เสี้ยวหนึ่งของเรื่องราวมอญในมุมมองของผูสืบเชื้อสายมอญ A Part of Mon Story in the View of Mon Descendant

จิรากรณ คชเสนี* Jiragorn Gajaseni

บทคัดยอ

การนําเสนอครั้งนี้มีจุดเริ่มตนจากแรงกระตุนสวนตัวที่มีพ้ืนฐานจากความสนใจใครรูเรื่องราวของมอญ ครอบครวัและบรรพบุรุษของตน โดยเฉพาะอยางยิ่งตนตระกูลคชเสนีอันไดแก พญาเจง (เจาพระยามหาโยธา นราธิบดีศรีพิไชยณรงค) งานชิ้นนี้ไมสามารถนับไดวาเปนงานวิจัยทางประวัติศาสตรไมวาจะพิจารณาจากผูดําเนินการหรือระเบียบกระบวนการวิจัย การเก็บรวบรวมเรื่องราวมาจากเอกสารที่เกี่ยวของและนาเชื่อถือที่รวบรวมสะสมอยูในหอประวัติสกอตตแลนด เมืองเอดินเบอระห ซึ่งเปนแหลงรวบรวมเอกสารทั้งหมดที่จัดทําหรือพิมพหน่ึงในสองแหงของสหราชอาณาจักร ภายหลังการพายแพภายใตการบดขยี่ของเจาอลองพญา ซึ่งนําไปสูการสูญเสียอิสรภาพของอาณาจักรมอญ นําไปสูการทําลายรางทุกสิ่งทุกอยางที่เปนมอญอยางเปนระบบ ดังนั้นจึงมีมูลเหตุจูงใจที่นาเชื่อไดวาประวัติศาสตรที่แทจริงของมอญจะตองถูกบิดเบือนไปอยางรุนแรง ที้ต้ังของรัฐมอญตามแผนที่ปจจุบันของประเทศพมานั้นเปนหนึ่งในสิ่งที่นาจะไดรับการบิดเบือนแกไขและไมสะทอนบานเกิดเมืองนอนที่แทจริงของชาวมอญ หลักฐานที่ปรากฏในแหลงตางๆ ที่มีความนาเชื่อถือสามารถนําไปสูการอนุมานไดวาอาณาจักรมอญที่แทจริงครอบคลุมดินแดนสามเหลี่ยมปากแมน้ําอิระวดี สะโตง และสาละวิน อาณาจักรมอญนับเนื่องลงมาตั้งแตเสนรุงที่ 19 ½ องศาเหนือลงมาครอบคลุมพื้นที่อาวมะตะมะ (มะตะบัน) โดยมีเทือกเขาพะโคกั้นแบงดินแดนระหวางอาณาจักรมอญกับอาณาจักรพมาทางตอนเหนือ ดินแดนมอญถือไดวามีศักยภาพทางเกษตรกรรมเปนอูขาวอูน้ําที่หลอเลี้ยงสังคมมอญที่มีความเจริญรุงเรืองตลอดเวลากวา 2500 ป เรื่องราวที่สนใจคือเรื่องที่เกี่ยวของกับตัวพญาเจงโดยตรง จากประวัติตระกูลคชเสนี พญาเจงเปนหลานของเจาหงสาวดีคนสุดทายไดแกเจาพินยาทะละ ซึ่งถูกประหารในป พ.ศ. 2318 เพื่อเฉลิมฉลองการมีอํานาจเหนือมอญของอาณาจักรพมา พอพญาเจงเปนเจาเมืองเมียววดีทางตอนเหนือภายใตการปกครองของอาณาจักรพมา ตัวพญาเจงไดเปนเจาเมืองอัตรัน (เตริน) ทางตอนใต ซึ่งตั้งอยูในจุดยุทธศาสตรเนื่องจากเปนจุดเดินทัพเขามายังดานพระเจดียสามองค ระหวาง พ.ศ. 2314-2317 พญาเจงนําชาวมอญตอสูเพื่ออิสรภาพของมอญ ซึ่งประสพความลมเหลว และตองอพยพครัวเรือนชาวมอญเขามาพึ่งพระบรมโพธิสมภารของอาณาจักรสยามในสมัยพระเจาตากสินมหาราช ตอมาไดรับหนาที่ควบคุมกองมอญในกองทัพสยามในสมรภูมิทุกแหงจนสิ้นอายุไข หนาที่ดังกลาวไดรับการสงผานไปยังบุตรชายคนโตชื่อทอเรียะ ซึ่งในที่สุดไดรับพระมหากรุณาโปรดเกลาแตงตั้งเปนเจาพระยามหาโยธาสืบตอจากบิดา ตามประวัติสกุลคชเสนีกลาวไววา พระเจาบรมวงศเธอ กรมพระนเรศรวรฤทธิ์และเจาจอมมารดากลิ่น ไดนําอัฐิของ

พญาเจงที่บรรจุไวเดิมที่เจดียประธานที่วัดเชิงทา ไปบรรจุไวที่แทนพระประธานในโบสถวัดชนะสงคราม เมื่อ พ.ศ. 2459 อีกเรื่องราวหนึ่งคือความตั้งใจของอังกฤษในการกอต้ังอาณาจักรมอญภายหลังจากเสร็จศึกสงครามอังกฤษ-พมา ระหวาง พ.ศ. 2367-2369 ดวยเหตุผล 3 ประการคือ การใชยุทธศาสตร “แบงแยกแลวปกครอง” การควบคุมเสนทางเดินเรือในมหาสมุทรอินเดีย และการครอบครองทรัพยากรและการคาขาย ขาว เครื่องเทศ และไมสักเปนสําคัญ ในสงครามดังกลาวอังกฤษมีพันธมิตรที่สําคัญคือกองทัพสยาม โดยมีกรมพระราชวังบวรมหาสุรสิงหนารถเปนแมทัพ และเจาพระยามหามหาโยธา (ทอเรียะ) เปนผูนําทัพหนา การรบดังกลาวมีการตอตานนอยมากในดินแดนทางตอนใตที่เคยเปนอาณาจักรมอญมากอน ดวยเหตุผลคือมอญทุกคนรูดีวาเจาพระยามหามหาโยธา (ทอเรียะ) เปนใคร ซึ่งนําไปสูชัยชนะอยางเบ็ดเสร็จของกองทัพอังกฤษเหนืออาณาจักรพมา คําถามที่สําคัณที่สุดคือ “ทําไมความตั้งใจ (ที่ดีมากที่จะตั้งอาณาจักรมอญขึ้นมาใหม) จึงลมเหลว” ซึ่งมีแหลงที่จะอธิบายเหตุผลตือคําถามดังกลาว 3 แหลง แหลงที่หนึ่งมาจากศาสตราจารย หมองทินออง ซึ่งเปนนักประวัติศาสตรที่มีช่ือเสียงชาวพมาใหเหตุผลวา “ชาวมอญไมตองการเห็นอังกฤษเขามามีอิทธิพลเหนือดินแดนตน และในขณะเดียวกันชาวมอญที่ยังคงอยูในดินแดน

ดังกลาวนั้นเปนฝายเดียวกับพมา ขณะที่เพ่ือนรวมชาติสวนหนึ่งเปน "พันๆ คน" ไดละทิ้งบานเกิดเมืองนอนไป

สวามิภักดิ์กับสยามประเทศกอนหนาน้ัน” แหลงที่สองมาจากประวัติตระกูลคชเสนี ซึ่งสวนใหญรวบรวมมาจากงานพระนิพนธของเสด็จในกรมพระยาดํารงราชานุภาพ จากประวัติศาสตรหรือเรื่องราวดังกลาวมีวา “อังกฤษทราบวาชาวมอญนิยมเคารพเจาพระยามหาโยธา (ทอเรียะ) ซึ่งสืบเชื้อสายมาจากเจาหงสาวดีคนสุดทายและมีความสามารถจนไดรับแตงต้ังใหมีตําแหนงสําคัญในกองทัพของสยาม ย่ิงกวาผูใดทั้งหมด จึงคิดเกลี้ยกลอมเจาพระยามหาโยธา (ทอเรียะ) ไปเปนเจาหงสาวดี แตการทาบทามไมเปนผลสําเร็จเพราะเจาพระยามหาโยธา (ทอเรียะ) ไดแสดงความซื่อสัตยและจงรักภักดีตอพระมหากษัตริยและราชอาณาจักรสยาม อังกฤษอินเดียจึงเลิกลมความคิดท่ีจะตั้งประเทศมอญขึ้นมาใหม” แหลงที่สามมาจากงานของเซอร อารเธอร เพอยร ซึ่งดํารงตําแหนงผูสําเร็จราชการอังกฤษประจําพมาคนสุดทาย ซึ่งมีประสบการณและความรูความเขาใจอยางลึกซึ้ง ซึ่งตลอดเลาที่ผานมาไดทําหนาที่เหมือนเปนสะพานเชื่อมตอระหวางจักรวรรดิอังกฤษกับพมา เหตุผลประการแรกของเซอร เพอยร เนนความสําคัญไปในประเด็นที่วา ผูที่กลาวอางสิทธิที่จะขึ้นเปนเจาอาณาจักรมอญซึ่งอยูในแผนดินมอญขณะนั้นไมไดมีเช้ือสายมาจากเจาหงสาวดีองคกอนๆ ขณะเดียวกันก็มีการพิจารณาความเหมาะสมของนายทหารระดับแมทัพในกองทัพสยามซึ่งมีเช้ือชาติมอญ เหตุผลประการที่สองที่อางถึงคือดินแดนที่เคยอยูในอาณาจักรมอญเดิมนั้นมีการผสมระหวางเชื้อชาติมอญกับพมาจนเปนไมสามารถแยกเชื้อชาติตอไปได เหตุผลประการที่สามคืออังกฤษเกรงวาจะเปนการกระตุนความไมพอใจของราชสํานักอังวะ และเหตุผลประการที่สี่คือสยามไมไดใหความสนใจหรือสนับสนุนการกอต้ังอาณาจักรมอญ

ไดมีการวิเคราะหเหตุผลและการกลาวอางดังกลาวเอาไวในบทความฉบับสมบูรณและในการนําเสนอครั้งนี้ แตแมจะประสบความลมเหลวในการกอต้ังอาณาจักรมอญขึ้นใหม ในที่สุดเมื่อเกิดสงครามระหวางอังกฤษอินเดียกับพมาครั้งที่ 2 ในป พ.ศ. 2395 ซึ่งสิ้นสุดดวยชัยชนะของอังกฤษอินเดียและการประกาศผนวกพะโคหรือหงสาวดีซึ่งก็คือศูนยกลางของอาณาจักรมอญในอดีตเขาเปนสวนหน่ึงของอังกฤษอินเดีย และเปนการผนวกดินแดนเพียงดินแดนเดียวเทานั้น โดยไมรวมดินแดนสวนอื่นที่เหลือที่เปนอาณาจักรพมาทั้งหมด ที่ยืนยันถึงความสําคัญเปนอยางยิ่งของดินแดนอาณาจักรมอญที่มีตออังกฤษ

ท่ีต้ังของอาณาจักรมอญ ประวัติศาสตรมอญนาเชื่อไดวามีความคลุมเครือเนื่องจากเมื่ออาณาจักรมอญหรืออาณาจักรพะโค (Pegu) ตกอยูภายใตการปกครองของอาณาจักรพมาในสมัยของเจาอลองพญา (Alaung Paya= the Incarnation of Buddha) เมื่อป พ.ศ. 2294 (Nisbet 1901 Vol.1:5) ซึ่งเปนครั้งสุดทายของความเปนอาณาจักรอิสระ กองทัพของเจา อลองพญาไดทําลายลางเมืองพะโค ซึ่งเปนเมืองเดียวกับหงสาวดี (Hanthawadi) จนสิ้นซาก ซึ่งรวมถึงหนอเนื้อเช้ือไขของเจาหงสาวดี บันทึกทางประวัติศาสตร และรากฐานศิลปวัฒนธรรมของความเปนมอญจนสิ้น ซึ่งเปนความปกติที่เกิดขึ้นในดินแดนตางๆ ตลอดมา ที่ชาติซึ่งเปนผูชนะสงครามการตอสูตองทําเพื่อลบลางความเปนอาณาจักรและกลืนชาติพันธุของฝายผูแพที่เปนปฏิปกษกันมาในทางประวัติศาสตรใหสิ้นซากไป ดังนั้นจึงมีเหตุอันควรที่ทําใหเช่ือไดวามีการบิดเบือนขอเท็จจริงทางประวัติศาสตร สังคมและการเมืองของดินแดนเหนือลุมน้ํา อิระวดี (Irawadi) สะโตง (Sittang) และสาละวิน (Salwin) เปนระบบมาตลอดเวลาอยางตอเนื่องนับตั้งแตอาณาจักรพมามีอิทธิพลเหนืออาณาจักรมอญ (Phyre, 1884) ทําใหการติดตามประวัติศาสตรของชนชาติมอญที่ถูกตองอยางตอเนื่องมีความเปนไปแทบไมได

จากความเห็นของนิสเบท (Nisbet, 1901) ที่อางถึงพงศาวดารพมาที่เรียกวา ยะสะวิน (Yazawin) มีความเห็นวาแผนดินในลุมแมน้ําดังกลาว เคยมีอาณาจักรที่สําคัญคืออาณาจักรอาระกัน (Arakan) อาณาจักรพะโค และอาณาจักรทวาย (Tavoy) ซึ่งครอบคลุมดินแดนที่ติดชายทะเลตั้งแตอาวเบงกอลทางทิศตะวันตกลงมาจนถึงอาวเมาะตะมะทางทิศตะวันออกเรียงตามลําดับ ลึกเขาไปภายในแผนดินเปนที่ต้ังของ อาณาจักรแปร (Prome) อาณาจักรตองอู (Toungoo) และอาณาจักรอังวะ (Ava) ซึ่งอยูทางตอนเหนือของลุมน้ําอิระวดี อาณาจักรเหลานั้นตางเปนอิสระไมขึ้นตอกัน ในขณะเดียวกันก็ทําสงครามระหวางอาณาจักรเพื่อแยงชิงความเปนใหญอยูตลอดเวลา จะยกเวนก็แตเพียงอาณาจักรทวายที่อยูลึกลงไปทางตอนใตและอาณาจักรอาระกันที่อยูทางฝงตะวันตกของแมน้ําอิระวดีซึ่งมีเทือกเขาอาระกันโยมา (Arakan yoma) ที่สลับซับซอนกั้นอยูทางตะวันออก ที่ไดรับผลกระทบจากการศึกสงครามนอยกวาอาณาจักรอื่นๆ เนื่องจากที่ต้ังทางภูมิศาสตร แตในที่สุดแลวอาณาจักรอาระกันก็ตกอยูภายใตการปกครองของอาณาจักรอังวะเมื่อโบดอพญา (Bodaw Paya) นํากองทัพพิชิตเมืองเมียวกู (Myauku) หรือ เมียวฮวง (Myohuang) ซึ่งเปนเมืองหลวงของอาณาจักรอาระกัน ขณะเดียวกันอาณาจักรทวายในที่สุดก็ตกอยูภายใตการปกครองของอาณาจักรพะโค สวนอาณาจักรแปรก็ตกอยูภายใตการปกครองของอาณาจักรอังวะ ในที่สุดแลวดินแดนเหนือลุมน้ําอิระวดี ลุมน้ําสะโตงและลุมน้ําสาละวินก็เหลือแตเพียงอาณาจักรพะโคหรืออาณาจักรมอญซึ่งปกครองดินแดนทางตอนใตของลุมน้ําและครอบคลุม

ชายฝงทะเลทางใตทั้งหมด และอาณาจักรอังวะกับอาณาจักรตองอู (ซึ่งมีปญหาวาเปนเชื้อชาติเดียวกันหรือแตกตางกัน) ซึ่งจะเรียกช่ือรวมกันในที่นี้วาอาณาจักรพมา ซึ่งปกครองดินแดนทางตอนเหนือของลุมน้ําอิระวดีและลุมน้ําสะโตง (Nisbet 1901 Vol.1:3) เมื่อกองทัพอังกฤษในอินเดียรบชนะกองทัพพมาในสงครามครั้งที่สองเมื่อป พ.ศ. 2396 และประกาศผนวกเอาดินแดนพะโคเขาไวเปนสวนหนึ่งของอาณานิคมอังกฤษในตะวันออกไกลเมื่อวันที่ 28 มกราคม พ.ศ. 2396 นั้น (Hall 1932:4-5) (ขณะที่อาณาจักรอังวะหรือประเทศพมานั้นกลายเปนประเทศเมืองขึ้นของอังกฤษ-ผูเขียน) ยังไมไดมีการกําหนดเขตแดนเอาไวแนนอน แตเมื่อลอรดดาลเฮาส (Lord Dalhousie) ซึ่งเปนผูสําเร็จราชการ (Governer-General) ในอินเดียขณะนั้นไดสงกัปตัน อารเธอร เพอยร (Captain Arthur Phayre) ซึ่งถือวาเปนผูที่มีประสพการณสูงในดินแดนแหงนี้และยังสามารถพูดภาษาพื้นเมืองได มาเปนผูวาการพะโคและเปนผูเจรจากับราชสํานักอังวะนั้น กัปตนัเพอยรเสนอความเห็นในจดหมายโตตอบฉบับที่ 7 ที่มีไปถึงลอรดดาลเฮาสวา “การกําหนดดินแดนพะโคที่ประกาศผนวกไปแลวนั้นควรจะอยูที่ทางใตของเมืองที่เรียกวา อะคุกตอง (Akouk toung) ซึ่งอยูหางจากเมืองแปรลงไปทางใตประมาณ 25 ไมล ดวยเหตุผลวาเปนที่ต้ังของอาณาจักรของมอญซึ่งเปนที่เขาใจและรับรูกันเปนอยางดีมาตั้งแตโบราณกาล (Hall 1932:14-16)” และสามารถ “กําจัดความขัดแยงของเขตแดนที่อาจจะเกิดขึ้นในอนาคตไดเปนอยางดีเนื่องจากขอเท็จจริงทางประวัติศาสตร ซึ่งแมแตราชสํานักอังวะก็จําเปนตองยอมรับ”

ดังนั้นถาพิจารณาโดยใชแผนที่ของประเทศพมาในปจจุบันมาประกอบก็พอจะอนุมานไดวา อาณาจักรมอญมีดินแดนตั้งแตเสนรุงที่ 191/2 องศาเหนือลงมา (Nisbet 1901, Vol.2:48) ครอบคลุมดินแดนชายทะเลทั้งหมดของอาวเมาะตะมะ โดยมีเทือกเขาพะโคโยมา (Pegu yoma) ก้ันเขตแดนระหวางอาณาจักรมอญกับอาณาจักรพมาไว ศูนยกลางของอาณาจักรมอญตั้งอยูบริเวณดินดอนสามเหลี่ยมปากแมน้ําอิระวดี สะโตงและสาละวินที่ไหลลงอาวเมาะตะมะ กลุมชนที่ต้ังถิ่นฐานอยูในพื้นที่ดังกลาวซึ่งชาวตางชาติรูจักกันในนามของ "ตะเลง (Talaing)" เปนที่มาของขอสรุปวาพวกตะเลงนี้สืบเชื้อสายตอเนื่องมาจากกลุมชนที่อพยพจากทางตอนใตของอินเดียเขามาตั้งถิ่นฐานในบริเวณดังกลาว และสรุปตอไปอีกวาเปนบรรพบุรุษของชาวมอญ แตประเด็นที่นาสงสัยคือกลุมชนที่ต้ังถิ่นฐานในบริเวณดังกลาวนั้นเรียกตนเองวา "มอญ" ไมใช "ตะเลง" และที่ยิ่งไปกวานั้นคือคําวา ตะเลง นี้ไมเคยปรากฏอยูในภาษามอญ ซึ่งเปนภาษาทองถิ่นดั้งเดิมเลย (Phayre, 1884:29) จึงทําใหเกิดคําถามขึ้นวา มอญและตะเลงเปนคนกลุมเดียวกันหรือไม และมีสมมุติฐานตอไปวา มอญนาจะเปนกลุมชนพื้นเมืองของบริเวณนั้น ขณะที่ตะเลงเปนพวกที่อพยพเขามาอยูใหม แตไดผสมรวมกับชาวมอญพื้นเมืองทองถิ่นดั้งเดิมจนเปนเนื้อเดียวกัน วิเคราะหจากนิเวศวิทยาภูมิทัศนของพื้นที่ต้ังของศนูยกลางอาณาจักรมอญ ลักษณะภูมิทัศนเชนนี้มีศักยภาพทางเกษตรกรรมที่ไมมีขีดจํากัดและมักจะเปนภูมิทัศนซึ่งเปนที่ต้ังถิ่นฐานถาวรและเปนแหลงอารยธรรมหลักของมนุษยชาติ ซึ่งจะเห็นไดในบริเวณ ลุมน้ําไนลในอาฟริกา ลุมน้ําไทรกรีส-ยูเฟรตีส ในตะวันออกกลาง ลุมน้ําคงคา-สินธุ-พรหมบุตร ในอินเดีย ตามลําดับ เนื่องจากศักยภาพทางเกษตรกรรมตามธรรมชาติและการไดรับการแลกเปลี่ยนในทางวัฒนธรรมจากแหลงอารยธรรมดังกลาวโดยเฉพาะอินเดีย ดังนั้นจึงมีความสมเหตุสมผลที่จะสันนิษฐานวาบริเวณดินดอนสามเหลี่ยมปากแมน้ําอิระวดี สาละวินและสะโตงดังกลาวจะตองเปนที่ต้ังของอาณาจักรที่มีความรุงเรืองในทางอารยธรรมมาตั้งแตอดีต เมื่ออังกฤษอินเดียผนวกดินแดนของอาณาจักรมอญเขาเปนสวนหน่ึงของดินแดนนั้น อังกฤษอินเดียมีความเห็นวาดินแดนของอาณาจักรพมาซึ่งอยูลึกเขาไปในแผนดินนั้นไมสามารถผลิตขาวเลี้ยงตัวเองได แตตองพึ่งพาอาศัยผลผลิตขาวจากดินแดนตอนลาง และถาไมใชเพราะการกอบโกยตักตวงผลประโยชน

การกดขี่ขมเหงและบริหารที่ผิดพลาดของชาวพมาที่เขามาปกครองดินแดนนี้แลว ดินแดนแหงนี้คือแหลงเกษตรกรรมที่อุดมสมบูรณที่สุดแหงหนึ่งของโลก (Hall 1901:xLix)

ขาวคือสินทรัพยจากแผนดินที่มีความสําคัญที่สุดจากดินแดนอาณาจักมอญ มีบันทึกวาระหวางป พ.ศ. 2432-2442 มีผลผลิตขาวที่สงออกไปจากดินแดนแหงนี้ไปยังตางประเทศและดินแดนพมาที่อยูลึกเขาไปในแผนดินประมาณ 1,500,000 ตัน หรือเฉลี่ยปละ 150,000 ตัน (Nisbet 1901, Vol.1:431) ในสมัยกอนสงครามโลกครั้งที่ 2 ประเทศพมาเคยสงขาวเปนสินคาออกมากเปนอันดับหนึ่งของโลก ซึ่งไมตองสงสัยเลยวาจะตองผลิตจากดินแดนของอาณาจักรมอญแหงนี้แนนอน

นอกจากขาวแลว ไมสักก็เปนผลผลิตที่สําคัญ เหตุผลสําคัญที่อังกฤษอินเดียกําหนดใหเสนรุงที่ 19 1/2 องศาเหนือเปนเขตดินแดนพะโคที่ผนวกเขาไวเปนสวนหน่ึงของอังกฤษอินเดีย ซึ่งนอกจากเปนดินแดนของอาณาจักรมอญโบราณแลว ดินแดนบริเวณเทือกเขาพะโคโยมาซึ่งอยูระหวางเสนรุงที่ 19 1/2 เหนือถึง 20 1/2 เหนือเปนบริเวณที่เรียกวาปานิงยาน (Ningyan forest) ซึ่งเปนแหลงไมสักที่สมบูรณที่สุดของดินแดนแหงนี้ ไมสักเปนที่ตองการอยางสูงของชาวยุโรปในยุคนั้นเพื่อใชในการตอเรือ เนื่องจากน้ํามันที่อยูในเนื้อไมจะปองกันไมใหเหล็กหรือตะปูที่ตอกยึดเขาไปในเนื้อไมเกิดเปนสนิมขึ้น ซึ่งเหมือนกับไมโอค นิสเบทเองซึ่งเคยมีตําแหนงเปนผูอํานวยการอนุรักษปาไมในพมาก็ลงความเห็นวาปาไมสักในดินแดนมอญนี้ ถามีการจัดการอยางถูกตองตามหลักวิชาการแลวจะเปนแหลงผลิตไมสักที่สําคัญของโลก (Nisbet 1901, Vol.2:82) ระหวาง พ.ศ. 2436-2442 มีซุงไมสักสงออกจากเมืองรางกุงและมะละแหมง เฉลี่ยปละประมาณ 210,000 ตัน (Nisbet 1901 ,Vol.1:427) การกอต้ังอาณาจักรมอญ โดยอางถึงพงศาวดารมอญ (Mon Chronical) นิสเบท (Nisbet 1901 Vol.1:4) กลาววาทิหะราชา (Thiha Raja) ซึ่งมาจากชมพูทวีป ไดกอต้ังอาณาจักรมอญขึ้นโดยมีเมืองสะเทิม (Thaton) หรือสุวรรณภูมิ (SuvarnaBhumi) ซึ่งหมายถึงอาณาจักรสุวรรณภูมิที่รูจักกันเปนอยางดี ตามความเห็นของหมองทินออง (Htin Aung) เปนเมืองหลวง ทิหะราชาตายในปเดียวกับที่พระพุทธเจาปรินิพพาน จึงอนุมานไดวาอาณาจักรมอญมีกําเนิดรวมสมัยกับพระพุทธเจาเมื่อกวา 2500 ปที่แลว อาณาจักรมอญที่เมืองสะเทิมมีกษัตริยปกครองติดตอกันมา 59 องค เปนเวลากวา 1500 ป และสิ้นสุดเมื่อเจามนู (Manuha) พายแพตอเจาอนุรุธ (Anawratazaw) แหงอาณาจักรอังวะเมื่อประมาณป พ.ศ. 1593 แตในขณะที่ศูนยกลางแหงอํานาจของอาณาจักรมอญอยูที่เมืองสะเทิมนั้น ก็มีการแผขยายความเจริญของอาณาจักรมอญออกไปทางฝงตะวันตกของลุมน้ําสาละวิน โดยมีเมืองหงสาวดีหรือเมืองพะโคซึ่งสรางขึ้นในราวป พ.ศ. 1116 เปนศูนยกลางอีกแหงหนึ่ง ตามพงศาวดารเมืองหงสาวดีกลาววาเมืองหงสาวดีมีเจาเมือง 7 คน ครองเมืองระหวาง พ.ศ. 1116 ถึง พ.ศ. 1324 แตภายหลังจากนั้นเปนเวลาประมาณ 500 ป ไมมีการกลาวถึงการเมืองการปกครองเมืองหงสาวดี ซึ่งนิสเบทสันนิษฐานวาเกิดจากความขัดแยงระหวางอิทธิพลของพุทธศาสนาและศาสนาพราหมณ ที่ทําใหการบันทึกทางพงศาวดารขาดหายไป อาจจะสันนิษฐานตอไปไดวาเมือง หงสาวดีกลายเปนศูนยกลางของอาณาจักรมอญภายหลังจากการเสียเมืองสะเทิมใหแกพมา แตในเวลาตอมาไมนานนักเมืองหงสาวดีและอาณาจักรมอญก็ตกอยูภายใตอาณาจักรพมาเปนเวลาประมาณ 230 ป อาณาจักรมอญไดรับการกอบกูใหพนจากแอกของอาณาจักรพมาอีกครั้งหนึ่งโดยเจาวเรฬุ (Wareru)หรือเจาฟารั่ว (มะกะโท ในบริบทพงศาวดารสยาม-ผูเขียน) ในป พ.ศ. 1820 โดยมีเมืองเมาะตะมะเปนศูนยกลางของอาณาจักร

ในตอนเริ่มตนและตอมาไดยายมายังเมืองหงสาวดี และมีเจาปกครองอาณาจักรติดตอกันจนถึงเจาทะกาวุธ (Takarwutbu) ซึ่งเปนองคที่16 จึงถูกเจาตะเบงชะเวตี้ (Tabeng Shwete) แหงอาณาจักรตองอูรบชนะในป พ.ศ. 2083 หลังจากนั้นอีกเปนเวลา 200 ป ในป พ.ศ. 2283 เจาพุทธเกตุเวเม็ง (Buddhakethi Gwemeng) รวบรวมกําลังชาวมอญขับไลพมาออกไปจากดินแดนแหงอาณาจักรมอญไดอีกครั้งหนึ่ง สรางอาณาจักรที่เปนอิสระโดยมีเมืองหงสาวดีเปนศูนยกลาง แตก็เปนเวลาสั้นๆ เพียง 17 ป เมื่อเจาพินยาทะละขึ้นครองอาณาจักรเปนองคที่สองตอมาจนถึงป พ.ศ. 2300 ก็ถูกเจาอลองพญาแหงอาณาจักรตองอูรบชนะ ทําใหอาณาจักรมอญตกอยูภายใตอํานาจพมาอีกครั้งหนึ่ง จะเห็นไดอยางชัดเจนวาการตอสูเพื่อความเปนอิสระภาพของมอญจากอํานาจของอาณาจักรพมามีอยูตลอดเวลาในประวัติศาสตรของชนชาติมอญ การตอสูครั้งสําคัญที่ตัดสินใหเกิดประเทศพมาตอเนื่องมาจนถึงปจจุบันและเปนความลมสลายของอาณาจักรมอญไปจากแผนที่โลกคือ ในป พ.ศ. 2314 เมื่อเจามังระจัดกองทัพเพื่อจะเขามาตีกรุงธนบุรีอีกครั้งหนึ่งนั้น กองทัพที่เขามาประกอบดวยทหารมอญเปนกําลังสําคัญ ขณะที่กําลังเดินทัพเขามาและยังอยูในดินแดนของอาณาจักรมอญเกาซึ่งนาจะอยูระหวางมืองอัตรันกับดานพระเจดียสามองคนั้น ทหารมอญไดกอการกบฎตอแมทัพพมา ฆาทหารที่เปนชาวพมาแลวเดินทัพยอนกลับเขาตีเมืองรางกุง ซึ่งพมาไดสรางขึ้นเพื่อหวังใหเปนเมืองศูนยกลางทางใต แตปรากฏวาไมสําเร็จ (Nisbet 1901 Vol.1:10) ซึ่งไมไดมีการใหเหตุผลวาทําไม แตในขณะเดียวกันก็มีเหตุที่แสดงวาการตอสูเพื่ออิสระภาพของชาวมอญในครั้งนั้นดําเนินอยูอยางรุนแรง ตอเนื่องและยืดเยื้อ เพราะกวาที่เจามังระจะจัดการเฉลิมฉลองความเปนปกแผนของอาณาจักรพมาโดยการยกยอดฉัตรของเจดียชเวดากองขึ้นใหมในป พ.ศ. 2317 (ซึ่งเปนประเพณีที่เจาครองอาณาจักรพมากระทําเมื่อทําสงครามเอาชนะอาณาจักรมอญได ซึ่งปรากฏขึ้นในสมัยเจาอโนระธา เจาตะเบงชะเวตี้ และเจาอลองพญา) ก็เปนเวลาใหหลังถึง 3 ป ซึ่งเปนชวงเวลาที่ตรงกับการอพยพของครัวมอญ (ซึ่งนาจะเปนกองทัพมอญที่แพในสงครามตอสูเพื่ออิสระภาพมากกวา-ผูเขียน) เขามาพึ่งพระบรมโพธิสมภารในสมัยกรุงธนบุรีใน พ.ศ. 2317 โดยมีพญาเจง เจาเมืองอัตรัน (เตริน) เปนหัวหนาใหญ พรอมกับผูนําอีก 3 คนคือ พญาอู ตละเกลี้ยง ตละเกล็บ ซึ่งตอมาไดเขารับราชการสนองคุณแผนดินสยามอยางเต็มกําลัง ตัวพญาเจงเองนั้นไดรับพระมหากรุณาธิคุณโปรดเกลาจากพระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟาจุฬาโลกใหเปนจาพระยามหาโยธา นราธิบดีศรีพิไชยณรงค และเปนตนสกุลคชเสนี (หนังสือลําดับสกุลคชเสนี) ขอสันนิษฐานที่นาจะสมเหตุสมผลตอไปไดวาตัวพญาเจงเองเปนผูนําในการตอสูเพื่อเอกราชครั้งนั้นเพราะตามประวัติของพญาเจงกลาววาเปนลูกของเจาเมืองเมียวดี (Myawadi) ซึ่งเปนนองชายของเจาพินยาทะละ กษัตริยมอญองคสุดทายที่ถูกกักขังเปนตัวประกันนานถึง 18 ปในสมัยของเจาอลองพญา (ในที่สุดเจาพินยาทะละก็ถูกประหารชีวิตในตนสมัยของเจามังระ) เมื่อคราวที่เจาอลองพญารบชนะเจาพินยาทะละไดแลว ก็ไดเผาทําลายเมืองพะโคจนสิ้น ดังนั้นจึงสันนิษฐานไดวาเชื้อสายของเจามอญเกือบทั้งหมดคงประสพชะตากรรมไมแตกตางไปจากตัวเจาพินยาทะละเอง หรืออาจจะเลวรายไปกวานั้น แตไมมีหลักฐานปรากฏวาครอบครัวของพญาเจงรอดพนจากชะตากรรมนั้นไปไดอยางไร ซึ่งอาจจะเปนไปไดวาไดถูกกวาดตอนไปเปนตัวประกันในคราวเสียเมืองนั้นดวยรวมทั้งตัวพญาเจงเองในขณะที่อายุยังนอย และอาจจะสันนิษฐานตอไปวาบิดาของพญาเจงไดมีโอกาสเขารับราชการและสรางประโยชนตออาณาจักรพมาในฐานะที่เปนเจาเมืองเมียวดีซึ่งอยูตอเขตแดนอาณาจักรสยามทางเหนือบริเวณเมืองแมสอด และอาจจะไมไดแสดงความทะเยอทะยานในการทําการกอบกูอาณาจักรมอญออกมาใหเห็น การแตงตั้งมอญใหมีตําแหนงในราชสํานักและกองทัพพมานั้นเปนเรื่องปกติและอาจจะเปนกุศโลบายทางการเมืองการปกครองของราชสํานักพมาที่มีตอมอญ ตัวอยางเชนเมื่อเจาตะเบงชะเวตี้เอาชนะมอญที่เมืองพะโคไดก็สถาปนาเจาหญิงมอญใหเปนราชินีคนที่ 1 (Chief

Queen) และแตงตั้งมอญอื่นๆ ใหมีตําแหนงทั้งในราชสํานักและกองทัพพมา (Htin Aung, 1967:111) สวนตัวพญาเจงก็คงไดมีโอกาสเขารับราชการในกองทัพพมาตามบิดา จนในที่สุดไดรับการแตงต้ังใหเปนเจาเมืองเตรินหรืออัตรัน (Attaran) ภายหลังจากคุมกองมอญสมทบกับทัพพมาเขาไปตีเมืองหลวงพระบาง

จากความดีความชอบและการแสดงออกที่ดูเหมือนกับจงรักภักดีตอราชสํานักพมานั้น จึงทําใหพญาเจงรอดพนชะตากรรมไมเหมือนเชื้อสายเจามอญคนอื่น แตคงจะไมไดหมายความวาความรูสึกตอตานพมาและความตองการตอสูเพื่ออิสระภาพของมอญจะจางหายไปตามกาลเวลา เพราะเมื่อมีโอกาสเกิดขึ้นครั้งที่พมาเดินทัพผานดินแดนมอญเพื่อเขามาตีกรุงธนบุรี พญาเจงก็ไมไดปลอยใหโอกาสผานไปโดยไมยอมเสี่ยงชีวิตตอสูเพื่อความเปนอิสระของอาณาจักรมอญอีกครั้งหนึ่งโดยการกอการกบฎขึ้นในกองทัพพมา ซึ่งโอกาสที่จะประสพความสําเร็จมีนอยมาก ถาพญาเจงไมไดรับความเคารพนับถือจากชาวมอญในฐานะที่เปนหลานของเจาหงสาวดีองคสุดทายแลว การกอการกบฏภายในกองทัพพมาคงไมสําเร็จอยางงายดายเหมือนที่เกิดขึ้น

เมืองเตรินหรืออัตรันดูตามแผนที่แลวเปนเมืองเล็กๆ ต้ังอยูบนฝงขวาของแมน้ําอัตรัน ซึ่งเปนแมน้ําสายสั้นๆ ซึ่งมีตนน้ําอยูที่เทือกเขาตะนาวศรีและไหลลงอาวเมาะตะมะ ซึ่งดูเหมือนไมมีความสลักสําคัญอันใด ขณะเดียวกันก็คงเปนความตั้งใจของพมาที่จะใหเปนเชนนั้นดวยเหตุผลทางดานการเมืองและความมั่นคง แตเมืองอัตรันถาพิจารณาตามหลักยุทธศาสตรแลวมีความสําคัญมาก เพราะแมน้ําอัตรันนั้นมีจุดเริ่มตนที่เทือกเขาซึ่งอยูไมหางจากดานพระเจดียสามองคซึ่งกั้นพรมแดนระหวางสยามกับพมา ในสมัยโบราณนั้นจะเห็นไดวาเสนทางการเดินทัพมักจะใชแมน้ําเปนหลัก ดังนั้นเมืองอัตรันจึงอาจจะสันนิษฐานไดวาเปนจุดรวมทัพของพมากอนที่จะเดินทางเขามายังสยามประเทศ ดวยเหตุผลดังนี้คือ เมื่อพระเจามังระจะนําทัพเขามาตีกรุงธนบุรีนั้น ขณะนั้นเมืองหลวงของอาณาจักรพมาอยูที่เมืองชะเวโบ (Shwebo) ซึ่งอยูทางตะวันตกเฉียงเหนือของเมืองมันฑะเล ถาพิจารณาเสนทางการเดินทัพที่สั้นที่สุดโดยอยูในดินแดนพมามากที่สุดไดแก การเดินทัพผานเมืองอังวะ ตองอู เมาะตะมะ และเดินตามลําน้ําอัตรันเขาสูดานพระเจดีย 3 องค รวมระยะทางตามแผนที่ประมาณ 540 ไมล ซึ่งตองผานเมืองอัตรันโดยไมมีทางหลีกเลี่ยง และเนื่องจากดินแดนของอาณาจักรมอญนั้นอยูบริเวณดินดอนสามเหลี่ยมปากแมน้ําที่ไหลลงอาวเมาะตะมะ ดังนั้นจึงเปนอูขาวอูน้ํา เปนที่พักกําลังพลและรวบรวมเสบียงของกองทัพพมาในขั้นตอนสุดทายกอนเขาสูสมรภูมิรบในสยามประเทศ สงครามอังกฤษ-พมา กับโอกาสในการกอบกูอาณาจักรมอญ และความเกี่ยวของกับพญาเจง โอกาสของการกอต้ังอาณาจักรมอญที่เปนอิสระครั้งลาสุดนาจะเปนเมื่ออังกฤษในอินเดียไดทําสงครามกับพมาครั้งแรกระหวางป พ.ศ.2367-2369 เนื่องจากความขัดแยงทางพรมแดนระหวางพมากับอินเดีย ซึ่งสิ้นสุดลงดวยการเซ็นสนธิสัญญายันดาโบ (Treaty of Yandabo) ในเดือนกุมภาพันธ พ.ศ.2369 นั้น ศาสตราจารย หมอง ทิน ออง (Maung Htin Aung) ชาวพมาซึ่งเคยเปนอธิการบดีของมหาวิทยาลัยรางกุงระหวางป พ.ศ. 2489-2491 และเปนผูเช่ียวชาญทางประวัติศาสตรพมามีความเชื่อวา นโยบายเกี่ยวกับอาณานิคมของอังกฤษในขณะนั้นพยายามที่จะหลีกเลี่ยงการผนวกดินแดนเขามาในจักรวรรดิ์อังกฤษโดยตรง แตใชนโยบาย "แบงแยกแลวปกครอง" โดยการตั้งประเทศขึ้นมาใหมใหอยูภายใตการกํากับดูแลของอังกฤษ ซึ่งเปนความเห็นที่ตรงกับบันทึกของเซอรเพอยร ซึ่งตําแหนงสุดทายคือผูสําเร็จราชการของอังกฤษในพมาที่กลาววา “จุดมุงหมายของอังกฤษในการทําสงครามกับพมาไมไดตองการผนวกดินแดน แตตองการผลประโยชนจากทรัพยากรและการควบคุมการเดินเรือในมหา สมุทรอินเดียท้ังหมด (Phayre, 1823:232)” ซึ่งถาวิเคราะหทางการเมืองก็จะเห็นไดวาดวยสาเหตุของความขัดแยงที่พรมแดนระหวาง

อินเดียกับพมาเทานั้น อังกฤษยังไมนาจะมีเหตุผลอยางเพียงพอที่จะประกาศผนวกดินแดนของอาณาจักรมอญและพมาเขาเปนสวนหนึ่งของอังกฤษอินเดีย แตในขณะเดียวกันก็มีความสมเหตุสมผลถาอังกฤษจะทําตนเปนผูปลดปลอยหรืออยางนอยที่สุดก็เปนผูรวมปลดแอกโดยการกอต้ังอาณาจักรมอญขึ้นมาใหม ซึ่งจะทําใหอังกฤษไดช่ือวาเปนผูปลดแอกของพมาออกไปจากชาวมอญ และไดรับการสนับสนุนจากมอญ ซึ่งรวมไปถึงอาณาจักรสยามซึ่งเปนพันธมิตรรวมรบในสงครามครั้งนั้น และที่สําคัญที่สุดคืออาณาจักรมอญที่จะตั้งขึ้นใหมในดินแดนมอญเดิมนั้นคือ “ประตูสูการคาทางทะเลอันดามัน” เนื่องจากอยูติดกับปากแมน้ําและทะเล ที่เช่ือมโยงระหวางอินเดียกับมลายูซึ่งเปนจุดยุทธศาสตรของอังกฤษในเวลานั้น ดังนั้นเมื่อสิ้นสุดสงครามดังกลาวโดยที่ฝายอังกฤษเปนผูชนะ จึงมีความพยายามที่จะแยกดินแดนทางตอนใตซึ่งอยูติดทะเลในอาวเมาะตะมาะซึ่งเคยเปนอาณาจักมอญและยังคงมีประชากรสวนใหญเปนเชื้อสายมอญต้ังขึ้นเปนประเทศมอญ สวนดินแดนที่ติดทะเลในอาวเบงกอลซึ่งเคยเปนอาณาจักรอาระกันเดิมกอต้ังประเทศอาระกัน (Htin Aung 1967:216, Phayre 1823:232)

แตความพยายามดังกลาวไมเปนผลเนื่องจากศาสตราจารย หมอง ทิน ออง ใหเหตุผลวาเปนเพราะ “ชาวมอญ

ไมตองการเห็นอังกฤษเขามามีอิทธิพลเหนือดินแดนตน และในขณะเดียวกันชาวมอญที่ยังคงอยูในดินแดนดังกลาวนั้น

เปนฝายเดียวกับพมา ขณะที่เพื่อนรวมชาติสวนหนึ่งเปน "พันๆ คน" ไดละท้ิงบานเกิดเมืองนอนไปสวามิภักดิก์ับ

สยามประเทศกอนหนานั้น” ซึ่งคงเปนครั้งที่พญาเจงเปนผูนําในการอพยพ ความเห็นตรงนี้นาสงสัยในความถูกตองเที่ยงตรงตามหลักฐานและความเปนจริงทางประวัติศาสตร และนา

เคลือบแคลงไปกวานั้นวาในความเปนจริงแลวนาจะเปนความลําเอียงเนื่องจากความเปนชาตินิยมของ ศาตราจารยหมอง ทิน ออง ซึ่งเปนชาวพมา เพราะถาพิจารณาจากความเปนจริงตามบริบททางประวัติศาสตรแลว มอญกับพมาก็คงเปรียบเสมือนน้ํากับน้ํามันที่ไมมีวันจะรวมกันไดเปนเนื้อเดียวกัน ไมวาจะมีความพยายามมากสักเทาใด เวลาเพียง 69 ปที่สูญเสียอิสระภาพเมื่ออาณาจักรมอญถูกทําลายลงอยางสิ้นเชิงในสมัยของเจาอลองพญาเมื่อป พ.ศ. 2300 คงไมมีมอญคนใดที่จะลืมความเปนจริงที่เจ็บปวดภายในเวลาอันสั้นเชนนี้วา กษัตริยมอญองคสุดทายคือ เจาพินยาทะละ ถูกจับไปเปนเชลยและในที่สุดก็ถูกประหารชีวิตในป พ.ศ. 2318 ในสมัยของเจามังระ เนื่องในคราวที่มีการฉลองเจดียชะเวดากอง ในเมืองรางกุง นอกจากนี้หลังจากรบชนะมอญ เจาอลองพญายังกําหนดใหเรียกมอญวาตะเลง ซึ่งมีความหมายวา "เชื้อชาติท่ีอยูใตฝาเทา (Down-trodden race)" (Nisbet 1901 Vol.1:6) ซึ่งเปนการขมเหงย่ํายีทางเช้ือชาติอยางถึงที่สุด

ในประวัติศาสตรของมอญทุกยุคทุกสมัย เมื่อใดที่ตกอยูภายใตการปกครองของอาณาจักรพมา จะตองมีความพยายามที่จะตอสูเพื่ออิสระภาพอยูตลอดมา ดังนั้นจึงไมนาจะมีความเปนไปไดที่จะมีมอญคนใดปลอยโอกาสทองที่จะไดกลับมาเปนประเทศอีกครั้งหนึ่งที่เสนอขึ้นโดยอังกฤษนี้หลุดลอยไป

แตคําถามที่สําคัญก็คือทําไมอังกฤษจึงไมประสพความสําเร็จในการกอต้ังประเทศมอญ ขอสันนิษฐานที่เปนไปไดคือเช้ือสายเจามอญที่สืบตอลงมาจากเจาพินยาทะละคงสิ้นสุดลง ภายหลังจากที่

พญาเจงพายแพในสงครามกอบกูอิสระภาพ อพยพกองทัพและครอบครัวเขาไปพึ่งพระบรมโพธิสมภารของราชอาณาจักรสยามในตนสมัยกรุงธนบุรี ความตรงนี้สอดคลองกับประวัติของเจาพระยามหาโยธา (ทอเรียะ) บุตรเจาพระยามหาโยธา (พญาเจง) ซึง่เกิดในเมืองมอญ และอพยพเขามาพรอมกับพญาเจง ที่วาเปนผูมีบทบาทสําคัญในการติดตอกับเซอร อารชิบอลด แคมเบลล (Sir Archibald Campbell) แมทัพอังกฤษในเรื่องที่ไทยจะชวยอังกฤษทําสงครามกับพมา (ระหวางพ.ศ. 2367-2369) ซึ่งเปนสงครามระหวางอังกฤษกับพมาครั้งแรก เจาพระยามหาโยธา (ทอ

เรียะ) ไดรับหนาที่เปนแมทัพหนาของกองทัพกรมพระราชวังบวรมหาสุรสิงหนาทที่จะเขาไปชวยทําสงครามกับพมา ซึ่งตรงกับที่มีการกลาวไวในสนธิสัญญายันดาเบาภายหลังจากอังกฤษอินเดียรบชนะพมาวา "สยามเปนพันธมิตรที่แนบสนิท" (Htin Aung 1967:217)” แมภายหลังจะมีการแสดงความเห็นวากองทัพสยามไมไดมีสวนรวมรบในสงครามครั้งนี้เลย เพียงแตมีการรวบรวมกําลังพลเพื่อแสดงแสนยานุภาพอยูระหวางเขตแดนพมากับสยามเทานั้น (Phayre 1923:230) ซึ่งไมนาจะตรงกับความเปนจริงที่เกิดขึ้น เพราะในระหวางสงครามดําเนินอยูในดินแดนมอญปรากฏวาการตีเมืองตางๆ ซึ่งเคยอยูในอาณาจักรมอญสําเร็จอยางงายดาย แมแตเมืองพะโคเองปรากฏวากองทัพอังกฤษสามารถเขายึดเมืองไวไดโดยไมมีการตอตานเลย (Phayre 1823:243) ความสําเร็จเชนนี้ไมนาจะเปนไปไดถาปราศจากความชวยเหลือสนับสนุนจากกองทัพสยามและโดยเฉพาะอยางยิ่งระดับผูนําทัพไมวาจะเปนเจาพระยามหาโยธา (ทอเรียะ) หรือพระยารัตนจักร (สมิงสอดเบา ซึ่งก็เปนมอญในระดับผูนํา ที่อพยพครัวเรือนเขามาพึ่งพระบรมโพธิสมภารในสมัยรัชกาลที่ 2) ที่ตางก็มีเช้ือสายมอญ นอกจากนี้ยังปรากฏในประวัติศาสตรสงครามครั้งนั้นวาระดับผูนํากองทัพสยามบางคนซึ่งมีเช้ือสายมอญไดทําการเกลี้ยกลอมชาวมอญในอาณาจักรมอญเดิมทั้งหมดใหตอตานพมารวมกับกองทัพอังกฤษและกองทัพสยาม (Phayre 1823:166) ซึ่งความนี้ตรงกับขอความในประวัติศาสตรไทยรบพมาในครั้งกรุงรัตนโกสินทร (ประชุมพงศาวดาร ภาคที่ 6 เลม 7) วา “เจาพระยามหาโยธา (ทอเรียะ) ไดใหพระยารัตนจักร เปนผูคุมกองมอญลวงหนาไปสืบเหตุการณในพมา โดยกองทัพใหญภายใตการนําของเจาพระยามหาโยธา (ทอเรียะ) ต้ังรออยูท่ีดานหลุมชาง แขวงเมืองโทรโยค” พระยา รัตนจักรซึ่งไดเขาไปสืบขาวและกลับมารายงานเจาพระยามหาโยธา (ทอเรียะ) วา “หัวเมืองมอญรายทางตางขอออนนอมตอกองทัพสยาม ย่ิงไปกวานั้นถาเจาพระยามหาโยธา (ทอเรียะ) ยกทัพออกไปเมื่อใดก็จะจัดทัพมอญใหอีก 3,000 คนเพื่อชวยรบพมา” เจาพระยามหาโยธา (ทอเรียะ) จึงรีบยกกองทัพออกไปยังเมืองเตริน เจาเมืองเตรินและเมืองใกลเคียงก็พากันออนนอมยอมอยูในบังคับบัญชาของเจาพระยามหาโยธา (ทอเรียะ) เหตุผลที่สําคัญมาจากเจาพระยามหาโยธา (ทอเรียะ) เปนบุตรของเจาพระยามหาโยธา (เจง) ซึ่งเคยเปนเจาเมืองเตรินและเปนเหลนของเจาหงสาวดีองคสุดทาย จึงทําใหเจาพระยามหาโยธา (ทอเรียะ) สามารถวากลาวหัวเมืองมอญที่อังกฤษยังขึ้นไปไมถึงไดหมด จนในที่สุดจึงมีการเคลื่อนทัพสยามเขาไปตั้งมั่นอยูที่เมืองเมาะตะมะซึ่งอยูทางทิศตะวันตกเฉียงเหนือของเมืองเตริน จนพมายอมแพตออังกฤษ กองทัพสยามจึงไดยกกลับ

เหตุผลอีกประการหนึ่งที่กองทัพสยามไมยอมเดินทัพลึกเขาไปทางตอนเหนือของพมาเนื่องจากวาอังกฤษจะใหเจาพระยามหาโยธา (ทอเรียะ) ปฏิบัติตามคําสั่งและเดินทัพตามที่นายพลอังกฤษสั่ง ซึ่งฝายสยามเห็นเปนการเสียเกียรติยศมาก จึงไมยอมยกทัพขึ้นไป นอกจากนี้ในความเห็นของอังกฤษใหความสําคัญกับการไดรับเงินตอบแทนการรวมรบของกองทัพสยาม เหมือนกับเห็นวากองทัพสยามเปนทหารรับจาง (Wilson 1852:231) ซึ่งเปนการลบหลุเกียรติยศเปนอยางยิ่ง เมื่ออังกฤษอินเดียรบชนะพมาในสงครามครั้งนี้และไดครอบครองหัวเมืองชายทะเลเอาไวทั้งหมด อังกฤษมีความคิดที่จะตั้งอาณาจักรมอญขึ้นมาใหมโดยอยูภายใตเงาของอังกฤษ และไดพยายามสรรหาตัวเช้ือสายเจาหงสาวดีเพื่อจะตั้งใหเปนเจาปกครอง แตปรากฏวาหาไมได อังกฤษทราบวาชาวมอญนิยมเคารพเจาพระยามหาโยธา (ทอเรียะ) ซึ่งสืบเชื้อสายมาจากเจาหงสาวดีคนสุดทายและมีความสามารถจนไดรับแตงต้ังใหมีตําแหนงสําคัญในกองทัพของ

สยาม ย่ิงกวาผูใดทั้งหมด จึงคิดเกลี้ยกลอมเจาพระยามหาโยธา (ทอเรียะ) ไปเปนเจาหงสาวดี (หนังสือลําดับสกุลคช

เสนี) ซึ่งถาพิจารณาจากมุมมองทางการเมืองของอังฤษแลวก็มีความเหมาะสมเปนอยางยิ่งเนื่องจากเหตุผลวาเจาพระยามหาโยธา (ทอเรียะ) รับราชการอยูในกองทัพสยาม ดังนั้นถาไดเปนเจาหงสาวดี อาณาจักรมอญและอาณาจักรสยามก็จะเปนพันธมิตรกัน และเมื่อรวมอํานาจทางทหารระหวาง 2 อาณาจักรแลวจะสมดุลหรือเหนือกวาอาณาจักรพมา เปนผลใหเกิดความมั่นคงทางการเมืองในภูมิภาคขึ้น และทําใหอังกฤษสามารถเนนผลประโยชนทางเศรษฐกิจซึ่งเปนเหตุผลหลักของตนในดินแดนแถบนี้ โดยไมจําเปนตองคงกําลังทหารเอาไวในอาณาจักรมอญ ขณะเดียวกันก็สามารถนํากําลังทหารไปใชในอินเดียซึ่งมีความสําคัญตออังกฤษสูงกวาและมีความลอแหลมสูงกวาอยางเทียบกันไมได

จากบันทึกของกัปตัน เฮนรี เบอรนี ที่ไดเสนอแนะไปยังเซอร อารชิบอลด แคมเบลล ก็สนับสนุนวา เจาพระยามหาโยธา (ทอเรียะ) เปนผูที่เหมาะสมในบัลลังกเมืองหงสาวดี ดวยเหตุผลที่วา

“(เจาพระยา) มหาโยธาไมเพียงแตจะเปนบุคคลที่มีสติปญญาและอุปนิสัยใจคอดีเปนที่ยอมรับ มีความสามารถจะดูแลรักษาอาณาจักรใหมไดเทานั้น แตยังเปนบุคคลที่ไมนาจะยินยอมใหพมากลับเขามามีอํานาจในพะโค (หงสาวดี) อีกตอไป หากเปรียบเทียบกับพวกหัวหนาชาวตะเลงอื่นๆ ที่เคยรับราชการอยูในอังวะมาแลว หรือที่เคยเติบโตมาภายใตอํานาจของอังวะ……….(เจาพระยา)มหาโยธาผูนี้ไมเพียงแตจะมีความสามารถและพลังเหนือกวาผูอื่นเทานั้น ยังเปนนายทหารที่มีฝมือดีที่สุดในราชการสยาม และเปนแมทัพที่ถูกสงไปทําการรบกับพมาบอยที่สุด และเปนผูที่พมาเกรงกลัวที่สุด ” (Burney 1910-14: 240-241)

แตการทาบทามไมเปนผลสําเร็จเพราะเจาพระยามหาโยธา (ทอเรียะ) ไดแสดงความซื่อสัตยและจงรักภักดีตอพระมหากษัตริยและราชอาณาจักรสยาม (หนังสือลําดับสกุลคชเสนี) อังกฤษอินเดียจึงเลิกลมความคิดที่จะตั้งประเทศมอญขึ้นมาใหม

ประวัติศาสตรตรงนี้ก็มีความคลุมเครือเปนอยางยิ่ง เพราะความเห็นของเซอรเพอยรกลาววาสาเหตุที่อังกฤษไมต้ังประเทศมอญขึ้นเนื่องมาจากสาเหตุรวมหลายประการ

ประการที่หนึ่งที่อางถึงคือผูที่กลาวอางสิทธิที่จะขึ้นเปนเจาอาณาจักรมอญซึ่งอยูในแผนดินมอญขณะนั้นไมไดมีเช้ือสายมาจากเจาหงสาวดีองคกอนๆ ขณะเดียวกันก็มีการกลาววามีการพิจารณาความเหมาะสมของนายทหารระดับแมทัพในกองทัพสยามซึ่งมีเช้ือชาติมอญที่ปรากฏชื่อวา "นายพลรณณรงค" (General Ron Na Ron) เพื่อพิจารณาแตงตั้งเปนเจาหงสาวดี ซึ่งในที่สุดก็ตกไปเนื่องจากสาเหตุวาเปนขาราชสํานักของสยาม ที่เคยมีตําแหนงเปนเพียงเจาเมืองเล็กๆ ในเขตแดนมอญกอนหนาที่จะเขาไปสวามิภักดิ์กับราชอาณาจักรสยาม และไมไดมีเช้ือสายของเจาหงสาวดีองคกอนๆ คําถามที่เกิดขึ้นคือ ใครคือนายพลรณณรงค ตามประวัติศาสตรสงครามของฝายอังกฤษ แมทัพรณณรงคเปนผูมีจดหมายไปถึงกัปตันเฟนวิค ที่เมืองมะตะบัน ช้ีแจงการเคลื่อนทัพของสยามวาไดออกเดินทางจากเมืองกาญจนบุรีตรงมายังเมืองหงสาวดีแลว (Wilson 1852:230) แตจากขอความในประวัติศาสตรไทยรบพมาในครั้งกรุงรัตนโกสินทร (ประชุมพงศาวดาร ภาคที่ 6 เลม 7) วาเจาพระยามหาโยธา (ทอเรียะ) เปนผูที่มีบทบาทสําคัญในการติดตอกับเซอร อารชิบอลด แคมเบลล แมทัพอังกฤษในสงครามครั้งนี้ ทั้งนี้โดยไดรับคําสั่งจากราชสํานักสยาม เรื่องที่สยามจะชวยอังกฤษทําสงครามกับพมา ซึ่งมีปรากฏอยูในเอกสารของอังกฤษดวยเชนกัน (Wilson 1852:191) ที่กลาววา “มีการติดตอเพื่อความรวมมือในการทําสงครามจากรัฐมนตรีของสยาม (the Siamese Minister) และจากนายพล (รณรงค)" คําถามที่นาสงสัยและกอใหเกิดความสับสนขึ้นก็คือ ใครคือรัฐมนตรีของสยาม เปนความเขาใจและตีความผิดของผูทําบันทึกท่ีสรุปเอาวาเจาพระยามหาโยธาซึ่งเปนผูนําทัพไทย เปนรัฐมนตรีของสยามหรือไม

ขณะเดียวกันอังกฤษไดสงจดหมายมาเชิญผูแทนสยามไปเจรจาดวยที่เมืองเมาะตะมะ เจาพระยามหาโยธา (ทอเรียะ) จึงไดสงจมื่นราชามาตยและพระยาพระราม (ซึ่งเปนนองชายคนหนึ่งในพี่นองรวมบิดาทั้งหมด 5 คนของเจาพระยามหาโยธา (ทอเรียะ) ตําแหนงพระยาพระรามนี้เปนตําแหนงทางทหารในกองทัพสยามของนายทหารที่มีเช้ือสายมอญ ซึ่งคูกับพระยาเกียรติ) เปนผูแทนไปพบกับแมทัพอังกฤษเพื่อเจรจาเรื่องการรบ ซึ่งหมายความไดวานายพลรณณรงคที่อังกฤษหมายถึงอาจจะคือตัวเจาพระยามหาโยธา (ทอเรียะ) เอง หรืออาจจะเปนพระยาพระรามที่เดินทางเขาไปเจรจา ซึ่งไมนาจะใช เพราะพระยาพระรามผูเปนนองคงไมกระทําการใดๆ นอกเหนือจากคําสั่งของเจาพระยามหาโยธา (ทอเรียะ) ผูเปนพี่และผูนําทัพ หรืออาจจะเปนพระยารัตนจักร ซึ่งถูกสงเขาไปสืบขาวในดินแดนมอญ ซึ่งก็มีความเปนไปไดเชนเดียวกัน

แตขอสันนิษฐานวาเจาพระยามหาโยธาคือนายพลรณณรงคมีความเปนไปไดนอยที่สุด เนื่องจากถาเจาพระยามหาโยธาจะมจีดหมายติดตอกับอังกฤษก็คงจะตองติดตอกับเซอร อารชิบอลด แคมเบลล แมทัพอังกฤษ โดยตรง และเนื่องจากเปนคําสั่งของราชสํานักสยาม คงเปนไปไมไดที่จะมอบจดหมายใหกับนายทหารอังกฤษคนอื่นที่มีช้ันยศต่ํากวาอยางเทียบกันไมได เนื่องจากเปนการกระทําที่ถือวาเสียเกียรติยศ ขณะเดียวกันตัวเจาพระยามหาโยธา (ทอเรียะ) เอง ซึ่งเปนบุตรของเจาพระยามหาโยธา (เจง) แมเกิดในเมืองมอญ แตไดอพยพเขามาพรอมกับบิดาตั้งแตอายุยังหนุม ซึ่งไมตรงกับความของอังกฤษที่กลาววานายพลรณณรงคเคยมีตําแหนงเปนเจาเมืองเล็กๆ ในเขตแดนมอญมากอน เหตุผลประการที่สองที่อางถึงคือดินแดนที่เคยอยูในอาณาจักรมอญเดิมนั้นมีการผสมระหวางเชื้อชาติมอญกับพมาจนไมสามารถแยกเชื้อชาติตอไปได ซึ่งไมนาจะเปนความจริง เพราะมอญมีอารยะธรรมสูงมาอยางยาวนาน มีภาษาพูดและภาษาเขียนเปนของตนเอง การตกอยูภายใตอิทธิพลของพมาจากการเสียอาณาจักรครั้งหลังสุดจนถึงสงครามครั้งนี้เปนระยะเวลาประมาณ 67 ปเทานั้น พมาคงไมนาจะประสพความสําเร็จในนโยบายการกลืนชาติไดเร็วถึงขนาดนั้น

เหตุผลประการที่สามคืออังกฤษเกรงวาจะเปนการกระตุนความไมพอใจของราชสํานักอังวะ ซึ่งขาดความสมเหตุสมผลที่จะมาสนับสนุน เนื่องจากอาณาจักรอังวะพายแพตออังกฤษอยางราบคาบไปแลว

เหตุผลประการที่สี่คือสยามไมไดใหความสนใจหรือสนับสนุนการกอต้ังอาณาจักรมอญ (Wilson 1852:232) ซึ่งคานกับความที่วา "ภายหลังจากเซอร อารชิบอลด แคมเบลล เดินทัพออกจากเมืองรางกุงไดสองวัน ผูนํามอญกลุมหนึ่งก็เดินทางมาถึงรางกุง แสดงตนวาเปนผูแทนในการเจรจาเรื่องอิสระภาพของพะโค และมีการพิสูจนทราบตอมาวาเปนทหารในกองทัพสยาม" (Wilson 1852:171) การเจรจาครั้งนั้นไมประสพผลเนื่องจากไมไดเปนการเจรจากับแมทัพอังกฤษโดยตรง และอังกฤษไมยอมเจรจาดวยเนื่องจากกลุมผูนํามอญกลุมนี้ไมมีอํานาจสิทธิ์ขาดในการตัดสินใจ คําถามที่เกิดขึ้นก็คือผูนํามอญกลุมนี้คือกลุมของจมื่นราชามาตยและพระยาพระรามซึ่งเจาพระยามหาโยธา (ทอเรียะ) เปนผูสงไปเจรจาเรื่องการรวมรบกับกองทัพอังกฤษหรือไม และหัวขอการเจรจาเรื่องอิสระภาพของพะโคที่ปรากฏขึ้นนั้น เปนนโยบายของราชสํานักสยาม หรือเปนความพยายามกอบกูอาณาจักรมอญขึ้นมาใหมของกลุมผูนํามอญเอง ซึ่งคงไมมีวันหาคําตอบที่มีหลักฐานยืนยันแนนอน

ยอมแนนอนที่การตั้งอาณาจักรมอญขึ้นมาใหมนั้นเปนประโยชนตออังกฤษอยางยิ่ง แตถาพิจารณาจากมุมมองฝายสยามแลวไมนาจะเปนยุทธศาสตรที่ถูกตอง ดวยเหตุผลที่สําคัญคือ การเสียไพรบานพลเมืองไปเปนอันมาก อาจจะกวาแสนคน อีกประการหนึ่งถาในอนาคตมอญกลับกลายเปนศัตรู สยามประเทศก็จะตองตกที่นั่งลําบากที่ตองเจอศึก 2 ดานทั้งพมาที่เปนศัตรูคูแคนทางประวัติศาสตรดั้งเดิม กับมอญที่มีรูต้ืนลึกหนาบางในสยามเปนอยางดี

ขอสรุปท่ีชัดเจนก็คือ 1.มีความพยายามจากฝายอังกฤษที่จะกอต้ังอาณาจักรมอญขึ้นมาใหมภายหลังสงครามระหวางอังกฤษกับพมาระหวางป พ.ศ. 2367-2369 อยางแนนอน 2.แผนการตั้งอาณาจักรมอญเปนอิสระไดกระทําเปนความลับ โดยฝายอังกฤษ โดยไมไดปรึกษาหารือหรือแจงใหราชสํานักสยามทราบหรือรับรู เนื่องจากไมตองการใหสยามไดลวงรูยุทธศาสตรที่อาจจะนําไปใชตอรองผลประโยชนในการเขารวมรบกับอังกฤษ 3.มีความสนใจ ความริเริ่มและความพยายามในการกอต้ังอาณาจักรมอญจากฝายสยาม ซึ่งอาจจะไมใชจากราชสํานัก แตมาจากกลุมผูนํามอญในกองทัพสยาม ซึ่งก็นาจะดําเนินไปอยางลับๆ เชนกัน 4.แมสยามจะเปนพันธมิตรอันแนบสนิทในสงครามระหวางอังกฤษกับพมา แตก็มีความคับของใจและไมพอใจจนยากที่จะทําความตกลงในประเด็นตางๆ และที่สําคัญอยางยิ่งคือการกอต้ังอาณาจักรมอญขึ้นมาใหม ที่แมวาจะเปนรัฐกันชนระหวางสยามกับพมา แตก็ยังตองตกอยูภายใตการกํากับของอังกฤษ ซึ่งยอมตองกลายเปนหอกขางแครของสยามในอนาคตเพิ่มขึ้น แทนที่จะเปนแตเฉพาะพมาเทานั้น 5.ราชสํานักสยามไมตองการเสียไพรพลเปนจํานวนมากและแมทัพที่มีความสามารถสูง ไปสูอาณาจักรใหม ผูท่ีนาจะรูดีท่ีสุดคือ เซอร อารชิบอลด แคมเบลล แมทัพอังกฤษในสงครามครั้งนี้ ในระหวางที่สงครามเพิ่งเริ่มขึ้นในดินแดนมอญ เซอรแคมเบลลเองเปนผูที่ประกาศชักชวนใหชาวมอญรวมตัวกันลุกขึ้นตอตานพมา รวมกับกองทัพอังกฤษ และยังไดกลาวเปนเชิงวาจะใหความสําคัญกับผูนํามอญและจะพิจารณาความเปนอิสระของชาวมอญจากการกดขี่ขมเหงของพมา (Wilson 1853:169) ซึ่งบันทึกการศึกสงคราม (War archive) ของเซอรอารชิบอลด แคมเบลล นาจะเปนเอกสารสําคัญที่จะทําใหเร่ืองราวทั้งหมดกระจางขึ้นมา แตอังกฤษอินเดียยังคงใหความสําคัญกับดินแดนในอาณาจักรมอญนี้เปนอยางสูง เพราะนอกจากความพยายามที่จะตั้งอาณาจักรมอญขึ้นเปนประเทศใหมโดยแยกตัวออกมาจากพมาในคราวสิ้นสุดสงครามอังกฤษอินเดีย-พมาครั้งแรก ซึ่งไมประสพความสําเร็จดังกลาว แตในที่สุดเมื่อเกิดสงครามระหวางอังกฤษอินเดียกับพมาครั้งที่ 2 ในป พ.ศ. 2395 ซึ่งสิ้นสุดดวยชัยชนะของอังกฤษอินเดียและการประกาศผนวกจังหวัดพะโคซึ่งก็คือศูนยกลางของอาณาจักรมอญในอดีตเขาเปนสวนหนึ่งของอังกฤษอินเดีย (Hall 1932:4-5) และเปนการผนวกดินแดนเพียงดินแดนเดียวเทานั้น โดยไมรวมดินแดนสวนที่เปนอาณาจักรพมาทั้งหมด ลําดับเหตุการณสําคัญในพงศาดารและประวัติศาสตรมอญ สมัยพุทธกาล พอคามอญ 2 คน ไดรับพระเกสาจากองคพระสัมมาสัมพุทธเจา นํามาบรรจุไวในเจดีย ซึ่งในภายหลังคือมหาเจดียชเวดากอง ประมาณ 30-50 ปกอนพุทธศักราช ทิหะราช ไดกอต้ังอาณาจักรมอญขึ้นโดยมีเมืองสะเทิมเปนเมืองหลวง พ.ศ. 0 ทิหะราชตายในปเดียวกับที่พระพุทธเจาปรินิพพาน พ.ศ. 0-1600 อาณาจักรมอญที่เมืองสะเทิมมีกษัตริยปกครองติดตอกันมา 59 องค และมีขอสันนิษฐานวาเมืองสะเทิมเปนศูนยกลางของอาณาจักรสุวรรณภูมิ (Htin Aung 1967:5-7) ดวยเหตุผลวาเมืองสะเทิมในขณะนั้นเปนเมืองชายทะเลที่เปนเมืองทาศูนยกลางของการติดตอจากตะวันออกกลางมายังอินเดีย และเปนจุดที่จะเดินทางขึ้นบกขามไป

ยังอาวไทยเพื่อเดินทางไปจีน และอางพงศาวดารพมาและสิงหลที่กลาววาเมืองหลวงของอาณาจักรสุวรรณภูมินั้นเปนเมืองทาติดกับทะเล ซึ่งสอดคลองกับที่ต้ังของเมืองสะเทิม พ.ศ. 282 เจาชายจากเมืองสะเทิม (Thaton) ช่ือทัมละ (Thamala) และเมืองวิมาละ (Wimala) รวมกันสรางเมืองพะโคหรือเมืองหงสาวดี บนเกาะซึ่งเพิ่งโผลขึ้นมาเหนือนํ้าที่บริเวณปากแมน้ําอิระวดี และกลายเปนศูนยกลางแหงอํานาจและความรุงเรืองของอาณาจักรสุวรรณภูมิในชวงเวลาตอมา พุทธศตวรรษที่ 7 อาณาจักรสุวรรณภูมิมีความเจริญสูงที่สุด โดยรวมอาณาจักรทวาราวดีซึ่งมีศูนยกลางอยูที่เมืองละโวหรือลพบุรี และอาณาจักรหริภุญชัยซึ่งมีศูนยกลางอยูที่เมืองหริภุญชัยหรือลําพูนเขามารวมอยูดวย อาณาจักรมอญที่เมืองสะเทิม อาณาจักรทวาราวดีและอาณาจักรหริภุญชัย ซึ่งใชภาษาเดียวกัน มีเช้ือชาติตนกําเนิดรวมกัน และมีศาสนาพุทธเปนศูนยกลางของความเชื่อ รวมเปน "สหพันธรัฐรามัญ (Ramanya Desa)" ที่มีความหมายวา "ดินแดนของมอญ (Land of the Mons)" (Htin Aung 1967:25) พ.ศ. 1116-1324 เมืองหงสาวดีมีเจาเมือง 7 คนครองติดตอกัน พ.ศ. 1600 เจามนู (Manuha) พายแพตอเจาอนุรุธ (Anawratazaw) แหงอาณาจักรอังวะ ซึ่งไดนําอักษรมอญไปปรับใชกับภาษาพมา นอกจากนี้ยังนําเอาพระสงฆจากเมืองมอญไปทําการปรับเปลี่ยนศาสนาของชาวพมาจากนิกายมหายานมาเปนหินยานตามแบบมอญ (Hall 1955:124) ซึ่งหมายความวาวัฒนธรรมของพมามีรากฐานจากวัฒนธรรมมอญ พ.ศ. 1600-1830 อาณาจักรมอญตกอยูภายใตอํานาจการปกครองของอาณาจักรอังวะ

พ.ศ. 1830-1849 อาณาจักรมอญเปนอิสระในสมัยเจาวเรฬุ หรือเจาฟารั่ว โดยมีเมืองเมาะตะมะเปนศูนย กลางการปกครอง หลังจากนั้นประมาณ 60 ปก็มีการยายเมืองหลวงไปยังกรุงหงสาวดี

พ.ศ. 1849-1853 เจาขุนลอ (Hkun Law) นองของเจาฟาวเรฬุขึ้นครองอาณาจักร พ.ศ. 1853-1867 เจาซอโอ (Saw O) หลานเจาขุนลอขึ้นครองอาณาจักร พ.ศ. 1867-1874 เจาซอเซียน (Saw Zein) นองสาวเจาซอโอขึ้นครองอาณาจักร พ.ศ. 1874-? เจาพินยะอีลอ (Binnya E Law) ลูกของเจาขุนลอขี้นครองอาณาจักร

หลังสมัยของเจาพินยะอีลอไมปรากฏหลักฐานที่แนนอน พ.ศ. 1896-1928 เจาพินยะอู (Binnya U) ลูกของเจาพินยะอีลอ ขี้นครองอาณาจักร พ.ศ. 1928-1966 เจาราชาดาริต (Razadarit) หรือเจาราชาธิราชขึ้นครองอาณาจักร พ.ศ. 1966-1969 เจาพินยะธรรมราชา (Binnyadhammaraza) ขึ้นครองอาณาจักร พ.ศ. 1969-1989 เจาพินยะรัน (Binnya Ran) ขึ้นครองอาณาจักร พ.ศ. 1989-1993 เจาพินยะวารุ (Binnya Waru) ขึ้นครองอาณาจักร พ.ศ. 1993-1996 เจาพินยะยัน (Binnya Kyan) ขึ้นครองอาณาจักร พ.ศ. 1996 เจาเลิกมันทอ (Leik Munhtaw) ขึ้นครองอาณาจักร พ.ศ. 1996-2015 เจานางชินสอบู (Shin Saw Bu) ขึ้นครองอาณาจักร พ.ศ. 2015-2035 เจาธรรมเจดีย (Dhammazedi) ขึ้นครองอาณาจักร พ.ศ. 2035-2069 เจาพินยะรัน (Binnya Ran) ขึ้นครองอาณาจักร พ.ศ. 2069-2072 เจาทะคะยุต (Takayutpi) ขึ้นครองอาณาจักร

พ.ศ. 2072-2083 ตกอยูภายใตอํานาจของเจาตะเบงชะเวตี้ (Tabinshwehti) ของอาณาจักรพมา (ตองอู) พ.ศ. 2083-2084 สมิงซอทุธ (Smim Sawhtut) ทําสงครามตอสูเพื่ออิสระภาพ พ.ศ. 2084 สมิงทอ (Smim Htaw) นองของเจาทะคะยุตประกาศขึ้นเปนเจาครองอาณาจักรมอญ พ.ศ. 2084-2283 ตกอยูภายใตอํานาจของอาณาจักรพมา โดยพายแพแกเจาบุเรงนอง (Bayinnaung)ในป พ.ศ. 2084 พ.ศ. 2283-2290 สมิงทอพุทธเกตุ (Smim Htaw Buddhaketi) ทําสงครามตอสูเพื่ออิสระภาพไดสําเร็จ และขึ้นครองอาณาจักรมอญ พ.ศ. 2290-2300 เจาพินยาทะละ (Binnya Dala) ขึ้นครองอาณาจักรมอญ พ.ศ. 2300 เจาพินยาทะละ พายแพแกเจาอลองพญา ซึ่งไดเผาทําลายเมืองหงสาวดีจนสิ้นซาก และ สรางเมืองรางกุง (Rangoon) ขึ้นเพื่อหวังจะใหเปนศูนยกลางของดินแดนรอบอาว เมาะตะมะแทนเมืองหงสาวดี พ.ศ. 2314-2317 สงครามตอสูเพื่ออิสระภาพจากอาณาจักรพมาในสมัยเจามังระ ซึ่งไมประสพผลสําเร็จ และตามมาดวยการอพยพของชาวมอญเขามาพึ่งพระบรมโพธิสมภารของอาณาจักร สยามในสมัยพระเจากรุงธนบุรี โดยการนําของพญาเจง และหัวหนาอีก 3 คนคือ พญาอู ตละเกลี้ยง ตละเกล็บ พ.ศ. 2300-ปจจุบัน ตกอยูภายใตอํานาจของอาณาจักรพมาและประเทศพมา (ในปจจุบัน) บรรณานุกรม สุจริตลักษณ ดีผดุง วิจิตร เกิดวิสิษฐ อรรถจินดา ดีผดุง และสุเอ็ด คชเสนี 2538 มอญ สถาบันวิจัยภาษาและวัฒน ธรรมเพื่อพัฒนาชนบท มหาวิทยาลัยมหิดล ศาลายา นครปฐม 123 หนา หนังสือลําดับสกุลคชเสนีกับโบราณคดีมอญ พิมพในงานพระราชทานเพลิงศพมหาอํามาตยตรีพระยาพิพิธมนตรี

(ปุย คชเสนี) พ.ศ. 2482 สมเด็จกรมพระยาดํารงราชานุภาพ 2505 ไทยรบพมา สํานักพิมพคลังวิทยา กรุงเทพ Burney, Henry. 1910-1914. The Burney Papers. 15 Volumes. The Committee of Vajiranana National Library,

Bangkok. Hall, G.G.E. 1932. The Dalhousie-Phayre Correspondence 1852-1856. Oxford University Press. 426 pp. Htin Aung, Maung. 1967. A History of Burma. Columbia University Press, New York. 363 pp. Nisbet, J. 1901. Burma under British Rule and Before. Volume 1-2. Archibald Constable, Wesminster. Phayre, Sir Arthur P. 1884. History of Burma. Trubner and Co., London. Wilson, H.H. 1852. Narrative of the Burmese War. Wm. H. Allen, and Co., London. *อดีตรองศาสตราจารย ประจําภาควิชาชีววิทยา คณะวิทยาศาสตร จุฬาลงกรณมหาวิทยาลัย อดีตผูอํานวยการบริหาร กรีนพีซเอเซียตะวันออกเฉียงใต *(former) Associate Professor, Department of Biology, Faculty of Science, Chulalongkorn University (former) Executive Director, Greenpeace Southeast Asia