31Liber 1, Capitulum VI

Draft version ‒ Cologne Ockham project (April 2015)

Capitulum VIDiscipulus: Ista opinio cum aliis opinionibus contrariis quantum ad aliquaconcordare dinoscitur, a quibus eciam in nonnullis discrepare videtur: vel forte aprima secundum intellectum aliquorum in nullo discordat, licet quantum adverba ei appareat obviare. Proinde, sive omnino sit eadem cum prima opinione5

intellecta ut quidam eam intelligunt, sive in aliquo repugnet eidem, cupio scirequaliter tenentes istam opinionem ultimam respondere nituntur ad allegacionesadductas pro aliis opinionibus in quantum sunt vel videntur esse contra istam.Primam itaque allegacionem pro prima opinione, que in hoc consistit, quod siunus | princeps secularis dominaretur cunctis mundi provinciis, et mali severiusLy f. 233rb

arcerentur et boni quiecius viverent, pertractemus. Dic ergo quomodo responde-tur ad eam.

Magister: Respondetur ad ipsam quod quamvis re|gulare sit et ut frequenciusGs p. 877 Responsionesad rationes c. 1portatas etprimo adprimam

accidat quod uno principe seculari cunctis mortalibus dominante et mali distric-cius coercentur et boni quiecius vivunt inter malos, hoc tamen in casibus spe-15

cialibus fallit.

Discipulus: Explica aliquos casus, paucos tamen, in quibus dicunt hoc fallere;quia forte explicatis paucis potero cogitare alios per memetipsum.

Magister: Unus casus in quo dicunt sub uno principe mundi nec malos stricciuscoerceri nec bonos quiecius vivere inter malos est quando aliqua multitudo ex20

malicia recusancium obedire uni est tam magna et tam fortis quod sediciones etguerras periculosas, in notabile dispendium reipublice et bonorum, contra mundimonarcham concitare presumerent, a quibus cessarent si diversi principes sec-

Capitula VI‒XXXI: ω (NaVe) Mz Ly α (αm=CaMw; αp=UnVd)

1 Capitulum VI] om. Na α (7 Ca; supp. Mw; c. 7 supp. Vd); in quo respondetur ad primam rationemcapituli primi add. Ly. 2 Discipulus] om. Un. Ista] on margin: Cap. VI Ly. opinionibus] huius Un.contrariis] om. αp. 3 dinoscitur] videtur Vd. quibus] quibusdam LyMw. nonnullis] multis Ly α;Discipulus add. Un. videtur] dinoscitur Vd. 5 appareat obviare] obviare videatur Ly α. sive] om.Un. 6 quidam] quid MzMw. sive] si Mz. eidem] om. Ly. 8 esse videntur Vd. esse] om. Ly α(exc. Vd). istam] istas αp; Magister add. α. 9 itaque] om. Mz. 10 mundi] om. LyMw.10 – 11 severius arcerentur] securius artarentur Ly α. 11 et] supp. Mw. viverent] vivent Mz. Dic]Discipulus prec. α. ergo] om. Mz. 13 Text on margin: Responsio ad primam rationem primicapituli Ly; om. α. ad ipsam] ad eam Mz; om. Ly α. sit] sunt Mw. et] supp. Mw. 14 accidit LyVd.dominante cunctis mortalibus Mz; dominante cunctis Ly α. 14 – 15 discrecius Un. 15 vivant Ca.inter malos] om. Un. 17 Explica] igitur add. Ly. tamen] om. Vd. dicunt] debent Mw. hoc] supp.Mw. 18 rogitare Un. alios cogitare Ly. alios] om. α. 19 casus] est add. MzLy α. 20 inter malos]om. Ly; et add. MzLy α. 21 tam2] om. Ca. 22 contra mundi] om. αp. 23 monarchiam LyCa.presumeret ω. cessaret ω.

32 3.2 Dialogus

Draft version ‒ Cologne Ockham project (April 2015)

ulares superiorem non habentes diversas mundi provincias gubernarent. Aliusest quando princeps tocius mundi per potenciam temporalem crudelitate tyran- 25

nica seviret contra bonos et malis inique faveret. | In istis casibus sub uno mundi Ly f. 233va

monarcha insolescerent mali, et boni quamplurimum turbarentur. Propter quod,si mundus nec de facto nec de iure esset uni principi seculari subiectus, et exassumpcione alicuius ad monarchiam mundi, sive propter maliciam multitudinisnolencium obedire uni sive propter maliciam assumendi, probabiliter timeretur 30

quod insolescerent mali et turbarentur boni, non esset aliquis pro tempore illo adtocius mundi dominium assumendus.

Discipulus: Modum ponendi opinionem istam ex hiis que nunc recitasti magisadverto, ex quibus eciam convicio quod omnes casus in quibus isti dicunt malosposse insolescere et bonos turbari sub uno tocius orbi monarcha ad duos premis- 35

24 gubernaret Mw; Discipulus: Ut expressius atque manifestius hunc casum intelligam velim ut eiusaliqua exempla inducas. Magister: Quamvis res manifesta probatione non egeat, tamen ut votis tuissatisfaciam unum exemplum ex gestis Romanorum adducam de Iulio cesare qui quia Romanumimperium quod prius in potestate senatus et consulum erat solus occupare voluit innumere consecutesunt seditiones, factiones et strages. Nam tota urbs Romana in bella intestina et civilia scissa est;itaque tot cedes exorte sunt quod vix superessent coloni qui agros colerent; unde etiam plurimi quamoptimi cives et rei publice defensores crudeli morte interempti sunt; mali autem ad insolentiam etintolerabilem superbiam prouecti; unde necesse fuit Romanum imperium quod multorum ut potetotius senatus consilio et providentia in immensum excrevit ad unius dominium redactum paulatimdecrescere. Item in aliis factionibus et bellis civilibus tam Romanis quam aliis manifeste videtur;quomodo dum unus multis potentibus predominari vult maximam sepe concitat rei publiceperturbationem et bonorum exilia aut occisionem. Quapropter in casu quo multi nollent sufferredominationem unius, expediret rei publice plures diversis concorditer preesse. Discipulus: Videormihi nunc casum hunc intelligere. Nam sepe id contigisse et quotidie contingere posse non ambigo;ideo paucis adhuc unum casum mihi recita! Magister add. Ly. Alius] casus add. LyMw. 26 et …faveret] viros rei publice amatores et malos sibi in tyranni[233va]de sua faventes et auxiliantespromoverat. veluti de multis tyrannis in historiis legere possumus; ut de Nerone Romanorumimperatore crudelissimo qui parricidia in uxores affines et necessarios suos complura commisittantaque mala perpetravit quod cetera regna ad rebellionem invitavit et tandem hostis a senatuiudicatus in se ipsum quoque manus convertit et sui ipsius carniferx fuit. Similiter satis manifestumest quantum perniciosus bonis viris imperator extitit Domitianus qui nisi solus imperium obtinuissettantam necem bonis civibus et optimis inter nobiles inferre non potuisset. Idem de aliis multisdeclarari posset. Sed hec satis sint Ly. malis] malos NaCa; et malis add. Un. istis] his duobusigitur Ly. casibus] videlicet add. α. uno] principe add. MzLy α. 27 monarchia Ly. insolescentLy; insolesceret α (exc. Ca). mali] scilicet mali Ly; sed malus Mw; scilicet malos Un; scilicet malusVd. boni et mali Ca. quamplurimum] quam- supp. Mw. 28 iure nec de facto NaLy.29 monarcham α (monarcha Mw). 29 – 30 maliciam … propter] om. MzLy α. 30 assumendi] siveadd. α. timeretur] teneretur Un. 31 quod] non add. α. insolesceret et Un. boni et maliturbarentur & add.: [†Propter quod, si mundus nec de facto nec de iure esset uni principi secularisubiectus, et ex assumptione alicuius ad monarcham mundi, sive propter] malitiam [†assumendi siveproba]biliter timeretur quod non insolescerent [†boni] et mali turbarentur Ca. boni turbarentur Ly α(exc. Ca). 33 opinionem] apud Ly. istos Ly; illam Ca. ex hiis] om. Na. magis] om. Mw.34 convicio] em. to conicio Ve; cognosco Ly α. dicunt isti Ca. 34 – 35 malos posse] quod possentmalos Un. 35 posse insolescere] insolescere posse Ly. orbi] mundi MzLy α. monarchia Ly.35 – 36 premissos] om. α; modos seu add. Ly α.

33Liber 1, Capitulum VI

Draft version ‒ Cologne Ockham project (April 2015)

sos casus possunt reduci: quia secundum eos, ut estimo, numquam minus arcer-entur mali et boni minus quiete viverent sub uno principe quam sub pluribus nisivel propter periculosam rebellionem aut maliciam singularem alicuius multitudi-nis potentis et magne valentis concitare periculosas guerras, vel propter mali-ciam vel ignoranciam aut negligenciam principantis, in quibus casibus secun-40

dum eos si numquam fuisset aliquis de iure princeps tocius mundi, non essetaliquis ad tocius mundi dominium assumendus. Quamobrem noli explicareplures casus in quibus secundum eos minus arcerentur mali et minus quieteviverent boni sub uno domino tocius mundi quam sub pluribus, sed cupio scirean, secundum eos, non obstante malicia cuiuscumque multitudinis nolencium45

obedire uni, et non obstante quod probabiliter appareret quod nullus esset de illisqui possent assumi ad mundi imperium qui vellet et sciret uti iuste et legitimehuiusmodi dignitate, esset aliquis assumendus ad imperatoriam maiestatempostquam de iure aliquis fuisset dominus tocius mundi, sive per eleccionem siveper successionem.50

Magister: De hoc si volueris habebis postea occasionem querendi cum investi-gabimus an Romanum imperium possit destrui vel cassari seu cessare.

Discipulus: Hoc non obstante dic breviter quid ad hoc isti respondeant.

Magister: | Quidam eorum dicunt quod in predictis casibus esset assumpcioLy f. 233vb

cuiuscumque ad mundi imperium differenda, quia nichil quod est in detrimen-55

tum rei publice est agendum, presertim si ex ordinacione humana et non ex legedivina nec ex lege nature processit; et ideo, quamdiu assumpcio alicuius admundi imperium esset in detrimentum rei publice, sive propter maliciam subdi-torum sive propter insufficienciam assumendi, non esset talis assumpcio atten-tanda, quia “quod provisum est ad concordiam” non debet tendere “ad noxam”,60

dist. 45a, Licet.

36 estimo] extimo Ve. 36 – 37 arcerentur] artarentur Vd. 38 vel] om. MzLy α. aut] ut Ve.39 volentis MzLy α. 40 aut] vel Ly α. principantis] principis Ly; principatus α (exc. Ca). 41 si] sicLyCa. de iure aliquis Ly α. princeps] ad add. Ly. 41 – 42 non … mundi] om. Ly α. 42 dominium]ad prec. Ca. assumendum α. 43 casus] in casus add. Un. artarentur Vd. minus2] miminus Ly.44 boni viverent LyMw. mundi] orbis Vd. cupio] bene add. Ly α; on margin: Questio Ly.45 alicuiusque Mz. volencium MzMwUn. 46 et non] om. Mw. quod1] om. Ca. apparet MzLyMw.47 posset MzLy α. imperium] et add. Ly. scire Na. 48 aliquis] om. Ca; supp. Mw. imperatoriam]eciam (om. Ly) dignitatem (-te Mw) seu add. Ly α. 49 sive1] om. LyMw. sive2] vel Ly. 51 De hoc]om. Ly. si volueris de hoc α. postea habebis Ly α. querendi] om. Un. 51 – 52 investigabis αp.52 posset Mz. vel cassari] om. Ly; vel cessari Ca. cessare] cassare Na. 53 quod Un. ad] de Ca.responderent Ly; respondent Ca. 54 Quidam] on margin: Responsio Ly. eorum] debent add. Na.casibus] om. Un. 55 deferenda Mz. in] om. Mw. 55 – 56 rei publice detrimentum MzLy α.56 presertim] Postremo Mz. 56 – 57 divina lege Ly. 57 precessit Un. 59 – 60 arcenda Mw. 60 quia]supp. Mw. concordia Mw. 61 45a] 5 Ve; XCV Ly. Licet] beatum α (c. licet non Ca).

34 3.2 Dialogus

Draft version ‒ Cologne Ockham project (April 2015)

|Capitulum VII Gs p. 878

Discipulus: Intelligo quomodo isti dicunt malos posse insolescere et bonosturbari magis sub uno principe omnium quam sub pluribus. ˹Ideo dic quomodoad probaciones que adducuntur in contrarium respondetur.

Magister: Ad primam, que in hoc consistit, quod si˺ unus ˹esset princeps etdominus universitatis˺ vivencium, ille esset maxime po˹tencie ad arcendum 5

malos˺ et tuendum bonos, respondetur ˹quod quia nonnumquam aliquis˺ estdominus tocius mundi de iure non d˹e facto,˺ quia multi sunt sibi rebelles, ideopotest accidere quod princeps et dominus tocius mundi sit minoris potencie adcoercendum malos et tuendum bonos quam multi quibus nulli vel non tot rebel-lare nituntur. 10

Ad secundam autem probacionem et terciam, que in hoc consistunt, quod siuniversitas mortalium uni esset subiecta forent pauciores oppressores bonorumminusque essent homines proni ad guerras et bella quam si essent plures nonhabentes superiorem in diversis regionibus dominantes, respondetur quod hecpossent contingere et acciderent si unus iustus et sapiens potenter de facto om- 15

nibus preemineret, sed non est necesse quod semper ex unius dominio de iureminuatur multitudo opprimencium bonos et refrenetur audacia concitandi guer-ras et bella, quia uno de iure omnibus dominante, tam ex singulari maliciaalicuius magne multitudinis hominum iniquorum querencium bonum propriumet non commune quam ex malicia ignorancia et negligencia unius omnibus 20

imperantis, potest augeri tam multitudo opprimencium bonos quam audaciaconcitandi guerras et bella et modis aliis turbandi bonos, a quibus quandoquecessarent si plures non habentes superiorem preessent. Possibile est enim inter-

1 Capitulum VII] in quo respondetur ad tres probationes minoris prime rationis capituli primi add.Ly; om. α (8 Ca; supp. Mw; c. 8 supp. Vd). 1 Intelligo] on margin: Cap. VII Ly. 2 turbari] add. etLy αm. 4 Ad] on margin: Ad primam Ly. que] quaque Un. 5 dominus] totius add. Na. universisMw. maxime potencie] potencior MzLy α. 6 timendum Un. quod] om. Mw. quia] om. Ly. 7 sibisunt LyMw. 8 dominus et princeps MzLy α. mundi] de iure non de facto quia multi sunt sibirebelles ideo potest accidere quod princeps et dominus tocius mundi add. Ve. potencie] om. (gap)Un. 9 quibus] ubi Mw. 11 Ad] on margin: Ad secundam et tertiam Ly. autem] om. Ly α. et 3am

probaciones Un. si] supp. Mw. 12 subdita Ve. forent pauciores] pauciores essent Ly α.13 homines proni] proniores ■?■ Ca; pronioris ■?■ Mw. et] supp. Mw; ad add. LyMw.13 – 14 unum (om. Ly) superiorem non habentes Ly α (non habentes unum superiorem Ca).14 dominantes] om. Mw. hec] hic Un. 15 posset αp. accidere et contingere Mz α (exc. Mw).accidere LyMw. sapiens et iustus Ly α. 16 peremineret Na; principaretur LyMw; preeminerent Un.ex] om. Mw. 17 – 21 audacia … quam] om. Mz. 20 et1] om. ω. et2] vel Vd. 21 vigeri αp.22 concipiendi Ca. alii Ly. perturbandi Vd. bonos] om. Na. quandoque] etiam add. Ly. 23 si]om. Ly; et Mw. superiores Ve. preessent] presidentem Ly. enim] et Mz; eciam Ly α.23 – 24 interdum] quod inter Ly.

35Liber 1, Capitulum VIII

Draft version ‒ Cologne Ockham project (April 2015)

dum eciam paucos moleste ferentes aliquem eis esse prepositum plures populosprovocare ut una cum eis suo superiori rebellent et bonos opprimant, guerras et25

prelia faciendo. Potest eciam | evenire ut simul uno existente domino tociusLy f. 234ra

mundi stulto vel deside aut contra bonos tyrannice seviente mali sint audacioresad opprimendum bonos et concitandum guerras quam si plures sapientes et iustidiversis regionibus presiderent. Quare contingere potest quod magis insolescentmali et boni minus quiete vivent si unus universitati mortalium dominetur quam30

si plures superiorem non habentes diversas regerent regiones.

Capitulum VIIIDiscipulus: Dic quomodo, secundum istos, valeat sustineri quod non semperexpediat universitati vivencium unum principem secularem preesse, non ob-stante quod sicut spiritualia per clericos ita temporalia per laicos disponuntur, exquo secunda allegacio supra, c. 1o, adducta nititur concludere quod, sicut unus5

princeps ecclesiasticus preest omnibus aliis in spiritualibus, ita semper expeditunum principem secularem in temporalibus omnibus presidere.

Magister: Ad hoc dupliciter respondetur, uno modo quod non ˹est simile Responsio adracionem 2am

capituli primipositam

omni˺no de presidente in spiritualibus ˹et de preside˺nte in temporalibus. Quiaquod in spiritualibus ˹unus presi˺deat universis fidelibus, eciam si totus10

˹mundus˺ esset conversus ad fidem, est immediate ˹ex speciali˺ ordinacionedivina et non ex ordinacione humana, ut ex sacris canonibus qui ponuntur indecretis, dist. 21a, c. Quamvis, et dist. 22a, c. Omnes ˹et˺ c. Sacrosancta, et inaliis locis quampluribus, colligi ˹potest, e˺t ideo, nisi deus aliter ordinaret et ho˹cfidelibu˺s ˹reve˺laret, omnes fideles, eciam si universi mortales suscepissent15

fidem, debent uni summo ˹pontifici˺ in spiritualibus obedire, quia non est in

24 eciam] om. Ly α (et Mw). aliquid Ly. esse eis Na. esse] om. MzLy α. propositum Ly.25 provocare ut] provocarent Ly. suo] ut Ly; om. α. despiciant Mw; opprimunt Un. 25 – 26 bella etguerras Vd. 26 prelia] bella NaLy α. etiam potest Ly. ut] vel Ve. uno simul Un. 27 stulti Un.deside aut] desideant Ca. aut] tam Ve. sevientes Ca; sevient Un. sint] eciam α (sint eciam Ca).28 concidendum Un. 29 presiderent] presidentes essent Ly. insolescerent Vd. 30 boni] om. MzLyα. vivant Ly; viverent Vd; boni et add. Mz; boni add. Ly α. universis Mw. 1 Capitulum VIII] inquo respondetur ad secundam rationem capituli primi add. Ly; om. α (9 Ca; supp. Mw; c. 9 supp.Vd). 2 Dic] on margin: Cap. VIII Ly; hic Un. 3 vivencium] mortalium Ly α. principem] om. MzLyα. 5 unus] om. Mw. 6 preesse debet Vd. semper] om. Ly. 8 Text on margin: Responsio prima adsecundam racionem c. I Ly; om. α. respondetur dupliciter Vd. non] om. Un. 8 – 9 omnino simileLy. 9 presidente2] in temporalibus add. & canc. Ve. 10 universitati fidelium Mw. 11 ordinacione]om. Na. 12 ex ordinacione] om. Ly. qui] que Ca. 13 21a] 11 Ve. c1] om. αp. 22a] 55 Ve.14 quamplurimis MzLy α. 15 omnes] om. Un; supp. Vd. 16 deberent MzLy α. uno MzLy.

36 3.2 Dialogus

Draft version ‒ Cologne Ockham project (April 2015)

potestate hominum divinam ordinacionem aliqualiter immutare; sed quod unusprinceps secularis in temporalibus toti mundo presideat est ex ordina˹cionehumana,˺ que, quando non est de iure divino nec de iure nature, potest licite perhomines immutari, quia omnis res per quascumque causas nascitur per easdem 20

dissolvitur, Extra, De regulis iuris, Omnis. Quamobrem, antequam unus prin-ceps secularis cunctis mortalibus presideret, poterant licite qui volebant ex causaiusta et racionabili non consentire quod aliquis assumeretur ad imperium tociusmundi; quia quando libertati seu potestati vel iuri aliquorum detrahitur, “om-nium consensus est requirendus” et habendus, dist. 54a, c. 1o. Similiter, si ex 25

causa aliqua unum principem ad monarchiam mundi assumi esset in detrimen-tum notabile boni communis, non esset pro tunc aliquis ad imperium promoven-dus.

Aliter posset dici quod, quamvis Christus ordinaverit quod omnes fidelesdebeant uni summo pontifici obedire, quia tamen ista ordinacio Christi fuit 30

affirmativa et non negativa, et ideo obligat semper non tamen pro semper, nonest necesse quod omni tempore omnes fideles uni pape obe|diant; cum eciam Ly f. 234rb

hoc non sit possibile, eo quod necesse est sedem illam sepe vacare. Et ideo,quamvis omnes fideles semper debeant esse parati pro loco et tempore et mododebito uni summo pontifici obedire, tamen eleccio summi pontificis, quando 35

sedes vacat, ex causa racionabili et manifesta potest differri ad tempus, et nonsolum ad parvum sed eciam ad magnum tempus, ut sicut ex causa aliquandodilata est huiusmodi eleccio per plures dies, interdum per plures menses, non-numquam vero per plures annos (unde et aliquando per sex annos sedes illavacabat), ita ex causa licite posset differri per centum annos vel ducentos vel 40

plures; et consimiliter de assumendo ad mundi imperium posset dici.

17 quod] si Mw. 18 est] om. Un. 19 quando] canc. Ve; quia LyCa. non] modo Mw. est] om. Un.de1] ex Mz αp. 20 mutari Ly; immutare Un. nascatur Un. 21 resolvitur Ly. 22 presideret]presideat Mz α (exc. Ca). poterat α (poterit Un). que Un. volebat αp. 25 sensus Mz. c. 1o] supp.& c. 11 add. ■†(f. 193rb)■ Un. 1o] ita add. Ly; ita α (exc. Un). 26 aliqua] ad add. Vd.monarcham α. mundi] qui add. ■†■ Un. assumerent Mz. est Un. in] om. Mw. 27 boni] om. Na.aliquis] om. Mz. ad imperium aliquis LyMw. 29 Aliter] on margin: Responsio secunda Ly. possitMz; potent Ly; potest Ca. quod2] supp. Ca. 30 tamen] cum α (exc. Ca). fuerit Un. 31 et2] om.MzLy α. et ideo] om. αm. ideo] bene Ly; non canc. Mw. ad semper sed (om. Ca) non (tamen add.Ca) pro semper et sic (supp. Ca) Ly αm. 32 omni] eam Un. omnes fideles omni tempore LyMw.obediat Un. 33 ideo] om. MzLy α. 34 debeant esse semper LyMw. 35 uni] om. Ly. eleccio tamenLy αm. 36 rationabili causa Ly. deferri Ly. ad tempus defferri Ca. et2] om. Ly. 37 ad1] om. Ly.ad2] om. LyMw. tempus] om. Ly α. sicut] sic Ly αp. aliquando] rationabili LyMw. 38 est] om. Lyα. huius Un. interdum] aliquando Ly. 39 et] om. MzLy α. sedes illa per sex annos Ly α. 40 licitaLyMw. potest MzLy αm. deferri Ly; defferri Un; em. from deferri Vd. per] ad Ly. centum] em.from CC Un. vel1] per add. CaUn. ducentum Ly. vel2] an Ve; aut Na; per add. MzCa. 41 ad] om.,in add. Mw. mundi] om. α. potest Ly αm.

37Liber 1, Capitulum IX

Draft version ‒ Cologne Ockham project (April 2015)

Discipulus: Adverto quod ista ultima responsio quantum ad aliqua propor-cionabiliter dicit de assumendo ad sum|mum sacerdocium et ad imperium pro-Gs p. 877bis

movendo, quia ita potest ex causa differri sublimacio unius sicut alterius. Sedvellem scire an sicut fideles non possunt statuere quod numquam aliquis in45

summum pontificem eligatur, ita mortales non valeant ordinare quod numquamaliquis ad mundi imperium exaltetur.

Magister: Respondetur quod nec possunt, nec umquam licite poterunt, mortalesstatuere quod numquam aliquis ad tocius mundi imperium sublimetur, quianichil statui licite potest in perpetuum duraturum quod adversatur illi quod50

regulariter est expediens bono communi, licet in casu posset bono communinocere. Sed unum principem cunctis mortalibus presidere est regulariter expedi-ens bono communi cunctorum mortalium, licet possit in casu nocere. Ergo ab-solute quod numquam aliquis ad imperium provehatur statui minime potest, licetcum aliquibus modificacionibus aut specificacionibus seu condicionibus hoc55

posset licite ordinari quod ad tempus nullus promoveretur ad huiusmodi digni-tatem.

Capitulum IXDiscipulus: Narra quomodo regulariter, licet non in omni casu, sit expedienscunctos mortales uni principi seculari subesse, non obstante quod expediens sitcuilibet uni regno parciali unum regem habere, et idem iudicium sit habendumde toto mundo et parte sicut idem iudicium est habendum in magnis et in parvis,5

super quibus fundatur racio tercia supra pro prima opinione in primo capitulorecitata.

42 Adverto] adverte α (exc. Mw). 43 ad2] om. Ly. 44 ex causa potest Ly α. deferri LyUn; em. fromdeferri Vd. sicut] ex causa add. αp. Sed] on margin: Questio Ly. 45 scire] om. Un. sicut] sint Un.aliquis] ad mundi imperium add. Mw. 46 obligatur Ve. 48 Magister] om. Ve; on margin: ■†■ ωMz; Responsio Ly. requiritur Un. nec1] non Ca. potuerunt Ly α. 49 tocius] om. Ly α.sublimaretur MzLy α. 50 potest statui licite Vd. in perpetuum] imperium Mz. 51 est regulariterMzLy α. 51 – 52 regulariter … presidere] om. Ca. 51 possit Na. 53 posset MzLy α. 54 promoveturLy; promoveatur α. 55 cum] tamen CaVd. aut] em. from an Ve. seu condicionibus hoc] que Un.56 potest Mw. licite posset Ly. promovetur Mz; promoveatur Ca. huius Un. 1 Capitulum IX]Respondet tertie rationi primi capituli add. Ly; om. α (supp. Mw; c. 10 supp. Vd). 2 Discipulus] om.Ca. Narra] on margin: Cap. IX Ly; Enarra αm. quomodo] quo Un. 3 obstante quod] absolute quiaUn. 4 uni] om. Ly α. habere unum regem Ly. habere] supp. Mw. et] cum Ly αm on margin Vd.iudicium] om. Ly. sit iudicium habendum αm (sit habendum iudicium Mw). habendum] parciale,supp. on margin: habendum Na. 5 mundo] om. MzLy α. et1] de add. Ly α. parte] iudicium add.Ly. parvis et in magnis Un. in2] om. Vd. 6 tertia ratio fundatur Ly. primo] secundo Vd. c. 1o Na.capitulo] argumento Un; datur racio in primo capitulo add. Ca.

38 3.2 Dialogus

Draft version ‒ Cologne Ockham project (April 2015)

Magister: Dupliciter respondetur, uno modo quod non semper simile iudiciumResponsio adracionem 3am

c. 1i positam est habendum de toto et parte, sicut nec semper idem iuris est in parvis et inmagnis. Quia sepe quantitas rei diversitatem iuris inducit, Extra, De simonia, 10

Etsi questiones, et 12a, q. 2a, c. Terrulas et c. Bone rei, et 1a, q. 1a, Iudices. Undeet nonnumquam magna nocent et non parva; nam et “modicum quid non nocet”,ut notatur in Glossa prologi Decretalium et Extra, De rubricis, Si propo|nente. Ly f. 234va

Sed quando eadem est racio de toto et de parte, de magnis et de parvis, tuncsimile iudicium est de eis habendum et idem iuris est in eis, quia “ubi est eadem 15

racio, ibi debet esse idem ius”, Extra, De constitucionibus, Translato. Nuncautem non semper est eadem racio de toto mundo et uno regno parciali, quia,sicut insinuatum est prius, potest contingere, propter singularem et insolitaminiquitatem alicuius multitudinis prepotentis vel insufficienciam assumendi,quod unum preficere omnibus erit in detrimentum boni communis, et unum 20

preficere uni regno parciali erit ad utilitatem incolarum eiusdem regni; et ideo intali casu non est similiter iudicandum de toto mundo et uno regno parciali.

Aliter dicitur quod eciam sepe non expedit quod uni regno unus rex prefi-ciatur, imo sicut quandoque diversi episcopatus sunt uniendi 16a, q. 1a, c. ˹Ettemporis qualitas, ita interdum expediret reipublice diversa regna uniri et unum˺ 25

super ˹plura regna regnare; et quando non esset˺ unus princeps ˹mundi, quantoplura˺ regna unirentur tanto utilius ˹rege˺rentur, si aliquis iustus ipsa ad util-itatem ˹commune˺m non ad commodum proprium gubernaret.

8 Text on margin: Responcionem ad racionem 3m c. 1i positam Na; om. Mz α; Prima responsio Ly.semper] pro add. & canc. Mw. 8 – 9 est semper consimile iudicium Ly. 9 et1] de add. Ly α.semper] em. from per Mw. idem] om. Na. idem iuris] insuper αp (idem add. Un). est2] om. Mz.9 – 10 magnis et in parvis Ly α. 9 in2] om. Ca. 10 Quia] semper add. Na. quantitas rei sepe Ca.simonia] c. supp. Mw. 11 et1] om. Mz. 12a] 15 Ve. 2a] 3 Ve. c1] om. Vd. c Terrulas et] om. Ly.Terrulas] (gap) -las Mz; causas Ca; tertulas Vd. 1a2] 2 Mw. Iudices] supp. Mw. 11 – 12 Unde et]Deinde Ly; Iudices (om. αp) enim α. 12 et1] om. Mz. magna nocent] negant magna Mw. nocent]negant α. et et parva non Na. modicum] mundus α. quid] quod MzLy α. nocet] quod add. Un.13 in Glossa] om. Ca. et] supp. Na. rubricis] rescriptis (c. add. αm) Ve αm. proposicione MzLy.14 quando] em. to et Ve. est eadem Ly α. parte] et add. MzLy α. de4] om. Mz. 15 simile] filie Vd.est iudicium Mz. de eis est LyMw. iuris] ius Ly α. 16 – 17 Nunc … est] Numquam autem vel(supp.) non semper Ve. 17 est semper Ly. et] de add. Ly α. uno] mundo add. & canc. Mw.parciali] particulari MzLy α. 18 prius] superius Ly α. solitam Na. 19 insufficiencia Un. 20 quod]quia Na. preficere] perficere Un. est Mz. et] om. Mw. 21 preficere] perficere Un. particulari Ly.est Mz. et] om. Ca. 22 est] semper add. Ly. mundo] om. Un. et] de add. Ly α. 23 Aliter] onmargin: Responsio secunda Ly. quod2] om. Mz. rex] om. Vd. 23 – 24 proficiatur Mw. 24 suntepiscopatus uniendi αp (sunt uniendi episcopatus Un). 1a] 3 Vd. c] om. MzLy α. 25 qualitatis Un.ita] sic Ly; om. Mw. expediret (expediet Mz) interdum MzLy α. unum] semper add. Na. 27 iustusipsa] papa Vd. 28 commodum proprium] propriam MzLy α.

39Liber 1, Capitulum X

Draft version ‒ Cologne Ockham project (April 2015)

Capitulum XDiscipulus: Prolixe tractare raciones residuas pro prima opinione supra 1o c.allegatas fastidium forte legentibus generaret. Ideo si ad ipsas una possit dariresponsio, libenter audirem.

Magister: Nonnullis apparet quod responsione unica dissolvuntur, eo quod5

omnes concludunt regulare esse quod esset expediens totum mundum uni prin-cipi seculari subesse, quod tamen fallit in casibus; de quibus casibus illeraciones non concludunt.

Discipulus: Ista responsio nimis generalis michi videtur, et ideo nullo modoracionabilis apparebit nisi ad raciones illas specialiter applicetur. Ipsam ergo ad10

raciones illas breviter nitere applicare.

Magister: Quarta racio supra c. 1o adducta, que fundatur in hoc, quod cum Argumentumad racionem4amuniversi mortales possint communionem in temporalibus habere adinvicem, non

optime gubernabuntur nisi uni principi seculari sint subiecti, et ideo expeditomnes uni imperio subiacere, per hoc excludi videtur, quod nequaquam omnes15

valentes communionem habere adinvicem non optime gubernabuntur nisi uniprincipi sint subiecti. Ideo in casu non expedit omnes uni imperio subiacere,quia in casu optimus modus gubernandi mortales perperam impeditur; et ideo,quia interdum, propter singularem maliciam subditorum vel propter iniquitatemaut insufficienciam ad imperium assumendi, universitas mortalium optime gu-20

bernari non potest. Ideo in aliquibus casibus melius est, relicto optimo regimine,pro eo quod haberi non potest, diversas provincias diversis | principibus subi-Ly f. 234vb

acere quam in multorum perniciem unum principem sibi mundi dominium ven-

1 Capitulum X] in quo datur responsio generalis ad omnes rationes residuas capituli primi scilicet IIIIusque ad finem capituli et hoc applicando solutionem singulis Ly; om. α (supp. Mw; c. 11 supp. Vd).2 Prolixe] on margin: Cap. X Ly. residuas raciones LyMw. 3 legentibus] om. α. Ideo] ad add.Mw. una] om. Vd. possit dari una Ca. posset Ly α (exc. Ca). 5 racione Ly αp. dissolventur Ca.7 casibus2] om. Vd. ille] iste LyCa. 9 responsio] michi add. LyMwUn. michi] esse LyMwVd; om.Un. et] om. Ly. 10 rationalis Ly; racio αp. applicetur specialiter MzLy αm (applicetur singulariterMw). Ipsam] Illam Ly α. 10 – 11 breviter ad omnes alias (illas αp) Ly α. 12 Text on margin: om. Veα; Ad racionem 4am Mz; Ad quartam Ly. racio] responsio Ca. cum] omnes add. Ly α (exc. Vd).13 mortales] qui add. Ca. possunt MzLy α. habere] om. Na. 14 et ideo] non Ve. 15 omnes1]omnia Ly α. imperio uni Ca. 15 – 16 per … valentes] sed per hoc nequaquam excludi (concludi Ly)videtur quod omnes volentes (exc. Ca) Ly α. 16 adinvicem habere communionem Ca. adinvicemhabere MzLy α. 17 principi] seculari add. Ly αm. Ideo] Iam Vd. Ideo … subiacere] om. Ca. uni]principi add. & canc. Mw. 18 quia] quare Ly. mortales] om. Vd. perperam] propter iram MzLy α(propter istam Un; propter causam aliquam Vd). 19 quia] om. LyCa; supp. Vd. interdum quia α(exc. Ca). propter iniquitatem] propinquitatis Ly. 20 aut] an Ve. ad] om. αp. 21 potest] valet Lyα. 22 pro] om. Ly. diversis Mw. 23 pernicie Ve; provinciam α (exc. Mw; provincia Un; em. toperniciem Vd). mundi] om. Na. 23 – 24 vindicare Mz.

40 3.2 Dialogus

Draft version ‒ Cologne Ockham project (April 2015)

dicare, eciam eligentibus illis qui, si communitas mortalium esset bene dis-posita, et de iure et de facto dignum et ydoneum ad mundi imperium deberent 25

provehere.

Quinta vero racio, que in hoc consistit, quod si universitas mortalium uniResponsio adracionem 5am

fuerit principi seculari subiecta, efficacius tolletur inter mortales discordia quamsi fuerint plures principes superiorem non habentes, per hoc eliditur, quodquamvis regulare sit efficacius discordias tolli per principatum unum quam per 30

plures, hoc tamen fallit in casibus de quibus dictum est prius.

Sexta racio, que ex hoc virtutem habere videtur, quod iurgia et litigia equiusAd racionem6am

deciduntur si omnes mortales habuerint unum iudicem supremum quam sifue|rint plures iudices supremi, evacuatur per hoc, quod hoc habet regulariter Gs p. 878bis

veritatem quando omnes obedirent uni et de iure et de facto, fa˹llit tamen in 35

casibus de quibus sepe mencio˺ pri˹us est habita.

Ad septimam racionem, que fundatur in hoc,˺ quod si universitas mortaliumAd racionem7am

˹esset uni subiecta non˺ solum inferiores sed eciam su˹periores, eciam reges,˺ sideliquerint poterunt legitime casti˹gari,˺ quod non contingeret si plures essentprinci˹pes˺ superiorem non habentes, respondetur per hoc, quod hoc regulariter 40

verum est, quando nulla multitudo potenter ˹rebella˺ret contra principem mundiqui potenter et iuste regnaret; fallit tamen quando dominus mundi de iure taliternon regnaret.

Octava racio, que fundatur in hoc, quod inter universos mortales talis debetAd racionem8am

esse connexio quod quilibet respectu alterius sit superior vel inferior, ut collig- 45

itur ex auctoritate Gregorii et Bonifacii pape, per hoc dissolvitur, quod absquetali connexione cunctorum mortalium universitas mortalium non erit optimoregimine gubernata, et ideo inter omnes mortales talis deberet esse connexio, et

24 eciam] et Ly α. qui] om. αm. si] om. Na. mortalium communitas Vd. 25 – 26 promoveredeberent MzLy α. 27 Text on margin: om. Ve α; Ad 5am racionem Mz; Ad quintam Ly. que] om. α.in] om. Mw. 28 subiecta seculari Un. tolleretur Mz. quam] quod Mz. 29 per] ad Ly. elicitur Lyαp; em. to elicitur Mw. 30 regulare] secularis Na. tolli discordias MzLyMw. unum] unius LyMw.31 de] in Vd. 32 Text on margin: om. Ve α; Ad 6am racionem Mz; Ad sextam Ly. racio] est add.Un. habere virtutem Mw. equalis Ca. 33 habeant LyMw; haberent Ca. summum Mz. quam]aliter α (exc. Mw). 34 supremi] summi Mz; supremum non habentes Ly; supremum, supp. onmargin: non habentes Vd. regularitatem Na; regularem Ly α. 35 et de iure] om. α. et2] tamen add.Ca. 36 prius mencio habita est Mz; facta est mencio superius Ly α († superi† Ca; est facta menciosuperius Mw). 37 Text on margin: Ad 7am racionem Mz; Ad septimam Ly; om. α. septimam] aliamMw. si] om. Mw. 38 eciam2] et Vd. rex Mw. 39 delinquerent Ly; delinqueret Mw. essent pluresLy α (essent Vd). 40 per hoc] om. LyMw. hoc2] om. MzLy α. 41 quando] em. from quod Mw.bellaret Mz. 43 regnat MzLy α. 44 Text on margin: Ad 8am racionem Mz; Ad octavam Ly; om. α.racio] responsio Mz. 45 quod quilibet] qualis esset (est Mw) LyMw. alterius] si add. LyMw.47 mortalium2] universitas mortalium add. Na; om. Ly α. est MzLy α. 48 ideo] per consequens Ca.omnes] om. MzLy α. debet esse talis Ca. debet MzLy α. 48 – 49 et2 … mortales] om. Ca.

41Liber 1, Capitulum X

Draft version ‒ Cologne Ockham project (April 2015)

per consequens omnes mortales, si optime (quantum permittit condicio mortal-ium) essent dispositi, uni principi deberent esse subiecti; sed quia talis connexio50

de facto per maliciam impeditur, ideo in casu potest contingere quod eciam talisconnexio cunctorum mortalium, eciam de iure, non existat.

Nona racio, que consistit in hoc, quod plures principes dominari mortalibus Ad racionem9am

ordinavit deus propter peccata hominum punienda, et per consequens tale do-minium plurium principum non est optimum, bene concludit quod dominium55

unius principis super totum mundum est melius dominio plurium principumsuperiorem non habencium; quia tamen, propter indignitatem hominum iusto deiiudicio, tale dominium de facto haberi non potest, ideo in casu expediens estquod eciam de iure cesset ad tempus tale dominium, ut nullus de facto ad taledominium sublimetur.60

Decima racio, que consistit in hoc, quod si non expedit universitati mortalium Ad racionem10am

uni imperatori subesse, | aut hoc esset propter insufficienciam humanam autLy f. 235ra

propter nimiam potenciam temporalem talis imperatoris, ex insufficienti divi-sione procedit, quia propter neutrum illorum accideret, sed propter insolitam etsingularem maliciam subditorum, vel quia pro aliquo tempore determinato non65

constat quod posset inveniri aliquis ydoneus pro huiusmodi dignitatem.

Ad undecimam racionem, que consistit in hoc, quod si non semper esset expe- Ad racionem11am

diens unum imperatorem cunctis mortalibus dominari, hoc esset quia contra iusnaturale aut contra ius positivum, respondetur quod cum ius naturale sit naturalepreceptum (sicut colligi potest ex Glossa que ponitur dist. 1a, Ius naturale), sicut70

naturalis precepti potest esse duplex differencia, ita iuris naturalis potest duplexdifferencia inveniri. Preceptum autem naturale quoddam est absolutum, absqueomni condicione, modificacione, specificacione seu determinacione, sicut: “Non

49 omnes] om. α. optime] in add. Vd. 49 – 52 mortalium … cunctorum] om. αm (supp. & mortaliumessent dispositi add. Mw). 50 dispositi] mortalium add. Mw. principi] om. Un. 51 de facto] om.MzLyMw. potest in casu MzLyMw. 52 eciam] et αm. 53 Text on margin: Ad 9am rationem Mz; Adnonam Ly; om. α. 54 – 55 dominium … quod] om. α. 56 plurium principum domino Ly. 57 non]om. CaUn. quia tamen] quod quandoque Ly. hominum] eciam add. Mz; et add. Ly α. 59 et adtempus cesset Ly. nullius Vd. 60 sublevetur Ly α. 61 Text on margin: Ad 10am racionem VeMz;Ad decimam Ly; om. α. racio] responsio Mz. 62 esset] om. Ly. insufficienciam] influentiam Ly.hominum Ly α. aut2] an Ve. 63 temporalem talis] om. Vd. imperator Mz. 63 – 64 derisione Ve.64 sed] vel Ly. 66 constaret Na. possit MzLy α. pro] ad MzLy α. dignitate Na. 67 Text onmargin: Ad 11am racionem Mz; Ad undecimam Ly; om. α. racionem] om. Un. est Mw.67 – 68 expediens esset Ca. 68 dominari mortalibus Ca. quia] om. MzLy α. 68 – 69 naturale ius Mz.69 aut] vel Mz α. aut … naturale2] om. Un. ius1] om. Ly. cum] om. Vd. naturale2] om. Ve. sit]ius add. α. naturale3] om. Ca. 71 potest esse] est potest esse Mz; est Ly α (om. Ca). duplex1] estadd. Ca. duplex differencia1] differentia duplex LyMw. 71 – 72 differencia duplex potest LyMw;duplex differencia potest α (exc. Mw). 71 duplex2] esse add. Mz. 72 quoddam naturale α.quoddam] quod Mz. est] et α. 73 condicione] om. αm. modificacione condicione αp.specificacione] om. Ly. Non] talis domini add. & canc. Ca.

42 3.2 Dialogus

Draft version ‒ Cologne Ockham project (April 2015)

coles deos alienos”, “Non mechaberis”, “Non falsum testimonium dices”, “Nonmentieris”, ˹et huiusmodi.˺ Quoddam autem non est absolutum, ˹sed cum ali˺- 75

qua condicione, modificacione, specificacione ˹seu d˺eterminacione, sicut: “Utialieno eciam invito ˹domino,˺ si fueris in extrema necessitate constitutus”, “Ab-scide unum membrorum tuorum pro sanitate corporis conservanda”, et consi-milia. Sic est duplex ius naturale, quoddam absolutum, quoddam cum aliquacondicione, modificacione, specificacione seu determinacione. Contra ius nat- 80

urale primo modo dictum non potest esse unum imperatorem cunctis mortalibuspresidere, quia tunc in nullo casu umquam posset aliquis imperator licite univer-sis mortalibus presidere. Sed unum imperatorem presidere cunctis mortalibuspotest esse contra ius naturale secundo modo dictum, quia racio naturalis dictatquod non debet unus imperator dominari cunctis mortalibus quando huiusmodi 85

dominium esset in detrimentum et perniciem reipublice et boni communis. Etideo huiusmodi dominium est regulariter iustum et expediens et consonum iurinaturali, sed in casu potest esse iniquum et iuri naturali secundo modo dictocontrarium.

Capitulum XIDiscipulus: Audivi quomodo respondetur ad raciones quibus videtur posseprobari quod semper et in omni casu sit expediens unum principem secularemcunctis mortalibus in temporalibus dominari. Nunc audire desidero quomododissolvuntur raciones supra c. 2o adducte, quibus videtur posse ostendi quod 5

numquam expediat universitati mortalium in temporalibus uni principi secularisubesse.

74 deum alienum Ly α. Non2 … dices] om. Ly αm. 74 – 75 Non mentieris] om. MzLy α.75 Quoddam] quod Mw. est non Mz. est] om. ω. sed] om. Mw; † Ca. 76 condicione] om. Ca.modificacione condicione Mw. modificacione] vel add. LyMwUn; seu add. CaVd.determinacione] declaratione LyMw. sicut] non add. Mw. Utere ω Un. 77 alieno] re aliena αm.eciam] om. MzLy α. 77 – 78 Abscinde MzLy α (Abscindere Ca). 78 suorum Mw. sanitate] saluteMz. 79 absolutum] et add. Ly. quoddam2] quod Mz; naturale add. αp. 79 – 80 aliqua condicione]om. α. 80 condicione] om. Ly. modificacione condicione Mz. modificacione] vel add. Ly α. seudeterminacione] et huiusmodi Ly α. 81 potest] oportet LyCa. esse] om. Ly. 82 ullo Na. umquam]om. Mw. imperator aliquis Ly. licite] om. Ly. 83 presidere mortalibus Ca. Sed] esse add. α.presidere2] om. α. cunctis mortalibus presidere Ly. 84 naturale] morale Ca. racio naturalis]racionalis Ve; naturalis racio Mw. dictat] dicat Ve; indicat Mz. 86 esset] om. Un. et1] supp. Mw.86 – 87 Et ideo] Ita etiam Ly. 87 ideo] ita Mz α. regulariter est MzMw; regulariter esset Ly α (exc.Mw). regularitatem Na. consonum] racioni et add. LyMw. 88 secundo] om. Mz. modo] dicenteadd. Mw. dicto modo Mz. dictum VeCa. 1 Capitulum XI] in quo respondetur ad rationes capitulisecundi huius Ly; om. α (11 Ca; supp. Mw; c. 12 supp. Vd). 2 Audivi] om. Mz; on margin: Cap. XILy; Dudum Un. quomodo] quo Mw. 3 et] supp. Na; om. Ve. 4 presidere vel dominari intemporalibus Ly. 5 II c. Ly. posse] om. Un; probari seu add. Ly α.

43Liber 1, Capitulum XI

Draft version ‒ Cologne Ockham project (April 2015)

Magister: Ad primam illarum racionum, que in hoc consistit, quod divisio Responsionesad argumentac. 1 posita etprimo adprimum

regnorum a deo, qui optime omnia regit, processit, respondetur quod deus aliquafacit propter peccata malorum plectenda, et illa expediunt quando puniendi sunt10

mali; sed sepe, quando non sunt puniendi mali, non expe|diunt sed contraria.Ly f. 235rb

Divisio autem regnorum fuit a deo in penam peccati malorum, et ideo, quandonon essent sublimandi reges ad puniendum peccata que impii commiserunt sedad utilitatem bonorum et ad preservandum a malis committendis, esset expedi-ens quod omnia regna essent uni principi supremo subiecta.15

Ad secundam racionem, que fundatur in hoc, quod deo displicebat peticio Adargumentumsecundumpopuli Israelitici, qui iustissimis legibus utebatur, quando petebat regem sibi

dari, multipliciter respondetur. Uno modo quod illa peticio populi non ideodisplicebat deo quia petebant malum, sed quia mala voluntate et mala intencionepetebant. Mala quidem intencione petebant, quia ideo petierunt regem super se20

ut in hoc infidelibus essent similes. Unde et dixerunt, ut legitur 1o Regum 8o: Regum

“Constitue nobis regem ut iudicet nos, sicut et universe habent naciones”. Etpost, eodem capitulo, sic legitur: “Noluit autem populus audire vocem Samuelis,sed dixerunt, ˹‘Nequaquam, rex˺ enim erit super nos, et erimus nos q˹uoquesicut˺ omnes gentes’”. Mala enim voluntate | ˹petebant˺ regem, quia tamquamGs p. 879

ignari et stulti pet˹ierunt re˺gem ut hac occasione regimen Samuelis, qui eosius˹tissime˺ rexerat, declinarent; quod deus ipse, qui corda ˹intu˺ebatur eorum,testatus fuit, ut videtur, cum dixit Samueli: “Iuxta omnia opera sua que fecerunt,a die qua eduxi eos de Egypto usque ad diem istum, sicut dereliquerunt me etservierunt diis alienis, sic faciunt eciam tibi”. Ex quibus verbis colligitur quod30

voluerunt inique declinare regimen Samuelis.

8 Text on margin: om. Mz α; Ad primam Ly. primum Na; istam Mz. illarum racionum] racionemMzLy α. 9 a deo] per deum supp. Mw. omnia optime Vd. regit] et disponit add. Ly α. processit]etc. Ly. 10 fecit Ly. complectenda Mz α (com- canc. Mw). 11 sed sepe] em. from et Mw. sepe]om. Ca. sunt] peni (?) ■†■ add. Na. puniendi sunt α. sunt … non2] supp. Mw. expedit Mz.12 autem] om. MzVd. 13 punienda Un. impii] imperii Un. 14 ad2] conservandum et add. Ly. amalis committendis] conalis (!) committere Un. 15 uni principi supremo essent Ca. 16 Text onmargin: om. VeMz α; Ad secundam Ly. in hoc fundatur Ca. 17 regnum Mz. 18 respondeturmultipliciter Ca. Uno] on margin: Prima responsio Ly. non ideo illa (ista Ca) peticio populi (om.LyMw) Ly α (non ideo om. Un). non] om. Na. 19 displicebat deo] om. Na. 19 – 20 intencione …quidem] om. Mw. 20 quidem] quod Un. petebant2] om. Ca; petebat Mw. ideo] non α (em. to ideoCaVd; exc. Mw). petierunt] petebant Ly α (petebat Mw). super] supra Ly α. 21 essent similesinfidelibus MzLy α. legitur] habetur Ly αm. Text on margin: om. MzLy α. 8] om. Mz.22 Constituite Ca. et] om. Un. 23 post … legitur] sequitur Ly α. sic] om. Na. 24 rex enim erit]erit rex Vd. enim] om. Ly. erit … nos1] super nos erit Ly. 25 enim] in ω; autem Mz; eciam Ly α.regem] eciam Un. 25 – 26 quia … regem] om. Mw. 26 ignoti Mz α (exc. Mw). petebant αp. hac]om. Ca. 27 declinaret Un. intrebatur Un. 28 detestatus Ca. fecerit Un. 29 istum] hanc Ly α.sicut] om. Mz. delinquerunt VeCa. 30 faciant Mw; serviunt Un. etiam facient Ly. tibi] om. Mz.31 regnum Mw.

44 3.2 Dialogus

Draft version ‒ Cologne Ockham project (April 2015)

Discipulus: Non videtur quod desiderabant abiicere regimen Samuelis sedfiliorum suorum, qui iniusti et iniqui fuerunt, et ideo merito repellendi. Namibidem sic legitur: “Factum est autem, cum senuisset Samuel, posuit filios suosiudices Israel.” Et post: “Et non ambulaverunt filii illius in viis eius, sed decli- 35

naverunt post avariciam, acceperuntque munera et perverterunt iudicium. Con-gregati ergo universi maiores natu Israel, venerunt ad Samuelem in Ramatham,dixeruntque ei: ‘Ecce, tu senuisti, et filii tui non ambulant in viis tuis. Constituenobis regem, ut iudicet nos’”. Ex quibus verbis colligitur quod contentabanturde regimine Samuelis, sed displicebat eis regimen filiorum eius. 40

Magister: Respondetur quod quamvis noluerunt expresse dicere sibi displicereregimen Samuelis, tamen innuebant quod displicebat eis cum dixerunt: “Ecce, tusenuisti”, quasi dicerent: “Amodo non es aptus ad regendum”; quod autemallegaverunt maliciam filiorum eius non fuit nisi ad palliandum suam malamvoluntatem, quia principaliter intendebant abiicere Samuelem, quod ex verbis 45

dei superius allegatis datur intelligi.

Discipulus: Ad istam racionem unam responsionem audivi. Nunc dic aliam.

Magister: Aliter respondetur quod, quamvis, ut sepe dictum est prius, regular-iter ex|pediat ut rex in temporalibus dominetur, tamen in casu non expedit. Ly f. 235va

Quando autem expedit, et quando non expedit, licet sepe lateat homines, et 50

precipue imperitos et malos, hoc tamen deum (cui nuda et aperta sunt omnia)numquam latet. Et ideo, cum lateret illos petitores quod non expediret eis regemhabere, peticio eorum deo displicuit, quia absque hoc quod interrogarent eumqui ordinaverat eos aliter regi quam per regem, sciens quod non expediret eisregem habere, regem indiscrete et impudenter ac importune petebant: non enim 55

debebant petere mutacionem modi regendi ˹a deo ordinati antequam os domini

32 Non] on margin: Obicitur Ly. quod] ipsi add. MzLy α. 33 iniqui] impii Ly α. merito] fueruntadd. MzLy α. depellendi Ly. 34 est] supp. Mw. autem] nunc Ca. Samuel] om. Un. 35 Israel]insimul Mw. Et2] eum Mw. filii illius] om. Ca. illius] eius MzLy α (exc. Ca). sed] et Ly. 36 -que] om. Ve. et] om. Mw. 37 ergo] vero αm. Ramatha MzLy α. 38 servivisti Ve. 38 – 39 Constituenobis] ecce nobis constitue regem iudicem scilicet Un. 39 nobis] iudicem scilicet add. α (exc. Mw).iudicem seu regem Ly; regem seu iudicem Mw. ut] qui Mz. contentabatur Ve; contentebantur Ca;contendebantur Un. 40 de] in Ly. eius] suorum LyMw. 41 Respondetur] on margin: RespondeturLy. noluerint Na. sibi] om. Ve. displicere] om. Un. 42 innuerunt αm. quod displicebat eis]verbis Ly α. eis] omnibus Mz. dixerint Ve. Ecce] om. Ly. 43 dicerent] non add. Na.44 declinaverunt Un. polliandum Ca. 46 allegatis] om. Mz; dictis Ly α. 47 racionem] audivi dariadd. Ca. audivi] om. Ca; dari add. Ly α (exc. Ca). dicit Mw. 48 Aliter] on margin: Secundaresponsio Ly. est] om. Mz. prius] plus Ly α (exc. Ca). 49 expedit MzCa. 50 expedit2] om. Ly α.licet] sed Mz. et2] vel Mz α (exc. Mw). 51 sunt et aperta LyMw. omnia] om. Mz; vera add. MzLyα. 52 petitores] peritiores Ly α. 53 deo] om. αp. hoc] eo Ca. 54 aliter] taliter Mz; alicui α (exc.Ca; al. aliter supp. Mw). per] om. Un. 55 regem2] om. LyCa. et] om. Ca. imprudenter MzLy α.petebant] regem add. Ly. 56 petere debebant Ca. regendi] em. from agendi Mw. ordinati a deo Lyα († Ca). os domini] deum Ly.

45Liber 1, Capitulum XI

Draft version ‒ Cologne Ockham project (April 2015)

interrogassent ‒ quamvis habere regem non sit regulariter malum; imo regular-iter est bonum et in casu˺ malum.

Tercia ˹racio, que in hoc˺ fundatur, quod illud regimen est melius ˹quod˺ Adargumentum3mmagis assimilatur regimini quod fuisset si homines in statu innocencie perman-60

sissent, qui unum imperatorem omnium minime habuissent, per hoc excluditur,quod propter diversitatem inter statum innocencie et statum nature lapse, nonsemper illud regimen est melius in statu nature lapse quod magis assimilatur illiregimini quod fuisset in statu innocencie, sicut nec regimen illud est melius instatu nature lapse quod magis assimilatur regimini quod erit in statu glorie, quia65

tunc melius esset quod quilibet regeret seipsum et quod nullus super alios reg-imen seu prelacionem haberet, quia regimen seu prelacio non erit in statu glorie.

Quarta racio, que consistit in hoc, quod unum imperatorem cunctis mortalibus Adargumentum4mdominari est contra ius gencium, quod est ius naturale, et per consequens

numquam est expediens sive licitum, per illa que dicta sunt in precedenti capit-70

ulo videtur posse refelli. Nam illud quod est contra ius gencium, licet quan-doque sit iniquum, non tamen semper est iniquum, imo quandoque est regular-iter equum et in casu iniquum, pro eo quod ius gencium, saltem quo ad multa,non est ius naturale absolutum, absque omni condicione, modificacione, deter-minacione vel specificacione, sed est ius naturale condicionatum, modificatum75

vel cum specificacione aliqua seu determinacione. Nam sicut habetur in De-cretis, dist. 1a, Ius gencium: “Ad ius gencium spectant bella et captivitates etservitutes”, que tamen non sunt de iure naturali absoluto, absque omni condi-cione, modificacione, specificacione seu determinacione, quia tunc contrarianumquam essent licita, quia illa que sunt contra ius naturale absolutum80

numquam sunt licita, sed semper sunt illicita et indispensabilia, Extra, De con-suetudine, Cum tanto, dist. 9a, § 1a. Licet itaque unum imperatorem omnibus

57 habere regem] om. Mw. imo] ideo Mz. 59 Text on margin: om. Mz α; Ad tertiam Ly.60 assimiletur Ca. 60 – 61 remansissent LyMw. 61 qui] quia Ly α. 62 conversitatem Mw. statum2]om. MzLy α. statum nature] supp. Ve. 63 – 64 est … illud] om. α. 65 regimini] illi quod fuisset sihomines in statu innocencie permansissent sicut nec regimen illud est melius in statu nature lapsequod magis assimilatur regimini (illi add. Un) add. α (supp. Mw). erit] est MzLy α (supp. Mw).statu2] nature add. MzLy. 66 regeretur Un. 66 – 67 regimen super alios Ly α. 67 seu1] et Mw.68 Text on margin: om. Mz α; Ad quartam Ly. Quarta racio] Ad 4m racionem (om. Ly) LyMw.70 licitum] hec add. Ly. 71 repelli LyMwVd. 71 – 72 quandoque] ipsum Ly α. 72 est1] sit α. imo]primo Mw. -que] om. MzMwUn. 73 equum] et licitum add. LyCa. 74 absolute Ca. modificationevel conticione Ly α. 75 sed] si Na. condicione Mw. 76 vel … determinacione] specificatum seudeterminatum (vel cum specificatione aliqua seu distinctione add. Ly) Ly α. 76 – 77 Decretis] in add.Un. 77 et1] om. MzLy α. et2] om. Ly. 78 absolute LyCa. absque] ab Mz. 78 – 79 condicione …determinacione] modificatione etc. (eciam LyCa) Ly α. 81 sed … illicita] om. Mw. sunt2] om. αp.82 Cum] c. α. Cum tanto] causato Ly. tanto] et add. Ly α (dist. 2 Un). §] supp. Mw. § 1a] quodLy; c. cum Ca.

46 3.2 Dialogus

Draft version ‒ Cologne Ockham project (April 2015)

dominari, bella et captivitates ac coniugia inter alienigenas sint interdum de iuregencium, et ideo valeant pertinere ad ius naturale condicionale seu modificatumvel cum aliqua specificacione aut determinacione. Non tamen sunt semper in- 85

iqua, quia non spectant ad | ius naturale absolutum, quod non variatur sed im- Ly f. 235vb

mutabile et immobile perseverat, dist. 5a, § 1a, et dist. 6a, § Hiis ita.

˹Quinta racio, fundata in hoc, quod mortalium quidam sunt˺ fideles, qui˹damAdargumentum

5m infideles, qui non debent idem˺ iugum ducere nec adinvicem ˹communionemseu pacifi˺cam societatem habere nec ad eundem ˹iudicem˺ pro iudicio suscip- 90

iendo recurrere, et per consequens ˹non˺ debent uni imperatori subesse, multi-pliciter videtur posse elidi. Primo quia, licet fideles non deberent ducere iuguminfidelium cum infidelibus, nec deberent cum infidelibus communionem seupacificam societatem habere quando infideles impugnarent fideles vel aliquidfacerent in contumeliam creatoris aut niterentur trahere fideles ad peccatum 95

mortale, nec fideles deberent recurrere ad iudicem infidelem pro iudicio sube-undo, esset tamen licitum infidelibus ducere iugum fidelium cum infidelibus etcum eis communionem et pacificam societatem habere quando nichil malimolirentur, et cum eis ad iudicem fidelem pro iudicio suscipiendo recurrere; etideo, licet non esset licitum fidelibus uni imperatori infideli omnium mortalium 100

subesse, esset tamen tam fidelibus quam infidelibus licitum uni imperatori fidelisubesse. Secundo quia, licet fideles non debeant idem iugum spirituale ducerecum infidelibus, possunt tamen licite ducere cum eis idem iugum temporale ‒unde et multi sunt fideles tam in novo quam in veteri testamento ‒, idem iugumtemporale ducendo cum infidelibus, principi infideli obedierunt. Fideles eciam 105

83 et] ac Mz; om. Ly. ac] atque Ly α. iurgia Ly; coniurgia α. sint] em. from sicut Ve; stat α.84 et] licet add. Vd. et ideo] em. from non Mw. valeant] em. to videtur Ve. pertinencia Mw.85 tamen] om. Ve. sunt] om. Mz. 86 sed] om. Ca. 86 – 87 immutabile et immobile] invariabileLyMw. 87 5a dist. Ca. § 1a] licet add. Ly; c. (om. Mw) Si licet αm. 6a] 18 Ca. § Hiis] om. Ca.88 Text on margin: om. Mz α; Ad quintam Ly. fundatur Vd. 89 infideles] sunt prec. Ly. idem]illud Mz; em. from unum Mw. 90 pacificam] apostolicam Ve. nec] ut Un. 91 recurretur Un.92 elidi] concludi αp. Primo] on margin: Responsio prima Ly. deberet Un. iugum ducere Vd.93 nec … infidelibus2] om. Un. debeant Ly. 94 societatem pacificam MzLy α. habere] supp. Mw.95 in] supp. Mw. contumeliam] imperatoris vel add. Ly αm; imperatorii (imperatori Vd) vel aliusadd. αp. curatoris Ly; creatori Vd. fideles trahere Ly α. 96 ad iudicem] adinvicem Ca. iudiceminfidelem] iudicium infidelis si Ly. 97 licitum] esset add. Ly; eciam add. α (exc. Mw). infidelibus1]fidelibus LyMzCaVd. fidelium] infidelium LyMw. 98 eis] in add. Ly. pacificam communionem etMz. et] seu Ly α. 99 cum] tamen Mw. eis] supp. Mw. ad iudicem] adinvicem Ca. fidelium Ly α.sustinendo Ly. 100 omnium mortalium infideli MzLy α. 101 esset] debet Mz; videtur Ly.101 – 102 esset … subesse] om. αm. 101 infidelibus quam fidelibus MzLy. fideli] supp. Na.102 Secundo] on margin: Responsio secunda Ly; Secunda racio αp (on margin: responsio Vd).licet] om. Ly. fideles] om. Ca. debent MzLy α. 103 cum eis ducere Ly α. idem] illud Mz.103 – 104 temporale … iugum] om. VeMz. 104 sunt] fuerunt LyMw. fideles] fuerunt add. Ca. tam]quam Un. 105 ducendo] ducentes LyMw. infideli] infidelis Ca. obedierunt] em. to obedienciamVe; obedientes Ly α (obediant Un).

47Liber 1, Capitulum XII

Draft version ‒ Cologne Ockham project (April 2015)

licite communionem et pacificam societatem possunt habere cum infidelibus,sicut et multi sancti habuerunt, licet non in peccato et contra | honorem dei.Gs p. 880

Licet eciam in casu fidelibus ad iudicem infidelem pro iudicio suscipiendorecurrere, exemplo multorum sanctorum qui hoc fecerunt. Et ita posset esseexpediens in casu quod eciam unus imperator infidelis cunctis mortalibus110

presideret. Tercio quia accidit quod quidam sunt fideles et quidam infideles;aliquando enim omnes mortales fuere fideles, et adhuc posset contingere.

Sexta racio in hoc consistens, quod nullus est sufficiens ad gerendam curam Adargumentum6mcunctorum mortalium, per hoc refellitur, quod, licet nullus sit sufficiens ad

gerendam cunctorum curam absque omni periculo, dispendio et incommodo115

omnium subditorum, multi tamen habent ad hoc sufficienciam quam condicionature lapse permittit; propter quam utilius est universitati mortalium unisubesse quam pluribus. Sic eciam, licet nullus sit sufficiens sine omni defectu adregendum unum regnum, eciam parvum, utilius tamen est uni regno parciali unidomino quam pluribus subiacere. Unde et Salomon, licet adverteret quod nullus120

posset ˹populum Israe˺liticum digne absque omni defectu, in ˹nullo def˺iciens,iudicare, regnum tamen non renuit, sed ˹sapien˺ciam ad regendum perfeccius etdignius ˹po˺stulavit.

Capitulum XIIDiscipulus: | Ad motivum pro tercia opinione supra c. 3o recitata, quod scilicetLy f. 236ra

expediret mundo unum principem ecclesiasticum non secularem presidere,responde.

107 et2] nec Ly α. 108 Licet] Sed αp. fidelibus] fideles Ly; licet add. Vd. ad iudicem] adinvicemCaUn. infidelem] infidelium Mz. 110 eciam] om. Mw. 111 Tercio] tum Ly. quia] quod Mz.sunt] sint Na; em. from sicut Ve. infideles] alii Ly; supp. Mw. 112 aliquando] alii Ly. enim]autem MzLy α. omnes] om. Ly; supp. Mw. fuere] fuerunt Mz α (exc. Mw). potest Mw. 113 Texton margin: om. Mz α; Ad sextam Ly. consistens in hoc Ca. consistens] est add. Vd.113 – 114 sufficiens … sit] om. Un. 113 gerendum Ly α (exc. Un). 114 repellitur Vd. quod] quidMz; quia Vd. licet] supp. Mw. 115 gerendum Ly α. curam cunctorum (mortalium add. Ca) Ly α(exc. Un). 116 ad hoc (huc Mw) habent Ly αm. quam] quantum Mz. 118 nullus] unus Mw. essetUn. defectu] dispendio MzLy α. 119 eciam] om. MzLy α. est tamen Ly α (exc. Mw).121 populum Israeliticum posset LyMw. digne] et add. Mz α; om. Ly. defectu] discoi. (?) ■†■ Un.122 regnum] regimen MzLyMw. tamen] cum Un. non] om. Ca. 1 Capitulum XII] in quorespondetur ad rationem capitulo tertio pro opinione tertia inductam add. Ly; om. α († Ca; supp.Mw; 15 supp. Vd). 2 Ad] on margin: Cap. XII Ly. quod scilicet] an Ly. 3 mundo] per add. MzUn.principem] scilicet add. MzLy. ecclesiasticum] om. α. 4 responde] om. MzLy α.

48 3.2 Dialogus

Draft version ‒ Cologne Ockham project (April 2015)

Magister: Motivum illud consistit in hoc, quod sapiencia, que maxime est nec- 5Responsio

essaria presidenti sive in temporalibus sive in spiritualibus, magis in ecclesiasti-cis quam in secularibus invenitur; ad quod respondisti quod in ecclesiasticisinvenitur maior sapiencia de divinis, non de humanis. Quam responsionemaliqui improbare nituntur per hoc, quod secundum legem divinam rex debet essealiis pericior, eciam in hiis que ad legem divinam spectant, in qua debet con- 10

tinue meditari. Sed alii hanc obieccionem conantur excludere, asserentes quod,quamvis ex precepto quod habetur Deuteronomio 17o, ut allegatum est, debeatrex legere legem dei omnibus diebus vite sue (congruis videlicet horis), magistamen ad leccionem huiusmodi sacerdotes ex dei precepto tenebantur; et ideo,quamvis rex non debuerit totaliter sapiencie divine esse ignarus, non tamen 15

tenebatur sacerdotes in sapiencia divina precellere, presertim cum sapienciamdivinam publice docere non debeat, quia nullus rex debet sibi predicacionisofficium usurpare, quod tamen officium ad sacerdotes spectat.

Discipulus: Adhuc videtur illa responsio posse impediri et quod principalemotivum concludat. Nam ille est magis ydoneus in temporalibus presidere qui 20

non solum in sapiencia divina sed eciam in sapiencia humana et pericia negocio-rum secularium alios debet precellere, quia maxime ad sapientem pertinetpresidere, teste Salomone, qui Proverbiorum 1o ait: “Intelligens gubernaculaProverbia

possidebit”, qui eciam 17o c. ait: “Servus sapiens dominabitur filiis stultis”. Sedprelati ecclesiastici non solum in sapiencia divina sed eciam in sapiencia hu- 25

mana et pericia negociorum secularium alios debent precellere, dist. 39a, § 1a, etc. 1o, ubi Gregorius, loquens de episcopo constituendo, ait: “Hoc tempore talisin regiminis arce debet constitui qui non solum de salute animarum, verumeciam de extrinseca utilitate et cautela, sciat esse sollicitus”. Et 16a, q. 1a, c.Nulli episcoporum, sic legitur de episcopo: “Cum sit optimus prospector, ita 30

5 Text on margin: ■†■ Na; om. VeMzLy α. 6 spiritualibus sive in temporalibus Mz α (sive intemporalibus supp. Mw). in3] om. Un. 8 maior] om. αp. 8 – 9 maior … nituntur] om. Ve.8 responsionem] racionem Mz. 9 nituntur] et add. Mw. 10 eciam] om. LyMw. debet] esse add.Un. 12 Deuteronomio] om. (gap) Mz. ut] et Un. deberet Ly; debet α. 13 legem dei legere Ca.vite sue] om. Un. videlicet] et add. Vd. 14 tamen] om. Mz. leccionem] vacacionem αp.huiusmodi] huius VeUn. sacerdotis Un. ex] om. Ly. dei] om. Mw. 16 tenebantur MzMw.sapienciam divinam Mz; divina sapientia Ca. 16 – 17 precellere … divinam] supp. Mw. 16 cum] inMz. 16 – 17 divinam sapienciam Ca. 17 non] om. Un. debeat Un. 17 – 18 usurpare sibi officiumpredicationis Ly. 18 tamen] om. Ca. 19 Adhuc] on margin: Obicitur Ly. illa] ista MzLy α (exc.Mw). responsio posse] racio Un. et] eciam α. 19 – 20 et … Nam] Quoniam Ly. 20 ille] iste Ca.in] omnibus add. Un. 21 et] om. Mw. 23 Salomone] om. Un. qui] om. Ly α. 1] qui add. Ly αm;saltem qui add. αp. Text on margin: om. VeMzLy α. 24 possidebit] em. from possidebunt Mw. quieciam] om. Vd. ait] om. Vd. filiis stultis] super stultos Mz αm; super stultis Ly; super stultum αp.25 eciam] om. Ve. 26 debent precellere alios Vd. debent] debet Mz. §] c. Ca. 27 loquens … ait]om. Na. episcopo] optimo α. 28 in] om. Ly. arce] arte Ly. solum] om. Un. 29 eciam] in Ve.30 sit] om. Mw. perspector MzUn.

49Liber 1, Capitulum XII

Draft version ‒ Cologne Ockham project (April 2015)

prospiciat ut universe sibi commisse oves a se maxime alantur atque in necessi-tatibus adiuventur”. Ex quibus colligitur quod prelati ecclesiastici debent aliosin pericia ˹secula˺rium nego˹ciorum˺ precellere. Quare non princeps secu˹laris,sed˺ ecclesisticus, debet, non immerito, propter maxima˹m periciam˺ eciam intemporalibus, cunctis mortalibus presi˹dere.˺35

Magister: Respondetur tibi quod, quamvis propter maliciam aut negligenciamlaicorum sepe fuerit opportunum ut prelati ecclesiastici dispensacionem quarun-dam temporalium rerum susciperent, et ideo tunc negociorum secularium debe-bant habere noticiam, non tamen excellentissimam huiusmodi negociorum peri-ciam debent habere, sed eis sufficit mediocris. Propter quod, ut lex testatur, et40

notatur in Glossa, dist. 37a, c. 1o, “opprobrium est” prelatis ecclesiasticis “sivelint esse periti disciplinarum forensium”; unde et leges civiles prohibenturaudire, Extra: “Ne monachi | vel clerici secularibus se negociis immisceant”,Ly f. 236rb

Super specula. Cum enim nemo perfectissimam noticiam civilium legum etsecularium negociorum una cum perfectissima noticia literarum sacrarum possit45

acquirere, et ideo prohibeantur monachi et clerici leges audire ut plenius sacrepagine insistatur, restat quod prelati ecclesiastici non debent in pericia secular-ium negociorum alios superare, cum in noticia scripturarum sacrarum precelleredebeant universos. Quare regulariter prelatus ecclesiasticus non debet in tempo-ralibus mortalibus prefici universis, “ne”, ut testatur beatus Petrus, secundum50 Petrus

quod legitur in Decretis, 11a, q. 1a, c. Te quidem: “prefocatus presentibushominum curis”, non possit “verbo dei vacare”. Licet ergo, in aliquo casu,quando non inveniretur aliquis laicus ydoneus, posset ad tempus aliquis ecclesi-asticus curam omnium gerere in temporalibus, hoc tamen regulariter sustinerinon debet, eo quod iuxta apostolicam sentenciam ecclesiastici tali cure et sollic-55

itudini circa temporalia, nisi ex singulari causa et quantum minus possunt, seimplicare non debent. Cui concordat beatus Petrus, qui, ut legitur in Decretis, Petrus

31 perspiciat CaUn. commisse] om. Mw. alatur Mw. 32 adiuvantur αp. colligitur] verbis sequiturLy α. alios] illos Mz; aliis αp. 33 nego˹ciorum secula˺rium Ly α. non] solum supp. Mw. 34 sed]non Un. 36 tibi] om. LyMw; on margin: Respondetur Ly. propter] om. Un. 38 susciperent]recipiant MzLy α. 38 – 39 debeat Mz; debent Ly α (deberent Mw; debeant Vd). 39 huiusmodi] huiusVeUn. negociorum] negociorum secularium noticiam seu add. Ca. 41 37a] 3 Mw; 17 αp. 42 periti]parati Un. disciplinarum] discipulorum Ca. 42 – 43 audire prohibentur Ca. 43 clerici vel (supp.Mw) monachi Ly αm. vel] et MzUn. secularibus … immisceant] om. Ly αm. negociis se Mz αp.misceant Un. 45 noticia perfectissima αp. noticia] scientia Ly; om. Mw. sacrarum literarum Ly α.46 prohibentur LyCa. ut] et Un. 47 insistant Ly. in pericia] impericia Mz. 47 – 48 negotiorumsecularium LyMw. 48 cum in] qui Mw. sacrarum scripturarum (literarum Ly) Ly α. 49 debent Ca.universis Mz. 50 testatur] et add. Ve. beatus] om. Un. Text on margin: om. MzLy α. 51 Te] om.MzLy α (supp. MwUn). quidam LyVd. prefocatus] preuocatis Mz α (exc. Ca); prenotatis Ly.52 casu] in temporalibus add. MzLy α. 53 non] om. Un. possit Mz. 54 in temporalibus] om. MzLyα. 55 – 56 sollicitudini] soli (gap) Mz. 56 et] in add. MzLy α. 57 Text on margin: om. MzLy α.

50 3.2 Dialogus

Draft version ‒ Cologne Ockham project (April 2015)

11a, q. 1a, c. Te quidem, in ordinacione Clementis ait: “Te quidem oportet irrep-rehensibiliter vivere et summo studio niti ut omnes vite huiusmodi occupacionesabiicias: ne fideiussor existas, ne advocatus licium fias, neve in aliqua occupa- 60

cione inveniaris mundani negocii occasione perplexus”.

|Capitulum XIII Gs p. 883

Discipulus: De ista materia plurima poterunt legentes invenire in tractatu Depotestate pape et cleri. Ideo ad motivum adductum supra c. 4m pro quarta opin-ione te converte, et recita quomodo respondetur ad ipsam.

Magister: Motivum illud, ad probandum quod illud regimen mundi est opti- 5

mum quod est plurium sapientum simul, in hoc consistit, quod quando pluresregunt simul, pauciores errores accidunt et peccata. ˹Ad quod respondetur quodResponsio ad

argumentumc. 4o positum illud motivum videretur probabilitatem habere si errores et peccata in regendo˺

ex so˹la impericia vel defectu con˺silii sani contingerent, ˹et si unus˺ princepssecularis absque consilio ˹sa˺pientum sibi subditos gubernare deberet. Sed quia 10

errores et peccata in regendo non ex sola impericia, sed eciam ex mala voluntateet negligencia, eveniunt, et princeps sibi subiectos regere debet de consiliosapientum, nec est aliquis promovendus ad principatum nisi qui est melior etprudencior aliis et de quo probabiliter estimetur quod (quando oportet et expe-dit) velit requirere consilium sapientum, ideo regulariter principatus unius virtu- 15

osi et prudentis prevalet principatui plurium virtuosorum et sapientum. Quiaenim mortales proni sunt ad discordiam et ad querendum que sua sunt, non quesunt boni communis, ex quibus turbacio tranquillitatis et pacis, corrupcio iusti-cie | et alia infinita mala proveniunt, ab hiis maxime qui habent super alios Ly f. 236va

potestatem; quando autem essent plures rectores quorum nullus esset alio supe- 20

58 11a] X Ly. q] om. Ly. Te1] om. Ly αm (supp. Mw). ordine Ly. 58 – 59 irreprehensibilem Mz.59 et … niti] om. Vd. nitere Mw. huiusmodi] huius MzLy α (eius Un); et summo studio niti add.Vd. 60 neve] ne MzLy α. in] om. Ly αm. aliqua] cautione add. Ly; caucioneve add. αm.61 perplexus] perplexitatis αp. 1 Capitulum XIII] inquo respondetur ad rationem ca. iiii pro quartaopinione inductam add. Ly; om. α (c. 16 supp. Vd). 2 Discipulus] om. Ca. De1] on margin: Cap.XIII Ly. plurima] supp. Mw. invenire legentes Ca. invenire] om. Ly. 3 cleri] invenire add. Ly.4m c. Mz. 5 Magister] om. αm (supp. Mw). ad probandum] aprobandum Ve. mundi] tuum Mz.7 et peccata] om. Na. Text on margin: om. MzLy α. 8 videtur MzLy α († Ca). 9 sani] solum MzLyα (solis Un). contingerent] contingere Un. 10 sapiencium Un. debent Mz. quia] quod Un.12 subditos NaLy αm. debet regere Ly α. 13 sapientis Ly. 15 recipere αp. sapiencium Un.16 principatui] principatu Mz α (exc. Un); sed add. αp. 17 enim] tantum add. LyMw. sunt2] iniqueadd. Mz; nimis et add. Ly; inique et add. Mw. 17 – 18 sunt2 … sunt] non sunt sed Ca. 18 turbacio]om. Ve. 18 – 19 iusticie] om. (gap Mz) MzLy α. 19 infinita mala] mala quasi infinita Ly α.perveniunt αm. habent] om. Ly αm. 20 potestatem] habent add. Ly αm (habent potestatem Mw).nullus] unus Mw; nullius Vd. esset] om. Mz. esset alio] altero esset Ly.

51Liber 1, Capitulum XIII

Draft version ‒ Cologne Ockham project (April 2015)

rior, facilius accideret discordia quam si unus esset superior aliis (eo quod nullusdiscordat a seipso); facilius eciam plures qui a superiori refrenari non possentquererent propriam utilitatem quam si unus dominaretur aliis; ideo regulariterminus timendum esset de turbacione pacis et corrupcione iusticie ac aliis malisque ex defectu boni regiminis provenire noscuntur si unus esset rector quam si25

plures simul essent rectores quorum nullus esset superior alio, presertim cumfacilius sit populo emendare unum rectorem si taliter exorbitaverit ut sit corri-gendus, vel eciam amovendus, quam plures.

Nec obstat quod veritas iusticie que a multis queritur facilius invenitur, etquod “salus est ubi sunt multa consilia”, quia, sicut dictum est, princeps virtu-30

osus et sapiens, quando expedit, requirit consilia sapientum et facit veritatemqueri a pluribus: qui multo melius potest regere consiliarios querentes veritatem,et modum debitum querendi et pandendi pro loco et tempore quod unicuiquevidetur eis imponere, quam possent ipsimet consulentes si nullus haberet potes-tatem super alium, presertim cum unus rector habens super omnes consiliarios35

potestatem de modo regendi consiliarios possit unumquemque eorum requirereet cuius consilium viderit sanius acceptare. Et ideo quamcumque expediat ver-itatem in causis arduis queri a pluribus, utile est ut unus super omnes alios con-sulentes querentes veritatem habeat potestatem. Hinc ˹est quod quamvis, utallegatum est supra c. 4o, Romani fecerint sibi curiam et quotidie consulerunt40

320˺ consilium agentes de mu˹ltitudine, ut habetur˺ 1o Macchabeorum 8o,tamen, ut ibidem legitur, ˹commiserunt˺ uni homini magistratum suum, etomnes ob˹ediebant˺ uni. Regulariter ergo melius est quod unus v˹irtuo˺sus etprudens habeat mundi imperium quam plures.

22 qui] quia Ve. 23 quererent] requirerent Mz; haberent αp. utilitatem] voluntatem Mz α. 23 – 25 si… noscuntur] om. αp. 24 et] ac Ly. corrupcione] turbacione Mz; om. Ly αm. ac] et MzLy.25 rector] om. Mz. si2] om. Un. 26 essent simul rectores Ly α (essent rectores simul Vd).27 – 28 puniendus Ly. 28 eciam] om. Ca. 29 Nec] non αp. obstat] obte Vd. 30 sunt] om. LyMw.multa sunt Mz. 31 facit] secundum add. MzLy α (exc. Ca). 32 qui] que Un. multo] om. Vd.potest] querere et add. α. 33 et pandendi] om. Ly. tempore] quam add. Mz. 34 eis] civiliter αp.35 – 36 consiliarios … regendi] om. Un. 36 potestatem] habet add. αm. regendi] consulendi Ly.possit] possent Mw; posset αp. 37 cuius] eius Mz. sanius] om. Mz. quantumcumque MzLyVd; em.to quantumcumque αm. 38 ardua Mz. queri] et add. Ve ■†■Na. alios omnes α (exc. Vd).39 querendi LyCa. veritatem] om. Mw. ut] vel Un. 40 fecerunt MzLy α († Ca; exc. Un). curamMz. et] ut LyVd; † Ca. consulerint Ve; consulerent Ly α († Ca). 41 320] Recenti viginti Ve; XXXIILy; 330 Mw; † Ca; 32 αp. agentes] om. Mw. 8] 9 Un. 42 quesierunt Un. suum] summum Ly αm.44 prudens] providens Ly.

52 3.2 Dialogus

Draft version ‒ Cologne Ockham project (April 2015)

Capitulum XIVDiscipulus: Hactenus inquisivimus an toti generi humano expediat unum imper-atorem seu principem secularem universo orbi preesse, et aliqualiter exquisitetractavimus opinionem dicentem quod regulariter est expediens ut omnes mor-tales uni principi seculari in temporalibus sint subiecti. Nunc autem intendo 5

tecum investigare (quamvis breviter) quibus excellenciis seu graciis, virtutibuset moribus imperator mundi debeat prefulgere. Estimo autem quod fides, peri-cia, iusticia, veritas, potencia, divicie, liberalitas, et fortitudo in imperatoremundi maxime requiruntur. Ideo de istis aliqua breviter interrogare propono.Quero ergo primo an imperator mundi veram fidem et catholicam teneatur 10

habere?

Magister: Nonnullis apparet quod interrogacio tua dubitacionem non habet,cum quili|bet mortalis adultus habens usum racionis teneatur esse fidelis, preser- Ly f. 236vb

tim si de fide potuerit informari. Sed forsitam querere intendebas an aliquispossit esse verus imperator qui non habeat veram et catholicm fidem; de quo 15

sunt opiniones diverse et adverse.

Capitulum XVDiscipulus: De isto secundo inquiram postea aliqualiter exquisite, ideo transeoad periciam necessariam imperatori. Et primo cupio scire an imperator mundi, sifuerit catholicus, teneatur habere periciam scripture divine.

Magister: Circa hoc sunt diverse opiniones, una quod imperator catholicus 5■†■

periciam legis divine et literarum sacrarum debet habere. Quia non minorisperfeccionis debet esse imperator catholicus in novo testamento quam fuerit rex

1 Capitulum XIV] ubi incipitur investigare quibus virtutibus debeat pollere imperator et primo defide add. Ly; om. α (supp. Mw; c. 17 supp. Vd). 2 Discipulus] om. Ca. Hactenus] on margin: Cap.XIV Ly. toto ω. 3 preessem Un. exquisito Vd. 4 pertractavimus LyCaVd; pertractemus Mw;pertractamus Un. opinionem] apud Vd. 5 seculari principi LyMw. seculari] om. αp. autem] om.Vd. 6 tecum] te Mw. 7 – 8 iusticia veritas pericia MzLy α. 8 divicie] om. Na. 9 aliqua] aliqualiterMw. breviter interrogare aliqua Un. 10 Quero ergo] om. Ly. ergo] om. αm. 13 quilibet] quibusUn; eciam add. MzLy α. adultus mortalis Vd. 14 de] om. Mw. poterit Mz. forsan MzLy α.15 posset Ly α. habet Mz α. 16 sunt] multe add. Ly. 1 Capitulum XV] c. 25 Ve; inquirit utrumimperator debeat habere notitiam scripturarum et respondet secundum diversas opiniones add. Ly;om. α (15 Ca; supp. Mw; c. 18 supp. Vd). 2 Discipulus] supp. Mw; De isto et cetera add. Un. De]on margin: Cap. XV Ly. isto secundo] ista duo Ca. aliqualiter postea Ly. inquisite Un. 3 si] om.Un. 5 Text on margin: ■†■ Na; om. VeMz α; Opinio prima Ly. imperator] mundi si fuerit add.MzLy. 6 literarum] scripturarum Un. sacrarum literarum Ly αm. Quia] on margin: Probatur primoLy. minoris] in nominis Un. 7 imperator] om. Mz.

53Liber 1, Capitulum XV

Draft version ‒ Cologne Ockham project (April 2015)

in veteri testamento. Sed rex in veteri testamento debuit habere periciam liter-arum sacrarum, et in lege divi|na continue meditari. Ergo imperator catholicusGs p. 884

perfeccius ista debet habere.10

Iterum, ad imperatorem catholicum spectat fidem christianam, que in sacris Argumentum■†■literis continetur, defendere et impugnatores ipsius ulcione debita castigare.

Nullus autem defendere debet quod ignorat. Ergo imperator catholicus debetliterarum sacrarum habere periciam.

Alia est opinio quod, quamvis deceat imperatorem catholicum aliquarum15 Opinio ■†■

literarum sacrarum ˹hab˺ere noticiam, ut saltem sciat legere et ˹legendo˺ intel-ligere literaliter scripturas sacras, ˹tamen non est˺ simpliciter necessarium sibipericiam talem habere, pro ˹eo quod ab˺sque tali pericia potest temporaliautiliter ˹et˺ iuste disponere, quod solummodo ad imperatorem dinoscitur per-tinere.20

Discipulus: Numquid imperator debet habere periciam legum civilium?

Magister: Una est opinio quod sic, quia cum imperator sit supremus iudex in Opinio ■†■

temporalibus, non minorem periciam legum secundum quas est ferenda senten-cia debet ipse habere quam iudices inferiores. Sed iudices inferiores tenenturhabere noticiam legum civilium, secundum quas iudicare tenentur. Ergo multo25

magis debet imperator legum civilium habere periciam.

Alia est opinio quod imperator non tenetur de necessitate legum civilium Opinio ■†■

habere periciam, licet valde conveniens sit et utile ut pericia tali non careat.Multi enim fuerunt imperatores et reges iusti, imo sancti, qui legum civiliumpericiam minime habuerunt, qui tamen omnino didicissent leges, si de necessi-30

tate ad earum noticiam obligati fuissent. Nec est simile de imperatore aut rege etaliis iudicibus inferioribus; quia enim imperator in imperio mundi et rex inregno suo solutus est legibus, nec tenetur de necessitate iudicare secundum leges

9 continue] contingent Un. meditare Mw. 10 perfectus Na αm. debet ista MzLy α. 11 Text onmargin: ■†■ Na; om. VeMz α; Secundo Ly. Iterum] Item MzLy α. 12 debita ulcione Vd.13 Nullus] nullius Vd. debet1] potest Ly αm. 13 – 14 debet2 … habere] perfeccius debet ista haberesecundum literarum sacrarum MzLy. 14 sacrarum literarum αm. habere] noticiam add. Un.15 Text on margin: ■†■ Na; om. VeMz α; Opinio 2a Ly. decet αp. aliquarum] aliqualem MzLy α(exc. Mw). 16 noticiam] periciam Ly αm. ut] vel Vd. sciat] om. αp. et] vel MzLy α. 17 non tamenLy; † Ca. necessarium sibi] sibi necessarium Ly α. 18 habere] om. Mz. 19 solomodo Mw.21 Numquid] on margin: Questio Ly. debet habere periciam] tenetur noticiam Ly. habere] supp.Mw. civilium] habere add. Ly. 22 Text on margin: ■†■ Na; om. VeMz α; Responsio secundumduas opiniones prima Ly. opinio est Mw. cum] supp. NaMw. supremus] summus MzLy α.25 noticias CaUn. 27 Text on margin: ■†■ Na; om. VeMz α; Secunda Ly. 27 – 28 Alia … periciam]om. Mz. 27 opinio] que potest add. Mw. imperator] om. LyMw. 28 periciam habere α (exc. Mw).29 enim] non add. Ca. iusti] om. αp. imo] et Ca. qui] per Un. 30 omnino] om. Mw. si de] fideiαp. 31 aut] et α. 32 in1] om. Ve. in imperio] om. Mz. 33 iudicare] de necessitate add. Un.

54 3.2 Dialogus

Draft version ‒ Cologne Ockham project (April 2015)

(quemadmodum iudices inferiores iuxta leges de necessitate iudicare tenentur),ideo non requiritur tanta noticia legum in imperatore aut rege sicut in inferi- 35

oribus iudicibus.

| Discipulus: Ex predictis probabile michi videtur quod decet promovendum in Ly f. 237ra

imperatorem et regem tam sanctarum scipturarum quam legum civilium profun-dam habere noticiam, et quod talis, si inveniretur, ante omnes alios, ceterisparibus, esset promovendus in imperatorem, et eciam in regem (quando per 40

eleccionem, non per successionem, debet quis regni gubernacula suscipere). Sednumquid si promotus in imperatorem vel regem non esset profundus in noticiascripturarum sacrarum et legum civilium, deceret eum insistere studio pro huius-modi excellenti noticia acquirenda, vel eciam, si esset excellens in tali noticia,deceret eum circa meditacionem huiusmodi assidue occupari? 45

Magister: Respondetur quod laudabile esset in imperatore et rege vacare cumdiscrecione huiusmodi studio quantum posset, ita tamen quod per tale studiumnon impediretur a cura sibi commissa. Negligere autem sibi subiectos vel reg-imen imperii, aut regni alii committere, ut tali studio insistatur, in imperatore etrege est reprehensibile et dampnabile reputandum, quia talis curam debitam 50

subditis non impendunt, et de eis verificatur illud Apostoli, “Qui ˹suorum, et˺Paulus

maxime domesticorum, curam non habet, f˹idem negavit˺ et est infideli dete-rior”. Si enim prela˹tus ecclesiasticus˺ propter utilitatem subditorum contem-pla˹tivam vitam˺ debet nonnumquam pretermittere et active int˹endere,˺ ut exsacris canonibus colligitur 8a, q. 1a, c. Olim et c. In scripturis et c. Qui episcopa- 55

tum, multo forcius imperator aut rex debet omittere tale studium ut regimendebitum, non solum per alios sed eciam per seipsum, subiectis impendat.

34 iuxta] secundum LyMw. iuxta leges] vix Vd. leges] tamen add. Mz. tenentur] et add. Ve.35 requiritur] quod add. & canc. Mw. 37 michi probabile LyCa. promovendum] per modum Ve.in] om. Ly. 38 et] om. Mw. sanctarum scipturarum] sacrarum Mz. civilium] om. Ly. 39 habere]habentem Mz. 40 eciam] tunc Ly. quando] non add. Na. 41 suscipere] possidere (gap add., seususcipere supp. in gap) Vd. Sed] on margin: Questio Ly. 42 vel regem] om. α. 43 scripturarumsacrarum] sacrarum scriptuarum (literarum Vd) Ly α. eum] desistere vel add. Ly α.43 – 44 huiusmodi] huius Un. 45 deceret eum] debeat LyMw. huiusmodi] huius Ve αp.46 Respondetur] on margin: Responsio Ly. in] om. LyUn; supp. Mw. imperatori aut regi Ly;imperatorem et regem Un. et] aut Mw. 47 huiusmodi] om. Ca; huius Vd. potest Mw. per] om.Mz. 48 cura] om. Ly; causa Ca. commissis Ly. Negligentes Ve. subditos Ly α. vel] om. Mz; etLy αm. 48 – 49 regimen] regni Ly. 49 regni] regnum Ly. alteri LyMw. insistat Ly. in] em. from utVe; om. Mz. et] aut Mz. 51 impendunt] impendit Ly α (impedit MwUn). eis] ipso MzLy α. Texton margin: om. VeMzLy α. 52 negavit] † Ca; non habet Mw. 53 – 54 vitam contemplativam LyMw.54 vitam] non add. Ca. numquam Ca. intermittere Un; dimittere Vd. 55 1] 6 (supp. on margin: 1)Un. c3] supp. Mw. 55 – 56 episcopatum] et add. Mz α. 56 aut] an Ve; autem Un. dimittere CaVd;admittere Un. ut] et Vd. 57 subditis Ly αm; om. Vd. impendere Vd.

55Liber 1, Capitulum XV

Draft version ‒ Cologne Ockham project (April 2015)

Discipulus: Numquid imperator debet habere excellentem noticiam seculariumnegociorum?

Magister: Respondetur quod ille qui ceteros antecellit in pericia secularium60

negociorum et qui alios in sensu naturali et discrecione ac industria naturali etiudicio racionis excedit ceteris paribus debet ante alios in imperatorem et regem(qui per eleccionem ad regni gubernacula assumitur) promoveri. Sensus enimnaturalis et excellens racionis iudicium in taliter promovendo omni literature,facundie, eloquencie, experiencie et memorie, quantumlibet excellenti, videtur65

preferri debere, licet in promovendo ad officium temporale, presertim brevitempore duraturum, excellenti racionis iudicio interdum tam litteratura quamexperiencia deberet anteferri. Postquam autem ad imperium vel regni gubernac-ula fuerit quis assumptus, pericie secularium negociorum et noticie iuris nat-uralis, et precipue illius circa quod contingit errare aut dubitare eciam eruditum70

et cuius noticia ad suum spectat officium, principaliter debet insistere et magisquam noticie scripturarum sacrarum vel secularium scienciarum aut legumquarumcumque, nisi per eas magis quam per alium modum valeat periciamsecularium negociorum acquirere.

Discipulus: Quare dicitur quod insistendum est noticie iuris naturalis circa quod75

contingit errare aut dubitare eciam eruditum? Videtur enim quod nullum est taleius | naturale. Omnis enim ignorancia iuris circa quod contingit errare peritosLy f. 237rb

videtur excusare contra facientem; ideo enim ignorancia facti excusat quiaeciam peritos fallit, ut notat Glossa, dist. 38a, c. 1o. Ergo si circa ius naturalecontingit errare peritos, ignorancia talis iuris excusare valeret.80

Rursus, omnis ignorancia probabilis excusat, sed ignorancia que potest in-veniri in peritis potest esse probabilis, ergo aliqua ignorancia iuris naturalisexcusaret: cuius contrarium notat Glossa, dist. 38a, c. 1o, et Gracianus 1a, q. 4a, §

58 Numquid] on margin: Questio Ly. 58 – 59 negociorum secularium Vd. 60 – 61 Magister …negociorum] om. Un. 60 Respondetur] on margin: Responsio Ly. ceteris Mw. in pericia]impericia Ve. 61 qui] per Un; om. Vd. et2] om. Ca. et2 … naturali2] om. Ly. 62 excellit α.paribus] em. from partibus Mw. in] supp. NaMw; om. Ve. et] aut MzLy. 64 in taliter] intelligiturMz; intelligit quod in Ly. omni] om. LyMw; cum α (exc. Mw). 64 – 65 literatura facundiaeloquancia experiencia et memoria MzLyCa. 65 quamlibet Mz; quilibet Ly. excellens LyMw.66 proferri Un. licet] cum Ly. presertim] etiam Ly. brevi] uni Un. 66 – 67 tempore brevi Ca.67 iudicio racionis LyMw. tam] quam Un. 68 debent Mz; debeat Ly. vel] ad add. MzLy α. regni]mundi Ly α. 70 illius] ius Un. contigit Ve; est Mz α. eciam] et Mz. 71 et2] om. Mz. 72 sacrarum]sanctarum Mz. secularium] singularium Ca. 73 magis per eas LyMw. periciam] supp. Na.74 negociorum] om. LyMw. 75 Quare] on margin: Obicitur primo Ly. circa] et Vd. 76 enim] om.Na. 77 iuris] naturalis add. Ca. 78 contra] om. Vd. ideo] non Vd. 79 peritos] om. Mw. si] sicVe. circa] contra Mz. 81 Rursus] on margin: Secundo Ly. 82 ergo] ideo Ly. 83 excusat Ve. 38]30 MzLy; § supp. Un. q] supp. on margin: q. IIII § Un. 4] om. Ve; 1 Ly; 48 Mw; c. 48 αp. §] c.Ve; qui Ly.

56 3.2 Dialogus

Draft version ‒ Cologne Ockham project (April 2015)

Notandum, dicit quod “ignorancia iuris naturalis […] omnibus adultis damp-nabilis est”. ˹Ex quibus videtur colligi posse quod nullum est ius naturale circa 85

quod contingit errare, aut eciam dubitare, perit˺os.

Magister: Respondetur quod iura naturalia reperiuntur in triplici differencia.Ius naturale esttriplex Quedam enim sunt principia per se nota, vel a talibus principiis in moralibus perPrimum

se notis sumuntur vel respondent; et circa talia iura naturalia nemo potest errarevel eciam dubitare. Ipsa tamen ignorare potest, quia potest de ipsis non cogitare 90

et numquam cogitasse; et talis ignorancia neminem excusat, quia talia iura nat-uralia, licet quis antea numquam cogitaverit ea, statim occurrunt quando secun-dum ea quis tenetur aliquid facere vel omittere, nisi absque omni deliberacioneet regula racionis velit quis ad actum procedere vel actum talem omittere; quareignorancia talis iuris in tali casu ex dampnabili negligencia vel contemptu pro- 95

cedit, et ideo non excusat. Si enim quis ex aliqua occasione temptetur occiderealiquem innocentem qui numquam nocuit, statim, si deliberare velit, eciambreviter, an debeat occidere eum, | occurret quod non debet ipsum occidere; et Gs p. 885

ideo, si absque omni deliberacione ipsum occidit, talis ignorancia ipsum nonexcusat. 100

Alia sunt iura naturalia que ex primis principiis iuris patenter et absque magnaSecundum

consideracione eliciuntur, quemadmodum in scibilibus quedam conclusiones exprimis principiis patenter et absque magna consideracione concluduntur, eciama minus eruditis; et talis ignorancia iuris naturalis non excusat, quia quilibetpotest absque magno studio statim scire illa iura naturalia. Et de tali ignorancia 105

iuris naturalis intelliguntur dicta maiorum.

Alia sunt iura naturalia que a paucis, et peritis, et cum magna attencione etTercium

studio et per multa media colliguntur ex primis iuribus naturalibus, circa que

84 quod] omnis add. MzLy α. naturalis] om. Un. 84 – 85 dampnato Ca. 86 aut] et eciam Un.eciam] om. LyMw; † Ca. dubitare eciam αp. 87 Text on margin: om. Mz α; Respondetur Ly. in]om. Un. triplici] duplici MzLy α. 88 Text on margin: om. VeMz α; Divisio iuris naturalis Ly.Quedam enim sunt] om. Un. a] ex Ly α (casibus add. Mw). in moralibus] immobilibus Ly α (†Ca). 89 sumuntur vel respondent] sequuntur vel (em. from et Mw) sumuntur MzLy α. naturalia]om. Ly. 90 ignorare] quis add. Ca. 90 – 91 non cogitare et] om. Ly αm. 91 cogitasse] cogitare MzLyα; on margin: al. cogitasse Vd. 92 numquam antea Ca. numquam] non Na; iniqua Mz; inique αp.ea] om. Mw. statim] quod supp. Ve. occurrunt] committit Mz; cognoscit Ly α. 93 quis] aliquisMzLy α. aliquid] aliud Na. facere aliquid LyMw. deliberacione] dilatione Mw. 94 procedere] em.from producere Un. quare] quia Ly. 95 iuris] om. αp. ex] om. Un. 96 quis] om. Mw. temptaturVe; nitetur Ly. 98 occidere eum] ipsum occidere Ly. eum] ipsum Mz α. occurret] ostendit Mz αp;concludit Ly αm. 99 ipsum1] om. Vd. occiderit Ly α (occiderint Un). 101 Text on margin: om.MzLy α. patentis ω. magna] deliberatione seu add. Ly. 102 conclusiones] questiones α.103 magna] om. Vd. 104 a minus] om. (gap) Un. minus] non Vd. iuris naturalis] om. Mz.104 – 105 potest quilibet Ly α. 105 illa iura naturalia scire Ly. 106 naturalis] om. Ly. maiorum] om.(gap) Mz; maioris Un. 107 Text on margin: om. MzLy α. et1] eciam MzLy. 108 media] temporaCa supp. Mw; om. (gap) Un; que Vd. colliguntur] alliguntur hoc Ca. circa] om. Ve.

57Liber 1, Capitulum XV

Draft version ‒ Cologne Ockham project (April 2015)

eciam periti habent interdum opiniones contrarias, quibusdam putantibus ea esseiusta et quibusdam iniusta; et ignorancia talis iuris naturalis excusat, precipue in110

omittendo aliquid facere quod tamen faciendum esset si non ignoraretur ius, nisisit ignorancia affectata vel crassa et supina. Talium ergo iurium naturaliumnoticie acquirende debet imperator insistere diligenter, quia alia iura naturalia(scilicet, primo modo et secundo modo dicta) sibi leviter quando erit necesseoccurrent. Ut autem huiusmodi iurium et secularium negociorum periciam per-115

fectam acquirat, expedit ut quamplures consiliarios | secum habeat sapientes,Ly f. 237va

exemplo Romanorum, qui, ut allegatum est prius, constituerunt 320 qui quotidieconsulebant, consilium agentes de multitudine. ˹Quia teste Salomone, Prover-biorum 15, “Dissipantur cogitaciones ubi non est consilium, ubi vero plures˺ Proverbia

consiliarii sunt, conf˹irmantur”; et Proverbiorum 11o ait˺ quod est “salus ubi120 Proverbia

multa con˹silia sunt”.

Discipulus:˺ Doctrine sapientis obviare videtur im˹peratorem debere˺ haberemultos consiliarios, quia Ecclesiastici 6o sic h˹abetur,˺ “Multi pacifici sint tibi, et Ecclci

consiliarius sit tibi unus de mille”.

Magister: Respondetur quod consilium de diversis et ex diversis causis requir-125

itur. Aliquando enim requiritur consilium de secretis que periculosum est rev- Sex modiquerendiconsiliumelare nisi fidelibus et amicis ac discretis. Interdum autem requiritur consilium de

publicis et de illis que absque periculo revelari possunt infidelibus, inimicis etfatuis. Iterum, quandoque requiritur consilium aliorum ut consiliariorum habea-tur consensus, quo habito illud quod deliberatum est efficitur magis autenticum,130

et cum maiori veneracione, amore, reverencia vel timore ab aliis suscipitur.Quandoque autem requiritur consilium ut querens consilium illud quod deliber-

109 interdum habent MzLy α. 110 iusta et quibusdam] om. Un. et1 … iniusta] om. Na.quibusdam] ea esse add. Ly α (exc. Un). precipue] presertim Mz. in] om. Ve. 111 ignoraret MzLyα. ius] om. MzLy α. 112 esset Vd. crassa et (vel Mw) affectata LyMw. et supina] om. Ly.113 alia] illa MzVd. naturalia] om. Ly α. 114 dicta] om. Vd. sibi] om. LyVd; supp. Mw. est Mz;em. from est Mw. necesse] sibi add. Ly α. 115 occurrent] ostendent Mz αp; ostendentur Ly αm. Ut]nec LyCa. autem] om. Ly α. et] naturalium Un. negociorum secularium Vd. 115 – 116 periciam etperfectam noticiam Ly; perfectam periciam (noticiam CaVd) α. 116 acquiri Ly α. ut quamplures]ut eciam plures Mz α (exc. Mw); eciam ut plures Ly; ut (em. from nec Mw) et plures Mw. 117 estallegatum Ly. 320] recentos XX Ve; XXXII LyUn. 118 consulebant] et add. MzLy α. 119 Text onmargin: om. MzLy α. 120 11] 2 αp; † Ca. Text on margin: om. MzLy α. 121 consilia] supp. Mw.sunt consilia Ly. 122 Doctrina MzLy α; on margin: Obicitur Ly. obviare] obicere Mz. debere] om.MzLy α († Ca). 123 legitur Ly α († Ca). Text on margin: om. MzLy α. tibi] om. Vd. 124 tibi sitLy α (exc. Ca). tibi unus sit Mz. de] in Mw. 125 Respondetur] on margin: Respondetur Ly.concilium Un. 126 Text on margin: Sex modis querendi consilium hic vide Ve; om. MzLy α.consilium] om. MzCa. que] quod LyCa. periculosa sunt Mz. 127 autem] om. Ly α. 128 et1] velMzLy α. inimicis] immiment Ca. 129 Item Ca. requiritur quandoque VeCa. ut] tot Mz add. Ly.consiliatorum α. 129 – 130 habeantur Ve αp. 130 efficiatur Ly. 131 maiore Un. veneracione]ordinatione et Ly α. amoris Ly. 132 Quando Vd. 132 – 133 consilium1 … aliquorum] om. Mz.

58 3.2 Dialogus

Draft version ‒ Cologne Ockham project (April 2015)

atum est per consiliarios exequatur. Nonnumquam requiritur aliquorum consil-ium ut querens consilium noticiam iuris vel facti quod ignorat per eorum re-sponsionem acquirat, qua habita quid agere debeat animadvertat. Aliquociens 135

vero requiritur aliquorum consilium ut querens consilium probet et experiaturipsorum consiliariorum discrecionem vel prudenciam aut fidelitatem vel affec-cionem seu voluntatem vel erga se vel erga alios.

Quando ergo requiritur consilium de secretis que periculosum est revelare,pauci debent esse consiliarii, quia solummodo probati, fideles, amici et discreti. 140

Quando eciam requiritur consilium ut deliberatum per consiliarios execucionimandetur, requirendi sunt pauci, quia solummodo sapientes, fideles et amici. Etin hiis duobus casibus intelligenda est auctoritas Ecclesiastici superius allegata.Quando autem requiritur consilium de publicis vel de illis que possunt absquepericulo revelari, et requiritur consilium solummodo ut habeatur consiliariorum 145

consensus, quo habito illud quod deliberatum fuerit efficiatur magis autenticum,vel ut querens consilium per responsionem consiliraiorum noticiam iuris velfacti quod ignorat acquirat, vel ut ipsorum experiatur et probet discrecionem seuprudenciam et fidelitatem aut affeccionem vel voluntatem, multi debent esseconsiliarii. Imo in tali casu quandoque non erit absurdum eciam consilium im- 150

peritorum vel malivolorum requirere, quia quandoque sapiens ex eorum respon-sione (eciam ipsis nolentibus et decipere intendentibus) quid sibi erit agen|dum Ly f. 237vb

prospiciet, quemadmodum non solum ex bonis operibus sapientum, sed eciamex malis operibus fatuorum, sapiens accipit disciplinam, teste Salomone, quiProverbiorum 24o ˹ait: “Per ag˺rum hominis pigri transivi et per vineam ˹viri 155Proverbia

stu˺lti, et ecce totum repleverant urtice, operuerant superficiem eius spine, etmaceria lapidum ˹destru˺cta erat; quod cum vidissem posui in ˹corde meo˺ etexemplo didici disciplinam”.

133 – 134 consilium aliquorum Un. 135 Aliquociens] multotiens Ly. 136 consilium aliquorum Ly α.137 ipsorum consiliariorum] eorum consilia et eorum MzLy α. 138 erga1] contra MzLyUn.139 ergo] sibi Mz. que] quod MzLyCa. 140 fidelis Mz; om. Vd. 141 eciam] autem MzLy α. ut]aut Un. 142 demandetur LyMw. fideles sapientes Ly. 142 – 143 Et in] tantum Mz prec. Ly.143 duobus hiis αp. 144 illis] hiis Ly. absque] sine Ly α. 145 et] om. LyMw. 145 – 146 consensusconsiliariorum (em. from consiliorum) Vd. 146 quod] om. Ve. fuit αp. 147 per] racione add. Ca.148 acquirat] om. Na; requirat Mw. experiatur] habeat experientiam Ly. 149 et] vel MzLy α. aut]et prec. Ca. 150 Imo] numero MzLy. quandoque] eciam add. Ly. est MzLy α. eciam] om. Ly.150 – 151 imperitorum] impiorum LyMw. 151 malivolorum] malignorum MzMw. 152 ipsis] nocereadd. Ly. volentibus MzLyMw. et] vel MzCaVd; om. Un. incendentibus Ve. est Mw.153 perspiciet Ve; prospiciat Mz. 154 teste] om. Ca. qui] om. Ly α (testante Ca). 155 24] qui add.Ly α († Ca). Text on margin: om. VeMzLy α. viri] scelerate supp. Mw. 156 et1 … operuerant] om.Ca. operuerant] apparuerunt Mz; operuerunt Ly. 157 lapidem Ca. quod] et Un. tamen vidisseCa.

59Liber 1, Capitulum XVI

Draft version ‒ Cologne Ockham project (April 2015)

Capitulum XVIDiscipulus: Licet de pericia vel prudencia necessaria imperatori possemus, utarbitror, magnum volumen efficere, tamen ad presens predicta sufficiant. Ideoad iusticiam, que necessaria est imperatori, ut estimo, me converto. Cupio autemscire an imperator debeat semper et in omni casu rigorem iusticie exercere.5

Magister: Respondetur quod imperator quandoque debet iusticiam totaliterpretermittere vel differre ad tempus, interdum vero decet eum, imo de necessi-tate tenetur, rigorem iusticie mansuetudine temperare; quandoque autem denecessitate salutis tenetur rigorem iusticie exercere.

Discipulus: Ista ut puto possent innnumeris racionibus et auctoritatibus demon-10

strari, sed eas abbreviacionis causa dimittamus; et de uno tantummodo ad pre-sens cupio sentencias diversas audire, an videlicet apud imperatorem in ex-ercendo iusticiam omnes pene pro quocumque crimine sint arbitrarie, ut liceat eipenam pecuniariam vel aliam pro quocumque crimine infligere.

Magister: Circa hoc diverse reperiuntur sentencie. Una est quod apud imper-15 Opinio

atorem omnes pene sunt arbitrarie, ut liceat ei in quocumque casu proquocumque crimine quodcumque genus penarum infli|gere. Que videtur hacGs p. 888

racione posse fulciri. Ubi pena non est taxata in iure, que pena sit infligenda Argumentum

arbitrio iudicis inferioris committetur: nec irracionabiliter, quia ex quo non estius expressum secundum quod debeat punire, relinquitur quod secundum arbi-20

trium suum punire debet. Sed imperator est supra omnia iura positiva. Ergosecundum nullum ius positivum punire tenetur, et per consequens, quan-documque tenetur punire crimen alicuius, pro suo arbitrio poterit quodcumquegenus penarum infligere. Alia est sentencia quod non semper imperator ex- Opinio 2a

1 Capitulum XVI] om. Ve; supp. on margin: c. 16 Na; inquirit de iusticia quomodo in ipsoimperatore vigere debeat add. Ly; om. α (16 Ca; c. 19 supp. Vd). 3 – 4 Ideo … ut] om. Un. 4 estnecessaria Ca. 5 debet α. 6 quandoque] om. Vd. debet quandoque LyMw. 7 vel] supp. Mw.8 – 9 tenetur … salutis] om. Ve αm. 8 temperare mansuetudine MzLy αp. 10 Ista] on margin: QuestioLy. possunt (possent Mw) ut puto LyMw. 11 eas] om. LyMw. abbreviacionis] abunacionis Un;em. from abunacionis Vd. omittamus Ly α. et] om. MzLy α. tantummodo] quo add. Un.11 – 12 cupio ad presens MzLy. 13 – 14 ei … pecuniariam] primo omnimodam penam Un.14 pecuniariam penam Ly α (exc. Un). 15 Text on margin: om. Mz α; Responsio Ly. Una] onmargin: Prima opinio Ly. apud] canc. Ve. 15 – 16 imperatorem] om. ω. 16 sint arbitrate Un. in]pro Ly. in … casu] om. MwUn. casu] et add. Ly. 17 crimine] in quocumque casu add. Un. Que]on margin: Probatur ratione Ly. 18 posse] om. NaLy α. Text on margin: om. MzLy α.19 committitur MzLy α (obmittitur Ca). irracionabiliter] cui racionabiliter Un. 20 secundum quoddebeat] sed quem debet Mz. 20 – 21 suum arbitrium Ly α. 21 debet] debeat MzLy α. superMzLyMw. 22 secundum] si Mz. nullum] nomen Ca. tenetur punire Ly. 22 – 23 punire …quandocumque] om. Un. 22 tenetur] crimen alicuius (pro suo arbitrio add. Ca) add. Ly αm

22 – 23 quandocumque] om. Ly; quando Mw. 23 punire tenetur α punisse Mz. arbitrio] et add.LyMw. 24 Text on margin: om. VeMz α; Secunda opinio Ly. 24 – 27 Alia … infligere] om. Mz.

60 3.2 Dialogus

Draft version ‒ Cologne Ockham project (April 2015)

ercendo iusticiam potest quodcumque genus penarum pro suo arbitrio pro omni 25

crimine infligere: pena enim pecuniaria non semper debet imperator esse con-tentus sed aliam tenetur infligere; similiter eciam non semper debet sufficeresibi infligere penam verberum vel deportacionis vel proscripcionis vel exilii, sedtenetur penam mortis vel mutilacionis aut incarceracionis seu detencionis per-petue | imponere. Et sepe huiusmodi penam nec racione amicicie nec racione Ly f. 238ra

consanguinitatis nec racione nobilitatis nec alia occasione licet sibi remittere.Cuius racio assignatur, quia sicut ubi certa pena non est statuta in iure iudexRacio

inferior debet procedere “equitate servata”, Extra, De transaccionibus, capituloultimo, ita imperator, quia est supra iura positiva et non est super equitatemnaturalem, si in exercendo iusticiam non vult ex causa infligere penam statutam 35

in iure, tenetur de necessitate infligere penam “equitate servata”, secundum˹quod bonum commune et˺ salutem subditorum bonorum precipue viderit postu-lare. Sepe autem, absque dispend˹io˺ boni ˹communis˺ et periculo obedienciumet bonorum, pen˹a pecu˺niaria vel deportacionis aut proscripcionis ˹vel˺ exiliimalefactorem minime castigaret, teste Ambrosio, qui in libro De officiis (et 40Ambrosius

ponitur in Decretis, 23, q. 4, c. Est iniusta) ait: “Si quis latronem, filiis depre-cantibus motus et lachrimis coniugis eius inflexus, absolvendum putat cui adhuclatrocinandi aspiret affectus, nonne innocentes tradet exicio, qui liberat multo-rum exicia cogitantem?” Hinc eciam Ieronimus, ut legitur dist. 45a, loquens deIeronimus

illis qui parcunt malis, ait, “Dum parcunt uni, universe ecclesie moliuntur inter- 45

itum. Que ista bonitas est? Que ista misericordia est uni parcere et omnes indiscrimen adducere?” Ex quibus colligitur quod si imperator infligendo regi velprincipi malefactori consanguineo vel aliter sibi coniuncto, aut alii, cui aspiretaffectus turbandi imperium aut bonum commune vel innocentes, solum modopenam pecuniariam, vel aliam quamcumque per quam a prosecucione male 50

25 potest] pp. Un. 26 pecuniaria] om. (gap) Un. semper debet imperator] debet semper Ly. 27 aliaUn. tenetur] debet LyMw. 28 penam] scilicet add. Ly α (exc. Ca). verberum] verborum ωCa;verberis αp. prescripcionis Ve. 28 – 29 vel3 … mutilacionis] supp. Mw. 29 mutilacionis]multacionis Na; militacionis Un. detencionis] on margin: al. deportacionis Ve. 30 racione2] om.Ly. 31 nobilitatis] voluntatis MzLy α. nec2] aut Ly; aliqua add. MzLy α. 32 Text on margin: om.VeMz α; Probatur ratione Ly. certa] om. (gap Un) αp. 34 positiva iura Ly αm. supra Un. 35 si]scilicet Ly. in] om. Ve. 35 – 36 iusticiam … necessitate] ■†■ Ca. 37 – 38 bonorum … postulare]sepe viderit (vidit αp) postulare et precipue bonorum Mz αp; viderit postu˹lare et maxime˺ bonorumLy αm. 38 boni communis] comunitatis Mz; ˹communis˺ boni Ly α (exc. Un). 39 et] om. MzLy α.prescripcionis ω Mw. 40 Text on margin: om. VeMzLy α. 41 23] em. from 32 Un. Est] om. α; etprec. Ly. filiis] suis Mz α (exc. Ca). 41 – 42 deprecantes Na; depredantis Ca. 42 coniuges Mz;coniunctis Ly. cui] ac Ly; et prec. Mz. 43 nonne] ut/ne Mz αp. exicio] exilio αp. 44 exiciam αp.Text on margin: om. VeMzLy α. 45] 46 αm; 25 Vd; sed illud supp. Un. 45 illis] istis MzLy α.parcunt2] parcant Mz. uni] om. Vd. 46 est1] om. Na. misericordia] minima Ve. parce Mz. 47 si]unus add. Na. infligendo] inferendo LyMw; om. Ca. 48 aliter] alicui Ly α. alii cui] alieno Ly.aspiret] appareret MzLy α. 50 pecunariam penam Na. pecuniariam] om. Mz; pecunialem Ly α (em.from pecunialem Mw). quamcumque] om. Mz. persecucione MzLyMwUn.

61Liber 1, Capitulum XVI

Draft version ‒ Cologne Ockham project (April 2015)

voluntatis perfecte minime reprimatur, peccat mortaliter et dampnabiliter trans-greditur equitatem quam sequi tenetur. Tenetur ergo in huiusmodi casu huiusce-modi malefactori, sive fuerit rex sive princeps consanguineus vel alius, penammortis corporalis aut incarceracionis perpetue, aut aliquam aliam penam perquam a malis operibus et potencia malefaciendi penitus reprimatur, infligere.55

Discipulus: Videtur quod imperator valeat licite tam gravem penam, eciam eiqui incidisset in crimen lese maiestatis vel aliud quodcumque flagicium com-mississet, remittere, quia iudex in puniendo debet “in humaniorem partem dec-linare”, Extra, De transaccionibus, capitulo ultimo, et sentencia “que misericor-diam vetat” fugienda est, dist. 50a, Ponderet. Potest ergo imperator licite60

cuicumque flagicioso facere misericordiam, ei penam mortis et quamcumquealiam remittendo.

Magister: Respondetur quod si imperator quemcumque criminosum cognoveritperfecte emendatum ita ut deseruerit omnem voluntatem malefaciendi, necaliquis prosequitur contra eum | iniuriam suam, potest ei imperator omnemLy f. 238rb

penam remittere. Si autem non fuerit emendatus perfecte, sed probabiliter time-tur quod habita facultate intendit iterare vias suas malas et se consuetis cri-minibus, vel aliis, implicare, non licet imperatori ei omnem penam corporalemremittere, nec licet ei talem misericordiam facere, quia talem misericordiamfaciendo ˹non declinaret in humaniorem partem nec esset misericors sed esset70

crudelissimus et inhumani˺ssimus ˹ac impiissimus reputandus, test˺e beatoAugustino, qui ˹Ad Lotharium, ut˺ habetur 23, q. 5, c. Qui viciis, ˹ait: “Qui˺viciis nutriendis parcit et favet ˹ne˺ contristet peccancium voluntatem, tam nonest misericors, quam qui non vult rapere cultrum puero ne audiat plorantem”.

51 minime perfecte MzLy α. reprimeretur Ly. 52 Tenetur] om. MzLy α (exc. Ca). ergo] om. Ve.huiusmodi] huius Ve. 52 – 53 huiuscemodi] om. αm. 53 malefactor MzLy. princeps] et add. Un.alius] alienus Ly. 54 mortis corporalis] corporalem αp. 55 malefaciendi] mala faciendi Ly.infligere] debet prec. LyMw. 56 Videtur] on margin: Obicitur Ly. 57 qui] et (si add. Vd) αp.quodcumque] om. Vd. 57 – 58 commississet] commissum Ly α. 58 debet] om. Na. 59 capitulo] om.Mz. 60 vetat] vocat Mz. pondere Ly. 60 – 61 cuicumque licite Mz. 61 misericordiam facere Ly.et] vel MzLy. 62 aliam] ei add. Un. 63 Respondetur] hic prec. MzLy α; on margin: RespondeturLy. 64 deservierit Ca; deseruit Mw. 65 prosequetur Un. contra] aeȝ ■†■ Un. 66 emendatum Ve.probabiliter] et add. Mz. 67 – 68 criminibus] itineribus Ly α. 68 ei] om. Mz. 69 ei liceat Ly. talem1

… quia] om. Un. 70 esset2] om. LyMw; † Ca. 71 et] om. Mw; † Ca. humanissimus ac piissimusNa. impiissimus] impius Ly α († Ca). beato] om. MzLy α. 72 Lotharium] lucarium Mz; lucanumLyMw; † Ca; luconum Un; luiconum Vd. 23] om. Ca. 5] om. (gap) Mz; II Ca; em. from 3 Un.viciis] om. (gap) Mz. 73 parcet Ly. voluntates Vd. tam] canc. Mw; cum Un. 74 est] tam supp.Mw. quam] quamquam Ve. non] om. Mz. rapere] recipere Ve; em. from capere Na; accipere Ly;om. Mw. cultrum] rapere supp. Mw. ne] vel Ca. plorantem] et non timet ne vulneratum doleat velextinctum supp. Mw.

62 3.2 Dialogus

Draft version ‒ Cologne Ockham project (April 2015)

Cui concordat Ieronimus, qui super Isaiam (et imponitur eisdem causa et ques- 75Ieronimus

tione, c. Non est, ait: “Non est crudelis qui crudeles iugulat”. Talis ergo miseri-cordia est iniusta misericordia, ut ait Ambrosius; imo est impiissima misericor-dia, et deterior adulterio, rapina, furto et aliis criminibus quam plurimis queapud omnes enormia reputantur.

Discipulus: Ista sentencia videtur michi apparenciam aliqualem habere. Ideo 80

recita quomodo ad motivum alterius sentencie, quod eciam non omni caretapparencia, respondetur.

Magister: Respondetur quod iudices inferiores ubi non est ius expressum nonpossunt nec debent pro libito suo punire secundum suum arbitrium, sed in talicasu pene sunt taliter arbitarie ut equitas servetur, ut scilicet puniat iudex tali 85

pena que magis expedit rei publice et conservacioni iusticie et qua delinquensefficacius corrigatur; quia secundum Augustinum, ut habetur in Decretis, 23, q.5, c. Prodest, “et plectendo et ignoscendo hoc solum bene agitur, ut vitaAugustinus

hominum corrigatur”.

Capitulum XVIIDiscipulus: Si de aliis virtutibus et moribus quibus decet imperatorem ornaritractaremus diffuse, opus nimis prolixum faceremus. Ideoque, cum, ut arbitror,ista duo, scilicet pericia seu discrecio sive prudencia et iusticia, sint maximenecessaria imperatori ad regendum utiliter sibi subiectos -- imo quasi videntur 5

75 Cui] eciam add. MzLy α. Text on margin: om. VeMzLy α. et1] ea Ca. imponitur] ponit Mz;legitur Ly α (allegat Ca). 75 – 76 questione et causa Mw. 75 – 76 causa … c] (gap) c. 1 Mz; c. et q. 1c. Ly; (quia prec. Un) causa 1 c. (XXIII q. V supp. Un) αp. 76 est1] crudelis supp. Mw. crudelis Na.ergo] enim Un. 77 est iniusta] ergo iniuste Un; iniusta est Vd. misericordia1] om. α. 78 adulterio]et add. LyMw. rapina adulterio Vd. rapinis Ly. pluribus Vd. 80 videtur … habere] videturaliqualiter habere apparenciam Ly; michi videtur aliqualem apparenciam habere Mw. aliqualem]om. Ca. Ideo] om. LyMw. 81 quomodo] quem Mz. sentencie] respondetur add. Ly.81 – 82 apparencia caret Ly α. 82 respondetur] om. LyUn. 83 Respondetur] on margin: Ad rationemprime opinionis Ly. iudices] om. Un. 84 pro … punire] per libitum sine amorem Mz. punire] om.Na. suum] om. LyMw. 85 pene] om. Ly; bene α. sunt] debent MzLy α. arbitarie] arbitrari MzLyαm; arbitrare (em. to -ri Vd) αp. ut scilicet] ita quod Mz. iudex puniat Ly. 86 et2] om. α.delinquentes αp. 87 corrigantur Un; corriguntur Vd. habetur] dicitur LyMw. 88 c] om. Ly α (exc.Vd). Text on margin: om. VeMzLy α. cognoscendo Un; agnoscendo Vd. bene] licite Ly.89 corrigatur] et cetera add. Mz; bene prec. Ly. 1 Capitulum XVII] om. Ve α (17 Ca; c. 17 supp.Mw; c. 20 supp. Vd); in quo consequenter succincte querit de aliis virtutibus si debeant inesseimeratori add. Ly. 2 Si] on margin: Cap. XVII Ly. decet] debet αp. imperator Vd. 3 diffuse] om.Mz. facerem Ve. cum ut arbitror] arbitror quod Ly; cum (em. to tamen Mw; ut add. Un) arbitror(quod add. αm) α. ut] supp. Na. 4 scilicet … iusticia] om. αm. seu] et MzLy. sive … iusticia] om.Ly. et] vel Un. sunt VeLy αm. 5 subtiliter αp.

63Liber 1, Capitulum XVII

Draft version ‒ Cologne Ockham project (April 2015)

sufficere, cum | ista ab aliis quando erunt opportuna separari non possunt, bre-Gs p. 885bis

vissime de aliis transeamus, ut ad latenciora et que minus discussa sunt ab aliiscicius veniamus, presertim cum in opere De optimo genere addiscendi, tractatuDe modo addiscendi moralem philosophiam et tractatu De modo addiscendilegalia, qui eos habuerint, potuerint quamplurima de virtutibus necessariis rec-10

toribus invenire. Primo itaque de veracitate quam decet imperatorem tenerebreviter videamus. Dic igitur, secundum aliquam sentenciam, an imperator tantadebeat veracitate fulgere ut, sicut non licet ei aliquod falsum asserere vel aliquiddolose seu fraudulenter promittere quod non intendat solvere, sic non liceat eipromissum aliqualiter revocare vel non complere seu differre.15

Magister: Putant qui|dam, quamvis imperator nec male promissa, nec illa queLy f. 238va

promisit licite et postea perpenderit incipere esse nociva, debeat solvere sedteneatur rescindere (sicut et erubescere minime debet si quis melius illorum queprius dixit invenerit ip˹sis competentem correccionem imponere, nec debet˺expe˹ctare ut ab aliis corrigatur), tamen alia promis˺sa non debet aliqualiter20

˹revocare nec absque˺ causa ˹manifesta˺ differre. Cavere ecia˹m debet ne citovel˺ leviter aliquid asserat vel promittat n˹isi certus˺ sit quod sit asserendum velpromittendum.

Discipulus: ˹De˺ potencia diviciis et liberalitate simul videamus, an sint imper-atori opportune. Videntur enim divicie repugnare liberalitati, quia ad liberalem25

spectat effundere divicias, per quod divicie evacuantur.

Magister: Nonnulli existimant quod sine istis non potest bene administrariimperiale officium. Si enim “iurisdiccio sine […] coercione nulla est” censendaExtra, De officio delegati, c. Pastoralis, et c. Ex literis, multo magis imperialisauctoritas absque coercione nullum est; coercio autem sine potencia exerceri30

6 cum] tamen Ly α (em. to cum Vd). erant Ly; on margin: al. ■†■ Mw. possint Ve. 7 de aliis] om.Ly. tranabimus Mz. 8 optimo] oportuno Ca. addiscendi] dicendi Ly; et supp. Ve. 8 – 9 tractatu …addiscendi2] om. Ly α (supp. Mw). 10 eos habuerunt Na; habuerint eos MzLyCa; habuerunt eos α(exc. Ca). potuerunt Ly α. 10 – 11 rectoribus] plurima add. α. 11 Primo] vero add. Un. veritateVe. quam] quandocumque Ly. decet] oportet α. 12 breviter] om. α. videam Ve. Dic] D.(=Discipulus?) Mw. secundum] an per Ly α. aliam Mz. an] om. Ly α. tanta] om. LyMw.13 debeat] tamta supp. Mw. veritate Ve. aliquid Ca. 14 committere αp. non1] om. Na. intenditMzLy α. solvere] em. from salvere Vd. sic] si Mw. ei] supp. Na. 15 promissum] vel commissumadd. α. vel non complere] om. αm. diffinire Ly. 16 promissa] solvere add. MzLy α (exc. Ca).17 incipere] om. MzLy α. debeat] teneatur Ly. 18 prescindere Mz. sicut] sic Vd. quis] quid Ve;aliquid MzLy α. illorum melius MzLy α. 18 – 19 que prius dixit] om. Vd. 19 dixit invenerit] om.Un; gap add. αp. ipsis] om. Ly. imponere] (eis prec. Ly) impendere Ly α († Ca). 20 tamen] cumUn. 21 manifesta causa Mz α. cito] supp. Mw. 22 leviter] supp. Mw. 24 videam Un.25 opportune] optime CaUn; om. Vd. 27 Magister] om. Ca. estimant LyCa. illis Mz. 28 Si enim]quia Ly α. 29 literis] bonis et Vd. 30 nulla MzLy α. potencia] nulla est nec add. Ca.

64 3.2 Dialogus

Draft version ‒ Cologne Ockham project (April 2015)

non potest; ergo potencia in imperatore requiritur. Potencia autem maximeroborari videtur per divicias, eo quod potencia absque amicis, vel saltem obedi-entibus, non videtur posse persistere. Amici autem et obedientes diviciis ac-quiruntur, teste Salomone, qui Proverbiorum 19o ait, “Divicie addunt amicosProverbia

plurimos, a paupere autem et hii quos habuerit separantur”; et eodem capitulo 35

ait, “Multi colunt personam potentis et amici sunt dona tribuentis; fratres ho-minis pauperis oderunt eum, insuper et amici procul recesserunt ab eo”; etEcclesiastis 6o c. sic legitur: “Utilior est sapiencia cum diviciis; sicut enim pro-Ecclesiastes

tegit sapiencia, sic protegit pecunia”, et c. 10o dicitur quod “pecunie obediuntomnia”; divicie ergo sunt imperiali excellencie opportune propter amicos et 40

obedientes acquirendos. Sed amici et obedientes nequaquam diviciis acquirunturet tenentur nisi liberaliter effundantur; si enim divicie non effundantur, nonaddunt amicos. Si autem per prodigalitatem irracionabiliter consumantur, amicicito perduntur. Ergo liberalitas pro amicis et obedientibus acquirendis ettenendis imperiali maiestati opportuna videtur. 45

Discipulus: Est fortitudo necessaria imperatori?

Magister: Fortitudo que est virtus anime debet in imperatore precellere, sedfortitudo corporalis que est robur corporis non est ita necessaria in imperatore;quamvis enim valde deceat imperatorem fortitudine corporali et arte preliandipollere, non est tamen simpliciter necessaria, nec aliis excellenciis preferenda, 50

sed sapiencie iusticie et aliis virtutibus postponenda, teste Sapiente, qui Sapien-cie 5o ait: “Melior est sapiencia quam vires, et vir prudens magis quam fortis”;Sapiencia

et Ecclesiastis 9o ait Salomon: “Dicebam ego meliorem esse sapienciam fortitu-Ecclesiastes

dine”, et post, eodem capitulo: “Melior est sapiencia quam arma bellica”; etProverbia

31 non] om. Ca. 32 potencia] ponitur Mz. 34 19] om. Ve; 59 αp. Text on margin: om. MzLy α.adducunt Mz. 34 – 35 plurimos amicos Un. 35 a1] et Na. habuit MzLy α (habet Mw). eodem] 7o

MzLy α. 36 personam] potenciam Mz. tribuentis] em. from tribuentibus Ve; vel add. αp. 37 etinsuper Un. 38 6] 7 Mw. c] om. Ly α (exc. Mw). sic] om. MwVd. Text on margin: om. VeMzLyα. 39 sapiencia] om. Ca. sic] enim add. Un. 39 – 40 omnia obediunt Mz. 40 opportuneexcellencie Ca. opportune] optime Ly. 41 acquirendo Ly. obedientes et amici Vd. et] supp. Na.42 si … effundantur2] om. Ly α. non2] nec Ly αm. 43 adducuntur amici Mz. Si autem] et nisi Ly αm

(nisi Ca); et iam αp. irracionabiliter] om. LyMwVd. cunsumuntur Mz α (exc. Mw). 45 maiestatiimperiali MzLy α. opportuna] optima Ve. 46 Est] ne add. Ly α. fortitudo] sic add. Ly αm (supp.Mw). 46 – 48 necessaria … fortitudo] supp. Mw. 46 in imperatore αm (supp. Mw). 47 est que Ve.anime] in ea add. Mz. in imperatore] imperator Mz. 48 corporalis] corporis Un. corporis robur Lyαm. 49 deceat valde Na. decet α (exc. Mw). 50 pollere] precellere MzLy α. tamen est Ca. nec]■■■ 51 sed] nec MzLyCaVd; ut MwUn. sapiencie] et add. Mz α (exc. Mw). preponenda MzLy α.52 5] 7 MzLy α (6 Mw). Text on margin: om. MzLy α. est] om. ω. vires] vir α (exc. Mw). 53 Texton margin: om. MzLy α. sapienciam esse meliorem Ly α. 54 Text on margin: om. MzLy α.

65Liber 1, Capitulum XVIII

Draft version ‒ Cologne Ockham project (April 2015)

Proverbiorum 16o ait: “Melior est paciens viro forti, et qui dominatur animo suo55

expu˹gnatore ur˺bium”.

|Capitulum XVIIILy f. 238vb

˹Discipulus: Postquam˺ disputative et recitative quesivimus ˹an˺ expediatmundo uni imperatori subesse et quibus virtutibus imperator ˹mundi˺ debeatprepollere, ad Romanum imperium descendamus, ˹in˺quirentes primo a quoRomanum processit imperium, utrum videlicet fuerit ab hominibus vel a deo.5

Magister: Una est opinio quod imperium Romanum fuit a deo institutum et non Opinio 1a

ab hominibus. Alia est quod fuit ex hominibus scilicet a populo Romano. Tercia Opinio 2a

|Opinio 3aest quod verum imperium Romanum fuit a papa. Dicunt enim quod Constanti-nus Magnus postquam fuit conversus ad catholicam fidem “illam inordinatampotestatem, qua forte antea illegitime utebatur, humiliter ecclesie resignavit”,10

scilicet summo Pontifici, “et recepit intus a Christi vicario, successore videlicetbeati Petri, ordinatam divinitus potestatem imperii, qua deinceps ‘ad vindictammalefactorum laudem vero bonorum’ legitime uteretur, et qui prius abutebaturpotestate permissa, deinde fungeretur auctoritate concessa.” Dicunt ergo istiquod antequam Constantinus reciperet Romanum imperium a successore beati15

Petri non fuit verum imperium sed usurpatum ab hominibus et permissum a deo,non concessum nec ordinatum a deo.

55 16] XIIIo Mz; XIX Ly; 15 α (19 Mw; 19 em. from 15 Vd). paciens] sapiens Mz α (em. to paciensMw); sapiens add. Ly. 56 expugnatore] expugnator est Vd. 1 Capitulum XVIII] tractat questionemsecundam huius libri utrum scilicet Romanum imperium fuerit a deo vel ab hominibus et ponit tresopiniones quarum tertiam prosequitur et eam probat decem rationibus capitulis sequentibus ad quasetiam respondetur prima vero opinio probatur ca. xxvi huius et secunda xxvii add. Ly; om. α (18 Ca;c. 18 supp. Mw; c. 21 supp. Vd). 2 et recitative] om. Ly. expediret Ly. 3 virtutibus] debet add. Ca.3 – 4 debet precellere Mz α (precellere Ca); precellere debet Ly. 4 querentes Mz. 5 videlicet]scilicet Mz. fuerit] om. Vd. vel a] an ex Mz. 6 Text on margin: Racio pro imperio Romano Mz;om. α (Prima opinio Mw). imperium] Romanum prec. Vd. Romanum] om. Ly α. constitutum Ly.7 Text on margin: om. Mz α (2a opinio Mw); Secunda Ly. fuit] sit Mz. ex] ab Mz αm. ex …Romano] primo institutum a deo et tamen per homines scilicet per Romanos Ly. scilicet] et α (om.Ca). scilicet … Romano] om. Ca. a] om. Un. populo] papa Mz α (om. Ca). 7 – 8 Romano …papa] om. Mw. 7 Text on margin: om. Mz α; Tertia Ly. Tercia] opinio add. Ly. 8 quod verum]utrum αp. Dicit Mz. 9 fidem catholicam LyMwVd. 10 qua] que Un. forte] foret canc. Ve; forisMz. illegitime] allegative Ly. 11 scilicet] Constantinus α. et … a] om. Vd. intus] iterum Ly αm.vicario] om. Mz. videlicet] scilicet Ly α. 12 beati] om. MzLy α. qua] quia Ve. 13 bonorum]beatorum Ve. legitime] om. Vd. abutebatur] utebatur MzLy α. 14 auctoritate] permissa seu add.Un. 16 fuit] em. from fuerit Ve; om. LyMw. imperium] habuit add. Ly. sed] om. ω (ymo supp.Ve). 17 a deo] om. MzLy α.

66 3.2 Dialogus

Draft version ‒ Cologne Ockham project (April 2015)

Discipulus: Quia constat michi quod ista ultima opinio fuit cuiusdam qui erat demaioribus prelatis mundi, ideo ipsam volo tecum magis exquisite disputandodiscutere, allegando pro ipsa et contra ipsam ac allegacionibus respondendo, ut 20

studiosi occasionem accipiant intelligendi catholicam veritatem que plurimos,eciam qui literatissimi reputantur, forte latet. Primo ergo pro ipsa studeas alle-gare.

Magister: Ista opinio que videtur sentencialiter in Glossis super Decreta etDecretales sepius recitari et eciam approbari quampluribus racionibus fundatis 25

in dictis maiorum videtur posse probari. Unde et Glossa dist. 96a, c. Cum adGlossa

verum aliquas raciones pro ipsa videtur innuere quarum una potest sic formari:ab illo est verum im|perium Romanum qui potest imperatorem deponere, sed Gs p. 986

sicut insinuat Glossa predicta, papa “deponit imperatorem” (15a, q. 6a, c. Aliuset c. Iuratos). Ergo verum imperium Romanum est a papa. 30

Discipulus: Ista allegacio videtur aperte deficere et Glossa allegata videtur maleallegare capitula que adducit. Primum enim capitulum non loquitur de imper-atore Romano sed de rege Francorum. Verba enim illius capituli sunt hec: “Aliusitem Romanus pontifex, Zacharias nomine scilicet, regem Francorum non tampro suis iniquitatibus quam pro eo quod tante potestati erat inutilis a regno 35

deposuit et Pipinum, Karoli im|peratoris patrem, in eius loco substituit om- Ly f. 239ra

nesque Francigenas a iuramento fidelitatis absolvit.” In quibus verbis de imper-atore nulla fit mencio. Ergo per illud capitulum non potest probari quod im-perium Romanum sit a papa licet videatur posse probari quod regnum Franco-rum sit a papa. 40

18 constat … qui] supp. Mw. michi] om. Un. ista] om. Un. cuiusdam] unius Ca; eiusdem αp.qui] quod Un. 19 maioribus] tocius add. Ly α (exc. Ca) mundi prelatis Ly α. 20 pro] quod Na.ac] eciam add. MzLy α. 21 que] quam Ve. 22 eciam] om. Ly. qui] supp. Mw. reputantur] em.from reputantes Ve; vocantur MzLy α. pro ipsa] quod ipsi (domino supp.) Ve; om. (gap) Mz.24 Ista] on margin: Probatur 3a opinio Ly. que] supp. Mw. supra MzLyMwVd. Decretum Ly α.25 quampluribus] quam consimilibus Mz; quamplurimis Ly. 26 Text on margin: om. MzLy α.27 – 28 aliquas … perium] om. Mz α; ab eo est imperium Ly. 27 videntur Ve. innuere] imminereNa. 28 Romanum] potest add. Vd. 29 imperatorem] om. Mz. 15] 5 Ca. Alius] aliis Mz α (em. toalius Un). 30 Iuratos] supp. Mw. Romanum imperium Mz. 31 Ista] on margin: Obiectio Ly.32 adducit] adduxisti Ca; adducam αp; Et ideo qualiter ad hec respondetur manifesta. Magister: (onmargin: Responsio) Dicitur quod capitulum add. Ly. Primum] cam 19 prec. Mw. enim] eciam αp.enim capitulum] om. LyMw. non] supp. Ve. loquitur] legitur α (exc. Mw). 33 capituli illius Ve.34 item] ecclesie Mz; om. Ly α. nomine] om. LyCaUn. 35 inutili Un. a regno] a recto Mz; a regedepositus Un. 36 disposuit Mz. papinum Un. imperatoris] et add. & canc. Mw. locum Ly.38 – 39 Romanum imperium MzVd. 39 posse] om. Ly.

67Liber 1, Capitulum XVIII

Draft version ‒ Cologne Ockham project (April 2015)

Magister: Si concedatur quod regnum Francorum sit a ˹Papa videtur˺ posseconcludi quod Romanum imperium sit ˹a papa, quia non˺ est maior racio deregno Francie quam ˹de Romano˺ imperio.

Discipulus: Ad istam obieccionem ˹diversi˺ diversimode respondere conantur.Dicunt enim ˹quidam˺ quod non est simile de Romano imperio et de r˹egno˺45

Francie quia magis ut dicunt potest subesse regnum Francie pape quam Ro-manum imperium. Nam ut dicunt regnum Francie fuit antiquitus tam de iurequam de facto subiectum Romano imperio et adhuc est de iure, teste GlossaExtra, Qui filii sunt legitimi, Per venerabilem que cum dicit papa: “Cum rex”,scilicet Francie, “superiorem in temporalibus minime recognoscat”, ait: “De50

facto de iure tamen subest Romano imperio”, et Glossa dist. 2a, Ius Quiritum ait:“Imperator est princeps tocius mundi […] ff. ad legem Rodiam […] qui levande[…] Qui ergo non vult esse sub Romano imperio nec hereditatem haberepotest.” Et Glossa Extra, De privilegiis, Super specula asserit manifeste quodleges Romanorum imperatorum de iure debent ab omnibus observari licet de55

facto non ab omnibus observentur. Ex quibus aliisque quampluribus colligiturquod regnum Francie de iure est subiectum Romano imperio. Quare imperatorRomanorum cui est subiectum potest committere pape sicut et aliis potestatemdeponendi regem Francie pro diversis iniquitatibus. In quibus non posset com-mittere pape potestatem deponendi imperatorem. Quare saltem ex commissione60

imperatoris et Romanorum potest regnum Francie esse magis subiectum papequam Romanum imperium. Quod confirmatur per hoc quod imperator Romano-rum non est magis subiectus pape quam principes qui de iure subsunt imper-atori. Si ergo rex Francie de iure subest imperatori, imperator non est magissubiectus pape quam rex Francie, ut videlicet papa possit deponere imperatorem65

et non regem Francie.

41 Magister] Discipulus LyMw; on margin: Replica Ly. conceditur Mz α; concedetur Ly. regimenCa. sit a Papa] om. Un. 42 imperium Romanum Mz α (exc. Ca). racio] em. from regno Ve.43 regno Francie] rege Francorum Un. de] a Mz. 44 Discipulus] Magister LyMw; on margin:Responsio prima Ly. illam αm. obieccionem] om. Na. conantur respondere Ly α. 45 quidam] om.Mw. 45 – 48 Romano … subiectum] om. αp. 45 regno] om. Mz. 46 subesse] esse Mw. Francie2]subditum supp. Mw. 48 quam] tam Na. 49 sint αp. que cum] ubi MzLy; qui cum αm. Cum] om.αm. 50 scilicet] om. Ly αm. superiorem] om. Vd. ait] om. Ly. 51 facto] et add. α. de iure tamen]tamen et de iure Ly. 52 ff] et prec. Mz. ff … levande] om. (long gap) Vd. ad legem Rodiam] om.Ca. Rodiam] em. from Romanam Ve; Romanorum Un; l. add. MzLy; de iac. add. Mw. lavande ω;dicitur add. MzLy. 54 Et] ibidem prec. Ly. Extra] om. Vd. De] primis add. MzLyMwUn. Super]c. prec. MzLy. specula] om. (gap) αp (supp. on margin Un). 55 debent de iure LyMw. omnibus]em. from hominibus Na. 56 ab omnibus non Mz. aliisque] et aliis αm; aliis Un. 58 Romanorum]Romanus Ly. cui est subiectum] om. αm. 58 – 59 sicut … Francie] om. Vd. 59 In] pro α (exc. Vd);vel prec. Vd. posset] possit Mz; potest Mw. 60 Quare] qualiter Ve. 61 et] om. Un. magis esseCa. 62 confirmat Ve. 63 princeps MzLy α. subest MzLy α. 63 – 64 imperatori] imperator add. Ca.64 Si … imperatori] om. Un. de] om. Ca. imperator] om. Ca. 65 – 66 ut … Francie] om. Ly.

68 3.2 Dialogus

Draft version ‒ Cologne Ockham project (April 2015)

Aliter dicunt quidam quod papa auctoritate papali nec imperatorem nec regemFrancie potest deponere nisi pro heresi, tamen papa auctoritate Romanorumposset pro quibusdam aliis causis deponere imperatorem et auctoritate Franco-rum posset pro quibusdam causis deponere regem Francie et hoc Glossa super 70Glossa

preallegatum capitulum sencire videtur. Que super verbo deposuit ait: “diciturdeposuisse quia deponentibus consensit”, recipiendo scilicet ab eis potestatemdeponendi. Et ideo quasi una cum eis deposuit.

Aliter dicitur quod Zacharias papa deponendo regem Francie misit falcemsuam in messem alienam potestatem videlicet usurpando sibi ex officio suo 75

nullatenus competentem, quod et alii summi pontifices in preiu|dicium laicorum Ly f. 239rb

sepe facere dignoscuntur, teste Glossa que Extra, De foro competenti c. Si quisclericus ait: “Papa sive sint negligentes”, scilicet laici in exhibendo ˹iusticiamGlossa

clericis, “sive non quotidie concedit literas clericis contra laicos superquacum˺que que˹stione et ita usurpat iurisdiccionem˺ aliorum, contra illud 80

˹quod dicit˺ supra ˹capitulo proxi˺mo, c. ‘Novit’”, ˹ubi sic l˺egitur: “Non putetaliquis quod iurisdiccionem illustris regis Francorum perturbare aut minuereintendamus, cum ipse iurisdiccionem nostram nec velit nec debeat impedire.”

Magister: Dixisti motiva aliquorum quare Glossa male allegat c. Alius. Nuncdic quare videtur quod Glossa eadem male allegat c. Iuratos. 85

Discipulus: Hoc videtur quibusdam quia illud capitulum nullam facit men-cionem de imperatore sed de quodam milite, qui vocabatur Hugo, cui iuraverantquidam alii milites, nec papa ibi deposuit dictum Hugonem a dignitate vel potes-tate sua sed tantum mandavit ut preciperetur militibus ne servirent Hugoni pre-dicto. Hoc autem non fuit deponere dictum Hugonem quia quando dominus 90

aliquis excommunicatus est vasalli sui ei obedire seu communicare non debent

67 Aliter] on margin: Responsio secunda Ly. Quidam alii dicunt Mw. nec imperatorem] om. Vd.68 tamen] licet αp. 69 – 70 posset … Francorum] om. Ca. 70 posset] potest Ly; om. Mw. pro] om.Ly. quibusdam] aliis add. MzLy α. Francorum MzLy α; verba enim illius capituli add. & canc. Ca.hoc] hec Ly. Text on margin: om. VeMzLy α. super] om. Ca. 71 c. allegato Ly; c. preallegato α (c.preallegatum Mw). 73 Et] om. Ly. Et ideo] Ideoque αm. quasi] om. αm; quia αp. 74 Aliter] onmargin: Zacharias papa Mz; Responsio tertia Ly. Francorum Ly α. misit] messem suam in add.Ca. 75 videlicet] om. Ly; scilicet Vd. suo] om. LyMw. 77 sepe] om. Ly. que] qui Ca; om. Un.c1] om. Ve. 78 Text on margin: om. MzLy α. sint] sicut secundum MzUn; simpliciter add. Vd.79 literas] literatis αp. 80 questione] literas add. Vd. illud] om. LyMw. 81 dicit] dicitur α († Ca).c. proximo supra (super LyMw) MzLy α. c] verbo MzLy; eodem c. Ca; (scilicet ca. supp.) eodemMw; 6 Un. loquitur Ly α; Magister add. αp. 82 illustris] om. αp; istius prec. Ly αm († Ca). turbareMzLy α. aut minuere] minime Ly. 83 contendamus Mz; intendimus αp. nec1] nullomodo αp.84 Magister] Discipulus Ly α (exc. Ca). male Glossa Ly. Alius] em. from aliis Un. 85 videturquod] om. Ly α. eadem Glossa Ly αm. 86 Discipulus] Magister Ly α (exc. Ca); on margin:Respondetur pro c. Iuratos Ly. 88 deposuit] om. Vd. a] de Ly. vel] a add. Un. 89 sua] deposuitVd. ne] ut non Ly α. 90 dictum] predictum MzLy α (exc. Vd). quando] cum Ly; dum α. 91 est]om. Mw.

69Liber 1, Capitulum XVIII

Draft version ‒ Cologne Ockham project (April 2015)

et tamen propter excommunicacionem dominus non deponitur a dominio suonec eciam tollitur obligacio qua vasallus ei tenetur, teste Glossa que 11a, q. 3a, c.Iulianus ait: “Verum est quod excommunicacio non tollit obligacionem qua estvasallus obligatus domino, sed tantum effectum obligacionis. Unde domino95

absoluto statim tenetur ei obedire.” Propter predicta et alia plura nonnullisapparet quod per illa capitula probari non potest quod papa deponat vel de-ponere posset imperatorem. Videtur eciam aliquibus quod ad papam non spectatde iure deponere imperatorem quia non maiorem potestatem habet papa superimperatorem et Romanum imperium quam super alios reges et alia regna que-100

cumque quia si maiorem potestatem haberet super imperatorem quam superalios reges aut haberet talem potestatem a iure divino aut a iure humano: non aiure divino quia in tota scriptura divina non legitur quod aliqua potestas sittributa pape super imperatorem Romanum que non sit sibi concessa super aliosreges; nec habet talem potestatem spiritualem super imperatorem a iure humano105

quia non videtur quod aliquis sibi dederit vel dare potuerit huiusmodi potes-tatem, quia si aliquis sibi dedit vel dare potuit huiusmodi potestatem aut fuitimperator aut inferior imperatore; sed imperator non potuit dare pape talempotestatem super imperatorem et non super alios reges. Tum quia non magispotest imperator subicere imperatorem pape quam alios reges. Tum quia non110

habet imperium par imparem. Tum quia si imperator qui dedit talem potestatempape super | imperatorem non fuit | subiectus pape et imperator sequens fuitLy f. 239va

|Gs p. 887 subiectus pape, ˹imperator sequens non fuit verus successor˺ quia ˹quando suc-cessor est magis subiectus quam pre˺decessor non est vera suc˹cessio in iusalterius˺ et ita imperator sequens non esset ˹verus imperator.˺ Et per consequens115

imperator qui taliter subiugasset Romanum imperium pape fuisset destructorimperii quantum in se fuisset et per consequens nichil egisset quia nullus imper-

92 tamen] om. Mw. propter tamen Un. excommunicacionem] suam add. MzLy α. 93 obligacioqua vasallus] ob hoc quod (quia Un) a vassallis α. tenetur] debetur Vd. c] supp. ■■■ Un 198rb.94 qua] quia Un. 94 – 95 vasallus est Ly α. 95 domino1] suo add. Ly α. 96 statim] om. LyMw. eiobedire tenentur Ly. Propter] Secundum α; Sed prec. Ly. et] supp. Mw; nonnulla add. Ly.nonnulla Mz. 97 per quod Ve. per] om. Un. illud capitulum Ly α. deponat vel] om. MzLy α.97 – 98 possit deponere Vd. 98 possit MzLy α. imperatorem] quoniam ut add. Ly. eciam] om. Ly.99 quia non maiorem] om. Un. papa] om. Ly. supra α (exc. Un). 100 – 101 quam … imperatorem]om. Na. 100 – 101 quecumque regna Ly α. 102 potestatem talem MzMw. a1 … non] om. Mw.103 divina scriptura Un. 104 tributa] tradita LyMw. sibi] ibi Mz. 105 talem] om. LyMw.spiritualem super imperatorem] om. Ly αm. a] om. Un. 107 quia] quod Ve. aliquis] quis Mw.sibi] om. VeLy. potuerit Mw. 108 sed] non Ly α. imperator2] quia add. Ly α. pape] om. MzLy αm.109 Tum] om., cum supp. Un. 109 – 110 potest imperator magis MzLy. 110 Tum] cum Un.111 habet] om. Un. par] per Ly. imparem] imperatorem Ly α (exc. Vd) add. Mz. Tum] cum Un.112 – 113 pape1 … subiectus] om. Un. 112 non] nec Vd. fuit1 … sequens] om. α. et] supp. Mz.sequens] sapiens Mz. 115 et] om. Ly. 117 se] est vel add. Ly α (exc. Vd). fuisset] est Vd.117 – 118 imperator] non supp. Mw.

70 3.2 Dialogus

Draft version ‒ Cologne Ockham project (April 2015)

ator valet destruere imperium et quicquid ageret ad destruccionem imperii deiure non teneret sed eciam per successorem esset de iure et de facto in irritumrevocandum. Nec aliquis inferior imperatore dedit vel dare potuit pape talem 120

potestatem super imperatorem, ex quo imperator eam dare non potuit. Propterhec nonnullis apparet quod racio ista est invalida ad probandum quod verumRomanum imperium est a papa. Aliam ideo recita racionem ad probandumidem.

Capitulum XIXMagister: Aliam racionem innuit Glossa ubi prius que potest sic formari. AbArgumentum

illo est imperium cui date sunt claves celestis et terreni imperii; sed beato Petroet per consequens successoribus eius date sunt claves celestis et terreni imperii.Unde Nicolaus papa, ut legitur dist. 22a, c. 1o, sic dicit: “Illam”, scilicet Ro- 5Nicolaus

manam ecclesiam, “solus ipse instituit et fundavit et supra petram fidei moxnascentis erexit, qui beato Petro eterne vite clavigero terreni simul et celestisimperii iura commisit.” Ergo Romanum imperium est a papa.

Discipulus: Ista racio fortis michi videtur et tamen si aliqui respondere nitanturad ipsam enarra. 10

Magister: Nonnulli ipsam multipliciter conantur refellere quia dicunt quod siResponsio adargumentum auctoritas Nicolai in qua fundatur racio ista intelligatur sicut intelligunt qui eam

adducunt plures absurditates imo errores aperti sequuntur. Prima absurditas sive

118 et] quia αp. egerit LyMw. 118 – 119 non teneret de iure Ly αm. 119 esset per successorem Mz α(exc. Mw). esset] suum LyMw. in] om. Vd. irritum] esset add. Ly. 120 – 121 talem potestatempape Ly. 121 dare non potuit eam Ly α. 122 hoc MzLy α. racio] em. from enim Mw. ista] illa Lyα. 123 imperium Romanum Ly. a] supp. Mw. Aliam] Discipulus prec. MwVd. 123 – 124 Aliam… idem] om. Ly. 123 ideo] igitur Mz α. recita] om. αm. racionem] vel racionem add. Mz; dic add.Ca. 124 idem] gap add. Ca; adducas add. Mw. 1 Capitulum XIX] adducit aliam rationemprobantem quod imperialis potestas sit a papa ad quam etiam respondetur et obicitur. Discipulus:Aliam ergo racionem ad probandum idem adducas add. (on margin: Cap. XIX) Ly; om. α (c. 22 supp.Vd). 2 Magister] em. from D. Ve; om. Ca; Discipulus Un. Text on margin: om. VeMz α; Secundaratio Ly. 3 illo] enim (gap add. Mz) add. MzLy. celestes NaUn. 3 – 4 sed … imperii] om. Mz.4 eius] suis Ly α (om. Un). celestes Na. celestis … imperii] et celestes et terrene Un. 5 22a dist.LyMw. sic] sicut Mz. Text on margin: om. VeMzLy α. Illam] eciam Mz; Christus LyCa; ius α(exc. Ca). scilicet] om. Ly α. 5 – 6 Romanum Un. 6 constituit MzLy α. 7 Petro] om. Ca.clavigero eterne vite simul terreni Ly α. 8 Ergo … papa] om. αm. 9 Discipulus] om. Ca; MagisterUn. michi] om. αp. nitantur respondere LyMw. 9 – 10 ad ipsam respondere nitantur Mz.11 Magister] Discipulus Un. Text on margin: om. Mz α; Responsio Ly. ipsam] om. Na. ipsammultipliciter conantur] volunt eam Ly; ipsam nituntur α (nituntur ipsam Mw). multipliciter] modoMz. repellere LyVd. si] om. Ly. 12 ista] si add. LyMw; sic add. α (exc. Mw). intelligatur]intelligitur αp. sicut] eam add. Mz α. intelligunt] eam illi add. Ly; illi add. α. eam] ea Ve.13 imo] certe add. Ly. aperte errores Ca. aperte MzLy α. Prima] on margin: Prima absurditas Ly.

71Liber 1, Capitulum XIX

Draft version ‒ Cologne Ockham project (April 2015)

error est quod omnia regna sunt a papa et quod nullus est verus rex nisi quiregnum suum suscipit a papa. Nam in tota scriptura divina vel in quacumque15

scriptura autentica nullatenus invenitur quod Christus aliter commiserit beatoPetro iura Romani imperii quam iura aliorum regnorum. Si ergo per auctori-tatem illam potest ostendi quod Romanum imperium est a papa et quod non estverus imperator nisi qui recipit imperium a papa, ut tenet opinio in cuius fulci-mentum hec racio est adducta, sequitur quod omnia regna alia sunt a papa et ita20

alii reges non sunt veri reges nisi regna sua a papa suscipiant. Quare, cum nullivel pauci suscipiant regna sua a papa, nulli vel pauci sunt veri reges.

Discipulus: Satis videntur reges | suscipere sua regna ˹a papa ex˺ quo parati suntLy f. 239vb

ei obedire qui eciam ˹si placeret˺ pape parati essent resignare ˹regna˺ sua pape etipsa ab eo recipere.25

Magister: Istud ˹mult˺i negarent. Unde et de rege Francie ˹specia˺liter papa,Extra, Qui filii sunt legitimi, Per venerabilem, testimonium perhibet quod supe-riorem in temporalibus non recognoscit. Rex ergo Francie non est verus rex necumquam fuit aliquis qui putavit se in temporalibus superiorem non habere.

Discipulus: Nunc michi videtur quod auctoritas Nicolai superius allegata potest30

in preiudicium regum et specialiter regis Francie intelligi. Sed queso dic quid illiqui dictam auctoritatem Nicolai pape et opinionem pro qua adducitur intelliguntsicut verba prima facie sonant, et qui eciam arbitrantur, quod sic iura omniumregnorum Christus commisit beato Petro, quod omnes reges tenenturrecognoscere papam superiorem eciam in temporalibus senciunt, de rege Fran-35

cie et de aliis regibus et principibus qui in temporalibus papam superiorem

14 error] errore Ca. 15 suscepit Ca. scriptura divina] scriptura Mz; sacra scriptura Ly α. in2] om.NaLy. 16 aliter] aliquando plus Mz; plus add. Ly. 17 ergo] om. Un. 17 – 18 illam auctoritatem Ca.18 illam] aliam Mz. ostendi potest Ca. 19 suscipit LyMw. ut] sicut Ly α. in] om. Na. 20 hec]ista Mz. hec racio] om. Ly α. adducta] ista (illa Ca) racio add. Ly α. regna alia] alia regna LyCa.alia] om. MwUn. ita] om., sic supp. Mz. 21 sua regna α. 22 pauci1] sunt qui add. Ca. sua regnasuscipiant Ly αm. papa] ex quo parati sunt ei obedire add. Un. veri] om. Un. 23 Discipulus]Magister Un. sua regna suscipere LyMw; sua regna recipere α (exc. Mw; regna sua recipere Vd).24 ei] sibi LyMw. preparati Ly. essent parati Mz. sua regna Ly α. 25 recipere] suscipere vel prec.Mz; suscipere Ly. 26 Magister] Discipulus Un. Multi istud LyMw. et] om. Ly. Francie] om. Mz.papa] ut notatur Ly. 27 Extra] d. add. Mz; De electione add. Ly; dis. α (exc. Vd). Qui] que Ve.sunt] suum Ve; sint αp. legitimi] c. add. MzLyVd. 28 Rex ergo] et tamen rex Ly. non2] om. Ly.29 non] om. MzLy. 30 Discipulus] Magister Un. videtur michi Ly. Nicolai] in casu α (insuperibus casu Un). superius] prius MzLy. 31 regum] om. Ve. dic] ibi add. MzLy α. quid] om.Na; quod Un; quomodo Vd. 32 qui dictam auctoritatem] per auctoritatem predictam Ly.auctoritatem dictam (illam Ca) α. Nicolai] in casu α. opinionis αm; opi. αp. 33 sicut] sic Ve; etadd. MzLy α; illud prec. Mz. prima facie] om. Ly α. qui] que Ly. quod sic] sicut Ly. sic] sicutMw. 34 commisit] pape scilicet add. Vd. 35 senciunt] om. (gap Mz) MzLy; sumunt α. 36 de] om.Vd. qui] eciam add. LyMw. 36 – 37 minime superiorem α (exc. Mw). 36 – 37 minime recognoscuntsuperiorem LyMw.

72 3.2 Dialogus

Draft version ‒ Cologne Ockham project (April 2015)

minime recognoscunt, an scilicet eorum error sit talis quod sit inter heresescomputandus?

Magister: Dicunt nonnulli quod si opinio predicta vera est error ille debet interError 1us

hereses computari quia secundum opinionem illam ex scriptura sacra colligitur 40

quod Christus sic iura omnium regnorum beato Petro commisit quod omniaregna vera et legitima sunt a summo pontifice et summus pontifex eciam intemporalibus est superior omnibus regibus; sed omnis error qui obviat scripturedivine est inter hereses numerandus. Quare si predicta assercio quod scilicetaliquis rex non debet recognoscere in temporalibus superiorem in terris est 45

contra scripturam divinam est hereticalis censendus.

Discipulus: Numquid secundum istam opinionem rex Francie et alii tenentesassercionem predictam sunt inter hereticos numerandi?

Magister: Sed illa assercio est hereticalis et rex Francie vel alius non tenet eampertinaciter non est hereticus reputandus. Si autem sit hereticalis et rex Francie 50

vel alius pertinaciter adhereret eidem hereticus est censendus. Qualiter autemdebet de pertinacia quis convinci in primo tractatu huius Dialogi libro quarto estaliqualiter indagatum.

Discipulus: Recitasti secundum opinionem quorundam unam absurditatemincludentem quamplures sequentem ex auctoritate Nicolai pape intellecta ut ista 55

opinio eam intelligit. Nunc dic an secundum aliquos aliqua alia absurditas seuerror sequatur ex eadem secundum illum intellectum.

Magister: Alia absurditas secundum quosdam sequitur ex ipsa, scilicet quodError 2us

regnum celeste sit a papa, quia ita asserit illa auctoritas quod Christus commisit

37 scilicet] om. Ca. hereses] hereticos αm. 39 Magister] Discipulus Un. Text on margin: om.MzLy α. predicta opinio Ly α. vera est] sit α. ille] iste MzLy; om. α. 40 sacra scriptura Ly α.41 Christus] om. α. sic] si Ca; sicut Mw; omnia add. Ly α. regnorum] et add. Ve. commisit beatoPetro MzLy α (Christus commisit b. Petro Ca; commisit Christus b. Petro Mw). quod2] et prec. Vd.42 vera regna Un. a] beato Petro add. MzLy. eciam] non supp. Ve. 44 numerandus] annotandusMw. Quare … assercio] Sed assercio scilicet Mz; asserere autem Ly αm; assero αp. scilicet] om.MzLy αm; si αp. 45 superiorem in temporalibus Vd. 46 divinam] et per consequens add. MzLy α.hereticalis est Mz. est hereticalis censendus] hereticum (est add. Ly) censendum Ly α.47 Discipulus] Magister Un. 48 assercionem predictam] istam assercionem MzLy α (affliccionemUn). numerandi] em. from narrandi Ve. 49 Magister] Discipulus Un. Sed illa] Si ista MzLy α. sitLyMw. et] quod Un; em. (?) ■■116vb■■Vd. 50 est] propterea add. Ly. 52 debet] om. ω; debeatLy α. quis de pertinacia LyMw. convinci] convincit Ve. primo] de add. Mw. quarto] † Na; 8 α(exc. Ca). 54 Discipulus] † Na; Magister Un. secundum opinionem] om. Un. quorundam]aliquorum Ca. 55 quamplures includentem Ly. sequentes ■■■ MzLyCa. ista] illa Mw. 56 Nunc]autem add. Ly α. secundum aliquos (alios LyMw) dic an Ly α. 57 illum] om. Ly; eundem Mw.intellectum] eundem add. Ly. 58 Magister] Discipulus Un. Text on margin: om. Mz α; Absurditas2a Ly. 59 regnum] regimen α (exc. Mw). ita] iste Un. illa] ista LyMw.

73Liber 1, Capitulum XIX

Draft version ‒ Cologne Ockham project (April 2015)

beato Petro iura celestis imperii sicut terreni. Si ˹ergo ex illa auctoritate˺ potest |Ly f. 240ra

concludi quod terrenum imperium ˹est a papa,˺ eadem racione concludetur exipsa quod c˹eleste˺ imperium est a papa, quod videtur absurdiss˹imum.˺ Tumquia antequam esset papa fuit celeste imperium. Tum quia sine auctoritate papemulti recipiuntur in celesti imperio. Tum eciam | quando sedes vacat multi re-Gs p. 888bis

cipi˹untur˺ ad celeste imperium.65

Discipulus: Audivi quomodo aliq˹ui˺ moliuntur ex auctoritate Nicolai papeintellect˹a˺ prout eam intelligit opinio in precedenti capitulo recitata pluresabsurditates et errores concludere. Nunc dic quomodo isti illam auctoritatemintelligunt ex quo potero advertere quomodo ad allegacionem que fundatursuper ipsam respondere nituntur.70

Magister: Dicunt quod sicut Nicolaus per imperium celeste non intelligit im-perium quod possidet ecclesia triumphans, quia illud regnum non datur a papased a deo, licet papa habeat claves illius et sit claviger, non dominus, illius im-perii, sic per terrenum imperium non intelligit imperium temporale quod pos-sidet imperator, sed per celeste imperium intelligit bonos in ecclesia militante et75

per terrenum imperium intelligit malos super quos papa noscitur potestatemhabere.

Aliter dicitur quod Nicolaus papa non dicit commissum beato Petro dominiumterreni et celestis imperii sed iura, et ideo terrenum imperium non est a papa. Ettamen papa habet aliquod ius in terreno imperio quando a christiano gubernatur:80

Tum quia habet potestatem spiritualem super imperatorem. Tum quia habet iuspercipiendi carnalia ab imperatore cui ministrat spiritualia, iuxta illud apostoli 1a

Corinthiorum 9o : “Si nos vobis spiritualia seminamus non magnum est si noscarnalia vestra metamus.”

60 Si] Sic Un. illa] ista MzLy α († Ca). 61 est] sit MzLy α († Ca). concluditur MzLy. 62 ipsa] istaVd. est] sit MzLy α. absurdum αp. Tum] Cum VeMzUn. 62 – 64 Tum … imperio] om. αm.63 antequam] ante Christum MzLy; ante Christus αp. esset] ecclesia (et supp.) Ve. fuit] em. tofuerunt Ve; supra MzLyUn; scilicet Vd. Tum] Cum VeUn. 64 Tum] Cum MwUn. eciam] quodadd. Ly; quia add. Vd. 64 – 65 recipiuntur2] ■†■ 47v Ve; recipiantur NaMw; † Ca. 66 Discipulus]Magister Un. aliqui] em. from aliquo Ve. pape Nicolai Vd. 67 eam] om. Ly α. 68 isti] illi Un.69 intelligant Mz. advertere] adducere Ly. 71 Magister] Discipulus Un; on margin: Responsioprima ad auctoritatem Ly. sicut] om. Na. Nicolaus] papa add. LyVd. 72 quia] quod Na. regnum]regimen Mz αp. 73 habet CaUn. illius2] em. from ius Mw. 74 sic] sicut Mw. 74 – 75 imperium2 …intelligit] om. Na. 75 per] tale add. Ly. intelligit] supra Ly. bonos] imperium Mw; tantum add.Mz. militante] em. from militantem Ve. et] om. Ly. 76 supra Ve. 78 Aliter] Alio Mw; on margin:Responsio secunda Ly. dicit] fuit em. from debet Ve; om. Un; vult quod dominus Vd; quod add.MzLy. commissum] commisit MzLy α; a supp. Ve. beato] om. α. 79 celestis et terreni MzLy.imperium terrenum Ca. 81 Tum1] Cum Un. supra Mw. Tum2] Cum Un. 82 praecipiendi Na;participandi MzLy. imperatore] imperio Ly. cui] om. (gap) Un; quia sibi Vd. 83 Corinthiorum] adCor. MzLy α (exc. Ca). 9] 1 Vd. non] mirum add. αm. magnum est] est mirum Ly. est] om.MzCa. nos2] om. Ly α. 84 vestra] bona αm. metamus] etc. add. Mz.

74 3.2 Dialogus

Draft version ‒ Cologne Ockham project (April 2015)

Capitulum XXDiscipulus: Aliam allegacionem pro opinione predicta adducas.

Magister: Aliam racionem innuit Glossa dist. 10a, c. Quoniam idem. Ex quaracio talis potest sumi. Ab illo est Romanum imperium qui transfert et transferreArgumentum

potest Romanum imperium de una domo vel gente ad aliam. Sed papa transtulit 5

imperium de Grecis in Germanos: Extra, De eleccione, Venerabilem. ErgoRomanum imperium est a papa.

Discipulus: Ista racio videtur insolubilis et tamen cupio scire an aliqui nitanturipsam refellere.

Magister: Putant aliqui quod ex ista racione intellecta ut eam quidam intelligunt 10

sequitur absurditas manifesta, quod videlicet papa potest transferre quecumqueregna christianorum et aliorum de domo in domum et de gente in gentem et itaposset transferre regnum Francie de Francis in Anglicos vel Theutonicos autHispa|nos vel alios, secundum quod transtulit imperium Romanum de Grecis in Ly f. 240rb

Germanos. Quod autem absurditas ista sequatur probant per quoddam ˹funda- 15

mentum per quod multi nituntur probare quam plura circa materiam istam. Estautem hoc funda˺mentum ˹quod eciam tactum est prius, quod scilicet˺ nullampotestatem specialem ˹dedit Christus beato˺ Petro super Romanum imperium˹quam˺ sibi non dederit super regnum Francie et alia regna quecumque. Quodduobus modis ostendere moliuntur. 20

Primo sic: In tota scriptura sacra ubi fit mencio de potestate collata a ChristoRacio 1a

beato Petro nulla fit mencio specialis de Romano imperio nec ab illa potestate

1 Capitulum XX] adducit tertiam rationem ad probandum tertriam opinionem ca. xviii postiam, adquam respondetur et obicitur add. (on margin: Cap. XX) Ly; om. α (20 Ca; supp. on margin Mw;supp. on margin: c. 23 Vd). 2 Discipulus] supp. Mw. Aliam] on margin: Responsio tertia Ly.3 10] 14 Mw. Ex] extra Ve. 4 summi Ve; fieri αp. Text on margin: om. VeMz α. transferet Un.transfert et] om. Na. transferri Ve. 5 Romanum imperium] om. Ly αm. domo vel] om. Ly α.aliam] Romanum imperium add. Ca. 6 in] ad Ly α. Germanos] Romanos MzLy α (em. toGermanos Mw). Venerabilem] c. prec. Mz; per prec. Vd. 7 imperium Romanum LyMw.8 nituntur α. 9 ipsam] eam Ly. 10 Putant] on margin: Impugnatio rationis Ly. quod] supp. Mw.ista] om. Ly. eam quidam] aliqui eam Ly; eam aliqui Mw; quidam eam αp. 11 – 12 regnaquecumque MzCa; quodcumque regnum αp. 12 et2] om. Mz αp. 13 posset] potest LyMw; onmargin: Absurditas sequens ex ratione Ly. de Francis] de Francigenis Mz αp; om. Ly αm. vel] etMzLy α. aut] ad Ve. 14 Romanum imperium MzLy α. Grecia Mz. 15 Germanos] Romanos MzLyα (em. to Germanos Mw; Romanis Un). absurditas ista] ista absurditas Ly α. probantur Ve;probatur αp. 16 plura] multa Mz. 17 autem] eciam αp. eciam] est Un; om. Vd. scilicet quodMzLy. 18 specialem] spiritualem MzLy. 19 quam sibi non] quin († Ca) illam Ly αm. sibi] illi αp.dedit Mz. Francie] et Un. regna] signa Mz. 20 ostendere] ostenditur Na. 21 Text on margin: om.Mz α; Probatur primo Ly. sic] ostenditur Mz; om. CaVd; probatur prec. LyMw. potestate] papeadd. Ly α. illata Un; sibi add. Ly α. a] supp. Ve. 22 beato Petro] om. Ly α. fit] sit Ve.

75Liber 1, Capitulum XX

Draft version ‒ Cologne Ockham project (April 2015)

aliquod regnum eximitur. Cum enim dixit Christus beato Petro: “Quodcumqueligaveris super terram“ etc., et cum iterum dixit: “Pasce oves meas”, non plus atali potestate eximitur regnum Francie vel aliquod aliud quam Romanum im-25

perium. Eodem modo in omnibus auctoritatibus quibus probatur potestas pa-palis: Cum scilicet dicitur Genesis 1o: “Fecit deus duo luminaria magna” etc, Genesis

per que intelliguntur regnum et sacerdocium; et cum dicitur Ieremie 1o: “Ecce Isayae

constitui te hodie super gentes et super regna”; et cum dicitur Luce 22o: “Ecce Luce

duo gladii hic”, et in consimilibus nulla fit mencio specialis de regno Francie30

vel alio ut intelligatur specialiter exemptum a quacumque potestate data beatoPetro a Christo magis quam Romanum imperium. Ergo nullam potestatem ac-cepit beatur Petrus a Christo super Romanum imperium quam non accepit superFranciam et alia regna. Quare si ex potestate data beato Petro a Christo papapotest transferre Romanum imperium de gente in gentem poterit eadem potes-35

tate transferre regnum Francie de gente in gentem.

Secundo probant idem sic: Non fuit maior potestas data beato Petro super Racio 2a

Romanum imperium quam super partes Romani imperii vel super regna queerant subiecta Romano imperio. Sed quando Christus dedit beato Petro potes-tatem papalem regnum Francie, sicut et alia regna, erat pars Romani imperii vel40

subiectum Romano imperio. Ergo non maiorem potestatem recepit beatus Petrusa Christo super Romanum imperium quam super regnum Francie.

Discipulus: Forte dicerent aliqui quod dum regnum Francie erat subiectumRomano imperio omnem potestatem quam habuit papa super Romanum im-perium habuit eciam super regnum Francie. Sed modo non habet eam quia reg-45

num Francie non est subiectum Romano imperio.

23 regimen MzVd. dicit Ca. 24 super terram] om. Ly αm; ligatum erit et in celis add. αp. et] om.Ly. cum] tum Un. 25 tali] om. Ca. 26 Eodem modo] et idem MzLy; et ideo α (em. to et idem Mw;et a deo Un). 26 – 27 papalis] specialis pape Ly α (pape specialis Vd). 27 scilicet] enim Ly α.scilicet dicitur] dicitur enim Ca. Text on margin: om. MzLy α. magna luminaria Vd. 28 intelliguntMz α; intelligit Ly. et1] om. ω. cum] tamen Ca. Text on margin: om. VeMzLy α. 1] 10 α (exc.Vd). 29 gentes] gentem α. Text on margin: om. VeMzLy α. Ecce] om. Un. 30 duo] 2o Mw.similibus Ly. fit] sit Na. mencio] hic add. α (exc. Ca). 30 – 31 regno … alio] aliquo regno Ly;quocumque regno α. 31 ut] nec LyCa; et Un. intelligitur Ly α. exceptum CaUn. quacumque]om. Ly. potestate] supp. Mw. beato] om. Ly α. 32 – 33 Ergo … imperium] om. MzLy α. 33 quam]quod Ly. accepit] acceperit MzLyCaVd. 34 beato] om. Vd. 36 in gentem] om. Ca. 37 Text onmargin: om. MzLy α. probantur Ve; probat α (exc. Vd). beato Petro data Ly α (exc. Ca).39 Romano imperio subiecta Ca. beato] om. Vd. Petro] pape add. Na. 39 – 40 papalem (em. frompapa Mw) potestatem α. 40 sicut … regna] om. αm. erat] fuit MzLy. 41 subiectum] subditum Mw.recipit Ca. 43 Forte] on margin: Evasio absurditatis Ly. dicunt Mz. dum regnum] dominiumregni Ly αm. 44 imperio] et add. Ly αm (supp. Mw).

76 3.2 Dialogus

Draft version ‒ Cologne Ockham project (April 2015)

Magister: Ista responsio multis videtur absurda. Tum quia per rebellionemregni Francie vel exempcionem papa non debuit aliqua potestate privari. Tumquia potestas quam habet papa ex ordinacione Christi non potest mutari necauferri ab eo | per aliquem inferiorem Christo. Tum quia tunc papa qui fuit post Ly f. 240va

rebellionem vel exempcionem regni Francie non fuisset equalis potestatis cumpapa qui precessit et ita non fuisset verus successor.

Discipulus: Recitasti quomodo illa racio impugnatur, nunc narra quomodorespondetur ad ipsam.

˹Magister: Respondetur ad ipsam quod per qualem auctoritatem˺ pap˹a 55Responsio adargumentum Zacharias deposuit regem Francie et˺ Pipinum sustituit, ˹ut allegatum est supra,˺

per talem vel consimilem t˹ranstulit˺ imperium ˹Romanum˺ de Grecis in Ger-manos. Reg˹em autem Francie˺ non deposuit auctoritate vel potestate sibi data˹a Christo˺ sed vel hoc fecit auctoritate Fran|corum, qui sibi illa vice auctori- Gs p. 891

tatem et potestatem talem dederunt, vel sicut dicit glossa super illud capitulum 60

Alius: “Dicitur deposuisse quia deponentibus consensit.” Sic papa non auctori-tate vel potestate sibi data a Christo sed auctoritate Romanorum, qui papetamquam persone excellencionri inter Romanos talem potestatem dederunt illavice, transtulit imperium de Grecis in Germanos, vel potest dici transtulisse quiatransferentibus consensit. 65

Discipulus: Ista responsio videtur fundari in illa opinione que ponit quod papaaliquam potestatem habet a Christo immediate, scilicet potestatem in spiritual-ibus et ius percipiendi carnalia necessaria sibi pro sustentacione sua, et ex-ercendo officio suo aliquam habet a consiliis generalibus, aliquam a congrega-

47 Ista] on margin: Replica Ly. responsio] racio Mw. videtur] esse add. α (exc. Mw). Tum] CumUn. 48 excepcionem Mz αp. Tum] Cum Un. 49 potestas] ponentes MwUn. quam] quod Mw.habet] habuit α (exc. Vd). non] nec Un. mutari] em. from imitari Mw. 50 inferiorem] em. fromsuperiorem Ve. Tum] Cum Un. 51 vel exempcionem] om. Na. excepcionem MzLy αp. 52 ita] sicMz. fuit Ly. successor] eius add. Ly. 53 illa] ista Mz α. illa racio] om. Ly. pugnatur Ve.55 Text on margin: om. VeMz α; Responsio ad rationem Ly. ad ipsam] om. Ly α († Ca). per] supp.Mw; om. Un. qualem] potestatem et add. MzLy α († Ca). 56 Francie] om. Un. sustituit] em. tosubstituit Na; instituit MzLy α (et instituit Un). 57 per] om. Un. Romanum († Ca) imperium MzLyα. 57 – 58 Germanos] Romanos Mz α (exc. Ca; em. to Germanos Mw). 58 autem] -que Ly α († Ca).59 sed] om. Mw. vel hoc] hec Ly. 60 et potestatem talem] talem vel potestatem Mz. dederunttalem LyCa. sicut dicit glossa] secundum glossam Ly. illo (illud Un) capitulo αp. 61 Sic] Sed Ca.non] canc. Mw. 61 – 62 auctoritate … sed] om. Mw. 62 qui pape] om. MzLy α. 63 tamquam] etquam Un. 64 imperium] Romanum prec. MzLy α. Germanos] Romanos Mz α (exc. Ca; em. toGermanos Mw). 65 transtulentibus Un. 66 responsio] racio α. fundata Ve. illa] ea Mz; ista αp.67 aliquam] veram Mz; om. Ly. potestatem habet] habet veram potestatem Ly. scilicet] et Mz;secundum Ly. 68 perturpandi Mz. pro] sub Ca. sua] om. Ly. 68 – 69 et2 … suo] om. α. 69 officiasua MzLy. habet aliquam Ly. habet] om. Vd. a1] om. Un. conciliis LyUn. generalibus] et iuspercipiendi carnalia necessaria sibi pro sustentacione sua aliquam habet a consiliis generalibus add.Ca; habet add. Vd. aliquam2] auctoritatem MzLy. a2] om. Ve.

77Liber 1, Capitulum XXI

Draft version ‒ Cologne Ockham project (April 2015)

cione fidelium, saltem per tacitum consensum ipsorum, aliquam a diversis gen-70

tibus vel imperatoribus aut principibus vel aliis fidelibus. De qua opinionepotero invenire quamplurima in tractatu De potestate pape et cleri. Ideo adpresens quamplures impugnaciones istius responsionis omittam et unam addu-cam que talis est:

Quando aliquid dicitur fieri a sede apostolica non intelligitur fieri per aliquam75

potestatem concessam persone pape solum modo sed intelligitur fieri auctoritateofficii commissi sibi a Christo. Decretalis autem illa Venerabilem dicit sedemapostolicam transtulisse imperium de Grecis in Germanos. Verba enim dictedecretalis sunt hec: “Illis principibus ius et potestatem eligendi regem in imper-atorem postea promovendum recognoscimus, ut debemus, ad quos de iure et80

antiqua consuetudine noscitur pertinere, presertim cum ad eos ius et potestashuiusmodi ab apostolica sede pervenerit que Romanum imperium in personammagni Karoli a Grecis transtulit in Germanos.” Ergo papa auctoritate officiicommissi sibi a Christo transtulit Romanum imperium.

Magister: Respondetur ad impugnacionem istam quod sepe sedes apostolica85

accipitur pro papa et sepe illud quod fit a papa inquantum persona dicitur fieriab apostolica sede. Et ideo quia papa habens potestatem a Romanis transtulitimperium sedes apostolica dicitur transtu|lisse imperium.Ly f. 240vb

Capitulum XXIDiscipulus: Adhuc allegaciones alias pro opinione predicta discuciamus.

70 assensum Ly. aliquam] om. Ly. 71 aut] a Ve. aliis fidelibus] huiusmodi Ly α. 72 poteris Ly.quamplurima] om. Ca. cleri] quamplurima add. Ca. 73 istius] illius MzLyMw. 75 Quando] onmargin: Obiectio contra responsionem Ly. aliquid] aliud Na. fieri dicitur Ly α (dicitur om. Ca).apostolica] et add. Ve. 76 concessam] om. Mz; per se add. Un. pape] proprie Mz. modo] om. Ly;supp. Mw. 77 commissi … Christo] concessi a Christo sibi et commissi Ly; sibi a Christo commissiCa; intelligitur (em. from concessi sibi) a Christo sibi commissi Mw. illa] ista Ca. 78 Germanos]Romanos Mz α (em. to Germanos Mw). dicte] om. Ly αm. 79 Istis MzLy α. ius] et prec. MzLy α.et potestatem] potestate Mw. in] et Ca; supp. Mw. 80 promovendi cognoscimus LyMw. ut] et Ca.et] de add. αm. 81 consuetudine antiqua Un. 82 huiusmodi] om. Na; apostolica prec. and canc.Mw. ab … pervenerit] a sede apostolica (supp. Mw) provenerit LyMw. persona Mw.83 Germanos] Romanos Mz α (em. to Germanos Mw). 84 sibi commissi Ca. transtulit] inRomanos add. Ca. 85 Respondetur] on margin: Responsio ad obiectionem Ly. apostolica sedes Lyα. 86 illud] id MzMw. fit] supp. Na. persona] papa LyMw. dicitur] debet Mz. 86 – 87 abapostolica sede fieri αp (ab apostolica fieri sede Un). 87 a sede apostolica MzLy. papa] om. ω.88 imperium2] om. α. 1 Capitulum XXI] tertiam rationem adducit ad probandum id quod prius queetiam impugnatur et ad eam respondetur add. Ly; om. α (c. 24 supp. Vd). 2 Discipulus] om. Ca; onmargin: Cap. XXI Ly. predicta] om. αp.

78 3.2 Dialogus

Draft version ‒ Cologne Ockham project (April 2015)

Magister: Pro eadem opinione allegatur aliter sic: Ab illo habet imperator Ro-manum imperium a quo postquam ˹electus est ex˺aminatur, confirmatur, inungi-tur, consecratur ˹et coronatur˺ et cui iurat. Sed imperator Romanus ˹postquam 5

est el˺ectus examinatur a papa confirmatur, inungitur, consecratur ˹et coronaturet ei iurat,˺ Extra, De eleccione, Venerabilem et dist. 63a, Tibi ˹domino.˺ Ergoimperator imperium habet a papa.

Discipulus: Ista ˹responsio vide˺tur includere multas. Dic ergo ˹secundum˺aliquam sentenciam an per hoc quod electus in imperatorem examinatur a papa 10

possit ostendi quod imperator recipit imperium a papa.

Magister: Dicunt quidam quod non. Nam et littere legati examinari debent abillis ad quos mittitur, dist. 97a, Nobilissimus, ubi dicit glossa: “Legati sine per-Glossa

iculo non recipiuntur. Unde maior in eis est facienda examinacio.” Et tamenlegacionis officium non est ab ipsis. Ergo per examinacionem probari non potest 15

quod examinatus habet officium suum ab examinante. Licet eciam examinareliteras papales Extra, De crimine falsi, Ad falsariorum et tamen examinatoreshuiusmodi non habent super literas examinatas aliquam potestatem. Ergo perhoc quod electus in imperatorem examinatur a papa inferri non potest quodimperator habet imperium a papa. Examinatur igitur electus in imperatorem a 20

papa non ut papa conferat sibi imperium sed ne papa et alii habeant pro imper-atore illum qui non est electus legitime et per consequens qui non est verusimperator, quemadmodum volentes uti litteris papalibus examinant eas ne lit-teras falsas pro veris recipiant.

Discipulus: Video quare dicitur quod per examinacionem probari non potest 25

quod imperium sit a papa. Nunc refer quid dicitur de confirmacione.

Magister: Dicitur quod in nulla scriptura autentica antiqua invenitur quod im-perator fuerit confirmatus a papa. Unde nec in decretali Venerabilem que magis

3 eadem] ista Mz. aliter] Augustinus MzLy; argumentum α. 4 examinatur] om. Na. confirmaturexaminatur Mz. 4 – 5 ungitur α; et add. Mz αm; et prec. LyMw. 5 et1] om. Mz. iniurat Na.6 examinetur Mw. 6 – 7 confirmatur … iurat] confirmatur consecratur et huiusmodi α (et consecratur[†...†]i Ca; consecratur et [supp.] huiusmodi Mw; consecratur et confirmatur et huiusmodi Un;confirmatur consecratur et huiusmodi Vd). 7 Extra] exempla Ca. De] supp. Mw. Venerabilem] c.prec. MzLyMw. domine αp. 9 responsio] racio VeLy α († Ca). multas] particulas add. Ly α. ergo]quod add. Mw. 10 aliquam] aliam Na. in] supp. Mw. 11 imperium recepit (recipit Mw) LyMw.12 Dicunt] on margin: Impugnatio rationis. Prima Ly. littere] om. Ly. 13 mittuntur MzLyVd. Texton margin: om. NaMzLy α. Ligati Un. 14 in eis maior Ly α (exc. Vd). in eis facienda est maiorVd. facienda est MzCa. 16 quod] quia Mw. examinatus] non add. Ly. Licet eciam] Tum quialicet Ly; sed et licet (supp.) Mw. 17 Ad] et Ly; c. prec. Mz. 19 quod1] quia Mw. in] supp. Mw.20 imperium habet Mz. igitur] per hoc add. Vd. 21 papa2] om. Ca. 22 illum] unum Ly α. 23 eosCaUn. 25 Vides Ca. 26 Nunc] Hec Ve; om. Un. refert VeMw. 27 Dicitur] on margin: SecundaLy. autentica] om. Ca. antiqua] canc. Mw. 28 – 31 fuerit … aliquis] om. Mz. 28 Unde] om. Un.nec] et Ly.

79Liber 1, Capitulum XXI

Draft version ‒ Cologne Ockham project (April 2015)

sonare videtur quod imperium sit a papa de confirmacione non fit mencio. Undedicitur quod antiquitus imperator non confirmabatur a papa. Si autem postea30

aliquis fuit confirmatus a papa ex simplicitate et humilitate imperatoris processitnon tamen potuit legem successori suo imponere.

Discipulus: Numquid per inunccionem, consecracionem et coronacionem os-tendi potest quod imperium sit a papa?

Magister: Dicitur quod non, quia alii reges inunguntur, consecrantur et coro-35

nantur ab archiepiscopis et episcopis regnorum suorum et tamen non habent | abLy f. 214ra

ipsis regna sua.

Discipulus: Nonne per iuramentum potest ostendi quod imperium sit a papa?

Magister: Dicitur quod non, quia non potest probari quod aliquis imperatorprestiterit aliud iuramentum pape quam illud quod fecit Oto imperator Iohanni.40

Sed iuramentum Otonis non fuit iuramentum fidelitatis et subieccionis quodprestat vasallus domino suo pro feudo quod recipit ab ipso. Ad quod ˹proban-dum tam iu˺ramentum Otonis predicti quam iur˹amentum quod˺ prestat vasallusdomino suo add˹ucitur. Iuramentum˺ autem Otonis, ut habetur dist. 63a, c. Tibi˹domino,˺ tale fuit: “Tibi domino Iohanni pape ego ˹rex˺ Otho promittere et45 Forma

iuramentiimperatorisOtonis

iurare facio per ˹patrem˺ et filium et spiritum sanctum, per hoc lignum vivificecrucis ˹et˺ per has reliquias sanctorum quod, si permittente ˹domino˺ Romamvenero, sanctam Romanam ecclesiam et te rectorem ipsius exaltabo secundummeum posse, et numquam vitam aut membra neque ipsum honorem quem habesmea voluntate aut meo consilio aut mea exhortacione perdes. Et in Romana50

civitate nullum placitum aut ordinacionem faciam de omnibus que ad te aut adRomanos pertinent sine tuo consilio. Et quicquid de terra sancti Petri ad meampacem venerit tibi reddam. Cuicumque regnum Italicum commisero iurare |Gs p. 890

29 non fit mencio] fit sermo ■■■ ω. 30 imperator antiquitus Ly α. 30 – 31 aliquis postea Ly α.31 confirmatus fuerit LyMw. papa] sed add. Mz. humilitate vel simplicitate Vd. et] vel Ly α.32 successori] imperatori Ly. suo] om. LyMw. 33 inunccionem] et add. Un. et] om. LyMw;confirmacionem add. αp (prec. Vd). 35 Dicitur] on margin: Tertia Ly. inunguntur] et add. Ca.36 ab1] ad add. Ve. 37 sua regna Ly. sua] om. Mw. 38 Nonne] Nunquid, on margin: Quarta Ly.iuramentum] suum add. Ca. 39 non quia] om. Un. non2] supp. Mw. 40 aliud] em. from ad Ve;aliquod LyVd. Octo VeCaUn; Otho MzLyMw; Otto Vd. Iohanni] pape add. Ca. 41 iuramentum1]et add. and canc. Mw. Octonis VeCaUn; Othonis MzLyMw; Ottonis Vd. quod] sicut Ca.42 feudo] pseudo Ca; ferendo αp. recepit Ly. 43 Octonis VeCaUn; Othonis MzLyMw; Ottonis Vd.44 adducuntur LyMw; † Ca; adducantur αp. Octonis VeCaUn; Othonis MzLyMw; Ottonis Vd. ut]om. MzLy α. 45 fuit] fit α. Text on margin: om. MzLy α. 45 – 46 promitto et iuramentum LyCa.46 et1] om. Ly. vivifice] universe Mz αp. 47 domino] deo Ly. 48 et] per Mz. 49 numquam] om.Ly. 50 mea2] meo consensu aut Ly; om. Mw. 50 – 51 civitate Romana Ca. 51 ad2] om. Ly α.52 consilio tuo Ly. Et quicquid] om. Mz α (supp. Mw). de] si Mz. Petri] si add. α. meam]nostram Ly. 53 pacem] potestatem Ly αm. pervenerit Ly. Cuicumque] et prec. Ly. Italie Ca.

80 3.2 Dialogus

Draft version ‒ Cologne Ockham project (April 2015)

faciam illum, ut adiutor tui sit ad defendendum terram sancti Petri secundumsuum posse.” Forma autem qua iurat vasallus domino suo ut dicit Hostiensis est 55

hec: “Iuro ego ad sancta dei ewangelia quod a modo in antea ero fidelis huic,Formaiuramentivasallatus sicut debet esse vasallus domino suo, nec illud quod michi sub nomine fidelitatis

commiserit pandam alii, me sciente, ad eius detrimentum.” Aliam formam no-vam ponit idem Hostiensis que talis est: “Ego Ticius iuro super sancta deiewangelia quod ab hac hora in antea usque ad ultimum diem vite mee ero fi- 60

delis tibi Gaio domino meo contra omnem hominem.” Ex istis formis iurandinonnullis apparet quod iuramentum Otonis imperatoris non fuit iuramentumfidelitatis. Tum quia in illo iuramento de fidelitate nulla fit mencio. Tum quiaesto quod per aliqua verba eiusdem iuramenti aliqua fidelitas debeat intelligi pernulla tamen verba posita in iuramento illo intelligitur fidelitas illa quam debet 65

vasallus domino. Non enim omnis fidelitas est fidelitas quam debet vasallusdomino suo. Nam nonnumquam quis debet servare fidelitatem hosti suo quiafides hosti servanda est, 23a, q. 1a, Noli. Et tamen fidelitas illa quam debet vasal-lus domino suo non est hosti servanda.

Discipulus: Videtur quod iuramentum Ottonis fuit iuramentum fidelitatis ex hoc 70

quod iuravit sibi quod numquam vitam aut membra aut honorem perderet suavoluntate, consilio vel exhortacione. Hoc autem spectat ad iuramentum fideli-tatis, 22a, q. ultima, c. De forma, ubi sic legitur: “Qui domino suo fidelitatem˹iurat ista sex in | memoria semper habere debet incolume, tutum, honestum, Ly f. 241rb

utile, facile, possibile; incolume videlicet ne sit in dampnum domino suo de˺ 75

corpore suo.” ˹Ex quibus verbis˺ colligi potest ut videtur quod qui ˹iurat alicu˺iquod non erit in dampnum sibi de ˹vita et membris˺ iurat sibi fidelitatem. Hocautem continetur in predicto iuramento Ottonis. Ergo iuravit pape fidelitatem.

54 illum] aliam Un. tui adiutor Ly αm. tui] cui canc. Ve. defendendam Na. secundum] iuxta Mz;meum vel add. Ly α. 55 posse suum Mz. 55 – 56 est hec ut dicit Hostiensis (Ostiensis Un) MzLy α.56 Text on margin: om. MzLy α. ad] super Ly. in] om. Ly. huic] tibi Ly α. 57 illud] id Ve.58 commiseris Ly α. 58 – 59 novam] om. LyMw. 59 Ostiensis Un. Ticius] Titius LyVd; Cicius Un.super] ad LyMw; supra α (exc. Mw). sanctam Ca. 60 hac] om. Ca. ad] om. Ly. 61 Gayo VeLy;om. α. Ex] De Ly. formis] ceus (?) Mz. 62 Octonis VeCaUn; Otthonis Mz; Othonis LyMw;Ottonis Vd. 63 illo] isto MzCa. nulla fit mencio de fidelitate Ly α. 64 aliqua1] alia Mz. aliqua2]alia Mz. debet Mz α. 65 verba tamen LyMw. isto iuramento MzCa; illo iuramento Ly α (exc. Ca).debet] habet Ly. 66 vasallus1] supp. Vd. domino] suo add. Mz α. omnis] om. Na. 67 suo1] om.MzLy. Nam] om. Na. 68 servanda est] est servanda Ly. 23] 13 αp. illa] ista Mz. debet] scilicetadd. α. 69 suo] om. LyUn. 70 Videtur] on margin: Objicitur Ly. Octonis VeUn; Otthonis Mz;Othonis LyMw. 72 voluntate] vel add. α. 73 Qui] supp. Mz; quod prec. MzMw. 74 semper inmemoria LyUn. 75 facile] om. α († Ca; supp. Mw). possibile facile Ly. possibile] posse Mz αp; †Ca; se add. and canc. Mw. videlicet] vide αp. 76 ut videtur colligi potest Ve. ut videtur] om.NaLyMw. 77 quod … membris] ne sit ei (sibi Ca) in dampnum de corpore († Ca) suo Ly αm. erit]sit Mz; om. αp. sibi1] suum αp (sui Un). et] de αp. 78 continetur] concipitur Mz. Octonis VeCaUn;Otthonis Mz; Othonis LyMw.

81Liber 1, Capitulum XXI

Draft version ‒ Cologne Ockham project (April 2015)

Magister: Respondetur quod non omnis qui iurat alicui ne sit ei in dampnum decorpore suo iurat sibi fidelitatem quam debet vasallus domino suo. Nam sicut80

legitur 1o regum, 30o c., David iuravit puero Egipcio qui ducturus eum erat adAmelechitas qui percusserant Siceleth quod non occideret eum et non tradereteum in manus domini sui et tamen David non iuravit puero illi fidelitatem quamdebet vasallus domino suo. Et per consequens ex hoc quod Otto iuravit papequod sua voluntate aut consilio non perderet vitam et membra non exhibuit sibi85

iuramentum fidelitatis; imo quamvis iurasset sibi quod nichil mali ei umquamfaceret non posset concludi quod iurasset sibi fidelitatem quam debet vasallusdomino suo. Nam taliter iuravit Ysaac Abimelech regi Palestinorum cuius tamennon erat vasallus nec iuravit ei fidelitatem quam debet vasallus domino suo licetiuraverit ei quod nichil noceret sibi, et Abimelech consimiliter iuravit Ysaac, sic90

enim legitur Genese 26o: “Ad quem locum cum venissent de Geraris Abimelech Genesis

et Ochoras amicus illius et Phicol dux militum, locutus est eis Ysaac: ‘Quidvenistis ad me hominem quem odistis et expulistis a vobis?’, qui responderunt:‘Vidimus dominum esse tecum et idcirco nunc diximus, sit iuramentum inter noset ineamus fedus, et non facias nobis quicquid mali.’” Et post: “Surgentes mane95

iuraverunt sibi mutuo.” Ex quibus verbis colligitur quod Ysaac iuravit alii cuiusnon erat vasallus et econverso quod non nocerent sibi. Et per consequens licetOtto iurasset pape quod non foret sibi in dampnum nec de corpore suo nec desecreto vel municionibus neque de iusticia sua neque de possessionibus nequede quocumque pertinente ad ipsum non posset ex hoc concludi quod iurasset100

sibi fidelitatem quam debet vasallus domino suo quia non continetur in iura-mento quod usque ad ultimum diem vite sue foret sibi fidelis contra omnemhominem, sicut vasallus domino suo.

79 Respondetur] Dicitur Ly α; on margin: Respondetur Ly. ei] om. Mw. in] om. ■■■ ω. 81 30] 3αp. c] om. Ly αm. Egipcio] em. from Egicio Ve; Egipto Na; Egypto Ly. 82 Amelechias Ve;Amalechitas MzLy α. percussit LyMw; percusserat α (exc. Mw). Sicelech Ve; Sichelet Ly; SichelecCa; Sychelet Mw; Sichelech αp. occidet Mz. traderet] tradet que Mz. 83 manum Ly; manu Mw.illi puero Ly. illi] illo Mz; om. Un. 84 vasallus debet Ly. Octo VeCaUn; Octho Mz; Otho LyMw.85 et] aut MzLy α. 86 numquam Na. 87 sibi] ei Ly α. sibi fidelitatem] fidelitatem ei αp.88 – 89 Nam … suo] om. MzLy. 88 Abymelech VeMw. 90 iuraverat Un. ei] fidelitatem add. andcanc. Ve. sibi noceret Ca. sibi] ei Vd. et] om. Ly. Abimalech Mz; Abimeleth Ly; AbymelechCa. similiter LyVd. Ysaach Na; Ysaak Mz. sic] em. from sibi Ve; si Un. 91 enim legitur] legiturenim Ly. Text on margin: om. MzLy α. cum] om. Un. Gerariis MzLy; Gerasis α. Abimalech Mz;Abimeleth Ly; Abymelech Mw. 92 Achor Mz; Achosat Ly; Octhos Ca; Ochos Mw; Otthom Un;Octhom Vd. ad amicos MzLy α. illius] om. αp. Plucol ω; Phycol Vd. militum] exercitus Ly α.eis] omnis Ca. Ysaach Na; Ysaak Mz. 94 nunc] ut Mz; om. αp. dicimus Ca. sic CaUn.95 ineamus] iuremus Ly. et2] ut Mz. post] statim sequitur Mz. 96 Ysaach Na; Ysaak Mz. alii] illiMzLy α. 97 non2] om. Ly. nocet Mz; noceret Ly α. sibi] ei Ly α. 98 Ottho Mz; Otho LyMw; OctoCaUn. foret] om. Ly; supp. Mw. nec2] vel Un. de2] om. Ly; de corpore nec prec. and canc. Mw.99 vel municionibus] om. Mz. imunicionibus Mw. sua] om. Vd. de2] om. Ly. 101 quia] quod Lyαm. 102 quod usque] quousque LyMw. usque] om. Na. 103 – 105 vasallus … debet] om. α.

82 3.2 Dialogus

Draft version ‒ Cologne Ockham project (April 2015)

Discipulus: Videtur quod Otto imperator poterat iurare fidelitatem et subiec-cionem pape absque hoc quod iuraret sibi fidelitatem quam debet vasallus 105

domino suo. Nam sicut habetur Extra, De iureiurando, Ego episcopus, “episcopiiurant fidelitatem domino pape” et tamen ˹non iurant sibi illam fidelitatem quamdebet va˺sal˹lus domino suo quia episcopi non sunt vasalli pape, sicut nec papaest˺ dominus episcoporum, iuxta illud ˹beati Petri: “Neque dominantes˺ inclero.” 110

Magister: Respondetur quod sermo est de iu˹ramento quod˺ dicitur deberi fieriab imperatore racione imperii R˹omani,˺ quod dicitur esse a papa quia diciturquod nullus est verus imperator Romanus nisi recipiat Romanum imperium apapa. | Ex quo concluditur quod imperator debet infeudari a papa et per conse- Ly f. 241va

quens imperator est vasallus pape. Ex quo sequitur quod si debet iurare pape pro 115

Romano imperio debet sibi iurare fidelitatem quam debet vasallus domino suo.

Discipulus: Videtur quod Otto iuravit pape Iohanni fidelitatem illam quamdebet vasallus domino suo quia vocat eum dominum suum cum dicit: “Tibidomino meo Iohanni pape”, etc.

Magister: Respondetur quod sicut ibi Otto vocat papam dominum ita eciam 120

papa vocat imperatorem dominum suum, 11a, q. 1a, Sacerdotibus. Ergo sicut extali modo loquendi non potest concludi quod papa est vasallus imperatoris ita exmodo tali loquendi Ottonis non potest ostendi quod imperator est vasallus pape.Dicitur ergo quod Otto vocat papam ‘dominum’ non quia papa sit dominus eiustemporalis sed propter prerogativam officii et dignitatis, quemadmodum sepe 125

domini temporales vocant eciam mendicantes religiosos dominos propter pre-rogativam sanctitatis et religionis non quia reputent se vasallos eorum. Quieciam modus loquendi sepe legitur in scripturis divinis.

104 Discipulus] Sed, on margin: Iterum obijcitur Ly. Octo Ve; Otho MzLy. 106 suo] om. Vd.iureiurando] em. from iurando Ve. 107 iurant1] illam add. Ly. non iurant tamen Vd. sibi] om. Mw.108 suo] om. Ly. 109 episcoporum] ipsorum LyMw. 111 Magister] om. Ca; on margin:Respondetur Ly. sermo est de] supp. Mw. debere MzLy α. 112 quod] quia Un. 113 percipiat Ly.114 concluditur quod] sequitur quod si debet iurare quod Un. 115 vasallus] domini add. Vd.iurare] iuramentum prestare Ly. iurare pape] vitare papam Ca. pro] quod Mw. 117 Videtur] onmargin: Replica tertia Ly. Octo VeCaUn; Octho Mz; Otho LyMw. illam] om. Un. 118 suo] om.Ly. 119 meo] om. MzLy α. pape] om. CaVd. etc] om. Ly αm. 120 Respondetur] om. Un; onmargin: Responsio Ly. ibi] om. Na. Octo VeCaUn; Octho Mz; Otho LyMw. eciam] om. Ly.121 papa] om. Mw. 11] 2 α (em. to XI Un). Ergo] Discipulus prec. MwUn. 122 possit α (exc. Vd).123 Octonis VeCaUn; Otthonis Mz; Othonis LyMw. ostendi] concludi MzLy α. 124 Dicitur] om.MzLy α (Magister Mw; imperatoris Un). quod ergo Mz α. Octo VeCaUn; Ottho Mz; Otho LyMw.dominum] suum add. LyMwUn. non] est add. Ly α. sit] est MzLy α. eius dominus Ly α (exc. Ca).eius] suus Mz. 125 perrogativam Ve; prerogacionem Mz α (exc. Ca). sepe] em. from possepe Ve;om. Vd. 126 mendicantes] et add. Ve. 126 – 127 dominos … religionis] om. Un.126 – 127 perrogativam Ve. 127 quia] om. Na. reputant MzLy α. 128 legitur sepe Mz α. scripturadivina Mz.

83Liber 1, Capitulum XXII

Draft version ‒ Cologne Ockham project (April 2015)

Discipulus: Numquid tenebatur Otto eciam requisitus iurare pape Iohanni?

Magister: Respondetur quod Otto spontanea voluntate iuravit pape et ad tale130

iuramentum cogi non potuit quod tali racione probatur: Non plus ex ordinacione Responsio

Christi tenetur imperator pape pro Romano imperio quam rex Francie etquicumque alii pro regnis suis. Sed rex Francie et multi alii reges non tenenturiurare pape nisi voluerint. Ergo nec imperator. Et ex hoc concluditur quod im-perator non habet imperium a papa nec est vasallus eius quia vasallus tenetur135

iurare domino suo potissime si fuerit requisitus.

|Capitulum XXIIGs p. 891

Discipulus: Tange breviter aliquas alias raciones pro sepe dicta opinione.

Magister: Alia racio est hec: Papa supplet defectum imperii vacante imperio, Argumentum

Extra, De foro competenti, Licet. Ergo imperium dependet a papa.

Discipulus: Dic breviter quomodo respondetur ad racionem istam.5

Magister: Dicitur quod sicut papa ex auctoritate sibi data a Christo non intro- Responsio

mittit se de temporalibus vacantibus aliis regnis multis nec eciam est tutor here-dum aliorum regnorum qui sunt infra etatem legitimam sic papa auctoritatepapali sibi data a Christo non intromittit se de imperio vacante imperio, sedquod intromittit se – si rite faciat intromittit se – auctoritate Romanorum vel10

electorum, ad quos ˹vel ad cunctos electores spectat principaliter s˺uppleredefectum imperii ˹vacante˺ imperio, ˹qui potes˺tatem suam transferre | possuntLy f. 241vb

in ˹papam.

129 Numquid] on margin: Questio Ly. Octo VeCaUn; Otho MzLyMw. eciam] non add. LyCa.inrequisitus Mw. iurare] domino add. MzLy α. 129 – 130 pape … iuravit] om. Un. 129 Iohanni]om. Ly α. 130 Octo VeCa; Ottho Mz; Otho LyMw. pape] Iohanni add. MzLy α. et] om. Ly. tale]autem add. Ly. 131 cogi] colligi em. to constringi Ve. Text on margin: Racio Ve; om. MzLy α.Non] Nam prec. MzLy. 133 alii1 … multi] om. Un. 134 voluerit Ly. imperator1] debet add. αp.134 – 135 Et … non] om. Mw. 135 est] supp. Ve. eius vasallus Ca. 136 potissime … requisitus]om. αm. 1 Capitulum XXII] ponit duas alias rationes idem probantes quod prius ad quas etiamrespondetur add. Ly; om. α (22 Ca). 2 Tange] Pange αm; on margin: Cap. XXII Ly. aliquas] om.MzUn. alias] om. Ve. raciones] Magister add. Un. 3 Text on margin: om. Mz α; Quarta ratio Ly.hec] om. MzLy α (quod Vd). vocante Un. 4 competenti] om. Un; c. add. MzLy; cum add. αp.5 quomodo] ergo qro. (=quero?) ■■■ (f. 200va) Un. illam racionem LyMw; istam racionem Ca.illam Mz. 6 Text on margin: Racio Ve; om. Mz α; Respondetur Ly. Dico Ca; Videtur αp. a]domino seu add. Ca. 7 nec eciam] nec em. from eciam Mw. 7 – 8 heredum] om. MzLy. 8 qui] queαp. qui sunt] vel heredum eorum MzLy. papa] ex add. Ca. 9 imperio2] illo Ly α. 10 intromittit1]intromittat Ly. si] om. αp. faciat] et add. Ve. 11 vel ad cunctos] om. Mz. vel … electores] om. Lyα. specialiter MzLy α. 12 imperio ˹vacante MzLy α. possent Ly αm; posset αp (em. to possent Vd).

84 3.2 Dialogus

Draft version ‒ Cologne Ockham project (April 2015)

Discipulus: A˺liam racionem adducas.

Magister: Alia racio talis est: ˹Papa habet˺ utrumque gladium, materialem 15Argumentum

scilicet et spiritualem. ˹Ergo i˺mperium est ab ipso.

Discipulus: Dic quomodo respondetur ˹ad racionem istam.˺

Magister: Dicitur quod papa non habet utrumque gla˹dium,˺ teste NicholaoResponsio

papa qui ut legitur 33a, q. 2a, c. Inter ˹hec˺ loquens de ecclesia ait: “Gladium nonhabet nisi spirituale. Non occidit sed vivificat.” 20

Discipulus: Glossa respondet ibidem quod ecclesia non habet gladium nisispirituale “quoad execucionem” habet, tamen gladium materialem quasi recon-ditum in vagina cuius execucionem imperatori committit: “In gremio enimfidelis ecclesie ambo gladii sunt reconditi. Unde quisquis ibidem non fueritneutrum habet. […] Quod probatur per hoc quod dominus non dixit Petro: 25

‘Abice gladium’, sed dixit: ‘Converte gladium tuum in vaginam’, ut scilicetPetrus non per seipsum sed per imperatorem potestatem gladii exerceret. Potes-tas enim gladii materialis apud ecclesiam est implicita sed per imperatorem quieam recipit explicatur. […] In cuius signum summus pontifex quando coronatcesarem exhibet sibi gladium in vagina contentum. Quem acceptum princeps 30

eximit et vibrando innuit se illius exercitum accepisse.”

Magister: Ista racio a nonnullis qui eam hereticalem reputant multipliciterreprobatur.

Discipulus: Quare ista opinio hereticalis putatur inferius dices cum recitabisquare opinio quam modo tractamus hereticalis estimatur. Ideo breviter narra 35

quomodo ista responsio reprobatur.

Magister: Improbatur primo sic: Rex Francie et alii reges quamplures non1o

recipiunt gladii potestatem a papa. Immo eciam quando regnare incipiunt ipsam14 Adducas aliam rationem Un. 15 Text on margin: om. NaMz α; Quinta ratio Ly. racio] om. Ca.talis] om. MzLy α. materialem] naturalem Un. 17 Dic] Dicit Mw. racionem] om. Ly α. 18 Texton margin: om. Mz α; Respondetur Ly. Nicolao LyMwVd; Nycolao Un. 19 papa] om. MzLy α.33] 30 LyCa. hec] ubi add. Mz; hoc Ly; † Ca; hos Un. 20 nisi] in Ve. spiritualem MzLy α.21 Glossa] on margin: Evasio Ly. gladium nisi] nisi gladium Mz. 22 spiritualem MzLy α. quasigladium materialem Mz. materiale Na. 22 – 23 reconditum] tenditum Un. 25 dixit] dicit LyCa.26 gladium1] tuum add. Ca. dixit] om. Ly αm. tuum] om. Ly α (exc. Vd). 27 exerceret]communicet Ly α (supp. on margin: exerceret Vd). 29 eam] eum Mz. recepit Ly. In] on margin:Probatur Ly. 30 vaginam ω. acceptum] antequam Mz. 31 eximit] evaginat Ly. et] eciam Mz.exercitum] executionem MzLy; exercicium α (exc. Un). 32 Ista] Illa Mz. a] om. Un.32 – 33 multipliciter reprobatur] om. Un. 33 improbatur Ly. 34 Quare] Quia Ly. ista] illa LyMw.opinio] em. to racio Vd. 34 – 35 hereticalis … opinio] om. Ly. 34 reputatur Mz α. 35 estimatur]reputatur Vd. 36 ista] illa LyMw. responsio] om., racio supp. Mz; racio Ly α. improbatur MzLy α.37 Text on margin: om. Mz α; Respondetur improbando. Primo Ly. 38 – 40 gladii … recipit] om. Na.38 Immo] om. LyMw.

85Liber 1, Capitulum XXII

Draft version ‒ Cologne Ockham project (April 2015)

de nullo requirunt nec pro coronacione nec pro aliqua potestate concedendaipsis. Ergo nec imperator recipit gladii potestatem a papa.40

Secundo quia extra ecclesiam est potestas gladii. Aliter enim nullus paganus 2o

fuisset verus princeps.

Tercio quia quando Christus dixit Petro: “Converte gladium tuum in vagi- 3o

nam”; Petrus non fuit papam nam post resurreccionem factus fuit pastor licetprius fuerit apostolus, dist. 50a, Considerandum et c. Fidelior. Ergo per illa45

verba non potest ostendi quod potestas gladii data fuit pape a Christo.

Quarto quia alii reges accipiunt coronam ab archiepiscopis vel episcopis reg- 4o

norum suorum per quam designatur regalis auctoritas et eciam potestas tempo-ralis et tamen illam non habent ab archiepiscopis et episcopis. Omnem enimgladii potestatem et administracionis temporalis habent ante coronacionem50

quam habent post et multo minus recipiunt in coronacione quam electi confir-mati in consecracione qui tamen ante consecracionem consequuntur omnia quesunt iurisdiccionis, Extra, De translacione episcoporum, c. 11o.

Quinto quia electus in imperatorem a˹nte coronatur in regem˺ quam coronetur 5o

in imperatorem a pa˹pa. Omnis autem˺ rex habet potestatem gladii materia˹lis.55

Ergo antequam˺ imperator accipiat a papa gladium in | vagina ˹contentum˺ habetLy f. 242ra

eciam quo ad execucionem gladium m˹aterialem.˺

39 aliqua] alia MzLy α. 40 potestatem gladii Un. 41 Text on margin: om. Mz α. gladii potestas Lyαm. Aliter] Aut αp (em. to Aliter ■■■ Vd). 42 vere Ly α. 43 Text on margin: om. Mz α. quia]quod Mw. quando] om. αp (cum supp. Vd). dixit Christus Vd. dicit αm. 44 Petrus non fuit] nonfuit Petrus Mz α. Petrus … nam2] om. Ly. papam] tunc add. Vd. pastor] ecclesie add. Vd.45 fuerit] fuit LyMwUn; om. Ca. Considerandum] c. prec. Mz. c Fidelior] confidebor Un. 46 fuitdata MzLy α. 47 Text on margin: om. Mz α. quia] quod Mw. episcopis vel archiepiscopis Ly αm.48 per] propter Mw. regalis] om. Ly. auctoritas regalis α. 49 illam] illa Mz; illi Ly. episcopis velarchiepiscopis LyCa. et2] vel Ly αm. episcopis] regnorum suorum (dominium add. Ly) add. Ly αm.enim] supp. Mw. 50 et] om. Vd. administracionem Ly. temporalem LyCa. 51 minus] magis Ly.in] om. (mit Verw.zeichen. Prüfen! f. 164va) ■■■ Mw. coronacione] confirmacione α(confirmacionem Mw). electi] clerici Ly. 51 – 52 confirmati] consumati Ca. 52 qui] et Ly.consequitur NaMw; consequentur Mz. omnia] om. Mw. 53 episcoporum] prelatorum Vd. 54 Texton margin: om. Mz α. quam] antequam Vd. coronetur] om. Ly. 55 papa] coronetur add. Ly.materialis] tempora[†] Ca. 56 recipiat Ly α. a papa] om. Ca. 57 eciam] em. to iam Vd.

86 3.2 Dialogus

Draft version ‒ Cologne Ockham project (April 2015)

Capitulum XXIIIDiscipulus: Ista responsio apparenter refellitur ad quam ˹postea˺ forte red-ibimus. Ideo tange aliam racio˹nem˺ ad conclusionem eandem.

Magister: Alia racio talis es˹t:˺ Ab illo est potestas Romani imperii qui aArgumentum

Christo recepit potestatem ligandi omnia et solvendi. Sed talem potestatem dedit 5

Christus beato Petro qui ut legitur Mattheo 16o dixit ei: “Tu es Petrus et superMatthei

hanc petram edificabo ecclesiam meam et porte inferi non prevalebunt adversuseam et tibi dabo claves regni celorum et quodcumque ligaveris super terram eritligatum et in celis et quodcumque solveris super terram erit solutum et in celis.”Ergo beatus Petrus omnia potuit. Et per consequens potuit dare imperatori im- 10

perium.

Discipulus: Quamvis de fundamento istius racionis plura poterimus invenire intractatu De potestate pape et cleri, tamen hic breviter dic an omnes consenciantquod absque omni excepcione papa omnia possit. Videtur enim quod sic cumInnocencius tercius hoc videatur expresse, sencire et dicere qui ut habetur Extra, 15

De maioritate et obediencia, c. Solite ait: “Nec illud tamquam notissimum omit-Innocentii

tamus quod dominus dixit ad Petrum et in Petro dixit ad successores ipsius:‘Quodcumque ligaveris super terram erit ligatum et in celis’ etc., nichil excip-iens qui dixit: ‘Quodcumque ligaveris’ etc.”

Magister: Dicere quod papa sine omni excepcione omnia possit multi reputant 20

heresim, eciam loquendo de illis que fieri possunt ab homine. Tum quia nichilpotest quod est contra ius divinum vel ius naturale. Tum quia multa non potest

1 Capitulum XXIII] adducit sextam rationem ad idem: ubi etiam propter illam rationem determinaturquod papa non potest omnia sine omni exceptione add. Ly; om. α (on margin: 23m cam Mw).2 responsio] ratio, on margin: Cap. XXIII Ly. repellitur Vd. quam] om. Un. 3 eandemconclusionem Ly α. 4 Text on margin: om. VeMz α; Sexta ratio Ly. illo] ipso Ly. 5 recepit]suscepit Mz; recipit α (exc. Mw). 6 beato] om. Mz. dicit Ly. Text on margin: om. VeMzLy α.6 – 9 et … terram] etc. usque Ca. 7 – 9 petram … terram] etc. usque Ly. 7 – 9 edificabo … terram]etc. usque Mw. 7 adversus] om. Na. 9 et1] om. Na. 10 omnia] supp. Mw. Et … potuit2] supp. Mw.dare] omnia prec. and canc., above: dedere Mw. 10 – 11 imperium imperatori Ly α. 12 illiusMzLyMw. potuerimus Mz; potuimus αp. 13 De potestate] om. αp. dic breviter hic Ly α.consenciunt Ly. 15 hoc … habetur] videtur (videatur Ca) hoc consencire et dicere (legere Un) sicutlegitur Ly α. 16 Solet MzLy; em. from Solvite Vd. Text on margin: om. MzLy α. Nec] Nunc visnon (om. Mw) LyMw; Ne Ca. illud] id VeMz. 17 dominus] deus MzLy α. dixit1] dicit LyCa. inPetro] etiam Petrus Ly. dixit2] dicit Ly αm. ipsius] eius Ly α. 18 erit … celis] om. αm. ligatum …celis] om. Ly. et in celis] om. αp. nichil] vel αp. 18 – 19 accipiens ω. 19 qui] cum Ly; quia Ca;quod Mw. dicit LyCa. etc] om. α (exc. Vd). 20 Dicere] on margin: Papa non potest omnia Ly.omni] causa Un; om. Vd. omnia] om. Un. reputant] quod pars affirmativa est heretica add. andcanc. Mw. 21 Tum] Cum MwUn. 22 – 23 contra … nec2] om. Na. 22 vel] contra add. Mz.

87Liber 1, Capitulum XXIII

Draft version ‒ Cologne Ockham project (April 2015)

que nec sunt contra ius divinum nec contra ius naturale, immo quorum multa abaliis fieri possunt.

Discipulus: Quod papa non possit omnia que sunt contra ius divinum vel ius25

naturale non dubito. Ideo de illis nullum ponas exemplum sed breviter tange |Gs p. 892

aliqua alia exempla que alii adducunt ad probandum quod papa non potest om-nia que nec sunt contra ius naturale nec contra ius divinum.

Magister: Primum exemplum est quia papa non potest instituere sibi succes- 1m

sorem qui post ipsum sit papa, 8a, q. 1a, § Hiis omnibus.30

Secundum est quia quod infideles suscipiant fidem non est contra ius divinum 2m

vel naturale sed consonum. Et tamen papa non potest cogere infideles susciperefidem, dist. 41a, De Iudeis et 23a, q. 5a, Ad fidem et c. Quia nos.

Tercium est quia non potest compellere aliquem absque culpa intrare reli- 3m

gionem, 20a, q. 3a, Presens.35

Quartum est quia non potest precipere alicui absque culpa et causa patenti 4m

quod servet virginitatem, teste Ambrosio qui ut legitur 32a, q. 1a, c. Integritasait: “Sola est enim virginitas que suaderi potest imperari non potest. Res magis Ambrosius

est voti quam precepti.”

Ex quibus verbis sumitur quintum exemplum, quod scilicet nichil40 5m

˹supererogacionum potest papa precipere alicui sine culpa et absque causa, utnec continenciam nec ieiunia nisi racione delicti vel ex causa patenti˺ possit˹alicui precipere, dist. 74a,˺ | Gesta, ubi dicit beatus ˹Gregorius: “Sicut˺ iustumLy f. 242rb Gregorius

est ut nemo crescere compellatur ˹invi˺tus, ita censendum puto ne quisquam

23 immo] om. MzLy α. 25 omnia] illa MzLy α. vel] et α; contra add. Mz. 26 non ponas exepmlumde illis Ly. nullum] non Ly α. ponans Mz. 27 aliqua] om. Mz. alia] om. Ly α (a Un). 28 naturale… divinum] divinum nec naturale Ly; divinum nec contra ius naturale α. 29 Text on margin: om.VeMz α (primo supp. Vd); Probatur exemplis. Primum exemplum Ly. quia] quod MzLy α. sibiinstituere (substituere MzLy) MzLy α. 30 §] s. MzUn; c. Ly αm; supp. Vd. 31 Text on margin: om.VeMz α (2o supp. Vd). infidelis suscipiat (recipiat Mz) MzVd. suscipiunt Ly. 32 vel] nec MzUn.Et tamen] Sed Vd. fideles Mz; infidelem Ca. 33 41] 35 MzLy; 45 α. et1] 2 ω. 23] 13 LyMw.34 Text on margin: om. Mz α (3o supp. Vd). quia] quod MzLy α. 35 20] 2 αp. 3] c. add. MzLy α.36 Text on margin: om. Mz α (4o supp. Vd). est] om. Ca. quia] quod MzLy α (supp. Mw).percipere Ve. alicui precipere Ly. alicui] supp. Mw. 37 quod] quis add. Ly. 32] 23 Vd. 38 Texton margin: om. MzLy α. est enim] (est canc. Ve) enim est VeMz; autem est Ly; est Mw. imperari]vero add. Ca. imperari non potest] om. Na. 38 – 39 est magis Vd. 39 voti quam precepti] voluntatiquam potestati Mz; voluntati quam precipienti α (volentis quam precipientis Ca; voluntati quampresidenti Mw; em. to voluntati quam presidenti Un). 40 Text on margin: om. Mz α (5o supp. Vd).quibus verbis] verbis istis LyMw. quod scilicet] supp. Mw. 41 supererogativum MzLy α († Ca).papa] om. MzLy α († Ca). ut] om. Ly α († Ca). 42 ieiunium Ly. nisi] non Un. ex] om. Ly.posset Ly. 43 dist. 74] 74 dist. (c. add. MzLy) MzLy α. Text on margin: om. MzLy α. 44 crescere]credere Ly; crescem α (exc. Ca). ne] om. Un.

88 3.2 Dialogus

Draft version ‒ Cologne Ockham project (April 2015)

insons ab ordinis sui ministerio deiciatur iniuste.” Ex quibus verbis sic arguitur: 45

Papa de plenitudine potestatis non potest deicere aliquem iniuste. Ergo nec deplenitudine potestatis potest aliquem invitum compellere crescere nisi racionedelicti vel ex causa.

Sextum est quia papa non potest dispensare cum monacho ut habeat proprium6m

vel contrahat matrimonium, Extra, De statu monachorum, Cum ad monas- 50

terium, ubi sic dicitur: “Abdicacio proprietatis sicut et custodia castitatis adeoest annexa regule monachali ut contra eam nec summus pontifex possit licen-ciam indulgere.”

Septimum est quia papa absque causa non potest in quocumque voto dispen-7m

sare, teste Glossa Extra, De voto et voti redempcione, c. Non est voti. Que ait 55

super verbo adimplere: “Non est securus quoad deum cum quo papa dispensatnisi subsit causa dispensandi, sicut nec dicitur absolutus qui causam excommu-nicacionis supprimit. Habebit tamen excepcionem quoad ecclesiam ille cum quosine causa dispensatum est; quoad deum sibi allegacio non valebit.”

Octavum est quia papa non potest alienare predia et possessiones ecclesie nisi 608m

ex causa et debito modo, 12a, q. 2a, c. Non liceat, ubi Symachus papa sic ait:“Non liceat pape predium ecclesie alienare quoquo modo”, scilicet ad placitumSymachus

papa suum, licet in casu debito modo possit alienare. Nec papa hic imponit legemsuccessori suo sed ostendit quid de iure non potest, ut dicit Glossa dist. 40a, Sipapa. 65

Nonum est quia quondam non potuit papa cogere subdiaconos ad continen-9m

ciam secundum beatum Gregorium qui ut habetur 27a, q. 2a, c. Multorum et dist.31a, c. Ante triennium reprobat constitucionem predecessoris sui. Qui ut dicitGlossa super c. Ante triennium ordinavit ut subdiaconi qui non promiserant

45 insons] om. (gap) Mz; inscis ■■■ (Koll. S. 215) α (iustius Ca). ordine αm. sui] seu α (om. Vd).arguitur sic Vd. 46 potest] iustum add. Ca. deicere] em. from dicere Mw. aliquem] om. αm.iniuste aliquem Ly. 47 crescere] credere Ly; crescem α (exc. Mw). nisi] non Un. 49 Text onmargin: om. Mz α (6o supp. Vd). quia] quod MzLy α (exc. Ca). 50 monachorum] c. add. MzLy.51 ubi] nisi Mw. dicitur sic Mz. sicut] om. MzLy αm; subest αp (em. to obedit Vd). 52 annexa]adiuncta Ly. monachi MwUn. 54 Text on margin: om. Mz α (7o supp. Vd). est] om. Un. quia]quod MzLy α. 55 – 56 Non … adimplere] supp. Mw. 55 Que] ubi Mz. 56 Non est] In vero Mz.securus] secutus Un; absolutus Vd. 57 causa subsit Mz. causa] cum Un. sicut] sed Mz. nec] nonLy α. causam] tamen αm; cum αp. 58 supprimit] om. α. tamen] om. α. ille] ita Ca. 60 Text onmargin: om. Mz α (8o supp. Vd). quia] quod MzLyCa. et] neque Mz. 61 Non] et prec. Mw.Symachus] si monachus Un. sic] om. Ly. 62 Text on margin: om. MzLy α. licet Mz α. predium]presidium Mw. 63 licet] sed MzLy α. casu] et add. MzLy α. posset Ly α (potest Mw). 64 quid]quia Mz; quod αp. 40] 10 prec. Un; c. add. MzLyMw. 64 – 65 Si papa] om. Ve. 65 papa] non potestadd. MzLy α. 66 Text on margin: om. Mz α (9o supp. Vd). quia] quod MzLy α. papa] om. MzLy α.dyaconos α (exc. Ca). 67 qui ut habetur] ut legitur Ly α. 2] et Mw. Multorum] supp. Ca. et] om.Na. 68 31] 3 α (37 Mw; em. to 31 Un). triennium] qui add. Ly. antecessoris Ly.

89Liber 1, Capitulum XXIII

Draft version ‒ Cologne Ockham project (April 2015)

continenciam “vel contenti essent uxoribus suis tantum vel beneficiis […].70

Postea idem” predecessor Gregorii, scilicet Pelagius, “fecit constitucionem in Pelagius papa

qua precise prohibuit ut subdiaconi nullo modo amodo commisceri deberentuxoribus suis.” De qua constitucione scribit beatus Gregorius dicens: “Antetriennium omnium ecclesiarum subdiaconi Sicilie prohibiti fuerant”, scilicet aPelagio papa, “ut more Romane ecclesie suis uxoribus nullatenus commisceren-75

tur. Quod michi durum atque incompetens videtur ut qui usum continencie noninvenit neque castitatem promisit compellatur a sua uxore separari ac per hoc,quod absit, in deterius cadat.” Ubi Glossa in assignando casum illius capituliloquens ˹de illa constitucione Pelagii pape dicit sic: “Sed illa constitucio˺ fu˹it Glossa

iniqua quod aliquis qui non promisit continenciam˺ cog˹eretur continere. Re-80

tractatur hec a Gregorio et sta|tuitur˺ hic quod si qui subdiaconi modo sunt nonLy f. 242va

˹cogantur continere˺ nisi velint. Si qui autem in futurum s˹unt ordinan˺di nonadmittantur nisi promittant continen˹ciam.”˺ Et Glossa super verbo durum dicitsic: “Statu˹tum˺ Pelagii fuit contra ewangelium ex quo excipitur sola fornicacio. Glossa

Et ideo reprobatum fuit.”85

Discipulus: Si istud quod precepit Pelagius papa erat contra ewangelium istudexemplum non probat quod papa non possit omnia que non sunt contra ius di-vinum et ius naturale.

Magister: Respondetur tibi quod illud statutum Pelagii fuit tam contra ewan-gelium quam contra libertatem sive ius illorum subdiaconorum et uxorum ipso-90

rum, quia voluit cogere subdiaconos continere, non obstante ewangelio et nonobstante libertate sive iure tam subdiaconorum quam uxorum eorundem. Inpotestate enim subdiaconorum de consensu uxorum suarum fuit continere nechoc erat contra ewangelium. Sed illam potestatem subdiaconorum et uxorum

70 suis] om. Ca. beneficiis] privarentur add. Ly. 71 idem] ibidem Ly α. scilicet Pelagius] om. Ly.Text on margin: om. MzLy α. 72 amodo nullo modo Mz. amodo] om. Ly. debent Mz.74 triennium] olim add. Ly. subdiaconi] om. αm. prohibite αm. 75 uxoribus suis Mz. uxoribus]suis add. and canc. Mw. 75 – 76 miscerentur MzLy α. 76 michi] tamen Ca. atque … videtur]videtur atque incompetens (em. from inpetens Mw) Ly αm. incompetens] impotens Un. usum]votum Mw. incontinentie Ly. 77 invenerit Ve; omisit Mw. ac] ne Mz. 78 illius] huius MzLy α.79 illa1] ista Mz. pape] om. Ly αm († Ca). Text on margin: om. MzLy α. illa2] ista Mz.80 promiserit Ly α (exc. Un; † Ca). 81 hec] hoc Mz; hic Ly α († Ca). a Gregorio] Gregorius αp.et] om. Un. constituitur Ly α († Ca). hic] om. Mz; hoc CaVd; hec Un. diaconi Ly α. modo] nonLy. 82 Si] Sed Mw. autem] sunt supp. Mw. sunt] om. LyMw. 83 admittantur] ordinentur Vd.nisi] em. from nec Ve. (illud Ca) verbum α. 84 sic] Si Ly. Text on margin: om. MzLy α. 86 Si]on margin: Obiectio Ly. istud1] illud Mz; constat Ly α. quod] illud quod add. LyCa. preceptumPelagii pape Vd. erat] fuit MzLy α. istud2] illud MzLy α. 87 potest Ly α. non3] om. Mz. 88 et ius]vel MzLy α. 89 Respondetur] on margin: Responsio Ly. tibi] om. Ly α. illud] istud Ly.90 libertatem] veritatem Ca. sive ius] sigius canc. Ve; tamen visus (sic supp. Mw) αm; tamen ius αp

(et ius Vd). 90 – 91 ipsorum] suarum Ly α. 91 voluit] noluit Na; supp. Mw. cogere voluit Ly.91 – 92 non obstante2] om. Ly.

90 3.2 Dialogus

Draft version ‒ Cologne Ockham project (April 2015)

ipsorum non potuit ab eis auferre papa Pelagius, ut testatur Gregorius. Ergo non 95Gregorius

potuit omnia que non sunt contra ius divinum et contra ius naturale. Et ex istasentencia Gregorii concluditur quod papa nichil potest contra libertatem et iuscuiuscumque christiani eciam in spiritualibus nisi racione delicti vel ex causamanifesta, quia nullus potest privari iure suo et libertate sua sine culpa et absquecausa. Et ideo nisi racione delicti vel ex causa non potest alicui precipere nec 100

ieiunium ad quod non tenetur nec elemosinam ad quam non tenetur absqueprecepto suo nec ad aliquod consimile.

Discipulus: De hoc sicut et de aliis in tractatu De potestate pape et cleri plurimapoterimus invenire. Ideo breviter tange plura exempla!

Magister: Decimum est quia non potest cogere aliquem semper nolentem 10510m

suscipere prelacionem, ut notatur in glossa 23a, q. 4a, c. Displicet.

Undecimum quia non potest statuere ne de heresi accusetur, teste glossa que11m

dist. 40a, c. Si papa querit: “Numquid papa possit statuere ne possit accusari deheresi?” Et respondens ait: “Non, quia per hoc periclitaretur tota ecclesia.” Etracione consimili non posset statuere ne possit qualitercumque accusari de alio 110

crimine quia non potest statuere ne possit de illo crimine accusari pro quo potestdeponi. Sed pro alio crimine quocumque potest in casu papa deponi, teste glossaibidem que ait: “Certe credo quod si notorium est crimen eius quodcumque etinde scandalizatur ecclesia et incorrigibilis sit quod inde possit accusari”, et perconsequens iudicari quia accusacio coram iudice fieri debet. Ergo non potest 115

statuere ne possit de quocumque crimine accusari et iudica˹ri.

95 ipsorum] suarum MzLy α. ab] om. Mz. Pelagius papa Ca. Text on margin: om. MzLy α. Ergo]om., et supp. Ve. 96 non] om. Ly. Et] om. Un. 97 concludit Gregorius Ly; concluditur Gregorii(em. from -ius) Mw. nichil] vel Un; non Vd. 98 cuiuscumque] unius MzLy α. nisi] non Un. ex]om. LyMw. 99 quia] quoniam Ly. nullus] em. to nullum Ve; nullum MzLy α. privare (privar. Ve)MzLy α. 100 causa1] om. Un; manifesta prec. Vd. delicti] em. from debiti Mw. alicui] alteri Un.precipere] continenciam add. MzLy. nec] om. Vd. 101 ad1 … elemosinam] om. Na. 101 – 102 ad1

… consimile] nec eleemosynam ad quod non tenetur sine consensu suo nec aliquid simile Ly.101 non1] supp. Mw. nec] ad Un. 101 – 102 absque precepto] absque consensu Mz; sine consensu α.102 ad] om. Mz αm. aliquid α (exc. Vd). simile Mz α. 103 et sicut LyCa. plurima] plura MzLy α.105 Text on margin: om. Mz α (10o supp. Vd). quia] quod MzLy α. semper] subdiaconum MzLy;om. α. volentem Un. 106 23] 21 α (em. to XXIII Un). 107 Text on margin: om. Mz α (11o supp.Vd). quia] quod MzLy; est prec. Ly α. testante MzLyMw. 108 40] 86 α (em. to XL Un).108 – 109 possit2 … heresi] de heresi accusetur Ly αm. 109 periclitaretur] particulariter Ve. Et2] ExCa. 110 consimili racione Ly α. posset] potest Mw. alio] aliquo Mz; illo LyMwUn. 111 quia …accusari] om. MzLyMw. ne] quod non α (exc. Mw). accusari de illo crimine α (exc. Mw).112 crimine] casu α. crimine quocumque] quocumque casu Vd. papa in casu potest Ca. 114 indescandalizatur ecclesia] in scandalum ecclesie Ly. inde2] deinde Un. 115 potest] posset Mz α (exc.Ca). 116 possit] posset α. de] pro Ly α.

91Liber 1, Capitulum XXIII

Draft version ‒ Cologne Ockham project (April 2015)

Duodecimum est secundu˺m quosdam quia non potest compellere ˹aliquem ad 12m

co˺nfitendum peccatum quod alteri ˹confessus est˺ qui absoluere potuit, quiaconfessio ˹peccatoris est quod˺dam ˹sacramentale˺ divino imperio sub|iacensGs p. 893

non hu˹mano.˺120

Tercium decimum est quia papa non potest compellere aliquem ˹ut c˺ontrahat 13m

matrimonium. Cuius racionem reddunt ˹ali˺qui dicentes quod secundum ea quead naturam corporis pertinent homo homini obedire non tenetur sed soli deoquia omnes | homines natura sunt pares, puta in hiis que pertinent ad corporisLy f. 242vb

sustentacionem et prolis generacionem, sicut de matrimonio contrahendo vel125

virginitate servanda aut aliquo alio huiusmodi.

Quartum decimum est quia papa in temporalibus legitimare non potest, ut 14m

notatur Extra, Qui filii sunt legitimi, Per venerabilem.

Quintum decimum est quod includit quamplurima est quia papa extra terras 15m

sue temporali iurisdiccioni subiectas non potest illa que potest dominus tempo-130

ralis super servos inquantum servi sunt.

Discipulus: Istud exemplum habet vigorem ex hoc quod non omnes hominessunt puri servi summi pontificis, quia si papa omnia posset que non sunt contraius naturale nec contra ius divinum ipse posset omnia in imperatores et reges acprincipes ac generaliter in omnes mortales que potest quicumque dominus in135

quemcumque servum suum et ita nullus preter papam esset liber sed omnesessent servi pape. Licet autem de isto sicut et de omnibus aliis que spectant adpotestatem pape possumus invenire multa in primo tractatu huius tercie partisnostri dialogi, hic tamen breviter conare allegando ostendere quod non omneshomines sunt puri servi pape.140

117 Text on margin: om. Mz α (12o supp. Vd). secundum aliquos est Mz. secundum quosdam] om.LyMw. quosdam] aliquos Mz α (alios Vd). quia] quod MzLy α. 119 peccatoris] om. MzLy α. estquoddam sacramentale] sacramentale quodam Mz; sacramentalis cuidam Ly; sacramentale (est add.Vd) quoddam (est supp. Mw) α (˹† ... †˺dam Ca). subiacet Mz; est add. LyCa. 121 Text on margin:om. Mz α (13o supp. Vd). Tredecimum Ly. quia] quod MzLy α. 123 non tenetur obedire αp.124 quia] om. Ly. homines omnes Ve. 125 et prolis generacionem] om. Un. 126 aut] et Mz; velLy. alio] om. Ly α. 127 Text on margin: om. VeMz α (14o supp. Vd). quia] quod MzLy α.128 legitimi] c. add. Mz. 129 Text on margin: om. VeMz α (15o supp. Vd). est1] om. MzLyMw; quiapapa exra terras add. and canc. Vd. quamplura Ly α. est2] om. CaVd. quia] quod MzLy. terras]om. (gap) Mz; metas Ly; captas α (exc. Vd; cepta, supp. on margin: terras ■■f. 165vb■■ Mw).130 sue] suo α. iurisdiccioni sue temporali Ly. iurisdiccioni] om. α (exc. Vd). illa] ista Mz.potest2] om. Ly. 131 sunt servi α (sunt (supp.) sui et servi Mw). 132 non] om. Vd. homines] om.Na. 134 nec] vel Un. omnia] et sic add. Vd. in] et Ve. ac] om. LyMw. 135 dominus quicumqueLyMw. 136 preter papam] nisi papa MzLy α. 137 essent] om. Mw. pape] sui MzLy α. Licet] onmargin: D[iscipulus] Ve. et] om. MzLy α. omnibus] multis Ly. spectant] om. LyMw. 138 pape]et cleri (spectant add. Ly) add. MzLy α. multa invenire Ly. tractatu primo Ly. huiusmodi Na.139 breviter tamen hic Ly. tamen breviter] breviter tamen Mz α (exc. Ca). conaris Ve. conareallegando ostendere] allegare conare Ly α. omnes] supp. Ve.

92 3.2 Dialogus

Draft version ‒ Cologne Ockham project (April 2015)

Magister: Hoc multipliciter videtur posse probari. Primo sic: Reges et principes1

ac alii laici habent proprietatem rerum temporalium. Servus autem nichil habetproprium. Ergo non omnes sunt servi pape. Secundo sic: Differencia est inter2

servos ecclesie et aliorum. Ergo non omnes homines sunt servi summi pontif-icis. Tercio sic: Non omnem eandem potestatem habet papa in terris sue iuris- 1453

diccioni subiectis et in aliis sue iurisdiccioni temporali non subiectis. Ergo nonomnes homines sunt puri servi summi pontificis. Quarto sic: Aliqui sunt qui non4

habent dominos principales, Extra, De hereticis, Excommunicamus. Ergo nonomnes homines sunt servi pape. Quinto sic: Si omnes homines essent puri servi5

pape, papa posset ad libitum alienare quamlibet rem temporalem. Ergo posset ad 150

libitum alienare predia ecclesie contra illud 12a, q. 2a, Non liceat pape. Sexto6

sic: Papa non debet dominari super clerum iuxta illud Petri: “Non dominantes inclero.” Ergo clerici non sunt puri servi summi pontificis.

Capitulum XXIVDiscipulus: De ista materia habebo postea occasionem loquendi. Ideo brevitercomple raciones pro opinione quam nunc discutimus.

Magister: Quod imperium sit a papa tali racione probatur: Imperium fuit aArgumentum

Christo quia ipse fuit non solum sacerdos sed eciam fuit rex omnium temporal- 5

ium, in cuius ˹signum ipse aliqua fecit˺ in quantum imperator et ali|qua in quan- Ly f. 243ra

tum s˹acerdos, ut notat˺ Glossa, dist. 10a, c. Quoniam idem. Ergo a papa q˹ui estvicarius˺ Christi in terris est imperium.

141 Magister] supp. Ve. Text on margin: om. VeMz α; Quod christiani non sunt puri servi pape.Probatur primo Ly. probari posse Na. Primo] om. Mw. et] om. αm. 142 ac] om. Mw.proprietatem] potestatem Na. nichil] non Ly α. 143 omnes] homines add. Ly α. sunt] puri add. Lyα. Text on margin: om. VeMz α. sic] om. Ly αm. 144 aliorum] alios α. Ergo] om. Un. homines]om. Mz. summi] om. α (exc. Vd). 145 Text on margin: om. VeMz α. sic] om. Ly αm. terris]cunctis MzLy α. 146 aliis] illis Un. 147 homines] om. LyMw. puri] om. Ly αm. summi] om. α.Text on margin: om. VeMz α. sic] om. α (exc. Vd). sunt2] domini principales add. Ly α.148 principales] om. Ly α. hereticis] c. add. Mz. 149 homines1] om. MzCa. Text on margin: om.VeMz α. sic] om. Ly α (exc. Ca). homines2] om. Un. servi puri Mw. 150 papa] non add. Ca.papa posset] supp. Mw. ad libitum1] om. Vd. Posset ergo Un. posset2] non potest Ca.151 alienare] quamlibet rem temporalem Ergo posset ad libitum alienare add. Ve. ecclesie] quod estadd. Ly. 2] c. add. Mz. licet Ca. Text on margin: om. VeMz α. 152 illud] canonice add. Ly α.Non] Neque Mz. 153 puri] om. LyMw. 1 Capitulum XXIV] adducit quattuor rationes probantesquod imperialis potestas fit a papa: ad quas etiam respondetur add. Ly; om. α (24 Ca; c. 27 supp.Vd). 2 De] on margin: Cap. XXIIII Ly. habeo Ly α. postea habebo Mz. loquendi] tecum add. Vd.3 discussimus Ly. 4 Quod] Quia Vd; on margin: Septima ratio Ly. sit] si Ve. racione] supp. Mw.Text on margin: om. VeMzLy α. 5 quia] qui Vd. ipse] om. αp. non solum fuit MzLyVd. 6 ipse]om. α († Ca). in quantum1] sicut Mz α; ut Ly. 6 – 7 in quantum2] sicut Ly. 7 sacerdotes Ly. c] etMw. a] om. Ly; supp. Mw. 8 Christi] et add. and canc. Ve. imperium] dominus imperii Ly.

93Liber 1, Capitulum XXIV

Draft version ‒ Cologne Ockham project (April 2015)

Discipulus: D˹ic quomodo˺ respondetur ad racionem istam.

Magister: Dupliciter respon˹detur:˺ Uno modo quod hereticum est dicere quod10 Responsio

Christus inquantum homo m˹ortalis˺ fuit rex in temporalibus.

Discipulus: De hoc satis habe˹re poterimus˺ in tractatu tercio secunde partishuius Dialogi. Ideo dic q˹uomodo˺ aliter respondetur.

Magister: Aliter respondetur quod vicarius non semper habet omnem potes-tatem quam habet ille cuius est vicarius. Et ideo licet Christus fuisset rex in15

temporalibus et ab eo fuisset imperium ex hoc concludi non posset quod im-perium est a vicario Christi.

Discipulus: Aliam racionem allega!

Magister: Alia racio est hec: Sacerdos veteris legis fuit supra reges, teste deoqui dixit Ieremie prophete et sacerdoti Ieremie 1o: “Ecce constitui te hodie super20

gentes et super regna” etc. Ergo multo magis summus sacerdos nove legis estsupra imperium.

Discipulus: Narra quomodo respondetur!

Magister: Multipliciter respondetur. Uno modo quod sacerdos veteris legis nonfuit supra regem nisi in spiritualibus ‒ non in temporalibus! Et ideo summus25

pontifex est supra imperatorem in spiritualibus ‒ non in temporalibus!

Aliter dicitur quod summus sacerdos nove legis non assimilatur summo sacer-doti veteris legis. Et ideo esto quod summus sacerdos veteris legis fuisset supraregem ex hoc inferri non posset quod summus sacerdos nove legis esset supraimperatorem.30

Aliter dicitur quod licet Ieremias fuit sacerdos non tamen fuit summus sacer-dos. Et ideo per auctoritatem illam non potest probari quod imperium est a

9 istam] om. Mw. 10 Dupliciter Magister Ca. Text on margin: om. Mz α; Respondetur primo Ly.11 Christus] et add. and canc. Ve. in temporalibus rex LyMw. 12 habere poterimus] habebimus Lyα († Ca). tercio secunde] tertie MzUn; tertio tertie Ly. 13 huius] om. αp. Dialogi huius Ca.Dialogorum Vd. dic] dicit MwUn. quomodo] em. from quod Mw († Ca). 14 Aliter] on margin:Secundo Ly. respondetur] sic add. MzLy. non (om. Ca) semper vicarius MzLy α. habet] istampotestatem vel add. Mz. 15 fuisset] fuerit Na. 16 potest Mw. 17 esset LyUn; sit Vd. vicariis Ly;em. from vicarii Mw. 19 hec] om. Ly α; on margin: Ratio octava Ly. super LyMw. reges] et regnaadd. Ly. 19 – 21 teste … gentes] om. Mz. 20 dicit αm. 21 etc] em. to teste deo qui dixit Ieremieprophete et sacerdoti Ieremie 1o Ecce constitui te hodie [...] ■■f. 259vb■■ Mz; om. Ly α. 22 superLyMw. 23 respondetur] ad hanc add. Ly. 24 Multipliciter] om. Mz; on margin: Responsio primaLy. modo] sic add. Ly α. 25 super LyMw. reges Ly. spiritualibus] et add. Ly α. 25 – 26 Et …temporalibus] om. Un. 26 pontifex] sacerdos MzLy α (exc. Un). super Ly αm. spiritualibus] et add.Ly α (exc. Un). 27 Aliter] Alio modo MzLy α; on margin: Secunda Ly. assimiletur Ca. 28 Et …legis2] qui et si Ca. super LyMw. 29 posset] potest MwMz. super LyMw. 31 Aliud Mz; onmargin: Tertia Ly. fuit1] fuerit NaVd. sacerdos1 … fuit2] om. Ca. 32 istam Mz. est] sit MzLy α.

94 3.2 Dialogus

Draft version ‒ Cologne Ockham project (April 2015)

summo sacerdote nove legis, nisi eciam posset per eandem probari quod im-perium est a sacerdote inferiori summo pontifice, quod tamen non est verum.

Discipulus: Adducas aliam racionem. 35

Magister: Alia racio talis est: Summum sacerdocium et imperium intelligunturArgumentum

per solem et lunam de quibus dicitur Genesis 1o: “Fecit deus duo luminariamagna” etc. Ergo sicut luna recipit lumen a sole ita imperator recipit potestatema summo sacerdote.

Discipulus: Qualiter respondetur ad istam racionem? 40

Magister: Respondetur quod licet per solem et lunam intelligatur summumResponsio

sacerdocium et imperium, non tamen omni eodem modo se habet imperium adsummum sacerdocium quo se habet luna ad solem. Hoc enim dato concludereturoppositum conclusionis racionis prefate. Tum quia sicut luna non est a sole sedambo sunt a deo ita imperium non esset a sacerdocio sed ambo essent ab alio. 45

Tum quia tunc sicut luna habet aliquam virtutem et potestatem quam non habeta sole, scilicet super aquas et humores, ita imperator haberet aliquam potestatemquam non haberet a papa. Ideo dicitur quod quantum ad aliquid est simile | de Gs p. 896

sole et luna et de papa ˹et imperatore et quantum ad aliquid non est simile.Quantum ad hoc enim est simile quod sicut sol est dignior et nobilior luna sic 50

summum sacer˺docium ˹est dignius et nobilius˺ | imperio, quemadmodum ˹spir- Ly f. 243rb

itualia sunt˺ digniora temporalibus.

Iterum sicut luna ˹reci˺pit lumen a sole ita in multis imperator debet ˹re˺ciperedireccionem a papa quando est catholicus, bonus et sapiens, scilicet in causisdei. Quantum autem ad multa alia non est simile, sicut dictum est supra. 55

Discipulus: Adhuc aliam racionem adducas.

Magister: Alia racio talis est: Ecclesia est unum corpus; ergo habet unum caput.Argumentum

Sed imperator non est caput. Ergo papa est caput ecclesie. A capite autem de-

33 nove] veteris Mw. eundem Mz; racionem add. Ly α. 34 est2] om. ω. verum] est supp. Ve.36 Text on margin: om. NaMz α; Nona ratio Ly. 37 Genesis] em. from gentes Mw. 38 Ergo] om.Un. 39 summo sacerdote] papa Ly α. 41 Text on margin: om. NaMz α. lunam] et lunam add. Mz.intelligantur NaLy; intelliguntur MzMw. 42 omnino ■■■ LyCaUn. 42 – 43 imperium2 … habet] om.Un. 43 Hoc] Quo Vd. concludetur αm. 44 prefacte VeMz. quia] tunc add. and canc. Ve.45 esset] est Ly. a2] summo add. MzLy α. sacerdote Vd. ambo2] sunt vel add. Ly. 46 Tum] estnon quia tunc Un. tunc] om. Na α (exc. Un). sicut] em. from tunc sil Mw. aliquam] aliam Mz. et]aliam add. Mz; aliquam add. Ly α. 47 supra Ly. habet LyMw. aliam MzLy. 48 qui Un. habetLyMw. 49 et1] de add. α. de papa et imperatore] imperatore et sacerdote summo Mz. papa]summo pontifice Ly α. et4] om. Un. 50 enim ad hoc Ly α († Ca). enim] non Ve. quod] et Mz;quia Ly α († Ca). nobilior et dignior LyMw (†Ca). notabilior Ve. 51 nobilius et dignius Ly.53 Item VeLy αp. ita] sic MzLy α. debet recipere] om. Vd. 55 dei] divinis MzLy α. supra] om.MzLy α. 57 Text on margin: om. Mz α; Ratio decima Ly. est2] habet Un. 58 papa] non add. ω.

95Liber 1, Capitulum XXV

Draft version ‒ Cologne Ockham project (April 2015)

rivatur virtus in membra. Ergo imperator qui est membrum ecclesie ‒ non caput‒ virtutem recipere debet a papa tamquam a capite. Ergo imperium est a papa.60

Discipulus: Dic qualiter respondetur ad hoc.

Magister: Respondetur quod papa est caput ecclesie que est congregacio fi- Responsio

delium. Et ideo in spiritualibus imperator subest pape. Et ideo aliquam direc-cionem et virtutem spiritualem recipere debet a papa. Sed quia papa non estcaput in temporalibus ideo imperator in temporalibus non subest ei nec im-65

perium recipere debet ab ipso.

Capitulum XXVDiscipulus: Aliquantulum diffuse arguendo et respondendo tractavimus opin-ionem terciam supra capitulo 17o recitatam. Nunc autem desidero scire quo-modo reprobatur.

Magister: Illa opinio duo dicit: Primum est quod imperium est a papa. Secun-5

dum est quod nullum potest esse verum imperium nisi a papa. Primum dicuntquidam esse falsum. Secundum autem dicunt esse hereticum.

Discipulus: Tractemus primo secundum et narra quare aliqui dicunt illud essehereticum.

Magister: Quod sit hereticum quidam sic nituntur ostendere. Quod repugnat10 Racio

scripture divine est hereticum reputandum. Sed non posse esse verum imperiumnisi a papa repugnat scripture divine. Nam per scripturam divinam constat utdicunt aperte quod plures pagani fuerunt veri imperatores. Hoc enim de Octo-

59 virtus] vultus Mz αp. qui] om. MzLy α. ecclesie] et add. Ly αm. caput] et per consequens add.MzLy α. 60 recipere debet virtutem Ly. debet recipere αm. a1 … est] om. Mw. tamquam] sicut.MzLy α. a2] ex Mz. 61 qualiter] quomodo MzLy α. 62 Text on margin: om. Mz α. congregacio]cognitio Un. 63 subest imperator Ly α. 63 – 64 Et2 … spiritualem] Ergo illam (aliquam Mw)virtutem spiritualem et directionem LyMw. 63 – 64 Et2 … papa1] om. Mz. 65 in1 … imperator] om.Mz. in temporalibus imperator Vd. 1 Capitulum XXV] em. from c. 24 Mz; in quo improbaturopinio tertia supra ca. XVIII recitata et iam in precedentibus capitulis probata: ubi probatur illuddictum opinionis scilicet quod nullum imperium potest esse verum imperium nisi a papa essehereticum add. Ly; om. α (25 Ca; cam 25m supp. Mw; c. 28 supp. Vd). 2 Aliquantulum] on margin:Cap. XXV Ly. respondendo et arguendo Ly α. retractavimus Ve. 3 17] 18 Ly α. pretactam Mz.Nunc] Non Un. 4 improbatur MzLy α. 5 Ista MzLy α. 6 nullum] non Mz. 6 – 7 quidam (quidemVd) dicunt esse Ly α (quidam esse dicunt MwUn). 8 Tractes MzLy α. quare] quomodo Mz; qualiterLy α. dicunt aliqui Ly. 10 Quod1] Quid Un. nituntur sic MzLyVd. Text on margin: om. Mz α;Prima ratio Ly. Quod2] Quid Un. 12 divine scripture Ly. divinam] om. Ly. 13 sunt Mz. enim]eciam LyMw. 13 – 14 de Octoviano] om. MzLy α.

96 3.2 Dialogus

Draft version ‒ Cologne Ockham project (April 2015)

viano testatur ewangelista cum dicit Lucas 2o: “Exiit edictum a cesare augustoLucas

ut describeretur universus orbis.” Ex quibus verbis colligitur quod Octovianus, 15

de quo fit ibi sermo, fuit verus imperator.

Item Matthei 22o dixit Christus Iudeis: “Reddite que sunt cesaris cesari.” ExMattheus

quibus verbis datur intelligi quod ille erat verus cesar et tamen non habuit im-perium a papa; ymo fuit infidelis et paganus. Ergo verum imperium, verumdominium temporale, vera iurisdiccio temporalis et vera potestas gladii materi- 20

alis fuit et esse potest apud infideles et extra ecclesiam catholicam, licet infide-les nonnumquam | et forte ut plurimum tali potestate legitima abutantur. Sed ex Ly f. 243va

abusu utentis inferri non potest quod dignitas vel potestas sit minus vera, testeAugustino qui ut habetur in decretis 14a, q. 5a, c. ˹Neque enim ait: “Nec tiran-Augustinus

nice˺ factionis ˹perversitas laudabilis erit si regia clemen˺cia tirannus subditos 25

˹tractet. Nec vituperatur ordo˺ regie potestatis si rex crudeli˹tate tyrannicaseviat.˺ Aliud namque est iniusta potestate velle iuste ˹uti, et˺ aliud iusta potes-tate iniuste velle uti.” Ex ˹quibus˺ verbis datur intelligi quod vera potestate etv˹ero˺ dominio potest quis abuti, et ita ex abusu infidelium probari non potestquod apud eos non sit verum dominium nec vera potestas gladii materialis. 30

Discipulus: Quantum ad quid isti impugnatores reputent opinionem predictamhereticam ut puto intelligo. Ideo solummodo auctoritates quibus probare conan-tur quod apud infideles fuit verum dominium temporale et vera potestas gladiimaterialis adducas.

Magister: Ad hoc adducunt auctoritates tam veteris quam novi testamenti quam 35

eciam auctoritates sanctorum patrum et maiorum. Abraham enim ut habeturGenesis

Genesis 23o noluit gratis recipere speluncam duplicem ut sepeliret in ea uxoremsuam sed emit eam ab Effron infideli, quod tamen non fecisset si Effron in ea

14 ewangelista] om. Vd. cum dicit] om. Ly α. Luce LyCa. Text on margin: om. MzLy α.15 ascribatur Un. universis Un. verbis] om. Ly. Octavianus VeLyVd. 16 quo] om. Un; quibusVd. fit ibi] ibidem fit Ly. 17 22] 12 Mw. dicit LyCa. Text on margin: om. MzLy α. cesari] etque sunt dei deo add. MzUn; etc. add. MwVd. 18 erat] fuit MzLy; est α. tamen] om. Ve. non]habet nec add. Mz. 19 paganus et infidelis Ly α. 20 vera1 … et] om. Ca. et] om. Mz. gladii]temporalis seu add. Vd. 22 plurimi MwUn. 23 utentis] om. Ly. inferri] infici Ve. vel potestas]om. Un. 24 habetur] legitur Ly α. in decretis] in decretu Ca; inde citatis dectetis Mw; om. Un. 14]IX Mw; 24 αp. Text on margin: om. MzLy α. 25 factionis] persecucionis MzLy α (persec˹† Ca).erit] om. MzLy α († Ca). tirannus] tirannice Ly α. 26 si] sed Mz. 27 est] supp. Mw. iuste] iustiMz. 27 – 28 uti … velle] om. Un. 27 iusta] em. from in Mw. 27 – 28 iusta potestate] iuxtapotestatem Ca. 28 quibus] hiis Ly. intelligi datur αm. 29 dominio vero Mz. 31 impugnantes Lyαm. reputant MzLy α. 33 quod] quia Ve. fuit] sit Ly. gladii] scilicet add. α (exc. Un).34 adducas] om. Mw. 35 Ad] on margin: Minor probatur auctoritatibus veteris testamenti Ly.36 eciam] om. Ca. Text on margin: om. MzLy α. habetur] legitur Mz. 37 23] 12 Mz. ea] eam α.38 ab] supp. Mw. Effron1] Effrem Mz. Effron2] Effrem Mz. eam Ca.

97Liber 1, Capitulum XXV

Draft version ‒ Cologne Ockham project (April 2015)

verum ius nullatenus habuisset. Iacob eciam fidelis recognovit quod Labaninfidelis verum dominium aliquarum temporalium rerum habebat cum dixit ei,40

ut habetur Genesis 31o: “Quicquid tuorum apud me inveneris aufer.” Et post: Genesis

“Quid invenisti de cuncta substancia domus tue.” Et post: “Oves tue et capre tuesteriles non fuerunt arietes gregis tui non comedi.”

Item Genesis 39o scribitur: “Benedixitque dominus domui Egypcii propter Genesis

Ioseph et multiplicavit tam in edibus quam in agris cunctam eius substanciam.”45

Ergo iste infidelis habuit verum dominium rerum.

Item 41o c. Ioseph loquens de legitima potestate Pharaonis ait: “Omne frumen-tum sub Pharaonis potestate condatur.” Et 47o c. scribitur: “Emit ergo Iosephomnem terram Egypti, vendentibus singulis possessiones suas pre magnitudinefamis subiecitque eam Pharaoni et cunctos populos eius.” Et post: “En ut cerni-50

tis et vos et terram vestram Pharao possidet.”

Item Deuteronomii 2o c. legitur quod deus dedit quibusdam infidelium verumdominium terrarum. Ubi sic scribitur: “Transibitis per terminos fratrum vestro- Deuteronom.

rum filiorum Esau qui habitant in Seir; et timebunt vos. Videte ergo diligenterne moveamini contra eos; neque enim dabo vobis de terra eorum quantum55

potest unius pedis calcare vestigium quia in possessionem Esau dedi montemSeyr. Cibos emetis ab eis pecunia et comedetis. A|quam emptam haurietis etGs p. 897

bibetis.” Et post: “Dixitque dominus ad me: ‘Non pugnes contra Moabitas necineas adversus eos prelium; non enim dabo tibi quicquam de terra eorum quiafiliis Loth tra|didi in possessionem.’” Et post: “Locutus est dominus ad me di-Ly f. 243vb

cens: ‘Tu transibis hodie terminos Moab urbem nomine Ar, ˹et ascende˺ns invicinia filiorum Amon cave ne pugnes contra eos nec movearis ad prelium. Non

39 recognovit] indicavit Ly. Labam LyMw. 40 rerum temporalium MzLy α. dicit LyCa. ei] eisMz. 41 habetur] legitur Ly α. 31] 32 Ca; 23 Mw; 3 αp. Text on margin: om. MzLy α. Quicquid]Eadem quid Ca. tuorum] tuum Ly α. inveneris aufer] om. αp (gap Un; esse agnovimus Vd).44 39] 32 Mw. scribitur] subditur Mz; om. Ly α. Text on margin: om. MzLy α. domui] domini Ve.45 eius] om. Mz α. 46 isti (exc. Un) infideles habuerunt αp. rerum] temporalium add. Vd.47 Omne] Ecce Mw. 48 potestate Pharaonis Vd. c] om. Ly. scribitur] om. αm. Emit ergo] om.(gap) Ve; Emit enim ibi Mz. ergo] om. αp. 49 omnem] om. Mz; totam Un. 50 famis] famas Un. -que] om. Mz. Et] om. Ve. Et post] om. MzUn. post] sequitur Ly. post En ut] em. from ne Mw.En] Er Mz; Si Ca. ut] vos add. α. 50 – 51 cernitis] emtis Un; emitis Vd. 51 et2] om. Un.possidebit Mz. 52 Deuteronomii] di. ut’u ■■202va■■ Un; 1 prec. αp. c] om. Ly αm. scribitur Ly α.infidelium] infidelibus Ly αm; om. αp. 53 legitur Ly α. Text on margin: om. MzLy α. per] om. Ly.54 habitabit Ca; habitavit MwVd. Seir] se Ca; Seb Un; Seyr Vd. timebit αm; tenebit αp. vos] nosMz. 55 dabo vobis enim Mw. vobis] nobis Ve. 57 Seyr] Seir NaLyUn; om. (gap) Ca. emtis Un;emetes Vd. 57 – 58 Aquam … bibetis] om. Un. 58 me] Moysen Ly; em. to Moysem Mw. pugnabisLy. 59 quicquam] quid Mw; quidquid Un. 60 tra|didi] gap add. NaVeMz. postea Ve. me]Moysen Ly. 61 hodie] om. Vd. Har Ca. ascendes MzLy αp. in] om. Un. 62 viciniam MzVd.62 – 63 filiorum … terra] om. Ca.

98 3.2 Dialogus

Draft version ‒ Cologne Ockham project (April 2015)

enim dabo tibi de terra filiorum Amon quia filiis ˹Loth dedi˺ eam in posses-sionem.’”

Item ut legitur 3i ˹Regum 9o˺ Salomon dedit Hyram regi Cyri qui non est ˹de˺ 65Regum

filiis Israel sponte 20 oppida in terra Galilee; ˹q˺ui tamen non dedisset ei spontesi ille non fuisset capax veri dominii quarumcumque temporalium rerum.

Item 3i Regum 19o precepit dominus Helie prophete ut ungeret Azael regemRegum

super Syriam qui tamen erat infidelis. Constat autem quod regnum datum a deoest verum regnum. Ergo infidelis fuit capax veri regni et veri dominii ac vere 70

potestatis temporalis.

Item 2i Paralipomenorum c. ultimo et 1i Esdre 1o sic legitur: “Suscitavit domi-Paralipom.Esdras nus spiritum Cyri regis qui iussit predicari in universo regno suo eciam per

scripturam dicens: ‘Hec dicit Cyrus rex Persarum: Omnia regna terre deditmichi dominus deus celi et ipse precepit michi ut edificarem ei domum in 75

Iherusalem.’” De quo eciam dicitur Ysaie 45o c.: “Hec dicit dominus christoYsaias

meo Ciro cuius apprehendi dexteram ut subiciam ante faciem eius gentes etdorsa regum vertam.”

Item Thobie 2o legitur quod cum Anna uxor Thobie “edum caprarum detulis-set domui cuius cum vocem balantis vir eius audisset dixit: ‘Videte ne forte 80

furtivus sit; reddite eum dominis suis quia non licet nobis aliquid ex furto autedere aut contingere.’” Ex quibus verbis colligitur quod infideles inter quoshabitabat Thobias habebant verum dominium rerum.

63 enim] om. Ve. Lot Na. eam] supp. Na; eo Un; om. Vd. 65 Text on margin: om. MzLy α. 3] etCa. 9] quod Mw; † Ca. Hyram] ne prec. and canc. Na; Yram MzMw; Hiram Ly; Iram CaUn;terram Vd. Cyri] Tyri MzLy α (Tiri Ca). qui] quod Un; que Vd. 66 qui] que MzLyVd. 67 veri]alicuius MzLy α. quarumcumque] aliquarum MzLy α. rerum temporalium Mz. 68 Text on margin:om. NaMzLy α. 19] 9 Ly; ius αm; c. add. αp. Helye LyMwVd. ungeret] vinceret Ca. Asael Mz;Azabel Ca; Azahel Mw; in add. Ly α. 69 Siriam VeMzMw. autem] om. Mz. 70 capax] caput Mz.veri1] om. α. ac] aut Ly αm. 72 2i] et Mw. Text on margin: om. MzLy α. 1i] om. MzCa; primoMw. Esdre] c. add. MzLy α. 1o] et Ve. 72 – 73 dominus] deus Mz. 73 Tiri Mz; Tyri LyCaUn; SyriVd. iussit] misit MwVd. predicare αp. eciam] non Mz; ut αp. 73 – 74 eciam … dicens] om. Ly αm.74 Hec] Hoc LyMw. Tirus rex MzUn; rex Tyrus Ly; Tyrus rex Ca; rex Cyrus Mw; Syrus rex Vd.terrarum Mz. 74 – 75 terre … deus] om. Ca. 75 dominus] om. Mz. deus] om. α. celi] et terre add.MzVd; terre et prec. α (exc. Vd). et ipse] om. Un. 76 Hierusalem Ly. eciam] enim Un. dicitureciam Vd. Ysaye Ve; Esa. Ly. c] om. Ly αm. Text on margin: om. VeMzLy α. dixit Ca. christo]domino Mz αp; meus domino LyMw; deus meus Ca. 77 Tiro MzCaUn; Tyro Ly; Cyro Mw; SyroVd. apprehendum αm. gentis Ly. 78 vertar Na. 79 2o] et Ve αm. Thobie2] Tobie Mz. 80 domiVeMw; domum Mz. cuius] eius Ly. cum] tamen CaUn; om. Mw. vocem] eius add. α. valantisMw. dicit Ca. Vide Vd. 80 – 81 forte furtivus sit] furtivus sit sed pocius Mz; sit furtivus sed Ly;sed add. α. 81 aliquid … aut] aut (om. CaVd) de furto aliquid Ly α. 83 Thobias] supp. Mw; TobiasVd.

99Liber 1, Capitulum XXV

Draft version ‒ Cologne Ockham project (April 2015)

Item Danielis 2o c. dixit Daniel ad regem infidelem Nabugodonozor: “Tu rex Daniel

regum es et dominus celi regnum fortitudinem et imperium et gloriam dedit tibi85

et omnia in quibus habitant filii hominum et bestie agri et volucres celi dedit inmanu tua et sub dicione tua universa constituit.”

Item 5o c. sic legitur: “Deus altissimus regnum et magnificenciam, gloriam ethonorem dedit Nabugodonozor patri tuo.” Ex quibus verbis colligitur quodNabugodonozor habuit verum regnum et imperium. Non enim dat deus falsum90

imperium et regnum sed verum.

Item Herodes fuit infidelis et tamen erat verus rex Iudee. Unde de eo diciturMatthei 2o: “Cum ergo natus esset Iesus in Bethleem Iude in diebus Herodis Matth.

regis.” Et Luce 1o sic legitur: “Fuit in diebus Herodis regis Iudee sacerdos Lucas

quidam nomine Zacharias” etc.95

Et Matthei 17o legitur Christus interrogasse Petrum dicens: “‘Quid tibi vide- Matth.

tur, Symon? Reges terre a quibus accipiunt tributum vel censum: a filiis suis anab alienis?’, et ille dixit: ‘Ab alienis.’ Dixit illi Iesus: ‘Ergo liberi sunt filii.’” Exquibus verbis col|ligitur quod alieni non sunt liberi a tributo sed filii. Et perLy f. 244ra

consequens alieni de iure debent tributum. Ex quo sequitur quod reges eciam100

infideles sunt veri reges quia de illis loquebatur Christus.

Item Luce 3o sic habetur: “Venerunt autem et publicani ut baptizarentur, et Lucas

dixerunt ad illum”, scilicet Iohannem Baptistam: “‘Magister, quid faciemus?’ Atille dixit ad eos: ‘Nihil amplius quam quod constitutum est vobis faciatis.’”

84 Text on margin: om. MzLy α. 2o] om. Na. c] om. Ly αm. dicit LyCa. infidelem] infidelis Un.Nabugo.zor ω; Nabugodonosor Mz; Nabuchodonosor Ly; Nabugoor α (Nabugod Ca; Nabuchor Un).Tu] Cum Mw. 85 et2] om. Ca. et gloriam] om. Mz. dederit Mw. tibi] om. α (exc. Ca); in manutua add. Vd. 86 et3] om. Ly. et volucres] volucresque Mz α. 86 – 87 dedit … tua1] om. Vd.87 universa sub dicione (iurisdiccione αm) tua Ly αm. dicione] iurisdiccione Mz α. 88 Item] ibidemadd. Mz. Dominus MzLy. magnificenciam] et add. Vd. 89 Nabugodonosor Mz; NabuchodonosorLy; Nabug. αm; Nabuch. Un; Nabugo. Vd. verbis] om. Ly αm. colligitur] apparet Ca.90 Nabugozor Ve; Nabugodonosor Mz; Nabuchodonosor Ly; Nabug. αm; Nabuch. Un; Nabugo. Vd.dedit Mz. dominus Ca. 92 Item] on margin: Probatur auctoritatibus novi testamenti Ly. fuit] eratLy. fidelis Mz. erat] fuit Mz. Iudeorum Mz. 93 2o] 3 αp; c. add. Ly α. Text on margin: om. MzLyα. ergo] om. Ly αm. Betheleem Ve; Bethlem Mz. in2] et ω. 93 – 94 in2 … Fuit] om. αm.93 – 94 diebus … in] om. Na. 94 Luce 1o] om. Mz. sic legitur] dicitur Ly αp. Text on margin: om.NaMzLy α. Iudee] om. Ly αm. 95 Zacharias nomine Ca. Zacharias] om. (gap) Un. etc] om. Ly αm.96 Et] Matth. prec. (taken from margin) Ve; Item MzLy α. Christum MzLy α. Text on margin:written in text before Et Ve; om. MzLy α. 97 Simon Ly; in add. MzMw; an add. αp. censum] anadd. Ca. suis] om. Un. an] vel Mz α. 98 ille dixit] dicit ille Iesus Ca. dixit] dicit Ly αm. Dixit]dicit Ly αm; et prec. MzLy α. 99 verbis] om. CaVd. 102 habetur] legitur Ly α. Text on margin: om.VeMzLy α. autem] ergo Un. et1] om. MzLy α. 103 ad illum] illi LyMw. scilicet] om. Ca. IohanniBabtiste LyMw. 104 dicit LyCa. ad eos] om. LyMw. quod] om. Na. est] supp. Mw.

100 3.2 Dialogus

Draft version ‒ Cologne Ockham project (April 2015)

Publicani ergo licite receperunt illa que constituta erant eis, que tamen ab infi- 105

delibus constituta fuerunt.

Item ibidem subiungitur: “Interrogabant autem illum et milites dicentes:‘Quid faciemus et ˹nos?’, et ait illis:˺ ‘Neminem concuciatis neque calumpniamf˹aciatis, et˺ contenti estote stipendiis vestris.’” Si au˹tem contenti˺ debebantesse stipendiis que a paganis p˹rincipibus˺ receperunt, ipsi principes infideles 110

verum dominium illorum que da˹bant˺ militibus habuerunt, quia non licet mil-itibus recip˹ere˺ stipendia ab hiis qui nichil habent sed usurpant solummodotyrannice aliena.

Item Iohannis 19o dixit Christus Pilato: “Non haberes in me potestatem ullamIoh.

nisi tibi esset datum desuper.” Potestas autem desuper data est legitima et non 115

usurpata. Ergo Pilatus habuit legitimam potestatem licet non legitime utereturea.

Item ad Romanos 13o ait apostolus: “Omnis anima potestatibus sublimioribusPaulus

subiecta sit. Non est enim potestas nisi a deo; que autem sunt, a deo ordinatasunt.” Ubi apostolus de potestatibus infidelibus loqui videtur, de illis videlicet 120

quibus Romani prestiterunt tributa. Dicente apostolo: “Ideo enim tributa presta-tis.” Et post: “Reddite ergo omnibus debita. Cui tributum, tributum, cui vectigal,vectigal.” Romani autem non reddebant tributa nisi cesari et subditis eius quierant infideles. Ergo infideles ibi habuerunt potestatem ordinatam a deo et itahabuerunt veram potestatem temporalem. 125

Item 1a Corinthiorum 7o ait apostolus: “Unusquisque in qua vocacione voca-Paulus

tus est, in ea permaneat. Servus vocatus es? Non sit tibi cure.” Ante vocacionemergo ad fidem est aliquis servus, et per consequens alius est verus dominus eius.

105 licite] om. αp. receperunt] poterant facere Ly. illa] ea MzLy α. 106 fuerunt constituta LyMw.fuerunt] em. from erant eis Ca. 107 Item] ibi Mz α (exc. Mw; sibi Ca); om. LyMw. subiungit MzLyα. Interrogabunt ω. autem] nunc canc. Mw. et illum Vd. dicentes milites Mw. 109 et] set Mz.estote] stote Ve. 109 – 110 esse debebant Mz. 110 esse] de add. α. infideles] om. Ly α. 111 que]qui VeMwUn. 111 – 112 recipere stipendia militibus Vd. 114 19o] 10o αp. dicit Ly. Christus] om.Na; Iesus MzLy. Pylato LyCaVd. Text on margin: om. MzLy α. in me] om. Na. 115 data (datumαp) esset (est Un) tibi Ly α. data desuper Ca. 116 Pylatus Ly αm. potestatem legitimam Mw.legitime] em. from legitimam Ca. 118 Text on margin: Apostolus Na; om. MzLy α. 119 subiecta]subdita MzLy α; est add. Ca. est] om. Ve. enim] om. Mw. 120 infidelium LyCa. loqui videturinfidelibus (and again loqui vir add. and canc.) Mw. loquitur Mz. illis] aliis α. scilicet Un.120 – 121 quibus videlicet Na. 121 Romani] om. Vd. Dicente] enim add. Ly α. 122 post] primo αp.ergo] supp. Na. tributum2] om. Un. 123 qui] quia Mw. 124 ibi] eciam MzLy. habuerunt ibi α(exc. Mw). 126 1e ad Chorinthios MzLy α (et ad {1a supp.} Corinthios Mw). 7o] 11 Ve. Text onmargin: om. MzLy α. qua vocacione] ea (supp. Mw) vocacione in qua αm. 127 in ea] om. Ca. es]om. Ca; est Un. 128 alius] aliquis MzLyCa. verus] om. Ly.

101Liber 1, Capitulum XXV

Draft version ‒ Cologne Ockham project (April 2015)

Item 1a Thimothei 6o dicit apostolus: “Quicumque sunt sub iugo servi dominos Paulus

suos omni honore dignos arbitrentur, ne nomen domini et doctrina blaspheme-130

tur. Qui autem fideles habent dominos, non contempnant quia sunt fratres sedmagis serviant quia fideles.” Ubi apostolus inter servos habentes dominos infi-deles et servos habentes dominos fideles videtur distinguere et dominos infide-les precipit honorari. Quod minime faceret nisi aliqui infideles essent veri do-mini.135

Item beatus Paulus asseruit se esse civem Romanum, sicut patet Actuum 16o Paulus

et 22o. Non fuit autem civis Romanus nisi auctoritate et concessione Romano-rum cum eciam tunc non fuisset Rome. Ergo Romani habuerunt verampote|statem qua poterant aliis civilitatem Romanam concedere.Ly f. 244rb

Item ut legitur Actuum 24o Paulus dixit ad Lisiam paganum: “Ex multis annis140 Actus

esse te iudicem genti huic sciens, bono animo pro me | satisfaciam.” Ubi PaulusGs p. 898

paganum esse verum iudicem recognovit.

Item ut habetur Actuum 25o Paulus cesarem verum iudicem reputavit cum Paulus

appellavit ad ipsum dicens: “Ad tribunal cesaris sto. Ubi me oportet iudicari.”Et post: “Cesarem appello.”145

Item beatus Petrus epistola 1a c. 2o ait: “Subiecti estote omni creature propter Petrus

deum, sive regi quasi precellenti, sive ducibus tamquam ab eo missis.” Tuncautem nulli christiani erant reges et duces. ˹Ergo beatus Petrus regibus etducibus infidelibus christianos voluit esse subiectos quare infideles verum do-minium habuerunt.150

Item ibidem subdit beatus Petrus:˺ “Servi, ˹subditi˺ estote ˹in omni timore Petrus

dominis,˺ non tantum bonis et modestis ˹sed eciam dis˺colis.” Quibus verbisinnuit quod eciam ˹discoli˺ veri possunt esse domini et quod est eis obediendum.

129 1e Thimotheum (Thymo. LyMw) MzLy α. dicit apostolus] om. Ly α. Text on margin: om.VeMzLy α. 130 omni] cum ω. arbitrantur α. nomen] alii Un. doctrina] eius add. Ca.131 – 132 dominos … habentes] om. αp. 132 – 133 fideles α. 133 et1 … fideles] om. Ly. dominosfideles] infideles dominos Na. infideles Na α. et2] dominos fideles et servos habentes add. Ly.133 – 134 infideles] fideles Mz. 134 – 135 essent veri domini] supp. Ve. 134 vere Ly α (exc. Vd).136 Text on margin: om. MzLy α. patet] om. Mw. 16o] em. from 18 Ve. 137 et1] om. Ca.138 cum] om. Un; date Vd. tunc] om. Un; quod Vd. 140 ut] om. Na. Text on margin: om. MzLy α.dicit LyCa. Lysiam Ve. 141 esse] ego Mw. te esse Ca. huic] hoc Mz. pro me bono animo Mz.satisfacis Mz; satisfaciens α (satisfacies Mw). 142 esse] om. Ly. verum] iterum Ve. 143 ut] om.Na. legitur MzLy α. Text on margin: om. VeMzLy α. 25o] et 5o Mw. Paulus] om. MzLy α.144 ad ipsum appellavit Mz. oportet me LyMw. iudicari] em. from inedicari Mw. 146 ait] om. Lyαm. Text on margin: om. MzLy α. estote] em. from stote Ve; estoti Mz. omni] humane add. Mz.147 quasi] tamquam MzLyMw. 148 Ergo] Et ita Ly. 151 beatus Petrus] om. Ly α († Ca). Text onmargin: om. MzLy α. estote subditi α (estote ˹†˺ Ca; estote Un). estote] em. from stote Ve.152 modestis et bonis Vd. Quibus] In prec. Ly α. 153 innuitur α. possunt esse veri MzLy. et] om.Un. eis est MzVd.

102 3.2 Dialogus

Draft version ‒ Cologne Ockham project (April 2015)

˹Hoc˺ eciam quampluribus sanctorum testimoniis ut quibusdam apparet possetostendi sed adducam pauca. Ait igitur Ambrosius ut habetur in decretis 11a, 155

q. 3a, c. Iulianus: “Iulianus imperator, quamvis esset apostata, habuit tamen subAmbrosius

se christianos milites quibus cum dicebat: ‘Producite aciem pro defensione reipublice’, obediebant ei.” Et Augustinus eisdem canonibus, 11a q., c. Iulianus deeodem ait: “Iulianus extitit infidelis imperator. Nonne extitit apostata et iniquus,Augustinus

ydolatra? […] Ubi veniebatur ad causam Christi non agnoscebant nisi illum qui 160

in celo erat. Quando volebat ut ydola colerent et thurificarent, preponebant eideum. Quando autem dicebat: ‘Producite aciem! Ite contra gentem illam!’,statim obtemperabant et distinguebant dominum eternum a domino temporali.”Iulianus ergo quamvis apostata fuit verus dominus et verus imperator.

Discipulus: Istud videtur nimis absurdum, quod videlicet apostata et hereticus 165

fuerit verus imperator et verus dominus rerum temporalium cum heretici nullamrem temporalem de iure possideant, ut colligitur manifeste ex sacris canonibusdist. 8a, Quo iure, Extra, De hereticis, Excommunicamus, 23a, q. 7a, per totum.Iulianus ergo non fuit verus imperator nec verus dominus rerum temporalium.Quod glossa super preallegatum capitulum Ambrosii Iulianus insinuare videtur 170

dicens: “Iulianus adhuc tollerabatur ab ecclesia ne suscitaret scandalum adver-sus christianos.” Ergo Iulianus quamvis tolleraretur ab ecclesia non fuit verusimperator.

154 quamplurimis MzLy α. 155 Ait igitur Ambrosius] Unde Ambrosius ait Ly. igitur] g’g.(=Gregorius) Ve. ut habetur] om. Mz. 11a] 13a Ly α (em. to XI Mw). 156 3a] 15a MzMwVd; 1a

LyCa; 5a, on margin: XI q. III Un. Text on margin: om. VeMzLy α. Iulianus2] apostata add. Mz;om. LyUn; om., ait Iulianus supp. Mw. 157 quibus] qui Mz α (exc. Vd). cum] tamen α (exc. Ca).dicebant MwUn. Producte Un. 157 – 158 pro … publice] rei publice defensione et Vd.158 obediebant] em. from obediant Ve. ei obediebant Ca. eisdem … Iulianus] om. MzLy α.158 – 159 de eodem ait] de (in Ca) eisdem ait de eodem Ly α (de eisdem ait αp). 159 Text on margin:om. MzLy α. extitit1] erat Mz. infidelis] em. from Israel Mw. Nonne] om. Vd. extitit2] et add. Vd.160 agnoscebat α (exc. Vd). 161 in celo] om. Un. et] ut MzLy α (exc. Vd). proponebant Mz. ei]eisdem Mz; om. Ly. 162 deum] om. MzUn; Christum Vd. dicebant Mz. aciem] eciam Ca. Ite]tunc Mz. illam] illi Vd. 163 et distinguebant] om. MzLy α. dominum] deum Mw. a] cum Ly αm.temporali domino (distinguentes add.) Vd. temporali] recognoscentes add. Ly. 164 fuerit Ly αm.imperator] erat add. MzLy α. 165 Istud] on margin: Obicitur Ly. quod] quia Ca. et] om. Ly.166 fuit Mz α. rerum] om. Mz. rerum temporalium] in temporalibus Ly α. 168 Quo] c. Ly α (exc.Vd; c. Quo {supp. Mw} αm; c. Quo em. from Quo quasi Un). iure] et add. Ly. Excommunicamus]et add. Ly. 169 – 172 non … ecclesia] om. Un. 169 temporalium rerum Ca. 170 supra Ve.capitulum] tantum Ca. Iulianus] om. LyMw. 171 Adhuc Iulianus Ly. ne suscitaret] non suscitansα (non suscitando Ca; em. to ut non suscitaret Vd). 172 tolleraretur] adversus christianos (supp.Mw) add. Ly α. 173 imperator] nec aliquam habuit dignitatem secularem add. Mz; et quod plus fuit(supp. Mw; est Ly) nullam habuit dignitatem secularem add. Ly α.

103Liber 1, Capitulum XXV

Draft version ‒ Cologne Ockham project (April 2015)

Magister: Respondetur quod non est de iure divino quod heretici nichil pro-prium habent et quod nullam habent dignitatem secularem sed de iure humano.175

Et ideo antequam heretici per iura humana privarentur dominio temporaliumre|rum habebant verum dominium temporalium rerum. Et ideo quia temporeLy f. 244va

Iuliani apostate et heretici non fuerunt privati temporalibus rebus Iulianus fuitverus imperator et verus dominus temporalium rerum. Postea autem per humanaiura imperatoris et pape fuerunt heretici privati dominio temporalium rerum. Et180

ideo ex tunc non fuerunt veri domini huiusmodi rerum. Et pro illo temporeloquuntur canones sacri, non autem pro tempore quando fuit Iulianus.

Ad Glossam autem adductam dupliciter respondetur. Uno modo quod Iulianustollerabatur verus imperator ab ecclesia et non habens imperium solummodousurpatum. Aliter dicitur quod glossator ibi non habuit memoriam rerum ges-185

tarum tempore Iuliani, quia Iulianus, ut legitur in diversis scripturis autenticis,suscitavit scandalum q˹uod potuit adversus christianos. Et ideo non toleraviteum ecclesia ne suscitaret scandalum adversus christianos. Sed toleravit eum˺quia ˹de facto non potuit eum privare imperio. Et si˺ per sentenciam priva˹sset,illa privacio non profuis˺set sed nocuisset ecclesie.190

Discipulus: A˹liqua alia dicta ma˺iorum pro eadem assercione adducas.

Magister: ˹Hoc ex˺ Legenda sancti Mauricii et sociorum eius co˹lligitur˺ in qualeguntur sic dixisse: “Milites sumus, imper˹ator,˺ tui sed tamen servi, quodlibere confitemur, dei. Tibi miliciam debemus sed illi innocenciam.” Et tamenille imperator, scilicet Maximianus, extitit infidelis.195

Item Paulus et Iohannes, ut legitur in Legenda ipsorum, dixerunt Iuliano apos-tate: “Non facimus tibi hanc iniuriam ut preponamus tibi qualemcumque per-

174 Respondetur] on margin: Respondetur Ly. est] om. Un. nichil] in Un. 175 habent1] habeantLy. et … secularem] om. MzLy α. 176 – 177 rerum temporalium MzLy α. 177 verum dominiumhabebant Ca. rerum temporalium Ly α. 178 et heretici] om. Mz. fuerunt] apostate heretici add.Mz. temporalibus] talibus Mz. rebus] om. Ly. 179 verus1] om. Un. rerum temporalium Ly α.180 imperatores Mz. heretici fuerunt MzLy α. rerum temporalium MzLy α. 181 veri] neque ω;om. Ca. huiusmodi rerum] huius rerum Ve; temporalium rerum Ly α (rerum temporalium Un).illo] isto Mz. 182 loquitur canon Ly. sacri] om. Ly α. autem] tamen Ly. quando] quo Ly.183 autem] om. Un. 184 solummodo] verum sed solum Ly; solum Mw. 187 – 188 adversus …scandalum] om. MzLy α. 188 – 189 christianos … potuit] supp. Mw. 188 Sed] ecclesia add. MzLy.toleravit] tolerant Un. eum2] ecclesia add. Vd. 189 non potuit eum de facto MzLy. imperio]officio imperii Mw; † Ca. 190 illa privacio] iam primo MzLy. profuisset] processisset α († Ca;profecisset Vd). 191 alia] om. LyMw; † Ca. 192 sancti] om. Vd. et sociorum] sociorumque Mz.193 legitur Vd. dixisse sic Mz α. imperator] scilicet add. Un. sed] om. Mw. quod] quem Ly.193 – 194 dei quod libere confitemur Vd. 194 dei] dicitur ω; deo Mz; dici Un. milicia Un.debemus miliciam Ly αm. sed illi] illi autem Mz. tamen] om. Ly α. 195 ille] iste Mz; om. Ca.extitit infidelis] fuit fidelis Mz. 196 Item] et add. Mw. ipsorum] eorum Ly α. 197 faciemus MzLyαm; faciamus Un. hanc] aut Un; om. Vd.

104 3.2 Dialogus

Draft version ‒ Cologne Ockham project (April 2015)

sonam”, scilicet secularem, “dominum tibi preponimus qui fecit celum et ter-ram.” Ergo isti sancti Iulianum apostatam reputaverunt verum imperatorem.

Capitulum XXVIDiscipulus: Quamvis ista opinio que ponit quod imperium est a papa essetamplius discucienda, et specialiter quo ad hoc quod ponit quod imperium modoest a papa quia tamen de hoc et de aliis que opinio ista includit erit aliquandooccasio loquendi quando tractabimus alias opiniones, ideo breviter videamus de 5

opinione illa que ponit quod imperium Romanum est institutum a deo et non abhominibus. Pro qua allegare conare.

Magister: Pro hac opinione adducitur auctoritas Iohannis pape, qui ut habetur inProsecucioprime

opinionis c. 8o

positedecretis dist. 96a, c. Si imperator ait: “Habet”, scilicet imperator, “privilegiapotestatis sue que pro administrandis legibus publicis divinitus consecutus est.” 10

Ubi dicit glossa super verbo divinitus: “Non ergo a papa. Nam imperium a solodeo est, ut 23a, q. 4a, Quesitum, nam ‘a celesti maiestate’ habet gladii potes-tatem, c. De veteri iure enucleando, lib. 1o, in principio, quod concedo de veroimperatore.”

Item eodem capitulo Iohannes papa loquens de imperatore ait: “Neque contra 15Johannes

eum”, scilicet deum, “tendat abrumpi, a quo omnia constituta sunt, et contraillius | beneficia pugnare videatur a quo propriam consecutus est potestatem.” Ly f. 244vb

Item beatus Ciprianus, ut habetur dist. 10a, c. Quoniam idem, et NicholausCiprianusNicholaus papa, ut legitur dist. 96a, c. Cum ad verum, eandem sub eisdem verbis dicunt

sentenciam dicentes: “Idem mediator dei et hominum, homo Christus Iesus, 20

actibus propriis et dignitatibus distinctis officia potestatis unius cuiusque dis-

199 verum imperatorem reputaverunt Mz. 1 Capitulum XXVI] ubi probatur opinio prima supra c.XCIII recitata scilicet quod imperium Romanum est institutum a deo add. Ly; om. α (c. 29 supp. Vd).2 Quamvis] on margin: Cap. XXVI Ly. ista] illa Ly. 3 distinguenda Mw. modo] non Mz; om. Lyαp; Iuliani αm. 4 ista opinio Mz; illa opinio LyMw. ista] est Ve. erit] est Mw. aliquando] autemquando Un. 5 opiniones alias Un. 6 illa] ista MzMw. Romanum] om., non supp. Vd; non add. Ca.a deo et non] om. MzLy α. 8 Magister] om. Ve. Text on margin: om. MzLy α. hac] ista MzLy; illaMw. 11 Non] est add. LyVd. 11 – 12 Nam … deo] sed a solo deo imperium Mz. 12 est] supp. Mw.Quesitum] om. Vd. nam] non α (exc. Mw). 12 – 14 nam … imperatore] om. Ly. 12 maiestate]supp., manifeste add. Mw. habet] sed Un. 15 Text on margin: om. MzLy α. 16 deum scilicet Ca.abrumpi] om. Ly. 17 videntur Ly α. 18 Text on margin: om. MzLy α. Cyprianus α. c] om. MzLyαm. Nicolaus LyMwVd. 19 eandem] tandem αp. dicunt] om. Ly. 20 homo] om. Mz. ChristusIesus] om. MzLy α. 21 dignitate Ly. unius cuiusque] quocumque MzCa; utrumque Ly; quoque Un;quoquomodo Vd. 21 – 22 unius cuiusque discernit] (quocumque discrevit supp.) ergo differt Mw.21 cuiuscumque Ve. 21 – 22 discernit … non] om. MzCa.

105Liber 1, Capitulum XXVI

Draft version ‒ Cologne Ockham project (April 2015)

cernit.” Ubi dicit glossa: “Ymo videtur quod non discernit sed confudit | cumGs p. 899 Glossa

ipse unus et idem […] utrumque officium gessit per se, ut notaret, quod de eo-dem fonte processerunt. […] Nam dicit lex quod summa a deo nobis dona con-cessa sunt, scilicet sacerdocium et imperium, in authentico, Quomodo oportet25

episcopos, in principio, collectione 3a.”

Item Innocencius papa, ut habetur 23a, q. 4a, c. Quesitum, loquens de potestat-ibus secularibus ait: “Meminerant enim”, scilicet maiores, “a deo potestates has Innocencius

fuisse concessas et propter vindictam noxiorum gladium fuisse concessum et deiministerio esse datum in huiusmodi iudices. Quomodo igitur reprehendetur30

factum ˹quod auctore domin˺o videtur esse concessum?” Ex quibus verbis ˹col-ligitur quod˺ potestates seculares sunt a deo. Ergo potestas ˹imperialis˺ potis-sime est a deo. Hec omnia confirmantur ˹per˺ apostolum dicentem ad Romanos13o: “Non est potestas nisi a deo.” Paulus

Discipulus: Dic breviter quomodo ista opinio improbatur.35

Magister: Improbatur per hoc quod quia non legitur ubi deus per se ipsum etnon per alium constituerit imperatorem, ideo ista opinio eadem facilitate con-tempnitur qua probatur.

Discipulus: Dic quomodo respondetur ad motiva istius opinionis.

Magister: Unico verbo respondetur quia conceditur quod potestas imperialis et40

universaliter omnis potestas licita et legitima est a deo, non tamen a solo deo sedquedam est a deo per homines. Et talis est potestas imperialis que est a deo sedper homines.

22 Ubi] et Ly; ut α (exc. Ca). Text on margin: om. VeMzLy α. quod] contra quia Ly. discrevitMzLy. confundit α. 23 unius Ve. 24 nobis a deo Mz. vobis Na. 24 – 25 concessa] data Ly. 25 et]aut Un. in] om. Mz α. authentico] quorum add. α. Quomodo oportet] om. αp. 26 collectione]colla. Ly. 3a] 1a LyMw. 28 Text on margin: om. VeMzLy α. Meminerat ω; Mensurant Mz α(Mensuravit Ca). maiores scilicet Ly. 28 – 29 a … et2] sive et (om. Vd) αp. 28 potestatem Mz.29 fuisse1] sibi Ly αm. concessum] permissum Ly. 30 ministerio] iudicis Mz. iudices] vindices Ly.reprehenditur Ly α. 31 domini Vd. 32 imperialis] secularis Ly. 33 Hec omnia confirmantur] patetVd. Hec … apostolum] om. (gap) Un. dicentem] om. Ca. ad Romanos] prima prec. Mz; adCorinth. Ly. 34 Text on margin: om. MzLy α. 35 illa MzLyMw. 36 loquitur Mz. ubi] videtur Un;quod Vd. se] om. MzLy α. 36 – 37 et non] vel Ly; non Mw. 37 constituit Mz. illa Mz. 38 qua]sicut Ly α. 39 Dic] om. MzLy α. illius MzLyMw. 40 quia] quod Ve. conceditur] concluditur Mz;cum dicitur Ly αp; tamen quia Mw. 42 quidem Mz. est2] om. Mw. que] canc. Mw. sed] scilicet ω.

106 3.2 Dialogus

Draft version ‒ Cologne Ockham project (April 2015)

Capitulum XXVIIDiscipulus: Nunc opinionem secundam tactam supra c. 18o tractemus.

Magister: Illa opinio ponit quod Romanum imperium fuit primitus institutum adeo set tamen per homines, scilicet per Romanos. Hoc testari videtur glossa dist.Persecucio

opinionis 2e

c. 18o posite 17a, § Hinc eciam, que ait: “Habet Romana ecclesia auctoritatem a domino sed 5

imperator a populo”, utcumque legimus. Hinc eciam glossa dist. 2a, Lex estconstitucio populi ait: “Olim populus statuit leges sed hodie non quia transtulitGlossa

hanc potestatem in imperatorem.” Ab illo autem est imperium qui imperatoricontulit potestatem condendi leges. Ergo a populo est imperium.

Item ab illis fuit Romanum imperium qui ceteras naciones sub Romano impe- 10

rio subdiderunt et qui dominium gencium subiugatarum cui volebant com-miserunt et modum dominandi ac regendi obedientes Romanis, prout et quandoeis visum fuerat, mutaverunt. Sed hoc fecerunt Romani de gentibus subiugatisab eis. Habetur 1o Machabeorum 8o ubi sic legitur: “Et audivit Iudas nomenMachab.

Romanorum quia sunt potentes viribus.” Et post: “Et au|diverunt prelia eorum Ly f. 245ra

et virtutes bonas quas faciunt in Galacia quia obtinuerunt eos et duxerunt subtributum et quanta fecerunt in regione Hispanie et quod in potestatem re-degerunt metalla argenti et auri que illic sunt et possiderunt omnem locumconsilio suo et sapientia et terra que longe er at valde ab eis et reges qui super-bierant qui supervenerant ad illos ab extremis terre contriverunt et percusserunt 20

eos plaga magna.”

Quod autem dominium gencium subiugatarum et obediencium eis cui vole-bant commiserunt insinuatur ibidem cum dicitur: “Et in omnibus istis nemoportabat dyadema nec induebatur purpura ut magnificaretur in ea”, et post: “Et

1 Capitulum XXVII] in quo probatur secunda opinio supra c. XVIII recitata et hoc rationibus etauctoritatibus sacre scripture add. Ly; om. α (27 Ca; supp. Mw; c. 30 supp. Vd). 2 Nunc] onmargin: Cap. XXVII Ly. secundam tactam] tertiam tractatam Mz; scilicet tertiam tactam Ly; tactamscilicet tertiam α. 18o] 10 α. 3 Ista Mw. ponit] tenet Ly α. primitus] primo MzLy α. 4 set] etMzLy α. per2] om. Ca. Romanos] em. from homines Na; et add. MzLy α. Text on margin: om.MzLy α. 4 – 6 glossa … eciam] om. Mz. 5 § Hinc eciam] om. MzLy α. domino] deo Ly α. 7 ait]om. Ca. Text on margin: om. VeMzLy α. constituit Ly. quia hodie non Mz. non] om. ω. nonquia] om. Ly. quia] quod Ve. 8 hanc] om. αm. imperatori] imperatorem Ve. 10 Iterum MwUn.imperium Romanum Ly α. naciones ceteras Un. sub] om. MzLy α. Romano] suo Mz.11 volebant] subdiderunt seu add. Vd. 13 fuerat] fuit Ly. mutaverunt] incitaverunt Ly;mutuaverunt Ca. gentibus] enim add. Na; non add. Ve. 14 Habetur] enim add. Ly α. 1o] om. ω;2o Ca; et Mw; super αp. Text on margin: om. VeMzLy α. 15 potentes] supp. Mw. 15 – 16 et virtuteseorum α. 16 et1] om. Na. 17 tributo CaVd. regionem α (exc. Vd). Hyspanie α (exc. Un).17 – 21 et2 … magna] om. Ly; etc. α. 17 – 18 redigunt Mz. 18 que] quia Ve. 19 terram Na.19 – 20 que longe erat terra Mz. 19 valde] om. Mz. 19 – 20 qui superbierant qui] que subiecaveruntque Ve. 22 gencium subiugatarum] subiugatorum Ly. cui] cum Ly. 23 commiserint Ve. Et] om.MzLy α. 24 dyademata LyMw. nec … ea] etc. α (om. MwUn).

107Liber 1, Capitulum XXVII

Draft version ‒ Cologne Ockham project (April 2015)

committunt uni homini magistratum suum per singulos annos dominari universe25

terre sue et omnes obediunt uni et non est invidia neque zelus inter eos.”

De mutacione autem modi dominandi et regendi obedientes habetur in scrip-turis fide dignis. Aliquando enim habuerunt reges aliquando consules aliquandounum qui mutabatur singulis annis. Ultimo autem elegerunt imperatorem quiabsque mutacione omnibus imperaret. Ergo a Romanis fuit Romanum imperium30

institutum.

Discipulus: Non videtur quod a populo Romano fuerit verum imperium sedsolummodo usurpatum. Nam Romani alios oppresserunt. Ergo nequaquamverum imperium sed solummodo tirannicum acquisierunt.

Magister: Adhuc dupliciter respondetur: Uno modo quod Romani cernebant35

quod necessarium fuit pro utilitate communi tocius mundi unum imperatoremuniversis mortalibus dominari. Ideo qui contradixerunt unitati imperii tamquamimpeditores bo˹ni communis potestate ordinandi de imperio privati fueruntquare potestas˺ ordinandi de imperio ad Romanos et ˹alios in hoc˺ consencienteseis extitit devoluta. Et ˹ex tunc˺ poterant Romani licite contradicentes et re-40

b˹elles˺ suo imperio subiugare.

Aliter dicitur quod licet Ro˹mani˺ primo et per multa tempora post iniustecompulerunt alios sibi subesse, tamen postquam alii ceperunt consencire do-minio Romanorum. Romani super ipsos verum dominium acceperunt, et ideopostquam totus orbis sponte consensit in dominium et imperium Romanorum,45

idem imperium fuit verum imperium iustum et licitum.

Discipulus: Numquid ad hoc quod imperium Romanum super totum mundumesset verum imperium oportuit totum mundum consencire in imperium Ro-manorum?

25 magistratum] etc. de mutacione autem add. and canc. Mw. suum] et infra sinunt Ly.25 – 26 suum … eos] etc. α. 29 Ultimo] om. (gap) Un; Postea Vd. imperatorem elegerunt MzLy α.30 Romanum] om. Mz. 32 Non] on margin: Obicitur Ly. populo] papa Un. fuit Mz αp. verum]om. Mw. imperium verum Ly. 33 solum Ve. Nam] Quia Un. 33 – 34 Ergo … acquisierunt] om.LyMw. 33 nequaquam] non fuit Mz. 34 imperium] fuit supp. Ve. solummodo] om. α. tiranniceMz. 35 Adhuc] Ad hoc MzLy α (om. Un); on margin: Respondetur primo Ly. Uno modo] primo Lyα (exc. Vd). quod] quia Vd. 38 impedientes Ly αm. potestatem Mz α (exc. Vd). 38 – 39 potestate… quare] om. Ly († Ca). 39 et] ad add. (and canc. Ve) VeLy αm († Ca). in] ad Mz; supp. Mw.39 – 40 eis consencientes MzLy α. 40 extitit] om. αp. devoluta] est add. Vd. licite] om. Vd.42 Similiter Mw; on margin: Responsio secunda Ly. quod] om. Ly. post] om. Ca; primus Vd.43 alii] om. Mz. 44 Romanorum] subesse add. Mz. Romani] om. Ve; tunc add. Mz. super] se add.Ve. ipsis α (exc. Vd). dominium] imperium Ly. et] om. Ly. ideo] em. from non Mw. 45 sponte]om. (gap) Un; terrarum Vd. concessit MzUn. 46 licitum] bonum Ly αm. 47 Discipulus] canc. Ve;on margin: Queritur Ly. supra Ve. 48 imperium1] om. Ca. oportuit] oporteat αp (em. to oportebatVd). totum mundum consencire] quod totus mundus consentiret Ly α (exc. Vd). in] om. Ly; supp.Mw. imperium2] imperio Ly.

108 3.2 Dialogus

Draft version ‒ Cologne Ockham project (April 2015)

Magister: Respondetur quod teste Glossa Extra, De constitucionibus, Cum 50

omnes, quando aliqui plures sunt unum collegium quantum ad illa que sunt exnecessitate facienda sufficit quod fiant a maioritate. Omnes a˹utem˺ mortalessunt unum corpus et unum collegium ˹et˺ necesse fuit tempore quo Romaniceperunt dominari mundo unum principem, dominari cunctis mortalibus. Ideotunc temporis maior pars mundi eciam aliis contradicentibus poterat imper- 55

atorem preficere toti mundo nec requirebatur consensus omnium, sicut eciamquando reges et principes preficiebantur non fuit necesse quod omnes consen-cirent, sicut eciam si aliqua patria esset invasa ab hostibus posset maior parsquibusdam contradicentibus facere sibi unum caput pro patrie defensione.

Discipulus: Secundum ista videretur quod Romani iuste et absque peccato sibi 60

subiugaverunt universum | orbem, quod tamen non videtur cum beatus Augusti- Ly f. 245rb

nus reprehendat in eis libidinem dominandi.

Magister: Respondetur quod si Romani ordinando de imperio ex solo amoreboni communis et rei publice moti fuissent et non ex libidine dominandi necvanam gloriam | intendissent nec aliquam intencionem corruptam habuissent in Gs p. 900

hoc absque peccato fuissent et forte aliqui eorum in acquirendo imperium velcooperando acquisicioni imperii minime peccaverunt. Si autem intendebantbonum proprium ut dominarentur aliis vel augerent divicias peccaverunt. Hincbeatus Augustinus, ut legitur in decretis 23a, q. 1a, c. Militare ait: “Militare nonAugustinus

est delictum, sed propter predam militare est peccatum; nec rem publicam 70

gerere criminosum est, sed ideo agere rem publicam ut divicias augeas, videturesse dampnabile.” Ergo a substantia laborare ad subiugandum mundum uniNota

principi non est peccatum sed hoc facere propter vanam gloriam vel ad incu-

50 Magister] Discipulus Ve; on margin: Respondetur Ly. constitucionibus] et add. Mw.51 quando] quoniam Ly; supp. Mw. plures aliqui Vd. unum sunt Ly. unum] om. Un; in Vd.sunt2] que sunt add. Na. 51 – 52 ex necessitate] om. Un. 52 fiant] supp. Mw. fiant a maioritate] amaiori parte fiant Ly. maioritate] maiori parte Mz α. 53 et2] ita Ly. 54 dominari1 … principem]om. Ly. Ideo] Ergo Ly. 55 poterant Mz αp; potuit Ly; poterunt Mw. 56 perficere Un. requiraturUn. sicut] om. MzLy α. 57 quando] om. Na. perficiebantur Un. 58 ab] de Mz. pars] eciam add.Ly αm. 59 contradicentibus quibusdam Ly. 60 Videtur secundum ista MzLy α (Videtur Un); onmargin: Obicitur contra rationem Ly. sibi] om. Ly α (exc. Ca). 60 – 61 subiugaverunt sibi Ca.61 videtur] verum supp. Mw. 62 reprehendit in eos Mz. dominandi] etc. add. Vd. 63 Respondetur]on margin: Respondetur Ly. si] supp. Na. 64 et1] om. αp. nec] om. Mz α; aut Ly. 65 vanamgloriam] em. to vana gloria Ve; non add. Ly. 66 forte] supp. Mw. aliqui forte αp. eorum] fuissentadd. Mw. 67 cooperando] consenciendo MzLy α. autem] non add. Ca. 68 bonum] supp. onmargin: imperium Vd. proprium] commune Mz α; sed add. Ca. dominarent Un. vel] et Mz.divicias] suas add. α. Hinc] Hic VeMw; Hec Ly. 69 Augustinus] et add. α (exc. Ca). habetur Ly.1a c.] c. 1 em. to 1 c. 1 Un. Text on margin: om. MzLy α. 70 predam] predictam ω αp; predictumCa. nec] ut Ca. 71 gerere … publicam] supp. Mw. agere] gerere Mz α (supp. Mw). divicieaugeantur Mz. 72 dampnabile esse Ca. Text on margin: om. MzLy α. substantia] simili MzLy α.laborare] em. from labora Mw; em. from laborandum Un. mundum] om. NaLy αm (supp. Mw).73 vel] ut Un.

109Liber 1, Capitulum XXVII

Draft version ‒ Cologne Ockham project (April 2015)

ciendum timorem aliis vel ex libidine dominandi videtur reprehensibile reputan-dum.75

Discipulus: Numquid si Romani in acquirendo imperium habuerunt inten-cionem corruptam ita ut peccarent dampnabiliter fuit imperium taliter acquisi-tum usurpatum et illicitum ‒ non verum ‒ censendum? Videtur quod non eratverum imperium si fuit taliter acquisitum ex intencione corrupta ˹quia nulla restemporalis acquisita illicite transit in verum dominium acquirentis. Quod Au˺-80

gustinus ˹tractat in epistola ad Vicencium, ut habetur 23a, q. 7a, c. 1o ubi˺ aitquod temporalium dominium ˹cunctorum iustorum sunt et˺ nullo iure impiihabent verum ˹dominium alicuius quia˺ nullo iure habent illa que sunt aliorum,scilicet iustorum.

˹Magister: Respo˺ndetur quod non obstante corrupta intencione Romanorum85

imperium Romanum acquisitum de consensu populorum fuit verum imperiumquia corrupta intencio non impedit aquisicionem veri dominii. Qui enim emit Ista non sunt

bene dicta deiurerem aliquam mala intencione non propter hoc non acquirit verum dominium rei

empte. Et qui mala intencione recipit rem a donatore qui eam donare potestrecipit verum dominium rei donate et ita mala intencio nec in transferente rem90

aliquam temporalem nec in recipiente impedit translacionem vel recepcionemveri dominii.

De auctoritate autem Augustini dicunt quidam quod aliqui male eam intelli- Augustinus

gunt. Non enim intendit Augustinus quod iure divino cuncta sint iustorum quoad verum dominium, quia tunc nullus peccator haberet verum dominium95

alicuius rei temporalis. Et ita quandocumque aliquis rex, princeps vel alius divespeccaret mortaliter verum dominium omnium rerum suarum transiret in iustos etnon remaneret penes aliquem peccatorem. Vult ergo Augustinus quod iure di-

74 aliis timorem Ca. reprehensibile] dampnabile MzLy α. 76 Numquid] on margin: Replicatur Ly.acquirendo] Romanum add. LyMw. 77 corrupta ut sic Ca. taliter] om. Ca. 78 et] om. Mw.illicitum et Ly. Videtur] ergo prec. Ly; dicitur prec. and canc. Mw. 79 quia] quod Mz. 80 illicite]et iniuste add. MzLy α († Ca). 81 tractat … Vicencium] videtur asserere (gap add. Mz) MzLy α(videtur ˹†˺ Ca). epistola] gap add. Ve. 82 temporalium dominium cunctorum] iure divino cunctaMzLy α (iure divino ˹†˺ Ca). cunctorum] clericorum Ve. sunt] sint Mz. nullo] non Mz. impii]imperii Mz α (exc. Vd). 83 habent1 … iure] om. Ly. dominium] imperium α (†Ca). alicuius] om.Mz α (†Ca). quia] quod Mw; † Ca. 85 Respondetur] on margin: Respondetur Ly. (non obstantecanc.) quod Vd. intencio Vd. 85 – 87 Romanorum … intencio] om. αp. 86 Romanum] om. Ly.87 Text on margin: om. MzLy α. 88 non2] supp. Mw. 90 recipit] tamen add. Mz α; eciam add. Ly.donate] em. from empte Na. ita] illa LyMw. 91 translacionem impedit (donationem supp. Vd)MzLy α. vel] om. LyCa. acceptionem Ly. 93 Text on margin: om. NaMzLy α. dicit Mz. aliquiquod quidam Ly α. eam male Mz. 93 – 94 intelligant (-gunt α) eam Ly α. 94 quod] de add. Ve; inadd. LyMw. sunt MzLy α. quo] quod Un. 95 tunc] cum Un. peccatorum Ly. 96 temporalis] om.Vd. ita] ideo MzLy α. quantumcumque Un. rex] vel add. MzLy α. princeps … dives] aliquisdominus princeps vel alius dominus Ly; alius dominus vel aliquis princeps vel alius dominus Mw.97 omnium] om. Na. 98 remanent Mw. quod] in add. Un.

110 3.2 Dialogus

Draft version ‒ Cologne Ockham project (April 2015)

vino cuncta sunt iustorum quo ad dignitatem meriti. Hoc est soli iusti sunt dignivero dominio temporalium rerum et nullus peccator est dignus quacumque | re Ly f. 245va

temporali. Unde indigne possidet quidquid possidet.

Discipulus: Adhuc videtur quod Romanum imperium antequam illud resignaretConstantinus non fuit verum imperium quia “foris omnia edificant ad gehen-nam”, dicente apostolo ad Romananos 14o: “Omne quod non est ex fide pecca-tum est.” Ergo extra ecclesiam nulla est a deo ordinata potestas. 105

Item Constantinus non resignasset pape imperium nisi advertisset quod nonhabuit ante verum imperium. Ergo antea imperium Romanum non fuit verumimperium.

Magister: Respondetur quod istud non est universaliter absque omni excep-cione verum: “Omnia que foris sunt edificant ad gehennam.” Non enim infide- 110

les peccant mortaliter in omni actu. Obstetrices enim de quibus legitur Exodi 1o

non peccaverunt mortaliter servando mares Hebreorum licet peccaverunt mor-taliter vel venialiter menciendo. Multi eciam alii infideles in multis actibus suisnon peccant mortaliter. Quod autem dicit apostolus: “Quod non est ex fide essepeccatum“, dicunt apostolum intelligere quod illud quod fit contra conscienciam 115

est peccatum sive fiat a fideli sive ab infideli.

Cum autem dicitur quod Constantinus resignavit imperium dicunt hoc inscripturis antiquis minime inveniri, licet quedam scripture insinuent quod Con-stantinus dederit apostolice sedi imperialem honorem. Nam ut legitur in decretisdist. 96a, Constantinus in gestis beati Silvestri sic habetur: “Constantinus imper- 120

ator quarto die baptismi privilegium Romane ecclesie pontifici contulit, ut intoto orbe terrarum pontifices vel sacerdotes ita hinc caput habeant sicut iudices˹regem. In eo privilegio ita inter cetera legitur: ‘Utile iudi˺cam˹us una cum

99 meriti Hoc est] om. αp (nam Un; obtinendi quia Vd). 100 vero] om. αp. rerum temporaliumNaVd; temporali Ly. 101 indigne] digne ω. 102 Magister Un; on margin: Replicatur primo Ly.illud] aliud Un. 103 foris] sunt supp. Mw; fere Vd. 105 nullam ω (em. to nulla Ve); non Vd.ordinata potestas a deo Ca. 106 Item] on margin: Secundo Ly. pape] om. LyMw. 107 antea Mz;om. Ly α. Ergo] imperium prec. Ve; per add. Mz. 107 – 108 Ergo … imperium] om. Un.107 Romanum imperium Ly α. 109 Magister] om. Ve; Discipulus Un; on margin: Respondetur adprimum Ly. istud] om. LyMw; illud CaVd. universaliter] verum add. Ca. 110 verum] quod add.Ly. 111 enim] autem α (exc. Mw). 112 peccaverunt1 … licet] om. LyMw. mores MzUn. licet] sedα (exc. Mw). 113 venialiter] in add. Ly α. eciam] autem Ly α. alii] om. Vd. actibus suis] aliisactibus Un. 114 apostolus] om. Ca. esse] est Mz αp. 114 – 115 esse peccatum] etc. Ly αm.115 dicunt] dicitur MzLy α. contra] extra Ly αm. scienciam Na. 116 fidelibus LyMw. ab] om. Vd.infidelibus Ly. 117 Cum] om. αp; on margin: Ad sedundum Ly. autem] Ad aliud (quod supp.) Vd.Constantinus] rex add. Ly α. hoc] om. LyMwVd. 118 antiquis] sanctis Mw; hoc add. Ly. licet] sedLyMw. insinuant Ly. 120 habetur] loquitur Ly α. 121 quarta Ly. die] sui add. Ly. 122 ita hinc]hinc in Mz. hinc] hunc Ly; om. α. habeant (habent Mw) caput Ly α. 123 eo] quo LyMw; † Ca.ita] om. Mw; † Ca. una] om. Mz α († Ca).

111Liber 1, Capitulum XXVII

Draft version ‒ Cologne Ockham project (April 2015)

omnibus satrapis nostris et universo senatu,˺ optimatibus et cum cunc˹to populoimperio Romane˺ ecclesie subiacenti, ut sicut eciam beat˹us Petrus in terris˺125

filius dei videtur esse constitutus eciam et ipsi pon˹tifices ipsius˺ principis apos-tolorum vicem, primatus potestatem amp˹lius˺ quam terrene nostre imperialisserenitatis mansue˹te˺ habere videtur, concessam a nobis nostroque imperioobtineant, eligentes ipsum principem apostolorum et eius vicarios firmos apuddeum esse patronos. Et sicut nostra est terrena imperialis potencia ita eius130

sacrosanctam Romanam ecclesiam decrevimus et veranciter honorare et am-plius quam nostrum imperium terrenumque tronum sedem sacratissimam beatiPetri gloriose exaltari, tribuentes ei potestatem et gloriam dignitatem et vig-orem et honorificenciam imperialem. Atque decernentes sancimus ut principa-tum teneat tam super quatuor sedes: Alexandriam, Anthiochiam, Ierosolimam,135

Constantinopolitanam, quam super omnes in universo orbe terrarum dei eccle-sias. Eciam pontifex qui pro tempore sacrosancte Romane ecclesie extiteritcelsior et princeps cunctis sacerdotibus et tocius mundi existat, et eius iudicioque ad cultum dei et | christianorum stabilitatem procuranda fuerint disponan-Ly f. 245vb

tur.’ Et infra: ‘Ecclesiis beatorum apostolorum Petri et Pauli pro continuacione140

luminariorum possessionum predia contulimus.’” Et infra: “‘Ecce tam palaciumnostrum quam Romanam urbem et omnes Ytalie sive occidentalium regionum,provincias, loca, civitates beato Petro et beato Silvestro concedimus atquerelinquimus et ab eo et successoribus eius per pragmaticum constitutum de-crevimus disponenda atque iure sancte Romane ecclesie concedimus per-145

124 et universo senatu] in universo senatum Mw; † Ca. oportunacibus Ca; optinentibus Mw. cum]om. LyUn. 125 Romano Mz. eciam] supp. Na; om. MzLy α. terris] cunctis Mz α († Ca).126 filius] em. to vicarius filii Ve; vicarius Mz; vicarius filii Ly. eciam et ipsi] ita et Ly. et] om. α.principes Ca. 127 vicem primatus] in terris principatus Ly. primatis Na. prima potestate Mw.nostre] om. Vd. 127 – 128 imperialis nostre serenitatis Ly. 127 – 128 serenitatis imperialis Mz α.128 mansuete] em. to mansuetudo Ve; mansuetudo Ly. videtur habere Ca. concessa Un.129 obtineat Mz. eligentes] nobis add. Ly. et] vel Ly. firmos] summos α (exc. Ca; suos Un).130 ita] om. Mw. eius] eciam Mz α. 131 sanctam Ly. et1] om. αm. veranciter] veneranter Ly.honorari Mz. 132 terrenum quia Un. sanctissimam Na; sacrosanctissimam MzLy α. 133 gracioseVe. exaltare α. et1] om. Mz α. gloriam] et add. MzLy α (exc. Ca; et honorem add. Un). et2] om.Un. 134 sancimus] statuimus Ca. 135 tam] eam αp (em. to tam Vd). supra Ly α (exc. Ca).Alexandrinam Ly α (Alexandrina Un). Anthiochenam Ly α (Anthiocenam Ca; Anthionam Vd).Ierosolomitanam Mz; Hierosolymitanam Ly; Iherosolimitanam Ca; Ierosolimitanam Mw; Ierosonam

Un; Ierosolominam Vd; et add. MzCaVd. 136 quam] etiam add. Ly. 136 – 137 ecclesias dei MzLy α(ecclesia dei Ca; em. from ecclesia dei Mw; ecclesiam dei Un). 137 per tempora Ly. ecclesieRomane Mw. 138 exstat Mz; existet αp. iudicio] iurisdiccio ω. 139 que] quo Mz α (exc. Ca). et]om. Mz α (exc. Ca); vel fidem Ly. christianorum] in add. Mz; vel add. Ly α. procurandam Mz α(exc. Ca). fuerunt α (firmiter Vd). 140 infra] ita Mz αp. Ecclesiis] Actus Mw. apostolorum] om.Mz α. pro] per Ve. 141 luminariorum] humanorum Ca. Ecce] om. Mz. 142 nostrum] nomen Mz.Romanam] Romam Ca. Italie Ly. 143 beato Petro et beato] beatissimo pontifici et universali papeLy. 144 per] qui αm. pragmaticum] om. α (exc. Un; pacme ? Ca; ymaginative Mw; gap Vd).145 dispomemdam Mw. 145 – 146 permanenda Ly.

112 3.2 Dialogus

Draft version ‒ Cologne Ockham project (April 2015)

agenda.’” Ex quibus verbis colligitur quod Constantinus non resignavit papeimperium tamquam non habens ius et potestatem legitimam retinendi imperiumet quasi antea non habuisset verum imperium, sed ex devocione et imperialimunificencia concessit ei ea de quibus in predictis verbis et aliis ibidem fitmencio, ut de omnibus temporalibus de quibus fit mencio papa Silvester nichil 150

habuerit nisi ex dono Constantini, non ex resignacione alicuius prius iniustedetenti, nec umquam Constantinus fatebatur quod ante baptismum non habueritverum imperium.

|Capitulum XXVIII Gs p. 901

Discipulus: Cum ista opinio teneat quod imperium fuit a populo Romano et perconsequens non fuit a papa adduxisti autem aliqua motiva ad probandum quodimperium fuit a populo. Nunc aliquas raciones speciales adducas ad probandumquod non fuit a papa. 5

Magister: In glossis supra decreta et decretales alique raciones ad hoc innuun-tur. Dicit enim glossa dist. 10a, c. Quoniam idem: “Arguitur quod imperium nonhabetur a papa et quod papa non habet utrumque gladium. Nam exercitus facitimperatorem ut dist. 93a legimus.” Ex qua sic arguitur: Ab illo non est imperiumqui non facit imperatorem; sed papa non facit imperatorem quia fit ˹ab exercitu.˺ 10

Ergo imperium non est a papa.

Discipulus: Per ˹istam racio˺nem imperium non est a populo Romano sed ˹abexerci˺tu.

Magister: Respondetur quod exercitus non facit imperatorem ˹nisi˺ auctoritatepopuli Romani. Hanc enim potestatem propter ˹peri˺culum quod poterat im- 15

146 quibus] hiis MzLy α. assignavit LyMw. 147 ius et] om. MzLy α. recipiendi Ly α. 148 quasi]quod Ly α. 149 in] quibus in add. ω. et] ab add. LyMw. ibidem] eadem Un. 149 – 150 fit mencio]ita add. Mz; om. Ly. 150 ut] scilicet add. Ly α. mencio fit Ly. 151 habuit MzLy α. 152 ante quinante Mw. habuit MzCaUn. 1 Capitulum XXVIII] in quo probatur quod imperium non est a papaadd. Ly; om. α (28 Ca; c. 31 supp. Vd). 2 Cum] om. Ca; on margin: Cap. XXVIII Ly. tenet Ca.quod] verum add. LyMw. fuit] sit Ly. populo] papa Un. 3 – 4 adduxisti … populo] om. Ly αm.3 autem] eciam αp. 4 fuit a populo] om. Un. populo] papa Vd. aliquas] alias Ly. 5 quod]imperium add. MzLy α. 6 glossa Ly α; on margin: Probatur Ly. super VeMzLy. decreta]decretalem Ve. ad hoc] om. Mz; adhuc Ly. 6 – 7 innuuntur] inveniuntur Mz. 7 10a] 4a Ly α. idem]ibidem αp. Arguitur] om. Ly. 8 et] om. Mw. 9 ut] om. Un. arguitur] videtur αp (concludi add.Vd). Ab] on margin: Prima ratio Ly. 10 non1 … papa] om. Na. papa … imperatorem2] imperatornon fit a papa Ly. 12 illam Mw († Ca); on margin: Obicitur Ly. racionem] in add. Na. imperium]em. from discipulus Un. a populo Romano] ab imperio Romano populo Un. Romano] om. Ly.14 Respondetur] on margin: Respondetur Ly. fecit α (exc. Mw). 15 Romani] om. Un.

113Liber 1, Capitulum XXVIII

Draft version ‒ Cologne Ockham project (April 2015)

minere, ne moriente imperatore in exercitu exercitus careret capite et domino,populus Romanus commisit exercitui potestatem creandi et eligendi imper-atorem.

Discipulus: Aliam racionem allega!

Magister: Aliam racionem innuit glossa Extra, Qui filii sunt legitimi, c. Causam20

dicens: “Prius fuit imperator quam coronam reciperet a papa et gladium abaltari, 93a dist., Legimus, quia ante fuit imperium quam apostolatus.” Cum ergoprius non sit a posteriori sequitur quod imperium non est a papa.

Discipulus: Iste due raciones videntur probare quod imperium non fuit primitusa papa sed non probant quod modo imperium non sit a papa. Potestas enim25

ordinandi de imperio videtur nunc esse penes papam, licet non fuerit a principiopenes ipsum; ymo ante fuerit imperium quam | papa.Ly f. 246ra

Magister: Dicunt quidam quod per istas raciones probatur aperte quod im-perium non est a papa, inquantum papa est vicarius Christi et successor beatiPetri. Et hoc principaliter intendunt qui tenent opinionem istam.30

Discipulus: Alias raciones adducas.

Magister: Aliam racionem innuit glossa dist. 10a, c. Quoniam idem, dicens: “Siab ipso”, scilicet papa, “haberetur”, scilicet imperium, “licite appellaretur adipsum in temporalibus, quod prohibet Alexander et dicit quod illa non contin-gunt iurisdiccionem suam, Extra, […] Qui filii sunt legitimi, Causam.” Ab im-35

peratore enim contingit appellare ad illum a quo est imperium.

Discipulus: Per istam racionem semper potuit fieri appellacio ab imperatorequia semper imperator habuit imperium ab aliquo.

16 morante Ca; monente Mw. 17 creandi et eligendi] eius ad eligendum MzLy α. 19 Dic aliamracionem Ly. 20 Aliam] on margin: Secunda ratio Ly. 21 dicens] per add. αp. 22 93a] 69a Ly.dist. 93a Ca. quia] quod Ly. imperium] imperator Ly. 23 sit] fuit MzLy α (fuerit Ca). aposteriori] apostolatus Ly. 24 Iste] on margin: Obicitur Ly. approbare Ly. 25 quod modo]quomodo Ve. imperium] non fuit primitus a papa sed probant quod modo imperium add. and canc.,em. to va- … -cat Mw. 26 de imperio] om. Mz; imperatore a papa LyCa; de papa α (exc. Ca; em. toa papa Vd. esse penes papam] procedere Ly α. fuit Ly α. 27 fuit Ly α. 28 Dicunt] on margin:Respondetur Ly. illas Ly αm. 28 – 29 quod imperium] om. Un. 31 Discipulus] om. Ve. 32 Aliam]on margin: Tertia ratio Ly. 10a] 4a α. dicens] dicetis Ve; om. Ly α. Si] Sed Un. 33 ipso] supp.Mw. scilicet1] om. Ly. papa] om. Ve. habetur MzLy α (exc. Mw). scilicet2] om. LyVd. licite] tuncadd. Mz. 34 quod1] quid Mz. Allx. Ve; Allexr Vd. 34 – 35 tangunt Mz α. 35 legitimi] c. add. Ly α.36 enim] autem MzLy α. a quo] cuius Mw. 37 Per] on margin: Obicitur Ly. 38 ab aliquoimperium Ca.

114 3.2 Dialogus

Draft version ‒ Cologne Ockham project (April 2015)

Magister: Conceditur quod in aliquibus causis semper licuit ab imperatoreappellare. Sed in multis causis non licuit appellare ab imperatore. In quibus 40

tamen causis fuit licitum ab aliis iudicibus appellare. Leges ergo que dicuntquod non est appellandum ab imperatore non sunt intelligende de quibusdamcausis singularibus que raro vel numquam accidunt sed de aliis, quemadmodumcanones sacri qui dicunt quod non est appellandum a papa, non intelliguntur decausa heresis quia pro heresi licet appellare a papa. 45

Discipulus: Aliam racionem adducas.

Magister: Aliam racionem innuit glossa ubi prius dicens: “Item ecclesie solvunttributum imperatori, ut 2a, q. 1a, Magnum.” Ab illo autem non est imperium quisoluit tributum imperatori. Ergo imperium non est a papa si papa soluit tributumimperatori. 50

Capitulum XXIXDiscipulus: Adhuc circa originem Romani imperii plura restarent tractanda dequibus forte postea occasio occurret. Ideo ad presens illis omissis investigemusan Romanum imperium licite destrui seu cassari, minui, divi˹di valeat˺ vel trans-ferri. Inquiramus itaque primo ˹an Romanum˺ imperium possit transferri. 5

Magister: Quod ˹imperium˺ Roman˹um˺ possit transferri tribus probatur exem-VtrumRomanumimperium

possittransferri

plis. Prim˹um˺ est quia translatum fuit de Romanis in Greco˹s, dist.˺ 96a, Con-stantinus. Secundum est quia translatum fuit de Grecis in Germanos in per-sonam Karoli magni, Extra, De eleccione, Venerabilem. Tercium est quia trans-

39 Concedo MzLy α (Concedit αp); on margin: Respondetur Ly. in] om. Un. casibus MzLy α.39 – 40 appellare ab imperatore LyMw. 40 Sed … imperatore] om. Ly. multis] supp. Mw.41 causis] aliis Mz; casibus Ly. iudiciis Mz. ergo] enim Mz. 42 non1] supp. Mw. 43 causis] om.Un. 44 quod] om. Mz. non intelliguntur] nisi Ly. intelligimus Mz. 45 heresis] heresi Mw. pro]de Na. 46 adducas] Magister: Aliam racionem adducas add. Ca. 47 Aliam] on margin: Quartaratio Ly. ubi] supp. Mw. solverunt Ly α (exc. Mw). 48 1a] 2a LyCa. autem] om. Ly. qui] quodCaUn. 49 si] sed Ca. 1 Capitulum XXIX] in quo inquiritur utrum Romanum imperium possittransferri quod sic probatur tribus exemplis et nota ibidem quis et qualiter possit transferre add. Ly;om. α (29 Ca; c. 32 supp. Vd). 2 Adhuc] on margin: Cap. XXIX Ly. 3 forte] om. Vd. occasio]loquendi add. MzLy α. 4 imperium] possit transferri add. and canc. Na. destrui] om. Ly α. seu]om. Ly αm. cassari seu Vd. minui] vel add. LyMw; aut add. α (exc. Mw). 5 Inquiremus αp. potestLy α. 6 Text on margin: om. Mz α; Conclusio probatur Ly. Romanum imperium Ly α (Roman˹†˺Ca). potest Ly α. probatur] supp. Mw; ponitur Un; ostenditur Vd. 6 – 7 exemplis probatur Ly.7 Primum] exemplum add., on margin: Primum exemplum Ly. quia] quod Ly α. de] a Mw. dist.96a] dist. 69a Ly. 8 Secundum] exemplum add., on margin: Secundum Ly. quia] quod Ly α.Germanos] Romanos Ly; on margin: Francos Ve. 9 Tercium] exemplum add., on margin: TertiumLy. quia] quod Ly α. 9 – 10 fuit translatum Ly α.

115Liber 1, Capitulum XXIX

Draft version ‒ Cologne Ockham project (April 2015)

latum fuit de Francis in Theutonicos. Unde glossa dist. 63a, Ego Ludovicus, ait10

super verbo Francorum: “Nota imperium prius Francorum fuisse sed posteaTheutonici virtutibus promeruerunt imperium.”

Discipulus: Dubitandum non videtur quin imperium Romanum possit transferride gente in gentem. Sed qualiter et a quo possit transferri videtur forte dubiummultis. Dic | ergo secundum opinionem aliquorum qualiter potest transferriLy f. 246rb

imperium.

Magister: Imperium Romanum transferri multipliciter potest intelligi: Unomodo ut sic transferatur imperium a Romanis quod non sit amplius Romanumimperium ut scilicet Romani nullum ius speciale habeant in imperio plus quamcetere naciones. Alio modo potest transferri imperium de Romanis ut tamen20

remaneat Romanum imperium et ut aliquam potestatem vel ius speciale habeantRomani in imperio plus quam cetere naciones. Et talis translacio adhuc potestmultis modis intelligi: Uno modo ut detur imperium alicui cuius progenies iuresuccessionis possideat Romanum imperium. Alio modo ut statuatur quod decerta nacione vel gente imperator eligatur, puta si ordinaretur quod nullus25

eligeretur imperator nisi Theutonicus. Alio modo ut alicui persone vel personisdetur potestas et ius eligendi imperatorem de quacumque nacione.

|Discipulus: Quis habet potestatem transferendi imperium uno modo vel alio?Gs p. 902

Magister: Respondetur quod potestas transferendi imperium uno modo vel alioprincipalissime est apud universitatem mortalium, sicut apud ipsam est princi-30

palissime potestas constituendi imperium. Quare si universitas mortalium velletposset Romanum imperium de quacumque gente transferre in aliam.

10 Francigenis Ly α. Theuthonicos Na; Teutonicos Ca. dist. 63a] 63a dist. Ly α (63a Vd); c. add.Mz α (exc. Mw). Ego] 4o Mz. Ludowicus Ve. 11 Francorum prius Ly. fuisse] dicitur add. Vd.12 imperium promeruerunt Ly α. 13 videtur] michi add. Ly; quando add. Un. quin] quandoque Mz.Romanum imperium Ly α. transferri possit (potest Ly) Ly α. 14 et a quo] aliquis LyMw. possittransferri] valeat transferre Ly. 14 – 17 videtur … multipliciter] om. Un. 14 forte] magnum Ly α.15 Dic] om. Vd; on margin: Questio prima Ly. aliquorum] ostende add. Vd. possit LyMw.17 Romanorum, on margin: Respondetur Ly. multipliciter transferri Na αm. potest] multipliciteradd. Na. 18 sic] sit Mw. a Romanis] om. Vd. quod] ut Ly α. amplius] plus Ly. 19 ut scilicet] acsi Ly. habeant speciale LyMw. in] om. Mz; supp. Mw. 20 de] a Mw. de Romanis] om. Ly.tamen] cum Mz. 22 talis] hec LyMw. ad hoc Mz. potest adhuc Ca. 22 – 23 potest multis modis]multipliciter potest Ly. 23 multis modis] multipliciter Ly α. ut] quod Ly. ut detur] videtur Ve.24 possideat] em. from possideant Mw; possideant Un. 26 eligetur ω (eligeret Na). imperator] inimperatorem Ly α. Theutocos Na; Theuthonicus Mz. alicui] alie Mz. 27 et] vel Un. nacione] om.Ca. 28 Quis] on margin: Questio secunda Ly. refferendi Ve. alio] modo add. Ly.29 Respondetur] on margin: Responsio Ly. imperium] om. Un. alio] modo add. Ly. 30 sicut] quiaCa; sed αp. est (et Ly) apud ipsam (eum Un) Ly α (exc. Ca). 31 potestas] om. Ly α (exc. Ca). si]supp. Ve.

116 3.2 Dialogus

Draft version ‒ Cologne Ockham project (April 2015)

Discipulus: Numquid posset universitas mortalium exceptis Romanis transferreimperium Romanum a Romanis?

Magister: Respondetur quod sine culpa Romanorum et absque causa patenti 35

totum residuum mundi non posset transferre ab eis contradicentibus imperiumquia non debent privari iure suo sine culpa et absque causa. Tamen pro culpaRomanorum et ex causa posset residuum mundi ab eis transferre imperium,quia, ut legitur dist. 93a, Legimus: “Orbis maior est urbe.” Quod non solum estverum de orbe includente urbem eo quod totum maius est sua parte sed eciam 40

continet veritatem de orbe distincto contra urbem. Et ita ex causa vel pro culpaRomanorum potestas transferendi est penes residuum orbis. Potestas ˹autemtransferendi imperium secundario est penes Romanos secundum unam senten-ciam. Quia enim unusquisque potest˺ cedere ˹iuri suo et alii concedere, possuntRomani cedere iuri suo quod habent su˺per imperium et idem ius in alium ˹vel 45

alios transfer˺re, quemadmodum populus Romanus potestatem ˹condendi˺ legeset regendi imperium transtulerunt ˹in im˺peratorem. Verumptamen de modotransferendi imperium per Romanos sunt diverse sentencie. Una est quod tamRomani non potuerant nec possunt a se transferre imperium primo modo, itavidelicet quod nullum ius retineant speciale super imperium plus quam cetere 50

naciones. Sicut enim imperator non potest legem imponere imperatori quia “nonhabet imperium par in parem” et ideo non potest privare successorem suumomni iure | quod ipse habet, ita populus Romanus non potest imponere legem Ly f. 246va

populo sequenti nec potest ipsum privare omni iure quod habet super imperium.Et ita populus Romanus non potest cedere omni iuri quod habet super imperium. 55

Alia sentencia est quod populus Romanus potuit cedere omni iuri quod habuitOpinio 2a

super imperium. Qui eciam omne ius potuit transferre in alium vel alios. Licet

33 Numquid] on margin: Questio tertia Ly. possit Mz. exceptis] om. Mw. Romanis] canc. Mw.transferri Un. 34 Romanum imperium MzCaUn. 35 Respondetur] on margin: Responsio Ly.36 transferri Un. eis] eis add. Mz αp. eis contradicentibus imperium] eis imperium eiscontradicentibus Ca. 37 sine culpa iure suo Mz. sine culpa et absque causa iure suo Ly α. Tamen]Cum MzUn. 38 et] om. Vd. causa] racionabili add. Ly α. 39 Legimus] om. MzLy α (c. Legimussupp. Mw; in c. Legimus supp. Un). 40 maius est] est maius Mz α. eciam] om. LyMw. 41 districtoMz. vel] non Mz. culpa] Romani add. and canc. Un. 42 est penes] h. ipsos Mw. residuum]mundi sive add. Vd. 43 imperium] om. αp. secundario] secundum aliquos Mz; a Romanis Ly.44 potest unusquisque Ly α († Ca). 44 – 45 et … suo] om. αm († Ca; supp. Mw). 44 possunt] enimadd. Ly. 45 idem] illud Mz. 45 – 46 alios vel alium α (alium ˹†˺ Ca). 45 vel] in add. LyMw.46 populi Romani Ly. 47 in] supp. Ve. Verumptamen] on margin: Opinio prima Ly. 48 tam] om.MzLy α. 49 potuerunt LyMw. primo modo (supp. Mw) imperium Mz α. 51 potest] habet Ly.imponere] supp. Mw; ponere Vd. 52 par in parem] par imparem Ve; per imperatorem MzMwUn; perimparem Ca. ideo] ita MzLy α. 52 – 53 suum omni] eo Ly α. 53 quod] quo Mw. ipse] om. MzLyα. itaque Mz. leges Mz. 54 omni] communi Ca. 56 Text on margin: Opinio tm Ve; om. Mz α;Secunda opinio Ly. 57 alium vel] om. Ly; in add. Mw.

117Liber 1, Capitulum XXX

Draft version ‒ Cologne Ockham project (April 2015)

enim pacto privatorum iuri publico minime derogetur, Extra, De foro compe-tenti, Si diligenti, tamen pacto et consensu tocius communitatis quam tangitaliquod ius publicum eidem iuri publico derogatur dum modo illud ius publicum60

non sit ius divinum nec ius naturale sed positivum et humanum. Quamvis enimaliquis clericus non possit renunciare privilegio clericali quod concessum est toticollegio clericorum, tamen totum collegium clericorum posset eidem privilegiorenunciare. Cum ergo ius quod habent Romani super imperium sit ius humanumet positivum, licet sit ius publicum concessum communitati Romanorum, de65

consensu tocius communitatis Romanorum poterit derogari eidem. Et ita deconsensu eorum potest idem ius totaliter transferri in alium vel in alios.

Capitulum XXXDiscipulus: Secundum istam sentenciam Romani poterant totum ius suum quodhabebant super imperium transferre in papam et ita poterat imperium esse apapa.

Magister: Secundum unam sentenciam Romani non solum poterant sed eciam5 Opinio frivola

de facto transtulerunt totum ius suum in papam. Et ex tunc imperium fuit a papaet ideo ex tunc papa habuit utrumque gladium, non tamen quo ad execucionemsed quo ad hoc quod poterat committere cui volebat materialis gladii potestatem.Et per hoc solvitur secundum sentenciam illam multorum canonum et pluriumglossarum super decreta et decretales apparens contrarietas.10

Discipulus: Si Romani transtulerunt totum ius suum in papam vel transferrepoterant in papam, ergo transtulerunt vel poterant transferre in eum execu-

58 pacto privatorum] privato pacto LyMw. privatorum] privato α. 59 tamen] cum Mz. quam]quod LyCa. tangat Ly. 60 aliquod] alios LyMw; alio modo Ca; tamquam per add. LyCa. 61 sed]ius add. MzLy α. et] vel Ly; om. Ca. 62 clericus aliquis Ly. renunciare] om. ω. est concessumLyMw. 63 clericorum tamen] clericali cum Mz. totum] om. Ly. posset eidem] potest LyMw.65 et] om. LyMw. sit] fuerit MzLyVd; fuit α (exc. Vd). concessum] eciam add. Ly; et add. Mw.66 eidem] iuri add. MzLy α. 67 idem] illud Mz. in2] om. NaLy α. 1 Capitulum XXX] in quoinvestigatur quomodo Romani potuerunt transferre ius imperii in papam add. Ly; om. α (c. 33 supp.Vd). 2 Discipulus] om. Ca; on margin: Cap. XXX Ly. potuerunt MzLy α; in add. Vd. 3 habebatNa; habeant Mz. transferre in papam super imperium MzLy α (super imperium in papam transferreVd). ita] sic Mz α; om. Ly. esse imperium Ly α. 5 Text on margin: om. MzLy α. potueruntLyMw. 6 totum] om. MzLy α. suum] om. Ly. 7 ideo] om. MzLy α. ex] om. LyMw. 8 volebantmaterialia Mz. 9 per] om. Mz. plurium] om. MzLy α. 10 decreta] decretal. Ve. 11 suum] om.MzLy α. 11 – 12 in … poterant1] om. Ca. 12 poterant1] poterunt Mz. vel] ut Mz α. poteranttransferre] transferre potuerunt Ly.

118 3.2 Dialogus

Draft version ‒ Cologne Ockham project (April 2015)

cionem gladii materialis. Et ita papa vel habet vel habere potest gladium materi-alem quo ad execucionem.

Magister: Respondetur quod Romani poterant transferre in papam totum ius et 15

potestatem quam habebat totalis multitudo Romanorum, non tamen transferrepoterant totum ius quod habebat aliqua persona vel aliqua specialis seu partic-ularis multitudo Romanorum. Nam non poterant sibi dare omne ius quodh˹abebat imperator Romanus nec omne ius quod habebant˺ senatores ˹vel pre-fectus urbis. Et ita iura particula˺ria personarum v˹el congregacionum seu˺ 20

collegiorum aut communitatum particul˹arium non po˺terant transferre in pa-pam. Execucionem ˹autem˺ gladii non habebat tota|lis communitas Romanorum Ly f. 246vb

sed habebat eam imperator vel aliqua alia persona sub ea vel aliqua communitasparticularis. Et ideo execucionem gladii materialis non poterat communitasRomanorum transferre in papam. 25

Discipulus: Secundum istam opinionem papa non habet in temporalibus vel inspiritualibus plenitudinem potestatis ut omnia possit.

Magister: Ista opinio reputat hereticum dicere quod papa omnia possit quiaquod omnia possit nec habet a deo nec ab homine nec ab hominibus, quia a deoimmediate non habet gladium materialem nec quo ad execucionem nec quo ad 30

hoc quod possit alii committere execucionem gladii materialis. Ab homine verovel hominibus habet vel habere potest gladium materialem quo ad hoc quodpossit committere execucionem gladii materialis alteri. Non tamen habet gla-dium materialem quo ad execucionem.

Discipulus: Quod ergo ius Romani transtulerunt vel transferre poterant in pa- 35

pam super Romanum imperium?

13 Et … potest] vel Ly α; potestatem gladii materialis vel add. Mz. 13 – 14 materiale Na. 15 totumius in (ad Ca) papam MzCa; ius totum ad papam Ly α (exc. Ca). 16 quam] quod ω (em. to quamVe). tamen] supp. Ve. 17 totum] om. Ca. habebat] habebant Un. aliqua2] alia Ly.17 – 18 particularis vel (et Ly) specialis LyMw. 19 imperator Romanus habebat Mz. 19 – 20 presensurbs Un. 20 particularia] partialia LyMw; Romanorum add. Ly α (Romanarum Mw). 22 habebat]habebant Un. talis MzVd; (gap) multitudo s˹† -eu ?˺ add. Ca. 22 – 23 communitas … aliqua2] om.Ve. 23 eam] om. Mz. persona alia MzLy α (persona Ca). ea] eo MzLy α. 26 Secundum] Sed Un.28 – 29 quia … possit] om. Ve. 29 posset MzCaUn. nec1] non Ly α. nec2] habet add. α. 30 nec1]om. LyMw. 31 posset αp. alii] em. from aliis Mz; om. Ly; aliis α (supp. Mw). vero] om. Ly α.32 vel1] ab add. MzLy α. habet vel] om. Ly. 32 – 33 gladium … habet] om. αm. 32 – 34 gladium …execucionem] om. Ly. 33 alteri] alii Mz. 35 ius ergo LyMw. transtulerunt Romani Ly α.potuerunt Mz. 35 – 36 papam] et (eciam α) add. Mz α.

119Liber 1, Capitulum XXX

Draft version ‒ Cologne Ockham project (April 2015)

Magister: Respondetur quod poterant sibi conferre potestatem ordinandi depromovendo imperatorem, ut scilicet ipsemet eligeret imperatorem vel aliiscommitteret potestatem eligendi.

Discipulus: Constat per dicta maiorum quod papa in multis se intromisit de40

imperatore et imperio. Et secundum opinionem istam | papa super imperatoremGs p. 901bis

et imperium non habet aliquam potestatem specialem a deo plus quam superalios reges et regna quecumque sed solummodo a Romanis. Quod ergo ius defacto transtulerunt Romani in papam super imperium?

Magister: Respondetur quod nemo potest hoc dicere, nisi qui diligenter vidisset45

privilegia pape vel registra fide digna seu scripturas autenticas de huiusmoditranslacione vel collacione iuris super imperium facta pape, eo quod Romanipoterant conferre pape pinguius ius vel minus pingue super imperium. Poteranteciam tale ius dare sedi apostolice vel solummodo persone pape? Poterant eciamdare pape pro una vice vel pro pluribus?50

Discipulus: Numquid in hac parte est adhibenda fides soli assercioni pape di-centis in ipsum totum ius Romanorum super imperium esse translatum, licet perscripturas autenticas vel alias probaciones hoc nequaquam ostendat?

Magister: Respondetur quod assercioni unius quacumque fulgeat dignitatenumquam est credendum in preiudicium aliorum, 6a, q. 2a, per totum. Et ideo55

assercioni solius pape in preiudicium Romanorum est in hac parte fides minimeadhibenda nisi probaciones adhibeat competentes.

Discipulus: Numquid papa potest sibi vendicare ius et potestatem disponendi deimperio propter hoc quod consuevit se intromittere de imperio disponendo cumconsuetudo obtineat ˹vim legis e˺t consuetudo det iurisdiccionem et per conse-60

quens ˹ius et le˺gitimam potestatem?

37 Magister] om. Ve. sibi] transferre et add. Ly. transferre Vd. 38 promovendo] in add. VeLyCasupp. Vd. ipsemet] ipse Ly; em. from ipse Mw. eligat Ly. 40 quod] quia Mz. intromittit LyMw.41 et] supp. Na. imperio Et] om. αp (gap Un). 42 et] vel MzLy α. 43 sed] om. Na. Quid Ly α(exc. Un). ius] om. MzLy α. 44 supra Mz α (exc. Mw). imperium] om. αp (etc. Vd). 45 hoc] hicLyMw. qui] om. LyMw; libere et add. MzLy α. 46 huius Na. 49 eciam1] om. Mz. 51 parto Ve; vitaLy. assercioni] persone Ly α. 52 in ipsum] imperium (et add. Mz) MzUn. Romanum Un.imperium] in eum add. Mz. esse] est Un. 53 ostendit Mz α (exc. Ca); ostenderet Ly.54 Respondetur] om. Ly. unius] huius Un. quantacumque Ly. 55 aliorum] patet add. Ly. 2a] etVeMz; 1a αp. Et] om. Ly. 56 solius] illius Mz. 57 adhibeat] em. from adhibeant Mw. 58 Numquid]om. Mz. 59 disponendo] disposito Mz. cum] om. Ly; supp. Mw. 60 obtineat] optime ac Mz;obtinet Ca. obtineat … det] autem legitima dat Ly. vim] em. from aut Mw; † Ca. et1] supp. Mw.61 legitime Ve.

120 3.2 Dialogus

Draft version ‒ Cologne Ockham project (April 2015)

Magister: Respondetur quod in hiis ˹que papa˺ prescripsit legitime contra Ro-manos papa habet ˹ius et˺ potestatem, ‒ in aliis non.

Capitulum XXXIDiscipulus: | Investigavimus breviter an Romanum imperium possit transferri. Ly f. 247ra

Nunc inquiramus an dividi possit vel minui aut eciam destrui seu cassari. Primoitaque videamus an imperium destrui valeat seu cassari.

Magister: Imperium Romanum pro eo quod imperium Romanum est imperium 5VtrumRomanumimperium

possit destrui,cassari

tocius mundi destrui seu cassari tripliciter potest intelligi. Uno modo sic, quodsimpliciter destruatur ut imperium quod non est Romanorum nec apud Romanosnec apud alios de iure remaneat. Alio modo sic, quod imperium non remaneatpenes Romanos nec umquam ex quacumque causa sit reversurum ad ipsos.Tercio modo sic, quod imperium non remaneat apud Romanos possit tamen ex 10

causa reverti ad ipsos. Secundo modo et tercio magis proprie videtur dici quodRomanum imperium esset translatum quam destructum vel cassatum. Primovero modo proprie diceretur Romanum imperium esse destructum seu cassatum.

Discipulus: Numquid primo modo potest imperium Romanum destrui seu cas-sari? 15

Magister: Respondetur sicut tactum est supra c. 8o quod de iure et licite Ro-manum imperium destrui minime potest quia sicut antequam esset imperiumRomanum statui non potuit eciam per universitatem mortalium quod numquamaliquis ad tocius mundi imperium assumeretur ita postquam omnes mortales uni

62 prescripsit] em. from scripsit Mw. 63 potestatem] et add. Ly. aliis] vero add. Ca. 1 CapitulumXXXI] querit utrum Romanum imperium posset cassari aut dividi add. Ly; om. α (c. 34 supp. Vd).2 Investigavimus] on margin: Cap. XXXI Ly. 3 potest Mw. possit vel] om. Ly. aut eciam] om.LyMw. eciam] supp. Na; om. Ca. cassari] potest add. Ly. 4 itaque] igitur LyMw. an] Romanumadd. Ly α. imperium] Romanum add. Mz. 5 Text on margin: om. MzLy α. Magister] Respondeturquod add. Ly α (exc. Ca). Romanum imperium CaUn. pro eo quod] prout Vd. imperiumRomanum] om. Ly α. 6 cassari] valeat add. LyMw. tripliciter] ita Mz. potest tripliciter (em. from■■171rb■■Mw) LyMw. 7 non] nunc MzLy α. 8 nec] supp. Mw. non] nec Ly αm. 9 penes] apudMzLy α. sit] fit Un. 10 Tercio] vel prec. αp. modo] om. Mz; fit Un. remanet Mw. possit] possetMz α; potest Ly. tamen] om. Ly. 11 Secundo] em. from Alio Mw. Secundo … proprie] Isto modoet secundo magis proprium Ly. tercio] em. from primo Mw. 12 imperium Romanum Ly αm

(■■196rb■■Ca). 12 – 13 Primo … cassatum] om. VeUn. 13 vero] om. MzLy α. diceretur proprieLyMw. 14 Numquid] on margin: Questio de primo Ly. posset ipsum Ly. Romanum imperiumpotest Ca. Romanum imperium α. 14 – 15 cassari] minui LyMw. 16 Respondetur] on margin:Responsio Ly. et] om. Ly; est canc. Mw. 17 destrui minime] minui vel destrui LyMw; minimedestrui α (exc. Mw). 17 – 18 Romanum imperium Ly α. 18 pro universitate Mw. 19 assumetur Mw.ita] quod add. Ly. uni] uno Mz.

121Liber 1, Capitulum XXXI

Draft version ‒ Cologne Ockham project (April 2015)

imperio fuere subiecti eciam omnibus consencientibus statui vel ordinari min-20

ime potest ut imperium penitus destruatur quia hoc esset in detrimentum bonicommunis.

Discipulus: Numquid potest Romanum imperium destrui secundo modo?

Magister: Una est sentencia quod illo modo destrui potest, ut scilicet ad Ro- Opinio 1a

manos numquam revertatur. Sed taliter ab eis auferri non potest absque man-25

ifesta culpa Romanorum. Talis autem posset esse culpa eorum quod digni essenttaliter privari imperio quia, sicut persona quecumque in se et in omnibus pos-teris suis pro culpa sua potest privari omnibus bonis suis temporalibus ac hon-oribus, iuribus et privilegiis quibuscumque, ita eciam quecumque communitasseu universitas particularis propter culpam suam potest privari in perpetuum30

quocumque iure et honore speciali.

Alia sentencia est quod communitas Romanorum propter quamcumque cul- Opinio 2a

pam non potest in perpetuum privari Romano imperio quia talis privacio per-petua posset redundare in detrimentum tocius universitatis mortalium. Ergo nonest licita reputanda.35

Discipulus: Ista racio non concludit quod sic eciam quemcumque privari omniiure suo in perpetuum posset redundare in detrimentum boni communis. Ergoomnis talis privacio esset censenda illicita.

Magister: Respondetur quod quemcumque privari omni iure suo sic ut ante-quam sentencia execucio˹ni man|detur˺ nullus posset eam revocare propterLy f. 247rb

quemcum˹que eventum˺ non est licitum nec iustum. Unde quamvis aliquis ab-sol˹ute propter˺ quodcumque crimen dampnetur ad mortem sem˹per˺ aliquecondiciones generales subintelliguntur, quemad˹modum˺ in omni iuramento

20 fuere] sunt LyMw. 20 – 21 eciam … minime] vel ordinati nunc Mw. 20 vel] om. Mz. 21 ut]quod Ly. penitus] minime Ca. destruitur Mw. 23 Numquid] on margin: Questio de secundomodo Ly. secundo modo destrui Mz. 24 Text on margin: Opinio 1m Ve; om. Mz α; Prima opinioLy. 25 convertatur Ly. 25 – 26 culpa manifesta Ly. 26 Romanorum] eorum Ca. Romanorum …culpa2] om. Mz. autem] enim Ly α. posset] potest Un. digni essent] possent MzLy α. 27 totaliterLy. in2] om. Ca. omnibus] om. Ly α. 28 suis bonis Ca. temporalibus suis Vd. 28 – 29 honoribus]et add. Mz α. 29 – 30 universitas seu communitas Ly. 31 honore et iure Ly α. 32 Text on margin:om. Mz α. sentencia] om. Na. 33 privari] quocumque iure et honore speciali vel add. MzLy α.imperio Romano MzLy α. privacio] ordinacio Ca. 34 in] malum add. Ca. 36 Discipulus] MagisterUn; on margin: Obicitur Ly. quod] quia Mz α (exc. Mw). sic] sicut Ly. eciam] om. MzLy α.quecumque αp (em. to quemcumque Vd). privare Ly; privata Un. 36 – 37 omni iure suo privari Mz.37 suo] om. αp. in perpetuum] om. MzLy α. posset] possit Ly; potest Mw. redundari Ve;redundaret Mz. Ergo] Et ideo sequitur quod Mz α (em. from non sequitur quod Mw); Non sequiturquod Ly. 38 talis] om. Ly. 39 Magister] Discipulus Un; on margin: Respondetur Ly.quemcumque] em. from quaecumque Vd. 40 sentencia execucioni] suam exequcionem Un.execucioni] excommunicacioni Ve. potest Mw. eum Ly α (exc. Vd). 41 adventum MzLy α. non]nec MzLy α. aliquis] om. Un. 42 damnaretur Ly. 43 subintelliguntur] subintelligi possent Un.

122 3.2 Dialogus

Draft version ‒ Cologne Ockham project (April 2015)

promisso pacto et voto alique condiciones generales debent subintelligi. Possetergo communitas Romanorum absolute propter culpam privari omni iure spe- 45

ciali et privilegio quod habet super Romanum imperium et tamen alique condi-ciones generales debent subintelligi. Et ideo, quia communitas Romanorumpenitus deleri non debet, ideo numquam talis sentencia contra Romanos sicdebet execucioni mandari quin ex aliqua causa posset revocari. Possunt tamenRomani propter culpam vel eciam ex causa sic privari imperio ut numquam 50

absque nova collacione illius vel illorum qui potest vel possunt eis conferreimperium iuste valeant imperium adipisci nisi omnes alii propter culpam im-perium iuste amitterent.

Discipulus: Numquid tercio modo potest Romanum imperium destrui vel cas-sari , ut scilicet Romanum imperium non remaneat apud Romanos, possit tamen 55

ex causa reverti ad ipsos?

Magister: Dicitur quod sic, quia potest transferri a Romanis ad aliam gentemvel personam.

Discipulus: Potestne Romanum imperium | dividi vel minui? Gs p. 902bisQuod nonpossit dividi

nec minui Magister: Una est opinio quod absque consensu ‒ expresso vel tacito ‒ tocius 60

universitatis mortalium Romanum imperium non potest dividi neque minui quiasi privata persona et communitas partialis seu particularis non debet privari iuresuo absque culpa vel ex causa multo forcius communitas universalis mortaliumnon debet privari iure suo. Imperium autem Romanum principalissime spectatad communitatem universalem mortalium quemadmodum dominium rerum 65

temporalium ad eandem communitatem principalissime spectat. Unde pro totacommunitate mortalium dixit dominus ad primos parentes: “Replete terram etGenesis

subicite eam et dominamini piscibus maris.” Ergo communitas mortalium non

44 voto et pacto Ly α. 44 – 46 alique … tamen] om. Ca. 46 tamen] tum Mz. 47 intelligi LyMw.48 ideo] igitur Ly. talis numquam Mw. talis sententia numquam Ly. 49 ad executionem Ly. quin]quoniam MzLyMw; potest add. Ly. posset] om. Ly. tamen] autem Ly; supp. Mw. 50 propter] velex Ca. culpa αm. eciam] om. Ly α. ut] nec αp. numquam] em. to umquam Vd. 51 vel2] qui add.Mw. 52 imperium2] om. Ca. 52 – 53 imperium iuste2] iuste imperium Ly α. 53 admitterent Un.54 Discipulus] supp. Ve; Magister Un; on margin: Questio de tertio modo Ly. tercio] primo Mw.Romanum] om. Ly α. 54 – 55 destrui vel cassari] cassari vel diminui LyMw. 55 imperium (supp.)Romanum Mw. potest LyMw. 57 Magister] om. Ca; Discipulus Un; on margin: Responsio Ly.Dicitur] Respondetur MzLy α. a] de MzLy α. alias gentes Ly; al. gent. Mw. 58 vel personam] om.Ly. 59 Text on margin: Quod non possit dividi neque diminui Na; om. Mz α; Vtrum imperiumpossit dividi Ly. Discipulus] Magister Un. 59 – 61 dividi … potest] om. αp. 59 diminui LyMw.60 Una] on margin: Opinio Ly. 61 neque] vel Ly α. 62 et] vel MzLy α. particularis seu partialis Lyα. seu] persona add. Mw. debent Ca. 63 absque … causa] om. MzLy α. universitatis Mz.65 universitatis Mz. 66 temporalium] mortalium Un. communicacioni Mz. specialissime CaVd.67 dicit Ly. dominus] deus MzLy α. pueres pascentes Mz. Text on margin: om. NaMzLy α. et]om. Ly α (exc. Vd). 68 et] om. Mz αp.

123Liber 1, Capitulum XXXI

Draft version ‒ Cologne Ockham project (April 2015)

debet privari iure suo super imperium absque consensu suo. Si autem imperiumdivideretur vel minueretur communitas mortalium aliquo iure quod habet super70

imperium privaretur, quia postquam aliqua temporalia sunt divisa inter partesalicuius communitatis non sunt tocius communitatis. Ergo Romanum imperiumnon potest dividi aut minui saltem absque consensu tacito vel expresso commu-nitatis mortalium.

Discipulus: De possibilitate destruccionis, divisionis et diminucionis ac transla-75

cionis Romani imperii essent tractanda quamplurima, sed quia quamplura eorumpostea locum habebunt ideo ipsa ad presens investigare dimitto. Unum tantuminterrogo, an scilicet aliqua pars communitatis mortalium absque consensu suo |Ly f. 247va

expresso et tacito valeat privari iure suo quod in communi habet super im-perium.80

Magister: Respondetur quod propter culpam quelibet persona et quelibet com-munitas parcialis potest privari ˹iure quod in communi habet super imperium itaut˺ totum ˹ius ad alios devoluatur. Unde˺ et nonnulli ˹putant quod totum ius˺imperii devolutum sit ad christia˹nos propter˺ culpam hereticorum et Iudeorum˹ac ali˺orum infidelium ut ita ˹lib˺ere valeant christiani disponere de toto impe-85

rio, sicut umquam potuit tota communitas mortalium.

Discipulus: Adhuc circa istam materiam quero an aliquis christianus vel aliusabsque omni culpa sponte et libere valeat renunciare omni iuri quod in communihabet super imperium.

Magister: Circa hoc sunt diverse opiniones. Una est quod licet omni tali iuri90

renunciare. Unde et Fratres Minores, ut dicitur, omni tali iuri licite renunci-averunt quia omni iuri humano et positivo licet renunciare.

69 super … suo2] supp. Mz. suo2] om. Ly; supp. Mw. 70 minueretur vel divideretur MzLy α. quod]quo Vd. habet super] super hoc (habet supp.) Ve. super] om. αp. 71 privare Un. aliqua] om. Vd.72 communitatis1] tunc add. Mz. imperium Romanum α (exc. Mw). 73 minui vel dividi LyMw.saltem] om. Vd. 75 Discipulus] om. Vd; on margin: Questio Ly. possibilitate] potestate Ly α.destruccionis] destitucionis Ve. et] om. MzLy α. minutionis Ly; om. CaVd. ac] aut Ly. 76 quia]om. Ly. quamplura] plura α. 77 ad presens ipsa LyMw. tantum] tamen MzLy α (exc. Ca; supp.Mw). 78 an] utrum Ly. mortalium] om. Na. suo consensu Ly. 79 et] vel MzLy α. suo iure Mz.79 – 80 quod … imperium] om. LyMw. 79 super] supra Mz α (exc. Mw). 81 Respondetur] onmargin: Responsio Ly. persona] pars Mw. et] vel Ly. 82 privari iure potest Vd. habet incommuni Ly α († Ca). 83 ius1] om. Un; illius add. MzLy α (exc. Vd; † Ca). Unde et] sed(?■■264vb■■) prec. Mz; sicut Ly. 84 imperii] Romani add. Un. 85 valeant libere Ly αm (valeant˹†˺ere Ca). 87 Adhuc] on margin: Questio Ly. alius] om. Mz. 88 omni culpa] causa Ly αm.libere] licite Mw. iure Ly. 88 – 89 habet in communi Mz. 89 supra Mz α (exc. Mw). 90 Magister]om. Mw; on margin: Responsio Ly. diverse sunt Ly. Una] on margin: Opinio prima Ly. licet]supp. Mw. iuri] et add. and canc. Ve. 91 – 93 tali … quod] om. Na. 92 positivo] disposicio Ve.

124 3.2 Dialogus

Draft version ‒ Cologne Ockham project (April 2015)

Alia est quod tali iuri renunciare non licet quia iuri publico renunciare nonlicet. Tale autem ius in communi est ius publicum. Et ideo ei renunciare nonlicet. 95

Explicit liber primus.

93 Alia] opinio add. MzLy α; on margin: Opinio secunda Ly. 93 – 94 quia … licet] om. Ly α. 94 eisVd. 96 Explicit liber primus] recopied on margin Na; only on margin Ve; om. Mz α (exc. Mw;Explicit primus liber Ca); 2e partis dialogi (Okam supp.) add. Mw.