घेरण्ड स डंलहिा[gheraṇḍa] घेरण्ड स डंलहिा...

प्रथमोपदेशःघटसथयोगकथनम्

एकदा चण्डकापालिग्गत्ा घरेण्डकुलटिरम्प्रणमय ल्नयाद्भक्त्ा घरेण्डडं पलरपचृ्छलि १

श्रीचण्डकापालिरु्ाचघटसथयोगडं योगशे ित्ज्ानसय कारणम्इदानरीडं श्ोिलुमच्छालम योगशे्वर ्द प्रभो २

घरेण्ड उ्ाचसाधु साधु महाबाहो यनमाडं त ड्ं पलरपचृ्छलसकथयालम लह ि े्तस सा्धानोऽ्धारय ३नालसि मायासमः पाशो नालसि योगातपरडं बिम्नालसि ज्ानातपरो बनधुना्गहङ्ारातपरो लरपःु ४अभयासातकालद्णा्गलन यथा शास्तालण बोधयिे ्िथा योगडं समासाद्य ित््ज्ानडं च िभयि े ५सुकृिदुै्गषकृिःै काययैरा्गयि ेप्रालणनाडं घटःघटादुतपद्यि ेकम्ग घटरीयनत्डं यथा भ्रमिे ् ६ऊर्ा्गधो भ्रमि ेयद्वद्घटरीयनत्डं ग्ाडं ्शाि ्िद्वतकम्ग्शाज्री्ो भ्रमि ेरनममृतयलुभः ७आमकुमभ इ्ामभःसथो ररीय्गमाणः सदा घटःयोगानिने सडंदह्य घटशुल्धडं समाचरेि ् ८शोधनडं दृढिा चै् सथयै यं धयै यं च िाघ्म्प्रतयक्डं च लनलि्गप्डं च घटसय सप्साधनम ् ९षटकम्गणा शोधनडं च आसनने भ्ेद्ृढम्मुद्रया लसथरिा चै् प्रतयाहारेण धरीरिा १०प्राणायामालिाघ ड्ं च रयानातप्रतयक्मातमनः

घरेण्ड सडंलहिा

[Gheraṇḍa] घरेण्ड सडंलहिा

MAHARISHI UNIVERSITY OF MANAGEMENTVEDIC LITERATURE COLLECTION

समालधना लनलि्गप्डं च मुलक्रे् न सडंशयः ११धौलिब्गलसिसिथा नलेििलौलिकी त्ाटकडं िथाकपािभालिश्िैालन षटकमा्गलण समाचरेि ् १२अनिधलौलिद्गनिधौलिर््ग्धौलिम््गिशोधनम्धौलिडं चिलु ््गधाडं कृत्ा घटडं कु ््गनि ुलनम्गिम ् १३्ािसारडं ्ालरसारडं ्लनिसारडं बलहषकृिम्घटसय लनम्गिाथा्गय ह्यनिधलौलिश्िलु ््गधा १४काकचञ्््दासयने लपबदे्वायुडं शनःै शनःैचाियदुेदरडं पश्ाद्वतम्गना रेचयचे्छनःै १५्ािसारडं परडं गोपयडं देहलनम्गिकारकम्स ््गरोगक्यकरडं देहानिल््ध्गकम ् १६आकण ड्ं पर्यदे्वालर ्क्त्णे च लपबचे्छनःैचाियदुेदरेणै् चोदराद्रचेयदेधः १७्ालरसारडं परडं गोपयडं देहलनम्गिकारकम्साधयते्ततप्रयत्ने दे्देहडं प्रपद्यि े १८नालभग्रलनथडं मरेुपषृ् ेशि्ारडं च कारयिे ्उदय्गमामयडं तयक्त्ा रा्राल्नडं ल््ध्गयिे ् १९्लनिसारलमयडं धौलिययोलगनाडं योगलसल्धदाएषा धौलिः परा गोपया न प्रकाशया कदाचन २०काकीमुद्राडं साधलयत्ा पर्यदुेदरडं मरुि ्धारयदेध्गयामडं ि ुचाियदेध्तम्गना २१नालभम्नरि ेलसथत्ा शलक्ना्डरीडं ल्सर्गयिे ्कराभयाडं क्ाियने्ा्डरीडं या्नमिल्सर्गनम ् २२िा्तप्रक्ालय ना्डरीडं च उदरे ्ेशयतेपनुःइदडं प्रक्ािनडं गोपयडं दे्ानामलप दुि्गभम ् २३



यामाध्गधारणाशलक्डं या्न् साधयने्रःबलहषकृिडं मह्धौलिसिा्च्ै् न रायि े २४दनिम्िडं लरह्ाम्िडं रनध् ेच कण्गयगुमयोःकपािरनध्डं पञ्िै ेदनिधौलिल ््गधरीयि े २५खालदरेण रसनेाथ शु्धमृलत्तकया िथामार्गयदे्निम्िडं च या्लतकललबषमाहरेि ् २६दनिम्िडं परा धौलिययोलगनाडं योगसाधनेलनतयडं कुया्गतप्रभाि ेच दनिरक्ाडं च योगल्ि्दनिम्िडं धा्नालदकाययेषु योलगनाडं मिम ् २७अथािः सडंप्र्क्यालम लरह्ाशोधनकारणम्ररामरणरोगादरीन्ाशयदे्रीघ्गिलमबका २८िर्गनरीमरयमानामा अङु्लित्ययोगिः्ेशयदे्गिमरय ेि ुमार्गयलेिलमबकामुिम्शनःै शनमैा्गर्गलयत्ा कफदोषडं लन्ारयिे ् २९मार्गयने््नरीिने दोहयचे् पनुः पनुःिदग्रडं िोहयनत्णे कष्गलयत्ा शनःै शनःै ३०लनतयडं कुया्गतप्रयत्ने र्ेरुदयकेऽसिकेए ड्ं कृि ेच लनतयडं सा िलमबका दरीघ्गिाडं व्ररिे ् ३१िर्गनयडंगुलयकाग्रणे मार्गयतेकण्गरनध्योःलनतयमभयासयोगने नादानिरडं प्रकाशयिे ् ३२्ृ्धाङु्ष्ने दक्ेण मद्गयदे्भािरनध्कम्ए्मभयासयोगने कफदोषडं लन्ारयिे ् ३३ना्डरी लनम्गििाडं यालि लदवयदृल्टः प्ररायिेलनद्रानि ेभोरनानि ेच लद्ानि ेच लदन ेलदन े ३४र््धौलिडं लत्ल्धाडं कुया्गद्ण्ड्मन्ाससा ३५



रमभादण्डडं हलरद्ण्डडं ्ेत्दण्डडं िथै् चर्नमरय ेचािलयत्ा ि ुपनुः प्रतयाहरेच्छनःै ३६कफडं लपत्तडं िथा क्िदेडं रेचयद्ेर ््ग्तम्गनादण्डधौलिल्धानने र्द्रोगडं नाशयदे्धु््म ् ३७भोरनानि ेलपबदे्वालर चाकण ड्ं पल्रिडं सुधरीःऊर्ायं दृल्टडं क्णडं कृत्ा िज्िडं ्मयतेपनुःलनतयमभयासयोगने कफलपत्तडं लन्ारयिे ् ३८एकोनल ड्ंशलिः हसिः पडंचल ड्ंशलि ् ैिथाचिरुङु्िल्सिारडं स्क्म्स्तडं शनगै्र्गसिे ्पनुः प्रतयाहरेदेितप्रोचयि ेधौलिकम्गकम ् ३९गुलमज्रपिरीहकुष्कफलपत्तडं ल्नशयलिआरोगयडं बिपलु्टश् भ्ेत्तसय लदन ेलदन े ४०अपानक््रिा िा्द्या्नम्िडं न शोधयिे ्िसमातस ््गप्रयत्ने म्िशोधनमाचरेि ् ४१परीिम्िसय दण्डने मरयमाङु्लिनाऽलप ्ायत्ने क्ाियदे्गहु्यडं ्ालरणा च पनुः पनुः ४२्ारयतेकोष्काल्नयमामाररीण यं लन्ारयिे ्कारणडं कालनिप्ुटत्ोश् दरीपनडं ्लनिमण्डिम ् ४३रिबलसिः शुषकबलसिब्गसिरी च लद्वल्धौ समृिौरिबलसिडं रि ेकुया्गच्ुछषकबलसिडं सदा लक्िौ ४४नालभम्नरि ेपायनुयसिनािोतकटासनःआकुञ्नडं प्रसारडं च रिबलसिडं समाचरेि ् ४५प्रमहेडं च उदा्ि यं क््र्ायुडं लन्ारयिे ्भ्ेतस्च्छनददेहश् कामदे्समो भ्ेि ् ४६पलश्मोत्तानिो बलसिडं चािलयत्ा शनःै शनःै



अलश्वनरीमुद्रया पायमुाकुञ्यतेप्रसारयिे ् ४७ए्मभयासयोगने कोष्दोषो न ल्द्यिेल््ध्गयजे्ा्राल्नमाम्ािडं ल्नाशयिे ् ४८ल्िलसिमानडं स्क्मस्त्डं नासानाि ेप्र्ेशयिे ्मुखालन्ग्गमयतेपश्ाि ्प्रोचयि ेनलेिकम्गकम ् ४९साधनान्लेिकाय्गसय खचेररीलसल्धमापु्याि ्कफदोषा ल्नशयलनि लदवयदृल्टः प्ररायि े ५०अमनद्ेगने िनुदडं भ्रामयदुेभपाश्व्गयोःस ््गरोगालन्हनिरीह देहानिल््ध्गनम ् ५१लनमषेोनमषेकडं तयक्त्ा स्क्मिक्यडं लनररीक्यिे ्पिलनि या्दश््लण त्ाटकडं प्रोचयि ेबुधःै ५२ए्मभयासयोगने शाडंभ्री रायि ेधु््म्नते्रोगा ल्नशयलनि लदवयदृल्टः प्ररायि े ५३्ािक्मणे वयतुक्मणे शरीतक्मणे ल्शषेिःभािभालिडं लत्धा कुया्गतकफदोषडं लन्ारयिे ् ५४इ्डया पर्यदे्वायुडं रेचयलेतपङ्िया पनुःलपङ्िया पर्लयत्ा पनुश्नद्रणे रेचयिे ् ५५पर्कडं रेचकडं कृत्ा ्ेगने न ि ुधारयिे ्ए्मभयासयोगने कफदोषडं लन्ारयिे ् ५६नासाभयाडं रिमाकृषय पनु ््गक्त्णे रेचयिे ्पायडं पायडं वयतुक्मणे श्षेमदोषडं लन्ारयिे ् ५७शरीतकृतय परीत्ा ्क्त्णे नासानािलै ््गरेचयिे ्ए्मभयासयोगने कामदे्समो भ्ेि ् ५८न रायि े्ा्ध्गकडं च ज्रो नै् प्ररायिेभ्ेतस्च्छनददेहश् कफदोषडं लन्ारयिे ् ५९



इलि श्रीघरेण्डसडंलहिायाडं घरेण्डचण्डसडं्ादे घटयोग ेषटकम्गसाधनडं नाम प्रथमोपदेशः

लद्विरीयोपदेशःआसनालन समसिालन या्निो ररी्रनि्ःचिरुशरीलि िक्ालण लश्ेन कलथिालन च १िषेाडं मरय ेल्लश्टालन षो्डशोनडं शिडं कृिम्िषेाडं मरय ेमतय्गिोके द्वालत्डंशदासनडं शुभम ् २लस्धडं पद्डं िथा भद्रडं मुक्डं ्ज्डं च स्लसिकम्लसडंहडं च गोमुखडं ्रीरडं धनुरासनमे् च ३मृिडं गुप्डं िथा मातसयडं मतसयनेद्रासनमे् चगोरक्डं पलश्मोत्तानमुतकटडं सडंकटडं िथा ४मयर्डं कुकु्टडं क्मयं िथा चोत्तानक्म्गकम्उत्तानमण्ुडकडं ्ृक्डं मण्ुडकडं गरु्डडं ्ृषम ् ५शिभडं मकरडं चोष्टडं भरुङ्डं योगमासनम्द्वालत्डंशदासनानये् मतयये लसल्धप्रदालन च ६योलनसथानकमलघ्रिम्िघलटिडं सडंपरी्डत् गुलफेिरडंमढे्ोपय्गथ सडंलनधाय लचबुकडं कृत्ा र्लद सथालपिम ् सथाणुः सडंयलमिलेनद्रयोऽचिदृशा पशयनभ्रु् ोरनिरडंह्यिेनमोक्क्ाटभदेनकरडं लस्धासनडं प्रोचयि े ७्ामोरूपलर दलक्णडं लह चरणडं सडंसथापय ्ामडं िथादक्ोरूपलर पलश्मने ल्लधना धृत्ा कराभयाडं दृढम्अङु्ष्ौ र्दय ेलनधाय लचबुकडं नासाग्रमािोकयिे ्एिद्वत्ालधल्कारनाशनकरडं पद्ासनडं प्रोचयि े ८गुलफौ च ्ृषणसयाधो वयतुक्मणे समालहिः



पादाङु्ष्ौ कराभयाडं च धृत्ा ् ैपषृ्देशिः ९रािनधरडं समासाद्य नासाग्रम्िोकयिे ्भद्रासनडं भ्ेदेितस ््गवयालधल्नाशकम ् १०पायम्ुि े्ामगुलफडं दक्गुलफडं िथोपलरसमकायलशरोग्ररी ड्ं मुक्ासनडं ि ुलसल्धदम ् ११रङ्ाभयाडं ्ज््तकृत्ा गुदपाश्वये पदा्ुभौ्ज्ासनडं भ्ेदेिद्योलगनाडं लसल्धदायकम ् १२रान््योरनिरे कृत्ा योगरी पादिि ेउभेऋरुकायसमासरीनडं स्लसिकडं ितप्रचक्ि े १३गुलफौ च ्ृषणसयाधो वयतुक्मणेोर ््गिाडं गिौलचलियगुमडं भल्मसडंसथडं करौ च रानुनोपलर १४वयात्त्क्त्ो रिनध्णे नासाग्रम्िोकयिे ्लसडंहासनडं भ्ेदेितस ््गवयालधल्नाशकम ् १५पादौ च भम्ौ सडंसथापय पषृ्पाश्वये लन्ेशयिे ्लसथरडं कायडं समासाद्य गोमुखडं गोमुखाकृलिः १६एकडं पादमथकैलसमलन्नयसद्ेरुसडंलसथिम्इिरलसमडंसिथा पश्ाद्वरीरासनलमिरीलरिम ् १७प्रसाय्ग पादौ भलु् दण्डरूपौ करौ च पषृ् ेधृिपादयगुमम्कृत्ा धनु ््गतपलर्लि्गिाङ्डं लनगद्यि े् ैधनुरासनडं िि ् १८उत्तानडं श््ि ्भम्ौ शयनडं ि ुश्ासनम्श्ासनडं श्महरडं लचत्तल्श्ालनिकारणम ् १९रान््योरनिरे पादौ कृत्ा पादौ च गोपयिे ्पादोपलर च सडंसथापय गुदडं गुप्ासनडं ल्दुः २०मुक्पद्ासनडं कृत्ा उत्तानशयनडं चरेि ्क्प्गराभयाडं लशरो ्े्टत्डं रोगघ्डं मातसयमासनम ् २१



उदरडं पलश्माभासडं कृत्ा लिष्तययत्िःनलरििडं ्ामपादडं लह दक्रान्पलर नयसिे ् २२ित् यामयडं क्प्गरडं च ्क्त्डं यामयकरेऽलप चभ्रु् ोम्गरय ेगिा दृल्टः परी ड्ं मातसयनेद्रमुचयि े २३रान््योरनिरे पादौ उत्तानौ वयक्सडंलसथिौगुलफौ चाच्छाद्य हसिाभयामुत्तानाभयाडं प्रयत्िः २४कण्सडंकोचनडं कृत्ा नासाग्रम्िोकयिे ्गोरक्ासनलमतयाहुययोलगनाडं लसल्धकारणम ् २५प्रसाय्ग पादौ भलु् दण्डरूपौ ल्नयसिभािडं लचलियगुममरयेयत्ने पादौ च धृिौ कराभयाडं ितपलश्मोत्तानलमहासनडं सयाि ् २६अङु्ष्ाभयाम््टभय धराडं गुलफौ च ख ेगिौित्ोपलर गुदडं नयसय ल्ज्ेयडं ित्कटासनम ् २७्ामपादलचिम्े्गिडं ल्नयसय धरणरीििेपाददण्डने यामयने ्े्टयदे्वामपादकम्रानुयगुम ेकरयगुमिेतसडंकटासनम ् २८पाणयोसििाभयाम्िम्बय भल्मडं ितक्प्गरसथालपिनालभपाश्व्गम्उच्ासनो दण्ड्दुलतथिः ख ेमायर्मिेतप्र्दलनि परी्म ् २९बहु कदशनभकु्डं भसम कुया्गदशषेडं रनयलि र्राल्नडं रारयतेकािक्टम्हरलि सकिरोगानाशु गुलमज्रादरीन ्भ्लि ल्गिदोषडं ह्यासनडं श्रीमयर्म ् ३०पद्ासनडं समासाद्य रान््योरनिरे करौक्प्गराभयाडं समासरीनो उच्सथः कुकु्टासनम ् ३१



गुलफौ च ्ृषणसयाधो वयतुक्मणे समालहिौऋरुकायलशरोग्ररी ड्ं क्मा्गसनलमिरीलरिम ् ३२कुकु्टासनबनधसथडं कराभयाडं धृिकनधरम्परी ड्ं क्म्ग्दुत्तानमिेदुत्तानक्म्गकम ् ३३पषृ्देश ेपादििा्ङु्ष्ौ द्वौ च सडंसपशृिे ्रानुयगुमडं परुसकृतय साधयनेमण्ुडकासनम ् ३४मण्ुडकासनमरयसथडं क्प्गराभयाडं धृिडं लशरःएिद्भके्दुत्तानमिेदुत्तानमण्ुडकम ् ३५्ामोरुम्िदेश ेच यामयडं पादडं लनधाय ्ैलिष्तुे्त ्ृक््द््भमौ ्ृक्ासनलमदडं ल्दुः ३६रङ्ोरुभयाडं धराडं परी्डत् लसथरकायो लद्वरानुनारान्पलर करद्वनद्वडं गरु्डासनमुचयि े ३७यामयगुलफे पायम्ुिडं ्ामभाग ेपदेिरम्ल्पररीिडं सपशृद्े्भलमडं ्ृषासनलमदडं भ्ेि ् ३८अरयासय शिे ेकरयगुम्क् आिम्बय भल्मडं करयोसििाभयाम्पादौ च शन्य ेच ल्िलसि चोर्यं ्दलनि परी ड्ं शिभडं मुनरीनद्राः ३९अरयासय शिे ेर्दयडं लनधाय भम्ौ च पादौ प्रल्साय्गमाणौलशरश् धृत्ा करदण्डयगुम ेदेहाल्नकारडं मकरासनडं िि ् ४०अरयासय शिे ेपदयगुमवयसिडं पषृ् ेलनधायालप धृिडं कराभयाम्आकुञचय समयगरयदुरासयगाढडं औष्टडं च परी ड्ं यियो ्दलनि ४१अङु्ष्नालभपय्गनिमधोभम्ौ च ल्नयसिे ्धराडं करििाभयाडं धृत्ोर ््गशरीष्गः फणरी् लह ४२



देहाल्न ््गध्गि ेलनतयडं स ््गरोगल्नाशनम्रागलि्ग भरुगरी दे्री भरुङ्ासनसाधनम ् ४३उत्तानौ चरणौ कृत्ा सडंसथापयोपलर रानुनोःआसनोपलर सडंसथापय चोत्तानडं करयगुमकम ् ४४पर्कै्ा्गयमुाकृषय नासाग्रम्िोकयिे ्योगासनडं भ्ेदेिद्योलगनाडं योगसाधन े ४५

इलि श्रीघरेण्डसडंलहिायाडं घरेण्डचण्डसडं्ादे घटसथयोग ेआसनप्रयोगो नाम लद्विरीयोपदेशः

िृिरीयोपदेशःमहामुद्रा नभोमुद्रा उड्रीयानडं रिनधरम्म्िबनधो महाबनधो महा्ेधश् खचेररी १ल्पररीिकररी योलन ््गज्ोिरी शलक्चािनरीिा्डागरी माण्ुडकी मुद्रा शाडंभ्री पञ्धारणा २अलश्वनरी पालशनरी काकी मािङ्री च भरुलङ्नरीपञ्ल ड्ंशलिमुद्राश् लसल्धदा इह योलगनाम ् ३पायम्ुिडं ्ामगुलफे सडंपरी्डत् दृढयत्िःयामयपादडं प्रसाया्गथ करोपात्तपदाङु्लिः ४कण्सडंकोचनडं कृत्ा भ्रु् ोम्गरयडं लनररीक्यिे ्पर्कै्ा्गयुडं सडंपय््ग महामुद्रा लनगद्यि े ५्लििडं पलििडं चै् ररा मृतयुडं लन्ारयिे ्क्यकासडं उदा्ि्गपिरीहाररीण्गज्रडं िथानाशयतेस ््गरोगाडंश् महामुद्राप्रसाधनाि ् ६यत् यत् लसथिो योगरी स ््गकाययेषु स ््गदाऊर ््गलरह्ः लसथरो भत््ा धारयतेप्नडं सदा



नभोमुद्रा भ्ेदेषा योलगनाडं रोगनालशनरी ७उदरे पलश्मडं िानडं नाभरेूर्यं ि ुकारयिे ्उड्रीनडं कुरुि ेयसमादल्श्ानिडं महाखगः उड्रीयानडं त्सौ बनधो मृतयमुािडंगकेसररी ८समग्राद्बनधना्धत्िेदुड्रीयानडं ल्लशषयिेउड्रीयन ेसमभयसि ेमुलक्ः स्ाभाल्की भ्ेि ् ९कण्सडंकोचनडं कृत्ा लचबुकडं र्दय ेनयसिे ्रािनधरे कृि ेबनध ेषो्डशाधारबनधनम ् रािनधरमहामुद्रा मृतयोश् क्यकालरणरी १०लस्धो रािनधरो बनधो योलगनाडं लसल्धदायकःषणमासमभयसदे्यो लह स लस्धो नात् सडंशयः ११पालषण्गना ्ामपादसय योलनमाकुञ्यते्तिःनालभग्रलनथडं मरेुदण्ड ेसुधरीः सडंपरी्डत् यत्िः १२मढे्डं दलक्णगुलफेन दृढबनधडं समाचरेि ्रराल्नालशनरी मुद्रा म्िबनधो लनगद्यि े १३्ामपादसय गुलफेन पायम्ुिडं लनरोधयिे ्दक्पादेन िद्गलुफडं सडंपरी्डत् यत्िः सुधरीः १४शनकैश्ाियतेपालषण यं योलनमाकुञ्यचे्छनःैरािनधरे धरेतप्राणडं महाबनधो लनगद्यि े १५महाबनधः परो बनधो ररामरणनाशनःप्रसादादसय बनधसय साधयतेस ््ग्ालञ्छिम ् १६रूपयौ्निा्णयडं नाररीणाडं परुुषडं ल्नाम्िबनधमहाबनधौ महा्ेधडं ल्ना िथा १७महाबनधडं समासाद्य चरेदुड्ानकुमभकम्महा्ेधः समाखयािो योलगनाडं लसल्धदायकः १८



महाबनधम्िबनधौ महा्ेधसमलन्िौप्रतयहडं कुरुि ेयसि ुस योगरी योगल्त्तमः १९न मृतयिुो भयडं िसय न ररा िसय ल्द्यिेगोपनरीयः प्रयत्ने ्ेधोऽयडं योलगपुडंग्ःै २०लरह्ाधो ना्डरीडं सडंल्छतय रसनाडं चाियतेसदादोहयने््नरीिने िौहयनत्णे कष्गयिे ् २१ए ड्ं लनतयडं समभयासालिलमबका दरीघ्गिाडं व्ररिे ्या्द्गच्छदे्भ्रु् ोम्गरय ेिदा लसरयलि खचेररी २२रसनाडं िािुम्ि ेि ुशनःै शनःै प्र्ेशयिे ्कपािकुहरे लरह्ा प्रल््टा ल्पररीिगाभ्रु् ोम्गरय ेगिा दृल्टमु्गद्रा भ्लि खचेररी २३न च म्च्छा्ग क्ुधा िृषणा नै् ािसयडं प्ररायिेन च रोगो ररा मृतयदुये्देहः च रायि े २४नाल्नना दह्यि ेगात्डं न शोषयलि मारुिःन देहडं क्िदेयनतयापो दशने् च भरुङ्मः २५िा्णयडं च भ्ेद्गात् ेसमालधरा्गयि ेधु््म्कपाि्स्तसडंयोग ेरसना रसमापु्याि ् २६नानारससमुद््भिमाननदडं च लदन ेलदनेआदौ च ि्णडं क्ारडं ििलसिक्कषायकम ् २७न्नरीिडं घृिडं क्रीरडं दलधिक्मध्लन चद्राक्ारसडं च परीयष्डं रायि ेरसनोदकम ् २८नालभम्ि े्सतेस्य्गसिािुम्ि ेच चनद्रमाःअमृिडं ग्रसि ेस्य्गसििो मृतयु् शो नरः २९ऊर्यं च योरयतेस्य यं चनद्रडं चापयध आनयिे ्ल्पररीिकररी मुद्रा स ््गिनत्षुे गोलपिा ३०



भम्ौ लशरश् सडंसथापय करयगुमडं समालहिःऊर ््गपादः लसथरो भत््ा ल्पररीिकररी मिा ३१मुद्राडं च साधयलेन्तयडं रराडं मृतयुडं च नाशयिे ्स लस्धः स ््गिोकेषु प्रियऽेलप न सरीदलि ३२लस्धासनडं समासाद्य कण्गचक्ुन्गसामुखम्अङु्ष्िर्गनरीमरयानामाद्यःै लपदधरीि ् ै ३३प्राणमाकृषय काकीलभरपान ेयोरयते्तिःषट् चक्ालण क्मा्धत्ात्ा हुडं हडंसमनुना सुधरीः ३४चिैनयमानयदे्े्रीडं लनलद्रिा या भरुलङ्नरीररी्ेन सलहिाडं शलक्डं समुतथापय परामबुर े ३५शलक्मयो स्यडं भत््ा परडं लश्ेन सडंगमम्नानासुखडं ल्हारडं च लचनियतेपरमडं सुखम ् ३६लश्शलक्समायोगादेकानिडं भलु् भा्यिे ्आननदमानसो भत््ा अहडं ब्रह्लेि सडंभ्ेि ् ३७योलनमुद्रा परा गोपया दे्ानामलप दुि्गभासकृतु्त ि्बधसडंलसल्धः समालधसथः स ए् लह ३८आलश्तय भल्मडं करयोसििाभयाम्र्यं लक्पतेपादयगुडं लशरः खेशलक्प्रबु्धत् ैलचरररी्नाय ्ज्ोलिमुद्राडं मुनयो ्दलनि ३९म्िाधारे आतमशलक्ः कुण्डिरी परदे्िाशलयिा भरुगाकारा साध्गलत््ियालन्िा ४०या्तसा लनलद्रिा देह ेिा्ज्री्ः पशुय्गथाज्ानडं न रायि ेिा्तकोलटयोगडं समभयसिे ् ४१उद्घाटयतेक्ाटडं च यथा कुलञ्कया ह्ाि ्कुण्डलिनयाः प्रबोधने ब्रह्द्वारडं प्रभदेयिे ् ४२



नालभडं सडं्े्टत् ्स्तणे न च न्नो बलहः लसथिःगोपनरीयगृह ेलसथत्ा शलक्चािनमभयसिे ् ४३ल्िलसिप्रलमिडं दरीघयं ल्सिारे चिरुङु्िम्मृदुिडं ध्िडं स्क्मडं ्े्टनामबरिक्णम्ए्ममबरयकु्डं च कलटस्त्णे योरयिे ् ४४सडंलिपय भसमना गात्डं लस्धासनमथाचरेि ्नासाभयाडं प्राणमाकृषयापयपान ेयोरयदे्बिाि ् ४५िा्दाकुञ्यदे्गहु्यमलश्वनरीमुद्रया शनःैया्द्गच्छतेसुषुमणायाडं ह्ाद्वायःु प्रकाशयिे ् ४६िदा ्ायपु्रबनधने कुलमभका च भरुलङ्नरीब्धश्वाससििो भत््ा चोर ््गमाग यं प्रपद्यि े ४७ल्ना शलक्चािनने योलनमुद्रा न लसरयलिआदौ चािनमभयसय योलनमुद्राडं ििोऽभयसिे ् ४८इलि ि ेकलथिडं चण्डकपाि ेशलक्चािनम्गोपनरीयडं प्रयत्ने लदन ेलदन ेसमभयसिे ् ४९उदरडं पलश्मोत्तानडं ि्डागाकृलि कारयिे ्िा्डागरी सा परा मुद्रा ररामृतयलु्नालशनरी ५०मुखडं सडंमुलद्रिडं कृत्ा लरह्ाम्िडं प्रचाियिे ्शनगै्र्गसते्तदमृिडं माण्ुडकीडं मुलद्रकाडं ल्दुः ५१्लििडं पलििडं नै् रायि ेलनतययौ्नम्न केश ेरायि ेपाको यः कुया्गलन्तयमाण्ुडकीम ् ५२नते्ानिरडं समािोक्य चातमारामडं लनररीक्यिे ्सा भ्ेच्छाडंभ्रीमुद्रा स ््गिनत्षुे गोलपिा ५३्ेदशास्तपरुाणालन सामानयगलणका इ्इयडं ि ुशाडंभ्रीमुद्रा गुप्ा कुि्ध्लर् ५४



स ए् ह्यालदनाथश् स च नारायणः स्यम्स च ब्रह्ा सृल्टकाररी यो मुद्राडं ्ेलत्त शाडंभ्रीम ् ५५सतयडं सतयडं पनुः सतयडं सतयमाह महशे्वरःशाडंभ्रीडं यो ल्रानरीयातस च ब्रह् न चानयथा ५६कलथिा शाडंभ्रीमुद्रा शृणुष् पञ्धारणाम्धारणालन समासाद्य लकडं न लसरयलि भि्ि े ५७अनने नरदेहने स्गयेषु गमनागमम्मनोगलिभ््ग ेत्तसय खचेरत ड्ं न चानयथा ५८यत्तत ड्ं हलरिािदेशरलचिडं भौमडं िकारालन्िम््ेदास्डं कमिासनने सलहिडं कृत्ा र्लद सथालपिम्प्राणडं ित् ल्िरीय पञ्घलटकालश्त्तालन्िडं धारयिे ्एषा सिमभकररी सदा लक्लिरयडं कुया्गदधोधारणा ५९शङे्नदुप्रलिमडं च कुनदध्िडं ित् ड्ं लकिािडं शुभडंितपरीयष््कारबरीरसलहिडं यकु्डं सदा ल्षणुना ।प्राणडं ित् ल्िरीय पञ्घलटकालश्त्तालन्िडं धारयिे ्एषा दुःसहिापपापहलरणरी सयादामभसरी धारणा ६०यन्ालभलसथिलमनद्रगोपसदृशडं बरीरडं लत्कोणालन्िमडंित् ड्ं ्लनिमयडं प्रदरीप्मरुणडं रुद्रणे यलतसल्धदम ् ।प्राणडं ित् ल्िरीय पञ्घलटकालश्त्तालन्िडं धारयिे ्एषा कािगभरीरभरीलिहरणरी ्शै्वानररी धारणा ६१यलद्भन्ाञ्जनपञु्जसडंलनभलमदडं ध्रिा्भासडं परडंित् ड्ं सत््मयडं यकारसलहिडं यत्शे्वरो दे्िा ।प्राणडं ित् ल्िरीय पञ्घलटकालश्त्तालन्िडं धारयिे ्एषा ख ेगमनडं करोलि यलमनाडं सयाद्वाय्री धारणा ६२यलसमनधौ ्रशु्ध्ालरसदृशडं वयोमाखयमुद्भासिे



ित् ड्ं दे्सदालश्ेन सलहिडं बरीरडं हकारालन्िम ् ।प्राणडं ित् ल्िरीय पञ्घलटकालश्वत्तालनविडं धारयिे ् एषा मोक्क्ाटभदेनकररी कुया्गन्भोधारणा ६३आकुञ्यदे्गदुद्वारडं प्रकाशयतेपनुः पनुःसा भ्ेदलश्वनरीमुद्रा शलक्प्रबोधकालरणरी ६४कण्पषृ् ेलक्पतेपादौ पाश्दृढबनधनम्सै् सयातपालशनरीमुद्रा शलक्प्रबोधकालरणरी ६५काकचञु््दासयने लपबदे्वायुडं शनःै शनःैकाकीमुद्रा भ्ेदेषा स ््गरोगल्नालशनरी ६६कण्म्नरि ेलसथत्ा नासाभयाडं रिमाहरेि ्मुखालन्ग्गमयतेपश्ातपनु ््गक्त्णे चाहरेि ् ६७नासाभयाडं रेचयतेपश्ातकुया्गदे ड्ं पनुः पनुःमािलङ्नरी परा मुद्रा ररामृतयलु्नालशनरी ६८्क्त्डं लकडं लचतसुप्रसाय्ग चालनिडं गिया लपबिे ्सा भे् दु्भरगरीमुद्रा ररामृतयलु्नालशनरी ६९या्निश्ोदरे रोगा अररीणा्गद्या ल्शषेिःिानस्ा्गन्ाशयदेाशु यत् मुद्रा भरुलङ्नरी ७०इदडं ि ुमुद्रापटिडं कलथिडं चण्ड ि ेशुभम््लिभडं स ््गलस्धानाडं ररामरणनाशनम ् ७१श्ाय भलक्हरीनाय न देयडं यसय कसयलचि्गोपनरीयडं प्रयत्ने दुि्गभडं मरुिामलप ७२ऋर्े शाडंिलचत्ताय गुरुभलक्पराय चकुिरीनाय प्रदािवयडं भोगमुलक्प्रदायकम ् ७३मुद्राणाडं पटिडं ह्यिेतस ््गवयालधल्नाशनम्लनतयमभयासशरीिसय रा्राल्नल््ध्गनम ् ७४



न िसय रायि ेमृतयसुिथाऽसय न ररालदकम्नाल्न्ालरभयडं िसय ्ायोरलप कुिो भयम ् ७५कासः श्वासः पिरीहाकुण ड्ं श्षेमरोगाश् ल ड्ंशलिःमुद्राणाडं साधनाच्ै् ल्नशयलनि न सडंशयः ७६बहुना लकलमहोके्न सारडं ्लचम च चण्ड िेनालसि मुद्रासमडं लकडं लचलतसल्धदडं लक्लिमण्डि े ७७

इलि श्रीघरेण्डसडंलहिायाडं घरेण्डचण्डसडं्ादे घटसथयोगप्रकरण ेमुद्राप्रयोगो नाम िृिरीयोपदेशः

चिथुयोपदेशःअथािः सडंप्र्क्यालम प्रतयाहारकमुत्तमम्यसय ल्ज्ानमात्णे कामालदलरपनुाशनम ् १यिो यिो लनश्रलि मनश्ञ्िमलसथरम्ििसििो लनयमयिैदातमनये् ्शडं नयिे ् २यत् यत् गिा दृल्टम्गनसित् प्रयच्छलिअिः प्रतयाहरे्ेिदातमनये् ्शडं नयिे ् ३परुसकारडं लिरसकारडं सुश्ावयडं ्ा भयानकम्मनसिसमालन्यमयिैदातमनये् ्शडं नयिे ् ४शरीिडं चालप िथा चोषणडं यनमनससडंसपश्गयोगिःिसमातप्रतयाहरेदेिदातमनये् ्शडं नयिे ् ५सुगनध े्ाऽलप दुग्गनध ेमनो रिाणषुे रायिेिसमातप्रतयाहरेदेिदातमनये् ्शडं नयिे ् ६मधुरामिकलिक्ालदरसडं गिडं यदा मनःिसमातप्रतयाहरेदेिदातमनये् ्शडं नयिे ् ७

इलि श्रीघरेण्डसडंलहिायाडं घरेण्डचण्डसडं्ादे घटसथयोग े



प्रतयाहारप्रयोगो नाम चिथुयोपदेशः पञ्मोपदेशः

अथािः सडंप्र्क्यालम प्राणायामसय सलद्वलधम्यसय साधनमात्णे दे्िलुयो भ्ेन्रः १आदौ सथानडं िथा कािडं लमिाहारडं िथापरम्ना्डरीशुल्धडं ििः पश्ातप्राणायामडं च साधयिे ् २द्रदेश ेिथाऽरणय ेरारधानयाडं रनालनिकेयोगारमभडं न कु्वीि कृिश्लेतसल्धहा भ्ेि ् ३अल्श्वासडं द्रदेश ेअरणय ेरक््लर्गिम्िोकारणय ेप्रकाशश् िसमातत्रीलण ल््र्गयिे ् ४सुदेश ेधालम्गके राजय ेसुलभक्े लनरुपद्र्ेकृत्ा ित्कैडं कुटरीरडं प्राचरीरःै पलर्ेल्टिम ् ५्ापरीक्पि्डागडं च प्राचरीरमरय्लि्ग चनातयचु्डं नालिलनम्डं च कुटरीरडं कीट्लर्गिम ् ६समयगगोमयलिप्डं च कुटरीरडं ित् लनलम्गिम्ए ड्ं सथानषुे गुप्षुे प्राणायामडं समभयसिे ् ७हमेनि ेलशलशरे ग्ररीषम े्षा्गयाडं च ऋिौ िथायोगारमभडं न कु्वीि कृि ेयोगो लह रोगदः ८्सनि ेशरलद प्रोक्डं योगारमभडं समाचरेि ्िदा योगरी भ्ेलतस्धो रोगानमुक्ो भ्ेद्धु््म ् ९चतै्ालदफालगुनानि ेच माघालदफालगुनालनिकेद्वौ द्वौ मासा्ृिभुागा्नुभा्श्िशु्िःु १०्सनिश्तै््शैाखौ जयषे्ाषाढा च ग्ररीषमकौ्षा्गश्ा्णभाद्राभयाडं शरदालश्वनकालि्गकौमाग्गपौषौ च हमेनिः लशलशरो माघफालगुनौ ११



अनुभा ड्ं प्र्क्यालम ऋिण्ाडं च यथोलदिम्माघालदमाध्ानिषुे ्सनिानुभ ड्ं ल्दुः १२चतै्ालद चाषाढानिडं च लनदाघानुभ ड्ं ल्दुःआषाढालद चालश्वनानिडं प्रा्ृषानुभ ड्ं ल्दुः १३भाद्रालद माग्गशरीषा्गनिडं शरदोऽनुभ ड्ं ल्दुःकालि्गकानमाघमासानिडं हमेनिानुभ ड्ं ल्दुःमागा्गदरीडंश्िरुो मासालञशलशरानुभ ड्ं ल्दुः १४्सनि े्ालप शरलद योगारमभडं ि ुसमाचरेि ्िदा योगो भ्ेलतस्धो ल्नाऽऽयासने कथयि े १५लमिाहारडं ल्ना यसि ुयोगारमभडं ि ुकारयिे ्नानारोगो भ्ेत्तसय लकडं लचद्योगो न लसरयलि १६शालयन्डं य्लप्टडं ्ा िथा गोध्मलप्टकम्मुद्गडं माषचणकालद शुभ्रडं च िषु्लर्गिम ् १७पटोिडं सुरणडं मानडं कक्ोिडं च शुकाशकम्द्रालढकाडं कक्ग टरीडं रमभाडं ्ुडमबररीडं कणटकणटकम ् १८आमरमभाडं बािरमभाडं रमभादण्डडं च म्िकम््ािा्गकीडं म्िकडं ऋल्धडं योगरी भक्णमाचरेि ् १९बािशाकडं कािशाकडं िथा पटोिपत्कम्पञ्शाकडं प्रशडंसरीयाद्वासिक्डं लहमिोलचकाम ् २०शु्धडं सुमधुरडं लनिगधमुदराध्गल््लर्गिम्भजुयि ेसुरसडंप्ररीतया लमिाहारलममडं ल्दुः २१अन्ने पर्यदेधयं िोयने ि ुिृिरीयकम्उदरसय िरुरीयाडंशडं सडंरक्ेद्वायचुारण े २२कट्मिडं ि्णडं लिक्डं भृ्टडं च दलधिक्कम्शाकोतकटडं िथा मद्यडं िािडं च पनसडं िथा २३



कुितथडं मसुरडं पाण्ुडडं क्षमाण्डडं शाकदण्डकम्िमुबरीकोिकलपतथडं च कणटलबल ड्ं पिाशकम ् २४कदमबडं रमबरीरडं लबमबडं िकुचडं िशुनडं ल्षम्कामरङ्डं लपयािडं च लहङु्शालमलिकेमुकम ् २५योगारमभ े्र्गयचे् पलथस्तरी्लनिसे् नम ् २६न्नरीिडं घृिडं क्रीरडं शक्ग राद्यकै् ड्ं गु्डम्पक््रमभाडं नालरकेिडं दाल्डमबमलश्ास्म ् ।द्राक्ाडं ि ुि्िरीडं धात्रीडं रसममिल््लर्गिम ् २७एिारालिि्ङ्डं च पौरुषडं रमबुरामबिम्हररीिकीडं च खर््गरडं योगरी भक्णमाचरेि ् २८िघुपाकडं लप्रयडं लनिगधडं िथा धािपु्रपोषणम्मनोलभिलषिडं योगयडं योगरी भोरनमाचरेि ् २९कल्नडं दुलरिडं पल्िमुषणडं पयु्गलषिडं िथाअलिशरीिडं चालि चोषणडं भक्यडं योगरी ल््र्गयिे ् ३०प्रािःनिानोप्ासालद कायक्िशेल्लधडं िथाएकाहारडं लनराहारडं यामानि ेच न कारयिे ् ३१ए ड्ं ल्लधल्धानने प्राणायामडं समाचरेि ्आरमभ ेप्रथम ेकुया्गतक्रीराजयडं लनतयभोरनम ् मरयानि ेचै् सायानि ेभोरनद्वयमाचरेि ् ३२कुशासन ेमृगालरन ेवयारिालरन ेच कमबिेसथि्ासन ेसमासरीनः प्राङु्खो ्ापयदुङु्खःना्डरीशुल्धडं समासाद्य प्राणायामडं समभयसिे ् ३३ना्डरीशुल्धडं कथडं कुया्गन्ा्डरीशुल्धसि ुकीदृशरीितस्यं श्ोिलुमच्छालम िद्वदस् दयालनध े ३४मिाकुिासु ना्डरीषु मारुिो नै् गच्छलि



प्राणायामः कथडं लसरयते्तत््ज्ानडं कथडं भ्ेि ् िसमान्ा्डरीशुल्धमादौ प्राणायामडं ििोऽभयसिे ् ३५ना्डरीशुल्धलद्व्गधा प्रोक्ा समनुलन्गम्गनुसिथाबरीरने समनुडं कुया्गलन्म्गनुडं धौलिकम्गणा ३६घौलिकम्ग परुा प्रोक्डं षटकम्गसाधन ेयथाशु्णुष् समनुडं चण्ड ना्डरीशुल्धय्गथा भ्ेि ् ३७उपल्शयासन ेयोगरी पद्ासनडं समाचरेि ्गु्ा्गलदनयासनडं कुया्गद्यथै् गुरुभालषिम ् ना्डरीशुल्धडं प्रकु्वीि प्राणायामल्शु्धय े ३८्ायबुरीरडं ििो रयात्ा ध्रि्ण यं सिरेसम्चनद्रणे पर्यदे्वायुडं बरीरडं षो्डशकैः सुधरीः ३९चिःुष्टत्ा मात्या च कुमभकेनै् धारयिे ्द्वालत्डंशनमात्या ्ायुडं स्य्गना्डत्ा च रेचयिे ् ४०उतथापयाल्नडं नालभम्िाि ्रयायते्तरेोऽ्नरीयिुम ् ्लनिबरीरषो्डशने स्य्गना्डत्ा च पर्यिे ् ४१चिःुष्टत्ा मात्या च कुमभकेनै् धारयिे ्द्वालत्डंशनमात्या ्ायुडं शलशना्डत्ा च रेचयिे ् ४२नासाग्र ेशशधृलगबमबडं रयात्ा जयोतनिासमलन्िम्ड्ं बरीरडं षो्डशनेै् इ्डया पर्यनेमरुि ् ४३

चिःुष्टत्ा मात्या च ड्ं बरीरनेै् धारयिे ्अमृिडं पिाल्िडं रयात्ा ना्डरीधौलिडं ल्भा्यिे ्द्वालत्डंशने िकारेण दृढडं भावयडं ल्रेचयिे ् ४४ए ड्ंल्धाडं ना्डरीशुल्धडं कृत्ा ना्डरीडं ल्शोधयिे ्दृढो भत््ाऽसनडं कृत्ा प्राणायामडं समाचरेि ् ४५सलहिः स्य्गभदेश् उज्ायरी शरीििरी िथा



भलस्तका भ्रामररी म्च्छा्ग के्िरी चा्ट कुमभकाः ४६सलहिो लद्वल्धः प्रोक्ः सगभ्गश् लनगभ्गकःसगभयो बरीरमुच्ाय्ग लनगभयो बरीर्लर्गिः ४७प्राणायामडं सगभ यं च प्रथमडं कथयालम िेसुखासन ेचोपलशवय प्राङु्खो ्ापयदुङु्खःररोगुणडं ल्लधडं रयायदे्रक््ण्गम्ण्गकम ् ४८इ्डया पर्यदे्वायुडं मात्या षो्डशःै सुधरीःपर्कानि ेकुमभकाद्य ेकि्गवयसिल्ड्यानकः ४९सत््मयडं हलरडं रयात्ा उकारडं कृषण्ण्गकम्चिःुष्टत्ा च मात्या कुमभकेनै् धारयिे ् ५०िमोमयडं लश ड्ं रयात्ा मकारडं शुक्ि्ण्गकम्द्वालत्डंशनमात्या चै् रेचयलेद्वलधना पनुः ५१पनुः लपङ्ियाऽऽपय््ग कुमभकेनै् धारयिे ्इ्डया रेचयतेपश्ात्तद्बरीरने क्मणे ि ु ५२अनुिोमल्िोमने ्ारडं्ारडं च साधयिे ्पर्कानि ेकुमभकानिडं धृिनासापटुद्वयम्कलनष्ानालमकाङु्ष्सैिर्गनरी मरयम ेल्ना ५३प्राणायामो लनगभ्गसि ुल्ना बरीरने रायिे्ामरान्पलरनयसिडं ्ामपालणििडं भ्रमिे ्एकालदशिपय्गनिडं पर्कुमभकरेचकम ् ५४उत्तमा ल ड्ंशलिमा्गत्ा मरयमा षो्डशरी समृिाअधमा द्वादशरी मात्ा प्राणायामालस्तधा समृिाः ५५अधमाज्ायि ेघमयो मरेुकमपश् मरयमाि ्उत्तमाच् भल्मतयागलस्तल्धडं लसल्धिक्णम ् ५६प्राणायामातखचेरत ड्ं प्राणायामादु्रराडं हलिः



प्राणायामाच्छलक्बोधः प्राणायामानमनोनमनरीआननदो रायि ेलचत्त ेप्राणायामरी सुखरी भ्ेि ् ५७कलथिडं सलहिडं कुमभडं स्य यं भदेनकडं शृणुपर्यतेस्य्गना्डत्ा च यथाशलक् बलहम्गरुि ् ५८धारयदे्बहुयत्ने कुमभकेन रिनधरःैया्तस्ेदडं नखकेशाभयाडं िा्तकु ््गनि ुकुमभकम ् ५९प्राणोऽपानः समानश्ोदानवयानौ िथै् चस य्े ि ेस्य्गसडंलभन्ा नालभम्िातसमु्धरेि ् ६०इ्डया रेचयतेपश्ा्धैययेणाखण्ड्ेगिःपनुः स्ययेण चाकृषय कुमभलयत्ा यथाल्लध ६१रेचलयत्ा साधयतुे्त क्मणे च पनुः पनुःकुमभकः स्य्गभदेसि ुररामृतयलु्नाशकः ६२बोधयतेकुण्डिरीडं शलक्डं देहाल्नडं च ल््ध्गयिे ्इलि ि ेकलथिडं चण्ड स्य्गभदेनमुत्तमम ् ६३नासाभयाडं ्ायमुाकृषय मुखमरय ेच धारयिे ्र्द्गिाभयाडं समाकृषय ्ायुडं ्क्त् ेच धारयिे ् ६४मुखडं प्रक्ालय सडं्नद्य कुया्गज्ािनधरडं ििःआशलक् कुमभकडं कृत्ा धारयदेल्रोधिः ६५उज्ायरीकुमभकडं कृत्ा स ््गकाया्गलण साधयिे ्न भ्ेतकफरोगश् क््र्ायरुररीण्गकम ् ६६आम्ािः क्यः कासो ज्रः पिरीहा न ल्द्यिेररामृतयलु्नाशाय चोज्ायरीडं साधयने्रः ६७लरह्या ्ायमुाकृषय चोदरे पर्यचे्छनःैक्णडं च कुमभकडं कृत्ा नासाभयाडं रेचयतेपनुः ६८स ््गदा साधयदे्योगरी शरीििरीकुमभकडं शुभम्



अररीण यं कफलपत्तडं च नै् िसय प्ररायि े ६९भलस्तका िोहकाराणाडं यथाक्मणे सडंभ्रमिे ्िथा ्ायुडं च नासाभयामुभाभयाडं चाियचे्छनःै ७०ए ड्ं ल ड्ंशलि्ारडं च कृत्ा कुया्गच् कुमभकम्िदनि ेचाियदे्वायुडं प्् योक्डं च यथाल्लध ७१लत््ारडं साधयदेेनडं भलस्तकाकुमभकडं सुधरीःन च रोगो न च क्िशे आरोगयडं च लदन ेलदन े ७२अध्गरात् ेगि ेयोगरी रनिन्ाडं श्बद्लर्गिेकणलौ लपधाय हसिाभयाडं कुया्गतपर्ककुमभकम ् ७३शृणुयाद्लक्ण ेकणये नादमनिग्गिडं शुभम्प्रथमडं लिललिकानादडं ड्ंशरीनादडं ििः परम ् ७४मघेिि्ग रभ्रमररी घणटा कासयडं ििः परम्िरुरीभरेरीमृदङ्ालदलननादानकेदुनदुलभः ७५ए ड्ं नानाल्धो नादो रायि ेलनतयमभयसाि ्अनाहिसय श्बदसय िसय श्बदसय यो र्लनः ७६र्नरेनिग्गिडं जयोलिजययोलिरनिग्गिडं मनःिनमनो ल्ियडं यालि िलद्वषणोः परमडं पदम्ए ड्ं भ्रामररीसडंलसल्धः समालधलसल्धमापु्याि ् ७७सुखने कुमभकडं कृत्ा मनश् भ्रु् ोरनिरम्सडंतयजय ल्षयानस्ा्गनमनोम्च्छा्गसुखप्रदाआतमलन मनसो योगादाननदो रायि ेधु््म ् ७८हडंकारेण बलहया्गलि सःकारेण ल्शतेपनुःषटशिालन लद्ारात्ौ सहस्ाणयकेल ड्ंशलिःअरपाडं नाम गायत्रीडं ररी्ो रपलि स ््गदा ७९म्िाधारे यथा हडंससिथा लह र्लद पङ्रे



िथा नासापटुद्वनद्व ेलत्लभह यंससमागमः ८०षणण्तयङु्िरीमानडं शररीरडं कम्गरूपकम्देहाद्बलहग्गिो ्ायःु स्भा्ाि ्द्वादशाङु्लिः ८१गायन ेषो्डशाङु्लयो भोरन ेल ड्ंशलिसिथाचिलु्यंशाङु्लिः पनथ ेलनद्रायाडं लत्डंशदङु्लिःमथुैन ेषलटत्डंशदुक्डं वयायाम ेच ििोऽलधकम ् ८२स्भा्ेऽसय गिनेय््गन ेपरमायःु प्र्ध्गिेआयःुक्योऽलधके प्रोक्ो मारुि ेचानिराद्गि े ८३िसमातप्राण ेलसथि ेदेह ेमरणडं नै् रायिे्ायनुा घटसडंबनध ेभ्ेतके्िकुमभकः ८४या्ज्री ड्ं रपनेमनत्मरपासडंखयके्िम्अद्या्लध धृिडं सडंखयाल्भ्रमडं के्िरीकृि े ८५अि ए् लह कि्गवयः के्िरीकुमभको नरःैके्िरी चारपासडंखया लद्वगुणा च मनोनमनरी ८६नासाभयाडं ्ायमुाकृशय के्िडं कुमभकडं चरेि ्एकालदचिःुषल्टडं धारयतेप्रथम ेलदन े ८७के्िरीम्टधा कुया्गद्याम ेयाम ेलदन ेलदनेअथ ्ा पञ्धा कुया्गद्यथा ितकथयालम ि े ८८प्रािम्गरयानिसायानि ेमरयरात् ेचिथु्गकेलत्सनरयमथ्ा कुया्गतसममान ेलदन ेलदन े ८९पञ््ारडं लदन े्ृल्ध्ा्गरकैडं च लदन ेिथाअरपापलरमाणडं च या्लतसल्धः प्ररायि े ९०प्राणायामडं के्िरी च िदा ्दलि योगल्ि्के्िरीकुमभके लस्धे लकडं न लसरयलि भि्ि े ९१

इलि श्रीघरेण्डसडंलहिायाडं घरेण्डचण्डसडं्ादे



घटसथयोगप्रकरण ेप्राणायामप्रयोगो नाम पञ्मोपदेशःषष्ोपदेशः

सथि्डं जयोलिसिथा स्क्मडं रयानसय लत्ल्धडं ल्दुःसथि्डं म्लि्गमयडं प्रोक्डं जयोलिसिरेोमयडं िथास्क्मडं लबनदुमयडं ब्रह् कुण्डिरी परदे्िा १स्कीयर्दय ेरयायतेसुधासागरमुत्तमम्िनमरय ेरत्द्वरीपडं ि ुसुरत््ािुकामयम ् २चिलुद्गक्ु नरीपिरुडं बहुपषुपसमलन्िम्नरीपोप्नसडंकुिै् येल्टिडं पलरखा इ् ३माििरीमललिकारािरीकैसरशै्मपकैसिथापालररािःै सथिपद्गै्गनधामोलदिलदङु्खःै ४िनमरय ेसडंसमरेद्योगरी कलप्ृक्डं मनोहरम्चिःुशाखाचिु् येदडं लनतयपषुपफिालन्िम ् ५भ्रमराः कोलकिासित् गुञ्जलनि लनगदलनि चरयायते्तत् लसथरो भत््ा महामालणक्यमण्डपम ् ६िनमरय ेि ुसमरेद्योगरी पय्गङ्डं सुमनोहरम्ित््ेटदे्िाडं रयायदे्य्धत्ानडं गुरुभालषिम ् ७यसय दे्सय यद्रप्डं यथा भष्ण्ाहनम्िद्रप्डं रयायि ेलनतयडं सथि्रयानलमदडं ल्दुः ८सहस्ारे महापद् ेकलण्गकायाडं ल्लचनियिे ्ल्ि्नसलहिडं पद्डं दिदै्वा्गदशलभयु्गिम ् ९शुक्ि्णयं महािरेो द्वादशबैवीरभालषिम्हसक्मि्रयुडं हसखफ्रें यथाक्मम ् १०िनमरय ेकलण्गकायाडं ि ुअकथालदरेखात्यम्हिक्कोणसडंयकु्डं प्रण ड्ं ित् ्ि्गि े ११



नादलबनदुमयडं परी ड्ं रयायते्तत् मनोहरम्ित्ोपलर हडंसयगुमडं पादुका ित् ्ि्गि े १२रयायते्तत् गुरुडं दे ड्ं लद्वभरुडं च लत्िोचनम्श्विेाडंबरधरडं दे ड्ं शुक्िगनधानुिपेनम ् १३शुक्िपषुपमयडं मालयडं रक्शलक्समलन्िम्ए ड्ंल्धगुरुरयानातसथि्रयानडं प्रलसरयलि १४सथि्रयानडं ि ुकलथिडं िरेोरयानडं शृणुष् मेय्धत्ानने योगलसल्धरातमप्रतयक्मे् च १५म्िाधारे कुण्डलिनरी भरुगाकाररूलपणरीित् लिष्लि ररी्ातमा प्रदरीपकलिकाकृलिःरयायते्तरेोमयडं ब्रह् िरेोरयानडं परातपरम ् १६भ्रु् ोम्गरय ेमनऊर य्े यत्तरेः प्रण्ातमकम्रयायजेज्ािा्िरीयकु्डं िरेोरयानडं िदे् लह १७िरेोरयानडं शु्िडं चण्ड स्क्मरयानडं शृणुष् मेबहुभागय्शाद्यसय कुण्डिरी राग्रिरी भ्ेि ् १८आतमना सह योगने नते्रनध्ालद्वलनग्गिाल्हरेद्रारमागये च चञ्ित्ान् दृशयि े १९शामभ्रीमुद्रया योगो रयानयोगने लसरयलिस्क्मरयानलमदडं गोपयडं दे्ानामलप दुि्गभम ् २०सथि्रयानाच्छिगुणडं िरेोरयानडं प्रचक्िेिरेोरयानालिक्गुणडं स्क्मरयानडं परातपरम ् २१इलि ि ेकलथिडं चण्ड रयानयोगडं सुदुि्गभम्आतमा साक्ाद्भ्ेद्यसमात्तसमा्धत्ानडं ल्लशषयि े २२

इलि श्रीघरेण्डसडंलहिायाडं घरेण्डचण्डसडं्ादे घटसथयोग ेसप्मसाधन ेरयानयोगो नाम षष्ोपदेशः



सप्मोपदेशः समालधश् परो योगो बहुभागयने िभयिेगुरोः कृपाप्रसादेन प्रापयि ेगुरुभलक्िः १ल्द्याप्रिरीलिः स्गुरुप्रिरीलिरातमप्रिरीलिम्गनसः प्रबोधःलदन ेलदन ेयसय भ्ेतस योगरी सुशोभनाभयासमुपलैि सद्यः घटालद्भन्डं मनः कृत्ा चकै्यडं कुया्गतपरातमलनसमालधडं िडं ल्रानरीयानमुक्सडंज्ो दशालदलभः ३अहडं ब्रह् न चानयोऽलसम ब्रह्ै् ाहडं न शोकभाक्सलच्दाननदरूपोऽहडं लनतयमुक्ः स्भा््ान ् ४शाडंभवया चै् भ्रामया्ग खचेया्ग योलनमुद्रयारयानडं नादडं रसाननदडं ियलसल्धश्िलु ््गधा ५पञ्धा भलक्योगने मनोम्च्छा्ग च षल््धाषल््धोऽयडं रारयोगः प्रतयकेम्धारयिे ् ६शाडंभ्रीडं मुलद्रकाः कृत्ा आतमप्रतयक्मानयिे ्लबनदु ब्रह्मयडं दृष्टा मनसित् लनयोरयिे ् ७खमरय ेकुरु चातमानमातममरय ेच खडं कुरुआतमानडं खमयडं दृष्टा न लकडं लचदलप बुरयिेसदाननदमयो भत््ा समालधसथो भ्ेन्रः ८अलनिडं मनद्ेगने भ्रामररीकुमभकडं चरेि ्मनदडं मनदडं रेचयदे्वायुडं भृङ्नादडं ििो भ्ेि ् ९अनिःसथडं भ्रमररीनादडं शु्त्ा ित् मनो नयिे ्समालधरा्गयि ेित् चाननदः सोऽहलमतयिः १०खचेररीमुद्रासाधनाि ्रसनोर ््गगिा यदािदा समालधलसल्धः सयाल्धत्ा साधारणलक्याम ् ११



योलनमुद्राडं समासाद्य स्यडं शलक्मयो भ्ेि ्सुशृडंगाररसनेै् ल्हरेतपरमातमलन १२आननदमयः सडंभत््ा ऐक्यडं ब्रह्लण सडंभ्ेि ्अहडं ब्रह्लेि चाद्विैसमालधसिने रायि े १३स्कीयर्दय ेरयायलेद्टदे्स्रूपकम्लचनियदे्भलक्योगने परमाह्ादप्् ्गकम ् १४आननदाशु्पिुकेन दशाभा्ः प्ररायिेसमालधः सडंभ्ेत्तने सडंभ्ेच् मनोनमनरी १५मनोम्च्छायं समासाद्य मन आतमलन योरयिे ्परातमनः समायोगातसमालधडं सम्ापु्याि ् १६इलि ि ेकलथिडं चण्ड समालधमु्गलक्िक्णम्रारयोगः समालधः सयादेकातमनये् साधनम्उनमनरी सहरा्सथा स य्े चकैातम्ाचकाः १७रि ेल्षणुः सथि ेल्षणुल ््गषणुः प ््गिमसिकेज्ािामािाकुि ेल्षणुः स्यं ल्षणुमयडं रगि ् १८भच्राः खचेराश्ामरी या्निो ररी्रनि्ः्ृक्गुलमििा्लिरीिृणाद्याः ्ालर प ््गिाःस्यं ब्रह् ल्रानरीयातस्यं पशयलि चातमलन १९आतमा घटसथचिैनयमद्विैडं शाश्विडं परम्घटालद्वलभन्िो ज्ात्ा ्रीिरागडं ल््ासनम ् २०ए ड्ं लमथः समालधः सयातस ््गसडंकलप्लर्गिःस्देह ेपतु्दारालदबानध्ेषु धनालदषुस य्ेषु लनम्गमो भत््ा समालधडं सम्ापु्याि ् २१ित् ड्ं ियामृिडं गोपयडं लश्ोक्डं ल्ल्धालन चिषेाडं सडंक्ेपमादाय कलथिडं मुलक्िक्णम ् २२



इलि ि ेकलथिडं चण्ड समालधदु्गि्गभः परःयडं ज्ात्ा न पनुर्गनम रायि ेभल्ममण्डि े २३

इलि श्रीघरेण्डसडंलहिायाडं घरेण्डचण्डसडं्ादे घटसथयोगसाधन ेयोगसय सप्सारे समालधयोगो नाम

सप्मोपदेशः समाप्ः

Reference:Gheraṇḍa Saṁhitā, Swami Digambarji and Dr. M.L. Gharote, eds., Kaivalyadhama S.M.Y.M. Samiti, Lonavia, India: 1978.

घेरण्ड स डंलहिा[gheraṇḍa] घेरण्ड स डंलहिा...

Documents

Transcript of घेरण्ड स डंलहिा[gheraṇḍa] घेरण्ड स डंलहिा...