Tο ψάρεμα της πέστροφας ή fly- fishing με δόλωμα τεχνητή μύγα. Ο Αστραίος ποταμός.

To fly-fishing είναι μια τεχνική που διαφέρει κατά πολύ από τις υπόλοιπες τεχνικές ψαρέματος που όλοι γνωρίζουμε. Στο fly-fishing δεν χρησιμοποιούμε κάποιο ζωντανό δόλωμα αλλά διάφορες απομιμήσεις εντόμων, τις λεγόμενες μύγες (flies) που είναι κατασκευασμένες από διάφορα υλικά, φυσικά και συνθετικά! Πολλοί ψαράδες προτιμούν να φτιάχνουν μόνοι τους τις μύγες και κυριολεκτικά έχει δημιουργηθεί ένα ακόμη Ηοby, πάνω στο Ηοby του ψαρέματος που λέγετε "δέσιμο μύγας" (fly tying). Ο Αιλιανός Ρωμαίος ιστορικός που έζησε από 175- 235 μ.Χ. περιγράφει το ψάρεμα με τη χρήση δολωμάτων από κόκκινο μαλλί και πούπουλα στον ποταμό Αστραίο στην περιοχή της Βέροιας το οποίο επινοήθηκε και πρωτοξεκίνησε από τους κατοίκους της κεντρικής Μακεδονίας(Βέροιας, Νάουσας και Έδεσσας)

Tεχνητό δόλωμα για ψάρεμα Fly-fishing

Ο Κρείος είναι ένας από τους Τιτάνες που δεν γνωρίζουμε ακριβώς τα καθήκοντα τα οποία ανέλαβε στην εξουσία του Κόσμου. Πιθανώς, να ήταν κι αυτός κάποια θεότητα του Ουρανού.Και η Νύμφη Ευρυβία η σεβαστή θεά σμίγοντας ερωτικά με τον Κρείο, γέννησε τρεις γιους: τον Αστραίο, που συμβολίζει τα άστρα, τον Πάλλαντα και τον Πέρση που ξεπερνά όλους σε γνώση. Ο Αστραίος ζευγάρωσε με την κόρη του Υπερίωνα και της Φοίβης, την ολόδροση Αυγή, και απέκτησαν τρεις γιους, τον Ζέφυρο, τον Νότο και τον Βοριά, τους φοβερούς ανέμους.

Μετά από αυτά η Ηριγένεια γέννησε τον Εοσφώρο το ολόλαμπρο αστέρι με τo οποίo στολίζεται ο Oυρανός.(Από την Θεογονία του Ησίοδου)

Στο βιβλίο του ΄΄De Natura Animalium΄΄ (Πάνω στη φύση των ζώων) ο Κλαύδιος Αιλιανός (Claudius Elianus ) (175-235 μ.Χ.), γνωστός και σαν Αιλιανός (Aelian) ο επιλεγόμενος «Σοφιστής» ήταν Ρωμαίος συγγραφέας και διδάσκαλος της ρητορικής που άκμασε επί Σεπτιμίου Σεβήρου και μάλλον ζούσε και μετά τον θάνατο του Ηλιογαβάλου το 222 μ.Χ.. Ο Αιλιανός έγραψε στην ελληνική γλώσσα, αφού την μιλούσε τόσο τέλεια ώστε να αποκαλείται «μελίγλωττος» και «μελίφθογγος». Ο Αιλιανός μας αφηγείται, ότι στον ποταμό Αστραίο στην τότε Ρωμαϊκή επαρχία της Μακεδονίας κατοικεί ένα πολύχρωμο ψάρι, ένα είδος πέστροφας που τρέφεται από ένα έντομο που το λένε Hippuris . Για την αλιεία αυτού του ψαριού οι ψαράδες δεν μπορούν να χρησιμοποιήσουν το ίδιο το έντομο, διότι με το άγγιγμα χάνεται η λάμψη του και έτσι γίνεται ακατάλληλο. Οπότε σκέφτηκαν να χρησιμοποιήσουν για τη σύλληψή του κάποιο δόλωμα, από κόκκινο μαλλί και πούπουλα, που να μοιάζει στην μορφή και στο χρώμα με το πραγματικό έντομο. Φαίνεται ότι πρόκειται για μία Λιβελούλα, απ’ αυτές που σε διάφορες ποικιλίες βρίσκονται σε αφθονία στους πρόποδες του Βερμίου. Η μόνη ένδειξη για την τοποθεσία αυτού του ποταμού είναι η αναφορά του ότι το ποτάμι βρίσκονταν μεταξύ Βέροιας και Θεσσαλονίκης. Κατά τις δεκαετίες που παρήλθαν καταβλήθηκαν πολλές προσπάθειες να εξακριβωθεί ποιο από τα σημερινά ποτάμια θα μπορούσε να είναι ο Αστραίος ποταμός που μας περιγράφει ο Αιλιανός. Δυστυχώς όμως αυτή η έρευνα αποδείχθηκε πολύ δυσχερής και από τις γραφόμενες δημοσιεύσεις δεν είναι δυνατόν να συναχθεί μία σαφή απάντηση, ποιο ποτάμι εννοούσε ο Αιλιανός.

Η πολύχρωμη (ποικιλόχρωμη) πέστροφα

Η προσπάθεια μας θα επικεντρωθεί στην συλλογή της υπάρχουσας βιβλιογραφίας με σκοπό να χυθεί περισσότερο φως σ’ αυτό το ερώτημα.Το ποτάμι Αστραίος προφανώς πείρε το όνομα του από την Ελληνική μυθολογία. Μία πιθανότητα αποτελεί το γεγονός ότι μπορεί να είναι ένας μυθικός θεός με το όνομα Aστραίος γιος του βασιλιά ΄΄Ιππότη΄΄. Το άλλο όνομα του ήταν Αίολος και είχε για σύζυγο την Ηώ την θεά της ΄΄Αυγής΄΄ η οποία μαζί του γέννησε τα αστέρια και τους ανέμους : Τον Νότο, Τον Βοριά, τον Εύρο (ανατολικός άνεμος ) και τον Ζέφυρο (δυτικός άνεμος). Ωστόσο την ποιο πιθανή εξήγηση μας την έδωσε ο Hammond ο οποίος έγραψε ότι το όνομα Αστραίος προήλθε από την Νύμφη Αστραία προστάτιδα των ποταμών που η πηγές τους βρίσκονταν συνήθως σε ασβεστολιθικά καρστικά πετρώματα. Ήταν μία από τις Ναϊάδες, μία από τις νύμφες του τρεχάμενου νερού, η Αστραία ( ΄΄ η κόρη των άστρων΄΄) ήταν η θυγατέρα του Δία και της Θέμιδας. Ήταν όπως και η μητέρα της, η θεά της δικαιοσύνης και επιλέχθηκε σαν θεραπαινίδα της ηρωίδας Βέροιας που ήταν η προστάτιδα της πόλης της Βέροιας. Το κύριο χαρακτηριστικό αυτού του μύθου είναι ότι ταυτίζεται με την περιοχή που επισημαίνεται από τον Αιλιανό δηλαδή πλησίον της πόλης Βέροιας.

Εκόνα 1.

Θεωρίες για την τοποθεσία του Αστραίου

Υφίστανται διάφορες θεωρίες για την σύγχρονη τοποθεσία του Αστραίου, προτού όμως ξεκινήσουμε πρέπει να αναφερθεί ότι στην Μακεδονία της αρχαίας εποχής υπήρχαν α)μία περιοχή με το όνομα Αστραία και β) μία πόλης που λεγόταν Αστραίουμ(Astraeum) (και είναι πολύ πιθανόν να μιλάμε για δύο διαφορετικές τοποθεσίες με το ίδιο όνομα).Κατά την αρχαιότητα υπήρχε μία πόλη που ονομαζόταν Αστραίον και ήταν σημαντικό κέντρο των Παιόνων και μετέπειτα των Μακεδόνων πλησίον της σημερινής πόλης της ΠΓΔΜ Strumica/ Στρώμνιτσα. Από αυτήν την πληροφορία μπαίνει κανείς στον πειρασμό να υποθέσει ότι ο σημερινός ποταμός Strumica / Στρωμνιτσιώτης ένας παραπόταμος του Στρυμώνα που διαρρέει την περιοχή αυτή πιθανόν να είναι ο ποταμός της ιστορίας μας δηλαδή ο Αστραίος. Ωστόσο το ποτάμι αυτό τον καιρό που ζούσε ο Αιλιανός ήταν γνωστός με το όνομα Πόντος ( βλ. χάρτη του Findlay 1849) και για αυτό είναι σχεδόν σίγουρο ότι δεν επρόκειτο για τον Αστραίο ποταμό. Υπάρχει και μία δεύτερη παρόμοια αναφορά από τον Jardine που αποτελεί μία αδιασταύρωτη πληροφορία.Αυτός ταυτίζει την Βέροια με την σημερινή Stara Zagora η οποία είναι μία πόλη, που βρίσκεται στην Δημοκρατία της Βουλγαρίας και εξηγεί ότι ο Αστραίος ποταμός πολύ πιθανό να είναι ένα ποτάμι του ορεινού όγκου της Ροδόπης.Είναι πιθανό ο Jardine να χρησιμοποίησε σαν πηγή για την πληροφορία του ΄΄ τον γεωγραφικό ΄΄ Άτλαντα του Ρωμαϊκού κόσμου΄΄ του Cornell and Matthews ή την Encyclopedia Britannica όπου αναφέρεται ότι η Stara Zagora στο παρελθόν έφερε το όνομα Βέροια. Αξίζει να αναφερθεί ότι στον ιστορικό χάρτη του Findlay αναφέρεται και ένα άλλο μέρος που αποκαλείται επίσης Βέροια στην σημερινή Βουλγαρία αλλά πολύ μακριά από την Stara Zagora

σημειωτέων δε ότι και οι δύο τοποθεσίες απέχουν πάρα πολύ από την Θεσσαλονίκη π.χ. η Stara Zagora βρίσκεται σε απόσταση 300 χιλιομέτρων.Η Βέροια του Jardine ήταν στην πραγματικότητα μάλλον μία αρχαία Θρακική πόλη παρά ένας Μακεδονικός οικισμός ο οποίος κατά την εποχή των Ρωμαίων ονομάστηκε Augusta Trajana και κατόπιν από τους Βυζαντινούς πήρε το όνομα Ειρηνούπολης. Δεν υφίσταται καμία μαρτυρία που να αποδεικνύει ότι σ’ εκείνο το σημείο υπήρχε ένα ποτάμι με το όνομα Αστραίος. Βασιζόμενοι ότι είναι εξαιρετικά απίθανο ότι θα μπορούσε ο Αιλιανός να εντοπίσει το ίδιο ποτάμι σε δύο τοποθεσίες που να απέχουν η μία από την άλλη κάποιες εκατοντάδες χιλιόμετρα, καθίσταται η θεωρία του Jardine εξωπραγματική, άλλωστε στα βουνά της Ροδόπης υπάρχουν πολλά ποτάμια με πέστροφες.Παρουσιάζει ενδιαφέρον το γεγονός ότι τόσο στους Cornell και Matthews όσο και στην Encyclopedia Britannica αναφέρεται και μία τέταρτη τοποθεσία που στην αρχαιότητα έφερε το όνομα Βέροια, η πόλη Aleppo (Halab) στην Συρία.Ευτυχώς όμως αυτή η πόλη απέχει από την Θεσσαλονίκη 1350 χιλιόμετρα και ελπίζουμε ότι ο Αιλιανός με τίποτα δεν να εννοούσε στα κείμενα του αυτήν την Βέροια.

Ο ιστορικός χάρτης του Findlay μας δείχνει σχεδόν που ήταν το κάθε τι κατά την Αρχαιότητα, ωστόσο οι ακριβείς τοποθεσίες για πολλά από αυτά τα μέρη δεν έχουν ακόμη εξακριβωθεί (Finldlay, 1849). Μία τρίτη θεωρία εκφράστηκε από τον Hammond που θεωρείται μία μεγάλη αυθεντία της ιστορίας της αρχαίας Μακεδονίας και ίσως ο πρώτος ερευνητής που συνδέει το όνομα του ποταμού με την Ελληνική Μυθολογία. Υποστήριξε λοιπόν ότι το ποτάμι του Αιλιανού Αστραίος είναι το σήμερα γνωστό ποτάμι της Αράπιτσας που αποτελεί ένα παραπόταμο του μεγάλου Περιφερειακού Καναλιού (Τάφρος 66) που εκχύνεται στον Αλιάκμονα. Αυτός ο ποταμός βρίσκεται περίπου μεταξύ Βέροιας και Θεσσαλονίκης έχει πολλές πέστροφες και οι πηγές του βρίσκονται στις ασβεστολιθικές πλαγιές του όρους Βέρμιο Ο Hammond εξέφρασε την άποψή του ότι στους πρόποδες του όρους Βερμίου προς τα βόρεια και νότια βρίσκονταν η αρχική τοποθεσία με το όνομα Αστραία. Και μας δίνει την εξήγηση ότι όσον αφορά την προαναφερθείσα Αστραία /Στρώμνιτσα/Strumica της ΠΓΔΜ προκύπτει ότι το όνομα της (Αστραία) φαίνεται να το έχουν φέρει μαζί τους οι Μακεδόνες που είχαν μετεγκατασταθεί από εκείνη την περιοχή στην πατρίδα τους. Αυτή η θεωρία υποστηρίζεται και από την έρευνα που έκανε ο Voljc

Εικόνα 2.

Ο Hammond στη βραχεία αλλά σπουδαία για την περιεκτικότητα της εργασία του απορρίπτει τις δύο προηγηθείσες θεωρίες που αφορούσαν την ταύτιση του Αστραίου με τον Αξιό ή με τον Αλιάκμονα . Και οι δύο ποταμοί βρίσκονται στην περιοχή που αναφέρει ο Αιλιανός αλλά ο Αξιός είναι ένα πολύ μεγάλο ποτάμι και φέρει το ίδιο όνομα από την αρχαία εποχή. Επί πλέον δε ο Αξιός μεταξύ Βέροιας και Θεσσαλονίκης δεν μπορεί κατά την Ρωμαϊκή εποχή να είναι το ποτάμι με τις πέστροφες αν και στην βορειότερη πορεία του περίπου σε μία απόσταση πάνω από διακόσια χιλιόμετρα θα ήταν πολύ πιθανό κάποιοι παραπόταμοι του να ήταν γεμάτοι με πέστροφες. Από την άλλη πλευρά ο ποταμός Αλιάκμονας που αποτελεί ένα υπέροχο περιβάλλον για πέστροφες και δε μπορεί κάποιος να το απορρίψει ολότελα έχει κατεύθυνση ροής νοτίως της Βέροιας και δεν μπορεί κάποιος να ισχυρισθεί ότι βρίσκεται ακριβώς ανάμεσα στην Βέροια και Θεσσαλονίκη. Είμαστε της γνώμης ότι η άποψη του Hammond είναι πολύ ορθή και υποστηρίζει ότι οι ποταμοί Αξιός και Αλιάκμον δεν θα μπορούσαν σε καμία περίπτωση να ταυτιστούν με τον Αστραίο ποταμό.Μία τέταρτη θεωρία προτάθηκε από τον Martin ο οποίος συμμετείχε στην έρευνα που διενήργησε ο Voljc. Ο Martin ήταν πεπεισμένος ότι δεν είναι δυνατό να προσδιοριστεί με ακρίβεια η θέση του ποταμού, ωστόσο υποστήριξε την γνώμη ότι θα μπορούσε να είναι το ποτάμι που σήμερα είναι γνωστό με το όνομα Εδεσσαίος με βάση τον χάρτη του 1829.Αυτή η θεωρία για την εποχή του Αιλιανού δεν ευσταθεί , διότι αυτό το ποτάμι εκείνη την εποχή λέγονταν Σκίρτος (Scirtus) και δεν υπάρχει κανένας πειστικός λόγος για τον οποίο θα έπρεπε να είναι ο Αστραίος, λόγω των προβλημάτων που προκάλεσε με περιοδικές πλημμύρες στην Εγνατίας οδό.

Και κατά μία ακόμη πέμπτη θεωρία του Conrad Voss Bark και του Frederick Buller σύμφωνα με την οποία ο Αστραίος ποταμός είναι το ίδιο με το σημερινό ποτάμι Kουτίχας (Κoutichas) ή (Kouticha)(πιθανόν ο λόγος για τον δικός μας Τριπόταμο), ένας μικρός παραπόταμος του Περιφερειακού Καναλιού (Τ66) και που βρίσκεται νοτιότερα του Εδεσσαίου και της Αραπίτσας. Κατά τον Voljc ο Kουτίχας (Κoutichas) είναι πολύ μικρός και ασήμαντος αλλά υπέρ αυτής της άποψης συνηγορεί το γεγονός ότι βρίσκεται πολύ κοντά στην Βέροια (με εξαίρεση την ροή ενός κλάδου του που περνάει μέσα από την πόλη) και που κατά την εποχή του Αιλιανού χύνονταν στον Αλιάκμονα. Εν ολίγοις, η πιο αξιόπιστη από αυτές τις θεωρίες υποδεικνύει ότι ο Aστραίος είναι μέρος του σημερινού Moγλενίτσα ή (Αλμωπαίος) – και του συστήματος του Περιφερειακού Καναλιού.Η προσωπική μας άποψη είναι ότι σήμερα ο προσδιορισμός της ακριβούς τοποθεσίας του ποταμού είναι ανέφικτη αλλά το ποιο πιθανό είναι ότι η κοίτη που γνώρισε ο Αιλιανός σαν τον ποταμό Αστραίο είναι ένα τμήμα η ένα υδάτινο ρεύμα που καταλήγει στο Περιφερειακό κανάλι.

Το παιχνίδι των ονομάτων

Μέχρι την εποχή μας ο αναγνώστης θα συνειδητοποιήσει ότι στην περιοχή των Βαλκανίων τα τελευταία δύο χιλιάδες χρόνια πολλά έχουν αλλάξει και κάποιες περαιτέρω πληροφορίες μπορεί να είναι πολύ χρήσιμες προτού ασχοληθούμε με αυτό το αίνιγμα δηλαδή σε ποιο σημείο θα μπορούσε να βρίσκεται σήμερα ο ποταμός. Με την πάροδο του χρόνου έχουν επισημανθεί στην περιοχή του Αστραίου τρεις μεταβολές αυτές είναι : οι δημογραφικές αλλοιώσεις, οι αλλοιώσεις στις τοπωνυμίες και οι φυσικές , γεωγραφικές αλλοιώσεις της εν λόγω περιοχής. Περίπου το 700 Π.Χ. η περιοχή γύρω από τον ποταμό Αλιάκμονα ήταν η πατρίδα των Μακεδόνων, κατόπιν το 146 Π.Χ. δηλαδή τριακόσια χρόνια πριν την γέννηση του Αιλιανού, η Μακεδονία έγινε μία Ρωμαϊκή επαρχία. Για διοικητικούς λόγους το 400 Μ.Χ. χωρίστηκε στην επαρχία Μακεδονία (Macedonia) και Macedonia secunda εντός της διοικητικής περιφέρειας της Μοισίας. Σύμφωνα με τη ρωμαϊκή πολιτική στο να παρεμβαίνει όσο το δυνατόν λιγότερο στην καθημερινή ζωή των κατακτημένων περιοχών, τα αρχαία ονόματα των πόλεων και των ποταμών παρέμειναν καθ’ όλη τη διάρκεια της Ρωμαϊκής κυριαρχίας αναλλοίωτα.Ωστόσο περίπου από τον 6ο αιώνα και μετά, Σλάβικα φύλα από τον βορά διείσδυσαν στην περιοχή και πολλά τοπωνύμια ΄΄Εκσλαβίστηκαν΄΄ . Μετά την πρώτη αυτή περίοδο και κατά τον 9ο αιώνα η Μακεδονία βρέθηκε υπό τον έλεγχο της πρώτης Βουλγαρικής Αυτοκρατορίας η οποία επέφερε ακόμα περισσότερες μεταβολές.

Δηλαδή κατά την διάρκεια του Μεσαίωνα τμήματα της βρέθηκαν εν αλλάξει υπό την κυριαρχία της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας , της δεύτερης Βουλγαρικής Αυτοκρατορίας και της Σερβικής διοίκησης, ωστόσο για μεγάλο χρονικό διάστημα διατηρήθηκαν τα Σλάβικα ονόματα των περισσοτέρων περιοχών . Κατά την εποχή της Οθωμανικής κυριαρχίας που διήρκησε από τον 14ο μέχρι τον 19ο αιώνα τα Σλάβικα τοπωνύμια ανακατεύθηκαν με τα Τούρκικα. Τελικά με την ίδρυση του σύγχρονου Ελληνικού κράτους ( η ανεξαρτησία της Ελλάδας αναγνωρίστηκε το 1832) οι τοπωνυμίες που χρησιμοποιούνται σήμερα άρχισαν να ξαναεμφανίζονται σαν τον φοίνικα. Αν και πολλές αρχαίες τοπωνυμίες ξαναχρησιμοποιούνται στην σημερινή εποχή το όνομα Αστραίος δεν βρίσκεται ανάμεσα τους Αλλαγές τοπωνυμιών κατά την πάροδο του χρόνουAntic (Αρχαία)

Slavic(Σλαβι- κά

Turkish(Τουρ-κικά)

Modern (Σημερινή ονομασία)

Cities(Πόλεις)Beroea Ber Karaferia VeroiaEdessa Voden Vodina Edhessa

Rivers

Haliacmon Bistrica Vistrica AliakmonAxios Vardar Vardar AxiosLoudias Bistrica Meglenca Moglenitsas/Αλμωπαί

οςScirtus Vodenka Vodenka EdhessaiosΠίνακας 1.

Τον 20ο αιώνα η Ελληνική Μακεδονία δημιουργήθηκε μετά την διαίρεση της που συντελέστηκε ύστερα από το τέλος του δευτέρου Βαλκανικού πολέμου το 1913 και οι περισσότερες πιθανότητες για τον Αστραίο βρίσκονται σ’ αυτήν την περιοχή ( Ελληνική Μακεδονία). Δυστυχώς όμως η περιοχή αυτή δεν ειρήνευσε αλλά καταλήφθηκε από τους Βουλγάρους κατά τον 1ο Παγκόσμιο Πόλεμο και από Βουλγάρους και Γερμανούς κατά τον 2ο Παγκόσμιο πόλεμο αλλά ευτυχώς κάθε φορά γίνονταν η επαναφορά στην Ελληνική κυριαρχία.

Η γεωλογία της περιοχής

Την εποχή του Αιλιανού όπως τώρα αυτή η περιοχή μπορούσε να είναι ιδιαίτερα πλούσια σε πέστροφες καθώς τα περισσότερα ποτάμια στο σύστημα του Μογλενίτσα (Αλμωπαίου) – Περιφερειακό Κανάλι ξεκινάνε από ασβεστολιθικά πετρώματα όπου πιθανό βρίσκονται και οι πηγές τους.

Εντός αυτής της περιοχής υπάρχουν διάφορα βουνά με ύψος πάνω των 2.000 μέτρων τα οποία είναι φτιαγμένα από ασβεστόλιθο και μάρμαρο. Οι πηγές εντοπίζονται στα σημεία ανάμεσα στους ασβεστόλιθους στα όρια πορώδους πετρώματος με μη πορώδες (συμπαγές) πέτρωμα. Αυτός ο τύπος γεωλογικού σχηματισμού είναι πολύ συνηθισμένος και είναι υπεύθυνος για τα γάργαρα αφρίζοντα πλούσια σε οξυγόνο νερά πολλών ποταμών Η συνηθισμένη Σλαβική ονομασία ποταμού με κατακάθαρα νερά είναι η λέξη 'Bistrica' (που σημαίνει στην κυριολεξία - καθαρό, διαυγές νερό). Το όνομα αυτό εμφανίζεται δυστυχώς συχνά αλλοιωμένο και σε χάρτες άλλων χορών των Βαλκανίων, αλλά και σε πολλές άλλες ευρωπαϊκές χώρες. Η λέξη απαντάται σε Γερμανικούς και Αυστριακούς χάρτες σαν 'Vistrica' και με άλλες πολλές διαφορετικές προφορές Bistritza, Bistritsa, Bystrica, Bystritsa, Bystricka, Bystrice, Bystricka, Bistrita. Για λόγους περισσότερο γνωστούς στην ίδια την νύμφη , η Aστραία νύμφη αποφάσισε να προστατεύει τέτοια σημεία , ίσως διότι το ήρεμο νερό της καθαρής πηγής ενεργούσε σαν καθρέπτης όπου μπορούσε να παρατηρήσει το πρόσωπο της ανάμεσα στα άστρα. Αν και είμαστε κάπως διστακτικοί στο να χρησιμοποιήσουμε την νύμφη σαν άλλοθι, σκεφθήκαμε ότι αυτό μας δίνει πολλές περισσότερες πιθανότητες να ανεβάσουμε τον αριθμό των υποψηφίων ποταμών με το όνομα Aστραίος, για παράδειγμα τα ποτάμια της Βόρειας Ελλάδας, όπως ο Moglenitsas (Αλμωπαίος) και ο Αλιάκμονας, είχαν τέτοια ονόματα σε διάφορες εποχές όπως αυτό φαίνεται στον χάρτη 2.και 3.

.

Εικόνα 3.

όπου ο Μογλενίτσας (Αλμωπαίος) ποταμός φαίνεται σαν "Vistrica": Ο χάρτης είναι από το 1859 με ένα μίγμα Ελληνικών, Σλαβικών και Τουρκικών ονομάτων με γερμανική προφορά (Scheda, 1859).

Εικόνα 4. Ο Αλιάκμον ποταμός σαν ‘’Vistrica’’. Ο Χάρτης είναι από το 1914 όπου τα ονόματα εμφανίζονται στα Ελληνικά, Σλαβικά και Τούρκικα με γερμανική προφορά

Η μελέτη του Μογλενίτσα ή Αλμωπαίου ή Ανω Λουδία ποταμού και του συστήματος του Περιφερειακού Καναλιού (Τάφρος 66).

Το πιο σοβαρό εμπόδιο για τον προσδιορισμό του Aστραίου είναι ότι η υπό εξέταση περιοχή έχει υποστεί πολλές αλλοιώσεις κατά τη διάρκεια των αιώνων, οι οποίες έχουν αλλάξει εντελώς την αποστράγγιση της λεκάνης. Για το λόγο αυτό με την βοήθεια μίας σειράς ανακατασκευασμένων χαρτών-εικόνων κάναμε την μελέτη και την αναπαράσταση αυτών των γεγονότων.

Ο πρώτος χάρτης μας δείχνει την κατάσταση κατά την εποχή του Ηρόδοτου. Αυτή ήταν η κατάσταση πριν την παρέμβαση του ανθρώπου στην φυσική πορεία των πραγμάτων.Με μεγάλη πιθανότητα η αρχαία Πέλλα ήταν η πρωτεύουσα της Μακεδονίας κατά την εποχή του Βασιλιά Αρχέλαου (399-313 Π.Χ.) μέχρι την κατάκτηση από τους Ρωμαίους και ο Μέγας Αλέξανδρος (Αλέξανδρος ο τρίτος βασίλευσε από το 336-323 Π.Χ.) γεννήθηκε σ’ αυτό το μέρος.

Χάρτης 1.Τα ποτάμια της περιοχής κατέληγαν στον Θερμαϊκό κόλπο βλέπε χάρτη 1.που είχε πολύ περισσότερο πλάτος από ότι σήμερα και η εικόνα άλλαξε ύστερα από δύο χιλιάδες χρόνια προσχώσεων και αλλοιώσεων του επιπέδου της θαλάσσης.

Χάρτης 2.

Ο δεύτερος χάρτης εμφανίζει την κατάσταση όπως την αντιλαμβανόμαστε κατά την εποχή του Αιλιανού, αντικατοπτρίζοντας τη θέση που περιγράφεται στο βιβλίο του De Natura Animalium.Ο ποταμός Αστραίος βρίσκεται ανάμεσα στην Βέροια και την Θεσσαλονίκη και καταλήγει στον Αλιάκμονα. Ο Θερμαϊκός κόλπος έγινε ακόμα ποιο στενός λόγω των προσχώσεων από τον Αξιό, Λουδία και Αλιάκμονα. Εκείνη την εποχή υπήρχε μια υφάλμυρη λίμνη η λίμνη της Πέλλας που αργότερα ονομάστηκε επίσης και λίμνη των Γιαννιτσών.

Χάρτης 3.Ο χάρτης αριθ. τρία μας δείχνει πως ήταν η κατάσταση μετά την εποχή του Αιλιανού όταν έλαβαν χώρα σημαντικές αλλοιώσεις στο σύστημα των ποταμών. Η λίμνη έγινε μικρότερη και οι άνθρωποι άρχισαν να αλλάζουν τη ροή κάποιων ποταμών, ειδικά δε του ποταμού Σκίρτου ο οποίος πολλές φορές πλημμύριζε την Έδεσσα και την παρακείμενη Εγνατία οδό. Η Εγνατία οδός ήταν ένα δρόμος μεγάλης στρατηγικής σημασίας που ένωνε την Θεσσαλονίκη με την Ρώμη ήταν μία προέκταση της Αππίας οδού πέρα από την Αδριατική εντός Ελλάδος και την Μικρά Ασία και τελικά ενώνονταν με την Περσική Αυτοκρατορική οδό. Αυτές οι πλημμύρες ήταν πολύ δυσάρεστες και γι’ αυτό η κοίτη του Σκίρτου υπέστη εκτροπή για να καταλήγει στον Αστραίο και από εκεί στο σύστημα του ποταμού Αλιάκμονα.

Το τέταρτο στάδιο αφορά την περαιτέρω εξέλιξη μετά την ανθρώπινη επίδραση στο σύστημα ύδρευσης της περιοχής.Αυτή περιλαμβάνει την μεταφορά των παραποτάμων του Ανω Λουδία στον Σκίρτο ποταμό και στην δημιουργία ενός ποταμού και σύστημα καναλιών το οποίο θα αποστράγγιζε τα νερά από όλη την πεδιάδα δυτικά της Θεσσαλονίκης. Ο Λουδίας παρέμεινε ως ένα μικρό ποτάμι και το σύστημα των καναλιών δέχονταν πλέον την μεγαλύτερη ποσότητα των πρώην υδάτων του. Το σύστημα του καναλιού ξεκινούσε από το σημείο της συμβολής του άνω Λουδίας με το Σκίρτο. Κατά την περίοδο που τα Σλαβικά φύλα εγκαταστάθηκαν στην περιοχή ο μεγαλύτερος αριθμός των καναλιών δεν υπήρχε πλέον και η κατάσταση υποβαθμίστηκε έτσι όπως φαίνεται στην εικόνα 4.

Οι Σλάβοι έδωσαν σε πολλά μέρη καινούργια ονόματα (Πίνακας 1.).Ο κύριος όγκος των υδάτων του συστήματος των καναλιών που κάποτε έρρεαν στον Λουδία μετονομάστηκε σε Μογλενίτσα (ή Μεγλενικός)/Αλμωπαίος, ένα όνομα που παρέμεινε μέχρι και σήμερα αν και κάποτε έφερε το όνομα Bistrica όπως αναφέρθηκε παραπάνω. Το όνομα Μεγλενικό προέχεται από τα ψηλά βουνά της περιοχής Μογλενά μια μεθοριακή περιοχή στα βόρεια της Ελλάδας Αυτή η κατάσταση που απεικονίζεται με σαφήνεια στην εικόνα 2.παρέμεινε μέχρι τις αρχές του 20ου αιώνα που είναι ένας χάρτης που δείχνει την κατάσταση όπως ήταν το 1859.. Αν και ο χάρτης αυτός όπως όλοι οι παλαιοί χάρτες είναι αρκετά ανακριβείς, π.χ. υπάρχει η πιθανότητα μεταξύ Βέροιας και Θεσσαλονίκης να δει κάποιος την λίμνη των Γιαννιτσών και το ποτάμι Κουτίχας σαν τον Αστραίο. Ο Voljc παραθέτει ένα Αυστριακό κείμενο από το έτος 1905, όπου υφίσταται η ίδια κατάσταση με την λίμνη των Γιαννιτσών να περιβάλλεται από βάλτους. Το σύστημα των καναλιών δημιουργήθηκε λίγο αργότερα μετά την ανεξαρτησία της Ελλάδας όμως το έργο δεν προχωρούσε με βήμα ταχύ λόγω των αντιθέσεων και των πολέμων που έλαβαν χώρα σ’ αυτήν την περιοχή. Ο τελευταίος χάρτης μας δείχνει πως έχει η κατάσταση μετά το 1938 όταν ποια το Περιφερειακό Κανάλι είχε περατωθεί Η λίμνη έχει εξαφανιστεί εντελώς. Παρά το γεγονός ότι το σύστημα των καναλιών έχει αλλάξει και αναπτύχθηκε ακόμα περισσότερο μέχρι και σήμερα, η κατάσταση στις πηγές τροφοδότησης του Αστραίου παραμένει ίδια, όπως τις δείχνει η απεικόνιση. Πριν από πολύ καιρό ο Ηρόδοτος ονομάζει την περιοχή «οι κήποι του Μίδα", λόγω της πλούσιας γονιμότητας του εδάφους. Σήμερα, χάρη στην άρδευση που πετυχαίνετε με αυτά τα κανάλια, το σύνολο του νομού Πέλλας ονομάζεται "ο λαχανόκηπος της Ελλάδας". Έτσι, μετά από δύο χιλιάδες χρόνια και μετά τον αγώνα του ανθρώπου ενάντια στη φύση, ο κύκλος έγινε πλήρης.

.

Χάρτης 4.

Συμπέρασμα Από το υλικό που παρουσιάστηκε παραπάνω είναι δύσκολο να ειπωθεί μετά βεβαιότητας η ακριβής τοποθεσία του Αστραίου ποταμού αν και απ’ ότι συνάγεται κατά την σύγκριση των παρουσιασθέντων στοιχείων τις περισσότερες πιθανότητες από τα ποτάμια της εποχής μας τις συγκεντρώνει η Αράπιτσα με τον Κουτίχα ή Κουτίκα. Η άποψή μας είναι ότι, δεδομένης της συντομίας της περιγραφής του Αιλιανού και τις αλλαγές που έχουν έλαβαν χώρα δια μέσου των πολλών αιώνων όταν γράφτηκαν αυτά, κανείς δεν μπορεί να πει με σιγουριά που βρίσκεται τώρα ο ποταμός. Ωστόσο, η θέση του ποταμού δεν είναι υπό αμφισβήτηση και ελπίζουμε οι αναγνώστες θα είναι σε θέση να προσδιορίσουν με σαφήνεια στους σύγχρονους χάρτες έχοντας διαβάσει και αυτό το άρθρο.Το αν ή όχι το fly-ψάρεμα επινοήθηκε από τους αρχαίους Μακεδόνες στον Αστραίο ποταμό δεν μπορεί κάποιος να το ισχυρισθεί μετά βεβαιότητας ,όμως, δεδομένου ότι αναφέρθηκε για πρώτη φορά, ότι γίνονταν εκεί στον Αστραίο αξίζει το σεβασμό από όλους τους ασκούντες την "ευγενής τέχνη" του fly-ψαρέματος. Ίσως κάθε ψαράς του fly-ψαρέματος θα πρέπει μία φορά στην ζωή του να κάνει ένα ένα μοναδικό ταξίδι προσκύνημα σε εκείνα τα μέρη.Οι συγγραφείς επιθυμούν να εκφράσουν την ευγνωμοσύνη τους στους ανθρώπους που βοήθησαν στην ανεύρεση υλικού που συνδέεται με την έρευνα: ο κ. Mr. Andrija Urban (στρατιωτικός πιλότος), MSc. Ilija Petrusevski (χαρτογράφος), ο Δρ Πέτρος Πέρρος (γιατρός), ο Δρ Γιώργος Πέρρος (μαθηματικός), και Dr.Alexander Grubic (γεωλόγος).

Από Dr. Andrew N. HerdSpecial Feature: Astraeus origins – TAFF by Goran Grubic and Andrew Herd

Βιβλιογραφία 1. Claudius Aelianus, De natura Animalium, Vol XV, 1. Ed. A.F. Scholfield, Loeb Classical Library, Harvard University Press, Cambridge, 1972 p 2D3-4.2. variously known in ancient and modern times as Berrhoea, Beria, Berea, Ber,Karaferia, Veroia or Veria.3. Robert Graves, The Greek Myths. Book Club Associates, London 1984 p 524. Nicholas G.L. Hammond, The Location of the Trout-River Astraeus. Greek, Roman and Byzantine Studies. 1995, 36. 2. p. 173f.5. Alexander G. Findlay, 'Macedonia, Thracia, Illyria, Mesia et Dacia,' from A Classical Atlas to Illustrate Ancient Geography (New York: Harper and Brothers Publishers, 1849)6. Charles Jardine: Sotheby's Guide to Fly-Fishing for Trout, Dorling Kindersley, London.,1991107. Cornell,Tim, Matthews John, Atlas of the Roman World. Facts on File, New York, 1990,p 231.8. Britannica Online: "Aleppo" Encyclopaedia Britannica Online.<http: //members .eb .com/bol/topic?eu=5637&sctn=1>

Ένα άλλο ερώτημα που προκύπτει είναι το γεγονός αν πραγματικά η αλιεία με μύγα (fly- fishing) ξεκίνησε για πρώτη φορά από την Μακεδονία. Το γεγονός ότι η πρώτη αναφορά σε ένα τέτοιο είδος ψαρέματος εντοπίζεται στην Μακεδονική γη και μάλιστα κατά τον Αιλιανό στον Τριπόταμο της Βέροιας από μόνο του δεν αποδεικνύει ότι στην πραγματικότητα η αρχή της εφαρμογής της ξεκίνησε από αυτά τα μέρη. Το άλλο ερώτημα που τίθεται είναι το πώς και με ποιους έγινε η ευρεία διάδοση αυτής της τεχνικής αυτού του είδους ψαρέματος.

Ένα σίγουρο όχημα για την διάδοση αποτέλεσε ο ρωμαϊκός στρατός και το διοικητικό προσωπικό που το συνόδευε.

Μία άλλη πιθανότητα αποτελούν οι έμποροι που ταξίδευαν με τα καραβάνια τους σε όλα τα Βαλκάνια. Λέγεται δε ότι λίγο πριν από την έναρξη του δεύτερου παγκοσμίου πολέμου υπήρχαν ακόμα στην Μακεδονία καμήλες.

Και η τελευταία αναφορά μας σ’ αυτό το ερώτημα την αποτελούν οι βοσκοί κάτοχοι κοπαδιών οι οποίοι για την ανεύρεση καλυτέρων βοσκοτόπων έπρεπε να διανύουν μεγάλες αποστάσεις δια μέσου της χώρας. Τα μέρη που προτιμούσαν βρίσκονταν συνήθως σ’ ένα υψόμετρο άνω των 1500-1800 μέτρων εκεί ακριβώς όπου ζει και ευδόκιμη η βουνίσια πέστροφα. Ένα καλό

στοιχείο που ενισχύει αυτή την άποψη είναι το γεγονός ότι αυτοί οι βοσκοί των βουνών θεωρούνται εκ παραδόσεως άριστοι αλιείς του fly- fishing.

Η τελική Ανάλυση για τον ακριβή προσδιορισμό της τοποθεσίας του ποταμού

Αστραίου

Στην προηγουμένη εργασία μας έγινε μία βιβλιογραφική ανασκόπηση γύρω από τα σημερινά ποτάμια τα οποία θα μπορούσαν να είναι ο Αστραίος ποταμός της αρχαιότητας, ένα ποτάμι όπου για πρώτη φορά περιγράφτηκε το fly-fishing (το ψάρεμα με μύγα) από τον Αιλιανό, ένα Ρωμαίο συγγραφέα. Η τελική εκλογή περιορίστηκε σε δύο ποταμούς τον Κουτίχα ή Κουτίκα και την Αράπιτσα που είναι ποτάμια κοντά στην Νάουσα της Μακεδονίας. Είναι, βέβαια, αδύνατο να είμαστε απόλυτα σίγουροι για το θέμα αυτό, δεδομένου ότι οι πηγές των πληροφοριών είναι λίγες και αναξιόπιστες, αλλά αυτή τη φορά για να δοθούν κάποιες σωστές απαντήσεις θα προσπαθήσουμε να διερευνηθεί περαιτέρω το πρόβλημα και από διάφορες οπτικές γωνίες .Ο Αιλιανός μας περιγράφει εν συντομία ότι η θέση του Αστραίου ποταμού βρίσκεται μεταξύ ΄΄Βέροιας και Θεσσαλονίκης΄΄. Ωστόσο αν παρατηρήσει κανείς τον χάρτη θα δει ολοφάνερα , ότι η ευθεία που ενώνει την Βέροια με την Θεσσαλονίκη να μη διασταυρώνεται με κανένα ποταμό στον οποίο το ψάρεμα της πέστροφας θα μπορούσε να γίνει με την τεχνική του fly-fishing.Στο σημείο αυτό υπάρχουν τρεις ποταμοί, ο Γαλλικός γνωστός από την αρχαιότητα σαν Εχέδωρος , ο Αξιός και ο Λουδίας. (Χάρτης 1.) Είναι ποτάμια στα πεδινά με αργή κίνηση και λασπώδη (ο δε Λουδίας είναι στην πραγματικότητα ένα κανάλι), το οποία ποτέ δεν είχε πέστροφεςΑυτό το γεγονός και μόνο θα ήταν αρκετό για ν’ αποδείξει την ορθότητα της σκέψης μας , όμως για να επιβεβαιωθεί η θεωρία μας βρίσκουμε ότι είναι απαραίτητο να προσκομισθούν περισσότερα αποδεικτικά στοιχεία .Πρώτα απ 'όλα είναι, ότι στην εποχή του Αιλιανού (170 - 230 μ.Χ.), οι ποταμοί αυτοί, ήταν ήδη γνωστοί με τα ονόματά τους. Ο Αξιός αναφέρθηκε από τον Ηρόδοτο (5), Στράβωνα (6), Plinius Secundus (7), τον Απολλόδωρο (8) και τον Πτολεμαίο (9). Ο Λουδίας (10) επίσης αναφέρεται από τον Ηρόδοτο και τον Στράβωνα, ενώ ο Εχέδωρος ήταν γνωστός από το Στράβωνα και την ελληνική μυθολογία (11), καθώς είναι ένα ποτάμι που επισκέφθηκε ο Ηρακλής.

Χάρτης 1. Η κατάσταση όπως επικρατεί σήμερα στην περιοχή αυτή. Οι αριθμημένοι ποταμοί είναι: 1.Γαλλικός, 2. Aξιός, 3. Λουδίας, 4. Αλιάκμονας, 5.Το περιφερειακό Κανάλι, 6. η Αράπιτσα 7.

Kουτίχας

Υπάρχει ακόμα ένα ποτάμι που αναφέρθηκε ,ότι μπορεί να είναι ο Αστραίος της αρχαιότητας πρόκειται για τον ποταμό Αλιάκμονα το μακρύτερο ποτάμι της Ελλάδας, που μεταφέρει τα νερά του στην Θάλασσα πολύ κοντά στην Βέροια. Λαμβάνοντας υπόψη ότι τα ανώτερα τμήματα του ποταμού θα ήταν κατάλληλα για τις πέστροφες θεωρήθηκε ότι θα μπορούσε να είναι ο Αστραίος, έστω και αν δεν διασταυρώνεται με την νοητή γραμμή Θεσσαλονίκη - Βέροια. Ωστόσο, αυτός ο ποταμός αναφέρθηκε επίσης με αυτό το όνομα στα έργα του Ηροδότου, του Στράβωνα, και του Pliniu Secundu. Τα έργα των συγγραφέων ήταν γνωστά στον Αιλιανό. Κάποια μάλιστα θεωρήθηκαν ως άμεσες πηγές των πληροφοριών του και είναι πολύ πιθανό να υποθέσουμε ότι Αιλιανός θα ανέφερε τα ονόματά τους, εάν και εφόσον σε ένα απ’ αυτά για πρώτη φορά θα γίνονταν η γνωστή αλιεία με τα μύγα το Fly-fishing. Επιπλέον, o Αξιός (13) και o Αλιάκμονας (14) ήταν επίσης γνωστοί στην ελληνική μυθολογία ως ποτάμια θεοί, κάτι που μειώνει περαιτέρω τις πιθανότητες ότι ένα απ’ αυτά θα μπορούσε να είναι ο Αστραίος.

Το γεγονός και μόνο ότι το προαναφερθέντα ποτάμια δεν είναι κατάλληλα να φιλοξενήσουν πέστροφες θα αρκούσε για ένα ψαρά του Fly-fishing να απορρίψει την οποιαδήποτε σκέψη , ότι ένα από αυτά τα ποτάμια θα μπορούσε να είναι ο Αστραίος Φαίνεται ότι κατά την αρχαία εποχή ανάμεσα στους επαγγελματίες ιστορικούς δεν υπήρχαν οπαδοί του Fly-fishing που θα ήταν πρόθυμοι να διερευνήσουν εξονυχιστικά το θέμα. Έτσι, κατά την επαφή που κάναμε με τον καθηγητή Borza (15), μία αυθεντία στην ιστορία της Μακεδονίας πήραμε και την απάντηση ότι «Αιλιανός μπορεί να κάνει λάθος, συγχέοντας τον Αστραίο με τον Αξιό". Με όλο το σεβασμό στον κύριο καθηγητή Borza, ο οποίος πολύ πρόθυμα απάντησε στις ερωτήσεις μας, πρέπει να πούμε ,ότι δεν συμμεριζόμαστε την άποψη του, ότι δηλαδή ο Aστραίος θα μπορούσε να είναι ο Αξιός, για τον λόγο που αναφερθήκαμε παραπάνω με τόσες πολλές λεπτομέρειες. Η γνώμη μας είναι ότι κανένα από τα παραπάνω ποτάμια δεν θα μπορούσαν να είναι ο Αστραίος, όχι μόνο από τη βιβλιογραφική άποψη και από την επίσκεψη που πραγματοποιήθηκε στην περιοχή αυτή για άμεση έρευνα πεδίου.

Η εργασία του Hammond και οι επιπτώσεις τη s

Τα τελευταία χρόνια, η έρευνα για την αναζήτηση του Αστραίου ξεκίνησε πάλι με την αφορμή της δημοσίευσης μιας σύντομης αλλά περιεκτικοτάτης εργασίας του Hammond (16). Το έγγραφο αυτό είχε μια ισχυρή επίδραση στα περισσότερα πρόσφατα δημοσιευμένα κείμενα , μεταξύ των οποίων και στο δικό μας. Προφανώς όμως λύνει το πρόβλημα, ισχυριζόμενο ότι το ποτάμι, Αράπιτσα , είναι ο Αστραίος. Ωστόσο, το ίδιο το κείμενο παρουσιάζει μερικές ανακρίβειες και υποθέσεις που οδήγησαν τους επιστήμονες να υποθέσουν ότι η προσπάθειά του να εντοπίσει τον Αστραίο στερείται σοβαρών αποδεικτικών στοιχείων (15).

Αν και η το μεγαλύτερο μέρος των πληροφοριών που μας παρέσχε Hammond, ήταν σωστές, έκανε όμως άθελα κάποια σφάλματα, τα οποία ίσως οδήγησαν στην άποψη ότι τα συμπεράσματά του δεν ευσταθούν. Ένα σημαντικό πρόβλημα ήταν μια διαμάχη σχετικά με τον ποταμό Σκίρτο (Scirtus), που έγραψε ότι κυλούσε μέσα από την Έδεσσα, μια παλιά Μακεδονική πόλη , που δεν απέχει πολύ από τη Βέροια και τη Θεσσαλονίκη. Αυτό ποτάμι, θεωρήθηκε επίσης ως ο Αστραίος, αλλά αυτό απορρίφθηκε τόσο από τον Hammond τόσο και από εμάς, με βάση το γεγονός ότι «κατά την εποχή του Αιλιανού το ποτάμι ήταν γνωστό με αυτό το όνομα". Το ποτάμι εντοπίστηκε σε ένα κείμενο του Προκόπιου (18), όπου είναι γραμμένο ότι «ο ποταμός Scirtus πλημμύρισε την Έδεσσα, δημιουργώντας αμέτρητα δεινά στους κατοίκους". Ωστόσο, η πλημμύρα του ποταμού ήταν σε μια άλλη τοποθεσία στη Μεσοποταμία, που και αυτή ονομάζεται Έδεσσα. Αυτή η άλλη Έδεσσα βρίσκονταν μεταξύ των ποταμών Ευφράτη και Τίγρη, και ο ποταμός Scirtus («το ποτάμι που πηδάει στα Ελληνικά) έρεε μέσα από αυτήν (19). Αυτή η Έδεσσα ιδρύθηκε ως στρατιωτική βάση από το Σέλευκο το Πρώτο, ένας από τους στρατηγούς του Μεγάλου Αλεξάνδρου. Σήμερα η πόλη βρίσκεται στην Τουρκία, με το όνομα Sanli Urfa και η σύγχρονη ονομασία του ποταμού είναι Daisan. Ο Προκόπιος εν κατακλείδι αναφέρεται στην Έδεσσα της Μεσοποταμίας και υπάρχουν και άλλα έγγραφα σχετικά με τη μεγάλη πλημμύρα που έγινε εκεί το 201 μ.Χ. (20).

Όλα αυτά επιτρέπουν να αιωρείται το ερώτημα: ποιο ήταν το όνομα του ποταμού που διασχίζει την Μακεδονική Έδεσσα; Σήμερα το όνομά αυτού του ποταμού είναι ο Εδεσσαίος (Edhessaios) ή Βόντας ( Vodas), αλλά δεν έχουμε αποδείξεις ότι αυτό το ποτάμι να ονομάζονταν παλαιά και Scirtus. Λαμβάνοντας υπόψη ότι αυτός ο ποταμός είναι σε ένα ευρύτερο κατάλογο των υποψηφίων για τον Αστραίο, δεν είναι δυνατόν να απορριφθεί με την αιτιολογία ότι το όνομά του δεν ήταν πολύ γνωστό στην εποχή του Αιλιανού. Σήμερα είναι ένα ποτάμι πλούσιο σε νερά, που ξεκινά από πολλές πηγές στη λίμνη Nisos (πολύ πιθανό να εννοείται η λίμνη Βεγορίτιδα) και το οποίο ρέει μέσα από την Έδεσσα και διαιρείται σε πολλούς κλάδους, τελικά τα νερά βρίσκουν το δρόμο τους προς την πεδιάδα, πέφτοντας από ένα ύψος 70 μέτρων και δημιουργώντας τους διάσημους καταρράκτες της Έδεσσας. Ένας τέτοιος καταρράκτης θα μπορούσε να είναι ένα σημαντικό στοιχείο για τον προσδιορισμό του ποταμού σαν Αστραίο, αν θα υπήρχε κατά την εποχή του Αιλιανού, αλλά φαίνεται ότι τα πράγματα δεν ήταν έτσι. Μέχρι το τέλος του 14ου αιώνα, ο κύριος όγκος του νερού συσσωρεύονταν σε μια μικρή λίμνη στα δυτικά της πόλης. Στη συνέχεια, τα νερά, ίσως μετά από ένα γεωλογικό φαινόμενο, άρχισαν να ρέουν μέσα από την πόλη, δημιουργώντας πολλά μικρά ποτάμια και καταρράκτες. Την ίδια στιγμή η μικρή λίμνη εξαφανίστηκε (21). Μέσα από την ανάλυση των διαθέσιμων στοιχείων και τις παρατηρήσεις του Cvijic (22) ο οποίος μας εξηγεί τη με κάθε λεπτομέρεια την διαδικασία που έγινε.

Υπήρχαν τρεις φάσεις στην ανάπτυξη των καταρρακτών της Έδεσσας: 1. μέχρι τον 12ο αιώνα ο ποταμός ήταν υπόγειος δηλαδή τα νερά του περνούσαν κάτω από το έδαφος (κάτι το συνηθισμένο σε ασβεστολιθικό σχηματισμό), 2. από τον 12ο έως τον 14ο αιώνα, το νερό συσσωρεύεται στο λίμνη πάνω από την Έδεσσα, και 3. μετά από αυτό δημιουργήθηκαν οι καταρράκτες. Αυτό μας βοηθάει να αποκλείσουμε τον Εδεσσαίο ποταμό από την υπόθεση να είναι ο Αστραίος της εποχής του Αιλιανού, όχι διότι στο παρελθόν είχε ένα διαφορετικό όνομα αλλά εν όψει του γεγονότος ότι ο ποταμός δεν ήταν εκεί στην εποχή του Αιλιανού.

Μία άλλη διαμάχη δημιουργήθηκε από τον χάρτη που παρουσιάζει ένα μέρος της Μακεδονίας και που δημοσιεύθηκε στην εργασία του Hammond (16). Για να διευκολύνουμε τα πράγματα σας παρουσιάζουμε μόνο ένα τμήμα του χάρτη (Χάρτης 2), ο οποίος δημοσιεύθηκε στο βιβλίο του Hammond: «Η μεγαλοφυία του Μεγάλου Αλεξάνδρου» (17). Ο συγγραφέας κάνει την κατηγορηματική υπόθεση ότι οι Aστραίος δεν ήταν τίποτα άλλο παρά ένας παραπόταμος του Αλιάκμονα. Θα παραθέσω το αρχικό κείμενο του Hammond:

"... Ο Aστραίος ποταμός στην εποχή του Ηροδότου εισήλθε στην Αλιάκμονα... Όσον αφορά τα τελευταία χρόνια, ένας χάρτης του 1928 έδειξε ότι υπήρχε στο κέντρο της πεδιάδας μια μεγάλη λίμνη (αυτή των Γιαννιτσών), της οποίας όλα τα ύδατα που εκρέουν από τους δυτικούς πρόποδες κατέληγαν εντός αυτής και μέσα στους πέριξ βάλτους. Στη συνέχεια, η λίμνη αποξηράθηκε και δημιουργήθηκε το «Περιφερειακό Κανάλι η γνωστή Τάφρος 66" με σκοπό να μεταφέρει τα νερά στον Αλιάκμονα. Επειδή το κανάλι ακολουθεί τη φυσική μορφολογία του εδάφους, είναι πολύ πιθανό να ακολουθήσανε την κοίτη η την πορεία του αρχαίου Αστραίου. Αυτός είναι και ο λόγος που έδειξα την πορεία του Aστραίου στον γεωγραφικό Άτλαντα μου, του ΄΄ Ελληνικού και Ρωμαϊκού Κόσμου της Αρχαιότητας (Λονδίνο 1991) χάρτης 12 και στο ΄΄ Θαύμα αυτό ήταν η Μακεδονία΄΄ (Λονδίνο 1991) εικ.. 2. "(16) Atlas of the Greek and Roman World in Antiquity (London 1991) map 12 and in The Miracle That Was Macedonia (London 1991) fig. 2.“ (16)

„..

Χάρτης 2.Ο χάρτης του Hammond με τον Αστραίο να εκβάλλει στον Αλιάκμονα

Το κείμενο αυτό μας έδωσε την απόδειξη για την τοποθέτηση του Αστραίου ως παραπόταμο του Αλιάκμονα στην ανασυντεθειμένη εικόνα που αναφέρεται στο προηγούμενο άρθρο μας σχετικά με το θέμα. Ωστόσο, απαιτείται περαιτέρω μελέτη του προβλήματος διότι μία επίσκεψη στην περιοχή έδειξε ότι η κατάσταση ήταν κάπως διαφορετική. Η φυσική θέση του εδάφους στην περιοχή αυτή ποτέ δεν επέτρεψε σε παραπόταμο του Αλιάκμονα να εμφανίζεται στη θέση όπως στο χάρτη 2. Με άλλα λόγια, το Περιφερειακό κανάλι δεν "ακολουθεί τη φυσική μορφολογία του εδάφους». Μεταξύ του Αλιάκμονα και της Βέροιας υπάρχει μια περιοχή όπου το έδαφος βρίσκεται σε μεγαλύτερο ύψος διότι αποτελεί την συνέχεια των ανατολικών πλαγιών του Βερμίου, λόγω αυτού του ύψους θα ήταν αδύνατο στα ποτάμια που εκβάλλουν σήμερα στο Περιφερειακό κανάλι να χύνουν τα νερά τους στον Αλιάκμονα στο σημείο που δείχνει ο χάρτης 2.. Όλοι οι ποταμοί έριχναν τα νερά τους στη λίμνη πλησίον της Πέλλας (την γνωστή λίμνη των Γιαννιτσών) και στους γύρω βάλτους. Αυτό έχει αποδειχθεί σε διάφορους παλιούς χάρτες, και πιθανώς το καλύτερο παράδειγμα εμφανίζεται στο χάρτη 3, με βάση ένα γράφημα που δημοσιεύθηκε από Cvijic (22). Αυτό το έργο, ίσως και το πιο ολοκληρωμένο βιβλίο που έχει εκδοθεί ποτέ για τη γεωλογία και τη γεωγραφία της Μακεδονίας, δείχνει με σαφήνεια πλέον ότι στις αρχές του 20ου αιώνα ο Αλιάκμονας δεν είχε παραπόταμους από τις ανατολικές πλαγιές του όρους. Βερμίου. Με βάση αυτές τις πληροφορίες μπορούμε να συμπεράνουμε ότι στην αρχαιότητα ουσιαστικά υπήρχε, η ίδια κατάσταση αν και το μέγεθος της λίμνης και των βάλτων καθώς και η πορεία κάποιων ποταμών θα μπορούσαν να ποικίλουν σε κάποιο βαθμό. Αυτό σημαίνει ότι ποτέ ο Αστραίος δεν διέσχισε τη νοητή γραμμή "μεταξύ Βέροιας και Θεσσαλονίκης", και σίγουρα όχι στην εποχή του Αιλιανού.

Χάρτης 3. Ο μεταφρασμένος χάρτης του Cvijic που μας δείχνει πως είχε διαμορφωθεί

η κατάσταση το 1906

Λαμβάνοντας υπόψη ότι τα τρία ποτάμια που ρέουν απευθείας μεταξύ Βέροιας και Θεσσαλονίκης είναι τόσο ακατάλληλα για την αλιεία του Fly-fishing, εμείς υποτίθεται , ότι πρέπει να κοιτάξουμε για τo κατάλληλο ποτάμι με πέστροφες κοντά στη Βέροια. Το ποτάμι για να είναι σε θέση να φιλοξενήσει πέστροφες πρέπει να έχει υψηλή περιεκτικότητα σε οξυγόνο, η οποία σε αυτό το μέρος της Ευρώπης σημαίνει ότι κατέβαινε από το βουνό. Η πέστροφα μπορεί να βρεθεί στην Ελλάδα σε υψόμετρο πάνω από 300 μέτρα πάνω από την επιφάνεια της θάλασσας. Το βουνό που βρίσκεται πλησιέστερα προς Βέροια είναι το όρος. Βέρμιο. Η ίδια η Βέροια βρίσκεται σε χαμηλότερες πλαγιές του Βερμίου και θα ήταν λογικό να εξετάσουμε, τα ποτάμια που ρέουν εκεί. Η επιλογή αναγκαστικά περιορίζεται στα ποτάμια που είναι κατάλληλα για την αρχαία αλιεία του στυλ Fly-fishing όπως την περιγράφει ο Αιλιανός.

Εντοπίζοντας τον Αστραίο

Από την έρευνα που κάναμε στο προηγούμενο άρθρο (1) προέκυψε με σαφήνεια ότι υπάρχουν δύο γνήσια ποτάμια που θα μπορούσαν να είναι ο Αστραίος: ο Kουτίχας (ο Τριπόταμος) και η Αραπίτσα. Η περαιτέρω διερεύνηση έδειξε ότι ο Kουτίχας είναι ένα πολύ μικρό ποτάμι, είναι το όντι ένα πολύ μικρό ποτάμι για να είναι ο Αστραίος (Εικόνα 1). Η μάλλον η μικρή και στενή κοίτη του είναι ένδειξη ότι αυτό το ποτάμι ποτέ δεν ήταν μεγαλύτερο ποτάμι. Ωστόσο, η Αράπιτσα (που στα ελληνικά σημαίνει «The Little Black River» ΄΄ Το μικρό μαύρο ποτάμι΄΄), εμφανίζεται όπως πρέπει να είναι το σωστό είδος του υδάτινου ρεύματος (Εικόνες 2 και 3). Προφανώς είναι το ποτάμι που είναι ικανό να φιλοξενήσει πέστροφες και που βρίσκεται πλησιέστερα προς Βέροια. Η Αράπιτσα ξεκινάει από μια πηγή που βρίσκεται κάτω από ένα ασβεστολιθικό βράχο στον Άγιο Νικόλαο, μέσα σε ένα φυσικό πάρκο, περίπου 2 χλμ. από τη Νάουσα και 20 χλμ. από τη Βέροια (Χάρτης 4). Μέχρι τη Νάουσα έχει ανατολική πορεία και μετά αλλάζει την πορεία του προς βόρεια-δυτική κατεύθυνση, όπου ρέει μέσα από το χωριό Λευκάδια και δεν απέχει πολύ από τον Κοπανό.. Μετά τα νερά του καταλήγουν στο

Περιφερειακό Κανάλι. Στη Νάουσα ο ποταμός σχηματίζει τους γνωστούς καταρράκτες. Είναι ένα καθαρό και λαμπερό ποτάμι που έχει την δυνατότητα στο μεγαλύτερο μέρος της ροής του να φιλοξενεί πέστροφες. Η αλιεία απαγορεύεται εκεί, αλλά υπάρχουν πολλά ιχθυοτροφεία πέστροφας που δεν απέχουν πολύ από τις πηγές του, τα οποία δείχνουν με σαφήνεια ότι το ποτάμι αυτό έχει όλες της προϋποθέσεις να φιλοξενεί πέστροφες.

Εικόνα 1. Kουτίχας

Εικόνα 2 : Οι πηγές της Αράπιτσας

Εικόνα 3. Η ήρεμη Αράπιτσα στην περιοχή του Αγίου Νικολάου

Εκόνα 4. Η ταχεία ροή της Αράπιτσας στον Άγιο Νικόλαο

Εικόνα 5. Η Αράπιτσα κάτω από την Νάουσα πλησίον της σχολής του Αριστοτέλη

Συμπερασματικά μπορούμε να πούμε ότι η Αράπιτσα τοποθετείται στην περιοχή όπου κάποιος θα περίμενε να βρίσκεται ο Αστραίος, και ότι σίγουρα ήταν ένα ποτάμι της ΄΄πέστροφας΄΄ στο παρελθόν. Αλλά αυτό το ποτάμι αποτελεί τον ιδανικό τύπο ποταμιού για την αλιεία με μύγα (Fly-fishing) όπως πρωτοπεριγράφτηκε από τον Αιλιανό, πιστεύουμε ότι η ίδια κατάσταση υπήρχε και κατά την εποχή του. Ο Αιλιανός περιγράφει την αλιεία με το δόλωμα της τεχνητής μύγας να γίνεται με ένα καλάμι μήκους 1,8 περίπου μέτρα (6 πόδια). Από προηγούμενη έρευνα μας για τη παραδοσιακή αλιεία γνωρίζαμε ότι αυτή την μορφή αλιείας με δόλωμα μια τεχνητή μύγα μπορεί να την δει κανείς σε κάποια ποτάμια στα Βαλκάνια (Εικόνα 5). Παρατηρώντας αυτούς τους αλιείς, μάθαμε πολλά πράγματα που μας βοήθησαν πολύ σε αυτή την έρευνα. Ήταν πολύ χρήσιμο να δούμε το είδος του νερού που προτιμούν αυτοί οι ψαράδες και γενικά ο τρόπος που ψαρεύουν. Τα έξι πόδια (1μ και 80 εκ.)μήκος του καλαμιού είναι πολύ λίγο, όχι όμως για το σωστό τύπο του νερού, όπου είναι δυνατό να διεξαχθεί με επιτυχία το Fly-fishing. Για το λόγο αυτό οι αλιείς προτιμούν τα μικρά και μεσαίου μεγέθους ποτάμια με γρήγορα και αφρίζοντα νερά . Η Αράπισσα είναι ιδανική για αυτό το αρχαίο στυλ ψαρέματος με δόλωμα την τεχνητή μύγα, καλύτερα από οποιοδήποτε άλλο ποτάμι που στην περιοχή αυτή.

Χάρτης 4. Η σύγχρονη κατάσταση στην Νάουσα με την γύρω περιοχή. Οι αριθμημένες τοποθεσίες είναι: 1. ο Άγιος Νικόλαος, 2.η Σχολή του Αριστοτέλη, 3. το Αρχαίο Θέατρο, 4. οι Mακεδονικοί τάφοι

Tίθεται το ερώτημα αν είναι πιθανό ορθή μια ιστορία για την αλιεία σε ένα τέτοια συγκριτικά μικρό ποτάμι που μας περιέγραψε ο Αιλιανός, ο οποίος έζησε στη μακρινή Ρώμη και ποτέ δεν ταξίδεψε πολύ εκτός της Ρώμης. Από τις αρχαιολογικές έρευνες και ανασκαφές, είναι προφανές ότι στις όχθες της Αράπιτσας υπήρχαν ορισμένες σημαντικές περιοχές. Κάποιοι μακεδονικοί τάφοι ανακαλύφθηκαν στο κάτω μέρος του ποταμού όπως π.χ. ο (τάφος της Ανθέμιας και ο τάφος του "Kρίσηςs" στον Κοπανό, καθώς ο τάφος του Λύσωνος και Καλλικλέους στα Λευκάδια) (23, 24). Επίσης βρίσκεται στον Κοπανό , το αρχαίο θέατρο που η χωρητικότητα του υπολογίζεται σε 1500 επισκέπτες. Πολύ κοντά στον ποταμό, εντοπίστηκαν και τα απομεινάρια ενός ρωμαϊκού αρχοντικού με ψηφιδωτά δάπεδα. Ακόμα, πολύ πιο σημαντική, η Σχολή του Αριστοτέλη (Εικόνα 6) στις όχθες της Αράπιτσας, όπου κατά την επίσημη παρουσίαση από το Υπουργείου Πολιτισμού της Ελλάδας(25) γράφτηκε το ακόλουθο κείμενο:Το Ιερό των Νυμφών (Νυμφαίον), βρίσκεται σε ένα υπέροχο τοπίο, πλούσια σε νερό και βλάστηση, στην περιοχή που ονομάζεται Ισβόρια, πλησίον της Νάουσας. Λίγο μετά τα μέσα του 4ου αιώνα π.Χ., όλη η περιοχή ήταν κατάλληλα διαμορφωμένη για να στεγάσει τη Σχολή όπου ο διάσημος φιλόσοφος Αριστοτέλης έδωσε μαθήματα Φιλοσοφίας, των καλών Τεχνών και των Μαθηματικών στο νεαρό Αλέξανδρο, γιο του βασιλιά της Μακεδονίας. Σε μια περιοχή ανάμεσα σε δύο φυσικά σπήλαια, ο βράχος σκαλίστηκε για να γίνει μία ορθογώνιο ιωνική κιονοστοιχία σχήματος L που προστέθηκε για να σχηματισθεί ένα στέγαστρο, . "

Εικόνα 6. Η Σχολή του Αριστοτέλη στα Ισβόρια

Το σχολείο βρίσκεται στην αριστερή όχθη της Αράπιτσας, κοντά σε μία πηγή περίπου 3 χλμ. από τη Νάουσα. Σε αυτό το μέρος ο ποταμός εισέρχεται στο Μακεδονικό κάμπο και ρέει μέσα από καταπράσινους φυτείες φρούτων. Η περιοχή είναι γνωστή με τους αμπελώνες και για την παραγωγή ροδακίνων. Τα νερά του ποταμού είναι ακόμη καθαρά και φωτεινά και είναι πολύ πιθανό ακόμη και σε μια τέτοια πεδινή θέση να ευνοείται η ύπαρξη της πέστροφας,. Το γεγονός ότι από την ηλικία 13 έως 16 Αλέξανδρος στην πραγματικότητα ζούσε στην όχθη της Αράπιτσας έχει σίγουρα σημασία, για οτιδήποτε συνδέεται με αυτόν τον μεγάλο βασιλιά των Μακεδόνων που θεωρείται από πολλούς ως ο πιο χαρισματικός και ηρωικός ηγέτης όλων των εποχών και που έγινε θρύλος. Ως εκ τούτου, μπορούμε να υποθέσουμε ότι το ποτάμι που περνούσε από το σχολείο του, ήταν σίγουρα αρκετά γνωστό στους κλασσικούς χρόνους. Η φαντασία μας ωθεί περαιτέρω - στην ηλικία που ήταν εκεί Μέγας Αλεξάνδρος, θα μπορούσε να προσπαθήσει να ψαρέψει. Δεν υπάρχει όμως για αυτό καμία αναφορά. αλλά δεν θα ήταν το πιο φυσιολογικό πράγμα για ένα αγόρι 13 ετών να ενδιαφερθεί για κάτι τέτοιο; Με βάση την έρευνα μας και την επί τόπου επίσκεψη στην περιοχή, η Αράπιτσα φαίνεται να είναι ο πιο σοβαρός υποψήφιος για τον Aστραίο. Παρακάτω παραθέτουμε τους λόγους που μας οδήγησαν σε αυτό το συμπέρασμα: 1. είναι ένα ποτάμι κατάλληλο για την πέστροφα, και βρίσκεται κοντά στη Βέροια, 2. είναι κατάλληλο για την αλιεία του στυλ Fly-fishing που περιγράφεται από τον Αιλιανό, 3. ήταν ένα σημαντικό ποτάμι στην αρχαιότητα. Παρά το γεγονός ότι, όπως μπορεί να φανεί και από το κείμενο μας, διαφωνούμε με τον Hammond σε ορισμένες λεπτομέρειες, εμείς ουσιαστικά συμφωνούμε μαζί του στο γενικό συμπέρασμα δηλαδή στο ότι, αν η τοποθεσία που περιγράφει ο Αιλιανός για τον Αστραίο, θα ήταν ορθή τότε με βεβαιότητα η Αράπιτσα θα ήταν και το σωστότερο ποτάμι που ανταποκρίνεται στην περιγραφή. Το ποτάμι έχει αλλάξει κάπως με την ανθρώπινη δραστηριότητα. Υπάρχουν πολλά ιχθυοτροφία πέστροφας στο πρώτο τμήμα της ροής και ένα μέρος του νερού απευθείας από την πηγή χρησιμοποιείται για την παροχή πόσιμου νερού. Στο υπόλοιπο ποτάμι η αυτόχθονη καφέ πέστροφα αντικαταστάθηκε με την εισαγόμενη ποικιλόχρωμη πέστροφα. Αλλά ο Aστραίος στέκεται ακόμα εκεί και όλοι οι ενδιαφερόμενοι μπορούν να πάνε και να τον επισκεφθούν

.

Εικόνα 7. Παραδοσιακό fly fishing με ένα κοντό καλάμι από φουντουκιά

Κατά την αφήγηση του Γερμανού περιηγητή Alfred Hermann Struck για την Καραφέρια ( Βέροια) στο βιβλίο του ΄΄Makedonische Fahrten΄΄ (Μακεδονικές Διαδρομές) (1898-1903) που εκδόθηκε στο SARAJEVO 1908 και που ήταν βιβλιοθηκάριος στην Αυτοκρατορική Γερμανική Βιβλιοθήκη του Αρχαιολογικού Ινστιτούτου των Αθηνών) αναφέρεται ότι και ο N.Oberhummer , στην εγκυκλοπαίδεια του Pauly-Wissowa΄΄ Realenzyklopedie΄΄ θέλει να αναγνωρίζει τον ποταμό Κουτίχας ή Κουτίκα σαν τον Αστραίο ποταμό, που ε ίναι μία βορε ιότερη υδάτινη ε ισροή του Αλιάκμονα. Η γνώμη μου ε ίναι ότ ι πρόκε ιται γ ια το δ ικό μας Τριπόταμο, καθώς μας εφιστά την προσοχή και ο Ν.Oberhummer στο Nonnos Dionys XLI 212 ff ,όπου αναφέρεται μ ία νύμφη με το όνομα Αστραία , θεραπαιν ίδα της ηρωίδας Βέρροιας και από τη σημ ασία που έχουν τα ποταμάκια που σχηματίζο υν τον Τριπόταμο για την Καρ αφέρια , όπως προκύπτει από την αφήγησή μας. Κάνε σύγκριση με R. Kiepert, Formae orbis antiqni XVI Text 1 f.

References:

(1) Goran Grubic and Andrew Herd (2001) The American Fly Fisher. Fall 2001, Volume 27, number 4, pages 16-22. Link: http://www.flyfishinghistory.com/astraeus_looking_2.htm

(2) Claudius Ælianus, De natura Animalium, Vol XV, 1. Ed. A.F. Scholfield, Loeb Classical Library, Harvard University Press, Cambridge, 1972 p 203-4. Link:

http://www.flyfishinghistory.com/aelian_scholfield.htm

(3) Today called Veria

(4) History of ancient Via Egnatia http://www.kozani.gr/MouseioAianhs/hist_en.swf

(5) Herodotus, The Histories, 7.123.

(6) Strabo; Geographica, 7.ffr.21.

(7) Plinius Secundus, Book IV of the Historia Naturalis

(8) Apollodorus, The Library, E.4.4.

(9) Ptolemy, Geography

(10) In ancient times written as Lydias

(11) Greek Mythology Link: Heracles 1. http://mail.tku.edu.tw/kiss7445/KissHomePage/Literature-Arts/Heracles1.html

(12) Also known as the Aliakmon

(13) Homer, The Iliad. 21.140.

(14) Hesiod, Theogony, 341.

(15) Eugene N. Borza, Professor Emeritus of Ancient History, The Pennsylvania State University – personal communication 26th November 2001.

(16) Nicholas G.L. Hammond, The Location of the Trout-River Astræus. Greek, Roman and Byzantine Studies. 1995, 36. 2. p. 173f. Link: http://www.flyfishinghistory.com/hammond_astraeus.htm

(17) Hammond,N.G.L. (1997) The University of North Carolina Press. Chapel Hill.

(18) Procopius: Secret History, 17, translated by Richard Atwater, (Chicago: P. Covici, 1927; New York: Covici Friede, 1927), reprinted, Ann Arbor, MI: University of Michigan Press, 1961

(19) Alexander Mirkovic, 1999, Edessa - Parthian Period. http://www2.evansville.edu/ecoleweb/articles/pedessa.html

(20) An archive from Edessa recording the great flood of November 201 AD. From a Syriac text found in 'An Aramaic Handbook' Part II/1 Franz Rosenthal, [27] page 23 ff. translated by Steven Ring, March 19th 2000, Bristol, UK.

(21) The waterfalls of Edessa – History. http://www.edessacity.gr/tourism/ed800-10_en.htm

(22) Jovan Cvijic (1906) The Basis for the Geography and Geology of Macedonia and Old Serbia [Osnove za geografiju i geologiju Makedonije i Stare Srbije]. Reprinted in 1995 by Serbian Academy of Sciences and Arts. Belgrade. Vol. 1. page. 325.

(23) Jovan Cvijic, ibid. Maps on pages: 369 (Vol. 1 ), 144 and 208 (Vol. 2)

(24) Topography of 'Macedonian Tombs'. http://www.macedonian-heritage.gr/HellenicMacedonia/en/img_D16a.html

(25)Lefkadia. http://hellas.teipir.gr/prefectures/english/Hmathias/Hmathias.htm

(25) Nymphaion - Aristotle's School at Isvoria http://www.culture.gr/2/21/211/21117n/e211qn03.html