rmebrk.kzrmebrk.kz › journals › 2216 › 77478.pdf · Основан 22.04.1992 г....

ISSN 1563-0358Индекс 75881; 25881

ӘЛ-ФАРАБИ атындағы ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ

ҚазҰУ ХАБАРШЫСЫ

Экономика сериясы

КАЗАХСКИЙ НАЦИОНАЛЬНЫЙ УНИВЕРСИТЕТ имени АЛЬ-ФАРАБИ

ВЕСТНИК КазНУ

Серия экономическая

AL-FARABI KAZAKH NATIONAL UNIVERSITY

KazNU BULLETIN

Economics series

№4(104)

Алматы«Қазақ университеті»

2014

Основан 22.04.1992 г.

Регистрационное свидетельство № 766.Перерегистрирован Министерством культуры, информации и

общественного согласия Республики Казахстан 25.11.99 г.Регистрационное свидетельство №956-Ж

Выходит 6 раз в год

Редакционная коллегия:

Б.Ж. Ермекбаева, к.э.н., доцент – научный редакторЖ.Б. Казбекова, доктор PhD, и.о. доцента – зам.научного редактора

А.П. Садуллаева, ст.преподаватель – ответственный секретарьБ.К. Казбеков, д.э.н., профессор

К.С. Мухтарова, д.э.н., профессорБ.М. Мухамедиев, д.э.н., профессор

Р.К. Сагиева, д.э.н., профессорБ.Б. Султанова, к.э.н., доцентМ.Ж. Арзаева, к.э.н., доцент

О.В. Бордоусов, к.э.н.Л.К. Бобров, д.т.н., профессор (Россия)

А. Трифилова, доктор PhD (Великобритания)

Научное издание

Вестник КазНУ

Серия экономичеСкая

№ 4 (104)

Редакторы: Г. Бекбердиева, А. Имангалиева Компьютерная верстка: А. Алдашева

ИБ № 7487

Подписано в печать 08.08.2014. Формат 60х84 1/8. Бумага офсетная. Печать цифровая. Объем 16,08 п.л. Тираж 500 экз. Заказ №1728.

Издательский дом «Қазақ университеті» Казахского национального университета им. аль-Фараби. 050040, г. Алматы, пр. аль-Фараби, 71, КазНУ.

Отпечатано в типографии издательского дома «Қазақ университеті».

© КазНУ имени аль-Фараби, 2014

ISSN 1563-0358 KazNU Bulletin. Economics series. №4 (104). 2014

3В.Д. Ли, М.Ю. Бочарова

УДК 336(574)1В.Д. Ли, 2М.Ю. Бочарова*

1Казахский национальный университет имени аль-Фараби, д.э.н., профессор, Казахстан, г. Алматы 2Казахский национальный университет имени аль-Фараби, магистрантка, Казахстан, г. Алматы

*E-mail: [email protected]

Приоритетные задачи Казахстана в процессе вхождения в число 30 самых развитых стран мира

Основными приоритетными задачами в процессе вхождения Казахстана в число 30 самых развитых стран мира являются: корректировка и усиление тренда инновационной индустриализации, улучшение АПК, создание на-укоемкой экономики, развитие инфраструктуры, решение проблем МСБ. В статье рассматриваются проблемы в решении поставленных задач, а так же предлагаются пути их преодоления. Использованы материалы Послания Президента Республики Казахстан Н.Назарбаева народу Казахстана от 17 января 2014 года, а также данные Концепции инновационного развития Республики Казахстан до 2020 года.Ключевые слова: инновационная индустриализация, наукоемкая экономика, агропромышленный комплекс, плановость.

В.Д. Ли, М.Ю. Бочарова Қазақстанның әлемде дамыған 30 елдің қатарына кіру

процесіндегі басымды міндеттері

Қазақстанның әлемде дамыған 30 елдің қатарына кірудегі негізгі басымды міндеттер келесідей: инновациялы индустриалды трендтерді тузету мен нығайту, агроөнеркәсіптік кешенді жақсарту, ғылымды қажет ететін эко-номиканы құру, инфрақұрылымды дамыту, кіші және орта бизнестердегі мәселелерді шешу. Мақалада нақты міндеттердің мәселелерін шешу жолдары қарастырылады, сонымен қатар оларды жою жолдары ұсынылған.Түйін сөздер: инновациялы индустриализация, аграрлық-өнеркәсіптік кешен, жоспарлылық, ғылымды қажет ететін экономика.

V.D. Li, M.Yu. Bocharova Kazakhstan’s main priorities for entering the group

of 30 world’s most developed countries

Kazakhstan’s main priorities for entering the group of 30 world’s most developed countries are: updating and strengthening the innovative trend of industrialization, improving agriculture sector, the creating knowledge-based economy, developing infrastructure, supporting small and middle enterprises (SME). This article deals with the problems of implementation of the program and presents the suggestions of overcoming them.Key words: innovative industrialization, knowledge-based economy, agro-industrial complex, planned.

Вхождение Казахстана в число 30 самых развитых стран мира на сегодняшний день яв-ляется приоритетной и основной задачей для государства. Это требует колоссальных усилий, преобразование многих отраслей экономики, совершенствование законодательства, усиление человеческого потенциала нашей страны и др. Этот процесс коснется каждого гражданина Ре-спублики Казахстан, а потому он должен сопро-

вождаться строго продуманным со всех сторон планом мероприятий.

Корректировка и усиление тренда иннова-ционной индустриализации – одна из наиболее важных задач в стране, поставленная главой го-сударства.

В рамках этой задачи Президент поручил Правительству разработать проект «Второй пятилетки форсированного индустриально-ин-

Вестник КазНУ. Серия экономическая. №4 (104). 2014

4 Приоритетные задачи Казахстана в процессе вхождения в число 30 самых развитых стран мира

новационного развития на 2016-2019 годы». Необходимо ограничить количество приори-тетных отраслей индустриализации и выделить наиболее важные и влиятельные, которые ока-зывают наибольший эффект на экономику стра-ны и имеют хорошие перспективы. Надо сфоку-сировать внимание не на количестве отраслей, которые мы собираемся развивать, а на качестве и полезности их развития. Необходимо, чтобы отрасли работали с соответствующей отдачей.

Открытие авиационного завода в Караганде в 2011 году стало крупным событием в истории современного Казахстана. Но сроки первого вы-пуска постоянно откладываются, и вот теперь отечественные самолеты взлетят в небо лишь в 2015 году, хотя и эта дата только предполагает-ся. Управляющие завода ссылаются на то, что все это время потрачено на обучение специали-стов и работников. Однако этих специалистов можно было начать обучать еще тогда, когда лишь воздвигался фундамент завода. Ведь стро-ительство продолжалось ни день и не два, на это ушли годы, и за такой отрезок времени можно было обучить десятки специалистов. Это про-блема планирования и исполнения плана. Так-же всю вину ТОО «КазАвиаСпектр», которому принадлежит завод, возлагает на российского партнера в Казани – фирму МВЕН, которые до сих пор не предоставили необходимую техни-ческую документацию и сертификат на право сборки самолетов легкокрылой авиации. В об-щем, можно искать много причин, но факт есть факт – это полный провал проекта, который, кстати, входит в программу форсированного ин-дустриального развития страны. Завод стоит – самолеты не летают.

Отсутствие плановости – главная причина срыва данного проекта. Необходимо иметь чет-кий план развития, где надо продумать каждую деталь. Гораздо важнее следить за его выполне-нием, для того чтобы завод был не просто по-строен, но и производил отечественные товары.

Эти ошибки необходимо усвоить для того, чтобы не совершать их в будущем, при созда-нии и развитии новых отраслей. Для этого в Казахстане имеется огромный потенциал, ведь наша страна богата минеральными ресурсами, в недрах находится вся таблица Менделеева. Но опять же, главным является не просто добыча этих металлов, а их освоение. Необходимо за-

ранее запланировать, как использовать то, что мы добываем, нацелиться на производство ко-нечных товаров, а не отправлять сырье на экс-порт. Это позволит увеличить роль и конкурен-тоспособность Казахстана на мировой арене, а также даст новый толчок в развитии экономики страны.

Однако надо не забывать об увеличении ре-зультатов традиционных добывающих секто-ров. Как сказал Президент: «Они – наше есте-ственное конкурентное преимущество» [1]. На данный момент, пока мы не смогли развить вну-тренний рынок – это то, за счет чего держится наша экономика, поэтому нельзя забывать об этом секторе. Надо совершенствовать эту от-расль путем как государственного регулирова-ния, так и улучшения работы рыночных меха-низмов. Снова встает вопрос о планировании. Надо рассчитывать, что в будущем мы будем экспортировать не только сырье, но и готовую продукцию, а почву для этого и соответствую-щую инфраструктуру надо готовить уже сейчас. Необходимо увеличение государственного ре-гулирования и повышение его эффективности и выполняемости как на микро-, так и на макро- уровнях.

Важнейшей задачей является улучшение агропромышленного сектора. Географическое положение нашей страны располагает благо-приятными климатическими условиями и пло-дородной почвой для развития различных от-раслей сельского хозяйства: зерно, мясо – на севере, овощи – на юге, шерсть – на западе и востоке. Внедрение инноваций в данном секто-ре – вот основной путь, который позволит вы-вести эту отрасль на высокий уровень, также не-обходимо увеличение прозрачности механизмов ценообразования, что повысит эффективность земельного рынка.

Разработка генно-модифицированных куль-тур, которые будут устойчивы в засушливом климате, позволит бороться с явлениями по-годы, вследствие чего мы сможем выращивать овощную, масляничную культуры, а также кор-мовые растения, что будет способствовать раз-витию скотоводства.

Еще одним действенным шагом является создание перерабатывающих кластеров, кото-рые будут насыщать рынок готовой отечествен-ной продукцией. Это снизит себестоимость то-



вара, а, следовательно, и его цену, что усилит конкурентоспособность наших производителей.

Таким образом, благодаря развитию агро-промышленного комплекса, страна может ре-шить сразу две основные задачи: обеспечить продовольственную безопасность и диверсифи-цировать экспорт. Особое значение развитость аграрного сектора приобретет после вступления РК в ВТО, когда рынок наполнится импортным товаром, и нашим производителям необходимо будет конкурировать с ними.

Залогом развития государства является раз-витие наукоемкой экономики, основным на-правлением которой служит диверсификация экономики в целях производства высокотехно-логичных продуктов. Основой должно стать не потребление в больших масштабах природных ресурсов, а более широкое их применение, ис-пользование для развития реального сектора экономики. Такая экономика отличается более широким использованием изобретений, новых научных знаний, открытий, прогрессивных технологий. Это значит, что в наукоемкой эко-номике производство товаров, услуг, работ ос-новывается на информационных технологиях, которые позволяют работникам, компаниям, ор-ганизациям и фирмам, находящимся на разных концах страны, общаться в реальном масшта-бе времени с помощью сети Интернет, средств мобильной связи, персональных компьютеров и электронной торговли, что увеличивает ско-рость и эффективность любого мероприятия. Отрасли, производящие материалоемкие изде-лия, вытесняются отраслями, которые поставля-ют на рынок всевозможные «невесомые» това-ры и услуги.

Особенностью наукоемких товаров является их долговечность, износоустойчивость, работо-способность. Такие товары отличает высокая трудоемкость и добавленная стоимость.

Средством сокращения затрат, а следова-тельно, и снижения конечной цены товаров должна стать разработка новых технологий в Казахстане.

Основную надежду Президент возлагает на повышение эффективности национальной инно-вационной системы, её базовых институтов, ко-торыми он назвал технопарки, созданые по всей стране. Их активность следует направить на вен-чурные сделки и поддержку стартапов. Однако

такие проекты обладают высокой рискованно-стью, и инвесторы с неохотой берутся финан-сировать подобные мероприятия. В этом случае необходимо создавать более привлекательный инвестиционный климат в данных отраслях, в частности, за счет послаблений в системе на-логообложения. Для всего этого со стороны Правительства будут проведены меры по со-вершенствованию законодательства по венчур-ному финансированию, защите интеллектуаль-ной собственности, поддержке исследований и инноваций, а также коммерциализации научных разработок. Применение подобных мер сегодня, может дать огромный толчок экономике в буду-щем.

На сегодняшний день созданные технопарки не приносят плодов. При анализе текущей ситу-ации в Концепции инновационного развития Ре-спублики Казахстан до 2020 года говорится: по-пытки создания региональных технопарков как ядра инновационных систем на местах привели к минимальным результатам из-за неверной модели финансирования. Расходы технопарков 4-кратно превысили доходы, из 240 проектов получили дальнейшее развитие только 5%. Ос-новная деятельность технопарков была сведена к аренде помещений, большинство из них стали дополнительным бременем для акиматов [3].

Как отмечено, основная проблема заключает-ся в неверной модели финансирования. При пла-нировании проектов необходимо поэтапно уве-личивать финансирование. В бизнес-плане нужно заранее разбить его на несколько основных эта-пов, и как только будут достигнуты результаты по первому этапу, только тогда выделять сред-ства на следующий и так далее. Это будет более эффективным средством стимулирования науки и достижения конкретных показателей, а также избавит от потерь при провалах проектов.

Несомненно, развитие любой отрасли про-мышленности, науки и т.д. невозможно без инфраструктуры, именно поэтому развитие ин-фраструктурной триады – агломераций, транс-порта, энергетики является еще одной задачей, решение которой становится приоритетным на сегодняшний день.

Развитие транспортной инфраструктуры по-может Казахстану стать весомее в мировом про-странстве, ведь наша страна находится на пере-сечении востока и запада, севера и юга, такого


6 Приоритетные задачи Казахстана в процессе вхождения в число 30 самых развитых стран мира

уникально положения нет ни у одной другой страны мира. Для этого надо развивать дорож-ную сеть как внутри страны, так и за рубежом. У нас сейчас активно ведутся работы по строитель-ству автострады «Астана – Караганда – Алма-ты», «Астана – Павлодар – Усть-Каменогорск», «Алматы – Капчагай – Усть-Каменогорск».

По этим же маршрутам развивается и желез-ная дорога. Все это позволит улучшить оборот товаров внутри страны.

Особенно необходимо использовать возмож-ности, которые предоставляет нам Таможенный Союз для транспортировки наших грузов. Из трех стран ТС доля Казахстана в торговом обо-роте наименьшая и составляет лишь 10%, при том, что доля России – 65%, доля Беларуси – 25%. Необходимо пересмотреть Таможенный Кодекс, который находится на первом уровне законодательного регулирования ставок тамо-женных пошлин в ТС.

Сейчас в Казахстане активно пропаганди-руется политика «Зеленой экономики», которая станет основным направлением развития энер-гетики в стране.

Однако у нас существует огромная пробле-ма с кадрами. В качестве примера можно при-вести уникальную солнечную электростанцию, которая построена в Алматинской области и в данный момент простаивает. Два года назад ее подарили жителям села Сарыбулак южно-ко-рейские бизнесмены, которая была построена в рамках программы «Зеленая деревня». Объект с помпой был запущен, однако, сейчас рабо-тать на нем некому. Оператор, обслуживающий станцию, вынужден был уволиться, поскольку уже более года не получает заработную плату. По сути, для обслуживания подобного рода со-оружений не нужно много людей, однако, даже их сейчас нет. И проблема опять же в непроду-манности всего проекта, отсутствия плана и до-статочного финансирования.

Также одной из задач является строитель-ство четвертого нефтеперерабатывающего заво-да в стране. Страна нуждается в больших объё-мах производства бензина, дизельного топлива, авиационного керосина. У нас есть сырье, но мы покупаем этот товар извне, поэтому Президент поручил депутатам до 1 июля 2014 года внести свои предложения, которые не заставили себя ждать.

От депутата Мажилиса Парламента Респу-

блики Казахстан Андрея Бегенеева поступило предложение о строительстве четвертого не-фтеперерабатывающего завода в Жезказгане. Преимуществом данного региона является стро-ительство железной дороги «Бейнеу-Жезказ-ган», которая станет мостом между Централь-ным Казахстаном и богатым нефтью западным регионом. Также материал для строительства нефтеперерабатывающего завода – железо – бу-дет выгодно и проще доставлять из Караганды. Кроме того, строительство НПЗ станет толчком к социально-экономическому развитию данного региона, проблемы которого возникли из-за ис-тощения рудных месторождений.

Однако возникает вопрос, зачем необходи-мо строить еще один завод, если у нас уже есть три? Ведь гораздо проще, дешевле и быстрее наладить их работу и производить бензин, ави-ационное топливо, для собственных самолетов, которые в скором будущем должны появиться в стране.

Также основной упор Президент сделал на задачу развития малого и среднего бизнеса. Он высказал свою позицию, которой придержива-ется на протяжении всей своей политики: «Чем больше доля малого и среднего бизнеса в нашей экономике – тем более устойчивым будет раз-витие Казахстана» [1].

Несомненно, что все задачи развития эконо-мик Казахстана связаны друг с другом и разви-вать малый и средний бизнес можно, привлекая его в агропромышленный комплекс, который, как сказано выше, является приоритетной от-раслью. Предпринимателям необходимо созда-вать благоприятные условия для создания сети новых перерабатывающих предприятий в аграр-ном секторе. Одним из источников финансиро-вания могут стать кредиты, где для фермеров надо создать льготные условия и эффективную систему гарантирования и страхования займов. На данный момент в Налоговом законодатель-стве предусмотрен льготный режим для произ-водителей продукции животноводства, птице-водства и пчеловодства

Необходимо законодательно укреплять ин-ститут частной собственности, внедрить чёткий механизм банкротства субъектов этого секто-ра, что является актуальным вопросом. Сейчас упрощаются условия открытия бизнеса, ведения бухгалтерского учета, снижение количества на-логовых проверок, однако вопрос о ликвидации



этих самых предприятий остается открытым и противоречивым уже долгое время.

Задачи президента о развитии казахстанско-го бизнеса были очень четкие и понятные. Един-ственное – их выполнение зависит не столько от субъектов МСБ, сколько от исполнительных органов. Как только начнут издавать соответ-ствующие законодательные акты, тогда можно ждать результатов от субъектов малого и сред-него бизнеса.

Таким образом, на сегодняшний момент в

стране имеется четкое понимание того, куда мы идем, поставлены конкретные цели, задачи. Однако, любое действие, идея требуют законо-дательной основы, где должна быть отражена долгосрочная перспектива и планы государ-ства. Именно с принятием законодательных актов начнется работа по реализации планов и целей. Таким образом, создание условий явля-ется первичной задачей для Правительства на-шей страны.

Литература

1 Послание Президента Республики Казахстан Н. Назарбаева народу Казахстана. 17 января 2014 г. «Казахстанский путь – 2050: Единая цель, единые интересы, единое будущее».

2 Электронный ресурс. Словари и энциклопедии на Академике. http://dic.academic.ru/3 «Концепция инновационного развития Республики Казахстан до 2020 года». Утверждена Указом Президента Респу-

блики Казахстан от 4 июня 2013 года № 579.

References

1 Poslanie Prezidenta Respubliki Kazakhstan N. Nazarbayeva narodu Kazakhstana. 17 yan-varya 2014 g. “Kazakhstanskii put’ – 2050: Edinaya cel’, edinye interesy, edinoye budushee”.

2 Electrinyi pesurs. Slovari i enciklopedii na Akademike. http://dic.academic.ru/3 “Koncepciya innovacionnogo razvitiya respubliki Kazakhstan do 2020 goda”. Utverzhdena Ukazom Prezidenta Pespubliki

Kazakhstan ot 4 iyunya 2013 goda № 579.


8 Инновационные проекты в условиях инновационного развития Республики Казахстан

УДК: 338(574): 005.591.61М.Р. Куватов, 2К.И. Аяпбергенов

1Казахский экономический университет имени Т.Рыскулова, Казахстан, г. Алматы 2Казахский национальный университет имени аль-Фараби, Казахстан, г. Алматы

E-mail: [email protected]

Инновационные проекты в условиях инновационного развития Республики Казахстан

Основными рассмотренными моментами являются: объём государственной поддержки инновационных про-ектов на ближайшую перспективу, через какие программы реализуется поддержка, какие основные поддержи-вающие структуры инновационного развития, также рассматриваются слабые стороны реализации поддержки и в каких аспектах необходимо её фокусировать. Актуальность развития экономики в инновационном кон-тексте передана через Послание Президента Республики Казахстан Н. Назарбаева народу Казахстана (от 17 января 2014 года). Описывается важность селекции перспективных инновационных проектов и привлечения зарубежных экспертов. Рассматриваются актуальные направления развития инноваций, которые помогут оте- чественной экономике получить высокую отдачу на основе использования прямых инвестиций и применения внешнеторгового, налогового и других инструментов государственного регулирования, способных обеспечить производство новых конкурентных видов продукции: космос, новая энергетика, биотехнологии, специальная химия, телекоммуникации и связь. Также в работе присутствует статистический обзор: инновационная актив-ность предприятий в РК, направленность инвестиций в инновационном секторе, среднемесячная заработная плата персонала, занятого исследованиями и разработками.Ключевые слова: инновационные проекты, затраты на инновации, инновационная активность, поддержка ин-новаций, селекция проектов.

М.Р. Куватов, К.И. АяпбергеновҚазақстан Республикасының инновациялық даму шарттарындағы

инновациялық жобалар

Негізгі қарастырылған жағдайлар: қысқа мерзімді инновациялық жобаларды мемлекет тарапынан қолдау көлемі, бағдарламалар және инновациялық дамудың негізгі құрылымдары, сондай-ақ инновациялық ортадағы жұмыстардың проблемалары мен әлсіз жерлері. Экономиканың дамуының өзектілігі инновациялық кілтте, тұжырымын Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаев халыққа жолдауында растаған (17 қантар 2014 ж.). Экономиканың дамуына шет елдердің сарапшыларын тарту және перспективті инновациялық жобалардың селекциясының маңыздылығы бейнеленеді. Инновацияның дамуының табысты бағыттары, тура инвестициялардан түсетін пайданың қайтарымы, сыртқы-сауда және мемлекеттік қадағалаудың басқа да бағыттары қарастырылады. Нарыққа жоғары табысты және бәсекелесті өнімдермен жабдықтай алатын сала-лар: ғарыш, жаңа энергетика, биотехнологиялар, арнаулы химия, телекоммуникациялар және байланыс болып табылады. Осы жобада келесі статистикалық деректер көрсетілген: ҚР кәсіпорындарының инновациялық белсенділігі, инновациялық ортадағы инвестициялар, ғылыми жұмыстармен айналысатын жұмысшылардың орта есептік айлықтары.Түйін сөздер: инновациялық жобалар, инновацияға кеткен шығындар, селекциялық жобалар, инновациялық қолдау

M.R. Kuvatov, K.I. AyapbergenovInnovative projects in conditions of innovative development of Kazakhstan Republic

The main considered moments are: amount of the state support of innovative projects on the near-term outlook, through what programs support is realizing, main supporting structures of innovative development, weaknesses of the support realization, and in what aspects it is necessary to focus. Relevance of development of economy in an innovative context is transmitted through the Message of the President of the Kazakhstan Republic N. Nazarbayev to the people of Kazakhstan (of January 17, 2014). Importance of selection of perspective innovative projects, and involvement of


9М.Р. Куватов, К.И. Аяпбергенов

foreign experts is described. Considering the actual directions of development of innovations which will help domestic economy to receive high return on the basis of use of direct investments and application of foreign trade, tax and other instruments of the state regulation, capable to provide production of new competitive types of production are: space, new power industry, biotechnologies, special chemistry, telecommunications and communication. Also at work there is a statistical review: innovative activity of the enterprises in RK, an orientation of investments in innovative sector, an average monthly salary of the personnel occupied with researches and development.Key words: innovative projects, costs of innovations, innovative activity, support of innovations, selection of projects.

В Казахстане с целью стимулирования инно-вационной активности и получения в дальней-шем от этого соответствующих положительных результатов, на развитие инновационной систе-мы страны, в том числе посредством предостав-ления инновационных грантов населению, еже-годно в течение 2014-2016 годов планируется выделять 5,4 млрд. тенге.

На развитие индустриально-инновационной инфраструктуры в рамках проекта «ИНВЕСТОР – 2020» на 2014–2016 годы предусмотрено 59,5 млрд. тенге. Данные средства будут направлены на развитие специальных экономических зон «Павлодар», «Парк инновационных техноло-гий», «Морпорт Актау» и индустриальные зоны в городах Алматы и Караганда. [1]

Эти примеры показывают, что в нашей стра-не у системы инновационной деятельности и входящей в неё подсистемы проектного управ-ления инновациями достаточно хорошее финан-совое будущее, и это очень важно для обеспе-чения современного этапа развития Казахстана, характеризующегося поворотом к инноваци-онному развитию. Несомненно, важно, чтобы управление инновационными проектами раз-вития хозяйствующих субъектов, организаций страны всё больше набирало оборотов, увели-чивалось количественно, совершенствовалось качественно. Реализация принципа разумной инновационной избыточности для Республики Казахстан сегодня жизненная необходимость.

К факторам, сдерживающим активное инно-вационное развитие страны можно отнести не-достаток бизнес-инкубаторов, центров передачи технологий, научных парков. Теперь, при уве-личении финансирования, инновационным ком-паниям будет легче создать инновационное про-изводство. Усиление защиты интеллектуальной собственности и повышение эффективности си-стемы государственных закупок могли бы стать дополнительным стимулом для увеличения чис-ла инновационных проектов. На развитие этого процесса объективно работает реализуемый го-

сударством курс на ускоренное развитие страны за счёт форсированного создания индустриаль-но-инновационной базы.

Для пользы дела всегда важно объектив-но рассматривать явления со всеми плюсами и минусами. В этой связи нельзя не сказать о следующей проблеме, которая, надеемся, бу-дет преодолена. Существует неверное воспри-ятие казахстанскими предпринимателями само-го инновационного процесса и его жизненного цикла. Инновационный процесс видится казах-станскими предпринимателями не как средство повышения финансовой эффективности, конку-рентоспособности при любом финансово-эко-номическом состоянии экономики страны, а как некая дань моде, которую можно финансиро-вать, только если предприятие финансово-ста-бильное и имеет стабильные темпы развития. Казахстанские предприниматели не учитывают, что большинство крупнейших компаний США, стран Европейского Союза достигли своего уровня благодаря не традиционному ведению хозяйственной деятельности, а в результате организации эффективного инновационного менеджмента. Большой удельный вес иннова-ционной активности в зарубежных странах об-условлен тем, что конкурентоспособность инно-вационно активных предприятий значительно выше обычных. И с течением времени иннова-ционно неактивные предприятия были просто вытеснены из рынка [2].

В нашей стране уже внедряются инноваци-онные проекты, реализация которых даст опре-делённый положительный эффект. Заслуживают самого большого внимания все проекты, к какой бы сфере не относилась инновация, каким бы не был в масштабах страны конечный результат, будь то экономический, социальный, культур-ный, политический – любой положительный сдвиг работает на общий прогресс государства.

Многие проекты содержат в себе различные, на первый взгляд неочевидные эффекты, напри-мер, продуктовые инновации, не только увели-



чивают экономические результаты товаропро-изводителя – автора инновации или лицензиата, но и способствуют росту всей социально-эконо-мической системы страны и благополучию на-рода.

Исходя из изложенного, работа по управле-нию инновационными проектами приобретает в Казахстане особую актуальность, расширяя поле деятельности обычных менеджеров и уве-личивая востребованность труда проектных и инновационных менеджеров.

В Послании Президента Республики Казах-стан Н. Назарбаева народу Казахстана (от 17 ян-варя 2014 года) развёрнут и представлен план по вхождению в числе 30-ти развитых стран мира, что невозможно без инновационного рывка. Также в указанном документе говорится о том, что в предстоящие 15-17 лет будет создан наи-лучший климат для реализации идей. Планиру-емый уровень инвестиций в науку ожидается не ниже 3% от ВВП, что, по прогнозам, позволит в совокупности с другими факторами увеличить долю несырьевой продукции в казахстанском экспортном потенциале до 70%. Также планиру-ется увеличить долю малого и среднего бизнеса до 50% с нынешних 20% в производимом ВВП, что невозможно без успешного управления ин-новационными проектами на предприятиях [3].

Президентом и Правительством РК постав-лены задачи по дальнейшему инновационному развитию, которые прямо предусматривают по-ворот к инновационной деятельности не только всей пирамиды исполнительной власти, вклю-чая акиматы всех уровней, но и предприятий различных организационно-правовых форм и размеров. Для стимулирования инновационной деятельности предприятий задействуются но-вые специальные механизмы. Например, акимы областей будут оцениваться главой государства по ряду статистических показателей, в том чис-ле по показателям решения вопросов инноваци-онного развития во вверенном регионе.

В контексте происходящих перемен в бли-жайшем будущем можно ожидать всплеска деловой активности, связанной с реализацией инновационных проектов. Но здесь надо нахо-дить «Золотую середину», чтобы не допустить потерь времени и ресурсов. Должна осущест-вляться тщательная селекция инновационных проектов с точки зрения их привлекательности в удовлетворении, прежде всего, тех потребно-

стей, значение которых в данный момент важ-нее. Проверка значимости потребности может проводиться на основе оценки: как реализуется сбалансированность интересов предприятия и общества (государства). И уже на этой основе надо интенсифицировать «производство» инно-вационных проектов.

Не допуская распыления, неэффективного использования средств, в том числе выделяе-мых через систему государственных грантов на инновационные проекты, необходимо ещё более чётко проводить тендеры, экспертизу биз-нес-планов инновационных проектов. В этой связи положительным является привлечение к заключениям по инновационным проектам иностранных экспертов, практикующееся в по-следнее время в РК. Это способствует выходу в стадию инвестирования тех проектов, которые отвечают критерию актуальности, проработа-ны в экономической, организационной, тех-нической, финансовой, маркетинговой частях. То есть проектов, по которым есть достаточно высокая по качеству предварительная работа команды проекта, что видно из бизнес-плана, паспорта, технического задания проекта, и есть обоснованная надежда инвестора на завершение командой своего проекта с ожидаемой отдачей.

Для нашей страны в соответствии с ми-ровым трендом будут и далее актуальными следующие направления: космос, новая энер-гетика, биотехнологии, специальная химия, телекоммуникации и связь, где, кстати, у Ка-захстана есть хорошие заделы. В связи с этим необходимо разработать целевые программы дальнейшего развития по этим направлениям, которые помогут отечественной экономике по-лучить высокую отдачу на основе использова-ния прямых инвестиций и применение внешне-торгового, налогового и других инструментов государственного регулирования, способных обеспечить производство новых конкурентных видов продукции [5].

Началом пути инновационного развития Ка-захстана можно считать и 1997 год (принятие Стратегии «Казахстан-2030»), и 2003 год, когда с принятием Стратегии индустриально-инно-вационного развития (до 2015 года) были по-ставлены новые акценты в политике по поводу инновационного будущего. В связи с этим ин-тересны данные об инновационной активности



субъектов хозяйствования инновационной дея-тельности предприятий страны начиная с 2003 года (Рис. 1, Таблица 1).

Спад инновационной активности пришёлся на первую волну мирового финансово-эконо-мического кризиса. В те годы финансирование изысканий в рассматриваемой области происхо-дило следующим образом.

Положительная динамика роста финансиро-вания была нарушена только в 2010 году. К 2010 году была разработана «Государственная Про-грамма по форсированному индустриально-ин-новационному развитию Республики Казахстан на 2010-2014 годы» (далее ГПФИИР), сейчас она близка к завершению. При поддержке АО «Фонд Национального Благосостояния «САМ-РУК-КАЗЫНА» по указанной программе реали-зованы следующие проекты:

– строительство межрегиональной линии электропередач «Северный Казахстан – Актю-бинская область»;

– организация производства высокоёмких танталовых порошков;

– производство по выпуску готовых тек-стильных изделий;

– строительство локомотивосборочного за-вода в г. Астана;

– строительство второй ВЛ 500 кВ транзита Север-Юг Казахстана.

Эта часть проектов по «Карте индустриа-лизации» реализовалась с привлечением раз-личных научно-исследовательских и конструк-торских сил, имеющихся в стране. Вопрос

потенциала трудовых ресурсов, занятых НИ-ОКР в связи с этим примером, является инте-ресным. Эту сторону инновационного развития в какой-то мере раскрывают следующие данные (Рис. 2-3, Таблица 2).

В связи с проведённым девальвированием тенге 11 февраля 2014 года возникает вопрос о том, как будет изменяться ситуация с оплатой труда работающих. Занятые в НИОКР за 2005-2012 имели следующую зарплату (Таблица 2).

Как видно, труд исследователей, разработ-чиков ценился в стране не очень высоко и, по-видимому, оплата труда этой категории твор-ческих работников нуждается в пересмотре в сторону увеличения.

Мотивирующие факторы, участвующие в инновационном предпринимательстве, могут быть найдены и в пирамиде Маслоу, и в модели характеристик работы с точки зрения мотива-ции Хекмана и Олдмхэма.

В целом мотивация в инновационном пред-принимательстве структурно выглядит так же, как и в обычной предпринимательской деятель-ности и, более того, как в трудовой деятельно-сти, вообще. Т.е. в инновационном предпри-нимательстве стремление повысить заработок, завоевать уважение и признание и т.д. работают точно также. Другое дело, что увеличить воз-можность достижения этих целей при иннова-ционной деятельности легче и сложнее. Легче – когда благодаря стечению всех благоприятных факторов инновационный проект вполне удаёт-ся и имеется в результате коммерческий успех.

Таблица 1 –

Затраты в тенге

2,1

2003

Рисун

– Затраты на

млн.

2,3

3 2004

Уров

ок 1 – Урове

исследовани

2003 11 643,5

2008 34 761,6

3,4

2005

вень инно

ень инновацив 2

ия и разработк

4,8

2006

овационн

ионной активн2006-2012 гг.

ки в РК [4]

2004 14 579,8

2009 38 988,7

4,8

2007 20

ной актив

ности предпр[4]

200521 527

201033 466

4 4

008 200

вности пр

риятий в Каза

5 7,6 0 6,8

4,3

9 2010

едприяти

ахстане

2006 24 799,8

2011 43 351,6

5,7

2011

ий РК в %

2007 26 835,5

2012 51 253,1

6,4

2012



Рису

Рису

Таблица 2 –

По виду экономическдеятельностИсследованразработки Высшее обр

0%

20%

40%

60%

80%

100%

2

унок 2 – Стру

унок 3 – Стру

– Среднемеся

кой ти: ия и

разование

2003 2004

уктура распр

уктура затрат

ячная заработн

2005 2

41 512 5

30 312 3

2005 2006

Сререспубл

бюд5

ределения орг

т на научно-т

ная плата пер

2006 20

1 400 64

6 007 45

2007 200

едства ликанского джета57%

ганизаций вы

технические р

рсонала, занят

007 20

4 108 81 8

5 557 50 8

08 2009 20

С

Заёмнысредств

1%

ыполнявших и

работы по ис

того исследов

08 200

810 90 32

877 60 72

010 2011

Собственные средства

39%

Средстваместногобюджета

2%

ые ва

исследования

точникам фи

ваниями и раз

9 2010

25 103 57

20 71 05

2012

Госу

Сект

Пресект

Частсект

Иностранныинвестици

1%а о а

я и разработк

инансировани

зработками (в

0 2011

71 121 395

8 87 498

ударственны

тор высшего

едприниматетор

тный некоммтор

ые ии

ки [4]

ия. [4]

в тенге) [4]

2012

5 146 352

102 219

й сектор

образования

льнский

мерческий

я

Такое возможно, например, при инкубаторном механизме и попадании проекта под грантовое государственное финансирование. Сложнее – когда потенциальный инноватор стремящийся к инновационному статусу предприятия, наобо-рот, испытывает на себе влияние факторов, не способствующих реализации инновации, как отсутствие финансирования (что бывает очень часто из-за рискового характера инновационной деятельности), отсутствие внимания и понима-

ния со стороны органов, имеющих отношение к инновационному развитию страны. В Казахста-не как раз второй случай более распространён, много людей творческих в различных областях деятельности, которых по-старомодному мож-но назвать новаторами, рационализаторами, изобретателями, не имеют возможности реали-зовать результаты своих творческих поисков и достижений. Часть из них, к сожалению, теряет какую-либо мотивацию к инновационной дея-



тельности и прекращают ею заниматься. При рутинизации инноваций также может иметь ме-сто делютивация в той или иной степени, но это

свойственно больше для сложившихся иннова-ционных экономик, чем для нашей страны в на-стоящее время.


1 Www.primeminister.kz / Официальный сайт Премьер-министра РК / из речи Ерболата Досаева.2 Www.predictor.kz / Анализ развития инноваций в Республике Казахстан за 2006-2012 годы / Нурмагамбетов Ернар

Серикович (Predictor).3 Www.akorda.kz / Послание Президента Республики Казахстан Н. Назарбаева народу Казахстана (17 января 2014 г.).4 Www.stat.kz / Агентство РК по статистике.5 Рамазанов С. Инновационная модель развития национальной экономики //Панорама. – 2005, 31 января.

References

1 Www.primeminister.kz / Ofitsial’nyy sait Prem’er-ministra RK /iz rechi Erbolata Dosaeva.2 Www.predictor.kz / Analiz razvitiya innovatsiy v Respublike Kazakhstan za 2006-2012 gody / Nurmagambetov Ernar

Serikovich (Predictor).3 Www.akorda.kz / Poslanie Prezidenta Respubliki Kazahstan N. Nazarbayeva narodu Kazakhstana (17 yanvarya 2014 g.).4 Www.stat.kz / Agenstvo RK po statistike.5 Ramazanov S. Innovatsionnaya model’ razvitiya nacional’noy ekonomiki //Panorama. – 2005, 31 yanvarya.

ҚазҰУ хабаршысы. Экономика сериясы. №4 (104). 2014

14 Қазақстан Республикасында дәнді-дақыл өнімдер кластерінің қалыптасуы

ӘОЖ 338.43(574)1Р.Т. Дуламбаева*, 2Г.М. Абдульманова

1Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті, э.ғ.д., профессор, Қазақстан, Алматы қ. 2Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті, магистрант, Қазақстан, Алматы қ.


Қазақстан Республикасында дәнді-дақыл өнімдер кластерінің қалыптасуы

Қазақстанның қазіргі уақыттағы экономикалық жағдайларға байланысты аймақтық дамуын басқару мәселелері Қазақстандық аймақтардың әлеуметтік-экономикалық дамуының тиімді стратегияларын қалыптастыру және іске асыру бойынша жұмыстардың маңыздылығын қайта көрсетіп отыр. Аймақтардың дәстүрлі әдістер негізінде жасалған даму стратегияларының соңғы қорытындылары көп жағдайда жоғары жетістіктерді көрсетпейді және жаңа әдісті, яғни стратегияны аймақтық кластерлер негізінде қалыптастыруды талап етеді. Жаһандану үрдісінде кез-келген аймақ үшін тұрақтылық пен экономикалық тәуелсіздіктің маңызды шартына оның ішкі ұйымдастырылуы және жеке салалардың сыртқы жағдаяты мен инновациялық саясат құралдары есебінен жылдам бейімделгіштігі жатады. Аймақтардың бәсекеге қабілеттілігі оларда қолданылатын экономикалық қызмет субъектілердің тиімділігіне негізделген. Сондықтан кластерлік тәсілдеме, дәстүрлі салалық, өндірістік саясатқа балама ретінде аймақтың бәсекеге қабілеттілігін арттырудың тиімді құралы болып табылады. Осы-ны ескере отырып, берілген мақалада кластерлердің жалпы ерекшеліктерімен қатар Қазақстандағы кластерлік даму саясатының артықшылықтары, дәнді-дақыл кластерлерінің қазіргі уақытта тәжірибеде қолданылған модельдері қарастырылды. Сонымен қоса, Солтүстік Қазақстан облысындағы трансакциялық шығындар талданып, Қазақстанның кластерлік дамуының моделі және оны жүзеге асырудан пайда болатын әсерлер қарастырылды. Түйін сөздер: кластер, синергия әсері, трансакциялық шығындар, фирмааралық кооперация, өндірістік белсенділік.

Р.Т. Дуламбаева, Г.М. Абдульманова Формирование зернопродуктового кластера в Республике Казахстан

Проблемы управления региональным развитием Казахстана в современных экономических условиях постоян-но актуализируют задачу формирования и реализации эффективных стратегий социально-экономического раз-вития Казахстанских регионов. Разработка стратегий развития территорий на основе традиционных методов часто не обеспечивает достижения высоких конечных результатов и требует нового подхода – формирования стратегии на основе развития территориальных кластеров. Становится общепризнанным фактом положение о том, что в условиях глобализации для любого региона важным для устойчивости и экономической неза-висимости является ее внутренняя организация, включая способность адекватно реагировать на изменения внутренней и внешней конъюнктуры отдельных отраслей, осуществлять быструю адаптацию за счет средств инновационной политики. Конкурентоспособность регионов основана на эффективности действующих в них субъектов экономической деятельности. Именно поэтому кластерный подход как альтернатива традиционной отраслевой, промышленной политике представляет собой эффективный инструмент повышения конкуренто-способности территории. В связи с этим в настоящей статье раскрываются особенности кластеров и преиму-щества развития кластерной политики в Казахстане, а также современные модели зернопродуктового кластера, которые широко используются в практике. Также рассмотрены трансакционные расходы Северного Казахста-на, модель зернопродуктового кластера и эффекты, которые должны возникнуть от реализации кластерной политики в зерновом подкомплексе области. Ключевые слова: кластер, эффект синергии, трансакционные расходы, межфирменные кооперации, предпри-нимательская активность.

ISSN 1563-0358 KazNU Bulletin. Economics series. №4(104). 2014

15Р.Т. Дуламбаева, Г.М.Абдульманова

R.T. Dulambaeva, G.M. AbdulmanovaThe formation of grain products cluster in the Republic of Kazakhstan

The problems of managing Kazakhstan’s regional development in modern economic conditions are constantly making actual the task of forming and implementing effective strategies for social and economic development of Kazakhstan’s regions. Creation of development strategies for territories based on traditional methods often do not provide for achievement of high final results and demand a new approach – formation of strategy on the basis of developing territorial clusters. Provision that is becoming a generally accepted fact is that in the conditions of globalization the internal structure is an important condition of stability and economic independence for any region, which includes the ability to adequately respond to the changes of internal and external environment of certain sectors, perform quick adaptation at the expense of innovation policy means. Competitiveness of region sis based on the efficiency of economic activity subjects working in them. For this reason cluster approach as an alternative for traditional sectorial, industrial policy represents an effective instrument for competitiveness increase of a territory.In this connection the present article unravels specific features of clusters and advantages of developing a cluster policy in Kazakhstan, and also current models of a grain products cluster which are widely used. Consideration is also given to transaction expenses of Northern Kazakhstan, model of grain products cluster and effects that are due to appear as the result of implementing cluster policy in grain sub-complex of the region. Key words: cluster, synergy effect, transaction expenses, inter-firm, entrepreneurial activity.

Әлемдік жаһандану жағдайында елдің жоға- ры бәсекеге қабілеттілігін жеке фирмалар емес, керісінше өзара тығыз экономикалық қарым-қатынастармен байланысқан шаруашылық жүр- гізуші субъектілердің кластерлері қамтамасыз ете алады. Елбасымыз Н.Ә. Назарбаевтың айту-ынша: «Кластерлік даму жеке және мемлекеттік сектор арасындағы нақты серіктестік байланыс- тың үлгісі бола алады». Сондай-ақ, «бұл кластер- лерді мемлекеттің қолдауы, экономиканың басқа салалары дамусыз қалады дегенді білдірмейді».

Осылайша біз кластерді географиялық бел- гісі бойынша өзара байланысқан, бәсекелестік негізде аймақтық агломерацияның синергети- калық әсерін қамтамасыз ете отырып, бірлесіп әрекет ететін, бір-бірін толықтыратын компа- ниялар, ғылыми-зерттеу мекемелері, оқу ұйым- дары, мемлекеттік биліктің жергілікті органда-ры, инфрақұрылымдық элементтер шоғырланған топ ретінде анықтаймыз [1].

Көп жағдайда географиялық жақын және өзара тығыз байланысты кәсіпорындардың жеке тобы өзінің артынан барлық экономикалық жүйені тартатын «созылмалы» «өсімдер полю- сінің» рөлін атқарады. Олар аяқ астынан пайда болуы мүмкін. Алайда мемлкеттік қолдау олар- дың дамуында жағымды рөл ойнау керек, әсіресе, аяқасты нарықтық өзін-өзі ұйымдастырудың нәтижелері қанағаттанарлықсыз болған жағдай- ларда. Дәл осындай жағдай Қазақстанда орын алып отыр. Шикізаттық салалардың басымды- лығы ұзақ мерзімді экономикалық өсімді қам- тамасыз етуге түбегейлі кедергі жасап, елді дүниежүзілік нарық жағдаятына тәуелді етіп

отыр. Өндірістік емес салалар өсімінің тездетілуі ұзақ мерзімді болашақтағы ел экономикасының дамуының кілттік элементі болып табылады. Кластерлік стратегия қазірдің өзінде қайтарым- ды серпін бере алатын сол кілттік өндірістік емес салаларды анықтауға бағытталған.

Кластердің ерекше артықшылығы – оның шеңберінде бірсыпыра жағымды әсерлердің пайда болуы. Біріншіден, өндірістік масштаб әсері. Кластерлерге тән екінші жағымды әсер болып қамту әсері табылады. Кластердің үшінші жағымды әсері – өнімді жалпы стандарттау кезінде пайда болатын синергия әсері. Пай-да байланыстың барлық бағыттары бойынша таралады. Бір саладағы белсенді бәсекелестік кластердің басқа салаларына да таралады [1].

Портердің пікірінше, қазіргі заманғы эко-номикада, әсіресе, жаһандану жағдайында секторларға немесе салаларға байланысты дәстүрлі бөліну өзінің өзектілігін жоғалтып жа-тыр. Бірінші орынға кластерлер – ұйымдар мен фирмалардың өзара байланыстарының жүйесі шығып жатыр. Осыдан кластерлердің аумақтық-өндірістік кешеннен басты айырмашылығы шығады, кластер нарықтық механизмді барын-ша есепке алады, кластер төменнің бастама-сы бойынша құрылып және кәсіпорын өзінің бәсекеге қабілеттілігін жоғарылату үшін клас- терлерге бірігу қажеттілігіне келетін болса ғана ол тиімді болуы мүмкін. Кластерлік тәсілдеме мемлекеттік өнеркәсіптік саясаттың мазмұнын түбегейлі өзгерте алады.

Дәнді-дақыл өнімдер саласы азық-түлік- тік кластерлердің құрылуының басты бағытта-



рының біріне жатқызылады және болашақтағы Қазақстанның АӨК-нің азық-түлік саласының дамуына қызығушылық танытады. Қазақстан- ның дәнді-дақыл өнімдер кластерін Орталық Қазақстан және Солтүстік Қазақстан аймақтары құрайды. Осылайша аймақтардың бүкіл Қазақ- стан бойынша дәнді-дақыл өндірісіндегі үлесі бидай бойынша шамамен – 80%, сұлы бойынша – 90%, қарақұмық пен тары бойынша – 40-55%, арпа мен бұршақ дәнділер бойынша – 70% [2].

Дәнді-дақылдар кластерінің келесідей ерекшеліктерін көрсетуге болады:

1. Дәнді-дақыл өндірісінің тұрақсыз сипа- ты, жағымсыз табиғаттық-климаттық жағдай- ларға шалдыққыштығы.

2. Кластер құрамына кіретін кәсіпорын- дардың өндірістік-технологиялық өзара байла-нысы.

3. Құрылым мен құрамның икемділігі, кластердің кеңеюі мен тарылуына бөгет жасай-тын қатал ресми шектеулер мен барьерлердің жоқтығы.

4. Стратегиялық бағыттылық. Дәнді-дақыл кластерінің дамуына елдің азық-түлік қауіпсіз- дігі тікелей тәуелді.

Дәнді-дақыл саласындағы дамудың кластер- лік стратегиясының іске асуының әлемдік тәжірибесіне жүргізілген талдау негізінде бүгінгі күні әлемдік тәжірибеде қабылданған дәнді-дақыл кластерінің 2-типі анықталды.

Орталықтандырылған дәнді-дақыл класте- рі. Мұндай кластердің өзегі болып корпоративтік типтегі ірі агроөнеркәсіптік бірлестіктер та-былады. Кластердің мұндай түрі АҚШ және Шығыс Еуропаның елдеріне тән. Сондай-ақ, ірі өңдеуші компаниялар осындай кластердің өзегі бола алады. Бұл біріншіден, Франция жә- не Батыс Еуропаның басқа елдеріне тән. Орта- лықтандырылған кластер моделі 1a-суретте көр- сетілген.

Үлестірілген дәнді-дақыл кластері. Дәнді-дақыл өндіретін және қайта өңдейтін шағын және орта кәсіпорындар жалпы өткізімдік босалқы кооперативтер жүйесіне біріктірілген.

а) Орталықтандырылған кластер моделі

ə) Үлестірілген дəнді-дақыл кластерінің моделі

1-сурет – Орталықтандырылған жəне үлестірілген кластер модельдері [3]

Қолдаушы салалар: жанар-жағармай жеткізушілер, техниктер

Мемлекет 1. Мемлекеттік дотациялар2. Дəнді-дақылды мемлекеттің кепілдіктісатып алуы 3. Нормативті-құқықтық база

Агрохолдингтер, оларға кіретін: дəнді-дақыл кəсіпорындары элеваторлар дəнді-дақыл дайындау жəне қайта өңдеу бойынша кəсіпорындар

Банктер, сақтандырушы компаниялар

Ғылыми-зерттеу институттары

Дамуды қолдайтын мемлекеттік бағдарламалар

1-Кəсіпорын





n-Кəсіпорын



Сонымен бірге олар бір-біріне тәуелсіз бола отырып, ортақ мемлекеттік қолдауды алады. Жүйеге бірігу нарықтағы тауарлар қозғалысын оптималдауға мүмкіндік жасайды, кластердегі ортақ ақпараттық ағымды және инновацияның жылдам қозғалысын қамтамасыз етеді. Мұн- дай кластер дәнді-дақыл өндірісі бойынша әлем- дік көшбасшылардың бірі Канада үшін тән. Үлес- тірілген кластер моделі 1ә-суретте көрсетілген.

Дәнді-дақыл кластерінің орталықтандырыл- ған моделі үшін ірі агрокорпорациялар қолын- дағы дәнді-дақыл өндіретін және қайта өңдейтін сатылардың еншілес кәсіпорындарының шоғыр- лануы тән. Үлестірілген модельде дәнді-дақыл өндірушілері өздерін салыстырмалы түрде ерікті сезінеді, бірақ сонымен бірге бәсекелестік күресте жеңілу тәуекелінің деңгейі арта түседі.

Дәнді-дақыл өндірушілернің бәріне түгел өнім өткізу уақыты мен әдісінің нақты анық- сыздығы үлкен мәселе болып қала бермек, себебі нарықтың сұранысы мен бағасы тұрақсыз. Көп- теген шаруашылықтар қоймалық жайлар мен қаражат болса, өнімді бірте-бірте сатуды ең тиімді шешім деп санайды. Бірақ шаруашылық- тардың көпшілігі, әсіресе, шағындары, сақтау жағдайының жоқтығынан және басқа да көп- теген себептер есебінен өнімді бірден сатқанды қалайды. Және осы жерде олар дәнді-дақылды экспортқа шығаратын сыртқы ұйымдардың қыз- меттеріне жүгінеді.

Зерттеу барысында Солтүстік Қазақстан облысының дәнді-дақыл кешеніндегі трансак- циялық шығындардың үлесі 20% шығындарды құрайтыны анықталды [4]. Сонымен бірге ауыл- шаруашылық бөлімшенің көлемі құраушы шы- ғындар бабына байланысты.

Орташаландырылған мәліметтер кәсіпорын- дар үлкен шығындарды пайда ала алмау фор-масында көретінін көрсетеді, сонымен бірге бәрінен де көп пайданы шағын өндірушілер (1000 га дейін) жоғалтады. СҚО дәнді-дақыл

кешеніндегі трансакциялық құрамдас бөлік 21,84-тен 28,25%-ға дейін тербеледі. Трансакциялық шығындардың көп түрі тікелей байқалмайды және сол себепті оларды статистикалық өлшеу қиын [4].

Қазақстандағы дәнді-дақыл кластерінің да- муы дәнді-дақыл кәсіпорындарының техника- лық және технологиялық арта қалуымен тікелей байланысты. Сонымен қоса қазақстандық кәсіп- керлердің нашар экономикалық сауаттылығы және бәсекелестік күрестегі тәжірибесіздігі де өзінің жағымсыз әсерін тигізіп жатыр. 2-суретте Қазақстанның дәнді-дақыл кластерінің моделі ұсынылған.

Кластердің инновациялық бағдарлылығы оның маңызды ерекшелігі болып табылады. Сондықтан кластерге мүше болу жаңа техно- логияларға қол жеткізуді жеңілдетеді. Сонымен қоса, инновациялық үрдіске жаңа жеткізушілер мен тұтынушылар және де басқа салалардың кәсіпорындары тартылады. Фирмааралық ко-операция нәтижесінде ҒЗТҚЖ іске асыры-лу шығындары азаяды, ол өз кезегінде ішкі трансакциялық шығындардың азюына алып келеді.

Облыстың дәнді-дақыл кешеніндегі клас- терлік саясатты жүзеге асырудан пайда болуы тиіс негізгі әсерлерге келесілерді жатқызуға бо-лады:

1. сыртқы нарықтардағы дәнді-дақыл кеше- нінің өнімдерінің бәсекеге қабілеттілігін арттыру;

2. дәнді-дақылды қайта өңдеу өнімдерінің экспорт көлемін арттыру;

3. дәнді-дақылды қайта өңдеудің жалпы дамуына және облыстың кәсіпорындарында өндірілетін өнімдер сапасының артуына жағдай жасайтын отандық кәсіпорындар арасында бәсекеге қабілеттілікті дамыту;.

4. ұн өндірісінің көлемдерінің артуы және өндірістік қуаттылықты тиімді пайдалану есе- бінен оның сапасының артуы, дәнді-дақыл та-

1-кесте – Солтүстік Қазақстан облысындағы 2005-2009 жж. аралығындағы дəнді-дақыл кешеніндегі трансакциялық шығындар құрылымы (%) [4].

Ауылшаруашылық бөлімше

Трансакциялық шығындар Жиыны Өндірістің ішкі Сыртқы Пайда ала алмау

формасында

1000 га дейінгі шаруа қожалығы 2,17 8,78 17,3 28,25 10000 га шаруа қожалығы жəне ЖШС 3,48 4,9 15,2 23,58 20000 га шамасындағы шаруа қожалығы жəне ЖШС 4,12 3,82 13,9 21,84



Ірі дəнді-дақыл компаниялары

Элеваторлар Ұн өндірісі жəне құрама жем

Бөлшек сауда, экспорт жəне маркетинг

1.ЖШС«Биско-Трейдинг» 2.ЖШС «Иволга-Холдинг» 3.ЖШС«Ақ-Бидай» 4.АҚ «Цесна» 5.ЖШС«Агроцент-Астана»

1.АҚ «Тобольский элеватор» 2.АҚ «Джаркульский элеватор» 3.АҚ «Тогузакский элеватор» 4.ЖШС «Переметнинский элеватор» 5. ЖШС «Агроцентр-Астана» бес сызықтық элеватор

1.ЖШС «Щучинский мукомольный комбинат» 2.Костанайскиймукомольный комбинат 3.ЖШС МК «Романа» 4.ЖШС «Ново-Альджанский мелькомбинат» 5.ЖШС «Цесна-Астык» 6.«Иволга-Холдинг»құрамасына кіретін ұн өндірісі бойынша кешендер

1.Көтерме дүкендержелісі 2.АҚ «Казагромаркетинг»3.АҚ«Фонд гарантированных обязательств по зерновым распискам» 4.АҚ «Продкорпорация» 5.Қазақстанның дəнді-дақыл терминалдары 6.Қазақстанның дəнді-дақыл биржасы

2-сурет – Дəнді-дақыл кластерінің моделі [3]

Дəнді-дақыл бизнесін несиелеу 1. Екінші деңгейлі банктер2. АҚ КАзагрофинанс»3. АҚ «Аграрлық несиелеукорпорациясы»

Ғылым жəне инновация 1. «А.И.Бараев атындағы дəнді-дақылшаруашылығының ҒӨО» ҚР АШМ 2. ДГП «дəнді-дақыл жəне қайтаөңдеу өнімдерінің ҒЗИ» 3. АҚ «Казагрэкс»кадры Қазақстанның ЖОО-ы

Материалдық-техникалық қамтамасыз ету жанар-жағармай, жабдықтарды жабдықтаушылары

өндіріс жинау жəне сақтау қайта өңдеу сату

залайтын және ұнтақтайтын жабдықтардың жаңартылуы;

5. дәнді-дақылды терең қайта өңдеу бойын- ша баламалы ресурсты үнемдейтін технология- лардың қолданылуы;

6. ақпараттың қол жетімділігі жеңілдейді; 7. ауыл тұрғындарының жұмысбастылық

деңгейі артады. Бірақ ең басты әсер – құрылған кластер

облыстағы кәсіпкерлік белсенділікті арттырады және АӨК-ң нарықтарындағы трансакциялық шығындарды азайтады, бұл өз кезегінде жал-пы АӨК кәсіпорындарының инновациялық шамасының дамуына әсер етеді. Кластерді ұйымдастырғаннан кейін сатушылар, сатып алу-шылар, банктер, сақтандырушылар, тасымал-даушылар және т.б. нарықтың қатысушылары бір ақпараттық кеңістікте қызмет ете алатын

электронды тауар нарығын тиімдірек қолдануға мүмкіндік туады. Бұл нарықтың барлық қаты- сушыларының жұмыстарының тиімділігін едәуір арттырып, трансакциондық шығындарды азайтады [5].

Осылайша, ұдайы өндірістік үрдістердің кластерлік ұйымдастырылуы жалпы экономи-ка үшін жағымды мультипликативті әсерге ие. Алайда кластеризация стратегиясын жүзеге асыру оңай үрдіс емес, себебі бұл мәселе жүйелі түрде шешілуі керек. Нақты жағдайда макроэкономикалық масштаб көлемдеріне ие әр- түрлі аймақтардың, мекемелердің, шаруашылық субъектілерінің мәселелері тоғысатын кеңістік- тік экономикадағы мәселелер туралы сөз бо-лып отыр. Әрине, мұндай масштабтағы мәселелер мемлкеттің тікелей қатысуымен және қолдауымен шешілуі қажет. Қорыта айтқанда,



жоғарғы деңгейдегі бәсекеге қабілеттілігі бар елдердің бәрінде, барлық жерінде кластерлер кең орын алған. Бұл жағдай барлық жоғары деңгейде дамыған ұлттық экономиканың негізгі белгісіне айналған. Кластерлердің пайда болуы ұлттық басымдық детерминанттарына тікелей байланысты, олардың жүйелілік сипатының

көрінісі болып табылады. Бәсекеге қабілеті бар сала өзара күшейту қатынасы арқылы басқасына көмектеседі. Бұндай сала тауарлардың сатып алушылары мен қызмет көрсететіндерге та-лап қойғыш болып келеді. Елде олардың болуы жабдықтаушы саланың бәсекеге қабілеттілігінің өсуінің маңызды факторы болады.

Әдебиеттер

1 Жанжаксинова Б.К. Кластерный подход – перспективное направление повышения конкурентоспособности и акти-визации инновационных процессов в регионах. Научно-практическая конференция, – КазНТУ, – 2011-05-14.

2 Алимжанова Г.Д., Формирование зернопродуктового кластера Казахстана. Материалы научных конференций, Вест-ник. Наука и практика. – 2012. – С. 52.

3 Гельмле А.М., Создание модели зернового кластера Казахстана. Материалы международной заочной научно-прак-тической конференции. – Новосибирск: Изд. «Сибирская ассоциация консультантов», 2012. – С. 111.

4 Быков А. Казахстан: Особенности формирования кластера в АПК северного региона // Газета "КазахЗерно.kz" 2010. – №40. – С. 68.

5 Тургинбаева А.Н. Кластерный анализ инновационной деятельности в Республике Казахстан // Успехи современного естествознания. – 2008. – № 7. – С. 80-83.

References

1 B.K. Znanznaksinova, Klasternyi podhod – perspectivnye napravlenie povysheniya konkurentosposobnosti I aktivizacii innovacionnyh processov v regionah, Nauchno-practicheskaya konferenciya, – KazNTU, – 2011-05-14.

2 Alimzhanova G.D., Formirovanie zernoproduktovogo klastera Kazahstana, Materialy nauchnyh konferencii, Vestnik. Nauka i praktika. – 2012. – S. 52.

3 Gelmle A.M., Sozdanie modeli zernovogo klastera Kazahstana, Materialy mejdunarodnoi zaochnoi nauchno- prakticheskoi konferencii – Novosibirsk: Izd. «Sibirskaya associaciya konsultantov», 2012. – S. 111.

4 Bykov A., Kazahstan: Osobennosti formirovaniya klastera v APK severnogo regiona, Gazeta "KazahZerno.kz" – 2010. – №40. – S. 68.

5 Turginbaeva A.N., Klasternyi analiz innovacionnji deyatelnosti v Respublike Kazahstan // Uspehi sovremennogo estestvoznaniya. – 2008. – № 7. – S. 80-83.


20 Қазіргі таңда Қазақстан Республикасындағы білім экономикасының дамуының өзекті бағыттары

ӘОЖ 37(574)1А.Б. Айтбембетова, 2Р.А. Мурабилдаева*

1Әл Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті, Казақстан, Алматы қ. 2Әл Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті, Казақстан, Алматы қ.


Қазіргі таңда Қазақстан Республикасындағы білім экономикасының дамуының өзекті бағыттары

Қазіргі таңдағы адамзаттың тіршілігінің негізгі тұғырнамасы – білім болып табылады. Тәуелсіздік алғалы бері жыл сайын жүргізіліп, білім жүйесіне енгізіліп отырған реформалар біздің болашағымызға салынып жатқан даңғыл жол іспетті. Себебі, қай мемлекеттің болсын даму жолы, яғни экономикалық-әлеуметтік жағдайына тікелей апарар жол – сол елдің білімінің дамуы болып табылатыны анық. Яғни, болашақта бәсекеге қабілетті мемлекеттер қатарына ену міндеті бәсекеге қабілетті жас маман мойнына жүктелетін абыройлы да, жауапты міндет болып отыр. Бүгінгі жас ұрпақ – ертеңгі мемлекет тұтқасын ұстаушы білікті маман, ел тағдырын шешуші азамат. Олай болса еліміздің болашағы болып табылатын жас мамандарға білім беретін білім мекемелерін да-мыту заман талабы, — деп айтуымызға болады.Түйін сөздер: Білім беру жүйесі, білім беруді дамыту көрсеткіші, ғылыми-технологиялық даму, білім беру және ғылым саласындағы стратегиялық мақсаттар, бәсекеге қабілеттілік.

А.Б. Айтбембетова, Р.А. Мурабилдаева Основные направления развития экономики образования РК в современный период

В современный период основная задача, стоящая перед людьми, – получение достойного образования. Со дня обретения независимости в нашей стране проводятся кардинальные преобразования в системе образования. Это связано, в первую очередь, с устойчивым социально-экономическим развитием страны, которое требует дальнейшего развития сферы образования. Задачи, стоящие перед нашей страной для достижения уровня раз-витых стран, требуют повышения конкурентоспособности молодых специалистов, их способности противосто-ять вызовам современного времени. Современное поколение – будущие специалисты, способные в недалеком будущем решать дальнейшие задачи развития страны. Исходя из этого, для обеспечения обучения современных специалистов необходимо и дальше развивать сферу образования, что и служить основным велением времени. Ключевые слова: система образования, показатели развития образования, научно-техническое развитие, стра-тегические цели отраслей образования и науки, конкурентоспособность.

A.B. Aitbembetova, R.A. Murabildaeva Main directions of development of the economy of Kazakhstan education in modern times

In the modern period the main task before the people – getting a decent education . Since independence in our country, a kardionalnye transformation in the education system. This is due primarily to the sustainable socio-economic development of the country, which requires further development of the education sector. Challenges faced by our country to the level of developed countries, require increasing the competitiveness of young professionals, their ability to meet the challenges of modern times. The current generation – future professionals capable distant future is to solve the problem further development of the country. On this basis, to provide training modern specialists should further develop the education sector, which serve as the main order of the day.Key words: education system, indicators of education, research and technological development, the strategic goals of education and science sectors, competitiveness.

ХХІ ғасырдағы дамыған ел дегеніміз – белсенді, білімді және денсаулығы мықты аза-маттар. Осы мақсатқа жету үшін елбасымыз

Н.Ә.Назарбаев биылғы «Қазақстан жолы – 2050: Бір мақсат, бір мүдде, бір болашақ» атты Жол-дауында төмендегідей міндеттерді жүктеп отыр:


21А.Б. Айтбембетова, Р.А. Мурабилдаева

Қазіргі таңда барлық дамыған елдердің са-палы бірегей білім беру жүйесі бар. Орта білім жүйесінде жалпы білім беретін мектептерді Назарбаев зияткерлік мектептеріндегі оқыту деңгейіне жеткізу қажет. Жетекші университет- терді академиялық және басқарушылық авто- номияға біртіндеп көшіруге жоспарлы түрде кірісу қажеттігі анықталып отыр. Білім беру, денсаулық сақтау, әлеуметтік қорғау қызметкер- лерінің әлеуметтік пакеттерін қайта қарастыру көзделіп отыр. Үкіметке азаматтық қызметшілер еңбекақысының жаңа үлгісін әзірлеуді және 2015 жылғы 1 шілдеден бастап енгізуді тапсырған. Ол қызметкерлердің еңбекақыларын денсаулық сақтау саласында – 28, білім беру саласында – 29, әлеуметтік қорғау саласында 40 пайызға дейін арттыруды қамтамасыз етуге тиістігі ай-тылып отыр [1].

Жас ұрпаққа сапалы білім мен тәрбие беру отбасынан, балабақшадан және орта мектеп-тен бастау алады. Елбасының биылғы Жолда-уында осы мәселеге көңіл аударуы қоғамдағы сенімділікті нығайтып отыр. Себебі, қоғамның аса маңызды құндылықтарының бірі – білім. Жалпы, биылғы Жолдауды елімізді серпінді, екпінді өркендетудің басты темір-қазығын айқындап берген стратегиялық құжат ретінде бағалауға болады.

Дамыған елдердің экономикасын қазіргі уақытта индустрияланудан кейінгі ақпараттық немесе білім экономикасы, болмаса қызмет көрсету технологиялық экономикасы деп анықтайды. Басқа да анықтамалар бар, бірақ, бастысы, қазіргі экономиканың мықты иннова-циялық құрамдас бөлігі бар. Сондықтан, егер біз әлемдік экономикаға тең түрде ықпалдас-қымыз келсе, егер жаһанданудың талаптары-на өзімізге пайдалы жағынан бейімделгіміз келсе, онда өзіміздің дамуымызда бұдан әрі қарай да тек табиғи ресурстарға иек артпа-уымыз керек. Қазақстанның экономикалық өсудің және бәсекеге қабілеттілікті күшейтудің стратегиялық факторы ретіндегі айтарлықтай ғылыми және білім беру әлеуеті бар. Оны адами интеллектінің, ғылыми-техникалық нәтижелер- дің жетістіктерін өмірге келтірудің арнасы бо-лып табылатын инновациялар арқылы нарықтық экономикада қозғалысқа келтіруге болады. Қазіргі экономикада инновациясыз бірде-бір түбегейлі міндетті шешу мүмкін емес [2].

Еліміздегі білім беру жүйесін жаңғыртуды үш басты бағыт бойынша жетілдіруді ұсынып отырған елбасымыз Н.Назарбаев: «Білім беру жүйесіне Қазақстан тұрғындарының үштен бір бөлігі тартылған. Мұндағы ең маңыздысы біздің балаларымыздың нақ осы білім беру жүйесінде өсетіні, қалыптасатыны және есейетіні. Сон- дықтан да бүкіл жаңғырту үдерісінің табысқа жетуінің түйінді факторы ұлттық білім беру жүйесін жаңартудың табысты өтуі болып табы-лады», – деген болатын. Демек, биылғы Жол-дауда білім мәселесіне ерекше көңіл бөлінуі тегін емес. Иә, білімге салынған инвестиция бір күннің ішінде нәтиже бермейді. Барлығы уақыттың еншісінде [3].

Қазақстан Республикасының білім беруді дамытудың 2011-2020 жылдарға арналған бағ- дарламасында 2015 жылға қарай халықаралық салыстырмалы зерттеулердегі қазақстандық оқушылардың нәтижелерін жақсарту көзделген. 4-сынып оқушылары арасында жаратылыстану және математика пәндері бойынша өткен са-лыстырмалы зерттеулер туралы оқушылардың айқын түсініктері бар. Ол зерттеулерге 36 ел (TIMSS), сонымен қатар 65 қатысушы елдің (PISA) 15 жастағы оқушылары тартылған. Қазақстандық білім алушыларды мәнерлеп оқу, математика және жаратылыстану бойын-ша ұлттық іріктеу 200 білім беру ұйымының 15 жастағы оқушыларын қамтыды. ЮНЕСКО-ның мәліметтеріне қарағанда, қазіргі таңда Қазақстан білім беруді дамыту көрсеткіші бойынша әлемнің 129 елінің ішінде төртінші, тұрғындардың сауаттылық деңгейі жөнінен 177 елдің арасында 14-орында тұр. Қорытынды көрсеткеніндей, мәтінмен жұмыс істеу бары-сында қазақстандық оқушылар қиындықтарға тап болды. Мәтінді оқу бойынша талап етілген нәтижеге жеткен оқушылар үлесі 7 пайызды ғана құрады, бұл олардың дағды деңгейінің төмендігін білдіреді. Қалыптасқан дәстүрлі бағалау өлшемдерінен (оқу шапшаңдығы, дауыс ырғағы, логикалық екпін, тағы с.с.) басқа PISA зерттеулерінде жазба мәтіндерді оқушының түсіну қабілеті және оларға рефлексиясы, өзінің жеке мақсаттарына қол жеткізу жолын-да мәтін мазмұнын пайдалануы, білімі мен мүмкіндіктерін қоғамдық өмірге белсенді ара-ласу үшін дамытуы оқу сауаттылығына жата-ды. Халықаралық зерттеулер қорытындылары облыстың әдістемелік қызметтерін және жал-



пы білім беретін мектептердің педагогтерін өз жұмыстарына айтарлықтай түзетулер енгізуге міндеттейді [4].

Білім беру саласындағы мемлекеттік саясаттың басым бағыты өскелең ұрпақты тәрбиелеу жүйесін дамыту болып отыр. Жоғары білім республика экономикасының барлық сала-лары үшін құзыретті және бәсекеге қабілетті ма-мандарды кәсіби даярлауды қамтамасыз етуде, ғылым мен өндірісті біріктіруде маңызды рөл атқаратыны сөзсіз.

Елбасымыз Қазақстанның 2020 жылға дейін- гі даму стратегиясын түпкілікті пысықтағанда Финляндияның тәжірибесіне арқа сүйеуі қажет- тігін алға тартты.

Сарапшылар Финляндиядағы білімнің озық жүйесінің қалыптасуын ұзақ мерзімді саясаттың жемісі деп бағалайды. Өйткені, ондаған жыл-дар бойы білім беру саласын дамыту ұлттық басымдықтардың ең алдыңғы орында тұрды. Жыл сайын Фин үкіметі білім беру саласын қаржыландыруға 5 млрд. 466 млн. еуро ша-масында немесе бюджеттің шығыс бөлігінің 15,5 пайызын жұмсап келеді. Бұнымен қоса, Финляндияның тұтастай жоғары оқу орында-рына жұмсалатын мемлекеттік шығыстар жал-пы білім саласына қатысты шығыстардың 21,7 пайызын құрайтын болып отыр. Сонда жоғары оқу орындарындағы бір ғана студент үшін

жұмсалатын мемлекеттік шығын жылына 8 мың еуроны құрайды.

Финляндия басшылығы мен Қазақстан Рес- публикасы арасында Білім мен Ғылым саласын-да серіктестік туралы келісім жобасы жасалған. Қазіргі уақытта келісім контрагенттердің қарауында. 2010 жылы шетелдік үздік жоғары білім мекемесіне, ғылыми орталық пен зертхана-лар қатарына және ҚР Президентінің «Болашақ» стипендиясының иегерлеріне ғылыми тәжірибе мен оқудан өтуге ұсынылған университеттер қатарына Хельсинкский Университеті (The University of Helsinki) кірген [8].

Әлемдік тәжірибеде, ЕО ең төмен әлеуметтік стандарттарын құру, ол 2004 жылдың желтоқсанында Тіркеу жөніндегі Еуропалық консорциуммен (ЕСА) жарияланған мынадай «Еуропалық деңгейдегі келісілген стандарт-тар, рәсімдер және ұсыныстар туралы ере-же» (ESIB, сәуір 2004), «Сапаны кепілдендіру агенттіктерін және тіркелген агенттіктерді сыртқы сараптау туралы ереже» (ESIB, сәуір 2004), «Берлин коммюникесі мәнмәтінінде сапаны кепілдеу саясаты» (EUA, сәуір 2004) және «Болон процесінің саясаты туралы ереже» (EURASHE, маусым 2004) «Жақсы тәжірибенің кодексі» сияқты құжаттарға негізделген бо-латын. Ұсынылған құжаттар шеңберінде ең төмен әлеуметтік стандарттарын құру про-

1-сурет – Қазақстанның 2020 жылға дейінгі ғылыми-технологиялық дамуының мақсаттары Ескерту: дерек көзі бойынша автор құрастырған [5, 46 б.]

52%

53%

53%

53%

55%

62%

15%

16%

15%

13%

18%

13%

5%

4%

4%

4%

2%

2%

Əл-ауқатты көтеруге инновация

Инновацияны дамыту мақсатында халықаралық интеграция

Жергілікті даму

Индустрияны дамыту үшін тиімділік жəне ресурстарды жинақтау

Табысты инновациялық компаниялардың дамуы

Білім генерациясының бəсекеге қабілетті жүйесін қалыптастыру

Төменгі артықшылық Орташа артықшылық Жоғары артықшылық



1-кесте – Мектепке дейінгі тəрбиелеу жəне оқыту саласындағы стратегиялық мақсаттар [6]

2020 жылға қарай Мемлекет қалаларда да ауылдық жерлерде де балаларды мектепке дейін тəрбиелеумен жəне оқытумен толықтай қамту үшін мүмкіндіктерді ұсынады.

2015 жылға қарай Əр елді мекенде кем дегенде бір мектепке дейінгі ұйым бар немесе мектепке дейін тəрбиелеудің басқа нысандарын жүзеге асыру үшін жағдайлар бар болады. Мектепке дейін оқыту жəне тəрбиелеу қызметтерінің жеке жабдықтаушыларын дамытуды ынталандыратын жағдайлар бар болады. Мектепке дейін тəрбиелеумен жəне оқытумен 70 пайыздық қамтуды қамтамасыз ететін мемлекеттік жəне жеке балабақшалар жүйесі дамиды. Аймақтардың ерекшеліктеріне байланысты мектепке дейін тəрбиелеу мен оқытудың алуан түрлі үлгілері əрекет етіп, дамиды

2-кесте – Орта білім беру саласындағы стратегиялық мақсаттар [6]

2020 жылға қарай Жалпы білім беретін мектеп білімді, жоғары өнегелі, сыншыл ойлайтын, денесі де, рухани жағынан да дамыған, өзін-өзі дамытуға жəне шығармашылыққа қабілетті азаматты қалыптастыру үшін академиялық білім беріп, дағдыларды дамытады. Қазақстандық жалпы білім беретін мектеп оқушылары PISA, TIMSS, PIRLS сияқты, халықаралық салыстырмалы зерттеулерде жоғары нəтижелерге жетеді.

2015 жылға қарай Жалпы білім беретін мектептер 12 жылдық үлгі бойынша, орта білім берудің жаңартылған ұлттық стандарттары, оқу жоспарлары мен бағдарламалары бойынша жұмыс істейді Орта мектептерді жан басына қаржыландыру тетігі енгізілген, мектептердің қамқоршылық кеңестері жұмыс істейді. Қазақстанның барлық өңірлерінде "Назарбаев. Зияткерлік мектептер" жобасы шеңберінде 20 мектеп жұмыс істейді.

3-кесте – Техникалық жəне кəсіптік білім беру саласындағы стратегиялық мақсаттар [6]

2020 жылға қарай Əлемдік білім беру кеңістігіне біріктірілген техникалық жəне кəсіптік білім берудің тиімді жүйесі жұмыс істейді. Ішкі жəне сыртқы еңбек нарықтары танитын Ұлттық біліктілік жүйесі енгізіледі. Жұмыс берушілер техникалық жене кəсіптік білім беру ұйымдары түлектерінің білімдері мен дағдыларының жоғары сапасын мойындайды.

2015 жылға қарай Еңбек нарығының талаптарына сəйкес келетін техникалық жəне кəсіптік білім берудің стандарттары оқу жоспарлары/бағдарламалары жаңартылады. Жұмыс берушілер техникалық жəне кəсіптік білім беруді дамыту жəне кадрлар даярлау жөніндегі салалық жəне өңірлік кеңестердің жұмысына қатысады. Жасына, білім беру деңгейіне жəне кəсіптік біліктілігіне қарамастан, бүкіл өмір бойы оқыту үшін жағдайлар жасалады.

4-кесте – Жоғары, жоғары оқу орнынан кейін білім беру жəне ғылым саласындағы стратегиялық мақсаттар [6]

2020 жылға қарай Қазақстанның жоғары білім беру сапасы білім беру саласындағы əлемнің ең үздік тəжірибелеріне сəйкес келеді. Кемінде, Қазақстанның екі ЖОО үздік əлемдік университеттер рейтингіне енгізіледі. Жоғары оқу орындарының түлектері жұмыс берушілер тарапынан сұранысқа ие болады

2015 жылға қарай Қазақстанның жоғары мектебі Болон процесінің негізгі параметрлеріне сəйкес тиімді əрі сəтті жұмыс істейді. Жоғары білім беру жүйесі барлық деңгейде транспарентті, басқару мен қаржыландырудың қазіргі заманғы тетігі енгізілген, сыбайлас жемқорлық деңгейі айтарлықтай азайтылады. Қазақстандық ЖОО-дың 50%-ы халықаралық стандарттар бойынша тəуелсіз ұлттық институционалдық аккредиттеуден өтеді. Университеттер жанындағы зерттеу орталықтары технологиялардың сəтті трансферті үшін тетіктер əзірлейді. Назарбаев университеті біліктілігі жоғары мамандар мен жас ғалымдарды оқытып шығарады



2-сурет – Финдік білім беру жүйесінің негізгі ерекшеліктері Ескерту: дерек көзі бойынша автор құрастырған [7]

Финляндия Білім министрлігі педагогикалық кадрлар құрамын жасарту саясатын үнемі жүргізеді, нəтижесінде мектепке талантты əрі жас мамандар көп тартылады. Білім берудің осындай икемді жүйесі арқылы Финляндия Еуропада халқының сауаты жағынан алдыңғы қатарға шығып отыр. Мəселен, Еуропа елдерінде 15 жастан асқан азаматтар арасындағы жоғары білімді тұлғалар саны 16 пайызды құраса, Финляндияда бұл көрсеткіш 24 пайызға дейін жетеді

Финдік білім беру жүйесінің басқалардан негізгі ерекшеліктері ретінде бірқатар

мəселелерді аңғаруға болады.

Біріншіден, білім беру жүйесі сегменттерінің бір-бірімен аса мығым байланыста болуы. Мəселен, финдіктердің балабақшасы мектептермен тығыз ықпалдасып тұрса, мектептің жоғары оқу орындарымен терең қатынасы ыңғайлы жолға қойылған. Сəйкесінше, жоғары оқу орындары да мектептермен өзара ықпалдасып, ондағы білім сапасының артуына жағдай жасауға құлшынып тұрады. Осыдан-ақ үздіксіз білім тізбектеліп, бірімен бірі жалғасып, оқушы бір сатыдан екінші бір сатыға ауысқанда ондағы үдерісті айтарлықтай сезбей өтеді. Бұл баланың оқу үлгеріміне ғана емес, басқа деңгейге көшудегі ерекшеліктеріне де еш əсер етпей, бұрынғы қалыпты дамуды қамтиды.

Екіншіден, жоғары оқу орындарының «əлеуметтік жауапкершілігі» – бұл Финляндия білім саясатының ұлттық басымдықтарының бірі болып табылады. Білім институттары бұл ретте түрлі əлеуметтік топтарды құрайтын жергілікті қоғамдастықпен тығыз байланыста болады. Сонымен бірге, мұғалім, ұстаз мəртебесінің жоғары болуы, бұндай мамандық иесіне деген құрметтің ерекшелігі де өзгеше. Соның айғағы болар, Фин еліндегі мектепті бітіруші түлектер арасында ұстаздыққа деген құлшыныс жоғары болатын көрінеді. Мұндағы қызығушылықты тудыратын нəрсе – елдегі мұғалімдер жалақысының жоғары болуы ғана (фин мұғалімдерінің жылдық табысы 17 мың еуро).

блемалары INQAAHE халықаралық желісімен пайдаланылатын ұсыныстармен бірге, сапаны сыртқы бағалау стандарттарын салыстыру жо-лымен қарастырылды. Аталған тәсілді қолдана отырып, ЕО азаматтарының жалпы құқықтары анықталған болатын, оның ішінде білім беруге және кәсіби дайындыққа:

– Тегін бастауыш білім;– Тегін орта білім;– Тегін жоғары білім; – Кәсіптік оқыту.Бұдан басқа, төмендегідей ең төмен әлеумет-

тік стандартты қалыптастыру қағидаттары тұ- жырымдалған болатын:

• Білім беру бағдарламаларының қолайлы- лығы;

• Статистикалық және әдіснамалық негіз- ділігі [9].

Ұлттық экономикамыздың бәсекеге қабі- леттілігін арттыру үшін дамыған елдердің даму жолы мен экономикасын зерттеп, тиімді жақтарын ала білуіміз қажет. Елімізде білім саласында іске асырылып жатқан мемлекеттік бағдарламалар өз кезегінде нәтижесін көрсетіп жатыр. Осы мемлекеттік бағдарламалар арқасында ұлттық білім беру жүйесі дамып, дамыған елдер қатарына қосылар күн де алыс емес екендігі анық.




1 ҚР Президенті Н.Ә.Назарбаеватың Қазақстан халқына Жолдауы «Қазақстан жолы – 2050: Бір мақсат, бір мүдде, бір болашақ». 17 қаңтар 2014 жыл.

2 Нұрлановна Н. Инновациялық экономика және ғылым. 22 Шілде, 2011 жыл. http://thenews.kz/2011/07/22/874128.html3 Оразымбетова Г.Табыс кілті білімде// Дала мен қала. 2013жыл. 18 мамыр. http://old.dmk.kz/men_nyrotannanmyin/

tabyis-kilti-_-bilimde.html4 Онашова М. Қазақстан Республикасының білім беруді дамыту. http://www.group-global.org/kz/lecture/view/14735 АО «Национальный инновационный Фонд», Отчет о тенденциях развития инноваций в мире и в Pеспублики

Казахстан//2012г//19-81б.6 Қазақстан Республикасының 2020 жылға дейiнгi Стратегиялық даму жоспары туралы Қазақстан Республикасы

Президентiнiң 2010 жылғы 1 ақпандағы № 922 Жарлығы.7 Мәметқазыұлы Қ. Білім саласындағы бәсекелестік алдағы дамудың басымдығына айналуы шарт// Аcтана. 25 қаңтар.

ҚазАқпарат. http://www.inform.kz/rus/article/22310618 Қазақстан Республикасы Білім және Ғылым министрлігінің ресми сайты. http://www.edu.gov.kz/kk9 Строева Г.В. аға сарапшы «Экономикалық зерттеулер институты» АҚ. Білім беру саласының әлеуметтік салалары:

сапалы білім беруге тең құқылы қол жеткізу. www.group-global.org/storage_manage/download_file/19398‎

References

1 KR Prezidenti N.A.Nazarabaevtyn Kazakhstan khalkyna zholdauy “Kazakhstan zholy – 2050: bir maksat, bir mudde, bir boloshak”. 17 kantar 2014 zhyl.

2 Nurlanovna N. Innivatsiyalyk ekonomika zhane gylym. 22 shilde 2011 zhyl. http://thenews.kz/2011/07/22/874128.html3 Orazymbetova G.. Tabys kilti bilimde// Dala men kala. 2013 zhyl.18 mamyr. http://old.dmk.kz/men_nyrotannanmyin/tabyis-

kilti-_-bilimde.html4 Onashova M. Kazakhstan Respublikasynyn bilim berudi damytu. http://www.group-global.org/kz/lecture/view/14735 AO “Natsional’nyy innovatsionnyy Fond”, Otchet o tendentsiyakh razvitiya innivatsii v mire I v Respubliki

Kazakhstan//2012g//19-81b6 Kazakhstan Respublikasynyn 2020 zhylga deiingi Strategiyalyk damu zhospary turaly Kazakhstan Pespublikasy Prezidentinin

2010 zhylgy 1 akpandagy № 922 zharlygy7 Mametkazyuly K. Bilim salasyndagy basekelestik aldagy damudyn basymdygyna ainaluy shart// Astana. 25 kantar.

KazAkparat. http://www.inform.kz/rus/article/22310618 Kazakhstan Pespublikasy Bilim shane Gylym ministrliginin resmi saity. http://www.edu.gov.kz/kk9 Stroeva G.V. Aga sarapshy “Ekonomikalyk zertteu instituny” AK. Bilim beru salasynyn aleumettik salalary: sapaly bilimge

ten kykyly kol zhetkizu. www.group-global.org/storage_manage/download_file/19398‎


26 Инновационная экономика: роль университетов в процессе трансферта знаний

УДК 33:005.591.6:378.4Е.В. Смирнова*, Ж.А. Темирбекова

Университет имени Сулеймана Демиреля, Казахстан, г. Каскелен *E-mail: [email protected]

Инновационная экономика: роль университетов в процессе трансферта знаний

В данной статье анализируется роль университетов в процессе трансферта знаний в контексте инновационного развития страны. В качестве основного метода исследования был использован анализ и синтез роли универ-ситетов в ряде стран. На основе сравнительного анализа были сделаны выводы относительно роли и функций высших учебных заведений в развитых, развивающихся и в странах с переходной экономикой. Результаты ис-следования показали, что с ростом уровня развития страны меняется понимание роли и функции университе-тов. Чем выше уровень развития страны, тем комплекснее и шире роль вузов в процессе трансферта знаний и ускорении темпов роста инновационной составляющей экономики. Казахстан в последние годы выстраивает достаточно активную политику по развитию инновационной экономики на основе трансферта знаний между университетами и предприятиями. Университеты теперь рассматриваются не только как образовательные и исследовательские центры, но и как неотъемлемая часть национальной инновационной системы, активно вза-имодействующая с предпринимательским сектором.Ключевые слова: трансферт знаний, университеты, предприятия, инновационная экономика, Казахстан.

Е.В. Смирнова, Ж.А. Темірбекова Инновациялық экономика: университеттердің білімді тасымалдау үрдісіндегі рөлі

Бұл мақалада мемлекеттің инновациялық даму барысында университеттердің білімді тасымалдау үрдісіндегі рөлі талданады. Зерттеудің негізгі әдісі ретінде анализ және синтез пайдалана отырап, бірнеше мемлекеттегі университеттердің рөлі анықталған. Салыстырмалы анализ негізінде дамыған, дамушы және өтпелі экономи-касы бар елдердегі жоғары оқу орындарының функциялары мен рөлі туралы қорытынды жасалынған. Зерттеу қорытындысының нәтижесі көрсеткендей, мемлекеттің даму деңгейінің өсуіне байланысты университеттің функциясы мен рөлі өзгеріп отырады. Елдің даму деңгейі жоғарылаған сайын экономиканың инновациялық құрамының өсуі және білімді тасымалдау үрдісінде жоғары оқу орындарының рөлі кешенді түрде кеңейеді. Әлемдегі ең инновациялық экономикасы дамыған елдердің тәжірибелері көрсеткендей, білім саласындағы университеттер мен кәсіпорындар арасындағы ынтымақтастық – инновациялық даму жетістіктерінің қайнар көзі болып табылады. Қазақстанда соңғы жылдары экономиканы инновациялық дамыту саясаты қарқынды дамуда және университеттер мен кәсіпорындардың арасында білімді тасымалдау негізінде дамып келеді. Уни-верситеттер тек білім беру және зерттеу орталықтары ғана емес, кәсіпкерлік сектормен де тығыз байланысатын ұлттық инновациялық жүйенің негізгі бөлігі ретінде қарастырылуда. Осылайша, Қазақстан экономикасының негізгі салаларына білімді тасымалдау, өз кезегінде университеттер мен кәсіпорындар арасындағы берік бай-ланысты қамтамасыз ететін басқарудың тиімді тетіктерін жетілдіру – кезек күттірмейтін қажеттіліктердің бірі болып отыр. Осыған байланысты, Қазақстандық жоғары оқу орындары мен кәсіпорындар арасындағы білім саласындағы ынтымақтастықты басқару тетіктерін үйренуге арналған ғылыми зерттеулердің қажеттігі туын-дайды.Түйін сөздер: білімді тасымалдау, университеттер, кәсіпорындар, инновациялық экономика, Қазақстан.

Y.V. Smirnova, Zh.A. Temirbekova Innovative Economy: the Role of Universities in the Knowledge Transfer Process

This paper analyzes the role of universities in the process of knowledge transfer in the context of innovative development of a country. The main methods used in this research comprised analysis and synthesis of the role of universities in a number of countries. Based on a comparative analysis, the conclusions were drawn regarding the role and functions of higher education institutions in developed counties, developing states and transition economies. The results reveal that with the increase in the country’s level of development an understanding of the role and function of universities


27Е.В. Смирнова, Ж.А. Темирбекова

is changing. The higher the level of development of the economy the more complex and wider perceived the role of universities in the process of knowledge transfer and acceleration of growth of innovative component of the economy. In recent years, Kazakhstan has built quite an active policy aimed at the development of innovative economy which is based on the transfer of knowledge between universities and enterprises. Universities are now seen not only as educational and research centers but also as an integral part of the national innovation system actively interacting with business sector.Key words: knowledge transfer, universities, enterprises, innovative economy, Kazakhstan.

Индустриально-инновационное развитие се-годня стоит на повестке дня многих стран мира, как развитых, так и развивающихся. При этом университетам выделена особая роль в создании и развитии интеллектуального капитала нации.

Считается, что университеты традиционно выполняют две функции: образовательную и ис-следовательскую. Однако как показывает прак-тика, многие университеты все чаще дополняют эти функции третьей – трансфертом знаний [1], являющимся неотъемлемым компонентом ин-новационной системы. В обществе постепенно вырабатывается новый подход к восприятию роли университета – содействие "экономическо-му развитию и трансферт технологических ин-новаций" [2].

Роль университетов на самом деле намного шире, чем принято считать. Об этом свидетель-ствует работа Коша и Хью, в которой они пред-ставили расширенный анализ роли университе-тов в развитии инновационной системы:

- обеспечение экономики высококвалифици-рованными трудовыми ресурсами (бакалавра-ми, магистрами, докторами);

- создание и распространение кодифициро-ванного знания посредством научных публика-ций, патентования, создания прототипов и др.;

- содействие предприятиям в поиске реше-ний через контрактные исследования, консал-тинг, инкубационные услуги и т.д.;

- обеспечение общественного простран-ства, т.е. создание платформы, где люди могут встречаться и обмениваться идеями (например, формирование сетей, социализация взаимодей-ствий) [3].

Великобританские ученые утверждают, что именно высшие учебные заведения являются важнейшим механизмом для генерации, распро-странения и хранения знаний в нашем обществе [4]. Кроме того, университеты положительно влияют на экономику страны, повышая уровень образованности населения и распространяя но-ваторские идеи в обществе [5]. Как отмечает Эц-

ковиц, «университеты все чаще служат осно-вой для экономического развития посредством создания социального, интеллектуального, а также человеческого капитала...», и, таким образом, «... они становятся основными инсти-тутами в обществе» [6, с. 1]. Очевидно, что в дополнение к двум традиционным функциям – образовательной и исследовательской – универ-ситеты вносят существенный вклад не только в интеллектуальное, но и в экономическое разви-тие страны [7].

В экономике, основанной на знаниях, уни-верситеты играют активную роль в продвиже-нии технологических инноваций [8]. Результаты научных исследований, проводимых в универ-ситетах, преобразовываются в новые техноло-гии, а эти технологии, в свою очередь, могут быть использованы на благо общества [9] и экономики страны. Это может быть достигну-то только путем интеграции образования, нау-ки и инноваций в "треугольник знаний", кото-рый был представлен Европейской Комиссией в 2000 году в рамках Лиссабонской программы экономического развития Европейского Союза.

Интеграция треугольника знаний является необходимым условием для построения иннова-ционной экономики. Инновации в такой эконо-мике, как правило, развиваются за счет иннова-ционного предпринимательства, а источниками идей выступают знания, созданные и накоплен-ные в университетах [10]. Более того, в ряде слу-чаев университеты могут выступать в качестве "инкубаторов" наукоемких спин-оффов [11]. Следовательно, в целях стимулирования инно-вационной и предпринимательской деятельно-сти необходимо создавать и развивать взаимос-вязь между университетами и предприятиями. Необходимо помнить, что прочные взаимоотно-шения между университетами и компаниями не только способствуют эффективному трансферту знаний, но также позволяют ученым формули-ровать актуальные исследовательские задачи, проводить высококачественные научные иссле-



дования и получать более четкое представление о том, как применять результаты исследований в отраслях. Как отмечает Мюллер, такая взаи-мосвязь между университетами и предприятия-ми способствует увеличению темпов роста ин-новационной экономики [12].

"Трансферт знаний между университета-ми и предприятиями" представляет собой об-мен знаниями и технологиями между вузами и компаниями, происходящий на разных уровнях и включающий различные виды деятельности [13]. Таким образом, профессорско-препода-вательский состав может предоставлять кон-сультации предприятиям, производить анализ данных или даже проводить совместные экспе-рименты и испытания [2]. Знания также могут распространяться через сотрудничество с ком-паниями в области научно-исследовательских разработок, научных публикаций, семинаров, тренингов и неформальных отношений [12]. Одним из важнейших инструментов трансферта знаний между университетами и предприятия-ми является непрерывное обучение. Сотрудни-чество в области послевузовского образования, а также повышения квалификации персонала предприятий способствует увеличению интел-лектуального капитала нации [14].

Необходимо отметить, что существуют не-которые межотраслевые различия относитель-но роли университетов, которую они играют в процессе передачи знаний. Так, например, в хи-мической промышленности основная деятель-ность университетов сосредоточена на помощи компаниям в сокращении расходов и уменьше-нии рисков, связанных с финализацией новой продукции. В агропромышленной отрасли уни-верситеты содействуют организациям в дости-жении соответствия с установленными стандар-тами и правительственными постановлениями; а в секторе компьютерных услуг помогают фир-мам получать и обновлять технические знания [15].

В то же время роль университетов трактуется по-разному, в зависимости от типологии стран, которые делятся на развитые, развивающиеся и страны с переходной экономикой. Лейфнер и Шиллер утверждают, что главной миссией уни-верситетов в развивающихся странах является предоставление населению образовательных ус-луг, в которых ключевым моментом становит-ся изучение знаний, созданных и накопленных

в развитых странах. Одним из ярких примеров такого уклада является Таиланд. Обучение в Тайских университетах осуществляется пре-имущественно для студентов бакалавриата и в основном ограничивается преподаванием обще-ственных и гуманитарных наук; научно-техни-ческие направления страдают от нехватки обо-рудования и устаревших учебных программ. Большая часть научно-исследовательских про-ектов в этой стране сосредоточена на адапта-ции знаний развитых стран и их применении в Тайском контексте. Несмотря на то, что Тайские профессора пытаются сотрудничать с частными фирмами в области образования, исследований и консалтинга, по-настоящему интерактивного научного сотрудничества в Таиланде пока еще нет [16].

В развитых странах, таких, как Испания [17] и Великобритания [4], главной задачей универ-ситетов является создание и распространение новых знаний, непосредственно связанных с экономическим развитием и инновационным ростом их экономик. Трансферт знаний и взаи-модействие между университетами и предпри-ятиями в развитых странах осуществляются при поддержке государства. Такой подход к взаимо-действию между университетами и предприяти-ями, в котором государство играет решающую роль, называется "Тройная спираль" [18]. При данном подходе правительство разрабатывает различные стимулы (программы субсидирова-ния, налоговые скидки и т.д.) для продвижения сотрудничества между фирмами и вузами.

В государствах с переходной экономикой, которыми являются страны СНГ, первостепен-ной миссией университетов является предо-ставление образовательных услуг населению. Несмотря на то, что в советское время наука развивалась интенсивными темпами, вузы не являлись первостепенным источником новых знаний. Основной объем исследований прово-дился научными институтами и научно-произ-водственными объединениями. После распада Советского Союза все без исключения страны СНГ испытали огромное потрясение: наука и производство пришли в упадок, система обра-зования постоянно реформировалась в поисках новых подходов, адаптированных к условиям рыночной экономики. Заниматься наукой стало непрестижно, на заработную плату научных ра-ботников было невозможно прожить. Доверие



предприятий к постоянно реформирующейся и уже не такой качественной системе образования резко снизилось. В настоящее время во многих странах СНГ вузы так и не могут оправиться от последствий распада Советского Союза, что создает определенные сложности при переходе к новой системе образования, где университеты являются не только образовательными, но и на-учными центрами.

В Казахстане осознание значимой роли уни-верситетов в инновационной экономике пришло совсем недавно, на что указывает ряд современ-ных отечественных исследований. Если раньше говорилось о необходимости возрождения нау-ки в качестве предпосылки для инновационного развития страны, то в нынешних научных ра-ботах обсуждается необходимость вовлечения университетов в инновационный процесс [19] и укрепления "треугольника знаний": образова-ние, наука и инновации [20].

Создание цикла государственных программ, стратегий и других нормативно-правовых до-кументов, направленных на развитие иннова-ций и модернизацию образования Республики Казахстан, свидетельствует о намерениях госу-дарства вовлечь университеты в инновацион-ную деятельность страны. Одной из последних государственных инициатив является создание индустриальных кластеров, которые будут слу-жить платформой для развития взаимодействия между университетами и предприятиями путем интеграции образования, науки и производства. Согласно Государственной программе раз-вития образования Республики Казахстан на 2011-2020 годы, планируется, что к 2020 году университеты будут активно участвовать в на-учно-технической модернизации страны.

В настоящее время развитие инноваций в Казахстанских университетах характеризуется применением традиционной линейной модели, согласно которой фундаментальные научные знания преобразовываются в прикладные иссле-

дования, что, в свою очередь, служит основой для развития передовых технологий [21]. Каж-дый университет в Казахстане рассматривается как функциональная часть инновационной си-стемы, которая вносит вклад в развитие миро-вой науки и ее институциональной интеграции в инновационную систему [22]. Необходимо отметить, что вовлечение университетов в ин-новационную деятельность отвечает двум гло-бальным вызовам: во-первых, это развитие ин-теллектуального потенциала нации посредством массового предоставления высшего образова-ния, во-вторых, генерация и трансферт знаний с целью быстрого внедрения инновационных технологий в различных сферах [19].

Проблема трансферта знаний и взаимодей-ствия между Казахстанскими университетами и предприятиями была затронута в работе Есен-гельдина и Ситенко, которые указали на необ-ходимость развития более тесных связей между сторонами с целью стимулирования исследо-вательской и инновационной деятельности в университетах. Ученые отметили, что универ-ситетам необходимо сосредотачивать усилия на изучении потребностей предприятий в новых технологиях, для того чтобы быть уверенными, что их будущая продукция будет востребована [19]. Однако без двухсторонней заинтересован-ности во взаимодействии будет сложно достичь существенных результатов в области инноваций. На данный момент стимул к сотрудничеству между вузами и предприятиями в Казахстане может создать преимущественно государство. Например, одним из действенных инструментов может стать налоговое стимулирование в виде льгот, каникул; также параллельно может про-водиться агитационная кампания, разъясняю-щая преимущества и важность взаимодействия компаний и вузов. Таким образом, государство сможет поддерживать университеты в выполне-нии их третьей миссии – трансферта знаний.


1 Trippl M., Sinozic T., Lawton Smith H. The “third mission” of universities and the region: comparing the UK, Sweden and Austria. Paper presented at the 52nd European Congress of the RSAI. – Bratislava: Slovakia, 21-25th August, 2012.

2 Fassin Y. The strategic role of university-industry liaison offices //Journal of Research Administration. – 2000. – Т. 1, № 2. – С. 31-42.

3 Cosh A., Hughes A. Never mind the quality feel the width: university–industry links and government financial support for innovation in small high-technology businesses in the UK and the USA // The Journal of Technology Transfer. – 2010. – Т. 35, № 1. – С. 66-91.



4 Abreu M., Grinevich V., Hughes A., Kitson M., Ternouth P. Universities, business and knowledge exchange. – London: Council for Industry and Higher Education, 2008. – 64c.

5 Lester R.K. Universities, innovation, and the competitiveness of local economies: An overview // Innovation, Universities, and the Competitiveness of Regions. – 2007. – Т. 214. – С. 9-30.

6 Etzkowitz H. Incubation of incubators: innovation as a triple helix of university-industry-government networks // Science and Public Policy. – 2002. – Т. 29, № 2. – С. 115-128.

7 Lawton-Smith H. Universities, innovation, and territorial development: a review of the evidence // Environment and Planning C. – 2007. – Т. 25. – С. 98-114.

8 Bramwell A., Wolfe D. A. Universities and regional economic development: The entrepreneurial University of Waterloo // Research Policy. – 2008. – Т. 37, № 8. – С. 1175-1187

9 Dalmarco G., Zawislak, P., Hulsink, W., Brambilla F. Knowledge flow in industry-university relations: a comparison between the Netherlands and Brazil // Paper presented at the 38th EIBA Annual Conference. – Brighton, 2012.

10 Альжанова Н.Ш. Образовательная деятельность в сфере инновационного бизнеса и предпринимательства // Деловой Казахстан. – 2010. – № 14 (211). – 16 апреля.

11 Fritsch M., Slavtchev V. Universities and innovation in space // Industry and Innovation. – 2007. – Т. 14, № 2. – С. 201-218.12 Mueller P. Exploring the knowledge filter: How entrepreneurship and university–industry relationships drive economic

growth // Research policy. – 2006. – Т. 35, № 10. – С. 1499-1508.13 Rossi F. The governance of university-industry knowledge transfer //European Journal of Innovation Management. – 2010.

– Т. 13, № 2. – С. 155-171.14 Debackere K. Introduction // R&D Management. – 2004. – T. 34. – C. 1-2.15 Fontana R., Geuna A., Matt M. Factors affecting university–industry R&D projects: The importance of searching, screening

and signaling // Research policy. – 2006. – Т. 35, № 2. – С. 309-323.16 Schiller D., Liefner I. Higher education funding reform and university–industry links in developing countries: The case of

Thailand // Higher Education. – 2007. – Т. 54, № 4. – С. 543-556.17 Segarra-Blasco A., Arauzo-Carod J. M. Sources of innovation and industry–university interaction: Evidence from Spanish

firms // Research Policy. – 2008. – Т. 37, № 8. – С. 1283-1295.18 Etzkowitz H., Leydesdorff L. The dynamics of innovation: from National Systems and “Mode 2” to a Triple Helix of

university–industry–government relations // Research policy. – 2000. – Т. 29, №. 2. – С. 109-123. 19 Есенгельдин Б.С., Ситенко Д.А. Развитие университета в рамках формирования инновационной экономики // Саясат

Policy. – 2011. – №2. – С. 4-7.20 Адилов Ж. Упрочить «треугольник знаний» // Казахстанская правда. – 7 июня 2011. – №179 (26600). – С. 14.21 Бишимбаев K. Инновации и государственный подход // 50.KZ. Индустриально-инновационный Казахстан. – 2011. –

№5-6 (31). – С. 92-95.22 Инсепов З. Как обустроить науку, технологии и образование в Казахстане // Exclusive. – 2010. – №95 (февраль). – С.

20-27.

References

1 Trippl M., Sinozic T., Lawton Smith H. The “third mission” of universities and the region: comparing the UK, Sweden and Austria. Paper presented at the 52nd European Congress of the RSAI. – Bratislava: Slovakia, 21-25th August, 2012.

2 Fassin Y. The strategic role of university-industry liaison offices //Journal of Research Administration. – 2000. – Т. 1. – №2. – С. 31-42.

3 Cosh A., Hughes A. Never mind the quality feel the width: university–industry links and government financial support for innovation in small high-technology businesses in the UK and the USA // The Journal of Technology Transfer. – 2010. – Т. 35, № 1. – С. 66-91.

4 Abreu M., Grinevich V., Hughes A., Kitson M., Ternouth P. Universities, business and knowledge exchange. – London: Council for Industry and Higher Education, 2008. – 64c.

5 Lester R.K. Universities, innovation, and the competitiveness of local economies: An overview // Innovation, Universities, and the Competitiveness of Regions. – 2007. – Т. 214. – С. 9-30.

6 Etzkowitz H. Incubation of incubators: innovation as a triple helix of university-industry-government networks // Science and Public Policy. – 2002. – Т. 29, № 2. – С. 115-128.

7 Lawton-Smith H. Universities, innovation, and territorial development: a review of the evidence // Environment and Planning C. – 2007. – Т. 25. – С. 98-114.

8 Bramwell A., Wolfe D. A. Universities and regional economic development: The entrepreneurial University of Waterloo // Research Policy. – 2008. – Т. 37, № 8. – С. 1175-1187

9 Dalmarco G., Zawislak, P., Hulsink, W., Brambilla F. Knowledge flow in industry-university relations: a comparison between the Netherlands and Brazil // Paper presented at the 38th EIBA Annual Conference. – Brighton, 2012.

10 Al'zhanova N.Sh. Obrazovatel'naja dejatel'nost' v sfere innovacionnogo biznesa i predprinimatel'stva // Delovoj Kazahstan. – 2010. – № 14 (211). – 16 aprelja.

11 Fritsch M., Slavtchev V. Universities and innovation in space // Industry and Innovation. – 2007. – Т. 14, № 2. – С. 201-218.12 Mueller P. Exploring the knowledge filter: How entrepreneurship and university–industry relationships drive economic

growth // Research policy. – 2006. – Т. 35. – № 10. – С. 1499-1508.



13 Rossi F. The governance of university-industry knowledge transfer //European Journal of Innovation Management. – 2010. – Т. 13, № 2. – С. 155-171.

14 Debackere K. Introduction // R&D Management. – 2004. – T. 34. – C. 1-2.15 Fontana R., Geuna A., Matt M. Factors affecting university–industry R&D projects: The importance of searching, screening

and signaling // Research policy. – 2006. – Т. 35, № 2. – С. 309-323.16 Schiller D., Liefner I. Higher education funding reform and university–industry links in developing countries: The case of

Thailand // Higher Education. – 2007. – Т. 54, № 4. – С. 543-556.17 Segarra-Blasco A., Arauzo-Carod J. M. Sources of innovation and industry–university interaction: Evidence from Spanish

firms // Research Policy. – 2008. – Т. 37, № 8. – С. 1283-1295.18 Etzkowitz H., Leydesdorff L. The dynamics of innovation: from National Systems and “Mode 2” to a Triple Helix of

university–industry–government relations // Research policy. – 2000. – Т. 29, №. 2. – С. 109-123. 19 Esengel'din B.S., Sitenko D.A. Razvitie universiteta v ramkah formirovanija innovacionnoj ekonomiki // Sajasat Policy. –

2011. – №2. – S. 4-7.20 Adilov Zh. Uprochit' «treugol'nik znanij» // Kazahstanskaja pravda. – 7 ijunja 2011. – №179 (26600). – S. 14.21. Bishimbaev K. Innovacii i gosudarstvennyj podhod // 50.KZ. Industrial'no-innovacionnyj Kazahstan. – 2011. – №5-6 (31). –

S. 92-95.22 Insepov Z. Kak obustroit' nauku, tehnologii i obrazovanie v Kazahstane // Exclusive. – 2010. – №95 (fevral'). – S. 20-27.


32 Развитие местного самоуправления в Республике Казахстан на современном этапе

УДК 323:332.1(574)Г.М. Бейсембаева, А.Ж. Мусина, Р.Б. Сартова

Павлодарский государственный университет им. С. Торайгырова, Казахстан, г. Павлодар *E-mail: [email protected]

Развитие местного самоуправления в Республике Казахстан на современном этапе

Местное самоуправление играет огромную роль в экономической и политико-правовой жизни казахстанского общества, в становлении институтов демократического государства. Местное самоуправление в современном Казахстане поднято на уровень одной из основ конституционного строя. Оно дает возможность перенести при-нятие решений по всем вопросам местного значения, стимулируя тем самым активность граждан и обеспечивая их реальную сопричастность к таким решениям. В современных условиях все большую актуальность приоб-ретают вопросы, связанные с развитием местного самоуправления как одного из институтов демократизации общества. Местное самоуправление во всем мире является фундаментом регионального развития. Предельно кратко о сути местного самоуправления можно сказать, что в стране, наряду с интересами личности и госу-дарства, признаются и гарантируются еще и местные интересы – интересы, связанные с решением вопросов непосредственного обеспечения жизнедеятельности населения каждого отдельно взятого населенного пункта. Ключевые слова: Государственные органы, местное самоуправление, административно-территориальная еди-ница, правовое регулирование, конституция, гражданское общество, выборные органы, маслихат.

Г.М. Бейсембаева, А.Ж. Мусина, Р.Б. СартоваҚазақстан Республикасының жергілікті өзін-өзі басқарудың қазіргі кезеңдегі дамуы

Жергілікті өзін-өзі басқару қазақстандық қоғамның экономикалық және саяси-құқықтық өмірінде, демократиялық мемлекет институттарының қалыптасуында орасан зор орынды алады. Қазіргі Қазақстанда жергілікті өзін-өзі басқару конституциялық құрылым негіздерінің біреуіне айналды. Ол жергілікті деңгейінің барлық сұрақтары бойынша шешімдерді қабылдауды ауыстыру мүмкіндігіне жол беріп, ақырында азаматтардың белсенділігін ынталандырады және олардың осындай нақты шешімдерге араласуды қамтамасыз етеді. Қазіргі жағдайда, өзектілігі бойынша ең көп орынды, қоғамды демократияландыру институттарының бірі ретінде, жергілікті өзін-өзі басқаруды дамыту туралы мәселелер алады. Жергілікті өзін-өзі басқару бүкіл әлем бой-ынша аймақтық дамудың негізі болып табылады. Жергілікті өзін-өзі басқарудың мәні туралы қысқаша түрде келесідей айтуға болады: елдегі тұлға мен мемлекеттің мүдделерімен қатар, әрбір елді мекен халықтың тіршілік әрекетін қамтамасыз ету сұрақтарын шешуімен байланысты, жергілікті мүдделердің танылуы мен кепілденуі, жергілікті өзін-өзі басқарудың болуымен түсіндіріледі.Түйін сөздер: мемлекеттік органдар, жергілікті өзін-өзі басқару, әкімшілік-аумақтық бірлік, құқықтық реттеу, конституция, азаматтық қоғам, сайлау органдары, мәслихат.

G.M. Beisembayeva, A.Z. Mussina, R.B. SartovaDevelopment of local government in the Republic of Kazakhstan at the present stage

Local government plays important role in the economic , political and legal life of Kazakhstani society , in establishing the institutions of a democratic state . In modern Kazakhstan Local government raised to the level of one of the foundations of the constitutional system . It gives you the opportunity to postpone action on all matters of local importance , thereby stimulating the activity of citizens and providing them with a real sense of ownership to such decisions . In modern conditions important issues become increasingly related to the development of local self-government as one of the institutions of society democratization. Local government in the world is the foundation of regional development. Very briefly about the nature of local government can say that his presence meant that the country , along with the interests of the individual and the state, recognized and guaranteed even local interests – interests associated with the solution of direct support of the population’s vital activity of each individual locality.Key words: State bodies, local government, political subdivision, legal regulation, constitution, civil society, elected bodies, maslihat.


33Г.М. Бейсембаева және т.б.

В юридической литературе под местным са-моуправлением подразумевается самостоятель-ная и гарантируемая государством деятельность населения соответствующей административно-территориальной единицы и его выборных ор-ганов по управлению местными делами, форма осуществления народовластия на местах или власть местного территориального коллектива.

В Модельном законе СНГ указанный термин трактуется как «форма реализации власти наро-да, осуществляемая посредством самостоятель-ной и под свою ответственность деятельности населения муниципальных образований по ре-шению вопросов местного значения в соответ-ствии с конституцией и законам государства»

Одним из базовых институтов демократиче-ского гражданского общества является система местного самоуправления. Ее учреждение было декларировано еще в 1995 году, когда на респу-бликанском референдуме была принята Консти-туция Республики Казахстан [1].

Теоретической базой для конституционно-правового регулирования местного самоуправ-ления являются общепризнанные ценности муниципальной демократии и муниципального управления, закрепленные Европейской Харти-ей местного самоуправления [2].

Конституция не определила уровни мест-ного самоуправления. Если предположить, что оно создается во всех звеньях территориального управления, то возникает вопрос о том, какие еще представительные структуры государства могут создаваться на местном уровне, если мас-лихаты – это органы местного самоуправления? Статья 85 Конституции устанавливает осущест-вление местного государственного управления местным представительным и исполнительным органами. Логически предположить, что мест-ные сообщества могут быть созданы в нижесто-ящих звеньях управления, кроме областного. В силу разных факторов (огромные размеры территорий, низкая плотность населения, на-личие огромных пустынных и иных неблаго-приятных для жизнедеятельности зон, неравно-мерность в экономическом развитии и прочее) самоуправление на этом уровне проблематично. Областным и приравненные к ним маслихаты должны сохранить свой прежний статус в ка-честве региональных представительных орга-нов государства. Если же их признать органами местного самоуправления, то значит, что в об-

ластях надо создавать параллельные представи-тельные структуры, которые юридически будут относиться к государству. В противном случае статья 85 Конституции будет оставаться не до конца реализованной.

Разработанный Правительством в 2006 году и вынесенный на всенародное обсуждение про-ект Закона РК «О местном самоуправлении в Республике Казахстан». Он ориентировал на введение местного самоуправления в районах городов, городах районного значения, поселках, аульных (сельских) округа, аулах (селах). Орга-низационными структурами данного института предполагались кенесы (представительные ор-ганы) и Тор-Ага (исполнительные органы), но в процессе своего прохождения в Парламенте за-конопроект вызвал много нареканий и был ото-зван Правительством [3].

Следующий шаг по созданию системы мест-ного самоуправления был сделан 21 мая 2007 года, когда в действующую Конституцию были внесены изменения и дополнения.

Конституция Казахстана не содержит чет-кой формулировки рассматриваемого понятия, однако, устанавливает, что в «Республике Ка-захстан признается местное самоуправление, обеспечивающее самостоятельное решение на-селением вопросов местного значения» (пункт 1 статьи 89) [1].

Основной Закон регулирует также вопросы организации и деятельности органов местного государственного управления, что наталкивает на тесную связь этих понятий. Поэтому созда-ние структур местного самоуправления невоз-можно без реформирования органов государ-ства на местах.

В Конституции перетерпели изменения ос-новные формы реализации гражданами своего права на самоуправление. Ранее в качестве них признавались выборы органов местного само-управления, деятельность выборных и других органов самоуправления, а также право обра-щаться лично, направлять индивидуальные и коллективные обращения в органы местного са-моуправления (пункт 1 статьи 33) [1]. По сути, это ограничивало иные формы непосредствен-ного решения населением вопросов местного значения, ибо конституционная норма предус-матривала закрытый перечень форм местного самоуправления. Любые другие способы воле-изъявления граждан (например, те же собрания,



сходы), пусть даже и закрепленные в законе, фактически ставили их вне конституционного поля.

Закон РК от 21 мая 2007 года кардинально поменял конституционную норму, поскольку не раскрывает непосредственные формы реализа-ции гражданами права на местное самоуправле-ние. Это могут быть и выборы органов местного самоуправления, и местные реформы, и право-творческая инициатива, собрания и сходы граж-дан и т.д. Эти пути волеизъявления населения, проживающего на территории местных сооб-ществ, будут определяться законом, что создает возможность их потенциального разнообразия [2].

Кроме того, на конституционном уровне маслихаты признаны в качестве органов мест-ного самоуправления, допускается создание и других органов самоуправления, закреплена возможность делегирования органам местных сообществ государственных функций.

В базовый Закон РК «О местном государ-ственном управлении и самоуправлении в Ре-спублике Казахстан» введена дополнительная глава 3-1 «Участие граждан в местном само-управлении». В статье 39-1 закреплен принцип территориальности для физических лиц как условие признания членом местного сообще-ства, участия их в осуществлении местного са-моуправления. Для граждан РК таким условием является факт регистрации по месту жительства. При этом они обладают всей полнотой прав чле-нов местного самоуправления. Следовательно, наличие недвижимости или постоянного места работы на соответствующей территории не яв-ляется основанием признания членами местно-го сообщества. Главное – надо здесь постоянно проживать [2].

Внесение поправок в действующее законо-дательство не завершило процесс формирова-ния системы местного самоуправления. Наобо-рот, данный процесс только начался. Требуется создать полноценную правовую базу местного самоуправления, экономическую и финансовую основу, продолжить дальнейшее совершенство-вание законодательства в этом направлении.

В этой связи утвержденная Указом Прези-дента РК от 28 ноября 2012 года № 438 Концеп-ция развития местного самоуправления в Респу-блике Казахстан содержит анализ проблемных вопросов данной сферы в нашей стране и опре-

деляет основные направления и параметры фор-мирования системы местного самоуправления на ближайшую перспективу.

Концепция предусматривается два этапа по формированию и развитию действенной систе-мы местного самоуправления:

- первый этап (2013-2014 годы) – расшире-ние потенциала действующей системы на ниж-них уровнях управления;

- второй этап (2015-2020 годы) – дальнейшее развитие местного самоуправления.

На первом этапе предполагается решить следующие задачи.

1. Повышение роли населения в решении во-просов местного значения через собрания и схо-ды местного сообщества на уровне аулов (сел), поселков, городов районного значения.

Для обсуждения вопросов местного значе-ния путем прямого волеизъявления могут прово-диться собрания (сходы) местного сообщества. Это одна из форм непосредственной реализации населением права на участие в осуществлении местного самоуправления.

Поскольку законодательства не запрещают участие иностранцев и лиц без гражданства в со-браниях (сходах), это как раз та форма местного самоуправления, которая учитывает в полной мере интересы всего населения, проживающе-го на соответствующей территории, а не толь-ко его части (граждан РК). На собрании (сходе) местного сообщества могут обсуждаться только вопросы местного значения, то есть те, регули-рование которых связано с обеспечением прав и законных интересов большинства жителей соот-ветствующей административно-территориаль-ной единицы. Закон возлагает регламентацию вопросов, касающихся порядка проведения со-брания (сходов) и принятия решений, на област-ные (города республиканского значения и сто-лицы) маслихаты. Это значит, что сам порядок созыва данных собраний, определение кворума их правомочности, периодичность и процедура проведения и прочие вопросы будут в различ-ных регионах различаться.

Предлагается законодательно закрепить нормы, предусматривающие:

- определение полномочий органов местного самоуправления и их ответственности;

- регламентацию порядка формирования, проведения и полномочий собраний и сходов и оформления их решений;



- обязательность обсуждения собранием или сходом вопросов финансирования меро-приятий местного значения (акимы нижнего уровня управления не имеют самостоятельного бюджета, но являются администраторами пят-надцати бюджетных программ в составе бюд-жета района);

- включение в действующие программы раз-вития района (города областного значения) под-раздела, в котором найдут свое отражение пер-воочередные потребности населения, принятые на собраниях и сходах местного сообщества на уровне аула (села), аульного (сельского) округа, поселка, города районного значения.

Сходы местного сообщества будут прово-диться по наиболее важным вопросам, требую-щим всеобщего обсуждения (отчет акима, опре-деление состава участников собраний и т. д.).

Собрание местного сообщества будет про-водиться для обсуждения текущих вопросов местного сообщества: бюджетных программ, формирования и использования собственных доходных источников и других вопросов.

Участники собрания местного сообщества будут формироваться из представителей, деле-гированных сходом, представляющих интересы отдельных групп населения: ветеранов, по де-лам семьи и женщин, по делам молодежи, ста-рейшин, домовых, уличных и квартальных ко-митетов и других.

Представители собраний местного сообще-ства делегируются на период, определяемый законодательством, и осуществляют свою дея-тельность на постоянной основе.

Решения акимов нижних уровней по во-просам местного значения согласовываются и одобряются представителями собраний. В слу-чае отсутствия компромисса в решении соот-ветствующих вопросов они будут переходить в компетенцию вышестоящего органа.

Во избежание исполнения акимом противо-правных решений и в целях исключения лоб-бирования интересов отдельных групп и слоев населения будет закреплено положение об обя-зательности рассмотрения акимом решений со-браний и сходов и информирования населения о принятии (либо отклонении) им решения с уче-том соблюдения законности.

Учитывая особенности управления общего-родским хозяйством в крупных городах, вышеу-казанные меры предлагается не распространять

на районы в городах Астане, Алматы, Караган-де, Шымкенте, которые также относятся к ниж-нему уровню управления [4].

Кроме того, следует отметить что, несмотря на предлагаемые меры по усилению роли схо-дов и собраний населения, они только обсужда-ют, но никак не решают вопросы местного зна-чения.

Действующий Закон о местном государ-ственном управлении и самоуправлении не про-изводит разграничений функции государства и местного самоуправления. Косвенное указание на такое разграничение можно усмотреть лишь в подпункте 7) статьи 1. Он определяет понятие «вопросы местного значения» как «вопросы де-ятельности области, района, города, района в го-роде, сельского округа, поселка и села, не входя-щего в состав сельского округа, регулирование которых в соответствии с настоящим Законом и иными законодательными актами Республики Казахстан связано с обеспечением прав и закон-ных интересов большинства жителей соответ-ствующей административно-территориальной единицы».

Поскольку на органы местного самоуправ-ления возложены функции по решению вопро-сов местного значения (подпункт 10) статьи 1), логично поставить знак равенства между поня-тиями «вопросы местного значения» и «вопро-сы (функции) местного самоуправления» [1].

Если прежде Конституция закрепляла, что порядок работы органов самоуправления мог устанавливаться самими гражданами в пределах закона, то новая редакция статьи 89 степень са-мостоятельности населения несколько ограни-чивает. Организация и деятельность местного самоуправления должна определяться законом [1]. Следовательно, государство на законода-тельном уровне определяет формирования и деятельность системы местного самоуправле-ния, включая его формы, порядок создания и деятельности его органов, источники его эконо-мической основы и т.д. Такой подход основан на унитарном устройстве Казахстана и противо-стоит возможности создания на местах органов, различающихся не только по названиям, но и направлениям, формам, порядку деятельности, дополнительным источникам доходов, спосо-бам взаимодействия с органами местного госу-дарственного управления и т.д. [5].



Самостоятельность органов местного самоу-правления должна быть гарантирована законом, то есть необходимо установить специальные экономические, правовые и организационные меры, которые бы обеспечивали и защищали их права. Кроме того, следует обеспечить самосто-ятельность местного самоуправления в форми-ровании своих исполнительных структур.

Органы государства должны содействовать органам местного самоуправления в осущест-влении их функций.

Содействие и партнерство могут иметь раз-ные формы: финансовая поддержка тех или иных проектов, предоставление льготных кре-дитов из местных бюджетов, организационная (предоставление административных помеще-ний), информационная и консультативная по-мощь и т.д.

Указанные меры позволят повысить роль населения в решении вопросов местного зна-чения, стимулировать участие, заинтересован-ность и ответственность граждан при принятии решений, укрепить доверие к государственным органам.

2. Важной задачей является создание и раз-витие механизма активного вовлечения город-ского населения в процесс принятия управлен-ческих решений.

За маслихатами городов будет закреплено право создания общественных структур для вза-имодействия акима города с населением, финан-сирование деятельности которых предлагается осуществлять за счет средств местного бюджета по государственному заказу.

Созданные общественные структуры будут содействовать акимам городов в обеспечении охраны общественного порядка и безопасно-сти граждан в порядке, определенным законом, а также надлежащего функционирования жи-лищно-коммунальных служб, санитарного со-стояния в населенных пунктах. Будут повыше-ны общественная и гражданская активность и заинтересованность местного населения в улучшении условий жизнедеятельности на про-живаемой территории и в целом социально-эко-номического развития населенного пункта [6].

Другими словами, на территории городов не предполагается создание каких-либо других органов местного самоуправления, кроме суще-ствующих представительных и исполнительных органов, осуществляющих, наряду с государ-

ственным управлением, функции местного са-моуправления. Предполагаемое создание обще-ственных структур не позволит передавать им самостоятельное решение каких-либо вопросов местного значения. Они могут только содей-ствовать акимам в их деятельности.

3. Одной из задач, решаемых на первом этапе, является введение выборности акимов в городах районного значения, аульных округов, аулах (селах), не входящих в состав аульного округа маслихатами районов (городов).

Внесение на рассмотрение соответствую-щего маслихата кандидата в акимы аула (села), поселка, аульного округа, города районного зна-чения будет осуществляться акимим района (го-рода) на альтернативной основе. Освобождение от должности Акимов нижних уровней должно осуществляться только по решению Акима рай-она (города).

При введении выборности Акимы будут со-четать в себе функции как исполнительного, так и представительного органа без образования от-дельного представительного органа местного самоуправления в ауле и городе районного зна-чения.

При том целесообразно сохранить действу-ющий порядок назначения Акимов областей, городов Астаны и Алматы, районов, осущест-вляющийся в настоящее время в демократичном порядке, то есть с предварительного согласия депутатов соответствующего маслихата [7].

4. Еще одной задачей является расширение финансовой самостоятельности нижних уров-ней управления.

Концепция предусматривает, что акимам нижних уровней будет:

1) предоставлено право формирования соб-ственных доходных источников (доходы от оказания платных услуг, добровольные и целе-вые сборы, взносы благотворительных фондов и спонсоров, сборы за торговлю в специально установленных местах, штрафы за нарушение правил благоустройства, повреждение объектов инфраструктуры и зеленых насаждений, торгов-лю в неустановленных местах и прочие источ-ники, не противоречащие законодательству);

2) предоставлено право на открытие специ-альных счетов в органах казначейства, где будут отражаться доходы и расходы, направленные на реализацию функций местного самоуправ- ления;



3) передана часть районной коммунальной собственности (клубы, библиотеки, детские сады и др.) с целью их эффективного использования, удовлетворения запросов и нужд местного насе-ления и получения дополнительных доходов.

При этом за процессами формирования и использования собственных доходных источ-ников, а также использования коммунальной собственности предлагается осуществлять го-сударственный финансовый контроль и обще-ственный контроль.

Предполагается, что основными источни-ками поступающих средств будут доходы от платных услуг, сборов, штрафных санкции и до-бровольных взносов физических и юридических лиц. Все это понятно, но достаточны ли будут эти источники для решения местных проблем. Не станут ли так называемые «добровольные» взносы добровольно-принудительными?

В целях предоставления полноценных воз-можностей в решении вопросов местного зна-чения поэтапно будут расширены полномочия акимов нижнего уровня управления за счет оп-тимизации реализационных и разрешительных функций исполнительных органов областного и районного уровней [8].

В настоящее время государством прово-дится работа по разграничению полномочий между уровнями государственного управления в части оптимизации системы государственного управления путем перераспределения властных полномочий по вертикали «республика (центр) – область – район – городские и сельские насе-ленные пункты».

В результате должна быть выработана эф-фективная схема взаимодействия центральных государственных и местных исполнительных органов в рамках исполнения стратегических, контрольных, надзорных и реализационных функций.

Ее приоритетным направлением станет орга-низация эффективного государственного управ-ления и самоуправления на уровне города, города районного значения, поселка, аула (села), аульно-го (сельского) округа, прежде всего его институ-циональное и функциональное укрепление.

5. Следующее направление представляет со-бой организацию и проведение мероприятий по повышению правовой грамотности населения по вопросам реализации прав и возможностей на осуществление самоуправления.

Среди предлагаемых мер:1) подготовка, переподготовка и повышение

квалификации кадров для органов местного са-моуправления;

2) организационно-методическая поддержка деятельности местного самоуправления, вклю-чающая консультирование должностных лиц и работников органов самоуправления, организа-цию и проведение конференций, семинаров по актуальным вопросам местного самоуправле-ния, практическому обмену опытом и др. [9];

3) информационная поддержка местного самоуправления в популяризации идей, прин-ципов и задач местного самоуправления среди населения, информирование о ходе и проблемах реформы, о роли населения в создании систе-мы общественного контроля за деятельностью органов местного самоуправления, проведение социологических исследований, в том числе опросов.

Второй этап (2015-2020 г.г.) будет нацелен на дальнейшее развитие местного самоуправле-ния, опираясь на создание механизмов управле-ния и финансирования.

В частности, после 2014 года будут рас-смотрены вопросы дальнейшего разграничения функций местного государственного управле-ния и самоуправления (с передачей функций), проработаны вопросы формирования бюджета и собственности органов самоуправления, а так же оптимизация административно-территори-альных единиц на уровне сельских округов (с целью увеличения потенциала для формирова-ния полноценного местного самоуправления).

В этом плане Программой «Развитие реги-онов», утвержденной постановлением Прави-тельства Республики Казахстан 26 июля 2011 года, также предусматривается привлечение на-селения к выработке предложений по определе-нию проектов (мероприятий), направленных на развитие сельских населенных пунктов и улуч-шение жизнеобеспечения сельского населения.

При этом необходимо отметить, что финан-совая поддержка будет оказываться только тем аулам (селам), которые имеют экономический потенциал развития и положительные демо-графические тенденции (согласно критериям для определения сельских населенных пунктов с низким и высоким экономическим потенциа-лом, утвержденным совместным приказом ми-



нистерств сельского хозяйства и экономическо-го развития и торговли).

Согласно четвертому приоритету Програм-мы «Развитие регионов» будет оказываться фи-нансовая поддержка местному самоуправлению.

В рамках данного приоритета реализация проектов (мероприятий) будет осуществлять-ся только в аулах (селах) и поселках с высоким и средним экономическим потенциалом путем привлечения населения к выработке предложе-ний по определению проектов (мероприятий), которые будут реализовываться в рамках финан-совой поддержки местного самоуправления [10].

Акимы аула (села), поселка обеспечивают организацию собраний (сходов) местного сооб-щества, на которых будут обсуждаться предло-жения и приниматься решения по отбору проек-тов (мероприятий), исходя из первоочередности и актуальности (принцип отбора мероприятий (проектов) «снизу вверх»).

Финансовая поддержка местного самоуправ-ления будет осуществляться по следующим на-правлениям:

– в 2012 году по коммунальному хозяйству: освещение и озеленение улиц, сохранение фон-да жилых домов и вывоз мусора, ликвидация несанкционированных свалок, снос бесхозных объектов, обустройство полигонов твердых бы-товых отходов и скотомогильников, ремонт ото-пительной системы, установка дворовых дет-ских игровых площадок;

– в 2013-2014 годах:1) капитальный и текущий ремонт: объектов

образования, здравоохранения, культуры, спор-та, водоснабжения, газоснабжения;

2) коммунальное хозяйство: освещение и озеленение улиц, сохранение фонда жилых до-мов и вывоз мусора, ликвидация несанкцио-нированных свалок, снос бесхозных объектов, обустройство полигонов твердых бытовых от-ходов и скотомогильников, ремонт отопитель-ной системы, установка дворовых детских игро-вых площадок;

3) транспортные коммуникации: капиталь-ный, средний и текущий ремонт внутрипоселко-вых дорог и мостов, установка светофоров;

4) сельское хозяйство: очистка водоемов, восстановление бесхозных гидротехнических сооружений;

5) прочие: телефонизация, Интернет.Так же в Послании Президента РК народу

«Стратегия «Казахстан – 2050» особое внимание уделено развитию местного самоуправления. Глава государства отметил необходимость непо-средственного вовлечения общества и граждан в процесс принятия государственных решений и их реализацию, предоставления населению че-рез органы местного самоуправления реальной возможности самостоятельно и ответственно решать вопросы местного значения, усиления общественного контроля за работой местных органов власти, влияния граждан на ситуацию на местах [11].

Развитие гражданского общества является важным условием для создания демократиче-ского, советского, правового и социального государства. Общественный процесс, демо-кратическое развитие, экономический подъем возможности при активном участии граждан во всех важных сферах жизнедеятельности общества.

Одной из важнейших проблем современно-го местного самоуправления в Республике Ка-захстан является проблема формирования его финансовой базы, законодательное закрепление и обеспечение финансовых гарантий самостоя-тельности органов местного самоуправления.

Без стабильных и достаточных финансовых источников местное самоуправление не эф-фективно, не жизнеспособно. Можно наделить местное самоуправление разнообразными и ши-рокими полномочиями, однако, не подведя под них соответствующей материально-финансовой базы, они так и останутся не реализованными.

Пока не будет четкого разграничения ис-точников доходной части бюджетов всех уров-ней, разделения бюджетных полномочий, пока законодательство не определит принципы формирования и использования финансовых ресурсов, взаимоотношений местного само-управления с хозяйствующими субъектами и финансово-кредитными институтами, пока местная власть будет зависеть от распреде-ления кусков общего «бюджетного пирога», местное самоуправление не сможет реализо-вать свой огромный потенциал.

В целом можно позитивно оценить перспек-тивы развития местного самоуправления в Ре-спублике Казахстан.




1 Конституция Республики Казахстан, принятая 30 августа 1995 года на республиканском референдуме с изменения-ми и дополнениями, внесенными законами Республики Казахстан // adilet.zan.kz

2 Содружество Независимых Государств Декларация от 29 октября 1994 года «О принципах местного самоуправления в государствах-участниках Содружества» // adilet.zan.kz

3 Закон Республики Казахстан от 23 января 2001 года № 148 «О местном государственном управлении и самоуправле-нии в Республике Казахстан», adilet.zan.kz

4 Жанузакова Л. Регламент и иные нормативные правовые акты маслихата производного вида, Алматы // Информаци-онный бюллетень МАСЛИХАТ. – № 3. – 2006. – С. 41.

5 Кожуганова Д., Мензюк Г. Реформирование системы государственного управления // www.vestnik-kafu.info6 Берентаев К. Особенности становление местного самоуправления в РК, Aлматы // Информационный бюллетень

МАСЛИХАТ. – № 3. – 2004. – С. 38-47.7 Указ Президента Республики Казахстан от 28 ноября 2012 года № 438 «Об утверждении Концепции развития мест-

ного самоуправления в Республики Казахстан», adilet.zan.kz8 Программа «Развитие регионов», утвержденная постановлением Правительства РК от 26 июля 2011 года № 862 //

adilet.zan.kz9 Назарбаев Н.А. Стратегия "Казахстан-2050": новый политический курс состоявшегося государства. Послание Пре-

зидента Республики Казахстан – Лидера Нации Н.А. Назарбаева народу Казахстана, г. Астана, 14 декабря 2012 года, adilet.zan.kz

10 Жанузакова Л. Проблемы совершенствования местного управления и формирования системы местного самоуправ-ления в Республике Казахстан, Алматы // Информационный бюллетень МАСЛИХАТ. – № 1. – 2009. – С. 14-30.

11 Жанузакова Л.Т. Конституционно-правовые проблемы организации и деятельности местных представительных ор-ганов в Республике Казахстан. – Алматы: Сага, 2003. – С. 340.

References

1 Konstitutsiya Respubliki Kazakhstan, prinyanaya 30 avgusta 1995 goda na respublikanskom referendum s izmeneniyami I dopolneniyami, vnesennymi zakonami Respubliki Kazakhstan // adilet.zan.kz.

2 Sodruzhestvo Nezavisivyh Gosudarstv Deklaratsiya ot 29 oktyabrya 1994 goda «O printsipah mestnogo samoupravleniya v gosudarstvah-uchastnitsah Sodruzhestva» // adilet.zan.kz.

3 Zakon Respubliki Kazakhstan jn23 yanvarya 2001 goda № 148 «O mestnom gosudarstvennom upravlenii I samoupravlenii v Respublike Kazakhstan» // adilet.zan.kz.

4 Zhanuzakova L.T. Reglament I inye normativnye pravovye akty maslihataproizvodnogo vida. – Almaty // Informatsoinnyi byulleten Maslihat. – № 3. – 2006. – S. 41.

5 Kozhuganova D.Z., Menzyuk G.A. Reformirovanie sistemi gosudarstvennogo upravleniya, www.vestnik-kafu.info/6 Berentaev K.B. Osobennosti stanovleniya mestnogo samoupravleniya v RK. – Almaty // Informatsoinnyi byulleten Maslihat.

– № 3. – 2004. – S. 38.7 Ukaz Prezidenta Respubliki Kazakhstan ot 28 noyabrya 2012 № 438 «Ob utverzhdenii Kontseptsii razvitiya mestnogo

samoupravleniya v RK» // adilet.zan.kz/8 Programma «Razvitie regionov», utverzhdennogo postanovleniem Pravitelstva RK ot 26 iyulya 2011 g. № 862 // adilet.zan.

kz/9 Nazarbaev N.A. Strategiya «Kazakhstan-2050»: novyi politicheskiy kurs sostoyavshegosya gosudarstva. Poslanie Prezidenta

Respubliki Kazakhstan – Lidera natsii N.A. Nazarbaeva narodu Kazakhstana. Astana, 14 dekabrya 2012 goda // adilet.zan.kz/10 Zhanuzakova L.T. Problemy sovershenstvovaniya mestnogo upravleniya i formirovanie sistemy mestnogo samoupravleniya

v RK. – Almaty // Informatsoinnyi byulleten Maslihat. – № 1. – 2009. – S. 14.11 Zhanuzakova L.T. Konstitutsionalno-pravovye problem organizatsii i deyatelnosti mestnyh predstavitelnyh organov v RK.-

Almaty: Saga, 2003. – S. 340.


40 Халықтың тұрмыс деңгейі: түсінігі және ықпал етуші факторларының топтамасы

ӘОЖ 330.591М. Жанат*, 2К.М. Жумаксанова

1С. Торайғыров атындағы Павлодар мемлекеттік университеті, Қазақстан, Павлодар қ. 2Т. Рысқұлов атындағы Қазақ экономикалық университеті, Қазақстан, Алматы қ.


Халықтың тұрмыс деңгейі: түсінігі және ықпал етуші факторларының топтамасы

Бүгінде халықтың тұрмысын тұрмыстық ахуалды сипаттаушы түрлі көрсеткіштер негізінде бағалау жұмыстары барлық елдерде дерлік жүргізіліп отырғанымен, олардың «халықтың тұрмыс деңгейі» категориясын түрлі мағынада қабылдаулары, тұрмыстық ахуалды бағалаушы көрсеткіштерінің жалпыға ортақ жүйесінің жоқтығы секілді бірқатар кемшіліктері бар. Мұндай жетіспеушіліктер аймақтық, мемлекеттік, халықаралық деңгейлерде халықтың тұрмыс деңгейін анықтау, оның серпінін бағалауға мүмкіндіктер бермеуде. Аталмыш теоретикалық-әдістемелік жетіспеушілік мәселелерін шешу үшін бірінші, «халықтың тұрмыс деңгейі» категориясына нақтылы анықтама берілуі тиіс. Екінші, халықтың тұрмысының барлық қырларын қамтыған көрсеткіштер кешені қалыптастырылуы керек. Үшінші, бұл кешендік көрсеткіштер тұрмыстық ахуалдың нақтылы бір қырын сипаттауы бойынша кешен ішінде өзара топтастырылуы керек. Тек осын-дай жүйелілік түрлі елдердегі, аймақтардағы халықтың тұрмыс деңгейлерін анықтауға және оларды өзара салыстыруға мүмкіндіктер берері хақ.Мұндай теоретикалық-әдістемелік жүйелілікті қалыптастыру мақсатында мақалада «халықтың тұрмыс деңгейі» категориясы жан-жақты сараланып, нақтылы анықтама берілген. Оның «өмір сапасы» категориясы-нан айырмашылығы айқындалып көрсетілген. Сондай-ақ, тектестік (сипаттық) белгілері бойынша халықтың тұрмыс деңгейіне ықпал етуші факторлар топтары қалыптастырылады. Түйін сөздер: халықтың тұрмыс деңгейі, тұрмыс деңгейінің көрсеткіші, тұрмыс деңгейінің факторлары тобы, өмір сапасы, қажеттіліктер.

М. Жанат, К. М. ЖумаксановаУровень жизни населения: понятие и группировка влияющих факторов

На сегодняшний день почти во всех странах мира проводится работа по оценке жизни населения на основе различных показателей, которые характеризуют состояние жизни. Но, во всех таких работах присутствуют недостатки, как: разное восприятие (понимание) смысла категории «уровень жизни населения»; отсутствие всеобщей системы показателей уровня жизни и т.д. Такие недостатки не позволяют определять и сравнивать уровни жизни населения в масштабе региона, страны. Чтобы устранить выше перечисленные теоретико-методологические недостатки, надо: во-первых, дать кон-кретное определение категории «уровень жизни населения»; во-вторых, сформировать комплекс показателей уровня жизни, которые характеризуют уровень жизни населения с разных сторон. В-третьих, сгруппировать эти показатели по сторонам жизни населения, которые они характеризует. Только такая системность даст воз-можность определять и сравнивать уровни жизни населения разных стран и регионов.С этой целью в статье рассматривается уровень жизни населения с разных сторон и дается конкретное опреде-ление ему. Выделяются его отличия от категории «качество жизни». А также формируется группа факторов по характерным признакам влияния на ту ли иную сторону уровня жизни населения.Ключевые слова: уровень жизни населения, показатель уровня жизни, групп на факторов уровня жизни, каче-ство жизни, потребности.

М. Zhanat, К. М. ZhumaksanovaLevel of living of population: concept and groupment of factors influencing to him

To date almost in the entire countries of the world conducted works as evaluated by life of population on the basis of different indexes that is characterized by the state of life. But, in all such works present some defects, such as: different


41М. Жанат, К.М. Жумаксанова

perception (understanding) of sense of category "level of living of population"; absence of the universal system of indexes of level of living etc. Such defects does not allow to determine and compare level of living of population in the scale of region, country.To remove higher the enumerated theoretical-methodological defects, it is necessary: firstly to give concrete determinations to category "standard of living of population"; secondly to form the complex of indexes of level lives characterizes that level of living of population from different parties. In the third, to group these indexes of complex on parties lives of population, that they characterizes. Only such system gives possibilities will define and to compare level of living of population of different countries and regions.In aims to form such theoretical-methodological the complex of measures in the articles is examined level of living of population from different parties and concrete determination is given to him. Distinguished his differences from a category "quality of life". And also, formed groups of factors on the characteristic signs of influence whether that another side of level of living of population.Key words: level of living of population, indicator of level of living, groups of factors of level of living, quality of life, needs.

Халықтың тұрмыс деңгейі – аумақтың тұр- ғын халқының қолайлы өмір сүруіне қажетті- ліктерінің қанағаттандырылуы дәрежесі [1]. Қажеттіліктер – тұлғаның, әлеуметтік топтың, жалпы қоғамның тіршілік етуіне және дамуына қажетті нақтылы жағдайлармен байланысты ту-ындайтын мұқтаждықтары.

Адамның қажеттілігінінің өзіндік белгісі адамның биологиялық және әлеуметтік табиға- тымен анықталады. Олай болса адамның қа- жеттіліктерін келесі топтарға жіктеуге болады:

- физиологиялық қажеттіліктер – тұлға- ның тамаққа, ауаға, суға, климаттық жағдайларға және басқа да осы секілділерге деген табиғи қажеттіліктері;

- материалдық қажеттіліктер – тұлғаның баспанаға, киім-кешекке, көлік құралдарына, өндіріс құрал-жабдықтарына және т.б. осы секілділерге деген заттық-материалдық қажетті- ліктері;

- рухани қажеттіліктер – тұлғаның қорша- ған ортаны тануына, білімге, өнерге, ғылымға, шығармашылыққа және тағы басқаларға деген интеллектуалдық-рухани қажеттіліктері;

- әлеуметтік қажеттіліктер – тұлғаның қо- ғамдық қарым-қатынастарға, қызметтерге, абы- ройға, атақ-даңққа, әлеуметтік құқықтарға және тағы басқаларға деген қоғами қажеттіліктері.

Әлеуметтік топтардың, қоғамның қажет- тіліктері оның дамуы барысында қоғамның жекелеген элементтерінде немесе жалпы қо- ғамдық жүйеде өзгертулер, түрлендірулер жүр- гізуге мұқтаждықтармен байланысты туын- дайды. Қоғамның қажеттіліктері оның қа- лыпты тіршілік әрекеттеріне және дамуына қажетті жағдайларды қамтамасыз етуге деген мұқтаждықтарымен анықталады. Оған өндіріс- тік қатынастарға, мемлекеттік, жергілікті бас-

қарушылыққа, елдің қауіпсіздігіне және қор- ғанысына, қоршаған ортаны қорғауға, қоғам мүшелерінің конституциялық құқықтары мен кепілдіктерін қамтамасыз етуге және басқа да осы тектес қажеттіліктерді жатқызуға болады.

Жалпы алғанда, тұрмыс деңгейі – қоғамның және оның мүшелерінің физиологиялық, мате- риалдық, рухани және әлеуметтік қажеттілік- терінің дамуы деңгейін, олардың қанағаттан- дырылу дәрежесін және аталмыш қажеттілік- тердің қанағаттандырылуына және дамуына алғышарттарды бейнелейтін кешенді әлеумет- тік-экономикалық категория. Ол тамаққа, киім- ге, баспанаға, көлікке, білімге, денсаулық сақ- тауға, мәдениетке, өнерге, демалысқа, қауіп- сіздікке, еркіндікке және т.б. игіліктер (қызмет- тер мен тауарлар) мен бейигіліктерге деген қажеттіліктерінің қанағаттандырылуының құ- рамдарымен және мөлшерлерімен анықталады.

Біздің ойымызша:- халықтың тұрмыс деңгейі – ел халқының

тамаққа, киімге, баспанаға, көлікке, білімге, ден- саулық сақтауға, мәдениетке, өнерге, демалысқа, қауіпсіздікке, еркіндікке және т.б. игіліктер (қызметтер мен тауарлар) мен бейигіліктерге деген қажеттіліктерінің қанағаттандырылуының құрамымен, мөлшерімен және қажеттіліктерді қанағаттандыруға елдегі табиғи, экономикалық, экологиялық, әлеуметтік, саяси, демографиялық, қауіпсіздік және т.б. мүмкіндіктермен анықта- латын көп қырлы категория;

- халықтың тұрмыс деңгейі – ел тұрғыны- ның (азаматының) биологиялық, әлеуметтік және рухани-адамгершілік тіршілік иесі ретін- дегі биологиялық жаратылысын, әлеуметтік мақсатын және тұлғалық ұмтылысын мүмкін- дігінше толықтай жүзеге асыруына қажетті физиологиялық, материалдық, рухани және



әлеуметтік қажеттіліктерінің қанағаттандыры- луының елдік орташа деңгейі;

- халықтың тұрмыс деңгейі – елдегі тұр- мыстық ахуалды сан қырынан бейнелеуші нақ- тылы және ресми, статистикалық көрсеткіштер- дің негізінде есептеліп, интегралдық көрсет- кішке қорытылатын анықталатын нақтылы өлшеуіш [2];

- халықтың тұрмыс деңгейі – ел халқының тұрмысы ахуалының объективті бағасы;

- халықтың тұрмыс деңгейі – қандай да бір аумақтың тұрғын халқының уақыт кезеңіндегі тұрмыстық ахуалын қорытынды бағалаушы ин-дикатор.

Қазіргі кезде, халықаралық ғылыми-зерт- теушілік тәжірибелерде елдің немесе аймақтың тұрғын халқының тұрмыстық ахуалдарын нақ- тылы және ресми көрсеткіштердің негізінде (объективті) анықтаумен қатар, сол аумақтың тұрғындарының пікірлері (сауалнамалық) негі- зінде (субъективті) бағалаулар жасау және аталмыш екі әдісті бірлестіре қолдану арқылы бағалау (объективті-субъективті) үрдістері қа- лыптасқан. Мұндай қалыптасқан әлемдік тәжі- рибелерді ескере отырып, халықтың тұрмыстық ахуалдарының объективті (нақтылы) бағасын «халықтың тұрмыс деңгейі», субъективті баға- сын «тұрмыстық ахуалдың субъективті бағасы», объективті-субъективті бағаларын «өмір сапасы» категорияларына ажыратып қолдану керек деп санаймыз (1-сурет).

Халықтың тұрмыс деңгейі – белгілі бір уақыт кезеңіндегі елдің (аймақтың) тұрғын халқының биологиялық, әлеуметтік және

рухани-адамгершілік тіршілік иесі ретіндегі био- логиялық жаратылысын, әлеуметтік мақсатын және тұлғалық ұмтылысын мүмкіндігінше то- лықтай жүзеге асыруларына қажетті тамаққа, киімге, баспанаға, көлікке, білімге, денсаулық сақтауға, мәдениетке, өнерге, демалысқа, қауіп- сіздікке, еркіндікке және т.б. игіліктер (қызмет- тер мен тауарлар) мен бейигіліктерге қажетті- ліктері секілді физиологиялық, материалдық, рухани және әлеуметтік қажеттіліктерінің қана- ғаттандырылуын және аталмыш қажеттіліктерді қанағаттандыруға елдегі (аймақтағы) табиғи, экономикалық, экологиялық, әлеуметтік, саяси, демографиялық, қауіпсіздік және т.б. мүмкін- діктерді ескеріп, тұрмыстық ахуалды сан қырынан бейнелеуші нақтылы және рес-ми, статистикалық көрсеткіштердің негізінде есептеліп, интегралдық көрсеткішке қорытылып анықталатын, халықтың тұрмысы ахуалының объективті, орташа, қорытынды бағасы [3]. Де-мек, оны анықтаушы көрсеткіштер жиынтығы адамдардың қажеттіліктерінің барлық сала-сын қамтуы және олардың қанағаттандырылуы дәрежесін нақтылы анықтаумен байланысты бо-луы тиіс. Яғни, халықтың тұрмысының барлық салаларын сан қырларынан толық бағалау және деңгейін анықтау үшін ол өзіне мейілінше көп, алуан түрлі көрсеткіштерді қамтуы тиіс.

Тұрмыс деңгейі халықтың тұрмысы мен тіршілігінің алуан түрлі қырларын жан-жақты сипаттайтын сан түрлі көрсеткіштермен баян-далады. Сәйкесінше, тұрмыс деңгейіне алу-ан түрлі факторлар әсер етеді. Атап айтқанда, бір жағынан тұрғын халықтың құрылымы мен

1-сурет – «Халықттың тұрмыс д

деңгейі» жəн

не «өмір сапассы» категорииялары



көлемі үнемі өзгеріп отыратын алуан түрлі қажеттіліктері әсер етсе, келесі жағынан осы шексіз қажеттіліктерді қанағаттандыруға мүмкіндіктердің елдегі табиғи, экономикалық, экологиялық, әлеуметтік, саяси, демографиялық және т.б. ахуалдармен байланысты шектеулілігі ықпал етеді.

Мұндай әсер етуші факторларды халықтың тұрмыс деңгейіне ықпал ету сипаттарына қарай келесі түрлерге топтауға болады (2-сурет):

- Табыс-тұтыну факторлары – елдегі та-быс және тұтынушылық ахуалдарға ықпал етуші факторлар. Халықтың тұрмыс деңгейінде мұндай факторлардың әсерлері халықтың ақшалай табыстары, тұтыну шығыстары, банктік қарыздары, күндік қуаттануының құны және елдің ҰЖТ-ы, елдегі табыстардың әділ бөлінуі, үй шаруашылығының азық-түлік тауарларын, азық-түлік емес тауарларды, ақылы қызметтерді тұтыну деңгейі көрсеткіштерінің және осы секілді т.б. көрсеткіштердің өзгерістері арқылы бейнеленеді;

- Әлеуметтік қорғау факторлары – елдегі әлеуметтік топтардың әлеуметтік қорғалуы аху-алдарына ықпал етуші факторлар. Халықтың тұрмыс деңгейінде мұндай факторлардың әсерлері жұмыссыздың, зейнеткердің, мүге- дектің, кедейдің, баланың әлеуметтік қорғалуы, мүгедектік, кедейлік деңгейлеріне, зейнетақы, жұмыссыздыққа, мүгедектікке, кедейлікке жәрдемақы деңгейі көрсеткіштерінің және осы секілді т.б. көрсеткіштердің өзгерістері арқылы бейнеленеді;

- Мүлік-жинақ факторлары – елдегі мүлік- тік және ақшалай жинақтар жай-күйіне ықпал етуші факторлар. Халықтың тұрмыс деңгейінде мұндай факторлардың әсерлері халықтың, мемлекеттің жинақтары, халықтың табыс- тан жинақтауы, баспанамен, жекеменшік көлікпен, үй мүлкімен қамтамасыздандырылуы, үй шаруашылығының меншіктен алған та-быстары деңгейі көрсеткіштерінің және осы секілді т.б. көрсеткіштердің өзгерістері арқылы бейнеленеді;

- Білімге қолжетімділік факторлары – елдегі халықтың білім алу мүмкіндіктерінің жағдайына ықпал етуші факторлар. Халықтың тұрмыс деңгейінде мұндай факторлардың әсерлері бір тәрбиеленушіге, бір оқушыға, бір кәсіби орта білім алушыға, бір студент-ке (ЖОО студенті) мемлекеттік шығындар,

білім саласындағы айлық жалақы, халықтың білімге шығыстары, білім беруге мемлекеттік шығындар, мектепке дейінгі тәрбиемен, жалпы орта біліммен қамтылу деңгейі көрсеткіштерінің және осы секілді т.б. көрсеткіштердің өзгерістері арқылы бейнеленеді;

- Денсаулық сақтау факторлары – елдегі денсаулық сақтаудың жай-күйіне ықпал етуші факторлар. Халықтың тұрмыс деңгейінде мұндай факторлардың әсерлері халықтың дәрігерлермен, орта медициналық қызметкерлермен, ауруха-налармен, аурухана төсегімен, амбулаторлық-емханалық мекемелермен, медициналық жедел-жәрдем қызметімен қамтылулары, халықтың денсаулыққа шығыстары, денсаулық сақтауға мемлекеттік шығындар деңгейі көрсеткіштерінің және осы секілді т.б. көрсеткіштердің өзгерістері арқылы бейнеленеді;

- Экологиялық қолайлылық факторлары – елдегі табиғи-экологиялық ахуалдардың халық өмір сүруіне қолайлылығы жағдайына ықпал етуші факторлар. Халықтың тұрмыс деңгейінде мұндай факторлардың әсерлері экологиялық апат қауіпі, экологиялық апаттан зардап, ҚОҚ-ға мемлекеттік шығыстар, орманды алқап, табиғи су көздерінен су алу, тұщы суды тұрмыстық тұтыну, қауіпті қалдықтар, тұрақты көздерден атмосфераны ластау, ауаны ластаушы заттар-ды ұстау, тазарту, ағызылатын ластанған ақаба суды тазарту деңгейі көрсеткіштерінің және осы секілді т.б. көрсеткіштердің өзгерістері арқылы бейнеленеді;

- Қауіпсіздік факторлары – елдің және халықтың қауіпсіздігі ахуалдарына ықпал етуші факторлар. Халықтың тұрмыс деңгейінде мұндай факторлардың әсерлері тіркелген қылмыстар, адам өлтіру және өлтіруге оқталу қылмыстары, өзіне-өзі қол жұмсаулар, адам денсаулығына қасақана зиян келтіру, зорлау және зорлауға оқталу қылмыстары, нашақорлық қылмыстар, қарақшылық, тонау, ұрлық қылмыстары, жаза-тайым қаза табулар, бас бостандығынан айыры-лулар, елдің қорғанысына, ұлттық қауіпсіздікке, құқық қорғау қызметтеріне мемлекеттік шығындар деңгейі көрсеткіштерінің және осы секілді т.б. көрсеткіштердің өзгерістері арқылы бейнеленеді;

- Экономикалық мүмкіндіктер факторла- ры – елдің экономикалық өсуіне, ел халқы- ның экономикалық мүмкіндіктеріне ықпал ету- ші факторлар. Халықтың тұрмыс деңгейінде



мұндай факторлардың әсерлері кәсіпкерлік, жұмыссыздық, жұмыстағы қаза табулар, жарақаттанулар, үй шаруашылығының салық- тық, салықтық емес төлемдері, елдегі көлеңкелі экономика, негізгі капиталға инвестиция, экономикадағы негізгі құрал-жабдықтар, айлық жалақы деңгейі көрсеткіштерінің және осы секілді т.б. көрсеткіштердің өзгерістері арқылы бейнеленеді;

- Саяси мүмкіндіктер факторлары – елдегі саяси және азаматтық құқықтардың қорғалуы ахуалдарына ықпал етуші фактор-лар. Халықтың тұрмыс деңгейінде мұндай факторлардың әсерлері митинг және ереуіл еркіндігі, адам құқығын бұзу қылмыстары, қоғамдық қауіпсіздікке, тәртіпке қарсы қылмыс, қақтығыстар, парламенттік үлес, жоғарғы билік, сотқа сенімділік, сөз бостандығы, кор-рупция деңгейі көрсеткіштерінің және осы секілді т.б. көрсеткіштердің өзгерістері арқылы бейнеленеді;

- Демографиялық деңгей факторлары – елдің демографиялық ахуалына ықпал етуші факторлар. Халықтың тұрмыс деңгейінде мұндай факторлардың әсерлері ерлердің, әйелдердің өмірінің күтілетін ұзақтығы, ерлердің, әйелдер-

дің қайтыс болуы, сәбилердің шетінеуі, халықтың табиғи өсімі, үйлену және ажырасу, эмиграция, иммиграция, ерлер мен әйелдер саны, жасан-ды түсіктер деңгейі көрсеткіштерінің және осы секілді т.б. көрсеткіштердің өзгерістері арқылы бейнеленеді;

- Салауаттылық деңгей факторлары – елдегі халықтың салауатты өмір салтын ұстануы және оған қолайлы мүмкіндіктер ахуалдары-на ықпал етуші факторлар. Халықтың тұрмыс деңгейінде мұндай факторлардың әсерлері халықтың темекі, ішімдік өнімдерін тұтынуы, халықтың спорттық, дене шынықтыру, мәде- ниет, өнер, демалыс қызметтерін тұтынуы және аталмыш қызметтерді көрсету орындарымен қамтылуы, күндік қуаттану, мәдениет, өнер, демалысқа халықтың шығыстары, мемлекеттік шығындар деңгейі көрсеткіштерінің және осы секілді т.б. көрсеткіштердің өзгерістері арқылы бейнеленеді.

Халықтың тұрмыс деңгейін факторлық топтарға жіктеу арқылы тұрмыс деңгейінің түрлі өрістерінің әрқайсысының жекелей деңгейлерін, ортақ белгілері бойынша топтық деңгейлерін және тұрмыстың жалпы деңгейлерін ажыратып бағалауға мүмкіндік туындайды.

2-суретт – Халықтыңң тұрмыс деңггейіне ықпалл етуші негізггі факторларддың тобы




1 Жанат М. Халықтың тұрмыс деңгейін анықтау методологиясы // «Саясат» журналы. – 2012. – № 7. – Б. 19-21.2 Жанат М. Международный сравнительный анализ уровня социальной защиты населения // Научная дискуссия: во-

просы социологии, политологии, философии, истории: материалы XI международной заочной научно-практической конфе-ренции. – М.: Международный центр науки и образования, 2013, март – 12. – С. 86-92.

3 Zhanat M. Methodology of determining the level of living // Life Science Journal.– 2013. – № 10 (8s). – Р. 431-441.

References

1 Zhanat М. Khalyktyn turmys dengeyin anyktau metodologiyasy // «Sayasat» zhurnaly. – 2012. – № 7. – B. 19-21.2 Zhanat М. Mezadunarodnyi sravnitelnyi analiz urovnyi sotsiol’noi zashchity naseleniya // Nauchnaya diskussiya:

voprosy sotsiologii, politologii, filosofii, istorii: materialy XI mezhdunarodnoi zaochnoi nauchno-prakticheskoi konferentsii. – М.: Mezhdunarodnyi tsentr nauki I obrazovaniya, 2013, маrt – 12. – S. 86-92.

3 Zhanat M. Methodology of determining the level of living // Life Science Journal.– 2013. – № 10 (8s). – Р. 431-441.


46 Машиностроение Казахстана: новые векторы развития

УДК 621(574)Е.В. Чермошенцева

Казахский национальный технический университет имени К.И. Сатпаева, Казахстан, г. Алматы E-mail: [email protected]

Машиностроение Казахстана: новые векторы развития

Машиностроение является важнейшей отраслью экономики любого индустриально развитого государства. Производя всевозможное оборудование, машины, станки, приборы, а также товары для населения, машино-строение обеспечивает стабильность деятельности агропромышленного комплекса, энергетического и метал-лургического секторов, транспорта и других ключевых отраслей экономики. Устойчивое развитие и надежное функционирование машиностроения во многом определяют энергоемкость и материалоемкость экономики, производительность труда, уровень экологической безопасности промышленного производства и, в конечном итоге, экономическую безопасность страны. На сегодняшний день в казахстанском машиностроении суще-ствуют системные проблемы, связанные с недостаточным уровнем инвестиционной привлекательности от-расли, низким уровнем конкурентоспособности продукции на внутреннем и внешнем рынках, дефицитом квалифицированных кадров. В статье исследуется современное состояние машиностроительного комплекса Республики Казахстан, выявляются наиболее острые проблемы и предлагаются приоритетные направления развития отрасли.Ключевые слова: машиностроение, машиностроительная отрасль, конкурентоспособность, объем промыш-ленного производства, инновационное развитие, интеграция, единое экономическое пространство.

Е.В. Чермошенцева Қазақстандағы машина құрылысы: дамудың жаңа векторлары

Машина құрылысы кезкелген индустриалды дамыған мемлекеттің маңызды экономика саласы болып табы-лады. Машина құрылысы керекті құрал жабдықтар, машиналар, саймандар, сонымен қатар, тұтынушылар та-уарларын өндірудің нәтижесінде агроөндірістік кешен, энергетика, металлургия және экономиканың негізгі салаларын тұрақты қызмет етуіне ықпал етеді. Машина құрылысының тұрақты дамуы мен қызмет жасауы мемлекеттің экономикалық қауіпсіздігін, еңбек өнімділігін, өндірістік өнеркәсіптердің экология қауіпсіздік деңгейін және экономика саласының энерго мен материалдық сыйымдылығын анықтайды. Қазіргі таңда, қазақстандық машина құрылысында жүйелі мәселелерінің бірі – сыртқы мен ішкі нарықтағы бәсекелестік және инвестиция деңгейінің төмендігі, білікті кадрлардың жоқтығы. Мақалада, Қазақстан Республикасының машинақұрылыс кешенінің қазіргі жағдайы зерттеліп, өзекті мәселелері анықталып, сала дамуының жаңа бағыттары ұсынылып отыр.Түйін сөздер: машинақұрылысы, машина құрылыс саласы, бәсекелестік, өнеркәсіптік өндіріс көлемі, инновациялық даму, интеграция, біріккен экономикалық кеңістік.

Y.V. Chermoshentseva Kazakhstan Engineering: new vectors of development

Mechanical engineering is the most important sector of the economy of any industrialized th state. Produced all sorts of equipment, machinery, tools, appliances, and consumer goods, machi-nery ensures the stability of agro-industrial activities of the complex, energy and metallurgical sec-tors, transportation and other key industries. Sustainable development and reliable functioning of engineering largely determine the energy and material economy, productivity, level of environmental safety of industrial production and, ultimately, the economic security of the country. Today in Kazakhstan engineering there are systemic problems insufficient level of investment attractiveness of the industry, low competitiveness of products in the domestic and foreign markets, the lack of qualified personnel. This article examines the current state of the machine-building complex of the Republic of Kazakhstan, identifies the most pressing problems and suggested priorities for the de-velopment of the industry.Key words: engineering, mechanical engineering industry, competitiveness, industrial produc-tion, innovative development, integration, a single economic space.


47Е.В. Чермошенцева

Показателем технологического уровня на-циональной промышленности во всем мире яв-ляется машиностроение. Машиностроительная отрасль обеспечивает конкурентоспособность экономики в целом и тем самым увеличивает занятость населения за счет огромного эффекта для развития смежных отраслей.

Казахстанское машиностроение является важнейшей отраслью, обеспечивающей в эко-номике страны как переход к новым технологи-ческим укладам, так и развитие уже распростра-ненного четвертого уклада. Однако, выполнить данную роль машиностроение сможет при ус-ловии быстрой модернизации и технического перевооружения своего производственного ап-парата, который на сегодняшний день серьезно изношен и мало конкурентоспособен. Решение данной задачи требует серьезного вмешатель-ства со стороны государства не только с точки зрения финансирования, но и с позиций выра-ботки эффективной политики регулирования этих процессов. Необходимо реализовать на практике широкомасштабный экономический маневр, суть которого заключается в том, что-бы в кратчайшие сроки восстановить и развить до высокотехнологичного уровня машинострое-ние, находящееся в настоящее время в техниче-ском состоянии, отстающем от развитых стран мира минимум на несколько десятков лет.

Казахстанское машиностроение как базовая системообразующая отрасль наиболее подвер-жена влиянию кризисных явлений. Так, в 2008 году сектор машиностроения сильнее других по-

страдал из-за кризиса, что было связано прежде всего с инвестиционным характером спроса на машиностроительную продукцию. Ключевыми факторами роста спроса на продукцию машино-строения в последние годы были рост инвести-ций в нефтегазовой отрасли и масштабное раз-витие строительства. С наступлением кризиса, компании отраслей-потребителей в первую оче-редь отказываются от масштабных инвестиций в расширение производства и модернизацию, концентрируясь на сохранении эффективности операционной деятельности. В то же время кри-зис в финансовой сфере приводит к снижению доступности кредитных ресурсов для населе-ния, что также сказывается на сокращении спро-са, например, на продукцию автопрома.

Сегодня в структуре машиностроительно-го производства Казахстана преобладают гор-но-металлургическое, сельскохозяйственное, нефтегазовое, военное и транспортное про-изводства. Доля машиностроительного ком-плекса в общей структуре обрабатывающей про-мышленности Республики Казахстан в 2011г. составила 11,18%, в структуре промышленного производства – 3,4%, в структуре ВВП – около 2% [1,2]. Также на долю машиностроительной продукции приходится 3,4% от общего объема экспорта и 40,6% – от импорта [3]. Доля изде-лий казахстанского производства на внутреннем рынке машиностроительной продукции состав-ляет около 13%, остальные 87% потребностей страны покрываются за счет зарубежных (в ос-новном российских) поставок.

Рисунок 1 − Объем прромышленно

ой продукциии за 2007–20111гг.



Анализ статистических данных за период с 2007 по 2011гг. позволяет отметить рост основ-ных показателей деятельности машинострои-тельного комплекса, представленных на рисун-ке 1.

Так, в 2011 г. отраслью машиностроения произведено продукции чуть выше 536 876 млн. тенге, или на 19,0% выше, чем в соответствую-щем периоде 2010 г. Индекс физического объ-ема машиностроения составил 119,0%. В целом, за период 2007-2011 гг. отраслью машиностро-ения Республики Казахстан было произведено продукции на сумму 1779999 млн. тенге. Сред-негодовой уровень производства продукции за этот период составил 355999,8 млн. тенге. Рост объемов промышленного производства за пери-од с 2009 по 2011 гг. связан, главным образом, с ростом спроса на нефтегазовое оборудование отечественного производства.

Положительные тенденции последних лет в машиностроении обеспечили рост показате-лей рентабельности с 5,8% в 2007 г. до 10,0% в 2011 г. (рис. 2).

Повышение конкурентоспособности и экс-портного потенциала отечественного маши-ностроения невозможно без привлечения в от-расль крупных инвестиций, а их в свою очередь проблематично привлечь при нынешнем уровне инвестиционной привлекательности предпри-ятий машиностроительного комплекса. К со-жалению, рентабельность подотраслей машино-строения в 10,0% сегодня не заинтересовывает ни иностранных, ни национальных инвесторов вкладывать свой капитал, так как отдачу они по-

лучат только примерно не ранее, чем через 10 лет. Инвестирование же нефтяного сектора при рентабельности в 35-80% окупается уже при-мерно через 3 года.

В [4] обозначены основные проблемы разви-тия машиностроительной отрасли:

- технологическое отставание предприятий, низкая конкурентоспособность продукции;

- отсутствие связей с мировыми произ-водителями, доступа к конструкторской до-кументации;

- незначительный объем инвестиций; - отсутствие межзаводской кооперации; вы-

сокий уровень изношенности оборудования; - дефицит квалифицированных кадров; - низкий уровень послепродажного сервиса

машиностроительной продукции.Сегодня перед государством стоит важная

задача – выбрать самые важные и перспектив-ные технологические направления, т.к. в Ка-захстане, с его большими территориями и ма-леньким количеством населения, невозможно развивать на одинаково высоком уровне все от-расли машиностроения. Поэтому к числу перво-очередных приоритетов развития машинострое-ния Казахстана следует отнести:

• нефтяное;• сельскохозяйственное;• горно-металлургическое;• транспортное; • производство электрооборудования [5].Развитие нефтяного машиностроения цели-

ком определяется потребностями трубопровод-ной системы нефтегазового сектора, предприятий

Рисунок 2

2 – Основнные финанссовые резулльтаты отраасли машиностроения

я за 2007–22011 гг.



нефтепереработки и нефтехимии в продукции машиностроения и металлообработки.

Приоритетными направлениями сельскохо-зяйственного машиностроения на ближайшую перспективу будут являться:

1) развитие совместного с машинострои-тельными предприятиями стран СНГ производ-ства гусеничных и колесных тракторов;

2) организация совместного с машиностро-ительными предприятиями стран СНГ произ-водства зерноуборочных и кормоуборочных комбайнов;

3) разработка и организация производства высокотехнологичных машин, оборудования и запасных частей для производства и переработ-ки сельскохозяйственной продукции;

К отраслевым направлениям казахстанского транспортного машиностроения относятся, пре-жде всего, железнодорожное машиностроение и автомобильная отрасль. Для железнодорожно-го машиностроение основными приоритетами выступают: производство локомотивов, желез-нодорожных цистерн, производство и ремонт вагонов, полувагонов, колесных пар, техники для проведения путевых работ, контейнеров, де-талей верхнего строения пути, оборудования и запасных частей для железнодорожного транс-порта.

Для развития информационных технологий и отрасли электронной техники и комплектую-щих в республике создана специальная эконо-мическая зона «Парк информационных техно-логий». Кроме того, перспективы развития этой отрасли машиностроения могут быть связаны с созданием совместных предприятий с при-влечением в Казахстан крупных мировых про-изводителей по выпуску электротехнической и электронной продукции. Развитие данной от-расли должно осуществляться путем организа-ции конечных производств с выпуском продук-ции с последующим углублением технологии производства и продажи части продукции как на внутреннем, так и внешнем рынках или путем постепенного углубления переработки сырья с выходом на производство продукции высокой степени готовности.

Основной задачей в развитии горного маши-ностроения является создание образцов горных машин и комплексов высокого технического уровня экспортной направленности с исполь-зованием имеющихся заделов по добыче руд во

все усложняющихся условиях выемочно-добыч-ных работ. В относительно короткие сроки в ре-спублике планируется организовать серийный выпуск продукции горного машиностроения самоходное буровое, погрузочно-транспортное и вспомогательное оборудование, гидравличе-ские и пневматические перфораторы, запасные части, а также оборудование для процессов фло-тации и др.

Производство вышеупомянутого оборудова-ния на 80-90% избавит горно-металлургические предприятия от импорта аналогичного оборудо-вания [6].

С целью развития вышеперечисленных от-раслей машиностроения в Казахстане пред-принимаются меры по их поддержке. Так актив-но развиваются лизинговые услуги. Внедрение и развитие лизинга позволяет ускорить обновле-ние основных средств, т.к. сам предмет лизинга выступает в качестве залога и дополнительного залога не требуется. Сегодня в Казахстане име-ется более двух десятков лизинговых компаний. По поставке сельскохозяйственной техники в лизинг активно функционирует лизинговая ком-пания «КазАгроФинанс». В настоящее время при АО «Банк Развития Казахстана» создана до-черняя лизинговая компания АО «БРК-Лизинг», основной целью которой является создание не-обходимых условий для обновления основных фондов машиностроительных предприятий ре-спублики посредством лизинга. Осуществляет-ся финансирование институтами развития АО «Банк Развития Казахстана», АО «Инвестици-онный фонд Казахстана» проектов в сфере ма-шиностроения путем увеличения капитализа-ции указанных институтов. Также применяется страхование рисков, связанных с экспортно-им-портными операциями отечественной машино-строительной продукции, через АО «Корпора-ция по страхованию экспорта» [7].

Важный вопрос, который стоит перед ка-захстанским машиностроением – это внедрение инновационных технологий и ускоренная мо-дернизация машиностроительного комплекса, в этом же ряду – кадровая проблема, для решения которой предприятиями ведется большая рабо-та. Кроме того, значительное влияние на даль-нейшее развитие машиностроительной отрасли Казахстана будут иметь интеграционные про-цессы в рамках Единого экономического про-странства.



В рамках Единого экономического простран-ства перспективы развития машиностроения в Казахстане расширились за счет более выгод-ных условий для создания новых производств и открытия достаточно емкого рынка сбыта не-обходимого для экономически целесообразного производства машиностроительной продукции. Структура машиностроения стран Таможенно-го союза тоже заметно различается. Например, в России три основных относящихся к маши-ностроению вида деятельности – производство машин и оборудования, электрооборудования и оптики, а также транспортных средств, создают примерно одинаковые объемы добавленной сто-имости. В то же время в Беларуси и Казахстане более 50% машиностроительной добавленной стоимости приходится на производство машин и оборудования. В структуре машиностроения Казахстана преобладает производство продук-ции для горно-металлургического и нефтега-зового сектора, обеспечивающее внутренний спрос.

С углублением интеграционных процессов импортозамещающий характер производства должен смениться на экспортоориентирован-ный – единственно возможный. Действительно в последнее время в Казахстане развитие полу-чило производство транспортных средств (же-лезнодорожных, автомобильных), в том числе на совместных с белорусскими и российскими компаниями предприятиях, поставляющих про-дукцию на общий рынок.

Для повышения конкурентоспособности ка-захстанского машиностроения с партнерами по ЕЭП в ближайшей перспективе основными фак-торами его развития, создающими спрос на его продукцию, должны стать:

- техническое перевооружение и комплекс-ная модернизация собственного производствен-ного аппарата отрасли на базе отечественной, а возможно, и преимущественно импортной тех-

ники (там, где это позволяет технологический процесс) с целью создания условий для выпуска конкурентоспособной машиностроительной про-дукции, прежде всего в наукоемких отраслях;

- техническое перевооружение действующе-го производственного аппарата других отраслей экономики Казахстана на базе потребления про-грессивной как отечественной, так и импортной техники.

Еще один фактор повышения конкуренто-способности казахстанского машиностроения – развитие человеческого капитала. Машино-строительный комплекс, являющийся одним из драйверов роста казахстанской экономики, в на-стоящее время переживает сложный период вос-становления своего интеллектуального потенци-ала. Эффективная конкуренция на глобальных рынках требует баланса всех возрастных групп: от молодых специалистов до опытных мастеров. Однако машиностроительные заводы страны испытывают нехватку высококвалифицирован-ных специалистов 35-40 лет, способных адап-тировать опыт мастеров старшего поколения к современным технологиям. В связи с этим все большее значение приобретают различные фор-мы внутрикорпоративного обучения и развития сотрудников. В то же время, крайне важно найти нестандартные подходы к привлечению молоде-жи в реальный сектор экономики.

Таким образом, машиностроительный ком-плекс – один из самых важных и одновременно проблемных межотраслевых комплексов нашей страны. Постепенно он выходит из кризиса и развивается, приспосабливаясь к работе в со-временных рыночных условиях. В целом, рост экономики Казахстана должен сопровождать-ся опережающим ростом машиностроения, что позволит повысить степень механизации на предприятиях промышленности и увеличить производительность труда во всех отраслях эко-номики республики.


1 Казахстан в 2011 году: Статистический ежегодник. – Астана, 2012. – 496 с.2 Промышленность Казахстана и его регионов: Статистический сборник. – Астана, 2012. – 230с.3 Внешняя торговля Республики Казахстан за 2007-2011гг.: Статистический сборник. – Астана, 2012. – 176 с.4 Государственная программа по форсированному индустриально-инновационному развитию Республики Казахстан

на 2010-2014 годы. Указ Президента Республики Казахстан от 19 марта 2010 года № 958. 5 Программа по развитию машиностроения в Республике Казахстан на 2010-2014 годы. Постановление Правитель-

ства Республики Казахстан от 30 сентября 2010 года № 1002.



6 Абдужапаров А.С., Жумабекова С.А. Современные проблемы машиностроения в разрезе процесса модернизации // Горные машины. – № 6, 2011. – С. 18-22.

7 Павел Беклемишев: машиностроение в Казахстане может развиваться в направлении инфраструктурных иннова-ций// Электронный ресурс. http://articles.gazeta.kz/art.asp?aid=312433

References

1 Kazakhstan v 2011 godu. Statisticheskyi ezhegodnik. – Astana, 2012. – 496 s.2 Promishlennost Kazakhstana i ego regionov. Statisticheskyi sbornik. – Astana, 2012. – 230s.3 neshnjaja torgovlja Respubliki Kazakhstan za 2007-2011gg. Statisticheskyi sbornik. – Astana, 2012. – 176 s.4 Gosudarstvennaja programma po forsirovannomu industrialno- innovacionnomu razvitiju Respubliki Kazakhstan na 2010-

2014 godi. Ukaz Prezidenta Respubliki Kazakhstan ot 19 marta 2010 goda № 958 5 Programma po razvitiju mashinostroenija v Respublike Kazakhstan na 2010-2014 godi. Postanovlenie Pravitelstva Respubliki

Kazakhstan ot 30 sentjabrja 2010 goda № 1002.6 bduzhaparov A.S., Zhumabekova S.A. Sovremennie problemi mashinostroenija v razreze processa modernizacyi // Gornie

mashini. – № 6, 2011. – S. 18-22.7 Pavel Beklemishev: mashinostroenie v Kazakhstanе mozet razvivatsja v napravlenyi infra-strukturnih innovacyi// Elektronnyi

resurs. http://articles.gazeta.kz/art.asp?aid=312433


52 Солтүстік Қазақстандағы тоңазытылған жеміс-көкөніс өнімдері нарығының даму келешегі

ӘОЖ 338.432Ә.З. Тұралин, Ж.Ә. Тұралина

«Көкше» академиясы, Қазақстан, Көкшетау қ. E-mail: [email protected]

Солтүстік Қазақстандағы тоңазытылған жеміс-көкөніс өнімдері нарығының даму келешегі

Аталмыш мақалада жеміс-жидек өнімін өндіру мен тұтынуды статистикалық талдау негізінде авторлар зерттеліп отырған кезеңде әрі шикі, әрі тоңазытылған өнімге импорттық тәуелділік деңгейінің өсуі туралы түйін жасады. Петропавл және Көкшетау қалаларының тұрғындарына жүргізілген социологиялық сауалнама мен маркетингтік зерттеулер Солтүстік Қазақстан нарығындағы тоңазытылған жеміс-жидек өнімінің шамамен 99% шетелдік фирмалармен өндірілгенін анықтады. Ресейлік өндірушілер ішінен «4 сезона» сауда маркасымен «Айсбит» компаниясы, «Краски лета» сауда маркасымен «Рус Фуд Менеджмент», «Лесное чудо» сауда марка-сымен «Озерская лесопромышленная компаниясы», «Зеленая грядка» сауда маркасымен «Русский холод» ком-паниялары барынша танымал. Еуропалық, ең алдымен польшалық, өндірушілердің сауда маркалары әзірше ресейлік өндірушілердің алдын орауда. Сату бойынша көшбасшы «Хортекс» компаниясы болып табылады. Сондай-ақ солтүстік қазақстандық супермаркеттердің сөрелерінде «Bauer» сауда маркасымен «Oerlemans Foods» компаниясының өнімін жолықтыруға болады. Басқа елдердің өнімдері ішінен солтүстік қазақстандық нарықта франциялық «Bonduelle» компаниясы келтірілген.Түйін сөздер: тоңазытылған жеміс-көкөніс өнімдері, солтүстік қазақстандық нарық, маркетингтік зерттеу, социологиялық сауалнама, импортқа тәуелділік.

А.З. Туралин, Ж.А. ТуралинаПерспективы развития рынка замороженной плодоовощной продукции

в Северном Казахстане

В данной статье авторами на основе статистического анализа производства и потребления плодоовощной про-дукции сделан вывод о росте уровня импортозависимости и свежей и замороженной продукции за исследуе-мый период. Проведенные маркетинговые исследования и социологический опрос жителей г. Петропавловска и г. Кокшетау выявил, что почти 99% замороженной плодоовощной продукции на рынке Северного Казах-стана произведено импортными фирмами. Среди российских производителей наиболее заметными являются компания «Айсбит» с торговой маркой «4 сезона», «Рус Фуд Менеджмент» с торговой маркой «Краски лета», "Озерская лесопромышленная компания" с торговой маркой «Лесное чудо», "Русский холод" с торговой мар-кой «Зеленая грядка». Торговые марки европейских, прежде всего, польских производителей, по объемам про-изводства пока обгоняют российских производителей. Лидером по продажам является компания «Хортекс». Также на прилавках североказахстанских супермаркетов можно встретить продукцию компании «Oerlemans Foods» с торговой маркой «Bauer». Среди продукции других стран на североказахстанском рынке представле-на продукция французской компании «Bonduelle».Ключевые слова: замороженная плодоовощная продукция, североказахстанский рынок, маркетинговое иссле-дование, социологический опрос, импортозависимость.

А.Z. Тuralin, Zh.A. ТuralinаMarket prospects of frozen horticultural in Northern Kazakhstan

In this article the authors based on statistical analysis of the production and consumption of fruits and vegetables products, they made a conclusion about increase of the level of import dependence of fresh and frozen products during the studied period. Conducted market researches and survey of inhabitants of Petropavlovsk, Kokshetau revealed that almost 99% of frozen fruits and vegetables products at the market of Northern Kazakhstan are produced by foreign companies. Among the russian manufacturers of the most popular company are «Aysbit» trademarked «4 sezona», «Rus Food Management» with the trademark «Kraski leta», «Ozerskaya lesopromyshlennaya companiya» with the trademark «Lesnoe chudo», «Ruski kholod» with trade mark «Zelenaya gryadka». European trademarks, primarily


53Ә.З. Тұралин, Ж.Ә. Тұралина

Polish producers in terms production until overtaken Russian manufacturers. Leader is «Khorteks» sales company. Also on the shelves of supermarkets, North Kazakhstan can find products company «Oerlemans Foods» trademarked «Bauer». Among the products of other countries on the North Kazakhstan market the is exposed product of French «Bonduelle» company.Key words: frozen fruit and vegetable products, on the North Kazakhstan market, marketing research, sociological survey, import dependence.

Адамзаттың тамақ өнімдерімен қамтамасыз етілуі барлық уақытта оның өмір сүруінің басты шарты ғана емес, сондай-ақ ұлттық экономика - мен тұтастай әлемдік қауымдастықтың әлеумет- тік және экономикалық тұрақтылығының барын- ша маңызды факторы болды. Ауыл шаруашы- лығы – тамақ өнімдерін өндіруші негізгі сала әрі оның дамуына кез-келген елдің азық-түліктік және экономикалық қауіпсіздігі де тәуелді.

Қазақстан экономикасы үшін ауыл шаруа- шылығының өте зор маңызы бар. Онда рес- публиканың еңбекке қабілетті халқының едәуір бөлігі шұғылдануда. Аталмыш сала халықты азық-түлікпен, ал жеңіл және тамақ өнеркәсіпті – шикізатпен қамтамасыз ете отырып, ұлттық экономиканың жалпы өнімінің 21%-дан аста-мын береді.

Әлемдік стандарттар бойынша Қазақстан жер ресурстарына өте бай: біздің елде 272,5 млн. га. жер алаңы бар, оның 222,5 млн. га. ауыл шаруашылық алқабы [1].

Қазақстан Республикасы ауыл шаруашы- лығының жалпы өнімі өсу тенденциясын көрсетуде: 2008 жылдан 2012 жыл аралығындағы кезең ішінде 1404,5 млрд. теңгеден 1999,1 млрд.

теңгеге дейін – 1,5 еседей өсті (1-сурет), ал ұқсату өнімінің көлемі 623,5 млрд. теңгеден 865,6 млрд. теңгеге дейін 1,5 есеге дейін өсті (1-сурет).

Соңғы бес жыл ішіндегі ауыл шаруашылығы дамуының негізгі көрсеткіштері 1-кестеде келтірілген.

1-кестеден зерттеліп отырған кезеңде ауыл халқы санының динамикасы өспелі трендке ие, ал ауыл халқының үлесі шамамен 46%-ды құрай отырып, жоғары еңбек әлеуеті туралы куәландыратынын көреміз.

5 жыл ішінде ұқсатудың шешуші өнімдерін өндірудің орташа жылдық жалпы көлемі шама-мен 728,4 млрд. теңгені құрады (2-кесте).

Алайда тұтастай ауыл шаруашылығында орнықты өсу тенденциясы байқалса да біздің елімізде АӨК ұқсату өнімдерінің көптеген түрлері бойынша импортқа күрделі тәуелділік байқалуда. Мәселен, өсімдік шаруашылығы өнімдерінің импортқа тәуелділік деңгейі өте жоғары (кесте 3).

Аталмыш фактінің негізгі себебі, біздің ойымызша біріншіден, ауыл шаруашылық шикізатын бастапқы ұқсату секторы дамуының

Қайнар көз: Қазақстан Республикасы Статистика агенттігі

1-сурет – Ауыл шаруашылығы жалпы өнімінің өндіріс көлемі

14041641

1443

199993,1

114,6

88,3 82,2

020406080100120140

0

500

1000

1500

2000

2500

2008 2009 2010 2012

Ауыл шаруашылығы жалпы өнімінің көлемі, млрд. теңге

Ауыл шаруашылығы жалпы өнімінің физикалық көлем индексі, %



жеткіліксіз деңгейі, екіншіден, олардың көлемі ауыл шаруашылық өнімдерінің қазіргі нарық талаптарын қанағаттандырмайтын осы заманғы көкөніс қоймаларының төмен сапасы болып та-былады.

3-кестеде келтірілген статистикалық дерек-терге сай, астық және оны ұқсату өнімдерінен басқа, өсімдік шаруашылығы өнімдерінің барлық дерлік түрлері бойынша Қазақстанның импортқа тәуелділік деңгейі өте жоғары. Әрі бұл тәуелділік жыл өткен сайын артуда. Мәселен, 2008 жылы көкөністер, бақша дақылдары және оларды ұқсату өнімдерінің импорт/экспорт ба-лансы 0,4 құраса, 2012 жылы бұл көрсеткіш 4,8 құрады, яғни 12 есе өсті. Ал жемістер, жүзім және оларды ұқсату өнімдері бойынша импорт есепті кезең ішінде 204,0 мың тоннадан 740,6 мың тоннаға дейін, яғни 3,6 есеге, өссе, 2012 жылғы экспорт тек 52,9 мың тоннаны құрады, яғни импортталған өнім көлемінен 14 есе аз [2].

Сарапшылардың пікірі бойынша, егер белгілікті өнім түрінің импорты ішкі өндіріс көлемінің 20 пайызын құраса, онда осы өндірістің стагнациясы туралы сөз қозғауға болады. Егер бұл сан 60 пайызға жетсе, онда өндіріс өшеді. Демек, осыдан отандық аграрлық сектор азық-түлік тәуелсіздігінен айрылудың аз-ақ алдында тұр деген түйін жасауға болады.

Осындай жағдай бізде тоңазытылған жеміс-жидек нарығында да орын алған. Соңғы уақытта тоңазытылған көкөністер, жемістер, саңырауқұлақтар және жидектер нарығы ауыл шаруашылық өнімдерінің әлемдік нарығындағы

ірі әрі өсіңкі түрде дамып отырған сегменттердің бірі болып табылады. Тоңазытылған өнімдер сегменті Ресейдің азық-түлік нарығының құрылымында 16-17% алады, бұл болса дамыған елдермен салыстырғанда онша көп емес, мыса-лы, АҚШ-та осы көрсеткіш 71% құрайды, ал Қазақстанда болса бұл көрсеткіш одан да аз – шамамен 5-7%. Бүгінгі таңда тоңазытылған жеміс-жидек өнімдерін тұтыну біздің елімізде жан басына шаққанда жылына 0,5 кг, Ресейде 1 кг-ға жуық, дамыған елдерде 4-6 кг құрайды [3].

Тоңазытылған көкөністер, жемістер, саңы- рауқұлақтар және жидектердің солтүстік қазақ- стандық нарығында отандық та, шетелдік те өндірушілер бар. Жүргізілген маркетингтік зерттеу нәтижелері нарық шамамен 99%-ға шетелдік шикізаттан немесе қандай да дәрежеде шетелдік жабдықтарда шығарылған өнімдерден тұратынын көрсетті. Ресейлік өндірушілер ішінен «4 сезона» сауда маркасымен «Айсбит» компаниясы барынша танымал. Компания өз маркасын шығарып қана қоймай, бөлшек сау-да желілері үшін тоңазытылған көкөністерді де буып-түйеді. Сондай-ақ, «Краски лета» сауда маркасымен «Рус Фуд Менеджмент» холдингтік компаниясы да ірі өндіруші болып табылады. Ол көкөніс қоспаларын, саңырауқұлақтардың әр алуан түрлерін, сондай-ақ құлпынай, таңқурай, қаражидек, қара бүлдірген секілді жидек түрлерін өткізеді. Ол шие және алқоры секілді жемістерді тоңазытуды да шет қалдырмаған. Орман жидектері мен саңырауқұлақтарын дайындау және өндірумен «Лесное чудо» сау-


2-сурет – Ауылшаруашылық өнімдерін ұқсату салаларының өндіріс көлемі

623,5 629,8 695,2828 865,6

01002003004005006007008009001000

2008 2009 2010 2011 2012

Тамақ өнімдерінің өндірісі, млрд. теңге



да маркасымен «Озерская лесопромышленная компаниясы», «Зеленая грядка» сауда маркасы- мен «Русский холод» компаниялары шұғылда- нады. Еуропалық, ең алдымен польшалық, өндірушілердің сауда маркалары әзірше ресейлік өндірушілердің алдын орауда. Сату бойын-ша көшбасшы «Хортекс» компаниясы болып табылады. Сондай-ақ солтүстік қазақстандық супермаркеттердің сөрелерінде «Bauer» сауда маркасымен «Oerlemans Foods» компаниясының өнімін жолықтыруға болады. Басқа елдердің өнімдері ішінен солтүстік қазақстандық нарықта отандық тұтынушыларға консервіленген көкөністер бойынша танымал франциялық «Bonduelle» компаниясы келтірілген.

Қазіргі уақытта бөлшек саудада өлшеп са-тылатын тоңазытылған көкөністер, жемістер, саңырауқұлақтар және жидектер саудасы өсуде. Олар көбіне жеміс-жидектерді қою үшін орын бар ірі бөлшек сауда желілерінде келтірілген. Өлшеп сатылатын жеміс-жидек саудасы олардың жалпы сату көлемінің 5-10%-н құрайды. Өлшеп сатылатын тоңазытылған жеміс-жидектен ең көп үлес салмақты түсті қырыққабатпен көкөніс қоспалары және бұршақты дақылдар, соның

ішінде бұршаққынды үрме бұршақ (стручковая фасоль), алады.

Тоңазытылған жартылай фабрикаттар нарығының дамуы тұтынушылық сұраныстың өсуіне негізделген. Ол өз кезегінде бірнеше се-бептерге байланысты:

• біріншіден, жартылай фабрикаттарды са-тып алуға себептейтін өмір салтының жеделдеуі;

• екіншіден, осы заманғы тоңазыту әдістері жеміс-жидектердегі дәрумендердің көп бөлігін сақтауға мүмкіндік беретінін және осы өнім түрі «маусым емес кезде» супермаркеттің сөре- леріндегі жас жеміс-жидекке қарағанда ағзаны көбірек дәрумендіруге қабілетті екендігін түсі- нетін тұтынушылардың өсіп отырған сауат- тылығы;

• үшіншіден, тоңазытылған жеміс-жидек өнімдерін өндіру технологиясы дамуда әрі жетілдірілуде, осыған орай ұзақ мерзім ішінде дәрумендерді барынша көп сақтау мүмкіндігінің артуы;

• ақырында, төртіншіден, дұрыс тамақтану тенденциясының өсуі және жыл мезгіліне қарамастан тағамға алуан түрлі жас жеміс-жидекті пайдалану мүмкіндігінің орын алуы [4].

1-кесте – Қазақстан Республикасы ауыл шаруашылығы дамуының көрсеткіштері

Көрсеткіш 2008 2009 2010 2011 2012 Ауыл халқының саны, мың адам 7319,5 7383,6 7466,7 7546,0 7632,3 Жалпы халық санындағы ауыл халқының үлесі, % 45,8 45,6 45,4 45,3 45,1 ЖІӨ-дегі ауыл шаруашылығының үлесі, % 6,4 6,3 4,4 5,1 4,3 Ауыл шаруашылығының жалпы өнімі, млрд. теңге 1404,5 1641,4 1442,6 2286,0 1999,0

Қайнар көз: Қазақстан Республикасы Статистика агенттігі 2-кесте – Ұқсату өнімдерінің өндірісі, млрд. теңге

Көрсеткіш 2008 2009 2010 2011 2012 Азық-түлік өнімдерінің өндіру 623,5 629,8 695,2 828,0 865,6 Етті ұқсату мен консервілеу жəне ет өнімдерін өндіру 59,7 69,7 77,6 102,8 120,1 Балықты, шаян тұқымдастар мен моллюскілерді ұқсату жəне консервілеу 6,9 7,3 8,1 9,6 8,4

Жемістер мен көкеністерді ұқсату жəне консервілеу 60,8 69,6 68,3 87,6 79,8 Өсімдік жəне жануарлар майын өндіру 60,4 42,9 85,6 72,3 83,1 Сүт өнімдерін өндіру 101,5 103,5 117,3 132,8 137,9 Ұн үгу өнеркəсібінің өнімдерін, крахмалдар мен крахмал өнімдерін өндіру 133,2 127,9 119,6 168,2 179,5

Нан-тоқаш жəне ұн өнімдерін өндіру 110,7 115,3 120,1 133,6 140,4 Өзге де тамақ өнімдерін өндіру 82,5 86,2 90,9 109,0 102,3 Жануарларға арналған дайын жемді өндіру 7,6 7,4 7,8 12,1 14,1




Дұрыс тамақтану жөніндегі көптеген отан- дық және шетелдік мамандар ұзақ сақтау мен тасымалдауға душар болған жас жеміс-жидекке қарағанда тоңазытылған жемістер мен көкөністер пайдалырақ деп есептейді [5].

«Көкше» академиясы Экономикалық зерт- теулердің ғылыми институтының қызметкер- лерімен жүргізілген зерттеу нәтижелері бой-ынша жылдам тоңазытылған көкөністер, жеміс-жидектер мен саңырауқұлақтарды сұрау

жүргізілген көкшетаулықтардың 29% және петро- павлдықтардың 43% сатып алады. Сонымен бірге осы топтың 90%-н әйелдер құрайды, ал олардың көпшілігінің жасы – 20-35 аралығында (3-сурет).

Тоңазытылған көкөністер, жемістер, жи-дектер мен саңырауқұлақтарды тұтынушылар – пайдалы әрі тез дайындалатын тамақ өнімдеріне қажеттілігі бар орташа айлық табысы 100,0 мың теңгеден асатын Петропавл және Көкшетау қалаларының тұрғындары. Негізгі түрткі етуші

3-кесте – 2008-2012 жылдарда Қазақстандағы өсімдік шаруашылығы өнімдерінің импорт/экспорт балансы мың тонна

Астық 2008 2009 2010 2011 2012 Өндіріс 15578,2 20830,5 12185,2 26960,5 12864,0 Импорт 119,9 174,8 51,1 104,1 92,4 Өндірістік тұтыну 6538,4 6022, 2 6787,8 5655,1 5695,7 Экспорт 5654,7 3581,3 5552,8 3500,8 7584,1

Астықты ұқсату өнімдері 2008 2009 2010 2011 2012 Өндіріс 3516,8 3840,8 4297,1 4171,9 4396,4 Импорт 27,1 37,0 36,1 58,4 52,9 Өндірістік тұтыну 355,5 361,8 367,3 376,5 375,9 Экспорт 1805,9 2251,0 2345,6 1924,2 2236,9

Картоп жəне оны ұқсату өнімдері 2008 2009 2010 2011 2012 Өндіріс 2354,4 2755,6 2554,5 3076,1 3126,4 Импорт 64,9 110,2 133,7 192,1 94,6 Өндірістік тұтыну 573,9 619,7 638,0 786,4 783,2 Экспорт 0,8 0,4 1,2 1,4 5,1

Қант қызылшасы 2008 2009 2010 2011 2012 Өндіріс 130,2 181,3 152,0 200,4 151,6 Импорт 0,0 0,0 0,0 0,0 - Өндірістік тұтыну 3,9 5,4 4,6 6,0 4,5 Экспорт - 2,8 - - -

Көкөністер, бақша дақылдары жəне оларды ұқсату өнімдері 2008 2009 2010 2011 2012 Өндіріс 3149,6 3309,6 3695,1 4125,7 4711,4 Импорт 126,3 105,8 122,8 350,9 317,5 Өндірістік тұтыну 96,5 92,2 97,2 146,6 133,9 Экспорт 282,3 265,5 253,7 27,7 65,7

Жемістер, жүзім жəне оларды ұқсату өнімдері 2008 2009 2010 2011 2012 Өндіріс 176,0 234,3 222,1 235,0 278,3 Импорт 204,0 338,3 651,4 731,1 740,6 Жеке тұтыну 320,6 511,9 724,6 798,3 912,2 Экспорт 12,4 15,8 33,1 36,1 52,9

Өсімдік майы жəне майы бар өнімдер 2008 2009 2010 2011 2012 Өндіріс 188,9 203,5 222,9 235,0 292,6 Импорт 159,0 144,0 153,0 199,3 135,4 Жеке тұтыну 367,2 327,4 346,2 353,4 375,9 Экспорт 13,3 31,7 42,4 28,5 44,0




себеп салауатты өмір салтын жүргізуге және көп уақытын тамақ дайындауға жұмсамауға ұмтылу болып табылады. Осы адамдар тобы біртіндеп артып отырғандықтан, тоңазытылған өнімдерді тұтынушылар да барған сайын көп болуда.

Тоңазытылған өнімдерге деген сұраныс маусымдық ауытқуларға күшті душар. Мәселен, сөрелерде жас көкөністердің жетіспеушілігі және қымбаттығы байқалатын қыс және көктемнің алғашқы айларында сауда шарықтау шегіне жетеді. Жазда тұтынушылық сұраныс едәуір төмендейді. Бұл жас жеміс-жидектің жаңа

өнімін жинаумен байланысты. Қазаннан бастап сұраныс қайта өсе бастайды. Тоңазытылған көкөністер, жеміс-жидектер мен саңырау- құлақтардың солтүстік қазақстандық нарығына жүргізілген зерттеу нәтижелеріне сай, Көкшетау және Петропавл қалаларында аталмыш өнім түрін сатып алушылар ішінен төрттен біріне жуығы маусымға қарамастан оларды жыл бойы тұтынады (4-сурет). Одан басқа, жаз айларында сату көлемінің құлдырау тереңдігінің әрдайым азаюы байқалады. Бұл болса тоңазытылған көкөністер мен жемістерді тұтынушылар үлесі

0

20-35

36-50

51-65

66-дан жоғары

0 10 20 30 40 50 60 70

Көкш

Петр

шетау

опавл

3-cурет – Тоңазытылған көкөністер, жеміс-жидектер мен саңырауқұлақтарды тұтынушы Петропавл және Көкшетау қалалары тұрғындарының жас құрылымы

0 10 20 30 40

Қыста

Көктемде

Жазда

Күзде

Маусымға қарамастан

Жауап беруге қиналамын

Көкшетау

Петропавл

4-cурет – Тоңазытылған жеміс-жидектерді тұтыну маусымдылығы, тұтынушылар санына %-бен



тек шырқау шекті тұтыну маусымында ғана емес, сондай-ақ құлдырау кезеңінде де артуда, ал тоңазытылған жеміс-көкөніс өнімдерін жыл бойы сатып алушылар саны артуда екендігін куәландырады.

Тоңазытылған көкөністер мен жемістер на- рығында компаниялармен ұсынылатын өнімдер ассортиментінде көкөніс қоспалары (гавайялық, қытайлық, мексикалық, америкалық, жазғы, көктемгі, сорпаларға арналған және т.б.), түсті және брюссель қырыққабаты, брокколи, жасыл бұршақ, үрме бұршақ, шпинат, сәбіз, жүгері, спар-жа, шампиньон, фри картобы, құлпынай, шие, мүкжидек, таңқурай, қара қарақат, қаражидек және алқоры бар. Тоңазытылған жидектерді

тұтыну қазіргі сәтте жеміс-көкөністер сана-тымен салыстырғанда аз екендігін атап өту қажет. Бұл үй шаруашылықтарының көпшілігі жидектерді үй жағдайында тоңазытып, әрі бұл өнім тоңазыту мен сақтау кезінде көп шығынды талап етпейтіндігімен түсіндіріледі. Тоңазытылған көкөністер, жеміс-жидектер мен саңырауқұлақтар нарығында барынша танымалы көкөніс қоспалары болып табы-лады: социологиялық сауалнама нәтижелері бойынша солтүстік қазақстандықтардың ша-мамен 30% осыларға басымдық береді (5-су-рет). Түсті қырыққабатты тұтынушылардың 10-12%, бұршақты дақылдарды – 8-19% және саңырауқұлақтарды 14-19% сатып алады.

5-сурет – Түрлері бойынша тоңазытылған өнімдердің танымалдығы, %

бұ

көкөніс қосп

жид

түсті қыры

ұршақты дақ

саңырауқұл

0

палары

дектер

ққабат

қылдар

лақтар

5

8

10 15

12

1

10 12

8

20

19

15

16

16 19

25 30

29

25 2727

35

9 31 34

2013

2012

2011

6-cурет – Тоңазытылған жеміс-жидектерді сатып алу орны бойынша тұтунышылардың қалаулары, сұрау салғандар саны %-бен

133,7%

3,8%%5,5%

77,0%

супе

көкө

база

жауақина

рмаркет

ніс дүкені

р

ап беруге аламын



Жүргізілген зерттеулер нәтижелері сатып алушылар үшін таңдаудың басты факторла-ры дәмі және «тоңазыту» сапасы болып та-былатынын көрсетеді. Сатып алушылар үшін не марканың танымалдығы, не өндіріс көлемі маңызды көрсеткіштер болып табылмайды. Сапа астарында қоспадағы қатынастың сақталуы, орамдағы мұздың мөлшері, орамда желінбейтін элементтердің (мысалы, бұтақ, жапырақ, шөп- тердің) болмауы ұғылады. Сондықтан да таңдау кезінде сатып алушылардың көпшілігі атал-мыш өнімдерді сатып алудағы бұрынғы оң тәжірибесін басшылыққа алады.

Қазақстанның солтүстік қалаларында жүргі- зілген социологиялық сауалнаманың нәтижелері бойынша тоңазытылған жеміс-жидектерді са-тып алудың негізгі орны супермаркет (77,0%) болып табылады (6-сурет). Аталмыш факт ірі сауда орындарында азық-түлікті сатып алуды қалайтын нысаналы аудитория кірістерінің са-лыстырмалы түрде жоғары деңгейімен түсін- діріледі.

Социологиялық сауалнама нәтижелері бой-ынша Петропавл және Көкшетау қалаларында тұратын респонденттердің 5,5% тоңазытылған жеміс-жидектерді сатып алу орны бойынша қа- лаулары жоқ. Бұл, біздің ойымызша, өнімдердің шағын ассортиментімен және тоңазытылған жеміс-көкөніс өнімдерін кез-келген дүкенде са-тып алу мүмкіндігімен түсіндіріледі.

Жақын келешекке аталмыш нарықтың даму болжамына келер болсақ, отандық компаниялар

өсіңкі дамып отырған тоңазытылған көкөністер, жемістер, жидектер мен саңырауқұлақтар нарығына назар аударып, шетелдік өндіруші- лермен бәсекеге түсетін болар деп үміттенеміз. Бүгінгі таңда тоңазытылған жеміс-көкөніс өнімдерін бірде-бір ірі қазақстандық, соның ішінде солтүстік қазақстандық, өндіруші жоқ. Ал бұған мүмкіндіктер өте зор: еңбек пен қаржы ресурстары және, ең бастысы, құнарлы жердің орасан зор көлемі.

Жоғарыда баяндалғанды сомдай отырып, келесі түйіндерге келеміз:

- жас әрі тоңазытылған түрдегі барлық жеміс-көкөніс өнімдеріне өте жоғары импортқа тәуелділік байқалады, бұл болса еліміздің азық-түлік қауіпсіздігіне қатер төндіруші фактор бо-лып табылады;

- тоңазытылған көкөністер, жемістер, жи- дектер мен саңырауқұлақтар нарығы – тоңазы- тылған өнімдер нарығының бүгінгі таңда барын-ша белсенді дамып отырған сегменттерінің бірі;

- тоңазытылған жеміс-көкөніс өнімдерінің солтүстік қазақстандық нарығы 99%-ға шетелдік өндірушілермен келтірілген, олардың көпшілігі ресейлік өндірушілер болып табылады;

- тоңазытылған жеміс-көкөніс өнімдерінің ішінен танымалдығы бойынша көкөніс қоспа- лары алда;

- халық кірісінің артуы – нарықтың өсуін, сондай-ақ тұтынушылардың барынша сапалы өнімдерге көшуін ынталандыратын шешуші фактор.


1 http://kuzr.gov.kz – Қазақстан Республикасы Өңірлік даму министрлігі Жер ресурстарын басқару комитетінің ресми сайты.

2 Қазақстан Республикасындағы ауыл, орман және балық шаруашылығы 2008-2012. Статистикалық жинақ. – Астана, 2013.

3 Обзор российского рынка замороженных овощей и ягод. // http://www.marketcenter.ru/content/doc-0-10328.html4 Горячий рынок замороженных овощей. // http://idpr.ru/projects/2211/2213_atext_b649925 Ягоды и фрукты круглый год: стоит ли покупать замороженные продукты // Неделя СК № 6 от 7 февраля 2014 г. –

С. 15.

References

1 http://kuzr.gov.kz – Kazakhstan Respublikasy Onirlik damu ministrligi Zher resurstaryn baskaru komitetinin resmi saity.2 Kazakhstan Respublikasyndagy auyl, orman zhane balyk sharuashylygy 2008-2012. Statistikalyk zhinak. – Astana, 2013.3 Obzor rossiyskogo rynka zamorozhennykh ovoshchei i yagod. // http://www.marketcenter.ru/content/doc-0-10328.html4 Goryachiy rynok zamorozhennykh ovoshchei. // http://idpr.ru/projects/2211/2213_atext_b649925 Yagody i frukty kruglyy god: stoit li pokupat zamorozhennye produkty // Nedelya SK № 6 оt 7 fevralya 2014 g., S. 15.


60 Финансовые риски и малый бизнес

УДК: 336.02 М.Т. Жоламанова, Д.М. Асанова*

Казахский национальный университет имени аль-Фараби, Казахстан, г. Алматы *E-mail: [email protected]

Финансовые риски и малый бизнес

Статья посвящена рассмотрению финансовых аспектов деятельности субъектов малого бизнеса и финансовых рисков, которым они подвержены. Под финансовыми рисками понимается вероятность возникновения непред-виденных финансовых потерь (снижения прибыли, доходов, потери капитала и т.п.) в ситуации неопределенно-сти условий финансовой деятельности организации. Продемонстрированы основные виды финансовых рисков: риски, связанные с покупательной способностью денег; риски, связанные с вложением капитала (инвестици-онные риски); риски, связанные с формой организации хозяйственной деятельности организации. К рискам, связанным с покупательной способностью денег, относятся такие разновидности рисков, как: инфляционные и дефляционные риски, валютные риски, риски ликвидности. В статье рассмотрены показатели финансовой устойчивости предприятия: коэффициент финансовой автономии, коэффициент финансовой устойчивости, ко-эффициент финансовой зависимости, коэффициент финансирования, коэффициент финансового левериджа, коэффициент обеспеченности оборотных активов собственными источниками формирования.Ключевые слова: финансовые риски, предпринимательство, финансовая устойчивость, степень риска, коэф-фициенты.

М.Т. Жоламанова, Д.М. АсановаҚаржы тәуекелі және шағын бизнес

Мақала шағын бизнес субъектілері қызметінің қаржы аспектілерін және олардың ұшырайтын қаржы тәуекелдерін қарастыруға арналған. Қаржы тәуекелі түсінігі ретінде ұйымның қаржы қызметінің белгісіздік жағдайында алдын ала болжанбаған қаржы тәуекелінің (пайда, түсім, капиталды жоғалту және т.б.) туындау мумкіндігі пайымдалады. Қаржы тәуекелінің негізгі түрлері келтірілген: ақшаны сатып алу мүмкіндігімен байланысты тәуекел; күрделі қаржы жұмсаумен байланысты тәуекелдер (инвестициялық тәуекелдер); ұйымның шаруашылық қызметін ұйымдастыру тәуекелдері. Ақшаны сатып алу мүмкіндігімен байланыс- ты тәуекелдер қатарына келесілер жатқызылады: инфляциялық және дефляциялық тәуекелдер, валюталық тәуекелдер, өтімділік тәуекелдер. Мақалада кәсіпорынның қаржы тұрақтылығының көрсеткіштері келтірілген: қаржы дербестігінің коэффициенті, қаржыландыру коэффициенті, қаржы левериджінің коэффициенті, жеке қалыптастыру көздері бойынша айналым активтерінің қамстамасыз ету коэффициенті.Түйін сөздер: қаржы тәуекелдері, кәсіпкерлік, қаржы орнықтылығы, коэффициенттер.

M.Т. Zholamanova, D.М. AssanovaFinancial risks and small business

Article deals with the financial aspects of small business and financial risks to which they are exposed. Under the financial risk is the probability of unforeseen financial loss (loss of profit, income, capital losses, etc.) in a situation of uncertainty in the environment of financial activities of the organization. Demonstrated the main types of financial risks: risks associated with the purchasing power of money; risks associated with an investment capital (investment risk); risks associated with the form of the organization of economic activities of the organization. Risks associated with the purchasing power of money, such varieties are risks: inflationary and deflationary risks, currency risks, liquidity risks. The article describes the financial stability of the enterprise: the coefficient of financial autonomy ratio of financial stability, its gearing ratio, the ratio of financing, financial leverage ratio, a ratio of current assets forming their own sources.Key words: financial risks, entrepreneurship, financial stability, degree of risk, coefficients.


61М.Т. Жоламанова, Д.М. Асанова

Малый бизнес, в отличие от других форм предпринимательства, наиболее сильно под-вержен изменениям в мировой финансовой си-стеме. Но в то же время именно малый бизнес способен быстро генерировать новые точки ро-ста, оказывать активное влияние на диверсифи-кацию и повышение эффективности экономики, которое необходимо для преодоления кризис-ных явлений.

Анализируя финансово-хозяйственную де-ятельность малых предприятий, можно отме-тить, что их функционирование сопровождается многочисленными финансовыми рисками, уси-ливающими свое влияние в условиях рыночной экономики. Особенно ярко глубина и послед-ствия финансовых рисков проявляются в со-временных условиях на фоне развернувшегося глобального финансового кризиса.

Финансовые риски влияют на результаты финансовой деятельности и финансовую ста-бильность малых предприятий, ограничивают источники финансирования. Поэтому необходи-мо разобраться в сущности финансовых рисков, и разработать методы их минимизации.

Финансовые риски связаны с вероятностью потерь финансовых ресурсов (т.е. денежных средств).

Под финансовыми рисками понимается ве-роятность возникновения непредвиденных фи-нансовых потерь (снижения прибыли, доходов, потери капитала и т.п.) в ситуации неопределен-ности условий финансовой деятельности орга-низации [1].

Финансовые риски подразделяются на три вида:

1) риски, связанные с покупательной спо-собностью денег;

2) риски, связанные с вложением капитала (инвестиционные риски);

3) риски, связанные с формой организации хозяйственной деятельности организации.

К рискам, связанным с покупательной спо-собностью денег, относятся следующие разно-видности рисков: инфляционные и дефляцион-ные риски, валютные риски, риски ликвидности.

Инфляционный риск характеризуется воз-можностью обесценения реальной стоимости каптала (в форме денежных активов), а также ожидаемых доходов и прибыли организации в связи с ростом инфляции.

Инфляционные риски действуют в двух на-правлениях:

- сырье и комплектующие, используемые в производстве, дорожают быстрее, чем готовая продукция;

- готовая продукция предприятия дорожает быстрее, чем цены конкурентов на эту продук-цию.

Дефляционный риск – это риск того, что при росте дефляции происходит падение уровня цен, ухудшение экономических условий пред-принимательства и снижения доходов.

Валютные риски – опасность валютных по-терь в результате изменения курса валютной цены по отношению к валюте платежа в период между подписанием внешнеторгового, внешне-экономического или кредитного соглашения и осуществлением платежа по нему.

Риски ликвидности – это риски, связанные с возможностью потерь при реализации ценных бумаг или других товаров из-за изменения оцен-ки их качества и потребительской стоимости.

Инвестиционный риск выражает возмож-ность возникновения непредвиденных финансо-вых потерь в процессе инвестиционной деятель-ности предприятия.

К рискам, связанным с формой организации хозяйственной деятельности, относятся:

- авансовые- оборотные риски.Авансовые риски возникают при заключении

любого контракта, если по нему предусматри-вается поставка готовых изделий против денег покупателя. Суть риска – компания – продавец (носитель риска) произвела при производстве (или закупки) товара определенные затраты, которые на момент производства (или закупки) нечем не закрыты, т.е. с позиции баланса риско-держателя могут закрываться только прибылью предыдущих периодов.

Если компания не имеет эффективно нала-женного оборота, то несет авансовые риски, ко-торые выражаются в формировании складских запасов нереализованного товара.

Оборотный риск – предполагает наступле-ние дефицита финансовых ресурсов в течение срока регулярного оборота: при постоянной скорости реализации продукции у предприятия могут возникать разные по скорости обороты финансовых ресурсов [2].



В самом общем смысле финансовый риск обусловлен отклонениями действительных данных от оценки сегодняшнего состояния и прогнозов будущего развития экономической, финансовой и какой-либо иной ситуации. Пози-тивное отклонение означает шанс получить до-полнительную по сравнению с первоначальны-

ми расчетами прибыль. Негативное отклонение означает шанс понести убытки. Каждому шансу получить прибыль противостоит возможность убытков [3].

Основные виды финансовых рисков, свой-ственные субъектам малого бизнеса, изображе-ны на рисунке 1.

Рисунок 1 – Основные виды финансовых рисков малых предприятий

Финансовые риски

риск неплате-жеспособ-ности инвести-

ционный риск

процент-ный риск

валютный риск

кредитный риск

налоговый риск

инфляцион-ный риск

риск снижения фин.

устойчи-вости

Рассмотрев финансовые риски, распределив их на виды и используя математические методы, малые предприятия могут анализировать неопре-деленность, связанную с каждым видом риска.

Для оптимального варианта финансово-эко-номических действий специалисты компаний должны оценить совокупное влияние рисков на процесс финансовой деятельности.

Показатели финансовой устойчивости ха-рактеризуют степень риска, связанного со спо-

собами формирования структуры собственных и заемных средств, которые используются пред-приятием для финансирования активов. Они дают возможность измерить степень устойчи-вости предприятия в финансовом отношении, а также его способность продолжать бесперебой-но работать.

Финансовая устойчивость предприятия оце-нивается с помощью следующих коэффициен-тов [4].

(1)

Этот коэффициент характеризует, какая часть активов организации сформирована за счет соб-

ственных источников средств, оптимально зна-чение этого коэффициента больше или равно 0,5.

(2)

(собственный капиталкоэффициент финансовой автономии

активы валюта баланса

(собственный капитал долгосрочные обязательствакоэффициент финансовой автономии

активы валюта баланса+

=


63М.Т. Жоламанова, Д.М. Асанова

Данный коэффициент показывает, какая часть активов баланса сформирована за счет

устойчивых источников. Оптимальное значение больше или равно 0,7.

(3)

Этот коэффициент показывает, какая часть активов организации сформирована за счет дол-

госрочных и краткосрочных заемных средств, оптимально значение больше или равно 0,5.

(4)

Оптимальное значение данного коэффициента больше или равно 1.

(5)

Нормативное значение для соотношения заемных и собственных средств должно быть меньше или равно 1. Чем выше значение данного коэффициента, тем выше риск вложения капитала в данную ор-ганизацию.

(6)

По мнению В.М. Родионовой, наличие собственных оборотных средств, их сохран-ность, соотношение между собственными и заёмными оборотными средствами характе-ризуют степень финансовой устойчивости предприятия, его положение на финансовом рынке, возможности дополнительной моби-лизации ресурсов с помощью выпуска ценных бумаг [5].

Нормативное значение для данного коэффи-циента должно быть больше или равно 1.

По сравнению с крупными и средними компаниями финансовая устойчивость малых компаний достаточно низка, что определяет высокий уровень финансовых рисков, сопрово-ждающих их деятельность.

Сегодня субъекты малого бизнеса играют важную роль в развитии экономики любого го-сударства. Несмотря на пристальное внимание, уделяемое в Казахстане развитию малого и сред-него бизнеса, его влияние на социально-экономи-ческое развитие все еще недостаточно ощутимо.

Вместе с тем сегодня в нашем государстве постепенно начинают оправдывать себя все те усилия, которые направлены на планомерное и повсеместное развитие предпринимательства. Реализуется государственная программа разви-тия и поддержки малого предпринимательства в Республике Казахстан, созданы социально-предпринимательские корпорации (СПК), осно-ванные на тесном сотрудничестве государства и бизнеса.


1 Качалов Р.М. Управление хозяйственным риском. – М.: Наука, 2002. – 192 с. 2 Шапкин А.С. Экономические и финансовые риски: оценка, управление, портфель инвестиций. – М.: Дашков и Ко,

2006. – 543с.3 Кричевский М.Л. Финансовые риски. – М.: КноРус, 2013. – 137 с.4 Гиляровская Л.Т. Экономический анализ: учебник для вузов. 2-е изд., доп. М.: ЮНИТИ-ДАНА, 2006 – 95 c.

(

заемный капиталкоэффициент финансовой зависимостиактивы валюта баланса

собственный капиталкоэффициент финансированиязаемный капитал

заемный капиталкоэффициент финансового левериджа рискасобственный капитал

–

коэффициент обеспеченности оборотных активов собственными источниками формированиясобственный капитал внеоборотные активы

оборотные активы



5 Родионова В.М., Федотова М.А. Финансовая устойчивость предприятия в условиях инфляции: учебник. – М.: Изд-во «Перспектива», 2005. – 135 с.

References

1 Kachalov R.M. Upravlenie hozyaistvennym riskom. – M.: Nauka, 2002. – 192 s.2 Shapkin A.S. Ekonomicheskie i finansovye riski: ocenka, upravlenie, portfel investiciy. – M.: Dashkov i Ko, 2006. – 543 s.3 Krichevskiy M.L. Finansovye riski. – M.: KnoRus, 2013. – 137 s.4 Gilyarovskaya L.T. Ekonomicheskiy analiz: uchebnik dlya vuzov. 2-e izd., dop. M.: UYNITI-DANA, 2006 – 95 s.5 Rodionova V.M., Fedotova M.A. Finansivaya ustoichivost predpriyatiya v usloviyah inflyacii: uchebnik. – M.: Izd-vo

«Perspektiva», 2005. – 135 s.


65Т.И. Какижанова

ӘОЖ 339.13:330.322 Т.И. Какижанова

Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті, Қазақстан, Алматы қ. E-mail: [email protected]

Атырау облысының инвестициялық жобалалар нарығын талдау

Бұл мақалада Атырау облысындағы инвестициялық жобалар нарығының дамуы зерттелген, инвестициялық жобалар нарығының жалпы сипаттамалары берілген және инвестициялық жобалардың аймақтың әлеуметтік-экономикалық дамуына әсері көрсетілген. Атырау обылысындағы инвестиция көлемі әсер ететін экономикалық және әлеуметтік көрсеткіштер анықталған. Инвестицияның әлеуметтік-экономикалық әсерін анықтау және талдау үшін корреляция коэффициенттері есептелді. Олардың негізінде Атырау обылысындағы әлеуметтік-экономикалық даму деңгейін сипаттайтын экономикалық және әлеуметтік көрсеткіштердің өзара тәуелділігі табылды. Аталған аймақтың дамуының негізгі әлеуметтік-экономикалық көрсеткіштері болашақта жақсару бағытында болатыны анықталған. Осы мақсатта бұл аймақта өзімен шетел инвестицияның ірі көлемін әкеліп қана қоймай, сонымен қатар жалпы тұтас республиканың аймақтық экономикасының қажетті іргелес салала-рын дамытуға әкелетін ірі инвестициялық жобалардың жүзеге асырылуы қарастырылған. Түйін сөздер: инвестициялық жобалар нарығы, инвестициялық жобалар нарығының қатысушылары, инвестициялық климат, инвестициялық әлеует.

Т.И. КакижановаАнализ рынка инвестиционных проектов Атырауской области

В данной статье исследовано развитие рынка инвестиционных проектов, дана общая характеристика рынка инвестиционных проектов Атырауской областии выявлено влияние инвестиционных проектов на социально-экономическое развитие региона. Были определены экономические и социальные показатели, на которые вли-яет объем инвестиций в Атырауской области. Для выявления и анализа социально-экономического эффекта инвестиций были рассчитаны коэффициенты корреляции, на основе которых определены теснота взаимосвязи статистических данных и взаимозависимость экономических и социальных показателей, характеризующие уровень социально-экономического развития Атырауского региона. Выявлено, что основные социально-эко-номические показатели развития данного региона имеют тенденцию к улучшению в будущем. Для этого в данном регионе предусматривается реализация крупных инвестиционных проектов, которые повлекут за собой не только приток большого объема иностранных инвестиций, но и развитие необходимых смежных областей региональных экономик всей республики в целом.Ключевые слова: рынок инвестиционных проектов, участники рынка инвестиционных проектов, инвестици-онный климат, инвестиционный потенциал.

T.I. Kakizhanova Analysis of investment projects market in Аtyrau region

In this paper we did a researchon the development of investment projects market, showed the general characteristics of investment projects in Atyrau region and identified the effect of investment projects on the socio-conomic development of the region. We also identified the economic and social indicators, which are affected by the volume of investment in Atyrau region. To determine and analyze the socio-economic impact of investments, we calculated the correlation coefficients, on the basis of which we identified the interrelationof statistics and interdependence of economic and social indicators, characterizing the socio-economic development of the Atyrau region. As a result, we identified that the main socio-economic indicators of the region tend to improve in the future. This conclusion is based on the fact that this region expects the implementation of big investment projects, whichwill entail not only the influx of a large amount of foreign investment, but also the development of the essential related areas of regional economies across the country as a whole. Key words: investment projects market, members of investment projects market, investment climate, investment potential.


66 Атырау облысының инвестициялық жобалалар нарығын талдау

Қазақстан Республикасының Президенті «Қазақстан-2050» стратегиясы қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты» атты Қазақстан халқына Жолдауында «Біз Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығында бірінші болып жеке меншікке, еркін бәсекелестікке және ашықтық принциптеріне негізделген нарықтық экономиканың заманауи үлгісін жасадық. Біздің моделіміз шетелдік инвестицияларды тартудағы мемлекеттің белсенді рөліне негізделген. Біз елімізге 160 млрд. доллардан астам шетел инвестициясын тарттық» [1] деп қоғамның дамуының негізгі басымдылықтарының бірі экономикалық өсудің инвестицияның жоғары деңгейіне негізделетінін атап көрсетті.

Шындығында тәуелсіз Қазақстанның экономикасының даму жағдайына әсер ететін қуатты экономикалық және қаржылық құрал инвестиция болып табылады. Шетел сарапшыларының пікірінше, артықшылығы өзінің бай табиғи ресурстары болатын, Қазақстан тартымды нарық болып табылады. Қазақстан ұлттық экономикасының халық өмірінің бар са-ласында аз немесе көп дәрежеде инвестицияның ықпалын байқауға болады.

Дамудың қазіргі кезеңінде экономикасының тез өсуінің шешуші шарты елдің түрлі өндіріс салалары мен аймақтарындағы инвестицияның қалыптасуы мен өсуі болып табылады, демек инвестициялық жобалар нарығына мемлекеттің көңіл бөлуінің күшейтілуін білдіреді. Ол қаржылық көзқарас жағынан тартымдырақ жобаларға өзінің қаржысын салуға мүмкіндігі бар, инвесторлар мен нақты жобаларды жүзеге асыруды ұсынатын, инвестициялық жобалардың инициаторлары кездесетін, экономикалық ресурстардың айырбас саласын көрсетеді [2].

Инвестициялық жобалар нарығының негізгі қатысушылары:

- мемлекет;- саяси партиялар мен ұйымдар;- муниципалды білім беру; - жобаның инициаторлары;- инвесторлар;-капиталдық салымдардың объектілерін

пайдаланушылар; -инвестициялық операциялар делдалда-

ры (сақтандыру компаниялары, коммерциялық банктер, инвестициялық компаниялар) [3].

Аталған нарықта елдің инвестициялық қызмет саласында мемлекеттің алатын орны

ерекше. Мемлекет аймақ деңгейінде нақты инвестициялық жобалардың жүзеге асыры-луын реттеу, бағалау, таңдау және бақылау құқықтарына ие. Қазіргі жағдайда экономикалық өсуді ынталандыруда мемлекеттік және муни-ципалды инвестициялардың маңызын күшейту өзекті міндеттердің бірі болып табылады.

Мұнай орындарын игеру бүкіл республика-мен қатар, Атырау облысының экономикалық әлеуетінің көтерілуіне, әлеуметтік, мәдени са-лалар және инфрақұрылымның дамуына, со-нымен қатар жаңа индустриалдық аймақтың құрылуына әкелді. Қазақстан әлемдегі ірі мұнай өндіруші мемлекеттердің қатарына кірді. Көмірсутектердің ауқымды көлемі Атырау об-лысын Қазақстанның динамикалық дамуын бай-ланыстыратын, республиканың басты шикізат аймақтарының бірі ретінде мамандандырылуын айқындайды.

Шетел инвестициялық компанияларының келуінің әсері аймақ экономикасындағы, әсіресе мұнай өндіру өнеркәсібінде, аймақ дамуындағы инвестицияның өсуі түрінде байқалады. Әсіресе инфрақұрылымның мұнай мен газды тасымал-дау үшін белсенді дамуына инвестиция айрықша әсер етті.

Қазақстан Республикасының аймақтары бойынша инвестициялық құрылымында ше-тел инвестициясының көп үлес салмағын, 2012 жылмен салыстырғанда 7,52% азайса да, Атырау мұнай аймағының инвестиция көлемі (63,88%) құрайды (1-кесте).

Қазіргі таңда Атырау аймағы инвестиция-ны тарту көлемі бойынша республикада сөзсіз көшбасшы болып табылады, яғни статис- тика агенттігінің деректері бойынша 2013 жылынегізгі капитал инвестициясы Атырау об-лысында 1 037 614 262 мың теңге болып, жалпы республикалықтың 17,1%-ын, ал шетел инвес- тициялары бойынша 38,50%-ын құрады.

Мемлекет басшысының Жолдауын аймақ белсенділерінің отырысындағы талдау барысын-да «Қазір Атырау облысында 1,4 млрд. теңгені құрайтын 35 инвестициялық жоба жүзеге асуда. Осы жылы құны 17,7 млрд. теңге болатын жо-баны бастау жоспарланып отыр. Өткен жылы құны 10,6 млрд.теңгені құрайтын 7 жоба іске қосылды» деп хабарлады Атырау облысының әкімі Бақтықожа Измұхамбетов [4].

2014 жылы 976 жұмыс орнын құратын 5 жо-баны іске қосу жоспарланып отыр:



- «Ескене» вагон сервисінің орталығы (ЖШС «ЦВС-Ескене»);

- сүт және сүттің бұйымының шығаратын сүт-тауарлық ферма (ЖШС «СП Первомайский»),

- үй құрылыс комбинаты (ЖШС «Батыс Альянс Строй»);

- тауар-бекіре фермасы (ЖШС «Caspian Royal Fish»);

- «Бай-Кола» шырындарын өндіретін за-уыт (ЖШС «SP EuroSalda»).

Қазіргі кезде аймақта жүзеге асырылып жатқан оншақты жобалар ішінде АӨК саласын-да өндірістерді құру ерекше қатарда орын алған.

Қазақстанның инвестициялық жобаларының жүзеге асырылуын зерттеу барысында инвес- торлар тұрақты сұранысқа ие бәсеке қабілетті және өтімді өнімдерді өндіретін, тез өтімді және табысты салаларға қаржы салуды қалайтынын байқауға болады. Атырау облысы қызығушылық көрсетуші шетел инвесторлары үшін өте тар-тымды. Аймақ әлемнің 50-ден астам елімен

түрлі салаларда біріге отырып қызмет істейді. Облыста 900-ден астам компания шетелдік капиталдың қатысуымен жұмыс істейді. Ол 160 мыңдаған жұмыс орны. Олардан алдыңғы жыл-да 1 триллион 700 миллиард салық түсті [4] .

Инвестициялық жобалар нарығының басты үлесін фармацептика, химия өнеркәсібі, ауыр машина жасау және АӨК өндірісінің аумақты спекторы құрайды. Көмірсутегі шикізаттарын қайта өңдеу бойынша өндірістерді құру жоспар-лануда.

Химиялық өнеркәсіп пен қара металлургия жағынан басымдылық көрсететін өнеркәсіптік жобалар инвестициялық жобаның негізгі үлесін (76,6%) құрайды. 10,4% жуығы ауыл шаруашылығы бағытындағы жобалар болып табылады. 7,8% құрылысқа және 5,2% жоба экономиканың басқа салаларына сәйкес келеді (1-сурет).

Аймақтың негізгі міндеттерінің бірі – ғылы- ми негізделген экономиканы құру және агро-

1-кесте – Негізгі капиталға шетел инвестициясы (Қазақстан жəне Атырау облысы бойынша) 2012-2013

Негізгі капиталға шетел инвестициясы Барлығы

(млн.теңге) 2012/12-мен

салыстырғанда өсуі Инвестиция үлесі

(%) ҚР-дағы үлесі

(%) 2013/12 2012/12 % млн.теңге 2013/12 2012/12 2013/12 2012/12

Қазақстан 668 700 744 720 92,48 -56 020 11,38 13,65 100 100 Атырау 399 479 475 737 83,97 -76 258 38,50 46,09 58 63,88 Ескерту: ҚР Статистика жөніндегі агенттігінің деректері бойынша құрылған [www.stat.kz ]

76,6

10,4

7,85,2

Өнеркәсіптік

Ауыл шаруашылығы

Құрылыс

Басқа салалар

1-сурет – Атырау облысы бойынша инвестициялық жоба нарығындағы экономикалық салалар бойынша ұсыныстар құрылымы


68 Атырау облысының инвестициялық жобалалар нарығын талдау

өнеркәсіптік кешенге иновацияны енгізу, денсаулық сақтау және білім беру саласын дамыту, жаңа жолдарды салуды жалғастыру, әлеуметтік саланы жаңарту. Аймақ мұнай мен газға бай болғандықтан, мұнай-химиялық өнімдер мен құрылыс материалдарына көп көңіл бөлінуде. Құрылыс материалдарының жартысы-нан көбі сырттан әкелінеді. Облыста индустрал-ды өңір құру негізгі бағыт болғандықтан, жаңа технологияларды қолдану арқылы жүзеге асы-ратын ғана жобалар ғана орын алу керек.

Аймақ территориясында ірі шетел компания- лары табысты еңбек етуде: «Shevron» (АҚШ), «Shell» (Голландия), «ExxonMobil» (АҚШ), «ConocoPhillips» (АҚШ), «Eni» (Италия), «Total» (Франция), «Repsol YPF» (Испания), «Impex» (Жапония), «Mittal Investments» (Үндіс- тан), «Роснефть» (Ресей), «Лукойл» (Ресей). Сонымен қатар еліміздегі «Тенгизшевройл», «ҚазМұнайГаз», «KEGOK» және тағы осы сияқ- ты ірі компаниялардың қатысуымен маңызды инвестициялық жобалар іске асырылуда.

Шетелдік мұнай компанияларының инвес- тициялық жобалар нарығына келуі аймаққа келесідей өзгерістер әкелді:

- аймақтардың ЖАӨ-нің елеулі артуы;- миграциялық ағымдардың өсуі;- еңбек мигранттарының артуы мен аймақ

тұрғындарының санының өзгеруі;- мұнай өндіруші салалар үшін өндірістік

инфрақұрылымның дамуы;- мұнай өндіруші салалардағы жалақының

өсуі, оның салдарынан азық-түлік пен киім бағаларының деңгейінің артуы, сонымен қатар басқа аймақтармен салыстырғанда жоғары өмір сүру минимумы орын алды;

- салалар бойынша еңбекақының диффе- ренциациясының өсуі (өндірісте еңбекақының жоғары, ал ауыл шаруашылығы, білім беру, денсаулық сақтау салаларында төмен еңбекақы қойылымы);

- аймақтың экологиялық жағдайының өзгерісі мен адамның өмір сүру ортасына әсері.

Атырау облысының әлеуметтік-экономика- лық даму деңгейін сипаттайтын экономикалық және әлеуметтік көрсеткіштерге инвестицияның әсерін анықтауға тоқталу үшін жұптық сызықты корреляция коэффициенттер анықталды. Демек, негізгі капиталға инвестиция мен халықтың орташа табысы, жұмыссыздық деңгейі, жан басына шаққандағы ЖҰӨ бойынша 2000 жыл-

дан 2013 жылға дейінгі тоқсандық деректер жиналды. Корреляциялық матрицаны талдау нәтижесінде Атырау обылысында инвестиция мен халықтың орташа табысы көрсеткіштерінің арасындағы корреляция коэффициенті 0,9166 ге тең, инвестиция мен жұмыссыздық деңгейі ара-сында -0,9360, ал инвестиция мен жан басына шаққандағы ЖҰӨ арасында 0,9236. «-» таңбасы қарастырып отырған белгілер арасында оң бай-ланыс, «+» белгі теріс байланыс бар екендігін көрсетеді. Есептелген коэффициенттерді тал-дау нәтижесінде инвестиция халықтың орташа табысы мен жан басына шаққандағы ЖҰӨ-мен оң тығыз, ал жұмыссыздық деңгейімен теріс тығыз байланыста екенін көруге болады. Себебі, аталған аймаққа ең көп инвестицияның тарты-луына қарамастан жұмыссыздық деңгейі өте жоғары болуда. Аталған аймақтың дамуының негізгі әлеуметтік-экономикалық көрсеткіштері болашақта жақсару бағытында болатыны анықталған. Осы мақсатта бұл аймақта өзімен шетел инвестицияның ірі көлемін әкеліп қана қоймай, сонымен қатар жалпы тұтас республиканың аймақтық экономикасының қажетті іргелес салаларын дамытуға әкелетін ірі инвестициялық жобалардың жүзеге асырылуы қарастырылған.

Атырау аймағындағы инвестициялық саясаттың мақсаты тиімді инвестициялық са-ясатты жүргізу. Осы мақсатқа жету барысында аймаққа инвестициялар, алдыңғы қатардағы технология және адам ресурстарын тарту үшін жағымды жағдайлар жасау.

Атырау аймағына инвестиция тарту үшін облыста бірнеше шаралар іске асыры-луда. Қазақстан Республикасының батыс аймақтарында инвестициялық климат деңгейін арттыруға сеп болу мақсатында 2014 жылы 3 ақпанда Атырау қаласында «Сарапшы-Ба-тыс Қазақстан» атты I аймақтық инвестиция-экономикалық форум өтті. Осы жылы форум жұмысына әлемнің 15 елінен жүзден аса ком-паниялардан 600 делегат қатысты. Форумның қорытындысы бойынша жасыл экономика, АӨК және машина жасау салаларында 19 млрд. теңгеден астам соманы құрайтын өзара пайдалы ынтымақтастық жайлы 15 меморандумға қол қойылды.

Экономикаға инвестицияны тартуда ұлттық холдингтер мен елдің даму институттарының ат салысуымен, инвестормен тікелей қарым-



қатынас пен іскерлік ортаны құруға бағытталған, инвестициялық имиджді арттыру бойын-ша өткізілетін бизнес-форум сияқты іс-шара маңызды рөл атқарады.

Демек, Атырау облысындағы инвестициялық процесс экономикалық өсуге жетудің маңызды шарты болып табылады. Қазіргі кезде ең ірі инвес- тор-мемлекет негізгі ірі өндіріс пен инфраструкту-раны дамытуға қаржы салуды жалғастыра береді. Оны ең бірінші күшті инвестициялық потенциалды және әлеуметтік-экономикалық дамуды жоғары са-палы басқарылатын аймақтар қызықтырады. Жеке инвестор ең алдымен сенімді құқықтық кепілді инвестициялық қызмет пен тұрақты жағымды инвестициялық климатты қарастырады.

Жалпы Атырау аймағының инвестициялық нарығы инвесторлар үшін тартымды, бірақ олардың келуін тежейтіндей бюракратикалық іс-әрекет, қаржылық тәуекелдер, салық заңдылықтары мен әкімшілік кемшіліктер, сақтандыру, кепілдер саласындағы жеткілікті дамымаған құқықтық инфрақұрылым басты бөгет болып табылады. Бірақ ірі нарықтық потенциалға тән, табиғи және еңбек ресурста-рына бай аймақ көп пайда алғысы келетін, яғни инвестицияның потенциалды табыстылығы маңызды фактор болып табылатын шетел ин-весторлары үшін Атырау облысы тартымды, да тиімді инвестициялық жобалар нарығы болып табылады.


1 «Қазақстан-2050» стратегиясы қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты» Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаевтың Қазақстан халқына жолдауы. 14 қаңтар 2012 ж.

2 Сычева И.В. Управление инвестициями в регионе. – Тула: «Левша», 1996. 244 с.3 Лимитовский М.А. Инвестиционные проекты и реальные опционы на развивающихся рынках. – М.: Юрайт, 2011.4 В Атырауской области реализуется 35 инвестиционных проектов на 1,4 трлн. тенге. 21 января, 2014, http://www.

zakon.kz/4597810-v-atyrauskojj-oblasti-realizuetsja-35.html5 www.stat.kz6 www.atyrau.stat.kz/‎7 atyrau.gov.kz/ru‎

References 1 "Kazakhstan-2050" strategiyasy kalyptaskan memlekettіn zhana sayasi bagyty "Kazakhstan Respublikasynyn Prezidentі

N.A. Nazarbaevtyn Kazakhstan halkyna zholdauy. 14 kangtar, 2012 j.2 Sycheva I.V.Upravlenie investitsiyami v regione. / Tula: "Lefsha", 1996. 244 s.3 "Limitovski M.A.Investitsionnye proektyi realnye optsiony na razvivayuschihsya rynkah – M. Yurait, 2011.4 V Atyrauskoi oblasti realizuetsya 35 investicionnyh proektov na 1,4 trln. tenge. 21 yanvarya, 2014, http://www.zakon.

kz/4597810-v-atyrauskojj-oblasti-realizuetsja-35.html5 www.stat.kz6 www.atyrau.stat.kz/‎7 atyrau.gov.kz/ru‎


70 Эффективное использование и перспективы развития нетрадиционных источников ...

УДК 621.8.036А.С. Тулеметова, И.С. Полежаева, А.М. Есиркепова

Южно-Казахстанский государственный университет имени М.Ауэзова, Казахстан, г. Шымкент


Эффективное использование и перспективы развития нетрадиционных источников энергии Казахстана

Целью исследования является анализ сравнительных показателей электростанций, а также выявление методов эффективного использования и перспектив развития нетрадиционных источников энергии в Республике Казах-стан.Методология исследования. Исследование строилось на следующих общенаучных методах: абстрактно-логи-ческий, расчетно-конструктивный, прогнозирование и метод обобщения.Основной ценностью работы представляют собой предложения и рекомендации, вытекающие из результатов исследования, которые направлены на увеличение масштабов производства и использования возобновляемых источников энергии и проведение политики энергосбережения.Результаты исследования: установлены приоритетные направления по применению возобновляемых источни-ков энергии и проведению политики энергосбережения.Ключевые слова: электростанции, энергетическая устойчивость, нетрадиционные источники энергии, энер-госбережение.

А.С.Төлеметова, И.С.Полежаева, А.М.Есиркепова, Қазақстанда дәстүрлі емес энергия көздерін

тиімді пайдалану мүмкіндіктері мен даму болашағы

Зерттеу мақсаты электр стансаларының салыстырмалы көрсеткіштерін талдау және Қазақстан Республикасын-да дәстүрлі емес энергия көздерін тиімді пайдалану мүмкіндіктері мен даму болашағы болып табылады.Зерттеу әдіснамасы. Зерттеу белгілі жалпы ғылыми әдістерді пайдалана отырып жүргізілді: абстракты-логикалық, есеп-конструкторлық, болжау және жалпылау әдісі.Жұмыстың құндылығы зерттеу нәтижелерінен шыққан ұсыныстар болып табылады. Олар өндіріс көлемін кеңейтуге, қайта қалпына келетін энергия көздерін пайдалану және энергия сақтау саясатын жүргізуге бағытталған.Зертеу қорытындысы: қайта қалпына келетін энергия көздерін пайдалану және энергия сақтау саясатын жүргізу бойынша баламалы бағыттар ұсынылған.Түйін сөздер: электр стансасы, энергетикалық тұрақтылық, энергия сақтау.

A.S. Tulemetova, I.S. Polezhayeva, A.M. YessirkepovaEfficient use and development prospects of alternative energy sources

in Kazakhstan

The goal of the research is the analysis of comparative indicators of power plants, and also identification of methods of effective use and prospects of development of nonconventional power sources in the Republic of Kazakhstan.Methodology of the research. Research was constructed on the following general scientif-ic methods: abstract-logical, calculation – constructive, forecasting and method of generalization.The main value of the work is offers and recommendations following from the results of research which are submitted on increase of scales of production and usage of renewable sources of energy and carrying out policy of energy saving.Results of the research are the priority directions on application of renewable sources of energy and carrying out policy of energy saving.Key words: power plants, power stability, nonconventional power sources, energy saving.


71А.С. Тулеметова и др.

Единая энергосистема Казахстана – это высокоавтоматизированный комплекс элек-тростанций и электрических сетей, объеди-ненных общим режимом работы, единым цен-трализованным оперативно-диспетчерским и противоаварийным управлением, единой систе-мой планирования развития, технической поли-тикой, нормативно-технологическим и право-вым регулированием. Развитие энергосистемы страны обусловлено рядом особенностей, кото-рые определяют темпы ее развития.

В Казахстане в настоящее время основны-ми видами энергетического топлива являются уголь, природный газ и мазут. Из всей выраба-тываемой электроэнергии на ТЭС 84% состав-ляет энергия, получаемая при сжигании угля, и 16% – при сжигании мазута и газа. Почти 40% общего количества потребляемого угля расходу-ется на производство электроэнергии и 23% – на выработку теплоэнергии. По газу эти показате-ли составляют, соответственно, 30 и 35, по мазу-ту – 21 и 45%. Как видно из цифр, приведенных выше, подавляющее большинство предприятий энергетического сектора работают на углях. Для производства электроэнергии в основном ис-пользуются отечественные угли низкого каче-ства (малокалорийные, высокозольные). Низкое качество угля ускоряет физический износ актив-ных фондов.

Характеризуя и анализируя теплоэнерге-тический комплекс, необходимо отметить, что электроэнергетика Казахстана характеризуется изношенностью значительной части основных фондов. На электростанциях 65% оборудова-ния имеет возраст более 20 лет, 31% – более 30 лет, а отдельных, работающих в коммунальном секторе, превысил все пределы. Физический и моральный износ генерирующих мощностей увеличивает себестоимость продукции, снижая показатель полезного использования теплоты сгорания топлива (КПД) и увеличивает удель-ный расход топлива на выработку единицы электрической и тепловой энергии.

Основой структуры электроэнергетиче-ской отрасли являются электрические станции различных типов. По первичному энергоре-сурсу, потребляемому для производства элек-трической (иногда также и тепловой) энергии, электростанции можно подразделить на: те-пловые (топливные) – (ТЭС), в том числе тепло-электроцентрали – (ТЭЦ) и конденсационные электростанции – (КЭС), атомные – (АЭС), ги-дравлические – (ГЭС), прочие (солнечные, гео-термальные, приливные, ветряные и др.), ниже рисунок 1 [1].

Все перечисленные типы электростанций обладают разными экономическими показателя-ми, и поэтому имеют несколько разные области

Примечание - составлено по источнику [2]

Рисунок 1 – Типы электрических станций

Электроэнергетическая энергия,

вырабатываемая электростанциями различных типов

ТЭС‐тепловые

(топливные)

ТЭЦтеплоэлектроц

ентрали

КЭСконденсацио

нные

АЭС‐атомные

ГЭС‐гидравлические

собственно ГЭС

гидроаккумулирующие

ГАЭС

ГТУ газотурбинные электростанции и установки

Прочие

солнечные, геотермальные, приливные,

ветряные и др

Примечание – составлено по источнику [2]

Рисунок – Типы электрических станций



применения. Главными показателями, опреде-ляющими всю экономику энергетического про-изводства, являются капитальные затраты или для сравнения разных электростанций удель-ные капиталовложения, и годовые расходы по эксплуатации или себестоимость производства единицы энергии. Все другие технико-экономи-ческие показатели, так или иначе, агрегируются именно в этих. Сравнительные показатели элек-тростанции, в зависимости от различных источ-ников топлива представлены в таблице 1.

Эти усредненные показатели таблицы 1 мо-гут очень сильно меняться в зависимости от конкретных экономических и географических условий. Один из основных аргументов против использования НВИЭ – их дороговизна. Одна-ко приведенные в таблице 1 данные по средней стоимости электроэнергии, полученной от раз-личных источников энергии на электростанциях стран ЕС (в центах за кВт.ч), свидетельствуют об обратном: одной из самых дорогих оказыва-ется энергия, полученная на АЭС.

Себестоимость производства энергии за-висит на 60-80% от стоимости потребленного топлива (кроме ГЭС), поэтому главным показа-телем экономичности работы любой тепловой электростанции является его удельный расход на выработку и отпуск единицы энергии. Наи-более распространенными, являются тепловые электростанции (ТЭС), вырабатывающие около 80% электроэнергии. Конденсационные стан-ции существенно уступают по экономичности ТЭЦ, их удельные расходы на самых лучших КЭС составляют 318-320 г у.т./кВт-ч, а на ста-

рых, работавших еще на среднем давлении пара (40 ата), этот показатель может достигать 400-500 г у.т./кВт-ч [4].

В последнее время все большее распростра-нение получают газотурбинные электростанции и установки (ГТУ), отличающиеся большой ма-невренностью при низкой экономичности. Они так же, как и ГЭС, используются для покрытия пиковой части графиков нагрузок. Однако их технико-экономические показатели наихудшие среди тепловых электростанций, удельные рас-ходы топлива – 500-600 г у.т./кВт-ч и выше [5].

Модернизация оборудования генерирую-щих станций – также одна из первоочередных задач. Собственники, приватизировавшие их в 90-е, не утруждают себя исполнением обяза-тельств по модернизации. Этому способствуют низкие цены на электроэнергию и прорехи в за-конодательстве. В результате износа станции не выдают 1/5 от паспортной мощности – сум-марный разрыв достигает 4 тысяч мегаватт. Из-за высокой изношенности, при передаче и рас-пределении электроэнергии имеются большие потери – 21,5% на 25 тыс. км. линий, большин-ство линий нуждается в обновлении. Проблемы с инфраструктурой распределения вынуждают Казахстан импортировать электроэнергию в Южные регионы страны т.к. электростанции на Севере соединены с другими энергетическими системами. Большая часть оборудования была произведена в СССР и на данный момент нуж-дается в обновлении или замене, 94% газовых турбин, 57% паротурбин и 33% котельных име-ют 20-летний срок эксплуатации. Коэффициент

Таблица 1 – Сравнительные показатели электростанции, в зависимости от различных источников топливацент/кВт.ч

Электростанции на органическом и ядерном топливе Электростанции на возобновляемых источниках энергии

Станции на газе – 6,4 Гидроэлектростанции – 4,1

Геотермальные электростанции – 7,3

Станции на угле – 5,2 Ветроэлектростанции – 6,5 Геотермальные станции – 6,0

Атомные электростанции - 12 Станции на отходах деревообработки – 6,4

Солнечные фотоэлектрические станции – 28,0

Примечание – источник [3]



обновления оборудования по отрасли составля-ет 0,01, т.е. практически работает оборудование, у которого давно истекли сроки износа.

В Казахстане имеются значительные гидро-ресурсы, в основном сосредоточенные в восточ-ной и южной частях страны на реках Иртыш, Или и Сырдарья (73% всей мощности гидроре-сурсов). Согласно оценкам казахстанских экс-пертов, теоретически мощность всех гидроре-сурсов страны составляют 170 тыс. ГВт.ч. в год. Получение 62 тыс. ГВт.ч. в год является техно-логически осуществимым, и 27 тыс. ГВт.ч. в год относятся к экономическому потенциалу. Было реализовано не более чем 13-14% технологиче-ски осуществимого потенциала. На данный мо-мент гидроресурсы дают не более 2% суммар-ной выработки электроэнергии, в то время как доля их установленной мощности составляет 13% [6].

В Казахстане есть хорошие возможности для использования ветряной энергии, особенно в районе Джунгарских ворот и Чиликского ко-ридора, где средняя скорость ветра варьируется между 5 и 9 м/с. Близость линий передач и хо-рошее соотношение ветряных сезонов обещают значительный вклад этого ресурса в ОППЭ [7].

Использование солнечной энергии могло бы также внести свою долю в разработку исполь-зования нетрадиционных ресурсов т.к. годовая длительность солнечного света составляет 2200-3000 ч/год, а оцениваемая мощность солнечной радиации равняется 1300-1800 кВт на 1 кв.м. в год. Использование солнечной энергии осо-бенно важно для отдаленных и изолированных частей страны. На сегодняшний день удельный вес возобновляемых энергоресурсов остается незначительным – не более 0,2% суммарной вы-работки электроэнергии.

Следует отметить, что стратегическая цель «Обеспечить энергетическую устойчивость ре-гионов, развитие нетрадиционных источников энергии» направлена на обеспечение энергети-ческой независимости региона и постепенный переход области к использованию альтернатив-ных источников энергии и будет достигнута пу-тем решения следующих задач:

• содействие увеличению масштабов про-изводства и использования возобновляемых ис-точников энергии и проведение политики энер-госбережения;

• стимулирование строительства, реконструк-ции и модернизации энергетических систем.

Содействие увеличению масштабов произ-водства и использования возобновляемых ис-точников энергии и проведение политики энер-госбережения.

Основной задачей Стратегии территориаль-ного развития РК до 2015 года по электро- и теплообеспечению определено обеспечение ста-бильного снабжения электрической и тепловой энергией экономики и населения, в том числе посредством перехода на использование альтер-нативных источников энергии.

Основными преимуществами перехода на возобновляемые источники энергии являются:

• неистощаемость возобновляемых источ-ников энергии, в отличие от истощаемости ор-ганического топлива;

• экологическая чистота возобновляемых источников энергии;

• отсутствие эмиссии парниковых газов. Южно-Казахстанская область обладает

большим энергетическим потенциалом малых рек и каналов, использование которых даст воз-можность получения энергетической мощности в пределах 420 мВт, а также существенным ве-тровым потенциалом.

В связи с чем действия местных властей бу-дут направлены на:

- стимулирование использования возобнов-ляемых источников энергии (малые ГЭС, ВЭС) в городах и районах области, обладающих боль-шим водным энергетическим потенциалом;

- проработку вопроса строительства ветро-вых электростанций в городах и районах обла-сти региона, обладающих значительным потен-циалом ветровой энергии;

- проработку вопроса использования солнеч-ной энергии, в особенности в сельских и отда-лённых населенных пунктах.

Для этого местными властями будут решать-ся вопросы привлечения инвестиций для строи-тельства малых ГЭС и ВЭС.

После завершения строительства малых гидроэлектростанций на внутренних реках об-ласти выработка электрической мощности уве-личится на 120 мВт и обеспеченность потреби-телей электрической энергией составит 65-68%. Для дальнейшего увеличения внутриобластны-ми источниками выработки электрической энер-гии предусматривается строительство экологи-



чески чистой электростанции с использованием ветрового потенциала.

На сегодняшний день в целях определения потенциала ветра специалистами организации ПРООН установлена метеорологическая мачта вблизи села Жузимдик Байдибекского района Южно-Казахстанской области. По имеющим-ся данным специалистов ПРООН в области имеется возможность строительства ветровой электростанции мощностью 250 мВт со сравни-тельно низкой себестоимостью электрической энергии, что позволит полностью покрыть по-требность в электрической энергии [8].

Стратегическим направлением действий ре-гиона станет также стимулирование проведения политики ресурсосбережения, которая состоит в том, чтобы сделать работу по ресурсосбере-жению привлекательной и экономически вы-годной для производителей и потребителей. В вышеназванном направлении планируется про-вести следующие мероприятия:

- осуществить постепенный перевод эконо-мики области на энергосберегающий путь раз-вития снижением энергетической составляю-щей затрат на производство работ и услуг;

- организовать достоверный учет производи-мых и расходуемых топливно-энергетических ресурсов;

- обеспечить доступ на рынок энергоресур-сов независимых производителей в целях разви-тия конкуренции на энергетическом рынке;

- разработать и внедрить ресурсосберегаю-щие нормы и нормативы, организовать их стан-дартизацию и сертификацию;

- популяризовать энергосбережение (созда-ние доступных баз данных, содержащих инфор-

мацию об энергосберегающих мероприятиях, технологиях и оборудовании, нормативно-тех-нической документации);

- организация курсов повышения квалифи-кации, проведение ежегодных выставок и семи-наров по обмену опытом, пропаганда энергосбе-режения в средствах массовой информации [9].

Стимулирование строительства, рекон-струкции и модернизации энергетических систем.

В рамках решения задачи по стимулиро-ванию строительства, реконструкции и мо-дернизации существующих энергетических си-стем усилия местных властей будут направлены на пропаганду и содействие предприятиям по:

- сокращению технических потерь при транспортировке электрической энергии, что, в конечном счете, отразится на снижении тарифов и стоимости продукции промышленных пред-приятий области;

- технологическому перевооружению и мо-дернизации действующих тепло- и электро-станций с заменой основного оборудования, вы-работавшего технический ресурс, на новое для обеспечения бесперебойного снабжения энерги-ей населенных пунктов и промышленных пред-приятий;

- обеспечению надежности теплоснабже-ния и сокращению тепловых потерь при про-изводстве, транспортировке и потреблении тепловой энергии путем внедрения энергосбе-регающих технологий;

- внедрению автоматизированной системы контроля и учета тепло- и энергопотребления [10].


1 Галицын М.В. Нетрадиционные источники энергии. – М.: Наука, 2004.2 Баранов Н.Н. Нетрадиционные возобновляемые источники и методы преобразования их энергии. – М.: Издатель-

ство МЭИ, 2011 г.3 Андрижиевский А. А. Энергосбережение и энергетический менеджмент: учебное пособие / А. А. Андрижиевский,

В. И. Володин. – 2-е изд., испр. – Минск: Высшая школа, 2005. – 294 с. 4 Битюков В. А. Энергосбережение в системах вентиляции: монография / В. А. Битюков. – Курск: ГТУ, 2005. – 131 с.5 Варфоломеев Ю. М. Отопление и тепловые сети: учебник для студентов средних специальных учебных заведений /

Ю. М. Варфоломеев, О. Я. Кокорин. – М.: Инфра, 2007. – 480 с.6 Энергетические ресурсы мира и Казахстана//Статистическое обозрение Казахстана. – Алматы, 2005. – №27 Школьник В. Топливно-энергетический комплекс Казахстана// Промышленность Казахстана. – Алматы, 2005. – №2.

– С.12-16.8 Астапов К.Реформирование топливно-энергетического комплекса//Экономист. – М., 2004. – №2. – С. 21-29.



9 Ковалев В.Д. Энергосбережение и энергобезопасность в электроэнергетике / В. Д. Ковалев, Л. В. Макаревич // Элек-тро. – 2010. – № 2.- С. 2-8.

10 Матвеев О. А. Энергосбережение: тактика или стратегия? / О. А. Матвеев // ЭКО. – 2010. – № 2. – С. 126-133.

References

1 Galytsin M.V. Netradicionnye istochniki energii. Izdatel’stvo: – M. Nauka, 2004g.2 Baranov N.N. Netradicionnye vozobnovlyaemye istochniki I metody preobrazovaniya ikh energii. – М.: Izdatel’stvo: MEI,

2011 g.3 Andrizhievskiy A.A. Energosberezhenie I energeticheskiy menedgment: uchebnoe poso-bie / А. А. Andrizhievskiy, V.I.

Volodin. – 2-е izd., ispr. – Мinsk: Vysschaya schkola, 2005. – 294 s. 4 Energosberezhenie v sistemakh ventilyaciy: monografiya / V.A. Bityukov. – Кursk: GTU, 2005. – 131 s.5 Varfolomeev Yu.М. Otoplenie I teplovye seti: uchebnik dlya studentov srednikh spe-cial’nykh uchebnykh zavedeniy / Yu.М.

Varfolomeev, О.Ya. Кокоrin. – М. : Infra-М, 2007. – 480 s.6 Energeticheskie resursy mira I Kazakhstana // Statisticheskoe obozrenie Kazakhstana.-Аlmaty, 2005.-№27 Schkol’nik V. Toplivo-energeticheskiy kompleks Kazakhstana // Promyschlennost’ Kazakhstana. – Аlmaty, 2005. – №2. –

S.12-16.8 Аstapov К. Reformirovanie Реформирование toplivo-energeticheskogo kompleksa //Ekonomist. – М., 2004. – №2. –

S. 21-29.9 Kovalev V.D. Energosberezhenie I energobezopasnost’ v elektroenergetike / V.D. Kovalev, L.V. Макаrevich // Elektro. –

2010. – № 2.- S. 2-8.10 Маtvееv О. А. Energosberezhenie: taktika ili strategiya? / О. А. Маtvееv // EKO. – 2010. – № 2. – S. 126-133.


76 Теоретические вопросы развития интегральной агропродовольственной системы региона ...

УДК 338.43.(574.1) Л.С. Таршилова

Западно-Казахстанский аграрно-технический университет имени Жангир хана, Казахстан, г. Уральск E-mail: [email protected]

Теоретические вопросы развития интегральной агропродовольственной системы региона в условиях территориального разделения труда

Рассмотрены теоретические вопросы формирования и развития интегральной агропродовольственной систе-мы региона. Определено влияние территориального разделения труда на процессы агропромышленного ком-плексообразования. Дано авторское определение, охарактеризована отраслевая, функциональная и территори-альная структура интегральной агропродовольственной системы Западно-Казахстанской области. Выявлены особенности и проблемы развития интегральной агропродовольственной системы региона. Охарактеризованы элементы территориальной структуры интегральной агропродовольственной системы, позволяющие решать комплекс практических задач по совершенствованию территориальной организации системы.Ключевые слова: агропродовольственная система, территориальное разделение труда, интеграция, типизация, структура, сельское хозяйство.

Л.С. ТаршиловаЕңбектің территориялық бөліну жағдайында аймақтың интегралдық

агроазықтық жүйе дамуының теориялық сұрақтары

Аймақтың интегралдық агроазықтық жүйенің қалыптасуы мен дамуының теориялық сұрақтары қарастырылған. Батыс Қазақстан облысының интегралдық агроазықтық жүйесінің салалық, функционалдық және территориялық құрылымы сипатталып, авторлық ұғым берілген. Аймақтың интегралдық агроазықтық жүйе дамуының ерекшеліктері мен мәселелері анықталған. Жүйенің территориялық ұйымдастыруын жетілдіру бойынша практикалық міндеттер кешенін шешуге мүмкіндік беретін интегралдық агроазықтық жүйенің территориялық құрылымының элементтері сипатталған. Түйін сөздер: агроазықтық жүйе, еңбектің аумақтық бөлінісі, шоғырлану, типтеу, құрылым, ауыл шаруашылығы.

L.S. Tarshilova Theoretical questions of development of integrated agri-food systems

in the region in terms of territorial division of labour

Theoretical questions of formation and development of integrated agri-food systems in the region. Given the author's definition, is characterized by sectoral, functional and territorial structure of integrated agri-food system of the West-Kazakhstan Oblast. Peculiarities and problems of development of integrated agri-food systems in the region. Describes the elements of the territorial structure of integrated agri-food systems that meet a set of practical tasks to improve the territorial organization of the system.Key words: agrifood system, the territorial division of labor, integration, typing, structure, agriculture.

Агропромышленное комплексообразование – объективная закономерность развития произ-водительных сил, свойственная определенному этапу разделения и интеграции общественного труда. Необходимой предпосылкой возникно-вения агропродовольственной системы (АПС) и дальнейшего ее развития в условиях территори-ального разделения труда (ТРТ) является сосре-

доточение производства определенных видов сельскохозяйственного сырья и наличие про-мышленных предприятий по его переработке в территориальных границах административной области, для развития которых в данной мест-ности имеются благоприятные условия. Терри-ториальное разделение труда чаще всего рас-сматривается как процесс производственной


77Л.С. Таршилова

специализации экономических районов и уси-ления межрайонной кооперации, обмена спе-циализированной продукцией и услугами, как пространственное проявление разделения обще-ственного труда. В условиях рынка процессы территориального разделения труда характери-зуются противоречивыми тенденциями. С од-ной стороны, они становятся на естественную экономическую основу, где специализация тер-риторий объективно расширяется под влиянием дифференциации затрат на производство и реа-лизацию товаров. С другой стороны, между рай-онами усиливаются экономические и социаль-ные различия. Кроме того, возникает опасность территориального монополизма, когда произ-водство некоторых товаров сосредоточивается в ограниченном количестве районов страны. Дан-ные тенденции требуют адекватного отражения в мерах региональной политики государства, особенно в период усиления межгосударствен-ной интеграции (создание ЕАЭС и др.).

Межотраслевая сущность АПС закономерно требует согласованности, пропорциональности, сбалансированности в развитии сложной сово-купности отраслей и производств не только в масштабах страны, но и в региональном аспек-те. Это особенно важно для формирования ло-кальных и региональных АПС, которые во вза-имодействии друг с другом могут обеспечить рациональное использование разнообразных природных и социально-экономических усло-вий Казахстана, повысить эффективность его участия в территориальном разделении труда.

Изучение экономической литературы за последние три десятилетия свидетельствует о том, что по определению самой сущности АПС имелись и продолжают существовать далеко не однозначные толкования. Встречаются как определения АПС, так и агропромышленно-го комплекса (АПК). До сих пор нет единства взглядов при определении АПС, установлении объективных закономерностей и предпосылок ее формирования, характерных признаков, форм и типов. Поскольку современный агропромыш-ленный комплекс региона представляет собой сложную развивающуюся систему, обладаю-щую определенными признаками, структурой, закономерностями развития, проходящего раз-личные этапы, дадим его характеристику.

Можно встретить такое определение АПК, как «совокупность отраслей и сфер деятельно-

сти, которые участвуют в производстве, заго-товках, переработке, хранении, транспортиров-ке и оптовой реализации сельскохозяйственной продукции» [1]. В работах Пистуна Н.Д. АПК рассматривается как совокупность экономи-чески и организационно взаимосвязанных от-раслей, занимающихся производством, пере-работкой и реализацией сельскохозяйственных продуктов, а также отраслей, обеспечивающих сельское хозяйство средствами производства промышленного производства» [2]. Э.Н. Кры-латых, анализируя определение по публикациям ряда лет и вычленив в них целевой, предметный и структурный компоненты определения сущ-ности АПК, придерживается следующего по-нятия: «АПК – это структурное формирование, основными целями которого являются удовлет-ворение потребностей населения на уровне на-учно обоснованных норм в продуктах питания и предметах массового потребления из сельскохо-зяйственного сырья и его заменителей, обеспе-чение условий эффективности расширенного воспроизводства, а также содействие в решении социальных проблем села» [3]. Подобным же образом определяют АПК многие экономисты, разница лишь в широте охвата проблемы [4].

Одни ученые за исходный момент берут цель развития определенных систем, считая, что стержнем, вокруг которого формируется комплекс, является цель: «АПК является про-изводственно-экономической системой и вы-ступает как совокупность определенного числа отраслей народного хозяйства, имеющих целью производство продуктов питания и непродо-вольственных предметов потребления, изго-товленных из сельскохозяйственного сырья» [5]. Другие при определении АПК отмечают территориальный аспект: «АПТК – сочетание на определенной территории предприятий, свя-занных с производством, промышленной пере-работкой и реализацией сельскохозяйственной продукции» [6]. Можно встретить понятие агро-продовольственного комплекса как важнейшую часть страны, которая обеспечивает удовлетво-рение потребностей в продуктах питания, со-храняя и поддерживая жизнедеятельность и вос-производство населения страны [7].

Многие определения понятия АПК при всей неоднозначности самих формулировок характе-ризуются однопорядковостью отражения соци-ально-экономической сущности комплекса как



специфической подсистемы народного хозяй-ства с особой целевой функцией, следователь-но, с особым механизмом функционирования и управления. Такой подход к пониманию сущно-сти АПК позволяет:

- рассматривать процесс его формирования с позиций соединения всех блоков и всех отрас-лей АПК в общую целевую и территориальную систему функционирования;

- исходя из тесноты связей, выделять укруп-ненные сферы или блоки по обеспечению АПК средствами производства, производству сель-скохозяйственной продукции, ее переработке;

- учитывать необходимость формирования обеспечивающих тесноту связей специальных отраслей инфраструктуры;

- ориентировать структурные и функцио-нальные элементы АПК на обеспечение согла-сованных решений и по осуществлению вос-производственного цикла получения продуктов агропромышленного производства и доведения их до потребителя.

Исходя из всего этого, при раскрытии сущ-ности, социального назначения и структуры аг-ропромышленного комплекса доминирующим моментом должно быть функциональное, а не только отраслевое и территориальное разделе-ние труда. Обобщая эти и другие определения, АПК региона в условиях рыночных отношений можно рассматривать как комплексную подси-стему экономики, структурные звенья которой функционально объединены конечной целью расширенного производства. Мы можем вы-делить интегральную агропродовольственную систему (ИАПС), которая отвечает всем харак-теристикам социально-экономических систем и представляет собой совокупность объектов и процессов, взаимосвязанных и взаимодейству-ющих между собой, которые образуют единое целое [8]. Основной целью существования та-кой системы является обеспечение продоволь-ственной безопасности региона.

Своеобразие ИАПС состоит в ее многофунк-циональном характере. В экономической лите-ратуре выделяется пять важнейших функций: экономическая, социальная, экологическая, инновационная и информационная. При более детальном изучении процесса развития регио-нальной ИАПС экономическую и социальную функции можно подразделить на:

- обеспечение занятости населения (в пер-вую очередь – сельского);

- поддержание должного уровня жизни на-селения;

- обеспечения населения продовольствием;- обеспечение промышленности сырьем для

переработки.Воспроизводственная сущность региональ-

ной ИАПС состоит в том, что при использовании природных и трудовых ресурсов обеспечива-ется производство, распределение, обмен и по-требление своей продукции по двум основным каналам – внутрирегиональному и межрегио-нальному. Возмещение затраченных ресурсов и увеличение производственного потенциала про-исходят за счет средств, производимых в самом регионе, а также в других регионах страны.

Формирование региональной агропродо-вольственной системы в условиях рыночных отношений важно для любого района, но За-падно-Казахстанского, агропромышленного – особенно. В связи с этим региональная АПС рассматривается нами как система предприятий и объединений по производству сельскохозяй-ственной продукции, ее заготовке, переработке и реализации в пределах региона [9].

Так как среди ученых наблюдаются различ-ные толкования АПС, то в настоящее время нет общепризнанной классификации (типизации) АПС. Одни авторы исходят из различных клас-сификационных признаков: по характеру про-изводственно-экономических связей – коопе- рированные и комбинированные. Виды связей и уровень их развития оказывают влияние на фор-мы организации и управления АПС. В связи с этим различают: агропромышленные агломера-ции, агропромышленные тресты, агропромыш-ленные предприятия. Многие ученые считают АПС формой территориальной организации про-изводства. АПС рассматриваются как составные части сложных ТПК. Разработка классификации АПС в таком качестве является наиболее слож-ной. На основе специализации выделяются: рас-тениеводческие и животноводческие системы, по критерию масштабности – локальные и тер-риториальные; по формам их территориального сосредоточения – агропромышленное предпри-ятие, агропромышленный «куст», агропромыш-ленный узел и агропромышленная зона [10].



Среди разных типов региональных АПС особое место занимают системы областного ранга. Область выступает основным звеном управления хозяйством. На мезоуровне замыка-ется большинство связей внутри системообра-зующего ядра – между сельским хозяйством и перерабатывающей промышленностью. Кроме того, в масштабах области могут широко рас-крыть свои возможности методы экономиче-ского исследования, здесь реальна адресность рекомендаций по совершенствованию струк-туры и территориальной организации АПС. Не случайно, что АПС областного (краевого) ранга стали довольно частыми объектами исследова-ний экономистов.

Обычно понятие «областная АПС» приме-няется для обозначения одного из уровней тер-риториальной иерархии региональных АПС. Проведенное исследование позволяет охаракте-ризовать интегральную агропродовольственную систему Западно-Казахстанской области как со-вокупность организационно, экономически и технологически связанных предприятий, объ-ектов рыночной инфраструктуры, сложившихся под влиянием экономических, природно-кли-матических, исторических, национальных тра-диций, территориального размещения с целью удовлетворения потребностей населения высо-кокачественной агропромышленной продукци-ей [9]. Каждая областная ИАПС представляет собой сложную производственно-территори-альную систему, которая основана на стадий-но-полилинейной и районно-территориальной комплексности, функционирует в пределах об-ластной территориальной общности и обладает многоаспектной структурой. В областной ИАПС наблюдается территориальная дифференциация природных и экономических условий сельско-хозяйственного производства. Отдельные части территории области, расположенные в разных природно-экономических зонах, обычно имеют заметные различия в развитии сельского хозяй-ства, в частности его специализации и уровне концентрации отдельных производств, в составе специализированных комплексов.

Областную ИАПС в наиболее обобщен-ном виде характеризуют основные звенья ее структуры, которая представляет собой состав элементов и совокупность связей (отношений) между ними. В исследованиях по региональной экономике выделяются интегративная структу-

ра и частные структуры: отраслевая, функцио-нальная, территориальная и организационно-управленческая. Встречается представление о комбинированных структурах – функционально-отраслевой, территориально-отраслевой, терри- ториально-функциональной [11].

В воспроизводственном процессе все под-системы ИАПС функционируют на принципах тесной взаимосвязи и взаимодействия для до-стижения единой цели. Но верно и то, что каж-дая отрасль, сфера деятельности, прежде всего аграрная, будучи самостоятельным компонен-том ИАПС, имеет свои специфические функции в процессе выполнения единой программно-целевой задачи. Отраслевая структура отража-ет отраслевое и внутриотраслевое разделение труда. Важно поэтому определить структурные сферы и их расположение внутри системы. По этому вопросу также есть различные точки зре-ния [2;135;154].

В процессе формирования АПК и АПС взгляды на границы и их отраслевое строение претерпевали определенные изменения. Так, в работах многих советских экономистов в от-раслевую структуру АПК включались: отрасли промышленности, производящие средства про-изводства для сельского хозяйства, а также ор-ганизации, оказывающие ему производственно-технические услуги; затем собственно сельское хозяйство; отрасли, перерабатывающие сель-скохозяйственное сырье, а также осуществляю-щие его заготовку, транспортировку, хранение [12]. Позднее в первую сферу АПК и АПС стали включаться отрасли, обеспечивающие средства-ми производства не только сельское хозяйство, но и все другие отрасли. Предлагается включить в состав комплекса те отрасли, 50% конечной продукции которых идет на внутреннее потре-бление АПК и АПС [2]. По мнению ряда авто-ров так строго ограничивать рамки АПС не сле-дует, поскольку не исключены такие ситуации, когда какая-либо отрасль народного хозяйства дает АПС значительную, но все-таки преоблада-ющую часть своей продукции и последняя игра-ет весьма важную роль в осуществлении произ-водственного процесса в системе [13]. Наиболее распространено деление АПК и АПС на три и пять сфер. При делении на три сферы обычно выделяют: 1) отрасли производства, снабжаю-щие сельское хозяйство и перерабатывающую промышленность средствами производства;



2) собственно сельское хозяйство; 3) заготовки, хранение, транспортировку, переработку сель-скохозяйственного сырья и реализацию готовой продукции [5].

Академик РАСХН Тихонов В.А. выделяет в отраслевой структуре АПК следующие пять сфер: 1) производство средств производства; 2) сельское хозяйство; 3) производство пред-метов потребления из сельскохозяйственного сырья; 4) услуги сферы обращения; 5) управле-ние и обслуживание комплекса [14]. По нашему мнению, более перспективным является деление на пять сфер (рис.1). Воспроизводственные свя-зи в рамках АПС являются взаимными, наибо-лее явно эта тенденция наблюдается во взаимо-отношениях сельского хозяйства (вторая сфера) с отраслями легкой, пищевой промышленности, а также общественным питанием, заготовка-ми, материально-техническим снабжением и сбытом (третья сфера). Часть своей продукции сельское хозяйство поставляет отраслям первой сферы и отраслям, не входящим в состав си-стемы. Указанные воспроизводственные связи требуют поддержания пропорциональности как между отраслями АПС, так и внутри их; между звеньями материального производства и обслу-живания.

Представляется, что с позиции функци-ональной роли отдельных сфер ИАПС такое разграничение их недостаточно, так как эта роль существенно различается и объединение отдельных подотраслей в единые сферы носит элементы условности, неадекватности выпол-няемым функциям. Конечный продукт ИАПС в его натуральном виде формируется в основном в сельском хозяйстве, отраслях пищевой и лег-кой промышленности, частично в системе об-щественного питания. Среди проблем, препят-ствующих нормальному, сбалансированному развитию всей ИАПС можно назвать неразви-тость рынка средств производства. В условиях рыночных отношений поставки необходимых материально-технических средств, осуществля-ются по прямым связям с изготовителями, через оптовых посредников, а также путем закупки через организованную рыночную инфраструк-туру (товарные биржи, аукционы, ярмарки). Совершенствование рынка средств производ-ства, повышение качества продукции отраслей первой сферы являются определяющими и для

создания высокоэффективного отечественного сельскохозяйственного производства.

Таким образом, отраслевую структуру ИАПС можно представить в виде функции от-дельных компонентов, и их развитость меня-ется в зависимости от специфики системы как на региональном уровне, так и на макроуровне. Особенно важно, чтобы структура системы тем более в региональном аспекте, менялась под ак-тивным влиянием механизма рыночных эконо-мических отношений.

Поскольку сельскохозяйственные товаро-производители в условиях рынка самостоятель-но реализуют свою продукцию и сами покупают средства производства, то необходим аграрный рынок и его инфраструктура. В стране пока не достаточно развитый рынок сельскохозяйствен-ной продукции, поэтому рыночные факторы не в полной мере влияют на формирование и углу-бление региональной специализации. Кроме того, стремление регионов к самообеспечению продовольствием приводит к развитию отрас-лей, не имеющих для этого соответствующих природно-экономических условий. Становление рыночно обусловленной специализации – про-цесс очень длительный, поэтому государство должно при помощи экономических методов стимулировать его [15].

Показателем прогрессивности отраслевой структуры областной ИАПС является возрас-тание удельного веса несельскохозяйственных отраслей и числа занятых в них работников. Со-вершенствование отраслевой структуры пред-полагает четкое определение объективных про-изводственных функций агропромышленного производства по его стадиям и обоснованное распределение их между отраслями. В основу совершенствования структуры ИАПС должен быть положен целевой подход, при котором исходным моментом является конечная цель системы – объемы и структура ее конечного продукта. Поэтому все звенья системы должны быть ориентированы на обеспечение оптималь-ной сбалансированности и пропорциональности между стадиями агропромышленного производ-ства по производственным ресурсам, объемам производства, темпам их развития. Следова-тельно, совершенствование отраслевой струк-туры ИАПС заключается в диверсификации, координации развития входящих в нее взаимос-вязанных отраслей. Каждая сфера производства



Рису

нок

1 –

Отр

асле

вая

стру

ктур

а об

ласт

ной

ИА

ПС

1

ОТР

АСЛИ

ПРО

ИЗВ

ОДСТ

ВА

СРЕД

СТВ ПР

ОИЗВ

ОДСТ

ВА ‐

11,0%

ПЕРЕ

РАБА

ТЫВА

ЮЩАЯ

ПРО

МЫШЛЕ

ННОСТ

Ь‐ 8,5%

ЗАГО

ТОВК

И, Х

РАНЕ

НИЕ, ЭЛЕ

ВАТО

РНО‐СКЛ

АДСК

ОЕ, ТАР

НОЕ,

ХОЛО

ДИЛЬ

НОЕ ХО

ЗЯЙСТ

ВО – 2,8%

СЕЛЬ

СКОЕ ХО

ЗЯЙСТ

ВО ‐7

4,9%

ПРИРО

ДНО

‐РЕС

УРСН

АЯ ОСН

ОВА

ПО

ТРЕБ

ЛЕНИ

Е

ТОРГОВЛ

Я И

ОБЩ

ЕСТВ

ЕННО

Е ПИ

ТАНИ

Е ‐3,8%

ТРАК

ТОРН

ОЕ И

СЕЛЬ

СКОХО

ЗЯЙСТ

ВЕНН

ОЕ

МАШ

ИНО

СТРО

ЕНИЕ

РЕ

МОНТ

СЕЛ

ЬХОЗМ

АШИН

КО

МБИ

КОРМ

ОВА

Я

СТРО

ИТЕЛЬ

СТВО

И

ПРОМЫШЛЕ

ННОСТ

Ь СТ

РОЙМАТ

ЕРИАЛ

ОВ

МЯС

НАЯ

МОЛО

ЧНАЯ

МУК

ОМОЛЬ

НО‐

КРУП

ЯНАЯ

ХЛЕБ

ОПЕ

‐КА

РНАЯ

КОНД

ИТЕ

Р‐СК

АЯ

ПРОЧИ

Е

КОЖЕВ

ЕННА

Я

МЕХ

ОВА

Я

ОБУ

ВНАЯ

ВАЛЯ

ЛЬНО

‐ВО

ЙЛО

ЧНАЯ

РАСТ

ЕНИЕВ

ОДСТ

ВО

ЖИВО

ТНОВО

ДСТ

ВО

ПОЛЕ

ЗНЫЕ

ИСК

ОПА

ЕМЫЕ: ГАЗ

, СТ

РОЙМАТ

ЕРИАЛ

Ы

ВОДНЫ

Е

РЕСУ

РСЫ

ПОЧВ

ЕННЫ

Е И

АГРО

КЛИМАТ

ИЧЕ

С‐КИ

Е

РЕСУ

РСЫ

3.8

Звен

ья ИАП

С, имею

щие

меж

райо

нное

зна

чени

е Звен

ья ИАП

С, имею

щие

об

ластно

е значен

ие

Удел

ьный ве

с звен

ьев ИАП

С, %



должна развиваться в соответствии с направле-ниями функционирования ИАПС в целом.

Отраслевая структура любой производ-ственно-экономической системы не представля-ет собой статической величины. Она изменяется во времени, усложняется за счет создания новых производств, которые порождают новые произ-водственные связи, расширяют и обогащают уже имеющиеся. Вследствие этого отраслевой аспект исследования структуры не дает полно-го представления о комплексообразующей роли отдельных отраслей в формировании областной ИАПС.

Взаимосвязанные межотраслевые звенья в процессе производства и промышленной пере-работки сельскохозяйственной продукции со-ставляют функциональную структуру ИАПС, которая представляет собой состав и соотно-шение групп производств, характеризующих-ся определенными комплексоформирующими функциями и взаимосвязями [16]. Эти звенья выделяются по функциональному признаку – устойчивым взаимосвязям отдельных групп отраслей по поводу реализации конечной цели ИАПС. Причем наибольшее значение имеют вертикальные связи по производству и перера-ботке конкретных видов сельскохозяйственной продукции в областной системе. Наиболее ти-пичная черта этих образований – наличие основ-ной цепи производств по получению конечной продукции из сельскохозяйственного сырья.

В зависимости от вида используемых сырье-вых ресурсов в области формируются живот-новодческо-промышленные и растениеводче-ско-промышленные циклы, которые не имеют принципиальных региональных отличий. Среди характерных особенностей агропромышленных циклов в ряде районов следует выделить их малочисленность и усеченность отдельных ци-клов, а также отсутствие ряда вспомогательных и обслуживающих производств практически во всех циклах. Это, в свою очередь, способствует развитию межрегиональных связей по приобре-тению средств производства, удобрений, тары.

Между элементами функциональной струк-туры циклов существуют устойчивые производ-ственно-экономические связи, среди которых наибольшей интенсивностью обладают верти-кальные связи «сырье-переработка». Значитель-ную роль играют также связи между основны-ми производствами и сопутствующими. Менее

интенсивны производственные связи между ос-новными и обслуживающими и вспомогатель-ными производствами. Взаимодействие отдель-ных агропромышленных циклов между собой особенно интенсивно на уровне сельскохозяй-ственного звена. Наибольшей степенью взаи-мосвязей характеризуются животноводческо-промышленные циклы, для которых начальные стадии (кормопроизводство, селекция и племен-ное дело, выращивание молодняка) являются практически совместными. Растениеводческо-промышленные циклы взаимодействуют между собой посредством системы севооборотов. На стадии кормопроизводства растениеводческо-промышленные циклы тесно связаны с живот-новодческо-промышленными.

Каждый цикл, функционирующий в обла-сти, обусловливает формирование определен-ного продуктового подкомплекса [6] или спе-циализированного комплекса [2]. Продуктовые подкомплексы существенно различаются по участию в ТРТ, интенсивности внутри- и внеш-некомплексных процессов, уровню территори-альной концентрации, роли в формировании территориальной структуры ИАПС региона.

Отраслевая и функциональная структуры ИАПС дают представление о структуре только в определенных аспектах, но они не характери-зуют систему в территориальном плане. Осо-бенности территориального развития ИАПС раскрывает территориальная структура – про-странственная дифференциация природных, трудовых, финансовых, материальных и других ресурсов, определяющих объективную необхо-димость территориального разделения труда и его интеграции в определенных районах. Тер-риториальная структура является следствием территориального развития ИАПС. Территори-альная структура ИАПС состоит из многочис-ленных звеньев, которые можно объединить в две группы: территориальные части и элемен-ты. К территориальным частям относятся АПС области, экономического района, администра-тивного района. Элементами территориальной структуры являются агропромышленная зона, агропромышленный район, специализированная агропромышленная зона, специализированный агропромышленный район, агропромышленная зона крупного города и промышленного района.

По нашему мнению, применительно к усло-виям Западного Казахстана необходима коррек-



ция описанных в научной литературе элементов территориальной структуры ИАПС и методики их выделения для условий редкой сети перера-батывающих предприятий и смены разных ти-пов природной среды.

В монографии «Территориальная организа-ция агропромышленных комплексов», кроме ре-гиональных элементов территориальной струк-туры АПК (в границах экономического района, области, административного района), выделя-ются еще и ареальные, пригородные АПК, а также первичные производственно-территори-альные образования – агропромышленные тер-риториальные системы (АПТС) [16]. Ареальные элементы территориальной структуры основы-ваются на территориальной концентрации сель-скохозяйственных и промышленных предпри-ятий АПС, отражают зональность природных условий и территориальную концентрацию на-селения, неразрывно связаны с территориаль-ной дифференциацией природных условий и расселения. К таким элементам относятся инте-гральные и специализированные зоны и районы [2]. Следовательно, территориальную структуру регионального ИАПС областного ранга можно охарактеризовать как через совокупность ком-плексов административных районов, так и через набор ареальных элементов, а при наличии – и пригородного АПК.

При характеристике агропромышленных зон и районов одни ученые утверждают, что «интегральная агропромышленная зона – тер-риториальное сосредоточение и сочетание всех агропромышленных звеньев в пределах одной сельскохозяйственной зоны [16]. Здесь элемент территориальной структуры АПС охарактеризо-ван через одноранговый элемент территориаль-ной структуры сельского хозяйства. Разделяя мнения ученых стран СНГи дальнего зарубежья, мы считаем, что интегральная агропромышлен-ная зона – крупная форма территориального со-средоточения всех звеньев агропромышленного производства в пределах природно-экономиче-ской зоны. Применительно к равнинному Казах-стану можно говорить о трех основных агропро-мышленных зонах, сменяющих друг друга при продвижении с севера на юг – степной, полупу-стынной и пустынной.

Специализированная агропромышленная зо- на – качественно иное образование. «Она пред-ставляет собой территориальное сосредоточе-

ние и сочетание агропромышленных предприя-тий, элементарных АПТС и агропромышленных районов одной специализации в пределах сель-скохозяйственной зоны [16]. Следует отметить, что в пределы сельскохозяйственной зоны спе-циализированная агропромышленная зона укла-дывается далеко не всегда. Например, плодоово-щепромышленная зона Казахстана развивается на территории главным образом двух сельско-хозяйственных зон – степной и полупустынной (хотя ей и не присущи черты континуальности). На наш взгляд, правильнее определить специ-ализированную агропромышленную зону как обширную территорию, в пределах которой на-блюдается территориальная концентрация про-изводства и переработки определенного вида сельскохозяйственной продукции, что обуслов-лено высокой эффективностью специализации на производстве именно данного вида продук-ции, исходя из комплекса природно-экономиче-ских условий. Пример – хлопкопромышленная зона Средней Азии и Южного Казахстана.

Интегральные и специализированные агро-промышленные зоны делятся в зависимости от интенсивности, особенностей специализации производства, влияния факторов и условий на подзоны, районы, подрайоны и микрорайоны. В конечном итоге все типы ареальных, региональ-ных и пригородных АПК состоят из элемен-тарных АПТС – предприятий по переработке сельскохозяйственного сырья в единстве с хо-зяйствами – производителями сырья.

Дискуссионным вопросом является опреде-ление территории, в пределах которой функци-онирует несколько разнотипных перерабатыва-ющих предприятий, тесно взаимодействующих с хозяйствами – производителями сырья. Такое образование определяется как микрорайон [16], локальный АПК [17] или АПК узлового типа [5]. Мы считаем, что лучше определить такое образование как функциональный микрорайон. Однако важно подчеркнуть, что необходимо учесть тот факт, что при типологии локальных АПС подлежат учету не только связи произво-дителей и переработчиков сырья, но и терри-ториальная организация сельского хозяйства в пределах сырьевых зон. Боле того, представля-ется, что территориальная структура областной ИАПС может быть выражена как агропромыш-ленными производственно-территориальными сочетаниями, так и дополняющими элементами



территориальной структуры сельского хозяй-ства. Еще один довод в пользу такого вывода – слаборазвитая сеть перерабатывающих пред-приятий в условиях Казахстана. Направление поставок сырья (особенно шерсти, мяса) год от года может меняться, а типы сельскохозяй-ственных предприятий и их территориальные сочетания гораздо более стабильны во времени.

Утверждения, что основными элементами территориальной структуры ИАПС области являются степная и полупустынная агропро-мышленные зоны, ошибочны. Не существует

областных ИАПС, которые включали бы в себя агропромышленные зоны. Мы считаем верным положение о том, что в пределах администра-тивных границ области могут быть локализова-ны лишь фрагменты, участки одной или двух-трех агропромышленных зон.

Представляется, что проведенный анализ сущности и значения ИАПС области позволит глубже познать выявленные разновидности ИАПС и будет способствовать решению прак-тических задач совершенствования территори-альной организации исследуемой ИАПС.


1 Территориальное разделение труда и рынок продукции АПК / под ред. Боева В.Р. – М.: Экономика, 1995. – 178 с.2 Пистун Н.Д. Социально-географические аспекты формирования АПК // Вопросы географии. – 1981. – Вып. 115. –

С.116-123.3 Крылатых Э.Н. Аграрные аспекты вступления стран СНГ в ВТО // Научные труды ВИАПИ. – 2002. – Вып. 6. – С. 25-29.4 Krugman P. 2011. The New Economic Geography, Now Middle-aged. Regional Studies 45: 1-7.5 Продовольственный комплекс страны / под ред. В.П. Можина. – М.: Экономика, 1989. – 232 с.6 Абдильдин С.А. Продовольственный комплекс Казахстана. – Алматы: Кайнар, 1998. – 222 с. 7 Крылатых Э.Н. Прогноз развития агропродовольственного сектора России до 2030 г. // Экономика с. – х. и перераба-

тывающих предприятий.- 2006. – №9. – С. 8-12.8 Таршилова Л.С. Формирование агропромышленного комплекса региона в условиях территориального разделения

труда // Проблемы агрорынка. – Алматы, 2011. №2. – С. 76-80.9 Таршилова Л.С. Интегральная агропродовольственная система региона: особенности и проблемы функционирова-

ния // Современные наукоемкие технологии. М., 2012. – №10. – С. 69-70.10 Попов А.А., Яхъяев М.А. Агропромышленный комплекс России: проблемы и решения. – М.: Экономика, 2003. –

409 с.11 Klark K. Regional and urban location. – New York, 1999. – 560 p.12 Ушачев И. Агропродовольственный сектор: основные направления и проблемы // Экономист. – 2006. №5. – С. 86-94.13 Панков Б.П. Развитие сельских территорий: шаг – вперед, два – назад // Человек и труд. – 2004. – №10. – С. 11-17.14 Попов Н.А. Основы рыночной агроэкономики и сельского предпринимательства. – М.: Изд-во РУДН, 2001. – 235 с.15 Armstrong, H. &Taylor, J. 2000. Regional economics and policy. 3rd ed. Oxford: Blackwell Publishers. 437 p.16 Территориальная организация агропромышленных комплексов / М.М. Паламарчук, А.М. Паламарчук, Р.А. Язынина.

– Киев: Наук. думка, 1985. – 304 с.17 Крючков В.Г., Раковицкая Л.И. Зерновое хозяйство: территориальная органиазция и эффективность производства.

– М.: Изд-во МГУ, 1996. – 215 с.

References

1 Territorialnoe razdelenie truda i rynok prodykcii APK / pod red. Boeva V.R. – М. : Economika, 1995. – 178 s.2 Pistun N.D. Socialno-geograficheskie aspekty formirovaniya APK // Voprosy geografii. – 1981. – vyp. 115. – S.116-123.3 Krylatyx E.N. Agrarnye aspekty vstypleniya stran SNG v VTO // Nauchnye trudy VIAPI. – 2002. – vyp. 6. – S. 25-29.4 Krugman P. 2011. The New Economic Geography, Now Middle-aged. Regional Studies 45: 1-7.5 Prodovolstvennii complex strany / pod red. V.P. Mojina. – М. : Ekonomika, 1989. – 232 s.6 Abdildin S.А. Prodovolstvennii complex Kazakhstana. – А-А. : Kainar, 1998. – 222 s. 7 Krylatyx E.N. Prognoz razvitiya agroprodovolstvennogo sektora Rossii do 2030 g. // Economika s. – h. i pererabatyvaushix

predpriatii.- 2006. – №9. – S. 8-12.8 Tarshilova L.S. Formirovanie agropromyshlennogo komplexa regiona v usloviax territorialnogo razdeleniya truda //

Problemy agrorynka. – 2011. – Аlmaty, №2. – S. 76-80.9 Tarshilova L.S. Integralnaya agroprodovolstvennaya sistema regiona: osobennosty i problemy funkcionirovaniya //

Sovremennye naukoemkie texnologii.- 2012. -Мoskva. – №10.- S. 69-70.



10 Popov А.А., Yxyev М.А. Agropromyshlennii complex Rossii: problemy i resheniya. – М. : Economika, 2003. – 409 s.11 Klark K. Regional and urban location. – New York, 1999. – 560 p.12 Ushachev I. Agroprodovolstvennii sektor: osnovnye napravlenia i problemy // Economist. – 2006. №5. – S. 86-94.13 Pankov B.P. Razvitie selskix territorii: shag – vpered, dva – nazad // Chelovek i trud. – 2004. – №10. – S. 11-17.14 Popov N.А. Osnovy rynochnoi agroeconomiki i selskogo predprinimatelstva. – М.: Izd-vo RUDN, 2001. – 235 s.15 Armstrong, H. &Taylor, J. 2000. Regional economics and policy. 3rd ed. Oxford: Blackwell Publishers. 437 p.16 Territorialnaya organizaciya agropromyshlennyx kompleksov / М.М. Palamarchuk, А.М. Palamarchuk, R.А. Yazyunina. –

Кiev : Nauk. dumka, 1985. – 304 s.17 Kruchkov V.G., Rakovizkaya L.I. Zernovoe xozyaistvo: territorialnaya organizaziya i effektivnost proizvodstva. – М. : Izd-

vo MGU, 1996. – 215 s.


86 Формирование основных направлений развития человеческого капитала Республики Казахстан

УДК 331.101.262:339.13(574)И.В. Онюшева

Университет международного Бизнеса, Казахстан, г. Алматы E-mail: [email protected]

Формирование основных направлений развития человеческого капитала Республики Казахстан

В статье рассматриваются основные направления развития человеческого капитала Республики Казахстан на основе результатов исследования, посвященного зависимости конкурентоспособности страны и факторов, формирующих национальный человеческий капитал, в соответствии с государственными программами Респу-блики Казахстан.Особо подчеркивается значимость образования, в частности высшего, и инновационного потенциала страны, которые существенно повышают уровень конкурентоспособности национальной экономики и обеспечивают устойчивое развитие нации.Ключевые слова: человеческий капитал, социально-экономическое развитие, конкурентоспособность, нацио-нальная экономика, образование, инновационный потенциал.

И.В. ОнюшеваҚазақстан Республикасындағы адами капиталдың даму бағытының негізгі құрылымы

Мақалада зерттеу негізінде Қазақстан Республикасындағы адами капиталдың даму бағытының негізгі құрылымы, Қазақстан Республикасының мемлекеттік бағдарламаларына сәйкес, елдің бәсекеге қабілеттілігін және ұлттық адами капиталды құру факторлары қарастырылады. Жекелей алғанда жоғарғы білімнің маңыздылығы және ұлттық экономиканың бәсекеге қабілеттілігі және ұлттың нық дамуын қамтамасыз ету, елдің жаңартпашылық әлеуеті ерекше қаралады. Түйін сөздер: адами капитал, әлеуметтік-экономикалық даму, бәсекеге қабілетілік, ұлттық экономика, білім алу, жаңартпашылық әлеует.

I.V. Onyusheva

Formation of Basic Directions Developing Human Capital of the Republic of Kazakhstan

In the article it is considered the basic directions developing human capital of the Republic of Kazakhstan on the basis of research results devoted to the country’s competitiveness and factors forming the national human capital, according to the state programs of the Republic of Kazakhstan.It is especially underlined the significance of education, particularly higher one, and innovation potential of the country which substantially increase the level of competitiveness of the national economy and ensure sustainable national development.Key words: human capital, social and economic development, competitiveness, national economy, education, innovation potential.

Вхождение в элитарный клуб развитых госу-дарств мира предполагает переход от индустри-альной к постиндустриальной стадии развития, отход от углеродной к «зеленой» экономике, динамичный рост, основанный на развитии на-уки, образования и передовых наукоемких от-раслей, создание благоприятного инвестици-онного и инновационного климата, высокие

темпы развития научных исследований, обе-спечивающих потребности развития экспор-тно-ориентированных отраслей, производящих технически сложные товары, быстрый рост всех видов образования, особенно высшего техниче-ского образования, создание системы непрерыв-ного образования, включая курсы подготовки, переподготовки и повышения квалификации,


87И.В. Онюшева

повышение эффективности и рост производи-тельности труда, повышение качества жизни, формирование на этой основе инновационной экономики, или экономики знаний.

В последние годы в Казахстане предпринято много усилий в данном направлении: сформиро-вана законодательная база, созданы институты развития, принимаются правительственные про-граммы, формируется национальная инноваци-онная система.

В настоящее время прослеживается тенден-ция повышения роли государства в системе фак-торов роста человеческого капитала.

Государство вырабатывает общую страте-гию развития страны, результатом реализации которой будет высокий уровень развития чело-веческого капитала.

Государство законодательно закрепляет ос-новы существования человека в семье и обще-стве, регламентирует хозяйственные, в том чис-ле, трудовые, отношения в обществе, отвечает за состояние природной среды, прямо влияю-щей на условия жизнедеятельности человека.

Государство, правительство может сыграть очень важную роль в инновационной экономи-ке. Значительна роль государства в защите ин-теллектуальной собственности. Система защиты интеллектуальной собственности обязательно должна быть четкой и ясной, чтобы компания знала, что ее интеллектуальная собственность защищена законом. Также государство может способствовать обмену знаниями, информаци-ей, технологиями, если возьмет на себя органи-зацию конференций, соревнований, конкурсов, вручение премий.

Государству необходимо также поддержи-вать на этом направлении малый бизнес, так как последнему сложнее найти доступ к госу-дарственным учреждениям, чем крупным ком-паниям.

Для того чтобы изменить положение и пере-йти из индустриальной экономики к инноваци-онной, Казахстану предстоит изменить управле-ние на всех уровнях. Государство должно быть заинтересовано в том, чтобы создать среду для развития – нужны организационные, правовые, экономические меры.

Развитие инновационной экономики спо-собно стимулировать становление соответству-ющей инфраструктуры и индустрии, которые обслуживали бы ее потребности, а также сораз-

мерное выстраивание вокруг этого ядра других видов деятельности, включая функционирова-ние образовательных структур высокого уровня, эффективных систем переподготовки кадров, здравоохранения и т.д.

Так, в Государственной программе по фор-сированному индустриально-инновационному развитию Республики Казахстан на 2010-2014 годы предусмотрено, что усилия государства «концентрируются на развитии следующих при-оритетных секторов экономики»:

- традиционных: нефтегазового сектора, горнометаллургического комплекса, атомной и химической промышленности с последующим переходом сырьевых производств на более вы-сокие переделы;

- основанных на спросе недропользовате-лей, национальных компаний и государства: ма-шиностроение, стройиндустрия, фармацевтика;

- производств, не связанных с сырьевым сектором и ориентированных преимущественно на экспорт: агропромышленный комплекс, лег-кая промышленность, туризм;

- секторов «экономики будущего», которые будут играть доминирующую роль в мировой экономике в последующие 15-20 лет: инфор-мационные и коммуникационные технологии, биотехнологии, альтернативная энергетика, кос-мическая деятельность [1].

Как отмечалось ранее, в настоящее время экономика Республики Казахстан основана на энергосырьевом секторе. По оценкам специали-стов, в двадцатые годы XXI в. в стране станет более ощутимым энерго-экологический кризис, который уже сейчас принимает глобальный характер. Американские ученые-экологи пред-упреждают о возможном крушении экосистемы мира к 2050 г. [2], что может послужить причи-ной глобального экономического кризиса.

По мнению казахстанского ученого-эконо-миста Закировой Д.И., занимающейся вопро-сами человеческого развития, преломить сло-жившиеся тенденции возможно при условии реализации инновационно-прорывного сцена-рия в следующих направлениях, что приведет к появлению ряда существенных структурных сдвигов [3]:

- к повышению доли инновационно-инве-стиционного сектора как в числе занятых, так и в инвестициях, а также в валовом продукте за счет опережающего развития науки, машино-



строительного, промышленного и информаци-онного комплексов;

- к изменению доли потребительского сектора, прежде всего социального комплекса (здравоохранения, образования, социального страхования, культуры), легкой промышленно-сти на базе их инновационного обновления;

- к сокращению доли сектора торговли и управления как в числе занятых, так и в инвести-циях и в валовом продукте за счет сокращения посреднических звеньев, развития электронной торговли и более эффективного использования современных информационных технологий в управлении;

- к изменению структуры экспорта. Первое направление. Долгосрочное научное

прогнозирование (30-50 лет) позволит рассма-тривать экономику Казахстана в перспективе с учетом мировых тенденций экономики.

Второе направление. Разработка на основе прогнозов с горизонтом в 20-30 лет перспектив-ной государственной стратегии, определяющей главные приоритеты демографического, эколо-гического, инновационно-технологического и экономического развития страны, а также пути и механизмы реализации этой стратегии.

Третье направление. Создание инновацион-ного партнерства государства, бизнеса, науки и образования.

Четвертое направление. Осуществление институциональных трансформаций в направ-лениях, благоприятствующих инновационному прорыву.

Пятое направление. Обеспечение возмож-ности для действия закона смены поколений. Посредством системы образования, информа-ционных каналов, средств массовой информа-ции создать условия для того, чтобы знания и навыки молодого поколения были адекватны масштабам решаемых задач, обеспечить своев-ременный приход нового поколения на ключе-вые посты в обществе, во всех его звеньях.

Шестое направление. Формирование инно-вационного мышления и понимания инноваци-онной экономики у казахстанского населения.

Седьмое направление. Обеспечение при-оритета национальных интересов в разработке и осуществлении долгосрочной стратегии раз-вития РК и в текущей хозяйственной деятельно-сти, что особенно важно в условиях глобализа-

ции и растущего контроля ТНК над экономикой и информационными каналами. Подчеркивается необходимость разработки проекта системы на-циональных интересов, которые отвечали бы современным реалиям и послужили критериями при выработке стратегических решений и оцен-ке их практических результатов [3, с. 99-102].

Мы не совсем согласны с первым направ-лением автора, так как считаем, что занимать-ся долгосрочным научным прогнозированием в диапазоне 30-50 лет на данном этапе разви-тия национальной экономики просто не пред-ставляется возможным, в связи с не достаточно стабильной ситуацией как на макро-, так и на микроэкономическом уровнях. В данном случае считаем наиболее приемлемым обозначить курс развития национальной экономики, взяв за ос-нову разработку краткосрочных и среднесроч-ных научных прогнозов.

По второму направлению заметим, что на сегодняшний день существуют действенные стратегии, реализующиеся через систему стра-тегических планов, национальных программ и проектов, региональных и межгосударствен-ных целевых программ [4-6]. На данном этапе полная реализация намеченного курса развития национальной экономики будет возможна лишь при максимальной гибкости государственного управления, детальном анализе краткосрочных и среднесрочных периодов и своевременной корректировке системы национального управ-ления.

Тем не менее следует отметить, что все по-следующие направления, выделенные автором в работе [3], гармонично пересекаются с ре-зультатами настоящей работы, в особенности с третьим направлением. В рамках смешанной экономической системы государство РК долж-но играть важную роль в таком «партнерстве», оказывая поддержку, в том числе и путем бюд-жетного стартового финансирования инноваций и формирования новых конкурентоспособных производств. Бизнес осваивает перспективные инновационные ниши рынка. Наука разрабаты-вает открытия, изобретения, прогрессивные тех-нологии. Образование является фундаментом, подготавливая необходимые кадры для реализа-ции проектов и осуществления инновационного прорыва. Сегодня подобное партнерство разви-вается в рамках Программы по формированию и



развитию национальной инновационной систе-мы Республики Казахстан на 2005-2015 годы.

При рассмотрении зависимости конкурен-тоспособности страны и отдельных факторов, формирующих человеческий капитал, были включены уровень валового национального до-хода, продолжительности жизни, начального и высшего образования, эффективности рынка труда, инновационного потенциала страны.

Результаты исследования показали, что наибольшее влияние имеют такие факторы, как уровень образования, в частности высшего об-разования, и уровень инновационного потенци-ала страны, являющимися основными взаимоза-висимыми показателями уровня национальной конкурентоспособности и социально-экономи-ческого развития страны.

Основываясь на результаты анализа, счита-ем, что из обозначенных условий главными на-

правлениями государственной политики долж-ны стать модернизация сферы образования, науки и инновационного потенциала страны.

Ниже, на рисунке 1 представлены основные направления развития и повышения конкурен-тоспособности человеческого капитала Респу-блики Казахстан, которые, по нашему мнению, могут сформировать развитый человеческий ка-питал нации и повысить его конкурентоспособ-ность.

Важно заключить, что эти направления должны разрабатываться не отдельно друг от друга, а в системе, с учетом взаимодействия го-сударства, бизнеса, науки и образования. Более того, данные направления могут стать реально-стью лишь в результате радикальных изменений как в общественном сознании и ментальности нации, так и в практических действиях во всех звеньях общества.

Рисунок 1 – Основные направления развития и повышения конкурентоспособности человеческого капитала Республики Казахстан

Примечание: источник: составлено автором



Как видно из рисунка 1, основными направ-лениями развития и повышения конкурентоспо-собности человеческого капитала Республики Казахстан являются развитие образования и раз-витие инновационного потенциала страны.

В Республике Казахстан развитие системы образования вошло в число приоритетных на-циональных проектов. Тенденции рыночной экономики предъявляют новые требования к рынкам труда и системам образования. С рас-ширением географии трудовой миграции встает вопрос о признании в других странах получен-ного образования и квалификации.

Способности, знания и навыки выпускни-ков казахстанских вузов должны соответство-вать все повышающимся требованиям к их лич-ностным и профессиональным компетенциям. Анализ практики показывает, что во многих секторах экономики уже имеется и ожидается в будущем нехватка определенных профессио-нальных навыков, в том числе навыков работы с клиентами, инициативности, администрирова-ния, навыков управления качеством, коммуни-кации и языковых навыков.

Одновременно с этим к современной казах-станской модели образования предъявляются требования адекватных реакций на меняющие-ся условия рынка. При этом потенциал учебных заведений еще недостаточно используется для предоставления дополнительных образователь-ных услуг своим потребителям.

Реализация современных программ обуче-ния требует новой стратегии образования, осно-ванной на нововведениях в его организационной структуре, инновационных методах, формах об-учения с учетом личностных характеристик сту-дентов. Современные условия требуют перехода образовательной парадигмы от репродуктивно-го к продуктивному типу обучения, проведению большой работы по внедрению личностно-ори-ентированного подхода к образованию.

Основные препятствия для более эффектив-ного развития системы образования связаны с ограничением реальной доли государствен-ных расходов на образование, отсутствием це-ленаправленной информации о современных потребностях и требованиях (рынка труда и работодателей), отсутствием реальной связи с работодателями, отсутствием обратной связи (мониторинга процесса образования по всем параметрам). К этому можно добавить и про-

блемы на уровне вузов, обусловленные низким уровнем владения управленцами навыками стратегического управления, новыми метода-ми организационно-административной работы; недостаточным профессиональным уровнем преподавательского состава в области иннова-ционных методик, новых информационных тех-нологий; отсутствием высокого уровня научных исследований; неразвитой системой социально-го партнерства по вопросам образования.

Таким образом, актуальность для Казахстана новой модели образования с учетом междуна-родных экономических тенденций достаточно высока, и она получила отражение в проекте Го-сударственной программы развития образова-ния до 2020 г. [7]. Реализация модели позволит наладить взаимодействие рынка труда и сферы образования. Необходимы систематизирован-ные усилия по ее реализации в республике с уче-том собственных особенностей и одновременно общеевропейского движения по этому пути.

Система образования несомненно является одним из главных факторов формирования и развития человеческого капитала Республики Казахстан. Прежде всего, это касается качества развития человеческого капитала и уровня ин-теллектуализации казахстанского общества в соответствии с новыми вызовами XXI в. Для решения этой проблемы необходимо активизи-ровать уже идущий в республике процесс разви-тия университетского образования, имея в виду повышение его качества согласно требованиям XXI в., а также требованиям интеграции с фун-даментальной наукой на приоритетных направ-лениях развития науки.

В Государственной программе развития об-разования РК на 2011-2012 годы [6, с. 23] в ка-честве главного приоритета принят переход на новое качество образования на всех уровнях подготовки. Как известно, Казахстан первым среди стран СНГ полностью перешел на со-временную трехуровневую подготовку специ-алистов «бакалавр – магистр – доктор PhD» на основе кредитной системы обучения. Учитывая, что обеспечение качества является одним из ключевых аспектов Болонской декларации, ин-теграция Казахстана в Европейскую Зону выс-шего образования стала объективной потребно-стью казахстанского общества, и ее подписание открыло новые горизонты сотрудничества с европейскими сетями качества и аккредита-



ционными агентствами. В ноябре 2011 года в г. Шымкенте, в Южно-Казахстанском Государ-ственном Университете имени М. Ауэзова со-стоялся международный научно-практический семинар «Казахстанское образование на пути к Европейским стандартам качества через ак-кредитацию образовательных программ», где подробно обсуждалась проблема повышения качества казахстанского образования и пути ее решения. В частности, Университет междуна-родного бизнеса в 2012 году успешно прошел международную аккредитацию независимым австрийским агенством по обеспечению каче-ства AQA (Austrian Quality Agency) на базе ба-калавриата и магистратуры по специальностям «экономика» и «финансы».

Т.о., в современных экономических услови-ях необходимо всемерно поддерживать и разви-вать инновационную ориентацию системы обра-зования. При этом речь идет о ее ориентации на проблемы и методы инновационной экономики и инновационной деятельности. Так, в Универ-ситете международного бизнеса взят курс на мо-дернизацию всей образовательной структуры. В первую очередь, она коснулась содержания и направления в образовательной методике, ме-тодологии, диверсификации всех образователь-ных программ.

Развитие критического мышления, умения планировать проектного типа задания – вот не-которые из новых направлений образователь-ного процесса. Отдельные умения преподаются как самостоятельная дисциплина, другие выра-батываются через новые формы и методы ор-ганизации учебного процесса и заданий, такие, как семинары или тренинги.

Сегодня вузы, особенно экономические, должны четко реагировать на запросы рынка, ориентироваться на потребности экономики и предоставлять обществу широкий комплекс именно тех образовательных услуг, которые вос-требованы сегодня и будут нужны завтра. Необ-ходимо постоянно нарабатывать новые формы и тем самым улучшать свою деятельность. В част-ности, активно приглашаются к сотрудничеству отечественные и зарубежные экономисты, как ученые, так и практики. В целом, само обучение начинает основываться на процессе создания новых знаний – за счет интеграции фундамен-тальной науки, непосредственно учебного про-цесса и производства.

На данный момент в бизнес-среде и стране в целом нужен принципиально другой специалист – динамичный, компетентный профессионал, способный анализировать сложные, многовари-антные задачи в кратчайшие сроки и принимать оптимальные решения. Для дальнейшего обе-спечения высоких темпов роста экономически устойчивого развития Казахстана и перехода на новые стандарты качества жизни необходим вы-сокий образовательный уровень трудоспособно-го населения.

Из изложенного следует, что задачи повы-шения конкурентоспособности экономики ре-спублики и перехода на новые стандарты ка-чества жизни предъявляют новые требования к образовательной политике государства. Это продиктовано следующими обстоятельствами:

- исходя из современных тенденций обще-человеческого развития приоритетность об-разования в государственной политике любой страны проявляет себя как объективный закон социально-экономического прогресса, и игно-рирование этого закона равносильно самоунич-тожению как духовного, так и социального ос-нования самого государства;

- в информационный век практически все страны мира на первое место выдвигают каче-ство образования, которое измеряется уже не уровнем обычной грамотности, а более высоким показателем – функциональной образованно-стью:

- образовательная сфера республики, как и любого демократического государства, долж-на интегрироваться в мировое образовательное пространство.

Все это обусловливает изменения как струк-туры, так и содержания образования в соответ-ствии с требованиями современного общества.

Главной целью стратегии развития обра-зования РК является создание и обеспечение эффективной, новой национальной модели образования. Эта модель должна удовлетво-рять образовательно-культурные запросы на-селения, потребности экономики республики и соответствующие требования международ-ного рынка труда. Ее создание требует безот-лагательного решения задач, связанных с ре-ализацией комплекса мер по образовательной политике государства, таких, как сохранение всеобщей грамотности, обеспечение непре-рывности в образовательном процессе, устра-



нение экономического и территориального неравенства в доступе к образованию, повы-шение качества образования, четкое разгра-ничение функций и ответственности между республиканским и региональными уровнями в сфере образования, обеспечение достаточ-ного и стабильного бюджетного финансиро-вания; повышение эффективности в управле-нии образованием. В целом для достижения совершенствования системы образования в Казахстане необходимо создать условия, соот-ветствующие высшим мировым достижениям и отечественному опыту, а именно:

- целенаправленное расширение равного доступа к качественному образованию, обеспе-чение равных возможностей для всех желаю-щих учиться;

- значительное увеличение доли государ-ственных расходов на образование (до 10% в 2020 г.);

- совершенствование и развитие системы дошкольного образования;

- усиление адаптации общего среднего об-разования к изменившимся социально-экономи-ческим условиям и укрепление материальной базы, особенно в сельской местности;

- становление и всемерное развитие си-стемы многоуровневого непрерывного об-разования;

- повышение социального статуса препода-вателя на основе разработки нормативно-право-вой базы;

- усиление социальной защищенности, пси-хологической реабилитации труда педагогов. которые подвергнуты риску так называемого «синдрома внутреннего сгорания», и др.

Одна из составляющих в вопросах трудоу-стройства выпускников вузов – проблема каче-ства высшего образования. Для работодателей важно иметь возможность заранее определить, выпускников каких вузов предпочтительней приглашать на свои предприятия, чтобы из них получились полноценные специалисты. Вы-пускник вуза должен иметь высокий уровень подготовки по специальности, конкретные про-фессиональные качества, знания, умения и раз-витую интеллектуальную способность.

Особо значима проблема качества подго-товки специалистов, когда речь идет о бизнес-образовании, так как получение работодателем

прибыли, в первую очередь, зависит от таланта, умения и подготовленности менеджеров пред-приятия.

Как отмечает известный ученый Республи-ки Казахстан, доктор экономичсеких наук, про-фессор, заслуженный академик Международной академии наук высшей школы Г.Н. Гамарник, «на нынешнем этапе развития казахстанского общества нужны новые подходы, в том числе формы авторизованного обучения, когда кон-кретные фирмы предоставляют учебным заве-дениям свои курсы, свои отработанные техно-логии» [8]. Для этого следует разработать новые проекты, главная цель которых – адаптация рынка образовательных услуг к потребностям рынка труда, создание механизмов взаимодей-ствия высшей школы с рынком труда. Кроме того, необходима перестройка в образователь-ной деятельности современных учебных заве-дений, сегодняшний вуз должен выпускать ка-чественно иного специалиста:

- выпускник должен иметь четкую профес-сиональную направленность;

- выпускник должен быть уверен в востре-бованности своих знаний;

- вуз должен быть нацелен не только на набор, но и на выпуск, т.е. на базе любого со-временного вуза должна работать своя кадровая служба по работе с выпускниками (либо заклю-чен договор со специализированными агентства-ми), обеспечиваться устойчивые взаимосвязи с действующими предприятиями-работодателя-ми, организовываться курсы дополнительной специализации и повышения квалификации, практиковаться распределения на предприятия хотя бы наиболее перспективных выпускников.

Таким образом, система высшего образова-ния является одновременно основным источни-ком и ресурсом формирования человеческого капитала в любом государстве, в том числе и в Республике Казахстан. Актуальные вопросы развития системы высшего образования в Ка-захстане постоянно находятся в центре внима-ния Президента и Правительства РК, которые ставят целью создание передовой по мировым стандартам системы подготовки кадров высшей квалификации в стране, по дальнейшему преоб-разованию и реализации стоящих перед Казах-станом задач по вхождению в число конкурен-тоспособных и развитых стран мира.




1 Государственная программа по форсированному индустриально-инновационному развитию Республики Казахстан на 2010-2014 годы. Утверждена Указом Президента Республики Казахстан от 19 марта 2010 года № 958.

2 Wedemeyer C. Characteristics of open learning systems // Open learning systems. Wash. (D.C.): Nat. Assoc. – Education Broadcasters, 2004. – Р. 77-83.

3 Закирова Д.И. Человеческий потенциал как фактор повышения конкурентоспособности Республики Казахстан. – Алматы, 2012. – 136 с.

4 Долгосрочная Стратегия развития Казахстана «Казахстан-2030». Процветание, безопасность и улучшение благосо-стояния всех казахстанцев. Послание Президента страны народу Казахстана от 10 октября 1997 года.

5 Послание Президента Республики Казахстан – Лидера нации Нурсултана Назарбаева народу Казахстана «Стратегия «Казахстан-2050»: новый политический курс состоявшегося государства» от 14 декабря 2012 года.

6 Стратегия индустриально-инновационного развития Республики Казахстан на 2003-2015 годы, утвержденная Ука-зом Президента Республики Казахстан № 1096 от 17 мая 2003 года.

7 Государственная программа развития образования Республики Казахстан на 2011-2020 годы. Утверждена Указом Президента Республики Казахстан № 1118 от 07.12.2010 года.

8 Гамарник Г.Н. Модернизация высшего образования в Казахстане как фактор повышения конкурентоспособности человеческого капитала // Формирование и развитие конкурентоспособного человеческого капитала в Казахстане: сборник материалов Международной научно-практической конференции / под ред.: О. Сабдена и Н.К. Нурлановой. – Алматы: Инсти-тут экономики КН МОН РК, 2010. – С. 73-77.

References

1 Gosudarstvennaya programma po forsirovannomu industrial'no-innovatsionnomu razvitiyu Respubliki Kazakhstan na 2010-2014 gody. Utverzhdena Ukazom Prezidenta Respubliki Kazakhstan ot 19 marta 2010 goda № 958.

2 Wedemeyer C. Characteristics of open learning systems // Open learning systems. Wash. (D.C.): Nat. Assoc. – Education Broadcasters, 2004. – Р. 77-83.

3 Zakirova D.I. CHelovecheskij potentsial kak faktor povysheniya konkurentosposobnosti Respubliki Kazakhstan. – Аlmaty, 2012. – 136 s.

4 Dolgosrochnaya Strategiya razvitiya Kazakhstana «Kazakhstan-2030». Protsvetanie, bezopasnost' i uluchshenie blagosostoyaniya vsekh kazakhstantsev. Poslanie Prezidenta strany narodu Kazakhstana ot 10 oktyabrya 1997 goda.

5 Poslanie Prezidenta Respubliki Kazakhstan – Lidera natsii Nursultana Nazarbaeva narodu Kazakhstana «Strategiya «Kazakhstan-2050»: novyj politicheskij kurs sostoyavshegosya gosudarstva» ot 14 dekabrya 2012 goda.

6 Strategiya industrial'no-innovatsionnogo razvitiya Respubliki Kazakhstan na 2003-2015 gody, utverzhdennaya Ukazom Prezidenta Respubliki Kazakhstan № 1096 ot 17 maya 2003 goda.

7 Gosudarstvennaya programma razvitiya obrazovaniya Respubliki Kazakhstan na 2011-2020 gody. Utverzhdena Ukazom Prezidenta Respubliki Kazakhstan № 1118 ot 07.12.2010 goda.

8 Gamarnik G.N. Modernizatsiya vysshego obrazovaniya v Kazakhstane kak faktor povysheniya konkurentosposobnosti chelovecheskogo kapitala // Formirovanie i razvitie konkurentosposobnogo chelovecheskogo kapitala v Kazakhstane: sbornik materialov Mezhdunarodnoj nauchno-prakticheskoj konferentsii / pod red.: O. Sabdena i N.K. Nurlanovoj. – Аlmaty: Institut ehkonomiki KN MON RK, 2010. – S. 73-77.


94 Негізгі қорларды тұтынудың қоғамдық қажеттілігін қамтамасыз етудегі амортизациялық ...

ӘОЖ 330.34 (574)Л.Б. Избасарова

Атырау мұнай және газ институты, Қазақстан, Атырау қ. E-mail: [email protected]

Негізгі қорларды тұтынудың қоғамдық қажеттілігін қамтамасыз етудегі амортизациялық әдістердің теориялық аспектілері

Елімізде нарықтық экономиканың дамуы экономикалық саясаттың жүйелі түрде жүргізілген іс-шаралары, әдіс-тәсілдері негізінде жүзеге асырылатыны белгілі. Ұлттық экономикадағы еңбек өнімділігі мен бәсекеге қабілеттілікті арттыру бойынша іс-шараларды жақсарту мәселелерін шешу елдің экономикалық өсіміне ықпал ететін амортизациялық саясаттың әсерімен қаржы-экономикалық әрекеттер жүйесінің жетілдірілуіне мүмкіндік береді. Өйткені, амортизация – ол өндірістік қызметтегі кезеңдік құн бойынша өндірістік құралдарды қайта жаңарту үрдісі болып, олардың құрылуын табиғи формада жүзеге асырады. Осыған байланысты, жоғары ғылыми-техникалық деңгейдегі құралдардың қайта құрылуы елдің, кәсіпорынның экономикалық өсіміне негіз болады. Осыны ескере келіп, берілген мақалада экономикалық өсімге және тұтынудың қоғамдық қажеттілігін қамтамасыз етуге негіз болатын амортизациялық саясаттың жеделдетілген әдісін пайдалану ұсынылды. Ол өз кезегінде негізгі қорлардың жылдық жиынтық түсімін ұлғайтады, негізгі қорлардың жаңартылуын жеделдетеді, салық мөлшерін азайтады, қаржының инфляцияға ұшырауына тосқауыл болады.Түйін сөздер: амортизация нормасы, амортизациялық қор, капитал құны, авансталған құн, амортизацияның салықтық нормалары, амортизациялық аударымдар.

Л.Б. ИзбасароваТеоретические аспекты амортизационных методов использования основных фондов

в целях обеспечения общественной потребности

В нашей стране рыночная экономика развивается благодаря систематически проводимым мероприятиям эконо-мической политики. Решение проблем улучшения производительности труда и формирование конкурентоспо-собности повлияет на рост экономики, даст возможность совершенствовать финансово-экономическую систе-му, потому что амортизация – это процесс переноса стоимости основных средств на стоимость произведенной и проданной конечной продукции. Таким образом, обновление средств, орудий высшего научно-технического уровня станет основой экономического роста страны, промышленности. С учетом всех этих моментов в данной статье предлагается использование ускоренных методов амортизационной политики, направленной на эконо-мический рост и обеспечение общественной потребности, что, в свою очередь, увеличивает годовую сумму основных фондов, ускоряет обновление основных фондов, уменьшает объем налогов, препятствует инфляции.Ключевые слова: норма амортизации, амортизационный фонд, амортизация нормасы, стоимость капитала, авансовая стоимость, налоговая норма амортизации, амортизационные отчисления.

L.B. IzbasarovaTheoretical aspects of depreciation methods of use

of the main resources for ensuring public requirement

In our country the market economy develops thanks to systematically held events of economic policy. The solution of problems of improvement of labor productivity and formation of competitiveness will influence economy growth, will give the chance to improve financial and economic system because depreciation is a process of transfer of cost of fixed assets on the cost of the made and sold end products.Therefore updating of means, tools of the highest scientific and technical level becomes a basis of economic growth of the country, the industry. Taking into account all these moments in this article use of the accelerated methods of the depreciation policy directed on economic growth and ensuring public requirement is offered that in turn increases the annual sum of the main resources, accelerates updating of the main resources, reduces the volume of taxes, interferes with inflation.Key words: norm of depreciation, sinking fund, depreciation нормасы, capital cost, advance cost, tax norm of depreciation, depreciation charges.


95Л.Б. Избасарова

Қазақстан Республикасы Президентінің 2010 жылғы 19 наурыздағы №958 Жарлығымен бекітілген «Қазақстан Республикасының үдеме- лі индустриялық-инновациялық дамуының 2010-2014 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасында» көрсетілгендей, экономика- лық саясаттың жүйелі шаралары макроортаны және инвестициялық ахуалды қалыптастыруға, ұлттық экономиканың өнімділігі мен бәсекеге қабілеттілігін арттыру жөніндегі шараларды жақсартуға, қолайлы мароэкономикалық жағдай жасауға бағытталатын болса, осыған байла-нысты, назар аудару керек мәселелердің бірі әлемде мойындалған экономикалық саясаттың ажырамас бөлігі амортизациялық саясат болып табылады [1].

Әлем тәжірибесінде жасақталған аморти- зациялық саясат – ол механизм, яғни негізгі капи- талды қайта жаңарту. Амортизация инвести- циялық саясаттың бір бөлігі болып табыла-ды және онымен ұштасып отырады. Сонымен қатар, экономикалық өсімге ықпал етіп, қаржы-экономикалық әрекеттер жүйесіне кіреді. Жалпы амортизация – бұл өндірістегі оның қызметтерін кезеңдік құны бойынша өндірістік құралдарды қайта жаңарту құбылысы және олардың қайта құрылуын табиғи формада жоғары ғылыми-техникалық деңгейдегі құралдарды қайта құру болса, соңғысы экономикалық өсімнің қалануына негіз болып табылады.

Амортизациялық саясаттың негізгі пара- метрлері – бұл негізгі қорлар қызметінің мерзімі, амортизацияның мөлшері, негізгі капитал құнын шығарымға жіберу тәртібі.

Негізгі қорлардың амортизациясы бұл экономикалық үрдіс болып табылып, өз іші- нен техниканы шығарымға жіберудің соңғы нәтижесі, қызметтер ақысын төлеу үшін өнім- дерді дамытуға байланысты құрылған амортиза- циялық қор, сонымен қатар, техниканы жаңарту, шағын немесе толықтай (реновация) жөндеу бо-лып табылады.

Амортизация негізгі қорларды тұтынудың қоғамдық қажетті мөлшері болып келіп, оның өндіретін өнім құнын құрудағы үлестік қатысы – бұл негізгі қорлардағы қайта өндірудің экономикалық салымы болады. Экономикалық категория болса да, амортизациялық үрдіс заңдылығының алғышарттары негізінен өндіріс өнімінен, техникалардың физикалық және моральдық шығындарынан тұрады.

Шығын үрдісімен өнім құны жойылса да, ол барлық жағдайда амортизация үрдісі болмайды. Амортизацияға тек қана өндірістің өнімділігі саласындағы негізгі қорлар ұшырайды, өйткені жұмыс пен қызметті орындауда негізгі күш техникалар үлесінде болып, олар өнім құру үрдісіне қатысқан уақытта әртүрлі ақаулар мен жағымсыз жағдайға тап болып отырғандықтан, қалыптасқан нәтижеге орай, бұл залал ұлттық түсім мен кәсіпорындардың пайдаларынан жа-былатын жағдайлар кездесіп тұрады.

Амортизациялық аударым қоғамдық деңгейге сай келетіндей қажетті мөлшерде жүргізілу үшін, негізгі қорлардың шынайы бағасы болу керек, яғни амортизация нормасы міндетті түрде бұрынғы құнынан шығарылып, аударылып отыруы керек. Тәжірибе жүзінде амортизацияны бұрынғы құны бойынша аудару қиындау болып келеді, өйткені негізгі қорларды қайта бағалау әдетте 5-10 жылда бір рет жүргізіліп отырады. Сондықтан амортизация- ны аударуда оларды алғашқы баланстық құны бойынша аудару қабылданады.

Амортизация нормасы – бұл негізгі қорлар құнының үлесі, оларды тоздыру әрекеті бой-ынша өнімге тасымалдайды. Ол жұмыс немесе өнім бірлігінің және негізгі құралдар құнының пайызындағы тұрақты ставкасымен бекітілген болуы мүмкін [2].

Кәсіпорындарда амортизация есебі ар-найы инвентаризацияланған объектілер немесе бір қалыпты объектілердің топтары бойынша жүргізіледі. Бұл жағдайда ол амортизациялық норманың дифференциалдау түрін анықтайды. Дифференциалдану деп – арнайы инвентариза- циялық объектілер немесе топтармен бекітілген және инвентарлық объектілерді біріктіретін амортизациялық норманы атайды.

Амортизация нормасы негізгі қорлар құны- мен, оларды пайдаланған мерзіміндегі күрделі жөндеу құнымен, негізгі қорлар өтімділігі түсімімен, қызмет көрсету мерзімімен және осы мерзімнің жыл бойына амортизациялық соманы бөлу әдісімен байланысты болады [3].

Әрбір инвентаризациялық объектілер не-месе топтар бойынша негізгі қорларды пай-далану мерзімінде амортизациялық қорға аударудың амортизацияның есептік сома-сын Ю.А. Конкиннің есебі бойынша былай анықтауға болады:



S=Cб + Кр – Л (1)

яғни, мұндағы S – амортизацияның есептік со-масы; Cб – инвентарлы объектінің баланстық құны; Кр – амортизациялық мерзімге күрделі жөндеудің сомалық шығыны; Л – объектінің өтімділік түсімі.

Амортизацияның есептік сомасы жылдық амортизацияны аудару үшін негіз болып табы-лады. Сонымен, амортизация – бұл материалдық емес активтердің амортизациялық соманы оның пайдалы қызметінде мерзім ағымында жүйелік бөлу.

Ал, амортизациялық сома – бұл активтердің алғашқы құны, яғни оның өтімділік құнының айырмасы. Алғашқы аванстық құнмен өтелетін нормалар амортизацияның реновация нормасы деп те аталып, олардың бағыты жаңа техникалық негізге байланысты негізгі құралдарды толықтай қайта жаңартудан тұрады.

Реновацияға амортизацияның нормасын аудару үшін есептік амортизациялық сома тең балансты немесе объектінің алғашқы құны- мен қабылданады. Алғашқы құн – бұл материал- дық емес активтерді құру немесе басқа да өтемақыларды ағымдағы бағалар құнымен төленген ақшалар сомасы немесе олардың эквиваленттері болса, баланстық құн – бұл қаржылық есептегі материалдық емес активтер- дің көрінуі, яғни ол алғашқы құн мен жинақ- талған амортизация сомасы арасындағы айыр- машылықпен анықталады.

Амортизациялық сомаларды немесе аморти- зациялық әдістерді бөлуде келесідей негізді әдістерді атауға болады: пропорционалды, куммулятивті, регрессивті және кейінгі уақытта пайда болған өндірістік, қалған құнды азайту, қалған құнды жеделдетілген түрде азайту.

Амортизацияның пропорционалды әдісі негізгі қорлар қызметін барлық мерзім ағымын- да алғашқы авансталған құнды жыл сайын тең үлеспен өтеуді ұйғарады. Бұл әдіс амортиза- цияның есептік сомасын бөлуде жыл бойын-ша негізгі қорлар қызметінде жоспарлау мен тәжірибеде кеңінен таралған, ол ыңғайлы және қарапайым әдістердің бірі болып табылады. Аталған әдісте амортизациялық аударымды есеп- теу жұмыс құбылысындағы техниканың нақты шығарымымен және машинаның мерзімдік қыз- меті бойынша орындалған жұмысымен, сондай-ақ, өндірілген өнім санымен байланысты болады.

Амортизацияның кумулятивті әдісі аморти- зациялық аударымды алғашқы жылдары алғашқы аванстық құнды жеделдетіп шығаруды қамтамасыз етеді. Әдіс мәні келесідей бола-ды: егер де инвентарлық объектінің мерзімдік қызметі белгіленген болса, кумулятивті сан анықталады, ол 1-ден басталып сол мерзімдік уақыттың санына тең болады. Бұл әдіс бойын-ша амортизацияны Ю.А. Конкиннің формуласы былайша көрсетуге болады:

Hai = Ta + 1 – Ti / K * Cn (2)

мұндағы Hai – кумулятивті әдістегі i – жыл үшін амортизация нормасы; Ta – амортизацияның бекіткен мерзімі; Ti – амортизацияны есеп-теу жылының сәйкестендірілген нөмірі, сан; i – жылдың тәртіптік нөмірі, 1-ден Ta-ға дейін жалпы санмен өзгереді; K – Ta жыл үшін амортизацияның кумулятивті саны; Cп – алғашқы авансталған құн.

Амортизацияның регрессивті әдісі аморти- зациялық есептеуді, алғашқыдан емес, негізгі қорлар құнының қалғанын ұлғайтылған нор-масы бойынша қарастырады. Сонымен бірге, барлық алғашқы құн амортизациялық аударым-мен өтеледі. Регрессивті әдісте амортизация пайызы, пропорционалды әдіспен қабылданып, 1,5 есеге ұлғайып отырады.

Кумулятивті, регрессивті және екі еселен-ген регрессивті әдіс негізінен жеделдетілген амортизацияның әдісі болып табылады, өйткені олар алғашқы авансталған құнның көп бөлігін алғашқы жылдары шығарымға жібереді және құрылғының моральдық тозуына кейбір кепілдіктерді қамтамасыз етеді.

Сонымен бірге, жеделдетілген әдіс аморти-зацияны есептеуде пайданың бір бөлігін салық алымынан жасырып қалуға мүмкіндік береді.

Амортизациялық нормаларға қойылатын жалпы талапты былайша түсіндіруге болады, яғни: олар негізгі қорлардың моральдық және материалдық тозуын нақты деңгейде белгіленуін көрсету, өйткені олар қайта жаңаруды жаңа техникалық негізде қамтамасыз етеді.

Осыған байланысты, техникалардың тозуы оның конструкторлық параметрі мен пайдала-ну жағдайына байланысты болады және осы екі фактор үнемі өзгеріп отырады, сондықтан да амортизацияны ағымды дәлелдеп отыру



қажет болса, сонымен бірге, есептеу әдістері де жетілдіріліп отыруы тиіс.

Амортизация қорлары қорларды жинақтауға және жағдайлар құруға бағытталған. Олар негізгі қорларды қайта жаңартып, шығарымға кеткен техниканы ауыстырады немесе олардың күрделі жөндеуден өтуіне мүмкіндік береді.

Амортизация қорлары реновацияға бағыт- талған құралдар қорын, техникалардың күр- делі жөндеуін қамтамасыз ететін құралдар қорын қарастырады. Аталған қорлардың әрқай- сысының арнайы бағыттары болады және олар техникалық тозушылық заңдылығының есебімен қалыптасады [4].

Өтпелі кезең экономикасында ТМД елде- рінде көптеген қиыншылықтар кездесті: негізгі капиталды құн бойынша қалпына келтіру үрдісі табиғи формада орны толтырылма-ды; амортизациялық қор айналым капита-лы ретінде пайдаланыла бастады; берілген жағдай өндіріс құралдарының шығындарына алып келді, еңбек өнімділігін төмендетті және өндіріс өсіміне қауіпті (экологиялық, еңбек қауіпсіздігі) болды. Нарықтық экономикада амортизациялық саясаттың негізгі айрықша ерекшеліктері: екіжақты тұжырымдаманың бо-луы (экономикалық және салықтық); негізгі ка-питал құнын шығынға жіберудің түрліше әдістер болады, олар: амортизацияның бірқалыпты және жеделдетілген әдістері. Амортизацияның экономикалық тұжырымдамасы капитал құнын шығарымға жіберуде экономикалық нормаға негіздеу арқылы ұйғарылады, берілген жағдайда өндіріс физикалық және моральдық шығарым болып, оның шынайылығымен көрінеді. Бұл өндіріс құралдарын қайта жаңартуды нәтижелі басқару үшін қажет болады.

Амортизацияның салықтық тұжырымдама- сы – бұл негізгі капитал құнын салықтық нор- ма бойынша шығарымға жіберу. Ол экономи- калық тұрғыдан дәлелді болуға негізделеді. Амортизацияның салықтық нормалары салық алымның көлемін есептеу үшін пайдаланыл- са, салықтық нормативтер мемлекеттің жүргіз- ген салықтық саясатын сәйкестікпен кәсіпорын- ның бюджетпен арадағы қатынасын реттейді. Есептер салықтық есеп жүйесі негізінде жүр- гізіледі. Нақты амортизацияның салықтық тұжы- рымдамасы инвестицияларды жеделдетілген амортизация арқылы ынталандыруға бағыттал- ған. Соңғысы негізгі капиталды жаңарту

үрдісіне белсенді құрал болады. Сонымен қатар, экономикалық құрылымның қайта құрылуын инвестициялау жолымен ынталандыруға жата-ды. Жеделдетілген амортизация белсенді ин-вестициялау кәсіпорындары үшін салықтық жеңілдіктер болғандықтан, нарықтық қатынас- тардағы экономика үлкен еркіндікті және шаруашылық субъектілерінің негізгі капитал шығынын реттеу мерзіміне таңдау жасайды және шығарымға жіберудің түрлі әрекеттерін шебер пайдаланылуын көрсетеді. Осыдан келіп мынадай ұсыныстар тізбегін шығаруға болады, яғни біздің республикамыздың экономикасын дамыту үшін жеделдету бойынша жұмыстарды құру және де нарықтық реттеу қызметтері ая-сында амортизациялық саясат тұжырымдамасын жаңаша жасақтау, сонымен қатар, амортиза-ция мен салық алымдары тұжырымдамасын халықаралық стандарт есебі негізінде пайда-лану және оны жетілдіруді жалғастыру. Елдегі жеделдетілген амортизацияның масштабын әрі қарай кеңейтуде қысқа мерзімде инвести-циялау үшін қаржы ресурстарын жеделдету механизмдері негізінде қарастыру керек.

Бұл мәселенің маңызды аспектісі олар-ды банктік жүйе арқылы дамыту механизмі негізінде жүзеге асырылғанда, топтастырылған қаржы ресурстары банктердің өздерін емес, кәсіпорындарды қамтамсыз етуі тиіс. Ол үшін, мәселен, осы ресурстарды есептік шоттан ар-найы шотқа шығаруға болады.

Қазір валюталық салыстыру негізінде әріп- тес елдердің тауарлық бағасының деңгейі жағдайға байланысты өзгермелі болып тұр. Сон- дықтан, айырбас қызметіне қатысушылардың қайсысы болса да ұтысқа талпынады. Нарықта бірқалыпты айырбас курсы сатып алушылардың қабілеттілігінің теңдестігіне (СҚТ), яғни валю- талық-қарсы агенттеріне жақындайды. Со-нымен бірге, валюталық курстар, экономика-ны дамытудың тең еместігін көрсетеді және олар тұрақсыз, тауар бағасына қарағанда, тез өзгеріп отырады. Қазіргі күнде тәжірибеде СҚТ негізінде халықаралық салыстырулар қалыптастырылуда. СҚТ базасында, Әлемдік банк, халықаралық ұйымдардың әріптестігі және дамыту жұмыстары жүзеге асырылуда. СҚТ теориясы тұрақты саясатты жасауда пайда-лы құрал болып табылады.

Инфляцияның шарықтаған жағдайында қорлану құралдары көбіне ұлттық ақшамен емес,



шетел валютасымен орындалады. Ол жүргізілу мотивтерімен, қатаң валюталарға деген сенімділікпен, жаңа инфляциялық толқынның күтілуімен байланысты болады. Барлық осы жағдайлар шетел валютасының сұранысын және оның бағасының өсімін айналысқа жіберіп оты-рады. Валюталық нарық – нарықтағы депозит-пен және бағалы қағаздармен тікелей байланыс- ты. Көптеген елдердің статистикалық мәліметі бойынша, депозиттер операциялар көлемінің ұлғаюымен болып отырса, бағалы қағаздармен жасалған қысым валюталық нарықта сатып алу-шылар жағынан әлсіздікті байқатады.

Осыған байланысты, жоғарыда келтірілген өзара арақатынастарды қазіргі уақытта дамыту мен тұрғындардың сенімін қаржы институттары-на және үкімет қимылдарына деген сенімдерін нығайту жұмыстарын жүргізудің қажеттілігі мен маңыздылығын анықтауға болады.

В.И. Аркина мен А.Д. Сластникованың зерт- теуі бойынша [5] инвестицияны ынталандыру- дың аймақтық механизмін қарастыруда оң емес нәтижелер анықталған, яғни жеделдетілген амортизация мен салықтық демалыстарды бірдей қолдану кезінде қолайсыз жағдайлар туындайды екен. Тәуекелділіктерді компен-сациялауды зерттеген кезде әртүрлі салық механизмдерінің көмегін қолдануды көрсетуде, салық жеңілдіктерімен де өтемақы алынбайтын тәуекелділіктердің бар болатыны көрсетілген.

Амортизациялық саясатты қарастыруда, амортизацияны есептеудегі бірқалыпты әдіс бойынша былай деп санауға болады: амор-тизация мөлшері болып табылады және онда салықтық каникул жоқ, ал төленетін салықтар бюджетке түсуде. Бұл Ресей Федерациясында ұсынылған, бірақ Қазақстан Республикасында кейбір ерекшеліктерге сай осылай деп ұйғаруға болады.

Амортизация мөлшерін көтергенде р* ин- вестициялаудың оптималды деңгейі төмендейді және бұл инновациялық бизнес бойынша жоба-ларды ерте қаржыландыруға әкеліп соқтырады деп ұйғаралық. Осыдан сонымен бірге, инвестордың болашақ бизнестен күтілетін NPV ұлғаяды. Бұл жердегі амортизация мөлшерінің ұлғаюын жаңа инновациялық кәсіпорын құруға мүмкін болатын инвестицияны тартуды ынта-ландырылу ретінде қарастыруға болады.

Амортизация мөлшерінен түсетін келтіріл- ген салықтық түсімдерін күту тәуелділігі

күрделі болып табылады. Бұл тәуелділіктің түрі инвестициялық жобалардың екі түрімен анықталады: а көрсеткішпен және еңбек сыйым- дылығымен бұл жерде λ еңбек көлемі болады. Жіберілу керек параметрлер

1,)1(0:),( 1 есн : ол үш бө- ліктен тұрады, яғни олардың шекаралары

* ( ) қисық болып келеді және * ( ) (инновациялық бизнестің еңбек көлемі және салық жүйесі параметрлері арқылы көрінеді) (2-сурет).

3,5 3 3 2,5 2 )(

*

2 1,5 )(* 1 1 0,1 0,2 0,3 0,4

1-сурет – Салық жүйесінің параметрлері мен еңбек көлемінің арасындағы байланыс

)(* – бірінші аймағында, амортиза- ция нормасының ұлғаюы келтірілген салықтық түсімдердің төмендеуіне әкеледі. Осыған байла-нысты бірінші аймақта бюджет пен инвестордың мүдделері қарама-қарсы болады.

Егер де инновациялық бизнес жобасының параметрі )(:),(

* үшінші аймаққа

түсетін болса, онда амортизация мөлшерінің ұлғаюы келтірілген салық түсімдерінің өсіміне алып келеді. Бұл жерде сонымен бірге мына-ны да белгілеуге болады, яғни үшінші аймақта бюджет пен инвестор мүддесі келісімді бола-ды. Сонымен қатар, инновациялық бизнестің инвестициялық жобалары, λ еңбек салымындағы көрсеткіш пен а параметрі кейбір күйзелісті деңгейді көтеріп, әр уақытта мүдделердің келісімді болатын аймағына сәйкес орналасады.

)()(:),(** – екінші ау-

мақта келтірілген салықтық түсімдердің си-паттамасы амортизация мөлшерінің көлеміне де қатысты болады. Егер де δ амортизация мөлшері δ* ең жақсы маңызын көтермесе, онда амортизация мөлшерінің ұлғаюы келтірілген



салықтық түсімдердің өсіміне әкеледі. Сонымен қатар, егер де амортизация көп болса, (δ>δ*), онда, амортизация мөлшерінің ұлғаюы бюджет-ке түсетін салықтық түсімдердің төмендеуіне соқтырады.

Ұлттық кәсіпорындардың ағымдағы амор- тизациялық аударымдары өздерінің негізгі өндірістік қорларын қайта өндіру қызметтерін орындауда өз бағыттары бойынша пайдала- нылмайды. Негізгі капитал бойынша инвес- тицияның үлестік салмағы аз болғаны сондай, «инновациялық жаңалыққа» бөлінетін инвести-ция көлемінің көлемі жеткілікті деңгейде бол-майтыны белгілі.

Жаңа технологияны дамытуда амортизация- лық саясаттың жеделдетілген әдісін пайдаланған

дұрыс. Мемлекет осы орайда, салықтық есептік түрде амортизациялық аударым үшін активтерді топтарға бөліп ставкалар қойған. Ол активтердің кейбір түрлеріне амортизациялық аударым-ды жеделдетілген түрде аударуға септігі тиеді. Бірақ, аталған жобада мемлекет амортизациялық аударымды аударудың тиімді әдістерін жаңалықты жасаушы кәсіпорынның өзіне таңдап, қолайлысын пайдалану үшін ерік бергені абзал. Өйткені, бұл саясатты жеделдетілген түрде жүргізілгенде оларда белгіленген мерзім болады, сол мерзім кезеңінде олар негізгі қорларының жылдық жиынтық түсімі ұлғаяды, негізгі қорлардың жаңартылуы жеделдетіледі, салынатын салық мөлшері азаяды, қаржының инфляцияға ұшырауына тосқауыл жасалады [6].


1 Қазақстан Республикасының үдемелі индустриялық-инновациялық дамуының 2010-2014 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы. Астана, 2010 ж.

2 Самуэльсон П. Экономика. – М.: Наука, 1992. – С. 244.3 Экономическая энциклопедия. – М.: Наука, 1980. – С. 502.4 Конкин Ю.А. Экономика ремонта сельскохозяйственной техники. М.: Колос, 1983. – С. 414.5 Агапова Т.А., Серегина С.Ф. Макроэкономика. – М.: Дело и Сервис, 2008. – С. 345.6 Избасарова Л.Б. Мемлекеттің экономикалық саясатының тұрақтылықты қамтамасыз ету ұстанымдары // Т.Рысқұлов

атындағы ҚазЭУ Хабаршысы. – Алматы, 2010. – №4. – 81-86 б.б.

References

1 Kazakhstan Respublikasinin udemeli industrialik-innovaskialik damuinin 2010-2014 jildarga arnalgan memlekettik bagdarlamaci. Аstana, 2010

2 Samuelson P. Ekonomika. – M.: Science, 1992. – S 244.3 Economic encyclopedia. – M.: Science, 1980. – S 502.4 Коnkin Ya.А. Ekonomika remonta selckohozyistvennoy tehniki. М.: Коlоs, 1983. – S. 414.5 Agapova T.A. Seryogina of Page F. Macroeconomic. – M.: Delo and Service, 2008. – P. 345.6 Izbasarova L.B. Memlekettin saysatinin turaktilikti kamtamasiz etu ustanimdari// T.Ryskulov atindagi KAZEU Habarshysi.

– Alma-Ata, 2010. №4. – 81-86 b.


100 Cоглашения о разделе продукции в Казахстане: современное состояние, проблемы, пути решения

УДК 338.465:620.97М.Т. Кальменова

Южно-Казахстанский государственный университет имени М. Ауэзова, Казахстан, г. Шымкент E-mail: [email protected]

Cоглашения о разделе продукции в Казахстане: современное состояние, проблемы, пути решения

Нефтегазовая отрасль Казахстана продолжает активно развиваться, увеличивает темпы производства, сохра-няет высокую инвестиционную привлекательность. Благоприятным фактором для этой цели является поло-жительная динамика развития мировой нефтегазовый рынок, который вызывает расширенные возможности продажи продукции на внешних рынках и существования ликвидности, доступной для инвестиций в иссле-дования и производство. Вместе с тем при добыче углеводородного сырья оказывается огромное давление на окружающую среду, поэтому вопросы экономического механизма недропользования являются актуальными, требуют постоянного внимания и анализа основных составляющих с целью дальнейшего совершенствования законодательной и налоговой базы.Статья посвящена актуальной проблеме соглашений о разделе продукции углеводородного сырья, рассматри-вает положительные и отрицательные стороны для государства заключения cоглашения о разделе продукции (СРП) с добывающими компаниями в нефтегазодобыче, обосновывает выводы, почему государственные орга-ны решили отказаться от СРП в пользу контрактов, включающих в себя положение о налоге на сверхприбыль (НСП контракты).Ключевые слова: недропользование, контракты на недропользование, соглашение о разделе продукции, компа-нии-недропользователи, налоговый режим.

М.Т. Кальменова Қазақстандағы өнім бөлімдері туралы келісімдер:

қазіргі жағдайы, мәселелері, шешу жолдары

Қазақстанның мұнай-газ саласы, жоғары инвестициялық тартымдылықты сақтап, өндіріс қарқынын арттыра отырып, белсенді даму үстінде. Осы мақсатқа қолайлы фактор ретінде, өндірістегі және зерттеудегі инвестиция- лар үшін қол жетімді, икемділіктің болуы және сыртқы нарықтарда өнімді сатудың кеңейтілген мүмкінліктерін тудыратын, әлемдік мұнай-газ нарығын дамытудың жағымды динамикасы болып табылады.Осыған байланысты, көмірсутекті шикізатты өндіру барысында, қоршаған ортаға орасаон зор қысым көрсетіледі, сондықтан, жер қойнауын пайдаланудың экономикалық механизмдерінің мәселесі өзекті болып, заң шығары және салықтық базаның одан кейінгі қалыптасуы мақсатымен, негізгі құраушылардың тұрақты назарын және талдауын талап етеді.Мақала көмірсутекті шикізат өнімдері бөлістірудегі шарт жасасудың өзекті мәселелеріне арналып, үстеме табыс ішінде (үстеме табысқа салықтық келісім-шарттар, ҮТК) салықтарды қамтитын, келісім-шарттардың пайдасына өнімді бөлістірудегі келісім-шарттан (ӨБК) мемлекеттік органдардың не себептен бас тартуының нәтижелері негізделген, мұнай-газ өндірудегі өңдеуші компаниялармен өнімнің бөлістіруіндегі келісім-шартты жасасудағы мемлекет үшін жағымды және жағымсыз жақтары қарастырылған.Түйін сөздер: жер қойнауын пайдалану, жер қойнауын пайдалану контрактілері, өнімді бөліп алу туралы келісім, жер қойнауын пайдаланушы компаниялар, салықтық жүйе.

М.T. KalmenovaAgreements on production section in Kazakhstan:

current state, problems, solutions

Kazakhstan's oil and gas industry continues to evolve , increasing the rate of production , maintains the high investment attractiveness. Favorable factor for this purpose is the positive dynamics of the global oil and gas market , which causes enhanced sales in foreign markets and the existence of liquidity available for investment in research and production. However, the extraction of hydrocarbons is tremendous pressure on the environment, so the issues of the economic


101М.Т. Кальменова

mechanism subsoil are relevant, require constant attention and analysis of key components to further improve the legal and fiscal framework.The article is devoted to the actual problem PSAs hydrocarbons considered positive and negative aspects for the state to enter into the Agreement on section (PSA) with mining companies in oil and gas, substantiated conclusions why public authorities decided to abandon in favor of PSA contracts include provisions Excess Profits tax (EPT contracts).Key words: subsurface use, contracts on subsurface use, the agreement on the section of production, the company subsoil users, a tax mode.

В последние годы произошли значительные изменения в вопросах контрактного недрополь-зования в связи с принятием нового «Закона о недрах и недропользовании» (2010 г.) и Нало-гового законодательства (2008 г.). В частности, Соглашения о разделе продукции (СРП) как мо-дель контрактов были отменены в части заклю-чения новых контрактов, но продолжают дей-ствовать в части заключенных ранее договоров. Отмена СРП и изменения отдельных условий действующих СРП вызвали неоднозначную ре-акцию среди недропользователей и инвесторов, поэтому мы поставили цель – проанализировать сущность этих контрактов, те проблемы, кото-рые имеют место в нефтегазовом секторе Казах-стана относительно условий СРП и возможные пути разрешения этих проблем.

Контракт модели «раздел продукции» (СРП) предусматривает твердый принцип раздела добытой нефти, остающейся после покрытия издержек, размер которых ограничен опреде-ленными рамками. В мировой практике нет унифицированного контракта на основе раз-дела продукции, единым является лишь общий принцип. В частности, параллельно с прямым разделом продукции применяется обязательное участие государства (как правило, через госу-дарственную компанию) в получении и разделе-нии продукции, что способствует гибкости кон-трактов, позволяет приспособить СРП к любым типам месторождений, перенося основные эко-номические элементы контракта из сферы жест-ких законодательных ограничений в сферу дого-воренностей между государством и инвестором.

По пути применения в практике хозяйство-вания СРП шли все добывающие страны, кото-рые испытывали дефицит финансовых ресурсов для развития нефтегазовой отрасли, и в этом смысле Казахстан не исключение. Богатым ино-странным инвесторам выгодно частично раз-делять риски с правительствами добывающих стран, так как механизм «раздел продукции» за-щищает их интересы. Это выражается в том, что после начала коммерческой добычи на место-

рождении вся прибыль идет в первую очередь на возмещение затрат инвестора, а страна, в ко-торой осуществляется разработка месторожде-ния, начинает получать свою долю только после компенсации всех затрат [1].

С одной стороны, принимающей стороне выгодно заключать подобные соглашения вви-ду отсутствия необходимых финансов, с другой стороны, государство не всегда может прокон-тролировать все статьи затрат инвестора. Чаще всего инвестор искусственно завышает затраты на освоение месторождения за счет расходов, без которых вполне можно было обойтись, на-пример, приобретение определенных техноло-гий и оборудования, высокие расходы на зара-ботную плату, командировочные и т.п. Такая практика имела место в Казахстане, в частности, правительством предъявлялись обвинения пар-тнерам по Кашагану, и Карачаганаку.

Правда, это стало возможным гораздо поз-же, а в начале 90-х годов прошлого века, когда Казахстан только встал на путь независимости, заключение СРП было единственно возможным и жизненно необходимым путем привлечения инвестиций в экономику страны.

Если проанализировать имеющиеся и пред-лагающиеся различными компаниями СРП, вид-но, что они выполняются на основе различных методических подходов и сценариев развития нефтегазового рынка, инфляционного процесса, принципов выбора экономического механизма «раздела продукции», алгоритмов определения основных экономических показателей, отража-ющих заинтересованность как инвестора, так и государства в реализации этих соглашений. В итоге это нередко приводит к несопоставимости предложений, необоснованности принимаемых решений, при этом имеют место длительные переговоры (что тоже является «искусством»), при этом не всегда удается достичь адекватных решений, удовлетворяющих обе стороны.

Для иностранных инвесторов СРП является наиболее предпочтительной моделью контракта на разработку месторождения, так как будучи



специальным режимом, соглашение позволяет более точно просчитать экономическую эффек-тивность конкретных проектов за счет значи-тельного уменьшения количества неизвестных факторов и гарантирует инвесторам приемле-мый уровень риска и стабильности.

В технико-экономическом обосновании (ТЭО) СРП определяются итоговые экономиче-ские показатели инвестора, такие, как внутрен-няя норма рентабельности – IRR, чистый дис-контированный доход – NPV, срок возмещения (окупаемости) инвестиций и др. При этом базой вычисления показателей служит соответствую-щий проекту поток денежной наличности.

Показатель IRR практически является «ме-рилом» заинтересованности инвестора в осу-ществлении проекта, так как он представляет собой единственный инструмент из экономи-ческих показателей, который позволяет фик-сировать по ходу реализации проекта дости-гаемую инвестором доходность вложенных инвестиций [2].

Если государство пытается изменить пара-метры раздела продукции в свою пользу, значе-ние показателя IRR, достигаемого за расчетный срок, меняется, а это, как правило, не устраивает инвестора. В таком случае затягивается перего-ворный процесс, и инвестор всегда будет аргу-ментировать свои возражения расчетными пока-зателями рентабельности своих инвестиций, на которую рассчитывает.

Современное законодательство Казахстана определяет Контракт о разделе продукции, как договор, в соответствии с которым Республика Казахстан предоставляет недропользователю на платной основе на определенный срок право на проведение операций по недропользованию, включая нефтяные операции на контрактной территории, и ведение связанных с этим работ за его счет.

При этом определено, что контракт о раз-деле продукции должен содержать следующие основные условия:

- определение общего объема добытой про-дукции, прошедшей пункт замера, и ее стои- мости;

- определение части добытой продукции, которая передается в собственность недрополь-зователю для возмещения затрат на выполнение работ по контракту (компенсационная продук-ция);

- определение части добытой продукции, подлежащей разделу после вычета компенсаци-онной продукции (прибыльной продукции);

- доли раздела (процента) между Республи-кой Казахстан и недропользователем;

- определение доли Республики Казахстан в прибыльной продукции в порядке, установлен-ном Налоговым Кодексом [3].

Доля Республики Казахстан по разделу про-дукции определяется как суммарная стоимость прибыльной продукции, подлежащей разделу между Республикой Казахстан и недропользо-вателем, за вычетом доли недропользователя в прибыльной продукции [4].

Естественно, наше государство за более, чем двадцатилетний срок работы с иностранными инвесторами, стремится к совершенствованию отношений в сфере разработки месторождений и изменению условий заключенных контрактов, а также совершенствованию законодательства в сфере недропользования и налогообложения. Государственные органы пришли к выводу о не-обходимости отказа от СРП в пользу контрак-тов, включающих в себя положение о налоге на сверхприбыль (НСП контракты).

Обоснованием этому явилось и то, что ис-ходя из условий заключения СРП, налоговая нагрузка на недропользователей, как правило, лежит только в выплате корпоративного подо-ходного налога и НДС, а положения большин-ства соглашений недостаточно четко регули-руют вопросы порядка исчисления и уплаты налогов и платежей в бюджет, создавая трудно-сти для государства в контроле за финансовой деятельностью добывающих компаний. Кроме того, добывающие компании производят обя-зательные отчисления в госказну только в соот-ветствие с договором о СРП без учета текущего законодательства и процессов на рынках угле-водородного сырья.

Для государства отказ от модели СРП явля-ется стратегически важным решением, так как ведет к увеличению поступлений в бюджет от уплаты налогов нефтедобывающими компания-ми. Если в мировой практике коэффициент нало-говой нагрузки в некоторых странах доходит до 75%, то в Казахстане обязательные отчисления государству составляют 30-40%, а два – три года назад этот показатель был на уровне 15-17%.

Многие аналитики и эксперты в Казахстане считают, что ужесточение налогового законо-



дательства приведет к тому, что многие ино-странные инвесторы уйдут из страны. Однако, правительство не боится потери инвестицион-ной привлекательности, так как за счет увели-чения обязательных сборов в сырьевом секторе планируется послабление налоговой нагрузки в других отраслях.

Другая группа экспертов, наоборот, про-ведя математические исчисления, считает бла-гоприятными возможности для переговорного компромисса по СРП. Доводы следующие: не-дропользователям, работающим по отдельным контрактам в рамках СРП, выгодно работать на основании текущего законодательства. Напри-мер, было заключено СРП сроком на 40 лет, с тех пор прошло только 15 лет, и при этом проект успешно развивается, дает ожидаемую прибыль, проводится дополнительная разведка запасов сырья, согласно данных которой запасов хватит не на 40 лет, а на 50. В этом случае государство предлагает продлить контракт с недропользо-вателем еще на 10 лет при условии перехода на действующий режим налогообложения. Конеч-но, недропользователь проведет экономические расчеты, и если его прибыль окажется доста-точно высокой (что вероятнее всего), ему будет выгоден новый контракт, по которому он будет платить дополнительные налоги и отчисления в бюджет государства [5].

Кроме того, в рамках современного тамо-женного законодательства добывающие ком-пании, работающие по контрактам СРП, могут получить экономию средств на ввозе оборудова-ния. Если раньше таможенные платежи состав-ляли двухпроцентный сбор от стоимости ввози-мого оборудования, то в настоящее время они составляют лишь 50 евро за декларацию.

На сегодняшний день ситуация такова, что из числа старых крупных контрактов не соот-

ветствуют нормам текущего Налогового кодек-са только договоры по Кашагану, Карачаганаку и Тенгизу, все остальные недропользователи облагаются налогами в соответствии с новым законодательством. Однако и с партнерами по эти трем соглашениям проводится активная переговорная работа. Например, в 2007 году, после того как партнеры по Кашаганскому про-екту в очередной раз отодвинули срок начала коммерческой добычи, в процессе переговоров правительство Казахстана добилось усиления своей роли в проекте, увеличив долю до статуса крупного акционера с 8,33 до 16,81 процента. В это же время в казахстанском законодательстве о недропользовании появилась норма о возмож-ности одностороннего разрыва правительством договора о недропользовании в случае, если оно усмотрит угрозу национальной экономической безопасности Республике Казахстан.

В целом Министерство нефти и газа РК кон-тракты на недропользование с сохраненным стабильным налоговым режимом условно под-разделяет на три группы, которые отражены в таблице 1.

Если рассмотреть возможные пути измене-ния ситуации в пользу перехода этих компаний на новый налоговый режим, то в контрактах пер-вой и второй групп изменить налоговый режим довольно трудно, так как здесь имеет место ино-странное участие. Кроме того, в крупных про-ектах, как правило, присутствует высокий риск длительных арбитражных разбирательств со зна-чительным экономическим и инвестиционным ущербом. Некоторые инвесторы второй группы с высокой степенью вероятности могут отказаться от дальнейшей реализации проекта [7].

Всего после принятия нового законода-тельства о недропользовании в 2010 году были расторгнуты 28 контрактов за неисполнение

Таблица 1 – Группы контрактов на недропользование с сохраненным стабильным налоговым режимом

№ Группа контрактов Компании-недропользователи – участники проектов 1. Крупные проекты «Тенгизшевройл», соглашения по Северному Каспию и Карачаганакскому

нефтегазоконденсатному месторождению 2. контракты с иностранным

участием ТОО «Каспий Меруерты Оперейтинг компании Б. В.», ТОО «Курмангазы Петролеум», ТОО «Жаикмунай», компания «Маерск ойл Казахстан ГмбХ»), со значительным вложением инвестиций (ТОО «Жамбай», ТОО «Тюб-Караган Оперейтинг Б. В.»), а также с длительным этапом разведочных работ (ТОО «Прикаспиан Петролиум Компани», ТОО «Сагиз Петролеум Компани», ТОО «Потенциал ойл», ТОО «Адай петролеум»

3. Иные контракты ТОО «Кольжан ойл», ТОО «Тандай Петролеум» и др. Примечание: составлено автором на основе источника [6].



контрактных обязательств. Этот процесс про-должается, в частности, в 2013 году таких кон-трактов было расторгнуто 9. С 2011 года идут переговорные процессы практически со всеми нефтяными проектами СРП, за исключением крупнейших стратегических проектов – Каша-гана, Тенгиза и Карачаганака.

Цель у государства одна – восстановление первоначального экономического баланса ин-тересов сторон. Как показывает международ-ная практика, изменение мировых цен на сырье либо иные объективные причины нередко дают повод для внесения соответствующих измене-ний и дополнений в законодательство, регули-рующее вопросы недропользования. К сожале-нию, сегодня имеет место большое количество регуляторов налоговых отношений с участием недропользователей, осуществляющих свою де-ятельность в рамках СРП [8].

В частности, кроме норм действующего Налогового кодекса РК, налоговые отношения между государством и недропользователями регламентируются утратившими силу Законом о налогах 1995г., Налоговым кодексом Респу-блики Казахстан 2001г., а также самими поло-жениями контрактов. В связи с чем в рамках некоторых соглашений о разделе продукции предусматриваются несколько налоговых режи-мов. Такое положение дел создает значительные неудобства, в том числе трудности с налоговым администрированием [9].

Большие надежды возлагает Казахстан на Кашаган. Однако здесь имеет место множество

проблем. Запланированные государством объ-емы добычи углеводородного сырья не оправда-лись. В сентябре 2013 года добыча была оста-новлена через две недели после своего начала из-за утечки газа, а затем вторично остановлена в октябре по той же причине. Причем это была не просто утечка газа, а буквально растрескива-ние газопровода от воздействия сероводорода. Компания-оператор North Caspian Operating Co (NCOC) пообещала возобновление добычи неф-ти в конце января – начале февраля 2014 года, но проект опять «заморожен» из-за трудностей ди-агностики системы и устранения всех проблем. Казахстан не дождался 8 миллионов тонн нефти, потери от недополученных доходов превысили миллиард долларов США [10].

В проекте принимают участие «Казмунай-газ», Eni, ExxonMobil, Royal Dutch Shell, Total и Inpex. Кроме того, 8,33% в проекте купила у КМГ китайская CNPC. Геологические запасы Кашагана, крупнейшего разведанного место-рождения за последние 40 лет, оцениваются в 4,8 миллиарда тонн нефти. Общие нефтяные запасы составляют 38 миллиардов баррелей, из них извлекаемые – около 10 миллиардов барре-лей, запасы природного газа – более 1 триллио-на кубометров.

Таким образом, можно сделать вывод, что для нашего государства отказ от модели СРП является стратегическим важным решением, так как ведет к увеличению поступлений в бюджет от уплаты налогов нефтедобывающими компа-ниями.


1 Джонстон Даниел. Анализ экономики геологоразведки, рисков и соглашении в международной нефтегазовой отрас-ли: пер. с англ. – М.: ЗАО «Олимп-Бизнес, 2005.

2 Pimental, D. (2008). Renewable and solar energy technologies: energy and environmental issues. In Biofuels, Solar and Wind as Renewable Energy Systems (ed. Pimental, D.). Springer Science, Ithaca, NY, pp. 1–18.CrossRef

3 Закон Республики Казахстан № 291-IV «О недрах и недропользовании» от 24 июня 2010 года.4 Кодекс Республики Казахстан от 10 декабря 2008 года № 99-IV «О налогах и других обязательных платежах в бюд-

жет (Налоговый кодекс)».5 Токмурзиев М. Ценообразование в нефтедобывающей отрасли Республики Казахстан: влияние и особенности // Мо-

лодой ученый. – 2011. – №8. – Т.1.6 Статистический Обзор Мировой Энергетики BP 2013.7 Developing International Payment for Ecosystem Services: Towards a Greener World Economy. UNEP/IUCN, 2007/ адрес

в Интернете: http://www.unep.ch/etb/areas/pdf/IPES_IUCNbrochure.pdf.8 Шахназарян Артур. Отмена СРП – вторая волна // Petroleum Kazakhstan Analytical Journal. – № 1 (73). – февраль 2012.9 Токбаев Б.К. Вопросы заключения контракта на проведения нефтяных операций //Действующее право Республики

Казахстан: Проблемы тенденции перспективы. – Астана, 2010.10 Стратегический план Министерства нефти и газа Республики Казахстан на 2011-2015 годы.



References

1 Dzhonston Daniel. Analiz ekonomiki geologorazvedki, riskov i soglashenii v mezhdunarodnoi neftegazovoi otrasli / Per. s angl. M.: ZAO «Olimp-Biznes, 2005.

2 Pimental, D. (2008). Renewable and solar energy technologies: energy and environmental issues. In Biofuels, Solar and Wind as Renewable Energy Systems (ed. Pimental, D.). SpringerScience, Ithaca, NY, pp. 1–18.CrossRef

3 Zakon Respubliki Kazahstan № 291-IV «O nedrah i nedropol'zovanii» ot 24 iyunya 2010 goda.4 Kodeks Respubliki Kazahstan ot 10 dekabrya 2008 goda № 99-IV «O nalogah i drugih obyazatel'nyh platezhah v byudzhet

(Nalogovyi kodeks)»5 Tokmurziev M. Cenoobrazovanie v neftedobyvayushei otrasli respubliki Kazahstan: vliyanie i osobennosti // Molodoi

uchenyi. – 2011. – №8. T.1.6 StatisticheskiiObzorMirovoiEnergetiki BP 20137 Developing International Payment for Ecosystem Services: Towards a Greener World Economy. UNEP/IUCN, 2007/

adresvInternete: http://www.unep.ch/etb/areas/pdf/IPES_IUCNbrochure.pdf.8 Shahnazaryan Artur. Otmena SRP – vtoraya volna // Petroleum KazakhstanAnalytical Journal. №1 (73), fevral' 2012.9 Tokbaev B.K. Voprosy zaklyucheniya kontrakta na provedeniya neftyanyh operacii //Deistvuyushee pravo Respubliki

Kazahstan: Problemy tendencii perspektivy.Astana, 2010.10 Strategicheskii plan Ministerstva nefti i gaza Respubliki Kazahstan na 2011-2015 gody.


106 Формирование вертикально-интегрированных структур в нефтегазовой отрасли РК

УДК0051К.Т. Акимбаева*, 2М.Н. Каирбекова

1Казахский национальный университет имени аль-Фараби, Казахстан, г. Алматы 2Университет «Туран», Казахстан, г. Алматы


Формирование вертикально-интегрированных структур в нефтегазовой отрасли РК

В соответствии с многообразием и разноплановостью возникших проблем нефтегазовую отрасль республики в обобщённом виде можно представить в виде большой системы, функционирующей как во внутренней, так и во внешней среде, где внутренняя среда – это внутренний рынок государства, а внешняя, с учетом глобализации экономики, – это мировой рынок. В условиях интеграции экономики в мировое хозяйство существует влияние внешней среды на внутреннюю, внутренней среды на нефтегазовую систему республики, и наоборот.Ключевые слова: топливо-энергетические ресурсы, добыча, нефть, газ, нефтегазовая система.

Қ.Т. Акимбаева, М.Н. КаирбековаҚР мұнай-газ саласында вертикалды-біріктірілген құрылымдарды қалыптастыру

Республиканың мұнай-газ саласындағы туындап отырған мәселелердің көптігі мен жан-жақтылығына байла-нысты бұл саланы ішкі және сыртқы ортада қызмет атқаратын үлкен жүйе ретінде қарастыруға болады. Мұнда ішкі орта деп отырғанымыз мемлекеттің ішкі нарығы, ал сыртқы экономиканың жаhандану жағдайында – әлемдік нарық. Экономиканың әлемдік шаруашылыққа бірігуі жағдайында сыртқы ортаның ішкі ортаға әсері болады, ішкі ортаның республиканың мұнай-газ жүйесіне және керісінше.Түйін сөздер: отын-энергетикалық ресурстар, мұнай шығару, мұнай, газ, мұнай-газ жүйесі.

K.Т. Akimbaeva, M.N. KairbekovaFormation of the vertically integrated structures in oil and gas branch of RK

According to variety and diversity of the arisen problems the oil and gas branch of the republic in a generalized view can bepresented in the form of the big system functioning as in the internal and in environment where the internal environment is a domestic market of the state and external, taking into account economy globalization-is a world market.In the conditions of integration of economy into the world economy there is an influence of environment on internal, the internal environment on oil and gas system of the republic and vice versa.Key words: energy resorses, raw materials, mining, oil, gas.

В стратегии развития РК до 2030 г. особая роль отводится нефтегазовой отрасли промыш-ленности. Определяя в качестве долгосрочных приоритетов наращивание потенциала топлив-но-энергетических ресурсов, эффективное ис-пользование которых будет способствовать устойчивому росту экономики. Программа на-целивает на решение ключевых вопросов, име-ющих принципиальное значение для всего не-фтегазового комплекса.

В соответствии с её основными положени-ями уже осуществляется реализация ряда госу-

дарственных программ, в частности Программа действий правительства на ближайшие годы, в которой предусматривается решение оздоровле-ния этого сектора экономики, строгое соблюде-ние всех условий заключенных с инвесторами соглашений и взятых обязательств, окончатель-ное определение схемы доставки энергоноси-телей на мировые рынки, завершение рекон-струкции и строительство ключевых объектов транспорта и коммуникаций, обеспечивающих развитие международной торговли, усиление внимания к охране окружающей среды.


107К.Т. Акимбаева, М.Н. Каирбекова

Все отмеченное направлено, в первую оче-редь, на расширение главной задачи – постоян-ное увеличение добычи нефтегазового сырья за счёт интенсификации разработки действующих месторождений и ввода в эксплуатацию пер-спективных структур на суше и в шельфовой зоне Каспийского моря.

В соответствии с многообразием и разно-плановостью возникших проблем нефтегазовую отрасль республики в обобщённом виде можно представить в виде большой системы, функцио-нирующей как во внутренней, так и во внешней среде, где внутренняя среда – это внутренний рынок государства, а внешняя, с учетом гло-бализации экономики, – это мировой рынок. В условиях интеграции экономики в мировое хо-зяйство существует влияние внешней среды на внутреннюю, внутренней среды на нефтегазо-вую систему республики, и наоборот [1].

Исходя из этого, можно утверждать, что в государственном масштабе нефтегазовая систе-ма является одной из подсистем национальной экономики, а в глобальном масштабе сама эко-номика страны является одной из подсистем си-стемы мировой экономики.

Степень влияния на мировую экономику какой-либо из подсистем является уровнем её развития. Нефтегазовая система республики, яв-ляясь подсистемой государственной экономики, имеет свои подсистемы.

Видеть в качестве основной задачи всей со-вокупности подсистем нефтяной промышленно-сти республики только интенсификацию одного звена – повышение нефтедобычи означает по-терю темпов и возможностей реализации эконо-мических преимуществ единого национально-го комплекса, приоритетной задачей которого следует считать разработку системы, охваты-вающей средне и долгосрочную перспективу в добыче, транспортировке, переработке сырья, решение социально-экономических и экологи-ческих проблем.

Реализация даже самых важных проблем в подсистемах нефтяной отрасли в том виде, в каком это осуществляется сегодня, ещё не дает основания утверждать, что принятая стратегия развития этого сектора экономики может приве-сти к получению желаемых результатов. Нефте-газовое сырье давно получило статус ресурса многоцелевого использования, что предполага-ет не столько получение из него горюче-смазоч-

ных материалов или же экспортирование его во все увеличивающихся объемах, сколько выде-ление исключительно широкого ассортимента продукции, успешно заменяющего такие виды естественных ресурсов, как сталь, древесину, сельскохозяйственные культуры, кокс и т.п.

Отметим, что развитие мировой экономики за последние десятилетия поставило перед со-временным обществом ряд сложнейших про-блем, вызванных в основном следующими фак-торами: энергетическим и сырьевым кризисом, неравномерным развитием технологического потенциала в различных странах мира. Решение этих важных проблем тесно связывается с пер-спективами обеспеченности первичными энер-гоносителями, совершенствованием методов их добычи, технологии переработки и целесообраз-ного конечного применения [2]. В связи с этим нефть и газ играют особую роль в функциони-ровании мирового хозяйственного механизма и в обострении противоречия между ростом ко-нечных потребностей экономики и усилением нагрузки на минерально-сырьевую базу обще-ственного производства.

Комплексное использование нефтегазового сырья в республике понимается как переработка сырья по энергетической схеме. В то же время следует отметить, что потребление нефти на хи-мические нужды во всем мире не превышает 10-15% ее переработки, но эффективность исполь-зования конечных продуктов нефтехимического синтеза не уступает аналогичному показателю применения остальных 90% нефти в энергети-ческих целях.

Например, в условиях Румынии припере-работки нефти по энергетической схеме сум-марная стоимость полученных нефтепродуктов только в 4 раза превышает стоимость сырья, а по нефтехимической схеме – в 40 раз. Если довести сравнительный анализ потенциальной ценности углеводородных ресурсов до производства ко-нечных нефтехимических продуктов, например, синтетических волокон, то их стоимость будет превышать эффект от продажи сырой нефти в 100 раз.

О высокой эффективности глубокой перера-ботки нефтегазовых ресурсов свидетельствуют и расчетные данные проведенных исследований применительно к углеводородному сырью кон-кретных месторождений Казахстана, к конкрет-ным процессам их переработки. Так, например,



если на входе стоимость 1 т нефти составляет 100 -120 долларов, то на выходе из соответству-ющего процесса 1 т полиэтиленовых пакетов – 900 долларов.

Важнейшим критерием деятельности любой нефтяной компании является уровень эффектив-ности. Последнее исчисляется по совокупности-результатов всех подсистем отрасли, причем непосредственная добыча при этом имеет в дан-ном показателе не самый высокий удельный вес.

Поэтому деятельность нефтяных компа-ний можно представить как функционирование сложной системы в многомерном пространстве, описать состояние которой, прогнозировать и оптимизировать её развитие можно только с помощью множества взаимосвязанных параме-тров. Значит, в силу наличия в ней интеграци-онных свойств, не выводимых из наблюдаемых свойств элементов системы и способов соеди-нения, нельзя ограничиваться изучением лишь её элементов и связей между ними. Необходим целостный анализ сложной системы, выявление и количественное описание общих и особых за-кономерностей возникновения этих свойств, возникающих в процессе функционирования и развития. Следующий за анализом этап должен быть связан с научным прогнозированием тен-денций и последствий развития больших систем на основе уже полученного обобщения весьма обширной статистической информации.

В развитых странах капиталоемкость нефте-химических производств обусловила специфику финансирования этой отрасли промышленности по линиям горизонтального и вертикального ин-тегрирования. Мощное производство нефтехи-мической продукции оказывается по силам, как правило, нескольким фирмам, например, нефтя-ным и химическим. При этом нефтяные фирмы обеспечивают производство углеводородным сырьем и энергией, а химические – технологией инаучно-исследовательскими разработками [5].

Отнесение того или иного объекта реальной действительности к разряду больших систем в известной мере является условным и связано, главным образом, с тем, насколько существен-ную роль при изучении данного объекта и це-ленаправленности воздействия на него играют общественные факторы. Это зависит как от свойств самой системы, так и от тех задач, ради решения которых предпринимается исследова-ние.

Система должна обладать неким интегри-рованным качеством, не сводимым к харак-теристике ее элементов. Система может быть объединена в единое целое за счет включения взаимосвязанных элементов, организованное таким образом, что оно способно выполнять за-данную функцию. Система представляет собой структурно-организованный комплекс объек-тов, имеющих присущие ему свойства и опреде-ленный набор связей. Таким образом, система – это не просто совокупность множества единиц, в которой каждая из них подчиняется законам причинно-следственных связей, а единство от-ношений и связей отдельных частей, обуслов-ливающих выполнение определенной сложной функции, которая и возможна лишь благодаря структуре, состоящей из большого числа взаи-мосвязанных и взаимодействующих друг с дру-гом элементов.

Оптимальным вариантом развития и раз-мещения предприятий отрасли по некоторому критерию считается такой вариант расширения или модернизации существующих и строитель-ства новых промышленных (хозяйственных) объектов, выбора объема и ассортимента выпу-скаемой и реализуемой продукции и применяе-мых технологических способов производства, а также перевозоки использования продукции (с учетом внешнеторговых связей), при котором в течение определенного зафиксированного пе-риода выполняются необходимые условия дея-тельности отрасли, а эффективность варианта по рассматриваемому критерию является наи-большей.

Выполнение оптимизационных расчетов в общем случае позволяет определить перспекти-вы рассматриваемой отрасли, характеризующи-еся следующими результатами:

- обоснованием размещения, размеров и спе-циализации предприятий;

- определением темпов развития отрасли и отдельных ее объектов;

- рекомендуемой технологией производства;- ассортиментом выпускаемой продукции и

объемом выпуска каждого из продуктов;- установлением степени удовлетворения

спроса различных потребителей;- развитием транспортных связей (направле-

ния и объемы перевозок сырья, полуфабрикатов и готовой продукции);



- проведением сравнительных оценок эф-фективности учтенных ресурсов и производи-мой продукции.

При решении подобной задачи, когда транс-портные затраты имеют заметное влияние на определение специализации предприятий, на выбор пунктов размещения новых производств, на схему прикрепления потребителей сырья и готовой продукции к производителям, критери-ем должны учитываться как производственные, транспортные затраты, так и затраты, обуслов-ленные необходимостью формирования инфра-структурных звеньев.

Степень комплексности использования не-фтегазовых ресурсов имеет непосредственную связь с экологической ситуацией, ухудшение которой наблюдается в местах непосредствен-ной добычи, транспортировки и переработки [3]. В связи с этим наиболее сложным и пока слабо проработанным вопросом в решении про-блемы сохранения экологической стабильности является общее нормирование нагрузок на эко-систему регионов, выявление допустимой нор-мы размещения производственных объектов, их обустройство, строительство линейных со-оружений (нефте-газо-продуктопроводы, линии электропередач и др.), нормы использования местных строительных материалов для соору-жения дорог и дамб.

Таким образом, реальные перспективы в до-стижении эффективных результатов развития нефтяной промышленности в целом и ее отдель-ных подсистем могут быть реализованы только в том случае, когда первичные сырьевые ресур-сы станут вовлекаться в процессы переработ-ки по углубленной схеме извлечения товарных продуктов, когда будет создана рациональная и эффективная система трубопроводных трасс, в том числе и экспортной ориентации, когда на-ряду с технико-экономическими и социальны-ми параметрами развития отрасли будет отдан такой же по значимости приоритет сохранению окружающей природной среды.

Комплексное использование нефтегазовых ресурсов республики способно привести к высо-ким экономическим результатам. Для сравнения достаточно привести такие данные: суммарная-оценка глубокой переработки нефти и газа, из-влекаемых из некоторых месторождений, может составить по одному из реальных вариантов 930 -940 долларов с одной тонны сырья, что в 4-4,5

раза выше, чем реализация не переработанного ресурса. При этом в полной мере будут загру-жены мощности нефтехимических и газопере-рабатывающих заводов Западного Казахстана, исходные фракции для которых до сих пор по-ступают из России и Украины.

В зарубежных публикациях все чаще вы-сказываются мнения, что экспортерами крупно-тоннажных полупродуктов нефтехимии станут развивающиеся страны, которые пока экспор-тируют, главным образом, первичное сырье – нефть и газ. В промышленно развитых странах создается научно-промышленная экономиче-ская структура, ориентированная на выпуск на-укоемкой продукции. Научно-промышленная стратегия этих государств заключается в том, чтобы выносить за пределы своих территорий материалоемкие, трудоемкие и экологически грязные производства, ареал размещения ко-торых выбирается, исходя из следующих пред-посылок: наличие крупных запасов сырьевых ресурсов, низкого уровня экономического и ин-дустриального развития [4].

Сегодня решение концептуальных аспектов стратегии нефтегазового комплекса республики в условиях становления новых экономических взаимоотношений имеет смысл и значение толь-ко тогда, когда в фундамент многосторонних и многовариантных расчетов использования не-фтегазовых ресурсов закладывается такое осно-вополагающее условие, как максимально воз-можный и экономически целесообразный выход товарной продукции.

В течение длительного периода нефтега-зовая промышленность Казахстана входила в состав единой системы нефтегазовой отрасли СССР. Функционирование ее осуществлялось по законам социалистической формациии, есте-ственно, не отвечала требованиям рыночной экономики, ориентировалась в основном на раз-витие в рамках ресурсоограниченной экономи-ческой системы.

После распада СССР и установления су-веренитета в республике в первые годы резко обострилась экономическая ситуация, интен-сифицировались процессы спада производства, широкомасштабной стагнации производства, инвестиционной индифферентности, что акту-ализировало поиск новых реформ и структур управления нефтегазовой отраслью.



Реструктуризация нефтегазовой отрасли-требует установления рациональной органи-зационной структуры, отвечающей рыночным условиям, а именно развития вертикально-ин-тегрированных нефтегазовых компаний. Спро-соограниченная система требует внимательного отношения к организации управления хозяй-ственной деятельностью в вертикально-интегри-рованных нефтегазовых компаниях. К основным видам организационных структур промышлен-ных предприятий в общепринятом понимании и практическим воплощением относятся: иерар-хические, функциональные, дивизионные и ма-тричные.

С начала 60-х годов многие компании стали разрабатывать и внедрять новые, более гибкие типы организационных структур, которые более приспособлены к быстрой смене внешних усло-вий и появлению новой наукоемкой технологии. Такие структуры получили название адаптив-ных, поскольку их можно быстро модифициро-вать в соответствии с внешней средой и потреб-ностями компании. Основные типы адаптивных структур: проектные, матричные и конгломера-тивные.

Проектная организация носит временной характер. Основная ее цель лежит в плоскости решения задач в пределах установленных смет, сроков и качества сложного проекта путем сбо-ра в одну группу наиболее квалифицированных профессионалов.

В матричной организации проектная группа подчиняется как руководителю проекта, так и руководителям функциональных отделов. Руко-водитель проекта обладает только проектными полномочиями. Сложность – недостаток ма-тричной структуры.

На выбор стратегии оказывают влияние не только изменения внешней экономической сре-ды, но и другие факторы, что, в свою очередь, влияет на организационную структуру.

Важнейшим направлением развития вер-тикально интегрированной компании является переход от функционального принципа образо-вания отдельных подразделений фирмы к диви-зиональному, в основе которого находится про-дуктовый или географический принцип.

Достоинства дивизиональной региональной структуры связаны с тем, что:

- во-первых, появляется возможность конце-трации усилий на разработку стратегии разви-тия компании в целом;

- во-вторых, повышается эффективность распределения инвестиционных ресурсов меж-ду подразделениями компании;

- в-третьих, создается мотивация соизмере-ния труда с результатами деятельности продук-товых отделений.

Вертикально-интегрированные нефтегазо-вые компании имеют конкурентные преимуще-ства перед компаниями специализированного типа, однако, этот факт не исключает конкурен-ции как таковой в нефтяном бизнесе. Это обсто-ятельство, особенно в период снижения цен на нефтегазовое сырье, заставляет интегрирован-ные компании изменять их затратную концеп-цию развития и переходить к концепции расче-та эффективности [4]. Это выражается в отказе интегрированными компаниями от содержания многих непрофильных подразделений, за счет чего отдельные подразделения крупных нефте-газовых компаний приобрели большую значи-мость и стали своеобразными аккумуляторами прибыли. В соответствии с этим увеличилась и ниша на рынках сбыта для специализирован-ных компаний, выполняющих на контрактной основе определенные работы, чаще сервисного характера.

В нефтяном бизнесе широко представле-но фрагментарное комбинирование различных сфер деятельности. Например, это может выра-жаться в связках подсистем: нефтегазоразведка – добыча. Транспортировка – оптовая торговля нефтью, нефтепереработка – нефтехимия, опто-вая торговля нефтепродуктами – розничная тор-говля нефтепродуктами.

Нефтяной бизнес, независимо от того, како-го направления и каких организационных форм задействованы в нём участники, характеризует-ся большими капитальными затратами, привело к формированию интегрированных двух типов, К первому типу относятся компании, интегриро-ванные по финансовому признаку, так называе-мые холдинги. Ко второму типу относятся ком-пании, интегрированные по производственному признаку: они осуществляют разведку, добычу, транспортировку и переработку нефти и газа, а также сбыт сырья или готовой продукции. В не-фтяном бизнесе в основном привалируют инте-грированные компании второго типа.



Из сравнительного анализа управления круп- ными нефтегазовыми компаниями следует, что:

- в настоящее время используется дивизи-ональная структура управления, предыдущим этапом которой была линейно-функциональная структура управления;

- интеграция отдельных производств по-зволяет повысить их жизнеспособность за счёт перетока капиталов;

- организация производства в форме верти-кально-интегрированной структуры управления является наиболее эффективной;

- сама система вертикальной интеграции приобрела многоступенчатый характер;

- вследствие вертикальной интеграции в не-фтяном бизнесе имеет место сложное переплете-ние экономических и политических интересов;

- в деятельности интегрированных компаний при определении трансфертных цен выступают цены свободного рынка:

- развитие нефтегазовой компании идет по пути полной интеграции, что не исключает фрагментарную интеграцию.

Во всём мире нефтегазовый комплекс яв-ляется объектом пристального внимания со стороны государства и ещё большее внимание уделяется ему в период становления рыночной экономики.

В целях определения направлений органи-зационных преобразований в нефтяной про-мышленности Казахстана проследим поэтапное принятие решений по реструктуризации нефте-газовой отрасли на примере создания НК “Каз-мунайгаз”.

На первом этапе организационно-экономи-ческих преобразований отечественной нефте-газовой отрасли было принято решение об ак-ционировании государственных предприятий, что привело к децентрализации существовав-щих главков, а это, в свою очередь привело к нарушению производственно-технологической цепочки. Следующим этапом всовершенство-вании хозяйственных связей в нефтегазовой от-расли в условиях на рождающихся рыночных отношений явилось создание государственной холдинговой компании “Мунайгаз” на основа-нии Постановления Кабинета Министров РК от 9 сентября 1993 г. За № 852. Для реализации го-сударственных задач при условии широкомас-штабного привлечения иностранных инвестиций в нефтегазовую отрасль, помимо министерств и

ведомств, необходимо было сформировать про-межуточное звено, как это было осуществлено в странах-обладательницах нефтегазового сырья. В связи с этим Указом Президента РК от 4 марта 1997 года за № 3378 в целях защиты интересов РК в соглашениях по разведке добыче и пере-работке углеводородов, а также создания более действенной системы управления недропользо-ванием в части нефтяных операций Постановле-нием Правительства РК № 410 от 24 марта 1997 г. была утверждена ННГК “Казахойл” (“Казму-найгаз”).

Следующим логическим шагом в реструк-туризации нефтегазовой отрасли в целях по-вышения комплексностии эффективности не-фтегазового сырья, а также определения места государства в управлении нефтегазовым ком-плексом стала идея создания интегрированных акционерных нефтегазовых компаний. Таким образом, НК “Казмунайгаз” была создана по принципу организации “сверху”. В настоящее время компания стремится стать конкурентно-способной на мировых рынках вертикально-ин-тегрированной нефтегазовой компанией полно-го профиля.

Рассмотрим подробней существующие предпосылки создания вертикально-интегриро-ванных нефтегазовых компаний в Казахстане. Недостатки структурного характера, имеющие-ся в нефтегазовом комплексе республики, объ-ясняются проведением правительственными органами бывшего СССР линий, направленных только на извлечение углеводородных ресурсов, что превращало Казахстан в крупнейший по-ставщик ресурсов [6].

После распада СССР обострились процессы разрыва хозяйственных связей между бывши-ми республиками союзного государства, раз-рушения единого экономического пространства производственно-технологических цепочек, для Казахстана этот процесс вызвал многие негатив-ные последствия, т.к. нефтедобывающие пред-приятия были связаны с нефтеперерабатываю-щими предприятиями Российской Федерации. Нефтеперерабатывающие предприятия Казах-стана, в свою очередь, обеспечивались сырьем из регионов Западной Сибири.

Емкость внутреннего рынка нефтепродук-тов стала испытывать значительный дефицит в связи с тем, что спрос на топливо не обеспе-чивался отечественными нефтеперерабатыва-



ющими предприятиями из-за технологической отсталости производств. По этим причинам сни-жение удельной выработки малосернистого ди-зельного топлива, высококачественных смазоч-ных масел, выход высокооктановых бензинов в процентном соотношении был крайне неудов-летворительным. Многие негативные факторы отечественной нефтепереработки до сих пор продолжают быть актуальными.

Углеводородное сырье, независимо от физи-ческого состояния жидкого или газообразного, в условиях хорошо развитой нефтеперерабаты-вающей и нефтехимической отраслей промыш-ленности, представляет собой уникальный вид полезного ископаемого, именно полезность ко-торого для общества оценивается той широкой гаммой продукции, потенциально заложенной в отдельных фракциях, что с чисто технологиче-ских позиций не представляет труда для преоб-разования их через систему необходимых про-цессов в готовую товарную продукцию.

В связи с таким расточительным использо-вания сырья, богатого различными фракциями углеводородов, перед отраслью давно ставилась задача строительства предприятий в сочетании с нефтехимическим производством в районах не-посредственной добычи нефтегазовых ресурсов. В частности, готовилась документация после со-ответствующих обоснований на строительство комплекса на Мангистау, завода по переработке жидких и газообразных углеводородов в Запад-но-Казахстанской области, нефтегазохимиче-ского комплекса вблизи п. Кульсары [3].

Известно, что основу маркетинга составляют принципы ориентации предприятий на длитель-ный результат систематического изучения конъ-юктуры рынка, приспособления производства к запросам потребителей, изучения деятельности конкурентов, их товаров, рыночной стратеги-ии тактики, регулярного контроля действий по критерию “затраты-результаты” и т.д. Поэтому реализация таких принципов, в первую очередь, связана с функционирующими производствами, механизм хозяйственной деятельности которых может совершенствоваться по мере получения нужных результатов, изменения общей конъ-юктуры на выпускаемые товары, возникающих колебаний цен на них.

Все отмеченное свидетельствует о том, что-нефтегазоперерабатывающие и нефтехимиче-ские предприятия были поставлены в условия

обеспечения своих мощностей по остаточному принципу. К тому же, следует подчеркнуть, что альтернативные виды сырья для нефтехи-мии (природный и попутные газы) до сих пор так и не подвергаются в должной мере и необ-ходимых объемах достаточно глубокой перера-ботке из-за отсутствия собственных разработок технологического характера. Отставание в обе-спечении приборами, аппаратами, установками, способными осуществить процесс разделения углеводородных газов на фракции явилось од-ной из причин, по которым огромные объёмы добытого газа в течении продолжительного вре-мени поставлялись на экспорт без каких-либо преобразований, направленных на выделение индивидуальных фракций.

Продолжающие действия по интенсифика-ции добычи нефти невольно заставляют вспом-нить об “эпопее” освоения углеводородных ресурсов на месторождениях Мангистау не при-несли Казахстану ощутимых сдвигов в струк-туре отрасли, так как переработка практически всего добывавшегося объёма сырья осуществля-лась за его пределами. И это было в то время, когда в республике функционировало 20 нефте-химических и нефтеперерабатывающих произ-водств, из которых к настоящему времени рабо-тают только 9.

Резюмируя изложенное, можно констати-ровать, что нефтеперерабатывающая отрасль и перерабатывающий сектор национальной эко-номики нуждаются в проведении глубокой ре-структуризации, приоритетным направлением которой должно стать создание национальных вертикально-интегрированных компаний [2]. Условия для этого в стране вполне созрели, о чем свидетельствуют выделенные нами предпо-сылки:

– необходимость создания эффективно управляемой организации производства и сбы-та, обусловленная природными, технологиче-скими и экономическими факторами;

– стремление нефтяных компаний к контро-лю над рынками сбыта конечной продукции – сначала нефтепродуктов, а в последующем то-варов нефтехимии;

– возможность экономии финансовых и ма-териальных ресурсов на масштабах производ-ства. Концентрация капитала и производства, наличие единой инфраструктуры, возможности маневра (капиталом, мощностями, потоками сырья и продукции) способствуют сокращению



удельных затрат в производстве и приводят к приросту бытовой деятельности, росту массы и нормы прибыли;

– обеспечение в рамках вертикально-инте-грированных структур контролируемых источ-ников сырьевых поступлений;

– международный характер нефтяного бизне-са и его теснейшая связь с мировой и националь-ной политикой предопределяют необходимость кардинального изменения концептуальных ос-нов развития нефтяного сектора отечественной экономики.


1 Арбатов А.А. Основные концептуальные положения развития нефтегазового комплекса // Нефтегазовая вертикаль. Спецвыпуск. – №1 (39). – 2000. – 60 с.

2 Cагадиев К.А. Проблемы конкурентоспособности национальной экономики. В кн. Проблемы устойчивого экономи-ческого развития в условиях глобализации. В двух томах / ответ.ред. М.Б. Кенжегузин. – Т. 1. – Алматы: ИЭ МОН РК. – 2003. – C.90.

3 Егоров О.И., Чигаркина О.А. Перспективы реструктуризации нефте-газового комплекса Казахстана// Caspian Kazakhstan Special Publication of OILTECH – The 9 – thNorth Caspian Regional Exhibition Atyrau “ Oil&Gas”. – London, 2010. – С. 54-60.

4 Киинов Л. Будущее начинается сегодня. Роль НК “ КазМунайГаз” в развитии нефтегазового сектора Республики Казахстан // Нефть и газ Казахстана. Нефтегазовая вертикаль. Специальный выпуск. – 2002. – № 15. – С. 36.

5 Кусаинов Н. Конкурентные преимущества Казахстана в условиях интеграции в глобальную экономику // Казахстан в глобальных экономических процессах: Материалы международной конференции. – Алматы: Дайк-Пресс, 2005. – С. 33-50.

6 Егоров О.И. Приоритеты развития нефтегазового комплекса Казахстана. В кн. Экономика Казахстана в условиях глобализации: механизм модернизации и функционирования. – Алматы: Институт экономики МОН РК. – 2005. – С. 265-270.

References

1 Arbatov A.A. Osnovnye kontseptualnye polozheniya razvitiya neftegazovogo kompleksa // Neftegazovaya vertical. Spetsvypusk № 1(39).-2000.-С.60.

2 Sagadiev K.A. Problemy konkurentno sposobnosti natsionalnoy economiki. Vkn. Problemy ustoychivogo economicheskogo razvitiya v usloviyah globalizatsii. V dvuhtomah (otvet.redaktor M.B. Kenhzeguzin). – T.1. – Almaty: IE MON RK. – 2003. – S.90.

3 Egorov O.I, Tsigarkina O.A. Perspektivy restrukturizatsii neftegazovogo kompleksa Kazakhstana // Caspian Special publication of OILTECH-The 9-th North Caspian Redgional Exhibition Atyrau «Oil&Gas»-London/-2010.-S.5-7.

4 Kiinov L. Budushchee nachinaetsya segodnya. Rol NK «KazMunayGas» v razvitii neftegazovogo sertora Respubliki Kazakhstan//Neft I gas Kazakhstana. Neftegazovaya vertical.Spetsialnyi vypusk.-2002.-№15.-S.36.

5 Kusainov N. Konkurentnye preimushchestva Kazahstana v usloviyah integratsii v globalnuyu economiku // Kazahstan v globalnyh economitseskih protsessakh. Materialy mezhdunarodnoy konferentsii. – Almaty: Dayk-Press, 2005. – S.33-50.

6 Egorov O.I. Prioritety razvitiya nftegazovogokompleksa Kazakhstana. V kn. Economika Kazakhstana v usloviyakh globalizatsii: mekhanizm modernizatsii I funktsionirovaniya. – Almaty: Institut economiki MON RK/-2005. – S. 265-270.


114 Модель инновационного развития Казахстана с учетом развитого инновационного процесса

УДК 330.34.001.76(576)С.А. Рахимова

Омский государственный университет имени Ф.М. Достоевского, Россия, г. Омск E-mail: [email protected]

Модель инновационного развития Казахстана с учетом развитого инновационного процесса

В данной статье показаны перспективы инновационного развития Казахстана. Предложено использовать инте-грационный подход. Сделаны предложения по формированию инновационного процесса. Автором предложен кластерный подход, а именно формирование региональных инновационных кластеров. Дан понятийный ап-парат инновационного кластера, региональных инновационных кластеров, показаны отличительные особен-ности. В качестве примера рассмотрена Павлодарская область, где развиты химический, железнодорожный, нефтехимический кластер, кластер цветной металлургии. Представлена схема преобразования действующих кластеров в инновационные кластеры. Разработана структура Центра по формированию и координации деятельности региональных инновационных кластеров, представлены цель, задачи, направления деятельности, функции отделов. Используя интеграцион-ный подход, предложено сформировать региональные инновационные кластеры, за счет чего будет активизи-рован инновационный процесс, что позволит сформировать "традиционную" модель инновационного развития экономики.Ключевые слова: инновационный процесс, интеграция, инновационное развитие, региональный инновацион-ный кластер, модель.

С.А. Рахимова

Дамыған инновациялық үрдісті ескере отырғандағы Қазақстанның инновациялық дамуының моделі

Осы мақалада Қазақстанның инновациялық дамуының болашағы көрсетілген. Интеграциялық әдісті қолдану ұсынылған. Инновациялық үрдісті қалыптастыру үшін ұсыныстар жасалынған. Автор жергілікті инновациялық кластерді қалыптастыру әдісін ұсынған. Инновациялық кластердің және жергілікті инновациялық кластердің ұғымдары берілген, олардың өзара ерекшеліктері көрсетілген. Мысал ретінде Павлодар облысы қарастырылған. Мұнда химиялық, мұнайхимиялық, теміржол, түрлі – түсті металлургия кластерлер дамыған. Осы кластерлерді инновациялық кластерге айналуы көрсетілген. Жергілікті инновациялық кластерді қалыптастыру мен үйлестіру қызметіне арналған Орталықтың құрылымы ұсынылған, қызметтің бағыттары мен бөлімдердің функциялары, мақсаты, міндеттері берілген. Интеграциялық әдісті пайдалана отырып жергілікті инновациялық кластерді қалыптастырамыз, олар арқылы инновациялық үрдісті белсендіріп экономиканың инновациялық дамуының дәстүрлі моделін қалыптастыру ұсынылған.Түйін сөздер: инновациялық үрдіс, интеграция, инновациялық даму, жергілікті инновациялық кластер, модель.

S.A. Rakhimova Model of innovative development

of Kazakhstan considering the development of the innovation process

Perspectives of innovative development of Kazakhstan were reflected. We proposed to use the integration approach. We proposed the formation of the innovation process. The author offered a cluster approach, namely the formation of regional innovation clusters. Dan conceptual apparatus innovation cluster, regional innovation clusters, showing features. We offered conceptual apparatus of innovation cluster and regional innovation clusters and ivestigated its features. We took Pavlodar region as an example, where chemical, railway, petrochemical cluster and a cluster of non-ferrous metallurgy are developed. A scheme of transformation of existing clusters in innovation clusters was presented. We elaborated the structure of the Centre for the formation and coordination of activity of regional innovation clusters


115С.А. Рахимова

and presented the purpose, tasks, activities, functions of the departments. Using an integrated approach we proposed to form a regional innovation clusters, whereby the innovation process will be activated, thus allowing to form a "traditional" model of innovative development of the economy.Key words: innovation process, integration, innovation development, regional innovation cluster and model.

Какой будет модель инновационного разви-тия Казахстана: "традиционной", "частичной", альтернативной, зависит от формирования и протекания инновационных процессов.

На начальных этапах акцент необходимо сделать на имеющийся потенциал, степень тех-нологичности в региональном аспекте.

Для начала необходимо сформировать ин-новационный потенциал и перспективы иннова-ционного развития регионов, на основе которых можно уже в целом выявить инновационную модель развития.

На наш взгляд, именно формирование инно-вационных кластеров по регионам будет способ-ствовать ускорению инновационного развития.

Это позволит интегрироваться всем субъек-там инновационного процесса и играть важную роль в инновационном развитии как региона, так и республики в целом. Тем самым повысится эф-фективность взаимодействия государственных органов, бизнеса, научно-исследовательских институтов и центров. Наиболее оптимальной основой повышения эффективности инноваци-онного развития национальной экономики явля-ется реализация кластерных стратегий.

Кластеризация рассматривается как рыноч-ный механизм качественного преобразования региональных экономических систем. Стратегия территориального инновационного развития ба-зируется на формировании инновационных кла-стеров как наиболее эффективных форм дости-жения высокого уровня конкурентоспособности казахстанских регионов на основе интеграции науки, образования, производства. В данном случае главной особенностью кластера высту-пает его ориентированность на инновационное развитие. Инновационные кластеры в рамках инновационных процессов могут формировать-ся на уровне региона при условии высокой кон-центрации взаимосвязанных отраслей, наличия мощных образовательных и исследовательских центров.

Под инновационным кластером мы будем понимать сконцентрированную группу взаи-мосвязанных компаний и организаций, форми-рующих инновационный процесс, действующих

в определенной сфере и при этом характеризу-ющихся общностью деятельности и взаимно до-полняющих друг друга.

Формирование инновационного региональ-ного кластера в Казахстане позволит сократить период времени, проходящий от научной разра-ботки до момента производства инновационной продукции.

Во всех регионах должна развиваться инно-вационная инфраструктура, которая определяет-ся как комплекс организационно-экономических институтов, непосредственно обеспечивающих условия реализации инновационных процессов хозяйствующими субъектами на основе прин-ципов экономической эффективности, или как организации, способствующие осуществлению инновационной деятельности. Она способствует формированию кластерного подхода в организа-ции взаимодействия инновационных фирм при производстве конечной продукции. В данном случае уже на стадии проектов формируются связи с развивающими крупными или средними фирмами, которые заинтересованы в успешной реализации проекта и создании малых иннова-ционных предприятий.

Но следует учитывать, что в регионах с до-статочно низким инновационным потенциалом, инновационная инфраструктура может быть по-строена по схеме сопровождающего развития. Эта схема предполагает наличие инфраструк-турных элементов в виде организаций, сопро-вождающих и курирующих инновационный проект до выхода его на уровень массового про-изводства. Необходимо помогать предпринима-телям и ученым находить друг друга, выявлять их взаимный интерес и обучать их. Только во взаимном сотрудничестве они могут решить свои проблемы, одни – получить деньги для продвижения своей деятельности, другие – воз-можность выйти на рынок с новой продукцией и увеличить свои доходы (или снизить расходы).

В нашем случае не обязательно придержи-ваться географической близости, ведь развиты информационные технологии и новые спосо-бы взаимодействия экономических субъектов. Здесь могут возникать и "виртуальные" класте-



ры, созданные на основе формирования иннова-ционных сетей и не привязанные географически к отдельному региону.

Целесообразно определить сущностные характеристики кластеризации экономики с учетом накопленного теоретического опыта и особенностей реализации кластерного подхода на практике. Практика показывает, что наибо-лее высокий уровень конкурентоспособности региона достигается за счет формирования ин-новационных кластеров. Основным моментом в определении инновационного кластера является наличие инновационной синергии всех участни-ков, благодаря которой обеспечивается созда-ние, капитализация и распространение иннова-ций. Ключевую роль в процессе формирования инновационного кластера играет интеграцион-ное взаимодействие предприятий науки и обра-зования с производственными предприятиями при поддержке государственных и местных ис-полнительных структур. Наиболее эффективно процесс кластеризации осуществляется в реги-онах, которые активно создают инновационную инфраструктуру для подкрепления промышлен-ного потенциала научно-инновационным и об-разовательным потенциалом.

Отличительными особенностями инноваци-онного кластера, позволяющими определить си-стему его сущностных характеристик, являются следующие:

- инновационный кластер является надсисте-мой, поскольку может охватывать самые разные типы существующих сформированных класте-ров в регионе (химический, железнодорожный, медицинский и т.п.), объединенные процессом инновационной деятельности, которая предус-матривает создание и распространение иннова-ций в данной среде;

- результатом деятельности участников инно-вационного кластера являются инновации не толь-ко в сфере производства, но и в области управле-ния, организации, социальной работы и т.п.;

- участниками инновационного кластера яв-ляются на первый взгляд "разнородные" пред-приятия, однако, они имеют единую концепцию своего развития и связаны единым инновацион-ным процессом, в котором каждый из них вы-полняет строго определенные функции;

- взаимоотношения между участниками кла-стера строятся на основе сочетания кооперации и конкуренции, что в итоге приводит к успеш-

ному сотрудничеству и возможности исполь-зования ключевых компетенций и достижений партнеров для достижения общего результата.

Таким образом, инновационный кластер представляет собой совокупность взаимосвя-занных инновационным процессом предприя-тий, научных организаций, государственных уч-реждений, научно-исследовательских центров, потребительских сообществ, осуществляющих перманентный процесс создания, внедрения и распространения инноваций в различных сфе-рах на основе систематического развития своей инновационной деятельности и интеграционно-го взаимодействия, способного принести эконо-мике региона положительный синергетический эффект. Для формирования инновационного кластера в регионе необходимо выполнение сле-дующих условий:

- наличие крупных предприятий, на базе ко-торых могут быть апробированы и реализова-ны в промышленном масштабе инновационные проекты;

- создание условий в регионе для перманент-ного развития инновационной активности всех участников кластера;

- создание инновационной инфраструктуры для поддержки и развития малого инновацион-ного предпринимательства и обеспечения со-трудничества крупных предприятий с малым и средним бизнесом;

- наличие научно-исследовательского цен-тра, обеспечивающего фундаментальную науч-ную базу для разработки инновационных идей и проектов;

- наличие университета, осуществляющего подготовку и переподготовку кадров для инно-вационных предприятий кластера;

- возможность использования существую-щей и построения инновационной транспортно- логистической системы взаимодействия всех участников кластера;

- сформированные традиции делового обо-рота и практика взаимодействия предприятий на территории региона на основе контрактных взаимоотношений в рамках реализации регио-нальной инновационной политики;

- региональная инновационная политика по формированию спроса на инновационную про-дукцию предприятий кластера, а также по сти-мулированию сбыта инновационной продукции как внутри региона, так и за его пределами;



- формирование предпосылок для объедине-ния существующих и потенциальных кластеров в единую систему, которая обеспечит инноваци-онное развитие экономики региона (инноваци-онный кластер рассматривается в данном аспек-те как надсистема) [1].

Для создания инновационных кластеров необходимо сформировать инструменты кла-стерного развития, создать инфраструктуру поддержки, разработать методику проведения мониторинга кластерного развития, определить систему стимулирования инновационной актив-ности предприятий, входящих в кластер.

К инструментам кластерного развития отно-сятся:

- поддержка развития сетей и трансфера зна-ний и технологий;

- содействие формированию специализиро-ванных предприятий;

- формирование программ переобучения и переподготовки инновационных кадров;

- развитие брендинга;- содействие технологическому перевоору-

жению предприятий;- развитие межрегионального и международ-

ного обмена инновациями;- организация централизованного привлече-

ния инвестиций и субсидирование инновацион-ных проектов.

Для эффективного функционирования ин-новационного кластера необходимо выполнить определенные подготовительные мероприятия:

- разработать концепцию формирования и управления кластером;

- определить систему управления проектом развития кластера на основе сетевой модели вза-имодействия;

- оценить маркетинговый потенциал кла-стера и возможности формирования спроса в других регионах на инновационную продукцию кластера;

- провести "инвентаризацию" производ-ственных возможностей предприятий кластера и повысить операционную эффективность су-ществующих процессов производства всей про-изводственной системы;

- сформировать систему контрактных взаи-моотношений всех участников кластера с рас-пределением функций, полномочий, компетен-ций, ответственности;

- разработать систему оценки эффективно-сти мер поддержки кластерного развития.

Таким образом, наличие инновационных кластеров в регионе меняет содержание регио-нальной экономической политики, когда уси-лия направляются не на поддержку отдельных предприятий, а на развитие системы взаимоот-ношений между субъектами экономики и го-сударственными институтами. Региональная политика должна быть направлена на создание региональных конкурентных преимуществ на основе формирования инновационных класте-ров в качестве действенного механизма реали-зации этой стратегической цели. Региональная кластерная политика представляет собой гене-ральный план инновационного развития регио-на, в котором должна быть отражена не только первоначальная отраслевая конфигурация, фор-мируемая вокруг новых ключевых региональ-ных технологий, но и конкретная система пер-спективных производственно-технологических схем с учетом существующих ресурсных, ин-фраструктурных, рыночных условий. Инноваци-онный кластер является динамичной системой, обеспечивающей саморазвитие на основе реали-зации синергетического эффекта. Способствуя формированию первоначальной системы связей в регионе по производству инновационной про-дукции, кластерная политика должна опреде-лять характер технологического продвижения на определенных этапах, создавая условия для развития научно-исследовательской базы в ре-гионе и наращивая образовательный потенциал. Одним из приоритетных направлений развития инновационных кластеров в регионах должно стать формирование инновационного бизнеса, способного осуществить прорывные техноло-гии как на внутреннем, так и на внешнем рынке [1].

Инновационные кластеры можно создавать на основе имеющихся региональных кластеров. Например, в г. Астана – образовательный инно-вационный кластер; в г. Павлодар – энергетиче-ский, химический, железнодорожный иннова-ционный кластер и т.д.

Также можно классифицировать и по видам, например, развитие инновационного кластера по степени технологичности – высокотехноло-гичное и средне-высокотехнологичное, ведь у нас имеется для формирования инновационных кластеров по высоко- и средне-высокотехно-



логичным видам производств инновационный потенциал и отдельные этапы инновационного процесса:

Космические технологии – Центр астрофи-зических исследований, Аэрокосмический ко-митет РК, НК "Казкосмос", Космодром "Байко-нур", Институт космических исследований.

Ядерные технологии – Национальный ядер-ный центр: Институт ядерной физики, Парк ядерных технологий в г. Курчатове, НАК "Каза-томпром", предприятия по добыче и переработ-ке урана, производству топливных таблеток для энергетических реакторов.

Компьютерные и информационные – Инсти-тут проблем информатики и управления, Alatau IT City, АО "Национальный центр по Радиоэлек-тронике и связи КГП"Центр информационных систем", IT-компании.

Спецметаллургия. Спецхимия. Новые ма-териалы – НЦ КПМС РК, ВНИИцветмет, Ев-разийская промышленная ассоциация "Миттал стил Темиртау", АО Корпорация "Казахмыс", АО "Казцинк", АО "Усть-Каменогорский тита-но-магниевый комбинат", АО "УМЗ", "Донской ГОК", "Казфосфат", Академия минеральных ре-сурсов РК, Институт металлургии и обогащения МОН РК, Институт горного дела, химико-ме-таллургический институт.

Фармацевтика – "Алматинская фармацевти-ческая фабрика". АО "Шипа", АО "Химфарм", АОЗТ "Павлодарский фармацевтический за-вод", предприятия НЦ по биотехнологии РК, заводы и цеха медицинских препаратов Мини-стерства сельского хозяйства РК.

Нанотехнологии – Центр химико-техно-логических исследований, Национальная на-но-технологическая лаборатория на базе ДГП "Физико-технический институт", НПО "Инно-вационные нанотехнологии Казахстана".

Биотехнологии – Национальный центр био-технологии РК. Филиалы РГП "Национальный центр биотехнологии РК" в г. Степногорск, пгт. Гвардейский, г. Алматы.

То есть уже в регионах есть элементы инно-вационной системы, на их основе необходимо строить инновационные кластеры.

Рассмотрим на примере Павлодарской об-ласти.

В связи с тем, что она имеет неплохие по-казатели в инновационной деятельности: доля объема реализованной инновационной продук-

ции в Павлодарской области в общем республи-канском объеме в 2012 году составила 27%. Ин-новационная активность в 2012 году составила 4,1%. Объем производства инновационной про-дукции в 2012 году – 97,6 млрд. тенге. Область является крупнейшим индустриальным центром страны. В Павлодарской области сосредоточены ведущие промышленные предприятия нефтехи-мического, металлургического, энергетического и сельскохозяйственного комплексов. Такие от-расли, как химия, фармацевтика, могут в буду-щем привести к высокотехнологичному произ-водству.

Область представлена имеющимися следую-щими кластерами: химический кластер, нефте-химический кластер, железнодорожный кластер, кластер цветной металлургии – это отрасли, ко-торые если инновационно развивать, то можно обеспечить в области высоко- и средне-высоко-технологичные виды производства.

В Павлодарской области есть все возмож-ности и условия сформировать инновационные кластеры.

На рисунке 1 представлен пример преобра-зования химического и нефтехимического кла-стера в инновационные кластеры.

Также здесь показана прямая и обратная связи с внешней инновационной средой. То есть можно формировать инновационные кластеры, вводя в преобразующую составляющую элемен-ты инновационной системы других регионов. Связь будет с элементами региональных иннова-ционных систем, национальной инновационной системы. В целом построение инновационных кластеров будет идти в соответствии с иннова-ционными государственными и региональными программами, стратегиями, концепциями; соот-ветствовать и способствовать реализации госу-дарственной, региональной, отраслевой науч-ной, социальной, экономической, технической, технологической инновационной политики.

Аналогичные инновационные кластеры не-обходимо создать по цветной металлургии, же-лезнодорожный кластер.

Возможна интеграция между инновацион-ными кластерами, например, химической, не-фтехимической и цветной металлургии.

Также есть в области все условия для фор-мирования сельскохозяйственного инноваци-онного кластера. Основные функции могло бы



взять на себя Научно-техническое подразде-ление ТОО "Павлодарский научно-исследова-тельский институт сельского хозяйства". Здесь в образовании инновационного кластера долж-ны участвовать Региональный центр инноваций и трансферта технологий, Научно-технологи-ческий парк ПГУ им. С. Торайгырова, бизнес-инкубатор, АО "Национальная компания "Со-циально-предпринимательская корпорация "Павлодар".

В целом, формирование инновационных кластеров в регионе позволит объединить всех

субъектов, весь потенциал в инновационный процесс и производить "открытые инновации". Это наглядно представлено в таблице 1.

На наш взгляд, необходимо создать струк-туру, которая бы координировала работу инно-вационных кластеров в регионах. Назовем его Центр по формированию и координации дея-тельности региональных инновационных кла-стеров (далее Центр).

Основная цель этого Центра – формирова-ние и координация деятельности региональных инновационных кластеров.

Рисунок 1 – Преобразование химического, нефтехимического кластера в региональные инновационные кластеры

Таблица 1 – Взаимосвязь модели, инновационного процесса и преобразования кластеров в инновационные

Цель Модель инновационного развития

Сравнительная характеристика моделей кластеров Казахстана с учетом развитого инновационного процесса

Производство «открытых» инноваций

«Традиционная» модель инновационного развития экономики

В Казахстане существуют кластеры: образовательный, химический, не-фтехимический, ядерной технологии, фармацевтики, нанотехнологии и др. Отдельные субъекты и элементы, стратегии, политика, многие действуют разрозненно. Важно, чтобы, объединившись, интегрируя, они были пре-образованы в инновационные и приносили больший доход и эффект. В результате, будет активизирован инновационный процесс, что приведет к производству конкурентоспособной высокотехнологичной продукции с высокой добавленной стоимостью. Постепенно это приведет к производству «открытых» инноваций и формированию «традиционной» модели инноваци-онного развития экономики, где инновации будут производиться от идеи до готового продукта «под ключ».



Задачами являются:- обеспечение производства инноваций на

основе интеграции в единый инновационный процесс;

- объединение интересов всех субъектов инновационного процесса с целью достижения частных и общих целей;

- обеспечение формирования инновационных кластеров с дальнейшей стратегией развития;

- способствование активному сотрудниче-ству и обеспечение условий для развития инно-вационных кластеров региона и т.д.

Основными функциями данного Центра яв-ляются:

- разработка Концепции формирования ин-новационных кластеров в регионе;

- разработка инструментов долгосрочного планирования и текущего управления регио-нальным инновационным кластером (РИК);

- построение инновационного профиля реги-онов;

- выявление тенденций будущего развития высокотехнологичных отраслей;

- выявление и анализ факторов, затрудняю-щих инновационное кластерное развитие в реги-оне, решение проблем посредством обращения в соответствующие органы государственной и местной власти;

- способствование реализации региональной инновационной политики;

- налаживание связей с инновационными кластерами в других регионах, обеспечение вза-имодействия, выстраивание цепей производства инновационного продукта и их реализации;

- обеспечение взаимодействия всех элемен-тов региональной инновационной системы и

субъектов регионального инновационного кла-стера и т.д.

В Центр будут входить 5 отделов, структура Центра представлена на рисунке 2:

- отдел формирования региональных инно-вационных кластеров;

- отдел по координации деятельности регио-нальных инновационных кластеров;

- отдел по решению проблемных вопросов;- отдел связи с другими региональными ин-

новационными кластерами;- отдел по интеграции элементов региональ-

ной инновационной системы и субъектов инно-вационных кластеров с целью осуществления отдельных этапов инновационного процесса, не входящих в инновационный кластер.

Отдел формирования региональных иннова-ционных кластеров может быть не нужен будет после того, как основные в регионах будут соз-даны, но на начальном этапе этот отдел явля-ется одним из основных. В его функции будет входить подготовка Концепции создания инно-вационных кластеров в регионе, подготовка не-обходимых логических схем взаимоотношений основных субъектов кластера, подготовка всей нормативно-правовой документации, подготов-ка и описание функций и задач каждого субъ-екта-участника, разработка стратегии развития, построение инновационного профиля регионов.

Отдел по координации деятельности регио-нальных инновационных кластеров должен:

- обеспечить функционирование региональ-ных инновационных кластеров;

- обеспечить интеграцию всех субъектов ин-новационного кластера и достижение каждым из них частных и общих целей;

Центр по формированию и координации

деятельности региональных

инновационных кластеров

Отдел формирования

инновационных

кластеров

Отдел по решению

проблемных вопросов

Отдел по координации

деятельности

региональных


кластеров

Отдел по интеграции

отдельных этапов


процесов, не входящих в

инновационный кластер

Отдел связи с другими

региональными

инновационными

кластерами

Рисунок 2 – Центр по формированию и координации деятельности региональных инновационных кластеров



- оценивать их деятельность, корректиро-вать, инициировать, регулировать, контролиро-вать, направлять, координировать.

То есть за осуществление деятельности ре-гиональных инновационных кластеров ответ-ственность несет данный отдел.

Отдел по решению проблемных вопросов должен:

- проводить мониторинг и анализ протека-ния деятельности инновационных кластеров;

- вовремя выявлять проблемы, находить при-чины и обращаться своевременно в соответству-ющие инстанции для ликвидации и обеспечения планомерного осуществления деятельности ре-гиональных инновационных кластеров.

Также в функции данного отдела входит ре-шение проблем повышения уровня менеджмен-та и предпринимательской культуры, постепен-ное решение проблем привлечения важнейших ноу-хау и технологии из других стран, активи-зацию отечественных инноваторов, рационали-заторов и т.д.

Отдел связи с другими региональными ин-новационными кластерами позволит перени-мать опыт ведущих инновационных кластеров, сотрудничать кластерами между регионами,

объединять усилия, возможности для более благотворного и эффективного осуществления деятельности, создавать возможности и усло-вия для появления новых видов инновацион-ных кластеров и т.д. Например, создавшийся инновационный кластер в Павлодарской об-ласти может поддерживать связь с инноваци-онным кластером Восточно-Казахстанской области, Карагандинской области по цветной металлургии; с Западным Казахстаном по не-фтехимическому кластеру; а может Химиче-ский инновационный кластер привлечь к со-трудничеству АО "Институт химических наук им. А. Б. Бектурова" и т.д.

Отдел по интеграции отдельных этапов ин-новационного процесса, не входящих в иннова-ционный кластер позволит постепенно создать почву для появления новых кластеров. Ведь, объединяясь, этапы инновационного процесса будут способствовать появлению инноваций, которые в будущем могут вылиться в новые виды и образования новых видов инновацион-ных кластеров, которые, может быть, раньше не были возможными развиваться в данном регио-не, а постепенное налаживание связей и контак-тов и совместная работа приведут к новому.

Рисунок 3 – Алгоритм формирования "традиционной" модели инновационного развития экономики

Интеграция

Региональные инновационные кластеры (кластерная модель)

Активизация инновационных процессов. Формирование и осуществление всех этапов инновационного процесса

Формирование "традиционной" модели инновационного развития экономики

В регионе и республике в целом производство инновационной продукции "под ключ"

Развитие высокотехнологичных отраслей экономики

Выпуск высокотехнологичной и конкурентоспособной продукции на внутренний и внешний рынок



Если повсеместно создавать такого рода ин-новационные кластеры, то в целом в Казахстане можно в будущем прийти к "традиционной" мо-дели инновационного развития, где в каждом из приоритетных секторов будут присутствовать все этапы инновационного процесса.

На рисунке 3 представлен алгоритм получе-ния положительного результата.

Формирование региональных инновацион-ных кластеров позволит постепенно развить дополнительные возможности и открыть новые инновационные горизонты.

Результаты будут следующие:- на микроуровне: повысится доля инноваци-

онно-активных предприятий, увеличится объем произведенной и реализованной инновационной продукции, достижение частных коммерческих целей;

- на мезоуровне: развитие региональных ин-новационных систем, увеличение инновацион-ной активности регионов, осуществление всех

этапов инновационного процесса посредством развития региональных инновационных класте-ров, повышение конкурентоспособности произ-водимой продукции, увеличение доли иннова-ционной продукции в ВРП;

- на макроуровне: достижение инновацион-ного развития экономики.

В целом, все вышеперечисленные меропри-ятия позволят Республике Казахстан перейти на новую модель инновационного развития, где будут высокими инновационные показатели, где будут эффективно использовать инноваци-онный потенциал все регионы и успешно его преумножать, будут активизированы и сформи-рованы все этапы инновационного процесса, бу-дет производиться инновационная продукция.

Это приведет к выходу на мировой рынок нашей республики с высокотехнологичной кон-курентоспособной продукцией, занятию лиди-рующих позиций среди инновационно развитых стран.


1 Никулина О.В. Стратегические ориентиры инновационного развития экономики / О.В. Никулина. – Краснодар: Просвещение-Юг, 2010. – 183 с.

References

1 Nikulina O.V. strategicheskie orientiry innovacionnogo razvitija jekonomiki / O.V. Nikulina. – Krasnodar: Prosveshhenie-Jug, 2010. – 183 s.


123Ж.К. Шарипова

УДК 336(574) Ж.К. Шарипова

Казахско-русский международный университет, Казахстан, г. Актобе E-mail: [email protected]

Развитие кредитного рынка в Республике Казахстан

Кредитный рынок позволяет осуществить накопление, движение, распределение и перераспределение заем-ного капитала между сферами экономики. На сегодняшний день кредитный рынок Республики Казахстан яв-ляется крупнейшим элементом финансового рынка страны. Если пять лет назад тройка банков второго уровня составляла ядро банковской системы, то сегодня на первый план выходят средние банки со своей целевой аудиторией. Кредитный рынок РК имеет тенденцию качественного развития. На значительное повышение кон-куренции в банковском секторе оказывают влияние банки с иностранным участием, конкурентным преимуще-ством которых является передача инновационных технологий от материнских банков в области автоматизации и реинжиниринга бизнес-процессов. На фоне дальнейшего усиления конкуренции банки продолжат работу по повышению эффективности текущей деятельности, большое внимание будет уделяться качеству и скорости предоставления услуг, развитию дистанционных каналов обслуживания для клиентов. Особое внимание уде-лялось развитию в банках центров посткредитного обслуживания и их автоматизации, что позволило усилить контроль за качеством кредитного портфеля, начиная с первого дня просрочки платежей по кредиту.Ключевые слова: финансовые средства, ссудный капитал, кредитное учреждение, потребительская разница, просроченная задолженность, возобновление кредитных ресурсов.

Ж.Қ. Шәріпова Қазақстан Республикасының несие нарығының дамуы

Несие нарығы экономикада қарыз капиталды жинақтау, оның қозғалысы, бөлінуі және қайта бөлуді жүзеге асырады. Бүгінгі күні ҚР несие нарығы еліміздің қаржы нарығында ірі элементтерге жатады. Несие объективтi қажеттiлiктен туындаған және ол коғамдық өндіріс процесiнде маңызды рөл атқарады. Несие ақшалай капиталдық қарызға трансформациясын қамтамасыз етедi және несие берушiлер мен қарызга алушылардың арасындагы қарым-қатынасты бiлдіредi.Оның көмегімен мемлекеттiң, халықтың, ұйымдардың және кәсiпорындардың табыстары мен бос (еркiн) ақшалай қаражаттары жинақталып, уақытша пайдаланудың төлемiне аударылатын несие капиталына айналады.Несие нарығы сапалы даму тенденциясында. Банк саласында бәсекелестікті дамытуда шетел инвесторларының рөлі жоғары, өйткені олар бизнес – үрдістерді автоматтандыру мен реинжинирингте инновациялық техно-логияларды енгізеді. Жоғары бәсекелестік жағдайында банктер өз жұмыстарын сапаға, қызмет көрсетудің жылдамдылығына және қашықтан қызмет көрсету саласын жақсартуға бағыттып жатыр. Ерекше көңіл не-сиеленгеннен кейінгі қызмет көрсетуге, оларды автоматтандыруға және несие портфелінің сапасына бақылау жүргізуге бөліп отыр.Түйін сөздер: қаржылық құралдар, қарыз капиталы, несие ұйымдары., тұтынушылық айырмашылық, төлеу мерзімі өткен қарыз, несие ресурстарын жаңарту.

Zh.K. Sharipova Development of the credit market in the Republic of Kazakhstan

The credit market allows to carry out accumulation, movement, distribution and redistribution of the loan capital between economy spheres. Today the credit market of the Republic of Kazakhstan is the largest element of the financial market of the country. If five years ago the three of banks of the second level was the center of a banking system, today to the forefront there are average banks with the target audience. The RK credit market tends high-quality development. Banks have impact on substantial increase of the competition in the banking sector with the foreign participation which competitive advantage is transfer of innovative technologies from parent banks in the field of automation and reengineering of business processes. Against further strengthening of the competition banks will continue work on increase of efficiency of the current activity, much attention will be paid to quality and service speed, development of


124 Развитие кредитного рынка в Республике Казахстан

remote channels of service for clients. The special attention was paid to development in banks of the centers of post-credit service and their automation that allowed to strengthen control of quality of a credit portfolio, since first day of delay of payments on the credit.Key words: Financial means, loan capital, credit institution, consumer difference, arrears, renewal of credit resources.

Кредитный рынок – это механизм, с по-мощью которого устанавливаются взаимоот-ношения между предприятиями и гражданами, нуждающимися в финансовых средствах, и ор-ганизациями и гражданами, которые их могут представить на определенных условиях.

Кредитный рынок позволяет осуществить накопление, движение, распределение и пере-распределение заемного капитала между сфера-ми экономики.

В процессе исторического развития кредит приобрел многообразные формы, основные из которых – это коммерческий и банковский кре-дит [1].

Кредитные отношения носят двусторонний характер и в одинаковой мере необходимы как для хозяйствующих субъектов, так и учрежде-ний кредитной системы. Хранение денег в кре-дитных учреждениях означает создание кре-дитных ресурсов, а их размещение для нужд экономики и населения – предоставление кре-дита.

Двусторонние отношения могут быть меж-ду: хозяйственными организациями и кредит-ной системой, кредитной системой и населени-ем, между государством и кредитной системой, между кредитными учреждениями, между кре-дитными учреждениями разных государств [2].

На сегодняшний день кредитный рынок Ре-спублики Казахстан является крупнейшим эле-ментом финансового рынка страны. Рассмотрим на рисунке 1 динамику объемов кредитования.

Рисунок 1 показывает, что наблюдается ди-намика роста выданных кредитов с 2005 года до 2009 года. Наиболее высокие темпы в 2005-2007 годах: 2005 год – 2 592 млрд. тенге, в 2006 году – 4 691 млрд. тенге, в 2007 году – 7 258 млрд. тен-ге. Кредитный бум отразился и на доле выдан-ных кредитов в ВВП государства: в 2005 году – 34%, в 2006 году – 46%, в 2007 году – 56%.

В 2008-2010 годах наблюдается замедление темпов роста и даже в 2010 году снижение объ-емов выданных кредитов: 2008 год – 7 460 млрд. тенге, 2009 год – 7 644 млрд. тенге, 2010 год

Источник: статистика НБ РК

Рисунок 1 – Динамика объемов кредитов банков второго уровня экономике за 2005–2012 годы



– 7 592 млрд. тенге. Такая ситуация, соответ-ственно, повлияла и на удельный вес кредитов в ВВП – снижение доли с 56% в 2007 году до 46% в 2008 году, до 45% в 2009 году и до 35% в 2010 году. Если учитывать, что с февраля 2009 года тенге потерял 25% от своей реальной сто-имости, то можно говорить о том, что падение реальной стоимости выданных кредитов было намного значительнее, а номинальные объемы частично сохранены за счет выданных в ино-странной валюте кредитов.

В посткризисный период наблюдается вос-становление темпов прироста выданных эконо-мике кредитов: в 2011 году – 8 781 млрд. тенге, или 32%, в 2012 году – 9 958 млрд. тенге, или 33% к ВВП страны [3].

Сейчас на кредитном рынке идет активная трансформация масштабов. Если пять лет назад тройка банков второго уровня составляла ядро банковской системы, то сегодня на первый план выходят средние банки со своей целевой ауди-торией.

Объем кредитов юридическим лицам за июнь повысился на 1,2% – до 7 324 млрд. тен-ге, физическим лицам увеличился на 2,6% – до 3 220,9 млрд. тенге. Удельный вес кредитов физи-ческим лицам вырос за месяц с 30,3% до 30,5%.

Кредитование субъектов малого предприни-мательства за июнь повысилось на 1,0% – до 1 473,6 млрд. тенге (рост на 4,4%), что составляет 14,0% от общего объема кредитов экономике.

В отраслевой разбивке наиболее значитель-ная сумма кредитов банков экономике прихо-дится на такие отрасли, как торговля (доля в общем объеме – 19,7%), строительство (13,2%),

промышленность (11,9%), транспорт (3,8%) и сельское хозяйство (3,0%).

В июне т.г. средневзвешенная ставка возна-граждения по кредитам, выданным в националь-ной валюте небанковским юридическим лицам, составила 10,3% (в мае 2013 года – 10,9%), фи-зическим лицам – 19,5% (20,0%) [4].

Рынок ипотечных кредитов (первичный ипо-течный рынок) охватывает сферу деятельности кредитора и заемщика, между которыми в силу заключения договора ипотечного кредитования возникают обязательства. Участниками первично-го рынка выступают граждане и ипотечные бан-ки, ипотечные компании и другие учреждения, предоставляющие гражданам кредиты под залог недвижимости. Если кредитором является банк, то для него важна возможность возобновления кредитных ресурсов, которые он может выдавать в виде новых долгосрочных ипотечных кредитов очередным заемщикам. Для решения этой задачи организуется вторичный ипотечный рынок.

Банковская ипотека тяжело усваивается на-селением. За 7 месяцев текущего года объем выданных займов на строительство и приобре-тения жилья составил всего 144,3 млрд. тенге. Для сравнения: только за июль на потребитель-ские цели граждан банки выдали кредитов на 200 млрд. тенге. По текущему году (выданные кредиты за период январь-июль 2013) сумма потребительских кредитов в 7,5 раз превысила розничную ипотеку.

В целом по Казахстану годовой рост объема ипотечных займов составил 9% (на 90 млрд. тен-ге), в Астане объем ипотечных займов вырос на 20% (на 24,8 млрд. тенге).

Таблица 1 – Структура кредитного рынка по объектам кредитования

Структура кредитного рынка по объектам кредитования. За период (млн.тг)2013/1–2013/7 2012/1–2012/7

Всего Доля Всего ДоляКредиты за период 4691738 100,00% 3940212 100,00%Приобретение оборотных средств 2612741 55,69% 2448328 62,14%Потребительские цели граждан 1083278 23,09% 646873 16,42%Прочие цели 454155 9,68% 361973 9,19%Приобретение основных фондов 290043 6,18% 169639 4,31%Ипотека для населения 144331 3,08% 117941 2,99%Новое строительство и реконструкция 106143 2,26% 116425 2,95%Приобретение ценных бумаг 1038 0,02% 79032 2,01%Расчеты САР на основе данных НБ РК



Банки пытаются адаптировать кредиты на приобретение жилья под разные бюджеты, в том числе и под тех клиентов, кто не имеет накопле-ний. Это ипотека без первоначального взноса. На жилищном рынке для клиентов без капитала есть альтернатива: либо жить в арендованной квартире, либо долгосрочно расплачиваться с банком за собственное жилье. Заемщик берет ипотечный кредит, покупает квартиру и поме-сячно оплачивает банковский долг, сумма кото-рого эквивалентна арендованному жилью.

Стартовые условия для заемщика: помимо ипотечной квартиры, он должен представить дополнительный ликвидный залог – это не-движимость либо банковский вклад. Также у заемщика должны быть стабильные доходы,

превышающие среднемесячную казахстанскую заработную плату.

Ипотеку без первоначального взноса предлагают 12 банков. Сумма займа опреде-ляется от стоимости приобретаемой недви-жимости. Самая популярная верхняя планка по размеру ипотечного займа – 80% от сум-мы приобретаемой недвижимости (8 банков). Народный банк и Сбербанк довели максимум займа до 90% от стоимости приобретаемой недвижимости [5].

Некоторые банки вводят ограничения по сумме займа. Диапазон максимальной суммы – от 25 до 250 млн. тенге. Интересно, что са-мую крупную ипотеку дает сравнительно не-большой индийский банк PNB – 250 млн. тенге

Таблица 2 – Ипотечные кредиты без первоначального взноса под дополнительный залог

Ипотечные кредиты без первоначального взноса под дополнительный залог. Предложения от БВУ РК. Сентябрь 2013

Банк Продукт

Мак

сима

ль-

ная

сумм

а кр

едит

аМ

акси

маль

-ны

й ср

ок

кред

ита

Годовая эффективная ставка по кредитам

3 года 10 лет 20 лет 30 лет Сред-няя*

Народный банк

На недвижимость и земельные участки 90% 360 14,30% 14,10% 14,60% 14,6% 14,33%Приобретение строящейся недвижимости 80% 360 13,40% 14,10% 14,60% 14,6% 14,00%На строительство и ремонт жилья 80% 240 13,40% 14,10% 14,60% 14,00%

СбербанкИпотека молодая семья 90% 360 15,01% 15,01% 15,01% 15,01% 16,20%Жилищный кредит 70% 360 15,36% 15,36% 1536% 15,36% 17,48%Ипотека-легче 50% 180 16,36% 16,36%

Банк Центр Кредит Совместно с КИК 85% 240 Ставка плавающая, зависит от инфляции и

СПРЭДа КИК

Альянс Банк

С фиксированной ставкой (75 млн.тенге) 85% 240 15,08% 15,08% 16,18% 15,49%С фиксированной ставкой (50 млн.тенге) 85% 240 15,08% 15,08% 16,18% 15,49%

PNB Ипотека на льготных условиях 85% 300 15,70% 15,70% 15,70% 15,70%

АТФ банкИпотека 80% 240 15,08% 16,00% 16,00% 15,67%Ипотека с предварительным решением 80% 240 15,08% 16,00% 16,00% 15,67%

Нурбанк “Нур Жаусын” 80% 240 14,61% 14,61% 14,61% 14,61%

Asia Credit Bank

Ипотека “На простор” 80% 240 12,70% 12,70% 12,70% 12,70%Ипотека “На простор с+” 80% 240 13,30% 13,30% 13,30% 13,30%

Банк ВТБ Ипотечное кредитование 80% 240 14,50% 14,50% 14,50% 14,50%Евразий-ский банк Ипотека 75% 240 21,40% 21,40% 21,40% 21,40%

Банк Kassa Nova Ипотека 75% 180 14,40% 14,40% 14,40%

Цеснабанк Совместно с КИК 70% 240 Ставка плавающая, зависит от инфляции и СПРЭДа КИК

* С учетом ипотечных кредитов сроком до годаРасчеты САР на основе данных корпоративных сайтов БВУ РК



сроком до 25 лет и только для жителей Астаны и Алматы.

Длина ипотечного кредита – один из опре-деляющих факторов для заемщика, не имеющий накоплений. Кредит на десятилетия снижает ежемесячную нагрузку на бюджет, но увеличи-вает конечную стоимость ипотеки. На казахстан-ском рынке самый популярный максимум по срокам – 20 лет. Самая длинная ипотека также у Народного банка и Сбербанка – 30 лет. По деся-тилетнему кредиту средняя эффективная ставка на рынке 15,15%. По двадцатилетнему кредиту – 15,44%. Самый длинный ипотечный кредит на рынке, на 30 лет, от Народного банка обходится в 14,6% годовых, а средняя – в 14,89%.

Еще один психологический барьер в ипоте-ке без первоначального взноса – риск потерять квартиру, поставленную в дополнительный за-лог. Вывести из банковского залога жилье мож-но только в том случае, если сумма оплаченно-го долга покрывает сумму, которая указана в банковском договоре о первоначальном взносе. Кроме этого, на заемщика ложатся разовые за-траты на оформление кредита: 1-2% от суммы займа и страховка.

При таких весьма нелояльных условиях ка-захстанская ипотека, очевидно, недосягаемый финансовый инструмент для населения со сред-ним уровнем платежеспособности. В итоге, ипо-течное кредитование уходит на обочину кредит-ного рынка Казахстана.

Кредитный рынок РК имеет тенденцию ка-чественного развития. Об этом говорится в оче-редном ежеквартальном обследовании банков «Состояние и прогноз параметров кредитного рынка», проведенном в январе т.г. Националь-ным банком РК. Форма – анкетирование и ин-тервьюирование представителей банков.

Так, в сегменте корпоративного кредито-вания в 4-м квартале 2011 года 59% банков отметили увеличение спроса, 38% – показали неизменность спроса на кредиты со стороны не-финансовых организаций. Наиболее востребо-ванными остаются краткосрочные и долгосроч-ные займы на пополнение оборотных средств, рефинансирования существующих долгов пред-приятий и приобретение основных средств.

Банки проводят активную политику по при-влечению новых и удерживанию существующих заемщиков. Одним из стимулов для них являют-ся льготные условия (низкие процентные став-

ки и приемлемые сроки кредитования), пред-лагаемые в рамках государственных программ – таких, как «Дорожная карта бизнеса-2020» и программа АО «ФРП «Даму». По данным про-граммам из фондов выделяются кредиты под 4% годовых малому и среднему бизнесу, направ-ленному в сферы производства. Но наблюдается и постепенное восстановление кредитования за счет собственных и привлеченных средств бан-ков, которые уже предлагают условия, анало-гичные госпрограммам, и постепенно наращи-вают объем выдачи кредитов [6].

На значительное повышение конкуренции в банковском секторе оказывают влияние банки с иностранным участием, конкурентным пре-имуществом которых является передача инно-вационных технологий от материнских банков в области автоматизации и реинжиниринга бизнес-процессов. Кроме того, данные банки имеют доступ к более дешевым источникам фондирования (капитал материнских банков) и, соответственно, оказывают давление на сниже-ние стоимости кредитных продуктов на казах-станском рынке. Это существенно повышает эффективность их работы, позволяет расширять клиентскую базу и, соответственно, увеличи-вать прибыль [7].

Кредитный рынок Казахстана пошел на по-правку. В марте объем займов увеличился на 115,5 миллиардов тенге. Просрочка сократилась почти на полмиллиарда.

14 регионов по итогам месяца прибавили к своим кредитным портфелям. Лидеры роста: Алматинская область – 3,6% и Павлодарская – 3,1%. Рынок нацеливается на периферию. Уровень концентрации мегаполисов, Алматы и Астаны, за год снизился с 74,5% до 72,8%.

Объем просроченных кредитов сократили 4 региона. В лидерах по доле просроченных кре-дитов – южные регионы. В Алматы четверть кредитов с просрочкой, в ЮКО – 17%, в Жам-былской – 14%. Общий уровень просроченной задолженности по рынку – 19,2%, за счет веса Алматы. Из 1,9 триллионов просроченных кре-дитов 1,5 триллиона приходится на южную сто-лицу. Финансовый центр одновременно являет-ся основной зоной прописки крупного бизнеса.

Банки продолжают активно привлекать деньги населения под инвалютные вклады. Са-мые популярные из них – долларовые депозиты. Их предлагают 29 банков из 38, работающих в



Казахстане. В первой половине октября по на-шим расчетам средневзвешенная базовая ставка вознаграждения по долларовым годовым вкла-дам опустилась уже до 4,2%. В качестве расче-та рассматривались самые доступные вклады (с минимальным взносом до 100 долларов и сред-ним сроком до 1 года). Такие предложения раз-местили у себя на сайте 17 банков, всего 34 де-позитных продукта.

На средневзвешенную ставку оказывают давление банки, предпочитающие максимально перестраховываться по валютным рискам. Их цена привлечений годовых валютных вкладов держится в коридоре от 1 до 3%.

Впрочем, сейчас на рынке 13 банков привле-кают вклады по цене от 9,4% и выше. Самую вы-сокую ставку, 10,5%, предлагают шесть банков. Информационные волны по поводу девальвации будут способствовать дальнейшему понижению ставок на валютные вклады.

И конкурентные преимущества своих депо-зитных продуктов банки будут строить на неце-новых параметрах. Сейчас наблюдается систем-ная тенденция снижения требований к клиентам. Так, по самым доступным долларовым депо-зитам по 15 продуктам из 25 размещенных на банковских сайтах не предусмотрено штрафных санкций (но не менее чем через 6 месяцев).

По 17-ти депозитным продуктам в инвалюте нет ограничений по минимальной сумме допол-нительных взносов [8].

В сегменте корпоративного кредитования 56% банков отметили увеличение спроса, и чуть более 40% – показали неизменность спроса на кредитные ресурсы со стороны нефинансовых организаций.

Наиболее привлекательны для заемщиков – краткосрочные займы на пополнение оборотных средств, долгосрочное кредитование – для при-обретения основных средств и модернизацию предприятий. Наибольшим спросом пользова-лись кредиты, предоставляемые по программам финансирования международных финансовых институтов, государства.

Наблюдался рост интереса ряда банков с иностранным участием к кредитованию субъек-тов крупного предпринимательства в нефтега-зовом и сопутствующих секторах, в сфере тор-говли. При этом некоторые казахстанские банки указывали на кредитование в большей степени

субъектов МСБ в нефтегазовой отрасли, сель-ском хозяйстве и торговле. Также значительна доля строительной отрасли.

Ограниченное количество кредитоспособ-ных субъектов корпоративного сектора и высо-кий уровень конкуренции стимулировали банки использовать более гибкий подход при кредито-вании наиболее привлекательных заемщиков, а также предлагать комплексные продукты, вклю-чая обслуживание текущих счетов клиентов и предложение розничных и зарплатных проектов для сотрудников корпоративного сектора по бо-лее выгодным условиям.

Во 2-м квартале т.г. тенденция роста спро-са на кредитные ресурсы со стороны заемщиков продолжится. 59% банков ожидают, что спрос увеличится, остальные – не ожидают изменения спроса.

Прогнозируется рост спроса на кредитные продукты по следующим направлениям: овер-драфт, программы финансирования междуна-родных финансовых институтов (АБР, ЕБРР и т.д.), кредиты на коммерческую недвижимость. Банки ожидают дальнейшего повышения кре-дитной активности со стороны заемщиков и на-ращивания кредитного портфеля. При этом со стороны банков будет сохраняться индивиду-альный подход кредитования клиентов.

В сегменте розничного кредитования тен-денция роста спроса со стороны физических лиц сохранилась. Около 27% банков отметили рост спроса на ипотечные продукты кредитования, и 39% банков заявили об увеличении спроса на потребительские кредиты.

Учитывая оживление на рынке потребитель-ского кредитования, банки проводили активную работу по расширению охвата населения потре-бительским кредитованием. Была продолжена работа по совершенствованию специализиро-ванных продуктов для определенных целевых групп населения. Вместе с тем тщательно про-веряется платежеспособность и кредитоспособ-ность клиентов.

На рынке ипотечного кредитования наибо-лее устойчивый платежеспособный спрос на-блюдался на элитную недвижимость, выдача банками новых кредитов по недвижимости эко-ном-класса сохранялась ниже уровня погашения населением ранее выданных кредитов.

Во 2-м квартале т.г. 64% банков прогнози-руют рост спроса на потребительские продукты



и 43% – на ипотечные. При этом 23% банков планируют некоторое смягчение кредитной по-литики по ипотечному кредитованию, что свя-зано с дальнейшей перспективой развития рын-ка недвижимости (госпрограмма «Доступное жилье-2020») и с ростом конкуренции. На фоне дальнейшего усиления конкуренции банки про-должат работу по повышению эффективности текущей деятельности, большое внимание будет уделяться качеству и скорости предоставления услуг, развитию дистанционных каналов обслу-живания для клиентов.

В 1-м квартале банки указывали на сохране-ние высокого уровня кредитного риска в связи со значительной долей неработающих кредитов в ссудных портфелях. При этом законодательно закрепленные в 2011 году налоговые льготы, предусмотренные для восстановления прови-зий по сомнительным и безнадежным долгам, оценивались банками как недостаточные для решения проблем с неработающими кредитами.

Около 19% банков ожидают некоторое улуч-шение качества ссудного портфеля, около 78% считают, что качество останется без изменения, и только 3% – что качество ссудного портфеля ухудшится.

Особое внимание уделялось развитию в бан-ках центров посткредитного обслуживания и их автоматизации, что позволило усилить контроль за качеством кредитного портфеля, начиная с первого дня просрочки платежей по кредиту. В связи с этим качество кредитного портфеля, сформированного после кризиса, оценивается банками как достаточно надежное.

Таким образом, можно сделать следующие выводы по анализу кредитного рынка в струк-туре финансового рынка: кредитный рынок, до-статочно стабильно перенес финансовый кризис за счет государственной поддержки кредитова-ния реального сектора экономики. Именно этим объясняется увеличение доли кредитования в национальной валюте.


1 Давыденко Л. Н. Экономическая теория. – М.: Наука, 2002. – 168с.2 Жуков Е.Ф. Деньги, кредит, банки. – М.: ЮНИТИ, 2000. – 89 с.3 Анализ кредитного рынка Республики Казахстан за 2005-2012 годы, www.predictor.kz4 «Банки охотнее кредитуют торговлю», www.kapital.kz5 Асаул А.Н., Асаул Н.А., Фалтинский Р.А. Основы бизнеса на рынке ценных бумаг: учебник. – 2008. – 207 с.6 Обзор казахстанского рынка ипотечных кредитов без первоначального взноса. www.ranking.kz7 «Финансовая стабильность».www.inform.kz8 www.forbes.kz9 Официальный сайт Национального банка РК, www.nationalbank.kz10 Credit Ratings and Complementary Sources of Credit Quality Information /BCBS Working Papers №3. – Basle: BIS, August

2000

References

1 Davydenko L. N. Economicheskaya teoria, M.:nаuка, 2002. – 168s.2 Zhukov E.F. Dengi, credit, banki. M.: Yuniti, 2000 – 89s.3 Analys creditnogo rinka Republici Kazakhstan za 2005-2012, www.predictor.kz4 "Banki ohotnee credituyut torgovlyu", www.kapital.kz 5 Asaul A.N., Asaul N. A., Faltinsky R. A. "Osnovi biznesa na rinke tcennikh bumag", Uchebnik, 2008. – 207с.6 Obzor kazakhstanskogo rinka ipotechnikh kreditov bez pervonahalnogo vznosa. www.ranking.kz7 "Finansovaya stabilnost".www.inform.kz8 www.forbes.kz9 Ofitcialnyi site Natsionalnogo banka RK, www.nationalbank.kz bank10 Credit Ratings and Complementary Sources of Credit Quality Information/BCBS Working Papers No. 3. – Basle: BIS,

August 2000


130 Управление открытыми инновациями в исследованиях зарубежных ученых

УДК 005.336.4Н.П. Тагайбекова

Казахский национальный университет имени аль-Фараби, Казахстан, г. Алматы E-mail: [email protected]

Управление открытыми инновациями в исследованиях зарубежных ученых

Инновационное развитие экономики рассматривается сегодня многими странами как один из основных путей экономического роста, обеспечения конкурентоспособности. Наиболее обсуждаемыми вопросами инноваций в Республике Казахстан являются: институты, финансы, регулирование, кадры, технологии, права интеллекту-альной собственности. Такой сравнительно новый аспект исследования, как открытые инновации, может стать неотъемлемым элементом в механизме реализации Стратегии индустриально-инновационного развития Казах-стана. Несмотря на то, что изучение вопросов инновационного развития получило широкое распространение у нас в стране, проблема открытых инноваций является новым направлением, появившимся недавно в зарубеж-ной литературе. В данной статье раскрываются вопросы управления открытыми инновациями в исследованиях зарубежных ученых. Ключевые слова: интеллектуальная собственность, инновационная деятельность, инновационный менед-жмент, закрытые инновации, открытые инновации, пользовательская инновация, совокупная инновация, тор-говля ноу-хау, массовая инновация и распределенные инновации, человеческий капитал, ноу-хау, спин-оффы, венчурные схемы, инсорсинг, аутсорсинг, исследовательские тренды, инновационная активность, бизнес-моде-ли, бизнес-цели, старт-ап компании.

Н.П. ТағайбековаШетелдік ғалымдардың зерттеулеріндегі ашық инновацияларды басқару

Қазіргі таңда экономиканың инновациялық дамуы көптеген елдерде экономикалық өсудің және бәсекеге қабілеттілікті қамтамасыз етудің негізгі жолдарының бірі ретінде қарастырылады. Қазақстан Республикасындағы инновациялар мәселеріндегі едәуір жиі талқыға түсетін тақырыптар: институттар, қаржы, реттеу, кадрлар, тех-нологиялар, интеллектуалдық меншік құқықтары жөнінде. Зерттеудің салыстырмалы жаңа аспектісі болып табылатын ашық инновацияларды дамыту Қазақстанның индустриалды-инновациялық даму Стратегиясын жүзеге асыру механизміндегі ажырамас элементіне айналуы мүмкін. Ашық инновациялар тақырыбы шетелдік әдебиеттерде кеңінен қарастырылып жүрген мәселе болып табылады. Мақалада шетелдік ғалымдардың зерттеулеріндегі ашық инновацияларды басқару мәселесі қарастырылған. Түйін сөздер: интеллектуалды меншік, инновациялық қызмет, инновациялық менеджмент, жабық инновация- лар, ашық инновациялар, пайдаланушы инновациясы, жиынтық инновация, ноу-хау саудасы, жалпы иннова-ция, үлестірілген инновациялар, адами капитал, ноу-хау, спин-оффтар, венчурлік схемалар, инсорсинг, аутсор-синг, зерттеу трендтері, инновациялық белсенділік, бизнес-модельдер.

N.P. TagaibekovaOpen innovation management in foreign scientists’ researches

Innovative development of economy is considered today by many countries as one of the main ways of economic growth, ensuring competitiveness. The most discussed questions of innovations in the Republic of Kazakhstan are: institutes, finance, regulation, shots, technologies, intellectual property rights. Such rather new aspect of research as open innovation can become the integral element in the mechanism of realization of Strategy of industrial and innovative development of Kazakhstan. In spite of the fact that studying of questions of innovative development was widely adopted at us in the country, the problem of open innovations is the new direction which has appeared recently in foreign literature. In this article the problems of open innovation management in foreign scientists’ researches are written. Key words: innovational activity, innovational management, open innovation, consumer’s innovation, total innovation, human capital, spin-offs, venture systems, intellectual property, insourcing, outsourcing, research trends, business-models, business-purposes, start-up companies.


131Н.П. Тагайбекова

Трансформация экономической среды: рост доступности венчурного капитала, нарастание процессов экономической интеграции, интерна-ционализации хозяйственной деятельности, раз-витие глобализации и появление новых инфор-мационно-коммуникационных возможностей, определила дальнейшее развитие инновацион-ного менеджмента. Сегодня можно говорить о новом этапе управления инновациями – перехо-де к открытым моделям, которые впервые были описаны Г. Чесбро.

Открытые инновации подразумевают ис-пользование целевых потоков знаний для уско-рения внутренних инновационных процессов, а также для расширения рынков для более эффек-тивного использования инноваций [1]. Теория открытых инноваций определяет процесс ис-следований и разработок как открытую систему. Компания может привлекать новые идеи и вы-ходить на рынок с новым продуктом не только благодаря собственным внутренним разработ-кам, но также в сотрудничестве с другими орга-низациями. К основным переменным, которые объясняют теорию открытых инноваций, от-носят: инсорсинг (insourcing), или привлечение технологий для развития внутренних инноваци-онных возможностей и аутсорсинг (outsourcing) технологий, которые были разработаны внутри организации с целью развития рынка и исполь-зования технологии во внешней среде [2].

Система открытых инноваций объединяет инновации со стратегией и организационными вопросами. Она соединяет вместе не только ин-новационные направления, формирующиеся во внешней среде, но и модели развития бизнеса, оцениваемые при отборе инноваций для ком-мерциализации, и пути, по которым различные входящие и выходящие потоки знаний могут помочь компаниям стать лучшими инноватора-ми. Следует отметить, что теория открытых ин-новаций – это обобщение назревших перемен, и в ней описаны и разъяснены мировые тенден-ции. Выявленные закономерности позволяют сделать вывод о переходе к пятому поколению управления знаниями, технологиями и иннова-циями, основанному на принципах открытости. Инновации требуют инновационных подходов к управлению. Сегодня это значит использо-вать идеи окружающей среды и применять их для успеха собственного бизнеса. Изменения в подходах к управлению и переход к открытым

моделям инновационного менеджмента оказы-вают значительное влияние на систему взаимо-действия участников инновационного процесса, меняя их ключевые функции.

Расширение границ инновационной дея-тельности, открытость компаний, включение в процесс создания и внедрения нововведений партнеров ведут к значительным преобразова-ниям в системе управления в целом. В этой свя-зи важным представляются вопросы разработки механизмов внешнего взаимодействия, анализа разрывов (gap analysis) при переходе к открыты-ми моделям, определения принципов инноваци-онного сотрудничества, разработки методоло-гии эффективного взаимодействия участников инновационного процесса для построения биз-нес-моделей, соответствующих современному рынку.

В книге Г.Чесбро «Открытые инновации. Новый путь создания и использования техно-логий», вышедшей в 2003 году в Гарварде, вы-сказывается предположение, что способ, при помощи которого предлагаются и выводятся на рынок новые идеи, претерпевает фундаменталь-ные изменения. Основы новой концепции за-ключаются в пересмотре внутренних процессов управления НИОКР в сторону их открытости, диффузии технологий на основе объединения усилий университетов, национальных лабора-торий, старт-ап компаний, поставщиков, потре-бителей, отраслевых консорциумов. Концепция открытых инноваций получила свое развитие в результате анализа передового опыта управле-ния крупными международными компаниями, такими, как Xerox, Intel, IBM, Lucent.

В июне 2006 года выходит специальное изда-ние зарубежного журнала «R&D Management», посвященное теме открытых инноваций. Этот номер содержит исследования в сфере откры-тых инноваций таких зарубежных авторов, как О. Гассман, Эрик Вон Хиппель, Дж. Вест, С. Галлагер, В. Ванхавербеке, Г. Чесбро. Рассмо-трим некоторые из них.

Так, О. Гассман в своей статье под назва-нием «Открытие инновационного процесса: на повестке дня» пишет о том, что «можно на-блюдать тенденции к открытым инновациям, однако, открытые инновации – это не насущная потребность для каждой компании и для каждо-го инноватора» [3]. Автор статьи полагает, что нуждаются в определении факторы, свойствен-



ные открытым и закрытым инновационными моделями, в связи с этим необходим ситуацион-ный подход в отношении менеджмента иннова-ций. O.Гассман выделяет тенденции, характер-ные для открытых инноваций:

1. Глобализация, которая обуславливается повышением мобильности капитала, понижени-ем логистических затрат, более эффективными информационными и коммуникационными тех-нологиями, возросшей, рыночной однородно-стью различных стран.

2. Интенсивность развития технологий, являющаяся причиной высокой склонности компаний в высокотехнологичных секторах к кооперированию, широкого применения внешних источников инноваций для конку-рентоспособного развития продукта в среде, характеризующейся быстрыми технологиче-скими изменениями.

3. Слияние технологий, выражающееся в смещении или исчезновении производственных границ (например, компания «IBM» занимает восьмое место в списке крупнейших владельцев патентов биотехнологий).

4. Появление новых бизнес-моделей, ко-торые ведут к формированию новых альянсов, характеризующихся дополнительным партнер-ствам, таким, как «Vodaphone – Swisscom», «Sony-Ericsson» или «Sony – BMG».

5. Возрастание роли знаний, которые стали одним из наиболее важных ресурсов компаний, обуславливается новыми информационно-ком-муникационными технологиями, ускоряющими процесс диффузии знаний и увеличивающими персональную мобильность работников [3].

О. Гассман считает, «что феномен открытых инноваций – это комплексное явление, кото-рое получено в результате взаимодействия раз-личных исследовательских течений». В связи с этим им выделяются такие элементы «открытия инновационного процесса» компаний, как:

- глобализация инноваций, - аутсорсинг исследований и разработок,- ранняя интеграция поставщиков в иннова-

ционный процесс,- получение идей инноваций от потребителей,- внешняя коммерциализация и применение

технологий.Также научный интерес представляет статья

Г. Чесбро и А. Кроутера «За пределами высо-ких технологий: ранние преемники открытых

инноваций в низкотехнологичных отраслях». Авторы данного исследования делают предпо-ложение о том, что компании, не относящиеся к высокотехнологичным отраслям промышленно-сти, также функционируют согласно концепции открытых инновации, и на этой основе вьявляют потенциальных «ранних последователей» новой теории. В связи с чем авторами проведены ин-тервью с исполнительными директорами и ди-ректорами по исследованиям и разработкам две-надцати зарубежных компаний, не относящихся к высокотехнологичным отраслям промышлен-ности. В процессе исследования авторами выяв-лено, что все респонденты, с которыми прово-дилось интервьюирование, вовлечены в тех или иных формах в технологическое лицензирова-ние, приобретение патентов и совместные раз-работки для создания новых технологий. Так-же некоторое количество компаний занимается коммерческой реализацией их интеллектуаль-ной собственности во внешней среде. К факто-рам, которые мотивируют компании заниматься такой деятельностью, относятся:

- убеждение в том, что использование внешних технологий имеет особую важность для прибыльного роста компаний;

- потребность во внешних технологиях для поддержки или улучшения существующих про-дуктов компаний;

- мониторинг потенциальных «разруши-тельных технологий», которые могут угрожать существующему бизнесу;

- увеличение скорости по вхождению на рынок компаний с новыми продуктами.

Г. Чесбро и А. Кроутером также выявлено, что все респонденты соглашаются с необходи-мостью соотношения целей развития бизнеса с поиском новых технологий за пределами ком-пании, однако они используют открытые инно-вации, чтобы достичь две различные цели раз-вития: поддержка существующего бизнеса и выход на рынок с качественно новым бизнесом.

Основные проблемы, с которыми сталкива-ются компании при применении подходов от-крытых инноваций, состоят:

- в наличии синдрома «изобретено не здесь», который хорошо известен внутри зарубежного научно-исследовательского сообщества,

- в сохранении устойчивой привержен-ности персонала к ориентации на внутреннюю среду компаний.



Авторы исследования делают следующий вывод: «Для опрошенных компаний концеп-ция открытых инноваций не используется пре-имущественно как обоснование для сокращения издержек или аутсорсинг научно-исследова-тельской функции. В действительности, исполь-зование внутренних исследований и разработок сохраняется или возрастает в этих организаци-ях. Таким образом, концепция открытых инно-ваций не должна толковаться как аутсорсинг всей функции по исследованиям и разработкам. Использование внешних исследований может представлять собой, в большей степени, допол-нительный вид деятельности, нежели замену внутренним исследованиям и разработкам».

В 2010 году практически одновременно; в Великобритании и России выходят специальные выпуски журналов «R&D Management» (2010, №6) и «Инновации» (2010, №7); посвященные теме открытых инноваций.

Тематический номер журнала «R&D Management» «Будущее открытых инноваций» обобщает исследования зарубежных авторов, работающих в области открытых инноваций, за ряд предшествующих лет. В вводной статье выпуска редакторы журнала О. Гассман, Е. Ен-кель и Г. Чесбро анализируют развитие теории открытых инноваций и на этом основании вы-деляют присущие ей тенденции:

- широкое проникновение в различные от-расли промышленности,

- интенсивность деятельности по исследо-ваниям и разработкам: от высоких к низкотех-нологичным отраслям,

- изменение размера: от крупных транс-национальных компаний к малому и среднему бизнесу,

- изменение состава: от автономии к пар-тнерствам и альянсам,

- возрастание роли университетов в со-вместных исследованиях и разработках,

- повышение профессионализма в управле-нии процессами открытых инноваций,

- изменение содержания инноваций: от про-дуктов к услугам,

- изменение роли интеллектуальной соб-ственности: от защиты к рыночному использо-ванию.

В заключение авторы отмечают, что «об-ласть открытых инноваций находится на ранней

стадии развития и предполагает широкие воз-можности для исследований».

В настоящее время теме открытых иннова-ций уделяется все большее внимание также сре-ди российских теоретиков и практиков иннова-ционного менеджмента. В подтверждение этому растет количество научных статей и исследова-ний, затрагивающих проблемы и перспективы концепции открытых инноваций в отечествен-ных условиях.

Так, например, журнал «Инновации» (2009, №11) содержит специальную секцию, посвя-щенную открытым инновациям и, первые ре-зультаты исследований по данной тематике [4, с. 36].

К более ранним публикациям в России, ос-вещающим вопросы открытых инноваций, от-носятся работы В. Ванхевербеке и A.A. Трифи-ловой.

В статье [5] дается подробный обзор трудов автора теории открытых инноваций Генри Че-сбро, раскрываются причины их значительного успеха среди зарубежных представителей науки и бизнеса. Во вводной части статьи отмечается то, что первая книга Генри Чесбро «Открытые инновации. Новый путь создания и исполь-зования технологий» «признается самой луч-шей книгой по инновациям и журнал Scientific American называет Чесбро в числе 50 самых пе-редовых лидеров технологий и бизнеса 2003г.».

В статье [6] автор указывает на то, что «от-крытые инновации – это целенаправленная реа-лизация различными организациями притока и оттока знаний, предпринимаемая с целью повы-шения их внутренней инновационной активно-сти, и соответственно, для расширения возмож-ностей использования инноваций во внешней среде». Также он отмечает следующее: «Кон-цепции, которые используются в теории откры-тых инноваций, не являются принципиально новыми. Напротив, взаимосвязи используемых концепций можно отследить по нескольким на-правлениям, описываемым в литературе. К при-меру, совсем не трудно понять, каким образом теория открытых инноваций соотносится с тео-риями: рационального распределения ресурсов; эффективности, операционных издержек и при-были, также бизнес-стратегии, в особенности, цепочки формирования стоимости».

В целом, статья освещает такие вопросы, как интеграция концепции открытых инноваций, в



учебные программы студентов и аспирантов, основные элементы теории открытых иннова-ций и их взаимодействие между собой, границы применения концепции открытых инноваций, цели и задачи исследования в теории открытых инноваций.

В июне 2010 года выходит тематический номер всероссийского журнала «Инновации» «Open innovation: terra incognita...», который содержит работы российских ученых, исследу-ющих проблему теории и практики открытых инноваций в отечественных условиях.

Основными темами исследований в сфере открытых инноваций в России стали:

- отечественный и зарубежный опыт разви-тия организаций на основе принципов открытых инноваций в условиях инновационной экономики;

- управление инновационными процессами в высших учебных заведениях на основе кон-цепции открытых инноваций;

- использование парадигмы открытых ин-новаций при реализации региональной иннова-ционной политики;

- организационно-технологические предпо-сылки и технические условия развития хозяй-ствующих субъектов на основе открытости [4].

Рассмотрим основные направления развития концепции открытых инноваций в России под-робнее.

Научный интерес представляет статья В.В. Спицына, посвященная анализу уровня развития экономики России, в которой опреде-ляется ее место в формирующейся международ-ной системе открытых инноваций, исследова-ние угроз и возможностей, которые возникают при интеграции России в систему открытых инноваций, а также возможные стратегии инно-вационного развития: стратегии модернизации и стратегии технологического прорыва. Относи-тельно экономического развития России автор делает вывод, что ее производственная система оказывается замкнутой на внутреннем рынке, за исключением сырьевых отраслей и отдельных конкурентоспособных на мировом рынке пред-приятий обрабатывающих отраслей. В.В. Спи-цын отмечает: «В настоящее время Россия и российские предприятия не готовы участвовать в формирующейся международной системе от-крытых инноваций как равноправные партнеры иностранных фирм. Однако полная изоляция России недопустима и решение проблемы тех-

нологического отставания за счет собственных ресурсов невозможно (это экономически не-эффективно, займет много времени и увеличит уровень отставания). Требуется взвешенное и точное регулирование с учетом тех преиму-ществ и угроз, которые несет международный обмен знаниями и технологиями в рамках за-рождающейся системы открытых инноваций».

На основании проведенного исследования автор статьи делает предположение о том, что для успешного функционирования России в условиях открытых инноваций необходимо со-четание стратегии модернизации и стратегии технологического прорыва в зависимости от отрасли и территории страны. Для Республики Казахстан данное предложение также является приемлемым и актуальным в силу того, что у на-ших стран очень много схожих черт в развитии инновационной деятельности. Поэтому вышеу-казанные проблемы в России характерны и для Казахстана, тем самым, можно сделать вывод о том, что применение предложенных путей раз-вития инновационного сектора приемлемо и для нашей страны.

Далее проанализируем исследование Е.А. Монастырного и Я.Н. Грика, которое по-священо анализу концепции открытых иннова-ций в управлении инновационной деятельно-стью с точки зрения: целей применения, условий работоспособности, перспектив использования в России. В своей работе авторы формулиру-ют «условия реализации концепции открытых инноваций на базе результатов анализа посту-латов господствующей в настоящее время тео-рии экономического роста (неоклассического синтеза)», также ими вводятся дополнительные ограничения, определяемые различиями в соци-ально-экономических условиях России и стран ОЭСР [8].

По результатам проведенного анализа авто-ры делают вывод о том, что «заимствование та-кого инструмента развития, как открытые инно-вации, принесет пользу отдельным компаниям, встроенным или поставившим цель встраивания в процессы глобализации экономики». Также они отмечают: «Для них выполняются условия «российские рынки сбыта высокотехнологиче-ских товаров – часть мировых рынков», «эконо-мическая интеграция, выражающаяся в интер-национализации хозяйственной деятельности и глобализации экономических процессов», «рас-



ширение информационно-коммуникационных возможностей», «развитая публичная наука: университеты и научные институты», «транс-национальные корпорации», а прочие россий-ские условия играют меньшую роль при исполь-зовании международной кооперации. Так как высокотехнологических транснациональных корпораций, имеющих российские корни, нет, то наиболее эффективным будет путь взаимо-действия с зарубежными стратегическими пар-тнерами. Основная прибыль от такого сотруд-ничества будет концентрироваться за пределами нашей страны».

В заключение авторы исследования предпо-лагают, что применение концепции открытых инноваций в России возможно «только в случае локального выполнения условий ее реализации и при возможности сформировать центр прибыли в нашей стране». Е.А. Монастырный и Я.Н. Грик также полагают, что возможна и необходима целенаправленная государственная поддержка концепции открытых инноваций как инстру-мента инновационного развития. По их мнению, «два типа локальных образований в России мо-гут рассматриваться как возможные участники эксперимента по практической апробации под-хода «открытые инновации». К ним относятся, как считают авторы, «инновационные кластеры и территории инновационного развития (науко-грады, «академические городки», развитые реги-ональные инновационные системы)».

Особый научный интерес представляет ста-тья эксперта НП «РоссийскоЕвропейское Ин-новационное Партнерство» М.В. Алексеевой и исполнительного директора НП «Россий-ско-Европейское Инновационное Партнерство К.И. Ладыгина, которая посвящена опыту фор-мирования региональной открытой инновацион-ной платформы: Санкт-Петербург и Юго-Вос-точная Финляндия. Данная статья иллюстрирует практику интеграции науки, бизнеса и государ-ства на принципах региональной открытой ин-новационной платформы (РОИЛ) в области при-граничного сотрудничества Санкт-Петербурга и Юго-Восточной Финляндии. Авторы статьи считают, что «совместными усилиями органов исполнительной власти и университетов при-граничных районов России и Финляндии был реализован проект ТАСИС «Двухмодельная открытая инновационная платформа» («Two Model Open Innovation Platform Approach» –

ТМОИПА). Цель данного проекта – сформи-ровать общую концепцию и структуру пригра-ничного сотрудничества в области инноваций, а именно: практические механизмы для поддерж-ки индивидуальных инновационных проектов, постоянно действующие сети и формируемые под конкретные случаи сети поддержки инно-вационных проектов с приоритетом на область ИКТ. Одной из задач данного проекта стало создание Некоммерческого Партнерства «Рос-сийскоЕвропейское Некоммерческое партнер-ство по развитию инноваций в сфере инфор-мационных и коммуникационных технологий» («ИнноПартнерство»). Деятельность «Инно-Партнерства» и успешно развиваемые проекты способствуют формированию Региональной инновационной системы (РИС) на территории Санкт-Петербурга, также полностью реализуют идею открытых инноваций на приграничной с Финляндией территории. В заключение авторы отмечают, что «одной из актуальных задач в области развития инновационной деятельности является интеграция региональной («государ-ственной») и открытой («частной») инноваци-онных стратегий, координируемых хозяйствен-ными субъектами с организационно-правовой формой частногосударственного партнерства, как наиболее гибкой для активного участия всех субъектов инновационной деятельности» [9].

Анализ научных публикаций показал, что исследователи фокусируются в основном на том, как организовать реализацию открытых инноваций, обходя вниманием требования, ко-торым должна соответствовать компания для того, чтобы реализовывать их. При этом объ-ектами изучения являются лишь несколько но-ваторских компаний и факторы, определившие их успех в сфере открытых инноваций, тогда как более целесообразной представляется кон-центрация внимания на том, какие инфраструк-турные характеристики компании должны быть развиты для того, чтобы снизить риск возмож-ной неудачи.

Преимущества от использования модели от-крытых инноваций доступны не только круп-ным игрокам мирового рынка, как описано в вышеприведенных примерах. В сущности, не-давнее исследование ученых, в котором было задействовано более чем 2000 компаний со все-го мира (располагающихся в Финляндии, Китае, Португалии, Испании) показало, что многие



фирмы вне зависимости от отрасли и размера уже успешно используют на практике опреде-ленные элементы концепции открытых иннова-ций. Однако компании кажутся более осведом-ленными относительно выгод от использования внешних знаний, чем о потенциале такого не-отъемлемого элемента концепции, как продажа собственных технологий.

В казахстанской действительности приме-нение модели открытых инноваций ещё только начинается, точнее, является совершенно но-вым направлением в бизнесе. Затруднено при-менение данной парадигмы в первую очередь неразвитостью в наших казахстанских реалиях факторов, которые её и породили 30 лет назад на Западе.

Проблемы, затрудняющие внедрение модели открытых инноваций в Республике Казахстан, можно подразделить в следующие три блока:

- проблемы правового характера (законода-тельная сторона вопроса не решена, не созданы необходимые правовые условия для продвиже-ния данной модели, в том числе и неразвитый венчурный рынок, бюрократия и коррупция властей). Так же у нас есть серьезные проблемы в правовом аспекте в сфере интеллектуальной собственности. Ученые – разработчики новых проектов не защищены в правовом плане;

- трудности, возникающие в связи с эконо-мической предпосылкой вопроса (сырьевая на-правленность экономики, низкий научный и кадровый потенциал недостаток опытных, "мо-бильных" профессионалов, отставание от миро-вых инновационных процессов, изменчивая и зависимая от общемировых тенденций рыноч-ная конъюнктура и т.д);

- и наконец, сложности административного плана. У нас существуют такие организации, как НИФ, Фонд «Самрук-Казына» и прочие, однако,

на данный момент совокупная доля средств, вы-деляемая ими, явно недостаточна, можно даже сказать мизерна. Особенно не проработаны ме-ханизмы взаимодействия частного бизнеса и ин-ститутов, в результате чего приходится идти на различного рода ухищрения и искать лазейки в законе. Помимо этого, существует ещё множе-ство проблем в этом направлении, препятству-ющих не только применению модели открытых инноваций в нашей стране, но и развитию биз-неса в целом, к числу которых относится не-развитая инновационная инфраструктура, госу-дарственные структуры, в частности институты развития, инновационные лаборатории, роль которых и заключается в создании условий для развития инноваций в целом.

Подытоживая вышесказанное, хотелось бы отметить, что возможно, в свое время, когда знания не были широко распространены в мас-штабах общества и компаниям приходилось осуществлять большую часть работ, связанных с открытиями, самим, чтобы сделать что-нибудь полезное для других, проведение секретных и закрытых исследований было нормальным яв-лением в бизнесе. Однако сегодня вовсе не обя-зательно и даже нецелесообразно запирать важ-ные знания и идеи в своих шахтах, где они будут использоваться, только если в них возникнет не-обходимость у собственного бизнеса компании. Мир возможностей ожидает, что компания смо-жет умело использовать идеи из окружающей среды и за счет этого продвигать свой собствен-ный бизнес, а также сможет воспользоваться собственными идеями, не ограничиваясь гра-ницами своих нынешних видов бизнеса. Если такое общество инвестирует в знания, умения, людей и институты и поддерживает обмен эти-ми знаниями, оно сможет обеспечить хорошее будущее для всех граждан.


1 Трифилова А.А. Обзор международных событий в мире инноваций//Инновации. – № 2. – 2009.2 Chesbrough H. Open business models. How to Thrive in the New Innovation Landscape, Harvard Business school Press,

2010.3 Gassmann O. Opening up the innovation process: towards an: agenda / O. Gassmann // R&D Management. – 2013. -№36

(3). – June. – P. 223-226.4 Герасимова Н. «Инновационное взаимодействие» как принцип реализации открытых инноваций / Н. Герасимова //

Инновации. – 2009. – №11. – С. 96-101.5 Трифилова A.A. Оценка инновационного поведения // Интеллектуальная собственность. – 2011. – №5. – С. 9-14.6 Ванхавербеке, В. «Открытые инновации»: Scio me nihil scire / В. Ванхавербеке; М. Торкелли, А. Трифилова // Инно-

вации. – 2010. – №7. – С. 35.



7 Монастырный, Е.А., Грик Я.Н. Открытые инновации как механизм управления инновационным развитием экономи-ки России / Е.А. Монастырный, Я.Н. Грик // Инновации. – 2010. – №7. – С. 25-29.

8 Алексеева, М. В. Формирование региональной открытой инновационной платформы: – Санкт-Петербург и Юго-Восточная Финляндия / М.В.Алексеева, К.И. Ладыгин // Инновации. – 2013. – №7. – С. 78-80.

References

1 Trifilova A.A. Obzor mezhdunarodnyh sobytii v mire innovatsii / Innovatsii, № 2, 2009.2 Chesbrough H. Open business models. How to Thrive in the New Innovation Landscape, Harvard Business school Press,

2010.3 Gassmann, Oliver (2008) “Opening up the innovation process: towards an agenda,” R&D Management, 36, 3 (June): 223-

226. DOI: 10.1111/j.1467-9310.2006.00437.x4 Gerasimova N. «Innovatsionnoe vzaimodeistvie» kak princip realizatsii otkritih innovatsii / N. Gerasimova // Innovatsii. –

2009. – №11. – С. 96-101.5 Trifilova A.A. Otsenka innovatsionnogo povedeniya // Intellektualnaya sobstvennost. – 2011. – №5. – С. 9-14.6 Vanhaverbeke V. «Otkritie innovatsii»: Scio me nihil scire / V. Vanhaverbeke; М. Тorkkeli, А. Тrifilova // Innovatsii. –

2010: – №7. – С. 35.7 Monastyrniy, Е.А., Gril Ya.N. Otkritie innovatsii kak mehanizm upravleniya innovatsionnim razvitiem ekonomiki Rossii /

Е.А. Monastyrniy, Ya.N. Grik // Innovatsii. – 2010. – №7. – С. 25-29.8 Alekseeva, М.V. Formirovanie regionalnoi otkritoy innovatsionnoi platformy: – Sankt-Peterburg i Yugo-Vostochnaya

Finliandiya / М.V. Alekseeva, К.I. Ladygin // Innovatsii. – 2013. – №7. – С. 78-80.


138 Интеграция жағдайында Қазақстандағы АӨК-тің дамуы

ӘОЖ 339.9241А.Н. Алдабергенов*, 2П.Ж. Орынбет

1Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті, Қазақстан, Алматы қ. 2Халықаралық Бизнес Академиясы, Қазақстан, Алматы қ.


Интеграция жағдайында Қазақстандағы АӨК-тің дамуы

Экономикалық интеграция – ұлтық экономикамыздың дамуының ел басымен таңдалған бірден-бір жолы. Және де бұл жолдың дұрыстығында ешқандай күмән жоқ. Бүгінгі таңда интерация әлемдік дамудың күннен-күнге күшейіп келе жатқан тендениясын байқауда. Барлық елдер әлемдік шаруашылыққа интеграциялан-са, аймақтарда тығыз саяси ықпалдастыққа бастайтын ондаған экономикалық одақтар мен қоғамдастықтар құрылып жатыр.Қазіргі Қазақстан Республикасының экономикасы халықаралық саудада ең елеулі орынды алып отыр. Қазақстан ендігі халықаралық сауданы дамыту жолында. Сонымен қатар, Дүниежүзілік Сауда Ұйымына кіру мақсатында көптеген еңбектер жұмыстар жасауда және сол бағытта көптеген жолдаулары бар. Бірақ ДСҰ-на кіруде Қазақстандағы тауарлар халықаралық стандарттарға сәйкес болуын қамтамасыз ету керек. Бұл мәселе отандық тауарлардың ішкі және сыртқы нарықтарда бәсекелестігі жайындағы мәселені өте қиын етеді. Осы орайда, әсіресе ауыл шаруашылық өнімдерінің озық технологиялық өндіріс жолына қою аса өзекті мәселе екені сөзсіз. Түйін сөздер: Экономикалық интеграция, агоро өнеркәсіп кешені, бәсекеге қабілеттілік, халықаралық сауда.

А.Н. Алдабергенов, П.Ж. Орынбет Развитие АПК Казахстана в условиях интеграции

Одним из путей развития национальной экономики, выбранной президентом, является экономическая инте-грация. И нет никакого сомнения в првильности выбора этого пути. На сегодняшний день интеграция бурно развивающаяся мировая тенденция. Страны интегрируются в мировое хозяйство, а в регионах формируются десятки экономических союзов и сообществ, направленных на тесное политическое влияние.Сейчас экономика Республики Казахстан занимает существенное место в мировой торговле. Для развития ми-ровой торговли Казахстан намерен вступить в ВТО, и в связи с этим проделано немало работ. Но при вступле-нии ВТО казахстанские товары должны подлежать мировым стандартам. Эта проблема делает затруднитель-ным положение конкурентоспособности отечественных товаров как на внутреннем, так и на внешних рынках. По этой причине аграрную продукцию нужно ставить в русло высокотехнологического производства.Ключевые слова: экономическая интеграция, агропромышленный комлекс, конкурентоспособность, мировая торговля.

A.N. Aldabergenov, P.Zh. OrynbetDevelopment of agriculture in Kazakhstan in terms of integration

One of the ways of development of the national economy is to elect a president – economic integration. And there is no doubt the right choice this way. Today, the integration of a booming global trend. Countries integrate into the world economy, and in the regions formed dozens of economic unions and communities aimed at closer political influence. Now the economy of the Republic of Kazakhstan is a significant player in world trade. For the development of world trade, Kazakhstan intends to join the WTO and therefore a lot of work done. There are also many messages. But WTO accession Kazakhstani goods should be subject to international standards. This problem makes it difficult to position the competitiveness of domestic products in both domestic and foreign markets. For this reason, agricultural products should be placed in the mainstream of high-tech manufacturing.Key words: Economic integration, agro-industrial complex, competitiveness, world trade.


139А.Н. Алдабергенов, П.Ж. Орынбет

Қазақстанның Кедендік одаққа енуі, ал бо- лашақта ДСҰ-на енуі отандық ауыл шаруа- шылықты еліміздің және шетелдің нарықтарында бәсекелестіктің қатаң жағдайына қояды. Әлем- дік тәжірибе көрсеткендей, интеграция ауыл шаруашылығының әсерлі өсіміне әрдайым әсер ете бермейді. Осылайша, Польшаның ЕО-қа қосылғаннан кейін дәнді дақылдарды өндіруге маманданған шаруашылықтардың экономикалық нәтижелері күрт төмендеп кет-кен [1].

Словакия Республикасының ЕО-қа 2003 жылы қосылғаннан кейін ауыл шаруашылық фирмаларының тең жартысы шығынға ұшырап, көбісіне қирау қаупі туды.

Ұлттық аграрлық өндірістің маңызды бәсе- кеге қабілеттілік факторының бірі, оның ғылыми қамтылуы болып табылады. Агроазық-түліктік нарықтың тұрақты дамуы тек инновациялық дамудың негізінде ғана қол жетімді бола алады.

ҚР-дағы халықаралық ынтымақтастық бір- неше бағытта жүзеге асады:

Бірінші – ауыл шаруашылық будандарының қорын, жаңа сұрыптарды құруда шетелдік іріктемелердің алғашқы материалдарын немесе гермоплазмасын пайдалану.

Екінші – техника мен технологиялардың трансферті мен бейімделуі. Шетелдік техноло- гияларды оқшауландыру Қазақстанның жағ- дайына бейімділуі есебімен жүзеге асырылады.

Үшінші – шетелдік ғылыми-зерттеушілік ұйымдарымен біріккен зерттеулері.

Төртінші – шетелдік орталықтарда кадрлар- дың біліктілігін арттыру мен даярлау – бұл халықаралық интеграцияның бағыты.

Кедендік одақта Қазақстан ауыл шаруа- шылығына мемлекеттік қолдаудың сатысын ауыл шаруашылығы өндірісінің жалпы өнімінің бағасынан 10%-ға дейін көтереді [2].

Қазақстан мен Беларусияның аграрлық ынты- мақтастығының негізгі бағыты ауыл шаруа- шылық машина құрастыру болып табыла-ды. Қазіргі уақытта «ҚазАгроФинанс» АҚ-ы қазақстандық фермерлерге болашақта лизингке беру үшін беларусиялық мекемелермен ауыл шаруашылық техникасын сатып алумен айна-лысуда. «Компаниямен беларусияда өндірілген техниканың 5 мыңнан артық данасы сатып алынған» [3].

«ҚазАгроИнновация» АҚ – АӨК-тің да-муына ғылыми қамту үшін қажет ғылыми-

зерттеушілік және тәжірибе-эксперименттік инрақұрылымға ие мықты ғылыми зияткерлік потенциалы бар құрылым. Компания құрамында 26 филиалы бар 23 ғылыми-зерттеу ұйым, 14 тәжірибелі шаруашылық пен 6 маманданған орталық бар.

«ҚазАгроИнновация» акционерлік қоғамы- мен сәйкес нормативті база құрылып, халық- аралық орталықтармен, аграрлы ғылымдардың шетелдік академияларымен және ғылыми-зерртеу ұйымдарымен 31 меморандумға қол қойылған. Ғылыми-зерттеу орталықтары Ресей Федерациясының 37 ҒЗО-мен белсенді қарым-қатынаста. Кедендік одақ аясында Беларусия мен Ресейдің ҒЗО-ларымен ғылыми кооперация мен интеграцияны тереңдету жайлы келісімдер қабылданды.

Қазақстанның стратегиялық шетелдік әріптесінің бірі Халықаралық ауыл шаруашылық зерттеулердің консультативтік тобы (ХАЗКТ) әртүрлі бағыттағы 14 ғылыми орталықтарды біріктіреді. Олардың жартысынан артығымен еншілес ұйымдар гермоплазманы жақсарту, өсімдік шаруашылығын әртараптандыру және ресурс үнемдейтін технологиялар жұмыстарын жүргізуде. Олар – Қуаңшылық зоналарында ауыл шаруашылық зерттеулерінің халықаралық орталығы – ИКАРДА, Бидай мен жүгеріні жақсартудың халықаралық орталығы – СИМ-МИТ, Өсімдіктердің генетикалық ресурста-ры халықаралық институты – IPGRI, Картоп шаруашылығының халықаралық орталығы – GIP, Көкөніс шаруашылығының дүниежүзілік орталығы(АЦИРО) және т.б.

ҚР-да жаңа қуаңшылыққа төзімді, тұзға төзімді сұрыптарды құруда Өсімдіктердің атқарымдық геномикасының Австралиялық орталығымен бірлескен жұмыстар жүргізілуде. Бұл бағытталған гендік сатыдағы сұрыптық жұмыс жоғары бәсекелестікке мүмкіндігі бар сұрыптар алуға мүмкіндік береді.

Мал шаруашылығы саласында Францияның ұлттық ауыл шаруалық зерттеулері орталығы – ИНРА-мен ынтымақтастығы жүзеге асуда. ДНҚ сатысында өнімділігі анықталып, қазақстанның жағдайына бейімделген жануарлардың жаңа түрлері шығарылады.

Қазақстанда Оңтүстік Кореяның ғалым- дарымен бірлескен картоптың вируссыз минитүйнектерін өндіретін өндіріс технология-сы бейімделген. Отандық картоп және көкөніс



шаруашылығының ҒЗИ-ның базасында осындай минитүйнектерді өндіретін арнайы зауыт салы-нуда. Жобаның арқасында Қазақстан картоптың бүкіл республика бойынша сұранысын қанағаттандыра алатын сапалы тұқымдық ма-териалын ала алады. Сонымен қоса, бұл зауыт тұқым шаруашылығына дәстүрлі тәсімде қажет 5-6 жыл уақытты 2 есеге қысқартуға мүмкіндік береді.

Еліміздің Президенті Нұрсұлтан Назар- баевтың тапсырмасымен аграрлық зерттеулер бойынша қазақ-израильдік қор құру жұмыстары қолға алынған. Қор жұмысының негізгі бағыты – ауыл шаруашылығындағы суарудың алдыңғы қатарлы жүйелерімен қоса, агроиндустрия сала-сына серпінді технологияларды алға жылжыту мен бірлескен зерттеулер жүргізу болып табы-лады.

Тамшылап суаруда ылғалды пайдалану әсерлілігі 85-97% болса,салыстыру үшін үстінен суаруда бұл көрсеткіш 25-30%, ал жауын-ша-шында 50-60% жетеді. Яғни, біз ылғалдан ай-ырылмаймыз, тамыр қабаты ғана суарылып, қатарлар арасы құрғақ боп қала береді. Ми-нералды тыңайтқыштар шығыны да 3-4 есеге қысқарып, дақылдардың өнімділігі 1,5-2 есеге артады.

Израильдік алдыңғы қатарлы тамшылап суаруға қазақстандық жағдайда бейімдеу үшін бірлескен жобалық «AgroTechIrrigation» ЖШС компаниясы құрылған. Агротехноло- гияларды коммерциализациялау орталығы «ҚазАгроИнновация» АҚ мен израильдік «NaanDabJainIrrigation» компаниясы «Agro- TechIrrigation» ЖШС-нің құрылтайшылары бо-лып табылады.

Қазақстаның оңтүстік суармалы жерлерінде қолдану үшін СИММИТ-пен бірлесіп дәнді дақылдарды мексикалық қырлы-бороздалық технологиямен егуге үйренуде. Оның ерекшелігі егу қырларда жүзеге асса, ал суару бороздада жүргізіледі. Бұл технология суару нормасын 30-40%-ға төмендетіп, дәнді қайта егу нормасын 2 есеге қысқартады: егер әдетте дәнді дақыл егуге 200 кг мысалға, бидай керек болса,бұл техноло-гиямен тұқымды егу нормасы 100 кг ғана болып табылады.

2009 жылдан бері «ҚазАгроИнновация» Қазақстан – Германиялық аграрлы-саяси диа-логы аясында немістің «ГФА Консалтинг-ГрупГмбХ» компаниясымен жұмыс істеуде.

Бұл компания АӨК-тің экономикалық сая-саты саласында және елдегі жер заңнамасын жақсарту кеңес қызметтерін ұсынады. Хойен-хайм Университетінің (Штутгарт қ.) қатысуы- мен, бірлескен мүмкіндіктерді қосу арқылы халықаралық білімді тарату орталығы – Солтүстік Қазақстанның ҒЗИ базасында Ақмола облысындағы Чаглинка ауылында Неміс аграрлық орталығы(НемАО) құрылды. Орталықты құрудың негізгі идеясы – шаруаларға неміс жағы өздерінің техникасын, технология-ларын көрсетіп, оқыту семинарларын жүргізеді.

Қазақстанның әртүрлі аудандарында «ҚазАгроИнновация» жүйесінде ғылыми-зерттеу институттары негізінде білімді тара-ту бойынша 8 орталық жүзеге асыруда. Бұл ауыл шаруашылығы мен қайта өңдеу саласына ғылыми зерттеулерді енгізуге септігін тигізіп, отандық агроөнеркәсіптік кешеннің бәсекеге қабілеттілігін арттырады [4].

ДСҰ-ның ережелеріне сай, ДСҰ-на кіретін елдердің ауыл шаруашылығы саласындағы міндеттеріне ішкі қолдау, нарыққа шығу және экспорттық субсидиялар алу мүмкіндігіне ие болуды қамтиды. Бұл жағдайда салықтық жеңілдіктер субсидия ретінде қарастырылмайды.

Ауыл шаруашылығы өндірісінің объективті ерекшелігі мемлекеттік қолдаудың әр түріне мұқтаж, бұл ДСҰ-на мүше елдердің аграрлы сая- сатында бұрыннан қалыптасқан.

Ауыл шаруашылығын мемлекеттік қол- даудың барлық тәсілдерін ДСҰ-ның класси-фикациялары бойынша «жасыл», «сары» (не-месе «кәріптсас») және «көгілдір» себеттерге бөлінген. Шараларды себеттерге бөлу олардың саудаға бұрмалау енгізіп, енгізбеуіне байланыс- ты жүзеге асады.

«Жасыл» себетке саудаға бұрмалау енгіз- бейтін шаралар кіреді, сондықтан бұл шара-лар шектеусіз қолданылып, ДСҰ-на мүше елдер оларды қысқарту міндеттерін өз мой-ындарына алмайды. Мұндай шараларға: өткізім, ақпараттық, қаржы және транспорттық инфрақұрылымдарды құру мен қолдауға бағытталған шараларды, табиғат апаттары жағдайында шығынды өтейтін шараларды, ауыл шаруашылық өндірушілерінің табысын сақтандыруға арналған шараларды, ғылыми зерттеулерге, кадр даярлау, консалтингті да-мыту, ауылдық жерлерде ақпаратпен қамту,



мал дәрігері қызметі және т.б шараларды жатқызамыз.

«Жасыл» себет шаралары Ауыл шаруа- шылығы келісімінің 2 қосымшасында берілген. Егер мемлекеттің қолдауы «жасыл» себет критерийлеріне сай келсе, онда олар шектеусіз қолданыла алады. ДСҰ-на мүше ел ауыл шаруышылығын қолдайтын жаңа бағдарлама енгізсе, ол қолдау шаралары ДСҰ-на хабарла-нуы (яғни, бекітілген ретте ресми хабарландыру рәсімін өту) керек. Бұл жағдайда ДСҰ-на мүше ел хабарланған шаралардың «жасыл» себет критерийлеріне сәйкестігін дәлелдеуі керек. Бұл, біріншіден, қаржыландырудың тұтынушылар есебінен емес,үкімет бағдарламасының желісі бойынша мемлекет бюджетінен жүзеге асуын, ал екіншіден, қолдау өндірушілердің бағасын қолдау салдарына ие болмауы керектігін ескереді [5].

«Жасыл» себет аясында қолдау ауыл шаруашылығына маңызды, себебі бір мемле-кет өндірісінің бағалық бәсекеге қабілеттілігі басқа мемлекеттегі тасымалдау мен өткізім шығындарының төмендеуімен орны толтыры-луы мүмкін, ал ұзақ мерзімді болашақта «жа-сыл» себет шараларының әсерлілігі тікелей субсидиялардың әсерлілігімен теңеседі.

«Жасыл» себетпен салыстырғанда, «сары» себет шаралары саудаға бұрмалау әсерін тигізеді, және мұндай шаралар елдің ДСҰ-на кірерде бекіткен шектеумен аяқталады. Ауыл шаруашылығы бойынша келіссөздер мемлекеттің белгілі бір таныстыру кезеңіне бөлген қаржыландыру негізінде жүреді, әдетте ол алдағы бірігу мезетіне дейін жүреді. Нәтижесінде «сары» себет аясында максимал-ды рұқсат етілген қолдау сатысы анықталады. Ол AMS(Aggregate Measurement of Support) деп аталатын қолдаудың біріктіру шаралары түрінде тіркеледі.

Кіруші елдер бұл көрсеткішті ДСҰ мүшелерімен талқылап, ал қолдаудың мөлшері жайлы міндеттемелер бірігу жайлы құжатпен берілетін тізбеде көрсетіледі. AMS келісілмеген және ескерілмеген жағдайда, «сары» се-бет аясындағы қолдау «deminimis» сатысы төңірегінде ғана көрсетіледі. «Deminimis» – бұл өндірілген өнімнің жалпы бағасының қолдау үлесі. Дамыған елдерде 5%, ал дамушы елдерде 10% құрайды.

AMS-та өнімнің айрықшаландырылған және өнімнің айырықшаландырылмаған қолдау түрлері жеке есептеледі. Нақты өнім мен та-уарды қолдау өнімнің айрықшаландырылған қолдауына жатады. Егер де қолдау белгілі бір тауарға бекітілмеген болса, онда айы- рықшаландырылмаған қолдау орын алады.

Айрықшаландырылған қолдау мысалы-на өнімнің жеке түрлеріне деген субсидия-лар, құрама жем, минералды тыңайтқыштар құнының жартысының өтемақысы, белгілі бір тауарды басқыншы сатып алудағы бағалық қолдау және т.б. Ал ауыл шаруашылық өндіру- шілерінің жеңілдік жағдайындағы электр энер-гиясын пайдалануы, фермерлерге жеңілдік жағдайындағы кредиттер, жанар-жағармай материалдарының құнын төлеуге жеңілдіктер айрықшаландырылмаған қолдауға жатады.

Ауыл шаруашылығы келісімі төңірегінде ерекшеленетін «көгілдір» себетке өндірісті шек-теуге бағытталған шаралар жатады. Өндірісті шектеуге бағытталған бағдарламаларға, мы-салы, бекітілген аумақ пен егінге қатысты немесе бекітілген мал басына өтемақылар. Мұндай шаралар, негізінен Еуропалық Одақта қолданылады [6].

Экспорттық субсидиялар ДСҰ-нда рұқсат етілмеген, бірақ ауыл шаруашылығы үшін айырықшалық берілген. Бірқатар елдер өздері- нің тізбектерінде экспорттық субсидиялар-ды пайдалану көлемі мен оларды қысқарту міндеттемелерін бекіткен. ДСҰ-мен келіссөз жүргізудің жаңа кезеңі төңірегінде, сауданың алдағы уақыттағы ырықтандыруға бағытталған келісімге қол жеткізілді. Келісімде дамыған елдердің 2013 жылға дейін экспорттық субсидия- ларды пайдалануын тоқтататындығы айтылған. Ал дамушы елдерде экспорттық субсидиялар-дан бас тарту 2017 жылы жүзеге асауы керек. Бірақ та бұл келісімдер әлі күнге дейін соңына дейін рәсімделмеген.

Ішкі қолдау, экспорттық баж алымы сұрақтарынан өзге, ауыл шаруашылығы келісі- міне нарыққа шығу мүмкіндігі сұрақтары әлі күнге маңызды. Бұдан өзге, ДСҰ-на мүше дамыған елдер өздерінің ауыл шаруашылығының жекелеген сезімтал сегменттерін қорғау үшін өз нарықтарына енетін тауарлардың импорты жо-лына әртүрлі бөгейтін барьерлер қоюда [7].

ДСҰ-ға енудің жағымды жақтары және жағымсыз салдары бар.



ДСҰ-на енудің жағымды жақтарына ауыл шаруашылық өнімдерін импорттаушылар мен экспорттаушыларға тұрақты әрі болжам-ды іс-әрекеттер жасауды қамтамасыз ететін халықаралық талаптарға сай сыртқы сауданы түзететін ұлттық заңнама құжаттарын қалпына келтіру жатады.

АӨК-ке өркениеттелген нарықтық қаты- настар енгізудің арқасында инвестициялық кли-мат жақсарады. Ол шетелдік инвестицияның артуына, жаңа технологиялардың келуіне әсер етеді.

Кедендік баж салығының төмендеуі, әртүрлі сауда бөгеттерінің алынуы арзан импорттық тауарлардың түсуін қамтамасыз етеді.

ДСҰ-на енген ел ДСҰ-на мүше өзге елдер-мен жағымды қарым-қатынасқа ие болып, өзінің экспорттаушыларына ілгеріде жабық болған нарықтық өткізімдерге ие болады. Сыртқы сау- даны ырықтандыру әлемдік нарықтардағы бәсекелестікті арттырады. Соның нәтижесінде экспорттаушылар ассортиментті көбейтіп, тауардың сапасын жақсартып, ұсталымдарды төмендетеді.

ДСҰ-ның сауда келіспеушіліктерін реттей- тін келісімі отандық тауар өндірушілерге әлемдік нарықтардағы әділетсіз бәсекелестіктен қорғау құқығына, ұлттық қызығушылықтарға сай халықаралық сауданың ережелерін құруға қатысуға мүмкіндік береді.

ДСҰ-на енуден келетін пайдалармен қоса, бұл процесс жағымсыз жақтары мен қауіп-қатерлері де бар.

ДСҰ-ның ережелері әртүрлі елдердегі ауыл шаруашылығының табиғи-экономикалық ерекшеліктерді, ауыл шаруашылық өндірісінің күрт құлдырауымен ілескен реформалары бар өтпелі экономика ерекшеліктерін назарға ал-майды. АҚШ, Австралия, Еуропалық Одақ елдері сияқты ауыл шаруашылығы өнімдерінің үлкен экспорттаушыларына ТМД елдеріне қарағанда ауыл шаруашылығын жүргізуге жағымды табиғи-экономикалық шарттарға ие. Бұған қоса, сауда мен тарифтер бойынша Бас

келісімнің құрылтайшысы ретінде бұл елдер та-рихи мәнді артықшылықтарға ие. Мысалы, ауыл шаруашылығын экспорттық субсидиялағанда ДСҰ-ның жаңа мүшелеріне қарағанда біршама ұтымды жағдайда қалады.

ДСҰ-ның көптеген келісімдері сыртқы экономикалық қызметтерін кеден-тарифтік рет-теуде мемлекеттің мүмкіндіктерін төмендетеді. Импорттық кеден тарифтерінің бағамының төмендеуі бюджетке түсуін қысқартып қана қоймай, өз өнімдерінің өндірісін қысқартуға алып келетін, ішкі нарыққа шетел тауарларының оңай енуіне жол ашып, мемлекетті отандық өндірушілерді қорғаудың маңызды құралынан айырады.

Ішкі нарықтағы отандық азық-түлік өндірушілердің үлесінің азаюы шектесуші салалардың жұмыспен қамтылуына жағымсыз әсер етеді, мысалы, азық-түлік өндірісіне.

ДСҰ-на ену ішкі нарықтағы шағын және орта бизнеске халықаралық стандарт бойынша трансұлттық корпорациялардың өнімдерімен бәсекеге түсуге тура келеді.

ДСҰ-на мүшелік ету импортталатын өнімнің халықаралық рәсімімен байланысты санитарлық-гигиеналық бақылау «Санитарлық және фитосанитарлық мөлшерлерді орын-дау бойынша келісімді» орындау мүмкіндігін болжайды. Ұлттық заңнаманы «үйлестіру» қажет болғандықтан, яғни ДСҰ нормаларымен сәйкестендіру керек. Себебі, алып келінетін азық-түлік тауарларларын қауіпсіздікпен қамтамасыз ету үшін және азық-түлік импортын инспекциялауға қажет жергілікті заңдар мен нормативтік актілер саудаға кері әсерін тигізетін бөгет деп жариялануы мүмкін.

Елдің ДСҰ-на түсу салдарының толық тал-дауы тек ДСҰ-мен келісімнің бірнеше жыл орындалуынан кейін мүмкін. ДСҰ-на енудің жағымды жақтарын ұзақ уақыттық болашақта күту керек. Себебі, отандық өндірушілердің бәсекеге қабілеттілігі артып, осымен байла-нысты өнімнің экспорты осы ұйымға мүшелік етудің жағымсыз жақтарын өтейді.


1 Абдимолдаева Н.Л. Поддержка сельского хозяйства в странах-членах ВТО и интеграция аграрных рынков стран Та-моженного союза в мировую экономическую систему. – Евразийская экономическая интеграция, №2 (7), май 2010. – С. 61-72.

2 Новости 10 июня 2010. – Алматы. Круглый стол по вопросам деятельности ТС. Business Resource. – [электронный ресурс]: http://www.cear.kz/index.



3 Данные Межгосударственного статистического Комитета СНГ. – [электронный ресурс]: http://www.cisstat.сom.4 АО «Казагроинновация». – [электронный ресурс]: http://www.agroinnovations.kz.5 Абдимолдаева Н.К. Поддержка сельского хозяйства в странах-членах ВТО и интеграция аграрных рынков стран

Таможенного союза в мировую экономическую систему./ «Евразийская экономическая интеграция», №2 (7), май 2010. – [электронный ресурс]: http://www.eabr.org/general/upload/docs/publication

6 Киселев С, Ромашин Р. Вступление России в ВТО: влияние на сельскохозяйственную торговлю и производство. Программа ICTSD по торговле сельскохозяйственной продукцией и устойчивому развитию. Июнь 2012. Исследовательский доклад №40. – [электронный ресурс]: http://ictsd.org/downloads/2012/07/.

7 О влиянии членства в ВТО на экономические позиции Казахстанского малого и среднего бизнеса. Информацион-но-справочные материалы Регионального представительства Торгово-промышленной Палаты России в Центральной Азии. –Электронный ресурс: http://centrasia.ruschamber.net/

References

1 Abdimoldaeva N.L. Podderzhka sel'skogo hozyaistva v stranah-chlenah VTO i integraciya agrarnyh rynkov stran Tamozhennogo soyuza v mirovuyu ekonomicheskuyu sistemu. – Evraziiskaya ekonomicheskaya integraciya, ¹2 (7), mai 2010. – S. 61-72

2 Novosti 10 iyunya 2010. Almaty. Kruglyi stol po voprosam deyatel'nosti TS. Business Resource. – [elektronnyi resurs]: http://www.cear.kz/index.

3 Dannye Mezhgosudarstvennogo statisticheskogo Komiteta SNG. – [elektronnyi resurs]: http://www.cisstat.som.4 AO «Kazagroinnovaciya». – [elektronnyi resurs]: http://www.agroinnovations.kz.5 Abdimoldaeva N.K. Podderzhka sel'skogo hozyaistva v stranah-chlenah VTO i integraciya agrarnyh rynkov stran

Tamozhennogo soyuza v mirovuyu ekonomicheskuyu sistemu./ «Evraziiskaya ekonomicheskaya integraciya», ¹2 (7), mai 2010. – [elektronnyi resurs]: http://www.eabr.org/general/upload/docs/publication

6 Kiselev S, Romashin R. Vstuplenie Rossii v VTO: vliyanie na sel'skohozyaistvennuyu torgovlyu i proizvodstvo. Programma ICTSD po torgovle sel'skohozyaistvennoi produkciei i ustoichivomu razvitiyu. Iyun' 2012. Issledovatel'skii doklad ¹40. – [elektronnyi resurs]: http://ictsd.org/downloads/2012/07/.

7 O vliyanii chlenstva v VTO na ekonomicheskie pozicii Kazahstanskogo malogo i srednego biznesa. Informacionno-spravochnye materialy Regional'nogo predstavitel'stva Torgovo-promyshlennoi Palaty Rossii v Central'noi Azii. – Elektronnyi resurs: http://centrasia.ruschamber.net/


144 Халықтың денсаулық жағдайының экономикаға әсері

ӘОЖ 338.46:61 (574)А.Б. Абылай*, С.Қ. Қондыбаева

Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті, Қазақстан, Алматы қ. *E-mail: [email protected]

Халықтың денсаулық жағдайының экономикаға әсері

Мақалада халықтың денсаулық жағдайы мен экономикалық даму арасындағы өзара байланыс теоретикалық түрде дәлелденген, схемалармен бейнеленген. Халықтың денсаулық жағдайының көрсеткіштерінің адам басына шаққандағы жалпы ішкі өнімге әсерін бағалауға арналған сызықтық регрессиялық эконометрикалық модель ұсынылған.Түйін сөздер: денсаулық сақтау экономикасы, экономикалық даму, эконометрикалық модель.

А.Б. Абылай, С.К. Кондыбаева Влияние состояния здоровья населения на экономику

В статье теоретически доказана взаимосвязь между состоянием здоровья населения и экономическим развити-ем, проиллюстрирована схемами. Предложена линейная регрессионная эконометрическая модель для оценки влияния показателей здоровья населения на валовый внутренний продукт на душу населения.Ключевые слова: экономика здравоохранения, экономическое развитие, эконометрическая модель.

A.B. Abylay, S.K. Kondybayeva The effect of population health to economics

The relationship between population health and economic development was theoretically proved in the paper, the diagrams were illustrated. The linear regression econometric model for estimating the effect of the population health indicators on gross domestic product per capita was proposed. Key words: Health economics, economical development, econometric model.

Халықтың денсаулық жағдайы мен елдегі

экономикалық даму арасындағы екі жақты өзара байланыс бар екендігі жайлы соңғы жыл-дары мәліметтер көбеюде. Экономикалық өсу халықтың денсаулық жағдайының жақсаруына әсер етеді ал, өз кезегінде, денсаулығы жақсырақ халық экономикалық дамуға жеткізеді [1, 2]. Және керісінше, халықтың денсаулығының нашар жағдайы жеке адамдардың және үй шаруашылықтарының әл-ауқатына кері әсер етеді. Бұл жеке индивидтерге де тән құбылыс: әл-ауқатының артуы денсаулығының жақсаруына әсер етеді, ал мықты денсаулық, өз кезегінде, жоғары еңбек өнімділігінің ең басты факторы. Еңбекке денсаулық жағдайына бай-ланысты жарамсыздық жұмысшыны да, жұмыс берушіні де шығындарға әкелетіні түсінікті. Мен осы жұмыста денсаулық экономика үшін

маңыздырақ немесе экономика денсаулыққа қарағанда маңыздырақ дегенді дәлелдегім келмейді. Бұл сұрақ өте даулы және аса маңызды емес. Бұл жерде экономика мен денсаулық ара-сында өзара байланыс бар екенін көрсеткім келеді және қаражатты экономиканың дамуына да, денсаулықтың да жақсаруына да инвестициялау тек бір салаға ғана инвестициялауға қарағанда қайтарымдылығы жоғары. Сондықтан еліміздің экономикалық дамуын көздейтін ұлттық және халықаралық ұйымдар осы мақсатқа жетудегі үлкен рөлге ие. Халық денсаулығына инвести-циялау және денсаулықты күшейту үшін жақсы жоспарланған іс-шараларды ұйымдастыру тура-лы да ойлану қажет деп есептеймін.

Еңбек өнімділігі. Әрине, денсаулығы мық- тырақ адамдар 1 сағат жұмыста көбірек өнім өндіреді. Біріншіден, физикалық және ақыл-


145А.Б. Абылай, С.Қ. Қондыбаева

ой белсенділігі еңбек өнімділігіне тура әсер етіп, оны арттырады. Екіншіден, физикалық және ақыл-ой жағынан белсенді жұмысшылар технологияларды, машиналарды және құрал-жабдықтарды жақсырақ және тиімдірек пайда-ланады. Және де денсаулығы мықтырақ жұмыс- шылар өзгерістерге тез және жақсы бейімделе алады (қызмет міндеттерінің өзгеруі, еңбекті қайта ұйымдастыру және т.б.), бұл кадрлардың ағымдылығын және осыған байланысты шығындарды азайтады [4].

Еңбек ұсынысы. Халықтың денсаулық жағдайы еңбек ұсынысына біркелкі емес әсер етеді. Өйткені бұл жерде екі бір-біріне қарама-қайшы эффект орын алады: орын басу эффектісі және табыс эффектісі. Бірінші эф-фект бойынша нашар денсаулық жағдайында еңбек өнімділігінің төмендеуі табысты азайта-ды, оған жауап ретінде адамдар азырақ жұмыс істей бастайды, демалуға көбірек уақыт бөледі, өз кезегінде бұл еңбек ұсынысын азайтады. Екінші эффект бойынша еңбек өнімділігінің төмендеуі салдарынан табыс көзі азайса, кейбір адамдар жоғалтқан табыстың орнын толдыру үшін көбірек жұмыс істей бастайды, бұл еңбек ұсынысын арттырады. Бұл эффект көбінесе әлеуметтік қорғау жүйесі еңбек өнімділігінің төмендеуінің салдарынан табыс көзінің азаюының салдарына көмектесе алмаған кез-де болады. Сондықтан, орын басу және табыс эффектілерінің жалпы әсерін алдын-ала есептеп болжауға келмейді [4].

Білім. Адам капиталы теориясына сәйкес, білім деңгейі жоғарылаған сайын, еңбек өнімділігі мен табыс та артады. Егер, айталық, денсаулығы мықтырақ және дұрыс тамақтанатын балалар жақсырақ оқиды, сабақты азырақ жібереді және сирек мектепті тастап кетеді, сондықтан балалық және жастық шақтағы мықтырақ денсаулық кейінгі кездегі жоғары еңбек өнімділігіне ықпал етеді. Сонымен қатар мықты денсаулық ұзақ өмірдің негізі, сондықтан денсаулығы мықты адамдар өзінің біліміне және кәсіби біліктілігіне қаражатты жұмсағысы келеді, өйткені бұл бар білім мен дағдылардың құнсыздану мен ескіру жылдамдығын азайтады [5].

Қор жинау мен инвестициялар. Жеке адамның немесе жалпы халықтың денсаулық жағдайы тек қана табыс деңгейіне ғана әсер етіп қоймай, қор жинау, тұтыну мен инвестициялар арасындағы табысты бөлуге де әсер етеді. Денсаулығы мықты адамдар ұзақ өмір сүруіне сене алады, сондықтан олар денсаулығы наша адамдарға қарағанда қор жинауға бейім болады. Осылайша, егер орташа өмір сүру ұзақтығы тез артса, барлық басқа шарттар бірдей болған жағдайда, көбірек қаражат жинақтауға жұмсалынатынын күтуге болады. Сонымен қатар интелектуалды және физикалық капиталға да салымдар артуы мүмкін [6].

Әлемнің әртүрлі елдеріндегі көптеген эмпирикалық зерттеулердің нәтижелері де халық денсаулығының жағдайы – экономикалық өсудің

Еңбек өнімділігі

Еңбек ұсынысы

ДЕНСАУЛЫҚ Білім ЭКОНОМИКА

Қор жинау немесе инвестициялау

1-сурет – Денсаулықтан әл-ауқаттылыққа (және керісінше)

Ескерту: Bloom, Canning and Jamison, 2004 [3] әдебиет негізінде автормен өзгертулер енгізілген



факторы екенін дәлелдейді. Бұл денсаулықтың қор жинауға (Bloom, Canning&Graham, 2003) [6], адам капиталына инвестициясына (Kalemli_Ozcan, Ryder & Weil, 2000) [7], еңбек нарығына қатысуына (Thomas, 2001) [8], тікелей шетел ин-вестицияларына (Alsan, Bloom & Canning, 2004) [9] және еңбек өнімділігінің артуына әсер етуіне негізделген. Бұл эффектілердің барлығын өзінің теоретикалық және эмпирикалық жұмыстарында Barro (1996) [10]; Bhargava, Jamison & Murray (2001) [11]; Bloom, Canning & Sevilla (2001) [12]; Jamison, Lau & Wang (2004) [13] және басқалары қолдайды. Халық денсаулығының жағдайы мен табыс деңгейінің және даму темпінің арасындағы байланысқа арналған зерттеулер бір-біріне ұқсамайды: зерттелетін мемлекеттер әртүрлі, уақыт шектері басқа, ауыспалылар, теңдеулерді талдау формалары, мәліметтердің сипаттамалары мен конфигурациясы, бағалау әдістері бір-бірінен өзгеше болып келеді. Бірақ сонда да өмір сүру ұзақтығының экономикалық даму темпіне әсерін параметрлік бағалау белгілі бір сәйкестіктер мен тұрақтылыққа ие. [14, 15]. Көптеген зерттеулерде денсаулықтың бастапқы

жағдайы көбінесе, өмір сүру ұзақтығымен және ересек адамдардың арасындағы қайтыс болу коэффициентімен бағаланады және бұл одан кейінгі экономикалық өсудің білім деңгейіне қарағанда статистикалық түрде маңыздырақ және болжауға келетін факторы болып табыла-ды [16]. Ал Bhargava, Jamison & Murray (2001) панелдік регрессия көмегімен адам басына шаққандағы ЖҰӨ бес жылдық өсуінің тағы бір себебі ретінде ересек адамдардың арасындағы қайтыс болу деңгейіне байланысты. Ол әсіресе ЖҰӨ-нің өсуі қайтыс болу деңгейіне байланыс- ты екенін дәлелдеді, бірақ керісінше емес [11]. Сонымен қатар Африка мемлекеттерінің 53 бас-шысымен қол қойылған 2000 жылғы Abuja де-кларциясында келесі қорытындыға келеді: «ма-лярия Африка елдеріндегі экономикалық өсуді жылына 1,3%-ға төмендетті, соның салдарынан Африка мемлекеттеріндегі ЖІӨ қазір малярия-сыз болуы мүмкін деңгейден 37%-ға төмен» [17, 18, 19].

Экономикалық даму мен денсаулық жағдайы арасындағы байланыс 1, 2-суреттерде көрініс тапқан.

Экономикалық саясат жəне қоғамдық құндылықтарды беретін ұйымдарды

басқару

Адам капиталы: білім, жұмыс орнында білімін жетілдіру, физикалық жəне

ойлау қабілетінің дамуы

Технология: өндіріс процесінде қажет болатын ғылыми білім, елдің

экономикасына инновациялар, сырттан басқа технологияларды енгізу

Кəсіпорын капиталы: құрал-жабдықтарға жəне приборларға

тұрақты инвестиция жасау, ұжымда жүмыс істеу жəне жұмыс топтарын ұйымдастыру, инвестициялық мүмкіншіліктер, еңбек күші мен капиталды тарта білу қабілеті.

Экономикалық даму: адам басына шаққандағы ЖҰӨ, оның өсуі, кедейліктің масштабын азайту.

Денсаулық

Сурет 2 – Денсаулық пен экономикалық даму арасындағы өзара байланыс [1]


147А.Б. Абылай, С.Қ. Қондыбаева

Жоғарыда айтылған мәліметтерді дәлелдеу үшін, яғни денсаулықтың экономикалық өсуге

әсерін бағалау үшін авторлармен келесі эконометрикалық модель ұсынылады:

Бұл жерде LNGDP_Cit (Адам басы-на шаққандағы ЖІӨ-нің log) – көбінесе i елінің t мезгіліндегі өмір сүру стандартының, экономикалық өсу деңгейінің көрсеткіші бо-лып табылады, β0 – сызықтық регрессияның теуелсіз мүшесі, LEXPit ,BRit , DRit , HEXP_GDPit – i елінің t мезгіліндегі өмір сүру ұзақтығы, туу коэффициенті, қайтыс болу коэффициенті, ЖІӨ-нің ішіндегі денсаулықты жақсартуға бағытталған шығындар мөлшері сияқты халықтың денсаулық жағдайын сипаттайтын көрсеткіштер, ui – қателік мүшесі. Бұл модельдің практикалық қолданысы авторлардың алдыңғы мақалаларында көрініс тапқан.

Мақаланы қорытындылай келе, қазіргі таңдағы тиімді әлеуметтік-экономикалық стра-

тегияны құру қағидаларына сәйкес, халықтың денсаулық жағдайы мемлекеттік саясаттың экономикалық, әлеуметтік, саяси және экологиялық бағытындағы негізгі приоритеті екені сөзсіз. Сондықтан денсаулық жағдайын жақсартуға бағытталған экономикалық тиімді реформаларды өткізу қажеттілігі халықтың денсаулық жағдайының әртүрлі детерминант-тары, көрсеткіштері мен аспектілерін кеңінен, әрі тереңірек зерттеудің қосымша қажеттілігін тудырады. Ал денсаулықтың адам капиталының және экономикалық өсудің факторларының бірі ретіндегі маңыздылығы оны және оның тұрақты экономикалық дамуға әсерін болашақ зерттеу-лерде жүйелі түрде бағалауды қажет етеді.


1 CMH (2001). Macroeconomics and health: investing in health for economic development. Report of the Commission on Macroeconomics and Health. Geneva, World Health Organization.

2 Suhrcke,Met al. (2005). The contribution of health to the economy in the European Union. Brussels, European Commission.3 Bloom, DE, Canning, D and Jamison, DT (2004). Health, wealth and welfare. Finance and development, 41(1): 10–15.4 Currie, J and Madrian, BC (1999). Health, health insurance and the labor market. In: Ashenfelter, O and Card, D (eds). Hand-

book of Labor Economics, 3(50): 3309–3416.5 Marc Suhrcke, Lorenzo Rocco, Martin McKee, Stefano Mazzuco, Dieter Urban and Alfred Steinherr «Economic

Consequences of Noncommunicable Diseases and Injuries in the Russian Federation» World Health Organization 2007, on behalf of the European Observatory on Health Systems and Policies

6 Bloom, DE, Canning, D and Graham, B (2003). Longevity and life_cycle savings. Scandinavian Journal of Economics, 105: 319–338.

7 Kalemli_Ozcan, S, Ryder, HE and Weil, DN (2000). Mortality decline, human capital investment and economic growth. Journal of Development Economics, 62: 1–23.

8 Thomas, D (2001). Health, nutrition and economic prosperity: a microeconomic perspective. CMH Working Paper No. WG1:7. Geneva, World Health Organization Commission on Macroeconomics and Health.

9 Alsan, M, Bloom, DE and Canning, D (2004). The effect of population health on foreign direct investment. NBER Working Paper 10596. Cambridge, MA, National Bureau of Economic Research.

10 Barro, R (1996). Health and economic growth. Washington, DC, Pan American Health Organization (PAHO) Program on Public Policy and Health.

11 Bhargava, A, Jamison, DT and Murray, C (2001). Modelling the effects of health on economic growth. Journal of Health Economics, 20: 423–440.

12 Bloom, D, Canning,Dand Sevilla, J (2001). The effect of health on economic growth: theory and evidence. NBER Working Paper 8587. Cambridge, MA, National Bureau of Economic Research.

13 Jamison, D, Lau, L and Wang, J (2004). Health’s contribution to economic growth in an environment of partially endogenous technical progress. Disease Control Priorities Project Working Paper 10. Bethesda, MD, Fogarty International Centre, National Insti-tutes of Health.

14 Levine, Rand Renelt,D (1992). A sensitivity analysis of cross_country growth regressions. American Economic Review, 82: 942–963.

15 Sala_I_Martin, X, Doppelhofer, G and Miller, RI (2004). Determinants of long_term growth: a Bayesian Averaging of Clas-sical Estimates (BACE) approach. American Economic Review, 94(4): 813–835.



16 Barro, R (1997). Determinants of economic growth: a cross_country empirical study. Cambridge, MA, MIT Press.17 Официальный сайт USAID. Режим доступа интернет ресурса: http://www.usaid.gov/our_work/global_health/id/malaria/

publications/docs/abuja.pdf. 18 Acemoglu, Daron, and Simon Johnson. 2007. “Disease and Development: The Effect of Life Expectancy on Economic

Growth.” Journal of Political Economy 115 (December): 925–85.19 Weil, David N. 2007. “Accounting for the Effect of Health on Economic Growth.” Quarterly Journal of Economics 122

(August): 1265–1306.World Bank. 2005. Where Is the Wealth of Nations? Measuring Capital for the 21st Century. Washington, DC: World Bank.

References

1 CMH (2001). Macroeconomics and health: investing in health for economic development. Report of the Commission on Macroeconomics and Health. Geneva, World Health Organization.

2 Suhrcke,Met al. (2005). The contribution of health to the economy in the European Union. Brussels, European Commission.3 Bloom, DE, Canning, D and Jamison, DT (2004). Health, wealth and welfare. Finance and development, 41(1): 10–15.4 Currie, J and Madrian, BC (1999). Health, health insurance and the labor market. In: Ashenfelter, O and Card, D (eds). Hand-

book of Labor Economics, 3(50): 3309–3416.5 Marc Suhrcke, Lorenzo Rocco, Martin McKee, Stefano Mazzuco, Dieter Urban and Alfred Steinherr «Economic

Consequences of Noncommunicable Diseases and Injuries in the Russian Federation» World Health Organization 2007, on behalf of the European Observatory on Health Systems and Policies

6 Bloom, DE, Canning, D and Graham, B (2003). Longevity and life_cycle savings. Scandinavian Journal of Economics, 105: 319–338.

7 Kalemli_Ozcan, S, Ryder, HE and Weil, DN (2000). Mortality decline, human capital investment and economic growth. Journal of Development Economics, 62: 1–23.

8 Thomas, D (2001). Health, nutrition and economic prosperity: a microeconomic perspective. CMH Working Paper No. WG1:7. Geneva, World Health Organization Commission on Macroeconomics and Health.

9 Alsan, M, Bloom, DE and Canning, D (2004). The effect of population health on foreign direct investment. NBER Working Paper 10596. Cambridge, MA, National Bureau of Economic Research.

10 Barro, R (1996). Health and economic growth. Washington, DC, Pan American Health Organization (PAHO) Program on Public Policy and Health.

11 Bhargava, A, Jamison, DT and Murray, C (2001). Modelling the effects of health on economic growth. Journal of Health Economics, 20: 423–440.

12 Bloom, D, Canning,Dand Sevilla, J (2001). The effect of health on economic growth: theory and evidence. NBER Working Paper 8587. Cambridge, MA, National Bureau of Economic Research.

13 Jamison, D, Lau, L and Wang, J (2004). Health’s contribution to economic growth in an environment of partially endogenous technical progress. Disease Control Priorities Project Working Paper 10. Bethesda, MD, Fogarty International Centre, National Institutes of Health.

14 Levine, Rand Renelt,D (1992). A sensitivity analysis of cross_country growth regressions. American Economic Review, 82: 942–963.

15 Sala_I_Martin, X, Doppelhofer, G and Miller, RI (2004). Determinants of long_term growth: a Bayesian Averaging of Classical Estimates (BACE) approach. American Economic Review, 94(4): 813–835.

16 Barro, R (1997). Determinants of economic growth: a cross_country empirical study. Cambridge, MA, MIT Press.17 Oficial’nyi sait USAID. Rezhim dostupa internet resursa: http://www.usaid.gov/our_work/global_health/id/malaria/

publications/docs/abuja.pdf. 18 Acemoglu, Daron, and Simon Johnson. 2007. “Disease and Development: The Effect of Life Expectancy on Economic

Growth.” Journal of Political Economy 115 (December): 925–85.19 Weil, David N. 2007. “Accounting for the Effect of Health on Economic Growth.” Quarterly Journal of Economics 122

(August): 1265–1306.World Bank. 2005. Where Is the Wealth of Nations? Measuring Capital for the 21st Century. Washington, DC: World Bank.


149А.Т. Кабиева

ӘОЖ 311.216; 336.717.6А.Т. Кабиева

Т. Рысқұлов атындағы Қазақ экономикалық университеті, Қазақстан, Алматы қ. E-mail: [email protected]

Басқару шешімдерін қабылдау үшін кәсіпорында есептік-аналитикалық қамтамасыз ету жүйесін дамытудың теориялық аспектілері.

Мақалада кәсіпорындарда есептік-аналитикалық қамтамасыз ету жүйесін ұйымдастырудың негізгі ережелері, талаптары, қағидалары қарастырылған. «Кәсіпорындарда есептік-аналитикалық қамтамасыз ету жүйесі» түсінігінің мағынасы зерттелген. Кәсіпорында басқару шешімдерін есептік-аналитикалық қамтамасыз ету жүйесін ұйымдастыру үшін сақтау талап етілетін, талаптар талданған; тиімді есеп жүйесін дамытудың қағидалары анықталған, есептік-аналитикалық қамтамасыз ету жүйесін жетілдірудің себептері келтірілген. Со-нымен қатар, кәсіпорында тиімді есептік-аналитикалық қамтамасыз ету жүйесінің болмауы кәсіпорындарда басқарудың төмен деңгейінің бірден-бір себебі болып табылады.Түйін сөздер: есептік аналитикалық қамтамасыз ету жүйесі, кәсіпорында басқару шешімдері, қолданушылар, талаптар, қағидалар, есеп, анализ.

А.Т. Кабиева Теоретические аспекты развития системы учетно-аналитического обеспечения предприятии

для принятия управленческих решений

В статье рассмотрены основные положения, принципы и требования организации системы учетно-аналитиче-ского обеспечения на предприятиях. Исследовано содержание понятия «система учетно-аналитического обе-спечения на предприятиях». Проанализированы требования, которые требуют соблюдения для организации системы учетно-аналитического обеспечения управленческих решений на предприятии, приведены причины совершенствования системы учетно-аналитического обеспечения; выявлены принципы развития эффективной учетной системы. Также считается, что главной причиной низкого уровня управляемости на предприятиях служит отсутствие эффективной системы учетно-аналитического обеспечения. Ключевые слова: система учетно-аналитического обеспечения, управленческие решения на предприятии, пользователи, требования, принципы, учет, анализ.

A.T. Kabiyeva Theoretical aspects of the system of accounting and analytical provision

at enterprises for making managerial decisions

The article comprises the basic principles, requirements and also issues of the system of accounting and analytical provision at the enterprises. The content of the "system of accounting and analytical provision” at the enterprises is investigated. Requirements to the organization of the system of accounting and analytical provision for making managerial decisions at the enterprise are analyzed. The reasons of improvement of the system of accounting and analytical provision are given. The principles of the effective accounting system development are revealed. Also it is considered that the main reason of low level of controllability at the enterprises is lack of the effective system of accounting and analytical provisionKey words: system of accounting and analytical provision, managerial decisions, users, requirements, principles, accounting, analysis.

Аталмыш зерттеудің басты мақсаты – кәсіп- орын қызметінде негізделген басқару шешімде- рін қабылдау үшін есептік-аналитикалық жүйе-

нің даму аспектілерін қарастыру. Зерттеу нәти- желері әртүрлі сипаттағы басқару шешімдерінің туындауы бухгалтерлік есептің дәстүрлі жүйесін


150 Басқару шешімдерін қабылдау үшін кәсіпорында есептік-аналитикалық қамтамасыз ету ...

жан-жақты дамытуын қажет ететіндігін көр- сетті. Сонымен қатар заманауи бухгалтерлік есептің дамуы кәсіпорынның есептік-қаржылық ақпаратты дайындау және өңдеуінің дамуына байланысты.

Зерттеудің теоретикалық және әдіснамалық базасы ретінде кәсіпорынның есептік-анали- тикалық қамтамасыз ету жүйесін құру мәсе- лелеріне арналған мамандардың жұмыстары қызмет етті. Зерттелген жұмыста экономикалық ақпаратты өңдеу және талдаудың әртүрлі әдістері қолданылды: топтау, жалпылау, салыс- тыру және т.б. әдістер. Ақпараттық қор ретінде мерзімдік басылымдар, отандық және шетелдік авторлардың еңбектері алынды.

Зерттеу маңызы – қайнар көздерден алынған ақпараттар мен қазіргі заманғы экономика та-лаптарына сай есептік-аналитикалық жағынан кәсіпорын қызметін қамтамасыз етуге мүмкіндік беруі.

Бухгалтерлік есептің дамуының қазіргі тұжырымдамасы кәсіпорынның есептік жүйесі шегінде туындайтын, есептік-қаржылық ақпа- ратты дайындау және өңдеуінің дамуына байла-нысты.

Қазіргі экономикалық қатынастар жағ- дайында жұмыс істейтін кәсіпорындарға тиімді басқару технологияларын қолдану табанды та-лап етіледі, бұл олардың қаржылық тұрақтылығы мен өтем қабілеттілігін сақтап қалуға мүмкіндік тудырады. Мұндай жағдайда тактикалық және стратегиялық сипаттағы басқару шешімдерін қабылдау, қажетті аналитика бөлігінде, нақты шұғыл ақпараттарға негізделуі қажет, ал мұны өз кезегінде бухгалтерлік есептің дәстүрлі жүйесі қамтамасыз ете алмайды [1].

Әр кәсіпорынның есеп жүйесінің сапасын, оның жұмыс істеуінің тиімділігін ақпаратты қолданатын тұлғалардың қанағаттануы арқылы анықтауға болады, оларға субъектінің активтері, міндеттемелері, меншікті капиталы, кірісі мен шығысы туралы ақпараттық шешім қабылдау үшін қажет.

Басқару шешімдері сәйкес есептік-аналити-калық қамтамасыз етуге негізделуі керек.

Соңғы жылдары осы мәселеге көптеген ғылыми жұмыстар пайда болды. Жетекші экономист ғалымдар есептік-аналитикалық жүйенің мәніне және құраушы бөліктеріне, со-нымен қатар олардың шаруашылық субъектінің

менеджментінде алатын орны мен рөліне өз көзқарастарын және пікірлерін білдіреді.

В.Л.Усатова есептік-аналитикалық жүйе түсінігін өзара әсерлі және өзара байланысты элементтердің кешені ретінде түсіндіреді, олар қызметті жоспарлау, тиімді басқару шешімдерін дайындау, қабылдау және іске асыру үшін қажетті нысандағы ақпаратты үздіксіз жинақтау, өңдеу және бағалау үрдісін қамтамасыз етеді. Оның пікірінше, есептік-аналитикалық жүйенің негізінде жүйелік тәсілдеме жатыр, ол кәсіпорынды біршама қосалқы жүйелерден (есептік-есептілік, аналитикалық және бақы- лаушылық) тұратын, күрделі объект ретінде қарастыруға мүмкіндік береді [2].

Отандық ғалымдар К.К.Кеулимжаев, Н.А. Кудайбергеновтың пайымдауы бойынша, есептік-аналитикалық жүйе – бастапқы анали- тикалық мәліметтерді құралу көздерінен шығу мәліметтерін жинау үдерісі мен құрастырылған аналитикалық мәліметтерді әрі қарай өңдеу жосығы мен өңдірістік қызметті бағалау және бақылауда алынған аналитикалық ақпаратты қолдану [3].

М.А. Вахрушинаның көзқарасынша, есеп- тік-аналитикалық қамтамасыз ету дегеніміз қаржылық және қаржылық емес ақпаратты жинау, өңдеу және беру, менеджерлер бұл ақпараттарды өздеріне тиесілі бөлімшелердің қызметінің бабын жоспарлау және бақылау үшін, алынған нәтижелерді өлшеу және бағалау үшін қолданады [4].

К.Т. Тайгашинованың айтуы бойынша, есеп- тік-аналитикалық қамтамасыз ету бұл кәсіпорын қызметінің ақпараттық (жоспарлы, есептік және есептен тыс шығу көздері) және әдістемелік қамтамасыз ету (талдаудың әдістері және әдіснамасы) жиынтығы [5].

И.А. Бланк есептік-аналитикалық жүйеге келесідей анықтама береді: «кәсіпорынның қаржылық қызметінің барлық аспектілері бой-ынша шұғыл тиімді басқару шешімдерін дайын-дау, талдау және жоспарлау үшін қажет, сәйкес ақпараттық көрсеткіштерді үздіксіз іріктеу нысанындағы үдерісін қамтамасыз ететін функ-ционалды кешен» [6].

Л.Н. Никулина есептік-аналитикалық жүйе өзіне келесі элементтерді қамтиды деп есептейді:

1) кәсіпорынның шаруашылық қызметінде болған жайттарын әділ бейнелейтін, жүйелік жазбалардың арнайы әдісі (технологиясы), олар



оларды бірыңғай үлгіге біріктіруге мүмкіндік береді: есеп – талдау – аудит;

2) аналитикалық көрсеткіштер;3) аудиторлық дәлелдемелер [7].Аталмыш ғалымдарың есептік-аналити-

калық жүйеге берген анықтамаларын қарастыра келе, біз бұл ұғымға келесідей анықтама береміз: есептік-аналитикалық жүйе – бұл кәсіпорын қызметін қаржы тұрғысынан қамтамасыз ететін, аналитикалық жосықтарды іске асы-ру үшін қажет және жарамды болып табы-латын, ақпараттық қорлардың және оларды ұйымдастыру тәсілдерінің жиынтығы.

Біздің көзқарасымыз бойынша, осы заманғы есептік-аналитикалық қамтамасыз ету жүйесін болып жатқан өзгерістерге бейімдеу керек.

Осы аймақтағы зерттеулерге жүргізілген талдау келесі қорытындыларды тұжырымдауға мүмкіндік берді:

- есеп және талдаудың дәстүрлі жүйесі маңызды болып табылады, бірақ қазіргі кезде негізгі назар, өндірістік және басқару шешімдері үшін ақпаратты қалыптастырудың келешектегі жүйесіне негізделген, бизнес стратегиясының дамуын іздестіруге бөлінеді;

- бухгалтер-аналитиктің рөлі маңызды түрде өзгереді, әсіресе бұл орташа және ірі ұйымдарға қатысты, өйіткені ол бизнес страте-гиясын дайындау үрдісіне үлкен дәрежеде тар-тылады;

- есеп қара бастың қамы болып табыл-майды, ол бизнесте жетістіктерге қол жеткізу құралы болып қызмет етеді.

Жалпы алғанда есептік-аналитикалық қам-тамасыз ету жүйесін құруда келесі жағдайларды атап өтуге болады:

- есептік-аналитикалық қамтамасыз ету жүйесінің ақпараты басқару шешімдерін қабыл- дау үшін арналған;

- есептік-аналитикалық қамтамасыз ету жүйесінің ақпараты басшылардың экономика- лық субъектіні басқарудың барлық деңгей- лерінде ішкі қолданысқа арналған;

- есептік-аналитикалық қамтамасыз ету жүйесі ақпаратының көп бөлігін экономикалық субъектінің өнімінің өзіндік құны мен шы- ғындары туралы мәліметтері алады.

Кәсіпорынның есептік-аналитикалық жүйесі басқарудың негізгі қызметтерін, сонымен қатар басқарудың барлық деңгейлеріңде тиімді шешім қабылдау үшін есептік, аналитикалық, жоспар-

лау, бақылау, уәждеме, реттеу қызметтерін іске асыруды қамтамасыз етеді.

Кәсіпорынды басқаруда есептік-аналити- калық қамтамасыз ету жүйесін құрудың негізгі қағидалары болып келесілер табылады:

- жүйелік көзқарас;- жеке басқару шешімдерін дайындауға

көзқарастардың нұсқалылығы;- басқару шешімдерін қалыптастырудың

кешендік сипаты;- кәсіпорынның өзіне тән ерекшеліктерін

есепке алу.Есептік-аналитикалық қамтамасыз ету

жүйесін іске асыру үшін аналитикалық қызметті ұйымдастырудың қағидалық сызбасы бар. Бірінші орынға ақпараттық базаны қою қажет, сонымен қатар басқару шешімдерін қабылдау үшін аналитикалық жіктеу мен кестелерді құрулары және аналитикалық көрсеткіштер мен қорынтындылары да алуы мүмкін.

Есептік-аналитикалық қамтамасыз ету жүйесінің тиімділігі экономикалық субъектінің жұмысы, қызметінің ерекшелігін есепке алуына байланысты.

Есептік-аналитикалық жүйенің негізінде құрылымдық тәсіл жатыр, ол ұйымды бірқатар қосалқы жүйелерден тұратын, күрделі объект ретінде қарастыруға мүмкіндік береді.

Н.А.Тычининаның пікірі бойынша, кәсіп- орынның есептік-аналитикалық жүйесі өзара байланысты төрт қосалқы жүйелерден тұрады: ақпараттық, есептік, аналитикалық және аудиторлық. [8].

Біздің пікірімізше, қосалқы жүйелердің әрқайсысының әртүрлі мақсаттары, міндеттері, объектілері, шаралары бар және әртүрлі ақпа- ратты қолданушыларға арналған келесі эле-менттерден тұрады:

- есептік қосалқы жүйесі – қаржылық, басқарушылық және салықтық;

- аналитикалық қосалқы жүйесі – қаржы- лық, басқарушылық және салықтық;

- аудиттік қосалқы жүйесі – қаржылық, басқарушылық және салықтық;

Есептік – аналитикалық жүйеде негізгісі бо-лып есептік қосалқы жүйесі саналады, себебі осы ақпараттың негізінде кәсіпорынның қызметін талдауы және аудиті құрастырылады. Есептік қосалқы жүйесі қажетті ақпаратты тұрақты құрастыруды, жинақтауды, жіктеуді және жал-пылауды қамтамасыз етеді.



Аналитикалық қосалқы жүйесі – бұл басқаруға оңтайлы басқару шешімдерін өндіру үшін негіз. Ол ұнамсыз және үдемелі құбылыстардың даму беталысын уақытылы көруге мүмкіндік береді. Талдаудың түрлі әдістерінің негізінде басқару шешімдерінің нұсқалары дайындалады, олар үдемелі даму үшін қолайлы жағдайлар жасауға және дамудың кері беталысын тоқтатуға көмектеседі.

Толассыз талдауды ұйымдастыру кезінде оның шұғылдығы мен қызметтілігі өседі, өйткені талдау бухгалтерлік есеппен қатар жүреді, сонымен қатар шаруашылық қаржылық есеппен бірге орындалады. Шаруашылық қызметті басқарудың аналитикалық қамтамасыз ету қосалқы жүйесі ұйымның барлық ақпараттық қорын жандандырудың арқасында кәсіпорынның тиімділігін тұрақты арттырушы факторға айналады.

Аудиттік қосалқы жүйесі басқару шешім- дерінің іске асуын бақылауға мүмкіндік береді, олардың орындалуына кепілдік жасайды және басқару үрдісінің тиімділігін арттыра-ды. Аудиттің көмегімен кәсіпорын қызметінің заңдық және нормативтік актілерімен бекітілген, ережелер мен талаптарға сәйкестігі тексеріледі және басқару сұрақтары бойынша кәсіпорынға кеңес беру сұрақтары іске асырылады.

Кәсіпорынды басқарудың есептік-аналити- калық жүйесі қажетті ақпаратпен кәсіпорын қызметкерлерін және кәсіпорынды мешік- тенушілерді ғана қамтамасыз етуге емес, соны-мен қатар аясы кең сыртқы қолданушылардың – әлуетті инвесторлар, кредиторлар, салық органдары, аудиторлық фирмалар және т.б. қызығушылығын қанағаттандыру үшін тартылған.

Кәсіпорынды басқаруда есептік-анали- тикалық жүйені құру үрдісінде қолданылатын, ақпараттың барлық көздерін ішкі және сыртқы деп бөлуге болады. Ішкі көздерге кәсіпорынның ішінде құрылатын ақпарат, ал сыртқы көздерге кәспорыннан тыс құрылатын ақпарат жатады.

1-кестеде есепті жүргізу және есеп беруді жасау жүйесінде айналып жүретін, ақпаратты жіктеу, сонымен қатар қолданушылармен шешім қабылдауда есептік-аналитикалық жүйенің есеп- тік және есептен тыс мәліметтерінің шығу көздерінің негізгі топтары атап көрсетіліп, құрылған.

Сонымен, бағдар ақпараттың қажеттілігіне байланысты ақпаратты стратегиялық, тактика- лық, оперативтік шешімдер қабылдау үшін; қызмет ету сипатына байланысты – есептік, жос- парлы, нормативтік-анықтамалық, бақылаушы- лық, аналитикалық, бағалаушылық; белгісіздік дәрежесі бойынша – детерминдендірілген және

1-кесте – Түрлі белгілері бойынша экономикалық ақпараттарды жіктеу.

Жіктеу үшін белгілер Шығу көздерін сипаттау Қызмет ету ортасы Шығу көздері

Сыртқы ақпарат ортасы

Есептен тыс көздер

Нормативті-құқықтық актілер Аудиторлық есеп берулер Статистикалық мəліметтер Салықтық тексерістердің мəліметтері Маркетингтік зерттеулердің мəліметтері Аналитикалық шолулар Рейтингтер

Есеп көздері Бастапқы қүжаттар, келісім-шарттар

Ішкі ақпарат ортасы

Есептен тыс көздер

Регламенттік құжаттар Техникалық-технологиялық ақпараттар Жоспарлы-бюджеттік ақпараттар Аналитикалық анықтама Қаржылық есеп беру Салықтық есеп беру Статистикалық есеп беру

Есеп көздері

Кəсіпорынның есеп саясаты Қаржылық есептің мəліметтері Салық есебінің мəліметтері Басқару есебінің мəліметтері Шұғыл есептің мəліметтері Ішкі есеп беру



ықтималдылық; пайдаланушылар сипаты бой-ынша – салалық және жалпы ұйым бойынша және т.б деп бөлуге болады.

Есептік – ақпаратты пайдаланушыларды топтар бойынша жіктеу оңтайлы. Бұл топтар-ды басқару деңгейлерімен орайластырады. Ішкі және сыртқы ортаны қамтитын басқарудың бес деңгейін ерекшелеуге болады:

- мемлекеттік басқарудың деңгейі;- акционерлер мен контрагенттердің деңгейі;- шоғырландырылған топты басқару деңгейі;- стратегиялық басқарудың деңгейі;- жедел басқарудың деңгейі.Есептік-аналитикалық қамтамасыз ету

жүйесі шегінде ақпарат қабылданатын шешімнің сипаты мен деңгейіне байланысты басқарудың нақты қажеттіліктерін қанағаттандыруы қажет. Ақпарат әртүрлі көздерде орналасқандықтан, біздің ойымызша, оларды ақпараттық жүйеде қолдана алу үшін, ол келесі талаптар мен қағидаларды қанағаттандыруы қажет:

- талдамалылық, яғни ақпараттың қажет- тіліктеріне сай болуы;

- объективтілік, яғни ақпараттың заманауи мәліметтерін объективті көрсетуі;

- уақытылы, яғни ақпараттың басшыларға шұғыл жеткізілуі;

- ақпараттардың ортақтығы, яғни әртүрлі көздерден түсетін ақпараттардың ортақ болу қажеттігі;

- релеванттық, яғни шешім қабылдау үшін ақпарат нақты болуы керек;

Есептік-аналитикалық қамтамасыз ету жүйесін жетілдірудің қажеттілігін келесі себеп-термен түсіндіруге болады:

- кәсіпорын ішкі ортадан өз дамуы бары-сында немесе дамуды болжайтын, сыртқы биз-нес-ортаны талдауға көңілін аударуымен;

- сыртқы бизнес-ортаның өзгеруіне басқару шешімдерін қабылдау жылдамдығын жоғарылатуымен;

- кәсіпорынның шұғыл және стратегиялық қызметінің арасында өзара байланысының болу қажеттілігімен, өйткені есеп және басқару, стратегиялық мақсаттар мен міндеттерге қол жеткізу нақты көрсеткіштер жүйесінде көрсе- тіледі.

- есеппен және басқарумен, олар кәсіп- орынның даму стратегиясының өзгерту қажет- тілігін сипаттайды;

- есептің, шығындарды басқару мен өнім- нің өзіндік құнын калькуляциялаудың жаңа әдістерінің пайда болуымен.

Кәсіпорында есептік-аналитикалық қамта- масыз етудің тиімді жүйесін ұйымдастыруда өнеркәсіптің ағымдағы шығындары мен айналымының құрамын анықтау, бухгалтерлік есепті және өнімнің өзіндік құнын калькуляция- лауды ұйымдастыру, сонымен қатар осының негізінде кәсіпорын қызметінің қаржылық нәтижелерін құрастыру жүйесін орнату ең негізгі мәселе болып табылады. Бәсекелестіктің, монополиясыздандырудың, баға белгілеудің еркін жүйесінің экономикалық дамуына қарай есеп және талдаудың негізгі объектісі мен маңызды факторы ретінде өндірістік шығындардың маңызы жоғарылайды.

Нарықтық бәсекелестік жағдайында өнді- рістік жүйені басқару мен бақылау қызметі ретінде бухгалтерлік есеп әдістерінің барлық элементтерінің, әсіресе бағалау мен кальку-ляция сияқты элементтерінің рөлі анағұрлым өседі. Сондықтан, шығындарды шұғыл басқару, нарықтық бағалардың өзгеруіне әрекет ету үшін, есептік объектінің шегінде баптар мен эле-менттер бойынша, осы аралықта өзіндік құнды нарықпен салыстырып қарау мақсатында оны шұғыл есептеуге және қаржылық нәтижелерді анықтауға мүмкіндік беретін, шығындарды есептеу жүйесін атап өту қажет.

Өзінің жұмысын іске асырудың ыңғайлырақ мерзімдерін анықтау және барынша көп пайда алу үшін, шығындарды осылай шұғыл есептеу қандай да болмасын шаруашылық субъектіге қажет. Сонымен қатар, қазіргі бәсекелестік ор-тада шаруашылық субъектілері шығарылатын өнімнің сапасын жақсарту, тауардың сырқы түрін, өңін жақсарту, оны сатып алушыларға жеткізу үшін жағдайлар жасау, сақтау және есептеулерді жүргізуде сенімді белсенділік та-нытады.

Өнімді өңдіруге кеткен шығындар қолданы- латын қорлар санына және оларды алу бағасына байланысты. Осыған орай шығындардың өңдірілетін өнімнің, орындалған жұмыстардың, өңдіріс технологиясының өзгерістерінің, ұйым- дастырылған шаруашылық пен меншіктіліктің, ұйғарымды ең төменгі деңгейде шығындарды іске асыруды қамтамасыз ететін, жағдайлар



мен факторлардың үйлестігінің көлеміне тәуелділігін анықтау үшін оның құрамын зерт-теу маңызды мағынаға ие болады.

Қазіргі заманғы экономиканың қажеттілік- теріне, ұйымды басқарудың экономикалық әдістерінің талаптарына есепті бейімдеу жүріп жатыр, бірақ оны тиімді жүргізу үшін есептің және өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың ұйымдастырушылық және әдістемелік аспектілерін мұқият дайындау талап етіледі. Өнімді өндіруге кеткен шығындарды жан-

жақты зерттеу нарықтық экономика жағдайында әртүрлі мақсаттар үшін қолданылуы мүмкін. Объектісі және белгілеуі бойынша өңдірістік шығындардың нақты деңгейлерін анықтай ала-тындай етіп жүйелеу қажет.

Кәсіпорында есептік-аналитикалық қамта- масыз ету жүйесінің тиімді қызмет етуі оның кешенділігіне, ұйымдастырушылығына және қызмет ете алуына ғана тәуелді емес, соны-мен қатар оның құрылымының мейлінше анық айқындалуына байланысты.


1 Калуцкая Н.А. Учетно-аналитическое обеспечение в системе управления организацией / Н.А. Калуцкая// Молодой ученый. – 2013. – №6.

2 Усатова Л.В. Формирование управленческой и налоговой составляющей учетно-аналитической системы расходов в условиях неопределенности в период транформации международных стандартов: афтореферат дис. … д-ра экон. наук. – Орел, 2008.

3 Кеулимжаев К.К., Кудайбергенов Н.А. Производственный и управленческий учет: учебное пособие. – Алматы: Эко-номика, 2011. – 330с.

4 Вахрушина М.А. Бухгалтерский управленческий учет: учебник / М.А. Вахрушина. – М.: Омега, Л., 2007. – 576 с.5 Тайгашинова К.Т. Басқару есебі: Оқу құралы. Қазақ тілінде 1-ші рет шығ. / Аударған М.Қ. Акишев. – Алматы: «LEM

баспасы» ЖШС, 2011. – 332 б.6 Бланк И.А. Энциклопедия финансового менеджера: В 4.т.Т.1. Концептуальные основы финансового менеджмента.

– 2-е изд., стереотип. – М.: Омега. – Л., 2008. – 447 с.7 Никулина Л.Н. Формирование учетно-аналитической системы обязательств на промышленных предприятиях: афто-

реферат дис. … канд. экон. наук. – Орел, 2002. – 24 с.8 Тычинина Н.А. Теоретическое обоснование содержания учетно-аналитического обеспечения устойчивого развития

предприятия // Вестник Оренбургского государственного университета. – 2009. – №2.

References

1 Kaluzkaya N.A. Uchetno-analiticheskoe obespechenie v sisteme upravleniya organizaciei/N.A. Kaluzkaya//Molodoi uchenyi.-2013.-№6.

2 L.V.Usatova Formirovanie upravlencheskoi I nalogovoi sostovljaushei uchetno-analiticheskoi sistemy rashodov v uslovijah neopredelennosti v period transformacii meshdunarodnyh standartov: avtoreferat dis. … d-ra ekon. Nauk.-Orel,2008

3 K.K. Keulimshaev, N.A.Kudaibergenov Proizvodstvennyi I upravlencheskii uchet. Uchebnoe posobie. Almaty:Ekonomika,2011.-330s.

4 M.A.Vahrushina Buhgalterskii upravlencheskii uchet. Uchebnic/ M.A.Vahrushina.- М.: Оmega – L, 2007.-576s.5 K.T. Taigashinova Baskaru esebi: Oku kuraly. Kazak tilinde 1-zhi ret zhyg.-/ Audargan M.K. Akishev. Almaty: «LEM

baspasy» SHZHS., 2011.-332b..6 I.A.Blank Enciklopedia finansovogo menedgera:V 4.T.1. Konceptualnye osnovyi finansovogo menedgmenta.-2-e izd.,

stereotip.M: Omega-L,2008.-447s.7 L.N.Nikulina Formirovanie uchetno-analiticheskoi sistemy objazatelstv na promyshlennyh predprijatijh: aavtoreferat dis. …

kand.ekon. nauk.- Orel, 2002.-24s.8 N.A.Tychinina Teoreticheskoe obosnovanie soderzhania uchetno-analiticheskogo obespechenia razvitiya predprijatia//

Vestnik Orenburgskogo gosudarstvennogo universiteta.-2009.№2.


155М.А. Жолаева

УДК: 657.6:368.03М.А. Жолаева

Казахский экономический университет имени Т. Рыскулова, PhD докторант, Казахстан, г. Алматы


Роль внутреннего контроля в системе управления деятельностью страхового субъекта

Роль внутреннего контроля в системе управления деятельностью страхового субъекта исследуется достаточно узким кругом специалистов, более того, одним из основных недостатков обсуждаемых и решаемых проблем является локальный характер их исследования, что в конечном итоге сдерживает полноценное развитие и со-вершенствование внутреннего контроля в системе управления страховым бизнесом. В статье показана взаимос-вязь внутреннего контроля с бухгалтерским учетом, которая состоит в теоретическом обосновании, разработке вопросов внутреннего контроля в страховых компаниях. В бухгалтерском учете контролируется законность совершаемых операций, правильность оформления первичных документов и сделок, и лишь при хорошей по-становке учета предотвращается возможность удорожаний и переплат в момент осуществления затрат. В управ-ленческом учете контроль, в первую очередь, нацелена на перспективу. В процессе управления осуществляют-ся действия по устранению возникших отклонений и достижению установленных целей.Ключевые слова: функции управления, внутренний контроль, субъект контроля, объект контроля, контрольная процедура, управленческий контроль.

М.А. ЖолаеваБасқару жүйесінде сақтандыру субъектісі қызметінің ішкі бақылау рөлі

Cақтандыру субъекті қызметінің басқару жүйесіндегі ішкі бақылау рөлі аз ғана мамандармен зерттеледі, соны-мен қатар, олар зерттеуде кемшіліктері талқыланып және шешуші мәселелердің бірі болып оқшаулы (локальді) сипатталуы, сақтандыру бизнесінің басқару жүйесінде ішкі бақылауды жетілдіру мен толық дамытылуы те-жеуге әкеледі. Мақаладасақтандыру компанияларының ішкі бақылауы бухгалтерлік есеппен өзара байланы-сы көрсетіледі,теориялық негіздемеден, ішкі бақылау сұрақтарын өңдеуден тұрады.Шығындарды жүргізу кезіндегі артық төлем,мәмілемен бастапқы құжаттардың дұрыс рәсімделуі,есептің дұрыс қойылуы кезінде қымбаттылық мүмкіндігі мен бухгалтерлік сесепте орындалатын операциялардың заңдылығы бақыланады. Басқару есебінде бақылау біріншіден келешекке арналған бағыт. Басқару процесінде бағытталған мақсаттарға жетуге пайда болған ауытқуларды жою бойынша әрекеттері жүргізіледі.Түйін сөздер: басқару функциясы, ішкі бақылау, бақылау субьектісі, бақылау обьектісі, бақылау рәсімі, басқарушылық бақылау.

M.A. ZholayevaRole internal control in managerial system activity insurance subject

Role internal control in managerial system activity insurance subject exploratory considerably tight sphere specialist, nay one from central failure discuss and solve roadblock appear local makeup their investigation, that ultimately clampdown full development and improvement internal control in managerial system insurance business. Show interrelation internal control with book records, also consist in academic substantiation, working question internal control in insurance company.In accounting controls legality accomplish activity, correctness appearance basic document and bargain and only by good position discounting possibility appreciation and overpayment in two ups fruition absorbed expenses. At management accounting control primarily aim on perspective. Under administration materialize action on elimination arise deviation and attainment fix goal.Key words: managerial function, internal control, subject control, objective check-out, check-in procedure, administrate check-out.


156 Роль внутреннего контроля в системе управления деятельностью страхового субъекта

Эффективная деятельность страхового субъ-екта, повышения уровня рентабельности, сохра-нение и приумножение его активов определяет-ся уровнем организации механизма управления. Система управления страховым субъектом, как и любая другая система управления, может быть представлена в виде совокупности субъ-екта управления, объекта управления и их вза-имосвязей. Субъект управления вырабатывает управляющее воздействие в виде команд, сигна-лов, которые передаются объекту управления. Объект управления воспринимает управляющее воздействие и действует в соответствии с пере-данным ему управляющим сигналом. О том, что объект принял управляющее воздействие и от-реагировал на него, субъект управления узнает с помощью обратной связи.

Структура управления в основном опреде-ляется функциями управления. Руководство экономического субъекта заинтересованно в контроле за эффективностью работы отдель-ных структурных подразделений страхового субъекта, добросовестностью выполнения ра-ботниками возложенных на них обязанностей. Это способствует обеспечению сохранности вверенного руководству страхового субъекта капитала, его рациональному использованию и приумножению.

По степени воздействия на управление де-ятельностью страхового субъекта функции управления можно подразделить на общие и частные.

Общие функции управления являются обя-зательными для успешной работы любого стра-хового субъекта. Эту группу функций можно представить последовательностью шагов, пред-ставленных на рис.1.

На первом шаге – планировании – осущест-вляется:

- выбор рационального варианта из возмож-ных плановых решений;

- соответствие плановых решений принятым установкам и намеченным ориентирам, а также общей стратегии;

- сравнение плановых и фактических по-казателей на совместимость, для достижения намеченных целей проводят корректирующие действия.

Для обеспечения рациональности и соот-ветствия окружающим условиям самого курса действий и общей стратегии, для обеспечения соответствия управленческих решений самой возможности их успешной реализации необхо-дим контроль. Отсутствие контроля на стадии планирования может оказать негативное воздей-ствие на стадии организации и регулирования.

На втором шаге – организации и регулиро-вания воплощения управленческих решений – необходим контроль правильности хода вы-полнения принятых плановых решений для до-стижения положительного результата. Следова-тельно, организация и регулирование принятых решений определяются уровнем контроля на этой стадии.

Рисунок 1 – Функций управления субъектом



Следующий шаг в реализации функций управления – анализ, где осуществляется оценка информации о результатах выполнения управ-ленческих решений на основе ее разложения на различные компоненты, составляющие единое целое, и их соотнесения между собой. Контроль и анализ дополняют друг друга. Анализ осу-ществляется по данным контроля. Результаты анализа должны постоянно контролироваться. На стадии анализа реализуются такие контроль-ные функции, как контроль уровня обеспечен-ности запасов и затрат источниками формиро-вания. Применяемые методы анализа, с целью контроля деятельности, позволяют оценить со-ответствие фактических результатов к конечно-му пункту какой-либо управленческой програм-мы независимо от того, изложена она в общих или конкретных выражениях. Контроль каче-ства поведения анализа – необходимый этап при оценке информации относительно результатов выполнения управленческих решений.

На третьем шаге – учета – должен быть обе-спечен контроль за:

- наличием и движением имущества;- рациональным использованием производ-

ственных ресурсов;- состоянием выданных и полученных обя-

зательств;- целесообразностью и законностью хозяй-

ственных операций организации, и т.д.Данные учета служат информационной ба-

зой для контроля, с одной стороны. С другой стороны, необходим контроль качества самого учета.

Эффективность управленческой функции определяется своевременностью и точностью контрольной. Поэтому, теоретически рассма-тривая каждую ступень процесса управления, можно допустить, что элемент контроля присут-ствует на каждом ее шаге. Для реализации лю-бой из стадий процесса управления необходимо присутствие контроля на каждой из них.

Специфические функции управления опре-деляются объектом управления. К ним отно-сятся: планирование, маркетинг, предпринима-тельство, финансы, организация, производство, инновация, информация, социальное развитие.

На стадии планирования основным объек-том управления является время. На стадии мар-кетинга объектом управления является потре-битель, на стадии предпринимательства – это

бизнес. На стадии финансов объектом управ-ления являются деньги. На стадии организации объектом управления являются люди. На стадии производства объектом управления являют-ся технологии. На стадии инновации объектом управления является идея. Объектом управле-ния на стадии информации являются данные. Культура является объектом управления на ста-дии социального развития.

Процесс управления хозяйственной деятель-ностью представляет гармонизацию общих и специфических функций управления. Среди со-вокупности функций управления ведущая роль отводится контролю.

Контроль определяют по-разному: как сред-ство, фактор, форму, элемент, функцию, вид де-ятельности, систему, обратную связь, условие, регулятор, гарант, явление, институт, метод, правомочие, что не отражает стремления дать обобщающее понятие экономического контроля и является следствием подхода к рассмотрению его содержания с точки зрения интересов пред-ставителей различных научных направлений: философии, теории управления, политики, пра-ва и др.

Международными стандартами финансовой отчетности контроль определяется как «возмож-ность управлять финансовой хозяйственной по-литикой компании таким образом, чтобы полу-чать выгоды от ее деятельности» [1].

В Глоссарии терминов к международным стандартам аудита этому понятию дано следую-щее определение: «система внутреннего контроля (internalcontrol) – процессы, разработанные, вне-дренные и осуществляемые лицами, наделенны-ми руководящими полномочиями, руководством субъекта и прочим персоналом с целью обеспе-чения разумной уверенности в достижении целей субъекта в контексте надежности финансовой от-четности, эффективности и производительности операций, а также соблюдения законодательства и нормативных актов» [2].

Основная цель внутреннего контроля – за-щита интересов, организации и ее партнеров путем контроля за соблюдением сотрудниками страховых организаций законодательства, нор-мативных актов и стандартов профессиональ-ной деятельности, обеспечения надлежащего уровня надежности, соответствующей характе-ру и масштабом хозяйственных операций и ми-нимизации рисков страховой деятельности.



Оценка системы внутреннего контроля (СВК) выходит за рамки тех вопросов, которые относятся непосредственно к функциям систе-мы бухгалтерского учета, и состоит из следую-щих компонентов:

- контрольной среды;- процесса оценки рисков аудируемым субъ-

ектом;- информационной системы, связанной с

подготовкой финансовой отчетности;- контрольных действий;- мониторинга средств контроля [3].Контроль следует рассматривать на раз-

личных уровнях функционирования страхо-вых субъектов. На уровне управления страхо-вой единицей, различают внешний контроль, осуществляемый внешними по отношению к организации страховыми субъектами управле-ния (органы государства, потребители, креди-торы), и внутренний контроль, осуществляе-мый субъектами самой страховой организации (собственники, администрация, персонал). От эффективности внутреннего контроля зависит эффективность функционирования страховых субъектов (экономических единиц), а эффектив-ность функционирования страховых субъектов в совокупности – одно из условий эффективно-сти всей производственной деятельности. В со-временных условиях внутренний контроль как управленческая функция должен осуществлять-ся на всех уровнях управления, показанных на рис. 2.

Контроль в управлении следует рассматри-вать по трем направлениям, представленным на рисунке 2:

- контроль как постоянная и целенаправлен-ная деятельность руководителей, одна из основ-

ных управленческих функций, т.е. контроль за деятельностью;

- контроль как завершающая стадия процес-са управления, обладает принципом обратной связи;

- контроль как неотъемлемый элемент про-цесса управления, функционирует в процес-се деятельности от его начала до завершения управленческого решения.

Внутренний контроль является одной из основных функций управления и представляет собой систему постоянного наблюдения и про-верки работы организации в целях оценки обо-снованности и эффективности принятых управ-ленческих решений, выявления отклонений и неблагоприятных ситуаций, своевременного информирования руководства для принятия ре-шений по устранению, снижению рисков его де-ятельности и управлению ими. Таким образом, внутренний контроль – форма обратной связи, посредством которой своевременно выявляют-ся нарушения, принимаются своевременные управленческие решения с целью предотвраще-ния негативных явлений в деятельности страхо-вого субъекта.

Главные характеристики внутреннего кон-троля следующие: одна из основных функций управления; система постоянного наблюдения; комплекс мер безопасности; процесс, осущест-вляемый руководством и персоналом.

Отмечая значение внутреннего контроля в системе управления, следует отметить, что вну-тренний контроль неразрывно связан с системой бухгалтерского учета и финансовой отчетности страховых организаций. Контроль присутствует на всех стадиях бухгалтерского учета. Контроль в форме инвентаризации представляет основной

Рисунок 2 – Уровни управления



элемент метода бухгалтерского учета. В соче-тании с документацией инвентаризация состав-ляют способы первичной группировки фактов хозяйственной жизни. К бухгалтерскому учету принимаются только те факты, которые прош-ли предварительную проверку. Учету отводится главенствующая роль, контроль же являлся сред-ством учета, обеспечивающим правильность от-ражения фактов хозяйственной жизни. Реаль-ность отражения фактов хозяйственной жизни в бухгалтерском учете подтверждается данными инвентаризаций.

Таким образом, внутренний контроль нераз-рывно связан с системой бухгалтерского учета финансово-хозяйственной деятельности страхо-вого субъекта, поскольку играет роль некоего механизма, реализующегося в рамках системы бухгалтерского учета на основе таких инстру-ментов, как планы, заказы, лимиты, нормы, сме-ты и т.д. Контроль служит механизмом испол-нения планов по данным бухгалтерского учета, с одной стороны, и, с другой стороны, данные бухгалтерского учета служат основанием для принятия новых планов, исполнение которых подтверждается посредством контроля, так как известно, что «действенный контроль должен предшествовать хозяйственной работе, сопут-ствовать ей и следовать за нею» [4].

Анализируя эволюцию развития учета и контроля, вытекает вывод, что контроль заро-дился в недрах бухгалтерского учета и изна-чально существовал, как средство счетоводства. Так, например, по мнению А.З. Попова, «общим средством счетной науки является независимый контроль, или, иначе говоря, самостоятельное наблюдение» [5]. Таким образом, учету отводи-лась главенствующая роль, контроль же являл-ся средством учета, обеспечивающим правиль-ность отражения хозяйственных операций. В дальнейшем развитие контроля позволило ему

далеко выйти за рамки традиционной системы учета, в связи с чем в корне изменилась связь между учетом и контролем. И.А.Шоломович указывал, что «учет есть неотъемлемая часть системы контроля на предприятии [6]. С этого момента контроль стал рассматриваться в каче-стве системы, имеющей свой предмет, метод и методические приемы. Учету же отводится вто-ростепенная роль – обобщение информации о деятельности организации с целью реализации контрольных действий, и он начинает рассма-триваться как составляющая часть системы кон-троля.

В результате изучения взаимосвязи учета и контроля сделаны следующие выводы:

- бухгалтерский учет является основой, тра-диционно формирующей и обобщающей всю учетную информацию, а контроль в отдельных случаях не может обойтись без нее, так как ре-зультат и содержание ряда хозяйственных про-цессов могут быть проконтролированы только при наличии учетной информации о данных процессах;

- в ходе реализации присущих учету задач осуществляется контроль хозяйственных про-цессов, проходящих в организации, что обу-словлено необходимостью выполнения одного из требований, предъявляемых к системе учета, – его достоверностью.

Можно сказать, что бухгалтерский учет включает в себя отдельные контрольные функ-ции, выполнение которых способствует дости-жению целей и задач, стоящих перед системой контроля и способствующих достижению эко-номическим субъектом своих целей (рисунок 3).

Для экономической оценки деятельности экономического субъекта наиболее эффективен внутренний контроль, который проявляется в формах:

- бухгалтерского контроля;

Рисунок 3 – Контрольные функции бухгалтерского учета



- управленческого контроля;- инвентаризационного контроля;- ревизионного контроля;- внутреннего аудита.Наряду с определением форм внутреннего

контроля, его субъектов и объектов существен-ным является определение цели внутреннего контроля.

Выбор формы внутреннего контроля зави-сит от:

• организационно-управленческой структуры;• организационно-правовой формы;• направления деятельности;• целесообразности охвата контролем раз-

личных сторон деятельности;• отношения руководства страхового субъ-

екта к контролю.Объектом внутреннего контроля является

фактическое наличие ресурсов экономического субъекта, их состояние, аспекты их функциони-рования.

Субъект внутреннего контроля организации – это работник или участник (владелец) страхо-вой организации, совершающий контрольные действия при исполнении возложенных на него обязанностей либо только на основании соот-ветствующих прав.

Все субъекты внутреннего контроля целесо-образно распределить по следующим уровням с точки зрения значимости в совокупном кон-трольном действии (рис. 4).

Формулируя цели внутреннего контроля, первостепенная роль отводится сохранности ак-тивов страхового субъекта (материальных, тру-довых и финансовых ресурсов), с целью предот-вращение негативных явлений в деятельности

страхового субъекта и принятия своевременных решений в системе управления. В данном слу-чае контроль рассматривается как:

- контроль, ориентированный на адекват-ность организационных мероприятий по обеспе-чению физической безопасности активов;

- контроль на предмет обоснованности фи-нансово-хозяйственных операций, платежеспо-собности и добросовестности контрагентов по договорам, добросовестности менеджеров, при-нимающих решения по данным операциям.

Из основной цели внутреннего контроля вытекают взаимоувязанные подцели. Дости-жение поставленной цели достигается посред-ством обеспечения должного уровня полноты и точности первичных документов и качества первичной информации, эффективной систе-мы бухгалтерского учета: наличие, полнота, арифметическая точность, разноска по счетам, формальная разрешенность, временная опреде-ленность, представление и раскрытие данных в отчетности, рационального и экономного ис-пользование всех видов ресурсов, что приведет к росту производительности труда, снижению издержек производства и обращения, улучше-нию финансово-экономических результатов де-ятельности страхового субъекта.

Система внутреннего контроля представляет собой совокупность органов контроля, выпол-няющих контрольные процедуры в интересах тех или иных групп пользователей экономи-ческой информации. Контрольные процедуры осуществляются в страховом субъекте с целью эффективного управления, основой которого является контроль выполнения всеми сотрудни-ками страхового субъекта своих обязанностей.

Рисунок 4 – Распределение субъектов внутреннего контроля по уровням

Субъекты внутреннего контроля

1-го уровня Это участники (собственники) организации, осуществляющие контроль непосредственно или косвенно, т.е. с помощью независимых экспертов, в том числе внешних аудиторов

2-го уровня Субъекты, в обязанности которых не входит контроль, но в силу производственной необходимости они выполняют и контрольные функции

3-го уровня Субъекты выполняют контрольные функции для реализации тех функций, которые за ними закреплены непосредственно (работники планово-экономического отделов, отдела кадров)

4-го уровня

В обязанности субъектов входят как контрольные, так и другие функции (административно-управленческий персонал, персонал, обслуживающий компьютерные системы, сотрудники отдела бухгалтерского учета, служб коммерческой и физической безопасности)

5-го уровня В функциональные обязанности субъектов входит только осуществление контроля (сотрудники отдела внутреннего аудита и члены ревизионной комиссии)

Источник: составлен автором



В последнее время значительная роль в си-стеме внутреннего контроля отводится управ-ленческому персоналу с целью изыскания ре-зервов повышения эффективности деятельности страхового субъекта. В этом случае управленче-ский контроль выступает как функция управлен-ческого учета. С точки зрения управленческого учета система управленческого контроля – это комплексное решение задач по управлению до-ходами и расходами, денежными потоками, обо-ротными средствами и капитальными вложени-ями, т.е. финансовой деятельностью страхового субъекта.

Контроль в управленческом учете суще-ственно отличается от контрольной функции бухгалтерии. В бухгалтерском учете контроли-руется законность совершаемых операций, пра-вильность оформления первичных документов и сделок и лишь при хорошей постановке уче-та предотвращается возможность удорожаний и переплат в момент осуществления затрат. В управленческом учете контроль в первую очередь нацелен на перспективу. Существует контроль правильности выбора цели затрат и результатов деятельности, контроль внешних и внутренних ограничений, мешающих стра-ховому субъекту достичь поставленных целей, контроль бюджетов, составления и исполнения сметы доходов и расходов. Текущий контроль в учете для управления включает мониторинг внешней и внутренней среды для определения ее возможного влияния на производственно-хо-зяйственную деятельность страхового субъекта. Лишь последующий контроль в управленческом учете несколько схож с бухгалтерским учетом. Он осуществляется путем выявления или расче-та отклонений фактических значений от плано-вых и анализа причин этих отклонений.

Современное понятие управленческого учета в области управления вошло в теорию и практику как новая концепция информации и управления – «управленческий контроль» («managementcontrol» в США, «controlling» в Германии, «controldejestion» во Франции). Впер-вые сущность этого понятия была определена американскими учеными как процесс, посред-ством которого руководители обеспечивают

эффективное и результативное использование ресурсов для достижения целей организации. Как видно, в данном определении сливаются понятия «учет» и «управление», хотя другие специалисты придерживаются мнения К.Друри: контроль – это измерение и информация, а управление – это, прежде всего, действия [7].Иными словами, в процессе контроля форми-руется информация, которая помогает выяв-лять отклонения от намеченных показателей, а в процессе управления осуществляются дей-ствия по устранению возникших отклонений и достижению установленных целей. По сути, это единый процесс, поскольку выявлять отклоне-ния, не предпринимая никаких управленческих действий, нерационально и противоречит ос-новополагающему принципу управленческого учета «затраты/выгоды». Учетная информация в системе управленческого контроля играет важ-ную, но не единственную роль. Она является «лишь частью кольца» [8] системного контура, так как выявленные отклонения сами по себе не изменяют деятельности предприятия. Измене-ния возникают в результате целенаправленных действий, поэтому управленческий контроль включает две функции: учетно-информацион-ную и корректирующую (управленческую).

Общий вывод в понятии управленческого контроля сводится к двум его интерпретациям: в узком смысле – это один из этапов процесса управления, и в более широком смысле – это со-ставная часть системы управления страхового субъекта, состоящая из ряда элементов.

Управление страховым субъектом является непростой задачей, особенно в складывающих условиях кризисного управления деятельностью страхового субъекта. В такой ситуации необхо-димо своевременно (ежедневно, ежечасно) по-лучать информацию для принятия управленче-ских решений. От этого зависит эффективность деятельности, а в настоящее время и жизнеспо-собность страхового субъекта. Функциониро-вание хозяйствующих субъектов в условиях глобального экономического кризиса требует активного последовательного внедрения в си-стему управления новейших достижений в орга-низации учета и внутреннего контроля.




1 Международные стандарты финансовой отчетности, 2006. – Алматы: Бико, 2008. – 512с.2 Белуха Н.Т. Аудит: учебник. –К.: «Знания», КОО, 2000. – 769 с. – 34с.3 Дюсембаев К.Ш. Теория и эволюция аудита. Монография. Экономика баспасы. – Алматы, 2012. – С. 694. – С. 409.4 Беста Ф. Счетоводство в ряду других наук // Счетоводство. – 1893. – №24.5 Попова А.З. Теория искусство в бухгалтерской деятельности //Счетоводство. – 1904. – №234.6 Шоломович И.А. Как читать баланс промышленного предприятия. – Киев: УкротделениеГосфиниздата, 1938.7 Друри К. Управленческий и производственный учет /Пер.с англ. – М.: ЮНИТИ-ДАНА, 2002. – 560 с.8 Энтони Р. Учет: ситуации и примеры/ Пер. с англ. – М.: Финансы и статистика, 1993. – 560 с. – С.477.

References

1 Mezhdunarodnye standarty finansovoy otchetnosty, 2006. – Almaty: Biko, 2008. – 512 s.2 Beluha N.T. Aydit: uchebnik-K.:”Znanyа”, KOO, 2000. – 769 s. – 34 s.3 Dusembayev K.Sh. Teoriya i evolutsiya audita. Monografiya. Economika baspasy. – Almaty, 2012. – s.694 – S. 409.9 Besta F. Chetovodstvo v ryadu drugikh nauk //Chetovodstvo. – 1893. – №24.4 Popova A.Z. Teoriya iskustvo v buhgalterskoy deyatelnosti. // Chetovodstvo. – 1904. – №234.5 Sholomovich I.A. Kak chitat balans promyshlennogo predpriyatiya. – Kiev: Ukrotdeleniya Gosfinizdata, 1938.6 Druri K. Upravlencheskii proizvodstvenyi uchet / Per. s angl. – M.: UNITI-DANA, 2002. – 560 s.7 Entony R. Uchet: situatsya i primery / Per. s angl. – M.: Finansy i statistika, 1993. – 560 s. – S. 477.


163А.М. Адилова

УДК 338.28 А.М. Адилова

Казахский национальный технический университет имени К.И. Сатпаева, Казахстан, г. Алматы


Методологическая основа управления проектами

В статье описывается общие понятия методологии и методологии управления проектами. Проведена характе-ристика и сравнительный анализ существующих в мире методологий управления проектами. Многие междуна-родные и национальные методологии управления проектами носят рекомендательный характер. Это означает, что компаниям необязательно использовать все процессы, описанные в той или иной методологии. Вне зави-симости от того, каков уровень зрелости проектного управления в организации или компании, они могут быть использованы либо полностью, либо частично.Определены составные части методологий управления проектами и основные принципы проектирования ме-тодологий. В статье рекомендуется, употребляя описанные в ней составные части и принципы проектирования методологии, выбрать для себя ту методологию управления проектами, которая лучшим образом подходит под специфику вашего бизнеса.Ключевые слова: управление проектами, проектный менеджмент, принципы проектирования методологии, ме-тодология управления проектами, PMBOK, ISO 21500, стандарты по управлению проектами.

Ә.М. Әділова Жобаларды басқарудың әдіснамалық негізі

Автор әлемдегі айрықша таралған жобаларды басқарудың әдіснамалығын қарастырды. Әлемдегі жобаларды басқарудың әдіснамалығының салыстырмалы талдауы жасалынған. Көптеген әлемдік және ұлттық жобаларды басқарудың әдіснамалығының ұсынбалы сипаты болады. Бұл деген компанияда көрсетілген әдіснамалықтын барлық процесстерін қолдануды міндеттемейтіндігін білдіреді. Мекемелерде немесе компанияларда жобалар-ды басқарудың жетілу деңгейіне қарамастан, олар толығымен немесе ішінара қолданылуы мүмкін.Жобаларды басқару әдіснамалығының құрылым бөліктері мен әдіснамалықты жобалаудың негізгі принциптері аңықталды. Мақалада жобаны басқарудың әдіснамалықтың өзіңізге қажет жобалаудың әдіснамалық принциптері мен негізігі құрамдап с бөліктерді өз бизнесіңіздің ерекшелігіне қолайлы болатынын таңдап алу жолдары ұсынылады. Түйін сөздер: жобаларды басқару, жобалық менеджемент, әдіснаманы жобалаудың үрдістері, жобаларды басқарудың әдіснамасы , PMBOK , ISO 21500, жобаларды басқару стандарттары.

A.M.Adilova Methodological framework project management

The author examines the most common project management methodology in the world. A comparative analysis of existing in the world of project management methodologies. Many international and national project management methodology are advisory in nature. This means that not necessarily use all of the processes described in a particular methodology. Regardless of what the level of maturity at the project management organization or a company, they can be used either completely or partially.Identified components of project management methodologies and the basic principles of design methodologies. The article recommended using described therein components and principles of design methodology choose the one project management methodology that best suited to the specifics of your business.Key words: project management, project, principles of project management methodological project management PMBOK , ISO 21500, project management standards


164 Методологическая основа управления проектами

Методология как предмет исследования в советские времена стала рассматриваться лишь в 1960-1970-е годы. До этого считалось, что вся методология заключена в марксистско-ленин-ском учении и всякие разговоры о какой-либо еще "методологии" вредны и опасны.

"Методология (от "метод" и "логия") – уче-ние о структуре, логической организации, мето-дах и средствах деятельности" [1].

Под методологией управления проектами предлагается понимать совокупность подходов, методов и моделей управления проектами, про-граммами и портфелями проектов, отраженных в профессиональных стандартах управления проектами глобального, международного, наци-онального, отраслевого и корпоративного уров-ня, а также в различных научных практических источниках, организующих теорию и практику управления проектами с целью достижения за-данного результата [2].

Чтобы проектное управление как инстру-мент повышения эффективности бизнеса при-носило максимальную результативность, каж-дая организация должна выбрать для себя ту методологию управления проектами, которая лучшим образом подходит под специфику её бизнеса.

Для того чтобы не ошибиться с выбором ме-тодологии, необходимо понимать плюсы и ми-нусы каждой из них.

Стандарты по управлению проектами пред-лагают варианты ответов на вопросы о способах и методах управления проектами в компаниях – как в небольшой торговой компании, так и в крупной международной корпорации. Но найти свой путь в управлении проектами, достичь же-лаемых результатов каждое предприятие может только само. Только после того как вы начне-те применять общераспространенные методы управления проектами, вам будет ясно, что ра-ботает в вашей области, а что – нет.

Общепринятые методы и подходы к управ-лению проектами описаны в стандартах между-народных и национальных профессиональных организаций, объединяющих специалистов по управлению проектами, таких, как PMI, IPMA, OGC, ISO, GAPPS, PMAJ и десятки других на-циональных ассоциаций разных стран.

Рассмотрим наиболее популярные методо-логии управления проектами, разработанные указанными выше организациями.

За последние два-три года в мире проектно-го управления произошли достаточно важные события: во-первых, публикация стандарта ISO 21500 (В сентябре 2012 года Россия, США и страны Евросоюза на государственном уровне через International Standard Organization (ISO) ввели в действие стандарт по управлению про-ектами) «Руководство для управления проекта-ми», в котором содержатся требования к управ-лению проектами, во-вторых – обновление американского стандарта по управлению проек-тами PMI PMBOK Guide "Руководство к Своду знаний по управлению проектами PMI".

Стандарты PMI являются признанным пио-нером среди методологий в области управления проектами. Они не стоят на месте и обновляют-ся каждые 4 года. Согласно исследованию PWC около 41% компаний в мире используют данную методологию в качестве основной.

Методология PMI, сформулированная в виде стандарта PMBOK, базируется на концеп-ции управления проектами через группу стан-дартных процессов. Однако последняя версия стандарта PMBOK отражает существенную кор-рекцию методологии в сторону интерактивных методик.

Что можно сказать об этом стандарте? Пре-жде всего, это документ, который носит реко-мендательный характер. В отличие от стандар-та ISO 21500, где описываются требования к управлению проектами. Стандарт PMI позици-онируется как квинтэссенция многолетней луч-шей практики и опыта, но носит, тем не менее, рекомендательный характер. Стандарт по управ-лению проектами PMI – это достаточно объем-ный документ, там порядка 300 страниц, на ко-торых очень подробно расписываются процессы управления проектами. Даются характеристики входов и выходов процессов управления про-ектами, рассматривается, какие инструменты и методы используются при реализации того или иного процесса.

Стандарт очень развернуто описывает про-цессы управления проектами и дает практи-ческие рекомендации по использованию тех или иных инструментов и методов в проект-ной деятельности любого масштаба. Поэтому вне зависимости от того, каков уровень зрело-сти проектного управления в организации или компании, они могут быть использованы либо полностью, либо частично. Здесь у компаний



есть полная свобода выбора. И это очень важно. Именно этим стандарт PMI выгодно отличает-ся от недавно вышедшего стандарта ISO 21500, поскольку в нем описаны конкретные методы, с помощью которых мы можем решать те или иные вопросы управления проектами.

На сегодняшний момент стандарт PMI наи-более востребован в компаниях и организациях, которые занимаются проектной деятельностью.

Методология IPMA представлена в виде стандарта ICB – IPMA Competence Baseline, Version 3.0, описывающий требования к компе-тенциям, необходимым менеджерам проектов и членам проектных команд для управления про-ектами, программами и портфелем проектов.

В третьем издании стандарта ICB 3.0 от 2006 года было выделено 46 элементов компетен-ций по управлению проектами, программами и портфелями проектов, все они были разделены на три группы: технические, поведенческие и контекстные компетенции.

Каждая национальная ассоциация, входящая в состав IPMA, отвечает за разработку собствен-ных национальных требований к компетентно-сти специалистов – National Competence Baseline (NCB), которые затем ратифицируются IPMA. К примеру, в России СОВНЕТ разработал соот-ветствующий стандарт для сертификации рос-сийских специалистов – «Основы профессио-нальных знаний и Национальные требования к компетентности специалистов по управлению проектами» (последнее издание НТК 3.0 вышло в 2010 году).

Основным стандартом OGC для управления проектами является PRINCE2. Стандарт ори-ентирован на руководителей, непосредствен-но управляющих проектами, на руководителей проектных комитетов, членов правления и спон-соров проектов, а также определяет требования к квалификации спонсоров проектов. PRINCE2 позиционируется авторами как процессный под-ход к управлению проектами, обеспечивающий легко адаптируемое и масштабируемое средство для управления любыми типами проектов. Каж-дый процесс в проекте определяется вместе с ключевыми входными и выходными данными, а также со специфическими целями и предпри-нимаемыми действиями. Выделяются шесть по-следовательных дискретных основных процес-сов, соответствующих частям жизненного цикла проекта, начиная от старта проекта и заканчивая

его закрытием, и два процесса, обеспечивающих шесть основных, – планирование и руководство. Последние имеют сквозной характер и продол-жаются в течение всего проекта. В каждом из процессов предусмотрены более детальные под-процессы (всего 45). Имеются также шесть так называемых компонентов: часть из них – доку-менты, а часть – процессы. И наконец, стандарт PRINCE2 описывает три методики – планирова-ние, основанное на продукте; обзоры качества; управление изменениями.

Процессы, их взаимодействие, компонен-ты, методики, формы входных и выходных до-кументов, соответствующие функциональные роли описаны в стандарте очень подробно, что позволяет найти почти все необходимое для соз-дания конкретного корпоративного стандарта или стандарта для выполнения отдельного про-екта.

Методология ISO 21500:2012 построена на базе модели PMBOK. Принятие стандарта ISO 21500 в действие сопровождалось фактически передачей приоритета стандартизации от PMI к ISO. По словам разработчиков, Стандарт может быть использован любым типом организации в любой отрасли, в том числе государственными органами, частным бизнесом или общественны-ми организациями. А также, стандарт применим и к любому типу проекта, независимо от слож-ности, размера и продолжительности. Стан-дарт обеспечивает высокий уровень описания концепции и процессов управления проектами, которые считаются достаточными для формиро-вания лучших практик управления проектами. Стандарт рассматривает проекты в контексте их выполнения в рамках Программ Проектов и Портфелей Проектов, но не дает подробных указаний по управлению программами и порт-фелями проектов в целом. Общие дисциплины управления рассматриваются Стандартом толь-ко в той степени, в какой они относятся к управ-лению проектом.

Методология P2M базируется на ориентиро-ванности не на продукт или процессы, а на улуч-шение организации в результате выполнения проектов. Иными словами, методология описы-вает, как использовать полученный в результате выполнения проектов опыт для развития ком-пании. Р2М – японский подход к управлению сложными проектами внедрения инновацион-


166 Методологическая основа управления проектами

ных технологий на уровне предприятий в неста-бильной среде.

Рамочная методология Р2М строится на базе «трилеммы» – трех основополагающих поня-тий: сложность, ценность и сопротивление, со-ставляющих так называемый «железный» тре-угольник контекстных ограничений, в рамках которых осуществляется инновационная дея-тельность. Чем сложнее бизнес-проблема, тем больше ценности содержит ее потенциальное решение и тем меньше число людей способны это понять, чтобы оказать сопротивление соот-ветствующей новаторской идее [3].

Существенную роль в поисках нужной ме-тодологии играет определение принципов, по которым ее можно было бы разработать. В ми-ровой практике существуют четыре основных принципа построения методологии управления проектами в компании. Ниже мы рассмотрим их использование.

Первый принцип. Большая по размерам ме-тодология нужна тогда, когда в проекте занято большое число членов команды.

"Большая по размерам" называется та мето-дология, в которой содержится большое коли-чество элементов. Поскольку главное предна-значение любой методологии – координировать работу людей, то, следовательно, чем больше проект, тем "больше" должна быть и используе-мая в нем методология. Объем методологии воз-растает пропорционально числу ролей и типов рабочих продуктов.

Второй принцип. Большая корректность методологии (видимая со стороны) или, други-ми словами, "большая плотность" нужна в тех случаях, когда скрытые ошибки в результате реализации проекта могут повлечь за собой зна-чительный ущерб (большая критичность разра-батываемой системы).

Согласно этому принципу, дополнительные затраты на более тщательную защиту от ошибок вполне могут себя оправдать – в зависимости от того, какова значимость результата проекта. Другими словами, принцип указывает на то, что есть ситуации, когда дополнительные расходы на разработку оправдывают себя.

Поломка на атомной станции гораздо се-рьезнее, чем, например, поломка в маленькой программе, которая разрабатывается для более комфортной деятельности компании. Следова-тельно, при создании программных продуктов

для атомной станции можно позволить себе использовать более трудоемкую и дорогую ме-тодологию. В этом случае, методология будет содержать большее количество различных эле-ментов, причем эти элементы будут иметь боль-шую "плотность".

Третий принцип. Незначительное увеличе-ние "размеров" или "плотности" методологии ведет к существенному увеличению стоимости проекта.

Этот принцип справедлив для любого проек-та. Здесь затрагивается исключительно вопрос стоимости, не более.

Размеры проекта и методологии связаны между собой положительной обратной связью. Если над проектом работает сравнительно не-много людей, то им нужна сравнительно не-большая методология. Чем меньше "весит" ме-тодология, тем продуктивнее работает команда. А чем продуктивнее работают люди, тем больше задач они могут решать – иначе говоря, малень-кая проектная команда, использующая "легкую" методологию, вполне способна решать крупно-масштабные задачи.

С другой стороны, когда в проекте участвует большее количество людей, их работу сложнее координировать, т.е. нужна более "тяжелая" ме-тодология. Такая методология будет снижать их продуктивность, поэтому для выполнения зада-чи понадобится большее число работников.

Объем задачи и методологии непосредствен-ным образом влияют на количество персонала в компании.

Главная трудность состоит в том, что прак-тически невозможно точно определить объемы задачи в самом начале проекта, а следовательно, и минимальное число людей, которые могут эту задачу решить. К тому же, количество работни-ков напрямую зависит от того, какие конкретно люди будут работать над проектом.

И наконец, если размеры проекта возраста-ют, может оказаться, что оптимальным решени-ем будет применить другую методологию.

Четвертый принцип. Наиболее эффектив-ная форма коммуникации (для передачи идей) – непосредственное взаимодействие, лицом к лицу, как при рисовании у доски.

Членам команды, которые сидят друг воз-ле друга и могут свободно общаться, легче ра-ботать над проектом. Это также означает, что



если проект растет таким образом, что обеспе-чить непосредственную коммуникацию между работниками уже не удается, ее эффективность будет падать, а значит, возрастут связанные с ней затраты.

При этом немалое значение в выборе ме-тодологии играет желание спонсоров проекта: хотят ли они получить продукт быстро, с ми-нимальным количеством дефектов, или же им нужно наблюдать за процессом во всех его про-явлениях. Разным приоритетам соответствуют разные методологические рекомендации [4].

В заключение хотелось бы отметить что, любая методология состоит из основных эле-ментов: ролей, навыков, видов деятельности, используемых техник, инструментария, постав-ляемых артефактов, стандартов, мер качества и приоритетов проекта. В зависимости от размера проекта (числа людей, работу которых необхо-димо координировать), критичности разрабаты-ваемого приложения и основных приоритетов, в проекте могут применяться различные методо-логии.

Выбор методологии управления проектами зависит от выбираемой базовой концептуальной модели проектного подхода.

Как было отмечено выше, существуют четы-ре основных принципа проектирования методо-

логии. Вкратце их можно описать следующим образом:

– чем больше команда, тем "тяжелее" долж-на быть используемая методология;

– при увеличении критичности проекта, не-обходимо увеличивать "плотность" методологии;

– чем "тяжелее" методология, тем выше стоимость проекта;

– самая эффективная форма коммуникации – непосредственное общение.

Таким образом, вопрос выбора подходящей методологии управления проектами зависит от многих факторов и ориентирован на опре-деленные принципы. При выборе подходящей для вашей компании методологии управления проектами необходимо помнить о том, что она должна обеспечить работоспособность и эффек-тивность Корпоративной системы управления проектами (КСУП), поэтому должна учитывать:

– специфику проектной деятельности ком-пании;

– зону применения системы, реализация только контрактных или ИТ-проектов, или все существующие проекты в компании;

– текущий уровень зрелости компании в об-ласти проектного управления – готова ли Ком-пания «переварить» и использовать в дальней-шем внедряемые методологические решения.


1 Большой Энциклопедический словарь. – 2-е изд., перераб. и доп. – Aст: Астрель, 2002. – 1456 с.2 Ильина О.Н Методологическое обеспечение управления проектами, программами и портфелями проектов в органи-

зации // Менеджмент в России и за рубежом. – 2010. – №1. – C. 19-23.3 Портни С. Э. Управление проектами для "чайников"- М.: Диалектика, 2006. – 368 c.4 Шаврин А. Свобода выбора // Элитный персонал. – 2013. – № 5. – C. 5-7.

References

1 Bol'shoy entsiklopedicheskiy slovar'. -2-e izd., pererab. i dop. – Ast: Astrel', 2002. – 1456 s.2 Il'ina O.N. Metodologicheskoe obespechenie upravleniya proektami, programmami I portfelyami proektov v organizatsii //

Menedgment v Rossii i za rubezhom. – 2010. – №1. – S. 19-23.3 Portni S.E. Upravlenie proektami dlya "chainicov" – M.: Dialektika, 2006. – 368 s.4 Shavrin A. Svoboda vybora // Elitnyy personal. – 2013. – 5. – S 5-7.


168 Еуразиялық ынтмақтастық аясында кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігін арттыру бағыттары

ӘОЖ 005-027.21Д.С. Ахметов

Т. Рысқұлов атындағы Қазақ экономикалық университеті, Қазақстан, Алматы қ. E-mail: [email protected]

Еуразиялық ынтмақтастық аясында кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігін арттыру бағыттары

Еуразиялық ынтмақтастық – бұл тиісті ынтымақтастық құрылымдары негізінде ТМД мүше елдердің құруға ұсынылған, біріңғай саяси, экономикалық, әскери, кеден, гуманитарлық, мәдени кеңістік пен ұштасқан тәуелсіз постсоветтік мемлекеттердің одағының жобасы. Еуразиялық ынтымақтастықтың барлық қатысушылары ақтық мақсат инновациялық экономиканы құруды көздейтін нақты және анық әрекеттер стратегиясын әзірлеулері тиіс. Бұл оларға «тек шикізат өнімдерін экспорттаушылары» мәртебесінен шығып әлемдік «еңбек бөлінісінде» абыройлы орындарды иеленуге мүмкіндік береді. Сондықтан да Еуразиялық ынтымақтастық аясында қазақстандық кәсіпорындардың бәсекеге қабілеттілігін арттыру мәселелері өзекті болып табылады.Түйін сөздер: интеграция, бәсеке, бәсекеге қабілеттілік, өндірістік кәсіпорындар

Д.С. АхметовНаправления повышения конкурентоспособности предприятия

в рамках евразийской интеграции

Евразийская интеграция – это проект союза независимых постсоветских государств с единым политическим, экономическим, военным, таможенным, гуманитарным, культурным пространством, предполагающий созда-ние странами-членами СНГ на базе соответствующих интеграционных структур. Все участники евразийской интеграции призваны выработать ясную и четкую стратегию действий, имеющую своей конечной целью соз-дание инновационной экономики. Это позволит им выйти из статуса «периферийных экспортеров сырья» и за-нять более достойное место в мировом «разделении труда». Поэтому вопросы повышения конкурентоспособ-ностей казахстанских предприятий в рамках евразийской интеграции являются очень актуальными.Ключевые слова: интеграция, конкуренция, конкуретноспособность, промышленные предприятия.

D. AkhmetovIssues of the enterprises competitiveness growth in the framework of the Eurasian Integration

Eurasian integration is a project of the independent post-Soviet states union with a single political, economic, military, customs, humanitarian and cultural space, intended to be created by the CIS member countries on the basis of the respective integration structures. All the members of the Eurasian integration designed to develop a clear and concise strategy of action, having as its ultimate goal the creation of an innovative economy. This will allow them to get out of the status of “peripheral exporters of raw materials” and take a worthy place in the world “division of labor”. That is why the questions of the competitiveness of Kazakh enterprises within the Eurasian integration are very important. Key words: integration, competition, competitivity, industry.

Халықаралық ынтмақтастық (интеграция) – бұл экономикалық достастық шырмауымен байланған мемлекеттердің тиісті денгейдегі бірлестіктері. Ынтымақтастық – аймақтық эко-номикаларды жедел дамытудың және әлемдік нарықта бәсекелестікті арттырудың мықты құралы. Ынтымақтастық бірлестік табысты жұмыс жасау үшін бірқатар объективті және

субъективті факторлардың үйлесімі қажет. Бірінші кезекте, бұл экономикалық фактор-лар: оған кірігетін мемлекеттер әлеуметтік-экономикалық дамудың және ЖҰӨ өсімінің жоғары қарқыны бірдей болуы шарт. Мемлекеттердің басшылықтарының қалауы және ынтымақтастық бірлестіктің қызметі үшін жоғары ұлттық құрлымдарды құруға


169Д.С. Ахметов

даярлығы сонымен қатар мемлекеттердің географиялық жақындығы және мәдениеттік-тарихи тағдырластығы секілді саяси факторлар зор мәнге ие. Әлемдік сауданың дамуындағы маңызды үрдістер ХХ ғасырдың жартысын-да оның халықаралық ұйымдарында жаңа құбылыстардың пайда болуына жағдай жасады. Осы құбылыстардың қатарына аймақтықты яғни кеден одағы, еркін сауда аймақтары түрлері,

бойынша жекеленген мемлекеттердің ерекше тығыз әрекеттесуін жатқызуға болады. Әртүрлі деректер бойынша осындай топтасулардың саны 90-жылдардың аяғында 80-нен 100-ге дейін жетіп асты. Дүниежүзілік банктің есебі бойынша осындай ынтымақтастық шеңберінде әлемдік сауданың жартысынан астамы жүзеге асады. Неғұрлым танымал аймақтардың атауы төменгі кестеде (1-кесте) сипатталған.

1-кесте – Тоғыз ірі халықаралық аймақтық сауда ынтымақтастықтардың қатысушылары

№ Халықаралық аймақтық сауда ынтмақтастықтар

Құрылған жылы Қатысушы-мемлекеттер

1 Еуропалық одақ (ЕО) 1992Австрия, Германия, Ұлыбритания, Италия, Ирландия, Франция, Испания, Португалия, Финляндия, Швеция, Дания, Бельгия, Люксембург, Нидерланды, Грекия

2 Еркін сауда туралы Солтүстік-Америкалық келісім (НАФТА) 1994 АҚШ, Канада, Мексика

3 Еуропалық еркін сауда ассоциациясы (ЕАСТ) 1960 Исландия, Норвегия, Швейцария, Лихтенштейн

4 Азиялық – Тынықмұхиттық экономикалық достастығы (АТЭС) 1989

Австралия, Бруней, Малайзия, Сингапур, Таиланд, Жаңа Зеландия, Папуа-Жаңа Гвинея, Индонезия, Филиппины, Тайвань, Гонконг, Жапония, Оңтүстік Корея, Қытай, Канада, АҚШ, Мексика, Чили

5 Оңтүстік конус мемлекеттерінің жалпы нарығы (МЕРКОСУР) 1991 Бразилия, Аргентина, Парагвай, Уругвай

6 Оңтүстік-Африкалық даму комитеті (САДК) 1992 Ангола, Ботсвана, Лесото, Малави, Мозамбик, Маврикий,

Намибия, ОАР, Свазиленд, Танзания, Зимбабве

7 Батыс-Африкалық экономикалық және волюталық одақ (ЮЭМОА) 1966 Кот-т’Ивуар, Буркина-Фасо, Нигерия, Того, Сенегал, Бенин,

Мали

8 Оңтүстік-Азиялық аймақтық әріптестік ассоцияциясы (СААРК) 1985 Үндістан, Пәкістан, Шри Ланка, Бангладеш, Мальдив

аралдары, Бутан, Непал.

9 Андтік пакт 1969 Венесуэла, Колумбия, Эквадор, Перу, Боливия

Дереккөз: CIA World Factbook 2014, IMF WEO Database агенттігінің негізінде

Аймақтық экономикалық ынтмақтастық жалпы экономикалық айырбасты және өндіріс саласын қамтитын, аймақтық көлемде бірегей шаруашылық кешенді құруды және ұлттық шаруашылықтардың тығыз байланысын меңзейтін, ұлттық шаруашылықтарда еңбек бөлінісінің және экономикалық байланыстардың тұрақты даму процесін білдіреді.

Экономикалық ынтымақтасу күрделі әрі қарама-қайшылыққа толы процесс. Ол тек қана экономикалық емес, саяси себептермен де жағдайласқан бірақ, ынтмақтастықтың негізгі

себебі ұлттық шаруашылық шеңберінен асып кеткен жоғары дамыған өндіріс факторларының талаптары екені анық.

Аймақтық ынтымақтастық арқылы нарықты кеңейту қатысушы-мемлекеттер үшін өндіріс көлемінде манызды үнемділікке алып келетіні тәжірибие және теориялық зерттеулер дәлелдеп отыр. Сонымен бірге, олар егер ынтымақтастық бірлестіктердің қатысушы-мемлекеттері бірдей өнім ассортиментін шығаратын болса, онда бәсекелестіктің күшеюінен өндіріс тиімділігінің қосымша пайдаларын иеленеді. Бұл жағдайларда



тиімсіз өндірістер қысқарып неғұрлым бәсекеге қабілетті өндірістер кеңейеді.

Қазақстанның ТМД мемлекеттерімен ортақ экономикалық кеңістікті сақтап қалу және бекітудегі шынайы қызығушылығы келесі се-бептермен анықталады.

Бұрынғы Кеңес одағының шеңберінде қызмет еткен республикааралық өзара байланыс жүйесі ТМД құрудың шынайы негізгі болып та-былады. Әр республика маңызды шикізаттық ресурстар жеткізулерден және ақтық өнімдерді өткізу нарықтарын иеленуден басқа республика-лардан тәуелділікте болғандықтан, мемлекеттің бірегей халық шаруашылық кешеніне терең ынтымақтасқа мәжбүр [1].

Қазақстанның жақын шетелдегі мемлекет- терінің нарықтарында қатысу қажеттілігі бұ- рынғы жалпы кеңестік тарихтан туындай-тын жағдайлардан ғана емес, сонымен қатар қазақстандық экономиканың болашағын анық- тайтын факторларға да негізделеді. Кеңес одағы ыдырағаннан кейін Қазақстанның ел экономикасының тиісті қажеттіліктерінің 50-100 % қамтамасыз ететін түсті және сирек металлдардың көптеген кен орындары, машина жасау, тау-кен және металлургиялық және хи-мия өнеркәсібінің кәсіпорындарының маңызды бөлігі, сонымен қатар көптеген шекаралық өткелдер, порттар, құбыр желілері және басқа да коммуникациялар тыс қалды. Қазақстандық өндірушілердің кең, тарихи игерілген өткізу нарығына олардың дайын өнімдерін өткізуге қызығушылықтары олардың өнімдерінің әлем- дік денгейде бәсекеге қабілетсіздігімен және де инвестициялық ресурстардың жетіспеушілігімен түсіндіріледі [2].

Сонымен бірге, бұрынғы Кеңес одағының республикалары – жаңа тәуелсіз мемлекеттер үшін ресейлік нарық көптеген өндіріс түрлерінің және ауыл шаруашылық өнімдерінің, қуат тасымалдаудың, шикізат және материалдардың экспорты және импорты үшін жалғыз ғана бала-масыз өткізу нарығы болып табылады [3].

Қазіргі таңда Кеңес одағы ыдырағаннан кейін қалыптасқан тәуелсіз мемлекеттердің жақындасу үдерісін еуразиялық ықпалдастық деп атау дағдыға енді. Бұл жағдай он жеті жыл бұрын мүлде өзгеше еді. Елбасымыз 1994 жылдың на-урыз айында ТМД платформасында сапалық жаңа интеграциялық бірлестік – Мемлекеттердің Еуразиялық Одағын құруды тұңғыш рет ұсынды.

Бұл идеяны ол М.В. Ломоносов атындағы ММУ академиялық аудиториясында жариялады. Ел-басы ТМД құрылғаннан кейін екі жылдан соң пайда болған көп қырлы ықпалдастық үдерісті тығырықтан шығару жөніндегі берік шешіммен бүкіл ТМД-ның интеллектуалдық элитасына тікелей ұсыныс жасап еді [4].

Қазақстан Республикасының Президенті ТМД-ның уақыттың объективті талаптарына жа-уап бермейтінін және оған мүше мемлекеттердің біздің халықтарымыз аса мұқтаж болып отырған ықпалдастықты қамтамасыз ете ал-майтынын баса айтты. Осыған байланысты неғұрлым нақты қағидаларда іс-қимылдар жа-сайтын жаңа мемлекетаралық бірлестік құру қажеттігі туындады. Бұл бастаманың ТМД кеңістігіндегі ықпалдастық үдерістер үшін серпін бергенін көрмеуге болмайды. Ол соңғы жылдары қалыптасқан Ұжымдық қауіпсіздік шарты ұйымы, Еуразиялық экономикалық қауымдастық, Қазақстан, Беларусь және Ресейдің Кеден одағы сияқты бірқатар табысты мемлекетаралық құрылымдарды құруда саты-лап өмірге алып келді [5,6].

Кеден одағының жұмысының бірінші жылының қорытындыларын шығару ұлттық ІЖӨ өсуі, шетел инвестицияларын тарту, өнімнің өзіндік құнын төмендету және басқа да көптеген шешуші көрсеткіштер бойынша оң динамиканың неғұрлым нақты цифрларын берді. Үш елдің экономикалық субъектілерінің бірегейлендірілген кедендік тарифтер мен импорттық баж салықтарына бейімделу кезеңіне байланысты белгілі бір қиындықтар туындады. Әрине, Ұлттық кедендік әкімшіліктер арасында жекелеген сәйкессіздіктер бар, олар Кеден одағы комиссиясының тәсілді жұмыстары арқылы жой-ылуда. Үш мемлекеттің Кеден одағы пішінінде өндірісшілердің салалық ассоциацияларының тез пайда болуы да атап өтуге болады. Біздің кәсіпкерлеріміз өз мүдделерін келісу, ішкі бәсекелестік пен өзара қолдау ережелерін қалыптастыру үшін де ықпалдасады.

Еуразиялық одақ – бүгінгі күн мен келешектің қиын сынақтарымен сыналатын ірі жоба. Ол үшін еуразиялық ықпалдастыққа қатысушылардың барлығында іс-қимылдың анық та нақты стратегиясы болуы қажет екені анық. Еуразиялық одақ ең басынан бастап бәсекеге қабілетті жаһандық экономикалық бірлестік ретінде құрылуы тиіс. «Қазақстан,



Ресей, Беларусь бүгінде Кеден одағында және бірыңғай экономикалық кеңістіктің құрамында. Барлық құжаттарды рәсімдегеннен кейін 2015 жылдың 1 қаңтарында біз Еуразиялық экономикалық одақтың құрылуына келеміз», – деп атап өтті Елбасымыз. Кедендік одақ,Біртұтас экономикалық кеңістік құру Қазақстан Республикасы үшін шикізаттық емес экономи-каны дамытуға мүмкіндік береді. Шикізаттық емес экономика үшін, ең алдымен, тауарлар және қызметтерді сату (өткізу) нарығы маңызды. Егер сату (өткізу) нарығы қалыптаспаса – ешқандай да бәсекелестікке қабілетті өндіріс те болмай-ды. Кедендік одақ, Біртұтас экономикалық кеңістік шикізаттық емес секторды дамытуға мүмкіндіктер құрады, бірақ кепілдік бермейді. Кедендік одақтың ішінде бәсекелестіктің бо-латыны сөзсіз және бұл орынды да, өйткені шынайы экономика тек бәсекелестік қабілетті жағдайда ғана құрылатыны анық.

Қазіргі таңда әлемде бәсекелестік және бәсекеге қабілеттіліктің өзекті мәселелері әмбебап мәнге ие. Осы мәселелердің қалай ше- шілуіне баланысты, кез-келген мемлекеттің және қарапайым тұтынушылардың экономика- лық және әлеуметтік өмірінің көптеген қырлары тәуелді. Бәсекелестіктің анықтамасы көп қырлы (2-кесте) және белгілі – бір анықтамамен сипат- талмайды. Нарықтық қатынастардың элемент- терінің 90-жылдардың басында дамуы, шаруашылық субъектілерінің дербестіктерінің кеңеюі, шаруашылық жүргізу жағдайында қалыптасқан бәсекелестік ортаның негізгі элементтерін зерттеудің қажеттілігін туын-датты. «Бәсекелестік» терминінің теориялық дамуының негізгі тұжырымдары экономикалық ғылымның қазіргі заманғы даму кезеңінің экономистерінің еңбектерінде көрініс табады (2-кестені қараңыз). Осылайша, «бәсекелестік» – өздерінің субъективтік және объективтікқажеттіліктерін қанағаттандыру мақсатында өздерінің бәсекелестік артықшылықтарын басқа- ру және нарықтық қатынастың субъектілері ара-сында күрестін экономикалық процесі. Көптеген экономистер дәлелдегендей, бәсекелестік қо- ғам дамуының қозғаушы күші, ресурстарды үнемдеудің, жұртшылықтын өмір деңгейін және тауарлардың сапасын арттырудың бас- ты құралы болып табылады. Әсіресе, енді да-мып келе жатқан қазақстандық экономика жағдайында бәсекелестіктің механизмін зерт-

теу өте маңызды. Бәсекеге қабілеттілік – өнімді өндірушіні де, тұтынушыны да қызықтыратын көрсеткіш.

Қазіргі уақытта барлық экономикалық процестердің өзара тәуелділігі және өзара байланысының күшеюі жағдайында, бәсекеге қабілеттілік түсінігі тек қана кәсіпорындаға ғана емес сонымен қатар, аймақтарға да та-ралады. Аймақтардың бәсекеге қабілеттілігі көп жағдайда оның өнімдерінің бәсекеге қабілеттілігімен анықталады.

Мемлекеттің бәсекеге қабілеттілігі тура-лы мәселелерін Гарвардтық бизнес мектебінен шыққан, атақты американдық экономист Майкл Портердің теориясы реттеуге тырыса-ды. Мемлекеттердің бәсекеге қабілеттілігін компаниялардың бәсекеге қабілеттілігінің приз- масы арқылы қарастыру М. Портердің жаңашыл- дығы болып табылады. М. Портер бойынша, бір жекеленген мемлекеттін бәсекеге қабілеттілігі ұлттың өнімділігімен байланысты яғни, қолда бар барлық ресурстарды (шикізат, жұмыс күші, капитал) тиімді пайдалану. Мемлекеттің хал-ауқатының дәрежесін қарастыру барысын-да жекеленіп алынған фирманың денгейінде қарастыру қажет себебі, соңында аяғында ҰЖӨ және ұлттық табыс компания-өндірушілермен құрылады. М. Портер, нарық экономикасы дамыған мемлекеттердің өзінде өнеркәсіпті барлық салалары және барлық компаниялар бірдей дами алмайтынын ескертеді. Ұлттық экономиканың дамуының табыстылығы, халық- аралық белсенділікті жүзеге асыратын жеке-ленген компаниялардың ядросының қызметіне тәуелді. Бұндай фирмалар әдетте, әр мемлекетте өндірістін шағын спектрін көрсетеді. М. Портер бойынша, бастапқыда бәсекеге қабілетті мемле-кеттер емес, сол мемлекеттердің ұлттық компа-ниялары болғандықтан, бәсекелестік күресте та-бысты болу үшін фирмалар екі артықшылықтың біреуін иеленуі қажет: өндірістің төмен шығындарын иелену немесе жоғары бағамен сату үшін өнімнің сапасын дифференциялау. Әлемдік нарықта бәсекелестік компанияларды өз қызметтерін бәсекелестердің табысымен са-лыстыра отырып, үнемі бір-бірімен жарысуға итермелейді. Мемлекеттің халықаралық маман-дануы сонымен қатар, оның ұлттық өндірушілері неғұрлым бәсекеге қабілетті экономикалық са-лаларымен байланысты [9].



2-кесте – «Бәсекелестік» түсінігінің экономикалық мәніне берілген анықтамалар

Авторлар «Бәсекелестік» түсінігінің экономикалық мәнінің түсінігі

Түсініктің шаруашылық жүргізудің қазіргі таңдағы жағдайына қатыстылығы

Смит А.

«Тауарды сатудың неғұрлым тиімді жағдайлары үшін сатушылар (немесе сатып алушылар) арасында жүзеге асатын, шындыққа сай, келісімсіз күрес»

Нарықтық қатынастардың неғұрлым оңтайлы теориясы, бірақ нарықтың қазіргі таңдағы ерекшеліктерін ескере отырып, түзетулерді талап етеді

Хайне П. «Сирек байлықтарға қол жеткізудің талаптарын жақсы қанағаттандыруға ұмтылу»

Бұл жағдайда сатып алушылардың қажеттіліктерін қанағатандыру мақсат етілмейді

Эджуорт Ф.,Курно А.,Робинсон Дж.

Жетілген бәсекелестік – бұл «бағаға қатысты нарықтың шешімін тыныш мойындау» жағдайы

Тек қана жетілген бәсекелестіктің мәні терең зерттеледі, бірақ тұтынушылардың мәселелері қарастырылмайды

Чемберлин Ф.

Монополиялық бәсекелестік – «басқа фирмалардың басқа өнімдердің бәсекелестігі өзінің өнімін ұсынатын фирманың монополиялық бақылауын әлсірететін дәрежесі, фирманың «өнімі» басқа өнімдерден айрықшалану дәрежесіне тәуелді».

Тек қана монополиялық бәсекелестіктің мәнінің терең зерттелуі, ал бәсекелестіктің басқа түрлері қарастырылмаған

Найт Ф.Х. «бәсекелесетін бірліктірдің көптігі және олардың тәуелсіздік жағдайы»

Бәсекелестіктің және бәсекелесетін субъектілерін анықтамаларына нақты бағыт орын алмаған

Шумпетер П.Жаңа тауарды, жаңа технологияларды, жаңа шикізат көздерін ашуға негізделген, «ескінің жаңамен жарысуы»

Жаңа тауарларды және жаңашылдықтарды ашудың ерекшеліктерін ескереді, бәсекелестік тауар өндіруші немесе технлогиялар ұстаныммен ғана түсіндіріледі, бірақ нарық мәселелерімен байланыспаған

Фон Хайек Ф. «Бәсекелестік сұраныс нәтижелерін мойындау мен түсіндірілетін жағдайдың орын алуы»

Нарықтың және ондағы субъектілерінің сонымен қатар тауарды тұтынушылардың қызмет етуінің ерекшеліктері қарастырылмайды

Киперман Г.Я.

«Өнім өткізу барысында өндірушілер және жабдықтаушылардың өзара әрекетінің, өзара байланысының және күресінің процесі, өткізудің неғұрлым жағдайлары үшін жекеленген тауар өндірушілердің немесе тауарды (қызметті) жабдықтаушылардың арасында экономикалық күрес».

Бұл бәсекелестіктің мазмұндамасында тұтынушылардың қажеттіліктері ескерілмейді тек тауар өндірушілердің жағы ғана мазмұндалады

Азоев Г.Л. Завьялов П.С., Лозовский Л.Ш., Поршев А.Г.

«Өздерінің өнімдерін өткізудің озық мүмкіндіктерін қамтамасыз ету мақсатында нарықтағы кәсіпорындардың арасындағы өзара әрекет, өзара байланыс және күрестін экономикалық процесі»

Ақыр аяғында тауар өндірушінің барынша табыс алу мақсат етілмейді

Спиридонов И.А.Перцовский Н.И.

«Өздерінің өнімдерін өткізудің озық мүмкіндіктерін қамтамасыз ету мақсатында нарықтағы кәсіпорындардың арасындағы өзара әрекет, өзара байланыс және күрестің экономикалық процесі, тұтынушылардың әртүрлі қажеттіліктерін қанағаттандыру және неғұрлым көп пайда табу»

Бұл анықтамаларда нарықтық қатынастардың субъектілерінің қызметінде заңи шектеулер ескерілмейді

Фатхутдинов Р.А.

«Бұл субъектінің өздерінің бәсекелестік артықшылықтарын басқару үшін немесе қалыпты жағдайларда немесе заң аясында объективтік немесе субъективтік қажеттіліктерді қанағаттандыруда бәсекелестермен күресу»

Нарықта шаруашылық жүргізетін барлық субъектілердің қызметін бағалауды кіріктіретін, неғұрлым толық анықтама

Ескерту: автор [7, 8, 9, 10, 11, 12, 13, 14, 15, 16, 17, 18] дереккөздер негізінде әзірлеген.



Кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігіне қа- тысты әртүрлі авторлардың ұсынған анықта- маларын зерттеу нәтижесі, оның неғұрлым маңызды ерекшеліктерін анықтауға мүмкіндік береді:

• бәсекеге қабілеттілік – бұл тұтынушыларүшін өнімнің тартымдығы, сатылу мүмкіндігінің шамасы;

• жаңа өнімді әзірлеу барысында, берілетіншама;

• тұтынушылардың талаптарын қанағаттан-дыру дәрежесін сипаттайды, сонымен бірге қойылатын талаптардың мазмұны өнім түріне тәуелді келеді;

• белгілі бір уақыт аралығында техникалық,экономикалық, пайдалану мазмұндамалары бой-ынша негізгі бәсекелестердің ұқсас өнімдерін салыстыру барысында алынатын, салыстырма-лы шама;

• болжанатын, математикалық өлшем;• кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігі кәсіп-

орынның барлық ресурстарын пайдаланудың тиімділігін және өлшемін мазмұндайды;

• кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігі өзге-рісі сыртқы да ішкі де факторларға тәуелді динамикалық көрсеткіш болып табылады;

• кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігі шарт-ты көрсеткіш болып табылады. Озық (этолон- ды) кәсіпорындардың немесе бәсекелес кәсіп- орындардың бәсекеге қабілеттіліктің ұқсас көр- сеткіштері салыстыру базасы болып табылады;

• кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігінеәлеуметтік және экологиялық орталар әсер етеді.

Азаматтардың әл-ауқатын және өсудің тұ- рақты жоғары үрдістерін арттыру мақсаттарына қол жеткізу Қазақстанның бәсекеге қабілеттілігі деңгейін манызды арттыру жағдайы барысында жүзеге асуы мүмкін, ол үшін қамтамасыз ету қажет:

• мемлекеттік басқарудың бәсекеге қабілет-тілігін (мемлекеттік реттеу, мемлекеттік қызметтер, мемлекеттік меншікті басқару);

• бизнестің бәсекеге қабілеттілігі – өндірістиімділігін арттыру (соның ішінде қуат тиімділік және еңбек өнімділік), инновациялық бағыттылық, бизнестің маңызды бөлігінің «көлеңкеден» шығуын;

• «адами капиталдың» бәсекеге қабілеттілігі– әлемдік нарықта экономиканы білікті кадр-лармен қамтамасыз ететін, мемлекеттің ғылы- ми әлеуетін қолдайтын, жұртшылықтың білі-

мінің орта деңгейін сақтайтын және артты-ратын, білім беру жүйесінің, қазіргі заманғы денсаулық сақтау жүйесінің сонымен қатар, халықты әлеуметтік қолдау жүйесінің бәсекеге қабілеттілігін қалыптастыру.

Мемлекеттің бәсекеге қабілеттілігі үшін негізгі факторлар әдетте, алдыңғы өткен ұрпақтардан мұра ретінде берілмейтіні ол еңбек қызметінің процесінде құрылатыны анық. Осыған байланысты факторлар, табиғаттан тегін келетін негізгілерге (табиғи және климаттық ресуртар, мемлекеттің географиялық орнала-суы және біліксіз жұртшылық), және дамыған, мандай термен және қанмен жинақталатын (за-манауй инфрақұрылым, жоғары білікті персо-нал, ғылыми-техникалық ақпараттар банктері және т.б.) болып бөлінеді. Тек қана дамыған факторлар бәсекелес-мемлекеттер көшіріп алуы қиынға соғатын, мемлекетке бәсекелестік артықшылықтар әкеледі. Осы жерде, Қазақстан неліктен орасан зор табиғи байлықтарға ие болғанына, халықының толықтай дерлік сауаттылығына және жеткілікті дәрежеде ғылыми-техникалық мүмкіншілікке иелену ба-рысында әлемдік нарықта бәсекеге қабілетті емес? Бұл жағдай біздің мемлекетіміздің көп деңгейде негізгі факторларының орын алумен, ал дамыған факторлармен қамтамасыз етілуі планетаның озық мемлекеттері деңгейінен маңызды қалыс қалуымен түсіндіріледі.

Ішкі нарықтын көлемі емес оның сапасы манызды. Ұлттық нарық шағын болғанымен – халық табысының жоғары деңгейіне сай,жарнамалық саясатты шебер жүргізу арқылы онда сұраныс үлкен болуы да әбден мүмкін. Керісінше, ұлттық сұраныстың тарлығы ба-рысында мемлекеттің ішінде де, шетелде де өндірілетін өнім үшін орасан зор нарық бо-луы мүмкін. Мысалы, Қытай немесе Ресейдің ішкі нарықтары кең, бірақ бұл нарықта орын алған сұраныс көп жағдайда төлемге қабілетсіз. Керісінше, Швейцариядағы жоғары төлем қабілеттілігімен ұштасқан ішкі нарықтың тарлығы «Nestle» және «АВВ» компанияларын негізінен шетелдік өткізу нарықтарында жұмыс жасауға итермелейді.

М. Портерге сәйкес, жекеленген салалар ғана емес сонымен қатар, компаниялар тігінен не-месе көлденең шоғырланған, тұтас салалардың «шоғыры» бәсекеге қабілетті бола алады. Мы-



3-кесте – Кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігін арттыру бағыттары

Бәсекеге қабілеттілікті арттыру бағыттары Бағыт бойынша жұмыстардың қысқаша мазмұны

Тауа

рлар

дың

бәсе

кеге

қаб

ілет

тілі

гін

артт

ыру

бой

ынш

а пр

оцес

терд

і қам

тама

сыз е

теті

н ба

ғытт

ар

Басқару сапасын арттыру

Экономикалық, басқарушылық және инженерлік даярлықты және кадрларды қайта даярлықты ӘЭТББ жүйесіне көшіру, ұйымның заңдарын, экономикалық заңдардың механизмінің әрекеттерін зерттеу, ғылыми тәсілдердің және қағидалардың талаптарын сақтау, шешімдер қабылдау басқарудың қазіргі заманғы әдістерін және үлгілерін қолдану

Сыртқы ортамен байланысты жетілдіру

Кәсіпорынның макро-,мезо-, және микроортасының негізгі өлшемдерін бақылау, олардың кешенді диагностикасы және қоршаған орта туралы ақпараттардың жеделділігін және дәйектілігін қамтамасыз ету, кәсіпорынның оған бейімділігін арттыру

Стратегиялық маркетингті енгізу

Сұраныстың және құңдылықтардың динамикасын зерттеу, нарықтарды маро- және микросегменттеу, нарықтың өлшемдерінің өзгерістерін болжау, стратегиялық бәсекеге қабілеттілігінің нормативтерін әзірлеу, кәсіпорынның әртүрлі стратегияларын қалыптастыру бойынша ұсыныстарын әзірлеу

Инновациялық қызметті ұйымдастыруды жетілдіру

Бәсекеге қабілеттілікке бағытталған патенттік қорды тексеру, инновациялық ұйымның ұйымдық құрылымын әзірлеу. Лауазымдық құрылымға бас менеджерді, маркетинг, логистика, тұтынушыларға қызмет бойынша басшының орынбасарларын кіріктіру

Жаңа ақпараттық технологияларды енгізу

Тауардың барлық өмірлік кезеңдерін, сапаны басқару технологияларын, ресурс үнемдеуді қамтитын, CALS біріктірілген ақпараттық технологияларды әзірлеу және енгізу

Жаңа қаржылық және есептік технологияларды енгізу

Жаңа қаржылық және есептік есеп беру технологияларын енгізу, болжамдар негізінде кәсіпорынның тиімділігін болжамдаудың қаржылық технологияларды әзірлеу, енгізу. Қаржылық және бухгалтерлік табыстылық бойынша халықаралық стандарттарды енгізу

Ресурс үнемділікті талдау және ресурстық-үнемдегіш технологияларды енгізу

Тауарлардың өмірлік кезеңі бойынша ресурстық үнемділігін кешенді талдаудың әдістемесін әзірлеу және енгізу. Кәсіпорында ресурстарды пайдалануды жақсартатын ресрустық – үнемдегіш технологияларды

Өндірістін ұйымдық-техникалық денгейін арттыру

Негізгі қорлардың жаңаруын, озық технологиялардың өсуін, соңғы ғылыми-техникалық жетістіктерге бағытталуды қамтамасыз ету

Логистиканың дамуы

Сатып алу және өткізу логистикасының қызметін, логистиканың қызметтерінің өзара байланыстарын, оның ақпараттық және қаржылық қамтамасыз етуді, ресурстарға деген қажеттіліктерді нормалауды, процестерді автоматтандыруды бөліп қарастыру

Тактикалық маркетингтің дамуы

Стратегиялық және тактикалық маркетингтің қызметтерін бөлу, тактикалық макро- және микросегменттеудің қызметтерін нақтылау, өткізу процестерін жетілдіруді ынталандыру, тұтынушылардың жүріс-тұрысын зерттеу

Тауа

рды

ң ж

әне

олар

дың

тұты

нуш

ыла

рына

қы

змет

кө

рсет

у са

пасы

н ар

тты

ру

бойы

нша

бағы

ттар

Тауардың сапасын арттыру (әр атауы бойынша)

Сенімділік, қолдану, экологиялық, эргономикалық, технологиялық, стандарттау және унификациялау, патенттік қабілеттік, қолдану қауіпсіздігінің көрсеткіштері, нақты нарықтар бойынша тауардың сапасының көрсеткіштерін болжау

Тауарлардың тұтынушыларының қызмет көрсету сапасын арттыру

Тауарлар сапасын халықаралық салыстыру және талдау:жарнама сапасы, кепілдік мерзім, тауарды ораудың сапасы, сауда белгісінің абыройы, тұтынушыға қызмет көрсету сапасы, жеткізу және жөндеу жұмыстарының сапасы, сатылудан кейін тұтынушыға қызмет көрсету көрсеткіштерін болжау, тауардың сапасын арттыру бойынша ииновациялық жобаларды әзірлеу және жүзеге асыру

Ескерту: Автормен әзірленген



салы, Швецияда металл өңдеумен байланысқан барлық қызмет салалары дамыған. «SKF», «Sanadvik», «ABB», «Saab», «Scania», «Volvo», «Electrolux» компаниялар секілді Швеция өндірісінің алпауыттары әлемге әйгілі. Компа-нияларды ұйымдастыру тәсілдері және стра-тегиялар, мақсаттар әртүрлі мемлекеттерде әр қилы екені белгілі. Ұлттық ерекшеліктерге фирманы басқару әдістері, басқару тәсілдері, бәсеке түрлері тәуелді. Ешқандай жүйе әмбебап болып табылмайды, ол компанияның бәсекелік артықшылықтарының көздеріне сәйкес болулары қажет. Мысалы, Германия-да технология денгейі жоғары салаларда ірі компаниялар неғұрлым бәсекеге қабілетті. Италияда керісінше, шағын және орта бизнес, әсіресе отбасылық кәсіпорындар көшбасшы бо-лып табылады.

Кәсіпорынның және тауарлардың бәсеке- ге қабілеттілігінің сыртқы және ішкі фактор- ларының кешенді диагностикалау кәсіпорынның бәсекелік басымдылықтарын табуға және оларды жүзеге асыру үшін жаңашлыдықтар және инно-вациялар қоржының қалыптастыруға мүмкіндік береді. Осы жұмыстары жүзеге асырудың жиынтығы әр нарықта әр тауардың және жалпы кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігін арттыруға жағдай жасайды. Кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігін арттыру қоғамның (салықтар арқылы) және кәсіпорынның өзінің өмірін қамтамасыз ету үшін табыс салмағын үлкейтуге септігін тигізеді.

Бәсекеге қабілеттілік кәсіпорын қызметінің барлық техникалық, экономикалық, басқару және басқа да аспектлерін біріктіреді. Сонымен

бірге, кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігі оның табыс табуының шарты болып табылады.

Мақсаттарды құрылымдау үшін кәсіп- орынның бәсекеге қабілеттілігін арттырудың бағыттарын екі топқа бөлуге болады:

Тауарлардың бәсекеге қабілеттілігін арт-тыру бойынша процестерді қамтамасыз ететін (басқару сапасын арттыру, сыртқы ортамен байланысты жетілдіру, стратегиялық марке-тинг, кәсіпорынның инновациялық қызметін жетілдіру және т.б.);

Тауардың және олардың тұтынушыларына қызмет көрсету сапасын арттыру бойынша (3-кестені қараңыз).

Біздің ойымызша, өнімнің сапасын арт-тыру бәсекеге қабілеттіліктің негізгі фактор-лары болып табылады, ал бәсекелестік сапа-ны қамтамасыз етудің және оны арттырудың қажеттілігінің маңызды механизмі болып табы-лады. Нақты нарыққа бағытталған даму страте-гиясын әзірлеу, нарықта бәсекелестіктің жоғары дәрежесімен қызмет ететін, кәсіпорынның тиімді басқару жүйесін және негізгі элементтерінің бірі болып табылады. Сондықтан да, бәсекелестік орта жағдайында, ең бастысы, өздері өндіретін өнімнің бәсекеге қабілеттілігін арттыру, кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілікті арт-тыру жолдары және әдістері, бәсекелестік басымдықтарды иелену және өздерінің бәсекелестерінің қызметтерін жіті зерттеу есебінен, әр кәсіпорынға нақты даму стратегия- сын әзірлеу қажет. Кәсіпорынның даму страте-гиясы – бұл оның басты мақсаттарының және оларға қол жеткізудің негізгі әдіс-тәсілдерінің жиынтығы.


1 Назарбаев Н.А. Евразийский союз: идеи, практика, перспективы. 1994-1997 годы. – М.: Фонд содействия развития социальных и политических наук,1997. – 480 с.

2 Назарбаев Н.А. Евразийский Союз: От идеи к истории будущего// «Известия-Казахстан», 26 октября 2011г.3 Назарбаев Н.А. Казахстанско-российские отношения: доклады, выступления, статьи.1991-1997годы. – М.: Руский

раритет, 1997. – 431 с.4 Назарбаев Н.А. Стратегия трансформации общества и возрождения Евразийской цивилизации. Экономика. – 2-е изд.

– М., 2002. – 512 с.5 «Интеграционные процессы в странах СНГ». Ученые записки кафедр общественных наук вузов С.-Петербурга // По-

литическая экономия. – Вып. XXII. – СПб., 1996. – 16 с.6 «Европейский союз: углубление и расширение интеграции» – Борко Ю. // МЭиМО. – №8. – 2000.7 Өмірзақов С. Ы. Кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігін басқару жүйесі мен стратегиясы // Қаржы-каражат. – 2003. –

№ 3. – 61-69 б.8 Ахметов Д.С. Шаруашылықтың стратегиялық аймағында кәсіпорынның бәсекелестік күресінің ұғымдары // «Шоқан

тағылымы – 17»: Халықаралық ғылыми-практикалық конференция материалдары жинағы. – Көкшетау, 2013. – 523 б. – Т.7.



9 Бережная И.В., Калькова Н.Н. Эволюция подходов к определению экономической сущности понятия “конкуренция” в современных условиях хозяйствования // Экономика и управление. – № 4-5. – 2005.

10 Фатхутдинов Р.А. Конкурентоспособность: экономика, стратегия, управление. – М.: ИНФРА. – М., 2000. – 312 с. 11 W. David Rees, Christine Porter, (2006) «Corporate strategy development and related management development: the case

for the incremental approach, part 2 – implications for learning and development», Industrial and Commercial Training, Vol. 38 Iss: 7, pp.354 – 359

12 Smith A. The Wealth of Nations. London, 1954. P. 56-57 (Смит А. Исследование о природе и причинах богатства на-родов. М., 1993. Кн. 1-3. С. 175-176

13 Hayne P. Monopoly:Impediment or Stimulus to Economic Progress? // Monopoly and Competition and Their Regulation, P. 426

14 Ed. E.H. Chamberlin. — L.: Oxford University Press, 1984, pp. 326—28; idem. Competition: Static Models and Dynamic Aspects // Americal Economic Review 45 (May 1985). – 462. p.

15 Edgeworth F. Y. Papers Relating to Political Economy. London, 1825. Vol. 2. P. 280, 311.16 Knight F. Risk, Uncertainty and Profit. – New York, 1921. – P. 35-38.17 Mason E.S. Schumpeter on Monopoly and the Large Firm // Review of Economics and Statistics 33(May 1951), P. 139–144.18 Hayek F.A. «Idividualism and Economic Order. – London: Routledge and Kegan Paul, 1981. – 204 р.

References

1 Nazarbaev N.A. Evrazijskij sojuz: idei, praktika, perspektivy. 1994-1997 gody. – M.: Fond sodejstvija razvitija social’nyh i politicheskih nauk,1997. – 480 s.

2 Nazarbaev N.A. Evrazijskij Sojuz: Ot idei k istorii budushhego// «Izvestija-Kazahstan», 26 oktjabrja 2011g.3 Nazarbaev N.A. Kazahstansko-rossijskie otnoshenija: doklady, vystuplenija, stat’i.1991-1997gody. – M.: Ruskij raritet,

1997. – 431 s.4 Nazarbaev N.A. Strategija transformacii obshhestva i vozrozhdenija Evrazijskoj civilizacii. – 2-e izd. – M.: Jekonomika,

2002. – 512 s.5 Integracionnye processy v stranah SNG». Uchenye zapiski kafedr obshhestvennyh nauk vuzov S.-Peterburga. Politicheskaja

jekonomija. Vyp. XXII. SPb., 1996. – 16 s.6 «Evropejskij sojuz: uglublenie i rasshirenie integracii» – Borko Ju. “MJeiMO”, №8, 2000.7 O’mіrzaqov S. I’. Ka’sіpori’nni’ng ba’sekege qabіlettіlіgіn basqarw ju’yesі men strategi’’yasi’ // Qarji’-karajat, 2003, № 3,

61-69 b.8 Ahmetov D.S. Sharwashi’li’qti’ng strategi’’yali’q aymaghi’nda ka’sіpori’nni’ng ba’sekelestіk ku’resіnіng ughi’mdari’ //

«Shoqan taghi’li’mi’ – 17»: Hali’qarali’q ghi’li’mi’’-prakti’’kali’q konferenci’’ya materi’’aldari’ ji’’naghi’. – Ko’kshetaw, 2013. – 523 b. – T. 7.

9 Berezhnaja I.V., Kal’kova N.N. Jevoljucija podhodov k opredeleniju jekonomicheskoj sushhnosti ponjatija “konkurencija” v sovremennyh uslovijah hozjajstvovanija. Jekonomika i upravlenie № 4-5, 2005g.

10 Fathutdinov R.A. Konkurentosposobnost’: jekonomika, strategija, upravlenie. – M.: INFRA-M, 2000. – 312 s.11 W. David Rees, Christine Porter, (2006) «Corporate strategy development and related management development: the case

for the incremental approach, part 2 – implications for learning and development», Industrial and Commercial Training, Vol. 38 Iss: 7, pp.354 – 359

12 Smith A. The Wealth of Nations. London, 1954. P. 56-57 (Смит А. Исследование о природе и причинах богатства на-родов. М., 1993. Кн. 1-3. С. 175-176

13 Hayne P. Monopoly:Impediment or Stimulus to Economic Progress? // Monopoly and Competition and Their Regulation, P. 426

14 Ed. E.H. Chamberlin. — L.: Oxford University Press, 1984, pp. 326—28; idem. Competition: Static Models and Dynamic Aspects // Americal Economic Review 45 (May 1985). – 462. p.

15 Edgeworth F. Y. Papers Relating to Political Economy. London, 1825. Vol. 2. P. 280, 311.16 Knight F. Risk, Uncertainty and Profit. New York, 1921. P. 35-38.17 Mason E.S. Schumpeter on Monopoly and the Large Firm // Review of Economics and Statistics 33(May 1951), P. 139–144.18 Hayek F.A. «Idividualism and Economic Order. – London: Routledge and Kegan Paul, 1981. – 204 р.


177А.Т. Ожаубаева

ӘОЖ 336.22А.Т. Ожаубаева

Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университі, Экономика және бизнес жоғары мектебі, Қазақстан, Алматы қ.


Инновациялық дамуды ынталандырудағы салықтық құралдардың рөлі

Бұл мақалада бүгінгі күнгі өзектілігі артып отырған бағыттардың бірі – инновациялық даму, инновациялық экономиканы қалыптастыру үшін алғышарттарды жасауда пайдаланылатын құралдар жайлы пайымдалған. Инновациялық дамуды ынталандырудағы пайдаланылатын құралдар тікелей және жанама деп жіктеледі және тиісінше пайдаланылады. Мақалада бүгінгі таңда инновациялық дамуды ынталандыруда қолданылатын салықтық құралдар және олардың тиімді пайдаланылуы сондай-ақ, Қазақстандағы инновациялық даму қарқыны көрсетіліп, авторлық пікірлер ұсынылған.Түйін сөздер: Салықтық құралдар, инновация, инновациялық даму, салықтық ынталандыру, салықтық реттеу, салықтық жеңілдіктер.

А.Т. ОжаубаеваРоль налоговых инструментов в стимулировании инновационного развития

В этой статье изложены инструменты для создания предпосылок по формированию инновационной экономики, а также для развития инноваций как особо актуального направления на сей день. Инструменты, используемые для стимулирования инновационного развития, делятся на прямые и косвенные, и работают соответственно. В статье рассмотрены стимулирующие инструменты инноваций и их эффективное использование на сегодняший день, а также темпы инновационного развития в Казахстане, обоснованы авторские видения.Ключевые слова: налоговые инструменты, инновация, инновационное развитие, налоговое стимулирование, налоговое реулирование, налоговые льготы.

A.T. OzhaubayevaThe role of tax instruments in stimulation of innovation development

The article is devoted to instruments for forming innovation economics and development of innovation process as the main and actual trend in this time. The stimulation instruments are divided into direct and indirect types and they are used accordingly. By the author concludes by emphasizing the fact that rates of economic innovation of Kazakhstan are developing very slowly.Key words: tax instruments, innovation, innovation development, tax stimulations, tax regulations, tax remissions.

«...Қазақстанның әлемдегі ең дамыған

30 елдің қатарына кіру тұжырымдамасында алдағы жұмыстың ұзақмерзімді басымдықтары белгіленген.

Бірінші – инновациялық индустрияландыру трендін түзеу және күшейте түсу маңызды...»

Қазақстан Республикасы Президентінің Қазақстан халқына Жолдауынан, 17 қаңтар 2014 жыл

Инновациялық қызмет – ғылыми білім мен жаңа технологияны қолдануға бағытталған, оны өндіру тәсілдерін, жаңа затты өндіру мақсатымен немесе өндірілетін өнімнің сапасын жақсартып және шығынын азайтатын шағын

және орта кәсіпкерлік субъектілерінің қызметі. Инновациялық қызмет өндірістің әртүрлі са-лалары мен қоғамды басқару салаларына жаңа идеяларды, ғылыми білімді, технологиялар мен өнім түрлерін енгізуге бағытталған қызмет,


178 Инновациялық дамуды ынталандырудағы салықтық құралдардың рөлі

оның нәтижесі мен бәсекеге қабілетілік үшін пайдаланылатын қызмет түрі болып табылады.

Бүгінде инновациялық қызметтің қарқын- дылығы экономикалық даму деңгейінен көрі- неді: жаһандық бәсекеде инновациялар үшін қолайлы жағдайды қамтамасыз ететін елдер жеңіске жетеді. Яғни, инновациялық эконо-миканы дамыту елдің бәсекеге қабілеттілігін арттырудың тиімді жолдарының бірі болып та-былады.

Инновациялық экономиканың басты ерек- шелігі – ғылыми сыйымды, технологиялық өңде- лу деңгейі жоғары өнімдерді шығаруға икем- ді өндірістік және инновациялық инфрақұры- лымның болуы. [1,112 б.]

Инновациялық даму саласындағы мемле- кеттік саясат ұлттық инновациялық жүйенің мы-надай элементтерін қалыптастырудан және да-мытудан тұрады: ғылыми әлеует, инновациялық инфрақұрылым, қаржылық инфрақұрылым, инновациялық кәсіпкерлік. [2, 20]

Қазақстан ғылыми зерттеу және инновация-ларды қаржыландыруда жеке сектордың қатысу деңгейі бойынша да артта қалып отыр. Ғылыми зерттеу және инновацияларды мемлекеттік қаржыландыруда жеке инвестицияларды ын-таландыру мүмкіндігін есепке алмастан жүзеге асырылады. [2, 25 б.]

Елдің экономикасындағы инновациялардың туындауының, таралуының және пайдаланудың, яғни оларды тиімді коммерцияландырудың оңтайлы тетіктерін белсенді мемлекеттік реттеу мен қолдау жүргізу инновациялық дамуды ын-таландыру үшін қажеттілігі артып отыр.

Тиімді инновациялық жүйе құру үшін бұл үдеріске ғылыми қоғамды, дара өнер тапқыштарды, студенттерді және т.б. тарта отырып, инновациялық идеяларды гранттық қаржыландыруды жүзеге асыру қажет. Бұдан басқа, қаржылық инфрақұрылымды одан әрі дамыту үшін венчурлік қорларды құруды жалғастыру, елдің өңірлерінде инновациялық жобаларды қаржыландырудың айқын тетіктерін әзірлеу, инновациялық қорларды қалыптастыру үшін жағдайлар жасау қажет. Аталмыш іс-шараларды жүзеге асыру үшін салықтық ын-таландыруды құрал ретінде пайдалану, яғни салықтық реттеудің құралдарын қолданудың маңыздылығы зор болып табылады. [2, 38 б.]

Салықтық реттеу – бұл инвестициялық, инновациялық үдерістердің үздіксіздігін қамта-

масыз ету, сондай-ақ кәсіпкерлікті дамыту мен ақша қаражаттарының өсіміне жағдай жасауды мақсат ететін салықтық механизмнің ажырамас бір бөлігі.

Салықтық реттегіш құралдар басқа да экономикалық тетіктермен байланыста қажетті нәтижеге жетуді қамтамасыз ете алады. [3, 21 б.]

Инновациялық салада қызмет атқаратын түрлі кәсіпорындарды салықтық ынталандыру құралдарын қолданып, қызметтерін жетілдіре түсуге мүмкіндіктер ұсынудың да өзектілігі ар-тып отыр. Яғни, салықтық тексерулер санын азай-ту, салықтық ауыртпалық мөлшерін бәсеңдету, салық салу базасын азайта отырып ынталанды-ру, салық салу объектілері мен субъектілеріне қойылатын талаптарды азайту, сонымен қатар салық төлеу процесін оңтайландыру және өзге де реттеу іс-шараларының жүзеге асырылуын әлі де жетілдіре түсу керек. [4, 82 б.]

Кез-келген елдің экономикалық өсуін ын-таландыруда жеке кәсіпкерлік шешуші фактор болып саналады. Қазақстан өз тәуелсіздігінің алғашқы күндерінен бастап-ақ жеке меншік институтты қорғауға және кәсіпкерлік бастама-ны жан-жақты қолдауға негізделген нарықтық экономиканы құруға бағдарланды. Шағын және орта кәсіпкерлікті қолдау және оның дамуы үшін қолайлы жағдайлар жасау бойынша ныса-налы және жүйелі саясат жүргізу Қазақстанның мемлекеттік экономикалық саясатының басымдылығының бірі болып табылады. Жалпы, мемлекеттің шағын және орта кәсіпкерлікті да-мыту үшін қолдау көрсету мен қолайлы жағдай жасау жолында жасаған іс-шараларының ішінен келесілерді атауға болады: кәсіпкерлік қызметті тіркеу процедураларын жеңілдету, салықтық ауыртпалықты төмендету, жеке меншіктері мен активтерін заңдастыру, әкімшілік про-цедуралар мен рұқсаттарды жеңілдету, бюрократтық тосқауылдардан қорғау, несиелер-ге қолжетімділікті жеңілдету және басқалары.

«Даму» қорының тапсырысы бойынша «BISAM Central Asia» бизнес-ақпарат, әлеуметтік және маркетингтік зерттеу орталығының 2010 жылы өткізген зерттеу жұмысының қорытындыларына сәйкес, кәсіпкерлердің 40%-ы өз бизнесін дамытуда оны инновациялық тұрғыда жаңарту, жетілдіру мен инновация-ны енгізу кезеңіне жетпегенін атап өткен. Осы кезеңдегі басты мәселе ретінде бәсекелестік деңгейі мен қаржы қорының жеткіліксіздігі,



сондай-ақ салықтық ынталандыру деңгейінің төмендігін айтқан. Зеттеу нәтижелеріне байла- нысты, өз бизнесін сапалы түрде жаңартқысы ке-ген және инновациялық қызметті жетілдірулері- не қаржы қорының жеткіліксіздігі үлкен мәселе болып табылатындығын кәсіпкерлер баса айтқан. Қаржы көзінің жеткіліксіздігінен биз-нес иелері көбінесе жаңалау жоспарынан бас тартады, егер бас тартпаған болса, бұл оларға одан да көп мүмкіндіктер берер еді. Сондықтан да оларға қазіргі кезде өздерінде не бар соған қанағаттануларына тура келуде, содан бар қорды шығарып алуға тырысуда. Бұл, мысалы, фермер-лерге тән; олар ескі, өнімділігі төмен, жиі жөндеу жұмысын қажет ететін техниканы пайдалана-ды. Несиелер мен лизингтер қиын жағдайдан шығу үшін үнемі көмектесе бермейді немесе өте қымбат болады. Бұдан өзге, кәсіпкерлер инно-вацияларды енгізуге және бизнестің модерни-зациясына тағы мынадай кедергілерді атады: кадр мәселесі, яғни жаңа технологиялармен жұмыс жасайтын мамандардың тапшылығы; жаңарудың дер кезінде болмауынан туындай-тын тәуекел, яғни жоғары технологиялардың түрлеріне нарықта сұраныстың аздығы, бұл мәселе олардың арзан, қарапайым баламала-ры тарапынан бәсекелестіктен, консервативтік менталитетке байланысты тұтынушылардың сенімінің жоқтығынан, тұтынушылардың жаңа затты қабылдауға дайын еместігінен туындай-ды. [5, 227-230]

Инновациялық дамуды ынталандыру бойын-ша шетелдік тәжірибеге сүйенсек, ынталандыру құралдарын екі топқа жіктейді: тікелей және жа-нама ынталандыру. Мұндағы тікелей ынталан-дырушы құралдар субъектінің экономикалық шешім қабылдауына тікелей әсер етсе, жанама құралдар мемлекеттік басым мақсаттарға жетуге бағыттау үшін алғышарттарды қалыптастыруда пайдаланылады.

Ынталандырудың тікелей құралдарына бюд- жеттік қаржыландыру, несиелендіру, субсидия-лау, мемлекеттік тапсырыс және инновациялық қызметті қаржыландыруға үлестік қатысу жа-тады. Тікелей ынталандырушы құралдардың артықшылығы болып инновациялық дамуды ынталандыру үшін қаражат ұсынып, оның пай-даланылуына мемлекеттік бақылау мен реттеу жасауға мүмкіндіктің болуы табылады.

Ынталандыру құралдарының жанама түріне инновациялық салада нормативтік-құқықтық

базаны қалыптастыру, салықтық ынталанды-ру, венчурлік қаржыландыру жүйесін дамыту, мемлекеттік инновациялық инфрақұрылымды қалыптастыру, ғылыми-техникалық өнімдер нарығын дамыту, инновациялық кластерлерді қалыптастыруды атауға болады. Жанама ын-таландыру құралдарын пайдалану кәсіпкерлік инициатива мен инновациялық ортаны қалыптастыруға алғышарттарды қалыптастыру мүмкіндігін береді.

Халықаралық тәжірибеге сай, ғылыми-инновациялық қызметті дамытудағы салықтық ынталандырушы құралдың бірі ретінде салық- тық реттеудің бір элементі салықтық жеңіл- діктерді атауға болады. Оларды салық құрылы- мының элементіне байланысты салықтық жеңілдіктер мен салықтық кредиттерге жіктеп қарастырылады.

Салықтық жеңілдіктер салықты есеп-теу барысында салық салу базасынан белгілі мөлшерде немесе толықтай шегерімге жатқызылатын соманы білдіреді. Салықтық кредиттер салық төлеуші новатордың салықтық міндеттемесінен салық салынатын табысынан оның ғылыми-зерттеу жұмыстарына жұмсаған шығындарына пайыздық қатынаста шегерімдер алуға мүмкіндік береді. [6, 176 б.]

Сонымен қатар инновациялық даму-ды ынталандыруда пайдаланылатын өзге де салықтық құралдар ретінде салық салудың барлық элементтерін атауға болады, оларға субъекті, объекті, салық салу көзі, салық салу бірлігі, салық ставкасы, салықтық квота, салық оклады, преференциялар, салықтық кредит, жеңілдік кезеңі, салықтарды төлеу мерзімі мен тәртібі, салық төлеушілер мен салық қызметі органдарының құқықтары мен міндеттері, салықтық заңнаманы бұзғаны үшін санкциялар жатады. [7, 39 б.]

Инновациялық дамуды ынталандыруда салықтық реттеудің экономикалық қызметі мен әсерін қарастыра отырып, салықтық реттеудің инновациялық саладағы жүзеге асырылу жолдарына да тоқталып өткен жөн. Бүгінгі таңда әлемдік тәжірибеде салықтық және өзге де инновациялық қызметке қатысты заңнамалық базаны жетілдіру, құралдардың жеделдетілген амортизациясын пайдалану, салық салуда жеңілдіктерді қолдану, ғылыми сыйымды бизнесті қолдау, университеттер мен ұйымдардың ғылыми әріптестігін ор-



нату, салықтық кредиттер ұсыну, табысқа салық салудың жеңілдікті жүйесін қолдану, әкімшілік кедергілерді жою, ұсақ фирмалардың инновациялық қызметін субсидиялауды ұлғайту, инновациялық бокс, ғылыми-зерттеу жұмыстарының шығындарын шегерімдерге жатқызу, салықтық каникулдар, венчурлік ка-питалды пайдалану, шағын және орта бизнеске салықтық ауыртпалықты азайту, т.т. сияқты инновациялық дамуды ынталандырудың жолда-ры пайдаланылады.

Сонымен қатар, салықтық жеңілдіктер мен салықтық кредиттерден өзге ынталанды-рушы құралдар ретінде салық салу базасы-нан ғылыми-зерттеу жұмыстарына жұмсалған шығындарды азайту немесе жеделдетілген амортизация есептеу, инновациялық жобалар-ды жүзеге асырудан түскен табыстарға салық төлеуден бірнеше жылға салықтық каникулдар алу, сонымен қатар инновациялық ұйымдардың акциялары бойынша жеке және заңды тұлғалардың алған дивидендтеріне жеңілдікті салық салу, инновациялық салада қызмет ететін қызметкерлерге әлеуметтік салықтық жеңілдіктер ұсыну, интеллектуалдық меншік болып табылатын патентттер, лицензиялар, ноу-хау және өзге де материалдық емес активтерді пайдаланудан алынған табысқа салық салудағы жеңілдіктер сияқты салықтық реттеудің жол-дары бар. Сондай-ақ инновацияны салықтық ынталандыру барысында шетелдік техноло-гияны алу және пайдалану шығындарына ар-найы жеңілдіктер, жаңа импорттық техниканы пайдалануға арнайы салықтық жеңілдіктер, зерттеу шығындарына салықтық жеңілдіктер ұсыну сияқты салықтық ынталандыру жолдары қолданыс табуда. [8, 177 б.]

Бүгінде елімізде мемлекет тарапынан қолдау тауып, дамып отырған технологиялық иннова-циялар экономикалық модернизация мен оның бәсекеге қабілеттілігін арттыру көзі бола алмай отыр.

Елдегі модернизациялаудың басты пробле- масының бірі болып инновациялық белсенді кәсіпорындар үлесінің аздығы болып табылады. Ресми статистикалық ресурстарға сәйкес, 2012 жылы отандық кәсіпорындардың технологиялық инновациялар бойынша инновациялық белсен- ділік деңгейі 5,7% құраған. Салыстыру үшін шет елдердегі бұл көрсеткіш келесідей: АҚШ-та инновациялық белсенді кәсіпорындар үлесі 50%, Венгрияда – 47%, Эстонияда – 36%, Түркияда – 33%, Ресейде – 9,1% болып табыла-ды. Сонымен қатар ғылыми-техникалық және инновациялық қызметтің тиімділігін жалпылай-тын тағы бір көрсеткіш ретінде елдің ғылыми сыйымды өнімдерінің әлемдік нарықтағы үлесін айтуға болады. Қазақстанда бұл көрсеткіш нөлге жуық. Ресейдің ғылыми сыйымды өнімдерінің әлемдік нарықтағы үлесі 0,3 – 0,5% болса, Еуроодақ елдерінде – 35%, АҚШ-та – 25%, Жа-понияда – 11%, Сингапурде – 7%, Оңтүстік Ко-рея мемлекетінде – 4%, Қытайда – 2% құрайды екен. [9, 49 б.]

Тағы бір инновациялық экономиканың тиім- ділігін айқындаушы көрсеткіштердің біріне инновациялық өнімдердің ЖІӨ-де алатын үлесін жатқызуға болады.

Еліміздегі инновациялық өнімдердің ЖІӨ-дегі үлесі 2004 жылдан 2007 жылдар аралығында қалыпты деңгейін сақтап отырған еді. Кейін әлемдік қаржылық дағдарыстың басталып, барлық елдің экономикаларына кері әсерін тиізе бастауынан 2008-2011 жылдар аралығында бұл көрсеткіш бәсеңдеп кетті. Бірақ, 2012 жыл-дан бастап елімізде дағдарыспен күрестің оң нәтижелілігінің арқасында инновациялық өнімдер үлесі ЖІӨ-нің 1,25% құрап, аз да болса артқанын байқаймыз.

Әлемдік экономиканың алдыңғы қатарлы озық тәжірибелі елдерінде бұл көрсеткіштер әлдеқайда жоғары екені анық, ал ондай жетістіктерге жету үшін инновациялық даму-ды ынталандырудың салықтық құралдарын

1-кесте – Қазақстандағы инновациялық өнімдердің ЖІӨ-дегі үлесі

Жылдар 2010 2011 2012

Инновациялық өнімдерінің ЖІӨ-дегі үлесі, % 0,66 0,86 1,25

Дерек көзі Қазақстан Республикасының Статистика агенттігінің сайты, www.stat.gov.kz [10]



тиімді пайдалана білу қажет. Бүгінгі күні Қазақстанда инновациялық дамуды ынталанды-ру үшін құралдардың тікелей түрлері белсенді түрде пайдаланылуда, ал жанама ынталанды-рушы құралдардан тек нормативтік базаны қалыптастыру ерекше орын алып отыр. Де-генмен де, салықтық реттеудің экономикалық мазмұны мен экономикалық үдерістерге әсері әрқашанда маңызды орынды иеленіп, айтарлықтай тиімділіктерге қол жеткізуге мүмкіндіктер берген.

Инновациялық дамуды ынталандырудағы салықтық құралдардың атқаратын рөлі зор және де ол ҚР Салық Кодексінің мынадай жағдайларға бағытталуынан көрініс табады:

• Экономиканы модернизациялау және әртараптандыру;

• Экономиканың нақты секторындағы кәсіп- орындар, өндіріс саласындағы шағын және орта бизнестің субъектілеріне және аграрлық секторға салықтық ауыртпалықты азайту;

• Салықтық жеңілдіктерді оптимизациялау;• Салықтық жоспарлау жүйесін жетілдіру;• Салықтық әкімшіліктендірудің сапалығын

арттыру. [11, 126 б.]Қазақстанда инновациялық дамуды ынта-

ландыруда пайдаланылатын жолдардың бірі салықтық ынталандырудың тиімді жүзеге асырылуы үшін бірқатар іс-шаралар тізбегін ұсынуға болады. Олар келесідей:

1. Инновациялық белсенділіктің жоғарылы- ғы шағын және орта бизнес кәсіпорындарына тиесілі болуына жағдай жасау, яғни шағын және орта бизнес субъектілеріне ұсынылатын салықтық жеңілдіктерді жетілдіре отырып, салықтық ауыртпалықты азайту.

2. Инновациялық қызметпен айналысатын тұлғалар үшін арнайы салық режимін енгізу, бұл жоғарыда аталған шағын және орта кәсіп- орындарды ынталандыруға бағытталуы тиіс.

3. Түрлі ғылыми-зерттеу институттары мен оқу орындарының инновациялық қызметке қатысуына жағдай жасау. Яғни, шет елдердегідей тәжірибе мен теорияны ұштастыру, жеке компа-ниялар университеттер мен зерттеу институтта-рын өз инновациялық жобаларына қатыстырып, инновациялық өнімі нарыққа шығарылып жатса, бұл кәсіпорын иелеріне салықтық жеңілдіктер қарастыру.

4. Салықтық жеңілдіктерді ұсыну кәсіп- орындардың ғылыми-зерттеу және тәжірибелік-құрастыру жұмыстарына жұмсалған шығында- рына қарай жасалуының жүйесін қалыптас- тырып, енгізу.

5. Инновациялық жобаларға мемлекет тара- пынан көрсетілетін көмектердің, яғни мемле- кеттік қаржыландырудың жүзеге асырылу механизмін жетілдіре түсу.

6. Салықтық ынталандырудың шетелдік тәжірибесін қолдану барысында ұлттық иннова- циялық жүйе мен отандық нарықтың түрлі ерек- шеліктерін ескеріп отыру қажет. Және де инно- вациялық дамуда мемлекет ынталандырудың тек алғышарттарын қалыптастыруы керек, ал жүйе өзін-өзі қаржыландыруы тиіс, яғни мемлекеттік емес қаржыландыру көздері ынталандырылуы керек.

Дегенмен, елімізде инновациялық жүйенің инфрақұрылымы енді ғана қалыптастырылып жатқандықтан да инновациялық дамуды ынта- ландырудың барлық құралдары бірдей тиімді пайдаланылып отыр деп айту әлі де ертелеу.


1 Инновационный тренд экономики Казахстана/ Под общей ред. Р.К.Сагиевой. – Алматы: Қазақ университеті, 2013. – 199 б.

2 ҚР 2003-2015 жылдарға арналған индустриалды-инновациялық даму стратегиясы, 2003 3 Дарибекова А.С. Налоги и налогообложение. Для студентов экономических специальностей. – Қарағанды: Болашақ-

Баспа, 2006. – 184 б.4 Байгабулова К.К. Налоговое регулирование в РК // Экономическо-финансовые исследования. – 2011. – №1. – С.81-84.5 Қазақстан және оның аймақтарындағы шағын және орта кәсіпкерліктің даму жағдайы туралы есеп, 3-шығарылым. –

Алматы, 2012. – 292 б.6 Сәбден Оразалы. Экономика: таңдамалы еңбектер. Инновациялық экономика. монография. – 1- том. – Алматы: ҚР

БҒМ ҒК ЭИ, 2009. – 328 б.7 Кусаинов К.К. Налоговое регулирование экономики: региональный аспект (на примере Северных областей Казахста-

на): диссертация. – УДК 631.16:657.92 (574) Д2006\51 К. – Алматы, 2004.



8 ҚР 2003-2015 жылдарға арналған индустриалды-инновациялық даму стратегиясы, 2003 жыл.9 Инновационный тренд экономики Казахстана / Под общей ред. Р.К.Сагиевой. – Алматы: Қазақ университеті, 2013. –

199 б.10 Қазақстан Республикасының Статистика агенттігінің ресми сайты. – www.stat.gov.kz11 Инновационный тренд экономики Казахстана / Под общей ред. Р.К.Сагиевой. – Алматы: Қазақ университеті, 2013. –

199 б.

References

1 Pod obshhey red. R.K.Sagi”evoy. I”nnovaci”onni’y trend e’konomi”ki” Kazahstana. – Almati’: Qazaq wni”versi”teti, 2013. – 199 b.

2 QR 2003-2015 ji’ldargha arnalghan i”ndwstri”aldi’- i”nnovaci”yali’q damw strategi”yasi’, 20033 Dari”bekova A.S. Nalogi” i” nalogooblojeni”e. Dlya stwdentov e’konomi”cheski”h speci”al#nostey. – Qaraghandi’:

Bolashaq-Baspa, 2006. – 184 b.4 Baygobwlova K.K. Nalogovoe regwli”rovani”e v RK // E’konomi”chesko-fi”nansovi’e i”ssledovani”ya. -2011. – #1. – S.81-

84.5 Qazaqstan ja’ne oni’ng aymaqtari’ndaghi shagi’n ja’ne orta ka’sipkerliking damw jaghdayi’ twrali’ esep, 3-shi’gari’li’m. –

Almati’, 2012. – 292 b.6 Sa’bden Orazali’. E’konomi”ka: tangdamali’ engbekter. I”nnovaci”yali’q e’konomi”ka. Monografi”ya. – 1- tom. – Almati’

QR BGhM GhK E’I”, 2009. -328 b.7 Kwsai”nov K.K. Nalogovoe regwli”rovani”e e’konomi”ki”: regi”onal#ni’y aspect (na pri”mere Severni’h oblastey

Kazahstana). Di”ssertaci”ya. – WDK 631.16:657.92 (574) D2006\51 K. – Almati’, 20048 QR 2003-2015 ji’ldargha arnalghan i”ndwstri”aldi’- i”nnovaci”yali’q damw strategi”yasi’, 20039 Pod obshhey red. R.K.Sagi”evoy. I”nnovaci”onni’y trend e’konomi”ki” Kazahstana. – Almati’: Qazaq wni”versi”teti, 2013.

– 199 b.10 Qazaqstan Respwbli”kasi’ni’ng Stati”sti”ka agenttigining resmi” sayti’. – www.stat.gov.kz 11 Pod obshhey red. R.K.Sagi”evoy. I”nnovaci”onni’y trend e’konomi”ki” Kazahstana. – Almati’: Qazaq wni”versi”teti, 2013.

– 199 b.


183М.М. Суюнчалиева

УДК 005.591.6М.М. Суюнчалиева

Казахский национальный университет имени аль-Фараби, Казахстан, г. Алматы E-mail: [email protected]

Внедрение передового зарубежного опыта организации инновационной деятельности

Становление организации инновационной деятельности в Республике Казахстан занимает одно из ведущих мест в развитии самой страны. В Казахстане, последние несколько лет интерес к инновациям вырос очень существенно – даже на уровне правительства стали приниматься меры по стимулированию инновационной де-ятельности. Инновационная деятельность в Казахстане пока не получила того теоретического и практического уровня, который способствовал бы преодолению технологического отставания, изменению характера и объ-емов производства во всех сферах экономики. Чтобы Казахстану войти на условиях равноправного партнера в мировое сообщество, необходимо определить круг макротехнологий, по которым он может стать конкурен-тоспособным на международном рынке наукоемкой продукции. Таким образом, заложенные теоретические и методологические основы инновационной деятельности требуют дальнейшего развития и обобщения. В связи с этим в настоящем статье раскрываются особенности внедрения передовых технологий, также в работе рас-сматриваются опыт зарубежных стран по внедрению инноваций на практике. Ключевые слова: концепция инновационного развития, венчурные компании, стратегия индустриально-инно-вационного развития, стратегия инновации, инновационный прорыв.

М.М. СүйіншәлиеваИнновациялық жұмысты ұйымдастырудың шетелдік

озық тәжірибесін енгізу

Қазақстан Республикасындағы инновациялық жұмысты ұйымдастырудың қалыптасуы елдің дамуында жетекші орындардың бірін иеленеді. Қазақстанда, соңғы бірнеше жыл ішінде инновацияларға деген қызығушылық біршама өскен болатын – тіпті үкімет деңгейінде де инновациялық жұмысты ынталандыру бойынша шара-лар қабылдана бастады. Қазақстандағы инновациялық жұмыс технологиялық артта қалуды басып озуға, және экономиканың барлық салаларында өндіріс көлемі мен сипатын өзгертуге септігін тигізетін теориялық және практикалық деңгейге жете қойған жоқ. Қазақстанның тең құқылы серіктестік шартымен әлемдік қауымдастыққа кіруі үшін, оның ғылымды қажет ететін өнімдердің халықаралық нарығында бәсекеге қабілетті болуына қажетті макротехнологиялар шеңберін анықтау қажет. Осылайша, инновациялық жұмыстың түбінде жатқан теориялық және әдіснамалық негіздері әрі қарай дамыту мен жалпылауды талап етеді. Осыған байланыс- ты берілген мақалада озық технологияларды енгізудің ерекшеліктері ашылады, сондай-ақ жұмыс барысында шет елдердің инновацияларды практикаға енгізу тәжірибелері қарастырылған.Түйін сөздер: инновациялық даму Тұжырымдамасы, венчурлық компаниялар, индустриалды-инновациялық даму Стратегиясы, инновациялар стратегиясы, инновациялық сілкініс.

М.М. Suyunchalieva, Foreign expertise organization innovation

Formation of the organization of innovative activity in the Republic of Kazakhstan is one of the leaders in the development of the country itself. In Kazakhstan , the last few years, interest in innovation has grown very significantly – even at the level of governments have taken measures to stimulate innovation. Innovation in Kazakhstan has not yetreceived that theoretical and practical level , which would help to bridge the technological gap , change in the nature and volume of production in all sectors of the economy . Kazakhstan to enter on terms equal partner in the world community , it is necessary to define a circle macrotechnologies by which it can become internationally competitive high-tech products . In modern conditions, a significant impetus to innovation processes can give the development of integration , cooperation ties at the national and international level . Thus, the inherent theoretical and methodological foundations of innovation require further development and generalization. In this regard, the present article describes


184 Внедрение передового зарубежного опыта организации инновационной деятельности

the features of advanced technology , and in this paper we consider the experience of foreign countries to innovate in practice. Key words: Concept of innovation development , venture capital firms, Strategy of industrial -innovative development strategy innovation, breakthrough innovation.

Ежегодное Послание Главы государства на-роду Казахстана является ориентиром стратегии развития государства, который определяет тот ритм, ту направленность, по которым будет наше государство развиваться в ближайшие годы. И кардинальные преобразования, происходящие в настоящее время в Казахстане, затрагивают все сферы экономики. В Концепции вхождения Ка-захстана в число 30 самых развитых стран мира обозначены долгосрочные приоритеты: это и усиление тренда инновационной индустриали-зации, обеспечение перевода на инновационные рельсы агропромышленного комплекса, это и создание наукоемкой экономики – это, прежде всего, повышение потенциала казахстанской на-уки; также это и обеспечение динамичного раз-вития инфраструктурной триады – агломераций, транспорта, энергетики; транспортной инфра-структуры, являющейся кровеносной системой нашей индустриальной экономики и общества; это и развитие малого и среднего бизнеса. «По данному направлению следует совершенство-вать законодательство по венчурному финанси-рованию, защите интеллектуальной собствен-ности, поддержке исследований и инноваций, а также коммерциализации научных разработок. Привлечение зарубежных инвестиций надо все-цело использовать для трансферта в нашу стра-ну знаний и новых технологий. Необходимо создавать совместно с иностранными компани-ями проектные и инжиниринговые центры. Нам следует призвать ведущие транснациональные компании, которые работают на крупнейших нефтегазовых и горно-металлургических объ-ектах, чтобы они создавали здесь производства для обеспечения собственных нужд и сервиса. Правительству следует проработать данный во-прос и при необходимости создать для этого все условия. Не надо завозить оборудование из-за рубежа, когда его можно производить у нас в стране» [1, c. 4].

Для решения поставленных задач главой го-сударства необходимо более детально изучать зарубежный опыт инноваций. Так, например, в американском бизнесе, ориентированном на

создание новшеств и внедрение нововведений сочетаются два вида предпринимательства: финансового и собственно инновационного. В соответствии с этим специализированной дея-тельностью по производству продвижению на рынок новой продукции занимаются компании венчурного (рискового) капитала и инновацион-ные фирмы. Специализированным венчурным компаниям принадлежит основная роль в фи-нансировании нововведений. Организационно такие компании представляют собой сочетание управляющих небольших фирм и управляемых ими финансовых пулов, каждый из которых ин-тегрирует денежные средства нескольких вклад-чиков. Кроме того, часто компании практику-ют так называемый "распределенный риск", сущность которого состоит в том, что крупная компания вкладывает свой капитал в проект не одной малой инновационной фирмы, а распре-деляет его между несколькими проектами. Это, с одной стороны, значительно снижает риско-ванность вложений, а с другой – дает источники финансирования не одной, а нескольким фир-мам. Однако проекты для финансирования отби-раются особенно осторожно и, в среднем, удов-летворяется только 1–2 из каждых 10 запросов об инвестициях. В последние десятилетия наи-более эффективными методами ускорения ин-новационных процессов в США признаны "ква-зирисковые " формы их организации на уровне корпорации: внутренние венчуры и программы "свояков". Специфическая для США форма; программа "свояков" предусматривает утверж-дение специальных денежных фондов, средства из которых выделяют "своякам" – представите-лям внутрикорпоративного рискового капитала. Любой работник корпорации, предложивший идею нового продукта, может обращаться непо-средственно к "свояку" за финансовой поддерж-кой. Если предложение окажется интересным, то могут быть выделены средства (до нескольких сотен тысяч долларов) на разработку и реали-зацию инновационного проекта. "Свояки" при-нимают участие в доходах корпорации, получая деньгами, ценными бумагами, либо процент от



прибыли за каждый удачный инновационный проект. Так, показательной является перестрой-ка организационной структуры крупной амери-канской компании «Дженерал мотор» с целью повышения эффективности инновационного менеджмента. Другим примером зарубежного опыта инновационной деятельности являются японские компании.

В японских компаниях приоритетной формой инновационного процесса является создание про-ектных групп: временных и постоянных, и боль-шое значение придается творческой разработке новых товаров на основе технологий своей ком-пании с использованием комплексного подхода к инновационной деятельности. Например, компа-ния «Сейко» первой разработала часы на жидких кристаллах, «Хонда» – доминирующая модель мотоциклов на мировом рынке. Важнейшими факторами успеха в японских компаниях явля-ются: поддержка высшего руководящего звена, организационная структура, ориентация разра-ботчиков новых изделий на потребности рынка, мотивация участника в этой разработке, уникаль-ность новой продукции. Отличие американского подхода к инновационному менеджменту состо-ит в том, что при подборе проектов для возмож-ного инвестирования учитываются деловые и профессиональные качества руководителей фир-мы, и только затем характер нововведения и его рыночный потенциал.

Казахстанским же производителям не хва-тает опыта доведения научных разработок до уровня рыночного товара, высококвалифици-рованных специалистов в области менеджмен-та, маркетинга и анализа. В связи с этим будут практиковаться стажировки казахстанских спе-циалистов в ведущих зарубежных научно-ис-следовательских институтах и компаниях и привлечение в республику высококвалифици-рованных зарубежных специалистов для подго-товки отечественных кадров [2, c. 22].

В Казахстане по сравнению с индустриаль-но развитыми странами развитие науки имеет принципиальные особенности. В развитых стра-нах отмечается ежегодное увеличение финанси-рования фундаментальных и прикладных иссле-дований, ускоренное освоение нововведений за счет стимулирования интеграции науки с част-ным сектором, всемерное содействие созданию и развитию корпоративного сектора науки, ори-ентация научно-технического потенциала на ре-

шение насущных экономических и социальных задач. В частности, в 2000 году расходы госу-дарства на научные исследования и разработки составили: в США – 246,2 млрд. долларов (2,9% от ВВП); Японии – 94,2 млрд. долларов (3,0% от ВВП); Германии – 45,8 млрд. долларов (2,35% от ВВП); Франции – 28,0 млрд. долларов (2,25% от ВВП); Швеции – 7,6 млрд. долларов (4,0% от ВВП). Следует отметить, что Евросоюз ре-комендует всем своим членам довести уровень вложений в науку до 2,5% от ВВП. В Казахстане за последние пять лет объемы финансирования науки составляют порядка 0,2% ВВП, что явля-ется недостаточным. Исходя из стратегических интересов Казахстана необходимо осуществить поэтапный переход до 2,5-3% в 2015 году [3].

Выполнение Стратегии будет осуществлять-ся посредством планов мероприятий по ее реа-лизации, которые с учетом требований действу-ющего законодательства Республики Казахстан будут разрабатываться и утверждаться Прави-тельством Республики Казахстан на трехлетний период. Разработка программ будет осущест-вляться при участии научно-исследовательских и других организаций независимо от их формы собственности и ведомственной принадлежно-сти. Предполагаемые объемы непосредствен-ных затрат инвестиционного характера на ре-ализацию Стратегии составят 1,2 млрд. долл. США в год. При этом стоимость государствен-ных затрат на реализацию Стратегии составит порядка 260 млн.долл. США в год в ценах 2002 года. Эти средства планируется ежегодного выделять институтам развития для финанси-рования частного сектора в рамках реализации Стратегии. Объемы финансирования науки, об-разования, подготовки профессиональных ка-дров из республиканского и местных бюджетов будут уточняться при формировании бюджетов на соответствующий год. Для финансирования мероприятий Стратегии будут задействованы средства Банка Развития, Инвестиционного фонда, Инновационного фонда. При этом соз-дание новых инвестиционных и инновационных институтов также требует изыскания крупных финансовых ресурсов. Кроме того, предусма-тривается привлечение помощи международных организаций и стран-доноров для реализации наиболее приоритетных и эффективных про-ектов, направленных на создание новых техно-логичных и наукоемких производств, развитие


186 Внедрение передового зарубежного опыта организации инновационной деятельности

инфраструктуры [4]. Основную финансовую на-грузку должен будет нести частный сектор. По предварительной оценке, соотношение участия государственного и частного капитала должно составлять один к пяти.

Ожидаемые результаты от реализации Стра-тегии:

1) успешная реализация Стратегии инду-стриально-инновационного развития должна способствовать обеспечению долговременного устойчивого роста экономики страны на осно-ве диверсификации, модернизации экономики и создания условий для производства конкурент-ных видов продукции и роста экспорта;

2) в экономике страны станут преобладать частные инициативы. Будут созданы равные кон-курентные условия для всех субъектов рынка;

3) улучшится использование достижений на-уки в повышении конкурентоспособности эко-номики, будут приняты меры по преодолению отставания в области менеджмента и маркетин-говых исследований, стандартизации и серти-фикации продукции и др.;

4) процедуры отбора инвестиционных и инновационных проектов приобретут свою це-ленаправленность и транспарентность в части выбора их для финансирования с участием фи-нансовых ресурсов государства;

5) будут созданы новые финансовые инсти-туты, использующие современные методики в области определения перспективности инвести-ционных идей и проектов;

6) налоговое и таможенное законодатель-ство будет ориентировано на стимулирование конкуренции, экспорта казахстанской продук-ции и приток инвестиций в экономику страны;

7) повысится уровень привлекательности Казахстана для инвестиций, трансферта техно-логий, обмена научными достижениями за счет создания современной и развитой научно-инно-вационной и производственной инфраструкту-ры, эффективной системы подготовки высоко-квалифицированных управленческих, научных, инженерных, технических и рабочих кадров;

8) произойдут существенные структурные преобразования в пользу производства высоко-технологичной и наукоемкой продукции с высо-кой добавленной стоимостью;

9) существенно диверсифицируется экспорт и расширится выход Казахстана на мировой ры-нок с готовой продукцией, углубится интегра-

ция экономики Казахстана с мировой экономи-кой не только через сырьевые товары, но и за счет готовых изделий и инновационных услуг;

10) решающий перелом произойдет в разви-тии малого и среднего, особенно инновацион-ного, бизнеса. В стране резко сократится доля нерыночных секторов экономики. Будет обеспе-чена прозрачность финансово-хозяйственной деятельности предприятий [2, c. 31].

На основании детального анализа глобаль-ных и внутренних трендов развития науки и технологий, а также результатов позициониро-вания уровня конкурентоспособности Казахста-на в сравнении с другими странами экспертные группы сформулировали видение, цели и задачи научно-технологического развития Казахстана до 2020 года. Определены ключевые научно-технологические направления и технологии, необходимые стране для достижения видения и целей научно-технологического развития.

Выявление тенденций в развитии отраслей отечественной экономики в координатах миро-вых технологических мегатрендов показало сле-дующее. В стране наблюдается проникновение новых технологий во многие отрасли и форми-рование на их основе новых отраслей, однако, этот процесс еще не приобрел значительные масштабы.

В целом, наблюдается восприимчивость эко-номики к новым технологиям, распространяю-щимся в мире, но процесс этот требует поддерж-ки и корректирования со стороны государства.

Результаты проведенного анализа свиде-тельствуют о том, что для перехода к «устой-чивому инновационному развитию» в будущем Казахстану необходимо комбинировать разра-ботку прорывных технологий с концентрацией усилий на «индустриально-инновационном раз-витии». Именно прорывные технологии будут основным фактором вхождения Казахстана в группу технологических лидеров. По результа-там проведенных исследований, в число прио-ритетных для Казахстана на период до 2020 года вошли такие отрасли, как – агропромышленный комплекс, горно-металлургический комплекс, энергетический сектор, сектор нефти и газа, ма-шиностроение, информационно-коммуникаци-онные технологии, химия и нефтехимия.

С целью концентрации имеющихся ресур-сов на стратегических приоритетах республики, в рамках выявленных отраслей были определе-



ны более 60 критических технологий, которые дадут толчок дальнейшему развитию Казахста-на и позволят вывести страну на новый техно-логический уровень. Эти и другие критические технологии лягут в основу общенационального проекта «100 казахстанских инноваций».

Очередное исследование по технологиче-скому прогнозированию планируется провести в 2014 году по итогам реализации Государствен-ной программы индустриально-инновационного развития Казахстана на 2010-2014 годы. Данный прогноз будет охватывать период до 2030 года [5, с. 10-11].

В условиях независимости и реформирова-ния казахстанской экономики одной из ключе-вых задач является улучшение инновационной деятельности и практического использования научно-технических достижений, обеспечиваю-щих конкурентоспособность продукции на ми-ровом рынке. На сегодняшний день норматив-ная база в сфере инновационной деятельности в РК состоит из следующих нормативных актов:

1) Стратегия индустриально-инновационногоразвития Республики Казахстан на 2003-2015 годы;

2) Программа по формированию и развитиюнациональной инновационной системы;

3) О государственной поддержке инноваци-онной деятельности;

4) Правила формирования и аккредитацииспециализированных субъектов инновационной деятельности;

5) О создании специальной экономическойзоны «Парк информационных технологий»;

6) Отдельные вопросы специальной эконо-мической зоны «Парк информационных техно-логий».

В Казахстане разворачивается стратегия инновационного прорыва. Конкретные шаги по реализации и активизации инновационной программы сделаны с принятием Стратегии ин-дустриально-инновационного развития Респу-блики Казахстан до 2015 г., законов «Об иннова-ционной деятельности», «О науке». Начальный ее этап связан с решением проблемы преодоле-ния технологической отсталости, модернизации базовых отраслей. Это предполагает разработку и внедрение высоких технологий, повышающих отдачу важных секторов экономики [6, с. 4-5].


1 Послание Президента Республики Казахстан Н.Назарбаева народу Казахстана от 17.01.2014 г.2 Программы по развитию инноваций и содействию технологической модернизации в Республике Казахстан на 2010–

2014 годы.3 Агентство РК по статистике. Доступно на: www.gov.stat.kz.4 Киржнер Л.А Менеджмент организаций // Зарубежный опыт инновационной деятельности. – М., 2009. – С. 135-143.5 Концепция Инновационного развития Республики Казахстан до 2030 года. 6 Государственная стратегия развития Республики Казахстан.

References

1 Poslanie Prezidenta Respubliki Kazakhstan N.Nazarbaeva narodu Kazakhstana ot 17.01.2014 g.2 Programmy po razvitiyu innovatsii i sodeistviyu tekhnologicheskoi modernizatsii v Respublike Kazakhstan na 2010–2014

gody3 Agentstvo RK po statistike. Dostupno na: www.gov.stat.kz.4 Kirnzhner L.A. Menedzhment organizatsii // Zarubezhnyi opyt innovatsionnoi deyatelnosti / – M., 2009. – S. 135-1435 Kontseptsiya Innovatsionnogo razvitiya Respubliki Kazakhstan do 2030 goda6 Gosudarstvennaya strategiya razvitiya Respubliki Kazakhstan


188

Сведениия об авторах

1. Ли В.Д. – д.э.н., профессор, КазНУ им.аль-Фараби2. Бочарова М.Ю. – магистрант, КазНУ им.аль-Фараби3. Куватов М.Р. – д.э.н., профессор, КазНУ им.аль-Фараби4. Аяпбергенов К.И. – магистрант, КазНУ им.аль-Фараби5. Дуламбаева Р.Т. – д.э.н., и.о. профессора, КазНУ им.аль-Фараби6. Абдульманова Г.М. – магистрант, КазНУ им.аль-Фараби7. Айтбембетова А.Б. – д.э.н., доцент, КазНУ им.аль-Фараби8. Мурабилдаева Р.А. – магистрант, КазНУ им.аль-Фараби9. Смирнова Е.В. – PhD, ассистент-профессор, Университет им. Сулеймана Демиреля 10. Темирбекова Ж.А. – к.э.н., ассоц. профессор, Университет им. Сулеймана Демиреля11. Бейсембаева Г.М. – к.э.н., доцент, Павлодарский государственный университет им. С. Торайгырова12. Мусина А.Ж. – к.э.н., доцент, Павлодарский государственный университет им. С. Торайгырова13. Сартова Р.Б. – к.э.н., доцент, Павлодарский государственный университет им. С. Торайгырова14. Жанат М. – PhD, старший преподаватель, Павлодарский государственный университет им. С. Торай-

гырова15. Жумаксанова К.М. – к.э.н., доцент, КазЭУ им. Т. Рыскулова16. Чермошенцева Е.В. – к.э.н., доцент, КазНТУ им. К.И. Сатпаева17. Тұралин Ә.З. – к.э.н., Академия «Кокше» 18. Тұралина Ж.Ә. – к.э.н., доцент, Академия «Кокше»19. Жоламанова М.Т. – к.э.н., доцент, КазНУ им.аль-Фараби20. Асанова Д.М. – магистрант, КазНУ им.аль-Фараби21. Какижанова Т.И. – к.э.н., и.о. доцента, КазНУ им.аль-Фараби22. Тулеметова А.С. – к.э.н., профессор, Южно-Казахстанский государственный университет им.

М.Ауэзова23. Полежаева И.С. – к.э.н., и.о. доцента, Южно-Казахстанский государственный университет им.

М.Ауэзова24. Есиркепова А.М. – д.э.н., профессор, Южно-Казахстанский государственный университет им.

М.Ауэзова25. Таршилова Л.С. – к.э.н., доцент, Западно-Казахстанский аграрно-технический университет имени

Жангир хана26. Онюшева И.В. – PhD, доцент, Универститет Международного бизнеса27. Избасарова Л.Б. – к.э.н., старший преподаватель, Атырауский институт нефти и газа28. Кальменова М.Т. – к.э.н., старший преподаватель, Южно-Казахстанский государственный универси-

тет им. М.Ауэзова29. Акимбаева К.Т. – старший преподаватель, КазНУ им.аль-Фараби30. Каирбекова М.Н. – докторант PhD, Университет «Туран»31. Рахимова С.А. – докторант, Омский государственный университет им. Ф.М. Достоевского, Россия,

г. Омск 32. Шарипова Ж.К. – магистр финансов, доцент, Казахско-Русский Международный Университет 33. Тагайбекова Н.П.– докторант PhD, КазНУ им.аль-Фараби34. Алдабергенов А.Н. – докторант PhD, КазНУ им.аль-Фараби35. Абылай А.Б. – докторант PhD, КазНУ им.аль-Фараби36. Кондыбаева С.К. – PhD, старший преподаватель, КазНУ им.аль-Фараби37. Кабиева А.Т. – докторант PhD, КазЭУ им. Т.Рыскулова38. Жолаева М.А. – докторант PhD, КазЭУ им. Т.Рыскулова 39. Адилова А. – докторант PhD КазНТУ им. К.И. Сатпаева40. Ахметов Д. – докторант PhD, КазЭУ им. Т.Рыскулова41. Ожаубаева А.Т. – магистрант КазНУ им.аль-Фараби42. Суюнчалиева М.М. – магистрант КазНУ им.аль-Фараби


189

СОДЕРЖАНИЕ

Ли В. Д., Бочарова М. Ю.Приоритетные задачи Казахстана в процессе вхождения в число 30 самых развитых стран мира ....................3

Куватов М.Р., Аяпбергенов К.И. Инновационные проекты в условиях инновационного развития Республики Казахстан ....................................8

Дуламбаева Р.Т., Абдульманова Г.М. Қазақстан Республикасында дәнді-дақыл өнімдер кластерінің қалыптасуы ........................................................14

Айтбембетова А.Б., Мурабилдаева Р.А. Қазіргі таңдағы ҚР-дағы білім экономикасының дамуының өзекті бағыттары ...................................................20

Смирнова Е.В., Темирбекова Ж.А.Инновационная экономика: роль университетов в процессе трансферта знаний .................................................26

Бейсембаева Г.М., Мусина А.Ж., Сартова Р.Б.Развитие местного самоуправления в Республике Казахстан на современном этапе ...........................................32

Жанат М., Жумаксанова К.М. Халықтың тұрмыс деңгейі: түсінігі және ықпал етуші факторларының топтамасы ............................................40

Чермошенцева Е.В.Машиностроение Казахстана: новые векторы развития ..........................................................................................46

Тұралин Ә.З., Тұралина Ж.Ә.Солтүстік Қазақстандағы тоңазытылған жеміс-көкөніс өнімдері нарығының даму келешегі ............................52

Жоламанова М.Т., Асанова Д.М.Финансовые риски и малый бизнес ...........................................................................................................................60

Какижанова Т.И.Атырау облысының инвестициялық жобалалар нарығын талдау ...........................................................................65

Тулеметова А.С., Полежаева И.С., Есиркепова А.М.Эффективное использование и перспективы развития нетрадиционных источников энергии Казахстана .......70

Таршилова Л.С.Теоретические вопросы развития интегральной агропродовольственной системы региона в условиях территориального разделения труда ..........................................................................................................................76

Онюшева И.В.Формирование основных направлений развития человеческого капитала Республики Казахстан .....................86

Избасарова Л.Б.Негізгі қорларды тұтынудың қоғамдық қажеттілігін қамтамасыз етудегі амортизациялық әдістердің теориялық аспектілері .................................................................................................................................................94

Кальменова М.Т.Cоглашения о разделе продукции в Казахстане: современное состояние, проблемы, пути решения .................100


190

Акимбаева К.Т., Каирбекова М.Н.Формирование вертикально-интегрированных структур в нефтегазовой отрасли РК .........................................106

Рахимова С.А.Модель инновационного развития Казахстана с учетом развитого инновационного процесса ..........................114

Шарипова Ж.К.Развитие кредитного рынка в Республике Казахстан ...............................................................................................123

Тагайбекова Н.П.Управление открытыми инновациями в исследованиях зарубежных ученых .......................................................130

Алдабергенов А.Н., Орынбет П.Ж.Интеграция жағдайында Қазақстандағы АӨК-тің дамуы........................................................................................138

Абылай А.Б., Қондыбаева С.Қ.Халықтың денсаулық жағдайының экономикаға әсері ............................................................................................144

Кабиева А.Т.Басқару шешімдерін қабылдау үшін кәсіпорында есептік-аналитикалық қамтамасыз ету жүйесін дамытудың теориялық аспектілері .............................................................................................................................149

Жолаева М.А.Роль внутреннего контроля в системе управления деятельностью страхового субъекта. ....................................155

Адилова А.М.Методологическая основа управления проектами ...................................................................................................163

Ахметов Д.С.Еуразиялық ынтмақтастық аясында кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігін арттыру бағыттары .......................168

Ожаубаева А.Т.Инновациялық дамуды ынталандырудағы салықтық құралдардың рөлі ...............................................................177

Суюнчалиева М.М.Внедрение передового зарубежного опыта организации инновационной деятельности .....................................183

Сведения об авторах ....................................................................................................................................................188


191

CONTENTS

Li V.D., Bocharova M.Yu.Kazakhstan’s main priorities for entering the group of 30 world’s most developed countries. .....................................3

Kuvatov M.R., Ayapbergenov K.I.Innovative projects in conditions of innovative development of Kazakhstan Republic ................................................8

Dulambaeva R.T., Abdulmanova G.M.The formation of grain products cluster in the Republic of Kazakhstan .......................................................................14

Aitbembetova A.B., Murabildaeva R.A.Main directions of development of the economy of Kazakhstan education in modern times .......................................20

Smirnova Y.V., Temirbekova Zh.A.Innovative Economy: the Role of Universities in the Knowledge Transfer Process .....................................................26

Beisembayeva G.M., Mussina A.Z., Sartova R.B.Development of local government in the Republic of Kazakhstan at the present stage ................................................32

Zhanat М., Zhumaksanova К.М.Level of living of population: concept and groupment of factors influencing to him ...................................................40

Chermoshentseva Y.V.Kazakhstan Engineering: new vectors of development .................................................................................................46

Тuralin А., Тuralinа Zh.Market prospects of frozen horticultural in Northern Kazakhstan ................................................................................52

Zholamanova M., Assanova D.Financial risks and small business .................................................................................................................................60

Kakizhanova T.I.Analysis of investment projects market in Аtyrau region .............................................................................................65

Tulemetova A.S., Polezhayeva I.S., Yessirkepova A.M. Efficient use and development prospects of alternative energy sources in Kazakhstan ................................................70

Tarshilova L.S.Theoretical questions of development of integrated agri-food systems in the region in terms of territorial division of labour .......................................................................................................................................76

Onyusheva I.V.Formation of Basic Directions Developing Human Capital of the Republic of Kazakhstan ........................................86

Izbasarova L.B.Theoretical aspects of depreciation methods of use of the main resources for ensuring public requirement ...............94

Kalmenova М.T.Agreements on production section in Kazakhstan: current state, problems, solutions ..................................................100


192

Akimbaeva K., Kairbekova M.Formation of the vertically integrated structures in oil and gas branch of RK ..............................................................106

Rakhimova S.A.Model of innovative development of Kazakhstan considering the development of the innovation process .................114

Sharipova Zh.K.Development of the credit market in the Republic of Kazakhstan ................................................................................123

Tagaibekova N.P.Open innovation management in foreign scientists’ researches ....................................................................................130

Aldabergenov A.N., Orynbet P.Development of agriculture in Kazakhstan in terms of integration ...............................................................................138

Abylay A.B., Kondybayeva S.K.The effect of population health to economics ................................................................................................................144

Kabiyeva A.T.Theoretical aspects of the system of accounting and analytical provision at enterprises for making managerial decisions .........................................................................................................................................................................149

Zholayeva M.A.Role internal control in managerial system activity insurance subject. .........................................................................155

Adilova A.M.Methodological framework project management ..........................................................................................................163

Akhmetov D.Issues of the enterprises competitiveness growth in the framework of the Eurasian Integration ..................................168

Ozhaubayeva A.T.The role of tax instruments in stimulation of innovation development .........................................................................177

Suyunchalieva М.М. Foreign expertise organization innovation .....................................................................................................................183

Сведения об авторах ....................................................................................................................................................188

rmebrk.kzrmebrk.kz › journals › 2216 › 77478.pdf · Основан 22.04.1992 г....

Documents

Transcript of rmebrk.kzrmebrk.kz › journals › 2216 › 77478.pdf · Основан 22.04.1992 г....