชในการขยายขนาดประชากร ผลของการเจรญดงกลาวทำใหพรรณไมแตละชนดชลำตนและใบขนไปในทศทมแสง พยามยดระดบของลำตนเพอใหสวนใบไดแผออกบรเวณผวหนานำหรอมการเปลยนรปรางของโครงสรางทางกายภาพตาง ๆ ใหสอดคลองกบสภาพของนำและแสงทตองการเบองบน

เราจะเหนไดวาพรรณไมนำขนาดใหญทมระบบรากยดเกาะและจำเปนตองชใบขนใหเหนอผวนำ กมกจะอยในททไมลกมากและเปนบรเวณทมความเรวของนำตำ อาท บรเวณชายตลงของ ลำนำ สงคมของพรรณไมนำจะพฒนาขนเปนระบบนเวศทสมบรณ จากพนฐานขององคประกอบทไมมชวตตาง ๆ ทเปนกรอบเบองตนในการเจรญพนธและผสมผสานกบองคประกอบทมชวต เชน พรรณไมนำ หรอสาหรายชนดอน ๆ ตลอดจนสงมชวตทางนำนานาชนด ซงแตละสวนของพนท ลำนำยอมจะมความแตกตางกนออกไป

ผลการศกษาในภาพรวมแสดงใหเหนวา ปจจยดานความเรวของนำในแมนำ นบวาเปนเรองทสำคญและมบทบาทตอการวางแผนในการบรณะฟนฟแหลงนำไดเปนอยางด จากการศกษาในดานการควบคมพรรณไมนำ พบวาหากเราตองการกำจดพรรณไมนำทเกนพอในระบบ สามารถประยกตเอาความรดานความเรวนำเขามาใช โดยปรบระดบความเรวนำใหอยในสถานการณท ไมเหมาะสมตอการเจรญพนธของพรรณไมนำชนดทเปนเปาหมายได

6.3.6) ลกษณะจำเพาะทางภมสณฐานวทยาของแหลงนำ

ผลกระทบจากปญหายโทรฟเคชนเทาทผานมา พบความแตกตางหรอผลกระทบในความรนแรงตอระบบนเวศและทรพยากรทางนำไดตางกนขนอยกบลกษณะจำเพาะของพนทแมนำแตละสวนหรอตามเขตลมนำทตางกนคอนขางมาก ดงนนในการพฒนาโมเดลทางนเวศวทยาเพอการประเมนผลกระทบดานยโทรฟเคชนทจะเกดขน จงจำเปนตองใหความสำคญกบปจจยแวดลอม ทเกยวของเชงพนทอยางละเอยดรอบคอบดวย

ปจจยทควรคำนงถงเพอการพฒนาโมเดลทางนเวศวทยาสำหรบเขตพนทจำเพาะ ซงเกยวของกบการอธบายศกยภาพการนำแรธาตอาหารไปใชโดยประชาคมสงมชวตทเปนผผลตขนตนและผลกระทบทจะเกดตามมาในระบบนเวศแหลงนำนน ๆ ประกอบดวยปจจยและขอมลความร อาท

• ลกษณะทางอทกนเวศวทยาของลมนำทเกยวของกบการเคลอนตวของระบบนำ ในพนท อาท อตราไหลของนำ มวลนำทถกปลอยเพมลงมา และลกษณะของพนทองนำ


323

การเปลยนแปลงตามแนวราบ แนวดง พนท ดานขาง พนท โดยรอบและการเปลยนแปลงตามเวลาทม

• ขอมลดานแรธาตอาหารในนำ โดยเฉพาะชนดทเปนปจจยจำกดสำหรบผผลตขนตน ทสำคญในพนททศกษา ทงน ควรทำการทบทวนเอกสารอยางครบถวน รดกม เพอใหมความร พนฐานถงระดบโดยประมาณของแรธาตอาหารทสามารถควบคมกา รเจรญเตบโตหรอมศกยภาพในการเปนปจจยจำกดตอการเจรญเตบโตของพรรณไมนำหรอสาหรายชนดตาง ๆ ในแหลงนำทศกษาได หากไมมขอมลพนฐานทเพยงพอ การทำการทดลองในหองปฏบตการโดยจำลองอทธพลของการเตมแรธาตอาหารลงในชดการทดลองตาง ๆ เพอการเปรยบเทยบกน นบวาเปนเรองทจำเปน เนองจากจะทำใหทราบวาชนดและระดบความเขมขนของแรธาตอาหารทเปนปจจยจำกด และจะประเมนตอไปไดวาแรธาตอาหารในแหลงนำเปาหมายนน จดเปนปจจยจำกดหรอสมควรทจะนำมาพจารณาเพอการควบคมดแลอยางไร

• ขอมลทางดานฤดกาล นบเปนขอมลทมความสำคญตอระบบนเวศของแมนำลำธาร ในการศกษาพฒนาโมเดลทางคณตศาสตรเพอการประเมนโอกาสการเกดหรอ ใชทำนายสถานการณตาง ๆ ทงน ควรศกษาขอมลความรดานอตราการเปลยนแปลงตามเวลา ซงมกจะมปจจยเกยวของทสำคญ คอ ระดบของอณหภม ความเขมแสง และปรมาณการไดรบนำเสย ทมความแตกตางตามฤดกาลอยางชดเจนมากกวา ปจจยดานอน

จากภาพรวมของการศกษาทผานมา การอธบายลกษณะการเกดสถานการณยโทรฟเคชนในระบบนเวศของแมนำ จงควรประกอบดวยการอธบายปจจยหรอกระบวนการตาง ๆ ไดแก ปรมาณแรธาตอาหารทรบเขามา ปรมาณแรธาตอาหารทถกนำไปใชและถกเคลอนยายออกจากระบบ กระบวนการเกดสภาพยโทรฟเคชนในระบบแมนำและการเปลยนแปลงตามเวลา และลกษณะทางภมสณฐานวทยาทสำคญของแหลงนำในพนทเปาหมายททำการศกษา (Nijboer and Verdonchot, 2004) และเนองจากผลกระทบและสาเหตทมความซบซอนของปญหายโทรฟเคชน กลยทธในการควบคมหรอปองกนปญหาเปนเรองทตองอาศยความรแบบองครวมโดยการประมวลความรความเขาใจตงแตกระบวนการทเกดขนในระดบของพนทรบนำ (Catchment) ซงครอบคลมหลกการทางนเวศอทกวทยา (Zalewski et al., 1997) เชอมโยงเขาสขอมลความรดานการจดการทเกยวของกบระบบลมนำทหลากหลาย อาท ดานการควบคมปญหาการชะลางพงทลายของดน และการจดการดานการอนรกษพนทชมนำและพนทเขตรอยตอ (Straskraba, 1994) ซงพบวา


324

ปจจบนมการบรณาการความร และพฒนาสแนวทางการจดการทครบวงจรอยางเปนรปธรรมได มากขน (Zalewski et al., 1997)

อนง การพฒนาโมเดลทางนเวศวทยาภายใตการประยกตใชแบบจำลองทางคณตศาสตร จงควรประกอบดวยการประมวลขอมลทางนเวศอทกวทยาทละเอยดรอบคอบและเพยงพอ ทจะอธบายลกษณะของพนทแมนำลำธาร และปจจยทางอตนยมวทยาทเกยวของซงมการเปลยนแปลงตามเวลา นอกจากน ควรมขอมลความรในดานพนทรบนำ (อาท การใชประโยชนของทดนโดยรอบ ประเภทของดน ลกษณะการไหลของนำทงบรเวณผวนำและชนนำใตดน ฯลฯ) ดานลกษณะภายในลำนำ (อาท ความหางจากแหลงรบสารปนเปอนหรอนำเสยประเภทตาง ๆ ลำดบชนของแมนำ ความกวางและความลกของแมนำ พรรณพชหรอลกษณะของปาไมในพนทชายขอบของลำนำ ปรมาณนำเสยทไดรบ ความเรวของนำ ลกษณะทางอนทรยสารและองคประกอบทางกายภาพของพนทองนำ อณหภมของนำ ความขนของนำ และความเขมขนของออกซเจนทละลายนำไดสงสด ฯลฯ) ดานแรธาตอาหารในแหลงนำ (อาท ปรมาณไนโตรเจนรวม แอมโมเนย ไนไตรท ไนเตรท และฟอสฟอรสรวม ฯลฯ) และดานผผลตขนตนและกระบวนการทางชวเคมทสำคญ (อาท ความเขมขนของคลอโรฟลล การเจรญเตบโตปกคลมของพรรณไมในแมนำ สดสวนของมวลชวภาพชนดตาง ๆ ทมในแหลงนำ และความตองการใชออกซเจนทางชวภาพในแหลงนำ ฯลฯ)

สำหรบในพนทแมนำทาจน มการพฒนาแบบจำลองเพออธบายพลวตของสารกำจดศตรพชทปนเปอนเขามาสแหลงแมนำ และความเชอมโยงกบปจจยสงแวดลอมทางนำ (ภทราวธ, 2556) ซงพบวาปจจยคณภาพนำหลายประเภททศกษาไมแสดงบทบาททชดเจนใด ๆ มเพยงแรธาตอาหารประเภทแอมโมเนยม (NH4

+; M) ในนำ ทแสดงความสมพนธ (P < 0.05) ในเชงบวกกบ

สารกำจดศตรพชในกลมไดเอรอนในนำ (Diuron in water: DWATER; g/L) ดงสมการ

DWATER = 1.33 NH4+ - 11.60 (r2 = 0.80)

จากทกลาวมาขางตนจะเหนไดวา มปจจยทางนเวศอทกวทยาจำเพาะประเภททจำตองตดตามขอมล ประมวลผล และนำมาใชในการอธบายกระบวนการทางยโทรฟเคชนทเกดขน การพจารณาขอมลโดยขาดเปาหมายทชดเจนหรอขาดความเขาใจในสภาพพนทอยางเพยงพอ อาจทำใหผลการวเคราะหสถานการณปญหาทมไมรอบคอบ และไมทราบถงทศทางทเหมาะสมในการบรหารจดการเพอการแกปญหาในระยะตอไปได

6.4) การดำเนนการเพอแกไขปญหายโทรฟเคชน


325

6.4.1) การดำเนนการทวไป

ปญหายโทรฟเคชนพบไดมากขนเรอย ๆ ในประเทศทมกจกรรมของชมชนอยางหนาแนนตามรมทะเลสาบ แมนำ หรอเขตชายฝง กจกรรมจากชมชนกอปญหาการเพมของแรธาตอาหาร ซงสวนใหญมาจากกจกรรมทางการเกษตร (การใชปยเปนจำนวนมากลงในพนท) กจกรรมดานการปศสตว การทงนำเสยจากแหลงชมชน และกจกรรมของมนษยททำใหเกดการตดไมทำลายปา หรอการเปลยนพนทเพอการใชประโยชนในรปแบบตาง ๆ อาท สงกอสราง การทำถนน และการเปลยนพนทเพอการเพาะปลก ฯลฯ

การศกษาทผานมาในพนทปากแมนำและเขตชายฝงพบวาปญหายโทรฟเคชนเกดจากการเพมแรธาตไนโตรเจนและฟอสฟอรสมากกวาการเพมของธาตซลคอน ซงนอกจากการเปลยนแปลงมวลทางชวภาพของผผลตขนตนโดยรวมแลว ยงทำใหเกดการเปลยนกลมหรอชนดแพลงกตอนพชในเขตชายฝง (Justic et al., 1995) และมความเกยวของกบการเปลยนแปลงในผลผลตทางการประมง ผลกระทบดงกลาวทำใหทางประเทศแถบยโรปและอเมรกามความพยายามในการควบคมปรมาณฟอสฟอรสในแหลงทมาจากระบบนำทงทชดเจนตาง ๆ (โดยเฉพาะการหามการใชผงซกฟอกทมฟอสเฟตเปนองคประกอบ) ซงผลจากการควบคมอยางเขมงวดทำใหระดบของฟอสเฟตในนำทงเหลานนลดลงไดถงประมาณ 50 % (Dodds, 2002)

ปญหายโทรฟเคชนไดรบการตระหนกถงวาเปนผลกระทบตอคณภาพสงแวดลอมทางนำและทรพยากรในแหลงนำในระดบภมภาคและระดบโลก มองคกรทงภาครฐ หนวยงานราชการ มหาวทยาลย ตลอดจนองคกรในภาคเอกชนซงเปนศนยการเรยนรและการอนรกษดานตาง ๆ ใหความรวมมอในการแกไขปญหาและหาแนวทางดำเนนการเพอพฒนาคณภาพรวมกน ในทน องคกรระดบภมภาค อาท Council of European Committee (2000) ไดพฒนากรอบยทธศาสตรเพอการบรหารจดการคณภาพนำของภมภาคยโรปภายใตแผน The Water Framework Directive of the European Community (WFD) ขน โดยมเปาหมายในการแกไขปญหาของคณภาพนำผวดน ทเกยวของอยางจรงจง

สำหรบในประเทศไทย มองคกรภาครฐทรบผดชอบทงทางตรงและทางออม (อาท มกฎระเบยบและมาตรการตาง ๆ) ในดานการตดตาม แกปญหา และฟนฟสถานการณมลภาวะทางนำ ไดแก กรมควบคมมลพษ กรมโรงงานอตสาหกรรม กรมชลประทาน และกรมทรพยากรทางทะเลและชายฝง เปนตน อยางไรกตาม การพงเปาไปทปญหายโทรฟเคชนยงไมเดนชด สวนใหญเปนการเฝาระวงและปองกนปญหาทางดานสารพษประเภทตาง ๆ ทจะเขาสแหลงนำและแกปญหาดานปรมาณนำทไมเพยงพอในฤดแลง หรอการมมากเกนไป (ในภาวะนำทวม) สำหรบการใชใน การอปโภคบรโภคและการผลต ทงภาคเกษตรและภาคอตสาหกรรม


326

อนง สงทเปนสาเหตสำคญหรอมบทบาทตอการเกดภาวะยโทรฟเคชนของแหลงนำทไดรบความสนใจและจบตามองทสด คอ แรธาตอาหารในนำ ยกตวอยางการศกษาประเมนผลกระทบ ของปญหาในประเทศองกฤษและสาธารณรฐเวลส พบวาปญหาของการเกดยโทรฟ เคชนทำใหจำเปนตองเพมตนทนในการบำบดและทำความสะอาดนำทจะมาใชในการอปโภคบรโภคและเกดผลกระทบตอความหลากหลายทางชวภาพ ตลอดจนความงดงามของทศนยภาพ คดเปนมลคาถง 100 ลานยโรตอป ซงหากจะตองแกปญหาโดยการฟนฟคณภาพนำ จะตองใชงบประมาณถง 55 ลานยโรตอป (Pretty et al., 2003) คาใชจายดงกลาวนบวาเปนปรมาณมหาศาล ซงครอบคลม การจดการนำเสยทมาจากแหลงทชดเจน (อาท จากระบบโรงงานอตสาหกรรม) และนำทงทไมสามารถระบตำแหนงหรอแหลงกำเนดมลพษได (อาท จากพนททำการเกษตร และนำทมาจากการกดเซาะหรอการพดพาโดยอทธพลของฝนและการทวมหลากของนำ) (Neal and Jarvie, 2005)

ภายใตการคำนงถงการจดการดานแรธาตอาหารในนำ ความรความเขาใจในสภาวะของการเปลยนแปลงสภาพภมอากาศ ตลอดจนลกษณะทางนเวศอทกวทยาทมบทบาทตอการแสดงสภาวะความรนแรงของปญหายโทรฟเคชนเปนเรองทควรใหความสำคญ อยางไรกตาม ยงเปนเรองทถกกนถงบทบาทของการใชระบบการผลกดนของนำจดจากแหลงนำตนทน เพอการบรรเทา เบาบางปญหายโทรฟเคชน เนองจากกระบวนการฟนฟยงเปนเรองทซบซอน และอาจเปนการยากทระบบนเวศของแหลงนำจะยอนกลบคนมาสสภาวะทเคยเปนกอนเกดปญหาได

การเรยนรถงกระบวนการในการพฒนาของยโทรฟเคชน ปจจย สาเหตตาง ๆ และโอกาสในการเกดปญหาตอระบบสงมชวตในแหลงนำจงเปนเรองทสำคญ ความรความเขาใจในระบบนเวศทเกยวของกบปญหามลภาวะทางนำในลกษณะเชนน ไดรบการศกษากนมากในระบบของทะเลสาบหรออางเกบนำ ซงภายใตหลกการและขอมลความรพนฐานทมมา เราสามารถเรยนรและพฒนา ตอยอดเพอการแกปญหายโทรฟเคชนในระบบนเวศแหลงนำไหล ตามรายละเอยดทจะกลาวตอไป

6.4.2) แนวคดและการวจยเพอการแกปญหายโทรฟเคชน

ในการพฒนาแนวคดจากการศกษาวจยเพอการแกปญหายโทรฟเคชนนน แตเดมอาศยหลกการในกระบวนการทางชลธวทยา (Limnology) ซงอธบายลกษณะของการผลตและการบรโภคขนตอนตาง ๆ ในแหลงนำผวดน โดยทงน ความพยายามในการจำแนกประเภทของแหลงนำผวดน โดยเฉพาะดานความแตกตางของความเขมขนของแรธาต สารอาหาร และปรมาณของแพลงกตอนพช (ซงเชอมโยงกบลกษณะทางภมสณฐานวทยาและลกษณะทางกายภาพโดยเฉพาะคาความโปรงแสงและความลกของนำ) ไดนำมาสการจำแนกแหลงนำตามสภาพ “ความอดมสมบรณ”


327

ออกเปนแหลงนำทมความอดมสมบรณตำมาก (Ultra-oligotrophic waters) จนกระทงถงแหลงนำทมความอดมสมบรณสงมาก (Hypertrophic waters) เปนลำดบขนไป

การศกษาทกลาวถงปจจยและบทบาทของปจจยสงแวดลอมในเชงทางปรมาณไดอยางชดเจน เกดจากการรเรมทมคณคาของ Vollenweider (Vollenweider, 1968; OECD, 1982) ซงหลงจากนนในชวงระยะประมาณ 40 ปทผานมานมงานศกษาวจยอกมาก ทไดพฒนาขนเพอการอธบายกระบวนการพฒนาและการเปลยนแปลงของแหลงนำทไดรบผลกระทบจากกจกรรม ของมนษย จนกระทงในทสดความรเรองปจจยจำกดดานสารอาหาร (Limiting nutrients) กเรมชดเจนขน และเกดการพฒนาโมเดลทางคณตศาสตรททำนายการเปลยนแปลงในโครงสรางและ มวลทางชวภาพของแพลงกตอนพชตามเวลาไดในทสด (อาท โมเดล PROTECH โดย Reynolds et al., 2001)

งานศกษาวจยทางดานโมเดลทางนเวศวทยาสำหรบอธบายการเปลยนแปลงของประชากรแพลงกตอนพชเรมแรก พบในพนททะเลสาบและอางเกบนำตาง ๆ ซงไดดำเนนการเรอยมาจนสามารถอธบายการเปลยนแปลงในปรมาณหรอมวลทางชวภาพของแพลงกตอนสตวทเกยวของได (Hitton, et al. 1992; 2001; May et al., 2001; Lewis et al., 2002; 2003) เม อมาพจารณางานศกษาปญหายโทรฟเคชนในพนทแมนำ พบวาเรมมการนำคำนยามของยโทรฟเคชนมาใชสำหรบระบบนเวศแมนำ ตงแตป ค .ศ. 1955 (Ohle, 1955) อยางไรกตาม การพฒนาความรเพอการอธบายกระบวนการและการเกดปญหาในพนทแมนำยงมคอนขางจำกด โดยสวนใหญจะอธบายสถานการณปญหาทวไปเทานน

ในระบบนเวศแมนำ Doscy (1992) ไดใหแนวคดไวอยางนาสนใจวาเนองจากแมนำโดยเฉพาะในสวนปลายนำหรอทางตอนลางสด มอตราการไหลของนำทชาลง มลกษณะคลายทะเลสาบนำจดทมรปทรงเรยวยาว ดงนนปญหายโทรฟเคชนจงสามารถเกดขนไดเชนเดยวกน กบแหลงนำนง อยางไรกตาม ตงแตอดตมาดวยการทแมนำมลกษณะการไหลและการถายเทของมวลนำอยตลอดเวลา ภาพลกษณของแมนำ จงเปนแคตวกลางทนำพาเอาแรธาตอาหารใหไหลรวมไปสแหลงนำปลายทาง อาท ในเขตทะเลสาบนำจดในแผนดน หรอไหลลงสเขตทะเลในพนทปากแมนำ ดงนน การศกษาวจยเพอการเขาใจปญหาของยโทรฟเคชนในพนทแมนำในชวงแรก ๆ จงมคอนขางนอย สวนใหญจะเปนการศกษาทางมลภาวะจากสารอนทรยตาง ๆ แทบไมมการศกษาดานสภาวะและอทธพลของการเพมของแรธาตอาหารในนำ (Sweeting, 1994) ยกเวนในการศกษาเกยวกบการใชพรรณไมนำเปนดชนชวด และการศกษาดานประชาคมของพรรณไมนำในพนทแมนำซงรายงานโดย Aolmes and Newbold (1984), Mainstone et al. (1994) และ Woodrow et al. (1994)


328

ในระยะถดมาพบการอธบายผลกระทบของแรธาตอาหารตอการเจรญเตบโตและการเกดทดแทนทของกลมพรรณไมนำในพนทแมนำ ในงานศกษาวจยของ Dawson et al. (1999) และ Wilby et al. (2001) นอกจากน ยงมงานทอธบายความเกยวของของพรรณไมนำขนาดใหญ และสาหรายท ขนเคลอบอยตามผวใบ (Epiphytes) อาท งานของ Flynn et al. (2002) และ Wade (1990) ถงกระนนกตาม งานศกษาวจยในปจจบนยงตองการงานวจยทมงเนนกระบวนการเกดปญหาตอแหลงนำในภาพรวม ซงจำเปนตองอาศยการเชอมโยงความรในความสมพนธระหวางพารามเตอรทหลากหลาย รวมทงการเปลยนแปลงตามกาลเวลาของปจจยทกอผลกระทบภายในระบบนเวศแตละแหงทมโครงสรางทางภมสณฐานวทยาและอตนยมวทยาทมความจำเพาะและแตกตางกนไปดวย

จากการวจยทผานมายงพบวาปญหายโทรฟเคชนเกดขนจากการเพมของแรธาตอาหารในนำ ซงเปนผลมาจากภาพรวมของหลายสาเหต ไมวาจะเปนพนฐานทางธรรมชาตทม (Natural background) หรอมาจากอทธพลของฝน กจกรรมอตสาหกรรม การเกษตรกรรม และนำทงจากแหลงชมชนท งทมจดกำเนดทแนนอน (Point-source runoff) และไมแนนอน (Non-point source runoff) ซงผลกระทบจากการเพมของแรธาตอาหารนไดทำใหเกดการปรบตวของธรรมชาตใหสมดลกบปรมาณของแรธาตอาหารจำเพาะตาง ๆ (อาท ไนโตรเจน ฟอสฟอรส ซลเกต) และปรมาณของแสงทมในแหลงนำ จากการศกษาประมวลผลในงานวจยทางวชาการทหลากหลายพบวากระบวนการทสำคญยงในการควบคมระดบความเขมขนของแรธาตอาหารใหมระดบทเพยงพอหรอมากนอยเทาใดในแหลงนำนน คอ กระบวนการทางอทกวทยาของแหลงนำ

กระบวนการทางอทกวทยาดงกลาว เราสามารถวเคราะหผลและอธบายการเปลยนแปลงของปญหายโทรฟเคชน ตลอดจนใชเพอทำนายโอกาสในการเกด การคงตวหรอการเปลยนแปลงตามเวลา ผานการศกษาวเคราะหในดานตาง ๆ (อาท การวเคราะหรปแบบและอตราการไหลของมวลสารในพนทหนง การแยกชนและการผสมผสานของนำ และอตราการตกตะกอนของสารในแหลงนำ เปนตน) นอกจากน การประเมนผลกระทบของยโทรฟเคชนทตระหนกถงความสำคญและบทบาทของปญหาตอพนทลมนำในภาพรวม ทำใหประเดนการวเคราะหดานปรมาณนำทา อตราการไหลลงในพนทรบนำ การชะลางพงทลายและการเกดของตะกอน ตลอดจนกระบวนการเคลอนยายของมวลสารตาง ๆ ในระบบแหลงนำ ไดรบความสนใจในการศกษาตดตามมากยงขน (Harper, 1992) การศกษาระยะปจจบน ยงมการพฒนาทางคอมพวเตอรโมเดลเพออธบายการแพรกระจายและผลกระทบจากปญหายโทรฟเคชน โดยมการผนวกเขากบการใชขอมลสารสนเทศทละเอยดและเชอมโยงกบขอมลการใชประโยชนทดนโดยรอบ มการใชภาพถายดาวเทยม และขอมลภมสารสนเทศ (GIS) ทเปนความรในดานตาง ๆ มาประกอบ


329

6.4.2.1) การประยกตความรเพอควบคมแรธาตอาหาร

ในการจดการปญหามลภาวะดวยการแกปญหาทปลายเหต อาท การจดการกบลกษณะปญหาทเกดขนไปแลวนน นอกจากจะมคาใชจายสงแลว ยงจะเกดปญหาตามมาไดอกอยางตอเนอง ดงนนการจดการทมประสทธภาพและใหผลอยางคมคาและยงยน จงควรเนนการควบคมทสาเหตแหงปญหามากกวา

แรธาตอาหารทเขาสแหลงนำทมาจากแหลงทมจดกำเนดทชดเจน (อาท ทอนำทงของโรงงานอตสาหกรรม ลำรางนำเสยจากนคมอตสาหกรรม หรอนำทงจากฟารมปศสตวขนาดใหญ) นบเปนแรธาตอาหารกลมทสามารถจดการดานการควบคมไดสะดวกกวาแรธาตอาหารในนำทงท ไมพบแหลงกำเนดทเดนชด เนองจากจะสามารถกำหนดตำแหนงการควบคมและวางแนวทางในการสำรวจตดตามเพอการประเมนผลไดไมยาก แรธาตอาหารซงมาจากการใชประโยชนในพนทใน ภาพกวาง อาท จากกจกรรมการทำการเกษตร การผลตพชผล การปรบเปลยนพนทเพอการจดสรางแหลงทอยอาศย รวมทงนำทงจากชมชนทไมสามารถระบตำแหนงไดอยางจำเพาะเจาะจง เหลานนบเปนแหลงทมาทยากตอการบรหารจดการ แตขณะเดยวกนกลบมบทบาทททำใหระดบของไนโตรเจนและฟอสฟอรสในแหลงนำเพมมากขนไดเรอย ๆ ในการศกษาของ Caraco and Cole (1999) พบความสมพนธระหวางจำนวนประชากรในชมชนทมในแตละพนทลมนำกบปรมาณไนโตรเจนและฟอสฟอรสทพบในมวลนำ และยงพบวาในพนททพบกจกรรมทางการเกษตรและ การใชประโยชนในทดนทเพมขนประมาณ 50 % จะทำใหแรธาตในรปไนโตรเจนมการเพมไดมากถงสองเทา

ขอมลความร ขางตน ทำใหเกดการมองภาพลมนำเปนระบบของความเชอมโยงทตอเนองกน มการใชระบบภมศาสตรสารสนเทศ (GIS) เขามาชวยในการวเคราะหบทบาทหรอโอกาสของผลกระทบทจะเกดจากการใชประโยชนในพนทโดยรอบระบบล มนำตอคณภาพนำในลมนำ และมการวเคราะหเชง “กลมพนท” ทมความคลายคลงกนจากลกษณะการตอบสนองทางนเวศวทยา แนวทางเหลาน สามารถนำไปสการวางแผนบรหารจดการคณภาพนำในลมนำจำเพาะแหง ขณะเดยวกนกเกดเปนระบบเครอขายทเชอมโยงภาพรวมตอไปได

นอกจากน ยงมการวเคราะหระบบลมนำออกเปนเชง “กลมการบรหารจดการ” ทจำเพาะตามบรบทของการแบงเขตปกครองสวนจงหวดหรอสวนทองถน (ดงในกรณศกษาพนทลมนำทาจนตามเขตการปกครองในจงหวดชยนาท ลงมาถงจงหวดสมทรสาคร ; Thaipichitburapa et al., 2010) ซงเปนการวเคราะหการเคลอนตว การบำบดตวเอง รวมทงการถายเทสารมลพษแยกตามสวนตาง ๆ ของเขตจงหวดอยางชดเจน (พรอมกบการใช Box model มาประกอบ) นบเปนแนวคดทนาสนใจและทำใหแตละภาคสวนไดตระหนกถงปญหาในเขตพนทของตนเอง รวมทงเหนภาพ


330

ความจำเปนในการวางแผนบรหารจดการควบคมแหลงกำเนดมลพษประเภทตาง ๆ ไดอยางเหมาะสมตอไป

การศกษาทผานมา สะทอนภาพความยากลำบากในการจดการแกไขปญหายโทรฟเคชนหากไดเกดขนมาแลว ดงนน ความพยายามในการลดสาเหตของปญหาจงเปนเรองททกฝายเรม หนมาใหความสำคญมากกวาการจดการทปลายเหต การศกษาของ Schindler (1974) ทประเทศแคนาดา พบวาการควบคมการปลอยของ “ฟอสฟอรส” ทลงสแหลงนำเปนทางออกทด และเกดผลไดชดเจนกวาการควบคมปรมาณอนทรยคารบอนทเขาสแหลงนำ ฟอสฟอรสนบวาเปนปจจยสำคญทสามารถจำกดการเพมจำนวนของผลผลตขนตน (Shindler, 1974; Correll, 1999) อยางไรกตาม ในแหลงนำเขตรอนบางแหงพบวาไนโตรเจนกมบทบาทในการเปนปจจยจำกดทสำคญ ซงผลจากการศกษาทางชววเคราะหภายหลง ไดพบวาสดสวนของไนโตรเจนและฟอสฟอรสนบเปนอกปจจยทควบคมการเกดปญหายโทรฟเคชนในแหลงนำ (Golterman and de Oude, 1991)

ในการควบคมระดบของแรธาตอาหาร จำเปนตองมการประเมนระดบของแรธาตอาหารทมในแหลงนำ หรอระดบทมโอกาสเกดขนจากการรบนำเสยเขามาสระบบนเวศแหลงนำนน ๆ นอกจากน ยงควรทราบบทบาทความสมพนธของระดบแรธาตอาหารทปรากฏและปรมาณคลอโรฟลลทถกกระตนใหเพมจำนวนขน ตวอยางสมการความสมพนธพนฐาน (Dodds, 2002) ทแสดงระดบของฟอสฟอรสรวม (TP; mg/m3) ทเกดจากบทบาทของปรมาณฟอสฟอรสทรบเขามา (Loaded P; L; mg/m2/yr) และปจจยสะทอนสภาวะทางนเวศวทยาของแหลงนำ ซงไดแก ความ

ลกเฉลยของนำ (Z; m) คาอตราการไหลออก (Flushing rate; ; per year) และอตราการ

ตกตะกอน (; per year) ซงมคาประมาณ 10 / Z นน สามารถแสดงไดดงน

TP = L

Z (ρ+σ)

สมการดงกลาว เปนการทำนายอยางงายทคำนงถง “แหลงทมา” ทมาจากการรบนำจากแมนำ ลำธาร (รวมทงจากแหลงบรรยากาศและนำใตดน) และ “การหายไป” ทเกดจากการไหลออกนอกระบบและการตกตะกอนลงทพนทองนำ โดยกำหนดใหระบบอยในสภาวะทคอนขางเสถยรและมการรบแรธาตอาหารทเกดมาจากพนทองนำในระดบทตำ ทงน การประเมนคาปจจยแตละองคประกอบอยางละเอยด จะกอใหเกดการทำนายระดบ TP ทจะมไดอยางใกลความเปนจรง มากทสด

ในขนตอนสำคญตอไป คอ การประเมนระดบของคลอโรฟลลทจะเกดจากการกระตนใหเกดขนจากระดบของ TP ทพบนน ผลการศกษาของ Jones and Bachmann (1976) เสนอความสมพนธทชดเจนจากการรวบรวมขอมลในเขตทะเลสาบ 143 แหง ดงน


331

Log Chla = 1.46 Log TP - 1.09 (r2 = 0.90)

ซงในทน Chla เปนคาเฉลยของคลอโรฟลลเอ (Chlorophyll a; µg/L) ในชวงฤดรอน สวน TP คอ ระดบของฟอสฟอรสรวม (Total phosphorus; µg/L) ในฤดเดยวกน อยางไรกตาม การศกษาหลงจากนนพบวาระดบความสมพนธอาจไมชดเจนหากระดบของ “ไนโตรเจน” ในนำ มคาตำ ซงไดทำใหเราเหนวาไนโตรเจน กมสวนรวมในการขบเคลอนใหเกดปรมาณคลอโรฟลลขนมา ในการน Smith (1982) จงเสนอสมการใหม ดงน

Log Chla = 0.640 Log TP + 0.587 Log TN - 0.753 (r2 = 0.75)

สมการดงกลาวน เหมาะกบพนททม TP สง ซงอาจไมเหมาะสมกบแหลงนำในเขตรอนเทาใดนก (Cooke et al., 1993; Sarnelle et al., 1998) และจากความสมพนธดงกลาว การควบคมระดบของคลอโรฟลลใหอยในสมดลธรรมชาตหรออยในระดบปกตทเปนพนฐานเดม (Based-line level) สำหรบแตละแหลงนำ จงนบเปนเรองทสามารถประเมนยอนกลบไปไดวา จะตองควบคม TP ทมในแหลงนำใหอยในระดบเทาใด และจะทำใหเราสามารถประเมนไปถง ระดบของฟอสฟอรส ทเกดจากระดบของ “L” ทเขามาสแหลงนำทเหมาะสม วาควรมไมเกนเทาไรไดตอไป

6.4.2.2) แนวทางการฟนฟแหลงนำทเกดปญหายโทรฟเคชน

การแกปญหาดวยระบบบำบดนำเสยเปนวธหนงทมการใช (อาท การใชสารเคม เชน Fe3+ เพอการจบฟอสเฟตใหตกตะกอนลงบางสวนหรอการปรบ pH ของนำใหแอมโมเนยมในนำเสยเปลยนรปเปนกาซแอมโมเนยออกไป) อยางไรกตาม การบำบดเหลานสวนใหญมตนทนทสงมาก และเปนขอจำกดสำคญในการดำเนนการ จงนบเปนเทคนควธการทจำเปนตองหาทางพฒนาหรอหาแนวทางการปรบเปลยนเพอการลดตนทนและเพมประสทธภาพในการจดการใหมากยงขนตอไป

จากผลการศกษาวเคราะหสถานภาพของแหลงนำประเภทแมนำทเกดปญหายโทรฟเคชน เราจะพบวาสถานการณปญหาในเบองตนคอการเหนยวนำใหระบบนเวศเรมเกดการเปลยนแปลงทางโครงสรางประชาคมไปสแบบตาง ๆ ดวยสาเหตการเพมขนของระดบแรธาตอาหารทถกถายเทลงสระบบแมนำ สำหรบในพนททผผลตขนตนเปนพรรณไมนำ มหลกฐานจากการคนพบทางวทยาศาสตรชใหเหนวาสาเหตหลกในความเสอมโทรมของพรรณไมนำขนาดใหญโดยเฉพาะกลมพชใตนำเกดจากปญหาการถกจำกดในเรองของแสง อยางไรกตาม ตนเหตของปญหา คอ สาหรายทขน


332

คลมพชใตนำเหลานนเจรญเตบโตไดดยงขน เมอไดรบการกระตนจากการเตมแรธาตอาหารโดยเฉพาะในรปของฟอสฟอรสเขาสในมวลนำ กระบวนการนสอดคลองกบรายงานดงเดมของ Phillips et al. (1978) ทกลาววาการปรบเปลยนจากสภาวะทพรรณไมนำเปนกลมเดนไปสการทแพลงกตอนพชเปนกลมเดนเมอแรธาตอาหารในนำสงขนนน มกเกดขนโดยผานกระบวนการทมสาหรายขนาดเลกในกลม Epiphytes เจรญขนมาปกคลมบนใบของพรรณไมนำชนดตาง ๆ กอน

ดวยเหตดงกลาว วธการพนฐานสำคญในการควบคมการเจรญเตบโตของสาหรายท ปกคลมพรรณพชในแหลงนำ กคอ การควบคมหรอการลดการปลอยนำทงหรอของเสยทมแรธาตอาหารสงลงสระบบนเวศของแมนำ กระบวนการดงกลาวจำเปนตองเรงดำเนนการใหเกดขนอยางมประสทธภาพ โดยเฉพาะการควบคมการปลดปลอยฟอสฟอรสในรปทละลายนำทสาหรายขนาดเลกนำไปใชไดงาย (Soluble reactive phosphorus; SRP) ซงมแหลงทมาจากทงระบบของโรงงานอตสาหกรรม แหลงเกษตรกรรม และการปศสตวโดยรอบแหลงนำ มเชนนนแลว การฟนตวของพรรณไมนำขนาดใหญภายใตกระบวนการทางชวภาพและกายภาพตาง ๆ กจะไมสมฤทธผล อยางยงยน ทงน เนองจากสาหรายขนาดเลกเหลานนยงจะสามารถเจรญกลบขนมาปกคลมไดอกเรอยไป

อนง การฟนฟ Stock ของพรรณไมนำขนาดใหญกนบวามความจำเปน ทงนเนองจากในชวงทระบบนเวศพฒนาตวสสถานภาพทมแรธาตอาหารสง และอยในสภาวะทมแรธาตอาหารสง (Eutrophic conditions) แลว พรรณไมนำสวนใหญมกมระบบรากทตนขนเพอการแผขยายออกทางแนวราบทรวดเรว สถานภาพดงกลาวอาจถกกระทบกระเทอนดวยความเรวของนำทรนแรงขนในบางชวงฤดกาลไดงาย ดงนน การเพมปรมาณตงตนของพรรณไมนำชนดทเหมาะสม โดยคำนงถงสถานการณดานแรธาตอาหารและตำแหนงพนททมความเรวของนำทเหมาะสมจะเปนอกวธหนง ในการฟนฟระบบนเวศของแมนำได

ในการศกษาทผานมาพบวา มหลากหลายวธทนกวทยาศาสตรไดพยายามหาทางฟนฟระบบนเวศของแหลงนำทเกดปญหาการเพมจำนวนของแพลงกตอนพชอยางหนาแนนจนมากเกนไป อาท การนำพรรณไมนำทเคยมในระบบไปปลกขยายในพนท เดมขนมาใหม (Scheffer et al., 1993) โดยพบวาการปลกขยายพรรณไมนำในพนทสงผลใหปรมาณตะกอนแขวนลอยในนำ ลดปรมาณลง และยงผลดกลบมาสพรรณไมนำเนองจากเปนการเพมความเขมแสงทสองสวาง และทำใหสามารถสงเคราะหแสงและเจรญเตบโตไดดขน หากการขยายพรรณไมนำขนาดใหญประสบความสำเรจ ยงจะเปนการเพมปรมาณออกซเจนไปตามระบบรากของพรรณไม และทำใหหนาดนเปลยนสภาพมาเปนระบบทมออกซเจนมากขน นบเปนการลดการปลดปลอยของแรธาตอาหารในกลมฟอสฟอรสซงไดมาจากกระบวนการทางชวเคมภายใตสภาวะไรออกซเจนภายในดน


333

นอกจากน ระบบรากและลำตนของพรรณไมนำขนาดใหญทเจรญขน จะสามารถลดการเคลอนตวของมวลนำทถกกระตนโดยแรงลม ซงสามารถลดอตราการแพรของแรธาตอาหารจากพนทองนำขนมายงมวลนำเบองบนได

อนง ปญหาของโมเดลดานแรธาตอาหารทพบในปจจบน กคอ การมงประเดนไปทการอธบายกระบวนการเกดปญหายโทรฟเคชน โดยพจารณาจากการทมแรธาตอาหารในนำทมอย ในระดบนอยหรอปานกลางไปสระดบทมาก และมเพยงสวนนอยทพยายามอธบายกระบวนการทจะเกดขนเมอลดระดบของแรธาตอาหารจากมากไปนอย ทำใหการประยกตใชความรเพอการฟนฟ ยงทำไดคอนขางลำบาก

มแนวคดของ Scheffer et al. (1993) และ Moss et al. (1996) ทเปนการฟนฟระบบนเวศ หลงจากการลดระดบแรธาตอาหารดวยกระบวนการทางชวภาพทเหมาะสมของสงมชวต ในพนท (Biomanipulation) ไดเสนอแนวทางลดจำนวนปลาทกนแพลงกตอนสตว ออกจากระบบ ทงน เพอใหแพลงกตอนสตวไดเจรญเตบโตขน และกนแพลงกตอนพชทมปรมาณมากมายใน แหลงนำแทน วธนหากทำไดประสบผลสำเรจ กจะทำใหนำมความใสมากขน และพรรณไมนำจะสามารถเจรญเตบโตทดแทนทกลบคนขนมาใหมได อยางไรกตาม การเจรญเตบโตดงกลาวจะอยภายในขอบเขตของสมดลแรธาตอาหารในนำทมนน

ยงมงานศกษาวจยของ Jones and Sayer (2003) ซ งใหแนวคดท นาสนใจเกยวกบบทบาทของสาหรายทเปน “Epiphyte” ในพนทแมนำทเจรญขนอยางหนาแนนบนใบของพรรณไมนำในชวงทมแรธาตอาหารในนำสงขนเรอย ๆ งานศกษาวจยนไดคนพบวาปรมาณของสาหราย Epiphyte จะไมสมพนธกบปรมาณแพลงกตอนสตวหรอแรธาตอาหารในนำ แตไดรบอทธพลโดยตรงจากสตวไมมกระดกสนหลงขนาดใหญทกนสาหรายเหลานเปนอาหาร และจากผลการศกษาของ Jone and Sayer (2003) ไดแสดงใหเหนวาเมอเรานำปลาออกนอกระบบไปบาง จะเปนการลดอตราการกนสตวไมมกระดกสนหลงทอาศยหากนตามใบของพรรณไมนำเหลานน ซงในทายทสดจะยงผลใหสาหรายทปกคลมใบพรรณไมนำไดรบการกำจดทางชวภาพและพรรณไมนำกลบมาเจรญเตบโตไดใหม เกดเปนการฟนฟระบบนเวศทางชวภาพทครบวงจรและเกดการเขาสสมดลใหมไดอยางยงยน ในการศกษาระบบนเวศทางนำและผลกระทบของการใชประโยชนในพนทโดยรอบ ลมนำทาจน พบวาจดเดนของปญหาการเพมของแรธาตอาหารในนำมาจากกจกรรมทางการเกษตร โดยเฉพาะการทำนาปลกขาวในพนทโดยรอบเปนหลก ซงแนวทางทจะมประโยชนในการควบคมปรมาณแรธาตอาหารทมากเกนไปนน ประกอบดวยการลดปรมาณการใชปย การมชวงเวลาทใชประโยชนทชดเจนและใกลเคยงกน และการทมการกนพนทชายขอบเพอการดแลใหเปนพนท


334

ธรรมชาตหรอเปนพนททปองกนและบรรเทาเบาบางปญหาการกดเซาะทจะลงสแมนำโดยตรง อยางไรกตาม แนวทางขางตนนบวาเปนไปไดคอนขางยากเมอพจารณาจากลกษณะการทำเกษตรกรรมในพนท ณ ปจจบนของประเทศไทยเรา อปสรรคสำคญทสดทพบ คอ การทผประกอบกจกรรมการเกษตร ยงไมไดตระหนกถงปญหาและผลกระทบทจะเกด นอกจากน ชมชนโดยรอบและสงคมในภาพรวมยงขาดความรความเขาใจในแนวทางของการอนรกษแหลงนำทเพยงพอ ซงยงไมสามารถเปนแรงกระตนซงกนและกนได

ในการน การแกปญหาดานยโทรฟเคชนในระยะยาว จงควรหนมาใหความสำคญกบการสราง “ความร” ดานการอนรกษดแลสงแวดลอมทางนำและทรพยากรทเกยวของใหกบสงคมในวงกวาง โดยควรเนนการถายทอดและแลกเปลยนความร สรางความเขาใจ และความตระหนกถงปญหาและผลกระทบทจะกลบมาสสงคมของเราในอนาคต เพอใหเหนภาพรวมกน อนจะนำไปสความรวมมอในการบรหารจดการการใชประโยชนในพนทเชงอนรกษไดอยางมประสทธภาพตอไป


ปญหายโทรฟเคชน นบเปนปญหาสำคญทสรางผลกระทบตอสงแวดลอมและทรพยากรทางนำทเราควรใหความสนใจในการศกษาตดตาม ทงน เพอสามารถหาทางปองกนหรอบรรเทาเบาบางปญหาไดอยางเหมาะสม ผลการประมวลและสงเคราะห ขอมลความรในดานสาเหตของกระบวนการยโทรฟเคชนพบวาสาเหตหลกมาจากการทแหลงนำไดรบแรธาตอาหารประเภทฟอสฟอรสและไนโตรเจนทมากเกนสมดล ซงผผลตขนตน (ไดแก พรรณไมนำและแพลงกตอนพช) จะไดรบผลกระทบโดยตรง

ผผลตขนตนมรปแบบของการตอบสนองในแหลงนำประเภทตาง ๆ ทแตกตางกนไป ขนอยกบปจจยทางนเวศอทกวทยา อาท อตราการถายเทมวลนำ ความเรวในการไหลของนำ ปรมาณแรธาตอาหารในนำ องคประกอบทางชวภาพในระบบนเวศ ปรมาณแสง และลกษณะจำเพาะทางภมสณฐานวทยา ฯลฯ ทงน การพฒนาประชากรของผผลตขนตน โดยเฉพาะในกลมของแพลงกตอนพชในแหลงนำ (ทไมวาจะเปนระบบนเวศแมนำลำธารหรอในระบบนเวศปากแมนำ) นอกจากจะขนอยกบปรมาณเซลลตนทนของแพลงกตอนพชวามมากนอยเพยงใดแลว ยงขนอยกบปจจยสำคญ คอ อตราการถายเทมวลนำ ทมความเกยวของกบ ระยะเวลา ทแพลงกตอนพชจะคงตวอยในระบบนำนน ๆ

ถงแมวากระบวนการอธบายการเคลอนตวของแรธาตอาหารในระบบแหลงนำไหล จะยงไมสมบรณเทาใดนก อยางไรกตาม ในรอบประมาณ 40 ป ทผานมานพบวา ความรความเขาใจ ในกระบวนการเกดและบทบาทของปจจยโดยเฉพาะดานแรธาตอาหารทจำเพาะชนดตาง ๆ ทเขามา


335

สระบบแหลงนำประเภททะเลสาบ อางเกบนำ และหนองบงขนาดใหญ ไดมความกาวหนาไปมาก ยงผลใหเกดการจดการดานการฟนฟและการวางแผนเพอการอนรกษดแลระบบนเวศดงกลาว อยางเปนรปธรรมไดมากมาย การศกษาขอมล ความร และแนวทางจากประสบการณในการแกปญหาดานยโทรฟเคชนในแหลงนำดงกลาว สามารถใชเปนรากฐานสำหรบสรางความรตอยอดและพฒนาเพอประยกตใชสำหรบการแกปญหายโทรฟเคชนในแหลงนำไหลตาง ๆ ได

ในภาพรวมพบวา แนวคดดานการแกปญหายโทรฟเคชนทสำคญ คอ ควรหาทางแกปญหาทตนเหต โดยเฉพาะการควบคมปรมาณแรธาตอาหารทเขาสแหลงนำ ซงควรประยกตใชขอมลความรเชงสหวชาการเพอประเมนระดบทควรควบคม ทสอดคลองกบสภาพทางธรรมชาตของพนท ตลอดจนควรหาเทคนควธการในการจดการปญหาทเกดขนอยางรอบคอบและเหมาะสมกบแหลงนำ โดยคำนงถงการควบคมดแลปจจยทงดานกายภาพและเคม และควรหาทางประยกตใชองคประกอบทางชวภาพ เพอการฟนฟภายในระบบนเวศอยางมประสทธภาพ โดยทงน ไมควรลมความสำคญของชมชนโดยรอบแหลงนำ ซงควรใหความสำคญในดานการสงเสรมความรและความตระหนกถงปญหาทจะเกดรวมกน ซงจะกอใหเกดการขบเคลอนในการแกปญหายโทรฟเคชน และทรพยากรทางนำทเกยวของไดอยางเปนรปธรรมตอไป


336

บทท 7

นเวศอทกวทยาและการจดการเชงอนรกษ Eco-hydrology and Conservation Management Approach

นเวศอทกวทยาของแหลงนำ และการบรหารจดการ นบเปนศาสตรสำคญสองเรองทมบทบาทตอการอนรกษทรพยากรใหคงอยในแหลงนำ เพอการอำนวยประโยชนใหแกมนษยโดยเฉพาะการกอใหเกดการใชทรพยากรทางนำไดอยางยงยนหรอยาวนานทสด โดยศาสตรทางนเวศอทกวทยา ใหความรในการศกษาตดตามสถานภาพของทรพยากรหรอสงแวดลอม ทำใหทราบศกยภาพในการผลตทรพยากรของพนท หรอชวยในการประเมนผลกระทบทเกดจากการใชประโยชนโดยชมชนในหลากหลายรปแบบทมตอทรพยากรและสงแวดลอมทางนำ ขณะทศาสตรทางดานการบรหารจดการ ใหความรทางสงคมวทยา การจดการทรพยากร รวมทงสถานการณทางเศรษฐกจและการปกครองทเกยวของกบพนทเปาหมาย ซงใหประโยชนในการวางแผนพฒนา หรอการขบเคลอนชมชนในพนทไดอยางเหมาะสม โดยสอดคลองกบสมรรถนะของชมชน ซงกอใหเกดประสทธผลตามวตถประสงคไปตามลำดบได

ความรความเขาใจทางนเวศอทกวทยา ยงเปนเครองมอททำให เกดหลกฐานทางวทยาศาสตรทชดเจนทจะตอบวา “เทาไร” “ทไหน” และ “เมอไร” ทผลกระทบจากการใชประโยชนไดเกดขนกบทรพยากร หรอปจจยคณภาพสงแวดลอมทมภายในระบบนเวศ จากความเขาใจอยางชดเจนดงกลาว แนวทางในการบรหารจดการทเหมาะสมกบ ทรพยากร หรอ ปจจย ทควรดแล จะสามารถกำหนดขนมาอยางเปนรปธรรม และกอใหเกดการอนรกษ ฟนฟหรอแกปญหาทพบนน ซงทายทสด จะเปนการสงเสรมการใชประโยชนอยางยงยนและเปนมตรกบสงแวดลอม

สงสำคญหนงทควรตระหนกในการอนรกษ คอ ประเดนทการอนรกษเนนความสำคญ ของผลทจะกอเกดตอคณภาพของทรพยากรและสงแวดลอม ใน วนขางหนา ซงอาจนบตงแต จากวนพรงนไป หรอในระยะเวลาทยาวนานขน โดยเกยวของกบอนาคตของผคนในรนลกหลานของเราในปจจบน ทงน การอนรกษ (Conservation) แตกตางจาก การเกบรกษา (Preservation) โดยทการเกบรกษานน มกเนนความสำคญในการปองกนการดแลสงมชวตทใกลสญพนธ หรอการดแลทรพยากรธรรมชาตทมจำกด หรอกำลงจะหมดไป โดยอาจมการใชกฎระเบยบหรอมาตรการ


337

ควบคมการใชประโยชนในรปแบบตาง ๆ ซงรวมถงมาตรการการปองกนดแลในเขตพนททมความจำเพาะ (อาท เขตตนนำลำธารทมความเปราะบาง) สวนการอนรกษทรพยากร หรอระบบนเวศแหลงหนงแหลงใด นบเปนแนวทางทยงเออใหผคนไดใชประโยชนในทรพยากรหรอระบบนเวศนน ๆ ได ขณะเดยวกน กมการบรหารจดการในลกษณะของการควบคม หรอการเฝาระวงการใชประโยชน ทจะไมกอใหเกดความเสอมโทรมหรอเสยสมดลในทรพยากรหรอระบบนเวศ หรอทำใหเกดผลกระทบในทางลบตอปรมาณ หรอคณภาพของทรพยากรทจะเกดตอไปในอนาคต

การอนรกษสงแวดลอม ตามคำจำกดความของ กรมสงเสรมคณภาพสงแวดลอม (2537) หมายถง การใชธรรมชาตและสงแวดลอมดวยความชาญฉลาด กอใหเกดประโยชนตอมนษยใหมากทสด และมระยะเวลาในการใชงานยาวนานทสด การอนรกษธรรมชาตและสงแวดลอม จงไมใช เปนเพยงรปแบบของการกระทำทอาศยหลกการดานมนษยธรรมเทานน แตหากมงยงเปาหมาย ในการอยรอดของมวลมนษยเปนสำคญ

ตามกรอบคำจำกดความขางตน มการกำหนดวตถประสงคหลกในการอนรกษสงแวดลอมไว 4 ประการ ประกอบดวย 1) เพอการธำรงไวซงปจจยสำคญของระบบสงแวดลอมทมอทธพลตอมนษยและสตวและระบบสนบสนนการดำรงชวต 2) เพอการสงวนรกษาการกระจายของชาตพนธทเกยวของกบการใชประโยชนดานตาง ๆ 3) เพอเปนหลกประกนในการใชพนธพชพนธสตว และ 4) เพอการสงวนรกษาโบราณสถาน โบราณวตถหรอระบบสงแวดลอมอน ๆ ทมนษยสรางขนใหสามารถสบทอดตออนชนรนหลง ทงน ในการอนรกษสงแวดลอมโดยทวไป มแนวทางดำเนนการโดยวธการตาง ๆ อาท

▪ การใหการศกษาเผยแพรความร การประชาสมพนธใหชมชนวงสงคมตระหนกถงความสำคญของปญหาทจะเกดขน

▪ การปรบปรงคณภาพหรอสภาพแวดลอมในพนทใหเหมาะสม ▪ การจดการเพอลดอตราการเสอมสญหรอการนำกลบมาใชใหม ▪ การใชสงทดแทนในทรพยากรทรอยหรอลงไป ▪ การสำรวจหาทรพยากรใหม ๆ ▪ การปองกนปญหาความเสอมโทรมในสภาพสงแวดลอม รวมทงปองกนมวลสาร หรอ

วตถเปนพษ ไมใหปนเปอนในสงแวดลอมทมนษยอาศย หรอระบบนเวศทเปนฐาน ในการผลตทรพยากรทเกยวของกบความเปนอยของมนษย

ซงในการปองกนปญหาความเสอมโทรมในประเดนหลงน นบเปนเรองทมความสำคญ และจำเปนตองใชองคความรเชงสหวชาการมาพฒนาหรอประยกตใชใหเหมาะสมและสอดคลอง


338

กบสภาพทางนเวศวทยาของแตละพนท เพอหาแนวทางเชงปฏบตทเหมาะสมกบศกยภาพทางสงคมหรอชมชนทเกยวของ

7.1) ฟงกชนของระบบนเวศและแนวคดในการจดการเชงอนรกษ

ในปจจบน เราพบการเปลยนแปลงในสภาวะทางภมอากาศทแปรปรวนสง เกดปญหา นำทวมหลาก ปญหาภยแลง และการเปลยนแปลงในฤดกาลไดบอยครง นบเปนเรองคอนขางยาก ในการประเมนวา ในระบบนเวศม “ปจจยคณภาพนำใด” หรอ “ทรพยากรชวภาพใด” ทมสญญาณวากำลงถกคกคาม/อยในสภาวะการกดดนจากการใชประโยชนโดยมนษย หรอกำลงเกดการเปลยนแปลงในทางลบ ซงเปนทศทางทบงบอกถงโอกาสการเสยสมดลของระบบนเวศทางนำนน ๆ ได ทงน เนองจากปจจยหรอทรพยากรในระบบนเวศมการตอบสนองทงจากกจกรรมทเกด โดยมนษยและอทธพลจากการเปลยนแปลงตามธรรมชาตไปพรอม ๆ กน อยางไรกตาม ดวยเทคนควธการตดตามวเคราะหทางนเวศวทยา ภายใตความรความเขาใจในพนฐานของทรพยากร ลกษณะการตอบสนองทจำเพาะ รวมทงการแสดงออกในความสมพนธกบปจจยแวดลอม ผนวกกบการมเกณฑการประเมนทใชอางองไดสะดวกขน ทำใหการประเมนผลกระทบเพอบงบอกสถานภาพ ของการถกคกคามจากอทธพลตาง ๆ ทงในเชง คณภาพ และ ปรมาณ จงดำเนนการไดงายขน

ในภาพรวมของการบรหารจดการทรพยากรและระบบนเวศ เชงอนรกษอยางมประสทธภาพ เราจำเปนตองมความรความเขาใจพนฐาน หรอมเปาหมายเพอความพยายามในการตอบโจทยทสำคญตาง ๆ อาท

▪ ทรพยากร หรอ ปจจย ทตองควบคมดแล คอ อะไร ▪ เทาไร ถงเปนผลกระทบทมากเกนไป ▪ ตองควบคมเทาไร ถงจะชวยอนรกษสมดลนเวศไวได ▪ ควรใชเทคนควธการอยางไร จงจะควบคมไดอยางมประสทธภาพ ▪ ใคร หรอ หนวยงานใด ควรมบทบาทหนาทรบผดชอบในการควบคมดแล

ในการประยกตใชความรจากฟงกชนทางนเวศอทกวทยา เพอนำไปสการบรหารจดการเชงอนรกษนน (ภาพท 7.1) อาศย 3 แนวทางหลก ทเปนพนฐานในการบรหารจดการทรพยากรและสงแวดลอม (กรมสงเสรมคณภาพสงแวดลอม, 2537) ประกอบดวย

1) แนวทางการอนรกษใหเกดการใชประโยชนภายใตการคงสมดลธรรมชาต 2) แนวทางการฟนฟคณภาพทรพยากรและสงแวดลอมทเกดความเสอมโทรมลงไป และ 3) แนวทางการพฒนาการใชประโยชนในทรพยากรและสงแวดลอมทางนำอยางเหมาะสม


339

ทงน การพฒนากระบวนทศนตามกรอบแนวคดดงกลาว มประเดนทควรพจารณา และควรใหความสำคญตามลำดบขน ดงตอไปน

7.1.1) การกำหนดเปาหมายของการอนรกษ

เปาหมายของการอนรกษ นบเปนหวใจของการบรหารจดการททำใหผมสวนเกยวของ ไดเหนภาพในการพฒนา และเกดแนวทางในการดแลทรพยากรและสงแวดลอมรวมกน ซงเปาหมายของการอนรกษ น สามารถกำหนดจากความรความเขาใจในสภาพปญหา (ภาพท 7.1) หรอสถานการณทเผชญอยทอาจแตกตางกนไป (อาท ปญหายโทรฟเคชนทเกดขนในแหลงนำ ปญหาการปนเปอนของสารพษในแหลงนำ ปญหาการเนาเสยของดนพนทองนำ การขาดออกซเจนในนำ หรอ ปญหาการเกดปรากฏการณนำเปลยนส)

ภาพท 7.1 แนวคดในการบรณาการองคความรในฟงกชนของระบบนเวศเพอการกำหนดแนวทาง

ในการบรหารจดการทรพยากรและสงแวดลอมทางนำเชงอนรกษ

กำหนดเปาหมายของการอนรกษ

กำหนดปจจยตดตาม

กำหนดระดบ สำหรบการควบคม

ประเมนสถานภาพ วเคราะหแนวทางการจดการ

เสนอแนวทางการบรหารจดการ

ดานการอนรกษ ดานการฟนฟ ดานการพฒนา

ประเภท/ลกษณะ ของผลกระทบทเกด

การตอบสนองตอ ปญหา/ความรนแรง

ความจำเพาะ เชงพนท

ความจำเพาะ เชงเวลา/ฤดกาล


340

การกำหนดเปาหมายของการอนรกษจากปญหาทครอบคลมดงกลาว ควรมความจำเพาะเจาะจงกบพนทหรอบรเวณ ในระบบนเวศแหลงนำเปาหมายอยางชดเจน โดยคำนงถงความแตกตางตามชวงเวลาหรอฤดกาลทม ซงในระบบนเวศแหลงนำหนง ๆ อาจมประเดนปญหาพนฐาน ไดมากกวา 1 เรอง อยางไรกตาม ปญหาทเปนเปาหมายหลกควรชดเจน และเปนทยอมรบกนใน วงกวาง ทงน เพอการกำหนดปจจยหลกทจะใชในการศกษาตดตามไดอยางเปนรปธรรม และสอดคลองตอสถานการณปญหา ตลอดจนความเปลยนแปลงทอาจจะเกดขนตอไปได

7.1.2) การกำหนดปจจยเพอใชในการศกษาตดตาม

ในทางปฏบต การกำหนด ปจจยตดตาม (ภาพท 7.1) ซงสามารถใชเปน ดชนชวดทางนเวศวทยา (Ecological indicator) ทเหมาะสม และสามารถนำไปสกระบวนการวางแผนเพอการบรหารจดการทด นบเปนขนตอนทมความสำคญและคอนขางซบซอน เนองจากปจจยตดตามดงกลาว จะตองเปนปจจยทสามารถสะทอนสถานการณและการเปลยนแปลงซงเกดจากปญหา ทสนใจไดอยางชดเจน ดวยเหตดงกลาวการกำหนดปจจยตดตามหรอปจจยชวด จงจำเปนตองอาศยการประมวลความรทางนเวศวทยาทเกยวของในความสมพนธระหวางปจจยทมและไมมชวตตาง ๆ ประกอบกบความรในดานการตอบสนองทางชววทยาและสรรวทยา (อาท การขยายพนธ การเจรญเตบโต และการเปลยนแปลงรปรางของเซลล) หรอความรในดานพฤตกรรมและการตอบสนองของประชาคมสงมชวต เขามาชวยอธบายความเปนไปทเกดจากปญหาทกระทบตอระบบนเวศนน

การคดเลอกปจจยตดตามทเหมาะสม ควรคำนงถงคณลกษณะของปจจย ดงน

1) มความสมพนธกบปญหาหรอสามารถสะทอนผลจากปญหาทเปนเปาหมายของการศกษาตดตามไดอยางชดเจน อาท การเลอกใชปจจยดานมวลชวภาพของ แพลงกตอนพชในนำ หรอปรมาณคลอโรฟลลเอในนำ เพอสะทอนปญหาจากการ รบนำทง ประเภทปยทใชในการปลกพชทมาจากแหลงทำการเกษตรใกลเคยง (ซงจดเปนสารพษทไมสามารถระบแหลงกำเนดอยางจำเพาะเจาะจง) และเกดผลกระทบตอผผลตขนตนในมวลนำ

2) มความสะดวกในการเรยนร การทำความเขาใจ หรอสามารถถายทอดเทคนคการตรวจวดใหผทมสวนเกยวของหรอรบผดชอบในการศกษาตดตามผลในวงกวางได ซงจะกอใหเกดความรวมมอในการเฝาระวง/ตดตามผลการเปลยนแปลง โดยหนวยงานทรบผดชอบหรอชมชนในเขตพนทได


341

3) มความหมายหรอมคณคาทางนเวศวทยาทเชอมโยงกบระบบนเวศโดยรวม โดยเปนคณคาทสามารถระบเหตผลในทางวทยาศาสตรไดชดเจน ทงน ไมควรกำหนดเพยงประโยชนทางดานเศรษฐกจหรอมลคาทางการคาของปจจยนน

4) สามารถนำเสนอระดบในเชง“ปรมาณ”ได โดยสามารถวดและแสดงระดบออกมาไดอยางชดเจน ซงจะเปนประโยชนตอการเทยบเคยงกบสถานภาพเดม หรอสามารถใชอางองในการศกษาตดตามความเปนไปดานการฟนคนสภาพในระบบนเวศทม และนำไปสการประเมนสถานการณของแหลงนำเชงคณภาพ (อาท สถานการณมลภาวะและสถานการณความอดมสมบรณของแหลงนำ) โดยอาจสามารถเทยบเคยงกบเกณฑหรอคามาตรฐานสากลทมการกำหนดไวได

5) มความออนไหวสง มศกยภาพในการสะทอนสภาวะการเปลยนแปลงแมเพยงเลกนอยไดด หรอตอบสนองตอระดบของปญหาทเขามาไดอยางชดเจน ซงจะทำใหเหนปญหาไดอยางทนทวงท

6) มคาใชจายในการดำเนนการตดตามตรวจสอบไมสงมากนก ซงทงน จะเปนการประหยดงบประมาณและเกดการดำเนนการศกษาไดในวงกวาง

7) มความครอบคลมตอปญหาทเกดขน โดยสามารถสะทอนปญหาทเกดในแงมมตาง ๆ ไดอยางครบถวน ชวยในการประเมนโอกาสการเปลยนแปลงในภาพรวมของระบบนเวศได

ปจจยตดตาม ทมศกยภาพในการเปนปจจยชวดทางนเวศวทยา ทไดมการศกษากนมาก

และนยมใช เพอศกษาประเมนปญหาดานยโทรฟ เคชน ไดแก ปจจยดานคลอโรฟลล เอ (Chlorophyll a; ในหนวย mg/m3) กำล งผลตขนตน (Primary production; ในหนวย mg C/m3/year) รวมทงความโปรงแสงของนำ (Transparency; ในหนวย m) ในกรณทพนทแหลงนำทสนใจ (โดยเฉพาะพนททอยใกลเขตนคมอตสาหกรรมหรอเขตชมชน) มโอกาสรบผลกระทบจาก“มลพษ” จำเพาะประเภท ปจจยชวดทางนเวศวทยาทใชศกษาตดตามควรเปนสารพษประเภท ตาง ๆ ทมโอกาสปนเปอนจากกจกรรมการใชประโยชนทมในพนทนน ทงน เพอใหสามารถศกษาตดตามสถานการณปญหาไดสอดคลองกบสภาพของพนทมากทสด


342

สำหรบการศกษาตดตามการปนเปอนของวตถมพษทปนเปอนเขามาสระบบนเวศแหลงนำ (อาท สารปองกนกำจดวชพชทมการใชในพนทการเกษตรโดยรอบแหลงนำ) การศกษาตดตามระดบสารพษจำเพาะชนดทตรวจพบ “ภายในรางกาย” ของสงมชวตทางนำ นบเปนประเดนทไดรบ ความสนใจดำเนนการกนมาก เนองจากโดยทวไปเราอาจไมสามารถตรวจพบระดบของสารพษนน ไดโดยตรงในพนททมการปนเปอนระดบปานกลางถงตำ หากพนทแหลงนำนนไดรบการปนเปอนจากสารพษมาอยางตอเนอง จะสามารถตรวจพบการสะสมของสารพษได ในเซลลหรอรางกาย ของสงมชวตทางนำทอาศยอยในบรเวณนน การตรวจพบดงกลาวเกดจากกระบวนการสะสม และถายทอดของสารพษผานระบบการกนอาหารตอกนเปนทอด ๆ ในหวงโซอาหาร ทำใหระดบความเขมขนของสารพษมคาสงขน (Bio-magnification) ในสตวนำทอยตามลำดบขนการกนอาหารทสงขนไป นอกจากน ระดบความเขมขนของสารพษยงมคาสงขนไดตามระยะเวลาการอยอาศย ในพนททยาวนาน จากลกษณะตามธรรมชาตของการสะสมดงกลาวทำใหผลการตดตามตรวจวดสารพษในสงมชวตทางนำ โดยเฉพาะในกลมปลากนเนอซงเปนผบรโภคขนสง จงแสดงใหเหนระดบของสารพษไดอยางชดเจน ถงแมวาคณภาพนำบรเวณนนจะมระดบของสารพษทพบตำ หรอ มคาตำกวาเกณฑคณภาพนำทกำหนดไวกตาม

เมอปจจยตดตามไดถกพจารณาอยางถวนถ และกำหนดขนมาอยางเหมาะสม การศกษาสถานการณปญหาและการประเมนแนวโนมการเปลยนแปลง กจะดำเนนการไดอยางรดกม และสามารถสอสารดานสถานการณความเปนไปสประชาสงคมในวงกวางไดอยางเขาใจ ยงผลใหตระหนกในปญหารวมกน และนำไปสการสรางความรวมมอในการแกไขปญหาตอไปได ในทางตรงกนขาม หากการกำหนดปจจยตดตามทำไปโดยขาดความรความเขาใจ หรอใชการสมตรวจวดปจจยคณภาพนำตามความเคยชน โดยขาดการพจารณาอยางรอบคอบ หรอขาดความรความเขาใจในรปแบบหรอระดบการตอบสนองตามธรรมชาตของปจจยนนแลว ขอมลผลการศกษาทไดจะ ไมสามารถสะทอนการเปลยนแปลงและสภาพปญหาทแทจรง และอาจเกดการตความทคลาดเคลอน เปนปญหาตอการบรหารจดการในภายหลง

การศกษาตดตามปญหานำเสยในพนทปากแมนำในเขตอาวไทยตอนใน ซงมกมการตดตามตรวจวดปจจยดานออกซเจนละลายนำ (Dissolved oxygen) โดยตรวจวด ณ บรเวณผวหนานำ เปนตวอยางหนงทนาสนใจวเคราะห ทงน ปญหาจากนำเสยทมระดบของออกซเจนละลายนำทตำนน ทำใหเกดผลกระทบตอสตวนำอยางรนแรงในชวงทนำลง หรอในเวลากลางคนทไมมแสง โดยมกพบการตายลงของสตวนำ โดยเฉพาะพวกทอยประจำถน หรอกลมทเคลอนทไดนอย อยางไรกตาม เราพบวาการศกษาตดตามดวยการใชระดบของออกซเจนละลายนำเปนดชนชวดในสถานตรวจวเคราะหตามสวนตาง ๆ ของเขตปากแมนำ มกใหคาของออกซเจนละลายนำทแปรผน


343

ในชวงกวางมาก (> 2-3 mg/L) นอกจากน ระดบของออกซเจนละลายนำมกมคาทสงขนมาก ในชวงบาย หรอในชวงทนำขนเตมท ซงลกษณะของผลการศกษาดงกลาวนน ยากตอการประเมนและสวนใหญไมสามารถสะทอนปญหาของนำเสยทไหลลงมาได

เมอพจารณาตามลกษณะทางธรรมชาตของออกซเจนละลายนำในเขตปากแมนำ จะพบวาระดบของออกซเจนละลายนำไดรบอทธพลจากปจจยแวดลอมหลายประการมาก (อาท ชวงการขนหรอลงของนำ ชวงทเปนนำเกดหรอนำตาย ความเรวทนำมการเคลอนตว รวมทงชวงเวลาทตรวจวดในรอบวน) การตดตามตรวจวดระดบของออกซเจนละลายนำในชวงทนำขน จงมกใหคาของขอมล ทสงกวาชวงนำลง เนองจากอทธพลของนำทะเล ทนำเอากลมของแพลงกตอนพชทหนาแนนกวา พดเขามาสตอนในในชวงเวลาทนำขน ดงนน การตดตามตรวจสอบโดยการใชระดบของออกซเจนละลายนำเปนปจจยตดตาม จงจำเปนตองวางแผนการศกษาอยางรดกม เพอใหไดขอมลทสอดคลองกบสภาพปญหาทแทจรง เพอการแกปญหาไดทนตอสถานการณทเกดขน จากตวอยางขางตนน การกำหนดปจจยชวดทางนเวศวทยาทเปนปจจยทางเคมหรอทางกายภาพทเหมาะสม จงจำเปนตองมความรในลกษณะทางธรรมชาตของปจจยทเปลยนแปลงภายในระบบนเวศของแหลงนำทสนใจ ทงน ควรทราบวาปจจยนน มระดบเฉลยทประมาณเทาไร หรอมลกษณะการผนแปรอยางไร ตามชวงวน หรอตามชวงเวลา (ในเดอนตาง ๆ หรอในแตละฤดกาล) นอกจากน ยงควรทราบอทธพลจากปจจยสงแวดลอมอน ๆ วามบทบาทอยางไร หรอมสวนททำใหเกดการเพมขนหรอลดลงหรอไม อยางไร เปนตน ความรความเขาใจในลกษณะพนฐานของปจจยทใชตดตามอยางเพยงพอ จะชวยใหเราสามารถกำหนดวธการศกษาทเหมาะสมและสอดคลอง กบธรรมชาตของปจจยนน และทสำคญ คอ ทำใหสามารถอธบาย “สถานการณ” จากลกษณะปรากฏและประเมน “แนวโนม” หรอโอกาสความเปนไปจากลกษณะการเปลยนแปลงทพบ ในชวงของการศกษาตดตามไดอยางถกตอง สำหรบการกำหนดปจจยตดตามทเปน“ปจจยทางชวภาพ”หรอการพจารณาสถานการณจากการศกษาตดตาม“สงมชวต”ในระบบนเวศแหลงนำ เปนประเดนทนาสนใจอกดานหนง ซงควรศกษาพฒนาดานเทคนควธการใหรดกม ทงน เนองจากการเปลยนแปลงของสงมชวต มความเกยวของโดยตรงกบศกยการผลตของระบบนเวศ หรอสถานภาพความอดมสมบรณของทรพยากรสตวนำตามธรรมชาตทจะมไดในพนทแหลงนำหนง ๆ และนบวามความสมพนธกบมนษยเราอยางชดเจน

การประยกตใช ปจจยทางชวภาพ มแนวทางในการวเคราะหจากประเดนสำคญตาง ๆ ดงแสดงรายละเอยดใน ภาพท 7.2 ซงจะเหนไดวาการประเมนผลกระทบดวยปจจยทางชวภาพ สามารถดำเนนการไดจากการเรมพจารณาท “ปรมาณ” ของมวลทางชวภาพ (หรอความหนาแนน)


344

ของสงมชวต จนกระทงถงขนทละเอยดขนไป ในรปแบบของการศกษาตดตามการเปลยนแปลงภายในเซลลหรอรางกาย การตดตามลกษณะการเกดโรค การเปลยนแปลงทางพยาธสภาพ การเกดปฏกรยา หรอกระบวนการทเกยวโยงสประชาคมภาพรวมในเชงอตราการผลต การถายทอดอาหาร รวมทงการหมนเวยนของสารอาหาร หรอพลงงานในระบบนเวศทางนำในบรเวณทสนใจนน

ภาพท 7.2 แนวทางการศกษาวเคราะหปจจยทางชวภาพของระบบนเวศทางนำเพอการประเมน ผลกระทบจากการใชประโยชนหรอการเปลยนแปลงในสภาวะแวดลอมทเกดขน

7.1.3) การกำหนดเกณฑเพอการประเมนปจจยเปาหมาย

การกำหนดเกณฑของปจจยเปาหมาย (ภาพท 7.1) ในทน หมายถง การพจารณาตดสนใจกำหนด “ระดบ” ของปจจย ทวดไดในเชงปรมาณ ใหเปนขอบเขตสงสดทยอมใหมไดในแหลงนำ โดยเปนระดบทจะไมกอใหเกดผลกระทบในทางลบ ตอทรพยากรหรอคณภาพสงแวดลอมทางนำ โดยเฉพาะในกรณทปจจยนนอยในลกษณะทเปนสารมลพษ (Pollutants) โดยทวไปในปจจบน เราสามารถเทยบเคยงขอบเขตสงสดทยอมใหมไดในแหลงนำ จากเกณฑหรอมาตรฐานคณภาพนำ ทประกาศใชโดยกรมควบคมมลพษ หรอองคกรทเกยวของกบการบรหารจดการแหลงนำในระดบนานาชาต อาท The Organisation for Economic Co-operation and Development (OECD)

โครงสรางประชาคม องคประกอบทางชนดและปรมาณ

ความหลากหลายทางชวภาพ ความอดมสมบรณ

และการแพรกระจาย

สงมชวตชนดเดน ชนดทตอบสนองชดเจน

สงมชวตกลมเดน กลมทตอบสนองชดเจน

การตอบสนองภายในรางกาย โครงสราง ลกษณะอาการ โรค การปนเปอน อตราเมตาโบลซม

การตอบสนองโดยประชาคม กำลงผลตรวม ลกษณะการถกลา

และการเกดทดแทนท

การตอบสนองในระบบสายใยอาหาร พลวตการกนอาหาร การผลตสาร

การหมนเวยนพลงงาน


345

ของทางสหภาพยโรป หรอ US Environmental Protection Agency (US EPA) ซงเปนทยอมรบกนดในวงวชาการ

ในการกำหนดระดบของปจจยทยอมใหมไดสงสด ควรคำนงถงสถานภาพตามธรรมชาตของปจจย วาในสภาพแหลงนำบรเวณทสนใจนน มระดบความเขมขนพนฐานตามธรรมชาต (Based-line concentration) เปนเทาไร ซงโดยทวไปพบวา ระดบความเขมขนพนฐานของปจจยไดรบอทธพลจากลกษณะทตงทางภมศาสตร ลกษณะทางอทกวทยา ภมอากาศ รวมถงรปแบบ และปรมาณการใชประโยชนในพนทโดยรอบแหลงนำ ทำใหแตละแหลงนำมระดบความเขมขนพนฐานของปจจยทแตกตางกนไป

ยกตวอยางในพนทแมนำทาจน พบวาปรมาณของแรธาตอาหารทงในกลมของไนโตรเจน ฟอสฟอรส และซลคอน ในแตละสวนของแมนำตามเขตจงหวดทไหลผาน 4 จงหวด ตงแตจงหวดชยนาท สพรรณบร นครปฐม จนถงสมทรสาคร มความแตกตางกนออกไป โดยมคาเฉลยทเพมสงขนเรอย ๆ ในแมนำตอนลางลงไปเปนลำดบ นอกจากน ระดบของแพลงกตอนพชทพบในนำซงตรวจวดโดยคาของคลอโรฟลลเอกมความสอดคลองกน ซงมคาสงขนนบสบเทาในบรเวณใกลเขตปากแมนำ ความแตกตางของปจจยสงแวดลอมทางนำตามเขตยอยของแมนำในลกษณะเชนน เกดตอเนองกนมาเปนระยะเวลานบสบป (จารมาศและคณะ, 2558) แสดงใหเหนถงความจำเพาะของระดบ ความเขมขนสำหรบแตละประเภทของปจจยทแตกตางกน ซงจำเปนตองนำมาใชพจารณาวเคราะหการเปลยนแปลงในเขตตาง ๆ ของแมนำอยางจำเพาะเจาะจง

อนง การเทยบเคยงความเขมขนของปจจยกบคามาตรฐานคณภาพนำ ดงทไดกลาวมาในตอนตน จะบอกใหทราบวาระดบความเขมขนในพนทนน ๆ มคาตำกวา หรอ เกนกวาคามาตรฐาน ทกำหนดไว หรอสามารถจำแนกประเภทของแหลงนำวามความเหมาะสมตอการนำไปใชประโยชนในรปแบบใดไดบาง อยางไรกตาม ในการบรหารจดการแหลงนำอยางยงยน นน นอกจากการจำแนกประเภทของแหลงนำแลว เราจำเปนตองทราบลกษณะของผลกระทบ หรอการตอบสนองของปจจยทางนเวศวทยา รวมทงการเปลยนแปลงทอาจจะเกดขนในอนาคต ทงน เพอใหสามารถวางแผนบรหารจดการอยางถกตองและเหมาะสมได ซงการประยกตใชคาระดบความเขมขนพนฐานของปจจยจงเปนสงทจำเปน โดยเฉพาะในกรณทไมทราบสถานการณ ทเปนธรรมชาตทสดของพนทแหลงนำนน กอนการไดรบผลกระทบใด ๆ จากมนษย

ระดบพนฐานตามธรรมชาตของปจจยทางนเวศอทกวยาของแหลงนำ จงสามารถใชเปนเกณฑ หรอเทยบเคยงใหเปน คาควบคม ทควรมหรอเปนอยสำหรบแตละพนท ระดบพนฐานนโดยทวไปมการแปรผนตามฤดกาล เนองจากอทธพลจากสภาวะแวดลอม อาท ปรมาณนำฝน ปรมาณนำทา และความเรวในการไหลของมวลนำ ฯลฯ ทแตกตางกนออกไป


346

นอกจากน ยงขนอยกบปรมาณของกจกรรมการใชประโยชนในพนทท มความจำเพาะ ตามชวงฤดกาล ยกตวอยางเชนในชวงฤดการทำนา การทำสวน หรอการเพาะเลยงสตวนำในบรเวณทเกยวของกบแหลงนำ ดวยลกษณะการแปรผนดงกลาว การกำหนดระดบพนฐานทจะใชเปนเกณฑควรดำเนนการอยางรดกม โดยอาศยขอมลการศกษาตดตามอยางนอยในชวง 5 ป ทตอเนองกนมา ทงน ควรพจารณาแยกตามเขตพนทสวนจำเพาะตาง ๆ ของแหลงนำ และตามชวงเวลา (ฤดกาลหรอกจกรรมหลก) ทปจจยภายนอกมผลกระทบตอการเปลยนแปลงในแหลงนำนน

การประยกตใชขอมลระดบความเขมขนพนฐาน

คำถามทถามวา “มากเทาไรถงเกนพอหรอเกนสมดล” เปนคำถามทกระตนใหนกวชาการทเกยวของพยายามไตรตรอง เพอหาคำตอบทสามารถนำไปสการบรหารจดการ หรอใชกำหนดแผนการควบคมดแลแหลงนำอยางเปนรปธรรม อยางไรกตาม การตอบคำถามขางตน นบเปนเรองทยากและซบซอน เนองดวยธรรมชาตของระบบนเวศแตละแหงมการปรบตวเพอรกษาสมดล ของระบบอยตลอดเวลา โดยการปรบตวนน เกดตงแตหนวยยอยของสงมชวตแตละหนวยทม ในประชากรกลมตาง ๆ จนถงความสมพนธภายในประชาคมขนาดใหญ ทมกลมสงมชวตอยางหลากหลาย และความเชอมโยงกนภายในระบบของสายใยอาหารและการหมนเวยนพลงงาน

เพอความสะดวกในการประเมนสถานภาพและรปแบบการตอบสนองของปจจยทางกายภาพและทางเคมทมในแหลงนำ โดยทวไปถอวา การเปลยนแปลงจากระดบความเขมขนพนฐานในชวงไมเกน +25 % ของระดบเดมนน เปนการเปลยนแปลงทยอมรบได หรออนโลมใหเกดขนไดในแหลงนำ ชวงดงกลาวอาจเรยกวาเปน “การผนแปรตามธรรมชาต” ของปจจย ทตอบสนองตอสภาวะแวดลอมทเปลยนแปลงไปในบางขณะ

อยางไรกตาม หากการเปลยนแปลงทเกดขนทำใหระดบความเขมขนของปจจยนนเกดการเพมขนหรอลดลงเกนกวา 25 % ของระดบเดม ยอมสะทอนใหเหนถงแรงกดดนทมากพอ และสงผลเกนขอบเขตของความปกต (เกนความเปนธรรมชาตของการแปรปรวนของปจจยนน) ลกษณะดงกลาวแสดงใหเหนวา ระบบนเวศขณะนนไดรบแรงกดดนสง จนทำใหเกดการเปลยนแปลงอยางชดเจน ซงนอกจากจะมผลตอกระบวนการทางชวเคม พนฐานทเกยวของ (อาท กระบวนการสงเคราะหสาร กระบวนการหายใจ และกระบวนการการยอยสลาย ฯลฯ) ยงจะนำไปสการปรบเปลยนในโครงสรางทางชวภาพของระบบนเวศทางนำ เกดการเปลยนแปลงในมวลทางชวภาพของสงมชวตกลมตาง ๆ และเขาสสมดลแบบใหมได


347

ลกษณะจำเพาะของการเปลยนแปลงในปจจยทางกายภาพและทางเคม

ในการศกษาปจจยทางกายภาพหรอทางเคม พบวาการเปลยนแปลงประมาณ +25 % ของแตละปจจยนน มคาสทธทแตกตางกนออกไป ยกตวอยางเชน ปจจยดานออกซเจนละลายนำ การเปลยนแปลงในชวง +25 % จะหมายถงการเปลยนแปลงของระดบออกซเจนละลายนำทไมเกน 2 mg/L แตถาเปนกรณของปรมาณของแขงแขวนลอยรวม (Total suspended solids) การเปลยนแปลงในชวง +25 % ของปรมาณของแขงแขวนลอยรวม จะหมายถงการเปลยนแปลงของปรมาณของแขงแขวนลอยรวมในระดบประมาณ 20 mg/L ทงน จะเหนไดวาระดบของการเปลยนแปลง ขนอยกบฐาน ความเขมขนเฉลย ของแตละปจจยทพบ ในพนทจำเพาะหรอในฤดกาลทจำเพาะเจาะจงหนง ๆ ทเรากำลงพจารณา

ลกษณะจำเพาะของการเปลยนแปลงในปจจยทางชวภาพ: แพลงกตอนพช

ในกรณทปจจยช วดเปนปจจยทางชวภาพหรอเปนสงมชวต การกำหนดระดบการเปลยนแปลงทยอมใหเกดขนในลกษณะทไมเกน คาบวก หรอ ลบ 25 % เหมอนดงเชนปจจย ทางกายภาพหรอทางเคม ดงทไดกลาวมาขางตน อาจเปนการกำหนดทไมเหมาะสม และทำใหการแปรผลขอมลผดพลาดไปได ทงน เนองจากส งมชวตแตละชนดมธรรมชาตของการเพมจำนวน หรอการ “ขยายพนธ” ในรปแบบเชงปรมาณ ทแตกตางจากปจจยทางกายภาพหรอทางเคมของนำ ยกตวอยางเชน การเปลยนแปลงในจำนวนเซลลของแพลงกตอนพช ทมความสามารถในการเพมขนแบบทวคณ โดยการแบงเซลลจากหนงเซลลเปนสองเซลล (ในชวงทมการขยายพนธแบบไมอาศยเพศ) ซงหากกำหนดให n คอ จำนวนเซลลตงตนของแพลงกตอนพชโดยรวมในแหลงนำหนง ๆ ในกรณทแหลงนำนนไดรบปรมาณแรธาตอาหารเพมมาก ขน จนสงผลใหกระตนการขยายพนธ อยางรวดเรว และทกเซลลเกดการแบงตวได จะพบวาจำนวนเซลลรวมทได จะเทากบ 2n เซลล เปนการเปลยนแปลงทมากขน 2 เทา หรอ 100 %

โดยทวไป ในสภาวะแวดลอมทเหมาะสม (อาท การมปรมาณแสงทเพยงพอ) เราสามารถพบการแบงเซลลของแพลงกตอนพชเกดขนไดเปนระยะ ๆ ตอเนองกนไป สงผลใหจำนวนเซลล เพมปรมาณ ขนไปไดอยางรวดเรว และเกดเปนชวงการเจรญเตบโตในลกษณะท เรยกวา Exponential growth phase การตดตามวเคราะหผลเชงปรมาณในระดบความหนาแนนของ เซลลทเพมขนตามเวลาสำหรบแพลงกตอนพชนน จงมกใชกราฟทมการ plot สำหรบแกน Y (ระดบความหนาแนนของเซลล) ใหอยในแบบ log-scale เพอทำใหสามารถเหนรปแบบในการเพมขนนนเทยบเคยงกบระดบแรกเรม ในชวงเวลาแรก ซงมคาทตำกวามาก ๆ ได


348

จากลกษณะทางธรรมชาตของแพลงกตอนพชดงกลาว การประเมนการตอบสนองตอ สงเรา โดยเฉพาะปจจยดานแรธาตอาหาร ทสรางปญหาดานยโทรฟเคชนในแหลงนำ จงจำเปนตองใช “เกณฑ” ในการพจารณาการเปลยนแปลงทไมใชระดบเพยง 25 % เนองจาก ระดบดงกลาว อาจเปนเพยงการเปลยนแปลงในลกษณะ “ความแปรปรวน” ของขอมล ณ ตำแหนงสำรวจตาง ๆ โดยทวไป การประเมนการตอบสนองหรอการเปลยนแปลงของประชากรแพลงกตอนพช จงนยมพจารณาจากการ plot ความหนาแนนลงในแกน log และวเคราะหลกษณะการเพมขนนน ทงน ระดบทเพมอยางนอย 2-4 เทา จากระดบเดมขนไป จงจะถอวาเปนการตอบสนองเชงบวกทชดเจน และเปนลกษณะทประชากรแพลงกตอนพชจะเปลยนแปลงหรอเขาสสมดลใหม ซงจะมบทบาทตอระดบแรธาตอาหารในนำ ตลอดจนการเกดผลผลตทางชวภาพในระบบสายใยอาหารภาพรวม ในลำดบตอไปได

ลกษณะจำเพาะของการเปลยนแปลงในปจจยทางชวภาพ: สตวพนทองนำ

สำหรบการพจารณาการเปลยนแปลงในเชงปรมาณของสตวพนทองนำ (Benthic fauna) ทเปนกลมสตวไมมกระดกสนหลง (Invertebrates) จะมความคลายคลงกบการพจารณาการเปลยนแปลงในแพลงกตอนพช ซงไมควรประเมนการเพมหรอการลดความหนาแนนของประชากรจากการเปลยนแปลงในระดบความหนาแนนทแตกตางไปจาก 1 เปน 2 หรอตางไปเปนรายหนวย ทงน เนองจากสตวไมมกระดกสนหลงพนทองนำแทบทกชนด มปรมาณไขเปนจำนวนมาก หรอสามารถออกลกไดครงละนบรอยตวในชวงของการขยายพนธ การประเมนประชากรทเพมขนวา“เทาไร” ถงเปนลกษณะการเปลยนแปลงทตอบสนองตอสงเราอยางแทจรง (ไมใชแคเปนเพยงคาความแปรปรวนในการกระจายความหนาแนน) จงจำเปนตองอาศยความรทางชววทยาและนเวศวทยาทจำเพาะชนดของสตวไมมกระดกสนหลงนน เขามาประกอบในการประมวลผล ทงน มประเดนความรสำคญทควรนำมาประยกตดงตอไปน

ความรทางชววทยาและนเวศวทยาสำหรบการประเมนผลเชงปรมาณ

• ความดกไข จำนวนลก และลกษณะตวออน

สตวไมมกระดกสนหลงพนทองนำทมปรมาณไขมาก หรอสามารถออกลกไดครงละ

มาก ๆ ในแตละชวงของการขยายพนธ อาท สตวในกลมไสเดอนทะเล (Polychaetes) ทอาศยใน

เขตปากแมนำ บางชนดมไขจำนวนมากกวา 200-400 ฟอง ทำใหในชวงการขยายพนธ จะมโอกาส


349

พบจำนวน ตวขนาดเล กม าก ขน หลายเท าจากจำนวน ตง ตน (ขนาดให ญ ) ท ม อ ย เด ม

(Chareonpanich et al., 1994) ซงในชวงการขยายพนธนน ไสเดอนทะเลสวนใหญจะมระยะตว

ออนในสภาพกงแพลงกตอน ทวายนำไดเลกนอย (จดเปนระยะทเรยกวา Trochophore larvae)

ซงไดรบอทธพลรวมจากกระแสนำเหนอผวดนใหเคลอนตวไปทตาง ๆ กอนทจะลงฝงตวในดน และ

พฒนารปรางยดยาวออกตอไป

การทไสเดอนทะเลแตละชนดมระยะ Trochophore larvae ทแตกตางกนไปนน ม

ผลตอลกษณะการแพรกระจายจากแหลงพอแมพนธไดแตกตางกนไปดวย (Grassle and Grassle,

1974) สำหรบพนทปากแมนำในเขตอาวไทยทมการขนลงของนำสองครงในรอบวน ไสเดอนทะเล

กลมทมระยะ Trochophore ประมาณ 24 ชวโมง มกมโอกาสกระจายพนธอยในบรเวณใกลเคยง

กบแหลงเดมไดมาก เนองจากนำจะถกพดขนลงมาครบรอบอกครงในบรเวณใกลเคยงเดมพอด

ในทางตรงกนขาม หากเปนไส เดอนทะเลกลมทมระยะ Trochophore larvae ชวงสนกวา

(ประมาณ 3-6 ชวโมง) การกระจายของประชากรสามารถเกดในบรเวณทไกลออกไปจากแหลงเดม

ตามอทธพลของการพดพาโดยกระแสนำไปในทศทางใดทศทางหนงในพนทปากแมนำได

การกระจายพนธของไสเดอนทะเล ยงไดรบอทธพลจากลกษณะทางสณฐานวทยา

ของพนท โดยในพนททมความหลากหลายในรปทรงของดอนเลน หรอเปนพนทกวางใหญและ

พบรองนำยอยอยมาก จะพบลกษณะการกระจายของประชากรทไมสมำเสมอจากอทธพลในการ

เคลอนตวของนำหลายรปแบบ ความหนาแนนทพบจงมกมความแปรปรวนสงถงแมวาอยในบรเวณ

ทใกลเคยงกน (Ritnim and Meksumpun, 2011) ดวยลกษณะตามธรรมชาตดงทไดกลาวมา การ

วเคราะหเชงปรมาณของประชากรไสเดอนทะเล หรอสตวไมมกระดกสนหลงพนทองนำในพนทปาก

แมนำ จงจำเปนตองพจารณาการเปลยนแปลงของคาความหนาแนนทสงกวาคา ความแปรปรวน ใน

ความหนาแนนตามธรรมชาตทพบในพนทบรเวณหนง ๆ ซงโดยทวไปพบวาการเปลยนแปลง

ทมากกวา 50-100 % (1.5-2 เทา) ของระดบความหนาแนนเฉลยเดม จงสามารถสะทอนภาพของ

การตอบสนองของประชากร ทมตอสถานการณสงแวดลอมทเปลยนแปลงไปไดอยางชดเจน


350

• ความถในการขยายพนธและชวงชวต

ลกษณะทางชววทยาของสตวไมมกระดกสนหลงพนทองนำ ในดานความถของการ

ขยายพนธภายในชวงระยะเวลาหนง ๆ (อาท ในรอบป) สะทอนใหเหนถงรปแบบการเปลยนแปลง

ปรมาณประชากร รวมทงโอกาสการเกดทดแทนทโดยชนดจำเพาะทมศกยภาพในการขยายพนธ

ในระบบนเวศพนทองนำแตละแหงได สตวไมมกระดกสนหลงพนทองนำบางชนด สามารถออกไขได

ท ก ระยะประมาณ 20-30 วน ยก ตวอ ยาง เช น ไส เด อนทะเล ขนาดกลาง (Meiofaunal

polychaete) ชนด Capitella capitata ในครอบครว Capitellidae (Chareonpanich et al.,

1994) ซงเปนชนดทมโอกาสเกดทดแทนท ขนมาใหมไดงาย และมศกยภาพในการใชตดตามการ

ตอบสนองตอปจจยแวดลอมทเปลยนแปลงไป โดยสามารถตดตามผลเชงปรมาณภายในชวง

ฤดกาลยอยทสนใจไดชดเจน

อยางไรกตาม ไสเดอนทะเลบางชนด รวมทงสตวในกลมหอยทมขนาดใหญกวามกม

ระยะการเจรญเตบโตทนานกวาจะถงวยเจรญพนธ บางชนดใชระยะเวลาเจรญเตบโตจนถง

ชวงสมบรณเพศนานถง 10-12 เดอน และปลอยไขไดเพยงปละ 1 ครง สตวไมมกระดกสนหลง

พนทองนำกลมหลงน จงเปนกลมทมการเปลยนแปลงในเชงปรมาณตามชวงฤดกาลไดนอยมาก ซง

โดยทวไปมกไมสามารถใชขอมลเชงปรมาณมาอธบายการตอบสนองตอปจจยสงเราในชวงสน ๆ

(ถงแมวาจะเปนเชงบวกกตาม) หากคณภาพนำในพนททอยอาศยเกดการเสอมโทรมลงอยางตอเนอง

สตวไมมกระดกสนหลงพนทองนำเหลานอาจคอย ๆ ตายลง หรอหายไปจากแหลงทเคยอยอาศย

การเกดทดแทนทกลบมาจะมโอกาสเปนไปไดยากมากกวากลมเกดทดแทนทขนมาใหมไดงาย

• ธรรมชาตในการกระจายของประชากรบรเวณพนทองนำ

การกระจายดานความหนาแนนในบรเวณพนทองนำ เปนลกษณะจำเพาะของแตละกลมประชากรทเกยวของกบรปแบบในการขยายพนธ ลกษณะการเลอกทอย และพฤตกรรมทเกยวของกบการหาอาหารหรอการลาเหยอเปนหลก โดยทวไปในพนทระบบนเวศแหลงนำไหล อาท ในเขตชายฝงทะเลหรอแนวใกลปากแมนำ จะพบการแปรผนในเชงปรมาณของสงมชวตในบรเวณพนทองนำไดสงมาก โดยเฉพาะในเขตปากแมนำทมทงพนททเปนดอน เปนทรายปนโคลน มแนวเลน แนวรองนำ อยในบรเวณทไมหางกนมากนก พนทปากแมนำเปนพนททมความแตกตาง


351

ของกระแสนำและคลนลมในแตละเขตยอยตาง ๆ ทสงผลใหเกดความแตกตางในลกษณะทางโครงสรางทางกายภาพและทางเคมของพนทองนำ นบเปนปจจยสำคญทมบทบาทตอความเปนอยและการเจรญพนธของสงมชวตในบรเวณพนทองนำในแตละเขตนน

ดวยลกษณะพนทองนำทหลากหลาย ผนวกกบโอกาสในการขยายพนธ และพฤตกรรมความเปนอยของประชากรสงมชวตตามธรรมชาต การศกษาตดตามสตวพนทองนำ เชงปรมาณในเขตแหลงนำหนง ๆ จงจำเปนตองวางแผนการศกษาอยางรอบคอบ เพอสามารถตดตาม หรอเปรยบเทยบความเปนไปของประชากรทเกดจากอทธพลของปจจยเปาหมายทสนใจ โดยไมใชเกดจากอทธพลของปจจยแทรกซอนอน ๆ ทอาจมอยอยางมากในบรเวณนน

การกำหนดพนทการสำรวจประชากรสตวพนทองนำแตละชนด ควรสอดคลองกบลกษณะดานขนาด รปแบบการแพรกระจาย และความแปรปรวนตามธรรมชาตทม (Underwood and Chapman, 2013) โดยหากเปนประชากรสตวพนทองนำทมขนาดเลกถงขนาดกลาง (มเสนผานศนยกลางตำกวา 500 m) การสมตรวจในพนทหนง ๆ โดยใชเครองมอเกบตวอยางดนหรอการกำหนดกรอบการศกษาทมขอบเขตประมาณ 15X15 cm กนบวาเปนตวแทนได

หากเปนประชากรสตวพนทองนำทมขนาดใหญ (อาท สตวในกลมหอย ปลง หรอดาวทะเล) การศกษาตดตามจำเปนตองปรบขยายกรอบพนทใหกวางขน และปรบเปลยนเทคนคการศกษาใหเหมาะสมกบพฤตกรรมความเปนอยหรอตามขนาดของสตวพนทองนำนน ๆ อาท ทำการนบจำนวนประชากรหอยฝาเดยวในพนท quadrat ขนาด 1X1 m หรอทำการสำรวจจำนวนประชากรปลงในแนวทขงเชอก (ในแตละเขตพนทยอย) ในขอบเขตประมาณ 4x4 ตารางเมตร เปนตน การกำหนดขอบเขตเชงพนท ดงกลาว ควรใชสำหรบสตวพนทองนำทอยประจำทหรอ สตวพนทองนำทเคลอนทไดนอย ทงน เราสามารถประเมนขอบเขตเบองตนไดจากขนาดเฉลยของสตวพนทองนำทสนใจนน ซงโดยทวไปควรใหขอบเขตของพนทศกษาโดยรวมครอบคลมอาณาเขตอยางนอยประมาณ 100 เทา ของขนาดเสนผานศนยกลางของสตวพนทองนำทศกษาตดตาม กจะทำใหไดผลการศกษาทเปนตวแทนของสภาพพนทไดเปนอยางด

จากภาพรวมในแนวคดทกลาวมาขางตน จะเหนถงความจำเปนในการใชความรพนฐานทงทางชววทยาและนเวศวทยาของสงมชวตทเปนเปาหมายในการศกษา มาใชประกอบการวางแผนการศกษา ใชกำหนดรปแบบวธการศกษา รวมทงแปรผลขอมลท ไดเพอนำไปสการประเมนผลกระทบหรอการตอบสนองของประชากรในรปแบบตาง ๆ ไดอยางเหมาะสม ในการน ไมควรนำจำนวนของสงมชวตตางชนดทพบมารวมกน เพอการอธบายการเปลยนแปลงใด ๆ ทงน เนองจากสงมชวตแตละชนดมรปแบบของประชากรทงในเชงปรมาณและคณภาพ (หรอบทบาทหนาทในระบบนเวศ) ทแตกตางกนไป นอกจากน การกำหนด “พนทศกษา” และ “ชวงเวลา


352

ศกษา” ทเหมาะสม จะสงผลใหเกดการศกษาตดตามทมประสทธภาพ และสะทอนปญหาในพนทไดอยางจำเพาะเจาะจง และการศกษาทด ยงควรวางแผนการตดตามตรวจสอบใหตอเนอง เพอการประเมนผลในระยะยาวไดอยางมประสทธภาพตอไป

7.2) แนวทางการจดการเชงอนรกษทเหมาะสมกบระบบนเวศ

ในการจดการระบบนเวศนน มการใหคำนยามทจำเพาะหลายดาน FEMAT (1993) กลาววา “การจดการระบบนเวศเปนกลยทธเพอสงมชวตทอยรวมกนทงหมด ไมใชการมงเนนทแผนการจดการสปชสหนงสปชสใด” ขณะท Wood (1994) ใหคำจำกดความวา “เปนการประมวลหลกการทางนเวศวทยา เศรษฐศาสตร และสงคมศาสตร เพอการจดการระบบทางชวภาพและกายภาพ เพอรกษาความยงยนทางนเวศวทยา ความหลากหลายทางธรรมชาต และผลผลตของภมทศน” ซงในระยะหลง จรากรณและนนทนา (2552) ไดประมวลภาพรวมของการศกษาทเกยวของและสรปวา “การจดการระบบนเวศ คอ การจดการทมการกำหนดจดมงหมายทแนนอนเปนแรงผลกดน และดำเนนการจดการโดยอาศยนโยบาย วธการ และการปฏบต ทสามารถปรบเปลยนได ซงอางองกระบวนการตดตามตรวจสอบและการวจยทมพนฐาน อยบนความรความเขาใจอยางดทสดเทาทจะเปนไปไดของปฏสมพนธและกระบวนการทางนเวศวทยาทจำเปน สำหรบความยงยนของโครงสรางและการทำหนาทของระบบนเวศ ทงน ไมไดมงเนนทผลผลตและการบรการทจะไดรบ แตเนนทความยงยนของโครงสราง และการทำหนาทของระบบนเวศ ทจำเปนตอการสรางผลผลตและบรการนน ๆ” สมาคมนเวศวทยาแหงอเมรกา (The Ecological Society of America) ไดนำเสนอประเดนสำคญ ทถอเปนแนวทางการศกษาวจยเรงดวนทางนเวศวทยา 3 ดานหลก ประกอบดวย 1) ดานการเปลยนแปลงสงแวดลอมโลก (ทรวมถงสาเหตและผลสบเนองของการเปลยนแปลงดนฟา อากาศตามธรรมชาต) 2) ดานความหลากหลายทางชวภาพ ทงจากกระบวนการเปลยนแปลงตามธรรมชาตและจากมนษย และ 3) ดานระบบนเวศทยงยน ซงรวมถงการตดตามดานความกดดนในระบบนเวศทงทเกดตามธรรมชาตและโดยมนษย การฟนฟระบบทไดรบความเสยหาย การจดการระบบนเวศเพอใหมความยงยน และความเชอมโยงระหวางกระบวนการทางนเวศวทยากบระบบสงคมมนษย จรากรณและนนทนา (2552) ใหแนวคดเพมเตมวา ประเดนขอหลงสดเปนสงทจำเปนมากในปจจบน แตยงไดรบการดำเนนการนอยกวาประเดนแรก ๆ ซงในการศกษาวจยทางดานระบบนเวศท ยงยนนน ยงจำเปนตองอาศยการวางแผนเชงสหวชาการและอาศยความรทางนเวศวทยาเปนแกนกลางเพอการพฒนาในขนตอไป


353

สำหรบการบรหารจดการเพอระบบนเวศท ยง ยน (Sustainable ecosystem) นน Chapin et al. (1996) ไดเสนอแนวคดไววา “ระบบนเวศทยงยน” ควรเปนระบบทสามารถรกษาคณลกษณะของความหลากหลายของกลมททำหนาทหลก (Functional group) และรกษาผลผลต ความอดมสมบรณของระบบ ตลอดจนอตราการหมนเวยนทางชวธรณเคมไวไดภายใตวงจรของปรากฏการณทงทเกดขนตามปกตและในลกษณะทมการรบกวนระบบทเกดขนดวย จากแนวคดดงกลาวจะเหนไดวา ความมนคงทางนเวศ คอ “สถานภาพทสงแวดลอมและธรรมชาต ยงคงความสามารถในการสนบสนนการดำรงอยของสงมช วต ตอบสนองความจำเปนในทางวตถ และ จตวญญาณแกมนษยชาตทงปวงไวได”

ในการบรหารจดการระบบนเวศแหลงนำเชงอนรกษทเปนเปาหมายในการพจารณาตอจากน จดเปนสวนหนงของความพยายามในการรกษาความมนคงทางนเวศของแหลงนำใหยงยน โดยอาศยการประยกตใชความรทางนเวศอทกวทยาทมความจำเพาะสำหรบประเภทของแหลงนำผนวกกบความรความเขาใจในลกษณะการใชประโยชนทแตกตางกนไป ซงมประเดนสำคญ สำหรบแหลงนำแตละประเภท ดงตอไปน

7.2.1) แนวทางการจดการระบบนเวศแหลงนำตกและลำธารสาขา

ความรทางนเวศวทยาและอทกวทยาทสำคญสำหรบแหลงนำไหลประเภทนำตกและ ลำธารสาขา โดยเฉพาะในพนทเขตปาตนนำ คอ ความรดานกระบวนการเปลยนแปลงในระบบนเวศแหลงนำจากอทธพลของปรากฏการณทางธรรมชาตและจากการใชประโยชนโดยมนษย ซงใน สวนหลงน มกเปนประเดนจากการเขาไปใชประโยชนในพนทเพอเปาหมายทางกจกรรมการเกษตร นอกจากน ยงเกยวของกบการพฒนาพนทเปนแหลงทองเทยว โดยมผคนเขาไปใชประโยชน ในรปแบบตาง ๆ ทมากขน

ภายใตแนวคดในการประเมน “ขดความสามารถทางนเวศวทยาของแหลงนำ” เพอการประเมนขดความสามารถในการรองรบการใชประโยชนดานนนทนาการสำหรบพนทเขตนำตก มการสำรวจระบบนเวศนำตกและลำธารสาขาในเขตอทยานแหงชาตเอราวณ จงหวดกาญจนบร ซงดำเนนการขน ในชวงป พ.ศ. 2552-2554 (จารมาศและคณะ, 2554) ผลการศกษาพบวา ในการวเคราะหสภาวะการเปลยนแปลงตามธรรมชาตของพนท ทเกดจากผลกระทบจากภายนอกนน จำเปนตองอางอง ระดบพนฐานตามธรรมชาต (Based-line concentrations) ซงแสดงสถานภาพทางธรรมชาตในฤดกาลตาง ๆ ของปจจยชวดทกำหนด มาใชเปนเกณฑในการพจารณา

การศกษาขดความสามารถในการรองรบการใชประโยชนอยางรดกม ยงจำเปนตองกำหนดเทคนคการประเมนผลกระทบทสอดคลองกบลกษณะของกจกรรมการใชประโยชนโดย


354

นกทองเทยวหรอชมชนในพนทจำเพาะนน (ภาพท 7.3) ทงน ในแหลงนำประเภทนำตก ปจจยคณภาพสงแวดลอมทางนำประเภท แรธาตอาหารพช โดยเฉพาะในรปแอมโมเนยมไนโตรเจน จดเปนปจจยคณภาพสงแวดลอมทางนำทมศกยภาพ ในการใชประเมนผลกระทบจากกจกรรมการใชประโยชนโดยนกทองเทยวได (จารมาศและคณะ, 2554) ดวยคณลกษณะดงกลาว การควบคมไมใหระดบของแอมโมเนยมไนโตรเจนในนำมระดบเพมสงขนเกน 25 % ของระดบพนฐานตามธรรมชาตทม ณ พนท นำตกในแตละชวงชน จงเปนแนวทางทนำไปสการกำหนดปรมาณนกทองเทยวทเหมาะสม ซงเปนการควบคมการใชประโยชนในพนทเพอการอนรกษคณภาพสงแวดลอมทางนำอยางเปนรปธรรมไดอกวธหนง

ภาพท 7.3 ลกษณะการใชประโยชนทพบในระบบนเวศของแหลงนำตกและลำธารสาขา (ภาพซาย; นำตกปาละอ จงหวดเพชรบร, ภาพกลางและภาพขวา; นำตกเอราวณ จงหวดกาญจนบร) ลกษณะทางธรรมชาตของพนทนำตก โดยเฉพาะองคประกอบของภมประเทศ สณฐาน

วทยา นเวศวทยา ตลอดจนบทบาทของลกษณะทางภมอากาศทม นบเปนลกษณะสำคญทมสวน ในการควบคมการเปลยนแปลงคณภาพนำทปรากฏในลำหวยนำตกชนตาง ๆ ซงทำใหแตละชวงชนของนำตกอาจมคณภาพนำทแตกตางกนออกไปได ดวยเหตดงกลาว การวางแผนประเมนศกยการรองรบทางนเวศวทยา ตลอดจนการวเคราะหและอธบายกระบวนการรวมทงผลกระทบทเกดขน ในระบบนเวศนำตก เพอการอนรกษดแลและวางแผนใชประโยชนไดอยางเหมาะสมนน จงจำเปนตองคำนงถงลกษณะดงกลาว ทงน ควรแยกพจารณาตามชวงชนของนำตก หรอวเคราะหแยกชวงฤดกาล ทมการเปลยนแปลงตามธรรมชาตของพนทนนแตชกตางกนไป


355

ในการศกษาเปรยบเทยบ ปจจยตาง ๆ ทมการเปลยนแปลงในพนทระบบนเวศนำตก เราพบวาผลกระทบจากการใชประโยชนทเกดขนตอความเขมขนของแอมโมเนยมไนโตรเจน (โดยเฉพาะในพนท ยอยของแตละชนทมตะกอนละเอยดทบถมอย) จะชดเจนมากกวาการเปลยนแปลงในระดบของไนไตรทไนเตรทไนโตรเจนประมาณ 2-3 เทา ปจจยดานแอมโมเนยมไนโตรเจนน ยงมบทบาทตอการเจรญเตบโตของสาหรายรวมทงพรรณพชในแหลงนำ ซงจะเชอมโยงสผลผลตขนตนและความหลากหลายทางชวภาพของสงมชวตในระบบนเวศนำตกได สำหรบปจจยคณภาพนำทวไปอน ๆ อาท การนำไฟฟา และปรมาณออกซเจนละลายนำ พบความแปรปรวนทสง และมกแสดงความผนแปรจากการเปลยนแปลงตามฤดกาลในธรรมชาต มากกวาผลกระทบทเกดจากการเขาไปใชประโยชนในพนท

อยางไรกตาม ผลกระทบจากการเขาไปใชประโยชนในพนทโดยกจกรรมการทองเทยว โดยเฉพาะการเหยยบยำเขาไปในบรเวณตกตะกอน สามารถทำใหตะกอนจากพนทองนำจำนวนมากฟงกระจายขนมา เกดสภาพนำทขน และทำใหคณภาพนำโดยรวมเปลยนแปลงไดอยางรวดเรว ดวยเหตดงกลาว หนวยงานทดแลรบผดชอบในพนท จงควรหาแนวทางตกเตอนหรอควบคมการเขาไปใชประโยชนในบรเวณตกตะกอน หรอจดการทำความสะอาดพนทเพอไมใหเกดการทบถม ของตะกอน และเศษซากพชซากสตวในบางบรเวณอยางมากเกนควร นอกจากน การดแลคณภาพนำในภาพรวม (อาท การบรหารจดการนำทง และสงปฏกลตาง ๆ) จะกอประโยชนตอการอนรกษคณภาพสงแวดลอมทางนำ ทงในเขตตนนำลำธาร ตลอดจนในบรเวณทายนำทตอเนองจากพนทดงกลาวนได

ในการศกษาวจยแหลงตนนำลำธารอน ๆ อาท ในเขตแคมปบานกราง (จารมาศและคณะ, 2552) ซงอยในสวนของอทยานแหงชาตแกงกระจาน จงหวดเพชรบร พบวารปแบบในการใชพนทลำธารเพอเปนเสนทางการสญจรผานโดยรถยนตของนกทองเทยว สำหรบเดนทางขนไปสยอดเขาพะเนนทงนน มบทบาทตอการเพมปรมาณของแขงแขวนลอย ตลอดจนความเขมขนของไนเตรท-ไนโตรเจน ทฟงกระจายขนมาจากพนทองนำใหแพรตามแนวลำธารลงไป ซงสามารถสงผลกระทบตอระบบนเวศในสวนทายนำได ความรความเขาใจดงกลาว นบเปนตวอยางในการวเคราะห “อทธพลจากการใชประโยชน” ในรปแบบทจำเพาะเจาะจงสำหรบแตละพนท ทมตอลกษณะการเปลยนแปลงหรอการตอบสนองของระบบนเวศทางนำ และสามารถยงประโยชนในการกำหนดแนวทางเพอการบรหารจดการแหลงนำเชงอนรกษ หรอนำไปควบคมการใชประโยชนได อยางเหมาะสม และไมกอใหเกดผลกระทบในทางลบตอแหลงนำตอไป


356

7.2.2) แนวทางการจดการระบบนเวศแมนำ

แมนำนบเปนแหลงนำไหลทสำคญของประเทศไทย ซงมบทบาทตอการพฒนาอาชพทางการเกษตร และเกยวของกบวถชวตของสงคมไทยมาชานาน อยางไรกตาม ดวยการปลอยปละละเลยในการควบคมการใชประโยชนของพนทแผนดนโดยรอบ ผนวกกบปญหาการทงนำเสย ขยะ และสงปฏกลตาง ๆ ลงสแมนำอยางตอเนอง (ภาพท 7.4) ทำใหแมนำเขาสสถานการณทเสอมโทรมลงมาเรอย ๆ นบเปนระยะเวลาหลายทศวรรษ โดยเฉพาะในพนทราบลมแมนำภาคกลาง รวมถงแมนำสายหลกทกระจายอยในเขตภมภาคตาง ๆ โดยเฉพาะใกลแหลงของชมชนเมอง หรอบรเวณทมการใชประโยชนเพอกจกรรมการเกษตรและอตสาหกรรมอยางหนาแนน ปจจบนพบวาในทามกลางพนทลมนำสำคญตาง ๆ ในประเทศไทยนน ลมนำทาจนตอนลางสด (จากอำเภอนครชยศร จงหวดนครปฐม ถงบรเวณปากแมนำในเขตอำเภอเมอง จงหวดสมทรสาคร) เปนบรเวณทมสถานการณคณภาพนำเสอมโทรมทสด โดยพบระดบเฉลยของออกซเจนละลายนำตำกวา 2 mg/L (จารมาศและคณะ, 2556) จดอยในคณภาพของแหลงนำประเภทท 5 (ตามมาตรฐานคณภาพนำ ในแหลงนำผวดน กรมควบคมมลพษ, 2537) ซงเปนบรเวณรบนำทงจากกจกรรมตาง ๆ และควรใชประโยชนเพอการคมนาคมเทานน

ภาพท 7-4 ลกษณะการใชประโยชนภายในระบบนเวศของแมนำและพนทโดยรอบลมนำทาจน

อนง ศาสตรทางนเวศอทกวทยาทเปนประโยชนตอการบรหารจดการแมนำในเชงคณภาพ

คอ ความรในลกษณะของอทธพลจากแรธาตอาหาร ทเปนสาเหตแหงปญหายโทรฟเคชนในนำ และ


357

แนวทางการควบคมระดบของ “ไนโตรเจน” และ “ฟอสฟอรส” จากประสบการณทเรยนรใน แหลงแมนำสำคญทตาง ๆ นบเปนความพยายามของนกวทยาศาสตรทผานมา และนำไปสการบรหารจดการเพอการควบคมการปลอยนำเสยอยางเปนรปธรรมได (Okada and Peterson, 2000) ในการควบคมคณภาพนำนน การอธบาย“ศกยการรองรบทางนเวศวทยา” เปนเรองสำคญ ทนำไปสการบรหารจดการแมนำเพอการใชประโยชนอยางยงยน โดยทวไป นยมใชระดบของคลอโรฟลลเอในนำ ซงเปนผลผลตอนทรยสารขนตนในหวงโซอาหารทางนำ มาเปนดชนทางชวภาพสำหรบการตดตามการตอบสนองของผผลตหลกในระบบนเวศแมนำ อยางไรกตาม ยงมขอจำกด ในบรเวณทผลผลตขนตนหลกของพนทไมไดเกดจากแพลงกตอนพช แตเปนสารอนทรยทมแหลงกำเนดมาจากภายนอกทถกพดพาเขามา ในกรณดงกลาว การควบคมแหลงสารอนทรยจากภายนอกจงเปนเรองทควรใหความสำคญรวมดวย

ในประเทศไทยเรา มการประยกตใชขอมลความรดานการแพรกระจายของแรธาตอาหาร และศกยการบำบดตวเองตามธรรมชาตของระบบแมนำ เพอเสนอแนวทางการบรหารจดการแกไขปญหาคณภาพนำ Thaipichitburapa et al. (2010) ศกษาพลวตของแรธาตอาหารในรปของ Dissolved Inorganic Nitrogen (DIN; NH4

++NO3-+NO2

-) และ Orthophosphate Phosphorus (PO4

3-) ในพนทแมนำทาจนตลอดลำนำทไหลผาน 4 จงหวด และทำการประเมนลกษณะการเคลอนยายของแรธาตอาหาร ศกยการบำบดตวเองตามธรรมชาต และวเคราะหปรมาณการไหลเขา-ออกของนำในแตละสวนของแมนำ ผลการศกษาพบวามวลนำทมแรธาตอาหารปนเปอนสงซงเขามาจากพนทภายในแตละสวนจงหวด (โดยเฉพาะจากจงหวดนครปฐมและสมทรสาคร ) ทำใหเกดผลกระทบทรนแรง มากกวามวลนำทไหลลงมาจากเขตจงหวดทางดานบน ประเดนความรความเขาใจดงกลาว ทำใหจงหวดทางตอนลาง (โดยเฉพาะจงหวดสมทรสาคร) ตระหนกถงปญหาของการ ปลอยนำเสยภายในเขตจงหวดของตนเอง (จารมาศและคณะ, 2556) และเรงหาแนวทางประสานขอมลกบหลายภาคสวนทเกยวของเพอจดการปญหาอยางตรงจดตอไป

ในการศกษาตดตามสถานการณมลภาวะจากปจจยชวดมลภาวะทางนำสำหรบระบบนเวศลมนำทาจนในระยะยาวในชวงป พ.ศ . 2548-2556 พบวา “ชวงฤดกาลในรอบป” มอทธพลตอปจจยคณภาพนำ โดยเฉพาะระดบของอตราการไหล ปรมาณแรธาตอาหารทถกชะลางลงมา และปรมาณออกซเจนละลายนำ (จารมาศและคณะ, 2556) ทงน พบการเปลยนแปลงอยางคอยเปนคอยไปตามเวลาในรอบ 9 ป โดยพบวาปจจยสงแวดลอมทางนำมความแตกตางกนไปตามเขต ทางนเวศวทยาของแมนำ (ภาพท 7.5) ซงจำแนกไดเปน 5 เขต จากตอนบนลงลาง ประกอบดวยชวง 80 กโลเมตรแรก - ชวง 80-120 ก โลเมตร - ชวง 120-240 ก โลเมตร - ชวง 240-320 กโลเมตร และชวงทมากกวา 320 กโลเมตรลงไป หรอ สวนลางสดท ตดเขตทะเล ในแตละเขต


358

ดงกลาว พบคาเฉลยของออกซ เจนละลายนำ เท ากบ 5.60+1.68, 3.68+1.25, 2.78+0.82, 1.94+0.89 และ 2.22+1.51 mg/L ตามลำดบ ผลการศกษาน แสดงใหเหนถงความจำเพาะในแตละเขตพนททมระดบ Based-line concentrations ทแตกตางกนไป นอกจากน ผลการศกษาทผานมายงพบความเสอมโทรมอยางตอเนองของนำตนทน ทแยกมาจากแมนำเจาพระยา โดยพบการลดลงของปรมาณออกซเจนละลายนำในรอบ 9 ป ดวยอตราประมาณ 4 % ตอเดอน

ภาพท 7.5 ลกษณะการจำแนก “เขตทางนเวศอทกวทยา” ของแมนำทาจน ออกเปน 5 เขต

ประกอบดวย เขตท 1 แมนำทาจนตอนบนสด (ชยนาท - สพรรณบร) เหนอประตระบายนำสามชก เขตท 2 แมนำทาจนตอนบน (สพรรณบร) เหนอประตระบายนำโพธพระยา เขตท 3 แมนำทาจนตอนกลาง (สพรรณบร - นครปฐม) อ.นครชยศร ขนไป เขตท 4 แมนำทาจนตอนลาง (นครปฐม - สมทรสาคร) เหนอแนวคลองมหาชยขนไป และเขตท 5 ปากแมนำทาจน (สมทรสาคร) จากแนวคลองมหาชย ออกสพนทเขตทะเล (ปรบปรงจาก: จารมาศและคณะ, 2556)

ชยนาท

สพรรณบร

นครปฐม

สมทรสาคร

1

2

3

4

5

แมนำทาจน


359

สำหรบในดาน “อตราการไหลของนำ” การศกษาทผานมาหลายเรองแสดงใหเหนวา การควบคมปรมาณการไหลของนำดวยเขอนกนนำหรอประตระบายนำเพอการชลประทาน มบทบาททำใหระดบออกซเจนละลายนำลดตำลง ซงเปนปญหาสำคญตอความเปนอยของสงมชวตทางนำทอยปลายนำ การปดกนสวนของแมนำยงทำใหตะกอนซากพชซากสตวทไหลลงมาเกดการทบถมในบรเวณตอนหนาของเขอน นอกจากน ยงทำใหเกดปญหาทพรรณไมนำ (อาท ผกตบชวา) ซงเจรญเตบโตและขยายจำนวนจนหนาแนน เกดการระบาดจนไปกดขวางหรอปดกนการสญจร ทางนำได อนง ประตกนนำในพนทแมนำบรเวณตอนลางทสรางขนจากแนวคดเพอปองกนปญหาจากการรกลำของนำเคมนน ยงมกกอใหเกดปญหาแรงดนของนำทะเลทขนมาและไปกดเซาะพนทรมฝงบรเวณทายประตกน และทำใหเกดการกดเซาะพงทลายของพนทรมฝงไดเปนบรเวณกวาง ปญหาเหลานลวนสรางผลกระทบตอทงชมชนทอาศยอยโดยรอบแหลงนำ และมผลตอสงมชวต ทางนำทงทางตรงและทางออม ดงนน ในการบรหารจดการแมนำอยางมประสทธภาพในระยะยาว จำเปนตองบรหารจดการ “อตราการไหลของนำ” อยางสมดลและใหความระมดระวงเปนพเศษ

การฟนฟคณภาพสงแวดลอมทางนำในระบบแมนำ โดยการขดลอกเลนทสะสมในเสนทางนำ นบเปนแนวทางการฟนฟระบบแมนำทมความสำคญ เนองจากจะสงเสรมใหนำเกดการไหลถายเทไดด ลดปญหาการสะสมของอนทรยสารและมลภาวะทอาจปนเปอนในพนท อยางไรกตาม การจดการขดลอกเลนในพนทแมนำโดยเฉพาะในสวนทมเขอนกนเสนทางนำไมใหเคลอนตวจะสรางปญหาการขาดออกซเจนในระบบแมนำอยางกะทนหน และเปนอนตรายอยางรนแรงตอทรพยากรประมงได (จารมาศและคณะ , 2556) ดวยเหตดงกลาว การดำเนนการขดลอกท ดจงควรประสานงานดานการระบายนำกบทกภาคสวนทเกยวของลวงหนา เพอจดการใหนำเสยทฟงขนมาไดไหลเวยนหรอถายเทออกไปจากพนทใหเรวทสด หรอใหนำดมาไลนำเสยไดทนในรอบวนนน ๆ นอกจากน การขดลอกเลนในเขตแมนำตอนลางในพนทใกลเขตปากแมนำ ยงจำเปนตองคำนงถงอทธพลจากการขนลงของนำทะเล โดยไมควรดำเนนการในชวงทคาบนำอยในสภาวะท เปน “นำตาย” ซงนำจากเขตทะเลแทบจะคงระดบเดม หรอมการขนลงไดนอยมาก สภาวะดงกลาว จะทำใหปญหานำเสยทเกดจากการขดลอกพนทคงตวอยในบรเวณนนนานเกนควร และเปนอนตรายตอทรพยากรสงมชวตทางนำได

ในดานการฟนฟระบบนเวศแมนำทเกดปญหายโทรฟเคชน อาท ในเขตพนทแมนำทาจน ทพบการแพรระบาดของผกตบชวาอยางหนาแนน การจดเกบผกตบชวาขนจากนำนบเปนเรองทจำเปน โดยเฉพาะในบรเวณททำใหนำลดการเคลอนตว มการบดบงแสง หรอลดการแลกเปลยนออกซเจน รวมทงในพนททเกดปญหาการกดขวางการสญจรทางนำ อยางไรกตาม ในพนทแมนำ บางแหง เชน แมนำเพชรบร ทมสภาพนำคอนขางใสและตนมากพอทแสงสองลงไปในนำไดเพยงพอ


360

ถงแมมแรธาตอาหารในนำในระดบปานกลาง เราจะสามารถพบการแพรกระจายของพรรณไมใตนำ อาท สนตะวา ดปลนำ และสาหรายหางกระรอกไดอยางชดเจน

ภาพท 7.6 ลกษณะการทำลายตลงชายนำและการรอถอนพรรณไมนำททำใหเกดปญหาตอคณภาพ

ของระบบนเวศและทรพยากรมชวตทางนำ

ในพนทแมนำเชนน การจดเกบพรรณไมนำ หรอการ “ทำความสะอาดแมนำ” โดยการขดลอกและนำพรรณไมใตนำเหลานนออกจากระบบนเวศทางนำจนแทบหมด (ภาพท 7.6) กลบสงผลเสยตอระบบนเวศ (Sangmek and Meksumpun, 2014; พชาศษฐ, 2556) เนองจากพบวาพรรณไมใตนำเหลานน มบทบาทสำคญในการผลตออกซเจน ซงมศกยภาพในการผลตไดมากกวา 40 % ของออกซเจนโดยรวมทพบในระบบนเวศแมนำ

สำหรบการศกษาในตางประเทศ มงานวจยทนาสนใจของ Moss (2010) แสดงใหเหนวาเทคนคการกำจดพรรณไมใตนำในระบบลำธารทม นำคอนขางใสและมกมพรรณไมนำขน อยางหนาแนนนน ควรจดการใหปรมาณพรรณไมนำคงปรมาณเหลอประมาณ 1 ใน 3 สวน ของพนทแมนำแตละบรเวณ ทงน เพอใหพรรณไมนำยงคงมบทบาทในการรกษาสมดลของคณภาพนำ ในระบบนเวศสวนนน ๆ ใหดตอไปได นอกจากการกำจดปรมาณพรรณไมนำโดยการตดออกแลว การควบคมในทางออม เชน เพมการบดบงแสงทสองลงสแมนำ นบเปนวธการหนงทมการศกษามา ซงทำไดโดยการปลกตนไมทมขนาดใหญตามบรเวณชายนำ เปนแนวตลอดความยาวของแมนำ ทงน


361

ผลการศกษาทผานมาพบวาการมรมเงาของตนไมใหญบรเวณชายนำ จะสามารถควบคมปรมาณพรรณไมนำไวไดเนองจากเปนการลดปรมาณแสงทสองลงแมนำลงไดอยางนอย 20 % จากเดม วธการทางออมดงกลาวน นอกจากจะมคาใชจายตำกวาการนำเอาพรรณไมนำออกโดยตรงแลว คาใชจายทใชในการดแลรกษา ในชวงระยะประมาณ 10-20 ป ตอจากนน กจะใชไมเกน 2 เทา ของคาใชจายในปแรกเทานน

7.2.3) แนวทางการจดการระบบนเวศปากแมนำ

ในการบรหารจดการระบบนเวศปากแมนำในเชงอนรกษ อาจนบเปนเรองทยากและซบซอนกวาพนทแหลงนำไหลอน ๆ ทไดกลาวมาแลวในขนตน ทงน เนองจากเมอพจารณาในเชงทตงแลว พนทปากแมนำจดอยในสวนของทะเล ถงมากกวา 60-70 % ของพนทโดยรวม ทำใหยากตอการจดการ หรอจำเปนตองใชงบประมาณในการดำเนนการทสงกวา การฟนฟระบบนเวศ ปากแมนำทเกดปญหาตาง ๆ ทางสงแวดลอม จงมกถกมองขามไป (ยกเวนในกรณทบางครงเกดปญหาดานมลภาวะทรนแรง หรอเปนประเดนทสงคมจบตามอง อาท กรณเรอบรรทกนำมนลม)

ทางปฏบตทเปนไปไดมากสำหรบการอนรกษคณภาพทรพยากรและสงแวดลอมในพนทปากแมนำ คอ การหาทาง “ปองกน” ปญหามลภาวะ กอนทจะเกดหรอควบคมไมใหเกดปญหา ในระดบทรนแรงไปมากกวาน โดยการดำเนนการจดการควบคมปรมาณการปลอยของเสยทมา จากแผนดนทกรปแบบอยางจรงจง

ในกรณท พนทปากแมนำมการใชประโยชนเพอการเพาะเลยงสตวนำ (ภาพท 7.7) โดยเฉพาะกจกรรมการเลยงสตวนำแบบปกหลก หรอทำคอกอยประจำท ลกษณะการใชประโยชนในบรเวณสวนตาง ๆ ของปากแมนำ อาจทำใหเกดผลกระทบในทางลบตอระบบนเวศทงระยะสนและระยะยาว ซงทายทสดอาจเปนปญหาตอสตวนำททำการเพาะเลยงได มกรณตวอยางในการ ใชพนทเพอการเลยงหอยในเขตปากแมนำเวฬ (จนทรา, 2546) ทำใหเกดการเปลยนแปลงในระบบนเวศทละนอย โดยเฉพาะดานการสะสมของตะกอนสารอนทรยทเกดมากขนในพนทองนำบรเวณ ทนำไมคอยเคลอนตว และพบปญหาการลดตำของออกซเจนละลายนำตามมา

กรณศกษาในดานการเลยงหอยแครงในพนทปากแมนำอาวบางตะบน จงหวดเพชรบร ทมการเลยงตดตอกนมาเปนระยะเวลายาวนานหลายทศวรรษ ปจจบนพบสภาพความกดดน ทเกดจากทงสภาวะนำเสยทไหลลงมาบอยครง ระบบการเลยงทยงขาดการประสานความเขาใจและแลกเปลยนเรยนรระหวางผประกอบการดวยกน และการขาดแนวทางหรอตวอยางในการจดการระบบดนพนทองนำ ทจะเออประโยชนตอการสงเสรมการเลยงหอยไดอยางยงยน มงานศกษาวจย ผลกระทบของการเปลยนแปลงทางนเวศอทกวทยาตอศกยการผลตทรพยากร


362

หอยแครง เกดขน ในชวงป พ.ศ. 2554-2556 (จารมาศและคณะ, 2556) ซงดำเนนการภายใตเปาหมายการอนรกษและการพฒนาแหลงนำในบรเวณอาวบางตะบนเพอการใชประโยชน ทงดานการประมงและการเพาะเลยงหอยแครงใหเกดอยางคมคาและยงยน

ผลการศกษาแสดงใหเหนวาในแตละเขตยอยของปากแมนำอาวบางตะบน มศกยภาพทางธรรมชาตทแตกตางกนออกไป และไดรบอทธพลอยางชดเจนจากการเคลอนตวของมวลนำในระบบการขนลงของนำ ทศทางของกระแสนำภาพรวมจะเหนยวนำใหมวลเบาและอนภาคแขวนลอยตาง ๆ ถกพดลงมายงอาวทางทศใต และพบวาปจจยชวดทางอทกนเวศวทยาทมอทธพลตออตราการเจรญเตบโตของหอยแครงในพนท คอ ปจจยดานความเคมของนำ ปรมาณของแขงแขวนลอยรวม และปรมาณคลอโรฟลล เอ ทงน ระดบความเคมของนำและปรมาณของแขงแขวนลอยรวม แสดงบทบาทในทางบวกตออตราการเจรญเตบโตของหอยแครง สวนระดบของคลอโรฟลล เอแสดงบทบาทในทศทางท ผกผ น นอกจากน ยงพบวาผลผลตหอยแครง ไดรบผลกระทบจากนำเสยทมาจากแผนดน รวมทงนำเสยทมการขนถายมาทงโดยเรอตาง ๆ ในเขตทะเลใกลเคยง

ภาพท 7.7 ลกษณะการใชประโยชนในพนทเขตปากแมนำดานการเพาะเลยงสตวนำ (ภาพบนซาย; ปากแมนำเวฬ จงหวดจนทบร, ภาพอน ๆ ; ปากแมนำอาวบางตะบน จงหวดเพชรบร


363

งานศกษาสถานภาพและการเปลยนแปลงตามเวลาของดนพนทองนำในพนทอาว บางตะบน จงหวดเพชรบร ซงม เปาหมายเพอประเมนความอดมสมบรณและแนวโนมการเปลยนแปลงของพนทซงเชอมโยงสศกยภาพในการผลตหอยแครงอยางยงยนนน พบวาพนทเลยงภาพรวมมความอดมสมบรณดานสารอนทรยในดนคอนขางสง (6.92-14.39 %) โดยเฉพาะบรเวณดอนทางดานทศใต ซงนาจะมการทบถมของตะกอนอนทรยมากกวาบรเวณอน และสงผลใหบรเวณนนมอตราผลตของหอยแครงสงกวาสวนอน ระดบของซลไฟดในดนพนทองนำมคาทสงขนตามเวลา (สงสดถง 1.721 mg/g ซงเปนระดบทเปนอนตรายตอสตวนำ) และพบการสะสมในดนทชนความลกตาง ๆ (พชาศษฐและจารมาศ, 2555) นบเปนเรองทควรพจารณาหาทางแกปญหาเพอการอนรกษสภาพแวดลอมทด และสงเสรมประสทธภาพในการเลยงหอยในพนทตอไปได ซงการศกษาทผานมาของกาญจนาและจารมาศ (2558) ในดานสมดลนเวศของพนทองนำในพนทอาวบางตะบน ไดประมวลความรทางชววทยาและนเวศวทยาทเกยวของกบการแพรกระจายและการเกดทดแทนทของประชากรสตวพนทองนำ และเสนอแนวทางการฟนฟสภาพดนพนทองนำโดยแนะนำใหมการ “พกดน” ไวอยางนอย 3-6 เดอน กอนทจะทำการปลอยหอยรนตอไป ทงน เพอใหเวลาในการฟนตวของประชากรสตวพนทองนำตามธรรมชาต (โดยเฉพาะชนดททนทานและฟนคนประชากรไดงาย) ซงผลทได จะทำใหดนพนทองนำมตวชวยบำบดมลพษตามธรรมชาต นบเปนการฟนฟ สภาพหนาดน ใหมคณลกษณะทางชวภาพทเหมาะสมและสามารถใชประโยชนในระยะยาวไดตอไป

อนง เมอพจารณาในทางการจดการนน ขอมลขาวสารเกยวกบสถานการณคณภาพสงแวดลอมทางนำ ความรในดานการปรบรปแบบการเลยง การแกไขปญหาและการจดการการเลยงหอยแครงทเหมาะสม กนบวามความสำคญมาก (จารมาศและคณะ, 2556) ซงแนวทางของการจดการทรพยากรทเหมาะสมและจะทำใหเกดความยงยน คอ การททกฝาย (ทงกลมผนำ ผเพาะเลยงสตวนำ และชาวประมง) หนมารวมกนพจารณาหาทางออกภายใตฐานขอมลความรทม โดยควรมการสรางขอตกลงรวมในการใชประโยชนและดแลพนทใหเกดขนอยางเปนรปธรรม

ยงมความพยายามของนกนเวศวทยาทางนำท ศกษาในเชงสขภาพของระบบนเวศ (Ecosystem Health; Costanza et al., 1992) และเนนใหสงคมตระหนกถงความจำเปนททกภาคสวนควรหนมาใหความสนใจในระบบนเวศ และชวยกนดแลใหระบบนเวศมคณภาพทดตอไปได ในการน ยงมการใชความรเชงบรณาการซงประเมน “มลคา” ของการบรการโดยระบบนเวศ (Ecosystem Services; Wallace 2007) โดยมจดเดนในการ วเคราะหมลคาทางนเวศ วทยา (Ecological Value) ซงเปนการนำเสนอมลคาทางเศรษฐศาสตรอยางชดเจน


364

ในพนทปากแมนำทาจน มการศกษาวเคราะหมลคาทางเศรษฐศาสตรทเกยวของกบผลผลตทางการประมง (โครงการประเมนผลผลตทางชวภาพและมลคาทางเศรษฐศาสตรของทรพยากรประมงในระบบนเวศปากแมนำทาจน; จารมาศและคณะ, 2557) รวมถงมลคาในศกยภาพของพนทปากแมนำทาจนดานการบำบดมลภาวะ ซงอยภายใตชดโครงการวจย “การประเมนคณคาของพนทปากแมนำทาจนเพอการบรหารจดการทรพยากรและสงแวดลอมทางนำภายใตหลกสมดลธรรมชาต” ซงดำเนนการในชวงป พ.ศ. 2555-2556 ผลการศกษาแสดงมลคาทางเศรษฐศาสตรของพนทปากแมนำทาจนโดยรวม ประกอบดวยมลคาจากผลผลตทางการประมงทเกดบรเวณกลางอาว จากพนทฝงตะวนตก และพนทฝงตะวนออก (392 ลานบาท/ป) และมลคาในเชงศกยภาพการบำบดมลภาวะดานไนโตรเจนทปนเปอนในรปอนนทรยสาร (6,550 ลานบาท/ป) ซงรวมแลวพบวาพนทปากแมนำทาจนมมลคาทางเศรษฐศาสตรโดยรวม สงถงประมาณ 7,000 ลานบาท/ป

มลคาดงกลาว อาจไมไดรบการตระหนกในสงคมวงกวาง หากขาดการนำขอมลความร ไปประชาสมพนธอยางทวถง ทงน เนองจากในปจจบนเรายงขาดการสรางระบบการประชาสมพนธ หรอการสงเสรมการเรยนรทมประสทธภาพ (Netharn et al., 2013) ทำใหขอมลความรตาง ๆ ยงไมไดรบการสงตอเทาทควร ซงทำใหการตระหนกถงความสำคญและปญหาตอสงคมในวงกวาง จงยงไมเกดขนอยางเพยงพอ

จากประสบการณและความพยายามแกปญหาดานยโทรฟเคชนของระบบนเวศแหลงนำในหลาย ๆ ประเทศทมมา แสดงใหเหนวา เพยงความพยายามทางวชาการในการหาคำตอบทชดเจนถงความสมพนธระหวางแรธาตอาหารและผลผลตทางการประมงในแหลงนำ ยงไมสามารถใชแกไขปญหาทเกดตอทรพยากรในแหลงนำได อยางไรกตาม เปนทแนนอนวาการศกษาคนควาและการตดตามผลทางวชาการในหลายดานนน ยงจำเปนตองดำเนนการตอไปบนหลกการทางวทยาศาสตรทชดเจนและสมเหตสมผล แตขณะเดยวกน กระบวนการในการขบเคลอนเชงรก เพอการหยดยงสาเหตแหงปญหา นบเปนสงทสงคมควรตระหนก และใหความสำคญนบตงแตวนน

การผลกดนใหมการบงคบใชกฎหมายหรอมาตรการทเกยวกบการดแลคณภาพนำอยางชดเจนนบเปนเรองสำคญอกดานหนงทตองดำเนนการไปพรอม ๆ กน นอกจากน การสรางความรวมมอในการสอดสองดแลปญหา รวมถงการสรางความรความเขาใจ และความรวมมอจากผคนทมสวนในการใชประโยชน นบเปนเรองทสำคญยง ทจะทำใหการอนรกษคณภาพทรพยากรและสงแวดลอมในพนทแหลงนำแตละแหงเกดขนไดอยางเปนรปธรรมตอไป


365

7.3) ปจจยทมบทบาทตอความสำเรจในการจดการเชงอนรกษ

ในการบรหารจดการดานการอนรกษ รวมถงการพฒนาหรอการฟนฟพนทระบบนเวศแหลงนำอยางมประสทธภาพ พบวาการใช “ความรในเชงวชาการ” จดเปนเพยงแค กาวแรก หรอเปนสวนหนง ขององคประกอบภาพรวมทยงไมสามารถบงบอกไดวาการบรหารจดการนนจะสำเรจหรอไม การบรหารจดการทด หรออาจกลาวไดวาเปน “การบรหารจดการในอดมคต” ควรมการคำนงถงประเดนสำคญอน ๆ อก อาท การคนควาวจยทตรงจดและตอเนอง การมกฎหมายและการบงคบใชกฎหมายทมประสทธภาพ การใหการศกษาในสงคมอยางเพยงพอ การใชกระบวนการทางการสอสารทมประสทธภาพ และการประยกตใชกลยทธทางเศรษฐกจและ/หรอทางการเมองเขามาชวย ฯลฯ

จากประสบการณการศกษาปญหาในแหลงนำทผานมา พบวาการบรหารจดการเพอการอนรกษทมประสทธภาพ ควรมงเนนแนวทาง 4 ดานหลก ไดแก 1) การสรางเสรมความรและเครอขายทางวชาการ 2) การปรบปรงแกไขกฎระเบยบและมาตรการ 3) การสรางเสรมประสทธภาพระบบการบรหารจดการ และ 4) การสรางเสรมประสทธภาพทรพยากรบคคล (ภาพท 7.8)

ภาพท 7.8 แนวทางในการบรหารจดการเชงบรณาการ เพอสงเสรมการอนรกษและฟนฟ สถานภาพทรพยากรและสงแวดลอมทางนำ

สรางเสรมประสทธภาพทรพยากรบคคล

ปรบปรงแกไขกฎระเบยบมาตรการ

สรางเสรมความรและเครอขายทางวชาการ

สรางเสรมประสทธภาพ ระบบบรหารจดการ

แนวทางการ บรหารจดการ

เชงบรณาการ


366

โดยทงน แนวทางในแตละดานทกำหนด ควรมความเหมาะสมกบแตละสภาพทางธรรมชาตของพนทและการใชประโยชนของผคนทเกยวของ แนวทางทกำหนดอยางรดกมและชดเจน จะสามารถนำไปสการกำหนดแผนปฏบตการ หรอโครงการทสอดคลองกบเปาหมายเพอการดำเนนการอยางเปนรปธรรม นอกจากน ยงสามารถพฒนารปแบบการศกษาวจย หรอสงเสรมความรสชมชน ทจะยงประโยชนตอการบรหารจดการทรพยากรในพนทไดอยางเหมาะสม แนวทาง 4 ดาน ขางตน มประเดนทสำคญ ดงตอไปน

7.3.1) การสรางเสรมความรและเครอขายทางวชาการ

การใหความรสสงคม การสรางสงคมแหงการเรยนร เพอใหคนในสงคมไดมความรทถกตอง เพยงพอ และการสรางความตระหนกในปญหารวมกนไดนน ปจจบนไดรบการยอมรบวาเปนหวใจของการขบเคลอนเพอการแกปญหาในแทบทกดานของประเทศ การใหศกษาแกประชาชนในสงคมทกภาคสวน ไมวาจะเปนหนวยงานหรอองคกรท รบผดชอบดานการบรหารจดการ ประชาชนทเปนผผลตทรพยากร ผเพาะเลยงสตวนำ ชาวประมง รวมทงผบรโภค หรอผทเขาไปใชประโยชนในแหลงนำ ฯลฯ อยางทวถง จะทำใหการบรหารจดการทรพยากรและระบบนเวศ แหลงนำเกดไดอยางราบรน จากความรวมมอโดยทกภาคสวน และกอใหเกดผลสำเรจตามเปาหมายไดในทสด

ในดานการสงเสรมชมชน เพอเปาหมายการอนรกษและฟนฟทรพยากรและสงแวดลอมทางนำ และการดแลจดการทรพยากรและสงแวดลอมนน การเพมประสทธภาพในการพฒนาสามารถทำไดโดยการเพมโอกาสการรบรขาวสาร หรอการมแหลงขาวสารทดใหชมชนอยางตอเนอง มกระบวนการทเนนยำใหชมชนเหนถงประโยชนทจะไดรบ นอกจากน การสรางกจกรรมรวม ในระหวางกลมเพอการศกษาวเคราะห การวางแผนดแลรกษา และการใชประโยชนจากสงแวดลอมและทรพยากร (ภาพท 7.9) การสรางเวทแลกเปลยนเรยนร การสรางและขยายเครอขายใน ความรวมมอ จะชวยใหเกดการประสานประโยชนและสรางความเขาใจอนดตอกน ซงจะสรางเสรมการอนรกษและฟนฟทรพยากรและสงแวดลอมทางนำในแตละพนททรวมกนดแลไดตอไป

สำหรบประเดนดานการคนควาวจยนน การคนควาวจยเชงวชาการทตอบปญหาไดตรงจด ทนตอเหตการณ รวมทงมความตอเนองในชวงเวลาทเหมาะสมกบการตอบสนองของปจจยทางชวภาพในแหลงนำ หรอครอบคลมในวงชวตของทรพยากรเปาหมายทควรตดตาม จะทำใหไดขอมลความรเพอประเมนสถานการณของทรพยากรและแหลงนำแตละพนทได สามารถนำไปสการวางแผนแกปญหา หรอรบมอกบสถานการณปญหาทอาจจะเกดจากการใชประโยชนในระยะตอไปไดอยางรดกมเหมาะสม


367

ภาพท 7.9 ลกษณะการจดเวทแลกเปลยนเรยนร และพดคยถงสถานการณปญหาปจจบนกบ ชมชนประมงในพนทภมภาคตาง ๆ ไปพรอม ๆ กบการสอดแทรกแนวคดในเชงอนรกษ และการหาแนวทางการจดการรวมโดยชมชนทเหมาะสม ตวอยางประเดนการศกษาวจยทวงวชาการตองการ สำหรบการวางแผนอนรกษและฟนฟ

ความอดมสมบรณของทรพยากรสตวนำเศรษฐกจในพนทเขตทะเลของไทย ประกอบดวยหวขอการวจย อาท ศกยการผลตทรพยากร การเกดทดแทนทและแนวโนมการเปลยนแปลงของทรพยากรสตวนำในพนทเขตจำเพาะตาง ๆ ผลกระทบของการเปลยนแปลงสภาวะอากาศ พลวตหวงโซอาหารตามธรรมชาตและพนทองนำทมตอทรพยากร สถานภาพและแนวโนมการใชประโยชน จากทรพยากร สมรรถนะของชมชนในการขบเคลอนกลมอยางเขมแขง และเทคนควธในการพฒนานกสงเสรมทมประสทธภาพ เปนตน (จารมาศและคณะ, 2556)


368

7.3.2) การปรบปรงแกไขกฎระเบยบและมาตรการ

ปญหาในทรพยากรและระบบนเวศแหลงนำทมมานาน สวนหนงสะทอนผลจากปญหาความรเทาไมถงการณในการกำหนดปจจยชวด หรอกำหนดพนทควบคมการใชประโยชนทไมเหมาะสมกบธรรมชาตของทรพยากร และระบบนเวศแหลงนำนน ๆ มาตรการบางอยางลาหลง ไมทนตอเหตการณ นอกจากน ยงมการปลอยปละละเลยในการการบงคบใชกฎหมาย มการละเมดกฎหมายหรอมาตรการทจำเพาะพนทอยตลอดเวลา

ตวอยางการวเคราะหปญหาดานการอนรกษและฟนฟความอดมสมบรณของทรพยากรสตวนำในพนทปากแมนำทาจน พบวาปญหาการขาดประสทธภาพในการบงคบใชกฎหมาย นบเปนปญหาทสะสมมานาน ทงน พบวาการพฒนาประสทธภาพในการบงคบใชกฎหมาย และการบรหารจดการปรมาณการทำประมงอยางรดกม จะนำไปสความสำเรจในการอนรกษและฟนฟความ อดมสมบรณของทรพยากรสตวนำได (จารมาศและคณะ, 2556)

อยางไรกตาม การขบเคลอนทเกยวของจำเปนตองอาศยองคประกอบหลายดาน อาท การมนโยบายทางเศรษฐกจและการปกครองอยางชดเจน ความมงมนของผบงคบใชกฎหมาย การมจตสำนกของผถกบงคบใชกฎหมาย การมนกสงเสรมชมชนทมประสทธภาพ การมงานทางวชาการทรองรบอยางเพยงพอ (เชน การประเมนศกยการผลตและปรมาณการจบสตวนำทเหมาะสมกบเขตพนทตาง ๆ) และการมกระบวนการบรหารจดการทรพยากรทางนำระดบประเทศ ถงระดบทองถน ทชดเจน และเปนขนตอน สะดวกตอการดำเนนการ เปนตน

7.3.3) การสรางเสรมประสทธภาพของระบบการบรหารจดการ

ในการสรางเสรมประสทธภาพระบบการบรหารจดการนน แนวทางการประยกตใชกลยทธทางเศรษฐกจ อาท การกดกนทางการคาสำหรบทรพยากรหรอผลผลตจำเพาะชนด ทไดมาจากกระบวนการทขาดการอนรกษคณภาพสงแวดลอมทด การประกนราคาสตวนำทมคณภาพสง การไมรบซอ/ขาย สตวนำทมไขหรอมขนาดไมถงวยเจรญพนธ รวมทงการสงเสรมใหผบรโภคเลอกซอหรอบรโภคเฉพาะสนคาสตวนำทถกสขลกษณะหรอไมสงผลกระทบสงแวดลอม ฯลฯ นบเปนแนวทางทสรางเสรมประสทธภาพในการบรหารจดการเชงอนรกษได จารมาศและคณะ (2556) ยงแสดงใหเหนวา ระบบการจดการคณภาพสตวนำเพอการเพมมลคาและการพฒนาเศรษฐกจของชาวประมงภายใตการวเคราะหโอกาสในเสนทางสายโซอปทานของสตวนำ จะชวยแกปญหาดานราคาสตวนำทมและพฒนาระบบธรกจสตวนำอยางครบวงจร ซงจะนำไปสการอนรกษทรพยากรสตวนำได


369

สำหรบแนวทางการประยกตใชยทธวธทางการปกครอง อาท การกระจายอำนาจบรหารจดการแหลงนำสระดบทองถน หรอการใหมการบรหารจดการภายใตมาตรการเชงพนท ฯลฯ มาชวยดำเนนการเพอการสงเสรมการบรหารจดการทรพยากรและระบบนเวศแหลงนำนน จดเปนแนวคดทดและสามารถกอใหเกดการขบเคลอนการกำหนดกระบวนการบรหารจดการ รวมทง การดำเนนการตามขนตอนเชงปฏบตตาง ๆ ไดอยางเปนรปธรรม นบเปนแนวทางทเปนประโยชนหากไดพจารณาศกษาและนำมาใชอยางเหมาะสมกบธรรมชาตของทรพยากรและระบบนเวศ แหลงนำเปาหมายนน

7.3.4) การสรางเสรมประสทธภาพของทรพยากรบคคล

ปญหาทพบในการสงเสรมการอนรกษทรพยากรและสงแวดลอมในพนทชมชน โดยเฉพาะชมชนประมงตามภมภาคชายฝงทะเลตาง ๆ ของไทยเรา คอ ปญหาสมรรถนะของชมชนในดานความรและการมสวนรวมในกจกรรม ตาง ๆ มระดบตำ ในชมชนทวไปยงขาดการ วางแผนการใชประโยชนทรพยากรในระยะยาว ขาดความรดานสงแวดลอม และแนวทางการใชประโยชนทรพยากรประมงทเหมาะสม ซงสงผลไปถงความไมพรอมของชมชนในการกำหนดระเบยบหรอขอตกลงการใชประโยชนในทรพยากรและสงแวดลอม ตลอดจนการตดตามตรวจสอบกจกรรมตาง ๆ ทเกดในพนท

ประเดนสำคญดานชมชนทควรเรงพฒนา คอ ทกษะและความสามารถของคน หรอ ผนำในชมชน ซงทผานมามกพบวาคนในชมชนมทกษะนอยในดานการทำงานเชงกลม และขาดความรดานสงแวดลอมและการอนรกษอยางเพยงพอ นอกจากน ตวผนำชมชนทวไปยงมทกษะนอย ในดานการรเรมใหม ๆ ขาดแนวทางการประเมนปญหาในการทำประมง/การเพาะเลยงสตวนำ และการใหคำแนะนำในการดแลทรพยากรและสงแวดลอมทางนำทจะเปนประโยชนตอสวนรวม

อนง การสงเสรมใหเกดการรบขอมลขาวสารดานสถานการณคณภาพสงแวดลอมทางนำ และการแลกเปลยนเรยนรเพอสรางสรรคแนวทางการใชประโยชนระหวางชาวประมงและ ผมสวนเกยวของหลายกลม จะเปนการสงเสรมความพรอมเพอรบมอกบการเปลยนแปลงใน สภาพสงแวดลอมทางนำไดอยางเหมาะสม และยงสามารถวางแผนการใชประโยชนในพนท ไดอยางมประสทธภาพ

กรณศกษาในงานวจยของ เสาวภาและคณะ (2555) พบวาการขบเคลอนการบรหารจดการเพอการแกปญหาดานสงแวดลอมใหเกดขนไดอยางเปนรปธรรมนน “หนวยงานของภาครฐ” หลายฝายจำเปนตองรวมมอกนขบเคลอนแผนการจดการคณภาพสงแวดลอมทมอยางจรงจง ทงน ตองใหชมชนทองถนและผมสวนไดสวนเสยได เขาใจ และ เขาถง ความรเกยวกบพนทอยางเพยงพอ


370

เพอนำไปสการพฒนาทยงยนได ทงน “กลยทธ”ในการพฒนาทสำคญ คอ การทภาครฐมนโยบายพฒนาการศกษาหลกสตรจำเพาะทองถน โดยใหมการเรยนการสอนในวชาดานทรพยากรธรรมชาตทเปนเอกลกษณของทองถนนน ๆ อยางไรกตาม ควรมการศกษาวจย เพอผลตหนงสอทเปนเนอแทของทองถนนนออกมาใหชดเจน ในลกษณะการใชเปนคมอสำหรบการถายทอดไดอยางถกตอง นอกจากน ควรมการจดทำแผนพฒนาบคคลากรทรบผดชอบดานการถายทอดความร (อาท ครวทยาศาสตร) เพอใหมรากฐานทางวชาการทเขมแขง และมความเปนผนำในการปลกสรางจตสำนกสเยาวชน และผคนทเกยวของในวงกวางตอไปได

จะเหนไดวาการสรางเสรมประสทธภาพของชมชน เปนแนวทางการบรหารจดการทมความจำเปน ทงนเนองจาก “คนในชมชน” เปนผมบทบาทโดยตรงตอทรพยากรสตวนำและสงแวดลอมทางนำ การสรางเสรมประสทธภาพของชมชนจำเปนตองมการปลกฝงความร ความเขาใจตาง ๆ ผานกระบวนการทางการสอสาร ทงน พบวากระบวนการทางการสอสารนบเปนเรองทขาด ทงดานความร และการใหความสำคญ และเปนปญหาในการขบเคลอนการบรหารจดการเพอแกปญหาทรพยากรและสงแวดลอมมาโดยตลอด

ในการน หากไดมการพจารณาและหาทางดำเนนการแกไข โดยใชคณลกษณะของงานดานการประชาสมพนธ/การสอสารท เหมาะสม มาชวยในการบรหารจดการทรพยากร และสงแวดลอมทางนำใหเกดไดในวงกวาง (อาท การสรางโอกาสการไดรบขาวสารขอมลความร ในชมชน การสรางสอประชาสมพนธท เหมาะสมกบวถชมชน การ พฒนานกสงเสรมทมประสทธภาพ การเผยแพรประชาสมพนธความร การสรางจตสำนกในการอนรกษทรพยากร ทางนำ การแลกเปลยนเรยนรในระหวางหนวยงานภาครฐทรบผดชอบในการบรหารจดการ ดานตาง ๆ ทเกยวของ และการสรางเครอขายในแวดวงทางวชาการอยางเพยงพอ) การบรหารจดการทรพยากรและสงแวดลอมทางนำทมประสทธภาพยอมเกดขนมาได

ในดานชมชนและการแกปญหาดานแหลงนำนน ประเดนสำคญอยางหนงทไดจาก การวเคราะหสถานการณการจดการแหลงนำท ตาง ๆ (Grumbine, 1994; Chamber, 1994, 1997; Pound et al., 2003; Fraser et al., 2006) พบวา การทจะสรางความรวมมอในการตดตามปญหาคณภาพทรพยากรหรอสงแวดลอมไดนน จำเปนตองใหคนในชมชน ณ พนท แหลงนำ ไดมสวนรวมในการเปนหเปนตา หรอมสวนรวมในการเฝาระวงและตดตามปญหาได ดวยตนเอง ซงในความรวมมอดงกลาว การเลอก “ปจจย” ทใชในการตดตาม (หรอ ปจจยชวด) จงจำเปนตองอยบนพนฐานความรความเขาใจ และการยอมรบไดของชมชน โดยบางครง อาจจำเปนตองใหชมชนไดเปนผกำหนดเอง วาในพนทแหลงนำทดแลจะใชอะไรเปนปจจยสงเกตไดดทสด


371

ในบางกรณ ควรจดกจกรรมสงเสรมใหความร ใหการแนะนำ หรอถายทอดแนวทาง หรอเทคนควธการในการใชเครองมอทางวทยาศาสตรมาใชในการตรวจวด ถาเปนไปไดกควรมการจดหาเครองมอนนประจำไวในพนท เพอใหเกดการรบผดชอบตดตามตรวจวดไดอยางตอเนอง ซงผลการศกษาตดตามสถานการณคณภาพสงแวดลอมโดยชมชนมาเปนผรบผดชอบดำเนนการเอง จะเปนผลททนตอเหตการณ และสะทอนสภาพความเปนจรงไดดทสด ซงผลทไดจำเปนตองนำไป “สงตอ” โดยกระบวนการทมประสทธภาพ เพอใหถงมอหนวยงานหรอองคกรทเกยวของกบการตดสนใจบรหารจดการโดยตรง

สำหรบการสรางความตระหนกในมลคาภาพรวมของระบบนเวศทางนำและปญหาทเกยวของกบความขาดเสถยรภาพในสถานการณทรพยากรและสงแวดลอมในพนท สามารถใชการจดเวทประชมระดมความคดระหวางภาคชมชน/ภาครฐ/และผมสวนไดสวนเสยทกภาคสวน ใหโอกาสการนำเสนอขอมลความรทไดเรยนรรวมกน ภายใตการเนนยำถงความสำคญของพนททม และสรางเปาหมายรวมกน ในดานการอนรกษและฟนฟสถานภาพทรพยากรและสงแวดลอม ทางนำใหมความชดเจน


ในภาพรวมของการศกษาตดตามสถานการณปญหาในแหลงนำตาง ๆ ทผานมา ทำใหแนวคดสำคญวา วทยาศาสตร หรอ ศาสตรทางนเวศอทกวทยา ทไดกลาวมาตงแตตน เปนเพยงแค “เครองมอ” ทใชในการหาหลกฐาน หรอใชตดตามความเปนไป แตการตระหนกอยางถองแทวาหลกฐานนน มคณคาพอทจะยอมรบ หรอมคณคาอยางแทจรง ซงกอใหเกดการขบเคลอน เพอการบรหารจดการอยางใดอยางหนงนน ยอมตองอาศย “กระบวนการทางสงคม” ดานตาง ๆ เขามามบทบาท นอกจากน อาจตองอาศยแรงผลกดนทาง เศรษฐกจ และ การเมองการปกครอง ทจะทำใหผคนในสงคมวงกวางไดยอมรบ และนำไปสการปฏบตอยางตอเนอง

ดวยความรความเขาใจดงกลาว การจดการเชงอนรกษ ในทก ๆ ดาน ทเกยวของกบทรพยากรและแหลงนำ จงควรใหความสำคญในการพฒนาความรความเขาใจของผคนหรอ ชมชนทเปนหวใจของการขบเคลอน ไปพรอม ๆ กบการศกษาทางวทยาศาสตรทกำลงกาวเดนไป ทงน การพฒนาเชงชมชนนนมกระบวนการทใชกนอยหลายแนวทาง แตสำหรบในสมรรถนะของชมชนทเกยวของกบแหลงนำและการอนรกษทรพยากรโดยตรงนน พบประเดนจดออนสำคญ คอ การทยงขาด ผนำ ในการขบเคลอนทชดเจน นอกจากน ยงขาดผนำ ทกลาในการตดสนใจ และมความคดเชงรก เพอการวางแผนไปขางหนาอยางเปนรปธรรม


372

สดทายพบวา คำถามสำคญ ทจะนำไปสการบรหารจดการทรพยากรและระบบนเวศ

แหลงนำอยางมประสทธภาพนน ควรเปนคำถามทถามกนวา “เราทกคนตองการเหนแหลงนำเปนอยางไร” มากกวาคำถามทวไป ทมกชอบถามกนวา “ตอนนแหลงนำอยในสถานการณใด” เพราะคำถามแรก นบเปนการกำหนดเปาหมาย ซงจะทำใหเกดการแกปญหา และการวางแผนไปส เป าหมายไดอยางชดเจนและทนการณ ซ งจะกอให เกดการมองตอไปยงวนขางหนา ทเปนอนาคตของพวกเราทกคนไดตอไป


373

บรรณานกรม

กรมควบคมมลพษ. 2549. มาตรฐานคณภาพนำทะเล. สวนแหลงนำทะเล สำนกงานการจดการคณภาพนำ กรมควบคมมลพษ กระทรวงทรพยากรธรรมชาตและสงแวดลอม.

กรมควบคมมลพษ. 2555. มาตรฐานคณภาพนำทะเล. สวนแหลงนำทะเล สำนกงานการจดการคณภาพนำ กรมควบคมมลพษ กระทรวงทรพยากรธรรมชาตและสงแวดลอม.

กรมชลประทาน. 2556. ปรมาณนำทาทไหลลงอาวไทย. web.rid.go.th>lproject>const>water25. กรมปาไม. 2555. สถานการณพนทปาชายเลน จงหวดสมทรสาคร. www.forest.go.th/index.php. กรมสงเสรมคณภาพสงแวดลอม. 2537. การอนรกษสงแวดลอม. ISBN 974-7570-39-4 พมพครงท 4 พ.ศ. 2537.

กองสงเสรมและเผยแพร. กรงเทพ. 130 หนา. กญญาณฐ สนทรประสทธ ชลาทพย จนทรชมภ จารมาศ เมฆสมพนธ และ เชษฐพงษ เมฆสมพนธ . 2549. การ

ประเมนการตอบสนองของแหลงนำตอภาวะมลพษท เกดจากการใชประโยชน : กรณศกษาแมนำ บางปะกง เขตอำเภอบานโพธ จ งหวดฉะเชงเทรา . ใน เรองเตมการประชมทางวชาการของมหาวทยาลยเกษตรศาสตร ครงท 44 สาขาประมง. หนา 68-76.

กาญจนา เมงชวย และ จารมาศ เมฆสมพนธ. 2558. การเปลยนแปลงตามเวลาของสตวพนทองนำบรเวณ ปากแมนำทาจน: กรณศกษาเพอประเมนพนทจำเพาะสำหรบสงเสรมพนธหอยพม. วารสารวจยเทคโนโลยการประมง 9(2) in press.

ขนษฐา บวแกว และ จารมาศ เมฆสมพนธ. 2558. ผลกระทบจากการเลยงหอยแครงตอการเปลยนแปลงตามเวลาของสตวพนทองนำในอาวบางตะบน จงหวดเพชรบร. วารสารวจยเทคโนโลยการประมง 9(1): 85-95.

จนทรา ศรสมวงศ. 2546. ศกยภาพของพนทเลยงหอยบรเวณปากแมนำเวฬ จงหวดจนทบรและจงหวดตราด. วทยานพนธปรญญาโท, มหาวทยาลยเกษตรศาสตร.

จารมาศ เมฆสมพนธ. 2542. กำลงผลตขนตนของแหลงนำ. เอกสารประกอบการสอนวชากำลงผลตขนตนของ แหลงนำ ภาควชาชววทยาประมง คณะประมง มหาวทยาลยเกษตรศาสตร. 77 หนา.

จารมาศ เมฆสมพนธ. 2548. ดนตะกอน. ภาควชาชววทยาประมง คณะประมง มหาวทยาลยเกษตรศาสตร. 146 หนา.

จารมาศ เมฆสมพนธ. 2552. รายงานผลการปฏบตงานโครงการตดตามผลการศกษาขดความสามารถในการรองรบการใชประโยชนดานนนทนาการในอทยานแหงชาต (การศกษาวจยระบบนเวศทางนำและคณภาพนำในพนทอทยานแหงชาตเอราวณ จงหวดกาญจนบร และอทยานแหงชาตแกงกระจานจงหวดเพชรบร). ศนยศกษาและวจยอทยานแหงชาตท 1 กรมอทยานแหงชาต สตวปา และพนธพช.

จารมาศ เมฆสมพนธ. 2557. กวกฤตปลาทดวยฐานความรของสงคมไทย. สำนกงานกองทนสนบสนนการวจย. 22 หนา.

จารมาศ เมฆสมพนธ และ ศนศนย หวงวรลกษณ. 2557. รายงานฉบบสมบรณ โครงการประเมนผลผลตทางชวภาพและมลคาทางเศรษฐศาสตรของทรพยากรประมงในระบบนเวศปากแมนำทาจน (ภายใตแผนวจยการประเมนคณคาของพนทปากแมนำทาจนเพอการบรหารจดการทรพยากรและสงแวดลอมทางนำภายใตหลกสมดลธรรมชาต). ศนยวจยเพอการพฒนาชายฝง คณะประมง มหาวทยาลยเกษตรศาสตร.


374

จารมาศ เมฆสมพนธ, เชษฐพงษ เมฆสมพนธ และ แสงเทยน อจจมางกร. 2554. การบรณาการองคความรทางนเวศอทกวยาเพอประเมนมลคาทางนเวศวทยาของระบบนเวศปากแมนำและแหลงเพาะเลยงสตวนำชายฝง: กรณศกษาปากแมนำทาจน จงหวดสมทรสาคร. วารสารวจยเทคโนโลยการประมง 5(1): 99-108.

จารมาศ เมฆสมพนธ, เชษฐพงษ เมฆสมพนธ, แสงเทยน อจจมางกร, ศนศนย หวงวรลกษณ, จนทรา ศรสมวงศ และ อไรรตน เนตรหาญ. 2554. รายงานฉบบสมบรณ แผนวจยศกยการผลตและการอนรกษทรพยากรทางนำเพอพฒนาเขตการใชประโยชนในบรเวณลมนำทาจน . ศนยวจยเพอการพฒนาชายฝง คณะประมง มหาวทยาลยเกษตรศาสตร.

จารมาศ เมฆสมพนธ, เชษฐพงษ เมฆสมพนธ, แสงเทยน อจจมางกร, ศนศนย หวงวรลกษณ, จนทรา ศรสมวงศ และ อไรรตน เนตรหาญ. 2558. รายงานปท 1 โครงการวเคราะหศกยการผลตทางนเวศวทยาการปรบตวและการเปลยนแปลงของทรพยากรประมง ภายใตแผนงานวจยเรอง กลยทธการบรหารจดการรวมตามแนวคดเศรษฐกจพอเพยงและการอนรกษสมดลนเวศเพอความยงยนดานประโยชนทางการประมง : กรณ ศ ก ษ าช มช น ป ระม งจ งห วด ช ม พ ร . ศ น ย ว จ ย เพ อ ก ารพ ฒ น าช ายฝ ง ค ณ ะป ระม ง มหาวทยาลยเกษตรศาสตร.

จารมาศ เมฆสมพนธ, ทวป บญวานช, สชาดา บญภกด, แสงเทยน อจจมางกร และ ศนศนย หวงวรลกษณ. 2556. เสนทางปลาทไทย คณคา อนาคต และความเสยง. ศนยวจยเพอการพฒนาชายฝง คณะประมง มหาวทยาลยเกษตรศาสตร. 224 หนา.

จารมาศ เมฆสมพนธ, นตยา ฤทธนม, ภทราวธ ไทยพชตบรพา และ เชษฐพงษ เมฆสมพนธ. 2554. การวเคราะหลกษณะการตอบสนองของสตวพนทองนำตอการเปลยนแปลงทางสงแวดลอม: แนวทางสการจดการ เชงอนรกษสำหรบพนทปากแมนำทาจน. ใน บทคดยอการประชมวชาการประมง ครงท 6 มหาวทยาลยแมโจ จ.เชยงใหม, 1-3 ธนวาคม 2554.

จารมาศ เมฆสมพนธ, พชาศษฐ แสงเมฆ, นตยา ฤทธนม, วรรณศร ชนนยม และ ภทราวธ ไทยพชตบรพา. 2553. รายงานผลการปฏบตงานโครงการตดตามผลการศกษาขดความสามารถในการรองรบการใชประโยชนดานนนทนาการในอทยานแหงชาต (การศกษาวจยระบบนเวศและคณภาพสงแวดลอมทางนำในอทยานแหงชาตเอราวณและอทยานแหงชาตแกงกระจาน). ศนยศกษาและวจยอทยานแหงชาตท 1 กรมอทยานแหงชาต สตวปา และพนธพช รวมกบภาควชาชววทยาประมง คณะประมง มหาวทยาลยเกษตรศาสตร.

จารมาศ เมฆสมพนธ, พชาศษฐ แสงเมฆ, วรรณศร ชนนยม, ภทราวธ ไทยพชตบรพา และ นตยา ฤทธนม. 2552. รายงานฉบบสมบรณ “โครงการศกษากระทบจากการทองเทยวตอทรพยากรทางนำ ในพนทอทยานแหงชาตเอราวณ จงหวดกาญจนบร และอทยานแหงชาตแกงกระจาน จงหวดเพชรบร เพอป ระเมน ขดความสามารถในการรองรบการใชประโยชนดานนนทนาการในเขตอทยาน”. กรมอทยานแหงชาต สตวปา และพนธพช.

จารมาศ เมฆสมพนธ, พชาศษฐ แสงเมฆ, วรรณศร ชนนยม, ภทราวธ ไทยพชตบรพา และ นตยา ฤทธนม. 2555. กระบวนทศนดานขดความสามารถทางนเวศวทยาของแหลงนำและการประยกตใชความรเพอการบรหารจดการเชงอนรกษ: กรณศกษาอทยานแหงชาตนำตกเอราวณ จงหวดกาญจนบร. ใน บทคดยอการประชมวชาการ นเรศวรวจย ครงท 8 มหาวทยาลยนเรศวร จ.พษณโลก, 28-29 กรกฎาคม 2555.


375

จารมาศ เมฆสมพนธ, พชาศษฐ แสงเมฆ, วรรณศร ชนนยม, ภทราวธ ไทยพชตบรพา, นตยา ฤทธนม และธรรมนญ เตมไชย. 2554. รายงานฉบบสมบรณ โครงการตดตามผลการศกษาขดความสามารถในการรองรบการใชประโยชนดานนนทนาการในพนทอทยานแหงชาตเอราวณ (การศกษาวจยระบบนเวศและคณภาพสงแวดลอมทางนำ). ศนยศกษาและวจยอทยานแหงชาตท 1 กรมอทยานแหงชาต สตวปา และพนธพช รวมกบภาควชาชววทยาประมง คณะประมง มหาวทยาลยเกษตรศาสตร.

จารมาศ เมฆสมพนธ, ภทราวธ ไทยพชตบรพา, ณศรา ถาวรโสตร, พชาศษฐ แสงเมฆ และ เชษฐพงษ เมฆสมพนธ. 2556. การเปลยนแปลงเชงพนทของปจจยชวดมลภาวะทางนำในระบบนเวศลมนำทาจน: ผลศกษาตดตามระยะยาวในรอบ 9 ป. ใน บทคดยอการประชมวชาการประมง ครงท 8 มหาวทยาลยแมโจ จ.เชยงใหม, 4-6 ธนวาคม 2556.

จารมาศ เมฆสมพนธ, ภทราวธ ไทยพชตบรพา และ เชษฐพงษ เมฆสมพนธ. 2554. แนวทางการบรหารจดการแมนำทไดรบภาระดานแรธาตอาหารสงภายใตฐานขอมลทางนเวศวทยา: การประยกตใชดชนชวดทางดานคลอโรฟลล เอ สำหรบพนทลมนำทาจน. ใน บทคดยอการประชมวชาการสาหรายและแพลงกตอนแหงชาต ครงท 5 จ. สงขลา, 16-18 มนาคม 2554.

จารมาศ เมฆสมพนธ, ภทราวธ ไทยพชตบรพา, ณศรา ถาวรโสตร, พชาศษฐ แสงเมฆ และ เชษฐพงษ เมฆสมพนธ. 2556. การเปลยนแปลงเชงพนทของปจจยชวดมลภาวะทางนำในระบบนเวศลมนำทาจน: ผลศกษาตดตามระยะยาวในรอบ 9 ป. ใน บทคดยอการประชมวชาการประมง ครงท 8 มหาวทยาลยแมโจ จ.เชยงใหม, 4-6 ธนวาคม 2556.

จารมาศ เมฆสมพนธ, ภทราวธ ไทยพชตบรพา, พชาศษฐ แสงเมฆ, นตยา ฤทธนม และ ธรรมนญ เตมไชย. 2553. การบรณาการองคความรดานนเวศอทกวทยาเพอการอนรกษระบบนเวศทางนำในเขตอทยานแหงชาต: กรณศกษาอทยานแหงชาตแกงกระจาน จงหวดเพชรบรและประจวบครขนธ และอทยานแหงชาตเอราวณเขตจงหวดกาญจนบร. ใน เอกสารประกอบการประชมวชาการ อทยาน นนทนาการ และการทองเทยว ครงท 2. คณะวนศาสตร มหาวทยาลยเกษตรศาสตร. วนท 21-22 มกราคม 2553.

จารมาศ เมฆสมพนธ และ เชษฐพงษ เมฆสมพนธ. 2553. การพฒนาเกณฑคณภาพนำและดนตะกอนพนทองนำเพอประเมนสถานการณยโทรฟเคชนและมลภาวะทางนำ: กรณศกษาระบบนเวศแมนำและปากแมนำในพนทแมนำทาจน แมนำแมกลอง แมนำบางปะกง และแมนำเวฬ. วารสารวชาการวศวกรรมสงแวดลอมไทย 24(1): 129-138.

จารมาศ เมฆสมพนธ, แสงเทยน อจจมางกร, เชษฐพงษ เมฆสมพนธ, อไรรตน เนตรหาญ และ จนทรา ศรสมวงศ. 2555. บรณาการความรนเวศอทกวทยา ชววทยาประชากร และชมชน เพอพฒนาการเลยงหอยแครงอยางมประสทธภาพ: กรณศกษาอาวบางตะบน จงหวดเพชรบร. ใน บทคดยอการประชมวชาการประมง ครงท 7 มหาวทยาลยแมโจ จ.เชยงใหม, 6-8 ธนวาคม 2555.

จรากรณ คชเสน และ นนทนา คชเสน. 2552. นเวศวทยาประยกต: การจดการสงแวดลอม ทรพยากร และการพฒนาทยงยน. สำนกพมพจฬาลงกรณมหาวทยาลย กรงเทพ. 242 หนา.

ชลาทพ จนทรชมภ. 2549. การศกษาคณภาพนำและดนตะกอน เพอประเมนความอดมสมบรณและมลภาวะของแหลงนำในแม นำบางปะกง เขตอำเภอบานโพธ จงหวดฉะเชงเทรา. วทยานพนธปรญญาโท , มหาวทยาลยเกษตรศาสตร.


376

เชษฐพงษ เมฆสมพนธ แสงเทยน อจจมางกร จารมาศ เมฆสมพนธ ศนศนย หวงวรลกษณ จนทรา ศรสมวงศ และ อไรรตน เนตรหาญ. 2552. รายงานฉบบสมบรณ ชดโครงการวจยเรอง การประเมนบทบาทของปะการงเทยมตอโครงสรางของพนทองนำและระบบนเวศของแหลงนำชายฝงอำเภอปราณบรและอำเภอสามรอยยอด จงหวดประจวบครขนธ. ศนยวจยเพอการพฒนาชายฝง คณะประมง มหาวทยาลยเกษตรศาสตร.

เชษฐพงษ เมฆสมพนธ แสงเทยน อจจมางกร จารมาศ เมฆสมพนธ ศนศนย หวงวรลกษณ จนทรา ศรสมวงศ และ อไรรตน เนตรหาญ. 2557. รายงานฉบบสมบรณ ชดโครงการวจยเรอง การประเมนคณคาของพนทปากแมนำทาจนเพอการบรหารจดการทรพยากรและสงแวดลอมทางนำภายใตหลกสมดลธรรมชาต. ศนยวจยเพอการพฒนาชายฝง คณะประมง มหาวทยาลยเกษตรศาสตร.

ณศรา ถาวรโสตร, จารมาศ เมฆสมพนธ และ เชษฐพงษ เมฆสมพนธ. 2555. สถานการณธาตอาหารและรปแบบการแพรกระจายของแพลงกตอนในบรเวณพนทอาวบางตะบน จงหวดเพชรบร. ใน บทคดยอการประชมวชาการประมง ครงท 7 มหาวทยาลยแมโจ จ.เชยงใหม, 6-8 ธนวาคม 2555.

ตรณรรถ ศรสนนท. 2549. การปนเปอนของปรอท ตะกว และแคดเมยมจากการใชประโยชนทดน ประเภทปาไมและเกษตรกรรมในลมนำบางปะกง. วทยานพนธปรญญาโท มหาวทยาลยเกษตรศาสตร.

ไตรภพ ผองสวรรณ และ ดรณ ผองสวรรณ . 2545. ความเขมขนโลหะหนก Mn, Fe, Ni, Pb, Cr และ Cd ในตะกอนทองนำทะเลสาบสงขลาตอนนอกทตกตะกอนระหวางป พ.ศ. 2520-2538. วารสารสงขลานครนทร วทท. 24(1): 89-106.

ทพวลย พลเดโช. 2546. การศกษาคณภาพดนตะกอนและคณภาพนำในดนตะกอนบรเวณปากแมนำเวฬ จ งหวดจนทบรและจงหวดตราด. วทยานพนธปรญญาโท มหาวทยาลยเกษตรศาสตร.

นตยา ฤทธนม และ จารมาศ เมฆสมพนธ. 2554. การประยกตใชฐานขอมลชววทยาสตวพนทองนำสำหรบประเมนศกยการผลตของระบบบอเลยงกงวธเลยนแบบธรรมชาต: กรณศกษาในบอเขตทะเลถงเขตนำกรอย แนวปากแมนำทาจน ตำบลพนทายนรสงห จงหวดสมทรสาคร. วารสารวจยเทคโนโลยการประมง 5(1): 109-120.

นตยา เลาหะจนดา. 2546. นเวศวทยา: พนฐานสงแวดลอมศกษา. สำนกพมพมหาวทยาลยเกษตรศาสตร กรงเทพฯ. 292 หนา.

บณฑรกา ทองดอนพม. 2554. การพฒนาแบบจำลองทางวทยาศาสตรเพอการประเมนขดความสามารถในการรองรบมลพษของระบบนเวศปากแมนำแมกลอง. วทยานพนธปรญญาเอก มหาวทยาลยเกษตรศาสตร.

ประดษฐ มสข. 2542. การหาปรมาณสารหนและโลหะหนกในดนตะกอนจากทะเลสาบสงขลา. วารสารมหาวทยาลยทกษณ. ปท 2 ฉบบท 2 กรกฎาคม-สงหาคม 2542. หนา 77-82.

ผสด เทยนถาวร. 2540. ความสมพนธระหวางแพลงกตอนพชกบคณภาพนำบางประการในแมน ำแมกลอง. วทยานพนธปรญญาโท มหาวทยาลยเกษตรศาสตร.

พรเทพ เนยมพทกษ. 2547. การบำบดนำทงและตะกอนเลนจากบอเลยงกงกลาดำ (Penaeus monodon Fabrucius) ระดบหองปฏบตการ. วทยานพนธปรญญาโท มหาวทยาลยเกษตรศาสตร.

พชาศษฐ แสงเมฆ. 2557. การบรณาการองคความรทางนเวศวทยา อทกวทยา และสณฐานวทยาเพอพฒนาแบบจำลองทางนเวศอทกวทยา: กรณศกษาแมนำเพชรบร จงหวดเพชรบร. วทยานพนธปรญญาเอก มหาวทยาลยเกษตรศาสตร.


377

พชาศษฐ แสงเมฆ และ จารมาศ เมฆสมพนธ. 2554. อทธพลดานอทกวทยาทมตอการแพรกระจายทางชนดและปรมาณของพรรณไมนำในแมนำทมการควบคมอตราการไหล: กรณศกษาแมนำเพชรบร จงหวดเพชรบร. ใน บทคดยอการประชมวชาการประมง ครงท 6 มหาวทยาลยแมโจ จ.เชยงใหม, 1-3 ธนวาคม 2554.

พชาศษฐ แสงเมฆ และ จารมาศ เมฆสมพนธ. 2555. สถานการณของดนพนทองนำในพนทอาวบางตะบน จงหวดเพชรบร: แนวโนมของปญหาและแนวทางใชประโยชนเชงอนรกษ. ใน บทคดยอการประชมวชาการประมง ครงท 7 มหาวทยาลยแมโจ จ.เชยงใหม, 6-8 ธนวาคม 2555.

พชาศษฐ แสงเมฆ และ จารมาศ เมฆสมพนธ. 2556. พรรณไมนำและบทบาททมตอระบบของออกซเจนในแมนำเพชรบร. ใน บทคดยอการประชมวชาการประมง ครงท 8 มหาวทยาลยแมโจ จ.เชยงใหม, 4-6 ธนวาคม 2556.

พสมย โพธศร. 2544. ผลตกคางระยะยาวของปยฟอสเฟตทมตอผลผลตและการดดใชธาตอาหารของถวเหลอง ทปลกบนชดดนสตก. วทยานพนธปรญญาโท มหาวทยาลยเกษตรศาสตร.

ภทราวธ ไทยพชตบรพา. 2556. แบบจำลองพลวตสารกำจดศตรพชสำหรบระบบนเวศทางนำแมนำทาจน ประเทศไทย. วทยานพนธปรญญาเอก มหาวทยาลยเกษตรศาสตร.

ภญญา จำรสกล. 2539. การแพรกระจายของสารกำจดศตรพชเขาสสภาพแวดลอม. ขาวสารวตถมพษ. 23(3): 125-129.

ภญญา จำรสกล, พงศศร ใบอดลย, พลสข หฤทยธนาสนต และ ศวาภรณ สกลเทยงตรง. 2542. การแพรกระจายของวตถมพษในนำและดนตะกอนบรเวณลมนำแมกลองและคลองแยก. ขาวสารวตถมพษ 26(2): 43-56. http://agkb.lib.ku.ac.th/main/search_detail/result/

มณชนศาษ ศรสมวงศ, จารมาศ เมฆสมพนธ, เชษฐพงษ เมฆสมพนธ, แสงเทยน อจจมางกร, ศนศนย หวงวรลกษณ และ อไรรตน เนตรหาญ . 2558. รายงานปท 2 (6 เดอนแรก) โครงการวเคราะหศกยการผลตทางนเวศวทยาการปรบตวและการเปลยนแปลงของทรพยากรประมง ภายใตแผนงานวจย เรอง กลยทธการบรหารจดการรวมตามแนวคดเศรษฐกจพอเพยงและการอนรกษสมดลนเวศเพอความย งยน ดานประโยชนทางการประมง: กรณศกษาชมชนประมงจงหวดชมพร. ศนยวจยเพอการพฒนาชายฝง คณะประมง มหาวทยาลยเกษตรศาสตร.

รงสมนต บวทอง. 2540. ความสมพนธระหวางประชากรแพลงกตอนกบความหนาแนนและฤดกาลสบพนธของหอยสกล Solen ณ ดอนหอยหลอด จงหวดสมทรสงคราม. วทยานพนธปรญญาโท จฬาลงกรณมหาวทยาลย.

วรรณศร ชนนยม. 2555. การประเมนบทบาทของ Noctiluca scintillans (Macartney) Ehrenberg ตอการ ใช ธ า ต อ าห า รใน พ น ท ป ากแ ม น ำท าจ น จ งห ว ดส ม ท รส าค ร . ว ท ย า น พ น ธ ป รญ ญ าโทมหาวทยาลยเกษตรศาสตร.

ศรลกษณ ชวยพนง. 2541. แพลงกตอนสตวในบรเวณปาชายเลนอำเภอสเกา จงหวดตรง. วทยานพนธมหาบณฑต. คณะวทยาศาสตร (ภาควชาวทยาศาสตรทางทะเล) จฬาลงกรณมหาวทยาลย.

ศรพร บญดาว. 2549. ความสมพนธระหวางชนดและปรมาณของแพลงกตอนพชกบแพลงกตอนสตวบรเวณ ปากแมนำแมกลอง จงหวดสมทรสาคร.วทยานพนธปรญญาโท มหาวทยาลยเกษตรศาสตร.

ศนยวจยเพอการพฒนาชายฝง. 2556. รายงานฉบบสมบรณ โครงการวจยการประเมนการเปลยนแปลงตามเวลาของลกษณะทางสณฐานวทยาและนเวศอทกวทยาบรเวณปากแมนำของพนทอาวบางตะบนจงหวด เพชรบร. สำนกงานคณะกรรมการวจยแหงชาต.

http://agkb.lib.ku.ac.th/main/search_detail/result/


378

ศนยวจยเพอการพฒนาชายฝง. 2557. รายงานปท 1 ชดโครงการวจยกลยทธเชงรกในการบรหารจดการทรพยากรสตวนำในอาวไทยภายใตสภาวะความกดดนทางการประมงและการเปลยนแปลงภมอากาศโลก : กรณศกษาทรพยากรหมกบรเวณ อ.ปราณบร และ อ.สามรอยยอด จ.ประจวบครขนธ . สำนกงานคณะกรรมการวจยแหงชาต.

ศนยวจยทรพยากรทางทะเลและชายฝงอาวไทยตอนบน. 2548. ระบบนเวศนำกรอยแมนำบางปะกง. กรมทรพยากรทางทะเลและชายฝง. 189 หนา.

สรณรชฎ กาญจนะวณชย และ นรมล มนจนดา. 2545. คมอผนำนกสบสายนำ. มลนธโลกสเขยว. อมรนทรพรนตง. 52 หนา.

สำนกนโยบายและแผนทรพยากรธรรมชาตและสงแวดลอม . 2552. รายงานประจำปงบประมาณ พ.ศ.2552. สำนกงานนโยบายและแผนทรพยากรธรรมชาตและสงแวดลอม, กรงเทพฯ.

สำนกวจยพฒนาและอทกวทยา กรมทรพยากรนำ กระทรวงทรพยากรธรรมชาตและสงแวดลอม . 2552. แผนทมาตรฐานการแบงลมนำหลกและลมนำสาขาของประเทศไทย (อางองแผนทภมประเทศ 1: 50,000 ชด L7018 WGS84 UTM Zone 47N). โรงพมพสหมตรพรนตงแอนดพบลสชง ISBN 978-974-286-639-6.

เสาวภา องสภานช, เอกรนทร รอดเจรญ, สทธวรรณ สทธ และ สธน หมย. 2555. รายงานการวจยฉบบสมบรณ เรอง การเชอมโยงระหวางการศกษาพรรณสตวพนทองนำใตนำในทะเลสาบสงขลาและการถ ายทอดความรสชมชนทองถน. สำนกงานคณะกรรมการวจยแหงชาต. 88 หนา.

หตธยา ธงรบ. 2530. การเปลยนแปลงคณภาพนำและความชกชมของแพลงกตอนสตวบรเวณปากแมนำบางปะกง. วทยานพนธปรญญาโท จฬาลงกรณมหาวทยาลย.

อภชาต เตมวชชากร และ อภรด หนพงศกตตกล. 2551. ความหลากชนดของพรรณปลาในพนทลมนำบางปะกง และลมนำปราจนบร. เอกสารวชาการฉบบท 105/2551, สำนกวจยและพฒนาประมงนำจด กรมประมง กระทรวงเกษตรและสหกรณ. 56 หนา.

อรองค เวชสทธ. 2551. การศกษาคณภาพนำและปรมาณโลหะหนกในนำ ดนตะกอนและพรรณไม นำบางชนด บรเวณแมนำทาจน. วทยานพนธปรญญาโท มหาวทยาลยเกษตรศาสตร.

Adebisi, A. A. 1981. The physico-chemical hydrology of tropical seasonal river-upper Ogun River. Hydrobiol. 79: 157-168.

Alabaster, J. S. 1972. Suspended solids and fisheries. Proc. R. Soc. Lond. B180: 395-406. Allan, J. D. 1995. Stream Ecology: Structure and function of running waters. Chapman and Hall,

UK. 388 pp. Allan, J. D. and E. Russek. 1985. The quantification of stream drift. Can. J. Fish. Aquat. Sci. 42: 210-

215. Allan, J. D., D. L. Erickson and J. Fay. 1997. The influence of catchment land use on stream

integrity across multiple spatial scales. Freshw. Biol. 37: 149–161. Alongi, D. M. 1998. Coastal ecosystem processes. CRC Press, New York. 419 pp. American Public Health Association. 1985. Standard Methods for the Examination of Water and

Wastewater.


379

Anderson, E. L., E. B. Welch, J. M. Jacoby, G. M. Schimek, and R. R. Horner. 1999. Periphyton removal related to phosphorus and grazer biomass level. Freshwater Biol. 41: 633-651.

Andeson, N. H. and J. R. Sedell. 1979. Detritus processing by macroinvertebrates in stream ecosystems. Ann. Rev. Entomol. 24: 351-377.

Attrill, M. J. 2002. Community-level indicators of stress in aquatic ecosystems. In Adams, S. M. (ed.), Biological Indicators of Aquatic Ecosystem Stress. Bethesda, M. D. American Fisheries Society.

Aubrey, D. G. 1990. Interdisciplinary Estuarine Research: A Challenge for the Future. In Cheng, R.T. (ed.), Residual Currents and Long-Term Transport, Springer-Verlag, p. 7-14.

Auer, M. T. and S.W. Effler. 1989. Variability in photosynthesis: Impact on DO models. J. Environ. Eng. 115: 944-963.

Bachelet, G., X. de Montau Douin, I. Auby and P. J. Labourg. 2000. Seasonal change in macrophyte and mcrozoobenthos assemblages in three coastal lagoons under varying degrees of eutrophication. ICES J. Mar. Sci. 57: 1495-1506.

Balls, P. W., A. Macdonald, K. Pugh, and A.C. Edwards. 1995. Long-term nutrient enrichment of an estuarine system, Ythan, Scotland (1958–1993). Environment. Poll. 90: 311–321.

Barbour, M. T., J. Gerritsen, B. D. Snyder and J. B. Stribling. 1999. Rapid bioassessment protocols for use in streams and rivers: periphyton, benthic macroinvertebrates and fish, 2nd edn. EPA 841-B-99-002. US Environmental Protection Agency, Office of Water, Washington, DC.

Barko, J. W. and R. M. Smart. 1983. Effects of organic matter additions to sediment on the growth of aquatic plants. J. Ecol. 71: 161–175.

Barko, J. W., M. S. Adams and N. S. Clesceri. 1986. Environmental factors and their consideration in the management of submersed aquatic vegetation: A review. J. Aquat. Plant Manage. 24: 1–10.

Barnes, R. S. K. 1989. What, if anything, is a brackish water fauna? Transactions of the Royal Society of Edinburgh, Earth Sci. 80: 235-240.

Basu, B. K. and F. R. Pick. 1996. Factors regulating phytoplankton and zooplankton biomass in temperate lakes. Limnol. Oceanogr. 41: 1572-1577.

Bayly I. A .E., Williams W. D. 1973. Inland Waters and their Ecology. Longman, Australia: Camberwell, Victoria. 316 pp.

Bellinger, B. J., C. Cocquyt and C. M. O’Reilly. 2006. Benthic diatoms as indicators of eutrophication in trophic streams. Hydrobiol. 573: 75-87

Benke G. M. 1993. Concepts and patterns of invertebrate production in running waters. Verh. Internat. Verein. Limnol. 25: 15–38.


380

Benke, A. C., T. C. Van Arsdall, Jr., D. M. Gillespie and F. K. Parish. 1984. Invertebrate productivity in a subtropical blackwater river: The importance of habitat md life history. Ecol. Monogr. 54(1): 25-63.

Biggs, B. J. F. 1995. The contribution of flood disturbance, catchment geology and land use to the habitat templates of periphyton in streams. Freshwater Biol. 33: 419-438.

Biggs, B. J. F. 1996. Hydraulic habitat of plants in streams. Regulated Rivers: Research and Management 12: 131–144.

Biggs, B. J. F. 2000. Eutrophication of streams and rivers: dissolved nutrient-chlorophyll relationships for benthic algae. J. N. Am. Benthol. Soc. 19: 17-31.

Biggs, B. J. F., D. G. Goring, V. I. Nikora. 1998. Subsidy and stress responses of stream periphyton to gradients in water velocity as a function of community growth form. J. Phycol. 34: 598-607.

Boesch, D. F., M. N. Josselyn, A. J. Mehta, J. T. Morris, W. K. Nuttle, C. A. Simenstad and D. J. P. Swift. 1994. Scientific assessment of coastal wetland loss, restoration and management in Louisiana. J. Coast. Res. 20: 103 pp.

Bott, T. L. and L. A. Kaplan. 1990. Potential for protozoan grazing of bacteria in streambed sediments. J. N. Am. Benthol. Soc. 9: 336-345.

Botter-Carvalho, M. L., P. V., V. C. Calrvalho, and P. J. P. Santos. 2011. Recovery of macrobenthos in defaunated tropical estuarine sediments. Marine. Poll. Bull. 62: 1867-1876.

Boyle, T. P., G. M. Smillie, J. C. Anderson and D. R. Beeson. 1990. A sensitivity analysis of seven diversity and seven similarity indexes. Res. J. Water Pollut. C. 62: 749-762.

Boynton, W. R., J D. Hagy, L. Murray, C. Stokes and W. M. Kemp. 1996. A Comparative Analysis of Eutrophication Patterns in a Temperate Coastal lagoon. Estuaries 19: 408-421.

Brady, N. C. and R. P. Weil. 1999. Soil Organic Matter. In The Nature and Properties of Soils, Brady, N.C. and R.P. Weil (eds.). Prentice Hall Inc., Upper Saddle River, New Jersey. pp: 446-490.

Brassington, R. 2007. Field Hydrogeology: The Geological Field Guide series. 3rd ed. Willey, Chichester, 264 pp.

Brenner, M., T. J. Whitmore, M. A. Lasi, J. E. Cable and P. H. Cable. 1999. A multi-proxy trophic state reconstruction for shallow Orange Lake, Florida USA: Possible influence of macrophytes on limnetic nutrient concentrations. J. Paleolimnol. 21: 215-233.

Briggs, B. J. F. 1996. Hydraulic habitat of plants in stream. Regul. Rivers Res. Manage. 12: 131-144. Buranapratheprat, A. and T. Yanagi. 2003. Seasonal variation in circulation and average residence

time of the Bangpakong estuary, Thailand. La Mer 21: 199-213. Buranapratheprat, A., T. Yanagi and P. Sawangwong. 2000. Seasonal variation in circulation and

salinity distributions in the upper Gulf of Thailand: modelling approach. La Mer 40: 147-155.


381

Buranapratheprat, A., T. Yanagi and S. Matsumura. 2008. Seasonal variation in water conditions in the upper gulf of Thailand. Cont. Shelf. Res. 28: 2509-2522.

Burkholder, J. M. 1996. Interactions of benthic algae with their substrate, p. 253–298. In R. J. Stevenson, M. L. Bothwell, and R. L. Lowe [eds.], Algal ecology: Freshwater benthic environments. Academic Press.

Burkholder, J. M. 1998. Implications of harmful marine microalgae and heterotrophic dinoflagellates in management of sustainable marine fisheries. Ecol. Appl. 8(1): 37-62.

Camargo, J. A. and A. Alonso. 2006. Ecological and Toxicological Effects of Inorganic Nitrogen Pollution in Aquatic Systems: A Global Assessment. Environ. Inter. 32: 831-849.

Canadian Council of Ministers of the Environment. 2010. Canadian water quality guidelines for the protection of aquatic life, Canadian Environmental Quality Guidelines, Canadian Council of Ministers of the Environment. Winnipeg, Canada. http://ceqg-rcqe.ccme.

Caraco, N. F., and J. J. Cole. 1999. Human impact on nitrate export: An analysis using major world rivers. Ambiol. 28: 167–170.

Carling, P. A. 1992. The natural of the fluid boundary layer and the selection of parameters for benthic ecology. Freshwater Biol. 28: 273-284.

Carpenter, K. E., J. M. Johnson and C. Buchanan. 2006. An index of biotic integrity based on the summer polyhaline zooplankton community of the Chesapeake Bay. Mar. Environ. Res. 62: 165-180.

Carpenter, S. R., N. F. Caraco, D. L. Correll, R. W. Howarth, A. N. Sharpley, and V. H. Smith. 1998. Nonpoint pollution of surface waters with phosphorus and nitrogen. Ecol. Appl. 8: 559-568.

Carpenter, S. R. 2008. Phosphorus control is critical to mitigating eutrophication. PNAS 105 32: 11039-11040.

Carpenter, S. R., and D. M. Lodge. 1986. Effect of submersed macrophytes on ecosystem processes. Aquat. Bot., 26: 341-370.

Carr, G.M. and P.A. Chambers. 1998. Macrophyte growth and sediment phosphorus and nitrogen in a Canadian prairie river. Freshwater Biol. 39: 525-536.

Carr, G. M. and P. A. Chambers. 1998. Spatial and temporal patterns in nutrients and algal abundance in Alberta Rivers. Environment Canada, National Water Research Institute, Burlington, Saskatoon, NWRI Contribution No. 98-225.

Carr, O.vJ. and R. Goulder. 1990. Fish-farm effluents in rivers. II. Effects on inorganic nutrients, algae and the macrophyte Ranunculus penicillatus. Water Res. 24: 639–647.

Chambers, P. A., E. E. Prepas, H. R. Hamilton, and M. L. Bothwell. 1991. Current velocity and its effect on aquatic macrophytes in flowing waters. Ecol. Appl. 1: 249–257.


382

Chambers, R. 1994. Participatory Rural Appraisal PRA: Challenges, Potentials, and Paradigm. World Dev 22 (10): 1437-1454.

Chambers, R. 1997. Whose Reality Counts? Putting the First Last. Intermediate Technology Publication, London.

Chan, T. U. and D. P. Hamilton. 2001. The effect of freshwater flow on biomass and succession of phytoplankton in a seasonal estuary. Mar. Freshw. Res. 52: 869-884.

Chapin III, F, S., M. S. Torn, and M. Tateno. 1996. Principles of Ecosystem Sustainability. Am. Nat. 148: 1016-1037.

Chapman, D. 1992. Water Quality Assessment. 2nd edn. World Health Organization, New York, USA. Chapman, P. M. & R. O. Brinkhurst. 1981. Seasonal changes in interstitial and seasonal movements

of subtidal benthic invertebrates in the Fraser River estuary. B.C. Estuar. Coast. Shelf. Sci. 12: 49-66.

Chareonpanich, C., H. Tsutsumi and S. Montani. 1994. Efficiency of the decomposition of organic matter, loaded on the sediment, as a result of the biological activity of Capitella sp. I. Marine. Poll. Bull. 28(5): 314-318

Chareonpanich, C., H. Tsutsumi and S. Montani. 1994. Efficiency of the Decomposition of Organic Matter, Loaded on the Sediment, as a Result of the Biological Activity of Capitella sp. I. Mar. Pollut. Bull. 28(5): 314-318.

Chareonpanich, C., S. Montani and H. Tsutsumi. 1994. Roles of a deposit-feeding polychaete, Capitella sp. I, on the biological and chemical changes of the experimental marine sediment systems. Tech. Bull. Fac. Agri., Kagawa University 46(1): 21-26.

Chareonpanich, C., S. Montani, H. Tsutsumi and H. Nakamura. 1994. Estimation of oxygen consumption of a deposit-feeding polychaete, Capitella sp. I. Fish. Sci. 60(3): 249-251.

Chareonpanich, C., S. Montani, H. Tsutsumi and S. Matsuoka. 1993. Modification of chemical characteristics of organically enriched sediment by Capitella sp. I. Marine. Poll. Bull. 26(7): 375-379.

Chaney, E., W. Elmore, and W.S. Platt. 1990. Livestock grazing on western riparian areas. US Environmental Protection Agency. Washington, DC.

Chernicoff, S., H. Fox and R. Venkatakrishnan. 1997. Essentials of Geology. Worth Publishers, New York.

Chesman, B. C., P. E. Hutton, and J. M. Burch. 1992. Limiting nutrient for periphyton growth in sub-alpine, forest, agricultural, and urban stream. Freshwater Biol. 28: 349-361.

Chester, T., J. Strong and P. SGM. Ayers. 1999. The Waterfalls. New York. Choi, K. H., S. M. Lee, S. M., Lim, M. Walton and G. S. Park. 2010. Benthic habitat quality change

as measured by macroinfaunal community in a tidal flat on the West Coast of Korea. J. Oceanography 66: 307-317.


383

Chongprassith, P. and V. Srineth. 1998. Marine water quality and pollution of the Gulf of Thailand. p. 137-204. In D. M. Johnston (ed.) SEAPOL Integrated Studies of the Gulf of Thailand. Vol.1. Southeast Asian Program in Ocean Law, Policy and Management.

Chuenniyom, W., C. Meksumpun and S. Meksumpun. 2012. Impacts of nutrients and related environmental factors on distribution and size structure of Noctiluca scintillans populations of the eutrophic Tha Chin Estuary, Thailand. Wat. Sci. Tech. 65 (11): 1994-2002.

Chutter, F. M. 1972. An empirical biotic index of the quality of water in South African streams and rivers. Water Res. 6: 19-30.

Clark, R. B. 1992. Marine pollution. 3rd edn. Clarendon Press, Oxford. 172 pp. Clarke, K. R. and M. Ainsworth. 1993. A method of linking multivariate community structure to

environmental variables. Mar. Ecol. Progr. 92: 221-232. Conley. D. J., H. W. Paerl, R. W. Howarth, D. F. Boesch, S. P. Seitzinger, K. L. Harvens, C. Lanelot

and G. E. Likens. 2009. Controlling Eutrophication. Science 323: 1014-1015. Cooke, G. D., E. B. Welch, S. A. Peterson and P. R. Newroth. 1993. Restoration and Management of

Lakes and Reservoirs. 2nd ed. Lewis, Boca Raton, Florida. 616 pp. Correll, D. L. 1999. Phosphorus: a rate limiting nutrient in surface waters. Poultry. Sci. 78: 674-682. Costanza, R., B. G. Norton, and B. D. Haskell. 1992. Ecosystem health. Washington, D. C. Island

Press. Costello, M. J. and P. Read. 1994. Toxicity of sewage sludge to marine organisms: a review. Mar.

Environ. Res. 37: 23-42. Council of European Communities. 2000. Directive 2000/60/EC of the European Parliament and of

the Council establishing a framework for the community action in the field of water policy. CEC, L 327: 0001-0073. http://europa.eu.int/comm/ environment/water/water-framework/index_en.html.

Cummins, K. W. 1962. An evaluation of some techniques for the collection and analysis of benthic samples with special emphasis on lotic water. Am. Midl. Nat. 67: 477-504.

Cummins, K. W. 1973. Trophic relation of aquatic insects. Ann. Rev. Antomol. 18: 183-206. Cummins, K. W. 1974. Structure and function of stream ecosystem. Bioscience 24: 631-641. Cummins, K. W. and M. J. Klug. 1979. Feeding ecology of stream invertebrate. Ann. Rev. Ecol. Systematics

10: 147-172. Cushing, C. E. and J. D. Allan. 2001. Stream: Their Ecology and Life. Academic Press, London. 365

pp. Danilov, R. A. and N. G. A. Ekelund. 1999. The efficiency of seven diversity and one similarity

indices based on phytoplankton data for assessing the level of eutrophication in the lakes of central Sweden. Sci. Total. Environ. 234: 15-23.


384

Davis, J. A and L. A. Barmuta. 1989. An ecologically useful classification of mean and near-bed flows in streams and rivers. Freshwater Biol. 21: 271-282.

Dawson, F. H. 1988. Water flow and vegetation of running waters. In Symoens, J. J., editor. Handbook of Vegetation Sciences Series. 15, Vegetation of inland water the Hague: Junk. pp. 283-309.

Dawson, F. H., J. R. Newman, M. J. Gravelle, K. J. Rouen and P. Henville. 1999. Assessment of the trophic status of river using macrophytes: evaluation of the mean trophic rank. Environmental Agency (R&D Technical Report E39). 179 pp.

Day, J. W., C. A. S. Hall, W. M. Kemp, W. M. and A. Yanez-Arancibia. 1989. Estuarine Ecology. Wiley-Interscience, New York. 576 pp.

Death, R. 2000. Invertebrate-substratum relationships. In K. J. Collier and M. J. Winterbourn [eds.], New Zealand stream invertebrates: Ecology and management. New Zealand. Limnol. Soc.

Dederen, L. H. 1992. Marine eutrophication in Europe: similarities and regional differences in appearance. In Vollenweider, R. A., R. Marchetti and R. Viviani. (eds.), Marine Coastal Eutrophication. Sci. Total. Environ. (Suppl.): 663-672.

Dibble, E. D., K. J. Killgore and S. L. Harrel. 1996. Assessment of fish-plant interactions. In Miranda, E. and D. R. DeVries, (eds.), Multidimensional Approaches to Reservoir Fisheries Management. Lamerican Fisheries Society, Symposium 16, Bethesda, Maryland. pp. 357-372.

Dibble, E. D., K. J. Killgore and S. L. Harrel. 1996. Assessment of fish-plant interactions. Amer. Fish. Soc. Symp., 16: 357-372.

Diehl, S., and R. Kornijów. 1998. Influences of submerged macrophytes on trophic interactions among fish and macroinvertebrates. In. E. Jeppesen, M. Søndergaard, M. Søndergaard, and K. Christoffersen (eds.), The Structuring Role of Submerged Macrophytes in Lakes. Springer, New York. pp. 24-46.

Dobson, M. and C. Frid. 1998. Ecology of Aquatic Systems. Addison Wesley Longman Limited, England. 222 pp.

Dodds, W. K. 2002. Freshwater Ecology: Concepts and Environmental Applications. Academic Press, UK. 829 pp.

Dodds, W. K. 2006. Eutrophication and trophic state in river and streams. Limnol. Oceanogr. 51 (1, part 2): 671-680.

Dodds, W. K. and D. A. G Udder. 1992. The ecology of Cladophora. J. Phycol. 28: 415–427. Dodds, W. K., J. R. Jones and E. B. Welch. 1998. Suggested classification of stream trophic state:

Distribution of temperate stream types by chlorophyll, total nitrogen, and phosphorus. Water Res. 32: 1455-62.


385

Dropp I. G. 2001. Rethinking what constitutes suspended sediment. Hydrol. Process.15: 1551-1564. Dugdate, R. C. 1967. Nutrient limitation in the sea dynamics, identification and significance.

Limnol. Oceanogr. 12: 685-695. Edmonson, W. T. and J. T. Lehman. 1981. The effect of changes in the nutrient income on the

condition of Lake Washington. Limnol. Oceanogr. 26: 1-29. Edward R. W. and M. P. Brooker. 1975. Thee ecology of the Wye. In W. Junk (ed.), Monographe

Biology. The Hague. Edwards, R. T., J. L. Mayer, and S. E. G. Findlay. 1990. The relative contribution of benthic and

suspended bacteria to system biomass, production, and metabolism in a low-gradient Blackwater river. J. N. Am. Benthol. Soc. 9: 216-218.

Egglishaw, H. J. 1964. The distributional relationship between the bottom fauna and plant detritus in stream. J. Anim. Ecol., 38:19-33.

Eisma, D. 1998. Intertidal Deposits: River mouths, Tidal Flats and Coastal Lagoons. CRC Press, Boca Raton. 544 p.

Elliott, J. M., U. H. Humpesch and T. T. Macan. 1988. Larvae of the British Ephemeroptera: A Key with Ecological Notes. Cumbria, 145 pp.

Elwood, J. W., J. D. Newhold, R. V. O’Neill and W. Van Winkle. 1983. Resource spiraling: an operational paradigm for analyzing lotic ecosystems. In Fontaine, T. D. III, Bartell, S. M. (eds.), The dynamics of Lotic Ecosystems. pp. 3-27.

Fischer, G. and M. Harris. 2003. Waterfalls of Ontario. Waterfallogy 101. Ontario.

Flynn, N. J., D. L. Snook, A. J. Wade and H. P. Jarcie. 2002. Macrophyte and perriphyton dynamics in a UK. Cretaceous chalk stream: the River Kennet, a tributary of the Thames. Sci. Total. Environ. 282-283: 143-157.

Forest Ecosystem Management Team (FEMAT). 1993. Forest Ecosystem Management: an Ecological, Economic, and Social Assessment. Washington DC. Joint Publication.

Franklin, P., P. Dunbar and P. Whitehead. 2008. Flow controls on lowland river macrophytes: A review. Sci. Tot. Environ. 400: 369-378.

Fraser, Evan D. G., A. J. Dougill, W. E. Mabee, M. reed, and P. McAlpine. 2006. Bottom up and top down: Analysis of participatory processes for sustainability indicator identification as a pathway to community empowerment and sustainable environmental management. J. Environ. Manage. 78: 114-127.

Fraser, Evan D. G., W. Mabee, and O. Slaymaker. 2003. Mutual vulnerability, mutual dependence-the reflexive relation between human society and the environment. Change-Human and Policy Dimensions 13(2): 137-144.


386

Garcia-Barcina, J. M., J. A. Gonzalez-Oreja and A. De la Sota. 2006. Assessing the improvement of the Bilbao estuary water quality in response to pollution abatement measures. Water Res. 40: 951-960.

Gesteira J. L. G. and Dauvin, J. C. 2000. Amphipods are good indicators of the impact of oil spills on soft-bottom macrobenthic communities. Marine. Poll. Bull. 40: 1017-1027.

Giangrande, A., G. Belmonte and S. Geraci. 1994. Life cycle and life history traits diversity in marine invertebrates and implications in community dynamics. Oceangr. Mar. Biol. Ann. Rev. 32: 305-333.

Giorgio, P. A. del and P. J. le Williams. 2005. Respiration in Aquatic Ecosystems. Oxford University Press. 315 pp.

Giovanardi, F. and E. Tromellini. 1992. Statistical assessment of trophic conditions. Application of the OECD methodology to the marine environment. In Vollenweider, R. A. and R. Viviani (eds.), Marine Coastal Eutrophication. Elsevier, London, pp. 211-233.

Glasby, T. M. and S. D. Connell. 1999. Urban structures as marine habitats. Ambio 28: 595-598. Goldberg, E. D. 1995. Emerging problems in the coastal zone for the twenty first century. Mar.

Pollut. Bull., 31: 152-158. Golterman, H. L. and N. T. De Oude. 1991. Eutrophication of lakes, rivers and coastal seas.

Handbook Environ. Chem., 5: 79–124. Gordon, N. D., T. A. McMahon, B. L. Finlayson, C. J. Gippel, and R. J. Nathan. 2004. Stream

Hydrology: An Introduction for Ecologists. 2nd ed. John Wiley and Sons, Ltd., Chichester. 429 pp.

Grassle, J. F. and J. P. Grassle. 1974. Opportunistic life histories and genetic systems in marine benthic polychaetes. J. Mar. Res. 32: 253-284.

Gray, J. S., K. R. Clarke, R. M. Warwick and G. Hobbs. 1991. Detection of the initial effects of pollution on marine benthos: an example from the Ekofisk and Eldfisk oilfield, North Sea. Mar. Ecol. Progr. Ser. 66: 285-299.

Gray, S. J. 1992. Eutrophication in the sea. In G. Colombo and R. Viviania (eds.), Marine Eutrophication and Pollution Dynamics, Olsen & Olsen, Fredensborg. 394 p.

Gresty K. A., Boxshall G. A., Nagasawa K. 1993. Antennalary sensors of the infective copepodid larva of the salmon louse, Lepeophtheirus salmonis (Copepoda: Caligidae). In Boxshall G. A., Defaye D. (eds.), Pathogens of Wild and Farmed Fish: Sea Lice. CRC Press. p. 83-98.

Grime, J. P. 1977. Evidence for the existence of three primary strategies in plants and its relevance to ecological and evolutionary theory. Amer. Nat. 111: 1169–1194.

Grumbine, R. E. 1994. What is ecosystem management? Biol. Conserv. 8(1): 27-38.


387

Hahn, S. K., E. R. Terry, K. Leuschner and T. P. Singh. 1981. Cassava improvement strategies for resistance to major economic diseases and pests in Africa. In Proceedings of Triennial Root Crops Symposium, 1980, International Development Research Centre (IDRC), Ottawa, CA. p. 279.

Hakanson, L., J. M. Malmaeus, U. Bodemer and V. Gerhardt. 2003. Coefficients of variation for chlorophyll, green algae, diatoms, cryptophytes and blue-greens in rivers as a basis for predictive modeling and aquatic management. Ecol. Model. 169: 179-196.

Haley, M. A. 2009. The impact of stream support on the hydrology and macrophytes of the upper Bristol Avon. Bioscience Horizons 2(1): 44-54.

Halim, Y. 1991. The impact of human alterations of the hydrological cycle on ocean margin. In R. F. C. Mantoura, J. M. Martin and R. Wollast (eds.). Ocean Margin Process in Global Change. John Wiley and Sons Ltd. pp. 301-327.

Hall, S. J. 1999. The Effects of Fishing on Marine Ecosystem and Communities. Blackwell Science, USA.

Hameedi, M. J. 1997. Strategy for monitoring the environment in the coastal zone. In B.U. Haq (ed.), Coastal Zone Management Imperative for Maritime Developing Nations. Kluwer Academic Publishers, Amsterdam. pp. 111-142

Harper, D. 1992. Eutrophication of freshwaters. Principles, problem and restoration. Chapman & Hall, London. 327 pp.

Haslam, S. M. 1978. River plants. Cambridge University Press. Hauer, F. R. and G. A. Lamberti. 1996. Methods in stream ecology. Academic Press, New York. 674

pp. Hawkes, H. A. 1975. River zonation and classification. In Whitton, B.A. (ed.), River Ecology.

Blackwell Scientific, Oxford. pp. 312-374. Heip, C., R. M. Warwick, M. R. Carr, P. M. J. Herman, R. Huys, N. Smol, K. Van Holsbeke. 1988.

Analysis of community attributes of the benthic meiofauna of Frierfjord, Langesundfjord. Mar Ecol. Prog. Ser. 46: 171-180

Henriques, J. 1987. Aquatic macrophytes. In P.R. Henriques [ed.], Aquatic Biology and Hydroelectric Power Development in New Zealand. Oxford University Press. p. 207–222.

Herman, P. M., and C. Heip. 1988. On the use of meiofauna in ecological monitoring: Who needs taxonomy? Bull. Mar. Sci, 19: 665–668.

Hildrew, A. G., M. K. Dobson, and A. Groom. 1987. Flow and retention in the ecology of stream invertebrates. Verh. Int. Vert. Theor. Ang. Limnol. 24: 1742-1747.

Hilsenhoff, W. L. 1977. Use of arthropods to evaluate water quality of streams. Wisconsin Department of Natural Resources, Madison, Wisconsin. Tech. Bull. No. 100. 16 pp.


388

Hilton, J., A. E. Irish and C. S. Reynolds. 1992. Active reservoir management: a model solution. In Research and Application to Water Supply. Ambleside: FBA. pp. 185-196.

Hilton, J., M. O’Hare, M. J. Bowes and J. I. Jones. 2006. How green is my river? A new paradigm of eutrophication in river. Sci. Total. Environ. 365: 66-83.

Holmes N. T. H. and C. Newbold. 1984. River plant communities-reflectors of water and substrate chemistry. Focus on Nature Conservation No. 9, NCC, London.

Hooper F. F. 1969. Eutrophication indices and their relation to other indices of ecosystem change. In Eutrophication: Causes, consequences and correlatives, National Academy of Sciences, Washington, DC. pp. 225-235.

Hopkins, J. S., P. A. Sandifer, and C. L. Browdy. 1995. A review of water management regimes which abate the environmental impacts of shrimp farming. In C. L. Browdy, J. S. Hopkins (eds.), Swimming through Troubled Water, Proceedings of the Special Session on Shrimp Farming, World Aquaculture Society, Louisiana, USA, pp. 157–166

Horne, A. J. and Goldman, C. R. 1972. Nitrogen fixation in clear lake, California. I. Seasonal variation and the roles of heterocysts. Limnol. Oceanogr. 17: 678-92.

Horner, R. R. and E. B. Welch. 1981. Stream periphyton development in relation to current velocity and nutrients. Can J. Fish. Aquat. Sci. 38: 449-457.

Horner, R. R., E. B. Welch, and Veenstra, R. B. 1983. Development of nuisance periphytic algae in laboratory stream in relation to enrichment and velocity. In R. G. Wetzel (ed.), Periphyton of Freshwater Ecosystem. Hydrobiol.17: 121-134.

Horner, R. R., E. B. Welch., M. R. Seeley, and J. M. Jacoby. 1990. Response of periphyton to changes in current velocity, suspended sediment and phosphorus concentration. Freshwater Biol. 24: 215-232.

Howarth, R. W., D. P. Swaney, T. J. Butler and R. Marino. 2000. Climatic control on eutrophication of the Hudson River estuary. Ecosystems 3: 210-215.

Huang C and Y. Qi. 1997. The abundance cycle and influence factors on red tide phenomena of Noctiluca scintillans (Dinophyceae) in Dapeng Bay, the South China Sea. J. Plankton. Res. 19(3): 303-318.

Hutchinson, G. E. 1967. A Treatise on Limnology. An Introduction to Lake Biology and Limnoplankton. Vol. 2. John Wiley, New York. 1115 pp.

Hutchinson, R. W. 1973. Volcanogenic sulfide deposits and their metallogenic significance. Econ. Geol. 68: 1223-1246.

Hynes, H. B. N. 1970. The ecology of Running Waters. Liverpool University Press, Liverpool. 555 pp. Ignatiades, L. 2005. Scaling the trophic status of the Aegean Sea, eastern Mediterranean. J. Sea.

Res. 54: 51-57.


389

Ignatiades, L., D. Georgooulos and M. Karydis. 1995. Description of a phytoplanktonic community of the oligotrophic waters of SE Aegean Sea (Mediterranean), P.S.Z.I. Mar. Ecol. 16: 13-26.

Ignatiades, L., M. Karydis and P. Vounatsou. 1992. A possible method for evaluating oligotrophy and eutrophication based on nutrient concentrations. Mar. Poll. Bull. 24(5): 238-243.

Ittekkot, V. and S. Zhang. 1989. Pattern of particulate nitrogen transport in World Rivers. Global. Biogeochem. CY. 3: 383–391

James, C., J. Fisher and B. Moss. 2003. Nitrogen driven lakes: the Shropshire and Cheshire meres? Arch Hydroobiol. 158: 249-266.

Jansson B. O. and f. Wulff. 1997. Ecosystem analysis of a shallow sound in the northern Baltic – a joint study by the AskÖ group. Contrib AskÖ Lab 18: 1-160.

Jones, J. R. and R. W. Bachmann. 1976. Prediction of phosphorus and chlorophyll levels in lakes. J. Water Pollut. Control Fed. 48: 2176-2182.

Jones, J. I. and C. D. Sayer. 2003. Does the fish-invertebrate-periphyton cascade precipitate plant loss in shallow lakes? Ecology 84: 2155-2167.

Jørgensen B. B., K. Richardson. 1996. Eutrophication in Coastal Marine Ecosystems. American Geophysical Union, Washington, DC. 272 pp.

Jørgensen, S., J. G. Tundisi and T. M. Tundisi. 2013. Handbook of Inland Aquatic Ecosystem Management. CRC Press, United States. 430 pp.

Jorgensen, S., J. G. Tundisi, and T. M. Tundisi. 2013. Handbook of Inland Aquatic Ecosystem Management. CRC Press, New York.

Juinio, M. A. R. 1987. Some aspect of the reproduction of Panulirus penicillatus (Decapoda: Palinuridae). Bull. Mar. Sci. 41: 242-252.

Justic D, N. N. Rabalais and R. E. Turner. 1995. Stoichiometric nutrient balance and origin of coastal eutrophication. Mar. Pollut. Bull. 30: 41–46.

Kaiser, M. J., M. J. Attrill, S. Jennings, D. N. Thomas, D. K. N. Barnes, A. S. Brierley, N. V. C. Polunin, D. G. Raffaelli, and P. J. le B. Williams. 2005. Marine Ecology: Processes, Systems and Impacts. Oxford University Press.

Kassas, M. 1972. Impact of river control schemes on the shoreline of the Nile Delta. In M. T. Farver and J. P. Milton (eds.), The Careless Technology: Ecology and International Development. Garden City, New York: Natural History Press. pp. 179-188.

Karr, J. R. 1981. Assessment of biotic integrity using fish communities. Fish. 6: 21-27. Karydis M. and Tsirtsis G. 1996. Ecological indices: a biometric approach for assessing

eutrophication levels in the marine environment. Sci. Total. Environ. 186: 209-219. Karydis, M. 1999. Evaluation report on the eutrophication level in coastal Greek areas. University

of the Aegean, Mytilni, February 1999 (in Greek).


390

Karydis, M. 2005. Understanding marine eutrophication from agriculture runoff in semi enclosed areas: a presentation of quantitative methodology. Global. Nest. J. 7(2): 228-235.

Karydis, M. 2009. Eutrophication assessment of coastal waters based on indicators: A literature review. Global. Nest. J. 11: 373-390.

Karydis, M., L. Ignatiades and N. Moschopoulou. 1983. An index associated with nutrient eutrophication in the marine environment. Estuar. Coast. Shelf. Sci. 16: 339-344.

Kelly, M. G. 2002. Role of benthic diatoms in the implementation of the River Wear, north-east England. J. Appl. Phycol. 14: 9-18.

Kennish, M. J. (Ed.). 1997. Practical Handbook of Marine Science. CRC Press, Boca Raton, Florida. 544 pp.

Kennish, M .J. 2000. Estuary Restoration and Maintenance: The National Estuary Program. CRC Press, Boca Raton, Florida. 376 pp.

Kennish, M. J. 2001. Practical Handbook of Marine Science. 3rd ed. CRC Press, Boca Raton, Florida. 876 pp.

Kitsiou, D. and M. Karydis. 2000. Categorical mapping of marine eutrophication based on ecological indices. Sci. Total. Environ. 255: 113-127.

Kitsiou, D. and M. Karydis. 2002. Multi-dimensional evaluation and ranking of coastal areas using GIS and multiple criteria choice method. Sci. Total. Environ. 284: 1-17.

Klinkenberg G, R. Schumann. 1995. Abundance changes of autotrophic and heterotrophic picoplankton in the Zingster Strom, a shallow, tide-less estuary south of the Darß- Zingst Peninsula (Southern Baltic Sea). Arch Hydrobiol. 134: 359–377.

Robertson, A. I. 1979. The relationship between annual production, biomass ratio and lifespans for marine macrobenthos. Oecologia 38: 193-202.

Knoppers, B. 1994. Aquatic primary production in coastal lagoons. In B. Kjerfve (ed.), Coastal Lagoon Process. Elsevier, Amsterdam. pp. 243-286.

Laprise, R. and J. J. Dodson. 1994. Environmental variability as a factor controlling spatial patterns in distribution and species diversity of zooplankton in the St. Lawrence Estuary. Mar. Ecol. Prog. Ser. 107: 67-81.

Ledger, M. E. and A. G. Hildrew. 1998. Temporal and spatial variation in the epilithic biofilm of an acid stream. Freshwater Biol.40: 655–670.

Ledger, M. E. and A. G. Hildrew. 2000. Resource depression by a trophic generalist in an acid stream. Oikos. 90: 271–278.

Lenat D. R., D. L. Penrose and A. W. Eaglesor. 1981. Variable effects of sediment addition on stream benthos. Hydrobiol. 79: 187-197


391

Lewis, D. M., J. A. Elliott, J. D. Brooker, A. E. Irish, M. F. Lambert and C. S. Reynolds. 2003. Modelling the effects of artificial mixing and copper sulfate dosing on phytoplankton in a Australian reservoir. Lake Reserv. Res. Manage. 8: 31-40

Lewis, D. M., J. A. Elliott, M. F. Lambert and C. S. Reynolds. 2002. The simulation of an Australian reservoir using a phytoplankton community model (PROTECH). Ecol. Model. 150: 107-116.

Little, C. 2000. The biology of soft shores and estuaries. Oxford University Press. 252 pp. Littlejohn, G. S. and D. A. Bruce. 1977. Rock Anchors - State of the Art. Foundation Publications,

Essex, England, 50 p. (Previously published in Ground Engineering in 5 parts, 1975- 1976.) Livingsione, D. M. 2000. Large-scale climate change on the thermal structure observation of lake

in break-up. Verh. Int. Ver. Limnol. 27: 2775-2783. Livingston, R. J. 2002. Trophic Organization in Coastal Systems. CRC Press, Baca Raton, Florida.

408 pp. Livingston, R. J. 2005. Restoration of Aquatic Systems. CRC Press. Taylor & Francis Group, London. Lohman, K., J. R. Jone, and C. Baysinger-Daniel. 1991. Experimental evidence for nitrogen

limitation in Northern Ozark streams. J. N. Am. Benthol. Soc. 10: 14-23. Loneragan, N. R., S. E. Bunn and D. M. Kellaway. 1997. Are mangroves and seagrasses sources of

organic carbon for penaeid prawns in a tropical Australian estuary? A multiple stable-isotope study. Mar. Biol. 130(2): 289-300.

Ludwig, J. A. and J. F. Reynolds. 1988. Statistical ecology: a primer on methods and computing. Wiley, New York. 368 pp.

Maberly S. C., L. King, C. E. Gibson, L. May, R. I. Jones, M. M. Dent and C. Jordan. 2003. Linking nutrient limitation and water chemistry in upland lakes to catchment characteristics. Hydrobiologia 506–507: 83–91.

Maberly, S. C., L. King, M. M. Dent, R. I. Johnes and C. E. Gibson. 2002. Nutrient limitation of phytoplankton and periphyton growth in upland lakes. Freshwater. Biol. 47: 2136-2152.

Macan, T. T. 1959. A Guide to Freshwater Invertebrate Animals. Wing Tai Cheung. Hong Kong. 118 pp.

Madsen, J. D., P. A. Chambers, W. F. James, E. W. Koch and D. F. Westlake. 2001. The interaction between water movement, sediment dynamics and submersed macrophytes. Hydrobiologia 444: 71-84.

Mainstone, C. P., W. Parr. 2002. Phosphorus in rivers – ecology and management. Sci. Total. Environ. 282-283: 25-47.

Marcus, M. 1980. A theory of Syntactic Recognition for Natural Language. MIT Press, Cambridge, MA. 352 pp.


392

Margalef, R. 1958. Temporal Succession and Spatial Heterogeneity in Phytoplankton. Perspective in Marine Ecology. University of California Press. 323 pp.

Marker, A. F. H. and J. M. Gunn. 1977. The benthic algae of some streams in southern England III. Seasonal variations in chlorophyll a in the seston. J. Ecol. 65: 223-234.

Marques, L., A. Carrico, F. Bessa, R. Gaspar, J. M. Neto and J. Patricio. 2013. Response of Intertidal macrobenthic communities and primary producers mitigation measures in a temperate estuary. Ecol. Indic. 25: 10-22.

Matlock, M. D. M. E. Matlock, D. E. Storm, M. D. Smolen and W. J. Henley. 1998. Limiting nutrient determination in lotic ecosystems using a quantitative nutrient enrichment periphytometer. JAWRA. 35: 1141-1147.

McDowell, J. E. 1993. How marine animals respond to toxic chemicals in coastal ecosystems. Oceanus 36: 56-61.

McComb, A. J. 1995. Eutrophic Shallow Estuaries and Lagoons. CRC Press, Boca Raton, FL. McGarrigle, M.L. 1993. Aspects of river eutrophication in Ireland. Ann. Limnol. 29: 355-364. McIntyre, A. D. 1992. The current stage of the oceans. Mar. Pollut. Bull. 31: 147-151. Meksumpun, C. and H. Inoue. 2000. Sediment oxygen uptake: Kinetic model expressions and their

relations to sediment quality. Kasetsart University Fish. Res. Bull. 23: 21-41. Meksumpun, C. and S. Meksumpun. 1999. Polychaete-sediment relation in Rayong, Thailand. J.

Environ. Pollut. 105: 447-456. Meksumpun, C. and S. Meksumpun. 2002. Status, problems and future trend on application of

bioremedation technology for coastal zone development in Thailand. Fish. Sci. (Supplement I) 68: 604-608.

Meksumpun, C. and S. Meksumpun. 2003. Evaluation on roles of seagrasses on physicochemical qualities of bottom deposits in the Southwestern coast of Thailand. In Conservation of Tropical Seagrass Beds with Special Reference to their Roles on Function of Coastal Ecosystem (Ocean Research Institute, Tokyo University, Japan). p. 25-38.

Meksumpun, C. and S. Meksumpun. 2008. Integration of aquatic ecology and biological oceanographic knowledge for development of area-based eutrophication assessment criteria leading to water resource remediation and utilization management: A case study in Tha Chin, the most eutrophic river of Thailand. J. Water Sci. Tech. 58(12): 2303-2311.

Meksumpun, C., S. Meksumpun, and S. Ajjimangkul. 2007. What we have learnt from multidisciplinary research on aquatic resource management of the largest reservoir of Thailand? In Proceedings of the Fifth International Symposium on Southeast Asian Water Environment, 7-9 November 2007, Chiang Mai, Thailand, p. 180-188.


393

Meksumpun, C., S. Meksumpun and S. Ajjimangkul. 2009. Benthic biodiversity and ecosystem analysis for development of effective strategy on clam resource remediation: A case study in Thai coastal waters impacted by large-scale clam dredging fishery. In Proceedings of the International Conference on World Biodiversity Congress, 10-14 March 2009, Chiang Mai, Thailand.

Meksumpun, C., S. Meksumpun, S. Ajjimangkul, J. Srisomwong, S. Wangworalak and U. Netharn. 2013. Assessment of remediation potentials of the Tha Chin estuary and its adjacent coastal ecosystems. In Proceedings of the International Fisheries Symposium 2013, 28-30 November 2013, Pattaya, Thailand.

Meksumpun, S. and C. Meksumpun. 2002. Biochemical changes during life cycles of marine phytoflagellates. Fish. Sci. (Supplement I) 68: 489-492.

Meksumpun, S. and C. Meksumpun. 2002. Stable carbon and nitrogen isotope ratios of sediment in Ban Don Bay: Evidence for understanding sources of organic matters in the coastal environment. Kasetsart J. (Nat. Sci.) 36: 75-82.

Meksumpun, S., C. Meksumpun, A. Hoshika, Y. Mishima and T. Tanimoto. 2005. Stable carbon and nitrogen isotope ratios of sediment in the Gulf of Thailand: Evidence for understanding of marine environment. Cont. Shelf Res. 25: 1905-1915.

Merritt, R. W. and K. W. Cummins. 1978. An Introduction to the Aquatic Insects of North America. 3rd ed. Kendrall-Hunt, USA. 862 pp.

Meybeck, M. 1998. Man and river interface: multiple impacts on water and particulates chemistry illustrated in the Seine river basin. Hydrobiologia, 373/374: 43831.

Meyers, D. G. and J. R. Strickler. 1984. Trophic Interactions within aquatic ecosystems. AAAS Selected Symposia Series New York. 472pp.

Milliman, J. D. and R. H. Meade. 1983. World-wide delivery of river sediment to the oceans. J. Geol. 91: 1–21

Milliman, J. D., G. S. Quraishee and M. A. A. Beg. 1984. Sediment discharge from the Indus River to the ocean: Past, present and future. In Haq, B. U., J. D. Milliman (eds.), Marine Geology and Oceanography of Arabian Sea and Coastal Pakistan. Van Nostrand Reinhold Company Scientific and Academic Editions, New York. pp. 65-70.

Miyaguchi, H., T. Fujiki, T. Kikuchi, V. S. Kuwahara and T. Tada. 2006. Relationship between bloom of Noctiluca scintillans and environmental factors in the coastal waters of Sagami Bay, Japan. J. Plank. Res. 28 (3): 313-324.

Montagna, P. A. and R. D. Kalke. 1992. The effect of fresh-water inflow on meiofaunal and macrofaunal populations in the Guadalupe and Nueces estuaries, Texas. Estuaries 15(3): 307-326.


394

Montani, S., S. Pithakpol and K. Tada. 1998. Nutrient regeneration in coastal sea by Noctiluca scintillans, a red tide causing dinoflagellate. J. Mar. Biotechnol. 6: 224–228.

Moore, M. L. 1989. NALMS Management Guide for Lakes and Reservoirs. North American Lake Management Society, P.O. Box 5443, Madison, WI, 53705-5443, USA (http://www. nalms.org).

Moss, B. 2010. Ecology of freshwaters. A View of the Twenty-first Century. Wiley-Blackwell, UK. Moss, B., J. Stansfield, K. Irvine, M. Perrow and G.L. Phillips. 1996. Progressive restoration of the

shallow lake: A 12-year experiment in isolation, sediment removal and biomanipulation. J. Appl. Ecol. 33: 71-86.

Mulholland, P. J. and D. L. De Angelis. 2000. Surface-subsurface exchange and nutrient spiraling. In J. B. Jones and P. J. Mulholland (eds.), Stream and Ground Waters. Academic Press.

Neal, C., H.P. Jarvie. 2005. Agriculture, community, river eutrophication and the water framework directive. Hydrol. Process. 19(9): 1895–1901.

Netharn U., S. Ajjimangkul, S. Wangworalak, J. Srisomwong, C. Meksumpun and S. Meksumpun. 2013. Analysis of Local Community and Related Stakeholders Competency on Conservation and Remediation of Aquatic Resources and Environment of the Tha Chin Estuary. In Proceedings of the International Fisheries Symposium 2013. 28-30 November 2013, Pattaya, Thailand.

Newbold, J. D., J. W. Elwood, R. V. O’Neill and W. Van Winkle. 1981. Measuring nutrient spiraling in streams. Can. J. Fish. Aquat. Sci. 38: 860-863.

Newman, M. C., Jr. M. H. Roberts and R. C. Hale. 2002. Coastal and estuarine risk assessment. Lewis Publishers, New York. 347 pp.

Newson, M. 1994. Hydrology and the River Environment. Clarendon Press, Oxford. 221 pp. Nichols, S. A. and B. H. Shaw. 1986. Ecological life histories of the three aquatic nuisance plants,

Myriophyllum spicatum, Potamogeton crispus and Elodea canadensis. Hydrobiologia 131: 3–21.

Nielsen, S. L., K. Sand-Jensen, J. Borum and O. Geertz-Hansen. 2002. Phytoplankton, nutrients, and transparency in Danish Coastal Waters. Estuaries 25 (5): 930-937.

Nijboer, R. C. and Verdonschot, P.F.M. 2004. Variable selection for modelling effects of eutrophication on stream and river ecosystems. Ecol. Model. 177: 17-39.

Nixon, S. W. 1995. Coastal marine eutrophication: a definition, social causes and future concerns. Ophelia 41: 199-219.

Nordstrom, K. F. 2000. Beaches and Dunes of Developed Coasts. Cambridge University Press, United Kingdom. 356 pp.

http://www.nalms.org/

http://www.nalms.org/


395

Nuccio, C., C. Melillo, L. Massi and M. Innamorati. 2003. Phytoplankton abundance, community structure and diversity in the eutrophicated Orbetello lagoon (Tuscany) from 1995 to 2001. Oceanol. Acta. 26: 15-25.

Nürnberg, G. K. 1996. Trophic state of clear and colored, soft- and hard-water lakes with spatial consideration of nutrients, anoxia, phytoplankton and fish. Lake Reserv. Manag. 12: 432-447.

OCED. 1982. Eutrophication of Water: Monitoring Assessment and Control. Organization of Economic Co-operation and Development, Paris.

Offem, B. O. and G. U. Ikpi. 2012. Distribution and dynamics of a tropical waterfall ecosystem. Int. J. Ecosyst. 2(1): 28-37.

Offem, B. O., Akegbejo, Y. Samsons, I. T. Omoniyi, and G. U. Ikpi. 2008. Dynamics of the limnological features and diversity of zooplankton populations of the Cross River System SE Ni-geria, Knowl. Manage. Aquat. Ecosys. 393: 2-19

Ogbeibu, A. E. and B. J. Oribhabor. 2002. Ecological impact of River impoundment, using macro-invertebrates as indicators. Wat. Res. 36: 2427-2434

Okada, M. and S. A. Peterson. 2000. Water Pollution Control Policy and Management: The Japanese Experience. GYOSEI, Japan ISBN 4-324-06240-4(5105984-00-000). 287 pp.

Olive, D. and J. R. Castilla. 1986. The effect of human exclusion on the population structure of key-hole limpets Fissurella crassa and F. limbata on the coast of central Chile. Mar. Ecol. 7: 201-217.

OSPAR. 2003. Strategies of the OSPAR Commission for the protection of the Marine Environment of the north-East Atlantic (Reference number 2003-21). In OSPAR Convention for the protection of the marine environment of the North East Atlantic: Ministerial Meeting of the OSPAR Commission Bremen: 25 June 2003, Vol. Annex 31 (Ref. B-4.2).

Parsons, T. R., M. Takahashi and B. Hargrave. 1984. Biological Oceanic Processes. 3rd edn. Pergamon Press, Oxford.

Pavlidou, A. and G. Georgopoulos. 2001. Dissolved oxygen and nutrients in coastal water impacted by the Strymon River plume, North Aegean, Greece. Global. Nest. J. 3(2): 71-84.

Pearson, T. H. and R. Rosenberg. 1978. Macrobenthic succession in relation to organic enrichment and pollution of the marine environment. Oceanogr. Mar. Biol A. Rev. 16: 229-311.

Peng, S., C. Liu and R. Shen. 2012. Stopping the tide of aquatic macrophytes: Be smarter in choosing proper control methods. Disaster. Adv. 5(4): 157-161.

Perrin, C. J., M. Y. Bothwell, and P. A. Slaney. 1987. Experimental enrichment of a coastal stream in British Columbia: Effects of organic and inorganic addition on autotrophic periphyton production. Can. J. Fish. Aquat. Sci. 44: 1247-1256.


396

Peters, N. E. 2009. Effects of urbanization on stream water quality in the city of Atlanta, Georgia, USA. J. Hydrol. Proc. 23: 2850-2878.

Peterson, B. J., J. E. Hobbie and T. L. Corliss. 1983. A continuous flow periphyton bioassay: Tests of nutrient limitation in a tundra stream. Limnol. Oceanogr. 28: 583-591.

Petranka, J. W. 1984. Ontogeny of diet and feeding behavior of Eurycea bislineata larvae. J. Hepetol. 18: 48-55.

Petticrew, E. L. and J. Kalff. 1992. Water flow and clay retention in submerged macrophyte beds. Can. J. Fish. Aquat. Sci., 49: 2483–2489.

Petts, G. E. 1996. Water allocation to protect river ecosystems. Regulated Rivers: Res. Manage. 12: 353–365.

Phillips, G. L. 1984. A large scale field experiment in the control of eutrophication in the Norfolk Broads. J. Inst. Wat. Pollut. Cont. 83: 400-408.

Phillips, G. L., D. Eminson, and B. Moss. 1978. A mechanism to account for macrophyte decline in progressively eutrophicated freshwaters. Aquat. Bot. 4: 103-126.

Phillips, J. M. and D. E. Walling. 1995. An assessment of the effects of sample collection, storage and resuspension on the representativeness of measurements on the effective particle size distribution of fluvial suspended sediment. Water. Res. 29: 2498-2508.

Pielou, E. C. 1997. Mathematical Ecology. J. Wiley & Sons, New York. 385 pp. Plafkin, J. L., M. T. Barbour, K. D. Porter, S. K. Gross, and R. M. Hughes. 1989. Rapid Bioassessment

Protocols for Use in Streams and Rivers: Benthic Macroinvertebrates and Fish. EPA 440-4-89-001. US Environmental Protection Agency, Assessment and Water Protection Division, Washington, DC.

Platts, W. S., W. F. Megahan, and G. W. Minshall. 1983. Methods for Evaluating Stream, Riparian, and Biotic Conditions. US Department of Agriculture, US Forest Service, Ogden, Utah. General Technical Report INT-138.

Polunin, N. V. C. 2008. Aquatic Ecosystem: Trends and Global Prospects. Cambridge University Press, New York. 512 pp.

Pomeroy, L. R. and W. J. Wieber. 1988. Energetic of microbial food webs. Hydrobiologia 159: 7-18. Pound, B., S. Snapp, C. McDougall and A. Braun. 2003. Managing Natural Resources for Sustainable

Livelihoods: Uniting Science and Participation. Earthscan, London. Poungcharean, S. 2006. Distribution and early-life development of Thai river sprat Clupeichthys

aesarnensis Wongratana larvae in Pasak Jolasid Reservoir, Lop Buri Province, Thailand. Kasetsart J. (Nat. Sci.) 40(1): 188-195.

Pretty, J. 2003. Social capital and the collective management of resources. Science 302: 1912–1915.


397

Pritchard T. R., R. Lee, P. Ajani, P. Rendell and K. Black. 2000. How do ocean outfalls affect nutrient patterns in coastal waters of New South Wales Australia. J. Coastal Res. 34 (special issue): 96–109.

Rainboth, W. J. 1996. Fishes of the Cambodian Mekong. Food and Agriculture organization of the United Nations. Rome. 265 pp.

Rankin, J. C. and D. Davenprort. 1981. Animal osmoregulation. Blackie, Glasgow. 220 pp. Redfield, A. C. 1934. On the proportions of organic derivatives in sea water and their relation to

the composition of phytoplankton: 176-192. In J. Livingstone Memorial Volume. University of Liverpool.

Redfield, A. C., B. H. Ketchum and F. A. Richards. 1963. The influence of organisms on the composition of seawater. In M. N. Hill (ed.), The Sea, Vol. 2. Wiley Interscience, New York. pp. 26-77.

Reice, S. R. 1980. The role of substratum in benthic macroinvertebrate microdistribution and litter decomposition in a woodland stream. Verh. Int. Ver. Theor. Ang. Limnol. 20: 1396-1400

Reynolds, C. 2006. Ecology of phytoplankton. Cambridge University Press. 552 pp. Reynolds, C. S., A. E. Irish and J. A. Elliott. 1998. The use of PROTECH-C to simulate phytoplankton

behavior in reservoir and rivers: application to the potamoplankton of the River Thames. Contract Report-Thames Water.

Reynolds, C. S., A. E. Irish and J. A. Elliott. 2001. The ecological basis for simulating phytoplankton responses to environmental change (PROTECH). Ecol. Model. 140: 271-291.

Riis, T. and B. J. F. Biggs. 2003. Hydrologic and hydraulic control of macrophyte establishment and performance in streams. Limnol. Oceanogr. 48(4): 1488–1497.

Ritnim, N. and C. Meksumpun. 2011. Influence of environmental factors on abundance and temporal variation of benthic fauna resources in Eutrophic Tha Chin Estuary, Samut Sakhon Province, Thailand. J. Wat. Sci. Tech. 64(6): 1261-1269.

Rodhe, W. 1969. Crystallization of eutrophication concepts in Northern Europe. In Eutrophication: Causes, Consequences and Corrective: 50-64. National Academy of Sciences, Washington, DC.

Rolf, A. M. 1974. The Non-marine Aquatic Mollusca of Thailand. 423 pp. Salas, S., J. Patricio, C. Marcos, M. A. Pardal, A. Perez-Ruzafa, and J. C. Marques. 2006. Are

taxonomic distinctness measures compliant to other ecological indicators in assessing ecological status? Mar. Pollut. Bull. 52: 817-829.

Sandin, L. and R. K. Johnston. 2000. The statistical power of selected indicator metrics using macroinvertebrates for assessing acidification and eutrophication of running waters. Hydrobiologia 422: 233-243.


398

Sangmek, P. and C. Meksumpun. 2014. Assessment of impacts from various hydro-ecological factors on oxygen budgets of a regulated river: A case study of the Petchburi River, Western Thailand. J. Wat. Sci. Tech. 69(7): 1565-1572.

Sangmek, P. and C. Meksumpun. 2014. Influence of eco-hydrological factors on aquatic plant succession in a regulated river: A case study of the Petchburi River, Thailand. Wat. Environ. J. 65(11): 1994-2002.

Sarnelle, O., S. D. Cooper, S. Wiseman and K. M. Mavuti. 1998. The relationship between nutrients and trophic-level biomass in turbid tropical pond. Freshwater Biol. 40: 65-75.

Sas, H. 1989. Lake Restoration by Reduction of Nutrient Loading: Expectation, Experiences, Extrapolation. Academia, St Augustin, BRD. 497 pp.

Schaumann, K., Gerdes, D. and Hesse, K. J. 1988. Hydrographic and biological characteristics of a Noctiluca scintillans red tide in the German Bight. Meeresforschung 32: 77–91.

Scheffer, M., S. H. Hosper, M. L. Meijer, B. Moss and E. Jeppesen. 1993. Alternative equilibria in shallow lakes. Trends. Ecol. Evol. 8: 275-279.

Schindler, D. W. 1974. Eutrophication and recovery in experimental lakes: Implication for lake management. Science 184: 897-899.

Schindler, D. W. 2006. Recent advances in the understanding and management of eutrophication. Limnol. Oceanogr. 51 (1, part 2): 356-363.

Schneider, S. and A. Melzer. 2003. The trophic index of macrophytes (TIM)–a new tool for indicating the trophic state of running waters. Int. Rev. Hydrobiol. 88: 49-67.

Shannon, C. E. and W. Weaver. 1948. The Mathematical Theory of Communication. University of Illinois Press, Urbana.

Sharopley, A. N. and S. J. Smith. 1990. Phosphorus transport in agricultural runoff: The role of soil erosion. In Boardman, J., L. D. L. Foster and J. A. Dearing (eds.), Soil Erosion on Agricultural Land. John Wiley and Sons, Chichester, New York. pp. 351-366.

Sharply, A. N., S. C. Chapra, R. Wedwpohl, J. T. Sims, T. C. Daniel and K. R. Reddy. 1994. Managing agricultural phosphorus for protection of surface waters: Issues and options. J. Environ. Qual. 23: 437-451.

Silva, EIL. 2004. Ecology of phytoplankton in tropical waters: Introduction to the topic and ecosystem changes from Sri Lanka. Pollution, 4: 25-35

Simboura, N. and S. Reizopoulou. 2007. A comparative approach of assessing ecological status in two coastal areas of Eastern Mediterranean. Ecol. Indic. 7: 455-468.

Simboura, N., P. Pansyotidis and E. Papathanassiou. 2005. A synthesis of the biological quality elements for the implementation of the European Water Framework Directive in the Mediterranean ecoregion: The case of Saronikos Gulf. Ecol. Indic. 5: 253-266.


399

Smith, V. H. 1982. The nitrogen and phosphorus dependence of algal biomass in lakes: An empirical and theoretical analysis. Limnol. Oceanogr. 27: 1101-1112.

SØballe D. M. and B. L. Kimmel. 1987. A large-scale comparison of factors influencing phytoplankton abundance in river, lakes and impoundments. Ecology 68: 1943-1954.

Soontornprasit, K. and C. Meksumpun. 2008. Analysis of Aquatic Ecosystem Response for Zonation Management of Ban Pho Town, Chachoengsao Province, Thailand. Kasetsart J. (Nat. Sci) 42: 513-521.

Sosiak. A. J. 2002. Long-tem response of periphyton and macrophytes to reduced municipal nutrient loading to the Bow River (Alberta, Canada). Can. J. Fish. Aquat. Sci. 59: 987-1001.

Spencer, W. and G. Bowes. 1990. Ecophysiology of the world’s most troublesome aquatic weeds. In Pieterse, A. H. and K.J. Murphy (eds.), Aquatic Weeds: The Ecology and Management of Nuisance Aquatic Vegetation. Oxford University Press, Oxford, pp. 39–73.

Steele, J. H. 1974. The Structure of Marine Ecosystem. Harvard University Press, Cambridge. 128 pp.

Sriwoon, R., P. Pholpunthin and T. Lirdwitayaprasit. 2008. Population dynamics of green Noctiluca scintillans (dinophyceae) associated with the monsoon cycle in the upper gulf of Thailand. J. Phycol. 44: 605-615.

Stevenson, R. J. and Y. Pan. 1999. Assessing environmental conditions in rivers and streams with diatoms. In Stoermer, E.F. and J.P. Smol (eds.), The Diatoms: Applications for the Environmental and Earth Sciences. Cambridge University Press, Cambridge, UK. p. 11-40.

Stockner, J. G. and K. R. S. Shortreed. 1978. Enhancement of autotrophic production by nutrient addition in a coastal rain-forest stream on Vancouver Island. J. Fish. Res. Board Canada 35: 28-34.

Straskraba, M. 1994. Ecotechnological models for reservoir water quality management. Ecol. Model. 74: 1-38.

Suter, I. I., G. W., R. A. Efroymson, B. E. Sample and D. S. Jones. 2000. Ecological Risk Assessment for Contaminated Sites. Lewis Publishers, New York. 438 pp.

Suvapepun, S. 1989. Occurrences of red tide in the Gulf of Thailand. In Okaichi, T., D. M. Anderson and T. Nemoto (eds.), Red tides: Biology, Environmental Science, and Toxicology. Elsevier, New York. p. 41-44.

Sweeting, R. A. 1994. River pollution. In Calow, P. and G. E. Petts (eds.), The Rivers Handbook 2: 23-32. Blackwell Scientific Publications, Oxford.

Taghon, G. L. and R. R. Greene. 1992. Utilization of deposited and suspended particulate matter by benthic “interface” feeders. Limnol. Oceanogr. 37: 1370-1391.


400

Thaipichitburapa, P. and C. Meksumpun. 2013. Impact of pesticides used in the Tha Chin River basin on natural fishery resources. In Proceedings of the International Fisheries Symposium, 28-30 November 2013, Pattaya, Thailand.

Thaipichitburapa, P., Meksumpun C. and S. Meksumpun. 2010. Province-based self-remediation efficiency of the Tha Chin River Basin, Thailand. J. Water Sci. Techno. 62(3): 594-602.

Thaipichitburapa, P., Meksumpun, C. and S. Meksumpun. 2010. Environmental Deteriorations and their Impacts on Surf Clam Resource: A Case Study of Eutrophic Tha Chin Estuary, Thailand. In Proceedings of the World Small-Scale Fisheries Conference, 18-22 October 2010, Bangkok, Thailand.

Thawonsode, N., C. Meksumpun and S. Meksumpun. 2013. Recent Eutrophication Status of the Tha Chin Estuary, Thailand: Evidences from Biological Important Nutrients and Chlorophyll a Productions. In Proceedings of the International Fisheries Symposium, 28-30 November 2013, Pattaya, Thailand.

Thebault, J. M., A. Qotbi. 1999. A model of phytoplankton development in the Lot River (France). Simulations of scenarios. Wat. Res. 33: 1065-1079.

Thomson G. B. and P. K. S. Shin. 1983. Sewage pollution and the infaunal benthos of Victoria Habour, Hong Kong. J. Exp. Mar. Biol. Ecol. 67: 279-299.

Thongdonphum, B., S. Meksumpun and C. Meksumpun. 2011. Environmental Impact Assessment of Mae Klong River and Estuarine Ecosystem: An Approach for Nutrient Criteria Development. J. Water Sci. Technol. 64(1): 178-188.

Tsutsumi H, S. Montani. 1993. Utilization of biological activities of capitellid polychaete for treatment of ‘Hedoro' (organically enriched sediment) deposited on the marine bottom below fish net pen culture. Nippon Suisan Gakkaishi 59: 1343–1347.

Tumwesigwe, C, S. K. Yusuf and B. Makanga. 2000. Structure and composition of macro-invertebrates of a tropical forest stream, Western Uganda African. J. Ecol. 38 (1): 72-76.

Tyler, M. A. and H. H. Seliger. 1978. Annual subsurface trans-port of a red tide dinoflagellate to its bloom area: Water circulation patterns and organism distributions in the Chesapeake Bay. Limnol. Oceanogr. 23: 227-246.

Uedeme-Naa, B., U. U. Gabriel and O. A. Akinrotimi. 2011. The relationship between aquatic macrophytes and water quality in Nta-Wogba stream, Port Harcourt, Nigeria. Continental J. Fisheries and Aquatic Science 5(2): 6-16.

Underwood, J. U. and M. G. Chapman. 2013. Design and Analysis in Benthic Surveys in Environmental Sampling. In Eleftheriou, A. (ed.), Methods for the Study of Marine Benthos. Wiley Blackwell, UK. pp. 1-45.

UC Davis Methodology (UCDM). 2010. Water Quality Criteria. Reviews of Environmental Contamination. University of California.


401

UNEP. 2003. Eutrophication Monitoring Strategy of MED POL. UNEP (DEC)/MED/WG.231/14. Valiela, I., J. McClellnd, J. Hauxwell, P. J. Behr, D. Hersh and K. Foreman. 1997. Macroalgal blooms

in shallow estuaries: Controls and eco-physiological and ecosystem consequences. Limnol. Oceanogr. 42: 1105-1118.

Vannote, R. L., G. W. Minshall, K. W. Cummins, J. R. Sedell and C. E. Cushing. 1980. The river continuum concept. Can. J. Fish. Aquat. Sci. 37: 130-137.

Victor, R. and A. E. Ogbeibu. 1991. Macro-invertebrate communities in the erosional biotope of an urban stream in Nigeria. Trop. Zool. 4: 1-12

Vollenweider, R. A. and J. Kerekes. 1982. Eutrophication of Waters: Monitoring, Assessment and Control. OECD, Paris. 154 pp.

Vollenweider, R. A. 1968. Water management research. Scientific fundamentals of the eutrophication of lakes and flowing waters with particular reference to nitrogen and phosphorus as factors in eutrophication. Technical Report DAS/CSI/68.27. OECD, Paris.

Vollenweider, R. A., R. Marchetti and R. Viviani. 1992. Marine Coastal Eutrophication. Elsevier, London. 1341 pp.

Wade, P. M. 1990. General biology and ecology of aquatic weeds. In Pieterse. A.H., Murphy, K. J. (eds.), Aquatic Weeds: The Ecology and Management of Nuisance Aquatic Vegetation. Oxford University Press, New York. pp. 17-30.

Wade, A.J., P.G. Whiteheada, G.M. Hornbergerb, and D.L. Snooka. 2003. On modelling the flow controls on macrophyte and epiphyte dynamics in a lowland permeable catchment: the River Kennet, southern England. The Science of the Total Environment 282-283: 375-393.

Wade, A. J., P. G. Whitehed, G. M. Hornberger and D. L. Snook. 2002. On modelling the flow controls on macrophytes and epiphyte dynamics in a lowland permeable catchment: the river Kennet, Southern England. Sci. Total Environ. 282-283: 375-393.

Wallace, J. B. and R. W. Merritt. 1980. Filter-feeding ecology of aquatic insects. Ann. Rev. Entomol. 25: 103-132.

Wallace, K. J. 2007. Classification of Ecosystem Services: Problems and Solutions. Biol. Conser. 139: 235-146.

Walton, S. P., E. B. Welch and R. R. Horner. 1995. Stream periphyton response to grazing and changes in phosphorus concentration. Hydrobiologia. 302: 31-46.

Wanielista, M., R. Kersten and R. Eaglin. 1997. Hydrology: Water Quantity and Quality Control. John Wiley & Sons, Inc., New York. 567 pp.

Warwick, R. M. 1988. The level of taxonomic discrimination required to detect pollution effects on marine benthic communities. Mar. Pollut. Bull. 196: 259-268.


402

Warwick, R. M. and K. R. Clarke. 1991. A comparison of some methods for analyzing changes in benthic community structure. J. Mar. Biol. Ass. U.K. 71: 225-244.

Warwick, R. M. and K. R. Clarke. 1993. Comparing the sensitivity of disturbance: a meta-analysis of marine macrobenthic community data. Mar. Ecol. Progr. Ser. 92: 221-232.

Weber, P. 1994. It comes down to the coasts. World Watch 7(2): 20-29. Webster, J. R. 1975. Analysis of potassium and calcium dynamic in stream ecosystems on three

southern Appalachian watersheds of contrasting vegetation. Ph.D. thesis, University of Georgia, Athens.

Welch, E. B., C. L. De Gasperi, D. E. Spyridakis, and T. J. Belnick. 1988. Internal phosphorus loading and alum effectiveness in shallow lakes. Lake Reservoir Management 4: 27-34.

Welch, E. B., R. R. Horner, and C. R. Patmont. 1989. Prediction of nuisance periphytic biomass: A management approach. Wat. Res. 23: 401-405.

Welcomme, R. L. 2003. River Fisheries in Africa. The Relationship to Flow Regimes. NAGA, 26: 23-2 Welcomme, R. L. 2001. Inland Fisheries: Ecology and Management. FAO Fishing News Books.

Blackwell Science, UK. Westlake, D. F. 1981. Temporal changes in aquatic macrophytes and their environment. In Villeret,

S. (ed.), Dynamiqua de populations et qualité de l’eau. Gauthier-Villars, Paris. pp. 109-138.

Wetzel, R. G. 1983. Limnology. Second edition. Saunders College Publishing, New York. 767 pp. Wilby, N. J., J. R. Pygott and J. W. Eaton. 2001. Inter-relationships between standing crop,

biodiversity and trait attributes of hydrophytic vegetation in artificial waterways. Freshw. Biol. 46: 883-902.

Wilby, R. L., R. J. Albrahart and C. W. Dawson. 2003. Detection of conceptual model rainfall-runoff processes inside and artificial neural network. Hydro. Sci. J. 48(2): 161-181.

Wilson, T. D., D. Lisle, J. Schooler, S. D. Hodges, K. J. Klaaren, and S. J. LaFleur. 1993. Introspecting about reasons can reduce post-choice satisfaction. Pers. Soc. Psychol. Bull. 19: 331-339.

Windom, H. L., K. T. Tenore and D. L. Rice. 1982. Metal accumulation by the polychaete Capitella capitate: influences of metal content and nutritional quality of detritus. Can. J. Fish. Aquat. Sci. 39: 191-196.

Wood, C. A. 1994. Ecosystem management: Achieving the new land ethic. Renewable Resource Journal 12: 6-12.

Wotton, R. 1991. Particulate and dissolved organic material as food. In Wotton, R. (ed.), The Biology of Particle in Aquatic systems. CRC Press, Boca Raton, Florida.

Zalewski, M., G. A. Janauer and G. Jolankai. 1997. Ecohydrology: A New Paradigm for the Sustainable Use of Aquatic Resources. International Hydrological Programme. UNESCO, Paris. 58 pp.


403

ดชนคำสำคญ กฎระเบยบและมาตรการ 325, 336, 368 กระบวนการผลต 83, 88, 114, 126 การแกปญหา 343, 366, 370 การเปลยนแปลงระบบนเวศ 21 การควบคม 336, 338, 357, 377 การเคลอนตวแบบวนเปนเกลยว 80, 87 การถายเทมวลนำ 182, 204 การบรหารจดการ 238, 352, 365 การใชประโยชนในพนท 12, 20, 204, 314 การตอบสนอง 233, 243, 247, 260, 284 การทำประมง 290, 305, 352 การนำไฟฟา 42, 67, 69 การเพาะเลยงสตวนำ 150, 161, 165, 175 179, 199 การฟนฟ 321, 323 การอนรกษ 9, 12, 15, 18 กำลงผลต 193 ขนาดอนภาคของดน 36, 60, 61, 65 ของแขงแขวนลอย 113, 118, 127, 148 คณคาของระบบนเวศ 14, 18, 186, 210, 364 คลอโรฟลล 187, 228, 247, 255, 263, 274 ความเคม 256, 261, 286 ความเปนกรด-เบส 42, 55, 68, 68, 237, 257 ความเปนอย 233, 241, 253, 277 ความเรวของนำ 91, 95, 102, 162, 186, 202, 214, 219, 264, 269

ความอดมสมบรณ 108, 188, 193, 264, 266, 271 คณภาพนำ 82, 88, 91, 96, 301, 313 เครอขายทางวชาการ 366, 370 ซลคอน 128 ดชนชวด 253, 269, 273, 283 ดชนทางนเวศวทยา 276 ดนตะกอน 181, 188, 201, 214 นำตก 28, 35, 66, 250 นเวศอทกวทยา 2, 24, 243, 282 แนวคด 338, 353, 367, 371 ไนไตรท ไนเตรท 128, 167 ปรากฏการณนำทวมหลาก 80, 96, 110, 124 ปรมาณการไหลของนำ 73, 91, 101, 106, 134 ปรมาณนำในดน 60, 62 ออกซเจนละลายนำ 43, 69, 119, 123, 139, 144, 148, 219 นำเปลยนส 229, 274 ปจจยทางกายภาพ 35, 91 ปจจยทางเคม 42, 151, 219 ปจจยทางชวภาพ 51, 207, 211 ปากแมนำ 80, 96, 99, 116, 148 ผลกระทบ 142, 161, 168, 211, 227 ผบรโภค 85, 130, 143, 207, 247 ผผลตขนตน 87, 139, 198, 201, 211


404

ดชนคำสำคญ พรรณไมนำ 84, 139, 140 พลวต 182, 189 พนทองนำ 172, 175, 205, 217 แพลงกตอนพช 36, 52, 53, 135, 139, 141 แพลงกตอนสตว 85, 90, 112, 119 ฟอสเฟต 177, 223, 229, 301, 304, 321 ภมสณฐานวทยา 11, 24, 88, 151, 189 ภมอากาศ 7, 25, 28, 66, 67, 186 มลภาวะ 124, 146, 175, 216, 277, 281 มาตรฐานคณภาพนำ 233, 240 277, ยโทรฟเคชน 291, 298, 308, 324 ระบบนเวศแมนำ 75, 80, 139, 151, 176 ระบบนเวศปากแมนำ 151, 176, 205, 303 แรธาตอาหาร 4, 16, 24, 30, 35, 51, 87, 125, 134, 137 รปแบบของปากแมนำ 153, 155, 156 ลำธารตนนำ 27, 35, 36, 54, 64, 66 ปลา สตวนำ 125, 132, 146, 169, 213, 231, 318, 329, 333

วงชวต 98, 118, 122, 189, 196, 221, 225 สมการ 95, 131, 135, 139, 145, 301 สมดลนำ 5 สตวพนทองนำ 110, 112, 145, 203, 208 สตวไมมกระดกสนหลง 201, 211, 213, 142, 143, 147 สายใยอาหาร 83, 90, 142, 144, 179, 201 สารอนนทรย 108, 126, 169, 177, 184 สารอนทรย 80, 85, 110, 123, 199, 217 สารอนทรยรวมในดน 181, 200, 217 ซลไฟดรวมในดน 163, 217, มลพษ 108, 148, 159, 163, 182, 224 สาหราย 101, 140, 191, 194, 203, 211 สงแวดลอมทางนำ 238, 249, 291, 295, 324 แสง 83, 86, 99, 120, 122, 141, 170, 198 หวงโซอาหาร 142, 187, 190, 196, 198 แหลงนำไหล 1, 14, 15, 18, 24, 25 อณหภมของนำ 120, 122, 147, 221, 222 แอมโมเนยม 174, 193, 229, 129, 131, 134

เกยวกบผ เขยน



การศกษา จบการศกษาระดบปรญญาตร วท.บ. (ประมง) (เกยรตนยมอนดบ 1) คณะประมง มหาวทยาลยเกษตรศาสตร ในป พ .ศ . 2530 และระดบปร ญญาโทและปร ญญาเอก ในสาขา Environmental Sciences จาก Kagawa University และ Ehime University ประเทศญปน ในป พ.ศ. 2534 และ พ.ศ. 2537 ตามลำดบ

การท างาน รบราชการทคณะประมง มหาวทยาลยเกษตรศาสตร ตงแตป พ.ศ. 2537 ปจจบนรบผดชอบงานสอนในรายวชาตาง ๆ ดงน

ระดบปรญญาตร วชาหลกนเวศวทยาและสงแวดลอมทางนำ ระดบปรญญาโท วชากระบวนทศนทางวทยาศาสตรการประมง วชาบทบาททางนเวศ

อทกวทยาในระบบนเวศแหลงนำจด วชากำลงผลตขนตนและสถานภาพความอดมสมบรณของแหลงนำ วชานเวศวทยาดนตะกอนเชงประยกตเพอการประเมนสถานภาพพนทองนำ และวชาสมมนา

ระดบปรญญาเอก วชาระเบยบวธวจยขนสงทางวทยาศาสตรการประมง วชาบทบาททางนเวศอทกวทยาและความสามารถในการรองรบของแหลงนำเพอการจดการเชงบรณาการ วชาเคมธรณทางชวภาพของชนแนวตอบรเวณพนทองนำ และวชาสมมนา

งานวจยและหนงสอ ดำเนนโครงการวจยมา 47 โครงการ มผลงานตพมพรวม 202 เรอง ; ในวารสารระดบนานาชาต 43 เรอง ในวารสารระดบประเทศ 10 เรอง ในการประชมทางวชาการระดบนานาชาต 49 เรอง ในการประชมทางวชาการระดบประเทศ 67 เรอง บทความทางวชาการ 22 เรอง ตำรา 2 เลม และหนงสอ 9 เลม (อาท เสนทางปลาทไทย คณคา อนาคต และความเสยง, กวกฤตปลาทดวยฐานความรของสงคมไทย, นเวศอทกวทยาของอางเกบนำเพอการบรหารจดการเชงอนรกษ )

โครงการวจยทด าเนนการในระยะปจจบน (พ.ศ. 2558-2562)

❖ โครงการวจย เรอง บรณาการฐานขอมลและองคความรปจจบนดานสถานการณและปญหา ของทรพยากรปลาทในอาวไทยเพอการบรหารจดการประมงอยางยงยน (พ.ศ. 2561-2562: สนบสนนโดย

ฝายพฒนาความยงยน เครอเจรญโภคภณฑ)

❖ ชดโครงการวจย เร อง ระบบการบรหารจดการอางเกบนำเพ อการอนรกษทรพยากรและ การใชประโยชนจากแหลงนำอยางยงยน: กรณศกษาอางเกบนำเขอนอบลรตน (พ.ศ. 2560-2561:

สนบสนนโดยสำนกงานคณะกรรมการวจยแหงชาต)

❖ ชดโครงการวจย เร อง สถานภาพและการตอบสนองตอปจจยแวดลอมของผลผลตพนฐาน ในหวงโซอาหารทางนำของระบบนเวศอาวไทยตอนใน (พ.ศ. 2560-2561: สนบสนนโดยสำนกงานพฒนา

การวจยการเกษตร)

❖ ชดโครงการวจย เรอง การพฒนานโยบายการจดการประมงอยางมประสทธภาพบนพนฐานระบบนเวศ-สงคมภายใตธรรมาภบาลทดเพอความยงยนทางการประมงในพนทอาวไทยตอนใน (พ.ศ. 2560-2561: สนบสนนโดยสำนกงานพฒนาการวจยการเกษตร)

❖ ชดโครงการวจย เรอง ยทธศาสตรกงในหวงโซอปทานระดบตนนำและกลางนำเพอตอบรบบรบทการเปลยนแปลงและแรงกดดนจากสงคมโลก (พ.ศ. 2560: สนบสนนโดยสำนกงานคณะกรรมการวจย

แหงชาต)

❖ ชดโครงการวจย เร อง บรณาการความร ด านศกยการผลตทรพยากรในระบบนเวศและ การขบเคลอนโดยชมชนเพอพฒนาระบบการจดการทรพยากรประมงเชงอนรกษ : กรณศกษาพนทอาวไทยฝงตะวนตก (พ.ศ. 2559: สนบสนนโดยสำนกงานคณะกรรมการวจยแหงชาต)

❖ ชดโครงการวจย เร อง กลยทธการบรหารจดการรวมตามแนวคดเศรษฐกจพอเพยงและ การอนรกษสมดลนเวศเพอความยงยนดานประโยชนทางการประมง : กรณศกษาชมชนประมงจงหวดชมพร (พ.ศ. 2558: สนบสนนโดยสำนกงานคณะกรรมการวจยแหงชาต)

………………………………………………………………………………………………………………………….......................................………………………………………………………………………………………………………………………………………………..………………

ขอมล ณ มกราคม พ.ศ. 2564

งานนำเสนอ PowerPoint¸ˆากต้น... · 2021. 3. 2. · บทที่ 6...

Documents

Transcript of งานนำเสนอ PowerPoint¸ˆากต้น... · 2021. 3. 2. · บทที่ 6...